v5j0u4vl53c

ORTAÖĞRETİM
FEN LİSESİ
FİZİK
9
DERS KITABI
Yazarlar
Buket YEŞİL
Musa ÖZCAN
Mustafa GÜR
DEVLET KİTAPLARI
..........................2022
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI ............................................................................: 8882
DERS KİTAPLARI DİZİSİ .................................................................................................: 1897
Her hakkı saklıdır ve MillÎ Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de
olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz.
HAZIRLAYANLAR
Editör
Ziya Devrim DOĞAN
Dil Uzmanı
Bahar KAPLAN
Görsel Tasarımcılar
Kerim GÜVEN
Özay ŞEN
Sezin TURHAL
Program Geliştirme Uzmanı

Taha Tezcan İNAM
Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı

Nuray SUNAR
Rehberlik Uzmanı
Sinem BİLGİN
Baskı
Matbaa Adı ve Ticari Unvanı
Tel: (000) 000 00 00
ISBN 978-975-11-6755-2
MillÎ Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 04.01.2023 gün ve 02 sayılı kararı ile
ders kitabı olarak kabul edilmiştir.
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Bastğn yerleri toprak diyerek geçme, tan:
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. Düşün altndaki binlerce kefensiz yatan.
O benim milletimin yldzdr, parlayacak; Sen şehit oğlusun, incitme, yazktr, atan:
O benimdir, o benim milletimindir ancak. Verme, dünyalar alsan da bu cennet vatan.
Çatma, kurban olaym, çehreni ey nazl hilâl! Kim bu cennet vatann uğruna olmaz ki feda?
Kahraman rkma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Şüheda fşkracak toprağ sksan, şüheda!
Sana olmaz dökülen kanlarmz sonra helâl. Cân, cânân, bütün varm alsn da Huda,
Hakkdr Hakk’a tapan milletimin istiklâl. Etmesin tek vatanmdan beni dünyada cüda.
Ben ezelden beridir hür yaşadm, hür yaşarm. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli:
Hangi çlgn bana zincir vuracakmş? Şaşarm! Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.
Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarm. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli-
Yrtarm dağlar, enginlere sğmam, taşarm. Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.
Garbn âfâkn sarmşsa çelik zrhl duvar, O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşm,
Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Her cerîhamdan İlâhî, boşanp kanl yaşm,
Ulusun, korkma! Nasl böyle bir iman boğar, Fşkrr ruh- mücerret gibi yerden na’şm;
Medeniyyet dediğin tek dişi kalmş canavar? O zaman yükselerek arşa değer belki başm.
Arkadaş, yurduma alçaklar uğratma sakn; Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanl hilâl!
Siper et gövdeni, dursun bu hayâszca akn. Olsun artk dökülen kanlarmn hepsi helâl.
Doğacaktr sana va’dettiği günler Hakk’n; Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihlâl;
Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn Hakkdr hür yaşamş bayrağmn hürriyyet;
Hakkdr Hakk’a tapan milletimin istiklâl!
Mehmet Âkif Ersoy

GENÇLİĞE HİTABE
Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini,

ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en
kymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek
isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahlarn olacaktr. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti
müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atlmak için, içinde bulunacağn
vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok
namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek
düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün
tersanelerine girilmiş, bütün ordular dağtlmş ve memleketin her köşesi bilfiil
işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere,
memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hyanet
içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini,
müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde
harap ve bîtap düşmüş olabilir.
Ey Türk istikbalinin evlâd! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen,
Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhtaç olduğun kudret,
damarlarndaki asil kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatürk
GÜVENLİK SEMBOLLERİ
ISI GÜVENLİĞİ KİMYASAL MADDE GÜVENLİĞİ

Bu sembol; yapılacak işlemlerde Bu sembol, yakıcı ve cildi tahriş
çok sıcak bir yüzeyin olabileceği- edici kimyasal maddelerle çalışı-
ni, bu nedenle el, ayak gibi organ- lırken dikkat edilmesi gerektiğini
ların zarar görmemesi için önlem gösterir.
alınması gerektiğini gösterir.
GÖZ GÜVENLİĞİ PATLAYICI MADDE GÜVENLİĞİ
Bu sembol, kullanılan kimyasal

Bu sembol, gözlerin korunması maddelerin çeşitli nedenlerle
için gözlük kullanılması gerektiği- patlama ihtimaline karşı dikkat
ni gösterir. edilmesi gerektiğini gösterir.
ELBİSE GÜVENLİĞİ TOKSİK (ZEHİRLİ) MADDE GÜVENLİĞİ

Bu sembol, laboratuvar deneylerinde Bu sembol; ağız, deri ve solunum
kullanılan malzemelerin elbiseler yolu ile zehirlenmelere neden
üzerindeki aşındırıcı etkisinden olunabileceğini, bu nedenle
korunmak için önlük veya tulum kul- vücutla temas ettirilmemesi
lanılmasının uygun olacağını gösterir. gerektiğini gösterir.
ELEKTRİK GÜVENLİĞİ RADYASYON GÜVENLİĞİ
Bu sembol, yüksek voltaja sahip Bu sembol, canlı dokulara kalıcı

elektrikli aletler kullanılırken dik- hasar verebilecek radyasyon
kat edilmesi gerektiğini gösterir. tehlikesini gösterir.
KESİCİ/DELİCİ CİSİM GÜVENLİĞİ OKSİTLEYİCİ, YAKICI MADDE GÜVENLİĞİ

Bu sembol, yapılacak deneylerde
kullanılan cam malzemelerin kırı- Bu sembol, yakıcı maddeler
labilecek türden olduğunu ve za- ile yanıcı maddelerin yan yana
rar görmemek için gerekli önlem- bulundurulmaması gerektiğini
lerin alınması gerektiğini gösterir. gösterir.
KIRILABİLİR CİSİM GÜVENLİĞİ TAHRİŞ EDİCİ MADDE GÜVENLİĞİ

Bu sembol, yapılacak deneylerde Bu sembol, alerjik deri reaksiyon-
kullanılan cam malzemelerin kırı- larına neden olabilecek maddeler
labilecek türden olduğunu ve za- olduğunu, bu maddelerin vücuda
rar görmemek için gerekli önlem- temasından kaçınılması gerektiği-
lerin alınması gerektiğini gösterir. ni gösterir.
YANGIN GÜVENLİĞİ DUMAN GÜVENLİĞİ

Bu sembol, kimyasal maddelerin
Bu sembol, yangın çıkma olası-
reaksiyonu sonucu oluşabilecek
lığının göz önünde bulundurul-
dumandan etkilenmemek için
ması ve açık alev etrafında tedbir
dikkatli olunması gerektiğini
alınması gerektiğini gösterir.
gösterir.
FEN LİSESİ FİZİK 9 7

İÇİNDEKİLER
KİTABIN TANITIMI ................................................................................ 10
1. ÜNİTE: FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ

1.1. FİZİK BİLİMİNİN ÖNEMİ ....................................................................... 15
1.1.1. FİZİK BİLİMİ ............................................................................... 15
1.2. FİZİĞİN UYGULAMA ALANLARI ........................................................... 16
1.2.1. FİZİĞİN UYGULAMA ALANLARININ, ALT DALLARI VE DİĞER
DİSİPLİNLERLE İLİŞKİSİ ................................................................. 16
1.3. FİZİKSEL NİCELİKLERİN SINIFLANDIRILMASI ........................................ 26
1.3.1. FİZİKSEL NİCELİKLER ................................................................. 27
1.4. BİLİM ARAŞTIRMA MERKEZLERİ .......................................................... 32
1.4.1. BİLİM ARAŞTIRMA MERKEZLERİNİN FİZİK BİLİMİ İÇİN ÖNEMİ .... 32
1. ÜNİTE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ................................................. 38
2. ÜNİTE: MADDE VE ÖZELLİKLERİ

2.1. MADDE VE ÖZKÜTLE ......................................................................... 47
2.1.1. KÜTLE, HACIM VE ÖZKÜTLE İLIŞKISI .................................... 47
2.1.2. GÜNLÜK HAYATTA ÖZKÜTLE ................................................... 61
2.2. DAYANIKLILIK ..................................................................................... 63
2.2.1. DAYANIKLILIK NEDİR? .............................................................. 64
2.3. YAPIŞMA VE BIRBIRINI TUTMA ........................................................ 67
2.3.1. YAPIŞMA (ADEZYON) VE BIRBIRINI TUTMA (KOHEZYON)
OLAYLARI ............................................................................................. 68
3. ÜNİTE: KUVVET VE HAREKET

3.1. HAREKET ............................................................................................. 85
3.1.1. HAREKET ÇEŞITLERI ................................................................. 85
3.1.2. HAREKETLE İLGILI KAVRAMLAR ............................................. 86
3.1.3. DÜZGÜN DOĞRUSAL HAREKET .............................................. 89
3.1.4. ORTALAMA HIZ ........................................................................ 93
3.1.5. İVME .......................................................................................... 95
3.1.6. FARKLI REFERANS NOKTALARINA GÖRE HAREKET ............. 99
3.2. KUVVET ............................................................................................... 100
3.2.1. KUVVET NEDİR? ....................................................................... 100
3.3. NEWTON’IN HAREKET YASALARI ........................................................ 103
3.3.1. DENGELENMIŞ KUVVETLER ETKISINDE HAREKET ................. 103
3.3.2. KUVVET, İVME VE KÜTLE ARASINDAKI İLIŞKI ......................... 104
3.3.3. ETKI-TEPKI KUVVETLERI .......................................................... 105
3.4. SÜRTÜNME KUVVETİ ........................................................................... 107
3.4.1. SÜRTÜNME KUVVETININ BAĞLI OLDUĞU DEĞIŞKENLER ... 107
8 FEN LİSESİ FİZİK 9

4. ÜNİTE: ENERJİ
4.1. İŞ, ENERJİ VE GÜÇ .............................................................................. 127
4.1.1. İŞ, ENERJI VE GÜÇ İLİŞKİSİ ....................................................... 128
4.1.2. MEKANIK İŞ VE MEKANIK GÜÇ İLE İLGILI
HESAPLAMALAR ......................................................................... 133
4.2. MEKANİK ENERJİ ................................................................................ 135
4.2.1. ÖTELEME KİNETİK ENERJİSİ, YER ÇEKİMİ POTANSİYEL ENERJİSİ
VE ESNEKLİK POTANSİYEL ENERJİSİ ............................................ 135
4.3. ENERJİNİN KORUNUMU VE ENERJİ DÖNÜŞÜMLERİ .......................... 143
4.3.1. ENERJININ KORUNUMU VE DÖNÜŞÜMÜ ............................ 143
4.3.2. CANLILAR VE ENERJI ............................................................... 147
4.4. VERİM ................................................................................................. 149
4.4.1. ENERJİ VERIMLİLİĞİ ................................................................. 150
4.4.2. VERİMİ ARTIRACAK ÖNERİLER ................................................... 151
4.5. ENERJİ KAYNAKLARI ........................................................................... 152
4.5.1. YENİLENEMEZ VE YENİLENEBİLİR ENERJI KAYNAKLARI ..... 152
4. ÜNİTE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ................................................ 158
5. ÜNİTE: ISI VE SICAKLIK

5.1. ISI VE SICAKLIK .................................................................................... 173
5.1.1. ISI, SICAKLIK VE İÇ ENERJI .................................................... 174
5.1.2. TERMOMETRE ÇEŞITLERI ....................................................... 175
5.1.3. SICAKLIK BIRIMLERI İLE İLGILI HESAPLAMALAR .................. 177
5.1.4. ÖZ ISI VE ISI SIĞASI ................................................................ 181
5.1.5. ISI ALAN VEYA ISI VEREN SAF MADDELERIN
SICAKLIĞINDAKI DEĞIŞIM ....................................................... 183
5.2. HÂL DEĞİŞİMİ ...................................................................................... 185
5.2.1. SAF MADDELERDE HÂL DEĞIŞIMI İÇIN GEREKLI ISI MİKTARININ
BAĞLI OLDUĞU DEĞİŞKENLER ........................................................... 186
5.3. ISIL DENGE ........................................................................................... 189
5.3.1. ISIL DENGENIN SICAKLIK FARKI VE ISI İLE İLIŞKISI .............. 189
5.4. ENERJİ İLETİM YOLLARI VE ENERJİ İLETİM HIZI ................................... 192
5.4.1. ENERJI İLETIM YOLLARI ......................................................... 192
5.4.2. KATI MADDEDEKI ENERJI İLETIM HIZINI ETKILEYEN
DEĞİŞKENLER ........................................................................... 194
5.4.3. ENERJI TASARRUFU İÇIN ISI YALITIMI ................................... 196
5.4.4. HISSEDILEN VE GERÇEK SICAKLIK .......................................... 198
5.4.5. KÜRESEL ISINMA ..................................................................... 200
5.5. GENLEŞME ........................................................................................... 203
5.5.1. KATI VE SIVILARDA GENLEŞME VE BÜZÜLME ...................... 203
6. ÜNİTE: ELEKTROSTATİK
6.1. ELEKTRİK YÜKLERİ ............................................................................. 219
6.1.1. ELEKTRIKLE YÜKLENME ÇEŞITLERI ........................................ 220
6.1.2. İLETKEN VE YALITKAN MADDELERDE YÜK DAĞILIMI .......... 228
6.1.3. COULOMB (KULON) KUVVETİ .................................................. 232
6.1.4. ELEKTRIK ALAN ......................................................................... 235
CEVAP ANAHTARI ................................................................................ 249

SÖZLÜK ................................................................................................ 262
KAYNAKÇA ........................................................................................... 269

Ünite numarasını gösterir. Ünitenin adını gösterir. Bölümde geçen anahtar
kavramları gösterir.
Etkileşimli
kitap,
video, ses,
animasyon,
uygulama,
oyun, soru
vb. ilave
kaynaklara
ulaşıla-
bilecek
karekodu
gösterir.
Ünite sunu-
sunun ka-
Ünite bölümlerini gösterir. Bu ünitede neler öğrenileceğini gösterir. rekodunu
gösterir.
Etkinliğin adını Etkinlik numa- Ünite, bölüm numa- Bölüm başlı- Konu
Görsel
gösterir. rasını gösterir. rasını gösterir. ğını gösterir. anlatımını
numara-
gösterir.
sını
gösterir.
Konu ile
ilgili merak
uyandıran,
konunun Konu ile
günlük ha- ilgili “Me-
yatla ilişki- raklısına
sini kurmayı Ayrıntı”
sağlayan bilgi
“Üniteye notunu
Ünite
Başlarken” gösterir.
tanıtım Bireysellik Öğrenmeyi destekle-
etkinliğini karekodunu işaretini meye yönelik konu ile Sayfa numarasını
gösterir. gösterir. gösterir. ilgili tabloyu gösterir. gösterir.

Konu ile ilgili uyarıcı nitelikte bilgiler verilen Örnek soruyu Örnek soru Araştırma yapılacak “Öğrendiklerinizi Pe-
“Aklınızda Olsun” bölümünü gösterir. gösterir. çözümünü gösterir. konuyu gösterir. kiştiriniz” sorusunu
gösterir.
Konu ile
ilgili hazır-
lanacak
projenin Deneyin
amacını, adını
süresini gösterir.
ve yön-
temini
gösterir.
Hazırlanan Uyarı işa-

projenin retlerini
“Dereceli gösterir.
Puanlama
Anahtarı”
bölümünü
gösterir. MERAKLISINA
VİDEO
Fizik
Konuyla ilgili videolara ve simülasyona
ulaşmak için gerekli karekodu gösterir.
Ünite ile ilgili çeşitli kazanımların öğrenilip
öğrenilmediğinin kontrol edilmesini sağlayan,
farklı soru türleri içeren bölümleri gösterir.
Konu
ile ilgili
okuma
metninin
olduğu
bölümü
gösterir.

1. ÜNİTE
FİZİK
BİLİMİNE GİRİŞ
KONU BAŞLIKLARI
1.1. FİZİK BİLİMİNİN ÖNEMİ
1.1.1. FİZİK BİLİMİ
1.2. FİZİĞİN UYGULAMA ALANLARI
1.2.1. FİZİĞİN UYGULAMA ALANLARININ, ALT DALLARI VE
DİĞER DİSİPLİNLERLE İLİŞKİSİ
1.3. FİZİKSEL NİCELİKLERİN SINIFLANDIRILMASI
1.3.1. FİZİKSEL NİCELİKLER
1.4. BİLİM ARAŞTIRMA MERKEZLERİ
1.4.1. BİLİM ARAŞTIRMA MERKEZLERİNİN FİZİK BİLİMİ İÇİN
ÖNEMİ
ANAHTAR KAVRAMLAR
• Vektörel-skaler
• Fizik bilimi
büyüklükler
• Temel-türetilmiş • Bilim araştırma
büyüklükler merkezi
Bu ünitede
Ünite karekodu
• Fizik biliminin tanımını ve önemini,
• Fiziğin alt dallarını ve uygulama alanlarını,
• Fiziğin diğer disiplinlerle ilişkisini,
• Temel ve türetilmiş büyüklükleri,
• Skaler ve vektörel büyüklükleri,
• Vektörlerde tek boyutta toplama işlemlerini,
• Bilim araştırma merkezlerinin fizik bilimi için önemini,
• Bilimsel araştırmalarda etik ilkeleri öğreneceksiniz. Ünite sunu karekodu
1. ÜNİTE
Daha önce öğrendiğiniz fen bilimleri dersinin büyük bölümünü temel bilimlerden fizik, kim-
ya ve biyoloji oluşturmaktadır. Fizik, evreni anlamaya ve evrendeki olayların nasıl gerçekleştiğini
açıklamaya çalışan bilim dalıdır. Fizik bilimini öğreneceğiniz ünite öncesinde aşağıda yer alan
“Üniteye Başlarken” isimli giriş çalışmasını yapınız.
ÜNİTEYE BAŞLARKEN
Metinden ve görsellerden faydalanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.
Ekin, ortaokulu bitirmiş; yaz tatiline girmişti. Ailesiyle birlikte tatile gidiyordu. Uçakla yolculuk
yaparken gördüğü gökkuşağının yerden baktığı gökkuşağına oranla yarım çembere daha fazla
benzediğini fark etti. Acaba yeterince yüksekten bakabilme şansı olsa gökkuşağını çember şek-
linde mi görürdü?
Uçağın camından aşağıya baktığında tüm parıltısı ile masmavi deniz, Ekin’in ilgisini çekti.
Ekin, o güne kadar denizin mavi görünmesinin sebebini hiç düşünmemişti. Bardakta bulunan su
şeffaf iken deniz neden maviydi?
Yolculuğun sonlarına yaklaşırken akşam oluyordu. Mavi olan gökyüzü kızıllaşmaya başlamıştı.
Hava aynı hava, güneş aynı güneş olmasına rağmen gökyüzü neden kızıl bir renk almıştı?
1. Ekin, seyahat ederken fizik bilimi ile ilişkilendirebileceği hangi olayları görmüş olabilir?
2. Fizik bilimi gözlemlenebilen her olayı açıklayabilir mi?
3. Fizik biliminden faydalanarak başka hangi olaylar açıklanabilir?
Bu ünitede neler öğreneceğinizi

incelemek için karekodu okutunuz.
Ünite tanıtım karekodu

FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
1.1. FİZİK BİLİMİNİN ÖNEMİ

Evrendeki büyük küçük birçok olayın temelinde fizik yer almaktadır. Evrende bulunan en büyük gök
cisimlerinden (gök ada, yıldızlar) gözle görülemeyecek derecede küçük varlıklara kadar (hücre, organel,
molekül, atom, atom altı parçacıklar) pek çok ögenin etkileşiminde fizik bilimini görmek mümkündür. Doğa
olaylarının niteliğinin daha iyi anlaşılması, dünyadaki enerji kaynaklarının ve yer altı kaynaklarının incelen-
mesi, birtakım bilgi ve becerilerin günlük hayat sorunlarının çözümünde kullanılması gibi birçok hususta
fizik bilimi insanlığa katkı sağlamaktadır.
1.1.1. FİZİK BİLİMİ

Fizik bilimi, evrenin genelinde en küçük parçacıktan gök ada kümelerine kadar doğayı anlamak için
yapılan çalışmaları gözlem ve deneye dayalı olarak incelemektedir. Fizik; uzay, zaman, madde, enerji
ilişkilerini inceleyen, bunlar arasındaki ilişkinin matematiksel modellerini ortaya
koyan çok kapsamlı bir bilim dalı olarak hayatın temelinde yer almaktadır. Fizik,
Yunancada “doğa bilimleri” anlamına gelmektedir. Evrendeki olay ve olguları
anlayabilmek için “neden” sorusu değil, “nasıl” sorusu fizik bilimini daha çok
ilgilendirmektedir.
Temel anlamı doğa bilimleri olarak ifade edilen fiziğin “birçok bilimsel
disiplinin ortak adı” olarak kullanıldığı görülmektedir. Aristo’nun [Aristo (MÖ
384-322)] İlk Çağ’da yazdığı “Metafizik” adlı kitabın girişinde “İnsanlar do-
ğal olarak bilmek isterler, insanların görme ve işitme duyularını kullanmak-
tan duydukları zevk bunun kanıtıdır.” ifadesi yer almaktadır. Fizik, bu ifadede
yer alan bilme isteğinin karşılanması olarak ortaya çıkan doğal bir bilimdir.
Archimedes’in [Arşimet (Görsel 1.1)] “Düzlemlerin Dengesi, Yüzen Cisimler, Görsel 1.1: Archimedes
[MÖ 287-212 (Temsilî portre)]
Mekanik Üzerine” adlı eserlerinde fiziğin ilkelerinin gerçek anlamda sınıflan-
dırılması yapılmıştır.
Orta Çağ ve sonrasında meydana gelen bilimsel gelişmeler, bugün fiziği dünyanın ayrılmaz bir
parçası hâline getirmiştir.
AKLINIZDA OLSUN
MERAKLISINA
• Tüm araştırmalar için tek bir bilimsel yöntem kullanılamaz. VİDEO
• Bilim her soruya cevap veremez, bilimde mutlaklık yoktur. Bilimde ortaya konan Fizik
teoriler, ilkeler hatta yasalar zamanla değişebilir.

• Ortaya konan hipotezlerin çözümü için mümkün olduğunca gözlem ve deney
kullanılır. Bilimsel her olayda gözlem ve deney yapmak mümkün olmayabilir.
1. ÖĞRENDİKLERİNİZİ PEKİŞTİRİNİZ
Günlük hayattaki olaylardan bazıları aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Bu olaylardan hangilerinin açıklanmasında fizik bilimi ile ilgili bilgiler kullanılır? Arka-
daşlarınızla tartışınız.
Röntgen cihazının çalışması Bitkinin çiçek açması

Havaya atılan topun çıkabileceği en fazla yük- Prizmaya gönderilen ışığın renklere ayrılması
sekliğin bulunması
Otomobilin hızlanırken aldığı yolun hesaplanması Bileşiklerin oluşumu
Bakterilerin çoğalması İçinden akım geçen telde açığa çıkan ısı enerjisinin
bulunması

1. ÜNİTE
1.2. FİZİĞİN UYGULAMA ALANLARI

Fizik biliminin amacı evreni ve evrende gerçekleşen olayları açıklamak olduğu için fiziğin geniş bir
çalışma alanı vardır. Yağmurun yağması, gökkuşağının oluşumu, deprem olması, gezegenlerin hareke-
ti, Ay tutulması, mıknatısın demiri çekmesi gibi birçok olayın açıklanması fiziğin uygulama alanı içerisine
girmektedir. Benzer şekilde cep telefonu, ultrason cihazı, teleskop, mikroskop, kamera, kaynak makine-
si, boyama makinesi gibi birçok cihazın geliştirilmesi de fiziğin uygulama alanı içerisindedir.
1.2.1. FİZİĞİN UYGULAMA ALANLARININ, ALT DALLARI VE DİĞER

DİSİPLİNLERLE İLİŞKİSİ
FİZİĞİN ALT DALLARI
Fizik biliminin mekanik, termodinamik, elektromanyetizma, optik, nükleer fizik, katıhal fiziği, atom
fiziği, son olarak da yüksek enerji ve plazma fiziği olmak üzere sekiz alt dalı vardır. Bu alt dallardan
mekanik ve elektromanyetizma, diğer alt dalların temelini oluşturmaktadır. Bu sebeple fiziğin alt dalları
birbirinden bağımsız değildir. Teknolojinin gelişmesi ve yeni buluşlar sayesinde bilgi düzeyi arttıkça fizik
biliminde yeni alt dallar oluşabilmektedir.
1. MEKANIK
Fiziğin kuvvet, hareket, denge ve enerjiyi inceleyen alt dalına mekanik
denir. Mekanik, hareket ve denge durumlarını sebep sonuç ilişkisi içinde in-
celer. Hareket hâlindeki maddelerin yaptığı hareket çeşitlerini ve bu harekete
neden olan etkiyi açıklar.
Hareket ve denge ayrı ayrı incelenebildiği gibi birlikte de incelenebilir.
Görsel 1.2’de verilen denge kuşu, destek noktası oluşturmak için bir pira-
mit ve bir kuştan oluşur. Denge kuşunun özelliği, gagası üzerinde dengede
kalabilmesidir. Bununla birlikte kuyruğuna hafifçe dokunulduğunda aşağı ve
yukarı yönlü hareket edebilir ya da gagasının etrafında dönebilir. Görsel 1.2: Denge kuşu
Mekanik; dinamik, statik ve kinematik olarak üç bölümden oluşmaktadır.

Dinamik: Mekaniğin kuvvet, hareket,
enerji arasındaki ilişkilerini inceleyen bö-
lümüdür. Örneğin futbol topuna vuruldu-
ğunda topa etki eden kuvvetler etkisinde
topun kaç saniye sonra duracağı ya da
kazanacağı sürat ve enerji bu bölümde
incelenmektedir.
Statik: Cisimlerin denge durumları-
nın incelendiği mekanik bölümüdür. Köprü
ve barajlar yapılırken statik bilgisine baş-
vurmak gerekmektedir. Görsel 1.3’te ve-
rilen 1915 Çanakkale Köprüsü, dünyanın
en uzun asma köprüsüdür. Bu köprünün
Görsel 1.3: 1915 Çanakkale Köprüsü
yapımında mekaniğin statik bölümünden
yararlanılmıştır.
Kinematik: Cisimlerin hareketinin kuvvetten bağımsız olarak incelendiği mekanik bölümüdür. Bir
cismin hareketini betimlemek ve bu hareketin zaman içindeki değişimini tahmin edebilmek kinematik
alanının amaçlarındandır.
Tamamı ya da bir kısmı hareket eden tüm sistemlerin üretilmesinde mekanik bilgisi gerekmektedir.
Bu nedenle makine, fizik, gemi, uçak, inşaat mühendisliği gibi birçok meslek grubunda çalışanlar meka-
nik bilgisine ihtiyaç duymaktadır.

1. ÖRNEK SORU
Aşağıda verilen olaylardan hangileri mekanik bilgisi kullanılarak açıklanamaz?

I. Çıkrık ile kuyudan su çekmek
II. Salıncakta çocuk sallamak
III. Testere ile odun kesmek
IV. Ocakta su ısıtmak
V. Tabloyu duvara sabitlemek
ÇÖZÜM
Kuvvet, hareket ve denge konuları mekaniğin incelediği konulardır. l, ll, lll ve V numaralı ifadelerde
kuvvetin etkisinde hareket veya denge durumları olduğu için bu ifadelerdeki olaylar mekanik bilgisi
kullanılarak açıklanabilir. IV numaralı ifadede verilen “ocakta su ısıtmak” ısı verilerek suyun sıcaklı-
ğının arttırılmasıdır. Bu nedenle sadece mekanik bilgisi ile açıklanamaz.
Cevap: Yalnız lV
2. TERMODINAMIK
Termodinamik; ısıyı, sıcaklığı ve enerjiyi konu alan fiziğin alt dalıdır. Bir buzdolabının içindekileri
nasıl soğuttuğunu, santrallerde veya arabanın motorunda hangi tip dönüşüm sistemlerinin olduğunu,
yüksek bir yerden düşen ve daha sonra duran bir cismin kinetik enerjisinin ne olduğunu hiç düşündünüz
mü? Termodinamik kanunları, ısı ve sıcaklık kavramlarıyla bu tür sorunlara cevap verir. Genel olarak
termodinamik; maddenin katı, sıvı, gaz durumları ve bunların birbirine dönüşümleriyle ilgilidir.
Buharlı trenin (Görsel 1.4) çalışması için kömür yakılarak suyun sıcaklığı arttırılır. Yeterli sıcaklığa
ulaştığında su gaz hâline geçer, başka bir deyişle su buharı olur. Oluşan buhar, basit bir ifadeyle teker-
lere bağlı pistona kuvvet uygular; tren bu şekilde hareket eder. Bilgisayarların verimli çalışmasını engel-
leyen unsurların başında işlemcinin sıcaklığının artması gelmektedir. İşlemcinin sıcaklığı belli seviyeyi
geçerse bilgisayar, kendini kapatır. Bilgisayar kendini kapatmaz ise işlemci, yüksek sıcaklıktan zarar
görebilir. Bu nedenle bilgisayarlardaki işlemcileri soğutmak için çeşitli soğutma mekanizmaları kullanılır.
İlk olarak işlemcinin üzerine termal macun sürülür. Daha sonra termal macunun üzerine Görsel 1.5’teki
gibi bir fan takılır. Termal macun kullanmanın amacı, yüksek sıcaklıktaki işlemciden ısıyı alarak alümin-
yum soğutucuya aktarmaktır. Alüminyum soğutucunun üzerine takılan fanın görevi ise bilgisayar kasası
içinde hava akımı oluşturarak sıcak havanın dışarıya aktarılmasını sağlamaktır.
MERAKLISINA
BİLGİ
Termodinamik
Görsel 1.4: Buharlı tren Görsel 1.5: İşlemci fanı
Üretilen cihaz ve makinelerin sıcaklığının çalışırken çok fazla artmaması için termodinamik yasala-
rının bilinmesi gerekir. Bu nedenle fizik mühendisliği, iklimlendirme uzmanlığı, makine mühendisliği ve
elektrik mühendisliği gibi alanlarda çalışanlar termodinamik yasalarını kullanmaktadır.

1. ÜNİTE
2. ÖRNEK SORU
Aşağıda bazı olaylar verilmiştir:

I. Suyun donarak buz hâline gelmesi
II. Tren raylarında belli mesafelerde küçük boşluklar bırakılması
III. Elektrik ve telefon tellerinin kışın döşenmesi
Bu olayların hangilerinin açıklanmasında termodinamik bilgilerine ihtiyaç duyulur?
ÇÖZÜM
I. Hâl değiştirme olaylarında madde, ısı almak ya da vermek durumundadır. Maddenin ısı ile etki-
leşiminde termodinamik yasaları kullanılır.
II. Tren raylarında boşluk bırakılmasının nedeni, yaz aylarında sıcaklık artışından kaynaklanan
genleşme ile rayların bozulmasını engellemektir.
III. Elektrik ve telefon telleri yaz aylarında gergin biçimde takılırsa kış aylarında havanın soğuması
ile tellerde büzülme meydana gelir. Büzülme nedeniyle daha çok gerilen teller kopabilir.
Cevap: I, II ve III
3. ELEKTROMANYETIZMA
Elektromanyetizma; elektrik yükünü, yüklü parçacıkların hareketi ile meydana gelen olayları, bu
parçacıklar arasındaki kuvvetleri, manyetik madde ile özelliklerini ve bunların oluşturdukları etki alanla-
rını incelemektedir. Elektromanyetizma, manyetik maddeler gibi elektriğin de manyetik etkisi bulundu-
ğunu açıklayan fizik alt dalıdır. Radyo, televizyon, bilgisayar, parçacık hızlandırıcısı, elektrik motoru ve
elektrikle çalışan birçok cihaz elektromanyetizma sayesinde geliştirilmiştir.
Halk arasında dinamo (Görsel 1.6) olarak bilinen cihaz, hareketten elektrik enerjisi üretmeye yarar.
Elektrik motoru (Görsel 1.7) ise elektrik enerjisini mekanik enerjiye çevirir. Dinamo ve elektrik motoru birbiri-
nin tersi şekilde çalışan iki cihaz olarak düşünülebilir. İkisi de aynı yasalar ile çalışmaktadır. 19. yy. başlarına
kadar elektrik ve manyetizmanın birbiriyle ilişkili olduğu düşünülmüyordu, bugün ise birlikte ele alınmaktadır.
Elektromanyetizma, elektrik ve manyetizma alanlarının ilgilendiği bütün konuları kapsamaktadır.
Görsel 1.6: Dinamo Görsel 1.7: Elektrik motoru
Elektrik: Elektrik yüklerinin ve bu yüklerin özelliklerinin incelendiği alt bölümdür.

Manyetizma: Cisimlerin manyetik özelliklerinin incelendiği alt bölümdür.
Bir cihaz elektrik ile çalışıyorsa veya cihazın manyetik özellikleri varsa bu cihazları tasarlayanların
elektromanyetizmadaki yasaları bilmesi gerekmektedir. Bu nedenle fizik, elektrik, otomasyon, bilgisayar
mühendisliği gibi birçok meslek grubunda çalışanlar elektromanyetizma yasalarını kullanmaktadır.

3. ÖRNEK SORU
Her yıl çeşitli nedenlerle orman yangınları çıkmaktadır. Bu nedenlerden bazıları görsellerde verilmiştir.
I. Doğaya bırakılan II. Ağaca yıldırım düşmesi III. Rüzgârda ağaç dallarının bir-
deodorant kutusu birine sürtmesi (TemsilÎ)
Görsellerde verilen orman yangınlarının nedenleri ile bu nedenleri açıklamak için kullanılan fiziğin
alt dalları aşağıdaki gibi eşleştirilmiştir.
I. Doğaya bırakılan deodorant kutusu-Termodinamik
II. Ağaca yıldırım düşmesi-Elektromanyetizma
III. Şiddetli rüzgârlarda ağaç dallarının hızlı şekilde birbirine sürtmesi- Mekanik
Bu eşleştirmelerden hangileri doğrudur?
ÇÖZÜM
I. Deodorant şişesi sıcaklığının yükselmesi ile patlayıp yangınlara neden olabilmektedir. Termodi-
namik doğrudur.
II. Yıldırım ile oluşan akım nedeniyle orman yangınları olabilmektedir. Elektromanyetizma doğrudur.
lll. Dalların hızlı şekilde sürtünmesi ile orman yangınları olabilmektedir. Mekanik doğrudur.
Cevap: l, ll ve lll
4. OPTIK
Optik, ışığın yapısını ve ışık olaylarını (ışığın yayılması, yansıması, kırılması gibi) inceleyen fiziğin alt
dalıdır. Işık hemen hemen dünyadaki tüm canlıların temel yaşam kaynağıdır. Bitkiler, ışık sayesinde foto-
sentez yaparak kimyasal enerji üretir. Yıldız ve gezegenler hakkında bilgi sahibi olabilmek için onlardan
gelen ışık incelenmektedir. İnsanlar ve hayvanlarda görme olayının gerçekleşmesi için ışığa ihtiyaç vardır.
Görsel 1.8’de verilen aynalı cam, Görsel 1.9’da verilen fotokopi makinesi optik sayesinde geliştirilmiş-
tir. Bunun yanı sıra teleskop, mikroskop, fotoğraf makinesi gibi cihazların üretilmesinde de optik yasaların-
dan faydalanılır.
Görsel 1.8: Aynalı cam Görsel 1.9: Fotokopi makinesi
İnsanların görme bozukluklarını düzeltmeye çalışan göz doktorları, miyop ve hi- MERAKLISINA
POSTER
permetrop tedavisinde hastalara reçete ile numaralı gözlük yazar. Optisyen ve gözlük- Fiberoptik
çüler de bu reçeteye bağlı olarak hastanın yüz yapısına ve camın numarasına göre en
uygun gözlüğü hazırlamaktadır. Gezegenler ve yıldızlar hakkında bilgi, yine onlardan
gelen ışık sayesinde elde edilir; bu nedenle uzay mühendisleri ve astrofizikçiler de
optik yasalarını bilmelidir. Ayrıca fizik mühendisliği, makine mühendisliği gibi meslek
gruplarında çalışanlar optik bilgisine ihtiyaç duymaktadır.

1. ÜNİTE
4. ÖRNEK SORU
Bazı cihazların geliştirilmesi için optik bilgisine ihtiyaç vardır.

Aşağıda verilen cihazlardan hangilerinin geliştirilmesi için optik bilgisine ihtiyaç yoktur?
l. Fotoğraf makinesi
ll. Sabit makara
lll. Projeksiyon cihazı
lV. Periskop
V. Elektroskop
ÇÖZÜM
Verilen cihazlardan fotoğraf makinesi, projeksiyon cihazı, periskop; görme ve görüntü olayı ile il-
gilidir. Kısaca ışık olayı ile ilgilidir. Sabit makara kuvvet ve hareketi inceleyen mekanik ile, elektrik
yüklerini belirlemede kullanılan elektroskop ise elektromanyetizma ile ilgilidir.
Cevap: ll ve V
ARAŞTIR-PAYLAŞ
Konutlarda ve iş yerlerinde kullanılan ampul çeşitleri nelerdir? Bu ampullerin yapım aşamasında fiziğin
hangi alt dallarından faydalanıldığını araştırınız. Araştırmalarınızdan elde ettiğiniz sonuçları tablo hâlin-
de yazınız. Hazırladığınız tabloyu sınıf panosunda sergileyerek arkadaşlarınızla paylaşınız.
5. NÜKLEER FIZIK
Çekirdek fiziği olarak da bilinen nükleer fizik; atom çekirdeğinin yapısını, çekirdekte meydana gelen
1
etkileşimleri ve tepkimeleri incelemektedir. Atom çekirdeği, atomun hacimsel olarak 13 lük yüzdesini
10
oluşturmasına karşın atomun kütlesinin %99,9’luk kısmını oluşturmaktadır. Nükleer fizik, çekirdeğin karar-
lılığı ile ilgili çalışmalar yapmaktadır.
Nükleer fiziğin çalışma alanından elde edilen bilgiler sayesinde PET (Pozitron Emisyon Tomog-
rafisi) ve BT (Bilgisayarlı Tomografi) gibi cihazlar geliştirilmiştir. PET cihazı ile beyin aktivitesinin bir-
çok aşaması görüntülenebilmektedir (Görsel 1.10). Nükleer tepkimeler (fisyon-füzyon) sonucunda yeni
maddeler keşfedilmiş ve tıp alanında gelişmeler yaşanmıştır. Nükleer fizik ve tıp alanındaki ilerlemeler,
nükleer tıp dalının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Nükleer fizikte elde edilen bilgiler sayesinde kanser
tedavisinde gelişmeler yaşanmıştır.
Dünyanın yaşı hesaplanırken, kayaların yaş tayini yapılırken ya da Görsel 1.11’de verilen balık
fosili gibi fosillerin yaşı hesaplanırken nükleer fizik sayesinde bulunan çeşitli yöntem ve yasalar kullanıl-
maktadır. En basit ifadeyle fosillerin yaş tayininde karbon atomunun sayısına bakılmaktadır. Kayaların
yaş tayininde ise uranyum ve kurşun atomlarının oranına bakılır.
İnsanların en temel ihtiyacı olan gıdaların raf ömrünün uzatılmasında ve tohum ıslahında da nük-
leer fizikten yararlanılmaktadır.
MERAKLISINA
POSTER
Fisyon-Füzyon
Görsel 1.10: Beyin aktivitesinin birçok aşama- Görsel 1.11: Balık fosili
sını gösteren PET görüntüsü

Kanser hastalarını tedavi eden onkoloji doktorları, nükleer enerji santrallerinde çalışan fizik ve nük-
leer enerji mühendisleri, yıldızların özelliklerini inceleyen astrofizikçiler nükleer fizik yasalarını çalışma
hayatlarında kullanmaktadır.
5. ÖRNEK SORU
Nükleer enerji santrallerinde radyoaktif maddeler zenginleştirilerek bu maddelerin yeni atomlara

parçalanmaları sağlanır. Bu olayda çok yüksek miktarda enerji açığa çıkar. Bu enerji ile büyük mik-
tardaki su, buhar hâline getirilir ve buhar türbinlere gönderilir. Su buharının türbinleri döndürmesi ile
üretilen elektrik enerjisi evlerde ve sanayi kuruluşlarında kullanılır.
Yukarıdaki metinde nükleer enerji santrallerinde elektriğin nasıl elde edildiği genel hatlarıyla an-
latılmıştır. Metinde anlatılan elektrik elde etme yönteminde aşağıda verilen fiziğin hangi alt
dalından faydalanılmamıştır?
I. Elektromanyetizma
II. Mekanik
III. Termodinamik
IV. Nükleer fizik
V. Optik
ÇÖZÜM
l. Elektriğin üretilmesi olduğu için elektromanyetizma,

ll. Türbinlerin döndürülmesi hareket olduğu için mekanik,
lll. Suyun buhar hâline getirilmesi ısı ve sıcaklık olayı olduğu için termodinamik,
lV. Radyoaktif maddelerin zenginleştirilmesi için de nükleer fizik alt dallarından faydalanılmıştır.
V. Faydalanılamayan alt dal ise optiktir.
Cevap: V
6. KATIHAL FIZIĞI
21. yy. teknolojisinin önemli bir bölümü katıhal fiziği sayesinde gelişmiş ve gelişmeye devam et-
mektedir. Katıhal fiziği genel anlamda maddenin katı hâliyle ilgilenir ve maddenin teknolojik anlamda
kullanımını belirleyen elektrik, manyetik, optik ve esneklik (mekanik) özelliklerini temel fiziksel prensip-
lerden hareketle inceler.
Işık ve elektrik alanının etkileşimine dayalı bir bilim alanı olan optoelektronikte kullanılan yarı iletken
malzemeler; ışık yayan diyot (LED-Light Emitting Diode), güneş hücresi, fotodedektör, fototransistör,
optik yükselteç, optoelektronik entegre devre gibi aygıtların geliştirilmesinde kullanılır. Ayrıca yarı iletken
malzemeler kullanılarak araç kliması yapılabileceği öngörülmektedir. Bu çalışma ile şu an araçlarda kul-
lanılan standart klimalara göre hem yakıt tasarrufu sağlanmaya hem de bu sayede motor performansı
arttırılmaya çalışılmaktadır.
LCD (Sıvı Kristal Ekran) televizyon (Görsel 1.12) ve SSD (Katıhal Sürücüsü) olarak isimlendirilen
hard diskler (Görsel 1.13) katıhal fiziğinin birer uygulamasıdır.
Görsel 1.12: LCD (Liquid Crystal Display) TV Görsel 1.13: SSD (Solid State Drive)

1. ÜNİTE
Bilgisayardaki çip yapımında çalışan mikroelektronik mühendisi, yarı iletken teknolojisini kullanarak
LED üreten fizik mühendisi, yapılacak cihazda kullanılan malzemenin seçiminde iletkenlik özelliğine
göre karar veren malzeme mühendisi katıhal fiziği yasalarını kullanmaktadır.
6. ÖRNEK SORU
Katıhal fiziği için verilen

I. Kristal yapılı maddeleri inceler.
II. 1600’lü yıllarda gelişmeye başlamıştır.
III. Elektronik devreler için ön koşuldur.
ifadelerinden hangileri doğrudur?
ÇÖZÜM
Katıhal fiziği kristal yapılı maddeleri inceler. I. ifade doğrudur. 1950’li yıllardan sonra gelişmeye baş-
lamıştır. II. ifade yanlıştır. Çip, transistör, diyot gibi malzemelerin üretilmesi ve yarı iletken teknolojisi
katıhal fiziği sayesinde geliştirildiği için elektroniğin ön koşulu kabul edilebilir. III. ifade doğrudur.
Cevap: l ve lll
7. ATOM FIZIĞI
Atom fiziği, maddenin en küçük birimi olan
atomu bir çekirdek ile elektronları içeren bir sis-
tem olarak ele alan fizik alt dalıdır. Genel olarak
atomda elektron dizilişleri ile ilgili çalışmaları içerir.
Elektronun atomun çekirdeğinden ne kadar uzakta
olduğunu ve hangi enerji seviyesinde bulunduğunu
inceler.
Barkod okuyucu (Görsel 1.14), elektronun
belli enerji seviyeleri arasındaki geçişi ile elde
edilen LASER (Light Amplification by Stimulated
Emission of Radiation) ile çalışmaktadır. LASER
çok geniş kullanım alanına sahiptir. Tıpta bazı göz
Görsel 1.14: Barkod okuyucu
ameliyatlarını gerçekleştirmek ve diş çürüklerini te-
mizlemek, sanayide sert metalleri kesmek, ayrıca
vücuda yapılan dövmeleri silmek için de LASER
kullanılmaktadır.
Nanoteknoloji, maddenin atomik-moleküler
boyutta mühendisliğinin yapılarak yepyeni özellik-
lerinin açığa çıkarılmasıdır. Nanometre ölçeğindeki
(10⁻⁹ m) fiziksel, kimyasal ve biyolojik olayların an-
laşılması, kontrolü ve üretimi amacıyla fonksiyonel
materyallerin, cihazların ve sistemlerin geliştiril-
mesidir. Başka bir deyişle nanoteknoloji; araçların,
malzemelerin ve yapıların moleküler düzeyde işlen- Görsel 1.15: Su geçirmeyen kumaş
mesi, oluşturulması ve manipüle edilmesi olarak da MERAKLISINA
POSTER
tanımlanmaktadır. Su geçirmeyen kumaş (Görsel 1.15), nanoteknoloji kullanılarak üretilmiştir. Atom
LASER kullanılacak bir cihaz tasarlanıyorsa mutlaka atom fiziği bilmek gerekmek-
tedir. Bunun için makine, endüstri, fizik, kimya mühendisliği gibi birçok meslek grubu
çalışma hayatında atom fiziği yasalarını kullanmaktadır. Ayrıca nanoteknoloji alanında
çalışan bilim insanları da atom fiziği yasalarını kullanmaktadır.

7. ÖRNEK SORU
Bir biyomekanik mühendisi, doktorların LASER ışınlarından faydalanarak yaptıkları ameliyatlar

sırasında kullanmaları için kolaylıkla hareket edebilen ve elektrikle çalışan bir cihaz geliştirmek
istiyor.
Biyomekanik mühendisi, bu cihaz için
I. Atom fiziği
II. Elektromanyetizma
III. Mekanik
öncüllerinde verilen hangi alt dallardaki yasaları kullanmalıdır?
ÇÖZÜM
l. LASER oluşumu, atomun elektron dizilimi ile ilgilidir. Bunun için atom fiziği bilmelidir.
ll. Cihaz elektrikle çalışmaktadır. Bunun için elektromanyetizma bilmelidir.
lll. Hareket eden bir cihaz tasarlanmaktadır. Bunun için mekanik bilmelidir.
Cevap: l, ll ve lll
8. YÜKSEK ENERJI VE PLAZMA FIZIĞI

Yüksek enerji fiziği veya parçacık fiziği olarak da adlandırılan bu alt dal, atom altı parçacıkları inceler.
Yüksek enerjili parçacıkların etkileşimini ve maddenin plazma hâlini incelemektedir.
Maddenin nasıl oluştuğunu, en küçük yapı taşının ne olduğunu açıklamaya çalışan standart mo-
delin ve sicim teorisinin geliştirilmesi bu alt dalın ilgi alanındadır. CERN’deki [Sörn (Conseil Européen
pour la Recherche Nucléaire- Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi)] hızlandırıcılarda parçacıklar hızlandı-
rılarak birbiri ile çarpıştırılır ve ortaya çıkan yeni parçacıkların bıraktığı izlerden özellikleri hakkında bilgi
elde edilir. Elde edilen bilgiler, standart modelin doğruluğunu ispatlamaktadır. Bunun yanı sıra standart
modelin eksikleri (açıklayamadığı konular) de vardır.
Hastanelerde ameliyat sırasında ve sonrasın-
da hastaların enfeksiyon kapmaması hayati önem
taşımaktadır. Bunun için ameliyatlarda kullanılan
malzemelerin sterilizasyonu (temizlenmesi) ge-
rekmektedir. Sterilizasyon mikroorganizmaların ve
sporların öldürülmesi işlemidir. Sterilize edilen tıb-
bi malzemeler Görsel 1.16’da verilmiştir. Sterilizas-
yon yöntemlerinden gaz plazma yöntemi ve gama
radyasyonu yöntemi yüksek enerji ve plazma fizi-
Görsel 1.16: Sterilize edilen tıbbi malzemeler ğinden yararlanılarak geliştirilmiştir.
Görsel 1.17’deki kutup ışıkları [aurora borealis
(arora boriyalıs)] 1619 yılında Galileo Galilei (Galileyo
Galiley) tarafından tarif edilmiştir. Galileo’nun onlara
verdiği isim olan “kuzey ışıkları” ifadesi hâlen kullanıl-
maktadır. Güney Kutbu’ndaki ışıkla- MERAKLISINA
BİLGİ
ra “güney ışıkları” [aurora australis Kutup Işıkları
(astralis)] adı verilir. Her iki kutupta
ve aynı anda oluşan kutup ışıkları
maddenin plazma hâline örnektir.
Görsel 1.17: Kutup ışıkları

1. ÜNİTE
Yıldızları inceleyen bir astrofizikçi, maddenin plazma hâlini incelemektedir. CERN, DESY (Deutsche
Elektronen Synchrotron), FNAL (Fermi National Accelerator Laboratory) ve KEK (High Energy Accelerator
Research Organization) gibi 23 parçacık hızlandırıcı merkezinde deney yapan bilim insanları, yüksek enerji
fiziği üzerine çalışmaktadır.
8. ÖRNEK SORU
I. Güneş
II. Yıldırım
III. Mum alevi
Yukarıda verilenlerden hangileri plazma fiziğinin incelediği madde ve olaylar arasındadır?
ÇÖZÜM
Güneş, yıldırım ve mum alevi maddenin plazma hâline örnek olduğu için yüksek enerji ve plazma
fiziğinin incelediği maddeler arasındadır.
Cevap: l, ll ve lll
Aşağıdaki şemada fiziğin alt dallarından mekanik ve mekanik alt dalının incelediği konular örnek
olarak verilmiştir. Boş bırakılan bölümlerden mavi olanlara fiziğin alt dallarını, yeşil olanla-
ra ise bu alt dalların incelediği konu başlıklarını örnekteki gibi yazarak doldurunuz.
......................................... ........................................................................ ...........................................
......................................... ........................................ ........................................
Kuvvet
Hareket MEKANİK FİZİK ........................................ ...........................................
Denge
....................................... ....................................... .......................................
........................................... ................................................................. ...........................................

FİZİĞİN DİĞER DİSİPLİNLERLE İLİŞKİSİ

Bilim dallarını keskin çizgilerle birbirinden ayırmak, birbirinden bağımsız düşünmek zordur. Geçmiş
dönemlerde yaşamış bilim insanlarının çalışmalarının da birbiriyle bağlantılı olması, bilim dallarının iç
içe geçmişliğinin bir göstergesidir. Örneğin İbn-i Sina; astronomi, tıp, fizik ve felsefe gibi birçok alanda
bilgilidir ve bu alanlarda çok sayıda eseri vardır.
Marie Sklodowska Curie (Mari Sıklodovska Küri) fizik ve kimya alanlarında bilgi sahibidir. Madam
Curie ile eşi Pierre Curie (Piyer Küri) ve Henri Becquerel (Anri Bekürel) radyasyonu keşfettikleri için
1903 yılında Nobel Fizik Ödülü’nü almışlardır. Radyum ve polonyum elementlerinin keşfinden dolayı ise
1911 yılında Nobel Kimya Ödülü’nü Madam Curie tek başına almıştır. Bu bilgiler, bilim dallarının birbiri
ile bağlantılı olduğunu göstermektedir.
Bugün bilgiler her alanda sürekli artmaktadır. Bilim dalları gelişirken aynı zamanda yeni bilim dalla-
rının da ortaya çıkmasını sağlamaktadır.
Fizik ve Kimya İlişkisi

Fiziğin alt dallarından olan atom fiziği, atomu incelerken diğer bir bilim dalı olan kimya da atomu ince-
lemektedir. Fizik ve kimyanın ortak çalışma alanı olarak fizikokimya ortaya çıkmıştır. Fizikokimya alanın-
da termodinamik kanunları, kinetik gaz kuramı, entalpi, entropi, hâl değişimi gibi konular ele alınmaktadır.
Bu açıdan bakıldığında fizik ve kimyayı birbirinden bağımsız düşünmek imkânsız bir hâl almaktadır.
Fizik ve Matematik İlişkisi

Fizik biliminin dili matematiktir. Fizik biliminde oluşturulan teoriler aynı zamanda matematiksel mo-
dellerle ifade edilir. Isaac Newton (Ayzek Nüvtın), hareket yasalarını oluştururken matematiksel model-
ler kullanmıştır. Matematik, fizik biliminin önünü aydınlatan bir ışıktır. Teorik fizikçi olan Peter Higgs (Pitır
Higs), matematiksel olarak öngörülen atom altı parçacığı yaklaşık 50 yıl sonra CERN’deki hızlandırıcı-
larda deneysel olarak bulmuştur ve Nobel Fizik Ödülü’ne layık görülmüştür. Buradan da anlaşılacağı
üzere bilimin gelişmesi için azimli bir şekilde ve sabırla çalışmak gerekmektedir.
Fizik ve Felsefe İlişkisi

Doğa bilimi olan fizik, evreni ve evrende gerçekleşen olayları açıklamaya çalışmaktadır. Felsefe,
evreni anlama ve açıklama yolunda hakikatin aranmasıdır. Fizik ve felsefe evreni açıklamaya çalışan
bilim dallarıdır. Farklı yöntemler kullansalar da çalışma alanları ortaktır.
Fizik ve Biyoloji İlişkisi

Canlıları ve yaşamı inceleyen bilim dalı olan biyoloji, canlı bilimi veya yaşam bilimi olarak da tanım-
lanmaktadır. Canlı yapısını oluşturan en küçük birim olan moleküllerden, en üst düzeydeki organizasyon
seviyesi olan ekosisteme kadar her düzeydeki canlılığı incelemek biyolojinin en temel konusudur.
Fiziğin alt dalı olan optik, görme olayını açıklamaya çalışırken aynı olayı biyoloji de açıklamaya
çalışır. Benzer şekilde işitme, kan basıncı, sinir sistemi gibi konular iki bilimin ortak çalışma alanıdır.
Fizik ve Teknoloji İlişkisi

Fizik bilimi ile teknoloji arasında karşılıklı etkileşim söz konusudur. Fiziğin gelişmesi ile teknoloji ge-
lişmektedir, teknolojinin gelişmesi de fiziği geliştirmektedir.
Geçmişten günümüze atom kavramı incelendiğinde önceden
maddenin aynı özelliklerini gösteren en küçük MERAKLISINA
yapısı atom olarak ifade edilirken günümüzde BİLGİ
20. Yüzyılda Bilim
atom altı birçok farklı parçacık keşfedilmiştir.
Bu keşifler yeni teknolojik araçların üretilmesine
imkân sağlamıştır. Örneğin atom altı parçacık
olan pozitron keşfedilmemiş olsaydı PET cihazı
Görsel 1.18: PET cihazı
(Görsel 1.18) üretilemezdi.

1. ÜNİTE
Fizik ve Mühendislik İlişkisi

Mühendislik alanında günlük hayatı kolaylaştırmak amacıyla çalışmalar ya-
pılmaktadır. Bu çalışmalar yapılırken de fizik yasalarına ihtiyaç duyulmaktadır.
İnşaat mühendisleri meslek hayatlarında kullandıkları statik, mukavemet gibi ko-
nularda mekanik bilgisine ihtiyaç duymaktadır. Makine tasarlayan bir mühendis;
elektrik ile çalışacaksa elektromanyetizma, cihazda hareket eden bir parça varsa
mekanik, sürtünmeden veya geçen akımdan kaynaklı ısınma problemi olacaksa
termodinamik yasalarından faydalanmaktadır.
Görsel 1.19’daki astronotun uzaya gidebilmesi için birçok mühendislik da-
lının birlikte çalışması gerekmektedir. Örneğin roketin yapılması için malzeme
mühendisliğinin, astronotun yemek ihtiyacı için gıda mühendisliğinin bilgilerine Görsel 1.19: Astronot
ihtiyaç duyulmaktadır.
Fizik ve Sanat İlişkisi
Sanat; bir duygu, tasarı, güzellik vb.nin anlatımında kullanılan yöntemlerin
tamamı veya bu anlatım sonucunda ortaya çıkan üstün yaratıcılık olarak tanım-
lanır. Müzik, resim ve heykel sanat türlerinden bazılarıdır. Sanatın birçok dalı ile
fizik arasında ilişki vardır. Örneğin müzikteki notalar, maddenin titreşim hareketi
sonucu oluşan ses dalgalarıdır. Ortamın sıcaklığına bağlı olarak bağlama (Görsel
1.20) gibi telli çalgılarda tellerin uzunlukları değişmekte, bu durum da bağlamadan
çıkan sesin değişmesine neden olmaktadır. Telli çalgıların sürekli akort edilme
nedeni budur. Bunun dışında opera binaları, konser salonları, sinema salonları
içerideki sesin dışarı çıkmaması için sesin soğurulmasını sağlayacak malzemeler
kullanılarak yapılmaktadır. Ses sanatçılarının kayıt yaptığı stüdyo odalarında ise Görsel 1.20: Bağlama
dışarıdan gelecek sesleri engellemek üzere ses yalıtımı yapılmaktadır.
Görsel sanatlar alanında perspektif önemli bir yer tutmaktadır. Perspektif için görme olayı gerekmektedir. Kı-
saca perspektif ışık ve renk olayıdır. Aynı cins iki ağaçtan uzaktaki ile yakındaki arasında renk farkı olması da ışık
ile açıklanmaktadır. Doğada karşılaşılan yeşilin çok fazla tonu vardır. Renk veya ton farkı, ışığın doğası ile ilgilidir.
Fizik ve Spor İlişkisi
Spor yapmak sağlıklı yaşamanın anahtarıdır. Tüm insanlar, profesyonel
sporcu olmasa da sağlıklı ve dinamik bir şekilde yaşamak için spor yapmalıdır.
Spor yaparken kullanılan ekipmanların tasarlanmasında fizik yasalarından fay-
dalanılmaktadır. Örneğin futbolcuların sahada giydikleri kramponlar dişli yapılır.
Bunun nedeni, dişli kramponların basıncı artırması ve artan basınç nedeniyle fut-
bolcuların zemine daha sağlam basmasıdır. Bu durum, futbolculara hareket ko-
laylığı sağlar. Halter ile uğraşan sporcular, ağırlık kaldırırken ellerine magnezyum
tozu (Görsel 1.21) sürer. Bu da halterin ellerinden kaymasını engeller. Jimnastik
yapanlar da magnezyum tozu kullanmaktadırlar. Yüzme sporu ile uğraşanlar için
özel olarak tasarlanmış karbon fiber mayolar yapılmaktadır. Bu mayolar, sporcu-
lara daha fazla esneklik sağlamaktadır. Bazı mayo çeşitlerinde su itici kaplama
vardır. Bu kaplamanın temel amacı, sürtünme kuvvetini azaltmaktır. Görsel 1.21: Magnezyum tozu
ARAŞTIR-PAYLAŞ
Fiziğin astronomi, tıp, jeoloji disiplinleriyle olan ilişkisini araştırınız. Araştırma sonuçlarını sınıf panosun-
da sergileyerek arkadaşlarınızla paylaşınız.
1.3. FİZİKSEL NİCELİKLERİN SINIFLANDIRILMASI

Bilim insanları, yaptıkları çalışmalarda çalışma sonuçlarını belli ölçme ve karşılaştırma yöntemlerini kullana-
rak açıklar. Doğa bilimlerinden biri olan fizik biliminde de yapılan çalışmalar ve ölçümlerde fiziksel nicelikler kulla-
nılır. Fizikte değişkenleri nicel olarak tanımlayan sayısal birtakım değerlere ihtiyaç duyulur. Bu sayısal değerlere
fiziksel nicelikler adı verilir. Kütle, uzunluk, zaman, hız, kuvvet, sıcaklık, enerji, elektrik akımı gibi birçok fiziksel
nicelik vardır. Fiziksel nicelikleri belirlerken gözlem yapmanın yanı sıra ölçme ve sayma işlemleri de yapılır.

Bilinmeyen bir büyüklüğün daha önce tanımı yapılarak belirlenmiş bir büyüklükle kıyaslanmasına ölç-
me denir. Bir kişinin kütlesinin 60 kg olması, bu kişinin kütlesinin daha önceden belirlenmiş 1 kg kütlenin
60 katı olduğu anlamına gelir. Bu yüzden ölçme işlemi yapmak ve sonucunu belirlemek için uygun birimler
belli standartlara göre daha önceden tanımlanmalıdır.
1.3.1. FİZİKSEL NİCELİKLER

Fiziksel nicelikler, başka bir fiziksel nicelik ile ifade edilip edilmemesine göre temel ve türetilmiş
büyüklükler; yön ve doğrultu kavramına sahip olup olmamalarına göre skaler ve vektörel büyüklükler
olarak sınıflandırılır.
Bilim, teknoloji, ticaret ve mühendislik alanlarındaki ihtiyaçlar üzerine 1960 yılında Paris’te düzen-
lenen “Ağırlıklar ve Ölçüler Konferansı”nda Uluslararası Birim Sistemi ya da Uluslararası Ölçüm Sistemi
(Système International d’unités-Sistem Enternasyonel düniti) tanımlanarak ölçü birimlerine resmî bir
statü verilmiştir. SI Birim Sistemi’nin kabulü, uluslararası teknik iletişimi kolaylaştırmıştır. Konferansta
yedi tane nicelik, temel büyüklük olarak belirlenmiştir.
TEMEL BÜYÜKLÜKLER Tablo 1.1: Temel Büyüklüklerin Birimleri, Sembolleri ve Ölçüm Aletleri
Başka bir fiziksel büyüklük kul- Temel Büyüklük Adı Sembolü Birimi Birim Ölçüm Aleti
lanılmadan ifade edilebilen büyük- Sembolü
lüklerdir. Temel büyüklüklerin bi- Uzunluk l metre m cetvel
rimleri, sembolleri ve ölçüm aletleri
Kütle m kilogram kg eşit kollu terazi
ile ilgili bazı özellikler Tablo 1.1’de
verilmiştir. Zaman t saniye s kronometre
Ağırlıklar ve Ölçüler Konferan- Elektrik akımı i amper A ampermetre

sı’nda kabul edilen uzunluk, küt- Sıcaklık T kelvin K termometre
le ve zaman birimlerinin tanımları Madde Miktarı n mol mol -
aşağıdaki gibidir.
Işık Şiddeti I kandela cd fotometre
Uzunluk
Uzunluk birimi olan metre için farklı zamanlarda, farklı tanımlamalar yapılmıştır. 1983 yılında kabul
edilen tanım hâlen geçerli olup metre, ışığın boşlukta 1/299.792.458 saniyede kat ettiği yolun uzunluğu
olarak tanımlanmaktadır.
Kütle
Kütle, cismin hacmini dolduran madde miktarının ölçüsüdür. Maddedeki taneciklerin sayısı ve büyüklüğü
ile ilgili bir niceliktir. Fransa’da özel koşullarda saklanan platinyum-iridyum alaşımından yapılan silindirik cismin
kütlesi 1887 yılında 1 kg olarak kabul edilmiştir. Bu kabulle ilgili en önemli sorun, kütlenin fiziksel bir nesne
üzerinden tanımlanmış olmasıdır. Periyodik ölçümlemeler sırasında uluslararası kilogram modeliyle ulusal
kilogram modellerinin kütleleri arasında belirgin farklar tespit ediliyor ancak hangi modellerin kütle kazandığı ya
da kaybettiği belirlenemiyordu. Bu sorunu çözebilmek amacıyla SI kütle birimi kilogram, fiziksel bir sabit olan
Planck (Plank) sabiti üzerinden yeniden tanımlanarak çok daha kararlı bir hâle getirilmiştir. Böylelikle kütle mo-
dellerinde zamanla meydana gelen değişikliklerin deneysel yöntemlerle tespit edilebilmesi mümkün olmuştur.
Zaman
1960 yılından önce zaman kavramı ortalama güneş günü cinsinden tanımlanmıştır. Ortalama güneş sani-
1 1 1 1
yesi, bir güneş gününün 24 $ 60 $ 60 = 86.400 ü şeklinde ifade edilmiştir. Yerkürenin kendi etrafında dön-
me süresinin zamanla çok az da olsa değiştiği bilinmektedir. Bu nedenle bilim insanları, yerkürenin kendi
etrafında dönmesini esas almak yerine sezyum-133 atomunun 9.192.631.770 defa titreşim MERAKLISINA
BİLGİ
yapması için geçen zamanı 1 saniye olarak tanımlamaktadır. Uluslararası Birim
Sistemi (SI)
16 Kasım 2018’de altmış ülkeden temsilci, Fransa’daki Ağırlıklar ve Ölçüler Genel
Konferansı’nda bir araya gelerek uluslararası birim sisteminde (SI) değişiklikler yapmaya
karar vermiştir. 20 Mayıs 2019’dan itibaren yeni tanımların kullanılması kararlaştırılmıştır.
Bu konferansta alınan kararlarla temel büyüklüklerin yeni tanımları yapılmıştır.

1. ÜNİTE
TÜRETILMIŞ BÜYÜKLÜKLER
Doğrudan belirlenemeyen, yalnızca temel büyüklükler yardımıyla türetilebilen niceliklerdir. Alan,
hacim, hız, kuvvet, özkütle, direnç, enerji gibi büyüklükler; türetilmiş büyüklüklere örnek olarak verilebi-
lir. Türetilmiş bazı büyüklüklerin birimleri ve sembolleri Tablo 1.2’de verilmiştir.
Tablo 1.2: Türetilmiş Bazı Büyüklüklerin Birimleri ve Sembolleri
Büyüklük Adı Sembolü Birimi (SI’da) Birim Sembolü
Alan A metrekare m2
Hacim V metreküp m3
Hız v metre/saniye m/s
Kuvvet F kilogram·metre/saniyekare [Newton (nevton)] kg·m/s2 (N)
Özkütle d kilogram/metreküp kg/m3
Enerji E kilogram·metrekare/saniyekare [joule (jul)] kg·m2/s2 (J)
Yandaki tabloda harflerle Fiziksel Büyüklük Birim SI’ya Uygun

verilen birimleri rakamlar- ( ) 1. Kütle a. cd
la verilen fiziksel büyük-
( ) 2. Işık Şiddeti b. oC
lüklerle eşleştirerek doğru
( ) 3. Sıcaklık c. s
harfi ( ) içine yazınız. SI’ya
uygun yazılmış birimlerin ç. N
( ) 4. Elektrik Akımı
yanına ✓ işareti koyunuz. d. m
( ) 5. Madde Miktarı
e. A
( ) 6. Uzunluk
f. g
( ) 7. Zaman
g. mol
SKALER VE VEKTÖREL BÜYÜKLÜKLER

Fiziksel büyüklüklerin bazılarını tanımlarken yön bilgisine ihtiyaç duyulmazken bazılarında ise yön
bilgisine ihtiyaç duyulur. Bir sayı ve bir birimle ifade edilebilen büyüklüklere skaler (yönsüz) büyüklük
denir. Pazardan 3 kg elma ile 5 kg portakal alındığında taşınması gereken toplam kütle 8 kg’dır. Kütle
(m), sıcaklık (T), enerji (E), zaman (t), özkütle (d) gibi büyüklükler skaler büyüklüklere örnek verilebilir.
Fiziksel büyüklüklerin bazılarını tanımlarken bir sayı ve bir birimin yanı sıra doğrultusunun, yönünün
ve uygulama noktasının da belirtilmesi gerekir. Bu büyüklüklere vektörel (yönlü) büyüklük denir. Bir ki-
taplığa yere paralel olacak şekilde iki kişi aynı anda 30 N ve 50 N büyüklüğünde kuvvetler uyguluyor olsun
(Görsel 1.22). Bu iki kişinin kitaplığa uyguladığı kuvvetler aynı yönde ise toplam kuvvet
30 N + 50 N = 80 N olur.
Kuvvetler zıt yönlerde uygulanmış ise toplam kuvvet
50 N - 30 N = 20 N olur.
Kitaplığa uygulanan kuvveti tanımlamak için
kuvvetin yönünün de belirtilmesi gerekir. Bu yüz-
den kuvvet, vektörel bir büyüklüktür. Vektörel bü-
yüklüklerin bu özelliklerini hatırlatmak için sem-
bollerinin üzerine ok işareti konur. Bu ok işareti
bir sembol olup vektörün yönü değildir. Kuvvet F,
hız v , ivme a , yer değiştirme Tx gibi büyüklükler
Görsel 1.22: Kitaplık taşıyanlar vektörel büyüklüklere örnek olarak verilebilir.

Temel büyüklüklerin tamamı skaler büyüklük iken türetilmiş büyüklüklerin bir kısmı skaler, bir kısmı
ise vektörel büyüklüklerdir. Bir fiziksel büyüklüğün skaler ya da vektörel olduğunu anlamak için yön bil-
gisi hakkında soru sormak gerekmektedir. “Dersler kuzey yönünde 40 dakika.” şeklinde yön belirterek
zamanı ifade etmek anlamsız olduğundan zaman skalerdir. “Arabanın hızı kuzey yönünde 80 km/h.”
şeklinde yön belirterek hareketi tanımlamak anlamlı olduğundan hızın vektörel bir büyüklük olduğu so-
nucuna ulaşılabilmektedir.
Vektörel büyüklüklerin
∙ başlangıç (uygulama) noktası,
∙ doğrultusu, Başlangıç noktası
∙ yönü,
Şiddeti
∙ şiddeti (büyüklüğü, sayı değeri, uzunluğu) vardır. d doğrultusu
Vektörel bir büyüklük, yönlendirilmiş bir doğru parçası ile gösterilir. K vek- A K B
törel büyüklüklerden herhangi birini temsil ediyor olabilir. K şeklinde yazılan
ifade, K vektörü (Şekil 1.1) olarak adlandırılır. Bu vektörlere ait özellikler aşa- Yönü gösteren ok
ğıdaki gibidir.
Şekil 1.1: Bir vektörün gösterimi
Doğrultu: Vektörel büyüklüğün etki ettiği doğruyu anlatır. K vektörünün
doğrultusu; “d doğrultusu”, “AB doğrusu” ya da “BA doğrusu” şeklinde ifade
edilebilir.
Yön: Vektörün ucundaki okun yönü vektörün yönünü belirtir. İfade edilir-
ken “K vektörünün yönü A’dan B’ye doğrudur.” denir.
F 1 = 10 N
Başlangıç (Uygulama) Noktası: Vektörün uygulanmaya başlandığı nok-
tadır. İfade edilirken “K vektörünün başlangıç noktası A’dır.” denir.
Büyüklük (Şiddet): Vektörün uzunluğu ya da sayı değeridir. “K vektörü- F 2 = 20 N
nün büyüklüğü AB kadardır.” denir. Bir niceliğin vektör olduğunu belirtmek
için K , bu vektörün büyüklüğünü belirtmek için ise K veya K biçimi kullanılır.
Vektörel büyüklüklerde işlem yapılırken vektörlerin bazı özelliklerini bilmek ge-
↔
1 birim
rekir. Çizilen vektörün uzunluğu vektörün büyüklüğü ile orantılı olarak çizilir. 1 birim ↔
Örneğin 10 N büyüklüğündeki kuvveti temsil eden vektör 4 birim uzunluğunda Şekil 1.2: Farklı büyüklükteki
çizilmişse 20 N büyüklüğünde kuvveti temsil eden vektör 8 birim uzunluğunda vektörlerin orantılı çizimi
çizilmelidir (Şekil 1.2).
Bir vektör pozitif sayı ile çarpıldığında vektörün yönü ve doğrultusu değiş-
A
mezken vektörün büyüklüğü, bu sayı oranında değişir. Örneğin Şekil 1.2’deki
F 2 vektörü ile F 1 vektörünün doğrultu ve yönleri aynı iken F 2 vektörü, F 1 vektö-
rünün 2 katıdır. Bu yüzden F 2 = 2 F 1 ve F2 = 2F1 eşitlikleri yazılabilir. -1 A
2
Bir vektör negatif sayı ile çarpıldığında vektörün doğrultusu değişmezken
yönü değişir. Aynı zamanda vektörün büyüklüğü de katsayısı oranında değişir
(Şekil 1.3).
Eşit Vektör: Doğrultusu, yönü ve büyüklüğü aynı olan vektörlerdir
(Şekil 1.4 a). Eşit vektörler için A = B ve A = B yazılabilir. Şekil 1.3: Bir A vektörünün -
1
2
Zıt Vektör: Doğrultusu ve büyüklüğü aynı, yönleri zıt olan vektörlerdir ile çarpımından elde edilen - 1 A
(Şekil 1.4 b). Zıt vektörler için C = - D, D = - C ve C = D yazılabilir. 2
vektörü
A C
B D
Şekil 1.4 (a): Eşit vektörler Şekil 1.4 (b): Zıt vektörler

1. ÜNİTE
Bir uçak pilotu, yolculuk sırasında şu duyuruyu yapıyor: “Yolculuğumuz 3 saat sürecek olup hava
sıcaklığı 25 °C’dir. Şu anda hızımız kuzey yönünde 250 m/s olup yerden yüksekliğimiz 5.000 m’dir.”
Buna göre duyuruda geçen fiziksel büyüklüklerin adını yazınız. Bu büyüklüklerin temel/tü-
retilmiş, skaler/vektörel büyüklüklerden hangisi olduğunu ilgili bölümlere yazarak SI birim
sistemine uygun olup olmadıklarını belirtiniz.
Fiziksel Büyüklük Adı Temel Büyüklük/Türetilmiş Skaler Büyüklük/Vektörel SI Birim Sistemine Uygun
Büyüklük Büyüklük mu?
Aşağıdaki kare bölmeli zemin üzerinde K ve L vektörleri verilmiştir.

Buna göre
1 4 3 5
a) 2K, - K, K b) - L, - 2L, L
3 3 2 2
vektörlerini çiziniz.
L
K
Eşit bölmeli zemin üzerinde verilen K, L, M ve N vektör-

L
leriyle ilgili verilen K
I. L = N
N
II. K = L
↔
III. N = -2M M 1 birim
↔
ifadelerinden hangileri doğrudur? 1 birim

Bileşke Vektör: İki veya daha fazla vektörün yaptığı etkiyi tek başına yapabilen vektördür. Bileşke
vektöre toplam vektör de denir. R sembolü ile gösterilir.
9. ÖRNEK SORU
E Özdeş birim kareler üzerinde verilen vektörlerle ilgili aşağıdaki işlemleri yapınız.
A a) A + E vektörünü bulunuz.
B
C b) A + 2C vektörünü bulunuz.
D c) B + D vektörünü bulunuz.
↔
1 birim
ç) C + E vektörünü bulunuz.
↔
1 birim
ÇÖZÜM
a) A A vektörü ile E vektörü aynı yönlü olup A = 3 birim (sağa) ve E = 2 birim

E (sağa) olduğundan
A E A + E vektörünün büyüklüğü 3 + 2 = 5 birim (sağa) olur.
A +E
b) A A vektörü ile C vektörü aynı doğrultuda fakat zıt yönlüdür. A = 3 birim

C (sağa) doğrudur.
2C C = 2 birim (sola) olduğundan 2C vektörünün büyüklüğü 2C = 4 birim
(sola) olur.
A + 2C A + 2C vektörünün büyüklüğü 4 - 3 = 1 birim (sola) olur.
c) B vektörü ile D vektörü zıt yönlü olup B = 2 birim (yukarı) ve D = 1 birim

B D (aşağı) olduğundan
B +D B + D vektörünün büyüklüğü 2 - 1 = 1 birim (yukarı) olur.
ç) C vektörü ile E vektörü zıt yönlü olup C = 2 birim (sola) ve E = 2 birim

C (sağa) olduğundan
C + E vektörünün büyüklüğü 2 - 2 = 0 olur.
E
Yatay ve sürtünmesiz düzlemde durmakta olan X cismine yere paralel olarak uygulanan kuvvet-
ler aşağıdaki gibidir.
X X X
4N 6N 6N
6N
4N 4N
Yer Yer Yer
I II III
X cismine uygulanan bileşke kuvvetlerin büyüklüğü sırasıyla R1, R2, R3 olduğuna göre
R1, R2, R3 kuvvetlerinin büyüklüğünü bulunuz.

1. ÜNİTE
1.4. BİLİM ARAŞTIRMA MERKEZLERİ

Bilim araştırma merkezleri bilimsel bilginin elde edilmesi, geliştirilmesi ve insanlığa hizmet ede-
bilmesi için uğraşan bilim insanlarının birlikte çalışma imkânı buldukları, fikir alışverişi yapabildikleri ve
bilgilerini paylaştıkları kuruluşlardır.
1.4.1. BİLİM ARAŞTIRMA MERKEZLERİNİN FİZİK BİLİMİ İÇİN ÖNEMİ

Bilim araştırma merkezlerinin bilim ve teknolojinin gelişimine katkısı büyüktür. Bu merkezlerde ya-
pılan araştırmalar, projeler ve deneyler diğer temel bilimlerde olduğu gibi fiziğin gelişmesinde de önemli
bir rol oynamaktadır. Fiziğin gelişmesi, evrenin anlaşılmasının yanı sıra teknolojinin ilerlemesine katkıda
bulunacak; bu da hayatın çeşitli alanlarında kolaylıklar sağlayacaktır.
Fizik bilimi ile ilgili belli başlı bilim araştırma merkezlerinden TÜBİTAK (Türkiye Bilimsel ve Teknolo-
jik Araştırma Kurumu), TENMAK [Türkiye Enerji, Nükleer ve Maden Araştırma Kurumu (eski adı TAEK)],
ASELSAN (Askerî Elektronik Sanayi) Türkiye’de; CERN (Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi), NASA
(Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi) ve ESA (Avrupa Uzay Ajansı) ise diğer ülkelerde bulunmaktadır.
TÜBİTAK (Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu)

TÜBİTAK, 1963 yılında kurulmuştur. Kuruluş
amacı, doğa bilimleriyle ilgili araştırmaları ve araştır-
macıları teşvik etmek ve özendirmektir. TÜBİTAK’ın
faaliyet alanı süreç içinde genişletilerek sosyal ve
beşerî bilimler de görev alanı içine dâhil edilmiştir.
TÜBİTAK araştırma faaliyetlerini TÜBİTAK-MAM
(Marmara Araştırma Merkezi), TÜBİTAK-BİLGEM
(Bilişim ve Bilgi Güvenliği İleri Teknolojiler Araştırma
Merkezi), bunlara bağlı enstitüler ve AR-GE birimleri
ile gerçekleştirmektedir (Şema 1.1).
TÜBİTAK, uluslararası bilimsel ve teknolojik iş
Şema 1.1: TÜBİTAK birimleri
birliği faaliyetlerinde Türkiye’yi temsil etmektedir. Ay-
rıca yayımladığı dergi ve kitaplar, gerçekleştirdiği yarışma ve şenlikler aracılığı ile toplumda bilimsel, tekno-
lojik faaliyetler ile yenilik faaliyetlerine yönelik farkındalığı ve bilim okuryazarlığını artırmaya çalışmaktadır.
Rasat Araştırma
Uydusu, akıllı kimlik kar-
tı, hassas güdüm kiti, üç
boyutlu mayın dedek-
törü, baca gazı arıtma
sistemleri, kanama dur-
durucu tampon malze-
me, uzaktan kumandalı
su altı aracı gibi ürünler
TÜBİTAK laboratuvarla-
rında (Görsel 1.23) ya-
pılan çalışmalar sonucu
elde edilmiştir. Görsel 1.23: TÜBİTAK laboratuvarları
MERAKLISINA
VİDEO
ARAŞTIR-PAYLAŞ TÜBİTAK
TÜBİTAK araştırma merkezleri veya enstitülerinden ilginizi çeken herhangi bir tanesi-
ni araştırınız. Bilişim teknolojilerinden yararlanarak sunum hazırlayınız. Hazırladığınız
sunumu arkadaşlarınızla paylaşınız.

TENMAK (Türkiye Enerji, Nükleer ve Maden Araştırma Kurumu)

TENMAK, 2020 yılında Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulmuştur. Türkiye Atom Enerjisi Ku-
rumu (TAEK), Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü (BOREN) ve Nadir Toprak Elementleri Araştırma Enstitü-
sünü (NATEN) bünyesine almıştır.
Türkiye’nin rekabet gücünü artırmak ve sürekli kılmak amacıyla enerji, maden, iyonlaştırıcı radyas-
yon, parçacık hızlandırıcılar ve nükleer teknoloji alanlarında faaliyetlerini yürütmektedir. Yeni ürünler
üretmeyi, var olanları geliştirmeyi ve bu anlamda Türkiye’yi dünya lideri yapmayı görev edinmiştir. Bilim-
sel araştırmalar yapmakta, araştırmacıları teşvik etmekte ve araştırmacılara destek vermektedir.
TENMAK BOREN’de bor ürünlerinin üretilmesi, geliştirilmesi ve kullanımı konularında çalışmalar
yapılmaktadır. Bor minerali; laboratuvar malzemelerinde, arabaların far ve sinyal camlarında, LCD ek-
ranlarda, sabun, deterjan ve kozmetik ürünlerde, sağlık alanında (osteoporoz tedavilerinde), spor alet-
lerinde, uzay ve hava araçları da dâhil olmak üzere daha
birçok alanda kullanılmaktadır.
Radyasyon İzleme Sistemi [RİS (Görsel 1.24)] Tür-
kiye’nin radyasyon hareketlerini takip etmek, kontrol dışı
radyoaktif maddeleri tespit etmek ve oluşabilecek zararlara
zamanında müdahale edilmesini sağlamak üzere tasarlan-
mıştır. Gümrük kapılarına ve geri dönüşüm tesislerine kurul-
maktadır. RİS, TENMAK NÜKEN (Nükleer Enerji Araştırma
Enstitüsü) bünyesindeki ürünlerden biridir.
Görsel 1.24: Radyasyon İzleme Sistemi
ARAŞTIR-PAYLAŞ
Nadir toprak elementleri (NTE) nelerdir? Bu elementlerin günlük hayatta hangi teknolojik ürünlerde
kullanıldığını araştırınız. Bilişim teknolojilerinden yararlanarak sunum hazırlayınız. Hazırladığınız sunu-
mu arkadaşlarınızla paylaşınız.
ASELSAN (Askerî Elektronik Sanayi)

ASELSAN, 1975 yılında Türk Silahlı Kuvvetlerinin (TSK) haberleşme ihtiyaçlarının millî imkânlarla
karşılanması amacıyla kurulmuştur. Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfına (TSKGV) bağlı bir
kuruluştur.
Türkiye’nin en büyük savunma elektroniği kuruluşu olan ASELSAN, çevreye ve insana duyarlı millî
bir teknoloji firmasıdır. ASELSAN, başta TSK olmak üzere diğer devlet kurumlarının yurt içinde ve yurt
dışında haberleşme ve bilgi teknolojilerine yönelik ihtiyaçlarını karşılayabilecek durumdadır. Radar ve
elektronik harp, elektrooptik, aviyonik, insansız sistemler, kara, deniz ve silah sistemleri, hava savunma
ve füze sistemleri, komuta kontrol sistemleri, ulaştırma, güvenlik, sağlık teknolojileri, trafik ve otomasyon
sistemleri (Görsel 1.25) gibi çok geniş bir ürün yelpazesine sahiptir.
MERAKLISINA
VİDEO
ASELSAN
Görsel 1.25: Trafik ve otomasyon sistemleri
ASELSAN’da yapılan çalışmalarda ve geliştirilen ürünlerde fizik biliminin katkısı nedir? Düşün-
celerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.

1. ÜNİTE
CERN (Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi)

1954 yılında kurulan CERN (Görsel 1.26)
Cenevre yakınlarında, İsviçre-Fransa sınırında
bulunmaktadır. Avrupa’nın bu konudaki ilk ortak
girişimlerindendir ve 23 üye ülkesi vardır. Türkiye,
2015 yılından beri kısmi üye ülkelerdendir.
CERN’ün ana araştırma alanı parçacık fiziği-
dir. CERN evrenin nasıl oluştuğunu, nasıl çalıştığı-
nı ortaya çıkarmaya; maddenin temel bileşenleri ve
temel parçacıklarını incelemeye yönelik çalışmalar
yapmaktadır. CERN’ün gelecek nesil bilim insan-
larını yetiştirmek ve ulusları bir araya getirmek gibi Görsel 1.26: Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi
bir görevi de vardır.
CERN’de kullanılan makineler, parçacık hızlandırıcılar ve dedektörlerdir. Hızlandırıcılar, parçacıkla-
rı birbirleriyle veya sabit hedeflerle çarpıştırmadan önce yüksek enerji seviyelerine yükseltir. Dedektörler
ise bu çarpışmaların sonuçlarını gözlemler ve kaydeder.
Büyük Hadron Çarpıştırıcısı (LHC-Large Hadron
Collider), dünyanın en büyük ve en güçlü parçacık
hızlandırıcısıdır. LHC (Görsel 1.27), bir dizi hızlan-
dırıcıya sahip 27 km’lik bir süper iletken mıknatıs
halkasından oluşmaktadır. LHC içindeki ışınlar,
dört parçacık dedektörünün (ATLAS, CMS, ALICE
ve LHCb) konumlarına karşılık gelen dört ayrı ko-
numda çarpıştırılmak üzere tasarlanmıştır.
CERN’ün en önemli başarılarından biri Higgs
bozonunun keşfidir. Higgs bozonu, atom altı parça-
cıkların kütlesinin kökenini anlamaya katkıda bulu-
nan Higgs alanıyla ilişkili temel parçacıktır. Bu par-
çacığın keşfiyle 2013 Nobel Fizik Ödülü François Görsel 1.27: LHC’den bir kesit
Englert (Fransuva Angler) ve Peter Higgs’e veril-
miştir.
CERN’deki bilimsel gelişmeler; tıbbi teşhis ve görüntüleme teknikleri (PET ve MRI), terapi ve sağ-
lık uygulamaları, bilgisayar çipi üretimi, birçok uzay görevinin uçuş ve yer bölümleri gibi hayatın çeşitli
alanlarında kullanılmaktadır. En iyi bilinen CERN teknolojisi, bilim insanlarının bilgi paylaşmasına izin
vermek için icat edilen World Wide Web’dir [Vörld Vayd Veb (WWW)].
CERN’de yapılan çalışmaların fizik bilimi açısından önemini arkadaşlarınızla tartışınız.
ARAŞTIR-PAYLAŞ
MERAKLISINA
VİDEO
CERN
CERN’ün yarının bilim insanlarını ve mühendislerini eğitmek gibi bir amacı da
vardır. CERN’ün lise öğrencilerine yönelik yürüttüğü programları araştırınız. Araş-
tırmanız sonucunda ulaştığınız verileri içeren bir poster hazırlayınız. Hazırladığı-
nız posteri arkadaşlarınızla paylaşınız.

NASA (Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi)

1958 yılında kurulan NASA [National Aeronautics
and Space Administration (Görsel 1.28)], Amerika’nın
sivil uzay programıdır. NASA’nın Dünya’yı, Güneş’i,
Güneş sistemini ve ötesini incelemek, havacılığı
ilerletmek, Dünya’daki yaşama fayda sağlamak,
yeni teknolojiler geliştirmek, insanlı ve insansız uzay
keşif çalışmaları yürütmek gibi amaçları vardır.
NASA, Ay’dan Mars’a kadar birçok keşif prog-
ramına öncülük etmektedir. Apollo, Amerikalı ast-
ronotların toplam 11 uzay uçuşu yapması ve Ay’da
yürümesiyle sonuçlanan NASA programıdır. Ay’a
ilk iniş 1969 yılında Apollo 11 görevinde gerçek-
Görsel 1.28: Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi
leşmiştir. Neil Armstrong (Neyıl Armstrong), Ay’da
yürüyen ilk insandır.
Perseverance (Pörsövirıns) Mars gezgini, NASA Meraklısına Ayrıntı
tarafından 2020 yılında Mars’a gönderilen en son Curiosity gezgini, NASA tarafından 2011 yılında
uzay aracı olup Mars Keşif Programı’nın bir par- Mars’a gönderilmiştir. NASA’nın Mars Bilim Labo-
çasıdır. 2011 yılında fırlatılan Curiosity (Kuriyositi) ratuvarı görevinin bir parçasıdır. Görevi gezegenin
yaşanabilirliğini belirlemektir. Curiosity, geçmişte
gezgininin tasarımına dayanır. Bununla birlikte suyun olduğuna dair kanıtlar olan Gale Krateri’ni
Curiosity’nin bilimsel ve teknolojik açıdan daha incelemekte; analiz etmek üzere kaya, toprak ve hava
geliştirilmişidir. Mars’ta yaşanabilirliği, daha önce örnekleri almaktadır.
hayat olup olmadığını ve mikrobiyal yaşamın be-
lirtilerini aramaktadır.
Görsel 1.29: Uluslararası Uzay İstasyonu
NASA’nın içinde yer aldığı projelerden biri olan Uluslararası Uzay İstasyonu [ISS (Görsel 1.29)],
beş uzay kuruluşunun (ABD-NASA, Rusya-Roscosmos, Kanada-CSA, Japonya-JAXA, Avrupa-ESA)
uluslararası ortaklığıdır. ISS; Dünya yörüngesinde bulunan, yaşamaya elverişli, yapay bir uydudur. Fizik,
kimya, biyoloji, astronomi gibi birçok alanda deneyler yapılmasına imkân sağlamaktadır.
NASA’nın uzay araştırmaları yapmak dışında hayata kazandırdığı başka buluşlar da vardır. Duman
dedektörü, kablosuz aletler, kulak termometresi, dondurulmuş gıdalar, zenginleştirilmiş bebek maması,
ısıya ve sıcağa dirençli kıyafetler, su filtresi, rüzgâr türbinleri, şarjlı el süpürgesi, joystick (coysitik), UV
(ultraviyole) filtreli gözlükler, cep telefonu kamerası gibi buluşlar bunlardan bazılarıdır.
ARAŞTIR-PAYLAŞ
NASA’nın Güneş’i daha yakından tanımak ve Güneş’te meydana gelen olayların Güneş sistemine etki-
lerini araştırmak için yaptığı çalışmaları ve bu alanda yürüttüğü projeleri araştırınız. Bilişim teknoloji-
lerinden yararlanarak sunum hazırlayınız. Hazırladığınız sunumu arkadaşlarınızla paylaşınız.

1. ÜNİTE
ESA (Avrupa Uzay Ajansı)

ESA (European Space Agency), 1975 yılın-
da Avrupa uzay programını hazırlamak ve yürüt-
mek amacıyla kurulmuş uluslararası bir kuruluştur.
ESA’nın merkezi Paris’tedir. Ayrıca birçok Avrupa ül-
kesinde araştırma merkezleri, Fransız Guyanası’nda
fırlatma üssü, dünyanın çeşitli yerlerinde yer ve izle-
me istasyonları vardır. 22 üye ülkeden oluşmaktadır.
ESA programları; Dünya, Güneş sistemi ve
evren hakkında daha fazla bilgi edinmenin yanı
sıra uydu tabanlı teknolojiler ve hizmetler geliştir-
me alanlarında da faaliyet göstermektedir. ESA’nın
Ariane (Ariyan) programı, 40 yılı aşkın süredir Av-
rupa’yı uzay taşımacılığında ön sıralara yükselt-
miştir. Bugünün Ariane 5’i (Görsel 1.30), herhan-
gi bir yörüngeye tek veya birden fazla faydalı yük
yerleştirebilen oldukça güvenilir bir ağır kaldırma
roketidir. ESA, gelecekteki Ariane 6 ile daha fazla
çok yönlülük ve esneklik sunmayı planlamaktadır.
ESA, Avrupa dışındaki uzay organizasyonla-
rıyla da yakın iş birliği içerisindedir. James Webb
(Ceyms Veb) Uzay Teleskobu (Görsel 1.31), Hubble’dan
(Habıl) sonra evren hakkındaki soruları yanıtlamak
ve astronominin tüm alanlarında keşifler yapmak
için tasarlanmış uzay bilimi gözlemevidir. 2021 yı-
lında Fransız Guyanası’ndan bir Ariane 5 roketiyle
fırlatılmıştır. Webb; NASA, ESA ve CSA (Canadian
Space Agency-Kanada Uzay Ajansı) arasında ulus- Görsel 1.30: Ariane 5 fırlatma aracı modeli
lararası bir ortaklıktır. Meraklısına Ayrıntı
Hubble Uzay Teleskobu, ESA ve NASA’nın ortak ça-

lışmasıdır. 1990 yılında Discovery (Diskavıri) uzay
mekiği tarafından fırlatılmış ve astronotlar tara-
fından yenilenmek üzere tasarlanmıştır. Dünya’nın
yörüngesinde, atmosferin çok üzerinde yer almak-
tadır. Hubble Uzay Teleskopu; ışığın morötesinden
(ultraviyole) yakın kızılötesine kadar uzanan dalga
boylarına sahip görüntüleri kaydetme yeteneği ile
yıldızların, galaksilerin ve diğer astronomik nesnele-
rin çarpıcı görüntülerinin bilim dünyasına ulaşması-
nı sağlamış ve evren anlayışının değişmesine katkıda
bulunmuştur. Hubble, 30 yılı aşkın süredir 1,5 mil-
yondan fazla gözlem yapmıştır ve modern astrono-
mide devrim yaratmıştır.
Görsel 1.31: James Webb Uzay Teleskobu
ARAŞTIR-PAYLAŞ
ESA ve NASA’nın ortak çalışmaları nelerdir? Araş-

tırınız ve araştırma sonuçlarınızdan hareketle
poster hazırlayıp arkadaşlarınızla paylaşınız.

BILIMSEL ARAŞTIRMALARDA ETIK İLKELER

“Etik; doğru ve yanlış davranışlara ilişkin kavramlar geliştiren, bu kavramları savunan ve bunların
kullanımını öneren felsefe dalı olarak tanımlanabilir. Diğer bir deyişle etik, ahlak felsefesidir. Genel an-
lamıyla etik, toplumda oluşan çeşitli değerlerden oluşur. Bu değerler, zamansal ve mekânsal değişimler
gösterse de temel çerçevedeki ilkeler evrenseldir. (...)
Bilim ve bilimsel araştırmalar (Görsel 1.32) kendine özgü
değerlere sahiptir. Alandan alana bazı farklılıklar olmasına kar-
şın, bilim; olgusallık, gözlemsellik, deneysellik, sistemlilik, tek-
rarlanabilirlik, alenilik (araştırma sonuçlandıktan sonra), gizlilik
(araştırma süreci sırasında), objektiflik, görecelik, doğruluk, ya-
lınlık, mantıksallık, işlevsellik, seçicilik, genelleyicilik, özgünlük,
gelişmecilik ve sosyallik gibi temel değerler üzerine kuruludur.
Bilim etiği; bilimsel çalışmalarda bulunanlara, bu çalışmalar
sırasında uymaları gereken ilkeleri göstermektedir. Bununla
birlikte bilimsel çalışmaların yürütülmesi, değerlendirilmesi ve Görsel 1.32: Bilimsel araştırma
yayımlanması aşamalarında; bilgi ve deneyim eksikliği, özensizlik ve ihmal gibi nedenlerle veya kasıtlı
olarak bu ilkelere uyulmaması sorunuyla karşılaşılmaktadır.”
(...)
“Bilimsel araştırma ve yayın etiğine aykırı eylemler şunlardır:
a) İntihal: Başkalarının özgün fikirlerini, yöntemlerini, verilerini veya eserlerini bilimsel kurallara
uygun biçimde atıf yapmadan kısmen veya tamamen kendi eseri gibi göstermek,
b) Sahtecilik: Bilimsel araştırmalarda gerçekte var olmayan veya tahrif* edilmiş verileri kullanmak,
c) Çarpıtma: Araştırma kayıtları veya elde edilen verileri tahrif etmek, araştırmada kullanılmayan
cihaz ve materyalleri kullanılmış gibi göstermek, destek alınan kişi ve kuruluşların çıkarları doğ-
rultusunda araştırma sonuçlarını tahrif etmek veya şekillendirmek,
ç) Tekrar yayım: Mükerrer** yayınlarını akademik atama ve yükselmelerde ayrı yayınlar olarak sunmak,
d) Dilimleme: Bir araştırmanın sonuçlarını, araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde ve uygun
olmayan biçimde parçalara ayırıp birden fazla sayıda yayımlayarak bu yayınları akademik atama
ve yükselmelere ayrı yayınlar olarak sunmak,
e) Haksız yazarlık: Aktif katkısı olmayan kişileri yazarlar arasına dâhil etmek veya olan kişileri dâhil
etmemek, yazar sıralamasını gereksiz ve uygun olmayan bir biçimde değiştirmek, aktif katkısı
olanların adlarını sonraki baskılarda eserden çıkartmak, aktif katkısı olmadığı hâlde nüfuzunu
kullanarak ismini yazarlar arasına dâhil ettirmek.”
“Diğer etik ihlal türleri şunlardır:
a) Destek alınarak yürütülen araştırmalar sonucu yapılan yayınlarda destek veren kişi, kurum veya
kuruluşlar ile bunların katkılarını belirtmemek,
b) Henüz sunulmamış veya savunularak kabul edilmemiş tez veya çalışmaları, sahibinin izni olma-
dan kaynak olarak kullanmak,
c) İnsan ve hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalarda etik kurallara uymamak, yayınlarında hasta
haklarına saygı göstermemek. (…) ”
(Anadolu Üniversitesi Bilim Etiği Kılavuzu’ndan aslına sadık kalınarak alınmıştır.)
(*tahrif: Bir şeyin aslını bozma, kalem oynatma, değiştirme. **mükerrer: Tekrarlanmış, yinelenmiş.)

Bilimsel araştırmalarda etik ilkelere uyulmaması ne gibi sonuçlara yol açabilir? Arkadaş-
larınızla tartışınız.

1. ÜNİTE
1. ÜNİTE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

1-7. ifadeleri okuyarak ifade doğru ise “D” harfini, yanlış ise “Y” harfini işaretleyiniz. Yanlış
olduğunu düşündüğünüz ifadenin karşısına doğrusunu yazınız.
İfade Karar Açıklama

1. Fizik, evrende gerçekleşen olayları açıklamaya ( )D
çalışmaktadır. ( )Y
2. Atomların istenilen şekilde düzenlenmesi ile gelişti- ( )D
rilen nanoteknoloji, atom fiziğinin ilgi alanındadır. ( )Y
( )D
3. Yüksek enerjili parçacıkları nükleer fizik inceler.
( )Y
4. Mikroskop geliştirilirken sadece elektromanyetizma ( )D
yasaları kullanılmıştır. ( )Y
( )D
5. Mühendislik için matematik ve fizik ön koşul sayılabilir.
( )Y
6. Temel büyüklükler yardımıyla türetilebilen nicelikler ( )D
türetilmiş büyüklüklerdir. ( )Y
( )D
7. Celcius, sıcaklığın SI birim sistemindeki birimidir.
( )Y
8-19. ifadelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcüğü/sözcük grubunu tablodan seçerek yazınız.
mekanik termodinamik atom fiziği nükleer fizik temel

türetilmiş kimya biyoloji skaler vektörel
kilometre termometre metre eşit zıt
intihal TÜBİTAK TENMAK NASA ESA
8. Atom çekirdeğini ve çekirdek tepkimelerini inceleyen, fiziğin alt dalına ..................................... denir.
9. El arabası ile yük taşınması, fiziğin alt dallarından ..................................... ile ilgilidir.
10. Görme olayının açıklanmasında fizik ve ...................................... iş birliği içerisindedir.
11. Rüzgâr, yağmur gibi doğa olayları fiziğin alt dallarından .................................... ile açıklanır.
12. Sadece sayı ve birimle ifade edilen büyüklüklere .................................... büyüklük denir.
13. Sıcaklık ...................................... ile ölçülür.
14. .............................. SI’da uzunluk birimidir.
15. Doğrudan belirlenen, başka bir fiziksel niceliğe ihtiyaç duyulmayan büyüklüklere
..................................... büyüklükler denir.
16. Doğrultusu, yönü ve büyüklüğü aynı olan vektörlere .................................... vektörler denir.
17. ................................... Amerikan Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesinin kısaltmasıdır.
18. ..................................... Türkiye’de doğa bilimleriyle ilgili araştırmaları ve araştırmacıları
teşvik etmek için kurulan bilim araştırma merkezidir.
19. Başkalarının fikirlerini, eserlerini sahiplerine atıf yapmadan kullanmaya .......................................
denir.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
20-23. soruları tablodaki kavramları kullanarak cevaplayınız.
Yönerge: Aşağıda verilen numaralandırılmış tabloda fizik dersinde kullanılan çeşitli kavramlar yer
almaktadır. Kavramların başındaki numaraları kullanarak soruları cevaplayınız. Kavramları birden
fazla soru için kullanabilirsiniz.
1 Kütle 2 Hacim 3 Sürat 4 Isı

5 Sıcaklık 6 Kuvvet 7 Ağırlık 8 Direnç
9 İş 10 Güç 11 Enerji 12 Zaman
13 Elektrik akımı 14 Işık şiddeti 15 Madde miktarı 16 Uzunluk
17 Hız 18 Özkütle 19 Gerilim 20 Alan
20. Tabloda verilen kavramlardan hangileri skaler büyüklüktür?

.....................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
21. Tabloda verilen kavramlardan hangileri vektörel büyüklüktür?
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
22. Temel büyüklükler düşünüldüğünde hangi kavramlar bu sınıfa dâhil olur?
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
23. Türetilmiş büyüklükler düşünüldüğünde hangi kavramlar bu sınıfa dâhil olur?

.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
24-29. soruların cevabını ilgili alanlara yazınız.
24. Asya, bir kitapta fizik bilimi ile ilgili şu bilgilere ulaşmıştır: Fizik bilimi çok farklı alanlarla iç içedir. Bisikletin
çalışma mekanizması, ışığın yapısı, canlı varlıkların yapısı, bileşik oluşumu fizik biliminin incelediği olaylardır.
Buna göre Asya’nın okuduğu kitaptaki bilginin doğruluğu hakkında ne söylenebilir?

.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
25. Fizik bilimi ile ilgili aşağıda verilen açıklamaları inceleyiniz. Doğru olanların başlarındaki
ilgili bölüme ✓ işareti koyunuz.
⃞ I. Fizik, evrendeki olayları anlamaya yardımcıdır.

⃞ II. Fizik metafizik ile ilgilenmez.
⃞ III. Fizik; iyi, kötü, güzel ya da çirkin kavramları ile ilgilenir.
⃞ IV. Fizik bilimle ilgili her konu ile ilgilenir.
⃞ V. Fizik biliminde bulgular tartışmaya açık değildir.
⃞ VI. Isı ve ışık olayları fiziğin inceleme alanıdır.
⃞ VII. Fizik bilimi “nasıl” sorusuna cevap arar.

1. ÜNİTE
26. Aşağıda verilen olaylar/durumlar fiziğin hangi alt dalı ile ilişkilidir? İlişkili olduğu alt dalı
boş bırakılan yere yazınız.
a) Paraşütle atlamak →............................................................................................................................................

b) Binalara ısı yalıtımı yapmak →.........................................................................................................................
c) Elektrik yüklerini kullanarak araba boyamak →........................................................................................................
ç) Dünya’nın, kütlesi olan her cismi çekmesi →...............................................................................................
d) Suyu kaynatmak → ..............................................................................................................................................
e) Gölge oluşumu → .................................................................................................................................................
f) Fosillerin yaşının belirlenmesi→ ......................................................................................................................
g) Kar yağması → ......................................................................................................................................................
ğ) Televizyonun çalıştırılması → ...........................................................................................................................
h) Teleskop ile gözlem yapmak →........................................................................................................................
ı) Floresan lamba yapmak →................................................................................................................................
i) Floresan lambayı çalıştırmak →.......................................................................................................................
j) Floresan lamba ile odayı aydınlatmak → ......................................................................................................
27. Bilim araştırma merkezlerinin fizik bilimi için önemini açıklayınız.

.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
28. Fizik bilimi ile iç içe olan bilim araştırma merkezlerinden bazıları TÜBİTAK, TENMAK, ASELSAN,
CERN, NASA ve ESA’dır.
I. TSK’nin haberleşme ihtiyaçlarının millî imkânlarla karşılanması amacıyla kurulmuştur.

II. Avrupa’nın uzay programını hazırlamak ve yürütmek amacıyla kurulmuştur.
III. Türkiye’nin enerji, maden, nükleer teknoloji gibi alanlarda faaliyetlerini yürütmektedir.
Yukarıda verilen açıklamaların bilim araştırma merkezlerinden hangilerine ait olduğunu

yazınız.
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
29. Bilimsel araştırmalarda etik ilkelere neden uyulmalıdır? Açıklayınız.
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................

30-50. soruların doğru seçeneğini işaretleyiniz.
30. Bir kitapçıya giden öğrenci, sadece fizik bi- 34. Bazı canlılar, zorlu şartlarda hayatta kalabil-
limiyle ilgili içeriğe sahip kitapları alacaktır. mektedir. Bir çöl karıncası, s’de 100 vücut
Kitapçının verdiği listede aşağıda isimleri ve- uzunluğu süratine ulaşarak sıcak kum ile vü-
rilen kitaplar sıralanmıştır. cudu arasında ısı alışverişini minimum düze-
• Isı ye indirir. Bu sayede insanlar için çok yüksek
• Işık olan 60 oC sıcaklıkta hayatta kalabilir.
• Hareket
Çöl karıncalarının bu zorlu şartlarda hayatta
• Psikoloji
kalabilmesini fiziğin hangi alt dalı inceler?
• Mevsim Meyveleri
• Güzellik ve Estetik A) Atom fiziği B) Elektromanyetizma C) Mekanik
• İyi İnsanın Özellikleri
• Gezegenlerin Hareketi D) Optik E) Termodinamik
• Ekmeğin Mayalanması
• Canlıların Sınıflandırılması 35. Mühendisler, ekipmanın sıcaklığını kontrol etmek
ve sistemlerin normal şekilde çalıştığını doğrula-
Buna göre öğrenci kitapçıdan kaç tane ki- mak için bir termo tabanca kullanmaktadırlar.
tap almalıdır?
A) 1 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
31. Fizik biliminin incelediği alanlar içinde yer

alan bazı bilgiler aşağıda verilmiştir.
I. Fizik bilimi, günlük hayatta karşılaşılan
bazı olaylara matematiksel modellerle
açıklama getirir. Bu cihaz, LASER kullanarak uzak mesafeden
II. Her olayın açıklaması, fizik bilimi ile ya- sıcaklık ölçümünü gerçekleştirmektedir. Sonu-
pılabilir. cu ise dijital ekrana yansıtmaktadır.
III. Fizik biliminde meydana gelen gelişmeler, Bu cihazın çalışması ve kullanılmasında fi-
bir önceki bulguları mutlaka destekler. ziğin hangi alt dalı kullanılmamıştır?
Buna göre yukarıda verilen bilgilerden A) Atom fiziği
hangileri doğrudur?
B) Elektromanyetizma
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III C) Katıhal fiziği
D) II ve III E) I , II ve III D) Mekanik
E) Termodinamik
32. I. Dinamik
II. Elektrik
36. Yapım şekline göre 3 çeşit aydınlatma aracı
III. Optik kullanılmaktadır.
Yukarıda verilenlerden hangileri fiziğin 1 Ampul a Atom fiziği
alt dalıdır?
2 Floresan lamba b Katıhal fiziği
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III 3 LED c Elektromanyetizma
D) I ve II E) I, II ve III
Bu aydınlatma araçları ile bu araçların üre-
33. Aşağıda verilen cihazlardan hangisi katıhal tilmesinde kullanılan fiziğin alt dalı eşleşti-
fiziği sayesinde geliştirilmemiştir? rildiğinde hangi seçenek doğru olur?
A) Çip B) Fotodedektör C) Güneş pili A) 1-c, 2-a, 3-b B) 1-c, 2-b, 3-a C) 1-b, 2-c, 3-a
D) LASER E) Transistör D) 1-a, 2-b, 3-c E) 1-a, 2-c, 3-b

1. ÜNİTE
37. I. Arabanın ortalama hızı 20 m/s oldu. 40.

II. Hava sıcaklığı 25 °C’ye çıktı. C
B
III. Cismin üzerinde yapılan net iş 200 J bulundu.
A
Yukarıdaki ifadelerde kullanılan fiziksel
↔
1 birim
büyüklüklere ait birimlerden hangileri SI D ↔
1 birim
birim sistemine aittir?
Yukarıda eşit bölmeli zemin üzerinde gösterilen
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
A, B, C ve D vektörleri ile ilgili olarak söylenen
D) I ve III E) I , II ve III
I. A = -D
II. A = D
38. Fizikte büyüklükler, temel ve türetilmiş bü-
III. C = 2 B
yüklükler olarak sınıflandırılır.
Buna göre bir sınıflandırma yapıldığında
aşağıdaki ölçme aletlerinden hangisi ile A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
yapılan ölçme diğerlerinden farklı grupta D) II ve III E) I , II ve III
yer alır?
41. ∙ Potansiyel farkı ∙ Sürat ∙ Zaman
A) B) C) ∙ Kuvvet ∙ Sıcaklık
Yukarıda verilen fiziksel büyüklüklerden ska-
ler olanlar X, temel büyüklük olanlar Y sayısı
Sürat göstergesi Şerit metre Kronometre ile gösteriliyor.
Buna göre (X, Y) sayıları aşağıdakilerden
hangisi gibidir?
D) E)
A) (3, 2) B) (3, 3) C) (4, 3)
D) (2, 4) E) (4, 2)
Termometre Eşit kollu terazi
42. Yatay ve sürtünmesiz düzlemde durmakta
olan bir cisme yola paralel olarak aynı doğ-
39. rultuda F, 2F, 4F kuvvetleri aynı anda uygu-
lanıyor.
A
D Buna göre kuvvetlerin bileşkesinin alabi-
B leceği en büyük ve en küçük değerler sı-
rasıyla aşağıdakilerden hangisinde doğru
olarak verilmiştir?
C
A) 5F, 3F B) 4F, 3F C) 3F, F
Eşit bölmeli kare zemin üzerinde A, B, C, D D) 8F, 5F E) 7F, F
vektörleri gösterilmiştir. 43.
Bu vektörler hakkında K
I. D = 2A L
M 1 birim
II. B = 2C
III. B = 2 A Kare zemin üzerinde gösterilen K, L, M vek-
törleri kullanılarak R = 2K + L + 2M vektörü
verilen eşitliklerden hangileri doğrudur?
tanımlanıyor.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III Buna göre R vektörünün büyüklüğü kaç
birimdir?
D) II ve III E) I , II ve III
A) 1 B) 2 C) 4 D) 5 E) 6

44. 47. I. Dünya’nın en büyük parçacık fiziği labora-

K tuvarıdır.
II. Evrenin nasıl oluştuğunu anlamaya yönelik
L çalışmalar yapmaktadır.
III. En iyi bilinen icadı World Wide Web’dir.
M
Yukarıdaki özellikler aşağıda verilen bilim
Eşit bölmeli zemin üzerinde gösterilen araştırma merkezlerinden hangisine aittir?
K, L, M vektörlerinin büyüklükleri için aşa-
ğıda verilenlerden hangisi doğrudur? A) CERN B) ESA C) NASA
A) M > K = L B) M > K > L D) TENMAK E) TÜBİTAK

C) K = L > M D) K > L > M
E)Yönleri farklı olduğu için karşılaştırılamaz.
48. I. Dondurulmuş gıdalar
II. Kablosuz aletler
45. III. UV filtreli gözlükler
IV. Rüzgâr türbinleri
X
Yukarıda verilenlerden hangileri NASA’nın
günlük hayata kazandırdığı buluşlardandır?
Y Z A) Yalnız I B) II ve III C) III ve IV
D) I, II ve III E) I, II, III ve IV

Kare zemin üzerinde gösterilen vektörlerden X ve
Y nin bileşkesi R 1, Y ve Z nin bileşkesi R 2dir.
Buna göre bileşke vektörlerin büyüklükleri 49. Aşağıdakilerden hangisi bilimsel çalışma-
R larda uyulması gereken etik ilkelerdendir?
oranı 1 kaçtır?
R2
A) Başkalarının fikirlerini atıf yapmadan kul-
1 1 2 lanmak.
A) B) C)
3 2 3
B) Aynı araştırma sonuçlarını birden fazla der-
D) 1 E) 2 giye yayım için göndermek.
C) Araştırmanın sonuçlarını bütünlüğünü boz-
46. Aynı doğrultudaki K ve L vektörleri toplanarak madan yayımlamak.
D) Araştırma kayıtlarında değişiklik yapmak
M vektörü elde ediliyor.
veya sonuçları değiştirmek.
Buna göre E) Desteklenerek yürütülen araştırmalarda des-
tek veren kurumların desteğini belirtmemek.
I. M 2 K
II. M = K
50. Aşağıdakilerden hangisi bilimsel araştır-
III. K 2 M
ma ve yayın etiğine aykırı eylemlerden biri
önermelerinden hangileri doğru olabilir? değildir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Çarpıtma B) Dilimleme C) İntihal

D) I ve III E) I , II ve III D) Sahtecilik E) Tarafsızlık
Ek sorular için
karekodu okutunuz.

2. ÜNİTE
MADDE VE
ÖZELLİKLERİ
KONU BAŞLIKLARI
2.1. MADDE VE ÖZKÜTLE
2.1.1. KÜTLE, HACİM VE ÖZKÜTLE İLİŞKİSİ
2.1.2. GÜNLÜK HAYATTA ÖZKÜTLE
2.2. DAYANIKLILIK
2.2.1. DAYANIKLILIK NEDİR?
2.3. YAPIŞMA VE BIRBIRINI TUTMA
2.3.1. YAPIŞMA (ADEZYON) VE BIRBIRINI TUTMA (KOHEZYON)
OLAYLARI
ANAHTAR KAVRAMLAR
• Kütle • Yapışma (adezyon)
• Birbirini tutma
• Hacim
(kohezyon)
• Özkütle • Yüzey gerilimi
• Dayanıklılık • Kılcallık
Ünite karekodu
Bu ünitede
• Madde kavramını,
• Kütle ve hacim kavramlarının özkütle kavramı ile ilişkisini,
• Günlük hayatta özkütlenin kullanıldığı yerleri,
• Dayanıklılık kavramını,
• Adezyon ve kohezyon olaylarını,
• Yüzey gerilimi ve kılcallık olaylarını öğreneceksiniz. Ünite sunu karekodu
2. ÜNİTE
Madde kavramı, günlük hayatta ve bilimsel çalışmalarda sıkça kullanılır. Maddelerin ortak
özellikleri olduğu gibi bulundukları duruma göre gösterdikleri, kendilerine has bazı özellikleri de
vardır. Madde ve özelliklerini öğreneceğiniz ünite öncesinde aşağıda yer alan “Üniteye Başlarken”
isimli giriş çalışmasını yapınız.
Günlük hayatta kullanılan bazı ifadeler aşağıda verilmiştir.
• Bugün hava sıcaklığı 6 °C olduğu için üşüdüm.
• Pazardan 2 kg elma aldım.
• Maket yapmak için marangozdan bir kenarı 4 cm olan küp şeklinde tahta parçaları aldım.
• Güneş ışınları, hava bulutlu olduğu için Dünya yüzeyine ulaşamadı.
• Hayvan hücresi ile bitki hücresi arasında farklar vardır.
• Havası boşaltılmış bir odada ölçülen 1 kg demir ile 1 kg pamuk aynı ağırlıktadır.
• Daha sağlam bir masa yapmak için kullanılan tahtanın kalınlığı arttırılabilir ya da masa demirden
yapılabilir.
• Yüksek bir yerden dökülen su, yere inerken küçük damlacıklara ayrılır ve yere indiğinde yeniden
birleşir.
Cümlelerde geçen varlıklardan çıplak göz ile görülebilen elma, tahta küp, demir, pamuk,
masa, su birer maddedir. Çıplak gözle görülemeyen hava ve hücre de maddedir. Bunun yanı sıra
cümlelerde kullanılan ama madde olmayan sıcaklık, zaman gibi kavramlar da vardır.
1. Bir varlığın madde olarak ifade edilebilmesi için hangi özelliklere sahip olması gerekir?
2. Kütle ve hacim kavramlarının ilişkili olduğu, maddelerin cinsine karar verilebilmesini
sağlayan kavram ne olabilir?
3. Sağlam bir masa yapımı için kullanılan malzemenin hangi özellikleri değiştirilebilir?
4. Apartman çatısından bırakılan suyun önce küçük damlacıklara ayrılmasının, yere inince
yeniden birleşmesinin nedeni ne olabilir?


MADDE VE ÖZELLİKLERİ
2.1. MADDE VE ÖZKÜTLE

Fizik biliminde madde; kütlesi, hacmi ve eylemsizliği olan her şeydir. Bütün maddeler atomlardan
oluştuğu için tanecikli yapıya sahiptir. Maddenin şekil almış hâline ise cisim denir. Eylemsizlik, en basit
ifadeyle cisme uygulanan kuvvete karşı cismin hareket durumunu koruma isteğidir.
2.1.1. KÜTLE, HACİM VE ÖZKÜTLE İLİŞKİSİ

KÜTLE
Cismin hacmini dolduran madde miktarı olarak tanımlanan
kütle, cismin eylemsizliğinin bir ölçüsüdür. Kütle m sembolü ile
gösterilir. SI’daki birimi kilogramdır (kg). Kütle hem temel hem
de skaler bir büyüklüktür. Kütle maddenin bulunduğu yere göre
değişmez. Hâl değişim olaylarından etkilenmez. Kütle eşit kollu
terazi (Görsel 2.1) ile ölçülür. Terazinin bir kefesine kütlesi ölçü-
lecek cisim konur, diğer kefesine ise değeri bilinen kütleler ko-
nur. Terazi yatay olarak dengeye geldiğinde sağ kefenin kütlesi
ile sol kefenin kütlesi birbirine eşit olur. Görsel 2.1: Eşit kollu terazi
Günlük hayatta kütle ölçmek için çeşitli ölçme araçlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Kasap ya da ma-
navların kullandığı dijital teraziler, kuyumcuların kullandığı hassas teraziler, evlerde kullanılan basküller,
tır veya kamyonlar için kantarlar kütle ölçmek üzere geliştirilmiş araçlardır. Eşit kollu terazi kullanıldığın-
da kütle başka bir kütle ile kıyaslanıp ölçülürken kantar, baskül ve dijital teraziler kullanıldığında ağırlık-
tan faydalanılarak kütle ölçümü yapılır.
Kütle Birimleri Meraklısına Ayrıntı
İhtiyaç durumuna göre çeşitli kütle birimleri kullanılmaktadır. Metrenin Üstkatları ve Askatları Tablosu
Bir yakacak türü olan kömür ton (t) ile ifade edilirken manavdan Adı Kısaltması Büyüklük
alınan meyveler için kg birimi kullanılır. Kuyumcudan alınan bile- yotta (yotta) Ym (10²⁴ m)
zikler için de gram (g) birimi kullanılmaktadır. Tablo 2.1’de kütle zetta (zetta) Zm (10²1 m)
birimleri, birimlerin sembolleri, kg cinsinden değeri ve kg’a çevir-
eksa (exa) Em (101⁸ m)
mek için yöntemler verilmiştir. Ayrıca dönüşümler yapılırken bili-
peta (peta) Pm (10¹⁵ m)
şim teknolojilerinden de faydalanılabilir. Bunun için bilgisayardaki
tera (tera) Tm (10¹² m)
hesap makineleri ve cep telefonlarındaki birim dönüştürme uygu-
giga (giga) Gm (10⁹ m)
lamaları kullanılabilir.
mega (mega) Mm (10⁶ m)
Tablo 2.1: Kütle Birimleri, Sembolleri, Kilogram Karşılığı ve kilo (kilo) km (10³ m)
Kilograma Çevirmek İçin Yöntemler
hekto (hecto) hm (10² m)
Birim Birim Kilogram Kilograma Çevirmek İçin deka (deca) dam (10¹ m)
Sembolü Karşılığı İki Farklı Yöntem
metre (meter) m (10⁰ m)
3
Ton t 1.000 kg x 1.000 x 10 desi (deci) dm (10¯¹ m)
2
Kental q 100 kg x 100 x 10 santi (centi) cm (10¯² m)
0 mili (milli) mm (10¯³ m)
Kilogram kg 1 kg x1 x 10
-1
mikro (micro) μm (10¯⁶ m)
Hektogram hg 0,1 kg ÷ 10 x 10 nano (nano) nm (10¯⁹ m)
-2
Dekagram dag 0,01 kg ÷ 100 x 10 piko (pico) pm (10¯¹² m)
-3 femto (femto) fm (10¯¹⁵ m)
Gram g 0,001 kg ÷ 1.000 x 10
-4 atto (atto) am (10¯¹⁸ m)
Desigram dg 0,0001 kg ÷ 10.000 x 10
zepto (zepto) zm (10¯²¹ m)
-5
Santigram cg 0,00001 kg ÷ 100.000 x 10 yokto (yocto) ym (10¯²⁴ m)
-6
Miligram mg 0,000001 kg ÷ 1.000.000 x 10

2. ÜNİTE
1. ÖRNEK SORU
Aşağıda verilen kütle birimleri arasındaki birim çevirme işlemlerini inceleyiniz.

a) 2,5 t = ………………….......... kg
b) 300 g = …………………........ kg
c) 1,6 kg = .…………………....... g
ç) 1.700 mg = ………………...... g
ÇÖZÜM
-3
a) 1 t 1.000 kg b) 1g 10 kg
2,5 t x kg 300 g x kg
-3
(2, 5 t) $ (1.000 kg) (300 g) $ (10 kg)
x= x=
1t 1g
= 2.500 kg = 0,3 kg
-3
c) 1 kg 1.000 g ç) 1 mg 10 g
1,6 kg xg 1.700 mg xg
-3
(1, 6 kg) $ (1.000 g) (1.700 mg) $ (10 g)
x= x=
1kg 1mg
= 1.600 g = 1,7 g
Aşağıda verilen birim dönüştürme işlemlerini yapınız.

a) 1,5 kg = ………………... mg
b) 30 g = ………………...... mg
c) 100 kg = ……………...... dg
ç) 4.109 mg = …………...... t
d) 2 t = …………………..... dag
e) 300 cg = ……………...... kg
f ) 35.000 kg = …………..... t
g) 0,7 kg = ………………... mg
HACİM
Hacim, bir maddenin uzayda doldurduğu boşluk olarak ifade edilir. Hacim V sembolü ile gösterilir.
SI’daki birimi metreküptür (m3). Hacim hem türetilmiş hem de skaler bir büyüklüktür. Hacim maddenin
hâline ve sıcaklığına bağlı olarak değişebilir. İstisnai birkaç madde dışında sıcaklık arttıkça maddelerin
hacmi artar. Genellikle maddelerin sıvı hâlinin hacmi katı hâlinden fazla, gaz hâlindeki hacminden ise
daha azdır.

Hacim Birimleri
Hacmin SI’daki birimi m3 olsa da günlük hayatta her zaman m3 kullanılmamaktadır. Tablo 2.2’de
hacim birimleri, birimlerin sembolleri, m3 cinsinden değeri ve m3e çevirmek için yöntemler verilmiştir. Ay-
rıca dönüşümler yapılırken bilişim teknolojilerinden de faydalanılabilir. Bunun için bilgisayardaki hesap
makineleri ve cep telefonlarındaki birim dönüştürme uygulamaları kullanılabilir.
Tablo 2.2: Hacim Birimleri, Sembolleri, Metreküp Karşılığı ve Metreküpe Çevirmek İçin Yöntemler
Birim Birim Sembolü Metreküp Karşılığı Metreküpe Çevirmek İçin İki Farklı Yöntem
9 9
Kilometreküp km 3
1 x 10 x 1.000.000.000 x 10
6 6
Hektometreküp hm3 1 x 10 x 1.000.000 x 10
3 3
Dekametreküp dam3 1 x 10 x 1.000 x 10
Metreküp m3 1 1 x1
-3 -3
Desimetreküp dm3 1 x 10 ÷ 1.000 x 10
-6 -6
Santimetreküp cm3 1 x 10 ÷ 1.000.000 x 10
-9 -9
Milimetreküp mm3 1 x 10 ÷ 1.000.000.000 x 10
-3 -3
Litre L 1 x 10 ÷ 1.000 x 10
-6 -6
Mililitre mL 1 x 10 ÷ 1.000.000 x 10
Tablo 2.2’den de anlaşılacağı gibi sıvıların hacmini ölçmek için kullanılan litre birimi dm3e, mililitre
birimi ise cm3e eşittir. Kısaca 1 L = 1 dm3 ve 1 mL = 1 cm3 eşitlikleri vardır.
2. ÖRNEK SORU
Aşağıda verilen hacim birimleri arasındaki birim çevirme işlemlerini inceleyiniz.

a) 3 m3 = …………………………..... cm3
b) 0,2 L = …………………………… mL
c) 73.000 cm3 = …………………..... m3
ç) 0,6 m3 = ………………………….. L
ÇÖZÜM
6
a) 1 m3 10 cm3 b) 1L 103 mL
3 m3 x cm3 0,2 L x mL
3 6 3 3
(3 m ) $ (10 cm ) (0, 2 L) $ (10 mL)
x= x=
1m
3
1L
6
= 3 · 10 cm 3
= 200 mL
-6
c) 1 cm3 10 m3 ç) 1 m3 103 L
73.000 cm3 x m3 0,6 m3 xL
3 -6 3 3 3
(73.000 cm ) $ (10 m ) (0, 6 m ) $ (10 L)
x= 3 x= 3
1 cm 1m
= 0,073 m3 = 600 L

2. ÜNİTE
Aşağıda verilen birim dönüştürme işlemlerini yapınız.
a) 50 cm3 = …………....... mm3
b) 0,3 dm3 = …………..... L
c) 100 cm3 = …………..... mL
6
ç) 40 � 10 mm3 = ……..... L
d) 2,6 dm3 = …………..... cm3
e) 60 mL = ………………. L
f) 35 m3 = ………………. cm3
g) 4,7 cm3 = …………..... mm3
HACMİN ÖLÇÜLMESİ
Hacmin ölçülmesi, bazı meslek grupları için büyük önem taşımaktadır. İnşaat mühendisleri; betonarme
bina yapmak için önce hangi malzemeden, ne kadar gerekli olduğunu hesaplarlar. Bunun için inşaat mühen-
dislerinin metraj hesabı yapmaları gerekmektedir. Bina yapımında ne kadar kum, boya, demir vs. gerektiği ile
ilgili metraj hesabı yapılarak binanın maliyeti bulunur. Proje aşamasında iken binanın satılması durumunda
kâr veya zarar edilmesi de metraj hesabının doğru yapılmasına bağlıdır.
Maddelerin hacmini bulmak için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Sıvı hâldeki bir maddenin hacmi bulu-
nurken kullanılan yöntem katı maddeler için kullanılamayabilir.
1. Sıvıların Hacminin Ölçülmesi
Sıvıların belli bir şekli olmadığı için sıvılar
hangi kaba konursa o kabın doldurdukları kıs-
mının şeklini alır. Bu nedenle sıvıların hacmi
dereceli silindir yardımıyla bulunur. Dereceli si-
lindir cam, mika gibi şeffaf maddelerden yapılır.
Dereceli silindirler (Görsel 2.2) yardımıyla farklı
miktarlardaki sıvıların hacimleri ölçülebilir. Hem-
şirelerin aşı yaparken kullandığı enjektörler de
dereceli silindirdir. Enjektörler sayesinde ilacın
istenilen miktarda kullanılması mümkün olur.
Görsel 2.2: Dereceli silindirler
Yandaki dereceli silindir ile en fazla 200 mL sıvı hacmi ölçülebilir. Sıvının en üst seviyesi
hangi değere geldiyse sıvının hacmi buraya bakılarak bulunur. Pembe renkli sıvının hacmi
200 mL
100 mL’dir. 180
160
140
ARAŞTIR-PAYLAŞ 120
100
80
Hacmin ölçülmesi işleminin hangi meslek gruplarında kullanıldığını araştırınız. 60
Araştırma sonuçlarıyla poster hazırlayarak arkadaşlarınızla paylaşınız. 40
20

2. Katıların Hacminin Ölçülmesi

Düzgün Geometrik Şekilli Cisimlerin Hacminin Bulunması
Düzgün geometrik şekli olan cisimlerin hacmi bulunurken cismin şekline bağlı olarak hacim formülleri kul-
lanılır. Tablo 2.3’te bazı düzgün geometrik cisimlerin şekilleri ve hacim formülleri verilmiştir.
Tablo 2.3: Bazı Düzgün Geometrik Cisimlerin Şekilleri ve Hacim Formülleri
Şekil Hacim Formülü

Küp a: bir kenar uzunluğu V = a3
a
a a
Dikdörtgenler a: bir kenar uzunluğu (en)
prizması c b: bir kenar uzunluğu (boy) V=a·b·c
a b c: bir kenar uzunluğu (yükseklik)
Silindir r: taban yarıçapı

h: yükseklik V = π · r² � h
h
r
Küre r: yarıçap
r V = 4 · π · r3
3
Koni r: taban yarıçapı

h: yükseklik V = 1 · π · r² · h
h 3
r
Kare piramit a: bir kenar uzunluğu

h: yükseklik V = 1 · a² · h
h 3
a a
3. ÖRNEK SORU
Aşağıda verilen dikdörtgenler prizmasının, silindirin ve kürenin hacimlerinin hesaplanma-

sını inceleyiniz. (π = 3 alınız.)
a) b) rsilindir c)
r rküre
4 cm h = 4 cm
2 cm 8 cm
rsilindir = 4 cm rküre = 6 cm
ÇÖZÜM
4
c) V= � π � r3
a) V = a � b � c b) V = π � r² � h 3
= (2 cm) $ (4 cm) $ (8 cm) = 3 $ (4 cm)
2
$ (4 cm) 4
= � 3 � (6 cm)3
3
= 64 cm3 = 192 cm 3
= 864 cm3

2. ÜNİTE
Yarıçapı 3 cm olan, içi dolu küre şeklindeki bir oyun hamurundan aynı yarıçap değerine sahip ve
içi dolu silindir yapılıyor.
r = 3 cm
r = 3 cm
h=?
Silindirin yüksekliği kaç cm’dir?

(π = 3 alınız.)
4.
ÖĞRENDİKLERİNİZİ PEKİŞTİRİNİZ
Kenar uzunlukları 2 cm, 4 cm ve 8 cm olan dikdörtgenler prizması kullanılarak küp yapılacaktır.
2 cm
4 cm 8 cm
Yapılmak istenen en küçük küp için en az

kaç tane dikdörtgenler prizması gerekir?
Düzgün Geometrik Şekle Sahip Olmayan Cisimlerin Hacminin Bulunması

Düzgün geometrik şekli olmayan katı bir cismin hacmi bulunmak istendiğinde sıvıların akışkanlık
özelliğinden yararlanılır ve dereceli silindir ya da taşırma kabı kullanılarak hacim bulunabilir. Öncelikle
dereceli silindire katı cismin içinde çözünmeyeceği ve batabileceği bir sıvı konur, sıvı hacmi not alınır.
Daha sonra sıvının içine hacmi bulunmak istenen sıvıda çözünmeyen katı cisim yavaşça bırakılır. Dere-
celi silindirdeki sıvının yükseldiği hacim değerine bakılır. Aradaki fark, katı cismin hacmine eşittir.
Yandaki şekilde verilen
cismin hacmi = Vson - Vilk
= 60 cm3 - 40 cm3 100 cm3 100 cm3 100 cm3
90 90 90
3
= 20 cm bulunur. 80 80 80
70 70 70
Düzgün geometrik şekle sahip olmayan ci- 60 60 60
50
simlerin hacmi taşırma kabı ile bulunurken ta- 40
50
40
50
40
şırma kabı, hacmi ölçülecek maddenin içinde 30 30 30
20 20 20
batabileceği bir sıvı ile taşma seviyesine kadar 10 10 10
doldurulur. Taşırma kabının yanına taşacak olan

sıvının toplanacağı dereceli bir silindir konur.
Sıvıda çözünmeyen katı cisim taşırma kabına
yavaşça bırakıldığında taşan sıvının hacmi katı
cismin hacmine eşit olur.
Yandaki şekilde verilen cismin hacmi, taşan 25 cm3 25 cm3
20 20
sıvının hacmine bakılarak 10 cm³ olarak bulunur. 15
10
15
10
5 5

4. ÖRNEK SORU
Taşma seviyesi 500 mL olan taşırma kabında 350 mL su vardır.
500 mL← 500 mL←
350 mL← 390 mL←
Taşırma kabına özdeş metal parçalarından 1 tane konduğunda su seviyesi 390 mL hizasına gel-
mektedir. Suyun taşması için taşırma kabına en az kaç tane metal parça konmalıdır?
ÇÖZÜM
Metal parçasının hacmi = 390 mL - 350 mL

= 40 mL
Taşırma kabından suyun taşması için = 500 mL - 350 mL
= 150 mL
Gereken metal parça sayısı
150
n=
40
= 3,75
Taşırma kabına en az 4 tane metal parça konduğunda su taşacaktır.
İçinde 900 cm³ su olan dereceli silindire demir bilye bırakıldığında su seviyesi 1.400 cm³e yüksel-
mektedir. Demir bilyenin yarıçapı kaç cm’dir? (π = 3 alınız.)
2000 cm3 2000 cm3

1800 1800
1600 1600
1400 1400 →1400 cm3
1200 1200
900 cm³← 1000 1000
800 800
600 600
400 400
200 200
Taşma seviyesi 500 mL olan taşırma kabında 390 mL su vardır. Taşırma kabına yarıçapı 5 cm
olan silindir şeklindeki metal parçası bırakıldığında 40 mL su taşmaktadır.
Silindirin yüksekliği kaç cm’dir? (π = 3 alınız.)
500 mL← 500 mL←
390 mL←
50 mL
40
30
r = 5 cm 20
h 10

2. ÜNİTE
Kuru Kumun Hacminin Ölçülmesi

Taş, su içinde şeker gibi çözünmez ve suy-
la homojen karışım oluşturmaz. Bu nedenle taş
100 cm3
suyun içine bırakıldığında taşın hacmi kadar su 90
100 cm3
90
100 cm3
90
yer değiştirir. Su ile kolonya homojen karışım 80
70
80 80 → 75 cm³
70 70
oluşturduğu için suyun hacmi ile kolonyanın hac- 60 60 60
50
minin toplamı su-kolonya karışımının hacminden 40
50
40
50
40
fazladır. Benzer durum, kuru kumun üzerine su 30 30 30
20 20 20
ilave edilirse yine gözlemlenir. Kum-su karışı- 10 10 10
mında kum suyun içinde çözünmez, kumun için-

deki boşluklar su ile dolduğu için karışımın hac- 1. kap 2. kap 3. kap
mi, karışımı oluşturan su ve kuru kumun ayrı ayrı 40 cm su 3
40 cm3 kuru kum kum-su karışımı
hacimlerinin toplamından küçük olur.
Yukarıdaki şekillerde 1. kapta 40 cm3 su vardır. 2. kapta 40 cm3 kuru kum vardır. Su kumun üzerine
döküldüğünde toplam hacim 75 cm3 olmaktadır. Bunun nedeni kuru kumun içindeki havanın yerini suyun
almasıdır. Kuru kumun içinde 5 cm3 hava vardır. Kumun gerçek hacmi ise 35 cm3tür.
5. ÖRNEK SORU
1000 cm3 1000 cm3 1000 cm3

900 900 900
800 800 800
700 700 700
600 600 600
500 500 500 → 480 cm³
400 400 400
300 300 300
200 200 200
100 100 100
Şekildeki kapta 400 cm3 kuru kum vardır.

Üzerine 100 cm3 su konduğunda su seviyesi 480 cm3 olmaktadır. Kumun gerçek hacmi kaç
cm3tür?
ÇÖZÜM
Kumun hacmi ve içindeki havanın hacmi toplam 400 cm3tür. Üzerine 100 cm3 su ilave edilince 480 cm3
olduğuna göre kumun içinde 20 cm3 hava vardır. Bu durumda kumun gerçek hacmi
400 cm3 - 20 cm3 = 380 cm3 olur.
Şekildeki kapta 500 cm3 kuru kum vardır. Üzerine 40 cm3 su konduğunda su seviyesi 500 cm3
seviyesine kadar gelmektedir. Kuru kumun yüzde kaçı havadır?
1000 cm3 1000 cm3

900 900
800 800
700 700
600 600
500 500
50 cm3
400 40 400
300 30 300
200 20 200
10 100
100

3. Gazların Hacminin Ölçülmesi

Gazların sabit ve belli bir hacmi yoktur. Gazlar, sınırsız yayılma özelliğine sahip olduğu için hangi
kaba konursa o kabın hacmini tamamen doldurur. Ayrıca gazların hacimleri sıcaklık ve basınçtan etki-
lendiği için gazların hacimleri ifade edilirken sıcaklık ve basınç değerleri de belirtilmelidir. 0 oC’de 1 at-
mosfer basınç altında 1 mol gaz 22,4 litre hacim kaplar. Esnek kaplarda bulunan gazların hacmi sıcaklık
arttıkça artar, basınç arttıkça azalır.
6. ÖRNEK SORU
Bir kenarı 8 cm olan küpün içinde yarıçapı 4 cm olan küre vardır. Kürenin içinde ise X gazı vardır.
X gazı
a r = 4 cm
a a = 8 cm
Küre ikiye bölünürse gazın hacmi ve kütlesi nasıl değişir? (π = 3 alınız.)
ÇÖZÜM
İlk durumda gazın hacmi kürenin hacmine eşitken ikinci durumda küpün hacmine eşit olacaktır.
4
Vküre = � π � r3
3 Vküp = a3
4 = (8 cm)3
= � 3 � (4 cm)3
3
= 512 cm3
= 256 cm3
Hacmi iki katına çıkmıştır.
Kütle sabit olduğu için değişmeyecektir.
ÖZKÜTLE
Aynı hacimde biri tahtadan, diğeri demirden yapılmış ve içleri dolu, homojen iki küpü düşünün. Bu
küplerin kütleleri eşit midir? Tartışınız.
Şimdi aynı kütlede biri tahtadan, diğeri demirden yapılmış ve içleri dolu, homojen iki küpü düşünün.
Bu küplerin hacimleri eşit midir? Tartışınız.
Sabit sıcaklık ve basınçta kütle-hacim ilişkisini belirlemek ve özkütlenin matematiksel modelini çı-
karmak için “Kütle-Hacim-Özkütle İlişkisi” adlı deneyi yapınız.
DENEYEREK ÖĞRENİN
Deneyin Adı: Kütle-Hacim-Özkütle İlişkisi
Deneyin Amacı: Kütle/hacim oranından yola çıkarak özkütlenin matematiksel modelini bulabilme.
Süre: 30 dk.
Uyarı: Deneyi sabit sıcaklık ve basınç ortamında yapınız.
Materyaller: Eşit kollu terazi, kütle takımı, aynı maddeden (cam) yapılmış 3 özdeş bilye, farklı maddeler-
den (cam, demir, kurşun gibi) yapılmış eşit hacimli bilyeler, kumpas.
Deneyin Yapılışı
Deney iki aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşamada aynı maddeden yapılmış özdeş bilyeler, ikinci aşama-
da ise farklı maddelerden yapılmış eşit hacimli bilyeler kullanılacaktır.

2. ÜNİTE
I. AŞAMA
1. Öğretmen rehberliğinde 4-5 kişilik gruplar oluşturunuz.
2. Cam bilyeleri alınız. Bilyelerden birinin kütlesini eşit kollu terazi kullanarak ölçünüz ve sonucu
aşağıdaki tabloya yazınız.
3. Aynı bilyenin yarıçapını kumpas ile ölçünüz. Kürenin hacim formülünü kullanarak bilyenin
hacmini hesaplayıp tabloya yazınız.
4. Aynı işlemleri bilye sayısını artırarak tekrarlayınız.
5. Her durum için kütle/hacim oranını hesaplayarak tabloya yazınız.
Bilye Sayısı m (g) V (cm3) m/V (g/cm3)

1
2
3
6. Tablodaki değerlere göre aşağıda verilen grafikleri çiziniz.
m (g) m/V (g/cm³) m/V (g/cm³)
0 V (cm³) 0 m (g) 0 V (cm³)
II. AŞAMA
1. Farklı maddelerden (cam, demir, kurşun gibi) yapılmış eşit hacimli bilyeleri tartarak kütlelerini ölçünüz.
Birinci aşamada hacmini hesapladığınız bilyelerin kütle ve hacim değerlerini tabloya yazınız.
2. Farklı maddelerden (cam, demir, kurşun gibi) yapılmış her bir bilyenin kütle/hacim oranını hesapla-
yarak tabloya yazınız.
Bilyenin Cinsi m (g) V (cm3) m/V (g/cm3)

Cam
Demir
Kurşun

Deneyin Sonuçlandırılması
1. Deneyin birinci aşamasında cam bilye sayısının artması, kütle ve hacim değerlerini nasıl
etkilemiştir?
2. Kütle-hacim grafiğine göre bilyelerin kütle ve hacimleri arasında nasıl bir ilişki vardır?
3. Bilye sayısının artması, kütle/hacim oranını değiştirdi mi? Açıklayınız.
4. Deneyin ikinci aşamasında eşit hacimli, farklı bilyelerin (cam, demir, kurşun gibi) kütleleri
eşit midir? Karşılaştırınız.
5. Farklı bilyelerin kütle/hacim oranları eşit mi yoksa farklı mı çıktı? Açıklayınız.
6. Maddenin kütlesi ile hacmi arasındaki orana “özkütle” denir. Bu bilgiler ışığında kütle, hacim
ve özkütle arasındaki matematiksel modeli oluşturunuz. Bulduğunuz sonucu diğer
gruplardaki arkadaşlarınızın bulduğu sonuçlarla karşılaştırınız.

Birim hacimdeki madde miktarına özkütle denir. Özkütle d sembolü ile gösterilir. SI birim sistemin-
de birimi kg/m³tür. Bununla birlikte günlük hayatta özkütle birimi olarak g/cm³, g/mL, kg/L birimleri de
kullanılır. Özkütle maddenin ayırt edici özelliklerindendir.
Kütle m
Özkütle = ⇨d =
Hacim V
m (kg) Sabit sıcaklık ve basınçta kütle ile hacim doğru orantılıdır. Küt-
le-hacim grafiğinin (Grafik 2.1) eğimi sabittir ve özkütleyi verir. Grafikte
T oluşan dik üçgenden eğim hesaplanarak özkütle bulunur.
m
Düþey dik kenar Tm
∆m Eğim = =
Yatay dik kenar TV
⍺
0 V V (m3) Kütle =
Eğim =
∆V Hacim Özkütle
Grafik 2.1: Kütle-hacim grafiği
d (kg/m3) d (kg/m3) Sabit sıcaklık ve basınçta özkütle

sabittir. Yandaki grafiklerde (Grafik 2.2
ve 2.3) maddenin kütlesi veya hacmi
d d değiştiğinde özkütlesinin değişmediği
görülür.
0 m (kg) 0 V (m3)
Grafik 2.2: Özkütle-kütle grafiği Grafik 2.3: Özkütle-hacim grafiği
İki ya da daha fazla maddenin aynı madde olup olmadığını anlamak için ayırt edici özelliklerine ba-
kılır. Özkütle ayırt edici bir özelliktir. Başka bir deyişle sabit sıcaklık ve basınçta her maddenin özkütlesi
birbirinden farklıdır (Tablo 2.4). Maddeleri ayırt etmek için özkütle tek başına yeterli olmayabilir. Bu gibi
durumlarda maddenin diğer ayırt edici özelliklerine bakmak gerekir. Özkütle dışında çözünürlük, elekt-
riksel iletkenlik, ısı iletkenliği, genleşme katsayısı, öz ısı, erime noktası, kaynama noktası gibi özellikler
maddenin ayırt edici özelliklerinden bazılarıdır.
Tablo 2.4: Bazı Maddelerin 20 ºC Sıcaklık ve 1 Atmosfer Basınç Altındaki Özkütle Değerleri
Özkütle
Madde
g/cm3 kg/m3
3
Alüminyum 2,70 2,70 × 10
3
Bakır 8,89 8,89 × 10
3 MERAKLISINA
Cam 2,6 2,6 × 10 ETKILEŞIM
3 Özkütle
Altın 19,3 19,3 × 10
3
Buz (0 oC) 0,917 0,917 × 10
3
Demir 7,86 7,86 × 10
3
Kurşun 11,3 11,3 × 10
3
Su (+4 oC) 1 1 × 10
3
Cıva 13,6 13,6 × 10
3
Zeytinyağı 0,92 0,92 × 10
Hava (0 oC) 1,29 × 10-3 1,29
Helyum (0 oC) 0,179 × 10 -3
0,179

2. ÜNİTE
AKLINIZDA OLSUN
• Sabit sıcaklık ve basınçta özkütle sabittir. Sıcaklık veya basıncın değişmesi özkütleyi değiştirir.
• Saf bir maddenin sıcaklığı artırıldığında hacmi artar, özkütlesi azalır (su, bizmut, antimon gibi
maddeler hariç).
• Gazlar için basınç ile özkütle doğru orantılıdır. Dış basınç artarsa gazların hacmi azalır, özküt-
lesi artar.
7. ÖRNEK SORU
Hacmi 80 cm³ olan bir kap boşken tartıldığında kütlesi 40 g geliyor. Kap yarısına kadar sıvı ile dol-
durulduğunda kütlesi 160 g oluyor.
Sıvının özkütlesi kaç g/cm³tür?
ÇÖZÜM
Özkütlenin hesaplanabilmesi için sıvının kütlesi ve hacmi bilinmelidir.

mkap = 40 g , mkap₊sıvı = 160 g olduğuna göre msıvı = 160 g - 40 g = 120 g’dır.
Vkap 80 cm 3
Kap yarısına kadar sıvı ile doldurulduğundan Vsıvı = = = 40 cm3 olur.
2 2
120 g
Sıvının özkütlesi d = m = 3 = 3 g/cm olarak bulunur.
3
V 40 cm
8. ÖRNEK SORU
L
r = 2 cm
Şekilde boyutları verilen, içi dolu, homojen küp ve silindir biçi-
mindeki K ve L cisimlerinin kütleleri eşittir.
K’nin özkütlesi d�, L’nin özkütlesi d� olduğuna göre
h = 30 cm dK
K oranı kaçtır? (π = 3 alınız.)
dL
a = 4 cm
ÇÖZÜM
Küpün hacmi VK = a3 = (4 cm)3 = 64 cm3

Silindirin hacmi VL = π · r2 · h = 3 · (2 cm)2 · (30 cm) = 360 cm3 olur.
m
d= matematiksel modelinden m = d · V olur.
V
Cisimlerin kütleleri eşit olduğuna göre
mK = mL
dK · VK = dL · VL
dK · (64 cm3) = dL · (360 cm3)
dK 3
= 360 cm3 = 45 olarak bulunur.
dL 64 cm 8

Taşma seviyesine kadar su dolu bir taşırma kabına kütlesi 24 g olan özdeş bilyelerden 3 tane
atıldığında bilyeler kabın tabanına inerek kaptan 30 cm³ su taşırıyor.
Buna göre
a) Bilyelerin özkütlesi kaç g/cm³tür?
b) Taşırma kabının kütlesindeki artış kaç g’dır? (dₛ� = 1 g/cm³ alınız.)
50 mL
40
30
20
10
Kütle-hacim grafiği verilen K, L, M maddelerinin

a) Özkütleleri arasındaki büyüklük ilişkisini bulunuz.
b) Özkütle-kütle ve özkütle-hacim grafiklerini çiziniz.
m (g)
K
L
90
60
M
30
0 V (cm³)
10 20 30
Karışımların Özkütlesi
İki ya da daha fazla maddenin kimyasal özelliklerini kaybetmeden bir araya gelmesiyle oluşan yeni
maddeye karışım denir. Karışım, homojen (türdeş) karışım ve heterojen (türdeş olmayan) karışım ol-
mak üzere ikiye ayrılır. Homojen karışımların özkütlesi (dkarışım) karışımı oluşturan maddelerin kütlelerinin
toplamının, hacimlerinin toplamına bölünmesiyle bulunur.
m1 + m2 + m3 + ... + mn
dkarışım = n: karıştırılan madde sayısı
V1 + V2 + V3 + ... + Vn
Özellikler
1. Karışımın özkütlesi, karışımı oluşturan maddelerin özkütleleri arasında bir değer alır.
d1 > d2 ise d₁ > dkarışım > d2 olur.
2. Karışımı oluşturan iki madde eşit kütlede alınırsa karışımın özkütlesi
2 · d1 · d2
dkarışım = ile bulunur.
d1 + d2
3. Karışımı oluşturan maddeler eşit hacimde alınırsa karışımın özkütlesi, karışımı oluşturan madde-
lerin özkütlelerinin aritmetik ortalamasından bulunur.
d1 + d2 +...+ dn
dkarışım =
n

2. ÜNİTE
4. Karışımı oluşturan maddeler farklı hacimlerde alınırsa karışımın özkütlesi, aritmetik ortalama ile
hacmi büyük olanın özkütlesi arasında değer alır.
5. Birbirine karışmayan sıvılar aynı kaba konduğunda özkütlesi büyük olan sıvı altta olur.
9. ÖRNEK SORU
m (g) Eşit sıcaklıktaki A ve B sıvılarına ait kütle-hacim grafiği şekilde

A verilmiştir.
B
Buna göre
40
a) Sıvıların özkütleleri kaç g/cm³tür?
20 b) Sıvılardan eşit kütlede alınarak oluşturulan homojen ka-
V (cm³) rışımın özkütlesi kaç g/cm³tür?
0 5 10 c) Sıvılardan eşit hacimde alınarak oluşturulan homojen ka-
rışımın özkütlesi kaç g/cm³tür?
ÇÖZÜM
a) m (g) b) Eşit kütlede karıştırıldığında c) Eşit hacimde karıştırıldığında

A karışımın özkütlesi karışımın özkütlesi
B
2 · dA · dB dA + dB
40 dkarışım = dkarışım =
dA + dB 2
8 g/cm + 4 g/cm
3 3
20 3 3
2 $ (8 g/cm ) $ (4 g/cm ) =
= 2
8 g/cm + 4 g/cm
3 3
0 V (cm3)
5 10 3 2 12 g/cm
3
64 (g/cm ) =
Kütle-hacim grafiğinin = 3 2
12 g/cm
eğimi özkütleyi verir. = 6 g/cm3 olur.
dA =
40 g
= 8 g/cm3 = 16 g/cm3 olur.
3 3
5 cm
40 g
dB = 3
= 4 g/cm3
10 cm
Sıcaklıkları eşit X ve Y sıvılarının özkütleleri sırasıyla 2 g/cm3 ve 3 g/cm3tür. X sıvısından 400 g,

Y sıvısından 100 cm3 alınarak türdeş bir karışım yapılıyor.
Oluşan karışımın özkütlesi kaç g/cm³tür?

Archimedes ve El-Hazini’nin Özkütle ile İlgili Çalışmaları

Archimedes, MÖ 287-212 yılları arasında Sicilya’nın Siracusa (Siraküza) şehrinde yaşamıştır.
Önemli bir filozof, matematikçi, fizikçi, astronom ve mühendis olan Archimedes; matematiksel fiziğin
kurucusudur. Archimedes’in eserleri incelendiğinde matematik çalışmalarının çoğunlukta olduğu gö-
rülse de Archimedes, mekanik icatları ve fizik alanındaki ça-
lışmaları ile ün kazanmıştır. Bir rivayete göre Siracusa Kralı
Hieron (Hiyeron), saf altından bir taç (Görsel 2.3) yapılmasını
emreder. Tacın saf altından yapılıp yapılmadığını anlama gö-
revi Archimedes’e verilir. Archimedes’in bu sorunu çözerken
yerine getirmesi gereken bazı şartlar (taç kırılmayacak ve eri-
tilmeyecek) vardır. Archimedes, sorunu çözmek için hamam-
da yaptığı ve kaldırma kuvvetini bulduğu deneye başvurur.
Tacı suya daldırır. Tacın aynı ağırlıktaki saf altınla aynı mik-
tarda suyu taşırması gerekirken daha fazla su taşırdığı görü-
Görsel 2.3: Altın taç modeli
lür. Bu durum tacın saf altından olmadığını, altına başka bir
maddenin daha karıştırıldığını gösterir.
Asıl adı Abdurrahman el-Mansur olan el-Hazini, 11. yüzyıl
sonları ile 12. yüzyılın başlarında Horasan’da yaşamıştır. Özel-
likle fizik, kimya, astronomi, matematik ve felsefe konularıyla
ilgilenmiştir. El-Hazini’nin bilime yaptığı en büyük katkı, fizikte-
ki ölçü-tartı teorilerine getirdiği boyuttur. El-Hazini, maddelerin
özkütle ve özgül ağırlıklarını ölçmek için icat ettiği hassas te-
razilerle kimya bilimine de katkıda bulunmuştur. Bu hassas te-
raziler kimya laboratuvarlarında kullanılan hidrostatik terazi ve
piknometrelerin ilk örnekleridir. El Hazini'nin “Mizanü'l-Hikme”
[Hikmet Terazisi (Görsel 2.4)] adını verdiği hassas terazi ile
yaptığı özkütle ve ağırlık ölçümleri bugün yapılan ölçümlerle
neredeyse aynıdır. “Hikmet Terazisi”nin bir modeli İstanbul İs-
lam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesinde sergilenmektedir. İslam
Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi, İslam Bilim Tarihçisi Prof. Dr.
Fuat SEZGİN önderliğinde hazırlanmış ve ziyarete açılmıştır. Görsel 2.4: Hikmet Terazisi
2.1.2. GÜNLÜK HAYATTA ÖZKÜTLE

Günlük hayatta özkütle kavramı birçok alanda yer alır. Bu alanlardan bazılarında özkütle bilgisi
kullanılırken bazılarında da özkütle farkından yararlanılır. Örneğin
• Gemilerin yüzmesinde,
• Uçan balonların yükselmesinde,
• Yoğurttan tereyağının elde edilmesinde,
• Atık suların arıtılmasında,
• Zeytinyağının sudan ayrıştırılmasında,
• Hastane laboratuvarlarında yapılan kan ve idrar tahlillerinde,
• Kimya laboratuvarlarında suda yüzen ve yüzmeyen herhangi iki maddenin karışımının ayrılmasında,
• Kuyumculuk, porselen yapımı, ebru yapımı gibi çalışma alanlarında özkütleden faydalanılır.
Kuyumculukta Özkütle
Altın; dış etkilerle bozulmaması, doğada serbest hâlde bulunabilmesi, kolay işlenebilmesi gibi özel-
likleriyle insanların eski çağlardan beri ilgisini çeken, kıymetli metallerden biridir. Kendine özgü rengi ve
parlaklığı hiç kaybetmediğinden ziynet yapımında, kral ve zenginlerin özel eşyalarının yapımında kulla-
nılmış; zenginlik göstergesi olarak, para ve kıymetli madde olarak kabul edilmiştir.

2. ÜNİTE
Dünyada çıkarılan altının tamamına yakını kuvars bakı-

mından zengin kayalar ve alüvyon yataklarındaki altınlı kum-
lardan elde edilir. Altının özkütlesi, bulunduğu ortamdaki tüm
mineral ve taşlardan çok daha fazladır. Altın diğer maddeler-
den ayrıştırılırken (Görsel 2.5) altın içeren cevher ve mineraller
kırılıp ufalandıktan sonra çukur kap içerisinde bol suyla çalka-
lanır. Özkütlesi büyük olan altın taneleri kabın dibinde kalırken
özkütlesi küçük olan kum, çamur ve diğer mineraller suyla sü-
rüklenir. Kabın dibinde toplanan altın tanecikleri potalarda eriti-
lerek altın külçe hâline getirilir.
Altının saflığı kimyada yüzde ile, kuyumculukta ise ayar ve
Görsel 2.5: Altının diğer maddelerden ayrıştırılması
karat terimleriyle ifade edilir. Buna göre 24 ayar altın %100 saf
altındır. 22 ayar altın %91,6, 18 ayar altın %75, 14 ayar altın ise %58,5 oranında altın içermektedir. Saf
altın yumuşaktır, sertliğini artırmak için başka metallerle alaşım yapılır. Farklı metaller ilave edilerek fark-
lı renkte alaşımlar elde edilir. Örneğin altın madenine gümüş ilavesi yeşil, nikel ve platin ilavesi beyaz,
çinko ilavesi sarı, bakır ilavesi de miktarına göre sarıdan kırmızıya kadar değişen renkler kazandırır.
Porselen Yapımında Özkütle
Porselen; beyaz, yarı saydam, killi topraktan yapılmış bir
seramik türüdür. Porselenler mutfak eşyalarında, sağlık ve la-
boratuvar gereçlerinde, teknik ve elektrik ile ilgili alanlarda ya-
pılan çalışmalarda yaygın olarak kullanılmaktadır.
Porselenlerin tümü kaolin, kuvars ve feldspattan meydana
gelir. Porselen yapımında bu maddeler değirmenlerde öğütüle-
rek toz hâline getirilir. Toz hâlindeki karışıma su eklenerek ça-
mur kıvamı elde edilir. Porselenin kalitesi, dayanıklılığı, sertli-
ği, yalıtkan olması gibi özellikleri özkütlesine bağlıdır. Porselen
hamurunun şekil almasını, yoğrulmasını kaolin; sert, ısıya da-
Görsel 2.6: Pişirilmeye hazır porselen kaplar
yanıklı olmasını kuvars; hamurun bütünleşmesini, camlaşmayı,
şeffaflığı feldspat sağlamaktadır. Porselen hamuru; yapımı için gerekli olan bu işlemlerden geçtikten
sonra kalıplara dökülür, şekillendirilir, pişirilmeye hazır hâle gelir (Görsel 2.6). Ardından fırınlarda pişiri-
lerek sertleştirilir.
Ebru Yapımında Özkütle

Ebru, kendine has malzeme ve tekniklerle hazırlanan ge-
leneksel Türk kâğıt süsleme sanatıdır. Ebru sanatında kulla-
nılan bütün malzeme ve araçlar, ebru uygulayıcısı tarafından
hazırlanır. Boyaların tamamı, doğal yöntemlerle tabiattan elde
edilir. Ebru teknesindeki suyun özkütlesini artırmak için bitkisel
esaslı bir malzeme olan kitre kullanılır. Boyaların kitre üzerinde
açılmasını sağlamak için de hayvanın safra kesesindeki öd kul-
lanılır. Ebru çalışmasında (Görsel 2.7) kitreyle özkütlesi artırıl-
mış su üstünde, boyalar aracılığıyla oluşturulan desenler kâğıt
üzerine aktarılır.
Ebru; suyun, boyaların ve sanatçının hislerinin bir araya
gelmesiyle oluşur. Bu nedenle oluşan her bir eser benzersizdir
ve ikinci kez aynı şekilde üretilemez.
Görsel 2.7: Ebru çalışması Türk kültürünün önemli sanatlarından biri olan ebru “Ebru
Türk Kâğıt Süsleme Sanatı” adıyla 27 Kasım 2014’te UNESCO tarafından “Dünya Somut Olmayan Kül-
türel Mirası Temsilî Listesi”ne kaydedilmiştir.

2.2. DAYANIKLILIK
Bir köprü ya da bina, yapılmadan önce birçok
testten geçirilir. Bu testler, ilgili yapının kullanım
amacına uygun tasarlanması ve en uygun malze-
melerle üretilmesi için yapılır. Testler yapıldıktan
sonra kullanılacak en ideal malzemeler belirlenir.
Osmangazi Köprüsü (Görsel 2.8), İzmit Kör-
fezi’nin Dilovası Dil Burnu ile Altınova’nın Hersek
Burnu’nu bağlar. Orta açıklığı 1.550 m ve toplam
uzunluğu ise 2.682 m’dir. Dünyanın en uzun açık-
lıklı asma köprülerinden biridir. Köprünün kendi
ağırlığı ve üzerinden aynı anda geçecek araçların
toplam ağırlığı göz önüne alındığında kullanılacak Görsel 2.8: Osmangazi Köprüsü
malzemelerin bu ağırlığa karşı yeterince dayanıklı
olması gerekir.
Binalarda ve diğer tüm yapılarda kullanıla-
cak taşıyıcı kolonlar ve her türlü bölüm hem ken-
di ağırlığını hem de üzerindeki diğer tüm ağır-
lıkları taşıyacak şekilde dayanıklı olmalıdır. Bu
durum, özellikle gökdelen (Görsel 2.9) adı veri-
len yüksek binalarda daha fazla ön plana çıkar.
Binalarda tadilat yapılırken eski malzemelerin çı-
karılması oldukça önemlidir. Mutfaktaki fayans-
ları sökmeden üzerine yeni fayanslar yapıştırıldı-
ğında binanın toplam ağırlığı artar. Bu durumda
binanın taşıyıcı elemanları daha fazla ağırlık Görsel 2.9: İstanbul’daki bazı gökdelenler
taşımak zorunda kalır. Canlılar da kendi ağır-

lıklarını taşırken zaman zaman başka ağırlıklar
taşır. Bir karınca (Görsel 2.10) kendi ağırlığının
onlarca katı ağırlığı taşıyabilir. Karıncalara göre
çok daha büyük olan insan, at, fil gibi canlılar ise
kendi ağırlıklarının onlarca katını taşıyamazlar.
1973 yılında Bulgaristan’ın Kırcaali kentin-
de doğan halterci Halil Mutlu (Görsel 2.11) 3 kez
olimpiyat şampiyonu, 5 kez dünya şampiyonu, 9
kez Avrupa şampiyonu olmuş; 52 kg, 54 kg ve 56
kg’da 20’den fazla dünya rekoru kırmıştır. Üst üste
kırdığı rekorlar nedeniyle kendisine “Dinamo” laka-
Görsel 2.10: Kendi ağırlığının onlarca katı ağırlığı taşıyan karınca
bı verilmiştir. 24 Nisan 2001’de kendisi 56 kg iken
silkmede 168 kg kaldırarak dünya rekoru kırmıştır.
Halil Mutlu’nun kırdığı rekorlar sonrasında İstiklal
Marşı’nın okunması ve Türk bayrağının göndere
çekilmesi, Türkiye’nin adını dünyaya duyurmuştur.
Karıncalar ve insanlar, boyutları açısından kar-
şılaştırıldığında karıncaların yüke karşı daha daya-
nıklı olduğu söylenebilir. Karıncaların boyutları in-
sanlar kadar olsaydı bu durumda karıncalar kendi
ağırlıklarının onlarca katı büyüklüğünde ağırlıkları
taşıyamazdı. Görsel 2.11: Halil Mutlu

2. ÜNİTE
2.2.1. DAYANIKLILIK NEDİR?

Katı maddelerin atom ya da molekülleri arasındaki çekim kuvveti, maddenin diğer hâllerine göre çok
daha büyüktür. Katı maddeler, şekillerini korumak için dışarıdan uygulanan kuvvetlere karşı direnç gös-
terir. Madde, dış kuvvetlere karşı bütünlüğünü ne kadar koruyabiliyorsa o ölçüde sağlamdır. Maddenin
dışarıdan uygulanan kuvvetlere direnç göstererek şeklini koruma isteğine dayanıklılık denir.
Kendi Ağırlığına Karşı Dayanıklılık

Yapılarda kullanılan bir tuğlayı (Görsel 2.12) düşünün.
Tuğlaların devrilmediği varsayılarak bu özdeş tuğlalardan üst
üste konmaya başlandığında en alttaki tuğlanın üzerine düşen
kuvvet, diğer tuğlaların üzerine düşen kuvvetten daha büyük
olur (Görsel 2.13). Bu durumda en alttaki tuğla, ağırlık artışına
dayanamayarak zarar gören ilk tuğla olur. Benzer şekilde her-
hangi bir yapının yüksekliği arttıkça yapı artık kendi ağırlığını
Görsel 2.12: Yapılar- Görsel 2.13: Üst üste kon- taşıyamayacak duruma gelir. Bu olaydan hareketle yapı yük-
da kullanılan tuğla muş tuğlalar sekliği arttıkça yapının kendi ağırlığına karşı dayanıklılığının
azaldığı çıkarımı yapılabilir.
Binalar canlılara göre daha büyük olabilir çünkü binaların
yapı malzemeleri canlılara göre daha dayanıklıdır. Binaların
yapılarındaki bileşenler canlılardakinden farklıdır ve binalar ha-
reket etmez. Bütün bunlar dayanıklılığın aynı zamanda yapının
malzemesine de bağlı olduğunu gösterir. Eiffel (Eyfel) Kule-
si’ne (Görsel 2.14) benzeyen 10.000 m yüksekliğinde bir bina
asla inşa edilemez. Eiffel Kulesi’nin kütlesi 10.500 kg, yüksek-
liği yaklaşık 325 m’dir.
Antalya’nın Serik ilçesi sınırlarında bulunan Aspendos
Antik Tiyatrosu (Görsel 2.15) bugüne dek ayakta kalabilmiştir.
Bunun sebebi yapının iyi bir şekilde korunması, zaman içinde
tadilat yapılması ve bunların yanı sıra kullanılan malzemelerin
dayanıklı olmasıdır.
Maddelerin boyutlarındaki değişim; cismin yüzey alanı, kesit
alanı, hacmi ve kütlesinde değişime neden olabilir. Şekil 2.1’deki
kenar uzunluğu a, özkütlesi d olan, içi dolu X küpü ile aynı mad-
deden yapılmış, kenar uzunluğu 2a olan, içi dolu Y küpünün alan,
hacim ve kütleleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir (Tablo 2.5).
Görsel 2.14: Fransa’nın başkenti Paris’te
bulunan Eiffel Kulesi Y
X
2a
a
a 2a
a 2a
Şekil 2.1: Kenar uzunluğu a olan X küpü ile aynı
maddeden yapılmış, kenar uzunluğu 2a olan Y küpü
Tablo 2.5: Boyutları 2 Katına Çıkarılan Küpün Alan, Hacim ve Kütlesindeki Değişim
Kesit Alanı Toplam Yüzey Alanı Hacim Kütle (m = V · d)
Görsel 2.15: Yaklaşık 2200 yıl önce X a2 6a2 a3 a3 · d

inşa edilen Aspendos Antik Tiyatrosu
Y 4a2 24a2 8a3 8a3 · d

2 3
Cismin boyutları 2 katına çıkarıldığında alanın 2 = 4 katına, hacim ve kütlenin ise 2 = 8 katına
çıktığı Tablo 2.5’te görülmektedir. Bu durumda k; cismin boyutlarındaki artış katı olmak üzere alanları k2,
hacim ve aynı maddeden içi dolu yapılmak şartı ile kütlesi k3 katına çıkar.
Katılarda dayanıklılık, özellikle mühendislik alanında sıkça kullanılan bir özelliktir. Binaların yüksek-
liği, asansör halatının kalınlığı, masa ayaklarının tasarlanması gibi birçok durumda dayanıklılıktan yarar-
lanılır. Katı bir maddenin kendi ağırlığına karşı dayanıklılığı kesit alanı ile doğru, hacmi ile ters orantılıdır.
Dayanıklılık D sembolü ile gösterilir.
kesit alan
D⍺ olur. Küp, dikdörtgenler prizması, tabanı üzerine oturtulmuş silindir gibi düzgün yükselen
hacim
katılarda hacmin matematiksel modeli “hacim = kesit alanı · yükseklik” olarak yazılırsa
kesit alaný = kesit alaný = 1 = 1 olur. Matematiksel modelden yola çıkarak
D⍺
hacim kesit alaný $ yükseklik yükseklik h
düzgün yükselen katıların kendi ağırlıklarına karşı dayanıklılığının katıların yüksekliği ile ters orantılı
olduğu şeklinde bir çıkarım yapılabilir. Bazı geometrik cisimlerin kesit alanı/hacim oranları Tablo 2.6’da
verilmiştir.
Tablo 2.6: Bazı Geometrik Yapıdaki Cisimlerin Kesit Alanı/Hacim Oranları
Küp Dikdörtgenler Silindir Küre
Prizması
r
a c h
r
a a a b
Kesit Alanı a² a·b π · r² π · r²
Hacim a³ a·b·c π · r² · h 4 · π · r³
3
Kesit Alaný 1 1 1 3
Hacim a c h 4r
10. ÖRNEK SORU
Yarıçapı r olan, içi dolu, homojen bir kürenin yüzey alanı A, hacmi V,
kütlesi m’dir. Aynı maddeden yapılmış, içi dolu ve homojen başka bir
r 4r
kürenin yarıçapı 4r olduğuna göre bu kürenin
a) Yüzey alanı kaç A’dır?
b) Hacmi kaç V’dir?
c) Kütlesi kaç m’dir?
ÇÖZÜM
Kürenin yarıçapı 4 katına çıkmıştır.

2
a) Kürenin yüzey alanı 4 = 16 katına çıkar. Yüzey alanı 16A olur.
3
b) Kürenin hacmi 4 = 64 katına çıkar. Hacim 64V olur.
c) Küre aynı maddeden, içi dolu ve homojen olduğundan kütlesi ile hacmi doğru orantılı olur. Hacmi
3
gibi kütlesi de 4 = 64 katına çıkar ve 64m olur.

2. ÜNİTE
11. ÖRNEK SORU
Bir kenar uzunluğu 4 cm olan, içi dolu ve homojen yapıdaki küpün

kütlesi 200 g, kendi ağırlığına karşı dayanıklılığı D’dir. Aynı mad-
deden yapılmış, içi dolu başka bir küpün kenar uzunluğu 12 cm
olduğuna göre bu küpün
a = 4 cm a = 12 cm a) Kütlesi kaç g’dır?
b) Kendi ağırlığına karşı dayanıklılığı kaç D’dir?
ÇÖZÜM
İkinci küpün boyutları ilk küpe göre 12 = 3 kat daha büyüktür.

4
a) Boyutları 3 kat daha büyük olduğu için kütlesi 33 = 27 katı olur. (200 g) · 27 = 5.400 g olur.
b) Küpün yüksekliği 3 kat artmıştır. Kendi ağırlığına karşı dayanıklılığı, yüksekliği ile ters orantılı
olduğu için D olur.
3
Taban yarıçapı r, yüksekliği h olan, metalden yapılmış, içi dolu silindirin yüzey alanı 90 cm², hacmi
150 cm³, kütlesi 0,3 kg’dır. Bu silindirle aynı metalden yapılmış, içi dolu silindirin taban yarı-
çapı 3r, yüksekliği 3h olduğuna göre yüzey alanını, hacmini ve kütlesini bulunuz.
3r
r 3h
Şekilde boyutları verilen silindir ve küp, aynı maddeden yapılmış olup ikisi de homojen yapıda
ve içleri doludur. Silindirin taban yarıçapı r, yüksekliği 5r, kendi ağırlığına karşı dayanıklılığı DS;
küpün bir kenarı 2r ve kendi ağırlığına karşı dayanıklılığı DKdir.
DS
Buna göre oranı kaçtır?
r DK
h = 5r
a = 2r

Köpek, fil ve insanın kas dokuları ile kemik yapılarının aynı olduğunu varsayınız. Varsayımınız-
dan hareketle bu canlıların kendi ağırlıklarına karşı dayanıklılıklarını karşılaştırarak büyük-
ten küçüğe nasıl sıralandığını belirtiniz.
2.3. YAPIŞMA VE BİRBİRİNİ TUTMA

Cumhuriyet tarihinin ilk Avrupa Yüzme Şampiyonu
Sümeyye Boyacı (Görsel 2.16), 5 Şubat 2003’te Eskişehir’de
iki kolu olmadan dünyaya geldi. Gittiği akvaryumda gördüğü
balıkların kolları olmadan yüzebilmesinden etkilenerek 2008’de
yüzmeye başladı. Haziran 2016’da Berlin’de düzenlenen ve
kariyerinin ilk uluslararası yarışı olan 30. Uluslararası Almanya
Yüzme Şampiyonası’nda mücadele etti. 50 m sırtüstü gençler
kategorisinde altın madalyanın sahibi oldu. Ağustos 2018’de
Dublin’deki Para Yüzme Avrupa Şampiyonası’nda, 50 m Görsel 2.16: Sümeyye Boyacı
sırtüstü S5 kategorisinde altın madalya kazandı. Ardından Mayıs 2019’da Londra’da yapılan Para
Yüzme Dünya Şampiyonası’nda ikinci oldu. Son olarak 2022’de Berlin’de düzenlenen Dünya Yüzme
Serisi’nde 41.41 s’lik derecesiyle kendi rekorunu yineleyerek şampiyon oldu.
Yüzücülerin kullandığı mayolar suyla temas ettiğinde diğer günlük kıyafetlere göre çok daha az su
emer ve bu nedenle günlük kıyafetlerden çok daha hızlı kurur. Mayoda kullanılan kumaşın suyla teması
sırasında mayonun bu özelliği yüzücünün daha rahat ve hızlı yüzmesine olanak sağlar.
Binalarda kullanılan boyalar yağmur, toz gibi dış etkenler
nedeniyle bir süre sonra kir tutmaya ve zarar görmeye başlar.
Özellikle çok katlı binaları sık sık boyamak oldukça zordur ve
yüksek maliyetlidir (Görsel 2.17). Bu olumsuzlukları aşmak
için kendini temizleyen, tozun ve suyun duvara yapışmasını
en aza indiren nanoteknolojik boyalar üretilmektedir. Boya
sektöründe son yıllarda geliştirilen yeni ürünlerin başında
bu nanoteknolojik boyalar gelmektedir. Bu boyalar çizilmez,
aşınmaz özelliklere sahiptir. Ses izolasyonu sağlar, güneş
ışığına karşı daha uzun süre dayanıklıdır ve kendi kendini
Görsel 2.17: Güvenlik önlemlerini alarak çok katlı binayı
temizlemenin yanı sıra kolay temizlenebilme gibi birçok özel- boyayan kişi
liğe sahiptir.
Nanoteknoloji kullanılarak su ve toz gibi maddelerin yüzeylere yapışması engellenir veya en aza
indirilir. Bu ürünlere verilebilecek başlıca örnekler mayo, leke ve su tutmayan kumaş, kendini temizle-
yen duvar ve otomobil boyaları, araba camları, banyoda kullanılan duş kabini camları, teflon tavalardır.
Ayrıca daralan kalp damarlarını genişletmek için takılan stentlerin iç yüzeyleri sıvı tutmayan yüzeyle
kaplanır. Bu sayede stentlerin iç yüzeyleri daha kaygan hâle gelir ve tıkanmaları engellenebilir.
Doğada su tutmayan yüzeylerin örneklerini görmek mümkündür. Örneğin nilüfer çiçeğinin yaprak-
ları su tutmama özelliğine sahiptir. Bitkinin yapraklarının üzerine düşen su damlaları, yaprak yüzeyine
yayılmadan damlacık şeklinde yuvarlanarak yere düşer. Bu sayede yapraklar kendi kendini temizler.
Masa üzerine su döküldüğü zaman üzerine peçete konursa peçete suyu emer. Suyun üzerine pe-
çete yerine kuşe kâğıdı konursa kuşe kâğıdı suyu emmez. Yatay bir zemine cıva döküldüğünde cıva
küresel damla şeklini suya göre daha fazla korur. Duvara sürülen boya uzun yıllar duvara yapışık şekilde
kalabilir. Bu durumlara benzer birçok olay, adezyon ve kohezyon kavramları kullanılarak açıklanır.

2. ÜNİTE
2.3.1. YAPIŞMA (ADEZYON) VE BİRBİRİNİ TUTMA (KOHEZYON) OLAYLARI

Maddenin bir bütün olarak şekil almasının nedeni, madde-
deki atom veya moleküller arasındaki çekim kuvvetidir. Atom
veya moleküller arasındaki çekim kuvveti, katılarda sıvılara göre
oldukça büyüktür. Gaz hâlindeki maddelerin molekülleri arasın-
daki çekim kuvveti, yok denecek kadar küçüktür. Bir maddedeki
atomların ve moleküllerin birbirine uyguladığı çekim kuvvetine
kohezyon (birbirini tutma) denir. Maddeler bazen başka tür
maddelerle temas ettiğinde yine atom veya molekülleri arasında
çekim kuvveti oluşur. Farklı türdeki atom veya moleküllerin bir-
birine uyguladığı çekim kuvveti ise adezyon (yapışma) olarak
adlandırılır. Görsel 2.18: Sürahiden bardağa su konması
Katı maddelerdeki kohezyon oldukça büyük olduğu için dış
etkenlerle bu maddelerin şekillerinin bozulması daha zordur.
Kohezyonun büyük olması katıların belirli bir şekil almasını sağ-
lar. Sıvı molekülleri arasındaki kohezyon, sıvı moleküllerini bir
arada tutarken sıvıların katılar gibi belli bir şekil almasını sağ-
layamaz. Bununla birlikte sıvının belli bir hacme sahip olmasını
sağlar. Sürahiden bardağa dökülen suyun (Görsel 2.18) şekli
değişirken sürahi ve bardak gibi katıların şekli aynı kalır. Sıvılar
sabit sıcaklıkta, sabit bir hacme sahiptir ve kondukları kabın şek-
line benzer bir şekle girer. Gazlarda ise kohezyon yok denecek
Görsel 2.19: Yağmur sonrası bitkide küresel biçimde
kadar küçük olduğu için gazların hem belirli bir şekilleri hem de
asılı kalan damlalar
belirli bir hacimleri yoktur. Gazlar, kondukları kabın duvarlarına
çarpana kadar yayılır, bunun sonucunda kabın şekline ve hac-
mine sahip olur. Bu nedenle sıvılar ve gazlar akışkan olarak
adlandırılır. Akışkanların davranışları termodinamik olaylar so-
nucunda değişebilir, benzer şekilde kuvvet etkisinde kaldığın-
da da değişebilir. Bu yüzden akışkanları, “akışkanlar mekaniği”
inceler.
Yağmur sonrası bir bitkide asılı kalan damla (Görsel 2.19)
incelendiğinde damlada hem adezyon hem de kohezyon aynı
Görsel 2.20: Kumaş üzerinde küresel biçimde kalmış
anda görülür. Damlanın bitkiye temas eden kısmındaki su mole- cıva damlaları
külleri ile bitki arasındaki çekim kuvveti adezyon olup damlanın
bitkiye yapışmasını sağlar. Damladaki su moleküllerinin birbirine
kohezyon uygulaması ise su moleküllerinin bir arada kalmasını
sağlar.
Sıvılar bir yüzeyle temas ettiklerinde yüzeyle arasında oluşan
adezyon ile kendi molekülleri arasında oluşan kohezyon arasında-
ki büyüklük ilişkisine göre küresel biçimini koruyabilir ya da yüzey
üzerinde yayılabilir. Cıva damlalarının kohezyonu kumaşla arasın-
daki adezyondan büyük olduğu için cıva damlaları kumaş yüzey
üzerinde küresel biçimde kalabilir (Görsel 2.20). Su damlalarında Görsel 2.21: Yüzey üzerinde yayılan su damlaları
ise adezyonun kohezyondan büyük olması durumunda su damlaları bu yüzey üzerinde yayılır (Görsel 2.21).
ARAŞTIR-PAYLAŞ
Adezyonun azaltılmasının günlük hayatta, sportif faaliyetlerde ve askerî alanlarda sağladığı avantajları
araştırınız. Araştırma sonuçlarınızda elde ettiğiniz verilerden hareketle bilişim teknolojilerinden fayda-
lanarak sunu hazırlayınız. Hazırladığınız sunuyu arkadaşlarınızla paylaşınız.

Sıvılar bir kabın içine konduğunda kabın iç yüzeyi ile temas eder.
Adezyon kohezyondan büyükse sıvının kaba temas ettiği bölgede bir
miktar yükselme olurken orta kısmı biraz aşağı iner. Sıvının yüzeyi
içbükey şeklini alır (Şekil 2.2 a). Kohezyon adezyondan büyük ise
sıvının yüzeyi dışbükey görünüme sahip olur (Şekil 2.2 b). Kohezyon
ile adezyon eşit ise sıvı yüzeyi düz kalır (Şekil 2.2 c).
Adezyon ile kohezyon arasındaki büyüklük ilişkisi, sıvının yüzeyi
ıslatıp ıslatmayacağını belirler. Sıvılara adezyon > kohezyon duru-
a b c munda “ıslatan sıvı”, kohezyon > adezyon durumunda ise “ıslatma-
Şekil 2.2
yan sıvı” denir (Şekil 2.3).
a. Adezyon > kohezyon Cıva damlaları Su damlaları
b. Kohezyon > adezyon
c. Kohezyon = adezyon
Şekil 2.3: Aynı yüzey üzerinde cıva ve su damlaları (Temsilî çizim)

12. ÖRNEK SORU
I. Yağmur damlalarının cama yapışması

II. Islak çay tabağının bardakla birlikte yükselmesi
III. Suyun bir kumaşı ıslatması
Yukarıdaki olaylardan hangilerini açıklamada adezyon olayından yararlanılır?
ÇÖZÜM
I. Yağmur damlaları adezyon nedeniyle cama yapışır.

II. Islak çay tabağının bardakla birlikte yükselmesi olayında tabakla bardağın alt yüzeyi aynı anda suya
temas eder. Farklı tür moleküllerin çekimi (adezyon) etkisinde tabak, bardakla birlikte yükselir.
III. Bir yüzeyin ıslanması için adezyon > kohezyon olmalıdır.
Her üç olayın açıklanmasında adezyon olayından yararlanılır.
Cevap: I, II ve III
Nehir, üzeri tozlanmış masayı ıslak bir süngerle şekildeki gibi

siliyor.
Sildiği bölge temizlendiğine göre Nehir’in
I. Masa yüzeyi ile toz zerreleri arasında adezyon vardır.
ll. Masa yüzeyi ve toz zerreleri katı olduğu için aralarında
adezyon olayı gerçekleşmez.
lll. Masanın temizlenmesi, ıslak süngerle toz zerreleri arasın-
daki adezyon nedeniyledir.
şeklindeki önermelerinden hangileri doğrudur?

2. ÜNİTE
Eşit hacimli K, L ve M sıvı damlaları bir yüzey üzerine konunca şekildeki görünümü alıyor.
Buna göre sıvıların kohezyonunu büyükten küçüğe olacak şekilde sıralayınız.
K M
L
Havuzdan çıkan D 1. Çıkış

birisinin saçlarının
Bir sıvının yüzeyi D ıslak kalmasının Y 2. Çıkış
ıslatması için kohez- nedeni adezyondur.
yonu adezyondan
D Y Bir cam tüpün içine D 3. Çıkış
Adezyon olayı, büyük olmalıdır.
sıvı konduğunda
farklı cins mole- sıvının yüzeyi çukur Y 4. Çıkış
küllerin birbirini ise adezyonu kohez-
çekmesi ile ger- yonundan büyüktür.
çekleşmektedir. D 5. Çıkış
Y D Adezyon her zaman
Sıvının küresel şekil kohezyondan bü- Y 6. Çıkış
almasında adezyon yüktür.
etkilidir. Y 7. Çıkış
Adezyon ve kohez- D
yon sadece sıvılar-
da görülür. Y 8. Çıkış
“Yapışma ve birbirini tutma” konusu ile ilgili yukarıda verilen tanılayıcı dallanmış ağaç
üzerindeki ifadeleri değerlendiriniz. Soldaki ilk kutudan başlayınız; verilen ifade doğru ise
(D) okunu, yanlış ise (Y) okunu takip ederek doğru çıkışı bulunuz.
Günlük hayatta karşılaşılan bazı olaylar aşağıda verilmiştir.

I. Yağmur damlasındaki su moleküllerinin bir arada durması ..................................................
II. Kontak lensin göze takıldığında düşmemesi ........................................................................
III. Arabaya sıçrayan çamurun düşmeden kalması ...................................................................
IV. Kavanozdan kaşıkla alınan balın kopmadan uzaması .........................................................
Verilen olaylardan hangilerinde adezyonun, hangilerinde kohezyonun daha etkin oldu-
ğunu yanlarına yazınız.

YÜZEY GERILIMI
Günlük hayatta karşılaşılan, etki olarak adlandırılan yüzey gerilimi, maddenin tanecikleri arasındaki
çekim kuvvetinin başka bir deyişle kohezyonun bir sonucudur. Yüzey gerilimi, Şekil 2.4’te şematik olarak
gösterilmiştir. En üst kısımda bulunan taneciklerin birbiri ile etkileşimi sonucu oluşan kuvvetler, ince bir
zar şeklinde sıvının yüzeyinde katman oluşturur. Oluşan etkinin sonuçları bazen beklenilen olayların
görülmesine engel olur. Metalden yapılmış çengelli iğne, su yüzeyine bırakıldığında (Görsel 2.22) suya
batması gerekirken yüzey gerilimi etkisi sonucu batmamıştır. Buna benzer olaylar çoğaltılabilir. Doğada
durgun su yüzeyine düşen yapraklar suyun yüzeyinden alındığında yaprakların su ile temas eden kıs-
mının bazen ıslanmadığı görülür. Yüzey gerilimi, matematiksel bir model ile açıklanmaya çalışıldığında
yüzeyde birim uzunluğa düşen kuvvet olarak tanımlanabilir.
Yüzeydeki
Tanecikler arası tanecikler
kuvvetler
Görsel 2.22: Yüzey geriliminin oluşturduğu batmama durumu Şekil 2.4: Yüzey geriliminin şematik olarak gösterilmesi
Yüzey Gerilimine Etki Eden Faktörler

• Yüzey gerilimi sıvının türü ile ilgilidir. Örneğin suyun ve asetonun yüzey gerilim değerleri bir-
birinden farklıdır. Tablo 2.7’de bazı sıvıların yüzey gerilimi değerleri verilmiştir.
Tablo 2.7: Bazı Sıvıların Yüzey Gerilimi Değerleri
Sıvı Yüzey Gerilimi (milinewton/metre)
Asetik asit 27,6
Su 72,9
Aseton 23,7
Cıva 486,5
• Sıcaklık, yüzey gerilimini etkiler. Sıcaklığın artması ile yüzey gerilimi azalır.
• Sıvıya deterjan ya da sabun eklenmesi yüzey gerilimini etkiler. Yıkama ve temizleme işlemlerinde
suyun kirli olarak tarif edilen yüzeyi ıslatması beklenir. Bu tür işlemlerde sabun veya deterjan kulla-
nımının sebebi suyun, yüzeyi daha iyi ıslatabilmesi için yüzey gerilimini azaltmaktır.
• Suya tuz ilave etmek yüzey gerilimini artırır.
• Sıvı üzerindeki gaz yoğunluğu çok fazla artırıldığında sıvının yüzey gerilimi, karşı fazdaki molekül-
lerle gireceği moleküler etkileşmeler sonucu bir miktar azalır. Sıvının üzerine bu sıvıda çözünmeyen
başka bir sıvı ilave edildiğinde sıvının yüzey gerilimi, sıvı moleküllerle gireceği moleküler etkileşme-
ler sonucu bir miktar azalır.
• Yüzey gerilimi, sıvının yoğunluğuna bağlı olarak değişir. Molekül sayısı arttıkça kohezyon kuvveti
ve dolayısıyla yüzey gerilimi artar.

2. ÜNİTE
Bazı böceklerin su D 1. Çıkış

üzerinde batmadan
D durmasında yüzey Y 2. Çıkış
Yüzey gerilimini
arttırmak için suyun gerilimi etkilidir.
D sıcaklığı arttırılmalıdır. Gemilere etki eden D 3. Çıkış

Y
Yüzey gerilimi, kaldırma kuvvetinde
adezyon ve yüzey gerilimi etkilidir. Y 4. Çıkış
kohezyon olay-
larından kaynak- Ebru sanatında suya
lanmaktadır. kitre karıştırılmasının D 5. Çıkış
Y Bardakta bulunan D nedeni yüzey gerili-
suyun yüzey gerilimini arttırmaktır. Y 6. Çıkış
mini azaltmak için Yağmur yağdığında
açık hava basıncı Y suyun camlara ya- D 7. Çıkış
arttırılmalıdır. pışmasında yüzey
gerilimi etkilidir. Y 8.Çıkış
“Yüzey gerilimi” konusu ile ilgili yukarıda verilen tanılayıcı dallanmış ağaç üzerindeki ifa-
deleri değerlendiriniz. Soldaki ilk kutudan başlayınız; verilen ifade doğru ise (D) okunu,
yanlış ise (Y) okunu takip ederek doğru çıkışı bulunuz.
KILCALLIK (KAPILARITE)
Kılcallık etkisi, sıvının dar bir kanal boyunca dışarıdan etki olmadan kanal içinde yükselmesi ya da
alçalmasıdır. Kılcallık etkisi, en bilindik biçimde peçetenin sıvı ile teması sırasında gözlemlenebilir. Gör-
sel 2.23’te farklı renkteki sıvılara daldırılan peçetelerdeki sıvıların kılcallık etkisi ile yükselerek peçeteleri
renklendirmesi gösterilmiştir. Sıvının peçete içindeki çok küçük tüpler şeklindeki kanallarda yükselerek
peçeteleri kısmen renklendirdiği görülür. Bu durumda kılcallık etkisinin gözlemlenmesinin nedeni adez-
yonun etkisidir. Farklı cins taneciklerin birbiri ile etkileşimi sonucu adezyon gözlemlenmektedir.
Sıvı, çok dar bir borunun iç yüzeyindeki tanecikler ile etkileşerek yükselir ya da alçalır. Sıvının yük-
selmesi ya da alçalması, adezyon ve kohezyon arasındaki etkileşimin hangisinin daha büyük olduğuna
bağlıdır. Şekil 2.5’te verilen iki durum incelendiğinde suyun cam boru içinde yükseldiği, cıvanın cam
boru içinde daha derine gittiği görülür. Bu durumda suyun yükselmesinin nedeni su ile cam boru arasın-
daki adezyonun daha etkin olmasıdır. Cıvanın daha derine gitmesinin nedeni de cıva molekülleri ara-
sındaki kohezyonun daha etkin olmasıdır. Kılcallık Kılcal boru Kılcal boru
etkisi sıvının cinsine bağlıdır ve kullanılan borunun
çapı ile ters orantılı biçimde gözlemlenir. İçbükey Dışbükey
menisküs menisküs
Kılcal
çekim Kılcal
itme
Adezyon > Kohezyon Kohezyon > Adezyon

Su gibi adezyon özelliği yük- Cıva gibi kohezyon özelliği
sek sıvıların kılcal borularda yüksek sıvıların kılcal bo-
yükselmesi rularda alçalması
Görsel 2.23: Kılcallık etkisinin oluşturduğu durum Şekil 2.5: Kılcallık etkisinin yükselme ya da alçalmaya neden olduğu durum

OKUMA METNI
MADDE HAKKINDA
Maddenin kaç hali vardır?
Çok basit, üç: Katı, sıvı, gaz.
Aslında üçten daha fazladır: On beş tane. Ve liste neredeyse her gün genişlemektedir.
İşte listenin son hali:
Katı, amorf katı, sıvı, gaz, plazma, süper akışkan, süper katı, dejenere katı, nötronyum, güçlü
simetrik madde, zayıf simetrik madde, kuark gluon plazma, fermiyonik yoğunlaştırma, Bose-Einstein
(Boz-Aynştayn) yoğunlaştırması, acayip madde.
Karmaşık (…) ayrıntılara girmezsek en ilginçlerinden biri Bose-Einstein yoğunlaştırmasıdır.
Bose-Einstein yoğunlaştırması, bir elementi çok düşük bir sıcaklığa -genel olarak mutlak sı-
fırın (-273 ⁰C, hiçbir şeyin hareket etmediği teorik sıcaklık derecesi) çok az üzerinde bir sıcaklık-
gelinceye kadar soğuttuğumuzda ortaya çıkar.
Bu koşul sağlandığında gerçekten çok özel şeyler meydana gelmeye başlar. Normalde yal-
nızca atomik düzeyde görülen davranışlar, gözlemlemeye yetecek kadar geniş ölçeklerde mey-
dana gelir. Örneğin bir Bose-Einstein yoğunlaştırmasını yeterince soğutarak bir deney kabına
koyarsanız bu yoğunlaştırma kabının kenarlarından yükselerek dışına taşacaktır.
(...)
Bose-Einstein yoğunlaştırmasının varlığı, Satyendra Nath Bose’un (Satyendra Nat Boz) ça-
lışmasını inceledikten sonra Einstein tarafından 1925’te öngörüldü; ama fiili olarak 1995’te Ame-
rika’da imal edildi (bu çalışma yaratıcılarına 2001 Nobel Ödülü’nü kazandırdı). Einstein’ın el
yazması da ancak 2005 yılında ortaya çıkarıldı.
Satyendra Nath Bose (Temsilî portre) Albert Einstein [Albırt Aynştayn (Temsilî portre)]
John Lloyd-John Mitchinson, Cahillikler Kitabı
(Metin, aslına sadık kalınarak alınmıştır.)
Not: Kitabın yazıldığı yılda -273 ⁰C sıcaklıkta hiçbir şeyin hareket edemeyeceğine dair inanış vardır. Daha sonra
yapılan araştırmalar bu sıcaklıkta hareketin mümkün olacağını göstermektedir.

2. ÜNİTE
1-7. ifadeleri okuyarak ifade doğru ise “D” harfini, yanlış ise “Y” harfini işaretleyiniz. Yan-
lış olduğunu düşündüğünüz ifadenin karşısına doğrusunu yazınız.

( )D
1. SI birim sisteminde hacmin birimi L’dir. ( )Y
2. Katı cisimlerin hepsinin hacmi, taşırma kabı kulla- ( )D
nılarak bulunabilir. ( )Y
3. Sabit sıcaklık ve basınçta maddenin özkütlesine ( )D

bakılarak hangi madde olduğu söylenebilir. ( )Y
4. Karışımların özkütlesi, karıştırılan iki sıvının özkütle- ( )D

si arasında bir değer alır. ( )Y
( )D
5. Dayanıklılık maddenin cinsine bağlıdır.
( )Y
6. Bir sıvının yüzeyi ıslatabilmesi için adezyonu ko- ( )D
hezyonundan büyük olmalıdır. ( )Y
( )D
7. Kılcallık olayında sıvılar sadece yükselir.
( )Y
kütle hacim özkütle madde cisim

ortak ayırt edici adezyon kohezyon kılcallık
yüzey gerilimi dayanıklılık doğru ters artar
azalır yükselir alçalır küp küre
8. Maddenin şekil almış hâline ………………………………………… denir.

9. Birim hacimdeki madde miktarına ………………………………………… denir.
10. Özkütle, sabit sıcaklık ve basınç altında maddenin …………………………………………… özellik-
lerindendir.
11. Katı maddelerin dışarıdan uygulanan kuvvetlere karşı şeklini korumaya çalışmasına
………………………………………….... denir.
12. ..…………………………………….......... eşit hacimli kapalı geometrik cisimlerden yüzey alanı en
küçük olandır.
13. Bir cismin tüm boyutları aynı oranda artarsa dayanıklılık …………………………………………... .
14. Tozların mobilyaya yapışması …………………………………………… etkisidir.
15. Su damlasının küresel şekli …………………………………………… etkisiyle oluşur.
16. Suya tuz eklendiğinde suyun yüzey gerilimi …………………………………………………… .
17. Bazı böcekler, ……………………...........……………… sayesinde su üzerinde batmadan durabilir.
18. Adezyon kohezyondan büyükse sıvı kılcal boruda …………………………………………… .
19. Kılcallık etkisi kullanılan borunun kesit alanı ile ……………………………………….… orantılıdır.

20.
Z
7g 11 g
Y Y
x x
Şekil I Şekil II
Eşit kollu bir terazi X, Y ve Z cisimleri ile 7 g ve 11 g kütleleri kullanılarak Şekil I ve Şekil II’deki gibi
dengelenmiştir. Buna göre X, Y ve Z cisimlerinin kütlelerinin büyükten küçüğe doğru sırala-
ması nasıl olmalıdır?
21. Kütle birimleri hakkında araştırma yapan Asya, Avoirdupois (Avodipois) onsu ve Troya onsu olmak
üzere iki farklı kütle birimi ile karşılaşır. 1 Avoirdupois onsu 28,349 g, 1 Troya onsu 31,103 g’dır.
Tarihte yapılan bir anlaşmaya göre 2.500 ons altın karşılığı ödeme yapılması planlanmaktadır.
2.500 ons ödemede Avoirdupois onsu yerine Troya onsunun talep edilmesi kaç kg fazla altın
ödenmesine neden olur?
22. Hacmi 15 L olan boş damacanaya her birinde 250 cm³ su bulunan 48 şişe ile su dolduruluyor. Buna
göre damacananın yüzde kaçı boş kalmıştır?
23. Doktor Sezen Hanım, kas tutulması şikâyeti ile hastaneye müracaat eden Kutay Bey’e reçete ile
kas gevşetici iğne vermiştir. Kas gevşetici hastaya uygulanırken hastanın kütlesi göz önünde bu-
lundurularak her kg için 0,5 mg oranla ilacın uygulanması gerekmektedir. Bir flakon (ampul) içinde
50 mg/5 mL vardır. Kutay Bey’in kütlesi 64 kg olduğuna göre hemşire Emine Hanım, enjektörün
içine kaç mL’lik ilaç dolduracaktır?
24. Suyun canlılar için ne kadar önemli olduğunun bilincinde olan bir kişi, yağmur suyunu biriktirerek
bu su ile bahçede yetiştirdiği bitkileri sulamaktadır. Evin oluklarından akan suyu 1 tonluk depoda
toplamaktadır. Evin çatısı 100 m² alana sahiptir. Yağmur, her 3 s’de 10 cm2 büyüklüğündeki alana
1 damla olarak düşmektedir. Yağmur damlaları özdeş, küresel ve 5 mm çapında olduğuna göre
depo ne kadar sürede dolar? (dₛᵤ = 1 g/cm³, π = 3 alınız.)

2. ÜNİTE
25. Özkütlesi 4 g/cm³ olan maddeden yapılmış, 5 cm yarıçaplı kürenin kütlesi 240 g’dır. Buna göre
kürenin içindeki boşluğun hacmi kaç cm3tür? (π = 3 alınız.)
26. Sıcaklıkları eşit, birbirine karışabilen, özkütleleri sırasıyla 2d ve 6d olan A ve B sıvıları karıştırılarak
homojen bir karışım oluşturulmak isteniyor. Karışımın özkütlesi sıvılardan eşit kütlede alındığında
d1
d1, eşit hacimde alındığında d2 olmaktadır. Buna göre oranı kaçtır?
d2
27. Özdeş K ve L musluklarından sırasıyla 5d ve 3d özkütleli sıvılar akmaktadır.

K L Önce L musluğuyla kabın 2 ü dolduruluyor. Daha sonra L musluğu kapatı-
3
5d 3d lıp geri kalanı da K musluğu ile dolduruluyor.
Buna göre oluşan karışımın özkütlesi kaç d’dir? (Sıvıların sıcaklıkları eşit
olup sıvılar birbiri ile homojen karışmaktadır.)
28. Bir kap boşken kütlesi 40 g geliyor. Tamamen su ile doldurulduğunda kütlesi 120 g, özkütlesi ölçü-
lecek sıvı ile doldurulduğunda 520 g oluyor. Sıvının özkütlesi kaç g/cm3tür? (dₛᵤ = 1 g/cm³ alınız.)
29. Verilen ifadelerin tanımlandığı fiziksel olayları yan tarafına yazınız.
a) Farklı iki maddenin tanecikleri arasındaki çekim kuvveti: ..............................................................

b) Aynı cins tanecikler arası çekim kuvveti: .......................................................................................
c) İnce borularda sıvıların yükselmesi ya da alçalması: ....................................................................
ç) Bazı böceklerin suyun üstünde batmadan yürüyebilmesi: ............................................................
30. Şekildeki X kabında 400 cm3 hacimli 1 g/cm3 özkütleli sıvı, Y kabında 300 cm3
X Y hacimli 2 g/cm3 özkütleli sıvı vardır. Kaplarda eşit kütlede sıvı olması için
hangi kaptan diğerine kaç cm3 sıvı aktarılmalıdır?
400 400
300 300
200 200
100 100
1 g/cm³ 2 g/cm³

5.
31. • Işık 35. Taban yarıçapı 2r olan silindirin içinde 45 cm

• Ses yüksekliğinde su vardır.
3r
• Enerji
• Zaman 2r
• Hava
h = 45 cm
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi maddedir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
Bu kaptaki suyun tamamı taban yarıçapı 3r

olan yeterince büyük başka bir silindire tama-
men boşaltılırsa su yüksekliği kaç cm olur?
32. Aşağıdaki ölçüm aletleriyle bir cismin kütlesi
hem Dünya hem Ay yüzeyinde ölçülüyor. A) 10 B) 15 C) 20 D) 25 E) 30
l. Eşit kollu terazi
ll. Kantar
lll. Dijital baskül 36. Bir su fabrikasında taban yarıçapı 5 cm, yük-
sekliği 40 cm olan silindirik su şişeleri kulla-
Bu aletlerden hangileri ile yapılan ölçüm nılıyor. Fabrika, şişelerin şeklini dikdörtgenler
sonuçları Dünya’da ve Ay’da aynı olur? prizması şeklinde yapmaya karar veriyor.
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll Yeni şişelerin taban kenar uzunlukları 10 cm
D) ll ve lll E) l, ll ve lll ve 15 cm olduğuna göre yükseklikleri kaç
cm olmalıdır? (Şişelerde boşluk kalmadığını
varsayınız. π = 3 alınız.)
33. Kütle ve hacim için verilen A) 10 B) 15 C) 20 D) 25 E) 30

• İkisi de ölçülebilir.
• İkisi de temel büyüklüktür.
• İkisi de skaler büyüklüktür. 37.
• İkisi de sabittir, değişmez. S
• İkisi de farklı birimlere sahiptir.

ifadelerinden kaç tanesi doğrudur? Umut, içinde hava olan bisiklet pompasının
S ucunu parmağı ile sıkıca bastırıp pistonu-
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 nu ok yönünde biraz çekiyor.
S ucundan ve pistondan hava sızmadığına
34. 1 t = …………… g göre bisiklet pompasının içindeki havanın
1L = …………… mL kütlesi ve hacmindeki değişim için aşağı-
dakilerden hangisi söylenebilir?
1 cm³ = …………… mL
1 mm³ = …………… dm³ Kütlesi Hacmi
A) Artar Artar
Yukarıda verilen birim çevirmeler yapıldığın-
da hangi seçenekteki sonuca ulaşılamaz? B) Azalır Azalır
C) Değişmez Azalır
A) 106 B) 103 C) 1 D) Değişmez Artar
-3 -6
D) 10 E) 10 E) Değişmez Değişmez

2. ÜNİTE
38. Bir kapta 40 cm3 kuru kum vardır. Kumun 41.

üzerine 40 cm3 su ilave edildiğinde su sevi- Madde Kütle (g) Hacim (cm3) Sıcaklık (ºC)
yesi 70 cm3 oluyor. Buna göre kuru kumun P 50 50 10
yüzde kaçı havadır? R 25 50 20
S 20 40 10
A) 10 B) 20 C) 25 D) 30 E) 50
T 50 100 20
Tabloda verilenlere göre P, R, S, T mad-

39. Bir öğrenci, laboratuvarda gördüğü üç sıvının delerinin türleri hakkında ne söylenebilir?
hangi sıvılar olduğunu bulmak istiyor. Bunun A) R ve S aynı madde olabilir, P ve T farklı
için önce sıvıların kütle ve hacimlerini ölçerek maddelerdir.
Tablo 1’e yazıyor. Sonra da Tablo 2’deki de-
B) P ve S aynı madde olabilir, R ve T farklı
ğerlere bakarak çıkarımlar yapıyor.
maddelerdir.
Tablo 1 Tablo 2 C) R ve T aynı madde olabilir, P ve S farklı
Sıvılar m (g) V (cm³) Sıvının Cinsi d (g/cm³) maddelerdir.
X 158 200 Gaz yağı 0,68 D) R, S, T aynı madde olabilir; P farklı mad-
Y 100 100 Etil alkol 0,79 dedir.
Z 34 50 Zeytinyağı 0,92 E) P, R, S ve T farklı maddelerdir.
Su 1
Buna göre X, Y, Z hangi sıvılardır?
X Y Z
A) Su Etil alkol Zeytinyağı
B) Zeytinyağı Su Etil alkol
C) Gaz yağı Etil alkol Su
D) Etil alkol Su Gaz yağı 42.
Kütle Özkütle Özkütle
E) Etil alkol Gaz yağı Su
40. Tuğba, laboratuvarda sıvıların özkütlesini hesap- Hacim Hacim Kütle

lamak için bir formül geliştirmek istiyor. Bunun X Y Z
için bazı ölçümler yapıp sonuçlarını kaydediyor.
X, Y ve Z maddelerine ait grafikler yukarıdaki
• Boş kabın kütlesi: m1 gibidir.
• Kap yarısına kadar sıvı ile dolu iken kütle: m2 Buna göre X, Y ve Z maddelerinin hâl duru-
• Kabın hacmi: V mu aşağıdakilerden hangisi gibi olabilir?
Tuğba ölçümleri doğru yaptığına göre ge-

X Y Z
liştirdiği formül aşağıdakilerden hangisi
olmalıdır? A) Katı Sıvı Gaz
m m m m B) Katı Gaz Sıvı

A) d = 2 - 1 B) d = 2 - 1
V 2V
2 ]m 2 - m1g
C) Gaz Katı Sıvı
2m 2 - m 1
C) d = D) d = D) Sıvı Gaz Katı
V V
E) d = m 2 - 2m 1
E) Gaz Sıvı Katı
2V

43. 45.
Kütle
2d K L
4d
8V
5V M
X Y N
X kabında 5V hacminde 4d özkütleli, Y ka-
Hacim
bında 8V hacminde 2d özkütleli sıvılar vardır.
Kaplardaki sıvı kütlelerini eşitlemek için
Kütle-hacim grafikleri verilen K, L, M, N sıvıla-
hangi kaptan diğerine kaç V hacminde
rından iki tanesinin saf sıvı; diğer ikisinin bu saf
sıvı aktarılması gerekir?
sıvılardan elde edilen karışımlar olduğu biliniyor.
A) X’ten Y’ye V
Buna göre
V
B) X’ten Y’ye l. K saf sıvıdır.
2
V ll. M saf sıvıdır.
C) Y’den X’e
2
3V lll. L karışımdır.
D) Y’den X’e
2
yargılarından hangileri doğrudur?
E) Y’den X’e V
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve ll
D) l ve lll E) ll ve lll
44. 46.
m (g)
X
Karışım
Y d 2d 3d
10
5 K L M
Sıcaklıkları aynı ve birbiriyle homojen karışa-
0 V (cm³)
1 2 3 4 bilen K, L, M sıvılarının özkütleleri sırasıyla d,
2d ve 3d’dir. K ve L ile X karışımı, K ve M ile
X, Y sıvıları ve bu sıvılardan oluşan homojen Y karışımı, L ve M ile Z karışımı elde ediliyor.
karışımın kütle-hacim grafiği şekildeki gibidir.
Buna göre X, Y, Z karışımlarının özkütlele-
Buna göre
ri arasındaki büyüklük ilişkisi
I. Karışımın özkütlesi 5 g/cm3tür.
l. dx = dy = dz
II. Sıvılar eşit kütlede karıştırılmıştır.
ll. dz > dy > dx
III. Karışımda Y’nin hacmi X’in hacminden
fazladır. lll. dy > dz > dx
şeklinde verilenlerden hangileri olabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız ll B) Yalnız lll C) l ve lll
D) I ve II E) I ve III D) ll ve lll E) l, ll ve lll

2. ÜNİTE
47. Günlük hayatta birçok alanda özkütleden 50. Bir cismin kendi ağırlığına karşı dayanıklılığı
faydalanılmaktadır: kesit alaný oranı ile doğru orantılıdır. Bir
hacim
I. Altın kırıntılarını diğer maddelerden ayır- dikdörtgenler prizması için D \ a $ b
a$b$c
mada olur.
II. Kan ve idrar tahlilinin yapılmasında K
III. Ebru yapımında

c
S2 S3 4a
Yukarıda verilenlerden hangilerinde öz-
a b
kütle bilgisi kullanılır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II S1
3a 2a
D) II ve III E) I, II ve III Şekilde boyutları verilen K dikdörtgenler priz-
ması S1, S2, S3 yüzeyleri yatay düzleme gele-
cek şekilde konduğunda dayanıklılığı sırasıy-
la D1, D2, D3 oluyor.
48. Saf altın 24 ayardır ancak yumuşak olduğu için Buna göre D1, D2, D3 arasındaki büyüklük
altının içine bakır, gümüş, nikel gibi diğer metal- ilişkisi aşağıdakilerden hangisidir?
lerden belli oranlarda katılarak sertliği artırılır. A) D3 > D2 > D1
22 ayar bilezikte 22 birim hacim altın, 2 birim B) D1 > D2 > D3
hacim diğer metaller kullanılır. C) D2 > D3 > D1
22 ayar olan X bileziğinde bakır, Y bileziğin- D) D1 = D2 = D3
de gümüş, Z bileziğinde nikel kullanılıyor.
E) D1 > D3 > D2
Metallerin özkütleleri arasındaki büyüklük
ilişkisi daltın > dgümüş > dbakır > dnikel olduğuna
göre bileziklerin özkütleleri dx, dy, dz ara-
sındaki büyüklük ilişkisi aşağıdakilerden 51.
hangisi gibidir?
A) dy > dx > dz B) dy > dz > dx C) dz > dx > dy

D) dz > dy > dx E) dx > dz > dy
Sızdıran bir musluğun ucundaki su damlası

belli bir büyüklüğe ulaşana kadar musluğun
ucunda asılı kalır. Daha sonra düşer.
Bu olay süreci için verilen
49. Galileo Galilei, katı cisimlerin kendi ağırlığı- l. Su damlası kohezyon etkisi ile küresel
na karşı dayanıklılığını “Küp Kök Yasası” ile şekil almıştır.
açıklamıştır. ll. Damlanın musluğa asılı kalması adez-
yon nedeniyledir.
Buna göre hacmi V, dayanıklılığı D olan lll. Muslukla damla arasındaki adezyon
madde ile aynı maddeden yapılan ancak damlanın ağırlığını taşıyamadığı anda
tüm boyutları 3 kat daha büyük olan mad- damla aşağı düşmüştür.
denin hacmi ve dayanıklılığı için aşağıda
verilenlerden hangisi doğrudur?
A) 3V, 3D B) 9V, 3D C) 9V, D
D) ll ve lll E) l, ll ve lll
D) 6V, D/3 E) 27V, D/3

52. 55. Kesit alanları A, 2A, 3A olan ve aynı camdan

X yapılmış kılcal borular K, L, M sıvıları içine dal-
Y dırıldığında borulardaki sıvıların yükseklikleri
h, h, 2h olacak biçimde dengede kalıyor.
Zemin
A 2A 3A
Aynı zemine damlatılan X ve Y sıvılarının ha-
cimleri eşit olup görünümleri şekildeki gibidir. h h 2h
X ve Y sıvılarının görünümlerinin farklı

olmasını açıklamak için K sıvısı L sıvısı M sıvısı
l. X’in kohezyonu Y’ninkinden büyüktür.
ll. X ile zemin arasındaki adezyon kuvveti, Y Maddelerin sıcaklıkları eşit olduğuna göre
ile zemin arasındakinden küçüktür. l. K ve L aynı, M farklı cinstir.
lll. X ve Y aynı tür sıvılar ise Y’nin sıcaklığı
ll. K ve L farklı cinstir.
daha büyüktür.
lll. K, L ve M camı ıslatır.
yaklaşımlarından hangileri kullanılabilir?
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll
D) l ve lll E) ll ve lll
56. Aşağıda verilen olayların hangisinde kılcal-

lığın etkisi yoktur?
A) Suyun bitki gövdesinde yükselmesi

53. l. Ebru sanatı ile görsel oluşturmak
ll. Sabunlu su ile baloncuk yapmak B) Kâğıt peçetenin suyu emmesi
lll. Tahtanın suda yüzmesi C) Çaya bir miktar batırılan küp şekerin tama-
mının ıslanması
Yukarıdaki olaylardan hangileri yüzey D) Gaz yağının lamba fitilinde yükselmesi
gerilimi ile açıklanabilir? E) Bazı böceklerin su yüzeyinde yürümesi
57. Bir sıvının kılcal boruda adezyon ve kohezyon
etkisinde yükselmesi ya da alçalması olayına
“kılcallık” denir.
Buna göre sıvının kılcal boruda yükselme
ya da alçalma miktarını
54. Yüzey gerilimi için verilen
I. Sıvının cinsi
l. Yüzey gerilimi, kohezyon nedeniyle oluşur.
ll. Büyüklüğü maddenin cinsine bağlıdır. II. Kılcal borunun cinsi
lll. Su ile daha iyi temizlik yapmak için suyun III. Yer çekimi ivmesi
yüzey gerilimi azaltılmalıdır. IV. Kılcal borunun kesit alanı

V. Açık hava basıncı
niceliklerinden hangileri etkiler?
A) I ve II B) I, II ve III C) I, II ve IV
D) l ve lll E) l, ll ve lll
D) I, II, III ve IV E) I, II, III, IV ve V
Ek sorular için
karekodu okutunuz.

3. ÜNİTE
HAREKET VE
KUVVET
KONU BAŞLIKLARI
3.1. HAREKET
3.1.1. HAREKET ÇEŞİTLERİ
3.1.2. HAREKETLE İLGİLİ KAVRAMLAR
3.1.3. DÜZGÜN DOĞRUSAL HAREKET
3.1.4. ORTALAMA HIZ
3.1.5. İVME
3.1.6. FARKLI REFERANS NOKTALARINA GÖRE HAREKET
3.2. KUVVET
3.2.1. KUVVET NEDİR?
3.3. NEWTON’IN HAREKET YASALARI
3.3.1. DENGELENMİŞ KUVVETLER ETKİSİNDE HAREKET
3.3.2. KUVVET, İVME VE KÜTLE ARASINDAKİ İLİŞKİ
3.3.3. ETKİ-TEPKİ KUVVETLERİ
3.4. SÜRTÜNME KUVVETİ
3.4.1. SÜRTÜNME KUVVETİNİN BAĞLI OLDUĞU DEĞİŞKENLER
ANAHTAR KAVRAMLAR
• Öteleme hareketi • İvme
• Dönme hareketi • Kuvvet
• Titreşim hareketi • Kütle çekim

kuvveti
• Dengelenmiş
• Referans noktası kuvvet
• Dengelenmemiş
• Konum kuvvet
• Alınan yol • Net kuvvet
• Yer değiştirme • Yer çekimi ivmesi
• Sürat • Ağırlık
• Hız • Sürtünme kuvveti
• Anlık hız • Eylemsizlik
• Etki-tepki
• Ortalama hız kuvvetleri
Bu ünitede
• Hareket ve hareket çeşitlerini,
• Konum, alınan yol, yer değiştirme, sürat ve hız kavramlarını,
• Düzgün doğrusal hareket için grafik çizimlerini,
Ünite karekodu
• Ortalama hız kavramını,
• İvme kavramını,
• Farklı referans noktalarına göre hareketi,
• Kuvvet ve kuvvet çeşitlerini,
• Newton’ın hareket yasalarını,
• Sürtünme kuvvetini ve sürtünme kuvvetinin bağlı olduğu
değişkenleri öğreneceksiniz. Ünite sunu karekodu
3. ÜNİTE
Çevrenize baktığınızda hareket eden cisimleri ve hareket şekillerini görürsünüz. “Cisimler

nasıl hareket eder?” diye sorulduğunda ise karşınıza “kuvvet” çıkar. Uygulanan kuvvet gözle gö-
rülmez. Kuvvetin varlığı etkilerinden hissedilir. Hareket ve kuvveti öğreneceğiniz ünite öncesinde
aşağıda yer alan “Üniteye Başlarken” isimli giriş çalışmasını yapınız.
Doğu Ekspresi, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları (TCDD) tarafından Ankara-Kars ara-
sında her gün karşılıklı işleyen ana hat trenidir. Bu trende yataklı, yatar koltuklu ve yemekli va-
gonlar bulunmaktadır. Doğu Ekspresi, güzergâhındaki doğal güzellikler nedeniyle gezginlerin ve
fotoğraf sanatçılarının tercih ettiği bir trendir. Ankara’dan hareket eden tren sırasıyla Kırıkkale,
Kayseri, Sivas, Erzincan, Erzurum illerinden geçmektedir. Varış yeri Kars’tır. Dönüş güzergâhı da
Kars’tan başlamakta ve aynı şehirlerden oluşmaktadır. Doğu Ekspresi, Ankara-Kars seferini yak-
laşık 26 saatte tamamlamaktadır. Ankara’dan Kars’a turistik amaçla gitmek için Doğu Ekspresi’ni
kullanabilirsiniz. Bunun dışında özel araç, otobüs ya da uçakla da gidebilirsiniz. Ankara-Kars arası
uzaklık, kara yolu ve hava yoluna göre değişiklik gösterecektir. Tercihinizi yaparken bunu da göz
önünde bulundurmayı unutmayın.
Günümüzde buharlı trenlere kıyasla hızlı trenler daha çok tercih edilmektedir. Hızlı tren sis-
temlerinin son teknolojisi Maglev (magnetic levitation) trenlerdir. Bu trenler, özel raylar üzerinde
oluşturulan elektromanyetik alan nedeni ile raylara temas etmeden hareket eder. Maglev trenlerde
raylarla temas olmadığı için sürtünme büyük ölçüde azalır.
Hareket etmek canlıların ortak özelliğidir ve bu harekete sebep olan bir etki vardır: Kuvvet.
Atomun yapısından başlayarak evrenin tamamını düşündüğünüzde kuvveti ve kuvvetin etkilerini
her yerde görebilirsiniz.
1. Ankara’dan Kars’a seyahat edecek olsanız hangi ulaşım yolunu tercih edersiniz? Nedenini
açıklayınız.
2. Yolculuk sırasında yol kenarındaki ağaçların ve evlerin hareketi nasıl gözlemlenir? Yol ke-
narında duran bir kişi de ağaçları ve evleri aynı şekilde mi gözlemler?
3. Atomun yapısındaki proton ve elektron arasında etkili olan kuvvet ile gezegenler arasında-
ki kuvvet aynı olabilir mi? Açıklayınız.
4. Günlük hayatta sürtünme kuvveti hangi olaylarda karşınıza çıkar?


HAREKET VE KUVVET
3.1. HAREKET
Evrendeki her şey (atom ve atom altı parçacıklar, gezegenler, yıldızlar gibi) hareket hâlindedir. Bir cisme
ait konum, yer değiştirme gibi fiziksel özellikleri tanımlamak için seçilen sabit noktaya referans noktası denir.
Hareket, bir cismin seçilen referans noktasına göre zamanla yerini değiştirmesidir. Cisimlerin hareketleri
tanımlanırken seçilen referans noktası belirtilmelidir.
3.1.1. HAREKET ÇEŞİTLERİ

Cisimlerin hareketleri; öteleme, dönme ve titreşim olmak üzere üç grupta sınıflandırılır.
Öteleme Hareketi: Cismi oluşturan parçacıkların tamamının bir yerden başka bir yere, belirli yön ve
doğrultuda yaptığı ilerleme hareketidir. Düz parkurda koşan atletin hareketi (Görsel 3.1), merdivenden
inen kişilerin hareketi (Görsel 3.2) öteleme hareketine örnek gösterilebilir.
MERAKLISINA
SİMÜLASYON
Öteleme
Görsel 3.1: Düz parkurda koşan millî atlet Derya Ateşli Görsel 3.2: Merdivenden inen kişilerin hareketi
Dönme Hareketi: Cismi oluşturan parçacıkların sabit bir eksen etrafında yaptığı dolanma hareke-
tidir. Saatin akrep ve yelkovanının hareketi (Görsel 3.3), Ay’ın Dünya etrafındaki hareketi (Görsel 3.4)
dönme hareketine örnek gösterilebilir.
Görsel 3.3: Akrep ve yelkovanın hareketi Görsel 3.4: Ay’ın Dünya etrafındaki hareketi
Titreşim Hareketi: Cismin bir denge noktası etrafında yaptığı gidip gelme hareketidir. Gitarın teline
dokunulduğunda telin yaptığı hareket (Görsel 3.5), salıncakta sallanan çocukların hareketi (Görsel 3.6)
titreşim hareketine örnek gösterilebilir.
Görsel 3.5: Ses çıkaran gitar telinin hareketi Görsel 3.6: Salıncakta sallanan çocukların hareketi

3. ÜNİTE
Cisimler, hareket çeşitlerinden sadece birini yapabilirken bazen aynı anda birden fazlasını da yapa-
bilir. Örneğin hareket hâlindeki arabanın tekerleği (Görsel 3.7), aynı anda hem öteleme hem de dönme
hareketi yapar. Lunaparktaki atlıkarıncanın hareketi (Görsel 3.8) hem dönme hem de titreşim hareketidir.
MERAKLISINA
VİDEO
Hareket Çeşitleri
Görsel 3.7: Hareket hâlindeki araba Görsel 3.8: Atlıkarıncanın hareketi
Aşağıda verilen hareketlerin çeşitlerini belirleyerek ilgili bölüme {işareti koyunuz. Aynı
hareket için birden fazla bölüme işaret koyabilirsiniz. Son üç örneği de siz tamamlayınız.
Öteleme Dönme Titreşim
a) Çalışan vantilatör pervanesinin hareketi o o o
b) Daldan düşen elmanın hareketi o o o
c) Dönme dolabın hareketi o o o
ç) Deprem anında binaların hareketi o o o
d) Tahtadan sökülen vidanın hareketi o o o
e) Yokuş aşağı yuvarlanan topun hareketi o o o
f) Havalanan uçağın hareketi o o o
g) ...................................................................................... o o o
ğ) ...................................................................................... o o o
h) ...................................................................................... o o o
3.1.2. HAREKETLE İLGİLİ KAVRAMLAR

Konum: Referans noktasına göre cismin bulunduğu yere konum, referans noktasından cismin
bulunduğu konuma kadar çizilen vektöre de konum vektörü denir. Konum, vektörel bir büyüklüktür ve
x sembolü ile gösterilir. SI’da birimi metredir. Ayrıca gerektiğinde km, cm, mm gibi uzunluk birimleri de
kullanılır.
Sayı doğrusu üzerinde sıfır (0) referans noktası olarak kabul edildiğinde referans noktasından cis-
min bulunduğu konuma çizilen yönlü doğru parçası konum vektörüdür.
Referans
B x B noktası xA A
x A = +4 m
-x +x (m)
-5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 x B = -3 m
Şekil 3.1: A ve B cisimlerinin konum vektörleri
Şekil 3.1’de A ve B cisimlerinin konum vektörleri gösterilmiştir. Konum vektörleri ifade edilirken
sayı değeri konum vektörünün büyüklüğünü, sayının önündeki artı (+) ya da eksi (-) işareti de yönünü
ifade eder.

HAREKET VE KUVVET
Alınan Yol: Cismin hareketi sırasında yönden bağımsız olarak katedilen mesafenin uzunluğuna
alınan yol denir. Alınan yol, skaler bir büyüklüktür ve x sembolü ile gösterilir. SI’da birimi metredir. Ay-
rıca gerektiğinde km, cm, mm gibi uzunluk birimleri de kullanılır.
Yer Değiştirme: Hareketlinin konumundaki değişim, hareketlinin yer değiştirmesi olarak tanımlanır.
Yer değiştirme; hareketlinin ilk konumundan son konumuna çizilen, yönlü, en kısa uzaklıktır. Yer değiştirme,
vektörel bir büyüklüktür ve ∆ x sembolü ile gösterilir. SI’da birimi metredir. Ayrıca gerektiğinde km, cm, mm
gibi uzunluk birimleri de kullanılır.
Yer değiştirme, son konum ( x son ) ile ilk konum ( x ilk ) arasındaki farka eşittir.
∆x = x son - x ilk Şekil 3.2’de bir hareketlinin A noktasından B noktasına şekil-

n yol (x)
na deki yolu izleyerek ulaştığı görülmektedir. Hareketlinin yer de-
ı
Al
ğiştirmesi, alınan yoldan farklıdır. Yer değiştirmenin büyüklüğü,

A noktasından B noktasına çizilen vektörün uzunluğuna eşittir.
B Hareketli başladığı noktaya geri dönerse katettiği mesafe ne
A Dx olursa olsun hareketlinin yer değiştirmesi sıfırdır.
Şekil 3.2: Yer değiştirme vektörü ve alınan yol
1. ÖRNEK SORU
1
Bir hareketli, özdeş kare bölmeli düzlem üzerinde 1 numaralı
yolu takip ederek A noktasından B noktasına ulaşıyor. Daha
sonra 2 numaralı yolu takip ederek B noktasından A noktasına
geri dönüyor.
A
Buna göre
2
a) Hareketlinin A noktasından B noktasına giderken aldığı
5m yol ve yer değiştirmesi kaç m’dir?
B b) Hareketlinin tüm hareketi sonunda aldığı yol ve yer değiş-
5m
tirmesi kaç m’dir?
ÇÖZÜM
a) Hareketlinin A noktasından B noktasına giderken aldığı yol 13 bölmedir. Her bölme 5 m

olduğuna göre
x = 13 . (5 m) = 65 m olur.
A 4 bölme Yer değiştirmenin büyüklüğü Pisagor teoremi ile hesaplanır.
(∆x)2 = 42 + 32
3 bölme (∆x)2 = 25
Dx
∆x = 5 bölme
B Her bölme 5 m olduğuna göre ∆x = 5 . (5 m) = 25 m olur.
b) Hareketlinin aldığı yol, geçtiği mesafelerin toplamıdır. Buna göre

x = 20 bölme = 20 . (5 m) = 100 m olur.
Hareketli başladığı noktaya geri döndüğü için hareketlinin yaptığı yer değiştirmenin büyüklüğü
sıfır olur.

3. ÜNİTE
Bir çocuk; önce doğuya doğru 150 m, sonra kuzeye doğru 80 m, daha sonra da batıya doğru
90 m yürüyor.
Çocuğun başladığı noktaya göre aldığı yol ve yer değiştirmesi kaç m’dir?
Sürat: Birim zamanda alınan yola sürat denir. Sürat skaler bir büyüklüktür, v sembolü ile gösterilir.
SI’da birimi m/s’dir. Günlük hayatta km/h (kilometre/saat) birimi de sıklıkla kullanılır.
Alýnan yol x
Sürat = Zaman ( v= t
Hız: Birim zamandaki yer değiştirme miktarına hız denir. Hız vektörel bir büyüklüktür, v sembolü ile
gösterilir. SI’da birimi m/s’dir. Günlük hayatta km/h (kilometre/saat) birimi de sıklıkla kullanılır.
Yer deðiþtirme Dx
Hýz = Zaman ( v=
Dt
AKLINIZDA OLSUN MERAKLISINA

VİDEO
• Alınan yol ve yer değiştirme birbirinden farklı kavramlardır. Konum, Yer
Değiştirme, Hız
• Sürat ve hız birbirinden farklı kavramlardır.
• Doğrusal bir yolda aynı yönde hareket edildiğinde alınan yol yer değiştir-
meyle, sürat de hızla eşit büyüklükte olur.
2. ÖRNEK SORU
K M L
x (m)
-90 -60 -30 0 30 60 90
Bir araç, 5 s’de K noktasından L noktasına gidip beklemeden geri dönüyor ve M noktasında duruyor.
Buna göre aracın sürati ve hızının büyüklüğü kaç m/s’dir?
ÇÖZÜM
Dx 60 m
K M L x (m)
-90 -60 -30 0 30 60 90
150 m
Alınan yol x = 150 m + 60 m = 210 m’dir.
x 210 m
Sürat v = t = 5 s = 42 m/s olur.
Yer değiştirme D x = x son - x ilk olduğundan
büyüklüğü ∆x = 30 m - (-60 m) = 90 m’dir.
Dx
Hız v = olduğundan büyüklüğü
Dt
90 m
v = 5 s = 18 m/s olarak bulunur.

HAREKET VE KUVVET
Çember şeklindeki pistin A noktasından harekete

başlayan bir koşucu, 10 s sonra B noktasına ulaşıyor. 0
Pistin yarıçapı 20 m olduğuna göre koşucunun sü- A
rati ve hızının büyüklüğü kaç m/s’dir? (π = 3 alınız.)
3.1.3. DÜZGÜN DOĞRUSAL HAREKET

Hareket sırasında izlenen yolun şekline yörünge denir. Hareket, yörüngesine göre adlandırılır.
Örneğin gerilmiş ipte yürüyen cambazın yörüngesi doğru, yaptığı hareket doğrusal harekettir.
Bir doğru boyunca sabit hızla yapılan harekete düzgün doğrusal hareket ya da sabit hızlı hareket
denir. Düzgün doğrusal harekette hareketli, eşit zaman aralıklarında eşit yer değiştirmeler yapar.
Düzgün doğrusal hareket yapan bir hareketlinin konum ve hızının zamana bağlı olarak nasıl değiş-
tiğini gözlemlemek için “Sabit Hızlı Hareketi Öğreniyorum” adlı deneyi yapınız.
Deneyin Adı: Sabit Hızlı Hareketi Öğreniyorum
Deneyin Amacı: Hareketlinin belirlenen konumlara ulaşma sürelerini tespit ederek hareket grafik-
lerini çizebilme ve hızını hesaplayabilme.
Süre: 30 dk.
Materyaller: Uzaktan kumandalı oyuncak araba, araba ve kumanda için piller, üç kronometre, en az
3 m uzunluğunda şerit metre, tebeşir.
1. Öğretmen rehberliğinde en az 4 kişilik gruplar oluşturunuz.
2. Oyuncak arabanın kolay hareket edebileceği düz ve pürüzlülüğü az bir yüzey seçiniz. Yüzey olarak
okul koridorunu tercih edebilirsiniz.
3. Okul koridorunda 10 m ya da daha fazla uzunlukta doğrusal bir yörünge belirleyiniz ve duvar kena-
rından en az 50 cm uzaklıktaki bir noktayı başlangıç noktası olarak alınız.
4. Başlangıç noktasından itibaren şerit metreyi kullanarak 3 m aralıklardan oluşan 9 m uzunluğunda
doğrusal bir yörünge oluşturunuz.
5. Başlangıç noktasında arabayı hareket ettirecek bir arkadaşınızı belirleyiniz. Daha sonra 3 m, 6 m
ve 9 m konumlarında kronometre ile hazır bekleyecek arkadaşlarınızı belirleyiniz.

3. ÜNİTE
6. Başlangıçtaki arkadaşınız uzaktan kumanda ile oyuncak arabanın hareket etmesini sağlamalıdır.
Bunu yaparken de oyuncak arabanın maksimum hıza ulaşması için kumandadaki hareket düğ-
mesine sonuna kadar basarak hareket süresince parmağını kaldırmamalıdır. Bu şekilde oyuncak
arabanın düz bir doğru üzerinde gitmesi sağlanmalıdır.
7. Oyuncak arabanın sabit hıza ulaşması için arabayı başlangıç noktasının gerisinden harekete başlatınız.
8. Oyuncak araba başlangıç noktasından geçerken kronometreleri çalıştırınız.
9. Oyuncak araba 3 m, 6 m ve 9 m konumlarından geçtiği anda kronometreyi durdurunuz.
10. Yapılan ölçümler sonucu elde edilen verileri aşağıdaki tabloda ilgili yerlere yazınız.
Dx
11. Dt
değerlerini de hesaplayarak oyuncak arabanın hızını bulunuz.
Tx
x (m) t (s) ∆x (xson - xilk) ∆t (tson - tilk) v=
Tt
12. Tablodaki verileri kullanarak oyuncak arabanın konum-zaman ve hız-zaman grafiklerini çiziniz.
x (m) v (m/s)
t (s) 0 t (s)
0
1. Grafiklerden yola çıkarak konum ve hızın zamana göre değişimlerini ayrı ayrı yorumlayınız.
2. İki grafik arasında nasıl bir ilişki vardır? Açıklayınız.
3. Oyuncak arabanın başlangıç noktasının gerisinden başlatılmasının nedeni ne olabilir?
Tartışınız.
4. Bu deney 15 m veya 24 m uzunluğundaki doğrusal bir yörüngede yapılırsa sonuçlar nasıl
değişir? Tartışınız.
5. Bulduğunuz sonuçları diğer gruplardaki arkadaşlarınızın sonuçlarıyla karşılaştırınız.
Doğrusal bir yolda sabit hızla hareket eden aracın zamana bağlı konum değerleri Şekil 3.3’te verilmiştir.
Sol Sağ
Zaman (t) 0 2s 4s 6s 8s
Konum (x) 0 20 m 40 m 60 m 80 m
Şekil 3.3: Düzgün doğrusal hareket yapan aracın zamana göre konumu
Eşit zaman aralıklarında eşit yollar alan aracın zamana göre bulunduğu konumlar Tablo 3.1’de
gösterilmiştir.
Tablo 3.1: Düzgün Doğrusal Hareket Yapan Aracın Zaman-Konum Değerleri

Zaman (s) 0 2 4 6 8
Konum (m) 0 20 40 60 80

HAREKET VE KUVVET
Aracın hareketi, tablo ile gösterildiği gibi grafik ile de gösterilebilir (Grafik 3.1).
x (m) Düzgün doğrusal harekette konum ile zaman doğru orantılıdır.

80 Konum-zaman grafiğinin eğimi sabittir ve hızı verir.
Dx =
60 Eğim = v
Dt
40 ∆x
v = 80 m - 0
20 8s-0
a = 10 m/s
0 2 4 6 8 t (s) Aracın hızı sağa doğru 10 m/s’dir.
∆t
Grafik 3.1: Aracın konum-zaman grafiği
v (m/s) Düzgün doğrusal harekette hız, zamana göre değişmez.

Hız-zaman grafiğinin eğimi sıfırdır. Grafik ile eksenler arasında
kalan alan, yer değiştirmeyi verir (Grafik 3.2).
Alan = ∆x
10
= v . ∆t
Alan
∆x = (10 m/s) · (8 s)
0 2 4 6 8 t (s) = 80 m
Grafik 3.2: Aracın hız-zaman grafiği
Düzgün doğrusal harekete ait bu grafikler, sıfır (0) konumundan harekete baş-
layan ve pozitif yönde ilerleyen araç için çizilmiştir. Sıfır (0) konumundan harekete
başlayan ve negatif yönde ilerleyen araç için çizilecek grafikler de zaman ekseninin MERAKLISINA
altına çizilmelidir. ETKİLEŞİM
Düzgün Doğrusal
Hareket
AKLINIZDA OLSUN
Düzgün doğrusal harekette hız sabittir. Hızın yönü ve büyüklüğü değişmez.
3. ÖRNEK SORU
Doğrusal yörüngede hareket eden aracın konum-za-

x (m)
man grafiği şekildeki gibi olduğuna göre aracın 0-15 s
zaman aralığındaki hız-zaman grafiğini çiziniz. 70
30
0 5 10 15 t (s)
ÇÖZÜM
Dx v (m/s)
Konum-zaman grafiğinin eğimi hızı verir. v = dir.
Dt
8
30 m - 0 6
0-5 s aralığında v1 = = 6 m/s
5s-0
30 m - 30 m
5-10 s aralığında v2 = =0
10 s - 5 s
0 5 10 15 t (s)
70 m - 30 m
10-15 s aralığında v3 = = 8 m/s olur.
15 s - 10 s

3. ÜNİTE
4. ÖRNEK SORU
v (m/s)
Doğrusal yörüngede hareket eden motorlunun
hız-zaman grafiği şekildeki gibi olduğuna göre 25
konum-zaman grafiğini çiziniz. 20
15
0 2 4 6 t (s)
ÇÖZÜM
Hız-zaman grafiğinin altında kalan alan, yer değiştirme-

x (m)
yi verir.
120
∆x = v . ∆t’dir.
0-2 s aralığında ∆x1 = (25 m/s) · (2 s - 0) = 50 m 80
2-4 s aralığında ∆x2 = (15 m/s) · (4 s - 2 s) = 30 m
50
4-6 s aralığında ∆x3 = (20 m/s) · (6 s - 4 s) = 40 m olur.
Toplam yer değiştirme ∆x = 50 m + 30 m + 40 m = 120 m
bulunur. 0 2 4 6 t (s)
Konum-zaman grafiği verilen hareketlinin hız-zaman

x (m) grafiğini çiziniz.
100
0
4 8 12 16 t (s)
-80
Hız-zaman grafiği verilen hareketlinin konum-zaman

v (m/s) grafiğini çiziniz. (Hareketlinin ilk konumunu 0 alınız.)
40
20
0 10 20 30 40 t (s)
-60

HAREKET VE KUVVET
3.1.4. ORTALAMA HIZ

Günlük hayatta ulaşım için kullanılan taşıtlar, trafikte zaman zaman doğrusal yörünge boyunca hare-
ket etse de hareketin tamamında doğrusal yörüngeye sahip olamaz. Şehirdeki yollara bağlı olarak taşıtlar,
sürekli yön değiştirir. Bunun yanı sıra taşıtlar; hareket boyunca bazen durur, bazen hızlanır, bazen de
yavaşlar. Bu hareket boyunca taşıtın hızı ve sürati sürekli değişir. Hareketliye aynı zaman diliminde, aynı
yolu aldıracak sabit sürate ortalama sürat, aynı yer değiştirmeyi yaptıracak sabit hıza ortalama hız denir.
Bu tanımlamalara göre ortalama sürat ve ortalama hızın matematiksel modelleri
Alýnan toplam yol Yer deðiþtirme
Ortalama sürat = Ortalama hız =
Geçen toplam zaman Geçen toplam zaman
şeklinde yazılır.
A noktasından başlayıp kırmızı renkle çizilen yörüngeyi takip
B
ederek ∆t sürede B noktasına ulaşan hareketli için (Şekil 3.4)
alınan toplam yol x, Tx
yer değiştirmenin büyüklüğü D x ,
ortalama sürat vort, A x
ortalama hızın büyüklüğü v ort olmak üzere
x ID xI Şekil 3.4: Bir hareketli için alınan yol ve yer
vort = Tt v ort = Tt değiştirme
şeklinde sembollerle gösterilir.
Doğrusal bir yörüngede t = 0 anında x0 konumundan ge- Konum

çen hareketli t1 anında x1, t2 anında x2 konumundan geçiyor
(Grafik 3.3). x2
Bu hareketlinin 1
x1
0-t1 aralığındaki hızı sabit olup bu bölgedeki hızın 2
x -x
büyüklüğü v1 = 1 t 0
1
x0
t1-t2 aralığındaki hızı sabit olup bu bölgedeki hızın
x -x Zaman
büyüklüğü v2 = t2 - t 1
2 1
0 t1
0-t2 aralığında ortalama hızının büyüklüğü ise t2
Grafik 3.3: Doğrusal yörüngede hareket eden bir
x -x
vort = 2 t 0 olur. hareketli için konum-zaman grafiği
2
Konum-zaman grafiğinin eğimi hızı verdiğinden v1 için grafikte 1 ile gösterilen bölümün 0-t1 aralığında
kalan eğimini, v2 için grafikte 1 ile gösterilen bölümün t1-t2 aralığında kalan eğimini, vort için ise grafikte
2 ile gösterilen bölümün eğimini bulmak gereklidir. Bu grafiğe göre v1, v2, vort hız büyüklükleri arasındaki
büyüklük ilişkisi v1 > vort > v2 olur. Elde edilen büyüklük ilişkisine göre doğrusal bir yörüngede yön değiş-
tirmeden yol alan hareketli için ortalama hız; hareket süresi içindeki en büyük hız değerinden küçük, en
küçük hız değerinden büyük olur.
ARAŞTIR-PAYLAŞ
Bir hareketli için hesaplanan ortalama sürat ile ortalama hızın büyüklüğü karşılaştırıldığında
a) Bu değerler eşit olabilir mi?
b) Ortalama sürat değeri, hız değerinden büyük olabilir mi?
c) Ortalama hız değeri, sürat değerinden büyük olabilir mi?
Bilişim teknolojilerinden yararlanarak sunu hazırlayınız. Soruların cevaplarını nedenleri ile sununuz.

3. ÜNİTE
Trafiği daha akıcı hâle getirmek ve yakıt tasarrufu

sağlamak için şehir içi trafikte araçların sık sık durup
kalkmalarını önlemek gerekir. Araçların daha az dur kalk
yapması için trafik lambalarının arasındaki uzaklığa göre
yanma süreleri belirlenir. Bu şekilde düzenlenmiş bir yolda
belirlenen ortalama sürat değerine uygun hareket eden araç
sürücüleri, kırmızı ışığa yakalanmadan yolu tamamlayabilir.
Yol boyunca kırmızı ışıkta beklemeden hareket imkânı
sağlayan bu sisteme yeşil dalga denir. Görsel 3.9’daki
trafik bilgi levhasında yeşil dalga sistemi için ortalama sürat
50 km/h olarak belirlenmiştir.
Görsel 3.9: Yeşil dalga bilgi levhası
5. ÖRNEK SORU
140 m
Samet Bey, yol güzergâhını gösteren bir cep telefonu uygulamasını evinden iş 310. Sok.
yerine gitmek için kullanıyor. Uygulamanın gösterdiği varış süresi 20 dk, yolun Ardından
uzunluğu 24 km’dir. Ev ile iş yeri arasındaki kuş uçuşu mesafe ise 17 km’dir.
Samet Bey’in evinden iş yerine gitmesi uygulamanın önerilerine uygun 310. Sok.
olduğuna göre yolculuk sonundaki

a) Ortalama süratini,
b) Ortalama hızının büyüklüğünü km/h olarak bulunuz.
20 dk.
24 km, 00:24
ÇÖZÜM
1
Yolculuk süresi 20 dk = 3 saat
Alýnan toplam yol
a) Ortalama sürat =
Geçen toplam zaman
24 km =
Uygulamaya göre alınan toplam yol 24 km olduğu için vort = 1 72 km/h’tir.
3 h
17 km =
b) Yer değiştirme 17 km’dir. vort = 1 51 km/h’tir.
3h
Trabzon-Antalya kara yolu yaklaşık 1.200 km, iki şehir arasındaki kuş uçuşu mesafe ise yaklaşık
900 km’dir. Trabzon’daki bir toplantıya katılmak için Antalya’dan kendi aracı ile yola çıkan Belgin
Hanım, yola çıktıktan 15 saat sonra toplantı yapılacak merkeze ulaşıyor. 2 saatlik toplantının
ardından 7 saat dinlenerek tekrar Antalya’ya dönüyor.
Dönüş yolculuğu 16 saat sürdüğüne göre Belgin Hanım’ın
a) Gidişteki ortalama sürati,
b) Gidişteki ortalama hızının büyüklüğü,
c) Dönüşteki ortalama sürati,
ç) Dönüşteki ortalama hızının büyüklüğü,
d) Tüm yolculuğu sonundaki ortalama sürati,
e) Tüm yolculuğu sonundaki ortalama hızının
büyüklüğü kaç km/h’tir?

HAREKET VE KUVVET
3.1.5. İVME
Hız, vektörel bir büyüklüktür. Düzgün doğrusal harekette hız sabit olup
bu durum, hareketin en basit biçimidir. Bununla birlikte gerçek hayattaki
hareketlerde cisim, her an sabit hızla hareket etmez. Cismin hızı bazen
artar, bazen de azalır. Başka bir deyişle hızda değişim meydana gelir. Bir
duraktan yolcuları alırken durmakta olan otobüs (Görsel 3.10), yolcuları
aldıktan sonra diğer durağa hareket etmek için önce hızlanır. Daha sonra
diğer durağa yaklaştığında yavaşlar ve tekrar durur. Bu hareketi sırasında
otobüsün hızında artma veya azalma şeklinde değişiklikler meydana gelir. Görsel 3.10: Duraktan yolcularını alan otobüs
Birim zamanda hızda meydana gelen değişime ivme denir. İvme,
vektörel bir büyüklük olup a sembolü ile gösterilir. Tanımdan yola çıkılarak ivmenin matematiksel modeli
ortaya çıkarılabilir. Doğrusal yörüngede hareket eden bir cismin tilk anındaki hızı v ilk iken tson anındaki hızı
v son olacak şekilde düzgün olarak değişiyor olsun. Cismin hızında meydana gelen değişim v son - v ilk kadar
v son - v ilk = D v
olur. Hızdaki bu değişim tson - tilk sürede gerçekleştiği için a = t - t olur. SI birim sisteminde
son ilk Dt
hızın birimi m/s, zamanın birimi s olarak alınırsa ivme birimi m/s2 olur.
Hız Hareketlinin hızı eşit zaman aralıklarında düzgün olarak artıyor
vson
ya da düzgün olarak azalıyorsa bu harekete sabit ivmeli hareket
Dv = v son - vilk
denir. Doğrusal yol boyunca hareket ederken t = 0 anında ilk hızı
vilk a olan ve düzgün hızlanan bir hareketlinin tilk anındaki hızı vilk, tson
Tt = tson - tilk anındaki hızı vson ise hız-zaman grafiği Grafik 3.4’teki gibi olur.
v -v
Zaman Bu grafiğin eğimi t son - t ilk olacağı için hız-zaman grafiğinin
son ilk
0 tilk tson eğimi ivmeyi verir. Bu grafik bilgilerine göre vilk pozitif işaretli ve
Grafik 3.4: Pozitif yönde sabit ivme ile hız- vson > vilk olduğundan ivmenin işareti de pozitif olur. Hareketlinin
lanan hareketlinin hız-zaman grafiği pozitif yönde hızlandığı sonucuna varılır.
Hız
Grafik 3.5’teki bilgilere göre vilk pozitif işaretli ve vilk > vson ol-
duğundan ivmenin işareti negatif olur. Hareketlinin pozitif yönde
yavaşladığı sonucuna varılır.
vilk
Grafik 3.4 ve Grafik 3.5’ten elde edilen bilgilerden
Dv = v son - vilk
vson • İlk hızın işareti, hareketlinin o andaki hareket yönünü
belirler.
Zaman • Hız ve ivme aynı işaretli ise hareketli hızlanır, zıt işaretli ise
0 tilk tson yavaşlar.
Grafik 3.5: Pozitif yönde sabit ivme ile yavaş- çıkarımları yapılabilir.
layan hareketlinin hız-zaman grafiği
İvme İvmenin büyüklüğü sabit olduğu için ivme-zaman grafiği,

a sıfırdan farklı ve sabit bir değer alır (Grafik 3.6). Grafik çizgisi ile
Alan = a . Δt zaman ekseni arasında kalan taralı bölge incelendiğinde taralı
a Alan = ∆v bölgenin yüksekliği a, tabanı tson - tilk (∆t) olduğu için alanı a . ∆t
Zaman
olur. Bu değer, hızda meydana gelen değişime ( Tv ) eşittir. Başka
0 tilk tson bir deyişle ivme-zaman grafiğinin alanı hızdaki değişimi verir.
Δt
Grafik 3.6: Sabit ivmeli hareket yapan ha-
reketlinin ivme-zaman grafiği

3. ÜNİTE
AKLINIZDA OLSUN
• Hızın işareti hareketin yönünü belirler.
• Hız ve ivme aynı işaretli ise hızlanan, zıt işaretli ise yavaşlayan hareket yapar.
• Konum-zaman grafiğinin eğimi hızı verir.
• Hız-zaman grafiğinin zaman ekseni ile arasında kalan alan, yer değiştirmeyi verir.
• Hız-zaman grafiğinin eğimi ivmeyi verir.
• İvme-zaman grafiğinin zaman ekseni ile arasında kalan alan, hızdaki değişimi verir.
Tablo 3.2: Doğrusal Yörüngede Sabit İvmeli Hareket İçin Hız-Zaman ve İvme-Zaman Grafikleri
(Hız-zaman grafiklerinde kırmızı renkli grafiklerde duruştan harekete geçen, mavi renkli grafiklerde ise ilk hızı sıfırdan farklı olan hareketliler göz
önüne alınmıştır.)
Pozitif Yönde Hızlanan Pozitif Yönde Yavaşlayan Negatif Yönde Hızlanan Negatif Yönde Yavaşlayan
v v v v
0 t t
Hız-Zaman
0 t 0 t
a a a a
İvme-Zaman
0 t 0 t
0 t 0 t
AKLINIZDA OLSUN
Eğimi 0 (sıfır) olan grafikler Eğimi sabit, pozitif işaretli grafikler Eğimi sabit, negatif işaretli grafikler
ARAŞTIR-PAYLAŞ
1. Arabaların özelliklerinden biri de 0-100 km/h hızlanma değeridir. Bu değerin ne anlama geldiği ile
ilgili araştırma yapmak için iki araba modeli belirleyiniz. Belirlediğiniz bu bu iki arabanın 0-100 km/h
hızlanma değerini araştırarak bulduğunuz değerleri karşılaştırınız.
2. Uçakların havalanabilmesi için belli bir hıza ulaşmaları gerekir. Bu değer, her uçak modeli için fark-
lıdır. Bir uçak modeli belirleyiniz. Belirlediğiniz uçak modelinde uçağın havalanabilmesi için ulaşması
gereken hızın ne kadar olması gerektiği, pist uzunluğu, uçağın bu hıza ulaşma süresi gibi teknik özellik-
leri araştırınız. Araştırma sonrasında bu özellikleri inceleyiniz. Elde ettiğiniz değerlerin ivme ile ilişkisi
hakkında çıkarımlar yapınız.
Araştırmalar sonucunda elde ettiğiniz veriler ve yaptığınız çıkarımlardan hareketle bilişim teknolojile-
rinden yararlanarak sunu hazırlayınız. Hazırladığınız sunuyu arkadaşlarınızla paylaşınız.

HAREKET VE KUVVET
6. ÖRNEK SORU
Doğrusal bir yörüngede hareket eden oyuncak arabanın ivme-zaman

İvme grafiği şekildeki gibidir.
Bu araba için
a
Ersin: t = 0 anında durmaktadır.
Egemen: 0-t zaman aralığında pozitif yönde hızlanmaktadır.
İlknur: 0-t zaman aralığında negatif yönde hızlanmaktadır.
Zaman önermelerinde bulunuyor.
0 t
Buna göre hangilerinin önermeleri doğru olabilir?
ÇÖZÜM
İvme-zaman grafiğinden ilk hız ile ilgili bilgi elde edilemez. Oyuncak arabanın ilk hızı sıfır olabileceği
gibi sıfırdan farklı da olabilir. Ersin’in önermesi doğru olabilir.
Grafiğe göre 0-t zaman aralığında arabanın ivmesi pozitif işaretlidir. Araba t = 0 anında pozitif
yönde gidiyor ise hız ve ivmenin işareti aynı olduğu için pozitif yönde hızlanıyor olabilir. Egemen’in
önermesi doğru olabilir.
Arabanın negatif yönde hızlanıyor olabilmesi için ilk hızının ve ivmenin işaretinin negatif olması
gerekir. Grafikteki ivme pozitif işaretli olduğu için araba negatif yönde hızlanıyor olamaz. İlknur’un
önermesi doğru olamaz.
Cevap: Ersin ve Egemen
Aşağıda durumu verilen cisimlerin hareketlerinden ivmeli harekete örnek verilebilecek

olanların karşısındaki bölüme { işareti koyunuz.
a) Balkondan düşen saksı o
b) Durağa yaklaşınca frenine basılan otobüs o
c) Doğrusal yolda sürat göstergesi sürekli 8 km/h gösteren bisiklet o
ç) Havalanmak için pistte harekete geçen uçak o
d) Sabit hızla üst katlara çıkmakta olan asansör o
e) Düşey olarak yukarı atılan futbol topu o
Doğrusal bir yörüngede hareket etmekte olan araçlardan K için ivme-zaman, L için hız-zaman, M için
konum-zaman grafikleri şekildeki gibidir.
Buna göre K, L, M araçlarından hangileri yavaşlıyor olabilir?
İvme Hız Konum
K 0 0
a Zaman x Zaman
L M
Zaman v
0

3. ÜNİTE
7. ÖRNEK SORU
Hız Doğrusal bir yolda hareket eden otomobilin hız-zaman grafiği

v şekildeki gibidir.
Zaman Buna göre aşağıdaki soruların cevaplarını noktalı alana
0 yazınız.
t 2t 3t 4t
-v
a) İvmenin işaretinin pozitif olduğu zaman aralıklarını bulunuz. ……………………………...
b) İvmenin işaretinin negatif olduğu zaman aralıklarını bulunuz. ………………………………
c) Hız ve ivmenin aynı işaretli olduğu zaman aralıklarını bulunuz. ………………………………
ç) Hız ve ivmenin zıt işaretli olduğu zaman aralıklarını bulunuz. ………………………………
d) Otomobilin hızlandığı zaman aralıklarını bulunuz. ………………………………
e) Otomobilin yavaşladığı zaman aralıklarını bulunuz. ………………………………
f) Otomobilin yön değiştirdiği anları bulunuz. ………………………………
ÇÖZÜM
Hız-zaman grafiğinin eğimi ivmeyi verir.

a) 0-2t zaman aralığında grafiğin eğimi pozitif olduğu için bu zaman aralığında ivme pozitiftir.
b) 2t-4t zaman aralığında grafiğin eğimi negatif olduğu için bu zaman aralığında ivme negatiftir.
0-t zaman aralığında hız negatif, ivme pozitif işaretli,
t-2t zaman aralığında hız ve ivme pozitif işaretli,
2t-3t zaman aralığında hız pozitif, ivme negatif işaretli,
3t-4t zaman aralığında hız ve ivme negatif işaretlidir.
c) t-2t ve 3t-4t zaman aralıklarında hız ve ivme aynı işaretlidir.
ç) 0-t ve 2t-3t zaman aralıklarında hız ve ivme zıt işaretlidir.
d) Otomobilin hızlanması için hızı ve ivmesi aynı işaretli olmalıdır. Hızının ve ivmesinin aynı işaretli
olduğu zaman aralıkları t-2t ve 3t-4t olduğu için bu zaman aralıklarında otomobil hızlanmıştır.
e) Otomobilin yavaşlaması için hızı ve ivmesi zıt işaretli olmalıdır. Hızının ve ivmesinin zıt işaretli
olduğu zaman aralıkları 0-t ve 2t-3t olduğu için otomobil bu zaman aralıklarında yavaşlamıştır.
f) Hız-zaman grafiğinde grafik çizgisinin zaman eksenini kesip diğer bölgeye geçmesi yön değiştir-
diğini gösterir. Buna göre otomobil t ve 3t anlarında yön değiştirmiştir.
Anlık Hız
Doğrusal hareket sırasında ivme varsa hızın büyüklüğü değişir ve hız sürekli farklı değerlere sahip
olur. Hareketlinin herhangi bir anda sahip olduğu hıza anlık hız denir.
Otomobil, kamyon, otobüs benzeri tüm araçlarda sürat göstergesi (Görsel 3.11) bulunur. Araç hare-
ket ederken herhangi bir anda sürat göstergesindeki ibrenin
90
gösterdiği değer, anlık sürat ya da anlık hız büyüklüğüdür.
Bununla birlikte sürat yönsüz, hız yönlü büyüklük olduğu için
anlık sürat ve anlık hız eşit değildir.
Görsel 3.11’deki göstergede ibrenin gösterdiği değer yaklaşık
73 km/h’tir. Bu da fotoğrafın çekildiği anda aracın anlık sürati
ve anlık hızının büyüklüğünün 73 km/h olduğunu gösterir. Bu
aracın trafik levhasında görülen 90 km/h sürat limitini geçmediği
anlaşılmaktadır. Diğer toplum kurallarında olduğu gibi trafik
kurallarına da uymak, her vatandaşın sorumluluğudur. Görsel 3.11: Bir kara aracına ait sürat göstergesi

HAREKET VE KUVVET
3.1.6. FARKLI REFERANS NOKTALARINA GÖRE HAREKET

Hareket, bir cismin referans noktasına göre zamanla yer değiş-
tirmesi olarak tanımlanmaktadır. Uzayda hareketi incelenecek bir
cisim ele alındığında bu cismin konumu, uzaydaki diğer noktaların
bir kısmına göre değişmezken büyük bir kısmına göre değişir. O
hâlde bir cisim, bir referans noktasına göre hareket etmezken başka
bir referans noktasına göre hareket ediyor olabilir.
Bir yolculuk sırasında otobüsün koltuğunda oturan yolcular
(Görsel 3.12), birbirine göre hareketsizdir. Bununla birlikte yol kena-
rında durmakta olan birine göre konumları değiştiği için hareketlidirler. Görsel 3.12: Otobüs koltuğunda oturan yolcular
Dünya’dan bakarak Güneş’in hareketini inceleyen bir gözlemci,

Güneş’i Dünya’nın etrafında dönüyor olarak algılar. Oysa bilimsel
gerçeklere göre Dünya hem kendi etrafında hem Güneş’in etrafında
dönmektedir (Görsel 3.13). Gezegenlerin bu şekildeki hareketleri
dolanma olarak adlandırılır. Dünya üzerindeki canlılar, Dünya
ile birlikte hareket ettiği için bunu fark etmez. Başka bir deyişle
Dünya’yı duruyor gibi algılar. Bununla birlikte Dünya’nın çekim
etkisinden uzaktaki bir gözlemci bu iki hareketi de algılayabilir.
Araba kullanırken bir konumdan başka bir konuma gitmek Görsel 3.13: Dünya’nın hem kendi etrafında hem
için uygun güzergâhı gösteren uygulamalar günümüzde sıklıkla Güneş’in etrafında dönüş hareketinin modellenmesi
kullanılmaktadır. Eskişehir’den Elazığ’a gidiş güzergâhını gös-
teren uygulamaya göre (Görsel 3.14) yol uzunluğu yaklaşık 950
km, ulaşım süresi ise yaklaşık 11 saattir. Ekvator üzerindeki bir
noktanın Dünya’nın kendi etrafında dönmesi nedeniyle sürati yak-
laşık 1.670 km/h iken Dünya’nın Güneş etrafındaki yörüngesine
ait öteleme hareketi sırasında sürati yaklaşık 108.000 km/h’tir.
Eskişehir’den çıkıp Elazığ’a giden bir otomobil, Dünya’ya göre
950 km yol alırken Dünya dışından bakan bir gözlemciye göre Görsel 3.14: Yol güzergâhını belirlemekte kullanılan
çok daha fazla yol almaktadır. uygulamadan ekran görüntüsü
Yukarıda verilen örnekler bilimsel veriler ışığında değerlendirildiğinde hareketin göreceli olduğu sonucuna
varılır. Bu yüzden bir cismin hareketini tanımlamak için durduğu kabul edilen bir referans noktası seçilmelidir.
8. ÖRNEK SORU
Batı Doğu
Bir otoyolun doğrusal bölümünde, doğu yönünde, sabit hızlarla
3v
hareket etmekte olan araçlardan otomobilin hızı 5v, otobüsün
hızı 3v’dir.
Bu verileri değerlendirerek
a) Otobüsün sürücüsüne göre otomobilin hareket yönünü,
b) Otomobilin sürücüsüne göre otobüsün hareket yönünü
belirleyiniz. 5v
ÇÖZÜM
Hareket görecelidir. Hareket hangi sürücüye göre tanımlanacaksa o sürücü, referans noktası kabul
edilmelidir. Araçlar aynı yönde hareket ederken otomobilin hızı, otobüsün hızından daha büyük
olduğu için otomobil otobüse yaklaşmaktadır.
a) Araçlar birbirine yaklaştığı için otobüs sürücüsü, otomobili doğu yönünde (kendisine doğru) ha-
reket ediyor gibi görür.
b) Araçlar birbirine yaklaştığı için otomobil sürücüsü, otobüsü batı yönünde (kendisine doğru) ha-
reket ediyor gibi görür.

3. ÜNİTE
Ahmet, kendi bulunduğu araç ile aynı doğrultuda ve sabit hızlarla hareket eden üç araç için göz-
lemlerini aşağıdaki gibi ifade ediyor.
l. Kırmızı otomobil bana göre duruyor.
ll. Beyaz kamyonet bana göre benimle aynı yönde 10 m/s hızla gidiyor.
III. Mavi otobüs bana göre zıt yönde 20 m/s hızla gidiyor.
Ahmet’in bulunduğu araç da yere göre hareket hâlinde olduğuna göre Ahmet’in hangi
ifadeleri doğru olabilir?
3.2. KUVVET
Kuvvet, günlük hayatta sık kullanılan fizik kavramlarından biridir. Kuvvetin etkileri gözlemlenir ya
da algılarla hissedilir. MÖ 3. yüzyıl filozofu Archimedes, bazı çalışmalarıyla kuvvet konusunda ilerleme
kaydetmiştir ancak Aristo tarafından yapılan kuvvet tanımının beraberinde getirdiği temel yanlış anla-
malar yüzyıllar boyunca sürmüştür. 17. yüzyılda Isaac Newton’ın matematiksel modellemeler yardımıyla
oluşturduğu düzenlemeler, üç yüz yıl boyunca değişmeden kalmıştır. Newton’ın kuvvet hakkındaki tanım-
lamaları hâlen geçerlidir ancak 20. yüzyılın başlarında Albert Einstein (Albırt Aynştayn), genel görelilik
teorisi ile Newton’ın kütle çekim kuvvetinde ortaya çıkan yetersiz yanları görerek eksikleri giderebilmiştir.
3.2.1. KUVVET NEDİR?

Cisimlerde şekil değişikliği meydana getirebilen, durgun bir cismi hareketlendirebilen, hareketli bir
cismi yavaşlatabilen, hızlandırabilen veya cismin yönünü değiştirebilen etkiye kuvvet denir.
Kuvvet, vektörel bir büyüklüktür. Vektörlerle ilgili bütün işlemsel özellikleri taşır. F sembolü ile
gösterilir ve dinamometre ile ölçülür. SI birim sisteminde kuvvet birimi olarak Newton kullanılır.
Uygulama Şekline Göre Kuvvetin Sınıflandırılması
Kuvvet, uygulama şekline göre temas gerektiren ve temas gerektirmeyen kuvvetler olarak ikiye
ayrılır. Temas gerektiren kuvvetler, uygulanmaları için temas gerekliliği olan kuvvetlerdir. Makro âlemde
gözlemlenen sürtünme kuvveti, basınç kuvveti, kaldırma kuvveti bu kuvvetlere örnektir.
Temas gerektirmeyen kuvvetler, alan kuvvetleri olarak da bilinir. Bu kuvvetlerin uygulanmaları için
temasa gerek yoktur. Kütle çekim (gravitasyonel alan) kuvveti, elektriksel ve manyetik kuvvetler, nükleer
kuvvetler bu kuvvetlere örnek verilebilir.
Görselde verilen kayakçı, dağda belli bir yükseklikten ka-

yarak aşağıya ulaşıyor. Hareketi boyunca kayakçıya etki
eden kuvvetleri uygulama türlerine göre sınıflandırınız.
Kuvvet Türü
Kütle çekim kuvveti

Sürtünme kuvveti
Açık hava basıncı kuvveti

HAREKET VE KUVVET
Doğadaki Dört Temel Kuvvet

Evrende şu anda bilinen dört temel kuvvet, bütün kuvvetlerin ortak sebebi olarak ifade edilir. Bu kuvvetler
• Kütle çekim (gravitasyonel alan) kuvveti,
• Elektromanyetik kuvvet,
• Zayıf nükleer kuvvetler,
• Güçlü (yeğin) nükleer kuvvetlerdir.
Dört temel kuvvetten kütle çekim kuvveti ve elektromanyetik kuvvet, atom çekirdeği dışında da
etkiliyken nükleer kuvvetler, atom çekirdeği içinde etkilidir. Etkileşim büyüklüklerine göre incelendiğinde
elektromanyetik kuvvetler, kütle çekim kuvvetlerine göre 1036 kat daha baskındır. Bu iki kuvvetin de menzili
sonsuz kabul edilir. Dört temel kuvvet birbiri ile karşılaştırıldığında güçlü nükleer kuvvetler, elektromanyetik
kuvvetlere göre yaklaşık 100 kat daha etkilidir.
Kütle Çekim Kuvveti: Fizik tarihinin en tartışmalı kuvveti, kütle çekim kuvvetidir. Avrupalı modern
düşünürler kütle çekim teorisinin geliştirilmesi konusunda farklı düşünceleri öne sürerek yeni kavramlar
ortaya koyan çalışmalar yapmışlardı ancak kütle çekim kavramını belirleyen daha önceki çalışmalar
da vardı. İlk açıklamalardan bazıları, Dünya döndüğünde nesnelerin neden düşmediğini açıklamak için
kütle çekim kuvvetini belirleyen Aryabhata (Aryabata) gibi erken dönem matematikçi astronomlardan
gelmişti. Daha sonra Brahmagupta’nın (Brahmaguta) eserleri, bu kuvvetin varlığına değinmişti. Kütle
çekim kuramıyla ilgili modern çalışmalar, Galileo Galilei’in 16. yüzyılın sonu ve 17. yüzyıl başlarındaki
çalışmaları ile başladı. Galileo, kütle çekim ivmesinin tüm nesneler için aynı olduğunu gösterdi. İngiliz
fizikçi Isaac Newton, 1687’de Principia’yı (Pırinsipiya) yayımladı ve evrensel çekim kuvvetinin ters kare
yasasını hipotez hâline getirdi. Kendi sözleriyle “Gezegenleri küreler içinde tutan güçlerin karşılıklı olarak
etraflarındaki merkezlerden uzaklıklarının kareleri olması gerektiği ve dolayısıyla Ay’ı yörüngede tutmak
için gereken kuvveti karşılaştırdıklarını dile getirdim. Yeryüzündeki kütle çekim kuvveti ile neredeyse (her
şey) tümüyle açıklanabilir hâle geldi.” diyerek kütle çekim kuvvetini açıklamaya çalışmıştır.
İki cisim birbirini kütlelerinin çarpımı ile doğru orantılı, aralarındaki uzaklığın karesi ile ters orantılı
olarak çeker. Newton tarafından ortaya konan ve ters kare yasası olarak adlandırılan kütle çekim kuvveti
(Şekil 3.5) uzaya gönderilen araçların hız hesaplamalarında, mühendislik ve mimarlıkta hâlen kullanıl-
maktadır. Kütle çekim kuvvetinin büyüklüğü m1
m $ m F1 F2 m2
F1 = F 2 = G
1 2
2
d
matematiksel modeli ile bulunur. Matematiksel modelde kullanılan G, evrensel
m2 d
çekim sabiti olarak adlandırılır ve değeri yaklaşık 6,67 x 10-11 N 2 dir.
kg Şekil 3.5: Kütle çekim kuvvetlerinin
gösterimi
Dünya ile Ay uzay boşluğunda birbirine kütle çekim kuvveti uyguladı-

ğından aralarındaki uzaklık belli değerler arasında kalır.
Buna göre
I. Dünya ve Ay’ın birbirlerine uyguladıkları kuvvet, kütlelerine ve aralarındaki uzaklığa bağlıdır.
II. Dünya’nın Ay’a uyguladığı kuvvet, Dünya’nın kütlesi daha büyük olduğu için daha fazladır.
III. Dünya’nın Ay’a uyguladığı kuvvet ile Ay’ın Dünya’ya uyguladığı kuvvet birbirine eşittir.
Elektromanyetik Kuvvet: Elektrik yükleri veya manyetik maddelerin birbirine uyguladığı kuvvetlerdir.
Manyetik alanda hareket eden elektrik yüklerine uygulanan kuvvetler de elektromanyetik kuvvet sınıfına
girer. Aynı cins elektrik yüküyle yüklü cisimlerin birbirini itmesi, zıt cins elektrik yüküyle yüklü cisimlerin
birbirini çekmesi ve bu itme veya çekme kuvvetinin bağlı olduğu değişkenler elektromanyetik kuvvetlerle
açıklanır. Benzer biçimde manyetik maddeler arasında oluşan itme ve çekme kuvvetleri ile bu kuvvetlerin
bağlı olduğu değişkenler de elektromanyetik kuvvetlerle açıklanır.

3. ÜNİTE
Zayıf Nükleer Kuvvet: Kararsız çekirdeklerin bozunmasını, atom altı diğer parçacıkların çekirdekle
etkileşimini sağlar. Güneş’in enerji sağladığı radyoaktif tepkimeler, bu kuvvetler sayesinde gerçekleşir.
Etki alanının büyüklüğü, atom çekirdeği boyutlarındadır.
Güçlü Nükleer Kuvvet: Atom çekirdeğindeki pozitif yüklü protonların ve yüksüz nötronların bir arada
kalmasını sağlar. Etki alanının büyüklüğü, atom çekirdeği boyutlarındadır.
Dengelenmiş ve Dengelenmemiş Kuvvetler
Bir cismin ya da sistemin dengede olup olmaması, bu cisme ya da sisteme uygulanan kuvvetlerin
vektörel özelliğe sahip olmasının sonucudur. Bir cisme ya da sisteme uygulanan kuvvetlerin yönü ve bü-
yüklüğü, denge durumunu belirler. Bir cisim dengede ise cisme etki eden kuvvetlerin bileşkesi (net kuvvet)
sıfırdır. Net kuvvetin sıfır olduğu durumdaki kuvvetlere dengelenmiş kuvvetler denir.
Sürtünmesi önemsiz yatay zeminde bulunan bir cisme yatay doğ- Cisim
F2 F1
rultuda uygulanan eşit büyüklükte ve zıt yönlü F1 ve F2 kuvvetleri Şekil
3.6’da verilmiştir. Kuvvetlerin büyüklükleri eşit, yönleri zıt olduğundan
toplamları sıfır olacaktır. Bu durumda, kuvvetler dengelenmiştir.
Yatay zemin
F1 + F2 = 0 Şekil 3.6: Cisme uygulanan eşit büyüklükte zıt yönlü
Her zaman denge durumu gözlenmez. Bir cisim dengelenmiş iki kuvvet
durumda değil ise cisme etki eden kuvvetlerin bileşkesi (net kuvvet) sıfırdan farklıdır. Net kuvvetin sıfırdan
farklı bir değere sahip olması durumundaki kuvvetlere dengelenmemiş kuvvetler denir.
Aynı doğrultuda iki kuvvetin etkisinde bulunan cisme ya da sisteme etki eden net kuvvetin büyüklüğü
bulunurken
• Kuvvetler aynı yönlü ise kuvvetlerin büyüklükleri toplanır. Net kuvvet bu kuvvetlerle aynı yönlü olur.
• Kuvvetler zıt yönlü ise kuvvetlerin büyüklüklerinin farkı alınır. Net Cisim
F2 F1
kuvvet büyük olan kuvvetle aynı yönde olur.
Sürtünmesi önemsiz yatay düzlemdeki cisme yatay doğrultuda
uygulanan farklı büyüklükte zıt yönlü iki kuvvet Şekil 3.7’de gösterilmiştir. Yatay zemin
F1 2 F2 ise Fnet = -
F1 F2 olur. Şekil 3.7: Cisme uygulanan farklı büyüklükte zıt yönlü
iki kuvvet

Aşağıda verilen sürtünmesi önemsiz sistemleri inceleyerek hangilerinin dengelenmiş
kuvvet, hangilerinin dengelenmemiş kuvvet etkisi altında olduğunu belirleyiniz. (Cisimlere
uygulanan ve büyüklükleri verilen kuvvetler yatay doğrultudadır.)
Cisim Cisim Cisim
4N 7N 8N 7N 8N 12 N
1N 5N
K Yatay zemin L Yatay zemin M Yatay zemin
13.
Özdeş birimkarelere ayrılmış, sürtünmesi önemsiz, yatay düzlemdeki O
noktasal cismine uygulanan F kuvveti şekilde verilmiştir. F
Buna göre F kuvvetini dengeleyebilecek kuvvet numaralandırılmış
O
kuvvetlerden hangisidir?
I
II
III IV V

HAREKET VE KUVVET
3.3. NEWTON’IN HAREKET YASALARI

Newton’ın hareket yasaları, bir cisim üzerine etki eden kuvvetler ve cismin
yaptığı hareket arasındaki ilişkileri ortaya koyan üç yasadır. İlk kez Isaac Newton
(Görsel 3.15) tarafından 5 Temmuz 1687 tarihinde yayımlanan “Doğa Felse-
fesinin Matematiksel İlkeleri” (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica)
adlı çalışmada bu yasalar ortaya konmuştur. Ortaya konan yasalar, Newton
tarafından fiziksel nesnelerin hareketleri ile ilgili birçok olayın açıklanmasında
kullanılmıştır. Dünya tarihinin önemli bir dönüm noktası kabul edilen ilkeler,
sanayi devriminin temel taşı sayılmıştır.
Görsel 3.15: Isaac Newton
[1643-1727 (Temsilî)]
3.3.1. DENGELENMİŞ KUVVETLER ETKİSİNDE HAREKET
Birinci Yasa (Eylemsizlik Yasası): Bir cisim üzerine etki eden Araca ve tablaya etki eden yer çekimi kuvvetlerinin toplamını
dengeleyen kuvvetler
kuvvetler dengelenmiş ise cisim eylemsizliğini korur. Cisim duruyor
ise durmaya, hareket ediyor ise o andaki hızı ile hareketine devam
eder. Dengelenmiş kuvvetlerin toplamı sıfırdır. Şekil 3.8’deki araç
ve tabla destekler üzerinde durmaktadır. Bu durumda araca ve 1. Destek 2. Destek
tablaya etki eden yer çekimi kuvvetlerinin toplamı, destekler tara-
fından uygulanan zıt yönlü kuvvetlerin toplamı ile dengelenmiştir. Araca ve tablaya etki eden yer çekimi
kuvvetlerinin toplamı
Bu şekilde araç, tabla ve desteklerden oluşan sistem eylemsizliğini
koruyabilmektedir. Şekil 3.8: Destekler üzerinde duran araca etki eden
kuvvetler
9. ÖRNEK SORU
Sürtünmesi önemsiz yatay zeminde bulunan bir cisme etki

Cisim
eden, yatay doğrultudaki kuvvetlerin yönleri ve büyüklükleri 7N 9N
şekilde verilmiştir. Cisim, kuvvetler uygulanmadan önce 6 m/s
sabit büyüklükte hızla hareket etmektedir. 2N
Buna göre cismin kuvvetlerin etkisinde 4 s boyunca yapacağı
yer değiştirmesinin büyüklüğü kaç m olur? Yatay zemin
ÇÖZÜM
Fnet = 9 N - (7 N + 2 N) = 0 olduğundan kuvvetler dengelenmiştir. Bu nedenle eylemsizlik yasasına göre

cismin hızının büyüklüğünde bir değişiklik olmayacaktır. Cismin 4 s boyunca yapacağı yer değiştirmesinin
büyüklüğü ID xI = v $ t matematiksel modeli kullanılırsa (6 m/s) · (4 s) = 24 m bulunur.
İbn-i Sina ve Fizik

Batılılar tarafından Avicenna (Evisena) olarak bilinen İbn-i Sina; felsefe,
matematik, astronomi, fizik, kimya, tıp ve müzik gibi birçok alanda çalışmalarıyla
tanınmaktadır. İbn-i Sina [Özbekistan-Buhara (980-1037)], matematik alanında
matematiksel terimlerin tanımları ve astronomi alanında duyarlı gözlemlerin
yapılması konularıyla yakından ilgilenmiştir (Görsel 3.16).
İbn-i Sina’nın “Kitabü’ş Şifa” adlı eseri doğa bilimlerinin ilk kitabı sayılmak-
tadır. İbn-i Sina, bu kitapta bir nesneye kuvvet uygulandıktan sonra kuvvetin
etkisi ortadan kalksa bile nesnenin hareketini sürdürmeye devam ettiğini
belirtir. Bu durumun nedeninin kasri meyil (güdümlenmiş eğim) başka bir de-
yişle nesneye kazandırılan hareket etme isteği olduğu sonucunu ifade eder.
İbn-i Sina bu isteğin sürekli olduğuna inanmaktadır. Ona göre hareket etme Görsel 3.16: İbn-i Sina (Temsilî)
isteği öze ait olsun ya da olmasın bir defa kazanıldığında artık kaybolmaz.
Bu yaklaşımla Newton’da son biçimine kavuşan eylemsizlik ilkesine daha önce yaklaştığı anlaşılan İbn-i
Sina’nın nesnenin özelliği tanımına göre (Bu özellik kütle olarak algılanmalıdır.) güdümlenmiş eğimin
farklı olacağı ifade edilmektedir. Çalışmalarıyla Orta Çağ’da modern bilimin kurucusu olarak tarihe geçmiş
İbn-i Sina gibi daha nice İslam bilgininin katkılarının farkına varılması için onların yazdıklarını incelemek,
bilimin kendisini anlamak kadar önemlidir.

3. ÜNİTE
3.3.2. KUVVET, İVME VE KÜTLE ARASINDAKİ İLİŞKİ

İkinci Yasa (Temel Yasa): Bir sistem üzerine dengelenmemiş kuvvet uygulanırsa sistem, toplam
kütlesi ile ters orantılı ivme kazanır. Bu yasa
Fnet = m toplam $ a
matematiksel modeli ile ifade edilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, iki vektörel büyüklük olan
ivme ve kuvvetin aynı doğrultuda ve aynı yönlü olmasıdır.
Kuvvet diyagramı olarak da adlandırılan serbest ci- Tavan
İp
sim diyagramı; problem çözümünde kolaylık sağlamak T
amacıyla kuvvetlerin yönlerinin ve uygulama yerlerinin İpteki gerilme
gösteriminin yapıldığı, çözüme yardımcı ölçeksiz bir çi- kuvveti
zimdir. Kuvvet diyagramı, çizim sırasında değişiklik yapıl-
maya uygundur ve problem çözümünü kolaylaştıran bir Cisim
taslaktır. Şekil 3.9’da ip ile tavana bağlı cisme etki eden
kuvvetlerin serbest cisim diyagramı gösterilmiştir.
G Cismin ağırlığı
Şekil 3.9: Serbest cisim diyagramı
10. ÖRNEK SORU
Sürtünmesi önemsiz yatay zeminde bulunan 3 kg kütleli m = 3 kg

cisme büyüklükleri ve yönleri şekilde verilen kuvvetler 9N
yatay doğrultuda uygulanıyor. 2N 5N
Cismin kazanacağı ivmenin büyüklüğü kaç m/s2 dir?
Yatay zemin
ÇÖZÜM
Net kuvvet hesaplanır. Cisme etki eden İkinci yasa uygulanırsa

kuvvetler vektörel olarak toplanır. Fnet = mtoplam · a
Net kuvvetin büyüklüğü 12 N = (3 kg) · a
Fnet = (9 N + 5 N) - 2 N a = 4 m/s2 bulunur.
= 12 N
Aşağıda verilen sürtünmesi önemsiz sistemlerde net kuvvetlerin büyüklüğünü hesaplaya-

rak cisimlerin ivmesinin büyüklüğünü hesaplayınız.
(Büyüklük ve yönleri şekilde belirtilen kuvvetler yatay doğrultudadır.)
a) b) c)
m = 4 kg m = 2 kg m = 2 kg
13 N 4N 4N 11 N
2N
7N 7N
5N 5N
Yatay zemin Yatay zemin Yatay zemin
Net Kuvvet Net Kuvvet Net Kuvvet
İvme İvme İvme

HAREKET VE KUVVET
Kütle Ağırlık İlişkisi: Kütle ile ağırlık birbiri ile karıştırılabilen kavramlardır. Kütle skaler bir büyük-
lük, ağırlık ise kuvvet boyutunda vektörel bir büyüklüktür. Ağırlığı oluşturan etki kütle çekim kuvvetidir.
Kütlesi büyük olan gök cisimleri kütle çekim alanı oluşturur. Dünya’nın birim kütleye uyguladığı çekim
kuvvetinin büyüklüğüne yer çekimi ivmesi denir. Yer çekimi ivmesi g sembolü ile gösterilir. Vektörel
büyüklük olup SI birim sisteminde birimi N/kg veya m/s2dir. Çekim ivmesinin büyüklüğü gök cisimlerinin
bazı fiziksel özelliklerine bağlıdır. Dünya’nın çekim etkisindeki bir cisme ait ağırlık vektörünün yönü yerin
merkezine doğrudur. Cismin kütlesi sabit olsa da ağırlığı değişebilir. Bunun nedeni yer çekimi ivmesinin
her yerde aynı olmamasıdır. Ağırlık, Dünya için boylam derecesine ve deniz seviyesinden yüksekliğe
göre değişebilir. Bir cismin ağırlığı hesaplanırken kütlesi ile bulunduğu yerin yer çekimi ivmesi çarpılır.
G ağırlık vektörü, g yer çekimi ivmesi, m cismin kütlesi olmak üzere G = m . g matematiksel modeli ile
ifade edilir. Dünya yüzeyi için ortalama yer çekimi ivmesinin büyüklüğü 9,81 m/s2dir.
11. ÖRNEK SORU
Bir grup uzay araştırmacısı, bazı araştırmalar yapmak için Ay’ın yüzeyinden örnek kaya parçaları
almayı planlamaktadır. Ay’dan alınan kaya parçalarının kütlesi Ay’da 8 kg olarak ölçülüyor.
Buna göre kaya parçalarının
a) Ay’ın yüzeyindeki ağırlığını,
b) Dünya’daki kütlesini,
c) Dünya yüzeyindeki ağırlığını bulunuz.
(Ay’ın yüzeyindeki çekim ivmesini 1,6 m/s2, Dünya’nın yüzeyindeki çekim ivmesini 9,8 m/s2 alınız.)
ÇÖZÜM
a) Çekim ivmesi g olan bir b) Bir maddenin kütlesi bulun- c) G = m $ g

yerde m kütleli bir madde- duğu yerin çekim ivmesine G = (8 kg) · (9,8 m/s2)
nin ağırlığı G = m $ g mate- bağlı değildir. Bu yüzden G = 78,4 N olur.
matiksel modeli ile bulunur. Ay’da kütlesi 8 kg olan kaya
G = (8 kg) · (1,6 m/s2) parçalarının Dünya’daki küt-
G = 12,8 N olur. lesi yine 8 kg olarak ölçülür.
Dünya yüzeyinde ağırlığı 500 N olarak ölçülen bir uzay araştırma aracı Mars’a gönderiliyor.
Aracın Mars yüzeyindeki ağırlığı 185 N olarak ölçüldüğüne göre Mars’ın yüzeyindeki çekim
ivmesinin büyüklüğünü bulunuz. (Dünya’nın yüzeyindeki yer çekimi ivmesini 10 m/s2 alınız.)
3.3.3. ETKİ-TEPKİ KUVVETLERİ

Üçüncü Yasa (Etki-Tepki Yasası): Newton’ın üçüncü hareket yasası etki-tepki yasasıdır. Bu
yasaya göre etkileşim hâlindeki iki cisimden birisi diğerine kuvvet uyguladı-
ğında ikinci cisim de bu kuvvete karşı eşit büyüklükte ve zıt yönlü bir tepki
kuvveti oluşturur. Futbol topuna Görsel 3.17’deki gibi vurulduğunda topa ayak
F1
tarafından F1 kuvvetinin etki etmesi, bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Ayağa
ise top tarafından F2 tepki kuvveti uygulanır. Topa sert bir şekilde vurulduğunda F2
ayakta oluşan acının nedeni bu tepki kuvvetidir. Tepki kuvveti genellikle N sembolü ile
gösterilir. F1 ve F 2 kuvvetleri aynı doğrultuda, birbirine eşit büyüklükte ve zıt
Görsel 3.17: Futbol topuna vurmak
yönlüdür. Matematiksel model olarak F1 = -F 2 şeklinde yazılabilir. Bu kanun,
etki-tepki kuvvetlerinin her zaman çiftler hâlinde bulunduğunu başka bir deyişle tek başına bir etki veya
tepki kuvvetinin bulunamayacağını ifade eder. Aynı zamanda dikkat edilmesi gereken diğer bir husus, etki
ve tepki kuvvetlerinin farklı cisimlere uygulandığıdır. Bu nedenle bu iki kuvvet toplanamaz ya da çıkarılamaz.

3. ÜNİTE
Şekil 3.10’daki kasayı iten kişi kasaya bir etki kuvveti uygularken kasa tarafından bir tepki kuvveti oluşur.
Şekil 3.11’deki cisim, ağırlığından dolayı yatay düzleme etki kuvveti uygular. Bu kuvvete karşılık olarak
zemin de cisme tepki kuvveti uygular. Burada cismin ağırlığının ve yüzeyin tepki kuvvetlerinin etki-tepki
kuvvet çifti olmadığına dikkat edilmelidir. Ağırlığın yüzeye uyguladığı etki kuvvetine karşılık yüzeyin cisme
göstermiş olduğu tepki kuvvetidir.
Zeminin cisme
N (Tepki) uyguladığı tepki kuvveti
F (Etki)
Yatay zemin
Ağırlık nedeniyle zemine
uygulanan etki kuvveti
Şekil 3.10: Kasa ile kasayı iten kişi arasında etki-tepki kuvvetleri Şekil 3.11: Yatay düzlemde etki-tepki kuvvetleri
12. ÖRNEK SORU
I. Kitabın köşesine başparmağı ile bastıran çocuk ve kitap tarafından uygulanan kuvvet ile parmağın
yassı şekil alması
II. Mıknatıslar arasındaki çekim kuvveti
III. Güneş’in Dünya’ya ve Dünya’nın Güneş’e uyguladığı kütle çekim kuvveti
Yukarıdaki kuvvet çiftlerinden hangilerinde etki-tepki kuvveti vardır?
ÇÖZÜM
I. Kitabın köşesine başparmak ile bastırıldığında kitaba bir etkide bulunulur. Kitap da parmağa bir
tepki kuvveti gösterir.
II. Mıknatıs diğer mıknatısa manyetik kuvvet uygular ve mıknatısı kendine doğru çekerse ikinci
mıknatıs da birinci mıknatısı aynı büyüklükte kuvvet ile kendine doğru çeker.
III. Güneş Dünya’yı kütle çekim kuvveti ile çeker, aynı büyüklükte kuvvet ile Dünya da Güneş’i çeker.
Cevap: I,II ve III
Balıkçı Hasan amca, kayığını bağlamamış ve rıhtıma çıkmak için ileri doğru zıplamıştır. Belli bir
süre sonra kayığın rıhtımdan ayrıldığını gözlemlemiştir. Newton’ın hareket yasalarına göre
kayığın rıhtımdan ayrılmasını nasıl açıklarsınız?
AKLINIZDA OLSUN
• Tepki kuvveti, etki kuvvetine karşı oluşur.
• Etki ve tepki kuvvetleri, farklı cisimlere etki eder.
• Etki kuvveti ve tepki kuvveti tek başına olamaz.
• Etki ve tepki kuvvetleri, eşit büyüklükte ve zıt yönlüdür. Bu nedenle F1 = F 2 yazılamaz.
• Kütle çekim kuvvetine karşı oluşan tepki kuvveti, Dünya’nın merkezinde oluşur.

HAREKET VE KUVVET
3.4. SÜRTÜNME KUVVETİ

Temas hâlinde bulunan iki cisimden birisi hareket ettirildiğinde veya
harekete zorlandığında iki cisim arasındaki etkileşimden dolayı sürtünme
kuvveti oluşur. Sürtünme kuvvetinin günlük hayatta hem avantajları hem
de dezavantajları vardır. Yolda durmakta iken hareket ettirilmek istenen bir
arabanın lastiği ile yol arasında sürtünme olmasa araba harekete başlaya-
mazdı. Tıpkı buz üstünde patinaj yapan lastik gibi dönerdi. Araba ileri ya da
geri gidemezdi. Sürtünme olmasa hareket hâlindeki bir cismin durması da
mümkün olmazdı. Hareket eden her şey ancak bir yere çarparak durabilirdi. Görsel 3.18: Atmosfere girip yanmaya
Sürtünme kuvvetinin etkilerinden biri de atmosfere giren gök taşlarında gö- başlayan gök taşı
rülür. Atmosfere giren gök taşları hava ile sürtünerek aşırı ısınır ve yanmaya başlar (Görsel 3.18). Gök taşının
özelliklerine ve Dünya ile etkileşimine göre bazı gök taşları yeryüzüne ulaşamadan yanarak küle dönüşür.
3.4.1. SÜRTÜNME KUVVETİNİN BAĞLI OLDUĞU DEĞİŞKENLER

Sürtünme kuvvetinin bağlı olduğu değişkenleri belirlemek için “Sürtünme Kuvveti Nelere Bağlıdır?”
adlı deneyi yapınız.
Deneyin Adı: Sürtünme Kuvveti Nelere Bağlıdır?
Deneyin Amacı: Sürtünme kuvvetinin bağlı olduğu değişkenleri bulabilme.
Süre: 30 dk.
Materyaller: Dikdörtgenler prizması şeklinde 3 tane özdeş tahta takoz (kancalı), kalem, dinamometre,
laminant yüzey, cam yüzey, alüminyum yüzey.
Deney 3 aşamadan oluşmaktadır.
I. AŞAMA
1. Tahta takozun üzerine karşılıklı yüzeylerine aynı numaralar gelecek şekilde I, II ve III numarala-
rını yazınız.
2. Dinamometreyi tahta takozun kancasına takınız.
3. Tahta takozun I numaralı yüzeyi üstte olacak şekilde takozu laminant yüzey üzerine koyunuz.
4. Dinamometreyi takoz hareket edinceye kadar yatay olarak çekiniz.
5. Dinamometrenin gösterdiği en büyük değeri Tablo 1’e yazınız. Hata payını en aza indirmek için
bu işlemi 3 kez tekrarlayınız.
6. II ve III numaralı yüzeyler için yukarıdaki işlemleri tekrarlayarak elde ettiğiniz değerleri Tablo 1’e yazınız.
Tablo 1
Takozun Temas Eden Yüzeyi Kullanılan Yüzey Dinamometrenin Gösterdiği Değerler
I Laminant
II Laminant
III Laminant
II. AŞAMA
1. Tahta takozun I numaralı yüzeyi üstte olacak şekilde takozu laminant yüzey üzerine koyunuz.
2. Dinamometreden tutarak takoz hareket edinceye kadar dinamometrenin takoza bağlı olmayan
ucundan yatay olarak çekiniz.
3. Dinamometrenin gösterdiği en büyük değeri Tablo 2’ye yazınız. Hata payını en aza indirmek için
bu işlemi 3 kez tekrarlayınız.

3. ÜNİTE
4. Tahta takozun I numaralı yüzeyi üstte olacak şekilde takozu cam yüzeye ve alüminyum yüzeye
koyarak yukarıdaki işlemi 3 kez tekrarlayınız.
5. Elde ettiğiniz değerleri Tablo 2’ye yazınız.
Tablo 2
Takozun Temas Eden Yüzeyi Kullanılan Yüzey Dinamometrenin Gösterdiği Değerler
I Laminant
I Cam
I Alüminyum
III. AŞAMA
1. Tahta takozun I numaralı yüzeyi üstte olacak şekilde takozu cam yüzey üzerine koyunuz.
2. Dinamometreyi takoz hareket edene kadar yatay olarak çekiniz.
3. Dinamometrenin gösterdiği en büyük değeri Tablo 3’e yazınız. Hata payını en aza indirmek
için bu işlemi 3 kez tekrarlayınız.
4. Tahta takozun üzerine 1 tane daha takoz koyunuz, alttaki takoz hareket edene kadar dinamomet-
reyi yatay olarak çekiniz. Bu işlemi 3 kez tekrarlayınız.
5. Tahta takozun üzerine 2 tane takoz koyunuz, alttaki takoz hareket edene kadar dinamometreyi
yatay olarak çekiniz. Bu işlemi 3 kez tekrarlayınız.
6. Elde ettiğiniz değerleri Tablo 3’e yazınız.
Tablo 3
Takozun Sayısı Kullanılan Yüzey Dinamometrenin Gösterdiği Değerler
1 Cam
2 Cam
3 Cam
1. Tablo 1’deki verilere göre sürtünme kuvvetinin temas alanıyla ilişkisi var mıdır?
Sebebiyle açıklayınız.
2. Tablo 2’deki verilere göre sürtünme kuvvetinin kullanılan yüzeyin cinsi ile ilişkisi var mıdır?
3. Tablo 3’teki verilere göre sürtünme kuvvetinin takoz sayısı ile ilişkisi var mıdır?
Yapılan bu deney sürtünme kuvvetinin

• Temas eden yüzeyin alanına bağlı olmadığını,
• Temas hâlindeki maddelerin cinsine bağlı olduğunu,
• Yüzeye dik olarak etki eden kuvvete bağlı olduğunu göstermektedir.
ARAŞTIR-PAYLAŞ
Sürtünme kuvvetinin günlük hayattaki avantaj ve dezavantajlarını araştırınız. Bu avantaj ve dezavantajlar-
dan üçer tane yazarak afiş hazırlayınız. Hazırladığınız afişleri öğretmeninizin belirlediği alanda sergileyiniz.

HAREKET VE KUVVET
Sürtünme kuvvetinin çeşitlerini belirlemek için “Sürtünme Kuvveti Kaç Çeşittir?” adlı etkinliği yapınız.
3.1. ETKİNLİK
Etkinliğin Adı Sürtünme Kuvveti Kaç Çeşittir?
Etkinliğin Amacı Sürtünme kuvvetinin değişken bir kuvvet olduğunu anlayabilme.
Materyaller: Tablet veya bilgisayar, genel ağ. Süre: 15 dk.
Yönerge: Verilen işlem basamaklarını sırasıyla takip ediniz.
1. Aşağıdaki linki açınız, sürtünme kuvveti yazan kısma 2 kez tıklayınız.
https://phet.colorado.edu/sims/html/forces-and-motion-basics/latest/forces-and-motion-
basics_tr.html Kuvvetler
Net Kuvvet
2. Açılan sayfanın sağ üst köşesindeki bütün düğmeleri işaretleyiniz.

Kuvvetlerin Büyüklüklerini Göster
Kütleleri Göster
Hız
Sürtünme Kuvveti
Az Çok
3. Sayfanın alt-orta kısmında bulunan kuvvet ayarlama sekmesinden uygulanan kuvveti sırasıyla
40 N, 80 N, 120 N, 125 N, 126 N, 160 N ve 200 N’a ayarlayınız (Çift ok 50 N, tek ok 1 N artırır.).
Aşağıda verilen tabloyu uygulanan her kuvvet değeri için doldurunuz.
Sürtünme Kuvvetinin
Uygulanan Kuvvet Net Kuvvet Cismin Hareketi
Yönü Büyüklüğü
40 N
80 N
120 N
125 N
126 N
160 N
200 N
Etkinliğin Sonuçlandırılması
1. Yukarıdaki tablodan faydalanarak sürtünme kuvvetinin cisme uygulanan kuvvete bağlı
grafiğini çiziniz.
fs (N)
160
125
120
94
80
40
F (N)
40 80 120 160 200
125
126
2. Sürtünme kuvveti iki bölüme ayrılmak istense sürtünme kuvvetinin grafik üzerinde nereden
ayrılması gerekir? Açıklayınız.
3. Bu bölümlere statik (durgun) ve kinetik (hareket) sürtünme kuvveti isimlerinden hangisi ve-
rilebilir? Açıklayınız.

3. ÜNİTE
Etkinlikte de görüldüğü gibi iki çeşit sürtünme kuvveti vardır. Bunlar, statik sürtünme kuvveti ve kinetik
sürtünme kuvvetidir. Statik sürtünme kuvveti, cisim duruyorken etki eder ve sabit olmayıp uygulanan kuvvete
göre değişir. Kinetik sürtünme kuvveti ise öteleme hareketi yapan cisimlere etki eder ve sabit kabul edilir.
Sürtünme kuvvetinin büyüklüğü fs = k · N matematiksel modeli ile bulunur. fs = k · N matematiksel
modeli ile bulunan değer, sürtünme kuvvetinin en büyük değeridir. Burada fs sürtünme kuvveti olup SI
birim sisteminde birimi N’dur. Sürtünme katsayısı k olup birimsizdir. N zeminin cisme uyguladığı, yüzeye
dik kuvvet olup SI’da birimi N’dur. Sürtünme kuvvetinin yönü daima temas yüzeylerine paraleldir.
fs
N N
F
fs
h G
G G
Şekil 3.14: Hava ortamında serbest
Şekil 3.12: Yatay zeminde duran cismin Şekil 3.13: Kuvvet uygulanarak harekete düşmeye bırakılan cismin serbest
serbest cisim diyagramı zorlanan cismin serbest cisim diyagramı cisim diyagramı
Şekil 3.12’de yatay zeminde duran bir cisme etki eden kuvvetler gösterilmiştir. Bu kuvvetler, G
cismin ağırlığı ve bu ağırlıktan dolayı yatay zemine uyguladığı etki kuvvetine karşılık zeminin göstermiş
olduğu N zeminin cisme uyguladığı, yüzeye dik kuvvettir. Şekil 3.13’te yatay zeminde duran bir cisme
kuvvet uygulandığında etki eden kuvvetler gösterilmiştir. Bu kuvvetler, cismin ağırlığı ve bu ağırlıktan
dolayı yatay zemine uyguladığı etki kuvvetine karşılık zeminin göstermiş olduğu tepki kuvvetidir. F cismi
hareket ettirmek için uygulanan kuvvet, fs sürtünme kuvvetidir. Şekil 3.14’te belli bir yükseklikten serbest
bırakılan cisme etki eden kuvvetler gösterilmiştir. Bu kuvvetler, G cismin ağırlığı ve fs sürtünme kuvvetidir.
13. ÖRNEK SORU
Yandaki şekilde 4 kg kütleli cisim, sürtünme katsayısının 0,3 olduğu

yatay zeminde durmaktadır.
4 kg
Bu cisme uygulanan kuvvetin değeri
a) F = 0 b) F = 5 N c) F = 10 N ç) F = 12 N d) F = 15 N F
olduğunda cisme etki eden sürtünme kuvveti kaç N olur?
(Sürtünme katsayısını sabit kabul ediniz. g = 10 N/kg alınız.)
ÇÖZÜM
Cisme etki edebilecek en büyük sürtünme kuvvetinin büyüklüğü

fs = k · N
=k.m.g
= 0,3 · (4 kg) · (10 N/kg)
= 12 N olur.
a) Cisme kuvvet uygulanmadığı için sürtünme kuvvetinin değeri sıfırdır. fs = 0
b) Cisme etki eden kuvvet 5 N sürtünme kuvvetinin en büyük değerinden az olduğu için sürtünme
kuvveti, uygulanan kuvvet kadardır. fs = 5 N
c) Cisme etki eden kuvvet 10 N sürtünme kuvvetinin en büyük değerinden az olduğu için sürtünme
ç) Cisme etki eden kuvvet 12 N sürtünme kuvvetinin en büyük değerine eşit olduğu için sürtünme
d) Cisme etki eden kuvvet 15 N sürtünme kuvvetinin en büyük değerinden büyük olduğu için sür-
tünme kuvveti, en büyük değerine eşit olur. fs = 12 N

HAREKET VE KUVVET
Sürtünme kuvvetinin yönü sabit olmayıp cismin hareket şekline ve hareket yönüne göre değişiklik
göstermektedir.
F F
X X fs
fs
(a) (b)
Şekil 3.15 (a,b): Kuvvet uygulanmasına rağmen harekete geçmeyen cisimler
Şekil 3.15 a ve b’de X cismi duruyorsa cisme etki eden sürtünme kuvveti statik sürtünme kuvvetidir.
v v
X X
fs fs
(a) (b)
Şekil 3.16 (a,b): Hareket eden cisimler
Şekil 3.16 a ve b’de X cismi belirtilen yönlerde hareket ediyorsa cisme etki eden kinetik sürtünme
kuvveti cismin hareket yönüne terstir.
Cisim yerde yuvarlanan bir top veya hareket hâlindeki araba lastiği gibi kaymadan dönerek öteleme
hareketi yapıyorsa cisme etki eden sürtünme kuvveti statik sürtünme kuvvetidir. Sürtünme kuvvetinin
yönü ivmelenme yönü ile aynıdır.
Sol Sağ Sol Sağ Sol Sağ
v v v
fs fs fs
(a) (b) (c)
Görsel 3.19 (a,b,c): Araba lastiğine etki eden sürtünme kuvveti
Görsel 3.19’da verilen araba lastiğine etki eden sürtünme kuvvetinin yönü ve çeşidi aşağıda belir-
tildiği gibidir.
• Araba sağ tarafa hızlanarak gidiyorsa araba lastiğine etki eden sürtünme kuvveti, sağ tarafa doğru ve
statik sürtünme kuvvetidir.
• Araba sağ tarafa yavaşlayarak gidiyorsa araba lastiğine etki eden sürtünme kuvveti, sol tarafa doğru
ve statik sürtünme kuvvetidir.
• Araba sağ tarafa giderken fren sistemi kilitlenirse başka bir deyişle tekerlek dönmeden araba kaymaya
başlarsa araba lastiğine etki eden sürtünme kuvveti, sol tarafa doğru ve kinetik sürtünme kuvvetidir.
Sürtünme kuvveti, günlük yaşantıdaki olağan hareketlerde yer almaktadır. Sürtünme kuvveti sayesinde
yürünebilmekte, yazı yazılabilmektedir. Su bardağı, el ile bardak arasındaki sürtünme kuvveti sayesinde
düşmemektedir. Araba ile yolculuk yaparken virajların emniyetli şekilde dönülebilmesini sağlayan, sürtün-
me kuvvetidir. Uzaydan Dünya’ya düşen küçük meteorlar, hava sürtünmesi sayesinde yanmaktadır. Bu
yararların yanı sıra sürtünme kuvvetinin olumsuz bazı etkileri de bulunmaktadır. Sürtünme MERAKLISINA
kuvvetinden dolayı kapılar gıcırdamaktadır. Fırtınalı günlerde rüzgârın oluşturduğu uğultu, SİMÜLASYON
Sürtünme Kuvvetinin
sürtünme kuvvetinden kaynaklanmaktadır. Makinelerin hareket eden parçalarının sürtün- Etkisi
meden dolayı zamanla sıcaklığı artmaktadır. Yeterli soğutma sağlanamadığında ya da sür-
tünme azaltılmadığında makinenin parçaları zarar görebilmektedir. Bu nedenle sürtünmeyi
azaltmak için yağlama, cilalama, cismin şeklini değiştirme gibi işlemler gerekmektedir. Kar
yağan bölgelerde araçlarda kar lastiği kullanmanın amacı da sürtünme kuvvetini artırmaktır.

3. ÜNİTE


( )D
1. Alınan yol ve yer değiştirme aynı büyüklükte olabilir. ( )Y
( )D
2. Hız ve sürat aynı kavramlardır.
( )Y
( )D
3. Yeşil dalga sistemi, araçlarda yakıt tasarrufu sağlar.
( )Y
( )D
4. Bir cismin hızı varsa ivmesi de vardır.
( )Y
5. Dengelenmemiş kuvvetlerin etkisinde hareket eden ( )D
cisimler ivmeli hareket eder. ( )Y
6. Etki-tepki yasasına göre tek başına bir kuvvet olmaz. ( )D
Kuvvet çiftler hâlinde bulunmaktadır. ( )Y
( )D
7. Sürtünme kuvveti, her zaman hareketi engellemektedir.
( )Y
hareket kuvvet sürat hızlanarak öteleme

titreşim sabit sıfır ortalama hız etkiler
elektromanyetik kuvvet statik kinetik sabit hızla hız
kütle çekim kuvveti ivme etkilemez aynı zıt
8. Cismin bütünlüğünü koruyarak bir yerden başka bir yere yaptığı ilerleme hareketine
…………………………………… denir.
9. Birim zamanda alınan yola …………………………………… denir.
10. Düzgün doğrusal harekette …………………………………… sabittir.
11. Hareket süresince yapılan yer değiştirmenin geçen toplam zamana oranına
…………………………………… denir.
12. Birim zamandaki hız değişimine …………………………………… denir.
13. Düzgün hızlanan veya düzgün yavaşlayan harekette ivme …………………………………… olur.
14. Doğrusal bir yolda aynı yönde aynı hızla giden iki aracın birbirine göre hızı ………………………. olur.
15. Duran cismi harekete geçirebilen, hareket eden cismi durdurabilen ve cismin yönünü, şeklini
değiştirebilen etkiye …………………………………… denir.
16. Atom çekirdeği ile elektronlar arasındaki kuvvetin türüne …………………………………… denir.
17. Serbest bırakılan cisimlerin yere düşmesinde etkili olan kuvvete …………………………………… denir.
18. Hareket hâlindeki cisme etki eden kuvvetler dengelenmiş ise cisim ……………………………………
hareketine devam eder.
19. Etki-tepki kuvvetleri eşit büyüklükte, …………………………………… yönlü kuvvetlerdir.
20. Sürtünen yüzeylerin düz ya da pürüzlü olması sürtünme kuvvetini …………………………………... .
21. Duran cisme harekete geçinceye kadar etki eden sürtünme kuvvetine ……………………………………
sürtünme kuvveti denir.

1. Yönerge: Aşağıda verilen numaralandırılmış tabloda “Hareket ve Kuvvet” ünitesi ile ilgili çeşitli
kavramlar yer almaktadır. Kavramların başındaki numaraları kullanarak soruları cevaplayınız. Kav-
ramları birden fazla soru için kullanabilirsiniz.
1 Referans noktası 2 Konum 3 Yer değiştirme 4 Alınan yol

5 Hız 6 Sürat 7 İvme 8 Kuvvet
9 Ağırlık 10 Kütle 11 Zaman 12 Yer çekimi ivmesi
13 Yörünge 14 Sürtünme kuvveti 15 Etki-tepki kuvveti 16 Eylemsizlik
22. Tabloda verilen kavramlardan hangileri vektörel büyüklüktür?

............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
23. Tabloda verilen kavramlardan hangilerinin birimleri birbiri ile aynıdır?

............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
24. Tabloda verilen kavramları kullanarak en az beş tane matematiksel model oluşturunuz.
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
25. Dünya’dan bakıldığında Ay’ın hep aynı tarafı görülmektedir. Bu durumu Dünya’nın ve Ay’ın
hareket çeşidi ile nasıl açıklarsınız?
..............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
26. Sürtünme kuvvetinin olumlu ve olumsuz etkilerine üçer örnek veriniz.

............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
27. Aşağıda bazı cisimlerin hareketleri verilmiştir. Bu cisimlerin hareket çeşidini boş brakılan
alana yazınız.
a) Yaydan atılan okun hareketi ……….....................................
b) Balkondan serbest bırakılan anahtarın hareketi ………………………….........
c) Duran bir geminin dümeninin çevrilmesi ...…………………..................
ç) Bağlama çalarken telin hareketi ..…………...............................
d) Ritim tutmak için kullanılan metronomun hareketi ...……………………………..
e) Kalemtıraş ile ucu açılan kalemin hareketi ……………………….............
f) Hamur açarken merdanenin yaptığı hareket ………………………….........

3. ÜNİTE
28. P noktasından harekete başlayan bir koşucu, S noktasına kadar gelip geri dönüyor ve N noktasında duruyor.
Koşucunun aldığı yolu ve yer değiştirmesini bulunuz.
-100 -50 0 50 100 150
M N O P R S x (m)
29. A noktasından harekete başlayan bir araç; 5 s’de önce B, sonra C, en son ise D noktasına varıyor.
Buna göre aracın ortalama sürati ve ortalama hızı kaç
A 80 m B
km/h’tir?
50 m
C 40 m D
30. Bir hareketlinin konum-zaman grafiği şekildeki gibidir. Hareketlinin 0-20 s aralığındaki hızının büyük-
lüğü v1, 20-30 s aralığındaki hızının büyüklüğü v2 dir.
x (m) v1
v2
45
t (s)
0
20 30
-15
31. Doğrusal bir yolda t = 0 anında K cismi xK = +10 m, L cismi xL = -10 m konumlarındadır.

v (m/s) K ve L cisimlerinin 12 s sonra aralarındaki uzaklık kaç m olur?
5 L
0 t (s)
4 8 12
-3 K
32. Doğrusal bir yörüngede hareket etmekte olan aracın konum-zaman grafiği şekildeki gibidir.
Aracın 8 s sonundaki

x (m) a) Aldığı yolu bulunuz.
b) Yer değiştirmesini bulunuz.
20 c) Hız-zaman grafiğini çiziniz.
0 t (s)
2 4 6 8
-20

33. Doğrusal yörüngede 4 m/s sabit süratle hareket eden koşucu; K noktasından harekete başlayıp
M’ye, daha sonra 3 m/s sabit süratle geri dönerek L’ye ulaşıyor.
3|KL| = 4|LM| olduğu bilinmektedir. Hareket süresi 75 s ise
koşucunun hareketi sonunda yer değiştirmesinin büyük-
lüğünü ve ortalama hızının büyüklüğünü hesaplayınız.
K L M
34. Doğrusal yörüngede hareket eden bir otomobile ait hız-zaman grafiği veriliyor.
Buna göre aşağıda verilen soruları yanıtlayınız.
a) Otomobilin 0-3 s zaman aralığındaki hareketini tanımlayınız.
Hız (m/s)
b) Otomobilin 3-6 s zaman aralığındaki hareketini tanımlayınız.
24
c) Otomobilin 0-12 s aralığındaki yer değiştirmesinin bü-
yüklüğünü bulunuz.
12
ç) Otomobilin 0-12 s aralığındaki ortalama hızının büyüklü-
ğünü bulunuz.
Zaman (s)
0 3 6 12
35. Şekilde yarıçapı 12 m olan yarım çember şeklindeki yörüngeyi izleyen, K noktasından harekete
başlayan hareketli 6 s sonra L noktasına ulaşıyor.
Hareketlinin ortalama sürati kaç m/s’dir? (π = 3 alınız.)
r = 12 m
K L
36. Doğrusal yörüngede hareket eden K ve L hareketlilerine ait hız-zaman grafiği şekilde verilmiştir.
aK
Buna göre hareketlilerin ivme büyüklüklerinin oranı
Hız aL
kaçtır?
2v
v K
L
Zaman
0 t 3t

3. ÜNİTE
37. Yatay sürtünmeli yolda bulunan bir cisme yola paralel uygulanan kuvvetin ivmeye bağlı grafiği şe-
kildeki gibidir.

Kuvvet (N) Buna göre yüzey ile cisim arasındaki kinetik sürtünme
katsayısının en büyük değeri kaçtır? (g = 10 N/kg alınız.)
20
15
İvme (m/s2)
0 4
38. Cisim üzerine uygulanan net kuvvet ve cismin kazandığı ivme ile ilgili grafiği verilen K ve
L cisimlerinin kütleleri oranı mK kaçtır?
mL
Fnet (N)
K
12 L
8
4
a (m/s2)
0 1 2 3
39. Düşey kesiti verilen sistemde 3 kg kütleli cisme şekildeki gibi ağırlığı önemsiz, esnemeyen bir ip yardımıyla
15 N büyüklüğünde düşey yukarı yönlü kuvvet uygulanıyorken cismin altındaki tabla çekiliyor.
Yer çekimi ivmesinin değeri 10 m/s2 kabul edildiğinde cismin ivmesinin büyüklüğünü ve
yönünü bulunuz.
Tabla
m = 3 kg
40. Naim Süleymanoğlu, Türkiye’ye olimpiyatlarda güreş dışında ilk altın madalyayı kazandıran sporcudur.
1988 yılında Seul Olimpiyatları’nda dokuz dünya, beş olimpiyat rekoru kırarak büyük bir zafer kazan-
mıştır. Bu rekorlardan birisi 60 kg’da, silkmede 190 kg kaldırarak kırdığı dünya rekorudur.
Naim Süleymanoğlu, aynı yıl eşit koşullarda Ay’da halter kaldırabilseydi kaç kg kaldırarak
dünya rekoru kırabilirdi? (gDünya = 9,81 m/s2, gAy = 1,62 m/s2 )

41. Bir kişi yatay düzlemdeki tahta sandığa yatay düzleme paralel kuvvet uygulayarak hareket ettirmeye çalışıyor
fakat sandık hareket etmiyor.
Sandığa etki eden kuvvetler nelerdir?
42. Poyraz, masanın üzerinde durmakta olan fizik ve kimya kitabını şekilde belirtildiği gibi ok yönünde
hareket ettirmek için fizik kitabından çekiyor. Kimya kitabı, fizik kitabının üzerinden kaymadan sağ
tarafa geliyor.
Buna göre cisimlere etki eden sürtünme kuvvetlerinin çeşidini ve yönünü aşağıdaki tabloda
boş bırakılan yerlere yazınız.
Sol Sağ
KİMYA KİMYA Cisim Kinetik/Statik Sürtünme Kuvveti Yönü
FİZİK FİZİK Fizik kitabı (masa ile)
Fizik kitabı (kimya kitabı ile)
Kimya kitabı (fizik kitabı ile)
Masa (fizik kitabı ile)
43. Aşağıdaki şekilde 5 kg kütleli cisim, sürtünme katsayısının 0,4 olduğu yatay zeminde durmaktadır.
Bu cisme uygulanan kuvvet doğrultusunda sürtünme kuvvetinin alabileceği değer aralığı nedir?
(Statik ve kinetik sürtünme katsayılarının eşit olduğunu varsayınız. g = 10 N/kg alınız.)
5 kg
F
44. Bir kaleci degaj atışını yaparken yanlışlıkla futbol topunu dik bir şekilde ve yukarı doğru atıyor.
a) Top yukarı çıkarken etki eden kuvvetler nelerdir?
b) Top en yukarıda iken etki eden kuvvetler nelerdir?
c) Top aşağıya inerken etki eden kuvvetler nelerdir?
Bu kuvvetleri net kuvvet ile birlikte aşağıda verilen top üzerine çiziniz.
(Topun dönmeden öteleme hareketi yaptığını varsayınız.)
a) b) c)

3. ÜNİTE
45. Markete gitmek isteyen Rüstem amca, bankta 47.

oturan çocuklara marketin yerini sormuştur.
Aldığı cevaplar aşağıdaki gibidir.
Sedat: Hastanenin 200 m kuzeyindedir.
Konya
Mert: Parkın 100 m batısındadır. Antalya
Sevda: Okulun 300 m güneydoğusundadır. Hatay
Her çocuğun da aynı marketin konumunu doğru

tarif etmesine rağmen ifadelerinin farklı olması Şehirler
Kara Yolu Kuş Uçuşu
Uzunluğu (km) Mesafe (km)
l. Farklı referans noktaları seçmeleri
Hatay-Konya 500 400
ll. Cismin konumunun referans noktasına göre
Konya-Antalya 300 200
farklı yönlerde olması
Hatay-Antalya 800 500
lll. Konumu belirlemek için referans noktası se-
çilmesi gerektiği Tabloda bazı şehirler arasındaki kara yolu uzunlukları
yargılarından hangileri ile açıklanabilir? ve kuş uçuşu mesafeler yaklaşık olarak verilmiştir.
A) Yalnız I B) l ve ll C) l ve lll Buna göre otomobili ile Hatay’dan önce Konya’ya,

oradan da Antalya’ya giden İlyas Bey’in aldığı
yol ve yaptığı yer değiştirmesinin büyüklüğü
sırasıyla hangi seçenekte doğru verilmiştir?
A) 750 km, 500 km

B) 750 km, 600 km
C) 800 km, 500 km
D) 800 km, 600 km
46.
10m E) 800 km, 750 km
10m
48.
B A L
K 40 m M
A
Emine, A noktasındaki evinden çıkıp teyzesinin B 30 m C 30 m D

B noktasındaki evine ziyarete gidiyor.
Şekildeki konumlarda durmakta olan K aracı
Emine’nin izlediği yolun krokisi kare bölmeli B-C-A yolunu, L aracı A-C-B yolunu, M aracı
zeminde şekildeki gibi gösterildiğine göre D-C-B yolunu izleyerek hareketini tamamlıyor.
aldığı yol ve yer değiştirmesi sırasıyla hangi l. K ve L’nin aldığı yollar eşit olup M’ninkinden
seçenekte doğru verilmiştir? büyüktür.
A) 40 m, 40 m ll. K ve L’nin yaptığı yer değiştirmeler eşittir.
lll. M’nin yer değiştirmesi en büyüktür.
B) 50 m, 50 m
C) 50 m, 90 m Buna göre yukarıda verilen yargılardan
hangileri doğrudur?
D) 90 m, 50 m
E) 90 m, 90 m A) Yalnız I B) l ve ll C) l ve lll

49. 52.
B -20 -10 0 10 20
K L M N P x (m)
t = 0 anında K-P yolunun L noktasından hare-

40 m kete başlayan bir koşucunun hız-zaman grafiği
aşağıdaki gibidir.
v (m/s)
A C D 6
30 m 30 m
t (s)
Ölçüleri 40 m x 60 m olan bir futbol sahasında A 0 5 10 15
noktasından başlayarak A-B-C-D yolunu izleyen
ve bu sırada noktalar arası en kısa yolu koşan -8
bir sporcunun D noktasına ulaştığında aldığı Buna göre koşucunun 15 s sonundaki ko-
yolun uzunluğu x1, yaptığı yer değiştirmesinin numu neresidir?
büyüklüğü x2 oluyor. A) K B) L C) M
x1 oranı kaçtır? D) N E) P
Buna göre x
2
53.
8 7 12 Hız
A) 1 B) C) D) 2 E) 5
5 4
2v
Zaman
0 t 2t 3t
50. Selma bir cismin ortalama süratini, Turgut v
ise aynı cismin ortalama hızının büyüklüğünü
Doğrusal bir yolda hareket eden bisikletlinin
hesapladıklarında aynı değerleri buluyor.
hız-zaman grafiği şekildeki gibi oluyor.
Hesaplanan değerlerde hata olmadığına göre Bisikletlinin 0-3t zaman aralığında yaptığı yer
l. Cisim doğrusal yörüngede hareket etmiştir. değiştirmesinin büyüklüğü x kadar olduğuna
ll. Hareketi boyunca yön değiştirmemiştir. göre aldığı yol kaç x’tir?
lll. Hareketi sırasında duraklama yapmamıştır. 3 5
A) 1 B) C) 2 D) E) 3
2 2
54.
A) Yalnız I B) Yalnız ll C) l ve ll K A
3d
M
2d
L
d
51. B
Tünel t = 0 anında üstten görünüşleri verilen ve sabit
hızlarla hareket eden K, L, M araçları A-B doğ-
v = 10 m/s rusuna aynı anda ulaşıyor.
L Buna göre araçlar için
v a x L
20 m uzunluğundaki tır sabit 10 m/s süratle K
K
giderken tırın tünele ilk girişi ile tünelden tama- L t K, L, M t t
men çıkışı arasında geçen zaman 25 s oluyor. M M
Aynı tünele 20 m/s sabit süratle giren 10 m I II III
uzunluğundaki otobüsün tünelden tamamen şeklinde verilen grafiklerden hangileri doğrudur?
çıkışı kaç s sürer? A) Yalnız I B) Yalnız ll C) Yalnız lll
A) 10 B) 12 C) 12,5 D) 13 E) 15 D) l ve ll E) l, ll ve lll

3. ÜNİTE
55. 58. Bilgi: Kara yollarında kurulan bazı hız kontrol

x (m) radarları anlık hızın büyüklüğüne göre ceza işle-
mi uygular. EDS (Elektronik Denetleme Sistemi)
şeklinde çalışan sistemlerde ise bir yolun giriş ve
t (s)
0 çıkışına konan iki kamera kullanılarak hesaplanan
ortalama süratin değerine göre ceza işlemi uygulanır
veya uygulanmaz.
Konum-zaman grafiği şekildeki gibi olan bir

Kamera-1 Kamera-2
hareketli kaç kez yön değiştirmiştir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
K 30 km L 30 km M
56.
x (m) Ortalama süratin en fazla 90 km/h olmasına izin
verilen 60 km uzunluğundaki yolun K noktasındaki
40
kamera-1’in olduğu yerden 180 km/h süratle geçen
30 bir araç K-L yolunu bu sabit süratle alıyor. Daha
sonra L-M yolunu sabit v sürati ile almaya devam
20 ediyor.
10 Kameralar yardımı ile doğru olarak hesaplanan

ortalama sürat değerine bakılarak ceza kesilme-
t (s) miştir. Buna göre göre yolun L-M bölümündeki
0 1 2 3 4 5
v sürati en fazla kaç km/h olabilir?
Doğrusal yolda ilerleyen bir aracın konum-
zaman grafiği şekildeki gibidir.
A) 30 B) 40 C) 45 D) 50 E) 60
Buna göre aracın ortalama hızı hangi za-
man aralığında en büyüktür?
A) 0-1 s B) 1-2 s C) 2-3 s
D) 3-4 s E) 4-5 s
57.
Konum
x
0 t 2t 3t 4t Zaman 59. I. Aşırı hızlı giden araba kaza yaptı.
-x
II. İzmir-Ankara otoyolunda araba ile 130 km/h
hızla gidilebilir.
Doğrusal yörüngede hareket etmekte olan III. Ankara’dan İstanbul’a giden uçağın hızı 800
bir otomobile ait konum-zaman grafiği şekil- km/h’tir.
deki gibidir.
Yukarıda verilen ifadelerden hangilerinde hız
Buna göre otomobil, hangi anlarda yön kavramı doğru kullanılmıştır?
değiştirmiştir? A) Yalnız I B) Yalnız ll C) Yalnız lll
A) Yalnız t B) Yalnız 2t C) t ve 3t D) l ve ll E) I, ll ve lll
D) 2t ve 3t E) t, 2t ve 3t

60. 63. Dünya ve Ay birbirine kütle çekim kuvveti uygular.

a (m/s2) Dünya’nın kütlesi M, Ay’ın kütlesi m ve aralarındaki
uzaklık d iken bu kütle çekim kuvvetinin büyüklüğü
F kadardır.
5
Buna göre Dünya’nın kütlesi 4M, Ay’ın kütlesi
t (s) 2m ve aralarındaki uzaklık 3d olsaydı birbirlerine
0 2 4 uyguladıkları kütle çekim kuvveti kaç F olurdu?
Doğrusal bir yolda 20 m/s hızla +x yönünde gitmekte 1 1 2 8 4

A) B) C) D) E)
9 3 3 9 3
olan otomobilin 0-4 s aralığındaki ivme-zaman
grafiği şekildeki gibidir. 64.
Buna göre F1 = 60 N
l. t = 2 s anındaki hızı 30 m/s’dir.
ll. t = 4 s anındaki hızı 30 m/s’dir.
Yatay düzlemdeki cisme 60 N’luk F1 kuvveti ile
lll. 0-4 s aralığındaki ortalama hızı 25 m/s’dir.
birlikte F2 kuvveti uygulandığında cisimle yüzey
yargılarından hangileri doğrudur? arasındaki sürtünme kuvveti 70 N oluyor.
F1 ve F2 kuvvetleri yola paralel olup cisim ha-
A) Yalnız I B) I ve ll C) I ve lll reket etmediğine göre F2 kuvvetinin en büyük
D) lI ve llI E) l, ll ve lll değeri kaç N olabilir?
A) 10 B) 60 C) 70 D) 130 E) 140
61. t = 0 anında durduğu bilinen bir araba, bu andan
itibaren harekete geçiyor.
65. Etki-tepki kuvvetleri için
Buna göre arabanın ivme-zaman grafiği için I. Her zaman çift hâlde bulunur.
İvme İvme II. Her zaman birbirlerine eşittir.
a
III. Farklı cisimlere etki eder.
Zaman Zaman
0 t 0 t
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
I İvme II
D) II ve III E) I, II ve III
Zaman
0 t 66.
Çivi
-a
III
verilen grafiklerden hangileri doğru olabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız ll C) Yalnız lll Murat, bir tabloyu evinin salonundaki duvara şe-
D) lI ve lll E) l, Il ve lll kildeki gibi asıyor.
Tablo şekildeki gibi kaldığına göre
62. l. Pille çalışan oyuncak arabanın hareket etmesi l. Tabloya etki eden net kuvvet tablonun kendi
ll. Uçağın gökyüzünde uçması ağırlığı kadardır.
lll. Elektronların yörüngelerde dönmesi ll. Tablo dengededir.
lll. Dünya ve tablonun birbirine uyguladığı kütle
Yukarıda verilen olayların hangilerinde çekim kuvvetleri eşittir.
elektromanyetik kuvvetler etkili olmuştur?
A) Yalnız I B) I ve ll C) I ve lll
A) Yalnız I B) Yalnız ll C) l ve ll
D) lI ve lll E)I, ll ve lll

3. ÜNİTE
67. 69. Bir cisme uygulanan kuvvete bağlı olarak sürtünme

kuvvetinin değişim grafiği aşağıda verilmiştir.
fs (N)
25
Demir
20
15
Mıknatıs 10
5 F (N)
I II III 0 5 10 15 20 25 30 35
I. Cismin ağırlığı ve ipte oluşan gerilme kuvveti

Buna göre sürtünme kuvveti için verilen
II. Mıknatısın demiri çekmesi ve demirin mıknatısı
ifadelerden hangisi yanlıştır?
çekmesi
III. Cismin ağırlığı ve masanın tepki kuvveti A) Sürtünme kuvvetinin en küçük değeri sıfırdır.
B) Sürtünme kuvvetinin en büyük değeri 25 N’dur.
Yukarıda verilen kuvvetlerden hangileri
etki-tepki kuvvet çiftidir? C) Kinetik sürtünme kuvvetinin değeri 20 N’dur.
D) Cisme 20 N veya 30 N uygulanırsa sürtünme
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III kuvveti 20 N olur.
D) I ve II E) I, II ve III E) Statik sürtünme kuvveti her zaman kinetik sür-
tünme kuvvetinden büyüktür.
70.
68.
Sürtünmesi önemsiz yatay düzlemde durmakta

olan cisme F kuvveti şekildeki gibi yola paralel Esin, düşey duvara temas etmekte olan kitaba
olarak uygulanmaya başlıyor. kitabın yüzeyine dik olarak 40 N büyüklüğünde
F kuvveti uygulanmaya başladıktan bir süre bir kuvvet uyguluyor.
sonra aynı büyüklükte ikinci kuvvet zıt yönde Kitabın kütlesi 1 kg ve kitapla duvar arasın-
uygulanmaya başlıyor. daki sürtünme katsayısı 0,5 olduğuna göre
İkinci kuvvet uygulanmaya başladığı andan l. Duvarın kitaba uyguladığı sürtünme kuvveti
itibaren cismin hareketi için aşağıdakilerden 20 N’dur.
hangisi söylenebilir? ll. Kitaba uygulanan kuvvetlerin bileşkesi sıfırdır.
lll. Esin uyguladığı kuvveti 50 N yaparsa duvarın
A) Daha küçük ivme ile hızlanmaya devam kitaba uyguladığı sürtünme kuvveti artar.
eder.
B) Daha büyük ivme ile hızlanmaya devam eder. (g = 10 N/kg alınız.)
C) Sabit hızla hareketine devam eder.
D) Yavaşlar ve bir süre sonra durur. A) Yalnız I B) Yalnız ll C) l ve ll
E) Yavaşlar, durur, zıt yönde hızlanmaya başlar. D) ll ve lll E) l, ll ve lll

71. 73.
F İvme (m/s2)
m = 4 kg
5
Yatay düzlemde durmakta olan 4 kg kütleli cisimle
düzlem arasındaki statik sürtünme katsayısı Kuvvet (N)
8 18
0,25 iken kinetik sürtünme katsayısı 0,2’dir.
Cisme düzleme paralel olarak 14 N’luk sabit Yatay düzlemde durmakta olan bir cisme yola pa-
büyüklükte bir kuvvet uygulandığında cismin ralel olarak uygulanan kuvvet ile cismin ivmesinin
ivmesi kaç m/s2 olur? (g = 10 N/kg alınız.) ilişkisini gösteren grafik şekildeki gibidir.
1 3 Cisimle düzlem arasındaki sürtünme katsayısı
A) 0 B) C) 1 D) E) 2
2 2 sabit olduğuna göre
l. Uygulanan kuvvet 18 N iken cisme etki eden
sürtünme kuvveti 8 N’dur.
ll. Cismin kütlesi 2 kg’dır.
lll. Cisimle düzlem arasındaki sürtünme katsayısı
0,4’tür.
(g = 10 N/kg alınız.)
A) Yalnız I B) Yalnız ll C) l ve ll
72.
Yatay ve sürtünmeli zeminde durmakta olan

74. Ay’da ağırlığı 16 N olarak ölçülen bir çekicin
masaya etki eden sürtünme kuvvetinin büyüklüğü
Dünya’da kütlesi ve ağırlığı ölçülüyor.
fs, masayı harekete geçirmek için gerekli en
küçük kuvvetin büyüklüğü F ve zeminin masaya Buna göre çekicin Dünya’da ölçülen kütlesi
uyguladığı tepki kuvvetinin büyüklüğü N’dir. ve ağırlık değerleri aşağıdakilerin hangisin-
de doğru olarak verilmiştir? (Ay’ın çekim
İlker masanın üzerine oturduğunda fs, F ve
ivmesini 1,6 N/kg, Dünya’nın çekim ivmesini
N değerlerinin değişimi için aşağıdakilerden
10 N/kg alınız.)
hangisi söylenebilir?
fs F N Kütle (kg) Ağırlık (N)

A) Artar Artar Artar A) 1 10
B) Değişmez Değişmez Değişmez B) 1 100
C) Değişmez Artar Artar C) 10 16
D) Artar Değişmez Değişmez D) 10 100
E) Artar Değişmez Artar E) 16 160
Ek sorular için
karekodu okutunuz.

4. ÜNİTE
ENERJİ
KONU BAŞLIKLARI
4.1. İŞ, ENERJİ VE GÜÇ
4.1.1. İŞ, ENERJİ VE GÜÇ İLİŞKİSİ
4.1.2. MEKANİK İŞ VE MEKANİK GÜÇ İLE İLGİLİ HESAPLAMALAR
4.2. MEKANİK ENERJİ
4.2.1. ÖTELEME KİNETİK ENERJİSİ, YER ÇEKİMİ POTANSİYEL
ENERJİSİ VE ESNEKLİK POTANSİYEL ENERJİSİ
4.3. ENERJİNİN KORUNUMU VE ENERJİ DÖNÜŞÜMLERİ
4.3.1. ENERJİNİN KORUNUMU VE DÖNÜŞÜMÜ
4.3.2. CANLILAR VE ENERJİ
4.4. VERİM
4.4.1. ENERJİ VERİMLİLİĞİ
4.4.2. VERİMİ ARTIRACAK ÖNERİLER
4.5. ENERJİ KAYNAKLARI
4.5.1. YENİLENEMEZ VE YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARI
ANAHTAR KAVRAMLAR
• İş •• Mekanik
Mekanik enerji
• Enerji • Enerji korunumu
•• Güç
Güç • Enerji dönüşümü
• Öteleme
kinetik enerjisi • Verim
••Yer
Yer çekimi
çekimi • Yenilenebilir
potansiyel enerjisi
potansiyel enerjisi enerji
• Esneklik • Yenilenemez
potansiyel enerjisi enerji
Bu ünitede
• Fizik bilimine göre iş yapmak için gerekli şartları,
Ünite karekodu
• Enerjiyi, iş ile enerji arasındaki ilişkiyi,
• Güç kavramını,
• Mekanik enerjiyi,
• Enerjinin korunumunu,
• Sürtünmeli ve sürtünmesiz sistemlerde enerji dönüşümlerini,
• Enerji kaynaklarını ve enerjinin verimli kullanılmasını
öğreneceksiniz. Ünite sunu karekodu
4. ÜNİTE
Enerji canlılar için temel bir ihtiyaçtır. Nüfusun çoğalması ve teknolojinin gelişmesi sonucu
enerji ile çalışan araçların artmasından dolayı bu ihtiyaç her geçen gün daha da fazlalaşmaktadır.
Kullanılan enerji kaynaklarının azalması, insanları alternatif enerji kaynaklarını bulmaya yönelt-
mektedir. Enerjinin verimli ve tasarruflu kullanımı giderek daha fazla önem kazanmaktadır. Enerji,
farklı biçimlerde bulunabilmekte ayrıca bir türden başka bir türe de dönüşebilmektedir. Enerjiyi öğ-
reneceğiniz ünite öncesinde aşağıda yer alan “Üniteye Başlarken” isimli giriş çalışmasını yapınız.
Fen bilimleri derslerinde iş, enerji, enerji kaynakları ve enerji dönüşümleri konuları işlenmek-
tedir. Fiziksel anlamda iş yapmanın şartları, yapılan bu işin bağlı olduğu değişkenler, iş ile enerji
arasındaki ilişki de bu dönem konularındandır. Enerjinin korunabildiği ve enerji türlerinin birbirine
dönüşebildiği, ihtiyaç duyulan enerjinin temin edilebileceği enerji kaynakları ve bu enerji kaynakla-
rından bazılarının yenilenebilir, bazılarının yenilenemez olduğu da öğrendiğiniz konular arasında
yer almaktadır.
Canlıların yaşamsal faaliyetlerini devam ettirebilmesi, asansörlerin katlar arasında hareket
ederek yük ve yolcu taşıyabilmesi, televizyonda görüntü ve sesin oluşabilmesi, yemeğin pişirile-
bilmesi gibi tüm olay ve olgularda enerji kullanılmaktadır. Ayrıca bu olay ve olgularda hem farklı
enerji kaynakları kullanılmakta hem de kullanılan enerjiler farklı enerji türlerine dönüşmektedir. Ör-
neğin canlıların besinlerden aldığı enerji yürüdüklerinde hareket enerjisine, televizyon çalışırken
elektrik enerjisi ses ve ışık enerjisine dönüşmektedir.
1. Katlar arasında yük ve yolcu taşıyan bir asansör

a) Fiziksel anlamda iş yapar mı?
b) Enerji harcar mı?
2. Müzik dinlemek için çalıştırılan radyoda kullanılan enerji türü nedir? Bu enerji türünün dö-
nüştüğü enerji türü hangisi olabilir?
3. Kullanılan enerji kaynaklarından bazıları hızla tükenirken bazıları çok kısa sürede yenilenebilmektedir.
a) Kısa sürede yenilenebilen enerji kaynaklarına hangi örnekler verilebilir?
b) Hızla tükenen enerji kaynaklarına hangi örnekler verilebilir?


ENERJİ
4.1. İŞ, ENERJİ VE GÜÇ

Yüz yılı aşkın tarihî bir geçmişe sahip olan otomotiv sanayisi faaliyetleri, otomobil üretimi ile baş-
lamıştır. Birinci Dünya Savaşı yıllarında ticari araç üretimi de gerçekleştirilmiştir. Otomotiv alanındaki
teknoloji ve tasarım, otomobil ağırlıklı olmak üzere sürekli bir gelişim ve değişim içinde olmuştur.
Buhar gücüyle çalışan ilk araç, üç tekerlekli olarak 1769
yılında Fransa’da üretilmiştir. 3-4 km/h sürate sahip bu araç,
çok yavaş ve işlevsiz olduğu için kullanımı yaygınlaşmamış-
tır. Sonraki süreç içinde otomobillerin daha süratli ve işlev-
sel olmasına yönelik çalışmalar sürdürülmüştür. Zamanla bu
çalışmalar daha da geliştirilmiş ve İngiltere’de 25 km/h sürat
yapabilecek buharla çalışan bir araç yapılmıştır. Buharlı ilk
otomobillerden birinin örneği (Görsel 4.1) İtalya’daki Torino
Otomobil Müzesinde sergilenmektedir.
İçten yanmalı motorlu olarak adlandırılan fosil yakıtlı
Görsel 4.1: Torino Otomobil Müzesindeki ilk buharlı
araçların ilk üretimi 1886 yılında gerçekleştirilmiş ve otomobil otomobillerden birinin örneği
kullanımı, sonraki yıllarda Avrupa’da hızlı bir şekilde yaygın-
laşmıştır. 1893 yılında Amerika’da da içten yanmalı motor-
lu otomobil üretimi başlamış ve bu otomobillerin üretimi de
kullanımı da zamanla artmıştır. Fosil yakıtla çalışan araçların
(Görsel 4.2) kullanımı oldukça yaygındır. Fosil yakıtların gerek
miktarının azalması gerekse çevreye zararları nedeniyle baş-
ka yakıt seçenekleri üzerinde durulmaya başlanmıştır. Son
yıllarda elektrikli araçlarda hızlı bir gelişme olmuş ve elektrik-
li araçların sayısında önemli bir artış yaşanmıştır. Elektrikli
araçlar (Görsel 4.3), şarj istasyonlarında şarj edilmektedir.
Görsel 4.2: Yaygın olarak kullanılan ve fosil yakıtlarla
1900 yılında dünyada yaklaşık 9 bin adet motorlu araç
çalışan araçlar
üretimi yapılırken bu sayı 1995 yılında 50 milyon civarına,
2020 yılında 85 milyon civarına çıkmıştır.
Türkiye’de ilk nüfus sayımı 1927 yılında yapılmıştır. Bu
sayıma göre Türkiye nüfusu 13.648.270’tir. 31 Aralık 2022’de
ise bu sayı 84.680.273 olmuştur. Dünyada olduğu gibi Türki-
ye’de de nüfusun çoğalmasına paralel olarak ulaşım araçları-
nın ve binaların sayısı artmıştır. El fenerinden televizyonlara,
motosikletlerden uzay araçlarına kadar her türlü araçta enerji
kullanılmaktadır. Ev, sokak ve diğer yapılarda kullanılan ay-
dınlatma ve iklimlendirme işlerinde de enerjiden yararlanılır.
Kullanılan yapıların ve araçların artması enerjiye olan ihtiyacı Görsel 4.3: Elektrikli otomobil
da artırmıştır. İstanbul’un küçük bir alanını gösteren fotoğrafta
(Görsel 4.4) bile kullanılan elektrik enerjisinin büyüklüğü an-
laşılabilmektedir. Bu bilgilerden hareketle enerjinin öneminin
anlaşılması için aşağıdaki sorular üzerinde de durmak gerek-
lidir.
• Enerji nedir? Enerji kaynakları nelerdir?
• Fizik bilimine göre iş yapmak ne anlama gelir?
• Enerji verimliliği ve enerji tasarrufu nedir?
• İnsanlar ve diğer tüm canlılar için enerji neden önemlidir?
Görsel 4.4: İstanbul’dan bir gece manzarası

4. ÜNİTE
4.1.1. İŞ, ENERJİ VE GÜÇ İLİŞKİSİ

Günlük hayatta kullanılan iş kavramı ile fizik
biliminde kullanılan iş kavramı birbirinden farklı an-
lamlar taşımaktadır. Ütü yapmak, temizlik yapmak,
ödev yapmak gibi durumlar günlük hayatta iş olarak
değerlendirilir. Fizik biliminde ise mekanik iş yap-
mak için bir cisme kuvvet uygulanması ve cismin bu
kuvvet doğrultusunda yer değiştirmesi gerekir. Bir
cisim üzerinde iş yapıldığında cismin hızının büyük-
lüğünde, belli bir konuma göre yüksekliğinde ya da
boyutlarında değişiklik meydana gelebilir. Görsel 4.5: Yolda kalmış arabayı iten kişi
Yolda kalmış bir arabayı itmek (Görsel 4.5) için

kuvvet uygulandığında araba bu kuvvet doğrultu-
sunda hareket ediyorsa fizik bilimine göre iş yapıl-
mış olur. Arabaya kuvvet uygulanmasına rağmen
araba yer değiştirme yapmıyorsa iş yapılmış olmaz.
Halter kaldıran sporcu, halteri yerden kaldır-
mak için kuvvet uygular. Bu kuvvet yukarı yönlü
iken halterin yer değiştirmesi de yukarı yöndedir.
Bu nedenle sporcu, fizik bilimi anlamında halter
üzerinde iş yapmış olur. Bunun yanı sıra haltere
kuvvet uygulamasına rağmen sporcu, halteri hare- Görsel 4.6: Halteri kaldıran sporcu
ket ettirmeden tuttuğu (Görsel 4.6) süre içinde ise
fizik anlamında iş yapmış olmaz.
Elinde ve sırtında çanta taşıyan kişi (Görsel 4.7),
bu çantanın ağırlığını dengelemek için çantaya yu-
karı yönde bir kuvvet uygular. Bu şekilde merdiven
çıkarken çantaya uygulanan kuvvet ile çantanın
ilk konumuna göre daha yukarıda olması sağ-
landığı için fizik anlamında iş yapılmış olur. Kişi
elindeki ve sırtındaki çanta ile yatay yolda sabit
hızla gidiyor olsaydı çanta, uygulanan kuvvetle
aynı doğrultuda yer değiştirme yapmayacağı için
iş yapılmış olmazdı. Görsel 4.7: Elinde ve sırtında çanta taşıyan kişi
1. ÖRNEK SORU
l. Serdar, ağır bir koliyi kucağında tutarak duruyor.

ll. Egemen, salonun ortasında duran masayı iterek salonun köşesine sürüklüyor.
lll. Sevinç, basketbol topunu potaya fırlatıyor.
Buna göre yukarıda verilen olayların hangilerinde fizik bilimine göre iş yapılmıştır?
ÇÖZÜM
I. Serdar koliyi tutarken koliye yukarı yönde bir kuvvet uygulamasına rağmen koli yer değiştirmediği
için iş yapılmış olmaz.
II. Egemen’in ittiği masa uygulanan kuvvet doğrultusunda yer değiştirme yaptığı için iş yapılmış olur.
III. Sevinç’in potaya attığı top, uygulanan kuvvetler doğrultusunda yer değiştirme yaptığı için iş
yapılmış olur.
Cevap: II ve III

ENERJİ
AKLINIZDA OLSUN
• Bir cisme kuvvet uygulanmasına rağmen cisim hareket etmiyorsa fizik bilimine göre iş yapılmaz.
• Cisim, uygulanan kuvvet doğrultusunda hareket etmiyorsa başka bir deyişle kuvvet ile yer de-
ğiştirme vektörleri birbirine dikse fizik bilimine göre iş yapılmaz.
l. Sırt çantası ile dağa tırmanan dağcı

ll. Zemin kattan 7. kata yolcu çıkaran asansörün motoru
lll. Bir saat kitap okuyan araştırmacı
Yukarıda verilen olayların hangilerinde fizik bilimine göre iş yapılmıştır?
Bir cisim üzerinde iş yapılması durumunda yapılan işin büyüklüğü, kuvvetin ve yer değiştirmenin
büyüklüğüne bağlıdır. Örneğin bir otomobili 20 m boyunca iten kişi ile kitaplığın en alt rafındaki kitabı en
üst rafa kaldıran kişi aynı miktarda iş yapmaz. Bir cisim üzerinde yapılan işi bulmak için
W = F $ Tx
matematiksel modeli kullanılır. Bu modelde W, yapılan iş olup skaler bir büyüklüktür. SI birim sisteminde
iş birimi olarak joule (jul) kullanılmaktadır. F , uygulanan kuvvet; Tx cismin kuvvet doğrultusunda yap-
tığı yer değiştirmedir. SI birim sisteminde kuvvetin birimi N, yer değiştirmenin birimi m olarak alındığında
iş birimi N · m olur. Bu durumda 1 J = (1 N) · (1 m) olur. Matematiksel model incelendiğinde yapılan işin
büyüklüğü, kuvvet ve yer değiştirmenin büyüklüğü ile doğru orantılıdır.
AKLINIZDA OLSUN
• 1 J, bir cisme 1 N’luk kuvvet uygulanarak cismin kuvvet doğrultusunda 1 m yol alması ile
yapılan iş miktarıdır.
Cisme uygulanan kuvvet yer değiştirme ile

v
aynı yönlü ise bu kuvvet pozitif iş yapar (Şekil 4.1).
Aynı zamanda bu kuvvetin cisme kazandırdığı m F
ivme, hız ile aynı yönlü olduğu için cismi hızlandı-
rır. Bu kuvvetin yaptığı işin büyüklüğü W = F · ∆x Yatay düzlem
matematiksel modeli ile bulunur. İlk konum
Tx Son konum
Şekil 4.1: Pozitif iş yapan kuvvet
Cisme uygulanan kuvvet yer değiştirme ile

zıt yönlü ise bu kuvvet negatif iş yapar (Şekil 4.2). v
Aynı zamanda bu kuvvetin cisme kazandırdığı F m
ivme, hız ile zıt yönlü olduğu için cismi yavaşlatır.
Bu kuvvetin yaptığı işin büyüklüğü W = -F · ∆x Yatay düzlem
matematiksel modeli ile bulunur. İlk konum
Tx Son konum
Şekil 4.2: Negatif iş yapan kuvvet

4. ÜNİTE
Kayarak öteleme hareketi yapan cisimlerde

v
yüzeyin cisme uyguladığı sürtünme kuvveti, yer
değiştirmeye zıt yönlüdür. Bu nedenle sürtünme m
fs
kuvveti, negatif iş yapar (Şekil 4.3). Cisimle zemin
arasında oluşan sürtünme nedeniyle cisim ve yü- Yatay düzlem
zey ısınır. Sürtünme kuvvetinin yaptığı işin büyük- İlk konum
Tx Son konum
lüğü W = -fs · ∆x matematiksel modeli ile bulunur.
Şekil 4.3: Negatif iş yapan sürtünme kuvveti
Bir cisme birden fazla kuvvet uygulandığında

kuvvet ve yer değiştirme vektörlerinin yönlerine bağ- F2
lı olarak bazı kuvvetler pozitif, bazı kuvvetler nega- F3
N F1
tif iş yaparken bazı kuvvetler iş yapmaz (Şekil 4.4).
Cisme birden fazla kuvvet etki ediyorsa bu kuvvetle- fs G
rin yaptığı işlerin toplamına net iş denir. Tx
Şekil 4.4: Birden fazla kuvvetin uygulandığı cisme ait serbest cisim diyagramı
Şekil 4.4’teki verilere göre cisim üzerinde yapılan net iş, bu kuvvetlerin ayrı ayrı yaptıkları işlerin toplamına
eşittir.
F 1 kuvvetinin yaptığı işin büyüklüğü: W1 = F1 · ∆x
F 3 kuvvetinin yaptığı işin büyüklüğü: W3 = -F3 · ∆x
f s kuvvetinin yaptığı işin büyüklüğü: Ws = -fs · ∆x
Cismi yukarı kaldırmaya çalışan F 2, cismin ağırlığı G ve zeminin tepki kuvveti N doğrultusunda hareket
olmadığı için bu kuvvetler iş yapmaz.
Bu işlerin toplamı Wnet = W1 + W3 + Ws = (F1 · ∆x) + (-F3 · ∆x) + (-fs · ∆x) = (F1 - F3 - fs) = Fnet · ∆x olur.
AKLINIZDA OLSUN
• Bir cisme etki eden net kuvvet sıfır ise bu cisim üzerinde yapılan net iş de sıfır olur.
Kuvvet
Kuvvetin yola bağlı değişimini gösteren grafikte
F
grafiğin alanı F · ∆x yapılan işi verir (Grafik 4.1). Yol Alan = F · ∆x
ekseninin üzerinde kalan alan pozitif işi, altında ka- (Pozitif iş)
lan alan ise negatif işi verir. Yol
0
x1 x2
Alan = -F · ∆x
(Negatif iş)
-F
Grafik 4.1: Kuvvet-yol grafiği
2. ÖRNEK SORU
A B
F 2F
2m Yatay düzlem 3m Yatay düzlem
K 3x L M 2x N
Sürtünmesiz yatay düzlemde durmakta olan A ve B kolilerinden 2m kütleli A kolisini F kuvveti ile
K’den L’ye getirmek için W1, 3m kütleli B kolisini 2F kuvveti ile M’den N’ye getirmek için W2 kadar iş
yapılıyor.
W1
W2

ENERJİ
ÇÖZÜM
Cismin üzerinde yapılan iş, kütlesinden bağımsız olup büyüklüğü W = F · ∆x matematiksel modeli
ile bulunur.
A kolisi üzerinde yapılan işin büyüklüğü: W1 = F · 3x = 3F · x
B kolisi üzerinde yapılan işin büyüklüğü: W2 = 2F · 2x = 4F · x
W1 = 3F $ x = 3 olur.
W2 4F $ x 4
3. ÖRNEK SORU
Yusuf, Engelliler Haftası kapsamında yapılacak kermeste kullanılacak olan ve yatay zeminde duran
15 kg kütleli masayı 40 N büyüklüğünde sabit kuvvet uygulayarak 120 cm boyunca itiyor. Yusuf’un
uyguladığı kuvvet zemine paralel ve masa ile zemin arasındaki sabit sürtünme kuvveti 10 N
olduğuna göre
a) Yusuf’un uyguladığı kuvvetin yaptığı işi,
b) Sürtünme kuvvetinin yaptığı işi,
c) Net işi,
ç) Sürtünme kuvvetine karşı yapılan işi bulunuz.
ÇÖZÜM
Masa Yusuf’un kuvvet uyguladığı yöne hareket ederken masaya etki eden sürtünme kuvveti, yer
değiştirmeye zıt yönlü olur. Yusuf’un uyguladığı kuvvet pozitif, sürtünme kuvveti negatif iş yapar.
SI’da kuvvet birimi N, uzunluk birimi m olarak alındığında iş birimi J olur. Bu yüzden cm birimi cin-
sinden verilen yer değiştirme, m birimine dönüştürülmelidir.
∆x = 120 cm = 1,2 m olur.
a) Yusuf’un uyguladığı kuvvetin yaptığı iş b) Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş
WF = F · Tx Ws = - f s · T x
= (40 N) · (1,2 m) = (-10 N) · (1,2 m)
= 48 J = -12 J
c) I. yol II. yol ç) Sürtünme kuvveti olmasaydı kuvvet 48 J iş

Wnet = WF + Ws Wnet = F net · Tx yapmış olacaktı. Sürtünme nedeniyle yapı-
= 48 J + (-12 J) Wnet = (F - fs) · ∆x lan net iş 36 J olduğuna göre kuvvetin yap-
= 36 J = (40 N - 10 N) · (1,2 m) tığı işin 48 J - 36 J = 12 J kadarı sürtünme
kuvvetine karşı yapılmıştır.
= 36 J
F2 = 5 N F1 = 30 N Yatay zeminde durmakta olan kutuya yere paralel olacak biçimde

30 N ve 5 N büyüklüğündeki iki kuvvet şekildeki gibi uygulanıyor.
15 m Cisimle yer arasında oluşan sürtünme kuvveti sabit kabul edil-
K L
diğinde ve 15 m sonunda cismin üzerinde yapılan net iş 270 J
olduğuna göre sürtünme kuvvetinin büyüklüğü kaç N olur?

4. ÜNİTE
F = 250 N Yatay zeminde durmakta olan 20 kg kütleli sandığa düşey yukarı yönde
Sandık 250 N büyüklüğünde sabit bir kuvvet uygulanarak sandık kaldırılıyor.
Sandık yerden 12 m yüksekliğe ulaşana kadar geçen süre sonunda
m = 20 kg a) Sandığa uygulanan kuvvetin yaptığı işi,
b) Yer çekimi kuvvetinin yaptığı işi,
Yer c) Sandık üzerinde yapılan net işi bulunuz.
(g = 10 N/kg alınız. Sürtünmeler önemsizdir.)
İş ile Enerji Arasındaki İlişki

Herhangi bir cisim ya da sistem üzerinde iş yapılabilmesi için enerji gerekir. Dünya’daki enerjinin
ana kaynağı, Güneş’ten gelen ısı ve ışıktır. Güneş’in ısı ve ışık vermesi için enerjiye ihtiyacı vardır.
Otomobillerin, asansörlerin, canlıların hareket etmesi durumlarında olduğu gibi suyun ya da odanın
sıcaklığının artması, lambanın ışık yayması için de enerji gerekmektedir. Enerji, iş yapabilme yeteneği
olarak tanımlanır. Bir sistem, enerjisi varsa iş yapabilir. Mekanik olarak iş yapmak için cisme kuvvet
uygulandığında cismin enerjisinde değişim olur. Bir sistem iş yapıyorsa bu sistemin enerjisi azalır. Örne-
ğin otomobilin hareket etmesi için iş yapılması gerekir, iş yapılırken de yakıt kaynağı sürekli azalır. Bir
sistem üzerine iş yapıldığında sistemin enerjisi değişir ve bu değişim, yapılan iş kadar olur. Bu eşitlik,
iş-enerji teoremi olarak adlandırılır. Yapılan iş W, sistemin üzerindeki enerji değişimi ∆E sembolü ile
gösterilirse iş-enerji teoremine ait matematiksel model
W = ∆E
olarak ifade edilir.
Güç
Günlük hayatta kullanılan güç kavramı ile fizik biliminde kullanılan güç kavramı birbirinden farklıdır.
“Depremlere karşı güçlendirilmiş bina” dendiğinde binanın depremin etkilerine karşı daha dayanıklı hâle
getirildiği anlatılmaya çalışılmaktadır. Birinin olumsuz bir durum karşısında güçlü bir duruş sergilediği
söylendiğinde ise bu kişinin olumsuzluklara rağmen çözüm için kararlı davranış sergilediği anlaşılır.
Fizik bilimine göre ise aynı işi daha kısa sürede yapan, aynı enerjiyi daha kısa sürede harcayan ya da
aynı enerjiyi daha kısa sürede üreten sistem daha güçlüdür. Başka bir deyişle aynı sürede daha fazla iş
yapan, daha fazla enerji harcayan, daha fazla enerji üreten sistem daha güçlüdür. Örneğin bir binadaki
iki asansör aynı yükü, aynı yüksekliğe, farklı sürelerde çıkarıyorsa bu işlemi daha kısa sürede yapan
asansör diğerinden daha güçlüdür.
Fizik bilimine göre güç
• İş yapılıyorsa birim zamanda yapılan iş,

• Enerji tüketiliyorsa birim zamanda tüketilen enerji,
• Enerji üretiliyorsa birim zamanda üretilen enerji olarak tanımlanır.
Güç P sembolü ile gösterilir. Birimi SI’da watt (vat) olup W sembolü ile gösterilir.
Yukarıdaki tanımlamalara göre güç

ENERJİ
Yapýlan iþ Harcanan enerji Üretilen enerji

Güç = Güç = Güç =
Zaman Zaman Zaman
W
P= t
TE
P= t
matematiksel modelleri ile ifade edilir.
1J
SI birim sisteminde iş ve enerji birimi J, zaman birimi s olarak olarak alındığında 1 W = olur.
s
Enerji birimi olan J yerine W · s de kullanılır ancak W · s birimi küçük bir birim olduğundan güç birimi ola-
rak kilovat (kW), zaman birimi olarak saat (h) kullanılırsa enerji birimi olarak kilovatsaat (kWh) elde edilir.
AKLINIZDA OLSUN
• Bir lambanın gücünün 20 W olması, bu lambanın 1 s’de 20 J enerji tükettiği anlamına gelir.
ARAŞTIR-PAYLAŞ
1. Evinizde kullandığınız lamba, televizyon, buzdolabı, elektrikli süpürge, ütü gibi elektrikli cihazların
üzerinde belirtilen güç değerlerini tespit ediniz. Bu güç değerlerinin elektrik faturaları üzerindeki etkisini
araştırıp elde ettiğiniz sonuçları arkadaşlarınızla paylaşınız.
2. Arabaların ruhsatlarında ya da teknik özelliklerinde motor gücü bilgisi bulunur. Bu teknik bilgide güç
birimi olarak kW kullanılır. Günlük hayatta ise arabaların gücü sıklıkla beygir gücü olarak ifade edilir. Seç-
tiğiniz bir arabanın motor gücünü öğrenip beygir gücü cinsine nasıl dönüştürüleceği konusunda araştır-
ma yapınız. Araştırma sonucunda elde ettiğiniz bilgilerle poster hazırlayarak arkadaşlarınızla paylaşınız.
Dönüşüm yaparken hesap makinesinden ya da birim dönüştürme uygulamalarından yararlanabilirsiniz.
4.1.2. MEKANİK İŞ VE MEKANİK GÜÇ İLE İLGİLİ HESAPLAMALAR

4. ÖRNEK SORU
İçindeki yolcularla birlikte bir asansörün toplam kütlesi 400 kg’dır. Asansör, zemin kattan 5. kata
20 s’de sabit hızla çıkıyor.
Her kat yüksekliği 5 m olduğuna göre asansörün bu işi yaparken ortaya çıkardığı mekanik
gücü kaç kW’tır?
(g = 10 N/kg alınız, sürtünmeler önemsizdir.)
ÇÖZÜM
Toplam kütle 400 kg ise toplam ağırlık G = m · g = (400 kg ) · (10 N/kg) = 4.000 N olur. Asansörün
bu ağırlığı sabit hızla hareket ettirebilmesi için uygulaması gereken kuvvet de 4.000 N olur.
Her kat yüksekliği 5 m ise zemin kattan 5. kata olan yükseklik 5 · (5 m) = 25 m’dir.
Asansörün yaptığı iş W = F · ∆x = (4.000 N) · (25 m)
= 100.000 J
W
Asansörün mekanik gücü P = t
= 100.000 J = 5.000 W
20 s
1 kW = 1.000 W olduğundan
P = 5 kW olarak bulunur.

4. ÜNİTE
5. ÖRNEK SORU
Kuvvet (N) Yatay ve sürtünmesiz zemin üzerinde durmakta olan cisme

40 uygulanan kuvvetin yola bağlı değişimi grafikteki gibidir.
Hareket boyunca kuvvet yola paralel olduğuna göre
Yol (m) a) 40 m sonunda cisim üzerinde yapılan işi,

0 30 40 b) 40 m sonunda cismin enerjisindeki değişimi bulunuz.
-10
ÇÖZÜM
Kuvvet (N) a) Kuvvet-yol grafiğinin altında kalan alan yapılan işi verir. Yol
40 ekseninin üzerinde kalan alanlar pozitif, altında kalan alanlar
negatif işaretlidir.
0-30 m arasında yapılan iş: (40 N) · (30 m) = 1.200 J
40 Yol (m) 30-40 m arasında yapılan iş: (-10 N) · (10 m) = -100 J olur.
0 30
-10 40 m sonunda yapılan toplam iş: 1.200 J + (-100 J) = 1.100 J olur.
b) İş-enerji teoremine göre cisim üzerinde yapılan iş, cismin
enerjisindeki değişime eşittir.
W = ∆E ve ∆E = 1.100 J olur.
Gücü 2.000 W olan bir klima günde ortalama 2 saat çalıştırılıyor. 1 kWh elektrik enerjisinin tüketim
bedeli 1,5 TL olduğuna göre klimanın 10 günde harcadığı enerjinin tüketim bedeli kaç TL’dir?
K 2F L F
Yatay Yatay
2x 3x
Sürtünmesiz yatay düzlemlerde durmakta olan K cismine 2F kuvveti ile 2x yolunu aldırmak için
geçen süre 3t, L cismine F kuvveti ile 3x yol aldırmak için geçen süre 2t’dir.
Cisimlere uygulanan kuvvetler yatay düzleme paralel olup K ve L cisimleri üzerinde harca-
PK
nan güçler sırasıyla PK ve PL olduğuna göre oranı kaçtır?
PL

ENERJİ
Levent ve Osman, Kütüphaneler Haftası nedeniyle okula bağışlanan özdeş kitap kolilerini okulun
zemin katından ikinci kattaki kütüphaneye götürüyor.
Levent bir koliyi kütüphaneye 1 dakikada, Osman 2 dakikada çıkardığına göre
l. Levent, Osman’dan daha fazla iş yapmıştır.
ll. Levent’in gücü, Osman’ın gücüne göre daha büyüktür.
lll. Merdivenlerden çıkarken Levent ve Osman fizik bilimine göre iş yapmıştır.
ARAŞTIR-PAYLAŞ
Elektrik üretiminde hidroelektrik santral, kömür santrali, doğal gaz santrali gibi farklı enerji türlerini
kaynak olarak kullanan santrallerden yararlanılır. Seçtiğiniz bir elektrik üretim santralinin üretim gücü-
nü araştırınız. Araştırma sonucunda elde ettiğiniz verilerden hareketle bilişim teknolojilerinden yarar-
lanarak sunu hazırlayınız. Hazırladığınız sunuyu arkadaşlarınızla paylaşınız.
4.2. MEKANİK ENERJİ

Evrende enerji; ısı, ışık, elektrik, kimyasal, nükleer enerji gibi farklı biçimlerde bulunur. Bunlardan
biri de mekanik enerjidir. Bir cismin veya sistemin kinetik ve potansiyel enerjilerinin toplamına mekanik
enerji denir. Kinetik enerji Ek, potansiyel enerji Ep olmak üzere mekanik enerji
Em = Ek + Ep
matematiksel modeli ile gösterilir. Bir cismin ya da sistemin sadece kinetik ya da sadece potansiyel
enerjisi olabileceği gibi aynı anda her ikisi de olabilir.
4.2.1. ÖTELEME KINETIK ENERJISI, YER ÇEKIMI POTANSIYEL ENERJISI VE

ESNEKLIK POTANSIYEL ENERJISI
Öteleme Kinetik Enerjisi
Bir cismin hareketinden dolayı sahip olduğu enerjiye kinetik enerji denir. Örneğin patenle kayan kişiler
(Görsel 4.8), koşan at (Görsel 4.9), hareket hâlindeki tren kinetik enerjiye sahiptir.
Görsel 4.8: Patenle kayan kişiler Görsel 4.9: Koşan at

4. ÜNİTE
Cismin yaptığı hareket öteleme ise bu enerjiye öteleme kinetik enerjisi denir. Öteleme kinetik enerjisinin
bağlı olduğu değişkenleri gözlemlemek için “Değişen Kinetik Enerji” adlı etkinliği yapınız.
4.1. ETKİNLİK
Etkinliğin Adı Değişen Kinetik Enerji
Etkinliğin Amacı Öteleme kinetik enerjisinin bağlı olduğu değişkenleri gözlemleyebilme.
Materyaller Genel ağ bağlantılı tablet veya bilgisayar. Süre: 15 dk.
1. Aşağıdaki linki açınız.
https://f.eba.gov.tr/Fizik9Sozluk/index.html?letterIndex=13&contentIndex=3
2. “Etkileşimi hemen başlat.” yazan düğmeye tıklayınız.
3. Kütle değerini değiştirmeyiniz.
4. Hız değeri için düşük hız gösteren düğmeye ( ) tıklayınız. Kinetik enerji-zaman grafiğini
inceleyiniz.
5. Hız değeri için yüksek hız gösteren düğmeye ( ) tıklayınız. Kinetik enerji-zaman
grafiğini inceleyiniz.
6. Gözlemlerinizi aşağıdaki tabloya yazınız.
Kütle Hız Kinetik Enerji

10 kg Düşük hız
10 kg Yüksek hız
7. Kütle değerlerini sırasıyla 10 kg, 20 kg, 30 kg olarak değiştiriniz ve her değişimden sonra yük-
sek hızı gösteren düğmeye tıklayınız.
8. Her değişim için kinetik enerji-zaman grafiğini inceleyiniz.
9. Gözlemlerinizi aşağıdaki tabloya yazınız.
Kütle Hız Kinetik Enerji

10 kg Yüksek hız
20 kg Yüksek hız
30 kg Yüksek hız
1. Öteleme kinetik enerjisi hıza bağlı mıdır? Açıklayınız.
2. Öteleme kinetik enerjisi kütleye bağlı mıdır? Açıklayınız.
Öteleme kinetik enerjisi, hareket eden cismin kütlesine ve hızına bağlıdır. Kinetik enerji, skaler bir büyük-
lüktür ve SI’daki birimi J’dür.
AKLINIZDA OLSUN
• Duran cisimlerin öteleme kinetik enerjisi yoktur.
• Eşit kütleli cisimlerden hızı büyük olanın öteleme kinetik enerjisi daha büyüktür.
• Hızlarının büyüklükleri eşit olan cisimlerden kütlesi büyük olanın öteleme kinetik enerjisi daha büyüktür.

ENERJİ
v0 = 0 vs = v Başlangıçta durmakta olan (v0 = 0) cisme sürtünmesiz yatay

F F
m düzlemde F kuvveti uygulandığında (Şekil 4.5), Tx yer değiş-
tirmesi sonunda cismin hızı v s = v olsun. Cismin hız-zaman
Tx grafiğinin altındaki alan, yer değiştirmeyi verir (Grafik 4.2).
Şekil 4.5: Yatay düzlemde hareket eden cisim İş-enerji teoremine göre net kuvvetin yaptığı iş (W), kinetik
enerji değişimine (∆Ek) eşittir. Cismin ilk kinetik enerjisi sıfır
olduğundan gerekli işlemler yapıldığında
v (m/s)
W = ∆Ek = F $ Tx
v = m · a · ∆x
v v$t
= m$ t $ 2
∆x v 1
Ek = 2 · m · v2
matematiksel modeli bulunur. Buna göre kinetik enerji, hızın ka-
0 t t t (s)
resi ve kütle ile doğru orantılıdır.
Grafik 4.2: Hız-zaman grafiği
6. ÖRNEK SORU
Kütlesi 1 kg olan A cismi ile kütlesi 4 kg olan B cisminin

vB = 3 m/s
hızları sırasıyla 2 m/s ve 3 m/s’dir.
vA = 2 m/s
B Buna göre
A
a) A cisminin kinetik enerjisi kaç J’dür?
mA = 1 kg mB = 4 kg b) B cisminin kinetik enerjisi kaç J’dür?
ÇÖZÜM
a) A cisminin kinetik enerjisi b) B cisminin kinetik enerjisi

1 1
Ek = · mA · vA2 Ek = · mB · vB2
2 2
1 1
= · (1 kg) · (2 m/s)2 = · (4 kg) · (3 m/s)2
2 2
=2J = 18 J
Sürtünmesiz yatay düzlemde 4 m/s hızla hareket etmekte

v1 = 4 m/s v2 = 10 m/s
F olan, 2 kg kütleli cisme F kuvveti şekildeki gibi uygulanıyor.
F
12 m olan yolun sonunda cismin hızı 10 m/s oluyor.
Yatay Buna göre
12 m
a) Cismin kinetik enerjisindeki değişim kaç J’dür?
b) F kuvvetinin büyüklüğü kaç N’dur?

4. ÜNİTE
Potansiyel Enerji
Cisimlerin konumlarından veya durumlarından dolayı depo edilen, kullanıma hazır hâldeki ener-
jiye potansiyel enerji denir. Örneğin barajda biriken su (Görsel 4.10), dalda duran kuş, gerilmiş yay
(Görsel 4.11) potansiyel enerjiye sahiptir.
Görsel 4.10: Barajda biriken su Görsel 4.11: Gerilmiş yay

Potansiyel enerji, yer çekimi potansiyel enerjisi ve esneklik potansiyel enerjisi olmak üzere iki kısma ayrılabilir.
1. Yer Çekimi Potansiyel Enerjisi: Kütle çekim kuvvetinden dolayı belli bir konumda bulunan cisim-
lerin sahip olduğu enerjiye yer çekimi potansiyel enerjisi denir.
Yer çekimi potansiyel enerjisinin bağlı olduğu değişkenleri gözlemlemek için “Yer Çekimi Potansiyel
Enerjisini Keşfet” adlı etkinliği yapınız.
4.2. ETKİNLİK
Etkinliğin Adı Yer Çekimi Potansiyel Enerjisini Keşfet
Etkinliğin Amacı Yer çekimi potansiyel enerjisinin bağlı olduğu değişkenleri
belirleyebilme.
Yönerge: Potansiyel enerjinin bağlı olduğu değişkenleri gözlemlemek isteyen bir Süre: 15 dk.
araştırmacı, üç ayrı deney düzeneği hazırlamıştır. Deneylerin sonuçları ile ilgili
aşağıdaki tabloları düzenlemiştir. Tabloları inceleyerek “Etkinliğin Sonuçlandırıl-
ması” bölümünde yer alan soruları yanıtlayınız.
I. Deney
Kütle (kg) Çekim İvmesi (m/s2) Yükseklik (m) Potansiyel Enerji (J)
10 9,8 2 196
10 9,8 4 392
10 9,8 6 588
II. Deney
10 9,8 4 392
20 9,8 4 784
40 9,8 4 1.568
III. Deney
10 Ay (1,6) 4 64
10 Dünya (9,8) 4 392
10 Jüpiter (24,6) 4 984

ENERJİ
1. Araştırmacı, l. deneyde potansiyel enerjinin hangi değişkenle olan ilişkisini incele-
mek istemektedir? Açıklayınız.
2. Araştırmacı, ll. deneyde potansiyel enerjinin hangi değişkenle olan ilişkisini incele-
3. Araştırmacı, lll. deneyde potansiyel enerjinin hangi değişkenle olan ilişkisini incele-
Yer çekimi potansiyel enerjisi; cismin kütlesine, bulunduğu ortamdaki çekim ivmesine ve yüksek-
liğine bağlıdır. Yer çekimi potansiyel enerjisi, Ep sembolü ile gösterilir ve skaler bir büyüklüktür. SI’daki
birimi J’dür.
Hava direncinin ihmal edildiği ortamda bir cismi sabit hız-
la düşey yukarı yönde hareket ettirebilmek için cisme yukarı
F yönde, ağırlığına eşit büyüklükte kuvvet uygulanması gerekir
(Şekil 4.6). Bu durumda F kuvvetinin yaptığı iş
W = F · ∆x
W = m · g · (h2 – h1)
G =m$g W = m · g · h olur.
h F kuvvetinin yaptığı iş, cismin potansiyel enerjisindeki
F değişime eşittir.
h2 W = ∆Ep
v (Sabit)
∆Ep = m · g · h
h1 Referans noktasından h yüksekliğine çıkarılan m kütleli
G =m$g cismin potansiyel enerjisi
Yer
Ep = m · g · h
Şekil 4.6: Düşey düzlemde hareket ettirilen matematiksel modeli ile bulunur. Buna göre yer çekimi potan-
cisme etki eden kuvvetler siyel enerjisi; kütle, yer çekimi ivmesi ve yükseklik ile doğru
orantılıdır.
Cisim yukarı doğru hareket ettirildiğinde F kuvveti, yer çekimi kuvvetine karşı iş yapar ve cismin
potansiyel enerjisi artar. Belli bir yükseklikten serbest bırakılan cisimlerde ise sadece yer çekimi kuvveti
iş yapar ve cismin potansiyel enerjisi azalır.
Yer çekimi potansiyel enerjisi, düşey doğrultuda referans noktası olarak seçilen noktaya bağlıdır.
Şekil 4.7’de K, L, M noktaları farklı referans noktaları olarak seçilmiştir. Kütlesi m olan noktasal cismin
K noktasına göre yer çekimi potansiyel enerjisi
K m Ep = 0
L noktasına göre yer çekimi potansiyel enerjisi
h1
L Masa Ep = m · g · h1
M noktasına göre yer çekimi potansiyel enerjisi
h2 Ep = m · g · h2 dir.
Yer çekimi potansiyel enerjisi negatif de
MERAKLISINA
Yer olabilir. Masanın üst yüzeyine göre yer çekimi SİMÜLASYON

Potansiyel Enerji
potansiyel enerjisi; cisim masadan yukarıda iken
M
pozitif, masanın üzerine indirildiğinde sıfır, yere
Şekil 4.7: Kütlesi m olan noktasal cismin farklı indirildiğinde ise negatif olur.
noktalara göre potansiyel enerjisi

4. ÜNİTE
Bir cismin yer çekimi potansiyel enerjisindeki değişim,

cismin kütle merkezinin düşey konumundaki değişimine bağ-
lıdır. Düzgün geometrik şekle sahip homojen cisimlerin kütle
merkezi aynı zamanda bu cisimlerin geometrik merkezidir.
Şekil 4.8’deki cisim l konumundan ll konumuna getirildiğinde
h2 yer çekimi potansiyel enerjisindeki değişim
↕ h1
I II Yer ∆Ep = m · g · ∆h
∆Ep = m · g · (h2 ⁻ h1)
Şekil 4.8: Cismin l konumundan ll konumuna olarak yazılabilir.
getirilmesi
7. ÖRNEK SORU
Tavan
İp X İp Kütleleri 3 kg ve 5 kg olan X ve Y cisimleri şekildeki
yüksekliklerde tutuluyor.
1m mx = 3 kg
Y Buna göre X ve Y cisimlerinin
1m my = 5 kg a) K seviyesine göre potansiyel enerjileri kaç J’dür?
K b) L seviyesine göre potansiyel enerjileri kaç J’dür?
1m (g = 10 m/s2 alınız.)
L
ÇÖZÜM
a) X cisminin K seviyesine göre potansiyel enerjisi b) X cisminin L seviyesine göre potansiyel enerjisi
Ep = mX · g · hX Ep = mX · g · hX
= (3 kg) · (10 m/s ) · (2 m)
2
= (3 kg) · (10 m/s2) · (3 m)
= 60 J = 90 J
Y cisminin K seviyesine göre potansiyel enerjisi Y cisminin L seviyesine göre potansiyel enerjisi
Ep = mY · g · hY Ep = mY · g · hY
= (5 kg) · (10 m/s ) · (1 m)
2
= (5 kg) · (10 m/s2) · (2 m)
= 50 J = 100 J
Kütlesi 8 kg olan bir koli, her birinin yüksekliği 25 cm olan 15

25 cm
basamaklı merdivenin en üst basamağına sabit hızla çıkarılıyor.
Koli 25 cm Buna göre kolinin kazanacağı potansiyel enerji kaç J olur?
25 cm (g = 10 m/s2 alınız.)
m = 8 kg

ENERJİ
2. Esneklik Potansiyel Enerjisi: Yay, lastik gibi kuvvet uygulandığında şekli değişen ve kuvvet
ortadan kalktığında ise tekrar eski hâline dönebilen cisimlere esnek cisim denir. Esnek cisimlerin bir
esneklik sınırı vardır. Bu sınır aşıldığında cismin yapısında kalıcı şekil değişikliği olur ve cisim eski hâline
dönemez.
Esnek cisimlerin sıkıştırılması veya gerilmesi durumunda cisimde depolanan bu enerjiye esneklik
potansiyel enerjisi denir. Esneklik potansiyel enerjisinin bağlı olduğu değişkenleri gözlemlemek için
“Yayın Potansiyel Enerjisi” adlı etkinliği yapınız.
4.3. ETKİNLİK
Etkinliğin Adı Yayın Potansiyel Enerjisi
Etkinliğin Amacı Esneklik potansiyel enerjisinin bağlı olduğu değişkenleri
gözlemleyebilme.
Materyaller HTML5 çalıştırabilecek tablet veya bilgisayar, genel ağ. Süre: 15 dk.
https://phet.colorado.edu/sims/html/hookes-law/latest/hookes-law_tr.html
2. Açılan sayfada “Enerji” düğmesine tıklayınız.
3. Açılan sayfanın sağ üst köşesindeki bölümde yer alan seçenekleri aşağıdaki gibi işaretleyiniz.
⃝ Sütun Grafiği
• ⃝ Enerji Grafiği
⃝ Kuvvet Grafiği
⃞ Enerji
✓⃞ Uygulanan Kuvvet ⇨
✓⃞ Yer Değiştirme →
✓⃞ Denge Konumu ⋮
✓⃞ Değerler
4. Sayfanın alt-orta kısmında bulunan yay sabiti ve yer değiştirme değerleri için aşağıda verilen
tabloyu kullanınız. Değerleri ayarlarken ok işaretlerine tıklayarak değiştirebileceğiniz gibi sür-
güyü elinizle de hareket ettirebilirsiniz.
5. Yay sabiti ve yer değiştirme değerlerini girip esneklik potansiyel enerjisi için enerji-yer değiştir-
me grafiğinde görülen enerji değerini tabloya yazınız.
Yay Sabiti (N/m) Yer Değiştirme (m) Potansiyel Enerji (J)

200 0,200
200 0,400
200 0,800
300 0,800
400 0,800
1. Esneklik potansiyel enerjisi, yay sabitine bağlı mıdır? Açıklayınız.
2. Esneklik potansiyel enerjisi, yayın yer değiştirme miktarına bağlı mıdır? Açıklayınız.

4. ÜNİTE
Denge Konumu Esneklik potansiyel enerjisi, yayın esneklik

katsayısına (yay sabiti) ve denge konumuna uzak-
lığına (yer değiştirme) bağlıdır. Esneklik potansiyel
(a) enerjisi, Eyay ile gösterilir ve skaler bir büyüklüktür.
F yay
F SI’daki birimi J’dür.
Şekil 4.9 a’da yaya kuvvet uygulanmamıştır ve
(b) F yay x yay denge konumundadır. Şekil 4.9 b’de yaya uygu-
F lanan F kuvveti etkisinde yay, denge konumundan
x kadar gerilmiştir. Şekil 4.9 c’de ise yaya uygulanan
(c) x F kuvveti etkisinde yay, denge konumundan x kadar
Şekil 4.9 (a,b,c): Yaya kuvvet uygulanması
sıkışmıştır. F kuvveti etkisiyle gerilen veya sıkıştırılan
yaylarda F kuvvetine zıt yönde bir kuvvet F yay oluşur ve bu kuvvet her zaman yayı denge konumuna getirmeye
çalışır. F yay ile yayın denge konumuna olan uzaklığı (x) ve yay sabiti (k) arasındaki ilişki
F yay = - k $ x
şeklinde olup eksi (-) işareti F yay ile xin yönünün zıt olduğunu gösterir. Yay sabiti yayın sertliğinin bir ölçüsüdür
ve yay sabitinin SI’daki birimi N/m’dir.
F (N) Kuvvet-yer değiştirme grafiğinin (Grafik 4.3) eğimi, yay sabitini ve-
rir. Esnek bir yayın gerilmesinde veya sıkıştırılmasında yapılan iş, yay-
Fyay da esneklik potansiyel enerjisi olarak depolanır. Yapılan iş, kuvvet-yer
değiştirme grafiğindeki doğrunun altında kalan alana eşittir. Buna göre
]k $ xg $ x
Alan W = ∆Eyay =
2
1 2
Eyay = olur.
0 x x (m) 2 $k$x
Grafik 4.3: Kuvvet-yer değiştirme grafiği
Esneklik potansiyel enerjisi, yayın denge konumuna uzaklığı-
nın karesi ve esneklik katsayısı ile doğru orantılıdır.
8. ÖRNEK SORU
F Yay sabiti k = 100 N/m olan bir yaya şekildeki gibi kuvvet uygulana-
rak yay 20 cm sıkıştırılıyor.
Buna göre yayda depolanan esneklik potansiyel enerjisi kaç
20 cm J olur?
ÇÖZÜM
x = 20 cm = 0,2 m olduğundan yayda depolanan esneklik potansiyel enerjisi

Eyay = 1 $ k $ x 2
2
= 1 · (100 N/m) · (0,2 m)2
2
= 2 J olur.
ARAŞTIR-PAYLAŞ
Barajlarda depolanan suyun sahip olduğu enerjiden yararlanılarak ve gerekli enerji dönüşümleri ya-
pılarak yaşam alanlarında birçok elektrikli cihaz çalıştırılır. Barajlardaki suyun sahip olduğu enerjiden
başlayarak asansörün çalıştırılmasına kadar geçen süreçteki enerji dönüşümlerini araştırınız. Araştırma
sonucunda elde ettiğiniz verilerden hareketle poster hazırlayarak arkadaşlarınızla paylaşınız.

ENERJİ
k
Şekilde yay sabiti k olan l yayı, uygulanan kuvvet ile 2x ka-
x
dar uzatılırken yay sabiti 2k olan ll yayı, kadar uzatılıyor.
2
I 2x Yaylarda depolanan esneklik potansiyel enerjileri sıra-
2k E1
sıyla E1 ve E2 olduğuna göre oranı kaçtır?
E2
II x
2
Cismin hareketinden D 1. Çıkış

dolayı sahip olduğu
Teknolojinin ge- D enerji kinetik enerjidir. Y 2. Çıkış
lişmesi ile enerji
Cismin konumundan
üreten cihazlar
D Y dolayı sahip olduğu D 3. Çıkış
Enerji, en geliştirilmiştir.
enerji potansiyel
genel ifadeyle enerjidir. 4. Çıkış
Y
iş yapabilme
yeteneği olarak Kinetik enerji ve
tanımlanabilir. potansiyel enerjinin D 5. Çıkış
Y D toplamına mekanik
Enerji kavramının enerji denir. Y 6. Çıkış
yerine kuvvet kavra-
mı kullanılabilir. Esnek cisimlerde
Y depolanan enerji D 7. Çıkış
esneklik potansiyel
enerjisidir. Y 8. Çıkış
“Enerji” konusu ile ilgili yukarıda verilen tanılayıcı dallanmış ağaç üzerindeki ifadeleri
değerlendiriniz. Soldaki ilk kutudan başlayınız; verilen ifade doğru ise (D) okunu, yanlış
ise (Y) okunu takip ederek doğru çıkışı bulunuz.
4.3. ENERJİNİN KORUNUMU VE ENERJİ DÖNÜŞÜMLERİ

Enerji oluşturulamaz veya yok edilemez, bir sistemden diğerine aktarılabilir veya bir biçimden di-
ğerine dönüştürülebilir fakat toplam enerji miktarı asla değişmez. Bu yasa enerjinin korunumu yasası
olarak ifade edilir.
4.3.1. ENERJİNİN KORUNUMU VE DÖNÜŞÜMÜ
Bir cismin mekanik enerjisi sürtünmelerin ihmal edildiği ortamda sabittir. Ortamda sürtünme varsa
mekanik enerjinin bir kısmı, sürtünme kuvvetinin yaptığı işe harcanır. Bu durumda mekanik enerji azalır
ama toplam enerji yine aynı olur.

4. ÜNİTE
Hava direncinin ihmal edildiği bir ortamda m kütleli lastik bir top, Şekil 4.10’daki gibi 2h uzunlu-
ğundaki yayın üzerine gelecek şekilde yerden 3h yükseklikte bulunan A hizasından serbest bırakılıyor.
Lastik top, yayı en fazla C hizasına kadar sıkıştırabilmektedir. Top, daha sonra A hizasına kadar geri
çıkabilmektedir. (Çarpışma esnasında ve yayda enerji kayıpları olmamıştır. Yayın esneklik sınırı aşılma-
mıştır. Yayın kendi ağırlığından dolayı sıkışmadığı kabul edilmiştir.)
1. durum 2. durum 3. durum 4. durum 5. durum

Şekil 4.10: Yaya belli bir yükseklikten bırakılan topun enerji değişimi
1. durumda top A hizasında iken 3h yüksekliğinde olduğu için topun 3mgh kadar yer çekimi potansi-
yel enerjisi vardır. Öteleme hızı olmadığı için öteleme kinetik enerjisi sıfırdır. Yayda herhangi bir sıkışma
veya uzama olmadığı için depolanan esneklik potansiyel enerjisi de sıfırdır.
2. durumda top B hizasına geldiğinde 2h yüksekliğinde olduğu için topun 2mgh kadar yer çekimi
potansiyel enerjisi vardır. Azalan potansiyel enerji, öteleme kinetik enerjisine dönüşmüştür. Yayda her-
hangi bir sıkışma veya uzama olmadığı için depolanan esneklik potansiyel enerjisi de sıfırdır.
3. durumda top C hizasına geldiğinde h yüksekliğinde olduğu için topun mgh kadar yer çekimi po-
tansiyel enerjisi vardır, hızı sıfır olduğu için öteleme kinetik enerjisi de sıfırdır. Yayda sıkışma meydana
geldiği için 2mgh esneklik potansiyel enerjisi depolanmış olur.
4. durumda top yukarı çıkarken B hizasına geldiğinde 2h yüksekliğinde olduğu için topun 2mgh
kadar yer çekimi potansiyel enerjisi vardır. Yayda azalan esneklik potansiyel enerjisi cisimde öteleme
kinetik enerjisine ve yer çekimi potansiyel enerjisine dönüşmüştür. Yayda herhangi bir sıkışma veya
uzama olmadığı için depolanan esneklik potansiyel enerjisi sıfırdır.
5. durumda top yukarı çıkarken A hizasına geldiğinde 3h yüksekliğinde olduğu için topun 3mgh
kadar yer çekimi potansiyel enerjisi vardır. Öteleme hızı olmadığı için öteleme kinetik enerjisi sıfırdır.
Yayda herhangi bir sıkışma veya uzama olmadığı için depolanan esneklik potansiyel enerjisi sıfırdır.
Top ve yaydan oluşmuş bu sistemin enerji değerleri Tablo 4.1’de verilmiştir. Sistemin toplam ener-
jisi her zaman sabittir.
Tablo 4.1: Top ve Yayın Enerji Değerleri
1. Durum 2. Durum 3. Durum 4. Durum 5. Durum
EpA = m · g · 3h EpB = m · g · 2h EpC = m · g · h EpB = m · g · 2h EpA = m · g · 3h
= 3mgh = 2mgh = mgh = 2mgh = 3mgh
EkA = 0 EkB = 1 $ m $ v 2 = mgh EkC = 0 EkB = 1 $ m $ v 2 = mgh EkA = 0
2 2
Eyay = 0 Eyay = 0 Eyay = 1 $ k $ h 2 = 2mgh Eyay = 0 Eyay = 0
2
Etoplam = 3mgh Etoplam = 3mgh Etoplam = 3mgh Etoplam = 3mgh Etoplam = 3mgh

ENERJİ
9. ÖRNEK SORU
10 g
Yerden 25 m yukarıdan şekildeki gibi 20 m/s’lik hızla atılan,
v = 20 m/s 10 g kütleli noktasal cismin yere çarpma hızı kaç m/s’dir?
h = 25 m
(Sürtünmeler önemsizdir. g = 10 m/s2 alınız.)
Yer
ÇÖZÜM
Cisim ilk durumda 25 m yukarıda olduğu için cismin potansiyel enerjisi vardır. Cismin belli bir hızı
olduğu için kinetik enerjisi de vardır. Yere çarptığı anda ise cismin sadece kinetik enerjisi vardır.
Eilk = Eson
Ep + Ek = Ek
1 1
m $ g $ h + 2 $ m $ v1 = 2 $ m $ v 2
2 2
(10 $ 10 kg) $ (10 m/s ) $ (25 m) + 2 $ (10 $ 10 kg) $ ]20 m/sg = 2 $ (10 $ 10 kg) $ (v 2)
-3 2 1 -3 2 1 -3 2
1
(2, 5 J) + (2 J) = 2 $ (10 $ 10 kg) $ (v 2)
-3 2
v 2 = 900 (m/s)
2 2
v2 = 30 m/s
v = 10 m/s
k = 100 N/m
Duvar
Sürtünmelerin önemsenmediği yatay düzlemde 160 g kütleli oyuncak araba; 10 m/s’lik hız ile
yeterince uzun ve yay sabiti 100 N/m olan, duvara sabitlenmiş bir yaya şekildeki gibi gönderiliyor.
Buna göre yay en fazla kaç cm sıkışır?
Her ne kadar istenmeyen bir durum olsa da günlük hayat-

ta her gün çeşitli sebeplerden dolayı trafik kazaları olmaktadır.
Trafik kazalarında da enerji dönüşümlerini görmek mümkündür.
Arabaların kaybettiği kinetik enerji; bazen ışık, ısı ve ses ola-
rak bazen de arabalarda şekil değişikliğine harcanır. Düz bir
yolda hareket hâlindeyken arabaların öteleme kinetik enerjileri
vardır. Görsel 4.12’deki gibi bir araba, lastikleri olmadan diskleri
üzerinde hareket ederse yol ile araba diskleri arasında oluşan
sürtünme kuvvetinin etkisiyle çıkan kıvılcımlar; ışık, ısı ve ses
olarak enerjinin harcanmasına yol açar. Arabanın öteleme kine- Görsel 4.12: Diskleri üzerinde hareket eden araba
tik enerjisinin tamamı harcanırsa araba ancak o zaman durur.

4. ÜNİTE
Enerjinin korunumlu olduğunu gözlemlemek için “Enerji Biter mi?” adlı etkinliği yapınız.
4.4. ETKİNLİK
Etkinliğin Adı Enerji Biter mi?
Etkinliğin Amacı Enerjinin kaybolmadığını, dönüştüğünü kavrayabilme.
https://phet.colorado.edu/tr/simulations/energy-skate-park
2. “Giriş” yazan düğmeye tıklayınız.
3. Açılan sayfanın sol üst köşesindeki + Enerji+ + işaretine basarak enerji sütununu
görünür hâle getiriniz.
✓ Izgara
4. Sayfanın sol alt köşesindeki Referans Yükseklik “Izgara” düğmesini işaretleyiniz.
Normal
5. Sayfanın alt kısmında bulunan Yavaş “Yavaş” düğmesini işaretleyiniz.
6. Sayfanın sağ tarafında bulunan düğmelerdeki işaretleri değiştirmeden kaykay yapan çocuğu
5 m yukarı kaldırıp bırakınız. Enerji değişimini gözlemleyiniz.
6m
4m
2m
0m
7. Yandaki gibi görünen düğmeye basarak sayfayı yenileyiniz. 3, 4 ve 5. basamaktaki
Sürtünme
işlemleri tekrarlayınız. Az Çok
Yer çekimi
8. Sağ tarafta bulunan ayar alanından Az Çok sürtünmeyi artırınız.
9. Kaykay yapan çocuğu 5 m yukarı kaldırıp bırakınız. Enerji değişimini gözlemleyiniz.
1. 6. işlem basamağında yaptığınız gözlem sonunda hangi sonuçlara ulaşabilirsiniz?
2. 9. işlem basamağında yaptığınız gözlem sonunda hangi sonuçlara ulaşabilirsiniz?
“Enerji biter mi?” etkinliğinde görüldüğü gibi sürtünmesiz sistemlerde toplam enerji sabittir, asla yok
olmamaktadır. Bir enerji çeşidi başka bir enerji çeşidine dönüşmektedir. Cismin hareketi sonsuza kadar
devam etmektedir.
Sürtünmeli sistemlerde de toplam enerji sabittir. Cismin enerjisi sürtünme nedeniyle azalsa da sür-
tünme nedeniyle açığa çıkan enerji cismin kaybettiği enerji miktarına eşittir.

ENERJİ
4.3.2. CANLILAR VE ENERJİ

Canlılar büyümek, gelişmek ve hareket etmek için enerjiye ihtiyaç duyar. Bitkiler, gerekli olan enerji-
yi fotosentez yaparak sağlamakla birlikte fotosentez sonucunda da besin ve oksijen üretir. Hayvanlar ve
insanlar ise hayatlarına devam edebilmek için gerekli olan enerjiyi besinlerden sağlamaktadır. Dışarıdan
aldıkları besinleri oksijenli solunum yaparak enerjiye çevirir.
İnsanların dikkat etmesi gereken husus, yeterli miktarda enerji almalarıdır. Gerekenden az alınan
enerji yorgunluk, hâlsizlik ve uyku hâline neden olurken gerekenden fazla alınan enerji vücutta yağ ola-
rak depolanarak obeziteye neden olabilir. Sağlıklı ve zinde bir yaşam için çeşitli besinlerden dengeli ve
yeterli miktarda tüketmek gerekmektedir.
Tablo 4.2’de besinlerin porsiyon miktarları ve bu porsiyon miktarının tüketilmesi durumunda sağla-
yacağı enerji değerleri verilmiştir.
Tablo 4.2: Besinlerin Porsiyon Miktarları ve İçerdiği Enerji Değerleri
Besinler Standart Porsiyon Miktarı (g) Enerji Değeri (kcal)
İnek sütü (tam yağlı) 240 154
Yoğurt (tam yağlı) 240 158
Kaşar peyniri (tam yağlı) 40 170
Yumurta 100 154
Kırmızı et (yağlı pişmiş) 80 187
Tavuk göğüs eti (pişmiş) 80 88
Hamsi (pişmiş) 150 178
Alabalık (pişmiş) 150 184
Kuru nohut (pişmiş) 130 148
Kırmızı-yeşil mercimek (pişmiş) 130 150
Fındık 30 191
Ceviz 30 196
Tatlı badem 30 171
Elma 150 78
Portakal 150 71
Armut 150 79
Şeftali 150 61
Mandalina 150 75
Kavun 150 39
Karpuz 150 57
Erik (kuru) 30 78
Çekirdeksiz kuru üzüm 30 89
Portakal suyu (sıkılmış) 125 56
Tam buğday unundan ekmek 150 35
Brokoli (pişmiş) 150 35
Semizotu 75 20
Havuç 150 65
Kereviz (pişmiş) 150 23
Pekmez 30 80
Bal 25 77

4. ÜNİTE
Tablo 4.3’te insanların yaptığı fiziksel aktiviteler sırasında kütle ve zamana bağlı olarak harcanan
enerji miktarı verilmiştir.
Tablo 4.3: Fiziksel Aktivite Sırasında Harcanan Enerji
Fiziksel Aktivite Kütle (kg) Süre (dk.) Harcanan Enerji
(kcal)
60 60 72
Uyumak
70 60 84
60 60 72
Ayakta durmak
70 60 84
60 60 108
Okumak
70 60 126
60 60 108
El ile yazı yazmak
70 60 126
60 60 78
TV izlemek
70 60 91
60 60 114
Araba kullanmak
70 60 133
60 60 270
Ağaç dikmek
70 60 315
60 60 468
Merdiven inip çıkmak
70 60 546
60 60 150
Yemek pişirmek
70 60 175
60 60 126
Ütü yapmak
70 60 147
60 60 270
Dans etmek
70 60 315
60 60 288
Yavaş yürüyüş
70 60 336
60 60 420
Süratli yürüyüş
70 60 490
Aktiviteler esnasında harcanan enerjiye ilişkin değerler ortalama bir değer olup bireyin vücut tipi,
yaptığı aktivitenin şiddeti, yaşı gibi bireysel faktörlere göre değişiklik gösterebilir.
Tablo 4.3’ten de anlaşılacağı üzere 70 kg kütleye sahip bir insan, 1 saat uyuduğunda 84 kcal enerji
harcamaktadır. Bu durumda canlıların fiziksel anlamda iş yapmadan da enerji harcadığı sonucuna ula-
şılabilir. Harcanan bu enerji, canlılık faaliyetlerinin devam etmesi için gereklidir.

ENERJİ
10. ÖRNEK SORU
Bazı besinler ve besinlerin sağladığı enerji değerleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Miktar (g) Enerji (kcal)
Pirinç pilavı 100 320

Köfte 100 300
Ayran 100 200
Beslenmesine dikkat eden bir öğrenci 200 g köfte, 100 g pilav yemiş ve 150 g ayran içmiştir.
Süre (saat) Enerji (kcal)
Oturma 1 60
Yüzme 1 450
Yürüme 1 200
Koşma 1 400
Bu öğrenci yukarıda verilen aktivitelerin hangilerini kaç saat yaparsa besinlerden aldığı
enerjinin tamamını harcamış olur?
ÇÖZÜM
Aldığı enerji
Köfte: 2 · (300 kcal) = 600 kcal
Ayran: 1,5 · (200 kcal) = 300 kcal
Pilav: 1 · (320 kcal) = 320 kcal
Toplam = 1.220 kcal enerji almıştır.
Harcaması gereken enerji 1.220 kcal’dir. Bunun için verilen cevaplar değişiklik gösterebilir.
1,5 saat koşmak: 600 kcal
2,5 saat yürümek: 500 kcal
2 saat oturmak 120 kcal enerji harcamaya sebep olur. Bu aktiviteleri yaparak toplam 1.220 kcal
harcayabilir.
4.4. VERİM
Günlük yaşantıda kullanılan makineler, enerji dönüşümünü sağlayarak istenilen işin yapılmasına kat-
kıda bulunur. Verim, enerji dönüşümü sağlayan düzeneklerin çalışması hakkında bilgi veren fiziksel kav-
ramdır. Günlük hayatta “randıman” denilen kavram ile özdeştir. Fiziksel
bir sistem için sistemden elde edilen enerjinin sisteme aktarılan enerjiye Sisteme
oranıdır. Enerji aktarma ve düzenekten enerji alma aynı zamanda ger- aktarılan
çekleşmiş ise enerji oranları yerine güç oranları da kullanılabilir. enerji
Sistemden elde edilen enerji Sistemden alýnan güç

Verim = = Kayıp enerji
Sisteme aktarýlan enerji Sisteme aktarýlan güç
Sistem (Isı-ışık gibi)
Verim değeri, yukarıdaki matematiksel modele göre 0 ile 1 ara-
sında değer alır. Bulunan verim değerini 100 ile çarparsak “yüzde
verim” hesaplanmış olur. Bir sistemin yüzde veriminin değeri 100 çı- Elde
edilen
kıyorsa bu tip sistemlere ideal sistemler denir. Bununla birlikte ideal enerji
sistem oluşturmak imkânsızdır. Oluşturulan sistemlerin ideal sisteme
yakın verimlilikte çalışması beklenir. Günümüzde kullanılan makinele- Şekil 4.11: Sistemdeki enerji dönüşümlerini
rin işlevleri enerji dönüşümü sağlamaktır (Şekil 4.11). gösteren diyagram

4. ÜNİTE
Enerji dönüşümleri sırasında istenmeyen enerji dönüşümleri mutlaka oluşur. İstenmeyen enerji
dönüşümlerine “kayıp enerji” denir. İstenmeyen enerji dönüşümlerinin nedenleri arasında sürtünme,
elektriksel direnç ve uygun olmayan kurgulanma sayılabilir. Örnek olarak fosil yakıtlarla çalışan araçla-
rın içten yanmalı motorlarında verim %30 seviyesindedir. Kayıp enerji ise ısı, ışık ve ses enerjisi gibi
yollarla dışarı yayılır.
Verim için verilen

I. Birimsizdir.
II. Her zaman 0 ile 1 arasında bir değer alır.
III. Sistemin istenilen amaca uygunluk ölçüsüdür.
4.4.1. ENERJI VERIMLILIĞI

Enerjiye olan talep her geçen gün artmaktadır. Bununla birlikte mevcut kaynaklar bu talebi karşı-
lamakta yetersiz kalmaktadır. Bu yüzden enerjinin etkin ve verimli kullanılmasıyla ilgili ulusal ve ulusla-
rarası çalışmalar yürütülmektedir. Enerji verimliliğinin iki ana başlığı, enerji atıklarının değerlendirilmesi
ve üretilen enerjinin kullanımı sırasında kayıpların önlenmesi şeklinde özetlenebilir. Tasarruf edilen her
enerji, dünyanın kaynaklarının gelecek nesillere aktarılmasında önemli rol oynar.
“Enerji Kim- ENERJİ KİMLİK BELGESİ
lik Belgesi” (Görsel Binanın
4.13) uygulaması Tipi : Apartman Binanın Resmi

İnşaat Yılı : 2021
için Binalarda Enerji Kapalı Kullanım Alanı : 750.00
Bina genel Ada/Parseli : 955/1563 Bina resmi
Performansı Yönet- bilgileri Bina Sahibinin veya
meliği’nde belirtildiği Adı Soyadı : Apartman Yönetimi
modeli
Adresi :
üzere 1 Ocak 2011 Müşterek Tesisatların Sahibi
Adı Soyadı :
tarihinden sonra yapı Adresi :
ruhsatı alan binalar

Enerji Performansı Sera Gazı Emisyonu Yenilenebilir Enerji
yeni bina, bu tarih- Bina enerji Kullanım Oranları
ten önce yapı ruh- sınıfı ve CO2 Yenilenebilir
salınımı enerji yüzdesi
satı alan binalar ise
mevcut bina olarak grafiği
değerlendirilmektedir.
Bu tanıma istinaden 1
Yıllık Enerji Tüketimleri
Ocak 2011 tarihinden Isıtma,
Enerji Kullanım
Alanı
Kullanılan
Sistem Nihai Birincil Kullanım Alanı Başına
Sınıfı
(kWh/yıl) (kWh/yıl) (kWh/m2.yıl)
sonra yapı ruhsatı al- soğutma, TOPLAM ABCDEFG
mış binaların (yeni bi- aydınlatma, Bina için
ISITMA ABCDEFG
nalar) yapı kullanma havalandırma SIHHİ SICAK tespit edilen
SU ABCDEFG
bilgileri enerji
izin belgesinin (iskân SOĞUTMA ABCDEFG
ruhsatı) alınması aşa- ABCDEFG
sınıfları
HAVALANDIRMA
masında “Enerji Kim- AYDINLATMA ABCDEFG
lik Belgesi”nin ilgili

idareye (belediye) su- AÇIKLAMALAR:
nulması gerekmekte- Enerji Kimlik
Belgesi ile ilgili
dir. Aksi takdirde yapı bilgiler Belgenin Belgeyi Düzenleyenin
kullanma izin belgesi Numarası : Adı Soyadı :
Veriliş Tarihi : Firma Adı :
kanunen verilmemek- Son Geçerlilik Tarihi : Oda Sicil Numarası :
tedir.
Görsel 4.13: Binalar için enerji kimlik belgesi örneği

ENERJİ
1 Mart 2021 tarihinden itibaren evlerde kul- Enerji sınıfı

lanılan elektrikli cihazlar için yeni enerji etiketle-
100 çalışmada
ri (Görsel 4.14) uygulamasına geçilmiştir. Daha kullanılan
++
önce cihazların üzerinde görülen A gibi verim- ortalama enerji
lilik sınıflarının yeni düzenlemede isimleri değiş- Ortalama su
tirilmiştir. tüketimi
Gelişen teknoloji ile enerjiyi daha verimli
Bulaşık makineleri
kullanmaya başlayan cihazlar, etiketlerin tekrar için kapasite
değerlendirilmesi zorunluluğunu ortaya çıkar-
mıştır. Avrupa Birliği ülkeleri ve Türkiye’nin ortak dB biriminden
çalışması ile etiketler tekrar düzenlenmiştir. Yeni gürültü miktarı ve
etiketlerde cihazların verimlilik ölçekleri hazırla- çalışma süresi
nırken hesaplama yöntemleri değişmiştir. Görsel 4.14: Yeni enerji verimliliği etiketleri
4.4.2. VERİMİ ARTIRACAK ÖNERİLER

Enerji verimliliği konusunda kısıtlamalar getiren bazı yasalar vardır. Bu yasalardan en bilineni ter-
modinamik yasalarıdır. Termodinamik yasaları, Newton yasalarının sonucu değildir. Bu nedenle bu ya-
saların etrafından dolanarak ortaya koydukları kısıtlamaların aşılabileceği yanılgısına düşülmektedir.
Bugüne kadar birçok mucit ve bilim insanı değişik tasarımlar ortaya koyduysa da termodinamik yasala-
rının ortaya koyduğu kısıtlamalar nedeniyle tasa-
rımlarının çalışması mümkün olmamıştır.
Devridaim makinesi, bu hayalin gerçekleştiril-
mesi için tasarlanan düzenektir. En eski devridaim
makinesi tasarımı, 1150 yılında Hintli matematikçi
ve gök bilimci Bhaskara’nın (Baskara) geliştirdiği
düzenektir. Görsel 4.15’te verilen düzenek ise Hol-
landalı matematikçi ve mühendis Simon Stevin’ın
[Saymın Sitivın (1548-1620)] geliştirdiği düzenek-
tir. Simon Stevin, tasarımında eşit kütleli bilyeleri
birbirine bağlayıp eğimleri birbirinden farklı olan
birleştirilmiş eğik düzleme yerleştirmiştir. Sağ taraf-
taki eğik düzlemin eğimi daha fazla olduğu için sağ
Görsel 4.15: Simon Stevin tarafından geliştirilen devridaim makinesi
tarafa etkiyen kuvvetin fazla olacağı düşünülmüş,
sonucunda devridaim yapacağı beklenmiştir. Bu makinelerin çalışmamasının nedeni, çalışma sırasında
istenmeyen enerji dönüşümlerinden dolayı (mekanik düzeneklerde sürtünme ve sürtünmeye bağlı ısı
enerjisinin ortaya çıkması) ilk aktarılan enerjinin gitgide sönümlenmesidir.
Enerji Tasarrufu İçin Neler Yapılabilir?

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu tarafından her yıl Ocak
ayının ikinci haftasında Enerji Tasarrufu Haftası etkinlikleri düzenlenmektedir. Bu etkinlikler kapsamında
Millî Eğitim Bakanlığı ve TÜBİTAK iş birliği ile “enerji tasarrufu” konulu yarışmalar düzenlenmektedir.
Enerjide tasarruf yapılması hem aile bütçesi hem de devlet bütçesindeki maliyet yükünü azaltır. Kulla-
nılan enerjinin %60’ı başka ülkelerden temin edilmektedir. Aydınlatmada, ısınmada ya da soğutmada
kullanılan enerji verimliliği için bir düzenek tasarlamak zor ve zahmetli bir süreçtir. Evlerde, okullarda
enerji tasarrufu önemli bir konudur. Basit önlemler ile %50’ye varan tasarruf sağlanması mümkündür.
Enerjinin kullanıldığı her alanda alınacak önlemler ile enerji verimliliğinin artırılması sağlanabilir.

4. ÜNİTE
Okulda ya da evlerde enerji verimliliği için alınabilecek önlemlerin neler olduğunu tartışı-
nız. Tartışma sonucunda ulaştığınız bulguları ilgili alana yazınız.
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
4.5. ENERJI KAYNAKLARI

Enerji, insanlığın zorunlu ihtiyaçlarından olup endüstrileşme ve modern ekonomik sistemin üze-
rinde durduğu en önemli unsurdur. Gıda, tarım, nakliye ve ham madde işleme alanlarında enerji talebi
gittikçe artmaktadır. Artan enerji ihtiyacı, kullanılan kaynakların azalması, çevre sorunları gibi nedenler
yeni ve temiz enerji kaynakları arayışına sebep olmaktadır.
4.5.1. YENİLENEMEZ VE YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARI

Enerji kaynakları yenilenebilir ve yenilenemez kaynaklar olarak iki grupta incelenir.
YENİLENEMEZ ENERJİ KAYNAKLARI
Yenilenemez enerji kaynakları, kullanıldıktan sonra tekrar kullanılmaları mümkün olmayan kaynak-
lardır. Bu kaynaklar iki grupta incelenebilir. Bunlar fosil yakıtlar ve nükleer enerjidir.
Fosil Yakıtlar
Bu grupta petrol, kömür ve doğal gaz bulunur (Görsel 4.16). Fosil yakıtların temelinde hayvan ve
bitki organizmalarında depo edilen kimyasal bağ enerjisi yatmaktadır. Günlük hayatta enerji kaynağı ola-
rak kullanılan benzin, mazot, LPG; araç ve gereçlerin imal edilmesinde kullanılan plastik, teflon, boya,
naftalin gibi ürünler petrol kaynaklı ürünlerdir. Kömür, petrol ve doğal gazın oluşum süreci toprak altında
binlerce yılda tamamlanmaktadır. Bununla birlikte gelişen teknoloji sayesinde bu ürünler yer altından
hızla çıkarılarak kullanılabilmektedir.
Görsel 4.16: Petrol, kömür ve doğal gaz çıkarılan tesisler
Fosil yakıtların kullanımı sonucunda hava, toprak ve su kirliliği oluşmaktadır. Özellikle atmosfere
yayılan karbondioksidin (sera gazları) küresel ısınmaya neden olduğu bilinmektedir. 2021 yılında IQAir
[(Aykueyır) International Quality Air (hava kalitesini değerlendiren kuruluş)] tarafından yapılan değer-
lendirmeye göre dünyada insan nüfusunun yaşadığı toplam alanın %3,2’lik bölümünde hava kalitesi
yaşanabilir standartların altındadır. Hava kalitesinin bozulması sonucu asit yağmurları ve solunum yolu
rahatsızlıkları ortaya çıkmaktadır. Fosil yakıtların rezervleri sınırlıdır. Bu yüzden fosil yakıtlar, enerji ve-
rimliliği açısından uygun olmayan yakıtlardır.

ENERJİ
Nükleer Enerji
Yenilenemeyen enerji kaynaklarının ikinci gru-
bunda nükleer enerji bulunur. Nükleer enerji, rad-
yoaktif madde olarak tanımlanan uranyum ya da
plütonyum gibi ağır metallerin çekirdeklerinin par-
çalanarak reaktörler yardımıyla ortaya çıkan enerji-
nin kullanılması ilkesine dayanır. Dünyada elektrik
enerjisinin %20’si hâlen nükleer santrallerde üretil-
mektedir (Görsel 4.17). Uranyum ya da plütonyum
üretimi, oldukça maliyetlidir ve bu süreçte çevreye
de zarar verir. Ayrıca nükleer santrallerin kurulu-
mu ve işletilmesi de oldukça maliyetlidir. Nükleer
santraller için en büyük sorun nükleer santrallerin
Görsel 4.17: Nükleer enerji santrali
atıklarıdır. İnsan ve çevre sağlığı açısından olduk-
ça tehlikeli olan atıklar, özel depolama tanklarına alınır. İnsan nüfusunun çok az olduğu bölgelere gö-
mülerek yok edilmeye çalışılır. Ayrıca doğal afetlerde yaşanan sızıntı veya patlama gibi olasılıklar se-
bebiyle nükleer santraller, çevrede geri dönülemez kirlilik oluşturabilir. Bu duruma 1986 yılında Çernobil
Nükleer Santralinde ve 2011 yılında Fukushima (Fukuşima) Nükleer Santralinde yaşanan kazalar örnek
verilebilir. Nükleer santrallerin avantajları ise çevreye sera gazı yaymaması ve uzun süreli çalışma için
verimliliğinin fosil yakıtlara göre çok daha yüksek olmasıdır.
AKLINIZDA OLSUN
• Yenilenemez enerji kaynaklarının hepsi çevreyi kirletmektedir.
• Fosil yakıtlar hava kirliliğine neden olmaktadır.
• Nükleer enerji kaynaklarından çıkan atıkların toprağa gömülmesi toprağın kirlenmesine neden olmaktadır.
YENILENEBILIR ENERJI KAYNAKLARI

Yenilenebilir enerji kaynakları, alternatif enerji kaynakları şeklinde de tanımlanır. Bu kaynakların
en bilinen özellikleri doğaya zarar vermemeleridir. Yenilenebilir enerji, doğal süreçlerde var olan enerji
akışından elde edilen enerjidir. Günümüzde küresel enerjinin %80’i fosil yakıtlardan elde edilmektedir.
Yenilenebilir enerji kaynakları; kömür, petrol ve doğal gaz gibi fosil yakıtlara olan bağımlılığı azaltmada
en önemli rolü üstlenmektedir. Gelecekte fosil yakıt kaynaklarının rezervlerinin tükenmesinden sonra
kullanılabilecek enerji kaynaklarıdır.
Hidrolik Enerji
Hidrolik enerji, nehirlere kurulan barajlarla elde edilen enerjinin ismidir (Görsel 4.18). Nehir suyu,
baraj gölünde depolanarak istenildiğinde santralde
bulunan jeneratörlerin elektrik üretmesi için kullanı-
lır. Dünyada elektrik enerjisinin %20’si hidroelektrik
santrallerden karşılanır. Hidroelektrik santraller kir-
lilik oluşturmaz, bu santrallerin sera gazı salınımla-
rı yoktur. Hidrolik enerji, doğal kaynaklardan elde
edildiği için enerjide dışa bağımlılığı önler. Hidro-
elektrik santraller, nehirlerin akış rejimini düzenle-
yerek sulama ve taşkınların önlenmesine yardımcı
olur. Bununla birlikte inşaat süreleri uzundur ve her
yerde kurulabilir özellikte değildir. Yatırım maliyet-
leri de yüksektir. Etkili yağış alan bölgelerde yapı-
larının bozulma tehlikesi de vardır. Görsel 4.18: Hidroelektrik santral

4. ÜNİTE
Jeotermal Enerji
Jeotermal enerji; basınç altında, yer kabuğu-
nun derinliklerinde birikmiş sıcak su, buhar veya
sıcak-kuru kayaçların ısı enerjisi olarak tanımlanır.
Jeotermal enerji, yağış kaynaklı suların yer altı-
na süzüldükten sonra magma tabakasının ısıttığı
kayalık katmanlardan geçerek tekrar yeryüzüne
çıkması sonucu ortaya çıkar. Yeryüzüne çıkan bu
enerji, buhar veya sıcak su kaynağı olarak kullanı-
lır. Jeotermal enerji, evlerin veya tarım alanlarının
ısıtılmasında ya da elektrik üretilmesinde kullanılır.
Jeotermal elektrik santralleri, ilk olarak 20. yy. baş-
larında kullanılmıştır (Görsel 4.19). Türkiye, dün-
yanın 7. büyük jeotermal enerji potansiyeline sa- Görsel 4.19: Jeotermal elektrik santrali
hiptir. Jeotermal enerjiden elektrik üretiminde ise ilk 5 ülke arasında yer almaktadır. Jeotermal enerji;
temiz, yüksek, verimli ve güvenli bir enerji türüdür. İklim koşullarından etkilenmez ve ileri teknoloji
gerektirmez. Bununla birlikte her yerde bulunmaması ve kireçlenmeye neden olarak toprak yapısının
bozulması gibi dezavantajları vardır. Ayırma ve temizleme işlemlerine rağmen bazen bacadan sızan
karbondioksit ve hidrojen sülfür gibi gazlar çevre için tehlikeli olabilirken santralin cihazlarına zarar da
verebilmektedir.
Güneş Enerjisi
Güneş enerjisi, güneş ışığının enerji kaynağı
olarak kullanıldığı teknolojidir. Güneş enerjisi, Gü-
neş’in çekirdeğinde meydana gelen termonükleer
tepkimeler sonucunda oluşur. Açığa çıkan enerji,
ışık ışınları şeklinde uzaya yayılır. Güneş enerjisi-
nin kullanılması ile ilgili çalışmalar 1970’li yıllardan
sonra hız kazanmış, enerji dönüşüm sistemlerinin
maliyetleri azalmış, kullanılabilirliği artmıştır. Enerji
kaynakları çevreye verdiği zarar açısından düşü-
nüldüğünde güneş enerjisi, en temiz enerji kaynağı
olarak görülmektedir. Türkiye, güneş enerjisi açı-
sından şanslı konumdadır. Devlet Meteoroloji İşleri
Görsel 4.20: Güneş kolektörü
Müdürlüğü verilerine göre günlük ortalama 7,2 sa-
atlik güneş ışığı kullanma süresi ile Türkiye, bu enerjiyi Avrupa ülkelerinin tümünden daha fazla kul-
lanma şansına sahiptir. Türkiye’de güneş kolektörü (Görsel 4.20) hâlen su ısıtma için kullanılmaktadır.
Güneş pillerinin (Görsel 4.21) kullanımı ise yeni
yaygınlaşmaya başlamıştır. Güneş kolektörlerinde
kullanılan sistem, güneş ışınlarıyla taşınan enerji-
nin koyu renkli yüzeyde soğurulmasını sağlayarak
kolektörde dolaşan suyun sıcaklığının aktarılması
ilkesine dayanır. Güneş pilleri ise güneşten gelen
ışınların elektrik enerjisine dönüştürülmesi ilkesine
dayanmaktadır. Bugün fosil yakıtların rezervlerinin
azalmasına bağlı enerji ihtiyacının karşılanma-
sında en önemli kaynak güneş enerjisidir. Güneş Görsel 4.21: Güneş pilleri
enerjisi, tükenmeyen bir enerji kaynağıdır. Güneş var oldukça kullanılabilecek en temiz enerji kaynağı-
dır. Karmaşık teknolojiye ihtiyaç duymadığı için işletme maliyetleri azdır. Bununla birlikte ışınlar sürekli
olmadığı için gün ve gece dönüşümü yaşanmasından kaynaklı depolama gerektirmektedir. Güneş ener-
jisi sisteminin kurulumu ile ilgili ilk yatırım masrafları da fazladır.

ENERJİ
Hidrojen Enerjisi
“Bilinen evrende en fazla bulunan madde ne-
dir?” diye sorulduğunda yanıt hidrojen olur. Hidro-
jen, yıldızların ham maddesi ve enerji kaynağıdır.
Hidrojen için düşünülen ilk kullanım şekli enerji
taşıyıcısı olarak kullanılması olmuştur. Bu konuda
çalışmalar hâlâ devam etmektedir. Hidrojen ener-
jisinin en kolay kullanım şekli olarak hidrojen pilleri
(Görsel 4.22) dikkati çekmektedir. Hidrojenin içten
yanmalı motorlarda kullanılabilir hâle getirilmesi
sayesinde fosil yakıtlardan kalan boşluğun doldu-
rulması yönünde kullanılması da planlanmakta-
dır. Hidrojen enerjisi, düşük hava kirliliği etkisi ve
yüksek verimliliği sayesinde son yıllarda ulaştırma
Görsel 4.22: Hidrojen pili
sektöründe geniş kullanım alanı bulmuştur. Hidro-
jen enerjisinin üretilmesi ve depolanması kolaydır. Bu enerji, diğer enerji türlerine kolayca dönüştürüle-
bilir. Hidrojen enerjisi, yüksek verimlidir ve çevreye zarar vermez. Sürekliliği sağlanabilir olan bu enerji,
uzun mesafelere enerji iletimini kolaylıkla gerçekleştirebilir. Bununla birlikte hidrojen enerjisinin elde
edilmesi için mutlaka başka enerjilere ihtiyaç vardır. Oksijen ile kolaylıkla tepkimeye girebilir olması ve
sıvı hâlde taşınması, depo edilmesi sırasında sorun yaratabilmektedir.
Rüzgâr Enerjisi
Rüzgâr, alternatif enerji kaynakları içinde en
az hidrojen kadar temiz bir enerji kaynağı sayıla-
bilir. Dünya genelinde yatırımın en fazla olduğu
kaynaktır. Rüzgâr enerjisinin üretiminin yapıldığı
bölgelere rüzgâr tarlaları ismi verilmiştir. Rüzgâr
tarlalarına inşa edilen, rüzgâr türbini adı verilen,
çok büyük pervaneleri bulunan araçlar rüzgârın
kinetik enerjisini elektrik enerjisine dönüştürür
(Görsel 4.23). Merkezî üretim yerine küçük üniteler
hâlinde, ihtiyacı karşılayacak kadar rüzgâr türbini
üniteleri kurulmaktadır. Üniteler kurulmadan önce
rüzgâr atlası çalışması yapılır. Bu da ünitenin ku-
rulduğu yerin coğrafi özelliklerine göre değişir. Ge- Görsel 4.23: Rüzgâr türbinleri
lecekte elektrik üretiminin %15’lik kısmının rüzgâr türbinlerinden karşılanması beklenmektedir. Rüzgâr
enerjisi, temiz ve emisyonsuz (atıksız) bir enerji kaynağıdır. Yakıt maliyeti olmadığından işletme mali-
yetleri düşüktür. Bakımı yapıldıkça uzun süre çalışabilen türbinler sayesinde verimli bir kaynak sayılır.
Rüzgâr tarlalarının kurulması kısa sürede tamamlanır. Bununla birlikte enerji üretimi rüzgâra bağımlı ol-
duğu için mevsimsel döngülerden etkilenir. Türbinler kuşların göç yollarına kurulduğunda kuşların zarar
görmelerine neden olabilmektedir. Bazen türbinlerin çalışması gürültülü olabilmektedir. Elektromanyetik
iletişimi engelleyebilme riskleri de vardır.
Rüzgâr enerjisi için verilen

l. Çevreye hiçbir zararı yoktur.
ll. Emisyonsuz enerji kaynağıdır.
lll. Sürekli elektrik elde edilebilir.

4. ÜNİTE
Biyokütle Enerjisi
Biyokütle enerjisi; bitki, hayvan atıklarının ve evsel atıkların bazı
işlemlerden geçirilmesiyle elde edilen enerjidir. Biyokütle, yenilenebilir or-
ganik madde içeren atıktır. Hızlı büyüyen ağaçlar, biyokütle alanında ham
madde olarak kullanılmaktadır (Görsel 4.24). Aynı zamanda otçul hay-
van dışkıları da biyokütle olarak tanımlanır. Biyoyakıtların içindeki karbon,
bitkilerin fotosentez yoluyla elde ettiği karbon olduğu için Dünya atmos-
ferinde karbon birikimine neden olmaz. Bu nedenle fosil yakıtlar yerine
biyoyakıtların kullanılması ülkelerin gündemindedir. Biyoyakıtlar; plastik, Görsel 4.24: Ağaç yongasından elde
kâğıt gibi sanayi ürünlerinin yapımında da kullanılır. Aynı zamanda araçla- edilen biyoyakıt
ra yakıt sağlamak için biyodizel üretimi de sürmektedir. Biyokütle, enerji kaynağı olarak kendini sonsuza
kadar yenileyebilecek bir kaynaktır. Çevre kirliliği oluşturmaz ve depolanması kolaydır. Sera etkisi oluş-
turmaz. Bununla birlikte su tüketimini artırması ve toprak erozyonuna yol açması sebebiyle ekosistemi
bozma özelliği vardır.
Dalga Enerjisi
Dalga enerjisi, büyük su kütlelerinin bulunduğu bölgelerde gizlenmiş
bir enerji kaynağıdır. Güneş ve rüzgârın birleşmesinden oluşan etkiyle ok-
yanus ve deniz yüzeyinde oluşan dalgaların taşıdığı kinetik enerji, bazı
düzenekler yardımıyla elektrik enerjisine dönüştürülür (Görsel 4.25). Ge-
nelde şamandıra adıyla anılan bu düzenekler, dalgaların salınımının oluş-
turduğu basınç etkisiyle ortaya çıkan hareket enerjisini elektrik enerjisine
dönüştürür. Burada üretilen elektrik enerjisi, kablolar yardımıyla kıyıda
bulunan toplama ve depolama ünitesine aktarılır. Dalga enerjisi, temiz ve Görsel 4.25: Dalga enerjisini elektrik
sınırsız bir enerjidir. Deniz ve okyanus üzerine kurulduğu için tarım alan- enerjisine çeviren düzenek
larına, insanlara ve hayvanlara zarar vermez. Yerleşik yapısı sayesinde deniz yaşamının çoğalmasına
yardımcı olur. Bununla birlikte birim enerji maliyeti yüksektir. Deniz ulaşımında bazen aksamalara yol
açar. Dalga rejimi yıl boyunca düzenli olmadığı için güvenilir bir kaynak değildir.
Yenilenebilir enerji D 1. Çıkış

kaynaklarının çevre-
Enerji kaynağı D ye ve doğaya hiçbir Y 2. Çıkış
zamanla tükenmi- zararı yoktur.
yorsa yenilenebilir
D Y D 3. Çıkış
enerji kaynağı
Doğal gaz yenilenebi-
Enerji sağlayan olarak ifade edilir.
lir enerji kaynağıdır. Y 4. Çıkış
her şey enerji
kaynağı olarak
kullanılabilir. Nükleer enerji D 5. Çıkış
Enerji kaynağı za-
Y yenilenebilir enerji
manla tükeniyorsa D
kaynağıdır. Y 6. Çıkış
yenilenemez enerji
kaynağı olarak ifade Yenilenebilir enerji
edilir. Y kaynakları çevre dos- D 7. Çıkış
tu enerji kaynakları
olarak ifade edilir. Y 8. Çıkış
“Enerji Kaynakları” konusu ile ilgili yukarıda verilen tanılayıcı dallanmış ağaç üzerindeki
ifadeleri değerlendiriniz. Soldaki ilk kutudan başlayınız; verilen ifade doğru ise (D) okunu,

ENERJİ
OKUMA METNI
ÇEVRECI ENERJI KAYNAKLARI

MIKROALGLER
(…)
Biyokütle, bitkilerden ve hayvanlardan elde edilen organik maddelerdir. Örneğin odun bi-
yokütle türlerinden biridir. Geçmişte insanlar odun yakarak ısınıyor ve yemeklerini pişiriyordu.
Orman ürünleri dışında yağlı tohumlar, şeker ve nişasta içeren bitkiler, hayvan yağları ve evsel
atıklar diğer biyokütle kaynaklarından bazıları.
(…)
Biyokütle kaynaklarının dünyanın enerji ihtiyacını karşılayabilmesi için hem büyük miktarda
üretilebilmeleri hem de verimli bir şekilde enerjiye dönüştürülebilmeleri gerekiyor. Ancak bitkile-
rin biyokütle kaynağı olarak yetiştirilebilmesi için geniş toprak alanlara ve suya ihtiyaç var. Bu
ürünlerin yetiştirilmesi sırasında verimi artırmak amacıyla kimyasal gübreler ve tarım ilaçları kul-
lanılabilir. Bu faktörler biyokütle kaynaklarının üretiminde çevreyle ilgili sorunlara neden olabilir.
Mikroalglerin geleneksel biyokütle kaynaklarıyla ilgili karşılaşılan bu sorunlara çözüm olabileceği
düşünülüyor.
Mikroalgler karada yaşayan bitkilerden daha hızlı ve yüksek verimle güneş enerjisini kimya-
sal enerjiye dönüştürür. En uygun büyüme koşullarında mikroalglerden bir günde bir metrekare
alanda 10-30 gram (yani bir yılda bir hektar alanda ortalama 50 ton) biyokütle üretilebilir. 1 gram
biyokütle üretilirken yaklaşık 2 gram kar-
bondioksit kullanılır.
Mikroalgler açık havuzlarda ya da bi-
yoreaktör ismi verilen yapay ortamlarda
yetiştirilebilir. Biyoreaktörlerde mikroalg-
lerin gelişmesi için gerekli sıcaklık, ışık
yoğunluğu, karbondioksit ve diğer besin
maddelerinin miktarı sürekli kontrol edilir.
Açık havuzlar maliyet açısından ekonomik
sistemlerdir. Bu sistemlerde çevredeki atık
sular kullanılır. Biyoreaktörlerde ise mik-
roalglerin biyokütle üretme verimliliklerini
artırmak için en uygun koşullar oluşturulur.
Ancak bu yöntemin maliyeti yüksektir.
Mikroalglerin yapısındaki karbonhidrat (örneğin şeker, nişasta) ve lipit gibi kimyasal mad-
deler doğrudan enerji kaynağı olarak kullanılabilir. Ayrıca bu maddeler çeşitli kimyasal süreçler
sonucu hidrojen, metan, etanol gibi maddelere dönüştürülerek enerji elde edilebilir.
Bir biyokütle kaynağı olarak mikroalglerin verimli bir enerji kaynağı olabilmesi için yetiştirme,
biyoyakıt elde etme ve biyoyakıtların enerjiye dönüşmesi süreçlerindeki toplam maliyet ve enerji
verimlilik değerlerinin fosil yakıtlarla rekabet edebilecek düzeyde olması gerekiyor.
Günümüzde yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçlar henüz bu değerlere ulaşılamadığı-
nı gösteriyor. Ancak mikroalglerin enerji verimliliği yüksek bir biyokütle kaynağı olarak kullana-
bilmesi için bilim insanları farklı mikroalg türleri ve farklı üretim süreçleri üzerinde araştırmalar
yapmaya devam ediyor.
Dr. Tuba Sarıgül, TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi, C: 51, S: 992, s. 80-83.

4. ÜNİTE


( )D
1. Günlük hayatta enerji birimi olarak kalori kullanılabilir. ( )Y
( )D
2. Enerji harcayan herkes iş yapar.
( )Y
3. İş-enerji teoremine göre yapılan iş, cisimde enerji ( )D
olarak depolanır. ( )Y
( )D
4. Enerji, bir türden diğer türe dönüşürken kaybolmaz.
( )Y
5. Esneklik potansiyel enerjisi sadece yaylarda ( )D
gözlemlenir. ( )Y
( )D
6. Canlılar var olmayan bir enerjiyi üretebilir.
( )Y
7. Yenilenemez enerji kaynakları çevre kirliliğine ( )D
neden olmaktadır. ( )Y
güç verim kimyasal skaler ısı

yenilenebilir korunur watt yapar korunmaz
yenilenemez mekanik jeotermal joule ters
esneklik potansiyel doğal gaz doğru yapmaz kütle
8. Hareket doğrultusuna dik kuvvetler iş ………………………… .

9. İş ………………………… bir büyüklüktür.
10. Birim zamanda yapılan işe ………………………… denir.
11. SI birim sisteminde güç birimi ………………………… .
12. Öteleme kinetik enerjisi hızın karesi ve ………………………… ile doğru orantılıdır.
13. Yer çekimi potansiyel enerjisi, referans noktasından olan yükseklik ile ……………………...... orantılıdır.
14. Sıkıştırılmış yaydaki enerjiye ………………………. enerjisi denir.
15. Sürtünmeli sistemlerde sürtünmeden dolayı enerjinin bir kısmı ……………………..... enerjisine dönüşür.
16. Sürtünmeli ortamda cismin mekanik enerjisi ………………………… .
17. Canlıların besinlerden elde ettiği enerji ………………………. enerjidir.
18. Bir sistemde yapılan işin harcanan enerjiye oranına ………………………… denir.
19. Nükleer enerji ………………………… enerji kaynağıdır.
20. ………………………… fosil yakıtlardandır.
21. Yer altından çıkan sıcak sulardan elde edilen enerjiye ………………….....… enerji denir.
22. Biyokütle enerjisi ………………………… enerji kaynağıdır.

23. Fiziksel anlamda, “iş”, “güç”, “enerji” ve “net iş” kavramlarını açıklayınız.
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
24. Yatay sürtünmesiz düzlemde bulunan ve esnek olmayan katı cisme uygulanan kuvvetler şekilde
gösterilmiştir.
Buna göre hangi kuvvetler iş yapabilir?
F4
F3
F1
F2
Yatay
25. Yatay düzlemde bulunan bir cisme yatay zemine paralel 12 N büyüklüğünde kuvvet uygulanarak
cismin 8 m yer değiştirme yapması sağlanıyor.
Kuvvetin cisim üzerine yaptığı iş kaç J olur?
12 N
Yatay
d=8m
26. Yatay düzlemde bulunan m ve 2m kütleli K ve L cisimlerine F ve 2F büyüklüğündeki kuvvetler, yola

paralel olarak şekildeki gibi uygulanıyor.
WK
Kuvvetlerin cisimler üzerine yaptığı işlerin oranı kaçtır?
F WL
K m Yatay
2x
L 2m 2F
Yatay

4. ÜNİTE
27. Sürtünmelerin ihmal edildiği sistemde bir cisme yola paralel olarak 21 N ve 6 N büyüklüğünde birbi-
rine zıt yönlü kuvvetler uygulanarak 11 m yol aldırılıyor.
Cisim üzerine yapılan net işin miktarı kaç J olur?
6N 21 N
Yatay
d = 11 m
28. Yatay sürtünmeli yolda bulunan cisme yola paralel olarak 15 N büyüklüğünde bir kuvvet uygula-
narak 8 m yol aldırıldığında cisim üzerine yapılan net iş 100 J oluyor.
Buna göre sürtünme kuvvetinin yaptığı iş kaç J olur?
(Yol boyunca sürtünme kuvveti sabittir.)
15 N
Yatay
d=8m
29. Yatay sürtünmeli sistemde bulunan 4 kg kütleli cisme yola yatay F kuvveti uygulanarak 10 m yol
aldırılıyor.
m = 4 kg Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş kaç J olur? (g = 10 m/s2 alınız.)
F
k = 0,2 Yatay
30. Sürtünmelerin önemsenmediği şekildeki sistemde K cismi, ağırlığı önemsiz ip yardımıyla 3 kg kütleli cisme
bağlanmıştır.
Sistem serbest bırakılarak K cismine yatayda 6 m yol al-
K cismi
dırıldığında 3 kg kütleli cismin kinetik enerjisi 108 J olduğu-
na göre K cismi üzerine yapılan işin değeri kaç J olur?
(g = 10 m/s2 alınız.)
3 kg

31. Yatay düzlemde durmakta olan cisme uygulanan net kuvvetin yola bağlı değişimini gösteren grafik
şekilde verilmiştir.
10 m sonunda cisim üzerine yapılan net iş kaç J olur?
Fnet (N)
18
5 10 x (m)
32. Yatay düzlemde durmakta olan bir cisme uygulanan net kuvvet-yol grafiği şekildeki gibidir.
Fnet (N) Buna göre I, II ve III aralıklarında kuvvetin yaptığı işin büyük-
lük sıralaması nasıl olur?
I II III
x 2x 3x x (m)
33. 2 dakikada 2.400 J iş yapan bir kişinin gücü kaç W’tır?
34. Sürtünmenin önemsenmediği, yatay düzlemde durmakta olan bir cisme uygulanan net kuvvetin yola
bağlı grafiği aşağıda verilmiştir.
Fnet (N) Cisim 12 m’lik yolu 2 s’de aldığına göre cisme uygulanan güç
kaç W’tır?
7
0 12
x (m)

4. ÜNİTE
35. Yatay sürtünmesiz düzlemde durgun hâlde bulunan, m kütleli cisme yatay doğrultuda 15 N büyük-
lüğündeki kuvvet; şekildeki gibi 4 s boyunca uygulanıyor.
Cisim bu sürede 20 m hareket ettiğine göre harcanan güç
m kaç W’tır?
15 N
Yatay
d = 20 m
36. “Potansiyel enerji” ve “kinetik enerji” kavramlarını açıklayınız.

............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
37. Hızı 5 m/s olan 6 kg kütleli cismin öteleme kinetik enerjisi kaç J olur?
38. Kütlesi 2 kg olan düzgün türdeş cismi l konumundan ll konumuna getirmek için yer çekimi kuvve-
tine karşı yapılması gereken iş kaç J olur? (g = 10 m/s2 alınız.)
6m
1m
Yer
I II
39. Kütlesi 3 kg olan cisim yerden 5 m yukarı taşınırsa cismin potansiyel enerjisi ne kadar artar?
(g = 10 m/s2 alınız.)

40. 3m ve 2m kütleli X ve Y cisimleri bir ip yardımıyla tavana bağlanarak şekildeki gibi asılmıştır.
Buna göre cisimlerin yere göre potansiyel enerjileri oranı
EX
kaçtır?
EY
2m
Y
3m
X 2h
h
Yer
41. Amortisör, motorlu araçlarda sarsıntı hareketlerini gidermeye yarayan bir düzenektir. Bir otomo-
bilin amortisörlerinde kullanılmak üzere tasarlanan yaya 150 N büyüklüğünde kuvvet uygulandı-
ğında yay 1 cm sıkışıyor.
Buna göre
a) Yay sabitini bulunuz.
b) Yayda depo edilen esneklik potansiyel enerjisini bulunuz.
42. 2 kg kütleli cismin hızını 6 m/s’den 8 m/s’ye çıkarmak için cismin üzerinde kaç J iş yapılmalıdır?
(Sürtünmeler önemsizdir.)
43. Durgun hâlde bulunan 2 kg kütleli cisim üzerine 10 N büyüklüğünde kuvvet 10 m boyunca uygula-
nıyor. Cismin son hızı kaç m/s olur? (Sürtünmeler önemsizdir.)
44. İlk hızı 4 m/s olan 2 kg kütleli cisme hareketiyle aynı yönde kuvvet uygulanarak cismin üzerinde 9 J
net iş yapılırsa cismin son hızı kaç m/s olur?

4. ÜNİTE
45. İlk hızının büyüklüğü v olan cismin kinetik enerjisi E’dir. Cismin hızı 2v yapılırsa kinetik enerjisi
kaç E olur?
46. Sürtünmelerin önemsenmediği ortamda kütleleri m ve 3m olan

m K ve L cisimleri şekildeki konumlarından serbest bırakılıyor.
K
vK
Cisimlerin yere çarpma hızları vK ve vL olduğuna göre
vL
oranı kaçtır?
8h
3m
L
2h
Yer
47. Bir asansör motorunun gücü 900 W’tır. Bu asansör motoru 90 kg kütleli bir cismi 1 s’de en fazla
kaç m yukarı taşır? (g = 10 m/s2 alınız.)
48. Kütlesi 4 kg olan cisim, şekildeki sürtünmesi önemsiz yolun A

m = 4 kg noktasından 2 m/s hızla şekilde belirtilen yönde atılıyor. Cismin
A
yere göre A, B, C noktalarındaki kinetik, potansiyel ve me-
v = 2 m/s
kanik enerji değerlerini hesaplayınız. (g = 10 m/s2 alınız.)
5m C
3m
Yer B

49. Sürtünmenin önemsenmediği sistemde yerden 8 m yükseklik-

teki A noktasından serbest bırakılan 0,5 kg kütleli cisim, yatay
m = 0,5 kg
A düzlemde yay sabiti 2.000 N/m olan yaya çarpıyor. Buna göre
v=0 yay kaç cm sıkışır? (g = 10 m/s2 alınız.)
h=8m k = 2.000 N/m
Yatay yer düzlemi
50. Düşey kesiti verilen, yalnız LM bölümü sürtünmeli yolun K noktasından serbest bırakılan, 2 kg kütleli
cisim, şekilde belirtilen yörüngeyi izleyerek M noktasında duruyor.
Buna göre cismin hareketi boyunca sürtünme yüzünden
m = 2 kg
K ısıya dönüşen enerji kaç J olur? (g = 10 m/s2 alınız.)
h=6m
L M
51. Sürtünmelerin önemsenmediği bir ortamda fırlatılma hızı 10 m/s olan cismin çıkabileceği
yükseklik en fazla kaç m olur? (g = 10 m/s2 alınız.)
52. “Yenilenebilir" ve "yenilenemez” enerji kaynaklarını maddeler hâlinde yazınız.
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................

4. ÜNİTE
53. l. Salonun bir köşesinde duran masanın 55.

diğer köşeye kadar itilmesi F2
ll. 2. katın balkonundan bırakılan topun N
yere düşmesi
fs F1 Yatay
lll. Bir topa vurularak düşey yukarı atılması
A B
G
Yukarıdaki olayların hangilerinde cismin
hareketi boyunca fizik bilimine göre iş ya- Yatay ve sürtünmeli düzlemde durmakta olan
pılmıştır? cismin A noktasından B noktasına hareket
ettirilmesi sırasında uygulanan kuvvetler ser-
best cisim diyagramında gösterildiği gibidir.
D) ll ve lll E) l, ll ve lll F1 : Yola paralel uygulanan çekme kuvveti
F2 : Cisme düşey uygulanan ve dik bastıran
kuvvet
f s : Sürtünme kuvveti
G : Cismin ağırlığı
54. Fizik öğretmeni Aysun Hanım, öğrencilere
fizik bilimine göre iş yapılması için gerekli N : Normal kuvvet (zeminin cisme uyguladığı
şartları anlattıktan sonra öğrencilerden iş ya- dik kuvvet)
pılmasına örnek olabilecek görseller çizme- Buna göre verilen kuvvetlerden kaç tanesi
lerini istiyor. fizik bilimine göre iş yapmıştır?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
II. Esma 56.
Fnet
x
0 x 2x 3x
Yatay zeminde durmakta olan cisme etki eden
I. Zeynep III. Ömer net kuvvetin alınan yola bağlı değişim grafiği
şekildeki gibidir.
Buna göre
Zeynep, Esma ve Ömer yukarıda verilen
görselleri çizdiğine göre hangi öğrencilerin l. 0-x aralığında pozitif iş yapılmıştır.
çizimleri istenen amaca uygun olmuştur? ll. x-2x aralığında net iş yapılmamıştır.
A) Yalnız Ömer lll. 2x-3x aralığında cismin kinetik enerjisi azal-
mıştır.
B) Yalnız Esma
C) Yalnız Zeynep
D) Esma ve Zeynep A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve ll
E) Ömer, Esma ve Zeynep D) l ve lll E) l, ll ve lll

57. 59. Su motorları, bir yerdeki suyu daha yukarıya çı-

Tavan karmak veya bir noktadan başka bir noktaya ak-
İp İp İp tarmak için kullanılır.
T 4T 2T
Bir kuyuda bulunan suyu çıkarmak için kullanı-
K
lan X, Y, Z su motorlarının güçleri ve çalışma
h süreleri tablodaki gibidir.
M
h Motorun Adı Motorun Gücü Çalışma Süresi
L
X 3P 2t
h
Yer Y 4P t
Z 2P 3t
Şekildeki tavana asılı K, L, M cisimlerinin
iplerde oluşturdukları gerilme kuvvetleri sı- Buna göre motorların çalışma süreleri so-
rasıyla T, 4T, 2T’dir. Buna göre cisimlerin nunda harcadıkları enerjiler EX, EY, EZ ara-
yere göre potansiyel enerjileri olan EK, EL, sındaki büyüklük ilişkisi aşağıdakilerden
EM arasındaki ilişki nedir? hangisi gibidir?
A) Ex = Ez > Ey
A) EK > EL > EM
B) Ex = EY = Ez
B) EL > EM > EK
C) EY > EX > Ez
C) EK = EM > EL
D) EZ > EX > EY
D) EL = EM > EK
E) EX > EZ > EY
E) EK = EL = EM
60. F
58. K L M
F = 80 N KLM yatay yolunun yalnız LM bölümü sabit
sürtünmeli olup sürtünme kuvvetinin büyük-
lüğü F kadardır.Yolun K noktasında durmakta
m = 5 kg olan cisme yola paralel olarak M noktasına ka-
Yer dar F kuvveti uygulanıyor.
Buna göre cismin KL ve LM noktaları ara-
Yerde durmakta olan 5 kg kütleli demir küre, sındaki kinetik enerjisi hakkında aşağıdaki-
büyüklüğü sabit olan ve düşey doğrultu bo- lerden hangisi söylenebilir?
yunca uygulanan 80 N büyüklüğündeki kuv-
vetin etkisinde yerden 5 m yükseğe çıkarılıyor. KL LM
Buna göre demir küre üzerinde yapılan A) Değişmez Azalır
net iş kaç J olur? (Hava direnci ihmal edil- B) Değişmez Değişmez
miştir.)
C) Artar Azalır
D) Artar Artar
A) 25 B) 100 C) 150
E) Artar Değişmez
D) 250 E) 400

4. ÜNİTE
61. 63. Sürtünmesiz yatay düzlemde durmakta olan

cismin hızını v yapmak için gerekli en küçük
iş W kadardır.
Buna göre aynı cismin hızını 2v’den 3v’ye
çıkarmak için gerekli iş en az kaç W’dir?
2h A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
1. durum 2. durum
Özdeş ve türdeş tuğlalardan iki tanesi 1. du-
rumdaki gibi, üç tanesi de 2. durumdaki gibi
yatay zemin üzerine konuyor.
Tuğlaların yatay zemine göre toplam po- 64. Aynı boyutlardaki X ve Y küplerinden X’in küt-
tansiyel enerjileri 1. durumda E1, 2. du- lesi Y’nin kütlesinden büyüktür. X, yerden hX
E1 yükseklikte; Y, yerden hY yükseklikte iken küp-
rumda E2 olduğuna göre oranı kaçtır?
E2
lerin yere göre potansiyel enerjileri EX ve EY
3 arasındaki büyüklük ilişkisi EX > EY oluyor.
A) 1 B) 5 C)
4 14 8 Buna göre hX ve hY yükseklikleri arasındaki
D) 5 E) 2 büyüklük ilişkisi için
9 3
l. hX > hY
ll. hX = hY
lll. hY > hx
62. olarak verilen önermelerden hangileri doğ-
ru olabilir?
K S
h A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve ll
L R
h
M P
h
Yer
N
Şekildeki sürtünmesiz yolun K noktasın-

dan serbest bırakılan bir cisim için verilen
65. I. Ok atmak için gerilmiş yay
I. K noktasında iken yere göre hem potan- II. Kurulmuş oyuncak araba
siyel hem de kinetik enerjisi vardır. III. Gerilmiş paket lastiği
II. M ve P noktalarında yere göre potansiyel
IV. Duvarda asılı saat
enerjileri eşittir.
III. N noktasında iken yere göre sadece kinetik Yukarıda verilen durumlardan hangilerinde
enerjisi vardır. esneklik potansiyel enerjisi vardır?
IV. En fazla S noktasına kadar çıkabilir.
A) Yalnız I B) I ve III C) II ve III
ifadelerinden hangileri doğrudur? D) I, II ve III E) I, II, III ve IV
A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve III

D) I, II ve III E) II, III ve IV

66. 68.
k v
F F
Yatay düzlem
Yatay düzlem K L
x
Yay sabiti k olan yay şekildeki gibi F kuvveti Sürtünmeli yatay düzlemin K noktasından v
uygulanarak x kadar sıkıştırıldığında yayda de- büyüklüğünde hızla geçen cisme K noktasın-
polanan esneklik potansiyel enerjisi E oluyor. dan L noktasına kadar F büyüklüğündeki kuv-
vet, yola paralel olarak sürekli uygulanıyor.
Buna göre
F kuvvetinin KL arasında yaptığı iş 500 J
l. Yay sabiti, uygulanan kuvvete bağlı de- ise KL arasında sürtünme nedeniyle ısıya
ğildir. dönüşen enerji
ll. Kuvvet 2 katına çıkarsa sıkışma miktarı 2 l. 200 J
katına çıkar. ll. 500 J
lll. Sıkışma miktarı 2 katına çıkarsa depola- lll. 800 J
nan potansiyel enerji 2 katına çıkar.
değerlerinden hangileri olabilir?
D) l ve ll E) l, ll ve lll
69. • Rüzgâr enerjisi

• Nükleer enerji
• Dalga enerjisi
• Petrol enerjisi
• Doğal gaz enerjisi
Yukarıda verilen enerji türlerinden kaç ta-

nesi yenilenemez enerji kaynağıdır?
67. Ahmet ve Hatice, kütleleri farklı K ve L madde- A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
lerinden K’yi X dinamometresine, L’yi Y dina-
mometresine asıyor. 70. Enerji kaynaklarının avantaj ve dezavantajları
vardır. Bu dezavantajlardan biri küresel ısın-
Ölçümler aynı ortamda ve hatasız yapıldı-
maya neden olmalarıdır.
ğına göre
I. Güneş enerjisi
l. Dinamometrelerde okunan değer II. Rüzgâr enerjisi
ll. Dinamometrelerde depo edilen potansi- III. Jeotermal enerji
yel enerji Buna göre yukarıda verilen enerji kaynak-
lll. Dinamometrelerin uzama miktarı larından hangileri küresel ısınmaya doğru-
dan neden olmaz?
niceliklerinden hangileri eşit olabilir?
A) Yalnız Il B) Yalnız llI C) I ve II A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll
D) II ve III E) l, ll ve lll D) l ve ll E) l, ll ve lll
Ek sorular için
karekodu okutunuz.

5. ÜNİTE
ISI VE SICAKLIK
KONU BAŞLIKLARI
5.1. ISI VE SICAKLIK
5.1.1. ISI, SICAKLIK VE İÇ ENERJİ
5.1.2. TERMOMETRE ÇEŞİTLERİ
5.1.3. SICAKLIK BİRİMLERİ İLE İLGİLİ HESAPLAMALAR
5.1.4. ÖZ ISI VE ISI SIĞASI
5.1.5. ISI ALAN VEYA ISI VEREN SAF MADDELERİN SICAKLIĞINDAKİ DEĞİŞİM
5.2. HÂL DEĞİŞİMİ
5.2.1. SAF MADDELERDE HÂL DEĞİŞİMİ İÇİN GEREKLİ ISI MİKTARININ BAĞLI
OLDUĞU DEĞİŞKENLER
5.3. ISIL DENGE
5.3.1. ISIL DENGENİN SICAKLIK FARKI VE ISI İLE İLİŞKİSİ
5.4. ENERJİ İLETİM YOLLARI VE ENERJİ İLETİM HIZI
5.4.1. ENERJİ İLETİM YOLLARI
5.4.2. KATI MADDEDEKİ ENERJİ İLETİM HIZINI ETKİLEYEN DEĞİŞKENLER
5.4.3. ENERJİ TASARRUFU İÇİN ISI YALITIMI
5.4.4. HİSSEDİLEN VE GERÇEK SICAKLIK
5.4.5. KÜRESEL ISINMA
5.5. GENLEŞME
5.5.1. KATI VE SIVILARDA GENLEŞME VE BÜZÜLME
ANAHTAR KAVRAMLAR
• Enerji
• Isı iletim hızı
• Sıcaklık • Genleşme
• İç enerji • Büzülme
• Öz ısı • Isı yalıtımı
• Isı sığası • Hissedilen

sıcaklık
• Hâl değişimi • Küresel ısınma
• Isıl denge
Bu ünitede
• Isı, sıcaklık ve iç enerji kavramları ile bu kavramlar
arasındaki farkları,
• Isı, sıcaklık ve iç enerji arasındaki ilişkiyi,
• Sıcaklığın nasıl ölçüleceğini,
• Öz ısı ve ısı sığası kavramlarını,
• Hâl değişiminin nasıl gerçekleştiğini,
• Isıl denge kavramını,
• Isı enerjisinin bir yerden başka bir yere nasıl taşınabileceğini Ünite karekodu
ve enerjinin iletim hızını etkileyen faktörleri,

• Isı yalıtımının nasıl yapılacağını,
• Hissedilen sıcaklığın bağlı olduğu faktörleri,
• Küresel ısınmayı ve küresel ısınmaya karşı alınabilecek
önlemleri,
• Genleşme ve büzülme olaylarını öğreneceksiniz. Ünite sunu karekodu
5. ÜNİTE
Isı ve sıcaklık, birbirine karıştırılabilen ancak birbirinden farklı kavramlardır. Sıcaklıkları farklı
olan maddeler bir araya getirildiğinde ısı alan veya ısı veren maddenin sıcaklığı değişebilir ya da
madde hâl değişimine uğrayabilir. Bir enerji çeşidi olan ısı, farklı yollarla yayılabilmektedir. Enerji
tasarrufu için ise ısı yalıtımı önem taşımaktadır. Isı ve sıcaklığı öğreneceğiniz ünite öncesinde
aşağıda yer alan “Üniteye Başlarken” isimli giriş çalışmasını yapınız.
İnsan hayatında ısı ve sıcaklık kavramları önemli bir yer tutar. Sadece insan hayatı değil, tüm
canlı ve cansız varlıklar için de bu iki kavram, oldukça önemlidir. Yemek pişirmek için ısı kaynak-
larına ihtiyaç duyulurken yiyeceklerin çabuk bozulmaması için uygun sıcaklığa sahip ortamlara
ihtiyaç vardır. Üretimi yapılacak olan sebze ve meyvenin üretileceği ortamda diğer koşulların yanı
sıra ortamın sıcaklığı önemli bir rol oynar. Maddelerin katı, sıvı, gaz hâlinde olmasının temel ko-
şullarından biri de maddenin sıcaklığıdır. Tatil planlarının yapılmasından dışarı çıkarken giyilecek
kıyafetlerin seçimine kadar birçok olayda sıcaklık etkisi dikkate alınır.
Ev, okul, iş yeri gibi yaşam ve çalışma alanlarında sıcaklığın sürekli değişmesi olumsuz so-
nuçlar doğurur. Bu olumsuzlukları ortadan kaldırmak için insanlar, bulundukları ortamın sıcaklığını
sabit bir değerde tutmaya çalışırlar. Bir maddenin ya da ortamın sıcaklığı hakkında duyu organları
kullanılarak fikir sahibi olunabilir ama kesin bir şey söylenemez.
1. Yaşam alanlarında ortamların sıcaklığını sabit tutmak için hangi araçlar kullanılıyor olabilir?
2. Yiyeceklerin ve içeceklerin bozulmadan uzun süre saklanması için uygun ve sabit sıcaklıkları
oluşturmakta kullanılan araçlar neler olabilir?
3. Sıcaklığın yüksek veya düşük olmasının yanı sıra kısa sürede oluşan sıcaklık değişimlerinden
olumsuz etkilenen sebze ve meyve türlerini korumak için ne gibi tedbirler alınabilir?
4. Maddelerin sıcaklığı duyu organları kullanılarak tam anlamıyla ölçülemez. Sıcaklık ölçmek için hangi
ölçme aracı kullanılabilir?


ISI VE SICAKLIK
5.1. ISI VE SICAKLIK

Fizik biliminin alt alanlarından biri olan termodi-
namik, birçok mühendislik dalında sıklıkla kullanılır.
Meteoroloji; atmosferde meydana gelen hava
olaylarının oluşumunu, gelişimini ve değişimini ne-
denleri ile inceleyen, bu hava olaylarının canlılar
ve dünya açısından doğuracağı sonuçları araştıran
bir bilim dalıdır. Meteoroloji mühendisleri (Görsel
5.1), seçilen bir bölgede belli bir zaman diliminde
görülebilecek hava olaylarını gözlem ve analizlere
dayanarak öngörmeye çalışırlar. Yer, gemi, yüksek
hava, meteoroloji radarları ve meteoroloji uyduları
ile yapılan gözlemler; meteoroloji mühendislerinin
hava olaylarını öngörmede kullandıkları gözlemler- Görsel 5.1: Hava tahmini için gözlem yapan meteoroloji mühendisi
dir. Meteoroloji mühendisleri, bu gözlemleri bilimsel verilerle analiz edip hava tahminlerini ortaya ko-
yarlar. Denizcilik, havacılık, tarım gibi faaliyetler bu tahminlere göre yürütülür. Ayrıca günlük yaşantıda
dışarı çıkarken kıyafetleri ve eşyaları hava durumuna göre ayarlamak, gezi planları yapmak bu hava
tahminlerine göre şekillenir.
Otomotiv mühendisleri; otomobil, kamyon, otobüs gibi kara araçlarını tasarlarken başta aracın mo-
toru olmak üzere araç parçalarındaki ısınma sorunları ile ilgilenir.
Gıda mühendislerinin kullandığı yöntemlerle yemeklerin fırınlarda pişirilmesi, fabrikalarda üretilen
bazı yiyeceklerin şoklama denilen özel yöntemlerle soğutulması ısı ve sıcaklıkla ilgili olaylardandır. Ben-
zer şekilde sütlerin zararlı mikroorganizmalardan arındırılması için pastörize edilmesi özel bir ısıtma
yöntemine dayanır.
Ziraat mühendisleri ile çiftçilerin sebze ve meyve üretimi sürecinde dikkat etmeleri gereken en
önemli unsurlardan biri ortam sıcaklığıdır.
Malzeme mühendisleri, ürün geliştirmek için malzemeleri araştırıp malzemelerin özelliklerini geliştirir.
Geliştirmek istedikleri ürünlerin dayanıklılık, kullanışlılık gibi özelliklerini dikkate alarak tasarımlar yapar.
Ayrıca maddelerin sıcaklık değişimlerinden nasıl etkilendiğini araştırarak istenilen özelliklerde metal ala-
şımları hazırlar.
Günlük hayatta tüm insanlığın ortak sorun-
larından biri olan küresel ısınmaya karşı çözüm
bulmak için bilim insanları çalışmalar yapmakta,
devletler bazı tedbirler almaktadır. Küresel ısınma-
ya karşı alınacak tedbirlere bireyler de uymalı ve
çevreyi koruma konusunda üzerine düşen sorum-
lulukları yerine getirmelidir.
İnsan hayatı başta olmak üzere tüm varlıklar
için ısı ve sıcaklık kavramları, oldukça önemli bir
yer tutar. İnsanlar, günlük yaşamlarında bilimsel
bilgiye sahip olmasa da gündelik bilgi sayesinde
soğuk ve sıcaktan korunmayı öğrenir. Yiyeceklerin
bozulmaması için buzdolabında saklanması gerek- Görsel 5.2: Büyük binalarda iklimlendirme için kullanılan klima sistemi
tiğini, sıcak yiyeceklerden ve sıcak maddelere temas etmekten kaçınılması gerektiğini kavrar.
Yaşam ve çalışma alanlarında sıcaklığı belirli düzeyde tutmak için klima (Görsel 5.2) ve kalorifer gibi
iklimlendirme aygıtları kullanılır.

5. ÜNİTE
5.1.1. ISI, SICAKLIK VE İÇ ENERJİ

Termodinamik; ısı ve sıcaklık arasındaki ilişkinin yanı sıra ısı iletimi, ısı yalıtımı gibi konuları da ele alır.
Günlük hayatta ısı ve sıcaklık kavramları bazen birbirinin yerine kullanılsa da fizik bilimi anlamında
bu kavramlar birbirinden oldukça farklıdır. Termodinamikte kullanılan en temel kavramlar iç enerji, sı-
caklık ve ısıdır.
İç Enerji: Maddeyi oluşturan atom veya moleküllerin titreşim hareketi nedeniyle kinetik enerjileri,
aralarındaki çekim kuvveti nedeniyle de potansiyel enerjileri vardır. Maddedeki atom veya moleküllerin
sahip olduğu kinetik ve potansiyel enerjilerin toplamına iç enerji denir. İç enerji U sembolü ile gösterilir.
Birimi SI’da J olup kalori (cal) birimi de sıklıkla kullanılır.
Sıcaklık: Sıcaklık, maddeyi oluşturan atom veya moleküllerin sahip olduğu kinetik enerjilerinin or-
talamasının bir göstergesidir. Sıcaklık bir enerji türü değildir. Atom veya moleküllerin ortalama kinetik
enerjisindeki değişim; maddenin sıcaklığını, dolayısıyla fiziksel görünüşünü ve maddenin fiziksel hâlle-
rinden hangisinde bulunacağını belirler. Sıcaklık T sembolü ile gösterilir. Birimi SI’da kelvindir (K). Gün-
lük hayatta celcius (Selsiyus, oC) ve fahrenheit (Fahrenhayt, oF) birimleri kullanılır. Bu birimler dışında
başka sıcaklık birimleri kullanılsa da çok yaygın değildir. Sıcaklık, termometre ile ölçülür.
Isı: Birbiri ile etkileşimde bulunan cisimlerden sıcak-
lığı yüksek olandan sıcaklığı düşük olana aktarılan enerji
türüdür. Isı aktarımının hangi maddeden hangi maddeye
olacağı, sadece sıcaklıkları arasındaki büyüklük ilişkisine
bağlıdır. Bunun dışında maddenin bulunduğu hâl, sahip ol-
duğu kütle, özkütle gibi diğer fiziksel özelliklerin ısı aktarımı
yönünde etkisi yoktur. Başlangıçta sıcaklıkları farklı olan
maddeler etkileşime girdiğinde bu maddelerin sıcaklıkları
eşitleninceye kadar ısı aktarımı devam eder. Maddelerin
sıcaklıkları eşitlendiğinde ise ısı aktarımı son bulur. Sıcak-
lıkları eşit maddeler arasında ısı aktarımı olmaz. Isı veren
maddenin iç enerjisi azalırken ısı alan maddenin iç enerjisi
artar.
Sürahideki ılık limonatanın soğuması için sürahiye buz
konduğunda (Görsel 5.3) limonata ve sürahi buza ısı ve-
rirken buz da limonata ve sürahiden ısı alır. Limonata ve
sürahinin iç enerjisi azalır, buzun iç enerjisi artar.
Isı, bir cisimden diğerine aktarılan enerji olduğu için
“maddenin ısısı” şeklinde bir kavram kullanımı yoktur. Isı Görsel 5.3: Ilık limonatayı soğutmak için içine atılan buz
Q sembolü ile gösterilir. Birimi SI’da J olup daha çok cal bi-
rimi kullanılır. Cal ve J birimleri arasındaki büyüklük ilişkisi
1 cal ≌ 4,186 J şeklindedir.
1 kalori, 1 atmosfer basınç altında 1 g saf suyun sı-
caklığını 14,5 oC’den 15,5 oC’ye çıkarmak için gerekli ener-
ji miktarıdır.
Bir maddeden diğer maddeye aktarılan ısı enerjisi, ka-
lorimetre kabı (Görsel 5.4) yardımıyla hesaplanabilir. Kalori-
metre kabı, dışarısı ile ısı alışverişini önleyerek ısıca yalıtılmış
ortam sağlar. Bu sayede sadece kalorimetre kabı içindeki
maddeler, birbiri ile ısı alışverişi yapar. Kalorimetre kabına
konan cisimlerin sıcaklıkları ölçülerek ilgili matematiksel mo-
Görsel 5.4: Kalorimetre kabı
dellerle alınan ya da verilen ısı enerjisi hesaplanır.

ISI VE SICAKLIK
1. ÖRNEK SORU
Musluktan bir miktar su doldurularak çaydanlık ocağa konuyor ve sonra suyu kaynatmak için ocak
açılıyor.
Suyun kaynamasına kadar geçen süreçte çaydanlıktaki su için
l. Isısı artar.
ll. İç enerjisi artar.
lll. Sıcaklığı artar.
şeklinde verilen önermelerden hangileri doğrudur?
ÇÖZÜM
l. Isı, sıcaklıkları farklı maddeler arasında sıcak olandan soğuk olana aktarılan enerji biçimidir.
Tek maddenin ısısından bahsedilemez. Bu nedenle “Isısı artar.” önermesi yanlıştır.
ll. Isı alan maddelerin iç enerjisi artar. Bu nedenle bu önerme doğrudur.
lll. Musluktan alınan su, kaynama sıcaklığında değildir. Kaynama sıcaklığına ulaşana kadar sı-
caklığı artar. Bu nedenle bu önerme doğrudur.
Cevap: ll ve lll
l. Bu deterjan, düşük ısılarda bile çamaşırları iyi temizliyor.

ll. Bir kova ve bir bardak musluktan akan su ile doldurulursa kovadaki suyun iç enerjisi daha
büyük olur.
lll. Doktor, muayene için gelen hastanın vücut sıcaklığını ölçtü.
Yukarıda ısı, iç enerji ve sıcaklık kavramlarının kullanıldığı ifadeler yer almaktadır.
Hangi ifadelerde bu kavramlar doğru olarak kullanılmıştır?
5.1.2. TERMOMETRE ÇEŞİTLERİ

Sıcaklık ölçmede kullanılan aletlere termometre denir. Maddelerin sıcaklıklarındaki değişim, mad-
delerin fiziksel özelliklerinde birtakım farklılaşmalara neden olur. Bu fiziksel farklılaşmalar katılarda gen-
leşme, renk değişimi, direnç değişimi şeklinde ortaya çıkarken sıvılarda genleşme, gazlarda genleşme
veya basınç değişimi olarak gözlemlenebilir. Maddeler üzerindeki bu değişimler kullanılarak farklı ça-
lışma prensiplerine sahip termometreler yapılır. Sıcaklığı ölçülecek madde veya ortamın sıcaklığına ve
ölçüm için gerekli hassasiyete göre metal (katı), sıvılı, gazlı termometreler kullanılır.
Metal Termometreler
Metal termometreler, çok yüksek sıcaklıkların ölçü-
münde kullanılır. Metallerin genleşme özelliğinden yarar-
lanılarak geliştirilen bu termometrelere (Görsel 5.5) katı
termometre de denir. Bu termometreler evlerde bulunan
yemek pişirme fırınlarının yanı sıra sanayide pişirme iş-
lemlerinin yapıldığı fırınlar ve eritme potalarında kullanılır.
Görsel 5.5: Metal termometre

5. ÜNİTE
Sıvılı Termometreler
Sıvıların sıcaklığının değişmesi ile hacimleri de değişmektedir. Sıvı- Sıcaklık
birimi
ların bu özelliğinden yararlanılarak yapılan termometrelerde (Görsel 5.6)
hazne ya da depo adı verilen bölüme renkli sıvı konur. Sıcaklık arttığında Ölçek
hacmi artan sıvı kılcal boruda yükselir. Ölçüm yapılacak maddenin sıcak- çizgileri
lığı ile termometredeki sıvının sıcaklığı eşit olduğunda hacimdeki değişim
son bulur. Bu durumda termometre sıvısının üst kısmı, ölçek çizgileri üze-
rinde hangi değere karşılık geliyorsa bu değer okunarak maddenin sıcak- Kılcal
boru
lığı tespit edilir. Görsel 5.6’daki termometrede hem oC hem oF birimlerine
göre ölçeklendirme yapılmıştır.
Yapılacak sıcaklık ölçümlerinde bazı durumlarda daha hassas so-
nuçlara ihtiyaç duyulur. Örneğin hastaların vücut sıcaklığındaki 0,1 oC’lik
fark, bazen oldukça önemlidir. Bu yüzden hassasiyeti 0,1 oC olan termo- Renkli
sıvı
metreler (Görsel 5.7) kullanılır.
Hazne
(depo)
Görsel 5.7: Hasta termometresi Görsel 5.6: Sıvılı termometre ve bölümleri
Sıvı kullanılarak yapılan bir termometrede daha hassas ölçümler yapmak için
• Hazne ve kılcal borunun yapıldığı şeffaf malzemenin genleşme katsayısı küçük,
• Kullanılacak sıvının genleşme katsayısı büyük,
• Haznenin ve sıvının hacmi yeterince büyük,
• Kılcal borunun kesit alanı küçük,
• Ölçeklendirme çizgileri arasındaki uzaklık küçük olmalıdır.
Sıvılı termometreler, sıcaklık ölçüm aralığına uygun olan sıvılar kullanılarak yapılır. Cıvanın donma
noktası yaklaşık -39 oC, kaynama noktası yaklaşık 357 oC’dir. Bu yüzden sıvı olarak cıva kullanılan ter-
mometrelerde -39 oC’den küçük, 357 oC’den büyük sıcaklıklar ölçülemez. Ayrıca kılcal boru üzerindeki
ölçeklendirmeler de ihtiyaç aralığında belirlenir. Görsel 5.7’deki hasta termometresi, 35 oC ile 42 oC ara-
sındaki sıcaklıkları ölçer. Sıvılı termometreler; oda sıcaklığı, vücut sıcaklığı gibi sıcaklıkların ölçümünde
kullanılır.
Gazlı Termometreler
Sıcaklık değişimi ile oluşan genleşme, katı ve sıvılara göre
gazlarda oldukça fazladır. Bu nedenle gazlı termometreler
(Görsel 5.8), katı ve sıvılı termometrelere göre daha hassas öl-
çümler yapabilir. Gazlı termometreler, gazların genleşme özelli-
ğine ve basıncına bağlı olarak çalışmaktadır. Bu termometreler;
düşük sıcaklıklar ve hassas ölçümler gerektiren sıcaklıkların öl-
çümünde kullanılır.
Metal, sıvılı ve gazlı termo-
metrelerin dışında teknolojinin
gelişmesi ile daha hızlı, daha
hassas ölçümler yapan ayrıca
temas gerektirmeyen kızılöte-
si ışın kullanan termometreler
Görsel 5.8: Gazlı termometre (Görsel 5.9) geliştirilmiştir.
Görsel 5.9: Kızılötesi termometre

ISI VE SICAKLIK
2. ÖRNEK SORU
Cıvanın donma ve kaynama noktaları sırasıyla -39 oC ve 357 oC, alkolün donma ve kaynama nok-
taları sırasıyla -114 oC ve 78 oC’dir. Cıva ve alkol kullanılarak iki tane sıvılı termometre yapılıyor.
Buna göre
l. 100 oC’de kaynayan su
ll. -45 oC’de donan benzin
lll. 0 oC’de donan su
şeklinde verilen maddelerden hangilerinin sıcaklığı hem cıvalı hem alkollü termometre ile
ölçülebilir?
ÇÖZÜM
Sıvılı termometrelerle ölçüm yapabilmek için ölçülecek sıcaklığın kullanılan sıvının donma ve kay-
nama noktaları arasında olması gerekir.
l. 100 oC’de cıva sıvı iken alkol buhar hâle geçmiş olur. Bu sıcaklık cıvalı termometre ile ölçülebilir,
alkollü termometre ile ölçülemez.
ll. -45 oC’de cıva katı hâle geçmiş olur. Alkol sıvı hâldedir. Bu sıcaklık alkollü termometre ile ölçü-
lebilir, cıvalı termometre ile ölçülemez.
lll. 0 oC’de hem cıva hem alkol sıvı hâldedir. Bu sıcaklık hem cıvalı hem de alkollü termometre ile
ölçülebilir.
Cevap: Yalnız lll
l. 245 oC a) Gazlı termometre

ll. 24 oC b) Sıvılı termometre
lll. -140 oC c) Metal termometre
Yukarıda verilen sıcaklıkları ölçmek için kullanılabilecek en uygun termometre çeşidi ile
sıcaklık değerini eşleştiriniz.
5.1.3. SICAKLIK BİRİMLERİ İLE İLGİLİ HESAPLAMALAR

Dünya üzerinde sıcaklık birimi olarak celcius (santigrat) ve fahrenheit
birimleri yaygın olarak kullanılır. Bilimsel hesaplamalarda ise kelvin (K) birimi
kullanılır.
Celcius veya diğer adı ile santigrat derecesini 1742 yılında İsveçli fi-
zikçi Anders Celcius [Andırs Selsiyus (Görsel 5.10)] geliştirmiştir. Celcius,
1 atmosfer basınç altında suyun donma noktasını 0; kaynama noktasını
100 kabul etmiştir. Celcius, 1 atmosfer basınç altında ısıca yalıtılmış kap-
taki su ve buz arasında ısı alışverişinin olmadığı durumda sıvılı termo-
metrenin gösterdiği yüksekliği 0 oC olarak işaretlemiştir. Celcius, daha
sonra yine 1 atmosfer basınç altında kaynamakta olan saf suyun içindeki
sıvılı termometrenin gösterdiği yüksekliği 100 oC olarak işaretlemiştir. Bu
iki işaret arasını 100 eşit parçaya bölerek 100’lü termometre olarak da
anılan termometreyi yapmıştır. Bu termometrede sıcaklık birimi olarak da Görsel 5.10: Anders Celcius (Temsilî)
Anders Celcius anısına celcius kullanılmaktadır.

5. ÜNİTE
Fahrenheit, yine aynı şartlar altında suyun donma ve kaynama noktalarını ölçeklendirme için re-
ferans kabul edip donma noktasını 32 oF, kaynama noktasını 212 oF almıştır. Bu nedenle Fahrenheit,
kaynama noktasını gösteren yükseklik ile donma noktasını gösteren yükseklik arasını 212 - 32 = 180
eşit parçaya bölmüştür.
Kelvin ölçeğini İskoç matematik ve fizik bilim insanı olan Kelvin geliştirmiştir. Kelvin, teorik olarak
erişilebilecek en düşük sıcaklığın -273,15 oC olabileceğini hesaplamış ve bu sıcaklığı mutlak 0 (sıfır)
noktası kabul etmiştir. Yapılan araştırmalarda hiçbir maddenin sıcaklığı -273,15 oC’nin altına düşürüle-
memiştir. Bilinen en düşük sıcaklık olan 0 K’den daha düşük bir sıcaklık olamayacağı için K termometre-
si ile ölçülen değerler de negatif olamaz. Bu yüzden Kelvin termometresi ile ölçülen değerlere “mutlak
sıcaklık” da denir.
Celcius termometresinde 0 değerine karşılık gelen sıcaklık değeri Kelvin termometresinde 273 (273,15
olup yaklaşık 273), Fahrenheit termometresinde 32 değerine karşılık gelir. Celcius termometresinde 100
değerine karşılık gelen değer ise Kelvin termometresinde 373 (373,15 olup yaklaşık 373), Fahrenheit termo-
metresinde 212 değerine karşılık gelir.
1 atmosfer basınç altında saf suyun donma ve kaynama noktalarını gösteren değerler ile mutlak 0
değerine karşılık gelen oC ve oF değerleri Tablo 5.1’de verilmiştir.
Tablo 5.1: 1 Atmosfer Basınç Altında Saf Suyun Donma ve Kaynama Noktalarını Gösteren
Değerler ile Mutlak 0 Değerine Karşılık Gelen Değerler
MERAKLISINA
oC oF K
BİLGİ
Termometrelerin
Tarihçesi
Suyun Donma Noktası 0 32 273
Suyun Kaynama Noktası 100 212 373
Mutlak Sıfır -273 -459 0
Tablo 5.1’deki suyun kaynama ve donma noktalarına ait

değerler kullanılarak Şekil 5.1’deki çizim elde edilebilir. Bu çi- oC oF K
zim üzerinden sıcaklık birimleri arasındaki dönüşümlerin ma-
tematiksel modeli, aşağıdaki gibi elde edilmiş olur. Suyun kaynama
100 212 373
sıcaklığı
C = F - 32 = K - 273
100 bölme
180 bölme
100 bölme
100 180 100 Herhangi bir
Matematiksel modelde C, Celcius termometresinde; F, sıcaklık
Fahrenheit termometresinde; K, Kelvin termometresinde aynı Suyun donma

sıcaklık için okunan değerlerdir. Bu matematiksel modelde bi- sıcaklığı 0 32 273
rinci ve ikinci terimler ele alınırsa
C = F - 32 -
= F 32 elde edilir.
100 180 ve C 1, 8
Şekil 5.1: Sıcaklık birimlerinde birbirine karşılık gelen
Elde edilen bu eşitlikler bir araya getirilirse değerler
F - 32
C = 1, 8 = K - 273 yazýlabilir.
3. ÖRNEK SORU
Gökhan, oda termometresi ile oda sıcaklığını 25 oC olarak ölçüyor. Bu sıcaklığı Gökhan’ın İngilte-
re’de çalışan kuzeni Enver oF birimine, arkadaşı Fatma da K birimine çevirmek istiyor.
Fatma ve Enver’in birim çevirmelerini doğru yaptıkları bilindiğine göre elde ettikleri sayısal
değerleri bulunuz.

ISI VE SICAKLIK
ÇÖZÜM
F - 32
C = 1, 8 eþitliðinde C yerine 25 yazýlýrsa
F - 32
25 = 1, 8
25 ∙ 1,8 = F - 32
45 = F - 32 ve F = 77 bulunur. Enver’in bulduğu sayısal değer 77’dir.
C = K - 273 eşitliğinde C yerine 25 yazılırsa
25 = K - 273 ve K = 298 bulunur. Fatma’nın bulduğu sayısal değer 298’dir.
4. ÖRNEK SORU
Celcius ve Fahrenheit termometreleri ile yapılan ölçüm sonucunda her iki termometrede okunan
sayısal değerler eşit oluyor.
Buna göre termometrelerde okunan sayı değerlerini bulunuz.
ÇÖZÜM
F - 32
Celcius ve Fahrenheit termometreleri aynı sayısal değeri gösterdiğine göre C = eşitliğinde
1, 8
C yerine F (ya da F yerine C) yazılırsa
C - 32
C = 1, 8
1,8C = C - 32
0,8C = -32 ve C = -40 bulunur. Celcius termometresi -40 oC değerini gösterirken Fahrenheit termo-
metresi de -40 oF değerini gösterir.
5. ÖRNEK SORU
Bilgi: Tarih boyunca farklı zamanlarda ve farklı toplumlarda sıcaklık ölçmek için termometreler ya-
pılmıştır. Bu termometrelerde esas ortak noktalardan biri, suyun donma noktası ile suyun kaynama
noktası arasındaki değerlerin eşit aralıklara bölünmesidir.
oX birimi kullanılan bir termometrede suyun donma noktası A, kaynama noktası B sayısı ile gösterilirse
kaynama ve donma noktaları arasındaki fark B – A bölmeye ayrılır. Bu termometrede okunan değerle
C = X-A
Celcius termometresinde okunan değer arasındaki matematiksel model olur.
100 B - A
Buna göre 1 atmosfer basınç altında saf suyun donma noktasını 40 oX, kaynama noktasını
200 oX olarak ölçen termometre, 60 oC sıcaklıktaki suyun sıcaklığını kaç oX olarak gösterir?
ÇÖZÜM
C = X-A
eşitliğinde C yerine 60, A yerine 40, B yerine 200 değerleri yazılırsa
100 B - A
60 = X - 40
100 200 - 40
3 = X - 40
5 160
5X - 200 = 480
5X = 680
X = 136 bulunur.

5. ÜNİTE
Bir metalin sıcaklığı 70 oC’den 110 oC’ye çıkarılıyor.

Buna göre metalin sıcaklığındaki artışı oF ve K olarak bulunuz.
Ayşe ve Mehmet, fizik dersinde öğrendikleri bilgilerden yararlanarak birer termometre yapıyor.
Ayşe, suyun donma noktasına karşılık gelen cıva seviyesini -40, kaynama noktasına karşılık
gelen cıva seviyesini 80 olarak işaretliyor. Mehmet ise bu cıva seviyelerini sırasıyla 15 ve 70
olarak işaretliyor.
Ayşe’nin yaptığı termometrede -16 sayı değeri okunduğuna göre aynı sıcaklıkta Meh-
met’in termometresinde okunan sıcaklık hangi sayı değerine karşılık gelir?
X ve Y termometrelerinin gösterdiği değerlerin ilişkisi grafikteki gibidir.

X
Buna göre X termometresinin 75 değerini gösterdiği sıcaklık-
ta Y termometresinin gösterdiği değer kaçtır?
30
Y
-20

ISI VE SICAKLIK
5.1.4. ÖZ ISI VE ISI SIĞASI

Hâl değiştirmemek şartıyla bir maddeye ısı verildiğinde sıcaklığı artar, maddeden ısı alındığında sıcaklığı
azalır. Benzer şekilde hâl değiştirmemek şartı ile 1 g saf maddenin sıcaklığını 1 oC artırmak için maddeye veril-
mesi gereken veya 1 g saf maddenin sıcaklığını 1 oC azaltmak için maddeden alınması gereken ısı miktarına
öz ısı denir. Öz ısı, özgül ısı veya ısınma ısısı olarak da adlandırılır. Öz ısı, maddeler için ayırt edici özelliklerden
o
biri olup c sembolü ile gösterilir. Birimi SI’da J/kg·K’dir ancak sıklıkla cal/g· C birimi kullanılır.
1 cal, 1 g saf suyun sıcaklığını 14,5 oC’den 15,5 oC’ye çıkarmak için gerekli enerji miktarı olarak tanımlansa
da diğer sıcaklıklarda da saf suyun sıcaklığını 1 oC artırmak için gerekli ısı miktarı yaklaşık 1 cal olduğu için
suyun öz ısısı 1 cal/g·oC olur. Örneğin 35 oC sıcaklıktaki 1 g saf suyun sıcaklığını 36 oC yapmak için 1 g suya
1 cal ısı verilmelidir.
Bazı maddelerin 1 atmosfer basınç altında ve 25 oC sıcaklıktaki öz ısı değerleri Tablo 5.2’de verilmiştir.
Tablo 5.2: Bazı Maddelerin Öz Isıları (1 Atmosfer Basınç Altında ve 25 oC Sıcaklıkta)
o
Madde Öz Isı (J/kg·K) Öz Isı (cal/g· C)
Alüminyum 900 0,215
Bakır 387 0,092
Altın 129 0,031
Demir 448 0,107
Gümüş 234 0,056
Cam 837 0,200
Buz (-5 oC) 2.090 0,50
Etil alkol 2.400 0,58
Cıva 140 0,033
Su 4.186 1,00
Su buharı 2.010 0,48
Tablo 5.2 incelendiğinde 25 oC sıcaklıktaki 1 g saf suyun sıcaklığını 26 oC yapmak için suya 1 cal ısı veril-
mesi gerektiği görülür. Aynı sıcaklıktaki 1 g cam için ise cama 0,2 cal ısı vermek gerekir. Bu iki madde karşılaş-
tırıldığında aynı kütledeki maddelerin sıcaklıklarını eşit miktarda artırmak için öz ısısı küçük olanın daha az ısı
enerjisine ihtiyacı olduğu söylenebilir.
Hâl değiştirmemek şartıyla maddenin tamamının sıcaklığını 1 oC artırmak için maddeye verilmesi gere-
ken veya maddenin sıcaklığını 1 oC azaltmak için maddeden alınması gereken ısı miktarına ısı sığası denir.
o
Isı sığası, C sembolü ile gösterilir. Birimi SI’da J/K’dir. Sıklıkla cal/ C kullanılır. Öz ısı, maddenin 1 g’ının
sıcaklığını 1 C artırmak için gerekli enerji olduğuna göre m kütleli cismin tamamının sıcaklığını 1 oC artırmak
o
için gerekli ısı, m · c olur. Isı sığasının matematiksel modeli C = m · c olur. Bu modele göre ısı sığası, mad-
denin kütlesine ve öz ısısına bağlı olduğu için ayırt edici özellik değildir.
Isı sığası, maddenin hem miktarına hem de cinsine bağlıdır. Tablo 5.2’deki değerlere göre 100 g
camın ısı sığası,
Ccam = mcam · ccam
= (100 g) · (0,2 cal/g· C) = 20 cal/ oC
o
olur. 100 g camın sıcaklığını 1 oC artırmak için gerekli ısı miktarının 20 cal olduğu anlaşılır. Aynı tablo-
daki değerlere göre 100 g suyun ısı sığası,
Csu = msu · csu
= (100 g) · (1 cal/g· C) = 100 cal/ oC
o
olur. 100 g suyun sıcaklığını 1 oC artırmak için gerekli ısı miktarının 100 cal olduğu anlaşılır. Bu sonuçlara
bakılarak iki maddeden ısı sığası yüksek olanın sıcaklığını artırmak için daha fazla ısı enerjisi gerektiği so-
nucuna ulaşılır. Denizlerin ısı sığası karaların ısı sığasından daha büyük olduğu için denizler, karalara göre
daha geç ısınır; daha geç soğur. Bu durum; yakınlarında deniz, göl, büyük baraj olan yerleşim bölgelerinde
iklimin daha ılıman olmasına, gece-gündüz arasındaki sıcaklık farkının daha az olmasına neden olur.

5. ÜNİTE
C (Isı sığası)
Grafik 5.1’de bir maddenin ısı sığasının kütleye bağlı değişimi
ýsý sýðasý
gösterilmiştir. Bu grafikte eğim = = C = c olur. Başka
kütle m
bir deyişle ısı sığası-kütle grafiğinin eğimi öz ısıyı verir.
⍺ m (Kütle)
0
Grafik 5.1: Isı sığası-kütle grafiği
6. ÖRNEK SORU
200 g su ile 800 g X sıvısının ısı sığaları eşittir.

Suyun öz ısısı 1 cal/g·oC olduğuna göre X sıvısının öz ısısını bulunuz.
ÇÖZÜM
Isı sığasının matematiksel modeli C = m · c biçimindedir. Su ile X sıvısının ısı sığaları eşit olduğuna göre
Csu = Cx
msu · csu = mx · cx
o
(200 g) · (1 cal/g· C) = (800 g) · cx
o
200 cal/ C o
cx = = 0,25 cal/g· C olur.
800 g
400 g K sıvısının ısı sığası, 100 g L sıvısının ısı sığasının üç katıdır.
Buna göre sıvıların öz ısıları oranını b l bulunuz.

cK
cL
C (cal/oC) K, L ve M katı maddelerinin ısı sığası-kütle grafiği şekildeki gi-

120 K L bidir. Buna göre maddelerin öz ısılarını bulup büyükten kü-
çüğe doğru sıralayınız.
60 M
m (g)
0 200 360

ISI VE SICAKLIK
5.1.5. ISI ALAN VEYA ISI VEREN SAF MADDELERİN SICAKLIĞINDAKİ DEĞİŞİM
Sıcaklıkları farklı iki madde termal etkileşime girdiğinde sıcak olan maddeden soğuk olan maddeye
doğru ısı aktarımı olur. Bir ısı kaynağından maddeye ısı aktarılacak olursa bu maddenin sıcaklığındaki
değişim maddenin bazı özelliklerine bağlıdır. Isı kaynağından maddeye ısı aktarıldığında maddenin
sıcaklığındaki değişime etki eden değişkenleri incelemek için “Isı Alışverişi ile Sıcaklık Değişimi” adlı
deneyi yapınız.
Deneyin Adı: Isı Alışverişi ile Sıcaklık Değişimi
Deneyin Amacı: Isı alan veya ısı veren saf maddelerin sıcaklığında meydana gelen değişimin bağlı
olduğu değişkenleri tespit edebilme.
Süre: 30 dk.
Uyarı: Deneyi sabit sıcaklık ve basınç ortamında yapınız.
Materyaller: 2 adet beherglas (250 mL), 2 adet ispirto ocağı, 2 adet sacayağı (büyük), 2 adet tel
kafes (140 mmx140 mm), 2 adet deney termometresi (-10 °C, +110 °C), 2 adet bünzen kıskacı
(küçük boy), 2 adet destek çubuğu (10 mm çap, 500 mm uzunluk), 2 adet üçayak (küçük boy), 2
adet bağlama parçası (ikili).
Deney iki aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşamada farklı kütlelere sahip su, ikinci aşamada ise
aynı kütlelere sahip su ve sıvı yağ kullanılacaktır.
I. AŞAMA
2. Deney materyallerini kullanarak yandaki deney düzeneğini kurunuz.
3. Kaplardan birine 100 g, diğerine 200 g su koyunuz.
4. Suların ilk sıcaklıklarını ölçüp aşağıdaki tabloya kaydediniz.
5. İçinde 100 g su olan kabı 3 dakika boyunca ispirto ocağı ile ısıtınız
ve 3 dakika sonunda ocağı söndürünüz. Bu kaptaki suyun son
sıcaklığını ölçünüz.
6. 200 g olan suyu da ispirto ocağı ile ısıtmaya başlayınız. 100 g
olan suyun son sıcaklığına ulaşana kadar ısıtma işlemine devam
ediniz. Bu sırada geçen süreyi not ediniz.
Sıvının Cinsi Sıvının Kütlesi (g) İlk Sıcaklık (°C) Son Sıcaklık (°C) Geçen Süre (dk.)
Su 100 g 3
Su 200 g
II. AŞAMA
1. Birinci aşamadaki suları boşaltıp kaplardan birine 100 g su, diğerine aynı sıcaklıkta 100 g sıvı
yağ koyunuz. Su ve sıvı yağın ilk sıcaklıklarını tabloya kaydediniz.
2. Sıvıları ispirto ocakları ile 3 dakika boyunca ısıtınız.
3. Su ve sıvı yağın son sıcaklıklarını ölçerek tabloya kaydediniz. (csu > csıvı yağ)
4. Sıvıların sıcaklık değişimini hesaplayıp tabloya kaydediniz.
Sıvının Cinsi Sıvının Kütlesi (g) İlk Sıcaklık (°C) Son Sıcaklık (°C) Sıcaklık Değişimi (°C)
Su 100 g
Sıvı yağ 100 g

5. ÜNİTE
Deneyin her iki aşamasındaki değişkenleri dikkate alarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. Cevapla-
rınızı diğer grupların cevapları ile karşılaştırınız.
1. Deneyin birinci aşamasındaki suların son sıcaklıklarının aynı olması için geçen süre han-
gisinde daha fazla oldu? Bunun nedeni ne olabilir?
2. Deneyin ikinci aşamasındaki sıvılara eşit ısılar verildiğinde hangisinin sıcaklığındaki artış
daha fazla oldu? Bunun nedeni ne olabilir?
Isı alışverişi ile sıcaklık değişimi deneyinden çıkan sonuçlara göre hâl değişimi olmaksızın maddenin sıcak-
lığında meydana gelen değişim; maddenin miktarına, cinsine ve aldığı (ya da verdiği) ısı miktarına bağlıdır. Aynı
tür maddelerden farklı kütlelerde alındığında bu iki maddenin sıcaklığını eşit miktarda artırmak için kütlesi büyük
olan maddeye daha fazla ısı vermek gerekir. Farklı tür maddelerden eşit kütlelerde alındığında sıcaklıklarını eşit
miktarda artırmak için öz ısısı büyük olana, dolayısıyla ısı sığası büyük olana daha fazla ısı vermek gerekir.
Maddenin sıcaklığındaki değişim ∆T, kütlesi m, öz ısısı c, aldığı (ya da verdiği) ısı miktarı Q olmak üzere
bu değişkenler arasındaki matematiksel model
Q = m · c · ∆T
olarak gösterilir.
Maddenin sıcaklığındaki değişimin aldığı ısı miktarıyla ilişkisi grafik Sıcaklık (oC)
Tson
5.2’deki gibidir. Bu grafikte
TT
Eðim = Q ∆T
1 ⍺
Eðim = mc
Tilk
= 1 olur. Alınan ısı (cal)
C
Hâl değişimi olmaksızın bir maddenin sıcaklığındaki değişim; mad- 0 Q
Q
denin aldığı ya da verdiği ısı miktarı ile doğru, ısı sığası ile ters orantılıdır. Grafik 5.2: Sıcaklık-alınan ısı grafiği
7. ÖRNEK SORU
Bir cam eşya yapım ustası, öz ısısı 0,2 cal/g·oC olan 200 g cam ile vazo yapmak istiyor. Kullandığı
cama şekil verebilmek için camı ısıtmaya başlıyor.
Camın ilk sıcaklığı 200 oC olduğuna göre camın sıcaklığını 1.000 oC’ye çıkarmak için gerekli
ısı kaç cal’dir? (Camın erime sıcaklığı 1.400 oC’dir.)
ÇÖZÜM
Bir maddeye Q kadar ısı verildiğinde hâl değişimi yoksa verilen ısı Q = m · c · ∆T ile bulunur.
Camın ilk sıcaklığı 200 oC, son sıcaklığı 1.000 oC olduğu için sıcaklık değişimi ∆T = 1.000 oC - 200 oC = 800 oC
olur.
Q = m · c · ∆T
Q = (200 g) · (0,2 cal/g·oC) · (800 oC) = 32.000 cal olur.
Bir metal eşya yapım atölyesinde alüminyum çubuktan bir parça kesilirken sürtünme nedeniyle
alüminyumun sıcaklığı 540 oC’ye ulaşıyor.
Kesilen çubuğun kütlesi 600 g olduğuna göre sıcaklığı 40 oC’ye düşene kadar etrafına
verdiği ısı enerjisi kaç kJ olur? (Alüminyumun öz ısısını 900 J/kg·K alınız.)

ISI VE SICAKLIK
Kütlesi 2m, öz ısısı 3c olan X metalinin sıcaklığını ∆T kadar artırmak için gerekli ısı miktarı Q
kadardır. Buna göre kütlesi 3m, öz ısısı 4c olan Y metalinin sıcaklığını 2∆T kadar artırmak
için gerekli ısı miktarı kaç Q olur?
AKLINIZDA OLSUN
Hâl değişiminin olmadığı durumlarda
• Eşit kütleli maddelerden öz ısısı küçük olan madde çabuk ısınır, çabuk soğur.
• Eşit miktarda ısı alan maddelerden ısı sığası küçük maddenin sıcaklık değişimi daha büyük olur.
5.2. HÂL DEĞİŞİMİ

Maddeler fiziksel hâllerine göre katı, sıvı, gaz ve plazma olmak üzere Plazma
De
dörde ayrılır. Hâl değişimi, maddenin hâlleri arasındaki geçişidir. Hâl deği-
iyo
niz
şimlerinin isimlendirmelerine ait modelleme Şekil 5.2’de verilmiştir.
İyo
as
niz
yo
Erime: Maddenin katı hâlden sıvı hâle geçmesidir. Buzun oda sıcaklığın-
as
n
yo
da suya dönüşmesi erime olayıdır. Süblimleşme
n
Katı Gaz
Donma: Maddenin sıvı hâlden katı hâle geçmesidir. Buzdolabının buzluk kıs- Desüblimleşme
şm a
şm
mına su konduğunda bir süre sonra suyun buza dönüşmesi donma olayıdır.
Do
a
rla
Er
nm
ha
Buharlaşma: Maddenin sıvı hâlden gaz hâle geçmesidir. Yağmurdan
im
ğu
a
Bu
e
Yo
sonra yerde biriken suyun su buharına dönüşmesi buharlaşma olayıdır. Sıvı
Yoğuşma: Maddenin gaz hâlden sıvı hâle geçmesidir. Yemek pişerken yükse- Şekil 5.2: Hâl değişimlerinin
len su buharının kapağa temas etmesi ile suya dönüşmesi yoğuşma olayıdır. isimlendirilmesi
Süblimleşme: Katı hâldeki maddenin doğrudan gaz hâline geçmesidir.
Kışlık kıyafetleri güvelerden korumak için kullanılan naftalinin oda sıcaklı-
ğında gaz hâle geçmesi süblimleşme olayıdır.
Desüblimleşme (Kırağılaşma): Gaz hâldeki maddenin doğrudan katı hâle
geçmesidir. Havanın ani soğuması ile havadaki su buharının özellikle bitkiler
üzerinde doğrudan katı hâle geçmesi desüblimleşme olayıdır (Görsel 5.11).
İyonizasyon: Gaz hâldeki maddenin plazma hâle geçmesidir. Yıldırım
düştüğünde havada gaz hâlinde bulunan moleküllerin plazma hâline geç- Görsel 5.11: Bitkiler üzerinde oluşan kırağı
mesi iyonizasyon olayıdır.
Deiyonizasyon: Plazma hâlindeki maddenin gaz hâline geçmesidir. Floresan lambanın yanması sırasında
plazma hâline geçen gazın lambanın söndürülmesi ile tekrar gaz hâline dönüşmesi deiyonizasyon olayıdır.
Maddenin hangi hâlde bulunacağında en büyük etmen, bulunduğu sıcaklıktır. Sıcaklığın yanı sıra
maddenin bulunduğu ortamın basıncı da maddenin hangi hâlde bulunacağında etkilidir. Maddenin bir
hâlden diğer hâle geçmesi için ısı alması ya da ısı vermesi gerekir. Şekil 5.2’de kırmızı oklarla belirtilen
hâl değişiminin gerçekleşmesi için maddenin ısı alması, mavi oklarla belirtilen hâl değişiminin gerçekleş-
mesi için maddenin ısı vermesi gerekir. MERAKLISINA
BİLGİ
Cam Katı mıdır,
AKLINIZDA OLSUN Sıvı mıdır?
• Buharlaşma sıvının yüzeyinde ve her sıcaklıkta gerçekleşir.

• Buharlaşmanın sadece sıvının yüzeyinde değil, her noktasında olan hâline kaynama
denir. Kaynama, kaynama sıcaklığında gerçekleşir.

5. ÜNİTE
ARAŞTIR-PAYLAŞ
Uçağın havadaki hareketi sırasında motordan çıkan egzoz gazı, soğuk havayla etkileştiğinde beyaz bir
iz bırakır. Buna kuyruk izi denir. Kuyruk izindeki hâl değişimine benzer olayları araştırınız. Araştırma
sonuçlarınızla poster hazırlayıp arkadaşlarınızla paylaşınız.
5.2.1. SAF MADDELERDE HÂL DEĞİŞİMİ İÇİN GEREKLİ ISI MİKTARININ BAĞLI
OLDUĞU DEĞİŞKENLER
Aynı şartlar altındaki saf maddelerin hâl değişim sıcaklıkları birbirinden farklıdır. Bir maddenin eri-
me ve donma sıcaklıkları birbirine eşittir. Benzer şekilde kaynama ve yoğuşma sıcaklıkları da birbirine
eşittir. Bu sıcaklıklar, her madde için faklı olup madde miktarından bağımsızdır. Hâl değişim sıcaklıkları
maddeler için ayırt edici özelliktir.
Bazı maddelerin erime sıcaklıkları ile kaynama sıcaklıkları yaklaşık olarak Tablo 5.3’te verildiği gibidir.
Tablo 5.3: Bazı Maddelerin Erime ve Kaynama Sıcaklıkları (Yaklaşık Değerler)
Madde Erime Sıcaklığı (oC) Kaynama Sıcaklığı (oC)
Hidrojen -259 -252
Oksijen -218 -183
Cıva -39 357
Su 0 100
Kurşun 328 1.744
Gümüş 962 2.050
Bakır 1.083 2.595
Saf maddelerde hâl değişimi için gerekli olan ısı miktarının bağlı olduğu değişkenleri belirlemek için
“Hâl Değişimi İçin Gerekli Isı” adlı deneyi yapınız.
Deneyin Adı: Hâl Değişimi İçin Gerekli Isı
Deneyin Amacı: Hâl değişimi için gerekli ısı miktarının bağlı olduğu değişkenleri tespit edebilme.
Süre: 30 dk.
Materyaller: 2 adet beherglas (250 mL), 2 adet deney termometresi (-10 °C, +110 °C), 2 adet ispirto
ocağı, 2 adet sacayağı (büyük), 2 adet tel kafes (140 mmx140 mm), kronometre, 2 adet bünzen kıs-
kacı (küçük boy), 2 adet destek çubuğu (10 mm çap, 500 mm uzunluk), 2 adet üçayak (küçük boy), 2
adet bağlama parçası (ikili), 20 g kuru buz (iki adet), 40 g buz, 20 g tereyağı.
Deney iki aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşamada farklı kütlelere sahip buz, ikinci aşamada ise
aynı kütlelere sahip buz ve tereyağı kullanılacaktır.
I. AŞAMA
2. Deney materyallerini kullanarak yandaki deney düzeneğini kurunuz.
3. Kaplardan birine 20 g, diğerine 40 g buz koyunuz.
4. İspirto ocaklarını yakıp buzları eritmeye başlayınız.
5. Buzları gözlemleyerek erimeye başladıkları anda kronometreyi
çalıştırıp buzların tamamen erimeleri için geçen süreleri aşağı-
daki tabloya kaydediniz.

ISI VE SICAKLIK
Buz Kütlesi (g) Buzun Tamamen Erimesi İçin Geçen Süre

1. Kap 20 g
2. Kap 40 g
II. AŞAMA
1. Deney materyallerini kullanarak birinci aşamadaki düzeneği tekrar kurunuz.
2. Kaplardan birine 20 g buz, diğerine 20 g tereyağı koyunuz.
3. İspirto ocaklarını yakıp buz ve tereyağını eritmeye başlayınız.
4. Buz ve tereyağını gözlemleyerek erimeye başladıkları anda kronometreyi çalıştırıp tamamen erimeleri
için geçen süreleri aşağıdaki tabloya kaydediniz.
Madde Tamamen Erimesi İçin Geçen Süre
1. Kap 20 g buz
2. Kap 20 g tereyağı
Deneyin her iki aşamasındaki değişkenleri dikkate alarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. Cevapla-
rınızı diğer grupların cevapları ile karşılaştırınız.
1. Deneyin birinci aşamasında buzların erime süreleri eşit midir? Bunun nedeni ne olabilir?
2. Deneyin ikinci aşamasında eşit kütledeki buz ve tereyağının erime süreleri eşit midir?
Bunun nedeni ne olabilir?
Yaptığınız deneyin birinci aşamasında elde edilen verilere göre kütleleri farklı, aynı tür maddelerin
tamamen erimesi için gerekli ısı miktarının kütle ile doğru orantılı olduğu çıkarımına ulaşılır. Aynı dene-
yin ikinci aşamasında elde edilen verilere göre ise kütleleri eşit, farklı tür maddelerin tamamen erimesi
için gerekli ısı miktarının maddenin türüne göre farklı olduğu çıkarımına ulaşılır.
Saf bir maddeye hâl değişim sıcaklığında iken ısı verilirse hâl değişimi gerçekleşene kadar bu mad-
denin sıcaklığı değişmez. 1 g maddenin hâl değiştirmesi için gerekli ısıya hâl değiştirme ısısı denir.
Hâl değiştirme ısısı, L sembolü ile gösterilir. Saf maddeler için ayırt edici bir özelliktir. Birimi SI’da J/kg
olup sıklıkla cal/g birimi kullanılır. Hâl değiştirme ısılarının isimlendirmeleri ve tanımları aşağıdaki gibidir.
Erime Isısı: Erime sıcaklığındaki 1 g katı maddenin aynı sıcaklıkta sıvı hâle geçmesi için maddeye
verilmesi gereken ısı miktarıdır. LE sembolü ile gösterilir.
Donma Isısı: Donma sıcaklığındaki 1 g sıvı maddenin aynı sıcaklıkta katı hâle geçmesi için maddenin
yayması gereken ısı miktarıdır. LD sembolü ile gösterilir. Bir maddenin erime ve donma ısıları eşittir. LE = LD
Buharlaşma Isısı: Kaynama sıcaklığındaki 1 g sıvı maddenin aynı sıcaklıkta gaz hâle geçmesi için
maddeye verilmesi gereken ısı miktarıdır. LB sembolü ile gösterilir.
Yoğuşma Isısı: Yoğuşma sıcaklığındaki 1 g gaz maddenin aynı sıcaklıkta sıvı hâle geçmesi için maddenin
yayması gereken ısı miktarıdır. LY sembolü ile gösterilir. Bir maddenin buharlaşma ve yoğuşma ısıları eşittir. LB = LY
Bazı maddelerin erime ile buharlaşma ısıları Tablo 5.4’teki gibidir.
Tablo 5.4: Bazı Maddelerin Erime ve Buharlaşma Isıları
Madde Erime Isısı (cal/g) Buharlaşma Isısı (cal/g)
Hidrojen 14 109
Oksijen 3,33 51
Cıva 2,7 71
Su 80 540
Kurşun 5,5 205
Gümüş 25 560
Bakır 50 1.130

5. ÜNİTE
Hâl değiştirme sıcaklığındaki m kütleli maddenin hâl değiştirmesi için gerekli ısı miktarı Q = m · L mate-
matiksel modeli ile bulunur. Hâl değişimi için gerekli ısı miktarı, hâl değiştirme ısısı ve kütleyle doğru orantılıdır.
Saf sudan elde edilmiş -20 °C’deki buza ısı verilerek 120 °C’deki buhar hâle geçmesi olayına ait sıcaklığın
verilen ısıya bağlı değişimi Grafik 5.3’te gösterilmiştir.
o
Buharlaşma her sıcaklıkta olur. Buharlaşma ihmal edilerek Sıcaklık ( C)
oluşturulan Grafik 5.3 incelendiğinde 120
°
• -20 °C’deki buza Q1 kadar ısı verildiğinde buzun sıcaklığı, 0 C’ye
Gaz
Sıvı + Gaz
yükselir. Buz, hâl değişim sıcaklığına gelmiştir. Bu sırada buza 100
verilen ısı, sıcaklık değişimine sebep olduğu için
Sıvı
Q1 = mbuz · cbuz · ∆T olur. Katı + Sıvı Verilen ısı (cal)
0
• 0 oC’deki buza ısı verilmeye devam edildiğinde buz erimeye başlar, Q1 Q2 Q3 Q4 Q5
sıcaklığı artmaz. Buz tamamen eriyene kadar kapta buz-su karı-
Katı
-20
şımı olur. Verilen toplam ısı Q2 olduğu anda buzun tamamı erimiş
olup kapta 0 °C’de su vardır. ∆Q = Q2 - Q1 = mbuz · LE olur. Grafik 5.3: -20 °C’deki buzun 120 °C’deki buhar
hâline geçişi için sıcaklık-verilen ısı grafiği
• 0 °C’deki suya ısı verilmeye devam edildiğinde suyun sıcaklığı
100 °C’ye kadar artar. Bu süreçte suya verilen ısı, ∆Q = Q3 – Q2 = msu · csu · ∆T olur.
• Suya verilen toplam ısı Q3 olduğunda su, hâl değişim sıcaklığına gelmiştir. Suya verilen toplam ısı Q4
olana kadar hâl değişimi gerçekleşeceği için suyun sıcaklığı değişmez. Verilen toplam ısı Q4 olduğu
anda suyun tamamı buharlaşmış olup kapta 100 °C’de buhar vardır. ∆Q = Q4 – Q3 = msu · LB olur.
• 100 °C’deki buhara ısı verilmeye devam edilirse buharın sıcaklığı, 120 °C’ye kadar artar. Bu süreçte
buhara verilen ısı, ∆Q = Q5 – Q4 = mbuhar · cbuhar · ∆T olur.
8. ÖRNEK SORU
-20 °C’deki 100 g buzu tamamen eritebilmek için gerekli ısı miktarını cal cinsinden bulunuz.
(cbuz = 0,5 cal/g·oC, LE = 80 cal/g)
ÇÖZÜM
-20 °C’deki 100 g buzu 0 °C’deki buz 0 °C’deki buzu tamamen eritip
hâline getirmek için gerekli ısı miktarı 0 °C’de su hâline getirmek için
Q1 = mbuz · cbuz · ∆T gerekli ısı miktarı
Q1 = (100 g) · (0,5 cal/g·oC) · (20 oC) Q2 = mbuz · LE Qtoplam = Q1 + Q2
Q1 = 1.000 cal olur. Q2 = (100 g) · (80 cal/g) = 1.000 cal + 8.000 cal
Q2 = 8.000 cal = 9.000 cal olur.

1.043 °C’deki 2 kg bakırın yarısını eritmek için gerekli ısı miktarını kJ cinsinden bulunuz.
(Bakırın erime sıcaklığını 1.083 °C, katı hâldeki ısınma ısısını 400 J/kg·°C, erime ısısını 200 kJ/kg alınız.)

ISI VE SICAKLIK
Birbiriyle homojen karışabilen -40 °C’deki X ve Y sıvılarından

o
Sıcaklık ( C) eşit kütlelerde alınarak bir karışım elde ediliyor.
(3) Karışıma ait sıcaklık-verilen ısı grafiği şekildeki gibi oldu-
(2) Gaz ğuna göre aşağıdaki soruları cevaplayınız.
120
X sıvısı a) Y sıvısının kaynama sıcaklığı kaç °C’dir?
b) X sıvısının kaynama sıcaklığı kaç °C’dir?
(1) c) Grafikte (1) olarak adlandırılan bölgede X ve Y maddele-
30
rinin bulunduğu hâlleri belirtiniz.
0 ç) Grafikte (2) olarak adlandırılan bölgede X ve Y maddele-
Verilen ısı (cal)
X + Y sıvısı rinin bulunduğu hâlleri belirtiniz.
-40 d) Grafikte (3) olarak adlandırılan bölgede X ve Y maddele-
rinin bulunduğu hâlleri belirtiniz.
5.3. ISIL DENGE

Sıcaklıkları farklı iki cisim, ısıca yalıtılmış bir ortama konduğunda birbiri ile temasta olmasa bile aralarında
enerji alışverişi olur. İki cisim arasında enerji alışverişi olabiliyorsa bu cisimler, ısıl (termal) temasta olur. Birbiri
ile ısıl temasta olan iki cismin ısıl süreç yolu ile artık enerji alışverişinin olmaması durumuna ısıl denge denir. Isıl
dengeye ulaşan cisimlerin son sıcaklıkları birbirine eşittir ve bu sıcaklığa denge sıcaklığı (Td) denir.
5.3.1. ISIL DENGENIN SICAKLIK FARKI VE ISI ILE İLIŞKISI

Sıcaklıkları farklı iki cisim birbiri ile temasta olacak şekilde yerleştirildiğinde cisimlerin sıcaklıkları bir süre
sonra eşit olur. Örneğin bir kaşık dondurma, oda sıcaklığındaki cam kâseye konduğunda erir ve kâsenin sıcak-
lığı azalır. Bir buz küpü, içinde sıcak su olan bir bardağa bırakıldığında erir ve suyun sıcaklığı azalır.
Sıcaklıkları farklı cisimler arasındaki ısı alışverişi, cisimler ısıl dengeye ulaşana kadar devam eder. Isıl
denge kavramının sıcaklık farkı ve ısı kavramı ile olan ilişkisini belirlemek için “Isıl Denge” adlı deneyi yapınız.
Deneyin Adı: Isıl Denge
Deneyin Amacı: Isıl dengenin sıcaklık değişimi ve ısı ile ilişkisini belirleyebilme.
Süre: 30 dk.
Materyaller: 1 adet ısıtıcı, 2 adet bünzen mesnedi, 2 adet farklı büyüklükte beherglas, 1 adet amyant tel,
1 adet üçayak, 2 adet laboratuvar termometresi, su ve kibrit.
2. Üçayağın üzerine amyant teli yerleştiriniz.
3. Büyük beherglası 300 mL, küçük beherglası 200 mL su ile doldurunuz.
4. Üçayağın üzerine yerleştirdiğiniz amyant tele küçük beherglası koyunuz.

5. ÜNİTE
5. Termometrelerden birini büyük beherglastaki suyun içine, ikincisini küçük beherglastaki suyun
içine kabın tabanına değmeyecek şekilde yerleştiriniz.
6. Isıtıcıyı yakarak üçayağın altına yerleştiriniz. Belirli aralıklarla termometreyi kontrol ediniz ve sı-
caklık 40 oC olduğu anda ısıtıcıyı kapatarak üçayağın altından alınız.
7. 1 dakika bekledikten sonra küçük beherglastaki suyun sıcaklığını ölçünüz ve ölçüm sonucunu kaydediniz.
8. Büyük beherglastaki suyun sıcaklığını ölçünüz ve ölçüm sonucunu kaydediniz.
9. Küçük beherglası büyük beherglasın içine yerleştiriniz.
10. Her dakika ölçüm yaparak termometreler üzerindeki sıcaklık değerleri sabitleninceye kadar bekleyiniz.
11. Her iki kaptaki suyun son sıcaklıklarını ölçerek kaydediniz.
1. Büyük beherglastaki ve ısıtılan küçük beherglastaki suyun sıcaklık değerlerini karşılaştırınız.
2. Küçük beherglas büyük beherglasın içine yerleştirildikten sonra içlerindeki suların sıcaklık-
ları nasıl değişti? Açıklayınız.
3. Son durumda beherglasların içindeki suların sıcaklıkları eşitlendi mi? Karşılaştırınız.
4. Hangi beherglastaki su ısı aldı, hangi beherglastaki su ısı verdi? Açıklayınız.
5. Beherglaslardaki sıvıların cinsi farklı olsaydı son durumda sıcaklıkları eşit çıkar mıydı? Tartışınız.
Sıcaklıkları farklı cisimler, ısıca yalıtılmış bir ortamda birbiriy-

Sıcak cisim Soğuk cisim
le temas ettirildiğinde aralarında ısı alışverişi olur. Isı akışı (Şekil
5.3), yüksek sıcaklıktaki cisimden düşük sıcaklıktaki cisme doğru- Isı
T1 T2
dur. Sıcaklığı yüksek olan cisim ısı verirken sıcaklığı düşük olan
cisim ısı alır. Hâl değişiminin olmadığı durumlarda ısı veren cismin
sıcaklığı azalırken ısı alan cismin sıcaklığı artar. Cisimler ısıl den-
T1 > T2
geye geldiğinde cisimlerin sıcaklıkları eşit olur. Alınan ısı, verilen
ısıya eşittir. Yalıtılmış ortam
Alınan ısı = Verilen ısı Şekil 5.3: Isı akış yönünün şematik gösterimi
Qalınan = Qverilen
Isıca yalıtılmış bir ortamda sadece birbiri ile ısı alışverişi yapan iki madde olduğunda
• Denge sıcaklığı maddelerin ilk sıcaklıkları arasında bir değer alır veya ilk sıcaklık değerlerinden birine
eşit olabilir. Eşitlik hâli, maddelerden biri ya da ikisi hâl değişimi sıcaklığında ise gerçekleşebilir.
T1 ≥ Td ≥ T2
• Hâl değiştirmeyen ve ısı sığaları eşit olan maddelerin denge sıcaklığı, ilk sıcaklıklarının aritmetik orta-
lamasına eşittir.
T1 + T2
Td = 2
• Hâl değiştirmeme şartıyla maddelerden birinin ısı sığası diğerinden büyük ise denge sıcaklığı, ısı
sığası büyük olan maddenin ilk sıcaklığına daha yakın bir değer alır.
AKLINIZDA OLSUN
• Sıcaklıkları farklı olan cisimler, birbiriyle ısıl dengede değildir.
• Isı alan cisimlerin iç enerjisi artarken ısı veren cisimlerin iç enerjisi azalır.
• Denge sıcaklığı, sıcaklığı düşük olan cismin sıcaklığından daha düşük ve sıcaklığı yüksek olan
cismin sıcaklığından daha yüksek olamaz.

ISI VE SICAKLIK
9. ÖRNEK SORU
A Aynı maddeden yapılmış A cismi ile B cisminin ilk sıcaklıkları sı-
B
rasıyla 10 oC ve 50 oC’dir. A’nın kütlesi B’nin kütlesinin üç katıdır.
Cisimler birbirine dokundurularak ısıl dengeye geldiklerinde
denge sıcaklığı kaç oC olur?
(Isı alışverişi sadece A ve B cisimleri arasındadır.)
TA = 10 oC TB = 50 oC
ÇÖZÜM
Aynı maddeden yapılmış A ve B cisimlerinin öz ısıları eşittir.

mB = m ise mA = 3m’dir.
Cisimler ısıl dengeye geldiklerinde alınan ısı, verilen ısıya eşittir.
Qalınan = Qverilen
mA · c · (Td – TA) = mB · c · (TB – Td)
o o
3m · c · (Td – 10 C) = m · c · (50 C – Td)
o o
3Td – 30 C = 50 C - Td
o
4Td = 80 C
o
Td = 20 C

Kütleleri sırasıyla m, 2m olan X ve Y saf sıvılarının sıcaklıkları 60 oC ve 20 oC’dir.
Sıvılar karıştırıldığında karışımın sıcaklığı 50 oC olduğuna göre sıvıların öz ısıları oranı
cX
kaçtır? (Isı alışverişi sadece sıvılar arasındadır.)
cY
Kütleleri ve sıcaklıkları şekildeki gibi verilen aynı cins

15 oC 25 oC 40 oC sıvılar; yeterince büyük, boş bir kapta karıştırılıyor.
Buna göre karışımın denge sıcaklığı kaç oC olur?
(Isı alışverişi sadece sıvılar arasındadır.)
m m 2m

5. ÜNİTE
5.4. ENERJİ İLETİM YOLLARI VE ENERJİ İLETİM HIZI

Isı, sıcaklıkları farklı cisimler arasında aktarılan bir enerjidir. Isı iletimi, sıcak cisimlerden soğuk cisimlere
doğru ısıl denge sağlanıncaya kadar devam eder. Isıl dengenin sağlanma süresi, ısı iletim hızına bağlıdır. Isı
iletim hızı büyük olan cisimler, daha kısa sürede ısıl dengeye ulaşır.
5.4.1. ENERJI İLETIM YOLLARI
Isı iletim yolları; ortamda madde olup olmamasına, maddenin cinsine ve fiziksel hâline göre farklılık göste-
rir. Isı; iletim, konveksiyon ve ışıma olmak üzere üç yolla yayılır.
1. İletim: Bir ucundan tutulan metal çubuğun diğer ucu ateşe dokundurulduğunda (Görsel 5.12) bir süre
sonra elinizdeki metal çubuğun sıcaklığının arttığını hissedersiniz. Aynı şekilde metal kaşıkla yemek karıştırır-
ken (Görsel 5.13) ısı, kaşığın sapından elinize doğru akar. Bu olayda ısı enerjisi, sıcak yemekten kaşığa geçer
ve kaşığın ucundaki atomların daha büyük ısıl enerji kazanmasına sebep olur. Daha büyük enerji ile titreşen
atomlar, daha soğuk komşuları ile çarpıştıklarında onlara enerji aktarır. Isı enerjisi, sıcak uçtan soğuk uca doğru
kaşık boyunca akar ve kaşığın her yeri ısınır.
Görsel 5.12: Metal çubukta ısı iletimi Görsel 5.13: Metal kaşıkta ısı iletimi
Isının madde içinde komşu atomların veya moleküllerin çarpışmaları sonucu bir atomdan diğer atoma
aktarılmasına iletim yoluyla yayılma denir. Isı iletimi, atom veya moleküllerin birbirine çok yakın olduğu katı
maddeler için ayırt edici bir özelliktir. Sıvı ve gazlarda moleküller arası boşluklar fazla olduğu için iletim düşüktür
ve bu maddeler için ısı iletimi ayırt edici özellik değildir.
2. Konveksiyon: Su ısıtıcısında su ısıtılırken (Görsel 5.14) önce alt tabakadaki su ısınır. Isınan su genleşir
ve özkütlesi azaldığı için yukarıya doğru yükselir. Aynı anda özkütlesi büyük olan soğuk su, ısıtılmak için çay-
danlığın dibindeki ılık suyun yerini alır. Bir odanın radyatör ile ısıtılması (Görsel 5.15) da aynı şekilde gerçekleşir.
Sıcak radyatör, çevresindeki havayı ısıtır. Isınan hava genleşir ve özkütlesi azalan hava tavana doğru yükselir.
Özkütlesi daha büyük olan soğuk hava ise aşağı doğru iner ve ısıtılmış havanın yerini alır. Böylece odanın
içinde oluşan sürekli hava akımı, odanın ısınmasını sağlar.
Görsel 5.14: Suyun konveksiyon ile ısınması Görsel 5.15: Odanın konveksiyon ile ısınması
Isının hareket eden akışkan tarafından bir yerden başka bir yere taşınmasına konveksiyon yoluyla yayıl-
ma denir. Konveksiyonda taşıyıcı maddenin molekülleri, ısı ile birlikte hareket eder. Isının konveksiyon yoluyla
yayılması, sadece sıvı ve gazlarda görülür çünkü bu maddeler içindeki moleküller, öteleme hareketi de yapabil-
dikleri için uzak mesafelere hareket edebilir.

ISI VE SICAKLIK
3. Işıma (Radyasyon): Güneş, Dünya’nın en önemli ısı kaynağıdır.

Güneş ile Dünya arasında çok büyük uzaklıkta, çok az sayıda molekül
vardır. Bu nedenle Güneş’ten Dünya’ya ısının iletim veya konveksiyon
yoluyla taşınması mümkün değildir. Bu durumda boşlukta başka bir de-
yişle boş uzayda ısı taşınır.
Isının maddesel bir ortama ihtiyaç olmadan dalgalarla taşınmasına
ışıma (radyasyon) yoluyla yayılma denir. Isı, boşlukta ışıma yoluyla ya-
yılır. Güneş’in Dünya’yı ısıtması (Görsel 5.16) buna örnektir. Işıma yolu
Görsel 5.16: Dünya’nın ışıma ile ısınması
ile Güneş’ten yer atmosferinin 1 metrekaresine yaklaşık olarak her sani-
ye 1.340 J ısı enerjisi ulaşmaktadır. Bu enerjinin bir kısmı atmosfer tara-
fından soğurulurken bir kısmı da uzaya geri yansır fakat ihtiyaç duyulan
enerjinin tamamını sağlayacak kadarı her gün yeryüzüne ulaşmaktadır.
Güneş panellerinin sayısındaki artış, bu enerjiyi yararlı hâle getirmek
için yapılan çalışmalardan biridir.
Sıcaklığı mutlak sıfır sıcaklığının üstündeki bütün cisimler ışıma ya-
par. Alışılmış sıcaklıklarda bu ışımanın çoğu kızılötesi ışımadır ve gözle
görülemez. Bu ışımaları görünür hâle getirmek için gece de görüntü ala-
Görsel 5.17: Termal ışıma ile elde edilen
bilen termal kameralar geliştirilmiştir. Bu kameralarla elde edilen görün- görüntü
tülerde (Görsel 5.17) sıcak bölgeler açık renk, soğuk bölgeler ise koyu Meraklısına Ayrıntı
renk ile gösterilir. Bilimsel çevrelerde Dewar (Joah) şişesi ola-
Portakal rengi hâline gelmiş elektrik sobası, elektrik ısıtıcısı ve tost rak bilinen termoslar, ısı kayıplarını en aza
makinesinin her biri ışıma yoluyla ısı yayar. indirmek için tasarlanmış kaplardır. Bu kap
hem soğuk hem de sıcak sıvıyı uzun süre
10. ÖRNEK SORU saklamak için kullanılır. Dewar şişesi; yapı-
sal olarak içi gümüşlenmiş, çift duvarlı, ate-
şe dayanıklı, kapalı, cam bir kaptır. Duvar-
lar arası boşaltılarak iletim ve konveksiyon
1 ile ısı aktarımı en aza indirilir. Benzer şekil-
2
Şekil üzerinde gösterilen 1, 2, 3 de gümüşlenmiş yüzeyler sayesinde ışıma
durumlarında ısı, hangi yollarla yolu ile aktarılan ısının çoğu yansıtılır ve ısı
iletilir? kayıpları en aza indirilir. Dewar şişeleri, ge-
nellikle sıvı azot ve sıvı oksijen depolamak
için kullanılır. Son yıllarda tasarlanan ısı
kaplarında fiberglaslarla birbirinden ayrıl-
3
mış, çok tabakalı, yansıtıcı malzemelerden
oluşan “süper yalıtkan”lar kullanılır.
ÇÖZÜM
Çift duvarlı
Gümüşlenmiş metal veya
1. durumda kabın kulpu katı olduğundan ısı, iletim yoluyla iletilir. yüzey plastik kap
2. durumda kaptaki sıvının içinde ısı, konveksiyon yoluyla iletilir.
3. durumda ateşten çıkan ısı, ışıma yoluyla iletilir.
Vakum
14. ÖĞRENDİKLERİNİZİ PEKİŞTİRİNİZ Sıcak veya
soğuk sıvı
a) Aşağıda verilen olaylarda ısının hangi yolla yayıldığını

yanlarındaki boşluğa yazınız.
I. Ocak yakılan mutfaktaki havanın ısınması ................................
ll. Odun ateşinin karşısında ısınma ...............................................
lll. Soğuk kapı kolunun elle tutulması sonucu kapı kolunun MERAKLISINA
VİDEO
ısınması .................................................................................... İletim, Konveksiyon
ve Işıma
b) Isı iletim yollarına yukarıda verilen örneklerden farklı ör-
nekler bularak yanlarındaki boşluğa yazınız.
l. İletim .........................................................................................
ll. Konveksiyon .............................................................................
lll. Işıma .........................................................................................

5. ÜNİTE
5.4.2. KATI MADDEDEKİ ENERJİ İLETİM HIZINI ETKİLEYEN DEĞİŞKENLER

Katı maddelerde ısı enerjisi, iletim yoluyla yayılır. İletim; farklı maddelerde, farklı oranlarda gerçekleşir. Bir
odun parçası bir ucundan yakıldığında öteki ucu yanan uca göre soğuk kalır. Sıcak bir metal parçası, ısıyı bir
ucundan öteki ucuna hızlıca iletir. Bir maddenin ısıyı iletme hızı, atomik yapısına bağlıdır. Metaller, içlerinde çok
sayıda hareket edebilen ve enerjiyi bir bölgeden diğerine taşıyabilen serbest elektronlar bulundurdukları için iyi
ısı iletkenleridir.
Isı iletim hızı, birim zamanda aktarılan ısı miktarıdır. Katı maddelerde ısı iletim hızının bağlı olduğu değiş-
kenleri belirlemek için “Isı İletim Hızı Nelere Bağlıdır?” adlı deneyi yapınız.
Deneyin Adı: Isı İletim Hızı Nelere Bağlıdır?
Deneyin Amacı: Katı maddelerde ısı iletim hızını etkileyen değişkenleri belirleyebilme.
Süre: 30 dk.
Materyaller: 3 adet bünzen mesnedi, 3 adet ısı iletim maşası, 3 adet ısıtıcı, kibrit, mum, 3 adet krono-
metre, toplu iğneler, eşit boyutlarda 3 adet farklı cins (alüminyum, bakır, demir) metal çubuk, uzunlukları
farklı 3 adet aynı cins (demir) metal çubuk, kesit alanları farklı 3 adet aynı cins (demir) metal çubuk.
Deney üç aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşamada eşit boyutlarda, farklı cins metal çubuklar;
ikinci aşamada uzunlukları farklı, aynı cins (demir) metal çubuklar; üçüncü aşamada ise kesit
alanları farklı, aynı cins (demir) metal çubuklar kullanılacaktır.
I. AŞAMA
2. Mumu yakınız ve mumun uç kısmının erimesini bekleyiniz.
3. Isı iletim maşasındaki farklı cins metal çubukların her birinin ucuna erimiş mumdan 2-3 damla
damlatınız. Birer adet toplu iğneyi mum yardımıyla maşa üzerine dik bir şekilde yapıştırınız.
4. Isı iletim maşasını ters çeviriniz.
5. Isıtıcıyı yakınız ve ısı iletim maşasının ortasına gelecek şekilde yerleştiriniz.
6. Kronometreyi çalıştırınız. Metal çubukların uçlarındaki toplu iğnelerin düşme sürelerini kaydediniz.
7. Isıtıcıyı kapatınız.
II. AŞAMA
1. Birinci aşamadaki işlemlerin aynısını farklı uzunluktaki aynı cins metal çubukları kullanarak yapınız.
Sonuçları kaydediniz.
III. AŞAMA
1. Birinci aşamadaki işlemlerin aynısını bu kez de farklı kesit alanlarına sahip aynı cins metal çubuklar
kullanarak yapınız. Sonuçları kaydediniz.
1. Deneyin üç aşamasında da hangi mum daha hızlı eridi? Açıklayınız.
2. Deneyde ısı iletim hızına etki eden değişkenler nelerdir? Deneyin her aşaması için ayrı
ayrı cevaplayınız.
3. Isıtıcılar daha güçlü olsaydı deney sonucu nasıl etkilenirdi? Açıklayınız.
4. Deneydeki değişkenler dışında ısı iletim hızını etkileyen başka faktörler var mıdır? Tartışınız.

ISI VE SICAKLIK
Deneyde de görüldüğü gibi ısı iletim hızı; maddenin cinsine, uzunluğuna (iletim doğrultusundaki mesafe)
ve kesit alanına bağlıdır. Bunların yanı sıra ısı iletim hızı, iki ortam arasındaki sıcaklık farkına da bağlıdır. Şekil
5.4’te verilen dikdörtgenler prizması şeklindeki blok üzerinde ısı iletim hızını etkileyen değişkenler gösterilmiştir.
Isı iletim hızının matematiksel modeli

TQ = - TT
T2: İkinci T1: Birinci Tt k $ A $ Tx şeklinde ifade edilir.
ortamın ortamın
sıcaklığı A sıcaklığı TQ
Tt : Isı iletim hızı (W)
k: Isı iletim katsayısı (W/m·K)
T2 > T1 için A: İletim doğrultusuna dik kesit alanı (m2)
enerji akışı
ΔT: Ortamlar arası sıcaklık farkı (K)
∆x Δx: İletim doğrultusundaki mesafe (m)
Şekil 5.4: Isı iletim hızını etkileyen değişkenler
Isı iletim hızı, ısı iletim katsayısı ile doğru orantılıdır. Isıl iletkenlik ya da ısı iletim katsayısı, madde-
nin ısıyı iletme kabiliyetinin bir ölçüsüdür. Isı iletim katsayısı, maddenin cinsine bağlıdır ve ayırt edici bir
özelliktir. Bazı maddelerin oda sıcaklığındaki ısı iletim katsayıları Tablo 5.5’te verilmiştir.
Isı iletim katsayısı yüksek olan maddeler iyi ısı Tablo 5.5: Bazı Maddelerin Oda Sıcaklığında Isı İletim Katsayıları
iletkeni, düşük olan maddeler ise iyi bir ısı yalıtkanı- Madde k (W/m.K)
dır. Tabloda görüldüğü gibi saf kristal ve metallerin
ısı iletkenlikleri yüksek, gazların ve yalıtım malzeme- Elmas 2.300
lerinin ısı iletkenlikleri düşüktür. Bu nedenle tencere- Gümüş 429
ler metallerden yapılırken tencerelerin sapları plas-
Bakır 401
tik, tahta gibi ısı iletkenliği düşük olan maddelerden
yapılır. Binalarda ısı yalıtımı yapılmak istenildiğinde Altın 317
cam elyafı, köpük gibi yalıtım malzemeleri kullanılır. Alüminyum 237
Isı iletim hızı maddenin kesit alanı ile doğru Demir 80,2
orantılıdır. Binalarda ısı kaybı en çok çatı, kapı ve
Cıva (s) 8,54
pencerelerden olmaktadır. Soğuk bölgelerde ısı kay-
bını azaltmak için pencereler küçük yapılır. Kuzey Cam 0,78
Kutbu’nda yaşayan Eskimoların barınmak için kar- Tuğla 0,72
dan yaptıkları iglo denilen evlerin üstü kubbe biçimin-
Su (s) 0,607
dedir ve bu yapılarda pencere yoktur.
Isı iletim hızı sıcaklık farkı ile doğru orantılıdır. Ha- İnsan derisi 0,37
vanın soğuk olduğu zamanlar binaların içini sıcak tutmak Ağaç (meşe) 0,17
daha zordur. Aynı şekilde gece ve gündüz arasındaki sı-
Helyum (g) 0,152
caklık farkından dolayı evler gece daha serin olur.
Yumuşak kauçuk 0,13
Isı iletim hızı maddenin kalınlığı ile ters orantı-
lıdır. Kışın üşümemek için kalın kazaklar ve montlar Cam elyafı 0,043
giyilir. Sadece soğuk bölgelerde değil, sıcak bölge- Hava (g) 0,026
lerde de binaların duvarlarının kalın yapılmasının ne-
Üretan, katı köpük 0,026
deni ısı iletim hızını azaltmaktır.

MERAKLISINA
VİDEO
Özellikle kış aylarında parktaki metal bankların tahta banklara göre Enerji İletim Hızını
daha soğuk hissedilmesinin sebebi nedir? Açıklayınız. Etkileyen Faktörler

5. ÜNİTE
16.
o
Şekilde 20 C’de boyu L, kesit alanı A olan demir çubuğun bir
30 oC 20 oC
ucu X ortamına, diğer ucu Y ortamına konuyor.
X A Y Sistem ısıca yalıtılmış olduğuna göre
L l. X ortamının sıcaklığı 40 oC yapılırsa ısı iletim hızı azalır.
ll. Çubuğun boyu kısaltılırsa ısı iletim hızı artar.
lll. Isı iletim hızı çubuğun kesit alanına bağlı değildir.
(Demir çubuğun sadece enerji taşıdığı düşünülecektir.)
5.4.3. ENERJI TASARRUFU IÇIN ISI YALITIMI

Yapılardaki ısı geçiş ve kayıplarının azaltılması amacıyla bina kabuğunda, çatıda, döşemede, tesisatta,
ısıtılan ve ısıtılmayan (soğutulan ve soğutulmayan) hacimlerin arasında yapılan işlemlere ısı yalıtımı denir. Isı
yalıtımı ile konutların kışın sıcak ve konforlu, yazın serin ve ferah kalması sağlanır.
Konutlardaki enerji tüketiminin yaklaşık %70’i ısıtma, soğutma ve sıcak su amacıyla kullanılır. Uygun kali-
tede malzeme ve kaliteli işçilik ile yapılacak ısı yalıtımı sonucu binaların ısıtılması ve soğutulması için harcana-
cak enerjide ve enerji için ayrılan bütçede ortalama %35-%50 arasında tasarruf sağlanabilir. Yapılacak tasarruf,
hane bütçesine kazanç sağladığı gibi ülke olarak ithal edilen enerji miktarının düşmesine ve dışa bağımlılığın
azalmasına da katkıda bulunur.
Isıtma ve soğutma amaçlı kullanılan yakıt ve elektrik tüketiminin azalması, sera gazı salınım miktarının ve
çevre kirliliğinin azaltılmasına yardımcı olur.
Binalardaki ısı kayıplarını azaltmak için alınabilecek tedbirler aşağıdaki gibidir.
• Çatılar yalıtılmalıdır (Görsel 5.18). Yalıtım yapılırken uygun özellik ve kalınlıktaki yalıtım malzemeleri kul-
lanılmalıdır.
• Binaya mantolama yaptırılmalıdır. Mantolama, binanın dış cephesinin özel malzemeyle kaplanmasıdır.
• Evdeki ısının dörtte biri kapı ve pencerelerden kaybolmaktadır. Pencerelerin çift cam (Görsel 5.19) veya
ısıcam olması ısı kaybını yarı yarıya azaltır.
• Pencere ve kapı kenarlarındaki hava sızıntıları pencere bandı ve süngerle kapatılmalıdır. Hava sızıntısı-
na yol açabilecek yerler dolgu malzemeleri ile kapatılmalıdır.
• Tesisat borularına ısı yalıtımı yaptırılmalıdır.
• Zemin yalıtımı yaptırılmalıdır.
MERAKLISINA
VİDEO
Isı Yalıtımı
Görsel 5.18: Çatı yalıtımı Görsel 5.19: Çift camlı pencere profili

ISI VE SICAKLIK
Deprem sonucu oluşan orta hasarlı binaların yıkılıp yeniden yapılması planlanmaktadır. Bu kap-
samda yürütülen projede binaların depreme dayanıklı yapılmasının yanı sıra aile ve ülke eko-
nomisine sağlayacağı katkı da düşünülmektedir. Bu nedenle binaların ısı yalıtımının yapılması
gerekmektedir. Enerji kimlik belgesine göre binaların enerji sınıfları, A’dan G’ye kadar harflerle
ifade edilir. Enerji performansına göre A sınıfı verimi en yüksek, G sınıfı verimi en düşük sınıftır.
Konutların ısı yalıtımlı olarak yapılması için üç firma teklif vermiştir. Firmaların verdiği tekliflerin
özellikleri tablodaki gibidir.
Enerji Yapım Maliyeti Yıllık Ortalama Enerji Binanın Kullanım Teslimat Zamanı
Sınıfı (TL) Tasarruf Miktarı (TL) Ömrü (Yıl) (Yıl)
1. Firma A 10.000.000 12.000 52 1
2. Firma B 9.500.000 8.000 50 1
3. Firma C 9.000.000 5.000 48 1
Bu tablodaki verilere göre aşağıdaki soruları cevaplayınız.

a) Binanın yıllık yapım maliyetine bakıldığında hangi firmanın verdiği teklif tercih edilme-
lidir? Açıklayınız.
……………………………………………………………………………………………………………
b) Yapılan enerji tasarrufu da dikkate alınarak yıllık yapım maliyetine göre hangi firmanın
verdiği teklif tercih edilmelidir? Açıklayınız.
……………………………………………………………………………………………………………
PROJE
ISI YALITIMI
AMAÇ Enerji tasarrufu için yaşam alanlarının yalıtımına yönelik tasarım yapabilme.
SÜRE 2 hafta
BECERİLER Araştırma, kavrama, analiz etme, yaratıcı düşünme, etkili iletişim, iş birliği.
BEKLENEN PERFORMANS Araştırma sonucu elde edilen bilgileri analiz etme, ürün tasarlama, tasarımla
ilgili sunum yapma, tasarım sürecini rapor hâline getirebilme.
DEĞERLENDİRME Dereceli puanlama anahtarı
Isı yalıtımı ile ilgili günlük hayattan bir problem belirleyiniz. Belirlediğiniz problemle ilgili araştırma yapı-
nız ve probleme çözümler üretiniz. Elde ettiğiniz bilgilerden yararlanarak enerji tasarrufu için yaşam alan-
larının yalıtımına yönelik bir proje tasarlayınız. Projenizin aile bütçesine ve ülke ekonomisine olan katkısını
araştırınız. Projenizle ilgili bir sunu hazırlayarak çalışmanızı sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. Proje hazır-
lama sürecini rapor hâline getirip raporunuzu belirlenen süre içinde öğretmeninize teslim ediniz.
Çalışmanız sırasında aşağıda verilen önerileri takip etmeniz proje tasarım sürecinizi kolaylaştıracaktır.
2. Yapacağınız çalışmaları planlayınız. Grup üyelerinin, proje yapımının her aşamasında eşit şe-
kilde görev alacağı bir görev paylaşımı yapınız.
3. Araştırma aşamasında en az üç farklı kaynaktan bilgi toplayınız. Topladığınız bilgileri paylaşıp
tartışmak için belirlediğiniz gün ve saatte toplantı yapınız.
4. Yaratıcı ve özgün bir proje tasarlayınız. Projenizi tasarlarken zamanı verimli kullanmaya dikkat ediniz.
5. Projenizin bütçe planını yapınız. Tasarladığınız projenin işlevselliğinin yanı sıra bütçesinin dü-
şük olmasına da dikkat ediniz.
6. Projenizi tanıtan kısa bir sunu hazırlayınız. Hazırladığınız sunuyu öğretmeninizin belirlediği ta-
rihte sınıfta sununuz.
7. Rapor hazırlama sürecinde tasarım sürecini özetleyiniz ve raporunuzu zamanında öğretmeninize teslim ediniz.

5. ÜNİTE
DERECELİ PUANLAMA ANAHTARI
ÖLÇÜT 1 2 3
ÖLÇÜTLER GELİŞTİ- ORTA İYİ
KATEGORİLERİ
RİLEBİLİR
1. Grup üyeleri, sorumluluklarını eksiksiz yerine getirmiştir.
Grup Çalışması
2. Grup üyeleri, çalışmalarını iş birliği içinde yürütmüştür.
1. En az üç kaynaktan yararlanılmıştır.
2. Farklı türde kaynaklardan (genel ağ, kitap, dergi vb.)
Araştırma Yapma
3. Toplanan bilgiler, konuyla ilişkilidir.
1. Enerji tasarrufu için yaşam alanlarının yalıtımına yöne-
lik bir proje hazırlanmıştır.
Proje Tasarımı 2. Tasarlanan proje yaratıcıdır.
(Ürün) 3. Tasarlanan proje özgündür.
4. Projenin bütçe planlaması yapılmıştır.
5. Proje tasarımı, belirlenen süre içerisinde bitirilmiştir.
1. Proje sürecinin tamamına yönelik başlıklara (araştırma,
Sunum bilgilerin analizi, tasarlama vb.) yer verilmiştir.
2. Tasarım süreci, açık ve anlaşılır bir şekilde ifade edilmiştir.
1. Raporda proje tasarımının tamamıyla ilgili başlıklara
yer verilmiştir.
Rapor Hazırlama 2. Tasarım süreci, anlaşılır bir şekilde özetlenmiştir.
3. Yazım kurallarına dikkat edilmiştir.
4. Rapor, belirlenen tarihte teslim edilmiştir.
Eklemek İstedikleriniz:
5.4.4. HİSSEDİLEN VE GERÇEK SICAKLIK

Hissedilen sıcaklık, termometrenin ölçtüğü hava sıcaklığından farklı olarak insan vücudunun
hissettiği, algıladığı sıcaklıktır. Bu sıcaklık; iklimsel çevre, giysilerin ısı direnci, vücut yapısı ve kişisel
durumdan olduğu kadar termometre sıcaklığı, bağıl nem, rüzgâr ve radyasyon gibi dört meteorolojik
faktörden etkilendiği için öznel bir kavramdır. Dolayısı ile sıcaklığı algılama ve hissetme, kişiden kişiye
değişiklik gösterir.
Sıcak havalarda hava sıcaklığının daha da sıcak hissedilmesinde yapılan etkinliklerin seviyesi,
giysilerin ısı direnci, sıcaklık, bağıl hava hızı ve çevre ile havanın su buhar basıncı etkilidir.
Sıcaklığı herkesin farklı hissediyor olması, bu kavramın bilimsel olarak ele alınmasına ve kullanıl-
masına engel değildir. Bu bilgi, insan sağlığı açısından önemlidir.
Hissedilen sıcaklık değeri hesaplanırken hem nem değerinin hem de sıcaklık değerinin kullanılması
gerekmektedir. Bu iki değerden birisi bulunmadığında hissedilen sıcaklık hesaplanamaz.

ISI VE SICAKLIK
Bağıl nem ile sıcaklığa bağlı olarak hissedilen sıcaklık değerleri Tablo 5.6’da verilmiştir.
Tablo 5.6: Hava Sıcaklığının Bağıl Neme Bağlı Olarak Hissedilen Sıcaklık Değerleri
BAĞIL NEM (%)
Yukarıdaki tablo incelendiği zaman bağıl nem arttığında, hissedilen sıcaklık değerlerinin de arttığı
görülmektedir.
Hissedilen Sıcaklıkta Rüzgâr Etkisi
Özellikle kış aylarında hava sıcaklığının sıfırın altına düştüğü durumlarda kuvvetli rüzgâr ile birlikte
hissedilen sıcaklık, ölçülen sıcaklıktan daha düşük olmaktadır. Bu durum, hava sıcaklığının olduğundan
daha düşük hissedilmesine yol açmaktadır.
Rüzgâr etkisi, hava hareketinin (rüzgârın) cilt üzerine yaptığı soğuma etkisinin bir ölçüsüdür. Vü-
cut, üzerine esen rüzgâr sebebiyle hızla enerji (ısı) kaybeder. Bununla birlikte rüzgâra bağlı olarak his-
sedilen bu sıcaklık, gerçek bir sıcaklık ölçüsü değildir. İnsanların yaşına, cinsiyetine, genetik yapısına,
kültürüne ve psikolojik durumuna göre hissedilen etki farklıdır. İnce ya da nemli giysiler, rüzgâra bağlı
hissedilen sıcaklık değerinden daha fazla enerji kaybına ve olumsuzluğa neden olabilir.
Rüzgâr hızı ile sıcaklığa bağlı olarak hissedilen sıcaklık değerleri Tablo 5.7’de verilmiştir.
Tablo 5.7: Hava Sıcaklığının Rüzgâr Hızına Bağlı Olarak Hissedilen Sıcaklık Değerleri
o
HAVA SICAKLIĞI ( C)
RÜZGÂR HIZI (km/h)
Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere hissedilen sıcaklık değerleri, rüzgâr hızı arttıkça azal-
maktadır.

5. ÜNİTE
İş yerine giden Zeynep, hasta olmamak için her gün evden çıkmadan hava durumundaki sıcak-
lık değerine bakarak kıyafet seçimi yapıyor. Pazartesi, salı ve çarşamba günü hava sıcaklığını
o
27 C olarak görüyor ve özdeş kıyafetler ile iş yerine gidiyor.
Pazartesi günü iş yerine giderken üşümüş, salı günü üşümemiş ve terlememiş, çarşamba
günü terlemiş olduğuna göre
l. Pazartesi günü rüzgâr etkisi ile hissettiği sıcaklık, gerçek sıcaklık değerinden düşüktür.
ll. Salı günü hissettiği sıcaklık ile gerçek sıcaklık değerleri birbirine yakındır.
lll. Çarşamba günü bağıl nem fazla olduğu için terlemiştir.
ifadelerinden hangileri doğru olabilir?
5.4.5. KÜRESEL ISINMA

Küresel ısınma, atmosferin Dünya yüzeyine yakın kısımlarında ortalama Dünya sıcaklığının doğal
olarak ya da insan etkisiyle artması olarak tanımlanmaktadır. Dünya yüzeyindeki sıcaklık, aşağıda be-
lirtilen başlıca dört faktörle tayin edilir.
• Dünya’nın aldığı Güneş ışığı miktarı
• Dünya’nın yansıttığı Güneş ışığı miktarı
• Isının atmosfer tarafından tutulması
• Su buharının evaporasyonu ve yoğunlaşması
Evaporasyon, en basit şekilde yeryüzüne düşen yağış suyunun buharlaşarak tekrar atmosfere dön-
mesi olarak ifade edilebilir.
Sanayi devrimi ve özellikle sanayileşme ile nüfusun hızla arttığı 1950’li yıllardan itibaren insan akti-
viteleri ve sanayi dolayısıyla atmosfere çok miktarda karbondioksit (CO2), metan (CH4), diazot monoksit
(N2O) gibi gazlar bırakılmaktadır. Bu durumun aşırı sera etkisi oluşturması sonucu yeryüzünde (atmosferin
troposfer tabakasının yeryüzüne yakın bölümünde) sıcaklık giderek artmaktadır.
Dünya’daki oksijenin %50’sini üreten fitoplanktonlar, balina dışkısıyla beslenmektedir. Bu nedenle
atmosferdeki karbondioksit miktarını azaltmada balinalar, ağaçlardan daha faydalıdır. Son yıllarda de-
nizlerdeki büyük balıkların %90’ı yok olmuş durumdadır.
Balık tutma yöntemlerinden biri olan trol avcılığı, yasa dışı avlanmalar, denize başıboş hâlde bıra-
kılan ağlar ve diğer malzemeler; okyanuslardaki canlılığın azalmasına, bazı türlerin yok olmasına neden
olmaktadır. Trol avcılığında çelik halatlar, deniz dibini tırmık gibi tarar ve ağın önündeki tüm balıkları top-
lar. Trol ile avlanma, elektrik süpürgesi ile okyanusun tabanını süpürmeye benzetilebilir. Çelik halatlar,
denizin dibini tarayarak ilerlediği için yumurta bırakan son canlıların da yuvasını bozar. Bitkileri, deniz
çayırlarını ve küçük balıkları da yok eder.
MERAKLISINA
Denizlere bırakılan ağlar nedeniyle denizlerin tabanında bulunan resifler yok POSTER
olmakta, mercanlar hastalanmaktadır. Mercanlar, karbondioksit tüketip oksijen üret- Küresel Isınma
mektedir. Mercanlar, denizlerin sağladığı oksijen miktarının yaklaşık yarısını karşıla-

maktadır. Dünya’nın karbon salınımını dengeleyen en büyük kale yok olmaktadır. Bu
nedenle insanlık, kendi geleceği için Dünya’ya saygı duymak ve ona zarar vermeyi
bırakmak zorundadır.

ISI VE SICAKLIK
Küresel ısınma, Dünya’nın her bölgesinde sadece sıcaklığın giderek artması olayı değildir. Sıcaklı-
ğın artmasına ek olarak küresel ısınmanın etkilerinden bazıları aşağıda yer almaktadır.
• Dünya’nın bazı bölgelerinde kavurucu sıcakların başlamasıyla orman yangınları hızla yayılmaktadır.
• Çölleşme artmaktadır.
• Küresel ısınma ile artan sıcaklık insanların yaşamı için tehlikeli düzeye ulaşmaktadır.
• Aynı anda yeryüzünün bir bölgesi aşırı sıcakken başka bir bölgesinde aşırı yağışların etkisiyle su
baskınları yaşanmaktadır.
• Sel felaketleri görülmektedir.
• Erozyon artmaktadır.
Sera Etkisi
Güneş’ten gelen ışınların yeryüzüne çarptıktan sonra atmosferdeki sera gazları tarafından tekrar
yeryüzüne yansıtılmasına sera etkisi denir. Sera etkisi, büyük çoğunlukla atmosferik sudan kaynak-
lanır. Toplam sera etkisinin %85’ini su buharı, %12’sini atmosferdeki küçük su molekülleri oluşturur.
Su kaynaklı sera etkisi dışında insan kaynaklı gazlar da sera etkisine neden olmaktadır. Karbondioksit
(CO2), kloroflorokarbon (CFC), metan (CH4), azot oksitler (NOX) ve ozon (O3) son yıllarda atmosferde
önemli ölçüde artmıştır. Görsel 5.20’de sera etkisinin Dünya’nın sıcaklığını nasıl artırdığı gösterilmiştir.
Küresel ısınmanın insan aktivitesi
sonucu meydana geldiği anlaşıldıktan
sonra bu durumun önlenmesine ilişkin
bireysel veya bölgesel nitelikli kon-
feranslar ve bilinçlendirme çabaları,
1950’li yıllardan itibaren başlamıştır.
Dünya çapında küresel ısınmanın ne-
denleri ve sonuçları konusunda ilk ciddi
toplantı, 1979 yılında Dünya Meteoro-
loji Örgütü öncülüğünde yapılan “Birin-
ci Dünya İklim Konferansı”dır. 1985 ve
1987 yıllarında Avusturya’nın Villach
(Villak), 1988’de Kanada’nın Toronto
kentinde iklim değişikliği karşısında si-
yasi seçenekler tartışılmış; Toronto’da
“Değişen Atmosfer” konulu konferans-
ta uluslararası bir hedef olarak küre-
sel karbondioksit emisyonlarının 2005
yılına kadar %20 azaltılması için bir
çevre iklim sözleşmesinin hazırlanma-
sı önerilmiştir. Aralık 1988’de Malta’nın
girişimiyle Birleşmiş Milletler Genel
Kurulunda “İnsanoğlunun Bugünkü ve Görsel 5.20: Sera etkisinin modellenmesi
Gelecek Kuşakları İçin Küresel İklim
Korunması” konulu karar kabul edilmiştir. 29 Ekim-7 Kasım 1990 tarihlerinde Cenevre’de yapılan “İkinci
Dünya İklim Konferansı”nda aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 137 ülke tarafından sera gazlarının
kontrolüne ilişkin anlaşma imzalanmıştır.
1997 yılında Japonya’nın Kyoto (Kiyoto) kentinde 160 ülkeden gelen 10.000’den fazla bilim insanı,
uzman ve hükûmet yetkililerinin katıldığı uluslararası konferansta “Kyoto Protokolü” imzalanmıştır. Buna
göre toplantıya katılan ülkelerin sera gazlarının üretimlerini 2008-2012 yıllarına kadar 1990 yılı düzeyinin
en az %5,2’si oranında azaltması kararı alınmıştır. Bu protokolün yürürlüğe girebilmesi için en az 55 ülke
parlamentosunun anlaşma maddelerini kabul etmesi gerekmekteydi. Mayıs 2000 tarihine kadar ancak
22 ülkenin “Kyoto Protokolü”nü kabul ettiği bildirilmiştir.

5. ÜNİTE
Küresel ısınmanın engellenmesi ve sera etkisini azaltmaya yönelik çözüm üretmek için “Küresel
Isınmaya Karşıyım” adlı projeyi yapınız.
PROJE
KÜRESEL ISINMAYA KARŞIYIM
AMAÇ Küresel ısınmaya karşı alınacak tedbirlere ilişkin proje geliştirebilme.
SÜRE 2 hafta
BECERİLER Bilimsel okuryazarlık, kavrama, analiz etme, yaratıcı düşünme, iş birliği.
BEKLENEN PERFORMANS Grup çalışması yapma, araştırma sonucu elde edilen bilgileri analiz
etme, ürün tasarlama, tasarımla ilgili sunum yapma, tasarım sürecini
rapor hâline getirebilme.
DEĞERLENDİRME Dereceli puanlama anahtarı
Küresel ısınmanın engellenebilmesi ve sera etkisinin azaltılması için araştırma yapınız. Küresel
ısınmayı engellemeye yönelik çözümler üretiniz. Elde ettiğiniz bilgilerden yararlanarak küresel ısın-
maya karşı alınacak tedbirlere yönelik bir proje tasarlayınız. Projenizin canlı yaşamına olan katkısını
araştırınız. Projenizle ilgili poster, broşür veya elektronik sunu hazırlayarak çalışmanızı sınıfta arka-
daşlarınızla paylaşınız. Proje hazırlama sürecini rapor hâline getirip raporunuzu belirlenen süre içinde
öğretmeninize teslim ediniz.
Çalışmanız sırasında aşağıda verilen önerileri takip etmeniz proje tasarım sürecinizi kolaylaştıracaktır.
2. Yapacağınız çalışmaları planlayınız. Grup üyelerinin, proje yapımının her aşamasında eşit şe-
kilde görev alacağı bir görev paylaşımı yapınız.
3. Araştırma aşamasında en az üç farklı kaynaktan bilgi toplayınız. Topladığınız bilgileri paylaşıp
tartışmak için belirlediğiniz gün ve saatte toplantı yapınız.
4. Yaratıcı ve özgün bir proje tasarlayınız. Projenizi tasarlarken zamanı verimli kullanmaya dikkat ediniz.
5. Projenizi tanıtan bir poster, broşür veya elektronik sunu hazırlayınız. Hazırladığınız çalışmayı öğ-
retmeninizin belirlediği tarihte sınıfta sununuz.
6. Rapor hazırlama sürecinde tasarım sürecini özetleyiniz ve raporunuzu zamanında öğretmenini-
ze teslim ediniz.
DERECELİ PUANLAMA ANAHTARI

ÖLÇÜT 1 2 3
KATEGORİLERİ ÖLÇÜTLER GELİŞTİ- ORTA İYİ
RİLEBİLİR
1. Grup üyeleri, sorumluluklarını eksiksiz yerine getirmiştir.
Grup Çalışması
2. Grup üyeleri, çalışmalarını iş birliği içinde yürütmüştür.
1. En az üç kaynaktan yararlanılmıştır.
2. Farklı türde kaynaklardan (genel ağ, kitap, dergi vb.)
Araştırma Yapma
3. Toplanan bilgiler, konuyla ilişkilidir.
1. Küresel ısınmaya karşı alınacak tedbirlere yönelik proje
Proje Tasarımı hazırlanmıştır.
(Ürün) 2. Tasarlanan proje yaratıcıdır.

3. Tasarlanan proje özgündür.
4. Proje tasarımı, belirlenen süre içerisinde bitirilmiştir.

ISI VE SICAKLIK
1. Projenin tanıtımında poster/broşür/elektronik sunu kul-

Sunum lanılmıştır.
2. Tasarım süreci, açık ve anlaşılır bir şekilde ifade edilmiştir.
1. Raporda proje tasarımının tamamıyla ilgili başlıklara yer
verilmiştir.
Rapor Hazırlama 2. Tasarım süreci, anlaşılır bir şekilde özetlenmiştir.
3. Yazım kurallarına dikkat edilmiştir.
4. Rapor, belirlenen tarihte teslim edilmiştir.
Eklemek İstedikleriniz:
Çevreye karşı duyarlı olmanın neden gerekli olduğu ve çevreyi korumak konusunda bireysel olarak
neler yapılabileceği ile ilgili öğretmeninizin gözetiminde sınıf arkadaşlarınızla tartışınız.
5.5. GENLEŞME
Bir maddenin sıcaklığı arttıkça atom veya molekülleri daha süratli şekilde titreşim hareketi yapar. Bu
nedenle atom veya moleküller arasındaki ortalama uzaklık artar. Bu durum hacim artışına sebep olur. Ha-
cimde meydana gelen bu artışa genleşme denir. Birkaç istisna dışında [örneğin kalsit (CO3), su (H2O)]
maddelerin tüm hâllerinde sıcaklık arttırıldığında hacimlerinde de artış meydana gelir. Bu maddelerden ısı
alındığında sıcaklıkları azaldığı için hacimlerinde azalma meydana gelir. Bu olaya büzülme denir.
5.5.1. KATI VE SIVILARDA GENLEŞME VE BÜZÜLME
Genleşme ve büzülmenin günlük hayatta avantaj ve dezavantajları vardır. Öğretmeninizin gözetiminde bu
avantaj ve dezavantajların neler olabileceğini sınıf arkadaşlarınızla tartışınız.
Genleşmenin Bağlı Olduğu Değişkenler
Ortam veya cihaz sıcaklığını sabit tutmak için geliştirilen termos-
tatlar birçok yerde kullanılmaktadır. Ütü, termosifon, elektrikli ısıtıcı ve
çay makinası bu cihazlardan bazılarıdır. Metallerin genleşme özelli-
ğinden yararlanılarak yapılan termostat modeli Şekil 5.5’te verilmiştir.
Termostatta bulunan tellerden akım geçtikçe teller ısınır ve tellerin
sıcaklığı artar. Sıcaklığın artması ile metaller genleşir. Sıcaklık belli
bir değere ulaştığında genleşme sonucu bağlantı noktaları arasında
açıklık meydana gelir. Devre tamamlanmadığı için akım geçemez, Şekil 5.5: Termostat modeli
termostat soğumaya ve büzülmeye başlar. Termostatta bulunan metaller yeterince soğuduğunda bağlantı
noktaları tekrar temas eder ve bu noktalardan akım geçmeye başlar. Bu şekilde cihazların sıcaklığı belli de-
ğerde ayarlanmış olur. Genleşmenin bağlı olduğu üç değişken vardır.
1. Maddenin Cinsi
Tablo 5.8: Bazı Maddelerin Yaklaşık Boyca Isıl Gen-
Farklı maddelerin atomları ve atomları arasındaki uzaklık leşme Katsayıları (20oC’de Celcius Derecesi Başına)
farklı olduğu için maddelerin eşit sıcaklık değişiminde genleşme
miktarları da farklılık gösterir. Maddenin cinsine bağlı olan gen- Madde Boyca Isıl Genleşme
leşme katsayısı, maddenin sıcaklığındaki 1 derecelik artış için bo- Katsayısı (1/oC)
yutlarında meydana gelen değişimi ifade eder. Tablo 5.8’de bazı Demir ve çelik 12 x 10-6
maddelerin boyca ısıl genleşme katsayıları verilmiştir.
Tuğla ve beton 10 x 10-6
Tablo 5.8’de görüldüğü gibi oda koşullarında eşit uzunluktaki
demir ve pirinç tellerin sıcaklığı eşit miktarda artırılırsa pirinç tel Kauçuk 80 x 10-6
daha fazla uzayacaktır. Pirinç 19 x 10-6
Sıvı hâldeki birçok maddenin molekülleri arasındaki uzaklık,
Yumuşak cam 9 x 10-6
katılardan daha fazladır. Bu nedenle sıvıların genleşme katsayıla-
rı, katılardan daha büyüktür. Isıya dirençli cam 3 x 10-6

5. ÜNİTE
2. Madde Miktarı
Genleşme, maddenin tüm boyutlarında meydana gelir. Bununla birlikte maddenin bir boyutunda
meydana gelen genleşme, diğer boyutları yanında çok küçük ise ihmal edilebilir. Madde uzun ince bir
tel ise bu durumda tek boyuttaki genleşme, başka bir deyişle Tablo 5.8’de verilen boyca genleşme kat-
sayısı kullanılır. Madde kalınlığı çok az olan bir levha ise bu durumda iki boyuttaki genleşme, başka bir
deyişle yüzeyce genleşme katsayısı kullanılır. Yüzeyce genleşme katsayısı olarak Tablo 5.8’de verilen
değerlerin iki katı kullanılır. Maddenin tüm boyutlarındaki genleşmeler için üç boyuttaki genleşme, baş-
ka bir deyişle hacimce genleşme katsayısı kullanılır. Hacimce genleşme katsayısı olarak Tablo 5.8’de
verilen değerlerin üç katı kullanılır.
3. Sıcaklık Değişimi
Maddenin sıcaklığında meydana gelen artış ne kadar fazla ise atom veya moleküllerinin kazandığı
kinetik enerji o kadar fazla olacaktır. Dolayısıyla moleküllerin birbirlerine olan uzaklığı daha fazla olur.
Sonuç olarak madde daha fazla genleşir. Sıcaklık değişimi ile genleşme miktarı doğru orantılıdır.
Günlük Hayatta Genleşme
Günlük hayatta genleşmenin
etkilerini birçok yerde gözlemlemek
mümkündür. Tren rayları döşenir-
ken Görsel 5.21’de olduğu gibi ara-
larında küçük boşluklar bırakılır. Bu
boşluklar bırakılmazsa ya da yeteri
kadar olmazsa Görsel 5.22’de oldu-
ğu gibi genleşme nedeniyle bozulan Görsel 5.21: Tren rayları
tren rayları, yaz aylarında kazalara
neden olabilir.
Telefon telleri kış aylarında takılır-
sa yaz aylarında genleşmeden dolayı
uzamaktadır. Tellerin altından geçen
araçların boyu yüksek olduğunda te-
lefon telleri kopabilmektedir. Telefon
telleri, yaz aylarında takılırsa kış ay-
larında büzülmeden dolayı gerilmek-
tedir. Yeterli miktarda gerilme kuvveti
oluşursa teller kopabilir.
Görsel 5.22: Genleşme nedeniyle bozulan tren rayları
Türkiye’de Kapadokya ile özdeş-
leşen sıcak hava balonları (Görsel
5.23), balonların içinde bulunan hava-
nın genleşmesi ile uçurulmaktadır. Isı-
tılan hava genleşir. Genleşen havanın
özkütlesi azalır. Balonun içindeki ha-
vanın özkütlesinin dışarıdaki havanın
özkütlesinden küçük olduğu durum-
da balona yukarı yönlü bir kuvvet etki
eder. Yukarı yöndeki bu kuvvet balo-
nun ve sepetin toplam ağırlığından
fazla olduğunda balon yükselmeye
başlar.
Görsel 5.23: Sıcak hava balonları

ISI VE SICAKLIK
19.
L L
Şekil I Şekil II
Aynı maddeden yapılmış, aynı kalınlıktaki K ve L metallerinin boyutları Şekil I’deki gibidir. K metali,
az fark ile L’nin üzerindeki boşluğa girememektedir.
Buna göre
I. Sıcaklıklarını eşit miktarda artırma
II. Eşit miktarda ısı enerjisi verme
III. K metalini soğutma, L metalini ısıtma
işlemlerinden hangileri tek başına yapılırsa Şekil II’deki görünüm elde edilebilir?
Suyun Olağan Dışı Davranışı

Bir sıvının sıcaklığı artırılırsa genellikle hacmi artar. Su, bu kuralın dışındadır. Suyun sıcaklığı 0 oC’den
+4 oC’ye yükselirken su büzülür, böylece suyun özkütlesi artar. Sıcaklık +4 oC’nin üzerinde arttıkça su gen-
leşir. Bu nedenle suyun en büyük özkütle değeri +4 oC’de olur.
Bir havuzun donmaya niçin yüzeyden başladığını açıklamak için suyun bu olağan dışı ısıl genleşme
davranışı kullanılabilir. Atmosfer sıcaklığı 12 oC’den 10 oC’ye düştüğünde su yüzeyi soğur ve bunun sonu-
cunda suyun hacmi azalır. Bu, soğuyan suyun özkütlesinin arttığı anlamına gelir. Sonuç olarak yüzeydeki
su aşağı iner ve aşağıdaki ılık su soğuk olan yüzeye çıkmak için zorlanır. Hava sıcaklığı, 0 oC ve daha
düşük iken yüzeydeki su soğudukça donarak genleşir ve alttaki sudan daha az yoğun olur. Bu karışım
süreci sonunda yüzey suyu donar. Buz sudan daha az yoğun olduğundan suyun yüzeyinde kalır. Suyun
dip kısmının sıcaklığı +4 oC’de kalırken yüzeyde buzlanma devam eder. Durum böyle olmasaydı balık ve
diğer su altı canlıları, yaşamlarını devam ettiremezdi. Bunun yanı sıra su, donarken hacmi artan ender
maddelerdendir. Bu özellik, kış aylarında konutlara gelen suyun borunun içinde donması durumunda bo-
runun patlamasına da neden olabilir.
Bir su dağıtım firması, kullandığı cam şişeleri +4 oC’de tamamen doldurarak hizmet vermeyi
planlamaktadır.
Buna göre firma
I. Yaz aylarında suyun genleşmesinden dolayı cam şişeler patlar.
II. Kış aylarında su donabileceği için cam şişeler patlar.
III. +4 oC’de suyun öz ısısı 1 cal/g·oC olduğu için cam şişeler patlar.
sorunlarından hangileri nedeniyle söz konusu işi başaramaz?

5. ÜNİTE
1-7. ifadeleri okuyarak ifade doğru ise “D” harfini, yanlış ise “Y” harfini işaretleyiniz. Yanlış olduğunu
düşündüğünüz ifadenin karşısına doğrusunu yazınız.

1. Isı, maddelerin sahip olduğu bir enerji çeşidi olma- ( )D
yıp sıcaklık farkından dolayı aktarılan enerjidir. ( )Y
2. Isı sığası birbirine eşit olan iki maddenin cinsi de ( )D
kesinlikle aynıdır. ( )Y
3. Bir bardak sıcak çayın ısısı, bir bardak ılık çayın ( )D
ısısından yüksektir. ( )Y
( )D
4. Işıma yolu ile tüm maddeler enerji kaybeder.
( )Y
5. Konutlarda kullanılan çift camın amacı ısı yalıtımı ( )D
yapmaktır. ( )Y
( )D
6. Rüzgâr hızı arttıkça, hissedilen sıcaklık değeri düşer.
( )Y
7. Küresel ısınma, sadece insan aktivitesi sonucu ( )D
oluşmaktadır. ( )Y
termometre ısı sığası kaynama hacmi sıvı

konveksiyon yoğuşma kalorimetre kabı doğru sabittir
ısıl denge özkütlesi katı sıcaklık artırır
küresel ısınma büyük iç enerji küçük ters
8. Bir maddenin moleküllerinin ortalama kinetik enerjisinin ölçüsüne ……………………………… denir.

9. Maddeyi oluşturan atom ve moleküllerin kinetik ve potansiyel enerjilerinin toplamına
……………………………… denir.
10. Bir cisme aktarılan ısı enerjisi, ……………………………… ile ölçülür.
11. ……………………………… bir cismin kütlesi ile öz ısısının çarpımına eşittir.
12. Saf bir maddenin kaynama sıcaklığı, ……………………………… sıcaklığına eşittir.
13. Saf maddelerde hâl değişimi sırasında sıcaklık ………………………………
14. Sıcaklıkları farklı cisimler arasındaki ısı akışının durması hâline ……………………………… denir.
15. Katı maddelerde ısı iletim hızı sıcaklık farkı ile ……………………………… orantılıdır.
16. Maddeyi oluşturan taneciklerin öteleme hareketi yaparak ısıyı taşımasına
……………………………… denir.
17. Isı yalıtımı yapılırken ısı iletim katsayıları ……………………………… olan maddeler kullanılır.
18. Sıcak havalarda nem oranının yüksek olması hissedilen sıcaklığı ………………………………… .
19. Atmosfere salınan gazlardan dolayı Dünya yüzeyi ortalama sıcaklığının artmasına
……………………………… denir.
20. Boyca genleşme katsayısı, ……………………………… maddelerin ayırt edici özelliklerindendir.
21. Suyun ……………………………… +4 oC’de en küçük değere ulaşır.

Yönerge: Aşağıda verilen numaralandırılmış tabloda “Isı ve Sıcaklık” ünitesi ile ilgili çeşitli kavram-
lar yer almaktadır. Kavramların başındaki numaraları kullanarak soruları cevaplayınız. Kavramları
birden fazla soru için kullanabilirsiniz.
1 Isı 2 Sıcaklık 3 İç enerji 4 Öz ısı

5 Isı sığası 6 Hal değişimi 7 Isıl denge 8 Enerji iletim hızı
9 Genleşme 10 Büzülme 11 Isı yalıtımı 12 Hissedilen sıcaklık
13 Küresel ısınma 14 Termometre 15 Alan 16 Kalınlık
17 Sıcaklık farkı 18 Kütle 19 Genleşme katsayısı 20 Soğukluk
22. Tabloda verilen kavramlardan hangileri ölçülebilir?
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
23. Tabloda verilen kavramlardan hangileri sıcaklık farkı ile ilgilidir?
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
24. Tabloda verilen kavramları kullanarak hangi kavramları hesaplayabilirsiniz? Bu kavramların
matematiksel modelini yazınız.
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
25. “Isı”, “sıcaklık” ve “iç enerji” kavramlarını açıklayınız.

......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
26. Termometre çeşitleri nelerdir? Termometrelerin kullanım alanlarına örnekler veriniz.
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
27. Aşağıdaki tabloda çeşitli termometreler için sıcaklık değerleri verilmiştir. Boş bırakılan yerleri
hesaplayarak doldurunuz.
Celcius Fahrenheit Kelvin
-20
0
20
313
28. Kütlesi 400 g olan bir X maddesinin sıcaklığını 20 oC’den 35 oC’ye çıkarmak için o maddeye verilmesi
gereken ısı miktarı 1.200 cal’dir. X maddesinin öz ısısı kaç cal/g·oC’dir?

5. ÜNİTE
29. -35 oC’de 40 g buz, 120 oC’de buhar hâline getiriliyor.

Bu işlem sırasında kaç cal’lik ısı verilmiştir? [Isının tamamının buza aktarıldığını varsayarak öz ısıyı sa-
bit kabul ediniz. (cbuz = 0,5 cal/g·oC, csu = 1 cal/g·oC, cbuhar = 0,5 cal/g·oC Le = 80 cal/g, Lb = 540 cal/g alınız.)]
30.
K L Isıca yalıtılmış ortamda bulunan özdeş ve sabit debili musluklardan K musluğu 70 oC,
L musluğu ise 20 oC sıcaklıkta su akıtıyor. İkisi birlikte aynı anda açılarak boş kap yarı
70 oC 20 oC yüksekliğine kadar dolduruluyor. Daha sonra K musluğu kapatılarak kabın geri kalan
kısmı sadece L musluğundan akan su ile dolduruluyor.
Oluşan karışımın son sıcaklığı kaç oC olur? (Musluklardan akan suların özkütleleri
eşittir. Kabın aldığı ısı miktarı ihmal edilmiştir.)
31.
Düşey kesiti şekildeki gibi olan kap yarısına kadar 10 oC’deki su ile doludur.
Kabın kalan kısmı 40 oC’deki saf su ile doldurulursa karışımın denge sıcaklığı
2h için ne söylenebilir? (Sistem ısıca yalıtılmıştır. Kabın aldığı ısı miktarı ihmal edilmiştir.)
10 oC h
32.
Sıcaklık (oC) Eşit kütleli X ve Y saf sıvılarının sıcaklık-ısı grafikleri şekilde verilmiştir.
10 Buna göre
X
a) X sıvısının öz ısısının Y sıvısının öz ısısına oranı kaçtır?
5 Y o o
b) X sıvısından 10 C sıcaklığında 20 g, Y sıvısından 5 C sıcaklığında 40 g
Isı (cal) o
0 alınarak oluşturulan karışımın denge sıcaklığı kaç C olur?
100 (Isı alışverişi sadece sıvılar arasındadır.)
33. Enerji iletim yolları nelerdir? Açıklayınız. Her birine birer örnek veriniz.
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................

34.
Görselde farklı ısı iletim yolları gösterilmektedir. 1, 2, 3 rakamla-
rı ile gösterilen yönlerde ısı hangi yolla iletilir?
2 ....................................................................................................
1 ...................................................................................................
...................................................................................................
....................................................................................................
....................................................................................................
3 ....................................................................................................
.....................................................................................................
35.
L/2 L/3 Aynı maddeden yapılmış X, Y, Z metal çubukları-
nın boyutları ve uçlarındaki sıcaklık değerleri şekil-
de verilmiştir.
Q
20 oC 2A 10 oC Q A 5 oC
L Bu maddelerin verilen yönlerde ısı iletim hızla-
10 oC 30 oC rının büyüklük ilişkisi nasıldır?
Q A 20 oC
X Y Z
36. Hissedilen sıcaklık ile gerçek sıcaklık arasındaki fark hangi faktörlerden kaynaklanmaktadır?
Açıklayınız.
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
37. Genleşmenin günlük hayattaki avantaj ve dezavantajları nelerdir? İkişer örnek veriniz.
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
38. Ekolojik ayak izi, kaynakların tümünün kullanılmasının yanı sıra verimli toprak ve verimli su alanı-
nın artması anlamına gelir.
Buna göre ekolojik ayak izini artırmak için bireysel olarak yapılabilecek faaliyetler neler olabilir?
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................

5. ÜNİTE
39. • Isı birimi olarak cal kullanılabilir. 42. Aynı sıcaklıktaki içleri dolu ve aynı saf madde-
den yapılmış X ve Y küplerinin kütleleri sıra-
• SI birim sisteminde ısı birimi J’dür.
sıyla m ve 2m’dir.
• İç enerji birimi olarak cal kullanılabilir.
• SI birim sisteminde iç enerji birimi J’dür. 30 oC 30 oC
• SI birim sisteminde sıcaklık birimi K’dir.

o
X
• Sıcaklık birimi olarak C kullanılabilir. Y
m
Yukarıda ısı, iç enerji ve sıcaklık birimleri için
verilen ifadelerden kaç tanesi doğrudur? 2m
Buna göre
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
l. X ve Y’deki atomların ortalama kinetik ener-
jileri eşittir.
3
40. K kabında bulunan V hacmindeki sıvının 4 ü ll. Y’nin iç enerjisi X’inkinden fazladır.
1 lll. Y’nin toplam ısısı X’inkinden fazladır.
L kabına, ü M kabına konuyor.
4
3V V yargılarından hangileri doğrudur?
4 4
Sıvı
(V)
K L M
İşlem sırasında sıvılarla kaplar arasında
ısı alışverişi olmadığı varsayılırsa L kabın-
daki sıvının M kabındaki sıvıya göre
l. Isı
ll. Sıcaklık
lll. İç enerji 43. Meral Hanım, kahvaltı hazırlarken musluktan
niceliklerinden hangilerinin daha büyük akan 20 oC sıcaklıktaki su ile doldurduğu çay-
olduğu söylenebilir? danlığı ocağa koyuyor. Ocağı açtıktan bir süre
sonra suyun sıcaklığı 70 oC’ye ulaştığında
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll Meral Hanım’ın çocukları aşağıdaki önerme-
D) l ve lll E) l, ll ve lll lerde bulunuyor.
Metehan: Molekül başına düşen ortalama ki-
41. Fiziksel niceliklerden bazıları ölçü aletleri ile netik enerji artmıştır.
ölçülebilir, bazıları ise ölçüm sonuçları kulla- Aybeniz: Suyun iç enerjisi artmıştır.
nılarak hesaplanabilir. Güldeniz: Suyun toplam ısısı artmıştır.
Buna göre
Buna göre çocuklardan hangilerinin öner-
I. Demirin erime sıcaklığı
mesi doğrudur?
Il. Bir bardak suyun iç enerjisi
Ill. Suya atılan buz parçasının aldığı ısı A) Yalnız Metehan
niceliklerinden hangileri ölçü aleti ile B) Metehan ve Aybeniz
ölçülebilir? C) Aybeniz ve Güldeniz
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll D) Metehan ve Güldeniz
D) l ve ll E) ll ve lll E) Metehan, Aybeniz ve Güldeniz

44. Sıvılı bir termometre kullanılarak daha has- 47. Gelişmiş ölçüm aletlerinin ve deney düzenek-
sas ölçümler yapabilmek için termometrenin lerinin hazırlanabildiği bir laboratuvarda 5 kişi
yapısında bazı değişikliklere gitmek gerekir. sıcaklık ölçümü yapıyor.
Buna göre Aşağıda verilen bu sıcaklık ölçüm sonuçla-
l. Sıvının yükseldiği boruyu daha ince yapmak rından hangisi kesinlikle yanlıştır?
ll. Daha büyük genleşme katsayısına sahip
A) 400 K B) 1.400 oC C) -5 K
sıvı kullanmak
lll. Bölmeler arasındaki çizgi sayısını artırmak D) -200 oF E) -240 oC
biçiminde yapılan değişikliklerden hangi-

leri termometrenin daha hassas ölçümler 48. X, Y, Z maddelerinden X’in sıcaklığı K, Y’nin
yapmasını sağlar? sıcaklığı oC ve Z’nin sıcaklığı oF termometre-
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll leri ile ölçülüyor.
D) l ve ll E) l, ll ve lll Tüm termometreler 20 sayısını gösterdi-

ğine göre X, Y, Z maddelerinin sıcaklıkları
arasındaki büyüklük ilişkisi aşağıdakiler-
den hangisi gibidir?
45. K, L, M sıvılı termometrelerinin eşit yükseklik- A) TX = TY = TZ

lerine karşılık gelen sayı değerleri şekildeki
B) TY > TZ > TX
gibidir.
C) TX > TZ > TY
oK oL oM D) TX > TY > TZ
E) TZ > TY > TX
20 30 25
10 20 20
49. X kabında 20 oC’de 1 L, Y kabında 10 oC’de
2 L su vardır.
K L M
Buna göre termometrelerin hassasiyetleri ara- 2L

sındaki ilişki aşağıdakilerden hangisi gibidir? 1L
20 oC 10 oC
A) K = L > M B) M > K = L C) K = L = M
X Y
D) M > L > K E) K > L > M
Buna göre
l. X kabındaki suyun ısı sığası, Y kabındakin-
den daha büyüktür.
ll. X ve Y kaplarındaki suların öz ısıları eşittir.
46. Kutay, bir deney esnasında cismin sıcaklığı-
lll. X kabındaki suyun sıcaklığını 21 oC yap-
nı 50 oC olarak ölçmüştür.
mak için gerekli ısı enerjisi Q kadar ise Y
Kutay, Fahrenheit termometresi kullan- kabındaki suyun sıcaklığını 11 oC yapmak
saydı cismin sıcaklığını kaç oF olarak için gerekli ısı enerjisi 2Q kadardır.
ölçerdi? yargılarından hangileri doğrudur?
A) 40 B) 50 C) 90 A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve ll
D) 122 E) 323 D) ll ve lll E) l, ll ve lll

5. ÜNİTE
50. Öz ısısı 0,5 cal/g·oC olan 400 g kütleli kızart- 53. K kabında m kütleli 0 oC’de su, L kabında 0 oC’de
ma yağının sıcaklığını 20 oC’den 25 oC’ye m kütleli buz bulunmaktadır.
çıkarmak için yağa verilmesi gereken ener-
ji kaç cal’dir?
A) 200 B) 400 C) 1.000 m m

0 oC 0 oC
D) 1.500 E) 2.000 Su Buz
K L
Buna göre
l. Su ve buz moleküllerinin ortalama kinetik
51. K ve L maddelerine ait ısı sığası-kütle grafiği enerjileri eşittir.
şekildeki gibidir. ll. Suyun iç enerjisi buzunkinden büyüktür.
lll. Su, buzun üzerine dökülürse buzun bir kıs-
C
mı erir.
yargılarından hangileri doğrudur? (Su ve
3C K buzun hem kaplarla hem de ortamla ısı alışve-
rişi önemsizdir.)
C L
m A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll
m D) l ve ll E) l, ll ve lll
Buna göre K ve L maddelerinin öz ısıları oranı
cK
kaçtır?
cL
1 1
A) 9 B) 3 C) 1 D) E)
3 9 54. Öz ısısı 0,3 cal/g·oC olan 200 g X sıvısı ile öz
ısısı 0,6 cal/g·oC olan 300 g Y sıvısı bir kapta
homojen olarak karıştırılıyor.
X sıvısının ilk sıcaklığı 50 oC, Y sıvısının ilk
sıcaklığı 90 oC olduğuna göre sıvılar ara-
52. Bilgi: Bir maddeye ısı verildiğinde hâl değişimi sındaki ısı alışverişi bittiğinde son sıcaklık-
olmuyorsa maddenin sıcaklığı artar. Sıcaklık ar- ları kaç oC olur? (Isı alışverişinin yalnızca sı-
Q vılar arasında olduğunu varsayınız. Sıvılar, ısı
tışı, matematiksel olarak TT = veya
m$c alışverişi sırasında hâl değiştirmemektedir.)
Q
TT = olarak ifade edilir.
C
A) 55 B) 60 C) 70 D) 75 E) 80
Hâl değişimi olmayacak şekilde
l. Kütleleri farklı olan iki maddeye eşit ısılar
verilirse maddelerin sıcaklık değişimleri
farklı olur.
ll. Isı sığaları eşit olan iki maddeye eşit ısılar 55. Ferhat, sıcaklığı 430 oC olan 100 g kütleli de-
verilirse maddelerin sıcaklık değişimleri e- mir parçasını soğutmak için sıcaklığı 20 oC
şit olur. olan 400 g suyun içine yavaşça bırakıyor.
lll. Öz ısıları farklı iki maddeye eşit ısılar ve- Kaptan su taşmadığına göre ısı alışverişi
rilirse öz ısısı küçük olan maddenin sıcak- bittiğinde demirin sıcaklığı kaç oC olur? [Isı
lık değişimi daha büyük olur. alışverişinin yalnızca demir ve su arasında ger-
çekleştiğini varsayınız. (Buharlaşan su miktarı
önemsizdir. csu = 1 cal/g·oC, cdemir = 0,1 cal/g·oC)]
D) ll ve lll E) l, ll ve lll A) 30 B) 40 C) 50 D) 70 E) 90

56. Deniz seviyesinde bulunan ısıca yalıtılmış bir 59.

A
kaptaki m kütleli buz parçasına eşit zaman ara-
lıklarında eşit ısı verebilen bir kaynakla ısı veril- B
diğinde kütle-zaman grafiği şekildeki gibi oluyor. 2m
m
Buz kütlesi
Sıcaklıkları farklı, kütleleri 2m ve m olan A ve
B metal küreleri birbirine dokundurulup yete-
m
rince bekleniyor.
Buna göre
Zaman
l. A’dan B’ye ısı akışı olur.
0 t1 t2
ll. Sıcaklık değişimleri eşit olur.
Grafiğe bakarak lll. Son sıcaklıkları eşit olur.
Handan: t = 0 anında buzun sıcaklığı 0 oC’den yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
küçüktür.
Bahar: t1 anında buzun sıcaklığı 0 oC’dir.
D) l ve ll E) l ve lll
Hilal: t1-t2 zaman aralığında buzun sıcaklığı
değişmemiştir.
yargılarında bulunuyor.
Buna göre hangilerinin yargıları doğrudur? 60. l. Konveksiyon ile ısı yayılması sıvı ve gazlar-
da görülür.
A) Yalnız Handan B) Yalnız Bahar
ll. Işıma ile ısı yayılması boşlukta gerçekleşmez.
C) Handan ve Hilal D) Bahar ve Hilal lll. Metal maddelerin ısı iletkenlikleri yüksektir.
E) Handan, Bahar ve Hilal Isı iletim yolları ile ilgili verilen yukarıdaki
ifadelerden hangileri doğrudur?

57. Gümüşün erime ısısı yaklaşık 100 kJ/kg’dır.
Buna göre kuyumculuk yapan Arif Bey,
erime sıcaklığındaki 200 g gümüşün ya-
rısını eritmek isterse gümüşe kaç kJ ısı
61.
vermelidir? Isı X Z K
mumu
A) 10 B) 20 C) 100 Isı Y X L
mumu
D) 200 E) 220 Z Y
Isı M
mumu
Şekildeki gibi birbirine perçinlenmiş aynı bo-

58. Erime ısısı 90 cal/g·oC olan erime sıcaklığın- yutlardaki X, Y, Z metal çubuklarının ısı ilet-
daki m g metali eritmek için gerekli ısı enerjisi kenlikleri Z > X > Y’dir. Çubuklar, aynı taraftaki
Q kadardır. uçlarından özdeş ısıtıcılarla ısıtılıyor.
Buzun erime ısısı 80 cal/g·oC olduğuna K, L, M mumlarının eriyip düşme sırası aşa-
göre Q kadar ısı enerjisi 0 oC’deki en fazla ğıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
kaç m g buzu eritebilir?
A) K, L, M B) K, M, L C) L, M, K
9 8 1
A) 2 B) C) 1 D) E) D) L, K, M E) M, L, K
8 9 2

5. ÜNİTE
62. Isı yalıtımı ile ilgili olarak aşağıda verilenler- 65. Hava sıcaklığının 34 oC olduğu bir günde his-
den hangisi yanlıştır? sedilen sıcaklık için
A) Kışın giyilen yün kazaklar ve koyu renk kı- • Gökhan: Hava sıcaklığı 32 oC olabilir.
yafetler ısı yalıtımı sağlar. • Elif: Hava sıcaklığı 34 oC olabilir.
B) Soğuk günlerde tavuk ve kuşların tüylerini • Sude: Hava sıcaklığı 36 oC olabilir.
kabartması ısı yalıtımı sağlamak içindir. şeklinde tahminlerde bulunuyorlar.
C) Isı yalıtımı sağlamak için termoslarda Buna göre hangilerinin yargıları doğrudur?
iç ve dış yüzey arasında havasız bir ortam
oluşturulur. A) Yalnız Gökhan B) Yalnız Elif
D) Binalarda ısı yalıtımı yapılırken ısı iletim C) Yalnız Sude D) Gökhan ve Sude
katsayısı yüksek malzemeler kullanılır. E) Gökhan, Elif ve Sude
E) Cam elyafı, plastik köpük, taş yünü gibi
malzemeler ısı yalıtımında kullanılır.
66. Küresel Isınma: Atmosferin, dolayısıyla Dünya’nın

ortalama sıcaklığının artmasıdır.
63. Hissedilen sıcaklığı bulmak için
Küresel ısınmayı engellemek için
l. Termometre sıcaklığı
ll. Bağıl nem l. Fosil yakıt kullanımı azaltılmalıdır.
lll. Rüzgâr yönü ll. Bireysel araç kullanımı azaltılmalıdır.
bilgilerinden hangilerine ihtiyaç duyul- lll. Evlerdeki ısı yalıtımı iptal edilmelidir.
maktadır?
ifadelerinden hangileri doğru olabilir?
64. Küresel ısınma, bugünün en büyük çevre ve ik-

lim sorunlarından biridir.
Küresel ısınma; iklim değişikliği, buzulların eri-
mesi, canlı türlerinin yok olmaya başlaması gibi
sorunlara yol açmaktadır. 67. Küresel ısınma yeryüzündeki canlı çeşitliliğini
Küresel ısınmanın sebepleri arasında sera etkisi ve iklim koşullarını oldukça güçlü bir şekilde,
ilk sırada yer almaktadır. Sera etkisi, Dünya’dan olumsuz yönde etkilemektedir. Dünya ülkeleri
yansıyan güneş ışınlarının atmosferdeki gaz bu konuda ortak çalışmalar yaparken bireylere
molekülleri ile etkileşime girerek enerjisini aktar- de oldukça önemli görevler düşmektedir.
masıdır. Buna göre küresel ısınmayı engellemek ko-
Buna göre sera etkisi ile oluşan küresel ısın- nusunda bireysel olarak
mada I. Enerji tasarruflu lambalar kullanmak
I. Havadaki su buharı miktarı II. Ev ve iş yerinde zorunlu hâller dışında klima
II. Havadaki karbondioksit gazı miktarı kullanmamak
III. Klima ve parfümlerde kullanılan gazların III. Kalorifer peteklerini kapatmayacak şekilde
havaya yayılması eşyaları yerleştirmek
durumlarından hangileri etkili olmaktadır? işlemlerinden hangileri yapılmalıdır?
A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve ll
D) II ve III E) l, ll ve lll D) lI ve lIl E) l, ll ve lll

68. 70.
K
X Y X
BL
A L
M K K L
z Zil x Lamba Boyutları eşit K ve L kaplarındaki sıvı hacimle-
ri eşit olup sıcaklıkları da eşittir.
Kap ve sıvıların sıcaklıkları eşit miktarda arttı-
Ege Deniz rıldığında K kabındaki X sıvısının seviyesi yük-
Ege ve Deniz, basit bir yangın uyarı sistemi selirken diğer kaplardaki sıvı seviyesi düşüyor.
devresi kurmak istiyor. Kullandıkları devreler- Sıvıların son hacimlerinin ilk hacimlerinden
büyük olduğu bilindiğine göre genleşme kat-
deki K, L, M metalleri ortam ısındığı zaman
sayıları arasındaki büyüklük ilişkisi için verilen
iletken kabloların A ve B uçlarına dokundu-
I. K > X
ğunda zil çalıyor, lamba yanıyor olacaktır.
II. X > Y
Buna göre seçtikleri K, L ve M metallerinin III. L > K
uzama katsayıları arasındaki büyük ilişkisi yargılarından hangileri doğrudur?
aşağıdakilerden hangisi gibi olabilir?
A) K > L > M B) M > K > L D) II ve III E) I, II ve III
C) M > L > K D) L > K > M
71. 2S
E) L > M > K S
V 2V
K L
K ve L kaplarından K’de V, L’de 2V hacminde
aynı sıcaklıkta türdeş sıvılar vardır.
Buna göre
69. I. Sıvılara eşit miktarda ısı verilirse K’deki sıvı
daha fazla yükselir.
II. K ve L’deki yükselmenin eşit olması için L’ye
Y daha çok ısı vermek gerekir.
X III. Sıcaklıkları eşit miktarda artırılırsa K’deki sıvı
X silindiri
Y halkası daha fazla yükselir.
Şekil 1 Şekil 3
Şekil 2 yargılarından hangileri doğrudur? (Kapların
genleşmesi önemsizdir. S ve 2S alanlı borular ye-
Aynı maddeden yapılmış, eşit sıcaklıktaki X si- terince uzundur.)
lindiri ile Y halkası bazı ısıl işlemlerden sonra
Şekil 3’teki gibi birbirine geçiriliyor.
D) II ve III E) I, II ve III
Başlangıçta yarıçapları arasında rX > rY oldu-
ğuna göre 72. Bir gölün düşey kesiti aşağıda verilmiştir.
I. İkisinin de sıcaklığını eşit miktarda artırma
K
II. X’i ısıtma, Y’yi soğutma L
M
III. X’i soğutma, Y’yi ısıtma N
O
işlemlerinin hangileri yapılırsa Şekil 3’teki
durum elde edilebilir? Hava sıcaklığının gündüz 20 oC gece ise
-10 oC olduğu bir günde sudaki hangi böl-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III genin sıcaklık değişimi en az olur?
D) I ve II E) I ve III A) K B) L C) M D) N E) O
Ek sorular için
karekodu okutunuz.

6. ÜNİTE
ELEKTROSTATİK
KONU BAŞLIKLARI
6.1. ELEKTRİK YÜKLERİ
6.1.1. ELEKTRIKLE YÜKLENME ÇEŞITLERI
6.1.2. İLETKEN VE YALITKAN MADDELERDE YÜK DAĞILIMI
6.1.3. COULOMB KUVVETI
6.1.4. ELEKTRIK ALAN
ANAHTAR KAVRAMLAR
Elektrik yükü
•• Elektrik yükü Yük dağılımı
•• Yük dağılımı
Birim yük
•• Birim yük Faraday kafesi
•• Faraday kafesi
Elektrikle yüklenme
•• Elektrikle yüklenme Topraklama
•• Topraklama
Yük korunumu
•• Yük korunumu Elektriksel kuvvet
•• Elektriksel kuvvet
Elektroskop
•• Elektroskop Coulomb Yasası
•• Coulomb Yasası
İletken madde
•• İletken madde Elektrik alan
•• Elektrik alan
Yalıtkan madde
•• Yalıtkan madde
Bu ünitede
• Elektrik yüklerini, Ünite karekodu
• Elektrikle yüklenme çeşitlerini,

• Elektroskopu,
• İletken ve yalıtkan maddelerde yük dağılımını,
• Topraklama olayını,
• Elektrik yüklü cisimler arasındaki etkileşimi,
• Elektrik alan kavramını öğreneceksiniz. Ünite sunu karekodu
6. ÜNİTE
İletken ya da yalıtkan cisimler farklı şekilde elektrikle yüklenebilir. Elektrikle yüklü cisimler ise
etkilerini belli bir bölgede gösterir ve bu bölgede elektrikle yüklü başka cisimlere elektriksel kuvvet
uygular. Bazen kapı koluna dokunulduğunda ya da biriyle tokalaşıldığında elektrik çarpması his-
sedilir. Bu durumun sebebi elektriklenmedir. Elektrostatiği öğreneceğiniz ünite öncesinde aşağıda
yer alan “Üniteye Başlarken” isimli giriş çalışmasını yapınız.
Yıldırım, genellikle sıcak iklim bölgelerinde yağmurlu ve fırtınalı havalarda rüzgâr etkisiyle olu-
şur. Havada yükselen sıcak su buharı, daha yukarıda bulunan buz kristallerini süpürerek sürtünme
ile yük üretir. Zayıf pozitif yüklü hâle gelen buz kristalleri, havanın yükselmesi ile bulutun üstüne
taşınır. Su molekülleri ise negatif yükle yüklenerek bulutun alt kısmında toplanır. Genellikle bulu-
tun üst tarafı pozitif, alt tarafı ise negatif yüklüdür. Bulutun negatif yüklü alt kısmı yerin yüzeyinde
pozitif bir yük oluşturur. Bulutla yeryüzü arasındaki hava yalıtkanlık özelliğini kaybedince buluttan
yere doğru elektron akışı olur.
Bulutlar arasındaki elektrik boşalmasına şimşek, bulutla yer arasındaki elektrik boşalmasına
ise yıldırım denir. Gök gürlemesi ise yıldırım oluşumu esnasında havanın ani ısınması ve genleş-
mesi sonucu etrafa yayılan, patlamaya benzeyen sestir.
Benjamin Franklin (Bencımin Frenklın), uçurtma deneyinde yıldırımın elektriksel bir olay oldu-
ğunu gösteren ilk kişidir. Franklin, ilk paratoneri tasarlamıştır. Paratonerler, yıldırım düşmesi du-
rumunda oluşan büyük akımları toprağa iletmek için çok dayanıklı teller ile toprağa bağlanmıştır.
Yıldırımdan korunmak için bilinmesi gereken konulardan bazıları aşağıda verilmiştir.
• Sığınılacak en güvenli yerler kapalı binalardır.
• Kapalı metalden oluşan araba ve diğer taşıtlar da güvenli sığınma ortamıdır.
• İletkenlik özelliklerinden dolayı metal cisimlerden uzak durulmalıdır.
• Açık, ağaçsız ve düz bir ovada kesinlikle yere yatılmamalıdır. Böyle bir ortamda yüksekliği
en aza indirgeyecek şekilde ayaklar kapalı olarak yere çömelmek en uygun durum olacaktır.
1. Doğada kaç tür elektrik yükü vardır? Bu elektrik yüklerinin isimlerini yazınız.
2. Yüksek binaların tepesine paratoner takılmasının amacı ne olabilir?
3. Yıldırımdan korunmak için metal cisimlerden uzak durulması gerekirken kapalı metalden
oluşan araba ve diğer taşıtların güvenli sığınma ortamı olmasının sebebi ne olabilir?
4. Cisimler, farklı şekilde elektrikle yüklenebilir. Bunlardan biri de sürtünme ile elektriklenmedir. Çevre-
nizdeki olaylardan hangileri sürtünme ile elektriklenme sonucu gerçekleşebilir?


ELEKTROSTATİK
6.1. ELEKTRİK YÜKLERİ

Elektrostatik; durgun elektrik yüklerini, yüklü taneciklerin arasındaki kuvvetleri, onları çevreleyen
ortamı ve maddelerdeki yüklü taneciklerin davranışlarını inceler. Elektrostatik, elektrik ile statik ke-
limelerinin birleştirilmesiyle oluşmuştur ve durgun elektrik anlamına gelmektedir. Elektrik kelimesi
ise elektrondan türetilmiştir. Elektron, eski Yunancada kehribar yerine kullanılan bir kelimedir. Tarihî
kaynaklara göre MÖ 6. yüzyılda eski Yunanlı Thales (Tales), kehribar adı verilen fosilleşmiş reçineyi
bir kürke sürttüğünde kürkün bazı hafif cisimleri çektiğini gözlemlemiştir. Benjamin Franklin ise ilk kez
cisimlerin iki farklı şekilde elektriklenebileceğini belirterek bunlar
için “pozitif” ve “negatif” terimlerini önermiştir. Elektron
Bütün maddeler atomlardan, her atom da pozitif yüklü Proton
bir çekirdek ve etrafında dolanan negatif yüklü elektronlardan
oluşur (Görsel 6.1). Protonlar ve nötronlar, atomun çekirdeğini Nötron
oluşturur. Protonların yükü, elektronların yüküne eşit miktardadır
ancak pozitiftir. Nötronların net yükleri sıfırdır (nötr).
Nötr bir atomda proton sayısı elektron sayısına eşittir, bu
nedenle net yük sıfırdır. Pozitif yüklü tanecikler, negatif yüklü
tanecikleri dengeler. Nötr bir atom; elektron verirse pozitif yüklü, Görsel 6.1: Atom modeli
elektron alırsa negatif yüklü olur. Bir atomun proton ve elektron sayısı arasındaki fark, elektrik yükünü
belirler. Atomun elektron sayısı proton sayısından fazla ise atom negatif yüklü, az ise pozitif yüklüdür.
Elektrik yükü, q sembolü ile gösterilir. SI birim sisteminde yük birimi Coulombdur [Kulon (C)]. Elektron,
proton ve nötronun yük ve kütleleri Tablo 6.1’de verilmiştir.
Tablo 6.1: Elektron, Proton ve Nötronun Yük ve Kütleleri
Parçacık Yük (C) Kütle (kg)
Elektron (e) -1,6021917 x 10-19 9,1095 x 10-31

Proton (p) +1,6021917 x 10-19 1,67261 x 10-27
Nötron (n) 0 1,67492 x 10-27
Doğada bulunan en küçük yük birimi elektron veya protonun yükü kadardır. Bu nedenle bir elektron
veya bir protonun yüküne birim yük ya da elemanter yük (e.y) denir. 1 e.y ≅ 1,6 x 10-19 C’dur.
Elektronun yükü, e sembolü ile gösterilir. Proton +e, elektron -e yük miktarı taşır. Bugüne kadar bilinen
tüm yüklü cisimler, e kadar veya bu miktarın tam sayı katları kadar yük taşır. Bu durumda N tam sayı
olmak üzere q = N . e yazılabilir. Sonuç olarak elektrik yüklerinin özellikleri ve elektrikle yüklü maddeler
arasındaki etkileşimler, aşağıdaki gibi özetlenebilir.
1. Doğada pozitif (+) ve negatif (-) olmak üzere iki cins elektrik yükü vardır. Aynı cins yükler birbirini
iter [Şekil 6.1 (a,b)], zıt cins yükler birbirini çeker (Şekil 6.2).
Yalıtkan ip Yalıtkan ip Yalıtkan ip
+ + - - + -
İter İter
(a) (b) Çeker
Şekil 6.1 (a,b): Aynı cins yüklerin birbirini itmesi Şekil 6.2: Zıt cins yüklerin birbirini çekmesi
2. Nötr (yüklenmemiş) cisimler, birbirine itme ya da çekme kuvveti uygulamaz (Şekil 6.3) ancak
yüklü cisimler, nötr cisimleri çeker [Şekil 6.4 (a,b)].

6. ÜNİTE
Yalıtkan ip Yalıtkan ip Yalıtkan ip
Nötr Nötr + Nötr - Nötr

Çeker Çeker
Etkileşim olmaz (a) (b)
Şekil 6.3: Nötr cisimlerin birbirine yaklaştırılması Şekil 6.4 (a,b): Yüklü cismin nötr cismi çekmesi
1. ÖRNEK SORU
Elektrikle yüklü, özdeş, iletken K, L, M, N cisimlerinden K cismi, L ve N’yi çekiyor; M’yi itiyor.
N cisminin yükü pozitif olduğuna göre K, L, M cisimlerinin yüklerinin işareti nedir?
ÇÖZÜM
K cismi N’yi çektiğine göre K’nin yükü negatiftir.

K cismi L’yi çektiğine göre L’nin yükü pozitiftir.
K cismi M’yi ittiğine göre M’nin yükü negatiftir.
6.1.1. ELEKTRIKLE YÜKLENME ÇEŞITLERI

Cisimlerin elektron vererek ya da alarak yük dengelerinin bozulması olayına elektrikle yüklenme
denir. Elektrikle yüklenme, sürtünme ve dokunmada olduğu gibi fiziksel temasla yapılabilir. Bunun yanı
sıra cismin yakınına yüklenmiş bir cisim konarak cismin yüklerinin yeniden dizilmesinin sağlandığı etki ile
de yapılabilir.
1. Sürtünme ile Elektriklenme: Başlangıçta nötr olan biri elektron verme, diğeri elektron alma eğili-
mindeki iki cisim birbirine sürtüldüğünde aralarında elektron alışverişi gerçekleşir. Elektron veren cisim po-
zitif yükle yüklenirken elektron alan cisim negatif yükle yüklenir. Cisimlerden birinin verdiği elektron sayısı,
diğerinin aldığı elektron sayısına eşit olacağından toplam yük sabittir. Örneğin Şekil 6.5 a’daki ebonit (sert
lastik) çubuk yünlü kumaşa sürtüldüğünde yünlü kumaştaki elektronlardan bazıları ebonit çubuğa geçer.
Yünlü kumaş pozitif yükle yüklenirken ebonit çubuk negatif yükle yüklenir (Şekil 6.5 b).
Yün kumaş (nötr) Yün kumaş (+) _
_
_
_
+ + _
Ebonit çubuk + + Ebonit çubuk

(Nötr) (-)
+
(a): Sürtünmeden önce (b): Sürtünmeden sonra
Şekil 6.5 (a,b): Ebonit çubuk ve yün kumaşın sürtünme ile elektriklenmesi
Şekil 6.6 a’daki cam çubuk ipek kumaşa sürtüldüğünde cam çubuktaki elektronlardan bazıları ipek
kumaşa geçer. Elektron veren cam çubuk, pozitif yükle yüklenirken bu elektronları alan ipek kumaş, ne-
gatif yükle yüklenir (Şekil 6.6 b). Her iki durumda da cisimlerin sürtünmeden önceki ve sonraki yüklerinin
toplamı eşittir.
İpek kumaş (nötr) İpek kumaş (-)
++ MERAKLISINA
_ _ _
+ ++ VİDEO
+
_ _ _ ++ Sürtünme ile
Elektriklenme
Cam çubuk Cam çubuk
(Nötr) _ _ (+)
(a): Sürtünmeden önce (b): Sürtünmeden sonra

Şekil 6.6 (a,b): Cam çubuk ve ipek kumaşın sürtünme ile elektriklenmesi

ELEKTROSTATİK
AKLINIZDA OLSUN
• Sürtünme ile elektriklenmede nötr cisimler, her zaman eşit miktarda zıt cins yükle yüklenir. Ci-
simlerin farklı büyüklükte olması sonucu değiştirmez.
• İletkenler de yalıtkanlar gibi sürtünme ile elektrikle yüklenebilir. İletken bir cisme tahta bir sap
takılıp cisim saptan tutularak yalıtkana sürtüldüğünde cismin elektrikle yüklendiği görülür.
Ebonit çubuk yün kumaşa, cam çubuk ipek kumaşa sürtülerek elektriklenme gerçekleşiyor.
Buna göre
l. Ebonit çubuk ve ipek kumaş aynı cins yükle yüklenir.
ll. Yün kumaş ve cam çubuk zıt cins yükle yüklenir.
lll. Ebonit çubuk ve cam çubuk birbirini iter.
2. Dokunma ile Elektriklenme: Yüklü iletken bir cisim nötr ya da yüklü iletken başka bir cisme
dokundurulduğunda cisimler, toplam yükü aralarında paylaşır. Dokunma sonucu elektriklenen cisim-
ler, aynı cins elektrik yüküyle yüklenir ya da nötr olur.
Birbirine dokundurulan cisimler, özdeş ise toplam yükü eşit olarak paylaşır. Cisimler, küre biçimin-
de ise toplam yükü yarıçaplarıyla doğru orantılı olarak paylaşır.
q1 q2 q1' q2'
r1 r2 r1 r2
Yalıtkan
ayaklar
(a): Dokunmadan önce (b): Dokunmadan sonra

Şekil 6.7 (a,b): Kürelerin dokunma ile elektriklenmesi
Şekil 6.7 a’daki q1 yüklü, r1 yarıçaplı küre ile q2 yüklü, r2 yarıçaplı küre birbirine dokunduruluyor.
Birbirine dokundurulduktan sonra kürelerin yükleri q1' ve q2' oluyor (Şekil 6.7 b). Buna göre
q toplam
• Küreler özdeş ise r1 = r2 = r olacağından q1' = q2' = 2
q1 + q2
= 2 olur.
q toplam . q toplam
• Küreler özdeş değilse q1'= r r1 q2'= rtoplam . r2
toplam
(q + q ) (q + q )
= 1 + 2 . r1 = 1 + 2 . r2 olur.
(r1 r2) (r1 r2)
Kürelerin birbirine dokundurulmadan önceki yüklerinin toplamı, dokundurulduktan sonraki yükleri-
nin toplamına eşittir. Başka bir deyişle toplam yük korunmaktadır (q1 + q 2 + ... = q1 ' + q 2 ' + ...) .
AKLINIZDA OLSUN
• Dokunma ile elektriklenmede cisimler, aynı cins elektrik yüküyle yüklenir ya da MERAKLISINA
VİDEO
nötr olur; kesinlikle zıt cins yükle yüklenemez. Dokunma ile
Elektriklenme
• Dokunma ile elektriklenen cisimler, toplam yükü yük tutma kapasitelerine göre
paylaşır. Küresel cisimlerin yük tutma kapasiteleri yarıçaplarıyla orantılıdır.
• Yalıtkanlar da dokunma ile elektriklenme sonucu yüklenebilir ancak yük paylaşımı
iletkenlerdeki gibi olmaz.

6. ÜNİTE
2. ÖRNEK SORU
A B
Şekilde yarıçapları ve yükleri verilen iletken A ve B
2r 3r
küreleri birbirine dokundurulup ayrılıyor.
Buna göre küreler arasındaki yük geçişi nasıl -4q +9q
olur?
Yalıtkan ayak
ÇÖZÜM
A ve B küreleri birbirine dokundurulduğunda son yükleri
(q A + qB) . (q A + qB) .
q A' = r q B' = r
(rA + rB) A (rA + rB) B
-4q + 9q -4q + 9q
= . 2r = . 3r
2r + 3r 2r + 3r
+5q . +5q .
= 2r = + 2q = 3r
5r 5r
= + 3q olur.
A küresinin dokundurulmadan önceki yükü -4q iken dokundurulduktan sonraki yükü +2q olmuştur.
Pozitif yükler hareket etmez. A’dan B’ye -6q yük geçişi olur.
3. ÖRNEK SORU
Yalıtkan
Yalıtkan iplerle tavana asılmış yüklü iletken K, L,
M kürelerinin yarıçapları ve yük miktarları şekildeki ipler
gibidir. K L M
2r r 3r
K küresi önce M, sonra L küresine dokundurulup
ayrıldığında son yükü kaç q olur?
+2q -5q
-12q
ÇÖZÜM
K küresi önce M küresine dokundurulup K küresi sonra L küresine dokundurulup

ayrıldığında yükü ayrıldığında son yükü
+
qK' = (qK qM) . rK qK'' = (qK ' + qL) . r
(rK + rM) (rK + rL) K
+ -
= 2q 12q . 2r - -
= 4q 5q . 2r
2r + 3r 2r + r
-
= 10q . 2r =
-9q .
2r
5r 3r
= - 4q olur. = - 6q olur.
K L M
Yüklü iletken K, L, M kürelerinin yarıçapları ve yükleri şekilde
r r 2r
verilmiştir.
L küresi önce K, sonra M küresine dokundurulduğun- +3q -q qM
da yükü değişmediğine göre M küresinin başlangıçtaki
yükü nedir?
Yalıtkan ayak

ELEKTROSTATİK
3. Etki ile Elektriklenme: Nötr iletken bir cisme yüklü bir cisim yaklaştırıldığında elektronlar, fizik-
sel olarak temas etmeden bile iletken cismin yüzeyinde hareket ettirilebilir. Yüklü cisim, nötr cisimdeki
elektronları ya kendisine en yakın tarafa çeker ya da en uzağa iter. Böylece nötr cisimdeki pozitif ve
negatif yükler karşılıklı bölgelerde biraz daha fazla toplanarak bölgesel yüklenme gerçekleşir. Pozitif
yüklü bir küre nötr cisme yaklaştırıldığında Şekil 6.8 a’daki gibi nötr cisimdeki negatif yükleri kendisine
doğru çeker. Nötr cismin uzak bölgesindeki negatif yükler azaldığı için bu bölge pozitif yüklü olur. Bu-
nunla birlikte yük alışverişi olmadığı için kürenin toplam yükü sıfırdır. Yüklü cisim uzaklaştırıldığında ise
nötr cisim tekrar eski hâlini alır (Şekil 6.8 b).
Nötr
++ _ +
_ +
++ _ +
Yalıtkan sap Yalıtkan ayak Yalıtkan ayak
(a): Pozitif yüklü kürenin nötr cisme yaklaştırılması (b): Pozitif yüklü kürenin nötr cisimden uzaklaştırılması
Şekil 6.8 (a,b): Nötr cismin etki ile elektriklenmesi
Yalıtkan ayaklar üzerinde duran nötr iletken metal küreler birbirine dokunuyorsa bu metal küreler
aslında tek bir nötr iletkeni oluşturmaktadır. Şekil 6.9 a’da negatif yüklü bir çubuk kürelerden birine
yaklaştırıldığında metaldeki elektronlar, karşılıklı itme kuvveti sonucu en uzağa itilir ve yük yeniden
dağıtılır. Çubuk yerindeyken küreler birbirinden ayrılırsa kürelerden her biri, eşit ve zıt yüklü olacaktır
(Şekil 6.9 b). Kürelerin yarıçaplarının farklı olması, yük miktarlarını etkilemez. Yüklü çubuk, kürelere
dokunmadığı için ilk başta sahip olduğu toplam yükü korumaktadır.
_ _ _
+ _ + +
_ + _ _
++ _ _
_ __ _ _ __ + +
_ _
Yalıtkan ayaklar Yalıtkan ayaklar
(a): Negatif yüklü çubuğun nötr kürelere yaklaştırılması (b): Negatif yüklü çubuğun etkisinde ayrılan küreler
Şekil 6.9 (a,b): Nötr iletken kürelerin etki ile elektriklenmesi
Etki ile elektriklenme sadece iletkenlerde değil, yalıtkanlarda da + - +

gerçekleşir. Yüklü bir cisim bir yalıtkana yaklaştırıldığında atomlar + - +
ve moleküller içerisinde yükler yeniden dizilir. Atomların yük mer- + - +
kezleri hareket ettirilir, pozitif ve negatif kısımları hizalanır. Yüzeye + - +
+ - +
yakın tüm atomlar ya da moleküller, elektriksel olarak kutuplanmış
Yüklü + - +
olur (Şekil 6.10). cisim Yalıtkan
Saça sürtülerek yüklenen bir tarak, nötr kâğıt parçalarını çeker. Şekil 6.10: Yalıtkanın etki ile elektriklenmesi
Yüklü tarak kâğıt parçalarına yaklaştırıldığında kâğıt parçalarındaki
moleküller kutuplanır. Tarağa en yakın kısımda zıt yüklü tanecikler, uzak tarafta aynı işaretli tanecikler
toplanır. Tarağa yakın tarafta oluşan çekme kuvveti uzak taraftaki itme kuvvetinden büyük olduğu için
kâğıt parçaları tarak tarafından çekilir (Şekil 6.11). Aynı şekilde yüklü bir balon, duvara yaklaştırıldığında
yapışabilir. Negatif yüklü balon, duvardaki atomları kutuplaştırır ve pozitif yüklü bir yüzey oluşturarak
duvara yapışır (Şekil 6.12).
- + -
- + - MERAKLISINA
FÇekme - + - VİDEO
- - + - Etki ile
- + - + - Elektriklenme
- + - + -
- +
- Fİtme
-
-
Negatif yüklü tarak Kâğıt parçası
Şekil 6.11: Tarağın kâğıt parçalarını çekmesi Şekil 6.12: Balonun duvara yapışması

6. ÜNİTE
AKLINIZDA OLSUN
• Etki ile elektriklenmede temas yoktur. Etki ile elektriklenme, yüklerin elektriksel kutuplanması
sonucu gerçekleşir. Nötr iletken cisimdeki pozitif ve negatif yüklerin cismin iki farklı ucunda
toplanmasına elektriksel kutuplanma denir.
• İletkenlerdeki etki ile elektriklenmenin benzeri yalıtkanlarda da görülür. Yalıtkanlar elektrik yükle-
rinin hareketine izin vermediği için sınırlı bir bölgede etki ile elektriklenme gözlemlenir.
4. ÖRNEK SORU
I II III IV
Nötr iletken A ve B çubuklarına negatif yüklü iletken
küre, yalıtkan sapından tutularak şekildeki gibi yaklaş- - -
- -
tırılıyor. - -
A B
A ve B çubuklarının I, II, III ve IV uçları hangi cins
Yalıtkan sap
yükle yüklenir?
ÇÖZÜM Yalıtkan
I II III IV
Nötr iletken A ve B çubuklarına negatif yüklü küre şekildeki _ _
+ +
gibi yaklaştırıldığında çubuklar etki ile yüklenir. Küredeki ne- + _ + _
gatif yükler, A çubuğundaki negatif yükleri çubuğun kendisine + _ + _
uzak tarafına iter. Bu durumda A çubuğunun I ucu pozitif, II ucu + _ + _
+ _ + _
negatif olur. B çubuğu da yakınındaki A çubuğundan etki ile
yüklenir. B çubuğunun III ucu pozitif, IV ucu negatif olur.
Yalıtkan
Birbirine değmekte olan nötr iletken K ve L kürelerine +2q K

L
yüklü çubuk, şekildeki gibi yaklaştırılıyor. Önce küreler +2q
4r r
yalıtkan ayaklarından tutularak ayrılıyor, sonra da +2q yüklü ++
çubuk uzaklaştırılıyor. ++
Bu durumda K küresinin yükü qK, L küresinin yükü qL

q
olduğuna göre qK oranı kaçtır?
L
Yalıtkan ayak
Yük Korunumu: Elektriklenme olaylarında toplam elektrik yükü korunur. Bugüne kadar net bir elektrik
yükünün yeniden oluştuğuna veya var olan yükün yok edildiğine ilişkin bir durum bulunamamıştır. Var olan
yükler bir cisimden başka bir cisme veya bir sistemden başka bir sisteme aktarılabilir. Buradan evrendeki
bütün yüklerin cebirsel toplamının her zaman sabit kaldığı ve değişmediği sonucuna varılabilir. Buna
yüklerin korunumu kanunu denir.
MERAKLISINA
AKLINIZDA OLSUN SİMÜLASYON
Durgun Elektrik
• Elektriklenme olaylarında hareket eden yükler elektronlardır (negatif yükler).
Protonlar (pozitif yükler) hareket etmez.
• Tüm elektriklenme olaylarında toplam yük korunur.

ELEKTROSTATİK
ARAŞTIR-PAYLAŞ
Elektrostatiğin günlük hayatta ve teknolojideki kullanım alanlarını araştırınız. Bilişim teknolojilerinden
yararlanarak sunum hazırlayınız. Hazırladığınız sunumu arkadaşlarınızla paylaşınız.
Elektroskop
Elektroskop; bir cismin elektrikle yüklü olup olmadığını anla-
Metal topuz
mak, yüklü ise yükünün cinsini belirlemek ve yük miktarını kıyas-
lamak için kullanılan bir alettir. Elektroskop; Şekil 6.13’te görüldü-
Metal çubuk
ğü gibi metal topuz, metal çubuk, iletken yaprak, koruyucu kap ve
yalıtkan ayaktan oluşur. İletken yaprak
Nötr elektroskopun yaprakları kapalıdır. Bir cismin elektrikle Koruyucu kap
yüklü olup olmadığını anlamak için nötr elektroskop kullanılır. Ci- Yalıtkan ayak
sim nötr elektroskopun topuzuna dokundurularak ya da yaklaştı-
rılarak yaprakların hareketi gözlemlenir. Yapraklar açılırsa cisim Şekil 6.13: Elektroskopun bölümleri
yüklü, açılmazsa yüksüzdür.
Şekil 6.14’te nötr elektroskopa yalıtkan saplarından tutularak K cismi dokundurulduğunda yaprak-
ların açılmadığı, L cismi dokundurulduğunda yaprakların açıldığı görülüyor. Buna göre K cismi nötr, L
cismi ise yüklüdür. L cisminin yükünün cinsi ve miktarı hakkında bir şey söylenemez.
K L
Şekil 6.14: Nötr elektroskopun dokunma ile elektriklenmesi
Şekil 6.15’te nötr elektroskopa pozitif yüklü K cismi yalıtkan sapından tutularak yaklaştırıldığında
topuzun negatif yükle yüklendiği, yaprakların pozitif yükle yüklenerek açıldığı görülür. Aynı şekilde
nötr elektroskopa negatif yüklü L cismi yalıtkan sapından tutularak yaklaştırıldığında topuzun pozitif
yükle yüklendiği, yaprakların negatif yükle yüklenerek açıldığı görülür.
K +++ -
+ + + ---
L --- +
+
- - - ++
-- +
( + +
+ +
+ +
-- -
- --
Şekil 6.15: Nötr elektroskopun etki ile elektriklenmesi
Yüklü elektroskopta aynı cins yükler birbirini iteceğinden yapraklar açıktır. Yapraklar arasındaki
açıklığın büyüklüğü, elektroskopun yüküyle doğru orantılıdır. Bir cismin yükünün cinsi ve miktarı belir-
lenmek istendiğinde yüklü elektroskop kullanılır. Yüklü cisim yükü bilinen elektroskopa dokundurula-
rak veya yaklaştırılarak elektroskopun yapraklarının hareketi gözlemlenir.

6. ÜNİTE
Yük tutma kapasiteleri eşit cisim ve elektroskoptan yükü qC olan qC

cisim yalıtkan sapından tutularak, yükü qE olan elektroskopa dokundu- qE
rulduğunda
• Cisim ve elektroskop aynı cins yüklü (Şekil 6.16)
qC < qE ise elektroskopun yaprakları biraz kapanır (1. durum).
q C = q E ise elektroskopun yapraklarında değişiklik olmaz
(2. durum). 3
2 1
qC > qE ise elektroskopun yaprakları biraz açılır (3. durum).
Şekil 6.16: Aynı cins yüklü cisim ve

elektroskop
• Cisim ve elektroskop zıt cins yüklü (Şekil 6.17) qC
qC < qE ise elektroskopun yaprakları biraz kapanır (1. durum). qE
q C = q E ise elektroskopun yaprakları tamamen kapanır

(2. durum).
qC > qE ise elektroskopun yaprakları önce kapanıp sonra tekrar
açılır (2 ve 3. durum). 3 1 2
Şekil 6.17: Zıt cins yüklü cisim ve

elektroskop
Yüklü cisim yalıtkan sapından tutularak yüklü elektroskopa yaklaştırıldığında
• Cisim ve elektroskop aynı cins yüklü ise elektroskopun yaprakları biraz daha açılır (Şekil 6.18).
• Cisim ve elektroskop zıt cins yüklü ise elektroskopun yaprakları biraz kapanabilir (Şekil 6.19). Cisim
ve elektroskop zıt cins yüklü ve cismin yükü elektroskopun yükünden daha fazla ise yapraklar, ta-
mamen kapanabilir ya da kapanıp tekrar açılabilir.
MERAKLISINA
VİDEO
Elektroskop
Şekil 6.18: Aynı cins yüklü cisim ve Şekil 6.19: Zıt cins yüklü cisim ve
elektroskop elektroskop
AKLINIZDA OLSUN
• Cismin yüklü olup olmadığını belirlemek için cisim elektroskopa ya dokundurulur ya da yaklaştırılır.
• Elektroskopla sadece yükün işareti belirlenir. Özel durumlar dışında cismin yükünün büyüklüğü
belirlenemez.
• Elektroskopun yapraklarının önce kapanıp sonra tekrar açılması elektroskopun yükünün işaret
değiştirmesi ile gerçekleşir.

ELEKTROSTATİK
5. ÖRNEK SORU
Yüklü iletken küre, yalıtkan sapından tutularak pozitif yüklü elektrosko-

pun topuzuna dokunduruluyor ve yaprakların biraz kapandığı gözleniyor. +
+
Yalıtkan + +
Buna göre sap
l. Küre negatif yüklüdür.
+ +
ll. Küre pozitif yüklüdür. + +
+ +
lll. Kürenin yükünün miktarı elektroskopunkinden fazladır.
yargılarından hangileri doğru olabilir?
(Küre ve elektroskopun yük kapasiteleri eşittir.)
ÇÖZÜM
Yüklü cisim pozitif yüklü elektroskopa dokundurulduğunda yapraklar biraz kapandığına göre
l. Küre negatif yüklü olabilir. Cisim ve elektroskop zıt cins yüklü ve cismin yükü elektroskopun-
kinden küçükse elektroskopun yaprakları biraz kapanır.
ll. Küre pozitif yüklü olabilir. Cisim ve elektroskop aynı cins yüklü ve cismin K küresinin yükü
elektroskopunkinden küçükse elektroskopun yaprakları biraz kapanır.
lll. Kürenin yükünün miktarı elektroskopunkinden fazla olamaz. Cisim ve elektroskop aynı cins
yüklü ve cismin yükü elektroskopunkinden fazla ise elektroskopun yaprakları biraz açılır.
Cisim ve elektroskop zıt cins yüklü ve cismin yükü elektroskopunkinden fazla ise elektros-
kopun yaprakları önce kapanır, sonra tekrar açılır.
Cevap: l ve ll
6. ÖRNEK SORU
K
Nötr iletken K küresi, yalıtkan sapından tutularak yüklü K
- -
L küresine dokundurulup ayrılıyor. Daha sonra K küresi nötr - -
L - -
negatif yüklü elektroskopun topuzuna yaklaştırıldığında Yalıtkan
sap
elektroskopun yaprakları, önce tamamen kapanıyor; - -
sonra tekrar açılıyor. Yalıtkan - -
- -
ayak
Buna göre K, L kürelerinin ve elektroskopun yap-
raklarının son yükünün işareti nedir?
ÇÖZÜM
K küresi elektroskopa yaklaştırıldığında yapraklar önce kapanıp sonra açıldığına göre yaprakların
yükü negatiften pozitife dönmüştür. Bu durumda K küresi pozitif yüklüdür ve yükü de elektroskopun
yükünden fazladır. Nötr K küresi, başlangıçta L küresine dokundurularak yüklenmiştir. K küresinin
yükü pozitif olduğu için L küresinin yükü de pozitiftir.
K, L kürelerinin ve elektroskopun yapraklarının son yükü pozitif olur.
ARAŞTIR-PAYLAŞ
Günlük hayatta elektriklenmenin sağladığı avantajların yanı sıra sebep olduğu dezavantajlar da bulun-
maktadır. Bu avantaj ve dezavantajları araştırınız. Araştırma sonucunda elde ettiğiniz verilerden hareketle
avantajlı veya dezavantajlı durumlardan biri ile ilgili poster hazırlayarak sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız.

6. ÜNİTE
Şekil l’de K küresi yalıtkan sapından tutularak pozitif yüklü elektroskopun topuzuna dokundu-
rulduğunda yapraklar biraz daha açılıyor. Şekil ll’de L küresi yalıtkan sapından tutularak negatif
yüklü elektroskopun topuzuna dokundurulduğunda yapraklar tamamen kapanıyor. Şekil lll’te M
küresi yalıtkan sapından tutularak pozitif yüklü elektroskopun topuzuna yaklaştırıldığında yap-
raklar biraz kapanıyor.
Buna göre K, L, M kürelerinin dokundurulmadan önceki yük işareti nedir?
K L M
+
+ -- + ++
Yalıtkan + + Yalıtkan - -- Yalıtkan + +
sap sap sap
+ + - - + +
+ + - - + +
+ + - - + +
Şekil I Şekil II Şekil III
Pozitif yüklü iletken küre, yalıtkan sapından tutularak negatif yüklü +

+ ++ -
elektroskopa şekildeki gibi yaklaştırılıyor. - -
Yalıtkan - --
Buna göre elektroskopun yapraklarında sap
l. Biraz kapanma
- -
ll. Biraz daha açılma - -
- -
lll. Önce tamamen kapanıp sonra biraz açılma
olaylarından hangileri gözlenebilir?
6.1.2. İLETKEN VE YALITKAN MADDELERDE YÜK DAĞILIMI

İletken maddeler, genel olarak elektrik akımını ileten maddelerdir. Başka bir deyişle içinde elektrik yüklerinin
serbestçe hareket edebildiği, elektrik yüklerinin geçişine izin veren maddelerdir. İletken maddelere gümüş, altın,
bakır, demir, tuzlu su örnek verilebilir. Yalıtkan maddeler, genel olarak elektrik akımını geçirmeyen maddelerdir.
Başka bir deyişle içinde elektronların serbestçe hareket edemediği, elektrik yüklerinin geçişine izin vermeyen
maddelerdir. Yalıtkan maddelere tahta, plastik, toprak, saf su ve hava örnek verilebilir.
İletken ve yalıtkan maddelerde elektrik yüklerinin dağılımının belirlenmesi için “Yükler Nerededir?” adlı
etkinliği yapınız.

ELEKTROSTATİK
6.1. ETKİNLİK
Etkinliğin Adı Yükler Nerededir?
Etkinliğin Amacı Yalıtkan ve iletken maddelerde yük dağılımını inceleyebilme.
Yönerge: İki aşamadan oluşan bu etkinlik için istenen adımları sırasıyla yapınız.
I. AŞAMA
https://f.eba.gov.tr/Fizik10Sozluk/index.html?letterIndex=27&contentIndex=1
2. Açılan sayfada “Etkileşimi hemen başlat” düğmesine basınız. Etkileşimi hemen başlat
3. El işaretinden tutup çubuğu kumaşa sürterek çubuğun elektrikle yüklenmesini sağlayınız.

4. Elektrikle yüklenmiş çubuğu yalıtkan kürenin sağ tarafına dokundurarak yalıtkan kürenin yük-
lenmesini sağlayınız.
5. Yalıtkan küredeki yüklerin hareketini 1 dakika gözlemleyiniz.
II. AŞAMA
6. Sayfayı yenileyerek birinci aşamadaki 2 ve 3. işlem basamaklarını tekrarlayınız.
7. Elektrikle yüklenmiş çubuğu iletken kürenin sol tarafına dokundurarak iletken kürenin yüklen-
mesini sağlayınız.
8. İletken küredeki yüklerin hareketini 1 dakika gözlemleyiniz.
1. Birinci aşamada yalıtkan küredeki elektrik yüklerinin dağılımı için ne söylenebilir? Bu
durumu nasıl genelleyebilirsiniz?
2. İkinci aşamada elektrik yüklerinin iletken maddede dağılımı için ne söylenebilir? Bu
durumu nasıl genelleyebilirsiniz?
Sivri Uç Etkisi
İletken bir madde elektrik ile yüklendiğinde yükler, her zaman simetrik olarak dağılmayabilir. İletken mad-
denin sivri bir ucu varsa yükler, burada daha fazla birikir. Bu olaya sivri uç etkisi denir. Şekil 6.20’de sivri uçta
biriken yüklerin daha fazla olduğu gösterilmiştir.
+ +
+ +
+
++
+ ++
++
+
+
+ +
+
+
+ + +
+ +
Şekil 6.20: Sivri uç etkisi

6. ÜNİTE
7. ÖRNEK SORU
Negatif yüklü iletken A cismi; yalıtkan sapından tutularak nötr X, Y ve Z cisimlerine aşağıdaki
gibi yaklaştırılmaktadır.
Yalıtkan Yalıtkan Yalıtkan

sap sap sap
- - -
- - - - - -
- K L - M N -
A A A
Yalıtkan X cismi İletken Y cismi İletken Z cismi
A cismi nötr X, Y ve Z cisimlerine en yakın olan kısmından dokundurulduğunda

I. X cisminin L ucu nötrdür.
II. Y cisminin N ucu nötrdür.
III. Z cisminde yükler tüm yüzeye eşit miktarda dağılır.
ÇÖZÜM
I. X cismi yalıtkan olduğu için negatif yüklü A cisminin dokundurulması durumunda K ucu,
negatif yük ile yüklenebilir. Bu yükler, L ucuna gelemez. I. yargı doğrudur.
II. Y cismi iletken olduğu için negatif yüklü A cisminin dokundurulması durumunda negatif yük
ile yüklenir. Bu yükler, cismin tüm yüzeyine yayılır. II. yargı yanlıştır.
III. Z cismi, iletken olduğu için negatif yüklü A cisminin dokundurulması durumunda negatif yük
ile yüklenir. Z cisminin sivri ucu olduğundan negatif yükler, bu kısımlarda daha fazla toplanır.
III. yargı yanlıştır.
Cevap: Yalnız I
Alüminyum levhadan aşağıdaki gibi üç farklı parça kesiliyor.
Bu levhalar pozitif yük ile yüklenirse levhalardaki yük dağılımı nasıl olur? Her şekil üze-
rinde ayrı ayrı çizerek yük dağılımını gösteriniz.

ELEKTROSTATİK
Faraday Kafesi
İletken maddelerde yükler, birbirinden uzak olacak biçimde
yerleşir. Elektrik yükleri, iletken bir küre yüzeyine simetrik bir
şekilde dağılır. İletken kürenin iç kısmında elektrik yükü bulun-
maz. Elektrik yüklerinin iletkenlerde olan bu özelliği, Michael
Faraday (Maykıl Feridey) tarafından keşfedilmiştir. Görsel 6.2’de
Faraday kafesinin bir modeli verilmiştir.
Faraday kafesi, günlük hayatta binalarda ve uçaklarda
yıldırım düşmesine karşı kullanılmaktadır. Görsel 6.3’te üzerine
Görsel 6.2: Faraday kafesi modeli
yıldırım düşen bir uçak verilmiştir. Uçaklara yıldırım düştüğünde
uçağın metal olan gövdesi, Faraday kafesi işlevi görmektedir.
Bu nedenle uçak içindeki yolcuları elektrik çarpmamaktadır.
Bunun yanı sıra arabalarda radyo anteninin arabanın dışına
konmasının sebebi de Faraday kafesidir. Arabanın metal olan
kaportası, Faraday kafesi işlevi görerek radyo dalgalarının
arabanın içine girmesini engellemektedir. Benzer şekilde cep
telefonlarının asansörlerde çekmemesinin nedeni de metal olan
asansör gövdesinin Faraday kafesi işlevi görerek cep telefonuna
elektromanyetik dalgaların (sinyalin) ulaşmasını engellemesidir. Görsel 6.3: Üzerine yıldırım düşen uçak
Topraklama
Bir madde iletken bir tel yardımı ile yeryüzüne veya toprağa bağlanırsa
madde topraklanır. Bu olaya topraklama denir. Toprak, elektronların ko-
layca gidebildiği sonsuz bir gider olarak düşünülebilir. Topraklama, cisimleri
nötrlemek için kullanılmaktadır. Şekil 6.21’de topraklamanın şematik çizimi
verilmiştir. Şekil 6.21: Topraklama sembolü
Şekil 6.22 a’da negatif yüklü iletken bir cismin topraklaması verilmiştir. Anahtar kapatıldığı anda cisim üzerinde
bulunan fazlalık elektronlar, toprağa doğru harekete geçer ve çok kısa bir zaman sonra cisim nötrlenmiş olur.
Şekil 6.22 b’de pozitif yüklü iletken bir cismin topraklaması verilmiştir. Anahtar kapatıldığı anda cisim üze-
rinde bulunan pozitif yük fazlalığı nedeniyle elektronlar, topraktan cisme doğru harekete geçer ve çok kısa bir
zaman sonra cisim nötrlenmiş olur.
- - - - + + + +
- - - - - - --- + + + + + + ---
- - - - - + + + + -
- -
- -
Şekil 6.22 (a): Negatif yüklü iletken cismin topraklaması Şekil 6.22 (b): Pozitif yüklü iletken cismin topraklaması
Topraklama günlük hayatta büyük önem taşımaktadır. Evlerde kullanılan birçok cihaz elektrikle çalışmaktadır.
Evlere 220 V potansiyel farkı sağlanmaktadır. 24 V üzeri potansiyel fark, insan sağlığı için tehlikeli olmaktadır.
Görsel 6.4’te toprak bağlantısı olan priz verilmiştir. Herhangi bir elektrik kaçağında hem insanların can güvenli-
ğini sağlamak hem de cihazın bozulmasını engellemek için toprak bağlantısı olan priz kullanılmaktadır. Elektrik
kaçağında akım, cihaz ya da kişiye zarar vermeden toprağa geçer.
Bu metal parçalar toprak hattına

bağlanarak topraklama işlemi
gerçekleştirilir.
Görsel 6.4: Toprak bağlantısı olan priz

6. ÜNİTE
6.1.3. COULOMB KUVVETI

Elektrik yüklerinin birbirine uyguladığı kuvvet ile ilgili çalışmayı Coulomb yapmış ve elektriksel kuvvetin
matematiksel modelini bulmuştur. “Elektriksel kuvvet (Coulomb kuvveti), nelere bağlıdır? Nasıl değişir?” Bu so-
ruların cevabına ulaşabilmek ve değişkenleri belirleyebilmek için aşağıdaki “Kuvvet Nasıl Değişir?” adlı etkinliği
yapınız. Bu etkinlik, yüklerin noktasal olması durumu için tasarlanmıştır.
6.2. ETKİNLİK
Etkinliğin Adı Kuvvet Nasıl Değişir?
Etkinliğin Amacı Elektriksel kuvvetin bağlı olduğu değişkenleri belirleyebilme.
Yönerge: İki aşamadan oluşan bu etkinlik için istenen adımları sırasıyla yapınız.
I. AŞAMA
1. Aşağıda verilen linki açınız. Makro boyutta kısmını seçiniz.
https://phet.colorado.edu/sims/html/coulombs-law/latest/coulombs-law_tr.html
Kuvvet Değerleri
2. Açılan sayfada “Kuvvet Değerleri” ve “Bilimsel Gösterim” düğmelerini işaretleyiniz. Bilimsel Gösterim
3. Yüklü cisimlerin merkezleri arasındaki uzaklığı değiştirmeden, yük değerlerini değiştirerek Tablo 1’de
boş bırakılan kısımları doldurunuz. Yük değeri, µC olarak verilmiştir. 1 µC = 10-6 C eşitliği vardır.
Tablo 1
Sıra 1. Cismin 2. Cismin Uzaklık Kuvvetin Yönü q1 Yüklü Cisme q2 Yüklü Cisme
Yükü (q1) Yükü (q2) (İtme-Çekme) Uygulanan Kuvvetin Uygulanan Kuvvetin
Büyüklüğü Büyüklüğü
1 -4 µC +9 µC 3 cm
2 -4 µC +6 µC 3 cm
3 -4 µC +3 µC 3 cm
4 -4 µC 0 µC 3 cm
5 -4 µC -3 µC 3 cm
6 -4 µC -6 µC 3 cm
7 -4 µC -9 µC 3 cm
8 -8 µC -3 µC 3 cm
9 -8 µC +3 µC 3 cm
10 -4 µC +3 µC 3 cm
II. AŞAMA
4. Sayfayı düğmesine basarak yenileyiniz.
5. Cisimlerin yükünü +8 µC yapınız.
6. Cisimleri hareket ettirerek cisimlerin merkezleri arasındaki uzaklığı istenilen şekilde ayarlayınız.
Tablo 2’yi doldurunuz.
Tablo 2
Sıra 1. Cismin 2. Cismin Uzaklık q1 Yüklü Cisme Uygulanan q2 Yüklü Cisme Uygulanan
Yükü (q1) Yükü (q2) Kuvvetin Büyüklüğü Kuvvetin Büyüklüğü
1 +8 µC +8 µC 2 cm
2 +8 µC +8 µC 4 cm
3 +8 µC +8 µC 6 cm

ELEKTROSTATİK
Tablo 1 için elde ettiğiniz verilerden faydalanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.
1. Coulomb kuvvetinin yönü için nasıl bir genelleme yapabilirsiniz?
2. 4. satırda elde ettiğiniz verilerden elektriksel kuvvet için nasıl bir genelleme yapabilirsiniz?
3. İlk 3 satırdan elde ettiğiniz verilerden elektriksel kuvvet için nasıl bir genelleme yapa-
bilirsiniz?
Tablo 2’den elde ettiğiniz verilerden faydalanarak 4. soruyu cevaplayınız.
4. Uzaklık ile elektriksel kuvvet arasında nasıl bir ilişki vardır? (Tablodaki değerlerin 102 N
şeklinde alınması kolaylık sağlayacaktır.)
Etkinlikten anlaşıldığı üzere elektriksel kuvvetin büyüklüğü; cisimlerin elektrik yük büyüklüklerinin
çarpımı ile doğru orantılı, yüklerin merkezleri arasındaki uzaklığın karesiyle ters orantılıdır. Matematik-
sel model olarak kuvvetin büyüklüğü
q1 $ q2
F=k$ ile ifade edilir.
d2
Bu modelde
F uygulanan kuvvetin büyüklüğü,
q1 birinci cismin yükü,
q2 ikinci cismin yükü,
d iki cismin merkezleri arasındaki uzaklık,
k kulon sabitidir. Gerçek değeri k = 8,987551787 x 109 N·m2/C2 olup yaklaşık olarak k = 9·109 N·m2/C2
kabul edilebilir.
Coulomb kuvvetinin yönü yüklerin işaretine bağlıdır. Aynı işaretli yükler birbirini iter, zıt işaretli yükler
birbirini çeker. Şekil 6.23 a’da pozitif işaretli yüklerin birbirine uyguladığı itme kuvvetleri, Şekil 6.23 b’de
zıt işaretli yüklerin birbirine uyguladığı çekme kuvvetleri gösterilmiştir.
F21 +q1 +q2 F12 +q1 F21 F12 -q2
d d
(a): Aynı işaretli yüklerin birbirine uyguladığı elektriksel kuvvet (b): Zıt işaretli yüklerin birbirine uyguladığı elektriksel kuvvet
Şekil 6.23 (a,b): Yüklerinin işaretine göre cisimlerin birbirine uyguladığı Coulomb kuvvetlerinin yönleri
Yüklü cisimlerin birbirine uyguladığı kuvvetler; cisimleri birleştiren doğru üzerinde, eşit büyüklükte
ve zıt yönlüdür. Bu kuvvetler arasındaki ilişki
F12 = - F21
F12 = F21 şeklinde yazılır.

AKLINIZDA OLSUN
• Elektriksel kuvvetler, temas gerektirmeyen kuvvetlerdir.
• Elektriksel kuvvetler etki-tepki çiftidir.
• Noktasal iki yükün birbirine uyguladığı elektriksel kuvvetler eşit büyüklükte ve zıt yönlüdür.

6. ÜNİTE
8. ÖRNEK SORU
Yükleri şekilde verilen noktasal K ve L cisimleri arasındaki uzaklık d olduğunda cisimler birbirine
F büyüklüğünde kuvvet uygulamaktadır.
+2q +3q
K L
d
K ve L cisimlerinin yük miktarları 2 katına çıkarılırsa birbirlerine uyguladıkları kuvvetin bü-
yüklüğü kaç F olur?
ÇÖZÜM
İlk durumda İkinci durumda
q1 $ q2 q '$q '
F1 = k . F = k. 1 2 2
d2 d
+ +
+ +
= k . ( 2q) $ 2( 3q) = k . 4q) $ 2( 6q)
(
d d
2
2
24q
= k . 6q2 = k . 2
d d
2
q q2
F1 = 6k . 2 ( F F2 = 24k . 2 ( 4F
d d
Yükleri şekilde verilen noktasal K ve L cisimleri arasındaki +4q +6q
uzaklık 2d iken cisimler, birbirine F büyüklüğünde kuvvet K L
uygulamaktadır.
2d
K ve L cisimlerinin yük miktarları yarıya indirilip
aralarındaki uzaklık 2 katına çıkarılırsa birbirlerine
uyguladıkları kuvvetin büyüklüğü kaç F olur?
-4 µC yüke sahip noktasal K cismi ile -0,9 µC yüklü nokta- -4 µC -0,9 µC

sal L cisminin merkezleri arasındaki uzaklık 6 cm’dir. K L
K cisminin L cismine uyguladığı elektriksel kuvvetin
6 cm
büyüklüğü kaç N’dur? (k = 9·109 N·m2/C2 alınız.)

ELEKTROSTATİK
İki cisim arasındaki

D 1. Çıkış
uzaklık arttıkça
D elektriksel kuvvetin
Aynı işaretli yükler bir- büyüklüğü artar. Y 2. Çıkış
birini çeker, zıt işaretli
D yükler birbirini iter. Y Elektriksel kuvvetin D 3. Çıkış
Elektriksel 9 x 109 m menzili
kuvvet, yüklü vardır. Y 4. Çıkış
cisimlere etki
eder. Elektriksel kuvvet, D 5. Çıkış
Y D temas gerektiren bir
Elektrik yükü fazla kuvvettir. Y 6. Çıkış
olan cisim daha büyük
kuvvet uygular.
Y İki cisim arasındaki D 7. Çıkış
elektriksel kuvvet
daima zıt yönlüdür. Y 8. Çıkış
“Elektriksel Kuvvet” konusu ile ilgili yukarıda verilen tanılayıcı dallanmış ağaç üzerin-
deki ifadeleri değerlendiriniz. Soldaki ilk kutudan başlayınız; verilen ifade doğru ise (D)
okunu, yanlış ise (Y) okunu takip ederek doğru çıkışı bulunuz.
6.1.4. ELEKTRİK ALAN

Belli bir yükseklikten yeryüzüne atlayan
paraşütçü (Görsel 6.5), sırıkla atlama yapan
sporcu, yukarı doğru atılan top gibi tüm cisim-
ler; Dünya’nın çekim etkisinde olduğu için bir
süre sonra yere düşer. Dünya’dan yeterince
uzak yerlerde ise Dünya’nın çekim etkisi ihmal
edilecek kadar küçüktür. Bu yerlerde bulunan
cisimlere Dünya, çekim kuvveti uygulayamaz
ve cisimleri kendine doğru çekemez. Dünya ve
diğer büyük gök cisimlerinin kendi etraflarında
çekim etkisini gösterebildiği bölgeye çekim alanı
denir. Gök cisimleri, bu bölgede bulunan diğer
Görsel 6.5: Bulutların üzerinden yeryüzüne atlayan paraşütçüler
cisimlere çekim kuvveti uygular.
Elektrikle yüklü cisimler de Dünya ya da diğer gök cisimleri gibi etrafında bir etki alanı oluşturur. Bu
etki alanına giren diğer yüklü cisimlerle etkileşerek birbirine itme ya da çekme kuvveti uygular. Elektrik
yüküne sahip cisimlerin elektrik yüklü diğer cisimlere itme ya da çekme kuvveti uygulayabildiği bu alana
elektrik alanı denir.
Elektrik yüklü cisimlerin etrafında oluşan elektrik alanın yönünü ve büyüklüğünü bulmak için “Elektrik
Alanı” adlı etkinliği yapınız.

6. ÜNİTE
6.3. ETKİNLİK
Etkinliğin Adı Elektrik Alanı
Etkinliğin Amacı Elektrik alanın yönünü ve büyüklüğünü etkileyen değişkenleri
tespit edebilme.
Yönerge: Üç aşamadan oluşan bu etkinlik için istenen adımları sırasıyla yapınız.
I. AŞAMA
Elektrik alanın yönünü tespit etmek için aşağıdaki adımları uygulayınız.
1. Aşağıda verilen linki açınız.
https://phet.colorado.edu/sims/html/charges-and-fields/latest/charges-and-fields_tr.html
2. İmleç yardımı ile (veya dokunarak) siyah bölgeye +1 nC yazan yüklerden bir tane sürükleyiniz.
(Bilgi: 1 nC = 10-9 C)
3. Sağ üst köşede bulunan “Elektrik Alanı” ve “Sadece Yön” düğmelerini işaretleyiniz. Bu işaretleme-
ler sonucunda oluşan elektrik alanın yönünü temsil eden okları gözlemleyiniz.
4. “Sadece Yön” yazan düğmedeki işareti kaldırıp elektrik alanın yönünü temsil eden okları gözlemleyiniz.
5. İmleç yardımı ile (veya dokunarak) +1 nC yazan yükü tekrar eski yerine taşıyıp bu defa -1 nC
yazan yüklerden bir tanesini siyah alana sürükleyiniz. Yukarıda +1 nC yük için uyguladığınız
basamakları şimdi de -1 nC için tekrarlayınız.
6. Birinci aşamadaki gözlemlerinizi tamamladıktan sonra sayfanın sağ alt köşesinde bulunan
(yenile) düğmesine basarak tüm verileri siliniz.
II. AŞAMA
Yükün büyüklüğü ile elektrik alanın büyüklüğü arasındaki ilişkiyi tespit etmek için aşağıdaki adım-
ları uygulayınız.
8. Algılayıcılardan bir tanesini bu yükün yakınlarında bir yere sürükleyiniz.
9. Sağ üst köşede bulunan “Değerler” düğmesini işaretleyiniz. Okunan değer, +1 nC elektrik yü-
küne sahip cismin algılayıcının olduğu noktada meydana getirdiği elektrik alanın büyüklüğü-
dür. Bu değeri okuyunuz.
10. +1 nC yazan yüklerden bir tane daha alıp ilk yükün üzerine sürükleyiniz. +2 nC yük için algı-
layıcının olduğu noktadaki elektrik alanın büyüklük değerini okuyunuz.
11. +1 nC yazan yüklerden bir tane daha alıp ilk yükün üzerine sürükleyiniz. +3 nC yük için algı-
layıcının olduğu noktadaki elektrik alanın büyüklük değerini okuyunuz.
12. İkinci aşamadaki gözlemlerinizi tamamladıktan sonra sayfanın sağ alt köşesinde bulunan
düğmesine basarak tüm verileri siliniz.
III. AŞAMA
Elektrik alanın büyüklüğü ile yükten uzaklık arasındaki ilişkiyi tespit etmek için aşağıdaki adımları uygulayınız.
14. Algılayıcılardan üç tanesini bu yükün yakınlarında bir yere sürükleyiniz.
15. (metre) sembolünü kullanarak yük ile algılayıcılar arasındaki uzaklıkları 1 m, 2 m, 3 m olacak
şekilde yerleştiriniz.
16. Sağ üst köşede bulunan “Değerler” düğmesini işaretleyiniz. Okunan değer, +1 nC elektrik
yüküne sahip cismin algılayıcıların olduğu her bir noktada meydana getirdiği elektrik alanın
büyüklüğüdür. Bu değerleri okuyunuz.

ELEKTROSTATİK
1. Pozitif yükün oluşturduğu elektrik alan vektörleri ile negatif yükün oluşturduğu elektrik
alan vektörleri aynı mıdır? Aynı değilse farkları nelerdir?
2. Yük miktarı arttıkça algılayıcının bulunduğu noktadaki elektrik alan değeri nasıl değiş-
miştir? Bu değişime göre yük büyüklüğü ile elektrik alanın büyüklüğü arasında nasıl bir
ilişki kurabilirsiniz? Açıklayınız.
3. Yükten uzaklaştıkça algılayıcıların bulunduğu noktadaki elektrik alan değeri nasıl değiş-
miştir? Bu değişime göre yüke olan uzaklıkla elektrik alanın büyüklüğü arasında nasıl
bir ilişki kurabilirsiniz? Açıklayınız.
Pozitif veya negatif yüklü bir cismin yakınlarında oluşan elektrik alanı tanımlamak için sabit tutulan
yükün yakınlarına (elektrik alanın ölçüleceği noktaya) +q0 yüküne sahip deneme yükü konur. Elektrik
alan, pozitif birim yük başına düşen elektriksel kuvvettir. Aynı zamanda +q0 deneme yüküne etki eden
elektriksel kuvvetin yönü, bu deneme yükünün bulunduğu noktadaki elektrik alanın yönünü gösterir.
Elektrik alan, E sembolü ile gösterilir. Vektörel bir büyüklük olup SI’da birimi N/C’dur.
Şekil 6.24’teki gibi sabit tutulan pozitif yüklü cismin yakınına +q0 deneme yükü konduğunda deneme yüküne
etki eden kuvvet ile bu noktadaki elektrik alan aynı yönlü olur. Buna göre elektrik alanın yönü pozitif yüklü cismin
merkezinden dışarıya doğrudur.
F F
+q +q0 -q +q0
Şekil 6.24: +q yükünün q0 deneme yüküne uyguladığı kuvvet Şekil 6.25: -q yükünün q0 deneme yüküne uyguladığı kuvvet
Şekil 6.25’teki gibi sabit tutulan negatif yüklü cismin yakınına +q0 deneme yükü konduğunda deneme yü-
küne etki eden kuvvet ile bu noktadaki elektrik alan aynı yönlü olur. Buna göre elektrik alanın yönü negatif yüklü
cismin merkezine doğrudur.
Etkinlik 6.4’ün birinci aşamasından elde edilen çıkarımlarla birlikte Şekil 6.24 ve 6.25’teki bilgilere göre
elektrik alanın yönü modelleme olarak çizilebilir. Bu modellemelerde pozitif yükün oluşturduğu elektrik alan
çizgileri Şekil 6.26’da, negatif yükün oluşturduğu elektrik alan çizgileri Şekil 6.27’de, iki noktasal yükten oluşan
sistemlerin elektrik alan çizgileri ise Şekil 6.28 (a), (b), (c)’de verilmiştir.
+ -
Şekil 6.26: Pozitif noktasal yükün oluşturduğu Şekil 6.27: Negatif noktasal yükün oluşturduğu
elektrik alan çizgilerinin modeli elektrik alan çizgilerinin modeli
+ + - - + -
(a): Eşit büyüklükte yüke sahip (b): Eşit büyüklükte yüke sahip (c): Eşit büyüklükte yüke sahip
pozitif noktasal cisimler negatif noktasal cisimler pozitif ve negatif noktasal cisimler
Şekil 6.28 (a,b,c): Eşit büyüklükte yüklere sahip iki noktasal yükten oluşan sistemlerde elektrik alan çizgilerinin modellenmesi

6. ÜNİTE
Etkinlik 6.4’ün ikinci aşamasından yapılan çıkarıma göre bir noktadaki elektrik alanın büyüklüğü, yükün
büyüklüğü ile doğru orantılıdır.
Etkinlik 6.4’ün üçüncü aşamasından yapılan çıkarıma göre bir noktadaki elektrik alanın büyüklüğü, yüke
olan uzaklığın karesi ile ters orantılıdır.
Sabit tutulan yüklü noktasal cisimden d kadar uzaklıktaki d +q0 E
+q
K noktasında oluşan elektrik alanın büyüklüğünü bulmak için
K
bu noktaya +q0 deneme yükü konduğu varsayılır (Şekil 6.29).
Şekil 6.29: Yüklü noktasal cisimden d uzaklıkta bulunan
Bu deneme yüküne etki eden elektriksel kuvvetin büyüklüğü K noktasındaki elektrik alan vektörünün modellenmesi
q1 . q2
F = k. matematiksel modeli ile bulunur.
d2
Elektrik alanın büyüklüğü ise pozitif yük başına düşen elektriksel kuvvet olduğu için
q.q
k. 20
E= F = d
q0 q0
q
E = k. olarak bulunur.
d2
Elektrik alanın ve elektrik alan çizgilerinin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.

1. Elektrik alan, vektörel bir büyüklüktür.
2. Elektrik alanın büyüklüğü yükün büyüklüğü ile doğru, yüke olan uzaklığın karesi ile ters orantılıdır.
3. Elektrik alan çizgileri gerçekte var olmayan ancak problem çözümlerinde kullanılan bir modellemedir.
4. Elektrik alanın yönü pozitif yüklü cismin merkezinden dışarıya, negatif yüklü cismin merkezine doğrudur.
5. Tek bir yük varsa elektrik alan çizgileri doğrusaldır.
6. Elektrik alan çizgileri, yüklerin dışında hiçbir noktada birbirini kesmez.
7. Elektrik alan çizgileri, çıktığı ya da girdiği yükün yüzeyine diktir.
8. Elektrik alan çizgilerinin sayısı, yük miktarı ile doğru orantılıdır.
9. ÖRNEK SORU
-q yüküne sahip noktasal bir cisim, x-y koordinat sisteminde orijin +y

noktasına yerleştiriliyor.
K
Buna göre
2d
I. K noktasındaki elektrik alanı -y yönündedir.
-x d 2d +x
II. L noktasındaki elektrik alan şiddeti K ve M’dekinden büyüktür. -q
L M
lll. K ve M noktalarındaki elektrik alanlar eşittir.
-y
ÇÖZÜM
I. Negatif yüklerin bir noktada oluşturduğu elektrik alanın yönü negatif yüklü cismin merkezine
doğrudur. K noktasındaki elektrik alanın yönü, K noktasından -q yüküne doğru olduğu için -y yö-
nündedir. l. yargı doğrudur.
II. Elektrik alanın şiddeti, yüke olan uzaklığın karesi ile ters orantılıdır. L noktası yüke K ve M nok-
talarından daha yakın olduğu için elektrik alan şiddeti K ve M’dekinden büyüktür. ll. yargı doğrudur.
lll. K ve M noktaları yüke eşit uzaklıklarda olduğu için bu noktalardaki elektrik alanlar eşit büyük-
lüktedir ancak elektrik alan vektörel olup K’deki elektrik alan -y, M’deki elektrik alan -x yönündedir.
lll. yargı yanlıştır.
Cevap: l ve ll

ELEKTROSTATİK
10. ÖRNEK SORU
Elektrik yüklü noktasal K, L ve M cisimleri yatay bir düzlemde ve aynı doğru üzerine şekildeki gibi
konuyor. K ve L arasındaki uzaklık ile L ve M arasındaki uzaklık eşit olup yüklerin etrafında oluşan
elektrik alan çizgilerinin modellemesi aşağıdaki gibi verilmiştir.
K L M
Buna göre
l. K, L, M yüklerinin büyüklükleri arasında qM > qK > qL ilişkisi vardır.
ll. K ve M zıt işaretle yüklüdür.
lll. M’nin L’ye uyguladığı elektriksel kuvvet, K’nin L’ye uyguladığı elektriksel kuvvetten büyüktür.
ÇÖZÜM
l. Elektrik alan çizgilerinin modellemesinde K’ye ait 6, L’ye ait 5, M’ye ait 7 çizgi vardır. Elektrik
alan çizgi sayısı yükün büyüklüğü ile doğru orantılı olduğu için lqKl = 6q, lqLl = 5q, lqMl = 7q olur. l.
yargı doğrudur.
ll. K ve L birbirini çektiği için zıt işaretlidir. L ve M birbirini ittiği için aynı işaretlidir. Bu nedenle K ve
M zıt işaretlidir. ll. yargı doğrudur.
lll. K ve L arasındaki uzaklık ile L ve M arasındaki uzaklık eşittir. lqKl = 6q, lqLl = 5q, lqMl = 7q ve
elektriksel kuvvetin büyüklüğü yüklerin çarpımı ile doğru orantılı olduğu için M’nin L’ye uyguladığı
elektriksel kuvvet, K’nin L’ye uyguladığı elektriksel kuvvetten büyük olur. lll. yargı doğrudur.
Cevap: l, ll ve lll
11. ÖRNEK SORU
-q yüküne sahip noktasal cisim, x ekseni üzerine şekildeki gibi yerleştirilmiştir.
-x K -q L +x
d 2d
Yüklü cismin kendisinden d kadar uzaklıktaki K noktasında oluşturduğu elektrik alan E

olduğuna göre 2d uzaklıktaki L noktasında oluşturduğu elektrik alan kaç E olur?
ÇÖZÜM
q q
Elektrik alanın büyüklüğü E = k . ile bulunur. K noktasındaki elektrik alanın büyüklüğü E K = k . 2
d2 q = . q =E d
ise L noktasındaki elektrik alanın büyüklüğü EL = k . k olur. K’deki elektrik alan
(2d) 2 4d 2 4
-q yüküne doğru olup +x yönünde iken L’deki elektrik alan -q yüküne doğru olup -x yönündedir. K
ve L’deki elektrik alan vektörleri zıt yönlü olduğu için E L = - E olur. Buna göre K’deki elektrik alan
4
E ise L’deki elektrik alan - 1 E olur.
4

6. ÜNİTE
Elektrik alanın yönü D 1. Çıkış

pozitif yüklü cisim-
D den negatif yüklü Y 2. Çıkış
Elektrik alan skaler cisme doğrudur.
bir büyüklüktür.
D Y D 3. Çıkış
+1 birimlik İletkenlerin içinde
deneme yükü- elektrik alan oluş- 4. Çıkış
Y
ne etki eden maz.
kuvvete “elekt-
rik alan” denir. D 5. Çıkış
Y Elektrik alan çizgileri
D birbirini kesmez.
Elektrik alan oluşma-
Y 6. Çıkış
sı için pozitif yüklere
ihtiyaç vardır.
Y Elektrik alan çizgileri D 7. Çıkış
hayalî çizgilerdir.
Y 8. Çıkış
“Elektrik Alan” konusu ile ilgili yukarıda verilen tanılayıcı dallanmış ağaç üzerindeki ifa-
deleri değerlendiriniz. Soldaki ilk kutudan başlayınız; verilen ifade doğru ise (D) okunu,
Bilgi: Elektrik yüklü iki veya daha fazla cismin bulunduğu sistemlerde bir noktadaki bileşke
elektrik alan, yüklerin o noktada oluşturduğu elektrik alanların toplamıdır.
Buna göre pozitif elektrik yüklü iki yükten oluşan şekildeki sistemde l, ll ve lll ile gösteri-
len bölgelerden hangilerinde bileşke elektrik alan sıfır olabilir?
+q1 +q2
I II III
I. Pozitif iki yükten oluşan sistemde seçilen herhangi bir noktada elektrik alan sıfır olamaz.
ll. Biri pozitif, biri negatif yükten oluşan sistemde seçilen herhangi bir noktada elektrik alan sıfır
olabilir.
lll. Elektrik alan içindeki negatif yüke elektrik alanla zıt yönde elektriksel kuvvet uygulanır.
Yukarıda elektrik alan ve elektriksel kuvvetle ilgili olarak verilen yargılardan hangileri
doğrudur?

ELEKTROSTATİK
OKUMA METNI
VAN DE GRAAFF JENERATÖRÜ

Van de Graaff (Ven Dı Graf) Jeneratörü, yüksek gerilim ve statik elektrik üretmek için kulla-
nılan yaygın bir laboratuvar aracıdır. 1931 yılında Amerikan fizikçi Robert J. Van de Graaff tara-
fından icat edilen ve ilk parçacık hızlandırıcıları için gerekli olan yüksek gerilimi oluşturmak için
tasarlanan cihaz Van de Graaff jeneratörüdür. İlk hızlandırıcılar, atom altı parçacıkları çok yüksek
sürate ulaştırıp ve daha sonra onları hedef atomlarla çarpıştırarak atomları “parçaladığından”
atom parçalayıcılar olarak biliniyordu. Meydana gelen çarpışmalar sonucunda proton ve nötron-
lar atom çekirdeğinden ayrılmakta ve X-ışınları ve gama ışınları gibi yüksek enerjili ışıma ortaya
çıkmaktadır. Bu tür yüksek enerjili çarpışmaları oluşturabilme yeteneği parçacık ve nükleer fizik
için gereklidir.
(…)
Aşağıdaki şekil, jeneratörün basit bir modelinin iç kısmını göstermektedir. İçi boş bir metal
küre silindirik yalıtılmış ayak ile desteklenmektedir. Destek ayağının içindeki elektrikli motora bağlı
olan kauçuk bir bant, toprağa göre büyük bir negatif potansiyele sahip olan tarak şeklindeki bir dizi
metal ucun üzerinden geçer. Uçlar yoluyla yük aktarımı, boş iletken kürenin içine yük taşıyan bant
üzerinde sürekli elektron biriktirir. Kürenin içindeki elektrik alan sıfır olduğundan yükün kürenin
içindeki ince metal noktalara (küçük yıldırım çubuklarına) sızması engellenmez. Elektronlar, net
yükün her zaman herhangi bir iletkenin dış yüzeyi üzerinde olması gibi, birbirlerini kürenin dış yü-
zeyine iterler. Bu süreç içeriyi yüksüz bırakır ve elektronlar bant tarafından getirildikçe daha fazla
yükün küreye geçmesini sağlar. Süreç süreklidir ve yük miktarı küre üzerindeki negatif potansiyel,
alttaki gerilim kaynağının milyonlarca katı volt değerine ulaşıncaya kadar artar.
Hava yoluyla elektrik yükü boşalması gerçekleşmeden önce 1 m yarıçaplı bir küre 3 milyon V
potansiyele yükseltilebilir. Gerilim, kürenin yarıçapını arttırarak veya tüm sistemi yüksek basınçlı
gazla dolu bir kaba yerleştirerek daha da arttırılabilir. Van de Graaff jeneratörleri, 20 milyon V gibi
yüksek gerilimler üretebilir. Bir tanesine dokunmak tüyleri diken diken edici bir deneyime neden
olabilir.
İçi boş metal küre
Kasnak
Toplayıcı metal
noktalar
Metal küre içindeki elektrik alan
Yüklerin yalıtkan
her zaman sıfırdır, bu nedenle
bir kemerle yuka-
kemerdeki yük geçişi kürenin dış
rı taşınması
tarafında depolanan yüklü tane-
Yalıtkan destek cikler tarafından itilmez.
V
Gerilim
kaynağı Motor
Motorla döndürülen kasnak

P. G. Hewit, Kavramsal Fizik, s. 424.

6. ÜNİTE

1-7. ifadeleri okuyarak ifade doğru ise “D” harfini, yanlış ise “Y” harfini işaretleyiniz.
Yanlış olduğunu düşündüğünüz ifadenin karşısına doğrusunu yazınız.

1. Doğada pozitif ve negatif olmak üzere iki çeşit yük ( )D
vardır. ( )Y
( )D
2. Bir cismin yükü her değeri alabilir.
( )Y
( )D
3. Topraklama ile elektrik yükleri yok edilir.
( )Y
4. Sürtünme ile elektriklenme olayı sadece yalıtkan- ( )D
larda gerçekleşir. ( )Y
5. Negatif yüklü yalıtkan bir cisme dokunulduğunda ( )D
elektrik çarpmayabilir. ( )Y
6. Cisimlerin elektrik yükü farklı olsa bile birbirlerine ( )D
her zaman eşit büyüklükte kuvvet uygular. ( )Y
7. Elektrik alan çizgilerinin sayısı, yük miktarı ile doğru ( )D
orantılıdır.. ( )Y
elektroskop aynı daha açılır pozitif içeride

birim yük Coulomb Faraday kafesi yarıçap yüke
dış yüzeyde negatif yüklü dışa yalıtkan
yük korunumu kapanır iletken zıt nötr
8. Bir elektronun ya da protonun yüküne …………………………………… denir.

9. Proton sayısı elektron sayısından fazla olan cisimler …………………………………… yüklüdür.
10. Sürtünme ile elektriklenmede cisimler …………………………………… yükle yüklenir.
11. Dokunma ile elektriklenmede cisim küre şeklinde ise yük miktarı ……………………………………
ile doğru orantılıdır.
12. Yüklü bir cismin yükünün cinsi …………………………………… ile bulunur.
13. Yüklü elektroskopa aynı cins yüklü cisim yaklaştırılırsa elektroskopun yaprakları biraz
…………………………………… .
14. Elektrik yüklerinin yok olmayacağını belirten yasa …………………………………… yasası olarak
bilinir.
15. İletkenlerde yük daima …………………………………… toplanır.
16. Yüklü cisimleri nötrlemek için içi boş …………………………………… küre kullanılabilir.
17. Topraklanan cisimler, …………………………………… hâle gelir.
18. Yüklü cisimler arasındaki itme ya da çekme kuvveti ……………………………… yasası ile açıklanır.
19. Negatif yükün oluşturduğu elektrik alanın yönü …………………………………… doğrudur.

20. Elektrikle yüklenme çeşitleri nelerdir? Kısaca açıklayınız.

............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
21. K ve L iletken küreleri, şekilde gösterilen yükleri taşımaktadır.
K Küreler yalıtkan ayaklarından tutularak birbirlerine do-
L
3r kundurulduğunda aralarındaki yük geçişi nasıl olur?
r
+14q
-6q
Yalıtkan
ayaklar
22. İletken K, L ve M küreleri şekilde gösterilen elektrik yüklerini taşımaktadır. K ve L küresi üzerinde X
anahtarının olduğu, L ve M küresi üzerinde Y anahtarının olduğu iletken bir tel ile birbirine bağlanmıştır.
Buna göre
K
a) L M Yalnız X anahtarı kapatılırsa K küresinin yükünü bulunuz.
3r X
b) 2r Y 2r Yalnız Y anahtarı kapatılırsa M küresinin yükünü bulunuz.
c) -3q X ve Y anahtarları birlikte kapatılırsa L küresinin yükünü
+8q +2q bulunuz.
Yalıtkan
ayaklar
23. Başlangıçta temas hâlinde ve nötr olan olan A, B, C kürelerine -2q yüklü çubuklar; şekilde görüldü-
ğü gibi aynı miktarda yaklaştırılıyor. Çubuklar uzaklaştırılmadan küreler yalıtkan ayaklarından tutularak
birbirinden aynı anda ayrılıyor.
Buna B göre A, B ve C kürelerinin son yüklerinin büyüklükleri
A C

-2q -2q arasındaki ilişki nasıldır?
___ r 3r 2r _ _ _
Yalıtkan
ayaklar
24. İletken X ve Y levhaları başlangıçta nötrdür. Y levhası topraklanmış duruyorken negatif yüklü iletken küre,
levhalar arasına şekildeki gibi sarkıtılıyor.
Önce toprak bağlantısı kesilip sonra negatif yüklü küre
levhalardan uzaklaştırılırsa levhalardaki son yük dağılımı
nasıl olur? Aşağıdaki şekil üzerine X ve Y levhalarındaki
X Y
son yük dağılımını çiziniz.
X Y
- -
- -
- -
İletken tel
Yalıtkan

6. ÜNİTE
25. Cam çubuk ipek kumaşa, ebonit çubuk yün kumaşa sürtülerek elektrik yüküyle yükleniyor. Daha
sonra şekilde görüldüğü gibi cam çubuk nötr K elektroskopuna dokundurulurken ebonit çubuk
nötr L elektroskopuna yaklaştırılıyor.
Son durumda K ve L elektroskoplarının yapraklarının yük işareti ne olur?
K L
Cam çubuk Ebonit çubuk
26.
A A A
B B
B
I II III
İçi boş, yarıçapı 2r, yükü -3q olan A küresi ile yarıçapı r, yükü +q olan B küresi şekildeki konumlar-
da tutuluyor.
Buna göre
a) l konumunda A küresinin dış yüzeyinin yükünü ve B küresinin yükünü bulunuz.
b) ll konumunda A küresinin iç ve dış yüzeyinin yükünü bulunuz.
c) lll konumunda A küresinin dış yüzeyinin yükünü ve B küresinin yükünü bulunuz.
27. -q yüklü A cismi yalıtkan sapından tutularak K, L ve M cisimlerine şekildeki gibi dokundurulduktan
sonra geri çekiliyor.
Buna göre
a) K, L ve M cisimleri iletken ise bu cisimlerdeki yük
dağılımı nasıl olur?
Aşağıdaki şekiller üzerine bu cisimlerdeki yük dağı-
lımlarını çiziniz.
K L M
A -q A -q A -q b) K, L ve M cisimleri yalıtkan ise bu cisimlerdeki yük

dağılımı nasıl olur?
Aşağıdaki şekiller üzerine bu cisimlerdeki yük dağılım-
K L M larını çiziniz.
K L M

28. Faraday kafesi keşfedilmemiş olsaydı günlük hayatta ne gibi zorluklar olurdu?
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
29. Topraklama keşfedilmemiş olsaydı günlük hayatta ne gibi zorluklar olurdu?

............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
30. +4q yüklü noktasal K cismi ile +6q yüklü noktasal L cismi arasındaki uzaklık 2d’dir. Bu durumda K
cismi L cismine F büyüklüğünde kuvvet uygulamaktadır.
K ve L cisimlerinin yük miktarları yarıya indirilip araların-
daki uzaklık d yapılırsa K cisminin L cismine uyguladığı
+4q +6q kuvvet kaç F olur?
2d
K L
31. -1 µC yük fazlalığı olan 10 g kütleli noktasal X cismi, yerden 30 cm yukarıdan serbest bırakıldığın-
da sabit kalmaktadır. Bunun için cismin tam altında bulunması gereken yükün cinsi ve yük
miktarı kaç C’dur? (g = 10 m/s2, k = 9·109 N·m2/C2 alınız.)
32. Elektrik alan çizgilerinin özellikleri nelerdir? Maddeler hâlinde yazınız.

............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
33. +q ve -4q yüklerine sahip noktasal cisimler ile oluşan şekildeki sistemde l, ll ve lll ile göste-
rilen bölgelerden hangilerinde bileşke elektrik alan sıfır olabilir?
+q -4q
I II III

6. ÜNİTE
34. Cisimler; sürtünme, dokunma ve etki olmak 37.

üzere üç yolla elektrikle yüklenebilir. L
Buna göre +3q +
l. Sürtünme ile elektriklenme yalnız yalıt- K L Yalıtkan
+ +
sap
kan cisimlerde gerçekleşir. r r
ll. Dokunma ile elektriklenmede cisimlerin +10q -14q + +
+ +
son yüklerinin miktarı eşit olur. + +
lll. Etki ile elektriklenmede yük korunur. Yalıtkan
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? sap
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III Şekildeki yüklü K ve L küreleri, önce birbirine

dokunduruluyor. Daha sonra L küresi, yükü +3q
olan elektroskopun topuzuna dokunduruluyor.
Bu durumda elektroskopun yapraklarının
35.
hareketi nasıl olur?
İp İp İp İp İp İp
A) Biraz kapanır.
B) Biraz daha açılır.
A B C D B D
C) Tamamen kapanır.
Yüklü özdeş iletken A, B, C, D küreleri şekil- D) Yaprakların konumu değişmez.
lerdeki gibi dengededir. E) Önce kapanır, sonra tekrar açılır.
Buna göre
l. A küresi C küresini iter. 38.
K
ll. A küresi D küresini çeker.
lll. B küresi C küresini çeker. Yalıtkan
K sap
___ İletken
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III tel
D) l ve lll E) l, ll ve lll Yalıtkan

sap
36.
Yalıtkan Topraklanmış K iletken küresine negatif yüklü
ipler çubuk yaklaştırılıyor. Önce toprak bağlantısı
kesilip sonra çubuk uzaklaştırılıyor. Daha
X Y Z sonra nötr elektroskopun topuzuna K küresi
yaklaştırılıyor.
qx -8q +6q Buna göre elektroskopun topuzunun ve
yapraklarının yük işareti ne olur?
Özdeş ve iletken X, Y, Z küreleri şekilde ve-
rilen elektrik yüklerini taşımaktadır. X küresi Topuz Yapraklar
yalıtkan ipinden tutularak önce Y, sonra da A) - -
Z küresine birer kez dokundurulup çekiliyor. B) + +
X küresinin son yükü +2q olduğuna göre C) + -
başlangıçtaki yükü qX kaç q’dur?
D) - +
A) -4 B) -2 C) -1 D) 1 E) 4 E) - nötr

_ _ _ _ _ _
39. A cisminin yükü +3 µC, B cisminin yükü -2 µC 42. _ _
_ _
dur. B cisminin A cismine uyguladığı elektriksel _ _
_ __ __
_
kuvvet FBA , A cisminin B cismine uyguladığı _ _
_ _ _ _ _ _ __ _
elektriksel kuvvet FAB dir. Buna göre
K L M
I. FBA = - FAB
Negatif yüklü K, L ve M levhalarının yük dağılımı
II. 3 ; FBA ; = 2 ; FAB ; şekilde verilmiştir. Buna göre
III 3 ; FAB ; = 2 ; FBA ; l. K iletken bir maddedir.
yargılarından hangileri doğrudur? ll. L yalıtkan bir maddedir.
lll. M kesinlikle yalıtkan bir maddedir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
yargılarından hangileri doğru olabilir?
40.
K L M 43. Faraday kafesi için verilen
l. Arabalarda radyo anteninin arabanın dışında
olmasının nedeni Faraday kafesidir.
ll. Asansörde iken cep telefonunun çekmemesinin
Sürtünmesiz ve yalıtkan zeminde bulunan nedeni Faraday kafesidir.
noktasal K, L ve M özdeş kürelerinden K ve lll. Uçaklara yıldırım düştüğünde insanların can
M küresi sabit tutulurken L küresi serbest güvenliğini sağlayan, Faraday kafesidir.
bırakıldığında hareket etmiyor. yargılarından hangileri doğrudur?
Buna göre
l. L küresi pozitif yüklü olabilir. D) l ve lll E) l, ll ve lll
ll. L küresi negatif yüklü olabilir.
44. Topraklama için verilen
lll. L küresi nötr olabilir.
l. Cisimleri nötrlemek için kullanılır.
yargılarından hangileri doğrudur? ll. Cihazların bozulmasını engelleyebilir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III lll. Paratonerler aynı zamanda topraklama
sistemleridir.
41. D) l ve lll E) l, ll ve lll
+4q -q 45. Yatay düzlemde, eşit bölmelere ayrılmış doğru
K L M parçası üzerindeki O1 ve O2 noktalarında sıra-
sıyla +2q ve +q yükleri sabit tutuluyor.
K O1 L M O2 N
2d d -x +x
Yalıtkan ve sürtünmesiz yüzeyde bulunan +4q +2q +q
yüklü noktasal K ve noktasal M küreleri, arala- Buna göre K, L, M, N noktalarındaki bileşke
rında 3d olacak şekilde sabit tutulmaktadır. -q elektrik alanların yönleri hangi seçenekte
yüklü noktasal L küresi serbest bırakıldığında doğru olarak verilmiştir?
hareket etmemektedir. K L M N
Sadece M küresinin yükünün işareti değişti- A) –x +x +x +x
rilirse L cismi, K küresinden kaç d uzaklıkta B) –x +x –x +x
dengede kalabilir? C) –x –x +x +x
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10 D) +x +x –x +x
E) +x +x x +x

6. ÜNİTE
46. Elektrikle yüklü X, Y, Z cisimlerinin oluştur- 49. Noktasal K, L, M yüklü cisimler; x-y koordinat
duğu elektrik alan çizgilerinin modellemesi sistemine orijin noktasından eşit uzaklıklarda
şekildeki gibidir. olacak şekilde yerleştiriliyor.
+y
L
X Y Z
d
K d
-x 0 +x
d
Buna göre X, Y, Z’nin yüklerinin işareti M
sırasıyla hangi seçenekte doğru verilmiştir? -y
A) +, +, + B) –, +, + C) –. –, +
Buna göre aşağıda verilen ifadelerden han-
D) +, –, – E) +, –, +
gisi doğrudur?
A) L ve M aynı yüklere sahipse 0 noktasındaki
elektrik alan x doğrusu üzerindedir.
47. Yükü +q olan noktasal cismin A noktasında
oluşturduğu elektrik alanın şiddeti E’dir. B) L negatif yüklü ise bu yükün 0 noktasında
oluşturduğu elektrik alan -y yönündedir.
+q d C) M negatif yüklü ise bu yükün 0 noktasında
oluşturduğu elektrik alan +y yönündedir.
A
D) K negatif yüklü ise bu yükün 0 noktasında
A noktasındaki elektrik alanın şiddetini
oluşturduğu elektrik alan +x yönündedir.
2E yapmak için
E) K, L ve M aynı yüklere sahipse 0 nokta-
I. +q yükünü alıp aynı noktaya +2q yüklü sındaki elektrik alan sıfır olabilir.
cisim koymak
50. Noktasal ve q yüküne sahip bir cisim aynı doğru
ll. +q yükünü alıp aynı noktaya -2q yüklü
üzerindeki A, B ve C noktalarından A noktası
cisim koymak üzerindedir.
lll. +q yükünü aralarında d mesafesi ola-
2 q
cak şekilde A noktasına yaklaştırmak
A d B 2d C
işlemlerinden hangileri tek başına yapı-
Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi
labilir?
doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) B ve C noktalarındaki elektrik alanlar aynı
D) l ve lll E) l, ll ve lll yönlüdür.
B) B noktasındaki elektrik alan şiddeti C’de-
48. l. Birimi N/C’dur. kinin 3 katıdır.
ll. Vektörel büyüklüktür. C) Yük A noktasından C noktasına getirilirse
B noktasındaki elektrik alanın yönü değişmez.
lll. Yükten uzaklaştıkça büyüklüğü azalır.
D) Yük A noktasından C noktasına getirilirse
Yukarıda elektrik alanla ilgili verilen bilgi- B noktasındaki elektrik alanın şiddeti
lerden hangileri doğrudur? 4 katına çıkar.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II E) Yük A noktasından B noktasına getirilirse
C noktasındaki elektrik alanın şiddeti
D) II ve III E) l, II ve III 4 katına çıkar.
Ek sorular için
karekodu okutunuz.

SÖZLÜK
SÖZLÜK
A
aktivite : Etkinlik.
alaşım : Bir metalin belli oranlarda bir veya birkaç metalle ergimesiyle oluşan yeni metal.
alüvyon : Akarsuların taşıyıp yığdıkları balçık, kil vb. çok ince taneli şeylerin kum ve çakılla karış-
masıyla oluşan yığın.
analiz : Çözümleme, tahlil.
arşe : Keman yayı.
astronom : Gök bilimci.
astronomi : Gök bilimi.
astronot : Uzay adamı.
aşama : 1. Önem veya değer bakımından gitgide yükselen bir sıra basamakların her biri, rütbe,
mertebe, paye. 2. Varılması istenen bir amaca doğru geçilmesi gerekli dönemlerden
her biri, evre, basamak, adım, merhale.
aurora : Güneş’teki manyetik fırtına sonucu uzaydan gelen elektrik yüklü parçacıkların Dünya
atmosferine girmesi sırasında, havadaki gazları iyonlaştırmalarından kaynaklanan ve
daha çok kutup bölgelerinde görülen yaygın ve renkli ışıltı.
avantaj : 1. Üstünlük. 2. Kazanım. 3. Yarar.
B
bileşik : Kimyasal tepkimeler sonucu iki veya daha çok elementten oluşan ve bunlardan bağım-
sız fiziksel, kimyasal nitelikler gösteren madde.
bilim : Evrenin veya olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve
gerçeklikten yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bilgi, ilim.
bilişim : İnsanoğlunun teknik, ekonomik ve toplumsal alanlardaki iletişiminde kullandığı ve bili-
min dayanağı olan bilginin özellikle elektronik makineler aracılığıyla düzenli ve akla uy-
gun bir biçimde işlenmesi bilimi, enformatik.
biyografi : Öz geçmiş.
biyomekanik : Biyoloji, fizyoloji ve tıp konularını mekanik kanunlar yöntemiyle irdeleme.
bulgu : 1. Var olduğu hâlde bilinmeyeni bulup ortaya çıkarma işi ve bu işin sonunda elde edilen
şey. 2. Araştırma verilerinin çözümlenmesinden çıkarılan bilimsel sonuç, netice.
C-Ç
cevher : Maden.
cihaz : Aygıt, alet, takım.
çıkarım : Belli önermelerin kabul edilen veya gerçek olan doğruluklarından, yanlışlıklarından,
başka önermelerin kabul edilen veya gerçek olan doğruluklarını, yanlışlıklarını çıkarma.

SÖZLÜK
D
damacana : Su vb. sıvıları taşımaya yarayan, dar ağızlı, şişkin karınlı, genellikle hasır veya plastik
sepet içinde korunan büyük şişe.
değişken : Değişik değerler alabilen nicelik.
deney : Bilimsel bir gerçeği göstermek, bir yasayı doğrulamak, bir varsayımı kanıtlamak ama-
cıyla yapılan işlem.
dezavantaj : Avantajlı olmama durumu.
dijital : 1. Sayısal. 2. Verileri bir ekran üzerinde elektronik olarak gösteren. 3. Verilerin bir ekran
üzerinde elektronik olarak gösterilmesi.
dinamo : Üreteç.
direnç : 1. Dayanma, karşı koyma gücü, mukavemet. 2. Bir nesnenin elektrik akımına karşı da-
yanma özelliği, mukavemet, rezistans. 3. Bir çevrime istenilen değerde ek direnç kat-
mak için kullanılan düzen, mukavemet, rezistans.
disiplin : 1. Bir topluluğun, yasalarına ve düzenle ilgili yazılı veya yazısız kurallarına titizlik ve özen-
le uyması durumu, sıkı düzen, düzence, düzen bağı,
2. Öğretim konusu olan veya olabilecek bilgilerin bütünü, bilim dalı.
diyagram : 1. Belirli bir ölçeğe göre bir çokluğu göstermek için çizilmiş şekil. 2. Bir sistemin yapısını
ya da işlemlerin akışını gösterir şema.
diyot : Elektrik akımın tek yönde geçmesini sağlayan devre elemanı.
E
eğilim : 1. Bir şeyi sevmeye, istemeye veya yapmaya içten yönelme, meyil, temayül, tandans.
2. Para piyasalarında zamanla oluşan değişim, alım satım işlemleriyle ilgili iniş çıkış seyri.
ekoloji : Canlıların hem kendi aralarındaki hem de çevreleriyle olan ilişkilerini tek tek veya birlik-
te inceleyen bilim dalı.
ekspres : Yalnız belirli duraklarda duran tren, otobüs veya gemi.
element : Tek tip atomlardan oluşan ve kimyasal yollarla daha basit maddelere ayrıştırılamayan
madde.
etkileşim : Birbirini karşılıklı olarak etkileme işi.
evren : Gök varlıklarının bütünü, kâinat.
F
faktör : Birlikte veya ayrı ayrı etkisini gösteren ve belli bir sonuca götüren güçlerden, şartlar-
dan, ögelerden her biri, etmen.
fan : Havalandırma aracı, pervane, pervane kanadı, vantilatör. 2. Sıcak veya soğuk havayı
dengeli olarak savuran araç.
felsefe : Varlığın ve bilginin bilimsel olarak araştırılması.
fiber optik : Cam ya da plastik fiber üzerinden ışık sinyali ile ses, veri ve görüntü ileten bir iletişim
teknolojisi.

SÖZLÜK
filozof : 1. Felsefe ile uğraşan ve felsefenin gelişmesine katkıda bulunan kimse, felsefeci, feyle-
sof. 2. Felsefe yapmaya meraklı olan kimse.
filtre : Süzgeç, süzek.
fosil : Geçmiş yer bilimi zamanlarına ilişkin hayvanların ve bitkilerin, yer kabuğu kayaçları için-
deki kalıntıları veya izleri, müstehase, taşıl.
G
genetik : Kalıtım bilimi.
gezegen : Bir yandan kendi ekseni üzerinde dönen, öte yandan da belli bir yörünge boyunca bağlı
olduğu dizgenin özeği olan yıldız çevresinde dolaşan gök cismi.
gök ada : Milyonlarca yıldızdan, yıldız kümelerinden, bulutsu ve gaz bulutlarından oluşmuş, Sa-
manyolu gibi bağımsız uzay adası.
gösterge : 1. Bir şeyi belirtmeye yarayan şey, belirti, im, işaret. 2. Bir durumla ilgili çeşitli aşamaları
gösteren liste. 3. Bir gelişimi gösteren nicelikler veya değerler arasındaki ilişki. 4. An-
lamla biçimin, gösterenle gösterilenin kaynaşmasından oluşan dil birimi, belirtke. 5. Bir
aracın işlemesiyle ilgili bazı ölçümlerin sonucunu kendiliğinden gösteren alet.
gözlem : 1. Bir nesnenin, olayın veya bir gerçeğin, niteliklerinin bilinmesi amacıyla, dikkatli ve
planlı olarak ele alınıp incelenmesi. 2. İnceleme sonucu elde edilen değer.
güdüm : 1. Yönetme işi, idare. 2. Bilişimde, bir olaylar dizisini, bir süreci veya bir aracı yöneltme ve
düzenlemeyle ilgili işlevlerin bütünü.
H
halat : Pamuk, kenevir, Hindistan cevizi gibi bitkisel liflerin veya çelik tellerin sarılmasıyla olu-
şan kolların bir arada bükülmesiyle elde edilen kalın ip.
hipotez : Deneylerle henüz yeter derecede doğrulanmamış ancak doğrulanacağı umulan teorik
düşünce, varsayım.
homojen : Her bölgesi aynı özelliklere sahip olan.
İ
iklim : Yeryüzünün herhangi bir yerinde hava olaylarına bağlı olarak gerçekleşen etkilerin uzun
yılların ortalamasına dayanan durumu.
iklimlendirme : Isıtma, soğutma ve havalandırma veya havanın durumunu iyileştirmek için yapılan iş-
lemler bütünü.
ilke : Temel düşünce.
imleç : Konumu genellikle klavye veya fare ile denetlenen, ulaşılacak verinin yerini, yazılacak
veya düzeltilecek bölümleri gösteren işaretçi.
işlemci : Bir bilgisayarda verilen komutları yorumlayan ve yürüten birim.
izotop : Atom numarası aynı, kütle numarası farklı olan atomlar.
J
jeneratör : Herhangi bir mekanik enerjiyi elektrik akımına çeviren aygıt.
jeoloji : Yer bilimi.

SÖZLÜK
K
kalori : 1. Normal atmosfer basıncında, ısınma ısısı 15 °C’lik suyunkine eşit olan bir cismin, bir gra-
mının sıcaklığını 1 °C yükseltmek için gerekli ısı miktarına eşit olan ısı birimi. 2. Besinlerin,
dokular içinde yanarak vücudun sıcaklık ve enerjisini sağlama değerlerini gösteren ölçü.
kamera : Görüntülerin filme alınmasını sağlayan alet, alıcı.
karışım : 1. Birden çok şeyin karıştırılmasıyla elde edilen veya ortaya çıkan şey. 2. İki veya daha çok
maddenin kimyasal tepkimeye girmeden bir araya gelmesi.
kasnak : Makinelerde, bir milden başka mile hareket geçiren kayışların takıldığı demir çember.
kauçuk : Amerika, Asya ve Afrika’nın çeşitli ağaçlarından, özellikle lastik ağacından veya bazı pet-
rol artıklarının birleşiminden elde edilen, dayanıklı ve esnek madde.
kesit : 1. Bir şey enlemesine veya boylamasına kesildiğinde ortaya çıkan yüzey. 2. Bir toplumun
bölümü, kesim. 3. Ayırıcı özellikleriyle belirlenen süreç.
10 14
kızılötesi : Elektromanyetik spektrumun 10 Hz ile 10 Hz frekans aralığındaki bölge.
komuta : Elektronik aygıtları belli bir uzaklıktan yönetmeye yarayan kablosuz alet.
konferans : 1. Topluluğa bir konuda bilgi vermek amacıyla yapılan konuşma. 2. Uluslararası bir soru-
nun çözülmesi için yapılan toplantı.
L
laminant : Yapay reçine çözeltisi emdirilmiş kâğıtların üst üste konularak sıcak preslerde basınç al-
tında sıkıştırılması ile elde edilen kaplama ve döşeme malzemesi.
led : Işık yayan diyot.
M
makro : Büyük, geniş, mikro karşıtı.
manyetik : Mıknatısla ilgili, kendinde mıknatıs özellikleri bulunan.
maruz : Bir olayın, bir durumun etkisinde veya karşısında bulunan.
menzil : Bir şeyin erebileceği en büyük uzaklık, erim.
metafizik : Doğaötesi.
meteoroloji : Hava koşullarında meydana gelen değişmeleri, iklim türlerini araştırıp hava durumu tah-
minlerinde bulunan bilim dalı, hava bilgisi.
metronom : Bir müzik parçasının hangi hızla çalınması gerektiğini gösteren alet.
mika : Ateşe dayanıklı parlak bir mineral.
mikro : Küçük, dar, makro karşıtı.
mikrodalga : Elektromanyetik spektrumun 1-100 GHz frekans aralığındaki bölgesi.
N
nanoteknoloji : Atom veya molekül temelinde küçük parçacıkların bir araya getirilerek farklı işlevler gö-
rebilen madde veya malzemenin üretilmesi için geliştirilen teknoloji.
nem : 1. Havada bulunan su buharı. 2. Hafif ıslaklık, rutubet.
nicelik : Bir şeyin sayılabilen, ölçülebilen veya azalıp çoğalabilen durumu, miktar.

SÖZLÜK
O
obezite : Çok şişmanlık.
olağan : 1. Sık sık olan, olagelen, doğal, tabii. 2. Alışılmış olan, normal.
olgu : Birtakım olayların dayandığı sebep veya bu sebeplerin yol açtığı sonuç.
oluk : 1. Bir şeyin akmasına yarayan üst yanı açık boru. 2. Yağmur sularını damların kenarlarına
toplayıp akıtan yatay konumlu, genellikle çinko boru. 3. Bir şeyin üzerinde oyulmuş yol.
onkoloji : Hücrelerin aşırı çoğalmasıyla insan, hayvan veya bitki dokularında oluşan ve büyüme
eğilimi gösteren yumruları inceleyen bilim dalı.
optisyen : Göz doktoru tarafından görme kusuru tanısı konulmuş hastalara, reçetelerine göre
görme kusurlarının giderilmesi veya hafifletilmesi için gözlük, kontakt lens gibi optik
gereçleri hazırlayıp uygulayan mesleki görevli.
organel : Hücre içerisinde bulunan kendi içinde özelleşmiş yapı.
Ö
ölçek : 1. Birim kabul edilen herhangi bir şeyin alabildiği kadar ölçü. 2. Bu ölçü miktarında olan.
öznel : Özneye ilişkin olan, öznede oluşan, nesnelerin gerçeğine değil, bireyin düşünce ve duy-
gularına dayanan, enfüsi, subjektif, nesnel karşıtı.
P
panel : 1. Açık oturum. 2. Yerleştirileceği yüzeyin bir bölümüne uyan, çoğunlukla dikdörtgen bi-
çiminde düzgün parça.
paratoner : Yıldırımların zararını önlemekte kullanılan, ucunda bakır veya platin bulunan, 5-10 metre
uzunluğunda demir çubuk ve bununla toprak veya kuyu arasında çekilen bakır telden
oluşan koruma aracı, yıldırımsavar.
parkur : 1. Binicilik, bisiklet, atletizm, yürüyüş vb. sporların yapıldığı özel yol. 2. Gezi ve yürüyüş
yapılan özel yol.
patinaj : Yolun kaygan olması dolayısıyla tekerleklerin dönmesine rağmen taşıtın ilerleyememe-
si.
perçin : İki veya daha çok levhayı birbirine bağlamak için geçirilen çivinin, ezilerek baş durumu-
na getirilen ucu.
periskop : Denizaltılarda, tanklarda, siperlerde kullanılan, gözlemcinin güvenli bir biçimde çevreyi
araştırmasını sağlayan mercekli araç.
perspektif : Nesneleri bir yüzey üzerine görüldükleri gibi çizme sanatı.
pist : Bir havaalanında uçakların kalkıp inmesine, park yerlerine gidip gelmesine yarayan özel
olarak hazırlanmış şerit.
piston : Silindir içindeki akışkanları hareket ettiren düzenek, itenek.
pota : İçinde maden eritilen kap.
pozitron : Elektronun karşıt parçacığı, pozitif yüklü elektron.
prensip : Temel düşünce, ilke.

SÖZLÜK
projeksiyon : Bir film veya belgenin ışık kaynağından çıkan ışınlarla ekran veya perde üzerinde görün-
tüsünün oluşturulma işi, iz düşümü.
protokol : 1. Bir toplantı, oturum, soruşturma sonunda imzalanan belge. 2. Diplomatlar arasında
yapılan anlaşma tutanağı. 3. Diplomatlıkta, devletler arasındaki ilişkilerde geçen yazış-
malarda, resmî törenlerde, devlet başkanları ile onların temsilcileri arasındaki görüş-
melerde uygulanan kurallar.
pürüz : 1. Bir şeyin düzgünlüğünü bozacak çıkıntı, gedik veya kusur. 2. Engel, güçlük.
R
radyasyon : 1. Işın veya tanecik yayımı, ışıma, radyasyon. 2. Uzayda yayılan bir dalgayı oluşturan öge-
lerin bütünü, ışıma, radyasyon. 3. Bir enerjinin ışık demeti durumunda yayılması, ışıma,
radyasyon. 4. Isının, bir kaynaktan ışın ve dalga hareketi yoluyla yayılması, ışıma, rad-
yasyon.
radyatör : 1. Hava, su veya buharı ısıtmak veya soğutmak suretiyle meydana gelen sıcaklığı veya
soğukluğu yayan, böylece ısıtma ve soğutmada kullanılan cihaz. 2. Bağlı bulunduğu mo-
tordaki ısı derecesinin yükselmesini önleyen soğutucu.
randıman : Verim.
reçine : 1. Bazı odunlu bitkilerin salgıladıkları, katı veya yarı akışkan, yarı saydam, suda çözün-
meyen salgı maddeleri. 2. Su yumuşatma ve süzme filtrelerinde dolgu maddesi.
rezerv : 1. Saklanmış, biriktirilmiş şey. 2. Yedek, ihtiyat. 3. Yatağında veya havzasında bulunduğu
hesaplanan, henüz işletilmemiş kömür, demir, petrol vb.
rezonans : 1. Düzgün itmelerin etkisiyle bir salınım genliğinin artışı. 2. Titreşim.
ritim : Bir dizede, bir notada vurgu, uzunluk veya ses özelliklerinin, durakların düzenli bir biçim-
de tekrarlanmasından doğan ses uygunluğu, tartım, dizem.
S
saf : Katıksız, katışıksız, halis, has.
santral : 1. Doğadaki başka enerji türlerini elektrik enerjisine çeviren fabrika. 2. Telefonların bağlı
olduğu merkez.
sensör : Duyarga.
süreç : Aralarında birlik olan veya belli bir düzen veya zaman içinde tekrarlanan, ilerleyen, geli-
şen olay ve hareketler dizisi, vetire, proses.
T
tahlil : Çözümleme, analiz.
tasarım : 1. Zihinde canlandırılan biçim, tasavvur. 2. Bir sanat eserinin, yapının veya teknik ürünün
ilk taslağı, tasar çizim, dizayn. 3. Bir araştırma sürecinin çeşitli dönemlerinde izlenecek
yol ve işlemleri tasarlayan çerçeve, tasar çizim, dizayn. 4. Daha önce algılanmış olan bir
nesne veya olayın bilinçte sonradan ortaya çıkan kopyası.
teleskop : Gök cisimlerini ve uzayı gözlemlemek için tasarlanmış optik alet.
teori : Kuram.

SÖZLÜK
teorem : Kanıtlanabilen bilimsel önerme.

tesisat : Belli bir işin sağlanmasına yardım eden araçların uygun yerlere döşenmesi veya döşe-
nen bu araçların tümü, döşem, donanım.
transistör : Germanyum veya silisyum elementlerinin yarı iletkenlik özelliklerinden yararlanılarak
imal edilen, elektronik tüplerin elektrik titreşimlerini genişletmekte kullanılan alet.
türbin : Su, buhar, gaz gibi herhangi bir akışkanın hareket enerjisiyle ve birtakım özel düzenler
yardımıyla dönerek çalışan araç.
U
ultrason : Yüksek frekanslı ses.
V
varlık : 1. Var olma durumu, mevcudiyet. 2. Var olan her şey.
veri : 1. Bir araştırmanın, bir tartışmanın, bir muhakemenin temeli olan ana öge, muta, done.
2. Bir sanat eserine veya bir edebî esere temel olan ana ilkeler. 3. Gözlem ve deneye
dayalı araştırmanın sonuçları. 4. Bilgi, data.

KAYNAKÇA
Aristoteles. (1996). Metafizik. (A. Arslan, Çev.). İstanbul: Sosyal Yayınları.
Arslan, A. (2006). İlk Çağ Felsefe Tarihi Cilt 1-2. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Bueche, F. J. & Jerde, D. A. (2003). Fizik İlkeleri 2. (K. Çolakoğlu, Çev.). Ankara: Palme Yayıncılık.
Bueche, F. J. & Jerde, D. A. (2010). Fizik İlkeleri 2. (K. Çolakoğlu, Çev.). Ankara: Palme Yayıncılık.
Gasiorowicz, S., Fishbane P. M. ve Thorton, S. T. (2009). Temel Fizik 1-2. (C. Yalçın, Çev.). Ankara:
Arkadaş Yayıncılık.
Halliday & Resnick, Jearl Walker. (2014). Fiziğin Temelleri 1. Kitap. (B. G. Akınoğlu ve H. M. Alev, Çev.).
Ankara: Palme Yayıncılık.
Hewitt, P. G. (2021). Kavramsal Fizik. (B. Güneş, S. Ateş ve A. Eryılmaz, Çev.). Ankara: Palme Yayınevi.
İbn-i Sina. (2014). İbn-i Sina ve Felsefe Serisi-2 Fizik. (M. Macit ve F. Özpilavcı, Çev.). İstanbul: Litera
Yayıncılık.
Koçin, A. (1991). Çağını Aşanlar. Bilim ve Teknik. Cilt 24, s. 48.
Resnick, H. (2007). Fundamental of Phsic. ABD (Colorado): John Willey - Sons inc.
Serin, S. (2009). Yıldız Çini/Porselen Fabrikası. T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih
Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Serway, R. A. & Beichner, R. J. (2011). Fen ve Mühendislik İçin Fizik 2. (K. Çolakoğlu, Çev.). Ankara:
Palme Yayıncılık.
T.C. Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı Ortaöğretim Fen Lisesi Fizik Dersi (9, 10,
11 ve 12. Sınıflar) Öğretim Programı. (2018). Ankara: T.C. Millî Eğitim Bakanlığı.
Young, H. D., Freedman, R. A. (2012). Üniversite Fiziği 1-2. (H. Ünlü, Çev.). İstanbul: Akademi Yayıncılık.
Kitabın cevap anahtarına ulaşmak için Kitabın görsel, genel ağ ve e-içerik

karekodu okutunuz. kaynakçalarına ulaşmak için karekodu
okutunuz.

v5j0u4vl53c

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

v5j0u4vl53c

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ORTAÖĞRETİM

Program Geliştirme Uzmanı

Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı

Mehmet Âkif Ersoy

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini,

ISI GÜVENLİĞİ KİMYASAL MADDE GÜVENLİĞİ

GÖZ GÜVENLİĞİ PATLAYICI MADDE GÜVENLİĞİ

Bu sembol, kullanılan kimyasal

ELBİSE GÜVENLİĞİ TOKSİK (ZEHİRLİ) MADDE GÜVENLİĞİ

ELEKTRİK GÜVENLİĞİ RADYASYON GÜVENLİĞİ

Bu sembol, yüksek voltaja sahip Bu sembol, canlı dokulara kalıcı

KESİCİ/DELİCİ CİSİM GÜVENLİĞİ OKSİTLEYİCİ, YAKICI MADDE GÜVENLİĞİ

KIRILABİLİR CİSİM GÜVENLİĞİ TAHRİŞ EDİCİ MADDE GÜVENLİĞİ

YANGIN GÜVENLİĞİ DUMAN GÜVENLİĞİ

FEN LİSESİ FİZİK 9 7

KİTABIN TANITIMI ................................................................................ 10

1. ÜNİTE: FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ

2. ÜNİTE: MADDE VE ÖZELLİKLERİ

3. ÜNİTE: KUVVET VE HAREKET

8 FEN LİSESİ FİZİK 9

5. ÜNİTE: ISI VE SICAKLIK

CEVAP ANAHTARI ................................................................................ 249

FEN LİSESİ FİZİK 9 9

10 FEN LİSESİ FİZİK 9

Hazırlanan Uyarı işa-

FEN LİSESİ FİZİK 9 11

Bu ünitede neler öğreneceğinizi

14 FEN LİSESİ FİZİK 9

1.1. FİZİK BİLİMİNİN ÖNEMİ

1.1.1. FİZİK BİLİMİ

teoriler, ilkeler hatta yasalar zamanla değişebilir.

Günlük hayattaki olaylardan bazıları aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Röntgen cihazının çalışması Bitkinin çiçek açması

FEN LİSESİ FİZİK 9 15

1.2. FİZİĞİN UYGULAMA ALANLARI

1.2.1. FİZİĞİN UYGULAMA ALANLARININ, ALT DALLARI VE DİĞER

Mekanik; dinamik, statik ve kinematik olarak üç bölümden oluşmaktadır.

16 FEN LİSESİ FİZİK 9

Aşağıda verilen olaylardan hangileri mekanik bilgisi kullanılarak açıklanamaz?

Görsel 1.4: Buharlı tren Görsel 1.5: İşlemci fanı

FEN LİSESİ FİZİK 9 17

Aşağıda bazı olaylar verilmiştir:

Görsel 1.6: Dinamo Görsel 1.7: Elektrik motoru

Elektrik: Elektrik yüklerinin ve bu yüklerin özelliklerinin incelendiği alt bölümdür.

18 FEN LİSESİ FİZİK 9

Görsel 1.8: Aynalı cam Görsel 1.9: Fotokopi makinesi

FEN LİSESİ FİZİK 9 19

Bazı cihazların geliştirilmesi için optik bilgisine ihtiyaç vardır.

20 FEN LİSESİ FİZİK 9

Nükleer enerji santrallerinde radyoaktif maddeler zenginleştirilerek bu maddelerin yeni atomlara

l. Elektriğin üretilmesi olduğu için elektromanyetizma,

FEN LİSESİ FİZİK 9 21

Katıhal fiziği için verilen

22 FEN LİSESİ FİZİK 9

Bir biyomekanik mühendisi, doktorların LASER ışınlarından faydalanarak yaptıkları ameliyatlar

8. YÜKSEK ENERJI VE PLAZMA FIZIĞI

Görsel 1.17: Kutup ışıkları

FEN LİSESİ FİZİK 9 23

......................................... ........................................................................ ...........................................

......................................... ........................................ ........................................

....................................... ....................................... .......................................

........................................... ................................................................. ...........................................

24 FEN LİSESİ FİZİK 9

FİZİĞİN DİĞER DİSİPLİNLERLE İLİŞKİSİ