7 МАКЕДОНСКО ЧЕШКА КОНФЕРЕНЦИЈА ЗБОРНИК

Универзитет „Св.
Кирил и Методиј“ во Скопје

Филолошки факултет „Блаже Конески“ - Скопје
СЕДМА МАКЕДОНСКО – ЧЕШКА НАУЧНА КОНФЕРЕНЦИЈА

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје
Филолошки факултет „Блаже Конески“ - Скопје
ЗБОРНИК НА ТРУДОВИ ОД
VII
МАКЕДОНСКО-ЧЕШКА
НАУЧНА КОНФЕРЕНЦИЈА
(одржана во рамките на Меѓународниот славистички собир
на 15-16 јуни 2017 г. во Скопје)
Уредник на изданието: Јасминка Делова-Силјанова
Скопје, 2018
Издавач: Филолошки факултет „Блаже Конески“ - Скопје
Уредник на издавачката дејност: Анета Дучевска, декан на факултетот
Уредник на изданието: Јасминка Делова-Силјанова
Меѓународен уредувачки одбор:

Донка Роус, Филолошки факултет „Блаже Конески“, Македонија
Иван Доровски, Масариков универзитет во Брно, Р. Чешка
Верица Копривица, Филолошки факултет на Универзитетот во Белград, Р. Србија
Катерина Велјановска, Филолошки факултет „Блаже Конески“, Македонија
Мирослав Коуба, Универзитет во Пардубице, Р. Чешка
Рецензенти:
Максим Каранфиловски, Филолошки факултет „Блаже Конески“, Македонија
Ивана Кочевски, Филолошки факултет на Универзитетот во Белград, Р. Србија
Јазична редакција:
Јасминка Делова-Силјанова (за македонски јазик)
Здењек Андрле (за чешки јазик)
Лектура:
Милица Миркуловска
Компјутерска подготовка и печат:

БороГрафика
Дизајн на корицата:
Наталија Лукомска
Тираж: 50 примероци
СОДРЖИНА
ВОВЕД .................................................................................................................................... 9
ПОЗДРАВНИ ОБРАЌАЊА
Н.Е. Мирослав Рамеш

Амбасадор на Р. Чешка во Р. Македонија ............................................................... 13
Јасминка Делова-Силјанова
Катедра за славистика, Филолошки факултет „Блаже Конески“ Скопје ... 15
ПЛЕНАРНИ РЕФЕРАТИ
Ivan Dorovský
Сentra a periferie v balkánsko – podunajsko- pontském prostoru ...................... 21
ЛИНГВИСТИКА И ДИДАКТИКА
Гордана Алексова
Дидактиката на Коменски во наставата по македонски јазик
низ призмата на македонско-чешките културни врски ................................. 45
Катерина Велјановска, Јасминка Делова-Силјанова

Фраземи со компонента ‘ruka/рака’
во преводите од чешки на македонски јазик ..................................................... 53
Катја Визјак, Кристина Дуфкова
Зошто нема Потерова улица?
За преименувањето на улиците во три држави ................................................ 63
Лилјана Макаријоска
Ретките зборови во Речникот на црковнословенскиот јазик
од македонска редакција (во споредба со Прашкиот речник
на старословенскиот јазик) ......................................................................................... 73
Снежана Петрова-Џамбазова, Јасминка Делова-Силјанова

Фраземите во расказите на Карел Чапек .............................................................. 85
Лидија Тантуровска, Јасминка Делова-Силјанова

За некои антонимни парови во македонскиот и во чешкиот јазик ............ 89
Емилија Црвенковска
Македонистичките истражувања на чешките лингвисти ............................ 103
ЛИТЕРАТУРА И КУЛТУРА
Кристина Атанасова
Бегство од најблиските
(по мотиви од романот Исчезнување од Петра Соукупова) ....................... 113
Ангелина Бановиќ-Марковска
Милан Кундера: пофалба на безначајноста
(демистификување на митот за „големите вистини“) .................................... 121
Марина Даниловска
Раскажувачкиот субјект во расказите
на Михал Вивег и на Румена Бужаровска ........................................................... 129
Dagmar Dorovská
Makedonská literatura v České republice ............................................................... 137
Татјана Ефтимоска
Интелигентниот хумор на расказите (џебни, поткачени, шашави) ......... 145
Весна Кожинкова
Екстаза од (не)познатото ............................................................................................ 157
Јасна Котеска
Пост-транзицијата во романот
Воспитувањето на девојките во Чешка (1994) .............................................. 171
Miroslav Kouba
Písmáci a písmáctví v kontextu české
a makedonské оbrozenecké kultury dlouhého 19. ѕtoletí ............................... 185
Jaromír Linda
Helena Malířová а její účast v Balkánských válkách v letech 1912–1913 ......... 201
Бистрица Миркуловска
Брно – инспирација за поетски остварувања Сонуван сон ........................ 217
Ирина Тумбовска
Географија на загубата (Германци – Јакуба Каталпа) ...................................... 227
VARIA
Весна Мојсова-Чепишевска
Чешката литература убаво вдомена во македонскиот јазик ...................... 235
Димитар Пандев
Промоција на STUDIA MACEDONICA II .................................................................... 239
ВОВЕД
Традицијата на одржување на меѓууниверзитетски научни конфе-

ренции беше поттик за организирање на Меѓународниот славистички
собир кој во себе ги обедини научните врски во три полиња: македонско-
руски, македонско-полски и македонско-чешки научни истражувања од
областа на јазикот, книжевноста и културата. Имено, во склопот на овој
собир паралелно се одржаа три конференции: Седмата македонско-руска
научна конференција, Седмата македонско-чешка научна конференција и
Десеттата македонско-полска научна конференција.
Овие конференции, обединети во еден словенски собир, насло-
вен како „Предизвици на славистиката во 21 век“, се надоврзаа на одбеле-
жувањето 70 години од изучувањето на рускиот и на чешкиот јазик и
книжевност на нашиот Факултет, како и на десетгодишниот јубилеј на
одржување на полско-македонските и македонско-полските научни врски
од овој тип во областа на филологијата.
Трите конференции во рамките на Меѓународниот научен собир се
одржаа на 15 и 16. јуни. 2017 г. во просториите на Филолошкиот факултет
„Блаже Конески“ при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“. Организатори
на Собирот беа Катедрата за славистика, Катедрата за македонски јазик и
јужнословенски јазици и Катедрата за македонска книжевност и јужно-
словенски книжевности.
Меѓународниот научен собир започна со Свечено отворање и
поздравни обраќања во Свечената сала на Ректоратот на Универзитетот
„Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. По поздравните обраќања, промоции и
пленарни реферати, работата на Собирот продолжи со работа во четири
паралелни сесии во просториите на Филолошкиот факултет „Блаже
Конески“ во Скопје.
Со овој Зборник на трудови, всушност целосно ги заокружуваме

сите активности предвидени со организацијата на Седмата македонско-
чешка научна конференција. Во него ги објавуваме сите реферати што беа
доставени до Редакцискиот одбор.
На почетокот, во Зборникот го објавуваме поздравното обраќање
на Н.Е. Мирослав Рамеш, амбасадор на Р. Чешка во Р. Македонија и на
Јасминка Делова-Силјанова, од одделот за бохемистика при Катедрата за
славистика на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје.
Зборникот се состои од два тематски блока, едниот посветен
на јазично-научни теми и една тема од областа на дидактиката, вториот
тематски блок е посветен на книжевни и културолошки чешко-македонски
теми. Во третиот блок насловен како Varia е поместено претставувањето на
делата од чешки автори преведени на македонски јазик и промоцијата на
Зборникот на трудови од Шестата чешко-македонска научна конференција
одржана во Брно, Р. Чешка во 2014 г.
Овој Зборник ќе остави свој белег за придонесот во одржувањето и

збогатувањето на македонско-чешката научна мисла од областа на науката
за јазикот и од литературата, како и во одржувањето и збогатувањето на
македонско-чешките контакти, релации и врски.
На крајот, би сакале да се заблагодариме на сите автори на реферати
што се дел од Зборникот на трудови од Седмата македонско-чешка научна
конференција, без кои ниту Конференцијата, ниту Зборникот немаше
да бидат реализирани. Би сакале да упатиме благодарност и до двајцата
рецензенти, кои позитивно ги оценија сите трудови во овој Зборник.
Секако, голема заслуга за објавување на овој Зборник има
Амбасадата на Република Чешка во Р. Македонија, која финансиски го
поддржа неговото издавање, за што ѝ изразуваме голема благодарност.
Од Редакцискиот одбор
ПОЗДРАВНИ ОБРАЌАЊА
Н.Е. МИРОСЛАВ РАМЕШ
Амбасадор на Р. Чешка во Р. Македонија
Почитуван господин ректор, почитувани професори и членови на

академскиот колегиум на почитуваниот Универзитет „Св. Кирил и Методиј“
во Скопје, ценети гости, колеги амбасадори, дами и господа, добар ден.
Дозволете ми срдечно да ве поздравам од мое име и од името на
вработените во Амбасадата на Република Чешка во Скопје и да го поздравам
одржувањето на вашиот Меѓународен славистички симпозиум.
Факултетите и Универзитетите секогаш биле средина на слободни
нови идеи, место на разбирање, судири на мислења, но секогаш место на
слободни и неоптоварени со политички настани. Република Чешка се гордее
се еден од најстарите Универзитети во Европа – Карловиот Универзитет,
кој во Прага го основа царот Карел четврти уште во 1348 (илјада триста
четириесет и осмата) година, а и денес со своите 17 (седумнаесет) факултети
се вбројува меѓу најзначајните во Европа.
Чешкиот народ е мал и во текот на историјата требаше да претрпи
и жртвува премногу, за нашиот јазик да не исчезне.
Денес за мене претставува голема чест да го поздравам вашиот
симпозиум и да му изразам признание на вашиот Универзитет, кој има
значајна заслуга за наставата на словенските јазици, односно за чешкиот
јазик.
Историјата на наставата на чешкиот јазик на Универзитетот „Св.
Кирил и Методиј“ има веќе 70 (седумдесет) годишна традиција. Прв лектор
по чешки јазик во 1947 (илјада деветстотини четириесет и седмата) година
беше Карел Хора, кој исто така работел на првиот македонско-чешки
речник. Следуваа низа други лектори, а јас би сакал да споменам барем
неколку, како што беа Катерина Витова, Ива Фајманова, Павел Свобода, на
вас добро позната Милена Пшикрилова, и нашиот последен лектор Здењек
Андрле.
Најпрво чешкиот јазик се изучуваше како странски изборен јазик,
потоа од 1992 (илјада деветстотини деведесет и втората) како втор јазик, а
пред четири години како прв јазик, и тоа секако е многу значајно.
Со задоволство, денес би ја истакнал личноста на госпоѓата профе-
сорка Донка Роус, која за својата работа и дејност за доброто на Република
Чешка беше одликувана во 2010 (две илјади и десеттата) година со најви-
соко признание од министерот за надворешни работи на Република Чешка,
Гратиас Агит. Ова признание се доделува секоја година за исклучителен
придонес и заслуга за пропагирање на чешкиот јазик и култура на речиси
десетина лауреати од целиот свет. Со задоволство би ја поздравил госпоѓата
професорка.
Не можам, а да не ги споменам публикациите за Република
Чешка, кои во Македонија беа издадени благодарение на ентузијазмот и
трудот на вашите колеги, професори, преведувачи и издавачи, на пример
господин професор Новица Велјаноски, Нове Цветановски, Јан Рихлик,
Маргарета Карајанова, Јасминка Делова-Силјанова и други, можам денес
да ги поздравам. На пример, се работи за публикација од четири дела, која
опфаќа документи на чехословачката дипломатија, книга за историјата на
Република Чешка и трудот во подготовка – опфаќа историја на чешката
култура.
Понатаму, би можел да именувам и фалам професори, лектори,
деканатот и слично, но своето излагање би сакал да го завршам со
тврдење дека нашата амбасада неизмерно ги цени сите оние, чии дела на
Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“, но и надвор од него, во Македонија,
се заслужни за пропагирање на чешкиот јазик.
Токму од овие причини на нашиот министер ќе му предложиме
личност за трет балкански, односно македонски лауреат за наградата
Грациас Агит за 2018 (две илјади и осумнаесеттата) година, чие име засега
нема да го откријам.
На вашата конференција ѝ посакувам успех, а на сите вас многу
здравје, среќа, умни студенти и главно, убав и пријатен одмор.
Благодарам за вниманието.
Јасминка ДЕЛОВА-СИЛЈАНОВА
Катедра за славистика
Филолошки факултет „Блаже Конески“
Скопје
Почитувани,
Чест ми е што ви се обраќам од оваа позиција – доцент по чешки

јазик и книжевност на денешниот Меѓународен славистички собир во
чии рамки, покрај останатите е и Седмата македонско-чешка научна
конференција.
Добро се сеќавам кога пред многу години решив покрај македон-
скиот јазик да студирам уште еден словенски јазик. На Катедрата за
славистика таа година стартуваше чешкиот јазик и книжевност како втор
главен предмет. Првиот впечаток ми беше мошне пријатен и – се почув-
ствував како да дојдов дома. Професорката Донка Роус ме прифати како
своја – на нас студентите ни ги пренесуваше тајните на чешкиот јазик,
литература и култура и несебично ни ги пренесуваше своето знаење и
љубовта кон бохемистиката. Со таквиот однос беше невозможно да се
остане имун на таа љубов кон бохемистиката. Се надевам дека и денес
нашите студенти – бохемисти го имаат истото чувство.
Го изразувам своето особено задоволство и чест што сум дел од
бохемистичките студии кои имаат долга традиција на нашиот факултет – 70
години.
Првиот странски лектор по чешки јазик е почитуваниот Карел
Хора, кој за време на неговиот работен ангажман го подготвил и првиот
Македонско-чешки речник, како основно помагало за изучување на чеш-
киот јазик. За жал, речникот беше издаден постхумно, во негова чест скоро
триесет години подоцна.
Понатаму, со почит да се потсетиме на првата професорка по
чешки јазик, Вера Јанева-Стојановиќ, која од чешки на македонски јазик го
превела светски познатиот роман „Шега“ од Милан Кундера. Интересно е
да се спомене дека токму овој превод е всушност, првиот превод на романот
Шега на некој странски јазик.
Покрај Кундера, професорката Јанева-Стојановиќ заедно со про-
фесорката Донка Роус на македонската читателска публика ѝ го имаат
приближено дел од обемниот книжевен опус на Карел Чапек.
Професороката Донка Роус – ја презема наставата по предметите
од Чешки јазик и Чешка книжевност и ги води, сè до пензионирањето. За
време на својот работен век ја има подготвено „Граматиката на чешкиот
јазик на македонски“, што претставува едно од основните учебни помагала
за студентите - бохемисти на нашата Катедра. Автор е и на првиот Чешко-
македонски речник, што исто така е неопходна публикација во збогатувањето
на македонско-чешките јазични проучувања.
Професорката Донка Роус е и извонреден и плоден преведувач на
повеќе од 30-тина дела и на тој начин, чешката литература ја доближува
до македонскиот читател. Почнувајќи од класиците како Чапек, Храбал,
Њемцова, па сè до современата и модерна чешка литература. Среќни сме
што таа е сè уште активна и со нетрпение очекуваме уште многу нови
преведени чешки бестселери.
За посветеноста на проф. Донка Роус во приближувањето на
чешкиот јазик, литература и култура во Република Македонија во 2010 г.
е наградена со „Гратиас агит“ – награда што ја доделува Министерството
за надворешни работи на Република Чешка за ширење на доброто име на
Р. Чешка.
Катедрата континуирано се грижи за своите студенти на повеќе
начини. Со програмата CEEPUS студентите – бохемисти имаат можност
да поминат од еден до три семестари на некои од универзитетите во
Република Чешка – неопходност за сите студенти што студираат странски
јазик. Во рамките на меѓудржавната соработка меѓу Република Македонија
и Република Чешка нашите студенти добиваат стипендии за учество на
Летните школи за чешки јазик на Масариковиот универзитет во Брно и на
Западночешкиот универзитет во П’лзењ.
Во рамките на соработката меѓу Универзитетот „Св. Кирил и
Методиј“ и Карловиот универзитет во Прага остварени се бројни гостувања
на еминентни научници и професори со предавања од областа на чешкиот
јазик и литература, како проф. Франтишек Чермак, проф. Мирослав Квапил
и проф. Вјера Менцлова.
Во рамките на соработката на нашиот Универзитет со Масариковиот
универзитет, проф. Дагмар Доровска во 2010 г. во период од две недели
одржа циклус предавања за чешката литература.
Одделот за бохемистика во рамките на Катедрата за славистика
има традиција на одржување на чешки вечери по разни поводи, со што се
доближува до студентите традицијата на прославување на празниците во
Република Чешка.
Тенденцијата за развој на Одделот за бохемистика при Катедрата
за славистика се гледа и во тоа што во 1992 г. се отвори можност покрај
чешкиот јазик како странски, да се изучува и како втор главен предмет, а во
2013 г. се запиша и првата група студенти што Чешкиот јазик и литература
ги изучува како прв главен предмет.
Огромна придобивка е и тоа што во наставата континуирано е
вклучен лектор по чешки јазик. Студентите имаат можност со чешкиот
јазик и култура да се запознаат преку директен контакт со роден говорител
на јазикот.
Министерството за образование на Р. Чешка редовно го снабдува
чешкиот лекторат со книги – учебници и прирачници за изучување на
чешкиот јазик, уметничка литература од чешки писатели вклучени во
редовната програма по предметот Чешка литература, но и со најновите
изданија од модерната чешка литература, потоа со книги за чешката
историја култура и уметност и архитектура.
Од огромно значење за бохемистиката на нашиот факултет е
и соработката и поддршката од врвните претставници на Амбасадата
на Република Чешка во Скопје и денес, ни претставува особена чест
присуството и пригодното обраќање на Неговата екселенција, Амбасадорот
на Р. Чешка во Скопје.
Како резултат на нашата посветена научна работа и соработка
со славистичките/ македонистичките центри во Р. Чешка, во 1996 г. во
рамките на Меѓународниот семинар за македонски јазик, литература и
култура започнува традицијата на одржување македонско-чешки односно
чешко-македонски научни конференции, чие продолжение е и оваа наша
конференција денес. Замислени да се одржуваат наизменично, втората
чешко-македонска конференција се одржа во 1998 г. во Прага, домаќин
беше Карловиот универзитет. Третата македонско-чешка конференција е
повторно во Охрид, во рамките на Семинарот за македонски јазик во 2005
г., додека четвртата чешко-македонска научна конференција се одржа во
Брно, на Масариковиот универзитет во 2007 г.
Петтата македонско-чешка конференција се одржа во 2012 г.
Скопје, на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“, со што се одбележа
65-годишниот јубилеј од изучувањето на чешкиот јазик на УКИМ.
Домаќин на шестата чешко-македонска конференција е повторно
Масариковиот универзитет во Брно и денес, со огромно задоволство и чест
ја продолжуваме традицијата, овде, во Скопје на Универзитетот „Св. Кирил
и Методиј“, со Седмата македонско-чешка научна конференција, како дел
од Меѓународниот славистички собир, заедно со јубилејот на 70 години од
изучувањето на чешкиот јазик и книжевност. Нека се множат и годините и
конференциите! Благодарам!
ПЛЕНАРЕН РЕФЕРАТ
UDC 82.091
Ivan DOROVSKÝ
Masarkova univerzita
Brno, Česká republika
CENTRA A PERIFЕRIE
V BALKÁNSKO-PODUNAJSKO- PONTSKÉM PROSTORU
Abstrakt: V tomto příspěvku bych chtěl upozornit na některá zvláštní

meziliterární a obecně kulturní společenství a s nimi spojená centra a periferie, která
nejsou dosud dostatečně charakterizována, ačkoli v různých historických obdobích
sehrála důležitou úlohu v rozvoji evropské kultury a civilizace. Mám přitom na zřeteli,
že každé z analyzovaných společenství a jejich centrum mělo odlišný charakter, lišilo
se svou specifickou funkcí, tím, komu byla kultura (literatura, divadlo, lidové obřady,
periodický a denní tisk, výtvarná díla atd.) určena a v jakém jazyce (v jakých jazycích),
kdo byli její recipienti.
Keywords: methodological procedures, cultural communities, literary epoch, Balkan,

Pontic, Carpathian, national history, comparative studies
Dříve než přistoupíme ke studiu filologických tematických okruhů, měli

bychom literární vědu „odplevelit“ od neúměrného nánosu nových obsahově
nepřesně definovaných termínů a pojmů, od mnoha zbytečných -ismů, -meta, post
a postpost-, měli bychom se odpoutat od zbytečné neofilie, provést důkladnou
„dekontaminaci“, pročistit literárněvědný vzduch, vrátit se ke kořenům pro
inspiraci a nové impulsy, nastolit atmosféru úcty k již existujícím vědeckým
výsledkům, ovzduší vzájemného respektu, kolegiality a spolupráce.
Zdá se mi, že současná naše a zahraniční literárně teoretická, literárně
historická a kritická produkce (pokud se dá ještě o kritice mluvit) je často
zaplavena: a) mnoha blafujícími kompilacemi, nic neříkajícími frázemi,
nejasnými pojmy a cizími slovy, kterými nejčastěji zakrývá myšlenkovou
a teoretickou bezmocnost a prázdnotu, b) citáty a metacitáty, parafrázemi a
odvolávkami, které často vyvolávají oprávněný dojem, že autoři chtějí svou
průměrnost a vědeckou impotenci zakrýt tím, že se opírají o názory cizích
odborných veličin.
22 Ivan Dorovský
Zároveň s tím bychom se měli v literárněvědné, etnograficko-

folkloristické i lingvistické slavistice znovu vrátit k některým základním
metodologickým postupům a přístupům slavistů předcházejících generací –
mj. k dílu Josefa Dobrovského, Jerneje Kopitara, Pavla Josefa Šafaříka, Frana
Miklošiče, Vatroslava Jagiće, Konstantina Jirečka, A. N. Veselovského, A.
N. Pypina, Václava Vondráka, Jiřího Polívky, Matiji (Matyáše) Murka, Jiřího
Horáka, Josefa Páty, Franka Wollmana, Bohuslava Havránka, Jana Máchala,
Karla Horálka, Josefa Hrabáka, Dionýze Ďurišina a mnoha dalších našich
badatelů, abych uvedl alespoň některé z těch desítek nejvýraznějších učitelů a
žáků, předchůdců a následovníků nebo spolutvůrců jednotlivých slavistických
vědních disciplín. A to mj. také proto, abych poukázal na to, že slovanské národy,
které budou v příštích desetiletích tvořit asi čtyřicet procent obyvatel Evropské
unie, významně přispěly v minulosti k formování evropské kultury a dodnes
ovlivňují rozvoj evropského myšlení a literatury.
V dosavadních návratech k vědeckému odkazu některých slavistů
přímo nebo nepřímo vystupuje do popředí myšlenková a názorová návaznost,
kontinuita, různost i podobnost metodologických postupů, pokračování v díle
svých učitelů, jeho další rozvíjení, upřesňování, doplňování, také ovšem odklon
od některých koncepcí a názorů a zjevný i skrytý nesouhlas s nimi. Ukazují mj.
rovněž na postupnou diferenciaci a užší nebo širší specializaci.1
I.
K nejaktuálnějším tématům současné srovnávací literární vědy patří mj.
zvláštní meziliterární a obecně kulturní společenství, interdisciplinární pojetí
slavistiky a areálové studium různých podob literárního procesu, srovnávací
výzkum literatury a kultury jazykově, národnostně, historicky i zeměpisně
blízkých národních společenství, synchronní čtení různých literárních epoch,
různých jazykových zón a areálů, odlišných kultur a některá další témata. Stále
naléhavěji vyvstává otázka studia národních literárních dějin nikoli pouze
v národních hranicích, nýbrž v širším (balkánském, balkánsko-karpatském,
středoevropském) kontextu jako dějin určitých kulturních a geografických areálů
a meziliterárních a obecně kulturních společenství.
Z hlediska zeměpisného, klimatického, antropologického a kulturního
tvoří Balkánský poloostrov území, vymezené na severozápadě od Soči až ke
Karavance, na severovýchodě se stahuje od Karpat k Balkánskému masivu.
Severní hranici Balkánského poloostrova tvoří řeky Sáva a Dunaj, na jihu se
zužuje na prostor mezi Jaderským a Černým mořem, odkud pobřežím Iónského
a Egejského moře vstupuje do Levanty a do Středomoří.
1
Např. Matija Murko v myšlenkovém kontextu evropské slavistiky, eds. I. POSPÍŠIL A M.
ZELENKA, Brno 2005. Viz též naši recenzi in Slavica Litteraria, X 9, 2006, s. 311-312.
CENTRA A PERIFЕRIE V BALKÁNSKO-PODUNAJSKO-PONTSKÉM PROSTORU 23
Slova Balkán a balkánský nelze vyřadit ze slovníku politiků, diplomatů,

historiků i přesto, že německý historik Hugo Hasinger v roce 1941 pochyboval
o jeho zeměpisném vymezení a tvrdil, že kulturní obsah tohoto pojmu stojí /…/
v protikladu ke kulturnímu pojmu Mitteleurope.2 A také přesto, že z Balkánu
učinili jihovýchodní Evropu, vydělili západní Balkán, ba dokonce z hlediska
geopolitického jej rozdělili na severní a jižní zónu nebo jeho jednotlivé republiky
připojili k fantasmagorickému Společenství východního Mediteránu.3 Na území
Balkánu existovalo v průběhu jednoho tisíciletí delší nebo kratší dobu mnoho
států, soustátí, říší či republik, jejichž výčet by nám zabral mnoho místa. Uvedu
aspoň některé: Habsburská monarchie, Benátská republika, uherská, charvátská,
srbská, bosenská, bulharská říše, rumunský stát, dubrovnická republika, řecký
a albánský stát aj. A každý z nich zanechal četné kulturní, chcete-li, civilizační
stopy.
Pouze ve 20. století bylo Království SHS, Království Jugoslávie, FLRJ,
SFRJ, po jejím rozpadu vzniklo pět samostatných nebo federativních republik:
slovinská, charvátská, bosensko-hercegovská, makedonská a Svazová republika
Jugoslávie, poté Srbsko a Černá Hora a nakonec samostatné Srbsko a samostatná
Černá Hora.
Na základě své politické, hospodářské a kulturní orientace se Slovinsko a
Charvátsko nepovažují dnes za balkánské země. Odvolávají se na četné přírodní,
historické a kulturní styky s alpskou, panonsko-podunajskou a středozemní
oblastí.
Tzv. balkánský model světa je vytvořen na základě protikladu vnitřního
a vnějšího, blízkého a vzdáleného, uzavřeného a otevřeného, svého a cizího4
Nemohu však s Predragem Palavestrou souhlasit, že balkánskou kulturu
charakterizuje pocit opuštění, nepřijatelnost, vydělenost od ostatních, odmítnutí
a tragické odcizení, nostalgie a hořkost nevyléčitelné melancholie a nakonec
přání být vertikálně otevřená a útěk do jiného světa. Tento model označil Ivo
Andrič podle P. Palavestry jako osud světa, který žije na linii rozdělení velkých
civilizací. Protiklad moře a pevniny není pouze malebná binární opozice v
balkánském modelu světa, říká Palavestra, nýbrž je to cestička, která tento model
spojuje s nezaměnitelným a věčným balkánským archetypem o temném vilájetu,
zaznamenaném již v antice a zachovaným v srbské lidové tradici (predanje)5.
Před patnácti lety jsme pojednali o integračních, diferenciačních a
komplementárních procesech, které probíhaly v období tzv. národního obrození
2
HASINGER, H.: Lebensraumfragen der Völker des europäischen Südostens. Lebensraumfragen
europäischer Välpoker, Bd.1, Europa, Leipzig 1941, s. 597-598.
3
Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, Beograd-Novi Sad 1998, s. 533 n.
4
Tamtéž, s. 133.
5
Tamtéž, s. 133-134.
24 Ivan Dorovský
balkánských a dalších evropských národů.6 Uvedli jsme mj., že četné kulturní,

jazykově literární a ideové koncepce vznikaly jak uvnitř národního společenství,
tak zejména v ideově kulturních centrech mimo kompaktní národní teritorium
nebo v kulturních centrech diaspory. Balkánské slovanské i neslovanské
národy měly v minulosti svá kulturní, osvětová, ideově revoluční a obchodní
centra v jiných než vlastních zemích. Jejich národní literatury a kultury se v
nich rozvíjely podle stejného nebo velmi podobného kulturního modelu, jehož
podstatnou součástí byla svoboda a nezávislost. Národní existence totiž závisela
na osvobození a vytvoření nezávislého státního útvaru.V rámci nezávislého
národního společenství by mohli jeho příslušníci svobodně myslet, literárně tvořit
a rozvíjet své kulturní tradice, svobodně se vzdělávat, cestovat a obchodovat. S
francouzskou, německou, italskou a anglickou a dalšími literaturami, kulturami
a novými myšlenkami přicházeli intelektuálové příslušných národů do styku
např. především prostřednictvím uvedených center a díky mnoha balkánským
literárním, kulturním a ideovým osobnostem (např. Dositej Obradović, Rigas
Ferreos, Ljuben Karavelov, Christo Botev aj.).
O centru a periferii a jejich střídání v různých historických obdobích
jsme pojednali my a jiní literární historici a literární teoretici7 v souvislosti
s rozpracováním Ďurišinovy teorie o zvláštních meziliterárních a obecně
kulturních společenstvích. Charakterizovali jsme např. mediteránní meziliterární
a obecně kulturní společenství, meziliterární společenství balkánských nebo
středoevropských literatur aj., stejně jako společenství tzv. metropolitního typu.8
V tomto příspěvku bych chtěl upozornit na některá zvláštní meziliterární
a obecně kulturní společenství a s nimi spojená centra a periferie, která nejsou
dosud dostatečně charakterizována, ačkoli v různých historických obdobích
sehrála důležitou úlohu v rozvoji evropské kultury a civilizace. Mám přitom na
zřeteli, že každé z analyzovaných společenství a jejich centrum mělo odlišný
charakter, lišilo se svou specifickou funkcí, tím, komu byla kultura (literatura,
divadlo, lidové obřady, periodický a denní tisk, výtvarná díla atd.) určena a v
jakém jazyce (v jakých jazycích), kdo byli její recipienti.
Nikdy se dějiny jednoho básnického motivu nezadržují v mezích jedné
jediné národní literatury. Všechna velká témata poezie měla integrační kreativitu,
která se mohla ubírat různým směrem - poznamenává rumunský vědec Tudor
Vianu9 v souboru studií o světové literatuře a komparatistice z roku 1960.
6
DOROVSKI, I.: Studii za balkanskiot literaturen proces vo XIX i XX vek, MANU, Skopje 1992,
zvl. s. 52-116.
7
Viz např. sborník Kategorie peryferii i centrum w kszaltowaniu sie kultur narodowych, Warszawa
1986, v němž jsou referáty z konference, kterou zorganizovala varšavská univerzita v roce 1985.
Konference se kromě odborníků z polských univerzit zúčastnil také bulharský literární historik
Kujo Kuev a makedonský lingvista, literární historik a literát Blaže Koneski.
8
ĎURIŠIN, D. a kol.: Osobitné medziliterárne spoločenstvá 1-5, Bratislava 1987-1993.
9
Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, s. 120.
Koncem 19. století a poté po 1. světové válce pronikl také na Balkán mj. pojem
evropeizace. Psalo se o počáteční fázi i o vysoké evropeizaci a vznikl v mnoha
národních literaturách (charvátské, bulharské, rumunské nebo srbské aj.) mylný,
podle mého soudu nesprávný dojem a názor, že pravá evropeizace charvátské
nebo bulharské literatury začíná v devadesátých letech 19. století.
Podle toho názoru a zavedeného pojmu westernizace (tzv. západnictví),
s nímž nemohu souhlasit, snad pouze západní Evropa je stimulátorem,
podněcovatelem a hybatelem pokroku společnosti a její kultury.10 V polovině
sedmdesátých let 20. století se začal užívat termín westernizace. Měl platit nejen
pro literaturu, nýbrž také pro různé podoby způsobu života. Přijmout myšlenky
a dosažené výsledky ze Západu jako důkaz zralosti té které literatury a kultury
prostě nelze. Nemáme žádný jednotný, univerzální model, podle něhož by se
poměřoval každý národní literární vývoj.
Podle tohoto názoru je hybatelem, stimulátorem a podněcovatelem
veškeré kultury a pokroku společnosti pouze západní Evropa. S takovým
názorem nemohu souhlasit. Srovnávací a teoretické studium jednotlivých
národních kultur na Balkáně svědčí o jejich vnitřním sepětí národní identity a
evropské duchovní integrity. Slovanské literatury a kultury se i v nepříznivých
historických podmínkách rozvíjely kontinuálně s dalšími evropskými literaturami
a kulturami. Byly otevřeny jak proudům z východu (Přední Asie), tak také z jihu
(Byzanc) či západu (Itálie).
Naopak, podle našeho názoru je třeba zkoumat sepětí jednotlivých
balkánských literatur a kultur s německou, italskou, francouzskou, ruskou aj. a s
kteroukoli další evropskou nebo světovou kulturou. A nikoli zda se evropeizují
nebo neevropeizují. Důkazem evropeizace literatury nemůže být to, nakolik si
osvojila evropské literární směry, proudy nebo dokonce díla mnoha evropských
tvůrčích osobností. Koncepce „vnějších“ vlivů na rozvoj národní literatury je
podle mého názoru překonána, třebaže nelze zcela odmítnout působení, vliv
jednoho literárního díla, autora, národní literatury na rozvoj jiného autora či
jinou národní literaturu a kulturu.
Stejně jako nelze univerzálně akceptovat tezi o urychleném vývoji té
které národní literatury a kultury. Termín urychlený vývoj (uskorennoje razvitije)
použil Georgi Gačev, aby ilustroval, že bulharská literatura „urychleně“ doháněla
evropskou literaturu období renesance, klasicismu, osvícenství, romantismu
a dalších období. Jenže musí každá národní literatura „něco“ nebo někoho
dohánět? A proč? A co bude startovací čárou a co cílem? Která národní literatura
a kultura? Francouzská, ruská nebo německá? Nedomnívám se, že by tezi o
urychleném vývoji měla prosazovat každá národní nebo evropská literární věda.
Připadá mi to totiž tak, jako by genetici, biologové či lékaři požadovali,
aby řekněme členové početné rodiny byli stejně vysocí, měli stejnou váhu,
10
Tamtéž, s. 121.
26 Ivan Dorovský
stejnou povahu, podobnou barvu pleti, univerzální návyky atd. A to i přesto, že

nejsou stejného stáří (obdobně jako národní literatury) a mohou žít v různých
geografických a klimatických zónách.
Každý literární směr, literární období každé národní literatury a kultury
tvoří v rámci evropského a světového literárního procesu tak říkajíc samostatné
dítě. A ne každé dítě v rodině je stejně velké, stejně silné, stejně inteligentní, má
stejné vnější rysy i stejnou povahu. Každé z nich se vyvíjí samostatně, přebírá
zkušenosti starších sourozenců, napodobuje je, ale jde svou vlastní cestou,
neopakuje jejich neúspěchy atd. A také nemusí nutně prodělat všechny nemoci,
které prodělali jeho sourozenci. Gačevovu teorii proto podle mého soudu nelze
přijmout jako směrodatnou a nezbytnou pro rozvoj tzv. méně vyvinutých národních
literatur. Slovanský a ostatní evropský literární vývoj je nesouměřitelný. Proto
nelze mechanicky přenášet kritéria a periodizační mezníky. Zejména v případě
jihoslovanských a východoslovanských literatur jsou evropská (jihoslovanské
i východoslovanské literatury jsou ovšem také evropské! – pozn. moje id)
paradigmata nevhodná a jejich uplatnění je omezené.11
Sdílím Pospíšilův názor, že je třeba se vrátit k základním dílům
našich slavistických předchůdců, znovu je přečíst dnešníma očima, podívat se
na ně pohledem dnešní reality, převzít z nich všechno pozitivní a navázat na
ně. Nejednou zjistíme, jak jsou některé jejich závěry, některá jejich zjištění a
konstatování aktuální. Jako např. slova Fr. Wollmana z jeho Slovesnosti Slovanů,
která cituje I. Pospíšil, že slovanské literatury byly bohatší než literární průměr
západoevropský o vlastní hodnoty. Proto by podle Wollmana na literární mapě
Evropy slovanské oblasti byly by zakresleny asi týmiž anthropologickými
barvami a týmiž zónami historických epoch a myšlenkových proudů. Jen snad
by byl rozdíl v stupni barev a v síle pruhů. Ale kromě toho přistupovaly by
mezislovanské odstíny barevné daleko složitější síť vlivů mezislovanských, zvláště
v oboru látkovědy a také v typologii. Toto mezislovanské plus není způsobeno
jen dědictvím byzantské kultury a ortodoxií, leč též jejich přijetím, výběrem a
způsobem zpracování.12
Balkánské národy a jejich literatury a kultury se vyvíjely ve staletích
islamizace, osmanizace, grecizace, germanizace, imperializace a nyní prožívají
období amerikanizace. Co je integruje, co je drží pospolu a pomáhá jim přežít a
dále se rozvíjet, je jejich duchovní integrita.
U národních společenství, která jsou si jazykově a literárně blízká, jak je
tomu např. u slovanských národů, docházelo často k prolínání dvou nebo několika
národních literatur a kultur a ke vzniku společné tradice. Tak je tomu např. v
bulharské a makedonské, ukrajinské a ruské nebo české a slovenské literatuře. V
takových případech je nesnadné stanovit kulturní centrum. Tím spíše, že většina
11
POSPÍŠIL, I.: Střední Evropa a Slované. Problémy a osobnosti, Brno 2006, s. 65.
12
WOLLMAN, F.: Slovesnost Slovanů, Praha 1928, 233-234.
balkánských slovanských zemí neměla v 19. století vlastní samostatný stát.

Neustále se v jazykové, myšlenkové a národnostní otázce střetávaly dostředivé a
odstředivé síly. Probíhal proces vzniku a upevňování národního vědomí, vědomí
vlastního jazyka a jeho užívání v každodenní komunikaci a v literární tvorbě.
Jazyková blízkost a vědomí jednoty a sounáležitosti vedla v 19. století
mnohé srbské, bulharské či makedonské kulturní představitele k tomu, že
považovali Rusko a Ukrajinu (nikoli tedy pouze Petrohrad, Moskvu nebo Oděsu,
Lvov a další centra) za přirozené zahraniční centrum a vzor pro jejich kulturní
model.
U Srbů, Bulharů, Albánců, Řeků, Makedonců pak např. vznikla
nejdříve zahraniční kulturní centra a teprve později, po získání národní nebo
státní samostatnosti, také centra domácí. Obdobně tomu bylo také později u
Makedonců. Odtud pak vedl vývoj ke vzniku vlastního centra a vlastního státního
útvaru. Teprve se vznikem nezávislého národního státu se stanovilo národní,
kulturní, literární, politické atd. vnitřní centrum. Na příkladu Srbska, Bulharska
a Turecka vidíme, že nevolily dřívější historicky významnější kulturní a politická
centra (Novi Sad, Preslav, Veliko Trnovo, Cařihrad) za centrum (hlavní město)
nově vzniklého státního útvaru. Byla to tzv. provinční literární a kulturní centra,
podobná těm, která existovala např. na Kavkaze nebo v Persii ještě v 15.-17.
století.
U některých slovanských národů (Lužičanů, Bělorusů, Slováků,
Makedonců) neexistovala před vytvořením samostatného státu tradice vlastního
kulturního centra. Buď proto, že se u nich začalo formovat národní vědomí
později, nebo se tradice nekryla s aktuálním stavem rozvoje jazyka a s novými
tendencemi.13
Již před vznikem národního státu však existovala zahraniční
(emigrantská) celobalkánská ideově kulturní a osvětová centra (řecká, albánská,
bulharská, srbská, makedonská), která byla v 19. století v Oděse, Bukurešti, ve
Vídni, Benátkách, v Budě (Budíně) a Pešti, v Kraiově, Braile, v Ploešti, Galatě,
Jasech, v Sentendre, Moskvě, Petrohradu, v Kyjevě, Lvově, Terstu, v Lipsku,
Marseille, v Soluni, Bratislavě, Ženevě aj.
Kulturní centra v balkánsko-karpatsko-východoslovanském areálu
bychom mohli s určitými malými výhradami srovnat s polským kulturním
polycentrismem 18. století. Převážnou většinu základních škol, gymnázií a spolků
zakládaly v uvedených kulturních centrech tamní obchodní kolonie. Např. řecké
lyceum v Bukurešti, které navštěvovalo mnoho budoucích balkánských literátů,
osvětových pracovníků, obchodníků, ideologů a revolucionářů, patřilo v prvních
desetiletích 19. století k nejlepším z osmi řeckých gymnázií, která v té době byla
na Balkánském poloostrově a v Malé Asii.14
13
Kategorie peryferii i centrum w kszaltowaniu sie kultur narodowych, s. 111.
14
Vyučovala se na něm starořečtina, latina, ruština, francouzština, němčina, matematika, rétorika,
dějiny, metafyzika, astronomie a experimentální fyzika.
28 Ivan Dorovský
Paradoxně neexistovala domácí, vnitřní (termín M. Bobrownické)

centra. Domácí literární tvorba a kulturní činnost se rozvíjely na periferii.
Absence vlastních národních center vedla např. v Srbsku, Bulharsku či
Makedonii k regionalizaci kulturního života v klášterech a v menších městech
(např. v Peći, Ochridu, Sremských Karlovcích, Djakovu, Osijeku aj.). Vztah
geografického a kulturního centra a periferie byl v historickém vývoji vždycky
značně složitý. Jen díky vzájemnému střídání center a periferií mohla vzniknout
syntéza např. kavkazské a španělské, egyptské a krétské, krétské a benátské či
krétské a dubrovnické kultury – napsal jsem před léty.15 Obvykle se zeměpisná
(deskriptivní) centra prolínají s kontextuálními (mentálními, normativními)
centry. Na Východě ovšem například vznikala literární centra jak ve městech,
tak také na královských dvorech, na nichž se scházeli literáti.
Pro uvedená a další zahraniční kulturní centra bylo příznačné, že se
početná či méně početná intelektuální část příslušníků účastnila také literárně
kulturního života daného města (centra) a státu, často v jazyce daného národa
a v těsné spolupráci s domácími kulturními a literárními pracovníky. Vycházely
např. dvojjazyčně psané deníky a periodické tisky (bulharsko-rumunské, řecko-
rumunské aj.), někteří literární tvůrci byli bilingvní nebo polylingvní a svým
vytvořeným dílem patří dnes k biliterárním autorům. Nástrojem literatury je
jazyk. Jazyk textu, jehož funkce je nezastupitelná. Literatura žije a umírá s
jazykem a s člověkem. Dokud žije a vládne člověk, žije také jazyk. Žije-li jazyk,
existuje (žije) národní společenství a literatura má také šanci na svou existenci.
Nelze proto mluvit o diskontinuitě, dokud žijí tradice. A ty jsou
nejpatrnější v lidově slovesné tvorbě, která nikdy nebyla přerušena. Lid nadále
žil po svém, protože neupustil ani na krátkou dobu od rodného jazyka. Kontinuita
byla zachována například v lidových písních, z nichž později vycházela poezie
umělá.
Perská literatura se výrazně účastnila na arabském literárním vývoji.
Proto mnozí vynikající tvůrci arabské literatury tzv. zlatého (prvního)
ábbásovského století patří také do íránské literatury. Arabská literatura se tak
dostává do jinonárodního prostředí. Ti, kteří psali arabsky, vnášeli do arabské
literatury vědomě íránské prvky a prosazovali íránské zájmy. V arabské literatuře
je mnoho perských autorů, kteří tvořili např. od poloviny osmého do jedenáctého
století. Arabská literární díla, napsaná Íránci, tvořila podstatnou část jejich
literární tvorby. Někteří autoři píší, že novoperská básnická tvorba navazuje na
soudobou arabskou poezii, ba dokonce mluví o tom, že je to jedna literatura ve
dvou jazycích. Tak silný byl údajně vliv perské tvorby na literaturu arabskou.
V arabské literatuře proto nacházíme sásánovské tradice. Například Arabové se
učili zpěvu a hudbě od Peršanů, třebaže slovům nerozuměli. Perští básníci znali
15
DOROVSKÝ, I.: Balkán a Mediterán. Literárně teoretické a metodologické studie, Masarykova
univerzita, Brno 1997, s. 25.
a napodobovali arabskou poezii. V 8.-11. století se například výrazně projevil v

perské básnické tvorbě vliv lidové slovesné tvorby, hodně se překládalo z perštiny
do arabštiny a naopak. Četní perští básničtí tvůrci byli bilingvní, např. Abú-Šukúr
z Balchu (nar. 915), který údajně sestavil první perský díván, dále amír Agháči
z Buchary, později psali arabsky i persky mnozí básníci, historici, teologové,
sběratelé přísloví, lexikografové, gramatici, právníci, filozofové aj. Na základě
arabské prózy zveršoval Abú-Abdi´lláh Džafar Rudami např. Kalíle u Dimne. Ze
středoperštiny do arabštiny později přeložili známé indické Bidbájovy bajky jiní
autoři. Kalíle u Dimne, která patřila k nejvzácnějším knihám jak na Východě, tak
na Západě, byla známá právě pod názvem bajek o Bidbajovi. Podobnou cestou
se z Indie přes středoperštinu, arabštinu a novoperštinu dostal do balkánských a
dalších evropských literatur Rúdakiho příběh o kralevici a sedmi vezírech, známý
jako Sindbád-náme (Kniha o sedmi vezírech). Ze Středního a Předního východu,
z perštiny a arabštiny se dostaly dál do Evropy fantastické a dobrodružné romány,
sbírky anekdot, sborníky bajek a povídek.
V 11.-13. století existovaly tzv. školy (např. ázerbájdžánská nebo
isfahánská škola), v nichž znalci jazyka a poezie psali např. panegyrické i lyrické
qasídy.
Polská literární slavistka Maria Bobrownická na příkladu litevského
Vilna (Vilniusu) ukázala, jak se periferie může během relativně krátké doby
změnit ve významné centrum, pokud se v ní objeví výrazná literární, vědecká,
umělecká či jiná osobnost, jak tomu bylo v prvních třech desetiletích 19. století
v době rektorování Jana Świadeckého a působení Adama Mickiewicze.
Dosud se však u nás i v dalších evropských zemích přistupovalo ke
studiu vzájemných kulturních styků a zahraničních kulturních center především
nebo donedávna výhradně bilaterálně, např. se tradičně rozebírají bulharsko-
rumunské, česko-ruské, bulharsko-řecké, slovensko-polské, bulharsko-srbské
nebo česko-makedonské a četné další vzájemné vztahy.16 Nemáme dosud
vypracovanou metodologii výzkumu, který by měl zjistit, jaká byla kulturní
(multikulturní) struktura center (měst), jaká byla jejich úloha, zda v šíření
kulturních hodnot, idejí a informací plnila úkoly centra nebo prostředníka, v
jakém jazyce vycházela originální nebo přeložená umělecká a vědecká díla a
časopisy (řecky, latinsky, rusky, německy, turecky, arabsky aj.), jaké vědecké
disciplíny se rozvíjely v daném centru (matematika, právo, historie, teologie),
jaké byly v daném centru (městě) chrámy, školy a jiné instituce, jaké kulturní,
divadelní, politické spolky v nich působily a jaký byl jejich program, jaké bylo
národnostní složení obyvatelstva, jaká byla konkrétní spolupráce nebo vzájemná
nevraživost a národnostní nesnášenlivost atd.
16
BOBROWNICKA, M.: Literatury slowiańskie XIX wieku i problem centrum kulturnego. In
sb. Kategorie peryferii i centrum w kszaltowaniu sie kultur narodowych, Warszawa 1986, s. 113.
30 Ivan Dorovský
V dalším výkladu poukáži na několik meziliterárních a obecně kulturních

společenství, která se v různých historických obdobích rozvíjela v civilizačních
zónách černomořského a karpatsko-balkánského areálu. První z nich byla na
černomořském pobřeží a v jeho týlu. Jestliže Mediterán tvořil střed světa, střed
země, pak Černé moře (Euxeinos pontos) bylo jeho „zrcadlovým odrazem“.
Hermeneuticky lze vyložit jak Mediterán jako centrum světa, tak Černé moře
jako jeho „dvojče“, spojené „pupeční šňůrou“ Marmarským mořem a úžinami
Bosporu a Dardanel. Obě centra tehdejšího světa, Mediterán i Černomoří, byla
typologicky podobná nebo stejná: pohanství, nomádství, cestování, vyhnanství,
výměnný obchod, vývoz uměleckých rukodělných výrobků, ozdob, výšivek,
ale také informací, technologií a myšlenek, přijetí mnoha zvykoslovných cyklů,
pohřebních obyčejů aj. Dva stejné chronotopy, které jsou opředeny mnoha
univerzálními mýty (např. mýtus o založení města, o argonautech, erotický
mýtus o vyhnání a hledání v Odysseji aj.).
Centrální masív Balkánského poloostrova začali Řekové nazývat
Haimos. Existuje jedna z domněnek, že jde o název thráckého původu. Později
název převzali Římané jako Haemus. Turci po ovládnutí této části Evropy začali
uvedený horský masiv nazývat Balkán, což je turecké synonymum pro hory
vůbec. Ovšem v čase, v chronu, jak jsme si zvykli moderně psát, se mění nejen
názvy míst v prostoru, v topu, nýbrž také jejich rozsah a obsah. Chronotop pak
vyjadřuje sepětí času a prostoru jako podstatu každé existence. Od 19. stol. pak
Balkán jako topos pro celý poloostrov.
Zejména od 18. století vedly do Istanbulu dvě hlavní cesty: jedna přes
Kavkaz, druhá přes Balkán. Na Kavkaze bojoval mladý Tolstoj, jak píše Zoran
Konstantinović.17 Zabránění cesty přes Kavkaz vedlo k válce Francie a Anglie
proti Rusku (tzv. Krymská válka 1853-1856).
V 19. století došlo na jedné straně ke krizi osmanského timarsko-
sípahíjského systému, na druhé straně ke vzniku jiného balkánského chronotopu
– tj. ke vzniku balkánských obchodních center mimo Balkán. Do 2. poloviny 19.
stol. se Vídeň stala centrem, v němž se rozvíjel obrozenský duchovní život Řeků,
Srbů, Bulharů, Makedonců, Albánců a Rumunů. Balkán se chápal jako místo
střetu islámu a pravoslaví. Proto vzniklo další centrum, v němž hlavní slovo měli
slavjanofilové, v Rusku.
Balkán chránil Evropu od nájezdů Osmanů již od dob římských limes až
po vojenskou hranici.
Černomoří a Balkán byly spjaty s hospodářskými a kulturními středisky,
jakými byly Konstantinopol (o něm ještě bude řeč), Soluň, Istanbul, Řím, Athény,
Alexandrie, Pergam, Antiochie (Damašek). Levantská městská kultura měla svou
vnitřní soudržnost a své vnitřní proměny. Tvořili ji lidé různého původu, řemesla
a obchodu, kteří zpočátku úzkostlivě dbali na své zvyky a obyčeje, postupně
17
Susret ili Sukob civilizacija na Balkanu, s. 88.
se jejich kultury vzájemně prolínaly a obohacovaly. Balkán se postupně v

mnoha svých ohledech stával spolu s východním Mediteránem oblastí společné
kultury. Na černomořském a jadranském pobřeží vznikly a úspěšně se rozvíjely
řecké kolonie Odessos (Varna), Dionysopolis (Balčík), Mesemvria (Nesebar),
Apollonia (na místě dnešního Sozopolu), Tragurion (Trogir), Epidaurus (dnešní
Cavtat), Issa na ostrově Visu aj. Živé byly styky Černomoří a Balkánu také
s celým východním Středomořím, které bylo jedním z center lidské civilizace aj.
Působila zde mj. divadla, v chrámech a na náměstích byly umísťovány obrazy
a sochy.
V Černomoří se v minulosti prolínaly skytská, sarmatská a řecká kultura
a rozvinulo se několik meziliterárních a obecně kulturních společenství, jakými
bylo např. společenství krymské, které udržovalo styky s Byzancí a později bylo
závislé na Osmanské říši. Dalším bylo chersonské společenství (společenství
metropolitního typu), pontsko-severokavkazské společenství s centrem v
Trapezuntu (Trabzonu). V nich se mj. stýkala helénistická, římská a slovanská
kultura a vzdělanost s persko-arabsko-tureckou kulturou. Na Balkánském polo-
ostrově ovšem převládala vždycky byzantsko-pravoslavná kultura (civilizace),
v níž ovšem mají své pevné místo slovanská, řecká a románská kultura. V
byzantsko-pravoslavné kultuře koexistují římsko-katolická, islámská a judai-
stická kultura.
Vyjdeme-li z Herderova tvrzení, pak nic není tak neurčitého jako slovo
kultura. Nemám zde v úmyslu pojednat o složité otázce rozdílu mezi kulturou
a civilizací. Dnes existují nejméně tři vlivné teorie: S. Huntington píše o střetu
civilizací, Zbygniew Brzeźiński chápe světovou politiku jako šachové pole18 a
Francis Fukuyama mluví o konci dějin. Všechny tři autory spojuje velmi blízká
ideově hodnotová orientace.
V některých lexikonech a encyklopediích se pojmy kultura a civilizace
uvádějí často pod jedním heslem.19 Jiní autoři je používají jako synonyma.
To podle toho, zda vycházejí z toho, že vývoj lidstva je vývojem jedné jediné
univerzální civilizace (např. K. Marx nebo P. Morgan), nebo zda tu vedle sebe
existují, rozvíjejí se, ovlivňují se a střetávají různé civilizace, jak se domnívá
S. Huntington.20 Samuel Huntington vychází z Toynbyho,21 který rozdělil na
západní, pravoslavnou, islámskou, hinduistickou a dálněvýchodní civilizaci
nebo společenství. Uvedené celky podle Toynbyho mohou představovat rozumné
pole k výzkumu (intelligibile field of historical investigation). Podle Huntingtona
existuje japonská, čínská, islámská, západní, hinduistická, pravoslavná
18
BRZEŹINSKI, Z.: The Grand Chessboard, American Primacy and its Geostrategic Imperatives,
New York 1997.
19
Encyclopedia Britannica, sv. II, 1963, s. 831.
20
HUNTINGTON, S.: The Clash of civilizations and the Remaking of World Order, New York
1996 a četné jiné jeho práce.
21
TOJNBI, A.: Istraživanje istorije, tom I, Beograd 1970, s. 48-49 aj.
32 Ivan Dorovský
civilizace. Huntington však na jiném místě své knihy směšuje nebo ztotožňuje
víru s kulturou či civilizací a píše o katolické, protestantské, pravoslavné,
čínské, hinduistické, buddhistické a židovské civilizaci. Podle něho jsou
nositeli civilizace jak pravoslavní křesťané, tak třeba hinduisté nebo buddhisté.
Huntington tvrdí, že se na Balkáně střetávají islámská, pravoslavná a západní
(tj. římsko-katolická) civilizace. Je-li tomu tak, pak by u Slovinců a Charvátů,
kteří tvrdí, že do Balkánu nepatří, nemohlo docházet k civilizačnímu střetu. Šlo
by tedy především o střet pravoslaví a islámu, neboť římsko-katolická menšina
v Albánii (asi 10 %) a v Bosně (asi 17 %) by žádné výraznější napětí patrně
nevyvolávala.
Spojením core states, tj. jádra států, které Huntington uvádí, do určité
míry staví národy a státy proti sobě buď na jednu nebo na druhou stranu rozpadu
civilizací. Jádra států by měla podle něj představovat centrum, kolem něhož se
seskupuje několik z uvedených civilizací. Podle něj by např. Čína měla kolem
sebe seskupovat podobné státy, Rusko by mělo být centrem pravoslaví atd. Tím
ovšem tvrdí, že nemůže vzniknout jediná univerzální civilizace.
Podle jeho ironického označení Davos kultura pro asi jedno procento
lidí na Zemi by znamenalo, že každodennost, zvykové právo, výrazněji formují
život člověka než kterékoli jiné prvky civilizace, než, řekněme, hmotná kultura,
zeměpisný faktor, způsob výroby nebo masová kultura. Zkrátka, Huntington
pochybuje, že modernizace povede ke vzniku integrované, univerzální
společnosti. Nezápadní společnosti (aniž specifikuje které) si podle Huntingtona
mohou osvojit západní technologické postupy, techniku i institucionální
uspořádání, ale nikdy se newesternizují. Zastává tedy názor, že jednotlivé země
patří k jedné jediné civilizaci.
Za velmi povrchní, nedostatečně doložena a vysvětlena jsou
Huntingtonova tvrzení o totálním neúspěchu reforem Petra Velikého a Mustafy
Kemala Atatürka. To však není tématem našeho pojednání. Vraťme se proto k
Balkánu.
Zřejmě se shodneme na tom, že často velmi kontroverzně hodnocený
srbský antropogeograf Jovan Cvijić byl vynikajícím znalcem dějin, jazyků,
náboženství, kultury a vzájemných vztahů balkánských národních společenství.
Na základě náboženské odlišnosti obyvatelstva Balkánu J. Cvijić rozdělil
Balkánský poloostrov na jednotlivá kulturní pásma a zařadil do nich jednotlivé
národní a územní celky: k patriarchálnímu kulturnímu pásmu patří podle J.
Cvijiće Bosna a Hercegovina, téměř celá Černá Hora, část Albánie, téměř celé
Srbsko a části Bulharska, středoevropské pásmo pokrývalo před rokem 1912
v Srbsku města v Posáví, v Podunají a panonská města, italské kulturní pásmo
tvoří jadranské přímoří a údolími řek proniká do vnitrozemí, turecké pásmo se
odráží v tureckých městech a k byzantsko-aromunskému kulturnímu pásmu
patři Řecko, Makedonie, části Bulharska a Albánie a srbské Pomoraví. Žádný z
balkánských národů by nepatřil pouze do jednoho kulturního pásma (přirozeně

kromě Maďarů, kteří nepatří k Balkánu). Každý z nich zasahuje do dvou, tří
nebo do všech pěti pásem. Poznamenávám, že Evropa, tj. středoevropské a
západoevropské národy, přijaly nejdříve kulturu balkánských národů (počínaje
klasickou literaturou), jejich lidovou slovesnost apod. mnohem dříve, než si
jednotlivé balkánské národy vybojovaly národní, státní a církevní nezávislost.
Na Balkáně a na pobřeží Černého moře (i v jeho týlu) se postupně
navrstvilo nejméně pět kultur, některými historiky nazývané civilizacemi,
civilizačními typy (variantami) nebo historicky vzniklou jednotou duchovního
principu a hmotné kultury společnosti: Thrácká a makedonská kultura, kultura
Hellady, římská, byzantská a islámská kultura. Dosud bylo zaznamenáno více
než 180 různých definic kultury a civilizace. Přitom mnozí autoři nerozlišují
mezi nimi a používají je ve stejném významu. Obdobnou konfuzi dělá také
Samuel Huntington.22
Fakt ovšem je, že se pojem civilizace objevil až v 18. století a od poloviny
19. století se pojmy civilizace a kultura začaly používat v množném čísle.
Tím byla odmítnuta jedna civilizace (kultura), která by snad měla být ideální.
Civilizace se rovněž někdy definuje podle M. Markoviće jako společenství
několika národů a států, které mají společné jazykové, náboženské, umělecké,
morální, vědecko-technické a institucionální charakteristiky.23 Mnozí známí
sociologové, historici i antropologové mluví o pluralitě „velkých“ civilizací, z
nichž některé už dnes zmizely, např. mezopotamská, krétská, egyptská, klasická
(tj. řecko-římská), byzantská, středoamerická, andská. Jiné existují dodnes:
čínská, hindská, islámská, latinsko-americká, africká.
M. Marković je dělí také na menší, které nelze zařadit k velkým, např.
japonská, vietnamská, korejská, arabská, turecká, perská, malajská, slovanská
a další. Označuje je jako periferní civilizace. K nim řadí balkánské civilizace.
Uvádí čtyři takové civilizace:
1. Současná řecká civilizace jako dědička antické a byzantské civilizace.
2. Jihoslovanská civilizace, do níž patří Srbové, Černohorci, Bulhaři a
Makedonci. Spojuje je mj. jazyková blízkost, pravoslaví, podobnost středověké
kulturní tradice: v církevní architektuře, freskách, hudbě, literatuře, ozdobách aj.
3. Rumuni reprezentují románskou civilizaci na Balkáně. Jsou dědici
římské nebo helénské a byzantské kultury, jsou v mnohém podobní Slovanům,
jsou pravoslavní, bojovali proti Turkům a Maďarům, hodně podobnosti v lidové
slovesnosti, zvycích, způsobu stravování atd.
4. Islámská civilizace na Balkáně. U Bosňáků v Bosně, Sandžaku, u
Albánců v Albánii, Černé Hoře, jižním Srbsku, Kosovu, západní Makedonii a
severozápadním Řecku. Nespojuje je jazyk, ani etnický původ, nýbrž jedině
náboženství.
22
Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, s. 513.
23
Tamtéž, s. 95.
34 Ivan Dorovský
Pro Nikolaje Danilevského, Oswalda Spenglera nebo Arnolda Toynbyho

je civilizace základní historickou jednotkou, pro Fernanda Braudela je to souhrn
kulturních rysů a jevů, v němž jsou obecné dějiny, dějiny jazyka, literatury, vědy,
umění, práva, techniky, náboženství, pověr, obyčejů i kuchyňských receptů.24 S
tím ovšem, že N. Danilevskij civilizaci chápe jako kulturně historický typ, O.
Spengler ji ztotožňuje s pojmem kultura a A. Toynby buduje svou historicko-
filozofickou koncepci na náboženství. Každý z nich hledá vnitřní duši dějin (N.
A. Berďajev), vnitřní smysl historického života v něčem jiném.
V průběhu dvou tisíciletí (13. stol. př. n. l. – 7. stol. n. l.) Thrákové
bezprostředně kulturně působili nejen na dnešním bulharském území, nýbrž
také např. v severní Anatolii, východní Makedonii, jižním Rumunsku nebo na
jihovýchodní Ukrajině. V roce 46 n. l. Římané udělali z Thrákie svou provincii.
Tzv. zlatá kultura Thráků, kteří bohužel nevytvořili vlastní písemnictví, vzkvétala
mezi Karpatami a Egejským, Černým a Marmarským mořem (Helespontem).
Antičtí Makedonci nevytvořili svou vlastní kulturu. Jejich nejvyšší
představitelé převzali kulturu jiného národa, která tehdy ovládala celý Mediterán.
Málo si snad uvědomujeme, že římská říše v období svého největšího
územního rozšíření sahala v Asii až k Eufratu, v Evropě až k Dněpru a britským
ostrovům a v Africe až k začátku saharské pouště. Hlavní společné prvky římské
kultury byly stejné od Sahary až ke Karpatům a od Gibraltaru až k Eufratu. Téměř
stotisícová povstalecká armáda, do jejíhož čela se postavil Thrák Spartakus,
zničila několik římských vojenských formací. Řím přinesl jednotný systém
cest, vysoce rozvinutou urbanistickou kulturu, tzv. limesy (původně hranice,
později valy) najdeme v Dobrudži i v Palestině, v Africe i na Dunaji. V době
římské nadvlády pronikly na Balkán a k černomořskému pobřeží hudba, divadlo,
literatura, umění, vzdělávací soustava.
Někteří charakterizují civilizace podle kulturně historického zakořenění,
zakotvení (rus. ukorenennosť) a vnitřní účelovosti (celesoobraznosť). Každý
civilizační kruh má systémový charakter. Civilizace jsou vymezeny prostorem a
časem. A ve svém vývoji procházejí různými etapami strukturování.
Balkán patřil k tzv. intercivilizačnímu pohraničí a takovou úlohu hrál.
Proto jsou dějiny Balkánu mnohem „pestřejší“. Jeho pestrost se měnila současně
s tím, jak se v průběhu posledního tisíciletí měnilo jeho civilizační postavení.
Po přijetí křesťanství se Slované ocitli na hranici dvou kulturních
(civilizačních) center - Říma a Konstantinopole. Pro každé z nich se však
nacházeli fakticky na periferii. Islámská kultura (civilizace), která tu celá
staletí měla převládající charakter jako státně politický faktor. Došlo ke střetu,
ke konfliktu již od samého začátku. Nejméně dvě z uvedených kultur měly
24 Tamtéž, s. 14.
expanzivní povahu, v ní se angažovaly jak církevní, tak politické kruhy. Faktor

etnické příbuznosti byl podle Pavla Rudjakova potlačen zcela do pozadí.25
Východořímská říše se zrodila roku 330 rozdělením Římské říše a tím,
že bylo malé thrácké přímořské městečko Byzantion prohlášeno za její hlavní
město. O Byzanci mají mnozí historikové i laici různé představy. Jedni v ní
vidí téměř tisícileté šíření římské kultury, jiní v ní spatřují jakousi pochybnou
východní kulturu, pro třetí je to středověký řecký stát. Podle mého soudu ani
jedna z nich neodpovídá zcela skutečné pravdě. Přinejmenším proto, že její
kulturu rozvíjely četné národy ve významných kulturních centrech, jakými
byly Konstantinopol, Soluň, Svatá hora a jiná centra na území jihovýchodní
Evropy (převážně Řekové, Srbové, Bulhaři, Makedonci aj.), Egypta, Malé
Asie a Mezopotámie. Byly to kulturně nejbohatší části říše, které se na rozdíl
od Říma rozvíjely dalších jedenáct století, dokud nepodlehly náporu islámu a
čtvrté křížové výpravě. Bez ohledu na to, že od 5. století byla oficiálním jazykem
řečtina (předtím latina), v říši se liturgie mohla konat kromě řečtiny rovněž např.
gruzínsky, arménsky, koptsky nebo staroslověnsky.
Mnohdy se v odborných pracích i v publicistice nesprávně píše o
Byzantincích, byzantinismu a o místě byzantské kultury v evropské civilizaci
pejorativně. Podle mého soudu je správnější a objektivnější konstatování, že
Byzanc byla jedním z nejvíce fascinujících a nejvlivnějších období v dějinách
lidstva (Filip Gerard), neboť jedině díky Byzanci se mohla Evropa v období
humanismu a renesance seznámit s antickou kulturou.
Obsazením Konstantinopole tureckým sultánem byl sice zničen věčný
stát, nikoli však byzantská kultura. Byzanc po Byzanci, tj. její ideově estetické
modely se nadále udržely nejen u pravoslavných balkánských národů, nýbrž také
ve Valašsku, Moldavsku, na Ukrajině a v Rusku. A to jedině díky ortodoxnímu
křesťanství. Filozofické principy pravoslaví, které byly „naroubovány“ na
helénistickou kulturu (civilizaci), spočívaly na přísných kánonech a určovaly
formu, obsah a výrazové prostředky kultury. Byzantská kultura absorbovala
antickou kulturu, prosazovala široký přístup k ní, pěstovala kult vzdělání a
vzdělanosti. Na školách se vyučovala dialektika, rétorika, gramatika, hudba,
estetika, fyzika, geometrie, aritmetika, teologie, právo a válečná strategie a
taktika.
S křesťanstvím je spojena architektura, hudba a divadlo a výtvarné
umění. Křesťanská liturgie je také velkolepým divadelním představením.
Nejpříznačnějším dosaženým výsledkem Byzance je ikonografie. Ikona, která
přináší myšlenku a nutí k rozmýšlení, zůstává základní zbraní byzantské kultury.
V celé její kompozici hrají prvořadou úlohu oči zobrazeného svatého, které
uskutečňují jeho styk s křesťanem a odvádějí jej do „jiného“, duchovního světa.
25
Tamtéž, s. 451-458.
36 Ivan Dorovský
V uchovních centrech byzantské říše, především v Soluni (Thessaloniki),

Ochridu a Preslavi, bylo vytvořeno písmo a vzniklo a rozvíjelo se staroslověnské
písemnictví. Jeho tvůrci pak pokračovali v kulturní, literární a duchovní činnosti
mj. také na Velké Moravě. Ve velkomoravské, preslavské a ochridské literární
škole se zrodil kód slova. Nejmladší z apoštolů sv. Jan napsal, že Na počátku
bylo slovo a slovo bylo v Bohu a Bůh byl slovo. Slovo bylo prostředkem styku,
vzájemné komunikace, vyjadřovalo ducha doby a stav lidského myšlení.
Do 12.-13. století se šířilo křesťanství v Srbsku, na Ukrajině, v Rusku,
Bělorusku, na území dnešního Rumunska. Staroslověnské literární památky,
jakými byly např. Evangeliář, přeložené liturgické i originální texty aj. byly až
do poloviny 15. století vzorem pro srbské, rumunské a ruské literární a duchovní
pracovníky, kteří je přepisovali.
Křesťanská kultura zanechala trvalé stopy v městském prostředí,
v architektuře, ve šperkařství, ve výtvarném umění, ve freskách a ikonách, v
miniaturách v rukopisech.
Souběžně s tím, jak si osmanská říše postupně od sedmdesátých let
14. století podmaňovala jednotlivé části Balkánského poloostrova a její vojska
pronikala dál do zemí střední Evropy, šířila se také islámská kultura. Zároveň s tím
probíhala násilná islamizace místního slovanského i neslovanského obyvatelstva,
zaváděly se různé daně, především daň z krve (devširme), poskytovaly se
místním řemeslníkům, kteří přijmou islám, četné úlevy a osídlovala se území
islamizovanými zajatci ve válkách s Benátkami, Ruskem, Rakouskem nebo
Polskem, stěhovali se sem Tataři, Čerkesové aj., kteří byli muslimové.
Jedním z výrazných prvků osmansko-turecké varianty islámské kultury
na Balkáně, který se projevil v architektuře, jsou džamije (mešity). Zpočátku
byly islamizovaným obyvatelstvem přeměněny na mešity křesťanské kostely.
Brzy však talentovaní muslimští architekti postavili v četných balkánských
městech mešity, obchodní budovy, tzv. bezisteny, mauzolea a další skutečná
mistrovská díla islámské architektury. Přitom mnohá z nich byla vybudována na
základech křesťanských chrámů nebo na základě jejich přebudování.
Uveďme aspoň největší křesťanský chrám všech dob, jakým je Hagia
Sofia, který se později přeměnil v džamiji. Hagia Sofia (Agia Sofia) podnítila
sultána Ahmeda k tomu, aby nařídil vyhledat nejvýznamnějšího osmanského
architekta, který vybuduje podobnou islámskou svatyni, která by nebyla o
nic menší a o nic honosnější než chrám sv. Sofie. Jako výsledek jistého druhu
soupeření mezi křesťanstvím a islámem vznikla na místě bývalého hypodromu v
Atmejdanu Modrá džamije.
Protože islám zakazoval výtvarně zobrazovat osoby, muslimští výtvarní
umělci se soustředili na ornamentaci a dosáhli jedinečných výsledků např. ve
výzdobě pažeb a rukojetí zbraní, keramických váz, rukopisů a přebalů knih,
rituálních nádob aj.
V souvislosti s prozaickým dílem Iva Andriće se čas od času objevuje

tvrzení některých historiků, že v temném vilájetu minulosti, tj. v Bosně a také
v dalších oblastech slovanského i neslovanského Balkánského poloostrova
probíhal nikoli pouze tzv. jednosměrný proces, nýbrž v obou směrech. To
znamená, že turecké působení na Balkáně mělo údajně také své pozitivní stránky,
že turecký vliv byl příznivý pro jižní Slovany, neboť jim umožnil se seznámit
s dovedností a umem arabského a perského řemesla a rukodělné výroby.
Těžko můžeme akceptovat současné tendence představit Osmanskou říši jako
multikulturní stát, v němž žili obyvatelé různých náboženství a jazyků a které
sultán ochraňoval. Multikulturnost totiž předpokládá dobrovolné sdružování
příslušníků různého etnického původu s cílem vytvořit společný demokratický
stát, v němž by byli rovnoprávní. Osmani naopak potlačovali kulturu, jazyk i
víru nemuslimských příslušníků. A od nich přijali v průběhu pěti století četné
prvky jejich křesťanské kultury. „Kdyby Turci zůstali v Evropě, řekl americký
prezident D. Roosevelt pře koncem 1. světové války, znamenalo by to zradu
civilizace. A podle republikánského senátora D. Lodge by přítomnost Turků v
Evropě byla zločinem, prokletím pro její obyvatele a sousedy, pramenem nemocí
a válek.26
I. Andrić taková tvrzení ovšem označil za logicky neudržitelná a
psychologicky nesmyslná. Tato tvrzení nejsou sice tak zcela nelogická a
nesmyslná, na druhé straně však turecké působení nijak nemohlo výrazně
obsahově obohatit křesťanskou kulturu, která měla své pevně stanovené
zvykoslovné cykly, obyčeje a způsob života. Ba dokonce příliš neobohatila ani
ty, kteří přijali islámskou víru. Důvody přijetí islámu totiž byly jiné, především
ekonomické, nikoli kulturní. Jisté ovšem je, že část islamizovaného obyvatelstva
v Bosně a v Rodopech se orientovala na literární díla psaná turecky, respektive
persky nebo arabsky.
Duchovní hodnoty Evropy nemůžeme měřit optikou EU. Jednak proto,
že v ní nejsou všechny země Balkánu, ani východní Evropy. Základním principem
v procesu sjednocování Evropy by měla být úcta k duchovnímu dědictví.
Solidarita a tolerance různých kultur a náboženství jsou dnes nezbytností.
Bosna a Makedonie svým demografickým složením jsou jasným dokladem
multietnického a multikulturního Balkánu. V nich se střetával Východ a Západ.
V nich jsou patrné výrazné stopy západoevropské kultury: v protikladu pojetí
života a světa, v idejích, způsobu myšlení, v názorech a pohledech na soužití, v
protikladu ducha Západu a Východu.
Dějiny jsou nejen minulost, nýbrž také přítomnost a budoucnost. Podle
sv. Augustina dokonce neexistuje ani minulost, přítomnost nebo budoucnost,
nýbrž tři časy: přítomný čas v minulosti, přítomný čas v přítomnosti a přítomný
čas v budoucnosti. To je podle našeho názoru ten náš dnešní pohled na dějiny a
na vize budoucího vývoje.
26
Tamtéž, s. 531.
38 Ivan Dorovský
Zpočátku z Černomoří šířili Řekové tradici klasického vzdělání. Rovněž

tudy pronikala nejen byzantská, nýbrž také arabsko-islámská literatura, kultura
a umění na východ, na západ, na sever i na jih, např. do Gruzie, do Palerma, do
matky ruských měst Kyjeva, do Kazaně, Bachčisaraje a na ostrovy v Egejském
a Středozemním moři (Chios, Samos, Kos, Lesbos, Rhodos aj.). Noví řečtí
osadníci přinášeli do nově osídlených území svou vlastní kulturu, ale zároveň
řecká kultura přijímala mnohé orientální umělecké, filozofické prvky a vědecké
výsledky.
V bezprostředním i geograficky vzdálenějším týlu Černomoří a na
Balkáně se rozvíjely vzájemné náboženské, kulturní, obchodní i politické
styky, které mívaly náhodnou, krátkodobou nebo dlouhodobější povahu. Styky
se navazovaly a probíhaly buď nenásilně, nebo vojenskou invazí. Černomoří
tvořilo určitou, tzv. kontaktní zónu, spojovalo orientální obchod, odlišné tradice
a kulturu i mentalitu jak s Balkánem, který rovněž tvořil další kontaktní zónu,
tak také s východoslovanským kulturním prostředím a s Uhrami. Srbsko, které si
zachovalo svůj sociokulturní kontext, se stalo v tomto případě jádrem kontaktní
zóny mezi Východem a Západem. Četné genetické a vývojové souvislosti
některých kulturních a literárních projevů ukazují na frapantní společné a některé
zvláštní rysy, např. v lidové slovesnosti, ve zvykoslovných cyklech, v písních a
melosu, v ikonách a freskách, v architektuře, způsobu života apod.
Tradice lidové slovesné tvorby, které stály v základu turecké literatury,
udržovali ústní lidoví básníci ozani, stejně jako na Balkáně guslaři, na Ukrajině
kobzaři a arménští a gruzínští lidoví pěvci. Tureckou lidovou hudbu, která je
značně příbuzná např. s turkestánskou hudbou, charakterizuje tzv. pentatonika,
pestrost modů (25 základních a asi 60 odvozených) a zvláště pak komplikovaná
rytmika. Všechny uvedené prvky a zvláštnosti výrazně ovlivnily lidovou hudbu
jednotlivých balkánských slovanských a neslovanských národů. Více jinde v
Evropě než na Balkáně bývala až do začátku 19. století populární janičářská
(vojenská) hudba, která ovlivnila vojenskou hudbu evropských zemí, podněcovala
k tomu, aby se skládalo alla turca (L. van Beethoven, W. A. Mozart aj.).
Zajímavý je fetiš obsahu proti formě v novoperské a turecké lyrice a
čtyřverší v turecké lidové poezii, tzv. mane. V nich se často poselství dosahuje
požehnáním nebo prokletím. Stejný nebo podobný model modliteb-požehnání
i proklínání přešel se všemi magickými formulemi (s kladným nebo záporným
výsledkem), s bohatstvím ustálených metafor a epitet také do lidových písní
a do lidových kouzelných pohádek a povídek balkánských slovanských i
neslovanských národů. A odtud (ale rovněž jinými cestami) také do lidové slovesné
tvorby mnoha dalších evropských národů (např. pohádka o Zlatovlásce). Ze
sedmi, deseti nebo i patnácti i více distich (novopersky bajt) se skládá nejčastěji
panegyrická nebo satirická báseň, zvaná qasída, která je čistě arabského původu.
Několikasetleté soužití perské a arabské literatury, jednota obou literatur, vedly

k tomu, že novoperská básnická tvorba je výsledkem persko-arabské kultury a že
nelze jednu nebo druhou z uvedených literatur studovat izolovaně.
Podle některých literárních historiků vznikly v perské, provensálské a
starofrancouzské literatuře typologicky stejné nebo podobné tenzony (munázare)
proto, že byly podobné podmínky vzniku nebo že existovala jednotnost
podstaty středověkých literatur. Ovšem také orientální inspirace, podněty a
vlivy především perské, na středověké evropské literatury jsou nepopiratelné.
Bogomilové (manichejci, podle babylonsko-íránského theosofa Máního, 216-
276) na jihu Francie zpracovávali látky perského původu. Perské ságy se odrazily
v látkách artušovských. Manichejci zpracovali např. buddhistickou legendu
o Bodhisattvovi, která se přes Írán, Sýrii a arabské země dostala do Evropy v
podobě legendy o Barlaamovi a Josafatovi.
Obdobně bych mohl uvádět totožnosti nebo shody u hudebních nástrojů,
lidových krojů, uměleckých předmětů aj. Turecké umění, které bylo příbuzné
s uměním íránským a jehož začátky se kladou do 11.-13. století, převládalo
nejen na rozsáhlém teritoriu mezi Indií a Egyptem, ale také v Anatolii (centrum
Konya). Charakterizoval je mj. hlavní zvláštní typ mešit, madras a věžovitých
hrobek (turbe), stavba karavanserailů, vysoká úroveň kamenářské výzdoby
a dřevořezby, výroba koberců různých abstraktních vzorů, bouřlivý rozvoj
užitkové keramiky, malba miniatur, zvláště ilustrace kronik, handžary, jatagany
a další zbraně a intarzované přilby vykládané zlatem aj. Uvedené a četné další
prvky pronikaly do umění osmanskými vojsky obsazených území od Perského
zálivu po Vídeň.
Zvláštní meziliterární a obecně kulturní společenství metropolitního
typu tvořilo a tvoří centrum Konstantinopolis (Konstantinopol), hlavní město
byzantské říše, které svým národnostním složením, jazykovou rozmanitostí,
svými kulturními tradicemi, geografickou polohou, historickými památkami,
časovou délkou apod. bylo právem považováno za oikumenické (světové). V
Konstantinopoli se stýkají tři moře: Černé, Marmarské a Egejské. Přitom Černé
moře (Euxeinos pontos = Pohostinné moře) je odtud vzdáleno slabou hodinku.
Můžete sedět v kavárně a jedním směrem hledět na Evropu a opačným směrem
na Malou Asii.
Konstantinopolis (od roku 1453 Istanbul = z řeckého Is tin poli = ve
městě, a ještě později Cařihrad, Stambul, Stambol) byla (a dosud je) národnostně
velmi pestrá. Svou kulturu zde rozvíjeli Řekové, Židé, Arméni, obyvatelé Sýrie,
Arabové, Egypťané, Slované, Gruzínci, Italové, Francouzi, Španělé, Turci aj.
Metropole na Bosporu byla a je centrem Slavia Orthodoxa, sídlem patriarchátu
a městem významných uměleckých a architektonických památek. Vzkvétalo
tu, stejně jako např. v Alexandrii nebo v Antiochii, starokřesťanské umění.
Konstantinopol jako zvláštní meziliterární a obecně kulturní společenství
40 Ivan Dorovský
metropolitního typu ovlivnilo kulturu např. na Kavkaze, na Balkánském

poloostrově i v námi již uvedeném staroruském a ukrajinském Kyjevě. Po pádu
Konstantinopole a zániku celé byzantské říše roku 1453 nastaly značné změny
ve vztahu centrum-periferie, Cařihrad si dodnes udržel proslulost kulturního
centra, jakési křižovatky či spojnice mezi Východem a Západem. Odtud se šířil
do různých míst Balkánu, hlavně do Bosny, islám a arabsko-persko-turecká
kultura.
Paříž, která měla v minulosti např. pro polskou literaturu a kulturu
mimořádný význam, plnila úlohu celoevropského kulturního centra.
„Mekkami Slovanstva“ byly označovány Moskva a Petrohrad, zatímco Athény,
Ioannina nebo Athos byly v 19. století centry řecké a balkánské vzdělanosti.
Vídeň byla nejen centrem habsburské monarchie a zahraničním kulturním
centrem Čechů, nýbrž v uplynulých dvou stoletích také balkánským literárním,
vydavatelským a vědeckým centrem.27
Mluvíme-li o areálovém studiu jazyka, literatury, lidové slovesnosti
i kultury obecně, pak se nabízí areál Karpat a Balkánu. Spojuje jej povodí
Dunaje přinejmenším od Nového Sadu až k ústí v rumunské Konstantci. Dunaj
spojoval jak jižní Slovany s Rumuny, Moldavany, ale i s Ukrajinci, Řeky a
Albánci. A také s Budapeští a Vídní.
V Karpatech a na Balkáně vznikala také literární a obecně kulturní
centra a periferie. A to: 1. v rámci zvláštních meziliterárních společenství, o nichž
jsme již před mnoha lety psali, 2. mimo vlastní jazykové a národnostní území,
3. po vzniku národnostně, politicky a jazykově samostatného státu. Balkán je
ze tří stran obklopen mořem: Egejským, Středozemním, Iónským, Jadranským a
také Černým mořem. Je v tzv. thalattokracii. A má nesporně tranzitivní charakter.
Tudy procházela mj. mediteránní kultura do ostatní Evropy.
Ke studiu zahraničních literárních a obecně kulturních center lze
přistupovat buď v rámci meziliterárních společenství, nebo v rámci daného
areálu. K takovým areálům patří z hlediska jazykového a etnogenetického
(slovanských i neslovanských národů) jednak Karpaty, karpatsko-balkánský
areál, jednak již uvedený areál pontský neboli areál černomořského pobřeží.
V rámci uvedených areálů působila četná kulturní centra, rozvíjela se zvláštní
meziliterární a obecně kulturní společenství. Je proto třeba je zkoumat
interdisciplinárně, tj. přinejmenším etnograficko-folkloristicky, archeologicky,
antropologicky, lingvisticky a kulturně historicky.28 Jedině interdisciplinárně
27
Např. DOROVSKÝ, I.: České země a Balkán. Kapitoly z dějin česko-makedonských a
makedonsko-českých styků, Masarykova univerzita, Brno 1973, sborník Iz vzaimootnošenijata na
balkanskite narodi, BAN, Sofija 1966 a četné další práce o vzájemných kulturních stycích.
28
V roce 1959 byla založena Mezinárodní komise pro studium lidové kultury v Karpatech
(MKK), která byla později rozšířena o studium lidové kultury na Balkáně (MKKB). Prvním
vědeckým sekretářem byl mezinárodně uznávaný etnograf Václav FROLEC (1934-1992), profesor
Filozofické fakulty Masarykovy univerzity v Brně. Komise měla polskou, československou,
lze dospět k všestrannému studiu karpatského kulturně lingvistického areálu a

obecně kulturních společenství v tomto areálu. Jazykové a kulturní společenství
karpatského areálu nestojí proti sobě izolovaně, nejsou uzavřena, nýbrž byla
spjata se sousedními, ba i značně vzdálenými (např. s kašubskou oblastí)
kulturními zónami. Značně intenzivní a všestranné styky měly Karpaty již od
5.-6. století našeho letopočtu s Balkánem, což lze doložit tzv. jihoslavismy, jež
se zachovaly např. u východních Rumunů a Maďarů.
Součástí slovanské jazykovědy je nesporně karpatská jazykověda, která,
jak již poukázal ruský lingvista Sergej Borisovič Bernštejn,29 zkoumá v karpatské
zóně např. shody a rozdíly mezi polskými a slovenskými nářečími, dále prvky v
ukrajinských, polských, slovenských, moldavských, rumunských a maďarských
nářečích, která mají v rámci karpatského jazykového kontinua četné zvláštní rysy
a jež se liší od diferenciačních znaků daných jazyků. Přitom jednota slovanských
nářečí v karpatské zóně má své kořeny v praslovanském období. Jtzv. karpatismy.
Karpaty totiž byly později jižní periferií praslovanštiny.30 Karpatská nářečí všech
zde užívaných jazyků obsahují mnoho dokladů jihoslovanského původu. S. B.
Bernštejn klade karpatský jazykový areál do posledních století praslovanského
období.
Podle mého soudu bychom mohli ke stejnému období klást rovněž
počátky vzniku karpatského obecně kulturního areálu. V Karpatech probíhala
valašská kolonizace, do Karpat se útěkem z Balkánu před osmanským
nebezpečím uchýlily desítky tisíc příslušníků slovanského i neslovanského
původu. Také proto je mj. většina karpatismů etymologicky slovanská, kromě
toho jsou rovněž karpatismy etymologicky řeckého, albánského, turkického,
románského a dokonce v menší míře také maďarského původu. Bez údajů z
jihoslovanských jazyků, řečtiny a albánštiny by bylo nesnadné určit územní
rozložení a podat sémantickou charakteristiku karpatismů, kterou najdeme např.
v kolektivním díle Obščekapratskij dialektologičeskij atlas.31
V karpatsko-podunajském areálu se v minulosti (zejména v 18. a 19.
století) hledala v souladu s tzv. karpatskou teorií32 pravlast Slovanů, o ní zpívali
jugoslávskou, maďarskou, rumunskou, bulharskou a sovětskou sekci. Jí sestavené mezinárodní
autorské kolektivy zpracovaly v samostatných syntézách rusky psané (s obšírným resumé v
jednom ze světových jazyků) monografie o pastevectví, lidové architektuře, folkloru, lidových
písních a lidových hudebních nástrojích v Karpatech a na Balkáně, dále bibliografii srovnávacího
studia zemědělství a dopravy v karpatsko-balkánské oblasti, prosazovala spolupráci jazykovědců,
folkloristů a etnografů aj. Viz též BOČKOVÁ, H.: Východní cesta mediteránních inovací
středoevropské lidové architektury. In: Česká etnologie, Praha 2000, s. 83-104.
29
BERNŠTEJN, S. B.: O nekotorych itogach i perspektivach lingvističeskich issledovanij
karpato-dunajskogo regiona. In: Carpatobalkanica, XIV – ½, Bratislava 1985, s. 79-89.
30
LAMPRECHT, A.: Praslovanština, Masarykova univerzita, Brno 1987.
31
Obščekarpatskij dialektologičeskij atlas 1-3, Moskva 1981, 1987, 1988.
32
Teorie o karpatské pravlasti Slovanů je v rozporu s výsledky karpatské jazykovědy a srovnávací
lexikologie slovanských jazyků.
42 Ivan Dorovský
guslaři i vypravěči bylin a pěvci lidových písní. Patrně již od 3. století našeho
letopočtu docházelo k intenzivnějšímu osídlování jižních oblastí Karpat, kde
se Slované střetávali s Kelty, Ilyry a thrácko-dáckými kmeny. Připomeňme
pouze divergentní a konvergentní procesy, které probíhaly a jež vedly ke vzniku
praslovanských dialektů a západoslovanské, východoslovanské a jihoslovanské
jazykové skupiny, na jejichž základě se pak formovaly samostatné slovanské
jazyky. Podle našeho názoru si uvedená meziliterární a obecně kulturní
společenství zaslouží důkladnější studium, které by mělo vést k odhalení mnoha
orientálně-evropských geografických, literárních, výtvarných, lidově slovesných,
obecně kulturních a četných dalších souvislostí.
Ivan DOROVSKÝ
CENTERS AND PERIPHERIES

IN THE BALKAN - DANUBIAN - PONTIC AREA
In ethnographic-folkloristic and linguistic Slavonic studies, the author

calls for going back to basic methodological procedures. He highlights the most
current themes of contemporary Slavonic studies (interliterary and generally
cultural communities, campuses studies, synchronous reading of different literary
epochs and different cultures, study of national history not only in national borders
but in a broader Balkan, Balkan-Carpathian and Central European context. He
highlights the role of the center and the periphery in development, mentions the
Balkan model of the world, the role of foreign and domestic cultural centers as
well as the inter-civilization border. He shows that the Balkans are in the so-
called thalatocracy and have a transitive character.
He recommends studying the Balkan, Carpathian-Balkan and Pontic
areas in their mutual relationships.
ЛИНГВИСТИКА И ДИДАКТИКА
УДК :811.163.3
Гордана АЛЕКСОВА
Универзитет „Св. Кирил и Методиј“
Скопје, Р. Македонија
ДИДАКТИКАТА НА КОМЕНСКИ
ВО НАСТАВАТА ПО МАКЕДОНСКИ ЈАЗИК НИЗ ПРИЗМАТА
НА МАКЕДОНСКО-ЧЕШКИТЕ КУЛТУРНИ ВРСКИ
Апстракт: Учењето на Јан Амос Коменски, вградено во неговото капитално

дело Didactica magna (Голема дидактика) и во другите негови дела, остава длабока
трага во развојот на европската педагошка мисла. Со своите револуционерни
идеи за реформирањето на образованието во XVII век и со прецизно поставените
принципи на наставата, дидактичките идеи на Коменски прераснуваат во
научен концепт на кој се темели воспитно-образовниот процес во современото
училиште. Македонско-чешките културни врски во XIX и во првата половина на
XX век, директни или индиректни, имаат големо влијание во вградувањето и во
зацврстувањето на овој концепт во наставната теорија и практика во Македонија,
а оттука, и во наставата по македонски јазик. Во статијата акцентот е ставен на
главните пунктови преку кои навлегува и се шири дидактиката на Коменски во
воспитно-образовната дејност во Македонија.
Клучни зборови: Коменски, дидактика, македонски, образование, културни

врски.
Јан Амос Коменски (1592-1670), чешки педагог,

филозоф, лингвист, писател, историчар,
политичар и хуманист е една од најзначајните и
највлијателни фигури во развојот на европската
педагошка мисла. Како добар познавач на
учењето и на научната методологија на Френсис
Бејкон и на Рене Декарт (Munjiza, Lukaš
2013: 25-30) и како непосреден следбеник и
продолжувач на идеите на германскиот педагог
Волфганг Ратке (1571-1635), својата теорија за
46 Гордана Алексова
наставата ја развива и ја издигнува на ниво на, речиси, генијална основа

за цела една научна дисциплина – педагогијата. Важноста на учењето
на Коменски за периодот кога се појавува на историската и општествена
сцена на Чешка е огромна, меѓу другото, затоа што му подава сигурна
рака на образованието за извлекување од прангите на средновековната
црковна традиција. Како автор на делото кое ќе стане иницијала на сите
дидактики што ќе се појавуваат по него, безвременската Didactica magna
(Голема дидактика), како автор на многубројни трудови во кои се третира
проблематиката на образованието и воспитанието и, може да се каже,
без исклучок сите капитални, Јан Амос Коменски внесува светлина во
темнината на катехетичкото училиште и далекосежно, најдалекосежно
го трасира патот, неговиот via lucis, кон монументалната реформа на
образованието, најпрво во Чешка, а потоа во други земји. Патот на таа
светлина води низ цела Европа речиси четиристотини години, во периодот
од XVII век до денес. Впрочем, мора некако да се разбере неговата идеја
за сестраната органска врска на секоја жива единка со вселената, за
бесконечното движење и пренесување на енергијата во нови квалитети и,
секако, насловот на неговото дело Via Lucis (Патот на светлината), во кое
ги поставува принципите на образовната реформа.
Врските што ги развивала Македонија, како важна точка на
магистралата Виа Игнација и на патиштата што водат од Балканот кон
Централна Европа, со балканските и европските земји постоеле секогаш
низ историјата. Не изостанувале и контактите со Чешка, а според академик
Иван Доровски, чешко-словачко-македонските врски имаат илјадагодишна
традиција (Доровски 2007: 7). Па, сепак, за прв контакт меѓу двете средини
науката ја определува Моравската мисија на св. Кирил и Методиј во IX век
(Црвенковска 2008: 8; Велјановски 2009: 63).
Во интерес на содржината на оваа статија, акцентот е ставен
на македонско-чешките културни врски од првата половина на XIX
до средината на XX век, а особено на влијанието што тие го имале во
зародишот на образованието како општествена дејност во Македонија.
Имено, за такво влијание може да се зборува од триесеттите години
на XIX век, т.е. од почетокот на формирањето световни училишта на
местото од дотогашните ќелијни, црковни училишта. Се смета дека првото
училиште со световна настава е отворено во 1837 година во Велес. За ова
Ристо Кантарџиев (1985: 51) вели: „Нашето граѓанство увидува дека во
условите на современиот процес на буржоаскиот развиток, кој ги зафаќа
нашите градови во ова време, во условите на општествено-економските
промени, неговата егзистенција и развиток се тесно поврзани со просветно-
културниот напредок. Тоа јасно ја согледува важноста на новото, световно
училиште – основната придобивка на новото време и развива општествена
ДИДАКТИКАТА НА КОМЕНСКИ ВО НАСТАВАТА ПО МАКЕДОНСКИ ЈАЗИК НИЗ ПРИЗМАТА НА ... 47
иницијатива и активност за отворање такви училишта и за ширење на

просветата и културата воопшто.“ Во врска со случувањата поврзани со
овој дел од општественото живеење во Македонија во средината на XIX
век, како особено важни треба да се истакнат културните врски со другите
словенски средини. За нив биле заслужни и ги воспоставувале македонски
дејци од периодот на преродбата, а за време на своите престои и патувања
низ земјите од словенскиот свет, како и млади луѓе кои таму заминувале
на школување. Сите тие во Македонија се враќале збогатени со нови
знаења и со искуства од културата и од образованието на земјите каде што
престојувале. Не треба да се потценат и врските и заслугите на македонските
елитни трговци од XIX век, кои од своите патувања многу често носеле
книги, најмногу учебници, кои за потребите на новосоздадените световни
училишта ги нарачувале македонските учители. Во секоја од овие соработки
треба да се претпостават и македонско-чешки контакти – директни, кои се
остварувале на чешка или на македонска територија и индиректни, кои се
остварувале посредно, на територијата на земјите кои развивале поголема
соработка со чешката културна средина. Со оглед на тоа што станува збор за
период кога во земјите северно (до Чешка и Полска) и источно (до Русија)
од Македонија образованието бележи завидна традиција, влијанието на
дидактичката теорија на Коменски веќе со сигурност е вградено во нивната
наставна теорија и практика.
Македонско-чешките врски забележително се зајакнуваат и се
интензивираат по Балканските војни и по Првата светска војна, поточно
по создавањето на Република Чехословачка во 1918 година. Интересни
се истржувањата и собирачката дејност во Македонија, патеписните
регистрирања и уметничката презентација на македонското поднебје
од страна на чешкиот научник, ликовен и музички уметник, фолклорист
и културен деец Лудвик Куба. Како резултат на неговиот престој и на
патувањата низ Македонија од 1925 до 1927 година, во 1932 година
излегува од печат трудот Книга за Македонија. Во оваа книга Куба вели
дека „благодарение на светите апостоли Кирил и Методиј, како и на
нивните ученици Климент и Наум, врските меѓу двете земји започнале
уште во 863 година“, првото обновување го бележат дури по илјада години,
а второто обновување на врските било во 1925 година, кога Чехот д-р Јулиус
Комарек дошол во Македонија заради научно проучување на комарците, по
смртоносната епидемија на маларија (Велјановски 2009: 63).
Официјални сведоштва за соработката на полето на културата и
образованието помеѓу Македонија и Чешка се наоѓаат и во дипломатската
кореспонденција меѓу двете земји. Особено интересни и важни податоци
се среќаваат во писмените извештаи на Конзулатот на Чехословачката
Република во Скопје, адресирани до Амбасадата на Чехословачката
Република во Белград и до Министерството за надворешни работи во Прага,

за периодот од 1921 до 1939 година, како и во преписката на Југословенско-
чехословачката лига во Битола и на Чехословачкиот дом во Скопје со
Конзулатот на Чехословачката Република во Скопје, за периодот од 1936-
1939 година (Велјановски: 2009). Од нив може да се констатира богата
културно-просветна активност во Македонија, особено во поголемите
градови, организирана во или со помош на Конзулатот на Чехословачката
Република во Скопје. Во неа, меѓу другото, биле вклучени: бројни преда-
вања од различни области, а не биле ретки и стручни предавања за
наставниците; литературни средби; одбележувања на значајни датуми
од културата; чествувања на познати личности од науката и културата на
Чехословачка итн. На едно место во извештаите стои (Велјановски 2009:
177): „Началникот на канцеларијата, конзулот Велхартички, на претстав-
никот на студентскиот литературен кружок му оддаде признание и ја
истакна убавината на учителскиот позив, истакнувајќи дека недостатокот на
искуство ќе се надополни со екскурзии во Чехословачка, кога слушателите
би се запознале со практичниот живот и би придонесле за ширење вистинска
и искрена југословенско-чехословенска заемност.“ Најзначајни во контекст
на наставата, т.е. за пренесување на богатите педагошки искуства од
чехословачката страна и за нивно искористување во создавањето услови
за поквалитетно образование во Македонија, несомнено, се податоците за
бесплатните курсеви по чешки јазик во Скопје и во Битола, кои се одржувале
во некои од гимназиите во овие градови и за отворањето лекторат по чешки
јазик. За овие активности во извештаите стои следново (Велјановски 2009:
181, 230, 191):
- „(1933) Курсот во Скопје го води и предава младиот професор
Лалиќ. Бројот на учесниците е 56 од средните школи, а 18 од Филозофскиот
факултет. Беа направени три групи, а за секоја по два часа неделно. Проф.
Лалиќ нарачал за курсистите чехословачки учебници за петти клас на
средно училиште. Слушателите внимателно го посетуваат, а заради
трудољубивоста на проф. Лалиќ треба да се надеваме на најдобри резултати.
Библиотеката и приватната библиотека на началникот на канцеларијата ги
задоволуваат овдешните потреби.“;
- „(1938) На курсот во Битола беа запишани 30 ученици од повисо-
ките класови на гимназијата. Предавањата просечно ги посетуваа 15
ученици. Вкупно во дваесет денови беа одржани 40 часови. Успехот беше
задоволителен. На Управата на Лигата ѝ е чест да го достави овој извештај,
со молба Конзулатот да се избори кај повисоките власти за некои учебници
и чешки читанки.“;
- „(1935) Конзулатот се труди да организира лекторат по чешки јазик
на овдешниот Филозофски факултет. Добрата пропаганда, која овде е многу
очекувана, може да биде реализирана на овдешниот Филозофски факултет

со добри подарени научни книги, особено од областа на славистиката и
разни други публикации во средните училишта, редакциите и на познатите
личности.“
Во извештаите од дипломатската кореспонденција до 1939 година
особено внимание им се посветува на содржините од областа на културата и
образованието, што, веројатно, е во согласност со активностите на терен. Во
извештаите за периодот од 1945 до 1991 година културата и образованието
се во втор план, а содржините најчесто се политички интонирани. Само
во еден извештај во овој циклус од преписката сретнавме податоци кои
се интересни за оваа статија, содржани во следните зборови (Велјановски
2009: 365): „(1977) Според добиените информации од разговорите може да
се заклучи дека во однос на функционирањето на културата и образованието
на Македонија, таа моментално е најширока со Советскиот Сојуз. Поканите
на македонските уметници и културните работници во СССР сега се
прошируваат. Релативно добро е развиена соработката меѓу Универзитетот
во Скопје и универзитетите во Воронеж и Ташкент. Станува збор за размена
на професори, публикации, научни работници и студенти. ... И натаму
постои македонскиот интерес за пообемна соработка во акцептирање на
културното и образовното уредување на Чехословачка.“
Од социолингвистички, историски и образовен аспект, важно е
да се истакне дека е ова период во кој македонскиот јазик сѐ уште не е
официјално вклучен во наставната дејност во Македонија, ниту како јазик
на наставата, ниту како наставен предмет. Па, сепак, треба да се смета
на големото влијание што македонско-чешките релации, преточени во
образовни и културни активности на тлото на Македонија, ќе го направат
и ќе го остават врз формирањето и развојот на новиот образовен бран
во периодот по Втората светска војна. Тоа влијание во образованието,
кое, разбирливо, се заснова на принципите поставени во учењето на
Коменски, ќе се протега до современи услови, т.е. и во образованието на
XXI век. Во 1944 година, во предвечерието на своето стандардизирање,
македонскиот јазик ќе стане официјален јазик на општествените дејности
во Македонија, што значи дека ќе стане официјален јазик и на наставната
дејност во сите степени од образованието. Со ова и со востановувањето
на наставниот предмет мајчин јазик (македонски) во првите повоени
училишта во Македонија, со составувањето на првите наставни програми
за и на македонски јазик и со пишувањето на првите учебни помагала за
и на македонски јазик се остваруваат вековниот стремеж на македонскиот
народ и напредните идеи на македонските преродбеници и просветители,
како и на сите македонски културни дејци од XIX и од првата половина
на XX век за слободна употреба на мајчиниот јазик во сите сфери на
живеењето и за настава на мајчин, македонски јазик. Образованието,

а оттука, и наставата по македонски јазик, треба да се организираат и
да се развиваат под јаката светлина на новонастанатите општествени
услови, како и при забрзани активности за полесно надминување на
последиците од војната, впрочем, и од сите претходни војни и страдања
низ историјата. Во такви услови на соочување со предизвиците на новото
време ним им е потребна дополнителна енергија, која во форма на веќе
испробан теоретски и прагматичен концепт, ќе се надоврзе на образовната
традиција и ќе претставува spiritus movens за доближување кон сето она
што соседните и, пошироко, европските образовни средини го достигнале
до средината на XX век. Концептот што ќе се покаже како најсоодветен
на севкупниот контекст – историски, културен, општествен, политички и
образовен, разбирливо, е европскиот концепт на образование. Во него е
вградена дидактиката од XVI и XVII век, т.е. дидактичката мисла што ја
започнува Ратке, а Коменски ја развива и ја издигнува на ниво на солидна
основа за научна дисциплина, основа која има своја филозофија, систем,
примена и прецизиран предмет на истражување. Ваквиот концепт е дел од
образовната традиција во најголем број европски земји, а неговото влијание
врз наставната теорија и практика во Македонија по Втората светска војна
доаѓа, главно, од источноевропските и од образовните модели што се
развиваат на југословенски простори.
Како резиме на сѐ што кажавме претходно за значењето на
македонско-чешките културни врски од првата половина на XIX до
средината на XX век во формирањето и во развојот на образованието во
Македонија, а оттука, и на наставата по македонски јазик, ги наведуваме
пунктовите за кои сметаме дека во тој контекст се клучни за ширењето на
револуционерните идеи на дидактиката на Јан Амос Коменски:
1. образовно-воспитната традиција на средините каде што престо-
јувале нашите културни дејци и каде што се школувале млади луѓе од
Македонија, во која биле етаблирани дидактичките принципи на Коменски;
2. чешките учебници и прирачниците за наставници, кои во
различни периоди и за различни наставни потреби биле доставувани во
Македонија, со својата дидактичка апаратура и со севкупните содржини;
3. методичкото планирање и организирање на наставата што ја
изведувале чешките наставници во Македонија;
4. методичкото планирање и организирање на наставата што ја
изведувале македонските наставници обучувани од страна на чешки
наставници или со помош на чешка стручна литература;
5. наставните програми и планови за различни предмети, кои од
Чешка/Чехословачка биле доставувани во Македонија за потребите на
наставата во училиштата и на Филозофскиот факултет во Скопје;
6. бесплатните курсеви по чешки јазик кои се изведувале во Скопје

и во Битола;
7. предавањата од различни области на науката и културата и
стручните предавања за наставниците и за студентите на Филозофскиот
факултет;
8. стручните екскурзии во Чехословачка за студентите и наставни-
ците од Македонија и други форми на научна и стручна соработка меѓу
двете земји и
9. чешката/чехословачката научна литература од областа на слави-
стиката и на други науки, подарена на Филозофскиот факултет во Скопје,
на средните училишта и на познати научни и културни работници од
Македонија.
Македонско-чешките културни врски денес достојно ја продолжу-
ваат традицијата започната со Моравската мисија. Современиот воспитно-
образовен процес во Република Македонија и современата настава по
македонски јазик достојно продолжуваат да ги почитуваат принципите
на дидактичката теорија произлезена од средината каде што св. Кирил
и Методиј почнуваат да го шират словенството. Впрочем, тоа нека биде
уште еден доказ за идејата на Коменски дека сите живи суштества ги
поврзува вселенска сила и дека енергијата постојано се движи во насока
кон бесконечноста и кон постојано пренесување во нови квалитети.
Користена литература
Велјановски, Н. 2009. Македонско-чехословачки културолошки релации во XX век.

Скопје: Македонска реч
Доровски, И. 2007. „Чешко-македонските културни односи: периодизација, каракте-
ристика, резултати“, Трета македонско-чешка конференција. Скопје, 7-11.
Кантарџиев, Р. 1985. Македонското преродбенско училиште. Библиотека Научни
видици: Историско-педагошка едиција. Скопје: Студентски збор
Коменски, Ј.А. 1997. Велика дидактика. Београд: Завод за издавање уџбеника и
наставна средства
Црвенковска, Е. 2008. “Studia Macedonica”. Sborník referátu přednesených na 4.
češko-makedonské konferenci ve dnech 10. až 13 června 2007 v Brnĕ, 8-18.
Munjiza, E.; Lukaš, M. 2013. „Od poučavanja kao praktične vještine do samostalne
teorije o nastavi” Život i škola 29, god. 5.,19 – 33.
Ritman, R. 2018. “The college of light. The life of Comenius” The Ritman library,
Bibliotheca philosophica hermetica, House of living books. во: https://www.
ritmanlibrary.com/the-ritman-library-team/the-college-of-light/ 18.11.2018
Gordana ALEKSOVA
DIDAKTIKA KOMENSKÉHO VE VÝUCE MAKEDONSKÉHO JAZYKA
Makedonsko-české kulturní styky v XIX. a v první polovině XX. století,

ať už přímé nebo nepřímé, mají velký vliv v zavádění a upevňování didaktického
konceptu Jana Amose Komenského v pedagogické teorii a praxi v Makedonii
i ve výuce makedonského jazyka. Jedná se o období, kdy lze v zemích na
sever (po Česko a Polsko) a na východ (po Rusko) od Makedonie zaznamenat
záviděníhodnou tradici a vliv didaktické teorie Komenského, která je již nedílnou
součástí jejich pedagogické teorie a praxe. V příspěvku jsou představeny klíčové
body, díky nimž makedonsko-české vztahy přispěly k pronikání a šíření myšlenek
Komenského do pedagogické činnosti v Makedonii.
УДК 811.162.3'373.7:811.163.3'373.7
811.163.3'373.7:811.162.3'373.7
Катерина ВЕЛЈАНОВСКА
ФРАЗЕМИ СО КОМПОНЕНТА ‘RUKA/РАКА’

ВО ПРЕВОДИТЕ ОД ЧЕШКИ НА МАКЕДОНСКИ ЈАЗИК
Апстракт: Во нашиот труд посветен на соматските фраземи со компонента

РАКА во преводите од чешки на македонски јазик ќе направиме конфронтација на
еден од пристапите на когнитивната лингвистика што се однесува на концептот
за телесност и на соматските фраземи. Фраземите ги анализираме врз основа
на принципот на телесноста и врз основа на шеми анализирани од аспект на
особеностите и карактеристиките што можеме да ги најдеме во фраземите и од
аспект на реалноста што тие ја интерпретираат и вреднуваат.
Клучни зборови: македонски фраземи, чешки фраземи, рака
Фраземите во чешкиот јазик и во македонскиот јазик заземаат

мошне важен дел од лексичкиот фонд на јазикот. Тие се сведоштво за
креативноста и снаодливоста на говорителите на дадениот јазик и кажуваат
многу за духовниот живот на одреден народ, за типологијата на неговите
емоции и морални принципи, за неговиот севкупен начин на живот и
поглед на свет, за неговата животна филозофија. Фраземите не само што
ги отсликуваат животната мудрост и искуство, но укажуваат на човечката
способност за создавање на слики и игри со зборови, од коишто може да
се согледа не само развојот на јазикот, но и развојот на менталитетот на
народот. Значително го збогатуваат јазикот и меѓучовечката комуникација,
врз чија основа лежи заемното запознавање на луѓето од целиот свет.
Како најчеста и мошне изразена мотивациска област во фразеоло-
гијата се јавуваат две тематски целини: називите на деловите на телото и
називите на животните (зооапелативи).
54 Катерина Велјановска, Јасминка Делова-Силјанова
Когнитивистичката лингвистика како одлучувачки фактор за

концептуализација на нашето искуство во светот го акцентира токму нашето
сопствено тело, а доколку сакаме да дознаеме нешто повеќе за јазичната
слика на светот, значи и за нас самите, треба да се погледне соматската
фразеологија.
Да се рефлектира соматската фразеологија значи дека треба да си
поставиме прашања што се во врска со телесното искуство на човекот; значи
да се бара чистото, природно искуство на нашето тело навлезено во јазикот;
значи да се открива интерпретацијата на перцепираниот/восприеманиот и
проживeаниот свет преку нашето сопствено тело; значи да се бара врска
меѓу тоа како околниот свет допира до нас и како тој свет следствено на тоа
го рефлектираме во јазичниот израз.
Овде ќе ги разгледаме фраземите со компонента RUKA / PAKA
во чешкиот и во македонскиот јазик, а примерите се извлечени од дела на
чешки јазик преведени на македонски јазик.
Раката е парен, страничен дел од човековото тело. Таа претставува
симбол на силата, власта, пружената помош и заштита. Таа е и орудие на
правдата: раката што ја држи власта ја одредува казната на осудените.
Според Псевдо-Дионисиј Ареопагита рамењата, рацете и дланките
претставуваат способност нешто да се направи, да се делува и да се изврши.
Во египетските хиероглифи раката е воопштен симбол за делување.
Индискиот бог Брама се прикажува со четири лица и со четири раце што го
означуваат неговото сеприсутно и семожно делување. Истата претстава ја
има и богот Ганеша, богот на знаењето, со слонска глава и со четири раце.
Исто така и Шива додека танцува е претставена со повеќе раце. Раката е
средство за кралската делотворност во смисла на поттикнување, рамнотежа,
поделба или рака на правдата. Во христијанската литургија подигнатите
раце претставуваат милост и отвореност на душата за добродетелствата
на Бога. Движењето потекнува од општата симболика и не губи ништо од
оригиналноста карактеристична за секоја вера. Подигнатите раце на оние
што се предаваат, воените заробеници или фатените криминалци, очигледно
се мерка за претпазливост која ја наметнува победникот за противникот да не
употреби скриено оружје. Но, во суштината, подигнатите раце означуваат и
чин на подредување, повик за праведност и милост: победениот се предава
на волјата на победникот. Самиот не сака да се брани. Тоа е движење што
претставува предавање и препуштање. Оној што ги крева рацете станува
пасивен и препуштен на волјата на господарот.
Во библиската и во христијанската традиција, раката е симбол на
власт и надмоќ. Да се биде фатен со рацете Божји значи да се добие потврда
за својот дух. Кога раката Божја ќе го допре човекот, тој добива божествена
сила. Така, раката на Јахве ја допира устата на Еремиј пред да го прати да
проповеда. Да се падне во раката Божја или во рацете на некој човек значи да
ФРАЗЕМИ СО КОМПОНЕНТА ‘RUKA/РАКА’ ВО ПРЕВОДИТЕ ОД ЧЕШКИ НА МАКЕДОНСКИ ЈАЗИК 55
му се биде препуштен на милост и немилост. Тој може да го создаде или да

го уништи. Човечката рака како синтеза на машкото и женското пасивна е по
содржина, активна е по она што го држи. Раката му служи на оружјето и на
орудието, ги продолжува со своите инструменти. Таа го разликува човекот
од сите животни, а служи за распознавање на предметите што ги допира и
обликува. Дури и кога означува присвојување или потврда на моќта: раката
на правдата, раката ставена врз некој предмет или имот, раката подадена за
венчавка; таа го издвојува оној што го претставува изразувајќи ја неговата
функција или нова состојба. (Миловановиќ, 1994:419-420)
Телото како средство за броење – Телото како мерка.
Телото служи и како средство за броење и за одредување на некоја

мерка. Можеме да мериме со прстите, лактите и педите. Телото како
средство за броење и мерка може да изброи и конкретни нешта како висина
или должина, но и апстрактни нешта како степен или успех.
Основата на броењето е до пет, значи колку прстите на една рака.
Во нашиот материјал ексцерпиран од дела на чешки јазик преведени на
македонски јазик извлековме фразема na prstech jedné ruky by se to dalo / by
to mohl spočítat која во својот состав има две соматски компоненти,
Чешката фразема mohl by to/něco spočítat na prstech jedné ruky // dalo
by se to spočítat na prstech jedné ruky се употребува кога зборуваме за нешто
ретко, малобројно, па затоа и лесно може да се изброи.
Во нашиот материјал што го ексцерпиравме оваа фразема се појави
еднаш.
На македонски јазик оваа фразема е преведена буквално, но клучната
компонента е ставена во множина. Соодветни фраземи на македонски јазик
најдовме во македонските фразеолошки речници за кои сметаме дека би
можеле да бидат посоодветни преводни еквиваленти, како: се бројат на
прсти со значење ’малку’ или истата фразема во проширена форма: се
бројат на прстите на едната рака со исто значење ’многу малку’.
Во продолжение следи примерот:
A konečně - nebudu to popírat, je to Mohl by to/něco spočítat na prstech

lidské - spočítal bych na jednom prstu jedné ruky // dalo by se to spočítat na
lidi, kteří mne považují za “skutečnou prstech jedné ruky: O něčem vzácném,
autoritou”... str. 13-14 málo početném, a proto snadno
spočitatelném; je toho jako šafránu
(E.M.)
И конечно - човечки е нема да Се бројат на прсти – малку (К.В.);

негирам - би ги избројал на прсти На прсти се бројат – во мал број е
луѓето што ме сметаат за „вистински (ид. З.М.); Се бројат на прстите на
авторитет“... стр. 12MK421MK едната рака: многу малку се (ТРМЈ);
Се бројат на прстите на едната рака –
многу малку луѓе (Сн.В.)
Веќе споменавме дека телото, односно раката можеме да ја

употребиме и како средство за броење или мерка. Во нашиот материјал ја
извлековме фраземата jeho rukama už prošlo lidí која ја сместуваме во оваа
концептуализација како означување на мерка - во случајов големо искуство
или количество на луѓе обучени од нечија страна. Во нашиот материјал
оваа фразема ја извлековме во еден пример.
На македонски јазик е преведена со целосен еквивалент иако во
македонските фразеолошки речници со кои располагаме ваквата фразема
не ја потврдивме. Но, сметаме дека и на македонски сосема е можно така
да се изразиме и на тој начин да го доловиме истото значење.
...jeho rukama už prošlo lidí, staří a Jít / procházet / projít rukama někoho:
mladí vojáci. str. 277 1. být schvalován, zvažován někým
2. být zpracováván, popř. kontrolován
někým 3. být užíván někým, vvystřídán
někým jako majitelem ap. (SČFI)
...низ неговите раце поминале, Помине нешто / некој низ нечии
само еден господ знае, колку раце: искуство, извршена контрола и
луѓе, стари и млади војници. стр. сл. (м.з.)
254JH1559MK
Човечко тело=човек / Човечко тело=живот
Оваа концептуализација укажува на деловите на човечкото тело

што се јавуваат како претставник што го симболизира или целото тело
или човекот како личност. Видовитите ја предвидуваат нашата иднина од
линиите на дланката и прстите, значи ни предвидуваат / гатаат од раката.
Чешката фразема ruka někoho (psala, udělala něco) во нашиот
материјал ја извлековме во еден пример. Не ја потврдивме во чешките
речници со кои што располагаме. Сметаме дека има значење ’некој човек
пишувал некаков текст или сл.’.
На македонски јазик имаме превод со целосен еквивалент. Оваа
фразема не ја потврдивме во македонските речници со кои што располагаме,
но сметаме дека во македонскиот јазик ја има и се користи во секојдневниот

јазик. Следи примерот за илустрација:
...pokud se týká těch nápisů, že to není Ruka někoho (psala, udělala něco):
moje ruka... str. 391 некој човек пишувал некој текст или
сл. (м.з.)
...што се однесува до оние натписи, Рака (нечија – пишувала, направила
тоа не го направила мојата рака... нешто): човек напишал, направил
стр. 360JH2093MK нешто и сл. (м.з.)
Телото претставува карактер – дадена особина
Со посредство на деловите на телото ги изразуваме и ги вреднуваме

човечките особини. Може да се изрази некоја состојба, карактер или
особеност или слабост.
Чешката фразема mýt si ruce има значење ’одбива одговорност, вина

и сл.’. Во нашиот материјал ја извлековме во еден пример.
На македонски јазик преводот е извршен со целосен еквивалент.
Оваа фразема ја потврдивме и во македонските речници со истото значење
како и на чешката фразема. Следува примерот за илустрација:
Piláti nové doby, místo aby si čestně Mýt si ruce: odmítat odpovědnost, vinu
myli ruce, posílali si pro papriku a .... ap. (PSJČ)
str. 37
А истражните судии, Пилати на Мие раце/ си ги мие рацете (како
новото време, наместо чесно да си ги Пилат): 1. ја симнува одговорноста
измијат рацете, праќаа по гулаш... од себе 2. ја префрла одговорноста на
стр.29JH1433MK друг (ФРМЈ)
Човечкото тело и изразувањето емоции

и човечки односи и врски
Нашата емоционална состојба се одразува на нашето тело. Негатив-

ната енергија ја праќаме со очите, со погледот. Човечкото тело ни помага
во изразувањето на заемните блиски човечки односи. Силно вкоренети во
фраземите се и стравот, љубовта, спокојството, смеата, изненадувањето и
чудењето.
Чешката фразема mnout si ruce (nad něčím) има значење ’гест што
значи задоволство / радост’. Во нашиот материјал ја извлековме во два
примери.
На македонски јазик имаме превод со целосен еквивалент и во
двата примери. Оваа фразема ја потврдивме и во македонските речници со
кои што располагаме. За илустрација следи еден пример:
Nadporučík Lukáš zamnul si ruce: Už Mnout si ruce (nad něčím): Gesto:

je s vámi amen. str. 331 třít si jednu ruku o druhou na znamení
spokojenosti a radosti (někdy pot’ouhlé)
nad nějakým výsledkem (E.M.)
Натпоручникот Лукаш си ги триеше Ги трие рацете/ си ги трие рацете/
рацете: со вас е завршено, амин. стр. трие раце: задоволен е поради
304JH1975MK успехот, му се радува на успехот
(ФРМЈ)
Телото како средство за комуникација /

Телото како сигнал за договор / согласување / несогласување
Телото ни се претставува како средство за комуникација, како

средство за искажување на некој гест, невербална комуникација и сликовити
изразувања поврзани со човечкото тело. Мошне бројна група фраземи
го сочинува изразувањето согласување или несогласување во рамките на
комуникацијата.
Договор / согласување / несогласување

(Dohoda / souhlas / nesouhlas)
Во оваа концептуализација раката се јавува најизразито. Со рацете

се договараме, со рацете се поздравуваме. Да се даде некому нешто на рака
значи со тоа да се согласиме и со тоа рацете да се подадат и со тоа договорот
да се запечати. Раката може да се подаде и за мирење.
Договорот може да се изрази или со една рака или со двете раце.
Едната рака означува истомисленици, додека пак двете раце означуваат
заедничка работа, соработка на два различни пристапи.
Чешката фразема být (s někým) jedna ruka има значење ’добро се
разбираат, имаат исто мислење’. Во нашиот материјал ја извлековме во
еден пример.
На македонски јазик имаме буквален превод:
My jsme jedna ruka, odpověděl Být (s někým) jedna ruka: Dobře si

Švejk. str. 499 rozumět; být ѕ někým zadobře (E.M.)
Ние сме како една рака, одговори Одат <рака> под рака / се водат рака
Швејк. стр. 457 JH2312MK под рака: 1. настапуваат заедно 2.
наполно се согласуваат (ФРМЈ)
Чешката фразема rukou společnou a nerozdílnou има значење

’заедничка одговорност, заеднички, солидарно’. Во нашиот материјал ја
извлековме во еден пример.
На македонски јазик ваква фразема што би била целосен еквивалент
не најдовме во речниците со кои што располагаме. Во нашиот пример
имаме превод без еквивалент и сметаме дека сосема одговара на значењето
на фраземата.
No, může chystat nevěsta hned do Rukou společnou (a nerozdílnou/

vínku, však nebude jiná kmotrou, ony nedílnou): způsobem, který předpokládá
jsou nerozdílná ruka rovný podíl odpovědnosti, povinnosti
pro všechny účastníky, společně,
solidárně (SČFI) v. neslov.
Ručit za to společně (LR)
Но може да ја подготвува невестата Како сабота и недела се: неразделни
веднаш до крштавката, та нема да има се (ФРМЈ)
друга кума, тие се неразделни Тие се еднакви: на рамна нога
стр. 208 BN1416MK
Чешката фразема ruku v ruce s někým něco (u)dělat / postupovat

apod. има значење ’да прави нешто во соработка со некого, заеднички’. Во
нашиот материјал ја извлековме во еден пример.
На македонски јазик имаме превод без еквивалент, односно описно
без фразема, со објаснувањето на значењето на чешката фразема:
Ruku v ruce s novými biskupstvými... Rukuv ruce s někým něco (u)dělat

str. 110 / postupovat apod.: Dělat něco ve
spolupráci ѕ někým, společně a svorně
(E.M.)
Заедно со новите епархии растел и Рака за (под) рака: заедно,
...JR2603MK здружено (ТРМЈ)
Чешката фразема už je ruka v rukávě има значење ’веќе сé е средено,

завршено’. Во нашиот материјал ја извлековме во еден пример.
На македонски јазик имаме превод без еквивалент, односно описно
без фразема, со објаснувањето на значењето на чешката фразема:
I jdižiž, ty mluvíš, jako by už byla Už je ruka v rukávě: Už je všechno

ruka v rukávě, a ono je to ještě za dojednáno, dohodnuto (E.M.)
horami.
Ајде де, ти зборуваш како да е сѐ Превод без еквивалент
средено, а тоа е сепак далеку. стр. 18
BN1272MK
Во нашиот материјал во еден пример ја извлековме поговорката

ruka ruku myje која има значење ’еден со друг се штити, прикрива’. Во
нашиот материјал ја извлековме во еден пример.
На македонски јазик имаме превод со делумен еквивалент. Следи
примерот за илустрација:
Jedna ruka druhou myje. (My už Ruka ruku myje: Přátelé, kamarádi a
jsme spolu moc toho prodělali) str. 499 obchodní partneři kryjí jeden druhého
(E.M.)
Рака со рака се мие. (Заедно ние Раката рака мие м.з.
многу нешта доживеавме). стр. 457
JH2313MK
Заклучок
Соматската фразеологија е интересна област од аспект на

меѓујазичната компаратистика, бидејќи е можно да се најдат бројни
универзалии во рамките на фразеолошкиот фонд на словенските јазици.
Причина може да биде антропоцентричноста на човечкото мислење,
но исто така и тоа што телото функционира како поврзување/спојување
на човекот со светот и следствено на тоа е основа за реализација на
контактот со околната средина. Оттаму, соматската фразеологија е израз на
антропоцентризам и антропоморфизам на јазикот и на човечката потсвест.
Нашата анализа на фраземите со соматска компонента PAKA
во чешкиот и во македонскиот јазик ни покажа дека во големи обем има
совпаѓање во начинот на изразување со помош на фраземи, а тоа значи и во
начинот на поимање на нашето тело. Сето ова нè упатува на заклучоокот
дека концептуализацијата во македонскиот и во чешкиот јазик оди во иста

насока и дека секако блискоста на културите и словенското потекло на двата
јазика прави јазичната слика на светот и доживувањето на своето тело да ги
восприемаме сосема идентично.
Велјановска, К.1998: Фразеолошките изрази во македонскиот јазик (со посебен

осврт на соматската фразеологија). докторска дисертација,. Филолошки
факултет „Блаже Конески“, Скопје
Делова-Силјанова, Ј. 2012: Соматските фраземи во преводите од чешки на маке-
донски јазик и обратно. докторска дисертација (необјавена). Филолошки
факултет „Блаже Конески“, Скопје.
Миловановиќ. К. 1994: Речник симбола, Народно дело, Крагујевац
Џ. Тресидер 2001 Речник на симболи, ТРИ, Скопје
В. Чајкановиќ. 1924. Живот и обичаји народњи. (књ. 13) Студије из религије и
фолклора, Српска краљевска академија, Београд (стр. 121)
Ж.Шевалие, А. Гербран. 2005. Речник на симболите: митови, соништа, обичаи,
гестови, облици, ликови, бои, броеви. Табернакул: Скопје.
Čermák, F.1997: Jazyk a jazykověda, Přehled a slovníky. Pražská imaginace Praha

Čermák, F.2007: Frazeologie a idiomatika česká a obecná. Univerzita Karlova v Praze,
Nakladatelství Karolinum
Lakoff, G., Johnson M. 2002:Metafory, kterými žijeme. 1.vyd. Brno: Host
Levý, J. 1998: Umění překladů, Ivo Železný Praha
Речници и кратенки:
Slovník české frazeologie a idiomatiky. Přirovnání. 1983. Academia: Praha. (SČFI) přir.
Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy neslovesné. Academia: Praha. (SČFI)
v.nesl.
Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné A-P. 1994a. Academia: Praha.
(SČFI)
Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné R-Ž. Academia: Praha. (SČFI)
1994b.
Велковска, Снежана. 2008. Македонска фразеологија со мал фразеолошки речник.
Скопје. (Сн.В.)
ДИМИТРОВСКИ, Тодор; ШИРИЛОВ, Ташко. 2003. Фразеолошки речник на
македонскиот јазик. Том Први А-Ј. Огледало: Скопје(ФРМЈ)
ШИРИЛОВ, Ташко. 2008. Фразеолошки речник на македонскиот јазик. Том Втори
К-П. Огледало: Скопје(ФРМЈ)
ШИРИЛОВ, Ташко. 2009. Фразеолошки речник на македонскиот јазик. Том Трети
Р-Ш. Огледало: Скопје(ФРМЈ)
J. Zaorálek 2000 „Lidová rčení“ 4. vydání Academia Praha (LR)
З. Мургоски Македонско – англиски речник на идиоми http://www.scribd.com/doc//

38948517/Македонско-Англиски-речник-на-идиоми /ид/(З.М.)
Извори и кратенки:
Němcová. B. Babička. Academia: Praha. (BN1CZ)
Њемцова. Б. 2010. Бабичка. Македонска реч: Скопје.(BN1MK)
Kundera.M. 2007. Žert. Atlantis: Brno.(MK4CZ)
Кундера. M. 1969. Шега. Нова Македонија: Скопје.(MK4MK)
Кундера. M. 2007. Шега. Табернакул: Скопје.(MK5MK)
Kundera.M. 2006. Nesmrtelnost. Atlantis Brno.(MK3CZ)
Кундерa. M. 2009. Бесмртност. Табернакул: Скопје.(MK3MK)
Kundera.M. 2006. Nesnesitelná lehkost bytí. Atlantis: Brno.(MK2CZ)
Кундера. M. 2009. Неподносливата леснотија на живеењето.Табернакул: Скопје.
(MK2MK)
Viewegh. M. Povídky o manželství a o sexu. Petrov: Brno. (MV1CZ)
Вивег. М. 2000. Раскази за бракот и сексот. Табернакул: Скопје.(MV1MK)
Hrabal, Bohumil. Pábitelé(ЧХР1CZ)
Храбал, Бохумил и др. 1992. Чешки хумористични раскази. Македонска книга:
Скопје (ЧХР1MK)
Katerina VELJANOVSKÁ, Jasminka DELOVOVÁ-SILJANOVOVÁ
FRAZÉMY S KOMPONENTEM ‘RUKA’

V PŘEKLADECH Z ČEŠTINY DO MAKEDONŠTINY
V příspěvku se zabýváme frazémy s komponentem RUKA v překladech

z českého jazyka do makedonštiny. Sémantická analýza excerpovaných jednotek
na základě principu tělesnosti nám ukázala, že jak český, tak i makedonský jazyk
mají podobný jazykový obraz světa, což je, jak předpokládáme, způsobeno
stejným slovanským původem.
УДК 811.162.3'373.2:
811.163.6;373.2:
Катја ВИЗЈАК
Правен факултет, Универзитет Марибор
Марибор, Словенија
Кристина ДУФКОВА
Педагошки факултет, Универзитет Храдец Кралове
Xрадец Кралове, Чешка
ЗОШТО НЕМА ПОТЕРОВА УЛИЦА?

ЗА ПРЕИМЕНУВАЊЕТО НА УЛИЦИТЕ ВО ТРИ ДРЖАВИ
Апстракт: Целта на нашата презентација е да направиме споредба на

чешки, словенечки и македонски урбаноними од лингвистички и од правен
аспект. Се концентрираме на современото преименување на улиците коешто во
Македонија покренува недоразбирање, не само меѓу таксистите и патниците,
но и меѓу жителите на Скопје. Од правен аспект, се фокусираме на правилата и
на процесот на именување на улиците во наведените држави и ги споредуваме
со правилата од Европската Унија. Во лингвистичкиот дел на оваа статија го
потенцираме социолингвистичкиот поглед на преименувањето на улиците.
Клучни зборови: урбаноними, преименување, право, Европска Унија, хонорифи-

кација
1. Ономастиката како наука што се занимава со propria (личните

именки) се оформува на почетокот на дваесеттиот век (Šmilauer 1966: 5),
иако интересот за личните именки може да го најдеме во литературата
уште во античките списоци (Haraj 2011: 13). Ономастиката од половината
на дваесеттиот век се одделува од историјата и веќе не ја сметаме како
помошна историска наука, туку како автономна и независна наука (Blanár
2009: 8). Денес постојат повеќе статии и монографии кои се интересираат
за ономастиката во социо-културолошка смисла (David – Mácha 2014; David
2016) или во педагошка и транслатолошка смисла. (Pastyřík – Víška 2008).
Личните именки имаат примарни функции: идентификација,
диференција и локализација (Šrámek 1999).
64 Катја Визјак, Кристина Дуфкова
2. Во оваа статија се интересираме за чешките, за словенечките и

за македонските урбаноними, за нивните функции и за нивната споредба
од правен аспект. Урбанонимите се географски имиња на градски населби.
Тие, според некои статии, се дел од анојконимите, значи, имиња на
ненаселените места, како на пример полиња, шуми, ливади итн., кои сè
уште живеат во јазикот на луѓето; а според некои статии, тие се дел од
ојконимите, значи, имиња на населените места како села, градови, региони
и држави, кои што се официјално поддржани со закони. Во нашата статија
се фокусираме само на дел од урбанонимите, на имињата на улиците.
2.1 По типологија, улиците можеме да ги поделиме на 1) булевари;

2) станбени улици и 3) пешачки зони. Оваа поделба има особено смисла кога
се зборува за хонорификациски имиња, затоа што булеварите ги добиваат
имињата по попознати и поважни луѓе (барем така беше во минатото, на
пр. Сталинова улица). Имињата на улиците може да именуваме по занает
(Брно: Hrnčířská, Dřevařská, Kotlářská), по правец каде што водат или од
каде што водат (Брно: Bratislavská), по карактеристика (Брно: Vlhká) или
со оглед на посесивност и/или хонорификација – по историски настан или
по (во одредено време) почитувана личност (Брно: Milady Horákové).
2.2 До преименување на имињата на улиците наjчесто доаѓа поради

промена на државната ситуација, затоа што секоја влада има своја идеjа
за почитувани и непочитувани личности. Па, така во Чешка сега веќе не
можеме да најдеме улица именувана по Сталин или Ленин, но имаме улици
именувани по Хавел (David – Mácha: 2014).
Во белетристиката е добро опишана ситуацијата со промена на име

на улица поради промена на влада, на пример, Кундера во Неподносливата
леснотија на постоењето: „(Хотел) Порано наречен Гранд, но сега е со
знак Бајкал. Тие го погледнаа знакот на аголот на зградата: Московски
плоштад. И потоа отидоа (…) по сите улици, кои ги познаваат (…): имаше
Сталинградска, Ленинградска, Новосибирска (…), куќа Чајковски (…).
Сите имиња беа земени од руската географија и од историјата на Русија.
Тереза се сети на првите денови од инвазијата. Луѓето од сите градови ги
симнаа таблите со имињата на улиците и на градовите. Земјата стана преку
ноќ безимена. По седум дена руските војници беа изгубени и не знаеја,
каде се наоѓаат. И така одеднаш еден чешки бањски град стана една мала
имагинарна Русија.“ (Kundera2015 (2016): 178–179)
Или Кратохвил во Брненските приказни: „Улицата беше наречена
Херлтгасе, но уште полошо, германскиот уличен знак беше ставен над
чешкиот за да стане јасно, кој е тука дома.“ (Kratochvil 2007: 9)
ЗОШТО НЕМА ПОТЕРОВА УЛИЦА? ЗА ПРЕИМЕНУВАЊЕТО НА УЛИЦИТЕ ВО ТРИ ДРЖАВИ 65
2.3 Може да истакнеме дека најголемиот развој на хонорификација

во имињата на улиците се случува во дваесеттиот век како резултат на
поврзаноста со недемократски политички режими (David 2011: 34).
Преименувањето на овие имиња се смета како револуционерен ритуал, затоа
што „радикалните политички промени мора да бидат силно поддржани и тоа
бара од луѓето да се откажат од своите вкоренети навики и од поранешниот
концепт на својот свет.“(Kertzer 1988: 153 виа David 2011: 35)
3. Треба да се истакне дека во правната област се користат поинакви

термини од тие во јазичната област. Во законот се споменува само името на
улицата. Кога сакавме да дознаеме нешто повеќе за условите и за начинот
на определување имиња на улиците, по прегледот на регулативата стана
очигледно дека се работи за интереси од локално значење, затоа одлуките
секогаш се донесуваат на локално ниво.
3.1 Што се однесува до правилата за процесот на именувањето,

односно, преименувањето на улиците во наведените држави и во споредба
со европските правила, можеме да го утврдиме следново: материјално-
правната основа ја претставуваат најпрвин европските правила, поточно
Европската повелба за локална самоуправа, потоа следат уставите на сите
три држави врз основа на кои се напишани специјални секторски закони
коишто содржат и процесно право, а врз основа на овие закони напишани
се статути на градови, следат принципи и критериуми за именување и
преименување на улици (во Словенија), уредба за означување на улици
и други имиња на јавни места (во Чешка), и листи за определување на
имиња на улици, плоштади, мостови и други инфраструктурни објекти
на подрачјата на единични општини (во Македонија), а врз основа на нив
резултираат одлуки за именување или преименување на улици.
3.2 Кога зборуваме за Европа, неа не ја претставува само Европската

Унија туку и Европскиот совет, чии членки се сите три земји. Една од
најзначајните конвенции на Европскиот совет се вика Европска повелба
за локална самоуправа, што стапи во сила на 1 септември 1988 година,
со цел да создаде основа за меѓудржавни договори што ќе ја олеснуваат
соработката помеѓу земјите – учесници. Тоа е меѓународен договор кој
креира заеднички европски стандард за обезбедување и заштита на правата
на локалните власти и ги обврзува страните да ги применуваат основните
правила коишто ја гарантираат политичката, административната и
финансиската независност на локалните власти. Словенија го ратификува
во март 1997-та година, Македонија во јуни истата година, а Чешка во
септември 1999-та година. Некои одредби целосно се преземени и вградени
во законите, а некои директно се применуваат во правниот систем.
Според хиерархијата на правните прописи следат уставите на

трите држави, како почетна точка за разграничување на надлежностите
меѓу органите на државната власт и општините, со основни критериуми
за одредување што претставува општинска надлежност, а што спаѓа во
надлежност на државата. Според цитираните членови (Словенија – првиот
пасус од член 140, Чешка – член 104 и Македонија – последниот пасус на
115 член од Уставот) во надлежност на општините спаѓаат сите прашања
кои општината може да ги врши самостојно и се однесуваат само на
жителите на општината.
3.3 Демаркацијата на надлежност во координација со Уставот, со цел

да се утврди општинската власт, е завршена со секторските закони: Законот
за локална самоуправа (Zakon o lokalni samoupravi, ULRS, št. 94/07 – uradno
prečiščeno besedilo, 76/08, 79/09, 51/10, 40/12 – ZUJF, 14/15 – ZUUJFOin
76/16 – odl. US) и со Законот за определување на сфери и за именување
и обележување населби, улици и згради (Zakon o določanju območij ter o
imenovanju in označevanju naselij, ulic in stavb– ZDOIONUS, UL RS, št. 25/08)
во Словенија, во Македонија сo Законот за територијалната организација
на локалната самоуправа во Република Македонија (Сл. весник на Р
Македонија, бр.55/04 од 16.08.2004 година) и Законот за определување на
имиња на улици, плоштади, мостови и на други инфраструктурни објекти
во Македонија (Сл. Весник на Р. Македонија, бр.147 од 27.08.2015 година),
а во Чешка сo Законот за општините (Zákon o obcích, 128/2000 Sb., poslední
změna zákona: 1. 1. 2015), којшто ги опфаќа одредбите за двете теми заедно.
Промените на имињата на улиците се вршат врз основа на сите наведени
закони со одлуки донесени од Советите на општините, односно Советите
на градовите.
4. Кои се возможни промени кај улиците? Покрај соединување,

поделба, отцепување, спојување, укинување и премин, односно преод,
нас нè интересираат двете промени поврзани со нивните имиња, тоа се
именувањето и преименувањето. За првото зборуваме кога улицата е
основана и така новата улица го стекнува името; а за второто кога името на
улицата се менува, а кодот станува ист.
4.1 Во Чешка имињата на улиците треба да се на чешки јазик, а кога

во општината се наоѓа најмалку 10% малцинство, тогаш, исто така и на
јазикот на малцинството.
4.2 Во Словенија, според информациите на Државниот завод за

статистика од 1. јануари 2017, има моментално 10.375 улици. Секоја улица
има свое име и код. Кодот е составен од код на општината (3 места), код на
населбата во рамките на општината (3 места) и код на улицата во рамките
на населбата (4 места).
Ако името на улицата има повеќе од 35 букви тогаш се одредува и

кусо име на улицата. Имињата на улиците можат да потекнуваат од различни
градови, села, дејности, настани или датуми поврзани со историјата и со
важни луѓе од минатото, кои значително придонеле за развојот на селото
или важноста на пошироката социјална средина или културно наследство,
или починато лице – следново секако во согласност со прописите за заштита
на личните податоци.
Името на улицата треба да биде на словенечки јазик, во граничните
општини со италијански или унгарски јазик како службен јазик и на двата
јазика. Во минатото имаше обид за преименување една улица во Улица на
Чак Норис, но предлогот Комисијата категорично го одби. Според општите
критериуми за именувањето на улици не може да се користат имиња на живи
луѓе. Уставниот суд во Словенија постојано се занимаваа со прашањето на
преименувањето на населби и улици. Во моментов во Словенија има една
Грнчарска улица (Лончарска улица на словенечки). Има и Лончарска стеза
(=Грнчарска патека).
4.3 Во Македонија име на улица може да биде определено со

географско, етнографско, историско и друго обележје, име на истакната
личност од областа на историјата, науката и културата, други погодни
имиња, како и име на значаен настан и датум, врз основа на листа на
имиња, којашто ја утврдува советот по претходно добиена согласност од
Владата на Република Македонија (Член 5 од Законот за определување на
имиња на улици, плоштади, мостови и на други инфраструктурни објекти
во Македонија).
Промена на поранешниот став не може да се врши 6 месеци пред

одржувањето на редовни претседателски парламентарни и локални избори
и една година пред планираниот попис на населението. Понатаму, името
на улицата не може да има повеќе од четири збора. (Член 8 од Законот
за определување на имиња на улици, плоштади, мостови и на други
инфраструктурни објекти во Македонија).
Член 7 од споменатиот закон, исто како член 40 од Законот за
употреба на јазикот што го зборуваат најмалку 20% од граѓаните во
Република Македонија, вели дека име на улица се пишува на македонски
јазик и на неговото кирилско писмо. Во општината во која најмалку 20% од
граѓаните користат друг службен јазик различен од македонски јазик, името
на улицата, покрај на македонски јазик и на неговото кирилско писмо, се

пишува и на јазикот и писмото што го користат најмалку 20% од граѓаните
во таа општина.
Насекаде се применува дека улици не можат да бидат именувани по
жив човек, исто така, во рамките на една населба не е дозволено две улици
да имаат исто име.
Управните постапки во трите држави се речиси еднакви. Можат да
се најдат некои незначителни специфичности, но сепак постапките се толку
слични што не треба да ги претставуваме одделено, туку ќе ги нагласиме
само главните заеднички карактеристики.
4.4 До Комисијата (Комисијата за комунални дејности во

Македонија, Комисијата за стандардизација на географските имиња во
Словенија и Комисијата за именување на улици во Чешка), именувана од
страна на градскиот совет, треба да се поднесе предлог за промена на името
на улицата. Комисијата може и сама да ги подготвува предлозите за имиња
на улици, или ги прифаќа надворешните предлози.
Во согласност со материјалниот закон, секое заинтересирано лице

може да поднесе предлог за ваква промена. Професионалната служба
од Градскиот совет бара мислење од Геодетската управа и мислење од
Комисијата. Доколку предлогот за именување опфаќа значајни историски
личности, ќе се прашаат за мислење и роднините, ако тие сè уште се живи.
Пред именувањето или преименувањето на улица или на дел од улица,
понекогаш е потребно да се бара мислење на жителите на улицата или на
дел од улицата, што е предмет на постапка. При тоа, треба да нагласиме дека
одлуката на градскиот совет може да биде и во спротивност со изразената
волја на жителите. Конечно, резултат се одлуките за (пре)именување на
улиците. Таблата со старото име на улицата уште некое време треба да се
остави до новата, за да се избегне секаква конфузија.
5. Во сегашноста, прашањето за преименување на улиците

и именување на новите улици во трите држави (Чешка, Словенија,
Македонија) оди во два правци: во Чешка новите улици се именуваат
најмногу по имињата на дрва (Велка Добра: Akátová, Březová, Dubová,
Kaštanová без оглед, какво дрво навистина расте на улиците). Имињата
на дрвата се неконфликтни, немаат конотација – ниту позитивна, ниту
негативна, тогаш никому не пречат, никого не повредуваат, но исто така,
нема да бидат наскоро променети. Во Македонија и во Словенија улиците
повеќе се именуваат по почитувани луѓе, што значи, ако дојде до промена
на владата, улиците повторно ќе го сменат своето име и така во круг.
5.1. Во Македонија, на пример, по 1944 г. беа во мода партизански

и југословенски имиња, по 1963 г. (значи по земјотресот) улиците се
именуваат по луѓето коишто го обновиле Скопје, и во 90. г., луѓето се
обидуваат да преименуваат скоро сè.
При такво преименување може да дојде до конфузија со циркулација

на имињата на улиците, на пр. поранешната улица Водњанска е сега
улица Мајка Тереза, поранешната улица Мајка Тереза е сега улица Адолф
Циборовски, поранешната улица Адолф Циборовски е сега улица Војвода
Васил Чакаларов, поранешна улицата Васил Чакаларов е сега улица Роналд
Реган.
Слика 1: Циркулација на имињата на улиците во Скопје
Конфузијата може да се види и во реакциите од луѓето во весниците

или на социјалните мрежи, на пр.:
„Оваа улица долги години го носеше името на митрополитот
Теодосиј Гологанов. Но, сигурно знаете дека некогашниот булевар ‚Иво
Рибар Лола‘ стана‚ Гологанов‘. Изгледа нема компромис за две улици со
исти имиња. Булеварот доби предност пред Чаршијата. Ниту дошол некој
да нè праша или барем да нè информира, ниту, пак, знаеме кој одлучил да
ни ја сменат адресата.“ (Утрински: 2013)
6.1 Имињата на улиците служат како елемент на идентификација,

на локализација, имаат, исто така, административна функција, но како што
покажавме, многу е важен и политичкиот и културниот аспект. Тие често
служат како инструмент за ширење на идеологија (или не-идеологија како
што видовме во случајот со чешките имиња - апелативи на дрва).
6.2 Во нашето кусо истражување утврдивме дека постапките и

материјалните закони во трите држави многу се слични, и дека општата
управна постапка секаде е, речиси, еднаква. Многу е интересно тоа што,
понекогаш не се ни бара мислење од граѓаните, а понекогаш треба да се
бара, но не е обврзувачко при донесувањето на конечната одлука. Сите
граѓани, физички и правни лица, треба да ги платат трошоците, затоа тие
не смеат да се предизвикуваат неумесно и секогаш треба да се праша, дали
воопшто има потреба од нови имиња на улици или не.
6.3 И зошто нема Потерова улица (по книжевниот лик Хари Потер
«HarryPotter»)?
Во новата населба Хрнчирже (Hrnčíře) во Чешка (името значи
Грнчари – Потервил «Potterville») сакаа да имаат имиња на улиците и
јавните места по романот Хари Потер (HarryPotter, J. K. Rowling) – но не
беше дозволено од Прашката топографска комисија.
Слична ситуација се случи во чешкиот град Хумполец, каде што
сакале една улица да носи име Хлиникова улица (по познат чешки лик од
филмот Marečku, podejte mi pero, каде што лик со име Хлиник никогаш не е
присутен во училиште, но секогаш кога за него станува збор, само ќе чуеме
дека „се пресели во Хумполец“). Ова преименување беше дозволено.
Како што видовме, од правен аспект, секој заинтересиран човек
може да поднесе предлог за промена на името на улиците, но резултатот за
преименување го донесува комисија. Така што, прашањето не е „зошто ја
нема“, туку „дали треба да има улица со име по Хари Потер“.
Blanár, V. Vlastné meno vo svetle teoretickej onomastiky. Martin: Matica slovenská.

David J. – Mácha P. 2014. Názvy míst: Paměť, identita, kulturní dědictví. Ostrava: Host
a Ostravská univerzita v Ostravě.
David J. 2011. Smrdov, Brežněves a Rychlonožova ulice: Kapitoly z moderní české
toponymie. Praha: Academia.
David J. 2016. Toponyma: Kulturní dědictví a paměť míst. Ostrava: Ostravská univerzita
v Ostravě.
Haraj I. 2011. Vlastné meno v myslení antiky a stredoveku. Martin: Matica slovenská.
Kratochvil J. 2007. Brněnské povídky. Brno: Druhé město.
Kundera M. 2015 (2016). Nesnesitelná lehkost bytí. Brno: Atlantis.
Pastyřík S. – Víška V. 2008. Onomastika a škola 8. Hradec Králové: Gaudeamus.
Šmilauer V. 1966. Úvod do toponomastiky: nauky o vlastních jménech zeměpisných.
Praha: Státní pedagogické nakladatelství.
Šrámek, R. 1999. Úvod do obecné onomastiky. Brno: Vydavatelství Masarykovyuniverzity

Утрински. 2013. Online: http://www.utrinski.mk/default.asp?ItemID=06035423B1C24
84AB0310879732F6619
Европска повелба за локална самоуправа– European Charter of Local Self-

Government, ETS No. 122.
Законот за определување на имиња на улици, плоштади, мостови и на други
инфраструктурни објекти во Македонија (Сл. Весник на Р. Македонија,
бр.147 од 27.08.2015 година).
Законот за територијалната организација на локалната самоуправа во Република
Македонија (Сл. весник на Р Македонија, бр.55/04 од 16.08.2004 година).
Zakon o določanju območij ter o imenovanju in označevanju naselij, ulic in stavb -
ZDOIONUS, UL RS, št. 25/08.
Zakon o lokalni samoupravi, ULRS, št. 94/07 – uradno prečiščeno besedilo, 76/08,
79/09, 51/10, 40/12 – ZUJF, 14/15 – ZUUJFOin 76/16 – odl. US.
Zákon o obcích, 128/2000 Sb., poslední změna zákona: 1. 1. 2015.
Katja VIZJAK, Kristýna DUFKOVÁ
PROČ NEEXISTUJE POTTEROVA ULICE?

K PŘEJMENOVÁVÁNÍ ULIC VE TŘECH STÁTECH
V uvedeném článku byl zdůrazněn zejména právní aspekt přejmenovávání

a pojmenovávání ulic, tedy možnosti vytváření a přetváření urbanonym, a to v
České republice, Slovinsku a Makedonii. Poukazujeme na současnou situaci ve
Skopji, kdy se ulice přejmenovávají vcelku rychle a mnohdy i cyklicky, jak je
ukázáno výše, zpravidla mají taková jména honorifikační charakter (který sám
o sobě je pro udržení jména ulice hendikepem). Takové živelné přejmenovávání
ztěžuje komunikaci, především pak identifikaci a lokalizaci ulice.
,
УДК 811.163.1'373
Лилјана МАКАРИЈОСКА
Универзитет „Св. Кирил и Методиј“,
Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“
Скопје, Македонија
РЕТКИТЕ ЗБОРОВИ ВО РЕЧНИКОТ НА ЦРКОВНОСЛОВЕНСКИОТ

ЈАЗИК ОД МАКЕДОНСКА РЕДАКЦИЈА (ВО СПОРЕДБА СО
ПРАШКИОТ РЕЧНИК НА СТАРОСЛОВЕНСКИОТ ЈАЗИК)
Апстракт: Речниците на старо/црковнословенскиот јазик на одделни

редакции содржат заеднички, архаичен лексички слој, а разликите се должат
на лексички и зборообразувачки варијанти, односно подновувања и избор на
лексички единици поврзани со јазичната средина во која е пишуван ракописот.
Прегледот на карактеристичните лексички и зборообразувачки елементи на
средновековните текстови од македонско потекло, што се извори за Речникот
на црковнословенскиот јазик од македонска редакција, потврдува дека покрај
присутноста на архаичниот слој како дел од кирилометодиевското наследство, се
документираат специфичните особености на лексичкиот систем на македонската
редакција. Во издадениот дел од Речникот доаѓа до израз лексичкото богатство на
небиблиските текстови, особено на химнографските (на триодите и на минејот).
Несомнен придонес во определувањето на влогот на одделни редакциски речници
има Споредбениот индекс кон речниците обработувани во рамките на Комисијата
за црковнословенски речници при Меѓународниот славистички комитет, што го
обработува речничкиот фонд документиран во познатите старо/црковнословенски
речници, меѓу кои и: четиритомниот Речник на старословенскиот јазик, познат
и како Прашки речник, црковнословенските речници од македонска и хрватска
редакција и др. Споредбениот поглед овозможува подобро да се согледаат
специфичностите на лексиката на секој одделен речник и неговиот придонес во
развојот на црковнословенската лексикографија.
Клучни збoрови: црковнословенски јазик, лексика, архаизми, зборообразување.
Македонско-чешките врски во старословенската, односно

црковнословенската лексикографија нè навраќаат кон иницијативата за
74 Лилјана Макаријоска
меѓународна изработка на црковнословенски речник во 1958 год., на IV

меѓународен славистички конгрес во Москва. Преку различни форми на
соработка тие врски опстојуваат до денес, а се остваруваат пред сè преку
Меѓународната комисија за црковнословенски речници при Меѓународниот
славистички комитет. Редакциските речници на црковнословенскиот јазик
се сообразуваат со лексикографската концепција на оваа комисија, но со
почитување на специфичностите на одделните лексички системи.
Со работата на четиритомниот Речник на старословенскиот јазик
/ Slovník jazyka staroslověnského (SJS) во Прага, познат и како Прашки
речник, се оформуваат специфичните лексикографски методолошки
постапки. Прашкиот речник (издаван во периодот 1966–1997, а почнал
да излегува во 1958 год.) покрај 18 канонски текстови вклучува уште
77 извори од XII до XVI век, односно лексикографски го претставува
зборовниот фонд на кирилометодиевската писменост од нејзиниот најстар
период преку 95 извори. За oвoj речник се карактеристични: анализатa на
семантичката структура на лексемите со соодветен превод на чешки, на
руски и на германски јазик, толкувањата на латински јазик, бележењето на
граматичките и на правописните особености на лексемите, на варијантите,
на синонимите итн.
При утврдувањето на основните методолошки постапки на работата
врз Речникот на македонските црковнословенски текстови во Институтот
за македонски јазик „Крсте Мисирков“ во Скопје од самиот почеток во
1964 год. се применуваат искуствата на Прашкиот речник и претходните
искуства од работата на Речникот на црковнословенскиот јазик од хрватска
редакција во Старословенскиот институт во Загреб – се оформуваат правилата
за правописно-фонолошка и граматичка презентација на лексиката,
односно правилата за редакциска нормализација која ќе ги одрази право-
писните специфичности на македонската средина. Овие правила се
темелат врз јазичната анализа на фонетско-правописните, морфолошките
и синтаксичките особености на изворите за Речникот1.
И во Речникот на црковнословенскиот јазик од македонска
редакција (РЦЈМР), како и во Речникот на црковнословенскиот јазик од
хрватска редакција / Rječnik crkvenoslavenskoga jezika hrvatske redakcije
(RCJHR) се наведува застапеноста на лексичките единици во Прашкиот
речник (S)2, во речникот на Миклошич (М)3, па во РЦЈМР се наведува и
1
Презентирани на пр. во монографските трудови за Радомировото евангелие (Угринова-
Скаловска, Рибарова 1988), Битолскиот триод (Поп-Атанасова 1995), Радомировиот псалтир
(Макаријоска 1997), Дечанскиот псалтир (Митревски 2000), Македонското четвороевангелие
(Костовска 2004), Загребскиот (Црвенковска 1999), Орбелскиот (Црвенковска, Макаријоска
2010) и Шафариковиот триод (Макаријоска, Црвенковска 2012) и др.
2
Kurz J., Hauptova Z. (red.), Slovník jazyka staroslovenského, I–IV, 1966–1997.
3
Miklosich F., Lexicon palaeoslovenico – graeco – latinum emendatum auctum, Vindobonae
1963.
РЕТКИТЕ ЗБОРОВИ ВО РЕЧНИКОТ НА ЦРКОВНОСЛОВЕНСКИОТ ЈАЗИК ОД МАКЕДОНСКА РЕДАКЦИЈА ... 75
застапеноста во Речникот на старословенските текстови од X–XII век

(К)4, додека во RCJHR во Речникот на хрватскиот или српскиот јазик (А)5.
Споредбата со лексиката обработена во Прашкиот речник, кој ги вклучува
изворите што ја претставуваат кирилометодиевската традиција застапена
во преписи од различно време и со различно потекло, го документира
надоврзувањето на оваа традиција, особено во библиските текстови, додека
потврденоста на лексичките единици само во речникот на Ф. Миклошич
овозможува проследување на развојните тенденции заеднички за целата
црковнословенска писменост, а присутни и во лексиката на македонските
црковнословенски текстови.
Одделни македонски црковнословенски текстови се користени како
извори во речникот на Миклошич: Охридскиот и Струмичкиот апостол,
Болоњскиот и Погодиновиот псалтир и Радомировото евангелие, а во
Прашкиот речник: Охридскиот, Слепченскиот и Струмичкиот (со кратенка
Маk) апостол, псалмите од Погодиновиот и Болоњскиот псалтир, како и
Григоровичевиот и Лобковскиот паримејник.
Хронолошката структура на изворите за РЦЈМР овозможува да се
претстави односот кон традицијата и специфичните еволутивни особености
на лексичкиот систем на црковнословенскиот јазик од македонска
редакција, а во однос на територијалната припадност, лексичкиот фонд
ги документира особеностите na писменоста vo ramki na Охридската i
на Кратовско-лесновската книжевна школа и укажува na влијанието на
narodniot јазик6. Според Рибарова (2016: 206–207) работата врз РЦЈМР
ја има надминато својата првична цел, поврзана само со изработката
на црковнословенскиот речник. Проучувањата на одделни ракописи
овозможуваат да се направат нови чекори при дефинирање на структурата
на црковнословенскиот јазичен систем на сите нивоа, a проучувањето на
одразот на развојните процеси на дијалектниот јазик во црковнословенските
текстови овозможува вреднување на карактерот на одделни особености со
оглед на нивната хронолошка и територијална условеност и дефинирање
на спецификите на македонската црковнословенска писменост. Исто така,
поновите проучувања на текстовите придонесоа за подобро дефинирање
на одразот на контактите и влијанијата од други средини во македонската
писменост и на нејзиното место во размената на културните вредности.
Предмет на нашиот интерес се ретките или зборовите со ограничена
употреба кои не се застапени во Прашкиот речник и во другите речници на
црковнословенскиот јазик, со посебен акцент на жанровската припадност
на ракописите во кои се употребуваат.
4
Цейтлин Р.М, Вечерка Р., Благова Е., Sтарославянский словарÝ (по рукописям X–XII
веков), Москва 1994.
5
Rječnik hrvatskoga ili srpskago jezika, Zagreb 1880–1976.
6
За изворите и принципите на обработка во РЦЈМР сп. т. 1, 2006: 7–58, 161–214.
Осврнувајќи се на ретките зборови во 19 библиски извори за

РЦЈМР, од XII до XV век, Десподова (1989: 53) истакнува дека од 8 755
заглавни зборови во Индексот кон Речникот7 (Индекс: 1985) 2 092 или
скоро 24% се употребени само во еден ракопис и тоа најчесто со една
потврда, а интересно е да се одбележи дека поголем број ретки зборови
од старословенските ракописи документирани во Прашкиот речник и
посочени од Цејтлин (1977: 31–37) се среќаваат во повеќе македонски
библиски ракописи. Зборовите со ограничена употреба несомнено имале
поширока употреба во старословенскиот период, а поголемиот дел од
ретките зборови во помладите ракописи се составен дел на старословенската
јазична норма и имаат големо значење за проучување на историјата на
црковнословенскиот јазик и особено на богатиот лексички фонд – некои
се појавиле како резултат на личен избор на препишувачот, односно
укажуваат на дијалектот на препишувачот. Голем процент од ретките
зборови во македонските библиски ракописи, на пр. во евангелијата и
псалтирите, не се наоѓаат во основниот евангелски и псалтирен текст, туку
во календарот на апракосите и во заглавијата на четвороевангелијата, во
коментарот кон псалмите, во кантиката и во молитвите. Според Десподова
(1989: 56–57) поголемиот дел од ретките зборови се стилски неутрални,
а мал дел се стилски маркирани. И Рибарова (2007: 161−168) истакнува
дека при споредбата со Прашкиот речник може да се забележи дека
материјалот за РЦЈМР донесува нови потврди на лексеми кои во рамките
на SJS имаат единична или ограничена употреба, што несомнено потврдува
дека зборот ретко застапен во кирилометодиевските текстови, може да се
покаже како почест, па дури и како карактеристичен за одделна редакција
на црковнословенскиот јазик. Осврнувајќи се на ретките зборови и хапакси
во изворите за Речникот на црковнословенскиот јазик од македонска
редакција Рибарова (1998: 62) укажува дека тие најчесто се ретки поради
ограниченоста на изворите. Голем број од нив спаѓаат во општословенскиот
зборовен фонд (бодение, босъ, косматъ), претставуваат грчки калки или
ареално маркирани лексички единици од различен вид. Драгоцен материјал
за историјата на македонскиот јазик се индивидуалните подновувања кои
можат да се поврзуваат со дејноста на последниот препишувач како на пр.
предлогот задъ во Rad, кош¹ла во Dbm, канити коментарот кон псалтирот
и сл. Една третина од издадениот дел од РЦЈМР сочинуваат зборовите што
не се застапени во споредуваните речници Прашкиот (S) и Миклошич (М),
поради жанровскиот опфат на нивните извори, меѓутоа, значаен дел од
нив се подновувања карактеристични за македонската писменост, a исто
така утврдуваме дека семантичката содржина на некои зборови во нашите
7
Во Индексот кон Речникот се евидентирани 10 199 заглавни зборови (без 1 465 упатни
речнички статии).
текстови кои се обработени во врз основа на други извори, не е идентична

(сп. и Рибарова 2006). Особено доаѓа до израз лексичкото богатство на
химнографските текстови.
Несомнен придонес во определувањето на влогот на одделни
редакциски речници има Споредбениот индекс кон речниците обработувани
во рамките на Комисијата за црковнословенски речници8 што го обработува
речничкиот фонд во познатите старословенски и црковнословенски
речници: четиритомниот Речник на старословенскиот јазик (SJS)9,
Речникот на најстарите канонски старословенски текстови (SS), хрватскиот
црковнословенски речник (RCJH), македонскиот црковнословенски
речник (RCJМ), црковнословенскиот речник на српските евангелија
(SRJ), српскиот редакциски речник (SRR) и Речникот на старорускиот
јазик од XI до XIV век (SDRJ). Споредбениот поглед овозможува подобро
да се согледаат специфичностите на лексиката на секој одделен речник и
неговиот придонес во рамките на развојот на црковнословенскиот јазик
(2015: VII, XIII).
На пр. во споредба со другите редакциски речници, само во
Прашкиот речник се застапени: акров¹стиискъ, ангелозрачьнъ, анкирьскъ,
апостоликовъ, безбрачени¬, безб¹къвьнъ, безврύменити, безочитъ, богол©кавъ,
брато¹бииствьнъ, братосъмύси¬, брачьство, б¹къвиц, варовьно, велеглавъ,
висть, вистьно, власимитъ, влъсновати, само во RCJHR: ап¹столица,
ап¹столствие, архибиск¹пиύ, архидьύконство, архидύлатель, архиерύиствие,
архикровьць, еш¹тьнь, бахорица, безрач¹ньнь, безнадьнь, безнадύинь,
беспаметно, бесрамница, биск¹пствие, биск¹пство, бисерникь, бисерьнь,
блажнение, блþдитель, боголþбити, богомола, братиица, векати, ветшина,
вировати, витежевати, витежити, витежьскь, витезь итн.
Присутноста на големиот број ретки зборови во РЦЈМР се
должи пред сè на вклучувањето на текстови кои претходно не биле
лексикографски обработени или пак биле обработени само делумно. Тоа
се главно небиблиски текстови, пред сè химнографски, кои се поврзуваат
со најстарата историја од дејноста на Охридската школа. Вo врска со
лексиката на евангелските текстови на пр.: подъкрилие, пръвосъньмиωьновъ,
©родъ, домовладûка, а има и грцизми што не се документирани vo SJS i
во речникот на Mиклошич: алекторъ (i алектороглашение), сп©га, кратистъ.
Значајно збогатување на лексичкиот фонд нудат триодите, минејот, па
8
Уште на Меѓународниот славистички конгрес во Минск, Комисијата за црковнословенски
речници ги претстави резултатите од работата врз Споредбениот индекс кон речниците
обработувани во рамките на Комисијата за црковнословенски речници (Srovnávací index k
slovníkům zpracovávaným v rámci Komise pro církevněslovanské slovníky).
9
Споредбениот индекс ги вклучува и додатоците од издадените свески Addenda et
corrigenda. Seš. 53–56, а-вύко.
коментарот кон псалтирот, прологот, паренезисот и македонскиот превод

на дамаскинот во кој според Рибарова (1997: 54) се покажува постепената
појава на еден вид преодна црковнословенска норма, што се карактеризира
со „паралелна употреба на црковнословенски и дијалектни елементи кои
стапуваат во сложени меѓусебни односи“.
Oд ретките зборови во прологот (Stan) се потврдени: батри, садовина,
благодарьнύ, благолύпьнύ, помалку познатите грцизми: архипапъ, комитъ,
орфанотрофъ, парамонарь, пардосъ, протоасинькритъ, протоспатръ, синаторъ,
харътия. Некои лексеми, како на пр.: опанû, тръсина, попр©га, нежитовица,
прύкûлажа, опътионовъ, самоборьць, тръговиωе, х¹са, чета и Миклошич ги
бележи единствено во пролози.
Ретки зборови се документирани во паренезисот (Les): безвечерьнь,
безестьствьнъ, безл©кавьнъ, безмилосръдъ, благокъзнъ, благор¹мύньство,
сочьба, с©дьство, чръварь, ¹давленина, с¹ровоядьць, подвигодавьць,
нетьωеславьно, новосажденьнъ, начлостадьникъ, во коментарот кон
псалтирниот текст (comPsalt): безавистьно, безлύпие, бесл¹шьливъ,
бύдьность, младеньчьствовати, неиспитанъ, нелицезьрьнъ, обидивъ, омръзити,
оправьдовати, позрύцати, пол¹дьние, расûповати, страшати, съкланύти с,
съловити, сътаити, помалку познати грцизми: метафрена, кротафъ, акротомъ,
епигменосъ, фалакрома.
Во дамаскинот (Кrn) се потврдени ретките зборови: баяти,
бигорьнъ, брига, бричити с, нови заемки од грчкиот јазик и подновувања под
влијание на народниот говор, како резултат на настојувањето за изнаоѓање
најсоодветен превод на грчкиот текст преку калкирање односно образување
нови зборови по аналогија на грчките зборообразувачки модели со
словенски компоненти, на пр. благотишие, начлосътьникъ, богоприемьникъ.
Некои зборови познати во другите црковнослoвенски текстови имаат
различна семантика во Кrn, на пр. лексемата заграждение ‘ограда’, се јавува
со специјално значење ‘затемнување на сонцето’ (Андријевска 2009: 87–88,
91).
Во Krn има голем број нови сложенки недокументирани во
останатите речници: великосильнъ, врύжденьно¹мьнъ, вьсегдаточьнъ,
вьсенечистъ, вьсеносьнъ, красьногласьнъ, малостоятельнъ, мъногосадовьнъ,
самосъмûшленьнъ, чръночрύнъ (Макаријоска 2009).
Eвидентни сe голем број ретки сложенки и во химнографскиот
дел од минејот. Тие претставуваат средство на книжниот висок стил, па на
јазикот му ја даваат потребната свеченост и возвишеност: доблем©дрьнъ,
подвигоположьникъ, присноблагословенъ, присночьстьнъ, свωеньноглагольникъ,
скоропомоωьникъ, таинораз¹мьникъ, тжькосръдъ, четвородестосвύтьлъ,
трьвечерьнь. Од овие поретки сложенки, врз основа на анализа на материјалот
за Споредбениот индекс (2015) и индексот на зборовниот фонд на минејот
(Vtš) ги издвојуваме сложенките што не се документирани во изворите за

другите редакциски речници: благоименъ, благопокорьно, благопоспύшьнъ,
благопростительнъ, благопрύданьнъ, благоп©чина, благоточьнъ,
благо¹крашеньнъ, благо¹тишьнъ, благочдьствовати, богогласьникъ,
богодύтельно, богонадеждьнύ, богоначльникъ, богопоборьникъ, богоповύдатель,
богопокоривъ, богопокорьнъ, богопричстие, богораз¹мивъ, богородителие,
богостижьнъ, богосъказаньнъ, бого¹красити, велек¹пица, великодръжавьнъ,
вûсоком©дрьно, вûсокопрύстольнъ, вύньцеславьнъ, горькочþдьнъ,
грύховъпадение, грύхолþбьно, г¹бительнородьнъ, даньнословие, дароносьнъ,
дрύвообразьно, дύтύльнословесьнъ, живонаписаньнъ, животворьнύ, животеωи,
sвύздосвύтьлъ, законаписатель, законьноположьникъ, златобожьствьнъ,
златоводьнъ, златодύиствовати, златосвύтьлъ, златосияти, зълобожьствьнъ,
зълобύсовьскъ, зълоцύльнъ, зълочьстивьнъ, зълочьсть.
Зачестената употреба на ретките сложенки во текстот на минејот Vtš
во споредба со останатите црковнословенски текстови ја документираме
и со други примери врз основа на споредбата со лексичкиот фонд од
Прашкиот речник (SJS) и речникот на Миклошич (M): единовластвовати,
единогласьнъ, единодύиствьнъ, единорьвьнитель, единострадати,
единохититель, копиеносьнъ, кореносύкатель, краегранесие, краисύкомъ,
краи©гъль, кръстоначльнъ, кръстоносица, кръстообразьно, кръстообразьнъ,
л¹ченосьнъ, льстивом©дрьнъ, лþбоболύзньньно, лþбомирьскъ, лþбом©дрьнъ,
лþбострадальць, маньноприемьнъ, медотьчьно, мироположьница,
младопûтательница, мъноговрύменьнъ, мъноговύωаньнъ, мъногокъзние,
мъногомтежьнъ, мyроисцύление, начлосвωеникъ, небоносьнъ, небопарьнъ,
неиск¹собрачьно, неиск¹сосъпржьнъ, ново¹твръжденьнъ, огневύωаньнъ,
огнед¹ховьнъ, огнеросьнъ, оживотворити, осмодьневьно, пастûроначльникъ,
плътоносьно, побύдотворьць, подвижоположьникъ, присновъспоминаемъ,
приснодύвьствьнъ, присночьстьнъ, пръводύльно, пръвонамύстьникъ,
пръвородимъ, пръвосъзьдатель, пръво¹читель, пръвошьствьникъ,
пьшеницодавьць, пύснословословити, пύсньнословесьникъ, п©чинородьнъ,
рабозрачьнъ, раболύпьнъ, равьноангелъ, равьноапостольнъ, росодательнъ,
р©кодύяние, р©кописаньнъ, свύтовидьнъ, свύтоносица, свύтоподательница,
свύторожденьнъ, свύтосияньнъ, свύтьлопритьнъ, свύтьлоявленьнъ, св
ωеньноглагольникъ, свωеньнодύиствьникъ, свωеньнодύиствьнъ, св
ωеньнотаиникъ, седмьнасобьнъ, слабомоωьнъ, словописьць, страньнолύпьнъ,
страстотръпьчьскû, сûнолύпьно, таиновύдьць, таиновύстьникъ,
таиногласьникъ, таинописьць, таинораз¹мьникъ, тихолύпьно, трилύтьствовати,
т¹ждем©дрьнъ, тύлоносьнъ, тжькомтежьнъ, ¹законоположити,
христоименитъ, христохранемьнъ, х¹догласие, цύстокраситель, четвородес
тосвύтьлъ, четворочьстьнъ, четворочстъ, чистотύльнъ, чловύко¹битьць,
чþдодатель, чþдодύяти, чþдотьлύньнъ, зûковрύдие, зûкохвальнъ.
За Vtš се карактеристични сложенките со прва компонента вьсе-:

вьсеблаголύпьно, вьсеблагородьнъ, вьсевеωьнъ, вьседобръ, вьсежитель, вьсеиздр
дьнъ, вьсемрачьнъ, вьсем©дръ, вьсем©читель, вьсенаправлύти, вьсеобагъренъ,
вьсеобразьно, вьсеплътьскъ, вьсеподобьнъ, вьсепраздьньствьнъ, вьсесл¹ти,
вьсеслûшание, вьсесръдьчьно, вьсест¹дьнъ, вьсецаревати, вьсечловύчьскъ, со
свύт-: свύтодание, свύтовидьнъ, свύтодательнъ, свύтолитие, свύтол¹чьнъ,
свύтоносица, свύтоподательница, свύторожденьнъ, свύтосияньнъ,
свύтоявление, свύтоявленьнъ.
И во триодите има сложенки непотврдени во останатите редак-
циски речници на црковнословенскиот јазик, со прва компонента
вьсе-: вьсебесчисльнъ Šaf, вьсеблагословенъ Orb, вьсевладичьнъ Zag,
вьсегдаблагословенъ Hlud, вьседивьнъ Hlud, вьседостоино Hlud, вьседръжительно
Orb, вьседύиствьнъ Šaf, вьседύяние Šaf, вьсеживотьнъ Orb, вьсезавύтьнъ Bit
и др., со добро-: добродавьчь Bit, добродύние Hlud, добролиствьнъ Šaf, добропри
ти Orb, доброславьнъ Šaf, добротр¹дьникъ Hlud, сo дъво-: дъвовидимъ
Šaf, дъвовъходьнъ Šaf, дъводьновати Orb, дъвоемûсльнъ Orb, со живо-
: живодаровьнъ Šaf, живодарьнъ Hlud, живодательнъ Orb, живоисточьнъ
Hlud, животворьчь Šaf, со жизно-: жизнодавьнъ Orb. Со прва компонента
свύт- единствено во Оrb се среќаваат: свύтовидύние, свύтовъплътити с,
свύтонаставьникъ, свύтопръвочистъ, додека во Hlud: свύтоисточьникъ,
свύтообразьно, свύтосънитие.
Анализата укажува на определени разлики во врска со застапеноста
на сложенките во редакциските речници. На пр. разликите во употребата
и структурните особености на сложенките во РЦЈМР и RCJHR се должи
на тоа што макeдонските текстови се преводи од грчки, додека хрватските
при уредувањето на литургиските текстови од XIII век се ориентирале на
латинските извори, а текстовите од двата корпуса се разликуваат и според
жанровската припадност (литургиски/библиски наспроти небиблиски).
Во хрватските ракописи нема многу нови сложенки кои не биле познати
во канонските, па станува збор за чување на наследениот фонд, а не за
образување нови (Sudec 2016: 324–329, 334). Во врска со влогот на одделни
редакциски речници ќе укажеме дека од сложенките со благо- 93 сложенки
од РЦЈМР не се регистрирани во SJS, а само неколку од RCJHR.
Во РЦЈМР откриваме и други ретки лексеми меѓу кои доминираат
бројни нови суфиксни и префиксни образувања. Покрај придавки и
адјективизирани партиципи, именки изведени со суфикси или префикси
кои кај конкретната основа во речниците не се потврдени, тоа се често нови
несвршени глаголи со суфиксот -овати, -ьствовати непотврдени во SJS ниту
во речникот на Миклошич, на пр. во химнографскиот дел на Vtš: заимовати,
искаповати, истзовати, мûсловати, надъзнаменовати, прύдъисказовати,
прύдъпоказовати, прύсвύтьловати, стихологисовати, съжитовати, ¹крύповати,
благочдьствовати, велем©дръствовати, вьсеплодьствовати, неплодьствовати,

прилύтьствовати, словьствовати, с¹г¹бьствовати, трилύтьствовати.
Глаголите на -(ств)овати се карактеристични и за триодите, на
пр. нарековати, прозбовати, провъзгласовати, прохладовати, ликьствовати,
м©дръствовати, послύдьствовати, а од примерите со ретка, ограничена
употреба во македонскиот црковнословенски корпус ќе ги споменеме оние
со кои се одликуваат одделните триоди: бесъмрътовати Bit, бл©дьствовати
Bit, м©жьствовати Bit, облистовати Bit, повύствовати Bit, приобрύтовати Bit,
благодаровати Šaf, благодарьствовати Šaf, въединовати сŠaf, земьновластвовати
Šaf, истовьствовати Šaf, ¹твръдовати Šaf, благообразовати Orb, земьновластовати
Orb, испûтовати Orb, лþбодύиствовати Orb, опитовати Orb, плодьствовати
Orb, славословьствовати Orb, благовύрьствовати Hlud, благословествовати
Hlud, богочьствовати Hlud, божьствовати Hlud, въпрообразовати Hlud,
въсъписовати Hlud, назнаменовати Hlud, обύдовати Hlud, окръмовати Hlud,
омилосръдовати Hlud, осквръновати Hlud, прύдъобразовати Hlud, ¹красовати
Hlud, ходатаиствовати Hlud.
Десподова (1974: 279–285) изделува лексички, односно зборо-
образувачки варијанти што се последица на различни грчки предлошки,
варијанти што се објаснуваат со историјата на старословенскиот јазик,
варијанти што се употребуваат по традиција во определена група текстови,
за разлика од друга група, односно варијанти како индивидуални особености
на еден ракопис и лексички дублети што имаат чисто стилистичка вредност
(пр. за избегнување на честото повторување на еден ист збор).
Од дериватите со -ьствие со ретка или единечна употреба ќе ги
споменеме на пр. во Каrp: бесъмрътьствие, благословьствие, лихоимьствие,
непришьствие, пространьствие, во Slep: избûтьчьствие, прύвладûчьствие,
ωедротьствие, голем број деривати на -ьство се ретки зборови и во Stan:
патричьство, призрачьство, проказьство, пронорьство, рûторьство и др., во Оrb:
бл©дьство, непотрύбьство, с¹г¹бьство, с¹етьство и др., во Vtš: достоиньство,
дъвоеестьство, дύвичьство, игемоньство, сверύпьство, сиротьство, т¹ждьство,
во Кrn: др¹жиньство, елиньство, епископьство, каковьство, кал¹герьство,
мûтарьство, ск©пьство итн.
Глаголската префиксација е најпродуктивен начин на зборо-
образување и има значајна улога во збогатувањето на црковнословенскиот
лексички фонд и тоа преку помладиот слој префиксирани и двојно-
префиксирани глаголи, односно преку застапеноста на ретки префиксирани
глаголи кои овозможуваат да се проследи последователноста во развојот на
глаголскиот систем, совпаѓањето на значењата пројавено кај определени
префикси и повеќезначноста на префиксите. Од ретките префиксирани
глаголи се изделуваат на пр. со префикс на- во Stan: накраяти, настрύкати,
насûпати, во Les: намастити, во Krn: нар©гати, нар©чити, начешлύти, со
префикс при- во Stan: приведовати, привозити, призидати, примύсити с,

приношати, приобьωити с, приразити, прир©гати, прислонити, пристроити, со
прύ- на пр. во Krn: прύброити, прύименовати, прύсърύсти, прύчислити, со ¹-
во Orb: ¹грозити, ¹дивовати, ¹кан©ти, ¹лύковати, ¹ст¹ждати, ¹с¹шити,
¹тръгн©ти, ¹тън©ти, ¹ходити, ¹ч¹дити.
Во Прага во тек е работата врз додатоците кон првиот том од
Речникот на старословенскиот јазик (Dodatky k 1. dílu Slovníku jazyka
staroslověnského), како и врз Грчко-старословенскиот индекс кон Речни-
кот на старословенскиот јазик (Řecko-staroslověnský index k Slovníku
jazyka staroslověnského), кој овозможува да се добијат нови сознанија за
старословенската лексика од аспект на грчките оригинали, односно за
старословенската синонимија, за семантиката на лексемите под влијание
на јазикот на оригиналите, зборообразувачките постапки, развојот на
старословенската терминологија и новите грчки заемки (Рибарова 2007:
170). Во перспективите на црковнословенската лексикографија се отвора
прашањето за електронски обработените текстови кои би биле основа за
идниот електронски корпус на старословенските и црковнословенските
ракописи, а кој може да се оформи, на пр. преку помали субкорпуси, a
во првата фаза би можело електронски да се обработат индексите на
постоечките речници. Ќе го споменеме и проектот Виртуелен портал на
старословенскиот јазик, на Словенскиот институт на Академијата за науки
на Р. Чешка (2016–2020), што опфаќа и споредбен метод на обработка со
електронски историски речници (www.gorazd.org).
Врз основа на споредбата на РЦЈМР со Прашкиот речник може
да се заклучи дека во РЦЈМР се потврдени голем број ретки лексеми и
нови зборообразувачки варијанти, како и примери со различна семантичка
структура на лексичките единици. Низа специфичности доаѓаат до израз и
во репертоарот на употребените лексеми, па и во нивната семантика иако
е застапен пред сè основниот лексички фонд, што има општословенски
карактер, а одделните лексички слоеви (временски или регионално
обележани) ги одразуваат развојните фази на старословенскиот, односно
црковнословенскиот јазик.
Aндријевска, Н. 2009. За образувањето и семантиката на некои hapax legomena во

Крнинскиот дамаскин, Кирилометодиевистика 5/2009, Менора, Скопје,
87–95.
Десподова, В. 1989. Зборови со ретка употреба во македонските библиски
ракописи, Климент Охридски и улогата на Охридската книжевна школа во
развитокот на словенската просвета, MAНУ, Скопје 1989, 53–61.
Индекс 1985. Десподова, В., Рибарова З. (ред.), Индекс кон Речникот на македон-
ските библиски ракописи, Македонистика, 4, Скопје.
Костовска, В. 2004. Македонско четвороевангелие, Стари текстови, VIII, Институт
за македонски јазик „Крсте Мисирков“, Скопје.
Макаријоска, Л. 1997. Радомиров псалтир, Стари текстови кн. V, Институт за
македонски јазик „Крсте Мисирков“ Скопје.
Макаријоска, Л., Црвенковска Е. 2012. Шафариков триод – лингвистичка анализа,
Скопје.
Митревски, Љ. 2000. Дечански псалтир, Македонски средновековни ракописи, V
Институт за старословенска култура, Прилеп.
Поп-Атанасова, С. 1995. Лингвистичка анализа на Битолскиот триод, Посебни
изданија, кн. 23, Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“, Скопје.
Речник на црковнословенскиот јазик од македонска редакција, ред. Л. Макаријоска,
З. Рибарова, Р. Угринова-Скаловска, т. I, Скопје 2006, т. II, св. 8−12, Скопје
2008−2016.
Рибарова, З. 1997. Црковнословенските текстови како извори за историјата на
македонскиот јазик. Педесет години на македонската наука за јазикот,
МАНУ, Скопје, 51–56.
Рибарова, З. 2007. Принципи на палеословенистичката лексикографија и
Речникот на црковнословенскиот јазик од македонска редакција. XXXIII
научна конференција на XXXIX меѓународен семинар за македонски јазик,
литература и култура, Скопје, 189−194.
Рибарова, З. 2007. Осврт врз Речникот на црковнословенскиот јазик од македонска
редакција (По повод завршувањето на првиот том). Класика – Балканистика
– Палеославистика. Научен собир по повод 85-годишнинатата од раѓањето
и 60 години научна работа на акад. Петар Хр. Илиевски. МАНУ, Скопје,
161−168.
Споредбен индекс 2015→: Споредбен индекс кон речниците обработувани во
рамките на Комисијата за црковнословенски речници при МКС, I, а-з, ред.
З. Рибарова, МАНУ, Скопје. http://ical.manu.edu.mk/books/Sporedben%20
indeksMANU.pdf
Рибарова, З. 2016. За улогата на Речникот на црковнословенскиот јазик од
македонска редакција во развојот на македонската историска лексикографија,
Зборник во чест на проф. д-р Радмила Угринова-Скаловска по повод
деведесетгодишнината од раѓањето, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“,
Филолошки факултет „Блаже Конески“, Скопје, 201–210.
Цейтлин, Р. М. 1977. Лексика старославянскoгo языка, Опыт анализа мотиви-
рованных слов по данным древнеболгарских рукописей X−XI вв, Москва.
Цейтлин Р. М., Вечерка Р., Блахова Е. 1994. Старославянский словарь (по рукописям
X−XI веков), Москва 1994.
Црвенковска, Е. 1999. Загрепски триод, Стари текстови, кн. VII, Институт за
македонски јазик „Крсте Мисирков“, Скопје.
Црвенковска, Е., Макаријоска, Л. 2010. Орбелски триод, Стари текстови, кн. X,
Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“ Скопје.
RCJHR – 1991→ Grabar B., Mareš F.V., Z. Hauptová, Rječnik crkvenoslavenskoga

jezika hrvatske redakcije, Zagreb.
Kurz, J., Hauptová, Z. (red.) 1962−1997. Slovník jazyka staroslověnského I−IV, Praha.
Miklošič, F. 1850. Lexicon linguae slovenicae veteris dialecti.
Miklošič, F. 1963. Lexicon palaeoslovenico-graeco-latinum, Vindobonae.
Ribarova, Z. 2008. Srovnávací index k slovníkům zpracovávaným v rámci Komise pro
církevněslovanské slovníky, Církevněslovanská lexikografie 2006. SÚ AV ČR,
Praha, 85−105.
Sudec, S. 2016. Imenske složenice u hrvatskom i makedonskom crkvenoslavenskom
jeziku, Осми научен собир на млади македонисти, Конференција во чест на
проф. Л. Минова-Ѓуркова, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Филолошки
факултет „Блаже Конески“, Скопје, 323–337.
Лилјана МАКАРИЈОСКА
РЕТКЕ РЕЧИ У РЕЧНИКУ ЦРКВЕНОСЛОВЕНСКОГ ЈЕЗИКА

МАКЕДОНСКЕ РЕДАКЦИЈЕ (У ПОРЕЂЕЊУ СА SJS)
Речници црквенословенског језика садрже заједнички, архаични

лексички слој, а лексичке разлике су резултат избора лексема везаних за
језичко окружење у којем је рукопис написан. Преглед карактеристичних
лексема у Речнику црквенословенског језика македонске редакције
потврђује да су, поред архаичног слоја, документоване лексеме специфичне
за македонску редакцију. Компаративни индекс речника свих редакција је
значајан за одређивање удела одређених редакција. Он обрађује лексички
фонд старословенског језика у SJS, као и у црквенословенским речницима
македонскe, хрватскe и српске редакције итд.
УДК 821.162.3-32:811.163.3'255.4
Снежана ПЕТРОВА-ЏАМБАЗОВА
Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“
ФРАЗЕМИТЕ ВО РАСКАЗИТЕ НА КАРЕЛ ЧАПЕК
Апстракт: Еден преведувач секогаш е исправен пред предизвикот

неговиот превод да биде верен на авторовата мисла од една страна, но не преку
буквална и сувопарна реченица туку преку задржување на соодветниот ритам и
рима (ако ја има), како и фигуративноста, хуморот и иронијата, коишто особено
го отсликуваат Карел Чапек како автор. Во однос на тоа дека се работи за два
превода од уметничколитературниот функционален стил, којшто многу автори (Бр.
Тошовиќ) го нарекуваат: полистилематичен, изборот на соодветен фразеолошки
израз ни се чини уште покомплициран, зашто преведувачот треба да се раководи и
од лингвистичките и од поетичките вредности во времето кога е пишувана прозата
на Чапек (почетокот на дваесеттиот век).
Клучни зборови: преведување, преводна постапка, фраземи, фигуративност.
Постои еден општ „консензус“ за преведувањето на фразеолошките

изрази кај сите теоретичари на преводот дека овие јазични единици не
треба да се преведуваат збор по збор, лексема по лексема, за да не изгуби
во комуникативност преведениот текст, туку се преведува смислата, се бара
еквивалент – фразема според значењето, со којшто сепак ќе се долови во
одредени рамки мислата на авторот, дадената сликовитост во оригиналот,
без да се изгубат некои национални, традиционални, узуални нишки, коишто
се содржат во оригиналниот израз. Зенон Клеменшевич (Леви: Уметноста
86 Снежана Петрова-Џамбазова, Јасминка Делова-Силјанова
на преведувањето) вели дека „Задача на преведувачот не е да репродуцира,

уште помалку да ги преобликува елементите и структурата на оригиналот,
туку да ја доловува нивната функција и наместо нив да употреби елементи
и структура на сопствениот јазик кои во најголема мера би требало да бидат
замена и еквиваленти еднакво соодветни и ефектни.“
Еден преведувач секогаш е исправен пред предизвикот неговиот
превод да биде верен на авторовата мисла од една страна, но не преку бу-
квална и сувопарна реченица туку преку задржување на соодветниот ритам
и рима (ако ја има), како и фигуративноста, хуморот и иронијата, коишто
особено го отсликуваат Карел Чапек како автор. Во однос на тоа дека се работи
за два превода од уметничколитературниот функционален стил, којшто
многу автори (Бранко Тошовиќ) го нарекуваат: полистилематичен, изборот
на соодветен фразеолошки израз ни се чини уште покомплициран, зашто
преведувачот треба да се раководи и од лингвистичките и од поетичките
вредности во времето кога е пишувана прозата на Чапек (почетокот на
дваесеттиот век). Иако овие раскази го имаат предзнакот „детективски“
раскази, освен една квазииманентна загадочност, мистериозност, коишто го
оправдуваат првиот квалификатив, на еден начин можеме да ги поврземе со
еден од мајсторите на кусиот расказ Едгар Алан По. А со кусите и ефективни
скици на внатрешниот живот на ликовите, со сите нивни длабоки стравови,
превирања, кршења, можат да си подадат рака со Чеховите животворни
ликови и многу детално и минуциозно навлегуваат во колективната и
индивидуалната психа на човекот каде и да е.
Си дадовме задача да ги разгледаме обата превода на четири
раскази од збирката „Раскази од другиот џеб“, едниот направен во 1977
година, а другиот – 35 години подоцна, во 2012 година, со што несомнено
забележуваме и промени во употребата на македонскиот јазик во овој
повеќедецениски период, а и промени коишто се однесуваат на преводната
постапка, на разликите во стилот и во тенденцијата на самите преведувачи
на истиот текст. Ги разгледуваме расказите: Расказот за загубената нога,
Балада за Јурај Чуп, Збирка на марки (во преводот од ’77: Збирката марки)
и Историјата на диригентот Калина.
Без да навлегуваме во оценувањето на овие преводи, веруваме дека
секој од нив си ја извршил својата функција во времето кога бил направен,
ќе си дадеме право да забележиме генерално дека има големи разлики
меѓу нив. Ќе посочиме мал број примери од преводот на фраземи, каде
што преводот е сличен и совпадлив: – Па јас имам црно на бело дека ми
недостига десната нога до колено. - ... имам црно на бело дека немам
десна нога од колено надолу. (Веројатно, зашто истиот фразеологизам е
употребен и во оригиналот: já to mám černé na bílém).
Забележуваме дека се работи за сосема различен пристап во
преведувањето, додека преводот од 1977 е подоследен во однос на употребата
ФРАЗЕМИТЕ ВО РАСКАЗИТЕ НА КАРЕЛ ЧАПЕК 87
на лексиката секаде каде што е тоа можно како во оригиналот, преводот

од 2012 година е подинамичен и посликовит во изразот со употребата на
фразеолошки изрази дури и таму каде што Чапек не употребил, очигледно
дека се работи за приоритети во пристапот, на вториот преведувач му
било важно да внесе повеќе сочност, полнотија во изразувањето, па дури
и на сметка на „ограничено изневерување“ на оригиналот: - ... тоа си го
објаснував со својот презир кон секаква сентименталност.; ... петпари
не давам за сентименталноста.; сега веќе нема да ми помогне ни
господинот фелдфебел, секој миг чекам да ме фрлат одовде во борбените
редови. ... пиши ми крст,секој момент чекам да ме соберат за таму.;
Нема што, официјалните декрети сепак имаат голема сила. - ... една
потврда со потпис и печат планини поместува.; со Пепек работата
стоела многу лошо .– А Пепек беше до гуша заглавен. – И наеднаш
нешто ме потера, скокнав од кревет... - Ама, кога ми пукна филмот,
изрипав од кревет... ; за време на Австрија луѓето знаеја да пцујат... -
во австроунгарското се пцуеше по список. – на фронт нема да ме видат,
побргу ногата ќе ја исечам одошто да одам... - ... на глава застанувам,
ама на фронт не одам... (паралелен на овој во македонскиот јазик постои:
ќе перам, ама не пеам...)
(Сите примери се од: Расказот за загубената нога).
Понекогаш, јазикот нуди и други можности на фигуративност, не
мора да биде изразена со фразема, туку со специфична (деминутивна или
аугментативна форма), таков е случајот со: (104) - многу добар човек, но
глупавичок, просто да плаче човек над него... - убав човек беше, ама
глуп ко дрво. (во оригиналот: ale jelimánek). (Во „Расказот за загубената
нога“)
За преводот од 2012 година особено се карактеристични споредбе-
ните фразеологизми, па ќе илустрираме неколку: ... како река ми гргнаа
солзи; (Збирка на марки) ... глуп ко дрво...; (Расказот за загубената нога)...;
што стоиш како фатен... (Историјата на диригентот Калина); ... слушам,
некој трча по улица како попарен...; (Историјата на диригентот Калина).
Меѓу овие општо познати и забележани фразеологизми се забележуваат
понекогаш и нови како: ... шестмина се собрале на еден, и го пердашат
ко’ теписон.... (Во расказот „Историјата на диригентот Калина“).
Многу често разговорните фразеологизми во преводот од 2012
се претпочитаат пред литературните, па ќе сретнеме: И, фативме џаде.
наспрема: Тргнавме, значи.; (Балада за Јурај Чуп); Врска немам како
диригирав утрото на проба; – Јас не знам како тоа утро сум дирижирал
на проба...; ... а другите фатија магла... - ... другите се разбегаа на сите
страни... (Обата примера од „Историја на диригентот Калина“).
Фразеолошките изрази со својата експресивна моќ придонесуваат
за збогатување на изразот, за негова динамичност, живост и доближување
88 Снежана Петрова-Џамбазова, Јасминка Делова-Силјанова
на суштината до читателот, нивното вклопување во преведениот текст

претставува умешност којашто секој преведувач треба да ја развие во
текот на својата работа. Работата на лингвистите, пак е со своите прилози
да помагаат и да насочуваат и во рамките на оваа сложена и благородна
дејност.
Делова-Силјанова, Ј. 2012: Соматските фраземи во преводите од чешки на маке-

донски јазик и обратно. докторска дисертација (необјавена). Филолошки
факултет „Блаже Конески“, Скопје.
Tošović, Br.2001. Korelaciona sintaksa – proekcional. Graz.
Извори
Чапек, К. 1977. Избор. Скопје: Култура, Мисла, Наша книга, Македонска книга.
Чапек К. 2012. Раскази од другиот џеб. Скопје, Темплум.
Čapek, K. 1993. Povídky z jedné a z druhé kapsy. Československý spisovatel, Praha.
Snežana PETROVOVÁ-DŽAMBAZOVOVÁ,
Jasminka DELOVOVÁ-SILJANOVOVÁ
FRAZÉMY V POVÍDKÁCH KARLA ČAPKA
Příspěvek zahrnuje příklady ze dvou rozdílných překladů povídek

Povídka o ztracené noze, Balada o Juraji Čupovi, Sbírka známek a Historie
dirigenta Kaliny. Ve vybraných příkladech jsou zřejmé odlišné překladatelské
postupy, tj. postoje překladatelů. Starší překlad je lexikálně blíž originálu, novější
překlad má pak tendenci zachovávat figurativitu a humor Čapkova výrazu.
УДК 811.163.3'373.422:811.162.3'373.422
811.162.3'373.422:811.163.3'373.422
Лидија ТАНТУРОВСКА
Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“ – Скопје
ЗА НЕКОИ АНТОНИМНИ ПАРОВИ

ВО МАКЕДОНСКИОТ И ВО ЧЕШКИОТ ЈАЗИК
Апстракт: Во рефератот ќе стане збор за некои антонимни парови во

македонскиот јазик во споредба со соодветни или со слични антонимни парови во
чешкиот јазик. Се определивме да сопоставиме антонимни парови во определен
контекст, во овој случај – во сферата на храната и на кулинарството, поточно
во рецептите за подготвување храна. Со оглед на тоа што станува збор за два
словенски јазици се очекувани сличности при сопоставувањето на антонимните
парови, меѓутоа и различни, и „антонимни замки“. Материјалот ќе биде поткрепен
со соодветни примери од двата јазици.
Клучни зборови: антоними, македонски јазик, чешки јазик, рецепти за храна и

кулинарство.
Во Толковниот речник на македонскиот јазик (Толковен I, 2003:

47) под заглавниот збор антоним, мн. антоними м, (лингв.) стои: Збор со
спротивно значење: лошо – добро, лично – грдо. Исти и слични дефинирања
за терминот антоним, наоѓаме и во други (толковни/еднојазични, терми-
нолошки) речници од други јазици. Во речникот Slovník spisovné češtiny pro
školu a veřejnost (Academia, Praha, 2007:20), под поимот antonym стои: slovo
opačného významu (‘збор со спротивно значење’).
90 Лидија Тантуровска, Јасминка Делова-Силјанова
Генерално, едноставноста при дефинирањето на овој термин:

збор со спротивно значење (од друг збор во истиот јазик), веднаш
станува компликувана кога ќе се почне со анализа – со сопоставување на
јазичните единици од конкретен јазичен израз. Ова не претставува наша
индивидуална процена, зашто при дефинирањето на антонимијата и Д.
Кристал (Kristal, 1985: 26) го определува како термин што се користи во
семантиката како дел од проучувањата на спротивностите на значењето
и во својата најопшта смисла се однесува на сите типови семантички
спротивности, кои подоцна се вклучени во различни видови поделби. За
пример ги наведува степенуваните антоними: голем – мал, каде што
постојат различни степени и нестепенуваните: оженет – неоженет,
каде што постои принципот на исклучивост. Кристал наведува дека
некои лингвисти (како J. Lyons, Bolinger-Sears) овој термин антоними
го имаат резервирано само за степенуваните антоними, додека други
(горенаведените) ги нарекуваат комплементарни. На крајот од речничката
статија истакнува дека е контроверзно колку типови спротивности можат
да се разликуваат во семантичката анализа, па при употребата на терминот
антоним препорачува да се биде внимателен.
Д. Шипка (Šipka 1998), причината за компликуваноста, ја наоѓа во
непрецизноста на терминот спротивност, според чие сфаќање ги дели и
проучувачите. Имено, тој смета дека некои од проучувачите го сфаќаат овој
термин пошироко (на пр. Katz, 1972), при што во антонимите се вброени
и функционалните опозиции (купи – продаде), а други – потесно (на пр.
Palmer, 1976) и не ја опфаќаат оваа спротивност.
Од користената литература може да се забележи дека станува збор за
постоење на најразлични типови спротивност. Според нашите истражувања
(како во лексиколошки, така и во лексикографски трудови) доаѓаме до
заклучок дека, дополнително, компликуваноста доаѓа од различните сфери
на употреба, поточно од различните контексти. Затоа, сметаме дека при
сопоставувањето на антонимните парови во речник на антоними треба да
бидат опфатени најупотребуваните, семантички истородните и стилски
неутралните антонимни парови, односно треба да бидат опфатени само
примарните (антоними со основните значења), кои се сопоставуваат
независно од контекст. Меѓутоа, повеќефункционалноста на јазикот дава
можност за сопоставување на антоними во различни сфери на употреба, од
кои, некои се исклучиво зависни од контекст, што пак го дава богатството
од голем број антонимни парови.
По овој повод се определивме да ги сопоставиме антонимите од
една сфера, односно од сферата на храната и на кулинарството, поточно
од рецептите за подготвување храна. Како што може да се забележи, во
последно време, во различни медиуми сè повеќе зазема простор односот
ЗА НЕКОИ АНТОНИМНИ ПАРОВИ ВО МАКЕДОНСКИОТ И ВО ЧЕШКИОТ ЈАЗИК 91
кон храната и кон кулинарството1.За нашава тема ќе користиме различни

медиуми (готвачи во помал и во поголем обем, рецепти од тв-емисии,
рецепти на интернет-страници и сл.). Пред да почнеме со прегледот
на антонимните парови, ќе споменеме дека како антоними можат да се
сретнат сопоставени различни видови зборови: придавки, именки, глаголи,
прилози, предлози, што ќе биде појдовна точка и при нашата анализа.
Како материјали за екцерпција ни послужија, пред сè, публикуваните
готвачи, особено оние што се „резултат“ од емисиите за храна, што се
емитуваат на некоја телевизија, како и некои интернет-страници2.
***
При сопоставување на придавките, многу често како антонимни
парови ги наоѓаме боите. Во рецептите најчесто се среќаваат црната и
белата боја.
• црн – бел: černý – bílý

Така, во македонскиот јазик ги најдовме примерите: Црно-бели
колачиња (Посни, 9); Црно-бел ролат во обланда (Обланди, 22), Црно-
бел пудинг (http://grid.mk/news/509929980/recept-na-denot-crno-bel-puding-
gotov-za-15-minuti), Црно-бел колач (https://popara.mk/2013/recepti/crno-
bel-kolach/) наспрема во чешкиот јазик: černobílý dort (торта), černo-bílá
čokoládová baklava.
Ако се погледне семантички, во значењето на боите, впрочем не
станува збор за бела и ниту, особено, за црна боја. Според рецептот станува
збор за слатки, кои визуелно имаат комбинирано посветла и потемна боја.
Потемната боја обично е резултат од употреба на темни продукти (какао,
ореви и сл., односно (црна) чоколада), а посветлата обично е резултат од
светли продукти (изматени белки од јајца, шлаг пена, кокос, бела чоколада
и сл.).
1
Речиси нема телевизиски канал на кој не се емитува некоја емисија со приготвување
храна (здрава, традиционална, егзотична ... храна) или пак емисија, чија тема не е поврзана
со односот кон храната денес. Потоа, постојат голем број интернет-страници (различни
портали и сл.) на кои најчесто се даваат рецепти за подготвување најразлични видови храна
и сл. Сето ова се надоврзува на големиот број печатени готвачи (публикации) со различна
големина и намена. Особено треба да се истакне дека наспрема големите печатени готвачи
што се печатеа порано и имаа висока цена, денес се печатат брошури, списанија, именувани
како „Рецепти“ и се со достапна цена. Списанијата и брошурите многу често се „производ“
од некоја емисија за храна.
2
На интернет можат да се најдат специјализирани интернет-страници за храната: https://
moirecepti.mk/, http://sezahrana.mk/ или како дел за рецепти во рамките на други интернет-
страници: http://grid.mk/category/hrana, http://off.net.mk/moi-recepti/vanilici-so-orevi-i-
marmalad, http://www.time.mk/cluster/62a22b80a1/dvobojni-keksi.html,http://www.crnobelo.
com/hrana/recepti,https://boza.mk/2015/domashni-napolitanki/, некаде насловено и само како
рецепт на денот.
Во горенаведените примери се забележува дека антонимноста е

изразена во една именска група. Наспрема овие, во рецептите, црната,
односно белата боја ја среќаваме одделно. На пример, во македонските
рецепти има:
– Црна торта од мед (Посни, 24);
– Бела торта (Посни, 25);
– Бел ролат (https://moirecepti.mk/tag/%D0%B1%D0%B5%D0%BB-
%D1%80%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D1%82)
– Бела торта од палачинки https://moirecepti.
mk/tag/%D0%B1%D0%B5%D0%BB-
%D1%80%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D1%82
Во чешкиот јазик ги сретнавме овие примери: černý kolač, bílý kolač,
Bílý dort z Chorvatska итн.
Интересен е фактот што покрај антонимниот однос на боите црна и бела

што можеме да го најдеме во: црна наспрема бела чоколада, сопоставување
наоѓаме и кај: црна (со голем процент какао) наспрема: млечна чоколада.
Надвор од антонимното сопоставување, ќе наведеме и пример од

македонските рецепти – торта Бел ангел.(https://moirecepti.mk/post/%D1%
82%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0-%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D
0%B8%D0%BE%D1%82-%D0%B0%D0%BD%D1%93%D0%B5%D0%BB;
http://www.nmd.mk/selectedarticle.aspx?cid=10591&scID=2469&l=63),
наспрема рецепт од чешкиот јазик: zákusek Černý princ (https://recepty.vareni.
cz/zakusek-cerny-princ/), што може да отвори нова тема за размислување во
социокултуролошки рамки (за поттикнувањето при именувањето одделни
рецепти).
Белата боја ја среќаваме и во рецептот: Чорба од бел џигер3 (Домашна

кујна, 22), кој обично е свински или телешки (во македонските рецепти),
наспрема во чешкиот, каде што се јавува како: husí játra bílá (бел џигер од
гуска)4.Интересен е фактот што белиот џигер се смета за специјалитет за
чешката кујна, а бел џигер се смета специјалитет и во македонската кујна,
што се служи како предјадење на велешките свадби.
Белата и црната боја, како именувања, се среќаваат и за именувањето на
видовите леб, печиво и сл., што секако е врзано и со „бојата“ на видовите
3
Во македонските рецепти можат да се најдат и такви со приготвување само црн џигер или
приготвување и бел и црн џигер, при што „локацијата“ на интернет е означена со: рецепти
означени со црн џиѓер, односно: рецепти означени со бел и црн џигер, а именувaњето на
рецептот, поточно на јадењето може да биде поинакво: Мариниран џигер со моркови,
односно Јагнешка чорба.
4
Bílá játra foie gras [čti foa gra] pocházejí ze speciálně chovaných kachen (http://www.
igurmet.cz/recepty/maso/drubez/kachna/pecena-kachni-jatra-foie-gras-3366/)
брашно. Па така, наспрема бело, црно, интегрално, ’ржано ... итн. брашно,
постојат и: бел, црн, интегрален леб, односно ѓеврек и сл. Во конкретниов
случај нè интересира сопоставувањето на: бел леб, наcпрема црн леб, кое во
чешкиот јазик го наоѓаме како: bílý chleb, chléb bílý kmínový наспрема: černý
chléb, chléb černý žitný.
Во чешкиот јазик сопоставувањето на црната и белата боја ја наоѓаме
и кај видовите кафе: černá káva – bílá káva, што зависи од отсуството,
односно присуството на млеко во кафето. Називите за ваквите видови кафе
(црно кафе, наспрема бело кафе) во македонскиот јазик се подзаборавени,
односно денес може да се сретне називот црно кафе со значење: обично,
она што се вари, турско, македонско и сл., односно она што е наспроти
сите други (вакви-такви) кафиња5.
Исклучиво како македонски рецепти ги најдовме оние за белата и за

црната алва (Обланди, 32).
• црн – црвен: černý – červený

Сопоставување на боите во антонимен однос најдовме и кај: црн –
црвен наспрема černý–červený. Според нормата на македонскиот јазик,
сопоставувањето е во примерите: црн пипер наспрема црвен пипер. Се
разбира дека црниот пипер како назив е несреќно избрано решение, зашто,
впрочем, тој може да биде и со друга боја, за што ќе се осврнеме во друга
пригода. Во чешкиот јазик таа сопоставеност е: pepř černý / černý, zelený,
bílý a červený pepř.
• бел – црвен: bílý – červený

Бел наспрема црвен е антонимниот сооднос при бел грав– црвен грав, што
зависи од тоа дали гравот нема или има запршка на крајот од готвењето. Во
чешкиот јазик ги наоѓаме соодветните називи bílý – červený за fazole bílé–
fazole červené.
Други придавки што можат да се сретнат во кулинарството се оние

поврзани со вкусовите:
• сладок – кисел: sladký – kyselý

Антонимен однос наоѓаме меѓу слатка и кисела зелка: Слатка зелка
со свинско месо (Домашна кујна, 12), наспрема во чешкиот јазик: sladké
zelí/zelí nasladko, praktický recept na přípravu kysané zelí na sladko i na kyselo
podle chuti (практичен рецепт за подготовка на кисела зелка со сладок или
со кисел вкус по желба). Киселата зелка ја наоѓаме и во рецепти, како што
5
Статија за видовите кафиња од социолингвистички аспект види: Л. Тантуровска, Какво
кафе пиете?, Јазикот наш денешен, 2016:178–185.
се: Пита од кисела зелка (Домашна кујна, 33), односно во чешки: slaný koláč
s kysaným zelím/ z kysaného zelí, zelný závin z listového těsta или: Ролат со
кисела зелка (Торти и ролати, 51) наспрема: roláda z vepřového masa se zelím,
kuřecí roláda se zelím a klobásou.
• сладок – солен: sladký – slaný

Од македонските и од чешките рецепти може да се забележи дека се
слични називите кога станува збор за сопоставувањето меѓу сладок и солен.
Во продолжение ги наведуваме називите паралелно:
Солени и слатки питички (Домашна кујна, 38) – slané a sladké vdolečky,
односно: Koláče sladké i slané: ovocné, zeleninové, sýrové, masové (http://
www.ireceptar.cz/vareni-a-recepty/dorty-kolace-cukrovi/kolace-sladke-i-slane-
ovocne-zeleninove-syrove-masove/)
Солени масни пити (Пити, 1) – máslové vdolečky, slané vdolečky
s máslem(https://www.receptyonline.cz/recept/jidlo/slane-vdolky-jako-priloha/)
Слатки масни пити (Пити, 1) – sladké vdolečky s máslem (http://www.
milujivareni.cz/recepty/21885-sladke-vdolecky/)
Слатки и солени обланди (Обланди, 1) – sladké a slané oplatky(https://
www.labuznik.cz/recept/slane-oplatky-i/)
• кисел – благ : zakysaný - čerstvý

Во македонскиот јазик наоѓаме антонимна врска меѓу кисел – благ кај
млекото, па така наспрема благо (пресно) млеко, имаме кисело (потквасено)
млеко, за разлика од чешкиот јазик, каде што sladké mleko значи: млеко со
шеќер, а кисело млеко може и да се сретне, но кај нив пообично е да се јаде
јогуртот со лажичка: zákys.
• благ – лут : sladké a pálivé

Благите и лутите пиперки во чешкиот јазик се sladké a pálivé (papriky)
• масен – посен/сув : ...? - postní (jídlo).

Во македонските рецепти чест антонимен пар е масен – посен. На
пример: Масен колач (Посни, 16); Масна проја (Домашна кујна, 5), наспрема:
Посни гурабии (Посни, 21); Сува пита со ореви (Посни, 19); Посен зелник
(Пити, 50). Во чешките рецепти ја најдовме само придавката postní: Postní
koláč (recept) (http://beautywmn.com/cs/pages/396332). Имено, придавката
postní е резервирана повеќе за солени јадења: Recepty na postní jídla (http://
www.ireceptar.cz/vareni-a-recepty/zelenina/recepty-na-postni-jidla/).
• варен – пржен – печен: vařený – smažený – pečený

Следно што го истраживме е соодносот меѓу глаголските придавки:
варен, пржен и печен. Имено, во македонската кујна постои варен компир –
пржен компир – печен компир, каде што немаме поларизација на антонимен

пар. Истото се случува и со: пржен(и) пипер(ки) – печен(и) пипер(ки)
и барен(и) пипер(ки), наспрема: smažené brambory – pečené (americké)
brambory и vařené brambory.
Се разбира дека варено/ динстано, пржено или печено може да биде и
месото: vařené/dušené – smažené – pečené.
Што се случува со варената кисела наспрема пресна зелка?
Во македонските рецепти најдовме Варена кисела зелка (Домашна кујна,

13), наспpема во чешките:Vařené kyselé zelí/ Dušené kysané zelí (http://www.
mamincinyrecepty.cz/zeli-cuketa/dusene-kysane-zeli), меѓутоа подварокот:
Подварок (со месо) (подготвена зелка во рерна) (http://www.plusinfo.mk/
vest/56150/recept-podvarok-so-meso), како специјалитет, не го најдовме во
чешката кујна.
• жив – барен: čerstvý/syrový – dušený

За зимница во македонската кујна го наоѓаме и антонимниот пар жив –
барен: живи – барени пиперки (за во туршија) (Домашна кујна, 53), како и:
• жив – кисел: čerstvý/syrový – nakladaný

За зимница се ставаат и живи – кисели краставички (Домашна кујна,
55): čerstvé/syrové – nakladané okurky
Понатаму во анализата се среќаваат и следниве придавки: несолен –

солен наспрема: neslaný – slaný;див – питом (диво/питомо нане) наспрема:
divoký – domácí; сув – мокар, влажен наспрема: suchý – mokrý/ vlhký;
планински – рамнински (мед) наспрема: horský – rovinatý / планински –
низински наспрема: horský – nížinný; природен – вештачки, индустриски
(боја, засладувач) наспрема: přírodní – umělý ...
Се разбира дека има и голем број антонимни парови, кои можат

да се сметаат како антоними независни од контекст: заоблен – остар
наспрема: tupý – ostrý; горен – долен наспрема: horní – dolní; течен – тврд
(состојба) наспрема: tekutý – tvrdý/pevný; длабок – плиток (сад) наспрема:
hluboký – mělký/plitký; голем – мал (сад) наспрема: velký – malý; нов – стар
(рецепт) наспрема: nový – starý; добар – лош наспрема: dobrý – špatný/
zlý;дебел – слаб, тенок (парче) наспрема: široký – tenký; лабав – стегнат
наспрема: volný – napřímený/stažený; лесен – тежок наспрема: lehký – těžký;
мокар – сув (крпа) наспрема: mokrý – suchý; остар – тап наспрема: ostrý –
tupý;остар – благ наспрема: ostrý – jemný; сув – мокар, влажен наспрема:
suchý – mokrý/ vlhký; суров – сув наспрема: syrový – suchý итн.
Во одделна група ќе ги ставиме оние именувања, кои, со својот

назив, предизвикуваат парадоксален однос. Интересен е фактот што и во
двата јазици овие примери предизвикуваат конфузност, што зборува за
„увезени рецепти“, чии називи дошле заедно со поимите. На пример:
– Слатка салама (Посни, 47) [саламата обично не е слатка]; наспрема:
nepečený sladký salám;
– Чоколадна салама (Посни, 64) наспрема: čokoladový salám – nepečený
recept, čokoládový salám s piškoty;
– Солена торта (Торти и ролати, 12) наспрема: slaný dort;
– Торта од месо (Торти и ролати, 8) наспрема: masový dort;
– Колач со зеленчук (Торти и ролати, 5) наспрема: zeleninový koláč.
Некои антонимни називи, на пример: полн – празен (за кифлички):

plněné – prázdné не постои во чешкиот јазик. Наместо тоа постојат други
називи за печива од тесто. Истото се среќава и кај антонимниот пар: виткан
– реден (за пита): виткана и редена пита: Виткана пита со вишни (Посни,
26); Виткана пита со моркови (Пити, 49); Виткана пита со печурки (Пити,
46); Виткана пита со ориз (Пити, 52); Виткана пита со вишни (Пити, 62);
наспрема Редена пита (кога корите се страваат една врз друга (со или без
фил). Во последно време сè почесто се јавува т. н. Гужвана пита (https://
moirecepti.mk/post/%D0%B3%D1%83%D0%B6%D0%B2%D0%B0%D0%
BD%D0%B0-%D0%BF%D0%B8%D1%82%D0%B0-%D1%81%D0%BE-
%D1%81%D0%B8%D1%80%D0%B5%D1%9A%D0%B5), која, во лектори-
раните публикувани готвачи е: Туткана пита (Домашна кујна, 32), за која,
исто така, нема соодветен рецепт во чешката кујна.
Домашно кравјо сирење (Домашна кујна, 42); Домашен кајмак

(Домашна кујна, 42); Домашна ракија (сливова, комова, лозова) (Домашна
кујна, 61) итн. се резервирани само за македонската кујна и евентуално
имаат „лабав“ антонимен однос со придавките „индустриски“/„ купечки“.
Без антонимски двојник се и називите на следниве рецепти: Мрзлива пита
(Домашна кујна, 48); (Пити, 35); Брзи обланди (Обланди, 28); Превртена
пита (Домашна кујна, 47), каде што називот е како резултат на дејството
при правењето на рецептот:
– Ако за придавката мрзлив, мрзливиот прид. стои: 1. Што не сака да
работи; што нема желба да работи (Толковен ..., 2006: 179), тогаш мрзлива
пита треба да е токму за таквата домаќинка/таквите домаќинки (за да се
направи пита треба многу време). Меѓутоа, денес, се употребува за пита
што се прави брзо и лесно, односно со готови (подготвени и купени) кори.
– Придавката брз, брзиот прид. (Толковен, 2003: 180): 2. Што се случува,
што се прави во кусо време, овде е употребена за обланди, со што се сака
да се каже дека тие се прават брзо (и лесно) и е за оние што сакаат да не

потрошат многу време.
– Превртен, како глаголска придавка од глаголот преврти, превртат св. 1.
а) Сврти, заврти нешто од една страна на друга, е искористена во називот
на Превртена пита (http://www.crnobelo.com/zabava/interesno/17891-
podgotvete-krckava-prevrtena-pita-so-praski-i-borovinki), каде што повторно
називот е како резултат од дејството при правењето на питата. Имено,
ова се рецепти кога филот (од овошје или др.) се става на дното од садот
за печење, врз кој се става полу течна смеса, која треба да се испече. Се
сервира така што се превртува, за да дојде овошјето одозгора.
Во оваа насока се и називите што следат, каде што со именувањата

„авторот“ на рецептот сака да ја истакне единственоста, односно реткоста
на видот. Па така, именувањето:
Евтина бајадера (Посни, 36) наспрема: levný dort,
Едноставни куглички6 (Посни, 37) наспрема: jednoduché kuličky,
Домашни наполитанки (https://boza.mk/2015/domashni-napolitanki/) има
поширок контекст: ’овој рецепт чини малку пари’, односно ’овој рецепт е
едноставен’, наспрема другите/повеќето рецепти, за кои Ви треба повеќе
пари или кои се комплицирани за правење, ’рецептот има вредност’ зашто
отсекогаш се ценело направеното домашно7.
Именките во антонимен однос зависни од овој вид контекст се

наоѓаат во помал број. Од нив, за илустрација, ќе ги споменеме, на пример,
деловите од јајцето: белка – жолчка наспрема во чешкиот: bílek – žloutek,
потоа: врв – дноодносно: vrch – dno; дел – целина, односно:část – celek;
правило – исклучок, односно: pravidlo – vyjímka; лице – опачина,односно:
líc – rub; зрно – прав, односно: zrno – prachитн. Оттука се гледа дека некои
од овие антонимни парови можат да бидат вклучени во оние, независни од
контекст.
Интересен е примерот со:
• супа – чорба : polévka – hustá polévka (густа супа)

Во македонската кујна се разликува терминот супа од чорба според
густината. Имено, терминот чорба потекнува од турскиот јазик8, а ова
6
Се оградуваме од нелекторираните текстови, што не се предмет на нашето истражување.
7
Сметаме дека денес опаѓа оваа квалификација, со честата реплика: „Има сè по продавни-
ците“.
8
Чорба (турски: çorba) се преведува како вид (густа) супа карактеристична за националните
кујни на: балканските земји, Источна Европа, Блискиот Исток, северниот дел на Африка,
централниот дел на Азија и јужниот дел на Азија. Чорбата, како јадење, потекнува од Турција,
јадење се среќава во повеќе кујни. Во чешката кујна е позната само супата

и евентуално густата супа.
Придавката чорбест во: Чорбест грав (Домашна кујна, 16), што на
чешки би се превело како: hustá fazolová polévka, не постои како термин во
чешкиот јазик, наспрема кој постои тавче-гравче (гравче-тавче)(zapečené
fazole), исклучиво како македонски специјалитет.
Овде ќе споменеме уште една појава, а се однесува на именувањето

торта. Именката торта мн. торти ж.(кул.) е вид десерт, направен од
пандишпан, обично во тркалезна форма, со една или во неколку кори, кои се
филуваат најразлично (со млечни, овошни, чоколадни и друг вид кремови
или преливи) (Толковен, 2014: 85), што значи тортата е блага. Наспрема
оваа дефиниција, во готвачите (како во публикуваните во книги, така и
оние на интернет), наоѓаме назив торта, како неблаг производ: Торта од
пржени пиперки (Торти и ролати, 17), што на чешки би било: Slaný dort
ze smažených paprik; Торта од печени пиперки, што на чешки би било:
Slaný dort z pečených paprik (Торти и ролати, 18) итн. На чешките портали,
исто така, наидовме на називи од типот: Slaný dort trochu jinak (Солена
торта – малку поинаква) (https://www.toprecepty.cz/recept/18428-slany-dort-
trochu-jinak/), при што заклучивме дека не е типично ниту за чешката кујна.
Според ова, треба да се каже дека брзината со која се преземаат рецептите
придонесува тортите да станат ’солени’.
Од глаголите, за илустрација, ќе ги наброиме следниве антонимни

парови: вклучи – исклучи наспрема: vypnout – zapnout; дигне – спушти
наспрема: zvednout – spustit; наполни – испразни наспрема: naplnít-
vyprázdnit; нареди – измеша наспрема: nakládat –smíchat; зема – остава
наспрема: vzít – nechat; загрева – лади наспрема: zahřít – ochladit; суши –
мокри наспрема: schnout – vlhnout; топи – мрзне наспрема: tát – mrznout
итн. Може да се забележи дека голем број од гореспоменатите глаголи
спаѓаат во антонимните парови независни од контекст.
Глаголите вари, пржи и пече (vařit – smažit – péct), во зависност

од продуктите, може да се каже дека понекогаш можат да се најдат
во спротивставен двооднос, меѓутоа вака поставени антонимната
спротивставеност се губи. Слична е ситуацијата и со низата глаголи: ренда
– сечка – меле (strouhat – řezat – mlít).
која се правела од шкембе („Chorba – Culinary Encyclopedia“).Се правела со пропржување

на ситно исечкан кромид на масло, на што се додавало ситно иситнетите парчиња шкембе.
Се додавало вода и се оставало да се вари на тивок огин. Сите други подоцнежни варијанти
на чорби, од друго месо, со додавање на зеленчук и др. се варијанти на основната чорба.
Од предлозите во антонимен однос издвоиме неколку најчести и

најинтересни за анализа. На пример, предлогот без во македонскиот јазик
има антонимен однос со предлогот со, додека пак во чешкиот јазик називите
со антонимниот парник со почесто се среќаваат со присвојна придавка (во
духот на чешкиот јазик). На пример, наспрема називите со предлогот без:
Тестенини без јајца наспрема: bezváječné testoviny; Палачинки без зејтин
наспрема: palačinky bez oleje итн. се оние со предлогот со (во македонскиот),
односносо присвојна придавка во чешкиот јазик: Ванилички со ореви
наспрема: vanilkоvé rohličky (Посни, 10); Кифлички со пиво наспрема pivní
koláčky (Посни, 12); Пита со јаболка наспрема jablečný koláč (Посни, 22);
Колач со афион наспрема mákový koláč (Посни, 23) иако можат да се сретнат
и како: Ѕвездички со ореви наспрема hvězdičky s ořechy (Посни, 15) итн.
За разлика од оваа функција на предлогот од, во антонимниот пар

од – до го има истото значење како во оние независни од контекст. (На
пример: Се пече на температура од 180 до 200 степени Целзиусови).
Слична е ситуацијата и со предлогот од во називи, каде што се
изразува присвојна придавка во чешкиот јазик: Торта од гриз (Посни, 23)
наспрема: Krupicový dort; Црна торта од мед (Посни, 24) наспрема: medový
černý dort; Салама од дуњи (Посни, 28) наспрема: kdoulový salám; Коцки од
смокви (Посни, 29) наспрема: fíkové kostky; Мармалад од кајсии (Домашна
кујна, 59) наспрема: meruňková marmelada; Сируп од бозел (Домашна кујна,
63) наспрема: bezový sirup итн. Овде треба да се спомене дека производот
слатко: Слатко од јагоди (Домашна кујна, 56); Слатко од вишни (Домашна
кујна, 58) итн. е специфичност за македонската кујна, но не и за чешката
кујна.
Од прилозите ќе ги наброиме следниве илустративни примери:горе

– долу наспрема: nahoře – dole/dolů; десно – лево наспрема:vpravo – vlevo;
добро – лошо наспрема: dobře – špatně; одвнатре – однадвор наспрема:
zevnitř – zvenku; тешко – лесно наспрема: těžko/těžce – lehko/lehce;
наспрема:целосно – делумно има úplně/zcela – polovičně;ситно – крупно
наспрема: nadrobno – hrubě итн. Од овие примери се забележува дека
повеќето можат да бидат дефинирани како прилози независни од контекст.
Наместо заклучок
Од кусиов приложен материјал заклучоците можеме да ги поделиме

во две групи: 1. За антонимните парови меѓу македонскиот и чешкиот јазик,
и 2. за антонимите – општо.
1. Што се однесува до заклучоците за антонимните парови меѓу маке-

донскиот и чешкиот јазик (зависни од контекст), се потврдија нашите тези:
– најголемиот дел од антонимните парови се со исти соодветни словенски
корен кај двата јазици;
– мал дел се разликуваат, а причината за тоа е екстралингвистичка, конкретно
антонимните парови се однесуваат на специјалитетите на различните кујни;
– во овој вид антоними зависни од контекст (во кулинарството, поточно во
рецептите) преовладуваат придавките.
2. Што се однесува до заклучоците за антонимите воопшто, сметаме дека

со обработката на одделни антонимни парови зависни од контекст, се прави
база од која полесно се изделуваат антонимите независни од контекст, што
се основа за речник на антоними, како на македонскиот јазик, така и на
чешкиот јазик, а се разбира и за речник на македонско-чешки, односно на
чешко-македонски антоними.
Тантуровска, Лидија. „Какво кафе пиете?“. Јазикот наш денешен. Скопје: Институт
за македонски јазик „Крсте Мисирков“ 2016
Толковен речник на македонскиот јазик. Ред. Кирил Конески, I–VI. Скопје:
Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“, 2003–2014.
Мургоски, Зозе. 2011. Толковен речник на современиот македонски јазик. Второ
проширено и преработено издание. Скопје: Филолошки факултет „Блаже
Конески“.
Kristal, D. 1985. Enciklopedijski rečnik moderne lingvistike. Beograd: Nolit.
Slovník spisovné češtiny pro školu a veřejnost. Praha: Academia 2007.
Šipka, D. 1998. Osnovi leksikologije i srodnih disciplina. Beograd: Matica srpska.
Извори
Нашата најдобра стара домашна кујна, Топер, 2011.
Нашите најдобри ситни колачи, Топер, 2011.
Нашите најдобри слатки и солени обланди, Топер, 2011.
Нашите најдобри печива, Топер, 2011.
Нашите најдобри солени торти и ролати, Топер, 2011.
Нашите најдобри пити, Топер, 2010.
Нашите најдобри посни колачи, Топер, 2010.
Домашна кујна, Топер, 2010.
Торти и ролатиТопер, 2010.
Пити,Топер, 2010.
Обланди,Топер, 2010.
Посни, Топер, 2010.
Интернет-страници
http://grid.mk/news/509929980/recept-na-denot-crno-bel-puding-gotov-za-15-minuti
https://moirecepti.mk/tag/%D0%B1%D0%B5%D0%BB-
%D1%80%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D1%82
https://popara.mk/2013/recepti/crno-bel-kolach/
https://moirecepti.mk/, http://sezahrana.mk/
http://grid.mk/category/hrana,
http://off.net.mk/moi-recepti/vanilici-so-orevi-i-marmalad,
http://www.time.mk/cluster/62a22b80a1/dvobojni-keksi.html,
http://www.crnobelo.com/hrana/recepti,
https://boza.mk/2015/domashni-napolitanki/
https://moirecepti.mk/tag/%D0%B1%D0%B5%D0%BB-
%D1%80%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D1%82)
ttps://moirecepti.mk/tag/%D0%B1%D0%B5%D0%BB-
%D1%80%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D1%82
http://www.ireceptar.cz/vareni-a-recepty/dorty-kolace-cukrovi/kolace-sladke-i-slane-
ovocne-zeleninove-syrove-masove/
https://moirecepti.mk/
http://sezahrana.mk/
http://grid.mk/category/hrana
http://off.net.mk/moi-recepti/vanilici-so-orevi-i-marmaladhttp://www.time.mk/
cluster/62a22b80a1/dvobojni-keksi.htmlhttp://www.crnobelo.com/hrana/recepti
https://recepty.vareni.cz/zakusek-cerny-princ/
http://www.nejrecept.cz/recept/lahodny-zakusek-cerny-princ-r1527
http://www.mamincinyrecepty.cz/zeli-cuketa/dusene-kysane-zeli
http://beautywmn.com/cs/pages/396332
http://www.mamincinyrecepty.cz/zeli-cuketa/dusene-kysane-zeli
https://boza.mk/2015/domashni-napolitanki/)
http://www.crnobelo.com/zabava/interesno/17891-podgotvete-krckava-prevrtena-pita-
so-praski-i-borovinki
https://www.toprecepty.cz/recept/18428-slany-dort-trochu-jinak/
Lidija TANTUROVSKÁ, Jasminka DELOVOVÁ-SILJANOVOVÁ
O NĚKTERÝCH ANTONYMNÍCH DVOJICÍCH

V MAKEDONSKÉM A ČESKÉM JAZYCE
Příspěvek pojednává o konfrontaci některých stejných nebo podobných

antonymních dvojicích v makedonském a českém jazyce. Rozhodly jsme se v
jistém kontextu konfrontovat antonymní dvojice v oblasti jídla a gastronomie,
zejména v receptech na připravování jídel. Vzhledem k tomu, že se jedná o dva
slovanské jazyky, potvrdila se teze, že lze najít jak mnoho podobností, tak i dost
odlišných „antonymních pastí“. Všechny naše teze jsou podpořeny množstvím
vhodných příkladů v obou jazycích.
УДК 811.163.3-112
811.163.3-114
Емилија ЦРВЕНКОВСКА
МАКЕДОНИСТИЧКИТЕ ИСТРАЖУВАЊА
НА ЧЕШКИТЕ ЛИНГВИСТИ
Апстракт: Во трудот се разгледува придонесот на чешките лингвисти

во македонистичките истражувања. Се разгледуваат истражувањата што опфа-
ќаат различни аспекти на јазикот како палеославистика, класификација на
словенските јазици, дијалектологија, етимолошки истражувања, споредбени теми,
терминологија, а посебен акцент е ставен на македонистичкиот подмладок во
Чешка.
Клучни зборови: лингвистички истражувања, македонистика, чешки лингвисти.
Пред десетина години, поточно во 2008, професорот Иван Доровски

ми предложи заеднички да се нафатиме за изработка на еден лексикон на
странски македонисти во којшто ќе бидат претставени сите странци што
дале свој придонес во развојот на македонистиката. Се разбира, моравме
да поставиме и некои временски рамки, па се ограничивме на XX и XXI
век. Со задоволство се нафатив да соработувам со Доровски, веќе искусен
лексикограф и автор на повеќе лексикони и енциклопедии, согледувајќи
дека вакво издание навистина е потребно, пред сè, како наследство за
следните генерации. Имаше реакции од некои помлади колеги дека денес,
кога сè може да се најде на интернет, нема потреба од вакви изданија.
Но, никаде на интернeт нема да најдете збирна информација кој сè се
занимавал со македонистика, преглед на сите библиографски единици
и сл. Сите чешки слависти, покрај многу други останати, му припадана
за обработка на Доровски. Тогаш дури сфатив колкав бил интересот за
македонистичките теми и колку е широк дијапазонот на подрачја што го
опфаќаат истражувањата на чешките македонисти: македонскиот јазик,
104 Емилија Црвенковска
литература, историја, култура, фолклор, етнологија, археологија и сл.

Претходно имав претстава, бидејќи сум палеославист, главно за влогот
на чешката палеославистика во издавањето и проучувањето на старо/
црковнословенски текстови настанати во Македонија.
Навраќајќи се на темава за оваа конференција сфатив дека многу-
пати била повторувана по повод некои јубилеи или на македонско-чешките
конференции и досега повеќепати се правеле анализи на достигањата на
чешката македонистика. Во тој поглед се истакнуваат трудовите на Иван
Доровски меѓу кои и оној на првата македонско-чешка научна конференција
(Dorovský 1998), потоа Вера-Стојческа-Антиќ, Зденка Рибарова, Димитар
Пандев и др. Но, како што констатира Пандев „...темата за чешко-
македонската заемност во контекст на славистичките и лингвистичките
проучувања ...претставува постојан предизвик за нови разгледувања
(читања), но и за надополнувања..“. Па, токму во тој контекст ќе се обидам
овде да надополнам со некои нови сознанија, а особено да го истакнам
придонесот на некои нови автори од младата генерација кои треба да се
додадат кон списокот на чешките македонисти.
Интересот на чешките лингвисти за македонскиот јазик може да се
подели на разни периоди, зашто дел од истражувањата се дијахрониски,
дел сихрониски, а дел споредбени. Овој интерес датира уште од времето на
Јозеф Добровски.
1. Палеославистички истражувања. Еден заеднички период

во кој двете средини, чешката и македонската се поврзуваат, е кирило-
методиевскиот период, односно самите почетоци на словенската писменост.
Чешките палеослависти покажуваат голем интерес за текстовите од
најстариот период на развитокот на словенската писменост (Стојчевска-
Антиќ 1998) настанати на територијата на Македонија. Тие се заслужни
за неколку важни изданија на стари текстови како што се: Асемановото
евангелие, издадено од Јозеф Курц, а потоа од Курц и Ј. Вајс. Чешките
палеославистики З. Хауптова и Е. Блахова го издадоа Струмичкиот апостол,
црковнословенски ракопис од македонска редакција што се чува во Прага,
Хауптова и Рибарова, пак, го објавија Григоровичевиот паримејник, и двете
се изданија на МАНУ. Посебно место во палеославистиката зазема името
на Франтишек Вацлав Мареш, за што веќе пишував на претходната чешко-
македонска конференција. Во овој дел треба да ги споменеме неговите
палеославистички трудови како изданието на Синајскиот псалтир, Pars
nuova, потоа статиите за светците во Асемановото евангелие, за Скопскиот
апостол, за Јанковското ливче, за Седмочислениците и сл. Во неговите
трудови се разгледуваат и низа јазични проблеми од овој период.
Понатаму ќе стане збор и за помладата генерација чешки
палеослависти.
МАКЕДОНИСТИЧКИТЕ ИСТРАЖУВАЊА НА ЧЕШКИТЕ ЛИНГВИСТИ 105
2. Класификација на словенските јазици. Двајца чешки

лингвисти ја отфрлаат традиционалната поделба на словенските јазици.
Франтишек Копечни врз основа на типологијата предложи поделба на:
источнословенска, полска (полски, кашупски, полапски), чешко-словачка
и лужичка група (чешки, словачки, горно и долно лужичкосрпски)
која претставува премин помеѓу чешко-словачката и полската група, а
на словенскиот југ разликува бугарско-македонска и српскохрватско-
словенечка група.
Франтишек Вацлав Мареш, пак, ја напушта вообичаената тројна
поделба на групи на словенското јазично семејство и предложи тетрахомија
според која словенските јазици се делат двапати во по две групи, според
хоризонталната оска (јужнословенска и севернословенска) и според
вертикалната (источнословенска и западнословенска група). Така се
добиваат четири групи, а македонскиот влегува во југоисточната група.
3. Дијалектологија. Со анализа на македонските дијалекти низа

чешки слависти ја истакнуваат нивната посебност во јужнословенски
контекст, а споредби се правени главно со бугарските и со српските
дијалекти. Првата докторска теза од оваа област Системот на времињата
во новиот бугарски, во јужномакедонските говори, во старословенскиот
и во српскохрватскиот (1939), на Арношт Герад, за која опширно пишува
Доровски, била одбранета во Брно за жал, не преживеала до денеска бидејќи,
веројатно била уништена. Бохуслав Хавранек разработува една појава што
била забележана уште од Григорович, а тоа е резултативниот перфект
(односно sum наспрема habeo перфектот). Карел Хоралек уште во првите
броеви на списанието Македонски јазик од 1957 се осврнува на примена
на фонолошките принципи во историското проучување на македонските
наречја во статијата Кон најстарата историја на македонските наречија.
Сава Хержман објавил труд за Границите на сродните дијалекти и
говорните групи. Ф. Копечни и др. во трудот Сесловенскиот зборовен фонд
разгледува и примери од македонските говори. Доровски (1982) ги анализира
односите на дијалектите и стандардниот јазик, со историски преглед на
првите спознавања на разликите меѓу македонските и бугарските дијалекти
што ги утврдил Селишчев, а му ги предочил на Шафарик. Дава преглед на
проучувањата на македонските дијалекти во дијахронија и разгледува низа
појави во егејските, нему блиски, говори.
4. Етимолошки истражувања. Македонски примери се застапени

и во етимолошките истражувања на чешките лингвисти. Тие се вклучени
и во двотомниот етимолошки речник на Франтишек Копечни: František
Kopečný. Etymologický slovník slovanskýh jazyků (I, 1973; II, 1980).
Лексиката и етимолошките истражувања се застапени со серија

трудови на соработничките на Брненскиот етимолошки речник. Така
Валчакова дава придонес со прилогот Називи на храна во старословенските
и црковнословенските споменици од македонска редакција, а истата авторка
ги разгледува и називите на лебот во старословенскиот и нивните
континуанти во јужнословенските јазици, како и Некои називи на мери
во јужнословенските јазици. Јанушкова се осврнува на Некои македонски
називи на дрвја, а дава и Етимолошки забелешки за словенските називи
на ceratonia siliqua. Краликова ги разгледува Македонските изрази со
значење ‘плаче’. Ева Хавлова пишува за македонските хомоними, а освен
словенските разгледани се и несловенско-словенски хомоними (како зар –
зарем или фереџе). Јана Комаркова анализира Некои називи на делови од
разбојот во хрватскиот и во македонскиот и др.
5. Граматички и споредбени теми. На вакви теми се посветени

пред сè трудовите на Мареш, кој ги опфатил речиси сите специфични
аспекти на македонскиот јазик, како фонолошкиот систем, членот,
времињата и сл. Јарослава Пачесова се занимавала со палаталните оклузиви
во македонскиот и во бугарскиот јазик. Владимир Шаур од современ аспект
врши споредба помеѓу македонскиот и бугарскиот, а од социолингвистички
аспект ја анализира јазичната ситуација во Пиринска Македонија. Со ова не
се исцрпува листата на споредбени теми.
6. Терминологија. Може да се забележи дека некои неистражени

области во македонската наука за јазикот, како што е лингвистичката
терминологија, биле поттикнати токму од чешката научна средина. Група
македонски лингвисти биле дел од тимот што работел на речникот на
словенската лингвистичка терминологија. Slovník slоvanské lingvistické
terminologie (1977, 1979), под редакција на Алојз Једличка. Овој речник
содржи јазична терминологија на сите словенски јазици. Во тимот што
работел врз речникот од Македонија учествувале К. Тошев, Б. Видоески, Б.
Конески и Р. Угринова-Скаловска.
7. Научниот македонистички подмладок. За поздравување

е придонесот на младата генерација чешки македонисти. Тие се надеж и
иднина на македонистиката. Голем дел од овие автори биле учесници на
Меѓународниот семинар за македонски јазик, литература и култура или по
разни програми за мобилност на студенти биле на подолг студиски престој
во Скопје. Тие се истакнаа пред сè со учество во конференцијата на Млади
македонисти што ја организира нашиот факултет, а некои биле учесници
и на други конференции како македонско-чешката или на Меѓународниот
македонистички собир и сл.
Двајца од овие млади истражувачи ги продолжуваат добрите

традиции на чешката палеославистика, па така, Штефан Пилат досега се
занимаваше со разни аспекти на анализа на Григоровичевиот паримејник,
а во 2014 г. на Карловиот универзитет во Прага, ја одбрани дисертацијата
под наслов: Јазична анализа на Скопскиот апостол. Станува збор за
црковнословенски ракопис од македонска редакција настанат на преминот
меѓу XIII и XIV век кој припаѓа кон групата северномакедонски текстови.
Пилат прави анализа на сите рамништа на ракописот и го става во контекст
на историската граматика и дијалектологија на македонскиот јазик. Уште
еден млад палеославист е Томаж Микулка, кој во трудот: Неколку белешки
кон потеклото на конструкцијата за забрана, ги разгледува формите
од типот немој/немојте, да правиш/правите уште во почетоците на
словенската писменост и смета дека во оваа конструкција, која се користела
во разговорниот јазик на жителите во историска Македонија, почнува
аналитизмот.
Од другите учесници на собирот на млади македонисти ќе ги
споменам уште: Давид Пастиржик на тема: Кон прашањето создавање
посебни форми на македонски хипокористици; Владимира Малперова
за: Интернационализмите од македонско потекло во македонскиот
и во словачкиот јазик; Мартина Травничкова за: Деминутивите во
македонскиот и во чешкиот јазик; Кристина Дуфкова има статија на
тема Зошто поскокот не скока и sisokravac не цица: јазична анализа и
споредба на избрани македонски, чешки и хрватски имиња на влекачи, таа
учествуваше и на Чешко-македонска конференција со тема За македонскиот
темен вокал во лингвистички дискурс, а има изработено и дипломска
работа за Контрастивната споредба на гласовниот систем на чешкиот и
македонскиот јазик, а учествуваше и на последнава конференција.
8. Настава. Во аналите на македонистиката останува запишан

првиот курс по македонски јазик одржан на странски универзитет, а тоа е
курсот што во зимскиот семестар на учебната 1945/46 го водел професорот
Антонин Фринта. На тој курс слушатели биле Хорас Лант, Франтишек
Вацлав Мареш, Здењек Урбан, Сава Хержман, што е забележано во
кажувањата на самиот Лант за тоа. Иако мислевме дека досега е кажано сè
за овој прв курс по македонски јазик, за кој имаше скудни податоци, сепак,
од неодамна, со статијата на Кристина Крамер која на универзитетот во
Торонто ја поседува оставнината на Лант, од неговите белешки фаќани за
време на курсот се дознава по нешто и за содржината на овие предавања
што ги држел Фринта.
Чешките македонисти објавувале во Македонија во разни зборници,
во списанието Македонски јазик, во Научната конфереција на Семинарот,
во разни собири во МАНУ, како и во Чешко-македонските конференции кои

на уште еден начин ги зближуваат истражувачите од двете земји.
Доровски, И. 1988. „Чехословачката балканистика и македонистика во последните

две децении“. XIV научна дискусија (Охрид, 17-20 август 1987). Скопје 1988,
27-38.
Доровски, И. 1997. „Македонскиот јазик во чешките земји и во Словакија“.
Педесет години на македонската наука за јазикот. Скопје, 275-290.
Доровски, И. 2010. „Достигнувања на македонистиката во Чешка и во Словачка во
последните педесет години“. Меѓународен македонистички собир. Скопје,
УКИМ, 471-487.
Дуфкова, К. 2016. „Зошто поскокот не скока и sisokravac не цица: јазична анализа
и споредба на избрани македонски, чешки и хрватски имиња на влекачи“.
Седми научен собир на млади македонисти. Скопје, 69-77.
Малперова, В. 2010. „Интернационализмите од македонско потекло во македонскиот
и во словачкиот јазик“. Шести научен собир на млади македонисти, 353-
377.
Микулка, Т. 2010. „Неколку белешки кон потеклото на конструкцијата за забрана“.
Шести научен собир на млади македонисти, 159-164.
Пандев, Д. 2014. „Чешкиот интерес за македонскиот јазик, литература и култура“.
Зборник трудови од V македонско-чешка научна конференција. Скопје, 325-
333.
Пастиржик, Д. 1995. „Кон прашањето создавање посебни форми на македонски
хипокористици“. Втор научен собир на млади македонисти, 17-122.
Пилат, Ш. 2010. „Вокализмот на Григоровичевиот паримејник“. Меѓународен
македонистички собир. Скопје, УКИМ, 327-333.
Рибарова, З. 1998. „Чешкиот придонес кон проучувањето на македонската
црковнословенска писменост“. Македонско-чешка научна конференција.
Скопје,151-158.
Стојчевска-Антиќ, В. 1998. „Чешките слависти и средновековната книжевност“.
Македонско-чешка научна конференција. Скопје, 65-74.
Травничкова, М. 2010. „Деминутивите во македонскиот и во чешкиот јазик“.
Шести научен собир на млади македонисти, 421-435.
Хоралек, К. 1957. „Кон најстарата историја на македонските наречја“. Македонски
јазик XIII, кн.1, 1-12.
Dorovský, I.1982. „Dialects and Standard Language“. Македонски јазик XXXII-
XXXIII, 1982-1982, 227-233.
Dorovský, I. 1998. „Makedonská literatura, kultura, dějiny a jazyk v českých zemích a
na Slovensku (1945-1995)“. Македонско-чешка научна конференција. Скопје,
29-39.
Havlova, E. 1998. „K makedonským homonymum“. Македонско-чешка научна
конференција. Скопје,103-110.
Janyšková, I. 1998. „K některým makedonským názvům dřevin“. Македонско-чешка

научна конференција. Скопје, 143-150.
Karlíkova, H. 1998. „Мakedonské výrazy s významem ‘plakat’“. Македонско-чешка
научна конференција. Скопје, 159-165.
Kramer, E. C. 2015. „Macedonian in Prague: The Frinta lectures“. VIII македонско-
северноамериканска конференција за македонистика. Скопје, 21-32.
Valčáková, P. 1998. „Názvy jídel v stsl. a csl. památkách makedonské redakce“.
Македонско-чешка научна конференција. Скопје, 131-138.
Эмилия ЦРВЕНКОВСКА
МАКЕДОНИСТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
ЧЕШСКИХ ЛИНГВИСТОВ
В статье представлена работа чешских лингвистов на проблематике

македонского языка. В фокусе интересса чешских лингвистов находились
разные части лингвистики: палеославистика, классификация славянских
языков, диялектология, этимологческие исследования, теми из сравнителной
грамматике славянскиих языков, терминология. Реч идёт и о работе молодих
чешских македонистов, а тоже и о первом курсе македонского языка на
инностраних университетах который бил организован в Праге.
ЛИТЕРАТУРА И КУЛТУРА
УДК 821.162.3-31.09
Кристина АТАНАСОВА
БЕГСТВО ОД НАЈБЛИСКИТЕ
(по мотиви од романот „Исчезнување“ од Петра Соукупова)
Апстракт: Целта на овој реферат е да ја истражи темата за бегството од

најблиските, инспирирана од делото „Исчезнување“ на чешката авторка Петра
Соукупова. Делото е составено од три новели: „Исчезнал“ (која, според мене, е
најуспешна и најемотивна), „Кратко“ и „Венче“. Интересот на овие новели се наоѓа
во секојдневните ситуации на семејството и роднинските односи. Се разгледува
врската помеѓу родителот и детето, начинот на кој браќата и сестрите го делат
просторот на домот и односот на децата кон светот. Интенцијата е да се обработат
причините за бегството на децата од домот и своите родители.
Клучни зборови: бегство, семејство, дом, исчезнување, егзил
Авторката Соукупова ја користи гледната точка на детето и преку

чувствителните и субјективни детски очи ги разгледува настаните во
нивните семејства. Го проследуваме развивањето на ликот на детето во
рамките на домот и активно ја запознаваме семејната драма. Читателите
постојано се загрижени за состојбата во која се наоѓа детето и со голема
анксиозност ги сведочат настаните кои се базираат на недоразбирања,
бегство, исчезнување и сеќавање. Во првата новела се обработува односот
помеѓу двајца браќа. „Исчезнал“ е приказна за исчезнувањето на постариот
брат чие бегство никој не го антиципирал. Додека родителите се известени
дека тој е на спортски настан, неговиот помал брат верува дека е со Марта.
Но тој е на некое сосема друго место што никој нема да го открие. Ниту е
синот кој редовно се занимава со спорт, ниту е братот - непријател кој ја
заведе единствената другарка - Мартин е некој друг. Во „Кратко“ Војта живее
со својата мајка и полусестра. Војта чувствува одбивност кон Павлина што
одржува барем некаков контакт со нејзиниот татко од Америка. Неговото
114 Кристина Атанасова
бегство ќе се случи кога ќе го открие исчезнатиот родител. Кратко ќе живее

заедно со него и ќе се врати во домот на својата мајка. Во „Венче“ авторката jа
разгледува врската помеѓу две сестри. Вистината за оваа семејство почнува
да се открива по смртта на Владо, нивниот татко. Расплетувањето се одвива
преку сеќавањата на Хела и разменетите писма на нивните родители. Хела
и Хана преку евоцирање на спомени ќе откријат дека не се полусестри како
што верувале цел живот, нивниот татко е Владо. Соукупува пристапува со
гласот на децата. Иако во третиот дел раскажува возрасна жена, веќе со
свое семејство, таа се навраќа во моментите на детство и младоста.
Главните настани се случуваат додека врне снег. Време во
годината кога сите се собираат дома, на топло, и кога куќата изгледа како
најзаштитеното место на светот во споредба со студот и неподвижноста
надвор. Колку божиќни холивудски филмови расправаат семејни приказни
со вообичаени драми и големи, среќни победи. Додека врне снег, домот
е најзатворен и интерен. Во трите новели нема непријатели од надвор,
а најопасно е она што се случува за време ручекот, во обичните семејни
ритуали кога ликовите на децата живеат тегобно во домот. Приказните
на семејствата се допираат. Дознаваме како реагира самохраната мајка на
Војта кога ќе ја дознае веста за исчезнувањето на Мартин. „Телевизиски
вести. Бараат некое дете. Се загледува во очајната репортажа. Мајката на
изгубеното дете со зацрвенети очи и растреперен глас. Таткото на детето ја
држи за рака. Ниту посраната семејна среќа не ве спасила, ни кога се двајца
не мора да испадне добро, ќе ѝ текне на мама. Моето дете не е изгубено.
Во тој момент ја облива такво чувство на среќа што дури се насмевнува.“
Што само кажува, дека семејните несогласувања и болки се кријат зад
секоја соседна врата. Писателката допира универзални теми, а почнува од
најинтимното на човекот - неговиот дом.
Најмногу сум заинтересирана за бегството на децата од домот и од
нивните најблиски: родителите и братот или сестрата, иако, бегство има и
од страна на родителот. Во трите случаи се работи за таткото кој го напушта
домот. Всушност, прво се случува бегството на родителот, а потоа следува
она на детето. Посветувам повеќе внимание на детското отселување, не само
затоа што семејните случувања ги дознаваме преку нив, туку и затоа што
сметам дека нивното одделување го гледаме како се развива. Отсуството на
родителот е перманентно, тоа е засекогаш, веќе случено и нивното отсуство
е многу важно затоа што е една од мотивациите на ликот на детето да го
продолжи тој синџир на бегање.
Традиционалното и типично распоредување на машко - женските
улоги во домаќинството и во однос одгледувањето на децата е едно од
причините за несогласување и незадоволство во домот. Најмногу, затоа што
родителите од нивните деца бараат продолжување на поредокот. Од синовите
БЕГСТВО ОД НАЈБЛИСКИТЕ 115
се очекува „да не бидат како девојчиња“, учество во спорт и очекување

за врвни успеси, доминација, поголема агресивност, сила и бестрашност
и игнорирање на секакви емоции кои би издале слабост, физичка или
ментална болка. Мајките времето го поминуваат дома со своите деца,
додека пак местото на кое таткото функционира повеќе е кон „надвор“. Оваа
изнасилено распоредување на улогите во домаќинството и поделбата на
трудот која во овие традиционални семејства го карактеризираат половото
однесување, децата ја препознаваат. Станува алатка за вршење притисок
врз нив, особено врз синовите. Поништување на идентитетот по кои тие
трагаат и исмевање на она што сакаат да бидат. Во новелата „Исчезнал“,
мајката и таткото ја делат страста кон фотографијата. Ова хоби е заедничко
за парот чија љубов веќе одамна е исчезната, но од друга страна е и нешто
што ги дели: таткото повеќе сака да ги фотографира успесите на неговите
синови и моментите на спортување, а фокусот на мајката е во семејните
моменти, често наместени и вештачки, како тогаш кога двајцата браќа
глумеа дека се согласуваат пред објективот на мајката. Двете страни ја
забележуваат својата реалност преку нивната пасија, но нивната реалност е
лажна и измислена, а сликите се нивните очекувања за децата. Позирањето
на синовите е желбата да ги потполнат барањата на родителите и преку
нивното потчинување кон сликата демонстрираат разбирање и љубов.
Јакуб и Војта се опишани како мали, ситни, лесно ранливи и
чувствителни. Тие се постојано заштитувани од нивните мајки, како еден
примарен инстинкт на мајката, да се заштити послабото дете. Па така,
Јакуб е поблизу до неа и наоѓа задоволство во имитирањето на неговата
мајка. Тој готви заедно со неа, ѝ помага во кујната, сака да заштитува
мали и беспомошни животинчиња. Но, додека чувствителноста на Јакуб
ја привлекува мајката да се заземе за него, тоа го оддалечува од таткото.
Дури кога ќе исчезне Мартин, тогаш мајчината борба да се одбрани
незаштитеното и осаменото се префрла кај Мартин. Мартин кој е атлетски
граден, со ветувачка иднина во спортот, го имитира таткото во својата
доминантност, додека страда по љубовта од мајката. Подоцна, борбата за
љубовта кон мајката се проектира во борба за Марта.
Мајките се спремни да се борат за љубовта кон своите деца
и воинствено се обидуваат синовите и ќерките да ги задржат или да
се вратат дома. Мајките никогаш не бегаат, тие се секогаш тука, дури и
кога заминуваат, нивната мисла е домот. Тажно ги гледаат синовите како
заминуваат и со трпение ги чекаат да се вратат додека тие одлучуваат каде
ќе припаѓаат. Тие ја имаат целата љубов на домот безусловно. „А во тој
момент мама чувствува како ужасно го обожува, колку тоа, речиси физички
ја боли, таа љубов кон него, а знае дека и што и да направи секогаш ќе го
сака сосема исто, а исто така знае дека тоа не може сега да го покаже, но
со задоволство би го погалила по лицето и би се погалила со него, како

што правеше кога беше мал, но веќе и тогаш се лутеше, кога галењето по
извесно време престануваше да му се допаѓа. Нејзиниот Војтишек, детето
со најмногу пеги.“
Татковците голем дел од времето го поминуваат во кафеана или
занимавајќи се со спорт. Кафеаната, за нив претставува место во кое се
навраќа секогаш кога има некој проблем со семејството, едно мало бегство
во оазата на мазохистичкото самосожалување залиено со алкохолот, главен
атрибут на овие ликови. Кафеаната е место каде тие доживуваат, каде ги
покажуваат своите реакции на добрите и лошите времиња. „Потоа, право во
кафана. Да се опијани. Па дома, за да заспие веднаш. Локањето за тато е исто
што се за мама сите тие километри што ги изодува на ден.“ Додека на овие
татковци времето им поминува на релација дома- кафеана- спортска арена,
слободното време го посветуваат на семејството односно на диригирање на
слободното време на децата кое мора секако да биде идентично на нивното.
Додека мајката готви, таткото купува. Единствено Владо, таткото од третата
новела се разликува. Тој ја нема истата агресивност што е доделена кај
другите машки родители и токму недостигот на оваа агресивност ќе биде
клучна. Во првите две новели се јавува и ликот на бабата (мајката на мајката
на децата). Нејзината функција е да го замени таткото што го нема. Бабата
доаѓа ненадејно, како шаховска фигура се позиционира на отстапеното,
празно место. Веднаш ги презема работите во свои раце.
„Излеговме од станицата и уште пред да стигнеме до некоја шума,
тато со брат ми ќе натемпира огромна брзина, па така за да ги стигнам
скоро трчам. Сеедно, не можам да ги стигнам. Ме побрзуваат.“ Таткото е
претставен како недофатлив, недостапен, несфатлив странец и како таков
е предизвик да се запознае, да се биде до него. Тој е мистерија која децата
сакаат да ја решат, мистерија на која се радуваат, но во исто време и се
плашат. До него децата се чувствуваат малечки и обични. Тие се приковани
до неговото отсуство и единствено со таткото се поврзани преку предметот.
„Куќата е, како што велат, нечија приказна и личен потпис. Предметите
во неа се трага на нечие постоење, па нивното губење или отфрлање,
неминовно се одразува на домовниот, како и домовниот, како и просторот
на спомените.“ (Шелева 2005: 34). Татковите предмети овде се извезени од
надвор, па како ретки трофеи кои не припаѓаат на нивниот дом или куќата
на мајката претставуваат вистинско богатство за децата. Шведската маица
која Војта ја носи верувајќи дека некогаш била на татко му, бонбончињата и
незначајните предмети што таткото на Павла ги праќа од Америка, облеката
што Милан ѝ ја испраќа на Хела. Топката која Карел му ја подарува на Војта
и покажува дека не си го познава синот. Во моментот кога ќе допрат до
физичкиот свет на нивниот родител и блискиот човек што никогаш не е
тука, ќе добијат месен нарезок наместо топол оброк, како што тоа го доби
Војта, и тогаш го губат имагинарниот, мистериозен татко од фантазиите.
Во овој момент, првите мечти на децата се уриваат. Војта, на почетокот е
среќен и ентузијастичен во домот на таткото по кој толку трагал. Подготвен
е таму да се вдоми, но дури кога ќе го запознае толку сонуваниот простор,
губи засекогаш надеж.
Гласот на Мартин
Јулија Кристева прашува: „Да се нема родители - оттука ли почнува

слободата?“ Прашањето директно го поврзувам со судбината на Мартин
и неговото исчезнување. Тој се откажа од родителите и семејството и
за него, тоа значи откажување од она јас кое му е неправедно доделено.
Исчезнувањето подразбира нова кожа, идентитет кој може да се измени, да
се осознае, да се доведе до прашање и да се прероди. Тој е можеби најважен
лик во овие новели. Мартин го знаеме како Другиот на Јакуб. Ние не ја
запознаваме неговата страна од раскажувањето, туку го следиме неговиот
брат, Јакуб заедно со целата негова трагедија да живее со брат и татко кој
постојано мора да ги гони затоа што има ситни чекори за разлика од нивните,
да се бори да ја добие љубовта од таткото, да научи да живее откако ќе ја
изгуби едната нога и да се бори да биде свој. И при таа борба да му се
допадне на таткото, Јакуб не се губи себе - слободното време го посветува
на она што го сака, а неговиот брат е прикован за таткото и го следи секој
негов чекор, сѐ додека не исчезне. Двајцата браќа имаат изградено различен
систем за борба против поредокот. Јакуб се спротивставува на својот татко
со тоа што одбива да биде како него и одбива да ги продолжи неговите
идеали за совршен син. Со неговото бавно откажување од желбата да се биде
дел од мистичниот свет на Таткото, читателите го следат како се развива.
Мартин преку бегството целосно го поништува поредокот. Долго време
по исчезнувањето, Јакуб дознава дека последната книга што ја прочитал
неговиот брат била Робинзон Крузо, приказната за човекот кој учи да живее
сам на остров, користејќи ја својата инвентивност. Исчезнатиот брат трага
по својата независност надвор, додека Јакуб ја осознава внатре.
Улогата на братот и сестрата во новелите, во однос на ликот, е со
една цел - идентификација. Ова идентификување ја зголемува несигурноста
и кај обете страни. Целта е постојано да се надитри братот или сестрата, да
им се покаже моќ и сила, перчење за тоа кој е повеќе сакан од родителот,
чиј подарок е поубав. Чиј татко е подобар мојот татко или твојот татко. На
браќата и сестрите, Соукупова им дава различни физички карактеристики,
па затоа што не го препознаваат ликот кај блискиот, постојано се набљудуваат
меѓусебно и секојдневно се истражуваат, секогаш како да се запознаваат

првпат. Војта постојано размислува и ѝ коментира на Павла колку е дебела.
Двете сестри во третиот роман постојано проверуваат која што има, како е
облечена и се натпреваруваат која добила најдобар подарок. Нивната борба
за љубов се рефлектира во борбата за предметите и фустаните. Јакуб не
може, а да не забележи колку неговиот брат е доминантен и убав, колку е
сличен на татко им и дека никогаш нема да биде како него. Меѓусебниот
однос на браќата и сестрите може да се објасни со една реченица на Јакуб:
„него го мразам (мисли за брат му), а себеси се сожалувам.“ Овие браќа и
сестри кои се странци, стануваат познати и блиски во моментот кога некој
од нив ќе исчезне.
Синовите и ќерките се постојано во шах - мат позиција. Најблиските
за нив стануваат туѓинци кои не можат да ги прифатат, а живеејќи со туѓинци
и самите стануваат тоа. На децата толку им е непријатно во сопствениот
дом, што почнува да им е неудобно во сопственото тело. Тие се срамат,
се сожалуваат и се повлекуваат во себе, се чувствуваат неми и невидливи.
„Чуден сум“, вели Војта, „црвенокос, носам постојано иста облека, така што
како сосема да не сум од овој свет.“ Не само што децата се странци во
домот, тие се осамени странци и надвор. Тие се неправедно прогонети од
дома. Следствено на ова, ако дома не е нивното место, тогаш каде би било?
Се повлекуваат во нивната куќичка на креативноста, поминувајќи го своето
време во цртање, готвење, градење или чување миленичиња, како што тоа го
прават Јакуб, Војта и Павла. Во својот свет се често своеглави, наоѓаат свој
начин на изразување, подвижни се и темпераментни. Шелева ќе напише
„Неприпадноста само кон еден зададен локалитет веќе е препознаена
како еден од показателите на креативниот, во основа, номадскиот немир
и предодреденост.“ Неприпадноста кај детските ликови е изнудена, а
креативноста и номадството се нивното безбедно место, меѓу простор кој
го дефинира нивниот идентитет во пронаоѓањето на нивниот татко.
Бегството, потрагата, заминувањето од домот, исчезнувањето,
враќањето, пакувањето, тајното подготвување за пат се приковани за трите
семејни драми. Првиот дел започнува со заминување на адолесцент од
дома и ветување за комуникација со родителите, иако знае дека нема да
го исполни; мајка како плаче и татко со кој едвај се погледнуваат во очи.
Адолесцент кога заминува го носи со себе џебното ноже, некогаш подарено
од таткото на братот. Ликовите различно се соочуваат со бегството на
блискиот: единствената утеха на Јакуб е дека ќе исчезне во некој друг крај
преку студиите, мајката останува заглавена во спомените што ги носат
нејзините фотографии, а таткото одамна е веќе исчезнат, неприсутен. Во
втората новела, мајката се поставува тактички кога синот кажува „сакам кај
тате“ и бега во неговиот дом. А, Хана и Хела се помируваат со настанатата
драма. Разменетите писма од нивните родители не изградиле никаков мост

за нивната сестринска врска. Со смртта на таткото се открива вистината
и се раѓа рамнодушноста помеѓу нив. „Врапчето ќе престане да пее и ќе
одлета. Тишина. Ништо не може да се врати. Сеедно, секако не те сакам,
би сакале и двете да си кажат. Облакот повторно ќе го открие сонцето.“
Нивното „те мразам“ помина во „не те сакам“.
Ликовите на децата се Јованче и Марика кои не оставаат траги.
Наметнувањето на улоги кои би требало да го карактеризираат полот,
чувствувањето на странци во домот и аутсајдери во светот се некои од
причините зошто децата бегаат од блиските во семејството. Но, ако би
требало да сумираме која е вистинската мотивација тогаш логиката би била
следна.
Тие бегаат зошто:

а. Тоа не е нивниот дом затоа што таму не е нивниот татко, како што е
примерот со Војта, Павла и Хела. Сите се виновни за неговото отсуство.
Чувството за неприпаѓање во домот е корумпирано од мислата дека можеби
со Тато е подобро. „Егзилантот е странец за својата мајка. Не ја бара, не
бара ништо од неа. Арогантен, гордо се држи до она што му недостасува,
до празнината, до еден друг симбол. Странецот би бил син на таткото чие
постоење не се доведува во прашање, но чие присуство не го ограничува.
Отфрлање на една страна, недостапност на друга…“ (Кристева 2005:240).
б. Војта припаѓа и на првата и на втората група. На почетокот копнее по

далечниот родител, а потоа го запознава. Она што важи за Јакуб и Мартин
важи и за него додека живее со Карел.
Тоа не е нивниот дом затоа што таму е нивниот татко. А, тој е премногу
доминантен, го има премногу насекаде, неговата големост ечи и поставува
барања кои се тешки за исполнување. Тоа е простор во кој Таткото ги јаде
своите Синови. Исчезнува личноста на детето, останува желбата на таткото.
Децата се мостот меѓу разделените родители, меѓу две земји каде

тие припаѓаат. Колку е можно бегството кога ликот ќе реши привремено
или засекогаш да се одрече од најблиските чие постоење е приковано за
неговиот идентитет. Бегството е избор за кој не страда само еден, сите се
засегнати од изборот на членот. Третата новела оди во апсурд - Владо треба
да глуми дека не е татко на неговата ќерка, која патем живее во неговиот
дом, и да дозволува друг човек да верува дека е нејзин татко. Што само
покажува колку детето е оставено само да се снаоѓа, како Робинзон Крузо,
во богатиот со случување семеен живот, воден од таткото и мајката кои се
чини дека заедно со нивните недоразбирања го зафаќаат целиот остров.
Кристева, Ј. 2005. Токати и фуги за другоста. Скопје: Темплум

Митерауер, М. 2005. Европското семејство (историски-антрополошки огледи).
Скопје: Слово
Соукупова, П. 2017. Исчезнување. Скопје: Македоника литера
Шелева, Е. 2005. Дом/Идентитет. Скопје: Магор
Kristina ATANASOVOVÁ
ÚTĚK OD NEJBLIŽŠÍCH
(na motivy románu „Zmizet“ Petry Soukupové)
Referát, ve kterém pojednávám o útěku dítěte z domu, je inspirován

dílem české autorky Petry Soukupové Zmizet. Tvoří ho tři novely: Zmizet, Na
krátko a Věneček. Těžiště těchto novel spočívá ve všedních situacích rodiny a
jejich vzájemných vztazích. Autorka klade hlavní důraz na vztah mezi rodičem
a dítětem, v druhém plánu pak na vztah mezi bratry a sestrami. Soukupová vy-
užívá ke svému vyprávění dětský hlas, prostřednictvím něhož nás aktivně se-
znamujeme s rodinnými dramaty. Text se zabývá dělbou mužské a ženské role,
jinakostí, osamělostí synů a dcer v domě a hledáním vlastního místa ve světě.
Rovněž nahlíží i na status matky, jež je na výchovu dětí nejčastěji sama: často se
jedná o samoživitelku, popřípadě se otec rozhodl, že se svou rodinou nebude žít.
Závěrem vyplývá, že hlavní příčinou útěku dětí od jim nejbližších je vztah otce
ke svým dětem, jenž je jim buď cizí, nebo je příliš dominantní.
УДК 821.162.3-31.09
Ангелина БАНОВИЌ-МАРКОВСКА
МИЛАН КУНДЕРА: ПОФАЛБА НА БЕЗНАЧАЈНОСТА

(ДЕМИСТИФИКУВАЊЕ НА МИТОТ ЗА „ГОЛЕМИТЕ ВИСТИНИ“)
Апстракт: Ако својот влез во светската книжевност, Кундера го започна

со Шега (роман за лудилото на тоталитаризмот во 20 век), во Празникот на
безначајноста тој заклучува дека омнипрезентниот карактер на безначајноста
е суштината на нашето постоење и универзален принцип на животот. Романот е
дијагноза за духовната состојба на векот во кој, ниту зборовите, ниту гестовите,
а најмалку големите теми за љубовта и смртта ја имаат некогашната привлечност
и моќ. Затоа, лишена од големи нарации и херои, современата уметност денес сè
помалку се занимава со суштински, а сѐ повеќе со банални приказни и личности кои
ја потврдуваат бесмислата на либералните општества, откривајќи го перверзниот
карактер на нејзините естетски уживања.
Клучни зборови: Кундера, безначајност, демистификација, Сталин...
Порано мислев дека Историјата е крајно сериозна дисциплина која

регистрира само крупни историски настани и важни историски личности.
За банални, секојдневни ликови и случувања во неа нема место, затоа што
тие се дел од светот на имагинацијата која вешто си поигрува со фактот
и фикцијата. Но со текот на времето сфатив дека Историјата не е само
спознавање на минатото, туку и една своевидна фарса (понекогаш дури
и мрачна комедија), полна со апсурди, кои бришејќи ги границите меѓу
ужасното и смешното, ја креирале смислата (и бесмислата) на нашето
постоење. Особено во случаите кога зад крупни историски датуми и
настани, се нашле ситни и неважни личности. Некои од нив го промениле
текот на Историјата, други ѝ дале поинаква смисла.
Кога неодамна го прочитав последниот актуелен роман на Милан
Кундера, сфатив дека во своите позни години Кундера напишал дело со
122 Ангелина Бановиќ-Марковска
пародична и безмалку бурлескна атмосфера, во која си поиграл со крупните

фигури од историјата демистификувајќи ја нивната застрашувачка моќ и
осветлувајќи важни, а навидум неважни прашања.
Празникот на безначајноста е сценичен роман-фарса во кој нема
централна приказна. Овој книжевен печворк од седум поглавја не е само
слика за денешните либерални опшества кои ја слават тривијалноста,
баналноста и безначајноста, туку и кроки-портрет на една од најмоќните
историски фигури–ѓаволот со мустаќи, кој ја беше однел шегата од земјите
на Источниот блок. За него и за комунистичките лидери од поранешна
Југославија можеа да се чујат црнохуморни анегдоти со кои, шегувајќи се
на туѓа, луѓето се шегуваа заправо на своја сметка, катарзично лекувајќи ги
траумите од режимските репресии. Една од вообичаените темибеше и смртта
на Сталин. Вицот одеше вака: Умрел другарот Сталин. Во Советскиот сојуз
прогласиле десетодневна жалост. Во просториите на Централниот комитет
заѕвонел телефонот. Гласот во слушалката сакал да знае дали во деновите
на жалост е дозволен секс. Инструкциите биле прецизни и гласни: „Да,
но само со својата жена!“. На прашањето „Зошто само со својата жена“,
одговорот бил категоричен и јасен: „За тагата да биде поголема!“.
Времето во кое „ѓаволот ја беше однел шегата“, Кундера го
почувствувал на своја кожа. И не само со двократното исклучување од
Комунистичката партија на Чехословачка, туку и со одлуката дека остатокот
од животот ќе го мине во политички егзил, опишувајќи го трагикомичниот
аспект на тоталитаризмот во своите дела. Слично на првите, и последниот
роман на Кундера нуди една општествено-историска фантазмагорија која
си поигрува со духот на Сталин и неговите послушници. Но, за разлика од
„подигравките“ во култната Шега (роман за лудилото на тоталитаризмот
во 20 век), во Празникот на безначајноста Кундера го остварува својот
естетски идеал за политичка фантазмагорија, користејќи историски
засведочена анегдота, објавена во мемоарите на Никита Хрушчов.
Имено, еден од ликовите во последниот роман на Кундера, ужива
да прераскажува сјајна анегдота за советскиот диктатор, на која, за жал,
никој веќе не се смее, оти повеќето млади денес и не знаат кој бил Јосип
Висарионович Џугашвили. Анегдотата зборува за апсурдноста на еден
политички систем, времето кога товариш Коба, на своите политички
послушници, им раскажувал секогаш иста, за умна ловечка приказна – за
дваесетичетирите еребици на едно дрво, кои по првите испукани куршуми
стрпливо го чекале мигот на своето погубување, додека Коба не се вратил
по нив, со нови зрна во својата пушка.
Апсурдниот карактер на оваа бесмислица го потврдува и фактот
дека тогашниот аудиториум, целокупниот врв на советското Политбиро,
не се осмелувал ниту да писне, а камоли да му се спротивстави на
товариш Сталин. Затоа пак, насобраниот бес и потиснатите фрустрации
МИЛАН КУНДЕРА: ПОФАЛБА НА БЕЗНАЧАЈНОСТА ... 123
од политичката автоцензура, жестоко ги манифестирал во заедничкиот

нужник – божествениот простор на привидна слобода–оспорувајќи го она
што требало да се проголта и премолчи пред големиот диктатор. За да биде
иронијата уште поголема, ниту еден од високите советски комунистички
послушници, не бил заправо свесен дека, зад нужникот, смеејќи се гласно,
Јосип Висарионович кришум го слуша изблувот на нивниот ресантиман,
уживајќи во моралниот пад на свите соработници, немоќни да се спротив-
стават на неговата измислица.
Оваа симпатична анегдота е само вовед во вистинскиот заплет
на романот каде што, низ една префинета иронија, Кундера ги девастира
ужасите на тоталитаризмот, претворајќи ги во симпатична лакрдија големите
нарации за советскиот авторитет и моќ. Така, веќе во следната епизода, ги
насетуваме контурите на добродушниот и верен политички послушник,
Калинин, кој бил пример за тоа како безначајноста и баналноста, можат да
влијаат врз текот на Историјата и нејзината слика.
Имено, овој неважен, но протоколарно висок советски комунист, со
скромно образование и привидна политичка моќ, бил вистинската причина
поради која Сталин постојано ја репродуцирал споменатата анегдота.
Оваа невина советска марионетка која во своите зрели години страдала
од уринарна инконтиненција (неспособност да се контролира функцијата
на простатата), станала жива инспирација за слатките тортури на Сталин,
кој уживал во понижувањето на своите соработници. Но, оваа пакосна
диктаторска радост – поигрувањето со Калинин и неговата неможност да
ја одржува под контрола својата физиолошка потреба – предизвикала кај
Сталина нејасна сомилосна нежност, поттикнувајќи го советскиот диктатор
на цинична пресметка со големите и сериозни одлуки на своето време.
Имено, наспроти сите очекувања, некаде по војната, Сталин решил
германскиот град Кенигзберг (Königsberg), во кој се родил и живеел еден
од највлијателните европски мислители на 18 век, прочуениот германски
филозоф Имануел Кант, да го преименува, советизирајќи го, не со името
на некој од руските великани (Пушкин, Толстој, Чехов), или заслужни
генерали (Жуков, Молотов), туку со неважниот, безначаен и од историјата
заборавен политички послушник Калинин. Токму од оваа банална и
крајно бесмислена одлука, Кундера прави настан кој го трансформира во
книжевна стратегија, потенцирајќи ја бесмислата што ги довела во врска
минорниот Калинин и грандиозниот Кант, небаре своевидна „критика на
чистиот (политички) ум1“.
1
Дефинирајќи го возвишеното како засебна и исклучително важна естетска категорија,
Имануел Кант ја образложил својата филозофија во три величествени книги: „Критика на
чистиот ум“, „Критика на практичниот ум“ и „Критика на моќта на судењето“, означувајќи
го почетокот на модерната филозофија.
Така, во продолжението од романот, имагинарниот Сталин

започнува расправа за „стварта по себе“, појаснувајќи дека од оваа
Кантова филозофија многу поверојатна е филозофијата на Шопенхауер –
таа за светот „виден како волја и претстава“ – свет зад кој и нема ништо
објективно, освен „Големата Волја“ која наметнува претстави. А кога
Жданов го потсетува дека за него, „светот како претстава“ е најголемата
лага на буржоаската идеалистичка филозофија, Големиот диктатор итро
одговара дека најважната карактеристика на Големата Волја е нејзината
слобода да наметнува претстави во кои луѓето слепо ќе веруваат. „А, што
е човештвото, другари? Тоа е само субјективна претстава на она што го
гледаат нашите очи. А што видоа, другари, моите очи? Ве видоа вас. Се
сеќавате ли на тоалетот во кој се затворавте и гневно реагиравте на мојата
приказна за дваесетичетирите еребици? Јас тогаш одлично се забавував
додека ве слушав како урлате, и си мислев: Зар, сета сила ја потрошив на
овие будали?... На овие Сократовци од писоарот? Помислувајќи така на
вас, чувствував како волјата ми заслабнува, како се заморува и се заситува,
уривајќи ја нашата убава фантазија, како конструкција со напукнати
столбови“ (Kundera, 2016: 86-87).
Изговарајќи ги овие зборови и појаснувајќи го својот пресврт од
материјалистичката кон идеалистичката филозофија, големиот диктатор
силно удира со шаката по масата, а на Брежњев му се причинува дека низ
прозорецот здогледува ангел што паѓа удолу со раширени крила. А додека
сезнајниот наратор размислува што би можел во приказната за Сталин и
неговите послушници да значи паднатиот ангел – дали можеби метафора
за крајот на утопијатата на чии шеги никој веќе не се смее? – на подот
во романот на Кундера ќе се сруши Калибан, сакајќи да дофати шише
Армањак во станот на својот пријател. Во истиот миг, на другиот крај од
Париз, во креветот на својот љубовник ќе се разбуди една млада и убава
жена, убедена дека чула краток но силен татнеж, како „удар на шака по
масата“ (2016: 88).
И така, покрај вметнатата нарација за „мокрото јазолче“ во Кремљ,
еден нов светоглед ќе ја најави својата доминација во романот на Кундера.
Имено, размислувајќи за безначајноста како суштина на човечката
егзистенција, еден од ликовите во романот на Кундера ќе го изговори
следново: „Безначајноста, пријателе, е суштината на животот. Таа е со нас
постојано и насекаде. Постои и таму каде што никој не посакува да ја види:
во ужасите, во крвавите војни и најголемите несреќи. Во тие драматични
услови, често е потребна храброст таа да се препознае и да се именува со
вистинското име. Но, не е доволно само да се препознае, треба да се научи
и да се сака безначајноста..., во сета нејзина убавина... Вдиши ја пријателе
оваа безначајност што нѐ опкружува, зашто таа е клучот на мудроста и на

доброто расположение“ (2016, 105).
Се разбира дека не е лесно да се засака безначајноста, но уште
потешко е таа да се разбере. Можеби затоа, во текот на целиот роман,
Кундера потсетува на нејзиниот омнипрезентен карактер нарекувајќи ја
дури и суштина на човечкото постоење, клуч на елементарната мудро(итро)-
штина и универзален принцип на животот, битен не само за ерата на
тоталитаризмот, туку и за денешни дни.
Ќе споменам дека како чинители на извесни норми, вредности,
митови и претстави, ликовите од примарниот наративен тек на овој роман се
дел од еден општествено-имагинарен свет со сопствен систем на значења.
Опседнати со безначајни и банални ситници карактеристични за нашето
секидневие – во кое ништо значајно и не се случува, зашто веќе нема големи
настани и личности – четворицата пријатели од средната граѓанска класа
на либералното француско општество (Ален, Шарл, Калибан и Рамон),
често размислуваат за сопствената исклученост од судбинските текови
на историјата и на животот што им минува во дифузниот и рамнодушен
амбиент на француската метропола. Меѓу нив, одвреме навреме, суптилно
се пројавува и клучниот (де)конструктор на приказната, големиот маестро
– Кундера лично – кој, како омнисцентен наратор, повремено и дискретно
им се обраќа на читателите. Некои од ликовите како за миг да стануваат
свесни за неговото онтолошко присуство, па и за сопствениот книжевен
карактер, градејќи ја сликата за себеси – како фикционални субјекти со
делумно средени, но здодевни, емотивни и љубовни врски. Во една таква
атмосфера, исполнета со фасцинации од банални и тривијални нешта,
Кундера ја осветлува бесмислата во либералните општества, откривајќи го
– на иронично-саркастичен, но разигран начин – перверзниот карактер на
тие естетски уживања.
Има една книга од францускиот социолог, мислител и филозоф
(со грчко потекло) Корнелиус Касторијадис, насловена Успонот на
безначајноста. Таа говори за отсуството на глобална, планетарна стратегија
која постојано би го преиспитувала идеолошкото поле на судовите што ја
дефинираат стварноста и нејзините општествено-имагинарни значења.
Несомнено, Кундера го читал Касторијадис – овој беспоштеден критичар
на западната демократија, познат по тезата дека на нашата цивилизација не
ѝ се случува криза, туку распад на општествено-имагинарните значења. Тој
распад, не се огледа само во раслојувањето на општествената структура, на
мали социјални групи со сопствени правила и интереси, или во отсуството
на некој конструктивен општествен конфликт кој би ѝ ставил крај на
фалшливата демократија, туку најмногу, можеби, во сеопштата апатија
што ги зафатила луѓето кои уживаат во своите привидни права и слободи.
Таа, не само што довела до девастирање на општествено-имагинарните

вредности, туку и создала субјекти без идентитет кои, незаинтересирани
за проблемите од јавен карактер, извршиле еутаназија на мислењето и на
волјата како автономна категорија. Оттаму, индивидуалноста на поединецот
е илузија, униформноста владее со светот!
Ова одлично се исчитува во замислениот дијалог на ликот Ален и
неговата покојна мајка која, речиси брутално, му ја соопштува најбаналната
од сите вистини на светот – таа дека никој не се родил по сопствена волја.
„Сите дрдорат за некакви човекови права. Каква шега! Твоето
постоење не е засновано на никакво право... Ти не го избираш сам, ниту
својот пол, ниту бојата на своите очите. Не ги избираш ни векот, ни земјата
во која ќе се родиш, па ни својата мајка не ја избираш. Ништо од тоа што
е важно не избираш сам. Правата што човек може да ги има, се однесуваат
само на неважни работи, поради кои немаме никаква причина да се бориме
или да пишуваме значајни декларации!“ (2016, 96).
Очигледно е дека зад овие и другите слични ставови што во својата
свест ги артикулира ликот Ален, стои писателот Милан Кундера. Тие се
поткрепени и со размислувања за телото како знак на едно ново време
– нашево, времето на „лежерната безначајност“ – кое го промовирало
и моделот на новиот милениум: блазираната префинетост на „голите
папочиња“, што парадираат по улиците на европските метрополи,
отсликувајќи ја реалноста на еден уморен, презаситен и рамнодушен свет.
Како сѐ да станало безначајно денес. Како безначајноста и баналноста да
станале сржта на нашето постоење...
Јасно е. Во Празникот на безначајноста, Кундера прави
„осветничка пресметка“ со епохата на тоталитаризмот – времето кога
цензурата и самоцензурата беа дел од режимот на стравот, во кој ѓаволот
ја однел шегата, а како последица на тоа се родил заробениот ум – но
тоа го прави на еден суптилен, разигран и духовит начин, покажувајќи ја
сета своја писателска зрелост и свест за тоа, колку баналните, често дури
и безначајни гести, можат тесно да ни го скројат „елекот на Историјата“.
Така, во отсуство на големи, супстанцијални приказни (какви што, на
прмер, беа нацизмот и болшевизмот, двете најмонструозни grands récits
апликации на 20 век), денес имаме потреба од еден нов корпус опшествено-
имагинарни значења, чии вредности постојано ќе бидат критикувани и
оспорувани. Празникот на безначајноста е едно такво (пре)испитување на
„големите“ и „важни“ теми на денешницата – ништожноста, баналноста,
неоригиналноста, тривијалноста – која, во нашите либерални општества,
ги подигнала на ниво на вредности. Но поигрувајќи си со овие отпадоци
на медиокритетството, Кундера свесно покажува дека денешната уметност
само ги „компромитира“ старите историски наративи, рециклирајќи ги
нивните вредности и идеологии. Затоа, можеби, и лесно ги препознаваме

Кундерините алузии во овој роман, иако се тие поткренати на повисоко
рамниште. Оттаму, ако во Успонот на безначајноста, Корнелиус
Касторијадис ја постави дијагнозата за духовната состојба на нашиот
век – неговата безидејност, во Празникот на безначајноста Милан
Кундера покажа дека, лишена од големи нарации и херои, современата
уметност сѐ помалку се занимава со суштински, а сѐ повеќе со банални
приказни и личности. Затоа светот на ликовите во овој роман, е свет на
една универзална безначајност. Како ништо повеќе да нема важност: ниту
зборовите, ниту гестовите, а најмалку големите теми за љубовта и смртта
ја имаат некогашната привлечност и моќ. Затоа, веројатно, во овој роман за
безначајноста, за „малите“ ликови и гести, „реалните“ историски личности
изгледаат толку гротескно, а нивната историска тежинa се претвора во
пердув, што паѓа од таванот на една сала за балови...
Користена литература:
Coe, Jonathan (2015): „How important is Milan Kundera today?“ in: The Guardian,
Friday, 22 May, 2015 [Online]. Available:
<https://www.theguardian.com/books/2015/may/22/milan-kundera-immortality-
jonathan-coe-novels-women>
Greiner, Ulrich (2015): „Beznačajnost kao bit postojanja: O novome romanu Milana
Kundere“, in: Prometej (za laičku državu i sekularno društvo)[Online]. Available:
<http://www.prometej.ba/clanak/kultura/beznacajnost-kao-bit-postojanja-o-novome-
romanu-milana-kundere-1932>
Ilić, Aleksandar (2016): „Setna i vesela fantazmagorija Milana Kundere“, Praznik
beznačajnosti, Laguna, Beograd , 111-126.
Kastorijadis, Kornelijus (1999): Uspon beznačajnosti, Umetničko društvo Gradac,
Čačak-Beograd
Kundera, Milan (2016): Praznik beznačajnosti, Laguna, Beograd /Кундера, Милан
(2014): Празникот на безначајноста, Табернакул, Скопје/
Ангелина БАНОВИЌ-МАРКОВСКА
МИЛАН КУНДЕРА: ПРАЗНИК БЕЗНАЧАЈНОСТИ

(демистификовање мита о „Великим истинама“)
У Празнику безначајности Кундера ради „осветнички обрачун“

са епохом тоталитаризма у којој је ђаво однио шалу, а као последица тога
родио се заробљени ум. Али Кундера то ради на један разигран, духовит
и суптилан начин, показујући сву своју умешност и зрелост. Наиме, у
недостатку великих супстанцијалних прича, имамо данас потребу за
једним новим корпусом друштвено-имагинарних значења које би стално
пропиткивали и критиковали. Празник безначајности је један такав
роман који пропиткује „велике“ и „важне“ тема данашњице као што су
ништожност, баналност, тривијалност и неоригиналност. Управо је њих
наше либерално друштво подигло на нивоу вредности. Поигравајући се тим
отпатцима медиокритетства, Кундера рециклира један стари историјски
наративну духовиту друштвено-историјску фантазмагорију која призива
духове Стаљина, Хрушчова и Калињина подижући их на нивоу алузије...
УДК 821.163.3-32.09
821.162.3-32.09
Марина ДАНИЛОВСКА
Филолошки факултет
Универзитет во Тетово
РАСКАЖУВАЧКИОТ СУБЈЕКТ ВО РАСКАЗИТЕ

НА МИХАЛ ВИВЕГ И НА РУМЕНА БУЖАРОВСКА
Апстракт: Во трудот ќе се освреме на прикажувањето на раскажувачкиот

(машки) субјект во расказите на Михал Вивег и на раскажувачкиот (женски)
субјект во расказите на Румена Бужаровска. Михал Вивег својата збирка раскази
„Раскази за бракот и сексот“ композициски ја гради од дваесет и еден расказ во
коишто дознаваме за односот на Оскар кон жените (пред бракот, во бракот и по
престанокот на бракот), за човекот кој за да се опише себеси му треба Другиот.
Збирката раскази „Мојот маж“ на Румена Бужаровска содржи единаесет раскази,
во коишто раскажувач(к)ите се жени кои раскажуваат за своите мажи, деца, мајки.
Ликовите се секојдневни, ликови коишто ги сретнуваме постојано околу нас, тие
понекогаш се потчинети, а понекогаш неверни и лицемери. И во двете книги
се говори за семејните вредности, но се исмејуваат и човечките слабости, а се
засегнува и темата за неверството и прељубата.
Клучни зборови: литература, расказ, автор, наратор, субјект.
Субјектот1 (лат. subjectum) е лицето носител на особини и прежи-

веалици. Во книжевните дела „Носителите на дејствата или тоа што
1
Дубравка Ораиќ-Толиќ во „Машка модерна и женска постмодерна“, говорејќи за типовите
модерен субјект ќе истакне дека „Од аспект на современите културолошки теории, терминот
субјект не одговара на својата етимологија. Тој не е sub-jectum - она што се темели на нешто,
што има некоја природна или трансцедентална суштина, некој однапред даден идентитет. Во
мега-културата на модерната идентитетот се замислува како онтолошки ентитет. Можело
да се поставуваат поединечни прашања за субјектот и за идентитетот, но самиот субјект
и неговата основна реалност никогаш не биле доведени во прашање. Во постмодерната
метакултура идентитетот се замислува како културен конструкт – производ на јазикот, на
дискурсот во широка смисла.“ (преземено од http://mirage.com.mk/index.php/mk/mirage/337-
mirage-no-24/theoretical-discourses/122-2013-04-23-08 26-20)
130 Марина Даниловска
подоцна ќе се именува како лик-субјект, Клод Бремон ги нарекува имиња

(супстанци) околу кои се групираат некои „соодветни“ дејства, односно
акции-процеси.“ (Вангелов, 2001: 24)
Според Цветан Тодоров „Нараторот е субјект на искажувањето...
Тоа е токму тој што располага со некои описи пред другите, иако тие му
претходат во времето на приказната. Тоа е токму тој кој ни овозможува
да го видиме дејството преку очите на овој или пак на оној лик, или пак
преку неговите сопствени очи, без да му биде, притоа, нужно да се јави на
сцената.“ (Вангелов, 2001: 220)
Во овој труд ќе го поставиме прашањето: кој е субјектот (јунакот)
на раскажувањето во збирките раскази на Михал Вивег и на Румена
Бужаровска. Потоа ќе се осврнеме на раскажувачкиот (машки) субјект
во збирката „Раскази за бракот и сексот“ на Вивег (имаме машки субјект
кој пишува и машки субјект кој раскажува) и на раскажувачкиот (женски)
субјект во збирката „Мојот маж“ на Бужаровска (имаме женски субјект кој
пишува и женски субјект кој раскажува).
Михал Вивег збирката раскази „Раскази за бракот и сексот“
композициски ја гради од дваесет и еден расказ, во коишто преку
раскажувањето на нараторот Оскар, дознаваме за неговиот однос кон
жените (пред бракот, во бракот и по престанокот на бракот), за него или за
човекот кој за да се опише себеси му треба Другиот (жена). Расказите се
надоврзуваат еден со друг, опфаќајќи временски период од петнаесетина
години, така што оваа возбудлива проза потсетува на роман. И самиот автор
во воведниот дел наменет за читателот, насловен како „Четири забелешки
како вовед“ ќе наспомене: „се работи за збирка од дваесет и еден расказ но,
кратко речено, мислам дека тоа е, на еден начин, повторно-роман“ (Вивег,
2000: 5) Михал Вивег, субјектот кој пишува, ќе му дозволи на читателот
да ја развие својата имагинација со неговото тврдење дека главниот јунак
Оскар, субјектот кој раскажува, „има определена сличност со ликот на
авторот на оваа книга“ (Вивег, 2000: 5) Но, сепак, како што вели тој, тука не
станува збор за „вистински раскази“ од животот на авторот. Оскар е познат
писател, кој, всушност, е израз на едно јас на авторот, иако низ страниците е
потенцирано дека тој што зборува (нараторот) не е тој што пишува. Своето
раскажување, Оскар го започнува со неговото вљубување во другарката
Сузана. Стапуваат во брак нецела година подоцна, бидејќи Сузана
останува бремена. По пет години во брак се случува женското неверство,
неприфатливо за мажот кој веќе изневерил повеќепати: „За тие пет години
на нивниот брак тоа беше првпат што го изневерила. Тој имаше неколку
горе-долу безначајни неверства, но Сузана никогаш за ниту едно не дозна
– се задоволуваше со секое малку порафинирано оправдување.“ (Вивег,
2000: 17) Петтиот расказ насловен како „Нос“ го започнува со откритието
„РАСКАЖУВАЧКИОТ СУБЈЕКТ ВО РАСКАЗИТЕ НА МИХАЛ ВИВЕГ И НА РУМЕНА БУЖАРОВСКА“ 131
дека лицето на неговата жена е „некако грдо, иако секогаш го сметаше за

мошне убаво. Да господа, тој нос! Како никогаш не забележа дека неговата
жена има голем и шилест нос?!“ (Вивег, 2000: 27) Со тоа раскажувачот го
навестува доаѓањето на разводот, преку необичното сознание дека по девет
години брак започнува да му пречи големиот нос на сопругата, па вели:
„(...) минатата сабота почна да ја губи својата љубов кон жена си.“ (Вивег,
2000: 37) Оскар знае дека не ќе може да го запре веќе започнатиот процес,
што наскоро ќе доведе до развод или до разделба меѓу сопружниците.
Забележавме дека во првите раскази субјектот говори за неговиот живот
во бракот, за односите со жената, со синот и за неговата работа, додека во
расказите во кои се опфаќа тематиката по разводот (започнувајќи од осмиот
расказ насловен како „Уметност да се живее сам, а среќен“) субјектот говори
за неговиот однос кон и со младите жени кои му ја исполнуваат празнината
и осаменоста во него и околу него.
Оскар живее сам во голем стан, летаргичен е и без желба да го
опреми станот, а тоа што: „не беше способен да ја опреми дневната соба
ниту со најнужниот мебел... го илустрираа неговиот однос спрема новиот
стан (а на крај на краиштата и спрема сите други животни проекти кои
директно не се однесуваа на пишувањето)...“ (Вивег, 2000: 94) Редовното
одење на вежбање му помага „да заборави речиси на сè: на повремените
чувства на копнеж и осаменост по разводот, на проблемите со синот што
расне (кого го сакаше толку повеќе, колку што помалку го гледаше во
последно време), на тажните грижи во брзото стареење на родителите, на
најразните тешкотии со пишувањето...“ (Вивег, 2000: 123) По разводот, кај
Оскар осаменоста е најприсутна за време на викендите, кои ги исполнува
во друштво со млади девојки, кои го бараат сами, а понекогаш изборот
го прави и сам: „Прелистувањето на страниците на бележникот Оскар
го придружуваше и денес со глупави и, честопати, со вулгарни гласни
забелешки со кои, се разбира, само го одбегнуваше чувството на осаменост
пред викендот што доаѓа... Забелешките не се однесуваа само на изгледот
на тие девојки или на нивното сексуално однесување, туку и на начинот
како зборуваа, како широко се смееја, како се облекуваа и шминкаа или
како го држеа приборот во ресторан.“ (Вивег, 2000: 53) Младите девојки ги
опишува вака: „Клара беше ужасно здодевна... Дарја беше најинтелегентна
од нив, но понекогаш, со извинување мирисаше на пот; Ивета, пак, се
однесуваше премногу афектирачки, и се смееше на глупости, но од друга
страна, пак, беше многу добра в кревет.“ (Вивег, 2000: 53) или „релативно
ситна девојка, во невкусен летен фустан, со покрупни колкови и листови,
но и со изразито убаво лице.“ (Вивег, 2000: 151) Овие девојки на Оскар не
му значат ништо, а на нив, пак, им било важно само да бидат видени со
познатиот писател.
Оскар во расказите мошне отворено говори и за своите искуства

со жените, за сите тие девојчиња кои имаат едвај дваесетина години: „во
последните две години од разводот можеше да се пофали со изненадувачки
голем список на љубовни успеси...“ (Вивег, 2000: 68) „Во последниве три
години минимално дваесет, дваесет и пет... Право речено околу триесет...
Ама точната бројка секако не е битна. Побитно е тоа што требало да биде,
ако не единствена, тогаш, во најмала рака, незаборавна љубовна приказна
на двајца луѓе, која ми се – со неколку исклучоци – раздроби на безбројни
банални никако и со ништо вредни за паметење еротски епизоди. “ (Вивег,
2000: 207)
Исчитувајќи ја оваа збирка раскази забележуваме дека определениот
простор во којшто е присутен ликот на нараторот Оскар е исполнет и со
многу други ликови, честопати само именувани, кои имаат само одредена
служба (функција) што ја исполнуваат, а тие негови секојдневни случки,
случајни средби или љубовни успеси се инспирација за неговите раскази:
„во себе расположено си го прелистуваше нивниот претходен дијалог –
како веќе да го дотеруваше за некој нов расказ.“ (Вивег, 2000: 128-129)
За разлика од збирката раскази „Раскази за бракот и сексот“
во којашто низ страниците од дваесет и еден расказ не води само еден
раскажувачки (машки) субјект, во збирката раскази „Мојот маж“, во
сите единаесет раскази нараторот е различна жена (или вкупно 11
раскажувачки (женски) субјекти), којашто истовремено е и лик во истиот
тој расказ. Ликовите раскажуваат во прво лице еднина и произлегуваат
од секојдневната средина исполнета со малограѓански дух. Бужаровска
во секој од расказите зачекорува во секојдневието, исполнето со радости,
таговност, премолчаност, изневереност, болка, но и љубов и среќа, притоа
умешно отсликувајќи го овој наш мал македонски простор и ова наше
време. Раскажувачкиот субјект (жена) раскажува за својот маж, но и за
своите деца, мајки, сосетки, пријателки, свекрви, золви и сл. Овие жени се
опишуваат себеси како послушни сопруги и добри домаќинки, но и како
неверни жени или малограѓанки.
Во расказите „Прељубник“, „Нектар“, „Човек од навика“ и „Сабота,
пет попладне“ уште на почетокот ја нотираме синтагмата мојот маж:
„Мојот маж има љубовница. Еве како открив...“ (стр. 18)
„Иако е гинеколог, мојот маж се обидува да се претставува како
уметник...“ (стр.53)
„Не се знае дали мојот маж ќе биде уште долго амбасадор...“ (стр.
73)
„Мојот маж е вистински господин, какви што веќе нема.“ (стр. 86)
Додека расказот „Мојот маж, поет“ оваа синтагма ја содржи во
самиот наслов, како и самата збирка раскази.
Жената која молчи и која без забелешка ги прифаќа слабостите

на мажот само за да не ги изложува децата на конфликтни ситуации,
Бужаровска ни ја претставува во првиот расказ „Мојот маж, поет“. Таа се
однесува онака како што посакува мажот, бидејќи, како што ни вели, тој:
„не прифаќа критика. Веднаш се лути, а кога се лути, почнува да навредува
– и така со денови сè додека не направиш нешто понизно за да престане да
биде неподнослив, како на пример „случајно“ да изрецитираш некој негов
стих.“ (Бужаровска, 2016: 5)
Невработената жена која се грижи за домот, сопругот и децата е

опишана во расказите „Сабота, пет попладне“ и „Нектар“: „Сè мора да му
е чисто и беспрекорно испеглано – за што сум одговорна јас.“ (Бужаровска,
2016: 86) и „главно сум стационира во кујната...Во меѓувреме тој си
разговара со гостите и главно им зборува за себе.“ (Бужаровска, 2016: 53)
Жената вдовица, жената која тагува поради загубата на сопругот ја

пронаоѓаме во расказот „Супа“. Оваа жена исполнета со тага, безмилосно
се однесува кон сопствената мајка и сака да ја казни за престапот кој го
направила во минатото, а кој престап (прељуба) го направила и таа самата:
„И кармин нов да си купиш, некој поквалитетен. Овој ти се пика меѓу
брчките. Знаеш ли како ти изгледа устата вака“, ѝ велам. Осеќам дека
сум безмилосна, ама ми е гајле што ме родила... Ми се гади од неа и од
тагата што треба да ја чувствувам бидејќи сум безмилосна.“ (Бужаровска,
2016: 14) Таквиот однос кон мајката се забележува напати и во расказот
„Лиле“: „Ја оставив да лежи болна и две години не одев да ја гледам. Кога
бев да ја видам со Лиле не ја ни разбудив. Умре без да ја види ќерка ми.“
(Бужаровска, 2016: 101)
Во оваа збирка ја среќаваме и жената која лаже или нараторките
знаат и да излажат, поради стравот да не се дознае за прељубата или, пак,
за реализацијата на одредени забрани наметнати од мажот: „Кристина ми
беше верна пријателка и знаеше што ми се случува со Јован и со мајка ми...
ѝ реков и дека идната недела Јован ќе оди на пат и дека со Лиле ќе одиме
на село да ја видиме мајка ми... Што да му кажам на Јован? И да сум била
сама, и да сум била кај тебе, пак ќе испадне дека јас сум крива што Лиле се
повредила. Ќе ме убие. Никако не смее да дознае.“ (Бужаровска, 2016: 93
и 96)
Патријархалните сфаќања се потенцираат во расказот „Прељубник“,

каде што уште во самиот наслов имаме квалификација на машкиот пол,
тој е „прељубник“. Нараторката разговара со својата мајка за маката која
ѝ натежнала. Во исказот на мајката го согледуваме сè уште присутниот
патријархализам: „Тој ти е маж. Ти си го избрала, ти треба да го трпиш.

Развод не доаѓа предвид.“ (Бужаровска, 2016: 31)
Во расказот „Гени“ се загатнуваат себичноста и лакомоста како
негативни човечки особини: „Кога се разболе мајка ми, уште пред да ѝ
кажеме дека ракот ќе ја убие, отидов во банка и ги извадив сите пари што
ги имаше на сметка. Кога замина в болница, го зедов сиот накит што го
најдов во сефот и го стопив. Кога брат ми ми побара пари на заем затоа што
останаа без работа и тој и жена му, му реков дека немам, а по два месеца
купивме нова кола што не ни требаше.“ (Бужаровска, 2016: 40)
Во расказите од збирката раскази „Мојот маж“ за машко-женските
односи мажите размислуваат вака: „мажите се духот, жените се телото.
Мажите се креативните, жените се практичните. Мажите гледаат горе,
жените гледаат долу.“ (Бужаровска, 2016: 57) или „Опседната е со домот.
По цели денови само чисти и се бави со тоа што ќе јадеме јас и ќерка ми.
Според неа, јас сум недомаќин. Многу често сум излегувал, сум трошел
пари, сум частел наоколу по кафани. Не сум помагал низ куќата и сум ѝ го
отежнувал животот.“ (Бужаровска, 2016: 112)
Во расказот „Лиле“ се засегнува загубата, смртта, на сопственото
дете: „Ме разбуди врескањето на Јован среде ноќ. Врескаше како жена и
ја држеше Лиле в раце и ја тресеше, А Лиле не мрдаше... Потоа влеговме
во колата и сите отидовме во болница. Се разденуваше кога ни кажаа дека
Лиле починала... Потоа Јован се измени за еден ден. Лицето му свисна,
очите му останаа солзливи. Брзо оќелави и обели.“ (Буажровска, 2016: 97
и 98)
Во продолжение, преку табеларен приказ ќе ги претставиме
ликовите коишто гравитираат во збирката раскази „Мојот маж“:
расказ Жена Маж

„Мојот маж, поет“ Таа (сопруга, мајка, Горан (сопруг, поет, татко)
наставничка)
„Супа“ Таа (жена, мајка, ќерка, Свето (покојниот маж)
љубовница, вдовица) Д. (нејзин пријател и
Марија, нејзина пријателка љубовник)
нејзината мајка
„Прељубник“ Тања (сопруга и мајка), Зоран (сопруг, татко,

Сандра (нејзина пријателка прељубник)
и сосетка)
Емилија (љубовница на
сопругот)
мајката на Емилија
„Гени“ Таа (сопруга и мајка) Евгение – Генчо (сопруг,

Васка (сестра на Генчо) татко)
мајката на Генчо Ненад – Нено (син)
Божидар (син)
„Нектар“ Таа (сопруга и мајка) мојот маж лекар гинеколог
(сопруг, татко, прељубник)
„Празно гнездо“ Таа (сопруга и мајка) мојот маж
нејзината ќерка мојот син
нејзината внука
„Човек од навика“ Таа (сопруга, мајка, мојот маж амбасадор
љубовница) Маноли (нејзин љубовник)
Маја (девојка на Маноли)
„Татко“ Ана (сопруга и мајка) мојот маж (грижлив татко)
Сосетката Лука (син)
„Сабота, пет Велика (сопруга и мајка) мојот маж Петар (сопруг,
попладне“ грижлив татко)
„Лиле“ Таа (сопруга и мајка) Јован (сопруг, татко)
Петра, нејзината мајка
Кристина, сосетка
„Осми март“ Таа - Сања (сопруга и Бобан (сопруг, татко)
мајка) Тони (нејзин пријател и
нејзината менторка колега)
Во збирката раскази „Мојот маж“ забележливо е дека за одредени

ликови се дадени само куси или, пак, мошне оскудни информации. Некогаш
тие информации се дескриптивни (даваат опис), или, пак, информацијата е
само одредена квалификација „прељубник“. Во расказите „Супа“, „Гени“,
„Нектар“, „Празно гнездо“, „Човек од навика“ и „Лиле“ нараторката не ни
го открива своето име, таа е само сопруга и мајка, но и ќерка, љубовница
или вдовица, додека во расказите „Нектар“, „Празно гнездо“, „Човек од
навика“ и „Татко“ не се открива името на сопругот, нараторката користи
едно од наведените именувања мојот маж лекар гинеколог, мојот маж и
мојот маж амбасадор.
И во двете збирки раскази забележуваме дека раскажувачките
субјекти се ликови со одбележан пол (машки наспроти женски), којашто
одредба во текот на нарацијата допушта изградба на одредени семантички
значења за ликот кој раскажува, кои се непроменливи или, пак, се
приспособуваат низ течението на приказната во расказите.
Бановиќ-Маркоска, А. Дијалогизмот и интертекстуалноста, http://www.

mirage.com.mk/index.php/mk/component/content/article/246-miraz/6/
intertekstualnost/298-2013-04-23-12-42-47.
Бужаровска, Р. Мојот маж, Скопје, Или-Или, 2016.
Вангелов, А. Теорија на прозата, Скопје, Детска радост, 2001.
Вивег, М. Раскази за бракот и сексот, Скопје, Табернакул, 2000.
Ќулавкова, К. Дијалогизмот кај Волошинови Бахтин од аспект на теоријата на
книжевните дискурси, http://mirage.com.mk/index.php/spisanie-mirage/228-3/
intertekstualnost/325-2013-04-23-13-13-21.
Ќулавкова, К. Идентитетите на толкувањето, http://mirage.com.mk/index.php/
spisanie-mirage/264-10/knizevna-hermenevtika/272-2013-04-23-12-08-58
Oraić-Tolić, Dubravka. 2005. Muška moderna i ženska postmoderna: rodenje virtualne kulture.
Zagreb: Naklada Ljevak, http://mirage.com.mk/index.php/mk/mirage/337-mirage-no-24/
theoretical-discourses/122-2013-04-23-08-26-20
Marina DANILOVSKA
NARRATIVE SUBJECT IN THE STORIES

OF MICHAL VIEWEGH AND RUMENA BUZHAROVSKA
In this paperwork belabor on the showing of the narrative (male) subject

in the stories of Michal Viewegh and the narrative (female) subject in the stories
of Rumena Buzharovska. Michal Viewegh builds his collection of stories,
„Stories about marriage and sex“ structurally out of twenty one stories where we
discover about the treatment of Oscar towards women (before marriage, during
the marriage and after the breakage of the marriage), about a man who in order
to describe himself needs the Other one. The collection of stories „My husband“
by Rumena Buzharovska, is consisted of eleven stories in which the narrators
are women who narrate about their husbands, children, mothers. The characters
are from the everyday life, they are sometimes subordinated and sometimes
unfaithful and hypocrites. In both of the books weakness are being mocked, it
is about family values and the subject of infidelity and misconduct is affected.
UDC 821.163.3(437.3)
Dagmar DOROVSKÁ
Masarykova univerzita,
Brno, Česká Republika
MAKEDONSKÁ LITERATURA V ČESKÉ REPUBLICE
Abstract: Nejplodnějšími léty vzájemné literární výměny v oblasti překladů

byla v uplynulém desetiletí léta 2007 a 2016, což lze mimo jiné přičíst i inspirativní
pobídce při přípravě česko-makedonských vědeckých konferencí. Poznamenejme, že
kromě zvýšené překladatelské aktivity jsou tyto konference významným podnětem
pro české makedonisty (resp. slavisty) i pro makedonskou bohemistiku ve všech
filologických oborech. Výsledky jsou vždy prezentovány ve sbornících, jež tak shrnují
poznání aktuálního stavu badatelských česko-makedonských styků.
Keywords: Macedonian literature, translations of fiction and non-fiction, mutual cultural

exchange
Je známo, že poválečná makedonská literatura se téměř pět desetiletí

rozvíjela v rámci jugoslávského meziliterárního a obecně kulturního společenství,
které se formovalo po roce 1945. Jedním z příznačných rysů jihoslovanského
literárního společenství v poválečných desetiletích je vzájemná otevřenost
ke světu, ke všemu, co se v evropské a světové literatuře odehrávalo. Četné
mimoliterární faktory bránily tomu, aby se makedonská poezie, próza i drama
dostaly do jinonárodního prostředí. Do zahraničí, a tudíž také k nám, pronikala
tato slovesná tvorba především díky tomu, že Makedonská republika byla
součástí jugoslávské poválečné federace. Tak se do československého (českého)
kulturního prostředí dostávaly v překladu v různých sbornících, panorámatech,
rozhlasových relacích či literárně hudebních večerech básně a povídky např. Aca
Šopova, Blažeho Koneského, Ganeho Todorovského, Mateji Matevského aj.
První český samostatný výbor z veršů čtyř současných makedonských básnických
tvůrců Zelený host spatřil světlo světa až v roce 1969. V dalších desetiletích pak
vyšel výbor z poezie Slavka Janevského Tanečnice na dlani (1975), slovenský
výbor veršů Mateji Matevského Oslovovanie predka (1985), český výbor Časný
138 Dagmar Dorovska
rozhovor s podzimem (1987) a slovenský překlad sbírky Kosty Racina Biele

úsvity (1990). V témže roce vyšla na Slovensku antologie současné makedonské
básnické tvorby Nepokoj v krajine (1990).
Samostatné výbory básní nebo próz se dostaly k českému nebo
slovenskému čtenáři teprve po roce 1991, kdy ve vzájemných česko-
makedonských a slovensko-makedonských kulturních vztazích začala zcela
nová etapa. V polovině devadesátých let 20. století vyšly dvě rozsáhlé antologie
makedonské moderní básnické tvorby: Modré nebe nad Ochridem (1995) a
Tajemství květu (1996).
V druhé polovině devadesátých let vyšly česky ještě básnické výbory
Blažeho Koneského Bystří se zrak oblohy (1996), Bistrici Mirkulovské Když
kvetly kaštany (1997), Veleho Smilevského Příliv v živém masu (1997).
Již jsem uvedla, v českém kulturním i politickém prostředí padly všechny
zábrany až teprve po roce 1989. Nikoli sice v ústředních nebo renomovaných
nakladatelstvích, nýbrž mimo hlavní město mohly vyjít první český překlad
makedonského románu Dimitra Baševského Dokud bije zvon, smrt nepřijde
(1994) a vyprávění Pohádky o Zokym Pokym (1995) žijící klasičky makedonské
literatury pro děti a mládež Olivery Nikolovové.
Český čtenář měl možnost se důkladněji seznámit s prozaickou tvorbou
teprve z první české antologie makedonské povídky 20. století Tajemná komnata
(2002), která obsahuje texty 38 autorů všech poválečných literárních generací.
V prvním desetiletí nového tisíciletí dále vyšla dvojjazyčná básnická
sbírka Rista Lazarova Čechopek/Čechovábení (2007), haiku verše Dožd/Déšť
(2007) Caneho Andreevského, trojromán Olivery Nikolovové Tři životy ibn
Pajka (2008) a sbírka veršů Bílé červánky (2008) zakladatele makedonské
moderní poezie Kosty Racina.
Významné pro makedonskou literaturu a přínosné pro český překladový
fond bylo české vydání románu Goceho Smilevského Freudova sestra (2012),
který v roce 2010 získal Evropskou literární cenu. Pro poznání a pochopení
složitého makedonského národnostního a kulturního vývoje pak má klíčový
význam překlad práce Krsteho Misirkova O makedonských záležitostech (2012).
Do takového překladového kontextu a do takové skromné překladatelské
žně z makedonské literatury se nyní zařadil do jisté míry experimentální
debutantský mikroromán mladé prozaičky a básnířky Frosiny Naumovské Malá
skrytá revolta (2013). Uvedené překlady dokládají, že makedonská moderní
literatura je vyspělá a tvoří nedílnou součást evropského a světového literárního
procesu. Tolik stručně úvodem. My pojednáme o překladech z makedonské
literatury za posledních deset let (2007 – 2017).
Stalo se již tradicí, že v rámci česko-makedonských a makedonsko-
českých vědeckých konferencí bývají spolu s prezentací nejnovějších výsledků
MAKEDONSKÁ LITERATURA V ČESKÉ REPUBLICE 139
bádání v oblasti jazykovědy a literární vědy bilancovány rovněž překladatelské

aktivity z poezie, prózy i dramatu. Do tohoto desetiletí spadají také dvě česko-
makedonské vědecké konference (2007 a 2015). Ještě mám v živé paměti, jak jsme
se s kolegyní Jasminkou Delovovou při našem setkání za krásného podvečera ve
dvoře šlapanického univerzitního centra v roce 2015 před početným publikem
přátelsky „předháněly“, která z nás představí hojnější překladatelskou žeň za
své domácí prostředí. Tato naše bilancující vystoupení nebyla bohužel písemně
zaznamenána ve sborníku z této konference, a tak se nyní pokusím tuto mezeru
aspoň z české strany doplnit.
Již z Bible je známo, že v přírodě i v životě jedince i celé společnosti se
střídají „léta tučná“ a „léta hubená“. Nejinak je tomu i v oblasti vzájemné kulturní
výměny mezi našimi národy, jejíž intenzita je v tom či onom časovém období
podmíněna nejrůznějšími faktory. Na toto téma bylo při různých příležitostech
již řečeno mnohé, a tak mi dovolte, abych nyní tzv. přistoupila přímo k věci.
Nejplodnějšími léty vzájemné literární výměny v oblasti překladů
byla v uplynulém desetiletí léta 2007 a 2016, což lze mimo jiné přičíst i
inspirativní pobídce při přípravě česko-makedonských vědeckých konferencí.
Poznamenejme, že kromě zvýšené překladatelské aktivity jsou tyto konference
významným podnětem pro české makedonisty (resp. slavisty) i pro makedonskou
bohemistiku ve všech filologických oborech. Výsledky jsou vždy prezentovány
ve sbornících, jež tak shrnují poznání aktuálního stavu badatelských česko-
makedonských styků.
Studia macedonica (2008) je sborník referátů přednesených na 4.
Česko-makedonské konferenci v roce 2007 v Brně. Z hlediska našeho zájmu
do něj přispěla Oldřiška Čtvrtníčková, častá účastnice ochridských seminářů,
statí o díle Ermise Lafazanovského, zatímco další častá účastnice ochridských
mezinárodních seminářů Ivana Dorovská-Šelešovská pojednala o vývoji
jihoslovanského dramatu na přelomu milénia. Přiblížila mj. tvorbu Dejana
Dukovského nebo Saška Naseva, které zasadila do kontextu vývoje makedonské
dramatické tvorby prezentované texty Gorana Stefanovského, Jordana Plevneše,
Rusomira Bogdanovského, Venka Andonovského, Jugoslava Petrovského a
Žanety Mirčevské. Obě zmíněné autorky pak společně s Ivanem Dorovským
přeložily a v roce 2008 vydaly Čtyři jihoslovanská dramata, v nichž je
makedonská dramatika zastoupena překladem hry Gorana Stefanovského
Everyman (Kdokoli). Přeložila ji Ivana Dorovská-Šelešovská, která je spolu s
Ivanem Dorovským rovněž autorkou zasvěcené předmluvy k celému vydání.
Hra Everyman byla v roce 2011 uvedena mladými umělci na jedné z brněnských
xperimentálních scén. Byla příznivě přijata početným publikem. Kromě hry G.
Stefanovského byla makedonská dramatika ukázkami představena v následujícím
roce na pražské akci Pět balkánských pilířů.
140 Dagmar Dorovska
V roce 2002 vyšla antologie současné makedonské povídky Tajemná

komnata. Obsahuje 38 povídek, překlad stati Katici Kjulavkovové, předmluvu
Ivana Dorovského a medailonky zastoupených autorů. Český čtenář se mohl
v uvedeném období informovat – často velmi zevrubně – ze zasvěcených a
informativně bohatých úvodů nebo doslovů k překladům z makedonské poezie
a prózy. Autorem je až na výjimky Ivan Dorovský. Zevrubně se analýzou
zobrazení hrdiny v makedonské povídce zabývala v citovaném sborníku Dagmar
Dorovská.
Překlady z makedonské prozaické tvorby rozhojnil český překlad
trojrománu Olivery Nikolovové Tři životy ibn Pajka (v orig. Vežbi za ibn Pajko),
který je v česko-makedonském literárním kontextu určitým objevem jak pro své
téma, tak také pro nápadité a esteticky působivé kompoziční uspořádání. Autorka
byla českému čtenáři představena již v roce 1995 vyprávěním s dětským hrdinou
Zoky Poky.
Zatím třetí (předcházely jí antologie Modré nebe nad Ochridem, 1995,
a Tajemství květu 1996) českou antologií makedonské básnické tvorby je výbor
Vítr přináší pěkné počasí (Brno 2014). Verše 23 mladých tvůrců přeložili Dagmar
a Ivan Dorovští.
Překlady makedonské poezie do češtiny ostatně početně převažují nad
ostatními žánry. Uvedu je v chronologickém sledu. Objevné a inspirativní bylo
dvojjazyčné, česko-makedonské vydání sbírky Caneho Andreevského Déšť/
Dožd (2007). Texty jsou působivé životní moudrostí a úvahami o přírodě a
společnosti i vycizelovanou formou haiku. Ten na přelomu tisíciletí zaujal a k
vlastní tvorbě podnítil básníky z mnoha dalších národních literatur.
Obdobný dvojjazyčný způsob prezentace zvolil překladatel a editor
Ivan Dorovský rovněž při vydání sbírky Rista Lazarova Čechovábení/Чехопек
(2007). Jak Lazarovův originál, tak také překlad Ivana Dorovského do češtiny je
mistrovské dílo díky lexikální neotřelosti, poetické vynalézavosti a citovanému
zaujetí, jimiž lze Lazarovovu sbírku charakterizovat a zařadit ji tak po bok poezie
takových opěvatelů Prahy a Česka, jakými byli např. řecký básník Jannis Ritsos,
ruská básnířka Marina Cvetajevová, tvůrci Vítězslav Nezval nebo Jaroslav
Seifert. Na okraj dodávám, že výstižnou analýzu Lazarovovy sbírky Čechopek,
s níž se plně ztotožňuji, uveřejnila v citovaném sborníku z česko-makedonské
konference Vesna Mojsovová-Čepiševská pod názvem Туѓата култура како
своја.
V roce 2007 vyšel rovněž český překlad dnes již klasické sbírky Kosty
Racina Bílé červánky, kterou překladatel Ivan Dorovský umožnil české kulturní
veřejnosti přiblížit významného představitele makedonské sociální poezie
meziválečného období, která v té době silně zaznívala také v české tvorbě.
Racinovy verše jsou podobné těm, které u nás psali např. Petr Bezruč (1867-
1958), Jiří Wolker (1900-1924) nebo mladý Jaroslav Seifert a František Halas.
Výbor z básnické tvorby Ganeho Todorovského pod názvem Make-

donský monolog vyšel v roce 2009. Todorovski zanechal v česko-makedonských
kulturních stycích výraznou stopu nejen jako básník, nýbrž rovněž jako
překladatel Nezvalových veršů a jako znalec a propagátor české literatury a
kultury. Také proto je do výboru Makedonský monolog zařazen Todorovského
překlad básně Vítězslava Nezvala Na břehu řeky Svratky (На брегот од Свратка).
Již při jiných příležitostech jsem měla možnost konstatovat, že samotný překlad
Nezvalovy básnické skladby je nezpochybnitelným svědectvím básníkovy tvůrčí
invence a vytříbeného smyslu pro zprostředkování básnického slova z jednoho
jazyka do druhého.
V uplynulém desetiletí, které je předmětem našeho přehledu, představují
překlady básní kromě již zmiňované antologie nejmladší makedonské poezie
ještě verše Vladimíra Martinovského. Jeho poeticky půvabná a graficky
zajímavá kniha Kvarteta (ke čtení, zhlédnutí, zpěvu a poslechu, 2013) je spolu
s antologií Vítr přináší pěkné počasí působivým nahlédnutím do tvorby současné
makedonské básnické generace.
Desetiletí zatím uzavírá překlady básní komponovaný výbor básní Rista
Lazarova Labyrint (2016). Uspořádal, přeložil a úvodem i poznámkou o autorovi
opatřil Ivan Dorovský.
Trochu náhodou a trochu z nejrůznějších příčin se léta 2012-2016
vyznačují příklonem překladatelského zájmu k makedonské próze.
Kapitální dílo Krsteho Misirkova Za makedonckite raboti (1903)
zůstávalo českému slavistickému světu, studentům i širší veřejnosti do roku
2012 v českém překladu neznámé. Proto se vysokoškolský pedagog a překladatel
Ivan Dorovský rozhodl zpřístupnit Misirkovovo dílo všem zájemcům. Požádal
makedonské ministerstvo kultury o příspěvek. Třebaže šlo o překlad nevšedního
díla, žádnou finanční pomoc bohužel nedostal. Pomohli přátelé Makedonie a
jižních Slovanů vůbec. Téměř tři desítky z nich finančně přispěli a Misirkovova
práce O makedonských záležitostech se stala součástí českého bohatého
slavistického fondu.
Zájem o makedonskou literaturu a kulturu pozvedl Dorovského český
překlad románu Goceho Smilevského Freudova sestra (2012). Román vyvolal
živý ohlas u české kritiky, mj. asi také proto, že získal Cenu Evropské unie za
literaturu (2010) a že šlo o atraktivní téma.
Mladá makedonská prozaička Frosina Naumovská se představila
českému čtenáři debutantským mikrorománem Malá skrytá revolta (2013) v
překladu Ivana Dorovského. Dlouho očekávaný překlad próz Živka Činga vyšel
nakonec v roce 2014 pod názvem Velká voda a jiné prózy. Kromě románu Velká
voda přináší téměř kompletní překlad próz Paskvelie a Nové Paskvelie. Na
překladu Čingových próz se kromě Ivana Dorovského podílela také překladatelka
Ludmila Nováková, jejíž práci na překladu přerušila smrt. Překlad Čingových
142 Dagmar Dorovska
textů vyšel u příležitosti 6. česko-makedonské vědecké konference v Brně a Dnů

makedonské kultury v Kroměříži. Na okraj uvádím, že na podobném principu
sbližování národních kultur uspořádala v roce 2015 Městská knihovna v
Třebíči celodenní (24 hodiny) akci Makedonská noc, na níž velmi početné
publikum vyslechlo mj. fundované referáty o makedonské literatuře a četné
ukázky z makedonské literární tvorby.
Absolventky brněnské makedonistiky Oldřiška Čtvrtníčková a Ivana
Dorovská-Šelešovská přeložily román Jovana Pavlovského Šťáva z prostaty
(1990). Překladatelky odvedly precizní práci. Miroslav Kouba opatřil překlad
obsažným doslovem, který je v případě tohoto „hereticko-erotického románu
o spontánním hledání vnitřní svobody“ pro českého čtenáře takřka nezbytný,
stejně jako početné vysvětlivky na konci knihy. Podle mého názoru bylo chybné
načasování překladu díla. Po uvolnění mnoha tabu ve společenském životě (a
tedy i v literatuře a v umění vůbec) na počátku 90. let minulého století mohl
být Pavlovského román i v českém kulturním prostředí určitým objevem a
obohacením trendu obracejícího pozornost k erotické literatuře. V současném
kontextu v něm však čtenář – a zřejmě nejen v Česku – nachází převážně jen tu
erotiku.
V roce 2016 vyšel česky Smilevského čtvrtý román Návrat slov v
překladu Dagmar a Ivana Dorovských. Román upoutal pozornost svébytným
zpracováním jednoho z nejproslulejších a nejtragičtějších příběhů lásky všech
dob, který není dosud zcela objasněn. Českému vydání velmi prospěla rozsáhlá
autorská poznámka a informativní doslov překladatele.
Zbývá nám ještě se zmínit o sympatickém pokusu představit make-
donskou národní literaturu v komponovaném bloku ukázek v měsíčníku pro
světovou literaturu Plav. Každé jeho číslo je tematické, jeho 11. sešit je nazván
Makedonská čítanka. Číslo je uvedeno rozsáhlým rozhovorem s Ivanem
Dorovským nazvaným Balkán mi koluje v krvi. Přináší ukázky prózy Živka
Činga, Tanji Uroševićové, Petra M. Andreevského, Aleksandra Prokopieva,
Venka Andonovského, Luana Starovy a Rumeny Bužarovské.
Šéfredaktor Plavu Alexej Sevruk objasňuje výběr tak, že „jsou to totiž
literáti, kteří zachraňují pověst své země tím, že vytvářejí zajímavé, fascinující
příběhy kořenící hluboko v eticko-mytickém jádru národa, které nejednou
překvapí nebývale aktuálními přesahy.“ Překladateli ukázek jsou kromě I.
Dorovského I. Šelešovská, O. Čvrtníčková, Tereza Fantlová a Kristýna Dufková.
Na závěr poznamenávám, že nejen já, ale všichni, kdož mají v Česku
co do činění s makedonskou literaturou a kulturou si uvědomujeme, že
překladatelská žeň z makedonské literatury je z mnoha vesměs objektivních
příčin stále pouze skromným naplněním úsilí prokázat také v českém kulturním
prostředí, že makedonská moderní literatura je vyspělá a tvoří nedílnou součást
evropského a světového literárního procesu.
Dagmar DOROVSKÁ
MACEDONIAN LITERATURE IN THE CZECH REPUBLIC
The article deals with translations from Macedonian literature to Czech

from the beginning to the present. The author considers as most fruitful the
period of 2007 to 2016. This is related to mutual Czech-Macedonian exchange
of knowledge in all philological-historical disciplines. They are presented at
scientific conferences, which are held alternately in the Czech Republic and
Macedonia.
УДК 821.162.3-32:821.163.3-32].091
821.163.3-32:821.162.3-32].091
Taтјана Б. ЕФТИМОСКА
Меѓународни училишта НОВА
ИНТЕЛИГЕНТНИОТ ХУМОР НА РАСКАЗИТЕ

(ЏЕБНИ, ПОТКАЧЕНИ, ШАШАВИ)
Апстракт: Во средиштето на истражувачкото внимание во овој труд се

суптилизациите на хуморно-ирониската инстанца во расказите на Карел Чапек
(Раскази од другиот џеб), на Јарослав Хашек (Шашави раскази) и на Драги
Михајловски (Раскази од шестиот кат). Низ споредба на светогледот што го нудат
сите тројца мајстори во раскажувачката проза преку расказот како кус жанр, трудот
ги разгледува елементите што ја произведуваат гротеската, иронијата, цинизмот,
но и веселата, автентична смеа, духовитоста, несериозноста и, воопшто, играта –
сите тие неопходни постапки во литерарното очудување. Авторите извонредно ја
доловуваат и контекстуалната иронија, како и иронијата на просторот: во расказите
мошне често смеата настанува од извесна „збунетост“ на хронотопот, којшто го
населуваат натрапнички ликови. Истовремено, со таквиот пристап кон расказите се
укажува и на генијалните размисли на овие тројца автори, на нивните извонредно
префинети нурнувања во најбаналниот и најтрагичниот проблем во историјата на
човештвото, наречен смисла на животот. Најпосле, предмет на научна размисла ќе
биде и нивниот јазик, поетиката и жанровската „решетка“ на расказот.
Клучни зборови: Раскази, хумор, гротеска, игра, иронија
Јарослав Хашек, Карел Чапек и Драги Михајловски, авторите

чиишто раскази ги проследувам во овој текст, не се современици и не
припаѓаат на истото временско раздобје во книжевноста. Додека Ј. Хашек
и К. Чапек се јавуваат во чешката литература од првата половина на 20 век,
Драги Михајловски е современ македонски автор, од втората половина на
минатиот и првите децении на овој век. (Неодамна беше објавена неговата
најнова книга „Пат за рајот“ со необична композиција од 10 раскази и 3
драми.)
146 Taтјана Б. Ефтимоска
Сепак, што нè предизвика да се занимаваме со споредба на делата

на двајца понови и еден современ автор? Повеќе работи ќе бидат разгледани
низ трудов, но првенствено, како што кажува и самиот негов наслов (на
трудов) – нивниот интелигентен хумор и сродните концепти кон хуморот,
играта, иронијата, гротеската. Зборот раскази влегува како семантичка и
жанровска определба во насловите на сите три збирки, па така си дозволив
расказите на Чапек да ги наречам џебни (Раскази од другиот џеб), расказите
на Михајловски поткачени (Раскази од шестиот кат) а расказите на
Хашек секако си беа – шашави. Во предговорот на збирката Раскази од
шестиот кат, Д. Михајловски го дефинира расказот вака:
Во текстот наречен расказ мора, преку речениците, да се краде

простор и време за, што побрзо, да се стигне до врвот на единствениот
настан каде што е епифанијата, откровението или она заради кое
авторот нѐ влечел за нос не оставајќи, ниту за миг, да му побегнеме од
позицијата на која смртно сме му потребни – читателската. (2003: V)
Во таа смисла, сметаме дека кај сите тројца автори постои своевидна
интензивност во нивното раскажување. Ова го кажуваме со извесен ризик да
завлеземе во плеоназам, бидејќи како што се гледа од погорната дефиниција,
расказот е иманентно интензивен книжевен жанр. Сепак, интензивноста/
интензивитетот кај тројцата автори прво, е различен по степен, а второ,
произлегува од различни аспекти на нивното раскажување. И ова е еден од
заклучоците до кои дојде нашето расчитување, а кое сакам понатаму низ
текстов да го образложам, затоа што сметам дека интензивноста е првата
инстанца на играта, а таа, пак, на смеата.
Карел Чапек ги пишува Расказите од другиот џеб како детективски
раскази; тоа се раскази кои се занимаваат со т.н. „алтернативни факти“
– бизарни злосторства, па дури и со такви кога злосторството го нема, а
криминалецот е сепак фатен: Ме потсети ова на една случка кога убиец
имаа, а убиство не можеа да му најдат, вели господинот Бобек во
„Расказот на стариот криминалец“. (2012: 16) Во истиот тој расказ еден
писател прави плагијат, но не е свесен за тоа додека не си го види расказот
отпечатен: А бе, сè ми се чини дека овој последниов расказ од некого ми е
краден (2012: 15), па еден пријател добронамерно му укажува дека расказот
му е позајмен од Чехов, друг – од Мопасан, трет – од Келер, Дикенс,
Д’Анунцио итн. Парадоксот во првиот пример, односно благиот цинизам
во вториот се точки на интензивитет во расказите. Ј. Владова ги нарекува
стапици, но нејзиниов термин го користиме само во онаа смисла на лажно
претставување на текстот: Текстот мошне често за себе ќе рече дека
не е литературен, било затоа што тоа не му успева, било затоа што тоа
ИНТЕЛИГЕНТНИОТ ХУМОР НА РАСКАЗИТЕ (ЏЕБНИ, ПОТКАЧЕНИ, ШАШАВИ) 147
не му е цел. Така тој, со помош на ’лажното претставување‘ (најчесто

жанровско) сепак бидува литературно транспониран и како текст. (П.
Павличиќ кај Владова, 2003: 126)
Секогаш ми е одново фасцинантно како употребената иронија
ги прави авторите актуелни, ги поврзува со современиот Zeitgeist како
вчера да го завршиле расказот. Ќе го преиначам исказот: секогаш одново
ме фасцинира како идентичноста на времињата и човековата природа
произведува блескава иронија кај генијалните писатели. И пак ќе го
преиначам исказот: постои некоја неверојатно фасцинантна способност на
генијалните писатели да се преселуваат низ времињата во кои е тешко, а да
не се биде ироничен. Па така, може да ни прозвучи необично познато:
Приказнава, рече Тојзиг, не ти беше лоша, само има една маана:

не се случува во Прага. Оти нели, и во криминалот мора да се мисли на
татковината. Ме заболе мене, да простите, за некој од Палермо или од
џенем. Со тоа немаме работа. Ама, а се случи нешто такво во Прага,
овде како да ми заигрува нешто, луѓе; си велам, е сега нè знае цел свет кои
сме и што сме, и душичкава ми се полни. И нормално, кога ќе решиш случај
од таков калибар, и економијата ќе ти тргне напред; сè тоа укажува на
значајни промени, и создава клима на доверба. (Чапек 2012: 22)
Во расказите на Карел Чапек, криминалците се господа: тие се

мајстори, домаќини, интелектуалци, истражувачи, љубопитници. Си ја
знаат работата: Не е битно колку пари ќе украдеш, битно да не дадеш да
те фатат, вели мајсторот за обивање железни каси Балабан (2012: 42).
Дури и научници; во расказот Сефџии и паликуќи, младиот чирак Зеп за
одмазда му ја потпалува куќата на својот газда-мајстор на необичен начин.
Направил заоблено стакленце во вид на лупа и го нагодил да ги одбие
сончевите зраци така што ќе ја потпалат куќата на мајсторот 4 месеци по
неговото отпуштање, кога тој одамна веќе нема да биде таму, ниту пак некој
ќе се сомнева во него. Ова е криминалец научник, астроном.
Чапек мошне суптилно се потсмева со природата на провинцискиот
човек, а таа има една црта да сака да биде во центарот на вниманието дури
и кога не е заслужна ама баш за ништо, освен што живее на определена
адреса, на пример. Во расказот „Украдено убиство“ се случува филмски
злостор на едно штуро сокаче, никакво и безимено уличе, па бидејќи
полицијата веднаш доаѓа и зема искази, жителите очекуваат дека нивното
име ќе осамне уште со изгрејсонцето на првите утрински весници, во полн
сјај на стореното убиство кое тие имале среќна шанса, таква што животот
само еднаш ја дава, да го посведочат. Но кога веста за убиството и по трет
ден не осамнува, жителите на улицата одат да си го бараат од полицијата,
а таму се излегува дека полицајците биле лажни, дека биле преоблечени

соработници на убијците и дека веќе некое време убиството не е ниту
пријавено во полиција; а сега никако и не би можело да се пишува за него
да не пукне брука за намагарчените жители на уличето и за неспособната
полиција. Г-н Хоудек, раскажувачот на овој расказ, вели: И така, нашата
улица, ни крива ни должна, си го загуби убиството; исто како некој да ѝ го
скинал најважното поглавје од историјата. И кога и да дојде кај нас некој
надворешен, ..., одма си вели: Види какво штуро сокаче, никакво! И никој не
ни верува дека сме имале кај нас таков злочин, па се мавале ние в гради или
не. Е, тоа ни на душман не му го пожелувам. (2012: 57)
Читателот тука не може, а да не се изнасмее на маката на кутрите
жители на анонимната уличка која неоправдано останува таква, но и не
може да не се препознае себеси: толку е типично речиси за секого од нас
да се гордее(ме) со нечии туѓи успеси/заслуги само затоа што се од нашата
националност, нашата вера, пол/род или каква било друга деноминација. Л.
Хачион во својата позната книга Острицата на иронијата (1994) токму
вака (или токму тука) ја согледува интерактивноста на иронијата, во смисла
дека во нејзиното создавање учествуваат бројни аспекти како класата,
расата, етносот, полот, половите особености, но и националноста,
соседството, струката, религијата и сите останати микрополитички
комплексности/јадра од нашите животи, на кои не мора дури ни да им
најдеме име. (Хачион кај Владимир Бити, Појмовник сувремене књижевне
теорије)
Чапек е забавен затоа што е смртно сериозен, како полицискиот
инспектор во неговите раскази: Добро бе, да му ебам мајката, зошто на
полицајците не им викнавте полиција? (2012: 55) Сериозноста на неговиот
хумор, исто како и оној на Хашек, ги прави овие раскази продлабочени, а
не забавни. Крими-приказната е само навидум во фокусот на вниманието
на читателот, а многу повеќе тоа се шемите на човековото однесување,
имуно на промената на времињата. Р. Константиновиќ тоа го смета за дел
од паланечката филозофија: Во светот на паланката, поважно е добро да
се држиш до востановените обичаи отколку да бидеш личност. Сè што
е претежно лично, индивидуално (во кој било правец) е непожелно пред сè
затоа што е ветување за „светот“, како чиста негација на паланката,
значи ветување за стилска поливалентност, а ваквата поливалентност
е, за паланечкиот дух, чисто отелотворување на какофонијата, музика на
самиот пекол. (2004: 7)
Јарослав Хашек, пак, за синоним го има својот војник Швејк. Швејк
денес е името на една стара централна кафеана/таверна во Прага, Швејк
е на магнети, нотеси и приврзоци, Швејк е сувенирот на Прага, еден од
најпознатите пражани. Сметам дека во книжевноста има само два такви
генијални лика – Дон Кихот и војникот Јозеф Швејк (сепак три – секако и
Тристрам Шенди!), по професија препродавач на кучиња (во биографијата
на самиот Хашек стои дека и тој бил сопственик на сомнителен
кинолошки институт). Лојален, искрен, хедонист, бескрајно затапено
глупав и натпросечно интелигентен, просечен провинцијалец и луциден
интелектуален ум – војникот Швејк е лик против секоја бирократија, против
секој колектив којшто почива врз редот и послушноста, против сето она
што бара смртна сериозност и поставува норми, начела, правила. Како што
вели авторот кон својот кус предговор на романот, Тој не го запалил храмот
на божицата од Ефес, како што направил оној глупав Херострат само за
да влезе во весниците и во училишните читанки. И тоа е доволно. (1988:7)
Таков е и самиот Хашек во Шашавите раскази; иронично дистан-
циран од секоја бирократија и институционален поредок. Во расказот
Финансиски проблеми, службеникот Шима бара од својот газда, по 15
години, да му биде покачена платата за 20 круни и добива цела проповед
за светските ризични потези на берзите, за пропаѓањето на чешките
и германските пазари на пари, за банките кои ги доведуваат до банкрот
големите земји-кредитобаратели, но и за самоубиствата и трагичното
одземање на животите на американските мултимилијардери – Тоа е ужас, а
вие ги сакате своите дваесет круни покачување! (2011: 7) Шима умира во
канцеларијата на својот газда, срцето му препукнува од овие финансиски
проблеми.
Во Сонот на гимназијалецот Папоушек, ученикот сонува дека
разговара со Гај Јулиј Цезар, којшто го испрашува за сопствените битки,
кога се случиле и кои биле поразените и освоените територии. Пред да се
вивне во небото, на крајот од сонот, Цезар го изрекува својот татковски совет
до потресениот средношколец: Размислувај за латинската конјугација!
(2011: 18)
Една шашавост во расказите на Хашек е што се подбива со начинот
на којшто големите писатели добивале инспирација: некои гледале во
сливи, некои седеле во када, а некои се прејадувале. Раскажувачот кај
Хашек добива инспирација за овој свој расказ: Кога почнав да пишувам со
чепкање на забите: Не е претерано естетски, ама помогна. (2011: 23)
И Хашек и Михајловски својата, најчесто благо-, ирониска острица
ја упатуваат кон книжевните кругови, кон салонската и по малку стерилна
атмосфера во нив, кон начинот на доделувањето книжевни признанија
или критериумите за вклучување во книжевните антологии. Во расказот
Во друштво на библиофили на Јарослав Хашек раскажувачот се натрапува
на една книжевна седенка, а пасошот му е наводната сопственост на
оригинални стихови од персискиот поет Хафиз во повез од човечка кожа,
па вели: Во салонот сретнав дванаесет искрени лица, од кои во мене
зјапаше целокупната светска литература. (2011: 24) И додека за нив е

предизвик да му обрнат целосно внимание на новиот, сè уште непосветен
член во нивните езотерични ритуали на пиење чај и колачиња, а особено
на неговата драгоцена сопственост, тој одлучува малку онака смртно
сериозно да се подбива со нив, па се расфрла со базични грешки околу
националноста на познатите писатели и нивните дела, околу авторството
на одредени лектири за библиофилите, а понекогаш и зборува за ликовите
како за писатели (Мислев дека Мопасан е Холанѓанин; еден хемичар како
Толстој, човекот кој го пронајде радиумот..., Дали вие некогаш сте
слушнале за некој италијански поет? – Секако, за Робинзон Крузо). Во
сето тоа раскажувачот е крајно самоуверен, а прекрасно трогателно и
неповторливо смешно е да се види соблазнувањето и девастираноста на
присутните. Има тука и мошне суптилна симболика на Тајната вечера, само
што менито на оваа е единствено чај и по две колачиња за секого; сепак,
дванаесетте библиофили го исфрлаат својот ново компониран, блескаво
најавен Исус – да се поседува оригинал Хафиз во повез од човечка кожа не
е само пасош за седенката, туку и виза за вечноста: Тие дванаесет прерано
побелени љубители на литературата и библиофили ме исфрлија на улица
низ приземниот прозорец. (2011: 28)
Со човечката природа си поигрува и расказот Сериозна фирма, во
која ликот Местек, откако паѓа во депресија зашто му пропаднал циркусот
на дресирани болви, почнува да се занимава со други атракции; на пример,
тој решава на луѓето да им прикаже – апсолутно ништо, убеден дека успехот
на рекламирањето на ништото ќе се заснова врз психолошка база:
Влезницата ќе биде евтина и, ќе видите, никој нема да зажали. Ви

гарантирам дека луѓето си посакуваат најлошо еден на друг и дека уште
и ќе нè рекламираат и ќе ги наговараат и другите да дојдат и да го видат
’големото изненадување‘, и дека тоа нешто е супер. (2011: 35)
Измамниците, ситните криминалци, преправачите и сејачите на ветер

и магла се клучните ликови во расказите на Чапек и Хашек. Оние коишто
се маргиналци во животот овде ги стекнуваат своите 5 минути блескава
слава на квалитетни личности кои го туркаат напредокот на човештвото,
кои се заслужни за прогресот на научната мисла исто како некои што го
поставиле хелиоцентричниот систем или теоријата на еволуцијата. А како
го прават тоа? Така што апелираат на најинстинктивното во човековата
природа, на Фројдовиот Ид, на она што пребришува секаков разум, логика
и дедукција и притоа најинтензивно ги тера луѓето да дејствуваат. Секако,
општествениот поредок законски ги гони и го уредува нивното дејствување
со полиција и судови, но не и интерниот/иманентниот поредок во расказите

на чешките мајстори на хуморот.
Расказот Психијатриска загатка недвосмислено наликува на
Чеховиот Павилјон број 6, се разбира стилски сосема различен. Во него
членот на друштвото на апстиненти, г-нот Хурих, е обвинет дека сакал да
изврши самоубиство и сето негово оправдување, дека само се наведнал
преку оградата на Карловиот мост за да провери кому му припаѓа крикот
што го слушнал и да не му треба некому помош, ја создава трагикомичноста
и гротескноста на ситуацијата во расказот. Повикана е полиција и лекарска
служба, сите најблагородно, вклучувајќи го и неговиот „спасител“, не-
апстинентот фризерот Билек, го смируваат и убедуваат да се откаже од
самоубиствените намери, за кои тој ги убедува дека ги немал. Убедувањето
е сигурен знак дека тој не ја признава својата болест што го довела до
таквата ситуација, па г-н Хурих си заработува бесплатен психијатриски
третман од речиси една и пол година и тој нема изгледи скоро да заврши, со
оглед на тоа дека лекарите кај него сè уште не забележале прифаќање на
душевната болест, што е, според психијатријата, знак дека душевната
состојба се подобрува. (2011: 63)
Не знам дали Драги Михајловски учел од мајсторите на чешката
нарација, но сигурна сум дека ги читал. (Во јуни излезе неговата најнова
книга, „Пат за рајот“, со необична композиција од 10 раскази и три драми.)
Текстот на Михајловски не покажува никаква интенција да се зафати
со комичност, иронија или игра; па така неговите раскази може да се
читаат и на ниво на фантастика или постмодерно очудување. Но можеби
најмногу од сите овие тројца автори, тој го застапува иронискиот контекст.
Иронискиот контекст е контекстот којшто генерира иронија; којшто има
предиспозиција кон неа и најчесто таа предиспозиција книжевно среќно се
остварува. Всушност, тука не мислам на ништо посебно туку токму на она
што американската нова критика го нарече ситуациска иронија.
Во расказот Родителски се јавува ситуација со сите елементи на
фантастика: раскажувачот со својата сенка оди на родителска средба, бара
место за неа, седнува со неа, а се разбира – само тој е свесен за неа, па
останатите присутни го гледаат попреку, некои заклучуваат дека е лудак,
а некои дури и се плашат од него. Во расказот се јавува Данилхармсовска
смеа измешана со насилство, ликови на луѓе чиишто тела се истопуваат, а и
по некое грбаво маче што излегува од женска чанта.
Раскажувачот вели: И просторијата цели десетина минути
смрдеше на простачки цинизам во којшто сите уживавме. (2003: 51)
Но и тука, како и кај Чапек и Хашек, иронијата неретко произлегува
од висцералното во човековата природа: во еден миг, родителскиот
состанок се претвора во порачка на месо кај еден татко касап. Родителите
подзабораваат за што се дојдени, па брзаат да ги порачаат своите свински

кременадли, полутки, џигерчиња и шницли за да не ги испревари некој и да
им го земе пред нос доброто парче, додека глуво одѕвонува само еден глас
на разумот:
Состанокот луѓееее! Што направивме со состанокот? Што ќе

му кажам на детето дома? – повторуваше гласот загубен во мноштвото.
(2003: 59)
Расказот Свртничар е темноирониски во својата нарација; ликот

Флечер е свртничар што ја сака својата работа и се обидува професионално
да ја работи, а притоа е и склон кон контемплација за човечката суета,
амбициозноста. Свртничар што чита книги, именувајќи ги не според
наслов туку според нумерираниот редослед на тие книги во неговата лична
библиотека. Но еден контекст од расказот како да е оттргнат од многубројни
сатирични дела: од Пофалба на глупоста/лудоста на Еразмо Ротердамски
до Домановиќевото Мртво море, важи следново:
Но луѓето од Станицата не сакаа да чујат за какви било промени, а

најмалку за тие со кои Флечер си го богатеше умот. Таа безлична врвулица
од немислечки типови што со векови наназад се задоволуваше со добра
ерекција и поднослива беда, претопуваше во сопствената аморфност сѐ
живо и диво, сѐ што се обидуваше да пркне и да се издвои, да мрдне лево-
десно и да биде различно. (2003: 76)
Сепак, иако самиот свртничар Флечер нема високо мислење за

амбициозноста, и тој тежнее кон повисоки нешта. Го подготвува своето
богато (по читање книги во слободно време) CV и решава да се пријави
на три конкурси: за гласноговорник при Центарот за искривен вид, како
толкувач на девијациите во душникот на белите глувци и за предавач на
Катедрата за продолжени јазици при Филозофскиот факултет. Флечер сепак
останува на своето работно место, бидејќи сите три институции го одбиваат;
неговата последна волја да ја изврши својата работна задача сензационално
– се остварува: наместо посакуваното мечтаење за општо признати заслуги
поради тоа што успешно избегнува судир на два воза, нему му се остварува
малку поинаква реалност: свртничарот намерно го насочува едниот воз да
удри во спротивната локомотива и во тој миг и самиот паѓа како жртва на
тој свој, алтернативен „подвиг“. Токму тука ја читаме иронијата на судирот
меѓу мечтите и реалноста, па дури и кај еден книжевен лик.
Во расказот Антологичар на Д. Михајловски од збирката Трипол-
ската капија постои една автоиронија на Михајловски кон сопствениот
еснаф, кон книжевните кругови, непотизмот и медиокритетството во нив

дури и кога станува збор за награди и признанија што, пред сѐ, треба да
го издвојат квалитетот. Американецот Ричард од Ричмонд, Вирџинија
доаѓа во Македонија како губитник (по пропаднат брак, осаменик, дури
и депресивец) и си заминува како губитник: токму во моментот кога нему
му се чини дека започнува мисија во Македонија планирајќи ја и полека
остварувајќи ја својата антологија на македонскиот кус расказ на англиски
јазик, односно на оние раскази кои добиле Рациново признание – се
појавува автор и воопшто, човек анонимус, да му укаже на антологичарот
дека неговите критериуми за избор на раскази се фалшиви, исто како
што се фалшиви и самите раскази и нивните автори: А дали некогаш си
помислил како се делат наградите во Македонија, а? Триесет години
пишувам раскази, објавувам, за мене знаат и врапчињата овде, а ти сега
ми зборуваш за критериуми. Немам Рациново зашто него го делат луѓе
како колегите твои од Факултетот. ... Тие се мочковци што ги наследија
местата од своите татковци и вујковци па сега уште си зедоа право да
кажуваат кој прави овде литература, а кој не! ... Литературата секогаш
е надвор од универзитетот! (2203: 257)
Непризнаениот и ненаградуван автор успева да ја разниша целата
личност на визитинг-професорот по книжевност Ричард, да го натера да
се откаже од идејата за антологија и да го избрка дома. Yenkee goes home,
навистина. Иронијата вреска во овој чин: Ричард не ни посакува да прочита
нешто од делата на авторот што го прогонува, а дополнително е и негов
сосед, а сепак се чини дека неговата генијалност е таква што успева да го
натера да се замисли над тоа да не прави неправда и уште и да ја напушти
земјата во која кусо бил среќен.
Ликот-натрапник во просторот во којшто доаѓа/се враќа се јавува
и во најпознатиот расказ на Д. Михајловски, расказот Ѓон од истоимената
збирка. Расказот започнува со топла, паланечка и питорескна атмосфера
(Широк сокак е приказна за себе... 2003: 123), а секако најавтентичниот белег
на идиомот на ликовите е нивниот битолски говор, доследно транскрибиран,
малку понов и помодерен кај помладите ликови (братот на раскажувачот)
и поархаичен кај постарите (Стојан Козето). Дополнително забележливо
среде сета таа интензивност и натрапување кај раскажувачот да се заврши
обврската на наоѓање и испраќање на ѓонот како кондураџиски материјал
– е дека тој самиот воопшто не зборува. Не се брани или оправдува пред
брат му ни за ненадејното доаѓање во Битола од Скопје, не му одговара на
долгиот монолог на телефон, не се ни обидува да објасни за „секојдневните
журки“ во станот што не ги прави... Тоа е еден извонредно збунет и молчелив
лик, речиси постојано исплашен. Па така, и говорот/идиомот на неговите
типично Греимасовски противници, и молкот на субјектот раскажувач се
прилично индикативни и, ќе повторам, интензивни елементи на самиот

расказ. Сметам дека во тоа лежи иронијата на овој расказ: таа, како фигура
на говорот, има вградена интенција да направи читателот да се чувствува
неудобно истовремено додека искусува задоволство од текстот.
Михајловски, во веќе спомнатиот предговор кон збирката Раскази
од шестиот кат, вели дека кога пишува, авторот мора да биде свесен
дека настаните и промените што се случуваат во неговиот текст може
да имаат големо влијание врз надворешниот, автоматизиран, секојдневен
свет. И дека токму тука лежи важноста на книжевноста: таа тргнува
од стварноста, има референти во неа, но кога ќе се оформи, влијанието
не е од стварноста врз книжевноста туку обратно, од книжевноста врз
стварноста. ...во која, да не заборавиме, живеат единствено читателот
и авторот. Книжевните ликови, за разлика од нив, живеат само во
јазикот. (2003: VIII)
Имајќи го ова предвид, сметам дека Карел Чапек, Јарослав Хашек
и Драги Михајловски се исклучително свесни автори, во потрага по своите
свесни (или освестени) читатели.
Примарни извори:
Михајловски, Д. 2003. Раскази од шестиот кат. Скопје: Каприкорнус.
Хашек, Ј. 2011. Шашави раскази. Скопје: Темплум.
Чапек, К. 2012. Раскази од другиот џеб. Скопје: Темплум.
Секундарни извори:
Владова, Ј. 2003. Читање на светската литература. Скопје: Македонска книга
2002.
Хашек, Ј. 1988. Предговор кон Доживувањата на добриот војник Швејк, книга
прва. Скопје: Наша книга.
Biti, V. 1997. Pojmovnik suvremene knjizevne teorije. Zagreb: Matica Hrvatska.

Konstantinovic, R. 2004. Filosofija palanke. Beograd: Otkrovenje.
Tatjana B. EFTIMOSKA
INTELIGENTAN HUMOR U PRIČAMA

(iz džepa, potkrenute, šašave)
U središtu istraživačke pažnje ovog uradka su suptilizacije humoristično-

ironičnih instanci u pričama Karla Čapeka (Priče iz drugog džepa), Jaroslava
Hašeka (Šašave priče) i Dragog Mihajlovskog (Priče sa šestog kata). Niz
usporedbu svjetonazora što ga nude ova trojica majstora pripovjedačke proze,
preko pripovjetke kao kratkog žanra, ovaj uradak razgleda elemente koji
proizvode grotesku, ironiju, cinizam, no, isovremeno, i veseo, autentičan
smijeh, duhovitost, neozbiljnost, uopće, igru – sve neophodne postupke knji-
ževnog čuđenja. Autori izvanredno dočaravaju i kontekstualnu ironiju, kao i
ironiju prostora: u pripovjetkama veoma često smijeh nastaje zbog određene
zbunjenosti hronotopa kojeg naseljavaju likovi uljeza. Istovremeno, takav
pristup pripovjedanju ukazuje i na genijalno razmišljanje ove trojice autora, no
i njihovo krajnje prefinjeno zaronjavanje u najbanalnije i najtragičnije probleme
u povijesti čovječanstva, nazvano smisao života. Naposljetku, predmet ovog
znanstvenog rada bit će i njihov jezik, poetika i žanrovska “rešetka” pripovjetke.
УДК 821.162.3-31.09
Весна КОЖИНКОВА
СОУ Гимназија „Славчо Стојменски“
Штип, Македонија
ЕКСТАЗА ОД (НЕ)ПОЗНАТОТО
Апстракт: Чешкот писател Милан Кундера во својот роман „Незнаење“

ја отвора централната тема за секој егзилант, приказната за Големото Враќање.
Враќањето е спротивно од заминувањето. Тоа го означува пристигнувањето
на почетната точка од каде што почнало патувањето. Во самата етимологија
на името е содржана цикличноста на кругот кој во своето вртење се враќа на
почетната позиција. Во најопшта смисла глаголот означува повторно освојување
на напуштеното и загубеното место, но овој пат, со постигната цел на патувањето
– потврда на себеси, на сопствениот идентитет. Или како што ќе рече Доменико
Нучера: да се замине за да се врати. Кај сите писатели кои пишуваат во егзил,
на преден план станува актуелна авторефернцијалната постапка на пишување и
задолжителната автобиографска контекстуализација. Таа контекстуализација е
предлошката врз која тие ја градат фикцијата и сите дилеми и прашања на нивните
ликови се нивни дилеми и прашања. Приказната на Ирена и Јозеф, која за своја
книжевна предлошка ја има приказната за Одисеј и неговото дваесетгодишно
отсуство од домот, е приказна и на самиот писател-егзилант. Затоа во право е
Едвард Саид кога вели дека со оглед на карактерот на егзилантите, нивното
минато и нивните трауми, тие имаат итна потреба одново да ги конструираат
нивните распарчени животи, честопати избирајќи да се видат себеси како дел од
триумфалната идеологија или како обновени луѓе. Така егзилантската книжевност
има и терапевтска моќ, станува еден вид на катарза за нивните автори.
Клучни зборови: обездомување, враќање, препознавање, средба, разделба
„- Ти си сè уште тука? – Гласот не ѝ звучеше грубо, иако не беше

пријатен; Силвија се лутеше.
- А каде би требало да бидам? – праша Ирена.
- Дома!
- Дали сакаш да речеш дека тука веќе не сум дома?“ (Кундера, 2001:
5)
158 Весна Кожинкова
Ова е почетокот на романот „Незнаење“ на познатиот чешки

писател Милан Кундера. Тоа е романот во кој писателот – егзилант ќе ја
отвори најголемата и најболна тема на секој егзилант – темата на Големото
враќање или како што ќе ја преименува (анти)јунакот на приказната
Јозеф – темата на Големиот проблем. Дваесеттиот век е векот на големите
политички промени. Тоа е векот на една нова геополитичка поделба, векот
кој стариот колонијален свет се претвори во нов постколонијален, векот
во кој бездомноста станува општа појава. Ако внимателно се погледне во
историјата на повеќе помали или поголеми заедници, ќе се соочиме со
колективни трауми кои, пред сè, се однесуваат на домот и обездомувањето,
т.е. губењето на домот како резултат на изменети и конфликтни политички
околности. Литературата т.е. писмото, во тој случај се јавува како
конзерватор на таквите историски трауми со цел зачувување од заборавот.
Нејзината цел не е само нив да ги запише, туку и да ги залечи сите искуства
на трајната субјективна раселеност/невдоменост и патот до пронаоѓањето
на домот. Таквиот дискурс, всушност, се обидува да допре до една
филозофија на (од)домувањето која е во содејство со болката на личното
постоење. Современата постколонијална критика во егзилот/обездоменоста
препознава еден своевиден интернализиран прекор од татковината како
симболичен родител упатен до својот заблуден син.
Милан Кундера е чешки егзилант. Поради несогласувањата со
актуелната политика на Чехословачка и неговите идеи за реформи на чешкиот
комунизам во 1975 година ја напушта Чехословачка и заминува во Франција
чиј граѓанин станува во 1981 година. Кај сите писатели кои пишуваат во
егзил, на преден план станува актуелна авторефернцијалната постапка
на пишување и задолжителната автобиографска контекстуализација. Таа
контекстуализација е предлошката врз која тие ја градат фикцијата и сите
дилеми и прашања на нивните ликови се нивни дилеми и прашања. Затоа во
право е Едвард Саид кога вели дека со оглед на карактерот на егзилантите,
нивното минато и нивните трауми, тие „(И)маат итна потреба одново да
ги конструираат нивните распарчени животи, честопати избирајќи да се
видат себеси како дел од триумфалната идеологија или како обновени
луѓе“. (според: Анастасова, Мираж: 17) Така егзилантската книжевност
има и терапевтска моќ, станува еден вид на катарза за нивните автори.
За терапевтскиот ефект на патувањата зборува и Шелева: „Терапевтскиот
ефект на патувањата е најмалку двоен зашто патувањето како ‘фармакон’
обезбедува:
а) елиминација на една трауматично зададена припадност; како и

б) ублажување на фаталната историска обележаност и ефект на
егзистенцијално проветрување“. (Шелева, 2005: 185)
ЕКСТАЗА ОД (НЕ)ПОЗНАТОТО 159
Тие отвораат теми кои дотогаш биле затворени внатре во арените

на националните култури. Носител на таквото ослободување е токму
писателот-егзилант бидејќи ги отклучува сите дотогаш заклучени вистини,
истории, традиции и културни догми разгледувајќи ги и анализирајќи ги
од нови, сега, културолошки агли. Писателите-егзиланти се наоѓаат помеѓу
двоен егзил: врската меѓу нарацијата и миграцијата. Јосиф Бродски на оваа
тема мошне луцидно заклучува дека: „Писателот ја испишува темата од
позиција на двоен егзил: еднаш како егзилант, а вторпат како коментатор на
својата состојба – наречена егзил“. (цитирано според Анастасова, Мираж
бр. 17) Во тоа академските кругови го препознаваат тој т.н. културен
превод кој тврди дека на литературните текстови не се гледа како на
нешто конструирано од јазик, туку од култура, а на јазикот се гледа како
придвижувач на културата. Ваквиот поим е искован од антрополозите
од кругот на Едвард Причард „(З)а да се опише што се случува во
културните средби кога секоја страна се обидува да ја разгатне смислата
на дејствувањето на другата“. (според Бојаџиева, 2008) Така литературата
создадена од писателите-егзиланти стекнува статус на своевиден „културен
превод“. Нивните книжевни остварувања настануваат како резултат на таа
средба меѓу текстовите и културите.
Почетокот на романот, кој е предмет на наше согледување, го отвора
прашањето за домот, кој е еден од, можеби, најважните идентификатори на
идентитетот на човекот, особено во новото постколонијално доживување и
толкување на светот. Според Ендрју Балантајн, тој е своевидна сигнатура
на идентитетот или симбол на интимноста и себеизградбата како што ќе
дополни Жилбер Диран. Како таков домот му овозможува на човекот не
само да се доживее како изделен, изолиран, туку и како дел од светот.
Домот му е потребен на планот на интимноста бидејќи тој му го дава она
неопходно чувство на човекот дека припаѓа некаде или дека е дел од нешто.
Тоа е, можеби, наследено анимално чувство од нашите предци за простор
во кој ќе живее, за свој дел од светот. Современата постколонијална критика
на Домот му дава посебно место и значење. Причината за тоа се актуелните
и помалку актуелните политички состојби, како и оние кои временски се
наоѓаат во некакво минато, но кои никако не се надминати. Последица
на тие состојби се бегалците, внатрешно раселените лица, т.е. сите оние
кои во конкретни услови под присила мораат да го напуштат својот дом
и да живеат некаде на друго место. За сите нив домот станува своевидна
парадигма, станува копнеж на нивниот интимен свет, станува приказна од
која тие ја црпат својата енергија, но и место од кое тие нема да се откажат.
„Зборот дома за моите родители, како и за сите Егејци, означува и денес
по педесет години, длабока траума“. Дома за нив асоцира болка, забрана,
недофатност, бескрајна далечина“ констатира Кица Колбе. (Колбе, 1999: 20).
Тоа е рана што не зацелува. Тоа забрането дома разбудува уште поголема
енергија на копнежот. Тој копнеж почнува да го исполнува целиот човеков
живот и егзистенцијално се сраснува со неговата смисла. Токму заради
ваквото доживување и значење, на концептот дом може да му се пријде
од неколку аспекти, но оние кои ние ќе ги спомнеме се психолошкиот и
филозофскиот. Помалку присутен и третиран е филозофскиот приод во
толкувањето на домот и домовноста. Според него, Домот е онтолошка
категорија, еквивалентна на животот. Тука би ја цитирале познатата
премиса на Матрин Хајдегер која е во контекст на филозофскиот приод:
„Начинот на кој си ти и на кој сум јас, начинот на кој сме луѓе на земјата
е домување“. (цитирано според: Шелева, 2005: 22) Од психолошки аспект
на Домот се гледа како на конкретен, фактички простор. Тој простор има
витални функции бидејќи игра огромна улога во оформувањето на личниот
идентитет. Поседувањето на тој простор на човекот му ја дава сигурноста
на сопствената егзистенција, но и на нејзината смисла. Обратниот, пак,
случај, т.е. немањето или губењето на домот, катастрофално се одразува врз
психичкиот интегритет на човекот. Експатријацијата го нарушува основниот
територијален принцип – принципот на огништето од кој во голема мера
зависи чувството на идентитет. Домот обезбедува егзистенцијална заштита
и сигурност преку модалитети кои варираат и се различни во секоја култура.
Освен културниот, важен е и политичкиот контекст за дефинирање на
модалитетите на домовноста. Во контекстот на постколонијалната критика
Шелева (2005: 29) прави една можна типологизација, која ги опфаќа
негативните (девијантни) модалитети на домовноста:
а) неприпадност или невдоменост – премолчана експатријација,

односно невклучување и/или протерување на родовата другост во
патријархалниот дом, нација, култура;
б) напуштање на домот – доброволно заминување и нужна замена
на својот јазик со некој друг;
в) загуба на домот – обездомување – етничко чистење, т.е. насилно
протерување.
Егзилантот е современ номад. Од идиличните слики на непре-

гледните пасишта станува жител на европските метрополи, државјанин на
туѓи држави, секогаш далеку од Домот, а толку блиску. Животот во егзил
му овозможува одново да ја напише својата распарчена биографија, да
ја стокми во целина и одново да ја раскаже својата приказна. Потрагата
по Домот, всушност, станува потрага по сопствениот идентитет кога тој
е доведен во прашање од различни причини: економски, политички,
лични. Она што го исполнува неговиот живот и животот на сите егзиланти
се егзилантските соништа: „Првите недели по напуштањето на својата

земја, Ирена сонуваше чудни соништа: таа е во некој авион што нагло ја
менува насоката и се спушта на некој аеродром; униформирани вооружени
луѓе ја дочекуваат под подвижните скали; кога ќе ги препознае чешките
полицајци, челото ќе ѝ го облее студена пот“. (Кундера, 2001: 13) Нејзиното
изненадување е дотолку поголемо кога дознава дека и нејзиниот сопруг и
сите други, без исклучок, сонуваат исти такви соништа во кои доминантно
чувство е ужасот од враќањето во родната земја. Во прво време е задоволна
и охрабрена од тоа ноќно братство и фактот дека не е сама, но подоцна токму
тој недостаток на индивидуалност во интимното ќе ѝ создадат чувство на
несигурност. Во тие први години на самопрогонство е опседната од сликите
на рајот и пеколот што кај неа се менуваа со менувањето на денот и ноќта:
„Денот беше осветлен со убавините на напуштената татковина, а ноќта
беше оптоварена со ужасот од враќањето во неа. Денот ѝ го доловуваше
загубениот рај, ноќта – пеколот од кој побегна.“ (Кундера, 2001: 14)
Поединецот може да биде принуден да го напушти своето родно
место поради репресија на власта, поради променетите животни околности
кои стануваат закана по неговиот идентитет. Меѓутоа, одлуката за
напуштање на домот може да биде и самостојна, донесена како резултат
на неприлагоденоста на поединецот на некои нови општествено-политички
состојби. Таков е случајот со јунаците на романот „Незнаење“ Ирена и
Јозеф. Нивниот егзил е доброволен и настанат како резултат на неможноста
да се доживее и именува како дом татковината под окупаторска чизма, за
неможноста да се препознае домата во новите услови. Тоа е годината
1968 кога Чехословачка е окупирана од СССР. Зборувајќи за своето лично
непрепознавање на домот говори и Горан Стефановски: „Тешко е кога човек
е странец во странство. Но, уште потешко е кога човек е странец дома.
Најстрашни се оние времиња кога самиот дом се претвора во туѓина, во
џенем, во јабана. Кога човекот е внатрешно раселено лице. Кога т’гата не е
поради отсуство, туку поради присуство. Кога седи среде куќи, а не може
да си ја препознае домата“. (цитирано според Шелева, 2005: 172) И тука
започнува нивната Голгота започната со нивното доброволно обездомување
и императивот на нивно вдомување, усидрувањето во нова култура. За Ирена
тоа е Франција, а за Јозеф Данска. Започнуваат еден долг и мрачен процес
на талкање, на барање и доживување на она што во нивната ментална мапа
може да се именува како Дом. Започнува потрагата во еден нов свет во кој
тие се само туѓинци. А туѓинецот не живее вистински. Тој е човек здробен
на делови. Располовен помеѓу она што било и она што е сега. Минатиот
живот му наликува на сказна, на некаква нереална состојба затоа што во
сегашниот живот не му обезбедува некаква цврста основа. Основното
чувство со кое живее е носталгијата. Во потрагата по етимологијата на
зборот носталгија раскажувачот на романот открива дека зборот има грчко

потекло со значење на страдање предизвикано од неостварената желба
за враќање. Барајќи ги семантичките нијанси во повеќе европски јазици
понатаму заклучува дека тоа е страдање поради тоа што не го знаеме: „Ти
си далеку и не знам што се случува со тебе. Мојата татковина е далеку
и не знам што се случува таму“. (Кундера, 2001: 7) Првиот засведочен
носталгичар во мугрите на античката литература е Одисеј. На таков начин
епопејата која го носи името на овој голем антички херој не е ништо друго
туку родоначалничка на приказната на носталгијата.
Приказната во романот „Незнаење“ која тече низ еден постмодер-
нистички дискурс е приказна која може единствено да се чита низ митот
за Одисеј и неговата потрага, но и неговото пронаоѓање на домот. Ирена и
Јозеф така стануваат еден модерен Одисеј. Романот својата предлошка ја
има токму во „Одисејата“ и неговото читање е можно само низ таа призма,
но не преку преклопување на приказните во нивната идентичност, туку во
нивната различност. На таков начин оваа, новата приказна за Одисеј како
да имплицира еден поинаков крај на една потрага по домот. Ниту Ирена,
ниту пак Јозеф страдаат од носталгија. За себе Јозеф вели: „Кога би бил
лекар, во својот случај би ја поставил следнава дијагноза: ‘болниот страда
од еден вид недостиг на носталгија’ или ‘болниот страда од мазохистички
искривено сеќавање’“. (Кундера, 2001: 52)
Враќањето е спротивно од заминувањето. Тоа го означува присти-
гнувањето на почетната точка од каде што почнало патувањето. Според
Доменико Нучера, (Нучера, 2006: 161) етимологијата на враќањето е
од глаголот tornare кој потекнува од латинскиот tornus што се поврзува
со грнчарското тркало. Во самата етимологија на името е содржана
цикличноста на кругот кој во своето вртење се враќа на почетната позиција.
Во најопшта смисла глаголот означува повторно освојување на напуштеното
и загубеното место, но овој пат, со постигната цел на патувањето – потврда
на себеси, на сопствениот идентитет. Или како што ќе рече Доменико
Нучера: да се замине за да се врати. Ако во најопшт случај патувањето е
потрага по Другоста, враќањето е патување за потврдување на себството,
патување со кое тие треба да го потврдат својот загрозен идентитет. Да се
вратат на местото каде започна нивната траума и покрај нивното упорно
одбивање да го сторат тоа. Иницијацијата за тој болен чин во случајот со
Ирена потекнува од нејзината пријателка Силвија, а кај Јозеф од неговата
почината сопруга кон која тој покажува необична поврзаност дури и по
нејзината смрт. Враќањето е болно, болно е дури и самото сеќавање на
изгубената татковина.
Кога Ирена и Јозеф ја загубиле татковината? Секако многу пред
физички да ја напуштат. Средбата на Ирена со нејзината мајка во Париз ја
убедува Ирена дека враќањето за неа е невозможно. Дека таа и понатаму

во својата татковина ќе се чувствува како странец. Таа средба, а особено
разделбата ќе придонесат таа да сфати „колку е среќна во тој град. Секогаш
мислеше како нешто што се подразбира само од себе, дека нејзиното
напуштање на земјата е несреќа. Но во тој миг се прашуваше дали тоа не
беше само привид на несреќа..“ (Кундера, 2001: 18). Спартанската строгост
со која ја воспитувала мајка ѝ наспроти нежноста која ја покажувала кон
нејзиниот брат уште многу рано ја поместуваат мајка ѝ од радиусот на
нејзината блискост. Според Кристева (Кристева, 2005: 240) губењето на
мајката човек го претвора во странец. Доминантноста на мајката, незината
надворешна убавина, силината на нејзиниот дух и сигурноста со која чекори
низ животот се постојан потсетник за чувството на безвредност, слабост
и несигурност на нејзината ќерка. Мајката за Ирена станува супститут за
загубената татковина. Неможноста да се врати на својата мајка, неможноста
да биде забележана и сакана од неа е неможност да се врати во татковината.
И детството и младоста на Јозеф не се оддалечуваат од оваа матрица на
отуѓувањето. Син на моќна фамилија од еден помал град во Чехословачка
која имала долгогодишна традиција во медицината ги изневерува надежите
на својот моќен татко дека и тој еден ден ќе биде лекар. Одбирајќи ја
ветерината како професија засекогаш ќе се согласи да живее во сенката
на својот успешен брат и на таков начин да го носи товарот на срам на
семејството. Враќањето за нив треба да биде можност да соединат своите
распарчени биографии, да ги стокмат во купче и да одговорат на клучното
егзистенцијално прашање: Кој сум јас? И уште повеќе прашањата: Која е
мојата земја? Дали можам да ја препознаам?
Така враќањето започнува со препознавањето. Уште Аристотел во
својата „Поетика“ како пример за добра фабула ја посочи онаа која има
перипетии и препознавања. Препознавањата, кои претставуваат премин од
незнаење во знаење, можат да се случат преку знаци и преку заклучување.
При тоа најсилни се вторите бидејќи тие бараат интелектуален напор. И
така на матрицата на „Одисејата“ и на теориските ставови на Аристотел
започнува трагедијата на враќањето. Хоризонтот на очекување на читателот
е активиран уште на почетокот на романот со самиот наслов кој го исклучува
знаењето, а без него видовме не може да се случи препознавањето, без
кое пак нема враќање. Таа негативна антиципација на текот на настаните
се случува и втор пат со неуспешната средба со мајката, која за Ирена е
супститут за загубената татковина.
Крајната цел на нивното враќање се повторно освојување на
физичките белези на тоа дома: пејзажот, градот, гробиштата на кои се
закопани најблиските, улиците и луѓето. Но, тоа нивно дома треба одново
да се насели во нивниот ментален свет, да се доживее новата слика на дома
врз темелите на старата, познатата. Тоа повторно освојување на саканиот

простор оди со паралелна смена на времињата, на минатото наспрема
сегашноста, на старото наспрема новото. Новиот простор се освојува
само со негово преклопување со стариот кој воедно е и услов за негова
рецепција. Всушност, враќањето има само една цел – надминување на
траумата стекната со прогонството и во тоа е неговата единствена смисла.
Дали таа може да се надмине? Дали враќањето ќе помогне овие осакатени,
здробени луѓе да можат да го продолжат животот како нормални луѓе без
траумата на обездомувањето? Дали конечно ќе го најдат своето дома и каде,
всушност, ќе биде тоа?
Физичкиот амбиент на градот би требало да претставува физичка
потврда за идентитетот на самопрогонетите. Со помош на тие физички
„знаци“ тие и пред себе и пред другите треба да го потврдат сопствениот
легитимитет и право на земјата од којашто доброволно заминале. Враќањето
треба да значи нивно повторно освојување со цел препознавање на стариот
простор и негово повторно запоседнување и во физичката, но и во нивната
ментална стварност. Целиот тој физички амбиент, кој долги години бил
предмет на нивниот скриен копнеж, на нивната неизмерна скриена тага,
на нивната внатрешна болка, сега со сета своја раскош се отвора пред
нив. Тука, сега, пред нив е нивното дома кое станува реалност во нивниот
физички свет и тоа дома треба да стане елемент на нивното внатрешно
ментално доживување. Но, тоа никако не може без сеќавањата, без минатото
кое неизбришливо е врежано во нивната свест. А сеќавањето е тоа коешто
ги издава. Гигантската невидлива метла што менува, обезличува и ги брише
сликите, дејствува веќе неколку илјади години, но нејзините некогаш толку
бавни движења, речиси незабележливи, толку се забрзале што се поставува
прашањето дали во едни такви услови е возможна Одисејата. Прашањето
е сосема на место затоа што ако на брегот каде што бил истоварен Одисеј
била исечена маслинката ќе можел ли тој да ја препознае својата родна
Итака. Веројатно не. Гледајќи во сликата на ѕидот на една зграда на која
се насликани две раце, црна и бела, Јозеф се прашува дали отсекогаш се
наоѓале таму. Таа слика која тој никако не може да ја поврзе со татковината
од неговото сеќавање кај него создава чувство на вознемиреност. Тоа чувство
потекнува од неможноста да се препознае просторот кој во менталната
свест се доживува како непознат, од сознанието дека ништо не е исто како
во сеќавањата. Познатиот простор станал непознат. Со тешкотија ќе успее
да го пронајде гробот на својата мајка. Тој најпрво ќе се упати таму бидејќи
гробиштата се едни од најсилните упоришта на физичкиот идентитет на
еден човек. Таму секој човек го потврдува своето потекло, своето минато и
својата традиција. Гробиштата се средба меѓу двата света: светот на живите
и светот на мртвите. Тоа е местото, според народните верувања, каде можат

да се поврзат минатото и сегашноста, времето сегашно и времето минато.
Фустанот, кој Ирена го купува во Прага поради неподносливата
горештина е само еден од мноштвото знаци со кои Ирена се обидува да
го подложи на проверка своето припаѓање во стариот свет. Во сликата
во излогот таа ќе ја види онаа „другата“ Ирена која ја нема напуштено
татковината. Тоа е таа Ирена со ампутирани дваесет години странствување.
Блесокот на сонцето е само уште една потврда за нејзината отуѓеност од
нејзината земја. Отпорот кон таа Ирена од излогот повторно ќе ја врати во
зимскиот костим од Франција во која таа се чувствува своја.
Покрај околината, пејзажот, улиците, гробиштата, луѓето се живите
споменици на изминатиот живот. Само тие можат да го дополнат амбиентот
на враќањето и само преку нив тоа враќање би можело да добие некаква
смисла. Зашто каква е целта на враќањето ако нема топла човечка рака која
ќе го поздрави тоа враќање и ќе му се израдува? Кое е значењето на мртвите
градби ако нема никој кој ќе го препознае дојденецот и на него ќе му го
потврди неговото суштествување? Средбите можат да бидат пријатни кога
побудуваат нежни спомени на изминатиот живот. Но и непријатни кога тие
допираат до некои тешки, мрачни места од тоа минато. Тогаш тие средби
по долги години треба да дадат одговор на многу прашања кои останале
неодговорени, тие треба да рехабилитираат нечиј живот или да го осудат.
Пријатни или непријатни, тие се посакувани бидејќи и едните и другите
треба да бидат во функција на основната цел и смисла на враќањето –
надминување на траумата. Тоа може да се постигне само преку сеќавањата
кои се антиподи на заборавањето. „Благодарение на проработувањето на
сеќавањето, дополнето со проработувањето на жалоста, секој од нас има
должност не да го заборави минатото, туку да зборува за него“. (Крамариќ,
Златко и Бановиќ-Марковска, Ангелина, 2012: 143) Затоа средбите се
потребни за да се оживее минатото, затоа што „(О)на што било не нè
интересира затоа што било, туку затоа што во извесна смисла сè уште е“.
(Крамариќ и Бановиќ-Марковска, 2010: 94) Тоа испитување на минатото
треба да биде објаснување на актуелната ситуација, која, очигледно, не
е задоволувачка. Секое враќање е посебна приказна, секое од нив има
различна смисла, а сите заедно една: да се надмине траумата. Таа не се
надминува со нејзино потиснување, со заборавање на сликите од минатото,
туку, напротив, ако се зборува за неа, за сите состојби кои довеле до
нејзино создавање. Ништо не смее да се заборави, ништо не смее да се
премолчи, сè мора да излезе на виделина. Не смее никогаш „(З)ачувувањето
на општествениот мир да биде алиби за лошото минато“. (Крамариќ и
Бановиќ-Марковска, 2012: 144)
„Средбата е противтежа на скитањето“ забележува Кристева

(Кристева, 2005: 247) Таа е крстопат на две другости, го пречекува
странецот и му го отвора својот дом без да го смести внатре. Нејзината
успешност е резултат само на нејзината привремена природа. Свесноста
за таа привременост и кај едниот и кај другиот, домаќинот и странецот,
создава чувство за нејзина посакуваност. Таа станува посакувана состојба.
Вообичаено таа почнува со гозба, како што забележува Кристева. Затоа
Ирена, откако го прелистува старото блокче со имиња и адреси ги повикува
своите стари пријателки. Намерно или не, купува едно старо француско
вино со кое сака да ја прослави средбата која се случува по цели дваесет
години. Одбира пијалак и со тоа несмасно на виделина го изнесува сето она
што ги разделува. Наспроти виното пријателките една по друга се решаваат
да пијат пиво. „Одбивајќи го виното, ја одбија неа.“ (Кундера, 2001: 28)
Изборот на пијалакот е нејзин облог со самата себеси дали ќе ја прифатат
таква каква што се врати. И како што Одисеј никој не го прашал каде бил
дваесет години и никој не го прифатил неговото странствување, истото ѝ се
случува и на Ирена. Тие со својата незаинтересираност за нејзиниот живот,
со нивното упорно повикување на сеќавањата од нивниот заеднички живот
како да сакаа да ѝ порачаат дека ја сакаат и примаат без тие нејзини дваесет
години.
Тегобноста и премолченоста ја обележува средбата на Јозеф со
неговиот брат. Неговото странствување и неговиот брак во Данска за нив е
нешто надвор од радиусот на нивниот интерес. Во таа незаинтересираност
се крие прекор поради неговиот егзил, поради сите политички последици
кои тие морале да ги поднесат поради таа негова одлука. Тој не може да го
препознае домот во кој израснал. Единствен знак кој го врзува со стариот
живот е една слика која сега е во сопственост на неговата снаа. Таа слика
посебно го привлекува поради тоа што уметникот со неа направил еден
компромис помеѓу доктрината на социјалистичката уметност која бара
доследен реализам од една страна и својата уметничка идеја и креативност.
Таа слика дури и да може да ја земе со себе во Данска таа не би се вклопила
во неговиот тамошен дом и никако не би можела да стои покрај сите
спомени останати од неговата сакана сопруга. Затоа во право е Едвард
Саид кој вели дека суштината на егзилот е во губењето на контактот со сè
она што е цврсто и вкоренето и затоа враќањето во Домот е нешто што е
невозможно.
Ирена и Јозеф се среќаваат случајно. Тоа е на парискиот аеродром
кога и двајцата патуваат назад во напуштената татковина. Ирена во Јозеф
ја препознава својата неостварена љубов пред дваесет години. Во неговите
очи го препознава момчето кое втренчено гледаше во неа во едно кафуле.
Љубов мигновна и незаборавна. Во Јозеф таа сега ја гледа можноста за
ситуирањето на Домот врз основа на неговото емоционално поимање, на

неговото емоционално доживување. Ирена и Јозеф, вечните талкачи по
Западот, распарчените души, својата прекината биографија се обидуваат
да ја состават со чинот на враќањето. Тие и нивниот Домот припаѓаат на
одвоени географии и нивниот живот се одвива во еден константен копнеж
по него без притоа тие да бидат свесни за силината на тој копнеж и болката
поради одвоеноста од домот. А неговото пронаоѓање има многу поголемо
значење отколку што на прв поглед тоа се чини затоа што тие не треба да
го пронајдат некаде. Треба да го пронајдат во себеси, да го откријат скриен
во некоја миризба која интимно се носи и длабоко се чувствува. Всушност,
Потрагата по домот за Ирена е потрага по изгубената љубов. Таа љубов
таа сега случајно ја пронаоѓа и таа дава смисла на нејзиниот живот. Затоа
што потрагата по Домот е и потрага по смислата на животот. Водена од
тоа чувство и надежта дека конечно ќе стане господарка на својот живот
наеднаш го препознава градот. Не сакајќи низ мислите ѝ прелетува сликата
на Париз и во таа споредба Прага е победникот: „голема зелена шамија
направена од мирни квартови и мали улици што беа врамени со дрвја...
Одеднаш сфати колку го сака тој град и колку беше болно заминувањето
од него“. (Кундера, 2001: 90) Јозеф копнее по својот дом во Данска. Копнее
по ниската дрвена ограда по куќата од тули и еден вит бор што стои како
подигната рака, копнее по покојната сопруга со која има склучено едно
необично посмртно заедништво и се ужасува од помислата дека би можел
да биде закопан далеку од неа. Тоа е затоа што тој сфаќа дека домот не е
местото, домот не е просторот, туку Домот e способноста на човекот да го
создава и пресоздава во уметнички, креативен Дом, дека Домот е љубовта
кон другиот и пронаоѓање радост во секојдневното приближување и
помирување на разликите. Во ваквата перцепција на доживувањето на Јозеф
на домот кој е „секаде и никаде“ препознаваме еден активен принцип на
домовноста, т.е. негово постојано пресоздавање и способноста на единката
да го пресоздава и препознава својот дом ослободен од племенскиот мит.
Средбата со Чешка за Јозеф и Ирена е неуспешна. Тоа е затоа што тие
никако не можат да го направат трансферот на старото со новото. Нивното
искуство со домот е фатално. Домот се покажува како лажен простор. Тој е
простор кој пред нив се афирмира со неговата целосна контрадикторност.
Наместо љубов, спокој и среќа, тој донесува одбивност, зазор, неспокојство.
Тоа не е сликата на Прага од детството и младоста на Ирена. „Таму почнува
Прага од поштенските картички, Прага врз која пирувањето на историјата
ги оставило своите многубројни белези, Прага на туристите и на јавните
жени, Прага на толку скапи ресторани што нејзините пријатели Чеси не
можат ниту да влезат во нив, Прага на танчарките што се извиваат под
осветлението, Прага на Густав...Густавград“ (Кундера, 2001: 92) Тоа не е
сликата на Прага ниту од детството и младоста на Јозеф. Прага од минатото

нема ништо заедничко со вкрстените тупаници, бела и црна вперени
високо кон небото. Тоа е порака за една нова Прага. Тоа е космополитската
Прага која изградила мит за Кафка, Прага во која тој Кафка бил несреќен.
Таква контрадикторност во однос на сопствениот дом доживува и Глорија
Анзалдуа и чувството по однос на таквиот дом таа ќе ги нарече хомофобија.
Овој термин таа го искористува како буквална етимолошка метафора за
стравот од домот. Тој страв кај Ирена и Јозеф се јавува и произлегува
од реалната состојба во која тие се наоѓаат – отфрлени од сите – мајката,
сопругот, братот. Елизабета Шелева во таквиот приод кон домот со карактер
на тегобност, несовпаѓање со личното минато или сопственото потекло го
нарекува категорија вкуќеност. (Шелева, 2005: 26) Во таа категорија таа
препознава врзување на повеќе негативни конотации, така што домот не
се доживува како нешто интимно, свое, туку како клаустрофобија. Тука до
полн израз доаѓа таа т.н. репресивна функција на домот.
Враќањето како еден од модалитетите на домовноста се афирмира
како негативен. И покрај надежта на Ирена и Јозеф дека таа примарна
дисхармонија со домот ќе биде надмината и дека тој кај нив ќе се афирмира
како место на спокој и хармонија, тие во својата ментална свест и понатаму
продолжуваат да го доживуваат како празен, непознат простор кој и
понатаму кај нив создава страв и неспокојство. Всушност, сознанието до
кое доаѓаат оние коишто се враќаат е дека Домот не е конкретно место, не
е никаков физички простор, туку нивното доживување на Домот генерира
една екстериторијалност на Домот, т.е. еден принцип на безмесност.
Тој принцип означува една состојба која најопшто може да се
опише како состојба на непоседување на никакво место, но која не значи
и исчезнување на идентитетот. Основа за овој модалитет на домовноста,
лежи во поимот на Хајдегер за бездомништво, кое не е никакво отпад-
ништво, туку бездомништво кое во себе носи еден активен принцип на
домувањето кој значи повик за живот, за изградба, потрага по смислата на
животот. Тоа е оној тип на бездомништво како ситуација во која единката
чувствува дека никаде не е дома, а всушност секаде е дома. Наеднаш
домот од место станува чувство повразно со одредено време и одредени
луѓе, од физичка станува ментална категорија во која се актуализира
равенката меѓу домот и личните емоции. Тоа произведува една состојба
на повеќекратна вдоменост, на припадност кон повеќе култури, а не само
на изворната. Според него, човекот како граѓанин на светот може да го
реставрира својот Дом повеќепати, да го гради, пресоздава. Да го бара и да
го наоѓа постојано и секој нов Дом да биде негова нова татковина. Таквото
постојано создавање и пресоздавање се остварува само преку доживувања
кои ги надминуваат границите на физичкото и тактилното: преку љубовта,
чувството на припадност и секако преку уметноста како Дом. Затоа во овој

труд овој последен модалитет се афирмира како позитивен, со оглед на тоа
што сугерира едно позитивно искуство на домувањето. И затоа последната
слика на Јозеф пред заминувањето е „ниската дрвена ограда, а крај куќата
од тули виде еден вит бор што стоеше како подигната рака“. (Кундера, 2001:
131) Тоа е сликата на домот изграден од љубов.
Анастасова, Сенка: За една теорија за поместувањето и раскажувањето во

Мираж, бр.17, http://mirage.com.mk/index.php/mk?catid=0&id=219. (презе-
мено на 23.11.2013)
Бановиќ-Марковска, Ангелина и Крамариќ, Златко: Политика. Култура. Иденти-
тет (интеркултурален дијалог), Скопје, Магор, 2012.
Бојаџиева, Маја: Фрагменти помеѓу копнежот и носталгијата: еден македонски
случај, во: Снегот во Казабланка, Битола, Микена, 2008
Колбе, Кица Б.: Егејци, Скопје, Култура, 1999.
Крамариќ, Златко: Идентитет, текст, нација, Скопје, Табернакул, 2010.
Кристева, Јулија: Токати и фуги на другоста, Скопје, Темплум, 2005.
Кундера, Милан: Незнаење, Скопје, Силсонс, 2001.
Њиши, Армандо: Миграциите и литературата (сегашно и живо доба) во:
Идентитети, Скопје, 2004, бр.1
Саид, Едвард В.: Ориентализам, Скопје, Магор, 2003.
Шелева, Елизабета: Дом/идентитет, Скопје, Магор, 2005.
Весна КОЖИНКОВА
ЕКСТАЗА ОД (НЕ)ПОЗНАТОГА
Чешки писац Милан Кундера у свом роману „Незнање“ је отворио

централну тему за сваког егзиланта. Враћање је супротно од одлажење.
Писац тиме означава пристизање на почетној тачки одакле је путовање
почело. У самој етимологији у појму садржана је цикличност круга, који
се у свом окретању враћа на почетну позицију. У најоштијем смислу глагол
означава поновно освајање напуштеног и изгубљеног места, овог пута, са
постигнутим циљем путовања – само-потврда сопственог идентитета. Што
ће рећи Доменико Научера: да оде, да би се вратио. Код свих писаца који
пишу у егзилу, у првом плану је аутореференцијални поступак писања и
обавезујућа аутобиографска контекстуализација. Оваква контекстуализа-
ција је претпоставка преко кога се конституишу фикција, ако и све дилеме

и питања. Прича Ирене и Јосифа, која за своју књижевну претпоставку има
причу о Одисеју и његово двадесетогодишње одсуство од куће, је прича
самог писца у егзилу. Едвард Саид је у праву када каже да се са огледом о
карактеру егзиланата, као и њихове прошлости и траума, створила хитна
потреба да се изнова конструишу њихови распарчани животи, у којима
актери често бирају да себе виде као део тријумфалне идеологије и новог
живота. Оваква егзилантска књижевност има и терапеутску моћ, те тако
постаје и један вид катарзе њихових аутора.
УДК 821.162.3-31.09
Јасна КОТЕСКА
ПОСТ-ТРАНЗИЦИЈАТА ВО РОМАНОТ
ВОСПИТУВАЊЕТО НА ДЕВОЈКИТЕ ВО ЧЕШКА (1994)
Апстракт: Романот „Воспитувањето на девојките од Чешка“ од Михаил

Вивег објавен во 1994 година е меѓу најраните белетристички сведоштва за
промените низ кои мина светот од Централна и Источна Европа по падот на
Берлинскиот ѕид и по распаѓањето на комунистичкиот режим. Во центарот на
сугестивниот роман на Вивег се прашањата за статусот на образованието, за
традиционалните наспроти новите вредности, за статусот на бракот и прељубата,
новите општествени елити, парите, како и за местото на младите и неизвесноста
од живеењето помеѓу два система во делот на светот што мина низ промена на
општественото уредување по уривањето на Железната завеса. По дводецениска
дистанца, а од денешна перспектива, романот на Вивег заслужува ново критичко
превреднување, пред сѐ затоа што поставува редица клучни прашања за нашиот
дел од светот, а меѓу нив: каков е статусот на образованието денес; дали постои
ерозија на воспитувањето и кои се начините за нејзино надминување; кои се
денешните значења на книгите, знаењето и пишувањето. Потоа: што значеше пост-
транцизицијата за генерациите што ја живееја во 1990-тите и какви последици
остави денес? Каков е статусот на бракот како институција помеѓу два система, а
каков е третманот на вонзаконската прељуба? Каква иднината на младите во светот
кој се променил? Сите овие прашања во чешкиот роман од првата половина на
1990-тите се поставени врз општествениот пејзаж на распаѓањето на старата и
создавањето нова општествена и финансиска елита по уривањето на Железната
завеса, што од романот прави вредно историско сведоштво за една ера.
Клучни зборови: Воспитувањето на девојките во Чешка, Михаил Вивег, пост-

комунизам, општествени вредности, брак.
1. Романот „Воспитувањето на девојките од Чешка“ од Михаил

Вивег (роден 1962) објавен во 1994 година е меѓу најраните белетристички
172 Јасна Котеска
сведоштва за промените низ кои мина светот од Централна и Источна Европа

по падот на Берлинскиот ѕид и по распаѓањето на комунистичкиот режим.
Во центарот на сугестивниот роман на Вивег се прашањата за статусот
на образованието, раѓањето на новите општествени елити, транзицијата,
местото на младите и неизвесноста од живеењето помеѓу два система по
уривањето на Железната завеса. Навидум наивен, делумно ироничен, благ
и толерантен, романот на Вивег и денес е сакан од читателите, а недоволно
признаен од критиката.
По дводецениска дистанца, а од денешна перспектива, романот на
Вивег заслужува ново критичко исчитување и превреднување, пред сè затоа
што поставува редица клучни прашања за нашиот дел од светот. Некои
од тие прашања гласат: каков е статусот на образованието денес и дали
воспитувањето доживеа ерозија во преминот помеѓу двата општествени
системи во Чешка и воопшто во нашиот дел на светот? Какво беше значењето
на книгите, знаењето и пишувањето за генерациите што ја преживеаја
пост-комунистичката транзиција? Потоа: каков беше статусот на бракот
како институција, а каков третманот на вонзаконската прељуба во годините
на промена на едниот со друг општествен систем? Сите овие прашања во
чешкиот роман на Вивег од првата половина на 1990-тите се поставени врз
општествениот пејзаж на распаѓањето на старата и создавањето на нова
општествена и финансиска елита по уривањето на Железната завеса, што
од романот на Вивег направи вредно книжевно-историско сведоштво за
една ера.
Овде е умесно да дадеме мала хронологија на развојот на чешката
литература во децениите што му претходат на романот на Вивег, а се
протегаат наназад сè до Хабсбуршката монархија од 18 век наваму. Ова
е важно затоа што само низ тоа историско светло ќе може да се процени
влогот на Вивег во чешката култура и книжевност денес. Имено, чешката
книжевност има минато низ повеќе турбулентни периоди на европската
историја и тие започнуваат најмалку од битката за националното признавање
и автономијата на чешката нација, потоа преку работата на чешките
интелектуалци и првите аналитички трудови за корените на т.н. „германски
комплекс“, потоа чешката финансиска револуција, банките и технолошките
пронајдоци како дел од иновациите во рамките на Хабсбуршката империја.
Во децениите што следат се случуваат рапидни промени во рамките на т.н.
чешки златен век на музиката, литературата и архитектурата, по што следи
Првата светска војна, потоа чешкиот политички активизам помеѓу двете
светски војни, потоа стабилизацијата на чешката држава во политичка и
економска смисла, потоа златните 1920-ти и обновената економска криза
во рамките на тогашната растечка германска хегемонија. Општествените
настани кои следат се нотираат во неколку значајни историски сегменти
како што се: Спогодбата од Минхен, потоа резолуцијата на Чешка,
ПОСТ-ТРАНЗИЦИЈАТА ВО РОМАНОТ ВОСПИТУВАЊЕТО НА ДЕВОЈКИТЕ ВО ЧЕШКА (1994) 173
протекторатот над Бохемија и Моравија, Словачката република помеѓу

1939 и 1945, потоа таканаречената „Трета република“, како и животот на
Чехословачка помеѓу Истокот и Западот. Следат парламентарните избори во
1946, првите чекори кон комунистичко уредување и централно-планирана
економија, „победничкиот февруари“ и создавањето на еднопартискиот
систем, колективизацијата, реформите од 1952, па сè до Прашката пролет
како и промените од 1968, инвазијата на Варшавскиот пакт и 20-годишната
нормализација по 1969. Помеѓу најзначајните понови историски и
општествени настани се издвојуваат т.н. „Иницијативата 77“ на Вацлав
Хавел и Јан Паточка, потоа „Розевата револуција“ и конечно, патот кон
демократизација на чешкото општество, што завршува со поделбата на
Чешка и Словачка.
Во сите овие долги турбулентни децении, во општествена и во
културна смисла, на крајот на 20-тиот век се појавува транзицискиот период
за чешкото општество, кое Вивег се обидува да го портретира во својот
роман од 1994. Станува збор, значи, за долга традиција на премрежија и
рапидни промени во рамките на чешката култура, кои со пост-транзицијата
од 1990-тите доживуваат уште еден пресврт во третманот на чешкото
секојдневие, отсликано во романот на Вивег.
Текстот што следи ќе се обиде да ги анализира механизмите преку
кои Вивег го опишува чешкото општество по крајот на комунизмот во
годините кога тргнува кон либерализација и свет на прозападни вредности
во последната деценија на 20 век, период кој е турбулентен како за цела
Европа, така и за чешкото општество и книжевност.
2. Романот „Воспитување на девојките во Чешка“ на Вивег се

отвора во моментот кога безимениот наратор на романот, портретиран како
професор во училиште и писател, добива понуда да ја подучува 20-годишната
ќерка на локалниот богаташ, Денис Крал, во тајните на писателскиот
занает. Но наместо да ја подучува, тој започнува љубовна афера со неа.
Привлечноста на романот на Вивег се состои во комбинацијата на „палп
фикшн“ нарацијата, хуморот, себе-иронијата и коментарите за статусот на
интимноста, пишувањето и преминот помеѓу старите и новите вредности во
пост-транзициското чешко општество. Четириесет годишниот професор, сè
уште млад и шармантен, е оженет, има ќерка и живее живот на просечната
чешка средна класа од 1990-тите, што значи дека му требаат парични
средства, а понудата на локалниот мафијаш доаѓа како финансиска можност
за него и за неговото семејство. Романот се отвора со овие реченици:
„Кога се вратив од училиште таа среда со ќерка ми, сандачето за пошта

буквално беше преполно: освен вообичаената Lidové noviny, во него
имаше големо браон плико со лекторирани страници од мојот роман,

бело плико адресирано до мене и контроверзен син пакет во целофан
со рекламен примерок од производи на Procter and Gamble...Белото
плико содржеше кратко писмо од Крал, нашиот локален милионер,
кој ми нудеше лукративен part-time job со лесни часови. ‘Нешто друго
во мејлот?’ – праша жена ми. ‘Ги добив лекторираните страници од
мојот роман и некоја понуда за лукративно работно место- одговорив,
‘И некои санитарни влошки’. Искрено ги поздравувам чешките
феминистки. Подоцна го прочитав писмото подетално. Заклучив дека
треба да ја подучувам Беата, но бев вознемирен дека Крал тоа го зема
здраво за готово, иако не пишуваше така, но дека ја прифаќам понудата
– што се гледаше според тоа дека понуди само еден датум за состанок.
Не можев да не се сетам на реченицата на Фицџералд Презривата
претпоставка беше дека во недела попладне не би имал ништо
попаметно за правење. ‘Ќе прифатиш?’ праша жена ми. Во нејзината
интонација сè уште немаше осуда. Слегнав со рамениците. ‘Планираше
да напишеш пост-модернистички роман...’, рече иронично. Ми беше
драго што го рече тоа, затоа што можеше да ми рече дека ни треба секој
денар. А и двете беа точни.“1
На следните стотина страници од романот на Вивег го следиме

безимениот наратор, кој откако го прифаќа понуденото работно место,
мака мачи да ја натера преубавата Беата во раскошната палата на нејзиниот
могул-татко да ги прифати скромните часови по книжевност. Тоа е затоа
што часовите оригинално не биле нејзина идеја, туку на татко ѝ, па таа
едноставно одбива да биде подучувана: „Повеќе од професори мразам само
млади професори полни со пролетна радост“, вели таа. По два термини
мачење, на третата средба, безимениот наратор доаѓа со идеално подготвен
час, подготвен е да биде најдобар професор на светот, но, Беата се чувствува
мизерно, штотуку раскинала со дечко ѝ, лежи полупијана и гола. Нашиот
безимен херој се обидува да ја игнорира голотијата и цврсто е убеден дека
нема да ѝ даде можност повторно да му го упропасти часот. Тој сака да ги
заработи парите што така очајно му требаат и започнува лекција за колапсот
на традиционалните вредности, за отуѓеноста, за култот кон консумеризмот,
за кризата на семејството, за губењето на Бог, за губењето на идентитетот.
Неа ѝ е здодевно и со еден полупијан гест го повикува во кревет. Нараторот
луто го напушта часот, ја напушта велелепната куќа на мафијашот Крал
1
Преводот на сите цитирани делови од романот на Вивег на македонски јазик е мој, а
е направен според англискиот превод со наслов Bringing Up Girls in Bohemia, translated
from Czech by A. G. Brain, од оригиналот Výchova dίvek v Čechách, печатен од Readers
International Inc, USA and Readers International, London, 1997. Преводот е направен според
kindle верзијата на романот на Вивег, заради што во цитатите од романот во овој текст
изостануваат референците кон конкретните страници од романот.
и бара веднаш да разговара со него со намера да ги откаже часовите. Но

Крал, како и сите кралеви, е зафатен со бизнисот, нема време, ветува дека ќе
го собере нараторот доцна ноќта и навистина, ноќта доаѓа со автомобилот
и го вози нараторот надвор од градот, во својот мотел. На паркингот -
германски регистрации, на влезот двојни врати, во мотелот розови светла,
свири бенд во живо, играат млади девојки и стари консументи. Тој, збунет
средношколски професор, и уште позбунет во новата ситуација, започнува
да морализира, и мислејќи на Беата, вели: „Јас не го кревам ѓубрето од
земја само затоа што е валкано“.
Што секако не е вистина. Но, Крал воопшто не е загрижен заради
забавите на неговата ќерка и го убедува брачниот херој да го сфати курсот
по креативно пишување како пофлексибилна работа: „Повеќе или помалку,
може да правиш што сакаш“, му вели „единствена цел е да ја развеселиш
малку, да престане да биде така несреќна, тоа е сè.“ Оваа реплика на
„кралот“ на новата реалност на пост-транзициската Чешка има функција
на пасош за љубовно продолжение, бидејќи по индиректното одобрување,
безимениот наратор влетува во љубовна врска со Беата.
И тука всушност започнува приказната не само за прељубата, туку
и за природата на бракот во чешките турбулентни 1990-ти. Беата сака
да знае: „Колку долго сум оженет? Толку долго? Дали имаме заеднички
пријатели? Што прави жена ми додека пишувам? Како сме се запознале?
Што е најтешката работа во бракот? Што е причина за развод?“ „Бракот“-
реков.“
А бракот на нараторот навистина е од таква природа што упатува на
несигурноста на пост-транзициската реалност. Сопругата на нараторот ја
нема во нарацијата, во романот на Вивег таа има функција на „статус“; таа
е репрезент на сопруга - не се знае нејзиното име, професијата, нејзините
приватни дилеми, не се знае што точно таа прави со својот ден. Како што
пишува Померој за т.н. брачна секлузија во старогрчкото општество, кога
реферира на отфрлањето на Ксантипа од смртната постела на Сократ и
неговата желба да умре со своите машки компањони - така и жената на
нараторот кај Вивег е алиенирана од бракот.
Но, парадоксално во сите разговори за бракот во романот на Вивег се
наоѓа токму љубовницата. Беата станува катализатор на сè брачно. „Немој
на мене тој патетичен трик дека жена ми не ме разбира“, вели Беата. „И
мојата жена ме разбира е исто така трик“, ѝ одговара нараторот. Сопругата
е отсутна во сите ситуации освен кога треба да ја исполни улогата на чувар
на домашното гнездо и воспитувач на легитимното дете, што пак ја прави
во извесна смисла некаков „додаток“ кон личната приказна на нараторот, а
нејзината улога е сведена на постојан сомнеж кон него. Кога, по утринските
разговори со мафијашот во неговиот мотел, следниот ден нараторот се
среќава со својата жена, тој ја опишува на следниот начин:
„Намести саркастична насмевка, но го задржа интензивното набљу-

дување со цел да види колку се чувствувам виновен, знаејќи, во светло
на моите мизерни вештини на лажење, дека е најефикасен начин за
одмерување на опсегот и сериозноста на моите можни гревови. Меѓу
другото, тоа исто така значеше дека само се предомислува дали да ми
биде лута или не...“.2
Ако бракот на нараторот е ваков и ако бракот во пост-транзицијата

е само институција во која само се повторуваат заедничките навики кои
се спротивни на задоволствата, тогаш имплицитно се навестува дека
одговорот како да се стаса до задоволството - е токму прељубата. Таа секако
не е феномен само на пост-транзицијата, и не се однесува само на чешкото
општество во пост-транзицијата. Но, преку овој ироничен и себе-ироничен
зафат, Вивег успешно го отвора прашањето што се случува со луѓето при
промена на системите, кога се уништени старите традиционални вредности,
но сè уште не воспоставени нови? Во романот на Вивег, одговорот е повторно
во страста. Со прељубата е готово оној момент кога и со задоволството е
готово. А тоа е кога Беата станува корисен член на новото чешко општество
и кога самата се вработува, токму како и сопругата на нараторот, со што
автоматски станува сопруга број два. По заедничкото лето, нараторот и
Беата одлучуваат да ја продолжат својата врска на заедничкиот терен на
училиштето, затоа што неговата куќа ѝ е недостапна на неа, а нејзината
нему. Беата се вработува како професор по англиски јазик и во романот има
индикативна сцена од првите недели на заедничкото работно место:
„Кога јас бев слободен, Беата работеше. И обратно... Синоќа ја читав

книгата на Матејчек Борба за разбирање. Во овој контекст ме трогна:
дали јас ја разбрав тој септември? Нема шанси. Тој септември се
обидував да спијам со неа. Успеав само еднаш“.3
Јавниот аспект на бракот во пост-транзициската Чешка е исто

така една од неколкуте главни теми во романот на Вивег - бракот е јавна
институција и секогаш опфаќа простор поголем од самото семејство.
Сиот град сака да го држи бракот во санкциите што му се наметнати, но
истовремено прашањето во романот на Вивег гласи: што се случува кога
правилата се нејасни и системите збунувачки, како што е при промената на
општествените вредности?
„Убедливо ѝ повторував на сопругата дека мојата врска со Беата е едвај

пријателска (што имајќи го предвид бројот на моите одења до улицата
2
Исто.
3
Исто.
на Беата, беше речиси точно) и апелирав да не биде изманипулирана од

злобата, омразата и зависта на нашите соседи.... Според истражувањата
од Вашингтон пост, 97% од Американците сметаат дека нивниот брачен
сопруг вообичаено ја зборува вистината“.4
3. Успехот на романот на Вивег во 1990-тите лежеше во комбинаци-

јата на симпатичниот, допадлив и делумно површен портрет на суровата
пост-транзиција од комунизам во капитализам во Чешка во 1990-тите за
разлика од дотогашните сериозни, тажни и мрачни комунистички нарации.
Ова е слично на симпатичниот портрет на комунизмот во германскиот
филм „Збогум Ленин“ (2003) на Волфганг Бекер, настанат една деценија
подоцна од романот на Вивег.
Но, зошто Вивег денес? Описот на еден конфузен и суров систем
е секогаш полесен доколку е претставен со доза на хумор. Хуморот,
сепак, има комплексна вредност - ако кажеш „пост-транзицијата беше
неубава“, таа ригидна реченица ги разбркува оние што сè уште би можеле
да почувствуваат некаква емпатија кон тие времиња. Со хуморот полесно
ќе ги натераш луѓето да направат ре-апропријација на своите некогашни
искуства. Токму затоа некои од најдобрите портрети на историските
премрежија се хумористичните портрети, почнувајќи од филмовите
против нацизмот (Ернст Лубич, Чарли Чаплин, Роберто Бењини), па сè
до најсаканите портрети на комунизмот во југословенската верзија, како
на пример симпатичниот филм „Тито и јас“ (1992) на Горан Марковиќ,
саркастичен опис на култот кон Тито преку очите на 10-годишниот Зоран.
По распаѓањето на комунизмот, првите вистински симпатии се јавија во
форма на смешните портрети за комунизмот. Комунизмот стана посакувано
добро само затоа што веќе беше „мртов“.
Истиот пристап важи и за пост-транзицијата. Кога денес еден човек
се сеќава на пост-транзицијата со хумор, тоа делумно го ослободува она
место што таму било цензурирано, местото на самата смеа, прави замена на
некогашниот сарказам со капиталистичката смеа, која исто така не е наивна
и тоа го гледаме токму од бројните сцени опишани во романот на Вивег.
Романот на Вивег, имено, изобилува со сцени на новиот консумеристички
рај во чешката реалност, а Беата Кралова, главната протагонистка во
романот, не делува ништо повеќе задоволна заради можностите кои ѝ ги
отвора „новиот свет“.
Иако Беата е портретирана како дел од чешката елита на ново-
создадени милионери по падот на Берлинскиот ѕид, нејзината потрага по
животната смисла во романот не ја задоволуваат ниту љубовниците, ниту
конзумеризмот, и затоа романот на извесен начин ја потретира темата на
4
Исто.
новата изгубена генерација на централноевропската пост-транзиција,

нешто налик на романот Големиот Гетсби за 1920-тите во Америка. И
покрај арт деко атмосферата, декадентното живеење, дречливиот колорит
на богатата и луксузна класа на која припаѓа Беата, од романот на Вивег е
јасно дека новиот чешки свет е исто така свет на некакво „ново валкање“,
нова „зараза“ на стариот корумпиран систем со нов корумпиран систем.
Во романот се евидентни многу места каде нараторот посочува на
„празниот консумеризам“ во животниот стил на новата чешка елита. Кога
за првпат доаѓа во вилата на Крал, и откако го опишува приватниот базен,
големата градина, железните огради, кучето, автоматска врата на отворање,
камерите, летна тераса со две пластични маси, четири розови пластични
мини столици и портокалов и зелен чадор за сонце, нараторот истовремено
го опишува и нередот на светот што го гледа околу себе. На богатата
тераса забележува валкани чаши покрај женските списанија и помадите
за мачкање, го забележува Braun фенот за коса вклучен така што ги дува
листовите од модниот магазин Тина, ја забележува англиската градина
која не е одржувана, исушените ружи, подраспаднати столпчиња, а првиот
момент кога ја догледува Беата, таа зграбува чипс, ја турнува чашата со кока
кола и попатно ја валка јакната на нараторот со чипсот. Чести се сцените во
романот кога санитарноста паѓа во очи како еден од проблемите преку кои
ликовите не може да се снајдат во новата чешка реалност.
Санитарноста во романот треба да се сфати и во смисла на некаков
зазор од новиот капиталистички свет со кој е соочена новата чешка елита,
но и како неспособност да се разликува чистото од сакралното, како
некаков минимален, но неуспешен обид да се разграничи сакралното од
профанизацијата. Старите „богови“ на комунистичката Чешка се мртви, но
новите „богови“ немаат соодветни механизми за решавање на натрупаните
проблеми од транзицијата. Напротив. Според теоријата, заштита на
профаноста од опасниот продор на божеството кое владее е во можноста
за омеѓување, во компонента на одвојување. Такво нешто не постои во
светот во кој запаѓа неименуваниот наратор и Вивег детално ја опишува
бинарноста на вкусот и невкусот кои не секогаш прават граничници за
цивилизираниот и варварскиот свет.
Според теоријата за санитарноста, во основата на потребата од
чистење лежи токму потребата од оградување, омеѓување (на престапот),
затоа што поредокот се создава само преку пренагласување на разликите
меѓу надвор и внатре, горе и долу, сојузништво и непријателство. Такво
нешто не постои во светот на новите чешки богаташи кај Вивег и затоа
Вивег е важна референца за светот на пост-транзицијата во 1990-тите.
Зазорот пред нечистото кај нараторот уште во првите страници од романот
завршува така што и тој самиот станува дел од светот во кој се случува
исклучиво огрешување од Поредокот.
Кој е невин во новата чешка пост-транзиција? Нечисто е симбол

на компонента низ која се дефинира културата на новата Чешка и таа е дел
од воспоставувањето на симболички системи. Од една страна е „стариот
свет“ на нараторот и неговите семејни и професионални вредности, но од
друга страна е „новиот свет“ на Крал и неговите брзи и рапидни приоди кон
гладниот и алчен западен свет што е нејасен за повеќето ликови. И токму тој
спој кој ја загрозува потенцијалната класификација станува најатрактивна
тема на романот на Вивег за описот на пост-транзицијата.
Вивег во многу мета-коментари во романот зборува за својата
намера да напише „постмодернистички роман“. Тоа го гледаме освен во
фреквентните референци кон разните „западни“ производи кои продираат
во новото чешко општество (кока-кола, козметичките производи на Проктер
и Гембл, автомобилот Голф, модните списанија, итн.), но го гледаме и во
фактот дека токму постмодерната по себе де факто беше најдобриот начин
за опис на крајот на комунизмот и навлегувањето на капиталистичкото
живеење во Чешка.
4. Новиот луксуз за новата номенклатура, западните производи

достапни за елитата, истовремено како да се начин преку кој се „увезува“
и идеологијата на капиталистичката верзија на животот, но дали е таа
доволна? Претходниот љубовник на Беата работи за Прага Пост, а
нејзиниот лик ги прекршува новите идеологии на западот. За разлика од
неа, сопругата на нараторот е носител на сомнежот, како што и колешките
од училиштето на неименуваниот наратор се еднолинијно „невидливи“. Тие
се стереотипизирани и речиси непостоечки. Во сета таа нова идеолошка
збрка, можеби најевидентната збрка е крајот на романот на Вивег во
кој Беата од збунета и хистерична хероина завршува со самоубиство.
Романот се обидува да ја појасни менталната слика на луѓето изгубени во
преминот од еден кон друг систем - од стариот социјалистички систем на
фиксни вредности до новата чешка реалност, но трагичниот крај на Беата
романескно делува исто така небаре наметнат како и самата реалност што
романот на Вивег ја опишува. Она што Вивег сепак го прави беспрекорно
е портретирањето на новата средна и ниска класа во Прага во 1990-ти:
наставничката плата, новоинсталираната криминална номенклатура,
гангстерите помеѓу бизнисмените и неснаоѓањето во новите културни
кодови помеѓу „новата сексуална либералност“ во однос на пуританизмот
на комунизмот и обидите на колешките на безимениот наратор да ги носат
на концерт на класична музика новите генерации, на кои тие самите доаѓаат
со вокмени.5
5
https://www.amazon.co.uk/gp/aw/cr/rR1A3VUG87Z3SOL
Во раскажувањето на Вивег за преминот од еден до друг општествен

систем, освен хумор и сарказам, има и мелахнолија. Иако Вивег не е Кундера,
неговиот стил на поигрување со цитатите од авторите од целиот свет, кои во
романот се спакувани до лесна проза со еротика и невроза даваат показ да
светот на 1990-тите во Чешка, кои одат заедно со автореферентните места
каде нараторот во романот постојано се сомнева во својата способност да
раскаже автентична приказна.6 И веројатно токму во тој сомнеж се наоѓа
целата способност на Вивег да го раскаже несигурниот свет на Чешка од
1990-тите.
Книжевната критика од Источна и Централна Европа не го виде
веднаш овој квалитет на автентичната сировост и наивност во прозата на
Вивег. На почетокот на 2000-тите години, критичарите беа скептични кон
Вивег.
Во текстот „Роман за жени“7 на Јурица Павичиќ го добиваме овој
опис за романот на Вивег кога го опишува моментот кога во редакцијата
стасал романот на Вивег и тој го доживува на следниот начин: „(Не)
описливо смешна книга со светла боја на циклама. ‘Еве стаса некоја
книга од педагогија’, рече некој. А таа книга по педагогија се викаше
‘Воспитување на девојките во Чешка’ и веќе по некоја недела стана
најголем бестселер во повоена Хрватска. Човекот кој ја напишал, парталав
Чех во подобрата половина на триесеттите години од животот, набрзо
стана веројатно најпопуларниот писател во Хрватска. Девојките го тегнеа
за ракав, му плаќаа пијачка во дискотека, а ХТВ му нарача хумористична
ТВ серија.“ Но дури и Павичиќ вели дека зад евидентноста на херц-
романот за новата чешка транзиција, во романот на Вивег има успешен
обид за опис на пост-транзициското чешко општество, преку гестовите
на пиење суво мартини, гламурозните списанија, дизајнот и новиот пост-
транзициски nouveaux. Иако тој како што вели Јурица Павичиќ е збир од
ликови кои не ве интересираат, а нивните проблеми уште помалку, сепак е
можеби најблискиот опис на едно време, кое помалку веќе и самото станува
носталгично и неразбирливо за новата пост-интернет генерација.8
Иако Вивег не е Кундера, и иако е еден од најпреведуваните чешки
автори, сепак романот на Вивег по две децении стои како во автентично
сведоштво за чешкото општество на крајот на комунизмот и преминот
кон капитализам. Иако тоа е сторено преку неколку типизирани ликови:
претставник на тоа што е преостанато од средната класа од комунизмот
(нараторот – професор, потоа неговата сопруга, како и неговите колешки),
6
https://www.librarything.com/work/945698
7
Pavičić Jurica, „Roman za žene“, Jutarnji list, 5.7.2006, https://www.jutarnji.hr/arhiva/roman-
za-zene-komedija-koja-ne-uspjeva-zainteresirati-necim-novim/3347705/
8
Исто.
како и стреотипизираните ликови од новата елита (мафијашка профилација

на Крал и неговото опкружување), Вивег во таа комбинација од социолошка,
еротска и финансиска визура сепак успева да го опише чешкото секојдневие
по крахот на еден систем и на почетокот на нов. Во романот нема политичка
конфронтација која би се насетувала во позадината9, но има опис на
новоотворениот простор за заземање на новите позиции на господарење.
И покрај тоа што романот игра на постмодернистичката карта на
воспоставување „култ кон писателот“, во исто време тој култ кај Вивег се
ниша и се урнисува на секоја страница, па приказната освен што е опишана
како верзија на псевдо-биографија, таа игра и на картата на јазична маска
на сопствениот живот, што е разрешена преку бројни цитатни маски и
претходни книжевни мотиви – а, во крајна линија како легитимирање на
врската помеѓу баналното секојдневие и чешката книжевна традиција што
вреди да се сочува, пред сè преку себеиронизирањето.
5. Во 1990-тите години, освен во белетристиката, за пост-

транзициското чешко општество наоѓаме и бројни социолошки студии,
како што е студијата на Михал Илнер во која се наведени бројноста и
релевантноста на истражувањата за пост-транзицијата во земјите од
Централна Европа – а кои заради атрактивноста во социологијата уште во
1990-тите започнуваат да се водат под името транзициски студии.10
Во транзициските студии се наведува дека од „долина на солзите“
(термин на Дарендорф), Чешка во 1990-тите станува земја на контрастни
феномени, во економска, културна и интимна смисла и комплексен
конгломерат од целосна промена на стилот на животот на цела генерација
чешки граѓани. Главната промена е детектирана во економскиот трансфер
на моќта од претходната државно контролирана каса кон зголемувањето на
бројот на економските претприемачи, кои при нејасни правила на игра, во
еден дел стануваат сомнителни капиталисти како што е главниот антагонист
во романот на Вивег, богаташот, Крал. Економистите наведуваат дека во
1990-тите години во чешкото општество се создава несигурен животен
стандард, долготрајна и исцрпувачка трансформација на капиталот
од државен во приватен, расте невработеноста, стагнира социјалната
мобилност и се случува пораст на криминалитетот - сите теми од романот
на Вивег. Чешка во 1990-тите се соочува со контрадикторноста: од една
страна, радоста заради падот на Железната завеса, но од друга страна
9
Šaponja, Nenad. „Prevedena proza. Češke priče, Mihal Viveg, Sjajne zeznute godine, Vaspitanje
devojka u Češkoj, Priče o braku i seksu“, preveli sa českog Damar Ruljančić i Ivan Belanović,
izdavač Stilos, Novi Sad, 1999, in Politika, 05.08.2000.
10
Michal Illner, „Postcommunist Transformation Revisited“, in Czech Sociological Review,
1996, Vol. 4, (No. 2: 157-169), p 158.
јавното незадоволство и објективните фрустрации, поради недоволното

внимание посветено на иновациите во системската и културната сфера, а
повеќе внимание е посветено на реставрацијата на институциите од пред
комунистичката ера, кои одат речиси сѐ до 1917-тата, како некаква утописка
идеја за „нормалната“ ера пред „комунистичката“. Социолозите сметаат
дека ова состојба во 1990-тите во Чешка доведува до чуден парадокс: од
една страна, сето комунистичко искуство е класифицирано како „долга и
трагична историска девијација“, а сепак во тој долг период се родени и
растени бројни генерации кои се адаптирале кон историските околности и
одеднаш се наоѓаат на ветрометина која подразбира носталгија кон старото,
но и ветување за свет кој сè уште не го познаваат.
Тоа ветување доведува до радикален сомнеж во моментот кога
станува јасно дека во чешкото општество, тоталитарниот и патерналистички
пристап од стариот систем невидливо се реставрира во новата транзициска
номенклатура (во романот на Вивег отсликана во ликот на Крал). Воедно,
таа структура ги потиснува сите кои не ѝ припаѓаат, од средната класа, во
која спаѓа и нараторот-писател на романот на Вивег, но и женските ликови
на ќерката, сопругата и љубовницата.
Романот на Вивег ја опишува токму оваа ера на пост-комунистичката
транзиција на Чешка како ера на „потрага по загубеното детство“.11 Од една
страна, романот на Вивег е слика на некаква а-историска и симплифицирана
чешка реалност, но од друга страна, романот точно ја детектира хипостазата
на чешкото општеството во раните 1990-ти. Ниту е комунистичкиот режим
целосно заминат, ниту пак новата западна демократија е целосно дојдена,
па романот е слика на тој лимб, на извесно општествено чистилиште без
изглед за спас. Во него природно се раѓаат различни форми на адаптација
и преживување, од животниот стил на Крал, преку начинот на кој живее
неименуваниот наратор и неговата сопруга, па сѐ до судбината на неговата
љубовница, ќерката на Крал, Беата.
Bringing Up Girls in Bohemia, translated from Czech by A. G. Brain, од оригиналот

Výchova dívek v Čechách, печатен од Readers International Inc, USA and
Readers International, London, 1997.
Illner, Michal „Postcommunist Transformation Revisited“, in Czech Sociological
Review, 1996, Vol. 4, (No. 2: 157-169),
Pavičić Jurica, „Roman za žene“, Jutarnji list, 5.7.2006, https://www.jutarnji.hr/arhiva/
roman-za-zene-komedija-koja-ne-uspjeva-zainteresirati-necim-novim/3347705/
11
Исто.
Šaponja, Nenad. „Prevedena proza. Češke priče, Mihal Viveg, Sjajne zeznute godine,
Vaspitanje devojka u Češkoj, Priče o braku i seksu“, preveli sa českog Damar
Ruljančić i Ivan Belanović, izdavač Stilos, Novi Sad, 1999, in Politika, 05.08.2000.
Jasna KOTESKA
POST-TRANSITION IN THE NOVEL

BRINGING UP GIRLS IN BOHEMIA (1994)
The novel Bringing Up Girls in Bohemia (1994) by Michal Viewegh

is among the earliest belletristic testimonies of the changes through which the
Central and Eastern European societies pass after the fall of the Berlin Wall
and the breakup with the communist regime. At the center of Viewegh’s novel
are questions about the status of education, traditional versus new values, the
status of marriage and adultery, new social elites, and the place of youth and
the uncertainty of living between two systems in the world which went through
changes after the collapse of the Iron Curtain. After a two-decade distance, and
from today’s perspective, the novel deserves a new critical evaluation, primarily
because it sets out a series of questions about the status of education, knowledge
and writing; the status of the marriage as an institution between two systems, and
the treatment of the extra-meritaladultery, and most importantly the future of the
youth in the world who has changed? All these issues in the Czech novel from
the first half of the 1990s are set on the social landscape of the dissolution of the
old and the creation of a new social and financial elite, which makes the novel a
valuable historical testimony of an era.
UDC 930.85(497.7)
930.85(437.3)
Miroslav KOUBA
Fakulta filozofická Univerzity Pardubice
Pardubice, Česká republika
PÍSMÁCI A PÍSMÁCTVÍ V KONTEXTU ČESKÉ A MAKEDONSKÉ

OBROZENECKÉ KULTURY DLOUHÉHO 19. STOLETÍ
Abstrakt: Příspěvek se snaží v komparativním pohledu přiblížit prototyp českého

a makedonského písmáka, lidového literáta-samouka, a konkretizovat jeho význam
v kontextu obrozenecké kultury. V těchto úvahách se nabízí řada komplementárních
otázek, spjatých se sociálním profilem těchto (lidových) tvůrců, s lokální či celonárodní
recepcí jejich tvorby a v neposlední řadě dobovými sociokulturními poměry, v nichž
žili a které spoluurčovaly jejich světonázor. V konkrétním pohledu pak lze pozornost
zaměřit na Františka Jana Vaváka (1741–1816), G’určina Kokaleského (1775–1863),
G’org’iju Pulevského (1817–1893) a Aloise Beera (1833–1897). Vzájemná komparace
jejich tvorby a významu může poskytnout svébytný interpretační model obrozenecké
kultury a naznačit její vývojovou dynamiku.
Klíčová slova: písmáci, písmáctví, národní obrození, František Jan Vavák, G’určin
Kokaleski, G’org’ija Pulevski, Alois Beer.
Počátky národní literatury se v moderním slova smyslu pojí v českém

i makedonském kontextu s obdobím národního obrození, kdy dochází kromě
nových žánrových a tematických východisek a inspirací také k výrazným
změnám v sociální struktuře literární kultury. V průběhu obrození se v souladu
s dynamickým společenským vývojem mohla nová literární tvorba stát jedním
z charakteristických atributů vznikající národní a kulturní identity. Postupná
identifikace nejrůznějších společenských vrstev s národním programem byla
prvotním předpokladem všestranného rozšíření nejen center literární a kulturní
činnosti, ale také okruhu literátů, kteří se v nastupujících sociokulturních
podmínkách mohli aktivně zapojit do literární činnosti. Vztahy městských
intelektuálních center s představiteli kulturních elit na venkově patří mezi
primární témata doprovázející zejména agitační fázi národního hnutí. Rovněž
186 Miroslav Kouba
skutečnost, že vznik literárních děl již není spjat především s církevními kruhy
(kláštery, skriptorii či literárními školami), jež patřily ve středověku a raném
novověku na křesťanském Východě i Západě mezi hlavní objednavatele,
zhotovitele i recipienty knižní produkce, rozšiřuje sociální profil literárních
tvůrců. Společně s postupně narůstající gramotností v průběhu „dlouhého“ 19.
století představují tyto otázky základní témata, jež by neměla být při úvahách o
počátcích moderní české či makedonské literatury opomíjena.
Okolnosti vzniku národní literatury lze v obou uvedených prostředích
interpretovat přirozeně různými způsoby, jež však mají zpravidla odlišná
metodologická východiska. Výklady makedonské a české obrozenecké literatury
se tedy v příslušných národních historiografiích v zásadě míjejí, což vyplývá z
různé reflexe obrozeneckého etnocentrismu. Nutno podotknout, že makedonská
literární historie dosud nenabídla analogický interpretační model, s nímž v českém
prostředí vystoupil již v 80. letech minulého století Vladimír Macura, známý i v
zahraničí nejen díky překladu jeho stěžejní práce Znamení zrodu (Macura 1983;
Macura 1995; Мацура 2006; Macura 2015). K Macurově sémioticky pojatému
konceptu se po roce 1989/1990 připojily mnohé další práce – hermeneuticky
laděné pojednání Hany Šmahelové V síti dějin literatury národního obrození
(Šmahelová 2011), literárněhistorické syntézy Aleše Hamana (Haman 1999;
Haman 2002; Haman 2010) či případně práce Jaroslavy Janáčkové (Janáčková
1998). V makedonském kontextu lze mezi příklady nových zpracování jazykově
literárního vývoje v 19. století zmínit zejména soustavnou syntézu Georgiho
Staleva (Сталев 2001) nebo monografii Vasila Tocinovského (Тоциновски
2009).
Písmáci a písmáctví v česko-makedonském diskurzu
Bez ohledu na různé metodologické přístupy literárních dějin 19.

století lze poukázat na typologicky obdobná témata, jež mohou být podnětným
výchozím modelem pro interpretaci dané kulturněhistorické epochy. Jedním z
těchto naléhavých témat je naznačený sociální profil předáků národních hnutí,
mezi nimiž tvoří zvláštní místo v prostředích povstaleckého či integrovaného
národního hnutí právě písmáci. Jejich motivace k literární tvorbě mohla být
v Makedonii i českých zemích do značné míry obdobná, neboť se jednalo o
samouky, kteří se snažili svou tvorbou kultivovat slabé nebo zvolna se rodící
národní a kulturní povědomí.1 Místo a význam písmáků, jimž bude v této stati
1
Kupříkladu Ottův slovník naučný chápe pod pojmem písmák „lidový název těch, kdož pilně
čítali sv. Písmo, postilly a podobné nábožné spisy. Nejhustěji zastoupeni bývali mezi nekatolíky
a prosluli až dojemnou úctou ke knihám husitským a bratrským, jež kupovali za drahé peníze a
chovali po celé generace jako rodinný poklad. Důležitý význam měli zvláště ve století XVII. a
XVIII., v době barbarské persekuce českých knih nekatolických, kdy mnohý vzácný spis uchován
PÍSMÁCI A PÍSMÁCTVÍ V KONTEXTU ČESKÉ A MAKEDONSKÉ OBROZENECKÉ KULTURY DLOUHÉHO 19. STOLETÍ 187
věnována v pokud možno komparativním pohledu pozornost především, určuje

výchozí podmínky a charakter samotného národního hnutí a jeho úvodních etap.
Je zřejmé, že písmáčtí tvůrci zosobňují v českém prostředí svou literární
činností přirozený přechod mezi pololidovými útvary a zápisy barokní doby,
jakými jsou kupříkladu ovčácké písně rodiny Volných2 nebo mnohé kramářské
písně předtereziánské a tereziánské doby, a tvorbou prvních obrozeneckých
impulzů. Písmáky lze chápat jako literáty-samouky „z řad venkovského lidu,
drobných řemeslníků i těch, kteří jako řemeslníci vyrostli, ale po literárním
úspěchu se věnovali jedině písemnictví“ (Slavík 1940: 5). Naznačuje se tak
celá plejáda tvůrců z širších venkovských vrstev, jež mohou přispět k osvětlení
především dvou otázek spjatých s počátkem obrození: 1) jakou roli tito literáti
sehrávali v protikladu s městskými učenci, a 2) za jakých okolností (a zda)
se proces kulturního (nejen národnostního) uvědomění spojoval v jednotně
propojený program národní agitace. Jejich formulace tedy aktualizuje základní
pojmy, jakými jsou především předák národního hnutí, učenec či podoby
národní agitace. Jejich sémantické polohy umožňují porovnat výchozí okolnosti
a dynamiku národního hnutí se společenskými specifiky daného společenství.
Jak z položených otázek vyplývá, mohou být metodologickým
konceptem k jejich pochopení a postižení širších sociokulturních souvislostí
úvahy českého historika Miroslava Hrocha. Jeho známá typologie se soustředí
nejen na chronologii národních hnutí u tzv. nestátních (a nevládnoucích)
národních společenství (fáze A, B a C), ale také na jejich podstatu z hlediska
sociálních předpokladů a charakteru zapojených osobností do té které etapy
(typ povstalecký, integrovaný, dezintegrovaný či opožděný) (Hroch 1971b;
Hroch 1986; Hroch 1999). Hroch zároveň chápe daná východiska národního
hnutí v souvislosti s hospodářskými předpoklady (Hroch 1986: 239–253; Hroch
1971a: 24–26). V závislosti na tomto potenciálu odvozuje i primární možnosti
kulturní (obrozenecké) činnosti a vitality jejich center. Zjednodušeně řečeno
lze konstatovat, že v českých zemích spatřuje oblasti s aktivní obrozeneckou
činností v regionech intenzivní obilnářské výroby v Polabské nížině a v
jejich zbožnou pietou k Husovi, Chelčickému, Bratřím, Komenskému a j.“ (Ottův slovník 1902:
790). Z uvedené definice vyplývá dobově podmíněný interpretační důraz na písmácké sepětí
s tradicemi české reformace, na něž obrozenecká kultura v lecčems navazovala v pojetí své
referenční epochy. Následující výklad však ukáže, že se fixace písmácké tradice na nekatolické
prostředí transformovala do jednoho ze stereotypů obrozenecké tradice.
2
Členové rodiny Volných patří mezi charakteristické představitele české písmácké kultury. Mezi
nejvýraznější příslušníky tohoto rodu patří Lukáš Volný (1645–?), jeho bratr Václav a (snad)
Lukášův syn Jiří Volný (1676–1745). Rodina vynikla z generace na generaci předávaným ovčáckým
řemeslem, k němuž se jejím členům podařilo vymoci cechovní status. Kontexty písmácké kultury
obohatili o četné ovčácké písně (nejznámější jsou Písničky, vypravující o pořádku pastýřském, kdy
se začal a skrze koho dokonal nebo Píseň nová pěkná o ovčičkách, jež připouštějí určité prolínání
protestantské a katolické roviny písmácké kultury, srov. Kalista 1941: 350; Kalista 1940: 31–126;
Šalanda 1990 [1991]: 101–111; Kořán 1997: 227–247).
188 Miroslav Kouba
podhorských regionech s tradičně živou tkalcovskou a plátenickou činností

(severovýchodní Čechy, Podorlicko) (Hroch 1971b: 513–536). Tyto regiony se
nacházejí v určitém protikladu kupříkladu k jihovýchodním Čechám, kde byly
předpoklady hospodářské činnosti slabší, a proto i ke sdílení obrozeneckého
programu docházelo v těchto oblastech pomaleji. Hroch poukazuje také na počet
předních osobností, jež z těchto národně aktivních oblastí pocházely. Ačkoliv na
své schematické mapě neuvádí u počtu těchto rodáků konkrétní jména, naznačuje
přirozenou vitalitu center obrozenecké činnosti (Hroch 1986: 249). Nejasnosti,
které se pojí s anonymně uvedenými předáky národního hnutí, mohou nabízet
různé interpretace Hrochových teoretických předpokladů, nicméně protiklad
severovýchodních a jihovýchodních Čech je nepochybný. Hroch současně
podotýká, že české národní hnutí probíhalo v Čechách a na Moravě, tedy dvou
administrativních a politických celcích. Tato skutečnost společně s geografickými
charakteristikami, zejména pak horským pásmem oddělujícím od sebe obě
historické země, způsobovaly pozdější nástup fáze B na Moravě a tím i celkově
dezintegrovaný charakter českého národního hnutí (Hroch 1986: 240–241).
S ohledem na odlišné výchozí podmínky a historické kontexty je
sledovaný vztah obrozenecky aktivních oblastí a profilu jejich osobností v
podmínkách makedonského 19. století poněkud divergentní. Obrozenecká
aktivita se soustředila do menších měst, jež výrazněji kultivovala historickou
paměť.3 Příznačnými centry proto byly Ochrid, Struga, Veles, v menší míře pak
Skopje.4 V obou prostředích se tak vymezují specifické oblasti, jež vynikají
počtem těchto osobností v kontextu postupně narůstající dynamiky společenských
změn. Srovnání česko-makedonského kontextu vykazuje přirozeně četné
rozdíly. Zatímco v Čechách je tímto územím severovýchodní výběžek českého
jazykového území („východočeské Athény“5), v Makedonii jsou těmito centry
Velešsko (srov. Сидоровска-Чуповска 2004), ochridsko-stružský region a
oblast Reky (okolí Debaru, Lazaropole a Galičniku). Přes mnohé rozdíly spojuje
tuto základnu českého a makedonského národního hnutí sociokulturní prostředí
menšího města, s nímž souvisí i sociální profil představitelů tamní obrozenecké
3
K úloze měst a jejich hospodářského a kulturního potenciálu v kontextu českého národního
hnutí srov. Město 1983.
4
O významu uvedených městských středisek s výraznější osvětovou a kulturní činností svědčí
i skutečnost, že někteří literární historikové hovoří o ochridsko-stružské a velešské skupině
obrozenců (Sazdov 1988: 123, 126).
5
Sousloví „východočeské Athény“ lze chápat jako ustálenou metaforu intenzity obrozeneckých
aktiv, na něž ostatně poukázali mnozí literární historikové, zejména pak Alexandr Stich. V duchu
tohoto symbolického pojmu je zdůrazněna role, kterou se východní Čechy hned po Praze podílejí
na utváření obrozeneckého programu. Hustota čelných osobností a institucionální zajištění (např.
v podobě vydavatelských domů, jakými byl v Hradci Králové podnik Jana Hostivíta Pospíšila) tak
vybízí k úvahám o „východočeském kulturním ohnisku“ (srov. Lehár – Stich – Janáčková – Holý
1998: 192–195; Hladký 1997: 8–24).
kultury.6 Jistěže postavení obrozenecky aktivních měst a městeček je v českém

a makedonském kontextu nestejné, což vyplývá z odlišného pojetí samotné
městské aglomerace její sociokulturní funkce v balkánských (a středoevropských)
kulturních dějinách. Měšťanstvo a jeho charakteristiky mohou být nahlíženy
jako jeden ze signifikantních rozdílů Slavie Orientalis a Slavie Occidentalis.7
Různosti ve společenském i kulturním zastoupení měst naznačují i odlišnosti ve
způsobech, jakým se tito obrozenci zapojují do kulturotvorných procesů.
Ptáme-li se zejména v raných fázích národního hnutí na sociální profil
prvotních literátů, nabízí se právě pro dobu dosud nekonstituované moderní
literární tradice jako jedna z možných interpretací právě fenomén písmácké
tvorby. Obvyklé definice chápou písmákem každého člověka, „který se pilně
zaobíral náboženskými texty“, v zásadě se tedy jedná o „lidové pojmenování
hloubavého venkovského čtenáře, laického znalce a vykladače bible, postil a
podobných náboženských spisů.“ (Altman 2007: 731). Písmáctví ovšem získalo
širší konotace, které se pojily s obecným označením prostých, avšak vzdělaných
lidí, již své vědomosti a přehled získali samostudiem a kteří se vyznačovali
hloubavými reflexemi soudobých politických či hospodářských poměrů
(Altman 2007: 731). Je přirozené, že zejména v počátečních fázích národního
hnutí byli písmáci v českém kulturním prostoru vnímáni v přímé provázanosti
s nekatolickou tradicí. Obecná definiční pole písmáka a písmácké literatury
mohou snadno prostoupit hranice jejich pozdějších stereotypů, kdy jsou mimo
jiné i v beletristickém líčení tito „mudrlanti“ hlubokého náboženského cítění
ztotožňováni s „disidentským“ působením protireformačních dob. (Beneš 2017:
10–11) Řada představitelů písmácké tradice přelomu 18. a 19. století však
dokazuje, že konfesní vazba kupříkladu k českobratrské tradici není jedinou
charakteristikou. Ačkoliv písmáky vedla k jejich literární činnosti zpravidla
hluboká zbožnost, neomezovala se pouze na náboženská témata. Jejich ústřední
tematika byla v 17.–18. století vázána na reflexe Písma svatého, od nichž se
odvíjely mnohé žánry – „vinše“, rukopisné kancionály či jiné písňové soubory.
6
„Východočeské Athény“ jako interpretační model lokálně aktivního kulturního centra není
přístupem postrádajícím určitá teoretická východiska. Jedním z možných pojetí tohoto fenoménu
může být koncept kulturního ohniska, který v antropologickém smyslu rozpracoval americký
badatel Melville Jean Herskovitz (1895–1963), mimo jiné teoretik akulturace. V ústředí úvah
o kulturním ohnisku stojí snaha o postihnutí nejvýraznějších kulturních prvků, jež v kulturním
smyslu určují vývojové tendence konkrétního národního společenství. Kulturním ohniskem lze
chápat soubor aktivit, jež se identifikují kupříkladu s východisky obrozeneckého programu, jeho
lokálními specifiky i sociálním profilem a činností klíčových osobností („předáků“). Teoretický
předpoklad soustředěného jádra vnitřně integrovaného stejnými požadavky a způsoby jejich
naplňování lze uplatnit ve smyslu případové studie na obrozenecký kontext východních Čech nebo
západní Makedonie (v teoretickém pohledu srov. Soukup 2017).
7
V širším kontextu geokulturně podmíněných specifik východního (pravoslavného) a západního
(katolického / katolicko-protestantského) slovanského okruhu srov. úvahy Riccarda Picchia
(Пиккио 1993: 37n.).
190 Miroslav Kouba
Souběžně se ovšem rozšiřovalo spektrum témat i světské povahy, jakými

byly kronikářské zápisy, memoáry či poznámky posilující zemské (lokální)
vlastenectví (srov. Šalanda 2007: 730–731). Profil těchto útvarů ukazuje zřejmou
prostupnost témat, jež lze hodnotit z literárněhistorických i antropologických
perspektiv.
Mezioborový pohled na písmáctví charakterizuje tento jev nejen
v českých zemích, ale – v jiných sociokulturních podmínkách – i v Makedonii,
přičemž se tato prolínání neomezují jen na úvodní etapy příslušného národního
hnutí. V obou zemích zastupovala právě činnost písmáků chybějící nebo jen
slabě organizovanou „vysokou“ literaturu (plně fungující literární proces). I
v rozvinutějších etapách národního obrození sehrávali písmáci důležitou roli,
jejíž význam mohl být ovšem zastiňován postupně se konsolidující novodobou
literární tradicí a jejími „kanonizovanými“ autory. Z těchto důvodů se písmáctví
jako fenomén rovněž obrozenecké kultury stal poněkud pozapomenutým, s čímž
souvisí i úvahy o proměnách tohoto jevu a jeho sociálního působení v obou
sledovaných národních kulturách.
Hovoříme-li o prvních fázích národního hnutí v Makedonii, pak je
třeba zmínit jejich všestrannou provázanost s církevním prostředím (zejména
s kláštery), jež nabízelo ojedinělou možnost určitého vzdělání. Kláštery tak
představují vedle pozvolně se formující vrstvy inteligence v převážně slovansky
osídlených městech (např. v Ochridu, Struze či Velesu) a v protikladu ke
„kosmopolitní“ Soluni či Bitole (Manastiru) specifické centrum obrozenecké
kultury. V Makedonii lidoví vzdělanci spjatí s venkovským prostředím, kteří
pěstovali literární zájmy, vystupují s určitým časovým odstupem. Typickým
příkladem takového literáta je G’org’ija Pulevski (1817/1818–1893),
autor makedonské mluvnice s vědomým programem jazykové a národní
emancipace, který díky své etnocentrické koncepci vstoupil po roce 1944/1945
mezi kanonizované obrozenecké osobnosti 19. století. Vedle Pulevského lze
zmínit i mnohé málo známé literáty, již se svým profilem blíží písmákům
a o nichž literární historie (historiografie) nemá k dispozici soustavnější
práce. Příkladem může být Gјurčin Kokaleski (Kokale, 1775–1863)8
8
Gјurčin Kokale pocházel z mijackého města Lazaropole, patřícího ke specifickému okruhu
makedonské obrozenecké kultury. V mládí se vyučil několika řemeslům, získal široký rozhled,
současně zastával osvícenské a pokrokové názory. Spatřoval obchodní potenciál v organizovaném
pastevectví, zároveň podporoval rozvoj manufakturní výroby. Díky těmto schopnostem a názorům
se stal záhy zámožným, a proto se mohl věnovat i obchodu a lichvářství. V rodném kraji se stal
významnou osobností, jež se mohla spolupodílet na organizaci společenských poměrů, výběr
daní nevyjímaje. U osmanských úřadů vymohl ferman k výstavbě lazaropolského kostela sv. Jiří
(sv. G’org’ija), jehož byl i ktitorem. V rodné Lazaropoli finančně podpořil vznik první (světské)
školy, jež byla otevřena v roce 1841. Věnoval se i literární tvorbě, v níž vyniká zejména první
autobiografický zápis z makedonského území v lidovém (vernakulárním) jazyce – Наказание
(srov. Матковски 1959).
či Vele Negrev (?–?),9 lidoví literáti, kteří makedonské písemnictví obohatili

místními kronikářskými zápisy. Širším kulturním povědomím však tyto letopisy
na rozdíl od prací Pulevského neprostoupily.10 Pulevski ovšem splňuje obecné
charakteristiky písmáka – pocházel z venkovského prostředí (Galičnik lze chápat
s ohledem na výše zmíněné úvahy o pojetích městské kultury spíše za venkovské
prostředí), byl spjat s řemeslnickým cechem a systematicky se věnoval literární
činnosti. Dokladem tohoto pojmoslovného nesouladu je i váhání, jak tento
termín uvést v makedonském překladu. Uvažovat lze snad o termínu „народен
книжевник“, „народен пишувач“ či „писец“, ovšem uvedené pojmy dosud
nemají terminologické ukotvení.
Na rozdíl od Kokaleského nebo Negreva není třeba Gʼorgʼiju
Pulevského v makedonském kontextu dlouze představovat. Po roce 1945 vznikla
řada monografií i dílčích statí, jež přibližují Pulevského život a v kontextu
makedonské emancipace analyzují i jeho základní tvorbu (srov. kupř. Ристовски
1973; Ристовски 1996; Влогот 1997). V duchu písmácké literární tradice
zůstávaly Pulevského spisy povětšinou rukopisné, třebaže se snažil o jejich
vydání. Všeobecně známé jsou Pulevského žádosti srbskému ministerstvu osvěty
o finanční podporu na vydání jeho slovníkové příručky. Příznačným atributem
byl i Pulevského tradiční oděv a šavle u boku, kterou získal od ruského cara za
statečnost v bojích Rusko-turecké války. K těmto znakům se váže snad jediná
Pulevského fotografie, jež vešla do širšího makedonského povědomí. Pulevského
práce byly vydány buď v Bělehradě (Пулѣевски 1873; Пуљевски 1875) nebo
později v Sofii (Пульевски 1879; Пульевски 1880), v Makedonii samotné se
dočkaly vydání teprve po roce 1944 (kupř. Ристовски 1973; Ристовски 1974). V
protikladu k jeho symbolické úloze v procesu krystalizace makedonské národní
identity proto překvapí, že soustavné vydání Všeobecné historie mohlo vyjít až
po roce 1991. V souvislosti s vývojem jeho recepce nelze hovořit o „sebraných
spisech“, jež by se staly souhrnným obrazem jeho tvorby, doplněným o potřebné
ediční prvky, kontextové komentáře a případně i nástin interpretačních možností.
Pulevského dílu se věnoval zejména Blaže Ristovski, který společně s Biljanou
Ristovskou-Josifovskou také připravil reprezentativní vydání Slovansko-
makedonských všeobecných dějin (Славјанско-македонска општа историја)
(Пулевски – Ристовски – Ристовска-Јосифовска 2003). Vznikla rovněž řada
9
Vele / Velju Negrev, méně známý představitel lidových literátů, pocházel ze západomakedonské
vsi Selce (Debarsko). O jeho biografii je k dispozici jen velmi málo spolehlivých informací, je
však zřejmé, že na konci 30. let 19. století pobýval v Soluni, kde působil jako žák tamního tiskaře
archimandrita Teodosije Sinaitského (srov. Иванов 1970: 188–189).
10
Mezi dalšími méně známými zástupci písmáckých (letopisných) záznamů můžeme uvést Nikolu
popa Stefanova (Stefanija, 1770–1843) s jeho Ochridským letopisem (Охридски летописи),
G’org’iho Jankoviće, velešského učitele, který zaznamenal vývoj svého města v letech 1813–1833,
a Daniela Smireného Zografa, literáta spjatého s klášterem svatého Jovana Bigorského (Sazdov
1988: 93–94).
192 Miroslav Kouba
odborných studií či encyklopedických hesel (kupř. Македонска енциклопедија

2009: 1234–1235). Souborné vydání všech jeho spisů s potřebnou edicí
však dosud nevzniklo. Jistě má na této skutečnosti svůj vliv také dostupnost
rukopisů,11 z nichž mnohé nebyly dosud nalezeny (Pulevski zmiňuje své texty
Родословница, Речница, Народна песнословница, Смисленица и Обичаи и
песни југословенски).
Pulevski se narodil v roce 1817 nebo 1818 do rodiny galičnického
zedníka, jehož řemeslo převzal a stal se členem i zednického cechu. Nejspíše
prostřednictvím kláštera svatého Jovana Bigorského se naučil číst a psát, což
otevřelo cestu jeho dalším autodidaktickým snahám. Do 60. let 19. století
jsou údaje o Pulevského životě velmi skromné, je však zřejmé, že se účastnil
některých lokálních povstání a vzpour. Impulzem k nové činnosti pro něj byl
vznik Bulharského exarchátu v roce 1870, kdy se snažil mapovat sociokulturní
poměry v Makedonii a kdy se v kontextu srbských a bulharských agitačních snah
soustředil na kultivaci místního (vernakulárního) jazyka. Z tohoto důvodu začal
pracovat na svých slovnících, které měly reflektovat aktuální jazykovou situaci,
současně v nich naznačil prvotní projevy jazykově-literárního makedonismu.
V dobovém kontextu se utváří i jeho přesvědčení, že i antičtí Makedonci byli
slovanského původu. Formuje se rovněž jeho světonázor a laická interpretace
makedonských národních dějin, potvrzující amatérská východiska literární
činnosti, jež jsou patrna i v průběhu 80. let 19. století. Během této doby pracuje na
zmiňovaných Slovansko-makedonských všeobecných dějinách, které dokončuje
v roce 1892. Objemné dílo je spíše „písmáckým“ letopisem se zřejmým
vlasteneckým apelem, než že by se jednalo o vědecky pojatý historiografický
spis, třebaže nepostrádá vnitřní logiku a pramennou průpravu. V podobně
laickém duchu jsou koncipovány nejen zmiňované slovníky, ale také Pulevského
pokus o makedonskou mluvnici.
Přibližně ve stejné době se odvíjela v Čechách životní pouť Aloise Beera

(1833–1897), písmáka a talentovaného ilustrátora dobového dění. Beer pocházel
z Dobrušky, k níž se váže velká část jeho tvorby. Současně však během života
podnikl několik vandrovních cest, o nichž pojednává ve svých zápiscích (Beer –
Michl – Skřeček 1970; Beer 1973). Tyto Beerovy poznámky nemají zcela zřejmý
charakter – stojí na pomezí pamětí a cestopisu. Beer vynikal podobně jako Pulevski
v Makedonii výrazným vlasteneckým vědomím, které bylo v dobovém kontextu
11
Rukopis zmiňovaných Všeobecných slovansko-makedonských dějin i Jazičnice se chová v
Bulharském historickém archivu v Sofii, kde je Blaže Ristovski nalezl před více než čtyřiceti lety.
Kompletní záznam Pulevského Dějin na mikrofilmu se Ristovskému podařilo získat až v roce 1992
(srov. Dorovský 2005: 198–199).
konotováno nejednoznačnými reakcemi vyplývajícími z neochoty reflektovat

společenský vývoj. Beerovo podivínství podtrhuje i výtvarná činnost, jež vyniká
do detailu přesnou kresbou. Svým výrazem však nezastírá prvky naivismu, díky
němuž je tento lidový umělec hodnocen a interpretován jako epigon či outsider
(naposledy srov. Gierowski 2017: 61–70). Slovesnou a výtvarnou složku u Beera
nelze oddělovat, jak to dokládá řada podmanivých obrazů nejen ze života jeho
rodné Dobrušky (Beer – Michl 1978; Beer – Mach 2005).
Srovnání Beera a Pulevského však nabízí i další roviny, jež nejsou vázány
pouze na určitý projev nevole se soudobými společenskými poměry. Výstřednictví
obou písmáků staví tyto nevšední osobnosti ve srovnání s obrozenci „vysoké“
literatury do poněkud odlišné interpretační perspektivy. Beer byl prototypem
lidového písmáka, který se potýkal se všestranným nepochopením, což jej v jeho
excentrické povaze utvrzovalo. Pulevski se tomuto prototypu v lecčems blížil.
Galičnický rodák vzbuzoval svým rázovitým výrazem nepochybně rozpačité
reakce, které byly posilovány i Pulevského jasně vyřčenými makedonistickými
názory. Přesvědčení o makedonské jazykové a etnické svébytnosti bylo v
kontrastu s nevyhraněnou identifikací makedonských Slovanů ojedinělé, třebaže
jeho názory na makedonskou otázku mohou být interpretovány různě. Zejména
Pulevského reakce na neuskutečněné připojení Makedonie k bulharskému
knížectví, jeho poéma Víla makedonská (Самовила македонска) či v neposlední
řadě fakt, že po Berlínském kongresu pobýval v Bulharsku, mohou mít různé
konotace. Nicméně nic z těchto pochybností nenarušuje Pulevského místo
v upevňování prvotních podob makedonské identifikace.
Pulevski a Beer jsou zástupci pozdějších generací lidových literátů, kteří
nepřímo navazovali na své písmácké předchůdce. Hovořit tak lze v českém i
makedonském kulturním kontextu o určité chronologii písmáctví, která stanoví i
její poměr k „vysoké“ literatuře. V době, kdy korpus útvarů formujících národní
literaturu v plně dotvořeném smyslu nebyl rozvinut, zastupovala písmácká
literatura funkčně i symbolicky literární proces a jeho vitalitu. Pro makedonské
podmínky to potvrzuje i Radmila Ugrinova-Skalovska, která uvádí, „[д]ека
ни во најтешките моменти од историјата, големата армија од писатели и
книжевници, подвижници на писмениот збор не згинувала, сведочи еден
друг вид книжевна продукција, не помалку значајна и не помалку интересна,
за која речиси и нема вистинско место во книжевните истории, туку во
нив се споменува патем.“ (Угринова-Скаловска 1975: 5–6). Makedonská
badatelka tak poukazuje právě na problém vlastního zařazení literární tvorby,
kterou v našich úvahách lze ze své podstaty nazvat písmáckou. V úvodní fázi
národního hnutí (resp. v období pozvolného nástupu národní emancipace) byli
písmáci, spjatí s kláštery či řemeslnickými esnafy (tj. šlo o mnichy či gramotné
řemeslníky), fakticky neznámí a s ohledem na slabou vzdělanostní úroveň
i dobově nedocenění. Jejich literární počiny mohla číst jen omezená skupina
194 Miroslav Kouba
příjemců, od čehož se odvíjely i základní principy jejich recepce. V pokročilé

fázi obrozenecké kultury, kdy už lze hovořit o ustálené podobě národní literatury,
však zůstávají i nadále mnohdy opomíjení a postupně se stávají v kolektivní
paměti spíše „epigony“.
Úvahy Radmily Ugrinové-Skalovské, chápající písmácké zápisy jako
lidové ztvárnění každodennosti („obyčejného života“), vystihují podstatu těchto
slovesných útvarů z hlediska nejen zařazení do literárního provozu, ale také
vazeb ke konkrétním sociálním skupinám. V tematickém i chronologickém
rámci je však třeba pozorovat určité proměny. Ačkoliv tento typ literární tvorby
lze doložit již v 15. století, kdy jej zastupuje kupř. Vladislav Gramatik, autor
několika sborníků, není jejich charakter a zapojení do literárního života přirozeně
stejné. Proměnnou kategorií je v kontinuitě sledovaného útvaru (žánru) postavení
literáta ve společnosti, od něhož se odvíjí i odlišná motivace vzniku konkrétního
(letopisného) záznamu.
Písmáckými zápisy tedy prostupuje pisatelova tematická účast a
provázanost s líčenými ději, z čehož plyne zejména memoárová či deníková
podstata této literární tvorby, jen zřídkakdy opouštějící osobní zaujetí. Vhodně
tuto situaci ilustruje Martin Kučera, editor „Pamětí“ Františka Josefa Vaváka
(1741–1816), jednoho z nejvýznamnějších českých písmáků přelomu 18. a
počátku 19. století. Kučera uvádí, že „Vavákovy zápisy jsou literárním žánrem
značně nevyhraněným, hybridním, nepřesně nazývaným v intenci jejich autora
,paměti‘. Nejsou to ale memoáry v klasickém významu pojmu, ani deníky, ani
kronika rodu či obce, je to všechno dohromady a ještě víc.“ (Kučera 2018: 7).
Komparativní charakter tématu může v česko-makedonském kontextu doplnit
i tvrzení již citované Radmily Ugrinové-Skalovské, poukazující na autorské
zanícení, jež odlišuje tuto lidovou literární činnost od středověkého písemnictví:
„[д]ури кон крајот на 18 век и во текот на 19 век наидуваме повторно на
обиди за континуирано хроничарско бележење на настани. Но за некое
обновување на средновековната летописечка традиција и не може да
станува збор, затоа што тие не излегуваат од рамките на мемоарски обиди,
бидејќи авторите нивни бележат пред сѐ настани од својот личен живот,
или во најдобар случај од животот на своето место.“ (Угринова-Скаловска
1975: 7).
Autorovo zapojení do popisovaných událostí a jevů je tedy
významotvorným prvkem odlišujícím písmáckou lidovou produkci 18. a
19. století od středověkých kronikářských zápisů. Aktualizuje se tak otázka
samotného autorství a jeho proměn, jež se integrálně prolíná se sociálním profilem
daného tvůrce.12 Tyto úvahy jsou jakousi imanentní červenou nití, prostupující
12
V souvislosti se sociálním profilem autorů písmácké literatury nelze v makedonském (a obecně
jihoslovanském) kontextu opomíjet vedle mnichů a řeholníků ani ktitory a dárce, kteří umožnili
založení či obnovu konaku, zvonice či dokonce kostela a jejichž zápis je ve své podstatě zprávou o
vzniku daného záslužného díla pro další pokolení (Угринова-Скаловска 1975: 6).
kontinuálně literární tradicí a usnadňující pochopení vzniku kánonu (národní)

literatury. S vědomím tohoto významu lze v diachronním pohledu sledovat i
proměny v zapojení jednotlivých center (a periferií) do spontánně vznikající
literární tvorby.
Závěrem
Tzv. písmácké písemnictví a jeho reflexe v širších chápáních dějin

národní literatury se týkají českého i makedonského kulturního kontextu,
třebaže na slovanském jihu nemá tento jev ustálené terminologické označení,
které by významově i sémanticky odpovídalo českému pojmu. Avšak ani
v českých zemích není toto pojmenování jednoznačné, jak to na příkladu J.
F. Vaváka potvrzuje Dagmar Klímová, která uvádí, že „[v]ýběrem epizod,
vztahem k lokálním i obecným dějinám, k užšímu a širšímu světu, se Vavák
nijak neliší od určité vyhraněné vrstvy vesnických informátorů, s nimiž se
setkáváme v lidovém prostředí dodnes a které jsme si, z nedostatku vhodnějšího
označení, zvykli nazývat ,písmáckým typem‘“ (Klímová 1990: 207–208). Bez
ohledu na pojmoslovné disproporce i odlišné kulturní či náboženské (konfesní)
předpoklady tzv. národního obrození je však zřejmé, že fenomén lidových
literátů – ať je nazveme písmáky, lidovými letopisci, informátory či kronikáři
rodové či obecní minulosti – vstupoval do kulturních dějin utvářejícího se
národního společenství s nemenším temperamentem jako autoři kanonizovaní,
kteří jsou ve zpětně konstruovaném narativu národní literatury označováni za
emblematické osobnosti společenských změn. Pokud bychom chtěli do důsledku
srovnat tematickou, žánrovou i formální podstatu šíře chápaného písmáctví, jistě
bychom v česko-makedonském diskurzu konstatovali množství divergentních
znaků. Lidový literát ovšem ve volněji nahlíženém působení oslovoval místní
kulturní kontext „zdola“. Toto působení postrádalo institucionální zázemí,
přestože některým z lidových tvůrců nabízela podporu cechovní organizace (na
slovanském jihu analogickou roli sehrávaly esnafy – srov. Јанев 2001).
Písmácká slovesná činnost byla v českých zemích často spojována
s odkazem mimo jiné protestantské tradice, do něhož se promítaly určité projevy
odporu s dobovými sociokulturními podmínkami. Podobně výrazy „disidentství“
nesou zápisy lidových literátů i v makedonském (a širším jihoslovanském)
kontextu, kriticky hodnotící osmanskou správu a její místní mocipány. V obou
geokulturních prostředích se však výrazně příznakovým prostředkem písmáckého
působení stává jazyk, tendující k vernakulárním podobám. Jejich symbolika,
stylová zabarvení a lexikální vybavenost se stává součástí obrozeneckého
lingvocentrismu, v němž je zachycovaná a předávaná historická paměť daného
sociálního společenství.
196 Miroslav Kouba
Pro úvodní a stejně tak i závěrečné fáze národního hnutí se tak potvrzuje
význam jazyka jako národní hodnoty. Zvláště vstupní momenty národního
obrození, jež jsou současně přelomovými okamžiky mezi starou a novou literární
(kulturní) tradicí, dokládají, že v obou sledovaných prostředích lze s odkazem na
funkční působení lingvocentrismu hovořit o „předobrození“. O této přechodové
etapě již někteří literární historikové uvažovali (srov. kupř. Георгиев 1980: 95–
104; Игов 2002: 141–146; Коуба 2007: 44–53; Балевски 2008: 47–51 aj.), avšak
výraznější pozornost takřka anonymním literátům a pisatelům v této souvislosti
věnována nebyla. Nepříliš doceněná, případně teprve v naší době doceňovaná
písmácká tvorba (Kučera 2018: 8–10) může být typologickou paralelou a
terminologickým opodstatněním předobrozenecké epochy, volně vyrůstající
ze středověké kulturní tradice a vrůstající do nových kontextů „obrozenecké“
doby. Je tedy zřejmé, že koncept písmáctví v tomto přístupu otevírá možné cesty
dalších interpretací těchto přelomových období.
Použitá literatura
Prameny
Beer, A. 1973. Na vandru. Praha: Československý spisovatel.
Beer, A. – Michl, K. (ed.). 1978. Památnosti mého podomování. Hradec Králové: Kruh.
Beer, A. – Michl, K. a Skřeček, R. (eds.). 1970. Lituji, že nejsem básník... Praha: Odeon.
Пулѣевски, Ђ. 1873. Речник отъ четири језика. Београдъ: Штампарія Н.

Стефановић и Дружине.
Пуљевски, Ђ. 1875. Речник од три језика. У Београд: Државна штампарија.
Пульевски, Гь. М. 1879. Македонска песнарка. София: Б. Прошекъ.
Пульевски, Гь. 1880. Славянско-насельениски-македонска слогница речовска
за, -исправуванье; правословки-язическо-писание. I II-та! книга. София:
Народна печатница на Б. Прошекъ.
Пулевски, Г. – Ристовски, Б. – Ристовска-Jосифовска, Б. (eds.) 2003. Славjанско-
маќедонски општа историjа. Скопjе: Македонска академија на науките и
уметностите.
Sekundární literatura
Altman, K. 2007. „Písmák“. In: Brouček, S. – Jeřábek, R. a kol. (eds.). Lidová kultura:
národopisná encyklopedie Čech, Moravy a Slezska. 3. svazek, Věcná část O–Ž.
Praha: Etnologický ústav Akademie věd České republiky v Praze a Ústav evropské
etnologie Filozofické fakulty Masarykovy univerzity v Brně v nakladatelství
Mladá fronta, 731.
Beer, A. – Mach, J. (ed.). 2005. Alois Beer: kronikář, písmák a malíř. [Dobruška]:
Muzeum Dobruška.
Beneš, Z. 2017. „Písmák jako sociokulturní typ“. Historie – Otázky – Problémy 9, 1,

9–22.
Dorovský, I. 2005. „Obecné dějiny slovanských Makedonců“. In. Sborník prací
filozofické fakulty brněnské univerzity X, Řada literárněvědné slavistiky = Slavica
litteraria 54, č. X8, 198–199.
Gierowski, P. 2017. „Alois Beer – naiwny outsider“. Studia et Documenta Slavica 2, 2,
61–70.
Haman, A. 1999. Česká literatura 19. století a evropský kontext. Plzeň: Západočeská
univerzita.
Haman, A. 2002. Česká literatura 19. století. České Budějovice: Jihočeská univerzita,
Pedagogická fakulta.
Haman, A. 2010. Trvání v proměně: česká literatura devatenáctého století. 2., rev. vyd.
Praha: Arsci.
Hladký, L. 1997. „K vývoji národního obrození v severovýchodních Čechách“. In.
Petrbok, V. – Tydlitát, J. (eds.). Východočeské Athény a Josef Liboslav Ziegler:
sborník příspěvků ze sympozia, Rychnov nad Kněžnou, květen 1997. Boskovice:
Albert, 8–24.
Hroch, M. 1971a. Obrození malých evropských národů. [Díl] 1, Národy severní a
východní Evropy. Praha: Univerzita Karlova, 1971.
Hroch, M. 1971b. „K otázce územní skladby národního hnutí“. Československý časopis
historický 19 [69], č. 4, 1971, 513–536.
Hroch, M. 1986. Evropská národní hnutí v 19. století: společenské předpoklady vzniku
novodobých národů. Praha: Svoboda.
Hroch, M. 1999. V národním zájmu: požadavky a cíle evropských národních hnutí
devatenáctého století ve srovnávací perspektivě. Praha: Nakladatelství Lidové
noviny.
Janáčková, J. 1998. Česká literatura. 2, Od romantismu do symbolismu (19. století). 2.,
dopl. a rozš. vyd. Praha: Nakladatelství Lidové noviny.
Kalista, Z. 1940. Truhlice písní: poesie českých písmáků XVII.–XVIII. století – Lukáše
Volného, Jiřího Volného a Františka Jana Vaváka. V Praze: Novina.
Kalista, Z. 1941. České baroko: studie, texty, poznámky. V Praze: Evropský literární
klub.
Klímová, D. 1990. „Ohlas tereziánských a josefínských reforem v lidových pověstech“.
In: Petráň, J. a kol. Počátky českého národního obrození 1770–1791. Praha:
Academia.
Kořán, I. 1997. „Víra v písničkách ovčáků Volných“. Česká literatura 45, 3, 227–247.
Kučera, M. (ed.) 2018. Odkaz rychtáře Vaváka: příspěvky k životopisu velkého písmáka.
Praha: Univerzita Karlova, Nakladatelství Karolinum.
Lehár, J. – Stich, A. – Janáčková, J. – Holý, J. 1998. Česká literatura od počátků k
dnešku. Praha: Nakladatelství Lidové noviny.
Macura, V. 1983. Znamení zrodu: české obrození jako kulturní typ. Praha: Československý
spisovatel.
Macura, V. 1995. Znamení zrodu: české národní obrození jako kulturní typ. 2., rozš. vyd.
Jinočany: H & H.
198 Miroslav Kouba
Macura, V. 2015. Znamení zrodu a české sny. Praha: Academia.

Město v české kultuře 19. století. V Praze: Národní galerie, 1983.
Ottův slovník naučný: illustrovaná encyklopaedie obecných vědomostí, díl 19. V Praze:
J. Otto, 1902.
Petrbok, V. – Tydlitát, J. (eds.) 1997. Východočeské Athény a Josef Liboslav Ziegler:
sborník příspěvků ze sympozia, Rychnov nad Kněžnou, květen 1997. Boskovice:
Albert.
Sazdov, T. a kol. 1988. Makedonska književnost. Zagreb: Školska knjiga.
Slavík, B. 1940. Písmáci selského lidu. Praha: Václav Petr.
Soukup, V. 2001. „Ohnisko kulturní“. In. Nešpor, Z. R. (ed.). Sociologická encyklopedie.
Praha: Sociologický ústav AV ČR, v. v. i., dostupné elektronicky: <https://
encyklopedie.soc.cas.cz/w/Ohnisko_kulturn%C3%AD> [cit. 10-6-2018].
Šalanda, B. 1990 [vyd. 1991]. „Tradice folklórního díla ovčácké rodiny Volných“. Acta
Universitatis Carolinae: Philosophica et historica 1, 101–111.
Šalanda, B. 2007. „Písmáctví“. In: Brouček, S. – Jeřábek, R. a kol. (eds.). Lidová
kultura: národopisná encyklopedie Čech, Moravy a Slezska. 3. svazek, Věcná
část O–Ž. Praha: Etnologický ústav Akademie věd České republiky v Praze a
Ústav evropské etnologie Filozofické fakulty Masarykovy univerzity v Brně v
nakladatelství Mladá fronta, 730–731.
Šmahelová, H. 2011. V síti dějin literatury národního obrození. Praha: Karolinum.
Балевски, В. 2008. „Още един поглед върху границите на Българското възраждане:

Българският католически ХVІІ век като едно Предвъзраждане“. In. Арнаудов
сборник, том 5. Русе: Лени-Ан, 47–51.
Влогот на Ѓорѓи Пулевски во културната историја на македонскиот народ.
Скопје: Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“, 1997.
Георгиев, Е. 1980. Люлка на старата и новата българска писменост.
София: Държавно издателство Народна просвета.
Иванов, Й. 1970. Български старини из Македония. София: Наука и изкуство.
Игов, С. 2002. История на българската литература. София: Сиела.
Јанев, Ј. 2001. Историските и социјално-економските аспекти на еснафската
организација во Македонија во времето на турското владеење. Скопје:
Институт за национална историја.
Коуба, М. 2007. „Општословенскиот контекст на ,Претпреродбенскиот‘ период“,
Современост – списание за литература, култура и уметност 55, 5, 44–53.
Македонска енциклопедија = Enciklopedia Macedonica, том II. Скопје: Македонска
академија на науките и уметностите, 2009.
Матковски, А. 1959. Ѓурчин Кокалески 1775–1863: прилог кон прашањето за
создавање на селска, сточарско-трговска буржоазија во Македонија.
Скопје: Институт за национална историја.
Мацура, В. 2006. „Стремежът към културна еманципация“. Homo bohemicus 2–3,
42–57.
Пиккио, Р. 1993. Православното славянство и старобългарската културна
традиция. София: Университетско издателство „Св. Климент Охридски“.
Ристовски, Б. 1973. Ѓорѓија М. Пулевски и неговите книшки „Самовила Македонска“

и „Македонска песнарка“. Скопје: Институт за фолклор.
Ристовски, Б. (ed.) 1974. Ѓорѓија М. Пулевски: Одбрани страници. Скопје:
Македонска книга.
Ристовски, Б. (ed.) 1996. Ѓорѓија М. Пулевски: меѓник во нашата културно-
национална историја. Скопје: Македонска академија на науките и
уметностите.
Сидоровска-Чуповска, С. 2004. Преродбата во Велес и Велешко од почетокот на
XIX век до 1912 година. Скопје: Институт за национална историја.
Сталев, Г. 2001. Историја на македонската книжевност. I дел. Македонската
литература во 19. век. Скопје: Институт за македонска литература.
Тоциновски, В. 2009. Расказот на македонскиот 19 век. Скопје: Институт за
македонска литература.
Угринова-Скаловска, Р. (ed.) 1975. Записи и летописи. Скопје: Македонска книга.
Мирослав КОУБА
НАРОДНИТЕ ПИСАТЕЛИ И НИВНИТЕ ДЕЛА

ВО КОНТЕКСТОТ НА ЧЕШКАТА И НА МАКЕДОНСКАТА
ПРЕРОДБЕНСКА КУЛТУРА НА ДОЛГИОТ XIX ВЕК
Рефератот се обидува да го приближи прототипот на чешкиот и на

македонскиот народен книжевник („písmák“) во компаративна перспектива
и да го конкретизира неговото значење во контекстот на преродбенската
култура. Во овие размислувања, статијата го следи социјалниот профил
на овие творци, ги покажува механизмите на локалната или националната
рецепција на нивните книжевни дела, а исто така ги отсликува и
социокултурните услови во кои живееле и кои го создавале нивниот поглед
на светот. Ќе се фокусира на емблематичните книжевници во таа смисла –
Франтишек Јан Вавак (František Jan Vavák, 1741–1816), Ѓурчин Кокалески
(1775–1863), Ѓорѓија Пулевски (1817–1893) и Алојс Бер (Alois Beer, 1833–
1897). Заемната споредба на нивната книжевна дејност и значење може да
понуди посебна интерпретација на преродбенската култура и на нејзината
развојна динамика.
UDC 821.162.3.09
Jaromír LINDA
Filologická fakulta Univerzity v Bělehradě
Bělehrad, Srbsko
HELENA MALÍŘOVÁ
A JEJÍ ÚČAST V BALKÁNSKÝCH VÁLKÁCH V LETECH 1912–1913
Abstrakt: Studie se věnuje životním osudům české spisovatelky, žurnalistky

a ošetřovatelky Heleny Malířové na základě nevydané korespondence v době jejího
pobytu na Balkáně v letech 1912 a 1913. Jak jsme zjistili, Malířová pobývala na jihu
v těchto letech celkem třikrát – poprvé od 31. října do 10. listopadu 1912 v Bělehradě,
poté ve Skopji, kde byla prokazatelně ještě 11. prosince. Na začátku března 1913 opět
odjíždí na jih, tentokráte již jen do Bělehradu, kde je prokazatelně od 14. března do 31.
května 1913. Potřetí a naposled se Malířová do Bělehradu vydává 17. července a je
zde až do svého definitivního odjezdu 3. října 1913. Ze všech zahraničních cest, které
uskutečnila, byl právě pobyt ve Skopji a Bělehradu pro její další směřování zásadní,
její novinové texty z tohoto období ovšem neznáme. Malířová je autorkou velkého
množství reportáží, fejetonů, cestopisných črt a překladů, které jsou rozesety v denním
tisku i časopisech z tohoto období – zjistili jsme, že své příspěvky zasílala do Národních
listů, Pražských novin, Lidových novin, Samostatnosti, Politiky, Lumíru, Hasičského
kalendáře a Vojenského kalendáře a patrně i jinam.
Klíčová slova: Helena Malířová, balkánské války 1912–1913, Skopje, Bělehrad
K všeobecně známým faktům o česko-makedonských vztazích v období

balkánských válek patří vedle působení českých lékařských expedic (Rychlík
1914; Šlaisová 1955; Titzl 2001; Káš 2006) rovněž několikaměsíční pobyt české
spisovatelky Heleny Malířové na slovanském jihu a její působení ve funkci
ošetřovatelky v nemocnicích ve Skopji a Bělehradě. Tento údaj, zmiňovaný
prakticky ve všech životopisných statích o Malířové, vycházel především z
několika textů, které Malířová po návratu postupně uveřejňovala; jedná se o
povídku Smilování z cyklu Popel (1914) a dále o dvoudílný román z let 1918
a 1928 Srdce nemá stání a Vítězství, přičemž první díl se věnuje jejímu vztahu
se srbským básníkem Milutinem Bojićem (1892–1917), jehož několik básní
202 Jaromír Linda
Malířová přeložila. Své balkánské anabáze se dotkla i v knize vzpomínek Deset

životů (1937). Tak například autoři slovníkové příručky Čeští spisovatelé 19.
a počátku 20. století uvádějí v hesle o Malířové, že „r. 1912 za srbsko-turecké
války byla na Balkáně jako reportérka a ošetřovatelka“ (Čeští spisovatelé 1982:
180), Dalibor Holub, autor biografického hesla v Lexikonu české literatury,
prakticky stejnými slovy podotýká, že „1912 v době srbsko-turecké války odjela
jako reportérka a ošetřovatelka na Balkán“ (Lexikon 200: 180). Pobytu na jihu
Heleny Malířové si všímá i Ivan Dorovský, podle něhož Malířová „pracovala
delší dobu jako dobrovolná ošetřovatelka v nemocnici ve Skopji.“ (Dorovský
1973: 197). Dorovský upozornil i na její příspěvky v Lumíru, Lidových novinách
a jinde; výňatek z její reportáže otištěné v Lidových novinách ze dne 2. dubna
1913 také otiskl. V příloze k citované monografii současně uveřejnil skupinovou
fotografii s Malířovou, údajně před nemocnicí ve Skopji (nepaginovaná příloha
č. 10). Jak vidíme, datuje většina autorů pobyt Heleny Malířové do prvního roku
trvání balkánských válek a současně se s výjimkou Ivana Dorovského vyhýbají
lokalizaci jejího působení na jihu. Daleko přesnější, byť ne vždy úplné informace
o působení Heleny Malířové na Balkánu přinášejí některé vysokoškolské práce
obhájené v posledních letech (Opršalová 2009; Kuchařová 2010).
Zřejmě právě zmíněný poslední text z povídkového cyklu Popel –
tedy povídka Smilování – vedl k tomu, že místo jejího působení na Balkánu
bylo v minulosti lokalizováno především do Skopje. Malířová se přitom po
špatných zkušenostech s kritikou ve druhém vydání z roku 1928 vymezila proti
autobiografičnosti svého románu (jak je tento cyklus nepřesně nazýván i samotnou
autorkou): „Román Popel byl napsán v roce 1913. Kritiky tenkrát tvrdily, že je
to můj vlastní životopis. To byl omyl. Mně nešlo o vypsání vlastních osudů nebo
o zpověď. Popel měl být jen obrazem živoření spisovatelky, která mimo sháňky
po chlebu trudně hledá i svůj poměr k muži, k lidem a ke společnosti. Vybrala
jsem si ze svého života, co se mi pro román hodilo, vynechala jsem, co se mi
nehodilo – a k tomu vymyslela jsem si rozmanité epizody i osoby – tak se to dělá
při psaní románů, ale nikoliv životopisů.“ (Malířová 1966: 206) My se přesto
domníváme, že reálie z jejího pobytu ve Skopji – o bělehradském působení se
zde autorka nezmiňuje – jež Malířová v této povídce načrtla, jsou velice přesným
vyobrazením několika týdnů strávených v listopadu a prosinci roku 1912 v
dnešní makedonské metropoli. Podle této povídky byla hlavním impulsem pro
rozhodnutí Boženy (jak se hlavní hrdinka jmenuje, což je nepochybně aluze na
Boženu Hodačovou-Neumannovou, manželku Stanislava Kostky Neumanna, s
níž byla po celou dobu svého balkánského pobytu v písemném kontaktu) odjet
pomáhat zraněným vojákům četba novinových zpráv z bojiště, ale protože v
Bělehradě nenašla uplatnění, odjela do Skopje, kde pracovala v nemocnici
zřízené z bývalého tureckého gymnázia Idadie. „První týdny nemohli jí dát byt v
nemocnici. Najala si lacinou světničku u makedonské rodiny, v modrém domku,
HELENA MALÍŘOVÁ A JEJÍ ÚČAST V BALKÁNSKÝCH VÁLKÁCH V LETECH 1912–1913 203
krytém v úzké uličce na druhém břehu, blízko Vardaru“ (Malířová 1966: 194–
195). I nemocní, o něž se stará, jsou reálné postavy – vesměs se o nich zmiňuje
v dopisech svým přítelkyním – od Vladimira Tanackoviće až po nejmenovaného
cikána, jenž jí hrával na housle. V prosinci, kdy byla z nemocnice vytvořena
ruská misie, začala ošetřovat zraněné v městské nemocnici, která byla umístěna
ve staré pevnosti nad Vardarem.
Tolik tedy informace dosud známé a dohledatelné. Pokusili jsme se
proto na základě dochované korespondence Heleny Malířové, která se nachází
v Literárním archivu Památníku národního písemnictví v Praze, upřesnit a
konkretizovat pobyt Heleny Malířové, případně zjistit další podrobnosti o jejím
působení na Balkánu. V různých fondech jsme objevili na dvě desítky dopisů,
které Malířová do Prahy i jinam z jihu zaslala (počítáme sem ovšem i dopisy
pozdější, v nichž se nějakým způsobem ke svému působení na jihu vrací); k
adresátům z toho období patřil český básník Viktor Dyk (1877–1931) a jeho
žena Zdeňka Hásková-Dyková (1878–1946; jí psala Malířová z Bělehradu
vůbec nejčastěji), dále Božena Hodačová-Neumannová (1882–1967), manželka
básníka Stanislava Kostky Neumanna (1875–1947), herečka pražského
Národního divadla Marie Hübnerová (1865–1931), básník, dramatik a šéf
činohry Národního divadla v Praze Jaroslav Kvapil (1868–1950), sestra Heleny
Malířové, herečka Národního divadla v Praze Růžena Nasková (1884–1860) a
spisovatelka a novinářka Růžena Svobodová (1868–1920). K tomuto souboru
je třeba přičíst i jednotlivosti dochované především ve fondu Heleny Malířové
týkající se jejího pobytu na Balkáně, na prvním místě fotografie z nemocnic(e),
jakož i dva texty, s největší pravděpodobností nikdy nevydané.
V desetistránkové povídce Válka a cit s podtitulem Vzpomínka z
Vídně a Srbska (podle připojené poznámky byl text zaslán do Vojenského
kalendáře, ale nepodařilo se ověřit, jestli skutečně vyšel) a která byla zřejmě
napsaná až po válce, se Malířová vrací do Vídně let 1914 a 1915, kdy popisuje
protisrbskou hysterii po vyhlášení války. Po vylíčení scény s plakátem, který
nabádá hospodyně, jak mají nakládat s drůbeží a rybami, aby zvířata netrpěla,
a před kterým stojí s ironickým úsměvem válečný invalida, se vrací o dva roky
nazpátek, do roku 1913, kdy si se dvěma českými lékaři z nemocnice vyšli v
Bělehradě na Kalemegdan a našli tam zraněné ptáče. Jeden z lékařů se rozhodne
je vzít do nemocnice a usmrtit chloroformem, aby ptáče netrpělo. Druhý dosud
neznámý text je pětistrofová báseň Vardar, zaslaná podle připojené poznámky
do redakce Zlaté Prahy; ani v tomto případě se nepodařilo zjistit, jestli tato báseň
skutečně vyšla. Její text otiskujeme v příloze k této studii, byť již na první pohled
je zřejmé, pročteme-li se přes patetická klišé Malířové, že se nejedná o její zcela
nejkvalitnější básnické dílo.
Helena Malířová byla nepochybně v roce 1912 na určitém rozcestí.
Během krátké doby jí zemřel na tuberkulózu manžel Jan (1909), následně prožila
204 Jaromír Linda
několik milostných vzplanutí, jedno z nich v Paříži, kam odjela na začátku roku
1911 před pomluvami a klevetami pražské smetánky, poslední z nich v roce
1912 s básníkem a dramatikem Otakarem Theerem (1880–1917). Snad nejlépe
její citové rozpoložení v tomto období dokládá dopis, který napsala v létě
1912 Růženě Svobodové: „Drahá paní kněžno, je to skutečně Vaše opravdové
přesvědčení, že dva lidé duševně si blízcí nemohou býti jinak šťastni, než v
manželství, to jest když jsou k tomu zákonitě donuceni? Může zákon přinutit dva
lidi, aby se měli rádi a aby se nerozešli? Já myslím, že zákon může pouze donutit
muže, aby ženu živil, i když se s ním rozejde. Ale řekněte sama: dovedete si
představit mne, Helenu Malířovou, jak ji znáte, že by dopustila, aby ji kdokoliv
živil, s kým se rozešla? Nikdy jsem nikoho k ničemu nenutila. Nikdy mne muž
neživil. Jsem ohromně choulostiva v těchto věcech. Sama jsem se dovedla o
jiné starat, působilo mi to radost. Ale o sebe se nejraději starám sama. Mám
Vám citovat Růženu Svobodovou? „Vše jedno, živí-li tě muž nebo milenec“.
Vše jedno – to jest – vše stejně málo příjemné. Kdysi jsem toužila po manželství.
Protože Jeník toho potřeboval; on potřeboval někoho, kdo by stále byl s ním a
u něho, kdo by se o něho staral. A kdo by mu v nemoci a v umírání s láskou
posloužil. A přes to říkal – a napsal mi kdysi: „Bili jsme šťastni jako milenci, ale
jako manželé šťastni být nemůžeme; proč? Protože žádné manželství nemůže být
šťastné pro lidi inteligentní.“ Ovšem, já nikdy nelitovala, že jsme se vzali. Pro
mne je především třeba, abych byla někomu užitečna, nutna k životu.... A Theer?
Řekl mi, že by se raději zastřelil, než by se oženil. Nechce mne nutit zákonem,
abych mu byla věrna, a já ho nechci nutit, aby mne miloval nebo aby se o mne
staral. Jsem i takto dosti šťastna, ba jsem tak šťastna, jako jsem dosud nikdy
nebyla a obávám se jedině „závisti bolů“. Ne, ani té se neobávám. My jsme si s T.
tak blízcí, že ani bolové, ani bůh nemohou nás od sebe oddělit, nemohou krásný
náš vztah zrušit nebo snížit. Proč máme spolu bydlit? Není estetičtější míti své
byty pro sebe? Vyhnout se všednosti denních styků?“ (HM Růženě Svobodové,
15. 7. 1912).
V této situaci a v tomto rozpoložení – nepochybně i pod vlivem četných
novinových zpráv a vůbec v atmosféře vzedmutého slovanství po vypuknutí
první balkánské války – se Helena Malířová rozhodla odjet na Balkán. Poprvé se
o tomto záměru dozvídáme až z dopisu z 27. října 1912 adresovanému Zdeňce
Háskové-Dykové z Bílovic nad Svitavou, kde Malířová pobývala v rodině
básníka Stanislava Kostky Neumanna. Bezprostředním impulsem byl zřejmě
rozhovor s redaktorem Lidových novin Hugem Vavrečkou (1880–1952), který
na Balkán, konkrétně do Sofie, odjel týden před napsáním tohoto dopisu a s
nímž se Malířová před jeho odjezdem setkala. „Líbil se mi, zasmáli jsme se,
dala jsem mu verše pro Lid[ové] noviny...“, načež Malířová pokračuje: „Tady v
Bílovicích mám klid, hezký bílý pokojík, pracuju – a chystám se na Balkán jako
ošetřovatelka. Píšu právě Andě Lankašové, neví-li o tom něco bližšího, přijmou-
li mne a na koho se mám obrátit. Nevíš Ty také něco? Z novin nic podrobného
nevím. Platu bych ovšem nežádala, ale musili by mi dát najíst, protože bych jela
bez peněz. Sehnala bych tak na cestu, víc sotva. Také mne napadá: což abych
dala do novin prohlášení, že prosím lidumilné lidi, aby mi půjčili nebo darovali
nějaký obnos, řekněme 200 kor[un], abych se mohla na cestu vydat? Nebylo by
to vlastně pro mne, bylo by to „pro věc”. Napsala bych, že peněz žádných nemám
a že bych také příjmů pak žádných neměla, když bych nemohla psát. ... Jsem
pevně rozhodnuta, jen budu-li přijata. ... Zdeničko, odpověz mi brzo a nemysli,
že je to nějaký „hysterický záchvat.“ Ostatně mne přece znáš a pochopíš, že
je to u mne něco zcela přirozeného. Můj život je od smrti Byronečkovy stále
o něco chudší, nemám o koho bych se starala. ... A i jako literátku mne to tam
táhne. A zkrátka, pojedu. Jen přijmou-li mne (ale vždyť umím s nemocnými
zacházet). Ovšem vím, že je to něco jiného, ošetřovat raněné ve válce, že je to
velká námaha, ale když to dokážou jiné ženy? A šlechtičny? Ty přec také nejsou
otužilejší. Nemusila bych snad jít mezi nejtěžší raněné, do lazaretu. Nějaké místo
se přece pro mne najde! ...Jen jestli finanční otázka mi to nezkazí. Ale aby se
nenašlo mezi bohatými lidmi nějakých dvě stě korun?” (HM Zdeňce Háskové-
Dykové, 27. 10. 1912).
Její odjezd na jih byl mírně řečeno hektický a chaotický. Zmiňuje se o
něm v narychlo načrtnutém korespondenčním lístku, který o dva dny později, v
šest hodin ráno, píše na brněnském nádraží své bílovické hostitelce, tedy Boženě
Hodačové-Neumannové: „Jsem ještě v 6 hod[in] ráno v Brně. Celou noc nespala,
byla u Wíšů, ale spát nemohla, večer nejel Červený kříž, ráno ve 4 hod. nevím, to
mi ujel vlak z III. peronu a já podle cedule čekala na I. peronu, stálo tam k Vídni,
ale to byla reservní dráha. To já nevěděla. Snad mi tedy ujeli. Počkám ještě do
½ 7, nepojede-li nic, pojedu do Prahy za poslední peníze a v Praze se ohlásím v
redakci a naberu peněz a pojedu“ (HM Boženě Hodačové-Neumannové, 29. 10.
1912a). Tentýž den se Hodačové-Neumannové hlásí znovu, tentokrát z Prahy,
kam se vrátila po neúspěšném pokusu odjet z Brna. Teprve tady si uvědomí, že
nemá potřebný cestovní pas a současně zjišťuje, že nemá šanci dostat se na jih
jako ošetřovatelka v rámci nějaké lékařské výpravy, protože ty jsou už kompletní
a ošetřovatelek „mají až nad hlavu”. Úvahu o své situaci končí konstatováním,
že jí nezbývá nic jiného, než jet sama (HM Boženě Hodačové-Neumannové, 29.
10. 1912b).
Zřejmě ještě téhož dne navečer odjíždí Malířová přes Brno a Vídeň
do Bělehradu. Prohlášení se žádostí o finanční půjčku Malířová nakonec
do novin nezaslala, 200 korun, jak se dozvídáme z jedné pozdější zmínky v
korespondenci, ji na cestu zapůjčila MUDr. Anna Lankašová-Burianová
(1881–1956). Z prvního dochovaného bělehradského dopisu, přesněji řečeno
pohlednice, kterou adresovala Boženě Hodačové-Neumannové 1. listopadu, se
dozvídáme, že do Bělehradu dorazila o den dříve večer a že hned první dopoledne
206 Jaromír Linda
strávila v nemocnici. Tentýž den poslala fejeton do Národních listů (HM Boženě
Hodačové-Neumannové, 1. 11. 1912); se zprávami o fejetonech a básních
zaslaných z jihu do českých a moravských novin se od této chvíle setkáváme
prakticky v každém dopise. O den později píše šéfovi činohry Národního divadla
v Praze Jaroslavu Kvapilovi a jeho ženě Haně Kvapilové krátkou rozvernou
zprávu, v níž kombinuje oba jazyky: „Pozdrav z první stanice! Půjdu někam
dál. Dnes jsem byla v nemocnici, jsou tu jen lehce ranění. Je li kot [!] kuče sve
zdravo? Pišite mi poste restante (tato dvě slova škrtnuta) Hotel Moskva. Pozdrav
celému divadlu!” Ve stejném tónu se také podepisuje jako – Helena Slikarová
(HM Jaroslavu a Haně Kvapilovým, 2. 11. 1912).
Zásadní zlom pro pobyt Malířové v Bělehradě představovalo střetnutí
s manželkou vojenského lékaře Kostiće, který se právě zúčastnil vojenských
operací v okolí Kumanova, a s níž ji seznámil dr. Jan Semerád (1866–1926),
člen jedné z českých lékařských výprav. Malířová toto setkání a první dojmy
ze srbské metropole nadšeně popisuje Zdeňce Háskové-Dykové v listu ze 6.
listopadu 1912: „byla jsem přijata tak přátelsky, jako to v přiloženém článečku
píšu. A už mne nechtěla pustit, a že se musím k ní vůbec nastěhovat. Tak jsem
u ní, mám velikánský salon pro sebe a paní i její sestra sl[ečna] Boškovićová,
profesorka (která první v Bělehradě studovala gymnázium), obě se o mne
starají, vodí mne všude, opatřují informacemi, dostala jsem se – bez jakékoliv
legitimace – až do ministerstva vojenského, a tam mi dali legitimaci i volný
lístek až do Skopje! Na legitimaci stojí, že mne doporučují všeliké péči, že se
mi nemají nikde dělat překážky v cestě, ano i v případě tísně mi pomoci! Co
tomu říkáš? A to všecko, jak se řekne kouzelné slovo „Češka, dopisnica čeških
novin“! Jsem, Zdeničko, dopisnica! Ale to není pohlednice, abys si to nespletla,
holubičko. Srbové jsou roztomilí, a jsou mezi nimi i Češi – jeden je muzikant
u divadelního orkestru, teď v době války je pokladníkem – a jeden je major,
jmenuje se Brunclík a vydával mi ten jízdní lístek do Skopje (pojedu tam asi
v neděli a budu hledět i dál se dostat). ... Do Národních listů jsem včera poslala
druhé dva feuilletony a sice posílala jsem je po dru Fiedlerovi, který odjížděl
včera časně ráno odtud do Prahy, tak mi to vzal sebou. Dnes ráno dojel, myslím
tedy, že zítra, ve čtvrtek bude v Národních listech druhý dopis z Bělehradu.”
(HM Zdeňce Háskové-Dykové, 6. 11. 1912).
Helena Malířová se tak prostřednictvím krajanů dostala přímo mezi
Srby, a jistě to nebylo její první setkání s bělehradskými Čechy; zajímavá je
například osobnost Vladimíra Brunclíka, který je v Bělehradě doložen už od
80. let 19. století a který zřejmě sehrál výraznou úlohu při přijetí Čechů, kteří
přijížděli Srbům pomoci. Část svých fejetonů a reportáží Malířová posílala do
Čech a na Moravu příležitostně po lidech, kteří do Prahy nebo Brna cestovali. Po
MUDr. Karlu Fiedlerovi, členu Jedličkovy lékařské výpravy tak do Národních
listů poslala dva fejetony O raněných Turcích a Arnautech a Kuku mene. Na
tomto místě je důležité zmínit se o tom, že Malířová neměla oficiální novinářskou

akreditaci, později se ji sice snažila získat, ba dokonce jí bylo nabídnuto v
některých denících místo, ale tyto nabídky odmítla. Z toho tedy pramení radost,
že v Srbsku byla hned od počátku obecně přijímána jako dopisovatelka pražských
novin, znamenalo to nepochybně zvýšení její prestiže, ostatně v Bělehradě i
jinde se české deníky běžně v té době četly a její příspěvky byly nepochybně
známy i zde.
Nevíme, kdy Helena Malířová přesně dorazila do Skopje – z předchozího
dopisu, který byl psán ve středu 6. listopadu, by vyplývalo, že na jih vyrazila 10.
listopadu. Poprvé se z dnešního makedonského území ohlásila 13. listopadu ve
dvou dopisech svým nejbližším přítelkyním, tedy Zdeňce Háskové-Dykové a
Boženě Hodačové-Neumannové – oba dopisy uveřejňujeme v příloze. V prvním
dopise se široce rozepsala o svých příspěvcích do Pražských novin, Samostatnosti
a Lidových novin a zdůrazňuje, že by raději, kdyby ji příspěvek vyšel v Politice,
„aby viděli ti páni [Malířová má zde na mysli redaktory z Národních listů], že
i bez jejich legitimace jsem všude přijímána jako královna! (Oni mi odepřeli
legitimaci, vlastenci!)”. Současně popisuje nepochybně zajímavé setkání „u
diner” s generálem Jovanem Popovićem-Lipovacem (1856–1919), hrdinou
rusko-japonské války z roku 1905, jehož Malířová nazývá Lipovićem. V podpisu
neopomene zdůraznit, že je „cestovatelka bez legitimace, skoro i bez zavazadel,
ale s nadšením“ (HM Zdeňce Háskové-Dykové, 13. 11. 1912). Ve druhém dopise
ujišťuje adresátku Boženu Hodačovou-Neumannovou, že vše, co poslala do
Lidových novin o svém příjezdu do Skopje, je pravda, „ba víc je pravda, to ani
nejde všecko napsat” a vrací se k posledním čtrnácti dnům prožitým ve vlasti,
které, jak víme, Malířová strávila právě v Bílovicích u Neumannů (HM Boženě
Hodačové-Neumannové, 13. 11. 1912). Z hlediska budoucího výzkumu i analýzy
zatím zcela neznámých textů, které Malířová do Čech a na Moravu zasílala, je
důležitá douška k tomuto dopisu, kde vyjadřuje obavy z rakouské cenzury.
Ze Skopje se Malířová ohlásila korespondenčně ještě třikrát – více
jejích dopisů z dnešního makedonského hlavního města neznáme, a to o necelý
měsíc později, kdy se hlásí Marii Hübnerové pohlednicí „ze Skopje i z bojiště
na Kumanovu”, která znázorňuje postavení srbské armády „на дан битке 11.
oктобра“ (!), jak zní originální popis fotografie (HM Marii Hübnerové, 11.
12. 1912). Citovaná formulace by znamenala, že Malířová využila některou
příležitost a jela si prohlédnout místo nedávného střetu srbské a turecké armády.
Zřejmě rovněž stejného data je druhá, typově podobná pohlednice ze sady
pohlednic, které byly vydány bezprostředně po vítězství Srbů (dělostřelectvo
provádí průzkum bojiště v Tetovu), na níž ale chybí datum, místo odeslání a
odstřižena je i známka s poštovním razítkem. Tuto druhou pohlednici, poslala
Malířová Boženě Hodačové-Neumannové a z krátké zprávy se dozvídáme, že
opět pracuje v nemocnici (patrně má na mysli druhou nemocnici v pevnosti
208 Jaromír Linda
na Kale), kde je mnoho raněných, a že byla očkována proti choleře (Boženě

Hodačové-Neumannové, asi 11. 12. 1912). Do třetice se Malířová stejného dne
ozvala i Viktoru Dykovi s krátkou básní, která je vlastně adresovaná všem členům
spolku Kruh českých spisovatelů a kterou zde otiskujeme v úplném znění:
„Vidím Vás živě v duchu,

jak si tam sedíte v suchu
a jak se chechtáte, Pane Dyku!
Přesto však přijměte slovo díků!
Zlé máte péro, měkký však cit;
marně se bráníte, nechte to být!
„Lyriky trochu, trochu humoru“ –
četl jste? – Píšu do úmoru!
Teď půjdu projít se na čerstvý vzduch,
zdravím Vás vřele i celý Kruh!”
Báseň byla napsaná na pohlednici vydané ještě v dobách turecké nadvlády

(s francouzsko-tureckým popisem, viz příloha), která zobrazuje rozvodněný
Vardar a železniční most přes řeku v pozadí (HM Viktoru Dykovi, 11. 12. 1912).
Připomínáme, že o dva dny dříve napsala pro Zlatou Prahu báseň Vardar, kterou
přinášíme v příloze k této studii. To je vše, co zatím můžeme o skopském pobytu
Heleny Malířové říct. Zmiňme se ale ještě o amatérské fotografii Gračanice, která
se dochovala v její pozůstalosti a která by mohla naznačovat, že Malířová tento
klášter navštívila, buď v době pobytu ve Skopji, nebo při návratu do Bělehradu.
Bez ohledu na celou řadu nových a zpřesňujících údajů o pobytu
Malířové ve Skopji, které v naší studii předkládáme, zde i tak stále zůstává mnoho
nejasných míst. Týká se to mj. délky působení Heleny Malířové ve Skopji; v
lednu a v únoru totiž Malířová prokazatelně pobývá v Praze a v Bílovicích nad
Svitavou. Jako pouhý předpoklad se tak nabízí konstatování, že někdy na konci
roku 1912, možná už před Vánocemi, Malířová ze Skopje přes Bělehrad odjíždí
zpět do vlasti. 16. ledna 1913 se omlouvá Boženě Hodačové-Neumannové, že
nemůže přijmout nabízené místo redaktorky v brněnských Lidových novinách:
„... já nemohu zůstat nejen v Praze, ale ani ve vlastech českých, to víte, já jsem
falešná Češka, proto mne to táhne do ciziny. Pojedu, Boženko, zas na Balkán, kdy,
nevím ještě, ale brzo, asi tak za měsíc. ... Ale zůstat nemohu, je mi jaksi divně, tak
po starodávnu „rozervaně“ a myslím si, že někde daleko se mi ulehčí. Ne že by
mne tam někdo volal, nemám ani žádných zpráv a zůstanu asi v Bělehradě, kde
jsou samé ženské – víte, láká mne ten bělehradský klid, najdu si tam pokojíček
laciný a budu psát do Politiky a jinam a také překládat, dostala jsem novou
práci a do románu se tam pustím. (HM Boženě Hodačové-Neumannové, 16. 1.
1913). Jak se dozvídáme z jiného dopisu z počátku února 1913, byla v Praze již
nejméně měsíc, bydlela tehdy u Anny Lankašové-Burianové ve Škrétově ulici

na Vinohradech (HM Růženě Svobodové, 4. 2. 1913). V pozdějším dopise se
setkáváme s dalšími nabídkami z novinových redakcí – tentokrát šlo o Národní
listy a Politiku – jež svědčí o rostoucí afirmaci Malířové jako reportérky a
fejetonistky, nicméně i tyto nabídky Malířová odmítla. V lednu a únoru Malířová
přednášela o Srbsku v Praze i na jiných místech (čtyřikrát v Praze, dále v
Bydžově a v Hradci Králové), některé přednášky musela i odmítnout; zájem o ně
byl zřejmě obrovský – o přednášce, kterou proslovila 26. ledna 1913 v pražské
Umělecké besedě, píše, že „Bylo nabito, jako prý ještě nikdy. Spousta lidí se
musila vrátit.” (HM Boženě Hodačové-Neumannové, 26. 1. 1913). Na konci
února oznamuje Hodačové-Neumannové, že se konečně chystá na Balkán a že se
cestou zastaví v Bílovicích (HM Boženě Hodačové-Neumannové, 26. 2. 1913).
Opět nevíme přesně, kdy se Malířová vydala na jih, nicméně 14. března
se hlásí prvním dopisem z Bělehradu s dovětkem, že dopis píše v 18. rezervní
nemocnici, v sále č. 9, snad aby zdůraznila, že opět působí jako ošetřovatelka
(HM Zdeňce Háskové-Dykové, 14. 3. 1913). V dalším dopise oznamuje, že
bydlí přímo v nemocnici se dvěma ošetřovatelkami ze Záhřebu, stará se o 30
nemocných, jimž píše dopisy, a popisuje procházku na Kalemegdanu se dvěma
Srbkami, z nichž jedna byla známá básnířka Jelena Dimitrijević (1862–1945)
(HM Zdeňce Háskové-Dykové, 17. 3. 1913). Současně plánuje další přednášky,
první z nich 1. června ve Vídni, ale zatím neví, bude-li povolena (HM Zdeňce
Háskové-Dykové, 15. 5. 1913), na konci května se dozvídá, že vídeňská
přednáška je odložena na podzim a své přítelkyni sděluje, že kdyby „nevěděla
už, kudy kam, tak mohu se vrátit do Srbska (to chci tak, jako tak)“, mj. proto,
že jedna nejmenovaná bělehradská Češka, majitelka „vegetariánské“ kavárny
v Bělehradě, hledá „reprezentativní dámu“ z dobré rodiny“ jako prodavačku
kefíru za plat 40 až 60 korun v lázeňském městečku Vrnjci na jihu Srbska (HM
Zdeňce Háskové-Dykové, 31. 5. 1913).
Na začátku nebo v průběhu června Malířová zřejmě podle původního
plánu, který počítal s přednáškou ve Vídni, opět odjíždí na Moravu a do Čech,
kde je ale její pobyt doložen až na začátku července, kdy v Navarově (u Jablonce
nad Nisou) „v krásném svém Podkrkonoší” překládá, aby si zase vydělala na
cestu do Srbska, a kdy posílá Boženě Hodačové-Neumannové zajímavou reflexi
právě probíhající srbsko-bulharské války a svého vztahu k Srbům: „Už mi není
pomoci. „Už je darmo,“ řekla bláznivá Viktorka, když šla za vojákem. A já jdu
za vojáky. Mám na ně zlost – hlavně ovšem na Bulhary, na ty Avary, ale i na
Srby trochu, vůbec na slovanskou nesnášenlivost. ... Dostala jsem právě psaní
od jednoho komity z ležení u Skopje a ten píše, že jdou tentokrát jen proto, že
musej.“ Současně jí sděluje, že plánuje odjet přes Prahu a Bílovice, kde by se
nakrátko zastavila, a z Vídně lodí (což byl tehdy levnější způsob, jak se dostat na
jih) „u beli svet, aneb u crni Beograd, jak jsme nazvali Bělehrad”, kam by měla
210 Jaromír Linda
dorazit v pátek v noci 18. července (HM Boženě Hodačové-Neumannové, 6. 7.

1913).
Po příjezdu do Bělehradu Malířová už nebydlí v nemocnici jako dříve,
ale našla si pronájem u „gospy” Káji Nikolić na začátku ulice Kralja Aleksandra,
protože nebude muset mít službu každý den a bude moci více psát. Zmiňuje se
o lékařském personálu, mj. o nejmenovaném Švýcarovi, který fotografuje (což
by znamenalo, že dochované fotografie, o nichž jsme se zmínili, vznikly až v
létě 1913). Třebaže zdůrazňuje, že převazuje zraněné přímo na operačním sále,
z dalších dopisů je patrný postupný odstup od dění v nemocnici a Malířová se
svým přítelkyním spíše svěřuje se společenským životem i svými známostmi
(HM Zdeňce Háskové-Dykové, 21. 7. 1913). V dalších dopisech z léta 1913
Malířová mj. píše o příchodu nové ošetřovatelky paní Adamové z Libně, která
byla tři měsíce v Bulharsku (HM Zdeňce Háskové-Dykové, 25.–26. 7. 1913), o
práci na své knize Popel a charakterizuje svůj současný život jako „Takové dva
různé světy – ten můj román – ten můj minulý život a dnes. A v tom románu
opět jako bych ve dvou světech žila: opět přítomnost tehdejší a sny o minulosti,
představy dětství.” (HM Zdeňce Háskové-Dykové, 28. 7. 1913) i například o
společné večeři se členy české lékařské expedice MUDr. Alexejem Záhořem
(1883–1969) a Bohuslavem Albertem (1890–1952) v hotelu Moskva. Malířová
se tak na sklonku svého jihoslovanského působení znovu vrací na místo, které
pro ni po příjezdu na podzim 1912 představoval první útočiště (HM Zdeňce
Háskové-Dykové, 9. 8. 1913). V dalším dopise se už zcela soustředí na dny příští,
plánuje přednášky v Přibyslavi a okolí, zmiňuje se o korespondenci s Kamilem
Zemanem, to jest Ivanem Olbrachtem ohledně odložené vídeňské přednášky;
podle dochované obálky se zpáteční adresou Lomina 10, g. Stojković, víme, že
se někdy v té době také v Bělehradě naposled stěhuje (HM Zdeňce Háskové-
Dykové, 21. 8. 1913). A pak už přichází rozloučení; plánuje odjet 3. října a s
Bělehradem se loučí slovy „Addio, Belgrado, noi siamo di partenza..., pravím
noi, to znamená, že je nás více, kteří opouštějí Belgrado.“ (HM Růženě Naskové,
30. 9. 1913). Do Prahy ovšem už Helena Malířová nedorazí, cesta vede přes
Vídeň a tam čeká Kamil Zeman...
Pokusili jsme se načrtnout životní osudy české spisovatelky, žurnalistiky
a ošetřovatelky Heleny Malířové na základě nevydané korespondence v době
jejího pobytu na Balkáně v letech 1912 a 1913. O to více musíme oželet dopisy
„druhé strany“, listy, které přijímala v těchto letech od svých přítelkyň a známých
se v její pozůstalosti nedochovaly. Malířová pobývala na jihu v těchto letech
celkem třikrát – poprvé od 31. října do 10. listopadu v Bělehradě, poté ve Skopji,
kde byla prokazatelně ještě 11. prosince. Datum jejího návratu do Čech prozatím
neznáme. V lednu a únoru příštího roku uspořádala Malířová řadu přednášek o
Srbsku a Makedonii v Praze a jinde v Čechách, na začátku března opět odjíždí
na jih, tentokráte již jen do Bělehradu, kde je prokazatelně od 14. března do 31.
května 1913. Následuje další, tentokrát kratší pobyt ve Vídni, na Moravě a v

Čechách. Potřetí a naposled se Malířová do Bělehradu vydává 17. července a je
zde až do svého definitivního odjezdu 3. října 1913.
Balkánská anabáze Heleny Malířové měla nepochybně velký vliv na
formování její osobnosti i na její další dráhu profesní. Troufáme si tvrdit, že ze
všech zahraničních cest, které uskutečnila, byl právě pobyt v nemocnicích ve
Skopji a Bělehradu pro její další směřování zásadní. O to více zaráží skutečnost,
že její texty z tohoto období – pomineme-li ovšem vydané povídky a romány,
o nichž jsme se zmínili v úvodu naší studie, prakticky neznáme. Malířová je
autorkou velkého množství reportáží, fejetonů, cestopisných črt a překladů,
které jsou rozesety v denním tisku i časopisech z tohoto období – zjistili jsme,
že své příspěvky zasílala do Národních listů, Pražských novin, Lidových novin,
Samostatnosti, Politiky, Lumíru, Hasičského kalendáře a Vojenského kalendáře
(a patrně i jinam). Před námi tedy leží velká výzva – tyto texty najít, analyzovat
a případně i vydat, spolu s korespondencí, o niž jsme se v naší studii opřeli.
Zaslouží si to bezesporu nejen její autorka, ale i naše poznání, tak často mlhavé
a neúplné.
Přílohy:
Vardar
Jak tlupy vojska bojem zdivočelé,
tvé, Vardare, se vlny ženou dál,
svit měsíční v nich modrým stříbrem vzplál
a zmlkly trubky, bubny, město celé.
Je nebe plno vlnek oblakových

a posvátných a smírných úsměvů,
a srdci sladko, lehko do zpěvu,
a píseň zvučí v jasných tónech nových.
Bůh vyslyšel, co kryla duše na dně:

mé něhy moře trpícím dal pít,
mou teplou dlaň on vstavil jako štít
před skráně potem smrti zvlhlé chladně.
Můj bože, dík! – Na mostu Dušanovu

jsem stanula a hledím ve vln spád.
Nad řekou strmí starý carův hrad,
a nové Srbsko nových plno rovů...
212 Jaromír Linda
Můj bože, dík! Smím rozdat svoji něhu,

i oči hrdinů smím zatlačit,
i se živými nový život žít,
a slyšet Vardar hřmíti v divém běhu...
Skopje, 9. 12. 1912
Helena Malířová Zdeňce Háskové-Dykové

Skopje 13. 11. 1912
Drahá Zdeničko,
Posílám zas něco Pražským novinám – kdyby se [to] snad nehodilo, dej
to zas do Političky nebo do Samostatnosti. Do Lidových také zrovna posílám
dlouhý článek. Myslím, že než se válka skončí, napíšu celou knihu! Teď u mne
začíná pravá romantika! Schovávej mi čísla, ano? Nebo je posílej Růženě –
nemám čas na psaní dopisů, tak aby o mně věděla! Honorář si nechám „ležet“.
A ještě něco: byla bych skoro radši, kdyby to vyšlo v Politice, ta se víc čte a já
bych ráda, víš, ze zlosti na Národní l[isty] (jsem upřímna) – aby viděli ti páni,
že i bez jejich legitimace jsem všude přijímána jako královna! (Oni mi odepřeli
legitimaci, vlastenci!). A skutečně, Zdeničko, nepřehrávám. Jsem tu obklopena
samou láskou a úctou – a ta platí především českému národu a slovanské
myšlence. Včera jsem seděla u diner s generálem Lipovičem (z rusko-japonské
války) a s jinými pány, colonely atd. A jak se mnou mluvili! Jak se zajímali o
Čechy. Generál Lipovič chválil, že Čechy posílají své korespondenty, aby se víc
o Srbsku v Čechách vědělo, a pořád slyším: „Ó Češi, to je národ! Nejprvněnjší
mezi Slovany!”
Naučím se tu brzo srbsky a nejdřív – francouzsky. Já ti brebentím, až se
sama divím. Srbové i Srbky (všichni inteligenti) mluví několik řečí. A já je zas
učím česky.
Prosím Tě, pozdravuj ode mne Růženku i Francínky a pověz jim tohle
všecko, aby taky měly radost. Já mám radost – a jsem pyšna, že jsem Čechyně
a Moravanka. Helena, cestovatelka bez legitimace, skoro i bez zavazadel, ale
s nadšením!
Do Lumíra je čas do konce měsíce, viď? Pošlu raději dřív něco hezkého.
To nejlepší!
Moje adresa:
M[onsieur] le capitaine Милан Ђорђевић (Milan Ďorděvič)
La commande de la place, Uskub)
(pour M[ada]me Malířová)
Piš mi, možno-li obratem! Miláčku!
Helena Malířová Boženě Hodačové-Neumannové

Skopje 13. 11. 1912
Drahá Boženko, právě posílám Lidovým novinám velké a rozumí se
krásné povídání o svém dobrodružném vjezdu do Skopje, všechno je pravda,
jak tam píšu, ba víc je pravda, to ani nejde všecko napsat, to Vám potom povím,
až bude po „ratu“ a až přijedu zase do Bílovic si odpočinout. Ty můj Bože,
jaké to změny jsem už prodělala v životě, a teď je to nejpestřejší. Čtrnáct dní
seděla jsem u Vás v tichu a v teple a dobře mi bylo, krásně, nikdy nezapomenu,
jak jste byli všichni hodní, i ten raubíř Standa, nepřítel žen (můj Honza a Váš
Standa, to byli dva či jsou dva, ani nevím, jak bych řekla, ale dva nepřátelé žen,
a přece – aspoň doufám totéž i o Standovi, takoví „vrlo lepi“ milovníci! Co?).
Tak všichni jste byli hodní – a já od Vás utekla, ale Vy jste jistě v duchu za mnou
poslali požehnání a schvalujete můj „put“ (cestu). Co jsem už viděla a zkusila,
no, to se nedá vypsat. Ale ještě se mi nic nestalo a doufám v Boha, že nestane.
Srbové i Srbky jsou junáci. Kdybyste viděla Ty ošetřovatelky v nemocnicích!
A ty raněné! Psala jsem o nich do Národních, do Politiky i do Pražských, ale
do Lidových posílám to nejlepší, co jsem až dosud napsala, to nejzajímavější.
Doufám, že to brzo otisknou. Píšu, aby mi Mahen odpověděl, došlo-li to, a aby
„autorská“ čísla poslal sestře Růženě. Budete-li s ním mluvit, připomeňte mu to
laskavě! A prosím, pište mi sem obratem, vzpomínáte-li a smím-li „po vojně“
zas k Vám přijít anebo přijedete-li Vy dřív do Prahy, to by bylo nejlepší! Peněz
budu mít jako smetí, tady nic neutrácím, jsem všude hoštěna, nemohu odmítat
„jste náš host, jste naše sestra,“ všude mi říkají.
Pište mi na adresu:
M[onsieur] le capitaine Милан Ђорђевић (Milan Ďorděvič)
La commande de la place, Uskub)
(pour M[ada]me Malířová)
Líbá Vás z celého srdce Vaše Helena
Nevím, jestli nezadržují někde v Rakousku závadné články; ale snad
ne!“
214 Jaromír Linda
Obrazové přílohy:
Helena Malířová, kolem r. 1910
Rozvodněný Vardar ve Skopji, pohlednice,

kterou adresovala Malířová Viktoru Dykovi v roce 1912
Použitá literatura
Čeští spisovatelé, 1982. Čeští spisovatelé 19. a počátku 20. století. Praha: Československý
spisovatel;
Dorovský, I.: V. 1973. České země a Balkán. Kapitoly z dějin česko-makedonských a
makedonsko-českých styků. Spisy University J. E. Purkyně v Brně, Filosofická
fakulta = Opera Universitatis Purkynianae Brunensis, Facultas philosophica; 196,
Brno;
Káš, S. 2006. „Čeští lékaři v balkánských válkách 1912–1913“, Praktický lékař. Časopis
pro další vzdělávání lékařů, 86 (2006), č. 3, 176–179;
Kuchařová, J., 2010. Helena Malířová, typ emancipované spisovatelky. Disertační práce
PdF UK. Pedagogická fakulta UK: Praha;
Lexikon, 2000. Lexikon české literatury, Osobnosti, díla, instituce, M–Ř. Praha:
Academia;
Malířová, H. 1966. Popel. Praha: Československý spisovatel;
Opršalová, M. 2009. Povídky Heleny Malířové a Jiřího Sumína. Bakalářská práce KČJL
PdF MU, Pedagogická fakulta MU: Brno;
Rychlík, E. 1914. Na Černé Hoře a v Srbsku. Vojensko-chirurgické zkušenosti z balkánské
války 1912–1913, Praha: Unie;
Šlaisová, D. 1955. „Ohlas první balkánské války v českém prostředí“, Slovanské
historické studie 1, č. 1 (1955), 232–245;
Titzl, B. 2001. „Mise prof. MUDr. Rudolfa Jedličky na Balkáně (1912–1913)“,
Mezinárodní sympozium k dějinám medicíny, farmacie a veterinární medicíny 5,
Hradec Králové: Vojenská lékařská akademie J. E. Purkyně , 105.
Archivní prameny:
(vesměs z Literárního archivu Památníku národního písemnictví v Praze):
a) texty
Malířová, H. [nedatováno], Válka a cit. Vzpomínka z Vídně a Srbska. LP J. J. Langera,
rukopisy cizí.
Malířová, H. 1912, Vardar. LP H. Malířové, varia
b) korespondence
Malířová, H. Viktoru Dykovi, dopis z 11. 12. 1912, LP V. Dyka, korespondence přijatá;
Malířová, H. Zdeňce Háskové-Dykové, dopisy z 27. 10. 1912, 6. 11. 1912, 13. 11. 1912,
14. 3. 1913, 17. 3 1913, 15. 5. 1913, 31. 5. 1913, 21. 7. 1913, 25.–26. 7. 1913, 28.
7. 1913, 9. 8. 1913 a 21. 8. 1913, LP V. Dyka, korespondence Zdeňky Háskové-
Dykové – korespondence přijatá;
Malířová, H. Boženě Hodačové-Neumannové, dopisy z 29. 10. 1912a, 29. 10. 1912b,
1. 11. 1912, 13. 11. 1912, 16. 1. 1913, 26. 1. 1913, 26. 2. 1913 a 6. 7. 1913, LP
Boženy Neumannové, korespondence přijatá;
Malířová, H. Marii Hübnerové, dopis z 11. 12. 1912, LP M. Hübnerové, korespondence
přijatá;
Malířová, H. Jaroslavu a Haně Kvapilovým, dopis z 2. 11. 1912, LP J. Kvapila,
korespondence přijatá;
216 Jaromír Linda
Malířová, H. Růženě Naskové, dopis z 30. 9. 1913, LP R. Naskové, korespondence přijatá

Malířová, H. Růženě Svobodové, dopisy z 15. 7. 1912 a 4. 2. 1913, LP R. Svobodové,
korespondence přijatá.
Јаромир ЛИНДА
ХЕЛЕНА МАЛИРЖОВА И НЕЈЗИНОТО УЧЕСТВО

ВО БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИ ВО 1912-1913 г.
Овој реферат е посветен на животот на чешката писателка и нови-

нарка Хелена Малиржова врз основа на необјавената кореспонденција во
периодот на нејзиниот престој на Балканот во 1912 и 1913 година. Како
што констатиравме, Малиржова во овие години престојувала на југ вкупно
трипати – за првпат од 31 октомври до 10 ноември 1912 г. во Белград, потоа
во Скопје, каде што според сведоштвата, била на 11 декември. На почетокот
на март 1913 г. повторно заминува на југ, но овојпат само во Белград и тоа од
14 март до 31 мај 1913 г. По третпат Малиржова заминува за Белград на 17
јули и таму е сè до нејзиното дефинитивно заминување на 3 октомври 1913
година. Од сите патувања што ги остварила во странство, токму престојот
во Скопје и во Белград биле од големо значење за нејзиниот животен пат,
но нејзините статии во весниците во тој период не ги знаеме. Малиржова
е авторка со голем број на репортажи, фељтони, патописни цртички и
преводи кои се расеани во дневниот печат и во списанијата од тој период
– констатиравме дека своите статии ги праќала во списанијата Národní
listy, Pražské noviny, Lidové noviny, Samostatnost, Politika, Lumír, Hasičský
kalendář a Vojenský kalendář и најверојатно и во други списанија.
УДК 821.163.3-94
Бистрица МИРКУЛОВСКА
Б Р Н О – ИНСПИРАЦИЈА ЗА ПОЕТСКИ ОСТВАРУВАЊА

„СОНУВАН СОН“
Животот? - еден
единствен, неповторлив ...
Нема реприза …
Апстракт: Реминисценции за Чешка преточени во поетски творби:

архитектониката на Брно, Прага, природата, историските места, срдечни средби...
настанати при моите први доаѓања, а особено во периодот додека бев прв лектор
(октомври 1995-јуни 1997) по македонски и по словенечки јазик на новоотворените
лекторати при Катедрата за славистика, Филозофскиот факултет, Универзитет
Масарик во Брно, Чешка.
Клучни зборови: Чешка, Македонија, културни врски, поетска инспирација.
Една трага од тој неповторлив живот е збирката „СОНУВАН СОН“

(Академски печат, 2007 година) 77 наслови и уште една песна, по повод 77
години од моето раѓање и плус еден наслов – зачекорување до 78! Нежно
сина корица со репродукција од вонредно суптилното дело „ДЕВОЈЧЕ СО
ГУЛАБОТ“ од академскиот сликар Благоја Николовски.
Сонувам… ти реков… Побогата си за уште еден живот… ми рече…
Дали сонувачите имаат можност да ги остваруваат сопствените сонувања?
- Восхит ми скорива археолошкото откритие – АДАМ ОД ГОВРЛЕВО – па
велам – Творецот на Адам од Говрлево го сонувал и остварил сопствениот
сон… создал дробна статуетка за да нè восхитува и по многу милениуми!
А Говрлево е во непосредна близина на Скопје – мојот роден град
што ги поттикнува сонувањата од најраното детство – на падините на
Долно Водно, реката ВАРДАР со мостови и КАЛЕТО над неа, СКОПСКА
218 Бистрица Миркуловска
ЦРНА ГОРА, ШАР ПЛАНИНА со импозантниот врв ЉУБОТЕН, стара

ЧАРШИЈА, плоштадот, улиците и сокаците – еден животен амбиент субли-
миран низ стиховите на МИЛЕНИУМСКИОТ КРСТ – изграден на врвот
ВОДНО – исправен белег за новиот МИЛЕНИУМ…
Пишано било за две години да се одвојам од мојот роден амбиент, па
така во моите сонувања и сновиденија да навлезе БРНО, да стане составен
дел од мојата душевност и поетскиот израз!
Промоторот на „СОНУВАН СОН“, проф. д-р Владимир
Мартиновски (Друштво на писателите на Македонија, 13 март, 2008 год.) се
фокусираше врз феноменот сон, не навлегувајќи во реалната провокација,
така што мене ми останува да се нурнам во неа.
Во далечното детство мајка ми многу често ми ги читаше во
словенечки превод чешките народни приказни – за русалки/ водни
самовили, водни духови, а најмила ми беше бајката за девојчето со златна
коса.
Да ја заштитиме – интернирани од окупаторската фашистичка власт.
Со нас преживеаја само ФРАНЦЕ ПРЕШЕРН и СИМОН ГРЕГОРЧИЧ – двете
култни книги за словенечкото семејство КРАЊЕЦ, службено дислоцирано
од Љубљана во Скопје. Овие две книги имаат врска со ЧЕШКИОТ НАРОД,
ама и со БРНО. Невозможно – ама потврдено од книжевните историчари!
Проф. д-р Антон Слодњак запишал (POEZIJE DOKTORJA
FRANCETA PREŠERNA, LJUBLJANA, 1946) /.../ На студии во Виена 1828
година го подучувал синот на благородникот Дубски, па откако ги завршил
испитите бил поканет да престојува на нивниот замок Лисице (LYSICE)
во близина на Брно во Моравија. Прешерн бил таму, доживеал средба,
реална основа на романсата JUDOVSKO DEKLE / Еврејско девојче, што ја
напишал дури 1844 година /.../, а била вброена во неговата поетска збирка.
Низ четиринаесет терцини Прешерн ја искажува неможноста за љубовта на
двајца млади, поради верска бариера. Нема податоци дали девојчето било
Еврејка или Моравјанка/Чехинка, ама темата актуелна и во 21 век!
Во ерата на романтизмот и на панславизмот културно-книжевните
врски помеѓу Словените - иако во рамки на Австроунгарската Империја –
биле многу интензивни. Низ дејностите на Народни читалници, при кои
биле формирани - по углед на чешки „Сокол“ - гимнастички друштва под
исто име и соколски оркестри најчесто со капелници Чеси, книжевните
историчари проучиле бројни средби, особено со СИМОН ГРЕГОРЧИЧ
(1844-1906). Тој бил присутен во Велеград на прослави по повод илјада
години од Моравската мисија на светите браќа Кирил и Методиј, а ја посетил
и Прага каде бил величествено пречекан. Своите впечатоци ги излеал
во поетската творба „VELEGRADSKA KUGA“ (1885). А кога Чесите ја
возвратиле посетата во Љубљана, Симона Грегочич ги пречекал со песната
Б Р Н О – ИНСПИРАЦИЈА ЗА ПОЕТСКИ ОСТВАРУВАЊА „СОНУВАН СОН“ 219
BRATOM ČEHOM – O PRIHODU NA SLOVENSKO (16 катрени-64 стиха)

– POZDRAVLJEN SLAVNI ROD LIBUŠE, POZDRAVLJEN ČEHA NA
HRABRI ROD!
Овие сознанија, секако, влијаеле при моето прво доаѓање во Прага
– 1948 година, само три години откако заврши грозоморијата на II светска
војна – младината од сета Европа се здружи на величествен СЕСОКОЛСКИ
СЛЕТ. Реализација на чудесна замисла, ама за 3000 учесници од сите краишта
на ЈУГОСЛАВИЈА – шест Републики и две Покраини – токму тогаш и на тоа
место се случи објавувањето на РЕЗОЛУЦИЈАТА НА ИНФОРМБИРОТО!
Ни дозволија да настапиме на импозантниот стадион на СТРАХОВ – ама
секој од нас беше со растреперена младешка душа и желба да се вратиме
во закрилата на милата – тогаш братска ТИТОВА ЈУГОСЛАВИЈА. Само
една обиколка имавме на ХРАДЧАНИ и над В’ЛТАВА преку знаменитиот
КАРЛОВ МОСТ! Се спушти железната преграда и тешка изолација…
Животот си тече понатаму – и како Вардар, како В’лтава. 1970
г. на лингвистичко-книжевна школа во Прага. (Од 1959 година водев
настава по словенечки јазик на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“).
Интензивно ги изучував чешкиот јазик и теоријата на книжевниот превод
– ја прифатив Прашката школа – KAREL HORÁLEK “PŘÍSPEVKY K
TEORII PŘEKLADU”, UNIVERZITA KARLOVA V PRAZE, FAKULTA
FILOZOFICKÁ, 1966.
Учесниците на летната школа сето слободно време го имаа
исполнето со организирано разгледување на сите културно-историски
знаменитости на Прага и блиската околина. Тогаш сфатив дека ѝ одговара
називот ZLATÁ PRAHA – и таква ми остана до денот денешен.
Пролетта 1995 година – веќе бев во пензија, 65 годишна вдовица
(сопругот почина 1983 година), мајка на две ќерки и син, баба на три внучки
и двајца внуци - ме повикаа во Ректоратот на за мене мошне сериозен
разговор: Филозофскиот факултет, Универзитетот Масарик во Брно бара
една личност за водење на два лектората – за македонски и за словенечки
јазик. Мојата дилема не беше стручноста, туку веќе поодмината возраст
и преголема сврзаност кон семејството. Конечно одлучив да го прифатам
предизвикот, како што го нарече проф. д-р Максим Каранфиловски –
Моравска мисија. Овие димензии на Светите браќа Кирил и Методиј ги
искористи знаејќи го напорот и желбата на проф. д-р Иван Доровски –
речиси четири децении – при Катедрата за Славистика на Филозофскиот
факултет во Брно да се воведе изучувањето на македонскиот јазик и
книжевност.1
1
IVAN DOROVSKÝ, BIBLIOGRAFIE, MORAVSKÁ ZEMSKÁ KNIHOVNÁ, BRNO 1995/
издадено по повод 60 годишнина од раѓањето.
И така се случи - во почетокот на октомври 1995 година да пристигнам

во Брно и да останам до крајот на јуни1997 година – две необично плодни
години во мојот животен и повторно активиран работен век!
Приемот од страна на проф. д-р Иван Доровски - во тоа време
раководител и на Институтот за балканистика, и главен уредник на
списанието SLOVANSKÝ JÍH – пријатели на Јужни Словени во Чешка
Република, проф. д-р Иван Раев, долгогодишен професор по бугарски
јазик и книжевност, како и сите со кои доаѓав во контакт, беше мошне
позитивен. Иако малобројни - за македонскиот јазик Петр Маинуш,
Рихард Стојар, Габриела Баиророва, Душан Гломбичек, а за словенечки
јазик - Ладислав Покорни, Илона Вихова, Јана Чисарикова, Петр Ванјек,
Мартик Ученј, Марија Тремблерова и двајца од македонистиката Петр
Маинуш и Рихард Стојар, од првиот час ме прифатија како – бабичка –
која ги смета за свои внучки и внуци. Освен лекторска настава и вежби,
бевме заедно и на наставата по книжевност, историја, теорија и практика
на книжевниот превод, како и на сите активности што ги организираше
Здружението на пријатели на Јужни Словени во Чешка Република. Имавме
и директни настапи со рецитирање на најпознати поетски творби и пеење на
македонски и словенечки песни. Секогаш заедно на излети, организирани
од страна на Катедрата или Факултетот. Особена поткрепа ми беше проф.
д-р Дагмар Доровска, педагог, учебникар, ликовен уметник и скулптор на
дробна глинена пластика. Така ДОМОТ на ДОРОВСКИ ми беше ширум
отворен - небаре светилиште за секој добронамерник.
БРНО е центар на Моравија, град на две реки – СВРАТКА и
СВИТАВА, со импозантен замок/кале издигнат на височинка, а околу неа
распослано старо градско јадро плански сочувано и одбрането од модерната
цивилизација, за која има отстапено простори со современи населби,
глобализирана архитектура и урбан начин на живеење. Воедно, тоа е
универзитетски центар именуван според ТОМАШ МАСАРИК (1850-1937),
професор, филозоф, социолог, државник, прв претседател на независна Р.
Чехословачка, прогласена на 14 ноември 1918 година. Масарик починал
на 14 септември 1937 година и тогаш била засадена ЕДНА ЛИПА - пред
Домот на Културата – тогаш, а веројатно и сега – миризлив паметник –
липата МАСАРИКОВА – како што ја нареков…
Брно е град на културата: импозантни стари згради – опера/балет
и театар, музеи, галерии, но и алтернативни театри и центри, изложбени
салони, некогашни згради на благороднички семејства, чудесни цркви/
костели, над кои доминира Катедралата на Светите Петар и Павле, наречена
ПЕТРОВ, каде може да се искачите по многубројни каменити скалила или
по нормален асфалтиран пат. Брно е град со отворена душа, со жители кои
љубезно ќе ве упатат како да дојдете до посакуваната дестинација, град во
кој за двете поминати години никогаш не заталкав…
Бев сместена во Лекторски дом – во скромна населба – ЖИДЕНИЦЕ

– со центарот поврзана со почетна трамвајска постојка – тројка – директно
сврзана со Филозофскиот факултет и крајна станица, сосема на спротивната
насока од Жиденице – Зоолошка градина, сместена на едно пошумено ритче
во кое се шетаа животинки, небаре слободни, ама заштитени со дискретно
поставени мрежести огради. На врвот, на платото изграден стакленик
со егзотични птици и различни влекачи – змии, алигатори и крокодили2.
Тоа беше трамвајска линија – секојдневно патешествие што го користев
и внимателно го слушав објавувањето на постојката до која наближува
трамвајот. Ја усвојував артикулацијата, па така ја забележав, можеби првата
творба ТРАМВАЈСКИ ПОСТОЈКИ (стр.57) што завршува: Возбудена сум –
ги научив сите постојки од линијата тројка – секое утро ги повторувам:
Повторувањето е мајка на знаењето!
Лекторскиот дом имаше сутеренски заеднички простории – перална,
кујна, трпезарија и дневен престој со телевизор; соби во приземје, кат и
висок потпокрив. И така, скромната зграда доминираше над приземните
или еднократните згради. Сместена бев во високиот потпокрив, така што
во време на интензивни есенски дождови се чувствував како да се наоѓам
засолната под некој силен водопад. Творбата под наслов НЕБЕСКА
РЕКА(стр.6) – општочовечка душевна состојба, навидум безвременска и
беспросторна, всушност, е создадена во таа моја лекторска соба: постела,
гардеробер, фрижидер, трикрилен прозорец, пред него широка работна маса
и стол... толку… Ама отворен поглед над крововите на веќе спомнатите
скромни куќарки, па во долгите зимски денови интимни размисли –
NOKTURNO, СНЕЖИ, БЕЛА СИМФОНИЈА, БЕЛИ НОЌИ – (стр.26-30).
Ама во таа лекторска соба беа запишани и сите необични средби со градот
Брно.
Веќе ги спомнав трамвајските постојки, ама секојдневно присутни
беа и движења низ улиците, покриени со плочи или асфалтирани, на пример
мигот забележан во НОЕМВРИСКО УТРО (стр.25) или МОРАВСКЕ
НАМЈЕСТИ – плоштадот пред старото градско јадро во февруари 1996 и во
мај 1997 под наслов ФАСАДИ, стоев занемена гледајќи со восхит ... статуи,
рози, гирланди, бисерни школки, релјефи од познати бизнисмени, барокни
мајстори... или на стариот плоштад фонтаната KASNA RARNAS - градена
од 1691 до 1695 година на местото каде некогаш била корија со кладенец.
Присутните љубопитно ги запрашува за импресивните симболични статуи,
ама молчешкум креваа раменици...
Особен интерес ми беа старите цркви, со за мене необична
архитектура, ама и со миси – богослужби што во нив се одржуваа. На стр.
2
Таму ја здогледав АНАКОНДА ЖОЛТА, што ја објавив во збирката 2002 година, а
создадена во она морничаво време за Македонија.
38 имам дадено и колаж од шесте најпознати, а поетски инспирација ми

се: Катедрала Свети Петар и Павле - ЧУДЕСНО Е ДА СИ ДЕТЕ, Ноќта на
воскресението Христово - АЛЕЛУЈА, Костел Свети Јакуб - БОЖЈАЧКА,
Костел Свети Томах - КАКО ДА ПОВЕРУВА?, Богородична црква на
Менделевиот плоштад - ИКОНА НА ЦРНА МАДОНА - MILOSTNÍ
OBRAZ ČERNÉ MADONY – заштитничка на градот Брно, Костел Свети
Аугустин со вонредно изработени оргули / вархани. Во него се одржува
годишен фестивал на музичари / мајстори на тој инструмент - инспирација
за две субјективно доживеани музички изведби во просторот со вонредна
акустика.
Во сочувана тетратка имам забележано 80 културни настани,
залепени влезници и краток опис на настанот. Еве некои инспирации од тие
настани: на 7 октомври 1995 година, во големата сала на експерименталниот
театар гостуваше Булат Окуџава, добитник на златниот венец 1967 година
– Струга – поетско / музички рецитал – придружен од пијано, свирејќи на
гитара Окуџава ги рецитираше сопствените стихови, во затемнета сала
... во темнината го доловив мигот за ПОЕТОТ И ПТИЦАТА - трогателни
стихови поврзани со чинарот што го засадил во паркот на поетите во
Струга – Македонија ...(стр. 82). Ќе ги наведам и насловите ДОН КИХОТ
(стр. 90) и КАМЕЛИИ (стр. 89) изразени во сонетна форма, инспирирани
од балетот Лудвиг Минкус (Јаначково дивадло / театар, март 1997) и
Травијата од Џузепе Верди и традиционална изложба на камелии што се
одржува во летниковецот на благородниците Митровски, секој април во
Брно. Циклусот од стр. 65 до 78 е инспириран од двегодишниот срдечен
контакт со семејството Доровски, кое продолжува по писмен пат и до денот
денешен. Започнува со репродукцијата NÁŠ DŮM од Дагмар Доровска и
стиховите од Иван Доровски ... OTVEŘENÉ DVEŘE TĚM KTEŘÍ PŘÍJDOU
PO NÁS…. - ВРАТА ОТВОРЕНА ЗА ОНИЕ / ШТО ПО НАС ДОАЃААТ –
од стихозбирката STESK PO JÍHU, од која преведов три творби: Спомен,
Родна земјо и Камен. Домот на Доровски за мене и за секој добронамерник
зрачеше небаре благословено светилиште што е непосредно и инспирација
на стиховите (стр. 67) од кој го цитирам следново; - Во зениците/ го
прибрал сјајот на /сончевината од таму никој не ќе може / да му је одземе;
дури ни смртта / не ќе му ја згасне / светлината / во очите/ и отиде
животот / загледани / накај далечните јужни / далечини... Да, тој е еден
од многуте деца, оттргнати од родните егејски огништа, топло прифатени
од заедницата на Р. Чехословачка, згрижени, воспитувани, образувани,
вработени – со семејство, деца и внуци во втората татковина – но со вечниот
копнеж по јужните далечини... Во Брно и блиската околина имав можност
да се запознаам со многу Македонци и со нивните семејства – активни
соработници во Здружението на пријатели на Јужни Словени во Република
Чешка. ДИJАЛОГ СО ВЕСЕЛА, ЅУНИЦА, БЕЛОНО МОРЕ, БОСИЛЕК И
ЏУНЏУЛЕ, ГЛУВАРЧЕ ОДВЕАНО се творби во кои доминира симбол – лик и

заедничка тагоболка за сите откорнати – како да заборавам / дека сум семенце
– глуварче /од ветриште одвоено / на сите континенти / расеано? / Како да
заборавам? / Ме пече ранава - / скриена во душава, знам дека ветриштана
/ глуварчето никогаш нема / повторно да го навеат / на родната ливада... /
циклусот завршува со баладите од Карел Јаромир Ербен MATEŘÍ DOUŠKA
МАЈКИНА ДУШИЧКА – поетски превод – оттргнат од душава, небаре
авторска творба!3 Овој Чешки поет од 19 век со баладата VRBA ми беше
инспирација за мојата балада ВРБАТА НА БРЕГОТ НА СВИТАВА. (стр. 64)4
Јуни 1997 година ја пронаоѓам улица „Шмејклова” 112 – каде
живеел и пишувал ВИТЕСЛАВ НЕЗВАЛ (1900-1958), поет кој со особена
љубов пеел за Брно, да ја споменам антологиската песна „На брегот на
реката Свратка”5, а Прага ја овековечил со оригинални поетски слики, ја
пронаоѓам – ама вратата заклучена, со мермерната спомен - табла за поетот
и за стиховите за реката Свратка. Песната – РАКУВАЊЕ СО ВИТЕСЛАВ
НЕЗВАЛ (стр. 80 – 81) – Време е да се откажам / од копнежливите соништа.
/ Не ми останува ништо друго / освен да се ракувам – со плочата мермерна
/ и да си заминам. Ама и мене ме маѓепса реката Свратка. / Скротена тече
помеѓу два брега, велам во ЕСЕН НА БРЕГОВИТЕ НА СВРАТКА (стр. 36-
37) возбуден од стихот на Витеслав Незвал – Времето лета, а јас сум рекол
толку малку за себе...
Во декември 1996 година длабоко ме трогна веста дека Чешкиот
писател Бохуслав Храбал трагично си го прекинал животниот пат... Така од
душава ми се одрони – БАЛАДА ЗА СТАРЕЦОТ И ГУЛАБИТЕ (стр. 84-
85). Тогаш не претпоставував дека многу ќе ја надминам неговата старост,
па ме обзема чемерно чувство кога си ја преповторувам...
Во неспокојството на 21-от век поначесто се навраќам кон
MEMENTO MORI - на Јан Палах, студент кој протесно се самозапалил 1968
година во Прага на Вацлавске Намјести... (стр. 92) – прекршен стих – само
една именка - небаре крик помеѓу животот и смртта... Во мај 1996 година
амбасадорот на Р. Словенија во Р. Чешка, Н.Е. Звоне Драган нè покани на
свечен собир и со студентите заминавме во Прага. Имавме време да ги
посетиме знаменитостите и да втасаме во Амбасадата. Пред множество
присутни нè поздрави со особено задоволство, а ние им ги испеавме
научените песни. Сè беше за восхит, ама мене ми тежеше споменот за Јан
Палах... тогаш ја меморирав творбата...
3
Во SLOVÁNSKÝ JÍH, март 2005 година Иван Доровски го објавил мојот македонски
превод, со што ми го честитаат 75-от роденден и подарок за првата лекторка по македонски
јазик во Брно.
4
Градот Брно лежи на две реки – Свратка и Свитава.
5
Витеслав Незвал, ПОЕЗИЈА, Избор и препев Гане Тодоровски, Поговор.
MARIÁNSKÉ ÚDOLÍ - во непосредна близина на Брно – сега

рекреативен центар, тогаш често го посетував (имаше директна автобуска
врска Жиденице – Маријанске удоли) па така, стих по стих, ја изградив
песната ГО БАРАМ СОНЦЕТО (стр. 50-51) што Светлана Христова-Јоциќ
ја застапи во својот избор СОНЦЕ ВО МАКЕДОНСКАТА ПОЕЗИЈА –
2003 година, а во SLOVÁNSKÝ JÍH ја објавија 2004 година, со назнака
дека творбата е напишана кога авторката престојувала во Брно, како прва
лекторка по македонски и по словенечки јазик.
Над градот Брно доминира тврдината / Кале Шпилберк – престорен
во историско - воен музеј, ама немав можност да влезам, затоа што беше во
реконструкција. – Додека се искачувавме / во стрмнината кон Шпилберк
/ - низ дрворедот од див костен /... КОГА ЦУТЕА КОСТЕНИ (стр.62-63).6
Насловот на збирката КDYŽ KVĚTLY KAŠTANY, Брно, 1997 година, за
своето членство и други заинтересирани, е издание на Здружението на
пријатели на Јужни Словени во Чешка Република, прилог кон списанието
SLOVÁNSKÝ JÍH, едиција поезија и проза на Јужните Словени, издание
бр.7, подготовка, вовед, проф. д-р Иван Доровски, на чешки превеле:
Габриела Баиророва, Дагмар Доровска, Иван Доровски, Душан Гломбичек,
Петр Маинуш и Рихард Стојар. Корица и илустрации / вињети Дагмар
Доровска.
Во збирката се застапени четири песни од моето најрано творештво,
пишувани на мајчин словенечки јазик, препеано од Иван Доровски.
Следуваат 17 песни, напишани на македонски јазик преведени на чешки
од студентите македонисти во рамки на наставата и вежби по книжевниот
превод. Интересен е последниот дел од седум наслови настанати во Брно,
дадени и во македонскиот оригинал, и во чешкиот препев: Поетот и
птицата, Скалилата накај Патров, кога цутеа костени, Могила миру,
Есен на бреговите на Свратка, Катедрала Свети Петар и Павле, Икона
на Црна Мадона. Редовно присуство на овие часови по книжевниот превод
ама не ми беше позната замислата на проф. Д-р Доровски за оформување
и објаснување на збирката. Тоа беше изненадување! На седницата на
Славистичкиот оддел и во присуство на студентите по славистичка
извршена беше промоција, студентите читаа чешки препеви и оригинални,
а со тоа ми го честитаа роденденот – март 1997 година.
Така чешкото подрачје беше запознаено со творбите речиси една
деценија порано и од македонското јазично подрачје. Тука ќе го спомнам
циклусот MOHYLA MÍRU. На трети декември 1995 година присуствував
на одбележувањето на 190-та годишнина од битката кај Славков /Стрелнице
во историјата позната како победата на Hаполеон кај АУСТЕРЛИЦ. Тоа
6
Ова искачување до Шпилберг беше во мај 1996 година кога ме посети сестра ми Јадранка
Крањец (додека во Скопје 1957 година, а од 1960 г.)
беше морничаво претставување на битката во автентични униформи и со

автентично оружје - Тука се судриле т р и ц а р с т в а ... По 190 години не
стивнал морничавиот ужас! Стиховите не ги застапив во „Сонуван сон”,
туку порано - во „Навева снег“ Матица Македонска, 2002, а во одбележување
на нашиот ужас, во 2001 година, со обид да ја сместам во вековниот хаос
на омраза и ѕверства (стр.39-43). Монументалното обележје, воедно и
костурница - МОГИЛА НА СПОКОЈОТ, и по толку години во душава ми
скорива н е с п о к о ј – во хаосот на апсурдните судири, луди амбиции и во
21-от век.
Сепак, не можев да ги избегнам субјективните ставови кон она што
сум го сонувала и она што се мачев и го живеам, дали во Брно, Скопје или
која било точка на Планетава, најнемоќна да воздивнам како ВИТЕСЛАВ
НЕЗВАЛ – Времето лета, а јас сум рекла толку малку ...
Благодарам на секој што ми помогнал да живеам и да с о н у в а м ...
Сонувалка сум...“7.
Bistrica MIRKULOVSKA
B R N O - INSPIRACJE DO WIERSZY „WYMARZONY SEN”
Wspomnienia dla Czech przeniesione do utworów poetyckich:

architektura Brno, Praga, przyroda czeska, miejsca historyczne, serdeczne
spotkania... powstałe podczas moich pierwszych przyjazdów, a szczególnie w
okresie, kiedy byłam pierwszym wykładowcą (październik 1995 r. - czerwiec
1997) Macedońskiego i Słoweńskiego (Instytut Slawistyki, Wydział Filozofii,
Uniwersytet Masaryka w Brnie, Czechy).
7
„Сонувалка сум“, хаику сновиденија, 2011 година, авторско издание.
УДК 821.162.3-31.09
Ирина ТУМБОВСКА
ГЕОГРАФИЈА НА ЗАГУБАТА („ГЕРМАНЦИ“ – ЈАКУБА КАТАЛПА)
Апстракт: Интенцијата на овој текст е да се направи анализа на романот

„Германци“ од чешката авторка Јакуба Каталпа. Роман – биографија, без никакви
докази дека е вистинска или пак, роман со неколку вистини. Целта на овој текст
е да се покаже како преку раскажувањето на еден живот, авторката ги нафрла
прашањата за постоењето на вистината и дали таа останува после губењето на
меморијата? Колку вистини постојат и која да се одбере?
Клучни зборови: загуба, вистина, војна, семејство.
Во областа на книжевноста отсекогаш била присутна темата

паметење – меморија – сеќавање, но во последниве децении сè почесто се
соочуваме со различни варијации на таа тема.
Во Толковниот речник на македонскиот јазик за поимот меморија е
забележано дека претставува паметење, односно помнење, а за сеќавањето
постои еден глагол во два модуса: повратна и неповратна: сеќава и се сеќава.
Во едната форма – сеќавам овој глагол ја памти врската со сензитивното,
сетилното – односно кога памти моето тело, мојата душа (сеќавам во
смисла на чувствувам, насетувам), а во другата форма се сеќавам е кодиран
како идејно мнеме, односно артикулација на доживеаното минато во форма
на поими.
Овој роман на Јакуба Каталпа личи на автобиографски записи, а
автобиографското пишување е како мнемотехника со која авторката преку
гласот на ликовите ги собира нивните сеќавања од минатото за да ги поврзе со
нивниот идентитет. Врз основа на таа амбивалентност на автобиографското
пишување како текст во кој се ослободуваме од товарот, но и како текст кој
ни служи за зачувување на важни настани, пишувањето и раскажувањето ќе
228 Ирина Тумбовска
го дефинираме како лек од заборавот со кој индивидуалното се претвора во

колективна меморија со самиот чин на споделување. Не само споделување
со останатите ликови во романот, ами и со нас, читателите.
Поимот меморија сфаќајќи го како систем кој е составен од социо-
културни стратегии и практики на помнење (мнеме), сеќавање (анамнеза)
и заборав (амнезија) – поими кои нè врзуваат со минатото, колку и да
произлегува од минатото меморијата ѝ припаѓа и на сегашноста. Ако
меморијата ги семиотизира отсутните светови тогаш: сегашноста е
предодредена да стане минато, минатото да се врати во сегашноста
во форма на некој говор на сеќавање, на реминисценција, на евокација, на
трага (Ќулавкова 2008: 38, цитирано од Ацоска 2014:17). Ако зборуваме
со јазикот на Лотман тогаш ќе речеме дека минатото ја чини содржината
на паметењето, но без паметење не е можно мислењето сега и овде, тоа
е длабинска основа на актуелниот процес на сознание. И, ако историјата
е меморија на културата, тогаш тоа значи дека таа не е само трага од
минатото, туку и активен механизам на сегашноста (Лотман 2006: 302,
цитирано од Ацоска 2014:17).
Како точка во која се вкрстуваат меморијата и историјата Георги
Старделов во текстот Моето херменевтичко искуство го наведува следново
толкување: Додека човечката меморија, како и човечката историја, се
нешто што веќе се одиграло/се збиднало, толкувањето трае и никогаш
не завршува... тоа е постојано тука, додека меморијата е како чад, сега е,
потем ја нема. (Ќулавкова 2008: 27) Поради ова интерпретацијата е важна
зашто низ неа луѓето се осмислуваат низ времето. Низ неа меморијата
оживува сега. Неинтерпретирана, несподелена и неискажана меморијата
останува невидлива, скриена некаде длабоко во нашата потсвест. Токму
поради тоа, таа мора да се сподели, а останува на нас дали ќе ѝ веруваме.
Ликовите во романот на Каталпа, во мигот кога стануваат свесни
дека несподелените сеќавања со другиот заминуваат во заборав, почнуваат
да ги споделуваат и на тој начин да му противречат на заборавот и да
останат вечни.
Раскажувачката проза на чешката писателка, Јакуба Каталпа (Тереза
Јандова) која покрај приказната за едно германско семејство погодено од
страдањата во Првата и Втората светска војна, во себе ја крие женската
длабока и исповедна содржина на Клара Рисман. Таа не е само едноставно
изразување на женската субјективност, туку нешто многу повеќе – длабоко
интимно разоткривање на женското себство. Роман – биографија, без
никакви докази дека е вистинска. Роман со неколку вистини.
Во едно чешко семејство, редовно пристигнуваат пакети од
Германија. Пакети како од Дедо Мраз, полни со слатки, чоколади, марма-
лади во луксузни теглички, вафли и бонбони Никогаш ниту книги, ниту
ГЕОГРАФИЈА НА ЗАГУБАТА („ГЕРМАНЦИ“ – ЈАКУБА КАТАЛПА) 229
лекови. Пакети, пред сѐ наменети за децата. Пакетите се од баба Рисман и

стигнуваат на адресата од нивната баба Хедвика од крајот на четириесеттите.
Обично по два или три годишно. Токму тие пакети се единствената врска
помеѓу децата и невидливата баба од Германија. Дури како возрасен,
татко им – Конрад, дознал дека пакетите ги праќала неговата вистинска
мајка – жената која никогаш не ја видел, а не некоја си далечна роднина од
Германија. Најверојатно му праќала пакети за да си ја смири совеста.
„Тоа што му праќала пакети, а никогаш не кренала телефон и не се
поврзала со него, му изгледаше чудно, како да сакала да си игра со него. Го
оставила зад себе и не ги избришала трагите, токму обратното, останувала
во контакт на необичен и злокобен начин кој нему му се чинеше како
неприроден и непристоен, „го товеше – како животно, како некого што му е
потребно многу повеќе да гнете отколку да биде прегрнат.“ (Каталпа, 2012:
458)
Оттогаш се смета себеси за напуштено дете и постојано му треба
да му ја потврдуваат својата љубов. Со текот на годините, пакетите од баба
Клара станале дел од детското минато, а за тоа дека навистина постоеле,
доказ се поштенските марки. Мајка која го напуштила своето дете кога
најмногу му требала, го оставила во Чешка кај Махлерови и заминала во
Германија – со ваквата „вистина“ умира Конрад, а продолжуваат да живеат
неговите деца, сè додека ќерка му не одлучи да ја открие другата страна од
приказната.
Пребарувајќи го во атласот името што ѝ е познато само од печатот
на поштенските марки, добива желба да ги посети роднините во Германија
и конечно да го сфати минатото на семејството одговарајќи си на прашањата
кои ја мачат цел живот – Кој ги праќа пакетите и зошто? Трга без да знае
што да каже, како да се претстави, сфаќа дека е туѓинка која се подготвува
да навлезе во животот на непознати луѓе, а патот ја води точно пред куќата
на својата тетка, вистинската сестра на татко ѝ, со која заедно трагаат по
заштитените тајни на баба Рисман.
Бабата по пошта се менува во вистинска баба. За нејзино изнена-
дување, таа е сè уште жива, истата онаа која над триесет години им праќала
пакети, сега е смалена, беззаба и има Алцхајмер, па така надежта дека ќе
ја чуе приказната, се крши на парчиња. Гледајќи во очите на својата баба,
полни со несигурност и тага, ја допира скоро шеесет години стара болка
сфаќајќи дека границата помеѓу вистината и лагата е толку тенка, што
може да се избрише со само едно движење на раката. Со бабата која лежи
на креветот, лежи и цел еден живот со кој ќе згаснат многу неоткриени
тајни и вистини. Бабата поради својот ум, кој престанал да функционира
заборавила не само на напуштениот син, ами и на другите свои деца, оние
кои ги изгледала.
Секој од ликовите населени меѓу овие страници има своја приказна,

а останува на нас да одбереме која ќе ја прифатиме. Понатаму во романот,
се открива една поинаква вистина, затоа што вистини има колку што има
и луѓе. Клара Рисман, професорка по историја на уметност и естетика,
потекнува од едно германско семејство и живее еден сосема безгрижен
живот, сѐ додека војната не стане дел од него, а војната секогаш со себе
носи страв, болка, страдања, загуби... Во војна сите се жртви, директни
или индиректни. За родителите не се изгубени само синовите кои војуваат
на фронтот, зарем да се загуби ќерката е помала загуба? Како што Клара
Рисман, се губи во едно село - изгубено од мапата на светот. Осамата по
смртта на нејзиниот свршеник е таа што ја принудува да го напушти домот
и да отпатува во Чешка, замислувајќи се како работи во некоја од прашките
гимназии и како се шета низ тесните улички... Но наместо тоа, добива
работа во Тихи Брод, напуштајќи ги своите родители и оставајќи го цел
живот зад себе, таа гради нов дом и нови врски со луѓето кои ја опкружуваат
таму. Башлар вели дека функцијата на домувањето претставува спој
помеѓу полното и празното. Едно живо суштество исполнува едно празно
прибежиште. Така, исполнувајќи го местото со себе и своите предмети,
тоа станува дом, со повеќе бои, со повеќе топлина (од огнот на неговите
станари). Иако на почетокот има низа непријатни ситуации со учениците и
селаните, тоа сепак станува нејзино село и нејзин нов дом. Толку нејзино,
што не сака да го напушти дури ни тогаш кога прв пат ќе се слушнат
далечните истрели и ќе го најават доаѓањето на војната и таму, а таа
останува заробена. Сите луѓе од нејзиниот нов живот заминуваат од селото,
а симбол за крај се нивните куфери. Загубените документи за нејзиниот
влез во Чешка, го оневозможуваат и нејзиниот излез од неа. Клара во себе
ја одразува суштината на женственоста, ранливоста и на препуштеноста.
Ги пронаоѓа луѓето кои ќе ѝ ја отворат вратата за да го донесе на
свет своето неродено дете несвесна дека тоа не е засолниште ами стапица,
а потоа истите тие луѓе ќе ѝ ја затворат вратата за назад кога конечно ќе
може да си го врати и синот во Германија. Освен лажниот извод од матично,
таа нема друг доказ за неговото постоење. Мислејќи дека ќе се раздели од
него само на неколку недели, таа го губи засекогаш. Ова е вистината со која
живее Клара, онаа која никогаш не ја дознал Конрад.
Потрагата по себеси ѝ ги носи сите загуби во животот, кои не биле
приспособени само со природниот тек на времето, туку се работи за нешто
што се однесувало на самата суштина на бабата, за нејзината вродена
диспозиција за губење. Може да се измери секоја од нејзините загуби:
најпрво свршеникот, па домот, родителите, селото, таткото на своето дете,
синот, на крај и паметот.
ГЕОГРАФИЈА НА ЗАГУБАТА („ГЕРМАНЦИ“ – ЈАКУБА КАТАЛПА) 231
Клара Рисман, единствената чуварка на своите сеќавања, спомени

и тајни, не успева да ги сочува, Алцхајмерот ѝ го брише сиот живот уште
пред да го сподели, а несподелените сеќавања со другиот заминуваат во
заборав. Вистината за нејзиниот живот останува закопана длабоко во
минатото и не е можно да се направи целосна потрага по неа. Според
Андреас Хујсен, сеќавањето ги формира нашите врски со минатото, а
начините на кои паметиме го одредуваат нашиот идентитет. Како поединци
и како општество потребно ни е минатото за да го формираме сегашниот
идентитет и за да создадеме визија за иднината. Оттука, баба Рисман е жена
без идентитет.
Секој може да верува во она во што има потреба да верува. Ќерка му
на Конрад дома има напуштен татко, а пак нејзината тетка, ќерката на Клара,
измамена мајка. Баба Рисман изгубила најмногу бидејќи во моментот кога
можела да почне да го сумира својот живот, слабата меморија не ѝ дозволила
да ги изброи добивките, па останала само со загубите. И така, целиот овој
роман, се сведува на загуби на различни луѓе, на различни места и во
различно време, а исто семејство. Како загубата да им е наследна. И децата
на Конрад се немаат себеси еден покрај друг, едниот син останал во Чешка,
другиот живее во Америка, третиот во Австралија, ќерка му во Англија,
неговата вистинска мајка засекогаш останала во Германија, а пак нејзините
родители уште во војната се загубиле некаде во Швајцарија... Доколку
обележиме на една карта каде се наоѓа и се наоѓал секој од семејството ќе
увидиме дека географија на загубата е нивното обележје.
Индивидуалните сеќавања на Клара се поврзани со необични
места од женското опкружување како што се: селото, домот, училиштето...
Нејзините внатрешни сеќавања се одраз на сеприсутноста на жената во
просторот и светот. Нејзините индивидуални сеќавања се поврзани со
спомените за: детството, родното место, нејзините родители, смртта на
свршеникот, војната која е причина за нејзиното оддомување, учениците,
таткото на нејзиното дете, мајчинството, раѓањето, животот и смртта.
Нејзиното секојдневие станува наше секојдневие. И не само тоа, туку и во
сопствената кожа да ја доживееме судбините на оваа жена, нејзината болка,
љубов, отуѓеност, утеха, вина, лага, смрт… нејзиниот страв, очај, плач, сон,
копнеж, заборав… нејзиното себе обвинување, постоење, лудило, нејзините
загуби, нејзиното ништо…
Наспроти потполноста и конечноста на текстот, стои бесконечноста
на неговото толкување. Ако бесконечноста на текстот почива врз неможноста
за негово конечно читање, тогаш и бесконечноста на паметењето почива
врз неговата променливост и неможност со него да се располага еднаш
засекогаш.
Ацоска, А. 2014. Женската колективна и индивидуална меморија во прозата на

Оливера Николова и Оливера Ќорвезироска. Скопје: Филолошки факултет
Башлар, Г. 2002. Поетика на просторот. Скопје: Табернакул
Каталпа, Ј. 2012. Германци. Скопје: Култура
Лотман, М. Јуриј, Семиосфера, Три, Скопје, 2006.
Irina TUMBOVSKÁ
GEOGRAFIE ZTRACENÍ („NĚMCI“ – JAKUBA KATALPA)
Cílem tohoto textu je analýza románu „Němci“ české autorky Jakuby

Katalpy. Román ztrát, ztracení a ztrácení... Román - biografie, bez jakýchkoli
důkazů, že je autentická, román několika pravd. Název této stati se vztahuje na
veškeré ztráty, jež s sebou jisté Němce přináší válka. Sledujeme její osud a cestu,
jíž musí projít, aby se dopátrala pravdy. Cílem tohoto textu je poukázat na to,
jak autorka prostřednictvím vyprávění jednoho života nakupí otázky existence
pravdy. Zůstává pak pravda i po ztrátě paměti? Kolik pravd existuje a kterou si
vybrat? Ženská postava neslouží pouze k vyjádření ženské subjektivity, nýbrž
něčemu mnohem většímu - hlubokému intimnímu otkrývání ženského já.
VARIA
УДК 821.162.3:811.163.3'255.4
Весна МОЈСОВА-ЧЕПИШЕВСКА
ЧЕШКАТА ЛИТЕРАТУРА УБАВО ВДОМЕНА

ВО МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК1
Пишувањето не е само процес на постојано толкување, туку исто

така и сукцесивно приспособување кон различни културни реалности.
Во тој контекст и преведувањето како еден вид пишување е сукцесивно
приспособување кон различни културни реалности како што во овој случај
е приспособувањето на чешкиот кон македонскиот јазик, а преку него и на
чешката кон македонската литература и култура.
И да се потсетиме! Почетоците на преводната книжевност
кај словенските народи датираат од епохата на светите браќа Кирил
и Методиј, кои подготвувајќи се за Моравската мисија ги превеле од
грчки на (старо)словенски јазик оние библиски и литургиски книги
најнеопходни за редовното извршување на христијанското богослужение.
Преведувачката дејност продолжува од страна на нивните ученици кои
при преведувањето се придржуваат „кон преведувачките принципи на
словенските просветители, изложени во теорискиот труд на принципите
на преведувањето од Константин-Кирил, чијшто фрагмент е зачуван во
Македонскиот кирилски лист од XI век“ (Поп-Атанасов, 2007: 425). Но по
десет века од стандардизирањето на заедничкиот (старо)словенски јазик се
намножија многу словенски јазици кои денес имаат потреба меѓусебно да
бидат преведени и преведувани.
Така и во оваа пригода зборуваме за една исклучителна продукција
преводи од чешки на македонски на познати, популарни и наградувани
автори и книги. Бројката е завидна – се работи за нешто повеќе од 20
книги (21) кои во последниве четири години или поточно во периодот меѓу
двете Македонско-чешки и Чешко-македонски конференции. Во духот, на
1
Промотивна реч прочитана на СЛАВИСТИЧКИОТ СОБИР (Филолошки факултет „Блаже
Конески“, Скопје, 15. – 16. 06. 2017)
236 Весна Мојсова-Чепишевска
познатата Бахтинова мисла дека туѓата култура, само во очите на другата

култура, се открива себеси поцелосно, посодржајно и подлабоко се случува
и оваа вечерашно претставување на она што е преведено од последната т.е.
од VI чешко-македонска конференција што се одржа повторно во Брно 2014
година, па до денес.
Михаил Бахтин воспостави една нова и исклучително влијателна
алегорија кога ја промовираше идејата дека на литературата треба да се
гледа како на уметност во светлината на дијалошкиот принцип. Всушност,
дијалогизмот во самата литература поврзува широк спектар појавни облици
и варијанти, почнувајќи од текстуалните микроструктури, па сè до големите
културолошки системи. Делото е алка во ланецот на говорното општење,
како и репликите од дијалогот, тоа е поврзано со другите дела – искази,
како со оние на кои им одговара, така и со оние кои нему му одговараат,
вели Бахтин, за во еден друг свој текст да потенцира: Текстот живее само
допирајќи се со друг текст.
Така благодарение на извонредните бохемисти излезени од Фило-
лошкиот факултет „Блаже Конески“, на малата, избрана, но исклучително
плодна група познавачи на чешкиот јазик и љубители на добрата чешка
литература, и тоа на Донка Роус, Маргарета Карајанова, Јасминка Делова-
Силјанова, Драган Георгиевски и Диме Митревски, македонските читатели,
македонските слодокусци и познавачи на убавиот збор, имаат можност да ги
читаат на македонски и класиците, но и најновите достигнувања во чешката
литература. Тука треба да се споменат и издавачките куќи кои покажуваат
особен интерес за чешката литература, па така во овој период најмногу се
истакнуваат Антолог и Бегемот со 5 наслови, како и Арс Ламина со 4 и
Култура со 2 книги.
Донка Роус е потписник на преводите на книгите: Житковските
божици од Катержина Тучкова (1980) (Скопје: Култура, 2014), Ноќна
работа од Јахим Топол (1968) (Скопје: Три, 2016) и Страдањата на
кнезот Штерненхох од Ладислав Клима (1878-1928) (Скопје: Бегемот,
2016), а Јасминка Делова-Силјанова на Германци од Јакупа Каталпа
(1979) (Скопје: Култура, 2014) и Исчезнување од Петра Соукупова (1982)
(Скопје: Македоника литера, 2017).
Маргарета Карајанова и Диме Митревски преведуваат дури по
четири книги и тоа Карајанова на македонските читатели им ги нуди
преводите на: Рибја крв од Јиржи Хајичек (1967) (Скопје: Бегемот, 2014),
Звукот на сончевиот часовник од Хана Андроникова (1967-2011) (Скопје:
Или-или, 2015), Разуздано лето од Владислав Ванчура (1891-1942)
(Скопје: Бегемот, 2016) и Парите од Хитлер од Радка Денемаркова (1968)
(Скопје: Бегемот, 2016), а Митревски ги преведува книгите: Чувари на
општото добро од Петра Хулова (1979) (Скопје: Антолог, 2014), Хордубал
ЧЕШКАТА ЛИТЕРАТУРА УБАВО ВДОМЕНА ВО МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК 237
од Карел Чапек (1890-1938) (Скопје: Арс Ламина, 2015), Историја на

светлината од Јан Њемец (1981) (Скопје: Антолог, 2016) и Патот на
ангелот од Јан Балабан (1961-2010) (Скопје: Готен, 2017).
Секако со бројот на преводите предничи Драган Георгиевски кој за
овие четири години преведе дури 6 книги и тоа:
Бас саксофон од Јозеф Шкворецки (1924-2012) (Скопје: Арс
Ламина, 2014);
Добра ноќ, слатки сни од Јиржи Кратохвил (1940) (Скопје:
Антолог, 2014);
Седумцрквие од Милош Урбан (1967) (Скопје: Антолог, 2015)
Вештерски чекан од Вацлав Каплицки (1895-1982) (Скопје: Арс
Ламина, 2015);
Родители и деца од Емил Хакл (1958) (Скопје: Антолог, 2015) и
Свети Ксавери од Јакуб Арбес (1840-1914) (Скопје: Бегемот, 2016).
Секако треба да се спомене и ангажманот на Весна Ликар и
Ивана Илковска кои работеа на преводот на Доживувањата на добриот
војник Швејк од Јарослав Хашек (1883-1923) како дел од проектот на
Министерството за култура „Ѕвезди на светската книжевност“ (Скопје: Арс
Ламина, 2014), како и на Мирјана Наумовски која го преведе Другиот град
од Михал Ајваз (1949) (Скопје: Бата прес, 2016).
Книгите што и македонскиот читател може да ги има, а се дел од
современата, па дури и најсовремената чешка литература и култура зашто
некои од авторите се родени кон крајот на седумдесеттите и почетокот на
осумдесеттите години на минатиот век како Катержина Тучкова, Јакупа
Каталпа, Петра Соукупова, Петра Хулова, Јан Њемец, се исклучително
реномирани и популарни. Некои од нив и со по неколку награди. Така
Житковските божици, инаку преведена на дури 11 јазици, ги добива
наградите Јозеф Шкворецки за 2012 и Магнезија литера во категоријата
Награда од читателите за 2013, а згора на сè кон крајот на 2014 стигнува
и до импозантна бројка од дури 100 000 продадени примероци. Или
Германци која наредната година ја добива награда Јозеф Шкворецки т.е. за
2013, а се стекнува и со признанието Чешка книга за 2013 година. Или пак
книгата Парите од Хитлер која освен што ја освојува наградата Магнезија
литера за 2007 во категоријата проза, за изданието на полски јазик ја
добива награда Ангелус во 2009. Или Историја на светлината која покрај
наградата Чешка книга за 2014, ја добива и Награда од Европската унија за
литература во 2014-та.
Некои од овие наслови стануваат уште попопуларни и преку другите
медиуми, пред сè преку филмот и театарот. Така според делото Хордубал
се снимени два филма, едниот во 1937 (режија: Мартин Фрич – познат
режисер од тој период) и 1979 (режија: Јарослав Балик). Режисерот Отокар
238 Весна Мојсова-Чепишевска
Вавра (1911-2011) го снима филмот Вештерски чекан во 1969 според

истоимениот роман. Новелата Бас саксофон инаку издадена 1967, излегува
и во Торонто во 1982 во Sixty-Eight Publishers. Една година подоцна според
мотивите на оваа новела е напишан мјузикл што во Канада се дава како
концертна изведба. Родители и деца има и своја филмска верзија од 2008
со ист наслов, а во режија на Владимир Михалек. Според делото Разуздано
лето е снимен филм во 1968 од страна на режисерот Јиржи Менцел кој
победува на Меѓународниот филмски фестивал во Карлови Вари истата
година и го добива Кристалниот глобус. Парите од Хитлер од Радка
Денемаркова добива и своја драматизација и тоа во 2010 на сцената на
Швандовиот театар.
Секако, вечерва во оваа убава и свечена атмосфера немаме намера
да ви откриеме сè и да ви ги презентираме до крај и преводите, а преку нив
и приказните што ги нудат овие книги преведени од чешки на македонски
јазик. Ова е само фрлање јадица на која вие, драги идни читатели, ќе
се закачите за да ги прочитате. Зашто само преку чинот на читањето на
преведените чешки автори можете да почувствувате колку и како силно и
провокативно звучат, но и значат и на македонски. И само на тој начин
таа уште поубаво ќе се вдоми во македонскиот јазик, но и во македонската
литература и култура.
УДК 811.163.3:811.162.3(062)
821.163.3:821.162.3(062)
Димитар ПАНДЕВ
ПРОМОЦИЈА НА „STUDIA MACEDONICA II“

(Ректорат на УКИМ – Скопје, 15. 06. 2017)
Почитувани присутни,
Во насловот на зборникот што го промовираме во оваа тројна
јубилејност на меѓусебните односи и врски меѓу македонската филологија
и уште три водечки славистики во светот, јасно, и прецизно, би нагласил,
и достоинствено, е кодирана на вечниот јазик на науката и уметноста
– суштината на проблематиката што е претставена во оваа книга-моно-
графија, имено, македонската трајност во општословенската култура и
во заемноевропската општественост. Трајност сокровишно обезбедена од
македонскиот старословенскојазичен стимул во развојот на современите
словенски литературни јазици, и репликата што возвратно доаѓа од нив,
особено, во конкретниов зборник, преку рецепцијата на македонската
јазична проблематика, на македонската литература и култура во чешката
славистика, но и на историски обусловената заемна чешко-македонска
споредбенојазична паралелност, како и на растечкиот актуелен интерес на
македонската средина за чешката литература и култура.
И сето тоа во знакот на превоспоставување традиција преку едиција
со која на чешко-македонските научни конференции им се дава нова
творечка димензија во контекст на чешката научна мисла што се развива
на Универзитетот во Брно, со особена заложба првенствено на професорот
Иван Доровски, но и на веќе петте генерации дипломирани македонисти
на овој универзитет, бездруго врз традиционалниот чешки интерес за
Македонија и македонскиот јазик, независно од историската перспектива,
имено дали веќе од првите курсеви по македонски јазик професорот
Антонин Фринта на Универзитетот во Прага, од оформувањето на Прашката
лингвистичка школа, од почетоците на западноевропската славистика или
уште од кирилометодиевото време.
240 Димитар Пандев
И тоа јасно е наведено уште во првите две пристапни статии во овој

зборник, на Иво Поспишил и на Паскал Стојчески, а потоа материјално
образложено во 24 реферати на учесниците на Шестата чешко-македонска
конференција, и семиотички заокружено во апендиксот кон Зборников.
Имено, угледниот професор Поспишил во своето пригодно обраќа-
ње го нагласува историското значење на Македонија за меѓународната
славистика, а уважениот амбасадор Стојчески во своето обраќање ја
искажува својата радост што во Брно, еден од водечките светски славистички
центри, продолжува културниот дијалог меѓу двете земји, и се надоврзува
на други научни конференции и културни настани организирани исто во
Брно.
Централно, Зборникот Studia macedonica II содржи 24 научни
статии кои опфаќаат широк опсег заемни теми од областа на науката за
јазикот, литературата и етнографијата, при што културниот дијалог меѓу
чешките и македонските научници се збогатува со изложени реферати во
кои се проследува, од чешката страна, чешката македонистика, рецепцијата
на македонската литература и култура во Чехија, публицистичкиот интерес
за Македонија, се продлабочуваат етимолошките проучувања на старосло-
венскиот јазик врз материјали од двата јазика, а од македонската страна,
акцент се става врз сè поинтензивната преведувачка активност на дела
од чешки автори во Македонија и нивното прифаќање во македонската
културна средина, на актуелните проекти што ги обединуваат двете култури,
како и врз проширување на јазичните паралели во контекст на актуелните
лингвистички, особено на функционалните и на когнитивно културолошки,
проучувања во славистиката. Не е пренебрегната ниту рецепцијата на
чешката лингвистика во македонската лингвистичка средина.
Во таа посока да нагласиме, особено се значајни заложбите на
Прашката школа за комуникативниот пристап во проучувањето на балка-
нистичката проблематика, па од еден поширок социокултурен аспект, Иван
Доровски прецизно го оцртува сфаќањето на Бохуслав Хавранек за балкан-
скиот јазичен сојуз како своевиден јазичен експеримент што се одвива
при нивни очи, без да бараат историски толкувања, туку да се проучуваат
живите народни јазици и, се разбира, соодветните текстови, како на пример
– Марко Цепенковите.
Општата македонска ситуација меѓу двете светски војни, со особен
осврт врз меѓумакедонските терористички акции, кои своевремено нашле
одраз во публицистиката на Јуриј Виќаз, особено во неговата репортажа
„Македонци“ се реактуализираат во статијата на Томаж Дерлатка.
Прашката македонистика која, би рекле, универзитетски започнува
со Антонин Фринта во 1946 г., Иван Доровски ја поставува во поширок
историски контекст на претходните научни согледувања врз македонската
ПРОМОЦИЈА НА „STUDIA MACEDONICA II“ 241
јазична проблематика меѓу двете светски војни, кога прецизно се издвојува

македонскиот дијасистем.
Толкувањата на македонската книжевност на литературниот исто-
ричар Здењек Урбан, поткрепени со неговиот теориски пристап, кој отпосле
станува доминантен во чешко-словачката теорија за забрзаниот развој на
националните литератури се предмет на интерес во статијата на Марцел
Черни, кој нагласува дека Здењек Урбан е еден од првите приопштувачи на
современата македонска литература на чешки јазик.
Примената на јазичните теории од Прашката школа во основите на
македонската македонистика, особено кај Блаже Конески, Благоја Корубин
и други, е претставена во статијата на Димитар Пандев.
Животот во едно македонско планинско село е обработен во економ-
ско-етнографската статија на Барбора Махова, а проблемот на колективниот
идентитет кај македонските регионални етнокултурни групи го разгледува
Хелена Бочкова.
Проблематиката со присуството на темниот вокал во македонскиот
изговор и неговото претставување во постојната македонистичка литература
е предмет на особен интерес на Кристина Дуфкова.
Преглед на преводите од чешки на македонски, од првите на Блаже
Конески, преку преводите на Вера Јанева и Донка Роус, до преводите на
младите чехисти од нашиот универзитет дава Јасминка Делова-Силјанова.
Заслугите на Франтишек Вацлав Мареш за македонистиката,
преку систематизација на неговите погледи за посебните особености на
македонскиот јазик во однос на другите словенски јазици ги образложува
Емилија Црвенковска, која е и една од редакторите на неговите македонис-
тички трудови издадени во одделна книга на македонски јазик. Да потсетиме,
Мареш држел предавања и изложувал реферати и на македонски јазик.
За македонските преводи и за рецепцијата на романите на Бохумил
Храбал со свој префинет критички однос кон нив се произнесува Соња
Стојменска-Елзесер.
Чешкиот проект за мапирање и премер на европскиот културен
простор, во кој бил вклучен и Владимир Мартиновски, и кој резултира со
превод на негова поезија на чешки го претставува Звонко Танески.
Традиционалната словенска култура одразена во македонскиот и
соседните словенски јазици преку компаративен пристап преку интересни
примери го претставува Лилјана Макаријоска.
Поетските надополнувања на творечкиот двоец Иван и Дагмар
Доровски, низ призмата на современите книжевни теории, вдахновено ги
оцртува Весна Мојсова-Чепишевска.
Чешката етимолошка школа, чии идеи го исполнувале просторот
на некои од претходните чешко-македонски конференции, овојпат е
242 Димитар Пандев
застапена со прецизната обработка на семантичкото поле „болести“ во

старословенскиот јазик на Илона Јанишкова, врз богат материјал од
македонскиот и чешкиот јазик, како и со статијата на Хелена Карликова,
која го се задржува врз грцизмите од областа на архитектурата во старосло-
венскиот јазик.
Актуелноста на расказите на Карел Чапек во македонската средина
денес на поширок компаративен план ја поставува Лидија Капушевска-
Дракулевска
Марија Ѓорѓиева-Димова, конверзивно, врз подлога од интертекс-
туални теории, ни дава свое „второ“ читање на есеите на Милан Кундера.
Врз поширок теориски контекст, Владимир Мартиновски, ја
разгле-дува патописната проза на чешката авторка Петра Хулова, која била
дел од веќе спомнатиот меѓународен проект „Патување околу Европа –
премерување на културниот простор.“
Слободно можеме да кажеме дека меѓу статиите на Звонко Танески
и Владимир Мартиновски има отворен културен дијалог.
Истото се однесува и за статијата за наставата по македонски јазик
како втор во Република Македонија и надвор од неа на Гордана Алексова,
во однос на статиите на Махова и Бочкова.
Сето тоа го надополнува монографскиот карактер на зборников,
кој се докомплетира со македонско-чешки јазични паралели на Максим
Каранфиловски, на Биљана Мирчевска-Бошева и Јасминка Делова-
Силјанова, на Роза Тасевска, со актуелни компаративистички теми.
Апендиксот кон Зборников содржи четири, би рекол, жизнено-
опсесивни теми на уредникот на Зборников, Иван Доровски, поврзани со
значајни настани и личности од неговото окружие. Една од нив, бездруго,
е промотивна реч за Милан Ѓурчинов одржана во Охрид на 14 август 2000
година по повод неговата интелектуална автобиографија „Освојување
на реалноста“ објавена во таа година, а друга – краток преглед на
македонистиката во Брно, врз подлога на славистиката од Јозеф Добровски
до денес, во која се вградил себеси и Иван Доровски, предводејќи ја обуката
по македонски јазик заедно со повеќе лектори од Македонија и, секако, од
Чехија.
Со текстот на Доровски за прегледот на македонистиката во Брно се
заокружува овој зборник, чиј прв воведен текст е исто од Доровски, имено,
предговор за составот на овој зборник.
Почитувани присутни,
Веќе сум сигурен дека и првиот реферат во наредниот Македонско-
чешки зборник ќе биде од Иван Доровски.
CIP - Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“, Скопје
811.163.3:811.162.3(062)
811.162.3:811.163.3(062)
821.163.3:821.162.3(062)
821.162.3:821.163.3(062)
821.162.3.09(062)
80(=163.3:437.3)(062)
МАКЕДОНСКО-чешка научна конференција (7 ; 2017 ; Скопје)

Зборник од 7 македонско-чешка научна конференција : 2017. -
Скопје : Филолошки факултет „Блаже Конески“, 2018. - 200 стр. ; 24 см
Дел од трудовите и на чеш. јазик. - Фусноти кон трудовите. -

Библиографија кон повеќето трудови
ISBN 978-608-234-060-9 (цип)
а) Македонски јазик - Компарација со чешки - Собири б) Чешки јазик -

Компарација со македонски - Собири в) Македонска книжевност -
Компарација со чешка - Собири г) Чешка книжевност - Компарација со
македонска - Собири д) Чешка книжевност - Критики и толкувања - Собири
ѓ) Македонска литература и култура - Рецепција - Чешка славистика -
Собири
COBISS.MK-ID 108940810

7 МАКЕДОНСКО ЧЕШКА КОНФЕРЕНЦИЈА ЗБОРНИК

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

7 МАКЕДОНСКО ЧЕШКА КОНФЕРЕНЦИЈА ЗБОРНИК

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Универзитет „Св.

Кирил и Методиј“ во Скопје

СЕДМА МАКЕДОНСКО – ЧЕШКА НАУЧНА КОНФЕРЕНЦИЈА

Уредник на изданието: Јасминка Делова-Силјанова

Уредник на издавачката дејност: Анета Дучевска, декан на факултетот

Уредник на изданието: Јасминка Делова-Силјанова

Меѓународен уредувачки одбор:

Компјутерска подготовка и печат:

Н.Е. Мирослав Рамеш

Катерина Велјановска, Јасминка Делова-Силјанова

Снежана Петрова-Џамбазова, Јасминка Делова-Силјанова

Лидија Тантуровска, Јасминка Делова-Силјанова

Традицијата на одржување на меѓууниверзитетски научни конфе-

Со овој Зборник на трудови, всушност целосно ги заокружуваме

Овој Зборник ќе остави свој белег за придонесот во одржувањето и

Почитуван господин ректор, почитувани професори и членови на

Чест ми е што ви се обраќам од оваа позиција – доцент по чешки

Abstrakt: V tomto příspěvku bych chtěl upozornit na některá zvláštní

Keywords: methodological procedures, cultural communities, literary epoch, Balkan,

Dříve než přistoupíme ke studiu filologických tematických okruhů, měli

Zároveň s tím bychom se měli v literárněvědné, etnograficko-

Slova Balkán a balkánský nelze vyřadit ze slovníku politiků, diplomatů,

balkánských a dalších evropských národů.6 Uvedli jsme mj., že četné kulturní,

stejnou povahu, podobnou barvu pleti, univerzální návyky atd. A to i přesto, že

balkánských slovanských zemí neměla v 19. století vlastní samostatný stát.

Paradoxně neexistovala domácí, vnitřní (termín M. Bobrownické)

a napodobovali arabskou poezii. V 8.-11. století se například výrazně projevil v

V dalším výkladu poukáži na několik meziliterárních a obecně kulturních

se jejich kultury vzájemně prolínaly a obohacovaly. Balkán se postupně v

balkánských národů by nepatřil pouze do jednoho kulturního pásma (přirozeně

Pro Nikolaje Danilevského, Oswalda Spenglera nebo Arnolda Toynbyho

expanzivní povahu, v ní se angažovaly jak církevní, tak politické kruhy. Faktor

V uchovních centrech byzantské říše, především v Soluni (Thessaloniki),

V souvislosti s prozaickým dílem Iva Andriće se čas od času objevuje

Zpočátku z Černomoří šířili Řekové tradici klasického vzdělání. Rovněž

Několikasetleté soužití perské a arabské literatury, jednota obou literatur, vedly

metropolitního typu ovlivnilo kulturu např. na Kavkaze, na Balkánském

lze dospět k všestrannému studiu karpatského kulturně lingvistického areálu a

CENTERS AND PERIPHERIES

In ethnographic-folkloristic and linguistic Slavonic studies, the author

Апстракт: Учењето на Јан Амос Коменски, вградено во неговото капитално

Клучни зборови: Коменски, дидактика, македонски, образование, културни

Јан Амос Коменски (1592-1670), чешки педагог,

наставата ја развива и ја издигнува на ниво на, речиси, генијална основа

иницијатива и активност за отворање такви училишта и за ширење на

Република во Белград и до Министерството за надворешни работи во Прага,

очекувана, може да биде реализирана на овдешниот Филозофски факултет

живеењето и за настава на мајчин, македонски јазик. Образованието,

6. бесплатните курсеви по чешки јазик кои се изведувале во Скопје

Велјановски, Н. 2009. Македонско-чехословачки културолошки релации во XX век.

DIDAKTIKA KOMENSKÉHO VE VÝUCE MAKEDONSKÉHO JAZYKA

Makedonsko-české kulturní styky v XIX. a v první polovině XX. století,

ФРАЗЕМИ СО КОМПОНЕНТА ‘RUKA/РАКА’

Апстракт: Во нашиот труд посветен на соматските фраземи со компонента

Клучни зборови: македонски фраземи, чешки фраземи, рака

Фраземите во чешкиот јазик и во македонскиот јазик заземаат

Когнитивистичката лингвистика како одлучувачки фактор за

му се биде препуштен на милост и немилост. Тој може да го создаде или да

Телото како средство за броење – Телото како мерка.

Телото служи и како средство за броење и за одредување на некоја

Во продолжение следи примерот:

A konečně - nebudu to popírat, je to Mohl by to/něco spočítat na prstech

И конечно - човечки е нема да Се бројат на прсти – малку (К.В.);

Веќе споменавме дека телото, односно раката можеме да ја