Tshivenda HL P2 Nov 2020 Memo

GRADE 12
SENIOR CERTIFICATE/
NATIONAL SENIOR CERTIFICATE
GIREIDI YA 12
TSHIVEN¶A LUAMBO LWA HAYANI (HL)
BAMMBIRI ·A VHUVHILI (P2)
LARA 2020
TSUMBAN¶ILA YA U MAKA
MARAGA: 80
Tsumban»ila iyi ya u maka i na masia¾ari a 30.
Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Tshiven»a Luambo lwa Hayani (HL)/P2 2 DBE/Lara 2020
SC/NSC – Tsumbanµila ya u maka
TSIVHUDZO KHA VHA¹OLI/VHAMAKI
 Memorandamu uyu i tou vha tsumban»ila fhedzi ya u thusa vha¾oli/vhamaki.

 Memorandamu u tea u thoma wa dzulelwa dzulo nga vho¾he vha kwameaho
khathihi na phanele ya u linga musi u ¾ola/maka hu sa athu u thoma.
 Phindulo dza vhalingiwa dzi tea u eliwa nga u angaredza zwi tshi tevhedza
vhukoni/ndeme yazwo.
MAGA A U ¹OLA/MAKA
 Arali mulingiwa o fhindula mbudziso dzi fhiraho tshivhalo tsho tiwaho, kha vha
make/¾ole fhedzi phindulo ya u thoma. (Mulingiwa ha tei u fhindula mbudziso
ndapfu na mbudziso pfufhi u bva kha lushaka luthihi lwa bugu/¼i¿walwa.)
 Arali mulingiwa o fhindula mbudziso dzo¾he n½a u bva kha KHETHEKANYO
YA A, (vhurendi ho randelwaho), kha vha make/¾ole phindulo mbili fhedzi dza u
thoma.
 Arali mulingiwa o fhindula mbudziso ndapfu mbili kana mbudziso pfufhi mbili
kha KHETHEKANYO dza B na C, kha vha make/¾ole ya u thoma vha litshe ya
vhuvhili. Arali mulingiwa o fhindula mbudziso dzo¾he n½a, kha vha make/¾ole
phindulo ya u thoma kha KHETHEKANYO i¿we na i¿we, tenda a vha o
fhindula mbudziso nthihi pfufhi na nthihi ndapfu.
 Arali mulingiwa a nga fhindula phindulo mbili hune ya u thoma ya vha yo
khakhea ngeno ya vhuvhili i yone, kha vha make ya u thoma vha litshe ya
vhuvhili.
 Arali phindulo dzi songo nomboriwa nga ngona, kha vha make/¾ole vha tshi
tevhedza memorandamu.
 Arali vhukhakhi ha mupeleṱo vhu tshi nga khakhisa ¾halutshedzo, kha vha zwi
make sa vhukhakhi. Arali zwi sa khakhisi ¾halutshedzo, kha vha make sa zwone.
 Mbudziso ndapfu/dza maanea:
Arali maanea/phindulo ndapfu ya nga vha pfufhi kha tshivhalo tsha maipfi tsho
tiwaho, vha songo ½ea nda¾iso, ngauri o no »i dzula o »iha¾ula ene mu½e. Arali
phindulo ya lapfesa u fhirisa mpimo, kha vha sedzuluse/¾ole nga ho teaho
nyimele nahone vha songe mutumba na vha¾oli vhahulwane. Kha vha shumise
rubriki dza u linga dzi re kha Aphendikisi ya A na ya B u ¾ola maanea a
vhalingiwa.
 Mbudziso pfufhi:
Arali mulingiwa a songo shumisa zwi»evhe musi o humbelwa uri a khouthe, vha
songo ½ea nda¾iso.
 Kha mbudziso dzo vuleaho (open-ended questions), hu songo avhelwa maraga
kha EE/HAI, kana kha NDI A TENDA/A THI TENDI. Thikhedzo/
Khwa¾hisedzo/¾halutshedzo kha zwi vhe zwone zwi dzhielwaho nzhele kana zwi
avhelwaho maraga.
 Hu songo avhelwa maraga kha NDI NGOHO/A SI ZWONE kana NDI
MBUNO/KUHUMBULELE KWAWE. Thikhedzo/Khwa¾hisedzo/¾halutshedzo
kha zwi vhe zwone zwi dzhielwaho nzhele kana zwi avhelwaho maraga.

KHETHEKANYO YA A: VHURENDI
VHURENDI HO RANDELWAHO/VHONWAHO
MBUDZISO YA 1: VHURENDI – MBUDZISO NDAPFU
KUAVHELWE KWA MARAGA
Maraga dzi avhelwe nga n»ila yone:

 Maraga dza 6 ndi dza mbuno.
 Maraga 4 ndi dza tshivhumbeo na luambo.
Kha vha shumise rubriki i re mafhedziseloni musi vha tshi ¾ola/maka mbudziso iyi
CHRIS HANI – LR Ndlovu
- Izwi hu tou vha mutheo wa u ¾ola/maka mbudziso iyi. Zwi tevhelaho kha zwi
shumiswe sa tsumbanµila/maga a u thusedza musi vha tshi ¾ola/maka mbudziso
iyi. Fhedzi-ha, kha vha tendele phindulo dzo fhambanaho, dza vhusiki nahone
dzi ¾anaho kuhumbulele na kusengulusele kwa vhudzivha.
- Vhalingiwa vha nga ½ekedza tsumbo/vhupfiwa/mbuno dzo angalalaho vhukuma
musi vha tshi tikedza makumedzwa/vhuimo/kuvhonele kwavho.
Marangaphanµa
Nangoho a si zwo¾he zwine vhathu vha zwi shumela/lwela vha fhedza vho »iphina
ngazwo. Mitaladzi i fha¾a mihumbulo i faredzwaho kha ndima. Tshirendo itshi tshi
amba nga ha vhu¾ungu he Chris Hani a ¾angana naho musi a tshi lwela mbofholowo
ya Afrika Tshipembe. Murendi u vhilahedzwa/pfa vhu¾ungu nga ha kuvhulahelwe
kwa murangaphanµa we a si vhone mitshelo ya zwe a shumela.
Mbuno
- Mitaladzi/Vese 1–5: Murendi u bvisela khagala nyofho, vhu¾ungu na u dinalea ha

vhathu/shango zwo vhangwaho nga murahu ha u vhulawa ha Chris Hani nga nµila
ya tshi¾uhu. Hezwi zwo¾he zwi µo dzula zwo tou rali lwa tshifhinga tshilapfu zwa
vhuya zwa rathela na kha mirafho i µaho.
- Mitaladzi/Vese 6–10: Murendi u sumbedza uri Chris Hani o vha o fhiwa
mushumo u lemelaho wa u lwela mbofholowo we wa vha u songo lelutshela
vhunzhi ha vhathu. Zwi vhavhaho ndi uri shango ¼a Afrika Tshipembe ¼o vha ¼i sa
zwi µivhi uri ngomu shangoni hu na phondi yo vhandamelaho ye ya fhedza yo
vhulaha Chris Hani we a vho µo fhedza o kundelwa u vhona mbofholowa ye a i
lwela.

- Mitaladzi 11–15: Murendi u ombedzela uri zwe Chris Hani a lovha a tshi khou
lwela zwone zwa mbofholowo vhathu vha µo dzulela u mu humbula ngazwo
nahone vha µo isa phanµa nazwo vhunga hu na vhathu vhanzhi vhane vha pfesesa
nndwa ya mbofholowo ye a vha a tshi khou lwela yone.
- Mitaladzi 16–20: Murendi u bvisela khagala uri Chris Hani o lingedza nga nungo
dzo¾he u lwela mbofholowo, fhedzi zwi vhavhaho ndi uri lufu lwo mbo ita uri a sa
vhone zwe a lwela, mbofholowo yo swika o no ri sia.
Magumo
Hezwi zwo¾he zwi khwa¾hisedza uri nangoho maan»a mahulu ha ¼elwi. A si vho¾he
vhane vha »o ¼a mitshelo ya nungo dzavho. Murendi o kona u shumisa
mitaladzi/vese u bvisela khagala vhungoho ha ¼ikumedzwa i¼i. [10]
MBUDZISO YA 2: VHURENDI – MBUDZISO PFUFHI
HU TSHI KOVHIWA IFA – FR Mudau
2.1 'Ramilayo a kupula biko.' Izwi zwi sumbedza uri mushumo wa u kovha ifa a
si u leluwaho ngauri arali muthu a vhuya a bva biko ndi tsumbo ya uri
zwine a khou shuma/ita a zwo ngo leluwa.√√ (2)
2.2 Ndi khaesura/khoma. Murendi u khou thoma a awelanyana, a kona u bvela

phanµa na muhumbulo wo fhelelaho/u khwa¾hisedza zwine a khou ¾o»a u
amba zwone.
KANA
Ndi ndovhololo ya mibvumo.Ngauri hu khou dovholola mubvumo wa ‘zw’

[Maraga 1 kha ¾ho»ea/thekheniki na maraga 1 kha thikhedzo .] √√ (2)
2.3 Murendi u ¾oµou sumbedza uri ndaka ya mufu i nga ita uri vhathu vha i
lwele lune vha nga fhedza nga u vhulahana.√√ (2)
2.4 Muhumbulo muhulwane ndi wa uri vhathu vha re na ndaka dzavho kha
vha dzule vho ¿wala uri musi vha tshi lovha i kovhiwe nga nµila-µe hu u
tinya khakhathi/nndwa dzine dza nga vha hone dza u lwela ¼ene¼o ifa/u
kovhiwa ha ifa ndi mushumo u kon»aho mi¾ani.
[Kana zwi¿wevho zwi pfalaho.] √√ (2)
2.5 Ee, zwi a tendisea. Arali vha½e vha ndaka vha sa dzula vho ¿wala wi¼i musi
vha tshi lovha, ma¼aifa a sala a tshi kovhana ifa nga nµila i si yavhuµi, ha
vuwa dzikhakhathi, nndwa, mavengo na u vhulahana, fhedzi arali hu na
wi¼i ndaka i kovhiwa zwavhu»i ha sala hu na mulalo.
KANA

Hai, a zwi tendisei. Hu na hunzhi hune naho mufu o sia o ¿wala wi¼i
ma¼aifa a pfuka ndaela ya mufu a vho fhedza a tshi vho lwa nga tshao.
[Kana zwi¿we-vho zwi pfalaho.]√√ (2)
[10]

XUXUXU – AA Mphaga
3.1 Ndi ¼ifanyisi.√ Mphogoli u a shushedza, xuxuxu tshawe ndi u µisa ma¾ungu,
u fhambanya vhathu lune a swika fhethu hune vhathu vha vha na mulalo u
vusa khakhathi/ndi mulu¾anyi/Hu khou fanyisiwa mphogoli na muthu wa
wa zwitshele/xuxuxu.√ (2)
3.2 Ndi rethoriki.√ Murendi u shumisa mbudziso i sa ¾oµi phindulo a tshi ¾oµa
u khwa¾hisedza uri xuxuxu ha na tshivhuya tshine a nga khoµelwa tshone.√ (2)
3.3 Murendi u bvisela khagala uri xuxuxu ha na tshiphiri/u amba tshi¿we na

tshi¿we.√√ (2)
3.4 Muhumbulo muhulwane ndi wa uri xuxuxu ndi mubva/muthu ane a sa ¾oµe
u shuma/ha na tshivhuya/tshawe ndi u lu¾anya vhathu.√√ (2)
3.5 Ndi a ima nae. Xuxuxu arali a kaidzwa, a bva kha zwiito zwawe zwivhi zwi
µo thusa uri vhathu a vha tsha »o lu¾anywa nga mafhungo awe a sa fha¾i.
KANA
A thi imi nae. Muthu ha tei u kaidzwa nga u tou tumulwa milenzhe ngauri
zwi lwa na ndayotewa ya shango, kha hu tou wanala i¿we n»ila ya u mu
kaidza.
[Kana zwi¿wevho zwi pfalaho.] √√ (2)
[10]
MBUDZISO YA 4: VHURENDI – M BUDZISO PFUFHI
ZWI·A – BR Mafhege
4.1 Ndi ¼ifanyisi.√ Murendi u ¾oµa u sumbedza uri a hu tshe na tshine tsha mu
µifhela/takadza/a hu tshe na tshivhuya vhutshiloni hawe.√ (2)
4.2 Ndi thounu ya fhasi ngauri murendi u sumbedza u pfa vhu¾ungu/u sa

takala,√ vhunga zwo¾he a tshi vho tou itelwa/maanµa o fhela/u vho tou
¼iswa/ha tsha kona nga e¾he.√ (2)
4.3 Murendi u tama u ri vhudza uri o no vha muthu wa maµuvha/ndi wa kale/o

no hula/ndi mualuwa nahone o no vha tsini na u ¾uwa shangoni.√√ (2)

4.4 Muhumbulo muhulwane ndi wa uri u vha mualuwa a zwi takadzi lune
murendi a vhuya a humbula uri arali zwi tshi konadzea Mudzimu o vha a
tshi nga mu ½ea nungo ntswa a bebwe hafhu, fhedzi iyi ndi nyimele ine a sa
kone u i shandukisa.√√ (2)
4.5 Ee, ndi a ima nae. Ano ma»uvha ho no »alesa mitambo minzhi i itaho uri
vhaswa vha aluwe vho ¾alifha na u bveledza vhukoni havho.
KANA
Hai, a thi imi nae. Naho kale mitambo minzhi yo vha i siho, ho »i vha na
vhathu vho bvelelaho kha masia o fhambanaho.
[Kana zwi¿we-vho zwi pfalaho.] √√ (2)
[10]
NA
VHURENDI VHU SONGO RANDELWAHO/VHONWAHO (KHOMBEKHOMBE)
RO ¹ANGANA – AC Bvumbi
5.1 Nga iyi mitaladzi murendi u tama u bvisela khagala uri avha vhavhili vho ri
u ¾angana vha mbo »i funana.√√ (2)
5.2 Ipfi 'mazha' ¼i sumbedza uri vhathu havha vhane vha khou funana vha
humbula zwi no fana/vha ita zwi no fana khathihi.√√ (2)
5.3 Muhumbulo muhulwane ndi wa uri havha vhathu vha a funana, ho¾he vha
vha vhe vho¾he, vha ita zwithu zwi no fana, a hu na ane a nga vha
fhandekanya. √√ (2)
5.4 Thouni ya n¾ha i sumbedzaho u takala/»iphina√, ngauri u buletshedza nµila

i takadzaho ine mufarisi wawe a mu tika ngayo musi e na nµala, µora, a tshi
lwala na musi o dinalea.√ (2)
5.5 Ndi a ku takalela, ngauri ku sumbedza uri lufunofuno ndi mini, nahone
arali vhathu vho vha vha tshi nga funana nga u rali, shango ¼o vha ¼i tshi »o
vha ¼o lala.
KANA
A thi ku takaleli. Murendi o ½a½isedza maan»a a lufuno lune a zwi

konadzei uri vhutshiloni, vhathu vha funane u swika kha tshikalo hetshi.
[Maraga 2 kha thikhedzo i pfalaho.] √√ (2)
[10]
¹HANGANYELO YA KHETHEKANYO YA A: 30

KHETHEKANYO YA C: ZWIBVELEDZWA ZWA VHUDAVHIDZANI
Fhindulani mbudziso NTHIHI kha n½a dzo newaho afho fhasi
3.1 MUVHIGO
Hu khou vhonala mbalo ya u »ihwala ha vhagudiswa vha vhasidzana afha

tshikoloni tshine na dzhena khatsho i tshi khou gonya lu tatisaho. Inwi sa
mu¿waleli wa khoro ya vhagudiswa ¿walani muvhigo une na »o u ½ekedza
¾hohoyatshikolo nga ha nye¾e iyo. [25]
3.2 ATHIKILI YA GURANN¶A

Vhugevhenga ho dina vhadzulapo lwe vha kombetshedzea u dzhia mulayo
vha u vhea zwan»ani. Zwo ralo vho »o vhulaha muthu we a vha a tshi khou
humbulelwa na dzulela u pomokwa kha dandetande ¼a vhugevhenga ho¾he
hune ha khou itea afho muvhunduni uyo. Inwi ¿walani athikili ine na »o i
½ekedza vha gurann»a ya Nduvho. [25]
3.3 INTHAVIYU
Inwi no vha mu¿we wa vhathu vhe vha vha na mashudumavhi a u kavhiwa
nga tshitshili tsha Covid 19 . Naho zwo ralo, mashudumavhuya inwi no
kona u tevhela ndaela dza madokotela na u ¾honifha milayo ya u lwa na
vhuhali ha Covud 19, lune zwo ita uri ni fhole. ºwalani inthaviyu ye na i
fara na vhoramafhungo vha khasho ya SABC vhe vha pfa u fhola ha½u vha
ni dalela uri ni tsivhudze lushaka. [25]
3.4 RIVIYU
Vhuponi ha ha½u ho fha¾iwa zwifha¾o zwa musalauno zwa
mavhengeletserekano. vharangapha½da vha masipala wapo vho ni humbela (2)
uri ni ite tsedzuluso/riviyu ºwalani riviyu ine na i ½ekedza
vharangaphanda vha ha masipala vhapo nga ha zwifha¾o izwo.
3.5 Ndi a ku takalela, ngauri ku sumbedza uri lufunofuno ndi mini, nahone
arali vhathu vho vha vha tshi nga funana nga u rali, shango ¼o vha ¼i tshi »o
vha ¼o lala.
KANA
A thi ku takaleli. Murendi o ½a½isedza maan»a a lufuno lune a zwi

konadzei uri vhutshiloni, vhathu vha funane u swika kha tshikalo hetshi.
[Maraga 2 kha thikhedzo i pfalaho.] √√ (2)
[10]

NANDI NDI SHENGA?– NE Sigogo
MBUDZISO YA 6: NANDI NDI SHENGA?– MBUDZISO NDAPFU
KHA VHA DZHIELE NZHELE: Vha shumise adendamu iyi khathihi na rubriki i re
mafhedziseloni.
Maraga dza mbuno: 15.

Maraga dza tshivhumbeo na luambo: 10.
Maraga dza tshivhumbeo na luambo dzi avhelwe nga n»ila i tevhelaho:
o Tshivhumbeo: (Mathomo, mutumbu, magumo) – maraga dza 6
o Luambo: maraga 4 dzo avhelwa nga n»ila hei:
 Arali e kha khritheria 4–5 u wana maraga 4
 Arali e kha khritheria 3 u wana maraga 3
iyi. Fhedzi-ha, kha vha tendele phindulo dzo fhambanaho, dza vhusiki nahone dzi
¾anaho kuhumbulele na kusengulusele kwa vhudzivha.
- Kha vha shumise rubriki i re mafhedziseloni musi vha tshi ¾ola/maka mbudziso
iyi.
Marangaphan»a
Khuµano ndi u hanedzana/fhambana ha mihumbulo zwine zwa bvelela kha

vhabvumbedzwa kana mubvumbedzwa ene mu½e. Khuµano yo khethekanywa nga
zwipiµa zwivhili, ya nnµa na ya ngomu. Buguni iyi, mu¿wali u shumisa vhaanewa
vha langwaho nga nyimele, mvelele na kuhumbulele zwo fhambanaho u bveledza
khuµano.
Mbuno
 Ri wana khuµano vhukati ha Vho-Madilaga na Vho-Luvhani. Vho-Madilaga vha

semana na Vho-Luvhani vha tshi semanela uri vho vhifha muvhilini.
 Vho-Madilaga vha fhambana na Vho-Luvhani musi Vho-Luvhani vha tshi vha
vhudza uri khonani yavho Vho-Tshianeo vha na ¿wana zwe zwa ita uri vha
pwashe na khaphu i nµila ya u sumbedza u dinalea.

 Vho-Madilaga vha fhambana na Vho-Luvhani nga kuhumbulele kwa uri

Vho-Luvhani vha tea u ngalangadza mihwalo/thumbu.
 Vho-Madilaga vha semiwa nga khaladzi avho Vho-Mainganye, vha tshi vha
kaidzela u lwa havho na Vho-Luvhani.
 Vho-Madilaga vha gungulela Vho-Luvhani nga murahu ha musi ¿wana o bebwa
e na ¼i½o ¼ithihi vha tshi vha humbudza uri vhone vho vha vha sa tsha ¾oµa
mu¿we ¿wana. Nga mvelele vha tenda uri izwi ndi samba mu¾ani.
 Vho-Madilaga vha fhambana na Vho-Luvhani musi vha tshi vha vhudzisa nga
ha dzina ¼a ¿wana. Vho-Madilaga vho semana vha ri vha khou itwa tshiµahela
nga Vho-Luvhani.
 Vho-Madilaga vha sema Vho-Luvhani vha tshi vha semela uri vha khou ¾ana
¿wana wavho kha vhathu vha siviki.
 Vho-Ana vha semana na Vho-Luvhani vha tshi semanela zwe Muyana¼o ¿wana
wavho a vha a tshi khou tama mpopi wa Tshifhiwa.
 Vho-Ana vha sema Vho-Madilaga vha tshi vha semanela zwibudzana zwe zwa
vhulawa nga mmbwa dza Vho-Madilaga.
 Ho vha na khuµano vhukati ha Vho-Ana na Vho-Mmboneni musi Vho-
Mmboneni vha songo vha ½ea phindulo ya zwe vha vhudzisa uri ndi vhonnyi
vhe vha vha vho µa muµini wa Vho-Madilaga.
 Vhadzulapo vha shangoni ¼a Tshandebvu vha tsikiwa nga khu»ano ya mvelele,
ya sialala na ya musalauno, u swikela Vho-Nicholson vha tshi phulusa lushaka
ulwu.
Magumo
Mu¿wali o kona u bveledza khuµano yawe nga u shumisa nyimele na vhaanewa vho
fhambanaho ngauri ri a kona u vhona u sa anµana ha Vho-Madilaga na Vho-
Luvhani, Vho-Luvhani na Vho-Ana, Vho-Mmboneni na Vho-Ana, Vho-Mainganye
na Vho-Madilaga zwi tshi tou vha khagala.
[Kha vha ¾anganedze mihumbulo yo fhambanaho, i tendiseaho naho yo fhambana

na iyi.] [25]
KANA

NANDI NDI SHENGA – NE Sigogo
MBUDZISO YA 7: NANDI NDI SHENGA – MBUDZISO PFUFHI
7.1 Mafhungo aya a khunyeledza puloto ya mafhungo. Ri wana thasululo ya

mbudziso/thaidzo ye ya simuwa u bva mathomoni ya uri Tshifhiwa ndi
shenga, kana hai? Zwino zwi khagala uri nangoho a si shenga.
[Kana zwi¿we-vho zwi pfalaho.] √√ (2)
7.2 A bvukulula vhuµipfi ha u takala.√Tshifhiwa u khou takalela uri samba ¼e a

vha o ½ewa nga vhathu ¼a uri ene u shenga ¼o fhela.√ (2)
7.3 Tshifhiwa u ¾aniwa sa musidzana o vuµaho/a si na mikalukalu/a re na

vhukoni ha u amba/wa lufuno/a no hangwela vho mu khakhelaho.√ Ri pfa
Tshifhiwa a tshi sumbedza lufuno na u hangwela khotsi awe vhe vha fhedza
tshifhinga tshilapfu vha sa mu ¾anganedzi. √
[Maraga 1 kha mvumbo, na 1 ya thikhedzo.] (2)
7.4 Mbudziso iyi i khwa¾hisedza mafhungo e Vho-Nicholson vha vhuya vha a

amba kha mu¾angano wo rambiwaho nga vha siviki a u sumbedza uri
Tshifhiwa naho o bebwa e na ¼i½o a si shenga/Zwi ri humbudza uri hangei
murahu Vho-Ana vho ri shenga ¼a luma muthu tshilonda tsha hone a tshi
fholi, fhedzi Tshifhiwa ha ngo vhuya a luma muthu u swika bugu i tshi
fhela.√√ (2)
7.5 Mafhungo aya o vha na ¾hu¾huwedzo ya u shandukisa kuhumbulele kwa

Vho-Anna kwa uri vha tende uri Tshifhiwa nangoho a si shenga.√√ (2)
7.6 - Vho-Madilaga vho thoma u ¾anganedza ¿wana wavho Tshifhiwa.

- Mu¾a wo fhedza wo vhuelelana.
- Vengo ¼e vhathu vha vha vhe na¼o kha Tshifhiwa ¼o mbo µi fhela vha vho
mu ¾anganedza.
[Mbuno MBILI dzi pfalaho.] √√ (2)
7.7 Nga murahu ha musi Vho-Madilaga vha songo ¾anganedza Tshifhiwa, ro

vha ro lavhelela uri musi a tshi bvelela vhutshiloni u µo vha ¾anutshela,
fhedzi o fhedza o vha ¾anganedza na u vha farela/Ro vha ro humbula uri
Vho- Luvhani nga murahu ha musi vho sia munna wavho Vho-Madilaga
vha nga si tsha dovha vha dzula vho¾he, fhedzi vho fhedza vho vhuyelelana
vha dzula vho¾he/Ro vha ro humbula uri vhathu vha shango ¼a Tshandebvu
vha nga si vuwe vho ¾anganedza Tshifhiwa sa ¿wana o fhelelaho, fhedzi nga
murahu ha zwo¾he vho »o shanduka vha mu ¾anganedza.
[Maraga 2 kha muhumbulo u pfalaho.]√√ (2)

7.8 Ndivho ndi ya uri arali ¿wana a bebwa e na ¼i½o a zwi ambi uri ndi
shenga/muholefhali, nahone a zwi iti uri a si bvelele vhutshiloni.√ Tshifhiwa
we a bebwa e na ¼i½o o fhedza o bvelela nge a phasa pfunzo dzawe dza n¾ha
a wana na mushumo wavhuµi wa vhuinzhiniara. √√ (3)
7.9 - Vho-Luvhani vho fhedza vho farwa nga vhulwadze ha mutsiko wa

muhumbulo/malofha.
- Zwo ita uri Vho-Luvhani vha ¾uwe hayani vhusiku vha songo onesa.
- Vho-Luvhani vho fhedza vho beba nga muaro.
- Vho-Luvhani na Vho-Madilanga vho vha vha tshi vho dzulela u semana.
[Zwiraru fhedzi zwi pfalaho.] √√√ (3)
7.10 A zwo ngo tea.

- Muthu ha tei u µidinela mafhungo a sa mu kwami.
- Muthu u tea u ya fhethu musi o rambiwa ngauri zwa sa ralo u µo fhedza
nga u niwa nga ¾honi.
KANA
Zwo tea.
- U bebwa ha ¿wana e na ¼i½o a zwi anzeli u itea, ngauralo vhathu vha a
takalela u vhona na u µivha vhunga khavho tshi tshi nga tshimangadzo.
- Zwithu zwine zwa anµadziwa kha radio zwi ita uri vhathu vha vhe na
dzangalelo ¼a u ¾oµa u vhona na u nyanyulea nga nµila dzo fhambanaho.
[Zwivhili fhedzi zwi pfalaho.] √√ (2)
7.11 - Ndo vha ndi tshi nga mu humbela pfarelo.

- Ndo vha ndi tshi nga eletshedza vha¿we vhabebi uri vha tea u tikedza
mi¾a yavho musi i kha nyimele i si yavhuµi.
- Ndo vha ndi tshi µo humbela thuso u bva kha vhashumelavhapo/
vhafunzi uri vha ri thuse kha u vhuedzedza zwe ra vha ri zwone.
[Zwiraru fhedzi zwi tendiseaho.] √√√ (3)
[25]
KANA

ISHA ·A MI¹ODZI – NE Phaswana
MBUDZISO YA 8: ISHA ·A MI¹ODZI – MBUDZISO NDAPFU
mafhedziseloni.

iyi.
- Fhedzi-ha, kha vha tendele phindulo dzo fhambanaho, dza vhusiki nahone dzi
iyi.
Marangaphan»a

khuµano.
Mbuno
 Ho vha na khuµano vhukati ha Maria na mme awe Vho-Denga musi vha tshi
khou mu kaidzela mafhungo e vha a pfa a uri u khou funana na Vho-Loshani
ngeno e na mu¾hannga wawe Aifheli.
 Maria u vha na khuµano ya nga ngomu lwe a vhuya a tou lila a tshi sumbedza u
pfa vhu¾ungu ha u zwifhela mu¾hannga wawe wa u luga Aifheli zwauri thumbu
ndi yawe ngeno zwi si zwone.
 Maria u fhambana na Aifheli zwi tshi µa kha uri ndi nnyi ane a µo dzudzanya
munyanya. Aifheli u khou ¾oµa munyanya u tshi dzudzanywa nga Vho-Loshani
na Vho-Josephine ngeno Maria a sa khou zwi takalela.
 Aifheli u kuµana na lushaka lwa hawe ngauri ene u khou funa Vho-Loshani vha
tshi vha ½enµila ngeno mashaka a sa zwi pfesesi vhunga vho no pfa lusevhe»i.

 Maria u fhambana na Aifheli zwi tshi µa kha uri munyanya u tea u vha hone
nga murahu ha tshifhinga tshingafhani. Maria u khou ¾oµa vha tshi tshata nga
murahu ha mi¿wedzi mivhili ngeno Aifheli a tshi ¾oµa vha tshi tshata nga
murahu ha mi¿wedzi mi¾anu.
 Maria o vha na khuµano ya nga ngomu ye a vhona vhulenda ha munna wawe
lwe a vho µelwa nga mihumbulo i hanedzanaho ya uri a phule tshiphiri kana a
litshe, a vho fhedza o zwi thupha nge a shavha uri zwi nga lu¾anya Vho-Loshani
na Aifheli/Shango ¼i µo ri mini?/Aifheli u µo mu farela naa?
 Vho-Maduka vha fhambana na mukegulu wavho Vho-Denga lwe vha vhuya vha
tou semana vha tshi lwela mafhungo a uri tshelede ya lumalo a vho ngo i vhona.
 Maria u fhambana na Aifheli nga mafhungo a vhudzulo. Maria u ¾oµa vha tshi
pfulutshela ¹hohoyanµou ngeno Aifheli a sa ¾oµi u pfuluwa a na muhumbuo wa
u ¾oµou bveledza vhupo ha hawe.
 Vho-Loshani na Vho-Maria vha ¼iwa nga mutsiko wa khu»ano ya ngomu nge
vha ¾ulela shango nga samba ¼a musi vhana vha dzofha vha tshi malana.

Magumo
Mu¿wali o kona u bveledza khuµano yawe nga u shumisa nyimele na vhaanewa vho
fhambanaho ngauri ri a kona u vhona u sa anµana ha Vho-Loshani na Maria, Aifheli
na Maria, Vho-Maduka na Vho-Denga, Aifheli na lushaka lwa hawe zwi tshi tou vha
khagala.

na iyi.] [25]
KANA
MBUDZISO YA 9: ISHA ·A MI¹ODZI – MBUDZISO PFUFHI
9.1 Mafhungo aya a ri swikisa kha tshipiµa tsha pu¼oto tsha ma¾hakheni hune
tshiphiri/tshitshimbili tsha phulea.√ Afha ri pfa mafhungo o vhifha tsho¾he,
Rotondwa na Musatondwa vho tshinyana, Vho-Maria vha bula tshiphiri
nga u tou ¿walela vhurifhi munna wavho vha tshi mu vhudza uri Rotondwa
a si ¿wana wavho, ndi wa Vho-Loshani.√ (2)
9.2 A bvukulula vhuµipfi ha u pfa vhu¾ungu/vhaisala.√Rotondwa u khou

vhaiswa nga fhungo ¼a uri mufunwa wawe Musatondwa o vhifhaho
muvhilini nga ¿wana wawe u wanulusa uri ndi khaladzi awe wa dzofha.√ (2)
9.3 Maria u ¾aniwa sa mufumakadzi a sa fulufhedzei/wa mazwifhi/a re na

tshiphiri/ndi mu¿we wa vhaanewa vhahulwane.√ Maria u vho sala a tshi
bula tshiphiri tsha uri Rotondwa ndi ¿wana wa Vho-Loshani mafhungo o
no vhifha vhana vho no tshinyana ngeno o litsha u zwi amba kale.√ (2)
9.4 Mbudziso iyi i bvukulula uri tshiphiri tshe tsha itwa nga Vho-Loshani na
Maria vhe na muhumbulo wa uri a tshi nga µivhei;√ vho pomoka uri
thumbu ya Maria ndi ya Aifheli hu u shavha u dzhena khakhathini, fhedzi
tsha fhedza tsho bvela khagala.√ (2)
9.5 Ro vha ri tshi humbula uri Musatondwa u »o kona u kon»elela mutsiko wa

iyi thaidzo, fhedzi o »o balelwa a vho fhedza nga u pandamedza zwisusu.√√ (2)
9.6 - U dzulelana ha dzikhonani zwo ¾u¾uwedza uri vha funane.

- Zwo ita uri vhana vha khotsi vha fhedze nga u malana.
- Sa Vhaven»a, vho vhona vho ita vhu¾udzi vhu sa ¾anganedzei kha
lushaka.
[ZWIVHILI fhedzi zwi pfalaho.] √√ (2)

9.7 Nga murahu ha musi Maria o no ¿walela lu¿walo Aifheli lwa u mu vhudza
uri Rotondwa a si ¿wana wawe, ro vha ro lavhelela uri Aifheli u µo halifhela
mufumakadzi wawe a fhedza nga u mu ¾ala, fhedzi a zwo ngo tsha ralo
vhunga o fhedza nga u mu farela vha dovha vha dzula vho¾he.√√ (2)
9.8 Ndivho ndi ya uri vhathu kha vha thanyele khonani mmbi dzine dza µiita u
nga dzi a u funa ngeno zwi si zwone. Vho-Loshani vho vha vha tshi µiita u
nga vha funa Aifheli ngeno vha tshi funana na musidzana wawe Maria we a
vha a tshi khou yo malana nae.
KANA
A hu na zwithu zwine vhathu vha nga zwi ita vho dzumbama zwa fhedza
zwi si wanale. Vho-Loshani na Maria vho vha vho humbula uri mafhungo
avho a u tshinyana na u pometshedza Aifheli mihwalo a zwi nga wanali,
fhedzi zwo fhedza zwo bvela khagala.
[Maraga 1 kha ndivho, maraga 2 dza thikhedzo.] √√√ (3)
9.9 - Maria o fhedza o farwa nga vhulwadze.

- O fhedza o wa nga u humbulesa.
- O vha a si tsha shuma mishumo i no lemela.
- Ho ngo tsha »iphina nga vhuhadzi hawe.
[ZWIRARU fhedzi zwi pfalaho.] √√√ (3)
9.10 A zwo ngo tea.

- A zwo ngo tea ngauri ndi vhana vha khotsi.
- Mvelele a i tendi uri vhana vha khotsi/dzofha ¼ithihi vha malane.
- Vhabebi vhavho a vha anµani nazwo/¾anganedzi.
Zwo tea.
-Vho vha vha tshi khou funana. (2)
-Vho vha vho no vha na ¿wana.
[Mbuno MBILI dzi pfalaho. Arali mulingiwa a µisa kuhumbulele ku
hanedzaho izwi, vha¾oli kha vha zwi sedzuluse.] √√
9.11 - Ndo vha ndi tshi µo farela Maria ra isa phanµa na vhutshilo.
- Ndo vha ndi tshi µo vhidza vha mu¾a wa ha Loshani uri ri lugise
mafhungo ri pfumedzane.
- Ndo vha ndi tshi µo vhudza vha lushaka lwa Maria uri vha mu kaidze.
- Ndo vha ndi tshi µo ¾oµa thuso/ngeletshedzo kha vhaµivhi vha zwa
muhumbulo.
[25]
KANA

MBUDZISO YA 10: FOLUKU·OO – MBUDZISO NDAPFU
KHUVHANGANYO YA FOLUKU·OO – RV Tshikovhi
mafhedziseloni.

iyi.
iyi.
ADENDAMU
Marangaphanµa

khuµano.
Mbuno
- Nga lungano lwa Vhana vha u sa pfa, mu¿wali u ¾ana khu»ano vhukati ha
mutukana na musidzana musi avha vhavhili vho swika fha¼a he n»ila dza
fhandekana, hune ha vha na i¿we tsekene na ndenya. Afho ndi he vha thoma u
hanedzana, lune izwi zwi ri ¾anela khu»ano ya nga nn»a. Musidzana a ri ri ¾uwa
nga tsekene, mutukana a ri hai ri ¾uwa nga ndenya. Ho mbo »i balelwa uyu wa
tsekene vha fhedza vho ¾uwa nga ndenya.

- Mu¿wali u dovha hafhu a ri ¾anela khu»ano vhukati ha phukha na vhana. Izwi ri

zwi vhona musi phukha dzi tshi vho ¾o»a u ¼a avho vhana, vha vho tou
lamukiswa nga muvhu»a.
- Mu¿wali u dovha hafhu a ri ½ea khu»ano vhukati ha phukha na muvhu»a. Izwi
ri zwi vhona musi buse ¼o no fhela dzi tshi vhona vha¼a vhathu vha siho dza fara
muvhu»a dzi tshi ri dzi u vhulahe ngauri ndi wone wo dzi dzivhisaho u ¼a
vhathu wa ri hu lidziwe mbila.
- Khu»ano iyi i tshi aluwa, muvhu»a wo »o humbela u fhira u tshi ya afho hune
wa tea u vhulahelwa hone. Muvhu»a wo mbo »i thoma u shavha wo livha
hayani, phukha dza u vhilimedza, wa dzhena mulindini na dzone dza dzhena
dzo¾he. Mathina u¼a mulindi wo vha wo sekena phan»a, muvhu»a wo mbo »i
bva wa gonya muri, phukha dzo no fhelela wa tsa wa fukedza fha¼a he phukha
dzo¾he dza dzhena ngaho.
- Phukha dzo¾he dzo mbo »i fela ngomu mulindini, muvhu»a wa takala wa ri wo
thusa khaladzi na khaladzi wa dovha wa thusa na wone u½e.
Tshikhoµo tsha Thovhele Vho Ratshimphi Phiriphiri Tshivhase.
- Murendi u ¾ana khuµano ya Thovhele Vho-Ratshimphi Phiriphiri na dzi¿we

tshaka, he Thovhele a vhulaha na u vhaisa vha¿we vhathu.
- Thovhele Vho-Ratshimphi Phiriphiri vha ¾anwa vhe muthu we a fhisa mi»i ya
vha¿we vhathu nga musi wa nndwa.
- Thovhele Vho-Ratshimphi Phiriphiri u vhonadza vhuhali hawe kha dzi¿we
tshaka na musi o e»ela.
- Thovhele Vho-Ratshimphi Phiriphiri u »ivhelwa u lwa o »itsireledza nga muri
wa muha¾aha.
- Tshikhoµo tsha Thovhele Vho-Ratshimphi Phiriphiri Tshivhase tshi ¾ana
khu»ano fhedzi vhunga tshi tshi amba nndwa ya vha ha Tshivhase na vha¿we
vhathu vhe vha vha vha tshi khou dzhilelwa shango na mi»i yavho.
Magumo
Mu¿wali o kona u shumisa lungano na tshirendo tsha sialala u bvisela khagala

khu»ano. Mu¿wali u shumisa nyimele na vhaanewa vho fhambanaho ngauri ri a
kona u vhona u sa anµana ha vhana, muvhu»a na phukha, ngeno kha tshikho»o hu
na u sa an»ana vhukati ha Thovhele Vho-Ratshimphi phiriphiri Tshivhase na
vha¿we vhathu vha si vha lushaka lwa hawe zwi tshi tou vha khagala.

na iyi.] [25]

MBUDZISO YA 11: KHUVHANGANYO YA FOLUKU·OO – RV Tshikovhi
11.1 Ndi lungano lwa phukha/febulu. √ Vhaanewa vha hone ndi phukha. √ (2)
11.2 Vhamusanda Vho-Nµou vho dzhia tsheo ya uri tshi½anga itsho ndi tsha
muvhuµa ngauri vho vhona u wone u konaho u lidza zwavhuµi tshithu
itsho. √√ (2)
11.3 Tshi vhangaho khuµano vhukati ha muvhuµa na mapfe½e ndi tshi½anga

tshine tshi tshi lidzwa ha dzheniswa dzina ¼a mapfe½e o vhulahelwaho
khonani yao. √√ (2)
11.4 Mafhungo a lungano ulu a ¾ana mapfe½e sa vhaanewa vhane vha funana/
vha mbiti/vha a zwifha/vha songo ¾alifhaho.
[ZWIVHILI fhedzi zwi tendiseaho.] √√ (2)
11.5 U farwa ha muvhuµa nga mapfe½e zwo ¾u¾uwedza magumo a ¼ishandi kha
lungano ulu ngauri a wo ngo tsha vhonwa mulandu sa zwe zwa vha zwo
lavhelelwa nga mapfe½e. √√ (2)
11.6 Muanetsheli u tama ri tshi guda uri ri fanela u thanyela vhathu vhane vha
nga ri fhura, vho shumisa vhu¾ali havho. Kha mafhungo a lungano ulwu,
muvhuµa wo fhura pfe½e wa ¼i bika, wa fhedza wa ¼i ¼a.
[Maraga 1 kha pfunzo, na 2 kha thikhedzo.] √√√ (3)
11.7 Ee/Ndi a ¼i pfela vhu¾ungu.

- ·o fhe¾iwa nga khonani ya vhumbulu (muvhu»a).
- ·o vha ¼i songo tshinya tshithu.
- ·o tou shumisiwa/tambudziwa nge ¼a shaya vhu¾ali.
KANA
Hai/A thi ¼i pfeli vhu¾ungu.

- Muthu ndi a thanya, khonani a i thembiwi.
- Lo vha ¼i songo fanela u vhuyelela bodoni lwa vhuvhili.
11.8 Murendi u ¾oµa u sumbedza uri Vha¾avhatsindi vha Thengwe vha nga u
vhaisa vho dzumbama/vho dzula na iwe. √√ (2)
11.9 Ndi khaesura, √ ngauri hu na khoma i µisaho u awelanyana ha dovha ha

bvelwa phanµa na u renda.√/Ndi ndovhololo ya ipfi (ive),√ murendi u
khwa¾hisedza vhuvha/ndeme ya zwine zwa khou ambiwa nga
mutaladzi/vese iyo nga u dovholola ipfi ive. √ (2)

11.10 Muhumbulo muhulwane une murendi a tama u u sumbedza ndi wa uri

Vha¾avhatsindi vha Thengwe ndi vhone vhathu vhe vha wanala nga dzi¿we
tshaka vhe vhadzulapo vha shamgo ¼a Venµa/Ndi vhone vhadzulapo vha u
ranga/thoma vha Ven»a.√√ (2)
11.11 Mutaladzi/Vese ya 13 i ri µisela tshifanyiso muhumbuloni tsha uri

Vha¾avhatsindi vha Thengwe a si vhathu vha mivhango, tshavho vha funa
zwa u lima fhedzi. √√ (2)
11.12 Ee/Ndi a tendelana na na kuvhonele kwa murendi ku re kha tshitanza tsha

4, ngauri murendi u sumbedza Vha¾avhatsindi vha Thengwe vhe vhathu
vhane vha ita zwithu zwavho nga vhuronwane, nahone nga vhuµiimiseli.
KANA
Hai/A thi tendelani nae, ngauri hu »i vha na zwine vhathu vha Thengwe
vha si ite zwithu nga ngona/a zwi tendisei uri muthu a vhee suzwa ¼a ¾hanga
o ima fhasi nga milenzhe.
[Maraga 2 kha mbuno i pfalaho.] √√ (2)
[25]
¹HANGANYELO YA KHETHEKANYO YA B: 25

KHETHEKANYO YA C: ¶IRAMA
U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA – IP Demana
MBUDZISO YA 12: U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA – MBUDZISO

NDAPFU
mafhedziseloni.

iyi.
iyi.
ADENDAMU
Marangaphanµa
Thero ndi muhumbulo muhulwane wa bugu une ra u wana u bva mathomoni a bugu
u swika i tshi fhela. Ndi zwine mu¿wali a ¾oµa vhavhali vha tshi µivha/guda zwone
nga mafhungo a µirama yawe. Mu¿wali a nga laya kana a tsivhudza vhavhali hu na
zwine a sola/sasaladza kha kutshilele kwavho. Vhaanewa ndi vhatambi vhane
mu¿wali a vha shumisa u bveledza mafhungo a µirama yawe. Kha µirama iyi
mu¿wali u shumisa Vho-Mari¾a na ¿wana Mashudu u bveledza muhumbulo
muhulwane wa u tsivhudza vhana na vhabebi kha nµila mmbi ine ya fhedza yo
wedza vhathu khomboni.

Mbuno
 Mu¿wali u sasaladza Vho-Mari¾a sa mubebi o lemaho ¿wana lwo kalulaho zwine

zwa si fha¾e vhumatshelo ha ¿wana.
 Vha sinyutshela munna wavho Vho-¸efefe musi vha tshi kaidza Mashudu musi
o khakha na musi a tshi vhuya vhusiku.
 Vho-Mari¾a vha shuma mishumo yo¾he ya hayani ngeno Mashudu o dzula a sa
iti tshithu. Tshine a dzulela tshone ndi u pennda ½ala dzawe. Hezwi mu¿wali u
a zwi sola vhunga zwi tshi ita uri ¿wana a aluwe a si na vhu»ifhinduleli.
 Khaladzi awe Khwa¾hisani a tshi lingedza u kaidza mme awe vha a mu imelela
vha dovha hafhu vha sema na ene Khwa¾hisani.
 Vho-Mari¾a vha ¾u¾uwedza Mashudu uri a ite zwa vhatukana ngeno vha sa mu
¾u¾uwedzi uri a ite zwa tshikolo. Afha ri zwi vhona musi Vho-Ludwevha
mudededzi wawe vha tshi mu kaidzela u sa ita mishumo ya tshikolo, vhone sa
mubebi madzuloni a uri vha thusane na mudededzi vha vha yela tshikoloni vha
vha semekanya. Mu¿wali u sasaladza kutshilele hokwu na u kaidza vhabebi.
 Vha bvela phanµa na u lema ¿wana wavho Mashudu hune vha ita na u sasaladza
Vho-¸efefe na Khwa¾hisani nga u vha vhudza uri a vha mu funi vha a mu
vhenga.
 Vha dovha hafhu vha mu ¾u¾uwedza uri arali mu¾hannga ane a funana nae a tshi
ita zwi sa µivhalei a mu litshe a fune mu¿we, zwithu zwine zwa solisea kha
mubebi.
 U lema havho Mashudu zwo ita uri a vhone u nga pfunzo a si ya vhu¾hogwa kha
vhutshilo hawe. Izwi ri zwi vhona musi a tshi µiimelela kha khonani yawe
Mulalo a tshi ri a si pfunzo fhedzi ine ya ita uri muthu a µiphi½e kana a bvelele
vhutshiloni. U kanganyedza na Tshibio musi a tshi amba nga ha vhu¾hogwa ha
pfunzo. Hezwi ndi tsatsaladzo yo livhiswaho kha vhana vha vhasidzana.
 Maitele aya a Vho-Mari¾a a u dzulela u lema Mashudu o ita uri a fhedze o vha
shandukela na u vha semekanya a tshi ri ndi vhone vho mu pengisaho.
 Mashudu u fhedza nga u litsha tshikolo a vho ¾ahela Tsa¿wani a re na musadzi
wawe ngei tshikhuwani.
 Vho-Mari¾a a zwo ngo tsha vha tshimbilela ngauri vho fhedza vho µivhulaha.
 Mashudu ene o µo thulwa nga goloi henengei tshikhuwani a tshi khou shavha u
¾havhiwa nga lufhanga nga mufumakadzi wa Tsa¿wani he a fhedza o lovha.
Magumo
Mu¿wali wa µirama iyi o kona u bveledza thero ya tsatsaladzo (sathaya) nga u

shumisa Vho-Mari¾a na Mashudu kha u eletshedza vhabebi uri vha aluse vhana nga
nµila yone, ngeno na vhone vhana vha tshi tea u dzhia vhu»ifhinduleli ha
vhumatshelo havho. [25]

U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA – IP Demana
MBUDZISO YA 13: U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA – MBUDZISO

PFUFHI
13.1 - He¼eni u ¾anwa sa mufumakadzi a sa ¾honifhi munna wawe.

- U ¾anwa sa muthu ane a imela mafhungo awe/mufumakadzi wa vhuhali.
- U olwa sa muthu ane a sa shumise muhumbulo wawe/ane a tou
tshutshudziwa.
- U ¾anwa sa mufumakadzi wa ¼igevhenga ¼a kholekhole/¼a u shushedza.
- U sumba e muthu a no ofha.
[ZWIVHILI fhedzi zwi pfalaho.]√√ (2)
13.2 Tsho vhangaho khuµano ndi musi He¼eni o wanulusa uri Tsa¿wani o vhuya
na mu¿we musadzi ngeno ene a hone nahone a sa µivhi tshithu, izwi zwo
µo sinyusa He¼eni ha mbo vuwa khakhathi na dzitsemano.√√ (2)
13.3 U dzumbulula mudzedze wa tshifhinga tsha zwino/musalauno√ hune

vhafumakadzi vha vho vha na ndugelo ya u tenda kana u hana arali munna
a tshi ¾oµou mala muṅwe musadzi/vhafumakadzi vha tshi lwa na nga
dziphanga na u thulwa nga goloi ha Mashudu.√ (2)
13.4 U ya ha Tsa¿wani Venµa zwo ita uri a ¾angane na Mashudu lwe a vho mu
ambisa a ¾uwa nae tshikhuwani zwe zwa fhedza zwo mu vhulahisa. √√ (2)
13.5 Tsa¿wani ndi muthu a sa fhulufhedzei/wa mazwifhi,√ ngeno Vho-Managa

vha tshi ¾o»a muthu ane a amba ngoho nahone a no funa hu tshi
tshimbidzwa zwithu nga ngona. √ (2)
13.6 - Vhana kha vha litshe zwa vhu»aba»aba vha dzhene tshikolo.
- Vhana kha vha ¾honifhe vhabebi vhavho.
- Vhana, nga maan»a vha vhasidzana, kha vha litshe zwa u »idzhenisa kha
zwa lufuno vha tshe vha¾uku.
[ZWIRARU fhedzi zwi pfalaho.]√√√ (3)
13.7 Zwo ita uri He¼eni a fhedze o dzhena khakhathini nge a vho fhedza o
gidimedza Mashudu nga lufhanga a vho tshaiswa nga goloi a mbo µi lovhela
henefho/Zwo ita uri Sara a fhedze o dzhena khakhathini nge a vhulahisa
Mashudu nga khombo ya goloi musi a tshi khou pandamedzwa nga He¼eni
we a vha o mu farela lufhanga. √√ (2)
13.8 Zwe Mashudu a ¾angana nazwo zwi ri humbudza mu¼oro we mme awe
Vho-Mari¾a vha lora musi a tshi khou ¾havhekanyiwa nga lufhanga a lovha,
zwe zwa fhedza zwo itea ngei makhuwani musi a tshi thulwa nga goloi.√√ (2)

13.9 Kuambele kwa Mashudu ku bvukulula vhuḓipfi ha muthu o hanganeaho,

ane a vho ḓisola nga mulandu wa u sa pfa. U vho zwi vhona zwino uri n»ila
ye a fara a si yone vhunga i tshi vho mu livhisa khomboni/lufuni.
[Maraga 1 ya vhu»ipfi na 2 dza thikhedzo] √√√ (3)
13.10 Ee/Ndi a tendelana nae.

- Ngauri o vha a sa zwi µivhi zwauri Tsa¿wani u na musadzi.
- Ngauri a hu na musidzana a sa ¾oµi u malwa.
- Muthu mu¿we na mu¿we u a fhurwa vhutshiloni.
KANA
Hai/A thi tendelani nae.

- Ngauri a hu na muthu o takalaho ane a sokou ¾ahela muthu a sa athu u
mu µivha a mu fhedza.
- Ngauri na ene mu½e ha pfuki vha marukhu u funa munna mu¿we na
mu¿we ane a ¾angana nae.
- Ngauri o vha o tea o thoma a lindela Tsa¿wani a tshi thoma a
µiµivhadza kha vhabebi vhawe.
13.11 - Ndo vha ndi tshi µo mu ¾anganedza sa mufumakadzi wa vhuvhili.

- Ndo vha ndi tshi µo vhidza vhathu vhahulwane uri vha µe vha tandulule
thaidzo ine nda vha nayo.
- Ndo vha ndi tshi µo ¾ala Tsa¿wani nda humela hayani ha hashu.
- Ndo vha ndi tshi µo ya kha vhashumelavhapo uri vha µe vha ri thuse u
tandulula thaidzo.
[25]

TSHILWAVHUSIKU – TT Mudau
MBUDZISO YA 14: TSHILWAVHUSIKU – MBUDZISO NDAPFU
mafhedziseloni.

iyi.
iyi.
ADENDAMU
Marangaphanµa
Thero ndi muhumbulo muhulwane wa bugu une ra u wana u bva mathomoni a bugu
u swika i tshi fhela. Ndi zwine mu¿wali a ¾oµa vhavhali vha tshi µivha/guda zwone
nga mafhungo a µirama yawe. Mu¿wali a nga laya kana a tsivhudza vhavhali nga
kutshilele. Vhaanewa ndi vhatambi vhane mu¿wali a vha shumisa u bveledza
mafhungo a µirama yawe. Kha µirama iyi mu¿wali o shumisa Maforo¾ereke u
bveledza muhumbulo muhulwane wa u tsivhudza vhavhali uri musi muthu o
swielelwa u tea u ¾honifha vhathu vho mu swielelaho na u ¾honifha mulanga we a
vhofha navho.
Mbuno
 ¶iramani iyi Maforo¾ereke vha swika Swongozwi ha Khosi Thovhele

Tshilwavhusiku vha humbela u swielelwa lwa tshifhinganyana sa musi vha
vhafhiri vha gondo.
 Maforo¾ereke a vha fhulufhedzei. Izwi ri zwi vhona musi vha tshi vho µara¾ela
shango ¼ine ¼i si vhe ¼avho ¼e vha tou swielelwa ngeno vha songo wana thendelo
kha vha½e vha shango. Mu¿wali u sasaladza maitele mavhi a u dzhia tshithu u
songo ½ewa.

 Vha na tshi¾uhu. Vha rwa Mphelekedzeni ¿wana wa khaladzi a Vho-Lumbule

nga tshimebi vha tshi mu rwela uri o sera µara¾a. Vha½e vha shango vha hanelwa
u sera µara¾a nga vhone Maforo¾ereke zwine zwi vho fhedza zwi tshi khou vhaisa
vhadzulapo vhane vha vho µisola nga tsheo ye vha dzhia ya u swielela vhueni he
ha dovha ha vha dzhiela shango. Hezwi mu¿wali u vhona zwo khakhea vhunga
zwi tshi nga vusa dzinndwa na mabulayo.
 Maforo¾ereke vha langana u vhea phuphu ine ya µo vha tshiga kha lushaka lu
µaho. Vha ita na u µigana uri vhone a vha tsha fhirela phanµa. Vha ita na u
µifhura musi vha tshi ri shango vho tou ¼i renga a vho ngo tswela muthu.
Mazwifhi haya ndi o vhifhaho vhukuma.
 Vhathu vharema a vha dzhiiwi sa vhathu sa musi vha tshi vho vhidzwa nga
madzina o fhambanaho sa dzikafir, thuri na zwi¿we zwinzhi. Hezwi ndi u
nyadza pfanelo dza vhathu.
 Maitele aya a u tambudza vha½e vha shango o µi hulela a tshi ya. Vha rwa
Mphelekedzeni vha fhedza nga u vhulaha mmbwa dzawe mbili. U rwelwa u
tevhela mmbwa dzawe mbili dze dza vha dzo bata muvhuµa. Mphelekedzeni o
fhedza o lovha. Izwi ndi u pfuka pfanelo ya vhutshilo, zwithu zwo khakheaho
nga maan»a.
 A vha ¾honifhi vha½e vha shango. Ho vha na mu¾angano vhukati havho na
Thovhele khosikhulu na vhalanda vhawe vha tshi itela u senga milandu na u
tandulula thaidzo. Madzuloni a uri vha ambe nga ha thaidzo dzi re hone vhone
vha vho amba nga ha u ¾oµa u engedzelwa shango. Vha pomoka vhadzulapo uri
vha khou vha tswela khuhu na ma¾ama¾isi. Muthu kha fushee nga zwe a ½ewa,
nahone a si zwavhu»i u thivha thumbu nga ma»amu.
 Vha na vhufhura. Vha vhudza vhadzulapo uri vhone vha na kholomo ¾hanu dza
u renga shango. Izwi ndi tsumbo ya uri vhabvannµa avha a vho ngo tsha
µiimisela u fhirela phanµa nahone vho kundelwa u tevhedza mulanga we vha ita
na Thovhele Khosikhulu Tshilwavhusiku. Vhathu ri songo pfuka mulanga we ra
vhofha.
 Vhufhura, vhumbulu, u sa fhulufhedzea na tshi¾uhu zwo fhedza zwo vha na
masiandaitwa a si avhuµi kha Maforo¾ereke nge vha vho fhedza vho fhiselwa
dzinµuni nga Khosi Tshilwavhusiku na mmbi yawe. Hezwi ndi mitshelo ya
vhutshilo ho kombamaho, zwine mu¿wali a zwi sasaladza vhukuma.
Magumo
Mu¿wali wa µirama iyi o kona u bveledza thero ya tsatsaladzo/sathaya nga u

shumisa Maforo¾ereke u sumbedza uri muthu u tea u ¾honifha vhathu vhane vha u
thusa ngauri zwa sa ralo zwi µo fhedza zwo vhanga dzipfudzungule na mabulayo.
Mu¿wali o kona u sumbedza uri arali vhathu vho u swielela vha tshi khou ½ea thuso
u tea u fhulufhedzea sa zwine mulanga wa vha u tshi khou amba zwone. Heyi i tou
vha khaidzo na kha mirafho i »aho. [25]

MBUDZISO YA 15: TSHILWAVHUSIKU – MBUDZISO PFUFHI
15.1 - Luka u ¾anwa sa munna we a vha a tshi funa mufumakadzi wawe. √

- U ¾anwa sa muthu wa tshi¾uhu na vhuhali a sa ofhi/u ¾anwa sa muthu o
µalaho ndifhedzo na vengo.√ (2)
15.2 Khuµano yo vhangwa nga musi maforo¾ereke vha tshi vho ¾oµou
engedzelwa masimu,√ vha dovha hafhu vha sumbedza sa vhathu vho µaho
u dzula lwa tsho¾he afha Swongozwi, izwi zwa vho fhedza zwo ita uri hu
vhe na nndwa vhukati havho.√ (2)
15.3 U dzumbulula mudzedze wa tshifhinga tsha kale/musalau¼a hune khosi ya

vha yone i rangaho phanµa musi hu tshi yiwa nndwani/maswina o vha a
tshi tsho¾elwa nga mmbi vhusiku musi vhathu vho lala/Ho vha hu tshi
lwiwa nga mapfumo.
[Maraga 1 kha tshifhinga na 1 ya thikhedzo.]√√ (2)
15.4 Ngei murahu Luka u eletshedzwa nga mufumakadzi a tshi amba ¼a u

pfuluwa.√ U hana ha Luka u eletshedzwa nga mufumakadzi wawe musi a
tshi mu humbela uri vha pfuluwe zwo fhedza zwo vhanga mabulayo a
maforo¾erekere manzhi hu tshi katelwa na mufumakadzi wawe Ledia. √ (2)
15.5 Tshilwavhusiku ndi khosi i no thetshelesa na u dzhia ngeletshedzo ya

vhalanda vhayo, ngeno Luka a sa dzhii ngeletshedzo na u thetshelesa
muthu/Ndi khosi ine ya tsireledza vhalanda vhayo, ngeno Luka a tshi ¾oµa
u tsireledza na u dzhavhula na zwi si zwawe.
[Maraga 2 kha mbambedzo NTHIHI i fushaho.] √√ (2)
15.6 Ndivho ndi ya uri muthu u tea u ¾hogomela vhathu vhane vha µa khae vha
tshi µiita u nga vha ¾oµa thuso ngeno vha tshi khou ¾oµa u u tshinyadza.
Maforo¾ereke vho µa kha Khosi Tshilwavhusiku sa vhathu vha ¾oµaho u
swielelwa lwa tshifhinganyana vha vho fhedza vha sa tsha ¾oµa u fhira vha
tshi vho vhulaha na vhathu vho vha swielelaho.
[Maraga 1 kha ndivho na 2 kha thikhedzo] √√√ (3)
15.7 Maforo¾ereke vho fhedza vho tsho¾elwa vhusiku nga mmbi ya Khosikhulu
Tshilwavhusiku/Luka o fhedza o vhulahelwa mufunwa wawe Ledia/Ho
fhedza ho vha na mabulayo a vhathu vhanzhi.
[Maraga 2 kha mbuno NTHIHI i fushaho.]√√ (2)
15.8 Ndi mavhi»a a mafo¾erekere a he vha vhulungelwa hone fha¼a kha ¼a

Schoemansdal. √√ (2)

15.9 Kuambele kwa Luka ku bvukulula vhuµipfi ha muthu o vhaisalaho/

¾ungufhalaho/o sinyuwaho lune u khou ¾oµa na u lifhedza kha zwe zwa
bvelela kha lushaka lwa hawe/O ¾ungufhalela lufu lwa mufumakadzi wawe
Ledia.
[Maraga 1 kha vhu»ipfi, na 2 dza thikhedzo.] √√√ (3)
15.10 Ee/Ndi a tendelana navho.

- Ngauri maforo¾ereke vho vha vha si tsha ¾oµa u ṱuwa kha shango ¼ine ¼i
si vhe ¼avho/A vho ngo fhulufhedzea kha mulanga we vha ita na vha½e
vha shango.
- Ngauri vho vha vha tshi vho tambudza na u vhulaha vha½e vha shango.
KANA
Hai/A thi tendelani navho.

- Ngauri khosi yo vha yo tea yo vhiga mafhungo kha ma¿we mahosi uri i
wane ngeletshedzo yavhuµi.
- Ngauri vho vha vho tea vho ita nyambedzano ya u pfumedzana.
15.11 - Ndo vha ndi tshi µo µi¾utshela nda humela kha vha hashu.
- Ndo vha ndi tshi µo ita mu¾angano na vhadzulapo uri ri pfumedzane.
- Ndo vha ndi tshi µo vhidza vha¿we mafor¾ereke a re kha ma¿we
mavundu uri vha µe vha mphalale.
- Ndo vha ndi tshi µo humisela mavu e nda dzhavhula kha vha½e vhao.
[25]
¹HANGANYELO YA KHETHEKANYO YA C: 25
MARAGAGU¹E: 80

SC/NSC – Tsumbandila ya u maka
KHETHEKANYO YA A: RUBRIKI YA U ¹OLA MAANEA A ·ITHERETSHA – MBUDZISO NDAPFU: VHURENDI [MARAGA: 10]
Khritheria Vhukoni ha n¾hesa Tshikili Tshone Vhukoni ha vhukati/ho Vhukoni ha fhasi U sa kona
linganelaho/vhu fushaho
ZWI RE NGOMU 8–10 6–7 4–5 2–3 0–1
-Tsenguluso yo -U sumbedza u pfesesa -Tsenguluso i fushaho/ -Tsenguluso ya ¾hoho i -A hu na u pfeseswa ha
Tsenguluso ya ¾hoho nwelelaho ya ¾hoho na u sengulusa ¾hoho linganelaho ya ¾hoho sa fushi ¾hoho
Tshidziki tsha mafhungo/u -Mbuno dzo angalalaho nga nµila yone -Hu na dzi¿we mbuno - Hu na tshaedzo -A hu na thikhedzo u
khwa¾hisedza nga vhu¾anzi dzi gobolaho; hu na -Phindulo ndi yo dzavhuµi dzi tikedzaho khulwane ya mbuno bva kha tshirendo
na kupfesesele kwa khwa¾hisedzo yo dziaho faredzaho ¾hoho dzi tikedzaho ¾hoho -Mugudi ha na nµivho
tshibveledzwa u bva kha tshirendo zwidodombedzwa zwi -Naho dzi¿we dza mbuno -Kupfesesele kwa fhasi ya lushaka lwa ¼i¿walwa
-U pfesesa ha n¾hesa ha khagala dzo tikedzwa, hu µi vha kwa lushaka lwa (vhurendi) na tshirendo
MARAGA 6 lushaka lwa ¼i¿walwa -Mbuno dzi pfadzaho na vhu¾anzi vhu sa ¼i¿walwa (vhurendi) na
(vhurendi) na tshirendo dzo ½ekedzwa, naho tendiseiho tshirendo
dzi¿we dzadzo dzi -U pfesesa ha mutheo ha
songo tou tikedzwa u lushaka lwa ¼i¿walwa
swika henefho (vhurendi) na tshirendo
-U pfesesa ha lushaka
lwa ¼i¿walwa (vhurendi)
na tshirendo
TSHIVHUMBEO NA -Tshivhumbeo tsho -Tshivhumbeo tshi re -Hu µi vha na vhu¿we -Tshivhumbeo tsho -Tshivhumbeo tsho
LUAMBO lunzhedzanaho tsho¾he khagala na mbuno dzi vhukhakhi ha pulaniwa lwo khakhea tsho¾he
-Mbuno dzo lundwa tevhelelanaho lu tshivhumbeo khakheaho -Vhukhakhi vhunzhisa
Tshivhumbeo, thevhekano tshidele nahone dza pfadzaho -Maanea/Phindulo i -Mbuno a dzo ngo ha luambo na tshitaila
i pfadzaho na bveledzwa zwi khagala -Thevhekano ya mbuno i shaedza thevhekano yo dzudzanywa lu
ku½ekedzelwe kwa tsho¾he a pfadza fha¾eaho ya kupfesesele pfadzaho
mafhungo -Luambo, tshitaela, na -Luambo, thouni na na ndunzhendunzhe -Vhukhakhi ha luambo
Luambo, thouni na thouni zwo vhibva, zwi a tshitaela vhunzhi zwo -Luambo lwo faredza vhu khagala
tshitaila zwo shumiswaho ¾okonya, nahone zwo lulama vhukhakhi vhu si gathi, -Thouni na tshitaila a
kha maanea/phindulo lulama thouni na tshitaela zwo ngo tea
ndapfu -A hu na vhukhakhi vhu hunzhi zwo tea
vhonalaho ha girama,
MARAGA 4 mupele¾o na zwiga zwa u
vhala
MARAGANYANGAREDZI 8–10 6–7 4–5 2–3 0–1
SC/NSC – Tsumbandila ya u maka
KHETHEKANYO YA B NA C: RUBRIKI YA U ¹OLA/MAKA MAANEA A ·ITHERETSHA – PHINDULO NDAPFU: NGANEA NA ¶IRAMA NA FO·OKU·OO
[MARAGA: 25]
Khritheria Vhukoni ha n¾hesa Tshikili tshone Vhukoni ha vhukati/ho Vhukoni ha fhasi U sa kona
linganelaho/vhu fushaho
ZWI RE NGOMU 12–15 9–11 6–8 4–5 0–3
-Phindulo ya -U sumbedza u pfesesa na -U pfesesa ¾hoho lwo -U pfesesa ¾hoho lwa u -U pfesesa hu¾uku¾uku ha
Tsenguluso ya ¾hoho ma¾hakhe¾hakheni/n¾hesa: u sengulusa ¾hoho nga linganelaho/hu songo tou phuphuledza; a hu ¾hoho
Tshidziki tsha mafhungo/u 14–15 nµila yone goµombelaho; a si zwo¾he tou vha na zwi¿we -Ndingedzo yo
khwa¾hisedza nga vhu¾anzi Phindulo ya -Phindulo ndi yo zwi¾alusi zwo zwi¾alusi zwo rembeµaho/i songo
na kupfesesele kwa ma¾hakheni/n¾ha: 12–13 faredzaho dodombedzwaho senguluswaho nga khwa¾haho ya u fhindula
tshibveledzwa -Tsenguluso yo nwelelaho zwidodombedzwa zwi -Hu na dzi¿we mbuno dzi vhuµalo mbudziso
ya ¾hoho khagala tikedzaho ¾hoho -Mbuno ¾hukhu dzi -Makumedzwa ha tendisei
MARAGA 15 -Mbuno dzo angalalaho -Mbuno dzi¿we dzi -Ma¿we makumedzwa o tikedza ¾hoho na kathihi
dzi gobolaho; hu na pfadzaho dzo ½ekedzwa, tikedzwa, fhedzi vhu¾anzi -Makumedzwa a -Mugudi ha na nµivho ya
khwa¾hisedzo yo dziaho naho dzi¿we dzadzo dzi a vhu tendisei tshifhinga tshimbilelanaho ndi lushaka lwa ¼i¿walwa kana
u bva kha tshibveledzwa songo tou tikedzwa u tsho¾he ma¾uku¾uku tshibveledzwa
-U pfesesa ha n¾hesa ha swika henefho -U pfesesa ¼i¿walo na -U pfesesa hu¾uku ha
lushaka lwa ¼i¿walwa na -Hu na vhu¾anzi ha u tshibveledzwa hu songo ¼i¿walwa na -
tshibveledzwa pfesesa lushaka lwa fhelelaho tshibveledzwa
¼i¿walwa na
tshibveledzwa
TSHIVHUMBEO NA 8–10 6–7 4–5 2–3 0–1
LUAMBO -Tshivhumbeo tsho -Tshivhumbeo tshi re -Hu na vhu¿we vhu¾anzi -Tshivhumbeo tsho -U shaea ha tshivhumbeo
lunzhedzana tsho¾he khagala na makumedzwa ha tshivhumbeo pulaniwa nga nµila yo tsho pulaniwaho zwi
Tshivhumbeo, thevhekano i -Marangaphanµa na a tevhelelanaho lu -U pfadza na khakheaho khakhisa thevhekano ya
pfadzaho na ku½ekedzelwe magumo ndi zwa n¾hesa pfadzaho ndunzhendunzhe zwi µi -Makumedzwa ho ngo ¼ikumedzwa
kwa mafhungo -Makumedzwa o -Marangaphanµa na vha hone, fhedzi zwo vhekanywa nga nµila i -Vhukhakhi ha luambo na
Luambo, thouni na tshitaila vhekanywa zwavhuµi magumo na dzi¿we phara faredza vhukhakhi pfadzaho tshitaila zwi itisa uri
zwo shumiswaho kha nahone a bveledzwa zwi zwo dzudzanywa nga -Hu na vhukhakhi vhu -Vhukhakhi ha luambo phindulo iyi i kundelwe u
maanea/phindulo ndapfu khagala nµila yo faranaho vhonalaho ha luambo; vhu khagala swikelela
-Luambo, tshitaela, na -U tevhekana hu thouni na tshitaila hunzhi -Thouni na tshitaela a -Thouni na tshitaela a
MARAGA 10 thouni zwo vhibva, zwi a pfadzaho ha zwo tea zwo ngo tea zwo ngo tea
¾okonya, nahone zwo makumedzwa -Phara hunzhi dzo lulama -Phara dzo khakhea -Phara dzo khakhea
lulama -Luambo, thouni na
tshitaela hunzhi zwo
lulama
MARAGANYANGAREDZI 20–25 15–19 10–14 5–9 0–4
Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa

Tshivenda HL P2 Nov 2020 Memo

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Tshivenda HL P2 Nov 2020 Memo

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tshivenda HL P2 Nov 2020 Memo

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GRADE 12

TSHIVEN¶A LUAMBO LWA HAYANI (HL)

BAMMBIRI ·A VHUVHILI (P2)

Tsumban»ila iyi ya u maka i na masia¾ari a 30.

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

TSIVHUDZO KHA VHA¹OLI/VHAMAKI

 Memorandamu uyu i tou vha tsumban»ila fhedzi ya u thusa vha¾oli/vhamaki.

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

MBUDZISO YA 1: VHURENDI – MBUDZISO NDAPFU

KUAVHELWE KWA MARAGA

Maraga dzi avhelwe nga n»ila yone:

CHRIS HANI – LR Ndlovu

- Mitaladzi/Vese 1–5: Murendi u bvisela khagala nyofho, vhu¾ungu na u dinalea ha

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

MBUDZISO YA 2: VHURENDI – MBUDZISO PFUFHI

HU TSHI KOVHIWA IFA – FR Mudau

2.2 Ndi khaesura/khoma. Murendi u khou thoma a awelanyana, a kona u bvela

Ndi ndovhololo ya mibvumo.Ngauri hu khou dovholola mubvumo wa ‘zw’

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

MBUDZISO YA 3: VHURENDI – MBUDZISO PFUFHI

3.3 Murendi u bvisela khagala uri xuxuxu ha na tshiphiri/u amba tshi¿we na

MBUDZISO YA 4: VHURENDI – M BUDZISO PFUFHI

4.2 Ndi thounu ya fhasi ngauri murendi u sumbedza u pfa vhu¾ungu/u sa

4.3 Murendi u tama u ri vhudza uri o no vha muthu wa maµuvha/ndi wa kale/o

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

VHURENDI VHU SONGO RANDELWAHO/VHONWAHO (KHOMBEKHOMBE)

MBUDZISO YA 5: VHURENDI – MBUDZISO PFUFHI

5.4 Thouni ya n¾ha i sumbedzaho u takala/»iphina√, ngauri u buletshedza nµila

A thi ku takaleli. Murendi o ½a½isedza maan»a a lufuno lune a zwi

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

KHETHEKANYO YA C: ZWIBVELEDZWA ZWA VHUDAVHIDZANI

Fhindulani mbudziso NTHIHI kha n½a dzo newaho afho fhasi

Hu khou vhonala mbalo ya u »ihwala ha vhagudiswa vha vhasidzana afha

3.2 ATHIKILI YA GURANN¶A

A thi ku takaleli. Murendi o ½a½isedza maan»a a lufuno lune a zwi

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

NANDI NDI SHENGA?– NE Sigogo

MBUDZISO YA 6: NANDI NDI SHENGA?– MBUDZISO NDAPFU

Maraga dza mbuno: 15.

Khuµano ndi u hanedzana/fhambana ha mihumbulo zwine zwa bvelela kha

 Ri wana khuµano vhukati ha Vho-Madilaga na Vho-Luvhani. Vho-Madilaga vha

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

 Vho-Madilaga vha fhambana na Vho-Luvhani nga kuhumbulele kwa uri

[Kha vha ¾anganedze mihumbulo yo fhambanaho, i tendiseaho naho yo fhambana

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

NANDI NDI SHENGA – NE Sigogo

MBUDZISO YA 7: NANDI NDI SHENGA – MBUDZISO PFUFHI

7.1 Mafhungo aya a khunyeledza puloto ya mafhungo. Ri wana thasululo ya

7.2 A bvukulula vhuµipfi ha u takala.√Tshifhiwa u khou takalela uri samba ¼e a

7.3 Tshifhiwa u ¾aniwa sa musidzana o vuµaho/a si na mikalukalu/a re na

7.4 Mbudziso iyi i khwa¾hisedza mafhungo e Vho-Nicholson vha vhuya vha a

7.5 Mafhungo aya o vha na ¾hu¾huwedzo ya u shandukisa kuhumbulele kwa

7.6 - Vho-Madilaga vho thoma u ¾anganedza ¿wana wavho Tshifhiwa.

7.7 Nga murahu ha musi Vho-Madilaga vha songo ¾anganedza Tshifhiwa, ro

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

7.9 - Vho-Luvhani vho fhedza vho farwa nga vhulwadze ha mutsiko wa

7.10 A zwo ngo tea.

7.11 - Ndo vha ndi tshi nga mu humbela pfarelo.