YEREL YÖNETİMLER, KENT ve ÇEVRE POLİTİKALARI ANSİKLOPEDİSİ
GIDA EGEMENLİĞİ
Saadet AYDIN
Doç.Dr., Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi İİBF Kamu Yöneti-
mi, Bolu, sonuvars@gmail.com, orcid:0000-0003-0658-2200.
“…Endüstriyel tarım, kelimenin tam anla-
mıyla her ne pahasına olursa olsun, topraktan
çıkarabileceklerini en üst düzeye çıkarmaya
yöneliktir. Topraklar açlıktan ölüyor ve kim-
yasal gübrelere ve girdilere bağımlı hale geli-
yor, biyolojik çeşitliliği ve esnekliği yok ediyor.
Gıda Egemenliği fikri, dünyadaki çiftçilerin ve
gıda sistemlerinin karşı karşıya olduğu krizle-
re bir cevap olarak gelişti. İktisatçılar, politi-
kacılar, akademisyenler veya şirketler tarafın-
dan geliştirilmedi”(FAO, 2014)
Yukarıdaki alıntıdan da anlaşılacağı üzere,
“gıda egemenliği” (Food Sovereignty) kav-
ramı, şirketlerin ve uluslararası sermayenin
kontrolü altındaki endüstriyel tarım ve gıda
sistemlerine karşı ve alternatif bir sistem ola-
rak ortaya atıldı. La Via Campesina (Çiftçi-
nin yolu) topluluğunun 2002’de dile getirip;
2007’de Mali’de düzenlenen Nyeleni konfe-
ransında tüm ayrıntılarıyla tanımladığı bu kav-
ram (Keleşoğlu, 2007; Koç, 2013:271), Dünya
gıda arzının halen bağımlı olduğu küçük öl-
çekli gıda üreticilerinin gözlem, deneyim ve
ihtiyaçları doğrultusunda içerik kazanmıştır.
Boratav’ın tanımlamasıyla gıda egemenliği
“ülkelerin kendi kaderlerine hakim olma ko-
nusunda, tarım, tarım politikaları konusunda;
kendi fikir birikimleri, teknik birikimleri, ta-
rihsel birikimleri ve toplumsal birikimleri ile
köylü üretiminin tarihten gelmiş gelenek ve bi-
rikimlerini kullanarak, kendi geleceğini tayin
etme hakkı anlamına gelir” (Boratav, 2009:48)
2014 yılında yayınlanan bir politika öze-
ti belgesi (FAO, 2014) Dünya nüfusunun
%70’inin, yerel ve ekolojik gıda üretim sis-
temlerinden beslendiğini ortaya koymaktadır.
242
Yerel ve ekolojik gıda üretim sistemlerinin,
aynı anda Dünyayı beslemek, ekosistemleri
yenilemek, yerel ekonomileri yeniden inşa et-
mek ve gezegeni soğutmak yani küresel ısın-
mayı durdurmak için çözüm olabileceği de bu
belgede yer almaktadır. Ancak, aynı belgede,
yerel ve ekolojik tarım/gıda sistemlerinin,
hükümetlerin de desteklediği çok uluslu şir-
ketlerin kontrolündeki endüstriyel tarım/gıda
sistemleri tarafından tehdit edildiği ve yoksul-
luğa, biyolojik çeşitlilik kaybına, toplumsal ve
ekonomik krizlere yol açtığı; küresel sera gazı
emisyonlarının da tahminen %44 ile %57’sine
neden olduğu belirtilmiştir.
1996 Dünya Gıda Zirvesi sırasında Via
Campesina örgütü tarafından kamuoyunda
tartışmaya açılan gıda egemenliği fikri, kü-
resel neoliberal politikalara karşı bir seçenek
olarak geliştirilmiştir. IMF, Dünya Bankası
ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) gibi küresel
sermaye koruyucuları, gıdanın metalaştırılma-
sına, ikili ya da uluslararası ticaret anlaşmaları
yoluyla şirketlerin küreselleşen gıda pazarını
kontrollerine almasına izin veriyorlar. La Via
Campesina, DTÖ’nün tarımsal gıda üretim ve
piyasalarından uzak durmasını talep ediyor.
Çünkü Örgüt, gıdanın metalaştırılmasından
değil, tüm insanlar için hak olarak tanımlan-
masından yana.
Via Campesina örgütü, gıda egemenliği-
ni halkların, ülkelerin veya birlik devletlerin,
üçüncü ülkelere karşı herhangi bir damping
yapmadan, kendi tarım ve gıda politikalarını
belirleme hakkı olarak tanımlamıştır (La Via
Campesina, 2003) Bu hakkın içerisinde, ye-
rel tarımsal üretime öncelik tanınması; çiftçi
ve köylülerin gıda üretme hakkı; tüketicilerin
neyi tüketeceklerine ve gıdanın nasıl ve kim
tarafından üretileceğine karar verme hakkı;
ülkelerin, çok düşük tarım ve gıda dış alım fi-
yatlarından kendilerini koruma hakkı; tarım ve
gıda üreticisi köylü kadınların hakları; üretim
 YEREL YÖNETİMLER, KENT ve ÇEVRE POLİTİKALARI ANSİKLOPEDİSİ

maliyetleriyle uyumlu fiyat belirleme hakkı kimyasal gübre ve ilaç kullanımını teşvik et-
ve üretimde yer alan halkların tarım ve gıda miş ve halen tarımsal üretimde standart belir-
politikalarının belirlenmesinde yer alma hakkı leme gücüne sahip kuruluşlardır. Bu merkezle-
gibi bir dizi haktan oluşmakta ancak bunlar- rin açtığı yolda DuPont, Syngenta, Monsanto,
la da sınırlı kalmamaktadır. Gıda egemenliği Bayer gibi çok uluslu tarım ve kimya şirketle-
sadece üreticinin, çiftçinin, köylünün üretim ri, tohumu ve çiftçiyi kontrollerine almışlardır
süreçleri ile sınırlı değildir. Ekosistemlerin ve (Aysu, 2015: 155-156). Archer Daniels Mid-
ekolojik dengelerin korunması, doğaya saygı, land ve Cargill dünya tahıl ticaretinin dörtte
kadın hakları, dezavantajlı grupların hakla- üçünü; Monsanto, Dupont ve Syngenta dünya
rını da içermektedir. Sağlıklı, etik ve adil bir ticari tohum pazarının yüzde 39’unu kontrol
gıda sisteminin tüm boyutlarını içeren Gıda etmektedir (Holt-Gimenez, 2015:152).
Egemenliği (Food Sovereignty) kavramı gıda
İkinci ayak olan tarımsal üretim biçimleri
güvenliği (food safety) ve gıda güvencesinden
tohumdan bağımsız değildir. Geleneksel bil-
(food security) daha bütünsel bir sistemdir.
gi ve deneyime dayanan köylü-çiftçi üretimi,
Gıda sistemi üzerindeki kontrolün, çiftçiliğin
çiftçinin ürününden tohumluk ayırarak özgür-
hem bir yaşam biçimi hem de gıda üretme
ce üretimini yapabilmesine bağlıyken, şimdi-
aracı olduğu çiftçilerin elinde kalması gerek-
ki sistemde tekelleşmiş ve devleşmiş birkaç
tiğini kabul eder. Ayrıca yerli halkların, pasto-
tohum şirketinin tohum patentleme hakları-
ralistlerin, orman sakinlerinin, işçilerin ve ba-
nı ellerinde tutmaları sayesinde bu haklarını
lıkçıların geleneksel bilgilerine dayanan gıda
kaybediyorlar. Böylece birbirinin karşısına
sistemine katkılarını da kabul eder. Gıdanın
konumlanan endüstriyel tarım ve bilge köylü
kültürel olarak kabul edilebilir bir şekilde ve
tarımı diye iki tarımsal üretim biçimi ortaya
üretildiği ekosistemle uyum içinde elde edil-
çıkıyor ve dev tohum şirketleri de doğal olarak
mesi, sürdürülebilir olması esastır. Halkların
endüstriyel tarımı destekliyor. Yani çokça dış
kendi gıda üretim sistemlerini kollektif olarak
girdi, sermaye ve kimyasal kullanan, yüksek
tanımlama hakkı bağlamında, tüketicilerin gı-
verimlilik vaat eden ama ekosistemi ve iklimi
dayı kimin ve nasıl ürettiğini bilme hakkını da
alt üst eden, biyoçeşitliliği tahrip eden bir üre-
kapsar. “Zehirsiz sofraları” talep ve vaat eder.
tim sistemi başat kılınıyor (Aysu, 2015:183-
Aysu (2015: 152), gıda egemenliğinin üç 186).
ayak üzerinde durduğunu, üç ana ekseninin ol-
Gıda egemenliğinin üçüncü ayağını oluştu-
duğunu belirtir. Bunlar, tohum, tarımsal üretim
ran üretilen gıdanın insanlarla buluşma biçim-
biçimleri ve bu üretimin gıda olarak tüketiciy-
leri de, kapitalizmin küreselleşme aşamasında
le buluşma biçimleridir. Bugün, tarımsal üreti-
dönüşüme uğramıştır. Yerel ürünlerin yerel
min başlangıç noktası olan tohum, Washington
tüketiciye doğrudan, aracısız ulaştığı yerel pa-
merkezli Uluslararası Tarımsal Araştırma İçin
zarlar, köy ve mahalle bakkalları yerine artık
Danışma Grubu koordinesindeki, 16 ülkede
süper marketler var. Dünya coğrafyasının her
kurulmuş Uluslararası Tarımsal Araştırmalar
yerinden ürünlerin bulunabildiği marketler,
Merkezleri tarafından kontrol edilmektedir. Bu
işlenmiş, ambalajlanmış, katkı maddeleriy-
merkezler “yeşil devrim” yıllarında (1960’lar
le donatılmış ve uzunca süreler bekletilmiş,
ve 1970’lerde) ülkelerin bitkisel gen kaynak-
mevsimsiz binlerce “gıda” ürününü tüketiciye
larını kullanarak yüksek verimli pirinç ve buğ-
sunabilmekte. Soğuk zincirde gemiler, uçak-
day türlerinin geliştirilmesine öncülük etmiş,
lar, kamyonlarla binlerce kilometre ötelerden

243
YEREL YÖNETİMLER, KENT ve ÇEVRE POLİTİKALARI ANSİKLOPEDİSİ

fosil yakıt tüketerek gelen meta-gıdalar, öde-
me gücü olana sonsuz seçenek sunuyor (Aysu,
2015:252). Böylece insanlar/tüketiciler ürün
çeşitliliği karşısında, gıdanın kim tarafından,
nasıl üretildiğini bilmeden; et dediği şeyin
öldürülmüş, işlenmiş, ambalajlanmış bir hay-
vanın bedeni olduğunu düşünmeden alışveriş
yapabilmekte; üretim sürecinin ardındaki sö-
mürüyü aklına bile getirmemektedir.
Boratav, gıda egemenliğinin, yani halkların
gıdanın üretim ve tüketim süreçleri üzerinde-
ki hükümranlık haklarının kaybını, neoklasik
iktisatın sahiplendiği Ricardo’nun, karşılaş-
tırmalı üstünlükler kuramına bağlar (Boratav,
2009:48). Karşılaştırmalı üstünlükler kuramı-
na göre, uluslararası ticarette her ülkenin, gö-
reli olarak daha ucuza üretebildiği ve dolayı-
sıyla küresel pazarda yer bulabileceği bir malı
olacaktır ve böylece ticaret yoluyla en yoksul
ülkeler bile gelişme yoluna girebileceklerdir.
Ancak, ABD gibi içeride üreticisine doğrudan
gelir desteği sağlayan gelişmiş ülkeler, pazarı
da kontrol altına almakta ve yoksul ülkelere
sadece sahip oldukları doğal kaynakları, eko-
lojik zenginlikleri satarak küresel ticarete dahil
olma şansı bırakmaktadır. Köylü ve çiftçileri
yoksullaştıran, kırsal yaşamın çözülmesine ve
kentlerde genişleyen bir işsizler, güvencesizler
yığını oluşmasına neden olan bu asimetrik dış
ticaret, bir yandan da ihracat için üretimi zor-
layarak geleneksel, yerel çeşitlerin kaybına yol
açmaktadır (Magdoff, Tokar, 2015: 22-23).
Patnaik (2022), 2022 yılında yaşanan ve
Türkiye’de de oldukça derinden hissedilen
Dünya, küresel gıda fiyatlarındaki artışta,
Rusya-Ukrayna arasında yaşanan savaşın et-
kili olduğunu öne sürer. Çünkü Rusya ve Uk-
rayna birlikte dünya buğday ihracatının yüzde
30’unu oluşturmaktadır. Özellikle birçok Af-
rika ülkesi, savaş nedeniyle kesintiye uğra-
yan gıda tedarikleri için bu iki ülkeye büyük
ölçüde bağımlıdır. Tek başına Ukrayna, dünya
mısır ihracatının yaklaşık yüzde 20’sini oluş-
turuyor ve Rusya birçok ülke için gübre ar-
zının kaynağı. Rusya’dan gübre ithalatındaki
aksaklık, dünya gıda fiyatlarını etkilemekte.
Rusya-Ukrayna savaşının başlamasından ön-
ceki Şubat ayında olanlarla karşılaştırıldığın-
da, temel gıda olan tahılların fiyatı 8 Nisan’a
kadar yüzde 17 oranında artmış ve milyonlarca
insanı kıtlığa karşı savunmasız hale getirmişti.
En savunmasız ülkeler Batı Asya ve Afrika’da,
özellikle Yemen, Etiyopya, Somali, Sudan,
Güney Sudan, Nijerya, Demokratik Kongo
Cumhuriyeti ve Afganistan gibi ülkelerdi. Bu
noktada, neden bu ülkelerin bu kadar savun-
masız olduğu, ya da neden kıtlığa karşı savun-
masız ülkeler olduğu sorusunu soran Patnaik
(2022), yanıtını da vermektedir. Patnaik’e göre
adı geçen bu ülkeler gıda egemenliklerini em-
peryalizmin taleplerine feda etmişlerdir. Üçün-
cü dünyanın bu sömürgeleştirilmiş ülkeleri,
bağımsızlıklarını kazandıktan sonra hızla tahıl
üretimlerini artırmaya çalışsalar da DTÖ’nün
karşılaştırmalı üstünlükler temelinde bu ül-
kelere dayattığı, gıdada kendine yeterlikten
vazgeçmeleri ve arazi kullanımını piyasa sin-
yallerinin belirlemesi gerektiği öğretisi, ka-
bul gördü. Böylece, zengin ülkelerden oluşan
merkez, yoksul ülkelerin oluşturduğu çevreye,
tarımsal işbölümünü kendi çıkarları doğrultu-
sunda dayatabildi. Artık, merkez ülkeler, sahip
oldukları iklim koşulları gibi nedenlerle ürete-
mediği ya da yeterince üretemediği ama talebi
yüksek ürünleri çevreye ürettirip, kendi tahıl
fazlalarını da çevreye satarak (bunlara günü-
müzde biyoyakıt için gerekli bitkisel üretim
de katıldı), çevre ülkelerin arazi kullanım ve
tarımsal üretim kararlarını belirlemektedirler
(Patnaik, 2022).
Tarım ve gıda üzerinden ülkelerin egemen-
liklerini zayıflatmak ve bağımlı hale getirmek,
ya da devletleri, halkları kontrol altına almak
yeni bir şey değil elbette. Örneğin 1970’lerin

244
 YEREL YÖNETİMLER, KENT ve ÇEVRE POLİTİKALARI ANSİKLOPEDİSİ
Soğuk savaş ikliminde ABD, 13 ülkeye nüfus
artışlarını düşürmeleri, aile planlamasını uygu-
lamaları koşuluyla gıda yardımında bulunmayı
vaat ederken, gıdayı stratejik bir silah gibi kul-
lanmıştır. Aralarında Türkiye’nin de bulunduğu
13 ülke, artan nüfusları nedeniyle ABD tarafın-
dan tehdit unsuru olarak algılanmış ve gıda yar-
dımları üzerinden nüfus kontrolü sağlamaya gi-
rişmiştir. (Archive.org, 1974; Aydın, 2019:119).
Doğrudan sömürgeci (kolonyal) ilişkilerle gıda
ve tarım üzerindeki denetimi ellerine geçiren ül-
keler 16.yüzyıldan itibaren Dünyayı biçimlen-
dirmektedir. Amerika kıtasının keşfiyle başlayan
yeni coğrafyalara yolculuklar, beraberinde sö-
mürgeci (kolonyal) yayılmalar, el koyarak biri-
kim, soykırımlar, köleleştirme ve eski dünyanın
zenginliklerini yağmalayarak zenginleşen bir
Avrupa doğurmuştur. İngiltere’nin 19.yüzyılda
Hindistan’ı sömürgeleştirmesinin ardından ya-
şanan açlık, kıtlık ve kuraklığı anlattığı eserinde
Davis (2012: 22) Arthur Lewis’den şu cümleleri
aktarmaktadır: “…bizim uğraşımız, dünya ta-
rihinin devinimsiz sularında öylece unutulmuş
‘açlık diyarlarına’ bakmak değil, tropik kuşak
halklarına ait emeğin ve ürünlerin, sınırları belli
bir zaman diliminde (1870-1914) Londra mer-
kezli dünya ekonomisinin içerisine nasıl zora-
ki eklemlendiğini ele almaktır”. Polanyi’nin
1944’de yayınladığı “Büyük Dönüşüm” adlı
kitabından da şunu aktarıyor: “Son elli yılda ya-
şanan kıtlıkların gerçek kaynağı, tahılın serbest
piyasaya düşmesi ve yerel gelir kaynaklarının
sekteye uğramasıdır” (Davis,2012:22). Polan-
yi ve Davis’in üzerinde durdukları bu dönem,
Friedmann’ın Birinci Gıda Rejimi olarak adlan-
dırdığı dönemle örtüşmektedir.
Dünya gıda rejimlerini tarihsel olarak üç dö-
neme ayıran Friedmann, kapitalist dünya ekono-
misinin inşasında gıda ve tarımın stratejik rolü-
nü açıklamaya çalışmıştır (McMichael, 2009).
1870-1930’lar birinci gıda rejimi dönemi, ko-
lonyal dönem (sömürgeleştirilen topraklardan
Avrupa’ya tropik, egzotik besinlerle tahılların
ve canlı hayvanların ithalatına dayanan ve sö-
mürgelerde mono kültür denilen tek tip ürün
yetiştirmeyi zorlayan dönem) olarak da adlan-
dırılır.
1950’lerden 1970’lere kadar İkinci Gıda re-
jimi, bağımsızlığını kazanmış (post-kolonyal)
ülkelere Amerika Birleşik Devletleri’nden gıda
akışlarını yönlendirmiştir. Marshall Planı doğ-
rultusunda Amerikan gıda yardımları, seçilmiş
Üçüncü Dünya ülkelerinde sanayileşmeyi teşvik
etmek ve komünizme karşı emperyal pazarları
güvence altına almak amacıyla bağları daha da
sıkılaştırmak için kullanılmıştır. Dönemin geliş-
miş devletleri, tarımı sanayi ile bütünleştirmeye
çalışırken, Yeşil Devrimi benimsemiş, toplum-
daki huzursuzluğu azaltmak ve pazar ilişkilerini
kırsal alana yaymak için de toprak reformu baş-
latmışlardır (Aydın ve Aydın, 2018; McMichael,
2009).
1980’lerin sonlarında başlayan Üçüncü gıda
rejiminin tarım ve gıdada yarattığı dönüşümler
ekolojik ve toplumsal sorunları da gündeme da-
hil etmiştir. Kırsal alanın boşalması, kentlerde
gecekondu alanlarının oluşması, süpermarketle-
rin “devrim” gibi ortaya çıkışı, uzak coğrafyala-
rın tedarik zincirine katılmasıyla ulaşım maliyet-
lerinin gıda fiyatlarına yansıması, fabrikasyon
gıda üretiminin gıdayı standartlaştırması, katkı
maddeleri ve pestisit kalıntılarının tehlikelerine
dair artan bilinç, bütün bunlar toplumsal hare-
ketlere de yol açmıştır. Gıda egemenliği, Slow
Food, Topluluk Destekli Tarım gibi adlar altın-
da, gıdada demokrasi, kalite ve ekolojik koruma
talep eden sivil inisiyatifler 1980’lerin sonların-
da ortaya çıkarken, neoliberal yıkıcı politikalara
karşı da bir direnç oluşturmuştur.
1980 sonrasında Türkiye ve benzeri “geliş-
me yolundaki” ülkeler, IMF, Dünya Bankası
ve Avrupa Birliği gibi uluslararası ya da ulus
üstü kurumlar tarafından dayatılan yeni libe-
245
YEREL YÖNETİMLER, KENT ve ÇEVRE POLİTİKALARI ANSİKLOPEDİSİ
ral politikaların doğrultusunda, tarımlarını kü-
resel/çok uluslu şirketlerin kontrolüne teslim
eden bir dönüşüm yaşamaktadırlar (Aydın,
2018: 149). Artık ne üretileceğine, nasıl ve
ne kadar üretileceğine bu şirketler ve onların
güdümündeki “egemen” devlet yönetimle-
ri karar vermektedir. Ancak, tüm bu zora ve
baskıya rağmen çevre ülkelerinde “gıda ege-
menliği” talepleri yükselmeye devam ediyor.
Örneğin, Ekvador, Venezuela, Mali, Bolivya,
Nepal ve Senegal gibi bazı hükümetler gıda
egemenliğini, anayasalarına ve politikaları-
na dahil ettiler. Yeşil Devrim ile vaat edilen
“dünyadaki açlığı sona erdirmek” de, ancak ve
ancak “tekelci endüstriyel tarımsal gıda komp-
lekslerinin agroekolojik ve yeniden dağıtıma
yönelik gıda sistemleriyle değiştirilmesi”ne
(Holt-Gimenez, 2015: 167) bağlı olabilir.
KAYNAKÇA
• Archive.org (1974) 1974 Genocide Plan By
Henry Kissinger https://archive.org/detail-
s/1974-genocide-plan-by-henry-kissinger/
page/2/mode/2up (15.08.2022).
• Aydın, M. Aydın, B. (2018) Gıda Rejimi Çerçe-
vesinde Türkiye’nin Tarımsal Dış Ticareti Üze-
rine Bir Değerlendirme. Uluslararası Ekonomi,
İşletme ve Politika Dergisi.2018, 2 (1), 111-130.
• Aydın, S. (2019) Yeni Bir Kamusal Sorumluluk
Alanı Olarak Gıda Egemenliği ve Ekofemi-
nizm. Ayrıntı Dergi. Ocak-Şubat 2019. Sayı 20.
Ss:117-123.
• Aydın, Z. (2018) Çağdaş Tarım Sorunu. Ankara:
İmge
• Aysu, A. (2015) Gıda Krizi, Tarım, Ekoloji ve
Egemenlik. İstanbul: Metis.
• Boratav, K. (2009) Gıda Egemenliğinin Sosyo
Politik ve Ekonomik Görünümleri. Dünya Gıda
Günü 2009 Gıda Egemenliği 21. Yüzyılın Ayıbı
Açlık Sempozyumu. 16 Ekim 2008 Ankara, ss:
45-48, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası.
246
• Brewda, J. https://larouchepub.com/ot-
her/1995/2249_kissinger_food.html, (Erişim
tarihi: 15.12.2018)
• Buğday ( 15 Ağustos 2022) https://www.bug-
day.org/blog/tag/zehirsiz-sofralar/ (Erişim tari-
hi:19.08.2022)
• Davis, M. (2012) Üzerinde Güneş Batmayan
Katliam el nino kıtlıkları ve üçüncü dünyanın
açlıkla inşası. (Çev. Umut Haskan). İstanbul:
Yordam.
• FAO (2014) Food Sovereignty Systems. Policy
brief/paper (https://www.fao.org/ family far-
ming/ detail/en/c/877809/ ) 13.08.2022
• Holt-Gimenez, E. (2015) Gıda Krizinden Gıda
Özerkliğine Sosyal Hareketlerin Meydan Oku-
ması. Ekolojik Felaket ve Meta Olarak Gıda
içinde. Der. Hakan Tanıttıran. Ss:147-167. İs-
tanbul: Kalkedon
• Keleşoğlu, E. (2007) Nyeleni Bildirgesi (çeviri)
https://www.karasaban.net/nyeleni-bildirge-
si-ceviri-erhan-kelesoglu/ (14.08.2022)
• Koç, M. (2013) Küresel Gıda Düzeni. Ankara:
NotaBene.
• La Via Campesina (2003) Food Sovereignty,
https://viacampesina.org/en/food-sovereignty/
(14.08.2022)
• Magdoff, F. Tokar, B. (2015) Tarım ve Gıda Kri-
zi. Ekolojik Felaket ve Meta Olarak Gıda için-
de, Der. Hakan Tanıttıran, ss:19-38. İstanbul:
Kalkedon.
• McMichael, P. (2009) A Food Regime Genea-
logy. The Journal of Peasant Studies
• Volume 36, 2009 - Issue 1: Critical perspectives
in agrarian change and peasant studies
• Patnaik, P. (2022) Food and Decolonisation.
Peoples Democracy, May 08, 2022, https://pe-
oplesdemocracy.in/2022/0508_pd/food-and-de-
colonisation