Jean-Jacques Rousseau.

Poglądy i umowa społeczna

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja mul medialna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Jean Jacques Rousseau, Umowa społeczna.

 Jean-Jacques Rousseau. Poglądy i umowa społeczna

Przedstawienie stanu przyrody Indian Morza Pacyficznego.

Źródło: DUFOUR (manufacture) ; CHARVET Jean-Gabriel (dessinateur), Wikimedia Commons, domena publiczna.

Na czym polegała rewolucyjność poglądów Rousseau na rolę państwa? Czy nie kryło się
w nich niebezpieczeństwo? Czy poglądy takie mogły wywołać rewolucję?

Wychodząc od krytyki cywilizacyjnego postępu i hasła powrotu do natury, Rousseau

stworzył wizję państwa, którego celem miało być realizowanie wolności i równości
człowieka. Ustawodawcą miał być lud, a warunkiem zniesienia społecznej
niesprawiedliwości likwidacja własności prywatnej.

Twoje cele

Poznasz poglądy Rousseau na temat cywilizacji i koncepcję stanu natury.

Przeanalizujesz zasady organizacji państwa, zaproponowane przez Rousseau
w dziele Umowa społeczna.
Zastanowisz się, czy stworzony przez Rousseau projekt państwa stwarzał szansę na
stworzenie szczęśliwego i zgodnego społeczeństwa.
Przeczytaj
Jean-Jacques Rousseau
Poglądy
Paradoksy cywilizacji
Artemida z Luwru-bogini łowów.
Człowiek żyjący w owym pierwotnym stanie natury
według Rousseau pozbawiony był wszelkich relacji
z innymi ludźmi, które wytwarzałyby jakieś reguły
społecznego współżycia. Pozostawał jedynie
w relacji do samego siebie i funkcjonował zgodnie
z tym, co podpowiadał mu instynkt
samozachowawczy, taki, jaki kieruje zachowaniem
zwierząt. Nie był to jednak według Jana Jakuba stan
idealny. Gdyby człowiek pozostał na tym etapie,
kierowałby nim swego rodzaju egoizm i niemożliwy
byłby rozwój władz poznawczych, człowiek
pozbawiony byłby uczuć, „nie byłoby ani dobroci
w naszych sercach, ani moralności w naszych
Obserwacja współczesnego społeczeństwa
doprowadziła Rousseau do wniosku, że
człowiek jest z natury dobry, natomiast ludzie
tworzący społeczeństwo są źli. W tym
paradoksalnym stwierdzeniu zawiera się
przeciwstawienie pojedynczego człowieka
i społeczeństwa. Rousseau wychodzi od idei
pierwotnego „stanu natury”, która jest swego
rodzaju konstruktem myślowym. Idea ta nie
jest oparta na badaniach historycznych;
Rousseau pisał, że stan taki „nie istnieje,
nigdy może nie istniał i nigdy
prawdopodobnie nie będzie istniał, o którym
jednak musimy mieć pojęcie trafne, by trafnie
osądzić nasz stan społeczny”.
Przezwyciężenie stanu naturalnego było,
według Rousseau, koniecznością.
Denaturalizacja człowieka to z jednej strony
wyzbycie się zwierzęcości, z drugiej –
włączenie się w proces uspołecznienia.
Przyczynę tej przemiany wiąże Rousseau
z potrzebą zaspokajania potrzeb, które, do
czasu gdy ograniczały się do potrzeb
naturalnych, nie uzależniały jednych ludzi od
drugich. Jednakże, gdy realizacja potrzeb
przekroczyła możliwości naturalnego ich
zaspokajania, gdy człowiek zaczął doskonalić
narzędzia, którymi się posługiwał, nastąpiło
czynach i nigdy nie zaznalibyśmy uspołecznienie. Było ono zatem wynikiem
najprzyjemniejszego uczucia, jakim jest umiłowanie
dążenia do przezwyciężania przeciwności
cnoty”.
natury, które okazało się niemożliwe dla
Źródło: Eric Gaba, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA
2.5. pojedynczego człowieka. Rousseau widział
przebieg procesu denaturalizacji w trzech
etapach: najpierw pojawienie się własności, wskutek czego nastąpił podział na
posiadających i nieposiadających, a więc na bogatych i biednych, następnie kształtowanie
się prawa państwowego, według którego można było utrzymywać rozwarstwienie
społeczeństwa na panujących i poddanych, wreszcie pojawienie się nierówności
politycznej sankcjonującej podział na sprawujących władzę i pozbawionych władzy.

Adriaen Brouwer, Bójka chłopów podczas gry w karty, 1606-1638.

Paradoksem rozwoju cywilizacji jest zatem to, że ludzie wytworzyli ją dla lepszego zaspokajania potrzeb
i pełniejszej autorealizacji, tymczasem społeczeństwo okazało się źródłem cierpień przede wszystkim dlatego, że
jedni zaczęli popadać w zależność od drugich, że dobro ogółu pozostało tylko w sferze ideałów, zaś
w rzeczywistości zwyciężyły egoizm, partykularyzm. W efekcie — konkluduje Rousseau — cywilizacja „każdego
człowieka czyni urodzonym wrogiem wszystkich innych i sprawia, że każdy upatruje swoje dobro w złu
innych”. Człowiek społeczny stał się już na zawsze częścią społeczeństwa, do którego należy, i nie potrafi poza
społeczeństwem egzystować. Znaki takiego społecznego uzależnienia dostrzega Rousseau wokół siebie
w zabiegach o uznanie społeczne, w obłudzie w stosunkach między ludźmi, w uleganiu obiegowym opiniom
itp.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Życie w grupie doprowadziło do tego, że konieczne stało się wprowadzenie reguł

rozróżniania dobra od zła, potrzebne okazały się idee, według których należało normować
życie społeczne. Człowiek żyjący w stanie natury stał się istotą kierującą się rozumem
i moralnością, relacje z innymi ludźmi obudziły w nim sferę uczuć. Jednakże wytworzona
w ten sposób cywilizacja nie powołała do życia społeczeństw szczęśliwych. Każdemu
z potencjalnie pozytywnych aspektów życia we wspólnocie przypisuje Rousseau jego
antynomię. Możliwości wyboru dobra przez ludzi filozof przeciwstawia urzeczywistnianie
przez nich zła. Szansie na życie w autonomii i wolności – życie w niewoli. Kierowaniu się
rozumem – irracjonalizację życia itd.

Apoteoza natury

Postęp i cywilizację obarczył Rousseau odpowiedzialnością za istnienie zła. „Wszystko jest

dobre, gdy wychodzi z rąk Stwórcy, wszystko paczy się w rękach człowieka” – napisał.
Postulował zatem odrzucenie cywilizacji i powrót ad fontes (do źródeł). Człowiek w sobie
samym, w głosie własnego serca powinien szukać szczerości, autentyczności i dobra,
i zgodnie z tym głosem postępować.

Podobnie rzecz ma się z dokonanym przez Rousseau przeciwstawieniem natury i kultury. Kulturę,
zdominowaną przez konwencje, normy, reguły i szablony należy odrzucić i inspirować się bezpośrednio naturą.
W tym sensie można w Rousseau upatrywać patrona sentymentalizmu i prekursora romantyzmu.
Źródło: Pompeo Massani, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Zgodnie ze swym wartościowaniem rozumu i serca Rousseau ukształtował koncepcję

wychowania. Postulował, by wychowanie oprzeć na poszukiwaniu tego, co naturalne,
a zatem na kształtowaniu uczuć, na swobodnym rozwoju naturalnych inklinacji człowieka.
Umowa społeczna

Rousseau twierdzi, że nowe społeczeństwo powinno oprzeć swą organizację na

przesłankach racjonalnych, stwarzających warunki zawarcia swego rodzaju umowy
społecznej. Podstawą tej umowy ma być zasada wolności, znosząca panowanie jednych nad
drugimi, oraz zasada równości, która od wszystkich obywateli wymagałaby podjęcia
identycznych zobowiązań. Społeczeństwo w tym projekcie miałoby charakter
ponadindywidualny, zlikwidowane zostałyby wszelkie partykularyzmy. Jego podstawą
byłoby ogólnie akceptowane dobro społeczne realizowane wspólnym wysiłkiem wszystkich,
skodyfikowane i mające postać powszechnie obowiązującego prawa, rozumianego jako wola
wszystkich, dla wszystkich jednakowego. Użyte przez Rousseau określenie „wola
powszechna” nie jest tożsame z sumą oczekiwań wszystkich obywateli. Filozof dopuszcza
możliwość występowania państwa przeciwko woli większości ze względu na to, iż nie
zawsze większość kieruje się racjami rozumu. Racjonalność państwa jest zaś gwarantem
wolności.

Conrad Beckmann, Zaproszenie na nocleg, 1890.

Ludzie żyjący w stanie natury nie odczuwali swego szczęścia, gdyż nie byli go świadomi. Tym bardziej nie znają
go, według filozofa, ludzie współcześni. Stanowisko Rousseau nie jest jednak pesymistyczne. Uważa on, że jest
możliwe w przyszłości zaistnienie społeczeństwa szczęśliwego. Jego zasady określa w rozprawie Umowa
społeczna. Paradoksalnie krytyka cywilizacji staje się w tym dziele punktem wyjścia do projektu nowego ładu
społecznego. Cywilizacja, mimo zła, jakie przyniosła człowiekowi, ma swe walory pozytywne. Nie tylko
pozwoliła mu wyzwolić się z poziomu egzystencji zwierzęcej, ale także umożliwiła refleksję nad stopniem swego
rozwoju, prowadzącą do negacji. Dzięki temu istnieje szansa przezwyciężenia ograniczeń cywilizacyjnych
i powołania nowego społeczeństwa, funkcjonującego według innych zasad.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Przekonania dotyczące sposobu sprawowania władzy w państwie wywodzi Rousseau
z poglądu o dwoistej naturze człowieka: racjonalnej i emocjonalnej. O ile pierwsza prowadzi
ku respektowaniu zasad powszechnych i umożliwia funkcjonowanie państwa
obywatelskiego, o tyle druga, podlegająca namiętnościom, wyznacza prymat interesom
jednostkowym. W dotychczasowym rozwoju cywilizacji górę brała emocjonalna natura
człowieka, dlatego niemożliwe było państwo oparte na akceptacji woli powszechnej,
dominowały natomiast partykularyzm i prywata.

Państwo projektowane przez Rousseau miało być swego rodzaju organizmem skupiającym
wszystkie części: zgodne, zjednoczone i solidarne. Podstawą jego funkcjonowania miało być
nie tylko prawo, ale także moralność. W woli ogółu jednostka miała odnajdywać własną
wolę. Jako obywatel państwa opartego na umowie społecznej człowiek stawał się zarazem
współtwórcą, wpółustawodawcą i współrządcą państwa. Rousseau wyróżniał w państwie
władzę ustawodawczą i wykonawczą, przypisując pierwszeństwo tej pierwszej. Uznawał
także prawo państwa do wymuszania podporządkowania się jednostki woli powszechnej.
Postulował również oddziaływanie państwa na kształtowanie się opinii publicznej. Miało
temu służyć wprowadzenie religii obywatelskiej, która łączyłaby wiarę z nakazem
respektowania prawa.

Słownik
obywatel

w XVIII‐wiecznej Francji używano słowa obywatel jako określenia mieszkańca kraju lub
miasta. Rousseau używał go w nieco innym sensie jako nazwę członków ciała
politycznego, rządzącego się wolą powszechną

partykularyzm

(łac. particularis – ograniczony, lokalny) stanowisko, zgodnie z którym ośrodki władzy nie
uwzględniają całokształtu interesów określonego społeczeństwa i jego potrzeb, lecz
dbają o interesy pewnej grupy

społeczeństwo

Rousseau, używał pojęcia społeczeństwo (franc. société) w jego nowożytnym znaczeniu,

jako stowarzyszenie (association) zawiązane świado mie dla osiągnięcia określonych
celów

sumienie

zdolność moralnej oceny własnych czynów; Rousseau rozumie sumienie jako głos natury
Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

Wybierz dwa polecenia znajdujące się w drugiej części mul medium i odpowiedz na nie,
odnosząc się do odpowiednich treści zawartych w schemacie.

“
Jean Jacques Rousseau

Umowa społeczna

CC 0, Pixabay

O niewoli

„Ponieważ żaden człowiek nie ma władzy

naturalnej nad innym człowiekiem i ponieważ
siła nie tworzy nigdy prawa, pozostaje więc
układ jako podstawa wszelkiej władzy
legalnej wśród ludzi. (...) Zrzec się swej
wolności to zrzec się swego człowieczeństwa,
praw ludzkich, a nawet swych obowiązków.
Nie można niczym wynagrodzić straty
wszystkiego. Takie zrzeczenie się sprzeczne
jest z naturą człowieka (...). Ludzie (...) nie
mają innego sposobu samozachowania jak
utworzenie (...) takiej sumy sił, która płynie
z połączenia wielu ludzi; ponieważ jednak siła
i wolność każdego człowieka są pierwszymi
narzędziami jego samozachowania, czy może
je ograniczyć, nie szkodząc sobie i nie
zaniedbując starań, które jest sobie winien?
Trudność tę, zastosowaną do mego
przedmiotu, można wyrazić w następujących
słowach: "Znaleźć formę stowarzyszenia,
która by broniła i chroniła całą wspólną siłą
osobę i dobra każdego jej członka i dzięki
której każdy, łącząc się ze wszystkimi,
słuchałby jednak tylko siebie i pozostał
równie wolny jak przedtem". Oto problem
zasadniczy, który rozwiązuje umowa
społeczna. (...) Jeżeli więc usuniemy z umowy
społecznej to, co nie stanowi jej istoty,
zobaczymy, że sprowadza się do następującej
treści: "Każdy z nas z oddzielna oddaje swoją
osobę i całą swą moc pod naczelne
kierownictwo woli powszechnej i wszyscy my
pospołu, jako ciało polityczne, przyjmujemy
każdego członka jako część niepodzielną
całości". (...) Ta osoba publiczna, utworzona
w ten sposób przez połączenie wszystkich,
otrzymała dawniej miano civitas, obecnie zaś
nosi miano republiki, czyli ciała politycznego,
które członkowie jego nazywają państwem.
(...) Sami członkowie przybierają jako ogół
miano ludu, a jako poszczególne osoby
nazywają się obywatelami (...). Ażeby więc
umowa społeczna nie była próżną formułą,
zawiera ona zobowiązania domyślne, które
jedynie może dać moc innym zobowiązaniom,
a mianowicie że ktokolwiek odmówi
posłuszeństwa woli powszechnej, będzie do
tego zmuszony przez całe ciało (polityczne);
co oznacza, że zmusi się go do wolności (...),
umowa społeczna wprowadza taką równość
między obywatelami, iż wszyscy zobowiązują
się na tych samych warunkach i wszyscy
powinni korzystać z tych samych praw. Tak
więc, przez samą naturę umowy, wszelki akt
zwierzchnictwa, to znaczy wszelki
rzeczywisty akt woli powszechnej,
zobowiązuje lub faworyzuje wszystkich
obywateli na równi; skutkiem czego
zwierzchnik zna tylko całość narodu i nie
rozróżnia jednostek, z których naród się
składa. Czymże więc jest akt zwierzchnictwa?
Nie jest układem przełożonego
z podwładnym, ale układem całości z każdym
ze swych członków; układem prawowitym,
bo opiera się na umowie społecznej,
bezstronnym, bo jest wspólny dla wszystkich,
korzystnym, bo przedmiotem jego może być
tylko dobro powszechne, i trwałym, bo
posiadał gwarancję w sile publicznej i władzy
najwyższej.”

CC 0, Pixabay

O ustawie

„Umowa społeczna dała organizmowi

politycznemu byt i życie; chodzi teraz o to,
aby ustawodawstwo nadało mu ruch i wolę.
(...) Ustawy są właściwie warunkami
zrzeszenia społecznego. Lud podległy
ustawom powinien być ich twórcą; wyłącznie
do tych, co się zrzeszają, należy regulowanie
warunków społeczeństwa. (...) Lud sam przez
się zawsze pragnie dobra, ale nie zawsze sam
przez się je dostrzega. Wola powszechna jest
zawsze właściwa, ale kierujący nią rozsądek
nie zawsze jest oświecony. (...)”
 3

CC 0, Pixabay

O różnych systemach prawodawstwa

„Jeżeli zbadamy, na czym mianowicie polega

największe dobro wszystkich, które powinno
być celem każdego systemu prawodawczego,
to zobaczymy, że sprowadza się ono do
dwóch rzeczy głównych: wolności i równości;
wolności, ponieważ wszelka zależność
partykularna odejmuje siły państwu;
równości, ponieważ bez niej nie może istnieć
wolność. Powiedziałem już, co to jest
wolność społeczna; słowo równość zaś nie
oznacza, że stopnie władzy i bogactwa mają
być zupełnie te same, tylko odnośnie do
władzy, że stoi ona ponad wszelką przemocą
i jest wykonywana jedynie na mocy urzędu
oraz ustaw; odnośnie do bogactwa – że żaden
obywatel nie jest dość majętny, aby mógł
przekupić drugiego, i żaden nie jest tak
biedny, aby się musiał zaprzedać; co każe
przypuszczać ze strony możnych –
zmniejszenie majątku i wpływów, a ze strony
biednych zmniejszenie chciwości
i pożądliwości.”
4

CC 0, Pixabay

O rządach w ogólności

„Ciało polityczne posiada te same sprężyny

działania; i tu rozróżnia się tak samo siłę
i wolę; wolę pod nazwą władzy
ustawodawczej, a siłę pod nazwą władzy
wykonawczej. (...) Widzieliśmy, że władza
ustawodawcza należy do ludu i tylko do niego
może należeć. I przeciwnie – łatwo dostrzec,
że władza wykonawcza nie może należeć do
ogółu jako ustawodawcy lub zwierzchnika
(...).”

CC 0, Pixabay

O zasadzie, która tworzy różne formy rządu

„(...) Możemy odróżnić w osobie urzędnika

trzy wole zasadniczo odrębne. Po pierwsze,
wolę własną jednostki zmierzającą tylko do
korzyści osobistej. Po drugie, wolę wspólną
urzędników, mającą jedynie na względzie
korzyść księcia, którą to wolę można by
nazwać wolą ciała urzędniczego. Jest ona
powszechna w stosunku do rządu,
a prywatna w stosunku do państwa, którego
część stanowi rząd. Po trzecie, wolę ludu,
czyli wolę zwierzchniczą, która jest
powszechna zarówno w stosunku do
państwa, rozpatrywanego jako całość, jak
i w stosunku do rządu, rozpatrywanego jako
część całości. Przy doskonałym
prawodawstwie wola partykularna, czyli
indywidualna, nie powinna wcale istnieć,
wola ciała rządowego powinna być jak
najbardziej podporządkowana, a skutkiem
tego wola powszechna, czyli zwierzchnicza,
ma być zawsze panującym i jedynym nakazem
dla wszystkich innych. (...)”

CC 0, Pixabay

O demokracji

„Ten, kto tworzy prawo, wie najlepiej, jak je

należy wykonywać i tłumaczyć. Zdawałoby
się więc, że nie może być lepszego ustroju niż
ten, przy którym władza wykonawcza
połączona jest z ustawodawczą; ale to
właśnie czyni taki rząd pod pewnymi
względami niedostatecznym, gdyż nie są
rozróżnione rzeczy, które powinny być
odróżnione, a panujący i zwierzchnik,
 stanowiąc jedną osobę, tworzą, że tak
powiem, rząd bez rządu. Nie jest dobrze, aby
ten, kto wydaje ustawy, wykonywał je i aby
cały lud odwracał swą uwagę od celów
ogólnych, pochłonięty celami partykularnymi.
(...)”

CC 0, Pixabay

O monarchii

„(...) Wada zasadnicza i nieunikniona, która

zawsze będzie stawiała rząd monarchiczny
niżej od republikańskiego, polega na tym, że
w tym ostatnim opinia publiczna prawie
zawsze wynosi na pierwsze urzędy ludzi
oświeconych i zdolnych, którzy sprawują je
z honorem; w monarchii natomiast
wypływają najczęściej mali warcholi, małe
szelmy, mali intryganci, którym niewielkie
zdolności pozwalające dojść na dworach do
wielkich stanowisk, zaraz potem przydają się
jedynie do okazania ogółowi swej
nieudolności. Lud znacznie rzadziej myli się
w wyborze niż władca (...). Najdotkliwsza
wada rządów jednoosobowych polega na
braku ciągłego następstwa (...). Wynikiem
tego braku ciągłości jest niestałość rządów
królewskich, które kierując się to jednym
planem, to znowu innym, zależnie od
charakteru władcy albo też ludzi panujących
zamiast niego, nie mogą trzymać się długo
 określonego celu ani konsekwentnego
postępowania (...).”

Źródło: Jean Jacques Rousseau, Umowa społeczna.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz odpowiedź. Do najważniejszych dzieł Rousseau zalicza się:

 Myśli o wychowaniu

 Państwo

 O Umowie społecznej

 Uwagi o rządzie pruskim

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz odpowiedź. Rousseau używał pojęcia społeczeństwo w jego nowożytnym znaczeniu,

jako:

 populacja.

 stowarzyszenie.

 ludzkość.

 cywilizacja.
Ćwiczenie 3 輸

Połącz w pary pojęcia przeciwstawne pojęcia.

postęp cywilizacja

natura kultura

barbarzyństwo przemoc

umowa tradycja

Ćwiczenie 4 輸

Zaznacz odpowiedzi. Celem umowy społecznej według Rousseau jest...

 zapewnienie wszystkim dobrobytu i prawa do własności.

 ochrona praw i wolności obywateli.

 zapewnienie realizacji dobra wspólnego.

 ochrona przed przymusem demokratycznego państwa.

Ćwiczenie 5 醙

Przyporządkuj cywilizacji i barbarzyństwu ich charakterystyczne cechy, opierając się na

nauce Rousseau.

cywilizacja

organizacja nauka

dowolność społeczeństwo

jednostka wierzenia
barbarzyństwo

Ćwiczenie 6 醙

Zapoznaj się z ze znaczącymi elementami Rozprawy o nierówności Rousseau. Poszerz mapę

myśli o własne wskazówki dotyczące poszczególnych fragmentów teksu.

A) Czy zgodziłbyś się z sądem, iż skoro pojawienie się własności uznaje Rousseau za przyczynę
nierówności społecznej, należałoby znieść własność prywatną?

B) Czy twoim zdaniem Rousseau trafnie uznał cywilizację za źródło nieszczęść człowieka?

Postęp cywilizacji sprawił,
że w zdobywaniu dóbr
ludzie musieli z sobą
współpracować, co
pogłębiło zależności
jednych od drugich.
Wraz z rozwojem procesu W procesie uspołeczniania
uspołeczniania pojawia się się człowieka pojawiła się
prawo, które nie tylko kultura, będąca
normuje życie społeczne, początkowo wylewem
ale także pogłębia spontanicznych uczuć,
nierówność pomiędzy która stopniowo
ludźmi. przyczyniła się do
powstania różnic między
ludźmi.

Próba rekonstrukcji
Rousseau sprowadza istotę początków pojawienia się
człowieka żyjącego w własności.
stanie natury do instynktu
samozachowawczego.

Stan natury wolny był od

uzależnienia człowieka od
człowieka.
Przeciwstawienie
człowieka cywilizacji
człowiekowi naturalnemu;
Rozprawa o nierówności
stwierdzenie, że przyczyna
nierówności społecznej nie
tkwi w naturze, lecz jest
dziełem cywilizacji.
Wytworzenie przez
człowieka narzędzi
równoznaczne z procesem
wyniesienia się go ponad
naturę.
Porównanie człowieka
współczesnego z „dzikim”;
zabieganie o dobra
niezbędne
dla życia przekształciło się
Rousseau łączy powstanie
w pragnienie zbytku.
nierówności pomiędzy
ludźmi z pojawieniem się Rousseau przedstawia
własności, argumentując, konsekwencje wyjścia
że człowiek pierwotny, człowieka ze stanu natury i
korzystając z zasobów życia w społeczeństwie.
natury, nie miał potrzeby
gromadzenia dóbr.

Ćwiczenie 7 難

Odpowiedz na pytanie. Czy znasz próby tworzenia umów społecznych według zasad
Rousseau? Spróbuj stworzyć szkic takiej umowy, która miałaby obowiązywać w Twojej
społeczności.

Praca domowa
Ćwiczenie 8 難

Napisz esej, który byłby rozwinięciem następującej myśli Rousseau: „Człowiek rodzi się wolny,
a wszędzie tkwi w kajdanach”.
Dla nauczyciela

Autor: Ewa Orlewicz

Przedmiot: Filozofia

Temat: Jean‐Jacques Rousseau. Poglądy i umowa społeczna

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
III. Wybrane problemy filozofii.
10. Wybrane spory z zakresu filozofii polityki. Uczeń, definiując odpowiednie terminy i analizując
argumenty, rekonstruuje następujące spory:
2) o genezę państwa (koncepcja umowy społecznej – koncepcja samorzutnej ewolucji);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Poznasz poglądy Rousseau na temat cywilizacji i koncepcję stanu natury.

Przeanalizujesz zasady organizacji państwa, zaproponowane przez Rousseau w dziele
Umowa społeczna.
Zastanowisz się, czy stworzony przez Rousseau projekt państwa stwarzał szansę na
stworzenie szczęśliwego i zgodnego społeczeństwa.

Cele operacyjne. Uczeń:

identyfikuje różne problemy, stanowiska i nurty filozoficzne na przykładach pytań

i twierdzeń filozofów;
wymienia ważniejsze pojęcia, zagadnienia i stanowiska głównych dyscyplin
filozoficznych;
umie pisać tekst (esej) filozoficzny, w którym – korzystając ze zdobytej wiedzy z zakresu
logiki i historii filozofii – identyfikuje się i rozpatruje określone poglądy filozoficzne.
Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm;
nauczanie wyprzedzające.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał: „Jean‐Jacques Rousseau. Poglądy i umowa społeczna”. Prosi uczestników
zajęć o rozwiązanie ćwiczenia nr 1 z sekcji „Sprawdź się” na podstawie treści
w zakładce „Przeczytaj”.

Faza wprowadzająca:

1. Prowadzący zajęcia loguje się na platformie, wyświetla temat lekcji oraz cele. Wspólnie
z uczestnikami zajęć ustala kryteria sukcesu.
2. Dyskusja wprowadzająca. Nauczyciel, za pomocą dostępnego w panelu użytkownika
raportu, weryfikuje przygotowanie uczniów do lekcji. Prosi wybranego ucznia
o przeczytanie pytania znajdującego się we wprowadzeniu do e‐materiału: Na czym
polegała rewolucyjność poglądów Rousseau na rolę państwa? i rozpoczęcie dyskusji na
podstawie przeczytanego przed lekcją tekstu. Po zakończeniu dyskusji
chętna/wybrana osoba przedstawia wnioski.
Faza realizacyjna:

1. Praca z multimedium nr 1. Nauczyciel dzieli klasę na trzy grupy. Każda z nich ma za

zadanie przygotować prezentacje na podstawie wydzielonych części materiału
w sekcji „Prezentacja multimedialna”. Zespoły pracują według ustalonego porządku:
każda grupa wybiera polecenie znajdujące się w drugiej części multimedium.
Uczniowie przygotowują krótkie wystąpienia zawierające syntezę treści przydzielonej
części multimedium oraz odpowiedzi na polecenia. Po wyznaczonym czasie zespoły
prezentują efekty swojej pracy.
2. Uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenia nr 1‐4, a następnie porównują swoje
odpowiedzi z kolegą lub koleżanką.
3. Ćwiczenia przedmiotowe. Nauczyciel wyświetla na tablicy treść ćwiczenia nr 7 z sekcji
„Sprawdź się”. Uczniowie wykonują je w parach, a następnie porównują swoje
rozwiązanie z innym zespołem, omawiając możliwe rozwiązania.
4. Następne ćwiczenie nr 6, wyświetlone przez nauczyciela na tablicy, uczniowie
rozwiązują w grupach 4‐osobowych. Po jego wykonaniu i uzgodnieniu przez każdą
grupę wspólnego oraz jednoznacznego wyboru następuje omówienie rezultatów na
forum klasy.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie indywidualnie przygotowują propozycje rozwinięcia mapy myśli w sekcji

„Schemat”. Porównują swoje propozycje z wersją przygotowaną przed lekcją, dokonując
autoewaluacji.
2. Wszyscy uczniowie podsumowują zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności.

Praca domowa:

1. Znajdź tekst opozycyjny, przedstawiający inny punkt widzenia w stosunku do

omawianego na lekcji.
2. Napisz esej, który byłby rozwinięciem następującej myśli Rousseau: „Człowiek rodzi się
wolny, a wszędzie tkwi w kajdanach”

Materiały pomocnicze:

Grzybowski J. i inni, Sposób na filozofię. Kluczowe zagadnienia z dydaktyki

przedmiotowej, Warszawa 2016.
Lipman M., Sharp A., Oscanyan F., Filozofia w szkole, Centralny Ośrodek Doskonalenia
Nauczycieli, Warszawa 1997.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Prezentacja multimedialna” do pracy

przed lekcją. Uczniowie zapoznają się z jego treścią i przygotowują do pracy na
zajęciach w ten sposób, żeby móc samodzielnie rozwiązać zadania.