UNIVERZITET U TUZLI

TEHNOLOŠKI FAKULTET
Studijski program: Inženjerstvo zaštite okoline
Usmjerenje: Zaštita na radu (ZNR)
Semestar: Ljetni
Akademska: 2023/24. godina
Godina studija: IV (četvrta)
Predmet: Upravljanje akcidentnim rizicima
Priredio: dr. sc. Edin Hadžimustafić, vanr. prof.

1. ZEMLJOTRES KAO HAZARD

Seizmička aktivnost, zemljotres, je rezultat iznenadnog otpuštanja energije u Zemljinoj kori koja stvara
seizmičke talase. Zemljotresi se bilježe seizmometrom tj. seizmografom. Na površini zemlje zemljotresi
se manifestuju potresom i premještanjem slojeva tla. Kada je veoma jak epicentar zemljotresa lociran
van kopna, može se stvoriti cunami. Potresi često mogu biti okidači klizišta i vulkanskih aktivnosti.

Generalno, riječ zemljotres se koristi da opiše bilo kakav seizmički događaj koji generiše seizmičke
talase, bilo da se radi o prirodnom fenomenu ili događaju koji je uzrokovan ljudskim aktivnostima.
Zemljotresi su izazvani geološkim rasjedima, vulkanskom aktivnošću, klizištima, eksplozijama i
nuklearnim eksperimentima. Vještački zemljotresi nastaju uslijed dejstva čovjeka na prirodnu sredinu.
Najčešći primjer takvih aktivnosti može se pratiti u oblastima u kojima su formirana velika vještačka
akumulaciona jezera, gde se formiraju indukovani zemljotresi. Grupi vještačkih zemljotresa pripada i
seizmička aktivnost stimulisana upumpavanjem vode u duboke bušotine (npr. za potrebe eksploatacije
geotermalne energije iz Zemljine unutrašnjosti).

1.1. Prirodno uzrokovani zemljotresi

Tektonski zemljotresi se pojavljuju na mjestima gdje postoji dovoljno uskladištene energije koja će da
dovede do širenja duž rasjeda. U slučaju različitih tipova ploča, koje formiraju najveće rasjede na
površini zemlje, pomijeraće se glatko i aseizmički samo u slučaju da nema neregularnosti ili oštrina duž
graničnog sloja koji povećava silu trenja. Mnoge granice imaju takvih oštrina da izazivaju klizna
pomjeranja tla.

Litosfera je razlomljena u više ploča, koje se međusobno mimoilaze, sudaraju i razilaze. Mimoilaženje
ploča se razvija blizu zona širenja, mada ne mora uvijek biti vezano za njih. U ovim zonama su potresi
vrlo česti, jer je astenosfera ohlađena i čvrsta, velike viskoznosti. Razilaženje ploča se odvija najčešće
na okeanskom dnu, dok postoje samo dva primjera razilaženja na kopnu - Island i istočna Afrika. Duž
ovih granica potresi su rjeđi, jer je astenosfera još uvijek žitka i male viskoznosti. Subdukcija ploča se
razvija u oblastima sudaranja okeanskih i/ili kontinentalnih ploča. Ploče su ovde već očvrsle i ohlađene,
pa su zemljotresi ovde najčešći i najjači.

1
 Slika 1. Kretanje tektonskih ploča

Vulkanski zemljotresi nastaju kao posljedica kretanja magme u oblastima savremenih vulkana. U
neposrednoj su vezi sa snažnim vulkanskom erupcijama i eksplozijama vulkanskih gasova i para. Ovi
zemljotresi mogu poslužiti kao upozorenje na vulkansku erupciju. ,,Rojevi“ zemljotresa mogu poslužiti
kao markeri lokacija magme koja protiče do vulkana. Ovi ,,rojevi“ mogu biti registrovani
seizmometrima i tiltimetrima (uređajima koji mjere nagib zemlje) i korišćeni su kao senzori pretećih ili
nadolazećih erupcija.

Urvinski zemljotresi nastaju kao posljedica obrušavanja svodova i bokova velikih pećina i podzemnih
prostorija. Obično se javljaju u terenima izgrađenim od krečnjaka, gipsa i dr. stijena podložnih lakom
razaranju u kojima nastaju pećine različitih dimenzija.

1.2. Elementi zemljotresa

Tačka zemljotresa na mjestu inicijalne rupture (mjesto oslobađanja energije) naziva se fokus ili
hipocentar. Tačka na površini Zemlje direktno iznad hipocentra naziva se epicentar.

Hipocentar ili žarište zemljotresa je mjesto u unutrašnjosti Zemljine kore od koga počinju da se prostiru
seizmički talasi, odnosno mjesto na kome se dešava elastični odskok.

Epicentar je ortogonalna projekcija hipocentra na površini Zemlje, odnosno to je mjesto na površini

Zemlje na kome se potres najjače osjeća.

Potres se širi u talasima, a linije kojima na karti spajamo mjesta jednake jačine potresa nazivamo
izoseiste. Prema načinu i brzini širenja, potresi mogu biti s longitudinalnim ili primarnim, te sa
sekundarnim ili transverzalnim talasima.

Longitudinalni su najbrži i prostiru se u smjeru širenja, dok transverzalni izazivaju strmo prostiranje
čestica i šire se samo kroz čvrstu građu. Dugi talasi uzrokuju kružno i vodoravno prostiranje te imaju
slabiji učinak.

2
 Slika 2. Elementi zemljotresa

1.3. Tipovi rasjeda prilikom zemljotresa

Postoje tri glavna tipa rasjeda koji izazivaju zemljotrese: normalni (gravitacioni), reverzni i
transkurentni. Kod normalnih i reverznih upad i pomjeranje je u pravcu vertikalne ose. Normalni
rasjedi se najčešće pojavljuju tamo gdje se tektonski slojevi odvajaju jedni od drugih. Reverzni rasjedi
se pojavljuju u području tektonskih slojeva koji se približavaju i sudaraju. Kod transkurentnih dvije
strane rasjeda klizaju horizontalno jedna pored druge. Mnogi zemljotresi su izazvani rasjedima koji
imaju komponente i vertikalnog i horizontalnog pomjeranja.

Na slici su prikazani tipovi rasjeda koji nastaju razlamanjem stijenskih masa: sa izraženim
horizontalnim kretanjem krila rasjeda ili vertikalnim kretanjem krila rasjeda (normalne ili reverzne),
dok četvrti primjer na slici ilustruje kosi, reverzni mehanizam, koji istovremeno može imati
komponente horizontalnog i vertikalnog kretanja.

Slika 3. Tipovi rasjeda

3
 1.4. Vrste zemljotresa u odnosu na položaj hipocentra

Većina tektonskih zemljotresa potiče iz dubine i ne prelazi ni 10 kilometara. Zemljotresi koji se

pojavljuju na dubinama manjim od 70 km su klasifikovani kao zemljotresi sa plitkim žarištem, dok su
oni sa žižnom dubinom između 70 - 300 km obično klasifikovani kao zemljotresi sa srednjim žarištem.
U zonama subdukcije, gdje okeansko dno podilazi pod neku drugu tektonsku ploču pojavljuju se
zemljotresi sa dubokim žarištem koji se rangiraju od 300 do 700 km. Ova seizmički aktivna područja
subdukcije su nazvana Vadati-Beniofova zona. Zemljotresi sa dubokim žarištem se javljaju u dubinama
gdje subdukcija litosfere nije više lomljiva uslijed visokih temperatura i pritiska. Mogući mehanizam za
stvaranje ovakvih zemljotresa je rasjedanje uzrokovano prelaskom minerala iz jedne faze u drugu.

,,AFTERSHOCK“ - NAKNADNI POTRES

Aftershock je zemljotres koji nastaje nakon prvog, glavnog šoka. Pojavljuje se u istom regionu kao i
glavni ali uvijek slabijeg intenziteta. Ukoliko se desi obrnuto, da je glavni slabijeg intenziteta od
aftershock-a, aftershock se uzima kao glavni a glavni se tada zove foreshock, onaj koji predhodi.
Aftershock-ovi se formiraju oko pomjerenog rasjeda koji se prilagodi efektima glavnog šoka.

„ROJEVI” ZEMLJOTRESA

Zemljotresi ,,rojevi“ (eng. Sworms) su sekvence zemljotresa koji se pojavljuju u kraćim periodima na
određenom području. Razlikuju se od aftershock-ova u činjenici da ni jedan zemljotres nije glavni šok
i ni jedan od zemljotresa nema veći intenzitet od drugih.

„OLUJE” ZEMLJOTRESA

Serije zemljotresa ponekad mogu da izazovu oluju zemljotresa na mjestima gde se pojavljuju
zemljotresi, u rasjedima kore, svaki pokrenut potresom predhodnih zemljotresa. Slični su aftershock-
u ali se pojavljuju na graničnim segmentima rasjeda, pojavljuju se u nizu od nekoliko godina praveći
približno istu štetu. U 20. vijeku posmatrani su zemljotresi koji su pogodili sjever Turske.

1.5. Intenzitet i učestalost pojavljivanja

Godišnje se dogodi 500.000 zemljotresa. Petinu od toga možemo osjetiti. Manji zemljotresi se
pojavljuju konstantno širom svijeta, kao npr. u Kalifomiji, Aljaski, Gvatemali, Čileu, Peruu, Indoneziji,
Iranu, Pakistanu, Turskoj, Novom Zelandu, Grčkoj, Italiji, Japanu, ali mogu se pojaviti bilo gdje. Jaki
zemljotresi se dešavaju rjeđe. Veza frekvencije i pojavljivanja je eksponencijalna. Više zemljotresa se
može osjetiti sa intenzitetom 4 nego jačine 5.

Većina zemljotresa koji pogode svijet (90% i 81% od najjačih), javljaju se zoni dugoj 40 hiljada
kilometara u obliku potkovice - kružni pacifički seizmički pojas, takođe poznat kao Vatreni Prsten
Pacifika. Snažni zemljotresi se pojavljuju i na drugim platoima, kao što su na Himalajima.

4
Slika 4. Trusna područja na Zemlji

1.6. Mjerenje jačine potresa

Jačina potresa zavisi od više činilaca kao što, su količina oslobođene energije, dubina hipocentra,
udaljenosti epicentra i građi Zemljine kore (određeni tereni mogu povećati seizmičke signale).
Intenzitet zemljotresa odražava rušilački efekat zemljotresa na površi Zemlje. Izražava se različitim
skalama, od kojih se u Evropi najčešće primenjuju MCS (Mercalli-Cancani-Sieberg-skala) i MSK - 64
skale od 12 stepeni.

Magnituda zemljotresa predstavlja jedinicu mjere količine oslobođene energije u hipocentru. Izražava
se magnitudnom Rihterovom skalom koja ima 9 stepeni. Magnituda je ekvivalentna energetska mjera
zemljotresa vezana za njegovo žarište, što znači da ne zavisi od dubine hipocentra.

Nauka koja se bavi potresima naziva se seizmologija, no uprkos njenom napretku i novim saznanjima,
teško je predvidjeti pojavu potresa i njegove posljedice.

Čarls Rihter je 1935. godine, zajedno sa Beno Gutenbergom na Kalifornijskom Institutu za Tehnologiju,
napravio skalu koja je u početku služila samo za područje Kalifornije i na Vud-Andersonovom
instrumentu, seizmometru.

Tabela 1. Prikaz vrijednosti intenziteta zemljotresa po USGS

Intenzitet po Opis Efekat zemljotresa Učestalost

Rihteru ponavljanja
<2.0 Vrlo mali Mikrozemljotresi koji se ne osjećaju 8000 u danu

2.0-2.9 Mali Ne osjećaju se ali se mogu registrovati

Oko 1000

dnevno

5
 3.0-3.9 Nekada se mogu osjetiti, rijetko prouzrokuju štetu
Oko 49000

godišnje
4.0-4.9 Slabi 6200 godišnje
Primjetni potresi unutar objekta, moguća buka,

šteta nije velika

5.0-5.9 Srednji Dosta oštećuju zgrade slabije konstrukcije, mala 800 godišnje
šteta dobro konstruisanih zgrada, pojavljuju se u
malim regionima

6.0-6.9 Jaki Mogu biti destruktivni u krugu prečnika 160 km 120 godišnje

7.0-7.9 Snažni Izazivaju velike štete na velikim područjima 18 godišnje

8.0-8.9 Vrlo jaki Jedan godišnje

Mogu izazvati ozbiljne štete u krugu od nekoliko

stotina kilometara
9.0-9.9
Izazivaju štete u krugu od nekoliko hiljada Jedan u 20

kilometara godina
10< Nezabilježeno Nikad nisu zabilježeni Vrlo rijetki
jaki

Intenzitet zemljotresa izražava stepen površinskih efekata zemljotresa - na građevinskim objektima,

tlu i ljudima. Izražava se cjelobrojnim skalama od I do XII stepeni za tzv. Merkalijevu (Mercali - Cancani
- Siebergovu) skalu, ili kratko: MCS, kao i ekvivalentne.

Tabela 2. Međunarodna seizmička skala-MCS (Mercali - Cancani - Sieberg)

Stepen Naziv Max.

F zemljotresa
1 Mikroseizmički
2 Vrlo slabi
3 Slabi
4 Umjereni
ubrzanje α Karakteristike
mm/sec2
do 2,5 Mogu se osjetit samo seizmičkim
aparatima
2,5-5 Osjećaju se samo izuzetno,samo u višim
spratovima zgrada u pri savršenoj tišini
6-10 Osjećaju se kao lak potres
11-25 Na otvorenom prostoru ih osjeti samo
poneko. U zgradama ih osjeća većina
ljudi. Prouzrokuju škripanje građe,
zvonjenje posuda, tresku namještaja.

6
 5 Osjetni 26-50 Nastupa ljuljanje tankih grana na drveću.
U zgradama je je osjećaj kao kad padne
neki težak predmet. Zaustavljaju se satovi
sa klatnom.
6 Jaki 51-100 Svi ih osjećaju. Prouzrokuju opadanje
maltera, a mjestimično i lakša oštećenja
zgrada.
7 Vrlo jaki 101-250 Prouzrokuju štete na slabim i trošnim
zgradama. Na običnim zgradama
primjećuju se manje pukotine, otpada
malter. Ponekad dolazi do klizišta i
odrona.
8 Rušilački 251-500 Jako se ljulja drveće a pojedine grane se
lome, ruše se kamene ograde. Zgrade
savremeno građene pucaju a često se
ruše. Na tlu se pojavljuju pukotine.
Pomjeraju se i padaju stubovi i
spomenici.
9 Pustošni 501-1000 Izazivaju oštećenja na aseizmičkim
objektima. Kod običnih zgrada rušenja su
velika.
10 Uništavajući 1001-2500 Dobro izgrađene drvene zgrade i mostovi
se ruše. Nastaju deformacije tla. Ruše se
zgrade i temelji. Prekidaju se vodovodne i
druge cijevi. Deformišu se nasipi i brane,
krive se željezničke šine, nastaju klizišta i
odroni, prelivanje vode iz rijeke i jezera.
11 Katastrofalni 2501-5000 Skoro svi kameni objekti se ruše, masivni
i kameni oporci mostova se razlamaju.
Brane se ruše. Nastaju velike pukotine u
zemljinoj kori sa vertikalnim i
horizontalnim pomjeranjima. Iskrivljuju
se nosači mostova.
12 Neobično Preko 5000 Teško rušenje svih objekata. Mijenjaju se
katastrofalni korita rijeka, nastaju vodopadi. Jako se
mijenja površina Zemlje, javljaju se
klizišta, odroni i slične pojave. Pojavljuju
se talasi na površini zemlje.

1.7. Efekti i posljedice

Zemljotresi imaju varirajuće posljedice, uključujući i promjenu geoloških osobina, štetu antropogene
sredine tj. sredine i objekata koje je čovjek stvorio i imaju veliki uticaj na čovjekov život. Zemljotresi
mogu da prouzrokuju dramatične geomorfološke promjene, uključujući pomjeranje zemlje i
horizontalno i vertikalno.

1.7.1. Potresi i pucanje tla

Potresi i pukotine su glavni efekti prouzrokovani zemljotresima, i rezultuju manjom ili većom štetom
objekata i drugih čvrstih struktura. Jačina lokalnih efekata zavisi od složenih kombinacija intenziteta

7
zemljotresa, udaljenosti od epicentra i lokalnih geoloških i geomorfoloških stanja koja mogu da
povećaju ili smanje prostiranje talasa.

Pukotine u tlu predstavljaju vidljiva pucanja i pomjeranja zemljine površine duž rasjeda. Pukotine
predstavaljaju veliki rizik za velike inženjerske strukture kao što su brane, mostovi i nuklearne
elektrane i zahtijevaju pažljivo mapiranje postojećih rasjeda radi identifikacije bilo kakve moguće
pukotine u toku postojanja strukture.

1.7.2. Klizanje tla

Zemljotresi mogu aktivirati pokretanje tla na padinama (klizanje), odlamanje kamenih blokova i
nastanak odrona i pokretanje lavina koje mogu u brdsko-planinskim predjelima nanijeti veliku
materijalnu štetu i ugroziti ljudske živote.

1.7.3. Požari

Zemljotresi mogu prouzrokovati požare koji su izazvani kidanjem električnih instalacija ili gasnih
cjevovoda. Tokom tog događaja voda nestaje u pukotinama, pritisak opada što otežava zaustavljanje
požara.

1.7.4. Likvefakcija tla

Likvefakcija tla nastaje, kada uslijed, trešenja tla, vodom zasićeni granularni materijal privremeno
izgubi čvrstoću i počne da se ponaša kao tečnost. Ova pojava može uzrokovati znatne štete, kako na
mostovima tako i na zgradama, koji se obično naginju ili tonu u sediment koji teku.

1.7.5. Cunami

Cunami je talas koji može dosegnuti visinu do 30 m prouzrokovan iznenadnim kretanjem velike mase
vode. Na otvorenom okeanu talas se može kretati čak 100 km a trajanja može biti od 5 min. do jednog
sata. Brzina cunamija može biti od 600 do 800 km/h u zavisnosti od dubine vode. Veliki talasi
prouzrokovani zemljotresima mogu preplaviti obale za nekoliko minuta. Cunami može putovati
hiljadama kilometara na otvorenom okeanu i napraviti štetu na udaljenom kopnu satima nakon
zemljotresa koji ga je stvorio. Uobičajeno je da subdukcija zemljotresa intenziteta ispod 7,5 Rihterove
skale ne može prouzrokovati cunami iako su neki slučajevi zabilježeni. Najdestruktivniji cunami se
uzima za vrijednosti zemljotresa intenziteta većeg od 7,5.

1.8. Posljedice zemljotresa

Gubitci i štete uslijed zemljotresa uključuju ne samo troškove rekonstrukcije i izgradnje objekata i
infrastrukture koja je oštećena ili srušena tokom zemljotresa nego i troškove uklanjanja ruševina,
izgradnje privremene infrastrukture, zauzimanje slobodnog prostora, medicinske troškove uslijed
povreda i gubitaka života itd. Pored ovoga postoje i socijalni gubici koji se ne mogu direktno izaziti ili
sumirati kao monetarni broj, nego se kvantifikuju kao povrede, smrtni slučajevi i potreba za
privremenim boravkom.

8
Procjena štete načinjene tokom zemljotresa i posljedice se kategorišu i određuju se posebne
karakteristike za svaku kategoriju kao i za njihovu vezu i direktni odnos.

Zdravstvene posljedice su troškovi tretmana povreda, evakuacije i relokacije ljudi koji su bili zahvaćeni
zemljotresom.

Psihološke posljedice se mogu sumirati kao strah, bespomoćnost, depresija pa čak i samoubistvo, tako
da su posljedice izloženosti zemljotresima dugoročne i direktno su vezane za troškove i štetu.

1.8.1. Mjere za smanjivanje hazarda zemljotresa

Značajna sredstva su uložena u razvoj seizmologije da bi se mogle objasniti karakteristike zemljotresa.

Takvo znanje je potrebno da bi se mogli predvideti pokreti zemlje tokom budućih zemljotresa, sa ciljem
unaprjeđivanja i izgradnje objekata koji mogu da podnesu zemljotres. Ovo se takođe primjenjuje ne
samo za zemljotrese već i za zaštitu od sekundarnih efekata tj. posljedica zemljotresa kao što su
cunami, klizišta itd.

Jedan od načina jeste i sastavljanje seizmoloških mapa koje ukazuju na hazarde koji zemljotresi
predstavljaju. U mnogim regionima-državama su ovakve mape već dostupne i u upotrebi u građevini
(od stambenih objekata do niskogradnje).

1.9. Predviđanje zemljotresa

Predviđanje zemljotresa podrazumijeva predviđanje specifičnog intenziteta zemljotresa koji bi mogao

da se dogodi na određenom mjestu u određeno vrijeme. Uprkos opšteprihvaćenih istraživanja
seizmologa, naučno se ne mogu izvesti prognoze zemljotresa za specifičan dan ili mjesec. Međutim,
za dobro razumijevanje rasjeda i seizmičkih hazarda, postoje mape koje mogu ukazati na vjerovatnoću
koju može izazvati zemljotres za dati intenzitet i datu lokaciju za određen broj godina.

U trenutku kad započne zemljotres, uređaji za uzbunu mogu upozoriti nekoliko sekundi prije nego što
potres stigne do date lokacije. Takođe, velika je vjerovatnoća da se pojavi aftershock, koji su zbog toga
u okviru odgovora na protokol za katastrofe izazvane zemljotresom.

Eksperti savjetuju na generalnu pripremljenost u slučaju zemljotresa pogotovo u predjelima koji su

poznati po učestalim velikim potresima, radi prevencije povreda, gubljenja života i uništenja imovine,
ukoliko se zemljotres dogodi bez upozorenja.

1.10. Trusne karakteristike Balkana

Prostor Balkana se nalazi u sastavu Alpsko-himalajskog planinskog sistema, koji predstavlja jednu od
najmobilnijih oblasti Zemlje u pogledu pojave trusa. Potresi su uglavnom tektonskog porijekla i
pretežno su vezani za razlomne strukture u Zemljinoj kori.

Kako se na ovom području nalazi više krupnih rasjednih podvojenih dijelova (Makedonija, Dinaridi,
Pomoravlje, Posavina, itd.) koji su i danas mobilni to je razumljivo što se na tim dislokacijama javljaju
kretanja blokova i potresi koje oni prouzrokuju.

9
 1.10.1. Trusne karakteristike Bosne i Hercegovine

Teritorija Bosne i Hercegovine predstavlja jedan od seizmički aktivnijih dijelova Balkanskog poluotoka,
koji ulazi u sastav sredozemno-transazijskog seizmičnog pojasa.

Osim prirodnih zemljotresa koji su veoma česti u regionu se javljaju i vještački potresi kao posljedica
izgradnje hidroakumulacija a registrovani su na branama Bočac, Grabovica, Grančarevo, Rama, itd.

Prema statističkim podacima na prostoru Bosne i Hercegovine u bližoj prošlosti dogodilo se više
zemljotresa sa hipocentrima u lokalnim žarišnim seizmogenim zonama na dubinama do 40 km,
magnitudama (M) većim od 5 i sa intenzitetom u epicentru većim od 7 stepeni MCS skale. Analizom
statističkih podataka o potresima Bosne i Hercegovine utvrđeno je da su se najrazorniji potresi sa
najjačim intenzitetima u epicentrima (od 7-9 stepeni MCS skale), magnitudama u hipocentru (od 5 do
8) a na dubinama u rasponima od 0 do 40 km, dogodili u žarišnim seizmogenim zonama Imotskog,
Ljubinja, Treskavice i Banja Luke.

Na seizmološkoj karti Bosne i Hercegovine izdvojene su seizmogene zone sa maksimalnim

intenzitetima zemljotresa na kojoj se uočava da se najveći dio teritorije Bosne i Hercegovine nalazi u
seizmogenim zonama 6, 7 i 8 stepeni seizmičkog intenziteta MCS skale.

Slika 5. Trusne zone u Bosni i Hercegovini

Na području Bosne i Hercegovine najrazorniji zemljotres sa katastrofalnim posljedicama se desio

27.10.1969. godine u seizmogenoj zoni Banja Luke, kod koga je magnituda M bila 6,6 a intenzitet u
epicentru bio 9 stepeni MCS skale. Zemljotresi se na ovom tlu javljaju u serijama, na različitim
žarištima. Zemljotres je devastirao grad. Oduzeo je 15 ljudskih života, a oko 1000 ljudi je bilo teže ili
lakše ozlijeđeno. Materijalna šteta bila je ogromna. Potpuno je uništeno 86 000 stanova. Velika
oštećenja nanesena su školskim (266), kulturnim (146), zdravstvenim (133), društvenim i objektima
javne uprave administracije (152). Privreda je pretrpila značajne gubitke.

10
Slika 6. Ulice Banja Luke poslije razornog zemljotresa iz 1969. godine

11