UNIVERZITET U TUZLI

TEHNOLOŠKI FAKULTET
Studijski program: Inženjerstvo zaštite okoline
Usmjerenje: Zaštita na radu (ZNR)
Semestar: Ljetni
Akademska: 2023/24. godina
Godina studija: IV (četvrta)
Predmet: Upravljanje akcidentnim rizicima
Priredio: dr. sc. Edin Hadžimustafić, vanr. prof.

1. SUŠA KAO HAZARDNA POJAVA

Suša je produženi period neobično suhog vremena kada nema dovoljno kiše. Nedostatak padavina
može uzrokovati različite probleme lokalnim zajednicama, uključujući štetu na usjevima i nedostatak
vode za piće. Ovi efekti mogu dovesti do razornih ekonomskih i društvenih katastrofa, kao što su glad,
prisilna migracija iz područja pogođenih sušom i sukobi oko preostalih resursa. Budući da se puni efekti
suše mogu razvijati polako tokom vremena, uticaji se mogu potcijeniti. Međutim, suša može imati
drastične i dugoročne posljedice na vegetaciju, životinje i ljude. Od 1900. godine, više od 11 miliona
ljudi je umrlo, a više od 2 milijarde ljudi je pogođeno sušom. Suša je takođe jedna od najskupljih
vremenskih nepogoda.

Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije (eng. World Health Organization – WHO)
procjenjuje se da je 55 miliona ljudi širom svijeta pogođeno sušama svake godine. Nedostatak vode
utiče na 40% svjetske populacije, a čak 700 miliona ljudi je u opasnosti da bude raseljeno zbog suše do
2030. godine. Rastuće temperature uzrokovane klimatskim promjenama čine ionako suhe regije
sušnijim, a vlažnije vlažnijim. U sušnim krajevima, to znači da kada temperature porastu, voda brže
isparava, a samim tim povećava se rizik od suše ili produžava sušni period.

Suše su kompleksna prirodna nepogoda koja, u različitoj mjeri pogađa neke dijelove svijeta svake
godine. Sušu je teško definisati. Suša se definiše u zavisnosti od prosječne količine padavina na koju je
neko područje naviklo. Na primjer, u Tuzli, prosječna količina padavina je oko 908 mm ili 908 l/m2. Ako
padne znatno manje kiše, može doći do nestašice vode i proglašenja suše. Međutim, neke sušne regije,
kao što su pustinje mogu dobiti manje od 250 mm padavina u godini bez suše. Suša u Tuzli mogla bi
biti vrlo vlažan period u Rijadu (101 mm padavina godišnje) u Saudijskoj Arabiji.

1.1. Porijeklo suša

Nasuprot svim drugim prirodnim fenomenima suša je nezgoda okarakterisana akumuliranim

nedostatkom vode. Za razliku od poplava suša ne nastaje iznenada poput udara vjetra, to je fenomen
koji se polako razvija i zahvata šira područja. Za katastrofu prouzrokovanu sušom se tradicionalno
vjerovalo da zahvata šira područja (dijelove) u regionima gde je normalno snabdijevanje vodom
ograničeno. Posljedice suša su često dramatičnog ishoda i vode u glad i umiranje hiljada ljudi. Čak iako
suše ne predstavljaju prijetnju za život u industrijalizovanim zemljama, svijest o ranjivosti ljudi kada su
suše u pitanju je sve veća, najviše uslijed ekonomskih posljedica suša.

Šesti izvještaj o procjeni iz Međuvladinog panela o klimatskim promjenama (IPCC) definiše sušu kao
„izuzetan period nedostatka vode za postojeći ekosistem i ljudsku populaciju (zbog malih padavina,
visoke temperature i/ili vjetar)” (IPCC 2022).

1
Termin „suša” ima različito značenje kod različitih ljudi u zavisnosti od njihovog porijekla i interesa.
Sunčano vrijeme tokom ljeta može biti ugodna situacija za široku javnost, dok je ekonomski gubitak
problem za farmere i industriju koja zavisi od vode. Čak i naučnici razumiju pojam „suša” na različite
načine. Ovo može biti objašnjeno kroz sljedeća dva primjera iz citata u enciklopediji hidrologije i izvora
vode:

1. „Suše su po svojoj prirodi rijetka pojava” (Walker, 1998) i

2. „Suše su prirodna katastrofa koja se dešava učestalo” (Sharma 1998)

Različite koncepcije dovode do različitih pristupa u istraživanju, do rezultata koji se ne upoređuju lako
i debata o tome po kojim se fenomenima u stvari može nazvati ,,suša“.

Za razliku od drugog kriznog stanja, klimatske osobine, suša se posmatra kao privremeni fenomen koji
pogađa gotovo svaku klimatsku zonu iako se njene osobine značajno razlikuju od regiona do regiona.
Suše se posmatraju kao dešavanje prouzrokovano prirodnim klimatskim promjenama koje dovode do
nedostatka padavina u nekom periodu (meteorološka suša). Nedostatak padavina kroz hidrološki
ciklus (u užem smislu označava kruženje vode u prirodi) u kombinaciji sa visokim gubicima isparavanja
može dovesti do neplodnosti zemljišta (poljoprivredna suša), presušivanja plovnih rijeka i podzemnih
voda (predstavlja hidrološku sušu).

Slika 1. Hidrološki ciklus (u užem smislu kruženje vode u prirodi)

Nedostak može takođe da prouzrokuje padavine nataložene u vidu snijega i zamrzavanja rijeka. U
kasnijem slučaju može da se primjeni termin „zimska suša“ (Tallaksen and Hisdal 1997).

Suše su po prirodi regionalne, obično pokrivaju šira područja traju duže nego drugi hidrološki ekstremi
npr. poplave. Zbog toga je posebno potrebno proučavati suše kroz regionalni kontekst.

2
 1.2. Podjela suša

Informacije o osobinama regionalnih suša omogućuju kritičko vrednovanje različitih aktivnosti koje se,
zasnivaju na vodi i treba da budu uključene u kratkoročne, i dugoročne strateške planove, i
odgovarajuće planove upravljanja izvorima vode.

Suše se mogu podijeliti na:

• Meteorološke suše,
• Hidrološke suše,
• Poljoprivredne suše,
• Socio-ekonomske suše,
• Zimske suše.

1.2.1. Meteorološke suše

Devijacije u normalnim uslovima mogu biti kišni "suficit" ili "deficit" uz poštovanje procenta normalnih
kišnih padavina. Normalne kišne padavine se odnose na određeni period (mesec, godišnje doba,
godinu). Neki naučnici se ne slažu sa definisanjem suša kao devijacijama normalnih uslova, zbog toga
što su kalkulacije normalnih padavina bazirane uglavnom na veoma kratkom periodu (npr. 30 godina)
da prikazuju dugoročne varijacije.

1.2.2. Hidrološke suše

Deficit padavina u dužem vremenskom periodu utiče na površinske i podzemne zalihe vode. Kada se
proticaj i nivo vode smanje, nastupa hidrološka suša. Iako su podzemne vode važan izvor vode, one su
veoma ignorisane u mnogim analizama suša. U udžbenicima suše podzemnih voda su rijetke. Detaljna
definicija je data od strane Calow-a 1999.: ”Mi koristimo termin “podzemne suše” da bi opisali
situaciju gdje podzemne vode nestaju kao posljedica suša”.

Van Lanen je prikazao definiciju i efekte podzemnih suša. Ona je sljedeća : “Podzemne suše se
pojavljuju ako izdan ili akvifer (podzemni sloj poroznih stijena ili pješčara u kojem se voda zadržava ili
protječe kroz njega, nakon što je prodrla s površine tla ili dotekla iz drugoga izvora) podzemnih voda
padne ispod kritičnog nivoa u određenom vremenu, što dovodi do suprotnog efekta”. Fokusirao se na
nivoe podzemnih voda. Ali period niskih podzemnih nivoa može da bude suša samo u slučaju ako se
suprotan efekat može primjetiti. Kritičan nivo se može definisati kao procenat hidrografskih
podzemnih voda.

Hidrološke suše su često izvan meteorološke i poljoprivredne suše. Zbog toga hidrološke suše su
posljednje koje će reagovati na sušnu situaciju, ako površinska voda nije snabdjevena sa podzemnim
vodama. U kasnijim slučajevima površinska i podzemna voda će se pojaviti manje ili više simultano.
Zaostatak između meteorološke suše i podzemne suše mogu biti mjeseci ili čak godine. Nažalost zalihe
podzemnih voda se obnavljaju sporo, što znači da mogu potrajati duže pošto se meteorološka suša
završi.

Zbog ove spore reakcije, samo glavne meteorološke suše će se konačno pokazati kao podzemne suše.
Zbog toga, vrijeme koje je potrebno za analize podzemnih suša mora biti duže, obično više od sedmice
ili mjeseca. Kada se radi o dužem vremenskom periodu, posebna pažnja treba biti posvećena
određivanju početka i kraja analize.

3
 1.2.3. Poljoprivredne suše

Ova forma suše se pojavljuje onda kada je nivo vlage u zemljištu nedovoljan za podržavanje prosječnog
prinosa uzgajanih kultura. Direktni uticaj ove vrste suše jeste smanjenje prosječnog prinosa uzgajanih
kultura što može da dovede do nedostatka hrane i pojave gladi.

1.2.4. Socio-ekonomske suše

Socio-ekonomska suša povezuje potražnju i snabdijevanje određenog ekonomskog dobra sa

elementima meteorološke, hidrološke i poljoprivredne suše.

1.2.5. Zimske suše

Normalno, suše nastaju kao nedostatak padavina. Međutim, snijeg i led pogođenih regija često tokom
zimskih mjeseci dovode do nedostatka padavina zbog toga što se velike količine vode nalaze upravo
pod ledom i snijegom kao posljedica zamrzavanja.

1.3. Predviđanje i mjerenje suše

Iako naučnici ne mogu predvidjeti koliko dugo će suša trajati ili koliko će biti jaka, sistemi ranog
upozorenja i alati za praćenje mogu minimizirati neke od štetnih uticaja suše.

1.3.1. Palmerov indeks ozbiljnosti suše (eng. Palmer Drought Severity Index - PDSI)

Palmerov indeks ozbiljnosti suše (PDSI), razvijen 1965. godine od strane Nacionalne meteorološke
službe Sjedinjenih Američkih Država, najčešće je korišteni monitor za sušu. To je složen sistem
mjerenja i efikasan način za predviđanje dugoročne suše. Njegova ograničenja su u tome što ne daje
rana upozorenja za sušu i nije toliko precizan za upotrebu u planinskim područjima jer ne uzima u obzir
snijeg (samo kišu) kao padavine.

Palmerov indeks ozbiljnosti suše (PDSI) koristi podatke o temperaturi i padavinama za procjenu
relativne suhoće. To je standardizirani indeks koji općenito varira od -10 (suho) do +10 (mokro). Mape
operativnih agencija poput Nacionalne uprave za okeane i atmosferu (eng. National Oceanic and
Atmospheric Administration – NOAA) obično koriste raspon od -4 do +4, ali moguće su i ekstremnije
vrijednosti. PDSI je bio prilično uspješan u kvantificiranju dugoročne suše. Kako koristi podatke o
temperaturi i fizički model ravnoteže vode, može prikazati osnovni učinak globalnog zagrijavanja na
sušu kroz promjene u potencijalnoj evapotranspiraciji. Mjesečne PDSI vrijednosti ne obuhvataju suše
na vremenskim skalama kraćim od oko 12 mjeseci.

4
 Slika 2. Dugoročni PDSI u kontinentalnom dijelu SAD-a tokom januara 2014. godine
(http://www.cpc.ncep.noaa.gov/products/analysis_monitoring/regional_monitoring/palmer.gif)

Intervali i značenja Palmerovog indeksa ozbiljnosti suše:

4.0 ili više - ekstremno vlažno

3.0 do 3.95 - veoma vlažno

2.0 do 2.99 - umjereno vlažno

1.0 do 1.99 – neznatno vlažno

0.5 do 0.99 - početna vlažnost

0.49 do -0.49 - blizu normalnog

-0.5 do -0.99 - početak suše

-1.0 do -1.99 - blaga suša

-2.0 do -2.99 - umjerena suša

-3.0 do -3.99 - teška suša

-4.0 ili manje - ekstremna suša

5
 1.3.2. Standardizovani indeks padavina

Standardizovani indeks padavina (eng. Standardized Precipitation Index - SPI) je široko korišten indeks
za karakterizaciju meteorološke suše u određenom vremenskom periodu. U kratkim vremenskim
periodima, SPI je usko povezan sa vlagom u tlu, dok u dužim vremenskim periodima, SPI može biti
povezan sa podzemnim vodama i akumulacijom. SPI se može porediti u regionima sa izrazito različitim
klimatskim uslovima. Kvantifikuje uočene padavine kao standardizovano odstupanje od izabrane
funkcije raspodjele vjerovatnoće koja modelira neobrađene podatke o padavinama. Neobrađeni
podaci o padavinama se obično uklapaju u gama ili Pearsonovu distribuciju tipa III, a zatim se
transformišu u normalnu distribuciju. Vrijednosti SPI se mogu tumačiti kao broj standardnih devijacija
za koje promatrana anomalija odstupa od dugoročne srednje vrijednosti. SPI se može kreirati za
različite periode od 1 do 36 mjeseci, koristeći mjesečne ulazne podatke. Za operativnu zajednicu, SPI
je prepoznat kao standardni indeks koji bi trebao biti dostupan širom svijeta za kvantifikaciju i
izvještavanje o meteorološkim sušama.

Slika 3. 6-mjesečni SPI do januara 2014. koji bilježi sušu u Kaliforniji i jake kiše u kasno ljeto u
Koloradu (http://www.hprcc.unl.edu/maps/current/index.php?action=update_daterange…)

6
 Slika 4. Monitoring SPI za područje Federacije Bosne i Hercegovine (januar – februar 2024. godine)
(https://www.fhmzbih.gov.ba/latinica/AGRO/SPI-prognoza.php)

1.4. Europska opservatorija za sušu

Europska komisija je uspostavila sistem za praćenje suše ili Opservatoriju za sušu koja djeluje u okviru
Copernicus Službe za upravljanje vanrednim situacijama. Copernicus EMS za rano upozoravanje i
praćenje nudi kritične geoprostorne informacije na evropskom i globalnom nivou kroz kontinuirana
posmatranja i prognoze za poplave, suše i šumske požare. Ažuriranim kartama i podacima može se
pristupiti korištenjem mapviewer-a Europske opservatorije za sušu (eng. European Drought
Observatory EDO) i Globalne opservatorije za sušu (GDO).

Jedan od njihovih proizvoda je i Evropski atlas rizika od suše (eng. European Drought Risk Atlas), u
kojem se kaže da: posljednjih godina suše su imale značajan uticaj na skoro sve regione Evropske unije,
utičući na nekoliko kritičnih sistema kao što su poljoprivreda, vodosnabdijevanje, energija, riječni
transport i ekosistemi. Predviđeno je da će se ovi uticaji dalje povećati narednih decenija zbog
klimatskih promjena. Dok neki od pokretača rizika od suša su dobro poznati nekim sistemima i
regionima u EU (npr. sušna klima u Mediteranskom području), rizike i uticaje suše je teško procijeniti
i kvantificirati.

7
Slika 5. Kombinovani indikatori suše od 21.04 – 30.04. 2024. godine (smeđa boja označava upozorenje
na dolazeću sušu) (https://drought.emergency.copernicus.eu/tumbo/edo/map/)

1.5. Posljedice suša

U skladu sa podjelom suša izvršena je i podjela njenih posljedica. Osnovna podjela je na direktne -
same posledice, koje su obično biofizičkog karaktera (npr. smanjeni prinosi usjeva) i indirektne - su
krajnje posljedice suše često udaljene od osnovnog uzroka njihovog nastajanja (npr. porast cijena
žitarica na tržištu).

U cilju lakšeg identifikovanja i razumijevanja, sve posljedice su klasifikovane u tri glavne kategorije
prema Nacionalnom centru za ublažavanje suša u Sjedinjenim Američkim državama (eng. National
Drought Mitigation Center):

− Ekonomske posljedice, koje podrazumijevaju štete i gubitke u poljoprivredi (biljnoj, stočarskoj

i ribljoj proizvodnji) i industrijskim granama koje zavise od poljoprivredne proizvodnje, štete u
šumarstvu (zbog sušom izazvanih požara, bolesti, štetočina i insekata), gubitke u turizmu
(smanjen broj turista, gubici vezani za smanjenje aktivnosti - lov, ribolov, vožnja čamcima,
splavarenje i dr.), gubitke vezane za sektor energetike (smanjena ili prekinuta proizvodnja
hidroenergije) i gubitke u oblasti vodosnabdijevanja.
− Ekološke posljedice, se odnose na štete od suše u životnoj sredini. Mogu biti kratkotrajne,
kada je moguć povratak u normalno stanje odmah po završetku suše, i trajne, kada degradacija
predjela, uključujući i eroziju tla, može voditi u stalne gubitke biološke produktivnosti oblasti.
Ekološke posljedice se mogu ispoljiti kroz poremećaje u hidrologiji (nizak nivo tekućih i stajaćih
voda, gubitak vlažnosti i slijeganje zemljišta, pad kvaliteta vode - raste temperatura i Ph
vrijednost, povećava se salinitet, gubi se kiseonik - voda se zamućuje i dr.), kroz štete uslijed
velikih šumskih požara (štete po fitocenozu i biodiverzitet, posljedice po kvalitet vazduha,
mijenja se vizuelni kvalitet oblasti i dr.) i kao posljedice među biljnim i životinjskim vrstama
(uginuće biljaka i životinja, migracije životinja).

8
 − Socijalne posljedice, se manifestuju kroz više aspekata: zdravlje ljudi (mentalni i fizički stres,
širenje bolesti), porast konflikata (političkih i upravljačkih i među korisnicima vode), kao i kroz
opšti pad kvaliteta života (raste oskudica generalno).

Poznavanje ovakve podjele suše i njenog uticaja na prirodu i društvo, važno je sa aspekta utvrđivanja
najčešćih vrsta i posljedica suše, ranjivosti i procjene rizika od suše, koji se razlikuju unutar država ili
regiona. Potreba za njenim ozbiljnijim praćenjem i proučavanjem nametnula se tek u skorije vrijeme.

Razlog se nalazi u činjenici da je u prošlosti pojava suše bila uobičajena u mnogim krajevima svijeta, ali
da se najčešće i najrazornije javljala uglavnom u pustinjskim i toplim područjima, što danas više nije
slučaj. Uslijed aktuelnih klimatskih promjena, sa kraja dvadesetog i početka dvadesetprvog vijeka jake
suše su postale neobično česte i u zemljama umjerenog i vlažnog klimatskog pojasa. Sve su više
regionalnog karaktera i sa sve većim ekonomskim, a važno je naglasiti i ekološkim posljedicama. Tako
se danas intenzitet suše ne procjenjuje samo prema štetama u poljoprivrednoj i nekim drugim
proizvodnjama vezanim za ljudsku djelatnost, već i prema posljedicama koje vode degradaciji životne
sredine.