Kılıç Ali Hatıratı - İstiklal Mahkemeleri

Levent Şahverdi Arşivi
A T A T (t M K R I! ’I’ I) I* H A N E S İ S R l î S t
H':\r ııyın unundu \o yirmisinde çılan-
Uofcttüunm Kitap: İstiklâl Mahkemesi Ktttıralıwı
(Kılıç Ali)
20 H aziran 1955
İKiuımUiUUlıltlÜtltütüiılUltUlUlllllıkÜııuıııiıiııınııiHiıuııtıuıı.: Levent Şahverdi Arşivi

ATAT*J#K KÜX«l'HANE»t : 9
HATIRALAF
K IL IÇ A L Î
SEL Y A Y I N L A R I
Halcimi Sel ve Şeriki, Hisar Matbaam
Csjjnloivlıı - İstanbul
I p M

İS T İK L Â L MAHKEMELERİ NE M A K S A T L A V E NASIL
KU RU LD U ?
İstiklâl M a h k em elerin in te ş k ilin e saik olan âm illerden,

ve buna d a ir bazı mülâhazalardan b a h se tm ek fa y d a lı o lur.
A nadolu'da M illî M ücadele y a p ılırk e n h erşeye hâkim
o lan düşünce is tik lâ l son. em elim iz, son hedefim iz y in e ka
yıtsız şartsız istik lâ ld i.
B irinci B üyük H atim e, d ü n y a n ın y a n s iy le b e ra b e r, biz de
çökmüştük. B una rağ m en m illetim iz u zu n ve fe lâ k e tli m u
h a re b e le rd e n sonra da yine silâ h ım e lin d e n bırakm am ış, h â
lâ m ü cad elesin e devanı e d iy o r ve di.di.ne d idine m e m le k e ti
mi) k u rta rm a y a çalışıyordu. M illetim iz y o k su llu k lar, m a h ru
m iy etler, fe d a k â rlık la r p ah asın a k u rtu lm a y a ç alışırk e n , iç i
m izde öyle betbahtlar v ardı ki g irişile n m ü c a d e le
n in m ânasını, azam etini, k u d siy e tim ta k d ir e tm ek şö y le d u r
su n , m ille tin l:m ulvî m ü cad e lesin e k a rşı suikastı e re teşebbüs
e tm e k te birbirleriyle â d e ta y a n ş a çıkm ışlardı.
Birinci B iiyük Harbin m eş’um fe la k e tli n eticesi, m illete,
kendi k a d e rin e kendisi, s a h ip 'O lm ak fikrini, telk in e ttiğ i için,
onu tem sil' eden. M eclise kargı hüküm et, m illete kargı da
M eclis, k a rş ılık lı o larak , a ğ ır m esu liyet y ü k len m iş b u lu n u
y o rlard ı. B in aen aley h M eclisçe ve h ü k ü m e tç e m ille te ve
m em lek ete, d a h ild e n ve h a r içte n . gelec ek b ilcü m le hainane
te şe b b ü sle r, suikastler karşısında h iç b ir an, fasılay a ve in k ı
ta a m eydan v e rm e d e n , büyük b ir te y a k k u z la m ücehhez b u lu n
m a k elzem di. O k a ra g ü n le rd e ucu sara y a ve sa ray ın em riy le
v e rile n fe tv a la ra dayanan., m e m le k e tte k i isy a n lard a n başka
a y n i h ain k a y n a k la rd a n akaıı zalim p ro p a g a n d a la rla dâva
m ızın yeg ân e is tin ad g âlu o lan -ordum uzun ds k u v v eti l:<»n-

M ıılıh m 'k is ten m ek te , o rd u y u daha d o ğ m ad an boğm ak için
iıl r ı mKmt lıainane h a re k e tle r e girişilm ekteydi.
Jsluııbul’dan, d ü şm a n la rd a n g elen m en fî propagandalar,
\ a s yavaş ask erim izin , h alk ım ızın ru h u n a işliyor, o rd u d a
ın.'ilıa', lıalkla m an ev iy at sarsılıy o rd u . H a riç te n gelen ec-
n fb i ta h rik le rle c a su s lu k la r da a y rıc a u y a n ık b u lunm ayı
io ab ettirecek b ir e h em m iy e t a lm ak tay d ı. O n u n için d ir ki
Büyük M illet M eclisinin em el ve m ak sa d ın a zıd, fa k a t düş
man m aksad. ve m e n fa a tin i te m in yollu te şv ik le rd e , mefse*
(Jetlerde b u lu n a n la rla , m e m le k e tin ve m ille tin h e r türlü
m addî ve m anevî k u v v e tin i, h e r ne s u re tle o lu rsa olsun k ır
m ak is te y e n le re kargı şid d e tli b ir cep h e a lm a k ve b u n la rla
m ü cad e le etm ek lâzım g eliy o rd u .
M illî dâvayı sa lâ h iy e tle ve b ü y ü k h assa siy etle ele alm ış
o lan B irin ci Büyük M illet M eclisi v a ta n a le y h in e olan h are-’
k e tle rin şid d e tle tecziyesi taraftarıydı: « C ep h ed en fira r e d e n
leri, f i r a r la r ı kolaylaş tı ran la n . fira rile r i h im aye edenleri, eC-
rî)t şev k in d e ve c e m in d e tek asiil gösteren leri., o rd u n u n ve
m em lek etin m addi ve m anevi k u v v e tin i .k ırm ak iste y e n le ri
şid d e tle cezalandıralım » diyord u .
M ecliste h âk im olan h alefi ru h îy e
O zam an M ecliste hâki.nı olan fik ir ve h a le ti ru h iy e şöy

le idi:
Bu. kab.il in s a n la ra ceza v erecek h e y e tle r ijd n ev id ir:
B iri m a h k e m e le r d iğ e ri de d ivanı h a rp le r. M a h k e m e lerin
içersin d e y u v arlan m ış, h a ttâ vazife alm ış m e b u s la r ve h u
k u k ç u la r o zam anki a d a le t ç a rk la rın ın bozıik ve iç le rin d e
in k ilâ p zam an ın a u ym ay an u s u lle r m ev cu t o ld u ğ u n u , b ü yüz
d en id a m la rı icab e d en k im se le rin bazan b e ra e t e ttik le rin in
g ö rü ld ü jü n ü ile ri sü rü y o rla r, d iv an ı h a rp le r iç in de, k o r
k u n ç isim le rin d e n b a şk a d iğ e r m a h k e m e le rd e n fa rk lı olm a
d ık la rın ı sö yleyerek b u m a h k e m e le rin v e rd ik le r i cezaların
işin e h em m iy etiy le m ü te n a sip o lm ad ığ ın ı, h a ttâ d ah a ileri
g id erek bm jlav-n ç-eza verm eli; 11,sü lü n ü b ilm e d ik le ri için şe-

ii' h t c u roi'gUFiı.i; m unisiz lıa p jrıh a ııc U 'i’d e y a t a n la r ın pek ço k
. l-'iı:.;unu id d ia e d iy o r la r d ı. •«*'
13u id d ia la r vc d ü şü n c c lu r kat'siM-nda’ «m illi h a re k e t, c e
ladet, şiddet; v<> m u k av em e t iste r. M adem ki M illet M eclisi
o tüle t ârâ sm ı tem sil e tm e k te d ir, bunun, fev k in d e k u v v e t yofc-
f ur, o h a ld e m e m lek etin m ü d afâa, m u k a b e le ve m u k av em et
k u v v etlerin i tem sil ed en M eclis, k e n d i için d en , â z â la rı a ra
sın dan b ir h e y e ti h â k im e a y ıra ra k k e n d i m a k sa d ın ın m ey d a
na gelm esine ve ifa sın a çalışsın. B u gib i m ü h im iğleri a ld ık
la rı em re göre h a re k e t e d e n le r e lin e b ıra k n u y a lu ıu »
D iyorlardı, iş te M ecliste İstik lâ l M a h k e m e le rin in te ş k ili
ne âm il ve saik olan fik ir ve h a le ti ru h iy e bu idi.
Bu k an u n -M ecliste g ü n lerc e m ü z a k e re ve m tin ak aşa
m evzuu oldu. Nilıayei; k an u n a «B üyük M illet M eclisinin âm il
v e ’ m aksadına m iin a fi o la ra k d ü şm an m a k sat ve m e n fa a tin i
te m in yollu te ş v ik a t ve iîs a d a tta . b u lu n a n la r ve m e m le k e tin
k u v ay ı m ad d iy e v e m ln e v iy e s in i h e r n e su re tle o lu rsa ol
su n k ırm ay a ve azaltm aya ç a lışa n la r, d ü şm an h e sa b ın a as
k e rî ve siyasî c a su slu k e d e n le rle 29 N isan 920 ta r ih li H iya-
n e ti v atan iy e K a n u n u n u n m u h te v i o ld u ğ u m a d d e le rd e n m a *
n u n u a le y h b u lu n a n la rın da ic ra y ı m u h a k e m e ve te n fiz i h ü
küm sa lâ h iy e ti bu m a h k e m e le re v e rilir» d e n ile re k m a h k em e
le rin sa lâ h iy e ti biraz dah a teşm il ve tevsi ed ilm iştir. Bu
m a h k e m e le rin (İstik lâl M ahkem esi) n a m iy le te şk ilin e k a r a r
v e rilm iştir.. M a h k em elere (M illet M ahkem esi) ism ini v erm e k
is te y e n le r o ld u ğ u g ib i (T e rm it- M ahkem esi) d e n ilm e sin i ile
ri s ü r e n le r de o lm u ştu .
1 N u m a ra lı İstiklâl M a h k e m e si
K an u n u n h ü k ü m le rin e te v fik a n A n k a ra ’da teşk il ed ilen

( 1 ) n u m a ra lı İs tik lâ l M ahkem esi âzâiığ m a Büyük M illet
M eclisi ta ra fın d a n b en de in tih a p ed ilm iştim . Bizim m a h k e
m e, C e b elib erek et M ebusu İh san , E lâziz M ebusu H ü sey in ,
K ü tah y a M ebusu C evdet (h a le n Ç am lıca L isesi m ü d ü rlü ğ ü n
d e n em ekli) B e y lerle b en d en te ş e k k ü l etm işti. R eisi, âzâ-

ları a n tla n n d a tî ?ı:<;oeek!eri için biz do İhsan Beyi re is seç
m iştik: Takat **•*•! ı.va dfiva d o syasını torVili e d e n le r te tk ik
1 1 davnnrn m u h a k e m esin e riy a sp t e d e b ilirle rd i.
1 M ahkem em iz A n k a ra 'n ın üç dört o d alı m ü tev azı b in a sın
da faa liy e te b aşlam ıştı. İc a b ın d a d a ire i kazam ız d a h ilin d e
sey y ar b ir halde de vazife g ö re b ilird ik . (1) n u m a ra lı A n k ara
is tik lâ l M ahkem eleri d iğ e r İstik lâ l M a h k e m e le rin in l â f r a -
dan so n ra da epey m ü d d e t vazifesine devam e tm işti.
A rad an h ay li zam an g e ç tik te n so n ra İsm et P a şa h ü k ü
m etin in g ö sterd iğ i lüzum ü z erin e T a k riri S ü k û n K an u n u ile
b e ra b e r B üyük M illet M eclisi A n k a ra ’d a ve Ş a rk ta te k r a r İs
tik lâ l M ah k em elerin in fa a liy e tin e k a ra r v e rm işti. Bu ik in ci
m a h k em ed e A fyon M ebusu Ali. (eski N afıa V ek ili), R egit Ga
lip (eski M aarif V ek ili). Rize Mebusu A li ve D enizli M ebusu
N ecip A li B eylerle b en d en m ü re k k e p ti. Bu ik in c i İs tik lâ l
M ah k em esin e ilk m a h k e m e le rd e n fa rk lı o la ra k , M eclis yitıe
a z a la n a ra s ın d a n b ir e r de m ü d d eiu m u m i in tih a p e tm işti.
Bizim m ah k em en in m üddeium um im i D enizli M ebusu m erb u t»
N ecip Âli. Beydi.
Çiçerin da İstiklâl M ahkem eleri hakkında bîr ®i>rü'j«r»
İs tik lâ l m a h k em ele ri ilk t Şişek kül e ttiğ i zam an bu m ah

kem eleri Çeka m a h k e m e le rin e b e n ze te n ler de oimuftiu: O n
la rc a İstiklâl m ahkem esi elemek, y alına sehpa, yalnız asm ak
d em ek ti. İstaııb u lu n h e r ş;eyi fen a görm ek ve gösterm ek
.itiyadında olan bir iki gazetesi h u m ü n a se b e tle n eler yapama
m ıştı ki!
R us in k ilâb ın m 15 inci y ıld ö n ü m ü n d e .M(»kovada y a p ı
laca k m uazzam tö re n e bizden de b ir h e y e t d a v e t edilm işti.
H alk P a rtis i K âtib i U m um isi Saffet; (A n k a n ) B eyin riy a se tin
de o zam an k i D a rü lfü n u n E m in i P ro f. N e şe t Ö m er ve S iirt
Meb’usu M ahm ut B .lerd en m ü re k k e p olan h e y e te Gazi b e n i
de m em u r e d e re k Moskovaya g ö n d e rm işle rd i. O rad a b ir zi
y a re t esn a sın d a H ariciy e kom iseri, olan C iğerin ile bu mah-

ı.rm clcr h a k k ın d a artım ızda b ir g ö rü şm e olm uştu. Ç içerin,
| i/inı istik lâ l M ah k em elerin i, k e n d ile rin in Ç eka m ah k em ele
rin-.' benzetiyordu ve b en d en a ta d a k i fark ı sordu, Ç eka mah*
k<-melerinin gizli ve d ö rt duvar a ra s ın d a a e ta rz d a c e re y a n
i'l.l.ikleri b ilin em ez b ir halde fa a liy e tte bulunduklarım , b i
zim kilerin ise m illet k a rş ısın d a h e r d âv ay ı açık m u h ak em e
nderek yine m ille t k a rşısın d a h ü k ü m le rin i v erd ik lerin i, söy
lediğim zam an, Çiçerin bile b e n i ta s d ik etm iş ve:
«— E v et, bu hal in k llâ p m a h k e m e le ri için b ir itim a t ve
e m n iy et u n su ru te ş k il ed e r.
D em işti. H alb u k i bizde çok: ta r ih okuduklarından dolayı
öğünen bazı k im se le r bizim İstik lâ l m a h k e m e le rin i b aşka m il
le tle rin in k ılâp ların d ak i. (İh tilâ l m a h k e m e le rin e ) ve bu arada
bilhassa R u sların Çeka m a h k e m e le rin e ben zetm ek is tiy o rla r
dı. 0 ih tilâ l m a h k e m e le ri k i iş le ri v e g ü çleri b aşta n b aşa
kan ve tethi.ş idi. O n ların v azifeleri yalnız m e m le k e tle rin e
k o rk u , heyecan verm ekti, Bizim m ah k em elerim iz ise y a lım ,
ancak a d a le tin tim sali ve in k ılâ b ın n ig e lıb a m o lm u şla rd ı.
Fak al itira f etm eliyim : kİ bizim m ahkem elerim iz d e o ka
dar yum uşak değil, bir az sertçe, batî değil, oldukça sür’atli
idi.
M ah k em elerin ic ra a tı h a k k ın d ak i h ü k m ü ta rih v e re c e k tir.
• istik lâl m a h k e m e le rin in ad ilâ n e fa a liy e ti k u r t ru h u ta

şıy an lara b ir k o y ^ ı s ü k û n e ti koyun g ib i y aşıy an Jara b ir
arsh ın m a su n iy e ti v e r m iş t i.‘1,‘ite h a in le ri ü rk ü te n , m azlum
v a ta n d a şla rı esirg ey en bu m a h k e m e le r olm uştu. E n in atçı, en
azılı şa k ile r bile k e n d i a rz u la riy le b u m ah k em elerin ö n ü n d e
in k ıy at e d iy o rla rd ı. Y ine bıı m a h k e m e le r say esin d e id i k i o
•zaman en â tıl ve h ile k â r â m irle re ve m e m u rla ra b ir in tib a h ,
h ü k ü m et ç a rk ın a bi.le iyi b ir dönüş; a h e n g i g elm işti, İs tik
lâl m a h k e m e le ri b ilh a ssa m îlle tin h a y a t ve h ü rriy e tin i y ık
m ak, m efkuresini. sarsm ak , m a d d î ve m ân ev i k u v v e tle rin i
k ırm a k k a stin d e olan h a in le r, âsiler, m ü ltecilerle siyasî, ea-

10
n iy a n e m a k sa tla ra m ü te c a sir ve â le t o la n la rın am an sız b ir a d a
le t clivam idi.
M illî M ücadelenin b in le rc e zo rlu k arzed en birçok te h li
k e li ve üm itsiz safhaları e sn asın d a, m e m le k e tin lüzum lu
noktalarına g ö n d erile n ' İstik lâ l m ahkem elerinin v e rd ik le ri
kararlardaki stir’at, i*abet v e ic ra a tın d a k i c id d iy e tle yeni
T ü rk iy e d ev le tin in k u ru lu şu n d a y a p tık la rı h iz m e tle r çok b ü
yük o lm u ştu r. B unun en d o ğ ru ta k d irin i, h â d is e le ri y a rın
d ah a so ğ u k k an lılık la ta h lil ed ecek o lan istik b a le , y an i ta
rih e b ıra k m a k y e rin d e o lur.
ismet Paşa ve İstiklâl M ahkem eleri
İs tik lâ l m a h k e m e le ri s a lâ h iy e tle rin i istim a l e d e rk en ,

bir fırka içtim aında 'İSmet P a şa n ın da d e d iğ i gib i, «G ayri k a
bili iç tin a p olan sehv-ü h a ta la ra d ü şm ü şle rse b u n u sam im i
kânaatlerinden başka b ir şey e affetm em elidir. B ilâkis k a
n a a tle ri ve m efkû:t:eleri u ğ ru n d a y ap ılm ası lâzım g elen bazı
e k s ik lik le ri de vardır.»
Z am an ın B aşvekili o lan İsm et P a şa İs tik lâ l .M ahkemele
rinin lâğ v ı dol ayı siyle yinp b ir fırk a iç tim a m d a y ap tığ ı be
y a n a tta şöyle d em iştir: «Biz ta k r iri sü k û n kanununu koyduk
tan ve İstiklâl M ahkem elerini • te sis ettik ten so n ra karşısın
da b u lu n d u ğ u m u z v aziy e tleri e v v eld en ta h m in ettiğim iz va-,
ziyetten d ah a m ü h im b u ld u k . E ld e s a rih d e lille r olm aksızın
te c rü b e n in ve görgünün v e rd iğ i b ir takıtn d elâil v e ih tisas
yol.iyle duyduğum u:', te h lik e d e n daha a ğ ır te h lik e le r k a rg ı
sın d a b u lu n d u ğ u m u zu b ilfiil te c rü b e e ttik . M em lek etin d ö rt
kö şesin d e, d ah ild e ve h a riç te n ice te ş k ilâ t, n ice dal budak
salm ış c e m iy e tle r b u lu n d u ğ u te z a h ü r e tti. M ah k e m e ler, ge
re k şa rk ta , g e rek g a rp ta fe s a t u n s u rla rın ı ta k ip e tm e k için
b ü tü n g a y re tle rin i s a rfe tm iş le rd ir. B enim k a n a a ti kâm ilem
şu d u r ki bu m a h k e m e le r v a z ife le rin d e m u v a ffa k o lm u şla r
dır. O n ların bıı m u v a ffa k iy e tle rin d e n h e r zam an b a h se d e b i
liriz.»

ttkaH I § >URt
îsm et Paga. m a h k e m e le r le h in d e d a h a b ir ta k ım izalıat*
•;uı sonca, sö zlerin i şöyle b itirir:
«— Sam im î o la ra k p a rti h u z u ru n d a ve iki g ü n sonra da
Meclis h u z u ru n d a söyliyeceğ im ki, B üyük M illet M eclisi îs-
fık lâ l M a h k em elerin i in tih a p ve te ş k il e d e rk e n büyük b ir
isabet ve h ü sn ü in tih a p g ö ste rm iştir. M a h k e m e le re in tih ap
etm iş o ld u ğ u a rk a d a ş la r, h e r tü r lü te s ird e n azade olarak,
yalnız bü yü k ve aziz m e fk ü re le rin in ve m e m le k e tte inkılâbın
m üdafaası için B üyiik M eclisin k e n d ile rin e e m a n e t e ttiğ i
y ü k sek salâ h iy e t ve hakk-ı kazayı y e rin d e ve lâzım olduğu
k a d a r d ik k a tle is tim a l etm işle rd ir. K e n d ile rin i h u zu ru n u zd a
te b rik ve te ş e k k ü r e tm e ğ i b ir vazife te lâ k k i ed erim .»
Ne hatır, n e gönül...
K eyfî id a r e le r in m illî seciy ed e y ap a c a ğ ı ta h r ib a tı b ilen

ad am larız. O nun için m ah k e m e le rd e ald ığ ım ız vazifeyi
B üyük M illet M eclisin in şa h siy e ti m an e v iy e sin e lâ y ık s u r e t
te , h iç b ir te s ir a ltın d a k a lm ıy a ra k ifa e tm iş o ld u ğ u m u za vic
d a n en k a a n i o la n lard an ız. Vazifemizi, y a p a rk e n n e h a tır d in
le d ik , ne gönül, n e d e e m ir... H iss iy a tta n k en d im izi usafc
b u lu n d u rm a k , in k ilâ b m , m e m le k e tin k u rtu lu ş u , o rd u n u n ta k
viyesi, m illî d âv an ın h e r te s ird e n siy a n e ti b aşlıca h e d efi-
m izdi.
E ld e yalnız b ir m ille t k a lm ıştı. O n u k en d i k u v v e tiy le
k u rta rm a k , tem iz k a n ın d a n y en i o rd u la r ç ık arm ak , e ld e k a
la n enkazdan b ir d e v le t k u rm a k h e r m ü lâh azan ın ü stü n d e
b u lu n u y o rd u . İstik lâ l M ah k em eleri b u f i k ir ve im an ile yoğu-
n ılm u ş tu .
O ta r ih te bazı m u h a lifle r, is tik lâ l M a h k e m e le rin i, k e n
d ile rin i ezm ek, b oğm ak için e le alın m ış b ir te h d it v e te th l#
â le ti o la ra k şü p h e a ltın d a b u lu n d u rm a k p o litik a sın ı g ü tm e k
te id iler.

..... 12 ~.»
’h tk rir-i sükûn k anu n u ile b irlik te ik in ci defa m ahkem e

le rin te k r a r faa liy e te -geçinesi içi.» ts m e t Paşanın İl:inci 'Bü
yük M illet -M eclisine y ap tığ ı te k lif m üzakere e d il irk en bir
hayli, -m ü n ak aşalar olm uş, te k lif uzım ım d ıy a hırpalanm ak
işlenm işti,. H alb u k i İs tik lâ l M ah k e m e leri v a ta n d a ş k a n ı d ö k
m ek için değil, m e m le k e tin b irliğ in i, d ah ilî ve h a ric i d ü ş
m ana kargı m illî m ü d afaay ı k o ru m a k için k u ru lm u ş b ir in
kılâp m ü esesesl idi. İs tik lâ l M ah k e m e lerin in b u g ay ele ri
g e rç e k le ş tirm e k te k i isa b e tli fa a liy e tle ri M eclisin ço ğ u n lu k
k a ra r ı ile İ s tik lâ l. M ah k e m e le rin e v e rd iğ i takdirnam e ile
sab itti.
O tari.htt! .m em lekette, d a h a ziyade m aziye b ağ lı, g ö re n e
ğe e sir, h e rh a n g i b ir iğ fale m ü sa it, en k ü ç ü k b ir te şv ik ile.
in k ılâb a k a rş ı ilem er, ale v le n m e y e , a y ak la n m ay a k alk ac ak
b ir .haleti ru h iy ey e, y er y er., sık sık ş a h it o lu y o rd u k . İn k ilâ p
k u r tla n , h e r nevi, h a şere; m ille tin k u rtu lu ş u n u en g e lle m e y e ,
in k ilâ b ın a le y h in d e k i h a re k â ta h âk im o lm ay a ç a lışıy o rla rd ı.
H attâ, en acısı, içim izde g û y a dâva y o ld a şlığ ı y a p a n la r
dan. b ir k ısm ın ın da d ah il o ld u ğ u b ir H alife cilik , b ir P ad i-
şahçılık ru lıu , zam an zam an c a n la n ıy o rd u . H ilâ fe t ve S alta
n at m ak am ın a en k ü çü k b ir h ü rm e tsiz liğ i ç e k e m iy e n le r, k a
n ın ın h e r dam lasın d a P a d işa h n im e ti y asad ığ ın ı söy ley en
le r, C u m h u riy e tin ilâ n ın ı b ir tü r lü h a v sa la la rın a sığ d ırıp
k ab u l e d e m iy e n le r aram ızd a y aşa m a k ta , binim le a y n ı y o ld a
yoldaşlık y ap m ak ta idi,
Z a h ire n in k ilâp çı ve dâva yold aşı g ö rü n e n le rin bu zih
n iy e tle rin e ve n e tice itib a riy le sitelerine in an m ak güç o lu
yo rd u, Bu zih n iy etle nıakiıl k im se le rin m e m le k e ti b ir te c
rü b e sa b a sın a « ev irm ele rin e im k â n b ırak m a k te h lik e le rle
ıloiıı g ö rü n ü y o rd u . M ahkem e h e y e ti o la ra k ç a lışırk e n d ah a
ziyade bu g ib ile rin ıııu z m e rle rin d e k l e m e lle ri, gizli ih tira s
ları m ey d an a çık arm ay a çalışm ak icap e d iy o rd u .
K ğer İstiklâl. M ah k e m e leri, m e m le k e te m ü te v e c c ih b ir
tak ım k ö tü ve can iyane h a re k e tle re , su ik a stle re lâ k a y ıt ve

... 13
m ü sam ah ak âr d a v ra n m ış olsaydı., hiç şü p h esiz ki, }»rih 'huzu
ru n d a an a ğ ır, en acı ita b a m u h a ta p o laca k tı.
İstik lâl M ahkem eleri., k a n u n u n ve m e m le k e t m enfaat-
k a in in e m irle rin i y e rin e g e tirm e k su retijsle, işte , b ilh a ssa
bu hatay a diigm em iye çalıştı.,
İstiklâl M ahkemeleri nasıl ç a lışırd ı?
İstik lâl M a h k em elerin i a lâ k a d a r ed en .h âd iselerin , v a k ’-

a la rın ev v ele m ird e ilk ta h k ik a tı h ü k ü m e tç e y a p ılır; o n d an
so n ra m u n tazam b ir dosya h a lin d e m ah k e m e y e te v d i ed ilir,
tev d i e d ilen dosya m ah k em e heyeti, ta ra fın d a n ay rıca te tk ik
ve n o k sa n la rı ikm al e d ild ik te n so n ra h â d ise ile ilgili o lan
la rın »jenî m u h a k e m e le rin e geçilird i, M u h a k e m e le r s u re ti
m u tla k a d a alenî, o la ra k y a p ılırd ı. Gizli y a p ılm ış te k b ir m u
hak em e yoktu; A sk er, sivil. M ittin 'd ev let m e m u rla rı İs tik
lâ l M ah k em elerin in v e rd ik le ri h ü k ü m le ri d e rîıa l infaz e tm e k
le m ü k ellefti, M ah k em e le rin v e rd ik le ri h ü k ü m le rin tem y izi
k ab il değildi., H ü k ü m le r d e rh a l infaz e d ild iğ i için b u a ğ ır
m es’u liy et k a rsısın d a dâva, k ılı k ırk y a ra rc a sın a te tk ik e d i
lir, bu sçb ep le de m u h a k e m e le r, büyük itin a ile h alk e fk â rı
ö n ü n d e açık o larak c e re y a n e ttirilird i.
İstik lâ l M ah k em ele rin in m e m le k e t vazifesinde, v a ta n ın
se lâm et ve is tik lâ li en d işesiy le, en a ğ ır h ü k ü m le rin i v e r i r
ken h a tır ve gönü), ta n ım a d ığ ın a , hiç k im sen in te siri a ltın d a
bu lu n m ad ığ ın a, b u n u n la b e ra b e r elindeki, ö lç ü le ri h a ssa siy e t
le, d ik k atle, titiz lik le -ku llan dığ ın a, s a lâ h iy e tle rin i k u lla n ır
ken zulüm den k açın d ığ ın a, fak at m e m le k e te z a ra rlı ve fa sid
« k ıtık la rın a k a n a a t g e tird iğ i k im se le re k a rşı da am ansız d av
ran d ığ ın a d a ir m isaller pek ç o k tu r,
Ditfİkilitlİ çetesini kaçıran yüzbaşı
S akarya M uh areb esin in en h e y e ca n lı g ü n le rin d e idi.

B irin ci (1.) n u m a ra lı A n k a ra İs tik lâ l M ahkem esinde vazife
başında iken, o rd u n u n g e rile rin d e b ir ta k ım e şk ıy an ın tü re -

— 14 —
iliği h a b e r verildi. B u n la rın için d e b ilh assa Ç içek d ağ ın d ak l
D işikilitli d en ilen m e i’un b ir şakı, o rta lığ ı a lla k b u llak e d i
y o r, â d e ta ş e h irle rin m u v a salasın ı k esiy o rd u . O rd u n u n g e ri
iaşe m e n zilleriy le irtib a tı b u gakı ta ra fın d a n d aim a te h d it
a ltın d a b u lu n u y o rd u . Bıı te h lik e y i b e rta ra f e tm e k ve b ilh a s
sa o rd u n u n geri, ile ir tib a tın ı ve ia şe sin i e m n iy e t a ltın a a l
m ak için , B aşk u m an d an h a ttı h a rp te n b ir sü v a ri fırk a s ın ı
g e ri çekm iş, M iralay N id aî B ey k u m a n d a sın d a o la n b u f ı r
k ay ı eşk iy am n te n k ilin e ve ş e h irle r a ra s ın d a k i m u v asalâtım
ve âsay işin te m in in e m e m u r etm işti.
S ak ary a H a rb in in şid d e tli v e h ey ec a n lı g ü n le rin d e , c e p
h e d e n b ir sü v a ri fırk a sın ı a y ırm a k m ü h im b ir m e se le idi.
D işik ilitli p ek azgın ve ç e tin o ld u ğ u için sü v a ri fırk a s ı
nı lıayli u ğ ra ş tırd ı ve p e şin d e n h ay li k o ştu rd u . N ih ay et
g ü n ü n b irin d e fırk a n ın e lin e d ü ştü .
B u h a in ve azgın şakı. İs tik lâ l M ah k em esin e te v d i ed il
m işti. Y a p tığ ı h ab aset ve c in a y e tle r daire-i kazam ız h a ric in
de, K ayseri İs tik lâ l M ah k em esin e a it o ld u ğ u için k e n d isin i
K ay seri’ye şevke k a ra r v erm iş ve m u h afız ta b u ru n d a n Y üz
b aşı K em al Bey k u m an d a sın d a b ir m ü fre ze n in m u h afazası
a ltın d a K a y se ri’ye sev k etm iştik .
B u n la rın A n k a ra ’dan h a re k e tin d e n b ir gece so n ra , g e
ceyi g e ç ird ik le ri b ir köyde, m ü frez e k u m a n d an ı D işik ilitli
ile a rk a d a ş la rım b ir cam ie tık a r ve a le lû su l k a p ıy a b ir n ö
betçi d ik e re k uykuya d alar.
Bu g a fle tte n , k o n tro lsü z b ıra k ıla n n ö b e tç in in u y u k la m a
sın d an is tifa d e ed en D işik ilitli b ir sırasın ı g e tirip azılı ava-
n esiy le cam id en kaçınış gitm iş!
H âd ise h a d d i zatın d a ilk n a z a rd a â d i b ir v a k a te lâ k k i
e d ile b ilird i. F a k a t biz onu Öyle d ü şü n m e d ik : E v v elâ a te ş
h a ttın d a n m ü h im bir k u v v etin çek ilm esin i ve b ıra k tığ ı boş
luğu, so n ra d a o rd u n u n iaşe iş in in te h d it ve te h lik e a ltın d a
b u lu n m asın ı, n ih a y e t sü v a ri fırk a s ın ın b in b ir m ü g k ilâ t ile ele
g e ç ird iğ i b ir şak in in te k r a r o rd u n u n g e rile rin e , ia ş e m en
z ille rin e m u s a lla t ve b e lâ o lm a sın ı gözö n ü n e g e tird ik . B una

,™ J5 ~~
sebep olan, b öyle m ühim b ir vaziyeti kavrayamıyan b ir za
b itten d ah a m ü h im a n la rd a d a h a m ü h im z a ra rla r g e le b ile
ceğini d ü şü n d ü k ve kendisini, d e rh a l m u h a k e m e a ltın a aldık.
N eticede silk-i askeriyeden tard ve on b eş sen e h a p se m a h
kûm e ttik .
Bu Y üzbaşı K em al b en im sü t k a rd e şim idi ve ev im d e
idi.
İdamına karar verilen bir genç nasıl kurtulm uştu?
Y ine A n k a ra b ir n u m a ra lı İs tik lâ l M ah k em esin d e vazi

fede ik en g ü n ü n b irin d e D ü z c e , veya H en d e k h a lk ın d a n b ir
genç v atandaş, b ilfiil Düzce isy an ın a iş tira k e tm iş o lm a sın
dan dolayı h ıy a n e ti v atan iy e cü rm ii ile h ü k ü m e t ta ra fın d a n
m ahkem eye te v d i ed ilm işti. A le n î o la ra k y ap ıla n m uhake
m esin d e B tiyük M illet M eclisi a le y h in e fiile n ve m ü se llâ h a n
isyana iş tira k e ttiğ i ta h a k k u k e tm işti. H ıy an eti v ata n iy e k a
nu n u n a te v fik a n id am a m ah k û m e ttik ve k a r a n k e n d isin e
teb liğ e ttik . A kşam , a rk a d aşım İh sa n B eyle m ah k e m e d en
çık tık . E v lerim ize g id iy o rd u k . M ah k em ed e e v rak ç a n ta m ı
u n u tm u ştu m . O nu alm ak Üzere d ö n d ü m , Ç an tam ı a ld ım , t e k
ra r m ahkem e k a p ıs ın d a n ç ık a rk e n ja n d a rm a zabiti, a rk a m d a n
koştu:
«— İd am m a h k û m u n u n size b ir söyliyecegi v a rm ış...»
dedi. D e rh a l dön d ü m .
Genç b ana:
«— E te n d im , ben b u h iy a n e ti y ap tım , fa k a t so n ra d a n
affı u m u m iy e u ğ ram ıştım .»
D edi. K en d isin e:
«— M ü d afaan d a n için b u n u söylem edin?» dedim .
«— K o rk tu m da ağzım tu tu ld u , o n u n için söyliyem e-
m iştim .»
D edi. D erh al ark a d a şım İh san B eyin y an m a g ittim . V a
ziyeti a n la ttım . İkimi?, de te k r a r m a h k em ey e d ö n d ü k , a r k a
daşım ız H üsey in B eyi (Elâziz M ebusu) ç a ğ ıra ra k b ir ceİM'
yaptık. G arp C ephesi K u m an d an ı Ali F u a t P aşa d an makine

— n -•
b aşın d a bu gencin affa d ah il olup o lm adığını so rd u k , Cepiı»;
K u m a n d a n ın ın affa mazhaı: olm adıklarını b ild ird iğ i y e d i kti;
§i m eyavrnda bu g en cin ism i yoktu. Şu halde u m um î aftaıjlj
istifad e e tm işti. .Derhal ta h liy e s in e k a ra r v e r d ik . ve serb est;
bıraktık. E rte s i günü id a m ın ı b ek le y e n gen cin se v in cin e ve;:
bizim de gönlil rahatlığım ıza payan yoktu.
K urcuna dizilm eyi b e k le rk e n !
B ir d efa da ikinci A n k a ra İstik lâl M ah k em esin d e Af*:

yon M ebusu A li B eyle vazifed e idik. O sm a n iy e 'n in B ahçe
k azasın d an boylu boslu, iric e leverıd gibi g ay et giizel b ir de-'
lik a n lı m ahkem em ize te v d i ed ilm işti. A sk e rlik te n f i r a r ' e t
m iş, tak ip ed en m üfrezey e kargı m ü sellâh a n m ü sad em e n e
tic esin d e d e rd e s t edilm iş o lm ak la m aznu n d u . M ahkem em ize
tevdi e d ile n d osyadan ve y ap ılan m u h ak em esi n e tic e sin d e
k en d isin in ciirınü k a tiy e tle te s b it ed ilm işti. B irçok b a k ım
d an tetki.k ettik : K endisini, k a n u n u n p e n çe sin d e n kurtarm ak:
im k ân ı y o k tu . İdam ı lâzım g eliy o rd u .
İdam k a ra r ın ı v erd ik , fa k a t b u k a ra r beni, çok m ü te e ssir
e tti. Atrlan gibi gen cin vaziyeti gözüm ün ö n ü n e g eld ik çe
geceyi uyk u su z g eçird im ve sab ah ley in m u ay y en saa tte n d a
ha çok evvel m ahkem eye g ittim . B aktım , Reis A li Bey de,
h içb ir z a m a n -v a k i olm ayan, v akitsiz d en ecek k a d a r erken:
gelm işti. S ig arasın ı içiyor, b e n i b e k liy o rd u . B ana:
H ayrola K ılıç Ali," n için e rk e n geldin?:-
Dedi. Saklam adım :
«— AU Bey, d o ğ ru su n u söyliyeyinı, d ü n k ü d e lik an lıy a
çok acıdım . M ü teessir oldum . U yuyam adım . O n u n için e r
ken geldim .» dedi.
A li Bey de:
«— T u h af şey, ben de aynı h isle u y u y am ad ım . Yazık!
D elikanlı c ah illiğ in in k u rb a n ı oldu!»
D iye g ö rü şü rk e n te le fo n çaldı. T e le fo n d a id am h ü k m ü
nü infaza m em u r olan m ah k e m e âzâsından Rize M ebusu A li
Bey:

~~ 17 - -
K arard a salbo n idari’,ı, d iy e y azılı... H alb u k i a sk e r
ı <lıiı-;ı,ı için kurşuni) dizilm eni lir,',!m d eğ il rni? B ir y a n lışlık
. ■I n ı,t-;i tı! diye so ru y o rd u ,
ize M ebusu A li Beye:
■i— Hükiumi infaz etm eyiniz. Telefonum uzu bekleyiniz!»
,;-ttjm ve telefo n u , k ap attım .
Reis A li Beye::
«— A li Bey, d ed im , biz B üyük M illet M eclisi nam ına
«•rayı kaza eden y ü k se k b ir m ahkem eyiz. Salâhiyetim iz vâ
sidir. Acaba bu gen cin idam cezasını m tiebbed küreğe tah vil
ıılem ez miyiz? M üddeium um i N eci’t> A li B eyle R eşit G alip
('.»•yi de çağırıp bir görüşsek.»
A li B eyin de m uvafakati ;ile arkadaşları derhal top la
dık. Görüştük. -Kendisinin isîah-ı hal ed er takım ında» olduğu
na k a n aat getirdiğim iz cih etle idam ceza sın ın ' m üebbed k ü
reğe ta h v ilin e k a r a r v e rd ik ve bu kararımızı sü ra tle Bize
M ebusu A li B eye bildirdik.
K ararım ız A li B eyin e lin e g eçtiği vakit m eğer Sankış-
ia m ey d an ın d a a sk e rî m erasim yapılm ış, k ıta a t h azırlan m ış.
Ali B eyin telefon u iteerine vereceğ im iz cevap bekleniyor-
m uş. Y ani «şaiben rai., yoksa k u rşu n a d izilerek mi, idam e d i
lecek?» su a lin in cevabı b ek len iy o rd u .
K arar Ali Beye teb liğ e d ile re k : &Şu ve şu se b e p le rd e n
dolayı idamına ve fa k a t kendisi ısla h ı hal e d e n . takım ından
old u ğ u n a h ey eti hâkim ece k a n a a t ed in ild iğ in d en idam ce
zasının m ü ebbed k ü reğ e tahvil e d ild iğ in e...» diye k a ra rı
okuyunca başta k u m a n d a n la r o k lu ğ u h a ld e h aziran m ahke
menin k a ra rım alkışlam ış ve bu k a r a r mahkûm k a d a r biz
h â k im le rd e d e vicdani b îr ra h a tlık u y a n d ırm ıştı.
H âd isen in içyiteii a n l a ş ı l ı n c a . . .
Fakat, hâdise bu k a d a rla k alm ad ı; genç, m a h k û m iy e tin i

ikm âl için h ap ish an ey e se.vkedil.di, a ra d a n k ısa b ir m üddet,
geçli. B ahçe kazasın d an b ita ra f b ir z a tta n aklığım ız b ir mel;
P :
lır ...... f . ^
tupta bu d elik an lı h a k k ın d a v erd iğ im iz son kararda.» m eş
nu niyet beyan ed ilm e k te ve, «Bu k a ra rın ız C en ab ı H ak k |
b ir lû tfu oldu. Ç ü n k ü bu gocuk haksız b ir m u am eley e lığ #
raı§, haksızlık y ü zü n d en bu c i i m ü işlem ey e m ecbur kalm ışı.
K endisi heniız a sk e rlik ça ğ ın d a d eğildi!» d iy o rd u .
M ek tubu a lır alm az işe ehem m iyet v e rd ik , d em ek bbyl
b ir te s a d ü f olm asaydı, haksız y e re b ir v a ta n d a ş k a y b ed ecel
tik. Y aptığım ız ta h k ik a t n e tic e sin d e h a k ik a te n de'Ü kanlıffl
te v e llü d ü itib a riy le a sk e re şevki icap etm iy o rm u ş. O nun p
şıııd a k ile r henüz a sk e re alın m a m ışla r. A n cak k azada « e t$ f
d iler, beyler.» diye y e k d iğ e rle rin e h asım ik i parti. v a r n ü |
A sk e rlik şubesi re isin i « beyler» p a rtis i e le a la ra k «efendi,Iiîj
•re» kargı onu m u h a sa m a y a iş tira k e ttirm işle r. N ih a y e t «eftnjb
d iler» e m en su p b irin in o ğ lu n u a sk e rlik şu b e si re isin i t â l |
rik ve teşv ik e d e re k ve haksız o la ra k a s k e re se v k e tttr m e|
is te m işle r. A sk e rlik şu b e si re isi binbaşı e fe n d i d e bu
sızlığa, u y m u ş ve çocuğu ask e re sev k etm ey e k alk ışm ış. Itelilj
karılı haksızlığa ta h a m m ü l edem em iş, E llerin d en k u rtu lın a lş
im k â n ı o lm adığını d a a n lam ış. B aşka b ir ç a re b u lam ay ın ca
k e n d in i tak ip e d e n le rd e n k u rtu lm a k için kazadan f ir a r e ti
m iş, ja n d a r m a la r p eşin e d ü şm ü ş, b ir y e rd e k ıstırm ışlar, te s
lim olm am ış, a ra la rın d a m ü sa d e m e b aşlam ış, n e tic e d e ele
d üşm üş.
B u vaziyet k a rş ısın d a te k r a r m u h ak e m e y e b aşlad ık . Bu
d efa d e lik an lıy a v e rile n m ü e b b e d k ü re k cezasın ı da reffet-
tik. A ncak a sk e rlik şu b e re is in in y ak asın a y a p ıştık . B u su
re tle vazifesini su iistim a l e ttiğ in d e n dolayı k e n d isin i a s k e r
lik te n ko v d u k ve on b eş se n e h ap se d ilm e sin e k a r a r v erd ik .
Görülüyor k i a n la y ışta , in sa fta , v a z iy e tle ri o ld u ğ u g ib i
g ö rü p nizam -ı a d a le ti d aim a e ld e tu ta ra k ic a p la rın ı d e rh a l
y ap m a k ta , İs tik lâ l M a h k em e le ri g e rç e k te n b ü y ü k h assa si
y et g ö sterm ek tey d i.
Keskin Hastahanesi hâdisesi
Y ine b irin ci A n k ara İs tik lâ l .M ahkem esinde idi. S ak ary a

I m •. inııiiıı giddetiyie devam ed iy o rd u , is tik lâ l M ah k em esi
İn li ilerin d e to p la n a n fıru file ri m u h a k e m e ö tm e k üzere
l-ı ıi -ı. g itm işti. K e sk in ’de b u lu n d u ğ u m u z g ü n le rd e , A s
lı im .'Stanenin v aziy e tin d en , S a k a ry a ’da fe d a k â rlık la ça r-
| i n ı ı1 y aralan ve te d a v i için g ö n d e rile n h a sta la rın b aktm -
m t '.imsiz, iaşesiz, fe n a h a lle rin d e n m ü te m a d iy e n şik ây et-
I < ' ' ı■ b u lu n u lu y o rd u . B u şik â y e tle r ü ze rin e, M ahkem e, he-
ı * k ilin d e, b ir gün k a lk ıp h a sta n e y e g ittik . V aziyet y e rin
il n e d e n d i. H a k ik a te n , den ild iğ i gibi, y a ra lıla rın h a li fecî.
Ilı '.unların n e a ltla rın d a , n e ü s tle rin d e b irşey v a rd ı. Ba-
l ı . ı . ı / , p e rişa n d e n ile b ile c e k h a ld e y a tıy o rla rd ı. H a sta la rip
im İm linden h a sta n e n in o p e ra tö rü d e şik ây etçiy d i. D ep o lar-
i:l:i tıergey m evcut o ld u ğ u h a ld e v e rilm e d iğ in d e n , ih m a l, tern-
k ı Jü t, lâk ay d î ve k ırta siy e c ilik y ü zü n d en ilâ ç ve g ıd a te m i
ninin. im kânsız h a le g e tirild iğ in d e n , en e lîm n o k ta o la ra k
v.ıi lık içinde y o k lu k çek ild iğ in d e n , d e lille r g ö ste rile re k d e r t
y.iniliyordu. İd d ia la rın d o ğ ru olu p o lm ad ığ ım ta h k ik iç in
ıl<((iolar b aştan b a şa te f tiş e d ild i. B u n la r h a k ik a te n h a s ta la
rın Iıer nevi ih tiy a ç la rın ı tem in ed ecek tarzda, d o luydu. İaşe
lopoları da ayın v aziy e tte, a ğ ızların a k a d a r gıda m a d d e le riy
le y ü klüydü.
H astan en in b in b a şı rü tb e sin d e m esu l b ir b a şh e k im i
vardı. Kendisi, çağ ırıld ı, eld e b u k a d a r çqJc m alzem e, y iy ecek
varken, d e p o la r ağ ızların a k a d a r d o lu iken, b u n la rı h a s ta la ra
verm iyerek k ü fle n d irm e n in ve y a ra lıla rı se fil ve perişan
ütm enin se b e p le ri so ru ld u . B in b aşı so rg u la ra ta tm in k â r c e
vap v erem iy o rd u . M ugalâta y a p ıy o r ve acz in i kırtasiy ecilik :
seb ep lerin e b ağlayıp d u ru y o rd u . B in b a şın ın fik riy le h a re k e t
adilse, y a ra lıla rın h a ttâ h e p si d a h i ölse d e p o la rd a n ilâ ç v a
gıda alabilm ek, fo rm a lite le r y ü z ü n d e n ta m a m e n im k ân sız
görünüyordu.
Bu vaziyet k arg ısın d a m ah k em e h e y e ti gu k a ra r a v a rd ı:
M em leket için fe d a k â rlık ed en , c a n la rın ı v e re n v a ta n evlâ-
iın ın g e rid e k e n d ile rin i y ed irec e k , g iy d irec e k , te d a v i ede*
::ek bir hastane bulam am alarının ordu içinde yapacağı kötü

{esirleri . ö nlem ek, aessi. yüzünden birçok insanların ölihm
n e seb eb iyet veren h ek im b in b a şıy ı teM'yo etm ek, kötü, M
zih n iy eii ve id a resiz liğ i ortadan kal-dırimık, ve binbaşı- gi.l|
h a re k e t e d e n le re ibret olm ak üzere •vak ’ayt ele alm ak la
zım dı. B inaen aley h b aşh ek im d e rh a l te v k if edildi, Hemısl
o ra d a m u h ak em esi y a p ıld ı. Böyle- b ir - zih n iyetle m alûl • l>a
âmiri o rd u d a v ü c u d u n d a n istifa d e ed ilm ek şöyle dursurlj
b ilâk is z a ra r g ö rü le ce ğ in e .kanaat g etirilerek kendisi, askeri
likten tardedildl ve h â d ise d e h a ta ye .ihmali g ö rü len <li.ğei|
a lâ k a lıla r da c ü rü m le rin e göre; d e rece derece., tecziye; olup;
. dtı. Bu h a re k e tin tesiri, g ö zü k m ek te g ecik m ed i. Az, so n ra şif
k â y e tle r k esild i ve h er h a sta n e , bu m isale b ak arak ,, y a ra lıla
ra azami bi.r şefkat ve itin a ile- m u a m e le y o lu n a g irdi. i
İlci tipile h â d ise
İkinci İstik lâ l M ah k em esin d e cerey an ed e n m u h te lif 1 hâ-j

d iş e le r arasın d a tip ik m ah iyet g ö ste re n bir vak’ayı d ah a '1
b e lirte y im : M ahkem ece, y in e h e y e t h alin d e b ir se y a h ate
çıkm ıştık. Yol ü zerin d e, E sk iş e h ir’e u ğ rad ık . E sk iş e h ir m e b
u sla rın d a n b ir zatın oğlu, b e lk i de b a b a sın ın m eb u slu ğ u n d an
c ü re t a la ra k ve bu say ed e b ir y o lu n u b u lu p k u rtu la c a ğ ın ı
um arak: m e k te p te k i h o c a sın ı ta b a n c a ile v u r m u şu . H ükü
m et h âd isey i m ah k em em ize te v d i e tti. Eskiçerhtr’de genci,
m uhakem esini, y a p a ra k cezalandırdıktan sonra yolum uza
devam e d iy o rd u k . A d a n a ’y a u ğ r a y ıp . G azi.antep’e g id ecek ve
o ra d a k i m ühim b ir eşk iy a çetesinin m u h a k e m e le rin i y a p a
caktık,
A d a n a ’ya geldiğim i'/, giin , h alk tan b irta k ım şik â y e tle r
alın d ı. O zamanlar Adana’da ı'K üllıaııbeyler) diye siy ah po
tu r lu ve gömlekli, b ir sın ıl tü re m işti. B unların, ş e rrin d e n n a
m uslu bir kad ın ın sokağa çık ab ilm esi â d e ta im kânsız h a le
gelm işti. Ne polis, « e ja n d a rm a , e lh a sıl b ü tü n hüküm et,
o to rite s i b u n la rla b aşa tıkam ıyordu. A lm an bütün te d b irle re
rağm en, vali, ve polis, s a rk ın tılığ ın b ir tü r lü ö n ü n e geçem e-

i n d i Hu seb e p te n h e rk e s â d e ta h ü k ü m e te k a rs ı m u ğ b er,
• i -h vaziyetteydi. M ahkem e h u h âd isey i d e ald ı, şikâyetle-
ı -ıı in imamen haklı v e y e rin d e o ld u ğ u n u anladı. Bıı vaziy et
I', ı .ısında h ü k ü m e t o to rite sin in k u v v e tle n m e si, m a d d i ve
ıı.aoevî b ü tü n v a rü k la riy le çalışan , m e m le k e tle rin i d ü şm a n
ı g a lin d e n k u rta rm a k için k a n la rın ı d ö k en ve fe d a k â r lık la r
ın larih e m al o lan A d a n a lIla rın k e n d i k u v v e tle riy le k u rta r-
ı ak la rı to p ra k la rın d a h u zu r için d e y a şay ab ilm esi lâzım dı.
M ahkem e h e y e ti to p la n ın c a ilk k a r a r o la ra k A d an a v i
layeti d ah ilin d e ne k a d a r k ü lh a n b e y i v a rs a b u n la rın h e p sin in
' ’olis M ü d ü riy e tin d e n b ir liste h a lin d e k e n d isin e b ild irilm e
lin i istedi. O ldukça m ü h im b ir y e k û n tu ta n bu liste d e k i
k U lhanbeyleritı d e rh a l te v k ifle riy le m u h a k e m e le ri y ap ılm ak
üzere A n k a ra ’ya şev k le rin e k a r a r V erildi. S o n rad an k ü lh an -
bsyleri.n. h e p s i ' to p la n d ı, m ah k em e k a ra riy le m e m le k e tin
m u h te lit y e rle rin e sü rü ld ü ve b u k a ra r n e tie e sin d e d ir ki.
A d an alIlar da ra h a ta , h u z u r ve sü k û n a k a v u ştu la r.
A rkadaşım ız M araş M ebusu T ahsin Beyi d e m ah k û m e tm iş tik
Çok k an lı, çok v ahşiy an e b ir şek ild e işlen m iş b ir c in a

y e ti n 1 m uhakem esini, yapm ak üzere A dana’dan Gaziantep’®
g elm iştik.
C inayet şöyle olm uştu :
Milli M ü cad elen in ilk ve ü m itsiz g ü n le rin d e , F ra n s ız la r
ta ra fın d a n işgal a ltın d a y k e n , M araş’ta ilk m illî te ş k ilâ tı k u
ra n , bu u ğ u rd a m addî ve m an ev i b ü y ü k fe d a k â rlık la r y a
p an Ç 'u h a d a m d e M ehm et Efendi, ism in d e b ir vatanperver
vardı. Bu zat, M araş civ arın d ak i ç iftliğ in d e eşk iy a ta r a f ın
d an uykuda b a stırılm ış, a ltı a y lık gebe k a risiy le y a ta k için-,
de, can av arca k alto lu n m u ştu . Ç ü h ad arzad ey i seven b irç o k
M araşltlar, M uhakem eyi d in le m e k üzere, G azian tep ’e g e lm iş
lerd i. O m e y an d a m e rh u m u n son z a m a n la rd a M araş M eb u
su seçilen ve o ta r ih te on a ltı on y e d i yağında b u lu n a n b ü
y ü k oğlu, Ç u h ad arzad e A li R ıza b a şta o İni ak üzere d iğ e r kli-

- 22 -
t ü k çocukları- tta sam iin şıra la rın d a , göz y a sla riy ie muhalce-
m eyi takıp e d iy o rlard ı.
Yapılan m uhakem e n eticesin d e «anîlerin idam ına karar
verild i ve idam hükm ü, can iler mahkeme kapısının önüne
asılm ak su retiyle, h em en oracıkta infaz edildi.
Bu dâvanın asıl >ibret alınacak tarafı şu noktadaydı:
Y ine M araş’ın kurtuluşunda ve M illî M ücadelenin daha ilK
günlerin de,, tıp k ı Çuhadarzatle g ib i maddî ve m a n ev i hizm et
lerd e bulunan, bundan dolayı da k en d isin i sevdiğim iz, say
dığım ız Maraş M ebuslarından Tahsin Bey ism in d e yakın bir
arkadaşım ızın tahkikat vaziyetine göre, cin ayette alâkası sa
bit görüldü ve tevk ifin e karar verilerek m asu n iyştin in ref'i
için M eclise müracaat edildi.
Bu su retle Ankara’y a avdetim izde bu arkadaşın da m u
hakem esini yapm ağa m ecbur kaldık v e m a a lesef bütün iddi
alar sabit oldu ve d eliller aleyh in d e te c e lli etti. B ihaenaleyli
kendisini, mahkûm etm ek ten başka yapacak birgey kalm ı
yordu.
K en d isin e:
•a-— N eresin den bakılırsa bakılsın vatan hizm etinizi,
ahlâkınızı, yakın arkadaşlığım ızı nazarı dikkate alm akla bera
ber m aalesef hâdise o kadar sarih, o kadar elîm ve fecîd ir
ki h ey eti hâkim e sizi kanunun p ençesinden kurtarm aya m u
vaffak olam adı,» dem iş ve k en d isin i on b eş sen ey e m ah
kûm etm iştik.
Hilm i Beyi niçin muhakeme «fin iştik?
Y ine İkinci İstiklâl M ahkem esinde bir aralık kısa bir

m üddet e sk i Maarif V ek ili N eca ti Bey m erhum da m üddei
um um ilik yapm ıştı.
A dana’dan bazı m evkufların A nkara’ya g ön d erilm esi
için Adana V aliliğine v erd iği em ir V a li tarafından birtakım
m üşkülâta uğratılm ak isten m iş, vaktinde infaz ed ilm em işti,
İdare âm irlerinde «sk i bir zih n iyetin devam e ttiğ i görülü-

23 ......
yordu. H alb u k i v ali sıfa tly le m ahkem enin, v e rd iğ i e m ri ifa

ve infaz etm eğ e k a m ın e n m ecb u rd u . Bu n o k tad an V aliyi
A n k a ra ’ya c e lb e ttik ve m u h ak em e a ltın a aldık. D ahiliye V e
k ilin in V alin in iyi b ir idare â m iri o ld u ğ u n a d a ir v e rd iğ i iza
h a t üzerine kendisini, yaln ız b ir m a aşın ın k esilm esi su re tiy le
tecziye e tle rd i se rb e st b ıra k tık . B u tecziye k a rşısın d a V ali
ta b iatiy îe A d a n a ’ya dönem ezdi. İstifa e tti.
F a k a t bu •«attan d iğ e r sa h a la rd a istifa d e e tm e k m ü m k ü n
d ü . ,O %am an Ankara’da - Millî İth a lâ t ve İh ra c a t n a m ın d a bir
şirk e t vard ı. Bu ş irk e ti İ ttih a tç ıla r k u rm u ş, h issele rin k ısm ı
azami B irin ci H a rp te şe h it olan a s k e r a ile le rin d e idi. Ş irk e
tin vaziyeti kegmekeg- içinde o ld u ğ u n d a n şirk e ti d e rle y ip
to p la m a k ve golılt a ile le rin i z a ra rd a n k u rta rm a k için İk tis a t
V ekâleti,, Â li Beyi# beni şirk e tin iy i idaresini sağlayacak:
tedbîrleri' alm ağa m em ur e tm işle rd i. Ali. Bey re is, ben ik in
ci; relisi ;iı!inı.: Adanandan getirip m u h a k e m e ettiğ im iz V aliyi
bulraâ Umuna Müdür yaptık.
B ir m ü d d et so n ra H alk Partisi. M ü fe ttişlik le ri ih d as
ed ildi. Bu z a tla tem aslarım ız so n u n d a k a ra k te rin i y ak ın d a n
ta n ım ak fırsa tın ı b u ld u ğ u m u z için A n te p , M araş ve h av alisi
m ü fe ttişliğ in e , k e n d isin i tav siy e e ttik . M ü fettiş oldu. O s ıra
la rd a M eclis in tih a b ı y en ile n iy o rd u , B ü tü n m ü fe ttişle rin
m ebus olm ası d ü şü n ü lü y o rd u , Buna k a ra r v erilm işti. Y in e bu
z a t bu 'meyand-a m eb u s o la ra k M eclise g eld i. D aha so n ra d a
m ü te a d d it d e la lıır v e k illik le r y ap tı. N ih ay et C u m h u riy et
H alk P a rtis in in tek şef id a re sin in son fırk a Kâtibi. U m um îsi
ve b ilâ h a ra d a Reis V ek ili o la ra k vazife g ö rm eğ e başladı.
Bu zat eski A d ana V alisi H ilm i U ra n ’dı.
H intli bir casusun idam hükmünden çık atı hâdise
B irin ci A n k a ra İstik lâ l M ah k em esin d e ik e n d ik k a te

şayan o larak b ir de şu v a k ’a ce re y a n e tm işti:
A n k a ra ’n ın y a n ıb a şm d a M ali köyü c iv arın d a b ir gün
zabıta ta ra fın d a n b ir H in tli M üslüm an y a k a la n d ı ve z a b ıta
ca yapılan, ta h k ik a tta ah v ali şü p h e li g ö rü le re k k en d isi İs-

»4 - - |
tik lâ l M ahkem esine tevdi, edildi. O rta boylu, karayağ ız, pejj
ırıiirde k ıy afetiy le m iskin b ir ta v ır ta k m a n bu H in tli hak|
k ın d a y ap ıla n ta h k ik a t ve m u h a k em e n e tic e sin d e mevkii:
fu n H in tli bir İngiliz zab iti o ld u ğ u ve ca su slu k y ap tığ ı ati}
lagtldı. 'Bu adam ev v elâ A n k a ra 'n ın v aziy etin i te tk ik etm ek
so n ra da o rd u • g e rile rin d e olan b iten i ta r a s s u t etm eîj-
vazifesi, ile g ö n d erilm işti. M u h ak em e e d ile re k c asu slu k vaüi
y e ti sa b it olu n ca .kendisi idam a m ahkûm ed ild i.
H in tlin in idam h ü k m ü ertesi, sab ah A n k a ra P o lis M üdüjf.
İs ra fın d a n 'in fa z ed ilecek ti.
S abaha k arsı, o z am a n k i P o lis M ü d ü rü D iİâver benji
u y k u d a n u y a n d ırd ı ve B rk â n ih a rb iy e R eisi b u lu n a n İsm e]
Bey (Paşa) ta ra fın d a n H in tli h a k k ın d a k i id a m h iik m ü n il ini
faz k e y fiy e tin in Gazi ile y ap acağ ı g ö rü şm e n e tic e sin e k a d a i
tehirini, iste d iğ in i söyledi. T am bu. e sn a d a is ta s y o n d a k i, Ka>l
ieın i M ahsus b in a sın d a ik a m e t ed en M u stafa K em al P a şa d.«j
b en i nezd ine davet e tm iş ti. İs tasy o n d a k i ik a m e tg â h ım , Ga-
z i'n in b u lu n d u ğ u b in ay a çok .yakın o ld u ğ u için d e rh a l g it
tim . Gazi, ism et Boy ta ra fın d a n u y k u d an u y a n d ırılm ış, arka-:
•sm da p ija m a , e lin d e p o lis te le fo n u (sene: 1920. •O zam an
A n k a ra ’da polis te le fo n u n d a n ve a sk e ri te le fo n d a n b aşk a'
te le fo n yoktu) İsm et P a şa ile k o n u şu y o rd u .
G azi'nin hali sık k ın v e h ırç ın ca idi. T e le fo n u k a p a tın -i
ea b a n a dö n d ü : i
«— İsm et telefo n ed iy o r. B ir H in tli a sıy o rtn u şsu n u z. j
B u n u n idam ı İn g iliz le rle a ram ızd a h âd ise ç ık a rır, diy o r. B e ri;
cev ab ın ı v erd im . Siz v a z ife n in bilirsiniz.» j
D edi, D erh al Poli.s M ü d ü rü D ilâ v e r'e te le fo n u a ç a ra k j
h ü k m ü n h em en infaz e d ilm e s in i ve b u gibi ta a llü lle rin , a la
cağı e m irle r n e re d e n g e lirse g elsin , b ir d a h a te k e r r ü r e t i
m e m e sin i ve m ucibi m e su liy e t o laca ğ ın ı k e n d is in e şid d e tle j
ih ta r ettim . j
H in tli o gece sa b a h a d o ğ ru idam ed ild i.
S o n rad an ö ğ ren d ik ki İsm et Beyi b u h â d ise miinasebe-ı;

... 25 —
. ii‘ la lır ik eû'.nj <’> l.ı, ilil, t? A n k a r a 'd a bu lu m u ) H a lid e E d ip
ıl inlin İIIİİK.T
•»V
îsü.kJiU M ahkem elerine ııit herhangi bir lıükm e varmak

ı; in, înırtlaki, bu m uhakem elerin h angi siyasî şartlar, h angi
'••aleti ruh iyeler, hangi teh lik e li vaziyetler içinde çalıgmış,
;.zife g&rrıttiş olduklarım bilm ek. gözönüne g etirise k ge-
ı.'kir.
Muhakkak olan nokta sudur ki, istik lâ l M ahkem eleri,
kendilerini viieuda getiren Büyük M illet M eclisi tarafından
kurtuluş savaşında, m em lek eti, iç ve dış bozgunlara karşı
korumak için keskin bir silah olarak, fak at tam bir adalet
vc- vicdan ölçüsü ile kullanılm ıştır. Y üzlerce vak’a içinden
alarak n aklettiğim üç b<iş m uhakem enin m ahiyeti, bu mah
kem elerin . hatır gönül .tanımadığına, hissiyata kapılm adığı
na, kim seden em in olm adığına m em leket end işesin d en baş
ka bir endişenin tesiri altında kalm adığına ve herhangi bir
san ığı m uhakem e ve • mahkûm- ederken son dakikaya kadar,
Btiyük Meclisi.il tâyin ettiği salâh iyetler dışına çıkm amağa
çalıştığına, hataya el Üşmemek için kılı kırk yara k la rın a ay
rı a.y,n delâlet edebilir.
A ta tü rk ’e karşı te r tip ed ilen suikast teşebbüsüne a it
m uhakemenin' tafsilâtın ı anlattığım ız zamân, m ahkem enin
dikkat ve hassasiyeti, o naaik mevzu üzerinde, şüphesiz ki
daha iyi g ö rü le c e k tir,

İ2MİRJD £ ATATÜRK'E KARŞI H A ZIRLANAN SUİKAST;!
TEŞEBBÜSÜNÜN İÇ Y Ü Z Ü V E S U İK A S T Ç I L A R I N
M UHAKEMESİ ' ■ ^
; ; ■*1
B irinci Büyük H a r p te n . m ağlûp ç ık tık ta n son ra k e n d in i i
feshe karar verm iş ve m uk ad d eratın ı ta rih e tev d i, e tm iş o la n .
İttihat! ye Terakki C em iyeti için d en b a z ıla r m ış, iktidaı* ve
nüfuzun •ellerin d en g itm esin d en m ü teessir olarak , m ertıle-
ket haricinde gizli bir k o m ite h a lin d e faaliyetk sn 'n e d ev a m
ve 'm em leket d ah ilin d ek ilerle t e m a s . e tt ik le r in e . şa h it o lu
nuyordu. ■ . ' ,1 ,
B irinci Diinya Harbinin, sonuna d oğru m e m le k e tin k u r
tulacağından ü m itlerin i k esip A vru p a’ya k açan bazıları Gavi
Mustafa Kemal m em lek eti kurtardıktan sonra, .hariçte tek ra r
bite» ' kahraman t&vrı takınm ışlar, A n a d o lu ’y a - g irm ek , y e n i
den hüküm et iğlerin e karışarak hattâ iktidarı tek ra r e le g e
çirm ek sevdasına düşm üşlerdi. 1
Bu gayeyi tem in için d ah ild e M illi Kantariye! y'esair ün-
yanlarla Kara K em alin, baş:-na to p la d ığ ı gû ya .iktisatçı, te ş k i
lât, bir titn e v e fesat, «?ağı şek lin d e .s’M iee fa a liy e tte b u lu
nuyordu.-
Kara Kem al, Malta "dan döndüğü v a k it, m ü tev elli) i k sı
fat ve .salâhiyetiyle 'İttihatçılarm- m eşhur .K antariye, M illt
ihracat vesair şirketler Utitı tekrar başına g eçin i* , tev a b iin i
etrafına toplam ış, zahiren şir k e tler i ç u lla n d ır m a y a v e - b ıı
şirketlerin serm ayesini, kurtarm aya ça lışıy o r g ib i bir v aziyet
alm ıştı.
O nun hu hal v e h a rek etlerin e lıiç kimse- b irşey d iy e
mezdi. N etek im, onun hareketleri, kargısında « varsın ç a lış
sın, birtakım insanlar g eçin sin » d en ilm ek tey d i. H a lb u k i bu

...... 2? ....
müsamaha ile ne kaçlar biiyiik hataya düşüldüğü sonradan
en acı tecrüb eleri* te c e lli e t t i Kara. K em al’in gösterilen
ulttvvUcenab ve müsamahadan cesaret alarak kurduğu ie s a t
ocaklariyle vatan ve m illetin huzur ve âsayigine, hattâ haya
tın a yeniden kasdetm ek cüretini kendinde -nasıl bulduğunu.
M ustafa K em al’in şahsında vatanın h ayatım istihdaf eden
suikasdın nasıl b e lli bağlı âm illerinden biri olduğunu aş»'
gıda gcireceğiz,
r Ta Sakarya harbi sıratında başlayan hazırlık
Sakarya m u h a re b e si devam e d e rk e n E n v e r ve H alil Pa-

şü telsrE sk iiŞ ieh ir İttih a t ve T e ra k k i K â tib i M esulü N ail, Kü
çük Talftl;,,.;Ba63 ' Sam i (Bu Hacı Sami, b ilâ h a re M ustafa Ke-
-»pıikfsi^l:yapm ak üzere Kuşadası c iv a rın a b ir kayıkla giz-
Kaman İııü k ve ja n d a rm a la r ta ra fın d a n olii olarak
ek te ed ilm işti) ve d iğ e r a rk a d a ş la rı B atu m ’da toplanarak ve bu
to p la n tıy a bi*’ k o n g re süsü v e re re k g ö n ü llü nam v e sıfatıyla
birtiîilnm p o litik acıları, m em le k ete sokm aya, dahildeki ur-
■Skadafclaiirlyfa'. tema,s etm ey e ç a lışıy o rla rd ı.
Bunlar ellerin d en kaçırdıkları ik tid a r ve n ü fu zu tekrar
eld e etm eli için birtakım te d b irle r, kararlar a lm ak la m e şg u l
o lu y o rlard ı, l:Iat;tâ eski. Adliye_ V ek ili H aliz M eh m et B eyi de
gizlice .Öatunı’a ceJİ>ederek y â râ n la rı d e lâ le tiy le d a h ild e f e
sa tla r çıtuırab ilinek ç a re le rin i a rıy o rla rd ı. B u n ların , M u sta fa
K em al'i;»..dahilde , n ü fu zu n u k a y b e ttiğ i, bu yüzden m e m le k e
tin anarşi if; it) do b u lu n d u ğ u z eh ab ın a v a rd ık la rı bundan
istifa d e e d e re k m em lek ete g irm e k üzere h u d u d a y ak ın y e r
le rd e dolaştık:!,ar! haber a lm ıy o rd u .
N itekim aradan birçok s e n e le r g e ç tik te n so n ra Tan in
gazetesin in neşretm iş oldu ğ u « T arih î M ek tu p lar» seri«ırıd«
h a riç te n (R üstem ) im zasiyle Cavit B eye g ö n d e rile n l i r ıııii'b-
tupta o k u d u ğ u m su kısım , A n k a ra ’nın o zam anki l.lılıiıııı ıı
tırıı tey it e d e r m a h iy e tte d ir.

••••• s s - -
•«Mustafa K em al nüfuzunu kaybetm iş, a n a rş i v« 8 İy«tt tö
lıad d ü s etm işse içeriye g irm e k , aksi ta k d ird e , y an i M u ştall
K em al m illet ve önün üzerinde hâkim ise girm em ek şartiyîej
hududa yakın .bulunan B a n ın ı'a gitm e,yt k a b u l ettim .»
KM'® Kemal1 ile İ s t a n b u l» bir gSrQ$m«
İstanbul henKla itilâ f D evletleri, k uvvetlerinin işgali; nltı.»;!

day at. O sırad a, Ga'îi, b e n im le arâdasun İhsan*! .(eski Bahri]!
ye V ekili)' îsta'nbuldaki' m illî teşkilâtım ızı g iz d e n geçirmek;
ve rüesa ile g ö rü şm ek , te m a s e tm e k ü zere gizli olarak. v«;!
ıniiatöar adlarla, İstanbul’a gönderm işti.
îsianlıuldaki .çalışm alarım ız arasında teşk ilâ t arkadaşla

rınki:;! bisii K ara , K em al’le de tem asa getirm eyi .arzu etm işler
di, ,6 u te m astan alacağım a intiba b k in i için fa y d a lıo la e& ğ ı
içiıi g'Öi'uşiîitfyi muvafık g ö r d ü k .M e sa d e t har»ındakı yazıha-,
nesi »de'.■■■kendisiyle' b irlikte 'gizli teşk ilâ t avkadaslarunızdan
Haindi Basar v e Yakup Kadri B eyler de beraber olduğu Juıl-
de bir toplantı: y ap tık . Kara K em al, görüşm e esnasında, bize,
A nlam ada 'ikinci, gurup naırtiyle te b e llü r etm iş, olan tefrikayı'
caiz- görmiyerfek bu te frik a n ın izâlesine tavassut e d e b ile c e ğ i
ni, h a ttâ samlın! bi'r anlaşm aya varıldığı, takdirde halen m a
iy etin d e m evcut ku vvetiyle- d zamanki (IMüdafaai., H ukuk)
teşkilâtım ıza m uzaheret, ed eceğ in i, bunun için •' eheısıntiyet
verd'iîi bu m aksadını gidip G aziye dahi sö yleyeceğin i ilâve
etli.
Kara -Kemal’in, İttihat ve Terakkiye Istinad eden çok

m ühim b ir-siyasi varlıkm ış gibi bir v asiyet alm ak isted iğin i
g ö rü n ce, bu mevzuda k en d isiy le m üzakereye girişm en in , b ir
yokluğa çlim M e vücut v e rm e k olacağ ın ı d ü ğ ü n d ü k , b u n d a n
dolayı oııuıüa- m üzakerenin, h a ttâ te m a sın d ev am ın ı bile
lüzum suz gö rd ü k . E sasen - teroaçumıy. da h u su sî bir m ahiyet-,
tevdi.

29
Kar» Kem al UmM'ta G»*îye neler N k lif «troifH?
Fakat bundan bir m üddet sonra. Gazi İzm it’e gidip orada
gazetecileri kabul ettiği zaman bunlar m eyanında Kara K e
mal de Gazi ile m ülakat yapmaya m uvaffak oldu. V aktiyle
istanbulda bize söylem ek: istediği, fikirlerini, mülâhazalarını
.vine aynı vatan p erverin e eda ve esrarengiz B ek taşi tavriy-
le umum î olarak G azfye anlattı. Bu gaye ile Ankara’ya gelip
çalışm ak içir. Gazi’den m üsaade de istedi.
Gazi, Kara K em al’e aynen şöyle dedi:
--■cM aubüldu bir Müdaliaai. Hukuk teşk ilâ tı mevcuttur.
Oraya iltiâİf etm ekle ve orada bir fert olarak çalışm akla
vatanperverim e maksadınız, hâsıl olur.»
Halbuki onun sad ece Müdafaai Hukuk teşkiJâtma ilti
hak etm esi 'kendisine, maksadına kâfi g e lm e m e k te y d i O «ye
ni intihap y a p ıla ra İt ye» l ftir m erkez vücuda gelsin. Bu m er
kebi ît^ jtll :.edeı.*«k )fe. kfıfeniiHi m evcut M üdafaal Hukuk C em i
yetindi;):!,. küsmen. do benim göstereceğim nam zetlerim den
olsun!* dejnek istem ekteydi.
Ka:ra Kemal'in bu t e k ili ve düşüncelerinde sam im i olm a
dığı âî|.Mrd.ı. Kava Ke,m«l -île a r k u d a ğ a n tarafından İttihat
ve T erakkiy i .'/eni .baştan b aşk a bi>‘ p ro g ra m la canlandırm ak
için y a p tık k ır,..fa a liy e tin g ü n d e n .güne arttığı görülüyor, işi
tiliyordu, Sonradan •sTanin*. gazetesinin neşrettiği m ek tu p lar
se risin d e j in e fttistern imssaslyte eski M aliye Nazırı. Oavit
Beyi^ hariçten g ö n d e rile n b ir raporda:
•■İBiifim.-Kemal 3îey.in îstanbtıl lejikllâtından Hüsnü Bey
j.s:):iıiŞ);dfv b ir m İ geidl. îslanbulds, teşk ilâtların iyi gittiğin d en
ve ijŞiâmltı r f e r d id e h âk im m evkide olduklarından bahsetti.
Bu aevaf eski İstanbul te ş k ilâ tın ı bozmam ışlardır. M emuri-
yetlsrindett l.;:r:h:dilen arkadaşlarımızdan b ile vefasızlık gör
m ediklerinden y a n a İstanbulda bir intihap olsa nam zetlerin
m u vaffak iyetlerini tem ine m uvaffak olacaklarından b ah se
diyor.*
Diye yaadıgına göre Kara Kem al’in, alttan alta tezgâhı
miikemm*!»?ı kurduğuna siiphe kalmıyordu*

— 30
Kara Kem al'in yazıhanesindeki toplantılar
Kara Kem al İzm itte Gazi M ustafa K em al ile görüşî

İstanbul» avdet ed er etm ez m evcut ittih atçı arkadaşlarım j
bu arada M eşrutiyet ihtilâlinin fed ailerin d en birkaçım 1
sadet Harandaki yazıhanesine toplayarak Gazi ile İzmiti
vâki olan görüşm elerini anlatm ış, bu toplantıda hazır bal
narı Kara K em al’in arkadaşları Gazi’nin «Müdafaa! Hukif
T eşkilâtına iltihak ediniz» tavsiyesin e itiraz etm işle!’. N e. Ej
hasına olursa olsun İttihat ve Terakkinin ihyası iç.in faaliyjl
te geçilm esinde ısrar etm işler. Toplantıda hazır buluııarılaJ
dan ve M eşrutiyet inkılâb ın ın em ektarlarından vataıı p e r v a
liğ i v e tem iz karakteri, ile tanınm ış esk i topçu zabiti (Bulgnij
lıım escitli Hanıdi Bey) ism indeki zat, bu m ânâsız ısrarlara vi
m üzakerelere itiraz ederek:
«rt~ Şimdi bizim için vicdanî ve vatani Vazife, bilttin kus™
yetim izle ve im kânlarım ızla Mus'taJia ' K em al’i takviye:: « ı
inek, ona müzahir olm ak ve hiçbir işine karışm am aktır. i J
raatında ona eııgel olm ak vatanperverlik değildir.» 1
D iyerek arkadaşlarını bu fik ir ve kanaat etrafında topj
lanm aya davet etm iş. Aradan bir zaman g eçtik ten sonra H a n i
di B ey bir gün Kara K em ali ziyaret m aksadiyle M esadet H al
nındaki yazıhanesine g ittiğ i zaman tesad ü f olarak e sk i.M a a l
rif N azırı Şükrü B eyi de orada hazır bulm uş. Şükrü B ey k ö |
tıuşm a esnasında m ütem adiyen Ankara hükü m etin i ten k iti
ediyorm uş. İttihat ve Terakkinin ilk Selanik h ey eti M erkezi!
yesî azasından olduğunu b ildiği Iîam d i B eyi kendilerinde™
addederek m em lek et idaresindeki sakatlıkları sayıp dökerek!
bunların ıslahı için fevkalâde teşeb b ü slere girişm ek lü zu l
muııdan bahsetm eye başlam ış. Oturduğu m asanın başında b ıi
sözleri kem ali dikkatle takip eden Kara Kem al n ihayet daj]
yanam ıyarak Ştikrü B eye hitaben: ı
«— Şükrü Bey, hiç yorulm a. Ham di Beyi, bu tasarladı?]
ğın işe n e im ale ed eb ilirsin , n e do ikna. Çünkü o bize dahaj
evvelce fikrini, tlilşiindtlklerini açık ve k a fi olarak: söyleJ
m iftt.»
>u Levent Şahverdi Arşivi

Dem İv- B undan son ra H aindi Bey k e n d ile rin d e n miisaA-
ıU' isteyerek. !;ıkmiîi. VaaıhamscUMi h em eıı 13 • 2 0 adım uaalo
l.-'ijirketı, .yazıhaneye do'jirıı ı.H eı. i/.»ur V alisi R ah m i Beye
rastlam ış.
H am dı Bey bu hikâyeyi. 20 se n e so n ra b ir giin arkadaşım .
Bahriye V ek ili Ilışan B eye a n la tm ış ve:
«— Z a n n e d e r m isin k i su ik a st m e s e lesin d e n b u n la rın
h aberi cılmasm?» demi®.
G ene T a n in ’in n e ş re ttiğ i ta r ih i m e k tu p la r se risin d e Rtis-
iem im zasiyle Cav.it B eye g ö n d e rilm iş 'bir m e k tu p ta «R ahm i
lîey V iyaria’ya g itm iş. B ugün y a rın b u ra y a g e lm e si m e m û l...»
d e d ik ten so n ra G aziyi k a ste d e re k : « S a n çok titiz ve m ttves-
vis. O nun için .hiç olm azsa M alta’d a n k u rtu la n sam im î a rk a
d aşlarım ızın b ir an evvel A n a d o lu ’ya g itm e le rin i v a ta n ım ı
zın selâm eti n am ın a h a y ırlı ve elzem g ö rü y o ru m . A caba Ca
hit Bey fte düşünüyor?-» d em esi de B alım ı B eyin b u zü m re
ile te m a sta ve h a k ik a te n s u ik a stte n h a b e rd a r e d ilm iş o ld u
ğu za n n ın ı v e rir.
Kör İhsan Beyin ifşaatı
B an d an başka, K a ra K e m a l'in y a k ın a rk a d a ş la rın d a n ve

(,-ok m u te m e tle rin d e n b ir de (K ör İh san ) n an ıiy le m a ru f na-
m u sk âr, v a ta n p e rv e r b ir zat vardı. Bu Kal; da su ik a st m u h a
kem esi esn asın d a say an ı d ik k a t o la ra k şöyle bir ifa d ed e b u
lu n m u ştu :
«-—■ 1.926 T eşrin iev v el ay ın ın b ir g ö n ü n d e K ara K em al’i
ziy aret ım iksadiyle M esadet H arım daki y azıh a n e sin e fiitm if-
cim. O dacısı H asip: « E ten d i, bazı a rk a d a ş la riy le g ö rü şü y o r.
İçeri girm eyiniz, b an a b u tarzd a e m ir v erd i» d iy e rek h e r za
m an m üsaadesiz ve se rb e st o la ra k g irip ç ık tığ ım bu o d ay a
beni sokm am ıştı. (E fen d i) d en m a k sa t (K ara K em al) d ir.
içeriye g irm em e m ü saad e e d ilm ey e n b u m iihim m ü la k a tta
k im lerin o ld u ğ u n u so rd u ğ u m zam an da odacı, b u n la rın Z iya
llu rg it ve H afız M eh m et B ey lerle d iğ e r b irk a ç k işid en iba-

..... n --
r e t o ld u ğ u n u ilâve etm işti. İzniir sui,k;\st iüidisejii ta h a k k u k

eUi.lden ••mu ra o d aem ıu Kat'.-ı Kcnifll'uı odaııımı g irm »ttie ro l'
m nlıiîii Y<- l:ı>p!anjifi(s Xiy.:ı m ırs.il il»? Uyıısc M«h.t).w! B»yin
bulun uşj-u h a tırım a g*lrıus. o /.aman ki. m ü h im mÜlfi-fcatın mft
nasırıı «m lıyarak smikasL te ş e b b ü sü ' ile K u ra K e m a l’in b e h e
m eh al a lâ k a d a r o ld u ğ u n a h ü k m etm iştim .»
D em işti. B inaenaleyh K ara K em al v e tevab.iiji.iii fen a ve
teh lik eli b ir yol üzerinde y ü rü y e re k e m e lle rin e n a il olabil
mek için her çarey e te v essü l e tm iş olduklarını a n lam ıştık ,
İttihat ve Terakkinin, ihyâsı teşebbüs kır i ve T erakkip erverler
Eski M aliye Nazırı Cavi.1; Beyin N işantaşm daM evinde

sık -sık gizli to p la n tıla r .yapıldığım ve bu gizli, toplantılara
bizzat Cavit Beyin riyaset ettiğ in i ö ğ ren m iş ve bu gizli, fçti-
n ıaiard a yeni i.hya o lu n a c a k (İttih a t ve T erak k i) namına ha
zırlanm ış bir programın m a d d e m ad d e görüşülerek ek seriye
tin-kararm a ik tira n etm iş olduğunu da tesb.it etm iştik. Şaya
nı d ik k a ttir ki. bu gizli, içtim ai,arda ek seriy etin k a ra rm a
ik tira n ed en 9 m ad d elik gizli p ro g ram te tk ik e d ild iğ i zam an
l>u m addeler hem en hemen T e ra k k ip e rv e r Fırka program ı
nın siyaM- kısmına te k a b ü l e d e r g ö rü n m ek te idi.
-Esasen p ro g ra m ın elde e d ilen m üsveddeleri gösterm iş
tir ki bu p ro g ra m ın h ey eti u tiıum iyesi Ş ü k rü B eyin bizzat
el yazısı ile yazılm ış old u ğu gibi program, h e y e ti unıum iyesi
itib a riy le de İzmir su ik asd in e doğru fik irle rin i ilerletm iş
o la n la rın düşüncelerinin, m ü z a k e re le rin in n eticesi idi.
Cavit B eyin reisliği, altında yapılan bu gizli toplantılar
ve Cavit B eyin hariı; ite nuiııaı-ebet ve tem asta o ld u k la rı m u
hakkaktı. F a k a t bunu te^bit ed ecek b ir e m are y e tesadüü e’di-
lem iyordu. N eden so n ra 'Canin g azetesin in n e ş re ttiğ i o ta rih i
m e k tu p la r serisin d e n b iri b ir noktayı k at’! şek ild e tenvir
ve o zam anki h ak lı k a n a a tle ri b ü sb ü tü n te y it etti.
B e rlin ’den (D oktor R üstem ) im zasiyle gene Cavit
l.ieye g elen m ek tu p ta g e re k T rabzon, g erek A n k a ra ’d a k i te ş
k ilâta e h e m m iy e t v erilm e si ta v siy e e d ild ik te n so n ra:

«Şarki A n a d o lu 'd a bulurum a rk a d a şla rım ız K üçük Talât-
uı p ro g ra m ı i » r l n d e g ü n d e n g ü n e taazzuv etm *kte oldmk-
• n n n d a n bence istik b a ld e eski İttib a d ç ıla n b ir noktala to p
layabilecek b ir p ro g ram esasım s ü ra tle y ap m ay a şim d id en
liizum v a rd ır. D ağınık k a lırsa k m e m le k et, a s k e r te rb iy e si
«.örmüşler telinde,. bırakılır. M aazallah fe lâ k e te sürüklenm iş
görürü*.»
D en ilm ek te idi.
İstik lâ l M a h k e m e le rin d e k i te c rü b e le rim iz bize g ö s te r
m iştir ki sa lta n a tç ı, h ilâfetçi z ih n iy e tin d e b u lu n a n la rla bu
zih n iy etin tim sali o lm ak esasını, ta ş ıy a n la r A n k a ra m e rk e z i
ne k a rşı dalm a h ın ç lıd ırla r. O n la r d e v le t m e rk ez in in İs ta n
b u l o lm asın ı is te rle r. Ş ayanı d ik k a ttir ki canlandırm ak., fa a
liy ete g e çirtm ek is te d ik le ri İttih a t v e T e ra k k in in b u gizli
p ro g ra m ın d a da d e v le tin m erk ezi İs ta n b u l o lm ası lâzım gel-
diği m u s a rra h tı. Buırıdan b aşk a gene şayanı dikkat o la ra k
d ev let te ş k ilâ tı n a m ın a hayalâta k ap ılm ay arak d e rh a l p r a tik
b ir id a re y e g eçileceğ i ta s rih o lu n u y o rd u .
Bu d e v let m erk ezi m ese le sin in iz le rin e T e ra k k ip e rv e r
lerd e de sık: sık te s a d ü f ed ild iğ i g ib i ona ta k a d d ü m ed e n
ik in ci g u ru p u n d a h i fik ir ve m aksat itib a riy le aynı yolda ol
duğu m alûm ve m azb u t idi.
S iyasî te şe k k ü l hazırlıklarından su ik a st teşebbüsüne
Kara K em al, h asb î v a ta n p e rv e rlik ve m u ta v a ssıt m ask e

si a ltın d a o ynadığı m u h te lif ro lle rin d e m u v affak o lm u ştu .
Bu m aske a ltın d a k i fa a liy e ti ve Cavit B eyin e v in d e k i gizli
"top lantılar n e tic e sin d e B irin c i m e c listek i ik in c i g u ru p u t e
k â m ü l e ttir e re k İkinci M eclisteki T e ra k k ip e rv e rle re .iltihak
e ttir ip h ep sin i b ird en İttih a tç ıla rın sin e sin e a la ra k b ir t e r
k ip h alin d e sa h n ey e çık m ıştı. N ete k im İz m ir’d e c e re y a n ed eıı
su ik a st m ah k em esin d e: K ara K em al’in ik in c i g u ru p âzâsm -
dan K ara V asıf Bey d e lâ le tiy le bu v âd id e m ü z a k e re le rd e b u
lu n m ak üzere ikiiıci g u ru p e rk â n ı ile te m a sa g e le re k Ç olak
F. : 3

S id a h a ü iü Beyin E to ık d y ü u d e lri evind e ve 0 Md.au ısoiıra dıi
Kar.ı K em al'in y az ıh a n e sin d e .vr>pjIa.n. -to p la n tıla rd a İkinci,
g u rn p o n K ara Kimo«I y.ümresi ile a n laşm asın ı tem in ve K ara
K em al’in' g e tird iğ i njzanırı a trn: m ü s v e d d e s i' ü z e rin d e , fırk a
te ş k ilâ tı m ünakaşası y a p ıld ığ ı ve bu m ü sv e d d e n in hilâli,a nı
T e ra k k ip e rv e r F ırk a nlz-am naitıesiııi teg k il ey le d iğ i ve F ır k a
yı K ara K em al, Katıl:, Ş ü k rü B ey le rle A li F u a t P ag an ın
k u rm u ş -olduğu a n laşılm ıştı. B ilh assa Ç olak S a lâ h a ttin Bey
m e rh u m u n .m u h ak em esi e sn a sın d a v e rd iğ i l>ir ifade de gayar
ııs d ik k a tti. Üad-e. göyle içli:
&Bütiin m ı idleri y a p a n , keti d ile rin i K ara K em al’e sfevke-
d e n ,.P a h a la rın o rd u d a n is tila la rın ı ve b ir fırk a k u rm a k .ü z e
re Meclis.!: illi Haklarını. te in in ve ,.teşvik e d e tı hep Kataf
Beydir.». - ■ ■.
H a lb u k i bu 'yatııiıi .îaaiâîıultitv B eyin g ö rd ü ğ ü ' ce p h e Mi.,
H akikat: b'üyle ıilm aM »: B e ra b e r b-u -igts iftaııf Beyit), 'y alnız
o lm ad ık ı da so n ra d a n ögreriüm iiiti. Gizli .içtim alara 'riy a se t
eden C avit B eyin b iM ri "fa a liy e tle rd e - b ir n ev i lid e r ro lü ifa
e tm e k le o ld u ğ u le s b it e d ilm iş riîii.him k ir n o k ta id i. Bir içti»
ma 1arda ta m im ed ilip Kapa K em a l'in y a z ıh a n esin d e m u h a se
becisi feail Bey ta ra fın d a n te k s ir ed ilm iş o lan ittih a t ve Te»
raKKiniii bu gizli p ro g ra m ı A n k a ra ’ya v e A n k a ra ’n ın y a ra t
tığı b ü tiin in k ıla p la rın a ta a rru z e tm e k te o lm a sın a ra ğ m e n
m u h tev iy atı itib a riy le b ir evinim te şk il e d e r m a h iy e tte de-
iild.i.
A ncak sizli o lara k y a p ıla n ’ -in;, p ro g ra m e tr a fın d a g a l i
l»ir l,oîmtc:-ıiii « C e m iy d i h afiy e* .sek lin d e icrayı, faaliyet;
t-Lînfci>ı kil Hassa h ariçte aynı gaye iie te şe k k ü l e tm iş o lan b ir
k o m ite il» veınası- tarjfi b ir etiriim tegkil e tm e k te idi. N ete-
k.m Cr.vit Bey de m u h a k e m e si e sn a sın d a bu p ro g ra m ın k en -
oı evim le y ap ılan gizli iç tım a la n ıa m ü zak ere e d ilip e k s e ri
y e tle k a b u l o lu n d u ğ u n u i t i r a f ve ittih a t ve T e ra k k in in in ti
şarım d an itib aren ne p a h a sın a o lu rsa o lsa n o n u te k r a r ihya
ya n iy e t ed en ad a m la rın m e v c u d iy e tin i ik ra r etm işti'.
H alb u k i şayanı d ik k a t h â d ise o la ra k C avit B eyin e v in d e

y ap ılan bu gizli ifiti,m alarda b u lu n a n la rın «îkserisi b ö y le b ir
p ro g ram d an ad em î m alû m at beyim e tm iş le rd i. H a ttâ b u içti-
m a d a bizzat bn’u n ım h u k u k u esasiy e m ü n a k a şa la rı y a
p an ve hukukî, fo irta ta n iz a h la rd a - bulunan eaitl H â ric iy e N a
z ın A h m et N e s im i,B e y d a h i m uhakeıncsinde bu. işlerd en
m a lû m a td a r o lm a d ığ ım b e y a n e tm işti. Yalnız, h a k ik a t o la n
bir n o k ta b u program m evkii itib a riy le ik in ci d e re c e d e olan,
eşhasa: gösterilmen)iş;, p ro g ra m d ah a ziy ad e seçm e v e m a h
dut .'Saluslarm iştirak .fettiğî h u su si bir kom itenin m ah su lü
o lduğu an laşılm ıştı.
Bu gizli' içtim aların birinde de İttihat ve Terakkiye sa
dık kalabilecek zevatın fikirleri yoklanm ış ve Müdafaayı H u
kuk»: 15 - 20 nam zet gösterilm esi v e bu nam zetlerin Müda
faayı 'Hukuk âem iyeti iğinde bir ziinıre halinde hareket e t
m elerini tem in m aîîsadiyle IntiM platım ın 'katandınlm ası için
fa a liy eti geçilm esini. 'karajftagtıraislardır.
Y ine Tanıt* gazetesin in tşriM. 'm ektuplar serisin d e n eş
red ilen ve Doktor R üstem B ey tarafından esk i M aliye Nazırı
Cavit: B eye gönd erilen bir m ektupta B erlin ’e g id e n ',imgeciler
den!; Hiisıni Beyin; ifad esin e 'a.fefem söyled iği birtakım sözler
den sonra: Kara Kemal teşk ilâ tı ktin:
«---- Nam zeİlerin nvavafalriyetlr-ruıi tem in e muvaffak- ola-
cılklarından,• Mittin hayırlı felerJe rriMjgnl cem iyetleri e lle r i
n e almışlar.' esn af t a zaten ellerin d e olduğu • tein e k seriy e ti
ânı ken d ilerim ; m üteveccih dem ektir.»
D iye y azdığına '.şiire,, K a ra K m a l ile te v ^ b iin ip -lie r h a l
d e bu m e k tu p snefaduıva .eüro in tib ah ı . k a z a n a c a k la rın d a n
eroin o ld u k la r. «tBüLa^]Xuc%
İttihat vı:- Terakki E;:k.i'ielnr- Kötifoi Mesulü N ail Bey,
i-nihailer,ledelc. ifadesinde o samat) h e y e ti vek ile reisi plan
■Rauf Beyin İsmail! Camhulat B eyle .Ankara'da uzun uzadıya
görüştüğünü ve eski İttiîıaieOnvm intihabat hususundaki:
fikirlerini. anlayarak hmnlar 1 namına hüküm ete ', .müracaat
erllhnesini tavsiye eüiiji.ııi, Mİylemişjl.i 1;i N ail Bevin bu t.-i'rf-
d ak i ifadesini yine muhr-keme esnasında nw.nımtertlm ı

c i ve K a ra K em al’in m u te m e tle rin d e n o lu p gizli o la ra k B er
lin ’e g id ip o ra d a k ile rle te m a s e ttiğ i h illh a ra . a n la ş ıls a Htts-
n ü B eyin ifad esi de te y id e tm ek te y d i.
Bu ifa d e le re n a zaran R a u f B eyin H ey eti V ekile Reisi
ik e n k e n d i e tra fın d a b ir k u v v et te d a rik in e veya b ir fırk a te ş
k ilin e tev essü l e tm iş o ld u ğ u n a h ü k m e tm e k lâzım gelird i.
F ilh a k ik a R au f Bey d e o n d a n so n ra d a im a ve m ü tem ad iy en
v ü cu t v erm eğ e çalıştığ ı g ö rü n e n b ir zü m re iç in d e g ö rü n ü r
dü. İk in ci d ev ret in tih a b iy e d e İzm it M ebusu Ş ü k rü ve Istan ,
b u l M ebusu C aınbolat B e y le rin m eb u s o la b ilm e le ri R a u f Bey
ta ra fın d a n s u re ti ınahsu'sada ta k ip ve te m in « d ilm iş o lduğu
ta h a k k u k etm işti.
M ezkûr ta r ih te C avit B eyin ev in d e iç tim a e tm iş o lan giz
li k o m ite n in nâfiz b ir uzvu olan esk i İz m ir V alisi R a h m i B e
y in S a rı E fe E d ib ’e yazdığı b ir m e k tu p ta Ş ü k rii B eyi İzmit-
ten m eb u s in tih a p e ttirm e ğ e m u v a ffak o ld u k la rı ve H ü se
y in C a h it’le İttih a tç ı S alâh Cim coz B eyin de M anisa’dan
in tih a p o lu n m a la rı lü z u m u n u b ild irm e si şa y a n ı d ik k a tti.
Şim di, bu m u k ad d em e ile siyasî c e p h e n in h a ziflan ışın ı
a n la ttık ta n sonra, bu siy asi h a z ırlık la rın A ta tü r k ’e suikast
te şe b b ü sü hâdisesi h alin d e nasıl so y su zlaştığ ın a gelelim .
S uikast te şe b b ü sü n ü h a b e r alışım ızdan evvel A rif Beyin

ev in e u ğram ıgttk
M evsim yaz. 17 H a ziran 1926. H ava b o ğ u cu b ir h a ld e sı

cak. O gün m ah k em ed e çok çalışm ış, sıc a k ta n b u n a lm ış b ir
h ale g elm iştik . B iraz h av a alm ak ih tiy a c ın ı h isse d e re k a rk a
d a şla rla g ö rü ştü k , Ç an k ay a c iv a rın d a o tu ra n a rk a d a şım ız
M araş M ebusu N u re ttin B eyin k ö şk ü n e g id ip o ra d a is tira h a t
e tm e ğ e ve akşam y e m e ğ in i de o ra d a .yem eğe k a r a r v erd ik .
İlk otom obile A fyon M ebusu A li B eyle b e n , ik in c i o tom obile
d e N ecip A li. R eşit GaJüp, R # e -M e b u s u A li B e y le r b itm iş
ve yola çık m ıştık . Ç ankaya yolu üzerin d e, K a v a k lıd e re ’de
ik a m e t etlen T e ra k k ip e rv e rle rd e n , E sk işe h ir M ebusu M ira

— 37 —
lay A rif B eyin köşkü önünden geçerk en her n ed en se içim e
yakıtı arkadaşım ız olan A rif I'cye uğram ak, konuşm ak gib i
bir arzu geldi, Btı arzumu A li B eye söyledim .
'«— îy i olur. Biraz lâf atarız!»
Dedi. Bi» bunları görüşüp karar verin ceye kadar A y ıcı
lâkabiyle m aruf M iralay A rif Beyin köşkünü h ayli g eçm iş
tik. Arka otom obildeki arkadaşlara da işaret vererek durduk.
Bulunduğum uz noktadan otom obillerin m anevra yaparak
dönm eleri kabil olm adığı için her iki otom obil arka arkaya
geri giderek A r if’in köşkü önüne geldik. D iğer arkadaşlar da
indiler. Hep beraber - âdeta m ahkem e h ey e ti halinde - bağın
için e g ird ik .
Köşke doğru ilerliyorduk. Uzaktan A r if B eyin bizi gö
rünce, m ahkem e h ey eti halinde hepim izin bir arada y ap tığı
mız bu vakitsiz ziyaretin m ânâsım anlıyam am ış gib i pek t e
lâşlanm ış heyecanlanm ıştı. T elâşında, heyecanında da haklı
idi. Çünkü d eğil h eyetçe, tek başım ıza dahi olsa, b öyle bir
ziyareti asla n e düşünür, n e de bekler- vaziyette idi. B en g i
sararmıg. olm asına rağmen:
H ayrihi ve şerrih i m inallahü tea lâ !...» diye lfttife-
lerîe bizi karşılam aya geliyordu.
Köşkün içersin e girm edik. Ö nündeki çiçeklik te hep b e
raber oturduk. Oturur oturmaz ben, h içb ir sebep olm adığı
halde, muhakkak bir lâtife yapayım diye:
-s:— E y A rif Bey! Şim di doğruyu bize söyle bakalım.
Son toplantınızda kim ler vardı v e n elere karar verdiniz?»
D edim . B enim bu lâtifem den A rif ürker g ib i bir vaziyet
alınca A li Bey sık ıld ı ve A rif B eyi tatm in etm ek v e ona em
n iy et verm ek için:
«— A rif Bey, K ılıç A li sana m uziplik ediyor. Aldırma!**
D edi. A li B eyin dediği doğru idi. H akikaten o sözü tam a
m en m uziplik olsun diye söylem iştim .
O sırada kahveler gelm işti. Ben Â li Beyin sözüne r«Ş-
mffiı gülerek ve m uzipliğe devam ederek:

«— Sen hele su kahveyi bir tarafa bırak da içtimadâ
kim ler vardı, onları söyle!» j
Dedim ve m ütem adiyen A rif B eyle lâ tifey e devam eti
tini. Bira* sonra A rif B ey hakikaten lâ tife ettiğ im i anladığı
için m üsterih oldu. Öyle görünüyordu. Fakat n e fen a bir tej
sadüf, sonradan m uhakem e esnasında anlıyoruz ki biz Arif*
in evin e uğradığım ız o gün İzmir suikastinin icrasının ken>
d il e m c e takarrür ettirild iğ i bir gün im iş ve bunun için
bini görünce ürkm esinde, heyecanlanm asında da m eğer hak
lı imiş!
Şim di birkaç satırla A yıcı A rif lâkabiyle m aruf Ariİ
B eyin çehresini çizeyim: j
A rif Bey, Erkânıharp M iralayı idi. Bi.r aralık Kolordtij
K um andanlığı yapm ıştı. Gazi M ustafa Kemal Başkumandan
olunca kendisine karşı itim adından dolayı on u askerî kâtip
olarak yanına alm ıştı. Gazi, A r if i Kolordu Kumandanı, iken
birkaç vartadan kurtarm ıştı. Gûya' Gaziye karşı sadıkane!
bağlı," oıinnetdar görünürdü. Adeta Gazinin gözünün içinşj
bakardı. Şeyim i i, lıt>« m eşrep ciddî bi.r askerdi, Oldukça da
azam etli idi. Eri büyük sıkıntılarından biri, ism et Paşa idi.
İsmet Paşayı çek em ezd i
Gazinin namzedi olarak E skişehir'den m ebus seçil iniş
ti.' Mecli'ie geldikten .sonra ism et Paşa ile m ücadeleyi k en d i
sin e başlıca Tıertef ittihaz etm işti. Küçük şey lerle uğasırdı.
M eselâ süniin birinde:
cA.rif Bey, İsmet Pasa ile niçin bu kadar u ğraşıyor
sun? Gazi sıkılıyor!:-.-
D cnıiştim . Hemen cebinden bi.r defter çıkarmış:
Birader nasıl uğraşm ıyayım ? İşte bak: İsm et Paça
Mödafan; Mil’üyenin a sk erî arabaları ile köşküne kireç nak
lettirm iş! Bu da olur n’u ya°>
D iye mânâsız, aslı astarı olmayan birtakmı m eseleler
çıkarm ak ister ve onüııe g elen e v e daha bu gibi kiiçilk şey
leri dedikodu rm>v/,nu yaparak naklederdi
t Levent Şahverdi Arşivi

...... M ....
Bu zatın m e ş h u r b ir ayısı v a rd ı ve o n u h için d e kendi-

m i- ;.Ayu:ı A ril> lâk ab ı takılısıijilı.
K endisi tovkit: edild ik ten soıira çok ürkmüştü. Çok kor-
ı.ııyordu. E skiden ok adar cesur görünen adam, âdeta pısı-
nk bir hal alım.?;, korkusundan iğrenç btr vaziyet takm m ış-
ı. Son zamana kadar Gazinin suikast işin d e de, m u h telif
vartalardan kurtarıldığa gibi, kendisini kurtaracağını zan-
n;:Jiyo.r, çından yardım bekliyordu.
İşte, o boğucu yaz akşamı,, ç e h re s in i şu beş on sa tırla
ı,ildiğini A r if in evini; u ğ a ra y a ra k b ah ç esin d e hîç h ab erim iz
utmadan d ed iğ im lû ıileler ı y a p tık ta n ve 'kahvesini iç tik te n
kaİK tık, y ine hep b e ra b e r h e y e t h a lin d e N u r e ttin ’in
i-.öşküiie g ittik . ,
ö e c e yarıssi'idan so n ra gethtn h a b er
A r if in evin din, a k lı k ta n sonra' N u re tlin ’in k ö şk ü n e g it

tiğimizi •• kim seye iıâb er verm em iştik. G ecenin g eç v aktine
k a d ar o rada k ald ık . Gece y a n sın d a n so n ra evim e geldiğ im
zam an zavallı ra h m e tli an n em b e n i k ap ıd a b ek liy o rd u . T e
laşla akşam da ııbeyi İsm e t Paganın b e n i a ra ttığ ın ı ve k e n d i
lini:) D ahiliye V ek âletin d e b e n i b e k le d iğ in i söyledi.
O giiıı se y a h a tte b u lu n an Gazi B a lık e sir’d en İz m ir’e ha
reket e d e cek lerd i. A llah gah ittir. İsm et P a şa n ın beni eh em
m iyetle a ra tm a k ta olduğunu ve D ahiliy e V ek âletin d e geç va
kit b ek lem ek te b u lu n d u ğ u n a h a b e r alınca, içim e fe n a şü p h e
le r geldi. «A caba Gaziye b ir hal m i o k lu?» diye k o rk tu m .
H em en D ahiliye V e k âletin e k o ş tu m .. is m e t Paşa V ek ilin o d a
sında idi. Ve D ahiliye V ekili Cemil Bey ile b e ra b e r bize in
tiz a r ediyorlardı. A-i B ey de aynı şe k ild e arandığı için o da
hem en o raya g e lm iş ti A rkam ızdan da N ecip A li ve R eşit
G alip B ey ler gelm işlerdi.
İsm et Paşa, elınuza îzm ir V alisi K âzım P a şa d a n g ele n
> Gaziye su ik ast teşebbüsünü b ild ire n b ir te lg ra f u zattı ve
l u m e.j’um su ik ast teşeb b ü sü de bu su re tle k arsım ıza çık
1x115 oldu. T e lg ra f sa rih ti ve şü p h ey e m aiıal y o k tu : G azinin

I
— 40 - -
salısında vatanın havai. ve selâm etine tcvcih ed ilm iş elim
ve moş’unı bir hadise karşısında bulunuyorduk.
H ü k ü m et, d e rh a l İzm ir’e h a re k e tim iz i lü z u m lu g ö rü y o r
du. O rad a, D ahiliye V ek ilin in o d asın d a, h e p b ir lik te v aziye
ti te tk ik ve m ü ta lâ a , e ttik . H âd isey i y e rin d e te tk ik ve ta h k i-i
k a ta vaziyet e tm e k üzere d e rh a l İz m ir’e h a re k e tim iz i k a ra r- :
la ş tırd ık . E sasen h ü k ü m e t d e b u n u istiy o rd u .
T am bu şıra la rd a İzm ir’d e n geleıı ikinci b ir te lg ra f ta j
İzn ıir z a b ıtası ta ra fın d a n silâ h la rı ve b o m b a la riy le y a k a la n
m ış o lan Ziya H u rşid 'in o g ü n İz m ir’e m u v a sa la t e d e n G a z i-;
ye kargı te r tip e d ile n su a ik a st h ak k ın d a bizzat ik r a r ve iti -1
ra f ta b u lu n d u ğ u b ild iriliy o rd u .
İstiklâl Mahkemesi süratle İzmir'e gidiyor
H ü k ü m e t, İzm ir’e h a re k e tin iz için b ir tr e n i m ah su s h a

zırla tm ıştı. T re n in h a re k e tin d e n evvel tr e n in sa lo n u n d a a rk a
d a şla rla to p lan d ık . V aziyeti inceled ik . Ziya H u rşid ’in itir a
fı ü zerin e hâd ise ile T e ra k k ip e rv e rle rin a lâk a sı ih tim a lin i •
teem m ü l e ttik . B ütün T e ra k k ip e rv e r F ırk a â z â la n n ın b u lu n
d u k la rı y e rle rd e ve ayni sa a tte d erh a l te v k if e d ilm e le rin i ve
e v le rin in biiyük itin a ile a ra n ılm a sın ı ve çıkacak b ü tü n ev
ra k ın İz m ir’e g ö n d e rilm e sin i k a ra r a ltın a aldık. Bu k a ra r ı
m ızın e h em m iy etle ve h e m e n ta tb ik i için icap e d e n le re lâ
zım g e le n ta lim a t ve e m irle ri v e rd ik te n so n ra 17 H aziran
1926 da A n k a ra ’dan İz m ir’e m ü te v ec c ih e n h a re k e t e ttik .
M ahkem em iz h e y e ti İz m ir’e m u v asalat e d e r etm ez c in a i
h â d ise n in esas m a h iy e ti ve fa ille ri h a k k ın d a m a h a llî h ü k ü
m etçe b a şlan m ış olan ta h k ik a ta el koydu. Y a p ıla n d ah a ilk
ta h k ik a tta T e ra k k ip e rv e r e rk â n ın d a n İsjmit M ebusu Ş ü k rü
B eyle K ara K em al ve a rk a d a ş la rı ta ra fın d a n Ö ted en b eri t a
sav v u r ve tasm im e d ilen b ir te r tip le 17 H aziran 1926 g ü n ü
İzm ir’e m u v asalat edecek o lan R e isic u m h u r G aziyi ö ld ü rm e k
ve so n ra da İc ra V e k ille ri h e y e tin i is k a t s u re tiy le bü k ü -

— 41 ™.
roeti ta k lip ey lem ek için ham am ; te ş e b b ü se gaçm ek üzer#
karar alınm ış v e bu k a ra r ın ta tb ik i iç in d« İstanbul’dan ĞM-
cem al vapuriyle Ziya H urşit ite b irlik te b irta k ım ş e r ir le r ve
su ik ast m alzem esi sev k e d ilm iş o ld u ğ u ve b u te r tib in İs ta n
b u l’da K ara K em al ve T e ra k k ip e rv e rle rd e n Ş ü k rü B eyle d i
ğ er b irtak ım İttih a tç ı a rk a d a ş la rı ta ra fın d a n , ih z a r ve te r tip
ed ilm iş old u ğ u sa rih o la ra k a n la şılıy o rd u .
İzm ir V alisi K âzım Paşanın seri ve sükûnet)!, .hareketi ve
İzm ir P o lis M üdüriyeti. K ısm ı A d lî Â m iri M. A li B eyin Türk
p o lisin in yüzünü a ğ a rta c a k s u re tte cesu ran e ta k ib i ve mahi-
rane te r tib i n e tic e sin d e Gazinin İz m ir’e m u v a sa la tın d a n bir
gece evvel (Sah gecesi) ciirüm â le tle ri, ta b a n c a ve bomba-
Iariylei b irlik te y ak ala n m ış olan Z iya H u rşit, Lâz İsm ail, G ü r
cü Y usuf, Ç opur H ilm i ism in d ek i şerirler alçakça şen aatleri
n i itira f e tm işle rd i.
Suikastçı hainler Gazinin huzurunda
Gazi' İzm ir’e m uvasalat; e d e r etm ez Ziya Hurgit’le iiğ e r

g e rirle ri bizzat 1 huzuruna celbedip isticv ap etm iş. Ziya H ur-
git b ü tü n şe n a a tle rin i ik r a r ve itira f e ttiğ i zam an Gazi:
«— Ziya H u rşit) S en in le h ay li arkadaşlık e ttik . H a y a tım a
k a ste d e c e k k a d a r ile r i g itm e n d e seb ep n ey d i? B ana acım a
d ın ım?'t>
D ediği zam an yüzünü aşağı eğip susm uş. B ir te k k elim e
cevap verem emişi-
Gazi bu a ra lık ö n ü n d e b ir y ılan g ib i k ıv ra n a n G ürcü
Y u su f’a:
B ana atabilecek, m iydin?» d iye soru n ca.
«.... Seni g ö rd ü k te n so n ra atam azdım !»
D iye cevap v erm iş. B ir a ra lık Ziya H urşit Gaziye d e h a
le t etm ek istem iş, fa k a t Gazi b u n a cev ab en :
«— B en şah sen m ü n ta k im b ir adam değilim . F a k a t iş
m ah k em ey e in tik a l e tm iş tir. B u n u n n e tic e sin i b e k le m e k İft
ara. M üdahaleye h a k k ım yoktur!» dem iş.

42 ...
G«ri, Maim P alas iimind® b irik e n h arka h ita p 'e d iy o r
Şerirlerin . yakalanm ası üzerine hüküm etin neşrettiği

tebliğ şuydu:
«jR«jsicumhufua sey ah atleri, ■esnasında İzmir’4 e latbilş
olucm ak üzere b ir su ik a st te r tip e d ild iğ i k eşfed ilerek m üret-
tip le r s ilâ h la n ve b o m b a la rı ve h a zırlık ta rjyle Reisicum hu-I
run nm?.asa!:atmdan evvel tev k if edilm işlerdir.» ■!
H üküm etin n eşrettiğ i bu beyannam e ü zerin e hâdiseden:'
h a b e rd a r olan bütün m em lek et te e s sü r ve h eyecan iç e rsin d e
i d i B ilhassa böyle raeg’um bir su ik a stın İz m ir'd e yapılm ası
nın kararlaştırılm ış olm ası İzm irlileri galeyana getirm işti.:
H alkı te s k in güt; olu y o rd u . M azn u n ların İzm irliler tarafından!
lin ç ed ilm esin d en k o rk u lu y o rd u ve h a ttâ tevk if e d ilip İz
m ir’e ' g etirilm ek te'o la n T e ra k k ip e rv e r riie sa s ım lin ç ötm ek
içrrı bazı teşebbüsler de a lın d ığ ı h a b e r v e rilm işti.
Gazi bu haberi aldıkları vakit ikam et ettik ler i N aim Pa
lasta akşam sofrada bulunuyorlardı. Sofraları otelin altında
holde kurulm uştu. İkam etgâhlarının önünü* halk hıncahınç
doldurm uştu. B aıı zevat Gazinin içk i içtiğini! halktan, gizle
mek ırıaksadiyls kapıları v e pencerelerin kepenk terini ka
pattırm alardı. Gazi bunu görünce h id d etle:,
•t-~- B enim m illetim d en gizli yaptığım h içbir iğim yok
tur! H erşeyi m illetim in gözü önünde yaparım . D erhal ka
pıları açınız!»
Diye em ir buyurdular. Kapılar açılınca İzm irlilerin Ga
ziye karşı candan bağlılıkları, gösterd ik leri sam im î tezahürat
görülecek bir manzaraydı. Halk k ıyam etler koparıyordu,
Gazi derhal kapının önüne ç ık tı-v e halkı selam ladı ve on
lara hitaben:
«— B eni öldürürlerse vatandaşlarım ın in tik am ım ı ala
caklarından .eminim. Ben ölürsem n ecip m illetim izin bera
ber yürüm ekte olduğum uz yoldan aslft ayrıl tmyacasjfcrıa m ut
mainim ve bununla m üsterihim . H asılalarım ız d üşünebil
dikleri m enfur çarelere isted ik leri kadar te v essü l etsinler.

4â ..
1 *u |-'in.ıı rn':,î!t)u’h fiı>e. .H;ıreko1 !<m’) hız im ınki.|iip M eşin m i r:;c»rı
d ü r m e z . O n ların k e n d ile rin i h ü sra n a , zam an zam an m ille ti
ıstıra b a d ü çu r ed en a k ılsız lık la rın a acıy o ru m . H ü k ü m e ti
C um hu ü y em izin d e m ir p e n ç e si ve İs tik lâ l M ahkem ei âliye-
sin in y e d d i a d a le ti vaziyete ta m a m e n hâkim b u lu n u y o r, M uh
terem h a lk a o n la rın âd ilân e ic ra a tı n e tic e le rin e sü k û n e tle
in tiz ar b u y u rm a la rın ı tav siy e ederim .»
B u y u rm u şlard ı. Bu h itap ve b u n d a n so n ra y in e İz m ir’de
y a p tık la rı ik in ci b ir h ita b e d e sö y le d ik le ri şu sözler a rtık
ta rih in malı, o laca k tı:
« C u m h u riy etim izin m ille tin ru h u n d a n m ü lh em p re n s ip
lerim izin l)i.r v ü c u d u n izalesiyle h a le ld a r o lab ileceğ i ze h a b ın
da b u lu n a n la r çok h a fif d iın a ğ lı b e d b a h tla rd ır. Bu gibi, b e d
bahtların; C u m h u riy e tin a d a le t ve k u d re t p e n ç e sin d e n m ü s
ta h a k ' o ld u k la rı .m uam eleye m aruz k a lm a k ta n b a şk a nasibe-
le r i olam a*. B enim nâçiz. v ü cu d u m b ir giin e lb e t to p ra k
o la ca k tır. -F akat T ü rk iy e C u m h u riy e ti ile le b e d p a y id a r k a
la c a k tır. Ve Türle m ille ti e m n iy e t ve s a a d e tin i zam iri p r e n
s ip le rle m ed en iy et y o lu n d a te re d d ü ts ü z y ü rü m e y e devam
e d ecek tir,»
Bu h ita b e le r d ir k i halkı, b ir d e re c e y e k a d a r te s k in e t
m iş ve liıu; h âd ise sin in ö n ü n e g eçilm ek için zab ıtaca d a ay
rıc a icap eden sık ı te d b ir le r a k im im ış tı.
İstiklâl M ah k em eleriy le İsm et Paşa a ra sın d a k i b ir hâdise
A n k a ra ’dan İz m ir’e h a re k e tim iz e sn a s ın d a T e ra k k ip e rv e r

F ır k a e rk â n ın ın te v k ifi h a k k ın d a İs tik lâ l M ahkem esi m ü d
d eiu m u m isi ta ra fın d a n v erile n ta lim a t ve e m irle r g e re k İs
ta n b u l’da ve g e re k A n k t /a 'd a h a rfiy e n ta tb ik edildi. Y alnız
b u te v k ifa t e sn a sın d a B aşvekil İsınet P a sa ile İs tik lâ l M ah
k e m esi ara sın d a e h e m m iy e tli b ir h âd ise c e rey an e tm işti.
Şöyle ki:
Kâzını K a ra b e k ir P aşa d a T e ra k k ip e rv e r Fırkası. Meisi
sıfa tiy le A n k a ra ’d a te v k if ed ilm iş b u lu n u y o rd u . B aşvek il

İsm et Faşa lıu zevatın tev k ifler i için m ahkem enin verdim i
karardan haberdardı ve bu kanırın katt olduğunu ve 'mal>|
kem enin Büyük M illet M eclisi -tarafından v erilm iş kanunî
salâh iyetlere dayanarak ve o M eclis nam ına icrayı kaza etti*!1
ğin i de biliyordu. Buna rağm en m ahkem eye haber verine-!
den P olis Müdürüne K â a m Karabekir P aşanın serbest bira-*':
kılm ası için em ir verm işti.
Ankara P o lis"'Müdürü D ilâver Bey B aşvekilin bu emı*i!!
üzerine Kâzım Karabekir Paşayı serbest bırakırını, keyfiyeti';
de hem en m ahkem e m üddeium um iliğine bild irm işti. İsm et ;
Paşanın Başvekil sıfa tiy le de olsa m ahkem enin verdiği her- ;
hangi bir karar veya em rin infazına m üdahale e tm ey e kat- ;
iyen salâhiyeti yoktu. B ilhassa ilk Ankara İstik lâl Mahkeme»
sinin faaliyeti sırasında H in tli bir Ingiliz easusununun ida
mı m eselesin e m üdahale etm ek İstediği saman n a sıl çetin bir
ttittkabel«ye' m aruz' k ald ığın ı yukarıda işaret etm iştim .
D erhal h eyetçe, vaziyeti müzakere ettik. M ahkemem izin
kararını infaz ettirm em ek isteyen B aşvekilin tev k ifi ile hak
kında takibat yapmağa ve k eyfiyeti Büyük M illet M eclisine
arzetm eye karar verdik. Ve İsm et Paşanın em riyle serbest
bırakılan Kâzım Karabekir Paşanın diğer zevat m isillû der
hal tev k ifi hakkında h içbir gûna istisnaî m uam ele yapılm a
ması için Ankara P olis M üdürüne em ir verdik.
Mahkeme ile B aşvekil arasında tahaddüs ed en bu ih tilâ
fı haber alan Gazi fen a halde sıkılm ışlar, izahat alm ak için
beni çağırm ışlardı. İzm ir’de N aim Palas O telinde lıeniiz ban
yodan çıkm ış vaziyette bulunan Gazi’ye vaziyeti arzettim .
Hem en, K alem i Mahsus Müdürü Hayati B eye em ir verdi. O
zaman telefon olm adığı için, telgrafla m akine başında, İsm et
Paşaya tarzı hareketinin İstik lâl M ahkem eleri Kanununa ay
kırı olduğuna dikkatini ç ek ti ve bu fen a gergin liğin izalesi
için hem en İzmir’e gelip m ahkem e h eyetiyle tem asın ı tavsi
ye etti.
İsm et P aja 20 Haziran 1926 da A nkara’dan, hem en, ha
reketle İzmir'e geldi. Gazinin gösterdiği arzu üzerine kendi*

sini K arşıy ak a ista sy o n u n d a istik b a l e d e n le r artısın d a biz de
h ey etç e b u lu n d u k . F a k a t m a n a m a it h iç b ir şey g ö rü şm e
dik. B ir «Hoş geldiniz!» d e d ik te n so n ra m ah k em ey e dön
dük.
O esn ad a İsta n b u l'd a , A n k a ra ’da te v k if e d ilip İzm ir’e
g ö n d erilm iş o lan İzm it M ebusu § iik rü , İs ta n b u l M ebusu İs
m ail C an b u lat, S a ru h a n M ebusu A b id in , E sk iş e h ir M eb u su
M iralay A rif, E rzin c an M ebusu Sabit. Ziya H u rş it’in k a rd e
şi G iresu n M ebusu F aik, B a y ta r M iralay R asim , e sk i m eb
u sla rd a n H ü sey in A vni, Ç olak S a lâ h a ttin B ey lerle E rz u ru m
M ebusu R üştü P a şa n ın , İttih a tç ıla rın Serez fe d a ile rin d e n
eski ja n d a rm a yüzbaşısı S arı E fe ism iy le ta n ın a n E d ib ’in
isticv ap lariy le m eşg u l o lu y o rd u k . İsm e t P aşa istasy o n d a n doğ
ru ca Gaziye g itti ve o ra d a n ç ık a r çık m az s u r e ti m a h su sa d a
m ah k em e h e y e tin i ziy are te g eldi. U zun uzadıya izah a t a id i.
K en d isin d en akşam y em eğ in d en so n ra m ah k em ey e g elip
m e v k u fların is tic v a p la rın d a bizzat b u lu n m a la rın ı ve b u n la r ın
ifa d e le rin i d in le m e s in i rica ettik . H a k ik a te n o ak şam y e m e k
ten soııra geldi. T e sad ü f o la ra k S ab it B eyle F a ik B eyin is tic
v ap ları y ap ılıy o rd u . Bu istic v a p la rd a bizzat h az ır b u lu n d u .
Bıı zevatın if a d e le r in i d in led i. M eselen in z a n n e ttiğ i g ib i Öyle
alelâd e b ir zabıta v ak ası o lm adığ ın ı ve eh em m iy etin i an lad ı.
Bu vaziyet k a rş ısın d a K âzım K a ra b e k ir P a şa n ın te v k ifi
n in de y e rin d e o ld u ğ u n u k a b u l e tti ve d e rh al A n k a ra ’d a k i
H ey eti V ekile a rk a d a ş la rın ı da v a z iy e tten h a b e rd a r etti. A y
nı. zam anda m ah k em e h e y e tin e o g ü n şu te z k e re y i yazdı:
İstik lâ l M ahkem esi riy a se ti âlisin e:
«S alâh iy eti adliyenize m ev d u m ese le n in m a h iy e ti . h a k
k ın d a d ah a A n k a ra ’da iken m a lû m a t a lm ıştım . Bu d e fa b iz
zat İzm ir’e m u v asalatım d a m ev cu t m a lû m a tım ın T ü rk iy e B ü
yük M illet M eclisin d en h e y e ti âliy en ize m evdu sa lâ h iy e tin
istim al d e ğ e ri o ld u ğ u n a k a n i o ldum . Şim diye k a d a r her
m e selei v a ta n iy e d e o ld u ğ u gib i b u d e fa d a n e ta y ic i m e sa in i'
m v ata n ın ve C u m h u riy e tin se lâ m e t ve e m n iy e ti ve Türle

46 - -
ı ıij^MHiîi; .'.nııripır iı;:jn İıa>'*’ 11 vı~' iiil'nuiifşi «diikıl olacak .tMs
ticelerk ' letevVliş ed<hr»tij»ı? ornrırvetim berkernal olduğunu
beyaıı ederim.?!
32 H aziran 926
Başvekil
İlitlKil
i
Bu tezkere; b ir n ev i tşpzîye m a h iy e tin d e id i, h â d ise ka-

panını-ji' ad dedildi.
ism et P aşa «ynj g ü n İz m ir’den ..A nkara’y a döndü,.; ,, I
İstiklâl (VtaMfeiYieBiniını beyannamesi
İzmir'e vardığın!jz dakikadan ve hâdiseye e l koyduktan

iükoren geceli, j$ndK zJil yaptığını i?, tahkikat v e m evkufların
fetiuşapiar.ı«c(an edindiğim iz ilk intibaı, derhal, galeyan, ha--,
ü n d e bulunan . efktirı- t a u m iy e y e şu- beyannam e, ile b ild ir
m e k 1 m e c b u riy e tin d e 1 .
■i36. Ba&iran :182(İ :tâtNıi.üfe '. ıniİH adii' Ç arşam b a günü. I«-
m ir’4 •rûvasBİıı'l e tm e k iistere .s e y a h a tta 'b u lu n an .Gassi H az
re tle rin e bix' su ik a st te r tip e d itö ıü m ahiilîk•. W kûntı«.tç« .ta-
;:er .jlurnitM ılzerine bu m e t n in kasdi k iray a m e m u r o la n
la r silâ h ve bom b alar g ib i v e sa iti d irm ü y e -le ri ile b irlik te
m ü şa rü n ile y h h a s re tle rin in m u v asala tın d a n evvel cürm ii-
meşhul: h alin d e d erd e st o lu n m u şla rd ır. S u ik astı fiile n ic ra y a
m e m u r ed ilm iş -o la n la ra -bağında (cskJ L âzistan .Mebusu.)
Ziya ]-l.ıır;;it v a rd ır. B unun yanı ada İs ta n b u l’dan b e ra b e rin d e
g e tird iğ i sabıkai m ü k e rre re es.habm dan b irk a ç ş e r ir .ile S a rı
E fe d en ile n ja n d a rm a m ü te k a id i Kcîtb ve -buna m en su p b ir
kaç şa h ıs 'b u la n m a k ta d ır. .
T e tk ik a t ve ta h k ik a t ,516 şim diye k a d ar te c e lli ed en saf-
iıayu nazar arı ou te r tib a tın m ü lg a T e ra k k ip e rv e r F ırk a m e r
kezi u m u m î âzâşm ıkuı h a ric î te şk ilâ ta m em u r îz m it Mebusu
Ş ü k rü B ey de d a h il o ld u ğ u h ald e İs ta n b u l’d a Iç tim a la r v e
m üzakereler n e tic e sin d e ta sa ıh n ve ih zar edildiği., R eisicu m
h u ru n . t e ı i r ’e m uvasalatlarında ta tb ik a ta g eçilm ek ite re *

Ziya. Hurşit; v e riMakâsiyle İz m ir’de b u lu n a n Sarı E fe ve m en
suplarının. faaliyet sahasına sev kolun d u ld a n anlaşılm ıştır.
Daha evvel kıı» 'aylarında bu eşha» ta ra fın d a n su ik a stın ic ra sı
hususunda isim leri ınalûnı olnmg b u lu n a n k im se le rin h a n e
lerin d e içlirm ılar ve ra(izakbreler yapıM ıI'i v<s ia k a t esb ab ı
m ania lıaylÎetirie 'b in a e n mtısamraen fiilin ikin zam anının
t e h i r . oUmdlığu ve m eselenin, isim leri, zik re d ile n Şükrü, Ziya
H u rş it ve S a n -'Efe liklib B ey lere şah sî tas m im ve te şe b b ü s
le rin d e n ziyade giaLi kom ite halinde icray ı faaliyet eden b u
z a ru re t siy asly en in ittihâz e ttiğ i k a r a r ve p ro g ram cü m lesin
den ve ayni' zam an d a ta k lib i h ü k ü m e t gaye ve m ak sa d ım is
tibdat ed en siyasî b ir su ik a st o lduğu a n la şılm a k ta d ır.
'«Mücrimlerin te v k ifle ri esnasında ekle ed ilm iş olup
bu hususta istim al a dlkfcek o lan silâ h ve b o m b ala rla suifcast-
çilerin ih tiy a c a tn n tem in eyliyecek m eb aliğ in İs ta n b u l'd a t e
d arik e<lilerek v a p u ra kadar g e tirild iğ i ve' su ik a stı deruhte
e d e n le re tev d i’ oltm duğıı itiraf atı v âk ıa «Cnnlcsindendir.
«Halâs. bulmuş;, istik lâle ermiş;, te r a k k i ve taali y o lu n a
girm iş otan aziz vataıun h u zu r ve s ü k û n u n u k a n la ih lâl ve
Reisicumhuru izaleye vo h ü k ü m e ti ta k lib e m a tu f b u lu n a n
vc en dlenî ih tirasa İÜ. şahsiyenin m a h su lü olan bu. su ik a st ve
bu ü iıtib a t m ahiyeti, maddiye ve m u n ev iy esi itib a riy le d o ğ
ru d a n doğruya v a ta n ın .hayat ve istik lâlin e ve se lâm e tin e
tevcih ed ilm iş, bi.r hâdisei elim e ve meg’umedir.
’«Bk eim iyötM ir M v e ' m ak sad ın m u h a k e m esin e rnuva-
cehei. m illette bağlıyacağız. M uhakem e safah atı el k â n tımu-
m iyeyi da(ja ziyade 1 e n v k e d ecek tir,»
(j?J kümler M ar*' ıscliyorô?
î&lanbul’dH Cavit Beyin evinde ve h f e ı t reisliğin d e b a

zı İttih a tç ıla r!rı gfeU içt imalarından ve gizli b ir p rag rarn -
d a n K a ra K em al’in M esadet H anındaki y a zıh a n esin d e Şük
rü , Ziya Hıırsi.t v e sa ire n 'n yine gisli içi I m a la rm d a n .ev v elc e
b ah sed ilm işti. Bu içtlnia ve fa a liy e tle rin m ü n te h i o ld u
ğ u m es’um su ik ast işinin ta tb ik a t c ih e tin i Ş ü krü Beyin ele

alarak suikast tarikiyle taklibi hüküm etin daha i).k »amaa-
lardan beri en muzır v e m uannit taraftan ve m uakkibi
m is olduğa ve bu işin perde arkasındaki siy a sî hazırlık k i |
mim da Cavit Beyin idare etm iş olduğu anlaşılıyordu. |
Şükrü Bey suikast tertibat ve teşk ilâ tım deruhte « d e l
bir kom itenin rüknü sıfa tiy le gerek Ziya Hurşit, esk i Arda]
han Mebusu Hilm i, Sivas Mebusu H alis T urgut gibi Terakki
perver Fırkaya clab.il. olan, gerek Ankara esk i valisi AbdM
kadir, Kara Kem al, Cavit gibi Fırkaya dahil olm ıyan e§Ka|
ile daim i tem as tesis etm işti; Ziya Hurşit vasıta,siyle flilest|
silâh kullanacak olan sabıkai m ükerrere esbabından ve b i |
hassa işgal senelerin d e İstanbul’da çarşı içinde güpegündüz
kendisi gibi m iisellâh arkadaşlariyle zen gin bir kuyumeti
dükkânını basarak para ve m ücevherat gasp ed ecek kadaij
pervasız, cüretkâr, cinayet ikam da mahir bir şerir ola n L8*
İsm ail'i bulm uştu; onun d elâ letiy le de aynı cü ret vte tıy n e t
te bulunan ve yin e m ütareke sen eleri esnasında K aradeniz
dc Fransız Pake Kum panyası vapurlarından birisini denil
ortasında ve ufak bir m otorla basarak m ilyonlarca franga
karip bir m eblâğı gasp v e bir katiî m eselesin d en dolayı Ba-
tu m ’dan firar ederek İstanbul'da bulunan Gürcü Y usui
ve Şükrü B eyle bu m e se le ler üzerinde öted en b erl görüşmüş
ve anlajınış olan ve gizli, olarak Batum ’a gidip oradaki İtti
hatçılardan m ürekkep kom ite ile tem as ed erek tekrar m em
lek ete avdet eden eski A d liye Vekili. Trabzonlu Hafız M eh
m et d elâletiyle de M ehmet Beyin y eğ en i V ehab'ı ve V ehab’ıtt
d elâletiyle de Sürm eneli kayıkçı K eleş M ehm et nâm şerirler
tem in edilm işti. Bundan sonra artık fiiliy a ta geçm ek zamanı
nın gelm iş olduğuna karar verilm işti. Fakat bunlardan K e
le ş M ehmet bu işe asla muvafakat etm iyerek yanlarından
ayrılm ış. Ziya Hurşit M ehm et’in de behem ehal ikna ed ilm e
si için cebinden çıkardığı üç bin liraya yakın bir paradan
V ehab’a bir m iktar para v erm iş ve daha da vereceğin i vadet-
mig, fakat Vehab paraları aldıktan sonra gûya yapılacak işin
şenaatinden ürkerek m em lek etin e savugnsuştu.

T u h a f d eğ il m i?. B u s u ik a st h â d is e sin d e n b ir m ü d d e t
evvel A fyon M ebusu Ali. BeyJ«, d in le n m e k üzere, b irk a ç g ü n
için İs ta n b u l’a g elm iş, T o k atlıy an O te lin d e y a tıy o rd u k . B ir
sabah Ziya M ursit geldi. K en d isi ile B irin c i M eclistek i a rk a
daşlığım ıza istinat; e d e re k y a p tığ ı bazı k ü ç ü k tic a rî iş le r için
benden yard ım isted i ve İş B an k a sın d an k e n d isin e ü ç b in li
ralık. bir h e sap a ç ılm asın a ta v a ssu tu m u ric a e tti. A li B eyle
g ö rü ştü k . B öyle b ir y a rd ım la k e n d is in i b e lk i ısla h e d e r ve
tarafım ıza im âle e d e b ilir ve z a ra rsız b ir h a le g e tire b iliriz
dü şü n cesiy le bu arz u su n u d a o gün y a p m ıştık . İh tim a l c e
b in d e g ö rü le n üç b in lira b elk i de ta v a ssu tu m u z la b an k a d a n
aldığı işte o p a ta id i'
Suikastın dah a 1 evvel A n k a ra 'd a yapılması düşünülmüştü
Gizli, k o m ite n a m ın a ' su ik a stı icray a m em u r ş e r irle ri

sevk ve id a re e d e n İzm it M ebusu Ş ü k rü B eyin b u n la rı, e ıp ir
ve n ü fu zu a ltın a a la ra k m ü te a d d it d e fa la r ev in e d av e t ve
c in a y e t p lâ n la rsa m icra ta rz ın a d a ir k e n d ile riy le g ö rü ş m e le r
y a p tığ ı d ah a ilk ta h k ik a tta n sa ra h a tle a n la şılm a k ta idi. Ş e
rirle r in m âneviyatm ı. y ü k seltm e k için en nafiz M eclis âdâla
rın ın k e n d ile riy le m ü ş te re k o ld u k la rı, G aziyi ö ld ü rm e ğ e m u
vaffak o ld u k ta n so n ra R e isic u m h u rlu ğ a g e tire c e k le ri zata
a ffı u m u m î ilâ n e ttir e r e k Gaziyi ö ld ü rd ü k le rin d e n d o layı
k a n u n î ta k ib a tta n d e rh a l v a re ste b ırak ılacak ların ı, k a tiy e tle
vaad ve ■tç m in su re tiy le k e n d ile rin i itm â ve ik n a e ttik le ri,
Lâz İsm ail İle Gürcü, Y u su f’u n y o l m a s ra fla rın ı v e re re k ve
b u n la rı b e ra b e r le rin e alarak: ilk d efa İs ta n b u l’d an A n k a ra ’ya
g e ld ik le ri y in e ta h k ik a t c ü m le sin d e n o lara k m ey d a n a ç ık
m ak taydı,
Y ine ta h k ik a t g ö ste riy o rd u k i Ziya H u rşit siyasî v aziy e t
te n dolayı n a zarı d ik k a ti c elb e tın e ın e k iç in y aln ız b a şın a ve
şe rirle rd e n a y rı o la ra k A n k a ra ’ya g elm iş. L az İsm ail ile
G ü rc ü Y u su f’u n y a ttık la rı o te ld e n b a şk a b ir o te ld e b ir gece
k alm ış ve ve e rte si günü, evvelce T e ra k k ip e rv e r F ırk a m e r-

— s»
kezl o lu p Fırkaya m ensup bazı m e b u sla rın ikam et ettiklefi

eve naklederek Sivas M ebusu H alis T u rg u t Beyin odasınd)
o n u n la b e ra b e r, İs ta n b u l'd a izinli tailuna.fi F e rid u n Fikri
B eyi» y ata ğ ın d a kalm ış. O ra d a k ald ığ ı m üddetçe Z iya Huı;
şit m ü te m a d iy e n Ş ü k rü ve Ş ü k rü Bey v asıtasiy le de Miralştîj
A rif B eyle, s u ik a st ve ta k lib i hükümet: ta tb ik a tı etracmdj
gayet gizli b ir su re tte görüşm eler y apm ış. )|
B ir .gün T e ra k k ip e rv e r m e b u sla rd a n te d â rik e t t i k l e r i
duhuliye, bileti, ile ve Gürcü Yusuf ile Lâz İsm ail’i M ecK s||
sokarak Gazinin M eclis m üzakerelerini din lem ek üzere lo ca '|
da b u lu n d u ğ u sıra d a ta b a n c a veya bomba ile Öldürmek im k â ||
nrnı tem in için R eisicum hur locasının vaziyetin i te tk ik v4j
bu loca ile sam iin m evkii arasındaki m esa fey i ve " a tıla c a k
bo m b an ın te s ir sa b a sın ı dahi te s b it etm işler, B u n d an so n n it
H eyeti V ek ilen ih toplandığı B aşvekâlet d a ire sin d e S aziniM
iş tira k e d e c e k le ri ye .herhangi b ir H ey eti V e k ile iç tim a in d i!
baskın icrasi düşünülm üş ve b u n u n için de feüıa etrai'm dail
ay rıca te tlrik a tta b u lu n u lm u ş, F ak a t muhafaza te r tib a t yel
teşk ilâtın ın bu teşeb b ü sleri m uvaffakiyetle, icra hususunda'.;
mânia te ş k il' edebileceğ i tıi teem m ü l ed erek ••'bunun içini daha;
kuvvetli b ir çete teşk ili icap ed eceğ i n eticesin e varm ışlar.
Daha em in ve sfilim b ir şek ild e m ak sad ı te m in için GaL
zi’ni.n A n k a ra K u lü b ü n e g e lm e si ih tim a lin i hesaba k a ta ra k
mezkûr k u lü p le civarında v e y in e Çankaya gosesl üzerindeki
(o «finktt şose vaziyetine g ö re) şim en d ifer köprüsünü geç
tikte!) m i r a NUınutıe Hasta&anesintıı cenup istikam etinde
ve goseye tam am iyle hâkim b ir m evkide b u lu n a n o zamanki
mevcut, (şim d ik i Türkocağı binası ö n ü n d ek i) m ezarlık, içer
sinde pusu tertib ine .m üsait v e m u v afık bir y e r ın e v e u t o lu p
olm adığını araştırm ışlar. Bundan ' sonra da nihayet. Gaziyi,
ö ld ü rü r öldürm ez eân ilerir. su h u le tle f i r a r ed eb ilm eleri noktai
nazarınd an. en m ü sa it b ir tatbik, sahası o lm ak üzere E sk işe
h ir M ebusu M iralay A rif B eyin te k lifi ü z e rin e m um aileyhin
■Ç ankaya y o lu ü z erin d e K a v a k lıd e re ’d e k i k ö şk ü ve arazisi
m evzuubahis olm uş ve b u n u n üzerine A rif B ey ara z i hakkın-

*... s ı
•Ih m alftm at .»eem ek U » r« b ir L ik ı.fm m Jı T«flklup<M:-

’ e r KuliVlm binası ü n ü n d e n o to m o b ilin e a la ra k k ilid in e gft-
liirm üş.
E rte s i g ü n ü h e p b ir lik te ..köşkün e tr a f ı ve c iv a rın d a k i
ıırazi ve b ilh assa şo sen in d a r b ir k a v is te ş k il e ttiğ i, K avaklı-
mire ve o ra d a k i a ğ a ç la rla a r a l a r ı ' gözden ' g e ç irilm iş ve c i
vard aki em n iy e t k a ra k o lla rın ın g ö re b ilm e k ih tim a lle ri te t-
■;ik edilm iş, B u rad a su ik a s tta y a p ılm ası te k a r r u r e ttirilm iş ,
h attâ A rif Buy, s u ik a stç ıla rın p u su k u ra c a k la rı n o k ray ı ve
;>ose ile olan m esafey i d a h i tesb.it etu ıiş. F a k a t te c r ü b e li câ-
ııilerd eh Ve şa k ile rd e n p lan L âz İsm ail, k ış m evsim i o ld u ğ u ()
için y ap ı a k la n d ö k ü lm ü ş olan a ğ a ç la r a ra sın d a b ö y le b ir
pusu tu tm a k inıkîlm o lan ııy acağ tm ve e m n iy e t d ev riy e le rin in
nazarı,; d ik k a tin i 1celb etleeeg in i sö y liy erek b u k a ra r a itira z et
miş. Bu. g ö rü ş m e le rd e ■■ve te tk ik le rd e sab ah ın e rk e n s a a tin d e
A rii’in Idjgküne gelıniş: olan Ş ü k rü B ey d e b e ra b e r .bulum
m u ş..
Ş ü k rü Bey! ı : . sa rh o şlu k la y a p tığ ı îfçsa+
K p m ite d lik ve siy asî m e s e le le ri k a n lı şe k ild e h a lle tm e k

gibi m esâide ism i ilk d e fa o la ra k g eçm ey en ve İ t t i h a t ç ı l a r a
ıcrez yjinııurıdan olan. Ş ü k rü B e y ,. çok a lk o l k u lla n a n , çab u
cak 'sarh o ş olan ve sa rh o şlu ğ u n d a n e yaptığını, v e n e sö y
lediğini -bilm eyen :b ir ad a tn o ld u ğ u n u k e n d is i ile y a k ın d a n ,dü-
;jüp k alk an ve âyııı y e rd e b e ra b e r y a ta n atlradaglanı söy
le rle r.
Laz İsm ail, Miva|tây A rif Bey ta ra fın d a n k ö şk ü n e g ö tü
rü ld ü ğ ü gece işte Ş iik rü B eyin bu ta rz d a b ir sa rh o şlu ğ u e s
n asın da y ap tığ ı bazı im a la r b e ra b e r b u lu n a n S ab it B eji, ş ü p
h e le n d irir. Büyiik: b ir te lâ ş a ve k o rk u y a d ü şü rü r. D erh al ve
a lessab ah R aıü B ey ve A li F u a t P aşa g ib i F ır k a rü e sa sın ın
n ezd ine k o şar. V aziyeti ve şü p h e le rin i a n la tır. Z iy a H ıırşit’l»
k ard eşi O rdu M ebusu F a ik B eyi v aziyetin v abam etindoD ha*
b e rd a r ed er. F a ik Bey bu m e ş’u m ' cin ay etin öt),üne n ^ ın v it

iç m hemen piâıtel&s ve hayecan idinde l;»§«üM « g«s»r. i
da alassabah A r ifin köşküne g ittiğ i zaman Ş fto ü , A rif t)
Lftt İsm ail’i içtim a h alin d e lıulur: «Derhal şim d i d ağılm an ^
nız ve bu ak§« m bu Lâz İsın mil A nkara’dan avd«t etniMÂİ
hüküm ete haber veririm !» '!
D iyerek takarrür ettirilen ve tatbik edilm *k iizare »lası
o güıikii suikasta m t a i olur.
A vdetind e kardeşi Ziya H urşit’i görür, fak at o bu v a z|
yeti tanı;ımen inkâr eder. jj
Faik B ey m uhakem esi esnasında v erd iği ifad esin d e
«Rauf B eyle Karaoğlan Çarşısında yürüyorduk. Ziya Hur
gid’e rastladık:
«B öyle bir iş yoktur. Varsa g it hüküm ete lıaber ver!»
D edi. Kabahatli adam bukadar cü retle söz söyHyemezdi
İnandım. Buna rağm en A r ifin evin e .gittim. Mebus Mfralaj
A r ifi, 'Şükrü B eyle, Lâz İsm ail ile bir masada çay içerkei)
buldum. «Ne yapıyorsunuz? F elâkettir!» dedim . N ihayet orij
la n o gün için kararlarından vazgeçirm eğe m uvaffak oldum!
B eş on dakika sonra. Şükrü Bey Lâz İsm ail ile birlikte çıkıp
gittiler. Ben de Sabit B ey e gittim . Rauf B eye de, her ikisine
de, «Bunlar inkâr ed iyorlar, dedim . Fakat kanaatim suikast
yapacakları m erkezinde idi.»
D em işti. Faik B eyin bu m üdahalesi sayesinde, vaziyetin
bu su retle şâyl olm ası üzerinedir ki m ukarrer cin ayeti icra
ya im kân ve iktidar bulam ayınca Şükrü Bey Lâz İsm ail ite
Gürcü Y usuf’a para verm ek ve Barabellıım birer tabanca
hediye suretiyle ta ltif v e ilerid e zuhur ed ecek ilk fırsatta
tekrar hizm etlerine m üracaat edilm ek vaadiyle bunları İ*
tanbııl’a gönderdiği anlaşılm ıştı.
İzm ir'deki su ikast nasıl yapılacaktı?
Bu hâdisei cinaiyede Terakkiperverlerin n âfiz âdâların

dan Erzurum M ebusu R üştü Paşa, Sıvan M ebusu H alis Tur
gut, Saruhan Mebusu A bidin B eyler gib i k im selerin aynı f i
kir ve gaye etrafında b irleşik bulundukları, hattâ H alis Tur-

s a t IBeyJıı. bu cin ayeti ika i«!n Iktka e d e n silâ h la rı fcaıııatii-
tam ak iizcre p o lis siste m in d e b ir ta b a n c a y ı A n k a ra ’d a k e n d i
sine v e re c e ğ in i A b d ü lk a d ir v asıtasiy le Z iya H u rg ld ’e h a b e r
g ö nderdiği, A b id in B eyin B ügtli P aşay a, S arı E fe n in b ir su i
kast te ş k ilâ tı e tr a fın d a ç a lışm a k ta o ld u ğ u n u h â d ise d e n tiç
ay evvel h a b e r v e rd iğ i te s b it ed ilm işti.
A n k a ra ’d a k i s u ik a st te ş e b b ü s le ri a n la ttığ ım sebeplerle*
akim k alm ış olsa da k a r a r baki, k ald ığ ı için b u d e fa G aziniıı
İs ta n b u l’a g elm esi ih tim a li e tra fın d a te r tib a t ve te şe b b ü sa t-
la b u lu n m u şla rd ı. H a lb u k i son a y la rd a Gazi İs ta n b u l’a g e lm e
m işti. B ilâkis c e n u b a se y a h a t ed iy o rd u .. Bu a ra d a B u rsa ’ya
da gideceği k u v v etle söylen iy o rd u . G azinin b ir B u rsa se y a h a
ti ve o ra d a k i ik a m e ti su ik a st için b u c in a y e t şeb ek esin e te k
ra r yeni, b ir im kân ve fır s a t ih tim a li v e rm işti:
L â z .İsm a il, Ş ü k rü B eyden ald ığ ı 150 lira k a d a r b ir h a r
cırah la vc 's e y a h a tin i gizlem ek için (N aciye) ism in d e b ir k a
dını « K a n ın d ır...» diye y an m a a la ra k B u rsa’ya g itm iş, o rad a
e tra fı te tk ik e tm iş, su ik ast! y a p tık ta n so n ra dağa çık m ak
m e c b u riy e ti o lacağ ın ı, b u n u n için de a y rıca uzun çap lı silâ
h a ih tiy a ç o ld u ğ u n u anlam ış, fa k a t m u b iti m ak sad a m u v a
fık g ö n n iy e re k İs ta n b u l’a d ö n m ü ş... İş te b u s ıra la rd a Gazi
n in farnir se y a h a ti h av ad isi ta h a k k u k e tm iş. B in a e n a le y h su
ik astın en em in ve k a ti şe k ild e İz m ir’d e y a p ılab ile c eğ i d ü şü
n ü le re k o rad a y ap ılm ası v e bu m a k s a tla Ziya H u rşit ve rtt-
îe k â s m u ı İzm ir’e h em en h a re k e tle r i ta h t ı te m in e alın m ış.
C in ay etin ika: için Ş ü k rü Bey ta ra fın d a n Ziya H u rşid ’e v e r i
le n sekiz yüz lira d a n d ö rt m ü c e d d e t ve İki d e m ü sta m e l t a
b an c a ile k ü lliy e tli m ik ta rd a fişe k s a tın a lın a ra k Ş ü k rü B e
y in İs ta n b u l’d a k i e v in d e h a zırla n m ış v e İz m ir’e h a re k e tte n
b ir gün evvel m ezk û r s ilâ h la r ve fiş e k le r Lâz İsm a il ve
G ü rcü Y u su f ta r a fın d a n Ş ü k rü B eyin e v in d e n a lın a ra k Ş ü k
r ü B eyin m u v a ffa k iy e tle r te m e n n is i v e d u a la rı a ra s ın d a
Z iya H u rşit, L âz İsm a il ve G ü rcü Y u su f; G ü lcem al v a p u riy îe
İz m ir’e h a re k e t ve e rte s i g ü n zeval z a m a n ı İz m ir’e m u v asa
la t e tm işler.

.. s*).
Hm Mi .'i'.lii tfiya Burçi.t ..-iyot g#ma»'te B ı\vlr 8 ş |
tav Miralay Kasım B eyin ,im zalayıp v erd ik leri bir mefkttıbii
da İzm ir’de kendilerini, karşılayan S a n E fe E dib’e veriyorlar
(Bu Şasim Bey, esk i k om itecilerd en v e Kara Kem al’in yasl
fıaneıımde çalışan, yakın arkadaşlarından idi. K endisi esaş!
seti B aytar M iralayı olu p benim ve arkadaşım İhsan Beyift
yakın dostu idi. Daima yanım ızda ve aramızda bulunurdu .)iil
Kasiın ve Şükrii B eylerin Ziya H urşit’e gönderdiği tn |
mektvıpta Z iya H urşid’in şayanı itim at olduğu ve evvelce mevt|
zuu bahis edilm iş ve k a ra rla g tm llm ş'o la n , işi (îeruhde edereİj
İzm ir’e gelm ekte bulunSugu ve k en d isiyle teşriki, m esai edi-i
lerek kararırı beham ehal tatbik ed ilm esi bildiriliyordu. ji
Ziya Hurşit ve arkadaşları İzmire m uvasalat ettikte^'
sonn* nazarı dikkati, celbetm enıbk için Ziya, .Hurşit Gaffaı*
zade o telin e ve Lâz İsm ail ile Giireiâ Yusu£ da R agıppaja
otelin e inm işler. Ziya H urşit Gaffarzade o telin d e Sari; E fe iM
görüşüp mezkûr .m&ktüîm, birlikte okuyarak deruîule' e ttik le
ri vazif enin süratle İcrasını .konuştuktan son ra mfezMr raçk-
tıibo yakm ışlar.
Sarı E fe Bdib, Z iya H urşit ile burada görüştükten so n ia ,
kendisini, arkadaşlarından v e m ütekait sabitlerden Çopur
H ilm i ve kaçakçılıkla m aruf G iritli Şevki ile tanıştırır. Hep
beraber Kar§ıyakadaki İçirişin bahçesine giderler. Orada iç
tim a edip musammean .suikasdin şe k li ve yapılacağı y er etra
fın d a uzun uzadıya m üzakereler yaparlar. N ih a y et cinayetin
ikam a en münasip y er olm ak üzc-re G a ffa m d e o te li civarın
da tu h afiyeci N uri E fendinin mağazası, yakınındaki üç y o l ağ
ım ı m uvafık görürler. Bu m aksat için Sarı E fe Edip evvel
ce saklam ak için verm iş olduğu ik i bom bayı G iritli Şevkiden
isler. Bombalar, derhal Çopur H ilm i vasıtasiyle evd en 'getir
tilerek L â z İsm aile teslim ed ilir. Bu içtim ada, Gazinin öld ü
rülm esine muvaffak olunduktan sonra Uç yol ağzından Ye-
mis Çarşısına gideıı yol üzerinde b ek leyecek ola n otom obil-
lerin canileri süratle kaçırm ası v e G iritli Şevkinin tedarik
ed eceği bir m otörle Sisam veya Sakız adalarına anılm ası İta-

55 ..
c a rla ştın h r. F a k a i Ş evkinin b u lacağ ı m o tö r, 600 lira y a m ah-
i’uz im iş. S a ru h a n 'M ebusu Ab idin 600' lira v e re re k m o tö rü n
hazırlan masına tem in ed er.
S uikast Gciaiftin t»ir hissi katille! v u ku u n e tic« sin d e ak ım

kaiiTdşıîıır.
G azinin 17 H aziran . 1926 g ü n ü Izn u rc m u v a sa la t ed eceğ i

lıab cr v e tü d ig l için s u ik a stç ıla r biitü n te r tib a tı o gün için
h azırlam ış b u lu n u y o rla rd ı. S arı E fe E d ip ile S aru h a n M e
busu A b id in , ta m ird e k i te r tib a tı .yoluna k o y d u k ta n so n ra su
ikast yapılacağı a n d a İstanbul.da b u lu n m a k ü zere b ir g ü n ev
vel İzm irdeo M abm utşevketp aşa- v a p u riy le Is ta n b u la g e lm iş
ler. B u n la n rı Istan bula h a re k e t ettik leri, g iin ü n g ecesi de Zi
ya H urşst, Lâz İsm ail, G ürcü Y u su f te k r a r Giritli. Ş evkinin
evin d e gizıice to p la n a ra k ’ su ik a st p lâ n ın ın sü ra tle ta tb ik i ve
o to m o b ille rle 'n e s il f i r a r e d ile c eğ i te k r a r m ü ta lâ a ed ilm iş ve
b id ay ette ilk k u rc u n u n Ziya H u rş it ta r a lın d a n at:,),ması, so n
ra da h e r b iri b ird e n atm ayı alıd ü p e y m a n etruigler. D ön erek
o te lle rin e g itm işler.
F a k a t 17 H aziran 192# g ü n ü (ikizinin İzm ire m u v asalatı
b e k le n irk en , e k se ri zam an o ld u ğ u g ib i bu d efa d a Gazi bir
h issi k ab lelv u k u .ile ve h e r n ed e n se B a lık e sird e n h a re k e t za
m a n la rım te h ir ediyor. Bu te h ir dol ay isiyle G azinin, b e k le n
diği. gün İz m ir'e g elm em esi ve S a rı E fe ile A b id in B eyin b ir
g ü n evvel Istan bula h a re k e t etmişi o ld u k la rı için o rta d a n
k ay b o lm aları G iritli Şevk iyi e n d işey e d ü şü rü y o r:
«H üküm et b u İşten h a b e rd a r oldu. Gazi om ttı için g e l
medi! Sata E fe ile A b id in o n u n için o rta d a n k ay b o ld u lar!»
d iye şü p h e len iy o r, k o rk u y o r. K en d isin i m u h b ir v aziy e tin e
so k a rak işin için d en sıy rılm a sın ı d ü şü n e re k m eşum c in a y e
tin icrasın:;; k ısa b ir zam an -kalm ış ik en , Ş evki ile V a li K â
zım P aşaya k oşuyor. Gaziye h ita b e n acele o lara k k u rsu n k u
le m i ile yazm ış olduğu b ir m e k tu b u te v d i e d e re k v u k u u ılı
b a r ve Vali.ye h ik ây e ediyor. Vali. Kâzım P aşa üo K ilin Kın
m ı Adlî A m iri M eym et A li B eyin m üdebbir,-uıc h a n M I . ....

— 5 6 ....... .
sayesinde Ziya Hurşit G affam de Harımda, İ M İsmail ||

Gürcü Yusuf Ragıppaşa otelinde, Çopur Hilmi is® Karşıyaka
da biraderlerinin evinde bombalar iyle, tabancalariyle basıln
yakalanıyorlar. " |
Ziya Hnrşidin yakalanması şu şekilde' oluyor: i
Kısmı Adlî Amiri Mehmet Ali. Bey iri yan, gayet cesıö
fedakâr bir zabıta âmiridir. Bu zat otelin dahil ve haricin®
lâzıragelen tertibatı almış. Meğer Ziya Hurşit, herhalde t|
lâştan veya heyecandan, olacak, odasının kapısını Jdlitlem»
yi unutmuş, Mehmet Ali Bey birdenbire kapıyı açıp, yatağil
içinde arka üzeri, ellerini, yastığın altında bulunduran®
yatmakta cilan Ziya Hurşide elindeki tabancayı tevcih eda
rek: i
«— Teslim ol, derhal ayağa kalk» 1
Deyince birdenbire neye uğradığım bümiyen Ziya. Haif
şi,d jag im is, derhal, ellerini yukarıya kaldırarak ayağa kailin
ntıg, yastığının altındaki tabancası ve'yatağının yanında bul
lmıan bombalan ile beraber Polis Müdüriyetine getirilerek
tevkif edilmiş,
*
Yaptığımız arız ve amik tahkikattan ve cereyan eden
muhakeme safahatından anlaşılmıştı ki bu müthiş suikast
şebekesi aylardan beri bir takım tertibatı mahsusa ile her ne
olursa olsun Gaziye kar.31 suikast yapmayı ve bu suretle hü
kümeti devirerek iktidara geçmeyi karar halinde aralarında
takarrür ettirmişler ve ayl&rdanberl. fikirlerinde, vicdanla
rında işleyecekleri bu cinayete kargı en küçük bir t&roddiit
hissetmemişlerdi.
Terakkiperver erkânından bazıları ile İttihat ve Terak
kiyi ihya ederek meydana çıkmakta menfaat mülâhaza eden
bir takım adamların vücude getirdikleri bo suikast halitası
nın bütün emellerinin iktidarı elde etmek olduğunda asla
gek ve şüphe kalmamıştı. Muhtelif, grup ve zihniyetlerin bir
leştiği bu acip halitanın vü cinayet şebekesinin ortasında. en

_... 5 7 —
nüyük rolleri jjükrü Beyle Kar» Kemal alınış bulunuyorlar

dı. Btitiin caniler «elebaşımız Şükrü Beydir!» demekte btr-
leşjiyorlaj'dı.
Kara Kemal, bu vaziyeti sevk ve tahrik etmekte, eski
Ankara Valisi Abdülkadir gibi cüretli adamları bir varlık
etrafında toplanmış göstermek için eski şirketlerini ihya ve
idame etmekte idi. Şirketlerin idamesi, için eski Maliye Na
zırı Cavit Beyden nakdi yardımlar temin etmekte idi.
Rüştü Paşa, Halis Turgut, Arif ve arkadaşları gibi Te
rakkiperver mebuslar bu teşkilât içinde, bu mel’un maksat
için inat ve İsrarla çalışanlardandı.
Miralay Arif, •suikast tedbirine, hattâ bizzat kendi köş
künü inak ur ittihaz etmiş ve bunun tatbikatını temin için
bizzat çalışmıştı. A rifin ilk isticvabım ben yapmıştım. Bana:
. «t— JJerı bunların, hepsini pbıuyacak birer iş telâkki et
tim, Suikastın yapılabileceğine inanmadım,» diye teviliL iti
raflarda bulundu.
Ali Fuat ve Reiet Paşaların ise mâni, olmaya çalışmak
la beraber, teşebbüsten haberdar oldukları .anlaşılmıştı. Fa
kat bu zevatın hiçbiri, Rauf Bey de dahil olduğu jhakle, mes
uliyeti maddiye ve mâneviyesi müthiş olan bu musammem
felâket hakkında, hükümetin nazarı dikkatini celbe lüzum
gördüklerine dair hiçbir hareketlerine tesadüf edememiştik.
Mahkemenin meydana çıkardığı hakikatler
Mahkeme kararı ile Terakkiperverlerden mebus olan

âzâlar tevkil! edildiği, gün Cafer Tayyar Paşa, Feridun Fikri
Beyle Refet Paşaya giderek masuniyeti, teşriiyeye muhalif
olarak yapılan tevkif atı protesto etmek istemişler. Refet
Paşa, Cafer Tayyar Paşaya:
Biz masuniyet perdesi arkasına sığınmayalım.»
Demiş. Cafer Tayyar Paşa, muhakeme bittikten sonra
Refet Paşa ile görüştüğü zaman Refet Paşa:
«— Faik Bey, Ziya Hurşid'i suikastten vazgeçirmek için

M ...
gortiSttilci.cn sonra. AM Faal J:'* p y j, ftauf Beyi ve beni Itabmİİ
dar etmişti!»
Demiş. Cafer Tayyar Paşa, bunun üzerine:
«.... Meğer Reffil l’aşa, bundan haberi olduğu için -bizirai
protestomuza 'taraftar olmamış;!» demişti.
Bunları gözönüne alarak vaziyet ■ mütalâa olunursa te#
titie ait tnalftnıalm mahdüt eşhas ve 'efkâra münhasır kalmal
diğjna, yalnız içlerinden Eriritıtim' Mebusu Sabit ve Faili
Beylerin müdahaleleriyle Ankara’da yapflmaşı mukarrer 1 1 suij
ikaâüın önlömnls 'olduğuna înaııriıalc :cai-ureıi hasıl" olmakta
idi. ;!j
Kâzım Karabekir Paşanın ve Adnan (Adıva-rj Beyin n),e[j
hcladen liaberdar olduklarına dair hiçbir delil ve emareyej!
tesadüf edilememiş, Cafer •Tayya* 1 Paganın ise bu suikast ile!
yalcından ve uzaklan hiçbir aıâkası •-görülfiemiştt; Hattii F a l
§», 'J'eniltkipei'ver âzası iken, bir igl imada- Miralay ■■ Aİ..I;1
Beyin: ' - ; j
Ordu ile alâkadar olmamız, alay kuraaiîdânlarmı"
ele almamız lâzımdır!» ■ ;!
Diye bir leiîlif. yapma.;;* illerine hayret»:! düşmüş ve; I j İom
(îetltnerüiıi' A rife hitaben: î
... Arif Bey, sen bil ir,süı ki ben Kolordu Kumandam
idin).- Ben orduyu ele alarak is yapmaya kurar ' verseydin» '•
kolordumu elde bulandım-r ve onu emelime göre kullana- •
bilmek için bağından ayrılmazdım. Biz memlekette meşru
bir muhalefet yapıyoruz. Ben bir daha böyle bir teklif .Kar
şısında kalırsam, derhal istifa ederim. Böyle işlere gele
mem.» ,
Dehıişjtir. Başka bir gün de Ankara’da Taşlıan önünde
Sarı Efe Sdib'e rastladığı zaman, i'ar; Efe, memleketin ida-'
resindeki fenalıklardan ve tahakkümür-ı bahsederek sebep
olanlar m bertaraf edilmesi lâzım geldiğine dair bazı mânalı.
ve imalı mütalâalarda bulunmuş, ona da gene hiddetle:
Biz milletvekiliyiz. Söylediğin yolsuzlukları kürsü-

...» M
den konuşurda. Sokaklarda böyle konuşmalara iltifat eden

lerden değilim.»
Demiş ve kendisine ytiz vcrmiyerek yürümüş gitmiş.
Cafer Tayyar Pasa gene bir gün Babıâlî’de Meserret
Oteli önünde Ankara Vali.si Abdiilkadir’e rastlamış. O da
aynı Şan E îc gibi konuşmak istemiş, fakat Paşa kendisine
cevaben:
Sen komiteci gibi hareket etmek istiyorsun. Halbu
ki o devir çoktan geçmiştir/ Şimdi fikir ve prensip üzeninde
çalışmak .lazımdır!» demiş, ayrılmış.
i(
Suikasdin belli başlı âmillerinden olan Şükrii’nün istih-
lâs ve istiklâl cidalinden ınuz'aiter çıkarı, millî idarede şah
sen mazhar olduğu ICıtu.E ve atıfetleri bilmeyenler bulunabi
lir. Malta’dan kurtulup gelen, daha kurtarılıp geti
rilen Şükrü l;5t:\v> memlekete getir gelmez- İzmit'te mîllî ida
renin Vilâyet Meclisi Umumi Encümenine âzâ olarak intihap
ettirilm iş-oradan Imikî hüsnü gabarîot ve iltizamlarla maatharı
itimat' .«Uırak Trâiaıon Vr.lM yapılmış; - nihayet" mebus- ola
rak M e d in e getidJıniçl.^ Ş ite ti Be»ltı Tr:ılai>n Valiliğini vc;
İzmit'te;)-1mt>bus çıkarıirrıasını 1’aui! Bey Başvekil iken iltizam
etmişti, Gen;i di#*!’’ btızı art adı; ;>Ur d» bilvesile Şftkrll Bey
lehinde, söz söylememiş değillerdir. ı(l
Şükrü Beyin kimler tarıHiından iltizam etülnmı o.l ması. -
nm TOiıhak^nte’ c:fırrr;;nHa tesbiti iıdizi ehemmiyet almusUı.
Çünkü aynıatmandu Şükrü Eleyin o zaman dahi türlü muzır
ve mfe'irn lUişiıncelerle vali it «ieçârdiği, •Cavit Beyin, evinde,
Kara Kein.-rn'i) yar !ı Tlıesin :!e taklibi: büküme!; fikrini ortaya
atarak giizii içti'inalar tertip ettiği ve bu maksadın ''üzerinde
ısrarla tevakkuf ettiği muhakeme esnasmda katiyetle tesbit
edilmişti, Kör '.'tb-ırm Be ,1 İn Mesadet Hanındaki y » haneyi zi
yareti de mühimdi, İhsa:!, Şükrü Beyin muzlim fikirlerle
raeı-bn -olarak maceraperest bir siyasete atılmak hırs ve he
vesi ile /Kara Kemal'i, kazanmaya çalışmış olduğuna yakı
ncı) vakıit.ı. iham Bey ifadesinde;

■ Vaziyetin içyüzü böyle iken, günün bîrinde g
uüa Trabzon Valisi tâyin edilllğlni ve sonra da İzmit’te)
mebus çıktığını görünce hayretime pâyan olmadı!»
Demişti. Şükrü Bey, mevcut idarenin yıkılması için dş
ima gizli toplantılar v e tertiplerle meşgul olurken zahirdi
tıpkı diğer bazı zevat gibi, o da Müdafaai Hukuka, Cumhur*
yet Halk Partisine mensup, hattâ bir aralık İzmit Fırka İdıi,
re Heyeti âzftlığıııa dahil görülmüş, Parti umdelerine şada
katini, bağlılığını nuıtazamımn taahhütnameyi uma etnıekt*
hiç tereddüt etmemiş ve iki yüzlü bir politika ile Ankara’jf
aldatmakta mahzur görmemişti. j
i. '■1 i
★ |
Bütün bu vaziyetleri, istinat ettikleri vesaik ve delilleri*

karşılaştırarak yakından tetkik ettiğimiz zaman anlamıştı!
ki bu suikast bazı kimselerin kafalarını uzun zamandan be#
musırren işgal etmiş bir düşünce idi. İlk merhalesinden iti
baren- memleketin selâmetini tehdit edecek mertebede viia:
ve ciııayetkârane bir tertip olduğu anlaşılan bu korkun;
ve iğrenç maceranın bütün perdelerini İstiklâl Mahkemesi
açmak ve bütün hakikatleri ortaya sermek vaziyetinde idi.
Muhakeme safahatını tesbit eden ifadelerle ve Müddei
umuminin iddia ve talepnamesi ve maznunların ifadeleri mti
talâa ve tetkik olunduktan sonra büttiıı bunlar kanaati, vic
darıiye halinde tecelli etmekte gecikmedi. Tahkikat ve mu-
hakeme; safahatı neticesinde Terakkiperver Fırkanın resme»
teşekül etmezden evvel programının Mesadet Hanında K ari
Kemal Yazıhanesinde ve Cavit Eieyin Şıgli’deki evinde;'ken
dilerini İttihatçılığın timsalleri addeden eglıas tarafından
tertip ve ihzar edildiği, bu arzu ve hırsla Kara Kemal’in Ca.
vid’iıı, Şiikrü’nün çileden çıkmış oldukları, taklibi hükü
met ve suikasdı istihdaf eden gizli içtimalarda ve yapılan
tertibat ve teşkilâtla Cavit Beyin evi ile Kara Kemal’in Me-
şîfidel: Harımdaki 'mahut ve meş’um yazıhanesinin bu gizli

cemiyetin her türlü menfur faaliyetlerinin âdeta kaynayan
bir kazam haline •geldikleri anlaşıldı.
Gene anlaşıldı ki, Terakkiperver ileri gelenlerinden ba-
zılariyle İttihat ve Terakkinin yeniden mevkii iktidara gel
mesi maksadiyle çalışan bazı netameli şahıslar birleşerek .hep
birlikte mevkii iktidarı elde etmek üzere suikasde müntehi
bir faaliyeti' siyasiye şebekesi te 5k.il etmişlerdi. Teşkil edilen
bu şebekenin Kanı 'Kemal, Şükrü. Cavit, Halis Turgut, İsmail
Canbolat, Miralay Arif, Nail. Hilmi, eski Ankara Valisi
Abdülkâdir Beylerin emir ve iradeleri altında bulunduğu
meydana çıkıyordu.
Suikasd kararının tatbiki Bahasında istidadı, görülen ve
bütün siyasi .meseleleri kan ile temizlemek prensipini güt
tüğü, daha Birinci, Büyük Millet Meclisinde mebus iken ma
lûmumuz olan Ziya Hurşid’in, Vali Abdülkadir vasıtasiyle
Şükrü Beyle .tanışmiş ve birleşmiş oldukları, Cavid’in evi ile
Kara Kemal’in yazıhanesinden gayri de bazsan gehzadebaşm-
da Direklerarasmdaki. çayhanelerin birinde Ziya Hurşit,
Nail, Abdiilkadir’in, hazan da Tünel karşısındaki sokakta kü
çük bir lokantada Ziya,Hurşit, Miralay Rasim ve Şükrü Bey
lerin toplanıp aralarında kararlar aldıkları ve Ziya, Hurşid'in
İzmir’e giderken teşyii esnasında Rasim Beyin Ziya Hur-
şid’e:
Allâh selâmet versin!... Tehlikeli bir işe giriyorsun,
fakat San Efe Edib ihtiyatlı bir adamdır!»
Dediği tahakkuk ediyordu.
, , *
Cavit, Kara Kemal, Şükrü, İsmail Canbolat Beylerin ri
yaset ve idaresindeki zümre ile herhangi sebeple Gaziye
veya mevcut iktidara muğber vaziyete geçmiş diğer zevatın
kurulan teşkilâta dahil olarak taklibi hükûmst gayesi pidflın
bir cem iye! i hafiye seklinde çalış!,ıjsü^rı evvelâ |
ikinci safha olarak da Ankara’da ikmal edilen muhakeme
lerle kfitî surette tahakkuk etmişti,

...... tâ
İstiklâl Mahkemesi heyetinin mümkün olduğu ktıdaı:

vatandaş mahkûm etmek -için •ı-üyiik- bîr dikkat ve titizli
hareket etmiş olmasına rağmen nefislerini hu cilr’et ve c
nete kaptırmış olan bedbahtların sabit olan cürümleri k
gısında kendilerini adaleti» ve inkilfıbın kahhar- pençet
den kurtarmak' kabil değildi. Bit dâvada "-'İstiklâl Mahkeme
elini vicdanına koyarak verdiği kararlari-yle memlekette I
falan fenalığa en çok' nıiistnit obaların dahi köjieba&ı cif
yctleri ve taklibi hükümet işleriyle mevkii iktidara. g a li
nin artık Türkiyeâe muhal oMugun» ■gSrealetln ve Tüıl
yede iktidar mevkiine, köşeb&şı cinayetleriyle değil,.fakat. i
ancak meşru yoldan çıkılabileceğini göstermek istedi.
ne icabet .etmemişti. ' Eski Vali Abtlülkadir ile K asi Kermi

de' hali firarda idiler. Onun, 'için Ihı üçit' hakkuıdaki 'karat
gıyaben verilmişti.
Gerek Kara Kemal, gei'ek Abdiilkadir, zabit» kuvvetlejj.
tarafından ■ehemmiyetle aranıyordu-.-;-Zabıtanı#- azimkâr ta
kibi -Kara Kemal’i s?k içtirin içti. Nihayet çok gecikmedi; Ka
ra Kemal, bir fî'in. 'Aksaray’da, mutemetlerinden biri miri
evinde bashrıMı. Polis tarafından b a s ı l d ı m ' gftren, yakala!
naniğim- «rılayan Kara Kemal yatağında içmekte olduğu si|
parasını yanık bir halde sigara tablasında bırakarak kendili
sini bahçeye atmış ve bahçenin, bir köşesindeki tavuk 3cüme|
sine saklanmıştı. Fakat memurların evden bahçeye'- - çjktı'M
larınt, orada araştırmaya başladıklarını hissedince, tara ya-l
kayı ele vereceği1bir sırada yarımda taşıdığı Brovnig tabana
câsını çeke.S'ek kendini 'tavuk kümesi içinde öldürmek au-l
retiyîe cezasını’ bizzat kendisi verm işti |
Bir müddet sonra da Abdiilkadir, Bakırköyiinde gizlendi--]
ği bir dostunun evinden bir sandığa .«irerek ökiiz arabası']
ile hududa yakın bir yere kadar tdlmiş, orada »andığı ve.j
arabayı terkederek lam hududu- geçerken jandarmamız tara-"]

— 65 _
[iniltin ,!;iipİı« üü.entı« tesadüfün. yakauteıtınş, Ankara'ya

ir,anı edilmişti. Tekrar vicahen yap)Laıı muhakeme netice
sine! i» o dR kanuni,i» pençesinden, kendini ktırt&ramamıgtı.
Z iy a ' Hurşid'e gelince...
uunıi ı,ii.iur>tiiıı.;rı »etii elebaşılarından olan Ziya Hur-

şid'in: s,a‘!ü!3 haklımda 'biraz malîunat vereyim:
Kiyıı HımjiV Imİir-iye zabitliği yapmış, gayet yakışıklı,
atılgan İfilt Bir i:it: i Büytilî; M ille t’MeiîHsiııdu! La^stan
ülabusu ' idi."' Kendisi' 'Maceraperest görünüyordü. 1 Her ige,
iıer çeye -itjura'z ve muiı'a.fcıfet ederdi. Btelere kargı bir senti-
patisi*' b ir yakıulığı. vardı Binimle dost; geçinirdi.
•Öi.rijftci, iBjliyük Millet Meeli-sirıde iken aranuada tögkil
ettiğim,ii' .yedi: seki» kişilik bir gürül? halinde':evlerÖe topla
nır, Heif lf£: müzakjeha%iıxin;'.tarişimi ye:■jtıiSikümetiu' takviyesi:
içîıı l.iMİ|:ıil:ie:r: ülıi'dıl:;. İİiii: gün Van Mıîi&ifiit1 Hııydifır Beyin'
evinde, toplanmıştık. Müzakerelerimiz ciimb-mdfîi 21ya Hur-
;jit gelnıüı, bahçe kapısını çalıyordu. Arkadaşlar kendisinin
ikinci.gurupa: mütemayil ve onlarla, beraber hareket eder
vaziyellç ,ûjl<|tığunu' ■ileri sürerefe bu' içtimaa gelmesini, arzu
etmediler. Hatırımda kaldığına göre, arkadaşımız (Doktor
Opera lor Kinin Bey,-Ziya Hurşid’in, .kapının ipini sekip içeri
;s;einıe.si ■■ihtimalini gösıönüne alarak kogtu,. kapının arkasına
dayandı; Eiya'H urşit b:i>yte bir muamele karşısında kalınca
tıie şüphesiz muğber olarak' geri' c.öndii Bu -hâdiseden son-
:;-;...!r ki kendisini artık tamameırı ikinci gurup emrine ver~
ıııii;, onların ilk safına, geçmiş gördük.
Ziya liiurşit, .çok menfi ruhta bir delikanlı idi. Mesalâ
iia*i Sakarya'yı yapmış, dü-imana hezimete uğratmış, nnızaf-
l'er Lir (dumandan -olarak Ankara'ya gelmişti. Kemlisi Anka
ra’da hükümet' ve halk tarafından muazzam tezahürat ile
karjilaıuyordu. Bütün Meclis - iizâları tarasaya çıkmış, Gazi
nin geçişini selâmlar ve oıııı alkımlarken, Ziya Hurşit, Birind
M eclisin orta salonuna konulmuş bir kara yazı tahtasının
üzerine tebeşirle:

«... Bir millet, pulunu kendi yapar, kendi tapiM'h' ,
Cftmteiini yazıyordu. Bu .cümleyi yaadıftrttı gtfrJ
diipm ü görünce hareketinden utandı:
«— Lâf olsun diye yazdım! Mânâsız bir yazıU
Dedi. Fakat bu ciimle dediği gibi manasız değildi. Onun
kendisince mutlak, behemehal bir mânası, vardı. Bu bir çeke-
memezliğin, hıncın, hırsın, kinin ifadesi idi. Bu kin nihayet
soysuzlaşa soysuzlaşa suikast teşebbüsü ile neticelendi. Ziya!
Hurşid’i tahlil ettiğimiz zam^n diyebiliriz ki bu adam. Gazi-!
nin âdeta hasbetenlillâh düşmanı 'idi, Gazinin okadar dü8-i
mam idi ki, hattâ bir gün Gaziyi Mecliste kiirsiüde vurmayı;
dahi düşünmüş, bu maksatla Meclisin çatı arasına çıkmış,
oradan bir budağı atmış, bir göz yeri ağarak bu delikten 1
alacağı rovelvel ile muvaffak olup olamıyacağım tetkik et-|
m..iş, hesaplamış olduğunu idamından sonra yakın arkadaş-;
Itırından biri bana anlatmıştı. O kadar gcteü pek, fevkalside
cüretkâr bîr adamdı. . ;
★
Suikast hâdisesi esnasında İzmir’de Polis, Müdüriyetin
de kendisini Reşit, Galip Bey ile birlikte isticvap ediyorduk.
Mahkeme Reisi Ali Bey de hazırdı, Cüriim âletleri, bomba
lar, silâhlar ortada masanın üzerinde duruyordu. Ma
sa küçük ve toparlaktı. Hepimiz etrafında idik. O da ma
sanın kenarında, aramızda bulunuyordu. İsticvabı bitmemiş,
öğleden sonra gene aynı vaziyette masanın kenarında top
lanmıştık. Reşit. Galip usulcacık kulağıma:
«— Ellerine bak!»
Diyerek Ziya Hurşid’in ellerini bağlayan kelepçeyi gös
terdi ve nazarı dikkatimi celbetti. Kelepçe sabahki vaziyet
te değildi; istediği anda kolaylıkla elini açabilecek derece
de gevşek, vurulmuştu. Fakat tmını bize hissettirmemek igftı
etlerinin bileğinden üst tarafını gergin tutmuş, kelepçeyi
germişti.
«— Ziya Hurşit! Ellerini gevşet!» dedim.

İÜ — I
frnvgetiv' kelepçeni# boşluğu sarktı, Meğer

prdiyaıilaîa:
w~- fö k sjJayor, biraz gevgek tutunuz!» tteıniş, ay.» za-
manda .kelepçe vurulurken elletini dediğim ta n d a î)&Wtîft»
den açık tutmuş. Bıı hareketinden ' gfiphelenmiştim. Btın-
dan, maksadının ne olduğunu, başka bir gtta kendisini yal
nızca isticvap ederken, sormak aklıma geldi, merak ederek
ve hususi; olarak kendisinden sordum:
2iya Hürg.it! Kelepçeyi gevşek tutmakta maksadın
ne idi?» dedim.
îşii lâtif eye vurarak:
«.... Biraz daha işsin farkınla varmamış olsaydınız- niye
tim, masam a ortasındaki bombalara birine .şalflmp hep bir
likte 'meseleyi halletmek idi!»
Demişti,, .Gözü bıılcadar pek' bir adamdı ve bit dediğini
de yapabilirdi.
îsticvabı ve ■muhakemesi esnasında, da, tidden cesur
hareket etti. Hakikatleri olduğu gibi söylemekten çekinme
di. Aynı zamanda hakikatleri itiraf ederken diğer arkadaş
larını ele vermemeye, ottlarm rollerini ve münasebetlerini
ortaya koymamaya dikkat ediyordu. Bilhassa eski Adliye Ve
kili Balız Mehmet Beyin rolleri ve münasebeti hakkında
hiçbir itirafta bulunmamı®, buna dair hiçbir ifade verme
miş,. hep kaçamaklı cevaplarla iktifa etmigü. Fakat nihayet
Hafız Mehmed’e eürmü itiraf ettirildi. Hafız Mehmet sorgu
sunda yeğeni. Vehab’ı suikast için Ziya Hurşit .ile tanıştırdı
ğını ve temin ettiğini söyledi, Hafız Mehmed’in bıına ait
ifadesi okunduğu vakit Ziya Hurşit gene inanmadı, onu gene
<?le vermek istemedi:
«--- Bunu karşımda yüzüme söyler mi?
Dedi. Kendisini yüzleştirdik, Hafız Mehmet ifadelerini
tekrar edince bu sefer; Ziya Hurşit fena halde kızdı:
«.. - Bu efendi eksik söylemiş, o halde ben bu adamın
rollerini* temaslarını ikmal edeyim:»
F, : Si

İtedi ;ve Hat ut. Mohmed’in suikast işindeki rolünü faü ‘a«ll
fer «uriz ve amik anlattı.
Mahkeme h*y«tlnctoB ftoaiy# bir hâtHasvi
Mahkeme Heyeti, henüz haklarında kanaat edinmedi!

sanıkları muhakeme ederken onlara karşı daima nezaketle
muamele etmekte idi. İzmir’de bu...suikast muhakemesi ,esnssj
sında da Mahkeme Beisi Alf. Bey maznunlara «İPaga Hazre^
leri» veya «Beyefendi» diye hitap ediyordu, Bu ıneyanda Kif
zun Karabekir Paşaya.' da muhtelif defalar aynı tarzda «Pag!
Hazretleri»; diye hitap etmişti. Bir gün, satnüiı arasında bıi
. Uman bir Aıe.İMu» arkada,. bu tarzda hitabı her nedense Paj
ganin lehine te.- '.hareket -olarak tefti» eder ye aynı gün baa
gazete fotoğrafçılarına roaziıunlardan bazılarının resimlerini
çekmek lç:4 verilen müsaadeyi de haber alınca, gider, Gaisjf
ye, bir sırasını getirerek Mahkeme Heyetinin zayıf hareketi
ettiğini, m e ta n la ra kar£ı nıiilâyim davraîid?âmı, hattâ |Ş
tilâttan menedilen Kara Vasıfm gazetecilerle görüşmesini
müsaade edildiğini' .söyler, , j|
tlaKİttin büyük meziyetlerinden biri de gammazlığa, d4 f
dikodulara kıymet ve ehemmiyet v erm e m es i ve böyle bit
harekete müsamaha göstermemesi. İdi. Biri gelip kendisine
diğeri aleyhinde : aüz söyler, dedikodu yaparsa, söylenesi}
dikkatle dinleir, fakat o akgara sofrada aleyhinde söyleneli
zatı da bulundurarak jurnalciliği yapana: \
■s-... Bugün sen bu zat hakkında birgeykr söylemiştin,
( i ı ı burada bir defa daha tekrar e def misin?»
Diyerek adamı berbad ederdi. '•
Gasil bu mebus avkadap da dinlenti$; o gece Çegme’dit
Gazi bir baloya davetli idi, Biz de, Mahkeme Heyeti olarak!
•davetliler arasında bulunuyorduk. Balodan evvel Gazi hepf
mizi akgaia. yemeğine davet etti. Balo verilen «donun yanın!
daki bir odada yemek yeniyordu. Yemekte Müşir Fevzi Pal
şa da vardı. Bir aralık Gazi, bize hitaben:

Bir arkadaş, ismini. 'söyleıniyeceğim> mebus ve ya
kın bir arkadaş, bana mahkemenin: bu dâvada zayıf ve mü
samahakâr hareket ettiğini, söyledi. Ben de mahkeme salâhi
yetini. müdriktir, diye cevap verdim. Haberiniz olsun!»
Biye b ir 1telıhihte bulundu, Bu telm ih; bizi çok müteessir
etti ve sinirlendirdi. Bu kadar ağır mesuliyetleri omuzları
mıza aldığımız ve geceli .gündüzlü çalıştı 8İKUİ hal-dei Mah
keme Heyeti. hakkımla" tereddüt; ,uyandri'cieak böyle bir dü
şüncenin .yayınlanmalı:, istenmedi gücümüze 'gitti 've. bunu Wjr
mesele haline kbymakl.ığTmfö icap etti.
Fakat o -alpsam baloda zemin müsait olmadığı için, me
seleni# açıklanması us ertesi, güne bırakmayı münasip , gör
dük.' Ancak artık böyle. sinirli, bir variyette orada bulunma
yı ve G a z iy le alkol almış vaziyette Karşılaşmayı muvafık
bulmaclık. .Ayılı zainâöda' bahsettiği( mebus' Arkadaş kim ise,
söylediklerinin bu sureti^ mühim bir jnevzü imiş gibi orta
ya atılmasını ,da protesto etmek fikriyle hem en: o dakikada
baloyu t erkede rek. İzmir'e dönmeye karar . verdik. Baloyu
terketinek için bulumlılğuinaz ■yemek odasından çıkmak, sa
londan geçm ek'-mecburiyeti vardı. Halbuki salondan geçer
ken GaZi bizi görecek ve çok muhtemel olarak alıkoyacak,
hıraknr,yaraktı. Onun için kendilerine görünmeden çekilmek
için pencereden birkaç adım alçakta •olan bahçeye atlamak:
mecburiyetinde kaldık ve derhal otomobil i.le Çegme’den
ayrıldık.
Yarı yolda bir .otomobil pân yapmış, tam ir ile meşguldü.
İçinde, bizden evvel balodan hareket etmiş olan Müşir Fev
zi Paşa vardı. Müşarünileyhi otomobilimize aldık, yolumu
za devam ettik.
Otomobille gelirken Müşir Fevzi Paşa sofrada sıkıldığı
nım hissettiğini ve Gazinin bahsettiği mebusun adını söyle
di. Esasen tahmin etmiştik. Fevzi Paşa sözlerine:
«— Bu adamlar niçin iş karıştırırlar, bundan ne zevk
alırlar? İnkılâpçılar arasına girmiş kötü niyetli a d a m la r'•

Cümlesini ilâve etti. Ne tuhaf tesadüftür ki, ertesi güJ
nü Kâzım Karabekir Pagayı 'isticvap ediyorduk, Kendisine; ;
«-— Atatürk’e kargı muhabbetle bağlı olduğunuzu bili
yorduk. Ne oldu da işi ayrılığa, nihayet yüksek şahsiyetiniz
bu çirkin hâdiselere kakıştırmağa kadar götürdünüz? Bunu*
sebebi ne idi? İzah eder misiniz?:!' ]
Dediğimiz zaman, Paşa, bir müddet tereddütten sonram
«~r~ Bana sebep, sonradan aramıfcı giren inkilâp kurt*
lan olmuştur,» diye cevap verdi. Kâzım Karabekir isim tiıü
rıh etmek istememişti. İsrar ettik: ' , |
s— İfadeleriniz tarihî bir vesika olacaktır. İsim tasrjj)
ediniz.». i
Diye rica ettik. Cevaben bir iki işitin tasrihle; $mt||
lan ilâve etmişti: . , . ';j
« - Her inkılâpta olduğu gibi ilk zamanlar, beraber ç#
laganlar, sonradan,' maksat hâsıl olduktan, sf>nra> araya: şâ
ren bu gibi, tufeyliler yüzünden parçalanırlar. Lozan Sur
huna kadar elele .çalışan arkadaşlar arasında o tarihten sod
ra bir ittir ak bağladı.. îlk ihtilâf Rauf Bey ile İsmet Pa$*
arasında oldu, İçiıı>ize öyle çehreler karıştı ki ne Gazi,’ n|
de îsm et Pagalar Hezelinde eski arkadaşları eski yola -şevket
nıek imkânı kalmadı. Her gün üzerimize hücumlarla saldırıl
dr Sanki b iv. cahil kafalı softalardan daha mutaassıp imişifj
Gazetelerde aleyhimizde yazılmadık hezeyan bırakmadılar!!
diyerek Kâzım Karabekir Paşa da Fevzi Paşa gibi o mebus
arkadaştan şikâyette bolundu. ;
Bu mebus arkadaşımız ertesi gün Gaziye söylediklerini!
Gazi tarafından, bize bahsedildiğini duymuştu. Bunun iizeîj
ne, (gimdi- hâlâ masamın üzerinde ve gözümün önünde bulıi
itan) bana hitaben, «İzmir Posta, Telgraf, Telefon Bagm.|
döriyeti» etiketli bir kâğıda yazılmış ve zarfının Uzeriri)
(şahsî ve mahremdir) kaydı .konulmuş dikkate şayan hS
mektup bırakmış ve muhtemelen Gazinin kendisine vâld ta|
siyesi üzerine hemesı o sabah hareket etmek iizere buluna
bir yiik vapurunu binerek İzmir’den uzaklaşmıştı.

Hâdiseden yıllarca sonra öğrenilen hakikatler
Suikast hâdisesi üzerinden yıllar geçtikten sonra idi .ki,

bir gün, mahkemenin hükümlerinde ne kadar isabet ettiği
ni gösteren ve teşebbüsün mahiyeti ile içyüzüne ait çok: dik
kate değer vaziyetleri meydana seren bir zat beni bularak
birçok malûmat verdi. Bu zatın adı da suikast işine karış
mış ve kendisi de arkadaştan gibi muhakeme edilmiş, fakat
neticede beraet etmişti, Kendisi itimada sayan id i Anlattık
ları, hâdisenin içyüzüne teallûk eden son müphem noktaları
da aydınlatarak verdiğimiz hükümlerle vardığımız kanaat
leri tamamen takviye ediyordu.
Tarihî bit* vakayı, aydınlatması itibariyle şimdi bu sözü
ne inanılır satın tasvir ettiği vaziyeti nakledeyim:
Bu. zata göre, Gaziye bir suikast, tertibinden Rauf, Ad
nan, Sabit Beylerle Ali Fuat, 'Refet, hattâ Kâzım -Karabekir
Paşa da haberdar İmişler. Sabit Beyin, Ankara’da ilk defa
yapılması tasmim edilen suikastı haber alınca derhal hare
kete geçerek arkadaşları olan Ali Fuat ve Refet Paşalarla
Rauf ve Adnan Beyleri lıaberdar etmesi, o anda korkma
sından, haleti nahiyesinin birdenbire sarsılmasından ve veh
min tesiri ile aklını başına toplayarak neticenin ne derece
valıim olabileceğini kavramasından ileri gelmiş. Neticeyi
lîözönüne getirerek âkibetinden çekindiği için imiş, Yoksa,
suikast işinden evvelden haberdar imiş.
Bu esnada şu hâdise cereyan etmiş: Arkadaşları bu ha
beri alır almaz çok telâşlanmışlar. Bu telâş ile Rauf Bey
kalkmış, Faik Beyin evine gitmiş. Ziya Hurgid’in kardeşi
Ordu Mebusu Faik Bey uykuda imiş. Rauf Bey henüz uyku
da bulunan Faik Beyi vaziyetten haberdar ederek:
«— A rifin köşküne adam getirmişler. Bugün Gaziye
suikast yapacaklarmış. Hemen git. Bu işe mâni ol!»
Demiş ve çok telâş göstermiş. Buna karşı Faik Bey:
«.-■ Ben böyle işlerle ne meşgulüm, ne de alâkadar olu

ram. Bu işi kim tertip etmiş ise ona söyleyiniz, O gitsin ha)
letsin. Görüyorsunuz ki ben uykudayım. Benim alâkam yo3£|
Diye cevap verince o zaman Rauf Bey mecbur kalariti
«— O halde alâkadar olan senin kardeşin Ziya Hu|
şiftir!» 'Ii
Demiş ve bunun üzerine de Faik Bey yataktan fırlamtjj
Rauf Beyle birlikte sokağa çıkarak evvelâ Şükrü Beyi avjji
alışlar. O anda Şükrü Beyi evinde bulamamışlar. Şükrü Be$j
bulamayınca, Riiştü Paşayı .aratmışlar. O da evinde yokımı|
Rauf Bey bu aramalar esnasında fazlaca telâşta imiş. Müt|
madiyen Faik Beye: '
«— Vakit geçiyor!. Çabuk git! Yetiş!» 1 . ::j
Diye rica ediyor ve Faik Bey de:
«— İşin içyüzünü anlamadan gidemem!» Diye İsrar e<|:
yormuş. O aralık Rüşti,! Paşanın evinden dönerken ve Kap
oğlan’dan geçerken, Ziya Hurşid’e rastlamışlar; Faik Bey S!
ya Hıırşid’ten böyle bir iş olup olmadığını sormuş. ZÜ
Hurşit: . ' "S
«— Se« bu sözler için mi bu vakit uykudan uyandıüj:
Böyle foi.r iş varsa hükümete haber versinler!» :;
Demiş. Faik Bey, Ziya Hurşid’in gösterdiği bu soğukkâş
lılj.k, bu aldırış etmemezlik, bu emniyet, karşısında birfl
sükûnet bulur gibi olmuş. Fakat horhaidş birgeyler kariştıı
maları ihtimalini de gözönüne alarak bir kere de Arif Beyti
köşküne koşmuş. Faik Beyin tarlalar arasından köşke doğfi
telâşla geldiğini, gören Arif, Lâz İsmail’e: ,
«— İş bozuldu' Gelen Ziya Hurğid’in kardeşidir. Şefi
görmesin. Gel seni saklıyayım!»
Demiş. Tam bu esnada da Faik Bey köşkten içeriye giij
miş bulamıyormuş. Orada yalnız A rife rastlıyacağmı sanıij
ken karşısında Şükrü Beyi bulmuş. A rifin nerede olduğuı|
sormuş. Şükrü Bey de cevaben: ,|
«.... Bağını belletiyor, Ameleye bakmak içlıı gitti, jjinj
di geljr,*

~~ 71 -
'Diye cevap vermiş. Bu cevap üzerine Faik Bey föna
aâldıi hiddetlenerek: ve hırslanmış bir tavır takınarak:
« .... Sarhoş ka‘‘&lar jn karariyle memleket ateşe verile
mez. Bu herifler nerede ise derhal dağıtacaksın. Hükümetin
üozü gçık- ise arkadaş lan nerede ise tevkife- başlar!»
Diye tehdit edere}; o günkü müsamınem teşebbüsün
ününe geçmiş, oradan doğruca kendisini toplu olarak ke-
■uali tehalükle Mebliste bekleyen Ali Fuat' Refet Paşalarla
.Sabit, Adnatı ve Rauf Beylerin yanına girerek işin vahame
tini ve vaziyet* okluğu gibi anlatmış ve:
e-— 'Gizli bir komitenin böyle caniyanö bir teşebbüse
i:i vmf-sl bir 1'ırka olarak bize istinat ederek cüret almasından
İleri geliyor. Ytjfcsa böyle bir iş yapmaya cesaret edemez
ler. Onun için size derhal Fırkanın feshini ve bu suikast
işinden . hükümeti' haberdar etmek: içitı teşebbüse geçmenizi
leklif ederim.»
D^mişşi; Faik Beyiıı bu ciddî müdahalesi ve İsrarı karsı-
"iııda bu zevat düğünmüşler, «Bir haftaya kadar istediğini
yapacağız» diye 'vadet «nişler.
Faile Bey banımla kalmamış, orada bulunan Sabit Beyi
ı.le bir kenara çekerek:
«.... Kardeşimin de alâkadar olduğu böyle mühim vafca-
i ı biliyorsun da daima beraber olduğumuz halde şimdiye
kadar niçin bana haber vermedin?»
- Demiş ve Sabit Bey de:
* ... Ben seni bu işe dahil fa m d e re k haber vermeğe
ıi'otuuı görmedim.::-
Demiş.
Bu hftSfsfcoin iterinden bir hayli zaman geçer, fakat Te-
nıkiperver fırka erkânının o telâşlı günde Faik Beye yaptık-
l.ın vaade rajm en ne hükümete haber verilir, ne de Fırka
nın feshi yoluna gidilir.
*
Bu zevat, Gaziye bir suikast yapılacağını işittikleri hal
de, niçin hükümeti haberdar etmediler? Niçin Fırkanın hp-

n
ın*n o tarihte. Faik Bey» vaöçttiklori gibi fc.hi eitoıManif

ut*medi1 «tı
Bu sevat, evvelden veya sonradan, herhalde sabittir M
suikastten haberdar idiler veya oldular. Haber alınca d i
suikasde mâni olmağa dalıi çalıştılar, Yakardaki ifade !îat|
Beyin Ankara’da suikast icrasının tasminı edildiği gün he
yecanla vâki müdahalelerine şüphe bırakmamaktadır. RaUîj
Bey ve diğer zeval: suikastı önlemek için ' 6 gün her taraf.ı|
başvurmuşlardır.
Ancak bir suikastı önlemenin en kısa yolu hükümet.
haber vermek olduğuna göre, acaba niçin bu yola gitmedij
ler? Bıı bir suali mukadderdir ki cevabını bulmak zaruridüj
Şimdi, hâdisenin tasfiyesinden yıllarla Sonra, akla
ihtimal gelmektedir: i
Bir suikast itibariyle hükümeti ayaklandırıp Fırkalarını
ve nihayet uzaktan yakından kendilerinin de. malûmatdalt
oldukları vaz.iyetle.rin meydana serpilmesine fırsat vererel
şahıslarını töhmet ve mesuliyet: altında bırakmaktan kaçıaj
maki
Halbuki bizce eğer hakikaten bu endişe ile hareli
geçilmedi, ve hökûnıete haber verilmedi ise - tamamen' y
siz. bir düşünce İle, kötü bir teşebbüs önlenmemiş, fakat va
«iyot büsbütün vahim bir hale getirilmiştir. Zira elebaşıla)
ve şerirlsr yakalanarak suikast daha o tarihte, daha baglari
gıçta derimi tasfiye edilebilecek: iken bu ihmal yüzünden şı#
beke alttan alta daha da genişletilmiş ve suikastın günü*
birinde tatbiki ile muvaffak olması ihtimaline, velev istemi)
yerek dahi olsa, açık bir kapı, bir gedik bırakılmak
gidilmiştir ki, bunu tasvip etmek kabil değildir.
Suikast teşebbüsü hâdisesinin tasfiyesi

ittihatçıların elebaşıları Birinci Büyük Millet Meclisini!
ikinci grupu ile birlegerek teşekkül eden Terakkiperveri
den bir kısmını da aralarına alarak suikastı tertip ettikteki
suikastın evvelâ Ankara’da yapılmasını tasarladıktan, mtttı

n -
akiben bu tasarlamayı muhtelif düşüncelerle terkederek

Bursa’yı tercih ve bandan da vazgeçtikten sonra,, anlattığı
mız gibi, İzmir’i münasip yer olarak tesbit etmişler ve ora
da harekete geçmişlerdi. Gazinin Balıkesir’den hareketinin
gecikmesi ve bu esnada Sarı Efe ile Abidin’in eiııayet esna
sında 'İstanbul’da bulunmak üzere kurnazlık ederek, - her-
jeyi. hazırladıktan sonra - İzmir’den hareketleri Giritli Şev-
ki’yi, şüpheye düşürmüş ve bunun Liderine «Muhbir vaziye
time geçerek kurtulayım!»' düşüncesiyle bir. kâğıt parçasına
yazdığı birkaç satırla suikastı mahallî hükümete haber ver
mişti.:
Bunun üzerine bir taraftan İzmir’de yakalanan Ziya
îlurşit ve maiyetindeki şerirlerle diğer . taraftan muhtelif
yerlörde tevkil! edilen bir kısım Terakkiperverlerle İttihat
çıların mulfakemesi sonunda hâdisenin ussun zamandan beri
iyice :düşünülüp taşınılmış ve etraflıca plânlastınlnuş; oldu
ğunda bip şüphe kalmadı ve mahkeme elde ettiği, kati ve musi
bet deliller ve bizzat .mücrimlerin ifadelerine istinat eden ha
kikatler karşısında elini vicdanına koyarak ve Büyük Millet
Meclisi adına icrayı kaza eden bir inkilâp mahkemesi olarak
hükmünü vermişti. Bu hükümler neticesinde ınusammem sui
kast hâdisesinde alâkadar olanlar cürümlerine göre derece
derece tecziye edildi., İzmir’de verilen bu hükümler bir taraf
tan .infaz edilirken, diğer taraftan hükümete bildirildi. B aş
vekilden mahkemenin tebliğine cevaben gelen mektup söyle
id'-:
İstiklâl Mahkemesi Heyeti Âlîyesîne:
•'Tdisrafnamenizi Reisicumhur Gazi Hazretleriyle bera
ber okuduk. Cumhuriyetin •ve onun istinat ettiği yüksek
mefkuremizin siyaneti ve tarsini uğrunda vicdanperverane
ve adilâne ve Cumhurjyetperver olduğu bütün tezahüratı
ile sabit bulunan . necip Türk milletinin' vicdanını tatmin
eden ve Türk tarihinin olduğu gibi cihan tarihinin sayfalıı
rraöa da ibret verici dersleri muhtevi sayfalara geçecek olım
adilâne ve akılâne hükümlerinizi takdirle karşıladık, ISımıi

yelle mali uhuvvet ve muhabbetimizi izhar için bu tarihi va
ziferıizin hüsnü ifa edilmiş olduğu haberini vesile ittih t
ettik. Muhabbetle cümlenizin gözlerinden öper, iştiyakla
anm salatm aza intizar ederim.
15. 7. 1.926 ,
Başvekil
İsmet
Muhakemenin Ankara’daki ikinci safahatından sonra $ı

yins Başvekil İsmet Paşa Fırka grupunda şunları söyledi:'
«— Samimî olarak Parti huzurunda ve iki gün sonra dı
Meclis huzurunda söyliyeeeğj.m ki Büyük Meclisin îstiklâ
Mahkemelerine intihap etmiş olduğu arkadaşlar, her türlC
tesirden âzade olarak, yalnız büyük ve aziz mefk üreleriniz
ve kendilerine memleketin ve inkılâbın müdafaası için Bti
yük Meclisin emanet ettiği hakkı kazayı istimal etmek İm
susunda yerinde ve lâzım olduğu kadar hüsnü dikkat, sarfet
miglerdir. Kendilerini buğurunuzda tebrik ve teşekkür et
meğt bir vazife telâkki ederim.»
İsmet Paşanın beyanatından sonra Bursa, Mebusu Re
fet Bey 3 Teşrinisani 1928 tarihinde Meclise bir takrir ve
rerek İstiklâl Mahkemesi heyetinin Cumhuriyetin müdafaa
sı hususundaki faaliyetlerinin takdir edilmesini teklif et
miş ve mezkûr teklif Milletveldllerince kabul edilmek su
retiyle- Büyük Millet Meclisi de verdiğimiz hükümleri tasrif
etmiş bulunuyordu.
■dr
Umumiyetle inkilâplar, mensuplarının vicdanlarında

öyle derin bir aşk ve heyecan, o mertebe metin ve sarsılmaa
bir itikat ve iman yaratırlar ki, inkılâpçılar bu heyecanın
h.ıziyie hiçbir tehlikeye ehemmiyet vermezler, hiçbir feda
kârlıktan çekinmezler. Vatan, millet, memleket, istiklâl adı
na, hattâ ecelin üzerine atılmağı, dünyada bedelsiz vazife
ve şeref telâkki ederler.
bH Levent Şahverdi Arşivi

n -
fekler, Millî Mücadelede olduğu gibi, hainlere, casusla

ra, bozgunculara, memleketi, içten ve dıştan yıkmak .için su
ikast; ve cinayet yoliyle öldürerek onun tesis ettiği Cumhu
riyet nizamım ve inkilâp sistemini tahrip etmek ve memle
keti yeniden, düşman için kolay yutulabilecek bir lokma ha
line getirmek, için en meg’um plânlan tasarlamış ve tatbik
etmek üzere bulunmuş olan cürüm erbabına karşı, Büyük
Millet Meclisinin uhdemize emanet ettiği mukaddes vazifeyi,
bu rnillî heyecandan aldığımız kuvvet ve imarı ile başardık.
Yıllarla arkadaşlık ettiğimiz insanları muhakeme etti
ğimi* zaman, onlarla süregelmiş münasebetlerimizin tesirle
ri altında kalmamağa çalıştık, ve kalmadık. Dışarıdan da,
kimseden, ne Gaziden, ne hükümetten, ne Meclisten; hiçbir
yerden ne emir, ne de ilham almadık. Hattâ hükümlerimizi
vermeden evvel, uzaktan yakından en rnasıım imaları bile
önlemek İçin, denilebilir ki, dışarı ile temasımızı bile müm
kün olduğu kadar az alttık.
Bu vaziyet sanıldığı kadar kolay değildi. Mahkeme, Mec
lisin içinden terekküp etmişti ve sanıklar otuz yıldanberi
devlet' iğlerinde, ordu başında, Mecliste derece derece vazi
fe almış kimselerdi Bunlara karşı, Meclisi temsil eden yüce
bir mahkeme olarak, âdil olmak ve içlerinden memlekete
kastedenleri - kim olurlarsa olsunlar, hattâ meselâ Miralay
Arif Bey gibi, Saruhan Mebusu Abidin Bey gibi, Miralay
Rasim Bey gibi yakın arkadaşlarımız dahi olsalar - hiçbir his
si tesire ve mülâhazaya kapılmadan ve göz kırpmadan ce-
calandırmak vazife ve mecburiyetinde idik.
Mahkeme heyetinin üzerine aldığı vazife, birçok ba
kımdan, çok ağırdı ve bu ağırlığı hafifleten tek mühim nok
ta gözlerimiz önünde yalnız ve yalnız memleket menfaatinin
üstünde hiçbir düşünce ve kuvvetin mevzuubahis olamıyaca-
ğı ınülâhaaasiydi.
Bu. münasebetle şu noktayı da belirtmek yarinde olur
kanaatindeyim: Zaman gaçtikten sonra hâdie*l«r haJrkjı«la,
9 ÎKâdiselerin b i t t e ssbsplerini, delillerini etraflı bil' tetkik

Ve muhakemeye tftbi tutmadan, gelişigüzel mütalâalara tâbi
ı utmak mutlaka hatadır. Onun için İzmir mı ta s tın » ait' hân
«liselerin tahlilinde de, suikastı hazırlayanları tahrik eden’
hâletî ruhiyeleri. ve memleketin o günkü ıımumt şartlanın;
gözönüııe almak gerekir. Bir fırka programının içinde ya
zılı «itikadatı diniyeye tıüraıetkârdır» cümlesinin yıllair’
geçtikten sonra mücerred olarak çok btiyük bir mâna ifade
etmemesi muhtemeldir. Fakat bu fırka programının bir in-
kilâp hareketinin ertesi günü bu madde ile ortaya atıldığı
düşünülür ye programın ilânından sonra, tahrik edilen prog
ramcıların tesiri altında şeyh ve derviş kıyafetinde birta
kım rehberleri önlerine katan bir kalabalığın isyan ederek’
Diyanbakır’ı işgal ve Elâziz’e doğru at koşturdukları, gök-j
önüne getirilirse ve bu hâdise bu suretle o maddenin neticeı!
si olarak birbirine bağlanırsa o günün vaziyeti hakkında ela-*;
ha sahih bir b.iiküm ve mülâhazaya varmalı: kabil oîabıIir. |

GAZİNİN! M Ü D A H A L E E T T İĞ İ BÎR T E V K İF KARARI
Sakarya Harbi esnasında idi. (1) numaralı Ankara İstik

lâl; Mahkemesinde hâkimiz,. Bir sabah İhsan Beyle mahke
meye gidiyoruz. Raraoğlan Çarşısında Taşhana yaklaştığı
mız sıralarda cepheye1 sevkedilen bir asker kafilesine rastla
dık, Ayaklarında., kirli, birer içdonu, sırtlarında rengârenk
yırtık pırtık birer mintan, bağlarında kimisinde birer şekil
siz sade kalpak, kimisinde de rengi' atmış yağlı püskülsiiz
birer fes. Bollerinde iplerle bağlanpug birer kasatura, Görü-
nUgüe bu askerlerin dermansız, hattâ ekserisinin hasta ol
dukları zannı hasıl nlmujtu. MÜdafaai Milliye Vekili Refet
Paşa, Mttşteşarı da Bİyanbakırh Miralay Kâzım Bey idi.
Bu manzara kargısında İhsan Beyle nıüteessirane şöyle
konuşmuştuk:
Ne yapalım? Geri kalmışız. Sanatta, servette, her-
şeyde geri ve fakir „bir milletiz. Vatanımızı, istiklâlimizi
müdafaa için yalnız silâhımızı, lopumuzu, tüfeğimizi değil,
giyecek elbisemizi de hariçten tedarik zorundayız. Hariçle
rabıtamız yok, büyük devletlerle miinasebatın dostane olma
dığı böyle bir zamanda bu hal tabiîdir» diy or, birbirimizi -te
selli. ediyorduk.
Akşam, mahkemeden gıktık. Aynı yoldan evlerimize gi
diyorduk. Karaoğlan Çarcısında muhallebicinin üzerindeki
Fırka Kumandanlarından Miralay Hulusi Beyin evinin önün
de gayet temiz giyinmiş, üstü bağı muntazam, sıhhati yerin
de dinç bir asker, balta ile evin önünde yığılmış olan odun
ları. kırıyor. Belli .ki bu asker Fırka Kumandanının hizmet
eriydi. Böyle herşeyi tam, sıhhati, kuvveti yerinde dinç
bir mf<?r hizm et «rUği için gerilerde alıkonuluyor, »»•

- n
Rahleyim gördüğümüz gibi, hergeyleri noksan, kimisinin kıyit-'

fetleri, perişan, «Meriyet itibariyle hasta, ihtimal ki kiran?!
siz olanlar cepheye sevkolunuyordu. Bu nasıl olurdu?
Tekrar mahkemeye dönmüştük. Variyeti mahkemede
yeni baştan mütalâa ve münakaşa ettik. Merkez Kumandan*!
Miralay Şevki Beye (Paşa) Fırka Kumandam Hulusi Beyim,
tevkifi ile mahkememize şevkine dair bir tezkere yazılma
sına karar verdik. Yazdık, derhal gönderdik. Çünkü Hulu
si Beyin bu hareketi mahkememizi alâkadar eden cürüm
lerden birisi idi.
Mahkemede Hulüsi Beyin gelmesini bekliyorduk. Şevki
Bey telefonla Fırka Kumandanı Hulusi. Beyin tevkifine Mü-:
daîaai Maliye Miisieşân Kâzım Bey tarafından mümanaat;
(kiiMiğüıi bildirdi. Bunun üzerine Merkez Kumandanına der-,
hal. Kâzını Beyin de mahkeme' kararına muhalefetten dolayı:
tahtı -muhakemeye iilmrnası iein hemen tevkifi ile mahkeme
ye şevki emrini verdik.
Kûaaın Beyin bu hareketi de istiklâl Mahkemeleri Kanu
nuna göre biı- cürüm idi. O kanuna göre, mahkemenin emir
lerini infaz etmeyen her ki.m olursa olsun aynı mahkeme ta
rafından tevkif ve muhakeme olunabilirdi.
Merkez Kumandanı Şevki Beye verdiğimiz bu em ir ve
karar herhangi bir yerde, herhangi bir kimse tarafrndan
mümanaata uğrarsa, meseleyi Büyük Millet Meclisine arze-
decek, icap ederse İstiklâl Mahkemesinden istifa edecek
tik.
Az sonra, Jthsan ile beni, Mustafa Kemal Pags, istasyon
daki ikametgâhına çağırdı.
Paşa, karar ve hareketimizi, salâhiyetimizin harici bir
taşkıalık addetmiş, çok hiddetli .idi, Bizden sordu:
«.... Fırka Kumandanım, onu takiben de Müsteşar Kâ
zım Beyi hodhehod tevkiî ve muhakeme altına almak salâ
hiyetini nereden aldınız?»
Cevap verdik:
«— Kendi hususî evimin işini, hizmetini ordununkinden

n —
ileri tutanlar elinde, bir türlü ihzar edilemiyen orduyu, m i
nen ve maddeten tarsin ve takviye etıniye Çalışıyoruz. Ka
rar ve hareketimizde Büyült Millet Meclisinin mahkememi
ze verdiği kanunî ve yüksek galibiyete istinat etmekteyiz.»
Bu cevabımız üzerine Paşanın emriyle İstiklâl Mahke
meleri Kanunu getirildi. Birlikte mütalâa ve tetkik olundu.
Biz ..haklı idik ve kararımız kanuna uygundu... Mustafa Ke
mal asabı vaziyetini değiştirdi: 1
«—: Ben gikâye'c ettiğiniz bu halin önleneceğini vazedi
yorum. Bu tezkerenizi geri alarak : bu seferlik bu kararmır-
da İsrar etmemeniz mümkün müdür?»
Dedi. İhsan Beyle düşündük:
«— Maksadımız ordu mensuplariyle Meclis arasında bir
hâdise çıkarmak değil, orduda muzaffer' olmak gayesine
matuf bir tckayyüt ve intizamın tesirini görmektir.» dedik,
Pis'şa, bu son. diigünce ve kar«rı«uadMi tıiemnun olndug-
tu. flısşin' ile bana 'inzali ve'- y a n lı birer fotoğraflarını vere
rek memnuniyetlerini bu suretle de izhar ettiler.
İngilizlerin Ankara'ya gönderdikten easus Mustafa $a$ir

vakası
Haricî ve dahili birtakım gaileler arasında o zaman ef

kârı umumiyeyi sinirlendiren ve bizi meşgul eden bir de
«Mustafa Sağîr» hâdisesi zuhur etmişti. İstanbul’da gizli
çalışan millî gruplardan biri telgrafla, Hint Hilâfet Cemiyeti
azasından Mustafa Sağır isminde birinin Anadolu’ya, Hint
Hilâfet Komitesinin muavenetiyle ve âdeta Hindistan Müs
lümanların i Anadolu’da temsil etmek için izam edildiği bil
dirilmişti.
Dahiliye Vekâleti ilk nazarda bu malûmatı mühim ve
mevsuk addettiğinden Mustafa Sagîr hakkında hürmet ve ko
laylık gösterilmesi için İnebolu’ya emir vermişti.
Bir müddet sonra İnebolu’ya çıkan Mustafa Sagîr’e s;<v-
rek ehali, gerek hükümet, tarafından samimî istikbal mera
simi yapılmış, kendisi misafir olarak izaz edilmiş Vc onul»

m •*»
bazı nutuklar da vermişti. Kastamonu’ya geldiği zaman İne
bolu’ya nazaran merasim daha eksik olmug, bundan mütees
sir olan:,:: hükümete telgrafla şikâyet dahi etmiş, hattâ bu
şikâyet üzerine Vali biraz da tabile edilmişti.
Mustafa Sngîr üzerindeki, bu fena tesiri izale maksadiy-
3e olacak ki. Ankara’ya yaklaştığı zaman Gazi Paşa beni
bizzat istikbale göndermişti. Ankara’nın Çankırıkapısı dışın
da. karşılaştığım zaman arabasında Kemalettin Sami Paşa ile
beraber bulunuyordu. Gazinin selâm ve muhabbetlerini ib
lâğ ettiin ve. onun namına «hoş geldiniz» dedim. Aynı ara
baya binerek kendisini. Millet Meclisi binasına getirdim.
Orada hemen Gaziye mülâki oldu. Görüşme yarım saat kadar
bile devam etmedi. Mustafa Sagîr, Gazinin yanından çıktı
ve ikametine tahsis adilen (Hürriyet) Oteline götürüldü.
Mustafa Sagîr çıktıktan sonra Gazinin yanına 'girmiş
tim. Gazi. Mustafa Sagîrt'n gö#ü§ tarzından M<; te menimin
görünmüyordu. Adam hakkındaki intihalarını sorduğum za
man:
< - Dikkatli olmalı! Mükemmel bir casustur!»
Demişlerdi. O zaman Dahiliye Vekili Adnan (Adıvar)
Beydi. O da daha ilk temasında Mustafa Sagîr’irı casuslu*
ğundan şüphe etmiş, Hind Hilâfet Cemiyeti murahhagsı ola
rak Ankara’ya gelmi.i? olan bir adamın birçok ziyaretler ka
bul ettiği ve bir sakım insanlarla görüştüğü halde sıkı te
ması ve münasebet tesis etmesi îâzımgelen hükümetten
uzak bulunmasını tercih etmesi vc yaptığı temaslarda îngi-
liderden batosetmiyerek daima Rusların aleyhinde bulunma
sı nazarı dikkati celbetmiş ve şüpheyi, arttırmıştı. İşi mey
dana çıkarmak için isabetli tedbirlerle iyi bir hareket yolu
takip etmişti. Bu sayede de günün birinde İstanbul’daki
meşhur «Nelson» a gönderilmek üzere ecza ile büyük, bir
kâğıt üzerin s yazılmış ancak iki satırlık mektubu elde edil
miş, üzerine dökülen amonyak ile meydana çıkmış olan muh
teviyatı şüpheli görülerek kendisi tevkif edilmiş, yapılan
isticvap ve tahkikattan sonra yakayı ele veren bu yaman ca-
il Levent Şahverdi Arşivi

sus, sızâsmdan bulunduğum (!) numaralı Atık.im UllkIM
Mahkemesine tevdi edilmişti,. Bu suretle mahkem^nn.' m ııt*
dan itibaren yalnız Türkiye için değil, dış âlem n;nı <<■»lı••
lâde mühim olan bir hâdiseye el koymuş bulumnımu
Sagîr kimdi.- nasıl gelmişti?
İngiliz Hariciye Nezaretinin tâ gençliğinden heri ı.ılı mIi

ne itina ve ihtimam ederek, bi-lhassa Şark için yeliyhf((ı|>
anlaşılan bit adam müthiş bir casus olmakla beraber o k.ı
dar* zeki değildi,
O esnalarda Ankara’da -bj.ua bulmak hayli roüşlalldıı
biiyük bir gayret ve müşkülâtla bir mütekait /.ııbi
tin evi kiralanmış, mahkememi* bu evde faaliyete ae««ıife.
bulunuyordu. Evin üsl; katında merdivenden çıkınca dar bir
salon, bu salopuıı sağında müzakere salonu ve kâtiplerin
çalı,sına odaları vardı. Muhakemeler bu dar salonda yapılır
dı. Salonun siyah perdeli iki dar penceresi, önünde at nalı
şeklinde küçük bir heyeti hâkime kürsüsü ve heyeti hâki-
inenin oturduğu yerin arkasında ve tam iki pencere arasın
da yçgil bir levha üzerine siyah ile yazılmış:
<■(1) numaralı İstiklâl Mahkemesi heyeti, mücadelesinde
Allahtan başka hiçbir kimseden korkmaz» yazısı vardı. Sa
lon heyıSti uraıuniyesJyto heybetli idi, Mustafa Sagîr’in ilk
isticvabını burada, alenî muhakemesini ise Ağırceza mahke
mesinin büyük salonunda yapnuşlık.
•Mustafa Sagîr mahkememizin salonuna getirildiği vakit
gözüne çarpan heyeti hâkime arkasındaki asılı levhanın onu
çok ürküttüğü ve çok heyecana getirdiği görülürdü, sinirli
bir îialdeydi. Hiç durmadan heyecanla mütemadiyen etrafı
ve heyeti hâkimeyj tetkik ediyordu, isminin Mustafa,
babasının isminin Zekeriya okluğunu söyleyen bu Hintli,
otuz üç yağından biraz fazlaca idi. Ayağında reyye pantolon,
sırtında redingot, başında kıpkırmızı bir fes vardı. Kıt-n
K. :

boylu ve şişmandı; irin gibi sapsan bir rengi vardı. Daha
ilk isticvabında öğrendiğimize göre, bu adam o güne kadar
İngilizler hesabına neler yapmamıştı ki! Bu mel’un Ankara-
ya geliş tarzında da cidden büyük bir maharet göstermişti,
İik temastan ve dostlukları

İstanbul’a geldiği zaman kendisini saf, mütevazı, kalbi
milletimize muhabbetle, rnüsîüman dünyasının uğradığı
c e fa ' ile çarpan bir dindaş olarak tanıtmıştı. Millî hareketi
mizle samimî alâkasını göstererek, her nasılsa erkânıharp
binbaşılarından Filibeli Ali Hıza Beyle (General Ali Rıza
Artunkal) -münasebet tesis etmiş ve bu zatın dalsa ilk gün
lerde emnjyetini elde etmişti. Ali .Rıza Beyin, delâletiyle sü
vari kaymakamlığından mütekait Aziz Beyle temasa gelmig,
ilk görüşme Filibeli Ali. Rıza Beyin evinin kargısında Musı
tafa Sagîr’in oturduğu evde vaki olmuş. Mustafa Sagîr, Hind
Hilâfet Cemiyetinin murahhası olarak kendini tanıtmış. Bu
ilk görüşmeden sonra Filibeli Ali Rıza Bey Aziz Beye gel»
m iş:
«Müteferrik çalışmak olmaz, İstanbul’da Türk - Hind
Muhadenet Cemiyeti namiyle bir cemiyet teşkil edelim, İm
adamın âlemi İslâm hakkında calibi dikkat tetkikleri var
dır. Bu sayede âlemi islâm ile münasebet tesis «delin» de
miş. Aziz Bey de bunu kabul etmiş. Bir gün sonra Filibeli
AH Rıza Bey bir nizamname müsveddesi getirmiş; Aziz Bey
müsveddeyi gözden geçirmiş: «Zararlı birşey değil, bu müs
vedde üzerinde görüşelim» demiş. Fakat üç gün sonra Mus
tafa Sagir’in evinde toplandıkları vakit, Filibeli Ali Rızâ
Bey tarafından tesvid edilen. nizamnameyi tabedilmiş ola
rak bulmuş.
Aziz Bey Nizamnamenin Filibeli Ali Rıza Bey tarafından
istical edilerek tabettirilmek suretiyle bir emrivaki yaptığın
dan sinirlenmekle beraber bunu hiçbir veçhile mahzurlu gör
mediği için re d de etmemiş. Yalnız böyle bir cemiyet kur
mak için Muştala Sagir’in elinde vesikası olup olmadığını

sormu^ Buna Ali Rıza Bey cevap vererök «Hind Hilâfet Öe-
miyeti Reisi. Mehmet Ali Handan mektup var. O mektupları
ben gördüm. Pasaportunun arkasında da Hind Hilâfet Cemi
yetine dahil olduğuna dair resmî vesika var, onu da gördüm»
demiş. Bunun üzerine ■Aziz Filibeli Ali Rıza, Bahriye Mek
tebi Müdürü Hamit Naci, erkanıharp binbaşısı Müfit ve Ha-
rnit Naci Beyin damadından mürekkep olarak Filibeli Ali Rı
za Beyjin istediği cemiyet kurulmuş ve riyasete Aziz
Bey seçilrçıijj. Hattâ nizamnameleri mucibince: reise (100,
âzaya (40) lira maaş dahi tahsis edilmiş.
Em niyet telkin eden hödia®
İçtimalardan bir gün sonra Düveli îtilâfiye memuriniy

le İstanbul Merkez Kumandanlığından bazı zabitler Mustafa
Sagîr m evini basmışlar. Mustafa Sagîr biraz evvel dışarıya
Çifctmş olduğu için bulamamışlar. ■: Evini taharri etmişler,
bâai evrak almışlar. Aytoı «amanda Filibeli Ali Rıza. Beyle di
ğer arkadaşlarını tevkil ederek merkez kumandanlığına g 8 -
tünrıügJer. B ir müddet sonra Mustafa Saglr Merkez Kuman
danlığına gelmiş, celâdetle:
<*— Siz nasıl milletsiniz? Biz uzak yerlerden geliyor, size
hizmet etmek istiyoruz. Sizde zerre kadar kan yok mu, ne
yapıyorsunuz?» diye bağırmış. Bunun üzerine Merkez Kuman
danı kendisine tarziye vererek tevkif ettikleri zevatı serbest
bırakmış.
Bunun üzerine artık Filibeli Ali Rıza Beyiıı ve arkadaş
ların ııı düşüncesiyle Mustafa Sagîr'in İstanbul'dan uzaklaş
ması ve Ankaraya gitmesi münasip görülmüş. Esasen gûya
Mustafa Sagîr Mehmet Ali Han’dan Anadolu’ya gidip Kuvayı
Milliye ile doğrudan doğruya temas etmesi için emir almlş.
Aziz Bey vasıtasiyle bütün hareket hazırlıkları yapılmış, mo
tor tutulmuş. Tam hareket edeceği sırada Filibeli Ali Rıza
Bey gelmiş: «Motör parası fazla tutuyor, motörte gftnesi
müşkül olacak, onu Bulgaristan tarikiyle göndereceğim. Fi-

İibo’ye uğrar orada yardım gftrör, is daha kolay «1ur» 4*8
»niş. .'
Mustafa Sagîr Bulgaristan'a' hareketten sonra yolda tmı-[
lıalefeti havadan İğneadaya düşmüş, orada Yunanlılar yakalat!
yıp Atina’ya götürmüşler. Bilâhare İngilizlerin miidahales|
üzerine oradan kurtulmuş, tekrar İstanbul’a gelerek F ilib eli
Ali Rıza Beyin kargısındaki eski evine yerleşmiş. Esefle
kaydetmeli ki. bu zevat hâlâ bu adamın safiyetine inanmış»!
lar ve.- hareket lâfzından hiç de. şüphe etmiyerek, hattâ eliiıöiS
«Sayam itimattın* diye bir de 'vesika vererek Ankara’ya gön?'
dermişlerdi. Sonradan anlaşıldı ki Mustafa Sagîr bu zevatla!
olan bütün 'temaslarım ve yaptıkları iğleri günü gününe în-j
giliz’lere haber veriyordu. ■!'
Mustafa Sagîrin mazisi'

I
!'
Mustafa Sagir’in yaptığımız isticvabından ve alenî m.u*ii

hakemesinden aldığımız neticeler gıı idi: İngilizler Hindis
tan’ın muhtelif semtlerinde;» her beg' sonede bir, rnüteadditj
Hintli, eocuk tefrik eder, bunları tahsil ve terbiye edj.lmekj
üzere hükümet hesabına İngiltereye gönderirlermiş. Musta-J
fa Sagîr’i de hu meyanda henüz on yaşında iken intihap edip!
kendisini Londra'ya göndermişler, bir kasabada hususî bir1
mektepte okutmuşlar. «Edinburg» da bir sene çalışarak «Oks-j
ford» -imtihanlarını hazırlamış. «Oksford» daki. «Linkin» ko-i
lejine girmiş. Burada dört sene tahsilden sonra diploması-j
m alarak Hindistan’a gitmiş. İngilizler tarafından kendisine:!
«Ingiltere’ye sadık kalacağına, Kral ve İmparatorun ta ç ve
tahtı tehlikeye maruz bulunduğu takdirde bu hususta haya-
tını bile fedadan çekinmiyeeeğine dair Kur’am Kerim üzeri
ne yemin ettirilmiş;.
İlk vazife olarak 1910 senesinde Mustafa Sagîr Mısır’a
gönderilerek orada Mısır milliyetperverlerinin ahval ve hare*
kâtını tetkike memur edilmiş. Kendine, oraya Arapça tahsili
ne gelmiş bir Hindli sıfatı vererek bir takım ee’li ve safîya*

nei tavırlar takınarak, İstanbul'da yaptığı gibi, Mısır'da da
milliyetperverleri» arasına Rİrnmj&e muvaffak olmuş 've hat
ifi reisleri «Ali Fehm i Kâmil" ile de dostluk peyda ederek
b u n lara bütün iç yüzlerini, ve gayelerini, anlayıp raporla İn
giliz hükümetine bildirmiş.
.1.911 de «Povta* Valisi, bir Hintli anarşist tarafından
atılan bomba ile öldürüldüğü .zaman, firara muvaffak olan fe
daî hakkında yapılan tahkikat neticesinde, bunun Alman
darülfünunlarında tahsil etmiş «Markı Behar» namında bir
genç olduğu anlaşılınca, İngiliz'ler Almanya’da tahsilde bulu
nan Hini; talebelerinden ürkmeye başlamışlar, bunların ah
val ve harekâtını tecessüs- ettirmek için Mustafa Sagîri der
hal Almanya’ya göndermişler. Orada da: kendisine tahsile gel
mişe bir talebe süsü vererek «Haydelbörg* Darülfünununa
girip, mevcut Hintli, talebelerin, ahvalini- yakadan takip ettik
ten .sonra «Hansrac» ve; «Mahadevsi* isminde iki genç Hintli
anarsfetin bütün Vaziyetlerini tetkik etmiş ve orsdan felse
fe doktoru unvanını alarak İngiltere’ye avdet eylemiş. İngi-
1izler bu olgun casuslarına dünyayı göstermek için Mustafa
Sagîri 1 9 1 3 -de bir harp gemisi ile üç ay devam eden bir
devriâlem seyahatine de çıkarmışlar. Bu seyahatten avdetin
de Hindistan nezareti kendisini Türki’ye İran ve kısmen de
Afganistan ahvali ile meşgul olmak üzere umuru şarkiye
dairesine tayin ediyor,
Harbi Umumîde Hindistan’ın vaziyeti ehemmiyet kesbet-
tiği zaman oraya gönderilen bu mel’un adam Valii Umuminin
maiyetinde bir müddet çalıştıktan sonra Hindistan Nezareti
umuru maliye müdürü umumisi «Lord Radstok» un tavsiye
siyle Erkânı Harbiyei Umumiye istihbarat şubesine memur
ediliyor ve Londra’ya geliyor. Bu adamın isticvabında Harbi
Umumi içinde gole mühim roller oynamış ve muhtelif mem
leketlerin casusluk ve propaganda teşkilâtiyle uğraşmış ol
duğu görüldü. Bilhassa İsviçre’ye memur edildiği zaman ora
da bütün harp müddetince Hind istiklâli için çalışan Hintli
b.i.r vatanperver süsü verdiğini, bir çok Türk ve Almanları

M —
iğfale muvaffak olarak onların felâketine sebep olduğuttıij
anlamıştık. ,;|
Bu mel'un casus bize o zaman İranda çıkan «ItavetUlf
halk» gazetesinin neşri için İngilizlerin, İngiliz taraftan olaıij
«İrantû» heyetine para verdiklerini, Kâggar aşiretlerinin isyan
mm, (Muhammere) şeyhine İngilizlerin para verdiğini ve bunaj
nasıl kullandığını, İsfahandaki İngiliz adamlarının nasıl ça*1
lıgtıkl&mı, (Yehad) gazetesine verilen paralarla neler yajprj
lırdıklarını, Harbi Umumide Iran Şahını nasıl elde ettiklerini,!
Bağdatta hafî teşkilâta memur Muhammed Şalım Bankta
hududunda Rauf Beyle (Eski Başvekil) müsademe eden aşi
retleri nasıl teşvik ettiğini ve buna benzer daha bir çok gey-iı
leri anlatmıştı.
Bir aralık da Afganistan’a gönderilmiş, orada İngiltere;
aleyhindeki faaliyetleri tetkik etmiş. Afganistan aleyhini? 1
çalışarak ika edilen suikastlara kanamış. Afganistan'da İngH
liderden aldığı elli bin lirayı sarfederek elde ettiği Afgan*
lıiarla teşriki mesai etmiş, nihayet «Haydar* isminde b ir
Afganlıya Afganistan Emirini öldürtmüş, Afgan hükümeti
kendisini şüphe üzerine tevkif etmiş fakat İngilizlerin nüfuz;
ve tesiriyle yalnız hudut haricine çıkarılmakla yakayı kur
tarmaya muvaffak olmuş. Bundan sonra tek rar İngiliz hâri
ciyesinin umuru şarkiye şubesindeki vazifesine dönmüş. ,
Mahkemede anlattıklarına göre Sagîr’.ûı casusluğu çofcj
müthişti, mühim bir Ingiliz casusu idi..
Casuslukta mühim b ir maharet göstermiş ve •muvaffak
olmuş olan Mustafa Sagîr’i İngiliz hâriciyesi bu defa da va
zifelerin en mühimmine, Anadolu’da millî harekât» akamete
uğratmak için çalışmağa ve elinden gelebilecek su ik astta*
i t e r etmeğe ve yaptırmaya göndermişti.
A n k a r a 'y a ne yapm aya g e ito ig fi? ■:
Hint Müslümanlarının murahhası olarak, onları* ver

dikleri bir. buçuk milyon altın ile Anadolu’da mektepler yap
tıracağım, millî ordunun nevataraiB ikmaline çalışacağını.

— 87 —
söyliyea, kendisini saf ve temiz bjr dindaş gibi gösteren ve

böyle bir tavır takınmış olan, bü yaman casııs alttan alta Ga
zinin hayatını -tetkikten ve ona bir suikast tertibi için hazır
lıklar yapmaktan da çekinmemişti İyi tetkikler yapmış. Ga
zinin aggı ve vekilharcının bahşiş alır takımından olmadık
larını, Gaziye sadık ve bağlı' oldukları için onları elde edip
vasıtalariyle yemeklerine zehir koydurarak -öldürtmenin im
kânsız] iğini anlamış, ata veya otomobile binerken yaverleri
ve yanıMa bulunan, sadık arkadaşları derhal'ata veya otomo
bile btarrJeyip oııun binmesini beklerler ve bminceye kadar da
etrafı tarassut ederlermiş. Bamın için de Gaziye kolay .kolay
silâh atılıp öldürülemezmiş.
Türk 'zabıtası' bu hain casusun' müessif bir hâdise çı
karmasına meydan, vermeden bütün plânlarını altüst edip
meydana çıkarmaya muvaffak olmuştu.
Bu. suretle birçok memleketlerde maharet ve muvaffa
kiyetle iş giSrca, bu resmî Ingiliz casusunun, onu, emir, tali
mat ve para vermek suretiyle harekete getiren Türkiye’deki
İngiliz casu$ şebekesinin ve İngiliz hâriciyesinin bütün gizli
faaliyet vfe hazırlıklarım meydana çıkarmış olan Dahiliye
Vekili Adnafı Beyi tebrik etmemek kabil değildi. -
Memleketimize karşı kasdi ne idi, bu hiyaneti nasıl ya
pabilecekti, bir İslâm olarak bu vazifeyi nasıl kabul etmiş
ti? Bunları sorduğumuz zaman:
«— Bu memleketin evlâdından değilim, hiyaneti vata
niye ile maznun olamam. Ben Türk nimeti ile perverde al
madım. Beni İngiliz yetiştirdi. Siz yetiştirmiş olsaydınız süte
de aynı vazifeyi yapardım» demiş ve:
«Hayat tuhaf şey. İdam. Fakat korkmuyorum. İzzeti
nefis mahvolduktan sonra, hayatin kıymeti yoktur. İslâmda
merhamet vardır. Siy. merhamet ederseniz size daha çok İn
giliz esrarını söyliyeceğim ve yazacağım... Biliyordum. Tür
kiye’de iki türlü kalabilirim: Merhamet ederseniz yerin üs
tünde, etmezseniz yeriıı altında» sözlerini ilâve etmişti.
Günlerce devam eden muhakemesi neticesinde mul’u

nun memleketim izdeki casusluğu ve hiyaneti tahakkuk et-i
miş kendisi adaletin pençesinden kurtulamıyarak idam edU-j
misti. Bunun idamının Ingilizleri üzerimize Saldırtacağmı;
düşünenler vardı. Fakat bu düşünceler yersiz, mânasızd»;!-
Çünkü bukadar aleni ifşaatı İngilizler özerlerine al&cak f c a - .j
dar tecrübesi?, ve saf değillerdi.' <
'!
AH Şükrü Bey hâdisesi ve Topal Osman vakası
Millî. Mücadele esnasında Osman Ağa- ile Miralay Os

man Bey ayn ayn ve fakat başlı basma birer tipti. Biri To-,
pal Osman, diğeri de Kasap Osman ismiyle anılırlardı. i;
Osman Ağa, aslen Giresunlu olup Giresun’dan topla-j!
mı§ olduğu millî kıyafetli, oldukça kuvvetli bit müfreze ile:
Ankara’ya gelerek millî Mücadeleye ve bilâhara bu mUfme-j;
den .Girenin Alayı teşkil edilerek kendi kumandası altondaj
Sakarya Harbine de igtirak etmişti. '!
O zamanlar vaziyeti harbiye icabı cepheden geriye her-
hangi, bir kuvvet çekmek doğru görülmediği için Giresun:5
Alayından tefrik edilen bir Lâz müfrezesi Gazi Paşanın" nala»;
hafazasma memur edünıiş-ti. Köşkte ve gittikleri yerlerde!
Gazinin muhafazasından bu müfreze mesuldü. Müfreze vazi
fesini kemali sadakatle ifa ediyordu. O karışık günlerde .Ga
zi gelıiı: içersinde bir tarafa giderse, gittiği .yollardan miihim
noktalarla gittiği ve oturduğu yerin etrafı bu ınüfteze mra::!
fındaıı tahtı emniyete alınırdı. Müfreze zsptü rapt ve vazife i
itibariyi" Başyaverin emrinde bulunurdu. ')
Osman Ağa, okur yazar değildi. Millî duyguJai'la <;ok:
mütehassis, sureta halim ve selim görünür, fakat rülıan pek;
hadid ve şedid, çok h aşin b i r ' adamdı, Hissiyatını hiç belli:
etmez, aklına h e r g elen i y a p a r ve yapabilir k a r a k te r d i :? ö l
Ayağından geçirmiş olduğu bir kazadan dolayı aksar bir
vaziyette olduğundan kendisine Topal Osman lâkabı veril
mişti. ;
Giresun Alayı teşkil edildiği gaman ona askerî kaym a*
1

İH» __
kam.uk payesi Askeri iinifom ayı giyorek «liıtd*

hastan, sr>,a»:n:iâ aiiifi'e;:e efradından bir iki adamı «iıiu
gu halde- çarşı pazar dolaşmaktan çok zevk alırdı, fenclîsî.
Saiıuuıpazmnda kiraladığı bir evin üst katında emniyetli bir
iki adamı ile birlikte ikamet ederdi. Gazinin muhafazasına
memur edilmiş Lâz müfrezesi ise Çankaya civarında, Ayran
cıda Papazın Bafrı denmekle maruf olan bağdaki k*şkte
bölünürdü.
Müessif hâdise nasıl olmuştu?
•29 Mart 2923 Perşembe günü Ankara’da kulaktan kula

ca fısıldanan ve tiirlii türlü kötü tefsirleri yapılmakta olan
müessif bir hâdiseden haberdâr olmuş bulunuyorduk.
«Tral»on Mel>usin Âli. giikrii Bey Sah akşamından beri
ortada yokmuş}, Salı akşamı çarşıdaki kahvelerden birinde
otûrdııgu görülmüş. Ondan-sonra meydana çıkmaması ailesi
ni meraka düşürmüş, hükümete müracaat edilmiş. Hükümet
derhal şiddetli bir tahkikat ve ta k M ta girişmiş...»
, Ali Şükrü Beyin muhalefette faal bir rol oynamakta ol
masından dolayı gaybubetine türlü türlü mânalar veriliyordu.
Kulaktan kulağa fısıldanan bu hâdise aynı gün Meclise
intikal ettirilmişti. I *
Hakikaten S a h : gününden iı ibaren Ali Şükrü Beyin mey
danda olmadığı anlatılıyordu.
Meclîsi© heyecan
O sabah Meclise girdiğim zaman manzara pek hazin idi,

Heyeti umumiyede biiyiik bir heyecan vardı. Mebuslar • bu
gaybubeti siyasî bir şekilde tasvir ederek Ali Şükrü Beyin
şimdiye kadar bulunamamağından dolayı, bir yandan şiddet
le hükümeti tenkid ediyorlar, diğer yandan da, «Bu gaybu
bet siyasî ise, demek ki bu memlekette herhangi bir fikrin
serdarı ölecektir?» diye imalı beyanatta bulunuyorlar:

— 90 —
*— Biz masuniyet istiyoruz, m ücadele. etmet.iyJa>
D'iy-ö b&gmyGrkr ve ceHidel 1.gtteteîiy.oriîtr. İPatoıt ’ açık
olarak .sarih ve mtısbet* bir itilamda bulunamıyorl^rdı.
Allah rahmet etsin, Kırşehir Mebusa Yahya Galip Bey,
arti.lt böyle müphem, ve imalı lâflara ve ilhamlara dayana-
mıyarai: ayağa kalktı. Hatibin birine:’
«— aııa camın. Aç:k söyle de anlayalım. Böyle müpîıem
simlerden kimse bir şey anlayamaz ve, hiç kimse de bunu ka
bul etmez.»
D iye' bağırmaya mecbur olmuştu. Buna:
«—•- A çık söylüyoruz. Mliphem değildir. Susrmyaeağız.»
Diye eevap verenler hâlâ müsbet ve: sarili birşey söyle
miyor, inini! soderirie devam ediyorlardı,
Ali yükrtt Beyin gaybubetinden dolayı Mecliste gayet
saminu «lurak içten acı du;,anlar çoktu. fer* Vekilleri R e
isi, Rauf Bey, bu arkadaşların bütün heyecanlarım, tees
sürlerini teskin içirt Meclisin itimadına jmaahar olan hü
kümetin hür adliye ile polis ve jandarmanın her, tesirden
u«ak bulundurularak' vadesini yapacağını ve bu hususta
şiodiden faaliyete geçmiş olduğpıu, bu birkaç gün içinde
biilüi) hakikatin te;:alıür edeceğini temin ediyor ve Adli
ye Vekili Eifat Bey de bunu tekid ediyordu.
Şayanı hayrettir ki hatipler li r taraftarı aeı a c ı ' bağıra
rak :
>i... Miteebbiplar kim olursa oh».:ıı, meydana çıkarılsın,
tecziye edilsin!»
Derlerken bir aralık Osman Ağa, samiin locasında bu
manzarayı seyreder ve hatipleri dinlerken .gözüme ilişti, f a
kat hiçbir gey hatır ve hayalime gelmemlgti. Hattâ Meclis
tatil edildiği üamaıı bahçede Osman . Ağaya rastladım:
*-... Hayrola Ağa. He var nt- yok i s. dedim. Bana hiçbir
şey söylemedi. Bilâkis o benden Llrşeyı&r sormak, istiyordu.
Yaln.in her zamanki gibi deği.1, biraz heyecanlı idi. Bu
heyecanın sebebini de iş •meydana çıktıktan sonra farket-
IBİŞtİM.

Osman Ağadan nasıl şüphelenildi?
Hükümet, ıgi bizzat eline almış, adlıyeyi ve zabıta kuv

vetlerini harekete geçirmişti. Geceli gündüzlü yapılan şid
detli takipler, tarassutlar ve tahkikat neticesinde, gaybube
ti akgamı, Ali Şükrü Beyin Karaosman Çarşısındaki Kuyulu
Kahvede oturdıığu ve bilâhare Osman Ağa müfrezesinden
Mustafa' Kaptanla Beraber kalkarak kolkola yürüdükleri tes-
bit edilmfetl. Ayrıca yapılan diğer tahkikatta ise Şükrü Be
yin gaybubeti, a k şın ı Osman Ağsının Samanpazarmdaki evin
den acı. acı birtakım sesler iş it ild iğin i, hattâ evin üst katın
da oturalı diğer kiracıların korkarak evden komşuya kaçtık
larını, Osman Ağa ertesi sabah bu kiracıların kaçtıklarını
işittiği zaman kendilerine:
Neden korkup kaçtınız? Bizim müfrezeden iki ne
le r «ıtinasfibetsiz hareketler yapmıştı da onları iyice bir döv-
dili»!1»
Diye kadınlara verdiği lüzumsuz izahatı v e ' sabahın e r
ken saatinde Osman Ağanın kapısına eşya nakli bahanesiyle
bir arabanın getirilmiş olduğunu tıesbit ediyordu.
Bunlardan şüphelenen adliye, Osmâb Ağa ile Mustafa
Kapfan haklarında tevkif müzekkeresi kesmişti. Mustafa
Kaptan derhal tevkif edilmiş, fakat Osman Ağa ortada bu
lunmadığı ve gaybubet ettiği için tevkif müzekkeresi infaz
edilememişti.
Aynı zamanda, Ankara şehri haricinde de takibat yapı
lıyordu. Hariçteki taharriyat ve takibatı yapan jandarma mü
lâzımı Kemal, o »aman bana da anlattığına göre, her tarafı
aramış, taramış, izleri takip etmiş ve ümitsiz olarak tam şeh
re avdet edeceği anda diğer bir iz dikkatini celbetmiş. Bul
duğu ve takibe başladığı bu izlerin sonunda taze bir toprak
kümesi üzerinde sineklerin uçuştuğunu görünce kümeyi aç
tırmış ve hemen orada, satıhta ç.adır besine sarılmış bir
ceset çıkmış ve bu cesedin Ali Şiikrii Beye ait, olduğu feshi*,
^dilmiş,

Bunuıı üzerine katlin Osman Ağa tarafından yapıldığı!
kanaati kuvvetlenerek, Osman Ağanın aranılmasına ve tev»j
kiline bir kat daha ehemmiyet- verilmişti. Nihayet kendisi-i
nin Ayrancı bağlarında Papamı köşkünde bulunduğa, antyy
gılmıştı. Fakat bu cinayeti işleyen Osman Ağanın -Syle k«ij
lay kolay teslim olmıyacağı da nazarı dikkate almıyordu.
Gabinin teessür ve ıstırabı
Cinayeti, haber alan Gazi çok müteessirdi. înkilâp tarihi

isin bir leke teşkil eden hâdiseden ve Ali Şükrü Beyin bu
suretle fecî bir âkibete uğramış olmasından üzüntü ve ıstı
rap duyduğa açıkça belliydi. Ayni zamanda emniyet •ettiği |
ve hayâtını muhafazasına bıraktığı bir müfreze kumandanı-,'
mn biç kimseye haber vermeksizin' ken®. efkârına uyarak
ve şahsî hissiyatına kapılarak böyle bir cinayet irtikâp et-’
iniş olması, bu ahlâkta bir adamın günün birinde dâhil nele
re cür’et edebilmek istidadında olduğunu da meydana koy
duğu için Gazi ayrıca muzdarip olmaktaydı.
Osman Ağa aleyhine deliller kuvvetlendiği «utuuı Gazi;
Pasa, Seryaver Salih Beyle (Bozok) Merkez Kumandam Bin
başı Rauf Beyi bizzat; Osman Ağanın nezdine göndererek hu
igi kendisinin yapıp yapmadığım dürüst olarak, söylemesini
istemişti. Buna karşı Osman Ağa kemali ciddiyetle ve kati
yetle cinayeti inkâr etmiş ve kendisinin böyle birşeyi yaptm-
yacağmı temin etmişti.
Osman Ağanın, delillerin kuvvetine rağmen bu katî in
kâr yoluna sapması Gaziyi daha ziyade şiipheyö dügürmüg-
tü. Gazi. Osman Ağanın kolay kolay teslim olmryacağını da
düşünüyordu. Halbuki kendisinin behemehal tevkiî edilip
adliyeye teslimi de elzemdi. Gazi, İsmail Hakkı Beye (Tekçe),
Topal Osman'ı mutlaka elde etmesi için emir verdi. İsmail
Hakkı Bey de kıtasını alarak Ağanın tahassun ettiği evin
etrafını sardı. Osman Ağaya teslim olmasını teklif «tti. Os
man, teslim teklifini kabul etmedi, müsademe başladı,

Yarım saat kadar süren müsademe neticesinde Osman
Ağa yaralanarak elde edilmiş ve yirmi dakika sonra da nak
ledilirken aldığı yaranın tesiriyle, sedye içinde ölmüştü.
Bu müsademe esnasında Giresunlulardan mürekkep Gi
resun müfrezesinden on İki ölü, müteaddit , yaralı, askerî
kıtaattan da bir ölü ile bir iki yaralı vardı.
Bu hâdisede asıl acıklı olan noktalardan biri şuydu:
Giresun înftTrezesinden ölen ve yaralı olanların kısmı azami,
askerî kıtanın isyan ederek köşke hücum ettiklerini zannet
mişler, silâhlarını kaparak köşk civarına koşmuşlar, orada
köşkü muhafaza düşüncesiyle müsademeye iştirak etmişler.
Müfrezenin efradından diğerlerinin de aynı düşünce ile mü
sademe etmiş olduklarını sonradan sağ kalanlardan anla
mıştık.
Bu vaziyeti duyunca Gazi çok müteessir olmuştu.
★
Gazi. Paşa, İsmail, Hakkı Beye emirlerini, verdikten son
ra. köşkte kalmayı tehlikeli ve lüzumsuz gördükleri için Lâti
fe Hanımla birlikte yakınlarında bulunan Fethi Beyi ye aile
sini de beraberlerine alarak istasyona, kalemi mahsus bina
sına gelmişler ve dizleri de oraya çağırmışlardı, Rauf Bey
de orada bulunuyorlar 've müsademeye ait vaziyeti Gazi ile
birlikte takip ediyorlardı.
Müsademeden sonra Gazi, Recep Zülıtii Beye etnir ver
di, Vaziyeti yerinde görerek tafsilât getirmesi için vaka ma
halline gönderdi. Eeeep Zühtii oraya hareket ettiği zaman
hâlâ ateş kesilmemiş, tek tük devam edip duruyordu. Biz is
tasyondaki binadan fasılalı silâh seslerini işitiyorduk.
Muhaliflerden ekserisi hâlâ bu müsademeyi bir muva
zaa zannediyorlar v e , Osman Ağa aleyhine yapılan böyle bir
harekete ihtimal '.■ermiyorlardı. Nihayet Kırşehir Mebusu Mü
fit Hoca ile Ankara Mebusu Had. Bayram Veli Şeyhi Şemse»!:-
lin Efendi bir ara bu;,;; binerek vaka malıalline lûtıuitjHır
ve hâdiseyi gözleriyle- görmek iîderoislmli. Bu <";rı;ıdn K.tM'cp

Ziihtü Beyden de vaziyet hakkında izahat almıglar, Osmac
Ağanın ölü olarak tenkil edilr-i.ş olmasına hayret etmişlar
■ 'I
★ i
;ı
İl
Meclis, Hükümet, Reisi Rauf Beyin yaptığı beyanat Üıiş
cinayet faillerinin meydana çıktığını ve Osman Ağanın tev
kif emrini dinlemiyerek müsademe neticesinde ölü olarak!
ele geçtiğini öğrenince tekrar heyecana ve galeyana geldii]-
Hatipler hararetli nutuklar söylediler. Nihayet Van Mebus»
Haydar Beyin bir teklifi üzerine Osman Ağanın cesedinin1;
Meclisin karşısında asılmasına karar verdiler. Ve Ali Şükrü
Beyin Trabzon’a nakledilecek cenazesine Meclis namına!
Trabzon .Mebusu Nebizade Hamdi Beyle Ziya Hurgid’i me
mur ettiler. !
Cenaze merasim ile Ankara’dan Trabzon’a nakil ve ora~!
ya defnedilmişti i
ı !
Ali Şükrü Bey kimdi v« bir hâtıra
Ali Şükrü Bey merhumum gaybubeti sıralarında ve bilâ-

hara Osman Ağa tarafından boğdurulmak suretiyle öldür-;
tülmüş olmasının tahakkuk etmesinden sonra Meclisteki bi
rinci gıırnp mensuplarından basılarının kürsüde yapmış ol
dukları beyanlarda ve bunlardan bir kısmının kulaklara fı
sıldadıkları dedikodularda dillerinin altında söylemek iste-’
dikleri birgey vardı. Fakat bunu açığa vurmağa cesaret, ede
miyorlardı. Çiinkii bu imalı beyanlarının delilleri olmayan
birtakım dedikodulardan ibaret olduğunu kendileri de bil
miyor değillerdi.
Onların ima etmek istedikleri nokta şu idi:
Rvv«ke de işarel edildiği gibi Yunan ordusu Eskişe
hir - Afyon hattına çekilmiş;, Sakarya’dan sonra, arada bir
seneye yakın bir zânıan taarruz için hazırlık devri geçirmiş

... 95 -
ti. işte bu sıralarda ikinci grup arasında bir dedikodu bağ
lamıştı:
«Bu memleketin mevcut ordudan daha kuvvetlisini çı
karmaya artık kudreti yoktur. Bu mevcut kuvvetle de Mus
tafa Kemal dogmam atamıyacaktır. Millet bu orduyu, bu yü
kü daha.ne kadar taşıyacaktır, Binaenaleyh bir yol bulmalı
ki bıı mesele halledilmiş olsun!»
Diyen bazı mebuslar vardı. Maalesef Ali .Şükrü Bey gibi
vatansever bilinen bir zat daj bu kötü zihniyetin ınürevviç-
leri aram da idi. H a ttâ . bu zihniyeti müdafaa maksadıyla
Ali Şükrü Beyin bir gün kürsüden İngiliz 'İmparatorluğunun
şevket ve , kudretinden ve donanmasının azametinden bah
sederek ve bası İngiliz mecmualarının yazdıklarını okuya
rak Kedisin maneviyatına -fena tesirler yaptığım gören îhsan
(Topçu) Beyin:
«— Gttsıüi! .kör olaydı da onları okumaz olaydın!»
Domesi, .işi o Kaman dövüşmeye taidar götürmüştü.
Ali Şükrü .Bey ile İhsan Bey arasında bu hâdisenin vu
kua geldiği günün akşamı, Gazi Faşa Keçiören’deki evime
geltnlgler ve akşam yemeğim arkadaşları ile beraber, blade
yemişlerdi.
Bir yaz günü olduğa için sofra bahçede kurulmuş, açık
ta oturuyorduk. Konu komşu etraftan gelerek bağlar İçin
de, candan sevdikleri. Gaziyi yakından seyretmek için bah
çenin etrafına toplanmışlardı.
Sofrada daima olduğu gibi açık ve samimî hasbıhallerde
bulunuluyordu. Yemek - içmek arasında bir atı görüşmeler,
O' jjttn İhsan Bey ile Ali Şükrü Bey arasında ge$»n Meclis
teki dayak hâdisesine intikal etti. Hazır bulunan mebus ar
kadaşlar, Ali Şükrü Beyin kürsüde kötü bir zihniyetin mah
sulü olan ve heyeti umumiyenin maneviyatını kıran, beya
natım bahis konusu edecek İhsan Beyin haklı olduğunu te-
barifcse ç a k tıla r, Ali Şükrü Beyin bu beyanatını dinle
dikten sonra lıiç de İH-geıımenıişti. Hattâ çok müteessir ola
rak:

96 —
.... Arkad^glar. böyle beyanatı# bulunan »daınîar «ddıM)

dftğiümeye lâyık adamlardır t»
Diye teessürlerini izhar e tm eler ve hu m« ra i üzerindi
uzun uzadıya dümuşjlartih. :j
Bütün bu görüşmeler, Gaziyi seyir için etrafa toplananj
kotıu komşunun, sofradaki arkadaşların önünde cereyan edi
yordu. İşte bazı muhalif mebus arkadaşların dilleri altın-
da sakladıkları nokta bu idi. Gûya Gazinin, «Cidden döğül-
meye lâyık adamlardır!» sözü onun öldürülmesi için verile»
bir direktif imiş glbiL ‘
Bunları kulaklara fısıldıyorlar, hâdisenin durmadan de-
dikodusunu yapıyorlardı. Bu dedikodu, Adliye cihazı üzerin»:
de bile tesir yapmış olmalı ki., tahkikatı Gaziye kadar .götür
müşlerdi. Hattâ İstinaf Müddeiumumisi An karalı îbralıiıri
Bey ile Ankara Polis Müdürü Çerkez Neşet Bey köşke gide
rek bu hususla Gazinin de ifadelerini almışlardı, Ancak bu
nokta özerinde İsrarla yaptıkları tahkikata rağmen meselenin
dedikodu mahiyetinde olduğu anlaşılınca, hatta sofrada Jıa-
zır bulunanlardan hiçbirinin ne ifadesine, ne de şahadetine
lüzum görmemişlerdi. Mecliste muhalefeti o derece ileri .gö
türmüş, Öyle ele avuca sığmayan mebuslar vardı İd, Ali
Şükrü Bey onların yanında bin defa zemzemle yıkanmış bir
adamdı. Onun iğin merhumun öldürülmesinde bir siyasî
kast mevauubahia olamazdı. Notekim hâdisede methaldar
olanların yapılan muhakemesi neticesinde de vakanın ma
hiyeti daha iyi açıklandı ve Osman Ağanın eüriim ortağı
olan Mustafa Kaptan beş sene kalebendliğe malıktım edildi.
Bütün bu hâdise baklandaki tahkikat ve takibat Rauf
Beyin nezareti altında yapılmıştı. Rauf Bey ise esasen bu gi
bi , vaziyetlerde hükümet otoritesini muhafazada titiz olmak
vasfından başka o zamanlar muhalif zümreye daha yakı»
bir vaziyet almış görünüyordu.
Tahkikata memıır Polis Müdürü Neşet Bey ise muhalif
lere az çok mütemayil bir memurdu.

n —
Fikir hürriyeti, Halil B®y ve Mustafa K»n>»l
Fikir hürriyeti, istiklâl hareketi, mücadele., mtı ı.o.

fıiustşîa Kemal’ia bağlıca mümeyyi» vasıflarındmı bir. >
Onun çocukluğu edan beri bülain mektep, hususi ve ■< "
bayatının her safhasını ayrı ayrı tetkik edersek bu v.n 111■«>
bariz olarak hejr noktasında bulabiliriz. Tenlddlerden. ıln ı
i-rdan. muhalefetten., hoslanir, bunlardan istifade
•iijiîdi. Mesai arkadaşlarına da daima kendisi gibi nlımılm -ı.
. r/siye' ederdi
Hiç unutmam; bir gün İsmet Paşa ile Eecep .1Vl.er M
Türk’e, merhum Menteşe Membusu Halil Beyden un wı ,,ı
Kİiyei.ediyorlardı, Hei-kcsçe malûm olduğu üzere H„ıUI İt"'
çt>lc, vatanperver bir zattı. Düşüncelerini, fikirler i ıı i, ınU .iu .t
zalarttu 'ürkmeden, <;eki,ıımeden, olduğu gibi, açıkçıı lıer l’.ı
;.a1 l.aıı istifade ederek ltiirsUy.e'i çıkar söylerdi.
Eecep Peke.r Atatürk’e: , '
<ı... Hükümetin getirdiği bir iş, Meclisten çıkacak in-ı
hangi, bir siyasî mesele yoktur ki Halil Beyden zorlu İt nih
meşin! İğleri, daima tav ika çalınıyor!»
Dedi ve İsmet Pasa da:
■i— Bize Mecliste ot yolduruyor!»
Diye Eecep Peker’i tasdik ve teyit etmişti.
Atatürk -her ikisine hayretle baktıktan sonra:
Dâvalarınızı, yapacağınız işleri Mecliste miklalua
edeııuyecek vaziyette misiniz ki Halil. Beyin itirazları»dan
bana şikâyet ediyorsunuz? .Böyle zihniyeti bırakın efendim!,
Hor Vekil, hepiniz elinize bir dosya alır, cebinize birkaç mek
tup koyarak bana gelir., hergeyi güllük giilüstanlık göslı-
r irs in iz! Mecliste böyle doğruyu söyleyen ve yolsuzlukları
telâffuz eden birkaç arkadaş da olmazsa ben söylediklerini
sun hakikatini nasıl anlıyay-ım?»
Diye cevap vermişti.
Bilâlıara Meclis feshedilerek yeni intihaba girildiği e,ün

_ 98 —
terde idi İd Halil Bey Atatürk’e bir m ek tu p . yazarak 1$

etmiş, aynı zamanda kürsüde dalına hükümete m u ar»;.a
rttnen iam.it Mebusa Sırrı Bey de aynı, tarzda bir veda ıjj|
tuhu göndermişti. Atatürk tam İstanbul’a hareketleri zail))
rıiîida aldıkları bu mektupları ayak üseriude okumuş veı |
tibi umumîleri Haşan Rıza Beye:
«— Halil Beye telefon ediniz. Kendilerinin Meclis
mesaisinden çok memnunum. Behemehal yine aramızda. J
Umacaklar ve kıymetli mütalâalarından, istifade edeceğiijf
Demiş ve Sırrı Beye' de aynı suretle cevap vermedi
fakat ona telefon etmeye lüzum olmayıp gördüğü zanŞıjH
söylemesin i emretmişti.
Bu’ misali vermekteki maksadım, Atatürk’ün muhaIe)Sİ|
've muarızlara ne kadar kıymet verdiklerini' tebarüz ettiriri)
içindir. Böyle bir zihniyet ve karakter taşıyan bir gef
başka türlü düşünmek haksızlıktı.
Gazi, tethiş politikasının hiçbir zaman hiçbir devleÜjj

ve hiçbir şahsın kudretini, kuvvetini tahkim edememiş <t
duğunu, bilâkis devletin ve galıısların mevcudiyetini tahifi)
ettiğini çok iyi bildikleri için terörden tevahhiiş etmiş
bütün hayatında siyasî köşebaşı cinayetlerinin dairna aleyî
ta n olarak kalmışlardı.
Binaenaleyh Topal Osman Ağayı, Ali Şükrü Beyi öldtiji
meye şu veya bu şekilde sarfettiği herhangi hir sözle teşyi
ettiği yolunda Meclis koridorlarında bazı 'muhaliflerin kij
laktan kulağa fısıldadıkları sözler, dedikodular tamamen üt
rs, bajtan başa yalandı.
Halledilmemiş bir muamma
Ali Şükrü Bey, münevver, vatanperver bir zat olm a»

na rağmen ruhaıı menfi yaradılışlı, dinî bir taassup sahil?
idi. Kardeşi Şevket Beyle Maraş cephesinde dostluğumu!

dolay isiyle beni severdi. Ve bu sebeple kendisi ile Mecliste
sık sık ter/ıas ederdim.
L!a:dden horlanmadığını bilirdim. Gazinin işretini dedi
kodu mevzuu yapanlardan biri de o idi.
Osnışn Ağa, ük Ankara’ya geldiği zaman Ali Şükrü Bey
O’nun şiddetle aleyhinde bulunur, yaptığı cinayetleri sayar
dökerdi. Hattâ bu katil vakasından sonra Mustafa Kaptan
muhakemesi esnasında Ali Şükrti. Beyle Osman Ağanın ara-
larıncla eskiden devanı edip gelen -'şahsî bir husumetin mev
cudiyetinden dahi; bahsetmişti. Fakat Sakarya Muharebe;; i ti
den soııra Ali Şükrü' Beyin, birdenbire Ağanın lehine dön
düğünü ve beraber gezdiğini gördük. Bu defa da Meclisler-
de, he? yerde Şükrü Bey. Ağanın kahramanlıklarından; «m
lî hizmetlerinden sitayişle bahseder dururdu. Aralan o ka
dar. iyileşmişti İti. Ağanın cephedeki kumanda ettiği <iiw-
sun Alayının bir' aralık noksan levazım ve teçhizatının ikma
li 'için Müdâîaai Milliye ney,dinde çalışmış ve alaya «mini
vesair levazım göndertmeye de muvaffak olmuştu. Cephe
den geldiği vakit Ağa,' Şiikrii Beyi., Şükrü Bey Agn>~- m\ar
beraber oturur ve gezerlerdi.
Dostluk münasebatı. bukadar ilerlemişken bu lıaılvr
ikisiİ vâki oldu? Bu nokta benim için halledİkincini:> İm
Kusanıma olarak kalmıştır. Yalnız kanaatime, ımie.ssü '.alı
tfan sonraki işittiklerimi de ilave ederek Ali Şükrli l'.ı-y u
menfî d arak yaradılışına ve taassubuna Osman Atiaıım « r
Gaziye ve memlekete olan bağlılığına kurban ğitnı.;; olılul-
latına ihtimal veriyorum.
Çünkü, Ağanın ölümünden sonra, Mustafa Kaptanın ■■
lan . arkadaşlarından olup müsademede sağ kalanlardan Ivı i
cakayı bana şöyle hikâye etmişti:
Ali Şükrü Bey, bir gün sokakta Mustafa Kaplana rıı.Nİl.
nuş. Bir hemşehri ve Ağanın bir dostu sıfatiyle onu ı-ıM
Adliye Vekâleti altında, kendisinin de alâkadar oldn;';tı ’i'ı n
matbaasına götürmüş. Orada gûya Mustafa Kaptana <iittli.ni
işretinden artık tahammül edilemiyeeek bir İmle lı *iı

_ İM
dün, Padişahı atıp kendisi yerine geçeceğinden, daha baj

z.ı geyîerden bahsetmiş ve memleketi bunun elinden ve düji
mandan kurtarmanın tek çaresi, bu adamın, yani Gazinin vü
cudunun kalkması ile kabil olacağını söylemiş. Mustafa
Kaptan, kendisini gayet soğukkanlılıkla, fakat fena bir hisliti
d in lem iş, Ş ü k rü Deyin bu söylediklerini gidip Osnlan Ağaya
haber vemig.
Bundan fena halde asabiyete kapılan Osman Ağa hid
detlenmiş: «tgiikrü Bey bu fikirde ise günün birinde beheme
hal Gaziye bir fenalık yapabilirler. Onların yapacaklarına mey
dan verniyeyim, ben onları tepeliyeyim» demiş ve belki, bu
kararına Mustafa Kaptanın muhakemesi sırasında söyledi
ği gibi, aralarında - eskidenberi mevcut husumet hissi, de te
sir yapmış, ve igüyeceği cinayeti kafasında tasarlamış}, en
itimat ettiği iki adamını odasının dışarısında gizli bir yere
saklamış, Mustafa Kaptana da, «Sana söyledikleri şeyleri
görüşmek için Şiîkrü. Beyi bana gönder» demiş. Kendisi cK
hastalık bahanesiyle karyolasına yatmış. Karyolasının kar
şısına bir sandalye koydurmuş. Ali Şükrü Bey gelmiş}, S»
karyıı Zaferinden sonra aralarında İyi bir dostluk başlamış
olduğu için Mustafa Kaptana söylediklerini Osman Ağaya
da ayneıı tekrar etmekte bir mahzur görmemi!-;. Şükrü B ej
tam lâfım bitireceği sıralarda dışarıda gizli olarak emrine
intizar eden iki adamına işaretini vermiş, evvelce tertipledi
ği veçhile bunlar da ellerindeki .ipi Şükrü Beyin boğazın;
atarak çekinişler ve zavallı Şükrü Beyi boğmuşlar.
Sonradan yine Ağanın emriyle bir araba getirtip cesed
bir çadır bezine sarmışlar y e kapıya yanaştırdıkları arabayı
koyarak şehirden uzaklaştırmışlar, götürüp Ankara civarın
daki Mühiye köyünün kenarına gömmüşler, işte Birinci Bii
yük Millet Meclisi sırasında Mebus Ali Şükrü Beyin Topa.
Osman Ağa tarafından katli hâdisesinin mahiyeti, iç, yüzü
geçirdiği safhalar, o tarihte ve o tarihten sonra öğrendikle
rimize göre, bundan ibarettir.

101 . . .
Osman Ağa vakasından sonra Giresun müfrezesi lâğve

dilin iş, 'kabın efrat; dağıtılmış. Ve Gazinin muhafazası o gün
den .itibaren İsmail Hakin Beyin kumandasındaki tabrna tev
di. edilmişti. Bu tabur bilâhara yine İsmail Hakkı Beyin ku
mandasında olarak alay haline kalbedilmiş ve (Muhafız Ala
yı) .hamını almıştı.

M İR A LA Y K A S A P OSMAN V A K A SI
Miralay Osman Bey, Mücadelei Milliyenirt emektarla-

nndandı. Nev’i şahsına mahsus 1iplerden biriydi. Pos 'bıyık
lı. yağız çehreli, oldukça irice, hiç gülmez, sert, , hiddetli,
haşin bir adamdı. Mücadelei Milliyenin başlangıcında mem
lekette yer yer baş gösteren isyanların bastırılmasında hiz
metler görmüş. Fakat bu hizmetleri yaparken icraatında'
çok şedit ve insafsızca hareket etmiş olduğu için kendisi
(Kasap Osman) namiyle anılırdı. Bu lâkabından, hizmetlerin-;
den çok gururlanırdı, oldukça da şımarmıştı.
Hükümet otoritesini hiç te sevmezdi. B ir giiıı Konya d-;
varında bir istasyonda tren beklerken, tren biraz gecikmiş.;
Bundan hiddetlenen Osman Bey tesadüfen o istasyona teftiş,
için gelmiş bulunan Devlet Demir Yolları Umum Müdürü-;
nün servis vagonunu kestirmiş, mevcut, lokomotife bağlat
mış, kestirdiği servis vagonuna binerek ve şimendifer işlet
me kaidelerini teperek cebren tirene yol verdirmek gibi
şun arıklıklarını çok ilerletin işti. Asker olmasına rağmen,;
memleketi muntazam ordudan ziyade millî müfrezelerin, ya-,
ni çeteciliğin kurtaracağına dair acaip fikirleri vardı. Dahiü,
acaibi de şudur ki: Fikrine inanır ve inandırmak da isterdi,;
Ordu teşkil edilip millî müfrezeler lâğvedildikten ,sonra b i
zim Osman Bey âdeta denizden çıkmış balığa benzeınişti;
Fena halde müteessir idi. O, daima dahilî isyanlar çıksın,:
onları bastırmaya koşsun. Gittiği yerde arkadaş, dost tani-|
madan eline geçeni assın, Bu gibi hareketlerden cidden hoş-j
lanırdı.
Kendisi, benim ve İhsan Beyin şahsi arkadaşımız oldu-;
ğu için Ankara’ya her gelişinde bizi ziyaret eder: «İnkılâp’

...... 10» - ...
bitmedi, daha yapacağımız çok şeyler yar» diye dertlerini

ve"'fikirlerini söylerdi.. Bir giin 'dayanamadım: «Yahu, Os
man Bey, hangi ink ilâp bitmedi ve bitmek için ııe yapmalı?»
dediğim .zaman: «Bitmedi; çünkü daha sen de Bağsın ben de.
Heniiz .birbirimizi asmağa sıra gelmedi» demesi bizi hayre
te düşürmüştü. Ne yazık ki bunun cevabım şjimdi aşağıda
anlatacağım bi.r vaka üzerine tevldf edilerek mahkememize
tevdi edildiği; sıralarda kendisiyle görüşürken hana:
«■“ Kılıç Ali beni ne yapacak sı»?» dediği vakit Mç de
istlüttîyereli:: «İnkılâp kanunlarını tatbik etmek zamanı gel
di; Îîunu istemiyor muydun?» diye verdiğim cevaptan tıe
kadar müteessir olm uşum .
Osman Bey, ordu teşkil edildikten sonra Milli Müfre
zelerin .lâğvı 'üzerine kendisi askerî hizmete alınm ış Bolıi
ve: havalisi kumandanlığına tâyin edilmişti.
Om, Pasa, Başkumandan intihap olunduktan sonra Mec
lis Mtidafaai. Milliyet, Encümeni âzâlarını .müfettiş olarak sa
raya buraya, gönderirlerdi.. Bu ıneyanda beni de Mtidafaai
Milliye Encümeni, âzâs.ı sıfatiyle Kocaeli grupu ile Bolu ve
havalisi kumandanlığının bazı muamelelerini: teftişe gön
dermişlerdi. Kocaeli grupundaki vasifemi yapıp Bolu’ya ha
reket edeceğim sıralarda hareketimi Osman Beye telgrafla
bildirmiştim. Betji tâ Piizce’den vasıta göndererek aldırttı
ve! Bolu’da birkaç gün de misafir etti.. Misafiri bulunduğum
bu sıralarda kendisi çok meyustu. Neşesiz bir hakle idi.
Yaptığı hizmetlerden sonra bir kenara atılmış olmasın
dan dolayı teessürlerini, ve şikâyetlerini gizliyemiyor, müte
madiyen arılatıyordu. Atılmış telâkki ettiği vazifenin, bağlı
basma büyiik salâhiyeti! bir askerî makam olduğunu, bilâkis
bu vazifeye tâyininden dolayı memnun olması icap ettiğini
süyliyerek kendisini hayli teskine çalıştım. Fakat nasihat
ianrnın, sözlerimin tesir etmediğini anlıyordum. Görülüyor
du ki. disiplin onu çok sıkıyor ve ona hayli ıstırap veriyordu.
Bir müddet geçtikten sonra Osman Beyin Bolu havalisi
kumandanlığından Bıırsa’daki Heyeti Mahsusa Reisliğine tâ-

_ İM
yin edildiğini itilmiştik. Bu heyeti mahsusa, orda teşkil e

dikten sonra teşekkül etmişti. Vazifesi Mitli Mücadeleye
rak edip etmiyenleri tefrik edecek, clıniyenlerin nisbeti
keriyesitıi kesecek vâsi salâhiyeti haizdi.
Bize oradan yazdığı mektupta, bu vazifeyi dahi kü
görüyor, sinirleniyor ve makara sahipleri için ağzına gel
söylemekten çekinmiyordu. «Böyle mühim bir vazife an
sayanı itimat olanlara verilebilir. Bu mühim vazifeyi,
tevdi etmiş olanlara bilâkis müteşekkir olarak memnu ö
inalısın.,» diye cevaplarla kendisini teskine çalışırdık. Fı
kal bu çalışmaların oııun üzerinde tesir etmediğini de an
elik. Nihayet, Osman Bey askerlikten ■ckaiicl edilmişti,
hu tekaiidliik onu artık çileden çıkarmış, âdeta tehlikeli b
vaziyete sokmuştu.
Her yerde ağzına geleni söyler. Etrafına birtakım ay
takımlarını toplayıp gizli bir kuvvet yapmaya çalınırken
ger taraftan da kahvelerde, çarşıda, pazarda önii.ııe gelen
kor arkadaşları ile menfi görüşıneJer, birtakım köîii te
ler yaptığı işitiliyordu. Akimca hükümet aleyhine bir h
kete geçmek istediği anlaşılıyordu.
Osman Beyin hattı hareketi hükümetin nazarı dikkat
eeibetîi. Nihayet günün birinde aklınca bir komplo k
almak için birtakım arkadaşları ile yaptığı bir iç;1 hvıa U*erjjf
no tevkif edilecek mahkememize tevdi edildi..
Mahkemeye geldiği gün çok bitkindi. Palavra!ı göniıjr
meler yerine tazallümü hal vardı. Hükümet, Osman’ı malı;
kemeye verdikten sonra Adliye Vekâleti de aynı zamanda
Ağırceza mahkemesinde derdesti rüiyet, Osman’a ait. bir cK
»ayet dâvasını muhakemenin tevhiden yapılması içiıı bize
tevdi etmişti. Bu dosya, Osman’ın Yeman’de iken evleni®;!
İstanbul’a getirdiği ve b ilâha ra boşadığı kadına nafaka o'Iâr'J
rak mahkeme karariyle bağlanmış olan (30) lira kadar bjr
parayı ödemek külfetinden kurtulmak, için zavallı kadınea-
izi maiyetindeki egkiya çetelerinden birine emir vere.eV

...... 105
Fütilı civarında bir yangın yerinde öldiirtüp kuyuya attır

mış olduğuna dair bir muhakeme safhalarından ibaretti.
Yapılan muhakemesi neticesinde taklibi hükümet hu
susundaki faaliyeti teşebbüs sahasında kaldığı anlatılarak
bu cihetten beraet ettirilmiş, diğer tanıttan i.se mutallakası-
nı seııl bir tarzda öldürtüp kuyuya attırdığı sabit olduğun-
„ dara kendisi şeriki cürmü ile birlikte .idama mahkûm edil»
'inişti. ı
Hüküm infaz olundu. !
Ati İhîittn Paşa hidİSMi
Sakarya zaferinden- sonra ordu Eskişehir - Afyon battın-

da illen bir de Ali İhsan, Pfjga meselesi, tahaddüs etmlg v«
bn. mesele Meclis koridorlarında hayli, 'dedikodulara ve bir-
Hakini tefsirlere sebep olmuştu.
Ali İhsam Paşa, ntalftm olduğu üzereôrdumussun deger-
li kumandanlarından biri idi. Mütarekeden sonra İngilizler
tarafından Malta’ya nefyedilrnisti. Paşa- bilâhara Malta'dan
kaçarak 5 Teşrinievvel 1921 Çarşamba günü akşamı saat
7JO da Ankara’ya gelmişti.. Kendini karşılayanlar arasında
ben d e ,Vardı m ve Ali İhtım Paşayı ilk defa orada görüyor
dum. Belli idi ki menfa hayatı onu İimüg, saçlarım beyan-
Satmıştı. Buna rağmen dimdik, halinde canlılık vardı. Başı-
. kumandan Gazi Paşa da kendisini karşılamak ikere istasyon
da bulunuyordu. Ali İhsan, Paşa trenden iner İnmez, Gazi
onu gayet sanıimt 'surette kucakladı, Gazi Paşa, ciddi ve iyi
bir kumandan bildiği bir arkadaşının .'kendisine iltihak etmiş
»imasından çok memnundu. Esasen Ali. Ihsan Paşanın 'kak
tığını ve İtalya topraklarına ayak bastığını duyunca mem
nuniyetlerini izhar etmişler ve kendisi vatana ayak bastığı za
man ordu kumandanlarına mahsus merasimin yapılması
ipin icap edenlere em ir vermişlerdi. Ali İhsan Paşa, geldik
ten kısa bir zaman sonra Garp Cephesinde Birinci Ordu Ku
mandanlığına tâyin edildi.

C zaman salâhiyetti kumandanlardan işittiğimize göre,
Ali iısan P a şa ,. İsmet Paşadan iki stnaf- evvel olduğundan
emir ve kumandasına girmeyi kendisi için kiiçiik goraıüjj,
fakat biı’ aslfer itaatiyle vazifeyi kabule mecbur olmtı$.
Bununla bep ber kumandayı deruhte ettikten sonra ismet
Paşayı lıer' vesile ile tenkide bağlamışı. Fakat bu tenkidi*-
rini, mütalâa ve itirazlarını, aldığı emirleri, bir kumandan
sıfat iyle ifa- etlikten sonra yaparmış. Tabiî bu .arada İsmet
Paşay: bir Utlum zorluklara- ufratmıg. Bu sebeple •Cephe .Ku-
mandanı ile aralarında oldukça açıklık peyda' olmuş; Niha
yet İsmet. Paşa ’aıı harekete tahammül edememiş ve Ali İh
san Paşayı verdiği emirlere itaat etmediğinden v e ' madunu
mafevk aleyhine tahrik ettiğinden vesaireden şikâyet ede
rek kendisinin İstiklâl Blahir?meşine tevdi, edilerek nuiha-
keme ve tecziyesini istemişti.
Düşman karşısında her an büyük İ>lr taarruza' maruz l>i e
ordu kurnandatiiiriif' mafevl: kumandanına karşı takındığı
serkeşane tavır ve hareketin ordu em ir ve inzibatını ihlâl
ve netice itibariyle ordunun zaafını mucip olacağını, düşü
nen. Başkumandan d erh al’AU İhsan Paşayı kumandadan çe
kerek yerine Nurettin Paşayı, tâyin etmiş ve suçu da İstiklâl
•Mahkemelerinin- salâhiyeti dahilinde görüldüğü için meseleyi
benim de. âzâsından bulunduğum (1) numaralı Ankara İstik
lâl Mahkemesine tevdi etmişti.
Cephe Kumandanının mahkememize tevdi, edeceği dos
yanın nrütalâasiyle icabına göre -hareket edilmesini, lüzum
la ve zarurî addediyordu,
Bit vaziyet üzerine Birinci. Orduya tâyin edilen Nurel:;
.tin Paşa Uc birlikte İ'.hsan; Cevdet îzrab (*) Hüseyin Beyler
le benden mürekkep olan mahkememiz Ankara’dan hare
ket ile Biçer istasyonundan sonra Ordunun- gönderdiği oto
mobillerle* Sivrihisar ve Aziziye’ye geldik.
Burada Ali Hikmet Paşanın karargâhında bir iki gün
(*) ÇamifC*. K ı ı L isesi MiMürlöğürııfen »mg-kli.

ak J miicI l'ı ■ ı, -.-i'. Paşa vaziyetinin içyüzünü tet-
i' ' ı .ı toplamayı faydalı gördük. Bü-
t i j j ı j - ' i ş ö y l o ı u ı , ı - 1 s tahkikat, iüraf etmeliyim M,
ipsan r. r ■ . • . -ıkıyordu. Hattâ jbiı birkaç günün
tpjjri::!Bec<;«iı,ı|.ı Paşa karargâhında mahkememiz
şçi2ip4î(Ti'!i lift ı • ıl ı.ıstı. Kolordunun, tirka kumandan-
«H<;.;i(iıi.ııı ı ’ rı: luızı alay • kumandanlaıi^le' civar
flı.ı i'.jiı,: i; ;i|i iir.'intan bazilan da bu zlyafejtte ire .ton
IfiıM l.|ılı11 ı pli’;|i 'it Uaraerede. bizimle beraber bulunuyor-
j- . ■ ■■
lıh 'ı j ,ı; :i ı. aıı son ra : çok scydilüj» •Kolordu.' Eu-,
rnjjjjiöitaıı im lj; , (■cMvıalettin Sami; Passa (Berlin Sefiri olan)
b^|,ii|;|tii||:i)ıı;'|, i|.,; ı,;..i,Mn!!ıın aldı. Koluma .girdlı ı;|idı.nn. arkasın-
d n l f i j | ! 1 .fı .y «ezinti .yaptık^ fiısnfivîsnifift-.Pasa .j,l& A li
IİL-ın | d !'■( i;: ı,ı|;ıki gerginliğiı.v sebeplerini ve igyüzttnii
uinitşiı i|îı hm i ,1 ılı rll.i, burua iı^flî)ieî»';iAU' A sarr Paff», tecziye
|!.|t|ııi ,ı, K/ırarın hiçb|uîi ,afli|lâiM ;..M |lîki edile-
niî|||!||:<ı| r .,1 ı :
;j|Mı!iıi'lıı. .< i‘İ!)igiıniz zaman., Cephe Kjuraj&itdanı. îsmet
t>alt|S||;iilîHltı m>‘ t-l. samimî surette 'istikbal. etti.K ararg âh ın a
' ‘ jijOi'aıl.ı sürüştük. Sonra da:!bize taJıste;.edilen eve: gel
il ' i;kaea Ali Ühsan Paşa hakfcındaki noktai na-
•■ ıdıya izalı ettikten sonra bize oldukça kalın
.-<I<mi,w : vdi etti ve sözlerine guniarı İlâve etti:
i ı;.fl n;‘ didine ■mükemmel bir ordu 'yaptık. Neden
soııjeş !f3wv.ı,.v, iiühak elmiş olan Paşa- Hasretlerine buyuru-
n«sr;basımı ı.:eginiz dedik. Teslim ettik. Şimdi o bizi yere
vurriişls: istiyor. Buna müsaade edemeyiz. Bilhassa etmemeli'»
,dniui)un emir ve inzibatı tehlikededir. Bu noktai na
zardan işe ehemmiyet vermenizi rica ediyor ve kendisinin
tecftyfjtini talep ediyorum.
Mahkeme heyeti Cephe 'Kumandanının•iddiasını dinle
di. Tevdi ettiği dosyayı baştan aşağı, kılı kırk yararcasına
tetkik ett.i. Bu zengin’' dosya , Içörsinde . Ordu Kumandam
aleyhindi' medan itham olacak hiçbir noktaya tesadüf etme-

.. '106
O zaman salâhiyeti! kumandanlardan işittiğimize - 'göreil

Ali ihsan Paja, ismet' Paşadan iki sinil evvel olduğundan!’1!
emir ye kumandasına girmeyi, kendisi için küçük görmü^li;
fakat' bir asker itaatiyle vaaifey-i kabule jnecbur olmıış;:;
Bunu::)ln beraber kumandayı,- deruhte ettikten, şortta İsmet:
Paşayı her vesile ile tenkide bağlamış. Fakat bu tenkldle-*,'
rini, mütalâa -ve üiraülarnn, aldığı- emirleri, bir kumandan
stfatiyle ifa- .ellikten sonra yaparmış. Tabiî bu arada İsm et'
Paşayı birtakım zorluIcl,;»1ra uğratsıru;. Bu sebeple Cephe:-Ku
ma ııdani, ile aralariiida o cu k ça açıklık peyda1 olmuş. Niha
yet İsmet Fa,aş İni harekete tahammül edememiş ve Ali İh
san Pagayı verdimi emirlere itaat etmediğinden v e 1 madunu
mafevk- -ale'ylUnp tahrik, ettiğinden '■vesaireden. şikâyet ed^'
rek kendisinin- İstiklâl Rîphk-eınesine tevdi edilerek; muha
keme ve 'l;eçT,i.yesin.i istemişti. ,
' Diıüm-teı körsiiintîü her sin.- Kıytfk bir taarruza nş&ruıs. İM
ordu •kurnftndaıiınr.if mafevk Kumandanına- karşı, tuk ılıdığı
serke'iane Üavır -ve hareketin ordu emir ve inzibatım ihlâl;:
ve netice itibariyle ordunun zaafını mupijp. olaçagııjiı düşü
nen Baffkutjnaıifiafi derhal -'Ali İhsan Paşayı.- .kunm-rtdadaıı 'çe
k s e k yerine Nurettin Paşayı tâyin etmiş; ve suçu da İçtiklâl
Mahkemelerinin salâhiyeti dahilinde ğöriilduğii için meseleyi
benirn ı?.e 'tes3ndan bulunduğum (1) numaralı Ankara İstik-
l.ıl Mahkejnesine tevdi 'etmişti,
Cephe Kumandaı ı i ı ı ı n mahkememize tevdi edeceği, dos
yanın mütalâasiyle icâbına göre hareket edilmesini lüzum
lu ve zarurî addediyordu.
■ Bw- vuKiyet «serine Bininci Orduya tâyin edilen Nuret--
tin Paşa ile birlikte Ihsan, Cevdet ferah (*) Hüseyin Beyler
le benden mürekkep olan mahkememi?. Ankara’dan .hare
ke". ile Birer istasyonundan sön ra Ordunun gönderdiği oto
mobillerle Sivrihisar ve Aaiaiyie’ye geldik.
Burada -Ali Hikmet Paşanın -karargâhında bir iki gün
("t Ç a m lıc a Kist !.,«:•»*£ (VlöuKiffög'iimfıtn e m ek li.

.... 107 ~.~
(çatorak İsmet Paşa - Âli İhsan P«jp. vaklyktin'in içyüzünü tet~
lfjÜ!«t: :etme|i vc bazı malûmat toplamayı. faydalı gördük, Bti-
tiilin, söylentiler ve yaptığımız tahkikat, il.i.rai: etmeliyim ki,
.%li İhsan Paganın lehinde eılaypi'dtı,, l;jattâ 'bu birkaç günü»
ijiHs*; gecesinde Ali Hikmet Pasa karargâhında, mahkememiz
Siştefine bir davet yapılmıştı,, Kfilopdıtatın . fırlt» kumandan
ları,. erkâmharbiyesi ve ba'za alay, itunıarıdanîariylfl civar
kolordn kumandanlarından bsıiülasır.da. bu ziy afette ve >u
iz a f e t i takip eden m ü sa^ ty ^ b iı& re ıle beraber bulnmıyor-
l | r * . ;■ ; i .i,!' ■'
-v" Yemekten kalktıkta,iş. sonra .çpk sevdiğim Kolordu Ku-;

m^Kİa/,' merhum. Keıjnalgttin Saıştü. Paşa (-Berlin Sefiri olan)
lıfraif ynıeic çadırından alda., Kakıncı girplj. çadırın arkasm*
dftfeî duzlilkte hayli gezinti: ysipt&ı- Bana İsmet Paââ Uç A li
İhsan î'aşa arasındaki, ,gei’glnllğiiiiji sebeplerini, 'Ve - içyüzünü
uw)»« u/.ıdıya İzah 4 1 i-îh$âh Kaşa, teıpüiye
e-ihbvnk olursa, k aram . Mpip- iianıan-, adilâtte telâk fe.’tfdile:
m ıJ>Wci? ni anlattı,. ı:,..■:;
AKp'dıir’e geldi,ğimız zamsin, Cephe KUıiMin'dam İsm et
P.a§ia,::. 'bizi gayet - sanurtsii. - surette-"’M İM kiİ . etti. -KatatgAhüna
gitti;iî. Orada görüştük. So.tsra dsr->bbie tahsis -etiilen evç- gel
di. Orada da başkaca Ali,, İhsan P a p ha’; landaki noktar. Ha
rarını uzan -uzadıya izah ettiktim sonra bwo oldukça kalırı
dosya tevdi etti ve sözleri,he şunları ilâve e tti:''
: l«|— Didirıe dilline mükemmel bir ordu yaptık.,. Neden
sonra dâvaya iltihak ■etmiş elan l ’aşa Hasretlerine buyuru-
rçil?,. başına geçitm dedik. Teslim ettik. Şimdi o bizi, yere
vurmak istiyor. Buna müsaade çd-eKieyi?. Bilhassa etmemeli
sini?. Ordunun emir ve inzibatı tehlikededir. Bu noktai na
zardan işe ehemmiyet vermenizi rica ediyor ve kendisinin
.tecziyesini talep ediyorum. ,
Mahkeme heyeti Cephş Kumandanının, iddiasını dinle
di. Tevdi ettiği dosyayı baştan aşağı, kılı kırk yararcasına
tenkil: etti. Bu zengin' dosya , içere inde Ordu Kumandanı
aleyhinde- medarı itham olacak hiçbir noktaya tesadüf etme

- 108
dik. Ve derhal dâvanın mahkememize' aidiyeti olanııy'acağı j

beyanı ile dosyanın iadesine karar verdik ve ertesi gün An
kara’ya ■dündük.
★
Diğer taraftan biz Ankara’dan, Ali. İhsan Paşayı muha
keme etmek iizere yola çıktığımız zaman Ali Ihsan Paşanın
mahkûm edileceğinden korkan ve îsmet Paşayı istem iyen
bazı muhalif mebuslar, Meclis koridorlarında söylenmeğe
bağlıyarak bu dâvayı muhakemeye, mahkememizin kazat
mantık bakımından selâhiyetli olniadığı dedikodusu da ayrı
bir fasıl teşkil ediyordu; Ancak: btı mebuslar beklediklerinin
Lam aksi, olarak Ali. İhsan Paşanın mesuliyetinin; bahis konu
su edile miyaceği hükmünü verdiğimizi duyunca memnu]»'
ol muçlar, avdetimizde bizi her biri, ayrı ayrı tebrik© Itogtrttı^
1ardı.
BUâhara Ali İhsan Paşanın Bornova’da Galip Paşa (eiî'kji
Afganistan Sefiri) Divanıharbine verildiğini ve Divanıharba
davet edilen salahiyetli askerî makam sahiplerinin «mesele
nin bir incir çekirdeği doldurmayacağı halikındaki şahadet
lerine rağmen tekaüde sevkedildiğini 'işittiğimiz vakit, cid
den hayrete diişmiiş ve teessür duymuştu}:.


Kılıç Ali Hatıratı - İstiklal Mahkemeleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Kılıç Ali Hatıratı - İstiklal Mahkemeleri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kılıç Ali Hatıratı - İstiklal Mahkemeleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Levent Şahverdi Arşivi

İKiuımUiUUlıltlÜtltütüiılUltUlUlllllıkÜııuıııiıiııınııiHiıuııtıuıı.: Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

İstiklâl M a h k em elerin in te ş k ilin e saik olan âm illerden,

Levent Şahverdi Arşivi

M ecliste h âk im olan h alefi ru h îy e

O zam an M ecliste hâki.nı olan fik ir ve h a le ti ru h iy e şöy

Levent Şahverdi Arşivi

K an u n u n h ü k ü m le rin e te v fik a n A n k a ra ’da teşk il ed ilen

Levent Şahverdi Arşivi

Çiçerin da İstiklâl M ahkem eleri hakkında bîr ®i>rü'j«r»

İs tik lâ l m a h k em ele ri ilk t Şişek kül e ttiğ i zam an bu m ah­

Levent Şahverdi Arşivi

M ah k em elerin ic ra a tı h a k k ın d ak i h ü k m ü ta rih v e re c e k tir.

• istik lâl m a h k e m e le rin in ad ilâ n e fa a liy e ti k u r t ru h u ta ­

Levent Şahverdi Arşivi

ismet Paşa ve İstiklâl M ahkem eleri

İs tik lâ l m a h k e m e le ri s a lâ h iy e tle rin i istim a l e d e rk en ,

Levent Şahverdi Arşivi

K eyfî id a r e le r in m illî seciy ed e y ap a c a ğ ı ta h r ib a tı b ilen

Levent Şahverdi Arşivi

’h tk rir-i sükûn k anu n u ile b irlik te ik in ci defa m ahkem e­

Levent Şahverdi Arşivi

İstiklâl M ahkemeleri nasıl ç a lışırd ı?

İstik lâl M a h k em elerin i a lâ k a d a r ed en .h âd iselerin , v a k ’-

Ditfİkilitlİ çetesini kaçıran yüzbaşı

S akarya M uh areb esin in en h e y e ca n lı g ü n le rin d e idi.

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

İdamına karar verilen bir genç nasıl kurtulm uştu?

Y ine A n k a ra b ir n u m a ra lı İs tik lâ l M ah k em esin d e vazi­

Levent Şahverdi Arşivi

K urcuna dizilm eyi b e k le rk e n !

B ir d efa da ikinci A n k a ra İstik lâl M ah k em esin d e Af*:

Levent Şahverdi Arşivi

Fakat, hâdise bu k a d a rla k alm ad ı; genç, m a h k û m iy e tin i

Keskin Hastahanesi hâdisesi

Y ine b irin ci A n k ara İs tik lâ l .M ahkem esinde idi. S ak ary a

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

İlci tipile h â d ise

İkinci İstik lâ l M ah k em esin d e cerey an ed e n m u h te lif 1 hâ-j

Levent Şahverdi Arşivi

A rkadaşım ız M araş M ebusu T ahsin Beyi d e m ah k û m e tm iş tik

Çok k an lı, çok v ahşiy an e b ir şek ild e işlen m iş b ir c in a­

Levent Şahverdi Arşivi

Hilm i Beyi niçin muhakeme «fin iştik?

Y ine İkinci İstiklâl M ahkem esinde bir aralık kısa bir

Levent Şahverdi Arşivi

yordu. H alb u k i v ali sıfa tly le m ahkem enin, v e rd iğ i e m ri ifa

H intli bir casusun idam hükmünden çık atı hâdise

B irin ci A n k a ra İstik lâ l M ah k em esin d e ik e n d ik k a te

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

îsü.kJiU M ahkem elerine ııit herhangi bir lıükm e varmak

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

r Ta Sakarya harbi sıratında başlayan hazırlık

Sakarya m u h a re b e si devam e d e rk e n E n v e r ve H alil Pa-

İs tik lâ l m a h k em ele ri ilk t Şişek kül e ttiğ i zam an bu m ah

• istik lâl m a h k e m e le rin in ad ilâ n e fa a liy e ti k u r t ru h u ta

’h tk rir-i sükûn k anu n u ile b irlik te ik in ci defa m ahkem e

Y ine A n k a ra b ir n u m a ra lı İs tik lâ l M ah k em esin d e vazi

Çok k an lı, çok v ahşiy an e b ir şek ild e işlen m iş b ir c in a

îsianlıuldaki .çalışm alarım ız arasında teşk ilâ t arkadaşla

Kara K em al, h asb î v a ta n p e rv e rlik ve m u ta v a ssıt m ask e

M evsim yaz. 17 H a ziran 1926. H ava b o ğ u cu b ir h a ld e sı

A r if in evin din, a k lı k ta n sonra' N u re tlin ’in k ö şk ü n e g it

H ü k ü m e t, İzm ir’e h a re k e tin iz için b ir tr e n i m ah su s h a

î&lanbul’dH Cavit Beyin evinde ve h f e ı t reisliğin d e b a

Bu hâdisei cinaiyede Terakkiperverlerin n âfiz âdâların