Proje Yöneticisi

Doç. Dr. Hasan DOĞAN

Sefer TURAN

Proje Danışmanları
Prof. Dr. Nuri GÜÇTEKİN
Muzaffer Fehmi ŞAKAR

Sergi Koordinatörleri
Mehmet TUNCER
Ayhan TUĞLU
Emre MERMER

Sergi Tasarımı
Funda AKKUŞ

Metin Yazarı
Prof. Dr. Mustafa ŞANAL
Prof. Dr. Nuri GÜÇTEKİN
Muzaffer Fehmi ŞAKAR

Metin Editörü
Hanife GÖKDUMAN

Katkıda Bulunanlar
Hanife GÖKDUMAN, İbrahim Göksel BAYKAN, Mehmet Alperen ÇİĞDEM,
Ali Talha TURHAL, Taha Burak CANSIZ, Derya KÖRÜK, Ebru ÇEREZCİ YILMAZ, Mukadder DEMİRCAN, Rabia BAYSA,
İsmail ŞEN, Berrin TUNCER, Emel ARSLAN, Saime Elçin ESEN, Seda ALTINSOY, Nagihan BEDİR, Nurgül TANRIVERDİ,
Haluk ÇELİK, İlhami İNAN, Sadık MERİÇ, Cebrail BİLGİ

Cumhurbaşkanlığı Yayınları; 140

Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi; 12

ISBN: 978- Bu sergi/Katalog Cumhurbaşkanlığı İdari İşler Başkanlığı, Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı, Cumhurbaşkanlığı Milli Saraylar İdaresi Başkanlığı, Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphane Ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı, Milli
Baskı Eğitim Bakanlığı (75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi, Ankara Atatürk Eğitim Müzesi, Ferit Ragıp Tuncor Bakanlık Arşiv ve Dokümantasyon
ARKADAŞ BASIM VE SANAYİ LTD.ŞTİ. Kütüphanesi, Ders Aletleri Yapım Merkezi, Kastamonu Abdurrahmanpaşa Lisesi), EGM Kriminal Polis Laboratuvarı Daire Başkanlığı,
Sertifika No: 50911 Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Türkiye Yazma Eserler Kurumu
Başkanlığı (Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Bursa İnebey Yazma Eser Kütüphanesi, Ankara Bölge Müdürlüğü), Etnografya Müzesi, Türk
© Bütün hakları saklıdır. Bu yayının hiçbir parçası Türkiye Cumhuriyeti ve İslam Eserleri Müzesi, Ankara Resim ve Heykel Müzesi, Milli Savunma Üniversitesi Kara Harp Okulu, PTT A.Ş. Genel Müdürlüğü Değerli
Cumhurbaşkanlığı İdari İşler Başkanlığının yazılı izni olmadan elektronik, Kâğıtlar Daire Başkanlığı Müze Şube Müdürlüğü, Sefer Turan Koleksiyonu, Bahri Ata Koleksiyonu, Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu,
mekanik, fotokopi, ve benzeri yollarlar çoğaltılamaz, aktarılamaz, yayınlanamaz. Orhun Sahaf (Erdal Özdemir), Muhsin Kitap, Anadolu Sahaf koleksiyonu katkıları ile hazırlanmıştır.
 TAKDİM
Bizim gözümüzde eğitim meselesi, özünde bir insan
meselesidir.
İnsana dair olumlu ve olumsuz her şeyi eğitimin içinde
bulmak mümkündür.
Tarihimize baktığımızda ecdadımızın inşa ve ihya
ettiği medeniyetimizin ışıltılı şehirlerine, dünyanın her
yerinden ilim insanlarını topladıklarını görüyoruz.
Günümüzdeki gelişmiş ülkelerin başarılarının
gerisindeki en önemli unsurların başında kurdukları
güçlü eğitim sistemi gelir.
Her mesele gibi eğitim de, içinden çıktığı toplumun
vasatını yansıtır.
Küresel seviyede iddia ve donanım sahibi olmayan bir
eğitimin millilik vasfı boş sözden ibarettir.
Milletler, eğitime kendi renklerini verirken, aynı
zamanda dünyaya söyleyecek sözlerini de ifade ederler.
Türkiye’nin sorunu, uzunca bir süre eğitimin insanı
geliştiren değil, insanı formatlayan, dikte edileni
nesillere aktaran bir mekanizma olarak görülmüş
olmasıdır.
Ülkemizin uzunca süredir bir MAARİF DAVASI vardır.
Bilhassa Cumhuriyet döneminde bize özgü bir eğitim
geleneği oluşturamadığımız açıktır.
Bu dönemde, sınav ve ezber odaklı dar bir bakış açısı,
eğitim sistemimizin en büyük yarası haline gelmiştir.
Uzun yıllar eğitim sadece insan formatlama, tek
tipleştirme, dikte aracı olarak görülmüştür.
Çocuklarımızı, zihinlerini bilgiyle doldurarak diploma
sahibi yapmanın peşinde koşarken, onların gönül
dünyalarını doyurmayı ihmal ettik.
Oysa eğitim, akademik başarı yanında “AKIL, KALP VE
RUH BÜTÜNLÜĞÜ” olan nesiller yetiştirme çabasıdır.
Herhangi bir yatırım yanlış yapıldığında para ve zaman
yitirilir, eğitimde bir yanlış yapıldığında ise nesiller ve
asırlar kaybedilir.
Eğitim konusu, tabii ki aceleye gelmeyecek, ama aynı
zamanda ertelenemeyecek, geciktirilemeyecek bir iştir.
Bunun için çocuklarımızı ahlak, erdem, marifet ve
karakter sahibi “iyi bir insan” olarak yetiştirmek
“Maarif Davamızın” ilk hedefi olmalıdır.
8 9
Evlatlarımızın içindeki cevheri çıkarabildiğimiz,
hayallerini gerçekleştirme imkânı verdiğimiz ölçüde
kendimizi bu alanda başarılı saymalıyız.
Talim ve terbiyeyi, eğitim ve öğretimi birlikte
sağlamadan da bu işin üstesinden gelemeyiz.
Merhum Topçu’nun şu ifadesi, bizim için adeta bir yol
haritasıdır:
“İLKOKULDAN ÜNİVERSİTEYE KADAR MAARİFİN
BÜTÜN BASAMAKLARINDA BİN YILLIK MİLLET
İRADESİYLE BİN DÖRT YÜZ YILLIK MİLLET
KARAKTERİ YAŞATILIRSA BİZİM OLACAKTIR.”
Yine Topçu’nun ideal okul tasviri de bize ışık
tutmalıdır:
“BİR MEKTEP Kİ BİZİ KENDİ RUHUMUZA
KAVUŞTURSUN, HER HAREKETİMİZİN AHLÂKİ
DEĞERİ OLDUĞUNU TANITSIN, HAYÂYA HAYRAN
GÖNÜLLER, İNSANLIĞI SEVEN TEMİZ YÜREKLER
YETİŞTİRSİN…”
Evet, Mevlâna'nın bilgelikle bezenmiş hikâyelerini,
Yunus'un ahlâkı ve irfanı esas alan şiirleriyle
harmanlayacak, Hacı Bektaş-ı Velinin izinden
yürüyecek, Yesevî’nin hikmet pınarından beslenecek
nesiller yetiştirmeliyiz.
İşte bu anlayışla, eğitim başta olmak üzere her alanda,
maziden atiye sağlam, muhkem köprüler kurmanın
gayreti içindeyiz.
Eğitimde mükemmele ulaşma çabası, eleştirilecek,
yerilecek değil, takdir edilecek, alkışlanacak bir tavırdır.
Biz başkaları gibi eğitime ideolojik gözlükle
bakmıyoruz.
Biz sadece yanlışları düzeltmenin, her bakımdan
mazisine layık, geleceği kucaklayan, dünyaya örnek
olacak nesiller yetiştirmenin peşindeyiz.
Türk Eğitim Tarihi Sergisinin bu bakımdan önemli bir
çalışma olduğuna inanıyorum.
Serginin hazırlanmasında emeği geçen herkesi tebrik
ediyorum.
Recep Tayyip ERDOĞAN
Cumhurbaşkanı

SUNUŞ
Cumhurbaşkanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan’ın
tensipleriyle Cumhuriyetin 100. Yılı Etkinlikleri
kapsamında eğitim tarihimize ait birbirinden eşsiz
materyal ve objeler ilk kez Cumhurbaşkanlığı Millet
Kütüphanesi bünyesinde “Maarif” sergimizde bir araya
getirilmiştir.
Serginin hazırlıkları bir hayli zaman aldı.
Hummalı bir çalışmayla 30 farklı kurum, sahaf ve
koleksiyonerden yüzlerce eser toplandı.
Köktürkler’den başlayarak Selçuklulara, Anadolu
Beylikleri’ne Osmanlı Devletine ve nihayetinde Türkiye
Cumhuriyeti’nin 1960’lı yıllarına kadar uzanan oldukça
geniş bir zaman aralığında eğitim tarihine ışık tutan bu
eserler, azami bir dikkatle “maarif” çatısı altında bir
araya getirildi.
Ancak yüz yıllarca öncesine ait kitapları, alfabeleri,
resimleri, afişleri, öğrenci malzemelerini, yazı
takımlarını kısacası eğitimin tüm alanlarına ve tüm
dönemlerine ait bunca eseri bir araya getirmek hiç de
kolay olmadı.
10
diplomaları, hatta öğrenci kopyeleri… kısacası eğitim
tarihimizi özetleyen yüzlerce eseri bir araya getirdik.
Tarihin hiçbir döneminde kesintiye uğramayan bu uzun
yolculukta kullanılan harfler, materyaller, objeler zaman
zaman değişse de insanımızın eğitime gösterdiği önem
devam etmiştir.
Başta, Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı eğitim
kurumları ve müzelerindeki eser, obje ve materyalin
sergi kapsamında kullanılmasına izin veren Milli
Eğitim Bakanımız Prof. Dr. Yusuf TEKİN olmak üzere,
sergimize katkı sağlayan , hazırlık sürecinde emek veren
tüm kurum ve kişilere teşekkür ederiz.
Amacımız okuyan, yazan, öğrenen insanımızın eğitim
heyecanını teşvik etmektir.
"İlim ilim bilmektir ilim kendin bilmektir
Zira, eğitim alanındaki malzemelerin çeşitliliği ve
Sen kendini bilmez sen nice bu okumaktır."
çokluğu nedeniyle seçici davranmak zorunda da
kaldık.
Büyük ölçüde kronolojik olarak vitrinlerde bir araya
gelen bu eserler bize, yüz yıllardır süren tarihimizde
eğitimin kurumsal kimliğinin de devamlılığını gösterdi.
Kültür ve eğitim tarihimizin en önemli eserlerinden
kabul edilen 1729 yılında kurulan Müteferrika
matbaasında ilk basılan kitap olan iki ciltlik “Van
Kulu” lügati, Padişah ikinci Mahmut’a takdim
edilen tıp eğitim kitabı, tezhip sanatının en kıymetli
örnekleriyle süslenmiş alfabe, istiklal savaşı
yıllarında öğrencileri cepheye gittiği için mezun
veremeyen okullarımızın hazin hikayelerini anlatan
okul defterleri, Halife Abdul Mecit’in ünlü “tarih
dersi” resmi, TBMM nin 1928 deki harf değişikliğini
getiren kanun maddelerinin orijinal metni, eski
harflerle yayınlanan en son alfabeler, yeni harflerle
yayınlanan ilk alfabeler, o tarihte eski ve yeni harflerle
birlikte yayınlanan alfabe ve kitaplar, cumhuriyetin
ilk yıllarına ait ders kitapları, şehadetnameler,
diplomalar, öğrenci belgeleri, Millet Mektebi
11

GİRİŞ
Tarihin en eski milletlerinden olan Türklerde
eğitim anlayışı coğrafi, siyasi ve kültürel eksende
şekillenmiştir. Türklerde ilk dönemlerde göçebeliğe
bağlı olarak sözlü kültür gelişmiştir. Uygular ile
kurumsallaşan eğitim, Türklerin İslamiyet’in kabulü
ile gelişmiştir. Medreseler temel eğitim kurumu
olmuştur. Türk tarihinin çok eskilere dayanması ve
eğitim ile ilgili gelişmelerin daha iyi anlaşılabilmesi
için dönemlerde yapmak gerekmiştir. Bu çerçevede
Türk eğitim tarihi “İslamiyet Öncesi Dönem”, “Türk-
İslam Dönemi”, “Osmanlı Dönemi” ve “Cumhuriyet
Dönemi” olmak üzere dört döneme ayrılmıştır.
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK
DEVLETLERİNDE EĞİTİM
Orta Asya’da yaşam şartlarının zorluğu ve göçebe
yaşam tarzı Türklerde yazıya geçişi geciktirmiştir.
Bu nedenle eğitim etkinlikleri fiziki bir ortamda
sistemli bir eğitim yerine daha çok “iş içinde
eğitim”, “yaparak-yaşayarak eğitim” ve “anlatarak-
dinleyerek, anlayarak-düşünerek eğitim” şeklinde
gerçekleşmiştir. Yüzyılların birikimi ile oluşan
“Töre”nin de temeli olan eşitlik, adalet, iyilik, sevgi
ve saygı gibi değerler bütünü ile de bir Türk eğitim
felsefesi oluşmuştur. Çocukluktan itibaren savaşçı,
kahraman, faziletli, derleyen, toplayan ve birliği
sağlayan gibi özelliklere sahip idealize edilmiş bir
“Alp insan tipi” yetiştirmek amaçlanmıştır.
1
Giresun Üniversitesi Rektör Başdanışmanı.
2
Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi, Ankara, 2021, s. 6.
12 3
Mustafa Şanal, Eğitimin Tarihi Temelleri. Eğitim Bilimleri (Editörler: Mustafa Onur-Mustafa Şanal), Pegem Akademi Yayınları, Ankara, 2017, 117-147.
MAZİDEN ATİYE
TÜRKLERDE EĞİTİM
Prof. Dr. Mustafa ŞANAL 1
İlk Türk devleti olan Hunlarda öncelikli olarak
hükümdar adaylarının eğitimine özel bir önem
verilmiştir. Hükümdarın “Tigin” adı verilen erkek
çocukları, yönetim deneyimi kazanmaları için
“Ataman” adı verilen eğitmenleri ile beraber boy ve
oymakların başına yönetici olarak “Şad” unvanı ile
görevlendirilmiştir. Ülke savunmasına önem veren
Hunlarda, bedenen güçlü ve kuvvetli, ata iyi binebilen,
hızlı hareket edebilen ve hareket halindeki bir atın
üzerinde başta ok, yay ve kılıç olmak üzere savaş
araç-gereçlerini oldukça iyi kullanabilen bireyler
yetiştirilmiştir. Bunun için öncelikle küçük yaştaki
çocuklar ata biner gibi koyuna bindirilmiştir. Böylece
dengelerini sağlamayı ve koyunu kontrol edebilmeyi
öğrenen çocuklar büyüdüklerinde yardım almaksızın
ata binebilmiş ve atı kontrol edebilmişlerdir. Eğitim
sonrasında çocukların ata binmeleri bir tören ile
kutlanmış ve o gün çocuklara birer at teslim edilmiştir.
Bir diğer uygulama ise çocukların ava götürülüp, kuş
ve fare gibi hayvanları ok ile vurmaları olmuştur.2
Bu uygulama ile vahşi hayvanlarla mücadele etmeyi
öğrenen çocukların iyi birer savaşçı olmaları
amaçlanmıştır.
Temel ekonomik etkinliğin hayvancılık olmasına bağlı
olarak gündelik yaşamda hayvansal ürünlerin elde
edilmesine, korunmasına ve tüketilmesine yönelik bir
eğitim de verilmiştir. Mesleki eğitimin ilk örnekleri
olan bu etkinliklerde başta ebeveynler olmak üzere
aile büyükleri ve toplumun bilge kişileri önemli bir rol
üstlenmiştir. 3
Türklerin ilk dönemlerinde hem bir eğitim aracı hem
de bir kültürel aktarım aracı olarak koşuk, sav, sagu
ve destan gibi sözlü edebiyat ürünleri önemli bir
işleve sahip olmuştur. İçeriğindeki tarihsel ve kültürel
bilgiler nesilden nesle sözlü bir şekilde aktarılmıştır.
Kök Türkler döneminde yazının kullanımı ile birlikte
başta sözlü ürünler yazıya geçirilmiş, Türk tarihine ait
bilgiler daha güvenilir ve ulaşılır hale gelmiştir.
Kök Türkler, Türk tarihine ait ilk yazılı belgeler olan
“Orhun Kitabeleri”ni yazmışlardır. Bir taş kütlesi
üzerine kazınmak suretiyle oluşturulan bu kitabelerin
belli başlıları altı tane olup en büyük ve en önemlileri;
VIII. yüzyılda Kök Türk hükümdarı “Bilge Kağan”,
kardeşi “Kül Tigin” ve danışman “Tonyukuk”
adlarına dikilmiştir. İlk dikilen kitabe olan Tonyukuk
Kitabesi (720-725), Tonyukuk tarafından yazılırken,
Kül Tigin Kitabesi (732) ve Bilge Kağan Kitabesi
(735) ise Yollug Tigin tarafından yazılmıştır.4 Bu
kitabelerde Türk toplumlarının temel değerleri olan
kahramanlık, yönetim ve egemenlik konularında ve
Türklerin Çinlilerle olan ilişkileri hakkında bilgiler ve
öğütler verilmiştir.
Türk tarihinde ilk kez yerleşik hayata geçen Türk
devleti olan Uygurlar döneminde ise eğitim,
tapınaklarda Budist ve Maniheist öğretilerin
öğretilmesi şeklinde olmuştur. Tapınaklarda
değerli kitapların olduğu kütüphaneler yer
almıştır. Böylece Türk tarihinde ilk kez kütüphane
Uygurlarda görülmüştür. Kendilerine özgü bir alfabe
oluşturmaları, Çin’den aldıkları baskı tekniğini
geliştirerek hareketli baskı tekniği uygulamaları ve
Türk tarihine ait kâğıda yazılı ilk eserleri vermeleri ile
toplumun bilgi düzeyi artmıştır.
İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİNDE
EĞİTİM
İslamiyet, tüm dünyada “Kelimetullah”ı egemen
kılmayı amaçladığından Müslümanlar tarafından
Asya’dan Avrupa’ya kadar oldukça geniş bir
coğrafyada fetihler yoluyla yayılmıştır. Orta Asya’da
yaşayan Türkler ile Müslüman Arapların ilk temasları
savaş yolu ile olmuşsa da ilerleyen dönemde Türkler,
4
Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2008, s. 5-7.
5
Mustafa Şanal, Eray, Alaca, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi, Ankara, 2020, s. 11.
İslam dinini kabul etmeye başlamışlardır. 751 yılında
gerçekleşen Talas Savaşı sonrasında özellikle de
Abbasiler’in “Ümmetçi” anlayışı Türklerin kitleler
halinde İslamiyet’i kabulünü sağlamıştır. Bu durum
Türklerin öncü bir rol üstlenerek İslam dininin
farklı coğrafyalarda yayılmasını hızlandırmıştır.
Orta Asya’da Karahanlılar, Doğu Avrupa’da ise
İtil Bulgarları Türk-İslam kültürünün temsilcisi
olmuşlardır.
Türklerin İslamiyet’i kabul etmeleri ile yaşamlarının
her anında köklü değişiklikler meydana gelmiştir.
Özellikle eğitim alanında, ilk kez düzenli eğitim
veren eğitim kurumları kurulmaya başlanmıştır.
Türk toplumunun dünyaya bakışı ve insan anlayışı
İslami kurallar ve değerler ile yeniden şekillenmiştir.
Türklerdeki “Alp insan tipi”nin özellikleri,
İslamiyet’in değerleri ile bütünleştirilmiş “Gazi ve
Veli insan tipi” ortaya çıkmıştır.5 Böylece Türklük ile
Müslümanlık iç içe geçmiş, zaman içinde ruh ve beden
gibi birbirinden ayrılmaz hale gelmiştir.
İslam dininin sembolü olan camiler ve mescitler
fiziki bir mekân olarak ilk dönemlerde birer eğitim
kurumu işlevi görmüştür. Ancak bu kurumlar aynı
zamanda ibadet edilen yerler olduğundan eğitim
etkinlikleri tam olarak gerçekleştirilememiştir. Bunun
sonucunda ayrı bir binası olan sadece eğitim veren
medreseler kurulmuştur. Abbasiler döneminde ilk
örnekleri görülen medreseler genel olarak etrafı
duvarlarla çevrili bir avlu içerisinde, suhte adı verilen
öğrencilerin yatılı olarak kalabilmeleri için odaların
bulunduğu ve müderris denilen öğretmenlerin ders
verdiği odaların olduğu yapılardan oluşmuştur.
Medreselerde Kur’an-ı Kerim, Hadis ve Kelam gibi
derslerin yer aldığı dini bir eğitim verilmekle birlikte
Tıp, Astronomi, Tarih ve Matematik gibi derslere de
yer verilmiştir. Buralarda verilen eğitim ile devletin
ihtiyaç duyduğu kadı, müderris, imam, müezzin ve
vaizler yetiştirilmiştir.
Karahanlılar
İlk Türk-İslam devletlerinden Karahanlılar döneminde
hükümdarların bilime ve bilim insanlarına önem
13
 vermeleri neticesinde eğitim seviyesi çok yüksek
bir düzeye ulaşmıştır. Başta Semerkant olmak üzere
Buhara, Taşkent, Kaşgar gibi kentler birer kültür
merkezi haline gelmiş, buralarda çok sayıda medrese
açılmıştır. Türk-İslam tarihindeki ilk medrese Tamgaç
Bugra Kara Han (Ebu İshak İb­rahim) tarafından
Semerkant’ta kurulmuştur.6 Burslu öğrenci okutma
sistemi uygulanmıştır. İlk vakfiye olan Ebu İshak
Vakfiyesi kurulmuştur.
Bu dönemde yaşayan Farabi (870-950), Aristo
mantığını ve metafiziği en iyi açıklayan bilim insanı
olup, felsefe alanında “Muallim-i Sani (İkinci
Öğretmen)”, Mûsikî alanında ise “Muallim-i
Evvel (Birinci Öğretmen)” olarak anılmıştır. İlk
İslam filozofu olan Farabi, Türk eğitim tarihinde
ilk kez doğrudan eğitim bilimine ilişkin görüşler
ileri süren kişi olmuştur.7 Meşşâî ekolünün önemli
temsilcilerinden biri olan Farabi, döneminin oldukça
ilerisinde görüşler sunarak eğitim üzerine felsefi
tartışmalar yapmıştır. Başta “El-Medinetü’l-Fazıla”,
“İhsaü’l-Ulum”, “Kitabü’l-Musikiü’l-Kebir”, “Es-
Siyasetü'l-Medeniye” ve “Tahsilü’s-Saade” adlı
eserler olmak üzere Matematik, Mantık, Astronomi
ve Fizik alanlarında 100’ün üzerinde eser yazmıştır.
Eserlerinden bazıları İbranice, Latince, Almanca,
İngilizce ve Fransızca dillerine çevrilmiş, Avrupa’da
yüksekokullarda okutulmuştur.
Felsefi düşüncede Farabi’nin etkisinde kalan
İbn-i Sina (980-1037), bilimlerin sınıflandırılması
ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Metafiziği (Aristo
metafiziği), Yeni Platonculuk ile kelamı birleştirerek
yeni bir boyuta taşımıştır. Felsefe, Fizik, Matematik,
Astronomi ve Tıp alanlarında çalışmalar yapmıştır.
Hastalıkların yayılış nedenlerini araştırarak Tıp ilmine
büyük katkılar sunmuştur. Avrupalılar tarafından
“Avicenna” olarak bilinen İbni Sina’nın “El-Kanun
Fi’t-Tıb” ve “Kitabü’ş-Şifa” adlı eserleri doğu ve batı
dünyasında tıp eğitimi alanında ders kitabı olarak
yüzyıllarca okutulmuştur. Tüm dünyada Hâkim-i Tıp
6
Ömer Soner Hunkan, Ortaçağ Semerkand’ında İlk Modern Türk Üniversitesi: Tamgaç Han İbrahim Medresesi, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 4 (08) , 2014, s. 18.
7
Yahya, Akyüz, Farabi’nin Türk ve Dünya Eğitim Tarihindeki Yeri, Ankara University Journal of Faculty of Educational Sciences (JFES) , 15 (2) , 1982, s. 81.
8
Yahya Akyüz, “Sosyo-Kültürel Ortamda Öğretmen Toplumumuzda Öğretmen Halk İlişkileri”, Milli Eğitim, 1982, s. 56, s. 41-44; İsmail Doğan, Türk Eğitim Tarihi, Nobel Akademik,
Ankara, 2018, s. 92-99.
9
İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2019, s. 386.
10
Hüseyin Akyüz, Kutadgu Bilig’de Sosyo-Pedagojik ve Siyasal Söylem, Pegem Akademi, Ankara, 2019; Selim, Emiroğlu, Kutadgu Bilig’de Çocuk Eğitimi. Turkish Studies International
Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(1), 2012, s. 1027- 1041.
14
(Tıbbın Hükümdarı) unvanı ile de bilinen İbn-i Sina,
o dönemde henüz mikroskop olmadığı halde mikrop
terimiyle ifade edilen organizmaların varlığından söz
etmiştir. Eğitim ve felsefe alanındaki çalışmalarından
dolayı “Muallim-i Salis (Üçüncü Öğretmen)” olarak
kabul edilen İbn-i Sina, ahlak ve fazilet eğitimine
de önem vermiştir.8 200’ün üzerinde eser yazan
İbn-i Sina, Farabi’den sonra İslam’ın ikinci filozofu
olarak anılmış, batı ve doğu dünyasını düşünceleri ile
etkilemiştir.9 Özellikle batı dünyasında modern eğitimin
doğmasında etkili olan görüşler öne sürmüştür.
Yazar, şair ve devlet adamı olan Yusuf Has Hacip
(1020-1075), 1069 yılında “Kutadgu Bilig (Mutluluk
veren Bilgi)” adlı ünlü eseri yazmıştır. Türk
edebiyatının ilk siyasetname ve ilk mesnevi örneği olan
bu eser, aynı zamanda bir ahlak ve davranış kitabı
olup, insan ve insana ait değerleri ele almıştır. Genel
olarak Türklerin, özelde ise Karahanlıların ahlak,
hukuk ve devlet yönetimi ile ilgili törelerinden söz
edilmiştir. Soru-cevap şeklinde ilerleyen bir sohbet
tarzı olan eserde ideal insan tipini ortaya çıkarmak
amaçlanmıştır.
Kutadgu Bilig adlı eser her ne kadar bir siyasetname
özelliği gösterse de yazar, temelini olgun insan
kavramı ve tarifi üzerine kurmuştur. Ahlak ve davranış
üzerine tespitlerde bulunmuştur. Bilgiyi ulaşılması
gereken ve mutluluğa erdiren bir amaç olarak
değerlendiren yazar eserinde; okumayı, güzel yazmayı,
yabancı dil öğrenmeyi, şiir yazmayı, edebiyatla
ilgilenmeyi; matematik, geometri, tıp gibi bilimlerle
uğraşmayı kısacası her türlü eğitim ve öğretim
faaliyetini teşvik etmiştir. Eğitimin daha çok evde,
ailede verilmesi gerektiğini savunmuş, kız ve erkek
çocuklarının nasıl eğitileceğine, anne ve babalara
düşen görevler hakkında bilgiler vermiştir. Çocuğun
çok erken yaşlarda eğitilmeye başlanmasının ve sıkı
bir disiplin altında olmasının gerekliliği üzerinde
durmuştur.10 Bu yönü ile eser Türk eğitim tarihinde
önemli bir yere sahip olmuştur.
Dönemin bir diğer önemli siması olan Kaşgarlı
Mahmud (1008-1105), ilk Türk etnografı (halk
bilimci), filoloğu (dilbilimci), kartografı (haritacısı)
ve bilinen en eski Türk dili araştırmacısıdır. 1072-
1074 yıllarında Türk-İslam kültürüne ait eserlerin
ilklerinden ve en önemlilerinden biri olan Divan-ı
Lügat-it Türk adıyla önemli bir eser yazmıştır. Büyük
bir sözlük ve dil bilgisi kitabı olan bu eserde Türkçe
şiirlere ve Türk atasözlerine de yer verilmiştir.
Eserde Türk tarihi ve kültürüne ait bilgiler verirken
aynı zamanda Türk eğitim tarihine yönelik bilgiler
de vermiştir. O yıllarda Türklerde çocuk bakımı ve
yetiştirilmesi, ailenin ve oyunun çocuğun gelişimine
katkısı, bilgi ve bilimin değeri ve dil öğretiminde
uyulması gereken esaslar üzerinde durulmuştur.
İlk Türk mutasavvıfı olan Hoca Ahmet Yesevi
(1093-1166), şiir ve sözlerinin yer aldığı “Divan-ı
Hikmet” adlı eser ilk tasavvuf eseri olarak kabul
edilmektedir. Bu eserinde Türkçe yazılmış tasavvufi
şiirler bulunmaktadır. İnandıklarını, öğrendiklerini
çevresindeki insanlara aktarırken mümkün olduğunca
onların anlayabileceği düzeyde bir dil ve üslup
kullanmaya özen göstermiştir. Hoca Ahmet Yesevi,
eserlerinde ve sohbetlerinde dostluk, kardeşlik, sevgi,
hoşgörü gibi evrensel kavramları öne çıkarmıştır.
İslamiyet’i yeni kabul eden Türklere bu dini sevdirmek,
bu dinin Türkler arasında yayılıp yerleşmesini
sağlamayı amaçlamış, din kurallarını ve tasavvuf
esaslarını öğretmeye çalışmıştır.
Büyük Selçuklular
Selçuklularda Tuğrul Bey, Alp Arslan ve Melikşah
gibi hükümdarlar ile Nizamülmülk gibi ileri gelen
devlet adamları eğitim, bilim ve sanatın gelişmesine
katkı sağlamışlardır. Medreseler gelişmeye başlamış,
ilk Selçuklu medresesi 1040 yılında Nişabur’da
Tuğrul Bey tarafından kurulmuştur. Sultan Alp
Arslan’ın desteği ile vezir Nizamülmülk kendi
ismine atfen “Nizamiye Medreseleri” olarak bilinen
ilk resmi eğitim kurumu olan medreseler dizisini
kurmuştur. İlki Nişabur’da kurulmuşsa da bunların
içerisinde en ünlüsü ve en görkemlisi 1067 yılında
11
Abdülkerim Özaydın, Bağdat Nizâmiye Medresesi’nin İlk Müderrisi Ebû İshâk Eş-Şîrâzî ve Medresenin Resm-İ Küşâdı, Şarkiyat Mecmuası, 2005, s. 89.
12
Güray Kırpık vd., Türk Eğitim Tarihi, Otorite Yayınları, 2012, s. 62.
13
İmamı Gazali, Ey Oğul(Eyyühe’l- Veled). Çev. Lütfi Doğan. Hikmet Gazetecilik, İstanbul, 1969.
Bağdat’ta kurulan Nizamiye Medresesi olmuştur. İlk
müderrisliğini ise Ebu İshak eş-Şirazi yapmıştır.11
Bağdat Nizamiye Medresesi, eğitim sistemi,
ders veren müderrisleri, dershaneleri, mescidi,
kütüphanesi, yatakhanesi, yemekhanesi, hamamı,
hoca ve öğrencilere mahsus odaları gibi bölümleri
ile diğer Nizamiye medreselerinde örnek alınmıştır.
Bağdat’ın yanı sıra, Nişabur, Merv, İsfahan, Musul
ve Belh olmak üzere birçok yerde kurulan Nizamiye
Medreseleri devrinin en ileri yükseköğretim kurumu
olarak hem doğu hem de batı dünyasında saygın bir
yer edinmiştir. Bu medreselerden mezun olanlara
“icazetname” verilmiştir.
Nizamiye Medreseleri’nin ihtiyaçları vakıflar
aracılığı ile karşılanmıştır. Öğrenciler arasında fırsat
eşitliğini esas alan bu kurumlarda paralı, burslu ve
yatılı bir sistem uygulanmıştır. Kur’an-ı Kerim ve
Kur’an bilimleri, Hadis, Fıkıh, Kelam, Arap Dili ve
Edebiyatı, Sözlük Bilgisi, Müzik, Matematik, Mantık,
Astroloji, Geometri, Tıp, Tarih, Coğrafya gibi dersler
verilmiştir.12 Dönemin ünlü âlimleri ders vermeleri
için bu medreselere davet edilmiştir. Bu kapsamda din,
fıkıh ve kelam alanlarında çalışmış olan İmam Gazali
de ders vermiş ve yöneticilik yapmıştır. Çok yönlü bir
düşünür olan İmam Gazali, eğitim ile ilgili görüşlerini
ise “Eyyühe’l-Veled” adlı eserinde ortaya koymuştur.13
ANADOLU BEYLİKLERİNDE VE TÜRKİYE
SELÇUKLULARINDA EĞİTİM
Büyük Selçuklular ile Bizanslılar arasında 1071
yılında yapılan Malazgirt Savaşı sonrasında
Anadolu’da kurulan beylikler ve Türkiye Selçukluları,
Türk kültürünün Anadolu’da yerleşmesini
sağlamışlardır. Anadolu’nun imarına katkı sunmuş,
medreseler kurmuşlardır. Anadolu’da ilk medrese,
Sivas ve çevresi merkez olarak kurulan Danişmendliler
tarafından Tokat Niksar’da kurulmuştur. Ünlü
hükümdarları Nizamettin Yağıbasan’a atfen
“Yağıbasan Medresesi” adı ile anılmıştır. Anadolu’da
kurulan ilk medrese olmanın yanında ilk kapalı
avlulu medrese olma özelliği taşıyan Yağıbasan
15
 Medresesi’nde klasik medrese eğitiminin yanında
matematik, astronomi ve tıp eğitimi de verilmiştir.14
Diyarbakır merkez olmak üzere Batman ve Mardin
çevresinde kurulan bir beylik olan Artuklular
döneminde bölgenin bilim ve kültür merkezi olması
için çalışmalar yapılmıştır. Mardin’de “Sitti
Radviyye Medresesi” olarak da bilinen “Hatuniye
Medresesi”, “Sultan İsa Medresesi” olarak da bilinen
“Zinciriye Medresesi” ve Diyarbakır’da “Mesudiye
Medresesi” kurulmuştur.15 Artukluların eğitim ve
öğretim alanındaki katkıları sadece Anadolu ile sınırlı
kalmamıştır. Bir dönem egemenlikleri altında olan
Halep’te de medrese kurmuşlardır.
Anadolu’daki beylikleri egemenliği altına alan Türkiye
Selçukluları, bilim, kültür ve eğitim alanda gelişen
Anadolu’yu daha üst bir düzeye taşımışlardır. 1193
yılında Kayseri’de “Koca Hasan Medresesi” adı
ile bilinen ilk medreseyi kurmuşlardır. Bunu İznik,
Konya ve Antalya gibi yerlerde pek çok medrese
açılması izlemiştir. Çok sayıda medresenin açılması
ile öncelikle bilimin gelişmesini sağlamak, devletin
ihtiyaç duyduğu devlet memuru ihtiyacını karşılamak,
İslam’a yeni giren Türkler arasında İslamiyet’in tam
anlamı ile yerleşmesini sağlamak, yeni fethedilen
yerleri aynı zamanda manen ve kültürel açıdan
da fethetmek, buralarda Türk-İslam kültürünün
yerleşmesini dolayısı ile de buraların Türk yurdu
olmasını ve Türk yurdu olarak kalmasını sağlamak
amaçlanmıştır.
Medreselerde genel olarak; Kur’an okuma, Tefsir,
Hadis, Fıkıh ve Kelam, Arap Edebiyatı, Fars
Edebiyatı, Nahiv, Sarf, Hitabet, Şiir, Cerh ve Tadil,
Tarih, Edeb, Felsefe, Mantık, Tıp, Cerrahi, Riyaziye,
Hesap, Hendese, Müsellesat, Nücum, Heyet ve
Tabiiyat dersleri verilmiştir.16 Yoğun bir programın
izlendiği bu medreselerde ders vermeleri için devrin
bilim insanları Anadolu’ya davet edilmiştir. Türkiye
Selçukluları döneminde medreselerde ortaya çıkan
14
Güray Kırpık vd., Türk Eğitim Tarihi, Otorite Yayınları, 2012, s. 81.
15
Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İslam Ansiklopedisi, MEB Yayınları, İstanbul, 1988, Cilt 12\2, s. 627-660.
16
Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi, Ankara, 2021, s. 44.
17
Ersoy Taşdemirci, Türk Eğitim Tarihi, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara, 2010, s. 27.
18
Ahilik üzerine yapılan çalışmalarda “Ahi” kelimesinin Arapçada “kardeş” anlamına gelen “ahi” ya da Türkçedeki “cömert” anlamına gelen “akı” kelimelerinden geldiği, “akı” kelimesinin
ise İslamiyet ile birlikte “ahi” şekline dönüştüğü de savunulmuştur. Bu konuda bakınız: Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatı’nın Kuruluşu, Damla Matbaacılık, Konya, 1991;
Neşet, Çağatay, Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1997; Yusuf Ekinci, Ahilik, Özgün Matbaa, Ankara, 2008.
16
önemli bir gelişme de alana yönelik uzmanlaşma
olmuştur. Klasik medrese eğitimi devam etmekle
birlikte Konya’da İnce Minareli Medrese’de Hadis,
Konya’da Sırçalı Medrese’de Fıkıh, Kırşehir’de Caca
Bey Medresesi Hey’et ve Nücum, Kayseri’de Çifte
Minareli Medrese’de Tıp eğitimi verilmiştir.17 Böylece
Anadolu bir bilim ve kültür merkezine dönüşmüştür.
Anadolu’da kültürel zenginliğin arttığı bu dönemde
yaşayan Mevlana’dan Hacı Bektaş-ı Veli’ye, Yunus
Emre’den Nasrettin Hoca’ ya kadar birçok bilginler ve
mutasavvıflar, eserleri ve düşünceleri ile ahlak, iyilik,
doğruluk, hoşgörü ve güzellik gibi evrensel değerlerin
yayılmasını ve yerleşmesini sağlamışlardır. Tekke ve
zaviyeler aracılığı ile tasavvuf geleneği sürdürülerek
yaygın bir eğitim yapılmıştır. İslamiyet’e yeni giren
Türklerin İslam dininin “mana”sını anlayabilmeleri,
ritüel boyutundan ziyade, insanı esas alan evrensel
özünü kavrayabilmeleri amaçlanmıştır.
Ahilik
Temeli Abbasi halifesi “En-Nasır li-Dini’llah”
tarafından kurulan, genelde esnaflar arasında mesleki
dayanışmayı, üretimde kaliteyi ve disiplini sağlamayı
amaçlayan “Fütüvvet” teşkilatına dayanan Ahilik,18
13. yüzyılda Ahi Evran tarafından “elini, dilini, belini
bağlı, kapını, gönlünü, sofranı açık tut” felsefesi ile
Anadolu’da kurulmuştur. Başta Kırşehir, Konya ve
Kayseri olmak üzere esnaf birlikleri sanat öğretiminin
esaslarının belirlenmesinde ve üyeleri arasında
disiplinin sağlanması, karşılıklı yardımlaşma ve sosyal
güvence içinde olma bakımından Ahilik teşkilatı
etrafında örgütlenmişlerdir. Türkiye Selçukluları
döneminde ortaya çıkan “Ahilik” Osmanlılar
döneminde de faaliyetlerine devam etmiş, 19. yüzyılın
ikinci yarısına kadar Anadolu’da, Balkanlar’da ve
Kırım’da yaşamış olan Türk halkının sanat ve meslek
alanında yetişmelerini ve aynı zamanda ahlaki yönden
de gelişmelerini sağlamıştır.
Ahilik; usta, kalfa ve çıraklara meslek öncesi OSMANLI DEVLETİ’NDE EĞİTİM
ve meslek içinde mesleki eğitim veren bir sistem
Osmanlı Devleti, Türkiye Selçuklu Devleti’nden
olmuştur. Ahilikte esnafların birbirleri ile dayanışma
miras kalan eğitim öğretim kurumlarını daha da
içerisinde olmaları, mesleklerini dürüstçe ve özenle
geliştirmiştir. Bunda devlet yöneticilerinin bilim ve
yapmaları amaçlanmıştır. Temel amacı “kâmil insan
bilim insanlarını desteklemeleri etkili olmuştur.
(iyi insan) yetiştirmek” olan Ahilik sistemi içerisinde
görevli olan öğreticilere “muallim”, “pir” ve “ahi” Sıbyan Mektepleri
gibi unvanlar verilmiştir. İslam dininin esaslarını,
Bir ilköğretim kurumu olan sıbyan mektepleri vakıflara
okuma-yazmayı, insanlık terbiyesini, temizliği,
bağlı olarak kuruldukları gibi müstakil olarak da
ahiliğin düzenini, geleneklerini, ilahileri, raksı,
kurulabilmiştir. Belirli bir öğrenim süresi olmayan
sûfi kıssalarını öğretmişlerdir. Ahiliğin ilkelerine ve
Sıbyan mekteplerine beş-altı yaşlarındaki kız ve erkek
kurallarına uymayan, müşterisini aldatan esnafa
öğrenciler devam etmiştir. Her mahalle ve köye kadar
karşı dükkân kapatmak, selam ve yardımı kesmek,
yayılan bu okullarda öğrenciler Kur’an-ı Kerim
lokma çıkarmaya, ikramı yapmaya ve kurban kesmeye
okumayı, namaz kılma usullerini, sureleri ve duaları
zorlamak gibi cezalar uygulanmıştır.19 Çünkü Ahilik
ile biraz hesap öğrenmişlerdir. Süslü yazıları da kopya
sadece bir meslek grubu bir kazanç grubu olmanın çok etmeye çalışmışlardır. Kur’an, Elifba ve İlmihal ders
ötesinde topluma model olmuştur. Her şeyden önce bu kitabı okutulmuş, Arapça metinler ezberlettirilmiştir.
örgütlenmeye girenler İslam’ın emir ve yasaklarına Kur’an-ı Kerim’i en az bir defa hatmetmiş olanlar,
uygun bir yaşam tarzı sergileyeceklerini ve bundan Arap harflerini tanıyan, Kur’an’ı okuyabilen, namaz
taviz vermeyeceklerinin bilincinde olarak girmişlerdir. kılma usullerini uygun bir şekilde öğrenen, biraz
hesap ve süslü yazıları kopya etmeyi öğrenenler mezun
Eğitimde; tedric metodu, soru-cevap metodu, örnek
olabilmişlerdir.
alma metodu, didaktik nitelikte sohbetler, telkin
metodu ve temsil hadiseler ve örneklemeler başlıca Enderun Mektebi
öğretim metotları olmuştur. Ahilik’te en alt statü olan
Osmanlı Devleti’nde bir diğer önemli eğitim kurumu
çıraklık, herhangi bir sanata girmek isteyen gencin o
olan Enderun Mektebi, II. Murad döneminde
sanatın çırak çalıştırma hakkına sahip ustalarından
kurulmuşsa da kurumsal kimliğini Fatih Sultan
birinin yanına yardımcı olarak verilmesiyle
Mehmed döneminde kazanmıştır. Tüm masrafları
başlamıştır. Çıraklıktan kalfalığa geçişte, kurum
devlet tarafından karşılanan bir yatılı devlet okulu
içerisinde tören yapılmıştır. Bu özel törende ustalar
statüsünde olup, saray hizmetkârlarını, devletin
meclisi tarafından kabul edilmesi halinde ustalığa
yüksek idari ve askeri memuriyetleri için eleman
geçirilmiş ve yeterli sermayesi var ise ayrı bir işyeri
yetiştirmek amaçlanmıştır. Enderun Mektebi’nde
açmasına izin verilmiştir.
devşirmeler Müslümanlaştırılıp Türkleştirildikten
Kalfalıktan ustalığa yükselen kişinin kulağına Ahi sonra ruh ve bedenin bir ahenk içerisinde
Baba tarafından “Harama bakma, haram yeme, geliştirilmesini esas alan askeri ve mesleki bir
haram içme. Doğru, sabırlı, dayanıklı ol. Yalan eğitim verilmiştir. Oldukça üst düzey bir eğitim
söyleme. Büyüklerinden önce söze başlama. Kimseyi uygulayan Enderun Mektebi, Büyük ve Küçük
kandırma. Kanaatkâr ol. Dünya malına tamah Odalar, Seferli Koğuşu, Kiler Koğuşu, Hazine
etme. Yanlış ölçme, eksik tartma. Kuvvetli ve üstün Odası ve Has Oda şeklinde teşkilatlandırılmıştır.21
durumdayken affetmesini, hiddetli iken yumuşamasını Enderun Mektebi’nin öğrencilerini teşkil eden “iç
bil ve kendin muhtaç iken başkalarına verecek kadar oğlanları”, “acemi oğlanlar” sıfatıyla Edirne Sarayı,
cömert ol.”20 sözleri söylenmiştir. Galata Sarayı, İbrahim Paşa Sarayı ve İskender
19
Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi, Ankara, 2021, s. 53.
20
Mithat Gürata, Unutulan Adetlerimiz ve Loncalar, Ankara, 1975, s. 81.
21
Ülker Akkutay, Enderun Mektebi, Gazi Üniversitesi, Ankara, 1964, s. 7. 17
 Çelebi Sarayı’nda toplanan devşirmeler arasından
bizzat Padişah tarafından seçilmişlerdir. Enderun
Mektebi’nin hocaları, ünlü müderrisler ile özel olarak
görevlendirilen müderrislerden oluşmuştur.
Türk-İslam anlayışının esas alındığı Enderun
Mektebi’nde Kur’an-ı Kerim, Şerh, Tecvit, Din
Dersleri, Güzel Yazı, Türkçe, Arapça, Farsça, Türk
ve İran Edebiyatı, Türk Tarihi, Aritmetik, Geometri
ve benzeri dersler okutulmuştur. Güreş, atlama,
koşu, meç ve tomak gibi sportif oyunlar oynatılmıştır.
Yaşları ilerleyen çocuklara da ok atma, cirit atma,
ata binme, silah kullanma ve benzeri askeri içerikli
eğitimler yaptırılmıştır. Kendi devrinin şartlarına göre
oldukça yüksek seviyeli bir eğitim ve öğretim veren
Enderun Mektebi’nden çıkan devşirme kökenliler
arasında vezir-i âzamlar, kaptan paşalar, yeniçeri
ağaları, kapıcıbaşıları, eyalet valileri, sancak beyleri,
şairler, edipler, kumandanlar, mimarlar, ressamlar,
musikişinaslar, hattatlar, âlimler, müverrihler,
nakkaşlar ve çeşitli sanatkârlar yetişmiştir.
Şehzadegan Mektebi
Osmanlılarda padişahın erkek çocukları olan
şehzadeler, halk arasında “Amin Alayı” adı ile
bilinen “Bed-i Besmele” töreni ile Şehzadegan
Mektebi’ne başlatılmıştır. Tören esnasında tüm saray
üyeleri hazır bulunmuştur. Sıbyan mektepleri ile aynı
düzeyde olan Şehzadegan Mektebi’nde dersler birebir
verilmiştir. Şehzadenin öğrenme düzeyine göre bir
üst düzeye geçilmiştir. Şehzadeler Kur’an-ı Kerim,
hadis, matematik, coğrafya, tarih, siyaset ve kimya
gibi dersler ile birlikte ayrıca kendilerine hoca olarak
tayin edilen lalalarından ok, kılıç, matrak, satranç,
gürz, cirit, hat, edebiyat, musiki, tezhip gibi dersler de
almışlardır. Böylece geleceğin padişahı olacak olan
şehzadelerin askerlikten siyasete kadar birçok alanda
yetkinlik kazanmaları sağlanmıştır.
Medreseler
Osmanlı döneminde çağının oldukça ilerisinde
medreseler kurulmuştur. Bunların arasında Orhan
Bey tarafından İznik’te kurulan ve Osmanlıların
23
Güray Kırpık vd., Türk Eğitim Tarihi, Otorite Yayınları, 2012, s. 81.
24
Cahid Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri 1, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları Nu. 198, İstanbul, 2005, s. 75.
18
ilk medresesi olma özelliğini taşıyan “Orhan Gazi
Medresesi”, daha sonra kurulacak olan medreselere
temel oluşturmuştur. Medresenin ilk müderrisliğine
zamanın büyük Türk bilgini ve mütefekkirlerinden
Şerefüddin Davud-i Kayseri getirilmiştir. Osmanlıların
ilk Şeyhülislamı olma sıfatını taşıyan Şemseddin
Muhammed bin Hamza el-Fenari de bu medreseden
yetişmiştir.23
Osmanlı Devletinde medreseler, derecelendirmeye
tabi tutulurken kurucuları, müderrislere verilen maaş,
medreselerde okutulan dersler ve medreselerin kuruluş
zamanları dikkate alınmıştır. Osmanlı medreseleri
15. yüzyılda Fatih Sultan Mehmed zamanında belirli
bir nizama bağlanmıştır. Fatih Sultan Mehmed, ilk iş
olarak Osmanlılara Anadolu Selçukluları ve Anadolu
Beylikleri’nden intikal eden medreseler ile kendisinden
önceki dönemde kurulmuş olan medreseleri yukarıda
belirtilen esasları dikkate alarak teşkilatlandırmıştır.
Fatih Sultan Mehmed, ilk önce medreseleri “ Haşiye-i
Tecrid”, “Miftah”, “Telvih” ve “Hariç” medreseler
olmak dört grupta sınıflandırmıştır. Daha sonra
kendisinin kurduğu “Sahn-ı Seman” ve buraya
öğrenci yetiştirmek için “Musıla-i Sahn Medreseleri”
ni kurmuştur. Böylece teşkilatlanmada ilk dört grup
aynı kalmış, sonrasında “Musıla-i Sahn Medreseleri”
ve en üst derecesine de Sahn-ı Seman Medreseleri
eklenmiştir.
Osmanlı Devleti’nde medreselerin esas
teşkilatlandırılması 16. yüzyılda Kanuni Sultan
Süleyman tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde
kurulan Süleymaniye medreselerinde Fatih Sultan
Mehmed dönemindeki ilk dört derecelendirmeye yer
verilmeden “İptida-i Hariç”, “Hareket-i Hariç”,
“İptida-i Dahil”, “Hareket-i Dahil”, “Musıla-i
Sahn”, “Sahn-ı Seman”, “İptida-i Altmışlı”,
“Hareket-i Altmışlı”, “Musıla-i Süleymaniye”,
“Hamise-i Süleymaniye”, “Süleymaniye” ve “Darü’l
Hadis” şeklinde derecelendirilmiştir.24 Bu medrese
teşkilatlanması bazı küçük değişikliklerle beraber 20.
yüzyıla kadar gelmiştir.
Kanuni Sultan Süleyman’ın son dönemlerinden eğitimin bir kamu hizmeti niteliğinde devlet görevi
itibaren gerilemeye başlayan medreseler, bir takım haline gelmesine neden olmuştur. Devlet, bu dönemde
amillerin de neticesinde değişik zaman ve değişik sadece askeri ve mülki üst kademe yöneticilerini ve
yerlerde kuruluşu ve derecelendirilmeleri açısından orduya eleman yetiştirmekle kalmamış, memurların
bazı düzenlemeler ve bazı yanlış uygulamalarla karşı yetiştirilmesini ve halkın eğitimini de kendine görev
karşıya kalmışlardır. Önceleri savaştaki yenilgilere
olarak üstlenmiştir. Eğitim hizmeti bir bilim olarak
bağlı olarak askeri eğitim alanında başlayan
görülmeye başlanmış, bu amaçla çeşitli eğitimciler
yenilik hareketleri zamanla sivil eğitim alanlarına
tarafından eğitim bilimi ile ilgili kitaplar yazılmıştır.
da yayılmıştır. 18. yüzyıl itibarı ile donanmanın Okul kuruluş sisteminde dini ve etnik karakter
subay ve mühendis ihtiyacını karşılamak için, bozulmamakla birlikte Müslüman olmayanların
Mühendishane-i Bahr-i Hümayun, ardından da kara çocukları devlet tarafından açılan askeri ve sivil
kuvvetlerinde topçu ve istihkâm subayı yetiştirmek okullara girmeye başlamışlardır. Öğretmenlik bir
için Mühendishane-i Berri-i Hümayun kurulmuştur. meslek olarak kabul edilmiş bu amaçla ilk kez 16
19. yüzyılın başlarında ise II. Mahmud döneminde
Mart 1848 tarihinde “Dârülmuallimîn” adı ile bir
ordunun doktor ve cerrah ihtiyacını karşılamak üzere
erkek öğretmen okulu açılmıştır. Bunu 1859 yılında
“Tıbhane-i Âmire Cerrahhane-i Mamure” ve ordunun
“Cevri Usta (Kalfa) İnas Rüşdiyesi” adı ile ilk kız
ihtiyaç duyduğu subayları yetiştirmek için “Mekteb-i
rüştiyesinin, 1870 yılında da Dârülmuallimât adında
Fünûn-ı Harbiye” kurulmuştur.
kız öğretmen okulunun açılması izlemiştir.
Osmanlı Devleti’nde sivil modern eğitim sisteminin Tanzimat döneminin en önemli gelişmelerinden biri de
temelleri, II. Mahmud tarafından atılmıştır. Kendisinden Osmanlı Devleti’nde ilk kez eğitim öğretim işlerinin
önce sadece askeri alanla sınırlı kalan eğitimde bir bakanlık düzeyinde düzenlenmesi olmuştur. 1857
modernleşme sürecinde önemli değişiklikler yapılmıştır.
yılında Maarif Nezareti’nin kurulması eğitim öğretim
1838 yılında kurulan Meclis-i Umûr-ı Nafia’nın bir düzen dâhilinde ele alınmaya başlamıştır. Buna
hazırladığı rapor doğrultusunda ilk kez sıbyan paralel olarak 1869 yılında Maarif-i Umumiye
mekteplerine dayalı olarak “sınıf-ı sani” düzeyinde
Nizamnamesi hazırlanmıştır. Bu nizamname ile
bir öğretim kademesini kurulması amaçlanmıştır.25
eğitim sistemi ilk kez derli toplu bir şekilde hukuki bir
Rüşdiyelerin kurulmasına yönelik bu rapor kapsamında
zemine oturmuştur. Nizamnamenin hazırlanmasında
“Mekâtib-i Rüşdiye Nezareti” kurulmuştur.26 Nitekim
Safvet Paşa ile Sadullah Paşa önemli rol oynamıştır.
medreselerin dışında, 1839 yılının Şubat ayında devlet
Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, beş bölüm ve 198
dairelerine nitelikli memur yetiştirmek amacıyla ilk
maddeden oluşmuştur. Medreseler ve mesleki teknik
batılı eğitim kurumları olan Maarif-i Adlîye ve Mekteb-i
eğitim kurumları dışında ilköğretimden üniversiteye
Ulûm-ı Edebiye açılmıştır. 27 Tüm bu çalışmalar 1839
kadar tüm öğretim kademelerinde yapılacak
yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı sonrasındaki
olan düzenlemelerin, okutulacak derslerin, kayıt
dönemlerde artarak devam etmiştir.
işlemlerinin, idareci, öğretmen ve diğer görevlilerin
Tanzimat Fermanı’nda eğitimle ilgili tek bir madde alacakları ücret miktarlarının ne kadar olacağı,
olmamasına rağmen, eğitim ilk kez bu dönemde bir azınlık ve yabancı okulların durumu gibi çok çeşitli
bilim olarak görülmeye başlanmıştır.28 Bu durum konulara yer verilmiştir.29
25
Cemil, Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, Marmara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1998, s. 147; Mahmut
Cevad, Maarif-i Umumiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, İstanbul, 1338, s. 229-231.
26
Cemil Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1996, s.3.
27
İhsan Sungu, Mekteb-i Maarif-i Adliye, Tarih Vesikaları I/3, 1941, s. 212-225.; Cahit Yalçın Bilim, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma
(1839-1876), Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 69, Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 3, Eskişehir, 1984, s. 15.
28
Yahya Akyüz, Tanzimat Döneminde Eğitim Biliminde ve Öğretim Yöntemlerinde Gelişmeler, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu’ndan
ayrı basım, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1994, s.501.
29
Maarif-i Umumiye Nizamnamesi hakkında daha detaylı bilgi için bkz.: Maârif-i Umûmîyye Nizâmnâmesi. (1869). İstanbul: Matbaa-i Âmire.; Mustafa Şanal,
Eray Alaca, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi, Ankara, 2020; Hamza Altın, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve Öğretmen Yetiştirme Tarihimizdeki
Yeri, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13(1), 2008, s. 271-283. 19
 1876 yılında II. Abdülhamid’in (1876-1909)
tahta çıkması ve Kanun-i Esasi’nin ilan edilmesi
ile başlayan Meşrutiyet döneminde, Tanzimat
dönemindeki eğitim ile ilgili çalışmalar artarak
devam etmiştir. Özellikle Kanun-i Esasi’nin 15 ve 16.
maddeleri ile Osmanlı vatandaşlarının eğitim hakkı
anayasa ile güvence altına alınmıştır. II. Abdülhamid
döneminde sıbyan mektepleri, rüşdiyeler, idadiler
ve 1868 yılından itibaren kurulmaya başlanan
“Sultaniler” ile ilgili düzenlemeler yapılmış, bunu
1870 yılında kurulan yükseköğretim düzeyinde
öğretim yapan “Darülfünun” izlemiştir. Dönemin
önemli bir gelişmesi ise kadınların eğitim ve öğretime
yönlendirilmesi olmuştur. Özellikle kadınlara
yükseköğretim düzeyinde öğretim görme hakkı ve
imkânı verilmiştir. Böylece eğitim öğretim faaliyetleri
toplumun tüm kesimlerini kapsar hale getirilmiştir.
II. Abdülhamid’in şahsi girişimleri ile özellikle mesleki
ve teknik eğitim veren okulların sayısı da artmıştır.
Bu dönemde 1882 yılında “Sanayi-i Nefise Mektebi”,
1883 yılında “Hendese-i Mülkiye Mektebi” ve
“Hamidiye Ticaret Mektebi”, 1887 yılında “Numune
Bağı ve Aşı Ameliyat Mektebi”, 1889 yılında “Baytar
Mektebi” ve “Sağır, Kör ve Dilsizler Mektebi”, 1891
yılında “Ziraat Mektebi”, 1892 yılında “Mekteb-i
Aşiret-i Hümayun” ve “Aşı Memurları Mektebi”
olmak üzere birçok eğitim kurumu açılmıştır. Bu
dönemde medreselerin öğretim programlarında yer
almayan Müzik, Resim, Mimarlık ve Heykeltıraşlık
gibi bilimler de öğretim programlarına girmeye
başlamıştır.
Tüm bu çalışmalara katkı sunmak amacı ile dönemin
eğitimcileri de çeşitli görüş ve öneriler sunmuşlardır.
Bunların arasında Selim Sabit Efendi (1829-1911)
“Usul-i Cedide” adı verilen yeni yöntemler kullanarak
ve bu yöntemleri yaygınlaştırmaya çalışarak
geleneksel eğitim anlayışının dışında bir tavır
sergilemiştir. Öğrenciler için sıra, öğretmenler için
masa, hesap tahtası, harita ve küre gibi araç-gereçler
kullanılmasını sağlamıştır. İlk defa öğretmenler için
30
Mustafa Şanal, Selim Sabit Efendi’nin Öğretim Yöntemleri İle Ödül ve Ceza Vermeye İlişkin Görüşleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme, Milli Eğitim, 158, 2003, s. 205-220.; Mustafa
Şanal, Eray Alaca, Tanzimat’tan Günümüze Öğretmen Yetiştirme, Ed. Mustafa Gündüz, Kronolojik ve Tematik Türk Eğitim Tarihi, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2018, s. 283-305.
31
Mustafa Şanal, Mustafa Güçlü, Türk Eğitim Tarihinin Tozlu Sayfalarına Sıkışıp Kalan Aydın Bir Kadın Eğitimci: Ayşe Sıdıka Hanım (1872 1903), Öğretmen ve Öğretmenlik
Mesleğine Bakışı, OPUS (Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi), 6(10), 2016, s. 233-250.; Mustafa Şanal, Osmanlı İmparatorluğu’nda Kız Öğretmen Okulunda Görev Yapan
Kadın İdareci ve Öğretmenler İle Okuttukları Dersler, Belleten, Cilt: LXVIII, Aralık 2004, Sayı: 253’den ayrı basım, Ankara.
32
Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi, Ankara, 2021.
20
“Rehnümâ-yı Muallimîn” adı ile bir pedagoji kitabı
yazmıştır. Eğitim alanına katkı sunmak için birçok
eserler yazan Selim Sabit Efendi son dönem Türk
eğitim tarihinde çağdaş pedagoji hareketine öncülük
etmiştir.30
Geleneksel eğitim anlayışına karşı çıkan
eğitimcilerden biri de Ayşe Sıdıka (1872-1903)
olmuştur. Kız öğretmen okullarında öğretmenlik
yaptığı dönemde bir eksiklik olarak gördüğü
“Pedagoji” dersinin verilmesini sağladığı gibi
“Usûl-i Talim ve Terbiye” adlı eseri yazarak modern
anlamda eğitimin gelişmesine katkı sunmuştur. Ayşe
Sıdıka, geleneksel öğretim yöntemlerine karşı çıkmış,
ezber ile gerçek öğrenmenin olmayacağını, öğrenme
faaliyetlerinde en uygun yöntemin deney ve gözlem
olduğunu savunmuştur. Bir toplumun ilerlemesi ya da
geri kalmasının en önemli nedenlerinden biri olarak
kızların eğitilmesini görmüştür. Eğitimde milli ve
manevi değerlerin korunması ile birlikte medeniyete
ilişkin gelişmelerin de takip edilmesinin önemini
vurgulamıştır. Sadece dini ya da dünyevi bilgilerin
verilmesinin sakıncaları üzerinde durmuş, her ikisinin
ihmal edilmeden aralarında bir denge kurularak
verilmesinin gerekliliği belirtmiştir.31 Dönemin
Osmanlı sosyolojik yapısı göz önüne alındığında Ayşe
Sıdıka’nın tespit ve önerileri sadece eğitim alanında
değil toplumsal yapıdaki değişim ve dönüşümü
göstermesi açısından önemli bir işleve sahip olmuştur.
Dönemin önemli eğitimcilerinden Satı Bey (1880-
1968), daha çok dönemin Maarif Nazırı Emrullah
Efendi’nin “Tuba Ağacı Nazariyesi” ne karşı
çıkarak eğitim reformunun “Tuba Ağacı” gibi
değil, doğal ağaçlar gibi mesela “Kiraz Ağacı”
gibi yapılandırılması düşüncesi ile tanınmıştır.32
Dârülmuallimîn’in yeniden yapılandırılmasında
hususunda çalışmalar yapmış, eski okul sistemini
tamamen yok saymış; programları, öğrencileri,
öğretmenleri, hepsini temelden değiştirmiştir. Öğrenci
sayısını azaltmış, öğretmen kadrosunu gençleştirerek
niteliği artırmaya çalışmıştır. Okulu tekrar yatılı hale
getirmiş ve öğretmen adaylarının gözlem ve uygulama
yapabilmeleri için “Tatbikat Mektebi” açmıştır.
Müdürlüğüne ise İhsan Bey’i (Sungu) getirmiştir.
Satı Bey, öğretimin en önemli sorunu olarak ise
öğretmenlerin ezberci bir anlayışa sahip olmalarını
görmüştür. Öğretmenleri bir orduya benzeten Satı Bey,
öğretmenlerin siyasetin dışında kalması gerektiğini
savunmuştur. 1915 yılında “Yeni Mektep” adı ile
özel bir anaokulu ve ilkokul açan Satı Bey, anaokulu
öğretmenleri yetiştirmek için de “Darül-Mürebbiyat”
adlı bir okul açmıştır. Özellikle okul öncesi eğitimde
yaptığı çalışmalar nedeniyle ünlü Alman eğitimci
Friedrich Frobel’ e atıfla Türk Frobeli adı verilmiştir.33
Tüm bu çalışmalar, tespit ve öneriler Balkan Savaşları
ve ardından yaşanan I. Dünya Savaşı ile sekteye
uğramıştır. Bununla birlikte 1919 yılında Mustafa
Kemal (Atatürk) önderliğinde başlayan Türk milli
mücadelesi sırasında da kısıtlı imkânlara rağmen
eğitim ile ilgili çalışmalara önem verilmiştir. 23
Nisan 1920 tarihinde açılan I. Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nde (TBMM) kurulan ilk hükümette Maarif
Vekâleti yer almıştır.
CUMHURİYET DÖNEMİNDE EĞİTİM
I. Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan Türkiye
Cumhuriyeti yeni rejime uygun bir birey yetiştirmeye
çalışmıştır. Bunun için Osmanlı Devleti döneminden
kalma birçok eğitim öğretim kurumu ortadan
kaldırılmış ya da yeniden düzenlenmiştir. Cumhuriyet
döneminde yeni bir eğitim sisteminin inşa edileceği
Türk milli mücadelesinin yaşandığı yıllarda Kütahya-
Eskişehir savaşları sırasında Ankara’da toplanan
Maarif Kongresi’nde Mustafa Kemal (Atatürk)
başkanlığında yapılan tartışmalarda ve alınan
kararlarda görülmüştür.34 Bunun devamında 1923-
1926 yılları arasında “Heyet-i İlmiye” adlı bir kurul
belli aralıklarla dönemin Milli Eğitim Bakanı’nın
başkanlığında, bilim insanlarının ve yöneticilerin
katılımı ile toplantılar yapılmıştır. 1926 yılında
kurulacak olan Talim ve Terbiye Kurulu’nun ve
1939 yılından itibaren günümüze kadar sürecek olan
Maarif/Milli Eğitim Şuralarının temeli olan “Heyet-i
İlmiye” toplantılarında Maarif Kongresi’nde olduğu
33
Mustafa Gündüz, (Hazırlayan.). Mustafa Satı Bey ve Eğitim Bilimi Fenn-i Terbiye Cilt 1 ve 2, Otorite Yayınları, Ankara, s. 13.
34
Zeki Sarıhan, 1921 Maarif Kongresi, Tarihçi Kitabevi, İstanbul, 2019.
gibi başta okulların durumu, öğretmen- öğrenci
sorunları, öğretim programları ve ders kitapları olmak
üzere birçok konu görüşülmüş, tartışılmış ve öneriler
sunulmuştur.
Türkiye’de eğitim alanında en ciddi dönüşüm 3 Mart
1924 tarihinde kabul edilen, 430 sayılı “Tevhid-i
Tedrisat Kanunu” ile olmuştur. Kanun kapsamında
eğitim ve öğretimde birliğin sağlanması amacı ile
ülkedeki tüm askeri ve sivil okullar ve medreseler,
vakıflar tarafından idare edilenler de dâhil olmak
üzere bütçeleri ile birlikte Maarif Vekâleti’ne
bağlanmıştır. İmam ve hatip yetiştirmek için ise
Osmanlı Devleti’nden kalan yükseköğretim kurumu
olan Darülfünun’da bir “İlahiyat Fakültesi”
kurulmuştur. Böylece Osmanlı Devleti’nde Tanzimat
döneminden itibaren görülen eğitimdeki parçalı yapı,
medrese - okul şeklindeki eğitim ikiliği ve bunun
sonucunda toplumda ortaya çıkan kültür ikiliği
sona erdirilmiştir. Aynı yıl kabul edilen “Teşkilat-ı
Esasiye Kanunu”nun 87. maddesinde “İptidai tahsil
bütün Türkler için mecburi Devlet mekteplerinde
meccanidir.” ifadesi yer almıştır. Böylece ilkokul
düzeyinde eğitim öğretim zorunlu kılınırken
aynı zamanda ücretsiz olmuştur. Yine bu tarihte
ilkokullarda karma eğitime geçilmiştir.
22 Mart 1926 tarihli ve 789 sayılı ve Maarif
Teşkilatına Dair Kanun ile Maarif Vekâleti merkez
teşkilatı kurulmuştur. İlk ve ortaöğretim program­
ları oluşturulmuştur. Okul açılması Milli Eğitim
Bakanlığı’nın iznine bağlanmıştır. Milli Eğitim
müfredat programları halkın ihtiyaçlarına cevap
verecek şekilde ge­liştirilmiştir. Bu kapsamda ülke
genelinde ilk ve orta dereceli okullar ile yükseko­
kullar açılmıştır. Muallim mektepleri, “ilk muallim
mektepleri” ve “köy muallim mektepleri” olmak üzere
ikiye ayrılmıştır. Aynı kanun kapsamında “Talim ve
Terbiye Dairesi” kurulmuştur.
Cumhuriyet ilk yıllarında yapılan çalışmalar arasında
Tevhid-i Tedrisat Kanunu’ndan sonraki en ciddi
çalışma 1 Kasım 1928 tarih ve 1353 sayılı kanun
kapsamında Arap harflerinin yerine Latin harflerinin
21
 alınması olmuştur. Her ne kadar Osmanlı Devleti’nde için ilki Kayseri Zincidere’de diğeri Denizli’de olmak II. Dünya Savaşı sonrasında 1947 yılında Köy
Tanzimat döneminde de bu konu gündeme gelmiş üzere Köy Muallim Mektepleri kurulmuştur.36 Enstitülerinin programı değiştirilerek, şehir öğretmen
ve tartışılmışsa da sonuç elde edilememiştir. II. okullarının programı ile aynı hale getirilmiştir. CHP
Meşrutiyet döneminde harf değişikliği konusu Enver Maarif Vekâleti tarafından bir Köy Muallim içindeki muhaliflerin de Köy Enstitülerine yönelik
Paşa’nın nazır olması ile tekrar gündeme gelmiş, Arap Mektepleri Talimatnamesi hazırlanmış ve 1927 yılında sert eleştiriler getirmesi sonucunda 1948 yılında
harfleri Latin harfleri gibi ayrı yazılmaya başlanmıştır. da Köy Muallim Mektepleri Müfredat Programı Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü kapatılmıştır.
Bu yeni imla şekilleri özellikle ordu içerisinde kabul yayınlamıştır. Bu çalışmalar Maarif Vekili Mustafa 1951 yılında Türkiye’ye gelen Amerikalı Uzman
görmüştür.35 Necati’nin 1929 yılında ölmesi ile sekteye uğramıştır. Kate Wofferd, köy okulları üzerine çalışmalar yapmış
1932 yılında Kayseri Zincidere Köy Muallim Mektebi, sonuç olarak “Türkiye Köy İlkokulları Hakkında
Harf değişikliğine yönelik çalışmalar, Tanzimat ardından da 1933 yılında Denizli Köy Muallim Rapor” hazırlamıştır. Bu raporda köy ilkokulları,
dönemi ile başlayan Türk batılılaşması kapsamında Mektebi kapatılmıştır. Ancak 1936 yılında tekrar köy şehir ilkokulları, Köy Enstitüleri ve Öğretmen
bir süreklilik arz eder şekilde cumhuriyet döneminde eğitimi gündeme gelmiştir. Öğretmeni olmayan köylere Okulları ile ilgili tespitlere yer verilmiştir. Özellikle
de devam etmiştir. Ancak Cumhuriyet döneminde bir eğitmen gönderebilmek amacıyla askerliğini çavuş Köy Enstitülerine başta program olmak üzere çeşitli
harf devriminden ziyade bir kültür değişikliği şeklinde olarak yapmış, bilgili, görgülü, köylerinde sevilen eleştiriler getirmiştir.37 Demokrat Parti’nin (DP)
gerçekleşmiştir. Bu çerçevede okumayı, yazmayı ve sayılan, dürüst bireylerin katılımı ile Eskişehir iktidarda olduğu dönemde 1952–1953 öğretim
kolaylaştırarak okuryazar oranını arttır­mak amacı civarındaki Mahmudiye Devlet Üretme Çiftliğinde yılında Öğretmen Okulları ile Köy Enstitüleri’nin
ile Arap harflerinin Türkçeye uyarlanması ile kulla­ eğitmen kursları düzenlenmiştir. Kursları hukuki öğretim programları birleştirilmiş, değiştirilmiş ve
nılan yazı sisteminden Latin harflerinin Türkçeye programlarına pedagoji dersleri konulmuştur. Köy
bir statüye dayandırmak için 11.06.1937 tarih 3238
uyarlandığı Türk alfabe siste­mine geçilmiştir. Yeni Enstitülerinin sağlık bölümü kapatılmış, ardından
sayılı yasa ile Köy Eğitmenleri Kanunu çıkarılmıştır.
Türk harflerini tanıtmak ve okuma yazma öğ­retmek da 27 Ocak 1954 tarihinde 6234 numaralı kanun
Bu kurslarda eğitilenler, öğretmeni olmayan köylere
için ise 11 Kasım 1928 tarihinde “Millet Mektepleri kapsamında Köy Enstitüleri, İlköğretmen Okulları
eğitmen sıfatıyla gönderilmiştir.
açılmıştır. 15-45 yaş arası okula gitmemiş kadın- erkek ile birleştirilmiştir. Böylece Köy Enstitüleri de sona
herkes mil­let mektepleri öğrencisi sayılmıştır. Mustafa Atatürk’ün vefatı sonrası dönemde Maarif Vekili ermiştir.
Kemal (Atatürk) yeni Türk harflerinin öğretilmesinde Hasan Ali Yücel ile İlköğretim Genel Müdürü İsmail
bizzat görev almış, bu nedenle kendisine TBMM Hakkı Tonguç’un çalışmaları ile köy eğitimi daha
tarafından 24 Ka­sım 1928 tarihinde Başöğretmen ileri bir düzeye taşınmıştır. 17.04.1940 tarihli ve
unvanı verilmiştir. 3803 sayılı kanun ile Köy Enstitüleri kurulmuştur.
Cumhuriyetin ilk yıllarında karşılaşılan en önemli Köy enstitüleri ile köylerdeki eğitimi, tarım ve iş
sorunlardan biri köy eğitimi olmuştur. Osmanlı hayatını geliştirecek işe eli yatkın öğretmenlerin
Devleti’nden kalan nüfusun büyük çoğunluğunun yetiştirilmesine çalışılmıştır. Köy Enstitüleri önceleri
köylerde yaşıyor olması, geçimlerini de tarım ve tarıma elverişli geniş arazisi olan köylerde veya
hayvancılıkla sağlıyor olması nedeniyle eğitim köylerin yakınlarında uygun olan yerlerde açılmıştır.
politikaları köye yönelik olarak planlanmıştır. Bu enstitülerin yapımı ve her türlü masrafı o bölge
Dönemin yerli ve yabancı eğitimcilerinin köy halkı tarafından karşılanmıştır. 20 bölgeye ayrılan
eğitiminin önemine dair yazıları ve düşünceleri ülkede ilk yıl 14 Köy Enstitüsü kurulmuştur. 1948
1925 yılında Maarif Vekili olduğu günden itibaren yılında Van Erciş’te açılan Köy Enstitüsü’yle bu sayı
“Memlekette, mektep bulamayan bir çocuk 21’e ulaşmıştır. Köy Enstitüleri’nin öğretmen ihtiyacı
bırakmayacağım” düşüncesi ile hareket eden başta yüksekokullardan ve fakültelerden olmak üzere
Mustafa Necati tarafından uygulanmaya çalışılmıştır. diğer öğretmen yetiştiren kurumlardan karşılanmıştır.
Yukarıda da söz edildiği üzere 1926 tarihli ve 789 Ancak bu uygulamanın bazı sorunlara sebep olması
sayılı “Maarif Teşkilatına Dair Kanun” da muallim neticesinde enstitülere kendi içinden öğretmen temin
mektepleri, “ilk muallim mektepleri” ve “köy edebilmek için 1942 yılında Ankara Hasanoğlan Köy
muallim mektepleri” olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Enstitüsü’nün içerisinde öğrenim süresi üç yıl olan
Bu kapsamda köy ilkokullarına öğretmen yetiştirmek “Yüksek Köy Enstitüsü” kurulmuştur.
35
Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1991, s. 224. 37
Kate Wofford, Türkiye’de Köy İlkokulları Hakkında Rapor, Çev. Fatma Varış, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1952, s. 84-85.
36
Hızır Dilek, 1927 Köy Muallim Mektepleri İle Köy Okulları Müfredat Programının Analizi ve Yurttaşlık Bilgisi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(11), 2016, s. 92-110.
22 23
 KAYNAKLAR
Akkutay, Ü. (1964). Enderun Mektebi. Ankara: Gazi
Üniversitesi.
Akyüz, H. (2019). Kutadgu Bilig’ de Sosyo - Pedagojik
ve Siyasal Söylem. Ankara: Pegem Akademi.
Akyüz, Y. (1982). Sosyo-Kültürel Ortamda Öğretmen
Toplumumuzda Öğretmen-Halk İlişkileri. Milli Eğitim,
56, 41-44.
Akyüz, Y. (1994). Tanzimat Döneminde Eğitim
Biliminde ve Öğretim Yöntemlerinde Gelişmeler.
Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası
Sempozyumu’ndan Ayrı Basım. Ankara: Türk Tarih
Kurumu Basımevi. 501-513.
Akyüz, Y. (2021). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem
Akademi.
Akyüz, Y. (1982). Farabi’nin Türk ve Dünya Eğitim
Tarihindeki Yeri. Ankara University Journal of Faculty
of Educational Sciences (JFES), 15(2), 81-88.
Akyüz, Y. (1982). İbni Sina’nın Türk ve Dünya Eğitim
Tarihindeki Yeri. Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Dergisi İbni Sina Armağanı, 5(1), 1-13.
Alaca, E. (2022). Orta Asya’dan Günümüze Türk
Tarihi ve Kültürü M.Ö.5000-M.S. 2022. Ankara:
Pegem Akademi.
Altın, H. (2008). 1869 Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi ve Öğretmen Yetiştirme Tarihimizdeki
Yeri. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,
13(1), 271-283.
Aslanapa, O. (1988). Türk Sanatı. İslam
Ansiklopedisi. 12(2), 627-660. İstanbul: MEB
Yayınları.
24
Baltacı, C. (2005). XV-XVI. Asırlarda Osmanlı
Medreseleri 1-2. İstanbul: Marmara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları Nu. 198.
Bayraktar, M. (1988). Kayserili Davud. Ankara:
Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Bayram, M. (1991). Ahi Evren ve Ahi Teşkilatı’nın
Kuruluşu. Konya: Damla Matbaacılık.
Bilim, C. Y. (1984). Tanzimat Devri’nde Türk
Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-1876). Eskişehir:
Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 69, Fen Edebiyat
Fakültesi Yayınları No: 3.
Çağatay, N. (1997). Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik.
Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Doğan, İ. (2018). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Nobel
Akademik Yayıncılık.
Dilek, H. (2016). 1927 Köy Muallim Mektepleri
ile Köy Okulları Müfredat Programının Analizi ve
Yurttaşlık Bilgisi. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, 6(11), 92-110.
Ekinci, Y. (2008). Ahilik. Ankara: Özgün Matbaa.
Emiroğlu, S. (2012). Kutadgu Bilig’de Çocuk Eğitimi.
Turkish Studies International Periodical For The
Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic, 7(1), 1027- 1041.
Ergin, M. (2008). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi
Yayınları.
Ergin, O. (1977). Türkiye Maarif Tarihi I-II. İstanbul:
Eser Matbaası.
Gündüz, M. (Haz.). (2010a). Mustafa Satı Bey ve
Eğitim Bilimi Fenn-i Terbiye Cilt 1 ve 2. Ankara:
Otorite Yayınları.
Gürata, M. (1975). Unutulan Adetlerimiz ve Loncalar.
Ankara.
Hunkan, Ö. S. (2014). Ortaçağ Semerkand’ında İlk
Modern Türk Üniversitesi: Tamgaç Han İbrahim
Medresesi. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Dergisi, 4 (8) , 14-44.
İmamı Gazali. (1969). Ey Oğul(Eyyühe’l- Veled). Çev.
Lütfi Doğan. İstanbul: Hikmet Gazetecilik.
Kafesoğlu, İ. (2019). Türk Milli Kültürü. İstanbul:
Ötüken Neşriyat.
Kırpık, G., Ünal, U., Işık, H., Demirtaş, B., Tokdemir,
M.A., Birbudak, T. S., Akyol, H. (2012). Türk Eğitim
Tarihi. Ankara: Otorite Yayınları.
Koçer, H. A. (1992). Türkiye’de Modern Eğitimin
Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Mahmud Cevad. (1338). Maarif-i Umûmiye Nezareti
Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
Özaydın, A. (2015). Bağdat Nizamiye Medresesi’nin
İlk Müderrisi Ebû İshâk Eş-Şirazi ve Medresenin
Resm-i Küşadı. Şarkiyat Mecmuası, 26, 85-99.
Öztürk, C. (1996). Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme
Politikası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Öztürk, C. (1998). Türkiye’de Dünden Bugüne
Öğretmen Yetiştiren Kurumlar. İstanbul: Marmara
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları.
Sarıhan, Z. (2019). 1921 Maarif Kongresi. İstanbul:
Tarihçi Kitabevi.
Sungu, İ. (1941). Mekteb-i Maarif-i Adliye. Tarih
Vesikaları I, 3, 212-225.
Şanal, M. (2017). Eğitimin Tarihi Temelleri. Ed.
Mustafa Onur-Mustafa Şanal. Eğitim Bilimleri. 117-
147. Ankara: Pegem Akademi.
Şanal, M. (2003). Selim Sabit Efendi’nin Öğretim
Yöntemleri ile Ödül ve Ceza Vermeye İlişkin Görüşleri
Üzerine Genel Bir Değerlendirme. Milli Eğitim, 158,
205-220.
Şanal, M. (2004). Osmanlı İmparatorluğu’nda Kız
Öğretmen Okulunda Görev Yapan Kadın İdareci ve
Öğretmenler ile Okuttukları Dersler. Belleten, LXVIII,
253’den ayrı basım. Ankara: Türk Tarih Kurumu
Basımevi.
Şanal, M., Alaca, E. (2019). Cumhuriyet dönemi
eğitim politikaları (1938-1950). Ed. Mustafa Kılınç
& Songül Keçeci Kurt. Türk Eğitim Tarihi. 215-233.
Ankara: Pegem Akademi.
Şanal, M., Alaca, E. (2018). Tanzimat’tan Günümüze
Öğretmen Yetiştirme. Ed. Mustafa Gündüz. Kronolojik
ve Tematik Türk Eğitim Tarihi. 283-305. İstanbul:
İdeal Kültür Yayıncılık.
Şanal, M., Güçlü, M. (2016). Türk Eğitim Tarihinin
Tozlu Sayfalarına Sıkışıp Kalan Aydın Bir Kadın
Eğitimci: Ayşe Sıdıka Hanım (1872 1903), Öğretmen
ve Öğretmenlik Mesleğine Bakışı, OPUS (Uluslararası
Toplum Araştırmaları Dergisi), 6(10), 233–250.
Taşdemirci, E. (2010). Türk Eğitim Tarihi. Ankara:
Gündüz Yayıncılık.
Wofford, K. (1952). Türkiye’de Köy İlkokulları
Hakkında Rapor. Çev. Fatma Varış. Milli Eğitim
Basımevi.
25
 TÜRKLERİN
İLK YAZILI BELGELERİ
 01
ORHUN (GÖKTÜRK-
KÖKTÜRK)
KITABELERI
POSTERI
Radloff Atlasından Kül Tigin ve Bilge
Kağan Abidelerinin benzeyen kısımlarını
içeren posterdir.

Muhsin Kitap Koleksiyonu

28
02 ORHUN ABIDELERI
Necib Asım (Yazıksız). İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1341-1925

Orhun yazıtları üzerine yapılmış ilk çalışmalardan

biridir. Eserde, eski Türklere ait bilgiler, Göktürkçe
dil bilgisi kuralları, Türkolog Radloff’un bir
makalesi ile Bilge Kağan ve Kül Tigin Yazıtlarının
çevirileri mevcuttur.
Sefer Turan Koleksiyonu
 03 KUTADGU BILIG
Yusuf Has Hacib. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2019 tıpkıbasım

Türk dili, edebiyatı ve kültürü hakkında 11. Yüzyılda

yazılmış eser.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

32
 04 DIVAN-I HIKMET
Ahmed Yesevî. KLS No: Ali Emiri, Manzum No: 16, 51 yaprak

Dinî-tasavvufî manzumeleri içeren şiir mecmuasıdır.

Türkler’e İslâmiyet’in esaslarını, şeriat ahkâmını ve
ehl-i sünnet akîdesini öğretmek gayesi ile yazılmıştır.
İstanbul Millet Yazma Eser Kütüphanesi

34
 05 Dîvânu Lugâti’t-Türk
Kaşgarlı Mahmud. Bağdat, 1072-1074 tıpkıbasım,
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017

Türkçenin bilinen ilk sözlüğü, dil bilgisi

kitabı ve ansiklopedisi olan eser.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

36 37
 06 KITAB-I DEDEM KORKUD
Dresden Nüshası tıpkıbasım, Eskişehir 2013,
Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı, 2014

Dedem Korkut Kitabı, Oğuz Türklerinin bilinen en

eski epik destansı hikâyelerini anlatan eserdir.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

38 39
 SELÇUKLULAR VE
ANADOLU BEYLİKLERİ
DÖNEMİ
07 ŞERHU ÎSÂĠŪCÎ:
İLM-I MANTIK
Hüsameddin Hasan el-Kâti. 9328/3, Arapça, 56b-70b yaprak

Îsâgûcî literatürünün en meşhur eserini teşkil eden Ebherî’nin

Îsâgucî’si, bütün ilimlere bir giriş olması amacıyla telif edilmiş
muhtasar bir mantık risalesidir. Yüzyıllar boyu medreselerde
okutulmuş, önemine binaen birçok şerh ve haşiye çalışmalarına
konu olmuştur: Hüsâmeddin Hasan el-Kâtî’nin (ö. 1359) Şerhu
Îsâgûcî’si bunların başında gelmektedir.
Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü

43
 08 TERCÜME-I EŞKÂL-I NASÎR-I
TÛSÎ (TERCÜME-I SÎ FASL
FI’T-TAKVÎM)
Ahmed-i Dâî. Laleli/02735, 27 yaprak, 15. Yüzyıl

Nâsîrüddin-i Tûsî'nin Risâle-i Sî Fasl adlı Farsça risalesinin Ahmed-i

Dâ’î tarafından Türkçeye yapılan tercümesidir. Ebced rakamları,
Hicrî, Rûmî, İranî ve Celâlî takvimleri, gezegenler, burçlar ve saat
türleri gibi astronomi ve astroloji konularını ihtiva etmektedir.
Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi

44 45
 09 BEHCETÜ’L-HADÂIK
FÎ MEV’IZATI’L-HALÂIK
Yazma bağışlar/04040-001
Fahreddin B. Mahmud Tebrizi. Osmanlı Türkçesi, 137 yaprak
Eski Anadolu Türkçesi’nin ilk dönemine ait bir vaaz kitabıdır. Dinî
ve ahlâkî konuları içeren eserde manzum parçaların tercümeleri de
yine manzum olarak yapılmıştır.
Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi

46 47
 10 MECMAÜ’L-KAVAID
Muhiddin b. Muhammed Hacı Atmaca. Koleksiyon No: Atıf Efendi, 34 Atf 2832,
Osmanlı Türkçesi, 91 yaprak, 15. Yüzyıl

XV. yüzyılın ikinci yarısında muhasebe/matematik (İlm-i Hesab)

konusunda yazılmış, Türkçe’nin bilim dili olarak kullanıldığını
gösteren önemli bir eserdir.
Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi

48 49
 11 FÜTÜVVETNÂME
el-Bira’avi Yahya b. Halil. Koleksiyon No: A.E. Şeriyye 1352,
Osmanlı Türkçesi, 70 yaprak
Eser dil özellikleri itibarıyla Eski Anadolu Türkçesi dönemi
özelliklerini yansıtmaktadır. Türkçe kelimelerin yanı sıra Arapça,
Farsça kelimeler ve anlamlarıyla zengin bir eserdir. Ahilik kurumu
çerçevesinde ele alınmış en eski fütüvvetnamelerden birisidir.Kur’an
ayetlerine sıkça yer verilen eserde hadislerden de örnekler söz
konusudur.
İstanbul Millet Yazma Eser Kütüphanesi

50 51
 12 İLM-I HISAB (HISAB-I TÜRKÎ)
Koleksiyon No: Haraçcıoğlu, 1186
Matematik alanında Türkçe yazılmış en eski ve önemli bir eserdir.
Bursa İnebey Yazma Eser Kütüphanesi

52 53
13
TERCEME-I
TEZKIRETÜ’L-
EVLIYA
Ferîdüddin Attâr. Koleksiyon No: Ayasofya/03137,
Osmanlı Türkçesi, 308 yaprak, 15. Yüzyıl

Ferîdüddin Attâr’ın evliya menkıbelerine

dair eserinin Türkçe tercümesidir. Eski
Anadolu Türkçesi’nin güzel örnekleri
arasında yer alır.
Süleymaniye Yazma Eser
Kütüphanesi
 14
TERCÜME-I
KISAS-I ENBIYA
Muhammed b. Abdullah el-Kisâî.
Koleksiyon No: Nuruosmaniye/04320,
Arapça , 306 yaprak, 15. Yüzyıl

Kısas-ı Enbiya (Kasasü’l-enbiyâ)

adlı eserinin Türkçe tercümesidir.
Eser, Peygamberlerin hayat
hikâyelerini ve tebliğ faaliyetlerini
anlatmaktadır.
Süleymaniye Yazma
Eser Kütüphanesi

56 57
 15
VANKULU LÜGATİ
TERCÜMETÜ’S- SIHÂHI’L-CEVHERÎ I
Cevherî. Koleksiyon No: Murad Molla/01822
Basım Tarihi: 1 Receb 1141 (31 Ocak 1729)
Basım Yeri: Matbaa-i Âmire (İbrahim Müteferikka Matbaası)
Özgün Adı: Tercümetü’s- Sıhâhi’l-Cevherî, I-II
Yazar: Ebû Nasr İsmail bin Hammâd el-Cevherî (ö. 400/1009’dan önce)
Çeviren: Mehmed bin Mustafa el-Vanî (ö. 1000/1592)

Cevherî’nin, Tâcü’l-luġa ve Sıhâhu’l-Arabiyye adıyla da bilinen Arapça sözlüğünün Türkçe

tercümesidir. Yirmi sekiz babdan ve her babı yirmi sekiz fasıldan meydana gelen eser,
mütercimi Vankulu’ya izafeten Vankulu Lugatı (Lugat-ı Vankulu) ismiyle tanınmıştır.
Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi

58 59
 16
Cevherî. Koleksiyon No: Murad Molla/01821 Cevherî’nin, Tâcü’l-luga ve Sıhâhu’l-
Basım Tarihi: 1 Receb 1141 (31 Ocak 1729)
Basım Yeri: Matbaa-i Âmire (İbrahim Müteferikka Matbaası)
Arabiyye adıyla da bilinen Arapça
Özgün Adı: Tercümetü’s- Sıhâhi’l-Cevherî, I-II sözlüğünün Türkçe tercümesidir. Yirmi
Yazar: Ebû Nasr İsmail bin Hammâd el-Cevherî (ö. sekiz babdan ve her babı yirmi sekiz
400/1009’dan önce)
VANKULU LÜGATİ Çeviren: Mehmed bin Mustafa el-Vanî (ö. 1000/1592)
fasıldan meydana gelen eser, mütercimi
Vankulu’ya izafeten Vankulu Lugatı
TERCÜMETÜ’S- SIHÂHI’L-CEVHERÎ II (Lugat-ı Vankulu) ismiyle tanınmıştır.

Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi

60 61
 17
KEŞFÜ’L-AKABE
İbnu'l Kemal İlyas b. Ahmed Kayserî. Koleksiyon
No: Fatih/05426-024

Anadolu’da Selçuklu devrinde telif

edilen ilk eserdir. Astronomi ve hikmete
dair önemli bir çalışmadır. 1071 yılında
Malazgirt Muharebesi’nden 25 yıl kadar
sonra Kayseri’de telif edilmiş olup, 1105
yılında Dânişmend Oğlu Gümüş-tigin
Melik Ahmed Gazi’ye sunulmuştur.
Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi

62 63
 OSMANLI
DEVLETİ'NDE
EĞİTİM
 18
SÜLEYMANIYE
VAKFIYESI
(VGMA d. 1390 (Kasa No: 135 Yeni Tasnif: 52 numarada
kayıtlı 119 yaprak (1,1/1,1/2,1/3,1/4), 16. Yüzyıl

Kanuni Sultan Süleyman Han bin Sultan

Selim Han-ı evvel vakfına ait 235 sayfadan
oluşan, nesih hatla Arapça yazılmış tezhipli
vakfiye defteri. İçerisinde Süleymaniye
Medreselerinin teşekkülü ve harcama
masraflarına dair kayıtlar yer almaktadır.
Vakıflar Genel Müdürlüğü

66 67
 19 21
PADIŞAHIN ENDERUN ENDERUN MEKTEBI
MEKTEBI'NI TSMA E. 572/54 1272. Z. 9, (9 Zilhicce 1272/ 11 Ağustos 1856)

Enderun’da açılan mektebin hoca, memur ve

ZIYARETI talebelerine yemek ve fodula verilmesi.
TSMA E. 1272. L. 28 572/49, (28 Şevval 1272/2 Temmuz 1856)
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi
Enderun’da yeni açılan mektebi, Padişahın
ziyaret edeceği ve talebelerin imtihanlarının
aynı gün yapılmasının bildirildiği yazı.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi

20
ENDERUN
MEKTEBI'NIN
MASRAFLARININ
22
ENDERUN MEKTEBI
HAZİNEYE MEZUNİYET NUTKU
GÖNDERİLMESİ TSMA E. 601/129 1292. Ş. 29, ( 29 Şaban 1292/
30 Eylül 1875)
TSMA E. 572/50 1272. ZA. 2, (2 Zilkade 1272/5 Temmuz 1856)
Enderun’da açılan mektebin hocaları ve Enderun-ı Hümayun Mektebi’nde sene sonu
diğer memur maaşlarıyla yapılan masrafların yapılan imtihanların sona ermesi dolayısıyla
Hazine’ye gönderilmesine ilişkin belge. talebe ve hocalara hitaben yapılan nutuk.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi

68 69
 23 ENDERUN MEKTEBI ÖĞRENCİ
KAYIT DEFTERİ
TSMA E. 668/39 1291. R. 22, (22 Rebiülahir 1291/8 Haziran 1874)
24
Enderun Mektebi öğrencilerinin isim, yaş, ENDERUN MEKTEBI
numara ve vaziyetlerinin kaydedildiği defter.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi NİZAMNAMESİ
TSMA E. 1014/48 1317. Ş. 28 , (28 Şaban 1317/1 Ocak 1900)

Enderun-ı Hümayun’da bulunan memur ve

müstahdemlerden ders görmek isteyenler
için hazırlanan program ve nizamname.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi

25
ENDERUN
MEKTEBI AÇILIŞ
KONUŞMASI
SURETİ
TSMA 1292 E.1020/4, (1 Ağustos 1292/
13 Ağustos 1876)
Enderun Mektebi’nin açılış töreni
münasebetiyle irad olunan nutuk
(açılış konuşması) sureti.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi

70 71
 27
ENDERUN MEKTEBİ
İBTİDAİ KISMI DERS
CETVELİ
TSMA D. 4783/l 1292. L. 8, (8 Şevval 1292/7 Kasım 1875)

Enderun Mektebi ibtidâi (ilk) kısmının

muhtelif sınıflarında okutulan dersler, ders
hocalarının isimleri ve öğrencilerin sayısı.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi

26
ENDERUN'DA ŞEHZADELERE
VERİLEN KİTAPLARIN LİSTESİ
TSMA D. 817 1263, (23 Cemaziyelahir 1257/12 Ağustos 1841)
Enderun koğuşlarında ders veren hocalara tedris için verilmiş olan
kitaplarla Şehzade Hamid ve Abdülaziz Efendilere verilen kitapların
isimleri ve Enderun’da bazı kimselere borç olarak verilmiş olan
paraların miktarı.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi

72 73
 28 30
ŞEHZADELERİN ŞAKÂ’YIKU’N-
NOTLARI VE DERS NU’MÂNÎYE
CETVELİ TERCÜMESI
TSMA E.1024/29 1283.B.25 Muhtasibzâde Mehmed Hâkî (ö.1567),
Ahmed Nakşî. 17. Yüzyıl
Sultan Abdülaziz’in oğlu Şehzade Yusuf
İzzeddin Efendi ile Sultan Abdülmecid'in Fatih Sultan Mehmed Han
oğlu Nureddin Efendi'nin tahsil ettiği ders dönemi âlimlerinden Molla
cetveli ve aldıkları notlar. Fenârî’nin torunu Molla
Alâeddin Ali Çelebi’yi
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi gösteren bir minyatür.
Topkapı Sarayı Müzesi
Yazma Eser Kütüphanesi

29
TALIMATNAME
TSMA E. 112/25/1 1318. L. 6

Enderun-ı Hümayun Mekteb-i Âlisi

Talimatnamesi.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi
 NOTLAR
Şehzâde Mahmûd’un (Sultân II. Mahmûd) hat meşkleri ve Hocası
Kebecizâde Mehmed Vasfi’nin notları. (43 - 44 - 45 - 46 numaralı
notlar) Yıl: 1805 civarı.
Topkapı Sarayı Müzesi Yazma Eser Kütüphanesi

31 33

32 34

76
35 MIR’AT-I ŞI’R
Enderun Şairleri Tezkiresi

Enderûnlu Mehmed Âkif, Müstensih Kilerci Osman Vâsıf. Nesih hattı,

1211/1796
Topkapı Sarayı Müzesi Yazma Eser Kütüphanesi
36 38 MEŞK
Sülüs-Nesih Hurûfât Meşki EM. 2085

Şeyh Hamdullâh (ö. 926/1520) 16. yüzyıl.

İCAZETNÂME Sultan III. Mustafa 1171/1758 tarihinde Enderûn ağalarının istifadesi

için vakfetmiştir.
Ta’lik Kıt’a E.H. 2969 49x29.5 cm

Yesârizâde Mustafa İzzet Efendi'nin Topkapı Sarayı Müzesi Yazma Eser Kütüphanesi
Enderûnlu İbrahim Nâmık'a verdiği
1213/1798-99 tarihli icâzetnâme.
Topkapı Sarayı Müzesi Yazma Eser
Kütüphanesi

37
İCAZETNÂME
Sülüs Nesih Kıt’a E.H. 2972

Es-Seyid Mehmed Edirnevî’nin, Hazîne

Kethüdâsı bendesi Süleymân’a verdiği
1158/1745-46 tarihli icâzetnâme.
Topkapı Sarayı Müzesi Yazma Eser
Kütüphanesi

81
 39 PEYZAJ
(Dolmabahçe Sarayı 91 Oda)
Envanter No: 121/694.

Enderun Mektebi öğrencilerine atfedilen tablo.

40
Tuval üzerine yağlıboya, 59x70 cm.
Topkapı Sarayı Tablo Koleksiyonu
TOPKAPI SARAYI ARZ ODASI VE
ENDERUN AVLUSU
(Dolmabahçe Sarayı 88 Salon)
Envanter No: 121/685.
Fritz Wichgaf. Tuval üzerine yağlıboya 46x65 cm.
Topkapı Sarayı Tablo Koleksiyonu

82 83
 41 MIR’ÂTÜ’L-EBDÂN FI TEŞRÎHI
A’ZÂÎ’L-INSAN
Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi. İstanbul: Dârü’t- Tıbâatü’l Âmire, 1235/1820
Türkçe yazılan ilk tıp kitaplarından sayılır. Modern anlamda
hazırlanmış ilk anatomi (beden yapısı) eseridir. Sultan II. Mahmud’a
takdim edilmiştir. Kitap, Ataullah Efendinin tıp alanında yazdığı
kitaplarla birlikte ciltlenmiştir.
Hilmi Şenalp Koleksiyonu

84 85
42 MARIFETNÂME
İbrâhim Hakkı Erzurûmî. Mısır: Bulak Matbaası, 1251/1835

Tasavvuf, ahlâk, kelâm ve fıkıh gibi ilimlerle, astronomi,

anatomi, coğrafya, tarih ve fizyoloji bilimlerine dair temel
bilgilerin yer aldığı eser.
Türk Tarih Kurumu
 43 HOKKA SETI
Osmanlı 19. Yüzyıl, Envanter No: 29747
Döküm tekniği ile yapılan divit,
hokka ve kalemlik olmak üzere iki
45 HOKKA SETI
Osmanlı 19. Yüzyıl, Envanter No: 23204
Pirinç malzemeden döküm tekniği
ile yapılan divit, hokka ve kalemlik
bölümden oluşan hokka takımı. olmak üzere iki bölümden oluşan
Etnografya Müzesi hokka takımı.
Etnografya Müzesi

46 HOKKA SETI
Osmanlı 19. Yüzyıl, Envanter No: 23801
Gümüşten yapılmış, üzerinde şeh
damgası bulunan, dal ve çiçeklerle
süslenmiş hokka takımı.
Etnografya Müzesi

47
HOKKA TAKIM
44 MÜREKKEP HOKKASI
Osmanlı 19. Yüzyıl, Envanter No: 14996
Pirinçten malzemeden silindir
biçiminde yapılmış yazı hokkası.
Osmanlı 19. Yüzyıl, Envanter No: 3357
Türk ve İslam eserleri Müzesi

Etnografya Müzesi

88
 48 MÜHRE
Osmanlı 19. Yüzyıl, Envanter No: 21986

Kağıtların yüzeyindeki pürüzleri gidermek ve parlatmak için

kullanılan alet. Ayrıca tezhipte altını parlatmaya yarar.
49 KAMIŞ KALEM
Osmanlı 19. Yüzyıl, Envanter No: 29746

Etnografya Müzesi

Etnografya Müzesi

50 KAMIŞ KALEM
Osmanlı 19. Yüzyıl, Envanter No: 29745

Etnografya Müzesi

90 91
51
HOKKA SETI
Osmanlı 19. Yüzyıl, Envanter No: 6000

Ceviz ağacından yapılmış, üzeri çiçek ve yaprak

oymalı, iki kapaklı, içi bölmelere ayrılmış, içerisinde
iki adet şişe hokka bulunan, kapak içleri kırmızı
kadife ile kaplı hokka takımı.
Etnografya Müzesi

53 HOKKA SETI
Osmanlı 19. Yüzyıl, Envanter No: 10725
Ahşap malzemeden yapılmış, üstü ve yanları altın yaldızlı nakışlarla
ve muhtelif renkte çiçeklerle süslü, içi düz ve adi kırmızı boyalı,
içinde küçük bir bölme bulunan, kapağının iç tarafı kırmızı boya

52
üstüne altın yaldızla Edirnekâri nakışlarla süslü, kapağın içinde
küçük, zarif bir kapak daha bulunan hokka takımı.
Etnografya Müzesi

SÜMEN TAKIMI
Osmanlı 19. Yüzyıl. Envanter No: 8459

Ahşap malzemeden yapılmış, dışı kara boya üstüne muhtelif boyalar ile altın yaldızla
nakışlı, içi kırmızı boya üstüne altınla Sultan Abdülmecit'in tuğrası bulunan, Edirne işi
yazı çerçevesi.
Etnografya Müzesi

93
 54 KALEMTIRAŞ
Envanter No: 4003
Türk ve İslam Eserleri Müzesi 57 CETVEL KALEMI
Çelik, Ahşap. Envanter No: 3363
Türk ve İslam Eserleri Müzesi

58
MAKTA
Fildişi. Envanter No: 3350

55 KALEM Türk ve İslam Eserleri

Müzesi
Envanter No: 3366
Türk ve İslam Eserleri Müzesi

56 59
MAKAS KAMIŞ KALEM
Envanter No: 3356 Envanter No: 3362
Türk ve İslam Eserleri Müzesi Türk ve İslam Eserleri Müzesi

94 95
 60 YAZI TAKIMI
Envanter No: 4682
Türk ve İslam Eserleri Müzesi
61 RAHLE
Envanter No: 127
Türk ve İslam Eserleri Müzesi

62
RAHLE
Envanter No: 116
Türk ve İslam Eserleri Müzesi

96 97
 63
NUHBETÜ'L-ETFÂL
Mehmed Rüşdi. Necip Efendi Destgahı, 1274/1857

Çocuklara, güzel Kur’an-ı Kerim okumak

için Tecvid kurallarını anlatan kitap, en
eski elifbalardan sayılmaktadır.

Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

98 99
 64
VEKÂYI-I LETÂ’IF-I
ENDERÛNIYYE
(TÂRÎH-I ENDERÛN)
Hâfız Hızır İlyâs Ağa. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 12767/1859

II. Mahmud Dönemi’nde Topkapı Sarayı’nda

meydana gelen olayları kronolojik olarak
anlatan eser.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

100 101
 65
ELIFBÂ-YI OSMÂNÎ
Necib. İstanbul, 1283/1867, 48 Sayfa

Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı

Ankara Bölge Müdürlüğü

102
66 ELIFBÂ CÜZÜ
Mustafa Vâsıf (ö. 1269/1853). Nesih hattı, 19. yüzyıl
Topkapı Sarayı Müzesi Yazma Eser
Kütüphanesi
67
“AYASOFYA
CAMII’NDE
DERS HALKASI”
Gaspare Fossati, Louis Haghe. Londra, 1852.
Topkapı Sarayı Müzesi
Yazma Eser Kütüphanesi
 68 TANZIMAT FERMANI
Padişah Sultan Abdülmecid, Hariciye Nazırı Koca Mustafa
Reşid Paşa, BOA, MFB, 48, 25 Şaban 1255/ 3 Kasım 1839

Osmanlı İmparatorluğu’nun 19. yüzyılın

ortalarında karşılaştığı sorunların çözümleri ile
idari ve eğitim kurumlarının yapılandırılmasına
dair ferman.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı

110 111
 69 ISLAHAT FERMANI
Kabul tarihi 18 Şubat 1856. Padişah Sultan Abdülmecid,
Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa, 1242/1856, BOA, MFB, 663

Osmanlı vatandaşı olup gerekli şartları yerine

getiren herkesin idare ve askeri okullara
kabul edilmesi ile gayrimüslim ve azınlıkların
Maarif Meclisi denetiminde kendi okullarını
açmalarına imkânı tanınmıştır.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı

112
 70 ENCÜMENI DANIŞ’IN
KURULUŞU 71
BOA, İ.MVL, 208/6740, (13 Cemaziyelahir 1267/14 Nisan 1851)
TAYIN BERATI
Bugün Bilim Kurulu, Akademik Kurul gibi kurumlara karşılık gelen
BOA, İ.DH, 373/24663, (18 Receb 1273/14 Mart 1857)
Encümeni Daniş’in kuruluş nizamnamesi.
Mekatib-i Umumiye Maarif Nezaretine
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Sami Paşa’nın tayinine ilişkin Padişah
Emri.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı

72
TAYIN BERATI
BOA, İ.DH, 375/24799, (25 Şaban 1273/20 Nisan 1857)

Maarif Müsteşarlığına Hayrullah

Efendi’nin tayinine ilişkin Padişah Emri.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı

114 115
 73 NIZAMNAME
BOA, Y.EE, 112/6, 24 Cemaziyelahir 1286/1 Eylül 1869)
Maarif-i Umumiye Nizamnamesi
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
74
NIZAMNAME
BOA, İ.MVL, 211/6894, (28 Receb 1267/29 Mayıs 1851)
Ahmet Cevdet Paşa’nın Dârülmuallimîn
Nizamnamesi
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı

75
NIZAMNAME
BOA, İ.DH, 603/42041, (6 Ramazan 1286/10 Aralık 1869)

Maarif Nizamnamesi uyarınca Meclis-i

Kebir-i Maarif bünyesinde yeni kurulacak
birimlere yapılacak tayinlere ve
belirlenecek maaşlara ilişkin Padişah Emri.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı

116 117
 76 PADIŞAH İRADESI
BOA, İ.DH, 606/42235, (29 Şevval 1286 /1 Şubat 1870)
Meclis-i Kebir-i Maarif ve Azaları ve Daire-i İlmiye
memurlarının maaş düzenlemelerine ilişkin Padişah Emri.
77
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
PADIŞAH İRADESI
BOA, İ.DH, 622/43260, (5 Şaban 1287/31 Ekim 1870)
Mekteb-i Tıbbiye’de eğitimin Türkçe
yapılması konusunda Padişah Emri.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı

78
PADIŞAH İRADESI
BOA, İ.DH, 379/25042, (11 Şevval 1273/4 Haziran 1857)

Takvimhane-i Amire binasının yeni

kurulan Maarif Nezaretine tahsis
edildiğine dair padişah emri.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı

118 119
 79
EL- MEDHAL
FI’L COĞRAFYA
Hüseyin Rıfkı Tamânî. İstanbul:
Matbaa-i Âmire, 1247/1832

Mühendishanede astronomi
dersleri de okutan Başhoca
Hüseyin Rıfkı’nın, ders
notlarının coğrafya ile ilgili
bölümleri öğrencilerinden
Hoca İshak Efendi tarafından
derlenerek bastırılmıştır.
Sonraki yıllarda birçok baskısı
yapılan eser, okullarda ders
kitabı olarak okutulmuştur.
Hilmi Şenalp Koleksiyonu

120 121
 80 ŞEFKAT NIŞANI
"Hamiyet, İnsaniyet, Muaveniyet"

Sultan II. Abdülhamid tarafından 1878 yılında, savaş zamanı

ve afet durumlarında yardım hizmetinde bulunan, okul yeri
bağışlayan ve kız çocukların tahsili için üstün hizmetlerde
bulunan kadınlara verilmek üzere yaptırılan 1295 H. Sultan
II. Abdülhamid tuğralı Şefkat Nişanı. Nişan'ın üzerinde
"Hamiyet, İnsaniyet, Muaveniyet" yazılıdır.
Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü

122
 81
ŞEHADETNÂME
Doğramacı İhsan bin Mehmed Efendizade
İsmail Şükrü Efendi’ye ait 7 Kânunuevvel
1316/20 Aralık 1900 tarihli Mekâtib-i
Askerîye-i Şâhâne Şehadetnâmesi.
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

83 MAZBATA
Muhtelif İdadî Mekteplerinde müdürlük yapmış olan Ahmed
Raşid Efendi’ye ait 2 Mart 1320/15 Mart 1904’de tasdik edilen

82
Hizmet Cetveli Mazbatası.
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

ŞEHADETNÂME
Sivaslı İbrahim Hakkı Efendi’ye 1 Mart
1321/14 Mart 1905 tarihinde verilen
“Mekâtib-i Askerîye-i Şâhâne’de ikmal-i
tahsil eden Piyade Zabitanına Mahsus
Şehadetnâme”.
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

124 125
84 MUSTAFA KEMAL EFENDI’NIN
KÜNYE DEFTERI
Kara Harp Okulu 27 Numaralı Künye defteridir. 1314-1320
doğum tarihli öğrencilerin bilgileri yer almaktadır.
Kara Harp Okulu
 85
ÖĞRENCI
DEFTERI
1901 Yılı Mekteb-i Fünun-ı
Harbiye-i Şahane 54. Erkan-ı
Harbiye 3. Sene öğrencilerine
ait defter.
Kara Harp Okulu

128
 86
ÖĞRENCI DEFTERI
1899 tarihli öğrenci defteri.
Kara Harp Okulu

130 131
87 ÖĞRENCI DEFTERI
1900 yılı Harp Okulu 2. Sınıfı öğrencilerine ait defter.
Kara Harp Okulu
 88 EL-MUKTEDAB EL-MÜNTEHAB
FÎ TA’LIMI LÜGATI’L-ARAB
Mehmed Zihni. A. Maviyan Şirket-i Mürettebiye Matbaası, 1304/1887
89 İLM-I AHLÂK
Abdurrahman Şeref. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1316/1900
Ortaokul ve lise öğrenciler için Ahlâk dersinde okutulmak
üzere hazırlanan ders kitabı.
Arapça öğrenimi için yardımcı kitap.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi
Sefer Turan Koleksiyonu

134 135
 90 NIZAMNÂME
Defter. 13 Şaban 1321/4 Kasım 1903, ADVNS N2AM.d1
Halkalı Ziraat Mektebi Nizamnâmesi
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
91 NUMÛNE-I İNŞÂ
Ahmed Âsım. Şeyh Yahya Efendi Matbaası, 1288/1872
Edebiyat ve şiir alanında yazma becerisi kazandırmak
amacıyla hazırlanan ders kitabı.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

136 137
 92 93
LISAN-I OSMÂNÎ
MUHTASAR İLM-I Ali Nazimâ. İstanbul: Mahmudbey Matbaası, 1302/1886
HEYET Türkçe dilbilgisi kurallarını kısa ve basit
Ahmed Ziya (Akbulut). İstanbul: Âlem Matbaası-Ahmed bir şekilde öğretmek için hazırlanan kitap.
İhsan ve Şürekâsı, H. 1316/1898
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi
Liselerin son sınıfında okutulan
Kozmografya (Astronomi) ders kitabı.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

94
ÇOCUKLARA
TÂLIM-I FEZÂIL-I
AHLÂK
Ali İrfan (Eğribozî). İstanbul: Mahmut Bey Matbaası,
1312/1896
Rüşdiye ve İdadî’lerin (ortaokul ve lise)
birinci ve ikinci senelerinde okutulan ders
kitabı.
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Ankara Bölge Müdürlüğü

138 139
 96 DARÜŞŞAFAKA MEKTEBI
CETVELI
İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, H. 1307/1889.
1888-1889 ders yılında Darüşşafaka Mektebi İmtihan-ı Umumi
cetveli. Okulda tahsil gören öğrencilerin künye bilgileri, gördükleri
dersler ve aldıkları notların bulunduğu defter.
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Ankara Bölge Müdürlüğü

95
OKU KIRAAT-I İLMIYE VE MÂLÛMAT-I
FENNIYE
Ali Nazimâ. İstanbul: Kasbar Matbaası, H. 1318/1900, İkinci Kısım
Rüşdiye öğrencilerinin Kıraat-ı İlmiye ve Mâlûmat-ı Fenniye dersi için Ali Nazimâ
tarafından kaleme alınmış ders kitabıdır. Daha önce yazmış olduğu “Oku Yahud Yeni
Risale-i Ahlak ve Vazife-i Eftal” isimli eserinin devamı niteliğindedir.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

140 141
 97 99
USÛL-I TALIM VE KIZLARA MAHSUS
TERBIYE DERSLERI İDARE-I BEYTIYYE
Ayşe Sıdıka Hanım. İstanbul: Âlem Matbaası, 1313/1897 Ali Rıza. İstanbul: Karabet Matbaası, 1314/1898
Türk eğitim tarihinin ilk bilimsel pedagoji Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
kitabı olarak öğretmen okullarında uzun Ankara Bölge Müdürlüğü
yıllar okutulan ders kitabı.
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Ankara Bölge Müdürlüğü

98 100
HIFZISSIHHAT
ELIFBÂ: MEBDE-I Dr. Besim Ömer (Akalın). İstanbul: Karabet Matbaası,

KIRÂATIN
1318/1902
Okullarda Hıfzıssıhha (sağlık) dersinde
Abdi Kamil. Dersaadet: 72 Numaralı Matbaa, 1314/1898, okutulması Maarif Nezareti tarafından
İkinci Kısmı kabul edilen kitap.
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Ankara Bölge Müdürlüğü Ankara Bölge Müdürlüğü

142 143
 102 GAZETE İLÂNI
ÖRNEĞI
BOA, Y.EE, 72/131, (22 Cemaziyelahir
1297/1 Haziran 1880)

Bazı devlet görevlilerinin çocukları

ile birlikte, Ihlamur Kasrı’nda eğitim
gören Sultan II. Abdülhamid’in
çocuklarının imtihan yapılacağına
dair gazetelere verilecek ilân
metninin müsveddesi.
Cumhurbaşkanlığı Devlet
Arşivleri Başkanlığı

101
Piyade Kolağası Süleyman Asaf. İstanbul:
Matbaa-i Osmâniye, 1302/1886
Topoğrafya eğitimi için içerisinde resim,
harita, tablo bulunan Maarif Nezaretinin
AMELÎ ruhsatıyla basılan eser.
Türkiye Yazma Eserler Kurumu
TOPOĞRAFYA Başkanlığı Ankara Bölge Müdürlüğü

144 145
 103 105
MECLIS-I VÜKELA ZIRAAT
KARARI MEKTEBLERININ
BOA. MV, 39/64, (28 Cemaziyelevvel 1306/30 Ocak 1889)
Maarif iane hissesinin toplanması ve
ISLAHI
BOA, Y.A.HUS, 266/152, (26 Rebiülahir
harcanmasına ilişkin Meclis-i Vükela
1310/17 Kasım 1892)
kararı.
Ülkedeki Ziraat mekteplerinin ıslah
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı edilmesine dair Sadaretin resmî yazısı.
Cumhurbaşkanlığı
Devlet Arşivleri Başkanlığı

104
GAYRIMÜSLIMLERE
AİT MEKTEPLER
BOA. MF.MKT, 118/61, (8 Şaban 1307/30 Mart 1890)

Gayrimüslimlere ait ilkokul seviyesi

üzerindeki bütün özel okullarda Türkçenin
zorunlu tutulmasına dair Manastır Maarif
Müdürlüğü’nün yazısı.
Cumhurbaşkanlığı
Devlet Arşivleri Başkanlığı

146 147
 106 ŞEHZADELERİN SINAV
NOTLARI
BOA, Y.PRK.SGE, 5/25, (30 Receb 1310/ 17 Şubat 1893)
107 OKULLARDA TÜRKÇE
DERSİNİN MECBURİ
OLMASINA İLİŞKİN PADIŞAH
Sultan II. Abdülhamid’in çocuklarından Mehmed Selim, Abdülkadir,
İbrahim Tevfik, Ahmed ve Burhaneddin Efendilerin sınav notları. EMRI
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı BOA, İ.HUS, 27/1, (22 Muharrem 1312/26 Temmuz 1894)
Osmanlı Devleti’nde bulunan Hristiyan okullarında Türkçe dersinin
zorunlu olması hususunda Padişah Emri.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı

148 149
 108 MECLIS-I VÜKELA KARARI
BOA, MV,83/2, (2 Receb 1312/30 Aralık 1894)

Osmanlı lisanının kasabalarda ve gayrimüslim okullarda ders olarak

okutulmasına dair Meclis-i Vükela kararı.
109 PADIŞAH EMRI
BOA, İ.HUS, 63/9, (4 Zilkade 1315/27 Mart 1898)

Aşiret mektebi mezunlarından olup mülkiye mekteplerinde

tahsilini tamamlamış olanların, mekteplerinde mülki görevlerde
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı istihdam edilmesi hususunda Padişah Emri.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı

150 151
 110 İSLÂM MEKTEBLERI DERS
PROGRAMLARI
BOA, Y.EE, 5/127, (8 Ramazan 1317/10 Ocak 1900)
111 YABANCI OKULLARA
MÜSLÜMAN ÇOCUKLARIN
GİTMESİNİN YASAK
İslâm mekteplerinde okutulan ders programlarının bir heyet
teşkiliyle gözden geçirilmesine dair sadaret makamına yazılan
resmî yazı.
OLMASINA İLİŞKİN BELGE
BOA, MF.MKT, 990/9, (28 Safer 1325/12 Nisan 1907)
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Müslüman çocuklarının yabancı okullara gitmesi yasak olduğu
halde babası Sikkezanbaşı İsmail Efendizade Nuri Efendi
tarafından Fransız Cizvit Mektebine kaydettirilen Süruri Efendi
hakkında gerekli işlemin yapılması konusundaki yazı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı

152 153
 112 113 KÜRE
Coğrafya derslerinde kullanılan ingilizce
‘Küre Dünya’.

MIKROSKOP 75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi

Ankara Atatürk Lisesi’nde Biyoloji

derslerinde kullanılmış olan mikroskop.
75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi
Eğitim Malzemeleri
 114 115 GÜNEŞ VE GEZEGEN SISTEMI
Ankara Atatürk Lisesi’nde kullanılmış olan Güneş Sistemi ve
Gezegenlerin hareketini gösteren cihaz.
WALTEN HOFEN 75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi

SARKACI
Ankara Atatürk Lisesi’nde Fizik derslerinde
kullanılmış olan Walten Hofen Sarkacı.
75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi

156 157
 117 KÜRE
Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde
coğrafya derslerinde kullanılan küre.
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

116
KÜRE
Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde
coğrafya derslerinde kullanılan küre, 1914.
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

159
 118 ŞEHADETNÂME
Ispartalı Ömer Faik Efendi’nin oğlu Osman Nuri Efendi'ye ait
29 Temmuz 1330/11 Ağustos 1914 tarihli Maarif-i Umumiye
Nezareti Mekteb-i Mülkiye Şehadetnâmesi.
119 DÂRÜLMUALLIMÎN-I
İBTIDÂILERE MAHSUS
MÜFREDAT PROGRAMI
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir) Maarif-i Umumiye Nezareti Telif ve Tercüme Dairesi.
İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1331/1915
Öğretmen okullarının ilk kısmında okutulan derslere ait
müfredat.
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

160 161
 120
MEKTEB-I
SULTANÎ DERS
PROGRAMI
İstanbul: Matbaa-ı Âmire, 1328/1912
Kayıt No: 540
Liselerde okutulan derslere ait haftalık ve
yıllık ders planları.
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

121
BERAT-I
HÜMÂYUN
Kütahya Mekteb-i İbtidâiyesi
tarafından Hocazade Ahmed
Efendi’ye 9 Kânunuevvel
1326/22 Aralık 1910 tarihinde
verilen Berat-ı Hümâyun sureti.
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

162 163
 122
İCAZETNÂME
Ardos Nahiyesi Mekteb-i İbtidâiyesi
Muallimi Tortumlu Abadoğlu Sefer
Efendi’ye, es-Seyyid el-Hâc Hafız Ahmed
Şakir el-Hüseynî el-İslambulî tarafından
8 Mayıs 1326/21 Mayıs 1910 tarihinde
verilen İcazetnâme.
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

123 ŞEHADETNÂME
Ödemişli Hasan Şevket Efendi’ye, 8 Teşrinievvel 1327/21
Ekim 1911 tarihinde verilen İzmir Dârülmuallimîn-i İbtidâiye
Şehadetnâmesi.
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

164 165
 124 TASDIKNÂME
Ayşe Hanım bint Kadri Efendi’ye 5 Haziran 1333/1917 tarihinde
Altı Dershaneli Bolu Merkez İnas Mekteb-i İbtidâiyesi’nden verilen
Tasdiknâme.
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

125 KÜNYE DEFTERI

Birinci Dünya Savaşı nedeniyle mezun veremeyen
Kastamonu Mekteb-i Sultanisi, 1913-1919 Künye Defteri, s.4
Kastamonu Abdurahmanpaşa Lisesi

166 167
 126 TÜFEK
Kastamonu Abdurrahmanpaşa Lisesi’nde talim için kullanılan
Mosin Nagant 1918 model Rus yapımı tüfek.
Kastamonu Abdurrahmanpaşa Lisesi

127
DÜRBÜN
Kastamonu Abdurahmanpaşa Lisesi’nde
eğitim amacıyla kullanılan dürbün, 1912.
Kastamonu Abdurrahmanpaşa Lisesi

128
KILIÇ
Kastamonu Abdurrahmanpaşa Lisesi’nde
eğitim amacıyla kullanılan kılıç.
Kastamonu Abdurrahmanpaşa Lisesi

168 169
 129 100’LÜK KAIME
Mehmed Muzaffer (Bedeli Çanakkale’de ödendi)
Galatasaray Lisesi’nde öğrenciyken 1914 yılında gönüllü olarak
Çanakkale Savaşı’na katılan 17 yaşındaki Osmanlı zabit namzeti
Asteğmen Mehmet Muzaffer’in 100 Liralık Kaimesi.
EGM Kriminal Polis Laboratuvarı Daire Başkanlığı

ŞEHIT MEHMET MUZAFFER

VE 100 KAIME’NIN HIKÂYESI
17 yaşında gönüllü Cihan Harbi’ne katılan
ve Subay derecesine kadar yükselen
Mehmet Muzaffer, İstanbul’a birliğinin
ihtiyaç duyduğu otomobil ve kamyon
lastiklerini satın almak için gönderilir.
Erkan-ı Harbiye Riyasetinden maddi
yardım umar ama ona para olmadığı
söylenir. İstanbul’da o dönemde zaten
nadir olan otomobil ve kamyon lastikleri
savaştan dolayı karaborsadadır.
Muzaffer, uzun aramalar sonucunda
Karaköy’deki bir Yahudi tüccarda istediği
lastikleri bulur, anlaşmaya varır. Fakat
para yoktur. Muzaffer, bir çözüm bulmak
zorundadır. Tüccara, paranın ertesi gün
teslim edileceğini, sabah ezanında malları
almak üzere geleceğini söyler. Ertesi sabah
Muzaffer, tüccarın kapısına gelip malları
alır. Ancak tüccara verdiği para gece
boyunca üzerinde çalıştığı kusursuz bir
taklit paradır.
Muzaffer, gerçek paraların üzerinde
“Bedeli Dersaadet’te altın olarak
tesviye olunacaktır.” ibaresini “Bedeli
Çanakkale’de altın olarak tesviye
olunacaktır.” şeklinde değiştirmiştir.
Burada “altın” ile kastedilen
Çanakkale’deki Mehmetçiğin akıttığı,
altından daha kıymetli, KAN’dır.
Bu olay, Muzaffer’in vatanı için gösterdiği
fedakârlığın ve zekâsının bir örneği olarak
hatırlanmaktadır.
Yahudi tüccar durumu anlayınca
bunu mesele yapmamıştır. Lakin olay
İstanbul’da büyük bir yankı uyandırmış
ve Sultan Abdülmecid’in torunu Şehzade
Abdulhalim Efendi’nin de dikkatini
çekmiştir. Şehzade, lalasını göndererek
tüccardan taklit parayı altınla satın alıp
İstanbul Polis Okulu’ndaki Emniyet
Müzesi’ne hediye etmiştir.
Mehmet Muzaffer 1917 yılında şehit
olmuştur.

170 171
 130 MAARIF NIŞANI
Sultan V. Mehmet Reşad tarafından 1910 yılında "Ulum ve
Fünun ve Sanâyi-i Nefise" alanında hizmet veren ve üstün başarı
gösterenlere verilmek üzere yaptırılan Maarif Nişanı.
Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü

172 173
 131 TÂRIH-I OSMÂNÎ
Ali Reşad, Ali Seydi. İstanbul: İkdam Matbaası, 1327/1911
Osmanlı tarihini öğretmek amacıyla sade bir dille hazırlanan
resimli ve haritalı ders kitabı.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

132
MILLÎ KIRAAT
Köprülüzade Mehmed Fuad. İstanbul: Kanaat Matbaası,
1331/1915
1915 yılında Maarif Nezareti tarafından
yapılan Mekâtib-i İbdiyâiye’nin son
ve Sultanîlerin ilk sınıfında tedris
edilmek üzere Millî Kıraat dersi kitabı
müsabakasında birinci seçilen eser.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

174 175
 133
HIFZISSIHHA
Dr. Besim Ömer (Akalın). İstanbul, 1330/1914
Tüm liselerle mekatib-i idadîyede ve
darülmualliminde sağlık dersinde
okutulmak üzere Maarif Nezareti’nin en
son programına kabul edilmiştir.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi
176
134 İSVEÇ USULÜNDE
JIMNASTIK: TERBIYE-I
BEDENIYE
Selim Sırrı (Tarcan). İstanbul: Tefeyyüz Kitabhanesi, 1332/1916, 1. Kitap
Mekâtib-i İbtidâiye’nin birinci devresinin müfredat programlarına
göre tertip edilmiş, altı yaşından dokuz yaşına kadar kız ve erkek
çocuklara mahsus beden eğitimi ders kitabı.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi
177
 135
TÜRKÇE ELIFBÂ
İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1331-1332/1914-1915

Maarif-i Umumiye Nezareti tarafından

okuma ve yazmayı öğretmek amacıyla
hazırlanan kitap.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

136
ÖĞÜTLERIM
Kazım Karabekir. İstanbul, 1336/1920
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

178
 137 GÜZEL KIRAAT
Ahmed Cevad (Emre). Dersaadet: Kütübhane-i İslâm ve Askerî, 1330/1914,
(Birinci sene)

İbtidâi (İlkokul) birinci sene öğrencileri için hazırlanan

138 COĞRAFYADA ILK ADIM:
DEVRE-I ULA
Faik Sabri (Duran). İstanbul: Maarif-i Umumiye Nezareti Telif ve
Tercüme Kütübhanesi (Matbaa-i Âmire), 1331/1915
ders kitabı.
Rüşdiye (orta öğretim) öğrencileri için Coğrafya ders kitabı.
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Ankara Bölge Müdürlüğü Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Ankara Bölge Müdürlüğü

180 181
 139 USÛL-I SAVTIYE ÜZERE
ALTIN ELIFBÂ
Ahmed Cevad (Emre). Dersaadet: Kütabhane-i İslâm ve
Askerî-İbrahim Hilmi, 1332/1916
140 TÂRIH-I İSLÂM
Ali Reşad, Ali Seydi. İstanbul: Kanaat Matbaası, 1330/1914
Mekteplerinin birinci senesi için İslâm tarihini öğretmek amacıyla
resimli ve sade bir dille hazırlanan ders kitabı.
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Maarif Nezareti’nce tüm ilk mekteplerde okutulması kabul edilen Ankara Bölge Müdürlüğü
ders kitabı.
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Ankara Bölge Müdürlüğü

182 183
 141
TALIMATNAME
H.1334/M.1916

Bahriye mesleğine girecek şehzadelerin

terbiye ve tahsilleri hakkında
talimatname.
Topkapı Sarayı Müzesi Yazma
Eser Kütüphanesi

184 185
 142 144
NIZAMNAME NIZAMNAME
BOA, İ.DUİT, 19/28, (10 Zilkade 1332/30 Eylül 1914) BOA, İ.MMS, 194/12, (28 Rebiülahir 1333/15 Mart 1915)

Medreselerdeki eğitimin Anaokulları Nizamnamesi

iyileştirilmesi amacıyla hazırlanan Cumhurbaşkanlığı
Islah-ı Medaris Nizamnamesi. Devlet Arşivleri Başkanlığı
Cumhurbaşkanlığı
Devlet Arşivleri Başkanlığı

143 145
NIZAMNAME
BOA, İ.MMS,184/30, (27 Cemaziyelahir 1332/23
Mayıs 1914) NIZAMNAME
BOA, İ.DUİT, 96/43, (29 Receb 1337/30 Nisan 1919)
Maarif Nezareti tarafından
yurtdışına gönderilecek talebeler Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimât
hakkında nizamname. Nizamnamesi
Cumhurbaşkanlığı Cumhurbaşkanlığı Devlet
Devlet Arşivleri Başkanlığı Arşivleri Başkanlığı

186 187
 146 NIZAMNAME
BOA, İ.DUİT, 19/40, (20 Zilkade 1333/29 Eylül 1915)
Dilsiz ve Sağır Mektepleri Nizamnamesi
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
147 GENELGE
BOA, MF.MKT, 239/57, (20 Cemaziyelevvel 1312/19 Kasım 1894)
Özel Okul Müdürlüklerine gönderilen “Maarif Nizamnamesine”
ve Bakanlık tarafından onaylanan “Okul Talimatına” uymaları
hususundaki genelge.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı

188 189
 149
KÜNYE
İttihad-ı Terakki Numune Mektebi
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

150
KÜNYE
Hasan Paşa Mektebi
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

148
CETVEL 151
Mahmudiyye Mekteb-i
Rüşdiyesi’nin 3. senesine
KÜNYE
mahsus evkat ve ders cetveli. Rehber-i İttihad Mektebi
Haluk Perk Araştırma Merkezi Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu Koleksiyonu

190 191
 152 153 “YAŞASUN İRFAN”
Pazubend
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

DERS
CETVELI
Dersaadet: Matbaa-i Âmire, 1315/1899
Üsküdar Mekteb-i İdadî-i
Mülkisi Tevzî-i Mükâfat
Cetveli, 1314-1315/1898-

154
1899 Sene-i dersiyesi.
Haluk Perk
Araştırma Merkezi
Koleksiyonu
GÜRBÜZLER
TEFEYYÜZ MEKTEBI
KISM-I İBTIDAÎ
Pazubend
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

155
İNAS MEKTEBI
İhtiyat 162

Pazubend
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

192 193
 156 TA’BÎRÂT-I SEVKÜ’L-CEYŞÎ VE
AVÂRIZ-I COĞRAFYA
Erkan-ı Harbiye Binbaşısı Ali Fıtrî,.İstanbul:
Mekteb-i Harbiye Matbaası, 1327/1911
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi
157
YENI USÛL
RESIMLI HESAP
DERSLERI
Salih Zeki (Beker), Hamazasb Haki. İstanbul: (A. Asaduryan
ve Mahdumları) Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1335/1919,
2. Kısım
Maarif Nezareti’nce Mekâtib-i İbtidâiye’nin ikinci
senelerinde tedris edilmek üzere müsabakada
birinci derecede kabul buyrulmuştur.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

194 195
 158 159
FELSEFE ELIFBA
DERSLERI İstanbul: Mahmud Bey Matbaası,
1328/1912
İstanbul, 1330/1914
Haluk Perk
Haluk Perk Araştırma Merkezi Araştırma Merkezi
Koleksiyonu Koleksiyonu

160
CÜZ KESESI
Haluk Perk
Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

196 197
 162 SAKARYA KIZ MEKTEBI
9 Eylül 1328 - 22 Eylül 1912
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

161 KOCA MUSTAFA PAŞA KIZ

MEKTEBI
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

198
 163
TARIH DERSI
Son Halife Abdülmecid Efendi’nin
kendisine de yer verdiği Tarih Dersi
Tablosu.
Cumhurbaşkanlığı Koleksiyonu

200
 164
MIR’AT-I VÜCUD-I
BEŞER VE AZA-I
DAHILIYE VE
HARICIYELERI
VE ONLARIN
VAZIFELERI
İstanbul: Garoyan Matbaası, 1334/1915

İnsan vücudunu, organlarını konu alan

resimli anatomi kitabı.
Hilmi Şenalp Koleksiyonu

202 203
 165 MAARIF TARIHI
BOA, BEO, 4696/352186, (18 Safer 1340/16 Ekim 1921).

Sadaret makamından Maarif Nezareti’ne, fakir ve kimsesiz

166
çocuklar için bastırılan kitapların Hilal-i Ahmer vasıtasıyla
gönderilmesi hakkında yazılan resmî yazı. RESIMLI YENI İDARE-I
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı BEYTIYYE DERSLERI
Midhat Sadullah (Sander).Orhaniye Matbaası, 1338/1922
Ev idaresi hakkında pratik bilgiler içeren resimli kitap.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

167
DARÜ’L-İRFAN
MEKTEBI
25 Kânunuevvel 1338/25 Aralık
1922
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

204 205
168
MUALLIMLER
MECMUASI
Sene: 1 Sayı: 3. 17 Teşrinisani 1922 -
17 Kasım 1922
Öğretmen Dergisi
Türk Tarih Kurumu

169 ELIŞI DEFTERI

Ders Senesi: 28 Nisan 1337/1921
Mektebi: Kabataş Sultanisi, Öğrencinin Adı: Mehmed Ziya,
Numarası: 83
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

170 RESIMLI MEKTEP DEFTERI

Ders Senesi: 28 Nisan 1337/1921
Öğrencinin Adı: Behice, Sınıfı: 1, Numarası: 190
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

207
CUMHURİYET
DÖNEMİ
 171
TEVHID-I
TEDRISAT
FON: 30-10-0-0. Yer 142-16-3. Tarih: 12.03.1924
3 Mart 1340 tarihli Tevhid-i Tedrisat
kanununa göre müderris-i ilmiye
ile Dârülhilâfeler hakkında bütün
vilayetlere gönderilen genelge sureti.
Cumhurbaşkanlığı Cumhurbaşkanlığı
Devlet Arşivleri Başkanlığı
210
172 TEVHID-I TEDRISAT
KANUNU
FON: 51-0-0-0, Yer: 2-4-8.Tarih: 03.03.1924
1. Türkiye dâhilindeki bütün müessesatı Harbiye’den menşei teşkil eden askeri
ilmiye ve tedrisiye Maarif Vekâletine liseler bütçe ve kadrolarıyla Müdafaa-i
merbuttur. Milliye Vekâletine devrolunmuştur.
2. Şer'iye ve Evkaf Vekâleti veyahut hususi 6. İşbu kanun tarihi neşrinden muteberdir.
vakıflar tarafından idare olunan bilcümle
İşbu kanunun icrayı ahkâmına İcra
medrese ve mektepler Maarif Vekâletine
Vekilleri Heyeti memurdur.
devir ve raptedilmiştir.
3. Şer'iye ve Evkaf Vekâleti bütçesinde Devlet Arşivleri Başkanlığı
mekatib ve medarise tahsis olunan
mebaliğ Maarif bütçesine nakledilecektir.
4. Maarif Vekâleti yüksek diniyat
mütehassısları yetiştirilmek üzere
Darülfünunda bir İlahiyat Fakültesi
tesis ve imamet ve hitabet gibi hidemat-ı
diniyenin ifası vazifesiyle mükellef
memurların yetişmesi için de aynı
mektepler küşat edecektir.
5. Bu kanunun neşri tarihinden itibaren
terbiye ve tedrisatı umumiye ile
müştegil olup şimdiye kadar Müdafaa-i
Milliyeye merbut olan askeri rüşti ve
idadilerle Sıhhiye Vekâletine merbut
olan darüleytamlar, bütçeleri ve
heyeti talimiyeleri ile beraber Maarif
Vekâletine rapt olunmuştur. Mezkür
rüştiye ve idadilerde bulunan heyeti
talimiyelerin ciheti irtibatları atiyen
ait olduğu Vekâletler arasında tahvil
ve tanzim edilecek ve o zamana kadar
orduya mensup olan muallimler orduya
nispetlerini muhafaza edecektir. Mekteb-i
211
 173
MÜBTEDILER İÇIN
NAZARÎ VE AMELÎ
AHENK DERSLERI
176
LISE BIRINCI
Hüseyin Sadeddin Arel. İstanbul: Cihan Biraderler Matbaası, 1339/1923

İlkokul öğrencilerine müzik eğitimi için hazırlanan kitap. DEVRE MÜFREDAT

Anadolu Sahaf
PROGRAMI

174
Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti. İstanbul:
Matbaa-ı Âmire, 1340/1924
Cumhuriyet döneminde liseler için
hazırlanan ve uygulanan ilk müfredat
programı.
GEÇIŞ BELGESI Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Şirket-i Hayriye Rumeli ciheti geçiş belgesi
Ankara Bölge Müdürlüğü
Mektep öğrencelerine mahsustur. Millî Ticaret-i Bahriye Kapudan ve
Çarkçı Mektebi öğrencilerinden Mehmet Zeki Efendiye aittir.
1 Eylül 1339/1923’den 13 Ağustos 1340/1924’e kadar geçerlidir.
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

175
İBTIDAÎ DÂRÜLMUALLIMÎN
VE DÂRÜLMUALLIMÂTLARA
MAHSUS MÜFREDAT
177
MEMLEKET
PROGRAMI EVLATLARINA:
Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti İlk Tedrisat
Dairesi. İstanbul: Matbaa-ı Âmire, 1340/1924
Cumhuriyet döneminde kız ve erkek öğretmen okulları ŞARKILI İBRET
için hazırlanan ve uygulana ilk müfredat programı. Kazım Karabekir. İstanbul:
Bahriye Matbaası, 1340/1924
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi
Ankara Bölge Müdürlüğü

212 213
 180
RESIM KITABI
İstanbul Kız Lisesi’nin 6. Sınıf, 3. ve
4. şubeleri öğrencilerine ait 23 Şubat
1341/1925 tarihli resim örnekleri.
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

178
MESAI CÜZDANI
Sokullu Mehmed Paşa Numune Mektebi Mesai Cüzdanı
Ders Senesi: 1339-1340/1923-1924 Öğrencinin Adı: Burhaneddin Efendi
Numarası: 305 Sınıfı: 4
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

179
181
İZMIR KIZ
LISESI ŞEREF
DEFTERI
Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün
YAZILI
14 Teşrin-i Evvel/ 14 Ekim YOKLAMA
1925’te İzmir Kız Lisesini
ziyaretinde imzaladığı Şeref KÂĞIDI
Defteri. Haluk Perk Araştırma
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi Merkezi Koleksiyonu

214
182 183
MAARIF NAZARIYYÂT-I
TOPLANTISI MÛSIKÎ
FON: 180-9-0-0. Yer 12-70-15. Mehmed Veli Kanık, Osman Zeki Üngör. İstanbul: Ahmed
Tarih: 11.07.1923 - 16.04.1925 İhsan Matbaası, 1926
Ankara’da yapılacak Heyet-i İlmiye Ortaokul öğrencilerine müzik eğitimi için
toplantısı için ilk, orta ve yüksek hazırlanan kitap.
mektepler teşkilatı talimat ve Anadolu Sahaf
programları ile ilgili görüşlerin
bildirilmesi ve üyelere yapılacak
ödemelerle ilgili belgeler.
Cumhurbaşkanlığı
Devlet Arşivleri Başkanlığı

184
CUMHURIYET
ELIFBÂSI,
İKINCI KISIM:
KURAN-I KERÎM’E
BAŞLIYORUM
Midhat Sadullah (Sander). İstanbul:
Necm-i İstikbâl Matbaası, 1342/1926

Maarif Vekâlet’ince bütün mekteplerde

okutulması kabul edilen son elifbâ kitabı.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

217
 186
TALIMATNAME
FON: 30-18-1-1, Yer: 18-22-16.Tarih: 28.03.1926

Millî Talim ve Terbiye Dairesi’nin teşkilat

ve görevleri hakkında tanzim ve tevdi
edilmiş olan talimatnamenin yürürlüğe
konulduğuna dair belge.
Cumhurbaşkanlığı
Devlet Arşivleri Başkanlığı

185 TAYIN EMIRLERI

FON: 30-18-1-1, Yer: 18-20-14.Tarih: 10.03.1926

Millî Talim ve Terbiye Heyeti başkan ve üyeliklerine yapılan

tayinler.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı

218 219
 187 SICIL DOSYASI
Cumhuriyet Devri ilk erkek öğretmenlerinden Dr. Rıza Nur’un
Sicil Dosyası.
188
13 Haziran 1926 tarihli sicil dosyası ve hal tercümesi bilgilerini
içermektedir.
YENI ELIFBÂ,
Milli Eğitim Bakanlığı
KUR’AN’I
OKUYORUM
Ahmed Cevad (Emre). Matbaa-i Âmire, 1342/1926
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

189
MÜSAMERE
BILETI
Sultan Abdülhamid Han-ı
Evvel Numune Mektebi
Müsamere Bileti Tertip: 2
Numara: 151
Haluk Perk Araştırma
Merkezi Koleksiyonu

220 221
190
TÜRKİYE
HARITASI
Osman Mükerrem bin İsmail Fatih
tarafından 1926 yılında hazırlanan
Türkiye haritası.
Sefer Turan Koleksiyonu
 191 193 HATIRA-I ZAFER MEKTEP
DEFTERI
CÜMLE USULÜ İLE Türk İstiklal Marşı
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu
İLK OKUMA KITABI
Ahmed Cevat (Emre). İstanbul: Devlet Matbaası, 1927
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

192
NOTA DEFTERI
Dârü't-Talim-i Mûsikî Heyeti Nota Defteri,
1341-1343/1925-1927
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

224 225
 194 POSTER
Büyük Gazinin Hayatı (1881 - 1927)
Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti Milli Talim ve Terbiye
Dairesi Halk Terbiyesi Şubesi Neşriyatı: 1
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

195 İNAS MEKTEBI

Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

196 ZIYA GÖKALP İLK KIZ

MEKTEBI
11.01.1927 tarihli fotoğraf.
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

226 227
 198
CUMHURIYET
ÇOCUKLARINA
KELIME
USULÜYLE SON
TÜRKÇE ELIFBÂ
S. İlhami. İstanbul: İbrahim Hilmi, Orhaniye Matbaası,
1928

Osmanlı Türkçesi ile hazırlanan resimli

Elifba kitabı.
Sefer Turan Koleksiyonu

197
KONSER AFİŞİ
Kadıköy İttihad-ı Osmani Mektebi menfaatine Dârülfeyz-i Mûsikî Mektebi tarafından
verilecek konserin el ilanı.

KADIKÖY İTTIHAD-I OSMANI MEKTEBI

Menfaatine Nisan’ın 17. Perşembe günü saat 1’ de hanım efendilere gecesi 9’da bey
efendilere Dârülfeyz-i Mûsikî Mektebi heyet-i talimiyesi tarafından fevkalade

KONSER
Avrupa’dan en son gelen şeritler sinema tarafından irae edilecektir. Tafsilat el
ilanlarındadır.
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

228 229
 LATİN
HARFLERİNİN
KABULÜ
1 Kasım 1928
 199 KANUN TASARISI
FON: 30-18-1-1, Yer: 30-63-16.Tarih: 31.10.1928

Yeni Türk harflerinin kabulü ve tatbiki hakkında kanun tasarısı.

(Kanun layihası boş ve imzasız şekilde)
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı

232 233
 200 HARF İNKILABININ KABULÜ
Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1 Kasım 1928'de 1353
Sayılı Yasayla yeni Türk alfabesini kabul etmiştir. Türkiye
Cumhuriyeti'nde eski (Osmanlı Türkçesi) yerine yeni Latin
esasına dayalı yeni harflerin kabul edildiğine dair kanun metni.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphane ve
Arşiv Hizmetleri Başkanlığı

234 235
 201 202
MILLET MEKTEPLERI
TALIMATNAME FON: 490-1-0-0. Yer 1-2-13.Tarih: 25.12.1928
FON: 30-18-1-2, Yer: 1-1-13.Tarih: 11.11.1928
Millet Mektepleri’nin 1 Ocak 1929’dan itibaren
Millet mektepleri teşkilatına dair talimatnamenin 11.11.1928 tarihinde yürürlüğe faaliyete geçeceği hakkında Cumhuriyet Halk
girmesiyle ilgili kararname. Millet mektepleri, 1 Kasım 1928’de yeni harflerin kabulünden Fırkası Kâtibi Umumiliğinden Maarif Müfettişlerine
sonra halkı okuryazar kılmak amacıyla gerçekleşen eğitim seferberliği için kurulmuş dört gönderilen yazılar.
ay süreli, halk eğitimi veren kurumlardır. Cumhurbaşkanlığı
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı

236
 203 LEVHA
İstanbul: Alâeddin Matbaası, 1928

204
Kitabhane-i Hilmi’nin Alfabe Levhaları.
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu
TÜRK ATALAR SÖZÜ
Muzaffer Lütfi, toplayan: Hasan Lütfi. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziya, 1928
Atasözlerinin A’dan Z’ye alfabetik sıralanmasına göre
eski ve yeni harflerle birlikte hazırlananTürk Atalar
Sözü kitabı.
Sefer Turan Koleksiyonu

238 239
 205 TERBIYE DERSLERI
Ali Vahit. Hâkimiyet-i Milliye Matbaası, 1928
Cumhuriyetin ilk yıllarında eski ve yeni harflerle birlikte
hazırlanmış ahlâk, davranış ve görgü kurallarını içeren kitap.
Sefer Turan Koleksiyonu
206
EV İDARESI
Nazım (İçsel). İstanbul: Maarif Matbaası, 1928
Ev idaresi hakkında pratik bilgiler içeren
4. Sınıf öğrencileri için ders kitabı.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

207
ŞEBIN KARAHISAR
ORTA MEKTEB
MUALLIM VE
TALEBELERI
16 Aralık 1928
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

240 241
 208
OKUMA YAZMA
KURSLARI
FON: 30-12-10-1. Yer 1-1-2.
Tarih: 15.02.1928-14.02.1929
Yeni Türk harfleriyle okuma yazma
kurslarına gönderilen memurlardan
başarı gösterenlere takdirname
verilmesi, başarı göstermeyenlerin
kursa devamlarının sağlanmasıyla ilgili
yazılar.
Cumhurbaşkanlığı
Devlet Arşivleri Başkanlığı

242
 209 210
TALIMATNAMELER YENI TÜRKÇE
FON: 490-1-0-0. Yer 1-3-12. Tarih: 28.10.1929

‘’Millet Mektepleri Talimatnamesi ve tatbikine

GRAMER
İbrahim Necmi (Dilmen). İstanbul:
rehberlik edecek Dâhili Talimatnameler’’ başlıklı Amedî Matbaası, 1929
kitapçık ve konuyla ilgili Maarif Vekili Cemal Türk dili için Dilbilgisi ders kitabı.
Hüsnü’nün telgrafı. Sefer Turan Koleksiyonu
Cumhurbaşkanlığı
Devlet Arşivleri Başkanlığı

211
YENI TÜRKÇE
GRAMER
Mitat Sadullah (Sander). Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1930
Yeni harflerle (Latin harfleriyle) 4. Sınıf
öğrencileri için hazırlanan Türkçe Gramer
ders kitabı.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

244 245
 212
ŞEN ALFABE
Hasip Ahmet Safveti. Filibe: Tefeyyüz Matbaa ve
Kitaphanesi, 1929
Envanter No: 684
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

213 ŞEHADETNÂME
Şükrü Efendi kızı Eda Hanıma 1 Mart 1929 tarihinde verilen
Seferihisar B Kurs Millet Mektebi Şehadetnâmesi.
75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi

246 247
 214 215
YENI TÜRK MILLET
ALFABESI MEKTEPLERI VE
HALK DERSLERI
İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası, 1928
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi
İÇIN SON ALFABE
Muallim Naci. İstanbul: Kanaat
Kütüphanesi, 1929
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

216
YENI TÜRK YAZISI
DEFTERI
Midhat Sâdullah (Sander). İstanbul:
Tefeyyüz Kitaphanesi, 1928-1929

İlk, orta ve yüksek mektepler talebesiyle

güzel yazı öğrenmek isteyenlere mahsustur.
Yeni yazılarımızı gayet güzel bir tarzda
yazmayı öğretmek için tertip edilmiştir.
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

248 249
 217 MUHTASAR SANAT TARIHI
Charles Bayet, Güzel Sanatlar Akademisi Sanat Tarihi Muallimi Vahid. İstanbul:
Devlet Matbaası, 1928-1929

Birinci cildi Osmanlı Türkçesi, ikinci cildi yeni harfler ile basılan
218 SICIL DOSYASI
20.09.1932
Cumhuriyet Devri ilk kadın öğretmenlerinden Mediha Hanım’ın
Sicil Dosyası.
sanat tarihi kitabı.
1316/1900 yılında Dedeağaç’ta doğmuştur. Şerif Bey’in kızıdır.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi Mediha Hanım’ın hal tercümesi, çalıştığı kurumlar ve sicil
belgeleri mevcuttur.
Milli Eğitim Bakanlığı

250 251
219 221
TÜRK OKUTMA GÖKYÜZÜ
KURUMU HARITASI
DARÜŞŞAFAKA Gökyüzünde yılın her gecesinde
ülkemizden görülebilen yıldızları
İstanbul: Osman Bey Matbaası, 1935 gösteren harita.
Türk Okutma Kurumu Darüşşafaka’nın Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)
1935 yılına ait gelir-gider ve her türlü
yönetmeliğine dair bilgiler içeren kitap.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

220
YENI HARFLERLE
YAZI DERSI DEFTERİ
A. Sami Musluoğlu, 1936
El yazısını öğretmek için büyük/küçük harf
ve rakamların yazım şeklini gösteren, yazım
pratikleri yaptıran eğitim kitabı.
Sefer Turan Koleksiyonu
 222 MEZUNIYET VESIKASI VE
ŞEHADETNÂME
75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi

223 İLK TAHSILI BITIRME

Üsküdar 14. Mektep Kurs Millet Mektebi
1930 yılında verilen Şehadetnamesi.
Eskişehir Vilayeti Ulus Okulları A
Dershanesi 15.09.1952 tarihli Mezuniyet
Vesikası.
ŞEHADETNÂMESI
Ankara Cumhuriyet İlk Mektebi Müdürlüğü’nden 20 Temmuz
1930’da Mehmet Emin Efendi’ye verilen Türkiye Cumhuriyeti
Maarif Vekâleti İlk Tahsili Bitirme Şehadetnâmesi.
75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi

254 255
 225
İMTIHAN DEFTERI
1927-1934 tarihleri arasında Ankara
Kız Lisesinden mezun olan öğrencilerin
bilgilerinin, notlarının ve fotoğraflarının
bulunduğu Mezuniyet İmtihan Defteri.
75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi

224 TASDIKNÂME
Kayseri Lisesi Müdürü tarafından imzalı ve mühürlü olarak
01.09.1933 tarihinde Yusuf Efendi’ye verilen Tasdiknâme.
75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi

256 257
 226 DIPLOMA
Haymana Merkez İlk Okulu Müdürlüğü’nden 6 Haziran 1940
tarihinde Rifat Çetin’e verilen Türkiye Cumhuriyeti Kültür
227 DIPLOMA
Nuran Erder’e 29.09.1947 tarihinde verilen “T.C. Maarif Vekilliği
Erkek Orta Terzilik Okulu Diploması”.
Bakanlığı İlk Öğrenim Diploması.
75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

258 259
 228 229
MAARIF TARIHI KARNE
FON: 30-1-0-0. Yer 90-567-13. Tarih: 22.12.1954

Halfeti-Tisa köyünde öğretmenlik yapan

ÖRNEĞI
TED Ankara Koleji, Orta
Ali Çevik’in, Köy Enstitüleri ile öğretmen
2. Sınıf öğrencisi Turhan
okullarının birleştirmesi kararnamesinin
Barışta’ya ait 1959-1960
tatbikiyle ortaya çıkan sorunlarla ilgili
öğretim yılı karnesi.
olarak Maarif Vekâletine gönderdiği
mektubuna istinaden Maarif Vekâleti Sefer Turan Koleksiyonu
hususi kalem müdürü Akif Tunçel’in
Başvekâlet Hususi Kalem Müdürlüğüne
yazdığı 22 Aralık 1954 tarihli cevabi yazısı.
Cumhurbaşkanlığı
Devlet Arşivleri Başkanlığı

230
MANTIK
Hatemi Senih Sarp. İnkılâp Kitapevi, 1955

Maarif Vekâletince liselerin son sınıfında

okutulması kabul edilen Mantık ders kitabı.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

260 261
 233
ALFABE
Ahmet Hilmi Güçlü. İstanbul: Maarif Matbaası, 1945

Alfabeyi okuyup yazmayı öğretmek için

hazırlanan kitap.
Sefer Turan Koleksiyon

231
ARITMETIK VE
CEBIR I
İstanbul: Maarif Matbaası, 1939.
Liselerde okutulan Aritmetik ve Cebir
(Matematik ve Geometri) ders kitabı.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)
232
FIZIK I
İstanbul: Maarif Matbaası, 1939.
Liselerde okutulan Fizik ders kitabı.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

262 263
 236 GEOMETRI II
İstanbul: Maarif Matbaası, 1939

234
Liseler için Geometri ders kitabı.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

COĞRAFYA DERSLERI:
AVUSTURALYA VE
OKYANUSYA
Hâmit Sadi (Selen). İstanbul: Milliyet Matbaası, 1930-1931
Lise, Orta ve Muallim Mektepleri 6. Sınıf
öğrencileri için Coğrafya ders kitabı.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

235
AMELÎ YENI TÜRKÇE
DERSLERI
İbrahim Necmi (Dilmen). İstanbul: Milliyet Matbaası, 1928
Türkçe dersleri için uygulamalı ders kitabı.
Sefer Turan Koleksiyonu

264 265
 237
ANKARA TICARET
LISESI ŞEREF
DEFTERI
238
Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 2 Ekim 1933
YENI MEKTEP
tarihinde Ankara Ticaret Lisesini ziyaretinde ALFABESI
imzaladığı Şeref Defteri. Mahmut Ekrem, Nihat Adil. İstanbul: Milliyet
Matbaası, 1930
Kayıt No: 142 Envanter No: 81
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

266 267
 239 241 TÜRKIYE MAARIF TARIHI
Osman Nuri Ergin. İstanbul: Osman Bey Matbaası, 1939-1942

Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

ÇOCUK DAVAMIZ
Kazım Karabekir. İstanbul, 1965
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

240 242
GEOMETRI
HÂLÂ BU MEKTEP Mustafa Kemâl Atatürk. İstanbul: Devlet Basımevi, 1937
Kazım Karabekir. Analiz Basım Yayın, 1997 Geometri konusunda kılavuz kitap.
Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi

268 269
 243 244
SAĞLIK ALFABESI HAYAT HESABI
Hamdi Olcay. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1969 Ahmet Mesrur. İstanbul: Resimli Ay Matbaası,
Envanter No: 82 1932-1933, Sınıf 2
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi Rüşdiye ve İdadî’lerin (ortaokul ve lise)
birinci ve ikinci senelerinde okutulan ders
kitabı.
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

245
TALEBE
MECMUASI
Sayı: 1-12. 1931
Öğrencilerin dersleri ile ilgili
bilgileri içeren dergi.
Türk Tarih Kurumu

270 271
 249
246

247
TEVHIDI TEDRISAT
KANUNU VE MECLIS
MÜZAKERELERI
Kenan Okan
Milli Eğitim Bakanlığı, 1971
YENI MEKTEBIN DERS 1929-1930 Envanter No: 10394
Ferit Ragıp Tuncor Bakanlık Arşiv ve
VASITALARINDAN KUM DERS SENESI, Dokümantasyon Kütüphanesi
Muvaffak Uyanık. İstanbul: Devlet Matbaası, 1934
Envanter No: 1491
MUALLIM YILLIĞI
Faik Reşid (Unat), İsmail Hakkı (Tonguç).
Ferit Ragıp Tuncor Bakanlık Arşiv ve İstanbul: Devlet Matbaası, 1929, İkinci sene
Dokümantasyon Kütüphanesi Envanter No: 6164
Ferit Ragıp Tuncor Bakanlık Arşiv
ve Dokümantasyon Kütüphanesi

248 250
MILLI EĞITIM
TÜRKIYE MAARIFI
DÜSTURU KANUNLAR
Komisyon, 1. Cilt 2. Kitap, üçüncü tertip HAKKINDA RAPOR
Milli Eğitim Bakanlığı, 1949 John Dewey. Devlet Matbaası, 1939
Envanter No: 14879 Envanter No: 3621.
Ferit Ragıp Tuncor Bakanlık Arşiv ve Ferit Ragıp Tuncor Bakanlık Arşiv ve
Dokümantasyon Kütüphanesi Dokümantasyon Kütüphanesi

272 273
 253 LEMAN TANTUĞ,
ÇOCUK RESSAMLAR
Mukavva Üzerine Yağlı Boya
Envanter No: 0416
Ankara Resim ve Heykel Müzesi

251 LEMAN TANTUĞ, OKUL BAHÇESI

Envanter No: 0417. 49X90
Ankara Resim ve Heykel Müzesi

252
MALIK AKSEL,
YENI MEKTEP
Envanter No: 1760.
Yıl: 1936
TYB-84. 5X84.5a

Ankara Resim ve Heykel Müzesi

274 275
254
ŞEREF AKDİK,
OKULA KAYIT
TABLOSU
Envanter No: 0135.
TYB. 167 X 211a
Ankara Resim ve Heykel Müzesi

277
 256
PASO
Şirket-i Hayriye Anadolu Ciheti Talebe Pasosu

Ders Senesi: 1937-1938

Okulu: İstanbul Kız Lisesi
Öğrencinin Adı: Zühran Cezmati
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

255 MUHTELIF EBATLARDA

KOPYA KÂĞITLARI
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

278 279
 257
PASO
Şirket-i Hayriye İlk, Orta ve Lise Talebelerine Mahsus Paso

Ders Senesi: 1941-1942

Okulu: Boğaziçi Lisesi
Öğrencinin Adı: Tosun Tetik
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

258 PASO
259 ORTAOKUL ÇALIŞMA
Şirket-i Hayriye İlk, Orta ve Lise Talebelerine
Mahsus Paso

Ders Senesi: 1943-1944 KARNESI

Mektebi: İstanbul Erkek Sanat Çanakkale Orta Mekteb Direktörlüğü

Adı Soyadı: Necip Yurdunkulu Ders Senesi: 1940-1941, Öğrencinin Adı: Muzaffer Özkaya,
Sınıfı: 3/B, Numarası: 311
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

280 281
 260 262
ÖĞRENCI DEFTERI TALEBELERE
Ders Senesi: 1936-1937 VERİLEN
Mektebi: Türker Adil Bey
Öğrencinin Adı: M. Bahattin Kök
MADALYALAR
Sınıfı: 1-3 Talebelere verilen muhtelif yıllara ait sportif
mükâfat madalyaları
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu 1928-1942-1956
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

261
ÖĞRENCI DEFTERI
Ders Senesi: 1938-1939
Mektebi: Türker Adil Bey
263
Öğrencinin Adı: M. Alperen ROZET
Sınıfı: 3 Beden Terbiyesi İstanbul Bölge Başkanlığı
Rozeti
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

282 283
 264 267
MÜHÜR KÜNYE
Eskişehir Edebali Mektebi Baş Muallimliği Aydın Orta Sanatlar Mektebi
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

268
265 MÜHÜR
Türkiye Cumhuriyeti Kadıköy Orta
MÜHÜR Mekteb Müdiriyeti

Basiriye Kazası Subaşı Kuddusi İlk Mektebi Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu
Baş Muallimliği, 1926
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

266 269
MÜHÜR
Türkiye Cumhuriyeti Kastamonu Merkez
MÜHÜR
İlk Mektebi Baş Muallimliği Aferin
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

284 285
 270

271
ANKARA ÜNİVERSİTESİ İSTANBUL YÜKSEK
ZİRAAT FAKÜLTESİNİN İKTİSAT VE TİCARET
25. ÖĞRETİMYILI OKULUNUN 75. YILI
10.01.1959 16.01.1958

273 274
YÜKSEK DENİZCİLİK İSTANBUL ERKEK
OKULUNUN 50.YILI LİSESİ’NİN

272
04.07.1959
75. KURULUŞ YILI
16.01.1958

SİYASAL BİLGİLER
FAKÜLTESİNİN
100. YILI
04.12.1959

286 287
 276
KARA TAHTA VE

275 HARF İNKILABININ 10. YILI

PTT A.Ş. Genel Müdürlüğü
Değerli Kâğıtlar Daire Başkanlığı
Müze Şube Müdürlüğü
TAHTA PERGEL
1960 yıllarına ait sınıf ortamı.
75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi

288 289
277 278 DERS PROGRAMI
Ankara Erkek Lisesi Ders Programı Çizelgesi.

SIRALAR VE 75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi

ÖĞRETMEN
MASASI
1960 yıllarına ait sınıf ortamı.
75. Yıl Cumhuriyet
Eğitim Müzesi

279
TEBEŞIR
Ali İrfan (Eğribozî). İstanbul: Mahmut Bey Matbaası, 1312/1896
Mekteplere mahsus en âlâ tebeşir
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

291
 281
PLAN
DEFTERI
İlkokullarda öğretmen
tarafından kullanılan
yıllık plan defteri.

Orhun Sahaf
(Erdal Özdemir)

282 EĞITIM FIŞI

Okuma ve yazma öğrenimini kolaylaştırmak için basit kelime ve
cümle örneklerinden hazırlanan eğitim fişi.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

280 HARITALAR VE
HARITA STANDI
Ders Aletleri Yapım Merkezi - MEB

292 293
 283
RESIMLERLE
ATATÜRK POSTERI
İlkokullarda bulunan Atatürk Köşesi için
hazırlanan Mustafa Kemal Atatürk posteri.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

294 295
 284
EĞITIM FIŞI
Okuma ve yazma öğrenimini
kolaylaştırmak için basit kelime ve cümle
örneklerinden hazırlanan eğitim fişi.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

285 EĞITIM FIŞI

Okuma ve yazma öğrenimini kolaylaştırmak için basit kelime ve
cümle örneklerinden hazırlanan eğitim fişi.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

286 ANATOMI POSTERI

İnsan vücudunu ve organlarını anlatan poster.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

296 297
 289
MEYVE
POSTERI

287 ÖLÇÜ FIŞI Ülkemizde yetişen

meyveleri anlatan
El ve ayak ile nasıl ölçüm yapılabileceğini anlatan eğitim fişi. poster.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir) Orhun Sahaf
(Erdal Özdemir)

290
IŞIK VE
ATEŞ
POSTERI
Ateş ve ışığın
hayatımızdaki yerini

288
ve kullanım alanlarını
ÖLÇÜ POSTERI anlatan poster.
Ölçü ve tartı aletlerini anlatan poster. Orhun Sahaf
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir) (Erdal Özdemir)

298 299
 291 EL YAZISI POSTERI
El yazısı için büyük/küçük harf ve rakamları anlatan poster.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)
292 EL YAZISI POSTERI
El yazısı için büyük/küçük harfleri anlatan poster.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

300 301
 293 294 295 296
MEVSIM POSTERI MEVSIM POSTERI MEVSIM POSTERI MEVSIM POSTERI
Kış mevsimini anlatan poster. İlkbahar mevsimini anlatan poster. Yaz mevsimini anlatan poster. Sonbahar mevsimini anlatan poster.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir) Orhun Sahaf (Erdal Özdemir) Orhun Sahaf (Erdal Özdemir) Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

302 303
297 298
TARIH ÖNCESI DELGEÇ
VE TARIHI Haluk Perk
Araştırma Merkezi
ÇAĞLARININ Koleksiyonu

MUKAYESELI
TABLOSU
Sınıf ortamında kullanılmak için
ayrıntılı bir şekilde hazırlanmış
tablodur.
Bahri Ata Koleksiyonu

299 300
MÜHENDISLIK
ZIMBA SETI
Haluk Perk Araştırma Merkezi Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu Koleksiyonu

305
 302
BUHARLI
MAKINE MODELI
Ankara Atatürk Lisesi’nde Fen Bilgisi
derslerinde kullanılmış olan buhar
makinesi modeli.
75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi

301 DIKIŞ SETI

İş Eğitimi derslerinde kullanılan dikiş/nakış seti örneği.
75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi

306 307
 305
İNSAN VÜCUDU
Ders Aletleri Yapım Merkezi - MEB

303
ÇIÇEK KESITI
MODELI
Ders Aletleri Yapım Merkezi - MEB 304
GELIŞIM MODELI
Biyoloji dersi laboratuvar çalışmasında
306
incelenen ‘kurbağanın gelişim evresi’
konusunun modeli. HÜCRE MODELI
75. Yıl Cumhuriyet Eğitim Müzesi Ders Aletleri Yapım Merkezi - MEB

308 309
 307
ABAKÜS
ÖRNEKLERI 309
Ders Aletleri Yapım Merkezi -
MEB PROJEKSIYON
ALETI
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

310
DAKTILO
Yazışmalarda kullanılan daktilo.

308
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

GÖRME ENGELLILER
İÇIN DAKTILO
Ders Aletleri Yapım Merkezi - MEB

310 311
 312
İZCI KIYAFETI
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

311 ÖĞRENCI ÖNLÜĞÜ

Ulubatlı Hasan İlkokulu, 1953
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

312
 313 MANDOLIN
1970’li yıllara ait.
315
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi
BORAZAN
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

316
MIZIKA
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

317
FLÜT

314
314 MÜZIK EĞITIM KITABI
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

315
 318
FLAMA
Turgutlu Cumhuriyet İlkokulu Flaması,
1927
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

319
ZIL
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi
321 ÇANTA
1960’lı yıllarda kullanılan okul çantası.
Orhun Sahaf (Erdal Özdemir)

320
ÖĞRENCI
ŞAPKALARI
Ankara Atatürk Eğitim Müzesi

316 317
 322
OKUL ÇANTASI
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

325 326
BOYA BOYA
Haluk Perk Araştırma Merkezi Haluk Perk Araştırma Merkezi

323
Koleksiyonu Koleksiyonu

OKUL ÇANTASI
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

324 327 328

BESLENME RENKLI KALEM
ÇANTASI SETI BOYA
Haluk Perk Araştırma Merkezi Haluk Perk Araştırma Merkezi Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu Koleksiyonu Koleksiyonu

318 319
 329
PLAKET
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

332 333
SULU BOYA SETI
BOYA SETI Haluk Perk Araştırma Merkezi

330
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu
Koleksiyonu

ZIL
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

331 334 335

DOLMA KALEMLER
SERPUŞ KALEMTIRAŞ DIVITLER
Haluk Perk Araştırma Merkezi Haluk Perk Araştırma Merkezi Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu Koleksiyonu Koleksiyonu

320 321
 336 337
SILGI KALEM SETI
Haluk Perk Araştırma Merkezi Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu Koleksiyonu

338
322
BOYA
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu 339 ÇOCUK OYUNCAKLARI
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

323
 340 343
ATATÜRK
MUSTAFA KEMAL PAŞA
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu POSTERI
Haluk Perk
Araştırma Merkezi
Koleksiyonu

341 ANDIMIZ
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

342 ATATÜRK’ÜN
GENÇLIĞE HITABESI
Haluk Perk Araştırma Merkezi Koleksiyonu

324 325
344
ATATÜRK BÜSTÜ
Haluk Perk Araştırma Merkezi
Koleksiyonu