EGZYSTENCJALIZM

1.Egzystencjalizm to prąd filozoficzny, rozwijający się w latach 20,30 i 40 XX wieku, stając się w
późniejszym czasie swoistym stylem życia. Początki tego prądu sięgają jednak XIX wieku, kiedy to
duński myśliciel- S.Kierkegaard- odkrywał prawdy na temat ludzkiej egzystencji, choć należy również
dodać, że myślenie na temat istnienia człowieka podejmowali już wcześniej: Sokrates, Platon,św.
Augustyn, Pascal, Spinoza
2. W XX wieku twórcy tego prądu filozoficznego, najczęściej formułują swoje tezy nie tylko w esejach i
rozprawach filozoficznych , ale także w tekstach literackich, które staja się artystycznymi
przedstawieniami filozoficznych tez, pytań, wątpliwości.
XIX wiek: S. Kierkegaard, Bojaźń i drżenie(1843)- mistrz dla egzystencjalizmu chrześcijańskiego,
religijnego w XX wieku.
XXw:
a) Egzystencjalizm ateistyczny: M. Haidegger, Byt i czas(1927); J.P. Sartre, Mur- zb.
Nowel(1939)Byt i nicość(1943), Muchy- dramat(1943)A.Camus, Mit Syzyfa- esej(1942), Obcy-
powieść parabol. (1942),Dżuma- powieść paraboliczna(1947), Człowiek zbuntowany-esej (1951)
b) Egzystencjalizm religijny: G.Marcel, Być i mieć(1935), Homo viator(1945)K.Jaspers, Filozofia
egzystencji; Wiara filozoficzna wobec objawienia, Rozum i egzystencja; Lew Szestow,
Dostojewski i Nietzsche ; Kierkegard i filozofia egzystencjalna

3. Co łączy egzystencjalistów ateistycznych i religijnych, a co ich dzieli?

a) wyrażają pewne niepokoje i refleksje w związku z licznymi zjawiskami, nasilającymi się w
XX wieku, które całkowicie zmieniają widzenie świata i człowieka, np.: rewolucja
naukowo- techniczna/ powstanie kultury masowej/ tendencje totalitarne, opanowujące Europę
b) przedmiotem filozoficznej zadumy- egzystencja, człowiek( antropologia) i jego status w
świecie; podobnie postrzegają ludzką egzystencję:
- człowiek to istota wolna,
- życie jest absurdalne
- jesteśmy w świecie samotni
Różnica- egzystencjaliści tych dwóch nurtów w różny sposób rozumieją wolność i absurdalność
naszej egzystencji, inaczej także postrzegają świat( ontologia).
3. Egzystencjalizm ateistyczny to – jak często się powtarza- „filozofia rozpaczy”.Dlaczego?
a) człowiek to istota całkowicie wolna - ” wrzucona w istnienie”,” skazana na bycie wolnym” nie
mająca żadnych zewnętrznych ograniczeń, żadnych instancji wobec , których byłaby zależna( świat bez
Boga, bez norm, powinności, wartości, dopóki człowiek ich nie stworzy)/ Człowiek pozostawiony jest
samemu sobie i to wyzwala w nim lęk
b) samo istnienie człowieka budzi więc lęk i poczucie samotności/ ten tragizm ludzkiej egzystencji
pogłębia przekonanie, iż jesteśmy „bytem- ku- śmierci”, a zatem nasze życie
c) …jest absurdalne- zmierzamy do śmierci, czyli nicości
( „Absurdem jest żeśmy się urodzili i absurdem jest że umrzemy”, jak tw. J.P.Sartre)
d) Istota nie wyprzedza istnienia- a zatem nie ma - danej nam a priori - definicji
człowieka(istoty), lecz ów człowiek staje się, owa definicja rodzi się w każdym
doświadczaniu- istnienia
e) Ludzie a przedmioty: człowiek to byt - dla siebie( obdarzony samoświadomością) , a rzecz to
byt- w sobie( bez swiadomosci)
f) Czy w tej „filozofii rozpaczy” nie ma żadnej pozytywnej myśli??, dającej człowiekowi
jakiś nikły blask nadziei, narzędzie do walki o siebie i świat?
- „Człowiek nie jest tym, czym jest , lecz tym, co z siebie uczyni”( M.Heidegger)
- W przeciwieństwie do J.P.Sartre’a Albert Camus( autor Dżumy) głosi postawę trudnego
humanizmu( etycznego heroizmu)
Człowiek jak Syzyf, pomimo świadomości, że Boga nie ma, że jego życie jest absurdalne,
przyjmuje postawę heroicznego buntu, niezgody na zło świata i aktywnie działa, nadając tym
samym sens sobie i światu( ilustrację takiej postawy widzimy w zachowaniu dr.Rieouxa – gł.
bohatera powieści Dżuma).
4. Egzystencjalizm chrześcijański:
a) człowiek to istota wolna, ale istniejąca w związku z Bogiem
b) odczuwając swą samotność w świecie na skutek oddzielenia od Boga
c) ma poczucie absurdu swojego istnienia i cierpienia, bo doświadcza życia poprzez antynomie: czyni
zło, a pragnie czynić dobro; doświadcza swej skończoności a marzy o nieskończoności istnienia
itd.
d) wiara i dążenie do Boga/ religia - to sposoby na łagodzenie tego stanu: porzucenia, samotności,
absurdu, cierpienia.
e) G.Marcel, Być i mieć:
- mieć- to kategoria posiadania, pojęcie filozoficzne, oznaczające relacje człowieka do świata
zewnętrzenego- do świata przedmiotów. Niestety, człowiek błędnie narzuca tę relację również wobec
człowieka, urzeczowiając go w ten sposób( reifikacja człowieka/ res, rei- rzecz)
- być- jako osoba( byt niepowtarzalny, autonomiczny) oraz jako „jednostka( cząstka społeczeństwa)
f)S Kierkegaard wyróżnił 3 sfery ludzkiego życia: sferę estetyczną( kierujemy się zasadą przyjemności),
sferę etyczną( kierujemy się zasadami moralnymi), sferę religijną( miłość do Boga i ludzi)
g) Erich Fromm, Ucieczka od wolności
- człowiek o sumieniu autorytatywne: dla którego cnotą najwyższą jest posłuszeństwo; to człowiek
nieproduktywny, tzn.: typ charakteru, który nie realizuje w pełni swoich naturalnych zdolności,
przyjmując postawę bierną, podporządkowując się innym
- człowiek o sumieniu humanistycznym: człowiek, kierujący się własnym głosem wewnętrznym;
człowiek produktywny- zdolny do rozwijania siebie
- sytuacja graniczna.

Egzystencjalizm ateistyczny:
kruchość ludzkiej egzystencji, poczucie wolności, samotności w świecie i odczuwania swej egzystencji
jako absurdalnej, dążącej ku nicości, nie ma Boga nie ma zasad, dopóki ty ich nie stworzysz; postawa
heroizmu etycznego( trudnego humanizmu): swoją aktywną- wobec zła i absurdu świata- postawą
możesz nadać sens sobie i światu;

Egzystencjalizm chrześcijański:
Kruchość ludzkiej egzystencji, poczucie wolności, lęku, samotności i bojażni wobec świata w
konsekwencji oddzielenia od Boga; odczuwanie cierpienia i absurdu istnienia poprzez doświadczanie
w życiu antynomii; wiara i Bóg/ religia jako sposoby łagodzenia tego bólu/ 3 sfery ludzkiego zycia/
Być czy mieć; sumienie humanistyczne a sumienie autorytatywne; człowiek produktywny a człowiek
nieproduktywny.

Opracowanie: Beata Nawrot

Zródła: W.Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. III, Warszawa 2001, s.347, 353-354;

Słownik myśli filozoficznej pod red. M.Kuziak, S.Rzepczyński, Bielso- Białą 2005, s.395-397

R.Palacz, Klasycy filozofii, Warszawa 1988, s.200-205.