Filosofie

Inhoud
Inleiding.....................................................................................................................................4
Preliminaria:..........................................................................................................................4
Plato’s grot:............................................................................................................................4
Filosofie en ideologie.............................................................................................................5
Historiciteit van de filosofie...................................................................................................5
Wereldbeelden:.....................................................................................................................6
Oudheid.....................................................................................................................................6
Van Mythos naar logos..........................................................................................................6
Natuurfilosofen/presocraten:................................................................................................7
Pluralisten..............................................................................................................................9
Eleaten...................................................................................................................................9
° Ethiek...................................................................................................................................9
Sofisten..................................................................................................................................9
Plato (428-347 v.Chr.)...............................................................................................................10
Intellectuele en historisch context.......................................................................................10
Continuïteit en vernieuwing................................................................................................11
Ethiek...................................................................................................................................12
Epistemologie......................................................................................................................13
Twee werelden:...................................................................................................................13
Participatie en mimèsis........................................................................................................13
Ideeën van alles?.................................................................................................................14
Het Goede............................................................................................................................14
Methode..............................................................................................................................14
Aristoteles (384-322 v.Chr.)......................................................................................................15
Achtergrondinformatie:.......................................................................................................15
Systematische wetenschap:.................................................................................................15
Categorieën.........................................................................................................................16
Oorzaken..............................................................................................................................17
Vs. Darwin............................................................................................................................17
Statisch perspectief: hylemorfisme (vorm <-> materie).......................................................18
Kennis..................................................................................................................................18
Dynamisch perspectief: act <-> potentie.............................................................................18

1
 Hoogste zijnde: vorm <-> materie, act <-> potentie.............................................................19
Ethiek...................................................................................................................................19
Deugd..................................................................................................................................20
Descartes.................................................................................................................................20
Moderniteit..........................................................................................................................20
Cosmographia – Peter Apian................................................................................................21
Nieuwe wetenschap:...........................................................................................................22
René Descartes (achtergrondinformatie).............................................................................22
Context................................................................................................................................22
Methode..............................................................................................................................23
Eerste zekerheid: cogito.......................................................................................................23
Het probleem van de brug...................................................................................................24
Tweede zekerheid: God (oplossing voor probleem van de brug).........................................24
Eerste godsbewijs: a posteriori (van gevolg naar oorzaak)...................................................24
Tweede godsbewijs: a priori................................................................................................25
Idee van oneindigheid.........................................................................................................25
Derde zekerheid: buitenwereld............................................................................................25
Conclusie..............................................................................................................................26
De Brug................................................................................................................................26
Locke & Hume..........................................................................................................................26
John Locke...........................................................................................................................26
“No innate ideas!”...............................................................................................................26
Hume – Scepticisme............................................................................................................27
Causaliteit............................................................................................................................28
Causale inferentie (2 afleidingen gebaseerd op causaliteit)...............................................28
Vork van Hume....................................................................................................................29
Waarheid vs. Waarschijnlijkheid..........................................................................................29
Filosofisch woordenboek....................................................................................................29
Descartes, Locke & Hume...................................................................................................30
Immanuel Kant........................................................................................................................30
Achtergrondinformatie........................................................................................................30
Context................................................................................................................................30
Uitgangspunt.......................................................................................................................31
Descartes, Locke & Hume....................................................................................................32
Methode..............................................................................................................................32
Transcendentale esthetiek...................................................................................................33

2
 Transcendentale dialectiek..................................................................................................36
Ethiek: kritiek van de praktische rede..................................................................................36
Hedendaagse tijd – Friedrich Nietzsche...................................................................................38
Einde van de moderniteit....................................................................................................38
Revolutie en wetenschap.....................................................................................................38
Onttroning van het subject..................................................................................................38
Forer-effect..........................................................................................................................40
Wijsgerige revolutie.............................................................................................................40
Friedrich Nietzsche – cultuurkritiek.....................................................................................41
Remedie...............................................................................................................................42
Edmund Husserl.......................................................................................................................43
Context................................................................................................................................43
Vertrekpunt..........................................................................................................................43
Methode..............................................................................................................................44
Intentionaliteit.....................................................................................................................45
Invulling intentionaliteit.......................................................................................................45
Reconstructie en waarneming.............................................................................................46
Martin Heidegger.....................................................................................................................46
Korte achtergrond................................................................................................................46
Existentiële fenomenologie.................................................................................................47
Existentialen........................................................................................................................47
Sorge....................................................................................................................................48
Mit-sein................................................................................................................................48
Entschlossenheit..................................................................................................................49
Tijdelijkheid.........................................................................................................................49
Angst en dood......................................................................................................................50
Zijn en tijd............................................................................................................................50
Jacques Derrida.......................................................................................................................52
Overgang naar Derrida.........................................................................................................52
Context................................................................................................................................52
Kritiek op traditie.................................................................................................................53
Plato de schrijver.................................................................................................................54
Heteronomie........................................................................................................................54
Différance............................................................................................................................54
De wereld als tekst...............................................................................................................55
Deconstructie.......................................................................................................................55

3
 Ludwig Wittgenstein................................................................................................................55
Taalfilosofie..........................................................................................................................55
Modus significandi...............................................................................................................56
Continentale vs. Analytische wijsbegeerte...........................................................................56
Achtergrondinformatie Wittgenstein...................................................................................57
Wittgenstein I......................................................................................................................57
Realiteit vs. Fictie.................................................................................................................58
Tractatus Logico-Philosophicus (voorwoord).......................................................................58
Gevolgen..............................................................................................................................59
Das Mystische......................................................................................................................60
Philosophical Investigations, voorwoord..............................................................................60
Wittgenstein II.....................................................................................................................60

Inleiding
Preliminaria:
 allegorie van de grot (Plato) – komt uit zijn boek ‘De Staat’ (dialoogvorm met Socrates):
 Er zitten mensen gevangen in de grot (zijn er al zodanig lang dus hebben niet door
dat ze gevangen zijn)
 Kijken naar een muur waarop dingen geprojecteerd worden (projecties/schaduwen
komen van mensen die achter de gevangenen heen en weer lopen = laten de
gevangen zien wat ze willen dat ze zien)
 Iemand komt de grot binnen en bevrijdt een gevangen met geweld en naar buiten
gesleurd – gevangene wordt verblindt, wat hij ziet is de realiteit (buiten de grot zijn
de echte originelen van de projecties/schaduwen die in de grot te zien zijn)
 De persoon gaat terug naar de grot met zijn nieuwe inzichten en probeert de
anderen de overtuigen van de realiteit, maar de gevangen worden kwaad en vinden
hem idioot
 Persoon die bevrijdt werd = een filosoof

Plato’s grot:
 Filosofie vertrekt vanuit de verwondering  moment van betekenisverlies  leiden
tot angst, creativiteit en theorie (= filosofie, actief).
Bv. naar een ander land op reis gaan en andere cultuur waarnemen, besef dat
mensen daar dingen anders doen = moment van betekenisverlies
 Actief en passief
 Voorwerp van verwondering = alles

4
  Wereld is vooraf geordende structuur
o Bv. Zizec – we zijn niet geboren in Werkelijkheid maar in de Symbolische
Orde, we worden gesmeten in een wereld die al voor ons werd bepaald (bv.
staten, landen bestonden als, onze naam was al gekozen, de taal die we
spreken en de regels ervan zijn al bepaald, liefde wordt uitgedrukt aan de
hand van de worden ‘ik zie je graag’)  over de Werkelijkheid ligt een sluier
en de sluier gaat maar af en toe weg (bv. bij een schatterlach: men heeft zich
niet meer onder controle, bij een orgasme (fr. La petit mort)  momenten
waarop de Werkelijkheid zich toont)
 ‘tweede natuur’ wordt het voorwerp van kritische reflectie
 “waarom?” “daarom!” vs. de blik van het kind (< citaat van Nitsche)
o Een kind bouwt een creëert maar beseft dat het gewoon een constructie is en
kan er afstand van nemen, bv. lego’s opbouwen en afbreken
o Een volwassene bouwt iets op, maar vergeet dat het een constructie, bv.
lego’s opbouwen en zet het ergens zodat het niet kapot kan/blokjes
vastlijmen zodat het niet kapot kan.

Filosofie en ideologie
 Filosofie = wetenschappelijke discipline (artikels publiceren
o Filosofie vergt argumentatie (bv. diepe gesprekken over het leven hebben
met vrienden is niet filosofie <-> nadenken over het nut van het leven met
argumenten is wel filosofie)
o Vergt technisch vocabularium (met de juiste nauwkeurigheid zaken
benoemen)
o Stelling poneren
 Verwondering blijft in het spel
o Filosofie stelt zich open
o Ruimte voor kritiek en vragen
 Vs. ideologie
o Definitieve zekerheden
o Conservatief
 ‘verfijning”

Historiciteit van de filosofie

 Spatio-temporele context  vragen en antwoorden veranderen voortdurend
afhankelijk van tijd en ruimte
o Vragen die bv. 100 jaar geleden niet zouden worden gesteld, bv. i.v.m. gender
o Antwoorden op vragen veranderen ook naargelang tijd en ruimte

5
  Filosofie is wezenlijk historisch
o Hegel: “Die Philosophie ist ihre Zeit in Gedanken erfasst.“
o Invloed van tijdsgeest – dingen die we bestuderen zijn historisch
gedetermineerd
 Ook interpretatie is historisch bepaald
 Historisch object en subject  geen objectieve maatstaf (men dacht dat subject
(degene die geschiedenis/filosofie leert/bestudeerd) niet historische bepaald was (en
dus objectief was), maar ook subject is historisch bepaald.
o Historiseren van het subject = notie die pas in 20ste eeuw kwam.

Wereldbeelden:
 Bestaanshorizon waarin we zijn ‘geworpen’, voor ons gekozen (hebben we zelf niet
gekozen, we hebben zelf niet gekozen waar we geboren zijn/bij welke ouders we zijn
geboren)
 Slechts gedeeltelijk expliciteerbaar (verklaarbaar)
 Veranderlijk door revoluties, avant-garde (mensen voor hun tijd) en breuken
 Wijsbegeerte vs. wereldbeeld
o Conservatief-legitimerend
o Kritisch-progressief

Oudheid
Van Mythos naar logos
 Ontstaanscontext = arische gedachte (superioriteit van blanke mens)
 Mythos, verhaal
o Grond-leggende gebeurtenis
o Niet kritisch
o Normatief en legitimerend  verklaard waarom dingen zijn zoals ze zijn en
zoals ze zouden moeten zijn tot het einde der tijden.
o Bv. mythe van Persephone en ontstaan van seizoenen (als Persephone bij
Demeter is dan is het lente en zomer en als Persephone bij Hades is dan is het
herfst en winter)
 Cultuurschok 6de eeuw – Oude Grieken die kolonies stichten in verschillende
gebieden, bv. Klein-Azië
o Contact vreemde volkeren (antropomorfisme – goden van andere culturen
lijken op de mensen in die cultuur)
o Gelijktijdige overgang van mondelinge/orale naar schriftelijke
overgangscultuur

6
  kritiek op mythe – wereldbeeld komt onder druk te staan, er wordt gehunkerd
naar iets anders want de mythe volstaat niet meer, men wil logos
 Logos = rede, uit-leg
 Mythos -> mytho-logie -> logos
o Ontstaansgeschiedenis van de goden – stamboom van goden: er zit logos in
de mythos
o Logos en mythos niet tegenover elkaar plaatsen, maar er gebeuren enkele
zaken die overgang zijn naar logos
 Naast cultuurschok en schriftelijke cultuur, ook desacralisering van de natuur (geloof
dat natuur bezielt werd door de goden)  polytheïsme met antropomorfisme:
dingen in de natuur worden attributen voor de goden, bv. bliksemschicht wordt
attribuut van Zeus (natuur wordt achtergelaten, gedesacraliseerd)
 Theoria = beschouwing, onderzoek
o Kijken, analyseren en trachten te begrijpen met als ultieme doel = logos
 = ‘Griekse wonder’ (mogelijkheidsvoorwaarde voor ontstaan/geboorte van de filosofie)

Natuurfilosofen/presocraten:
 Filosofie ontstaat als natuurfilosofie
 Gedesacraliseerde natuur = ‘phusis’, bestaat op zichzelf en kan op zichzelf verklaard
worden op grond van een logos en bestaat uit een oerstof.
 Natuur = organisme
 Kosmos = sieraad, opsmuk  natuur als iets schoons/mooi (planeten die bewegen,
de werking van handen, ogen)
o Kosmos/schoonheid begrijpen door logos  kosmologie
o Parallel tussen logos van kosmos en die van werkelijkheid
 Materialisme: men gaat ervan uit dat phusis/natuur een eerste principe heeft dat
materieel is = oerstof
= filosofisch realisme – geloven in het bestaan van een werkelijkheid los van het denken en
dat we de werkelijkheid kunnen kennen aan de hand van een logos.
<-> idealiste – je kan niet weten of het denken en de werkelijkheid overeenkomen/dat je de
werkelijkheid niet kan denken zoals het is.

Heraclitus:
 6de eeuw v.Chr. (°ca. 543 v.C.)  aan westkust van Klein-Azië
 Bijnaam = de duistere – 2 betekenissen: moeilijk te doorgronden <-> somber
 Ca. 125 fragmenten bewaard die deel uitmaken van 1 overkoepelend werk
geschreven in proza
o Het zijn aforismen = korte kernachtige uiting/spreuk, ambigu (bewust
dubbelzinnig/duister)

7
  Filosofie van het woorden – wat is de werkelijkheid? Wat mag ik vertrouwen? Kan ik
mijn zintuigen vertrouwen?
o “alles vloeit, niet blijft” (= aforisme)  permanente flux
 “je kan niet tweemaal in dezelfde rivier afdalen”
o Wat je met je zintuigen ziet/waarneemt is de essentie van de werkelijkheid 
we zien verandering (mensen worden geboren, groeien op, sterven –
bloemen bloeien, en sterven af – koffie is warm, maar wordt koud…)
o “Oorlog is de vader van alle dingen” – zonder het conflict, de strijd is er geen
kosmos.
o Conflict = constructief
= leer van de eenheid der tegengestelden (op 3 niveaus)
1. Complementair – hoe kan je warm hebben zonder koud, hoe kan je licht
hebben zonder donker, hoe kan je nacht hebben zonder dag
 Elk ding kan maar bestaan omwille van zijn tegendeel
2. Overgang – dingen gaan over in hun tegengesteld: iets wat jong is, wordt
oud, iets wat warm is, wordt koud…
3. Inherente ambiguïteit der dingen – wat voor iemand bv. warm is, is voor de
andere persoon koud; bv. vissen leven in de zee <-> als wij zeewater drinken
gaan we dood, vuur heeft techniek en vermogen om nieuwe dingen te maken
<-> vuur verbrandt en vernietigd.
!!! Het is geen pleidooi voor chaos, H gelooft dat er een kosmos en logos zijn
(als er chaos is zou je niet kunnen begrijpen wat er zich afspeelt) !!!
 Griekse woord ‘bios’ heeft 2 betekenissen = ‘leven’ en ‘boog’ (je hebt ook
tegenovergestelde dingen – een touw dat los is <-> de stok die stijf is)
 Fragmenten op ppt.

Parmenides (ca. 515-440 v.Chr., Napels-Italië) (<-> van Heraclitus)

 Filosofie van het zijn – in de vorm van epiek (poëzie)
 Fragment  Godin als verpersoonlijking van de logos
 Is het of is het niet?  ‘Het’ = alles waaraan ik kan denken en waarover ik kan
spreken. 3 mogelijke opties:
1. Het is en het is niet. Je kan zijn en niet zijn tegelijk bv. ik ben m.b.t.. 2024 <->
ik ben niet m.b.t.. 2023.
2. Het is niet. De dingen waaraan ik denk, waarover ik denk bestaan niet 
Parmenides = ‘dat kan niet’  Als je denkt/spreekt over iets dan moet dat
iets op een of andere manier bestaan. bv. eenhoorns – bestaan op een of
andere manier want we denken erover, het is een concept, anders zouden we
er niet kunnen over denken/spreken. Bv. denken over het niet-zijnde dus het
niet-zijnde bestaat – dus het woord niet-zijnde is foutief.

8
 3. Het bestaat, en het is onmogelijk dat het niet bestaat  het zijnde is, het
niet-zijnde is niet.
 Wat is de werkelijkheid? Niet de werkelijkheid van de zintuigen, maar een andere
soort:
o Het zijnde is, het niet-zijnde is niet
o Kan het zijnde zijn ontstaan? Neen, want dan was er ooit niets
o Kan het zijnde zich verplaatsen? Neen, want dan impliceert het dan het
zijnde zich verplaatst naar een plaats waar er niets was.
o Het zijnde = niet ontstaan, ondeelbaar (er zijn geen graden/maten in zijn, het
is zijn of niet zijn, je kan niet meer zijn dan een andere, qua zijn is alles
identiek <-> Heraclitus introduceert verschillen a.d.h.v. zintuigen),
onbeweeglijk en begrensd (het is klaar/af, het heeft een duidelijke grens),
volmaakt, bolvormig, onvergankelijk
= monopoliet
Atomisten
 Geloven dat werkelijkheid bestaat uit kwantitatieve atomen in een lege ruimte
 Bv. Democritus
Pluralisten
 Bv. Empedocles
 Er zijn vier elementen: aarde, water, lucht en vuur
  ze zijn kwalitatief verschillend
Eleaten (o.a. Zeno)
 Volgelingen van Parmenides
 Paradoxen van Zeno
o Achilles en de schildpad – je kan een schildpad nooit inhalen.

° Ethiek
 Kritiek op de mythe en desacralisering  religieuze fundamenten staan onder druk
 ethische wetten (wat is goed? Wat is fout?)?
 Physis, natuur (liggen de ethische wetten van nature vast) vs. nomos, wet, cultuur
(zijn de ethische wetten gewoon afspraken):
o ° een kiem van onze democratie (6de -eeuwse Athene)
o † bloedwraak (periode waarin bloedwraak wordt verboden, geweld wordt
monopolie van de staat)
o Phulai  dèmoi (voor verkiezingen wordt samenleving niet meer
onderverdeeld op basis van etnische verbanden (phulai), maar op basis van
geografische kieskringen (dèmoi)).
 periode van ethisch vacuüm (er is geen grond meer)

9
Sofisten
(springen in ethisch vacuüm)
 Rondtrekkende leraren (tegen betaling) – gaan op zoek naar jonge politiekers en
leren hen hoe ze publiek moeten overtuigen (geen zoektocht naar de waarheid,
maar hoe kunnen ze publiek overhalen) (notie van populisme)
 ‘democratisch’ Athene
 Logos  mono-loog
 Opportunisme vs. gefundeerd relativisme (Protagoras – homo mensura) :
o De mens is de maat van de dingen: dat ze zijn, dat ze niet zijn, wat ze
vinden…
o Stelt dat alle ethische concepten relatief zijn  probleem: als je zegt dat alles
relatief is, dan is die stelling niet relatief, maar absoluut.

Socrates (469 – 399 v.Chr.)

 Ging rond in Athene en begon vragen te stellen aan jonge ambitieuze lui  stelde
hen vragen om aan te tonen dat ze eigenlijk niets weten
 <-> sofisten
 Morele begrippen zijn niet relatief, bv. uw driehoek is mijn driehoek, uw
rechtvaardigheid is mijn rechtvaardigheid
o Ethisch intellectualisme = bv. als ik weet waar rechtvaardigheid is, dan zal ik
ook rechtvaardig handelen
o Deugd = inzicht  als je inzicht hebt in wat juist is, zal je ook doen wat
moreel goed is
 Methode = dialoog  hij tracht op te klimmen naar die notie van rechtvaardigheid,
door vragen te stellen/via gesprek klimt hij op tot waarheid, een nieuw inzicht in wat
rechtvaardigheid is wordt geboren
 Gebruikt ironie (geveinsde onwetendheid, hij doet alsof hij niets weet, met als doel
de andere mee te trekken in een gesprek en zijn inzichten kritisch te benaderen).

Plato (428-347 v.Chr.)

Aristocratische roots  linken hem aan de 30 tirannen
 Belangrijk want het is een regime dat zeer Sparta-gezind is (nodig om Platoonse
systeem dat ook een politiek systeem is)
 Plato (< platus = breed) is bijnaam (van worstelleraar)

Intellectuele en historisch context

 Periode van ethisch relativisme –

10
  Politieke overgangsperiode – begin 5de eeuw v.Chr. is er strijd tussen Griekse
stadstaten en de Perzen (Perzische oorlogen – slag bij Marathon en Salamis!) –
gevolgd door Peloponnesische oorlogen (Sparta is winnaar) – gevolgd door inval van
Macedonië
o ° democratie  Plato ziet gevaar in democratie (immoreel politiek streven)
 Dionysius II – Sicilië: systeem van Plato toepassen, maar mislukt
 ° Academie – school van Plato

Cliché  Platonisme belangrijke filosofische stroming doorheen de geschiedenis (neo-

platonisme, school van Chartres, Cambridge platonists… Op een of andere manier zijn er
altijd platonisten geweest)
 filosofen tot in de 19de – 20ste hebben de nood om de ideeën van Plato te weerleggen
(toont belang aan van Plato)

Continuïteit en vernieuwing
 Probleem met Plato’s teksten: het zijn dialogen, maar ook literaire werken
o Probleem 1: Plato treedt nergens in de dialogen op die je kan gebruiken om
de ideeën van Plato voor te stellen – Socrates wel, we gaan ervan uit dat het
personage van Socrates
o Probleem 3: dialogen verspreiden zich over een heel leven (op een periode
van 5 jaar kunnen je ideeën over een bepaald onderwerp zij
o Apporetisch: doodlopend – teksten behandelen thematiek, maar lopen dood
en geven geen antwoord
o Het bestaan van een ongeschreven leer van Plato (- Aristoteles)
 Tegenstelling tussen Plato (persoon die hij was en zijn ideeën) vs. Platonisme
(systeem dat wij hebben neergelegd o.b.v.. De dialogen )  theorie van Plato is een
(re)constructie
 Socratische ethiek – de zoektocht naar deugdzaamheid, kennis en zelfkennis als
middelen om een goed leven te leiden. Centraal in de socratische ethiek staat het
idee dat deugdzaamheid voortkomt uit kennis, en dat een persoon die echt begrijpt
wat goed is, automatisch het goede zal doen.
 Verruimingen en innovaties van Plato:
o Zielsleer – ethiek: P ziet de ziel als iets unieks, voorheen werd ziel gezien als
principe van leven, zetel van de kennis en als eeuwig, voortlevend (na de
dood); nieuwe opvatting: de menselijke ziel bestaat uit f3 delen:
 Redelijke – als het redelijke deel redelijk is en de leiding neemt dan
krijgen we de deugd verstandigheid
 Vurige/driftige – is het vurige deel goed is afgestemd krijge je de
deugd dapperheid

11
  Begerigheid – de deugd matigheid
 Plato streeft naar evenwicht van de 3 delen  leidt tot de deugd
rechtvaardigheid (komt voort uit het harmonieuze bestaan van de ziel)
 Plato/Socrates gelooft dat rechtvaardigheid/deugdzaamheid komt uit het
innerlijk – deugd wordt verinnerlijkt (<-> bij de Grieken kon je
deugdzaamheid zien a.d.h.v. de daden van die persoon, bv. Achilles =
deugdzaam)
 Deugd hangt samen met inzicht en heeft de maken met de ziel
o Inzichtelijkheid – Plato gelooft in een fundamenteel verschil tussen
werkelijkheid voor zover wij die kunnen waarnemen en de werkelijkheid die
niet waarneembaar is, die puur inzichtelijk/intelligible is.

Ethiek
 Probleem van de morele opvoeding
o Voorbeeld: je wilt graag een muziekinstrument leren bespelen  je gaat op
zoek naar een muziekleraar/expert
o Plato stelt dat als je iets wilt kunnen doen, we altijd op zoek gaan naar een
expert
o Onze omgeving (ouders, opvoeders etc.) schrijven je belangrijke dingen voor
(wees beleefd, weer op tijd…), maar ze zeggen je nooit waarom
o Volgens Plato zijn dit meningen (ethiek is gebaseerd op meningen)
o Opvoeding voor staat moet allerbelangrijkst zijn – ethiek gebaseerd op
mening naar ethiek gebaseerd op kennis
o  morele staatsorde – je kan enkel rechtvaardige mensen hebben als je een
rechtvaardige staat hebt
 Parallel ziel – staat (ziel is reflectie van rechtvaardige staat):
o Hoogst klasse in Griekse staat = leiders – dan helpers/wachters – dan
ambachtslui
o De leiders volgen de rede = koning filosofen – helpers/wachters = klassen
mensen met van nature fysieke kracht – ambachtsluis = mensen van nature
getalenteerd in het maken van iets
o Als alle groepen doen wat ze moeten doen  krijg je een staat die
verstandig, dapper en matig is  een rechtvaardige staat (ontstaat als alle
groepen doen wat ze moeten doen + van nature zit je in bepaalde klasse)
o Koning filosofen mogen geen privébezit = als mensen koning filosofen willen
zijn omdat ze ervoor betaald worden dan lukt het niet
 Je mag niet weten wat je kind/moeder/vader is  je kan ze ook niet
voortrekken (nepotisme?)
o Helpers/wachters

12
  Kritiek:
o Bevat dosis communisme (vooral hoogste klasse)
o Bevat enorm geloof in maakbaarheid, alsof je samenleving kan ontwerpen
van buitenaf
o Plato schrijft later ook een ander werk waarbij koning filosofen worden
vervangen door de wet (realistisch-pragmatische vervangen na mislukking
van het systeem op Sicilië)

Epistemologie (de vraag naar wat is kennis?):

 Zintuiglijk waarneembare wereld ~ mening
o Onstabiel – er is verandering (bv. mensen worden ouder, er zijn seizoenen…)
o Onzuiver – er is nergens perfectie (bv. noch mentaal noch fysiek perfecte
mensen, nergens een perfecte stoel/koe/driehoek… Ook op moraliteit: is er
ergens een perfect, zuivere rechtvaardige daad)
o Particulier – er zijn mensen, er zijn stoelen, koeien, daden, driehoeken, maar
er is nergens universaliteit (nergens de mens, de stoel, de koe…)
 leidt tot een realiteit met meningen (= arbitraire opvatting over zintuigelijke
wereld)
 Kennis
o Stabiel – kennis gaat over dingen die niet veranderen, definitie ligt vast
o Volmaakt – kennis bevat alle eigenschappen
o Universeel – bv. ik wil iets weten over het migratiegedrag van de panda
 vindt je niet in de zintuigelijk waarneembare wereld, enkel in de ideeënwereld
(Plato gaat ervan uit dat het idee van kennis bestaat, maar niet in deze werkelijkheid,
het bestaat als idee/concept)
 Ideeënwereld = aspect van realiteit dat enkel met verstand toegankelijk is

Twee werelden:
 Wereld die voorwerp is van kennis, ideeën/concepten die zijn (ze bestaan) die ja kan
kennen door het verstand  kennis – ideeën – zijn – verstand
 Wereld binnen de grot, gebaseerd op meningen, bestaat uit zintuigelijke objecten
die worden/bestaan-vergaan/veranderen en die ja kan vatten met de zintuigen. 
Mening – zintuigelijke objecten – worden – zintuigen

Participatie en mimèsis
 Zintuigelijke werkelijkheid maakt kopieën, afbeeldingen van het origineel
o Vb. Idee ‘Hond’  concrete hand x – concrete hond y – concrete hond z
 ze ontleen hun bestaan aan het origineel, het idee ‘hond’

13
  Participatie
o Deelnemen aan – duidt op concrete zintuigelijke zaken die deel hebben aan
de ideeën

Ideeën van alles?

 Socrates gelooft niet in bestaan ideeën van alles in wereld van zintuigen
 Bv. lelijkheid = zoals parasiet  gastheer nodig om te bestaan – zaken komen enkel
voor door het niet volmaakt gerealiseerd zijn van andere zaken die wel een idee
hebben
o Lelijkheid = niet volledig gerealiseerde/ontbreken van schoonheid (idem voor
het kwade, onrechtvaardigheid…)

Het Goede = uber-idee/allerhoogste idee

 Elke idee is ideëel en volmaakt (bv. als je denkt aan een mens, denk je aan de
ideale/volmaakte mens)  verklaart waarom er overstijgend een idee moet zijn die
dat ideale karakter van alle andere ideeën verklaart = idee van het goed
 “aan gene zijde van het zijn” (beyond being)  voorbij, nog hoger
o Bv. zon laat zien, laat groeien, zorgt voor leven  de andere ideeën hangen
af van de zon als hoogste
o Idee van de zon/het goede is dus nog hoger dan alle andere ideeën
o (Platoonse ideeën gebruikt/overgenomen door vroege christenen – God als
het Goede/de zon)
 Parallel met de zon (cf. Plato’s grot)  idee van het goede is gelijk aan de zon buiten
de grot binnen Plato’s allegorie
 Ideeën zijn Ideëel en ideaal (intelligible en de volmaakte vorm)
 Onkenbaarheid en transcendentie  dubbel transcendent: ideeën overstijgen de
werkelijkheid en de idee van het goede overstijgt alle andere ideeën
o Is onkenbaar/onbereikbaar voor ons

Methode
 Anamnese – vooraleer je ziel in deze zintuigelijke wereld kwam, zat hij in de
Ideeënwereld, en heeft de waarheid gezien  voordat we in ons lichaam
terechtkomen drinken we van een rivier, komen we in ons lichaam lichaam en
vergeten we de waarheid  doel (van filosofie) is die waarheid herontdekken, kennis
= herinneren van wat je al wist, wat je al gezien hebt.
 Maieutiek – moeder van Socrates = vroedvrouw, doel van vroedvrouw is kinderen op
de wereld helpen die al bestaan, het verlossen uit de Ideeënwereld -

14
  Dialectiek - Socratische methode (dialoog en lastigvallen van mensen  methode
leiden tot weder-herinneringen = kennis)
 Filosofie is ‘leren sterven’ – het lichamelijke loslaten, en je ziel te richten op haar
oorsprong = Ideeënwereld = filosofie
o Vb. Socrates vindt het niet erg om te sterven want hij weet dat zijn ziel terug zal
gaan naar zijn oorsprong = de Ideeënwereld
 Tegengewicht: scala amoris – trap der liefde
o Bv. Verliefdheid – denk terug aan de eerste keer dat je verliefd was, je dacht
dat dat het mooiste was dat er kon zijn. Ondertussen ben je al verliefd
geworden op iemand anders en denk je ik dacht dat dat andere mooi was,
maar dit is eigenlijk voor mooier, enzovoort…
o Schoonheid behoort niet tot deze zintuigelijke wereld, tot dit of dat lichaam,
maar behoort tot een ander niveau  schoonheid is van de ideeënwereld
 Lichaam en verliefdheid op lichaam nodig om die stap te zetten –
verliefd worden op iemand door het idee van schoonheid, maar fout
maken door te denken dat schoonheid behoort tot zintuigelijke
wereld.

Aristoteles (384-322 v.Chr.)

Achtergrondinformatie:
 Afbeelding: Beweging van Aristoteles is horizontaal (hand en boek): er is geen nood
aan een ideeënwereld, de echte werkelijkheid is voldoende als
verklaringsmechanisme
 ° in Stagira, in vooraanstaande familie, vader is lijfarts van de koning van Macedonië,
volgt les in de Academia van Plato, gedoodverfde opvolger van Plato (maar neef van
Plato wordt aangewezen als opvolger)  vertrekt naar Lesbos (geboorteplaats
filosofie) en wijdt zich aan de studie van de natuur/biologie (notie van filosofie had
toen bredere betekenis, omvatte ook biologie, fysica, alles aspecten van het weten)
 Wordt teruggeroepen naar Macedonië, hof van de koning en wordt leraar van
Alexander de Grote
 Gaat terug naar Athene en sticht eigen academie (Lyceum)
 Sterk anti-Macedonisch regime  wordt in ballingschap weggestuurd

Systematische wetenschap:
 allesomvattend systeem – elk aspect van de werkelijkheid krijgt een plaatsje, we
moeten niets reconstrueren (<-> Plato), we krijgen het systeem
 afgebakende disciplines met per discipline een duidelijk werk – schreef verschillende
werken, bv. retorica, fysica, ethica…

15
  esoterisch (naar binnen: werken voor inner circle/zichzelf, bv. zijn lesnotities zijn
bewaard, we kunnen kijken in zijn denksysteem/standpunten, <-> Plato: we kennen
Plato’s echte denksysteem niet) vs. exoterisch (naar buiten: werken die geschreven
zijn voor de inner circle, maar voor voor breed publiek, is niet bewaard)
 empirisch (vs. moderne wetenschap = kwantitatief, experimenteel) <-> voor
Aristoteles is kwantiteit is maar 1 aspect van werkelijkheid, geen experimenten,
maar observeert, baseert kennis op eigen waarnemingen.
 observatie -> ‘echte’ kennis (observatie op zichzelf is geen kennis, we moeten vanuit
de observatie naar echte kennis, echte kennis is kennis van de
beginsels/principes/oorzaken van de werkelijkheid
 universele oorzaken
 kennis omwille van kennis – kennis is niet gericht op toepassing/nut, kennis is weten
omwille van het weten
 overstap van fysica (studie van natuur) naar metafysica (na fysica: wat de fysieke
werkelijkheid overstijgt, maar wel principieel bepaalt, bv. de ziel, god…)

Categorieën
 methode = logica (methode < weg  welke weg moet ik volgen? De weg van de
logica (structuur van de logos (denken, taal, rationaliteit)
 In alles wat we zeggen tien basisvragen/perspectieven (we spreken van de
werkelijkheid qua…) die terugkeren  10 categorieën
 structuren van verstand én werkelijkheid:
o Substantie (alles wat concreet aanwijsbaar is, een ding)
o Kwaliteit (substanties zijn wit, krom, recht, warm…)
o Kwantiteit (werkelijkheid in termen van afmetingen, gewicht…)
o Plaats (substanties zijn bv. in Kortrijk)
o Relatie (bv. dit is dubbel dan, de helft van… substanties in relatie met elkaar)
o Tijd (vandaag, gisteren, morgen…)
o Activiteit (substanties die aan het lopen zijn, fietsen…)
o Ondergaan (iets wordt geduwd, geworpen)
o Houding (substanties die zitten, rechtstaan…)
o Aanhebben (bv. gekleed, ongewapend…)
 elke gedachte die iemand heeft gehad, elke zin die je hebt gesproken zit er
tenminste 1 structuur in
 realisme: de manier waarop wij denken en spreken beantwoord aan hoe de
werkelijkheid effectief in mekaar zit (<-> idealisme, Kant: de werkelijkheid op zich is
onkenbaar)
 logica = onto-logica (de structuren van het denken zijn ook effectieve, rationele
structuren in de werkelijkheid)

16
Substantie en accidenten:
 1 + 9  De structuur substantie heeft speciale status want alle andere
structuren/categorieën hebben betrekking op substanties
 substantie = ‘dit’ = ‘datgene wat identiek blijft’ (concreet aanwijsbaar ding)
 Accidenten = eigenschappen = veranderlijk
o Substantie blijft identiek, de andere categorieën verandering
o Veranderende eigenschappen van de substantie

Oorzaken
 ‘echte kennis’ = universele oorzaken
o Wij zien oorzaak in relatie met gevolg <-> voor Aristoteles is term oorzaak
ruimer = een verklaringsgrond, een manier om iets te verklaren
 vier oorzaken (dit is waarmee metafysica zich bezighoudt)
o causa materialis – materiële oorzaak: ik kan de werkelijkheid verklaren op
grond van de materie (natuurfilosofen: verklaarden kosmos op basis van
materie)
o causa formalis – formele oorzaak: ik kan iets verklaren op grond van de
definitie (form ≠ vorm, = wezen/essentie)
o causa efficiens – bewerkende oorzaak: ik kan de werkelijkheid verklaren op
grond van wie of wat het gemaakt heeft
o causa finalis – doeloorzaak: ik kan de werkelijkheid verklaren op grond van
het doel
Bv. flesje water: plastic – (definitie fles) - fabrieksarbeider – bijhouden van
water/drinken
Bv. jezelf: vlees, botten, pezen, cellen – een levend wezen met rationaliteit – vader
(Aristoteles is vrouwonvriendelijk ) – rationeel zijn
 Onmogelijk om iets te zeggen over de essentie zonder iets te zeggen over het doel
(formalis en finalis hangen samen)  A: alles in de werkelijkheid is doelgericht
 teleologie: vorm is doelgericht
o artefacten vs. organismen
o concept van doelgerichtheid of finaliteit in de natuurlijke wereld - alles in de
natuur een doel of een einddoel heeft en dat de natuurlijke processen gericht
zijn op het bereiken van deze doelen.

Vs. Darwin
 “Stel dat alles toevalligerwijs is ontstaan, terwijl het eruitziet alsof het doelgericht
gebeurd is, dan zijn die dingen blijven bestaan die toevallig op de juiste manier in elkaar

17
zaten; en wat niet juist in elkaar zat, is vergaan en vergaat nog steeds, zoals Empedocles
zegt over kalveren met een mensenkop. […] Maar het is onmogelijk dat dit de ware
toedracht van de zaak is. Want al de genoemde dingen, ja alles in de natuur gebeurt ofwel
altijd op dezelfde manier, ofwel meestal, daar waar een effect van toeval nooit constant
hetzelfde kan zijn.” (Physica II, 8)
 Evolutieleer avant la lettre  je ziet altijd hetzelfde, bv. capybara – capybara –
capybara
 Houdt geen rekening met tijd, evolutie is niet zichtbaar in een mensenleven (evolutie
gebeurd in (tien/honderd)duizenden jaren)

Statisch perspectief: hylemorfisme (vorm <-> materie)

 = Je kijkt in substanties niet in veranderlijkheid, maar in het moment zelf –
hylemorfisme (< stof-vorm)
 Elke substantie (artefacten en blabla) bestaan uit vorm en materie + ze kunnen niet
los van elkaar bestaan
Bv. denk aan eender welk object en neem de essentie/bepaling weg, het enige wat
overblijft is materie – pure materie op zichzelf kan niet bestaan, zit overal in, maar is
bepaald. <-> vorm (!! Verschil <-> Plato !!) kan bij Plato op zichzelf bestaan (ideeën =
notie van vorm die op zichzelf bestaat), bij Aristoteles kan vorm niet op zichzelf
bestaan
 Transcendent (ideeën) <-> immanent (vorm) (P: vorm overstijgt zintuigelijke
werkelijkheid <-> A: vorm zit samen met materie in werkelijke substantie)
 Waarom moet er zoiets bestaan als idee? Vorm zit in ding zelf, er is geen
ideeënwereld nodig om vorm te maken (nuttelozen verdubbeling van werkelijkheid)

Kennis
 heeft betrekking op het universele (zowel P als A zijn het hierover eens <-> hoe
bestaat die?: apart <-> in de dingen zelf)
 via abstractie van de vorm
o de-materialiseren (mentale kopie maken)
o des-individualiseren (individuele zaken die dingen onderscheiden van elkaar
wegnemen)
 wat overblijft = vorm
 kennis = kennis van de vorm
o Mens = hebben rationele ziel
o Dieren = sensitieve ziel
o Planten = vegetatieve ziel

18
Dynamisch perspectief: act <-> potentie
 doel = volmaakte vorm
 actualisering = realisering van de vorm (groeien = het stillaan realiseren van de
rationele ziel)
 entelechie – de innerlijke voltooiing of volmaaktheid die inherent is aan een
organisme of een ding, en het vertegenwoordigt het uiteindelijke doel of de
bestemming waar iets naar streeft.
 Bv. Volwassenheid = volmaakte doel/volmaakte vorm bereikt hebben

Hoogste zijnde: vorm <-> materie, act <-> potentie

Goddelijke zijnde:
 pure vorm
o een entiteit die volledig vorm is zonder enige materiële component, volledig
actueel zonder potentie voor verandering, en perfect en onveranderlijk.
 pure act
o pure act (actus purus) zonder potentie, wat betekent dat het volledig actueel is
en geen potentie heeft om te veranderen.
 denkact
 zichzelf denkende denken (= het goddelijke zijnde)
o Het goddelijke zijnde engageert zich in de hoogste vorm van activiteit, die
volgens Aristoteles denken is. Echter, het denkt niet aan veranderlijke zaken,
maar aan het hoogste en meest volmaakte object, namelijk zichzelf.
 onbewogen beweger
o een eerste oorzaak moet zijn die zelf niet bewogen wordt, maar die wel de
oorzaak is van alle beweging in het universum.
o Geen schepping, scheppen betekent dat er God is die op een of ander
moment kan scheppen, maar dat niet doet = potentie, maar er kan geen
potentie zijn!!
 doeloorzaak
 het hoogste principe van het bestaan, de ultieme oorzaak van alles wat bestaat en de
bron van alle beweging en verandering in het universum.

Ethiek
 = studie van het moraal
 geluk = “hoogst mogelijke actualisering van de hoogste mogelijke vermogens
(rationele vermogens) van de mens”
 ‘weten dat’ vs. ‘weten hoe’

19
 o Ethiek is een kwestie van weten hoe, een deugdzaam mens weet hoe hij in
bepaalde situatie moet handelen.
o ‘Weten dat’ geldt voor de wetenschap
 poièsis vs. Praxis  Ethiek heeft betrekking op praxic
o Poièsis = productieve activiteit, dat wil zeggen het maken of produceren van
iets. Het omvat handelingen die gericht zijn op het creëren van iets buiten de
persoon zelf, zoals ambachtelijk werk, kunst of het produceren van goederen.
Poièsis wordt vaak geassocieerd met technische vaardigheden en expertise.
(iets doen met oog op het eindresultaat)
o Praxis = praktische activiteit of handelen dat gericht is op het bereiken van
het goede leven. Het is gericht op ethische en morele kwesties, zelfreflectie
en de zoektocht naar menselijke vervulling. (iets uitvoeren omwille van de
handeling zelf, bv. Koken omdat je graag kookt)
o geluk is datgene omwille waarvan we alles willen wat we willen, maar dat we
zelf niet willen omwille van iets anders, het laatste in een serie doelen.
 Geluk als bijproduct, bv. Je wilt op reis, muziek horen, geld verdienen,
vrienden hebben omdat ik daar gelukkig van wordt, niet omgekeerd =
geluk is laatste in een reeks doelen.
 Eudaimonia = een staat van menselijk leven waarin een persoon zijn volledige
potentieel realiseert en een vervuld en betekenisvol leven leidt.
o = geluk (hoogste moment voor mensen)
 via deugd

Deugd
 “Voortreffelijkheid (deugd) is dus een karakterhouding die ons in staat stelt een
keuze te maken die het midden houdt met betrekking tot ons, een midden dat
bepaald wordt door de rede, dat wil zeggen, zoals een verstandig mens dat zou
bepalen.”
 hoogste geluk = theoretische activiteit
 deugd hangt af van de situatie, bv. Liegen kan deugdzaam zijn
 deugd betreft midden, niet te veel, niet te weinig. Bv. Spaarzaamheid (tussen
spilzucht en gierigheid), dapperheid…

Probleem
 echt geluk = contempleren, echt geluk is dat van een filosoof

20
 Descartes
Moderniteit
Waarom stap van 4de eeuw v.Chr. naar 16de-17de eeuw?  er is een vorm van Continuïteit (=
Aristoteles), het model van wetenschap, metafysica is aristotelisch tot in de 16 de eeuw
(Aristoteles herontdekt in 13de eeuw, daarvoor vooral Platoonse filosofie)
 Platoonse en Aristotelische filosofieën geïntegreerd in Arabische wetenschap (door
contact met Arabieren op Iberisch schiereiland  herontdekking Aristoteles)

Tendensen die ervoor zorgen dat het Aristotelische model verdwijnt.

 Godsdienstoorlogen, bv. reformatie (opkomst protestantisme onder Luther) 
desacralisering natuur, afschaffing van alles instanties tussen gelovigen en god
(afbraak systeem van Katholieken want afbraak van Gods macht)
 Opkomst/groeiende nadruk nieuwe wetenschap (gaandeweg, Bacon) als escape uit
religieuze twisten (je kan discussiëren over God, maar je kan niet discussiëren over
bv. kilo’s, 1 kilo is 1 kilo)
 Opmars van het subject (meer en meer nadruk op mens, drager van kennis, wij
worden het middelpunt van alles, wij zullen het filosofische systeem dragen, “Je
pense donc je suis”)
 Wijsbegeerte ten dienste van wetenschap & subject
o rationalisme (Descartes)
o empirisme & scepticisme (Locke & Hume)
o kritisch idealisme (Kant)
o absoluut idealisme (Hegel)
o historisch materialisme (Marx)

21
Cosmographia – Peter Apian

Speculatieve wijsbegeerte:
 Model is geocentrisch met 4 elementen (water, vuur, aarde en lucht) = kwalitatief
verschillend (droog <-> vochtig, warm <-> koud)
 Werkt met perfecte cirkelvormigheid (alles wat zich boven de aarde afspeelt is
perfect cirkelvormig + eenparigheid (geen versnelling, geen vertraging)
 Afbeelding bekijken in 3D (het zijn sferen die in elkaar gestapeld zijn-
o Planeten, sterrenbeelden, God en de hemel langs de buitenkant (christelijke
toevoeging, niet van Aristoteles)
Middeleeuws Aristotelisch filosofie (elementen bewegen en zoeken hun juiste plaats, bv.
een steen is van aarde gemaakt dus valt naar beneden want daar bevindt zich het element
‘aarde’)

Nieuwe wetenschap:
Kritiek aristotelische natuurfilosofie (al in de oudheid)
‘moderne’ of nieuwe wetenschap – toepassen van wiskunde op de natuur is succesvol (<->
mag niet volgens Aristoteles: je mag niet principes uit ene wetenschap toepassen op een
andere  Aristoteles als model komt onder druk te staan). Kenmerken nieuwe wetenschap:
 observatie & experiment (A deed ook aan observatie, maar deed niet aan
hypothesen en experimenten, verificatie d.m.v. experiment)
 kwantitatief-mathematisch – de vorm waarin we alles uitdrukken, formules van de
wiskunde (mechanisering en mathematisering van het wereldbeeld)
 leidt tot ontstaan van denken in natuurwetten (natuur begrijpen en beheersen
a.d.h.v. formules) (“kennis is macht”)

22
Van geocentrisme naar heliocentrisme (zon = centrum van zonnestelsel)
 Ellipsen – Kepler ( Copernicus dacht in cirkelvormigheid en eenparigheid)
 einde onderscheid ondermaans vs. bovenmaans (als de aarde niet in het midden
staat, dan is het onderscheid tussen onder- en bovenmaans niet nuttig)

René Descartes (achtergrondinformatie)

Geboren in Descartes, studeerde aan jezuïetencolleges en studeert Aristotelisch filosofie -
behaalt bachelor in Rechten  kiest voor carrière in het leger
Krijgt 3 visioenen  droom 1 (verleden), droom 2 (heden: het moet anders), droom 3 (welke
weg moet ik volgen?  de wiskunde)

Context
Progressie wetenschap vs. stagnatie filosofie
 De wetenschap gaat vooruit, maar de filosofie is stil blijven staan (nog steeds
middeleeuws Aristotelische filosofie, methode van scholastiek, van middeleeuwse
universiteiten: veel aandacht voor autoriteiten) = gedateerd
 Descartes: ik moet kijken naar wat de wetenschap zo succesvol heeft gemaakt =
wiskunde (qua methode)

Wiskundige methode in de filosofie introduceren:

 analyse (axioma’s/postulaten = het is zo waar dat het niet meer bewezen moet
worden, bv. 0 is een getal)  (< van boven losmaken, is wat wiskunde doet: klimmen
naar hoogste principes )
 synthese (bewijzen) (< samenplaatsen, o.b.v. enkele axioma’s iets bewijzen)

Foel: mathesis universalis  universaliteit: het is universeel want het heeft wiskunde als
uitgangspunt
Uitgangspunt: rationalisme (vs. empirisme) (!! Komende 3 lessen = 3-luik)
 Geloven dat de zekerheid van de blablabla…  gebaseerd op ratio/rede
 Zintuigen vertrouwen als de ratio/rede dit toestaat
Descartes: als ik op zoek wil naar een eerste axioma, ga ik aan alles twijfelen totdat ik iets
vindt waar ik niet kan aan twijfelen (= axioma)
 Methode = twijfel

Methode
Methodische twijfel (le doute méthodique)
 Kan ik aan alles twijfelen?  dat gaat niet, we moeten uitzoomen, je moet twijfelen
aan de fundamenten, als ik eraan kan twijfelen, zet het opzij (weg ermee).

23
Universeel
 Auctoritates  kan ik eraan twijfelen? Ja! WEG ERMEEEE
 Zintuigen  kunnen je mislieden dus WEG ERMEE
 metafysische twijfel (hypothese malin génie)  vb. 2 + 2 = 4, kan ik daaraan
twijfelen? Ja – malin génie (kwaadwillige geest (onuitsluitbare hypothese) – die ons
ervan overtuigd heeft, die zo met ons verstand heeft geknoeid dat we denken dan
2+2 = 4 terwijl het eigenlijk 5 is)
Twijfel is een activiteit die zichzelf herbevestigd, ze wordt er niet door opgegeven, bv.
twijfelen aan de twijfel herbevestigd de twijfel – als je twijfelt over twijfel dan is er iemand
die twijfelt.  “je pense donc je suis”

Eerste zekerheid: cogito

 dat ik twijfel (het enige wat overblijft in de twijfel, is de twijfel)
 dat ik twijfel
o cogito, ergo sum of « je pense, donc je suis » (ergo en donc zijn geen logische
denkgevolgen – als er activiteit is, is een er een drager van die activiteit)
o dualisme (res cogitans vs. res extensa) – het denken <-> buitenwereld
 gesloten bewustzijn
o identiteit?
o prioriteit intellectuele activiteit

Het probleem van de brug

 analyse eerste zekerheid: idée claire et distincte
 logisch evident (helder)
 op zichzelf gekend – niets anders nodig om het te begrijpen
 bijkomende criteria
 ingeboren
 verwijst per definitie naar bestaan buiten cogito
 garandeert juistheid denken van buiten uit
 Probleem van de brug – denkend ding in contacten brengen met de buitenwereld

Tweede zekerheid: God (oplossing voor probleem van de brug)

 idée de l’infini ( we hebben dit allemaal in ons – op 2 manieren bekijken)
 logisch evident 
 op zichzelf gekend 
 ingeboren 
 verwijst per definitie naar bestaan buiten cogito ?
 garandeert juistheid denken van buiten uit ?

24
twee godsbewijzen: a posteriori en a priori
 A posteriori: vertrekt vanuit concept causaliteit (oorzaak moet minstens even groot
zijn als gevolg) (kennis vergaren vanuit waarneming/ervaring)
 A priori: kennis die wordt verkregen onafhankelijk van ervaring, of voordat men naar
de ervaring kijkt

Eerste godsbewijs: a posteriori (van gevolg naar oorzaak)

 causaliteit
 effect = idee van het oneindige
 We zijn contingent (we bestaan, maar we moeten eigenlijk niet
bestaan)  er moet een oorzaak/reden zijn voor ons bestaan
(causaliteit)
 Er moet een eerste oorzaak zijn, een onveroorzaakte oorzaak, die de
oorsprong van alle contingentie is.
 oorzaak ≥ gevolg
 cogito ≠ oorzaak
 Oorzaak ligt buiten mij  oorzaak = volmaakte oneindigheid = God
 Oorzaak moet minstens even groot zijn als gevolg: is het idee van oneindigheid een idee
binnen in mij?  kan niet want wij zijn eindig (oorzaak x gelijk aan gevolg) dus oneindigheid
bestaat buiten ons = God

Tweede godsbewijs: a priori

(godsbewijs uit middeleeuwen)  het bestaan van morele wetten en onze verplichting om
ze te gehoorzamen, wijst op het bestaan van een morele wetgever, oftewel God.
 analyse
 volmaaktheid oneindigheid
 wat niet bestaat, kan niet volmaakt zijn
 idee oneindigheid impliceert bestaan oneindigheid
 idee oneindigheid impliceert goedheid en waarachtigheid
God is datgene blabla (IQM) – God is het hoogste wat je kan denken (of je nu gelooft in god of
niet, het is het hoogste wat je kan denken)
 2 opties: IQM is iets in mijn hoofd (een concept) waar niets aan beantwoordt
buiten mij <-> waar wel iets aan beantwoordt buiten mij
Pls zie lesopname ik snap er niets van  
Wat niet bestaat kan niet volmaakt zijn want het mist iets, namelijk bestaan
Wat bestaat mist niet, want het bestaat, heeft al het goede
CONCLUSIE: 2 + 2 = 4

25
Idee van oneindigheid
 verwijst per definitie naar bestaan buiten cogito 
 garandeert juistheid denken van buiten uit  (zorgt ervoor dat de hypothese van malin génie
verdwijnt)
 † hypothese malin génie
 denken is gered, de buiten-wereld (nog) niet

Derde zekerheid: buitenwereld

 Is er een buitenwereld?
 Op zoek naar idée de l’étendu – iedereen van ons heeft een aangeboren concept van het
kwantitatieve
 logisch evident
 op zichzelf gekend
 verwijst naar buiten-wereld, maar bewijsbaar?
 représentations in cogito
 oorzaak ≠ cogito (je kan niet stoppen met bv. de prof te zien of te horen als hij
voor ons staat)
 oorzaak ≠ God (als God een voorstelling in m’n hoofd steekt van iets wat er
niet is, hij bedriegt mij  KAN NIET WANT DAN ZOU GOD NIET GOED ZIJN;
god is goed want hij is volmaakt, wat volmaakt is heeft alle kenmerken van
het goede, het slechte wordt gezien als een gebrek, als iemand slecht is dan
is hij niet volmaatk)
 oorzaak is derde substantie = iets dat buiten mij bestaat
 buitenwereld bestaat
 mediaat realisme

Bv. beeld je een miljoenhoek in  je kan het je niet inbeelden, maar je snapt wel wat het is, = puur
inzichtelijk

Conclusie
 Wat weet ik?  dat de wereld bestaat
 dankzij représentations
 dankzij causaliteit
 Ik wet dat de wereld is zoals hij in voorstellingen verschijnt
 dankzij God (God zou niet toestaan dat ik onware voorstellingen heb)
 wat de wereld is
 dankzij idée de l’étendu
 enkel zekerheid via kwantitatieve voorstellingen (<-> niet kwalitatief, hun
functionaliteit is iets anders, bv. kleuren dienen als waarschuwing (fluo geel-paarse
besjes eet je best niet op)
De Brug

26
 Locke & Hume
Filosofie = empirisme en scepticisme
John Locke
Bestudeerd werken van Descartes  deelt het uitgangspunt betreffende middeleeuwse
filosofie + zoektocht naar fundament (maar fundament verschilt: ratio <-> empirie)
Fundament achterhalen  reikwijdte, zekerheid…

“No innate ideas!”

 empirisme vs. rationalisme: fundament
 geen aangeboren ideeën
 <-> Descartes en Plato, ook kritiek op Aristoteles
 mind = “a white paper, void of all characters”
 simple ideas (sensations & reflections) -> complex idea
 Bv. kiwi = geen simple idea
 Simple idea is koud, ovaal, bruin, groen, zoet, zuur  worden gecombineerd tot een
complex idea
 Simple ideas ook door reflection (door te herinneren, vergelijken, abstraheren) 
gecombineerd door complex idea (de mind)
 Complex idea = mind want is hetgeen dat herinnert, vergelijkt,
abstraheert….
 primary & secondary qualities
 primary qualities - eigenschappen die inherent zijn aan het object zelf, ongeacht of
er een waarnemer is om ze waar te nemen. Deze kwaliteiten bestaan onafhankelijk
van onze perceptie en zijn objectief. (vorm, vastheid, aantal…)
 Secondary qualities - eigenschappen die niet in het object zelf aanwezig zijn, maar
ontstaan door de interactie tussen onze zintuigen en de primaire kwaliteiten van een
object. Deze kwaliteiten zijn afhankelijk van de waarnemer en bestaan alleen in de
perceptie van de waarnemer. (bv. Kleur, geur, smaak…)
 substance = “supposed but unknown support (drager) of those qualities we find existing”
 het onderliggende iets dat drager is van eigenschappen of kwaliteiten.

An essay concerning human understanding, c. ii

“Sommige mensen beschouwen het als vaststaand dat er bepaalde aangeboren principes in het
begrip zitten. Deze worden opgevat als primaire begrippen – letters die als het ware in de geest van
de mens zijn gedrukt – die de ziel ontvangt wanneer zij voor het eerst ontstaat, en die zij daarmee in
de wereld meebrengt. Ik zou elke eerlijke lezer kunnen laten zien dat dit verkeerd is als ik kon laten
zien (zoals ik hoop te doen in dit werk) hoe mensen alle kennis kunnen verkrijgen die ze hebben, en
tot zekerheid over sommige dingen kunnen komen, puur door gebruik te maken van hun kennis.
natuurlijke vermogens (= zintuigen), zonder hulp van aangeboren opvattingen of principes.”
 kennis stamt af van de zintuigen (aangeboren ideeën van Descartes zijn niet nodig)

“Als we aandachtig naar pasgeboren kinderen kijken, vinden we weinig reden om te denken dat ze
veel ideeën met zich meebrengen in de wereld. Behalve misschien enkele vage ideeën over honger
en dorst, en warmte, en wat pijn, die ze misschien in de baarmoeder hebben gevoeld, lijken ze
helemaal geen vaste ideeën te hebben - en vooral geen ideeën het matchen van de woorden waaruit
de universele proposities bestaan waarvan men denkt dat ze aangeboren zijn. We kunnen zien hoe

27
ze geleidelijk aan meer ideeën krijgen, wat ze alleen doen door ideeën te verwerven die voortkomen
uit ervaring en het observeren van dingen.”
 emoties zijn gebaseerd op zintuigen

“Als enig idee aangeboren kan worden voorgesteld, kan het idee van God, net als alle andere, om
vele redenen zo worden gedacht; omdat het moeilijk voor te stellen is hoe er aangeboren morele
principes zouden moeten zijn, zonder een aangeboren idee van een godheid... Want de zichtbare
kenmerken van buitengewone wijsheid en macht verschijnen zo duidelijk in alle werken van de
schepping, dat een rationeel wezen, dat maar er serieus over na te denken, kan de ontdekking van
een Godheid niet missen.”
 God = een concept/idee dat te herleiden valt tot zintuigelijke waarnemingen

Hume – Scepticisme
 enkel impressions
 drie problematische intuïties/aannames (niet gebaseerd op bewijs, hypothese) van Locke:
o Mind  heeft Locke argumenten om een ‘mind’ te imponeren? Je mag niet
aannemen dat er een Mind is. Het zou kunnen, het zou kunnen van niet.
o Substance  geen bewijs voor een substantie: (de qualities bestaan misschien)
o causality (custom & habit)  oorzaak-gevolg in systeem van Locke: simple ideas zijn
gevolgen van qualities (grote rol van causaliteit). Hume: Wat is causaliteit?
(Aristoteles: oorzaak = verklaringsgrond) Waar komt de notie van causaliteit van?
Wat is het fundament ervoor?
 wetenschap in crisis? subject, object, causaliteit

Causaliteit
“Alleen de ervaring stelt ons in staat het bestaan van het ene uit het andere object af te leiden. De
aard van deze ervaring is de volgende. Zo herinneren we ons een object dat wij vlam noemen en het
voelen van die gewaarwording die wij hitte noemen. Wij halen ons bovendien voor de geest, dat er in
het verleden tussen hen een vaste samenhang is geweest. Zonder verdere ophef noemen we de een
oorzaak en het ander gevolg en leiden het bestaan van het een uit de ander af.” (Treatise I, 3, vi)

Waar komt causaliteit vandaag?  uit ervaring, bv. zal de prof. volgende week een kostuum
aanhebben? Wij zouden zeggen ja omdat hij tot nu toe elke week een kostuum aan heeft gehad. 
is geen geldig argument, het zou even goed kunnen dat hij geen kostuum aanheeft.

“Welnu, daar de geest een gevolgtrekking kan maken over een bepaalde oorzaak en zijn gevolg na
slechts één experiment, en daar één voorval nooit tot gewoontevorming kan leiden, zou men
kunnen denken dat een overtuiging in dit geval niet geacht kan worden een product van de macht
der gewoonte te zijn. Maar dit probleem, dat we slechts één proef hebben ten aanzien van één
gevolg, verdwijnt omdat we miljoenen andere hebben om ons te overtuigen van de stelregel dat
gelijke objecten in gelijke omstandigheden altijd dezelfde gevolgen zullen veroorzaken.” (Treatise I, 3,
viii)

Bv. Er wordt gevraagd om je hand in een bokaal te steken met een nieuwe vloeistof erin. Het doet
veel pijn.  Als er wordt gevraagd om je hand een tweede maal in de bokaal te steken, zeggen we
nee, omdat we ervan uitgaan dat het weer zal pijn doen.

28
Causaliteit = samen voorkomende dingen uit het verleden  Hume: het is niet omdat ze samen
voorkomen, dat ze daarom oorzaak-gevolg zijn.

A treatise of Human Nature - “Als een mens als Adam geschapen zou zijn met de volle kracht van
begrip, zonder ervaring, zou hij nooit de beweging in de tweede bal kunnen afleiden uit de beweging
en impuls van de eerste. Het is niet iets dat de rede in de oorzaak ziet, waardoor we het gevolg
kunnen afleiden.” (een mens die nog nooit een zintuigelijke waarneming heeft gehad.)

Causale inferentie (2 afleidingen gebaseerd op causaliteit)

 van waargenomen oorzaak naar niet waargenomen gevolg
o gegrond in verleden
o Inductieprobleem:
Vb. er wordt gevraagd om je hand boven het vuur te houden en je zegt nee
omdat je je kan verbranden. (niet waargenomen gevolg = hitte van het vuur)
Probleem = gegrond in het verleden, enige argument is ‘het is altijd zo
geweest’  inductieprobleem (van het particuliere naar het algemene), vb. je ziet 1
2 3 4 5 witte zwanen  alle zwanen zijn wit (= universele uitspraak – je zou alle
zwanen die bestaan, hebben bestaan en zullen bestaan in 1 oogopslag moeten zien
= niet verifieerbaar dus kan niet)
 van waargenomen gevolg naar (principieel) niet-waarneembare oorzaak
o ongegrond
o natuur > rede (natural belief)
o Vb. wanneer je spreekt over de buitenwereld: simple idea is gevolg van qualities (=
iets uit te buitenwereld). Het bestaan van de buitenwereld berust op causaliteit en is
dus onzeker
 !! Hume zegt niet dat causaliteit niet bestaan, maar zegt dat het niet bewezen kan worden !!
 Wat zeker is = de analytische uitspraken van de wiskunde

Vork van Hume

“Alle objecten van de menselijke rede of onderzoek kunnen uiteraard in twee soorten worden
verdeeld, Relations of Ideas en Matters of Fact. Tot de eerste soort behoren de wetenschappen
meetkunde, algebra en rekenen. … Dit soort stellingen kunnen ontdekt worden door louter de
werking van het denken, zonder afhankelijkheid van wat waar dan ook in het universum bestaat. …
Feitelijke kwesties, die de tweede objecten van de menselijke rede zijn, worden niet op dezelfde
manier vastgesteld; noch is ons bewijs van hun waarheid, hoe groot ook, van dezelfde aard als het
voorgaande. Het tegendeel van elke feitelijke kwestie is nog steeds mogelijk; omdat het nooit een
tegenstrijdigheid kan impliceren”
 Er zijn 2 soorten uitspraken: de ene zijn zeker (analytisch: op grond van de informatie zelf)
<-> synthetische uitspraken zijn niet altijd waar

Relations of Ideas  de kennis die voortkomt uit de logische of wiskundige relaties tussen
concepten. Deze kennis is a priori, wat betekent dat ze onafhankelijk van ervaring kan worden
verkregen en gebaseerd is op de zuivere rede. (analytisch)

Matters of Fact  uitspraken over de werkelijkheid die we alleen kunnen kennen door middel van
zintuiglijke waarneming en ervaring. A posteriori (afhankelijke van ervaring en waarneming),

29
gebaseerd op empirische gegevens en observaties en gebaseerd op inductief redeneren (op basis
van eerdere ervaringen)

Waarheid vs. Waarschijnlijkheid

 nieuwe wetenschap onderuithalen omdat het berust op causaliteit.

Filosofisch woordenboek
 rationalisme: de zekerheid over de werkelijkheid buiten ons wordt verworven door de rede
(ratio) en niet door de zintuigen
 empirisme: de zekerheid over de werkelijkheid buiten ons wordt verworven door de
zintuiglijke waarneming (empirie) en niet door de rede
 scepticisme: we moeten elk definitief oordeel over de relatie tussen zijn en denken
opschorten, omdat daarover niets met zekerheid te zeggen valt

Descartes, Locke & Hume

Immanuel Kant
Achtergrondinformatie
 ° 1724 in Pruisen (hedendaags Rusland)
 Zoon van zadelmaker en groeide op in sterk religieus gezin
 Studeerde filosofie, theologie, wiskunde en natuurkunde
o Werd even thuisleraar en privédocent

30
  Anekdotes: stiptheid (zou elke namiddag op hetzelfde tijdstip een wandeling door
het stad maken – zou maar eenmaal die wandeling hebben gemist omdat hij
verdiept was in het verlichte werk van Rousseau)
 Groeide op in periode van de Verlichting
Context
Aufklärung – werk over de verlichting
“Verlichting is het uittreden van de mens uit de onmondigheid die hij aan zichzelf te
danken heeft (onvermogen tot spreken dat we over onszelf hebben opgeroepen).
Onmondigheid is het onvermogen om zich van zijn verstand te bedienen zonder de
leiding van een ander. … Sapere aude. (Was ist Aufklärung? §1)
 Durf je verstand/rede te gebruiken en daarvoor hoef je geen andere bevoogdende
instanties te hebben (~motto van de verlichting)

rede-lijkheid (Kant onderzoekt die redelijkheid: wat is het? Waar is het werkzaam? Tot
hoever reikt die redelijkheid?
 theoretische kennis = wetenschap
o Kritik der reinen Vernunft – kritiek over zuivere rede: onderzoek van rationaliteit
binnen de wetenschap – Wat kan ik kennen? Wat kan ik niet kennen?
 redelijkheid handelen = moraliteit
o Kritik der praktischen Vernunft – domein van de ethiek: Wat moet ik doen? Wat
is goed/slecht? Wat mag ik hopen/verwachten
 Schreef ook 3de kritiek over oordeelsvermogen (onderzoek naar schoonheid) (wordt
niet besproken binnen de cursus.
 Kritiek < Grieks: ‘grens/lijn trekken’: wat valt erbinnen (Wat kan ik kennen?) – wat
valt erbuiten (Wat kan ik niet kennen?)
 Rede die kritiek uitvoert, maar is tegelijk ook voorwerp van de kritiek
kritisch = noodzakelijke mogelijkheidsvoorwaarden  Wat zijn noodzakelijke voorwaarden
om van kennis te kunnen spreken

Uitgangspunt
 rationalisme vs. empirisme
 scepticisme (causale inferentie)
 hoe is wetenschap mogelijk?
o universele en noodzakelijke ware uitspraken
 classificatie van uitspraken (van Hume):
Volgens Kant mist de vork van Hume een tand
Oordeel = uitspraak/statement waarbij een subject verbonden wordt aan een
predicaat, bv. water (subject) kookt op 100°C (predicaat)
Analystisch = je haalt et uit de definitie zelf
31
 Synthetisch = je heeft nieuwe informatie niet op grond van de definitie
A priori = universeel geldig, noodzakelijk waar zonder aan de zintuigen te moeten
worden getoetst
A posteriori = via de zintuigen
Classificatie:
o synthetisch a posteriori – oordeel, nieuw info, o.b.v. zintuigen (bv. micro is
zwart)
o analytisch a priori – definitie uitspraak, o.b.v. definitie, universeel geldig
o synthetisch a priori - oordeel, nieuw info, universeel geldig
 hoe zijn synthetisch a priori-uitspraken (= tand die ontbreekt bij Hume volgens Kant)
mogelijk?
 Niet op grond van definitie, maar wel universeel geldig, bv. water kookt op 100°C
(water kookt altijd op 100°C (is altijd waar), maar komt niet uit de definitie van water,
overstijgt het zintuigelijke (je kan niet altijd testen met je zintuigen of water altijd
kookt bij 100°C)
 Hoe zijn synthetische a priori-uitspraken mogelijk? Kan ik ze legitimeren?

Descartes, Locke & Hume

= probleem van waaruit Kant vertrekt

Copernicaanse revolutie (!!)

“Totnogtoe nam men aan dat al onze kennis zich moest richten naar de objecten, maar alle
pogingen om over deze iets a priori door begrippen te weten te komen en zo onze kennis te
vermeerderen, gingen onder deze vooropstelling te gronde. Laten we daarom eens
proberen of we niet meer vooruitgang met de opgaven van de metafysiek zouden maken,
indien we aannemen dat de objecten zich naar onze kennis moeten richten.” (Kritiek der
reinen Vernunft, p. xvi)
 actieve rol van het subject in kennisverwerving
Je hebt een cogito/mind met daarin representation/simple ideas die weergaven zijn van
objecten uit de buitenwereld die zich aan ons projecteren = model van passiviteit (wij zijn

32
passief ten aanzien van objecten, bij kennis gebeurd er niets van onze kant, ondergaan)
(traditionele model)
Kant – (wat Copernicus heeft gedaan binnen astronomie, doen Kant in filosofie (volgens
Kant zelf)
 Model van Ptolemaeus (geocentrisme) houdt geen rekening met rol van de
mens/ander perspectief
 Model van Copernicus houdt wel rekening met rol van de mens, je kan op een andere
planeet gaan staan en het model klopt nog steeds
Aanname dat objecten zich naar onze kennis moeten richten – zoektocht naar actieve rol
van het subject in kennisverwerving –
 Op andere manier naar kennis gaan kijken

= perspectief wissel van realisme naar idealisme

Methode
 beginstandpunt:
o minimaal standpunt = subject
 Je kan niet sceptisch zijn, zonder een scepticus  altijd mogelijkhied
van een minimaal subject/minimaal standpunt (er is altijd een
aanknopingspunt, niet per se een mind, maar IETS)
o objectief vs. subjectief  je kan niet claimen dat er subjectieve ficties zijn,
zonder te geloven in objectiviteit
 Kant wil aantonen hoe het subject objectief = aantonen dat de manier
waarop u en ik waarnemen, voor ons beiden hetzelfde is (wil
causaliteit legitimeren in het subject zelf.
o subject (= wij mensen als kennend wezen) = objectief (= voor iedereen op
dezelfde manier
 methode: transcendentaal (kijken naar manier waarop en niet naar inhoud)
standpunt – de manier waarop wij tot kennis komen is dezelfde
o Verschil transcendent (zintuigelijke overtuigend) <-> transcendentaal
(specifieke vorm van onderzoek waarop je kijkt naar de manier waarop.)
 manier waarop de dingen worden gekend (formeel)
o a priori (universeel geldig en noodzakelijk waar) mogelijkheidsvoorwaarden
 doel: komen tot de a priori-voorwaarden van objectieve rationele kennis

Transcendentale esthetiek
Fase 1 (waarneming)
 aisthèsis, esthetica, waarneming (zintuigelijke waarneming in klassieke context)

33
  prikkels -> gewaarwording (Empfindung) (is passief)  begin van kennis is passiviteit
(je wordt iets gewaar) (<-> is nog geen waarneming)
o Bv. Kan je een waarneming voorstellen zonder duur? Kan je een waarneming
voorstellen die nergens is? Kan je tijd en ruimte zelf waarnemen?
o Tijd en ruimte = essentiële delen van een waarneming, maar zijn zelf niet
waar te nemen
 gewaarwording + tijd en ruimte = waarneming (Anschauung)
o Waarneming = gewaarwording ordenen in tijd en ruimte  kiem van actieve
rol (subject doet iets in de waarneming zelf)
 a priori-vormen van de waarneming
 °reken- en meetkunde

Diagram:

 (van links naar rechts) Er is iets dat prikkels uitzendt, wij ondergaan, maar tijd en ruimte
ordenen tot een waarneming (je kan onmogelijk iets waar te nemen die nergens zijn of geen
duur hebben)
= eerste stap
Tijd en ruimte bestaan misschien ook in de buitenwereld (niet alleen in subject), maar dat
kunnen we niet weten
 verstand bewerkt Anschauung tot kenobject
 a priori-vormen van het verstand = categorieën (Descartes) (kwaliteit, kwantiteit,
relatie en modaliteit)
 “Gedanken ohne Inhalt sind leer, Anschauungen ohne Begriffe sind blind.”
 Twee dingen noodzakelijk voor kennis – categorieën en waarnemingen (allebei
nodig)
 Anekdote: bv. frietsnijder – wat heb je nodig om een friet te maken (=kenobject)
 aardappel (waarneming) en het raster van de frietsnijder (categorieën)
o Zonder raster geen kenobject, zonder aardappel geen kenobject – ALLEBEI
NOODZAKELIJK
 “Das Ding an sich ist ein Unbekanntes.”

34
  transcendentaal subject / Ich denke / transcendentale eenheid van apperceptie
(zelfwaarneming die bij elke waarneming aanwezig is?)
o Datgene wat tijd en ruimte en de 12 categorieën oplegt aan de prikkels die
binnekomen.
o Zie lesopname
 Waarneming ordenen in categorieën = zaken die in het subject aanwezig zijn, als
structuur. Structuren die wij gebruiken om waarneming te analyseren  kenobject
(zie diagram)
Diagram:

 Synthese empirialisme en rationalisme, maar switch (van Copernicaanse Revolutie) is

cruciaal!!
Ding an Sich = hetgene wat de prikkels uitzend = onkenbaar  Wij mensen hebben een bril
op die onze kijk op werkelijkheid vormt, die bril = tijd, ruimte en categorieën, we kunnen die
bril niet afzetten
 Is de werkelijkheid los van ons hetzelfde als de werkelijkheid op zichzelf, buiten ons
dezelfde? Kunnen we niet weten (we kijken altijd vanuit die structuren/categorieën naar de
werkelijkheid) = kern van idealisme.

Groep categorieën = relatie (bevat 3/12 categorieën)

• Oorzaak-gevolg < Hume  voor kant is o-g wel legitimeerbaar (gaan terug op
categorieën)
• Substantie-accident < Aristoteles  verschil tussen Aristoteles en Kant: realisme (A):
cat. = logica (structuren van het denken/taal/spreken) en ontologica (structuren van
werkelijkheid  subs.-acc is een structuur in denken en taal, maar bestaat ook in

35
 werkelijkheid <-> kritisch idealisme (K) = subst. –acc. Is structuur van het denken,
komt voor in de vorm van vooroordelen, maar we kunnen niet weten of het in de
werkelijkheid ook bestaat)
 vergelijkingsvraag over deze leerstof? Vergelijk de structuur van de categorieën van
verschillende filosofen, niet louter deze filosoof had bv. 10 categorieën en de andere had er
12…
Wisselwerking hoef je niet te kennen

Transcendentale dialectiek
 eenheid in veelheid kenobjecten
 Vernunft, zuivere rede (<-> verstand)
 transcendentale ideeën: Ziel/Ik (tegenhanger t.o.v.. transcendentale object), Wereld,
God (oorsprong)  3 ideeën, maar er is geen kennis over mogelijk want er zijn geen
prikkels (geen input) = domein van de metafysica
o Doen alsof er wetenschap over mogelijk is <-> K: metafysica is een
onmogelijke wetenschap (kennis over de ziel, wereld en god is onmogelijk 
vallen buiten het domein van kennis)
 theoretisch agnosticisme = kennis van (een) hogere macht(en) niet zeker kan zijn,
omdat deze niet (met de wetenschappelijke methode) te bewijzen is
 transcendentale schijn: als je toch probeert kennis op de doen over de ziel, de
wereld en een God dan val je in transcendentale schijn (pseudoweten)
 metafysica is onmogelijke wetenschap

Ethiek: kritiek van de praktische rede

 mogelijkheidsvoorwaarden binnen ethiek  hoe is een morele wet mogelijk? Hoe
kan ik die legitimeren?
o Als je nadenkt over morele wetten, dan doen die zich voor als plichten
(deontologische ethiek/plichtsethiek). Plicht doet zich voor als absoluut, bv.
je mag niet liegen  onvoorwaardelijk, absoluut, geen uitzonderingen op de
regels)
o Niet extern legitimeren, maar intern, op basis van eigen rationaliteit
 uitgangspunt: morele feit, plichtsbesef (categorisch, absoluut), vb. ‘je mag niet
liegen, je mag niet moorden’
 hoe is het morele feit mogelijk?
 Categorische (onvoorwaardelijk) imperatief (gebod/verbod): Hoe weet ik of een
maxime (morele regels geen categorische imperatief is? Voorwaarden voor
categorische imperatief:
“de wet die de rede zichzelf onvoorwaardelijk oplegt en waarmee ze haar handelen
onderwerpt aan de eis tot universaliteit.”

36
 o Universaliseerbaar  er ontstaat een tegenstelling - Als je er niet meer vanuit
gaat dat iemand anders de waarheid spreekt, dan kan je niet liegen
 Kan je je inbeelden dat je bv. alle 3-jarige meisjes laat verdrinken? Ja.
Is het universaliseerbaar als willen? Nee (we willen dat niet)
o mens nooit middel, altijd doel – bv. er wordt een vliegtuig gehijacked en wil
een aanslag plegen op bv. een stadion  schakel je het vliegtuig met de
passagiers uit om de aanslag te voorkomen? Kant: NEEN, je mag de mensen
niet instrumentaliseren.
Bv. Trolley-probleem (treinwagon)  een wagon rijdt op het spoor – op het
ene spoor liggen 5 mensen vastgebonden, op het andere spoort ligt 1
persoon vastgebonden. Als je niet aan de hendel trekt sterven er 5 personen,
als je het wel doet, sterft 1 persoon. Wat doe je?
Kant – niet aan de hendel trekken, want dan instrumentaliseer je de mensen,
je ziet ze enkel qua som.
Idem met fat man – zou je dikke man op het spoor duwen om de trolley te
stoppen, om 5 mensen te redden  verschil met vorige stelling: hier ga je
actief iemand op het spoor duwen <-> vorige stelling: je duwt niemand actief,
het is een gevolg van aan de hendel te trekken.
o Autonoom – je hebt zelf de wet gesteld, je luistert er niet naar omdat iemand
anders het heeft opgesteld
 Wat als er 2 categorische imperatieven clashen  ze zijn niet flexibel
 vervullen van de plicht (uit plichtsbesef) -> geluk
o Plicht moet je vervullen uit het plichtsbesef, leidt tot geluk
o Hoogste goed = vervullen van ALLE categorische imperatieven  leidt tot
geluk
 hoogste goed = volmaakte zedelijkheid = praktische realisering geluk
o Ideaalbeeld van een mens die onder elke omstandigheden altijd de
categorische imperatief naleeft
o Onmogelijk realiseerbaar door ons, de mensen hier op aarde.
o Als we toch geloven dat we dat kunnen realiseren (categorische imperatieven
richten ons naar het hoogste goed)  geloof dat er een dementie is waarin
men onsterfelijk is en hoogste goed kan kennen + geloven dat er een
instantie is die mij die beloning/geluk kan schenken (= God) + elk ethisch
systeem staat of valt met het geloof in vrijheid van keuze (het heeft geen zin
om iemand te straffen/belonen als je zelf niet kan kiezen iets te doen; ethiek
zonder geloof in vrije wil kan dus niet)
 postulaten van de praktische rede  3 zaken die je aanneemt als waar, maar die je
niet kan bewijzen:
o onsterfelijkheid van de morele persoon + moreel wezen is vrij

37
 o bestaan van God
o Vrijheid van keuze
 metafysica is onkenbaar, maar wordt ervaren in de ethiek (als postulaat)
 link tussen de twee werken (kritieken) - ‘Wat moet ik doen?’ hangt samen met de
vraag ‘Wat mag ik hopen?’  een god/hiernamaals/hoger goed… dat je aanneemt
binnen een ethiek, wat je ethiek mogelijk maakt

Hedendaagse tijd – Friedrich Nietzsche

Einde van de moderniteit
 revolutie, grenzen geloof in wetenschap & onttroning subject
 hedendaagse continentale wijsbegeerte
o nihilisme (Nietzsche)
o fenomenologie (Husserl)
o existentiële fenomenologie (Heidegger)
o existentialisme (Sartre)
o deconstructie (Derrida)
 hedendaagse analytische wijsbegeerte
o Wittgenstein I & II

Revolutie en wetenschap
 Industriële revolutie op Europese vaste land in 19 de eeuw -> leidt tot notie van
massaproductie -> nadeel: overproductie (vraag en aanbod niet in evenwicht ->
prijsdaling -> verpauperd proletariaat (bezitten niets behalve kinderen) (wat je ook
doet door doen met productie/productie stilleggen  leidt tot armoede) -> leidt tot
verschillende revolutie (1830, 1848, Russische Revolutie?) -> welvaartsmaatschappij
 kennisexplosie (Darwin, Mendel)
 begin 19e eeuw: positivisme (Auguste Comte) – enorm geloof in wetenschap,
positivisme = nadruk/ geloof in posita (gegevens, feiten, a posteriori zaken)
Loi des trois états (proces van volwassen worden) :
o theologisch/fictief stadium (fetisjisme, polytheïsme, monotheïsme) -
voordien verklaringen a.d.h.v. goden
o metafysisch/abstract stadium (deïsme) (jeugd/adolescenties = 18 de eeuw) –
deîsme: geloof dat er een god is die werkelijkheid heeft gecreëerd als
horlogemaker, maar houdt zich voor de rest afzijdig (grijpt niet in/minder
persoonlijk) (deus sive natura)
o wetenschappelijk/positief stadium – volwassenheid: geloof dat het weten
gemodeleerd moet worden naar de wetenschap

38
  eind 19e eeuw/20ste eeuw: † vooruitgangsgeloof – model komt onder druk te staan:
vb. wetenschap, technologie etc. kan ook uitmonden in bv. holocaust (= radicaal
doorgedreven technologie, vernietiging van mensen op industriële wijze),
atoombom…

Onttroning van het subject

Romantiek:
 Subject centraal in moderniteit komt onder druk te staan in zake van transparantie
ervan  tegenreactie van romantiek: nadruk op gevoel ipv. Rede/ratio <->
individu/subject blijft centraal maar focus verschuift naar gevoel.

‘Meesters van het wantrouwen’

 Karl Marx (19de E)
Subject problematiseren: je ziet dat in 19 de E dat iemand bv. arbeider niet
overeenstemt met ideale mens = moment van verscheurdheid (vervreemd van de
ideale persoon)  als je kijkt naar economische sfeer is er geen sprake van
gelijkheid, vrijheid of broederlijkheid  vervreemding verklaring a.d.h.v.
geschiedenis en materialisme:
Suprastructuur (= de ideologie: politiek, religie, filosofie) en infrastructuur (=
arbeidsmiddelen/krachten en organisatie ervan) – juiste manier om te begrijpen wat
er gebeurd in infra, spiegelt af wat er in supra afspeelt <-> suprastructuur neiging om
infrastructuur te ondersteunen
o Vervreemding ontstaan door arbeid: op zich niet problematisch, mens =
homo faber (arbeidend wezen), probleem ontstaat door kapitalisme: je
begint met geld (kaptiaal, bezit met als doel meer bezit te creëren) , je
investeerd met als doel om te eindigen met geld (G – W – G) (<->
communisme W – G – W)  leidt tot uitbuiting + arbeider heeft geen relatie
meer met wat hij/zij maakt/produceert
 Nietzsche
 Freud
o Spreekt over driften (zie lesopname  ) we zijn niet veel meer dan een
ongecontroleerde bundel driften/blinde energieën
o 2 driften: seksuele (niet enkel in seksualiteit, bv. ook in eten/drinken/… tot je
lichaam het begeeft) drift en zelfbehoudsdrift – enkel en alleen
geïnteresseerd in vereniging = lust  spanning moet tot 0 herleidt worden
(zeroreductie), anders in staat individu te vernietigen in het streven naar lust.
Drift die zich op elk object kan vastklemmen.
Menselijke psyché bestaat volgens Freud uit:
o Ich/Ego = Schors, laag tussen de driften en de buitenwereld

39
 o Es = het onbewuste deel van de geest, dat wordt geregeerd door de driften
en instincten, en het werkt volgens het principe van directe bevrediging
zonder rekening te houden met de realiteit of sociale normen.
o Uber-ich = interiorisering van de normen en waarden die je bij je opvoeding
hebt meegekregen
 (Darwin)

°menswetenschappen (model exacte wetenschappen) = gedragswetenschappen die mens

bestuderen (mens bestudeert en wordt bestudeerd  mens wordt ‘dubbelwezen’

Voorbeeld van conformiteitsexperiment van Solomon Asch (hangt samen met het idee van
Peer Pressure:
 Welke lijn komt het meeste overeen met het voorbeeld? Als iedereen voor jou het foute
antwoord geeft, dan ben je zelf ook meer geneigd om fout te antwoorden).

Forer-effect
“Je wil graag dat anderen je aardig vinden en bewonderen, maar bent ook geneigd tot
zelfkritiek. Hoewel je karakter enkele zwakheden vertoont, kan je die doorgaans goed
compenseren. Je hebt een aanzienlijk ongebruikt talent waar je geen profijt van trekt. Je
straalt discipline en zelfbeheersing uit, maar van binnen ben je nogal eens een onzekere
tobber. Soms twijfel je er ernstig aan of je wel de juiste beslissing hebt genomen of juist
hebt gehandeld. Je houdt van enige afwisseling en het zint je niet als regels en beperkingen
je bewegingsvrijheid indammen. Je gaat er ook prat op een onafhankelijk denker te zijn en
neemt niet zomaar iets van anderen aan. Maar uit ervaring weet je dat het niet verstandig is
jezelf al te zeer bloot te geven. Je kunt extravert, vriendelijk en gezellig in de omgang zijn,
maar ook introvert, behoedzaam en gereserveerd. Sommige verlangens van je zijn tamelijk
onrealistisch.”
 toont aan dat subject niet zo in controle is als moderniteit doet lijken.
 de neiging van mensen om vage en algemene persoonlijkheidsbeschrijvingen als zeer
nauwkeurig en persoonlijk relevant voor henzelf te beschouwen, zelfs als deze
beschrijvingen op iedereen van toepassing zouden kunnen zijn. (o.a. gebruikt bij
astrologie/horoscoopvoorspellingen)

40
 Ook aanwezig in de kunst? (zie ppt.)

Wijsgerige revolutie
Kritiek op Hegel:
 weergaloos systeem
 geen aandacht voor concrete existentie
Nieuwe klemtonen (te zien in komende lessen):
 leefwereld
 eindigheid
 statuut wetenschappelijke rationaliteit
 het andere
 Taal – hoe bepaalt taal de werkelijkheid: is het een weergave van de werkelijkheid?
Een reflectie ervan? Hoe spreken we ons uit over datgene dat we niet kunnen
vatten? Taal bepaalt hoe de werkelijkheid aan ons verschijnt.

Kierkegaard, De herhaling, 68:

“Men steekt de vinger in de aarde om te ruiken in wat voor land men is, ik steek de vinger in
het bestaan – het ruikt naar niets. Waar ben ik? Wat wil dat dan zeggen: de wereld? Wat
betekent dat woord? Wie heeft mij met bedrog het geheel binnengelokt, en laat me nu daar
staan? Wie ben ik? Hoe ben ik de wereld binnengekomen; waarom heeft men mij niet vooraf
gevraagd, waarom heeft men mij niet eerst bekend gemaakt met zeden en gewoonten,
maar mij in het gelid gezet als was ik door een mensenhandelaar gekocht? Hoe ben ik
deelnemer geworden in de grote onderneming die men werkelijkheid noemt? Waarom
moet ik deelnemer zijn? Is dat niet een zaak van een vrij besluit? En in het geval ik
genoodzaakt ben het te zijn, wie is dan de verantwoordelijke chef...?”

Friedrich Nietzsche – cultuurkritiek

Egypticisme & Hinterweltler -> monotonotheïsme
 Egypticisme verbonden aan mummies (= dood, maar wordt tegelijk ook aanbeden) =
wat filosofie met werkelijkheid doet - werkelijkheid gedood, en dan gaan
aanbidden/gaan beschouwen als de echte werkelijk  je creëert een achterwereld.
 Leidt tot het monotone – verhoging van het hoogste principe (echte wereld =
vergaat niet etc.  wordt aanbeden)
Rationaliteit is decadentie
 Rationaliteit: alles proberen in begrippen = verval, weigering dat werkelijkheid
ontsnapt?
 = vernietiging van de werkelijkheid
Zwak/reactief nihilisme
 verstand vs. wil

41
  ziel vs. lichaam
 kosmos vs. chaos
 zijn vs. worden
Dubbele oorzaak: Platonisme & joods-christelijke traditie

Platonisme:
 tragedie: apollinische (Apollo god van orde) vs. dionysische (Dionysos god van de
wijn, roes, alles buiten de orde)  2 principes die samenwerking, het proberen van
het ene boven het andere te nemen leidt tot tragedie
 vb. Euripides’ Bacchanten (= mensen die zich overgeven aan Dionysos/Bacchus):
o Pentheus (heerser van Thebe, vertegenwoordiger van apollinische, wil
orde/structuur) vs. Dionysos
o Uit het oosten komt een sekte uit het Oosten die wordt geleid door Dionysos
(weten x dat het Dionysos is)
o Pentheus niet tevreden – wil Dionysos gevangen nemen maar is een god dus
kan niet
o Er komt een bode vertellen dat alles vrouwen van de stad meedoen aan de
orgieën van Dionysos  Pentheus wil alles stoppen, maar Dionysos overtuigt
hem om verkleed als vrouw naar de orgieën te gaan kijken  Pentheus klimt
in boom om de scene te zien  Dionysos beschuldigd hem van voyeurisme
en de razende vrouwen verscheuren hem
 Moraal: exclusieve keuze voor apollinitische of dionysos kan NIET.
 polis vs. natuur

Joods-christelijke traditie:
 Misgelopen op vlak van moraal:
o Oorspronkelijke moraal = herenmoraal met simpel onderscheid tussen goed
(wat assertief is) en slecht.
o joods-christelijk traditie leidt tot inversie – wat vroeger slecht was (lijdzaam
ondergaan) wordt nu goed (bv. Jezus aan het kruis) en wat vroeger goed was
wordt slecht. = slavenmoraal (het goede is degene die ondergaat, zich
beheerst…)
o Vernietiging van traditionele moraal

Remedie
Umwertung aller Werte
 Remedie = omkeren van alle waarden – terugkeer naar herenmoraal (goed =
assertief <-> slecht = lijdzaam) en eerherstel van dionysische (pad van enkel
apollinische moet achterwege gelaten worden)

42
  dionysische/tragische
 Herrenmoral
Wille zur Macht
Sterk/actief nihilisme (amor fati)
“Gott ist tot” -> Uebermensch (kameel, leeuw, kind)
 filosofie is stukgeslagen, nieuwe klemtonen: concrete leefwereld, lichamelijkheid,
eindigheid

De woorden van Zarathoestra:

“Veel zwaars is er voor de geest, de sterkte, draagkrachtige geest die vol eerbied is: naar het
zware en het zwaarste verlangt zijn kracht. “Wat is zwaar?” vraagt de draagkrachtige geest,
en dan knielt hij naar als een kameel, om zich een flinke vracht te laten opladen. […] Maar in
de eenzame woestijn vindt de tweede gedaanteverwisseling plaats: hier wordt de geest een
leeuw, vrijheid wil hij buitmaken en heer wil hij zijn in zijn eigen woestijn. […] Nieuwe
waarden scheppen – dat kan ook de leeuw nog niet maar vrijheid scheppen om opnieuw te
scheppen – dat kan de macht van de leeuw. […] Onschuld is het kind, en vergeten, een
nieuw begin, een spel, een vanzelf draaiend wiel, een eerste beweging, een heilig ja-
zeggen.”

Edmund Husserl
Context
 Voorafgaand aan onderscheid tussen realisme en idealisme (subject <-> object,
denken <-> zijn…)
o Onderscheid kan maar gedacht worden als er een plaats is vanwaar dat
onderscheid gedacht wordt (fundamenteler niveau van waaruit dat
onderscheid gedacht wordt)
o Diepere, oorspronkelijke dimensie van het subject i.p.v. denken vs. zijn
 Begin 20ste eeuw: kwantummechanica & relativiteitstheorie

Vertrekpunt
 Kantiaanse (verder op methode van Kant: transcendentale methode, kijken naar de
methode waarop – Husserl: op zoek naar mogelijkheidsvoorwaarden ) en
Cartesiaanse (verder op methode van Descartes: twijfel om te komen tot zekerheid –
Husserl gaat ook op zoek naar zekerheid door tussen haakjes te zetten) traditie,
maar vertrekt vanuit dagelijkse leefwereld
 Vertrekken vanuit wetenschappelijke kennis van de wereld (focussen niet op
dagelijkse leefwereld, maar op wetenschap)

43
  vaststelling: crisis wetenschappelijke rationaliteit – kijkt naar zijn tijd, maakt
diagnose = crisis van de vergetelheid:
Wat is oorspronkelijk doel van wetenschap:
 objectief (idealiserend)  objectivistisch (vergeten)
 Objectief: elkaar begrijpen/objectief communiceren (vb. zet je muziek
luid – Wat is luid?  je kan discussiëren over wat luid is, maar je kan
niet discussiëren over decibel)
 Objectivistisch: zie lesopname pls ik snap hier niets van  - onze
leefwereld wordt een fictie, een sprookje waarin we geloven, bv. onze
leefwereld bestaat niet uit grammen, celsius, quarts… maar het is hoe
we dingen in de leefwereld uitdrukken
 constructie -> substructie
 Constructie: constructie heeft leefwereld gesubstitueerd, men is gaan
aanvoelen dat de constructie echt is en de leefwereld fictie 
leefwereld = substructie (het feit van substitutie van een ervaren
realiteit door een constructie)
 kloof met Lebenswelt (non-sense, fictie, irrationeel)
 relatie wetenschap Lebenswelt
 reductief en ideëel
 vertrekt vanuit leefwereld – hele discours van de wetenschap dankt zijn
bestaan aan de leefwereld, bv. je kan pas spreken over bv. feromonen als
iemand verliefd is in de leefwereld
 verificatie d.m.v. waarneming

Methode
 analyse Lebenswelt d.m.v. strenge Wissenschaft  methode: streng betekent
‘zondervooronderstellingen’ dus haakjes zetten – als je genoeg tussen haakjes zet,
dan blijft er ergens wel iets over dat niet tussen haakjes kan gezet worden =
apodictische zekerheid (onbetwijfelbaar)
 doel: apodictische zekerheid
 einklammeren
 1ste epochè (opschorting/uitstel): [objectivisme van de wetenschap] 
objectieve constructie tussen haakjes = alles over wetenschap wegdenken
(wetenschappelijke bril afzetten)  leidt tot natürliche Einstellung = < wereld
van common sense/leefwereld = wereld van verliefdheid, naar muziek
luisteren zonder druk te maken…, maar is niet volledig zonder aannames, bv.
Mensen nemen aan dat er een buitenwereld is (collectief), ook individueel
verschil (niet iedereen z‘n leefwereld is dezelfde, 1 persoon kan ook meerdere
leefwerelden hebben, bv. Aanname als student/dochter/zus/vriendin… = niet

44
 meest fundamentele niveau, is hoe persoon zijn werkelijkheid persoonlijk
inkleurt.
 2de epochè: [elke mogelijke ingesteldheid]: fenomenologische reductie  alle
persoonlijke interesses en aannames denk je weg – wat blijft over: dingen die
verschijnen + ding waaraan ze verschijnen = ik  1ste apodictische zekerheid
is relatie tussen fenomeen en bewustzijn (2 zaken die niet los van elkaar
gedacht kunnen worden)
 intentionaliteit (bewustzijn wordt gekenmerkt door gerichtheid op iets anders, ik
weet niet of bewustzijn en fenomenen los van elkaar bestaan)
 Fenomeen = zaken die verschijnen

Intentionaliteit
 fenomeen (noema): het-andere-dan-het-bewustzijn – iets wat zich toont/verschijnt
aan iets, het niet-bewustzijn
 bewustzijn (noësis): niet-het-andere-dan-het-bewustzijn
 Negatief gedefinieerd ten opzicht van elkaar, binnen de relatie
 geen fenomenen zonder bewustzijn, geen bewustzijn zonder fenomenen
 wereld en bewustzijn zijn altijd al op elkaar betrokken
 probleem van de brug is een pseudoprobleem: bewustzijn kan niet op zich
begrepen worden, zonder verwijzing naar iets anders
 Probleem verdwijnt, er moet geen brug gebouwd worden, brug is het
beginpunt = relatie tussen bewustzijn en fenomeen.
 !! Fenomenologie bevindt zich VOOR het onderscheid realisme <-> idealisme
(zijn <-> denken, object <-> subject)

Realisme of idealisme?
 “zurück zu den Sachen selbst” – terugkeer naar de dingen zelf
 bestaan bewustzijn en fenomenen los van elkaar onzeker
 kent geen inhoud toe aan subject – nergens uitleg over hoe dat bewustzijn er zou
uitzien, bewustzijn is leeg, het staat open voor fenomenen (structurele gerichtheid
op fenomenen
 Mogelijke examenvraag – is fenomenologie eerder realisme (werkelijkheid bestaat
los van de denkwereld en kan gekend worden op zichzelf  NEE) of idealisme (er is
een werkelijkheid los van denken, maar die kunnen we niet kennen  NEE, want
opnieuw werkelijkheid los van denken kan niet binnen fenomenologie)?

45
Invulling intentionaliteit
 leefwereld oorspronkelijker dan wetenschap en (re)constructie 
wetenschappelijk spreken vindt haar oorsprong in de wetenschap, bril die we
later opzetten
 subjectivisme (bepaalde gerichtheid) vs. transcendentaal subject (structurele
openheid, mogelijkheidsvoorwaarde)
o Het bewustzijn is structureel open  laat Husserl toe om te spreken over
een transcendentaal subject
 wereld los van of vóór ons?
 Waarneming bij Kant = transcendentale esthetiek (prikkels + tijd en ruimte =
waarneming)

Reconstructie en waarneming
Werking waarnemingen volgens Husserl:
 Je krijgt 1 aspect binnen – 1 Abschattung van wat later de waarneming zal zijn, bv. Ik
zie de voorkant van de kruk, de prof ziet de achterkant (niemand ziet alle aspecten
van de kruk sumultaan waar)
 Waarneming = samennemen van alle Abschattungen en synthese ervan tot een
waarneming
 Inwendig horizon = alle abschattungen die je niet expliciet waarneemt (bv. de
achterkant van de rugleuning) (object as such is niet gegeven-
 Uitwendige horizon = bv. wat zit er achter de deur, achter de aula…  achter de
stoel bevindt zich het bord enzovoort
 Verenigend ding = tijdshorizon – retentie (vasthouden – capaciteit om ervaringen uit
het verleden vast te houden, bv. je hoeft de achterkant van de kruk niet te zien om
tot een waarneming van de kruk te komen omdat je in je leven al genoeg krukken
hebt gezien) + protentie (het koesteren van verwachtingen, bv. Je gaat met iemand
mee naar zijn kot, je verwacht een bed, bureau, kast… te zien, maar je komt binnen
in een kebabzaak = verrassend)

 ‘onze’ leefwereld: intersubjectieve synthese  hele leefwereld is reconstructie, bv. we

zijn nog nooit in Graceland geweest – geloven we dat Graceland bestaat? Ja. Hebben we
daar enig bewijs van? Nee.
 Geen ‘dingen op zich’  je neemt geen dingen waar, maar je ziet Abschattungen die je
tot dingen maakt op basis van ervaringen uit het verleden.

46
 Martin Heidegger
Korte achtergrond
Had relatie met joodse Hannah Arendt (‘de banaliteit van het Kwade’) (maakt proces van
Eichmann mee  hoe het kwaad zich gemakkelijk kan manifesteren als de individuele
verantwoordelijkheid verloren gaat)
In 1933 lid van de NDSAP (geschorst van universiteit na de WO II) (gaf nooit
erkenning/excuses voor nazistisch verleden)

Existentiële fenomenologie
Vertrekt van fenomenologie + oproep tot individualiteit (concrete existentie) en concreet
thematiseren van het lichamelijke.
Oorspronkelijke bestaanservaring (existentie):
 Lichamelijkheid – lichaam is niet iets wat je hebt, maar wat je bent
 Eindigheid - lichamelijk zijn = sterfelijk zijn (weten dat er een einde komt aan het
leven
 in-de-wereld-zijn vs. theoretische interesse – theoretisch kennis van omgang met de
dingen komt pas later

Introduceert nieuwe concepten - Dasein

 = concrete, existerende mens (< Duits: er zijn, bestaan)
 Da = in de wereld zijn, mens zijn is altijd ergens zijn
 Daar zijn, in de toekomst - Mens valt nooit samen met zichzelf, mens =
kunnen zijn, mogelijkheid met betrekking tot de toekomst.
 het unieke menselijke bestaan, gekenmerkt door bewustzijn, betrokkenheid
bij de wereld en een voortdurende zoektocht naar betekenis en
authenticiteit.
 het feit dat we bestaan, maar ook om hoe we bestaan en wat dat betekent
voor onze ervaring van de wereld.
 Er is geen voorafgaande essentie, maar kunnen-zijn (vrijheid)
 geen denkend/voorstellend bewustzijn (denkt fenomenen en vult ze in tot objecten,
ideële voorstellingen), maar aanwezig-zijn
 Nieuw woord voor het subject? (subject = cogito, mind, ich denken…  duiden de
mens aan als in eerste instantie denkende wezens) <-> H: we zijn in eerste instantie
geen denkend wezen, maar een in beide dingen aanwezig zijn (wil af van
kennende/voorstellende bewustzijn, kennende aspect is niet het meest
oorspronkelijke)

47
Existentialen
Fundamentele aspecten van het menselijk
2 niveaus/groepen = ontisch niveau (Dasein, het niveau van het zijnde) en ontologisch =
existentialen (geen keuzes)
Ontologische structuren en opdrachten
 cf. Kant: categorie -> oordeelsvorm
 existentiaal -> Dasein
 ontologisch -> ontisch

In-der-Welt-sein
 Als mens ben je ergens in de wereld, ergens te midden van dingen met andere
mensen = geen keuze (je kan je er niet uit terugtrekken)
 de fundamentele manier beschrijven waarop mensen bestaan - als wezen dat altijd
al in een bepaalde wereld zijn.
 de mens niet alleen een individu dat losstaat van zijn omgeving, maar eerder een
wezen dat onlosmakelijk verbonden is met de wereld waarin het leeft. We zijn altijd
al in de wereld, betrokken bij de dingen om ons heen, betrokken bij anderen en
betrokken bij onszelf.

Sorge
 Zorg = Nauwlettend en aandachtig bezig zijn met
 Dasein wordt bepaalt door omgang met dingen en met zichzelf, gerichtheid op mijn
project/levenswerk
 Zorg toont zich ook in onze omgang met dingen – kijken naar omgang met dingen
van de wereld is een omgang met dingen om-tes  tuig (hebben een bepaald doel
voor mij, iets is om te…)
 een fundamentele existentiële houding van zorgzaamheid die inherent is aan
menselijk bestaan. Het gaat om een diepgaande betrokkenheid bij de wereld en bij
onszelf, waarbij we ons bewust zijn van onze mogelijkheden, beperkingen,
verantwoordelijkheden en keuzes. Sorge bevat 3 dimensies
 zorgend omgaan met ons kunnen-zijn
 zorgend omgaan met anderen
 zorgend omgaan met de dingen
 handelen, tuigen i.p.v. objecten
 Zuhandenes (instrumenten die worden gebruikt om taken uit te
voeren in het dagelijks leven. Deze objecten zijn geïncorporeerd in
onze alledaagse praktijken en worden niet als afzonderlijke entiteiten
opgemerkt totdat er iets misgaat, bv. een hamer) vs. Vorhandenes
(objecten die worden beschouwd als losstaande, aanwezige entiteiten

48
 die kunnen worden waargenomen en geanalyseerd als objecten van
contemplatie. Deze objecten worden gezien als op zichzelf staande
dingen die bestaan onafhankelijk van en los van menselijke
betrokkenheid, bv. een steen)

Mit-sein
 de fundamentele manier waarop mensen altijd al samen zijn met anderen.
 in-de-wereld-zijn is zijn-met-anderen (Mit-sein) – andere mensen gebruiken ook
dingen, ik herken andere mensen ook als Dasein
o de ander is Dasein  Mit-Dasein
 Je kan niet meer tonen dat je met iemand bezig zijn dan die persoon
te negeren
 Zijn is met anderen in de wereld zijn
 onpersoonlijke ander (das Man): normen & waarden
o Das Man = men  normen en waarden van een cultuur/groep (men doet dit
niet/wel, bv. men gaat studeren, men zoekt een lief…)
o In zekere mate wordt ons leven geleidt door het men.
o Gevaar van totale inauthenticiteit

Entschlossenheit
 houding van vastberadenheid, beschouwt als essentieel voor een authentiek
menselijk bestaan. Het gaat om het nemen van beslissingen en het zich engageren
met de wereld op een doelgerichte en vastbesloten manier, in plaats van te worden
afgeleid door alledaagse afleidingen en trivialiteiten.
 openheid en vastberadenheid – vastberaden, gerichte openheid naar de dingen,
naar de wereld, naar m’n eigen ontwerp
o Heeft verdere structuurmomenten
 drie structuurmomenten:
o affectiviteit (Befindlichkeit) en Stimmung (Stemming)
 mens zijn = altijd aangedaan zijn op een of andere manier, bv. angstig
zijn, boos zijn…  je kan niet niet in een stemming zijn =
vastberadenheid is altijd gekleurd (je kiest niet welke stemming je je
bevindt, het is iets wat je overkomt)
o pre-conceptueel verstaan (Verstehen)
 Bv. je weet hoe je een trap op moet lopen, hoe je moet zwemmen,
maar als je het doet, gaat het automatisch, je denkt er niet over na
o taligheid (Rede)
 een fundamentele manier waarop menselijk bestaan zich
manifesteert en betekenis geeft aan de wereld. Het speelt een
49
 cruciale rol in ons begrip van onszelf, onze relaties met anderen en
onze betrokkenheid bij de wereld, en het is nauw verbonden met het
streven naar authenticiteit en vervulling in het leven.

Tijdelijkheid
 Dasein is wezenlijk tijdsgebonden
o ik ben reeds in de wereld
o ik ben op mezelf vooruit
o ik ga om met de dingen in de wereld
=
o verleden -> Geworfenheit (facticiteit)
o toekomst -> Entwurf
o heden -> Verfallen (Zweideutigkeit, Neugier (nieuwsgierigheid: niet goed weten
wat te doen en nieuwsgierig zijn naar wat de mensen doen), Gerede
(inauthentieke spreken, bv. roddel, napraten (iemands woorden herhalen) ) =>
Durchschnittlichkeit
 We zijn nooit volledig in het nu want we zijn constant bezig met de toekomst.

Angst en dood
 Angst
o Onderscheid met vrees = is concreet objectgericht, bv. spinnenvrees) <->
angst is niet voor een object
o ik moet een ontwerp zijn (Jemeinigkeit)
o voor het niets – angst voor tekortschieting van eigen ontwerp, angst dat
eigen ontwerp leeg/onauthentiek is
o Grundbefindlichkeit van het bestaan (meest basale aangedaan zijn van de
mens?)
o Zorgt ervoor dat ik in alles het mijne wil realiseren (angst voor niets zijn/leeg
zijn drijft je naar het iets zijn) = motor
 Dood
o Essentieel om mens te begrijpen, = horizon (omdat we doodgaan, maakt het
bestaan mogelijk)
 Bv. je hebt lang getwijfeld over welke studierichting je wilt volgen <->
als je voor altijd zou leven zou je er niet zo lang zou bij stilstaan, idem
voor bv. relaties
 Gewicht van keuzes bestaat enkel omdat het leven stopt
o individualiseert
o introduceert tijdelijkheid/eindigheid

50
 o authentiek bestaan is Sein zum Tode (authentiek bestaan, existentie die
eindigheid omarmt en er de drive in vindt om te leven en keuzes te maken) vs.
keuze voor ‘men’ (= eindigheid van bestaan ontkennen, kiezen voor
onsterfelijkheid want men = onsterfelijkheid, maar dan verdwijnt je
authentiek bestaan)
o Drive/motor voor het leven, nodig om over authentiek bestaan te kunnen leven

Zijn en tijd
2 waarheidstheorieën (voor en na 1935, te maken met kering in zijn werken)
 traditionele filosofie:
o Waarheid wordt gedacht vanuit het onderscheid tussen object en subject
(overeenstemming tussen wat ik denk en de werkelijkheid) – punt vanwaaruit
iets waar is = Dasein (enige vorm van zijn die het zijn ook bestaat, manier
waarop het Dasein het zijnde bestaat)
o zijn is voorhanden (object)
o veritas est adaequatio rei et intellectus
o waarheid als aparte dimensie
 Heidegger
o voor 1935: Dasein is toegangsweg tot het zijn
o na 1935: zijnden enige toegangsweg tot zijn – elk ding dat is, is een
manifestatie van zijn <-> men is vergeten dat er een verschil is tussen zijn en
zijnden (zijnden is afgebakend, zijn is spel zonder begin en zonder einde) <->
filosofen hebben systeem gemaakt van hiërarchische zijnden met bovenaan
Het Zijn = soort van God
 ontologische Differenz
 zijn vs. zijnden
 onto-theologie
 Seinsvergessenheit en Seinsgeschichte
 waarheid is onverborgenheid, alètheia
o manier waarop zijn zich op een gegeven moment in de tijd toont (vb. das
rechnende Denken)
o Waarheid = de manier waarop de zijnden onthuld worden aan ons door het
zijn.
 Andenken
o een diepgaande vorm van herinneren en begrijpen die ons in staat stelt om
ons menselijk bestaan te plaatsen binnen een bredere historische en
existentiële context.
 Gelassenheit

51
 o een radicale manier van zijn die ons uitnodigt om de wereld te ervaren met
een gevoel van nederigheid, acceptatie en verwondering.
o een actieve houding van openheid, ontvankelijkheid en acceptatie. Het is een
staat van zijn waarin men zich niet langer verzet tegen de realiteit zoals die is,
maar eerder bereid is om de dingen te laten zijn zoals ze zijn.
 Differentie
o 2 betekenis
 Verschil, vb. zijn en zijnden
 Uitstellen/ontglippen, datgene dat we willen begrijpen, ons steeds
ontglipt = zijn

Jacques Derrida
Overgang naar Derrida
Sartre – existentialisme:
 Mens-zijn = pour soi – het vrije, bewuste en zelfbewuste bestaan van de mens, dat
voortdurend betekenis geeft aan zijn eigen leven.
 Dieren/dingen = en soi – het vaststaande bestaan van objecten buiten het bewustzijn
 Mens op zichzelf beschouwd = leegte, niet iets/ding, we zijn niets en dat zijn onze
mogelijkheden
o mensen hebben geen vaststaande essentie, maar creëren zelf hun essentie
door hun keuzes en acties.
o Mens zijn = constant creëren, als we dat niet doen ontkennen we ons mens
zijn
 Problemen ten aanzien van onszelf en ten aanzien van de dingen (naakte bestaan
der dingen – puur zijn  angst/walging)
o de complexe relatie tussen onze eigen subjectieve ervaringen en de manier
waarop we gezien worden door anderen, en hoe deze interactie onze
identiteit en gevoel van vrijheid beïnvloedt.
 Probleem van de ander: en soi voor zichzelf creëren, bv. zeggen over jezelf dat je
snel bent afgeleid = ontkennen van mensheid, je maakt van jezelf een en soi +
andere mensen reduceren tot en soi  2 opties: op een positieve manier ofwel
negatief
o Het probleem van de ander ontstaat doordat we ons bewust zijn van het feit
dat anderen ons waarnemen en beoordelen. Dit leidt tot een gevoel van
zelfbewustzijn en verantwoordelijkheid voor onze acties, omdat we weten
dat onze keuzes invloed kunnen hebben op anderen en hoe zij ons zien.
Tegelijkertijd ervaren we een gevoel van angst en ongemak omdat we ons

52
 bewust zijn van de subjectieve beoordelingen en interpretaties van anderen
over ons.
= onvermijdelijk
 Relatie tot ander is conflictueus, ‘L’enfer, c’est les autres’  e aanwezigheid en
oordelen van anderen ons kunnen opsluiten in een soort 'hel' van sociale druk,
waarin we constant bewust zijn van hoe anderen ons zien en beoordelen, en waarin
we geconfronteerd worden met onze eigen tekortkomingen en gebreken zoals we
die door anderen ervaren.

Context
Structuralisme
 Ferdinand de Saussure
 Intrinsieke en extrinsieke tekenopvatting
o Doet onderzoek naar tekens en stelt 2 vragen – wat is een teken (intrinsiek:
teken heeft 2 aspecten = signifiant (sensibel, bv. ‘kat’) en signifié (inteligible,
bv. waar je aan denkt/welke beeld je ziet als je het woord ‘kat’ hoort) en hoe
werkt een teken (extrinsiek) – arbitraire relatie (op toeval gebaseerd, bv. er
zijn meerdere talen dus er zijn meerder signifiant) – uitzondering =
onomatopeeën
o Bv. tekening schaakbord
Welke zetten mag je doen met de colablikjes? Je weet het antwoord

door de beginpositie van de colablikjes
 Wat verder in het spel, weet je welke zetten je mag doen door wat er
niet staat op het schaakbord/door het verschil.
 Een teken heeft maar betekenis door wat het niet is, tekens op
zichzelf hebben geen betekenis, teken = verschil van andere tekens
o Problemen volgens Derrida:
 Overdreven aandacht voor het gesproken woord over het schrift =
fonocentrisme
 De Saussure doet alsof er een duidelijke grens is tussen signifiant en
signifié  je kan niet zeggen dat het ene puur intelligibel is en het
andere puur materieel
 Bv. het verschil bestaat niet, maar het is iets wat je inziet = iets
wat intelligibel is
 Elke vorm van hiërarchie in de filosofie is problematisch

Kritiek op traditie
 In traditie = woorden als supplementen, aanwezigheidsdenken – alsof mens altijd
aanwezig is bij de gedachten en vervolgens taal als instrument om gedachte bij

53
 andere te brengen dus taal als instrument en supplement, niet essentieel, maar een
aanvulling – verliest aan waarde en aan kracht (bv. woorden schieten te kort om iets
te zeggen)
<-> Derrida: denken zelf is talig (schrift)
o De manier waarop we denken is talig, taal en denken = hetzelfde
 Plato’s Phaedrus becommentarieert door Derrida
o Pharmakon (schrift als tovermiddel voor geheugen en wijsheid)
o geheugen vs. wederherinnering
Schrift volgens Plato zorgt voor problemen: opdeling alfabetisme <->

analfabetisme, is schrift echt kennis? Nee = geheugensteuntjes van
buitenaf
o gesproken vs. geschreven woord, inwendigheid vs. uitwendigheid,
aanwezigheid vs. afwezigheid

Plato de schrijver
“Helderheid en volmaaktheid en werkelijke waarde [zijn] alleen te vinden in het gesproken
woord van de meester, dat over rechtvaardigheid en schoonheid gaat, en dat lering ten doel
heeft en werkelijk in de ziel wordt geschreven.” (Plato, Phaedrus, 278a)
 ambiguïteit Plato als gevolg van onderdrukking
 Schrift als symptoom?

Heteronomie
 afstand is altijd al daar
 « je n’ai qu’une langue, et ce n’est pas la mienne. »
o Niemand van ons heeft een taal als moedertaal gekozen, maar we hangen
ervan af in alles wat we doen en denken (bv. probeer maar te denken zonder
taal of tekens)
 bestaan gekenmerkt door heteronomie
o betekenis is effect taalsysteem (differentie) – er is geen betekenis die in een
of andere inzichtelijkheid bestaat
o traces & dissémination
 Traces = een spoor voor ons is een teken van een eerdere
aanwezigheid – elk teken of woord verwijst naar andere tekens of
woorden in een eindeloze keten van verwijzingen.
 Een keten dat niet eindigt, in het verleden, ik denk terug
(dissémination – het proces waarbij betekenissen zich eindeloos
verspreiden en vermenigvuldigen, zonder ooit tot een definitieve,
eenduidige interpretatie te komen.

54
  De aanwezigheid van sporen in elk teken zorgt ervoor dat betekenissen
nooit volledig vastliggen, wat leidt tot de voortdurende verspreiding
van betekenissen.
 Er is geen pure, direct aanwezigheid bij betekenis, er is altijd een tussenschot van
taal.
o betekenis en interpretatie altijd afhankelijk zijn van externe factoren en niet
volledig door de auteur of de tekst zelf kunnen worden gecontroleerd.

Différance
 netwerk van verwijzingen en verschillen
o Bv. Als je Duits bent, ga je je kind niet Adolf noemen.
 Sedimentatie is onvermijdelijk, maar betekent daarom niet dat er stabiliteit is, dat
dit altijd zo zal blijven…
 betekenis = afwezigheid
 eeuwig uitstel
o différence = verschil
o différance = uitstel
 Je komt er nooit, je wordt voortgeduwd naar andere tekens, zonder
eindpunt, nooit moment bereiken waarbij je bij de betekenis bent

De wereld als tekst

 teken is noodzakelijk supplement – betekenis heeft om te zijn een teken nodig
 Betekenis is er maar in de taal
 « il n’y a pas de hors-texte » : de wereld, zoals door ons ervaren, heeft de structuur
van tekstualiteit en schriftuur
o vooraf aanwezig zijnde is illusie
 boek vs. tekst
o Statisch vs. dynamisch
o gesloten vs. open
o afgerond vs. onvolledig

Deconstructie
 deconstructie vs. destructie
 wat niet gezegd wordt
o de marge
 deconstructie van de tijd
o wat nooit aanwezig is
o voortdurend vergeten

55
 o wat altijd nog moet komen (à venir)
 Heden = hetgene wat nooit aanwezig is
 Verleden = hetgene dat nooit aanwezig is geweest
 Het doel van deconstructie is om de onderliggende veronderstellingen, hiërarchieën,
en tegenstellingen in een tekst bloot te leggen en te ondermijnen. In plaats van op
zoek te gaan naar een enkele, vaste betekenis, toont deconstructie aan dat teksten
meerdere, vaak tegenstrijdige betekenissen kunnen bevatten.

Ludwig Wittgenstein
Taalfilosofie
 taal = macht
o Iets wat wij gebruiken om te ordenen, en tegelijk scheppen wij ook onze
wereld
o Gaat terug naar oudste tijden, bv. Genesis (verbinding tussen uitspraak en
schepping)
o Wij bepalen hoe taal werkt, wij bepalen hoe de dingen heten, de wereld
onderwerpen aan ons (grip krijgen)
 “God zei: ‘Er moet licht komen,’ en er was licht.” (Gen. 1, 3)
 “Toen vormde hij uit aarde alle in het wild levende dieren en alle vogels, en hij bracht
die bij de mens om te zien welke namen de mens ze zou geven: zoals hij elk levend
wezen zou noemen, zo zou het heten.” (Gen. 2, 19)
 autonomie vs. heteronomie
o Gelooft in autonomie – alsof wij die wet volledig zelf stellen (model door
Derrida aangevallen)
<-> Derrida = heteronomie – taal is een structuur die aan ons voorafgaat,
waar wij geen vat op hebben

Modus significandi

Taalbreuken
 Realisme  denken en taal zijn volledig parallel (bv. Plato en Aristoteles: je kan iets
universeels denken, uitspreken en zijn, bv. ideeënwereld))

56
  Idealisme  taal en denken parallel, maar we weten niet hoe de werkelijkheid is op
zich (bv. Kant)

Continentale vs. Analytische wijsbegeerte

 analytische wijsbegeerte: ° begin 20ste eeuw, Bertrand Russell (geleerde in
Cambridge)
o Analytische wijsbegeerte als reactie tegen idealisme (hegelianisme waarvan
hij afstand wil van nemen dus grijpt terug naar empirisme van Locke en
Hume – nadruk op zintuigelijke waarneming, positivisme…) (reactie tegen
manier van filosofie op het continent)
 continentale wijsbegeerte: > Kant, vb. absoluut idealisme, (existentiële)
fenomenologie, existentialisme, deconstructie, psychoanalyse, ...
 tegenstellingen:
o Europese vasteland vs. Angelsaksische wereld
o synthetiserende systemen vs. logische analyses
 Neiging tot grote systemen en minder logica <-> nuchtere kijk
 Rorty: linguistic turn (vb. Husserl, Logical Investigations)
o 2 manieren die met dezelfde problematiek omgaan = problematiek van de
taal
o Wending van taal aan begin 20ste eeuw
 binnen analytische wijsbegeerte:
o analyse logische taal (Wittgenstein) >1910
o analyse dagdagelijkse taal (Wittgenstein) >1930
  2 Wittgensteins (< 2 fasen binnen wijsbegeerte)

Achtergrondinformatie Wittgenstein
 Geboren in 1889, Wenen (binnen een van rijkste families) (high society in Wenen)
 Lagere school, samen met Hitler (x in contact met elkaar)
 Gaat naar technische hogeschool ipv unief  raakt geïnteresseerd in vliegtuigen 
Universiteiten naar Manchester (vliegtuigbouwkunde)  Wiskunde in Cambridge
 WO I breekt uit en gaat in dienst
 Wordt leraar in lagere school maar heel slecht, misbruikende leraar  tuinier in
klooster  Cambridge (Wittgenstein II)  dood bleb baaa loser

Wittgenstein I
 Tractatus Logico-Philosophicus (1921)
o weg met gezwets, grens tussen zegbare en onzegbare

57
  Kant (trekt lijn – wat kan ik kennen, wat kan ik niet kennen?) <->
Wittgenstein: wat is zinvol spreken en wat is onzin?
 Filosofen spreken over iets wat er niet is = stelling van Wittgenstein
(doel: onzin moet weg)
o logisch atomisme (Russell): atomaire feiten ~ atomaire proposities (structuur)
 Russell: werkelijkheid = verzameling van atomaire feiten (kan je niet
verder onderverdelen = basis) + Taal bestaan uit atomaire proposities
 Iets is waar als er een overeenkomst is tussen wat ik denk en de
werkelijkheid (< Heidegger) – Russell: niet overeenkomst tussen
denken en werkelijkheid, maar tussen taal en werkelijkheid
 Wanneer atomaire propositie structureel overeenkomen met een
atomair feit = waarheid (denken  taal  structuur  waarheid)
o Criteria voor betekenisvolheid:
 uitspraak moet begrijpelijke structuur hebben – anders kan je niet
spreken over betekenisvol spreken
 uitspraak moet verwijzen naar een mogelijke stand van zaken (state
of affairs) in werkelijkheid
 = niet hetzelfde als waarheid, waarheid pas als er een structurele afbeelding is
(opbouw/structuur weergeven)
 meaning is reference
 waarheid = overeenkomst (picture theory), cf. partituur, landkaart
 Een zin is een logische afbeelding (beeld) van een mogelijke toestand van zaken
(stand van zaken). De structuur van een zin moet overeenkomen met de structuur van
de situatie die het beschrijft, zodat de zin waar of onwaar kan zijn afhankelijk van of
de situatie daadwerkelijk bestaat.

Samengevat - taal en werkelijkheid delen een logische structuur, waarbij zinnen beelden zijn
van feiten in de wereld. Hij stelt strikte grenzen aan wat zinvol kan worden gezegd, met name
dat filosofie zich moet beperken tot wat binnen de grenzen van betekenisvolle taal valt, en
dat over transcendentale zaken moet worden gezwegen.

Realiteit vs. Fictie

Waar of onwaar? Zie lesopname pls 
 “De stad Parijs ligt aan de Seine.” - waar
 “De vloer is nat.” – onwaar
 “Het Atomium bevindt zich in Turnhout.” – onwaar
 “De huidige koning van Frankrijk is kaal.” – noch onwaar noch waar
 Russell – uitspraak is geen atomaire propositie want valt uiteen in 2 delen (koning
+ kaal)

58
  Wittgenstein – geen reference dus onzin, de zin is begrijpelijke, je weet wat het
structureel is, maar er is geen reference (x voldaan aan 2de criterium)
 “Harry Potter is de zoon van Lily en Voldemort.” - noch onwaar noch waar
 Niet voldaan aan 2de criterium (stand van zaken in werkelijkheid)
 “Ken wil het patriarchaat instellen in Barbieland.”
 onzin

Tractatus Logico-Philosophicus (voorwoord)

“Daarentegen schijnt mij de waarheid van de hierin medegedeelde gedachten
onaantastbaar en definitief. Ik ben dan ook van mening, de problemen in wezen voorgoed
opgelost te hebben. En wanneer ik mij hierin niet vergis, dan is nu de waarde van dit werk er
in de tweede plaats in gelegen, dat het toont, hoe weiniger bereikt is, wanneer deze
problemen opgelost zijn.”
1 De wereld is alles, wat het geval is.
1.1 De wereld is het geheel der feiten, niet der dingen.
1.11 De wereld is door de feiten vastgelegd en daardoor, dat het alle feiten zijn.
1.12 Want, het geheel der feiten bepaalt, wat het geval is en ook, wat allemaal niet het
geval is.
1.13 De feiten in de logische ruimte zijn de wereld.
1.2 De wereld valt uiteen in feiten.
1.21 Iets kan het geval zijn of niet het geval zijn, en al het andere kan gelijk blijven.
2 Wat het geval is, het feit, is het bestaan van standen van zaken.
2.01 De stand van zaken is een verbinding tussen voorwerpen. (Zaken, dingen.)
2.011 Het ligt in het wezen van het ding, onderdeel van een stand van zaken te
kunnen zijn.
6.52 Wij voelen, dat zelfs, wanneer alle mogelijke wetenschappelijke vragen beantwoord
zijn, onze levensproblemen nog geheel niet aangeroerd zijn. Weliswaar blijft er dan
geen vraag meer over; en precies dat is het antwoord.
6.522 Er bestaan zeer zeker onuitsprekelijke zaken. Dit toont zich, het is het mystieke.
6.54 Mijn zinnen verhelderen daardoor, dat hij, die mij begrijpt, ze uiteindelijk als
onzinnig herkent, wanneer hij door hen – op hen – over hen naar boven geklommen
is. (Hij moet zogezegd de ladder wegwerpen, nadat hij erop naar boven geklommen
is.) Hij moet deze zinnen overwinnen, dan ziet hij de wereld juist.
7 Waarvan men niet spreken kan, daarover moet men zwijgen.

Gevolgen
 alleen empirische uitspraken kunnen betekenisvol en zinvol zijn (ladder van
Wittgenstein – een ladder die je nodig hebt om ergens te geraken, maar als je er
bent is de ladder nutteloos)

59
  zinloos: tautologie (‘p of niet-p’) en contradictie (‘p en niet-p’) vs. onzin: filosofie,
religie, ethiek, kunst
o Tautologie = een uitspraak die waar is door de logische structuur van de zin
zelf, onafhankelijk van de feitelijke wereld, uitspraak die altijd waar is
o Contradictie = een uitspraak waarvan de delen elkaar tegenspreken, wat leidt
tot een logische onmogelijkheid, uitspraak die altijd onwaar is .
 “Wovon man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen.” (Tractatus,
prop. 7) – waarover men niet spreken kan, moet je zwijgen, bv. zinnen als Da Sein, de
onsterfelijkheid van de ziel blabla zwijg.
 Reflexief! = Wittgensteins ladder – lijkt filosofie zelf onderuit te halen.
 filosofie is nuttige onzin

Das Mystische
 zaken die moeilijk te verklaren zijn binnen het kader van heldere, logische analyse. Het
kan verwijzen naar complexe menselijke ervaringen, culturele fenomenen, symboliek,
religie, of andere aspecten van menselijke praktijken die een diepe, soms irrationele of
intuïtieve betekenis hebben.
 hoe de werkelijkheid kan/moet zijn, vb. waarden beschrijven geen feitelijkheid
 deiktisch: iets wat zich toont en enkel getoond kan worden
 over het mystieke kan je niet zinvol spreken
 Je moet er niet over spreken, want het is onuitspreekbaar
 Tonen van de wereld zoals die zou moeten zijn, een wens, een hoop
 Ethiek geen betekenisvol spreken want spreekt niet over werkelijkheid, maar toont
wat nog niet gerealiseerd is in werkelijkheid.

Philosophical Investigations, voorwoord

“Four years ago I had occasion to re-read my first book (the Tractatus Logico-Philosophicus)
and to explain its ideas to someone. It suddenly seemed to me that I should publish those
old thoughts and the new ones together: that the latter could be seen in the right light only
by contrast with and against the background of my old way of thinking. For since beginning
to occupy myself with philosophy again, sixteen years ago, I have been forced to recognize
grave mistakes in what I wrote in that first book.”

Wittgenstein II
 Philosophische Untersuchungen (1953)
o Vb. 2 bouwvakkers aan het werk – de ene zegt tegen de andere ‘baksteen’ en
de andere geeft hem een baksteen, als onze prof. filo ‘baksteen’ zegt, zal

60
 niemand hem een baksteen geven  taalspel (verschillende betekenis in
verschillende context/activiteit.
o † ideale taal -> taalspelen (Sprachspiele)
o taalspel (activiteit, regels, familiegelijkenissen) – taal bestaat niet los van ons,
bestaat in ons spreken en in ons schrijven, altijd gebonden aan concrete
regels (er is geen enkele regel die voor elk spel gelden),
o betekenisvol indien als betekenisvol ervaren
 meaning is use – betekenis is geen vast iets (idem Derrida), maar
afhankelijk van taalspel/context.
 gereedschapskist – jij bepaald de betekenis, betekenis hangt af van
gebruik, bv. als je geen hamer hebt, kan ik een omgekeerde schroevendraaier
gebruiken.
 taalspel ingebed in levensvorm (Lebensform - benadrukt dat taal en betekenis diep
geworteld zijn in de sociale, culturele en praktische contexten van menselijke
activiteiten. Dit begrip helpt om te begrijpen dat taal geen op zichzelf staand systeem
is, maar iets dat voortdurend verweven is met de manieren waarop mensen leven en
handelen.)
 meerdere waarheidstheorieën (vb. coherentie)
o geen enkele, universele manier is om waarheid te definiëren. Waarheid is
contextueel en varieert tussen verschillende taalspelen en levensvormen.
 Relativistische visie op waarheid is makkelijk te projecteren op anderen –
moeilijk om eigen waarheid niet te absoluteren, er bestaat niet iets zoals ‘de
waarheid’.

Samengevat - nadruk op de contextuele en gebruiksgebonden aard van taal. Taalspelen en

levensvormen zijn centrale concepten, waarbij betekenis wordt bepaald door het gebruik van
woorden in specifieke sociale en culturele contexten. Zijn werk verschuift van een focus op
logische structuur naar een focus op het beschrijven van hoe taal daadwerkelijk functioneert
in het dagelijks leven, en ziet filosofie als een activiteit die helpt om verwarring over taal op te
lossen.

Russells paradox is geen leerstof!

61