„POTOP” Henryka Sienkiewicza

Krótka biografia Henryka Sienkiewicza

Urodził się 5 maja 1846 roku w rodzinie szlacheckiej. Henryk Sienkiewicz był niezwykle
uznanym polskim powieściopisarzem, nowelistą, laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie
literatury.. Był synem Józefa i Stefani Sienkiewicz z domu Cieciszowska. Uczył się w
warszawskim gimnazjum, otrzymując świadectwo dojrzałości w roku 1866. Następnie dostał
się na wydział lekarski Szkoły Głównej w Warszawie, który porzucił. Jednak dalszej edukacji
nie zaniechał, ponieważ przeniósł się na wydział Filologiczno-Historyczny. Jakkolwiek
studiów nie ukończył, to z powodzeniem pisywał felietony znamionujące niezwykły potencjał.
Ukazały się wpierw takie nowele jak „Hania” i „Stary sługa”. Później udał się w podróż po
USA. Przełomowe w życiu i twórczości Sienkiewicza miało dopiero nadejść, ukazała się
bowiem Trylogia, czyli „Ogniem i mieczem”, „Potop” i „Pan Wołodyjowski”. Bardzo szybko
sława i uznanie stały się jego udziałem. Powstaje następna wielka powieść, czyli „Quo Vadis”,
a po niej „Krzyżacy”. Dzieła Sienkiewicza szybko przetłumaczone na dziesiątki języków
szybko trafiły pod strzechy całego świata, zachęcając czytelników do lektury wszystkich jego
dzieł. Nagroda Nobla przyznana zostaje Sienkiewiczowi w 1905 roku. Żył pod koniec w
Szwajcarii, gdzie pomagał osobom poszkodowanym w wyniku działań I wojny. Zmarł w
Vevey 15 listopada 1916 roku.

Powieść historyczna

Tradycje powieści sięgają już Homera. Jednak twórcą, który upowszechnił ten gatunek był
Walter Scott, twórca romansu historycznego. Dla romantyków historia była przedakcją
utworu. Scott wprowadził historię do utworu w ten sposób, że wydarzenia z przeszłości
stanowiły pretekst do zajścia pewnych wypadków, w których uczestniczył bohater. Jednak
wydarzenia historyczne były tu tylko tłem, autor nie przejmował się zbytnio zgodnością
opisywanych wypadków z faktami. Pierwszoplanową oś stanowiła intryga miłosna
głównego bohatera. Powieść taką cechowały: szybka, dynamiczna akcja, porwania,
tajemnice, nocna, mroczna sceneria, wróżby, przeczucia. Historia włączona była w obręb
fabuły, nie zaś odwrotnie. Jednakże romantyzm przyniósł jeszcze jedną, dokumentarną
koncepcję powieści historycznej. Jej twórcą i głównym realizatorem w Polsce był Józef Ignacy
Kraszewski. Powieść ta, a właściwie proces jej tworzenia charakteryzował się długimi i
żmudnymi badaniami historycznymi. Dokument i prawda historyczna zajmowały tu pierwsze
miejsca, pierwiastek historyczny został ograniczony.

Na czym polega specyfika Potopu jako powieści historycznej?

 Sienkiewicz przy pomocy wydarzeń i postaci historycznych realizuje ideę krzepienia

serc. Postacie historyczne i fikcyjne występują na równych prawach. Autor jako artysta
zmienił prawdę historyczną dla celów ideowych.
 Płaszczyzna fikcyjna i historyczna są równoległe i mają wiele powiązań. Ukazana jest
makro- i mikrohistoria. Wątek romansowy wpleciony jest na starych zasadach.
Dynamizuje on akcję za sprawą trzeciej postaci między Kmicicem i Oleńką. Początkowo
jest to Wołodyjowski i później Bogusław. Przeszkodą dla Kmicica nie jest jedynie

1
 Wołodyjowski czy Bogusław, ale nieklasycznie autor kreuje charakter bohatera tak, by
musiał on walczyć sam ze sobą dla osiągnięcia celu.

 Powieść historyczna zazwyczaj komentuje lub opisuje prawdziwe wydarzenia, a

tymczasem Sienkiewicz używa historii jako narzędzia służącego do osiągnięcia zupełnie
innych, własnych celów.

 "Potop" ma charakter synkretyczny. Ma pewne cechy eposu homeryckiego. Kompozycja

treści układa się na dwóch, paralelnych płaszczyznach. Narrator jest wszechwiedzący i
obiektywny. Autor pisze z rozmachem epickim. Heroizm bohatera jest wkomponowany
(Częstochowa jest kreowana na wzór mitycznej Troi).

 "Potop" ma charakter baśni, a nawet westernu. Szybka akcja, dynamiczni bohaterowie.

Cała powieść ma szczęśliwe zakończenie.

 Utwór ma także elementy kroniki. "Potop" nie jest relacją historii, ale swego rodzaju
lekcją historii. Trudno go traktować jako podręcznik naukowy, bo nie ma na celu
oddania prawdy historycznej, jest jakby uzupełnieniem do takiego podręcznika

 Autor utrwalił obyczaje i język korzystając subiektywnie z historii. Obok niej istnieje
jeszcze jedno źródło informacji - mity. Mit rycerza polskiego mógł pomóc autorowi w
kreacji bohaterów. Granice pomiędzy mitem a historią są dosyć płynne. Podobnie król
przedstawiony jest przy wykorzystaniu mitu ojca narodu (jednostki wyjątkowej).
Sienkiewicz wykorzystuje także wiarę Polaków w opatrzność boską. Wszystkie te mity
łączą się w mit narodu polskiego, który jest się w stanie wszystkiemu oprzeć i nie oddać
swej niepodległości. Krytycy określili ten mit mianem mitu kompensacyjnego.

Język i styl Potopu:

 Pisząc powieść historyczną Sienkiewicz był zmuszony stworzyć taki język, który
pasowałby do realiów XVII-wiecznej Polski, a jednocześnie był zrozumiały dla
czytelników żyjących w XIX w.
 Stylizacja archaiczna. Jego metoda była bardzo prosta: z języka staropolskiego
wydobył cechy typowe, a zarazem zrozumiałe i czytelne dla współczesnych
odbiorców. W tym celu użył form jeszcze zrozumiałych, ale odczuwanych już jako
przestarzałe, archaiczne ("ciżba" - tłum, "alteracja" - zdenerwowanie, ..fortel" -
podstęp, "desperować" - martwić się, "ruszyć się" - zaatakować).

 O języku Potopu W. Weintraub pisze: ,,(Sienkiewicz) nie napisał swojej powieści

polszczyzną siedem-nastowieczną. Pisał zasadniczo polszczyzną sobie współczesną.
Archaizowanie w powieści polegało z jednej strony na unikaniu tych elementów
polszczyzny dziewiętnastowiecznej, które w świadomości czytelnika wyraźnie
kojarzyły się z życiem mu współczesnym, z drugiej - na nasyceniu języka elementami
słownictwa, składni, fleksji w. XVII, które w świadomości czytelnika mają wywołać
iluzję czasów ewokowanych w powieści".

 Specyfika Sienkiewiczowskiej składni polega na upodobnieniu jej do składni

łacińskiej - orzeczenie na końcu zdania, np.: "Nic ja przeciw niemu nie powiem... ",
2
 "Pan Michał... żadnych sekretów swej sztuki mu nie ukrywa!", "A klasztor jako
pierwszego dnia oblężenia nienaruszony stoi".

GENEZA: Potop ukazywał się jako powieść w odcinkach w warszawskim „Słowie” w latach
1884-1886. Powieść jest drugą częścią Trylogii, w której skład wchodzą jeszcze: Ogniem i
mieczem (pierwodruk w .Słowie. w latach 1883-1884) oraz Pan Wołodyjowski (pierwodruk w
"Słowie. w latach 1887-1888). Sienkiewicz jasno określił cel napisania powieści -
"pokrzepienie serc". Chciał przypomnieć wielkie momenty narodowej historii, aby podnieść
na duchu zniewolony, podległy zaborcy naród.

NARRACJA
Obecność narratora anonimowego, ukrytego lecz wszystkowiedzącego. Występuje w trzech
osobach

1. świadka i obserwatora wydarzeń, często ich uczestnika; opowiada on o zdarzeniach lub

przedstawia bohaterów;
2. kronikarza, przekazującego wiedzę o kraju i ludziach XVII wieku zgodnie z powszechną
opinią;

3. historyka, wnoszącego współczesną autorowi wiedzę o minionych czasach (rzadko

jednak dochodzi on do głosu).

CZAS I MIEJSCE AKCJI: Akcja utworu rozgrywa się w czasie najazdu szwedzkiego na zie-
mie Rzeczypospolitej w latach 1655-1657. Sienkiewicz przedstawił w Trylogii dzieje Polski w
latach 1648 (śmierć Władysława IV) - 1673 (bitwa pod Chocimiem). W Ogniem i mieczem
ukazał wojnę z Kozakami, w Potopie - najazd szwedzki, w Panu Wołodyjowskim zaś początek
wojny z Turcją, a dokładnie utratę Kamieńca Podolskiego i zwycięstwo Jana Sobieskiego pod
Chocimiem. Wydarzenia przedstawione w Potopie obejmują teren niemal całego kraju: od
Wielkopolski po Litwę, a także południe Polski: Śląsk i Małopolskę.

TYTUŁ: Jest bezpośrednio związany z wydarzeniem historycznym, o którym Sienkiewicz

pisze - najazdem Szwedów na Rzeczpospolitą w 1655 r. Na Polskę uderzyły wówczas dwie
armie szwedzkie: jedna od strony Pomorza Szczecińskiego (uderzyła na Wielkopolskę), druga z
Inflant (zaatakowała Litwę). Rzeczpospolita została zalana potężną ilością wojska, które w
krótkim czasie opanowało cały kraj. Stąd określenie najazdu jako „potop”.

GATUNEK: Powszechnie przyjmuje się, że Potop jest powieścią historyczną. Trzeba jednak
pamiętać, że autor połączył w powieści cechy romansu i powieści historycznej. Jako ewen-
tualne wzory dla Sienkiewicza mogły posłużyć książki Waltera Scotta i Aleksandra Dumasa.

Wyróżniki:

 atrakcyjna fabuła awanturnicza: szybkie zwroty akcji, ucieczki, porwania,

nieoczekiwane rozwiązania fabularne;
3
  wątek miłosny: charakterystyczne perypetie - na skutek nieporozumienia para zostaje
rozdzielona, łączy ją jednak szczere uczucie, w imię którego partner dokonuje bohater-
skich czynów, a partnerka wiernie na niego czeka, wszystko kończy się ślubem;

 wielkie opisy batalistyczne pełne patosu i wzniosłości;

 humor;

 kreacje bohaterów, których stać na wielkie poświęcenie, brawurę,

bezkompromisowych, honorowych patriotów;

 przesłanie powieści - kult dla wielkiej przeszłości narodowej.

PODSUMOWANIE:

Dwie płaszczyzny w Potopie:

 Pierwszą płaszczyznę wyznaczają wydarzenia związane z wątkiem romansowym. W

Potopie zauważyć można sytuację klasycznego trójkąta: na drodze kochankom
(Kmicicowi i Oleńce) staje ten trzeci, książę Bogusław.
 Druga płaszczyzna określona jest przez wydarzenia historyczne i polityczne, czyli dzieje
narodu polskiego zmuszonego do walki ze szwedzkim najeźdźcą.

 Powieść kończy się szczęśliwie na obu płaszczyznach (Kmicic żeni się z Oleńką, potop
szwedzki- zostaje odparty).

Potop jako powieść "ku pokrzepieniu serc": Gdy Henryk Sienkiewicz przystępował do
pisania Potopu, kraj znajdował się w sytuacji bardzo niekorzystnej. Od klęski powstania
styczniowego upłynęło już dwadzieścia lat. Program odbudowy i wzmocnienia kraju,
najwyraźniej uwidaczniający się w pozytywistycznych hasłach pracy organicznej i pracy u
podstaw, nie przyniósł odzyskania przez Polskę niepodległości, pojawiły się nastroje
zniechęcenia i przygnębienia przedłużającą się niewolą kraju. Krytykowano program
pozytywistów, tendencje antypozytywistyczne stawały się coraz mocniejsze. Coraz
powszechniejszy był brak wiary w ideały niepodległościowe i narodowowyzwoleńcze. Dlatego
cykl powieści historycznych pisanych przez Sienkiewicza jest cyklem tworzonym "ku
pokrzepieniu serc".

Sienkiewicz pokazuje także różnorakie postawy, jakie przyjmują Polacy w obliczu potopu
szwedzkiego: jedni postanawiają połączyć się z najeźdźcami (Radziwiłłowie), inni dowodzą
swego patriotyzmu i dochowują wierności Rzeczypospolitej (Lubomirski). Ci, którzy zdradzili,
są w powieści Sienkiewicza ukazani w bardzo niekorzystnym świetle, ale takie były wymogi
gatunkowe powieści .ku pokrzepieniu serc..

Główny bohater, Andrzej Kmicic, jest typem bohatera dynamicznego, czyli takiego, który
zmienia się wewnętrznie w trakcie rozwijania się akcji utworu. Początkowo Sienkiewicz
przedstawia go jako młodego sz1acheckiego hulakę, awanturnika i łotra. Wraz z podobną mu
bandą rzezimieszków Kmicic trzęsie okolicą. W końcu, sprytnie manipulowany przez
Radziwiłła, dopuszcza się zdrady ojczyzny. Gdy stoi już na skraju przepaści, gdy jego imię
4
okryła bardzo zła sława, w panu Andrzeju następuje przełom. Od tej pory będzie
konsekwentnie zdobywał sympatię czytelnika, dokonując bohaterskich czynów i wiernie służąc
ojczyźnie. Powieść kończy się optymistycznie, Kmicic poślubia ukochaną Oleńkę, a w dowód
uznania za bohaterskie czyny, król Jan Kazimierz mianuje go starostą upickim. W osobie
Kmicica Sienkiewicz przedstawił trzy podstawowe zalety: patriotyczne poświęcenie, żołnierską
odwagę i rycerski honor.

STRESZCZENIE

Na Żmudzi żyje stary i powszechnie szanowany ród Billewiczów, który wsławił się walką za
ojczyznę. Za panowania Jana Kazimierza patriarchą rodu był Herakliusz Billewicz, który zmarł
w 1654 roku rażony apopleksją na wieść o przegranej Radziwiłła pod Szkłowem. W swoim
testamencie zapisał cały swój majątek, z wyjątkiem Lubicza, wnuczce Aleksandrze
Billewiczównie. Lubicz zapisał Andrzejowi Kmicicowi w dowód wdzięczności za przyjaźń
jego ojca. Zgodnie z umową, którą Herakliusz zawarł z ojcem Andrzeja, Oleńka i młody
Kmicic mieli zostać małżeństwem. Do czasu zawarcia małżeństwa opiekunami panny uczynił
całą szlachtę laudańską.

W styczniu 1655 roku do Wodokt, w których mieszka Oleńka, niespodziewanie

przybywa Andrzej Kmicic. Narzeczeni, mimo że widzą się po raz pierwszy, przypadają sobie
do gustu. Późnym wieczorem Kmicic wraca do Lubicza. Czekają tam już na niego jego
kompani, w większości są to ludzie o przestępczej przeszłości. Kmicic dołącza się do
rozpoczętej przez nich pijatyki. Zaczynają strzelać do zawieszonych na ścianach trofeów
łowieckich oraz portretów Billewiczów, a także łapać dziewczęta dworskie. Później Kmicic
robi wszystko, żeby wieści o jego hulankach nie dotarły do Oleńki. Grożąc, zakazuje czeladzi
mówienia o swoich zabawach.

Kmicic przedstawia swoich towarzyszy w Wodoktach Oleńce. Razem z nimi jedzie

kuligiem do Mitrunów. W czasie jazdy Kmicic całuje Oleńkę. Narzeczeni wyznają sobie
miłość. Kulig przerywa przyjazd posłańca z wiadomością, że pali się Upita, w której Kmicic
zostawił część swoich żołnierzy. Mieszkańcy Upity zbuntowali się przeciwko konieczności
karmienia stacjonujących tam żołnierzy. Kmicic wysyła Oleńkę do domu, towarzyszy do
Lubicza, a sam jedzie do Upity.

Do Oleńki przyjeżdżają najbardziej szanowani mężowie szlachty laudańskiej. Mówią

Oleńce o hulankach Kmicica i złym wpływie jego towarzyszy. Kiedy do Oleńki przyjeżdżają z
prośbą o proch, strzelby i czeladź towarzysze Kmicica, którzy wbrew jego rozkazowi
postanowili udać się do Upity, Oleńka wygania ich. Towarzysze Kmicica jadą do Upity
poskarżyć się swojemu przyjacielowi, na to jak potraktowała ich jego narzeczona. Po drodze
wstępują jednak do karczmy, w której odpoczywają Butrymowie. Kompani Kmicica chcą
tańczyć z Butrymównami, co staje się pretekstem do bójki.

5
 Kmicic wraca z Upity do Wodokt. Mówi Oleńce o niegodziwościach, których się tam
dopuścił. Panna nakłania go do zmiany sposobu postępowania i każe mu wybierać między sobą
a towarzyszami. Kmicic jedzie do Lubicza, gdzie znajduje martwych towarzyszy. Kmicic
napada w akcie zemsty na Wołmontowicze, majątek zabójców swoich przyjaciół. Późną nocą
ścigany przez miejscowych, którzy pobili jego ludzi, wpada do Wodokt. Oleńka mówi
miejscowym, że nie ma tu Kmicica i przeklina go razem z nimi. Gdy tylko mija zagrożenie,
panna wygania Kmicica i mówi, że nie chce go więcej widzieć.

Kmicic przysyła Oleńce list, w którym tłumaczy dlaczego napadł na Wołmontowicze i

prosi, żeby go nie opuszczała. Oleńka, choć nadal kocha Kmicica, odpisuje mu, że przebaczy
mu dopiero wtedy, gdy wybaczą mu skrzywdzeni przez niego ludzie.

Tymczasem, sytuacja w kraju się pogarsza. Nie tylko wrogowie zewnętrzni atakują
Rzeczpospolitą, ale też szerzy się niezgoda między możnymi rodami wewnątrz kraju; np.
między Sapiehami i Radziwiłłami.

Kmicic z Kozakami porywa Oleńkę do Lubicza. Szlachta laudańska pod dowództwem

Michała Wołodyjowskiego, który leczył się w Laudzie z ran, rozgramia Kozaków. Dochodzi do
pojedynku między Wołodyjowskim i Kmicicem. Kmicic przegrywa z Wołodyjowskim.
Zwycięzca daruje mu jednak życie. Oleńka jest tyleż wdzięczna Wołodyjowskiemu za ocalenie,
co zaniepokojona o życie Kmicica.

Wołodyjowski uważa Kmicica za zdrajcę, który dla swoich prywatnych celów

sprzysiągł się z wrogami, czyli Kozakami. Dowiaduje się jednak przez przypadek, że wcale nie
są to wrogowie, lecz ludzie zebrani z gościńca. Wołodyjowski rozgłasza to, żeby zdjąć z
Kmicica piętno zdrajcy.

Wołodyjowski oświadcza się Oleńce, ale zostaje odrzucony. Później dostaje listy od
wojewody wileńskiego księcia Janusza Radziwiłła wzywające go do rozpoczęcia zaciągu
wojsk. Otrzymuje także list dla Kmicica. Książę pozostawił do decyzji Wołodyjowskiego, czy
ma oddać list Kmicicowi, czy jego imię jest zbyt zhańbione.

Wołodyjowski odwiedza rannego Kmicica. Mówi mu, że sposobem na odzyskanie

dobrego imienia będzie walka za ojczyznę. Oddaje mu także list od księcia. Objęcie funkcji
wojskowej uwalnia Kmicica od ciążących na nim wyroków.

Pod Ujściem w Wielkopolsce zbiera się pospolite ruszenie przeciw zbliżającym się
Szwedom. Szlachta wielkopolska jest niesubordynowana i niedoświadczona w sztuce wojennej.
Z łatwością daje się buntować wojewodzie poznańskiemu Krzysztofowi Opalińskiemu
przeciwko królowi i walce za cały kraj. Dochodzi do podpisania zgody ze Szwedami, w której
poddają Wielkopolskę pod panowanie króla szwedzkiego Karola Gustawa.

Do wsi Burzec należącej do Heleny i Jana Skrzetuskich, w której przebywa także

Zagłoba, przybywa spod Ujścia Stanisław Skrzetuski z wiadomością o wielkopolskiej zdradzie.
Stąd Jan i Stanisław Skrzetuscy razem z Zagłobą ruszają do Upity, gdzie spotykają się z
Wołodyjowskim. Przybywają do Kiejdan, siedziby Janusza Radziwiłła. Niestety, choć
przypuszczali, że razem z nim będą mogli walczyć o wolność kraju, okazuje się, że on także
podpisał umowę ze Szwedami. W czasie uczty, na której ogłasza podpisanie umowy wielu
6
pułkowników wypowiada mu posłuszeństwo. Nie może zrobić tego Kmicic, którego Radziwiłł
zmusił wcześniej do przysięgi na krzyż, że będzie mu wierny niezależnie od okoliczności.
Oleńka nazywa Kmicica zdrajcą. Kmicic, który także uważa podpisanie umowy za zdradę
ojczyzny, daje się przekonać Radziwiłłowi, że był to jedyny sposób ocalenia Rzeczpospolitej.

Książę Radziwiłł więzi w podziemiach kiejdańskiego zamku zbuntowanych

pułkowników: Wołodyjowskiego, Skrzetuskich, Zagłobę, Mirskiego, Stankiewicza i Oskierkę.
Kmicic pomaga rozbić chorągwie, które przyszły ratować swoich uwięzionych dowódców.
Radziwiłł zamierza uśmiercić zbuntowanych, ale na skutek próśb Kmicia, który obiecał
wdzięczność Wołodyjowskiemu, daruje im życie. Wysyła ich pod strażą Rocha Kowalskiego i
dragonów do Birż. Zagłobie udaje się w drodze upić Kowalskiego. Zabiera mu konia i listy,
które wiózł ze sobą i ucieka. Sprowadza na pomoc chorągiew Wołodyjowskiego, która uwalnia
resztę porwanych. Do pułkowników przyłączają się także pilnujący ich dragoni. Jedynym
wiernym Radziwiłłowi pozostaje ślepo słuchający rozkazów Roch Kowalski.

Kmicic jedzie do Billewicz po miecznika rosieńskiego Tomasza Billewicza i Oleńkę,

których ma przywieźć do Kiejdan. Oleńka się buntuje. Do Billewicz przybywają ocaleni
pułkownicy z nawróconym już Kowalskim. Chcą rozstrzelać Kmicica, ale w ostatniej chwili
Zagłoba znajduje przy nim listy, z których wynika, że Kmicic ocalił im życie. Mówią mu, że
Radziwiłł oszukał go, mówiąc, że ich nie zabije, ponieważ w listach, które znaleźli przy
Kowalskim, były rozkazy stracenia ich w Birżach.

Tymczasem na Podlasiu tworzy się konfederacja powstała z oddziałów zbuntowanych

przeciwko Radziwiłłowi. Warszawa została zajęta przez Szwedów, a król Jan Kazimierz został
pobity pod Widawą i Żarnowcem.

Radziwiłł wysyła Kmicica z listami do swojego brata księcia Bogusława oraz

Harasimowicza. Przed wyjazdem Kmicic żegna się z Oleńką. Mówi dziewczynie, że nie
obowiązują ich już zapisy testamentu. W szczerej rozmowie z Kmicicem Bogusław wyjawia
mu, że Radziwiłłom wcale nie chodzi o losy Polski, ale o świetność własnego rodu. Wzburzony
Kmicic podstępem porywa księcia Bogusława. Książę strzela Kmicicowi w twarz (przestrzela
mu policzek) i ucieka.

Wachmistrz Soroka wiezie rannego Kmicica do chaty smolarza ukrytej między

bagnami. Chowają się tam w obawie przed pościgiem ludzi księcia Bogusława. Chata należy do
Kiemliczów, którzy należeli kiedyś do watahy Kmicica. Kmicic wysyła list do
Wołodyjowskiego, w którym ostrzega go i informuje o planach Radziwiłła. Podpisuje się
przybranym nazwiskiem Babinicz. Pisze także do Janusza Radziwiłła, któremu wypowiada
służbę i którego szantażuje listami udowadniajacymi winę Radziwiłłów. Kmicic przebrany za
handlarza końmi wyrusza do króla Jana Kazimierza. W czasie postoju spotyka w karczmie
Rzędziana, który jedzie do Wołodyjowskiego i ocalonych pułkowników. Do karczmy wpadają
laudańscy, którzy rozpoznają Kmicica. Wywiązuje się walka, w której ginie kilku laudańskich.
Kmicic wyrzuca sobie, że znów musiał bić ludzi, z którymi wolałby stać razem w szeregu.

Rzędzian przekazuje wskazówki od Kmicica, które nakazują zebranie wszystkich

wojsk w jednym miejscu, ponieważ w innym przypadku zostaną z łatwością rozgromione przez
Radziwiłła. Pułkownicy mu wierzą. Wojsko zbiera się pod Białymstokiem i wybiera na

7
swojego regimentarza pana Zagłobę. Do obozu przybywa jednak Sapieha, który przejmuje
dowództwo.

Do Kiejdan przybywa książę Bogusław, który postanawia zemścić się na Kmicicu

przez uwiedzenie Oleńki. Fałszywie oczernia Kmicica, mówiąc, że Kmicic chciał zabić króla.

Pod Sochaczewem Kmicic pomaga staroście, na którego dom napadło hultajstwo

szwedzkie i niemieckie. Starosta jest przekonany, że Polsce nie uda się zwyciężyć Szwedów.
Prosi swoją córkę Oleńkę o odczytanie proroctwa, które opisuje ówczesną sytuację w kraju i
mówi, że jeżeli się nie poprawi, to przyjdzie dzień sądu. Kmicic postanawia jechać do
Częstochowy. Panna Oleńka prosi go, aby dał za nią na mszę o nawrócenie jej ukochanego –
Andrzeja. Kmicic widzi w zbieżności imion coś więcej niż przypadek. Prosi pannę, żeby
odpowiedziała na pytanie, czy będzie kochać swojego Andrzeja, jeśli ten się nawróci. Panna
mówi, że będzie go kochać, aż do śmierci. Kmicic, widząc w jej słowach dobrą wróżbę, pada
jej do nóg.

W gospodzie pod Częstochową Babinicz podsłuchuje rozmowę, z której wynika, że

Szwedzi mają zamiar napaść na klasztor. Babinicz ostrzega mieszkańców klasztoru i przeora
ks. Kordeckiego. Początkowo nie chcą mu wierzyć, ale dzięki niemu, kiedy Szwedzi zjawiają
się pod klasztorem, Jasna Góra jest przygotowana do obrony. Szwedzi pod dowództwem
Millera oblegają klasztor i są świadkami cudów. Ich kule nie czynią szkód, ukazuje im się
Matka Boska, która swoim płaszczem zasłania wzgórze klasztorne.

Miller sprowadza wielkie działa burzące, które zaczynają kruszyć klasztorne mury.
Babinicz podkrada się w nocy do obozu Szwedów i niszczy działo powodujące najwięcej
zniszczeń. Po wybuchu Babinicz pada nieprzytomny. Znajdują go Szwedzi. Miller wydaje go w
ręce Kuklinowskiego, który mści się na Babiniczu za osobiste urazy – wiesza go na belce i
przypala mu bok. Babinicza ratują Kiemlicze. Babinicz mści się na Kuklinowskim, torturując
go w taki sam sposób, w jaki on torturował jego. Następnie rusza na Śląsk do króla Jana
Kazimierza.

W Boże Narodzenie Szwedzi odstępują od Częstochowy.

Babinicz przywozi królowi wieści o obronie Częstochowy i o tym, że stała się ona dla
całego kraju impulsem do powstania. Król postanawia wrócić do kraju. W drodze powrotnej
Babinicz ratuje życie króla, zatrzymując na sobie atak szwedzki. Później ranny opowiada
królowi historię swojego życia.

Król jedzie do Lwowa. Dla obrony kraju zawiązuje się konfederacja tyszowiecka. Król
we Lwowie robi ślub Maryi Pannie i bierze ją za Patronkę i Królową Polski.

Pan Wołodyjowski z wojskami Sapiehy oblega Tykocin, w którym znajduje się Janusz
Radziwiłł. Wojewoda wileński umiera w chwili ostatecznego ataku na twierdzę ze
świadomością przegranej, w samotności i poniżeniu.

Król oczyszcza Kmicica z dawnych win przed Wołodyjowskim. Kmicic ma ruszyć na

pomoc panu Czarnieckiemu. Później jednak rozkazy zmieniają się i zostaje wysłany do
Tykocina, który jest teraz atakowany przez księcia Bogusława. Kmicic jest zadowolony,
8
ponieważ chce się zemścić na Bogusławie. Kmicic zostaje dowódcą dzikich Tatarów, którzy na
mocy umowy z chanem mają pomagać Polsce wyprzeć Szwedów.

Kmicic jedzie do Zamościa, gdzie przyjmuje go Jan Zamoyski. Zamoyski prosi

Kmicica, żeby zabrał ze sobą do pana Sapiehy Annę Borzobohatą-Krasieńską, która była
narzeczoną Longinusa Podbipięty, aby panna mogła odzyskać zapisanej jej w spadku przez
narzeczonego majątki. Jest to podstęp Zamoyskiego, który planuje porwanie panny i osadzenie
jej w jakimś zameczku w roli swojej kochanki. Kmicic jednak nie daje wywieść się w pole i
bezpiecznie dowozi pannę do Sapiehy.

Sapieha wysyła Babinicza z Tatarami, żeby zbierał wiadomości o wojskach

Bogusława. Kmicicowi udaje się, nie tylko zebrać informacje, ale też wprowadzić swoimi
podjazdami chaos w wojskach Bogusława. Bogusław więzi starego sługę Kmicica Sorokę.
Kmicic robi wszystko, żeby go wydostać. Pada nawet do stóp swojego największego wroga,
czyli Bogusława. Ostatecznie, udaje mu się odbić Sorokę, a nawet przekonuje część wojsk
Bogusława do przejścia na swoją stronę.

Dochodzi do starcia oddziału Kmicica z wojskami Bogusława. Bogusław powala

Kmicica w walce, ale nie zabija go. Polakom udaje się rozgromić wojska Bogusława, ale jemu
samemu udaje się uciec.

Wojska Karola Gustawa znajdują się w coraz trudniejszej sytuacji. Próbują oblegać
Zamość, do którego zjechała chorągiew laudańska z Wołodyjowskim, Skrzetuskimi i Zagłobą.
Wobec tak potężnej twierdzy jak Zamość Szwedzi muszą ustąpić. Później w czasie postoju o
mało nie zostaje zabity przez Rocha Kowalskiego król Karol Gustaw.

Dzięki podstępowi pana Zagłoby udaje się namówić dumnego marszałka

Lubomirskiego do przyłączenia się do wojsk Czarnieckiego przeciw Szwedom. Wojska
Czarnieckiego wypierają Szwedów z Sandomierza i zmuszają ich do zatrzymania się w widłach
Wisły i Sanu, gdzie zaczyna morzyć ich głód. Pijany Roch Kowalski przekrada się samowolnie
do obozu Szwedów. Poselstwu złożonemu z Zagłoby, Kmicica i Wołodyjowskiego udaje się go
jednak uwolnić.

Wojskom polskim udaje się rozgromić nieprzyjaciela nad Pilicą, w okolicach Warki.

Czarniecki dowiaduje się, że Szwedzi wymknęli się Sapieże, który nie dość, że miał osłabione
siły, to jeszcze zamiast pilnować Szwedów wieczorami ucztował. Obozujący pod Warszawą
Sapieha organizuje jedną ze swoich uczt, na które zmuszeni są przyjść także Wołodyjowski,
Skrzetuski, Kmicic i Zagłoba. W czasie tej uczty Szwedzi organizują wycieczkę na wojska
polskie, która odwraca uwagę od wozów z zaopatrzeniem wprowadzanych w tym czasie do
miasta. Kmicicowi udaje się jednak rozgromić tylną straż. Od jednego z wziętych jeńców –
Ketlinga dowiaduje się, że Oleńka jest w Taurogach i że książę Bogusław nic jej nie zrobił.

15 czerwca obozowa czeladź uderza dla łupów na Warszawę. Szwedzi rozgromili

czeladź, ale Kmiciowi udaje się zdobyć jeden szaniec, z którego atakuje Szwedów. 1 lipca ma
miejsce główny szturm na Warszawę. Duże zasługi odnosi pan Zagłoba, któremu powierzono
dowodzenie czeladzią, która na ochotnika ruszyła do boju. Pan Zagłoba przyczynił się do
zdobycia pałacu Kaznowskich, z którego ostrzelał kościół Bernardynów i ukrywających się w
9
nim Szwedów, co doprowadza do ich poddania się. W ramach ugody wojska szwedzkie mają
opuścić Warszawę tylko z tym z czym przybyły, a Polacy służący Szwedom, z wyjątkiem
księcia Bogusława, są objęci amnestią. W czasie wychodzenia wojsk szwedzkich z Warszawy
oraz wyjazdu ich dowódcy Wittenberga pan Zagłoba podnosi bunt wśród pospolitego ruszenia,
które o mało nie kończy się złamaniem podpisanego porozumienia. Król jest rozczarowany
niekarnością pospolitego ruszenia. Gniewa się także na pana Zagłobę za robienie tumultu.

Oleńka z miecznikiem Tomaszem Billewiczem jest przetrzymywana przez

zakochanego w niej księcia Bogusława w Taurogach. Bogusław przedstawia się jej jako
zwolennik Jana Kazimierza, ale panna szybko dowiaduje się, że to kłamstwo. Billewiczowie
próbują zorganizować ucieczkę, ale nie udaje im się to. Bogusław prosi o rękę Oleńki, którą
chce podstępnie zmusić do fikcyjnego małżeństwa. Miecznik zachwycony wizją połączenia się
z rodem Radziwiłłów zgadza się, ale Oleńka stanowczo odmawia. Rozwścieczony Bogusław
bije miecznika Billewicza. Bogusław jest zmuszony wyruszyć na Podlasie. Miecznik Billewicz
ucieka sam i organizuje ludzi, z którymi walczy ze Szwedami. Tymczasem do Taurogów
przyjeżdża Anna Borzobohata-Krasieńska, którą Bogusław porwał w drodze do Grodna, gdzie
wysłał ją Sapieha. Anusia rozkochuje Sakowicza, którego Bogusław pozostawi, żeby pilnował
Taurogów. Ostatecznie pannom udaje się przy pomocy służącemu Bogusławowi Brauna uciec
do miecznika Billewicza.

Kmicic ze swoimi Tatarami niszczy posiadłości elektorskie w Prusach. Dochodzą do

niego wieści, że wojska polskie zostały pobite przez wojska Karola Gustawa w trzydniowej
bitwie pod Warszawą. Polacy przegrali bitwę, ponieważ duża część pospolitego ruszenia
rozjechała się do domów. Kmicic przyłącza się do wojsk Gosiewskiego, które idą znów do
Prus, gdzie jest Bogusław. Kmicic spotyka się tam z Wołodyjowskim, który opowiada mu o
bohaterskiej śmierci Rocha Kowalskiego z rąk księcia Bogusława. Kowalski w bitwie pod
Warszawą znów był o krok od zabicia Karola Gustawa.

Gosiewski stacza w Prostkach 6 września decydującą bitwę ze Szwedami. Do sukcesu

wojsk polskich przyczynił się Kmicic. Udaje się mu także stoczyć walkę z Bogusławem. Choć
Kmicic wygrywa, nie zabija księcia, ponieważ Bogusław szantażuje go, że jeśli coś mu się
stanie, wtedy zginie Oleńka.

Anusia, która przebywa z miecznikiem i Oleńką w Laudzie, wysyła listy do Babinicza

z prośbą o pomoc i ratunek. Listy wpadają jednak w ręce nieprzyjaciół. Sakowicz, który przejął
jeden z listów, pisze odpowiedź do Anusi, podszywając się pod Babinicza. Cała szlachta
laudańska zbiera się w oczekiwaniu na Babinicza w Wołmontowiczach. Zamiast wybawcy
pojawia się jednak wróg. Kiedy laudańscy nie mają się już jak bronić, z odsieczą przybywa
Babinicz, który pomaga im, a później odjeżdża nie pojawiając się wcale w Wołmontowiczach.
Dopiero później z drugiego przechwyconego listu Kmicic dowiaduje się, że jego ukochana
Oleńka była w Wołmontowiczach. Chce natychmiast do niej jechać, ale dostaje rozkazy, żeby
szedł dalej walczyć za ojczyznę. Po chwili buntu obrońca ojczyzny wygrywa w nim nad
zawadiaką, który zawsze na pierwszym miejscu stawiał prywatę.

Kraj po wielu bitwach wyzwolił się z nieprzyjacielskich rąk. Na jesieni 1657 roku
miecznik Billewicz przebywał z Oleńką i Anusią w Wodoktach, które odbudowują, ponieważ
miały stanowić wiano Oleńki, która postanowiła wstąpić do klasztoru.

10
 Do Lubicza przywieziony zostaje ciężko ranny Kmicic. Oleńka modli się za jego
duszę, nie potrafi jednak przebaczyć mu dawnych krzywd. Kmicic przychodzi do zdrowia.
Jedzie do kościoła w Upicie, gdzie spotyka Oleńkę. W czasie mszy odczytany zostaje list
rehabilitujący Kmicica od króla Jana Kazimierza, który przywiozła powracająca chorągiew
laudańska z Wołodyjowskim i Zagłobą. Lauda całkowicie wybacza Kmicicowi krzywdy, które
wyrządził jej w przeszłości. Oleńka wyrzuca sobie, że nie potrafiła wcześniej wybaczyć
Kmicicowi ani modlić się za niego. Następują huczne zaręczyny dwóch par: Oleńki i Kmicica
oraz Anusi i Wołodyjowskiego w Wodoktach. Kmicic został nagrodzony starostwem upickim.

11