M a riu s z S am b o rski

Jakub W o je w o d a
Jacek F u rm ań czyk
M ic h a ł G ó rn y

Bzura 1914-1915

Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitw y nad Bzurą

S o c h a c z e w 2 018
 Recenzeci: Prof. dr hab. Krzysztof Kubiak, Dr hab. Kazimierz Kraj

Redakcja: Mariusz Samborski, Jakub Wojewoda

Korekta: Radosławjarosiński

DTP, druk i oprawa: DWZP SP. z o.o.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana
w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób, włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na nośniki
elektroniczne lub przy użyciu innych mediów, bez zgody wydawcy.

Ali rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system,
or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise,
without the prior permission of the author.

Zdjęcia i rysunki - jeśli nie opisano inaczej pochodzą z zasobów Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą.
Zdjęcia współczesne lokalizacji i zabytków, jeśli nie opisano inaczej - Jakub Wojewoda, Radosław Jarosiński.
Copyright © Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą
w Sochaczewie, 2018

Wydawca:
Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą
w Sochaczewie
pl. Kościuszki 12
96-500 Sochaczew
Tel. 48 46 86 233 09
e-mail: kontakt@muzeumsochaczew.pl
www.muzeumsochaczew.pl

Publikację dofinansowano ze środków

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
w ramach programu
„Ochrona Zabytków Archeologicznych”

ISBN: 978-83-943241-8-6
Spis treści
Słowo wstępne ............................................................................................................ 5

Mariusz Samborski
Relikty terenowe frontu nad dolną Bzurą z lat 1914-1915 ........................................... 7

Jacek Furmańczyk
Iłów 1914 - kto o tym dziś pamięta? ........................................................................ 61

Michał Górny
Broń palna Wielkiej Wojny w zbiorach Muzeum Ziemi Sochaczewskiej
i Pola Bitwy nad Bzurą ............................................................................................. 79

Michał Górny
Zabytki z czasów Wielkiej Wojny w Muzeum Ziemi
Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą ..................................................................... 89

Jakub Wojewoda
Cmentarze I wojny światowej na terenie
powiatu sochaczewskiego .......................................................................................... 99

Jakub Wojewoda, Mariusz Samborski

Żołnierz Wielkiej Wojny z Żukowa ........................................................................ 117

Jacek Furmańczyk
O krok od klęski. Walki 26 wirtemberskiej Dywizji Piechoty o przeprawę

przez Bzurę w grudniu 1914 r................................................................................... 121

Galeria fotografii archiwalnej .............................................................. 135

Mapy 155
Słowo wstępne
Wojna światowa dotarła na tereny dolnej Bzury w październiku 1914 roku. Zapocząt­
kowały ją walki wojsk Cesarstwa Niemieckiego i Austro-Węgier z wojskami Imperium
Rosyjskiego w okolicach Sochaczewa. Działania wojenne obu stron konfliktu na froncie
wschodnim oraz późniejsza okupacja niemiecka sprawiły, że wojna trwała na tej ziemi
de facto do momentu odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 roku. Dla same­
go Sochaczewa symbolicznym momentem jej zakończenia było rozbrojenie żołnierzy
niemieckich przez sochaczewskich strażaków i bojowników Polskiej Organizacji Woj­
skowej w dniu 11 listopada 1918 roku.
Opisywane działania wojenne w rejonie dolnej Bzury toczone były w ramach czterech
zasadniczych etapów I wojny światowej - Operacji Warszawsko-Dęblińskiej, Operacji
Łódzkiej, okresu wojny pozycyjnej i rosyjskiego odwrotu znad Bzury.
Na terenie powiatu sochaczewskiego ramy chronologiczne wyznaczają pierwsze walki
w okolicach Sochaczewa 16 października 1914 roku związane z przeprowadzeniem ma­
newru osłonowego przez rosyjską kawalerię i ostatnie walki w Puszczy Kampinoskiej
stoczone 9 sierpnia 1915 roku, które bezpośrednio poprzedziły oblężenie Twierdzy Mo­
dlin.
Ze względu na mnogość opracowań dotyczących Wielkiej Wojny nie podejmowano się
opisywania genezy I wojny światowej, jej początków czy też działań wojennych na innych
obszarach. Nie opisywano także całych operacji wojennych na froncie wschodnim, te­
matykę zawężono do przedstawienia ich przebiegu na terenie powiatu sochaczewskiego.
Zaprezentowane opracowanie jest pierwszą próbą syntezy wiedzy pochodzącej z ma­
teriałów zgromadzonych przez Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą
i ustaleń badaczy historii działań wojennych prowadzonych w latach 1914-1915 na Zie­
mi Sochaczewskiej.
Książka ta powstała w wyniku zadania archeologicznego realizowanego w latach 2017­
2018 przez Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą w Sochaczewie, pod
tytułem: Relikty terenowe frontu nad Bzurą 1914-15. Nieinwazyjne rozpoznanie stano­
wisk archeologicznych z okresu I wojny światowej. Ten dwuletni projekt uzyskał pozy­
tywną ocenę Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, który dofinansował go łączną
kwotą 119 000 zł. Środki finansowe stanowiące wkład własny Muzeum Ziemi Socha­
czewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą otrzymało od Burmistrza Sochaczewa.
Za otrzymane wsparcie finansowe serdecznie dziękujemy Panu Ministrowi Piotrowi
Glińskiemu i Panu Burmistrzowi Piotrowi Osieckiemu.

Zespól muzealny

5
M ariusz Sam borski
Relikty terenowe frontu nad dolną Bzurą z lat 1914-1915
Prace badawcze prowadzono standardową metodą we­
In fo r m a c je w s tę p n e
ryfikacji powierzchniowej, przy czym nie podejmowano
N a terenie powiatu sochaczewskiego do dziś przetrwała się wykopywania zalegających pod ziemią przedmiotów.
znaczna ilość pozostałości działań wojennych z lat 1914­ W trakcie weryfikacji danych obiektów korzystano z da­
1915. Wiele z umocnień polowych powstałych w ich trak­ nych archiwalnych w postaci map sporządzanych przez
cie posiada własną formę terenową. Fortyfikacje ziemne wojskowych i opracowań historycznych, mogących po­
wzniesione przez wrogie sobie armie można rozpoznać móc w identyfikacji poszczególnych elementów fortyfika­
zarówno w trakcie klasycznej prospekcji terenowej jak cji, ustaleniu ich twórców i funkcji jaką pełniły. Ponadto
i za pomocą zobrazowań lotniczego skaningu laserowe­ wykonano badania geofizyczne na 11 stanowiskach, leżą­
go, a także przy pomocy zdjęć lotniczych i satelitarnych cych w obrębie gmin: Nowa Sucha, Młodzieszyn i Miasta
wysokiej rozdzielczości, w przypadku występowania re­ Sochaczew.
liktów I wojny światowej na otwartych polach. W okre­ Do celów identyfikacji i rozpoznania form tereno­
ślaniu lokalizacji umocnień polowych pomocne są rów­ wych pozyskano dane numerycznego modelu rzeźby te­
nież ówczesne, wojskowe mapy topograficzne, na które renu, które następnie opracowano, tak aby uzyskać czy­
naniesiono pozycje zajmowane przez obie strony kon­ telne zobrazowania.
fliktu oraz pozostałe źródła historyczne. Dużo większą Dalsza praca nad materiałem była możliwa dzięki na­
wartość przedstawiają jednak zachowane w terenie pozo­ rzędziom komputerowym, głównie otwartemu oprogra­
stałości polowych fortyfikacji, gdyż dzięki odpowiednim mowaniu QGIS. Obsługa systemu informacji geogra­
zobrazowaniom numerycznego modelu terenu, możliwe ficznej (GIS) była niezbędna do pracy z modelami ALS,
jest bardzo dokładne określenie ich pierwotnej formy a następnie przy wytyczaniu granic zabytków archeologicz­
oraz precyzyjne ustalenie ich lokalizacji, co ma ogrom­ nych (stanowisk). Oprócz tego system informacji geogra­
ną wartość poznawczą dla historyków wojskowości zaj­ ficznej wykorzystany był przy pomiarach geofizycznych.
mujących się badaniem szeroko pojętej sztuki wojennej. Sam numeryczny model terenu wykonany został
W przypadku map wojennych, wygląd tych fortyfika­ w ramach projektu ISOK (Informatyczny System Osło­
cji, z racji samej skali map, ma charakter schematyczny, ny Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami) w latach
a ich lokalizacja nie może być w stu procentach do­ 2007-2013. Dane te pozyskano w roku 2016 z Central­
kładna. W takich przypadkach, przy precyzyjnym nego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartogra­
ustalaniu pierwotnego wyglądu i usytuowania danych ficznej na podstawie licencji udzielonej Muzeum Ziemi
umocnień pomocne może być wykorzystanie narzędzi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą przez Głównego
geofizycznych. Geodetę Kraju w celu prowadzenia badań naukowych,
Realizowany w latach 2017 i 2018 projekt naukowy, dotyczących identyfikacji stanowisk archeologicznych.
zadanie archeologiczne pt. Relikty terenowe frontu nad Posiadanie własnych zobrazowań N M T było warun­
Bzurą 1914-15. Nieinwazyjne rozpoznanie stanowisk ar­ kiem koniecznym przy ich dowolnym opracowywaniu,
cheologicznych z okresu I wojny światowej pozwolił na zi­ co z kolei pozwoliło na uzyskanie dowolnych efektów
dentyfikowanie setek obiektów, będących elementami i modeli wyższej rozdzielczości, ułatwiając rozpoznanie
składowymi budowanych wówczas fortyfikacji na obsza­ i ochronę stanowisk archeologicznych.
rze administracyjnym powiatu sochaczewskiego. Głów­ Pozyskane dane numeryczne z terenu powiatu socha­
nym elementem zadania było rozpoznanie zasobów czewskiego swoim zasięgiem obejmują głównie tereny
dziedzictwa narodowego w postaci reliktów terenowych leśne i nadrzeczne, służące zachowaniu własnych form
frontu nad dolną Bzurą z okresu I wojny światowej i ska­ terenowych fortyfikacji polowych i innych, nierucho­
talogowanie wydzielonych stanowisk archeologicznych mych zabytków archeologicznych. Dane lidar objęły
w postaci kart ewidencji zabytków archeologicznych. przede wszystkim południowy brzeg środkowej Wisły,
Terminem relikty terenowe określamy pozostałości jej dopływ rzekę Bzurę oraz jej dopływy: Suchą, Utratę
umocnień polowych posiadające własną formę widocz­ i Lutomię (Witonię) w granicach powiatu, obszary leśne,
ną w terenie. które znajdują się głównie w granicach administracyj­
Celem tych działań jest zachowanie bezcennych sta­ nych gmin: Iłów, Młodzieszyn i Brochów (obszary AZP:
nowisk o własnej formie terenowej poprzez ich właściwe 54-57, 54-58, 54-59, 54-60, 55-58, 55-59, 55-60),
rozpoznanie i otoczenie opieką konserwatorską oraz ze­ a także sąsiadujące z nimi tereny otwarte.
branie dotychczasowej wiedzy i dokonań na polu badań W celu ochrony zabytków archeologicznych należy
historyczno-wojskowych wykonawcy projektu, tj. M u­ korzystać z Archeologicznego Zdjęcia Polski, od którego
zeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą. rozpoczyna się tworzenie Kart Ewidencji Zabytków Ar­
Kwerendę historyczną ograniczono do wykorzysty­ cheologicznych (KEZA), będących podstawowym źró­
wania zasobów bibliotecznych i archiwalnych dostęp­ dłem informacji o stanowiskach archeologicznych. Wy­
nych w Polsce. Należy jednak zaznaczyć, że część danych dzielanie stanowisk archeologicznych musi być zgodne
dostępnych w archiwach niemieckich znajduje się rów­ z wytycznymi Narodowego Instytutu Dziedzictwa, szcze­
nież w posiadaniu wykonawców zadania. gólnie w zakresie ustalania ich granic.
 Ryc. i. W y d m y leśne, w ty m najw yższe w zn ie sie n ie w p o w ie c ie sochaczew skim Góra K o r n a ta (115 m n .p .m .) w Budach Starych (g m . M ło d zie s zy n )
na zo b ra zo w an iu ALS. Wyk. IW. S a m b o rs k i
Do celów tego artykułu przy opisywaniu poszczegól­
nych obszarów obrano podział administracyjny, z uwa­
gi na fakt objęcia badaniami całego terenu powiatu so-
chaczewskiego i tym samym wszystkich należących do
niego gmin. Nie podejmowano się też numeracji sta­
nowisk, jako że numeracja mogła ulec zmianie już po
oddaniu do druku niniejszego tekstu. Stosowne ozna­
czenie stanowisk wymienionych w tekście znajdzie się
w sprawozdaniu z badań archeologicznych i na kartach
ewidencji zabytków archeologicznych.
Przy określaniu funkcji reliktów umocnień polowych
oraz opisie techniki wojennej posługiwano się termino­
logią powojenną, bazując na publikacji Kpt. Szt. Gen.
Stefana Roweckiego pt. Umocnienia połowę (cz. I i II)
oraz Technika wojny pozycyjnej (cz. III) z 1920 roku. Ze
współczesnych polskich opracowań wsparto się artyku­
łami B. Perzyka pt. Rosyjskie fortyfikacje połowę w kam­
paniach 1914-1915 i M. Mikulskiego pt. Austro-węgier-
skiefortyfikacje połowę w Galicji i Królestwie Kongresowym
w latach 1914-1916.
O bszar badań
Z fizjograbcznego punktu widzenia omawiany przez
nas obszar znajduje się w widłach rzeki Wisły (na lewym
jej brzegu) i Bzury, na terenie trzech regionów bzycz-
nogeograbcznych, wg podziału J. Kondrackiego1, mia-
nowice Kotliny Warszawskiej (północna część powiatu
sochaczewskiego, wzdłuż lewego brzegu Wisły), Równi­
ny Kutnowskiej (południowo zachodnie fragmenty gmi­
ny Iłów i zachodni fragment gminy Rybno) i Równiny
Łowicko-Błońskiej (gmina i Miasto Sochaczew oraz po­
łożone na wschód i południe od niego terytoria gmin:
Teresin oraz Nowej Suchej). Obszary porośnięte lasem
znajdują się głównie na terenie Kotliny Warszawskiej.
Opisywany front nad Bzurą obejmuje odcinek frontu
wschodniego, usytuowanego wzdłuż rzeki Bzury, poczy­
nając od jej dopływu —rzeki Rawki do ujścia koło Ra­
miona w rzece Wiśle, a także wzdłuż lewobrzeżnej Wisły,
1. J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Wferszawa 2002, s. 190-192.
8
na odcinku od Kępy Karolińskiej (gm. Iłów) do Kępy
Kotońskiej (gm. Brochów). Badany teren obejmuje cały
powiat sochaczewski. Opis działań wojennych niekiedy
wykracza poza granice administracyjne powiatu, obej­
mując także działania w najbliższym jego sąsiedztwie.
I D z ia ła n ia w o je n n e n ad d o ln ą
B z u rą w la ta c h 1 9 1 4 -1 9 1 5
n a o b s z a rz e k o tlin y w a r s z a w s k ie j
1. C h a r a k te r y s ty k a te re n u
Na obszarze Kotliny Warszawskiej znajdują się trzy
gminy obecnego powiatu sochaczewskiego: Iłów, M ło­
dzieszyn i Brochów.
Gminy te swoim zasięgiem administracyjnym obej­
mują płynącą ze wschodu na zachód, równoleżnikowo
rzekę Wisłę, na wysokości od Piasków Królewskich (gm.
Brochów) do Władysławowa (gm. Iłów) i krótki odci­
nek, gdzie płynie ona w kierunku północno-zachodnim,
od Suchodołu (gm. Iłów) do Kępy Karolińskiej (gm.
Iłów) oraz dolny bieg rzeki Bzury, na północ od Socha­
czewa do jej ujścia do Wisły, w rejonie Ramiona (gm.
Młodzieszyn).
Obszar ten z hzjograhcznego punktu widzenia stano­
wi rozszerzenie doliny Wisły. Charakteryzuje się dużą le­
sistością, z czego najrozleglejsze stanowią połacie lasów
Puszczy Kampinoskiej na terenie gminy Brochów, Las
Młodzieski i las pomiędzy Kamionem a Arciechówkiem
w gminie Młodzieszyn oraz Las Rzepkowski i las iłowski
w granicach administracyjnych gminy Iłów. Sama rze­
ka Bzura płynie w pradolinie warszawsko-berlińskiej,
ukształtowanej w okresie cofania się lądolodu z terenu
Polski po zlodowaceniu północnopolskim. Pradolinę tę
ukształtowała zasilana wodami z topniejącego lodowca
pra-Wisła2*. O d Ramiona aż po Dobrzyków (gm. Gąbin)
ciągnie się pas bagien będący terenem zalewowym Wisły.
2. S. Jewtuchowicz, Geneza pradoliny warszawsko-berlińskiej między
Nerem i Moszczenicą , Warszawa 1967, s. 86.
2 . D z ia ła n ia w o je n n e
i ich te r e n o w e p o z o s ta lo ś c iu
TERENY GMINY IŁÓW
Rys historyczny
Okres wojny manewrowej w trakcie operacji
warszawsko-dęblińskiej
Po raz pierwszy działania wojenne dotarły na tereny
Iłowa w październiku 1914 roku, w okresie tzw. wojny
manewrowej. Stało się to za sprawą odwrotu oddziałów
dowodzonych przez generała austro-węgierskiej 7. Dywi­
zji Kawalerii — Edlera von Kordę. Dywizja ta, po wy­
konaniu przemarszu spod Opatowa, dotarła 17 paź­
dziernika na przedpola Sochaczewa, gdzie von Kordzie
podporządkowano niemiecką 8. Dywizję Kawalerii
i Landszturm, toczące do tej pory walki na wschodnim
przedpolu Sochaczewa, po obu stronach rzeki Utraty. 18
października kombinowany korpus wyparł z miasta żołnie­
rzy rosyjskich, uderzając od strony południowej i wschod­
niej3. Następnie rozpoczął odwrót w kierunku północno-
-zachodnim4, docierając do Iłowa. Walki z czwartego ty­
godnia października w Sochaczewie, Skierniewicach, Iło­
wie i Gąbinie określano wówczas w prasie mianem krwa­
wych5. 23 października do Iłowa dotarły oddziały rozpo­
znawcze 1. astrachańskiego pułku kozackiego6.
Na podstawie rozkazów z 22 października 43. Dywi­
zja Piechoty wyruszyła z okolic Sochaczewa na Kierno­
zię, natomiast 26. Dywizja Piechoty na Złaków Borowy
(gmina Zduny)7. Niemiecki batalion z karabinami ma­
szynowymi umocnił się w Kiernozi8.
24 października 1914 roku 170. mołodeczyński pułk
piechoty atakował niemieckie pozycje w Osmolinie.
104. ustiugski pułk piechoty nacierał na Osiek. Walki
o wsie Osiny i Kiernozię toczył 8. wozniesieński pułk
ułanów. Następnie 104. ustiugski pułk piechoty umoc­
nił się na pozycjach we wsi Czerniew. Wieczorem tego
dnia udało się zdobyć Rosjanom Kiernozię. Pozostałe
bataliony tego pułku miały posuwać się ku rzece Słudwi,
jednak w obliczu braku mostu, ciemności i intensyw­
nego ostrzału zamiar sforsowania rzeki przełożono do
rana. Siergiej Nielipowicz9 podsumował, że próba obej­
ścia flanki 9. armii niemieckiej zakończyła się niepowo­
dzeniem, wskazując jako powód nieudolne dowodzenie
kawalerią i zły stan koni.
Iłowski odcinek frontu w trakcie
operacji łódzkiej
Działania wojenne w listopadzie i na początku grud­
nia 1914 roku w rejonie Iłowa należy traktować jako
część operacji łódzkiej. Szczegółowy opis działań wojen­
3. S. Nielipowicz, Krwawy październik 1914, Oświęcim 2015, s. 130.
4. J. Furmańczyk, Iłów 1914 - kto dziś o tym pamięta?, Sochaczew
2016, s. 22.
5. Mazur nr 44/1914, s. 2.
6. A. Olejników, AcmpaxaHCKoe Ka3auecmeo na cpponmax llepeou
Mupoeou. Uacmb 2, 2017.
7. J. M . La rionow, 3anucKU yuacmnuKa Mupoeou eouHbi: 26-a nexomHaa
dueu3ua e onepapunx 1-uu 2-u pycatux apMuu na Bocmouno- llpyccKOM
u nonbCKOM meampax e Hauane eouHbi, Harbin 1936, s. 126.
8. S. Nielipowicz, Krwawy październik 1914, Oświęcim 2015, s. 194.
9 S. Nielipowicz, Krwawy październik 1914, Oświęcim 2015, s. 195.
nych pod Iłowem opracował J. Furmańczyk1'’. Interesu­
jące nas działania toczyły się na linii frontu Iłów —Ło­
wicz w ramach tejże operacji.
Na początku drugiej połowy listopada walki miały
miejsce na wschód od Iłowa, w rejonie Gostynina, Gąbi­
na i Sannik, z udziałem wojsk V Korpusu Syberyjskiego
rosyjskiego generała Sidorina i I Korpusu Rezerwowe­
go niemieckiego generała von Morgena, do którego po­
mocy oddelegowano pododdziały Brygady generała von
Gregory11123. Korpus generała von Morgena pełnił funkcję
osłonową dla działań 9. Armii biorącej udział w operacji
łódzkiej 12 13.
Po walkach na przedpolach Gąbina i silnym ostrza­
le artyleryjskim wojsk niemieckich 20 listopada V Kor­
pus Syberyjski musiał wycofać się na pozycję Pieczyska
—Iłów —Wszeliwy. 22 listopada niemiecki 230. rezer­
wowy pułk piechoty, przemieszczając się od Słubic na­
trafił na pozycje V Korpusu Syberyjskiego na wzgórzach
na południowy wschód od Słubic. I batalion tego pułku
dotarł na wschodni skraj lasu na zachód od Nart, na­
tomiast II batalion opanował wzgórza w rejonie Jam­
na. Tego samego dnia Rosjanie podjęli akcję ofensywną
w rejonie Wszeliw i pałacu w Załuskowie, gdzie bronił
się niemiecki 232. rezerwowy pułk piechoty. Broniących
się w dworskim parku uratowała odsiecz 230. rezerwo­
wego pułku nacierającego od Iłowa14.
Wieczorem, aby uniknąć obejścia z lewej strony, ge­
nerał Sidorin zdecydował się na wycofanie V Korpusu
Syberyjskiego na linię Arciechów —Wężyki15*.
23 listopada oddziały Sidorina bez problemów zajęły
pozycje na linii Iłów —Wszeliwy —Wejsce. 24 listopa­
da Rosjanie posunęli się nieco na zachód, osiągając linię
Suchodół —Pieczyska Iłowskie —Brodne —Niedźwiada
(na północno-zachodnim przedpolu Łowicza). 25 listo­
pada Rosjanie posunęli się na zachód, na linię Sanni­
ki —Osmolin. 27 listopada w wyniku wyprzedzającego
natarcia wojsk niemieckich pod dowództwem von M or­
gena zdołano odeprzeć z rejonu na wschód od Gąbina
rosyjską 79. Dywizję Piechoty i 50. Dywizję Piechoty,
co spowodowało wycofanie się całego korpusu ponow­
nie na linię Iłów —Załusków —Aleksandrów —Kaptury
—Kiernozia. 28 listopada oddziały rosyjskie umacniały
się na liniach Pieczyska Iłowskie —zachodnie przedpola
Iłowa —dwór Załusków —Aleksandrów —Wszeliwy.
2 grudnia do walki z V Korpusem Syberyjskim przy­
stąpiła 52. Brygada z wirtemberskiej 26. Dywizji Pie­
choty, która przybyła z Nieszawy przez Gostynin, Gąbin
i Sanniki. Wspierana artylerią 29. pułku piechoty sto­
czyła walki na terenie na wschód od Sannik. 121. pułk
piechoty — po zajęciu Brzezi — uderzył na Wszeliwy,
gdzie otoczony przez Rosjan był zmuszony do odwrotu,
przy stratach sięgających 100 poległych.
10. J. Furmańczyk, Iłów 1914 - kto dziś o tym pamięta?, Sochaczew
2016, s. 23. '
11. Tamże, s. 23.
12. Tamże, s. 23.
13. G. K. Korolkow, Operacja łódzka 1914. Najciekawsza batalia pierw­
szej wojny światowej, Oświęcim 2 014, s. 108.
14. J. Furmańczyk, Iłów 1914 - kto dziś o tym pamięta?, Sochaczew
2016, s. 24. ’
15. G. K. Korolkow, Operacja łódzka 1914. Najciekawsza batalia pierw­
szej wojny światowej, Oświęcim 2014, s. 128.
 Gilówka Górna

.‘ N a r ty sosna
-0.12.

O OMT

Miękiny-
0,05 .•

Wołyńskie
ir -

:K/liękinki
'0.0$y.

LasDtka
'ii 77,9 ~
S te g n a
. ,0.17
S ta ra !
Nowa'

O ls z o w ie c
Krzyż'
Lasotka Iłowski

P isko rze c
yK ^ io

Ryc. 2. W y c in e k m ap y to p o g ra fic zn e j rejonu Iło w a (Licencja n r D I0.7211.536.2017_PL_N).

3 grudnia 26. Dywizja Piechoty ponowiła natarcieku kozackiego, który od 1 listopada podlegał korpusowi
na linii Załusków-Wszeliwy, co spotkało się ze zdecydo­ generała Sidorina, a od 2 grudnia wykonywał działania
wanym odparciem ataku przez Rosjan, przy znaczącym rozpoznawcze w rejonie brzegu Wisły17.
wsparciu rosyjskiej artylerii. Na północ od nich, w pasie 8 grudnia 26. Dywizja Piechoty ponownie uderzyła
brzegu Wisły akcje rozpoznawcze przeprowadzał 20. wir- na Iłów i ponownie bezskutecznie. 9 grudnia siłami 121.
temberski pułk ułanów, pod dowództwem księcia Ulri­ pułku i 122. pułku piechoty udało się zdobyć pozycje
cha von Wiirttemberg. I batalion 125. pułku piechoty na linii Załusków-Wszeliwy, ale jeszcze w nocy z 9 na
tego dnia zajął pozycje od zachodniej strony wsi Narty 10 grudnia odzyskali je Rosjanie. Tego dnia, w wyniku
do wsi Wołyńskie. Na prawo od grupy księcia Urlicha do ostrzału artyleryjskiego, zapalił się drewniany dach ko­
walki przystąpił 119. pułk grenadierów Królowej Olgi. ścioła w Iłowie i w konsekwencji spłonął cały kościół18.
4 grudnia, od samego rana, Niemcy ponawiali ataki, 12 grudnia, po wcześniejszym przygotowaniu arty­
tym razem z uprzednim przygotowaniem artyleryjskim. leryjskim, II batalion 122. pułku fizylierów zajął rosyj­
Atak skutkował zajęciem Wszeliw przez 121. pułk pie­ skie okopy, biorąc do niewoli kilkuset żołnierzy carskich.
choty i kompanie 122. pułku fizylierów i wzięciem do Jeszcze tego samego dnia 8. rezerwowy pułk piechoty
niewoli 800 żołnierzy rosyjskich. Wchodząca w skład z 5. Dywizji Rezerwowej zmusił Rosjan do wycofania się
26. Dywizji Piechoty 52. Brygada zajęła wschodni skraj w kierunku Arciechowa i Bieniewa. W nocy z 13 na 14
Wszeliw. Na skraju lasu, na zachód od Gilówki Dolnej grudnia Rosjanie wycofali się z Iłowa i umocnili się w le-
pozycje zajęła artyleria wraz z XIII batalionem saperów. sie pod Oborami. Kompanie 26. wirtemberskiego pułku
Około godz. 18.00 4 grudnia ze sztabu XIII Korpusu piechoty przystąpiły do natarcia, które zostało odparte
przyszedł rozkaz zdobycia Iłowa, którego broniła rosyj­ silnym ogniem, co zmusiło Wirtemberczyków do oko­
ska 79. Dywizja Piechoty. Atakiem kierował dowódca pania się. Następnie atak ponowiono, z podobnym skut­
119. pułku grenadierów, pułkownik von der Esch. Noc­ kiem. Okopy udało się zdobyć dopiero następnego dnia,
ny atak rozpoczęto przed północą z 4 na 5 grudnia. Po przy okazji biorąc do niewoli wielu jeńców19.
kilkugodzinnych, krwawych walkach bój ustał. Skończył Atak 48. pułku piechoty rezerwowej w dniach 14
się on niepowodzeniem strony niemieckiej i ogromnymi i 15 grudnia na Uderz i Obory oraz nacisk na pozo­
stratami, gdzie sam III batalion 119. pułku grenadierów stałych odcinkach zepchnął Rosjan na linię Januszew
stracił ok. 380 żołnierzy16. - Budy Iłowskie - Giżyce - Karolków Rybnowski. Jed-
Nadejście kolejnych wojsk niemieckich zostało roz­
17. A. Olejników, AcmpaxaHCKoe Ka3anecmeo Ha cppoHmax flepeou
poznane 5 grudnia przez wywiad 1. astrachańskiego puł- Mupoeou. Liacmb 2, 2017.
16. J. Furmańczyk, Iłów 1914 - kto dziś o tym pamięta?, Sochaczew 18. W. Dragan, Wielokulturowość Ziemi Ifowskiej, Iłów 2001, s. 18.
2016, s. 25-31. 19. Regimentsgeschichte RIR 26.

10
Ryc. 3. Pozycja o b ro nna pasa um ocnień w G ilów ce D olnej (g m . Iłó w ). C zerw o n a strzałka: p u n k t o p o ru w postaci odcinka za m k n ię te g o .
Z o b ra zo w a n ie lo tniczego skaningu la s e ro w e g o . Wyk. M. Samborski
nakże uderzenie 26 Dywizji Piechoty i 25- Dywizji Re­
zerwowej w rejonie Karolkowa Rybnowskiego (gm. Ryb­
no) zmusiło oddziały rosyjskie do odwrotu w kierunku
Bzury20.
Okres wojny pozycyjnej
O d przełomu 1914 i 1915 roku 9- armia niemiec­
ka zbudowała na tym terenie sieć umocnień polowych,
ciągnących się wzdłuż linii Wisły aż do tzw. wzgórza 79
w Kamionie (gm. Młodzieszyn). Wzdłuż samego brzegu
Wisły, od miejscowości Łady, przez Arciechów, Bieniew
i Januszew stacjonowała niemiecka artyleria 8. pułku
landwery z Dywizji Westernhagena, prowadząca ostrzał
na rosyjskie pozycje w Drwalach, na północnym brze­
gu Wisły. Ciekawostką jest, że 28 czerwca 1915 roku,
w miejscowości Łady 36. Pułk Saperów próbował wy­
korzystać broń chemiczną do ataku na rosyjskie pozycje
stacjonujące w Drwalach (gm. Wyszogród), po drugiej
stronie Wisły21. Próba ta zakończyła się niepowodze­
niem i odwetowym, nocnym ostrzałem ze strony rosyj­
skiej artylerii22.
Umocnienia połowę i ich relikty
Relikty fortyfikacji polowych w rejonie Iłowa są sto­
sunkowo dobrze uchwytne na zdjęciach lotniczego ska­
ningu laserowego. Ukształtowanie terenu, wzdłuż pasa
bagien, na jego południowym brzegu zostało wykorzy­
stane w celu usytuowania sieci fortyfikacji polowej przez
wojska niemieckie na początku 1915 roku, której po­
zostałości należą do jednych z najlepiej zachowanych
20. J. Furmańczyk, liów 1 9 1 4 - kto dziś o tym pamięta?, Sochaczew
2016, s. 25-35.
21. Kronika 8. pułku landwery.
22. S. Kaliński, Bolimów 1915, W arszawa 2015, s. 243.
w terenie odcinków frontu wschodniego na południo­
wym brzegu Wisły. Przede wszystkim należy wymienić
linię okopów wraz ze schronami i rowami dobiegowy­
mi, które wykopywali Niemcy od przełomu 1914 i 1915
roku. Głównym elementem umocnień jest 1. linia obro­
ny, która wystarczyłaby do odparcia jakichkolwiek prób
zdobycia tych pozycji przez Rosjan. Pas ten rozpoczyna
się na wydmach leśnych na zachód od Słubic (gm. Słu­
bice), gdzie widoczne są linie rowów strzeleckich i schro­
nów (w liczbie 5).
Linia okopów, usytuowana równoleżnikowo, prze­
biega w kierunku wschodnim, przechodząc przez pasmo
wydm w Grzybowie (gm. Słubice) i Gilówce Dolnej
(gm. Iłów) o łącznej długości 1800 metrów. Takie umiej­
scowienie pozwalało na okopanie się w suchym miejscu
z możliwością odpływu wody, dawało większe możliwo­
ści obserwacji i ostrzału przeciwnika, tym samym po­
zwalając na skuteczną walkę obronną (ryc. 3).
Dalszy pas umocnień 1 linii obronnej oddalony był
kilometr w kierunku wschodnim, w miejscowości Uderz
(gm. Iłów), gdzie relikty okopów niemieckich zlokalizo­
wane są wzdłuż samego brzegu pradoliny Wisły (ryc. 4).
Przy zachodniej granicy Uderza zachowały się ponadto
szczątkowe relikty umocnień obronnych, mających chro­
nić przed atakiem na wspomniany 1000 metrowy odstęp
między umocnieniami. Obrazują je przede wszystkim
dołki strzeleckie, które łączą się (choć nie całkowicie)
w jeden rów strzelecki o nieregularnym, lekko łukowa­
tym zarysie (umożliwiającym prowadzenie ognia flanku­
jącego przedpole), usytuowany tak, aby ostrzeliwać wro­
ga posuwającego się od zachodu i północnego-zachodu.
Przy budowie tych umocnień kierowano się topo­
grafią terenu, sytuując pozycje w miejscu wyniesionym,
z dobrą obserwacją miejsca potencjalnego ataku, który
11
 Ryc. 4 . F ra g m en t p ierw szej linii o b ro n n e j w U derzu (g m . Iłó w ), składający się z d o łk ó w strzeleckich złączonych w jeden o k o p o narysie łu k o w a ty m
o ra z ro w u s trzeleckiego ze s tan o w iskiem k aem u i składnicam i am unicji (ryc .5 ). Z o b razo w a n ie lo tn iczeg o skaningu la s e ro w e g o .
Wyk. M . S a m b o rs k i

Ryc. 5. S tan o w isko karab in u m as zy n o w e g o i składnice am u nicji w U derzu (g m . Iłó w ). Flan ko w an ie p rze d p o la uzyskano w ty m p rzypadku p o przez
w ysunięcie w yb rzu s ze n ia o k o p u . Z o b razo w a n ie lo tniczego skaningu la s e ro w e g o . Wyk. M . S a m b o rs k i

był poprzecinany bagnami. Pozycje niemieckie osadzo­
ne były na podłożu piaszczystym, dogodnym do wyko­
pania w nim rowów strzeleckich oraz innych fortyfika­
cji polowych. Uchwytne na zobrazowaniach lotniczego
skaningu laserowego umocnienia połowę w miejscowo­
ści Uderz składały się, oprócz samych okopów i rowów
strzeleckich, ze schronów i rowów komunikacyjnych.
Linia okopów nie przetrwała jednak w całości. Idąc
w kierunku wschodnim, działalność rolnicza spowodo­
wała częściowy zanik tej formy terenowej, przy czym

12
Ryc. 6. U m o cn ienia p o ło w ę p ierw s ze j linii o b ro n n e j w ra z z po zostałościam i c zterech sch ro n ó w (zaznaczo ne c ze rw o n y m i s trza łk a m i) na w y d m ie
w A rc ie c h ó w k u (g m . Iłó w ). Wyk. M . S a m b o rs k i

iJU

1' >»
•
i- ' - -/ f ( $
-•. • • (
‘■■'i .__* \
50 0 50 - 1-00 1, 150 20(
____ •- ■ Ł l żł T ___ a

Ryc. 7. R elikty u m ocnień o b ro n n ych p ó łno cn o-zach odn iego skraju lasu w Rzepkach (g m . Iłó w ). Z o b razo w a n ia ALS n a ło żo n o n a w y c in e k m ap y
to p o g ra fic zn e j. W y k . M . S a m b o rs k i

w odległości 140-300 metrów od linii okopów, na po­
łudniowym brzegu starorzecza, zachowały się kolejne
schrony. W obrębie tej wsi doliczono się czterech tego
typu obiektów.
Ponadto w jej północno-zachodniej części, nad brze­
giem pradoliny Wisły bardzo dobrze czytelne jest sta­
nowisko karabinów maszynowych, gdzie flankowanie
przedpola uzyskano przy pomocy wysunięcia wybrzu­
szenia okopu (ryc. 5.). Taka forma stanowiska kaemu
 Ryc. 8. R elikty u m ocnień p o lo w yc h zach odn iego skraju lasu w R zepkach. Na zachód od lasu, w O b orach (g m . Iłó w ) znajd uje się cm e n ta rz w o je n n y ,
k tó ry o kalają ż w iro w n ie . Z o b razo w a n ie lo tn ic ze g o skaningu la s e ro w e g o . Z o b razo w a n ia ALS n a ło żo n o na w y c in e k m ap y to p o g ra fic zn e j.
Wyk. M. Samborski

14
podyktowana była warunkami topograficznymi i umoż­
liwiała osłonę pierwszej linii ogniem maszynowym na
odcinku o łącznej długości 350 metrów. O d wznosze­
nia tego typu umocnień, będących najważniejszym ich
punktem, rozpoczynało się budowanie kolejnych ele­
mentów fortyfikacji polowej.
W miejscowości Obory pas umocnień zlokalizowa­
ny jest nieco bardziej na północ, wpisując się w koncep­
cję maksymalnego wykorzystania warunków terenowych
i usytuowania pozycji obronnych na wzniesieniach wy­
dmowych, ponad brzegiem starorzecza. W tym rejonie
umocnienia połowę wzniesione zostały na wydmach le­
śnych w Oborskich Borkach i na północ od nich, na wy­
dmie w Arciechówku, gdzie stwierdzono kolejne cztery
schrony (ryc. 6).
Następnie pozostałości rowów strzeleckich biegną
w miejscowości Rzepki, na krawędziach Lasu Rzepkow-
skiego, w którym to lesie stacjonowały wojska niemiec­
kie, posiadające tam punkt sanitarny23. Umocnienia te
otwiera okop zlokalizowany blisko północno-zachodniej
krawędzi lasu, ok. 720 metrów na południe od Obor­
skich Borków (ryc. 7). Las Rzepkowski był zresztą umoc­
niony ze wszystkich stron, a połowę zlokalizowano sto­
sunkowo blisko jego brzegów, lecz nie na samym skraju
(Ryc. 8). Takie sytuowanie okopów miało zadanie utrud­
nić ostrzał prowadzony przez wrogą artylerię, zwłaszcza
w kontekście pozycji obronnych zlokalizowanych przy
wschodniej granicy tego lasu.
Usytuowany w ten sposób pas umocnień miał za za­
danie chronić żołnierzy armii niemieckiej przed atakiem
z kierunku północnego, z brzegu Wisły. Pamiętać nale­
ży, że do połowy lutego24 nadwiślański Płock był w rę­
kach rosyjskich, co skutecznie blokowało na tym odcin­
ku Wisły statki niemieckie, które były ostrzeliwane, gdy
tylko podpływały do Płocka, kierując się w górę rzeki.
Z drugiej strony, swobodne operowanie promów i hipo­
tetyczny desant Rosjan na lewy brzeg rzeki uniemożli­
wiała zimowa kra na Wiśle.
Umocnienie się w tej linii wiązało się również z wal­
kami w końcu listopada i na początku grudnia 1914
roku, kiedy panowanie nad brzegiem Wisły i jej staro­
rzecza miało istotne znaczenie bojowe. Po opanowaniu
jej lewego brzegu, aż do ujścia Bzury, na tych pozycjach
oparto obronę lewego skrzydła niemieckiej 9. armii.
T e re n y gm iny M łodzieszyn i gm iny B rochów
R ys h is to r y c z n y
Okres wojny manewrowej
Wielka wojna dotarła na peryferia gmin: Iłów i Bro­
chów w październiku 1914 roku. 16 października kom­
binowana brygada kozacka, która dzień wcześniej ope­
rowała w okolicy Wawrzyszewa (gm. Błonie) w składzie
1. astrachańskiego pułku kozackiego, 1. chopiorskiego
pułku kozackiego i 2. baterii artylerii konno-górskiej
otrzymała rozkaz operowania na linii Bzury, między jej
ujściem do Wisły a ujściem Utraty w Sochaczewie. Tego
samego dnia około 200-300 Kozaków astrachańskich
i 100 Kozaków chopiorskich zostało wysłanych w rejon
23. Dane archiwalne MZSiPBnB.
24. T. Świecki, Mazowsze Płockie w czasach wojny światowej i powsta­
nia Państwa Polskiego, Toruń 1933, s. 26.
Brochowa w celu utrzymania przeprawy rzecznej25. Za­
danie zostało wykonane, część Niemców zabito, część
wzięto do niewoli26.
17 października w Adamowej Górze (gm. Młodzie­
szyn), a także w Gawłowie i Altance (gm. Sochaczew)
odpoczywały oddziały rosyjskiej 5. Dywizji Kawalerii
(wchodzącej w skład II Syberyjskiego Korpusu), które
jednak musiały się w tym samym dniu ewakuować27.
Tego dnia wojska rosyjskie dotarły również na tereny
gminy Brochów. 1. i 2. Brygada 8. Dywizji Kawalerii
zatrzymała się na nocleg w Konarach, Wólce Smolanej,
Olszowcu (gm. Brochów) i Kirsztajnowie (gm. Kampi­
nos), dokąd wycofali się z zajętej przez nich tego dnia
wsi Pasikonie. Natomiast nad dolny bieg Bzury Rosjanie
wysłali 79. Dywizję Piechoty28.
W dniach 13-16 listopada 1914 roku przez Wisłę,
z prawego na lewy brzeg, w pobliżu Wyszogrodu, na wy­
sokości Januszewa (gm. Młodzieszyn) przeprawiał się
VI Korpus Syberyjski, który miał wspomóc V Korpus
Syberyjski w walkach w rejonie Gostynina. Przeprawa
nie była jednak dobrze przygotowana. Z samego rana
13 listopada żołnierze przeprawiali się na zwykłych łód­
kach rybackich leżących przy brzegu Wisły. Około połu­
dnia dodatkowe łodzie przypłynęły z Twierdzy Modlin,
ale i tak przeprawa natrafiała na wiele trudności. Przej­
ście VI Korpusu przez Wisłę trwało ostatecznie 4 dni,
a na linię frontu poszczególne jednostki w sile pułków
docierały osobno29. W przeprawie miał pomagać odeski
batalion morski, operujący na odcinku Wisły od Dębli­
na do Modlina, jednak dopuszczalne zanurzenie na tym
odcinku rzeki wynosiło nie więcej niż 76,2 cm (2,5 sto­
py), podczas gdy łodzie odeskiego batalionu zanurzały
się na 106,7 cm (3,5 stopy).
Okres wojny pozycyjnej
15 grudnia około godziny 23. generał Litwinow wy­
dał rozkaz wycofania wojsk za Bzurę30. Po wycofaniu się
V Korpusu Syberyjskiego, VI Korpusu Syberyjskiego
i II Korpusu Kaukaskiego na wschodni brzeg Bzury,
16 grudnia 1914 roku na tereny gminy Młodzieszyn
wkroczyły wojska niemieckie. Następnego dnia rozpo­
znanie przeprowadziło 6 oddziałów wywiadowczych
1. astrachańskiego pułku kozackiego, działających na li­
nii Kamion —Olszynki — Lubatka. Kozacy odnotowa­
li ruch wojsk niemieckich w kierunku sochaczewskim,
na pozycje V Korpusu Syberyjskiego. Tego samego dnia
Niemcy wkroczyli do Młodzieszyna31.
Po stronie rosyjskiej, na odcinku od Kamiona do
Sochaczewa, stacjonowały dwie dywizje II Korpusu
Kaukaskiego, w tym Kaukaska Dywizja Grenadierów,
w której skład wchodziły: 13 erywański pułk grenadie­
rów, 14 gruziński pułk grenadierów, 15. tifliski pułk
25. Mogła to być przeprawa przez rzekę Bzurę w Witkowicach lub
w Starych Mistrzewicach [przyp. autora],
26. A. Olejników, AcmpaxaHCKoe Ka3anecmeo Ha <ppoHmax nepeou
Mupoeou. Nacmb 2, 2017.
27. S. Nielipowicz, Krwawy październik 1914, Oświęcim 2015, s. 129.
28. Tamże, s. 129-131.
29. W . Zołotariew, nepean Mupoean. Heu3eecmHbie cmpaHULtbi,
Moskwa 2014, s. 77.
30. G. K. Korolkow, Operacja łódzka 1914. Najciekaw sza batalia
pierwszej wojny światowej, Oświęcim 2014, s. 222.
31. G. Timpe, Von Vervundeten und Toten, Warendorf 1915, s. 42.
15
 Ryc. 9. Zab u d o w an ia c u k ro w n i
w M ło d zie s zyn ie . F o t ze z b io r ó w
A . K o rn a c k ie g o
Ryc. 10. Ż o łn ie rz n iem iecki na tle
zniszczonego budynku c u k ro w n i
w M ło d zie s zyn ie . F o t ze z b io r ó w
A . K o rn a c k ie g o
grenadierów i 16. mingrelski pułk grenadierów wraz
z Kaukaską Grenadierską Brygadą Artylerii32. Drugą
z dywizji kaukaskiego korpusu była 51. Dywizja Piecho­
ty, która składała się z czterech pułków piechoty: 201.
potiskiego, 202. goriskiego, 203. suchumiskiego i 204.
ardahano-michajłowskiego33.
VI Korpus Syberyjski zajmował stanowiska na linii uj­
ście Utraty —ujście Pisi. Jeszcze 16 grudnia 1. Kaukaska
Brygada Strzelców umocniła się na lewym brzegu Bzury,
na linii Helenka —Kąty —Niezgoda34.
W dniach 17-19 grudnia żołnierze niemieckiego
8. pułku landwery zajęli linię Budy Stare —Rokicina35.
18 grudnia Kozacy astrachańscy ponownie wysłali
6 czujek, które tym razem zostały ostrzelane ogniem nie­
mieckiej broni ręcznej i artyleryjskiej. W wyniku ostrzału,
w rejonie Kamiona, zginął podchorąży kozackiego pułku.
32. A. Buszmakow, PyccKan apMurt e eenumu eoune, 2017, s. 81.
33. Tamże, s. 87.
34. G. K. Korolkow, Operacja łódzka 1914. Najciekawsza batalia
pierwszej wojny światowej, Oświęcim 2014, s. 223.
35. Kronika 8. pułku landwery.
16
Następnego dnia pułk ten odpoczywał na pozycjach od­
wodowych w Wilczach Tułowskich (gm. Brochów)36.
Niemcy przeprawili się na prawy brzeg Bzury, w miej­
scu pozostałości zniszczonego przez Rosjan wcześniej mo­
stu w Starych Mistrzewicach. W odpowiedzi na to — 19
grudnia —z miejscowości Łęg (obecnie Malanowo, gm.
Brochów), na pólnocny-zachód od Konar (gm. Brochów)
wyruszyły bez wystrzału dwie kompanie II Korpusu Kau­
kaskiego, atakując oddziały niemieckiej 26. Rezerwowej
Dywizji Piechoty, umocnione po prawej stronie Bzury,
w jej bardzo ostrym zakolu (w obrębie wsi Stare Mistrze-
wice). Grenadierzy kaukascy szybkim i zdecydowanym
natarciem wypchnęli z okopów Niemców większość zabi­
jając, część zmuszając do ucieczki lodowatą Bzurą, a część
biorąc do niewoli. Tylko 46 niemieckim żołnierzom uda­
ło się przeprawić na drugą stronę rzeki. Za ten atak, do­
wodzący nim kapitan Sabel, został odznaczony Orderem
św. Jerzego IV klasy37.
36. A. Olejników, AcmpaxancKoe Ka3auecmeo Ha <ppoHmax ilepeou
Mupoeou. Nacmb 2, 2017.
37. K. Popow, fleuó-apueaHLtbi e Benumu eouHe, Paryż 1959, s. 61.
 Ryc. 11. Ż o łn ie rze niem ieccy na tle
kościoła w M ło d zie s zyn ie .
Fot. ze zbiorów A. Kornackiego

21 i 24 grudnia 1. astrachański pułk kozacki wykonałboju przy pomocy szrapneli świecących i zmasowany
kolejne wypady rozpoznawcze, przynosząc istotne in­ ogień przeciwnika, prowadzony z okopów zlokalizowa­
formacje o rozmieszczeniu wrogiej piechoty. W wyniku nych po prawej stronie Bzury oraz z drugiej strony rze­
skutecznego ostrzału artylerii rosyjskiej udało się odrzu­ ki. Wielu z nacierających żołnierzy zginęło tuż przed
cić z Kamiona wojska niemieckie38. niemieckimi okopami i w bezpośredniej walce o same
21 grudnia Niemcy ponownie przekroczyli Bzurę okopy. Atak skończył się wielką klęską Rosjan. W ciągu
w Starych Mistrzewicach. Zdążyli się okopać w luku jednego dnia poległo ponad tysiąc żołnierzy armii rosyj­
Bzury, na wschód od Malanowa i Kolonii Brochów, skiej, których ciała jeszcze przez ponad tydzień leżały na
w granicach ewidencyjnych Starych Mistrzewic. Pozycje pobojowisku, przykryte grudniowym śniegiem. Z samej
te znajdowały się nieco na północny wschód od miejsca kompanii 13. erywańskiego pułku grenadierów dowo­
zwycięskiego ataku sprzed trzech dni, któremu dowodził dzonej przez podporucznika Popowa39 ,
* z łącznej liczby
kapitan Sabel. Po stronie rosyjskiej —na tej wysokości 190 żołnierzy, 130 zginęło lub było rannych. Zmarłych
—znajdowały się okopy 202. goriskiego pułku piechoty. ściągano z pola boju do okopów, a stamtąd —etapowo
W nocy z 21 na 22 grudnia do ataku na niemiecką — składano w zbiorowej mogile. Według wszelkiego praw­
pozycję w zakolu Bzury przystąpił dopiero co przyby­ dopodobieństwa polegli żołnierze spoczywają w grobowcu
ły 236. borisoglebski pułk piechoty, któremu przydzie­ w Malanowie (gm. Brochów), oddalonym o nieco ponad
lono dodatkowo 3 kompanie Kaukaskiej Dywizji Gre­ pól kilometra na wschód od pola walki. Kompanie gre­
nadierów, po jednej z 13. erywańskiego, 15. tyfliskiego nadierów kaukaskich, które uczestniczyły w boju stra­
i 16. mingrelskiego pułków grenadierskich. Atakujących ciły od 2/3 do 3/4 swojego stanu osobowego.
w ciemności żołnierzy zaskoczyło nagle oświetlenie pola
38. A. Olejników, AcmpaxaHCKoe xa3aNecmeo Ha <ppoHmax nepeou 39. K. Popow, BocnoMUHaHun KaeKa3CKoao zpenadepa. 1914-1920,
Mupoeou. c/acmb 2, 2017. Belgrad 1925, s. 66-71.

17
 Ryc. 12. Ż o łn ierze niem ieccy
i lej po pocisku arty le ry js kim
w okol icy M ło d zieszyn a.
Fot. ze zbiorów A. Kornackiego
Ryc. 13. Kościół w B ro ch ow ie na
p o cztó w c e z 1913 ro ku .
Fot ze zbiorów A. Kornackiego
O d 24 grudnia wojska 13 erywańslciego pułku grena­
dierów zajmowały pozycje, opierając się prawym skrzy­
dłem na kościele w Brochowie. Przez następne półtorej
tygodnia Niemcy ze swojej pozycji zlokalizowanej na
zachód od Mistrzewic ostrzeliwali stanowiska rosyjskie
z austriackiego moździerza 305 mm kalibru, tzw. Chudej
Emmy. Jeden z pocisków, który trafił w świeżo wykopa­
ną ziemiankę sanitarną, pełniącą funkcję łaźni (tzw. ro­
syjska bania) w Wólce Smolanej (gm. Brochów), wpadł
do jej wnętrza nie wybuchając, za to wywołując niema­
łe zainteresowanie, po czym, ze względów bezpieczeń­
stwa, został w niej zasypany. Pocisk ten o masie całko­
witej bliskiej 400 kg40 prawdopodobnie do dzisiaj zalega
pod ziemią.
W początkowym okresie wojny pozycyjnej nad Bzurą
13. erywański pułk grenadierów zasilili spieszeni ofice­
rowie kawalerii (jak np. wachmistrz Frimerman z Jeli-
zawietgradskiej Szkoły Kawalerii), a także wojskowi niż-
40. A. Zaręba, Chuda Emma, ciężki moździerz 30,5cm Skoda w czasie
I wojny światowej, Kraków 2006, s. 23.
18
szych stopni (jak przybyła nad dolną Bzurę sotnia Tata­
rów ufimskich)41.
Przyczółek w Starych Mistrzewicach utrzymywany
był przez Niemców do końca walk pozycyjnych nad
Bzurą, a most na Bzurze na tym odcinku został odbudo­
wany, co wynika z mapy 165. Brygady Piechoty (wcho­
dzącej w skład 1. Dywizji Poznańskiej, przemianowanej
w czerwcu 1915 roku na 83. Dywizję Piechoty) z 15
lipca 1915 roku. Przyczółek ten zajmowany był przez
5. kompanię 329. pułku piechoty.
Przed końcem roku, z pozycji zlokalizowanych przy
wzgórzu 79 w Januszewie, ostrzeliwano ogniem artyle­
ryjskim Drwały, Wyszogród i Czerwińsk nad Wisłą42.
31 grudnia Kozacy astrachańscy z 1. pułku otrzymali
niecodzienne zadanie eskortowania wielkiego księcia ro­
syjskiego Andrej a Władimirowi cza z siedziby sztabu kor­
pusu do dworu w Łazach (gm. Kampinos)43.
41. K. Popow, BocnoMUHaHun KaeKa3CKoao zpenadepa. 1914-1920,
Belgrad 1925, s. 78.
42. A. Jeznach, Orszymowo 1915: wojna widziana oczami proboszcza,
Płock 2012, s. 33.
43. A.A. Olejników, AcmpaxaHCKoe Ka3auecmeo Ha <ppoH m axilepeou
 Ryc. 14. Ż o łn ierze n iem ieccy na
tle ruin bro c h o w s kie g o kos'cioła.
Fot. ze zbiorów A. Kornackiego

Ryc. 15. Znaki w y b ra n y c h rosyjskich je d n o s te k w o js k o w y c h biorących u d zia ł w działan iach w o je n n y c h nad do ln ą Bzurą.
Źródło: PyccKtw apMun e ee/iunou eouHe, 1. 1, s. 327,355

Z n ak 13. e ry w a ń sk ie g o pu łku g re n a d ie ró w . Z n ak 14. g ruzińskiego pu łku g re n a d ie ró w . Zn ak 15. ty filisk ieg o pu łku g re n a d ie ró w .

Z n ak 16. m in g re ls k ie g o p u łk u g re n a d ie ró w . Z n ak sap erskiego b a talio nu g re n a d ie ró w . Znak astrachańskiego w o js ka kozackiego.

Na samym początku 1915 roku wojska rosyjslcie sta­ 21 stycznia rosyjski samolot zbombardował niemieckie
cjonujące w Wyszogrodzie zestrzeliły samolot niemiec­ kwatery w Adamowej Górze44.
ki, który rozbił się w Węgrzynowie (gm. Mała Wieś).

44. S . Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemieckiej

Mupoeou. Nacmb 2, 2017. nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 59.

19
 Ryc. 16. W o jsko n iem ieckie na lo dzi w lipcu 1916 roku. W tle m o s t w W ys zo g ro d zie . Fot. ze zbiorów A. K o rn a c k ie g o

Ryc. 17. N iem ieckie pozycje o b ro n n e z ro w e m s trze le c k im zlo k a lizo w a n y m w zd łu ż g rz b ie tó w w y d m o w y c h w C zerw ińskich G órach w Puszczy
K am pinoskiej (g m . B ro ch ó w ). Z o b razo w a n ie lo tn iczeg o skaningu la s e ro w e g o . Wyk. /VI. Samborski

20
 \r: ; JL, %
i
ri
ll %. if/
Ip^r
IfeśV. *jnm # I/§i ■
\i' ,/
V3M
L

•>7 i.-
. ". I '

r.

^‘l^S‘l‘1.. £}.

vii»ó

Ryc. 18. W y c in e k m a p y to p o g ra fic zn e j przed s taw ia ją c y do ln y b ie g rzeki B zury p rzy jej ujściu w rzece W iśle (Licencja n r DI0.7211.536.2017_PL_N).
 Fot. 1. Jeden ze sch ro n ó w niem ieckich w lesie w Jan uszew ie (g m . M ło d zie s zy n ). Stan na 13 p aździernika 2017.

4 lutego stoczono walki w Kamionie i Witkowicachków w ochronie mostów trwała do 20 kwietnia 1915
z udziałem niemieckiej Dywizji Westernhagena (prze­ roku50.
mianowanej z 89- Dywizji Piechoty)4546. 9 marca rejon dolnej Bzury opuściła, stacjonująca
W nocy z 7 na 8 lutego 14. gruziński pułk grena­ tam od początku walk pozycyjnych, Kaukaska Dywizja
dierów, wspomagany 1. astrachańskim pułkiem kozac­ Grenadierów51.
kim w sile czterech batalionów i pomocą artyleryjską,
z powodzeniem zaatakował niemieckie pozycje 8. puł­ Prolog oblężenia twierdzy Modlin
ku landwery w Kamionie Dużym, w rejonie tamtejsze­ Tereny dolnej Bzury, przecinającej obszary gmin:
go kościoła i cmentarza. Rosjanie wzięli do niewoli 360 Młodzieszyn i Brochów, były świadkiem wielu potyczek,
jeńców, zdobyli 2 karabiny maszynowe oraz reflektor45. mających jednak za główny cel wiązanie sił rosyjskich na
Co ciekawe K. Popov, który nie uczestniczył w tym ata­ tym terenie i odwrócenie uwagi od faktycznych zamia­
ku, napisał, że na jego skutek do niewoli tego dnia wzię­ rów i miejsc planowanego przełamania frontu. Kiedy ten
to 700 niemieckich jeńców47. Za ten atak dowódca puł­ czas nastał, armia niemiecka ruszyła za wycofującymi się
ku generał-major Michaił Kalnickij został uhonorowany wojskami rosyjskimi, w kierunku wschodnim. Przed
nadaniem Orderu Świętego Jerzego. wyruszeniem Niemcy zbudowali w Kamionie most na
8 i 9 lutego rosyjskie lotnictwo zbombardowało pozy­ Bzurze i jeszcze w lipcu 1915 roku zaprojektowali most
cje niemieckie w Młodzieszynie i Ruszkach48. przez Wisłę w Wyszogrodzie, który wzniesiono w roku
O d połowy lutego, tj. od zajęcia Płocka przez Niem­ 1916 (ryc. 17).
ców, rozpoczęto budowę umocnień polowych, poczyna­ W wyniku usytuowania pozycji rosyjskich w miejsco­
jąc od Drwal (gm. Wyszogród), idąc w kierunku północ­ wościach: Krubiczew i Nowe Polesie w Puszczy Kampi­
nym, w kierunku Przasnysza49. noskiej (gm. Leoncin) armia niemiecka na linii Famułki
Kozacy astrachańscy od lutego 1915 roku zajmowali Królewskie —Piaski Królewskie, poczynając od 26 lip­
się ochroną mostów na Bzurze oraz linii telegraficznych ca 1915 roku, przystąpiła do budowy fortyfikacji polo­
i telefonicznych V Korpusu Syberyjskiego. Służba koza­ wych, przecinających grzbiety wydm Czerwińskie Góry
i na wzgórzu 87- Pozycje te obsadzała przez dwa tygo­
dnie. 6 oraz 9 sierpnia 1915 roku Niemcy przepuścili
dwa natarcia, w wyniku których zajęto rosyjskie umoc­
45. M. Lezius, Ruhmeshalle unserer alten Armee, Berlin 1927.
nienia. Działania te bezpośrednio poprzedzały oblężenie
46. A. Olejników, AcmpaxaHCKoe Ka3anecmeo Ha <ppoHmax lle p e o u
Mupoeou. ya cm b 3, 2017.
Twierdzy Modlin.
47. K. Popow, BocnoMUHaHUft KaeKa3CKoao apeHadepa. 1914-1920,
Belgrad 1925, s. 57.
48. S. Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemieckiej 50. A. Olejników, AcmpaxaHCKoe Ka3anecmeo Ha cppoHmax nepeou
nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 81. Mupoeou. Llacmb 3, 2017.
49. A. Jeznach, Orszymowo 1915: wojna widziana oczami probosz­ 51. K. Popow, BocnoMUHaHUft KaeKa3CKoao apeHadepa. 1914-1920,
cza, Płock 2012, s. 33. Belgrad 1925, s. 81-82.

22
Ryc. 19. N iem iecka linia o b ro n n a w Januszew ie na zo b ra zo w an iu hillshade lo tniczego skaningu la s e ro w e g o . N ie k tó re re lik ty są na ty m
zo b ra zo w an iu słabo w id o c zn e . C zerw o n e strzałki: ro w y łą c z n ik o w e , niebieskie strzałki: stan ow iska k a e m ó w , p o m a ra ń c zo w a strzałka: składnice
am u nicji, zielo n a strzałka: ukrycia. Wyk. A/l. S a m b o rs k i
Umocnienia połowę i ich relikty
Pozycje niemieckie
Wojska niemieckie w czasie walk pozycyjnych nad
dolną Bzurą, przy jej ujściu do Wisły, zajmowały zasad­
niczo tereny gminy Młodzieszyn. Relikty frontu o wła­
snej formie terenowej, zarejestrowane przez lidar, zostały
podzielone na fragmenty (stanowiska archeologiczne),
tak aby ułatwić ich inwentaryzację i ochronę.
Otwiera je stanowisko w Januszewie, w południowo­
-zachodnim skraju obrębu Januszew, około pół kilome­
tra na północ od skraju Lasu Rzepkowskiego. Składa­
ją się na nie dwa okopy długości ok. 68 metrów każdy,
o narysie łukowatym, z cofniętymi skrzydłami wraz
z rowami strzeleckimi zlokalizowanymi 10-15 metrów
z tyłu od nich, na wschód, przebiegającymi równolegle
do rowów strzeleckich, na osi północ-południe. Ponadto,
w skład tak wyznaczonego stanowiska wchodzą dwa sta­
nowiska obserwacyjne ze schronami, usytuowane na pa­
górkach wydmowych, otoczone rowami, o średnicy ok.
20 metrów.
W odległości ok. 65 metrów od jednego z nich na
północny-wschód rozpoczyna się dalszy ciąg zachowa­
nej pierwszej linii rowów strzeleckich, długości ok. 1680
metrów, położonej wzdłuż skarpy pradoliny Wisły, cią­
gnącej się w początkowym odcinku na pograniczu Janu-
szewa i Bieniewa. Nieco na południe od nich - po całej
długości - zlokalizowanych jest (analogicznie do sytuacji
panującej na terenach gminy Iłów) 7 schronów przezna­
czonych dla obsady pierwszej linii frontu.
Dalsza część pierwszej linii bojowej, bardzo dobrze
czytelnej na mapach lotniczego skaningu laserowego,
przebiega na odcinku bliskim 1250 metrów przez wieś
Januszew. Składają się na nią głównie: rowy łącznikowe
(dobiegowe), rowy strzeleckie, stanowiska karabinów
maszynowych (w liczbie 5), a także ukrycia dla obsady
dyżurnej i składnice amunicji, przypuszczalnie z prze­
znaczeniem dla karabinów maszynowych (ryc. 19, 20).
Ukrycia te (3 sztuki) położone są ok. 15 metrów z tyłu za
linią okopu, leżącą po osi północ - południe. Na połu­
dnie od linii obronnej przetrwały do dziś w terenie pozo­
stałości 5 obozów w postaci skupisk ziemianek (ryc. 21).
Pierwsze z obozowisk - umiejscowione na południo­
wych i zachodnich stokach wydm - położone jest sto­
sunkowo blisko (100-300 metrów) pierwszej linii fron­
tu. Składają się na nie 23 ziemianki. Kolejne skupisko
ziemianek ulokowane jest w odległości 300-500 metrów
na południe od pierwszego obozowiska, na terenie admi­
nistracyjnym wsi Januszew. Ziemianki te sytuowane były
na niewielkich wzgórzach wydmowych, opierając się od
strony zachodniej na brzegu starorzecza, a od południa
na pasie równiny (prawdopodobnie stanowiącej pozosta­
łość Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej). Na stanowisko
to składa się 56 ziemianek, czytelnych na zobrazowa­
niach lotniczego skaningu laserowego. Na granicy Janu-
szewa i Bielin, w obrębie administracyjnym tej drugiej
miejscowości, na zachodnim jej skraju ulokowane jest
przedłużenie linii okopów północ - południe, przedzie­
lone od tamtej linii naturalnym rozlewiskiem.
23
 Ryc. 20. N iem iecka linia o b ro n n a w Jan uszew ie na zo b ra zo w an iu lo tniczego skaningu la s e ro w e g o z za sto so w a n iem c ie n io w a n ia zasto so w an iem
c ie n io w a n ia. S tanow iska k a ra b in ó w m aszynow ych są dużo lepiej w id o c zn e niż na zo b ra zo w an iu hillshade (Ryc. 19.). Wyk. M . S a m b o rs k i

Ryc. 21. O b o zo w is ka niem ie c k ie (c ze rw o n e s trza łk i) w Jan uszew ie (g m . M ło d zie s zy n ) na zo b ra zo w an iu lo tn ic ze g o skaningu la s e ro w e g o .

Wyk. M . S a m b o rs k i

Stanowisko w Bielinach o powierzchni bliskiej 5500 m2
usytuowane jest na południe od wspomnianego pasa ba­
gien i rozciąga się na ok. 200 metrów na linii północny
zachód - południowy wschód. Składają się nań okopy
i rowy dobiegowe zachowane szczątkowo oraz dwie zie­
mianki - ukrycia.
Obok tego stanowiska, od południowego zachodu
sąsiaduje z nim kolejne obozowisko, położone całkowi­
cie w granicach wsi Januszew, przy jej wschodniej grani­
cy. Zajmuje powierzchnię niemal 3,5 ha, a w jego skład
wchodzą 63 ziemianki. Część z nich posiada kształt pod-
kowiasty z wąskim wejściem i zapewne pełniły funkcje
schronów dla obsady artylerii polowej.
Kolejne stanowisko składa się z 6 schronów, o wspo­
mnianym podkowiastym kształcie, posiadających różną
wielkość i zajmujących łączną powierzchnię wydzielone­
go stanowiska archeologicznego przekraczającą 1400 m2.
Przy samym południowym skraju miejscowości, po­
między szczytami wydm, ulokowanych zostało 9 kolej­
nych ziemianek. W obrębie Bielin, przy krawędzi pasa
mokradeł, znajduje się jeszcze jedno stanowisko arche­
ologiczne z dołkami strzeleckimi i słabo czytelnymi zie-

24
Ryc. 22. Rejon w zg ó rza 79 w Jan uszew ie (g m . M ło d zie s zy n ) i pozostałos'ci p ierw s ze j linii o b ro n n e j 8. pu łku la n d w e ry na zo b razo w an iach ALS.
Wyk. M . S a m b o rs k i

Ryc. 23. W y c in e k m ap y to p o g ra fic zn e j z naniesionym i po zycjam i niem ie c k ie g o 8. p u łk u la n d w e ry w K am io nie, Jan uszew ie, A rc ie c h o w ie
(g m . M ło d zie s zy n ) i Ładach (g m . Iłó w ). Ze z b io r ó w J. W o je w o d y

miankami (w liczbie kilkunastu). Stanowisko to zajmuje
powierzchnię 4753 m2.
Rejon wzgórza 79
Kolejne stanowiska w Januszewie zlokalizowane są
w okolicy wzgórza 79. Umocnienia obronne w tym re­
jonie są szczególnie rozbudowane. Pozycje te zajmowane
były przez trzy bataliony 8. pułku landwery
Linie rowów strzeleckich przebiegają szczytem skarpy
starorzecza do samego wzgórza 79 i pozostałych pobli­
skich wzniesień, o ponad 70 metrowej wysokości bez­
względniej. Oprócz tego wyróżniono ziemianki dla ob­
sady dyżurnej i stanowiska obronne z dużymi ziemian­
kami (15 x 9 m), otoczone rowem strzeleckim o formie
półokręgu.

25
 Fot. 2. W id o k na rzek ę W is łę z brzegu skarpy w D rw ałac h (g m . W y s zo g ró d ). F o to g ra fia w y k o n a n a przy grod zisku z XI w ie k u i p rzecinającym p o łu ­
d n io w y w a ł o b ro n n y rosyjskim o k o p ie . Ujęcie w kieru n ku p o łu d n io w y m . F o to g r a fię wykonano 30 g r u d n ia 2017 ro k u .

Ryc. 24. Trzy rosyjskie o k o p y z p o p rz e c z n ia m i (c z e rw o n e s trza łk i) w K am io nie (g m . M ło d zie s zy n ), po le w e j s tro n ie rzek i Bzury. Z o b ra zo w a n ie ALS.
Wyk. M . S a m b o rs k i

W obrębie Januszewa zachowały się ponadto kolej­
ne dwa obozowiska, zlokalizowane na południowy za­
chód od wzgórza 79. Pierwsze w odległości 900-110 me­
trów od wzgórza 79 (ok. 20 słabo czytelnych ziemianek)
i drugie w odległości 950-1200 metrów od wzgórza 79
z ponad 20 ledwie uchwytnymi w terenie ziemiankami.
Ponadto, w odległości 500-700 metrów na południe
i południowy zachód od wzgórza, dosyć dobrze czytel­
na jest linia okopów II batalionu 8 pułku landwery. III
batalion tego pułku stacjonował w Kamionie Dużym,

26
Ryc. 25. W y c in e k z m a p y z naniesionym i po zycjam i 165. B rygady P iechoty w S te fa n o w ie i W itk o w ic a c h (g m . M ło d zie s zy n ). M a p a w y k o n a n a 15 lipca
1915 ro k u p rze z 1. w irte m b e rs k ą kom p a n ię s a p e ró w land sztu rm u X III/3 .
gdzie od 27 kwietnia 1915 roku nieznacznie przesunięto
linię frontu w kierunku wschodnim, wyrównując ją do
przebiegu południkowego (ryc. 23).
Artyleria niemiecka stacjonowała na południowym
brzegu Wisły, od Januszewa do Ład (gm. Iłów), na od­
cinku długości ok. 6,5 km, w łącznej liczbie 13 stano­
wisk z ciężkimi działami.
Niemieckie umocnienia połowę w rejonie wideł rze­
ki Bzury i Wisły powstały w końcu 1914 i na początku
1915 roku. Dwa fragmenty zachowanej pierwszej linii
obronnej w Januszewie, w okolicy wzgórza 79, stały się
obiektami prowadzonych przez Muzeum Ziemi Socha-
czewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą w roku 2018 nieinwa­
zyjnych badań geofizycznych.
Północny brzeg Wisły - pozycje rosyjskie
Po drugiej stronie Wisły, vis-a-vis Januszewa, w Drwa­
lach (gm. Wyszogród) znajdują się relikty rosyjskich umoc­
nień polowych. Stanowiska te zlokalizowane są głównie
wzdłuż wysokiej skarpy Wisły (ok. 100 m n.p.m.), a ich
pozostałości przebiegają, z przerwami, aż do Wyszogro­
du. Podobne umocnienia zachowały się również w okolicy
Czerwińska nad Wisłą. Pozostałości rowu strzeleckiego w
Drwalach przecinają XI-wieczne grodzisko, przez jego po­
łudniową krawędź.
Rosyjskie umocnienia w Drwalach rozbudowywane
były również od drugiej połowy lutego, tj. od ewakuacji
Rosjan z Płocka. Przebiegały one w kierunku północ­
no-wschodnim, poczynając od Drwal przez Marcjankę
(gm. Wyszogród), Brody Duże, Węgrzyn owo, Arcisze-
wo, Borzeń, Orszymowo, Lasocin, Murkowo, Głów-
czyn, Dzierżanowo (gm. Mała Wieś), Słomin, Nacpolsk
Foto. ze z b io r ó w J. W o je w o d y (M 2 0 0 B d 9_055 H a u p s ta d ts - a r c h iv S t u t t g a r t )
i Zaborowo (gm. Naruszewo) w kierunku Przasnysza52.
Sama artyleria stacjonowała w Drwalach od końca 1914
roku, a umocnienia zlokalizowane wzdłuż skarpy były
budowane zapewne równolegle do umocnień niemiec­
kich, czyli od przełomu 1914 i 1915 roku. N a uwagę
zasługuje dobry stan zachowania ich terenowych pozo­
stałości. Ostrzał artyleryjski z tamtych okolic na drugą
stronę Wisły, zajmowaną przez wojska niemieckie, pro­
wadzony był w znacznej mierze przy wykorzystaniu sta­
rych, XIX-wiecznych dział i amunicji zmagazynowanej
do tego czasu w Twierdzy Modlin. Samo geograficzne
położenie stanowisk w Drwalach czyniło z nich umoc­
nienia niemalże nie do zdobycia, w ówczesnych warun­
kach wojennych. Walory obronne tego miejsca niejako
potwierdza ulokowanie tam w XI wieku grodu obronne­
go. W rejonie tego grodziska znaleziono naczynie z rytem
Peruna (w zbiorach Muzeum Wisły w Wyszogrodzie).
Kolejne dwa stanowiska na terenie gminy Młodzie­
szyn stanowią elementy rosyjskiego przyczółku w Ka-
mionie. W jego skład wchodzą: pozycje strzeleckie wraz
z rowami komunikacyjnymi, usytuowane po prawej
stronie meandrującej Bzury oraz cztery okopy strzeleckie
z poprzecznicami (trzy z nich na ryc. 24), umiejscowione
po lewej stronie tej rzeki, stanowiące wraz z położonymi
na północ rowami łącznikowymi jedną całość, zajmującą
w linii prostej odcinek 725 metrów.
W obrębie administracyjnym Witkowie i PGR Wit-
kowice do dziś przetrwały również relikty umocnień
polowych wojsk niemieckich i rosyjskich. Ponadto, na
podstawie analizy mapy 1. wirtemberskiej kompanii sa-
52. A. Jeznach, Orszymowo 1915: wojna widziana oczami probosz­
cza, Płock 2012, s. 33.
27
 Ryc. 26. W y c in e k m ap y to p o g ra fic zn e j prze d s taw ia ją c ej za ko le starorzecza w M a ry s in ie (g m . M ło d zie s zy n ) (Licencja n r DI0.7211.536.2017_PL_N).

28
 Ryc. 27. P o cztó w ka niem iecka
z w id o k ie m na niem ie c k ie um oc­
nien ia p o ło w ę w W itk o w ic a c h
(g m . M ło d zie s zyn ). Fo tografia
sporządzon a n a jp ra w d o p o d o b ­
niej z pozycji zlo ka lizo w an yc h na
w zn iesieniu w M arysin ie
(g m . M ło d zie s zyn ).
Fot. ze zbiorów A. Kornackiego

Ryc. 28. P rzep ra w a p rze z rze k ę Bzurę w Starych M is trzew ic a ch w ra z ze szkicem p rze d s taw ia ją c ym um ocnienia o b ro n n e , ro w y d o b ie g o w e , sztoln ię
łą c z n ik o w ą i p rz e p ra w y p rze z Bzurę na p lan ie w y k o n a n y m p rze z 1. w irte m b e rs k ą k o m p a n ię s a p e ró w land sztu rm u X III/3 16 lipca 1915 roku.
Ze zbiorów J. Wojewody (M 200 Bd 9_055 Haupstadts - archiv Stuttgart)

perów landszturmu XIII/3, możliwe jest dokładne okre­
ślenie funkcji niemieckich umocnień.
Przebieg najważniejszych dróg w tej okolicy nie zmie­
nił się od czasów I wojny światowej.
Po południowej stronie drogi prowadzącej z W itko­
wie do Stefanowa, przy samym skrzyżowaniu tej drogi
z drogą prowadzącą z Witkowie do Kamiona, znajdowa­
ło się pole minowe.
Również na południe od tej drogi znajdują się śród­
lądowe wydmy leśne, które zostały wykorzystane przez
wojska niemieckie do wzniesienia ziemnych fortyfikacji.
Na malej leśnej wydmie, tuż przy drodze, postawiono
stanowisko czołowe (czujkę), które wydzielono jako od­
rębne stanowisko archeologiczne. Na południe od tych
pozycji, na terenie lasu otoczonego polem, wydzielono
dwa stanowiska. Jedno obejmuje fragment linii okopów

29
 Ryc. 29. W y c in e k n iem ieckiej m a p y z naniesionym i niem ie c k im i (k o lo r nieb ieski) i rosyjskim i (k o lo r c ze rw o n y ) po zycjam i po obu stro nach rzeki
Bzury, na odcinku m ię d zy H elen ką (g m . M ło d zie s zy n ), a Ż u k o w e m (g m . Sochaczew ). M a p a w y k o n a n a 15 lipca 1915 ro k u p rze z 1. w irte m b e rs k ą
ko m p a n ię s a p e ró w land sztu rm u X III/3 . Ze z b io r ó w J. W o je w o d y (M 2 0 0 B d 9_055 H a u p s ta d ts - a r c h iv S t u t t g a r t )

na zachodnim slcraju lasu, a na drugie składają się pozy­ piecyka. Przedmioty te niewątpliwie zostały wykopane
cje z rowami strzeleckimi i ziemiankami oraz radiostacją i pozostawione na powierzchni gruntu przez poszuki­
330. pułku piechoty, wchodzącego w skład 165. Bryga­ waczy skarbów. Po odnalezieniu —w ramach niniejszych
dy Piechoty z Korpusu Poznań. Fragment pozycji nie­ badań powierzchniowych — zostały zabrane do socha-
mieckiej w witkowickim lesie i sąsiednim polu ornym czewskiego muzeum i odpowiednio zabezpieczone przed
poddano badaniom geofizycznym w ramach badań pro­ dalszą korozją. Oprócz tego, na terenie stanowiska znale­
wadzonych w 2018 roku. ziono m.in. rosyjski zapalnik artyleryjski pochodzący ze
N a zachód od reliktów umocnień w Witkowicach, zdetonowanego pocisku, wymierzonego w badane, nie­
w Stefanowie, od samego wschodniego krańca tej miej­ mieckie pozycje. Stanowisko to pełniło funkcję miesz­
scowości (w przybliżeniu na linii zakrętu drogi prowa­ kalną dla żołnierzy niemieckich; składało się z 46 zie­
dzącej z Witkowie do Stefan owa), w bardzo dobrym mianek o różnych kształtach i wielkościach. W pobliżu
stopniu zachowały się pozycje lewego skrzydła 165. Bry­ ziemianek, na zobrazowaniach lotniczego skaningu lase­
gady Piechoty (mapa 1). Zajmują one wschodnią część rowego, czytelne są leje po pociskach, co dodatkowo po­
wydm leśnych przedzielonych ww. drogą. Łączna po­ twierdza silny ostrzał niemieckich pozycji w Stefanowie.
wierzchnia wydzielonych z nich dwóch stanowisk, po­ Czwartym stanowiskiem archeologicznym na tym ob­
łożonych po północnej i południowej stronie drogi, zaj­ szarze są terenowe relikty dwóch gniazd strzeleckich (poło­
muje przeszło 13,86 ha. Stanowiska te również posiada­ żone ok. 700 metrów na północny-wschód od cmentarza
ły pozycje czołowe, których pozostałości zachowały się wojennego), które spełniały zadanie osłony północnego
częściowo do dziś. Po południowej stronie drogi znaj­ skrzydła pozycji niemieckiej (mapa 1). Prawdopodobnie
dował się niemiecki punkt sanitarny, schrony i stanowi­ obsadzone były przez załogi z karabinami maszynowymi.
sko łączności telefonicznej. Stacjonowała tam kompania Na południe od Stefanowa, w granicach ewidencyj­
rezerwowa. nych Młodzieszyna, zachowały się kolejne linie okopów
Trzecie wydzielone stanowisko archeologiczne z okre­ i rowów komunikacyjnych. Biegną one w Marysinie, się­
su I wojny w Stefanowie stanowi pozostałość po obozo­ gając samego brzegu podmokłego terenu, będącego nie­
wisku niemieckim —zespół ziemianek położonych w bez­ gdyś zakolem rzeki. W Marysinie starorzecze to przybra­
pośrednim sąsiedztwie tamtejszego cmentarza wojenne­ ło charakterystyczną, półksiężycowatą formę (ryc. 26).
go (mapa 1). Zespół ziemianek położony jest na północ, Dalsza część niemieckich umocnień polowych prze­
wschód i północny wschód od cmentarza, w odległości biegała przez Nowe Mistrzewice, w kierunku południo­
30-200 metrów od niego. Sam cmentarz stał się obiek­ wo-wschodnim. W tym rejonie pozycje niemieckie lo­
tem szeroko zakrojonych prac geofizycznych prowadzo­ kowane były przy samej rzece, wliczając w to wysunię­
nych w roku 2018, w ramach realizowanego przez M u­ te stanowiska czołowe, na wysokości kościoła w Bro­
zeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą pro­ chowie. Szczególnie rozbudowana pierwsza linia frontu
jektu archeologicznego. Natomiast na samym stanowi­ w Nowych Mistrzewicach, pomimo intensywnej gospo­
sku, przy najbardziej wysuniętych na północny-wschód darki człowieka w przeciągu ostatnich stu lat, zachowała
ziemiankach, znaleziono pozostałości po jego wyposaże­ się w szczątkowej formie w lesie, na południe od współ­
niu, w postaci fajerek od kuchni polowej i drzwiczek od czesnej żwirowni oraz na północ i północny wschód od

30
Ryc. 30. O b o zo w is ka rosyjskie w W ilczach Śladow skich i Ś lad o w ie (g m . B ro ch ó w ). Z o b razo w a n ie lo tn ic ze g o skaningu la s e ro w e g o .
Wyk. M . S a m b o rs k i

Ryc. 31. R elikty u m ocnień rosyjskich w e w n ą trz m e a n d ra , b ęd ąceg o starorzeczem Bzury w Łasicach (g m . B ro ch ó w ). Z o b razo w a n ie
a e ro fo to g ra fic z n e (ź ró d ło w a rs tw y ra s tro w e j: g e o p o rta l.g o v .p l). Wyk. M . S a m b o rs k i

cmentarza parafialnego, najstarszego w powiecie socha- Silnie rozbudowane pozycje znajdują się w linii rzeki
czewskim. Ponadto, w Nowych Mistrzewicach fragment Bzury, przy jej brzegu, począwszy od Starych Mistrze-
rowu strzeleckiego przetrwał wzdłuż brzegu starorzecza. wic, przebiegając na południe przez Bibiampol i H e­
W wyniku działań wojennych zburzony został mistrze- lenkę, do Żukowa. Sam przyczółek, po prawej stronie
wicki kościół parafialny. Na terenie, gdzie istniał, z ra­ rzeki w Starych Mistrzewicach (arena dwóch grudnio­
mienia MZSiPBnB w roku 2018 przeprowadzono po­ wych bojów z 19 i 22 grudnia 1914 roku oraz wspo­
miary geofizyczne za pomocą georadaru. mnianej wcześniej potyczki kozaków astrachańskich z 16
października 1914 roku) obsadzony był przez żołnierzy
 Ryc. 26. W y c in e k m ap y to p o g ra fic zn e j rejo n u d o ln e j B zury na w ysokości W itk o w ie (g m . M ło d zie s zyn ) T u ło w ic i Łasic (g m . B ro ch ó w )
Licencja n r DI0.7211.536.2017_PL_N.

niemieckiego 329. pułku piechoty w trakcie walk po­ Tułowskich (gm. Brochów) znajdowały się natomiast
zycyjnych nad Bzurą. W pobliżu przeprawy rzecznej w pozycje odwodowe korpusu stacjonującego przy ujściu
Starych Mistrzewicach, po lewej stronie Bzury, Niem­ Bzury do Wisły.
cy wykopali podziemny korytarz komunikacyjny (sztol­
nię), prowadzący od okopów (z poprzecznicami) do sa­
mego mostu. Po drugiej stronie rzeki, od końca mostu
do wysuniętej pozycji czołowej, prowadził rów łączni­
kowy. Umocnienia w Starych Mistrzewicach połączone
były również rowem dobiegowym z pozycjami tyłowy­
mi w Juliopolu - kwaterami 1. wirtemberskiej kompanii
saperów landszturmu XIII/3 i siedzibami sztabów 329.
i 330. pułku piechoty.
Pas umocnień biegnący od Starych Mistrzewic do
Żukowa (gm. Sochaczew) posiadał dwie, a niekiedy trzy
linie obronne w strefie czołowej oraz pozycje pośrednie i
tyłowe. Szczególnie rozbudowane były umocnienia po­
zycji obronnej w Helence (ryc. 29) z licznymi, wysunię­
tymi do samego brzegu Bzury stanowiskami czołowymi.
Obsada tych umocnień stanowiła prawe skrzydło nie­
mieckiej 165- Brygady Piechoty. Ze względu na działal­
ność rolniczą na tym obszarze, relikty polowych forty­
fikacji posiadających własną formę terenową zachowały
się jedynie w postaci szczątkowej na terenach leśnych
w Helence (gm. Młodzieszyn).
Na uwagę zasługuje również przyfrontowy obóz nie­
miecki na granicy Młodzieszyna i Radziwiłki, którego
pozostałości stanowią dwa skupiska ziemianek. Zie­
mianki te usytuowane były w odległości 20-400 me­
trów na zachód od drogi prowadzącej z Młodzieszyna
do Ramiona.

Pozycje rosyjskie
Po drugiej Sztab rosyjskiego V Korpusu Syberyjskie­
Ryc. 33. Kościół w B ro ch ow ie. F o t. z e zbiorów A. K o rn a c k ie g o
go znajdował się w Łazach (gm. Kampinos), w Wilczach

32
Ryc. 34. Rosyjski p u n k t op o ru w postaci od cinka za m k n ię te g o (c z e rw o n a s trza łk a ) w W ó lc e S m olanej (g m . B ro ch ó w ). Z o b razo w a n ie lo tniczego
skaningu la s e ro w e g o . Wyk. /VI. S a m b o rs k i

Ryc. 35. N iem iecka linia o b ro n n a w K ro m n o w ie (g m . B ro ch ó w ). Z o b ra zo w a n ie lo tn iczeg o skaningu la s e ro w e g o . Wyk. M . S a m b o rs k i

Niedaleko ujścia Bzury do Wisły, w Kamionie, 14. gru­
ziński pułk grenadierów utrzymywał przyczółek po obu
stronach rzeki Bzury. Umocnienia te składały się z zyg­
zakowatej linii okopów z rowami dobiegowymi, w za­
kolu po prawej stronie rzeki oraz czterema łukowatymi
okopami z poprzecznicami wewnątrz meandru po lewej
stronie rzeki, rozciągniętymi na długości 300 metrów
(na ryc. 24). Relikty tych umocnień są widoczne na zo­
brazowaniach lotniczego skaningu laserowego. W roku
2018 przeprowadzono prace geofizyczne na obszarze zaj­
mowanym przez ww. cztery okopy z poprzecznicami, za
 Ryc. 36. N iem ieckie u m ocnien ia p o ło w ę na w s c h o d n im skraju w y d m y w Fam ułkach K ró lew skich (g m . B ro ch ó w ). Z o b razo w a n ie lo tniczego
skaningu la s e ro w e g o . Wyk. M . S a m b o rs k i
pomocą metody elektromagnetycznej (konduktometru)
oraz metody elektrooporowej.
Krótkie odcinki rosyjskich umocnień zachowały się
w terenie, na zalesionym wyniesieniu wydmowym w za­
chodniej części Nowej Wsi-Śladów (gm. Brochów).
Na wschód od tej miejscowości, na granicy Wilczy
Śladowskich i Śladowa (gm. Brochów) znajdują się po­
zostałości terenowe obozowiska rosyjskiego (ryc. 30).
Składają się na nie relikty 85 ziemianek, znajdujących się
w dużym zagęszczeniu, w obrębach ewidencyjnych obu
wspomnianych miejscowości, na dwóch stanowiskach
o łącznej powierzchni 44 800 m2.
Następny zachowany w terenie fragment frontu sta­
nowi odcinek rowu dobiegowego długości 1400 metrów
w Śladowie, biorący swój początek ok. 55 metrów na
wschód od brzegu zakola starorzecza, biegnąc w kierun­
ku północno-wschodnim po południowo-wschodniej
stronie pasa wydmowego.
Fragment rosyjskiej pozycji przetrwał również we­
wnątrz zakola Bzury w Łasicach (gm. Brochów). Oko­
py długości 450 metrów czytelne są na zobrazowaniach
uzyskanych przy pomocy lidaru, a także na ortofotoma-
pach (Ryc. 31). Fragment okopu zachował się w tej sa­
mej miejscowości w lesie, ok. 200 metrów na północ od
brzegu wspomnianego meandra.
Bardzo dobry stan zachowania w terenie przedstawia­
ją relikty pozycji rosyjskiej w Tułowicach, na obszarze
tzw. Tułowickiego Borku. Pozycję tę stanowią trzy stano­
wiska: 2 rowy strzeleckie długości 135 metrów i 240 me­
trów oraz umocnione stanowisko - punkt oporu, posa­
dowione na małej wydmie, z przekopanym rowem strze­
leckim po jej zachodniej stronie. Stanowisko to miało
formę odcinka zamkniętego, zajmującego powierzchnię
całkowitą 6 414 m2. Dzięki swojej lokalizacji na wznie­
34
sieniu (71,8 m n.p.m.), przy samym brzegu starorzecza
i niżej położonego terenu zalewowego rzeki, punkt ten
dawał możliwość skutecznej obserwacji wrogich działań
i pozwalał na efektywną obronę rosyjskich pozycji, przy
dodatkowym wsparciu ognia prowadzonego z pobliskich
okopów.
Pozycje rosyjskie przebiegały po wschodniej stronie
Bzury od Plecewic (gm. Brochów), biegnąc w dół rzeki,
wzdłuż jej brzegu przez Konary, Brochów aż do W itko­
wie (obręb PGR Witkowice), gdzie umocnienia połowę
zlokalizowane były po lewej stronie Bzury, od skrzyżo­
wania drogi prowadzącej z Witkowie do Kamiona z dro­
gą do Stefanowa. Następnie rosyjskie rowy łącznikowe
przebiegały w kierunku północnym, przez pola w ob­
rębie PGR Witkowice do wydmy leśnej, gdzie do dziś
zachowały się relikty 1 pozycji obronnej w formie od­
cinka zamkniętego (mapa 2). Rowy łącznikowe przebie­
gały również na północ od wydmy, co jest widoczne na
zobrazowaniach aerofotograhcznych (mapa 3) oraz na
małych wydmach leśnych, gdzie pozostałości rosyjskich
rowów strzeleckich przetrwały w szczątkowej formie.
Rowy komunikacyjne na północ i południe od zamknię­
tego odcinka w lesie, przebiegające przez pola, widocz­
ne są na zobrazowaniach ortofotograhcznych, dzięki tzw.
wyróżnikom roślinnym. Co ciekawe: nie można ich roz­
poznać przy pomocy lidaru ze względu na występowa­
nie ich na polach ornych. Warto dodać, że zygzakowate
rowy komunikacyjne, przebiegające przez pola na połu­
dnie od wydmy w Witkowicach, spełniały funkcję sta­
nowiska ryglowego, mającego za zadanie ochronę przed
przełamaniem linii obronnej i stanowiącego wyjście dla
ataków flankowych. Bardzo dobrze zachowane w terenie
relikty pozycji obronnych w lesie witkowickim (mapa 2)
były obiektem prac geofizycznych realizowanych w ra-
 Helenka^

Zuków. luittiu *Zi»ierjyniec

'oSawiow

f Gawłówjj C hodaków
,I Ozięglewo*-^'■

Nowe Mostki,

x^ M
'IY
ciFST\V
W S&z.’' ' ’ •;•* .
.Karwowo . v- \ 1 ■
••• 1 * /
0 Ą ż
, v
k^r^^^^^^Prty-Cesin “
\ 1
• tó. ,TV M/T ^ - \. ■■ I m m ł* °i.
♦ . # 7 '■ __ —AJI /'■
■ W»-ił 4.5‘: :. '1
'■
Feliksów1

'ilulianówN.

1WójtówkE

Ryc. 37. W y c in e k m ap y to p o g ra fic zn e j cen tru m i p ó łn o cn ej części S ochaczew a o ra z najbliższych o kolic (Licencja n r DI0.7211.536.2017_PL_N).

■WOjtówkć
■ 'Czerwonka
— Parcele

Czerwonka-Wieś

Czyste

Czerwonka —Wieś’
Niezgoda

IgnacówkT

. > Stary
S / Biatynin/

Nowy Białynin .
Kozłów Brs&
Orłów
parcele - Bielice'

Zakrzew
Wyczółki

Ryc. 38. W y c in e k m ap y to p o g ra fic zn e j p o łu d n io w e j części Sochaczew a i najbliższych o kolic (Licencja n r DI0.7211.536.2017_PL_N).

mach programu M KiDN pt. Ochrona zabytków arche­
ologicznych. Relikty umocnień obronnych frontu pozy­
cyjnego w Witkowicach i Stefanowie stanowią zwarty
obszar o powierzchni niemal 3 km2. Teren ten jest nie­
zwykle wartościowy pod kątem poznawczym i winien
być traktowany priorytetowo w kontekście badań I wo­
jennych pól bitewnych.
Rosyjska przeprawa przez rzekę w Witkowicach znaj­
dowała się ok. 75 metrów na południe od współczesnego
mostu na Bzurze w tejże miejscowości, a kolejna ok. 450
metrów na wschód od niego.
W okolicy Brochowa i obrębu Konary-Łęg rosyjskie
umocnienia były szczególnie rozbudowane. W rejonie
Brochowa przy samej rzece znajdowało się 6 wysunię­
tych pozycji czołowych z rowami dobiegowymi. Forty­
fikacje te nie zachowały się jednak w terenie, ze względu
na działalność rolniczą. Linia okopów biegła wzdłuż dro­
gi prowadzącej z Witkowie do Brochowa, przechodząc
obok kościoła w Brochowie. Sama brochowska bazylika,
miejsce chrztu Fryderyka Chopina, została zrujnowa­
na w wyniku niemieckiego ostrzału artyleryjskiego. Na
pomniku św. Rocha, który przetrwał do dziś, znajdują
 Ryc. 39. K aw aleria niem iecka
p rze p raw ia ją c a się p rze z ty m c za ­
s o w y m o s t na rzece Bzurze,
u p o dnó ża zam ku w Sochaczew ie
Fot. ze zbiorów MZSiPBnB
Ryc. 4 0 . Rosyjskie um ocnienia
p o ło w ę u p o dnó ża zam ku
w S ochaczew ie. F o to g rafia w y k o ­
nana ze w zg ó rza za m k o w e g o
Fot. ze zbiorów MZSiPBnB
się ślady pocisków karabinowych, pochodzące z okresu
obu wojen światowych. W trakcie nadzoru archeologicz­
nego wykonywanego w roku 2018 przez MZSiPBnB
(w osobie autora niniejszego tekstu), po wschodniej
stronie muru obronnego znaleziono i wyeksplorowano
śmietnisko z okresu I wojny światowej. W jamie zakopa­
nych było kilkadziesiąt opróżnionych puszek.
W Konarach pas umocnień składał się z dwóch linii
obronnych: pierwszej —na prawym brzegu Bzury i dru­
giej —w przybliżeniu przebiegającej w ciągu dróg, któ­
rych ówczesny przebieg pokrywa się z dzisiejszym.
Fragment umocnień zachował się przy południowej
granicy obrębu administracyjnego Konary-Łęg, w od­
ległości 500-1100 metrów na wschód od Bzury. Około
500 metrów na wschód od nich znajdowało się obozowi­
sko rosyjskie z 16 ziemiankami.
W odległości 330-380 metrów na północny wschód
od tego obozowiska, w Wólce Smolanej znajdował się ro­
syjski punkt oporu w postaci tzw. odcinka zamkniętego,
o bardzo dobrym stanie zachowania w terenie (ryc. 34).
Punkt ten, obwiedziony okopem z każdej strony, zajmo­
wał powierzchnię prawie 4 000 m 2. Około 300 metrów
36
na wschód od niego znajdowało się rosyjskie obozowi­
sko rozciągnięte na 250 metrów w linii północ-południe
0 średnim stanie zachowania w terenie.
Na terenie gminy Brochów do dziś zachowały się re­
likty umocnień wzniesionych w lipcu i sierpniu 1915
roku, po wycofaniu się armii rosyjskiej z linii rzeki Bzu­
ry. Umocnienia niemieckie wznoszone były od 25 lipca
1915 roku, a obsadzone były przez 2 tygodnie, do czasu
udanej ofensywy na pozycje rosyjskie przeprowadzonej 6
1 9 sierpnia 1915 roku.
Działania te, po stronie rosyjskiej, skutkowały utwo­
rzeniem dwóch zasadniczych linii obronnych.
Pierwsza linia położona była bardziej na wschód, na
samym skraju współczesnych granic administracyjnych
gminy Brochów. Te połowę fortyfikacje znajdowały się w
Famułkach Królewskich i Piaskach Królewskich. Długość
tego odcinka frontu wynosiła ok. 3800 metrów, sięgając
Kanału Kromnowskiego na północy, przechodząc na po­
łudniu szczytami Czerwińskich Gór, na pasie starorzecza
kończąc. Na ten odcinek frontu złożyło się 8 wydzielo­
nych stanowisk archeologicznych, będących reliktami
tych umocnień. Stanowiska w Czerwińskich Górach, na
Ryc. 41. Jeńcy rosyjscy w n ie w o li n iem ieckiej na ryn ku w S ochaczew ie.
Ryc. 4 2. N iem ieckie o d d zia ły s an itarn e na m oście ty m czaso w ym p rzez rze k ę Bzurę.
terenie obszaru ochrony ścisłej o tej samej nazwie53, za­
chowały się w terenie szczególnie dobrze. Stopień zacho­
wania się reliktów niektórych ziemianek można określić
jako doskonały. Do dziś widoczne gołym okiem są wejścia
do niektórych z nich.
Około 1800-2400 metrów na wschód od pozycji
w Czerwińskich Górach, na wydmach, znajdowało się
rosyjskie stanowisko obronne, złożone z pięciu punktów
oporu o formie odcinka zamkniętego i dołków strzelec­
kich. Całe stanowisko o łącznej powierzchni ok. 46 ha
znajdowało się tuż za granicami powiatu sochaczewskie-
go, w południowo-zachodnim krańcu Krubiczewa (gm.
Leoncin), w powiecie nowodworskim. Kolejne rosyjskie
53. Obszar ochrony ścisłej utworzony został w roku 1977 [przyp. autora].
F o t z e z b io r ó w M Z S iP B n B
F o t z e z b io r ó w M Z S iP B n B
stanowiska znajdowały się na wydmie w Nowym Polesiu
(gm. Leoncin).
Druga linia obronna Niemców położona była w Pusz­
czy Kampinoskiej, poczynając od wschodniego skraju
Góry Kurlandzkiej na północy, ciągnąc się wzdłuż dro­
gi leśnej w kierunku południowo-wschodnim (ryc. 35)
do Famułek Królewskich, kończąc na wydmie leśnej ok.
230 metrów na północ od drogi z Miszor do Famułek
Królewskich (ryc. 36). Odcinek tej linii obronnej skła­
da się z 7 (wydzielonych w ramach niniejszych badań)
stanowisk archeologicznych o łącznej długości 3770 me­
trów. Na wspomnianej wydmie leśnej w Famułkach Kró­
lewskich znajdowało się niemieckie obozowisko, którego
pozostałość stanowi skupisko wojskowych ziemianek.
37
 Ryc. 43. Fo to g ra fia Sochaczew a
z p e rs p e k ty w y m ostu. Ujęcie
w kie ru n k u w sch o d n im . Po le w e j
s tro n ie uszkodzony kościół
parafialn y w S ochaczew ie
Fot. ze zbiorów A. Kornackiego

Ryc. 4 4 . Rysunek zru jn o w a n e g o

kościoła p a rafialn e g o w Socha­
czew ie (Ks. Franciszek G arncarek,
„O p is Ś w iątyń Katolickich w Para-
fji S ochaczew ” , s. 7).

II D z ia ła n ia w o je n n e nad d o ln ą tym stacjonowały wojska niemieckiej 26. Dywizji Pie­

B zu rą w la ta c h 1 9 1 4 -1 9 1 5
na o b s z a rz e R ó w n in y K u tn o w s k ie j
i R ó w n in y Ł o w ic k o -B fo ń s k ie j
1. Charakterystyka terenu
Równina kutnowska
Tereny Równiny Kutnowskiej w powiecie sochaczew-
skim obejmują: granice administracyjne gminy Rybno,
zachodnią część gminy Sochaczew oraz zachodnią część
gminy Nowa Sucha, leżące po lewej stronie Bzury O b­
szar ten charakteryzuje się krajobrazem rolniczym i małą
lesistością54. Na interesującym nas terenie równiną pły­
nie rzeka W itonia (inna nazwa Lutomia), lewy dopływ
Bzury Największym obszarem leśnym jest Las Brakow-
ski, położony na terenie gminy Nowa Sucha. W lesie
54. J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002, s. 190.
choty55*. Na niemieckich mapach wojskowych oznacza­
ny był jako Schwarzwald, co najprawdopodobniej było
związane z dawną nazwą lokalną tego lasu, który jeszcze
w połowie XIX wieku obejmował znacznie większe po­
łacie. W jego obrębie znajdowały się bowiem wieś Budy
Szwarocińskie oraz południowe peryferia Szwarocina,
nazwy których najprawdopodobniej wpłynęły na nie­
miecką nazwę tego lasu.
Równina Łowicko-Błońska
Równina Łowicko-Błońska obejmuje w granicach po­
wiatu sochaczewskiego: teren gminy Teresin, miasto Socha­
czew oraz wschodnią część gminy Sochaczew i wschodnią
część gminy Nowa Sucha, leżącą po prawej stronie Bzury.
Tereny na wschód od Sochaczewa w przeszłości były znacz­
nie gęściej zalesione. Duże obszary leśne znajdowały się po
obu stronach drogi prowadzącej z Sochaczewa do Warsza-
55. Die 26. Infanterie Division (1. Kgl. Wurtt.) im Krieg 1914-1918,
Stuttgart 1920.

38

wy. W 1941 roku zbudowano lotnisko w Bielicach56, przy
którego budowie wycięto ogromne połacie leśne.
Równinę przecinają prawe dopływy Bzury: Rawka,
Sucha, Pisia i Utrata57. Ujście Rawki do Bzury znajduje
się na granicy województwa mazowieckiego i łódzkiego.
Stanowi ono umowną, południową granicę badanego
obszaru.
2. Działania wojenne i ich terenowe ozostałości
Rejon Sochaczewa
Zarys historii
Sochaczew był administracyjnym, komunikacyjnym
i kulturowym centrum ziemi sochaczewskiej, obejmują­
cej tereny położone nad dolną Bzurą.
W mieście funkcjonował Zarząd Powiatowy Socha-
czewski, który w 1915 roku został ewakuowany z So­
chaczewa do Pskowa. Władze powiatu prowadziły bie­
żącą korespondencję z władzami guberni warszawskiej,
56. K. Kwiatkowski, M. Mikotajczuk, Lotnicze tradycje Sochaczewa ,
Sochaczew 2018, s. 27.
57. A. Kondracki, Geografia regionalna Polski, s. 190.
Ryc. 45. Ruiny S ochaczew a
p rze d s ta w io n e na niem ieckiej
p o c ztó w c e . Fot ze zbiorów
M Z S iP B n B
Ryc. 4 6 . Z ru jn o w a n e za b u d o ­
w a n ia Sochaczew a z n iem ie c ­
kiej p o c ztó w k i. Fot ze zbiorów
MZSiPBnB
wojskowymi, miejskimi oraz władzami podległych mu
gmin w sprawach mobilizacji czy wykazów osób zobo­
wiązanych dostarczać konie dla wojska. Ponadto wysyła­
no informacje dla władz gminnych o użytkowaniu dróg
przez wojsko oraz nakazywano im w y k o n a n i e spisów
osobowych mniejszości narodowych. Gminy wchodzące
w 1915 roku w skład powiatu sochaczewskiego to: Cho­
daków, Głusk, Szymanów, Rybno, Iłów, Kozłów Bisku­
pi, Łazy, Kampinos i Tułowice58.
Po raz pierwszy działania wojenne dotarły w rejon
Sochaczewa w trakcie operacji warszawsko-dęblińskiej.
Zgodnie z wytycznymi wydanymi 1 października, Kor­
pus Kawalerii Nowikowa miał wycofać się z Gór Świę­
tokrzyskich (linia Staszów —Łagów) na Dęblin i Puławy
i przejść stamtąd prawym brzegiem Wisły do Warszawy,
a następnie kierować na Sochaczew59. Korpus ten w skła­
dzie: 5- dywizji kawalerii gen. Moryca, 8. dywizji kawale­
rii i 14 dywizji kawalerii gen. Erdeli 15 października był
na warszawskiej Pradze i stamtąd przez Puszczę Kampino-
58. Archiwum Państwowe: Akta Zarządu Powiatowego Sochaczews­
kiego z lat 1915-1917.
59. S. Nielipowicz, Krwawy październik 1914, Oświęcim 2014, s. 33.
39
 , '*<■
§ -

Oaaaa^ y ^ j 2 o & li

m i

wafin/iof

| Wurrt^mJ;. i 3.
\Ąriwoli i( a.cl. Jcąctra, ?7.0tf. ygis

J,krunfcri:
fcMstdfarif ■CjyeneJfeuuzig
zMenffe/funy ftumfc/ie »
HĄSteMwf B . *ąefecĄtssM k Za Batai/lo.
SÓ7i>5
Ł& ^ łem it w lt n t er sU n d en B B . BrhMCneóeoUM er
/I- </. = Aiarcfit/iena
//• iV- * Ąincnu/e/jPc.
U .p. - UTtcerofftiićrpOjfen
L .p . = Ł& uscłerpoffen
9**' - W assers
K.B. s Kolonnenćrtlcnc
S,B. = Sc4ne//6ruc/{&
rja fts fa b YtSCOfo
m o50 r,

Ryc. 4 8 . W y c in e k m ap y n iem ieckiej z n aniesionym i p o zycjam i niem ie c k im i i rosyjskim i, w ty m p rzy c zó łe k o b ejm u jący za b u d o w a n ia dw o rsk ie
W in c e n te g o S m oleńskiego . M a p a w y k o n a n a 27 pa źd ziern ik a 1915 ro k u p rze z 1. w irte m b e rs k ą k o m p a n ię s a p e ró w land sztu rm u X III/3 .
Ze zbiorów J. Wojewody (M 200 Bd 9_055 Haupstadts - archiv Stuttgart)

ską przemieszczał się w kierunku Bzury60. 16 październi­
ka 14. Dywizja Kawalerii przekroczyła Bzurę pod Żuko­
wem, a 5. Dywizja Kawalerii wieczorem zdobyła Żelazo­
wą Wolę61.
60. J. Wojewoda, Cmentarze z czasów I wojny światowej nad dolną
Bzurą i Rawką, Łowicz 2005, s. 33.
61. S. Nielipowicz, Krwawy październik 1914, Oświęcim 2014, s. 123.
17 października Korpus Nowikowa zdobył Socha­
czew, wchodząc od północnego zachodu (przez Zuków
i Gawłów) i biorąc do niewoli niemieckich żołnierzy wraz
z 200-osobowym szpitalem wojennym62. Dokonała tego
2. Brygada 14. Dywizji Kawalerii, złożona z 14. mitaw-
skiego pułku huzarów i 14. dońskiego pułku kozackie-
62. J. Wojewoda, Cmentarze z czasów I wojny światowej nad dolną
Bzurą i Rawką, Łowicz 2005, s. 33.

40
Ryc. 4 9 . N ie m iec k ie u m ocnien ia p o ło w ę (c z e rw o n e s trza łk i) w lesie g a w ło w s k im , w o b rę b ie e w . A lta n k a (g m . Sochaczew ). B iałe p lam y oznaczają
b łąd p o m iaru lid a r (w spó łczesn a z a b u d o w a ). Z o b razo w a n ie lo tn iczeg o skaningu la s e ro w e g o . Wyk. M . S a m b o rs k i

Ryc. 50. Ż o łn ierze niem ieccy przy

halach ta rg o w y c h w Sochacze­
w ie . F o t. z e z b io r ó w M Z S iP B n B

go. Oprócz jeńców, zdobyto samochody i 6 wozów ta­ Tego samego dnia spod Opatowa, po wykonaniu
borowych. Następnie odrzucono Niemców ze wsi Czyste około 180-kilometowego marszu, na południowe przed­
i Zosina. mieścia Sochaczewa dotarła austro-węgierska 7. Dywizja
14. Dywizja Kawalerii obsadziła pozycje w Czerwon­Kawalerii von Kordy, której podporządkowano niemiec­
ce i dwór w Trojanowie63. 5. Dywizja Kawalerii została ką 8. Dywizję Kawalerii i Landszturm. 18 października
zatrzymana przez niemiecką 8. Dywizję Kawalerii pod kawaleria rosyjska wycofała się na zachodni brzeg Bzury
miejscowością Feliksów, a następnie przeszła do Adamo­ (Altanka i dwór w Kątach), na skutek natarcia od połu­
wej Góry, Altanki i Gawłowa na odpoczynek. 1. i 2. Bry­ dnia i wschodu oddziałów von Kordy oraz ataku artyle­
gada 8. Dywizji Kawalerii toczyła walki w rejonie Szczyt­ ryjskiego z zajętych w południe przez Niemców Kożu­
na, Pasikoni i Zawad, po czym wycofała się na noc do szek, Czystego, Sielic i Duranowa. Po zajęciu Sochacze­
Konar, Wólki Smolanej, Olszowca i Kirsztajnowa64. wa i brzegów Bzury Rosjanie zostali zmuszeni do wy­
cofania się jeszcze dalej od miasta, do Adamowej Góry
63. S. Nielipowicz, Krwawy październik 1914, Oświęcim 2014, s. 129.
64. Tamże, s. 129-130.

41
 Ryc. 51. Z ru jn o w an a zab u d o w a
ulicy w a rsza w sk ie j w Sochacze­
w ie . Na p ierw s zy m plan ie hale
ta rg o w e . F o t z e z b io r ó w
A . K o rn a c k ie g o

Ryc. 52. U szkodzony na sku tek

d ziałań w o je n n y c h m ły n p a ro w y
w Sochaczew ie. F o t z e z b io r ó w
A . K o rn a c k ie g o

42

i dworu w Ruszkach65. Tym sposobem spaliły na pa­
newce rosyjskie plany okrążenia Niemców pod Socha­
czewem. Odważne działania von Kordy i zajęcie So­
chaczewa należy traktować jako sukces armii Państw
Centralnych.
19 października 5. Dywizja Kawalerii przypuściła
atak na Sochaczew od strony Kozłowa Biskupiego, który
przerwano na rozkaz Nowikowa, po czym oddziały ro­
syjskie przemieściły się w kierunku Rybna66.
Tego samego dnia oddział hrabiego A. Kellera w skła­
dzie: 1. astrachańskiego pułku kozackiego, sotni 1. cho-
piorskiego pułku kozackiego i szwadronu 17. niżnonowo-
grodzkiego pułku dragońskiego oraz 4 armatami i 4 kara­
binami maszynowymi wysunął się na wieś Sielice, gdzie
następnego dnia stoczył bój z wojskami niemieckimi67.
Następnie Niemcy niepostrzeżenie wycofali się spod
Warszawy i z Sochaczewa. Korpus Kawalerii Nowiko­
wa - od 21 października - podążał za Niemcami wzdłuż
brzegów Bzury. W rejonie Zakrzewa 5. pułk huzarów
z 5. Dywizji Kawalerii został ostrzelany przez czujkę nie­
miecką. Tego samego dnia Niemcy, pod naporem rosyj­
skim, ustąpili z Zakrzewa, a następnie z Suchej i Gra­
dowa, uchodząc w kierunku bolimowskim. 8. Dywizja
Kawalerii stoczyła natomiast bój pod Czerwoną Niwą68.
Wieczorem 22 października rosyjska 2. Brygada z 26.
Dywizji Piechoty obsadziła Wyczółki (gm. Sochaczew).
103. pietrozawodski pułk piechoty obsadził dwór w Bo-
ryszewie i brzegi Bzury od Dachowej do Kozłowa Bisku­
piego. 104. ustiużski pułk piechoty dotarł do Białynina.
Utworzono również linię bojową od Sochaczewa do uj­
ścia rzeki Pisi do Bzury69.
W Sochaczewie znajdował się punkt etapowy V Kor­
pusu Syberyjskiego70. W czasie operacji łódzkiej w So-
65. Tamże, s. 129-130.
66. J. Wojewoda, Cmentarze z czasów I wojny światowej nad dolną
Bzurą i Rawką, Łowicz 2005, s. 34.
67. A. Olejników, AcmpaxaHCKoe Ka3anecmeo Ha <fipoHmax llepeou
Mupoeou. yacmb 2, 2017.
68. S. Nielipowicz, Krwawy październik 1914, Oświęcim 2014, s. 180.
69. Tamże, s. 182.
70. G. K. Korolkow, Operacja łódzka 1914. Najciekawsza batalia pierw-
Ryc. 53. Ruiny Sochaczew a.
Fot. ze z b io r ó w k . K o rn a c k ie g o
chaczewie funkcjonował armijny magazyn żywnościo­
wy71 i znajdował się sztab rosyjskiej 1. armii72. Ponadto
w mieście znajdował się park amunicyjny zaopatrujący
rosyjską 1. Armię73 oraz punkt ewakuacyjny74. Socha­
czew - jako ważny węzeł komunikacyjny (posiadający
połączenie kolejowe z Warszawą) - służył jako głów­
ny punkt wyładunkowy dla żołnierzy. W mieście wy­
ładowywała się chociażby 3. Dywizja Syberyjska, która
wspomogła VI Korpus Syberyjski i brygadę 76. Dywi­
zji Piechoty w walkach toczonych od 30 listopada do
4 grudnia z niemieckim XIII Korpusem i 1. Dywizją
Piechoty na północnych przedpolach Łowicza75.
16 grudnia 1914 roku, na lewym brzegu Bzury, pod
Sochaczewem (linia Helenka - Kąty - Niezgoda), po­
zycje zajęła 1. Kaukaska Brygada Strzelców, natomiast
samo miasto zostało obsadzone przez 2. Turkiestańską
Brygadę Strzelców (linia ujście Utraty - ujście Pisi)76.
Linia frontu powoli się stabilizowała, choć Niemcy
podjęli jeszcze kilka prób forsowania Bzury i zdobywa­
nia przyczółków po prawej stronie rzeki. Ten etap wojny
charakteryzował się szeregiem bojów i potyczek, mają­
cych miejsce zasadniczo na prawym brzegu rzeki Bzury.
Walki miały miejsce m.in. w Zukowie, gdzie Niem­
cy próbowali zdobyć przyczółek po prawej stronie Bzu­
ry nocą z 22 na 23 grudnia 1914 roku. Po przejściu
na wschodni brzeg rzeki 48. rezerwowy pułk piechoty
(z 5. Rezerwowej Dywizji) nie oparł się rosyjskiemu
kontrnatarciu. Według dziennika majora von Behra77,
w próbie zdobycia przyczółka nad Bzurą w Zukowie
straty wyniosły ok. % stanu osobowego tego pułku. Żoł­
szej wojny światowej, Oświęcim 2014, s. 24.
71. Tamże, s. 98.
72. W. Zołotariew, ile p e a n Mupoean. Heu3eecmHbie cmpaHuu,bi,
Moskwa 2014, s. 68-77.
73. G. K. Korolkow, Operacja łódzka 1914. Najciekawsza batalia pierw­
szej wojny światowej, Oświęcim 2014, s. 153.
74. Tamże, s. 155.
75. Tamże, s. 212.
76. G. K. Korolkow, Operacja łódzka 1914. Najciekawsza batalia pierw­
szej wojny światowej, Oświęcim 2014, s. 222-223.
77. S. Kaliński, Bolimów 1915, W arszawa 2015, s. 60-61.
43
 nierze zginęli od ognia karabinów, a część została zmu­
szona do wycofania się przez lodowatą rzekę.
Pozycje niemieckie na linii Kuznocin — Dachowa
—Niezgoda obsadziły w końcu grudnia 49. Rezerwowa
Brygada i 50. Rezerwowa Brygada78.
W okresie wojny pozycyjnej poszczególnymi jed­
nostkami Kaukaskiej Dywizji Grenadierów na odcinku
frontu od Sochaczewa do Brochowa rotowano, zmienia­
jąc miejsca ich stacjonowania. Podporucznik Konstan-
tin Popowz 13. erywańskiego pułku grenadierów wspo­
mina79, jak w okresie od 16 grudnia do 9 marca stacjo­
nował ze swoją 14. kompanią {rotą) m.in. przy młynie
w Chodakowie, dworze w Zukowie, naprzeciwko dwo­
ru w Gawłowie - po prawej stronie rzeki Bzury i przy
cmentarzu w Sochaczewie (prawdopodobnie chodzi
o cmentarz parafialny przy ul. Traugutta). Sztab pułku
znajdował się w Chodakowskim młynie80.
Służba grenadierów kaukaskich na odcinku gawłow­
skim należała do najniebezpieczniejszych na stosunko­
wo spokojnym fragmencie frontu wojny pozycyjnej to­
czonej nad dolną Bzurą. Zagrożenie wynikało z blisko­
ści okopów rosyjskich do okopów niemieckich (które
dzieliła tylko szerokość rzeki Bzury) i stanowisk arty­
lerii ulokowanych przy gawłowskim dworze81. Pozycje
rosyjskie na tym odcinku były regularnie ostrzeliwane
przez niemieckie armaty. Jeden z pocisków rozerwał na
strzępy żołnierza rosyjskiego, którego szczątki jeszcze
długo wisiały na nadbrzeżnych wierzbach. W odwecie,
w nocy kaukascy grenadierzy przeprawili się na drugi
brzeg Bzury i obrzucili granatami sad i mur gawłow­
skiego dworu82.
W okresie wiosenno-letnim Sochaczew obsadzony
był przez żołnierzy z 6. Dywizji Strzelców Syberyjskich.
Ryc. 54. O fic e r rosyjskiej a rm ii, po d p o ru czn ik K onstantin P op ow ,
Ważnym miejscem na mapie Sochaczewa był pałac Gar- d o w ó d ca 14. ko m p an ii 13. e ry w a ń sk ie g o pu łku g re n a d ie ró w
bolewskich i znajdujące się w pobliżu stajnie, gdzie trzy­ z Kaukaskiej D yw izji G renadierów . Źródło f o to g r a fii: d o m e n a p u b lic z n a
mano niezmiernie istotne dla wojska konie.
W okresie od 12 czerwca 1915 roku lewą flankę dy­ W czasie okupacji niemieckiej, po wycofaniu się linii
wizji, w rejonie Bielice —Jeżówka, osłaniał 1. astrachań­ frontu z ziemi sochaczewskiej, majątki w Jeżówce i Bie­
ski pułk kozacki83. licach, należące do księcia Pawła Woronieckiego, zostały
Z Sochaczewa, miasta leżącego w linii frontu, nie­ zajęte przez zarząd niemiecki tzw. M. E. D. N. 4., miesz­
ustannie ostrzeliwanego przez artylerię pozostały jedynie kania zajęła administracja i wojsko, a budynki inwenta­
zgliszcza. To, co nie zostało zniszczone na skutek ostrza­ rzowe przeznaczono na potrzeby okupanta86*.
łu, było celowo wysadzane ze względów strategicznych.
Obraz zniszczonego Sochaczewa zrelacjonował m.in. Umocnienia połowę i ich relikty
amerykański reporter wojenny, akredytowany po stronie Umocnienia połowę w rejonie Sochaczewa powsta­
niemieckiej - Edwin Emerson84. Z 285 budynków w So­ wały głównie w okresie wojny pozycyjnej. Dzięki anali­
chaczewie 90% uległo zniszczeniu. Liczące przed wojną zie map archiwalnych przedstawiających stanowiska nie­
9 tysięcy mieszkańców miasto całkowicie się wyludniło. mieckie 12. rezerwowego pułku piechoty, możliwe jest
W ciągu 10 lat po zakończeniu wojny zdołano odbudo­ ustalenie przebiegu umocnień polowych na odcinku So­
wać zaledwie 60% zniszczonych budowli85. chaczew —Dachowa. Odcinek w Rozlazłowie, do drogi
prowadzącej z Sochaczewa do Kątów, zajmował niemiec­
78. Rozkazy 25. Rezerwowej Dywizji z dnia 29.12.1914. ki batalion (/ńgtr/kyfeńIlon). Ziemianki, które zajmowali
79. K. Popow, BocnoMUHaHun KaeKa3CK030 zpeHadepa. 1914-1920, żołnierze tej formacji wojskowej, zachowały się na foto­
Belgrad 1925, s. 77.
grafiach z tego czasu (ryc. 47). Ich kształt przypominał
80. K. Popow, fieu6-3pueaHLtbi e Bemmou eouHe, Paryż 1959, s. 65.
jaskółcze gniazda. Obozowisko w Rozlazłowie było przed­
81. K. Popow, BocnoMUHaHun KaeKa3CKOzo zpeHadepa. 1914-1920,
Belgrad 1925, s. 77.
miotem badań geofizycznych prowadzonych w 2018
82. K. Popow, fleuó-apueaHąbi e BemiKOU eouHe, s. 65, Paryż 1959.
roku przez Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy
83. A. Olejników, A c T p a x a H C K o e K a3anecTB O Ha (j>poHTax ile p B O L i nad Bzurą.
MHpOBOH. H a c rb 3 ,2 0 1 7 . Następnie umocnienia przebiegały w kierunku połu­
84. E. Emerson, Nad Bzurą, Sochaczew 2016, s. 21-23. dniowym, wzdłuż dzisiejszej ulicy Rozlazłowskiej do Ku-
85. Przemówienie Burmistrza m. Sochaczewa Jerzego Przedpełskie­
go. Wypowiedziane w Kaliszu na Zjeździe delegatów miast i wsi poszko­
dowanych przez wojnę, wdniu22lipca 1928roku., Sochaczew 1928, s. 5. 86. Archiwum Akt Nowych: Akta Ministerstwa Aprowizacji z 1919 roku.

44
znocina, gdzie okopy pierwszej linii biegły w kierunku
południowo-wschodnim. W rejonie Dachowej pierw­
sza linia okopów ponownie przebiegała wzdłuż głównej
drogi, a następnie wzdłuż rzeki aż do szosy prowadzącej
z Sochaczewa do Łowicza. Na odcinku kuznocińskim
z łatwością można wyróżnić również drugą i trzecią linię
obronną, które połączone były z pierwszą linią systemem
rowów komunikacyjnych.
Umocnienia rosyjskie były lokalizowane zasadni­
czo po prawej stronie rzeki. Ciągnęły się wzdłuż wy­
sokiej skarpy Bzury, na jej krawędzi przechodząc obok
budynku ówczesnego ratusza (dziś Muzeum Ziemi So-
chaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą) oraz obok kościoła
parafialnego.
Sam kościół parafialny —na skutek ostrzału artylerii
niemieckiej —uległ poważnym zniszczeniom. Najbardziej
ucierpiała ściana od strony Bzury. Przetrwała natomiast
frontowa fasada oraz mury do wysokości skarp87.
Następnie um ocnienia rosyjskie rozlokowane były
u podnóża wzgórza zamkowego (miejsce nieinwazyjnych
badań geofizycznych oraz badań w ramach nadzoru ar­
cheologicznego wykonywanych przez MZSiPBnB w roku
2018). Przebiegały również wzdłuż krawędzi skarpy, obok
trzech cmentarzy zlokalizowanych przy ul. Traugutta: pa­
rafialnego, żydowskiego i muzułmańskiego (funkcjonują­
cego w latach 1842-1880, gdzie pochowani byli żołnierze
Zakaukaskiego Konno-Muzułmańskiego Pułku z Kau­
kaskiego Dywizjonu Konno-Górskiego, w tym muzuł­
manie z Azji Środkowej, Azerbejdżanu, Tatarzy krym­
scy, Czerkiesi i Czeczeńcy88). W trakcie nadzoru arche­
ologicznego w 2018 roku, prowadzonego przez autora
niniejszego artykułu z ramienia MZSiPBnB, podczas
remontu ulicy Podzamcze w Sochaczewie, na terenie
gdzie przebiegały rosyjskie okopy, odkryto pozostałości
materialne z okresu I wojny światowej. Składają się na
nie m.in. łopatka piechoty rosyjskiej i rosyjski bagnet
kłujący.
W Kuznocinie armia rosyjska posiadała trzy przyczół­
ki, z czego jeden bardzo rozbudowany obejmował umoc­
nienia na terenie dworu i parku dworskiego Wincentego
Smoleńskiego (ryc. 48).
Naprzeciw tego przyczółku, w odległości 300 me­
trów, umocnioną pozycję utrzymywali również Niemcy,
z dwoma stanowiskami karabinów maszynowych, mio­
taczem min i z nieco bardziej na południe usytuowanym
artyleryjskim stanowiskiem obserwacyjnym (ryc. 47).
Kolejny przyczółek rosyjski znajdował się około pół
kilometra w górę rzeki Bzury, na jej lewym brzegu, a na­
stępny 300 metrów od niego w górę rzeki, na jej zako­
lu, w miejscu gdzie zasila ją rzeka Pisia. Naprzeciwko
tych dwóch przyczółków, podobnie jak naprzeciw parku
dworskiego, także i tu znajdowały się niemieckie stano­
wiska z karabinami maszynowymi.
W Dachowej, niedaleko skrzyżowania głównej dro­
gi z Dachowej z szosą Sochaczew —Łowicz, znajdował
się punkt poboru wody przy rzece Bzurze. 300 metrów
dalej, idąc w górę rzeki, Niemcy wznieśli przeprawy mo­
stowe, a na prawym brzegu Bzury ulokowano przyczółek
25. Rezerwowej Dywizji. Przyczółek naprzeciwko lasku
87. Opis świątyń katolickich w Parafji Sochaczew, s. 6.
88. Archiwalia Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą
w Sochaczewie.
w Boryszewku (bo o nim mowa) był jednym z najważ­
niejszych niemieckich stanowisk obronnych po wschod­
niej stronie rzeki. Utrzymywany był przez żołnierzy
z 50. Rezerwowej Brygady.
Rosyjskie rowy strzeleckie przebiegały w kierunku pół­
nocnym, poczynając od centrum miasta, biegnąc wzdłuż
wysokiej skarpy rzeki Bzury, na jej prawym brzegu. Ta­
kie usytuowanie umożliwiało bardzo dokładną obserwację
pozycji niemieckich i skuteczne prowadzenie ognia. Pozy­
cje niemieckie znajdowały się po lewej stronie rzeki.
Relikty umocnień połowych o własnej formie tereno­
wej w rejonie Sochaczewa przetrwały w szczątkowej for­
mie. Zdecydowanie najlepiej zachowały się niemieckie
umocnienia w rejonie Gawłowa, w obrębie ewidencyj­
nym Altanka, gdzie na śródlądowej wydmie leśnej (Las
Gawłowski) do dziś widoczne są relikty tych stanowisk
(ryc. 49). Przebiegają one wzdłuż 1,5 kilometrowego
odcinka w linii północ —południe. Składają się na nie:
rowy strzeleckie sytuowane tu przy szczytach wzgórz, na
ich wschodnich stokach (w celu lepszego maskowania),
rowy komunikacyjne w południowej części wydmy i ze­
spół ziemianek w części centralnej. Realia życia okopo­
wego na tych pozycjach, wraz ze szczegółowym przed­
stawieniem działań wojennych w tym rejonie, opisał
w listach do swojej żony pułkownik O tto Wolfien89
z 10. kompanii III batalionu 8. rezerwowego pułku pie­
choty (5. Rezerwowa Dywizja, III Korpus Rezerwowy).
O tto Wolfien zginął w zajmowanej przez niego ziemian­
ce dnia 9 kwietnia 1915 roku, na skutek trafienia poci­
sku rosyjskiej artylerii.
Pozostałe umocnienia połowę zachowały się na gra­
nicy z gminą Nowa Sucha, w lesie w Boryszewku, vis-ń-
vis niemieckiego przyczółku w zakolu Bzury. Stanowią
je relikty umocnień pierwszej linii wraz z rowami łącz­
nikowymi, zajmujące odcinek o łącznej długości 1200
metrów.
Tereny gminy Rybno
Zarys historii
Działania woj enne w rej onie Rybna w okresie I woj ny
światowej zainaugurowało wycofanie się z rejonu Socha­
czewa właśnie w te okolice żołnierzy rosyjskiej 14. i 5.
Dywizji Kawalerii90.
Następnie zasadnicze działania wojenne toczyły się na
terenach sąsiadujących z gminą Rybno od zachodu, czyli
rejonie Kiernozi i Kocierzewa Południowego i stanowiły
epilog operacji łódzkiej, który w literaturze przedmiotu
nazywany jest niekiedy Bitwą pod Łowiczem91.
W nocy z 4 na 5 grudnia na linię frontu, na wschod­
nich przedpolach Kiernozi, dotarł II Korpus Kaukaski,
który otrzymał zadanie zastąpienia oddziałów 50. Dywi­
zji Piechoty i VI Korpusu Syberyjskiego92.
Pułki II Korpusu Kaukaskiego rozmieściły się po obu
stronach drogi prowadzącej z Sochaczewa do Kiernozi.
Na lewo od tej drogi pozycję zajął 15. tyfliski pułk gre­
nadierów. Na lewo od niego ulokował się 16. mingrel-
89. Kriegstagebuch 1914/15.
90. J. Wojewoda, Cmentarze z czasów I wojny światowej nad dolną
Bzurą i Rawką, Łowicz 2005, s. 34.
91. G. K. Konolkow, Operacja Łódzka 1914. Najciekawsza batalia pierw­
szej wojny światowej, Oświęcim 2014, s. 217.
92. Tamże, s. 217.
45
 ski pułk grenadierów, a dalej na lewo 14. gruziński pułk
grenadierów. 13. erywański pułk grenadierów zajął po­
zycję po prawej stronie drogi, umieszczając 3 bataliony
w pierwszej linii i IV batalion w odwodzie. Pułk ten roz­
ciągał się po linii frontu na odcinku około 2 kilometrów,
swoim prawym skrzydłem opierając się na wsi Krzyżyk
Chruśliński. Sam środek miejscowości stanowił ziemię
niczyją. Kiernozia zajęta była natomiast przez Niemców.
Po około półkilometrowej przerwie, idąc w kierunku pół­
nocnym, stacjonował 204. ardahano-michajłowski pułk
piechoty i część 51. Dywizj i Piechoty. W rezerwie znaj do­
wala się 2. Kaukaska Brygada Strzelców93.
Ze strony niemieckiej zadanie odrzucenia Rosjan na
Sochaczew otrzymał III Korpus Rezerwowy i XIII Korpus
z 1. Dywizją Rezerwową94.
6 grudnia, w czasie gdy V Korpus Syberyjski przy­
stąpił do ataku w rejonie Iłowa, II Korpus Kaukaski od­
pierał ataki niemieckie na swoim odcinku, przystępując
również do akcji zaczepnych95.
7 grudnia, około godziny 20. Niemcy zaatakowali
jednostki II Korpusu Kaukaskiego, które jednak utrzy­
mały się na swoich pozycjach96.
8 grudnia ze strony niemieckiej prowadzony był bar­
dzo intensywny ostrzał artyleryjski pozycji kaukaskiego
korpusu. N a dziesięć oddanych strzałów niemieckich,
Rosjanie odpowiadali jednym.
Ostrzał armatni prowadzony był przez 13. wirtem-
berski pułk artylerii polowej imienia króla Karla, który
operował na terenie Tydówki (gmina Kiernozia) do 12
grudnia97. Po przygotowaniu artyleryjskim 25. Rezerwo­
wa Dywizja przystąpiła do ofensywy. Niemcy atakowali
w kilku liniach, zapełniając pole bitwy żołnierzami pie­
choty. Mimo dotkliwych strat, kaukascy grenadierzy od­
parli ten atak989.
9 grudnia nadal nie ustawał huraganowy ostrzał z nie­
mieckich armat. O d niemieckich granatów i szrapneli
zabudowania wsi w rejonie obsadzonym przez I i II ba­
talion 13. erywańskiego pułku zostały doszczętnie znisz­
czone. Niemcy nieustannie atakowali, na skutek czego
całe pole usłane było ich poległymi. Jak wspomina Kon-
stantin Popov" z 13. erywańskiego pułku grenadierów,
mimo strat własnych, Niemcy pod wieczór przystąpili
do kolejnego ataku, tym razem na pozycje 8. kompanii
tego pułku, którą dowodził kapitan Pilberg. Atak został
odparty, kapitan Pilberg raniony, a Niemcy rzucili się do
ucieczki w dół frontu, gdzie na wysokości zajmowanej
przez 6. kompanię zostali całkowicie zniszczeni. Nie za­
trzymało to jednak nocnej ofensywy niemieckiej, która
miała miejsce na całej długości frontu. Nie ustawał rów­
nież ostrzał niemieckiej artylerii.
93. K. Popow, BocnoMUHaHun KaeKa3CKoao apeHadepa. 1914-1920,
Belgrad 1925, s. 55-56.
94. G. K. Korolkow, Operacja Łódzka 1914. Najciekawsza batalia
pierwszej wojny światowej, Oświęcim 2014, s. 217.
95. K. Popow, BocnoMUHaHun KaeKascKozo apeHadepa. 1914-1920,
Belgrad 1925, s. 57.
96. G. K. Korolkow, Operacja Łódzka 1914. Najciekawsza batalia pierw­
szej wojny światowej, Oświęcim 2014, s. 218.
97. O. von Moser, Die Wurtembergerim Weltkrieg, Stuttgart 1938, s. 317.
98. K. Popow, BocnoMUHaHua KaeKa3CKoao apeHadepa. 1914-1920,
Belgrad 1925, s. 59.
99. Tamże, s. 60
46
11 grudnia sytuacja II Korpusu Kaukaskiego przed­
stawiała się bardzo źle. Wśród żołnierzy korpusu było
wielu rannych i zabitych. Tymczasem niemiecka piecho­
ta zaległa tuż przed zasiekami z drutu kolczastego100.
Jednocześnie Niemcom udało się przełamać pozycję
obsadzoną przez 204. ardahano-michajłowski pułk pie­
choty, po czym zaatakowali I batalion 13. pułku od tyłu.
Zawiązała się walka zarówno ogniowa, jak i na bagnety.
Z odsieczą ruszyły dwie kompanie z IV batalionu, które
mimo sukcesywnego kontrnatarcia musiały zmierzyć się
z przewagą liczebną Niemców. Aktywna ofensywa żoł­
nierzy niemieckich doprowadziła do tego, że weszli oni
na tył II batalionu, który musiał walczyć w kotle, oto­
czony ze wszystkich stron. Po zaciętej walce Rosjanom
udało się odeprzeć atak. Nastąpiła krótka przerwa w na­
tarciach, po czym Niemcy znów przystąpili do ostrzału
artyleryjskiego, a po nim do ponownego ataku piechoty.
Mimo beznadziejnej sytuacji, Rosjanie podjęli walkę.
W tym czasie ujawniła się wielka wartość bojowa
i doskonałe przygotowanie mentalne grenadierów kau­
kaskich, które na przykładzie postawy dwóch oficerów
przedstawił podporucznik Popov101.
Podporucznik Zujew, będąc osaczonym i musząc wal­
czyć na małej przestrzeni, zdołał zastrzelić jeszcze czte­
rech Niemców. Naciskany, widząc sytuację bez wyjścia,
próbował popełnić samobójstwo, lecz zamierzenie to nie
mogło się powieść, gdyż w jego rewolwerze zabrakło już
kul. Został pojmany i wzięty do niewoli.
Natomiast bliski przyjaciel Popova, podporucznik
Gattenberger, został otoczony przez sześciu Niemców,
którzy byli pewni, że ten się podda. Ku ich zaskoczeniu
- Gattenberger instynktownie wyjął rewolwer, zastrzelił
jednego z nich, po czym rzucił się do ucieczki. Raniony
w ramię zbiegł i uniknął niewoli.
Około południa, 12 grudnia generał Miszczenko
zarządził odwrót102. 51. Dywizja Piechoty wraz z 9.
i 12. pułkiem turkiestańskim wycofały się na odcinek
Stare Budy — Karolków Rybnowski (gmina Rybno),
VI Korpus Syberyjski zajął odcinek Karolków Rybnowski
— Szwarocin (gmina Rybno), 1. Kaukaska Brygada
Strzelców wycofała się na odcinek Szwarocin —Jeziorko
(gmina Kocierzew Południowy), natomiast odcinek do
Sierżnik (gmina Chąśno) zajęła 3. Dywizja Syberyjska.
Kaukaska Dywizja Grenadierów, która w czasie bitwy
straciła 2250 ludzi przeniosła się do odwodu, obsadza­
jąc pozycje na wschód od pozycji VI Korpusu Syberyj­
skiego. 103
13 grudnia pruska 25. Rezerwowa Dywizja skierowa­
ła się na Karolków Rybnowski (gmina Rybno). 14 grud­
nia pozycje w Antosinie zajął 13. wirtemberski pułk ar­
tylerii polowej, a 15 grudnia pułk ten ostrzelał Karolków
Rybnowski104.
100. K. Popow, BocnoMUHaHun KaeKa3CKoao apeHadepa. 1914-1920,
Belgrad 1925, s. 60.
101. Tamże, s. 60.
102. Tamże, s. 64.
103. G. K. Korolkow, Operacja Łódzka 1914. Najciekawsza batalia
pierwszej wojny światowej, Oświęcim 2014, s. 219.
104. O. von Moser, Die Wurtembergerim Weltkneg, Stuttgart 1938, s. 317.
Ryc. 55. Szkic sytuacyjny z naniesionym i po zycjam i rosyjskim i (k o lo r c ze rw o n y ) i niem ie c k im i (k o lo r nieb ieski) 4 9 . R e ze rw o w e j B rygady na u m oc­
nionym przyczó łku m o s to w y m w K o zło w ie Biskupim (g m . N o w a Sucha). Ze z b io r ó w J. W o je w o d y (/VI200 Bd 9_055 H a u p s ta d ts - a r c h iv S tu t t g a r t )
16 grudnia armia rosyjska rozpoczęła odwrót na linię
dolnej Bzury105.
Tego samego dnia stanowiska ogniowe w Cyprianach,
na południe od lasu aleksandrowskiego, zajął 13. wirtem-
berski pułk artylerii polowej. 17 grudnia w rejon Kozłowa
Szlacheckiego (gmina Nowa Sucha) dotarła 26. Wirtem-
berska Dywizja Piechoty, która z rejonu Iłowa przemie­
ściła się w rejon Giżyc, a następnie przez Wężyki, Rybno,
Szwarocin i Braki dotarła w okolice Kozłowa Biskupiego.
W okresie wojny pozycyjnej nad Bzurą dywizja ta stacjo­
nowała w Lesie Brakowskim, tzw. Schwarzwaldzie, na te­
renie gminy Nowa Sucha, przy granicy administracyjnej
z gminą Rybno106. W tym dniu 13. wirtemberski pułk ar­
tylerii polowej zajął stanowiska w miejscowości Cmiszew
oraz dwa stanowiska na północ od Cmiszewa, opierając
się na zachodniej stronie drogi prowadzącej z Kątów do
Ruszek107.
Przez Cypriany i Cmiszew przeprawiła się również nie­
miecka 23. Rezerwowa Dywizja, która walczyła wcześniej
w rejonie Tydówki, na odcinku frontu zajmowanym przez
Kaukaską Dywizję Grenadierów, lokując się ostatecznie
w rejonie Dachowej (gm. Sochaczew), gdzie przeprawiła się
przez Bzurę i zajęła przyczółek po prawej stronie rzeki108.
Umocnienia połowę i ich relikty
Rosyjskie umocnienia połowę na terenach gminy Ryb­
no powstały po wycofaniu się armii rosyjskiej ze wschod­
nich przedpoli Kiernozi 13 grudnia 1914 roku. Utrzymy­
105. G. K. Korolkow, Operacja Łódzka 1914. Najciekawsza batalia pierw­
szej wojny światowej, Oświęcim 2014, s. 222.
106. O. von Moser, Die Wurtembergerim Weltkrieg, Stuttgart 1938, s. 31.
107. Tamże, s. 317.
108. Tamże, s. 31.
wane były krótko, bo już 16 grudnia armia rosyjska cof­
nęła się na linię rzeki Bzury.
Ze względu na intensywną gospodarkę rolną na tym
terenie i stosunkowo niedużą lesistość, pozostałości tych
umocnień niemalże nie posiadają własnej, czytelnej w te­
renie formy. Polowe umocnienia rosyjskie zlokalizowa­
ne były wzdłuż drogi prowadzącej z zachodniej granicy
Rybna do Karolkowa Rybnowskiego i z Karolkowa Ryb-
nowskiego wzdłuż drogi do Wężyk, po wschodniej stro­
nie Antosina, następnie przecinając drogę łączącą Wę­
żyki z Giżycami i sięgając około pół kilometra na pół­
noc od tej drogi. Szczątkowo fragment rosyjskiej pozycji
zachował się w terenie w małym lasku, na wyniesieniu
w Antosinie.
Drugi rosyjski okop usytuowany był tylko częściowo
na terenie gminy Rybno, a w większej części na terenie
gminy Sochaczew. Jedynie południowy fragment okopu
znajdował się na terenie wsi Erminów (gmina Rybno),
przebiegając w kierunku północnym wzdłuż kanału za­
silającego rzekę Lutomię, po jego wschodniej stronie,
przechodząc przez Niezgodę i Lubiejew (gmina Socha­
czew). Prawdopodobnie była to pozycja 1. Kaukaskiej
Brygady Strzelców, która 16 grudnia umocniła się na le­
wym brzegu Bzury.
Tereny gminy Nowa Sucha
Stan badań
Walki na terenie znajdującym się pomiędzy dopływa­
mi Bzury: rzekami Suchą i Rawką, na granicy wojewódz­
twa mazowieckiego i łódzkiego, zasłynęły dzięki uży­
ciu przez Niemców na tym odcinku gazów bojowych.
Z tego powodu działania wojenne I wojny światowej
w rejonie gminy Nowa Sucha (woj. mazowieckie) i gmi-
47
 Kuznoefn

iron i sławy

\miljanou

wiew

w ow

Ludw iki

keifsiyfi!e

Ryc. 56. M a p a n iem ie c k a z n a n ies io n y m i p o zyc ja m i w o js k n iem ieckich i rosyjskich w re jo n ie g m in y N o w a Sucha. Stan na lu ty 1915.
Ze z b io r ó w J. W o je w o d y ( M 2 0 0 B d g _ 0S 5 H a u p s ta d ts - a r c h iv S t u t t g a r t )

48
ny Bolimów (woj. łódzkie) spotkały się z największym
zainteresowaniem badawczym odcinka Frontu Wschod­
niego nad Bzurą i Rawką.
W 2010 roku tematykę ataków gazowych poruszy­
li J. Wojewoda109 i S. Kaliński110. Epizody działań wo­
jennych na odcinku dolnej Bzury ukazały się w kolejnej
pracy S. Kalińskiego111, gdzie oprócz źródeł niemieckich,
wykorzystano także teksty źródłowe w języku rosyjskim.
W 2013 roku wydano książkę pt. Bzura Rawka 1914­
1915. Wielka Wojna na terenie powiatu sochaczewskiego
autorstwa P. Rozdżestwieńskiego i J. Wojewody112, której
istotną częścią był opis użycia gazów bojowych na socha-
czewskim odcinku frontu.
Ponadto odcinek frontu od Bolimowa do Sochacze­
wa stal się obiektem badań archeologicznych wykony­
wanych przez Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej
Akademii Nauk pod kierownictwem prof. A. Zalewskiej
w latach 2014-2018 w ramach projektu Archeologicz­
ne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie. Materialne
pozostałości życia i śmierci w okopach na froncie wschod­
nim oraz stan przemian krajobrazu pobitewnego w rejonie
Rawki i Bzury. W trakcie realizacji tego projektu A. Za­
lewska kierowała badaniami wykopaliskowymi na tere­
nie województwa łódzkiego, jak również na obszarze wo­
jewództwa mazowieckiego, w powiecie sochaczewskim.
Wykopaliska przeprowadzono w roku 2016 na terenie
pozycji rosyjskich w Borzymówce (gm. Nowa Sucha)
i na terenie lasu kozłowskiego w Kozlowie Biskupim
(gm. Nowa Sucha), gdzie przebadano m.in. niemiecki
cmentarz wojenny. Zabytki ruchome pozyskane w trak­
cie ww. badań trafiły do Muzeum Ziemi Sochaczewskiej
i Pola Bitwy nad Bzurą. W ramach wspomnianego pro­
jektu wydano stosunkowo liczną literaturę, w której za­
prezentowano humanistyczne podejście do tematu walk
na odcinku Bolimów —Kozłów Biskupi, kładąc nacisk
na odtworzenie realiów życia codziennego żołnierzy
w okresie wojny pozycyjnej. Publikacje te ukazały się
w języku polskim, angielskim i niemieckim. Do najob­
szerniejszych należą wydawnictwa z 2014 r. autorstwa
A. Zalewskiej, S. Kalińskiego i J. Czarneckiego113 oraz
z 2016 r. autorstwa A. Zalewskiej i J. Czarneckiego114.
Rys historyczny
Tereny gminy Nowa Sucha stały się miejscem działań
wojennych jeszcze w październiku 1914 roku. 19 paź­
dziernika 14. Dywizja Kawalerii pod dowództwem gen.
Erdeli i 5. Dywizja gen. Moryca przekroczyła rzekę Bzu­
rę pod Kozlowem Biskupim i od tej strony przystąpi­
ła do ataku na miasto, który na rozkaz generała Nowi-
kowa, dowódcy Korpusu Kawalerii został wstrzymany,
a następnie podlegle mu oddziały przemieściły się w kie­
runku Rybna115.
109. Technika zabijania. Użycie chloru na froncie nad dolną Bzurą
i Rawką w 1915 r. [w]: Odkrywca, nr 7 (138), Wrocław 2010.
110. Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemieckiej nad Raw­
ką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010.
111. Bolimów 1915, Warszawa 2015.
112. Warszawa 2013.
113. Wielka Wojna nad Rawką 1914-1915 i materialne po niej pozosta­
łości, Warszawa 2014.
114. Ślady i świadectwa Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą, W arsza­
wa 2016.
115. J. Wojewoda, Cmentarze z czasów pierwszej wojny światowej
Wraz z zakończeniem operacji łódzkiej i wycofa­
niem się armii rosyjskiej front przeniósł się w rejon gmi­
ny Nowa Sucha, na linię rzek Bzury i Rawki. 17 grud­
nia —drogą przez Braki (gm. Nowa Sucha) do Kozło­
wa Szlacheckiego - przybyła wirtemberska 26. Dywizja
Piechoty116. 52. Brygada tej dywizji opanowała Kozłów
Biskupi i zgłosiła gotowość przerzucenia mostów przez
Bzurę, które nocą z 17 na 18 grudnia zbudowali jej sa­
perzy117. Wieżę kościoła w Kozlowie Szlacheckim wojsko
niemieckie wykorzystało jako dogodny punkt obserwa­
cyjny, a drewniane elementy jego wyposażenia przezna­
czono na opal118.
Po stronie rosyjskiej —na podstawie zarządzenia ge­
nerała Litwinowa —rejon od ujścia rzeki Pisi do Kęszyc
(gmina Bolimów) miały zająć (po odejściu VI Korpusu
w rejon Czerwonej Niwy, gm. Wiskitki) I Korpus Sy­
beryjski i 3. Dywizja Syberyjska. 18 grudnia rozkaz ten
został wykonany119..
Działania wojenne w międzyrzeczu
Rawki i Suchej
Tego samego dnia niemiecki 119. pułk grenadierów
królowej Olgi wraz z 121. pułkiem piechoty i 122. puł­
kiem fizylierów, po przekroczeniu Bzury, stoczyły walkę
o nasyp kolejowy linii Łowicz —Sochaczew, przy którym
umocnili się strzelcy syberyjscy. Po krótkiej walce 52.
Brygada zdobyła fragment nasypu kolejowego w Kęszy-
cach, zdobywając 680 jeńców i 2 karabiny maszynowe120.
Nocą z 18 na 19 grudnia I Korpus Syberyjski przy­
stąpił do kontrataku. Rosjanie skutecznie atakowali od
strony północnej pozycje 119. pułku grenadierów, który
umocnił się na północnych krańcach lasu w Szeligach.
122. pułk fizylierów wraz ze 121. pułkiem piechoty
umocniły się wzdłuż prawej krawędzi lasu, w jego głębi
na terenie Brzezin i na południe od tej pozycji, równole­
gle do linii kolejowej. Umocnienia te Rosjanie zdobyli,
atakując od strony północno-wschodniej12112.
W walce tej sam 119. pułk grenadierów stracił 35
zabitych, 158 rannych i 292 zaginionych. Następnego
dnia, przy wsparciu artylerii, Wirtemberczycy odzyskali
utracone w nocy pozycje • 199.
Rosjanie odeszli na pozycje bardziej oddalone od pra­
wego brzegu rzeki Rawki. Ze strony niemieckiej Raw­
kę przekroczyły 35. i 36. Dywizje Piechoty —w okolicy
Sierzchowa i Sokołowa —oraz 1. Dywizja Piechoty, na
północ od Bolimowa.
Do południa, 20 grudnia 70. Brygada z 36. Dywi­
zji Piechoty zajęła wieś Ziąbki (gm. Bolimów). Rosja­
nie prowadzili ostrzał z pozycji zajętych w rejonie Ku-
rabki (gm. Bolimów), przy samej granicy obecnych wo­
jewództw: mazowieckiego i łódzkiego. Następnego dnia
nad dolną Bzurą i Rawką, Łowicz 2005, s. 34.
116. O. von Moser, Dfe Wurtembergerim Weltkneg, Stuttgart 1938, s. 31.
117. S. Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemiec­
kiej nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010 s. 27-28.
118. K. Kośmider, Z dziejów parafii Kozłów Szlachecki 1205-2005,
Kozłów Szlachecki 2005, s. 49.
119. G. K. Konolkow, Operacja łódzka 1914. Najciekawsza batalia pierw­
szej wojny światowej, Oświęcim 2014, s. 227-228.
120. S. Kaliński, Bolimów 1915, Warszawa 2015, s. 49.
121. O. von Moser, Die Wurtembergerim Weltkneg, Stuttgart 1938, s. 315.
122. S. Kaliński, Bolimów 1915, Warszawa 2015, s. 49.
49
 Ryc. 57. Pozycje n iem ieckie i rosyjskie w rejo n ie Z a k rze w ia (g m . N o w a Sucha) naniesione na niem iecki szkic sytuacyjny. M a p a w y k o n a n a 2 m arca
1915ro k u . Z e z b io r ó w J . W o je w o d y ( M 2 0 0 B d 9 H a u p s t a d t s - a r c h iv 5t u t t g a r t )

niemiecka 87 Brygada z 35. Dywizji Piechoty opanowa­ uciekinierzy przenieśli się do Czerwonej Niwy (gm.
ła Kęszyce123. Wiskitki)125.
W dniach 20-22 grudnia Niemcy przeprowadzili Nad ranem 24 grudnia żołnierze niemieccy ze 128.
atak na Humin (gm. Bolimów) siłami 14. i 149. puł­ pułku piechoty zdobyli południową część wsi Kurab­
ków piechoty. W ofensywie wystąpiły znaczne trudno­ ka, dzięki skrytemu podejściu do rosyjskich okopów
ści z budowaniem umocnień polowych, ze względu na i walce na bagnety. Do niewoli dostało się 200 Rosjan.
wysoki stan wód gruntowych. Początkowo strona nie­ Po południu, tego samego dnia, przy wsparciu miota­
miecka poniosła wielkie straty, jednak 22 grudnia uda­ cza min, żołnierzom niemieckim z 21. i 61. pułków pie­
ło się, przy wsparciu artylerii, zdobyć Humin od strony choty (70. Brygada Piechoty) udało się zdobyć północną
Bolimowa124. część Kurabki. Jednocześnie 175. pułk piechoty (z 69.
Walki w tym rejonie powodowały masowe uciecz­ Brygady Piechoty) zdobył (dziś już nieistniejącą) wieś
ki miejscowej ludności. Kurabka w całości była opano­ Dołowatkę126.
wana przez uciekinierów i wojskowe tabory. Następnie,
na skutek ostrzału artyleryjskiego ze strony niemieckiej,
125. Niepublikowany tekst Jana Wojdy pt. Moje wspomnienia, 1975
123. S. Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemiec­ (w zbiorach MZSiPBnB).
kiej nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 28. 126. S. Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemiec­
124. Tamże, s. 32-33. kiej nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 35.

50
Ryc. 58. U szkod zony na sku tek
d ziałań w o je n n y c h kościół
w K o zło w ie Szlacheckim
(g m . N o w a Sucha)
[D ie 26. In fa n te rie Division
(1. Kgl. W iir tt.) im K rieg 1914-1918,
s. 47]-

Ryc. 59. N iem iecki m ie le rz w lesie

b ra ko w s k im (g m . N o w a Sucha)
[D ie 26. In fa n te rie Division (1. Kgl.
W iir tt.) im K rieg 1914-1918, s. 54].

Ryc. 6 0. N iem ieckie n a b o żeń stw o

p o ło w ę w lesie b rako w skim
(g m . N o w a Sucha)
[D ie 26. In fa n te rie Division
(1. Kgl. W iir tt.) im K rieg 1914-1918,
s .5 6 ].

51
 Ryc. 61. M o s t p rzez rzek ę B zurę
w K o zło w ie S zlacheckim (g m .
N o w a S ucha) [D ie 26. In fa n te rie
Division (1. Kgl. W iir tt.) im K rieg
1914-1918, s. 4 8 ].
Ryc. 62. T a rta k n iem iecki w lesie
b ra ko w s k im (g m . N o w a Sucha)
[D ie 26. In fa n te rie Division (1. Kgl.
W iir tt.) im K rieg 1914-1918, s. 53].
27 grudnia, po uprzednim przygotowaniu artyleryj­
skim, 4. i 36. Dywizja Piechoty przeszła do ataku na
północny skraj Humina i wzgórze 95 w Dołowatce, zaj­
mowane przez Rosjan. Atak skończył się niepowodze­
niem127. Rosjanie z 219. kotielniczeskiego pułku piecho­
ty zdołali odeprzeć Niemców.
28 grudnia Rosjanie z 55. Dywizji Piechoty przeszli
do kontrataku na pozycje 140. pułku piechoty. Dzięki
odsieczy niemieckiego 149. pułku piechoty, który za­
atakował rosyjskie skrzydło, udało się odebrać utracone
wcześniej pozycje128.
29 grudnia Niemcy w składzie: 128. i 175. pułku pie­
choty oraz 5. pułku grenadierów (XVII Korpus) przystą­
pili do ataku na rosyjskie pozycje obronne w Borzymów-
127. Tamże, s. 37.
128. Tamże, s. 37.
52
ce (gm. Nowa Sucha)129. 128 pułk natrafił na przeszko­
dę w postaci rowu wypełnionego wodą, umocnionego
zasiekami z drzewa, gałęzi i kozłami hiszpańskimi, której
nie zdołał od razu pokonać. Ataki lewą flanką 5. pułku
grenadierów i prawą flanką 175. pułku piechoty zała­
mały się pod wpływem skutecznego rosyjskiego ostrzału.
Wieczorem ponowiono atak. Tym razem artyleria przy­
sunęła się na odległość zaledwie 700 metrów od pozycji
rosyjskich, które dodatkowo oświetlane były za pomocą
reflektorów. Nad ranem 30 grudnia Niemcy tymczaso­
wo opanowali pozycje w Borzymówce, jednak rosyjski
kontratak wypchnął ich z Borzymówki130 i skończył się
129. W literaturze wojennej i współczesnych publikacjach historycz­
nych stosowana jest nazwa Borzymów. Jednak współcześnie miejsco­
wość nazywa się Borzymówka. Co ciekawe na mapie Południowych
PrusGilly’egoz1802-1803roku,rów nieżw idniejenazw aB orzy-m ów ka,
podobnie jak w obwieszczeniu pisarza Trybunału Cywilnego W oje­
wództwa Mazowieckiego z 1828 roku [przyp. autora],
130. S. Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemiec-
Ryc. 63. Stajnie niem ieckie w lesie b ra ko w s k im (g m . N o w a S ucha) [D ie 26. In fa n te rie Division (1. Kgl. W iir tt.) im K rieg 1914-1918, s. 53].
wielkimi stratami obydwu stron, a w ręce Rosjan wpadła
znacząca ilość niemieckiego wyposażenia131.
Borzymówkę obsadzał rosyjski VI Korpus Armijny,
którym dowodził Wasilij Gurko133. Korpus ten, będąc
wcześniej w odwodzie, zluzował II Korpus, zajmując po­
zycje między I Korpusem Syberyjskim i I Korpusem Ar­
mijnym. Na prawej flance VI Korpusu, przy lesie borzy-
mowskim, umocniła się 55. Dywizja Piechoty, znajdując
się bardzo blisko pozycji niemieckich.
1 stycznia 1915 roku —po uprzednim, intensywnym
przygotowaniu artyleryjskim — żołnierze niemieccy ze
128. pułku piechoty oraz 5. pułku grenadierów zdobyli
Borzymówkę. W następstwie tego artyleria rosyjska do­
konała silnego ostrzału zajętych przez Niemców pozycji.
Tego samego dnia Niemcy podjęli jeszcze próbę prze­
sunięcia linii frontu i zajęcia wsi Zakrzew (gm. Nowa
Sucha), Zylin (gm. Nowa Sucha) i Joachimów-Mogiły
(gm. Bolimów)133. 2 stycznia niemiecka 1. Rezerwowa
Dywizja wraz z 69. Rezerwową Brygadą zajęła wieś Jo­
achimów-Mogiły. Następnego dnia wieś tę z powrotem
odebrali Rosjanie, po udanym kontrataku. 4 stycznia
Niemcy ponownie odzyskali Joachimów-Mogiły134.
Wasilij Gurko opisywał, że pierwsze użycie gazów
bojowych miało miejsce mniej więcej „w końcu grud­
nia 1914 roku” 135, czyli w datowaniu nowego porząd­
ku, którym się tu posługujemy, byłaby to maksymalnie
połowa stycznia 1915 roku. Było to możliwe, gdyż już
26 grudnia 1914 roku nad Rawką Niemcy otrzymali
pierwsze pociski artyleryjskie kalibru 150 mm wypeł­
kiej nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 37
131. W. I. Gurko, BouHa u peeojnoąun e Poccuu. MeMyapbi KOMaH-
óy/oiyeao 3anadHbiM tppoHmoM 1914-1917, Moskwa 2007, s. 113.
132. Tamże, s. 113.
133. S . Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemiec­
kiej nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 52.
134. S . Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemiec­
kiej nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 52.
135. W. I. Gurko, BouHa u peeomoąun e Poccuu. MeMyapbi KOMaH-
dyiomezo 3anadHbiM tppoHmoM 1914-1917, Moskwa 2007, s. 113-116.
nione dwuanizydyną136. Potwierdzenie tego faktu znaj­
duje się w publikacji S. Kalińskiego, który odnotował137,
że pociski o nazwie Ni-Geschoss użyto 5 stycznia 1915
roku w czasie ataku wirtemberskiej 26. Dywizji Piecho­
ty na Zylin. Atak ten został ostatecznie zajęty przez 52.
Brygadę Piechoty. Na skutek rosyjskiego ostrzału artyle­
ryjskiego Niemcy musieli go jednak później opuścić138.
Do połowy stycznia artyleria niemiecka ostrzeliwała
Wolę Szydlowiecką i Hum in z austriackiego moździe­
rza 305 mm kalibru — Chudej Emmy, umiejscowionego
w pobliżu pałacu Radziwiłłów w Nieborowie139.
16 stycznia Niemcy przepuścili atak na wzgórze 95,
silnie obsadzone przez wojska rosyjskie. Atak poprzedzi­
ło intensywne przygotowanie artyleryjskie, w tym z uży­
ciem po raz pierwszy pocisków wypełnionych bromkiem
ksylilu. Natarcie prowadzone było przez pięć i pól go­
dziny silami 149. i 14. pułku piechoty z 4. Dywizji Pie­
choty oraz 129. pułkiem piechoty z 36. Dywizji. Dobrze
umocnione pozycje rosyjskie okazały się jednak tego
dnia nie do zdobycia, a natarcie zakończyło się dotkliwy­
mi stratami strony niemieckiej140.
28 stycznia w walkach, w rejonie lasu kolo Borzymów-
ki i Dołowatki, Niemcy z 36. i 4. Dywizji Piechoty użyli
w walce miotacz płomieni. 30 stycznia Rosjanie zajęli jed­
ną z pozycji niemieckiej, którą opuściła kompania ze 128.
pułku piechoty. Tym sposobem prawe skrzydło 36. Dy­
wizji zostało odsłonięte. Niemieckie natarcie w celu odzy­
skania pozycji powiodło się, choć zostało okupione stratą
ponad setki poległych i rannych żołnierzy141*.
136. S. Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemiec­
kiej nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 38.
137. Tamże, s. 53.
138. Tamże, s. 51-52.
139. S. Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemiec­
kiej nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 52-53.
140. Tamże, s. 56.
141. S. Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemiec­
kiej nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 60.
53
 Ryc. 6 4. W y c in e k m a p y to p o g ra fic zn e j rejo n u w s i O k o p y (g m . N o w a Sucha). R elik ty um ocnień rosyjskich fro n tu p o zycyjneg o za c h o w a ły się
w to p o n im iac h jako R ed u ty W o je n n e (Licencja n r D I0.7211.536.2017_PL_N).
31 stycznia z samego rana Niemcy przystąpili do ata­
ku na pozycje rosyjskie na linii Dachowa —Borzymówka
—Joachimów-Mogily. Przygotowania do ataku trwały od
przeszło 10 dni. Poprzedziły go działania wywiadowcze,
w tym obserwacje z powietrza oraz celowe gromadzenie
amunicji. Pozycje niemieckie na tym odcinku frontu
były obsadzone przez: 36. Rezerwową Dywizję (odci­
nek Joachimów-Mogiły —Wola Szydłowiecka), 49. Re­
zerwową Dywizj ę (Wola Szydłowiecka —Wola Wolicka),
4. Dywizję Piechoty (Humin - Kurabka), 36. Dywizję
Piechoty (Kurabka —Ludwików), 35. Dywizję Piechoty
(Ludwików —Kęszyce) i 26. Dywizję Piechoty (Kęszyce
—Nowy Kozłów). Dzień przed atakiem rosyjskie fortyfi­
kacje połowę zostały ostrzelane silnym ogniem artylerii
niemieckiej142.
Atak rozpoczął się po godzinie 7 rano od intensywne­
go ostrzału z karabinów powtarzalnych i maszynowych.
Następnie Niemcy otworzyli ogień artyleryjski, jak po­
daje S. Kaliński143, prowadzony z 518 dział różnego ka­
libru. Po godzinie 9 strzelano pociskami wypełnionymi
bromkiem ksylilu i dwuanizydyną. Po godzinie 10 arty­
leria niemiecka prowadziła ogień mający na celu odcięcie
pierwszej linii od rosyjskiego odwodu. Następnie po raz
pierwszy odpowiedziała artyleria rosyjska, która ostrze­
lała most na rzece Rawce w Bolimowie oraz drogi łączą­
ce rezerwy niemieckie z pierwszą linią frontu. Następ­
nie Niemcy przystąpili do szturmu przy udziale piecho­
ty, ciągle wspieranej ogniem artyleryjskim. N a skutek
walk udało się tymczasowo zająć rosyjskie umocnienia
pierwszej linii w okolicy Woli Szydłowieckiej, Dołowat-
ce, Huminie i Borzymówce, jednak rosyjskie przeciwna-
142. Tamże, s. 59-61.
143. S . Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemiec­
kiej nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 61.
54
tarcia zmusiły do opuszczenia większości z nich. Zdoby­
cze terytorialne Niemców tego dnia ograniczyły się do
lasu w okolicy Joachimowa-Mogił, fragmentu Humina
i fragmentu Woli Szydłowieckiej, przy ogromnych stra­
tach obydwu stron144.
2 lutego niemiecka 8. Brygada z 4. Dywizji Piecho­
ty zdobyła rosyjską pierwszą linię umocnień w okolicy
wzgórza 95, biorąc do niewoli 1200 jeńców. W nocy Ro­
sjanie kontratakowali, przy czym ponieśli wielkie stra­
ty, szczególnie ich 236. pułk piechoty. 3 lutego Rosjanie
—w sile 11 dywizji pod dowództwem generała Gurko
—przystąpili do kontrofensywy, na skutek której od­
zyskali pozycje przy wzgórzu 95 oraz część Humina.
W ciągu dwóch następnych dni Rosjanie próbowali jesz­
cze odzyskać pozycje w rejonie Borzymówki i Kurabki,
jednak ich ataki zostały odparte145.
Po względnie spokojnym okresie wojny pozycyj­
nej między dopływami Bzury: rzekami Rawką i Suchą,
Niemcy ponownie postanowili użyć w walce broń che­
miczną. O d 18 maja na odcinku frontu, wzdłuż pozycji
pierwszej linii, od rzeki Bzury w Zakrzewiu do północ­
no-wschodniego skraju Joachimowa-Mogił rozpoczęto
instalację 12 tysięcy butli wypełnionych chlorem. Ich
montaż zakończył się 22 maja 1915 roku. Z przystąpie­
niem do ataku zwlekano w oczekiwaniu na odpowiedni
kierunek wiatru, z którym miała nieść się chmura chlo­
ru. Odziały 36. pułku saperów rozpoczęły atak gazowy
o godzinie 2.45, w nocy 31 maja. O godzinie 3 rozpo­
częto Niemcy rozpoczęli ostrzał artyleryjski. Pierwsza li­
nia obrony rosyjskiej uniknęła w dużej mierze skutków
ataku chlorem, gdyż chmura gazu przeszła ponad oko-
144. Tamże, s. 61-64.
145. Tamże, s. 64-65.
parni. Sięgnęła natomiast drugiej linii obronnej i po­
zycji znajdujących się za nią. Chlor okazał się bronią
bardzo śmiercionośną dla żołnierzy, którzy mieli z nim
bliższy kontakt. Atakujący również odczuli skutki dzia­
łania broni chemicznej, kiedy w wyniku nieszczelności
butli z chlorem i paniki w okopie, zatruciu ulegli saperzy
i 4. kompania 225. rezerwowego pułku. Ataki piechoty,
na całym odcinku frontu między Zakrzewieni a Joachi-
mowem-Mogiłami, zostały odparte przez Rosjan, głów­
nie przez pułki syberyjskie. Przed godziną 6 rano nie­
miecka ofensywa została przerwana146.
11 czerwca 1915 roku Niemcy przystąpili do kolej­
nego ataku w rejonie gminy Nowa Sucha, na odcinku
frontu między brzegiem Bzury w Kozłowie Biskupim
a Nową Suchą. Po południu rozpoczęli ostrzał artyleryj­
ski. O północy z 11 na 12 czerwca ponowiono ogień
artyleryjski. O godzinie 3.40 zaczęto wypuszczać gaz bo­
jowy. Na skutek zmiany kierunku wiatru chmura gazu
przemieściła się na teren zajęty przez gotowych do natar­
cia żołnierzy niemieckich z 5. Rezerwowej Dywizji. Za­
truci gazem w większości przeżyli. Na skutek działania
chloru, w ciągu tygodnia, zginęło zaledwie trzech z nich.
Piechota niemieckiego XVII Korpusu Armijnego ruszyła
do ataku o godzinie 4.10. Pierwsza linia obrony rosyj­
skiej została zajęta praktycznie bez oporu przez 128 pułk
piechoty. Następnie przekroczono rzekę Suchą, zajmu­
jąc Zylin i Nową Suchą. Po godzinie 5 niemiecki 175.
pułk piechoty zajął Zakrzew. Następnie 8. rezerwowy
pułk piechoty i 12. rezerwowy pułk piechoty, po przej­
ściu przez Bzurę, zaatakowały Kozłów Biskupi, który ze
wsparciem 175. pułku został przez Niemców zdobyty.
Teren ten po zajęciu został ostrzelany przez rosyjskich ar-
tylerzystów. Linia frontu zatrzymała się na odcinku Ko­
złów Biskupi —Kornelin —Nowa Sucha, po czym działa­
nia wojenne ustały. 14 czerwca Rosjanie kontratakowali
w celu zajęcia straconych pozycji. Trzykrotne próby ich
odbicia skończyły się niepowodzeniem147.
14 czerwca natarcie na pozycje niemieckie w celu
zepchnięcia ich do brzegów Bzury przeprowadziły: 50.
Dywizja Piechoty oraz 6. i 3. Dywizje Strzelców Syberyj­
skich, wchodzące w skład V Korpusu Syberyjskiego148.
Trzykrotne ataki Rosjan nie przyniosły planowanego
rezultatu149.
W drugiej połowie czerwca 1. astrachańskiemu puł­
kowi kozackiemu podporządkowano 12. kaliski pułk
przygraniczny i wydano rozkaz zabezpieczania komuni­
kacji między sztabami 3. i 6. Dywizji Strzelców Syberyj­
skich a sztabem korpusu150.
O d 30 czerwca do 1 lipca 1915 roku Niemcy ponow­
nie zainstalowali nad Bzurą, w międzyrzeczu Rawki i Su­
chej, butle z gazem. W tych dniach na odcinku od Za­
krzewa do Woli Szydłowieckiej ustawiono 9 tysięcy butli
zawierających łącznie 180 ton chloru. 6 lipca o godzinie
21.45 ponownie wypuszczono trujący gaz. Za chmurą
146. S . Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemiec­
kiej nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 107-110.
147. Tamże, s. 115-117.
148. A. Olejników, AcmpaxaHCKoe Ka3anecmeo Ha <ppoHmax nepeou
Mupoeou. Nacmb 3, 2017.
149. S. Kaliński, Bolimów 1915, Warszawa 2015, s. 235.
150. A. Olejników, AcmpaxaHcxoe Ka3anecmeo Ha <ppoHmax Ilepeou
Mupoeou. Nacmb 3, 2017.
chloru do ataku ruszyło wojsko niemieckie. Zdobycze
terytorialne były jednak niewielkie. Jedynie żołnierze
228. rezerwowego pułku piechoty zajęli fragment rosyj­
skiej pierwszej linii obronnej między Dolowatką a Hu-
minem, wraz ze wzgórzem 95. 7 lipca nastąpił rosyjski
kontratak, w wyniku którego odzyskano część pozycji
w rejonie wzgórza 95. Ostatecznie 8 lipca Niemcy po­
nownie odebrali ten rejon Rosjanom151.
Po tym ataku, rozkazem z 7 lipca, 1. astrachańskie­
mu pułkowi kozackiemu wydano rozkaz pomocy ran­
nym po ataku gazowym żołnierzom 21. pułku strzelców
syberyjskich. Do wykonania rozkazu przystąpiły dwie
sotnie, które tego dnia najpierw zajęły pozycje między
22. pułkiem strzelców syberyjskichi 220. pułkiem piechoty,
a następnie wspólnie z 50. Dywizją Piechoty przystąpiły
do wspomnianego wyżej kontrnatarcia152.
W kolejnych dniach Kozacy astrachańscy ponownie
pełnili standardową służbę, zabezpieczając komunika­
cję i prowadząc działania wywiadowcze. W ich trakcie
Kozacy zaobserwowali osobliwe działania po stronie nie­
mieckiej. Żołnierze niemieccy, po dobiciu rannych żoł­
nierzy rosyjskich, przebrali się w ich mundury, po czym
skierowali się na rosyjskie tyły153.
Działania wojenne na terenie Gminy Teresin
Fortyfikacje połowę o własnej formie na terenie Gminy
Nowa Sucha przetrwały zaledwie w szczątkowej formie,
jako że większość umocnień polowych z okresu I woj­
ny światowej znajduje się na terenie pól ornych. Jednak­
że terenowe pozostałości na terenie gminy zachowały się
w lesie kurdwanowskim, w tym m.in. w okolicy wzgórza
95. Pozostałości umocnień obronnych występują głównie
w północno-zachodniej części lasu, zajmując stosunkowo
zwarty obszar o powierzchni przekraczającej 17 ha.
Poza tym relikty rosyjskich fortyfikacji polowych prze­
trwały w lesie na Boryszewku (gm. Sochaczew), naprze­
ciw niemieckiego przyczółku w zakolu Bzury, na północ­
ny zachód od współczesnego zalewu. Składają się na nie
umocnienia pierwszej linii wraz z rowami łącznikowymi,
biegnące na przestrzeni 1,2 kilometra.
Pozostały przebieg linii obronnej obu stron znany jest
głównie z ówczesnych map wojskowych, a także na pod­
stawie współczesnych opracowań.
Pozycje niemieckie
W okresie wojny pozycyjnej odwód 26. Dywizji Pie­
choty stacjonował w Lesie Brakowskim, przez Niemców
określanym Schwarzwaldem. W północno-zachodniej
części gminy Nowa Sucha, na terenie Antoniewa pozycje
zajmowane były przez 50. Rezerwową Brygadę Piechoty
z 25. Rezerwowej Dywizji. Pozycja pierwszej linii prze­
biegała od szosy Sochaczew-Łowicz, na granicy gmin So­
chaczew i Nowa Sucha, obok zakrętu rzeki Lutomii do
południowego skraju Antoniewa. Kilometr na północ-
ny-wschód, w zakolu rzeki Bzury, po jej prawej stronie,
na wysokości Dachowej, znajdował się przyczółek utrzy-
151. S . Kaliński, Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemieckiej
nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010, s. 119-121.
152. A. Olejn ikow, AcmpaxaHcxoe Ka3auecmeo Ha <ppoHmax nepeou
Mupoeou. Nacmb 3, 2017.
153. A. Olejników, AcmpaxaHcxoe Kaaauecmeo Ha <ppoHmaxnepeou
Mupoeou. Nacmb 3, 2017.
55
 mywany przez niemiecką 49. Rezerwową Brygadę Pie­
choty. Kolejny przyczółek tej brygady zlokalizowany byl
1300 metrów w górę Bzury, wewnątrz meandra po pra­
wej stronie rzeki z trzema stanowiskami artylerii. Przy­
czółek ten byl wspierany ogniem prowadzonym z po­
zycji niemieckich położone po lewej stronie Bzury, na
terenie Antoniewa (ryc. 55).
Kolejne pozycje niemieckie 51. Brygady Piechoty
z 26. Dywizji Piechoty znajdowały się na prawym brze­
gu Bzury, przy majątku Zakrzew, na lewym brzegu rzeki
Suchej, w odległości ok. 200 metrów od rzeki, do linii
kolejowej. Po prawej stronie linii kolejowej do Nowej
Suchej i następnie w kierunku południowym, wzdłuż
prawej strony drogi prowadzącej do Bolimowa, znajdo­
wały się pozycje 52. Brygady Piechoty. 2 linia obrony
26. Dywizji Piechoty znajdowała się w odległości 500­
1000 metrów za pozycjami pierwszej linii i połączo­
na była z 1 linią rowami łącznikowymi. 3 linia obrony
52. Brygady znajdowała się na południe od drogi w Sta­
rym Żylinie.
Pozycje rosyjskie
Pozycje rosyjskie VI Korpusu Syberyjskiego znajdo­
wały się na terenie gminy Nowa Sucha, wyłącznie po
prawej stronie rzeki Bzury.
Poczynając od północy, umocniona pozycja z okopa­
mi z poprzecznicami znajdowała się na prawym brzegu
Bzury, w miejscu, gdzie uchodzi do niej rzeka Pisia, po
obu jej stronach. Kolejna umocniona pozycja rosyjska
położona była ok. 350 metrów na południe od ujścia, po
prawej stronie rzeki Pisi, na południe od miejsca, gdzie
zakręca.
Na lewo od nich położone było rosyjskie stanowisko
czołowe. Zajmowało ono zakole rzeki Bzury, tuż obok
przyczółku niemieckiego. Placówka rosyjska i niemiec­
ki przyczółek były położone tak blisko siebie, że niemal
stykały się wzajemnie. Co ciekawe: współcześnie Bzura
przebiega tak, że relikty rosyjskiego stanowiska czołowe­
go znajdują się teraz na jej północnym (lewym) brzegu,
a krótki odcinek, którym wtedy płynęła rzeka, stał się
starorzeczem.
Rosyjska placówka połączona była rowem komuni­
kacyjnym z umocnioną pozycją położoną wzdłuż drogi
przy lasku w Boryszewku, po jej lewej stronie. W samym
lasku również znajdowały się umocnienia rosyjskie,
o czym wspomniano wcześniej. Odcinek ten posia­
dał łączną długość ok. 1200 metrów. Pozycja pośred­
nia umocnień z okopem i położonymi w pobliżu stano­
wiskami artyleryjskimi znajdowała się w odległości ok.
1000 metrów na południowy wschód od pozycji 1 linii
w Boryszewku, między drogą prowadzącą do Sochacze­
wa a torami kolejowymi.
Kolejne pozycje rosyjskie przebiegały południkowo,
wzdłuż prawego brzegu Bzury do rzeki Suchej w Zakrze-
wiu. Dalsze umocnienia posiadały przebieg o kierunku
południowo-wschodnim, po prawej stronie rzeki Suchej
do drogi kolejowej. O d drogi kolejowej fortyfikacje ro­
syjskie wzniesiono po lewej, południowej stronie rzeki
Suchej do wsi Okopy (nazwa powstała w wyniku I woj­
ny światowej) i przebiegały w kierunku południowym
wzdłuż zachowanych w lokalnych toponimiach dwóch
Redut Wojennych na tereny Borzymówki, po czym bie­
56
gły w kierunku wschodnim, do Gradówka. Stanowiska
artylerii znajdowały się w pozycji pośredniej, ulokowa­
ne wzdłuż linii kolejowej. Między Emilianowem a Za­
krzewem znajdowało się 10 stanowisk rosyjskich bate­
rii. Przy drodze z Gradowa do Emilianowa, prowadzą­
cej przez Orłów, znajdowała się druga pozycja obronna,
z umocnieniami i stanowiskami artyleryjskimi zlokali­
zowanymi na zachodnim przedpolu drogi w Orłowie.
Szczególnie silnie umocnione pozycje obronne zachowa­
ły się w lokalnych nazwach na mapie topograficznej jako
wspomniane wyżej Reduty Wojenne. Dwa takie miejsca
znajdują się w obrębie wsi Okopy i Mizerka (ryc. 64).
Fragment rosyjskiej pozycji obronnej, położonej ok. 200
metrów na zachód od Reduty Wojennej na granicy wsi
Nowa Sucha i Okopy, był obiektem prac geofizycznych
prowadzonych z wykorzystaniem magnetometru, pro­
wadzonych przez Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola
Bitwy nad Bzurą w 2017 roku.
Działania wojenne na terenie
gminy Teresin
Tereny gminy Teresin znalazły się na arenie I wojen­
nych zmagań jeszcze we wrześniu 1914 roku. O d 23
września 1914 roku do końca 1916 roku w klasztorze
w Szymanowie funkcjonował szpital wojenny154.
15 października 1914 roku w rejon rzeki Utraty do­
tarła 14. Dywizja Kawalerii z Korpusu Kawalerii gen.
Nowikowa, pod dowództwem generała Erdeli. W tym
czasie pod Pawłowicami (gm. Teresin) i Gawartową
Wolą (gm. Leszno) umocniły się trzy niemieckie kompa­
nie z dwoma działami artyleryjskimi, utrzymując prze­
prawy przez rzekę Utratę155. 16 października rosyjska
8. Dywizja Kawalerii wykonała atak na niemieckie
pozycje w Pawłowicach, po czym skierowała się na
Sochaczew156.
Tereny gminy Teresin stanowiły przede wszystkim re­
jon przeprawy wojsk rosyjskich, m.in. z powodu prze­
biegającej przez nie linii kolejowej Warszawa-Sochaczew.
W drugiej połowie listopada, w teresińskim parku pa­
łacowym nocowała Kaukaska Dywizja Grenadierów, wy­
słana z Suwalszczyzny na iłowsko-łowicki odcinek fron­
tu, w trakcie operacji łódzkiej. W Serokach (gm. Teresin)
13. erywański pułk grenadierów, przerzedzony po wal­
kach w Prusach Wschodnich, został uzupełniony żołnie­
rzami pochodzącymi z Syberii157.
9 marca 1915 roku, w okresie wojny pozycyjnej,
II Kaukaski Korpus Armijny został zluzowany przez
wojska syberyjskie i opuścił dolną Bzurę. Żołnierze kau­
kascy ponownie zatrzymali się na noc w Teresinie, po
czym skierowali się na M odlin158.
W maju 1915 roku w Szymanowskim szpitalu klasz­
tornym przebywali chorzy żołnierze armii rosyjskiej
w liczbie około 1000, którzy padli ofiarą niemieckiego
ataku gazowego na odcinku Nowa Sucha — Bolimów.
154. M. Ena, Szymanów Gmina Teresin. Ocalić od zapomnienia, Szyma­
nów 2009, s. 148.
155. S. Nielipowicz, Krwawy październik 1914, Oświęcim 2014, s. 120-121.
156. Tamże, s. 123.
157. K. Popow, BocnoMimaHun KaenaacKozo zpetradepa. 1914-1920,
Belgrad 1925, s. 54.
158. Tamże, s. 82.
Śmiertelność wśród zatrutych chlorem pacjentów była
bardzo duża159.
Podsumowanie działań wojennych
na sochaczewskim odcinku Frontu
Wschodniego w czasie I wojny światowej
Zasadnicze działania wojenne frontu nad dolną Bzu­
rą miały miejsce od połowy października 1914 roku do
pierwszej połowy sierpnia roku 1915.
O d października do grudnia 1914 roku toczono wal­
ki w ramach operacji warszawsko-dęblińskiej i operacji
łódzkiej. Następnie, od połowy grudnia 1914 roku do
połowy lipca 1915 roku, działania wojenne miały cha­
rakter pozycyjny, z linią frontu przebiegającą na bada­
nym przez nas odcinku dolnej Bzury. Epilog działań wo­
jennych nad Bzurą był jednocześnie prologiem oblężenia
Twierdzy Modlin. Stanowił go dwutygodniowy epizod
wojny pozycyjnej w Puszczy Kampinoskiej w drugiej po­
łowie lipca i pierwszej połowie sierpnia 1915 roku, blisko
granic powiatów sochaczewskiego i nowodworskiego.
Pierwsze, szczególnie intensywne walki frontu nad
dolną Bzurą toczyły się na odcinku iłowsko-łowickim,
zwłaszcza na zachodnich przedpolach Iłowa i wschod­
nich przedpolach Kiernozi.
Następnie, wyjątkowo krwawe boje miały miejsce
w drugiej połowie grudnia, w czasie walk o rzekę Bzurę,
a dokładniej o przyczółki zlokalizowane na jej prawym
brzegu. Wyjątkowo duże straty w tym okresie obie stro­
ny poniosły na skutek walk w Starych Mistrzewicach,
Zukowie, Borzymówce i Huminie. Działania te należy
traktować jako ostatnią część etapu wojny manewrowej,
toczonej na lewym brzegu Wisły jesienią i zimą 1914
roku. Walki o rzekę Bzurę bezpośrednio poprzedzają
okres wojny pozycyjnej.
Na froncie pozycyjnym, zarówno strona rosyjska, jak
i niemiecka przeprowadzały sporadycznie większe dzia­
łania ofensywne. Największe ataki miały miejsce na od­
cinku frontu wzdłuż dopływów Bzury: rzeki Suchej i rze­
ki Rawki, gdzie Niemcy stosowali w walce, oprócz kon­
wencjonalnych środków, gazy bojowe. Z kolei skuteczne
natarcie, przy ujściu Bzury do Wisły w Kamionie, prze­
prowadzili żołnierze rosyjscy w lutym 1915 roku.
W czasie wojny pozycyjnej, głównym celem walk
w rejonie dolnej Bzury było wiązanie armii rosyjskiej,
poprzez jej zaangażowanie w pozorowane próby prze­
łamania frontu. Ze względów strategicznych, do fak­
tycznego przełamania frontu armie państw centralnych
dążyły na jego skrzydłach, na północnym Mazowszu
i w Małopolsce. W centralnej Polsce najważniejszym za­
daniem było opanowanie Warszawy. Jednak bez przeła­
mania rosyjskiej linii obronnej na jego innych odcin­
kach, hipotetyczne ich rozbicie na lewym brzegu Wisły
byłoby sukcesem połowicznym, gdyż i tak nie pozwoli­
łoby na zdobycie szturmem stolicy Królestwa Polskiego.
Osamotnione jednostki niemieckie byłyby skazane na
zamknięcie w kleszcze i rychłą porażkę, bądź —w naj­
lepszym wypadku - na przesunięcie linii frontu pozycyj­
159. M . E na, SzymanówGmina Teresin. Ocalićodzapomnienia , Szy ma-
nów 2009, s. 148.
nego nieco na wschód, lecz nie dalej niż na linię Modlin
—Błonie —Grójec.
W działaniach wojennych, po obu stronach konflik­
tu, brali udział Polacy. Ich dokładna liczba jest niemoż­
liwa do ustalenia. Najprawdopodobniej na froncie nad
dolną Bzurą więcej Polaków znajdowało się w armii nie­
mieckiej, biorąc pod uwagę fakt, że niektóre oddziały tu
walczące były formowane na historycznie polskich tere­
nach (Korpus Poznań, 10. śląski pułk landwery). Rów­
nież po stronie rosyjskiej Polacy z Królestwa Polskiego
byli wcielani do armii, choć wysyłani byli także na inne
fronty, bardzo często na front kaukaski. Jednakże żołnie­
rze rekrutowani w Królestwie Polskim walczyli również
nad Bzurą, a wśród nich znajdowali się poborowi pocho­
dzący z powiatu sochaczewskiego, co potwierdzają nie­
liczne relacje ich potomków. Z oddziałów sformowanych
w Królestwie Polskim, nad Bzurą, w końcowym etapie
wojny pozycyjnej służył 12. kaliski pułk przygraniczny.
Symbolicznym zakończeniem wojny na terenie po­
wiatu sochaczewskiego było rozbrojenie 300-osobowego
garnizonu niemieckiego przez sochaczewskich strażaków
i członków Polskiej Organizacji Wojskowej oraz podnie­
sienie przez nich flagi polskiej dnia 11 listopada 1918
roku160.
Po I wojnie światowej Polacy ze wszystkich armii za­
borczych zasilili i stanowili trzon powstającego, nowego
Wojska Polskiego. Główną rolę w tworzeniu armii ode­
grał korpus oficerski. Do końca 1918 roku polską armię
zasiliło 1749 oficerów pochodzących z byłych armii za­
borczych. Najwięcej oficerów, bo 1164 napłynęło z armii
rosyjskiej, co stanowiło 66,5% z 1749 żołnierzy. Z armii
austro-węgierskiej pochodziło 558 oficerów, stanowią­
cych 32% całości. Tylko 27 żołnierzy armii niemieckiej
zasiliło szeregi polskiego korpusu oficerskiego, stano­
wiąc jedynie 1,5% ogółu. Mała liczebność oficerów słu­
żących w okresie I wojny światowej w wojsku niemiec­
kim była następstwem tego, że armia niemiecka nie do­
puszczała Polaków do zajmowania wyższych stanowisk
oficerskich161.
Nadzieje na to, że wojna światowa może doprowadzić
do odzyskania niepodległości, pojawiły się stosunkowo
szybko. Obietnice państw zaborczych w tej materii Pola­
cy traktowali ze sceptycyzmem i nieufnością, zdając so­
bie sprawę, jakimi przesłankami kierowano się przy ich
składaniu. Niezależnie od tego, pragnienie życia w wol­
nym kraju było dla Polaków rzeczą niezmiernie istotną.
16 października 1914 roku w płockim tygodniku Mazur
pisano:
A na wschodnim froncie? Tu żar wojenny ogarnął nie­
mal całe Królestwo Polskie. Jedno wielkie mrowisko ludzkie,
którego końce sięgają Włocławka, Torunia i Rypina z jednej
strony, a Olkusza i Krakowa z drugiej, całe zaś się rozcho­
dzi po lewym brzegu Wisły z różnymi rozgałęzieniami [...]
Ale to może być bodaj ju ż początek końca ... i początek
zmartwychwstania narodu naszego, który ponosi wielką
ofiarę i ze swoich synów i ze swego mienia i z ziemi krwią
zalanej. Tego odrodzenia pragniemy i dlatego ciężary wo-
160. Ochotnicza straż pożarna w Sochaczewie 1880-1939, s. 65-66.
161. Formowanie korpusu oficerskiego WPwlatach 1918-1922, s. 140-143.
57
 jenne znosimy z uległością, aby zaważyły one na szali wy­
miaru sprawiedliwości2.
O d 1915 roku działania, słowa i myśli Polaków były
coraz powszechniej nakierowane na powstanie wol­
nej Polski. Odzyskanie niepodległości przez Polskę od­
było się za sprawą żołnierzy polskich, którzy służyli we
wszystkich trzech armiach zaborczych. Ale nie tylko im
zawdzięczamy odrodzenie naszego kraju. Dużą rolę ode­
grała ludność cywilna, która pragnęła żyć w niepodle­
głym kraju i dążyła do tego na innych niż wojenne fron­
tach. Należy wyszczególnić tu działalność Ignacego Pa­
derewskiego i Henryka Sienkiewicza, którzy swoją świa­
tową sławę wykorzystywali w celu wskrzeszenia wolnej
Polski na drodze dyplomatycznej i kulturowej. Jedno­
cześnie nieśli pomoc swoim rodakom, których bezpo­
średnio dotykały działania wojenne. W tym celu powo­
łali oni Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny
w Polsce, zakładając go w szwajcarskiej Lozannie. Już
sam człon <w Polsce> w nazwie komitetu jednoznacznie
definiował, czym jest kraina położona nad Wisłą. Przede
wszystkim jednak organizacja ta skupiała uwagę zachod­
nioeuropejskiej opinii publicznej na trudną sytuację po­
szkodowanych przez wojnę Polaków i zbierała pieniądze,
aby im pomóc.
Zakończenie
Z punktu widzenia ochrony zabytków i dziedzictwa
narodowego rzeczą niezmiernie istotną jest otoczenie
opieką zachowanych do dziś reliktów frontu pozycyjne­
go nad Bzurą. Działaniem podjętym przez autora pu­
blikacji było zidentyfikowanie i nadanie zachowanym
w terenie reliktom umocnień polowych statusu zabytku
archeologicznego oraz określenie odpowiednich wytycz­
nych konserwatorskich w zakresie ich ochrony. Obszary,
gdzie pozostałości umocnień o własnej formie tereno­
wej posiadają szczególną wartość naukową i poznawczą,
powinny zostać wyłączone z wycinki leśnej, zwłaszcza
w kontekście używania ciężkich maszyn w czasie orania
pola pod nowe nasadzenia. Część z tych reliktów sama
dla siebie stanowi ochronę, gdyż ich położenie i forma
czynią je niedostępnymi dla takiego sprzętu. Nie zmie­
nia to jednak faktu, że zachowane - głównie na terenach
leśnych —pozostałości umocnień polowych należy oto­
czyć ochroną konserwatorską. Znaczącą rolę w ochronie
tych stanowisk powinny odgrywać służby leśne. Zdecy­
dowana większość reliktów terenowych frontu nad dol­
ną Bzurą z lat 1914-1915 leży na terenach zarządzanych
przez nadleśnictwa Łąck i Radziwiłłów oraz na terenach
Kampinoskiego Parku Narodowego. To również na nich
spoczywa odpowiedzialność dbania o unikatowe zasoby
dziedzictwa narodowego, znajdującego się na terenie,
którym administrują.
Istotnym elementem badań I wojny światowej są po­
szukiwania z użyciem detektora metali. Poszukiwania te
prowadzone są amatorsko przez wiele osób, które kie­
rują się rozmaitymi pobudkami, niejednokrotnie nie­
zgodnymi z prawem i etyką naukową. Rejon powiatu
sochaczewskiego jest regularnie przeszukiwany przez de-
tektorystów, spośród których część zajmuje się handlem
162.Mazur, nr4 2/1 91 4 .
58
znaleziskami. Z punktu widzenia archeologii i historii
działania te są szkodliwe. Należałoby działalność tę spo­
żytkować na działalność naukową z odpowiednim roz­
planowaniem i nadzorem nad prowadzonymi pracami.
Badania mogłyby być wykonywane również z udziałem
amatorów, wspomaganych sprzętem i oprogramowa­
niem GPS. Należyte ukierunkowanie i wynagrodzenie
osób trudniących się dotychczas półamatorskim poszu­
kiwaniem zabytków metalowych, mogłoby wtedy przy­
czynić się do rozwoju nauki i zmniejszyć skalę nielegal­
nego procederu. Przy badaniu pól bitewnych nie powin­
no zabraknąć również historyków wojskowości.
Wnikliwa analiza i możliwie drobiazgowe odtworze­
nie przebiegu bitew i charakteru budowanych fortyfika­
cji wojennych pozwala rozpoznać zastosowaną taktykę
i sztukę operacyjną, stanowiące ówczesną myśl wojsko­
wą. Dążenie do zrozumienia sz tu k i w o jen n ej powin­
no zawsze przyświecać naukowcom zajmującym się ba­
daniem pól bitewnych. Aby to zrobić, należy w pierw­
szej kolejności przyjąć odpowiednią metodykę badaw­
czą, poczynając od ochrony najważniejszych stanowisk.
Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzu­
rą - od początku jego istnienia —chroniło zasoby dzie­
dzictwa narodowego. Eksponaty z okresu dwóch wojen
światowych pozyskiwano od lat 70. XX wieku. W latach
80. i 90. muzeum było zleceniodawcą archeologicznych
prac badawczych na historycznym terenie Mazowsza,
w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski. O d czasu
powstania w 1998 roku Muzealnej Grupy Historycz­
nej im. II batalionu 18 pułku piechoty muzeum czyn­
nie uczestniczy w rewitalizacjach i renowacjach cmenta­
rzy wojennych, szczególną uwagę koncentrując na miej­
scach pochówku żołnierzy Wojska Polskiego poległych
w trakcie II wojny światowej. Sukcesywnie prowadzona
jest działalność naukowa, wystawiennicza i kulturalna
w odniesieniu zarówno do XX wiecznych pól bitewnych
nad Bzurą, jak i dawniejszych dziejów regionu.
W 2017 roku za cel obrano inwentaryzację umoc­
nień polowych z okresu I wojny światowej i ochronę
stanowisk zachowanych w terenie. Współczesne narzę­
dzia badawcze, a zwłaszcza system informacji geogra­
ficznej (GIS) oraz nieinwazyjne metody rozpoznawania
stanowisk, w tym lotniczy skaning laserowy i narzędzia
geofizyczne, pozwalają na precyzyjną lokalizację zabyt­
ku. Projekt naukowy Relikty terenowe frontu nad Bzurą
1914-15. Nieinwazyjne rozpoznanie stanowisk archeolo­
gicznych z okresu I wojny światowej prowadzi do ochrony
najważniejszych stanowisk, jak również stanowi podsta­
wę do dalszych analiz i szczegółowych badań działań wo­
jennych na froncie sochaczewskim w latach 1914-1915.
B ib lio g r a fia
• A. Buszmakow A, Pycctcasi apMux e eem im u eoune,
1.1 i II, 2017,
• J. Czarnecki, S. Kaliński, A. Zalewska, Wielka Wojna
nad Rawką 1914-1915 i materialne po niej pozostało­
ści, Warszawa 2014
• J. Czarnecki, A. Zalewska, Siady i świadectwa Wielkiej
Wojny nad Rawką i Bzurą, Warszawa 2016,
• W. Dragan, Wielokulturowość Ziemi Ilowskiej, Iłów
2001 ,
• E. Emerson, N ad Bzurą [w:] Rocznik Sochaczewski, nr
1/2016, Sochaczew 2016,
• M. Ena, Szymanów Gmina Teresin. Ocalić od zapo­
mnienia, Szymanów 2009,
• J. Furmańczyk, Iłów 1914 - kto dziś o tym pamięta?
[w:] Rocznik Sochaczewski zeszyt 2/2016, Sochaczew
2016,
• F. Gancarek, Opis świątyń katolickich paraf i Sochaczew,
Sochaczew 1928,
• W. I. Gurko, Borna u peeojnoąm e Poccuu. MeMyapu
KOMOHÓymuąezo 3anaduuM (ppomnoM 1914-1917,
Moskwa 2007,
• 1894 Infanteristen des Deutschen Heeres, Berlin,
• 1914/1915 Infanteristen des Deutschen Heeres, Berlin,
• A. Janiszewski, Ochotnicza strażpożarna w Sochaczewie
1880-1939, Łowicz 2005,
• S. Jewtuchowicz, Geneza pradoliny warszawsko-berliń-
skiej między Nerem i Moszczenicą[w:] Prace geograficzne
nr 62, Warszawa 1967,
• A. Jeznach, Orszymowo 1915: wojna widziana oczami
proboszcza [w:] Nasze Korzenie 2, Płock 2012,
• S. Kaliński, Bolimów 1915, Warszawa 2015,
• Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemieckiej
nad Rawką i Bzurą 1914-1915, Przemyśl 2010
• J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa
2002 ,
• G. K. Kórników, Operacja łódzka 1914. Najciekawsza
batalia pierwszej wojny światowej, Oświęcim 2014
• K. Kośmider, Z dziejów parafii Kozłów Szlachecki
1205-2005, Kozłów Szlachecki 2005,
• K. Kwiatkowski, M. Mikołajczuk, Lotnicze tradycje
Sochaczewa, Sochaczew 2018,
• J. M. Larionow, 3anucm ynacmnuKa Mupoeou eounu:
26-x nexonmax dueusua e onepaifuxx I-ii u 2-u
pyccm x apMuu na Bocmonuo- IIpyccKOM u IIojibCKOM
meampcDC e umcuie eounu, Harbin 1936,
• O. Laskowski, Encyklopedia wojskowa, Warszawa 1931,
• M. Lezius, Ruhmeshalle unserer alten Armee, Berlin 1927,
• R. Łoś, Artyleria polska 1914-1939, Warszawa 1991,
• M. J. Mikulski, Austro-węgierskie fortyfikacje połowę
w Galicji i Królestwie Kongresowym w latach 1914­
1916 [w:] Materiały z Konferencji naukowej Znaki
Pamięci I V — w 95. rocznicę bitwy gorlickiej. Gorlice
02.05.2010 r„ Gorlice 2011,
• S. Nielipowicz, Krwawy październik 1914, t. 1, Oświę­
cim 2015,
• A. Olejników, Acmpcmmcme KCBmecmeo na <pponmax
Tlepeou Mupoeou, c l . 2 i c l . 3, [w:] topwar.ru 2017,
• B. Perzyk, Rosyjskie fortyfikacje połowę w kampaniach
1914-1915 [w:] Twierdze i działania wojenne na zie­
miach polskich w czasie I wojny światowej, Białystok­
- Przasnysz 2000,
• K. Popow, BocnoMunanm KaeKcncmzo zpenadepa
1914-1920, Belgrad 1925,
• Jleuó-opueanifbi e Bejiunou eoune, Paryż 1959,
• J. Przedpełski, Przemówienie Burmistrza m. Sochacze­
wa Jerzego Przedpełskiego. Wypowiedziane w Kaliszu na
Zjeździe delegatów miast i wsi poszkodowanych przez
wojnę, w dniu 22 lipca 1928 roku, Sochaczew 1928,
• ReichsarchwDerWeltkrieg 1914-1918, t. 8, Berlin 1932,
• S. Rowecki, Umocnienia połowę, Warszawa 1920,
• S. Rutkowski, Formowanie Korpusu Oficerskiego WP
w latach 1918-1922 [w:] Wojskowy Przegląd Histo­
ryczny, nr 4(118), Warszawa 1986,
• J. Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, War­
szawa 1998,
• P. M. Rozdżestwieński, J. Wojewoda, Bzura Rawka
1914-1915. Wielka Wojna na terenie powiatu socha-
czewskiego, Warszawa 2013,
• J. E. Szczepański, Landszturm w Generalnym Guber­
natorstwie Warszawskim 1915-1918. Formacja głębo­
kich rezerw, Warszawa 2012,
• Sztab 26. Dywizji Piechoty,
• Die 26. Infanterie Diuision (1. Kgl. Wiirtt.) im Krieg
1914- 1918, Stuttgart 1920,
• T. Świecki, Mazowsze Płockie w czasach wojny świato­
wej i powstania Państwa Polskiego, Toruń 1933,
• G. Timpe G.
• Von Vervundeten und Toten, Warendorf 1915,
• Von O. Moser, Die Wiirtemberger im Weltkrieg, Stutt­
gart 1938,
• O. Wolfien, Erster WeltkriegKriegstagebuch 1914-1915,
Hamburg 2008,
• J. Wojda, Moje wspomnienia, 1975,
• J. Wojewoda, Cmentarze z czasów I wojny światowej
nad dolną Bzurą i Rawką, Łowicz 2005,
• Technika zabijania. Użycie chloru nafroncie nad dolną
Bzurą i Rawką w 1915 r. [w]: Odkrywca, nr 7 (138),
Wrocław 2010,
• M. Wrzosek, Polski czyn zbrojny podczas pierwszej woj­
ny światowej 1914-1918, Warszawa 1990,
• A. Zaręba, Chuda Emma. Ciężki moździerz 30,5 cm
Skoda w czasie I wojny światowej, Kraków 2006,
• W. Zołotariew, nepeasi Mupoeaa. H euseecm ubie
cmpauuifbi, Moskwa 2014,
Wykaz pozostałych źródeł:
• Akta Ministerstwa Aprowizacji z 1919 roku [w:] Ar­
chiwum Akt Nowych,
• Akta Zarządu Powiatowego Sochaczewskiego z lat
1915- 1917 [w:] Archiwum Państwowe oddział w Gro­
dzisku Mazowieckim,
• Archiwalia Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bi­
twy nad Bzurą,
• Archiwalia z Głównego Archiwum Państwowego
w Stuttgarcie,
• 1914/1915 Historia pułkowa 26. rezerwowego puł­
ku piechoty,
• 1914/1915 Kronika 8. Pułku Landwehry,
• 1914/1915 Pismo Mazur, Płock..
• Mapy topograficzne udostępnione przez Głównego
Geodetę Kraju.
E n g lis h s u m m a r y
The article was written as part of an archaeological
project entitled „Field relics o f the front on the Bzu­
ra River 1914-15” — a non-invasive recognition of
archaeological sites from the period of W orld War I
co-financed by the M inister of Culture and National
Heritage w ithin the framework of the Protection of
Archaeological Monuments programme. This project
consisted in its preparation of aerial laser scanning
59
 imaging, recognition of archaeological monuments from
the period of World War I, their field prospection and
recording in the form of Cards of the Archaeological
Monuments Register.
Moreover, within the framework mentioned above,
geophysical work was carried out on 11 selected
positions.
The aim of the article is to present the warfare in the
region of the Lower Bzura in the years 1914 and 1915
and to describe the relics of field fortifications, with
60
a particular emphasis on those which survived in the
form of field forms in the district of Sochaczew.
An analysis was also madę of the function that the
fortications performed, which was possible in the case
of good legibility of field fortifications relics on images
of airborne laser scanning (ALS). The position analyses
were also supported by archival materials, including
mainly military maps and regiment history and other
historical sources.
M a p a 1. R e lik ty t e r e n o w e n ie m ie c k ic h u m o c n ie ń p o lo w y c h i c m e n ta rz a w o je n n e g o w S te fa n o w ie (g m . M ło d z ie s z y n ). N ieb ies ka s trz a łk a ■c m e n ta rz w o je n n y , p o m a ra ń c z o w a s trz a łk a ■z ie m ia n k i, z ie lo n a s trz a łk a ■sc h ro n , c z e rw o n e s trz a łk i ■ u m o c n ie n ia o b ro n n e p ie rw s z e j linii, b ia łe p la m y ■b łą d p o m ia r ó w lid a r (w s p ó łc z e s n a z a b u ­

d o w a ). Wyk. M. Samborski.
M a p a 2. R e lik ty p o lo w y c h u m o c n ie ń ro sy jskich w lesie w W itk o w ic a c h (g m . M ło d z ie s z y n ) n a z o b ra z o w a n iu lo tn ic z e g o sk an ing u la s e ro w e g o . W y k . M . Samborski.
M a p a 3. R e lik ty ro syjskich u m o c n ie ń p o lo w y c h - r o w ó w łą c z n ik o w y c h - w id o c z n e n a o r t o fo to m a p ie n a p o lac h p rz y le sie w W itk o w ic a c h (g m . M ło d z ie s z y n ). Ź ró d ło w a r s tw y ra s tro w e j: g e o p o rta l.g o v .p l. Wyk. M. Samborski
M a p a 4 . N ie m ie c k ie r o w y s trze le c k ie z r o w a m i łą c z n ik o w y m i n a w y d m ie w R o kic in ie ( g m . M ło d z ie s z y n ) w id o c z n e n a z o b ra z o w a n iu lo tn ic z e g o sk an ing u la s e ro w e g o . Wyk. /VI. Samborski