UNIVERZITET U TUZLI

TEHNOLOŠKI FAKULTET
Studijski program: Inženjerstvo zaštite okoline
Usmjerenje: Zaštita na radu (ZNR)
Semestar: Ljetni
Akademska: 2023/24. godina
Godina studija: IV (četvrta)
Predmet: Upravljanje akcidentnim rizicima
Priredio: dr. sc. Edin Hadžimustafić, vanr. prof.

1. VJETAR KAO HAZARDNA POJAVA

Vjetar je horizontalno ili približno horizontalno kretanje vazdušnih masa uslijed nejednakog vazdušnog
pritiska na raznim tačkama zemljine površine izazvanog nejednakim zagrijavanjem vazduha. Vjetar je
kretanje vazduha od polja visokog pritiska prema poljima niskog pritiska. Vazduh nastavlja da se kreće
sve dok se ne eliminiše razlika u pritisku i dostigne ravnoteža. Razlike u pritisku povezane su sa
meteorološkim sistemima velikih razmjera, ali mogu da se dese i proizvedu vjetrove i u manjim
razmjerama. Kada je čestica vazduha pokrenuta, ona se ne kreće tačno u smjeru gradijenta pritiska,
kako se to očekuje. To znači da vjetar ne puše direktno najkraćim putem iz oblasti višeg ka oblasti nižeg
pritiska, postoje i neke druge sile koje djeluju na čestice vazduha u kretanju. To su sila trenja i
devijacijska sila. Prostim riječima, sila trenja “koči”, dok devijacijska sila “skreće” čestice vazduha sa
njihovog pravolinijskog puta. Na kraju se javlja i centrifugalna sila koja djeluje kod svakog krivolinijskog
kretanja. Pri tome ne treba zaboraviti ni silu teže, koja sva tijela privlači ka centru Zemlje.

Za mjerenje jačine vjetra koristi se međunarodno prihvaćena Boforova skala (tabela 1). Ona je nastala
1805. godine i izradio ju je Francis Beaufort (Frensis Bofor), engleski pomorski oficir.,Na početku je bila
namijenjena samo mornarima, ali se nakon prilagođavanja i modifikovanja upotrebljava i na kopnu.

Tabela 1. Boforova skala

Jačina (Bf) Naziv Brzina Dejstvo koje vjetar

proizvodi na kopnu
km/h m/s čvor
0 Tišina <1 0-0,2 <1 Tiho, dim se diže uspravno uvis
1 Lahor 1-5 0,3-1,5 1-3 Pravac vjetra se zapaža po
kretanju dima
2 Povjetarac 6-11 1.6-3.3 4-6 Vjetar se osjeća na licu
vjetrokaz se pokreće
3 Slab vjetar 12-19 3.4-5.4 7-10 Lišće i grančice se stalno
klate, razvijaju se lake
zastave
4 Umjeren vjetar 20-28 5.5-7.9 11-16 Vjetar diže prašinu i listove
papira,pokreće male grane
5 Umjereno jaki vjetar 29-38 8.0-10.7 17-21 Tanja lisnata stabla počinju da se
ljuljaju
6 Jak vjetar 39-49 10.8-13.8 22-27 Pokreću se velike grane,
čuje se zujanje žica
7 Vrlo jak vjetar 50-61 13.9-17.1 28-33 Drveće se ljulja, hodanje uz
vjetar je otežano

1
 8 Olujni vjetar 62-74 17.2-20.7 34-40 Vjetar lomi grane na drveću,
hodanje protiv vjetra je
nemoguće
9 Oluja 75-88 20.8-24.4 41-47 Mala oštećenja na
zgradama
10 Jaka oluja 89-102 24.5-28.4 48-55 Čupa drveće iz zemlje,
velike štete na zgradama
11 Orkanska oluja 103-117 28.5-32.6 56-63 Velike štete na većem
području, razaranje velikih
razmjera
12 Orkan >118 >32.7 >64 Teško pustošenje cijelog
područja

Pravac vjetra (koji podrazumijeva i smjer) određuju se jednim podatkom pomoću ruže vjetrova od 16
pravaca ili u stepenima od 0° do 360°. U meteorologiji za pravac vjetra uzima se onaj pravac odakle
vjetar puše. Po ruži vjetrova od 16 pravaca postoje četiri glavna pravca, a to su: sjeverni, istočni, južni
i zapadni. Ovi pravci se najčešće označavaju početnim velikim slovom riječi za odgovarajući pravac.
Pored glavnih postoje i četiri međupravca i to: sjeveroistok, jugozapad, sjeverozapad i jugoistok. U
meteorologiji i pomorstvu pravac vjetra određuje se onom stranom vjetra odakle vetar puše, a u
vazduhoplovstvu stranom svijeta prema kojoj puše. Pravac vjetra određuje se vjetrokazom vjetra, na
brodovima i jedrilicama zastavom ili platnenim konusom. Pravac vjetra se sa visinom neznatno mijenja
pa se promjene pri tlu mogu ignorisati. Optimalna lokacija za mjerenje vjetra je ona na kojoj je
osmotreni vjetar reprezentativan od najmanje nekoliko kilometara oko stanice ili se lako može
korigovati da bude reprezentativan. Površinska mjerenja vjetra bez problema za izlaganje
instrumenata teško da postoje. Teško je ispuniti zahtjev da je teren na kom se mjeri vjetar otvoren i
ravan.

Slika 1. Pravac vjetra

Vjetar kao klimatski element je toliko važan da se nekada posmatra i kao faktor koji određuje i ostale
klimatske elemente. Promjena pravca vjetra, posebno u umjerenim širinama, može za vrlo kratko
vrijeme da dovede do promjene i ostalih klimatskih elemenata, prije svega temperature, vlažnosti,

2
oblačnosti, padavina itd. Vjetar donosi sa sobom odlike one klime odakle puše. Osim što utiče na druge
klimatske elemente on ima uticaj i na čovjeka i njegove djelatnosti, kao i na vegetaciju. Klimatologija
vjetra se najčešće opisuje:

− Ružom vjetra
− Histogramom empirijske raspodjele brzine vjetra

Ruža vjetrova opisuje srednje brzine vjetra po pravcima i ona se grafički prikazuje (slika br. 27). Daje
kompletan pogled na to kako se pravac i brzina vjetra rasprostiru na određenoj lokaciji. Radi se o
polarnom dijagramu na kome su predstavljene strane svijeta koje označavaju pravce iz kojih vjetar
puše. Na ruži vjetrova se najbolje uočavaju dominantni vjetrovi u nekom mjestu u određenom
vremenskom periodu. Najčešće se izrađuju ruže vjetrova za četiri glavna i četiri međuglavna pravca, i
ona može imati 8, 16 ili 32 pravaca vjetra. Pored obične ruže vjetrova izrađuje se i ,,izvrnuta“ ruža
vjetrova koja predstavlja histogram učestalosti i brzina vjetrova iz različitih pravaca.

Slika 2. Ruža vjetrova za Sarajevo

2. VRSTE VJETROVA

U zavisnosti od polja pritiska i temperature i u odnosu na veličinu područja Zemlje iznad kojeg pušu,
vjetrovi mogu imati planetarni, regionalni i lokalni karakter. Planetarni vjetrovi pušu oko cijele
Zemljine kugle i izazivaju opću cirkulaciju vazduha, regionalni vjetrovi pušu na većem području, a
lokalni vjetrovi pušu na manjem području.

Pojavu stalnih, periodičnih i preovlađujućih vjetrova uslovljava raspodjela polja pritisaka na površini
Zemlje koji izazivaju opšta strujanja u atmosferi. Stalni vjetrovi se odlikuju malim promjenama pravca
i pušu iznad određene oblasti cijele godine. Njih prouzrokuju stacionarna polja niskog ili visokog
pritiska i dijele se na pasate i antipasate. Periodični vjetrovi mijenjaju pravac zavisno od godišnjeg doba
i prouzrokuje ih sezonska raspodjela pritiska izazvana nejednakim zagrijavanjem mora i kopna. U
periodične vjetrove spadaju monsuni.

3
Stalni vjetrovi

U stalne vjetrove spadaju pasati i antipasati. Pasati su prizemni vjetrovi koji pušu u sloju troposfere do
visine od 2000 m. Dolaze iz suptropskih oblasti visokog vazdušnog pritiska i usmjereni su prema
ekvatoru. Zbog zemljine rotacije skreću ka zapadu tako da dobijaju sjeveroistočni pravac na sjevernoj
polulopti, odnosno jugoistočni pravac na južnoj polulopti. Iznad ekvatora gdje se sudaraju pasati sa
sjevera i juga nalazi se pojas ekvatorijalnih tišina. Glavno obilježje pasatskih vjetrova je njihova
postojanost i u pravcu i u jačini. Pasati imaju najveću jačinu u proljeće odgovarajuće zemljine
polulopte, a najmanju u suprotnom godišnjem dobu u jesen. Pasati su srazmjerno suhi i prohladni pri
vedrom vremenu. Nemaju nikakvu težnju za uzlaznim kretanjem, pa po tome ni za obrazovanje oblaka
i padavina. Ali sve to nastupi čim se ispriječi neko brijegovito ostrvo ili kopno. Ovo prisiljeno uzlazno
kretanje i do srazmjerno neznatne brzine uslovljava dovoljno sniženje temperature da bi došlo do
kondenzovanja vodene pare i do trajne i obilne padavine, pri brijegovitim obalama, koja se po tome
zove orografska kiša. Pasati su obično jači u proljeće nego u jesen, pa u tom periodu donose obilnije
kiše.

Antipasati su visinski vjetrovi koji pušu iznad pasata i od ekvatora ka suptropskim oblastima imaju
suprotan smjer kretanja od pasata. Pod uticajem rotacije zemlje skreću ka istoku i na taj način postaju
jugozapadni odnosno sjeverozapadni vjetrovi. Nagomilane vazdušne mase u suptropskim oblastima
najvećim dijelom se spuštaju ka površini i zbog preovlađujućih silaznih vazdušnih strujanja nema
vjetra. Tako se na obje hemisfere obrazuju pojasevi suptropskih tišina u kojima vlada vedro i suho
vrijeme. Antipasati pušu na visini od 2,5-3 km, a iznad ekvatora na visinama većim od 5 km. Prema
suptropskim širinama visina im se postepeno smanjuje, a brzina slabi.

Periodični vjetrovi

U grupu periodičnih vjetrova spadaju monsuni. Monsuni vladaju u nekim dijelovima tropskih oblasti
zbog sezonske promjene atmosferskog pritiska u zavisnosti od pravca stalnog vjetra. Tokom zime
veoma suh vazduh ide ka spoljašnjosti iz polja visokog pritiska u unutrašnjost kontinenta. Ljeti kad se
tlo zagrijava visoki pritisak ustupa mjesto niskom pritisku. Iznad okeana pritisak ostaje relativno visok
zato što se voda mnogo sporije zagrijava. Vjetrovi mijenjaju pravac i donose vlažan vazduh iznad
kopna. Dok dolazi na kopno vazduh se podiže i stvara ogromne oblake i bujice kiša, tj. monsun.
Monsuni se obrazuju na obalama pojedinih okeana kako južne tako i sjeverne polulopte. Najizrazitiji
monsuni se obrazuju iznad Indijskog okeana i južnog dijela Azije. Monsuni počinju spektakularnom
olujom sa grmljavinama i bujicom kiša koje traju sedam ili više dana. Monsunski vjetrovi su slabo
razvijeni u oblasti ekvatora, gdje je veliko dnevno kolebanje temperature. Monsuni se dijele na ljetnje
i na zimske monsune.

Lokalni vjetrovi

Lokalne vjetrove prouzrokuje određeni raspored polja pritiska iznad većih odnosno gradijenti pritiska
iznad manjih područja, reljef kopna i raspored vodenih masa ali i nejednako zagrijavanje vazduha iznad
pojedinih manjih područja kopna i vodenih površina. Oni mogu biti povremeni i dnevni.

Lokalni vjetrovi su karakteristični za određene oblasti na zemlji. Najpoznatiji vjetrovi od kojih su neki
zastupljeni i u našoj zemlji su: košava, bura, jugo, fen i maestral.

4
Košava je istočni i jugoistočni vjetar koji puše srednjom brzinom od 9-10 m/s sa pojedinim udarima od
25m/s. Njegova aktivnost se osjeća u Semberiji i Bosanskoj Posavini u zimskim mjesecima.

Najdominantniji vjetrovi u Bosni i Hercegovini su bura i jugo. Ciklonska bura nastaje kada je centar
niskog pritiska ili pritiska nad Jadranom, tada ka pučini (sa kopna na more) puše ciklonska bura sa
izrazito povećanom naoblakom. Bura je jak vjetar koji puše na istočnoj obali Jadranskog mora i njegov
pravac puhanja je sjever-istok sa kopna na more. Prosječna brzina mu je 30m/s, ali ponekad dostiže
brzinu i od 50m/s.

Ciklonski jugo ili široko je relativno topao i vlažan vjetar koji nastaje iznad sjeverne Afrike gdje vlada
visok vazdušni pritisak. Prelazeći preko Sredozemnog mora vazdušne mase, ciklonskog juga apsorbuju
velike količine vodene pare pa su s toga tople i vlažne. Kada dospiju do Dinarskih planina izdižu se uz
padine pri čemu se kondenzacijom formiraju tamni oblaci iz kojih se izlučuju obilne padavine.

Fen je jak i slapovit planinski vjetar koji dolazi topliji nego što je vazduh prije puhanja fena. On donosi
toplo i vedro vrijeme. U zimskom periodu izaziva lavine i naglo topljenje snijega. Ljeti ako dugo puše
može da osuši vazduh, što može da dovede do toga da se šumski požari brzo i lako šire. Ovaj vjetar se
u Bosni naziva bijeli grad jer isušuje zemljište, a negativno utječe na nervno-vegetacijoni sistem
čovjeka.

Maestral je osvježavajući sjeverozapadni vjetar koji u toplim danima puše sa mora na kopno. Javlja se
uglavnom ljeti i puše uz obalu. Strogo je prizemni vjetar, počinje da puše oko 10 sati sa brzinom od
1,6-3,5 m/s, dok poslije podne njegova brzina iznosi 3,4-5,4 m/s. Prestaje po zalasku Sunca. Jaki
maestral se naziva maestralun i njegova brzina iznosi od 10-13 m/s.

Kod dnevnih lokalnih vjetrova veći uticaj imaju reljef kopna i raspodjela vodenih masa, kao i njihov
fizički uticaj na zagrijavanje vazduha. To je razlog što su oni male brzine i kratkog trajanja. U njih
spadaju vjetar sa mora i vjetar sa kopna koji pušu u proljeće i ljeto zbog dnevnog kolebanja
temperature mora i kopna. Kada je danju kopno jače zagrijano od mora, taj zagrijani vazduh iznad
kopna struji naviše, a na njegovo mjesto dolazi hladniji vazduh sa mora. Ova pojava uslovljava
zatvorenu cirkulaciju vazduha sa prizemnim vjetrom sa mora na kopno, a visinski sa kopna na more.
Noću je cirkulacija vazduha obrnuta.

3. UZROK VJETRA

Sile koje direktno doprinose stvaranju vjetra su:

− Gradijentna sila pritiska,

− Koriolisova sila ili sila devijacije horizontalnih kretanja,
− Sila trenja i
− Centrifugalna sila.

Gradijentna sila

Koncept gradijenta je bio prethodno uveden u vezi posmatranja raspodjele temperature i pritiska.
Veza između gradijenta pritiska i kretanja vazduha se jasno vidi ako se ima u vidu da se vazduh uvijek
nalazi pod nekim pritiskom. Sila koja dovodi do kretanja vazduha uslijed postojanja gradijenta pritiska
naziva se gradijentna sila pritiska. U atmosferi se daje ubrzanje djelićima vazduha od mjesta visokog
ka mjestima niskog pritiska. Upravo tada djeluje gradijentna sila.

5
Koriolisova sila

Koriolisova sila nastaje kao posljedica djelovanja Zemlje na djelić vazduha koje se kreće u odnosu na
površinu Zemlje. Vazduh koji se kreće prema ili od ekvatora uvijek prati putanju koja ga pomjera ka
desnoj strani na sjeveroj polulopti i ka lijevoj strani na južnoj polulopti. Sve ovo je otkrio Gaspard-
Gustave de Coriolis po kojem je i ova sila dobila ime.

Vazduh koji se kreće prema ili od ekvatora uvijek prati putanju koja ga pomjera ka desnoj strani na
sjeveroj polulopti i ka lijevoj strani na južnoj polulopti. Brzina neke tačke zemljine površine na ekvatoru
iznosi 465 m/s na geografskoj širini 30° brzina tačaka je 403 m/s.

Na slici ispod, objekat koji se kreće na jug na sjevernoj hemisferi kreće se sporije od tla ispod, i tako je
naizgled skrenut udesno, ali se zapravo kreće pravolinijski.

Objekat koji se kreće na sjever na sjevernoj hemisferi kreće se brže od tla ispod, i tako je naizgled
skrenut udesno, ali se zapravo kreće pravolinijski.

Objekat koji se kreće prema sjeveru na južnoj hemisferi kreće se sporije od tla ispod, pa je naizgled
skrenut ulijevo, ali zapravo putuje pravolinijski.

Objekat koji se kreće na jug na južnoj hemisferi kreće se brže od tla ispod, i tako je naizgled skrenut
ulijevo, ali zapravo putuje pravolinijski.

Slika 3. Koriolisova sila

Sila trenja

Sila trenja u atmosferi može da se javlja kao:

− površinsko trenje nastalo uslijed dodira krećućeg vazduha i tla, ili

− unutrašnje trenje nastalo uslijed relativnog pomijeranja jednih djelića vazduha u odnosu na
druge.

6
Prilikom kretanja prizemni vazduh nailazi na razne prepreke. Dolazeći sa njima u dodir predaje tlu dio
svoje kinetičke energije, tako se kinetička energija vazduha pretvara u kinetičku energiju predmeta na
zemljinoj površini ili u toplotnu energiju tla i vazduha. Sva ova pretvaranja su u vezi sa silom
površinskog trenja. Faktor koji određuje silu trenja je brzina kretanja vazduha, jer sila trenja postoji
samo ukoliko se vazduh kreće. Porastom brzine raste i intenzitet ove sile. Hrapavost podloge je drugi
značajan faktor koji podređuje silu površinskog trenja. Kako je podloga hrapavija sila trenja se
pojačava. Smatra se da sila unutrašnjeg trenja dolazi od toplotnog kretanja molekula vazduha, kako
zbog sudara čestica iz slojeva vazduha različitih brzina, tako i u prelazu čestica iz jednog sloja u drugi.
Tom prilikom se javljaju sile koje imaju za posljedicu ubrzanje kretanja jednih čestica, odnosno slojeva
vazduha.

Sila spoljašnjeg trenja djeluje u suprotnom pravcu od pravca kretanja vazduha, iznad kopna je 3 -4
puta veća nego iznad mora, a porastom visine opada.

Centrifugalna sila

Centrifugalna sila se javlja kada je putanja strujanja vazduha zakrivljena. Ubrzanje te sile
proporcionalno je radijusu zakrivljenosti putanje. Pri ciklonalnom kretanju ona otklanja čestice
vazduha u istom pravcu kao i Koriolisova sila, a pri anticiklonalnom kretanju u suprotnom pravcu od
Koriolisove sile, a u istom pravcu kao i gradijentna sila. Pod zajedničkim uticajem navedenih sila, pravac
vjetra pri površini Zemlje otklanja se od pravca horizontalne komponente gradijentne sile za ugao koji
je redovno manji od 90°, a na visini za ugao od 90° i to na sjevernoj hemisferi udesno, a na južnoj
ulijevo.

4. HAZARDNO DEJSTVO OLUJNIH VJETROVA

Horizontalno kretanje vazduha naziva se vjetar. Kretanje čestica vjetrova, odnosno brzina čestica
vjetrova predstavlja brzinu vjetra. Na brzinu vjetra utiču reljef, biljni pokrivač i drugi objekti koji se
nalaze na zemljištu. Kao što je već rečeno snaga vjetra se mjeri Boforovom skalom. Vjetar, jačine jedan
stepen, laki dim se jedva povija - vjetar puše brzinom 1 m/s. Pri jačini od tri stepena vjetar leprša
tkaninom zastave, šušti lišćem, na površini vode izaziva lako talasanje - njegova brzina ne prelazi 5
m/s. Kad je vjetar jak pet stepeni, on se već osjeća kao neprijatnost, kreću se grane bez lišća, voda se
talasa - brzina vjetra već dostiže 9 m/s. Sa brzinom od osam stepeni on ljulja veliko drveće, lomi grane
i pješaku je teško da ide uz vjetar, njegova brzina dostiže 15 m/s. Vjetar od devet stepeni zove se
umjerena bura - brzina mu je do 20 m/s, vjetar od jedanaest stepeni puše brzinom 25 - 30 m/s, ruši
dimnjake sa kuća, skida krovove, čupa drveće sa korijenom, a vjetar od dvanaest stepeni pretvara se
u orkan koji pravi opštu pustoš.

Pod olujom se podrazumijeva grmljavinska nepogoda praćena jakim udarima vjetra, izrazitim uzlaznim
i silaznim vazdušnim strujanjima, pljuskovima i gradom, slabom vidljivošću, naglom promjenom
temperature i pritiska vazduha i drugim pojavama. Glavni sastavni dio oluja su oblaci kumulus i
kumulonimbus koji su razvijeniji što je jače dizanje vazduha, odnosno što je vazduh nestabilniji, tj.
topliji i vlažniji.

Razvoj kumulusa u velikoj mjeri zavisi od atmosferske stabilnosti. Oni počinju da se pojavljuju tokom
dana, kad atmosfera postaje labilna, zbog čega dolazi do dizanja vazduha, adijabatskog hlađenja
vlažnog vazduha i naglog razvoja oblaka. U satima izrazitih temperaturnih razlika zemlje i vazduha
dolazi do stvaranja dobrih uslova za nastanak oluja. Iznad kopna se stvaraju olujni oblaci većinom u

7
kasnim prijepodnevnim satima, a najveći razvoj se očekuje tokom poslijepodneva. Takav oblak nosi
ogromne količine kiše, snijega i leda. Kumulus u svom razvoju prelazi sve faze dok ne prijeđe u
kumulonimbus.

Niski oblak koji se vertikalno prostire do velike visine naziva se kumulonimbus. On se sastoji od tečnih
kapljica oblaka u nižim dijelovima i od ledenih kristala blizu vrha. Ovi oblaci stvaraju i donose oluje sa
grmljavinom, grad i tornado, ali i obilne pljuskove i snijeg. Nastaje uslijed strujanja u nestabilnom
vazduhu. Rijetko traje duže od sat vremena, ali je veoma snažan.

Olujni vjetar predstavlja izuzetno jak vjetar sa malo ili nimalo padavina i oni nanose izuzetno velike
štete. Vjetar može prouzrokovati velike štete. Energija vjetra se može prenijeti na vodu i na taj način
stvara rušilačke talase koji ruše sve pred sobom, stvaraju štetu na obali i na sve objekte koji su pred
njima.

Još jedna posljedica ovih vjetrova su stvaranje smetova i odroni zemljišta. Vjetar ima moć, ruši i kida
stabla, zgrade ostaju bez krovnih konstrukcija i staklenih površina. Djelovanjem vjetra stvaraju se
erozije čije posljedice mogu biti katastrofalne. Pri naletima vjetra većim od 15 m/s raste intenzitet
erozije.

Pored snažnih vjetrova, ne treba zanemariti ni one slabije. Oni doprinose širenju zagađujućih supstanci
i širenju požara. Uslijed vjetra gašenje požara je otežano ili gotovo nemoguće.