Professional Documents
Culture Documents
Nawatlahtolmelawkayotl
Nawatlahtolmelawkayotl
kihkuilowa
2021
Iswatekpantli
Tlahkotlahtolmeh tlen moihkuilowah nikan .............................................................................................. 4
Tlapewalistlahtol................................................................................................................................................... 5
Tleika nikneki nikteixpantis se nawatlahtolmelawalistli ika nawatl ........................................ 10
Ken moyektlalihtok inin amoxtli ............................................................................................................. 14
I. Nawatlahtolixmatilistli ................................................................................................................................. 17
1. Ik kanin walewa nawatlahtolli ............................................................................................................ 17
2. Kanin motlapowia nawatl itech Mexihko tlalli.............................................................................. 20
3. Tlatlamantli nawatlahtolmeh .............................................................................................................. 22
II. Nawatlahtolmelawalistli ............................................................................................................................ 25
1. Itlakakiliswan nawatlahtolli iwan ken tikinmachiotiskeh ....................................................... 25
2. Se tlahtolli pepechohtik.......................................................................................................................... 34
3. Tlen tlamantli tlahtolmeh kipia nawatl?.......................................................................................... 35
3.1. Tlamankayotlahtol ........................................................................................................................... 36
3.2. Tlachiwaltlahtolli ............................................................................................................................. 40
3.3. Kenihkayotlahtolli............................................................................................................................ 42
3.4. Teittitilistlahtolli ............................................................................................................................... 46
3.5. Tlahtlanihkayotlahtolli................................................................................................................... 50
3.6. Tlasalolistlahtolli .............................................................................................................................. 59
3.7. Tokayonepanoltlahtolli .................................................................................................................. 62
3.8. Yolewalistlahtolli .............................................................................................................................. 64
3.9. Tlalihkayotlahtolli ............................................................................................................................ 65
3.10. Melahkayotlahtolli ........................................................................................................................ 66
3.11. Nepowaltlahtolli............................................................................................................................. 68
III. Tlahtolkotonilistli ........................................................................................................................................ 76
1. Tlamankayokotonilistli .......................................................................................................................... 76
1.1. Tlamankayotlamian (-tl, -tli, -li, -in).......................................................................................... 76
1.2. Miakilistlamian (-meh, -tin, -keh) .............................................................................................. 78
1.3. Miakilisometilistli............................................................................................................................. 79
1.4. Axkayopewayan (no-, mo-, i-, to-, anmo-, in-, te-) ............................................................... 80
1.5. Axkayotlamian (-w, -h, -wan) ...................................................................................................... 82
1.6. Tlakittalistlamian (-tzin, -tzitzin)............................................................................................... 83
1
1.7. Achitontlamian (-ton) iwan weyitihtlamian (-pol) ............................................................. 85
1.8. Axkawahtlamian (-wah, -eh) ....................................................................................................... 86
1.9. Sepanoltlamankayotl ...................................................................................................................... 87
2. Tlachiwalyokotonilistli ........................................................................................................................... 90
2.1. Walensiah ............................................................................................................................................ 90
2.2. Senwalensiatlachiwalyotl ............................................................................................................. 94
2.3. Miakwalensiatlachiwalyotl ........................................................................................................... 97
2.4. Mokuepani selilispewayan (mo-)............................................................................................. 100
2.5. Amo momattok selilispewayan................................................................................................. 102
3. Tlachiwalkawitl iwan tlachiwalolocholistli .................................................................................. 106
3.1. Tlachiwalolocholistli 1 ................................................................................................................. 106
3.2. Tlachiwalolocholistli 2 ................................................................................................................. 111
3.3. Tlachiwalolocholistli 3 ................................................................................................................. 116
3.4. Tlachiwalolocholistli 4 ................................................................................................................. 119
3.5. Tlachiwalolocholistli 5 ................................................................................................................. 122
3.6. Intlanawatilwan tlachiwalnelwayomeh ................................................................................ 126
4. Tlachiwalyommeh tlen amo melawakeh ....................................................................................... 128
5. Tlachiwaltihtlamian (-tia, -ltia) iwan tlachiwilihtlamian (-lia) ............................................. 131
5.1. Tlachiwaltihtlamian ...................................................................................................................... 131
5.2. Tlachiwilihtlamian ......................................................................................................................... 134
6. Tlanawatilpewayan (xi-)...................................................................................................................... 136
7. Tlachihkayotl iwan tlachiwanihkayotl ........................................................................................... 138
7.1. Tlachihkayotl ................................................................................................................................... 138
7.2. Tlachiwanihkayotl (-ni) ............................................................................................................... 141
8. Tlapalewiltlachiwalyomeh (-tikah, -tok, -tinemi, -tiwitz, -tewa, etc.) ................................ 144
9. Kanahtlamian ........................................................................................................................................... 151
9.1. Ik tlamankayotl ............................................................................................................................... 151
9.2. Ik tlahtolkotonilli ............................................................................................................................ 153
9.3. Ik tlachiwalyotl ................................................................................................................................ 154
10. Kanahtekatlamian ................................................................................................................................ 156
11. Molinihpewayan iwan molinihtlamian........................................................................................ 158
11.1. Molinihpewayan (on- wal-) ..................................................................................................... 158
11.2. Molinihtlamian (-ti –ki) ............................................................................................................. 160
12. Axkayotihtlamian (-yo)...................................................................................................................... 162
2
13. Yetolistli ika akinpewayan ............................................................................................................... 164
14. Walmokuepalistli ................................................................................................................................. 164
14.1. Tlamankayowalmokuepalistli ika –listli, -istli noso –lli. .............................................. 165
14.2. Tlachiwalyowalmokuepalistli ika –tia ................................................................................. 166
Amapowaltekpantli ......................................................................................................................................... 167
3
Tlahkotlahtolmeh tlen moihkuilowah nikan
1pan. Semipan
2pan. Omipan
3pan. Eyipan
Ak.Pew. Akinpewayan
Am. Amatzintli, iswatl, ixiwyoh in amoxtli
Amox. Amoxtli
A.pan. Senwalensiatlachiwalyotl
A. kih Amo tikmatih akin okihkuiloh anonimus
a.tl.J. Ayakmo otlakat JesuKristo
a.x. Amo xiwitl, amo se kimati in xiwitl
Axk.pew. Axkayopewayan
cfr. Xikixnamikili
etc. Etcetera
k.i. Kanah ipan, circa.
Ibidem. Ihkon kemin achto tlanotzalli
Kap. Kapitoloh
K.n. Kihtosneki
mk. Miakeh tlakameh, miakeh tlahtoltlakameh
Mk.pew. Miakilispewayan
M.x. Ma xikittakan
Nesk. Neskayotl
Nelw. Nelwayotl
Op.tlam. Opanohtlamian
Opka.tlam. Opanohkatlamian
Pan. Miakwalensiatlachiwalyotl
Par. Paragraphus, tlapewaltiloni.
Pwya.tlam. Panowayatlamian
Ps.tlam. Panostlamian
Pskia.tlam. Panoskiatlamian
s. Se tlakatl, se tlahtoltlakatl
Sel.Pew. Selilispewayan
Tlach.nelw. Tlachiwalnelwayotl
Tepos. Tepostlahkuiloh/keh
Tlahkan Tlahkokan
Tlam.ken Tlamankakenihkayotl
Tlam.nelw. Tlamankayonelwayotl
Tlam.tl. Tlamankayotlamian
Tlapo. Tlapowalli
Tlay. Tlayekanki/keh, direktor/meh
Vol. Volumen, tilawak amoxtli
tl.J.
x. Xiwitl
x.i. Xiwilpilli
4
Tlapewalistlahtol
Nikan kah se tlahkuilolistli machiohtok ika nawatl, tlen kineki techonpalewis, akinmeh
tinawatlahtowah, ika se xixikolistli tlen yi kipia miak xiwtlapowaltonalli in
tikyektlalisnektiwitzeh. Inin tlahkuilolistli kineki techonpalewis ika tiktemoskeh ken okachi
kualli tikixmatiskeh tonawatlahtol. Inin tlahkuilolistli kineki techonpalewis kampa kualli ma
titlahkuilokan tonawatlahtol. Kineki ma tikmatikan tleika titlahtowah ken titlahtowah, iwan
tleika mokaki ken mokaki nawatlahtolli. Kineki ma tikixmatikan iwan tikyolselikan
ichikawalis totlahtol. Inin amoxtli tlen axan momapan monextia, noihki kineki
techonyolewas ma titlahkuilokan ika tonawatlahtol. Yeh kineki ma tikixmatikan kualli ken
titlahkuiloskeh ika nawatl, iwan tleika ihkon titlahkuilowah. Inon tlahtolixtlamatilistli
techonpalewis pampa ma mochikawalti tonawatlahtol. Yeh inon tlen kitemowa inin amoxtli,
yeh inon itlatemolis.
Yi nelli, inin nawatlahtoltlatemolistli amo san yekin opehki. Yi wehkikah, achto
owallahkeh kaxtiltekameh, nawatlahtohkeh yi okitemowayah tlen iyolmelawalis
tonawatlahtol. Ihkuakon, nawatlahtohkeh omotlahtlaniayah ken motlahtolketza nawatl.
Omotlahtlaniayah katlien iyollo tonawatlahtol. Okimatiayah tlahtolli iwan chikawalistli, san
se tlamantli. Ihkuakon, se ixtlamatki ahsitok kualli okixmatiaya itlahtol. Akin
otlanawatisnekiaya, omonekiaya kualli ma tlahto, omonekiaya ma mochikawalti itlahtol.
Nawatlahtohkeh ixtlamatkeh amoxpowayah iwan amoxtlahkuilowayah. Telpochmeh
okalakiayah tlamachtiloyan, tlen yehwan okitokayotiayah kalmekak noso telpochkalli, iwan
ompa okiseliayah miak tlahtolixtlamachilistli. Omomachtiayah xochitlahtolli, wewetlahtolli,
teotlahtolli, tekpillahtolli iwan miakeh ok sekimeh tlahtolmeh. Yehwan noihki okiseliayah
tlahkuilolistli, amapowalistli, nepowalistli. Ihkon, omahxiliayah ixtlamatkeh. Nochi inon
omochiwaya yi wehkikah. Nochi inon omochiwaya ika tonawatlahtol. Nochi inon
otechonyolketzaya in tinawatlahtohkeh.
Niman, ipan xiwilpilli 16, ihkuak owallahkeh kaxtiltekameh, yehwan opehkeh
otlanawatihkeh, miakeh nawatlahtohkeh ok okixmatiayah intlahtol. Nawaixtlamatkeh
omomachtihkeh ihtik tlamachtiloyan innakak teokalmeh iwan okitzikohkeh latintlahtolli
iwan kastiyatlahtolli. Noihki okiselihkeh latintlahkuilolistli, tlen ika opehkeh kimachiotiah
5
nawatlahtolli. Nawatlahtohkeh noihki okintlahtolkuepkeh pinoamoxkmeh. Ihkuakon,
omomachiotihkeh miakeh amoxmeh ika nawatl. Ok axan tikinpowah amoxmeh tlen
okinihkuilohkeh ika nawatl, masewaltlahkuilohkeh kemin yeh in mexihkatl Fernando
Alvarado Tezozomoc (1525-1610), iixwi Moteuksomah Xokoyotzin, noso kemin chalkatl
Domingo Chimalpahin (1579-1660), noso kemin yeh in tetzkokatl Cristobal del Castillo
(k.1526-1606). Yehwantzitzintin, iwan ok achi miakeh masewalmeh otlahkuilowayah ika
nawatl ihkuakon. Noihki, kaxtiltekameh, kastiyatlahtohkeh, omomachtihkeh nawatl iwan
opehkeh otlahkuilohkeh ika nawatl, kemin teopixki Bernardino de Sahagún (1499-1590),
noso Alonso de Molina (k.1513-1579) iwan okachi miakeh.
Nochi inon xiwtlapowaltonal ihkuak otlanawatihkeh kaxtiltekameh, nawatl okatkah
se chikawak tlahtolli. Yi nelli, kaxtiltekameh okipanittayah nawatlahtolli. Maski
kastiyatlahtowani Carlos V ipan xiwitl 1550 okinekiaya nochtin masewalmeh ma tlahtohkan
kastiyatlahtolli1, ipiltzin tlahtowani Felipe II, ipan xiwitl 1565, otenawatih nochtin teopixkeh
ma kinmatikan masewaltlahtolmeh tlen omotlahtohtiayah kanin yehwan
oteotlahtolchihtinemiayah. Niman, ipan 1570, inin tlahtowani okinnawatih nochtin
teopixkeh ma kimatikan nawatl. Kaxtiltekameh okittayah nawatlahtolli kemin se chikawak
tlahtolli tlen intech opowiayah nochtin masewalmeh ipan Yankuik Kaxtillan. Amo okittayah
kemin se tlahtolli motlalchipachitok. Yehwan okittayah nawatl kemin se tlahtolli tlen ika
moteotlahtoltia, kemin se tlahtolli tlen ika moxochitlahtoltia. Ipan 1603, kastiyatlahtowani
Felipe III okinnawatih teopixkeh amo ma kisakan kinteochiwilihkeh masewalmeh, tla
yehwan teopixkeh amo otlahtowayah se masewaltlahtol. Niman, inin tlahtowani noihki
okihtoh ma moteittiti nawatl iwan ok seki masewaltlahtolmeh ipan weyi tlamachtiloyan
Universidad de México 2 . Ihkon, ipan 1640, okitlapohkeh nawatlahtoltlamachtilistli iwan
otomitlahtoltlamachtilistli ompa Mexihko altepetl. Ipan 1678 noihki opehkeh okimachtihkeh
nawatlahtoltlamachtilistli ompa Guatemala.
Ipan inin kawitl, miakeh amoxmeh omoihkuilohkeh ika nawatl. Omoihkuilohkeh
teoamoxmeh, tlalxehxelolamoxmeh, tekipowalamoxmeh iwan okachi miak tlamantli.
Nochtin akinmeh owallayah Yankuik Kaxtillan, omonekiaya ma tlahtokan nawatlahtolli noso
6
ok se masewaltlahtolli. Niman, ipan xiwilpilli XVIII, ihkuak opehki otlanawatihkeh
kastiyatlahtohkeh tlen opowiayah Casa de Borbón, yehwan okinekiayah nochtin
masewalmeh ma momachtikan iwan ma tlahtokan kastiyatlahtolli. Mayeh ihkon okinekiayah
okinikximelawah, masewalmeh amo omokahkeh. Nawatlahtohkeh ok otlapowayah intlahtol.
Amo opinawayah ihkuak otlahtowayah nawatlahtolli. Yehwan omoyolchikawayah ika
intlahtol. Nawatlahtolli omoipanittaya, omochikawaltiaya. Kolonialtlanawatihkeh amo
owelitihkeh otechichtekilihkeh totlahtol. Totlahtol omokah chikawak, omotlahtowaya,
omokakiaya, omotlahkuilowaya, omopowaya. Niman, nochi inon opehki omopolohtiwallah.
Ipan xiwilpilli 19, ihkuak omoixkoyantih Mexihko, opehki owalmopolohtewakeh
masewaltlahtolmeh. Ihkon, miakeh nawatlahtohkeh okipolohkeh intlahtol. Miakeh
okilkahkeh tochikawalis. Otechneltokaltilihkeh nawatlahtolli amo ipati. Axan,
nimoyolkokowa, nikitta kenin nawatlahtolli tlalchipachitok ik nowian. Amo onkah
tlamachtiloyan kanin nawatlahtohkeh momachtiah intlahtol. Amo onkah axan, iwan amo
okatkah achto. Nawatlahtoltlamachtilistli tlen onkah, kitemowa ma momachtikan nawatl
akinmeh amo tlahtowah nawatl. Amo se kahsi kanin masewalmeh kualtis momachtiskeh
intlahtol ika intlahtol. Noihki, amo onkateh amoxmeh tlen ika se momachtis nawatlahtol, ika
nawatl. Miakeh ayakmo kineltokah tonawatlahtol moihkuilowa. San sekimeh oksepa pewah
titlahkuilowah, maski amo wel tikmatih ken titlahkuiloskeh totlahtol. Sekimeh kihtowah
moneki moihkuilos se tlamantli, ok sekimeh kihtowah moneki ok se tlamantli. Miakeh
tlahkuilowah san ken kisa. Ok sekimeh amo tlahkuilowah nion se tepitzin. Nochi inon
kichiwa totlahtol kipolohtiwitz ichikawalis. San yoliktzin, moxehxelohtinemi iwan
motzikitzintinemi.
Mayeh ihkon, noihki, niyolpaki pampa nikitta yekin san yoliktzin pewa oksepa
mochikahtok nawatlahtolli. Maski amo miak moixmati ken kualli moihkuilowa totlahtol,
miakeh ihkon tlahkuilowah. Inon nechyolpaktia. Inon nikitta kualli. Maski miakeh kihtowah
amo kualli kimatih nawatl, ok tlahtowah, ok nawatlahtolketzah. Maski miakeh okihtohkeh
nawatlahtolli amo techtlayekapankixtis, axan miakeh nawatlahtohkeh yi omomachtihkeh
weyi ixtlamachilistli ika nawatl, iwan axan melawak tlayekapankistokeh ika tonawatlahtol.
Yeh, ok techpolowa miak.
Ok techpolowa ma timosenkawakan ken titlahkuiloskeh totlahtol pampa okachi
kualli ma timoahsikamatikan tinochtin. Ok techpolowa ma tikixmatikan ken tlahtowah ok
7
sekimeh nawatlahtohkeh akinmeh amo chanchiwah tonawak itech toaltepewan. Tehwan
tinawatlahtohkeh, timiakeh. Tichantih nowian. Titlahtowah tlatlamantli, maski tinochtin
tikihtowah titlahtowah nawatlahtolli. Yi nelli, totlahtol moxehxelohtok iwan ok
moxehxelohtiahtok. Ihkon mochiwa pampa miakeh amo keman otikkakkeh ken tlahtowah
ok sekimeh nawatlahtohkeh. Miakeh timokawah itech toaltepemayohkan, ompa
timotzakuah, iwan san titlapowah nawatl inwan tochanehkawan. Tla tikkakih ok se tlahtowa
ok se tlamantli nawatl, niman tikihtohtiah yeh amo kualli tlapowa nawatl, yeh
chihchikotlahtowa. Nesi amo tikixmatih ken mopatla totlahtol oksekan. Amo tikixmatih
totlahtol okachi weyi. Totlahtol amo motzakua san ompa kan tlami toaltepemayoh. Totlahtol
moweyimana.
Maski onkateh tlatlamantin nawatlahtolmeh, nochtin totlapowalwan mosepanowah
ika san se inmelahkayoh, se inyollo. Maski tonawatlahtolwan mopatlah, nochtin mochiwah
kemin san se tlahtolli. Imochiwal san se tlamantli. Inon sepanmochiwalli kichiwa ma
timoahsikamatikan tinochtin. Kichiwa ma timokuamachilikan akinmeh tinawatlahtowah,
maski titlahtowah tlatlamantli. Anka san tepitzin timokuamachiliah, tinochtin tikseliah
itlahtolyolloh nawatl. Kox amo se nawatlahtoh kihtos se tlamantli iwan ok se nawatlahtoh
kihtos ok se tlamantli, yeseh kema kualtis tiktentokaskeh tlen kineki kihtos toyolikni. Ihkon
timokuamachiliah keman tikixmatih imochiwal totlahtol. Tla amo tikixmatih imochiwal
totlahtol, tla amo tikixmatih iyolloh totlahtol, okachi owi timoahsikamatiskeh. Tla amo
titlachiah iyolihtik totlahtol iwan tikahsikamatih imelahkayoh, amo keman tikittaskeh ken
achi weyi totlahtol. Timokawaskiah ika se tzikitzin tlahtolli tlen moxehxelowa iwan okachi
motzikitzintia.
Ik inon, miak ipati se amoxtli tlen kimelawilis tonawatlahtol. Miak ipati se
amapowalistli tlen techonpalewis ma tikixmatikan itlahtolyolloh nawatl. Moneki oksepa ma
tikonselikan iweyichikawalis totlahtol, ihkon kemin okichiwayah toachtokohkoltzitzinwan.
Yeh inon amo kihtosneki onkah se tlamantli nawatl okachi miak ipati iwan ok se amo miak
ipati. Neh amo nikneki nikihtos onkah se kualli nawatl iwan se amo kualli nawatl. Kox amo
sekimeh ihkon kineltokah. Kox amo sekimeh kihtoskeh se tlamantli nawatl okachi melawak,
okachi yektli, iwan ok se tlamantli nawatl okachi chihchikotik. Neh amo ihkon nikneki
nikihtos. Nochtin totlahtolwan miak ipati. Nawatl ken motlahtoltia se kanah, iwan oksekan,
nochtin miak inpati. Inin tlahkuilolistli amo kimachtis tlen kualli tlahtol iwan tlen amo kualli
8
tlahtol. Inin tlahkuilolistli kimachtisneki tlen imelahkayoh, tlen iyollo totlahtol. Kimelawilis
katlien itlaketzal totlahtol, tlen kiketzaltia totlahtol, tlen onkah ihtik totlahtol, ken kahki
imochiwal totlahtol. Maski yi nelli nawatlahtolli tlatlamantli motlahtoltia, san se
imelahkayoh, san se imochiwal.
Nawatlahtol, yeh kemin totlakayo. Tikateh tlatlamantli, seki tisiwameh, ok seki
titlakameh; seki tikateh tiwehkapantikeh, ok seki tikateh titlalchitzitzintin; seki
titomawakeh, ok seki tipitzawakeh; seki titliliwikeh, ok seki tiistakeh; yeseh, tinochtin
tikpiah se totlakayo, iwan inon totlakayo mochihtok ika omitl, estli, nakatl. Maski tlatlamantli
tikateh, tinochtin tikpiah se yollotl, se kuatetex, se yelli, iwan nochtin totlakayowan san se
tlamantli moyektlalihtokeh. Ihkon, se tepahtih amo kimixmati nochtin tlakameh iwan
siwameh itech totlaltikpak, yeseh inon tepahtih kema kualtis kinpahtis nochtin tlakameh
iwan siwameh itech totlaltikpak. Tleika ihkon kualtis kichiwas? Pampa yeh kixmati in
totlakayo. Yeh tepahtih se tlakayotlamatini. Yeh amo kimixmati nochtin sehsen
totlakayowan, yeh kixmati tlakayotlayehyekol. Yeh kipia itzontekonihtik se
“kuaixkopinkayotl” tlen kinawatia ken moyektlaliah nochtin tlakayomeh.
No ihkin mochiwa ika totlahtol. Onkah miak tlamantli nawatlahtolli, yeh nochtin
kipiah san se imelahkayoh, san se iyollo, san se itlaketzal. Maski amo keman tikixmatiskeh
ken tlahtowah nochtin nawatlahtohkeh, kema kualtis tikahsikamatiskeh itlaketzalwan
nawatlahtolli. Tinochtin, yi tikinmattokeh inon tlaketzalmeh. Yi tikmattokeh imelawalis
totlahtol, maski amo tikmatih kox tikmatih. Tinochtin tikyolseliah totlahtolmelawalis, pampa
yeh ika titlahtowah. Tla amo tikmatiskiah itlaketzalis totlahtol, amo welitiskia titlahtoskeh.
Yi nelli, akin tlahtowa se tlahtolli, noihki kinmati itlahtolnawatilwan. Kinmati ihtik
itzontekon.
Maski nochtin tlahtohkeh kinmatih inon tlanawatilmeh, amo nochtin kualtis
kintenewaskeh. Amo nochtin kualtis kimokixtiliskeh se “kuaixkopinkayotl” tlen kimelawilis
intlahtol. Ihkon kemin moneki se tepahtih akin kualli kixmati tlakayotl, moneki se
tlahtolixtlamatki akin kualtis techonpalewis ika tikmoixkopinkayohkixtiliskeh
tlahtoltlanawatilmeh tlen kateh totzontekonihtik. Inon ixtlamatki, kinkixtis inon
kuaixkopinkayotl itech totzontekon iwan kimachiotis itech se amoxtli. Yeh inon tlen
tikchiwasnekih nikan. Tiknekih tiktemakaskeh se amoxtli tlen kixkopinkayohkixtia totlahtol,
se amoxtli tlen kimelawiliah ken moyektlalihtok imochiwal totlahtol.
9
Noihki, moneki nikihtos, ika inin amoxtli amo nikpia neltilistli nomapan. Amo ikah
kualtis kipias neltilistli imapan. Inin amoxtli san kineki kitemakas se tlachialistli tlen ika
kualtis tikkuamachiliskeh imelahkayoh nawatl. Ok kipolowa miak. Ok poliwi weyak ohtli. Ok
moneki timokakiskeh, timoixmatiskeh, iwan timosenkawaskeh nochtin akinmeh titlahtowah
iwan timomachtiah nawatlahtolli.
Kox amo miakeh kihtoskeh inin tlahkuilolistli tlen nikan monextia amo miak ipati. Kox amo
seki kihtoskeh tla tehwan yi titlapowah nawatl, amo moneki timomachtiskeh ika se amoxtli
tlen kimelawilia tonanyoltlahtol. Nimitzyolewa, tinotlasohpowani, amo ihkon xitlayehyeko,
amo ihkon ximokuamachili. Yi nelli, inin amoxtli nikihkuilowa pampa ma kipowakan
akinmeh yi tlahtowah inin tlahtolli. Inin amoxtli moaxka, nikihkuilowa pampa tehwatzin,
akin yi tinawatlahtowa, akin yi titlahtolixtlamatki. Inin amoxtli amo kinpalewis akinmeh amo
kimatih nawatlahtolli. Inin amoxtli amo mitzmachtis ken titlahtos motlahtol. Tehwatzin, ya
titlahtowa motlahtol. Inin amoxtli amo mitzittitis se yankuik tlahtolli. Tlahkuilolistli nikan
kah san kineki mitzpalewis ika tikahsikamatis ok achitzin nochtin itlanawatilwan motlahtol
tlen ya kateh motzontekomihtik. Kineki mitzpalewis tikahsikamatis imelahkayo,
iyektlahkuilolis nawatlahtolli. Kineki mitzpalewis tikixkopinkayohkixtilis motlahtol. Nikan,
amo nikihtos (amo kualtis nikihtos) katlien nawatl okachi kualli iwan katlien okachi amo
kualli. Tinochtin kualli titlahtowah nawatl. Maski seki kihtoskeh [ehekaλ], ok seki kihtoskeh
[ehegaλ], ok seki kihtoskeh [ihigaλ], ok seki kihtoskeh [ekaλ], iwan ok sekimeh kihtoskeh
[yehyigaλ], tinochtin kualli titlahtowah 3 . Yeseh amo tinochtin tikmattokeh ken
tiyektlahkuiloskeh totlahtol.
Itech inin tosemanawak, tikateh miakeh. Titlahtowah miakeh tlahtolmeh, miakeh
nenepilmeh. Tinochtin titlahtowah se noso ok achi miakeh tlahtolmeh. Nochtin tinesih ika se
tonantlahtol. Yeh inon, amo kihtosneki nimantzin tikixmatiskeh san ihkon ken
titlahkuiloskeh totlahtol. Amo kihtosneki niman tikahsikamatiskeh ik kanin walewa
totlahtol, katlien inelwayo, ken mopatla, ken mochikawaltia. Ik inon, tla tiknekih
3 Itech nochi inin amoxtli, niknehnekis Notación Fonética Americanista (NFA) ika tlen nikinneskayotis
tlakakilismeh. Keman nikneki niknextis tlakakilistli, nikihkuilos intzalan ininkeh machiyomeh [ ].
10
tikahsikamatiskeh totlahtol, moneki tikyehyekoskeh okachi tlaihtik, iwan moneki
tikyehyekoskeh totlahtol ika totlahtol. Amo kualtis melahkayopan tikyehyekoskeh totlahtol
ika ok se tlahtolli. Se inglestlahtolixtlamatki kiyehyekowa itlahtol ika inglestlahtolli. Se
fransestlahtolixtlamatki kitlachilia itlahtol ika fransestlahtolli. Tla amo ihkon, amo
tikahsikamatiskiah melawak ken mochikawaltia totlahtol.
Ik inon tikittah, ik nowian totlaltikpak ihkon kichiwah. Inglestlahtohkeh, keman
konetzitzintin, kalakih tlamachtiloyan kanin momachtiah intlahtol ika intlahtol.
Fransestlahtohkeh kiyehyekowah intlahtol keman kalakih tlamachtiloyan, iwan kitekiwiah
itlahtol. Ompa momachtiah ken tlahkuiloskeh ika franses. Ompa kixmatih tlen tlamantli
tlahtolmeh kipia inenepil4. Kixmatih inelwayo inenepil. Inniwian kiyehyekowah intlahtol.
Nikan Mexihkotlalli, amo ihkon mochiwa itech masewaltlamachtiloyan. Nikan
Mexihko, maski titlapowah nawatlahtolli, mayatlahtolli, totonakatlahtolli noso ok se
tlamantli tlahtolli, nochtin konemeh momachtiskeh ika kastiyatlahtolli. Konemeh kiseliskeh
kastiyaixtlamachilistli. Akinmeh yi tlahtowah kastiyatlahtolli, yehwan kiwikah se
tlamachtilistli itoka Español noso Lengua española. Amo san se xiwitl kiwikah. Konemeh
kimomachtiah kastiyatlahtolli kanah mahtlaktli iwan ome xiwitl. Ompa momachtiah ken
tlahkuiloskeh, ken kualli tlahtoskeh kastiyatlahtolli. Momachtiah inelwayo kastiyatlahtolli.
Momachtiah tlen tlamantin tlahtolmeh onkateh ika kastiyanenepilli, kanin moxehxelowa se
tlahtolpamitl, kanin moneki moxehxelos se tlahtolli, kanin pewa okse, kox moneki
kihkuiloskeh se machiyotl noso okse. Kimomachtiah imochiwal kastiyatlahtolli. Konemeh
akinmeh tlahtowah nawatl, noso ok se masewaltlahtolli, amo keman ihkon kiyehyekowah
intlahtol, amo keman kimomachtiah intlahtol. Amikah kinittitia itlahtolmelawalis, amikah
kinittitia ken moyektlalihtok imochiwal intlahtol.
Yeh inon, amo intlahtlahkol tlamachtihkeh. Ihkon moketztok totlamachtihkayo nikan
Mexihko. Seki masewaltlamachtihkeh, maski tlapowah nawatlahtolli, amo tlamachtiah ika
nawatl. Amo kihtosneki yehwan amo kiyolseliah intlahtol. Miakeh tlamachtihkeh, maski
4 Nikihtos “nenepilli” keman nikneki nikihtos inon tlen tinochtin titlapowah. Se nenepilli motlahtoltia
itech se olocholistli tlahtohkeh. Onkateh miakeh nenepilmeh kemin nawatl, mixteko, maya, etc.
Nikihtos “tlahtolli” keman nikneki nikihtos inon tlapowalkotontli tlen kipia se kuamachilistli ahsitok.
Seki tlahtolmeh kateh: “kalli”, “tlakatl”, “motlelowa”, etc. Ika kastiyatlahtolli, nenepilli mihtowa
“lengua” noso “idioma”, iwan tlahtolli mihtowa “palabra”.
11
kinekih tlamachtiskeh ika nawatl, amo kipiah tlen ika kimachtiskeh totlahtol. Amo
kinixmatih itlanawatilwan, amo kixmatih imelawalis, iwan amo kinpiah tlahtolmeh tlen ika
kimachtiskeh itlaketzalwan totlahtol. Inin amoxtli momapan kah, kineki kinpalewis
tlamachtihkeh ma kiyehyekokan intlahtol ika totlahtol, iwan ma kipiakan tlen ika
tlamachtiskeh nawatlahtolli ika nawatlahtolli.
Yi nelli, amo keman achto, omochih se nawatlahtolmochiwalamoxtli tlen machiohtok
ika nawatl. Nochi tlen momachiotia ipan nawatl, mochiwa ika ok sekimeh tlahtolmeh, kemin
kastiya, ingles, franses iwan ok sekimeh. Tlen techillia inon? Kihtosneki, inon amoxmeh amo
kinekih kinahsiskeh nawatlahtohkeh. Yehwan mochihtokeh pampa ma kinpowakan
akinmeh amo omoskaltihkeh ika totlahtol. Niman, kastiyatlahtohkeh, fransestlahtohkeh,
inglestlahtohkeh, nesi okachi kixmatih imochiwal totlahtol. Ihkon nesi totlahtol nochipa
moilpitok inawak kastiyatlahtolli, noso inawak ok se pinotlahtolli. Tla amo keman pewa
tikyehyekowah totlahtol ika totlahtol, amo keman tikahsikamatiskeh totlahtol tlaihtik.
Noihki, nawatlahtolmelawalisamoxmeh tlen kateh, miakeh omohkuilohkeh yi miakeh
xiwtlapowalmeh. Yehwan kimelawiliah ken omotlapowaya nawatl yi wehkah. Amo
kimachiotia nawatl ken motlapowia axan. Moneki tikilnamikiskeh nochtin tlahtolmeh
mopatlatiwitz, iwan nochtin tlahtolmelawalismeh, noihki mopatlatiwitz. Se tlahtolli iwan
itlahtolmelawalis amo keman mokawa ihkon kemin kahki se kawitl. Axkan kipia se
tlanawatilli iwan mostla, wiptla, inon tlanawatilli mopatlas. Axkan mokaki se tlamantli,
mostla, wiptla mokakis ok se tlamantli. Ihkon kichiwah nochtin tlahtolmeh. Xikitta ken
omotlahtoltiayah kastiyatlahtolli ipan xiwilpilli 12:
1. Fabló Mío Çid el que en buen ora çinxó espada: 1. Habló mío Cid, el que en buena hora ciñó espada:
2. ¡Martín Antolínez sodes ardida lança! 2. ¡Martín Antolínez, sois valiente lanza!
3. Si yo bivo doblarvos he la soldada. 3. Si yo vivo, he de doblaros la ganancia.
4. Espeso & el oro & toda la plata; 4. He gastado el oro y toda la plata;
5. bien lo vedes que yo no trayo nada, 5. Bien lo veis, que yo no traigo nada,
6. e huebos me seríe pora toda mi companna. 6. Y necesario me sería para toda mi compaña.
7. Ferlo he amidos, de grado non avríe nada. 7. Harelo a la fuerza, de grado no tendría nada.
8. Con vuestro consego bastir quiero dos archas; 8. Con vuestro consejo, quiero llenar dos arcas;
9. incámoslas d’arena ca bien serán pesadas, 9. Llenémoslas de arena, que serán muy pesadas
10. cubiertas de guadalmeçí & bien enclaveadas. 10. Cubiertas de guadamecí y bien claveteadas
12
Maski inin tlahkuilolistli machiohtok ika kastiyatlahtolli, se kastiyatlahtoh axan amo niman
kahsikamatis inin tlahtolli ken omomachiohtoka ipan xiwilpilli 13. Kox amo kahsikamatis
san tlahko tlen kihtosneki. Nimantzin tikittaskeh inin tlamantli kastiyatlahtolli ok se
tlamantli. Moneki ma se kitlahtolkuepa ika kastiyatlahtolli ken motlahtoltia axan. No ihkin,
xikitta ken omotlahtoltiayah inglestlahtolli ipan xiwilpilli 14:
1. Whilom, as olde stories tellen us, 1. Once upon a time, as the old stories say,
2. Ther was a duc that highte Theseus; 2. There was a duke who was called Theseus:
3. Of Atthenes he was lord and governour, 3. He was lord and governor of Athens,
4. And in his tyme swich a conquerour, 4. And in his time he was such a conqueror
5. That gretter was ther noon under the sonne. 5. That there was no match for him on Earth
6. Ful many a riche contree hadde he wonne, 6. He had won over many rich countries,
7. What with his wysdom and his chivalrie; 7. with his wisdom and chivalry;
8. He conquered al the regne of Femenye, 8. He won over that kingdome of women,
9. That whilom was ycleped Scithia, 9. That in ancient times was called Scythia,
10. And weddede the queene Ypolita, 10. And he married Queen Hippolyta,
11. And broghte hir hoom with hym in his contree, 11. And brought her back to his own country,
12. With muchel glorie and greet solempnytee, 12. With great glory and ceremony
13. And eek hir yonge suster Emelye. 13. And also he brought her younger sister, Emily
Maski machiohtok ika inglestlahtolli, nimantzin kualtis tikittaskeh amo kualli moahsikamati
inon ika inglestlahtolli ken motlahtoltia axan.
Ik inon, nawatlahtolmelawalisamoxmeh tlen omomachiotihkeh ipan xiwilpilmeh tlen
yi wehkah, amo niman moahsikamatih axan. Ihkon panowa, pampa inon amoxmeh
okixkopinkayokixtilih nawatlahtolli ken omotlahtoltiayah achto. Inonkeh amoxmeh
kineskayotiah itlanawatilwan nawatlahtolli ken achto okatka. Axkan, maski ok titlahtowah
nawatl, inon tlahtolli miak omopatlak. Amo titlapowah ken otlapowayah ipan xiwilpilli XVI.
Totlahtol omoyankuitih, omopatlak, omochikawaltih. Axkan, moneki tikkixtiliskeh totlahtol
se yankuik ixkopinkayotl tlen technawatis ken moyektlalihtok totlahtol axkan, ken
motenewa totlahtol axkan, ken motlahtoltekpana nawatlahtolli axkan. Yeh inon tlen
kichiwasneki inin amoxtli machiohtok ika nawatlahtolli.
Inin amoxtli amo kittas nawatl kemin se tlamantli tlen yi opanoh. Amo kittas nawatl
kemin itlah tlen intech powi antropologoixtlamatkeh. Inin amoxtli kittas nawatlahtolli ken
se tlahtolli yoltok tlen intech powih tlahtohkeh tlen yoltokeh. Inon kihtosneki, amo
timokawaskeh timoilpitokeh ika tlahtolnechikolli tlen powi xiwilpilli XVI. Amo
timoilpitoskeh itech nawatlahtolamoxmeh tlen yi wehkah omoihkuilohkeh ika
kastiyatlahtolli. Nikan tikittaskeh ken kahki nawatlahtolli axkan, ken mochikawaltia, ken
kinselia yankuikeh tlahtolmeh, ken kintenewa yankuikeh tlayehyekolmeh.
Nawatlahtohkeh, chikawakeh. Nawatlahtohkeh nochipa kiyankuitiah intlahtol. Maski
se tlamachtiani kinekis amo ma mopatla nawatlahtolli, nawatlahtohkeh nochipa
kichikawaltiah itlahtol, kintlanewiah yankuikeh tlahtolmeh, kinpatlah itlanawatilwan,
kinyankuitia. Ihkon moyolitia se tlahtolli. Se tlahtolli tlen amo keman mopatla, yeh inon
tlahtolli miktok. Ihkon, tonawatlahtol kinpia miakeh tlahtolmeh tlen okinwaltlanewih itech
ok sekimeh tlahtolmeh. Inin kihtosneki, nawatlahtohkeh tlapohtiwitzeh inwan ok
tlahtlamantli tlahtolmeh. Keman kisa se tlamantli tlen amo kipia ken mihtos ika
nawatlahtolli, nawatlahtohkeh kitlanewiah se tlahtolli tlen itech powi ok se nenepilli iwan
kiseliah. Ihkon, mochikawaltiah totlahtol. Yi nelli, ihkon mochikawaltiah nochtin tlahtolmeh.
Ihkon, moneki tikyolseliskeh totlahtol kemin se tlahtolli yoltok. Amo moneki ma
mokawa totlahtol itech se kawitl tlen yi opanoh. Amo tiknekih totlahtol ma mokawa
“chipawak”. Amo onkah se tlahtolli “chipawak”. Nochtin tlahtolmeh kintlanewiah ok sekimeh
tlahtolmeh. Tlen amo kualli mokaki axkan, mostla wiptla kualli mokakis. Tlen ihtok axkan,
mostla amo ihtos. Ihkon, nikan amo tiknekih ma titlahtokan nawatl ihkon kemin
otlahtowayah nawatlahtohkeh yi miak xiwilpilli. Inin amoxtli san kixkopinkayokixtis
totlahtol ihkon ken motlahtoltia axkan itech ipewayan xiwilpilli XXI.
Nawatlahtolli, yeh se tlahtolli ahsitok. Ihkon kemin nochtin tlahtolmeh tlen motlahtoltiah
ipan totlaltikpak, nawatlahtolli kinpia miakeh tlahtoltzitzintin, kinpia itlanawatilwan tlen
kihtowah ken mokakih, ken mokotoniah iwan ken motekpanah ininkeh tlahtoltzitzintin. Ik
inon, inin amoxtli moxehxelohtok ika kapitolohmeh tlen kiteixpantiskeh nochi inin tlamantli
tlahtolixtlamatilistli.
Amoxtli pewa ika kapitoloh se, tlen kiteixpantis nawatlahtolixmatilistli. Ompa kualli
tikixmatis nawatlahtolli. Tikittas ik kanin walewa nawatl. Noihki tikittas kanin motlahtoltia
totlahtol axan iwan tikixmatiskeh itlatlamanyoh nawatlahtolli. Kapitoloh ome kinmelawilis
14
itlakakaliswan nawatl iwan tlen tlamantin tlahtolmeh kateh itech nawatl. Nikan
tikintokayotiskeh nochtin tlamanmeh tlahtolmeh iwan inchikawalis. Ik inin tonalli, ihkuak
se kineki se momachtis nawatlahtolli, se kichiwas ika kastiyatlahtolli noso inglestlahtolli. Tla
se kineki se kinixmatis itlahtolwan nawatl, se kintenewas ika kastiyatlahtolli (sustantivo,
verbo, adjetivo, preposición, iwan ok sekimeh). Nikan amo ihkon tikchiwaskeh. Nikan
tikintokayotiskeh ininkeh tlahtolmeh ika nawatlahtolli, pampa ok achi kualli ma
tikahsikamatikan inchikawalis ininkeh tlahtolmeh.
Kapitoloh eyi kintenextis itlanawatilwan nawatlahtolkotonilistli. Ompa nikteittitis
ken mokotoniah itlahtolwan nawatl. Itech inin kapitoloh, niktenextis tlen tlamantli
tlahtolkotonilmeh kateh, ken mopehpechowah iwan ken mokotoniah. Nochi tlen nikan
nikmelawilis, kinyektlalia tlahtolmeh imixkoyan. Inon kihtosneki, nochi tlen mochiwa ihtik
san se tlahtolli pepechitok. Kapitoloh nawi kitenextis itlanawatilwan
nawatlahtoltekpanalistli. Ompa nikittitis ken motekpanah itlahtolwan nawatl. Ompa
tikmatiskeh ken moneki moyekmanaskeh tlahtolmeh itech se tlahtolpamitl, tlen tlamantli
tlahtolmeh yawih achto, tlen niman, iwan ihkon.
Niman, itech kapitoloh makuilli, ompa nikonnahnawatis ken kualtis moihkuilos se
kualli tlahkuilolistli ika nawatlahtolli. Moneki tikilnamikiskeh totlahtol se tlamantli keman
titlahtowah, iwan ok se tlamantli keman titlahkuilowah. Maski titlahtowah tlatlamantli,
moneki ma tikmatikan ken kualli titlahkuiloskeh pampa ma yeto se tlahkuilolmachilistli tlen
kichikawaltis totlahtol. Ihkuak titlahkuilowah se amoxtli, noso se tlahkuilolistli, amo san
ihkon tikihkuiloskeh, moneki tikmatiskeh kanin pewa se tlahtolpamitl, kanin tlami, kanin
kiwika se tliltolontzin, kanin se tlilkuawtzintli, iwan ok miak tlamantli.
Neh onikyektlalih inin amoxtli ika nochi ixtlamachilistli tlen onikahsik itech nowian
ik kanin onikintlapowih nawatlahtohkeh. Onikintepostlahtoltzikoh miakeh tlahtohkeh
akinmeh chanchiwah Tzonkolihkan Tepeyotl, seki akinmeh chanchiwah Wextekapan Tlalli,
iwan ok sekan. Noihki, niknehneki tlen onikwalmachiotih itech intlapowalis nawatlahtohkeh
akinmeh inwan onitlahtoh. Noihki niknehnekis tlen ok seki ixtlamatkeh achto yi
okihkuilohkeh ipan nawatlahtolmelahkayotl. Onikinpoh ixtlamatkeh kemin Michel Launey
(1992), Thelma Sullivan (1992), Andrés Hasler (1995, 2011), David Tuggy (1991), David
Charles Wright Carr (2007), Joe Campbell iwan Frances Karttunen (1989) iwan ok miakeh
akinmeh kihkuilohtokeh imochiwalis nawatlahtolli. Noihki onikinpoh tlahkuilohkeh
15
akinmeh yi wehkah opehkeh kimelawiliah nawatlahtollli, kemin Horacio Carochi (1662).
Onimopalewih noihki ika tlahtolnechikolamoxmeh kemin tlen okihkuilohkeh Remi Simeón,
Alonso de Molina, iwan ok seki tlen moihkuilohtokeh axan itech inin kawitl, kemin yeh
Tlahtolnechikolli tlen okihkuilohkeh Gerónimo Sánchez et al., o noso tlen okihkuiloh Magnus
Pharao Hansen. Maski nochtin yehwan okihkuilohkeh ika kastiyatlahtolli noso
inglestlahtolli, inonkeh amoxmeh miak inpati iwan miak onechpalewihkeh. Itech inin
amoxtli tlen nikan kah, neh nikihkuilowa tlen onimomachtih ika tlen neh onikkak, onikittak
iwan onikpoh. Kanin nikihtos itlah tlen ok seki tlahkuiloh okihtoh, neh nikontlalis se
ikxitlanotzalli kampa ma motta yeh in ok se ixtlamatki akin kihtowa inon tlen mihtohtok.
Noihki, moneki nikihtos, nochi tlen neh nikihtowa itech inin amoxtli, amo san
nikihtos. Nikontlalis neskayomeh pampa ma motta ken kitekiwiah nawatlahtolli miakeh
nawatlahtohkeh. Onikinpoh amoxmeh tlen moihkuilohtokeh ika nawatl, tesis tlen
moihkuilohtokeh ika nawatl, iwan noihki nimopalewia ika tepostlahtoltzikolistli kanin
mokaki ken tlahtowah nawatlahtohkeh.
San ok se tlamantli poliwi ma nikihto. Inin nawatlahtolmelahkayotl amo kinextis ken
tlahtowah san yehwan Tzonkolihtekah. Inin amoxtli kineki kinextis imochiwalis, imelahkayo
nawatlahtolli ken san se tlahtolli. Maski neh nikihkuilohtok ika nawatlahtolli tlen powi
tlatlahkotipan Veracruz, inin amoxtli kineki kinextis totlahtol ok achi weyi. Kanin kualtis,
niktemakas neskayomeh tlen kineskayotiah nawatlahtolli ken motlahtoltia ok sekan.
Nikihtos keman se tlamantli tlahtolli powi se kanah, iwan keman se tlamantli tlahtolli powi
nowian kan tinawatlahtowah. Moneki tikilnamikiskeh maski tlatlamantli titlahtowah, nawatl
kipia san se imelahkayo. Itlahtoltlanawatilwan kiyektlaliah nawatlahtolli ken san se.
Noihki nikneltoka ok poliwi ok achi ma tiktemokan, ma timomachtikan, ipan
itlatlamanyo nawatlahtolli. Ayemo kualli tikmatih ik kanin tlami nawatlahtolli iwan ik kanin
pewa ok se tlahtolli. Neh nikihtowa inin amoxtli kema kinpalewis nawatlahtohkeh akinmeh
powih tlatlahkotipan Mexihko, tlatlahkotipan Veracruz, kox amo Morelos, Tlaxkallan. Yeseh,
niktlalia akinmeh tlahtowah nawatl tlen powi itonalehekampa Veracruz, ok achi amo miak
kinpalewis. Mayeh ihkon, nikihtowa inin amoxtli kualtis kipalewis ma pewa se
tlanohnotzalistli kanin ok sekimeh kihkuiloskeh amoxmeh ika nawatlahtolli, kanin san
yoliktzin tipewaskeh tikketzaltiskeh nawatlahtolli ken san se tlahtolli, iwan amo monekis ok
se pinotlahtolli ma kihto ken kahki nawatlahtolli.
16
I. Nawatlahtolixmatilistli
Tla tiknekih kualli tikahsikamatiskeh se tlahtolli, achto moneki kualli tikixmatiskeh inon
tlahtolli. Moneki tikmatiskeh ik kanin owallah inon tlahtolli, ken mopatlatiwitz iwan kanin
motlapowiah inon tlahtolli. Nawatl, ihkon kemin nochtin tlahtolmeh, kipia se weyi ohtli tlen
nehnentiwitz. Nikan tikixmatiskeh inon ohtli.
Nawatl, se chikawak tlahtolli tlen momantok itech in miakeh altepemeh tlen powih tlalli
moixmati kemin Mesoamerika 5 . Axan, kanah ome miyon (noso okachi) tlakameh iwan
siwameh tlahtowah inin tlahtolli. Mokaki ipan masewalaltepemeh iwan pinoaltepemeh.
Mokaki ipan ixtlawak, ipan weyaltepetl. Nikan Mexihko, ik nowian tikittah altepemeh,
chinankomeh, iwan miekkan motokayotiah ika nawatl. Tla tiwiah nepa Mayatlalli, tikittaskeh
altepemeh tlen walewah ika nawatlahtolli, kemin Zinacantán (Tzinakantlan), Tuxtla
(Tostlah), Chapultenango (Chapoltenanko), Chicomuselo (Chikomoselotl), etc. Tiwiah nepa
Zapotekotlalli, tikittaskeh altepemeh kemin Oaxaca (Waxyakak), Juchitán (Xochitlan),
Tehuantepec (Tekuantepek), etc. Tiwiah kanin tlahtowah Mixtekotlahtolli, Totonakatlahtolli,
Michwakantlahtolli (Porepechatlahtolli), iwan noihki tikittaskeh altepemeh tlen
motokayotiah ika nawatl. Ok sekimeh tlalnanmeh kemin Guatemala (Kuawtemallan) noso El
Salvador, noihki kinpiah miakeh altepemeh tlen motokayotihtiwitzeh ika nawatl, kemin
Quetzaltenango (Ketzaltenanko), Escuintla (Itzkuintlan), Huehuetenango (Wewetenanko),
etc. Yi nelli, nawatlahtolli momana ik nowian.
Inin tlahtolli amo yekin oneski. Yi kipia miak xiwitl motlahtohtinemi nawatlahtolli
itech inin tlalli. Ixtlamatkeh kihtowah, nawatl walewa itech se tlahtolli omotlapowiayah yi
wehkah, itoka yuto-nawatl. Inon tlahtolli omokamawiaya ipan tlen axan motokayotia United
States of America. Niman, akinmeh otlahtowayah inon yuto-nawatl, opehkeh
5 Inon tlahtoli “Mesoamerika” achto okitenewak Paul Kirchhoff (1960). Kihtosneki nochi tlalli tlen
momana ik ne tlahkotipan Mexihko, noihki Belice, Guatemala, El Salvador, iwan se tepitzin Honduras
iwan Nicaragua. Ompa itech inon tlalli owalneskeh tlatlamantli toltekayohmeh tlen kipiah san se weyi
innelwayoh. Maski tlatlamantli, kipia miak yolneskayotl tlen san sekan moketza.
17
omoxehxelohkeh. Ik ompa owalneski tlen se kixmati kemeh “proto-nawatl”6, inon kihtosneki
tlahtolli tlen opehki mokaki kemin nawatl. Leopoldo Valiñas (2010) kihtowa onkah nawi
tlamantli tlachialistli ipan ken owalneski inon proto-nawatl: 1) Hopkins (1965) kihtowa
proto-nawatl owalneski ipan xiwitl 2700 a.tl.J., ikpak Utah, ik sesekehekampa 7
(ixkopinkayotl 1), 2) Swadesh (1960) iwan Manrique (1994, 1988) kihtowah proto-nawah
opehkeh owalmoxehxelohkeh itech yuto-nawatl ipan xiwilpilli 10 a.tl.J., 3) Fowler (1983)
kihtowa proto-nawatl opehki itzintlan Chihuahua ik tonalehekampa, 4) Kaufman (1974)
kihtowa proto-nawatl okatka ipan tlen axan itoka Nayarit. Maski onkah tlatlamantli
tlachialistli, nochtin kittah proto-nawatl owalkalakki ik sesek-tlakalakiampa.
18
Tlamachtihkeh Una Canger iwan Karen Dakin (1985) kihtowah, ihkuak yekin opehki
omotlapowih nawatl, achto nawatlahtohkeh omotlahkoxexelohkeh itech ome olocholismeh.
Se olocholistli nawatl otlahtowayah ika [i], kemin “titl”, “tisi”, “tlitl”, “sintli”, “istitl”. Ok se
olocholistli nawatl otlahtowayah ika [e], kemin “tetl”, “tesi”, “tletl”, “sentli”, iwan “istetl”
(Canger iwan Dakin 1985). Niman, Dakin iwan Wichmann (2000) kihtowah inon olocholistli
tlen okipiaya [i] owalkalak tlahkotipan Mexihko iwan oyahki tlawiskampa ipan xiwitl 400
tl.J.8 Inonkeh “tlawiskampa nawatlahtohkeh” opanohkeh ik Tlahkotipan Ixtlawak Mexihko,
Morelos, Guerrero iwan Tlaxkallan, noihki oyahkeh tlanipan ik ompa Istmo iwan
Centroamerica, iwan ahkopa, ik Puebla Norte iwan Wextekapan Tlalli. Ixtlamatki Andrés
Hasler (2011a) kihtowa ininkeh tlawiskampa nawatlahtohkeh owalkiskeh okachi miak
achto, kanah yi 3000 xiwitl. Ik inon, Hasler kintokayotia, “paleonawatl”. Paleonawatl
kihtosneki, “nawatl tlen yi wehkikah”.
Okse olocholistli nawatl (tlen otlahtowayah ika [e]) owalkiskeh ik sesekehekampa
Mexihko, ipan xiwitl 800 tl.J. Ik inon, Andrés Hasler kintokayotia “neonawatl”. Inin kihtosneki
“yankuik nawatl”. Inin olocholistli opanoh ik Michwahkan, iwan ik ompa okalakkeh
Tlahkotipan Ixtlawak Mexihko. Ompa omotlalihkeh iwan niman oyahkeh nowian.
Axkan, ok kualtis tikittaskeh inon ome nawatlahtololocholismeh. Olocholistli nawatl
tlen yi wehkikah omotlalito ik ne tlawiskampa. Olocholistli tlen yankuik, omotlalito
tlatlahkotipan Mexihko iwan tlakalakiampa. Ik ompa, ok axkan kateh miakeh altepemeh
kanin motlapowia nawatlahtolli.
8Jorge Suárez kihtowa (1979) keman omopoloh Teotiwahkan, ipan xiwitl 600 a.tl.J, yi okatkah
nawaolocholismeh ipan tlahkotipan Mexihko.
19
Ixkopinkayotl 2: Iohwi nawatlahtolli
Kihtowa Andrés Hasler (1995) kateh ome tlamantli olocholismeh tlen owalkalakkeh Mesoamerika. Se tlen
yehwatzin okitokayotih paleonawatl, okalakkeh tlatlahkotipan Mexihko iwan oyahki tlawiskampa kanah
3000AC. Ok se olocholistli okintokayotih neonawatl. Yehwan owalkalakkeh tlatlahkotipan Mexihko ok
achi niman ipan xiwilpilli 800SC.
Kihtowa INEGI (2010) axan tlapowah nawatlahtolli kanah 1.5 miyon tlakameh iwan
siwameh. Kateh sempowalli iwan chiknawi weyaltepemeh kanin motlapowia nawatlahtolli.
Inin kihtosneki nikan chanchiwah nawatlahtohkeh. Seki oneskeh ika inin tlahtolli iwan ok
sekimeh omomachtihkeh niman. Maye ihkon, nawatlahtohkeh tikateh ik nowian
Mexihkotlalli. Weyialtepemeh tlen kipiah ok achi miakeh nawatlahtohkeh kateh Puebla,
Veracruz, Hidalgo San Luis Potosí iwan Guerrero (Xikitta machiyomeh tliliwikeh itech
ixkopinkayotl 3) San ompa chanchiwah 90% nochtin nawatlahtohkeh. San yehwan Puebla
iwan Veracruz inselti kipiah itlahko nochtin nawatlahtokeh (ixkopinkayotl 4). Yeh inon amo
kihtosneki inon nawatlahtohkeh ok achi miak inpati. Nochtin nawatlahtohkeh miak inpati.
20
21
3. Tlatlamantli nawatlahtolmeh
9Ika kastiyatlahtolli, Juan Hasler kintokayotia nawatlahtolxehxelolmeh ihkin: 1) nahua del norte, 2)
nahua central, 3) nahua del oeste iwan 4) nahua del este. Neh nikintlahtolkuepa inin tokayomeh.
22
tikpiaskeh ok se tlamantli ixkopinkayotl. Tlatlahkotipan Mexihko kihtowa [e] kemin “tetl”
[teλ] iwan “tletl” [λeλ]; itempan Mexihko kihtowah [i] kemin “titl” [tiλ] iwan “tlitl” [λiλ].
Niman, tikihtoskiah kateh ome tlamantli nawatlahtolmeh “tlatlahkotipan” iwan “tlatempan”.
Yeseh, tikittah Tzonkolihkan Tepeyotl kanin seki kihtowah “tetl” iwan ok sekimeh kihtowah
“titl”, amo niman tikmatiskiah kanin powi inin tlamantli nawatl.
Kihtowa INALI kateh 31 tlamanmeh nawatlahtolmeh. Nikan nikinxehxelowa inonkeh tlamanmeh. Maski
mopahpatla, kualtis tikihtoskeh kateh Wextekapan nawatl, isesekehekampa Puebla nawat, Tlatlahkotipan
Veracruz Nawatl, Istmo Nawat, Tlawistlampa nawat, Tlatlahkotipan Puebla Nawatl, Tlaxkallan nawatl,
Tlatlahkotipan Mexihko nawatl, Morelos Nawatl, Guerrero nawatl iwan Tlakalakiampa nawal.
23
motlanamakiliah, motlakowiliah, molochowah, iwan ihkon intlahtol motokia. Maski INALI
kihtowa nikan kateh ome tlamantli nawatlahtolmeh, nawatlahtohkeh amo kinmachiliah
kemeh ome tlahtolmeh. Yehwan kittah intlahtol san se tlamantli. Nepa Wextekapan tlalli
kateh eyi tlamantli nawatlahtolmeh, kihtowa INALI, maski yehwan moahsikamatih. Se
wextekatl akin chanchiwa San Luis Potosí, kema kahsikamatis ok se akin chanchiwa
Veracruz. Kema mopatlah seki tlakakilismeh, yeseh kema moahsikamati. Nikan niknextis ken
motta itlatlamanyoh nawatl axkan.
24
II. Nawatlahtolmelawalistli
Keman tinawatlahtowah, san tikihtowah tlen tiknekih tikihtoskeh. Amo niman tikistlakowah
ken moyekmanah intlahtolwan totlapowal. Amo niman tikittah ken moxehxelowa
totlapowal. Keman tikamatlapowah, amo tikxehxelowah totlahtol, san sekan titlahtowah, san
sekan timotlahtohtlalowah. Amo titlachiah ipan tlen tikihtohtokeh, ken tikihtohtokeh, iwan
tleika tikihtohtokeh ken tikihtohtokeh. Amo tikyehyekowah tlen tlanawatilmeh kinawatiah
totlahtol. Yeh inon amo kihtosneki nawatlahtolli amo kipia itlanawatilwan. Nawatl, ihkon
kemin nochtin tlahtolmeh, moxehxelowa, mokotoniah, mosalowa, kipia itlanawatihkayoh,
kipia imelahkayoh, kinpia tlatlamantin tlahtolkotonmeh. Yeh inon, amo san niman
tikmoixittitiah, amo niman monextia. Maski nochtin nawatlahtohkeh ya kipiah inon
tlanawatilmeh iihtik intzontekon, amo niman kimatih kipiah inon. Se nawatlahtoh kualtis
tlapowas nawatl, kualtis kahsikamatis nawatl, yeh amo kihtosneki kixmati itlanawatilwan
nawatl. Ik inon, moneki kualli timomachtiskeh ken moyekmantok nawatlahtolli, moneki
tikixmatiskeh intlanawatilwan totlahtol. Se tlahtolixtlamatki amo san ihkon nesi, moneki
mochikawaltis ika momachtilistli. Yeh inon tlen nikan tikchiwaskeh. Ma tikixmatikan
itlanawatilwan totlahtol okachi tlaihtik.
Achto, moneki tikixmatiskeh tlen tlamantli tlakakilistli onkah ika nawatl iwan ken
moihkuilowah. Ma tikilnamikikan nawatlahtolli amo yekin opehki moihkuilowa. Miakeh ok
kitlaliah nawatl amo kipia itlahkuilolis. Miakeh ok kineltokah nawatl yeh se kamatlahtolli
tlen san kualtis mokamatis iwan amo kualtis moihkuilos. Yeh inon amo nelli. Yi kipia miak
xiwtlapowaltonalli nawatlahtohkeh tlahkuilohtiwitzeh ika nawatl (Whittaker 2009). Achto
xiwilpilli XVI, nawatlahtolli amo omoihkuilowaya kemin axan. Ihkuakon, nawatlahtohkeh
otlahkuilowayah ika se tlamantli tlahkuilolistli tlen amo okineskayotiaya tlakakilistli. Inon
tlahkuilolistli okineskayotiaya tlayehyekolli. Amo okinmachiotiayah tlakakilismeh,
okinmachiotiayah tlayehyekolmeh ahsitokeh. Inon tlamantli tlahkuilolistli, ika
25
kastiyatlahtolli motokayotia escritura ideográfica. Nikan, tehwan tiktokayotiskeh
“tlayehyekolmachiotilistli”. Ma tikittakan neskayotl:
Inin tlamantli tlahkuilolistli, mitzillia tlen kihtosneki se machiyotl maski amo mitzillia ken
mokaki, noso ken moneki tiktenewas. Nikan, amo kipia tlen kittas kox tikihtos “xochitl”
[šočiλ], “xuchitl” [šučiλ] noso “soxitl” [sošiλ], san moneki tikittas machiyotl iwan san
niman tikmatis yeh inon kihtosneki “xochitl” pampa nesi ken se xochitl. Axan, ihkon
moihkuilowa yeh in chinotlahtolli. Yehwan chinotlahkuilohkeh amo kinneskayotiah
tlakakilismeh, yehwan kinneskayotiah tlayehyekolmeh. Ihkon, ika chinotlahtolli, “tlakatl”
mihtowa [rén] , iwan moihkuilowa 人 . Ihkon moihkuilowa pampa yeh inon machiyotl motta
kemin se tlakatl nehnentok . Ika chinotlahtolli, “tepetl” mihtowa [šān] iwan moihkuilowa
山 . Ihkon moihkuilowa pampa yeh inon machiyotl motta kemin seki tepemeh . No
10 Kihtowa tlahtolixtlamatki Ferdinand de Saussure (1945: 53): “No hay más que dos sistemas de
escritura: 1. El sistema ideográfico, en el cual la palabra está representada por un signo único y ajeno
a los sonidos de que se compone. Ese signo se refiere al conjunto de la palabra, y de ahí,
indirectamente, a la idea que expresa (…) 2. El sistema llamado comúnmente ‘fonético’, que aspira a
reproducir la serie de sonidos que se suceden en la palabra…” Axkan tikmattokeh inin ome tlamantli
tlahkuilolistli kualtis monehneloskeh. Seki tlahtolmeh kemin hapontlahtolli kinehneki
tlayehyekoltlahkuilolistli, maski noihki kineskayotia ihyotlakakilistli (ika kastiyatlahtolli mihtowa
sílabas). Yi wehkah ipan xiwilpilli 16, nawatlahtohkeh noihki opehkeh okimachiotihkeh seki
tlakakilistli iwan ihyotlakakilistli. Joseph Aubin okahsik 22 tentzilinkayomeh iwan 81
ihyotlakakilismeh.
26
Kihtosneki, se machiyotl kineskayotia se tlakakilistli. Tlen machiyotl kineskayotia tlen
tlakakilistli? Kualtis yetos san tlenon. Inon mopatla nochipa nowian. Seki tlahkuiloskeh se
tlamantli iwan ok seki tlahkuiloskeh ok se tlamantli. Se olocholistli tlahtohkeh akinmeh
tlapowah se nenepilli, mosenkawah ken tlahkuiloskeh itlakakiliswan inon tlahtolli. Ok
sekimeh mosenkawaskeh ok se tlamantli. Yeh ihkon, “tlakatl” ika arabetlahtolli mihtowa
[šaɦs] iwan moihkuilowa شخص. Machiyotl شkineskayotia tlakakilistli [š], machiyotl خ
kineskayotia tlakakilistli [ɦ], iwan machiyotl صkineskayotia tlakakilistli [s]. “Tlakatl” ika
hinditlahtolli mihtowa [vyakti] iwan moihkuilowa व्य क्ति. Machiyotl व्य kineskayotia [vya]
iwan machiyotl क्ति kineskayotiah tlakakilistli [kti]. “Tlakatl” ika griegotlahtolli mihtowa
[prósopon] iwan moihkuilowa πρόσωπον. Machiyomeh π, ρ, ό, σ, ω, ο iwan ν kinneskayotiah
nochtin tlakakilismeh tlen ika mochiwa inon tlahtolli: [p]+[r]+[ó]+[s]+[o]+[p]+[o]+[n].
Ihkuak owallahkeh kaxtiltekameh ipan x.i.16, yehwan okiwalikakeh
latintlahkuilolistli. Inon tlahkuilolistli okinpiayah machiyomeh tlen ika titlahkuilowah axan
(a, b, c, d, e, etc.) Yeh inin tlamantli tlahkuilolistli amo kualli okinneskayotiayah
itlakakiliswan nawatlahtolli. Kastiyatlahtolli kinpia seki tlakakilismeh tlen amo okatkah ika
nawatlahtolli ([d], [f], [x], [ɲ], [r], [b], [θ]) iwan nawatlahtolli okinpiaya ok seki tlakakilismeh
tlen amo okatkah ika kastiyatlahtolli ([¢] [h] [λ] [kw]). Noihki, ipan x.i.16 kastiyatlahtolli amo
okipiaya san se iyektlahkuilolis, iwan itlakakiliswan omopatlatikatkah. Kastiyatlahkuilohkeh
otlahkuilowayah san ken yehwan okikakiayah intlahtol. Ihkon, keman yehwan
okihkuilosnekkeh nawatl, amo niman okualtikeh. Seki okihkuilowayah se tlamantli iwan ok
seki okihkuilowayah ok se tlamantli.
Noihki, se tlamantli tlahkuilolmachiotilistli amo keman akis 100% se nenepilli.
Keman tiknekih tikinneskayotiskeh itlakakiliswan se tlahtolli, moneki tikilnamikiskeh
itlakakiliswan nochipa mopatlatokeh. Se tlahtolli mokaki se tlamantli se xiwitl, iwan
makuilpowalli xiwitl niman, mihtowa ok se tlamantli. Noihki, itlakakiliswan se tlahtolli
mopatlah ika kanin motlahtoltia. Seki altepechankeh kitenewaskeh se tlahtolli ihkin, iwan ok
sekimeh altepechankeh kitenewaskeh ihkon. Noihki, seki machiyomeh kipatlah itlakakilis.
Ika kastiyatlahtolli, achtopan x.i. 16, machiyotl “x” omotenewaya [š], kemin anglomachiyotl
“sh”. Niman, omopatlak iwan opehki motenewa [x], kemin kastiyamachiyotl “j”. Niman
27
okiselik latintlakakilistli [ks] iwan ihkon omokak. Axan, itech kastiyatlahtolli tlen powi
Mexihko, inon machiyotl kinpia nawi tlakakilismeh [š] [x] [ks] iwan [s].
No ihkin, se nenepilli11 kisalos se machiyotl ika se tlakakilistli, iwan ok se nenepilli
kisalos inon machiyotl ika ok se tlamantli tlakakilistli. Ihkon, machiyotl “j”, ika español
mihtowa [x] kemin “jorge”; ika inglestlahtolli mihtowa [ʒ], kemin “john”; ika serbiotlahtolli
mihtowa [y] kemin “jezika”. Se machiyotl kipia tlatlamantli tlakakilismeh kox powi itech se
nenepil noso ok se. Ma tikittakan ok se neskayotl. Machiyotl “z”, ika español tlen powi España,
mihtowa [θ] kemin “corazón”; ika español tlen powi Mexihko, mihtowa [s] kemin “casa”; ika
inglestlahtolli mihtowa [z] kemin “zoo”; ika italiano mihtowa [¢] kemin “pizza”.
Kualtis tikittaskeh amo onkah se tlahkuilolmachiyotl tlen yi nelli aki se tlahtolli. Nochi
tlamantli tlahkuilolistli, nochipa mopatlatok. Ma tikittakan ken omonehnek
latintlahkuilolistli ika nawatl. Kanah ipan 1577, teopixki Bernardino de Sahagún, okihkuiloh
ihkin:
Jnic ce capitulo, yntechpa tlatoa, ynoc cenca tlapanauja teteuh: yn qujnmoteutiaia, yoan
yn qujntlamanjliaia, yn ievecauh.
Vitzilubuchtli: çan maceoalli, çan tlacatl catca: (…)12
11 Ik nikan, nikihtos “nenepilli” keman nikneki nikihtos inon tlen tinochtin titlapowah. Se nenepilli
motlahtoltia itech se olocholistli tlahtohkeh. Onkateh miakeh nenepilmeh kemin nawatl, mixteko,
totonako, maya, etc. Nikihtos “tlahtolli” keman nikneki nikihtos inon tlapowalkotonilli tlen kipia se
kuamachilistli ahsitok. Seki tlahtolmeh kateh: “kalli”, “tlakatl”, “motlelowa”, etc. Ihkon, se nenepilli
kinpia miakeh tlahtolmeh. Ika kastiyatlahtolli, nenepilli mihtowa “lengua” noso “idioma”, iwan
tlahtolli mihtowa “palabra”.
12 Ihkon machiohtok ipan fol 1r itech Códice Florentino. Kualtis mottas ipan tepostlawilamatl:
https://www.wdl.org/es/item/10612/view/1/36/
28
x.i.16 x.i.21
Molina Durán Carochi Siméon Garibay Barlow Karttunen SEP Tehwan
(1571) (1579) (1662) (1885) (1940) (1950) (1983) (1998)13 (2020)
iuhquin yuhquin yuhquin iuhquin ihkin
çaualli çaualli tzāhualli tzawalli
tlatolli tlatolli tlahtōlli tlajtoli tlahtolli
qualli qualli cualli kwalli kuali kualli
tecutli tecuhtli teuctli tēuctli teuktli
metztli mētztli metztli mētztli metstli metztli
velic uelic huelic uelik welik
Kualtis tikittaskeh kenik mopatlak itlahkuilolis nawatl. Se tlahtolli kemin “welik” [welik] amo
okipatlak itlakakilis, maski miak omopatlak itlahkuilolis. Opehki moihkuilowa ika “v” iwan
“c”; niman “v” omokuepki “u”; niman “u” omokuepki “hu”; niman “c” omokuepki “k”; iwan
niman “hu” omokuepki “w”. Nikan tikpiah makuilli tlamantli tlahkuilolistli. Niman, moneki
timotlahtlaniskeh, katlien tikpehpenaskeh? Katlien okachi kualli? Tla onkah miak
tlatlamantli tlahkuilolistli, katlien tiknehnekiskeh? Noso, moneki tikpehpenaskeh san se?
Ma timotlahtlanikan, moneki san se tlamantli tlahkuilolmachiotilistli? Moneki san se
tlahkuilolpamitl tlen nochtin nawatlahkuilohkeh tiknehnekiskeh maski titlahtowah
tlatlamantli? Sekimeh amo kittah ihkon. Sekimeh amo kinekih ma yeto san se
tlahkuilolpamitl iselti pampa kihtowah amo kualtis mosepanoskeh nochtin tlamantli
nawatlahtolmeh. Sekimeh momawtiah inon sepantlahkuilolpamitl kichiwas ma kipatlakan
ken yehwan tlahtowah intlahtol. Yeh inon, amo se kineki. Nochtin totlahtolwan miak ipati.
Tinochtin kualtis titlapowaskeh ken tiknekih. Amo moneki tikpatlaskeh ken titlahtowah.
Tinochtin moneki tikketzaltiskeh totlahtol ken tehwan titlahtowah. Ihkon otineskeh ika
totlahtol. Ihkon otimoskaltihkeh ika totlahtol. Amo keman tikihtoskeh tokamatlahtol amo
kualli. Yi nelli, ma titlahtokan san ken tehwan yi titlahtowah.
Yeh ihkon kahki keman titlahtowah. Mayeh, tlahkuilolistli, ok se tlamantli.
Tlahkuilolistli amo san ihkon nesi, amo san ihkon moketzaltia. Tlahkuilolistli kipia ok seki
tlamantli tlanawatilmeh, iwan inon tlanawatilmeh amo san ihkon nesih. Ken timokawaskeh
13 Ihkon machiohtok itech amoxtli tlen kiwikah momachtihkeh ipan eyipan tlamachtilistli ipan
tlahkotipan Veracruz. Inon amoxtli okihkuilohkeh Carvajal García, Torres Rojas et al. (1998).
29
tlen tlahkuilolmachiyotl tiknehnekiskeh? Kampa tiknankiliskeh inon, moneki tikmatiskeh
tleika tiknekih titlahkuiloskeh? Tleika titlahkuilowah? Yeh tlahkuilolistli techpalewia pampa
totlahtol ma kinahsi ok sekimeh nawatlahtohkeh akinmeh amo niman kualtis se kintlapowis.
Ihkon, tla amo titlahkuilowah, san kualtis titlahtoskeh inwan akinmeh chanchiwah tonawak.
Tlahkuilolistli kichiwa totlahtol ma ahsi wehka (kanah iwan kemanian). Ihkon, ika
kastiyatlahtolli, neh kualtis nikpowas se amoxtli tlen okichih se tlakatl akin chanchiwa
Colombia, iwan nikahsikamati itlahtol. Noihki, kualtis nikpowas se amoxtli tlen okihkuiloh
se tlakatzintli akin chanchiwa Kaxtillan iwan ok se akin chanchiwa ompa Argentina. Maski
wehka chanchiwah, nechahsi intlahtol. Nikinahsikamati nochtin. Neh nikmattok ompa
Argentina tlahtowah ok se tlamantli kastiya. Ompa Colombia tlahtowah ok se tlamantli
kastiya, iwan ompa Kaxtillan tlahtowah ok se tlamantli kastiya. Mayeh ihkon, neh kualtis
nikinpowas nochtin yehwan kastiyatlahtohkeh iwan nikinahsikamati, nikinkuamachilia
pampa tinochtin titlahkuilowah ika san se kastiyatlahkuilolmachiotilistli.
Arabetlahtolli, fransestlahtoli, inglestlahtolli iwan miakeh ok sekimeh tlahtolmeh tlen
chikawakeh, ihkon mochiwa. Ihkuak motlapowiah, se arabetlahtoh akin chanchiwa Jordania
amo kualli kinahsikamatis se arabetlahtoh akin chanchiwa Saudiarabia. Yeseh, inon ome
arabetlahtohkeh kema kualli moahsikamatiskeh ihkuak motlahkuiloliah pampa yehwan
kipiah san se tlamantli tlahkuilolmachiotilistli. Se inglestlahtoh akin chanchiwa Yankuik York
iwan ok se inglestlahtoh akin chanchiwa Anglotlalli tlahtowah tlatlamantli, yeseh
tlahkuilowah san se tlamantli. Ihkon, maski tlahtowah tlatlamantli, tlahtohkeh tlen itech
powi se nenepil, moneki mosentiliskeh iwan mokawaskeh tlen tlahkuilolpamitl
kinehnekiskeh iwan tlen tlahkuiloltlanawatilmeh kitlaliskeh.
Ihkon, ika nawatl, noihki kualtis yetos. Moneki ma yeto san se tlamantli
tlahkuiloltlanawatilmeh pampa kualtis ma timoahsikamatikan tinochtin. Maski titlahtowah
tlatlamantli, moneki timokawaskeh ken titlahkuiloskeh kemin san se tlamantli. Ma tikittakan
se neskayotl ika nawatl. Tla se kihkuilos “velic”, ok se kihkuilos “belik” iwan ok se “welik”,
amo niman timoahsikamatiskeh. Yeh, tinochtin kualtis titlahkuiloskeh: “welik”, maski se
kihtos [belik], ok se kihtos [welik]. Kox amo inon neskayotl amo owi. Kox amo kema
tikahsikamatih “velic”, “belik” iwan “welik” maski mopatla itlahkuilolis. Ma tikittakan se
neskayotl okachi owi. Tla se kihkuilos “te fantij nigue maninime”, ok se kihkuilos “tejuan
tinegij ma nehnime” iwan ok se kihkuilos “te’uan ti’ negue mane’ nemi”, okachi owi
30
timoahsikamatiskeh. Maski titlahtowah tlatlamantli, tinochtin titlahkuiloskeh “tehwan
tiknekih ma nehnemi”. Ihkon tinochtin timoahsikamatiskeh keman timopowaskeh.
Sepantlahkuilolmachiotilistli, kisentilis totlahtol iwan kipalewis ayakmo achi miak ma
moxehxelo nawatlahtolli.
Ihkon, kualtis titlahtoskeh miak tlatlamantli, iwan tinochtin titlahkuiloskeh san se
tlamantli. Inon kihtosneki amo tikpowaskeh totlahtol san ihkon kemin machiohtok. Kualtis
tikmachiotiskeh se tlamantli iwan tiktenewaskeh ok se tlamantli. Ihkon mochiwa ik nowian.
Ika kastiyatlahtolli, sekimeh kihtoskeh [pehkao], ok sekimeh kihtoskeh [peskao] iwan ok
sekimeh kihtoskeh [peskado], yeseh nochtin kihkuiloskeh pescado. Se tlamantli
tlahkuilolistli amo kihtosneki tinochtin titlahtoskeh san se tlamantli. Nochipa moneki
tikilnamikiskeh, tlahkuilolistli se tlamantli, kamatlahtolistli ok se tlamantli.
Tlahkuiloltlahtolli se tlamantli, kamatlahtolli ok se tlamantli. Yehwan mosalohtokeh, yi nelli,
noso inon amo kihtosneki inawak mosepanpepechohtokeh. Maski titlahtowah tlatlamantli,
kualtis tikpiaskeh san se tlamantli tlahkuilolmachiotilistli. Ma titlachiakan ken kichiwah ok
sekimeh nenepilmeh. Fransestlahtohkeh kihkuilowah ils mangent, iwan kitenewah [il monš].
Yehwan kihkuilowah beaucoup des enfants iwan kitenewah [bucú de zafá]. Yeh inon amo
kintekipachowa fransestlahtohkeh pampa yehwan momachtiah iwan kiseliah inon
tlahkuilolmachiotilistli ihkuak yehwan kateh konetzitzintin. Ihkon, noihki, san tlen
tlahkuilolmachiotilistli tikpehpenaskeh ika nawatl, konetzitzintin nawatlahtohkeh amo
kittaskeh owi tla yehwan kiseliah ihkuak moskaltihtiwallah.
Axan, ya otikittakeh tleika moneki tikpiaskeh san se tlamantli tlahkuilolmachiotilistli
ika nawatl. Niman, ma timotlahtlanilikan tlen tlahkuilolpamitl tiknehnekiskeh?
Titlahkuiloskeh ika inmachiyowan kastiyatlahtolli? Titlahkuiloskeh ika ok se tlamantli
machiyotilistli? Nepa tlakpak yi otikittakeh nawatlahtolli omohkuilohtiwallah tlatlamantli.
Axan moneki tikpehpenaskeh san se tlamantli tlahkuilolistli. Miakeh ok kineltokah nawatl
moneki mohkuilos kemin kastiyatlahtolli. Ika kastiyatlahtolli moihkuilowa “c”, “qu”, iwan
“k”, iwan nochi san se tlakakilistli [k]: casa, queso, kilo. Kipia eyi machiyomeh tlen
kineskayotia san se tlakakilistli. Ma tikittakan ok se neskayotl. Kastiyatlahtolli nikan Mexihko
noihki moihkuilowa “s”, “c” iwan “z”, iwan nochi san se tlakakilistli [s]: silla, cerro, zapato.
Tehwan, ika nawatlahtolli amo ihkon titlahkuiloskeh. Amo moneki timoilpitoskeh nochipa
inawak kastiyatlahtolli. Moneki tiktemoskeh tlen machiyotl ok achi aki itech nawatlahtolli.
31
Ipan xiwitl 1950, ixtlamatki Robert Barlow okihkuiloh se amatl itoka Mexihkatl Itonalama.
Ompa yeh omotlahtlaniaya: “inin totlahtol okse: tleka tikihkuiloskeh kemen kaxtillan?”
(1950: 1). Yi nelli, kastiyatlahtolli se tlamantli, nawatlahtolli ok se tlamantli. Ik inon, amo
moneki tikihkuiloskeh kemin kastiyatlahtolli.
Itech inin amoxtli, titlahkuiloskeh ika tlahkuilolmachiotilistli ken kiteixpantiah
Yopihua Palacios et al. (2005). Ma tikittakan tlen tlakakilismeh kinpia nawatlahtolli iwan ken
moihkuilowah nikan.
Nawatlahkuilolpamitl
tlakakilistli tlen
machiyotl itoka neskayotl
kineskayotia
a (a) [a] [a:] awatl
w (wa) [w] [b] welik
ch (cha) [č] chantli
e (e) [e] [e:] ehekatl
h (ha) [h] [‘] ahawilli
i (i) [i] [i:] [ɪ] [ɪ:] ilwikatl
k (ka) [k] [g] kalli
ku (kua) [kw] [w] [b] kuawitl
l (la) [l] ilamatl
m (ma) [m] masatl
n (na) [n] nakatl
o (o) [o] [o:] [u] [u:] okotl
p (pa) [p] popoka
s (sa) [s] sokitl
t (ta) [t] tetl
tl (tla) [λ] tlakatl
tz (tza) [¢] tzahtzi
x (xa) [š] xochitl
y (ya) [y] yolotl
32
Inin tlahkuilolpamitl kinpia kaxtolli iwan nawi machiyomeh. Sehsen machiyotl kipia se ipati
itech nawatlakakilispantli. Nikan, tikpiah san nawi ohkanmachiyomeh: ch, ku, tl, iwan tz. Se
ohkanmachiyotl kihtosneki, maski tikihkuilowah ika ome machiyomeh, san se tlakakilistli
kineskayotia. Ihkon, “ch” amo kihtosneki se tlakakilistli [k] iwan se tlakakilistli [h]. Inon
ohkanmachiyotl “ch” kineskayotia tlakakilistli [č], kemin “choka” [čoka]. No ihkin, “tl” amo
kihtosneki se tlakakilistli [t] iwan se tlakakilistli [l]. Inon ohkanmachiyotl “tl” kineskayotia
san se tlakakilistli [λ], kemin “tlakatl” [λakaλ]. Noihki, ohkanmachiyotl “ku”, amo kihtosneki
se tlakakilistli [k] iwan se tlakakilistli [u]. Inon ohkanmachiyotl “ku” kihtosneki se
tlakakilistli [kw], kemin “kuawitl” [kwawiλ]. Inin ohkanmachiyotl “ku” amo mihkuilowa “kw”
pampa ya onkah se machiyotl “w” tlen kineskayotia ok se tlakakilistli. No ihkin,
ohkanmachiyotl “tz” amo kihtosneki se tlakakilistli [t] iwan se tlakakilistli [s], inon
ohkanmachiyotl “tz” kihtosneki san se tlakakilislti [¢], kemin “tzahtzi” [¢ah¢i]. Ik inon, amo
mihkuilowa “ts”. Nikan tikihkuiloskeh “tz”.
Inin tlahkuilolpamitl kinpia nawi tentzilinkayomeh 14 : a, e, i iwan o. Inonkeh
tentzilinkayomeh welis mokakiskeh weyak noso amo weyak, kemin “metztli” [me:¢λi] noso
“metztli” [me¢λi]. Inin nawatlahtoltlahkuilolpamitl noihki kinpia kaxtolli
tentlatzakuilkayomeh15.
Noihki, ihkuak nawatl kintlanewia tlahtolmeh itech ok sekimeh tlahtolmeh,
kinihkuilos tlakakilismeh tlen achto amo itech opowiayah nawatlahtol. Ompa,
nawatlahkuilolpamitl kinehnekis ininkeh machiyomeh:
33
Tlanewilismachiyomeh
tlakakilistli tlen
machiyotl itoka neskayotl
kineskayotia
b (be) [b] nowiembre
d (de) [d] disiembre
f (efe) [f] febrero
g (ge) [g] xikgastaro
j (jota) [x] jirafa
r (ere) [r] nikeskanearo
u (u) [u] uruguay
2. Se tlahtolli pepechohtik
Nawatl, se tlahtolli tlen killiah aglutinante (ika kastiyatlahtolli) noso agglutinative (ika
inglestlahtolli). Nikan tikihtoskeh “pepechohtik”. Inon tlen kihtosneki? Kihtosneki
itlahtolwan nawatl amo san moxitintokeh, amo san moxehxelohtokeh. Tlahtolmeh ika
nawatl mopepechowah iwan kinchiwah ok sekimeh tlahtolmeh tlen okachi weyakeh.
Tlahtolmeh ika nawatl kinpiah innelwayohwan, kinpia tlahtolkotonilmeh, kipia intlamian
(kotoniltlamian, kotonilpewayan), iwan ok miak tlamantli tlen ika mopepechowah. Inon
kihtosneki, se tlahtolli ika nawatl, kualtis moahsikamatis kemeh se tlayehyekolli ahsitok.
Xikitta inin neskayotl:
Ika inin neskayotl, tikpiah san se tlahtolli “ninakakuasneki” tlen kitemaka se ahsitok
tlayehyekolli. Inon tlahtolli, nechillia yeh in neh akin nikneki nikkuas nakatl. Yeh nochi
inon, nikihtos ika san setzin tlahtoltzin. Ma tikittakan ok se neskayotl:
34
pinoxochitlahtolmeh = pino + xochi+ tlahtol + meh
Nikan noihki tikittah se tlahtolli tlen kinechikowa miak tlamantli. Inin tlahtolli kihtosneki
miakeh tlahtolmeh tlen moxochiotihtokeh iwan intech powi pinomeh. San ok setzin
neskayotl:
Inin tlahtolli, kihtosneki yeh in teh akin otikkoh itlah tlen ok sekimeh inaxka ipan se kawitl
tlen yi opanoh. Nochi inon tikihtowah ika san se tlahtolli.
Ihkuak ihkon mochiwa, inon moixmati kemeh se nenepilli (tlahtolli) pepechohtik.
Noihki, se kixmati inin tlamantli nenepilli, kemin tlen no mihtowa polisintética (ika
kastiyatlahtolli) noso polysynthetic (ika inglestlahtolli). Yeh inon kihtosneki keman se
tlahtolli kinpia miakeh tlahtolkotonmeh ika tlatlamantli kuamachilistli tlen mosalowa, iwan
mopepechowa ihtik se tlahtolli. Ihkon kahki tonawatlahtol.
Yeh inon amo kihtosneki tonawatlahtol mopepechowa san ihkon. Amo kualtis
tikpepechoskeh san ken kisa. Se nenepilli pepechohtik kemin nawatl, kipia seki
tlanawatilmeh tlen kihtowah ken moneki mopepechos inon tlahtolli. Amo nochi
mopepechowa nochipa. Moneki tikmatiskeh tlen mopepechowa, tlen amo mopepechowa,
kemanian mopepechowa iwan kemanian amo mopepechowa. Keman titlahtowah, amo
niman tikittah inin. Yeh keman titlahkuilowah, ompa kema moneki tikixmatiskeh ininkeh
tlanawatilmeh tlen kimelawah totlahtol. Moneki tikmatiskeh kanin tlami se tlahtolli iwan
kanin pewa okse, kemanian se tlahtolli moihkuilowa pepechitok, iwan kemanian
moihkuilowa moxehxelitok. Ik inon, moneki kualli tikixmatiskeh tlen tlamantli tlahtolmeh
onkah ika nawatl, iwan ken mopepechowah inonkeh tlahtolmeh.
Kemin nochtin nenepilmeh tlen onkateh itech tosemanawak, nawatl noihki kinpia miakeh
tlahtolmeh tlen motekpana tlatlamantli. Sehsen tlamantli tlahtolli tlen powi nawatl, kipia se
chikawalistli. Seki tlahtoltzitzintin techpalewiah keman tiknekih tikihtoskeh kenik kahki se
35
tlamantli, ok sekimeh tlahtoltzitzintin techpalewiah keman tiknekih tikinsaloskeh ome
tlayehyekolmeh, ok sekimeh techpalewiah keman tiknekih tikinpowaskeh miakeh tlamantin,
etc.
Nochtin tlahtolmeh ika nawatl, miak inpati, yeseh moneki kualli tikistlakoskeh, kualli
tikixmatiskeh tlen kichiwa sehsentlamantli tlahtolli. Nikan tikistlakowah mahtlaktli iwan se
tlamantli tlahtolmeh tlen itech powih nawatl:
3.1. Tlamankayotlahtol
16Keman niknextia tlahtolkotonilmeh nikmachiotia se kuawitzintli (-) achto noso niman. Inon
kihtowa ik kanin mopepechowa.
36
Tlamankayotlamian Neskayohmeh Moxehxelohtokeh Nelwayotl
(Tlam.tl.) (Nesk.) (Nelw.)
akatl aka –tl aka
-tl siwatl siwa –tl siwa
ehekatl eheka –tl eheka
kualantli kamak –tli kamak
-tli itzkuintli itzkuin –tli itzkuin
tochtli toch -tli toch
kalli kal -li kal
-li pilli pil –li pil
tonalli tonal –li tonal
kimichin kimich –in kimich
-in michin mich –in mich
sitlalin sitlal –in sitlal
Ihkuak tikittah se tlahtolli ika nawatl tlami ika ininkeh tlamankayotlamian (-tl, -tli, -li noso
–in), inon kihtosneki yeh se tlamankayotl. Ma tikittakan neskayotl:
Okachi tlani, itech inin amapowalistli, tikittaskeh ken mopatlah iwan mopepechowah
ininkeh tlamankayotlahtolmeh. Axan, ma tikilnamikikan tlamankayomeh, kipiah se
innelwayoh, iwan se intlamankayotlamian. Noihki, ma tikilnamikikan onkah nawi tlamantli
tlamankayotlamian: -tl, -tli, -li, -in.
37
Sekimeh nawatlahtohkeh, keman kintenewah tlamankayotlahtolmeh tlen kipiah inin
tlamian –tli, -li, noso -in, kipatlah intlakakilis iwan kintenewah ika [e] (-tle, -le, noso –e), noso
[ɪ], -Yeh inon, amo kihtosneki kihkuiloskeh ika “e”. Nochipa moneki tikinihkuiloskeh ininkeh
tlahtolmeh ika “i”, maski tikintenewaskeh kemin [e] noso [ɪ]17. Ma tikittakan:
17Kihtowa Cristina Monzón (1990: 65-66), “los fonos [i], [I] y [e] se encuentran en variación libre en
los sufijos absolutivos y de tiempo pasado, así como dentro de palabra”.
38
Tlam.tl. Tlam tl. Tlam.tl Tlam.tl
-tl -tli -li -in
Tlamankayotl tlakatl itzkuintli tonalli sitlalin
Nelwayotl tlaka itzkuin tonal sitlal
Mopatla ken notlaka noitzkuin notonal nositlal
notlakawan noitzkuinwan notonalwan nositlalwan
tlakameh itzkuinmeh tonalmeh sitlal(in)meh
tlakatzin itzkuintzin tonaltzin sitlal(in)tzin
tlakayotl itzkuinyotl tonalyotl sitlalyotl
39
xantolo walewa itech latintlahtolli sanctorum
3.2. Tlachiwaltlahtolli
Tlahtolpamitl Tlachiwalyotl
(tlen kichiwa)
itzkuintli nehnemi ohtlipan nehnemi
tehwatzin kualtzin titlahkuilowa ipan motlahtol titlahkuilowa
notlamachtihkawan amo keman nechahwah nechahwah
inon siwatzintli motlelohtok motlelohtok
onimitzwaltilanki itech ilwitl onimitzwaltilanki
nikneki se tlaxkaltzin nikneki
ma kochi piltontzin kochi
Nimitztlasohkamatilia tehwatzin nimitztlasohkamatilia
Yi onikochtoya kanah mahtlaktli kawitl onikochtoya
40
Tlachiwalyotl Moxehxelohtokeh Nelwayotl
nitlahkuilowa ni- tla- hkuilowa ihkuilowa
nichoka ni- choka choka
tikihtowa ti- k- ihtowa ihtowa
nimechtlanetis ni- mech- tlaneti -s tlaneti
timotlelowa ti- mo- tlalowa tlalowa
nehnemi nehnemi nehnemi
tikinkowah ti- kin- kowa -h kowa
mitztlahpalowah mitz- tlahpalowa -h tlahpalowa
nikittas ni- k- itta –s itta
tikonchiwaskeh ti- k- on- chiwa –s -keh chiwa
nechahwaskeh nech- ahwa –s –keh ahwa
nikinahkokui ni- kin- ahkokui ahkokui
ankalakih an- kalaki –h kalaki
xikachiwa xi- k- achiwa achiwa
Nochipa miak ipati ma tikittakan katli yeh in inelwayoh se tlachiwal. Inin nelwayotl
(tlachiwalnelwayotl) kipia ikuamachilis tlachiwalyotl. Techillia tlen kihtosneki inon
tlachiwalyotl. Keman tiknekih tiktemoskeh se tlachiwaltlahtolli ipan tlahtolnechikolli, san
tikahsiskeh inelwayoh, mowipantok ika machiyotl tlen ika pewa inelwayoh. Ma tikittakan
ken monextiah ipan tlahtolnechikolli:
A Ch I K N Tl
achiwa chanti ihkuilowa kawa napalowa tlahpalowa
ahwa chiwa ihtowa kalaki nehnemi tlaneti
ahkokui choka itta kowa nemi tlalowa
41
3.3. Kenihkayotlahtolli
Kualtis tikihtoskeh kenihkayotlahtolli noso san kenihkayotl. Inon kihtosneki se tlahtolli tlen
kihtowa kenihki kahki ok se tlahtolli. Se kehihkayotl kualtis kihtos kenik se tlamankayotl,
kenik se tlachiwalyotl, noso kenik ok se tlamantli kenihkayotl. Seki kenihkayotlahtolmeh
kateh: weyi, wewe, yankuik, miak, owi, etc. Ma tikittakan:
42
Kateh makuilli18 tlamantli tlamankakenihkayomeh: 1. tlen ixkoyantikeh, 2. tlen monextiah
kemeh tlamankayomeh, 3. tlen kipiah kenihkayotlamian (-k), (-ki) noso (-tik), 4. Ok sekimeh
tlen walewah itech tlamankayomeh, iwan 5. Ok sekimeh tlen walewah itech tlachiwalyotl.
Ma tikittakan:
a.3. Kenihkayomeh tlen tlamih ika kehihkayohtlamian (-k), (-ki), noso (-tik) 19 : Inin
tlamian mopepechowa inawak se tlamankayotl, se tlachiwalyotl, noso se nelwayotl,
iwan mokuepa kenihkayotl.
iwan David Wright Carr (2007) kihtowah inin tlamian (-k) kahki itlamian “kawitl tlen panoh”. Yeh
Leopoldo Valiñas (2013) amo ihkon kineltoka. Yeh kihtowa, kenihkayomeh ika nawatl kipiah se
tlamantli itlamian tlen san yehwan intech powi. Yehtzin kitokayotia inin tlamian (-k) sufijo adjetival.
Inin sufijo adjetival nikan niktokayotia “kenihkayotlamian”. Kihtowa Valiñas, keman se tlahtolli
kiwika itlamian (-tik), inon kihtosneki se tlamankayotl tlen mokuepa tlachiwalyotl iwan niman kiselia
kenihkayotlamian (tlamankayotl + ti + k). Neh nikwelitta tlen kihtowa Valiñas, maski nikan
43
istak in istak kalli walewa itech tlamankayotl istatl
sesek inin tlaxkalli sesek walewa itech tlamankayotl setl
xokok inon kahwen xokok walewa itech tlamankayotl xokotl
posawak notoska posawak walewa itech tlachiwalyotl posawa
chikawak notahtzin chikawak walewa itech tlachiwalyotl chikawa
xoxowik itlapal xoxowik walewa itech tlachiwalyotl xoxowia
totonik in atl totonik walewa itech tlachiwalyotl totonia
tetik omochih tetik in pantzin walewa itech tlamankayotl tetl
omitik inon chokotzin omitik walewa itech tlamankayotl omitl
chihchiltik noessoh chihchiltik walewa itech tlamankayotl chilli
koyonki notilmah koyonki walewa itech tlachiwalyotl koyoni
palanki inon nakatl palanki walewa itech tlachiwalyotl palani
a.4. Kenihkayomeh tlen amo tlamih ika (-k) noso (-ki), iwan walewah itech
tlamankayotl: ininkeh tlahtolmeh walkisah itech tlamankayotlahtol. Yehwan tlamih
ika -yoh, -soh, -loh, -eh, -wah, etc.20
temalloh inon tlakokolli yi temalloh walewa itech tlamankayotl temalli
kokolissoh noknitzin kokolissoh walewa itech tlamankayotl kokolistli
xiwyoh inon kuawitl xiwyoh walewa itech tlamankayotl xiwitl
kaleh inon tlakatzin yi kaleh walewa itech tlamankayotl kalli
kueyeh xikitta in kueyeh siwatl walewa itech tlamankayotl kueitl
tominwah nosiwatzin tominwah walewa itech tlamankayotl tomin
okichwah inon siwatzintli okichwah walewa itech tlamankayotl okichtli
a.5. Kenihkayomeh tlen amo tlamih ika (-k) iwan walewah itech tlachiwalyotl: Ininkeh
tlahtolmeh walkisah itech se tlachiwaltlahtol. Yehwan tlamih ika: -ki, -ni, -tok, etc.
xoxowki inon tlakilotl xoxowki walewa itech tlachiwalyotl xoxowia
mawini in tlakatl mawini walewa itech tlachiwalyotl mawi
totokani noyolikni totokani walewa itech tlachiwalyotl totoka
tlakuikani neh nitlakuikani walewa itech tlachiwalyotl tlakuika
ixkueptok inon santotzin ixkueptok walewa itech tlachiwalyotl ixkuepa
kualantok tlamachtih kualantok walewa itech tlachiwalyotl kualani
tlapohtok ikalakian nokal tlapohtok walewa itech tlachiwalyotl tlapowa
nikontlalis ome kenihkayotlamian (-k) iwan (-tik). Nikmachilia ihkon okachi chipawak momelawah
kenihkayomeh.
20 Ne tlani, okachi tikittaskeh ken mopepechowa inin tlatlamantli kotoniltlamian.
44
w) Tlachiwalkenihkayotl: Ininkeh tlahtolmeh kihtowah kenik se tlachiwalyotl (nimotlelowa
chikawak, ninehnemi ichtakatzin, etc.) Noihki kualtis kihtoskeh kenik kahki ok se
kenihkayotlahtolli (nimotlelowa sapanowa chikawak, ninehnemi ok achi ichtakatzin).
Ininkeh tlachiwalkenihkayomeh nawpan moxehxelowah: 1) tlen kihtowah kanin mochiwa,
2) tlen kihtowah kemanian mochiwa, 3) tlen kihtowah kenik mochiwa iwan 4) tlen kihtowah
ken achi mochiwa21. Ma tikittakan:
45
w.3. Tlen kihtowah kenik mochiwa:
3.4. Teittitilistlahtolli
Kkualtis tikihtoskeh teittitilistlahtolli noso san teittitilistli. Inin kihtosneki se tlahtolli tlen
kiteittitia noso kiyakatilia inon tlen tikihtowah. Se teittitilistli mihtowa achto se
tlamankayotl. Ika nawatl kateh ininkeh teittitilistlahtolmeh: in, se, inin, inon, neka.
In iwan se.
“In” mihtowa keman tiknekih titlapowaskeh ipan se tlamantli tlen yi moixmattok, iwan yeh
“se” mihtowa keman tiknekih titlapowaskeh ipan se tlamantli tlen amo moixmattok. Xikitta:
22 Ibidem
46
in tlakatl onechmakak tomin (nikan, akin kikaki, yi kimati akin yeh inon tlakatl
tlen ipan motlapowihtok)
se tlakatl onechmakak tomin (nikan, akin kikaki, amo kimati akin yeh inon
tlakatl tlen ipan motlapowihtok)
tlen itoka in siwatl? (nikan, akin kikaki, yi kimati akin yeh inon siwatl
tlen ipan motlapowihtok)
tlen itoka se siwatl? (nikan, akin kikaki, amo kimati tlen siwatl ipan
motlapowihtok. Welis yetos san akin siwatl)
Keman titlahtowah, amo nochipa tikihtowah “in”. Miak kemanian amo mokaki “in”. San
mokaki “n”, iwan inon tlakakilistli mopepechowa inawak tlamankayotl tlen moteittitihtok,
noso inawak tlahtolli tlen monextia achto 23 . Ihkon, miakeh nawatlahtohkeh amo kimatih
kihtohtokeh inon teittitilistli “in”. Yehwan amo kitenewah “in”, san kitenewah “n”. Maski
ihkon mokaki, amo moneki tikilkawaskeh inon “n” walewa itech teittitilistli “n”.
Miakeh tlahtohkeh kineltokah inon “n” powi itech in tlahtolli tlen moteittitihtok. Yeh, inon
amo nelli. Moneki kualli tikistlakoskeh inon “n” witz itech ittitilistli “in”. Nochipa moneki
tikihkuiloskeh inon “in” ixkoyantik, pampa ma motta yeh ok se tlamantli tlahtolli:
23 Inin, noihki yi okittak tlamachtih David Tuggy (1991). Yehtzin kihtowa san keman mokaki “in”,
maski okachi miekpa mokaki san “n”. Tuggy kihtowa inin “n” mopepechowa inawak tlahtolli tlen
achto, noso inawak tlahtolli tlen niman.
24 Inin neskayotl nesi ipan amoxtli ToTahtzin: 45. Ompa machiohtok “San yeh n tlalli kiskaltia”.
47
Ken moneki moyekihkuilos Ken mokaki
In tlakatl kitlasohtla in siwatl n’tlakatl kitlasohtla’n siwatl
Yeh in amoxtli onikpoh ye’n amoxtli onikpoh
Xikitta in Pedro xikitta’n Pedro
Ika nawatl, amo mopatla ken tikihtoskeh in teittitilistlahtolli kox titlapowah ipan se tlakatl
noso se siwatl. Kastiyatlahtolli kipatla iteittitilis kox tlakatl noso siwatl, kox se noso miakeh
(el, la, los, las). Ika nawatl san tikihtoskeh “in”. Inin nawatlahtolteittitilis techilnamiktia
inglestlahtolli “the”. Xikitta:
“Inin” mihtowa keman tiknekih titlapowaskeh ipan se tlamantli tlen amo wehka monextia,
iwan “inon” mihtowa keman tiknekih titlapowaskeh ipan se tlamantli tlen wehka monextia.
Ihkon, tla nikneki nitlapowas ipan se amoxtli tlen nomapan nikpia, nikihtos “inin amoxtli”;
tla nikneki nitlapowas ipan se amoxtli tlen amo nonawak kah, nikihtos “inon amoxtli”.
Xikitta:
Seki tlahtohkeh amo kihtowah “inin” / “inon”. Yehwan kinkotoniah ininkeh tlahtolmeh iwan
kihtowah san “nin” / “non”. Seki kihtowah san “ni”. Kualtis tikihtoskeh san ken yi
48
otimomatkeh, maski nochipa moneki tikihkuiloskeh “inin” iwan “inon”. Ihkon, tiknextiskeh
imelawalis totlahtol, iwan tinochtin timokakiliskeh maski tlatlamantli titlahtowah. Ihkin:
inin = in + in
inon = in + on
Ininkeh tlahtoltzitzintin “in” iwan “on” noihki kualtis mopepechoskeh inawak tlahtolli “yeh”
iwan mochiwa se teittitilistli. Keman ihkon mochiwa, kualtis tikinihkuiloskeh in / on
mopepechitokeh, kemeh tlahtolkotonilmeh, noso kualtis tikinihkuiloskeh imixkoyan, kemeh
kenihkayotlahtolmeh. Xikitta:
Nepa Wextekapan tlalli, yehwan noihki kinehnekih teittitilistlahtolli “nopa”. Yeh kihtosneki
“inon” noso “inonkeh”. Xikitta:
49
Nopa tlakameh mopatlakeh wan kitlalankeh nochi tlen kiwikatoyah… 26
Neka
“Neka” mihtowa keman tiknekih tikteittitiskeh se tlamantli tlen kualtis tiktlachiliskeh, maski
amo nikan kah (se tlamantli wehka, tlen kema kualtis tikistlakoskeh). Xikitta:
Neka tlakatl nikan tekipanowa (kihtosneki tlakatl amo kahki inawak akin
tlahtowa, maski kema kualtis kittas)
Neka in piltontli sawel chokani (kihtosneki piltontli amo kahki inawak akin
tlahtowa, maski kema kualtis kittas)
3.5. Tlahtlanihkayotlahtolli
Kox
Inin tlahtolli monehneki keman tiknekih tiktlahtlaniskeh itlah tlen monankilia ika “kema”
noso “amo”. Xikitta inin neskayotl:
50
Itech inin neskayotl, tlapowani kineki kimatis kox kema kualtis kipias se tlahkuilolistli
sepanian, noso amo.
Ihkuak inin tlahtolli nesi achto inawak tlahtolli “nelli”, kihtosneki kox itlah nelli noso amo
nelli. Amo se kimati kox kema ihkon mochiwa noso amo:
Ihkuak inin tlahtolli nesi achto inawak tlahtolli “amo”, monehneki kemin
tlachiwalkenihkayotl “anka”, iwan kinextia se yoltlahtlanilistli. Noihki, amo se kimati kox
kema noso amo:
Kan
29 (Ibidem: 3)
30 Inin machiohtok ipan amoxtli tlen okichihkeh Ezequiel Jiménez Romero et al. (2008: 38). Yehwan
kihkuilowah inin tlahtolli pepechitok (koxamo). Nikan, tikittah inin kateh ome tlahtolmeh (kox +
amo). Ik inon, ihkon tikmachiotiah. Yeseh, noihki nikneltoka kualtis momachiotis kemeh se tlahtolli
pepechitok. Sekimeh nawatlahtohkeh pewah kihtowah san ihkon: “xamo”, kemeh se tlahtolli iselti.
Niman, neh nikneltoka kualtis moihkuilos eyi tlamantli: kox amo, koxamo, noso xamo.
31 Inin neskayotl nesi ipan amoxtli itokaTo Tahtzin ¡Yankuik Tlahtoltzin! (i. 105) tlen okitlahtolkuepki
51
Kineki kimatis kanin kahki iyolikni
kampa kampa kah Cipriano? 34
Cipriano.
Kineki kimatis kanin okitlalih se
kanke 35 kanke tiktlalihki? 36
tlamantli.
Kihtosneki “kanin tikateh” noso “kanin
kanihki kanihki tiitztokeh? 37
tiyetokeh”.
Kanin tehwatzin?
tokayonepanol
Kanin mochantzin?
tlamankayotl
Kanin otikochki?
tlachiwalyotl
Ken
34 Ihkon nesi ipan iamox Flores Arce Xochime (2010: 132). Yehwatzin okihkuiloh “¿Campa ca
Cipriano?”. Nikan onikyektlalih ika yankuik tlahkuilolistli. Yehwatzin powi Tlahkotipan Mexihko.
35 Ihkon kihtowan ompa Wextekapan tlalli. Andrés Hasler (2011b) kimachiotia “kanki”, (Langacker
1979) kinmachiotia ome: “kanki” iwan “kanke”. Neh onikinahsik ok achi miakeh neskayohmeh ika
“kanke”. Ik inon, ihkon onikmachiotih nikan.
36 Ihkon okihkuiloh Nava Vite (2016: 45). Yehwatzin okihkuiloh “¿Kanke tihtlalihki pa’?”. Nikan
oniykektlalih itlahkuilolis.
37 Ihkon okimachiotih Andrés Hasler (2011b: 38)
52
Tlapowani kineki kimatis kenik
ken ken tokonchiwaskeh? 38
kichiwaskeh.
kenin kiseliah ixtlamachtilis Nikan motlahtlania kenik kittah
kenin
momachtihkeh? 39 ixtlamachtilis momachtihkeh.
kenik kualtis nesis se tlakatl tla Motlahtlania kox ikah welis
kenik
yi chikawak? 40 tlakatis keman yi chikawak.
kenamin tekichiwah siwameh Kineki kimatis kenik tekipanowah
kenamin
iwan tlakameh? 41 siwameh iwan tlakameh.
kenihkatza eli ikakilis tlen Kineki kimatis ken kahki kakilistli
kenihkatza
itoskak? 42 tlen powi itoskak.
kenihki se welis kinpias Nikan motlahtlania kox welis
kenihki
sitlalimeh? 43 kinpias sitlalimeh.
Ken motoka?
tlamankayotl
Keman
Inin tlahtlanihkayotl monehneki keman amo se kimati se kawitl iwan tiknekih tikmatiskeh
kemanian omochih se tlamantli. Inin tlahtolli walewa itech tlahtlanilistli “ken” iwan
tlachiwalyotl “mani” (ken + mani). Ihkon, kihtosneki ken mani se tlamantli itech kawitl. Ik
inon, seki tlahtohkeh kitenewa “kemman”. Nikan, tikonihkuiloskeh san “keman”, ihkon
53
kemin axkan kihkuilowah miakeh nawatlahtohkeh. Xikitta ininkeh neskayomeh iwan ok
sekimeh tlahtolmeh tlen kualtis tikintekiwiskeh ihkuak tiknekih tikihtoskeh "keman”:
Tlen
tlen tlapanos satepan tla keh chokomeh iwan Nikan kinekih kimatiskeh se
tlen
takomeh amo kichikawaltiskeh tlen toaxka? 50 tlamantli tlen tlapanos.
Tlapowani kineki kimatis tlen
tlenon tlenon tikihtowa? 51
inon kihtohtok okse.
Akin tlapowa, kineki kimatis
tlon 52 tlon opanoh?
itlah tlen otlamochih.
Tlapowani kineki kimatis tlen
tlaya tlaya tikchiwa nikan? 53
kichiwa nikan.
54
Inin tlahtlanihkayotl “tlen”, kualtis mihtoskeh inawak se tlachiwalyotl, noso se tlamankayotl:
Tleika
Inin tlahtlanihkayotl monehneki keman amo se kimati tlen kichiwa ma pano se tlamantli.
Inin tlahtolli walewa itech “tle” + “ika”. Nikan nikontlalia neskayomeh tlen kinextia
tlahtolmeh tlen kualtis monehnekiskeh ihkuak tiknekih tikmatiskeh tlen kichiwa itlah ma
pano:
onikyektlalih “ni” ika “inin”. Xikitta ken inin tlahtolli “kenke” amo walewa itech “tlen” + “ika”. Maski
kipia ok se inelwayo, inin tlahtlli noihki kihtosneki “tleika”.
55
Ak
Inin tlahtlanihkayotl monehneki keman amo se kimati ikah tlakatl noso siwatl. Xikitta tlen
tlahtolmeh kualtis motekiwiskeh:
Akin yehwatzin?
tokayonepanol
Akinmeh tlakameh okachi kualli otekipanohkeh? 65
tlamankayotl
Ahkia wallahkeh?
tlachiwalyotl
Keski
59 Ihkon okihkuiloh tlamachtih José Concepción Flores Arce Xochime (2004). Yeh tlahkuilowa ok se
tlamantli. Yeh okihkuiloh ihkin: “¿Ac te’huatl?”. Nikan onikyektlalih ika yankuik tlahkuilolpamitl.
60 Inin okihkuiloh ipan se tlahtlanilispamitl momachtih Matilde Coxcahua Oltehua (2019: 98). Yehtzin
56
keski tlaxkaltzintli ankipiah? 66 Tlapowani kineki kimatis inepowal
keski
tlaxkalmeh.
keskintin kaxtiltekameh Tlapowani kineki kimatis
keskintin 67
owallahkeh iwan Cortes? innnepowal kaxtiltekameh.
keskimeh siwameh ompa Tlapowani kineki kimatis innepowal
keskimeh
okatkah? siwameh.
Keski tikkowas
tlachiwalyotl
Keski xiwitl kipiah kampa tlapowah nawatl? 68
tlamankayotl
Kech
Inin tlahtlanihkayotl monehneki keman se kimatisneki ken achi tomin itlah ipati. Xikitta seki
neskayomeh:
keman titlahtowah ipan miakeh tlamantin. Yeseh-+, ompa Morelos, kihtowah “kehkich” maski
tlahtowah ipan san se tlamantli (Pharao Hansen 2017: 87). Neh nikihtowa ome tlamantli kualli, maski
moneki tikihkuiloskeh “kehkech”.
71 Ihkon monextia ipan Jiménez Romero et al. (2014: 35)
57
Tlahtolli “kechin” walewa itech “kech” iwan “in”. Ihkon, kualtis tikihkuiloskeh “kech in se kilo
etl”, noso “kechin se kilo etl”. Seki tlahtohkeh ayakmo kitenewah tlakakilistli [n], iwan
kihtowa san “kechi”. Maski ihkon kitenewah, nochipa moneki tikihkuiloskeh “kechin” noso
“kech in”. Inin tlahtlanihkayotl “kech” kintokas tlachiwalmeh iwan tlamankayotlahtolmeh:
Kech monehnekis? 72
tlachiwalyotl
Kechin tlaxkalli?
tlamankayotl
Ken achi
Inin tlahtlanihkayotl mihtowa keman tiknekih tikmatiskeh kox miak noso amo miak se
tlamantli. Monehneki keman inon tlamantli tlen tiktamachiwaskeh amo kualtis mopowas.
Xikitta inin neskayotl:
Nikan, tlapowani kineki kitamachiwas ipatioh motlahtol. Inin tlahtlanihkayotl “ken achi”,
mihtowa inawak tlachiwalyotl noso tlamankayotl:
Katle
Inin tlahtlanihkayotl monehneki keman tiknekih tikpehpenaskeh semeh tlamantli tlen powi
ok sekimeh. Xikitta ininkeh tlahtolmeh tlen monehnekih:
58
katle katle tikkuani? In patlachtik noso - tlapowani kineki kimatis tlen
in tlahtlaoyoh? 74 kipehpenas in tlakuani.
katlia katlia mawiltilistini achi kipaktia? - tlapowani kineki kimatis tlen
75 okachi kipaktia.
Tlahtolli “katlien”, walewa itech “katle yeh in”. Kualtis tikihkuiloskeh ken san se tlahtolli,
noso ken eyi. No ihkin, “katlie” walewa itech “katle yeh”. Kualtis tikihkuiloskeh ome tlamantli.
Inin tlahtlanihkayotl “katle”, mihtowa inawak tlachiwalyotl noso tlamankayotl:
Katle tikneki?
tlachiwalyotl
3.6. Tlasalolistlahtolli
Kualtis tikihtoskeh tlasalolistlahtolli noso san tlasalolistli. Inon kihtosneki se tlahtolli tlen ika
mosalowah ome tlahtolmeh, ome tlayehyekolmeh, noso ome tlahtolpanmeh. Seki
tlasalolmeh kateh: iwan, noso, ika, maski, yeseh, etc. Ininkeh tlasalolmeh kipiah tlatlamantli
chikawalistli. Ma tikittakan:
74 Inin monextia ipan amoxtli tlen okichih Pharao Hansen (2017: 86).
75 Ihkon mihtowa ompa Wextekapan. Inin neskayotl nesi ipan De Saint-Exupéry (2014). Ompa
okimachiotihkeh “katlia mauiltilistini achi kipaktia”.
76 ToTahtzin ¡Yankuik Tlahtoltzin! : 38. Ompa okimachiotihkeh “katlyen inon omen ankinekih”.
77 Inin tlahtolli kimachiotia Andrés Hasler (1995: 32). Yehtzin kihkuilowa ika se ahkokuawtzintli
59
Tlasalolistli Neskayotl Chikawalistli
iwan se tlakatl iwan se siwatl Kinsalowa ome tlamantin. Nikan, onkah se
tlamantli (tlakatl) iwan ok se tlamantli
(siwatl). Yehwan ome kateh san sekan.
noso chokolatl noso kahwen Kinxehxelowa ome tlamantin, tlen san se
moneki se kipehpenas. Nikan kihtosneki amo
kualtis yetos inon ome tlamantli (chokolatl
iwan kahwen). Moneki mopehpenas san se.
ika tlaxkalli ika etl Kinsalowa ome tlamantin, maski se tlamantli
kinehneki okse. Se kitekiwia okse. Nikan,
tlaxkalli kiwika (kinehneki) etl.
kanin nochtin tlahkuilowah nawatl. Inin, onikittak tonalli 20, metztli julio, 2019. Inon tlakatzintli
okihkuiloh “yese”. Noihki, onikittak machiohtok ipan De Saint-Exupéry (2014: 39). Inin tlahtolpamitl:
“Yese amo eliaya san se ueyi tlanauatijketl…” Ompa kinehneki ok se tlamantli tlahkuilolis, yeh noihki
kihtowa inon tlahtolli “yese”.
83 Inin neskayotl, mokaki itech in se espot tlen kipanoltiliah Tepostlahtolxitinih XEZON, ompa
Zongolica, Veracruz.
60
maski Onkah miak tlamantli tlen amo Kinsalowa ome tlayehyekolmeh tlen
onikmatiaya, maski nikan onines moixnamiktokeh.
iwan onimoskaltih…84
noso Miakeh altepemeh yi Kinxehxelowa ome tlayehyekolmeh.
omoxixikohkeh, noso amo kittah Inon amo tlayehyekolmeh amo
kenin ik mopolohtih intlahtol iwan mosepanowah. San se yi nelli.
nochi tlen inawak kiwikah…85 Moneki se kipehpenas san se.
pampa …kimomachtiskeh nawatl pampa Kinsalowa ome tlayehyekolmeh. Se
yeh ihkon kinkakiskeh walkisa itech okse.
altepemeh.86
ihkon Xikonmotlasohkamachiltihtzino se Kinsalowa ome tlayehyekolmeh. Se
chichikatzintli, Tlalokan Takotzin, walkisa itech okse.
ihkon otechmokahtewilihkeh in
ixtlamachilistli totahwan. 87
ik inon Xikoninmotlapohpolwilikan Kinsalowa ome tlayehyekolmeh. Se
anmokonewan. Ik inon walkisa itech okse.
walmoikatzinohtiwiteh
anmonawaktzintli. 88
ika Keman amo tikilkawah totlahtol, Kinsalowa ome tlayehyekolmeh,
ika titlakuah. maski se kinehneki okse.
Onkah miak tlamantli tlen amo onikmatiaya, maski nikan onines iwan onimoskaltih.
Maski nikan onines iwan onimoskaltih, onkah miak tlamantli tlen amo onikmatiaya
84 Inin neskayotl onikahsik ipan itlahkuilol Gabriela Citlahua Zepahua (2018: 19).
85 Ibidem (2018: 88)
86 Inin neskayotl onikahsik ipan (Tlehuactle Mayahua 2017).
87 Inin oniktepostlahtoltzikoh ipan se xochitlalilistli tlen omochih ipan altepetl Astacinga, tonalli 21,
61
se kixmatis miak tlayehyekolli tlen Nikan, tlahtolli “tlen”, amo tlahtlani.
tlen
otechpalewih itech totlatemolis… 89 Yeh kinsalowa ome tlayehyekolmeh.
inin tekitl omochih ika notlachialis, Nikan, tlahtolli “akin”, amo tlahtlani.
akin itlachialis se siwatl, masewalli, akin Yeh kinsalowa ome tlayehyekolmeh.
neski iwan omoskaltih nikan. 90
Nikan, tlahtolli, “kan”, amo tlahtlani.
kan kan otines, moxik mitzchixtos… 91
Yeh kinsalowa ome tlayehyekolmeh.
Nikan, tlahtolli “ken” amo tlahtlani. Yeh
ken xikchiwa san ken tiknekis
kinsalowa ome tlayehyekolmeh.
amo nikan niyetos keman tiwallas Nikan, tlahtolli “keman” amo tlahtlani.
keman
mostla Yeh kinsalowa ome tlayehyekolmeh.
3.7. Tokayonepanoltlahtolli
Ihkon, ininkeh tlahtolmeh mihtowah keman amo niman tiknekih tiknotzaskeh itokayoh
tlachiwani, noso akin ipan titlahtowah. Ika nawatl, tikpiah miak tlamantli
tokayonepanoltlahtolmeh. Ma tikittakan:
62
Tzikitzin toka. weyak toka. wewe-toka. Tlakittalis-
Tlakatl92
nepanol93 nepanol nepanol94 toka. nepanol
nehwa95, …
1pan. s. neh nah, naha
nehwatl96
2pan. s. teh tehwa, tehwatl tah, taha tehtzin, tehwatzin
yehtzin,
3pan. s. yeh yehwa, yehwatl yah, yaha
yehwatzin
Tlahtolpamitl Tokayonepanolli
Nikneki se tlaxkalli ipan etl akin kineki? neh
Kipia miak tomin akin kipia? yeh
92 Ihkuak nikihtowa “tlakatl”, amo nikneki nikihtos okichtlakatl. Ika nawatl, amo moixnamikih
“tlakatl” iwan “siwatl”. Tlakatl kihtosneki ome tlamantli (okichmeh iwan siwameh). Mayeh ihkon,
nikan “tlakatl” amo kihtosneki “ikah”. Nikan nikneki nikihtos “tlahtoltlakatl” (tlen tlachialistli ipan
titlahtowah). Ika kastiyatlahtolli mihtowa “persona gramatical”. Ika nawatl tikinpiah eyi tlakameh
tlen san se (s), iwan eyi tlakameh tlen miakeh (m).
93 Ininkeh tokayonepanoltlahtolmeh monehnekih ompa Tzonkolihan Tepeyotl, Tlaxkallan,
63
Timitzontlasohkamatiliah akin kitlasohkamatilia? tehwan
Itech inin neskayotl, akin tlahtowa kineki kiteittitis Xochitl okachi chikawak. Kineki ma
momati kualli yeh in Xochitl akin ipan tlahtohtok.
Nikan, akin tlahtowa kineki kiteittitis okachi chikawak yeh in tehwan akinmeh
tikchikawaltiah totlahtol.
3.8. Yolewalistlahtolli
Kualtis tikihtoskeh yolewalistlahtolli noso san yolewalistli. Inin yeh in tlahtolli “ma”. Ika inin
tlahtolli tikihtoskeh teyolewalistli, noso teyololinilistli. Tla tiknekih tikihtoskeh itlah tlen
tiknekih, noso tikchiah ma mochiwa, niman tikihtoskeh inin tlahtolli “ma” achto inawak se
tlachiwalyotl. Inin yolewaltlahtol “ma”, moihkuilowa iixkoyan. Yeh amo kotoniltlahtolli. Yeh
san iselti moketza. Ma tikittakan kenik:
Inin yolewaltlahtolli amo miak mokaki inawak omipan tlakatl (“teh” iwan “amehwan”),
yeseh noihki kualtis mihtos ihkon. Keman ihkon mihtowa, mokaki kemeh itlah tlen tiknekih
64
titlanawatiskeh 99. Tla neh nikihtos “ma xikitta inin tlahkuilolistli”, inon kihtosneki nikneki
tikittas inin tlahkuilolistli. Ok se neskayotl: “ma xikmomakixtilikan in nawatlahtolli”100. Itech
inin tlahtolpamitl, motta akin tlahtowa kineki ankimakixtiliskeh nawatl.
Inin tlahtolli amo mopepechowa, pampa kualtis yaski ok se tlahtolli ahsitok intzalan in
yolewalistlahtolli iwan tlachiwalyotl.
ma nochtin kixmatikan
yolewalistli tlachiwalyotl
3.9. Tlalihkayotlahtolli
Kualtis tikihtoskeh tlalihkayotlahtolli noso san tlalihkayotl. Inin yeh in tlahtolli “tla”. Inin
tlahtolli monehneki keman tiknekih tikihtoskeh se tlamantli tlen mochiwaskia tla ok se
tlamantli noihki mochiwas. Ma titlachiakan kenik:
tla nikmatis ayakmo tiyetos nowan, nimoxixikowa iwan nitlalaki ich tekipacholis. 101
tla yehwan miak techtoktiah, ken kinekih amo ma se kualani? 102
tla ok achi tekipanoskeh, kualtis kinechikoskeh ok seki. 103
tla tiwalehkos itech inin altepetl, titlachias kenik miekeh tokniwan yaweh teopan104
99 Ihkon kihtowah Remi Siméon (1999), Michel Launey (1992), Thelma Sullivan (1992) iwan ok
sekimeh wewenawatlahtolixtlamatkeh. Andres Hasler (1995: 62) kihtowa inin yolewalistlahtol san
yawi inawak semipan iwan eyipan tlakatl: “Se dirige sólo a las primeras y a las terceras personas. Sirve
para expresar el deseo de que algo se haga o para hacer una invitación”. Yehwatzin ihkon kihtowa
pampa axan, amo miak mihtowa “ma xi-“. Inon nesi kemin se wewetlapowal. Yeseh, tla se kihtos
ihkon, noihki kualli kah.
100 Flores Arce Xochime 2010: 14.
101 Inin powi itech se xochitlahtolli okihkuiloh Rosa María Colohua Ixmatlahua (2014: 22).
102 Inin powi itech se tlahkuilolistli okihkuiloh Malaquías Sánchez Rosales (2014: 26).
103 Ihkon okihkuiloh Gabriela Citlahua Zepahua (2015: 10).
104 Inin okihkuiloh Francisco Marcelino (2015: 3).
65
Nochtin inin tlahtolpanmeh kinpiah ome tlayehyekolmeh, se mochiwas san tlalia ok se noihki
mochiwas. Nikan, amo kipatla inkuamachilis tla keh mopatla ken mowipantokeh in
tlayehyekolmeh. Kualtis nikinixkuepilis inin tlahtolpanmeh iwan mokawa ikuamachilis.
Xikitta:
Nimoxixikowa iwan nitlalaki ich tekipacholis, tla nikmatis ayakmo tiyetos nowan.
Ken kinekih amo ma se kualanih, tla yehwan miak techtoktiah?
Kualtis kinechikoskeh ok seki, tla ok achi tekipanoskeh.
Titlachias kenik miekeh tokniwan yaweh teopan, tla tiwalehkos itech inin altepetl.
Noihki, onkateh ok sekimeh motlalilistlahtolmeh tlen kualtis mihtoskeh: “tlalia”, “tla keh”
iwan “intla”. Sekimeh altepemeh kihtoskeh se tlamantli iwan ok sekimeh okse. Xikitta:
tla keh …tla keh tehwan amo osekichiwaskia inin tekitl, noihki amo
osekipiaskia inin yankuik tlachialistli.106
3.10. Melahkayotlahtolli
tlahkuilolpamitl. Nikan onikyektlalih ika tlen axan tiknehnekih. Yeh okihkuiloh ihkin: “intla ammo
nechnequi, cualli ca”.
66
Kema, kena
Ininkeh tlahtolmeh monehneki keman tiknekih tikihtoskeh itlah yi nelli omochih, yi nelli
mochiwa, noso yi nelli mochiwas. Ma tikittakan:
Sekimeh kitenkixtia inin tlahtolli ika “g”, yeseh moneki tikihkuiloskeh ika “k”. Ma tikittakan:
67
Amo owallah in tlamachtih yalwa
Axkan amo nimomachtihtok
Mostla amo nimitzwikas mokalihtik
3.11. Nepowaltlahtolli
68
Nepowalmeh pewah ika nawi tlahtolmeh tlen ipan moketza nochi nepowalyotl (se,
ome, eyi iwan nawi). Inon nawi tlahtolmeh monehneki nochipa ihkuak itlah tikpowaskeh.
Niman nepowalmeh molochowa mahmakuilpan ika nawi olocholismeh tlen kichiwah se
powalli. Yi wehkah mayatlahtohkeh, akinmeh noihki okinehnekiayah
sehsenpowalnepowalmeh, okinmachiotiayah nepowalmeh ika kuawitzitzintin iwan
xiktzitzintin. Se xiktzintli okineskayotiaya se nepowalli, iwan se kuawitzintli motekatok
okimachiotiaya makuilnepowalli. Ihkon, se kuawitzintli (5) iwan ome xiktzitzintin (2)
okineskayotiaya chikome. Maski ihkon amo otlahkuilowayah yi wehka nawatlahtohkeh, inon
machiyomeh kualtis techpalewiskeh pampa tikahsikamatiskeh sehsenpowalnepowalmeh.
Xikitta:
Niman ihkuak tikahsih sempowalli (20), ok sepa pewa in powalistli, motokia inawak
sempowalli iwan mopowa ihkin:
69
Sempowalli iwan se 21 (1 x 20) + 1
Sempowalli iwan ome 22 (1 x 20) + 2
Sempowalli iwan eyi 23 (1 x 20) + 3
Sempowalli iwan nawi 24 (1 x 20) + 4
Sempowalli iwan makuilli 25 (1 x 20) + 5
Sempowalli iwan chikuasen 26 (1 x 20) + 5 + 1
Sempowalli iwan chikome 27 (1 x 20) + 5 + 2
Sempowalli iwan chikueyi 28 (1 x 20) + 5 + 3
Sempowalli iwan chiknawi 29 (1 x 20) + 5 + 4
Sempowalli iwan mahtlaktli 30 (1 x 20) + 10
Sempowalli iwan mahtlaktli iwan se 31 (1 x 20) + 10 + 1
Sempowalli iwan mahtlaktli iwan ome 32 (1 x 20) + 10 + 2
Sempowalli iwan mahtlaktli iwan eyi 33 (1 x 20) + 10 + 3
Sempowalli iwan mahtlaktli iwan nawi 34 (1 x 20) + 10 + 4
Sempowalli iwan kaxtolli 35 (1 x 20) + 15
Sempowalli iwan kaxtolli iwan se 36 (1 x 20) + 15 + 1
Sempowalli iwan kaxtolli iwan ome 37 (1 x 20) + 15 + 2
Sempowalli iwan kaxtolli iwan eyi 38 (1 x 20) + 15 + 3++
Sempowalli iwan kaxtolli iwan nawi 39 (1 x 20) + 15 + 4
Omepowalli 40 (2 x 20)
Ihkuak tlami sempowalli (20), witz omepowalli (40). Niman witz eyipowalli (60),
nawpowalli (80), makuilpowalli (100), chikuasenpowalli (120), chikompowalli (140),
chikueyipowalli (160), chiknawpowalli (180), mahtlakpowalli (200), mahtlaktli iwan
sempowalli (220), mahtlaktli iwan omepowalli (240), mahtlaktli iwan eyipowalli (260),
mahtlaktli iwan nawpowalli (280), kaxtolpowalli (300), kaxtolli iwan sempowalli (320),
kaxtolli iwan omepowalli (340), kaxtolli iwan eyipowalli (360), kaxtolli iwan nawpowalli
(380).
Niman, ihkuak tlamih sempowalli powalmeh, pewa in tzontli (400): sentzontli (400),
ometzontli (800), eyitzontli (1200), iwan ihkon. Ihkuak tlamih sempowalli tzontli, pewa
xikipilli (8000), iwan oksepa pewa nepowalli: senxikipilli (8000), omexikipilli (16000),
eyixkikipilli (24000), iwan ihkon.
Moneki san mahtlaktli tlahtolmeh tlen ika kualtis tikpowaskeh nochi tlen onkah:
se 1
ome 2
eyi 3
70
nawi 4
makuilli 5
mahtlaktli 10
kaxtolli 15
powalli 20
tzontli 400
xikipilli 8000
Ininkeh tlahtolmeh monehnelowah iwan kichiwah san tlen nepowalli moneki tikihtoskeh:
sempowalxikipilli 160,000
sentzonxikipilli 3,200,000
senpowaltzonxikpilli 64,000,000
½ tlahko
1 se
5 makuilli
10 mahtlaktli
20 sempowalli
100 makuilpowalli
71
Mahtlakpowalli
200
(tlahkotzontli)
300 kaxtolpowalli
400 sentzontli
8000 senxikipilli
Maski ihkon okinihkuilowayah yi wehkah, inon ayakmo mochiwa. Inin machiyomeh amo
techpalewiskeh axkan, tla amo tiknekih tikinpowaskeh weweamoxmeh. Moneki tikmatiskeh
ininkeh nepowalmeh ayakmo motekiwiah axkan. Nawatlahtohkeh ayakmo ihkon tlapowah.
Axan, nawatlahtohkeh chanchiwah itech se tlaltikpak kanin nepowalmeh ayakmo
molochowah sehsempowalli. Axkan, nikan Mexihko mopowah ika mahmatlaknepowalistli.
Ihkon tikinmachiotiah nepowalmeh ika latinnepowalmachiyomeh. Ik inon, miakeh
nawatlahtohkeh kinenelowah nawanepowalmeh ika mahtlaknepowalistli, iwan kihtowah
nepowalmeh kemin:
72
1. se 21. sempowalli iwan se
2. ome 22. sempowalli iwan ome
3. eyi 23. sempowalli iwan eyi
4. nawi 24. sempowalli iwan nawi
5. makuilli 25. semopwalli iwan makuilli
6. chikuasen 26. sempowalli iwan chikuasen
7. chikome 27. sempowalli iwan chikome
8. chikueyi 28. sempowalli iwan chikueyi
9. chiknawi 29. sempowalli iwan chiknawi
10. mahtlaktli 30 sempowalli iwan mahtlaktli
11. mahtlaktli iwan se 31. sempowalli iwan se
12. mahtlaktli iwan ome 32. sempowalli iwan ome
13. mahtlaktli iwan eyi 33. sempowalli iwan eyi
14. mahtlaktli iwan nawi 34. sempowalli iwan nawi
15. kaxtolli 35. sempowalli iwan makuilli
16. kaxtolli iwan se 36. sempowalli iwan kaxtolli iwan se
17. kaxtolli iwan ome 37. sempowalli iwan kaxtolli iwan ome
18. kaxtolli iwan eyi 38. sempowalli iwan kaxtolli iwan eyi
19. kaxtolli iwan nawi 39. sempowalli iwan kaxtolli iwan nawi
20. sempowalli 40. omepowalli
Iwan ihkon astah ihkuak tikahxiliskeh nawipowalli iwan kaxtolli iwan nawi (99). Niman,
welis tikinnehneloskeh ika tlanewilismeh tlen powih mahtlaknepowalistli:
Iwan ihkon kualtis tikintokaskeh nochtin sientoh, astah ihkuak tikahxiliskeh mil:
100. se sientoh
200. ome sientoh
300. eyi sientoh
400. nawi sientoh
500. makuilli sientoh
600. chikuasen sientoh
700. chikome sientoh
73
800. chikueyi sientoh
900. chiknawi sientoh
1000. se mil
Niman, tikintokaskeh nochtin mil (1,000), astah ihkuak tiahsiskeh miyon (1,000,000), iwan
niman biyon (1,000,000,000,000), iwan triyon (1,000,000,000,000,000,000), kuatriyon
(1,000,000,000,000,000,000,000,000) iwan ihkon.
Amo moneki timotekipachoskeh pampa nepowalmeh monehneloskeh ika
mahtlaknepowalistli. Totlahtol yoltok. Moneki tikilnamikiskeh nochtin tlahtolmeh yoltokeh,
mopatlah iwan moyankuitiah. Kinseliah yankuik tlahtolmeh tlen kinchikawaltiah. Ihkon
omochih ika fransestlahtolli. Inon tlahtolli, yi wehkah, okipiaya nepowalistli tlen omoketzaya
ipan sehsempowalnepowalistli, san ihkon kemin nawatlahtolli:
30. trente
40. quarante
50. cinquante
60. soixante
10. dix 10
20. vint 20
30. trente 30
74
40. quarante 40
50. cinquante 50
60. soixante 60
70. soixante dix 60 + 10
80. quatre vint 4 x 20
90. quatre vint dix (4 x 20) + 10
100. cent 100
75
III. Tlahtolkotonilistli
1. Tlamankayokotonilistli
Tlamankayotlamian
-TL -TLI -LI -IN
tlakatl itzkuintli tlaxkalli tochin
Tlaht
olme
h
76
konetl ohtli komalli sitlalin
77
xiwitl + tlakatl → xiwtlakatl
kuawitl + tochin → kuawtochin
Keman tiknekih tikihtoskeh amo san se tlamantli onkah, moneki tikmiakiliskeh inon
tlamankayotl. Inon se kichiwa ika tikpehpechoskeh se miakilistlamian. Ihkon, tlamankayotl
kipolos itlamankayotlamian iwan kiselis se miakilistlamian.
Onkah eyi tlamantli miakilistlamian. Nochtin tlamankayomeh tlen tlamih ika –tl,
kiseliskeh miakilistlamian –meh. Tlamankayomeh tlen kipiah tlamian –tli, -li, noso –in,
kualtis kiseliskeh –meh noso –tin. Xikitta ken momiakiliah tlamankayomeh:
SAN SE MIAKEH
tl.tlamian Tlahtolmeh -meh -tin
tlakatl → tlakameh
-tl
siwatl → siwameh
78
Ompa no tikittah, tlahtolmeh tlen tlamih ika –in (kemin tochin noso sitlalin), kualtis
kipoloskeh itlamankayotlamian noso amo. Ihkon, kualtis mihtos tochinmeh noso tochmeh;
sitlalinmeh, noso sitlalmeh.
Noihki, tlamankayomeh tlen kateh tlanewilistlahtolmeh (tlen walewah itech ok seki
nenepilli) kiseliah tlamian –meh ihkuak momiakiliah. Xikitta:
xaloh → xalohmeh
xapoh → xapohmeh
xinolah → xinolahmeh
santoh → santohmeh
tlachihki → tlachihkeh
kokoxki → kokoxkeh
tlamachtih → tlamachtihkeh
tlahtowani → tlahtohkeh
tlanamakak → tlanamakakeh
Noihki onkah se miakilistlamian -h tlen kualtis monehnekis. Inon tikittaskeh nikan tlani.
1.3. Miakilisometilistli
konetl → kokoneh
masatl → mamasah
tepetl → tetepeh
konetl → kokonemeh
masatl → mamasameh
tepetl → tetepemeh
79
1.4. Axkayopewayan (no-, mo-, i-, to-, anmo-, in-, te-)
Tlamankayotl
Tlakatl Tokayonepanol Axkayopewayan
moaxkayotihtok
1pan. s. neh no- nokone
2pan. s. teh mo- mokone
3pan. s. yeh i- ikone
1pan. m. tehwan to- tokone
2pan. m. amehwan anmo- anmokone
3pan. m. yehwan in- inkone
80
Ken moxehxelowa tlamankayotl: chan -tli
Tlamankayotl
Tlakatl Tokayonepanol Axkayopewayan
moaxkayotihtok
1pan. s. neh no- nochan
2pan. s. teh mo- mochan
3pan. s. yeh i- ichan
1pan. m. tehwan to- tochan
2pan. m. amehwan anmo- anmochan
3pan. m. yehwan in- inchan
Axkan ma tikittakan se neskayotl ika tlamankayotl “kuawitl”. Xikilnamiki inin tlahtolli kipia
tentzilinkayotl “i” tlen amo powi inelwayo. Ihkon, kipolowa itlamankayotlamian (-tl) iwan
mokawa san yeh in inelwayo (kuaw). Xikitta:
81
ixtololohtli → noixtololoh noso noxtololoh
ilamatl → noilama noso nolama
iknitl → noikni noso nokni
w) Keman inelwayo se tlamankayotl tlami ika tentzilinkayotl “a” noso “i”, ihkuak
mopehpechilia se axkayopewayan, inon tentzilinkayotl welis mopolos noso amo.
ohtli → noohwi
atl → noah
etl → noeh
e) Keman amo se kixmati akin iaxka se tlamantli, yeseh tikmattokeh inon tlamantli ikah
iaxka, se kipehpechilis axkayopewayan (te-) inawak inelwayo.
Ihkuak se kiaxkayotia tlamankayotl tlen inelwayo tlami ika tentzilinkayotl, noihki kualtis
tikpehpechiliskeh axkayotlamian -w, noso –h, noso amitlah. Inon amo kipatla iahsikamatilis.
Sekimeh tlahtohkeh kinehnekih axkayotlamian, iwan ok sekimeh amo. Nochi kualli.
82
konetl → nokone, nokonew, nokoneh
siwatl → nosiwa, nosiwaw, nosiwah
tlakatl → notlaka, notlakaw, notlakah
San se Miakeh
konetl → nokone → nokonewan
siwatl → nosiwaw → nosiwawan
tlakatl → notlakah → notlakawan
Onkah se tlamian ika nawatl tlen monehneki ihkuak titlapowah ika tlakittalistli. Inon tlamian
mopehpechowa inawak se tlamankayotl, iwan mopolos itlamankayotlamian. Ihkon, inon
tlamankayotl mihtos ika tlakittalistli. Xikitta:
Tlamankayomeh tlen tlamih ika tlamian –in, inon tlamankayotlamian kualtis mokawas, iwan
ipan mopehpechowa tlakitalistlamian. Xikitta:
83
Neskayotl Nelwayotl Tlam.tlamian Tlakittalistlamian Tlahtolli
michin mich -in -tzin michintzin
kimichin kimich -in -tzin kimichintzin
sitlalin sitlal -in -tzin sitlalintzin
Tlamankayomeh tlen tlamih ika -tl, -tli, -li, keman kipiah se tlakittalistlamian, noihki kualtis
ipan kiseliskeh tlamankayotlamian.
Ome tlamantli kualli kateh. Kualtis tikihtoskeh “tlakatzin” noso “tlakatzintli”. Kualtis
tikihtoskeh “konetzin” noso “konetzintli” iwan ihkon. Yeseh amo kualtis tikonpehpechoskeh
tlamankayotlamian -tli inawak se tlakittalistlamian tlen powi tlamankayotl ika -in. Xikitta:
Amo kualtis tikihtoskeh “kimichintzintli” pampa inon tlahtolli san sekan kipiaskia ome
tlamankayotlamian –in iwan –tli. Inon amo kualtis. San se tlamankayotlamian kualtis
monextis inawak se tlahtolli.
Ihkuak tikmiakiliah se tlamankayotl ika tlakittalistli, tikonanaskeh inelwayo iwan
tikpehpechiliskeh miakilistlakittalistlamian –tzitzin. Noihki kualtis tikpehpechiliskeh
miakilistlamian –meh noso –tin. Xikitta
84
tlaxkaltin → tlaxkaltzitzin, tlaxkaltzitzinmeh, tlaxkaltzitzintin,
itzkuintin → itzkuintzitzin, itzkuintzitzinmeh, itzkuintzitzintin,
Inin tlakittalistlamian –tzin, noso –tzitzin, kemin yi onikihtoh tlakpak, monehneki ihkuak
tiknekih titlapowaskeh ika tlakittalistli. Inon tlamian amo kipatla iahsikamatilis
tlamankayotl, san kichiwa ma mihto ika tlakittalistli. Mayeh, noihki tlakittalistlamian kualtis
monehnekis ihkuak tiknekih tiktzikitzintiliskeh se tlamankayotl. Inon kihtosneki, tla se
tlamantli achitzin, noso amo weyi, noihki kualtis tiknehnekiskeh inin tlakittalistlamian.
Xikitta:
Nawatlahtolli noihki kipia se tlamian tlen melahka kitzikitzintia tlamankayotl. Inon itoka
achitontlamian. Ihkon kemin ok seki tlamian, machiwa tlamankayotlamian iwan
mopehpechowa achitontlamian inawak inelwayo tlamankayotl. Ma tikittakan:
Se tlamankayotl tlen kipia achitontlamian, noihki kualtis kiselis ok seki tlamantli tlamian,
kemin tlakittalistlamian noso miakilistlamian. Xikitta kenik:
85
No ihkin, onkah se tlamian tlen kiweyitia tlamankayotl. Inon itoka weyitihtlamian.
Motekiwia ihkon kemin achitotlamian. Yeh inon tlamian ayakmo miak monehneki axan. San
seki tlahtolmeh kipia inon tlamian, iwan kipia ok se ahsikamatilistli. Xikitta:
86
Tlamankayotl Nelwayotl Axkawatlamian Tlen kihtosneki
kalli kal → kaleh Se akin kipia kalli.
chantli chan → chaneh Se akin kipia se ichan.
kuitlapilli kuitlapil → kuitlapileh Se yolkatl tlen kpia se ikuitlapil.
San se Miakeh
koyowah → koyowahkeh
tekiwah → tekiwahkeh
tominwah → tominwahkeh
chaneh → chanehkeh
kuitlapileh → kuitlapilehkeh
kueyeh → kueyehkeh
mayeh → mayehkeh
1.9. Sepanoltlamankayotl
87
mopehpechoskeh ome noso miakeh tlamankayomeh iwan mochiwas se
sepanoltlamankayotl. Ika inon, moneki tikinsepanoskeh ome noso miakeh
tlamankayonelwayomeh. San yeh tlamankayotl tlen ik tlami, kimokawilia inelwayo. Xikitta:
Ihkuak tikinsepanowah ome tlamankayomeh, yeh in tlahtolli tlen achto motlalia, kihtowa
ken kahki tlamankayotl tlen ik tlami. Ihkon timotlapowiah ipan inon tlamankayotl tlen ik
tlami sepanolistli. Xikitta:
88
Kenihkayotl Tlamankayotl Sepanoltlamankayotl
Amo mopehpechowa kualli tlakatl → kualtlakatl
tlamankayotlamian.
nelli tlahtolli → neltlahtolli
89
2. Tlachiwalyokotonilistli
2.1. Walensiah
90
tlachiwani, moneki timotlahtlaniskeh: akin kikua in poyonakatl? (itzkuinmeh). Pampa
tikahsiskeh tlaseliani, moneki timotlahtlaniskeh: tlen kikuah itzkuinmeh? (poyonakatl).
Inon “tlachiwani” iwan “tlaseliani” ompa kateh maski amo se kintenewas. Xikitta:
Inin tlachiwalyotl “kochi” amo kipia tlaseliani. Amo onkah ok se tlakatl, ok se tlamantli tlen
kiselia chiwalistli. Yeh in tlachiwani san kichiwa inon tlachiwalyotl. Nikan, tlaseliani “kochi”.
Amo kualtis nikihtos notahtzin kochi poyonakatl. Inon amitlah kihtosneki. Yeseh, kema
kualtis nikihtos notahtzin kikua poyonakatl. Ihkon, tlachiwalyotl “kochi” amo kipia tlaseliani,
iwan tlachiwalyotl “kua” kema kipia tlaseliani. Ma tikittakan ok se neskayotl.
Nikan kualtis tikittaskeh san onkah tlachiwani. Yehwan totomeh kateh “tlachiwani”. Yehwan
kateh akinmeh patlanih. Tla timotlahtlaniah akin kiselia inon chiwalistli, amo kualtis
tiknankiliskeh. Totomeh san patlanih. Amo kualtis tikihtoskeh totomeh patlanih se tlakayotl.
Inon amitlah kihtosneki. Yeseh kema kualtis tikihtoskeh totomeh kipiah se tlakayotl. Ompa
tikittah tlachiwalyotl “patlani” amo kipia tlaseliani. Tlachiwalyotl “pia” kema kipia tlaseliani.
91
Ihkon, kualtis tikihtoskeh tlachiwalyotl “kochi” iwan “patlani” kipia san se walensiah.
Inon kihtosneki, yehwan kipiah san tlachiwani. San se tlahtoltlakatl kualtis mihtos.
Tlachiwalyotl “chiwa”, “kua” iwan “pia” kipiah ome walensiah. Walensiah kiteittitia keski
tlahtoltlakameh ompa akih itech se tlachiwalyotl.
Maski se kihtos ok seki tlamantli itech se tlahtolpanalli (kanin, kenin, keman, iwah ihkon),
walensiah san techittitia keski tlahtoltlakameh ompa monextiah. Noihki kualtis moixkuepas
itekpanal iwan amo mopatla tlachiwani iwan tlaseliani. Xikitta
Tlachiwani Tlaseliani
Noihki kualtis tikpiaskeh seki tlachiwalyotl tlen kipia eyi noso miakeh walensiah. Xikitta:
92
Nimitzmaka se tzotzolli Tlachiwani (akin kichiwa): neh
Tlaseliani (tlen kiselia): tzotzolli
Moseliliani (akin kimoselilia): teh
Nikan kualtis tikittaskeh tlachiwalyotl “maka”, kipia eyi walensiah. Tla amo kipiaskia eyi
walensiah, amo itlah moahsikamatiskia. Ihkuak itlah nikmaka, moneki ma yeto itlah tlen
nikmaka iwan ikah akin nikmakas inon tlen nikmaka. Tla neh nikpia san se tlamantli, iwan
amo onkah ok se akin kiselis inon tlamantli, amo kualtis nikmakas inon tlamantli. Pampa
nikmakas inon tlamantli, moneki ma yeto akin kiselis. Noihki, tla amo onkah itlah tlen
nikmakas, amo kualtis nikmakas. Maski neh nikah iwan ok se noihki ompa kah. Tla amo
onkah se tlamantli, amo kualtis nikmakas. Ik inon, inin tlachiwalyotl kipia eyi walensia. Ma
tikittakan ok seki neskayomeh:
Nikan yeh in siwatzintli akin kichiwa. Tamalli, yeh in tlamantli tlen mochihtok; iwan “neh”
akin nikselilia inon namakalistli. Ihkon, tikittah inin tlachiwalyotl kipia eyi walensiah.
Nikan, yeh in moyolikni akin kichiwa. Itepostlahkuilol, yeh in tlaseliani. Yeh inon tlen
motlanetihtok. Iwan “teh” akin tikselilia inon tlen mitztlanetiah. Ihkon, tikittah inin
tlachiwalyotl kipia eyi walensiah.
Ika nawatlahtolli, moneki tikmatiskeh keski walensiah kipiah tlachiwalyomeh.
Nochtin tlachiwalyomeh tlen kipiah san se walensiah, motokayotiah
“senwalensiatlachiwalyotl”. Ihkon itoka pampa kihtosneki ichiwalis amo panowa. San
mokawa ika tlachiwani. Tlachiwalyomeh tlen kipiah omo noso miakeh walensiah,
93
motokayotiah “miakwalensiatlachiwalyotl”. Ikhkn itoka pampa kihtosneki se tlachiwani
kipanoltilis ichiwalis se tlaseliani. Ma tikittakan.
2.2. Senwalensiatlachiwalyotl
Ken yi otikittakeh, inin tlamantlil tlachiwalyotl, kipia san se walensiah. Inon kihtosneki kipia
“tlachiwani”, yeseh amo kipia “tlaseliani”. Ihkuak tiktenewah inin tlamantli tlachiwalyotl,
nochipa moneki tikihtoskeh akin kichiwa inon tlachiwalyotl. Ika inon, tikpehpechoskeh se
tlamantli pewayan tlen techillis akin kichiwa inon tlachiwalyotl. Inon pewayan itoka
“akinpewayan”. Sehsen tlakatl kipia se akinpewayan. Keman tikintenewah ika tlakatl tlen
miakeh, noihki tikpehpechiliskeh se miakilistlamian. Xikitta kenik:
94
kochi choka nehnemi
Neh: nikochi nichoka ninehnemi
Teh: tikochi tichoka tinehnemi
Yeh: kochi choka nehnemi
Tehwan: tikochih tichokah tinehnemih
Amehwan ankochih anchokah annehnemih
Yehwan: kochih chokah nehnemih
Xikitta kenik eyipan tlakatl (san se iwan miakeh) amo kipia akinpewayan. Inon kihtosneki,
ihkuak se tlachiwalyotl monextia iselti (ihkuak amo kipia akinpewayan), inon tlachiwalyotl
ya mihtohtok ika eyipan tlakatl. Ma tikittakan ok se neskayotl:
95
Keman timotlapowihtokeh, amo nochipa moneki tiktenewaskeh in tokayonepanol. Kualtis
san tikihtoskeh tlachiwalyotl. Yeh in akinpewayan (iwan miakilistlamian) yi techillis tlen
tlakatl kichihtok inon tlachiwalyotl. Xikitta:
nikochi → neh
nehnemi → yeh
tikisa → teh
tikisah → tehwan
Omipan tlakatl tlen miakeh, amo nochipa ihkon mihtowa. Inon tlakatl miak mopatla. Seki
nawatlahtohkeh kihtowah se tlamantli, ok seki kihtowah ok se tlamantli:
96
Nikan kualtis tikittaskeh ihkuak tikpehpechowah tlahtolkotontli se-, inon noihki kihtosneki
tehwan akinmeh tikchiwah tlachiwalyotl. Inon tlahtolkotontli se- walewa itech nepowalli
“se”. Keman tikihtowah se kichiwa, inon kihtosneki tinochtin kichiwah. Ik inon,
moahsikamati kemin “tehwan”. Yeh inon “se” kineskayotia “tinochtin” kemin san se weyi
olocholistli. Ik inon, ihkuak tikihtowah “sekisa”, “sekochi”, “sechoka”, amo se kipehpechilis
miakilistlamian –h. Maski inon se- moahsikamati kemin tehwan (miakeh), yi nelli kihtosneki
san se. Ik inon amo kiwika miakilistlamian –h. Noihki, inon techkawilia ma tikihkuilokan
xexelihtokeh noso pepechihtokeh. Ome tlamantli kualtis tikihkuiloskeh:
2.3. Miakwalensiatlachiwalyotl
97
Onkah se selilispewayan tlen itech powi sehsen tlahtoltlakatl. Ma tikittakan:
Tlachiwalyo- Miakilis-
Tlachiwani Tlaseliani Ak.pew. Sel.pew. Ken moihkuilowa
nelwayotl tlamian
teh neh ti- nech- tlasohtla tinechtlasohtla*
yeh neh - nech- tlasohtla nechtlasohtla
amehwan neh an- nech- tlasohtla -h annechtlasohtlah*
yehwan neh - nech- tlasohtla -h nechtlasohtlah
98
neh yehwan ni- kin- tlasohtla nikintlasohtla
teh yehwan ti- kin- tlasohtla tikintlasohtla
yeh yehwan - kin- tlasohtla kintlasohtla
tehwan yehwan ti- kin- tlasohtla -h tikintlasohtlah
amehwan yehwan an- kin- tlasohtla -h ankintlasohtlah
yehwan yehwan - kin- tlasohtla -h kintlasohtlah
* Itech Tzonkolihkan Tepeyotl iwan oksekan, kualtis tikihtoskeh tech- iwan inon kihtosneki
tinech-, titech-, annech-, iwan antech-. Noihki kualtis kihtosnekis san tech-. Xikitta:
Ihkon, tikittah, keman se kihtowa “techtlasohtla” noso “techtlasohtlah”, inon amo wel
kinextia akin tlachiwani iwan akin yeh in tlaseliani. Ompa, san kualtis momatis keman
monextia tlen ipan timotlapowihtokeh. Yeseh, tla tiknekih kualli tikmatiskeh akin kichiwa
iwan akin kiselia, niman kualtis tikinxehxeloskeh inin pewayan iwan tikihtoskeh “tinech-”,
“titech-”, “annech-”, noso “antech-”. Ihkon, kualli motta akin tlachiwani iwan akin tlaseliani.
Yeseh, tla tiknekih tikihtoskeh san “tech-”, noihki kualli. Ome tlamantli kualli kuah:
99
Noihki, keman tikpiah tlachiwani “neh” iwan tlaseliani “amehwan”, noso tlachiwani
“tehwan” iwan tlaselani “amehwan”, in selilispewayan “amech-” kipolos tentzilinkayotl “a”,
noso tentzilinkaotl “i”. Xikitta:
100
selilis- miakilis- ken
akin- tlachiwal-
Tlachiwani Tlaseliani pewayan
pewayan nelwayotl tlamian moihkuilowa
mokuepani
neh neh ni- mo- tlasohtla nimotlasohtla
teh teh ti- mo- tlasohtla timotlasohtla
yeh yeh - mo- tlasohtla motlasohtla
tehwan tehwan ti- mo- tlasohtla -h timotlasohtlah
amehwan amehwan an- mo- tlasohtla -h anmotlasohtlah
yehwan yehwan - mo- tlasohtla -h motlasohtlah
selilis-
akin- tlachiwal- miakilis- ken
Tlachiwani Tlaseliani tlamian
pewayan nelwayotl tlamian moihkuilowa
mokuepani
neh neh ni- no- tlasohtla ninotlasohtla
teh teh ti- mo- tlasohtla timotlasohtla
yeh yeh - mo- tlasohtla motlasohtla
tehwan tehwan ti- to- tlasohtla -h titotlasohtlah
amehwan amehwan an- mo- tlasohtla -h anmotlasohtlah
yehwan yehwan - mo- tlasohtla -h motlasohtlah
101
Tlaseliani
Neh Teh Yeh Tehwan Amehwan Yehwan
nimo- nimitz- nik- nimech- nikin-
Neh
nino-
tinech- timo- tik- titech- tikin-
Teh
tech- tech-
nech- mitz- k- tech- amech- kin-
Tlachiwani
Yeh ki-
mo-
timitz- tik- timo- timech- tikin-
Tehwan
tito-
annech- ank- antech- anmo- ankin-
Amehwan
tech- anki- tech-
nech- mitz- k- tech- amech- kin-
Yehwan
ki- mo-
San ok se tlamantli moneki mihtos. Keman tlachiwalnelwayotl pewa ika tentzilinkayotl “i”,
iwan mopehpechilia in mokuepani “mo-”, in selilispewayan kualtis kipolos se tentzilinkayotl.
mo + ihtowa → mihtowa
mo + ihtotia → mihtotia
mo + itta → motta
Onkah se tlamantli selilispewayan tlen tiknehnekih keman amo se kixmati akin yeh tlaseliani,
maski tikmattokeh onkah se tlaseliani. Keman nikihtowa “nimitztlasohtla”, ompa nikmati
yeh in “teh” akin nimitztlasohtla. “Teh” in tlaseliani. Keman nikihtowa “nikintlasohtla”, ompa
nikmati yeh in “yehwan” akinmeh nikintlasohtla. “Yehwan” kateh in tlaseliani. Yeseh, keman
nikihtowa “nitetlasohtla”, ompa amo nikmati akin niktlasohtla. San nikmattok neh
niktlasohtla san akin. Inon kihtosneki nikintlasohtla tlakameh, siwameh, ik nowian. Amo
onkah se akin mero niktlasohtla. Ik inon, inon selilispewayan itoka amo momattok
selilispewayan.
102
Onkah ome tlamantli selilispewayan tlen amo momattok. Se (te-) tiktekiwiah keman
tlaseliani yeh ikah (siwatl noso tlakatl). Ok se (tla-), tiktekiwiah keman tlaseliani yeh in
tlamantli. Xikitta:
Ihkon, keman nikmati akin tlaseliani, niknehnekis se momattok selilispewayan (nech-, mitz-
, k-, ki-, tech-, amech-, noso kin-). Keman amo momattok akin tlaseliani noso tlen tlaseliani,
niknehnekis se amo momattok selilispewayan. Xikitta
103
tla + ihtowa → tlahtowa cfr. kihtowa
tla + ihkuilowa → tlahkuilowa cfr. kihkuilowa
tla + itta → tlatta cfr. kitta
104
Ihkuak se tlachiwalyotl kipia eyi walensiah, yeh in selilispewayan tlen amo momattok, noihki
kualtis monextis inawak ok se selilispewayan tlen kema momattok. Ihkon, kualtis tikpiaskeh
se tlachiwalyotl tlen kipia ome selilispewayan, se tlen momattok iwan ok se tlen amo
momattok. Xikitta:
nitlakmaka niktlamaka
titekinixpantiliah tikinteixpantiliah
105
3. Tlachiwalkawitl iwan tlachiwalolocholistli
Keman titlahtowah, kualtis titlapowaskeh ipan tlen panowa, noso itlah tlen yi opanoh, noso
tlen panos, noso ok tlamantli kawitl, ok tlamantli kemanian. Inon itoka tlachiwalkawitl. Inon
kihtosneki, tlatlamantli kawitl tlen ipan kualtis titlapowaskeh ika se tlahtolli. Nawatlahtolli
kipia chikuasen tlamantli tlachiwalkawitl:
3.1. Tlachiwalolocholistli 1
Nikan kateh tlachiwalyomeh tlen tlamih ika –ka, -tla, -wi, iwan ok seki. Ma tikittakan seki
tlachiwalyomeh tlen monechikowah itech inin olocholistli:
106
Oloch.1:
xotla maka tonewi ihsa xokoya
patla paka chikawi teliksa istaya
wiwitla choka ihtlakawi ahsi meya
tlatla toka poliwi iksi ahwa
tlamotla wetzka ixwi tzahtzi ixwa
tlasohtla namaka pachiwi kui posawa
ihsotla nanalka poxawi pipitza itta
Nikan kualtis tikittaskeh, inelwayo nochipa mokawa “choka”. San moneki tikpehpechiliskeh
seki pewayan iwan seki tlamian pampa ma mopatla kawitl. Ma tikixmatikan tlanawatilmeh
tlen ika motekiwiah tlachiwalkawitl pampa inin tlamantli tlachiwalyotl.
Oloch.1. Kawitl tlen panowa: Inin tlachiwalkawitl kihtosneki se tlamantli tlen mochiwa,
mochiwa axkan, itech inin kawitl kanin axkan tikateh. Tla nikihtos “neh nichoka”, inon
107
kihtosneki axkan nichokatok. Noihki kualtis kihtosnekis se tlamantli tlen ok mochiwa itech
inin axkankawitl, maski amo mero axkantzin nikchihtok. Tla nikihtos “mohmostla nichoka”.
Inon amo kihtosneki mero axkantzin nichokatok, maski kema kihtosneki nichokatiwallah
iwan ok nichokas itech inin weyi axkankawitl kanin tikateh. Inin tlachiwalkawitl, kihtosneki
se tlachiwalyotl ayemo tlami, iwan yi opehki.
Pampa tikihtoskeh se tlachiwalyotl ika kawitl tlen panowa, moneki tikpehpechoskeh
se akinpewayan, iwan tlachiwalnelwayotl. Tla tiknekih tikmiakiliskeh tlachiwalyotl, moneki
tikpehpechiliskeh miakilistlamian –h. Ma tikittakan neskayomeh ika semipan tlakatl:
Miakeh: tichokah
ti- choka -h
ak.pew tlach.nelw. mk.tlam.
Oloch. 1. Kawitl tlen opanowaya: Inin kawitl kihtosneki se tlachiwalyotl ayakmo mochiwa
axkan, maski kema omochiwaya achto ihkuak ok se tlamantli noihki omochiwaya. Kihtosneki
se tlamantli opehki mochiwa achto, omochiwaya ihkuak se kawitl tlen yi opanoh, iwan
otlanki. Ayakmo mochiwa. Tla nikihtos “neh onichokaya ihkuak onimokokowaya”, inon
kihtosneki axkan ayakmo nichoka ihkuak nimokokowa, maski achto (itech se kawitl tlen yi
otlanki) kema onichokaya.
Ika inin tlachiwalkawitl, moneki tikpehpechoskeh se opanohpewayan o-, se
akinpewayan, se tlachiwalnelwayotl, iwan se tlamantli opanowayatlamian -a, -ya, -aya, noso
–yaya109. Tla tiknekih tikmiakiliskeh tlachiwalyotl, tikpehpechiliskeh miakilistlamian -h.
Seki tlachiwalyomeh tlen tlamih ika “i”, kinehneki opanowayatlamian “-aya”, kemin “oninemiaya”.
109
Noihki kualtis mihtos san ika “-a”, “oninemia”. Ompa Wextekapan, kihtowa ika -yaya, “ninemiyaya”.
108
San se: onichokaya
o- ni- choka -ya
op.pew. ak.pew tlach.nelw. opya.tlam.
Miakeh: otichokayah
o- ti- choka -ya -h
op.pew. ak.pew tlach.nelw. opya.tlam. mk.tlam.
Oloch. 1. Kawitl tlen panos: Inin kawitl kihtosneki ayemo mochiwa in tlachiwalyotl. Ok
moneki mochiwas niman, yeseh tikmattokeh kema mochiwas. Ika inin tlachiwalkawitl,
moneki tikpehpechoskeh san yeh in akinpewayan, tlachiwalnelwayotl, iwan se panostlamian
-s. Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, moneki tikonpehpechiiliskeh miakilistlamian -keh.
Miakeh: tichokaskeh
ti- choka -s -keh
ak.pew tlach.nelw. panos..tlam. mk.tlam.
Oloch. 1. Kawitl tlen panoskia: Inin kawitl kihtosneki se tlachiwalyotl ayemo mochiwa,
iwan amo se kimati kox kema mochiwas noso amo mochiwas. Inin kawitl kihtowa onkah ok
se tlamantli tlen kichiwas amo ma pano tlachiwalyotl. Tla nikihtos “mostla nichokaskia”, inon
kihtosneki ayemo nichoka, axkan amo nichokatok, iwan mostla nichokaskia yeseh ok se
tlamantli omochih tlen okichih ayakmo nichokas. Ika inin tlachiwalkawitl, moneki
tikpehpechoskeh san yeh in akinpewayan, tlachiwalnelwayotl, iwan panoskiatlamian -skia.
Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, moneki tikonpehpechiiliskeh miakilistlamian -h.
Miakeh: tichokaskiah
ti- choka -skia -h
ak.pew tlach.nelw. pskia.tlam. mk.tlam.
109
Oloch. 1. Kawitl tlen opanoh: Inin kawitl kihtosneki se tlamantli omochih achto iwan yi
otlanki. Ika inin tlachiwalkawitl, moneki tikpehpechoskeh achto se opanohpewayan o-,
niman tikontlaliskeh in akinpewayan, niman tlachiwalnelwayotl iwan niman
tikpehpechiliskeh opanohtlamian -k. Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, tikpatiliskeh -k ika
miakilistlamian -keh.
Miakeh: otichokakeh
o- ti- choka -keh
op.pew ak.pew. tlach.nelw. mk.tlamian
Oloch. 1. Kawitl tlen opanoka: Inin kawitl kihtosneki se tlamantli omochih achto iwan yi
otlanki. Niman omochih ok se tlamantli tlen noihki yi otlanki. Kualtis nikihtos “Ihkuak otlanki
totlamachtilis, neh yi onikihkuilohka totekiw”. Ihkon, inon kihtosneki onikihkuiloh tekitl
achto otlanki tlamachtilistli. Ika inin tlachiwalkawitl, noihki moneki tiktlaliskeh se
opanohpewayan o-, se akinpewayan iwan se tlachiwalnelwayotl. Niman tikpehpechiliskeh
opanokatlamian -ka. Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, tiktlaliliskeh miakilistlamian -h.
Miakeh: otichokayah
o- ti- choka -ka -h
op.pew ak.pew. tlach.nelw. opka.tlamian mk.tlam.
110
3.2. Tlachiwalolocholistli 2
Oloch. 2
teki kotona kapani kisa chiwa nemi
miki kopina kaxani kikisa pewa nehnemi
kaki tlapana patlani mati kawa tlami
ixwiteki mana kualani kochi ilkawa temi
kalaki pehpena kueponi nesi powa tzakua
neki payana chichipini kuepa sotlawa xima
namiki ichpana tlatlani papatlatza kowa tehtema
paki pochina koxoni notza melawa chia
waki tekpana koyoni watza mahmawi pia
111
Tlen panowa Tlen panos Tlen opanoh
nikisa nikisas onikis
tikisa tikisas otikis
kisa kisas okis
tikisah tikisaskeh otikiskeh
ankisah ankisaskeh ankiskeh
kisah kisaskeh okiskeh
Tlen opanowaya Tlen panoskia Tlen opanoka
onikisaya nikisaskia onikiska
otikisaya tikisaskia otikiska
okisaya kisaskia okiska
otikisayah tikisaskiah otikiskah
ankisayah ankisaskiah ankiskah
okisayah kisaskiah okiskah
Nikan kualtis tikittaskeh inin tlachiwalyomeh kipia ome tlamantli nelwayotl. Kawitl tlen
panowa, tlen opanowaya, tlen panos iwan tlen panoskia, kinehneki nelwayotl “kisa”. Kawitl
tlen opanoh iwan tlen opanoka kinehneki nelwayotl “kis”. Ma tikittakan itlanawatilwan.
Oloch 2. Kawitl tlen panowa: Ihkon kemin omochih ika olocholistli se, nikan noihki moneki
tikpehpechoskeh se akinpewayan iwan tlachiwalnelwayotl. Tla tiknekih tikmiakiliskeh
tlachiwalyotl, moneki tikpehpechiliskeh miakilistlamian –h.
Miakeh: tikisah
ti- kisa -h
ak.pew tlach.nelw. mk.tlam.
Oloch 2. Kawitl tlen opanowaya: Ihkon kemin olocholistli se, nikan noihki moneki
tikpehpechoskeh se opanohpewayan o-, se akinpewayan, se tlachiwalnelwayotl, iwan se
tlamantli opanowayatlamian (-a, -ya, -aya, noso –yaya). Tla tiknekih tikmiakiliskeh
tlachiwalyotl, moneki tikpehpechiliskeh miakilistlamian -h.
112
San se: onikisaya
o- ni- kisa -ya
op.pew. ak.pew tlach.nelw. opya.tlam.
Miakeh: otikisayah
o- ti- kisa -ya -h
op.pew. ak.pew tlach.nelw. opya.tlam. mk.tlam.
Oloch. 2. Kawitl tlen panos: Inin kawitl amo no mopatla. Noihki, kemin olocholistli se,
moneki tikpehpechoskeh san yeh in akinpewayan, tlachiwalnelwayotl, iwan se panostlamian
-s. Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, moneki tikonpehpechiiliskeh miakilistlamian -keh.
Miakeh: tikisaskeh
ti- kisa -s -keh
ak.pew. tlach.nelw. ps.tlam. mk.tlam.
Oloch 2. Kawitl tlen panoskia: Nikan noihki moneki tikpehpechoskeh san yeh in
akinpewayan, tlachiwalnelwayotl, iwan panoskiatlamian -skia. Ihkuak tikmiakiliah
tlachiwalyotl, moneki tikonpehpechiiliskeh miakilistlamian -h.
Miakeh: tikisaskiah
ti- kisa -skia -h
ak.pew. tlach.nelw. pskia.tlam. mk.tlam.
113
Oloch. 2. Kawitl tlen opanoh: Inin kawitl kema mopatla ika olocholistli ome. Nikan amo se
kinehneki mismo nelwayotl tlen achto. Nikan moneki tiknehnekiskeh ok se tlamantli
nelwayotl. Inin nelwayotl kipolowa tentzilinkayotl tlen ika tlami tlachiwalnelwayotl.
Ihkon, moneki tiktlaliskeh opanohpewayan o-, akinpewayan, iwan in ik ome tlamantli
tlachiwalnelwayotl. Seki nawatlahtohkeh noihki koninpehpechowah opanohtlamian -ki.
Miakeh: otikiskeh
o- ti- kis -keh
op.pew. ak.pew. tlach.nelw. (2) mk.tlam.
Ihkon, kualtis tikittaskeh inin tlachiwalnelwayotl (kisa), okipoloh itentzilinkayoh tlen ika
tlami, iwan omokah (kis). Nochtin tlachiwalnelwayomeh tlen powih olocholistli ome, ihkon
kipiaskeh ome tlamantli nelwayotl, se tlen ahsitok iwan ok se tlen kipolos tentzilinkayotl:
114
Seki tlachiwalyomeh tlen powih inin olocholistli ome, kipolowah itentzilinkayotl tlen ika
tlamih, iwan noihki kipatlah tentlatzakuilkayotl tlen ika tlamih. Ihkon, “m” mokuepas “n”;
“w” kualtis mokawas “w”, noso mokuepas “h”; iwan “y” mokuepas “x”.
Oloch. 2. Kawitl tlen opanoka: Ika inin tlachiwalkawitl, noihki tiknehnekiskeh in ik ome
tlamantli nelwayotl. Ihkon, tikpehpechoskeh se opanohpewayan o-, se akinpewayan iwan
tlachiwalnelwayotl tlen ome. Niman tikpehpechiliskeh opanokatlamian -ka. Ihkuak
tikmiakiliah tlachiwalyotl, tikontlaliliskeh miakilistlamian -h.
Miakeh: otikiskah
o- ti- kis -ka -h
op.pew. ak.pew. tlach.nelw. opka.tlamian mk.tlam.
Ininkeh tlachiwalyomeh tlen tlamih ika “iya”, mihtowa “ia” (pia, chia, tlachia), maski kiwika “y”.
110
Keman titlahkuilowah, kualtis tikihkuiloskeh iya, noso ia (piya noso pia; chiya noso chia).
115
3.3. Tlachiwalolocholistli 3
Tlachiwalyomeh tlen powih olocholistli eyi, amo miakeh kateh. Nikan nikontlalih eyi
neskayomeh:
Oloch. 3.
kua mama pilwa soma
Tikittah, inin tlachiwalyotl tlen powi olocholistli eyi, noihki kipia ome tlamantli nelwayomeh.
In ik se nelwayotl “kua”, iwan ik ome nelwayotl “kuah”. Nikan, nelwayotl tlen ome, amo
kipolowa tentzilinkayotl, yeh kiselia tentlatzakuilkayotl “h”. Kawitl tlen panowa, tlen
opanowaya, tlen panos iwan tlen panoskia, kinehneki nelwayotl se (kua). Kawitl tlen opanoh
iwan tlen opanoka kinehneki nelwayotl ome (kuah).
116
Oloch 3. Kawitl tlen panowa: Ininkeh tlachiwalyomeh, noihki moneki tikinpehpechiliskeh
se akinpewayan iwan se tlachiwalnelwayotl. Inin tlachiwalyotl “kua”, yeh
miakwalensiatlachiwalyotl. Ik inon, nikan noihki tikontlaliliskeh selilispewayan. Tla tiknekih
tikmiakiliskeh tlachiwalyotl, moneki tikpehpechiliskeh miakilistlamian –h.
Miakeh: titlakuah
ti- tla kua -h
ak.pew sel.pew. tlach.nelw. mk.tlam.
Miakeh: otitlakuayah
o- ti- tla kua -ya h
op.pew. ak.pew. sel.pew. tlach.nelw opya.tlam. mk.tlam.
.
Oloch. 3. Kawitl tlen panos: Inin kawitl amo no mopatla. Noihki, kemin olocholistli se iwan
ome, moneki tikpehpechoskeh san yeh in akinpewayan, selilispewayan, tlachiwalnelwayotl,
iwan se panostlamian -s. Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, moneki tikonpehpechiiliskeh
miakilistlamian -keh.
Miakeh: titlakuaskeh
117
ti- tla- kua- -s -keh
ak.pew sel.pew. tlach.nelw. ps.tlam. mk.tlam.
Oloch 3. Kawitl tlen panoskia: Nikan noihki moneki tikpehpechoskeh san yeh in
akinpewayan, selilispewayan, tlachiwalnelwayotl, iwan panoskiatlamian -skia. Ihkuak
tikmiakiliah tlachiwalyotl, moneki tikonpehpechiiliskeh miakilistlamian -h.
Miakeh: titlakuaskiah
ti- tla- kua- -skia -h
ak.pew sel.pew. tlach.nelw. pskia.tlam. mk.tlam.
Oloch. 3. Kawitl tlen opanoh: Itech inin kawitl, amo se kinehneki mismo nelwayotl tlen
achto. Nikan moneki tiknehnekiskeh in ik ome tlamantli nelwayotl. Tlachiwalnelwayomeh
tlen itech powi olocholistli eyi kiselia tentlatzakuilkayotl –h.
Ihkon, moneki tiktlaliskeh opanohpewayan o-, akinpewayan, iwan in ik ome tlamantli
tlachiwalnelwayotl. Seki nawatlahtohkeh noihki koninpehpechowah opanohtlamian -ki.
Ihkuak tikmiakiliah, tikpehpechiliah –keh inawak tlachiwalnelwayotl.
Miakeh: otitlakuahkeh
o- ti- tla- kuah -keh
op.pew. ak.pew. sel.pew. tlach.nelw. (2) mk.tlam.
Oloch. 3. Kawitl tlen opanoka: Ika inin tlachiwalkawitl, noihki tiknehnekiskeh in ik ome
tlamantli nelwayotl. Ihkon, tikpehpechoskeh se opanohpewayan (o-), se akinpewayan, se
selilispewayan iwan tlachiwalnelwayotl tlen ome. Niman tikpehpechiliskeh opanokatlamian
(-ka). Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, tikontlaliliskeh miakilistlamian (-h).
118
San se: onitlakuahka
o- ni- tla- kuah -ka
op.pew. ak.pew. sel.pew. tlach.nelw. (2) opka..tlam.
Miakeh: otitlakuahkah
o- ti- tla- kuah -ka -h
op.pew. ak.pew. sel.pew. tlach.nelw. (2) opka.tlam. mk.tlam.
3.4. Tlachiwalolocholistli 4
Tlachiwalyomeh tlen itech powih olocholistli nawi, yehwan tlamih ika “ia”111. Nikan kateh
seki neskayomeh:
Oloch. 4.
tlalia tzayania tlalwia tlanetia
ahawilia tzoyonia tlanewia tlatlawtia
chichikilia wionia tlapohpolwia tlatia
ekawilia witonia tlawia tzopitia
tzohtzomia xitinia tlaxtlawia weyitia
tlamia chalania xelwia altia
ixamia teyinia tlewia xilotia
Ma tikonanakan tlachiwalyotl “tlalia” kemin neskayotl, iwan ma tikittakan ken mihtowa ika
tlatlamantli tlachiwalkawitl:
111Nochtin tlachiwalyomeh tlen tlamih ika “ia”, itech powi olocholistli eyi. San yehwan tlen kiwikah
“y” (kemeh piya, chiya) amo itech powih olocholistli eyi, maski mokaki “ia” (pia, chia).
119
Tlen panowa Tlen panos Tlen opanoh
niktlalia niktlalis oniktlalih
tiktlalia tiktlalis otiktlalih
kitlalia kitlalis okitlalih
tiktlaliah tiktlaliskeh otiktlalihkeh
ankitlaliah ankitlaliskeh ankitlalihkeh
kitlaliah kitlaliskeh okitlalihkeh
Tlen opanowaya Tlen panoskia Tlen opanoka
oniktlaliaya niktlaliskia oniktlalihka
otiktlaliaya tiktlaliskia otiktlalihka
okitlaliaya kitlaliskia okitlalihka
otiktlaliayah tiktlaliskiah otiktlalihkah
ankitlaliayah ankitlaliskiah ankitlalihkah
okitlaliayah kitlaliskiah okitlalihkah
Ininkeh tlachiwalyomeh kipiah eyi tlamantli nelwayotl. Nikan tikittah, kawitl tlen panowa
iwan tlen opanowaya kinehnekih nelwayotl ahsitok “tlalia”. Kawitl tlen panos iwan tlen
panoskia kinehnekih nelwayotl “tlali” (kipolowa tentzilinkayotl “a”). Iwan kawitl tlen
opanoh iwan tlen opanoka kinehnekih nelwayotl “tlalih” (kiselia tentlatzakuilkayotl “h”).
Miakeh: tiktlaliah
ti- k- tlalia -h
ak.pew sel.pew. tlach.nelw. mk.tlam.
120
tlamantli opanowayatlamian (-ya, noso –yaya). Tla tiknekih tikmiakiliskeh tlachiwalyotl,
moneki tikpehpechiliskeh miakilistlamian -h.
Miakeh: otiktlaliayah
o- ti- k- tlalia -ya -h
op.pew. ak.pew sel.pew. tlach.nelw. opya.tlam. mk.tlam.
Oloch. 4. Kawitl tlen panos: Itech inin kawitl, tiknehnekiskeh tlachiwalnelwayotl tlen ome
(kipolos tentzilinkayotl “a”). Nikan tikpehpechoskeh san yeh in akinpewayan, selilispewayan,
tlachiwalnelwayotl ome, iwan se panostlamian -s. Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, moneki
tikonpehpechiiliskeh miakilistlamian -keh.
Miakeh: tiktlaliskeh
ti- k- tlali -s -keh
ak.pew sel.pew. tlach.nelw. (2) ps.tlam. mk.tlam.
Oloch 4. Kawitl tlen panoskia: Nikan noihki tiknehnekiskeh tlachiwalnelwayotl tlen ome.
Tikpehpechoskeh akinpewayan, selilispewayan, tlachiwalnelwayotl ome, iwan
panoskiatlamian. Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, tikpehpechiiliskeh miakilistlamian.
Miakeh: tiktlaliskiah
ti- k- tlali -skia -h
ak.pew sel.pew. tlach.nelw. (2) pskia.tlam. mk.tlam.
121
Oloch. 4. Kawitl tlen opanoh: Itech inin kawitl, tiknehnekiskeh tlachiwalnelwayotl tlen eyi
(kipolos tentzilinkayotl “a” iwan selis tentlatzakuilkayotl “h”). Ihkon, moneki tiktlaliskeh
opanohpewayan o-, akinpewayan, selilispewayn iwan in ik eyi tlamantli tlachiwalnelwayotl.
Ihkuak tikmiakiliah, san moneki tikpehpechiliskeh –keh inawak tlachiwalnelwayotl.
Miakeh: otiktlalihkeh
o- ti- k- tlalih -keh
op.pew ak.pew sel.pew. tlach.nelw. (3) mk.tlam.
Oloch. 4. Kawitl tlen opanoka: Ika inin tlachiwalkawitl, noihki tiknehnekiskeh in ik eyi
tlamantli nelwayotl. Ihkon, tikpehpechoskeh se opanohpewayan o-, se akinpewayan, se
selilispewayan iwan tlachiwalnelwayotl tlen eyi. Niman tikpehpechiliskeh yeh
opanokatlamian -ka. Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, tiktlaliliskeh miakilistlamian -h.
Miakeh: otiktlalihkah
o- ti- k- tlalih -ka -h
op.pew ak.pew sel.pew. tlach.nelw. (3) opka.tlam. mk.tlam.
3.5. Tlachiwalolocholistli 5
Tlachiwalyomeh tlen tlamih ika “owa”, itech powih olocholistli makuilli. Nikan noihki kalakih
nochtin tlahtoltlanewilmeh tlen kateh tlachiwalyomeh. Xikitta seki neskayomeh:
122
Oloch. 5.
tlahpalowa xehxelowa olochowa ihkuilowa paxalowa
tzikowa xipetzowa yawalowa ihtlakowa aprarowa
xakualowa cholowa kimilowa ihtowa eskanearowa
kokowa polowa pachowa istlakowa estasionarowa
tzitzilowa mimilowa tlaxkalowa tlapowa servirowa
nechikowa motzowa nelowa kuesowa manejarowa
Ininkeh tlachiwalyomeh noihki kipiah eyi tlamantli nelwayotl. Nikan tikittah, kawitl tlen
panowa iwan tlen opanowaya kinehneki nelwayotl ahsitok “polowa”. Kawitl tlen panos iwan
tlen panoskia, kinehneki nelwayotl “polo” (kipolowa tenkisalistli “wa”). Iwan kawitl tlen
opanoh iwan tlen opanoka kinehneki nelwayotl “poloh” (kiselia tentlatzakuilkayotl “h”). Ma
tikittakan itlanawatilwan.
123
Kemin yewa yi onikihtoh, itech olocholistli makuilli kalakih nochtin tlachiwalyomeh
tlen kateh tlahtoltlanewilmeh. Tla tiknekih tiktlanewiskeh se kastiyatlachiwalyotl,
tikonanaskeh inon tlachiwalyotl ika itlamian –ar, -er, noso –ir, iwan tikpehpechiliskeh –owa.
Niman, inon tlachiwalyotl motekiwis kemin itech powi olocholistli makuilli. Tikihkuiloskeh
ika nawatlahtolmachiyotilistli. Xikitta:
Miakeh: tikpolowah
ti- k- polowa -h
ak.pew sel.pew. tlach.nelw. mk.tlam.
124
San se: onikpolowaya
o- ni- k- polowa -ya
op.pew. ak.pew sel.pew. tlach.nelw. opya.tlam.
Miakeh: otikpolowayah
o- ti- k- polowa -ya -h
op.pew. ak.pew sel.pew. tlach.nelw. opya.tlam. mk.tlam.
Oloch. 5. Kawitl tlen panos: Itech inin kawitl, tiknehnekiskeh tlachiwalnelwayotl tlen ome
(kipolos tenkisalistli “wa”). Nikan tikpehpechoskeh san yeh in akinpewayan, selilispewayan,
tlachiwalnelwayotl ome, iwan se panostlamian -s. Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, moneki
tikonpehpechiiliskeh miakilistlamian -keh.
Miakeh: tikpoloskeh
ti- k- polo -s -keh
ak.pew sel.pew. tlach.nelw. (2) ps.tlam. mk.tlam.
Oloch 5. Kawitl tlen panoskia: Nikan noihki tiknehnekiskeh tlachiwalnelwayotl tlen ome.
Tikpehpechoskeh akinpewayan, selilispewayan, tlachiwalnelwayotl ome, iwan
panoskiatlamian. Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, tikpehpechiiliskeh miakilistlamian.
Miakeh: tikpoloskiah
ti- k- polo -skia -h
ak.pew sel.pew. tlach.nelw. (2) pskia.tlam. mk.tlam.
125
Oloch. 5. Kawitl tlen opanoh: Itech inin kawitl, tiknehnekiskeh tlachiwalnelwayotl tlen eyi
(kipolos tenkisalistli “wa” iwan kiselis tentlatzakuilkayotl “h”). Ihkon, moneki tiktlaliskeh
opanohpewayan o-, akinpewayan, selilispewayn iwan in ik eyi tlamantli tlachiwalnelwayotl.
Ihkuak tikmiakiliah, san moneki tikpehpechiliskeh –keh inawak tlachiwalnelwayotl.
Miakeh: otikpolohkeh
o- ti- k- poloh -keh
op.pew. ak.pew sel.pew. tlach.nelw. (3) mk.tlam.
Oloch. 5. Kawitl tlen opanoka: Ika inin tlachiwalkawitl, noihki tiknehnekiskeh in ik eyi
tlamantli nelwayotl. Ihkon, tikpehpechoskeh se opanohpewayan o-, se akinpewayan, se
selilispewayan iwan tlachiwalnelwayotl tlen eyi. Niman tikpehpechiliskeh yeh
opanokatlamian -ka. Ihkuak tikmiakiliah tlachiwalyotl, tiktlaliliskeh miakilistlamian -h.
Miakeh: otikpolohkah
o- ti- k- poloh -ka -h
op.pew. ak.pew sel.pew. tlach.nelw. (3) opka.tlam. mk.tlam.
127
4. Tlachiwalyommeh tlen amo melawakeh
Seki tlachiwalyomeh ika nawatl amo powih itech se olocholistli ihkon kemin yekin
otikittakeh tlakpak. Inon kihtosneki amo niman kualtis tikmatiskeh katle yehwan
intlanawatilwan. Yi nelli, ininkeh tlachiwalyomeh amo nochipa kintokah tlanawatilmeh. Ik
inon, tikintokayotiskeh “amo melawakeh”. Yehwan, amo miakeh. Nikan tikinnextiskeh san
eyimeh: kah, yawi, witz.
Kah
Inin tlachiwalyotl kipatla inelwayo ihkuak tlapowa san se, noso miakeh. Xikitta:
Inin tlachiwalyotl kipia san eyi tlachiwalkawitl, iwan kinehneki ok se tlamantli nelwayotl
ihkuak kipatla tlachiwalkawitl. Ika kawitl tlen panowa, inin tlachiwalyotl kinnehneki ome
nelwayomeh tlen otikittakeh tlakpak (kah iwan kateh). Ika kawitl tlen panos, inin
tlachiwalyotl kinehneki ok se nelwayotl (yes). Ika kawitl tlen opanoh, inin tlachiwalyotl
kinehneki ok se nelwayotl (katka). Xikitta:
128
Noihki, kualtis tikittaskeh ihkuak motlapowia ika eyipan tlakatl san se, kualtis se
kipehpechilis tlamian –ki. Ihkon, kualtis mihtos “kah” noso “kahki”, “yes” noso “yeski”.
Xikitta:
Yawi
Inin tlachiwalyotl san kipia makuilli kawitl. Noihki kipatla inelwayo ika tlachiwalkawitl. Seki
tlachiwalkawitl kinehneki ome nelwayotl. Xikitta:
Ihkon, kawitl tlen panowa kinehneki ome tlamantli nelwayotl “yah”, “yawi” iwan “wi”. Kawitl
tlen panowa san kinehneki nelwayotl “ya”. Kawitl tlen opanoh kinnehneki ome nelwayomeh
“yah” iwan “wia”. Kawitl tlen opanowaya kinnehneki ok ome nelwayomeh “ya” iwan “wia”.
Kawitl tlen panoskia kinehneki san se nelwayotl “ya”.
Keman se nelwayotl “ya” noso “yah” kipia akinpewayan ni- noso ti-, in
tetlatzakuilkayotl “y” kualtis mopolos. Xikitta:
129
niyah → niah
tiyah → tiah
niyas → nias
tiyas → tias
otiyahkeh → otiahkeh
Tla tiktemohtoskiah ik kanin walewah ininkeh nelwayomeh, kox amo tikihtoskiah okatkah
san ome nelwayomeh “ya” iwan “wi”. Ininkeh nelwayomeh monehnelowah iwan kinchiwah
inelwayowan tlachiwalyotl “yawi”. Yeh inon, amo tikittaskeh nikan. Inin amoxtli kittas
nawatlahtolmelahkayotl ken axkan motlapowia. Amo kittas iwewenelwayowan nawatl. Amo
kittas nawatl tlen yi wehkah. San kittas ken axkan monextia totlahtol. Ik inon, amo
tiktemoskeh ik kanin oneskeh ininkeh ome nelwayomeh.
Witz
Inin tlachiwalyotl monextia itech ome tlachiwalkawitl (tlen panowa iwan tlen panos). Ok seki
tlachiwalkawitl kinehneki nelwayotl “walla” iwan “wallah”. Xikitta:
Xikitta kenik nelwayotl “witz” kualtis kihtosnekis kawitl tlen panowa noso kawitl tlen panos.
Ihkon, tla neh nikihtos “niwitz”, inon kihtosneki “axkan niwitz” noso “niman niwitz”.
130
5. Tlachiwaltihtlamian (-tia, -ltia) iwan tlachiwilihtlamian (-lia)
Nawatlahtolli kipia ome tlamantli tlamian tlen kimiakilia iwalensiah se tlachiwalyotl (-tia)
iwan (-lia). Ma tikilnamikikan tlen kihtosneki walensiah. Inin kihtosneki ipatka se
tlachiwalyotl. Techillia keski tlahtoltlakameh kualtis mihtoskeh ika se tlachiwalyotl.
Tlachiwalyotl “miki” kipia san se walensiah. Tlachiwalyotl “chiwa” kipia ome walensiah.
Tlachiwalyotl “maka” kipia eyi walensiah. Ihkon, “miki” kipia san yeh in tlachiwani, “chiwa”
kipia tlachiwani iwan tlaseliani, iwan “maka” kipia tlachiwani, tlaseliani iwan tlaseliliani.
Ihkuak se kipehpechowa tlachiwaltihtlamian (-tia) noso tlachiwilihtlamian (-lia), inon
kimaka tlachiwalyotl ok se walensiah. Ma tikittakan kenik.
5.1. Tlachiwaltihtlamian
Inin tlamian (-tia) noso (-ltia), techpalewia ihkuak tiknekih tikihtoskeh ikah kichiwah ok se
ma kichiwa itlah. Keman nikihtos “nimiki”, inon kihtosneki san neh, nimiki. Amo onkah ok se
tlahtoltlakatl. San neh nikchiwa inon tlachiwalyotl. Neh nimiki. Tla nikontlalis
tlachiwaltihtlamian -lia iwan nikihtos “nikmiktia”, inon kihtosneki neh nikchiwa ok se ma
miki. Inon tlachiwalyotl kinehneki se tlachiwani iwan se tlaseliani. Ma tikittakan ken
mochiwa:
nitzahtzi → niktzahtzitia
nikchiwa ma tzahtzi
nikochi → nimitzkochtia
nikchiwa ma xikochi
nitlachichina → nikintlachichinaltia
nikchiwa ma tlachichinakan
kiketza → nikketzaltia
nikchiwa ma moketza
131
nitzahtzi → niktzahtzitia
walensiah: 1 walensiah: 2
tlachiwani: neh tlachiwani: neh
tlaseliani: yeh
nikochi → nimitzkochtia
walensiah: 1 walensiah: 2
tlachiwani: neh tlachiwani: neh
tlaseliani: teh
nitlachichina → nikintlachichinaltia
walensiah: 1 walensiah: 2
tlachiwani: neh tlachiwani: neh
tlaseliani: yehwan
kiketza → kiketzaltia
walensiah: 1 walensiah: 2
tlachiwani: yeh tlachiwani: yeh
tlaseliani: yeh
Tlachiwalyomeh tlen itech powi olocholistli nawi iwan makuilli (tlamih ika –lia iwan –owa),
kipatlah inelwayoh keman se kinpehpechilia tlachiwaltihtlamian. Xikitta
nicholowa → nimitzchololtia
nikchiwa ticholos
paxalowa → kipaxaloltia
kichiwa ma paxalo
ankiyehyekowah → ankiyehyekoltiah
kichiwa ma kiyehyeko
tlanankilia → niktlanankililtia
nikchiwa tlanankili
tikintlahtlaniah → tikintlahtlaniltia
tikchiwah ma kitlahtlanikan
Seki tlachiwalyomeh tlen tlamih ika tentlatzakuilkayotl “k”, kualtis kipoloskeh itentzilinkayo
tlen ika tlamih.
miki → kinmiktia
132
kichiwa ma mikikan
paki → mitzpaktia
kichiwa tipakis
choka → nikinchoktia
nikchiwa ma chokakan
Tlachiwalyomeh tlen tlamih ika tentlatzakuilkayotl “s”, kipoloskeh itentzilinkayo tlen ika
tlamih, iwan noihki kipatlaskeh “s” ika “x”. Xikitta:
nesi → kinextia
kichiwa ma nesi
kisa → kikixtia
kichiwa ma kisa
Seki tlachiwalyomeh tlen tlamih ika tentlatzakuilkayotl “t”, kipoloskeh itentzilinkayo tlen ika
tlamih, iwan noihki kipatlaskeh “t” ika “ch”. Xikitta:
kimati → kimachtia
kichiwa ma kimati
133
kistlakoltia → kistlakoltis, okistlakoltih, okistlakoltiaya…
kixwitia → kixwitis, okixwitih, okixwitiaya…
5.2. Tlachiwilihtlamian
nitlakuika → nimitztlakuikilia
neh nikkuika se tlakuikalistli neh nikkuika se tlakuikalistli
pampa teh
nikchiwa → nimitzchiwilia
neh itlah nikchiwa neh itlah nikchiwa pampa teh
Ma tikixmatikan itlanawatilwan:
nitlakuika → nimitztlakuikilia
walensiah: 2 walensiah: 3
tlachiwani: neh akin nitlakuika tlachiwani: neh akin nitlakuika
tlaseliani: itlah tlen nikkuika tlaseliani: itlah tlen nikkuika
tlaseliliani: teh akin tikkaki
tichoka → tikinchokilia
walensiah: 1 walensiah: 2
tlachiwani: teh akin tichoka tlachiwani: teh akin tichoka
tlaseliani: yehwan akinmeh inpan tichoka
niknamaka → nimitznamakilia
walensiah: 3 walensiah: 4
tlachiwani: neh akin nitlanamaka tlachiwani: neh akin nitlanamaka
tlaseliani: itlah tlen niknamaka tlaseliani: itlah tlen niknamaka
tlaseliliani: yeh akin kikowa tlaseliliani: teh akin iaxka tlen niknamaka
okse tlaseliliani: ikah akin kikowa
134
Tlachiwalyomeh tlen tlamih ika tentzilinkayotl “a”, kipatlah inin tentzilinkayotl ika “i” ihkuak
kiseliah tlachiwilihtlamian. Xikitta:
nitlakuika → nimitztlakuikilia
nichoka → nimitzchokilia
nitlatzotzona → nimitztlatzotzonilia
Tlachiwalyomeh tlen powih olocholmeh nawi iwan makuilli kipolowa “a” iwan “wa” tlen ika
tlamih ihkuak kiseliah tlachiwilihtlamian. Xikitta:
nitlahpalowa → nimitztlahpalolia
nimitznapalowa → nimitznapalolia
niktlalia → nimitztlalilia
niktlachia → nimitztlachilia
135
6. Tlanawatilpewayan (xi-)
Ihkuak tikneki tiknawatiskeh itlah amo ma mochiwa, san moneki tikonihtoskeh “amo” iachto
tlanawatilistli:
136
amo xitlakua
amo xikittakan
amo xinechmaka
amo xikisakan
Ken mihtowa
Ken mihtowa Tzonkolihkan Tepeyotl
Tlachiwani Tlaseliani
nowiampa iwan ok sekimeh
altepemeh
2pan.s. (xi-) 1pan. s. (nech-) xinechmaka techmaka
2pan.s. (xi-) 1pan. m. (tech-) xitechmaka techmaka
2pan.m. (xi-) + (-kan) 1pan. s. (nech-) xinechmakakan techmakakan
2pan.m. (xi-) + (kan) 1pan. m. (tech-) xitechmakakan techmakakan
137
7. Tlachihkayotl iwan tlachiwanihkayotl
Ihkuak ikah kichiwa itlah, tikihtowah yeh akin kichiwa, se “tlachihki” noso se “tlachiwani”.
Keman ikah tekipanowa, tikihtowah yeh se “tekipanoh” noso se “tekipanowani”. Keman ikah
tlahkuilowa, tikihtowah yeh se “tlahkuiloh” noso “tlahkuilowani”. Keman ikah tlahtowa,
tikihtowah yeh se “tlahtohki” noso se “tlahtowani”. Inin tlahtolmeh tiktekiwiah pampa
tiknotzaskeh yeh akin kichiwa itlah. Ma tikittakan ken mochiwa.
7.1. Tlachihkayotl
Tlachihkayotl kihtosneki se tlahtolli tlen ika tiktokayotiah yeh akin kichiwa se tlachiwalyotl.
Se tlachihkayotl techillia inon tlachiwalistli itech powi yeh akin tiktokayotiah. Keman
nikihtowa “notahtzin, yeh tlahkuiloh”, inon kihtosneki notahtzin itech powi tlahkuilolistli.
Yeh tekipanowa ika tlahkuilolistli. Yeh tlahkuilowa. Tla nikihtos “nikixmati se tlachixki”. Inon
kihtosneki akin nikixmati yeh tlachia. Yeh tekipanowa ika itlachialis. Ma tikittakan seki
neskayomeh:
Tlachiwalyotl Tlachihkayotl
tlachiwa → tlachihki
tlahkuilowa → tlahkuiloh
tekipanowa → tekipanoh
Inin tlachihkayotl mochiwa ihkon kemin mochiwa kawitl tlen opanoh, maski amo
tikonpehpechiliskeh pewayan “o-”. Tla yeh in tlachiwalyotl amo kiwika selilispewayan
(senwalensiatlachiwalyotl), niman yeh in tlachihkayotl noihki amo kiwikas selilispewayah.
Tla yeh in tlachiwalyotl kema kiwika selilispewayah (miakwalensiatlachiwalyotl),
tikpehpechoskeh selilispewayan tlen amo momattok (“tla” noso “te”) inawak tlachihkayotl.
Xikitta:
138
Tlachiwalyotl ika
Tlachiwalnelwayotl Tlachihkayotl Tlen k. n.
kawitl tlen opanoh
Yeh akin otekipanoh ipan
otekipanoh ipan
tekipanowa tekipanoh millan. Itech powi
millan tekipanolistli
Yeh akin opaxaloh ompa
opaxaloh ne
paxalowa paxaloh weyatempan. Itech powi
weyatempan paxalolistli
Yeh akin okinamakak kilitl.
namaka okinamakak kilitl tlanamakak
Itech powi tlanamakalistli
Yeh akin okihkuiloh se
okihkuiloh se
ihkuilowa tlahkuiloh amoxtli. Itech powi
amoxtli tlahkuilolistli
Yeh akin okinmachtih
okinmachtih
machtia tlamachtih konemeh. Itech powi
konemeh tlamachtilistli
Tikchiwaskeh inin tlachihkayotl ika tlanawatilmeh tlen itech powi kawitl tlen opanoh.
Moneki tikittaskeh tlen olocholistli itech powi tlachiwalyotl, iwan tiktokaskeh
intlanawatilwan. Xikitta:
Olocholistli 1
Tlanawatilli: Tikpehpechiliskeh tlamian -k
Tlachiwalyotl Opanoh kawitl Tlachihkayotl
namaka otlanamakak tlanamakak
kuika otlakuikak tlakuikak
Olocholistli 2
Tlanawatilli: Tikkuiliskeh tentzilinkayotl tlen ika tlami
Kualtis mopatlas tentlatzakuilkayotl
Tlachiwalyotl Opanoh kawitl Tlachihkayotl
kalchiwa okalchih kalchih
tzotzona otlatzotzon tlatzotzon
Olocholistli 3
Tlanawatilli: Tikpehpechiliskeh tlamian -h
Tlachiwalyotl Opanoh kawitl Tlachihkayotl
kua otlakuah tlakuah
mama otlamamah tlamamah
139
Olocholistli 4
Tlanawatilli: Tikkuiliskeh “a”
Tikpehpechiliskeh tlamian -h
Tlachiwalyotl Opanoh kawitl Tlachihkayotl
machtia otlamachtih tlamachtih
makixtia otemakixtih temakixtih
Olocholistli 5
Tlanawatilli: Tikkuiliskeh “wa”
Tikpehpechiliskeh tlamian -h
Tlachiwalyotl Opanoh kawitl Tlachihkayotl
ihkuilowa otlahkuiloh tlahkuiloh
nawatlahtowa onawatlahtoh nawatlahtoh
Miak tlachihkayotl tlen walewa itech olocholistli 2, noihki kiselia tlamian -ki. Xikitta:
140
Tla tiknekih tikpehpechiliskeh tlakittalistlamian, moneki tiktekiwiskeh tlasalolkotonil –ka-
intzallan nelwayotl iwan tlamian. Xikitta:
tlamachtih tlamachtihkatzin
tlayakanki tlayakankatzin
tlachixki tlachixkatzin
nawatlahtoh nawatlahtohkatzin
Ihkon kemin tlachihkayotl, noihki kihtosneki se tlahtolli tlen ika tiktokayotiskeh yeh akin
kichiwa se tlachiwalyotl. San yeh inin tlachiwanihkayotl kihtosneki yeh akin miak kichiwa
tlachiwalyotl. Tla nikihtos “notahtzin motlalowani”, inon kihtosneki notahtzin miak
motlalowa. Tla nikihtos “neh nitlakuikani”, inon kihtosneki miak nitlakuika.
Inin tlachiwanihkayotl mochiwa ika tikpehpechoskeh tlamian –ni inawak inelwayo
ahsitok se tlachiwalyotl. Xikitta:
141
tlahkuilowa → tlahkuilowani
tlamachtia → tlamachtiani
tlachiwa → tlachiwani
tlakuika → tlakuikani
Tla nikneki nikmiakilis inin tlachiwanihkayotl, kualtis nikchiwas san ihkon kemin
momiakilia tlachihkayotl (nikonpehpechilis tlamian –keh inawak nelwayotl tlen monehneki
ik kawitl tlen opanoh). Noihki kualtis nikonpehpechilis tlamian –meh noso san yeh in tlamian
–h inawak tlachiwanihkahotl. Xikitta:
Tlachiwanihkayotl kihtosneki yeh akin miak kichiwa in tlachiwalyotl. Ino tlen kihtosneki
moahsikamati ihkon kemin tlachihkayotl. Yeh inin tlachiwanihkayotl kihtosneki se akin miak
kichiwa. Yeh in tlachihkayotl kihtosneki yeh akin itech powi se tlachiwalistli. Kox amo
nikihtos neh nitlahkuiloh maski amo miak nitlahkuilowani. Inon kihtosneki, maski notech
powi nitlahkuilos, amo miak nitlahkuilowa, kox amo ipampa amo nikpia kawitl. Ma tikittakan
ken mopatla tlachihkayotl iwan tlachiwanihkayotl.
142
Maski ihkon mopatlah tlen kihtosnekih tlachihkayotl iwan tlachiwanihkayotl, miak
kemanian amo miak motta ken mopatla. Se “tlamachtih” iwan se “tlamachtiani”, yehwan ome
kihtosnekih se akin tlamachtia. Seki nawatlahtohkeh ok achi kinehnekiskeh tlachihkayotl
iwan ok sekimeh kinehnekiskeh tlachiwanihkayotl.
143
8. Tlapalewiltlachiwalyomeh (-tikah, -tok, -tinemi, -tiwitz, -tewa, etc.)
Nelwayotl ik kawitl
Tlachiwalyotl Tlapalewiltlachiwalyotl Ken mokawa
tlen opanoh
choka choka kisa nichokatikisa
kochi koch nemi nikochtinemi
tlakua tlakuah kah nitlakuahtikah
tlachia tlachix kah nitlachixtikah
paxalowa paxaloh witz nipaxalohtiwitz
144
Kah
(On)ok
145
1) tlachiwalnelwayotl tlasalolkotonilli tlapalewiltlachiwalyotl
ika kawitl tlen opanoh
tlakuah + ti + ok
tlakuah + t + ok
Niman, kualtis nikihtos “nokni tlakuahtok”. Inon kihtosneki yeh “tlakuahtikah”. Kualtis
nikihtos, “axkan nimotlamasewihtok” noso “axkan nimotlamasewihtikah”. Inin
tlapalewiltlachiwalyotl “(on)ok” kihtosneki san yeh tlen tlachiwalyotl “kah” noihki
kihtosneki.
Tla nikneki nikihtos ipan kawitl tlen opanoh, noso tlen panos, nikihtos:
San se Miakeh
Panowa: nitlakuahtok titlakuahtoskeh
Opanoh: onitlakuahtoka otitlakuahtokah
Panos: nitlakuahtos titlakuahtoskeh
Nemi
San se Miakeh
Panowa: nitlakuahtinemi titlakuahtinemih
Opanowaya: onitlakuahtinemiaya titlakuahtinemiayah
Opanoh: onitlakuahtinen otitlakuahtinenkeh
Opanohka: onitlakuahtinenka otitlakuahtinenkah
Panos: nitlakuahtinemis titlakuahtinemiskeh
Panoskia: nitlakuahtinemiskia titlakuahtinemiskiah
Witz
Wallah
Inin tlachiwalyotl noihki monehneki ihkuak tiknekih tikihtoskeh ikah itlah kichiwa ihkuak
wallah. Kualtis nikihtos “nipaxalohtiwallah”. Inon kihtosneki, niwallah nipaxalohtok. Tla
nikneki nikonihtos ipan ok sekimeh tlachiwalkawmeh, san moneki nikpatlas in
tlapalewiltlachiwalyotl “wallah”. Xikitta:
San se Miakeh
Panowa: nitlakuahtiwallah titlakuahtinemih
Opanowaya: onitlakuahtiwallaya titlakuahtinemiayah
Opanoh: onitlakuahtiwallah otitlakuahtinenkeh
Panos: nitlakuahtiwallas titlakuahtinemiskeh
147
Panoskia: nitlakuahtiwallaskia titlakuahtinemiskiah
Yawi
San se Miakeh
Panowa: nitlakuahtiyah112 titlakuahtiyawih
Opanowaya: onitlakuahtiyaya otitlakuahtiyayah
Opanoh: onitlakuahtiyah otitlakuahtiyahkeh
Panos: nitlakuahtiyas titlakuahtiyaskeh
Panoskia: nitlakuahtiyaskia titlakuahtiyaskiah
Kisa
San se Miakeh
Panowa: nitlakuahtikisa titlakuahtikisah
Opanowaya: onitlakuahtikisaya otitlakuahtikisayah
Opanoh: onitlakuahtikis(ki) otitlakuahtikiskeh
Opanohka: onitlakuahtikiska otitlakuahtikiskah
112Inin tlachiwalli “yawi” pewa ika tentlatzakuilkayotl “y”. Sekime tlahtohkeh ayakmo kitenewa
inon “y”. Ihkon, kualtis mokakis “nitlakuahtiah”, “onitlakuahtiaya”, “onitlakuahtiah”, etc.
148
Panos: nitlakuahtikisas titlakuahtikisaskeh
Panoskia: nitlakuahtikisaskia titlakuahtikisaskiah
Ewa
Inin tlapalewiltlachiwalyotl monehneki ihkuak yeh akin tlapowa amo kahki ompa kanin
mochiwa tlachiwalyotl. Yeh tlapowani san panos, kichiwas iwan kisas. Tla neh nikihtos
“nitlakuahtewa”, inon kihtosneki amo nikah ompa nitlakuas. San ompa nipanos, nitlakuas
iwan nias. Xikitta kenin mopolos tentzilinkayotl “i” tlen powi tlasalolkotontli –ti-.
San se Miakeh
Panowa: nitlakuahtewa titlakuahtewah
Opanowaya: onitlakuahtewaya otitlakuahtewayah
Opanoh: onitlakuahteh(ki) otitlakuahtehkeh
Opanohka: onitlakuahtehka otitlakuahtehkah
Panos: nitlakuahtewas titlakuahtewaskeh
Panoskia: nitlakuahtewaskia titlakuahtewaskiah
Ok sekimeh tlapalewiltlachiwalyomeh
149
Ken mihtowa Tlaseliani Tlachiwalyotl Tlapalewiltlachiwalyotl
nimitzkahtewas teh kawa ewa
nikinkahtikisas yehwan kawa kisa
nimechkahtinemis amehwan kawa nemi
nimitzmakatikisas teh maka kisa
Tlapalewilmiakwalensiatlachiwalyomeh
Tlapalewilmiakwalensia
Tlen kihtosneki
tlachiwalyotl
tlapohtimokawa kawa Kihtosneki itlah mokawa
tlapohtok
tlayowatimomana mana Kihtosneki momana tlayowalli
tlanestimoketza ketza Kihtosneki moketza in
tlanexilistli, pewa tlanesi.
113 Kihtowa Michel Launey (1992: 251) kateh san makuilli tlapalewilpanolchiwalyomeh: kawa, teka,
tlalia, ketza iwan mana.
150
9. Kanahtlamian
Nawatlahtolli kipia seki tlamantli kotoniltlamian tlen ika kualtis mihtos kanin kahki itlah
noso ikah. Inin tlamantli kotoniltlamin mopepechowa inawak se tlamankayotl, se
tlachiwalyotl noso ok se tlahtolkotonilli iwan ihkon kualtis tikihtoskeh kanin kahki itlah. Ma
tikimixmatikan:
9.1. Ik tlamankayotl
151
mopehpechowa inawak se tlamankayotl, inon tlahtolli kualtis yetos se tokayotl noso se
tlachiwalkenihkayotl114.
Onkah se kanahtlamian tlen kualtis mopepechos inawak tlamankayotl tlen tlami ika –wah.
Ok niman tikittaskeh tlen kihtosneki in tlamian –wah. Axkan, ma tikittakan ken mochiwah
tlahtolmeh tlen tlami ika –kan:
114Xikitta iswatl 42. Ompa otimotlapowihkeh ipan se tlamantli tlahtolmeh intoka “kenihkayomeh”.
Keman se kipepechowah kanahtlamian iwan tlamankayotl, kualtis mochiwas se
tlachiwalkenihkayotlahtolli.
152
Keman mopepechowah se tlamankayotl tlen inelwayo tlami ika “l”, iwan se kanahtlamian
tlen pewa ika “tl”, inon ome kakistilistli mokuepa “ll” (l + tl → ll). Moneki tikihkuiloskeh ika
ome machiyotl “l”. Se powi itech inelwayo tlamankayotl iwan ok se powi itech kanahtlamian.
Xikinitta neskayomeh:
Tlamankayotl: milli
Inelwayo tlamankayotl: mil
Tlamankayotl: kalli
Inelwayo tlamankayotl: kal
9.2. Ik tlahtolkotonilli
Nikan itech inin ome neskayomeh, tikinittah kanahtlamian –nawak iwan kanahtlamian –pan.
Yehwan mopepechohtokeh inawak axkayopewayan i- iwan to-. Kualtis tikintekiwiskeh ika
nochtin axkayopewayan. Xikitta:
153
Axkayopewayan Kanahtlamian Ken mihtowa
no- nopan
mo- mopan
i- ipan
-pan
to- topan
anmo- anmopan
in- inpan
9.3. Ik tlachiwalyotl
154
tlatla -yan tlatlayan Ompa kanin se tlamantli tlatla
Keman tikpiah tlachiwalyomeh tlen tlamih ika tetlatzakuilkayotl [k], niman se kinehnekis
kanahtlamian –yan, iwan in tentzilinkayotl tlen ika tlamis tlachiwalyotl, mokuepas [o].
Xikitta:
155
10. Kanahtekatlamian
Ika nawatl kateh seki tlahtolkotonilmeh tlen se kintewiah ihkuak tiknekih tiknotzaskeh se
akin itech powi se kanah. Inin tlamian techtlapowia ik kanin walewa se tlakatl noso se siwatl.
Techiliah kanin chanchiwa, noso kanin nemi se tlakatzintli, se siwatzintli. Ma tikittakan.
Ne ahkopa otimomachtihkeh kateh kanahtlamian tlen mopepechowah inawak
tlahtolmeh iwan mokuepah tokayomeh (-ko, -k, -tlan, -pan, -kan). Ihkon, miakeh altepemeh
nikan Mexihko, motokayotiah ika inin tlamantli tlamian (Tonalixko, Kowatepek, Iswatlan,
Tekillan, Tzonkolihkan, Tenexapan).
Tla se kineki se kinotzas akin powi se altepetl, moneki se kitekiwis se
kanahtekatlamian (-katl, -tekatl, -nekatl, -mekatl). Inin tlamian se kipepechos inawak
inelwayo tokayomeh. Kahki se kanahtekatlamian ik sehsen kanahtlamian. Xikitta.
a) Altepemeh tlen tlamih ika –ko, noso –k, kitekiwiah kanahtekatlamian –katl. Mopolos
ikanahtlamian, iwan se kipepechos –katl:
w) Altepemeh tlen tlamih ika –tlan (noso –lan) kitekiwiah kanahtekatlamian –tekatl.
Mopolos ikanahtlamian, iwan se kipepechos –tekatl:
156
Itokayo altepetl Kanahtekatlahtolli Tlen kihtosneki
Istaksokitlan Istaksokitekatl Akin walewa Istaksokitlan
Astlan Astekatl Akin walewa Astlan
Kuechtlan Kuechtekatl Akin walewa Kuechtlan
Iswatlan Iswatekatl Akin walewa Iswatlan
Tekillan Tekiltekatl Akin walewa Tekillan
Kuawtemallan Kuawtemaltekatl Akin walewa Kuawtemallan
ch) Altepemeh tlen tlamih ika –pan, kitekiwiah kanahtekatlamian –panekatl. Mopolos
ikanahtlamian, iwan se kipepechos –panekatl:
157
11. Molinihpewayan iwan molinihtlamian
Ika nawatlahtolli, kateh ome tlamantli pewayan tlen kualtis tikontekiwiskeh ihkuak tiknekih
tikihtoskeh ik kanin moliniah noso ik kanin nentinemi yeh tlen ipan titlahtowah. Inin kateh
molinihpewayan wal- iwan on-. Yehwan mopepechowa achto inawak tlachiwalyotl, iwan
ihkon tikihtowa inon tlachiwalistli molinihtok ihkuak mochiwa. Tla se kihtowa wal- inon
techilliah in tlachiwalistli wallah ik kanin kahki akin tlahtowa. Tla se kihtowa on-, inon
techilliah in tlachiwalistli yawi iwan mowewehkatia ik akin tlahtowa. Xikitta:
158
Keman timotlapowihtokeh ipan se tlachiwalistli tlen amo molinia (ilnamiki, maka, kawa),
inin pewayan kualtis kihtosnekis se molinilistli ipan kawitl (achto, niman). Xikitta:
159
NI- WAL- MO- WIKA -
Ihkon kemin kateh molinihpewayan, noihki kateh molinihtlamian. Inin tlamantli tlamian
noihki techillia se molinilistli ik ompa, noso ik nikan. Inin tlamian kateh –ti iwan –ki. In
tlamian –ti techilliah akin ipan titlahtowah yawi ik ompa. In tlamian –ki techilliah akin ipan
titlahtowah wallah ik nikan. Xikitta:
Tla ikah kihtowa “nonantzin kochiki yowak”, niman se kimatok inantzin walla kanin kahki
akin tlahtowa. Tla ikah kihtowa “nonantzin kochiti yowak”, niman tikmatokeh inantzin
yawi kochiti oksekan wehka ik kanin kahki akin tlahtowa.
160
San se Miakeh
nikochiti tikochitiwih
tikochiti ankochitiwih
kochiti kochitiwih
San se Miakeh
nikochiki tikochikiwih
tikochiki ankochikiwih
kochiki kochikiwih
Tlachiwalyomeh tlen itech powih tlachiwalolocholistli 4 (tlen tlamih ika –owa), kipolowa
itlamilis –wa, ihkuak se kipepechowa molinihtlamian. Noihki, tlachiwalyomeh tlen itech
powi tlachiwalolocholistli 5 (tlen tlamih ika –ia), kipolowah itlamilis –a. Xikitta:
Keman timotlapowihtokeh ipan kawitl tlen panoh, inin molinihtlamian –ti mokuepa –to,
iwan molinihtlamian –ki mokuepa –ko. Keman momiakiliah, san se kipepechowa –h. Xikitta:
161
Kawitl tlen panowa Kawitl tlen panoh
nikochiki onikochiko
tikochiki otikochiko
kochiki okochiko
tikochikiwih otikochikoh
ankochikiwih ankochikoh
kochikiwih kochikoh
Tlanawatilistli
-ti -ki
San seh xikochiti xikochiki
Miakeh xikochitih xikochikih
Ipan amoxtlaxehxelolli III.1.8. otikittakeh kateh seki tlamian intoka axkawahtlamian tlen ika
kualtis tikihtoskeh se kipia itlah. Nikan tikittaskeh ok se tlamantli tlamian tlen techilliah ikah
kipia axkayotl. Inin itoka axkayotihlamian (-yo). Inin tlamian techilliah inon tlamankayotl
tlen itech mopepechowa, kahki iaxkayoh se tlakatl, noso se siwatl. Monehneki keman inon
tlamantli tlen se kipia, amo san ihkon se kipia, inon tlamantli itech powi in tlapowani. Tla
nikikhtos “nonaka”, kox amo nikkuas nakatl, iwan yeh inon nakatl neh nikkuas. Ik inon
nikihtowa “nonaka”. Keman nikihtos “nonakayo”, nimotlapowihtok ipan se nakatl tlen
notech powi, kihtosneki notlakayoh, kihtosneki se nakatl tlen nochipa noaxka.
162
nakatl nonaka nonakayo
se nakatl tlen amo se nakatl tlen notech
notech powi, yeh powi iwan nochipa
noaxka (nakatl tlen noaxka
nikkuas).
tlakatl tlakayotl Nochi inon tlen intech powi tlakameh. Nochi tlen
mitztlakatia, tlen kichiwa tiyetos tlakatl.
siwatl siwayotl Nochi inon tlen intech powi siwameh. Nochi tlen
kichiwa tiyetos siwatl.
Keman se nelwayotl tlami ika [l], niman in tetlatzakuilkayotl [y] noihki mokuepas [l] iwan
mokawa -lotl. Xikitta:
163
13. Yetolistli ika akinpewayan
14. Walmokuepalistli
164
14.1. Tlamankayowalmokuepalistli ika –listli, -istli noso –lli.
tlachiwalyotl → tlamankayotl
paki paki + listli pakilistli
nemi nemi + listli nemilistli
choka choka + listli chokalistli
pewa pewa + listli pewalistli
tlatlasi tlatlasi + stli tlatlasistli
miki miki + stli mikistli
Keman tikpiah tlachiwalyomeh tlen powi olocholistli nawi iwan makuilli (tlamih ika –owa
iwan –ia), niman kipoloskeh “wa” iwan “a”, iwan kualtis tikonpepechoskeh –listli, noso san
–li. Xikitta:
tlachiwalyotl → tlamankayotl
tlahkuilowa tlahkuilo + listli tlahkuilolistli
tlahkuilo + lli tlahkuilolli
165
14.2. Tlachiwalyowalmokuepalistli ika –tia
tlamankayotl → tlachiwalyotl
konetl kone + tia konetia
tlakatl tlaka + tia tlakatia
otztli otz + tia otztia
tentli ten + tia tentia
166
Amapowaltekpantli
167
Flores Arce Xochime, José Concepción. 2004. ¡Ma'titla'tocan nahualla'tollí! México DF: Ce-
Acatl.
Flores Arce Xochime, José Concepción. 2010. Quetzaltlahtolli. México DF: Secretaría de
Desarrollo Social del Gobierno del Distrito Federal.
Fowler, Catherine. 1983. "Lexical clues to Uto-Aztecan prehistory." International Journal of
American Linguistics. Nepowal 49 (224-257).
Francisco Martínez, Oscar. 2015. "Tlatzilintin." en Toyolxayak 2, 29. Tequila.
Garibay, Ángel María. 1940. Llave del náhuatl: Colección de trozos clásicos, con gramática y
vocabulario, para utilidad de los principiantes. México DF: Imprenta Mayli, S.A.
Gerónimo Sánchez, Eutiquio, Ezequiel Jimenez Romero, Ramón Tepole González, Andrés
Hasler Hangert, Aquiles Quiahua Macuixtle, iwan Jorge Luis Hernández. 2004.
Tlahtolnechikolli. Diccionario nawatl moderno - español de la Sierra de Zongolica Ver.:
Xochitlahtolli.
Hasler, Juan. 2011. Estudios nahuas. Universidad Veracurzana. Xalapa. Pp. 259.
Hasler Hangert, Andrés. 1995. Manual de Gramática Del Náhuatl Moderno: Universidad
Autónoma de Tlaxcala, Secretaría de Extensión Universitaria y Difusión Cultural.
Hasler Hangert, Andrés. 2011a. El nahua de la Huasteca y el primer mestizaje: treinta siglos
de historia nahua a la luz de la dialectología: CIESAS.
Hasler Hangert, Andrés. 2011b. Gramática moderna del nahua de la Huasteca.
Hopkins, Nicholas. 1965. "Great Basin prehistory and Uto-Aztecan." American Antiquity.
Nepowal 31:48-60.
Jiménez Romero, Ezequiel, Ramón Tepole González, Jorge Luis Hernández, Régulo Romero
Domínguez, iwan Alvino González Hernández. 2008. Tlahtlapowaltin tlen powi
itlahkotian Veracruz: Gobierno del Estado de Veracruz.
Jiménez Romero, Ezequiel, Lucía Tepole Ortega, iwan Modesto Ortiz Flores. 2014.
Aprendamos todos: manual para la enseñanza - aprendizaje de la lengua náhuatl de la
Sierra de Zongolica. Xalapa, Veracruz, México: AVELI.
Karttunen, Frances. 1992. An Analytical Dictionary of Nahuatl. USA: University of Oklahoma
Press.
Kaufman, Terrence. 1974. Idiomas de Mesoamérica. Guatemala: José de Pineda Ibarra.
Kirchhoff, Paul. 1960. Mesoamérica. Sus límites geográficos, composición étnica y
caracteres culturales. Suplemento de la Revista Tlatoani 3.
Langacker, Ronald W. 1979. Studies in Uto-Aztecan Grammar. Vol. 2: Summer Institute of
Lingusitics Publications in Linguistics.
168
Launey, Michel. 1992. Introducción a la lengua y a la literatura náhuatl: Universidad
Nacional Autónoma de México, Instituto de Investigaciones Antropológicas.
Leon Portilla, Miguel. 1982. "Los nombres de lugar en náhuatl. Su morfología, sintaxis y
representación glífica." Estudios de Cultura Náhuatl. Nepowal 15:37-72.
López Mar, Alonso, Martínez R. Hermenegildo, iwan Delfino Hernández Hernández. 1983.
Nauatlajtolmelaualistli Makuili xiuitl tlamachtilistli: Gramática Nauatl - Quinto grado.
México: Secretaría de Educación Pública (SEP).
Manrique, Leonardo. 1988. "Pasado y presente de las lenguas indígenas de México." en
Atlas cultural de México. Lingüística, 387-419. México: SEP-INAH-Planeta.
Manrique, Leonardo. 1994. "Lingüística histórica." en Historia antigua de México. Volumen I:
El México antiguo, sus áreas culturales, los orígenes y el horizonte Preclásico. México:
Instituto Nacional de Antropología e Historia, Coordinación de Humanidades,
Instituto de Investigaciones Antropológicas y Porrúa.
Marcelino, Francisco. 2015. Tlenon kihtosneki "kualli chanchiwalistli" itech altepetl.
Toyolxayak 2, 3.
Mendoza Guerrero, Everardo. 2010. "Conflicto lingüístico y expansión del español en el
norte de México." en Historia sociolingüística de México, okiyekanki amoxtli R.
Barriga Villanueva iwan Pedro Martín. México: El colegio de México.
Nava Vite, Rafael. 2016. Toapah Wahki. La tierra ya no se moja. México.
Panzo Quiahua, Felicitas. 2010. Sempoalxochitl. Iguanazul: revista literaria, 9.
Pérez Barragán, Ignacio. 2017. Diccionario de náhuatl tlaxcalteca. Región Matlalcueitl.
México: Ce Acatl.
Pharao Hansen, Magnus, ed. 2017. Amapoualistle. Cuernavaca, Morelos: Fondo Editorial del
Estado de Morels.
Sánchez Rosales, Malaquías. 2014. Ome tonal itech octubre. Toyolxayak 1, 26.
Saussure, Ferdinand. 1945. Curso de lingüística general. Buenos Aires: Ediciones Losada.
Silva Galeana, Librado. 1986. In oc imoztlayoc in miccailhuitl: La víspera del día de muertos.
Siméon, Remi. 1999. Diccionario de la lengua náhuatl o mexicana: redactado según los
documentos impresos y manuscritos más auténticos y precedido de una introducción:
Siglo Xxi Ediciones.
Sullivan, Thelma D. 1992. Compendio de la gramática náhuatl: Universidad Nacional
Autónoma de México.
Swadesh, Mauricio. 1960. "Conceptos geográficos-cronológicos de cultura y lengua."
Estudios de lengua y cultura.81-92.
169
Tlehuactle Mayahua, Alejandro. 2017. Tlahtolyolitilis: kenin politiw totlahtol, miktiw
tonemilis. Reporte técnico, Universidad Veracruzana Intercultural, Universidad
Veracruzana, Tequila, Veracruz.
ToTahtzin ¡Yankuik Tlahtoltzin! El Nuevo Testamento en el nawatl de la SIerra de Zongolica
(nlv). Okitlahtolkuepki David H. Tuggy.
Tuggy, David H. 1991. Lecciones para un curso del náhuatl moderno: Universidad de las
Americas--Puebla.
Valiñas, Leopoldo. 2010. "Historia lingüística: migraciones y asentamientos. Relaciones
entre pueblos y lenguas." en Historia sociolingüística de México, okiyekanki amoxtli
Rebeca Barriga iwan Pedro Martín. México: El colegio de México.
Valiñas, Leopoldo. 2013. El adjetivo y sus constituyentes en el náhuatl clásico. Cuadernos de
Lingüística de El Colegio de México 1 (Diciembre).
Whittaker, Gordon. 2009. "The principles of Nahuatl Writing." Göttinger Beiträge zur
Sprachwissenschaft Nepowal 16:47-81.
Wright Carr, David Charles. 2007. Lectura del náhuatl: fundamentos para la traducción de
los textos en náhuatl del periodo novohispano temprano: Instituto Nacional de
Lenguas Indígenas.
Yopihua Palacios, Agustín Armando, Andrés Hasler Hangert, Crisanto Bautista Cruz, José
Álvaro Hernández Martínez, iwan Otilio Valencia de la Cruz. 2005. Algunos puntos
importantes para la escritura del idioma nahua, náhuatl o mexicano. Xalapa: AVELI -
Gobierno del Estado de Veracruz.
Zoquitecatl López, María Gloria, iwan Dora Lilia Calihua Panzo. 2019. Chikawalistli
ixtlanextilistemolis ika tomasewaltlahtol itech tlamachtiloyan Telesecundaria
Guadalupe Victoria, Tepeica, Tehuipango, Veracruz. Tesis de Licenciatura,
Universidad Veracruzana Intercultural (UVI) - Grandes Montañas, Universidad
Veracruzana (UV), Tequila.
170