3.

DIŞ ÖLÇÜ VE ÖLÇÜLEBİLİR KÜMELER

Bu bölümde dış ölçü teorisi hakkında bilgiler verilecektir. Şimdi C.

Caratheodory tarafından tanımlanan dış ölçü kavramını verelim:

Tanm 3.1 (Dş Ölçü): 𝑋 herhangi küme ve 𝑃(𝑋), 𝑋 in kuvvet kumesi olsun.
𝜇 : 𝑃(𝑋) → [0, ∞] fonksiyonu

i) 𝜇(∅) = 0 .
ii) Eğer 𝐴 ⊆ 𝐵 ise 𝜇(𝐴) ≤ 𝜇(𝐵); yani 𝜇 monotondur.
iii) ∀𝑛 ∈ 𝑁, 𝐴𝑛 ∈ 𝑃(𝑋) dizisi için 𝜇(∪∞ ∞
𝑛=1 𝐴𝑛 ) ≤ ∑𝑛=1 𝜇(𝐴𝑛 ) yani 𝜇,

𝜎 − alttoplamsal,
koşullarını sağlanıyor ise 𝜇 ye 𝑋 üzerinde bir dş ölçüdür denir.

Yukardaki tanımdan görüldüğü gibi, bir 𝜇 dş ölçüsü 𝑃(𝑋) üzerinde

𝜎 − toplamsal olmak zorunda değildir. Fakat 𝜇 nün 𝜎 − toplamsal olduğu bir
𝜎 − cebiri daima vardr. Bölümün geri kalanında 𝜇 belirlenmiş bir dış ölçü olarak
alınacaktır.

Tanım 3.2 (Ölçülebilir Kümeler): 𝐸 , 𝑋 in bir alt kümesi olsun. ∀𝐴 ⊆ 𝑋

için
𝜇(𝐴) = 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸) + 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸 𝑐 )
sağlanıyor ise 𝐸 kümesine ölçülebilir (veya, 𝜇 − ölçülebilir) küme denir.

Açklama: 𝜇 nün 𝜎 − alttoplamsal özelliğinden ve 𝐴 = 𝐴 ∩ (𝐸 ∪ 𝐸 𝑐 ) =

(𝐴 ∩ 𝐸) ∪ (𝐴 ∩ 𝐸 𝑐 ) olduğu dikkate alnrsa
 𝜇(𝐴) ≤ 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸) + 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸 𝑐 )
eşitsizliği her 𝐴 ve 𝐸 altkümeleri için sağlanr. Dolaysyla 𝐸 altkümesinin
ölçülebilir olabilmesi için gerek ve yeter koşul
𝜇(𝐴) ≥ 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸) + 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸 𝑐 )

eşitsizliğinin her 𝐴 ⊆ 𝑋 için sağlanmasdır.

Bütün ölçülebilir kümelerin snf 𝛬 ile gösterilecektir. Yani

𝛬 = {𝐸 ⊆ 𝑋 : her 𝐴 ⊆ 𝑋 için 𝜇(𝐴) = 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸) + 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸 𝑐 )}.

Baz durumlarda netlik için 𝛬 yerine 𝛬𝜇 kullanlacaktr.

En basit ölçülebilir kümeler dış ölçüsü sıfır olan kümedir. Bunu göstermeden önce
bu kümeler için aşağıdaki tanımı verelim.

Tanım 3.3. (Sıfır ölçülü küme (Null Set)): Eğer 𝜇(𝐸) = 0 ise 𝐸 kümesine
sıfır ölçülü küme (Null set) denir.

𝜇 nun 𝜎 − alttoplamsal özelliğinden, sıfır ölçülü kümelerin sayılabilir birleşimi

de yine boş sıfır ölçülü kümedir. Sıfır ölçülü kümeler integrasyon teorisinde önemli
bir rol oynayacaktır.

Teorem 3.4. Her sıfır ölçülü küme (Null set) ölçülebilirdir.

İspat. 𝐸 ⊆ 𝑋 ve 𝜇(𝐸) = 0 olsun. 𝜇 nün monotonluk özelliğinden, her

𝐴 ⊆ 𝑋 için, 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸) ≤ 𝜇(𝐸) = 0 ⇒ 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸) = 0 yazlabilir. Dolaysyla
𝜎 − alttoplamsal özelliği kullanlrsa
 𝜇(𝐴) ≤ 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸) + 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸 𝑐 ) = 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸 𝑐 ) ≤ 𝜇(𝐴)

eşitsizliği her 𝐴 ⊆ 𝑋 için sağlanr. Böylece 𝐸 ölçülebilirdir.

Lemma 3.5. {𝐸1 , 𝐸2 , … , 𝐸𝑛 } ölçülebilir ve ayrk kümelerin bir ailesi olsun. 𝐴, 𝑋

in herhangi bir altkümesi olmak üzere
𝑛
𝑛
𝜇 ( ∪ (𝐴 ∩ 𝐸𝑖 )) = ∑ 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸𝑖 )
𝑖=1
𝑖=1

eşitliği sağlanır.

İspat. İspatı tümevarım yöntemini kullanarak yapalım. 𝑛 = 1 için doğru olduğu

aşkardr. 𝑛 için doğru olduğunu kabul edip 𝑛 + 1 için doğru olduğunu
gösterelim. Eğer 𝐴 ⊆ 𝑋 ise
𝑛+1
𝐴 ∩ [ ∪ 𝐸𝑖 ] ∩ 𝐸𝑛+1 = 𝐴 ∩ 𝐸𝑛+1 ,
𝑖=1
𝑛+1 𝑛
𝑐
𝐴 ∩ [ ∪ 𝐸𝑖 ] ∩ 𝐸𝑛+1 = 𝐴 ∩ [ ∪ 𝐸𝑖 ].
𝑖=1 𝑖=1

Dolaysyla, 𝐸𝑛+1 ölçülebilir olduğundan

𝑛+1 𝑛+1
𝜇 ( ∪ (𝐴 ∩ 𝐸𝑖 )) = 𝜇 (𝐴 ∩ [ ∪ 𝐸𝑖 ])
𝑖=1 𝑖=1
𝑛+1 𝑛+1
𝑐
= 𝜇 (𝐴 ∩ [ ∪ 𝐸𝑖 ] ∩ 𝐸𝑛+1 ) + 𝜇 (𝐴 ∩ [ ∪ 𝐸𝑖 ] ∩ 𝐸𝑛+1 )
𝑖=1 𝑖=1
𝑛
= 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸𝑛+1 ) + 𝜇 (𝐴 ∩ [ ∪ 𝐸𝑖 ])
𝑖=1
𝑛+1

= ∑ 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸𝑖 ).
𝑖=1

Şimdi ölçülebilir kümelerin ailesinin 𝜎 − cebiri olduğunu gösterelim.

Teorem 3.6. 𝛬 , ölçülebilir kümelerin ailesi olsun. 𝛬 , 𝜎 − cebiridir.

İspat. Ölçülebilir küme tanımından, eğer 𝐸 ∈ 𝛬 ise 𝐸 𝑐 ∈ 𝛬 dir. Yani, 𝛬

tümleyen işlemine göre kapaldr. 𝜇(∅) = 0 olduğundan ∅ ∈ 𝛬 ve dolayısıyla
∅𝑐 = 𝑋 ∈ 𝛬 dir.
Şimdi, eğer 𝐸1 , 𝐸2 ∈ 𝛬 ise 𝐸 = 𝐸1 ∪ 𝐸2 ∈ 𝛬 olduğunu gösterelim. 𝐸 = 𝐸1 ∪
(𝐸1𝑐 ∩ 𝐸2 ) eşitliğini kullanrsak, her 𝐴 ⊆ 𝑋 için
𝜇(𝐴) ≤ 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸) + 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸 𝑐 )
≤ [𝜇(𝐴 ∩ 𝐸1 ) + 𝜇((𝐴 ∩ 𝐸1𝑐 ) ∩ 𝐸2 )] + 𝜇((𝐴 ∩ 𝐸1𝑐 ) ∩ 𝐸2𝑐 )
= 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸1 ) + [𝜇((𝐴 ∩ 𝐸1𝑐 ) ∩ 𝐸2 ) + 𝜇((𝐴 ∩ 𝐸1𝑐 ) ∩ 𝐸2𝑐 )]
= 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸1 ) + 𝜇((𝐴 ∩ 𝐸1𝑐 )
= 𝜇(𝐴)
eşitsizliği elde edilir. Buradanda 𝐸1 ∪ 𝐸2 ∈ 𝛬 elde edilir. Dolaysyla
𝐸1 , 𝐸2 , … , 𝐸𝑛 ∈ 𝛬 için ⋃𝑛𝑖=1 𝐸𝑖 ∈ 𝛬 olduğu kolayca görülebilir. Sonuç
olarak 𝛬 nin bir cebir olduğunu göstermiş olduk. Şimdi 𝛬 nin bir 𝜎 − cebir
olduğunu gösterelim. {𝐸𝑛 } ⊆ 𝛬 ve 𝐸 =∪∞
𝑛=1 𝐸𝑛 olsun. 𝐺1 = 𝐸1 ve 𝑛 ≥ 1
için 𝐺𝑛+1 = 𝐸𝑛+1 \∪𝑛𝑖=1 𝐸𝑖 tanmlayalm. 𝐺𝑛 tanmndan, {𝐺𝑛 } ⊆ 𝛬, eğer
𝑛 ≠ 𝑚 ise 𝐺𝑛 ∩ 𝐺𝑚 =? ve 𝐸 =∪∞
𝑛=1 𝐺𝑛 olduğu kolaylkla görülebilir. 𝑛 ≥

1 için 𝐹𝑛 = ∪𝑛𝑖=1 𝐺𝑖 olsun. 𝐹𝑛 lerin herbiri ölçülebilir kümedir öyle ki

∪∞
𝑛=1 𝐹𝑛 = 𝐸 dir.
Eğer 𝐴⊆𝑋 ise, Lemma 1.5. den
𝜇(𝐴) = 𝜇(𝐴 ∩ 𝐹𝑛 ) + 𝜇(𝐴 ∩ 𝐹𝑛𝑐 )
≥ 𝜇(𝐴 ∩ 𝐹𝑛 ) + 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸 𝑐 )
 𝑛

=∑ 𝜇(𝐴 ∩ 𝐺𝑖 ) + 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸 𝑐 )
𝑖=1

eşitsizliği her 𝑛 ∈ 𝑁 için sağlanr. Dolayısıyla

∞

𝜇(𝐴) ≥ ∑ 𝜇(𝐴 ∩ 𝐺𝑖 ) + 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸 𝑐 ) ≥ 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸) + 𝜇(𝐴 ∩ 𝐸 𝑐 ) ≥ 𝜇(𝐴)

𝑖=1

eşitsizliği elde edilir. Bu eşitsizlik bize 𝐸 =∪∞

𝑛=1 𝐸𝑛 ∈ 𝛬 verir. Bu da ispatı

tamamlar.

Teorem 3.7. 𝜇, 𝑋 üzerinde bir dş ölçü olsun. Bu durumda (𝑋, 𝛬, 𝜇) bir ölçü
uzayıdır. Yani, 𝜇 𝛬 üzerinde 𝜎 − toplamsaldır.

İspat. {𝐸𝑛 }, 𝛬 nın ayrık bir dizisi ve 𝐸 = ⋃∞

𝑛=1 𝐸𝑛 olsun.𝜇 nün 𝜎 − alt

toplamsallık özelliğinden
∞

𝜇(𝐸) ≤ ∑ 𝜇(𝐸𝑛 )
𝑛=1

yazabiliriz. Öte yandan Lemma 3.5'den, her 𝑘 için

𝑘 𝑘
𝑘
∑ 𝜇(𝐸𝑛 ) = ∑ 𝜇(𝐸 ∩ 𝐸𝑛 ) = 𝜇 (𝐸 ∩ [ ∪ 𝐸𝑛 ]) ≤ 𝜇(𝐸)
𝑛=1
𝑛=1 𝑛=1

eşitsizliği doğru olduğundan,

∞

∑ 𝜇(𝐸𝑛 ) ≤ 𝜇(𝐸)
𝑛=1

eşitsizliği elde edilir. Bu da bize 𝜇(𝐸) = ∑∞

𝑛=1 𝜇(𝐸𝑛 ) olduğunu ve sonuç olarak

𝜇 nun 𝛬 üzerinde 𝜎 − toplamsal olduğunu verir.

 𝜇 sonlu ölçülü sahip ölçülebilir kümeler üzerinde subtractive özelliğe sahip
olduğunu aşağdaki teoremle verelim.

Teorem 3.8. 𝐴 ve 𝐵 ölçülebilir kümeler ve 𝐴 ⊆ 𝐵 ve 𝜇(𝐵) < ∞ olsun. Bu

durumda 𝜇(𝐵\𝐴) = 𝜇(𝐵) − 𝜇(𝐴) eşitliği sağlanr.

İspat. 𝐵 = 𝐴 ∪ (𝐵\𝐴) eşitliği ve 𝜇 nun toplamsallk özelliği kullanlrsa

𝜇(𝐵) = 𝜇(𝐴) + 𝜇(𝐵\𝐴) eşitliği yazılabilir. 𝜇(𝐵) < ∞ olduğundan 𝜇(𝐵\𝐴) =
𝜇(𝐵) − 𝜇(𝐴) eşitliği elde edilir.

ℱ, boş kümeyi de içeren, 𝑋 in altkülerinin bir ailesi olsun. Ayn zamanda

𝜇 : ℱ → [0, ∞] fonksiyonu tanımlayalım öyle ki 𝜇(∅) = 0 olsun. 𝑋 in her bir 𝐴
alt kümesi için

𝜇∗ (𝐴) = 𝑖𝑛𝑓{∑∞
𝑛=1 𝜇(𝐴𝑛 ) : {𝐴𝑛 } ⊆ ℱ ve 𝐴 ⊆ ∪∞
𝑛=1 𝐴𝑛 } tanımlayalım. Eğer ℱ

de 𝐴 ⊆ ∪∞ ∗
𝑛=1 𝐴𝑛 koşulunu sağlayan {𝐴𝑛 } dizisi yok ise 𝜇 (𝐴) = ∞ olsun.

Teorem 3.9. (Caratheodory) 𝜇∗ : 𝑃(𝑋) → [0, ∞] fonksiyonu, 𝜇∗ (𝐴) ≤ 𝜇(𝐴)

koşulunu sağlayan bir dş ölçüdür ( 𝜇∗ a 𝜇 tarafndan üretilen dş ölçü denir).

İspat. Her 𝐴 ⊆ 𝑋 için 𝜇 ∗ (𝐴) ≥ 0 olduğu açıktır. Eğer her 𝑛 ∈ 𝑁 için 𝐴𝑛 = ∅

alnrsa, bu durumda 0 ≤ 𝜇∗ (∅) ≤ ∑∞ ∗
𝑛=1 𝜇(∅) = 0 ⇒ 𝜇 (∅) = 0 elde edilir.

Şimdi monotonluk özelliğini gösterelim. 𝐴 ⊆ 𝐵 olsun. Eğer {𝐴𝑛 } ⊆ ℱ dizisi için

𝐵 ⊆ ∪∞ ∞ ∗ ∞
𝑛=1 𝐴𝑛 ise bu durumda 𝐴 ⊆ ∪𝑛=1 𝐴𝑛 dir ve 𝜇 (𝐴) ≤ ∑𝑛=1 𝜇(𝐴𝑛 )

eşitsizligi sağlanır. (Eğer 𝐵 kümesini örten {𝐴𝑛 } ⊆ ℱ dizisi yok ise 𝜇∗ (𝐵) = ∞
dr ve bu durumda 𝜇∗ (𝐴) ≤ 𝜇∗ (𝐵) olduğu açktr). Buradan
∞
∞
𝜇∗ (𝐵) = 𝑖𝑛𝑓 {∑ 𝜇(𝐴𝑛 ) : {𝐴𝑛 } ⊆ ℱ ve 𝐵 ⊆ ∪ 𝐴𝑛 } ≥ 𝜇∗ (𝐴).
𝑛=1
𝑛=1

Şimdi 𝜇∗ in 𝜎 − alttoplamsal olduğunu gösterelim. {𝐴𝑛 }, 𝑋 in alt

kümelerinden oluşan herhangi bir dizi olsun. Eğer ∑∞ ∗
𝑛=1 𝜇 (𝐴𝑛 ) = ∞ ise

𝜇∗ (∪∞ ∞ ∗ ∞ ∗
𝑛=1 𝐴𝑛 ) ≤ ∑𝑛=1 𝜇 (𝐴𝑛 ) olduğu açıktır. Dolaysıyla ∑𝑛=1 𝜇 (𝐴𝑛 ) < ∞

olduğunu kabul edelim. 𝜀 > 0 olsun. Her bir 𝑖 için, {𝐴𝑖𝑛 } ⊆ ℱ dizisi seçelim öyle
ki 𝐴𝑖 ⊆ ∪∞ 𝑖 ∞ 𝑖 ∗ −𝑖
𝑛=1 𝐴𝑛 ve ∑𝑛=1 𝜇(𝐴𝑛 ) ≤ 𝜇 (𝐴𝑖 ) + 2 𝜀 olsun. Her 𝑖 ve 𝑛 için
∞
𝐴𝑖𝑛 ∈ ℱ , ve ∪∞ ∞ 𝑖
𝑛=1 𝐴𝑛 ⊆ ∪𝑖=1 ∪𝑛=1 𝐴𝑛 dir. Buradan, her 𝜀 > 0 için
∞ ∞ ∞ ∞
∞
𝜇∗ ( ∪ 𝐴𝑛 ) ≤ ∑ ∑ 𝜇(𝐴𝑖𝑛 ) ≤ ∑[𝜇∗ (𝐴𝑖 ) + 2−𝑖 𝜀] = ∑ 𝜇∗ (𝐴𝑖 ) + 𝜀
𝑛=1
𝑖=1 𝑛=1 𝑖=1 𝑖=1
∞
eşitsizliği sağlanır. Bu eşitsizlik bize 𝜇∗ (∪∞ ∗
𝑛=1 𝐴𝑛 ) ≤ ∑𝑖=1 𝜇 (𝐴𝑖 ) eşitsizligini

verir. Dolaysıyla 𝜇∗ 𝜎 − alt toplamsaldır.

Son olarak 𝜇∗ (𝐴) ≤ 𝜇(𝐴) eşitsizliğinin sağlandığını gösterelim. 𝐴 = 𝐴 ∪ ∅ ∪
∅∪…
(𝐴 = 𝐴 ∪ (∪∞ ∗
𝑛=1 ∅)) olduğundan, her 𝐴 ∈ ℱ için 𝜇 (𝐴) ≤ 𝜇(𝐴) eşitsizliği
kolayca görülebilir.

Bazı 𝐴 ∈ ℱ için 𝜇∗ (𝐴) < 𝜇(𝐴) eşitsizliğini sağlayan örnekler kolaylıkla

bulunablir (Bu durumda 𝜇∗ , genellikle 𝜇 nun bir genişletilmesi olmak zorunda
değildir). Örneğin, 𝑋 = {1,2,3} ve ℱ = {∅, {1}, {1,2}} olsun. 𝜇 : ℱ → [0, ∞]
fonksiyonunu 𝜇(∅) = 0, 𝜇({1}) = 2 ve 𝜇({1,2}) = 1 olarak tanımlayalım.
Bu durumda 𝜇∗ ({1}) = 1 dir. Sonraki bölümlerde, eğer 𝜇 bir ölçü fonksiyonu ise
𝜇∗ daima 𝜇 nun bir genişlemesi olacaktır.
 𝜇∗ tarafından üretilen dış ölçü kendisi ile çakışır, yani, (𝜇∗ )∗ = 𝜇∗ dır. Bunu
aşağdaki teoremle verelim.

Teorem 3.10. ℱ , boş kümeyi içeren 𝑋 n alt kümelerinin bir ailesi ve 𝜇 : ℱ →

[0, ∞] fonksiyonu 𝜇(∅) = 0 koşulunu sağlasın. Kabul edelim ki 𝛷 (ℱ ⊆ 𝛷 ) de
𝑋 in alkümelerinin bir ailesi olsun ve 𝜈 : 𝛷 → [0, ∞] fonksiyonu 𝜇 ∗ nın 𝛷 ye
kısıtlanışı, yani her 𝐴 ∈ 𝛷 için 𝜈(𝐴) = 𝜇∗ (𝐴) olsun. Bu durumda 𝜈 tarafından
üretilen dış ölçü 𝜇 ∗ ile çakışır, yani, her 𝐴 ⊆ 𝑋 için 𝜈 ∗ (𝐴) = 𝜇∗ (𝐴) dır.

İspat. 𝐴 ⊆ 𝑋 olsun. İlk önce 𝜇∗ (𝐴) ≤ 𝜈 ∗ (𝐴)olduğunu gösterelim. Eğer

𝜈 ∗ (𝐴) = ∞ ise eşitsizlik açktır. Bu yüzden 𝜈 ∗ (𝐴) < ∞ olduğunu kabul edelim.
Bu durumda {𝐴𝑛 } ⊆ 𝛷 dizisi bulunabilir öyleki 𝐴 ⊆ ⋃∞
𝑛=1 𝐴𝑛 dır. 𝜇
∗
ün 𝜎 −
alttoplamsallk özelliğinden 𝜇∗ (𝐴) ≤ ∑∞ ∗ ∞
𝑛=1 𝜇 (𝐴𝑛 ) = ∑𝑛=1 𝜈(𝐴𝑛 ). Buradan
∞
∞
𝜇∗ (𝐴) ≤ 𝑖𝑛𝑓 {∑ 𝜈(𝐴𝑛 ) : {𝐴𝑛 } ⊆ 𝛷 ve 𝐴 ⊆ ∪ 𝐴𝑛 } = 𝜈 ∗ (𝐴)
𝑛=1
𝑛=1

eşitsizliği gerçekleşir.
Şimdi 𝜈 ∗ (𝐴) ≤ 𝜇∗ (𝐴) olduğunu gösterelim. Eğer 𝜇∗ (𝐴) = ∞ ise eşitsizlik
açktr. Bu yüzden 𝜇 ∗ (𝐴) < ∞ olduğunu kabul edelim ve 𝜀 > 0 olsun. Bu durumda
𝐴 ⊆ ⋃∞ ∞ ∗
𝑛=1 𝐴𝑛 ve ∑𝑛=1 𝜇(𝐴𝑛 ) < 𝜇 (𝐴) + 𝜀 koşulunu sağlayan bir {𝐴𝑛 } ⊆ ℱ ⊆

𝛷 dizisi vardır. Teorem 3.9. dan her 𝑛 ∈ 𝑁 için 𝜇∗ (𝐴𝑛 ) ≤ 𝜇(𝐴𝑛 ) olduğu göz
önüne alnrsa,
∞ ∞ ∞

𝜈 ∗ (𝐴) ≤ ∑ 𝜈(𝐴𝑛 ) = ∑ 𝜇∗ (𝐴𝑛 ) ≤ ∑ 𝜇(𝐴𝑛 ) < 𝜇∗ (𝐴) + 𝜀

𝑛=1 𝑛=1 𝑛=1

eşitsizliği keyfi 𝜀 > 0 için sağlanır. Buradan da 𝜈 ∗ (𝐴) ≤ 𝜇 ∗ (𝐴) eşitsizliği elde
edilir. Bu da ispat tamamlar.
----------------------------------------------------------------------------------------------------