Sweeli

nck
Janne de Waard Klas
6B
Inhoudsopgave

Inleiding___________________________________________________________________3
Hoofdstuk 1 Op zoek naar Jan Pieterszoon Sweelinck_______________________________4
Wie was Jan Pieterszoon Sweelinck?_________________________________________________4
Waar woonde Jan Pieterszoon Sweelinck?____________________________________________5
Waar werkte Jan Pieterszoon Sweelinck?_____________________________________________5
Over het leven van Jan Pieterszoon Sweelinck_________________________________________6
Waar kun je in 2018 nog iets terugvinden van Jan Pieterszoon Sweelinck?___________________7
Hoofdstuk 2 Terug in de tijd___________________________________________________8
In welke tijd leefde Jan Pieterszoon Sweelinck?________________________________________8
Hoe zag Nederland er toen uit?_____________________________________________________8
Hoe zag Amsterdam er toen uit?____________________________________________________9
Hoe was de muziek toen?_________________________________________________________10
Hoofdstuk 3 De muziek van Jan Pieterszoon Sweelinck_____________________________11
Wat voor muziek componeerde hij?_________________________________________________11
Muziek voor in de kerk_________________________________________________________________11
Muziek voor ensembles_________________________________________________________________11
Wat was bijzonder aan de muziek van Sweelinck?_____________________________________12
Middentoonstemming__________________________________________________________________12
De instrumenten van Sweelinck____________________________________________________13
De orgels van de Oude Kerk_____________________________________________________________13
Het stadsklavecimbel___________________________________________________________________14

Slot______________________________________________________________________16
Bronnen__________________________________________________________________17
Inleiding

Dit werkstuk gaat over Jan Pieterszoon Sweelinck. Ik heb dit onderwerp gekozen omdat dit
een grote meester uit de muziekgeschiedenis is. Ik hou van oude muziek en wist nog niets
over Nederlandse componisten. Om informatie te krijgen ga ik bezoekjes brengen aan de
Oude Kerk in Amsterdam, ga ik op zoek naar de Koestraat waar Sweelinck heeft gewoond
om te kijken of zijn huis er nog staat, ga ik mailen met de organist van de Oude Kerk en naar
het Amsterdam Museum om te kijken naar de klep van het klavecimbel van Sweelinck. Ik ga
ook een stuk van Sweelinck instuderen op mijn spinet.

Ik ben benieuwd wat deze zoektocht voor informatie geeft!

Hoofdstuk 1 Op zoek naar Jan Pieterszoon Sweelinck

Wie was Jan Pieterszoon Sweelinck?

Iedereen kent Bach of Mozart wel maar Bach is van de Duitsers en Mozart komt uit
Oostenrijk. Maar is er ook een bekende Nederlandse componist? Dat zal ik je vertellen. Dat
is… Jan Pieterszoon Sweelinck. Hij was een Nederlandse componist, organist, klavecinist,
muziekpedagoog, muziekorganisator en ensembleleider. Hij is de belangrijkste componist in
de geschiedenis van Noord-Nederland.

Jan Pieterszoon Sweelinck werd geboren in Deventer in mei 1562. Toen hij een kleine
jongen van twee jaar was verhuisde hij met zijn vader en moeder naar Amsterdam. Zijn
vader werd organist van de Oude Kerk. Het beroep wat Sweelinck dus zelf ook kreeg!
Sweelinck stierf op 16 oktober 1621.

In 2012 waren er allemaal festiviteiten omdat Jan Pieterszoon Sweelinck 450 jaar geleden in
Deventer werd geboren. Er is een cd-box opgenomen en er waren concerten lezingen en
stadswandelingen.

Nu komt er een lijstje met leuke weetjes over Sweelinck.

 Sweelinck is de enige Nederlandse componist waarvan zijn gezicht op papiergeld
heeft gestaan.
 Popmuzikant Stef Bos is een afstammeling van Sweelinck.
 Op een postzegel in de serie Zomerzegels van 1935 is Sweelinck afgebeeld.
Waar woonde Jan Pieterszoon Sweelinck?
Jan Pieterszoon Sweelinck werd geboren in Deventer
en verhuisde toen hij een kleine jongen van twee jaar
was naar Amsterdam. Hij woonde zijn hele leven lang
in de Koestraat. Dat is dichtbij de Oude Kerk, dichtbij
zijn werk dus! Ik ben naar de Koestraat geweest om te
kijken of er nog iets van zijn huis te zien is. Jammer
genoeg is het huis gesloopt en is er weer een nieuw
huis neergezet. Daar hing dit bordje. Sweelinck wijst
naar zijn huis. Voordat Sweelinck er ging wonen was dit
een klooster.

Waar werkte Jan Pieterszoon Sweelinck?

Jan Pieterszoon Sweelinck werkte in de
Oude Kerk in Amsterdam. Op 15-jarige
leeftijd speelde hij al dagelijks orgel tussen
de kerkdiensten door. Hij speelde niet
alleen orgel maar componeerde ook. Hij is
de belangrijkste (Noord-)Nederlandse
componist. Hij werd de Amsterdamse
Orpheus of de Orpheus aan de Amstel
genoemd. Orpheus is een hele goede
musicus uit de Griekse mythologie. We weten niet wie Sweelinck les heeft gegeven maar
zijn vader zijn oom en zijn opa waren ook organist dus misschien heeft hij het van hen
geleerd. De meest duidelijke informatie werd gevonden in een notariële acte uit 1680.
Daarin zegt de Amsterdamse organist Jacob van Noordt dat de Haarlemse musicus Jan
Willemszoon Lossy de leermeester was van Sweelinck. Zelf gaf hij les aan veel leerlingen. Hij
verdiende daar veel geld mee. Er waren veel leerlingen uit Duitsland. En sommige van die
leerlingen hebben Bach weer nieuwe dingen geleerd. Sweelinck wist ook heel veel over het
bouwen van orgels maar daar ga ik later meer over schrijven.
 Ik ben zelf naar de oude kerk in
Amsterdam geweest om meer over hem
en de orgels waarop hij speelde te weten
te komen en om zijn graf te bekijken. Eerst
kochten we kaartjes. Daarna gingen we in
de kerk zoeken naar zijn graf maar konden
het niet vinden. Er was een tentoonstelling
die bovenop de graven stond en daardoor

konden we de graven niet goed zien. Toen gingen

we een plattegrond halen en daarna hadden we
het gauw gevonden. Bij het graf is een
gedenkplaat opgehangen. Daar op de grond vond
ik het graf. Het is graf nummer 99. De graven in de
kerk zijn leeg gemaakt en opgevuld met zand.

Over het leven van Jan Pieterszoon Sweelinck

Jan Pieterszoon Sweelinck was zelf ook gelovig. Hij was katholiek. Veel mensen werden later
protestants, maar hij niet. Van de protestanten mocht er tijdens de kerkdienst niet meer
worden gespeeld op het orgel. Daarom speelde hij tussen de kerkdiensten door. Dat mocht
wel. Sweelinck is in 1590 getrouwd met een dochter van een koopman uit Medemblik. Hij
kreeg zes kinderen. Een van zijn zoons is later ook organist van de Oude Kerk geworden.
Sweelinck ging bijna nooit Amsterdam uit. Sommige mensen denken dat hij in Italië is
geweest maar andere mensen denken dat dit niet zo is. We weten dat hij in ieder geval een
keer is weggeweest. Naar Antwerpen om een klavecimbel uit te zoeken. Daar lees je over in
hoofdstuk 3.
Waar kun je in 2018 nog iets terugvinden van Jan Pieterszoon Sweelinck?
Er zijn verschillende plekken waar je nog iets van hem kan zien. Zoals de Oude Kerk in
Amsterdam (daar ligt zijn graf), De Koestraat in Amsterdam (dat is zijn huis) en het
Sweelinckplein in Den Haag (dat is naar hem vernoemd). In het Concertgebouw is er een
bordje met zijn naam erop in de grote zaal.

Er is ook een schilderij van hem gemaakt door

zijn broer Gerrit Sweelinck die was schilder. Op
dat schilderij steekt hij twee vingers uit en dat
betekende toen: luister naar mij!

In Elburg is er een speciale ruimte over Sweelinck

ingericht in het Nationaal orgelmuseum.

Maar er zijn ook dingen naar hem vernoemd:

- School
- Het studentenorkest van de Universiteit van Amsterdam
- Een zaal op het conservatorium van Amsterdam

Verder kun je op Spotify muziek van hem terugvinden

en thuis bij mij als ik Sweelinck speel op mijn spinet
(dat is een klein klavecimbel). Hier kun je het bekijken
en beluisteren: https://youtu.be/DCG0eLGSpnQ.

Er is geen bladmuziek meer die Sweelinck heeft geschreven maar zijn noten zijn wel
overgeschreven door anderen en daarom weten we toch wat voor muziek hij heeft
gemaakt.
Hoofdstuk 2 Terug in de tijd

In welke tijd leefde Jan Pieterszoon Sweelinck?

Jan Pieterszoon Sweelinck leefde van 1562 tot 1621. Die tijd werd de vroegmoderne tijd
genoemd. Het was de overgang van de Renaissance naar de Barok. In de Barok werd er
kunst gemaakt en werden gebouwen ontworpen die anders waren dan de periode ervoor
en erna. Dat heet een stijlperiode. Deze stijl begon rond 1600 in Rome en kwam daarna naar
de rest van Europa. Je kunt de stijl herkennen doordat het erg overdreven is met veel kleur
en woeste vormen en rijke versieringen. Er is ook vaak actie te zien op schilderijen.

Hoe zag Nederland er toen uit?

Nederland bestond nog niet in de Barok…. Toen heette Nederland nog de Republiek der
Zeven Verenigde Nederlanden. De Republiek bestond uit acht staten: Groningen, Friesland,
Overijssel, Gelderland, Utrecht, Holland, Zeeland, en Drenthe. Elke staat bestuurde het
eigen gebied. Vertegenwoordigers van zeven staten (Drenthe viel hierbuiten) stuurden hun
vertegenwoordigers naar de Staten-Generaal in Den Haag.
Er waren maar 2,5 miljoen inwoners. Amsterdam was heel rijk door de handel van de
Verenigde Oost-Indische Compagnie. Bankiers, kooplieden, scheepsbouwers hadden veel
geld om uit te geven aan kunstenaars en componisten. Er zijn veel Nederlandse schilders
bekend uit de Barok. De bekendste zijn Rembrandt van Rijn en Frans Hals. En er zijn ook
beroemde schrijvers en wetenschappers: Barlaeus, Van den Vondel, P.C. Hooft, Vossius,
Bredero, Plancius, Spinoza en Descartes.

Hoe zag Amsterdam er toen uit?

Amsterdam zag er heel anders uit dan nu. Het was veel kleiner en er woonden niet zoveel
mensen. Wel was het er heel druk. Er kwamen vanuit heel de wereld mensen: in 1600 was
een op de drie Amsterdammers buitenlander.
Tussen 1570 en 1600 verdubbelde de Amsterdamse bevolking tot 60.000. De grens van de
stad is de Singel. Daarbuiten wonen ook al wel mensen, maar daar is het nog drassig omdat
het veengrond is. Er wordt daarom gewerkt aan een slim plan van grachten om toch meer
woningen en bedrijven te kunnen bouwen. Zo ontstaat de grachtengordel. In de eerste helft
van de 17e eeuw worden de westelijke Herengracht, Keizersgracht, en Prinsengracht
aangelegd, met daaromheen een nieuwe singelgracht. In het IJ worden er eilanden gemaakt
voor opslagplaatsen en een nieuwe scheepswerf. Daar woon ik nu tegenover!

Plattegrond van Amsterdam uit 1623

Hoe was de muziek toen?
Met de barokmuziek begint de klassieke muziek. Bekende componisten uit de Barok zijn
Bach, Vivaldi, Handel en Telemann. Barokmuziek is de opvolger van renaissancemuziek en
dat is muziek die altijd met het geloof had te maken. Vanaf de Barok kwamen er ook andere
soorten muziek die niet voor de kerk waren geschreven, feestmuziek enzo. Veel muziek uit
de Barok is geschreven voor koningen en andere belangrijke mensen. Die hadden zelf
componisten in dienst die ze stukken voor zich lieten schrijven.

Nu ga ik opnoemen waaraan je barokmuziek kunt herkennen:

- Veel versieringen
- Bekende dansen met variaties (menuet, gavotte, allemande, bourrée)
- Basso continuo (dat is als een klavecimbel of cello een ander instrument begeleidt)
- Opera’s over verhalen uit de Oudheid
- Oude instrumenten (zoals klavecimbels, luiten, blokfluiten en violen met
darmsnaren)
Hoofdstuk 3 De muziek van Jan Pieterszoon Sweelinck

Wat voor muziek componeerde Sweelinck?

Muziek voor in de kerk
Sweelinck componeerde stukken voor Barokinstrumenten zoals de klavecimbel, cello,
altviool, blokfluit en orgel. Deze stukken moeten eigenlijk in de kerk gespeeld worden,
omdat hij ze zelf ook in de kerk speelde. Dan wandelden de mensen de kerk in om even te
luisteren. Hij was een hele bekende en beroemde componist. Overal in Europa werden
stukken van hem gespeeld. Hij maakte veel muziekstukken van psalmen die mensen al
kenden. Psalmen zijn liederen die gaan over het geloof of over de bijbel.

Muziek voor ensembles

Hij schreef ook stukken voor

ensembles. Dat zijn groepen zangers
en musici met verschillende
instrumenten. Hij trad vaak op voor
kooplieden met veel geld in grote
Amsterdamse grachtenpanden. Ook
ging hij daar wel eens klavecimbel
spelen.

Er is niets van de stukken die hij

componeerde bewaard gebleven. Er
zijn wel muziekstukken die hij schreef
overgeschreven en daarom weten we
nu hoe ze hebben geklonken. Dit zijn
vooral stukken voor orgel en
klavecimbel.
Wat was bijzonder aan de muziek van Sweelinck?
Sweelinck was zo beroemd omdat hij heel goed variaties kon maken op een melodie. Hij was
net zo goed als de beste Engelse virginaalspelers (dat is een soort klavecimbel) en net zo
goed als de beste Spaanse organisten. Hij kreeg zijn eigen stijl. In die eigen stijl klinkt alles
heel goed bij elkaar en klinkt alles heel helder maar zijn er af en toe ook grapjes.

In de tijd van Sweelinck gingen musici ook effecten uitproberen. Bijvoorbeeld door echo’s in
de muziek te laten klinken. Sweelinck deed dat ook op het orgel in de Oude Kerk. Hij was de
eerste componist die dat deed.

Middentoonstemming
In de tijd van Sweelinck werden instrumenten anders gestemd. Dat werd in een
middentoonstemming gedaan. Ook de orgels waarop hij speelde in de Oude kerk waren zo
gestemd. Middentoonstemming is een manier om de tonen uit een octaaf te verdelen. In de
Oudheid heeft Pythagoras de tonen uit de natuur proberen op te delen. Daarna hebben ze
in de Middeleeuwen de tonen uit een octaaf op een andere manier verdeeld. Sommige
tonen klonken heel mooi bij elkaar. Maar andere tonen klonken heel lelijk samen. Met een
middentoonstemming hebben geprobeerd om een paar akkoorden mooier te laten klinken
dan ander akkoorden.

Ze kenden ook wel de gelijkzwevende stemming. Maar die vonden ze minder mooi. Nu zijn
bijna alle toetsinstrumenten op een gelijkzwevende stemming gestemd. In een
gelijkzwevende stemming zijn alle tonen eerlijk verdeeld en klinken ze allemaal redelijk
mooi. Maar niet supermooi. De toonsoorten waar componisten nu in schrijven is ook anders
dan de muziek uit de 17e eeuw. In de 17e eeuw was er muziek met maar weinig mollen en
kruizen. De toonsoorten die veel gebruikt werden waren G-majeur of d-mineur. In moderne
muziek schrijven ze ook in Des-majeur met vijf mollen. Dat klinkt niet mooi in middentoon
en kun je dus beter op een piano met gelijkzwevende stemming spelen.

Deze informatie weet ik omdat mijn zus Rikke solfègeles heeft gehad van Matthias Havinga.
Matthias is hoofddocent orgel van het Conservatorium van Amsterdam en organist van de
Oude Kerk Amsterdam. Samen met Rikke heb ik hem een mail gestuurd met wat vragen. Hij
heeft het mij heel goed uitgelegd. Het is wel een heel moeilijk onderwerp en daarom heeft
hij ook de link naar een filmpje opgestuurd waarin hij het uitlegt.
https://youtu.be/I5mQ2nTX44Y

De instrumenten van Sweelinck

De orgels van de Oude Kerk
Er waren in de tijd van Sweelinck twee orgels in de
Oude Kerk. Er was een groot kerkorgel. Bij dat
orgel zijn drie rijen toetsen. Dit orgel is gebouwd
tussen 1539 en 1545 door Hans van Keulen en
Hendrik en Hermann Niehoff en Jasper Janszoon.

Er was ook een koororgel. Dit koororgel had twee

rijen toetsen. Het koororgel is gebouwd tussen
1544 en 1545 door Hendrik Niehoff en Jaspar
Janszoon. De kleppen van dit orgel zijn heel mooi
beschilderd. Dat orgel zie je op de foto hieronder.
De beschilderingen zijn heel oud en gemaakt in het
laatste jaar dat Sweelinck leefde.
Sweelinck moest op de orgels een uur per dag spelen en hij moest er ook voor zorgen dat ze
goed onderhouden werden.

De orgels die nu in de Oude Kerk staan waren er nog niet

in de tijd van Sweelinck. Het grootste orgel heeft wel weer
een middentoonstemming. Muziek van Sweelinck klinkt
dus hetzelfde als vroeger!

Als je wilt weten hoe dat orgel nu klinkt als er Sweelinck op

wordt gespeeld kun je dat op YouTube beluisteren:
https://youtu.be/MQvLL7Mhv90.
Het stadsklavecimbel
Sweelinck speelde ook op het stadsklavecimbel van Amsterdam. Dat instrument heeft hij
zelf laten bouwen. Hij ging ervoor naar Antwerpen. Dat klavecimbel liet hij bouwen door de
bekende instrumentenmakers van de familie Ruckers. Het was het stadsklavecimbel van
Amsterdam en is heel bijzonder beschilderd. De klep van de klavecimbel is er nog en heb ik
gezien in het Amsterdam Museum. De rest van het instrument is er niet meer.

Het Amsterdamse stadsbestuur gaf de schilder Pieter Isaacsz opdracht de deksel van de
klavecimbel te beschilderen die door componist en stadsmuzikant Jan Sweelink in
Antwerpen was besteld. Pieter Isaacz beschilderde de deksel samen met de schilder Karel
van Mander. De klavecimbel werd gebruikt tijdens feestelijke gelegenheden op het stadhuis.
Soms werd het zelfs op een kar naar andere plekken in de stad vervoerd!
Slot
In dit werkstuk ben ik op zoek gegaan naar het geheim van de muziek van Jan Pieterszoon
Sweelinck. Ik heb geleerd dat hij veel vernieuwingen heeft gebracht voor de
muziekgeschiedenis. Zoals echo’s. Hij was heel belangrijk voor Nederland en bekend in heel
Europa. Ik heb ook geleerd over de tijd waarin Sweelinck leefde. En over
muziekinstrumenten en stemmingen uit die tijd. Nu weet ik beter hoe het heeft geklonken.
Dat is heel fijn want ik hoop dat ik daar zelf ook beter Sweelinck door kan spelen.
Bronnen

Ik heb informatie gevonden uit:

 Een muziekgeschiedenis der Nederlanden Louis Grijp
 Email van Matthias Havinga de organist van de Oude Kerk in Amsterdam
 Informatie over muziek van Sweelinck: Mario Sarrechia mijn klavecimbeldocent
 Informatie over stemmingen: Inés Costales solfègedocent
 Krantenartikel uit De Groene: Hoe goed is Sweelinck? Fantastisch! 5-1-2011
 Website: Amsterdam Museum https://www.amsterdammuseum.nl
 Website: Oude Kerk http://www.oudekerk.nl
 Wikipedia: Sweelinck
 Wikikids: Barokmuziek
 Wikikids: Barok (stijlperiode)