ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ

GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

SÖZCÜKTE YAPI

TÜRKÇE
SÖZCÜKTE YAPI

KÖK
Kelimenin parçalanamayan anlamlı en küçük yapı birimine kök denir. Türkçe
sondan eklemeli bir dil olduğu için kökler kelimenin başında yer alır. Kökler her-
hangi bir ek alsa bile değişikliğe uğramaz. Gelecek olan ek köke uyum sağlamaya
çalışır. Kökler yeni oluşan kelime ile anlamsal olarak bağlantılıdır.

Örnek

l kalem: Yazı yazmaya yarayan araç

l kalemlik: Kalem koymak için kullandığımız araç.
l Kitap: Okumak için kullanılan bir nesne.
l Kitapçı: kitap satan kişi.
Kökler; isim kökü, fiil kökü, sesteş kök ve ortak kök olmak üzere dörde ayrılır.
1. İsim kökü:
Evrende var olan varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan kelimelere yani
insanların bu varlık, kavram ya da duyguları karşılamak için kullandıkları kelime-
lere denir.
Örnek

l At l Araba l Çiçek
l Anahtar l Telefon l Anne

İsim kökleri mastar eki olan “–mak” ve “–mek” ekini almazlar.

Yansıma kökler de isim kökü olarak kabul edilir.

2. Fiil Kökü:
Varlıkların yaptığı eylemleri karşılamak için kullanılan kelimelerin köküdür. İş,
oluş ve durum bildirirler.

Örnek
l Aç- l At- l Kal-
l Çiz- l Al- l Kaç-

83
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Uyarı
TÜRKÇE

8 Fiil kökleri –mak ve –mek mastar eklerinden uygun olanını alırlar.

İsim kökleri gibi tek başlarına söylenemez. Mastar eki ile birlikte söylenirler.
8 Bir sözcüğün kökünün isim kökü mü fiil kökü mü olduğunu bulmanın en ko-
lay yolu sözcüğün köküne “-mak / – mek” mastar eki getirip denemektir.

3. Sesteş Kökler:
Yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları ve türleri farklı olan köklere sesteş
kök denir.
Örnek
l Öğretmene kırmızı gül verdi.
l Ben düşünce herkes bana güldü.
l Bir günde bütün tarlayı kazdı.
l Dedemin bahçesinde kazlar vardı.
4. Ortak Kökler:
Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklere ortak kök denir. Ortak kökler
arasında anlam ilişkisi vardır.
Örnek
l Boya l Boyamak

Uyarı
Sesteş kök ile ortak kök arasındaki fark: Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi
bulunmazken ortak kökler arasında belirgin bir anlam ilişkisi vardır.

GÖVDE
En az bir tane yapım eki almış olan sözcüklere gövde denir.
Gövdeler isim gövdeleri ve fiil gövdeleri olmak üzere ikiye ayrılır.
l (Fiil Kökü) + (Yapım Eki) = (İsim Gövdesi)
sev + gi = sevgi
l (İsim Kökü) + (Yapım Eki) = (İsim Gövdesi)
ev + li = evli
l (Fiil Kökü) + (Yapım Eki) = (Fiil Gövdesi)
otur + t = oturt

84
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Uygulama

TÜRKÇE
Aşağıdaki etkinlikte cümlelerdeki altı çizili sözcüklerin isim kökü mü
yoksa fiil kökü mü olduğunu belirleyip karşılarına yazınız?
İSİM / FİİL
Öğrencinin yazdığı yazıyı inceledi.
Her sabah simitçiden simit aldım.
Aldığım kitabı kitaplığımın en güzel köşesine koydum.
Verdiği bilgiler çok işe yaradı.
Sevginin üstünde güç yoktur.

Çözümlü Soru
Aşağıda isim köklü ve fiil köklü sözcükler sınıflandırılırken bir yanlışlık
yapılmıştır.
İsim Köklü Sözcükler Fiil Köklü Sözcükler
Şekerlik sevgi
İşçi tuzlu
Susuz yapıcı
Yakıt bilgin
Gözlük tatlı
Buna göre hangi sözcükler yer değiştirirse bu yanlışlık giderilmiş olur?
A) bilgin – şekerlik B) yakıt - tuzlu C) susuz – sevgi
D) işçi – yapıcı E) gözlük - tatlı

Çözüm
A, C, D, E seçeneklerinde sözcüklerin kökleri doğru şekilde verilmiştir. B seçe-
neğinde ise sözcüklerin yerleri değiştirilmelidir. Çünkü “yakıt” sözcüğü fiil kökü,
“tuzlu” sözcüğü isim kökünden oluşmaktadır. Dolayısıyla cevap “B” seçeneğidir.

85
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

EK (YAPIM EKI-ÇEKIM EKI)

TÜRKÇE

Türkçede Eklerin Özellikleri

8 Yeni sözcükler türetilirken önce yapım eki daha sonra çekim eki gelir. Çekim
eklerinden sonra yapım eki gelmez.
8 Türkçede ekler, ünlü uyumu kurallarına uyarlar. Bu yüzden eklendikleri hece
ya da sözcükteki ünlülere göre ses değişimine uğrarlar.
8 Ekler kendilerinden önceki sözcüklere bitişik yazılır. Sadece “mi” soru eki her
zaman ayrı yazılır.
8 Ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki ana başlıkta incelenir:

YAPIM EKLERI
İsim veya fiil soylu sözcüklere gelerek, onlardan anlamları farklı yeni kelimeler
türeten eklere “yapım eki” adı verilir. Yapım ekleri kimi zaman eklendiği kelimenin
türünü değiştirir. Yani isim soylu bir kelime, aldığı yapım ekiyle yine isim görevinde
kullanılabildiği gibi, tür değiştirip fiil görevinde de kullanılabilir. Aynı durum fiil soylu
sözcükler için de geçerlidir.
1. İsimden İsim Yapım Eki
İsim kök ya da gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler oluşturan eklerdir.
l -lik kömürlük l -sal hukuksal
l -li evli l -siz acımasız
l -siz evli l -daş meslektaş
l- cil evcil l -ıt taşıt

2. İsimden Fiil Yapım Eki

İsim kök ya da gövdelerine gelerek onlardan fiil meydana getiren eklerdir.
l kan l kana-
l öz l özümseme-
l dar l daral-

Uyarı
Yapım ekleri her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım ekleri kendi içinde
dörde ayrılır:

86
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

TÜRKÇE
l -le başla- l -al azal-
l -l doğrul- l -da fısılda-
l -a kana- l -at yönet-
l -lan evlen- l -laş paylaş-

3. Fiilden İsim Yapım Eki
Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten eklerdir.
l -im seçim l -gi sevgi
l -gın baygın l -ı / -i yazı
l -cı şakacı l -ca düşünce
l -ecek giyecek l -ak yatak
l -ga bölge l -gan çalışkan
l -gıç bilgiç l -ik kesik

4. Fiilden Fiil Yapım Eki

Fiil kök ya da gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller oluşturan eklerdir.

l -t okut- l -dır güldür-

l -(ı)l sayıl- l -(ı)n sevin-
l -(a)r çıkar- l -ı sürü-

Uyarı
Kelimelerin sonuna koyulan kısa çizgi (-) o kelimenin fiil olduğunu gösterir ve
-mak/-mek ekinin yerine kullanılır.

87
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Uygulama
TÜRKÇE

Aşağıdaki sözcüklerin aldıkları yapım eklerini uygun kutucuklarla eşleşti-

riniz.

Görül- bakın- sanatçı garipse- askı

Salgın ağlat- süpürge evlen- evcil

isimden isim yapım eki isimden fiil yapım eki fiilden isim yapım eki

fiilden fiil yapım eki

Çözümlü Soru
Yapım ekleri, sonuna geldiği sözcüğün anlamını değiştiren eklerdir.
Buna göre aşağıdakilerin hangisinde “sebze” sözcüğünün aldığı ek, yapım
eki değildir?
A) Sağlıklı olmak istiyorsan sebzeden vazgeçme.
B) Sebzelik, balkondaki dolabın yanında duruyor.
C) Sebzeli pilav yaptım bugün, gel de yiyelim.
D) Bugün sebzeci gelmediği için patlıcan alamadım.
E) Köye yerleşerek sebzecilik yapmaya başladı.

Çözüm
B seçeneğinde “sebzelik” kelimesi C seçeneğinde “sebzeli” kelimesi D seçene-
ğinde “sebzeci” kelimesi E seçeneğinde “sebzecilik” kelimesi yapım eki almıştır. Fa-
kat A seçeneğinde “sebzeden” kelimesi çekim eki almıştır. Cevap “A” seçeneğidir.

88
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

TÜRKÇE
ÇEKİM EKLERİ
İsim Çekim Ekleri
İsim ve isim soylu sözcüklere (zamir, sıfat, zarf) gelerek onlara cümlede çeşitli
anlam ve görev yükleyen eklere isim çekim eki adı verilir.

1. Çokluk (Çoğul) Ekleri

Çokluk eki “-lar/ -ler” eklendiği ismin sayı bakımından çokluğunu gösterir.

Bunun dışında cümleye kattığı çeşitli anlamlar vardır. Çokluk ekinin cümleye kat-
tığı bazı anlamlar şunlardır:

a. Abartma anlamı
Dünyalar kadar ödevim var.
Çocuk ateşler içinde yatıyordu.

b. Saygı anlamı
Vali Beyler ilçemizi ziyarete gelecek.

c. Aile anlamı
Yarın Berkaylar bize gelecekmiş.

d. Benzerlik anlamı
Bu ülke nice Fatihler yetiştirdi.

e. Soy anlamı
Türkler köklü bir geçmişe sahiptir.

f. Yaklaşıklık anlamı
On yaşlarında bir çocuk bulundu.

89
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
TÜRKÇE

2. İsim Durum (Hâl) Ekleri

Türkçede ismin beş hâli vardır. Bunlardan yalın hâl ek almaz. Hâl ekleri isimleri;
belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma hâlleriyle tamamlar.

a. Belirtme Hâli (İsmin -i Hâli)

İsimlerin “-ı, -i, -u, -ü” eklerinden birini almış hâlidir. Fiilin neyi etkilediğini gös-
terir.

Örnek

l Çantayı çok beğendim.

l Kediyi eve aldık.
l Sokağı dönünce evi gördü.

b. Yönelme Hâli (İsmin -e Hâli)

İsimlerin “-e, -a” eklerinden birini almış hâlidir. Yer, zaman, yönelme bildirir.

Örnek

l Akşam eve gideceğim.

l Sorularıma neden cevap vermiyorsun?
l Bahçeye fındık toplamaya gitti.

c. Bulunma Hâli (İsmin -de Hâli)

İsimlerin “-de, -da” eklerinden birini almış hâlidir. Yer, durum, zaman bildirir.

Örnek

l Yavru kedi çatıda mahsur kalmış.

l Öğretmeni ayakta bekliyoruz.
l Beni okulda bekliyordu.

d. Ayrılma, Çıkma Hâli (İsmin -den Hâli)

İsimlerin “-den, -dan” eklerinden birini almış hâlidir. Yer, durum, neden bildirir.

90
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

TÜRKÇE
Örnek

l İş yerinden çıkınca buluşacağız.

l Sabahtan yola çıkalım.
l Bahçeden geldiğinde her yeri çamur içindeydi.

3. İyelik Ekleri
İsim veya isim soylu sözcüklere gelerek, onların kime veya neye ait olduklarını
gösteren eklere iyelik ekleri adı verilir. Bu ekler sahip olunma anlamı ifade ettiğin-
den, sahiplik eki şeklinde de adlandırılabilir.

1.tekil şahıs iyelik eki (ben): -ım, -im, -um, -üm

2.tekil şahıs iyelik eki (sen): -ın, -in, -un, -ün
3.tekil şahıs iyelik eki (o): -ı, -i, -u, -ü
1.çoğul şahıs iyelik eki (biz): -mız, -miz, -muz, -müz
2.çoğul şahıs iyelik eki (siz): -nız, -niz, -nuz, -nüz
3.çoğul şahıs iyelik eki (onlar): -ları, -leri

Örnek

l Defterim sınıfta kalmış. (1. tekil şahıs iyelik eki)

l Düşüncelerin beni çok etkiledi. (2. tekil şahıs iyelik eki)
l Görüşmeleri biraz sonra bitecek. (3. çoğul şahıs iyelik eki)

Uygulama
Aşağıdaki kelimelere gelen hâl eklerinin türleriyle eşleştiriniz.

Kelime yönelme belirtme bulunma ayrılma

kapıdan
sebzeyi
masaya
evde

91
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Çözümlü Soru
TÜRKÇE

İyelik ekleri, bir varlığın kime ya da neye ait olduğunu bildiren eklerdir.
Buna göre aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde iyelik eki yoktur?
A) Sesi duyunca herkes balkona koştu.
B) Eviniz hayırlı olsun, güle güle oturun.
C) Biraz önce masanın üstündeydi saatin.
D) Çalışmak istersen benim bilgisayarım müsait.
E) Günlerce bu iş için çalıştılar.

Çözüm
B seçeneğinde “eviniz” kelimesinde 2. Çoğul şahıs iyelik eki, C seçeneğinde
“saatin” kelimesinde 2. tekil şahıs iyelik eki, D seçeneğinde “bilgisayarım” kelime-
sinde 1. tekil şahıs iyelik eki, E seçeneğinde “çalıştılar” kelimesi 3. çoğul iyelik eki
almıştır. Fakat A seçeneğinde “sesi” kelimesi belirtme hâl eki almıştır. Dolayısıyla
cevap “A” seçeneğidir.

92

KONU DEĞERLENDİRME TESTİ
Çekim ekleri, sözcüğe yeni bir an-
lam kazandırmaz. Ancak sözcüğün
diğer sözcüklerle bağ kurmasını ve
cümlede farklı görevler almasını sağ-
lar. Yapım ekleri ise sözcüğe yeni bir
anlam kazandırır.
1. Buna göre aşağıdaki altı çizili
sözcüklerden hangisi hem yapım hem
de çekim eki almıştır?
A) Zürafaların deri desenleri birbirin-
den farklıdır.
B) Birçok hayvan türünün parmak izi
yoktur.
C) Zebraların çizgileri onların nüfus
cüzdanıdır.
D) Ağaçlar yeryüzünün en eski can-
lılarındandır.
E) Komşularla her gün yürüyüşe
çıkarız.
2. Aşağıdaki altı çizili sözcükler-
den hangisinin aldığı ek diğerlerin-
den farklıdır?
A) Bu yıl tarladan verim alamadık.
B) Giyim sektörü hızla gelişiyor.
C) Sınıftaki yerim çok güzel bence.
D) Seçim çalışmaları devam ediyor.
E) Sınavlarda alım çok azdı.
ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
TÜRKÇE
Kök, bir sözcüğün parçalanamayan
anlamlı en küçük parçasıdır. Kökün,
kelimenin bütünüyle anlam ilişkisinin
bulunması gerekir.
3. Buna göre aşağıdakilerin hangi-
sinde altı çizili kelimenin kökü yanlış
gösterilmiştir?
A) Korkunç bir rüya görmüş gibi ya-
taktan fırladı.
B) Çorbaya bir tutam da kırmızı bi-
ber atmalıydın.
C) Obadakilere, yeterli sayıda çadır
olmadığını söyledi.
D) Matbaaya büyük bir bayrak as-
mayı uygun gördük.
E) Yemekten sonra güzel bir tatlı yedik.
İsimden isim yapım eki olan -lık eki;
yer, araç-gereç, meslek bildiren isimler
türetir.
4. Buna göre ‟-lık” eki aşağıdaki
altı çizili sözcüklerin hangisinde yer
ismi türetmiştir?
A) Yeni aldığım kulaklığı bir türlü bu-
lamıyorum.
B) Yokluk çekmeyenler bu durumu
anlayamazlar.
C) Eskiden her evin bir kömürlüğü
olurdu.
D) Çocukluk çağını özlemeyen var
mıdır?
E) Haftalık ders programıma göz attım.
Cevap Anahtarı: 1) C 2) C 3) D 4) C
93
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
TÜRKÇE

BASİT, TÜREMİŞ VE BİRLEŞİK SÖZCÜKLER

1. Basit Sözcükler
Kök hâlindeki sözcüklerdir. Yapım eki yani kelimenin anlamını değiştiren bir ek
almamışlardır. Basit sözcükler çekim eki alabilirler.
Yapısına göre incelendiği için kelimelerin fiil ya da isim olmaları önemli değildir.
Önemli olan yapım eki alıp almadıklarıdır.
l Okul araba kalem evler kitabım…
l Ali akşam eve geç geldi.
Yukarıdaki cümlede bütün kelimeler basittir.

2. Türemiş Sözcükler
Kelimelerin kök ya da gövdelerine yapım eki getirerek oluşturulan yeni kelime-
lerdir. Türemiş sözcüklerde en az bir tane yapım eki olmalıdır. Yapım eki almış
olan kelimelere gövde denir.
l dost + luk → dostluk l ört + ü → örtü
l yol + cu + luk → yolculuk l bil + gi → bilgi

Yukarıdaki altı çizili ekler yeni kelimeler oluşturmuştur. Oluşan yeni kelimeler
kök veya gövdeleriyle anlam ilişkisi içinde olsalar da yeni bir kavramı karşılamak-
tadırlar. Bu tür kelimelere türemiş kelime denir.

3. Birleşik Sözcükler
Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kay-
naşmasıyla oluşan sözcüklere birleşik sözcük denir.
l hanım + eli → hanımeli
l ne + asıl → nasıl
l beşik + düzü → beşikdüzü
l ana + vatan → anavatan
Uygulama
Aşağıdaki sözcükleri yapı bakımından inceleyiniz.
kelimeler basit türemiş birleşik
çaydanlık
kapılar
Çanakkale

94

ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1. Gurbet elde bir hâl geldi başıma
2. Kâğıda yazılır ufak yazılar
3. Yürek yaralıdır, ciğer sızılar
4. Anasız olur mu körpe kuzular
5. Bütün gün kitaplığımı temizledim.
1. Yukarıda numaralanmış dizeler-
den hangisinde tüm sözcükler basit
yapılıdır?
A) 1. B) 2. C) 3. D) 4. E) 5
Bugün, Ankara’nın bazı bölgelerinde
elektrikler bir saatliğine kesilecekmiş.
2. Bu sözcüklerin yapıları aşağı-
dakilerin hangisinde doğru sıralan-
mıştır?
A) Basit – Basit – Birleşik
B) Birleşik – Basit – Türemiş
C) Basit – Birleşik – Türemiş
D) Birleşik – Türemiş – Basit
E) Birleşik- Birleşik- Basit
ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
TÜRKÇE
Türkçede anlamları değişmeden
hem isim hem de fiil olarak kullanıla-
bilen kökler vardır ki bunlara ortak kök
(ikili kök) denir.
3. Bu açıklamaya göre aşağıdaki
cümlelerde bulunan altı çizili söz-
cüklerden hangisi ortak köklü değil-
dir?
A) Evimizi boyatmak için fazlaca
para harcamak durumunda kaldık.
B) Kuru çamaşırları güzelce katlayıp
çekmecelere kaldırmalısınız.
C) Çocukluğumda eskiciler dolaşırdı
sokaklarda, hiçbir şey ziyan edilmezdi.
D) Divan şiirinde sevgili için en çok
kullanılan mazmunlardan biridir gül.
E) Birinin güvenini kaybetmek, ka-
zanmaktan çok daha basittir.
4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde
birleşik sözcük vardır?
A) İnsanların bazıları, ne yaparsa
yapsın, samimiliği başaramıyor.
B) İnsanları yargılarsan onları sev-
meye zaman kalmaz.
C) Otuz iki dişten çıkan otuz iki ma-
halleye yayılır.
D) Çok dinlemek ve az konuşmak
için iki kulak ve bir ağzımız vardır.
E) Her kişiye kulağını ver ancak pek
azına sesini ver.
95
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
TÜRKÇE

Kelimelerden her ikisi veya ikincisi, I. uyurgezer

birleşme sırasında anlam değişmesine II. kuşburnu
uğradığında bu tür birleşik kelimeler bi-
III. külbastı
tişik yazılır.
IV. gecekondu
5. Aşağıdaki birleşik kelimelerden
hangisi bu kurala örnek olamaz? V. yardımsever
8. Numaralanmış birleşik sözcük-
A) katırtırnağı lerden hangisi iki ismin birleşmesiy-
B) ayşekadın le oluşmuştur?
C) bülbülyuvası A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

D) ustabaşı
E) hanımeli 9. Aşağıdaki altı çizili sözcükler-
den hangisi hem yapım hem de
çekim eki almıştır?
A) Büyülü bir sessizliği vardı orman-
ların.
6. Aşağıdaki sözcüklerden hangi- B) Şimdi göğün rengi soluk, ufuklar
donuk.
si kök ve eklerine yanlış ayrılmıştır?
C) Hep böyle çocuksu mu bakar
A) sor-u-lar-a gözlerin?
B) su-sa-mış-ım D) Seni beklemekle geçti bütün yıl-
C) göl-ge-miz-in larım.
E) Yaşanacak yıllarımız olmalı diyorum.
D) ba-kış-lar-ın
E) sık-ıntı-lar-dan
10. Aşağıdaki cümlelerden han-
gisinde altı çizili sözcük isimden fiil
yapım eki almıştır?
A) Tabağımdaki bütün yemeği bitir-
Sabahlara kadar çalıştığı için yorgun dim.
düştü. B) Huzurlu ve rahat bir hayatı oldu-
ğunu söylüyor.
7. “-lar” çoğul eki bu cümledeki
altı çizili sözcüğe aşağıdaki anlam- C) Tüm yüzücüler yarış için yerlerini
aldılar.
lardan hangisini katmıştır?
D) Bilgisayarını masanın üzerinde
A) Abartma bırakıp gitmiş.
B) Benzerlik E) Bu sabah bostanı ben suladım.
C) Yaklaşıklık
D) Küçümseme Cevap Anahtarı: 1) A 2) B 3) A 4) A
E) Saygı 5) D 6) C 7) A 8) B 9) A 10) E

96
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

NOTLAR

TÜRKÇE

97
 ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

NOTLAR
TÜRKÇE

98