‫نقش استرس جنگ بهعنوان يکی از عوامل ايجادکننده آسیبهای روانی‬

‫‪5‬‬
‫امير محسن راهنجات‪ ،1‬وحيد دنيوی‪ ،2‬ارسيا تقوا‪ ،3‬مرتضی اکبری‪ 4‬حسن شاهميری‬

‫‪ -1‬استاديار‪ ،‬گروه روانشناسی بالينی‪ ،‬دانشکده پزشکی‪ ،‬دانشگاه علوم پزشکی آجا‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران (نويسنده مسئول)‪ -2.‬دانشيار‪ ،‬گروه روانپزشکی‪ ،‬دانشکده‬
‫پزشکی‪ ،‬دانشگاه علوم پزشکی آجا‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‪ -.‬دانشيار‪ ،‬گروه روانپزشکی‪ ،‬دانشکده پزشکی‪ ،‬دانشگاه علوم پزشکی آجا‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‪ MPH -4.‬و‬
‫پژوهشگر‪ ،‬اداره بهداشت‪ ،‬امداد و درمان نزاجا‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‪ -5.‬استاديار‪ ،‬گروه روانپزشکی‪ ،‬دانشکده پزشکی‪ ،‬دانشگاه علوم پزشکی آجا‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‪.‬‬

‫چکیده‬ ‫اطالعات مقاله‬

‫مقدمه‪ :‬يکی از آسيبها و نتايج ناگوار جنگها‪ ،‬واکنش ناشی از استرس جنگ (‪ )CSR‬نام دارد‪.‬‬ ‫نوع مقاله‬
‫‪ CSR‬شامل طيف وسيعی از آسيب های جسمی‪ ،‬روانی و رفتاری است که به دنبال جنگ ايجاد‬ ‫مقاله مروری‬
‫می شود‪ .‬هدف از انجام اين مطالعه مرور عالئم و نشانه های ‪ CSR‬و نحوه پيشگيری و درمان‬
‫تاريخچه مقاله‬
‫اين عارضه است‪.‬‬
‫دريافت ‪13/496911 :‬‬
‫روش کار‪ :‬مقاله پيش رو حاصل يک مطالعه مروری ساختارمند است که با استفاده از کليد‬
‫پذيرش ‪13/49/913 :‬‬
‫واژگان استرس‪ ،‬جنگ‪ ،‬واکنش روانی و جسمی در يک فاصله زمانی ‪ 13‬ساله در پايگاه های‬
‫اطالعاتی پاپ مد (‪ )Pub Med‬و گوگل اسکوالر (‪ ،)Google Scholar‬الزوير (‪ )Elsevier‬و‬ ‫کلید واژگان‬
‫دستنامه روانشناسی نظامی‪ ،‬رويان گال و ديويد منگلدزورف‪ ،‬روانشناسی نظامی‪ :‬کاربرد بالينی و‬ ‫استرس جنگ‪ ،‬پيشگيری و درمان‬

‫عملياتی‪ ،‬کری اچ کندی و اريک ای زيلمر و دستنامه روانشناسی نظامی آکسفورد‪ ،‬جانيس اچ‪.‬‬
‫لورنس مايکل دی‪ .‬ماتيوز‪ ،‬انجامشده است‪.‬‬
‫نويسنده مسئول‬
‫يافتهها‪ :‬نتايج اين مطالعه نشان دهنده تأثير واکنش های ناشی از استرس جنگ روی عملکرد و‬
‫‪ Email:‬کارايی نيروهای نظامی در طول جنگهای بهعملآمده در ادوار مختلف تاريخ است‪.‬‬
‫‪ arahnedjat@yahoo.com‬نتیجهگیری‪ :‬با توجه به اهميت کنترل و پيشگيری از واکنش های روانی ناشی از استرس جنگ‬

‫نيز خواهد‪1 .‬‬ ‫مقدمه‬

‫بريل ‪ ،5‬بيب ‪6‬و لوون اشتاين ‪1‬و‪ 2‬طی گزارشی‪ ،‬درصد کـلـی‬
‫‪7‬‬
‫در هنگام جنگ‪ ،‬نيروهای نظامی در منازعی نزديـک بـه هـم‪،‬‬
‫شيوع ‪ CSR‬را در طول جنگ جهانی دوم‪ ،‬معادل ‪ 8925‬درصـد‬ ‫مقابل يکديگر صفآرايی میکنند‪ .‬پيشرفت و موفقيت يکطرف‬
‫کل نيروها برآورد کردند‪ .‬بهعالوه در بين نيروهای پيادهنظام خط‬ ‫لزوما به معنای شکست و تخريب طرف مقابل است و هر طـرف‬
‫مقدم‪ ،‬ميزان شيوع ‪ CSR‬بيش از ‪ 33‬درصد نيروها تخمين زده‬ ‫بايد توانايی طرف مقابلش را برای جنگيدن تخريب کند‪ .‬اين کار‬
‫شد ‪ . 1‬همچنين گالس ‪ 3‬عنوان کرد که در عمليات امـداد‬ ‫با ايجاد موقعيت های جهنم مانند برای دشمن تا زمانی انـجـام‬
‫نجات سال ‪ ،1/42‬فقط به دليل وجود ‪ ،CSR‬ارتش آمريکـا از‬ ‫میشود که آن طرف شکست بخورد و نتواند بيش از اين استرس‬
‫] ‪[ Downloaded from npwjm.ajaums.ac.ir on 2023-09-16‬‬

‫تحرک و انجام و ايف بازماند‪ .‬بيـب و دبـاکـی ‪1‬و‪ 4‬نـيـز‬ ‫جنگ ‪ 1‬را تحمل کند‪ .‬اين فروپاشی با شکست فرماندهی يگان و‬
‫گردانهای رزمی ای را گزارش کردند که ساالنه ‪ 1633‬سرباز را‬ ‫انسجام‪ 2‬درونگروهی شروع میشود‪ .‬کاهش روحـيـه‪ ،3‬قـدرت‬
‫فقط به دليل ‪ CSR‬از نوع روانی از دست میدادند‪ .‬بنابراين بـا‬ ‫جنگی و ميل به پيروزی از اثرات اصلی واکنشهای نـاشـی از‬
‫مقدمه و ارقام ارائه شده در مطالب فوق‪ ،‬لزوم توجه بـه بـحـث‬ ‫استرس جنگ است‪ .‬وقتیکه انسجام بين سربازان تخريب شـود‬
‫واکنشهای ناشی از جنگ نمود بيشتری پيدا مینمايد‪.‬‬ ‫و جنگ منتهی به شکست به نظر برسد و وقتیکه فرمانده يگان‬
‫بفهمد که ديگر قادر به نجات و فرماندهی مجموعه تحـت امـر‬
‫خود به سوی پيروزی نيست‪ ،‬اضطراب به حداکثر خود میرسد و‬
‫‪1- Combat Stress-CR‬‬ ‫تعداد موارد واکنش های ناشی از اسـتـرس جـنـگ‪)CSR ( 4‬‬
‫‪2- Cohesion‬‬
‫‪3- Morale‬‬ ‫افزايش میيابد‪ .‬در جنگهای بسيار شديد‪ CSR ،‬منبع بزرگـی‬
‫‪4- Combat Stress Reaction-CSR‬‬
‫‪5- Brill‬‬ ‫برای کاهش قابل توجه نيروی انسانی و قدرت نظامی است و در‬
‫‪6- Beebe‬‬ ‫همين حال موجب وارد آمدن آسيب شديدی به کارکنان نظامی‬
‫‪7- Lowenstein‬‬
‫فصلنامه پرستار و پزشک در رزم ‪ 9‬شماره نهم‪ 9‬سال سوم ‪ 9‬زمستان‪/4‬‬
‫‪5‬‬
 ‫قابل انتظار و قابل پيشبينی به موقعيتهای فشارزا در حـيـن‬
‫عمليات جنگی و ساير موقعيتهای نظامی تعريف نموده اسـت‪.‬‬
‫‪. 11 ،/،13‬‬
‫واکنشهای ناشی از استرس جنگ (‪ )CSR‬میتـوانـد از نـوع‬
‫خفيف تا شديد باشد‪ .‬موارد خفيف با کارآمدی سربـاز تـداخـل‬
‫جدی ندارد؛ اما اگر از نوع متوسط تا شديد باشد‪ ،‬سرباز ناکارآمد‬
‫بوده و نياز به مداخله ضروری و محسوس می باشد‪ .‬گاهی اوقات‬
‫از واکنش های متوسط تا شديد تحت عنوان واکنشهای خيلـی‬
‫جدی نامبرده میشود‪ .‬در جدول ‪ 1‬برخی از عالئم و نشانههـای‬
‫ناشی از استرس جنگ نشان دادهشده است‪. 12 ،/،13،11 .‬‬
‫عوامل ايجادکننده‬
‫علل ‪ CSR‬را میتوان به عوامل اوليه و ثانويه تقسيم کرد‪ .‬مثـل‬
‫تمامی شرايط و موقعيت های استرسی حادثه ساز‪ ،‬عامل اولـيـه‬
‫به صورت احساس يک تهديد خارجی واردشده بر زندگـی يـک‬
‫‪11‬‬
‫فرد‪ ،‬ناتوانی در کنار آمدن با تهديد و درنـتـيـجـه آن حـس‬
‫فزايندهای از شکست و بیپناهی است‪ .‬آشکارا در محـيـط هـای‬
‫جنگی‪ ،‬تهديد خارجی شامل استرس جنگ و خـطـر نـابـودی‬
‫شخص و يگان است‪ .‬عوامل ثانويه‪ ،‬آنهايی هستند که مـنـابـع‬
‫شخصيتی را از بين میبرند و بهواسطه آن توانايی فـرد جـهـت‬
‫برخورد و کنار آمدن م ثر با شرايط را تخريب مینمايند‪. 1 .‬‬
‫و عامـل‬ ‫‪ -1‬عوامل اولیه‪ :‬ترس از نابودی و انهدام‪ :21‬تعار‬
‫اصلی نگرانی يک سرباز در ميدان جنگ‪ ،‬بقا در حيـن انـجـام‬
‫و ايف و حف رور ملی است ‪ . 13،14،15‬ترس از مر تنها‬
‫منحصر به ميدان جنگ نيست بلکه در تمامی موقـعـيـت هـای‬
‫حادثه ساز وجود دارد‪ ،‬اما در ميدان نبرد اين تهديد بسيار جدی‬
‫و سخت است‪ .‬ترس از مر طبيعی و همهروزه کـه بـه طـور‬
‫منطقی و گاهی يرمنطقی به وجود می آيد‪ ،‬در ميدان جـنـگ‬
‫قابل ا ما نيست و بهطور فزايندهای توسط اکثر سربازان قبـل‬
‫گرديد‪ .‬در اين زمان تعدادی از افراد واژه استرس عـمـلـيـاتـی‬
‫‪1-Pub Med‬‬
‫‪2-Google scholar‬‬
‫جنگ را همانند واژه واکنش استرس عملياتی جنگ بـه کـار‬
‫‪3-Elsevier‬‬
‫] ‪[ Downloaded from npwjm.ajaums.ac.ir on 2023-09-16‬‬
‫‪4-Reuven Gal‬‬
‫‪5-David Mangelsdorff‬‬
‫‪6-Carrie H. Kennedy,‬‬
‫‪7-Eric A. Zillmer‬‬
‫‪8-Janice H. Laurence‬‬
‫‪9-Michael D. Matthews‬‬
‫‪11-Soldier heart syndrome‬‬
‫‪11-Nostalgia‬‬
‫‪12-Effort syndrome‬‬
‫‪13-War neurosis‬‬
‫‪14-Hysteria‬‬
‫‪15-Da Costa’s syndrome‬‬
‫‪16-Battle fatigue‬‬
‫‪17-Operational fatigue‬‬
‫‪18-Combat Stress‬‬
‫‪19-Post Traumatic Stress Disorder-PTSD‬‬
‫‪21-Department of Defense -DOD‬‬
‫‪12-Fear of annihilation‬‬
‫فصلنامه پرستار و پزشک در رزم ‪ 9‬شماره نهم‪ 9‬سال سوم ‪ 9‬زمستان‪/4‬‬
‫روش کار‬
‫اين مقاله به روش مقاالت مروری ساختارمند بـا اسـتـفـاده از‬
‫کليدواژگان استرس جنگ‪ ،‬واکنش های روانی و جسـمـی در‬
‫يکفاصله زمانی‪ 13‬ساله در پايگاههای اطالعاتی پـاپ مـد‪ 1‬و‬
‫گوگلاسکوالر‪ 2‬و الزوير‪3‬و دستنامه روانشناسی نظـامـی‪ ،‬رويـان‬
‫گال ‪ 4‬و ديويد منگلدزورف‪ ،5‬روانشناسی نظامی‪ :‬کاربرد بالينی و‬
‫عملياتی‪ ،‬کری اچ کندی ‪ 6‬و اريک ای زيلـمـر ‪ 7‬و دسـتـنـامـه‬
‫روانشناسی نظامی آکسفورد‪ ،‬جانيس اچ‪ .‬لورنس ‪ 8‬مايـکـل دی‪.‬‬
‫ماتيوز ‪ ،/‬به بررسی مطالعات انجام شده در حوزه استرس جنگ و‬
‫واکنشهای روانشناختی ناشی از آن پرداخته است‪.‬‬
‫ت ريف استرس جنگ و انواع واکنشهای ناشی از آن‬
‫واژه استرس جنگ‪ ،‬مفهومی است که در زمانهای مختلـف بـا‬
‫اسامی گوناگونی مطرح گرديده است‪ .‬در دوران باستان‪ ،‬با اسامی‬
‫ترسويی و جنزدگی مورداستفاده قرار میگرفته است‪ .‬در طول‬
‫جنگ داخلی آمريکا بانام نشانگان قلب سرباز ‪ 13‬يا م ربت‬
‫تعريف گرديد‪ .‬در طول جنگ جهانی اول‪ ،‬اين عبارت بهعـنـوان‬
‫شوک انفـجـار ‪ ،‬سـنـدرم تـالش ‪ ،12‬نـوروز جـنـگ ‪،13‬‬
‫هيستری ‪ ،14‬سندرم داکوستا ‪ ،15‬سندرم قلب تحريکپذير و‬
‫نوروز به گونه ديگر تشخيص داده نشـده ‪ ،‬مـطـرح گـرديـد‪.‬‬
‫واژههای نوروز جنگ ‪ ،‬سندرم تالش ‪ ،‬واماندگـی جـنـگ ‪،‬‬
‫خستگی نبرد ‪ 16‬و خستگی عملياتی ‪ 17‬ازجملـه واژه هـايـی‬
‫بودند که در طول جنگ جهانی دوم بهکاربرده می شـدنـد‪ .‬در‬
‫طول جنگ کره‪ ،‬اين بسته از نشانگان بهعنوان خستگی نـبـرد‬
‫و واماندگی جنگ تعريف شده بودند‪ .‬در جنگ ويتنام‪ ،‬واژههای‬
‫استرس جنگ ‪18‬و سندرم اختالل استرس پس از ضربه مطرح و‬
‫پس از جنگ نيز واژه اختالل استرس پس از ضربـه ‪1/‬عـنـوان‬
‫شد‪ .‬در حين جنگ خليج فارس (عمليات طوفان صـحـرا)‪ ،‬ايـن‬
‫بسته از نشانگان عموما با واکنش استـرس جـنـگ تـعـريـف‬
‫میبردند‪. 8 ،7 ،6 ،5 .‬‬
‫تعريف و شرح ‪ CSR‬به دليل رويکردهای نظری مـخـتـلـف و‬
‫تفاوت اندازه جمعيت هايی که در آن تعريف لحاظ مـی شـونـد‪،‬‬
‫مشکل ساز است‪ .‬گذشته از تفاوت رويکردها در تعريـف ‪،CSR‬‬
‫درمجموع میتوان گفت‪:‬‬
‫‪ -1‬استرس جنگ شامل يک پاسخ بهنجار به يـک مـوقـعـيـت‬
‫نابهنجار است‪.‬‬
‫‪ -2‬دپارتمان دفاعی آمريکا (‪ ،)DOD‬واژه واکنشهای ناشـی‬
‫‪23‬‬
‫استرس جنگ (‪ ) CSR‬را برای توصيف يک سری از نشـانـگـان‬
‫مورداستفاده قرار می دهد‪ .‬اين دپارتمان‪ ،‬واکنش استرس جنـگ‬
‫را بهعنوان واکنش های رفتاری‪ ،‬جسمانی‪ ،‬عقالنی و عـاطـفـی‬
‫‪6‬‬
 ‫جدول ‪ :1‬خالصه عالئم جسمانی‪ ،‬ذهنی – شناختی و رفتاری ناشی از استرس جنگ‬

‫عالئم رفتاری‬ ‫عالئم ذهنی‪ -‬شناختی‬ ‫عالئم جسمانی‬

‫مصرف مشروبات الکلی‬ ‫سرزنش و متهم کردن خود‬ ‫درد قفسه سينه‬
‫رفتارهای ضداجتماعی‬ ‫تغييرات هوشياری‬ ‫سرد شدن بدن‬
‫تغيير در فعاليتها‬ ‫ا تشاش ذهنی‬ ‫اشکال در تنفس‬
‫تغيير در ارتباطات اجتماعی‬ ‫داشتن مشکل درزمينه شناسايی افراد آشنا‬ ‫سرگيجه‬
‫تغييرات ليبدويی‬ ‫گوشبهزنگ بودن‬ ‫فشارخون باال‬
‫تغيير در الگوی صحبت‬ ‫افزايش يا کاهش هوشياری نسبت به محيط‬ ‫ش کردن‬
‫طغيانهای هيجانی‬ ‫تصورات ناخوانده‬ ‫به هم فشردن دندانها‬
‫رفتارهای نامعقول و يرقابلپيشبينی‬ ‫فقدان جهتيابی‬ ‫سردرد‬
‫هوشياری بيشازاندازه نسبت به محيط پيرامون‬ ‫مشکالت حافظه‬ ‫لرزش عضالنی‬
‫عدم استراحت‬ ‫تفکر انتزاعی ضعيف‬ ‫تهوع و استفراغ‬
‫تغييرات درزمينه اشتها‬ ‫تمرکز ذهنی ضعيف‬ ‫عرق کردن زياد‬
‫شکايات جسمانی‬ ‫تصميمگيری ضعيف و اشتباه‬ ‫افزايش ضربان قلب‬
‫عکسالعملهای يرارادی‬ ‫ضعف درزمينه حل مسئله‬ ‫عالئم شوک‬
‫بدگمانی‬ ‫عطش‬
‫گوشهگيری‬ ‫عضالنی‬ ‫انقبا‬
‫مشکالت ديداری‬
‫ضعف بدنی‬

‫‪ -2‬عوامل انويه‪ :‬عوامل روانی و فی يکی‪ :‬سرباز در حـال‬
‫جنگ در معر سختیهای شديد و محروميتهايی قـرار دارد‬
‫که او را از منابع داخلی الزم جهت کنار آمدن با عوامـل اولـيـه‬
‫‪ CSR‬يعنی تهديد و احساس نابود شدن تهی میکنند‪ .‬عوامـل‬
‫ثانويه ممکن است شامل کمآبی در محيطهای گـرم‪ ،‬آسـيـب‬
‫سرمايی در شرايط سرد و رطوبت باال‪ ،‬کار فيزيکی شديد‪ ،‬کمبود‬
‫خواب‪ ،‬کمبود ذای موردنياز‪ ،‬کمبود ارتباطات و حـمـايـت از‬
‫سوی افراد محبوب و مسائلی ازايندست باشند‪ .‬همگی ايـن هـا‬
‫منابع درونی سرباز جهت تحمل و کنار آمـدن بـا شـرايـط را‬
‫بيشازپيش تهی میکنند ‪. 1‬‬
‫] ‪[ Downloaded from npwjm.ajaums.ac.ir on 2023-09-16‬‬
‫و بعد از جنگ و بهويژه هنگامیکه شرايط ناگوار باشد و استرس‬
‫طوالنی و شديدی وجود داشته باشد‪ ،‬احساس میشود‪ .‬در ايـن‬
‫موقعيتها نمیتوان تهديد را انکار کرده يا از آن چشـم پـوشـی‬
‫کرد و اين تفکر درباره تهديد است که موجب استرس زيـاد در‬
‫جنگ میشود‪ .‬وقتی که واقعيت بيشتر تهديدکننده شود و منابع‬
‫کافی جهت برخورد با آن وجود نداشته باشد و درعينحال سرباز‬
‫با فقدان حمايت های اجتماعی هم مواجه باشد‪ ،‬ارزيابی فـرد از‬
‫تهديد‪ ،‬ميزان اضطراب و استرسش را باالتر خواهد برد و سـبـب‬
‫ايجاد احساس بیپناهی در وی میشود ‪. 15‬‬
‫وقتی که منابع مقاومت و اتکای فرد به دليل تهديدات طوالنی و‬

‫مأموريت ها و عمليات های مداوم بدون خواب در سازمـان هـای‬
‫نظامی متعدد‪ ،‬به عنوان يک عامل ثانويه مهم در ايـجـاد ‪CSR‬‬
‫لحاظ شدهاند ‪ . 17‬درحالیکه يک فرد ممکن اسـت بـتـوانـد‬
‫بی خوابی را به مدت يک هفته تحمل کند‪ ،‬اما توانايی و عملکـرد‬
‫او در طول يک هفته به تدريج کاهش پيدا خواهد کرد‪ .‬بیخوابی‬
‫کارايی يگان را تا رسيدن به بیکفايتی کامل در عر ‪ 2‬تـا ‪4‬‬
‫روز کاهش میدهد‪ .‬مطالعات انجامشده در ميدانهای جنـگ و‬
‫نيز آزمايشگاه ها در آمريکا و بريتانيا نشان دادهاند که پس از ‪48‬‬
‫ساعت بی خوابی کامل در عمليات مداوم‪ ،‬بيـشـتـر يـگـان هـا‬
‫توانايی های خود را برای کارکرد م ثر از دست میدهند‪ .‬اولـيـن‬
‫شديد از بين بروند ‪ 1‬و زمانی که به دليل استرس طـوالنـی‪،‬‬
‫شبکه حمايت های اجتماعی‪ ،‬فرمانـدهـی يـگـان و انسـجـام‬
‫درونگروهی دچار فروپاشی شوند‪ ،‬خطر ايجاد ‪ CSR‬افـزايـش‬
‫میيابد ‪ . 15‬در اين وضعيت‪ ،‬سربازی که از منابع خـود تـهـی‬
‫شده است و حمايت های اجتماعی يگانش نيز از بين رفته باشد‪،‬‬
‫ممکن است خود را در تحمل اضطراب ها ناتوان بـبـيـنـنـد و‬
‫درنتيجه نتواند در جنگ عملکرد مناسبی داشته باشد‪ .‬زمانی که‬
‫سرباز با احساساتی از شکست و بیپناهی درگـيـر مـی شـود‪،‬‬
‫احتمال به وجود آمدن ‪ CSR‬و در برخی موارد اختالل استرس‬
‫پس از سانحه روانی‪ 1‬افزايش میيابد (‪.)PTSD‬‬

‫‪1- Post Traumatic Stress Disorder-PTSD‬‬

‫فصلنامه پرستار و پزشک در رزم ‪ 9‬شماره نهم‪ 9‬سال سوم ‪ 9‬زمستان‪/4‬‬

‫‪7‬‬
 ‫فعاليتهای رشد يافته جهت پيشگيری‪ ،‬تشخيص و مـديـريـت‬
‫واکنشهای ناشی از استرس جنگ و عمليات تعريف میشـونـد‪.‬‬
‫اينگونه برنامهها منجر به عملکرد بهينه در انجام مأموريتهـای‬
‫محوله و افزايش توان رزمی نيروها و کاهش اثـرات نـاشـی از‬
‫استرسهای شديد جنگ و عمليات میگردند ‪. 7‬‬
‫برنامههای درمانی ‪ CSR‬به تشويق و حمايت از تـالش هـای‬
‫داوطلبانه يک سرباز و يگان وی جهت تحمل و کنار آمـدن بـا‬
‫تهديدات خارجی و مديريت احساس روانی استـرس تـا زمـان‬
‫حضور عامل و وضعيت آسيب زا معطوف شده اسـت‪ .‬در زمـان‬
‫جنگ‪ ،‬هدف‪ ،‬هدايت آسيبها و واکنشهای عاطفی نـاشـی از‬
‫استرس جنگ بهسوی سالمتی میباشد‪ .‬برای آنکه يک فـرد در‬
‫عين باقی بودن عوار آسيب‪ ،‬احساس طبيعی بودن و سالمـت‬
‫کند‪ ،‬بايد بتواند به عالئم بهعنوان يک واکنش طبيعی موقتی بـه‬
‫يک تهديد خارجی و نه بهعنوان يک بيماری بنگرد‪ .‬سـالمـتـی‬
‫پيش از همه به ادراک شخصی خود فرد بهعنوان يک شـخـص‬
‫توانا در زندگی وابسته است علير م وجود مشکالتی که ريشه در‬
‫آسيب دارند و بااحساس بی پناهی همراه هستند‪ .‬هدف کلی در‬
‫درمان ‪ ،CSR‬جبران تعادل ازدسترفته و يا کمک به نيروهـای‬
‫درونی جهت رسيدن به تعادل درونی مناسبـی اسـت کـه در‬
‫جلوگيری از تشديد عالئم و مزمن شدن آنها ضروری میباشند‬
‫‪.1‬‬
‫بنابراين دوره طبيعی بهبودی و فرآيند درمان و پيشگيـری بـر‬
‫اساس ‪ 4‬اصل ذيل خواهد بود‪:‬‬
‫‪ -1‬به دست آوردن عملکرد طبيعی و سازگار‪ ،‬حتـی در زمـان‬
‫حضور عالئم و اختالالت‪،‬‬
‫‪ -2‬اتکا به حمايت های اجتماعی طبيعی و يا در صورت فـقـدان‬
‫آنها‪ ،‬خلق حمايتهای جايگزين‪،‬‬
‫‪ -3‬به دست آوردن دوباره ادراک مناسب از سالمتی و سازگـاری‬
‫و رد برچسب بيماری از خويش و‬
‫‪ -4‬قانونمند کردن و تشويق واکنشهای شديد يا مشـروعـيـت‬
‫بخشيدن به واکنش ها‪ .‬در ادامه اين چهاراصل بهصورت دقيقتـر‬
‫موردبررسی قرار میگيرند‪.‬‬
‫] ‪[ Downloaded from npwjm.ajaums.ac.ir on 2023-09-16‬‬
‫‪-1‬بازگشت به عملکرد ط ی ی‪ :2‬اعتقاد بر ايـن اسـت کـه‬
‫بازگشتن به عملکرد طبيعی يـک پـيـش آگـهـی خـوب در‬
‫موقعيت های مختلف پس از آسيب می باشد‪ .‬از آنجائی که يـک‬
‫واکنش آسيبزا بااحساس بی پناهی و قرار گرفتن در مـعـر‬
‫مر مشخص می شود‪ ،‬خطر ترک رفتار سازگار و تـطـابـقـی‬
‫دراين بين وجود دارد‪ .‬در مقابل برچسب بيماری که ممکن است‬
‫يک پاسخ وابسته يرفعال را برانگيزد‪ ،‬عملکرد طبيعی مـعـادل‬
‫سازگاری و تطابق صحيح‪ ،‬خواهد بود‪ .‬بنابراين‪ ،‬بـازگشـت بـه‬
‫عملکرد مناسب يک شخص به معنای ترک نقش بـيـمـاری و‬
‫‪1- Glass‬‬
‫‪2- Return to normal functioning‬‬
‫فصلنامه پرستار و پزشک در رزم ‪ 9‬شماره نهم‪ 9‬سال سوم ‪ 9‬زمستان‪/4‬‬
‫چيزی که دراينبين مختل می شود‪ ،‬توانايی تصميمگيری‪ ،‬تغيير‬
‫اهداف و نيز قابليت تمرکز بر چند موضوع در آن يگانها اسـت‪.‬‬
‫فرماندهانی که بهواسطه بی خوابی دچار فعاليت ناکارآمد شدهاند‬
‫از ميدان جنگ بيرون برده نمی شوند و در اين حـال رهـبـری‬
‫يرموثر و نادرست آنان سربازانشان را در معر ابتال به ‪CSR‬‬
‫قرار میدهد ‪ 18‬و‪ 1/‬و اختالالت شديد روان شـنـاخـتـی و‬
‫جسمانی در بين آنها‪ ،‬به وقوع میپيوندد‪.‬‬
‫‪ -3‬عوامل مايتی‪ :‬فرماندهی و انس ج ام ي گ ان ی‪:‬‬
‫حمايتهای اجتماعی به تعديلکنندههای موقعيت اسـتـرس زا‬
‫مشهور هستند‪ .‬عملکرد اين حمايت میتواند هم منجر به کاهش‬
‫شدت يک تهديد احتمالی و هم منجر به ارتقای کارايی فـردی‬
‫در برخورد با تهديد شود‪ .‬سيستم حمايتی میتواند عالئم ناشـی‬
‫از استرس جنگی را به عنوان مسائلی طبيـعـی در ايـن گـونـه‬
‫موقعيت ها معرفی نمايد و جلوی برچسب زدن به فرد نظامی را‬
‫بهعنوان يک بيمار روانی بگيرد‪ .‬بهعالوه اين حمايتها میتواننـد‬
‫به تشويق همکاری و واکنشهای مناسب در گروه نيـز کـمـک‬
‫کند‪ .‬در جنگ‪ ،‬شبکه حمايت های اجتماعـی دارای اهـمـيـت‬
‫حياتی هستند‪ .‬اين شبکه که خود را در سطح باال انسجام يگانی‬
‫و اعتماد به فرماندهی م ثر نشان میدهد‪ ،‬حسی از رضايتمندی‬
‫و اميدواری به نجات را به وجود میآورد‪ .‬موقعيتهای جـنـگـی‬
‫بهگونه ای هستند که در آن ها معموالال يک سرباز قادر نيست کـه‬
‫به تنهايی نجات و رهايی يابد و برای داشتن احساس امنيـت‪ ،‬او‬
‫احساس نياز به دل بستگی به فرماندهان و هـم رزمـان خـود‬
‫مینمايد و تا وقتیکه او به اين موضوع اعتقاد داشته باشـد کـه‬
‫فرمانده و يگان او را بهسوی نجات رهنمـون مـی کـنـنـد‪ ،‬در‬
‫وابستگی خود احساس امنيت خواهد کرد‪ .‬وقتی اين اعتـقـاد و‬
‫اطمينان با شکست مواجه شود‪ ،‬سرباز وابسته‪ ،‬احساس اضطراب‬
‫بيشتری خواهد داشت و با بی پناهی و نااميدی واکنـش نشـان‬
‫خواهد داد ‪. 1‬‬
‫در يک يگان تحت استرس‪ ،‬قدرت انسجام يگانی و فرمانـدهـی‪،‬‬
‫تعادل بين پيروزی و شيوع ‪ CSR‬را نشان میدهد‪ .‬فـروپـاشـی‬
‫شبکه اجتماعی و فرماندهی بهواسطه تهديدات خارجی برافزايش‬
‫شيوع ‪ CSR‬تأثير میگذارد‪ .‬در مقابل اگر شبکـه اجـتـمـاعـی‬
‫توانايی خود را به عنوان فيلتر استرسها و حمايت اعضای خـود‬
‫در مقابل تهديدات حف کند‪ ،‬افزايش شجاعتها و رشـادت هـا‬
‫بيشتر محتمل است و درجات پايينی از ‪ CSR‬مـورد انـتـظـار‬
‫خواهد بود ‪18‬و‪ . 23‬گالس‪ 3 1‬اشاره کرد کـه يـگـان هـای‬
‫برجسته که به دليل روحيه باال و انسجام يگانی شـان مشـهـور‬
‫بودند‪ ،‬هميشه مقاديری کمتری از ‪ CSR‬را نسبت به يگانهـای‬
‫جنگی با شرايط مشابه داشتند ‪. 1‬‬
‫کنترل استرس جنگ ‪ -‬اصول درمان و پیش گ ی ری از‬
‫برنامههای کنترل استرس جنگ و عمليات‪ ،‬بهعنوان برنامههـا و‬
‫‪8‬‬
 ‫در ارتباط بوده است‪.‬‬
‫يک سرباز دچار ‪ CSR‬ممکن است هم به همقطاران و هـم بـه‬
‫خانواده اش به عنوان منابع حمايت اجتماعی وابستگـی داشـتـه‬
‫باشد‪ .‬احتماالال‪ ،‬در مرحله فوری درمان ‪ ،CSR‬همقطـاران درون‬
‫يک يگان بيشترين ميزان حمايت را حتی بيـشـتـر از اعضـای‬
‫خانواده به وجود میآورند‪ .‬اسپيگل ‪ 25‬مشاهده کرد که يـک‬
‫سرباز اساسا به خاطر همقطاران خود میجنگد‪ ،‬او ممکن اسـت‬
‫برای آنان به اعمال قهرمانانه دست بزند و بـدون آنـان دچـار‬
‫فروپاشی خواهد شد‪ .‬انسجام بين کارکنان نظامی و فرماندهی در‬
‫يگان‪ ،‬ارتباط زيادی با شانس سرباز برای بقا دارند‪ .‬بـه دلـيـل‬
‫يرممکن بودن نجات انفرادی در جنگ‪ ،‬سربازان در اينجا دچار‬
‫يک سری تحوالت شخصيتی موقتی می شوند‪ ،‬استقالل خود را‬
‫کنار گذاشته‪ ،‬همگی به هم وابسته می شوند‪ ،‬شخصيت جنـگـی‬
‫پيدا می کنند و اتکای اوليه آنان از خانواده به سمت همقطاران و‬
‫فرماندهان معطوف میشود ‪ . 26‬بنابراين اعتماد به فرمانـده و‬
‫همقطاران مهمترين عامل در امنيت خواهد بود ‪. 1‬‬
‫‪ -3‬عدم هرگونه برچسبزنی بهعنوان بیمار‪ :2‬هرچه که فرد‬
‫مصدوم عوار آسيب را بهصورت واکنشهايی موقتی و طبيعی‬
‫به يک موقعيت دشوار ببيند‪ ،‬ادراک شخصی او بيشتر بـه سـوی‬
‫سالمتی و بهبودی رهنمون خواهد شد‪ .‬در مقابـل شـنـاخـتـن‬
‫واکنشهای پس از آسيب بهعنوان يک بيـمـاری ‪ ،‬احـتـمـال‬
‫نگريستن به خود بهعنوان يک فرد آسيبديده و بیپناه دائـم را‬
‫بيشتر خواهد کرد‪ .‬درحالی که سالمتی به معنای برخورد سالم و‬
‫سازگارانه با دشواری ها است‪ ،‬نقش سنتی بيمار بهصورت انتظـار‬
‫منفعل برای رسيدن کمکهای بيرونی خواهد بود‪ .‬ايـن نـقـش‬
‫يرفعال با رفتار تطابقی الزم که جز الينفک عناصر الزم بـرای‬
‫بهبودی از يک تجربه آسيب زا است‪ ،‬منافات دارد‪ .‬يک مصـدوم‬
‫‪ CSR‬که با مفهوم بيماری سازگاری حاصل می کـنـد‪ ،‬دچـار‬
‫خطرات ‪ PTSD‬درازمدت و يا برخـی ديـگـر از تـظـاهـرات‬
‫اختالالت مزمن پس از استرس میگردد‪ .‬يک مطالعه پيگيـرانـه‬
‫در مقياس وسيع نشان داد درحالیکه درمان ‪ CSR‬در خـط‬
‫مقدم نهتنها به طور مثبتی بر تمامی جنبههای بهبودی تـأثـيـر‬
‫] ‪[ Downloaded from npwjm.ajaums.ac.ir on 2023-09-16‬‬
‫می گذارد بلکه به طور متمايزی ادراک شخص از کارايی خـود و‬
‫عملکرد واقعی را حتی بيشتر از قبل ارتقا میبخشد‪27 .‬‬
‫‪ -4‬مشروعیت واکنشهای مکرر ‪ :3‬در واکنش به آسيب‪ ،‬فرد‬
‫تمايل دارد که مداوم آسيب را در ر ياها و تفکرات‪ ،‬تصـاويـر و‬
‫احساسات خود تجربه نمايد‪ .‬اينگونه واکنشها‪ ،‬واکنش هـايـی‬
‫طبيعی به آسيب هستند و نه با بيماری بلکه بـا فـرآيـنـدهـای‬
‫بهبودی و التيام همراه می باشد‪ .‬در پايان جنگ جـهـانـی اول‪،‬‬
‫واکنشهای مکرر بهعنوان يک پيش نـيـاز بـرای بـهـبـود از‬
‫نرماندی را باروحيه قبلی تهاجم و اعتماد زياد به فـرمـانـدهـان‪،‬‬
‫‪1- Social support‬‬
‫‪2- No label of illness‬‬
‫‪3- legitimacy of abreaction‬‬
‫فصلنامه پرستار و پزشک در رزم ‪ 9‬شماره نهم‪ 9‬سال سوم ‪ 9‬زمستان‪/4‬‬
‫‪/‬‬
‫بیپناهی و رسيدن بهسالمتی است‪ .‬در مرحلـه درمـان فـوری‬
‫‪CSR‬بازگشت به عملکرد طبيعی به معنای قبول صحيح نقش و‬
‫و ايف جنگی است‪ .‬اهميت بازگشت مناسب يک مصـدوم بـه‬
‫عملکرد جنگی مطلوب‪ ،‬احتماالال مدت ها قبل شناخته شده است‪.‬‬
‫در جنگ های داخلی آمريکا‪ ،‬پزشکان دريافتند کـه درمـان در‬
‫پشت جبهه به اندازه درمان درصحنه‪ ،‬در بازگرداندن سربازان بـه‬
‫صحنه جنگ م ثر نيست ‪ 3‬؛ اما تنها در جنگ جهانی اول‪ ،‬اين‬
‫سولومون بود که بهطور رسمی اثبات کرد که بازگشت به يـگـان‬
‫عملياتی‪ ،‬شالوده اصلی درمان ‪ CSR‬بوده است ‪. 1‬‬
‫در بيشتر ارتشها‪ ،‬درمان ‪ CSR‬به گونه سلسلهمراتبی صـورت‬
‫میگيرد‪ .‬هرکدام از اينها خود میتوانند شامل سطوح مختلفـی‬
‫از درمان باشد‪ .‬ابتدا‪ ،‬يک سرباز مصدوم ‪ ،CSR‬به دسته بهداری‬
‫گروهان خويش ارجاع میشود و اگر يگان وی قادر نباشد او را‬
‫به صحنه جنگ بازگردانند و در به دست آوردن عملکرد طبيعی‬
‫ناموفق نشان دهد‪ ،‬بنابراين تنها در آن صورت اسـت کـه يـک‬
‫مصدوم ‪ CSR‬به سطح بعدی‪ ،‬بهداری گردان و يا لشگر ارجـاع‬
‫داده می شود‪ .‬اگر اين اقدام نيز با شکست مواجه شـد‪ ،‬مـرحلـه‬
‫بعدی مربوط به بخش ها و سپس سطوح متوالیای اسـت کـه‬
‫هرکدام به تدريج از صحنه جنگ دورتر هستند و مـخـصـوص‬
‫دورههای طوالنیتر بستری میباشند‪ .‬توصيهشده که مصدومـان‬
‫‪ CSR‬مستقيما به مکانهای بسيار دورتر از صحنه خط مقدم و‬
‫بدون گذر از ايستگاههای درمانی ابتدايیتر انتقال داده نشـونـد‪،‬‬
‫چراکه اين کار به شانس سرباز جهت بازگشت به يگان خود و به‬
‫دست آوردن دوباره سالمتیاش لطمه وارد میکند‪ .‬دراينبـيـن‪،‬‬
‫هرکدام از ايستگاههای درمانی که درباز گرداندن مصدوم ‪CSR‬‬
‫به يگان عملياتی خود ناموفق باشد‪ ،‬او را فقط به بخش درمانـی‬
‫بعدی ارجاع خواهد داد‪ .‬در مرحله فوری ‪ ،CSR‬فرد به بهتريـن‬
‫وجهی در نزديکی خود يگان عملياتیاش درمـان مـی شـود و‬
‫هرچه که فرد مصدوم ‪CSR‬بهطور يرضروری بيشتر به عقـب‬
‫انتقال بيابد‪ ،‬خطر ايجاد ‪ PTSD‬مزمن در او بيشتر خواهد بـود‬
‫‪.1‬‬
‫‪ -2‬مايتهای اجتماعی‪ :1‬حمايتهای اجتماعی‪ ،‬عاملی است‬
‫که می تواند شدت تهديدات احتمالی را تعديل کند و ارزيـابـی‬
‫شخص را از کارايی اش در کنار آمدن با تهديدات احتمالی ارتقا‬
‫بخشد ‪ 23 ،22 ،21‬و ‪ . 24‬بهعالوه‪ ،‬نشان دادهشده که اينگونه‬
‫حمايت های اجتماعی به بهبود پيش آگهی افراد مبتالبه ‪CSR‬‬
‫کمک میکند‪ .‬درزمينه ‪ ،CSR‬مطالعهای کالسيک و دورنگر که‬
‫حمايتهای اجتماعی را به کاهش موارد ‪ CSR‬ربـط مـی داد‬
‫توسط استافر و همکارانش ‪ 15‬انجام شد‪ .‬آنان در اين مطالعه‪،‬‬
‫تعداد مصدومان روانی يگان های مشارکت کنـنـده در جـنـگ‬
‫هم قطاران و تسليحات خود بررسی کردند‪ .‬آنها دريافتنـد کـه‬
‫امتيازات روحيه و اعتماد بهطور معکوس با تعداد مـوارد ‪CSR‬‬
 ‫دانستن اطالعات حتی اگر از نوع بد هم باشند‪ ،‬تشويق شـونـد‪.‬‬
‫کمبود اطالعات به کينه و عدم اعتماد نسـبـت بـه فـرمـانـده‬
‫می انجامد ولی گرفتن اطالعات حتی خبرهای نـاگـوار سـبـب‬
‫اعتماد بيشتری به فرمانده خواهد شد‪ .‬بنابراين بهتر اسـت کـه‬
‫اخبار بد از سوی يک منبع دارای اختيار و مسئول مثل فرمانـده‬
‫مستقيم منتشر شوند تا بهعنوان شايعات انتشار يابند ‪. 1‬‬
‫فرماندهان نيز بايد از تأثير پيشگيرانه نداشتن عناويـنـی مـثـل‬
‫بيماری و نيز اطالق طبيعی بودن به واکنشهای پـس از يـک‬
‫استرس متمرکز‪ ،‬آگاه باشند‪ .‬آنان بايد به سربازان در ارتـقـای‬
‫واکنشهای جبرانی گروهی و نيز بيماری زدايی بهعنوان بخشـی‬
‫از ادراک شخصی از سالمت کمک کند‪ .‬بـه عـالوه بـايـد بـه‬
‫فرماندهان درباره اهميت دستور به سربازان برای در کنـار هـم‬
‫بودن به صورت يک گروه پس از مواجهه با استرسهای زيـاد و‬
‫وقايع آسيبزا آگاهی داد‪.‬‬
‫‪ -2‬ايجاد انت ارات و امیدواری ‪ : 1‬انتظار درواقع حاوی پيامـی‬
‫است که به هرکسی که در جنگ حضور دارد‪ ،‬مـی گـويـد کـه‬
‫‪ CSR‬دليلی برای ترک جنگ و انتقال فرد به عقب نيست‪ .‬ايـن‬
‫پيام را بايد بهويژه در هنگام جنگ (پيشگيری ثانويه) و نيز قبـل‬
‫از آن (پيشگيری اوليه) مورد تأکيد قـرارداد‪ .‬بـا شـروع دوره‬
‫آموزشی‪ ،‬بايد به فرماندهان و پزشکان آموزش داد و يـادآوری‬
‫کرد که حف نيروی انسانی چقدر در تقويت يگانها در جنگ و‬
‫تقويت روحيه سربازان م ثر و مهم است ‪. 1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ :‬موضوع دروازهبان‬ ‫‪ -3‬دروازهبانان ‪ :‬فرمانده و افسر پ ش‬
‫و يا مرزبان صرفا مفهومی جهت ذکر مسئوليت انتظار و حـفـ‬
‫نيروی انسانی برای مأموريت های خاص است‪ .‬در شرايط جنگی‪،‬‬
‫و يفه يک فرمانده و پزشک صرفا از نجات جان افراد با احيا و‬
‫انتقال و ارجاع مناسب مصدومان فراتر می رود‪ .‬آنـان در ايـن‬
‫وضعيت‪ ،‬شخصا مسئوليتی را در پيشگيری از انتقال مصـدومـان‬
‫‪CSR‬به عقب احساس میکنند ‪. 1‬‬
‫زنده کنند‪ .‬برای اين کار‪ ،‬انجام تمرينات جنگی قبلی در ارتقـای‬
‫فرايند درمان‬
‫‪3‬‬
‫‪-1‬درمان در خط مقدم درمان مر له فوری )‪ :‬درمـان در‬
‫] ‪[ Downloaded from npwjm.ajaums.ac.ir on 2023-09-16‬‬
‫مرحله فوری‪ ،‬تالش میکند تا فرد مصدوم منابع درونی مناسـب‬
‫خود را حف کند و سرباز را به نقش سازگار و تطـابـقـی خـود‬
‫بازگرداند و دوباره در او احساس کفايت و لياقت را بـه وجـود‬
‫بياورد‪ .‬وقتی که قدرت و توانايی درونی به وجود بيايد‪ ،‬بـيـشـتـر‬
‫مصدومان ‪ CSR‬در مرحله فوری میتوانند به ميزان کـافـی و‬
‫مناسب بهبود بيابند‪ .‬بيشتر مصدومان ‪ CSR‬میتوانند بـه طـور‬
‫کامل درمان شوند و بسياری از آنان بدون هي گونه کـمـک و‬
‫درمان خارجی به حالت طبيعی خود میرسند‪ .‬ايـن مـهـم بـا‬
‫کمبود و يا فقدان دانش ممکن است احساسات بی پـنـاهـی و‬
‫‪1- Setting expectancy‬‬
‫‪2- Gate keepers‬‬
‫‪3- Treating the immediate stage‬‬
‫فصلنامه پرستار و پزشک در رزم ‪ 9‬شماره نهم‪ 9‬سال سوم ‪ 9‬زمستان‪/4‬‬
‫وضعيت های پس از آسيب شناخته شدند ‪ . 1‬اين واکنشهـای‬
‫مکرر درروند دوباره به دست آوردن احسـاسـات کـنـتـرل و‬
‫حاکميت و کاهش احساسات بی پناهی نقش مهـمـی دارنـد و‬
‫بنابراين پاسخ طبيعی بدن به عوار تهديدات نابودی میباشند‬
‫و به جای آنکه عالمتی از بيماری باشند‪ ،‬نشانه ای از تالش بـرای‬
‫رسيدن بهسالمت و تماميت محسوب میشوند‪ .‬بهاينترتيب‪ ،‬اين‬
‫واکنش های مکرر بايد درروند درمان و در برنامههای پيشگيـری‬
‫موردحمايت و تشويق قرار بگيرند‪.‬‬
‫‪ :‬درمان در مر له پیش از آسیب‬ ‫پیشگیری از‬
‫مقرون بهصرفه ترين درمان‪ ،‬ازنظر حجم جمعيت درگير و منابـع‬
‫الزم‪ ،‬درمان يرمستقيم و پيشگيرانه اسـت‪ .‬هـدف بـرنـامـه‬
‫پيشگيری در بهترين حالت‪ ،‬به حداقل رساندن تلفـات نـيـروی‬
‫انسانی و خارج شدن از صحنه نبرد است که به دليل اسـتـرس‬
‫جنگی به وجود می آيد‪ .‬هدف اصلی آن‪ ،‬تقويت فرماندهی يگـان‬
‫و انسجام درونگروهی از طريق مشاوره با فرماندهان و ايـجـاد‬
‫مجموعهای از انتظارات و روشهای درمانی است‪ .‬پيـشـگـيـری‪،‬‬
‫روش درمانی انتخابی در مرحله پيش از آسيب و نيز در مرحلـه‬
‫فوری است‪ .‬در ادامه به بررسی عوامل م ثر در پيـشـگـيـری از‬
‫‪CSR‬پرداخته میشود‪.‬‬
‫‪-1‬نقش فرماندهی و انسجام درونگروهی در پیشگی ری‪:‬‬
‫در هر برنامه پيشگيری‪ ،‬مشاوره با فرماندهان حـائـز اهـمـيـت‬
‫بسياری است‪ .‬در برنامههای پيشگيری از ‪ CSR‬بر اهميت نقش‬
‫فرماندهی تائيد بيشتری شده است چراکه نقش مرکزی فرمانده‬
‫در شانس بقای سرباز دخالت اساسی دارد‪ .‬قدرت فرمانـدهـی و‬
‫انسجام درون گروهی تنها عواملی هستند که تأثير و اهـمـيـت‬
‫آن ها در کاهش تعداد مصدومان شناختهشده است و بنـابـرايـن‬
‫بايد به آن ها توجه خاصی معطوف شود‪ .‬فرماندهان بايد بدانـنـد‬
‫که چگونه اعتماد به توانايی های شخصی خود سرباز را در وی‬
‫مهارت های واقعی و اعتماد به توانايی های خود و نيـز کـاهـش‬
‫سطح اضطراب در قبل و حين جنگ بسيار م ثر است‪ .‬يک يگان‬
‫نظامی که منتظر فرارسيدن جنگ میماند درخـطـر تشـديـد‬
‫اضطراب است و در مقابل‪ ،‬يگان نظامی ديگری که به تمريـنـات‬
‫خود ادامه میدهد و يا بهطور فعال به نی سازی موقعيت خـود‬
‫می پردازد‪ ،‬دارای تعداد کمتری از موارد ‪ CSR‬و نيـز روحـيـه‬
‫باالتری خواهد بود ‪1‬و‪. 7‬‬
‫انتشار اطالعات نيز در پيشگيری ضروری است‪ .‬يک سربـاز کـه‬
‫موقعيت ها و متغيرهای مربوط به خود و دخيل در جـنـگ را‬
‫می داند‪ ،‬بيشتر منابع سازگاری خود را نی سازی خواهد کـرد‪.‬‬
‫بی اعتمادی را افزايش دهد و از طرفی ديگر سربازان بـايـد بـه‬
‫‪13‬‬
 ‫‪ -3‬ايستگاههای درمانی میانی‪ :‬اين ايسـتـگـاه هـا‪ ،‬بـيـن‬
‫درمان های خط مقدم و پشت جبهه قـرار دارنـد و يـک پـل‬
‫ارتباطی بين خطوط مختلف هستند‪ .‬هدف درمانی اصلی آنهـا‪،‬‬
‫دادن يک شانس ثانويه به درمان های خط مقدم در هنگام عـدم‬
‫امکان موفقيت و شکست خوردن موقتی آنها است‪ .‬با دور شدن‬
‫ازنظر مکانی و زمانی نسبت به خط مقدم‪ ،‬پيش آگهی مصدومان‬
‫بدتر خواهد بود و بنابراين تالش های بيشتری بايد برای رسيدن‬
‫به پيشرفت و بهبودی صورت بگيرد‪ .‬مرکز درمانی در اينجا بايـد‬
‫بر اساس اصول نظامی و نه لزوما داخل يک مـرکـز پـزشـکـی‬
‫ساخته شود تا حتی در اين ناحيه دور از خط مقدم هم يک جـو‬
‫نظامی به وجود بياورد‪ .‬انتظار میرود که با مصدومان ‪ CSR‬در‬
‫اين سطح مانند سربازان رفتار کنند تا جايی که ازنظر پزشـکـی‬
‫مجاز است‪ ،‬تمرينات نظامی را انجام دهند‪ .‬اين درمان میتـوانـد‬
‫درمان خط مقدم را با تالش جهت بازگرداندن سربازان به يگـان‬
‫خود‪ ،‬شبيهسازی کند‪ .‬در مقابل‪ ،‬درمان میتواند فقط معطوف به‬
‫رسيدن به حالت طبيعی و سالمت شود و در آن تـمـرکـز بـر‬
‫واکنشهای سالم و بازتوانی خواهد بود ‪. 1‬‬
‫‪ -4‬درمان های پشت ج هه درمان مر له اد ‪ :)2‬مـرحلـه‬
‫حاد وقتی ر می دهد که هي بهبودی خود به خـودی اتـفـاق‬
‫نيفتد و يا درمان های اوليه درصحنه با شکست مواجه شود‪ .‬ايـن‬
‫مرحله ممکن است چند ساعت تا چند هفته پس از آسيـب بـه‬
‫وقوع بپيوندد‪ .‬انتقال بـه عـقـب خـود مـی تـوانـد عـامـل‬
‫تحريککننده ای برای پيشرفت از مرحله فوری به مرحلـه حـاد‬
‫شود که به خاطر چيره شدن نقش منفعل بيمار در درون فـرد‬
‫است‪ .‬مرحله حاد وقتی اتفاق می افتد که تهديد واقعی نـابـودی‪،‬‬
‫ديگر در حال فعاليت و تأثير نباشد و بهجای آن فرد شـروع بـه‬
‫بازگشت به خاطرات آسيب می نمايد‪ .‬درحالیکه شناخت اينکـه‬
‫آيا مرحله حاد در واقعيت آسيب و يا فقط خاطراتی از آن قـرار‬
‫دارد‪ ،‬بسيار مشکل است‪ ،‬اما بههرحال اين مرحله بهطور حـتـم‬
‫يک واقعه پس از آسيب محسوب می شود‪ .‬بنابـرايـن‪ ،‬تـعـار‬
‫دخيل در اين مرحله ديگر بقا در برابر انجام و يفه نيست‪ ،‬بلکه‬
‫انکار در مقابل همانند سازی با خاطرات و احساسات آسـيـب زا‬
‫] ‪[ Downloaded from npwjm.ajaums.ac.ir on 2023-09-16‬‬
‫است‪ .‬واکنش همانندسازی يک فرآيند طبيعی از بهبودی پس از‬
‫آسيب است ‪. 1‬‬
‫درمان در ايستگاه های پشت جبهه‪ ،‬سومين مرحله توالی درمـان‬
‫است و در سرزمين خودی و يا مناطق شهری بسـيـار دور از‬
‫نواحی فعال جنگ انجام میگيرد‪ .‬اگر اين درمان بهگونهای کـه‬
‫توجيه شده‪ ،‬يعنی فقط پس از عدم موفقيت مناطق قبلی انجـام‬
‫شود‪ ،‬پيش آگهی فرد به معنای بازگشت سريع وی بـه حـالـت‬
‫طبيعی‪ ،‬ضعيف خواهد بود‪ .‬با شکست دررسيدن به سـالمـت و‬
‫بهبودی در نواحی و ايستگاههای درمانی قبلـی‪ ،‬فـرد مصـدوم‬
‫‪1- Battalion aid station-BAS‬‬
‫‪2- Treating the acute stage‬‬
‫فصلنامه پرستار و پزشک در رزم ‪ 9‬شماره نهم‪ 9‬سال سوم ‪ 9‬زمستان‪/4‬‬
‫‪11‬‬
‫داشتن يک مهلت و فرجه کافی ممکن است و يـا وقـتـی کـه‬
‫حمايت اجتماعی‪ ،‬انسجام درون گروهی و فرماندهی مـنـاسـب‪،‬‬
‫همگی فرد را به ادامه فعاليت و حـفـ روحـيـه عـلـيـر ـم‬
‫استرسهای جاری تشويق کنند‪ ،‬به دست میآيد ‪. 28‬‬
‫های اولیه می دان‬ ‫‪ -2‬درمان خط مقدم در ايستگاه کم‬
‫‪1‬‬
‫)‪ :‬ايستگاههای کمکهای اوليه مـيـدان جـنـگ‪،‬‬ ‫ن رد‬
‫اولين محل درمانی موجود هستند که ممکن است چند صد متر‬
‫تا چند کيلومتر در پشت سربازان خط مقدم جبهه تأمين شوند‪.‬‬
‫اين نوع ايستگاه ها بخشی از ميدان جنگ هستند و بـر طـبـق‬
‫عوامل و معيارهای آن ساخته شده است‪ .‬در بيشتر ارتـش هـای‬
‫ربی‪ ،‬اين پيشرفتهترين يگانی است که در آن يک پزشک وجود‬
‫دارد‪ .‬در اين نوع ايستگاهها‪ ،‬جراح و يا افسر پزشک ارشد‪ ،‬اوليـن‬
‫فرد مشاور فرمانده در باب موضوعات منابع انسانی و نيز تأمـيـن‬
‫مجدد انتظارات الزم میباشد‪ .‬به عالوه‪ ،‬تمامی نيازمنـدی هـا و‬
‫شرايط برای انتقال و تخليه مجروحين به عقب بر اساس ناتوانی‬
‫آنان در عملکرد الزم در جنگ‪ ،‬معموالال در خود ‪ BAS‬تعـيـيـن‬
‫می گردد‪ .‬در اين وضعيت‪ ،‬افسر پزشک مسئول در يک موقعيـت‬
‫بسيار حياتی قرار دارد که بازگرداندن افراد به ميدان جنگ پس‬
‫از آسيب به عهده وی می باشد‪ .‬او درواقع نقش دروازهبانی را بـه‬
‫عهده دارد که در باال به آن اشاره شد‪ .‬در اين حال افسر پزشـک‬
‫و يا جراح سعی میکند تا آنجا که ممکن است نقش و مسئوليت‬
‫درمانی را به خود سرباز بدهد و وی را پس از يک تا دو روز بـه‬
‫يگان خدمتی بازگردانند ‪. 1‬‬
‫درمان ‪ CSR‬بر نجات جان انسانها ارجحيت ندارد‪ .‬نبايد منابع‬
‫الزم احيا افراد را به مصرف برساند‪ .‬مصدوم ‪ CSR‬میتواند در‬
‫صورت لزوم صبر کند تا اينکه تمامی مجروحان تحت مـراقـبـت‬
‫قرار بگيرند سپس نوبت او برسد‪ .‬به عالوه‪ ،‬درمان او واقعا زمـان‬
‫زيادی نمیبرد و درواقع درمان ‪ CSR‬در اولـيـن بـرخـورد و‬
‫وقتیکه يک عضو از کارکنان پزشکی تالش میکند تا بهعـنـوان‬
‫يک اولويت بندی روتين ميزان جراحات وارده به گروهی مصدوم‬
‫تازه رسيده را ارزيابی کند‪ ،‬شروع می شود‪ .‬با نيافتن هرگونه زخم‬
‫و جراحت‪ ،‬به سرباز فورا اطمينان خاطر داده می شـود کـه او‬
‫زخمی نشده است و به زودی به يگان خود بر خواهد گشـت و‬
‫هي چيز ديگری دراين بين موردنياز نيست‪ .‬سپس بـه مصـدوم‬
‫‪ CSR‬دستور داده می شود تا منتظر نوبت خود بمـانـد (پـيـام‬
‫يرمستقيم‪ :‬شما به اندازه کافی سالم و خوب هستيد که صـبـر‬
‫کنيد) و يا حتی از او خواسته میشود که به کارکنان پـزشـکـی‬
‫کمک کند (پيام‪ :‬شما يک امدادگر هستيد نـه يـک مصـدوم)‪.‬‬
‫به طور طبيعی چند ساعت استراحت و يا يک شب خواب کـافـی‬
‫برای بهبودی کفايت خواهد کرد‪ .‬بهاينترتيب‪ ،‬تفکر دراين بـاره‬
‫که يک سرباز بايد فقط وقتی به يگان خود برگردد که عالئـم او‬
‫رفع شده باشد‪ ،‬در اينجا صحيح نيست ‪. 1‬‬
 ‫شد و مراحل درمان به‪:‬‬
‫‪ -1‬درمان در خط مقدم‬
‫‪ -2‬درمان خط مقدم در ايستگاه کمکهای اوليه ميدان نبرد‬
‫‪ -3‬ايستگاههای درمانی ميانی‬
‫‪ -4‬درمانهای پشت جبهه‬
‫‪ -5‬درمان مرحله مزمن ‪CSR‬‬
‫تقسيم شد‪ .‬همچنين گفته شد به دليل مسائل فنی‪ ،‬سـهـولـت‬
‫انتقال رزمندگان به يگان اصلی و آشنايی کارکنان گروه پزشکی‬
‫و نظامی با موقعيت ها‪ ،‬مشکالت و مسائل جنگی‪ ،‬اساس درمـان‬
‫‪ CSR‬بر پايه درمان نزديک صحنه رزم میباشد‪ .‬کارکنان گـروه‬
‫پزشکی مستقر درصحنه رزم به دليـل آگـاهـی زيـادشـان از‬
‫مشکالت‪ ،‬منابع و نقاط قوت افراد و گروههای در حال جـنـگ‪،‬‬
‫نيازهای يگان و اعضای آن به حمايتهای روانی‪ ،‬تالش میکنند‬
‫که سربازان مصدوم ‪ CSR‬را هر چه سريعتر به يگانهای رزمی‬
‫خود بازگردانند‪.‬‬
‫ال متفاوت است و دوری از صحنه رزم‬ ‫در پشت جبهه شرايط کامال‬
‫موجب میشود که درمانگران نتوانند بهخوبی شرايط سـربـاز را‬
‫درک کنند و به آسانی از عالئم و رفتارهای وی دچـار هـراس‬
‫شوند‪ .‬آنان ممکن است برآورد دقيقی از منابع درونـی سـربـاز‬
‫نداشته باشند و قدرت حمايت های يگان را در ارتـقـا سـطـح‬
‫سالمتی آنان ناديده بگيرند‪ .‬درمانگران پشت جبهه بسيار بيشتر‬
‫از کارکنان درمانی نزديک خط مقدم تمايل به نزديکی و ارتبـاط‬
‫ال از‬
‫با الگوی پزشکی دارند و مسئوليت رسيدن به بهبودی را کامال‬
‫سربازان سلب میکنند‪ .‬بنابراين‪ ،‬آنان اساسا قربانی ‪ CSR‬را يک‬
‫فرد بيمار می پندارند نه يک انسان طبيعی کـه يـک واکـنـش‬
‫معمولی به يک موقعيت دشوار داشته است‪ .‬بنابراين‪ ،‬بـه جـای‬
‫فرستادن دوباره سرباز به محل و يفه و خـدمـت خـود آنـان‬
‫بيش ازحد محافظهکار بوده و او را همانجا در پشت جبهه نـگـه‬
‫میدارند‪ .‬به عالوه کارکنانی که در مراکز درمانی پشت جـبـهـه‬
‫خدمت می کنند‪ ،‬ممکن است احتماالال به دليل احساس گنـاهـی‬
‫که از بودن در زير سرپناه های ايمن دارند و در هـمـان حـال‬
‫ال به خطر میاندازند‪ ،‬به‬
‫سربازان ديگر را میبينيد که خود را کامال‬
‫] ‪[ Downloaded from npwjm.ajaums.ac.ir on 2023-09-16‬‬
‫‪CSR‬درخطر تحکيم و کريستالی شدن اضطراب و تشويشهای‬
‫خود به سمت مکانيسم های دفاعی مزمنی میشود که نسبت به‬
‫تغيير بسيار مقاوم هستند‪ .‬بنابراين بيشتر درمانهای مـنـاطـق‬
‫پشت جبهه بايد بر پيشگيری از سندرم مزمن متمرکز شوند ‪. 1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ :‬اگر بهبودی در مرحله حـاد‬ ‫‪ -5‬درمان مر له م من‬
‫به دست نيايد‪ ،‬ساختارهای دفاعی ديگری بـرای فـرونشـانـدن‬
‫اضطراب های پس از آسيب ضروری و موردنياز هستنـد‪ .‬بـدتـر‬
‫شدن به سمت مرحله مزمن بر اسـاس راهـنـمـای آمـاری و‬
‫تشخيصی اختالالت روانی (‪ 6 ،)DSM‬ماه بعد پس از آسيب به‬
‫وجود می آيد هرچند که ممکن است مقاومتها و تغييراتی نـيـز‬
‫وجود داشته باشد‪ .‬برخی از بيماران پس از زمان کوتاهتـری بـه‬
‫مرحله درمان میرسند درحالیکه سايرين بهويژه بيماران تحـت‬
‫درمان ممکن است به مدت طوالنیتری از ‪ 6‬ماه در مرحله حـاد‬
‫باقی بمانند‪ .‬اصول درمان در مرحله مزمن از مراحل قبلی جـدا‬
‫نيستند ولی به هرحال ازآنجاکه عالئم به مدت ‪ 6‬ماه يا بيـشـتـر‬
‫باقیماندهاند و فرد مبتال نيز درزمينه شخصيتی نيز با مشکالتـی‬
‫ال مانند درمانهای خـط‬ ‫مواجه شده است‪ ،‬درمان نمیتواند کامال‬
‫مقدم فرد را بهسوی بهبودی کامل ببرد ‪. 1‬‬
‫بحث و نتیجهگیری‬
‫در اين مقاله به بحث پيرامون يکی از شايعترين آسـيـب هـای‬
‫روانی ناشی از جنگ تحت عنوان واکنشهای روانی نـاشـی از‬
‫استرس جنگ پرداخته شد و بهعنوان ترکيبی از واکنـش هـای‬
‫روانشناختی و جسمانی تعريف شد که بهوسيله نشـانـه هـا و‬
‫عالئمی در طول يا بالفاصله بعد از جنگ تداوم می يـابـد‪ .‬ايـن‬
‫عالئم و نشانه ها شامل تظاهرات جسمـی‪ ،‬روانـی‪ ،‬رفـتـاری و‬
‫هيجانی می باشند‪ .‬در اين مقاله درباره عوامل م ثر در واکـنـش‬
‫روانی ناشی از جنگ شامل‪ :‬الف) عوامل خطرساز محيطـی‪ ،‬ب)‬
‫عوامل خطرساز سازمانی و پ) عوامل خطرساز شخصی بـحـث‬
‫شد‪ .‬در اين مقاله به بحث پيرامون برنامههای مديريت اسـتـرس‬
‫جنگ پرداخته شد و مهمترين اهداف اين نوع بـرنـامـه هـا را‬
‫افزايش آمادگی جسمانی و ذهنی‪ ،‬ارائه شيوهای پيشگيـرانـه و‬

‫مراقبت بيشازحد و نگهداری طوالنیتر سربازان مصدوم مبادرت‬ ‫درمانی و افزايش انسجام يگانی مطرح شد و دوره طـبـيـعـی‬
‫کنند‪.‬‬ ‫بهبودی و فرآيند درمان و پيشگيری از ‪ CSR‬بر اساس ‪ 4‬اصل‪:‬‬
‫‪ -1‬به دست آوردن عملکرد طبيعی و سازگار‪ ،‬حتـی در زمـان‬
‫حضور عالئم و اختالالت‬
‫‪ -2‬اتکا به حمايت های اجتماعی طبيعی و يا در صورت فـقـدان‬
‫آنها‪ ،‬خلق حمايتهای جايگزين‬
‫‪ -3‬به دست آوردن دوباره ادراک مناسب از سالمتی و سازگاری‬
‫و رد برچسب بيماری از خويش‬
‫‪ -4‬قانونمند کردن و تشويق واکنشهای شديد بـيـان شـد‪.‬در‬
‫پايان اين مقاله به بحث پيرامون فرايند درمان ‪ CSR‬پرداخـتـه‬

‫‪1- Treatment of the chronic stage‬‬

‫فصلنامه پرستار و پزشک در رزم ‪ 9‬شماره نهم‪ 9‬سال سوم ‪ 9‬زمستان‪/4‬‬

‫‪12‬‬
 eferences
1-Noy, S. Combat stress reactions. In R. Gal &
A. Mangeldorff (Eds.), Handbook of military
psychology (pp. 507–526). New York: Wiley;
1991.
2-Brill N.Q, Beebe G.W and Lowenstein, R.L.
Age and resistance to military stress. U.S.
Armed Forces Medical Journal. 1953; 4(9):
1247-66.
3-Glass, A.j (Ed.). Neuropsychiatry in World
War II. Vol. II Overseas Theaters. Mullins,
W.S. Series Editor, Office of the Surgeon Gen-
eral, Department of the Army, us Army, Wash-
ington, DC, 1973.
4-Jones, E. Wessely,S., S. Psychiatric battle
casualties: an intra- and interwar comparison
The British Journal of Psychiatry.
2001; 178 (3) 242-47.
5-American Psychiatric Association. Diagnos-
tic and statistical manual of mental disorders
(DSM-5), 5th Ed. Washington, DC: Author;
2013.
6-Paulson, Daryl S. and Krippner, Stanley.
Haunted by Combat – Understanding PTSD in
War Veterans Including Women, Reservists,
and Those Coming Back From Iraq. London:
Praeger Security International; 2007.
7-Kennedy, Carrie, H.; Zillmer, Eric, A. Mili-
tary Psychology- Clinical and Operational Ap-
plications. New York and London: The Guil-
ford Press; 2006.
8-Coleman, Penny. Flashback- Post Traumatic
Stress Disorder, Suicide, and the Lessons of
War. Boston: Beacon Press; 2006.
9-Bacon, B. L. & Staudenmeier, J.J. A histori-
cal overview of combat stress control units of
the U.S. Army. Military Medicine. 2003; 168:
689–97.
10-Friedman, M. J. Acknowledging the psychi-
atric cost of war. New England Journal of
Medicine. 2004; 351: 75–77.
[ Downloaded from npwjm.ajaums.ac.ir on 2023-09-16 ]
11-Friedman, M. J., Donnelly, C. L., & Mell-
man, T. A. Psychotherapy for PTSD. Psychiat-
ric Annals. 2003; 33: 57–62.
12-Laurence, JH. Michael D. Matthews, MD.
The Oxford handbook of military psychology
New York: Oxford University Press, 2012.
13-Crocq ,MA; Crocq,L. From shell shock and
war neurosis to posttraumatic stress disorder: a
history of psycho traumatology.
Dialogues Clin Neurosci .2000 Mar; 2(1): 47–
55.
14-Trousselard,M Aurelie Jean,A; Beiger,F
; Marchandot,F; Davoust B, Canini, F. The
Role of an Animal-Mascot in the Psychological
13
Adjustment of Soldiers Exposed to Combat
Stress. Journal of Psychology 2014; 5: 1821-
36.
15-Figley,C.R. (ED). Trauma and its wake, the
study and treatment of post traumatic stress
disorder. Psychological Stress Series, New
York: Brunner/Mazel: 1985.
16-Stouffer,s.A. et al. The American Soldier:
Adjustment during army life. Princeton Uni-
versity Press; 1949.
17-Olsen OK, Pallesen S, Eid J. The impact of
partial sleep deprivation on moral reasoning in
military officers. Sleep. 2010; 1; 33(8):1086-
90.
18-Noy S. Combat stress reactions. John Wiley
& Sons; 1991.
19-Levav I, Greenfeld H, Baruch E. Psychiat-
ric combat reactions during the Yom Kippur
War. The American journal of psychiatry.
1979.
20-Gal R. Combat stress as an opportunity:
The case of heroism. Contemporary studies in
combat psychiatry. 1987:31-46.
21-Lazarus RS. Psychological stress and the
coping process. New York: McGraw Hill;
1966.
22-Solomon Z, Oppenheimer B, Elizur Y,
Waysman M. Exposure to recurrent combat
stress: Can successful coping in a second war
heal combat-related PTSD from the past? Jour-
nal of Anxiety Disorders. 1990; 31; 4(2):141-5.
23-Herndon AG, Law JG. Post-traumatic stress
and the family: A multimethod approach to
counseling. Trauma and its wake. 1986; 2:264-
79.
24-Figley CR. Post-traumatic stress: The role
of the family and social support systems. Trau-
ma and its wake/Ed. by CR Figley. 1986;
2:398-416.
25-Spiegel HX. Psychiatric observations in the
Tunisian Campaign. American Journal of Or-
thopsychiatry. 1944 Jul 1; 14(3):381-5.
26-Jones FD. Military psychiatry since World
War II. American Psychiatry after World War
II, edited by Roy W. Menninger and John C.
Nemiah. 2000:3-6.
27-Solomon Z, Benbenishti R, Spiro S. Evalu-
ation of the effectiveness of forward treatment
in Combat Stress Reactions in the Lebanon
War. Israel Defense Forces, Medical Corp.
Mental Health Dept., Research & Evaluation
Branch. (Hebrew). 1986.
28-Solomon Z, Benbenishty R. The role of
proximity, immediacy and expectancy in front
line treatment of combat stress reaction. Am J
Psychiatry. 1986; 143(5):613-7.
/4‫ زمستان‬9 ‫ سال سوم‬9‫ شماره نهم‬9 ‫فصلنامه پرستار و پزشک در رزم‬
 The role of ombat stress as one of the causes of mental disorders
Rahnejat, AM (PhD), Donyavi, V (MD), Taghva, A (MD), Akbari, M (PhD), Shahmiri H (MD)

bstract
Introduction:Combat stress reaction (CSR) is a trauma and one of the unpleasant results of war.
CSR includes a wide range of physical, psychological and behavioral injuries that occur after the
war. The present study reviews signs and symptoms of CSR as well as how to prevent and treatment
this condition.
Method:This article is written based on a systematic review, which is conducted in Pup
med, Google scholar and Elsevier, Handbook of Military Psychology edited by Reuven Gal
and David Mangelsdorff, Military psychology: clinical and operational applications / edited by
Carrie H. Kennedy, Eric A. Zillmer and The Oxford Handbook of Military Psychology edited by
Janice H. Laurence Michael D. Matthews in a ten-year time frame; with Combat stress, physical and
psychological reaction as keywords.
onclusion:Results show the effect of Combat stress on performance and efficiency of military
personnel at war throughout different historical periods.
onclusion:Combat stress significantly affects the performance of military units; therefore, it's
important to design plans to control, prevent and treat this condition.
Keywords:Combat stress, prevention and treatment

*Corresponding Author:Assistant Professor, Clinical Psychology Department, Medical Faculty, AJA

University of Medical Sciences, Tehran, Iran. Email: arahnedjat@yahoo.com.
[ Downloaded from npwjm.ajaums.ac.ir on 2023-09-16 ]

/4‫ زمستان‬9 ‫ سال سوم‬9‫ شماره نهم‬9 ‫فصلنامه پرستار و پزشک در رزم‬
14

Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)