Tomasz

Maruszewski

Psychologia
poznania

6WP

GDAŃSKIE
 WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE

Gdańsk 2001
Copyright © 2001 by Tomasz Maruszewski oraz Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2001.

Wszystkie prawa zastrzeŜone. KsiąŜka ani Ŝadna jej część nie moŜe być przedrukowywana ani w Ŝaden
inny sposób reprodukowana lub odczytywana w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody
Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego.

Wydanie drugie rozszerzone

Edytor: Anna Switajska Redakcja: Małgorzata

Jaworska Korekta: Magda Witucka Skład: Maria
Chojnicka Opracowanie graficzne: Agnieszka
Wójkowska

ISBN 83-87957-51-8

Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA

Łódź, ul świrki 2

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne s.c. ul. Bema 4/la, 81-753

Sopot, tel7fax 058/551-61-04, 551-11-01 e-mail: gwp@gwp.gda.pl
http://www.gwp.pl

Spis treści
 Wstęp......................................................................................................................................... 9

Rozdział 1. Problemy podstawowe ............................................................................................. 11 1.1. Dwa

stówa na temat historii psychologii poznawczej ...................................................... 11 1.2. Szerokie i wąskie
rozumienie procesów poznawczych .................................................... 17 1.3. Czy istnieje paradygmat
poznawczy ............................................................................... 24 1.4. Czy istnieją specyficzne właściwości
procesów poznawczych występujących w interakcjach społecznych
........................................................................... 28

Rozdział 2. Spostrzeganie ........................................................................................................... 32 2.1.

Problemy podstawowe .................................................................................................. 32 2.2. Fazy procesu
spostrzegania........................................................................................... 37 2.3. Spór o strukturę spostrzeŜeń
w psychologii klasycznej jako
wprowadzenie do analizy relacji między elementami sensorycznymi i percepcyjnymi ......... 41 2.4. Spostrzeganie
jako proces kategoryzacji percepcyjnej.......................................................50
2.4.1. Kategoryzacja sensoryczna - detektory cech i ich gatunkowe
zróŜnicowanie. Specyficzność detektorów twarzy i ich roli w funkcjonowaniu społecznym i
emocjonalnym ................................................................................. 50 2.4.2. Kategoryzacja w obrębie
pamięci - schematy ....................................................... 53 2.4.3. Mechanizmy konfrontacji danych
sensorycznych i pamięciowych
- koncepcja gotowości i obronności percepcyjnej .................................................. 55 2.4.4. Cykl percepcyjny
Neissera. Rola eksploracji w spostrzeganiu.
Konsekwencje utrwalenia schematów eksploracyjnych dla spostrzegania - psychologia reklamy
......................................................................................... 62 2.5. Koncepcja ekologiczna spostrzegania
............................................................................. 67
2.5.1. Percepcja bezpośrednia i percepcja pośrednia ........................................................ 67 2.5.2.
Percepcja bezpośrednia świata zewnętrznego..........................................................70 2.5.3. Percepcja
bezpośrednia świata wewnętrznego ....................................................... 72

Rozdział 3. Uwaga .................................................................................................................... 76 3.1. Funkcje

uwagi .............................................................................................................. 76 3.2. Fizjologiczne
mechanizmy uwagi ................................................................................... 82 3.3. Podstawowe rodzaje zjawisk
analizowanych w badaniach nad uwagą................................ 85
6 PS/CHOIWA POZNANIA

3.3.1. Czujność ................................................................................................... 85 3.3.2.

Przeszukiwanie ........................................................................................... 89 3.3.3. Procesy
selekcji - teorie selekcji uwagowej ...................................................... 91 3.3.3.1. Teoria filtra
uwagowego Broadbenta ......................................................... 91 3.3.3.2. Teoria wielu filtrów
uwagowych Treisman .................................................. 94 3.3.4. Alokacja zasobów uwagi -
teoria zasobów uwagi .............................................. 96 3.4. Dystraktory
...................................................................................................... 103 3.5. Czynności
automatyczne i kontrolowane ................................................................ 106 3.6. Refleksyjność
i bezrefleksyjność ........................................................................... 109
 Rozdział 4. Pamięć ....................................................................................................... 117 4.1.
Pamięć jako zdolność i pamięć jako proces ............................................................ 117 4.2. Fazy
procesu pamięciowego ................................................................................ 121 4.3. Rodzaje
procesów pamięciowych wyodrębnionych ze względu na róŜne kryteria............. 126 4.3.1.
Kryterium czasu przechowania: pamięć ultrakrótka, krótkotrwała i trwata .............. 126 4.3.1.1.
Pamięć ultrakrótka (sensoryczna) .......................................................... 128 4.3.1.2. Pamięć
krótkotrwała ........................................................................... 134 4.3.1.3. Pamięć trwata
................................................................................... 141 4.3.1.4. Dowody odrębności pamięci
krótkotrwałej i trwałej ................................... 148 4.3.2. Klasyfikacja pamięci ze względu na
format przechowywanych
informacji - pamięć semantyczna i pamięć epizodyczna..................................... 152 4.3.3. Podział ze
względu na formy przechowania i mechanizmy wydobycia
- pamięć deklaratywna i niedeklaratywna ........................................................ 160 4.3.4. Podział ze
względu na kryterium mechanizmów wydobycia
- pamięć jawna i pamięć ukryta ................................................................... 162

Rozdział 5. Procesy pamięciowe ..................................................................................... 164 5.1.

Pamięć niedeklaratywna ...................................................................................... 164 5.1.1.
Warunkowanie .......................................................................................... 164 5.1.2. Efekt
torowania (priming) ............................................................................ 168 5.1.3. Pamięć
proceduralna .................................................................................. 170 5.1.4. Habituacja i
sensytyzacja ............................................................................ 171 5.2. Pamięć deklaratywna
......................................................................................... 172
5.2.1. Pamięć semantyczna ................................................................................. 172 5.2.2.
Pamięć epizodyczna - organizacja informacji .................................................. 179 5.3.
Podstawowe mechanizmy pamięci ........................................................................ 182 5.3.1.
Mechanizmy zapamiętywania........................................................................ 182 5.3.1.1.
Zapamiętywanie w pamięci operacyjnej................................................... 185 5.3.1.2.
Zapamiętywanie w pamięci trwałej ......................................................... 189 5.3.2.
Mechanizmy przechowania .......................................................................... 195 5.3.2.1.
Przechowanie w pamięci krótkotrwałej .................................................. 195 5.3.2.2.
Przechowanie w pamięci trwałej ........................................................... 197 5.3.3. Mechanizmy
odtwarzania ............................................................................ 202
SPIS TREŚCI 1

Rozdział 6. Pamięć autobiograficzna ......................................................................................... 211 6.1.

Wprowadzenie - czym jest pamięć autobiograficzna....................................................... 211 6.2. Metody
badania pamięci autobiograficznej ................................................................... 217 6.2.1. Metoda swobodnych
skojarzeń Galtona ............................................................... 217 6.2.2. Metoda kierowanych skojarzeń Crowitza
i Schiffmana ............................................ 218 6.2.3. Metoda
pamiętników............................................................................................ 218 6.2.4. Badania nad pamięcią
specyficznych zdarzeń Ŝyciowych ...................................... 222 6.2.5. Metody badania pamięci
autobiograficznej - podsumowanie ................................. 223 6.3. Formy pamięci autobiograficznej
.................................................................................. 224 6.4. Organizacja informacji w pamięci
autobiograficznej ....................................................... 229 6.4.1. Mechaniczne zapamiętywanie sekwencji
zdarzeń .................................................. 229 6.4.2. Zapamiętywanie kolejności poprzez odwołanie się do
 skali zewnętrznej ................. 230 6.4.3. Kodowanie kolejności a hierarchiczna struktura pamięci
autobiograficznej .............. 233 6.5. Determinanty trwałości przechowania w pamięci autobiograficznej
................................ 236 6.6. Pamięć autobiograficzna a psychologia zeznań świadków
............................................. 244

Rozdział 7. Wyobraźnia ........................................................................................................... 252 7.1.

Tradycyjne koncepcje wyobraźni ................................................................................... 252 7.2. Teoria
wyobraźni jako pole sporu o mechanizmy tworzenia reprezentacji ........................ 256 7.2.1. Stanowisko
obrazowe ......................................................................................... 257 7.2.2. Stanowisko abstrakcyjne
.................................................................................... 261 7.3. Próby empirycznego rozstrzygnięcia problemu
formy reprezentacji ................................. 263 7.4. Problem kodowania - jeden, dwa lub trzy rodzaje kodów
............................................... 273 7.5. Rola kodu obrazowego w przebiegu innych procesów psychicznych
............................. 283 7.5.1. Wptyw wyobraŜeń na pamięć...............................................................................
283 7.5.2. Wptyw wyobraŜeń na proces rozwiązywania problemów ........................................ 286 7.5.3.
WyobraŜenia a procesy emocjonalne ................................................................... 289 7.5.4. Wykorzystanie
wyobraŜeń w procedurach psychokorekcyjnych
i psychoterapeutycznych ...................................................................................... 293

Rozdziat 8. Pojęcia .................................................................................................................. 295 8.1. Czym są

pojęcia ........................................................................................................ 295 8.2. Pogląd klasyczny
........................................................................................................ 302 8.3. Pogląd probabilistyczny
............................................................................................... 308 8.4. Pogląd
egzemplarzowy................................................................................................. 318 8.5. Pojęcia jako teorie
naiwne ........................................................................................... 322 8.6. Pojęcia odnoszące się do stanów,
zjawisk i procesów .................................................. 328

Rozdziat 9. Myślenie i rozwiązywanie problemów ...................................................................... 332 9.1. Czym

jest myślenie? .................................................................................................. 332 9.2. Rola języka w myśleniu
.............................................................................................. 335 9.3. Podstawowe rodzaje
myślenia....................................................................................... 341 9.3.1. Myślenie nieukierunkowane
(autystyczne) ...................................... ;..................... 342
8 PSYCHOLDGIA POZNANIA

9.3.2. Myślenie ukierunkowane...................................................................................... 343 9.3.2.1.

Myślenie ukierunkowane w sytuacjach źle określonych ................................. 344 9.3.2.2. Myślenie
ukierunkowane w sytuacjach dobrze określonych .......................... 349 9.4. Strategie rozwiązywania
problemów ............................................................................. 354 9.5. Charakterystyka operacji
umysłowych ......................................................................... 361 9.5.1. Rozumowanie dedukcyjne
................................................................................... 362 9.5.2. Rozumowanie indukcyjne
................................................................................... 367 9.5.3. Relacje między procesami myślowymi
badanymi w laboratorium
a procesami występującymi w realnych sytuacjach Ŝyciowych .............................. 375

Rozdział 10. Procesy poznawcze i procesy emocjonalne ........................................................... 377 10.1.

Dyskusja „emocje - poznanie" .................................................................................. 377 10.2. Poznawcze
teorie emocji ........................................................................................... 386 10.3. Rola emocji w procesach
poznawczych ..................................................................... 393
 Zakończenie ............................................................................................................................ 400

Literatura cytowana.................................................................................................................. 402

Indeks nazwisk ....................................................................................................................... 421

Indeks rzeczowy ..................................................................................................................... 425

Wstęp
problemu jest podsta- wową sprawą dla kaŜdego
z nas. Musimy zde-
cydować, czy Ŝyjemy w świecie abstrakcji, mniej
Psychologia poznawcza nie naleŜy do przedlub bardziej eleganckich konstrukcji umysłowych,
miotów lubianych przez studentów. Kiedy stworzonych bądź przez nas samych, bądź przez
usłyszałem opinię, Ŝe na egzaminach z in- nyc społeczeństwo, czy teŜ Ŝyjemy wśród Ŝywych
przedmiotów moŜna odwołać się do własneg ludzi, którzy nas tulą lub ranią. Odpowiedź na to
doświadczenia Ŝyciowego, intuicji albo po prost pytanie wiąŜe się ściśle ze sposobem
domyślić się, jaka jest pra- widłowa odpowiedźtraktowania naszego umysłu - czy traktujemy
Nic takiego nie zdarza się w wypadku psycholog nasz umysł jako zbiór programów
poznawczej. Ciąg dalszy przytaczanej opin komputerowych, a mózg jako rodzaj komputera
dotyczył tego, Ŝe psychologia poznawcza liczb biologicznego, czy teŜ uwaŜamy, Ŝe metafora
faktów i ich uporządkowaniem przypominkomputerowa jest nietrafna, Ŝe zasady
podstawowe dyscypliny medyczne - być moŜe j funkcjonowania naszego umysłu są zupełnie inne.
opano- wanie - podobnie jak opanowanie anatom Popularność me- tafory komputerowej znacznie
i fizjologii - jest warunkiem udzielania lu- dziomzmalała, ale wynikające z niej koncepcje są nadal
fachowej pomocy. Trudno jednak do- strzebardzo rozpowszechnione. NaleŜy do nich
związek między jedną (podstawową) i drug między innymi koncepcja przetwarzania
(stosowaną) częścią wiedzy psycho- logicznej. informacji, która zdominowała psychologię
Z tego teŜ względu ta ksiąŜka będzie próbą spojrzeni poznawczą. Koncepcja ta traktuje człowieka jako
na psychologię poznawczą nie tylko jak wyko- nawcę róŜnych operacji na informacjach,
dyscyplinę akademicką, lecz takŜe jako tę częś przy czym ów wykonawca dysponuje niewielką
wiedzy o człowieku, która pozwala rozwiązywa swobodą wyboru sposobu operowania tymi
jego róŜne problemy. Tak więc obo informacjami. Nie sposób sobie wyobrazić, Ŝe
systematycznego wykładu, przedstawiająceg ktoś zignoruje informacje docierające do jego
psychologię spostrzega- nia, uwagi, pamięc narządów zmysłowych albo Ŝe informa- cje,
wyobraźni, myślenia i rozwiązywan które zostały poddane wstępnej obróbce w
problemów, będę starał się odpowiedzieć wnarządach zmysłowych, nie zostaną dalej
róŜnych kontekstach na pytanie: czy świ przekazane do pamięci sensorycznej, by po- tem,
zewnętrzny poznajemy bezpośrednio, czy teŜ zpo porównaniu z zawartością schema- tów
pośrednictwem two- rzonych przez napamięciowych, stać się podstawą spo-
reprezentacji? Problem ten byt poruszan strzeŜenia. Czy zatem jesteśmy automatami,
marginalnie w mojej wcze- śniejszej Psycholog które mniej lub bardziej sprawnie realizują
poznawczej (1996), tu zaś będzie głównymzaprogramowane ciągi operacji. Gdzie w tym
motywem moich poszuki- wań. Rozwiązanie teg wszystkim miejsce na nasze indywidualne
decyzje, plany, marzenia, próby zrozumienia związków z innymi czy z samymi sobą? Ktoś
10 PSTCHOWGIA POZNANIA
wskazują liczne
moŜe powiedzieć, Ŝe jest to domena ps badania - aleksytymia moŜe prowadzić do
chologii osobowości, psychologii społecznej cz róŜnych chorób psychosomatycznych.
psychologii emocji i motywacji. MoŜe to W badaniach eksperymentalnych czasami
prawda, ale wówczas tamte dyscypliny musz udaje się stworzyć sytuacje, w których czło-
jakoś się odwoływać do bezdusznej maszyne wiek posługuje się niemal wyłącznie pro- cesami
procesów poznawczych. Jak na takiej „bezduszn poznawczymi lub niemal wyłącznie procesami
podstawie" mogą budo- wać obraz człowiekemocjonalnymi, ale sytuacja taka moŜe zdarzyć
czującego i borykają- cego się z podstawowymsię tylko w laboratorium. La- boratorium nie jest
problemami Ŝycio- wymi. A moŜe jest tak, Ŝjednak miniaturą Ŝycia i choć dane uzyskane w
procesy poznawcze nie są tak bezduszne badaniach labo- ratoryjnych pozwalają
automatyczne, Ŝe znając ich podstawow zrekonstruować pod- stawowe mechanizmy
właściwości, potra- fimy wykorzystywać je działania człowieka, to nie moŜna na ich
twórczy i tylko dla nas specyficzny sposóbpodstawie stwierdzić, w jaki sposób mechanizmy
Gdyby udato mi się pokazać czytelnikom t te są integrowane w jedną całość.
ksiąŜki, Ŝe tak jest w istocie, Ŝe dzięki proceso Pisząc tę ksiąŜkę, zawsze myślałem o
poznawczym potrafimy lepiej zorganizow in- tegracji procesów kierujących zachowaniem
własne Ŝycie, dotrzeć do najgłębszych pokładó człowieka. Zdaję sobie sprawę, Ŝe opisanie i
naszej psychiki, a takŜe wejść w bliskie relacje wyjaśnienie mechanizmów tej integracji jest
innymi, to uznałbym swoje zadanie za spełnion zadaniem niewykonalnym. Na szczęście jest to
Oczywiście, ktoś moŜe powie- dzieć, Ŝzadanie niewykonalne, poniewaŜ człowiek
analogiczne twierdzenia moŜna by wygłosić stanowi tajemnicę, której zapewne nikt do końca
odniesieniu do procesów emocjo- nalnych i Ŝe p nie odkryje. Im jednak więcej wiemy o tej
podstawieniu w powyŜszym zdaniu procesó tajemnicy, tym mniej prawdopodobne jest to, Ŝe
emocjonalnych w miejsce procesów poznawczyc kogoś urazimy, skrzywdzimy, zranimy, lub teŜ
stałoby się ono jesz- cze bardziej prawdziw stworzymy taką sytuację, w której moŜemy to
Zgoda. Szkopuł jed- nak tkwi w tym, Ŝe a zrobić sami sobie. Zapraszam zatem do
procesy poznaw- cze, ani procesy emocjonalnposzukiwania niektó- rych ścieŜek wiodących
nie występują w izolacji. nas w stronę owej tajemnicy.
Obie grupy procesów składają się na istotę człowieka
bez którejkolwiek z nich funkcjonowan Podziękowania Pragnę podziękować
społeczne jest niemoŜliwe. Ludzie ogarnię wszystkim, którzy przyczynili się do powstania
szalem, pogrąŜeni w afekcie działają w sposó tej ksiąŜki. W szczególności gorąco dziękuję
niekontrolowany i impul- sywny, wyrządzająPierwszej Czytelniczce, która dodawała otuchy w
szkody innym, a niekiedy takŜe sobie. Udzi chwi- lach zwątpienia i pomogła przetrwać
procesów poznawczych w regulacji ic trudne chwile. Wiele osób udzieliło mi wsparcia
zachowania jest niewielki lub Ŝaden. Z drugi emocjonalnego, a Panie Redaktor Anna Świ-
strony są aleksytymicy (Maruszewski, Ścigał tajska i Małgorzata Jaworska dbały o to, by język
1998), którzy mają utrudniony dostęp d ksiąŜki oddał to, co miałem na myśli. Język
własnych procesów emocjonalnych i naraŜaj ksiąŜki jest zdecydowanie lepszy w po-
innych na dezorien- tację w odniesieniu d równaniu z wersją oryginalną; za treść myśli w
motywów ich dzia- łania, a takŜe reg niej wyraŜonych odpowiedzialność ponosi
podejmowanych przez nich decyzji. Siebie z niestety autor.
naraŜają na utratę zdrowia, poniewaŜ - ja Tomasz Maruszewski
1 Problemy podstawowe
1.1. Dwa

sfowa na temat historii psychologii poznawczej

powiada słowa w róŜnych zestawach - nie-
Wśród psychologów popularne jest pocho które z tych zestawów są zgodne z regu-
dzące od Hermanna Ebbinghausa stwierłami gramatyki i są nagradzane przez ro-
dzenie, Ŝe psychologia ma długie dzieje dziców, inne są niezgodne z tymi regułami i
krótką historię. O psychologii poznawczekarane lub przynajmniej nienagradzane.
moŜna powiedzieć jeszcze ostrzej: ma onaChomsky nieco później w swojej kry- tyce
długie dzieje i bardzo krótką historiępracy Skinnera Verbal behavior (1957)
Trudno podać dokładną datę jej powstaniapokazał, Ŝe jest to po prostu niemoŜ- liwe.
podobnie jak trudno podać datę powstaniaCzłowiek potrafi wypowiadać prak- tycznie
całej psychologii. Za tę ostatnią uznaje sięnieskończoną liczbę poprawnych
rok 1879, kiedy Wilhelm Wundt na konstrukcji gramatycznych i uczenie się
uniwersytecie w Lipsku stworzył pierwsz tych konstrukcji na podstawie procedury
laboratorium psychologiczne. Data ta jeswarunkowania musiałoby trwać nieskoń-
oczywiście umowna i tak samo umowna jesczenie długo. Chomsky przyjmował, Ŝe
data powstania psychologii poznaw- czejistnieją uniwersalne reguły gramatyczne,
wspólne dla wszystkich języków. Są one
KaŜda dyscyplina rozwija się, dąŜąc dowbudowane w nasz umysł i ograniczają a
autonomii i dopiero po wyodrębnie- niu siępriori moŜliwe zdania, jakie potrafimy
tej dyscypliny pewien fakt uznaje się ex poswypowiadać. Potrafimy wypowiadać zdania
za jej początek. W wypadku psychologibezsensowne semantycznie, ale czujemy, Ŝe
poznawczej tym faktem stała się konferencjasą to zdania. Zdanie „Zielone myśli śpią
w MIT, która odbyła się w 1956 rokuwściekle" ma poprawną budowę grama-
Uczestnikami tej konferencji byli międzytyczną, choć nie potrafimy zrozumieć jego
innymi Noam Chomsky, Her- bert Simonznaczenia. Chomsky przywrócił ponadto
oraz George Miller. Chomsky, twórc idee natywistyczne w myśleniu na temat
gramatyki generatywno-transfor- macyjnejjęzyka. Wrodzony charakter mechanizmu
podwaŜał tezę behawiorystów, Ŝe język jesnabywania języka (LAD - łanguage acąu-
tylko i wyłącznie wynikiem uczenia sięisition development) stał się wyzwaniem dla
Behawioryści uwaŜali, Ŝe czło- wiekempiryzmu wyznawanego przez behawio-
opanowuje język w wyniku złoŜonychrystów.
procesów warunkowania. Jako dziecko wy-
12 PSYCHOLOGIA POZNANIA

George Miller, kolejny z uczestni- ków spotkania
MIT, miał właśnie za sobą pracę n
słynnym artykułem The magical numb
seven, plus or minus two (1956). Pokazał
nim, Ŝe istnieją wyraźne ograniczenia
zdolności do przetwarzania informacji prz
człowieka: wąskim gardłem okazała s
pamięć krót- kotrwała, w któ
jednocześnie nie mo- gło być więcej n
7±2 elementy. Gdy wprowadza się do n
więcej elementów, to wtedy stare elemen
muszą zostać z niej usunięte. Przypomina
trochę dziecięcą zabawę w komórki
wyna- jęcia, w której zawsze jest wię
chęt- nych do zajęcia komórki aniŜ
dostęp- nych komórek. Przy pomiar
pojemności pamięci krótkotrwałej Miller n
posłu- giwał się miarami zaczerpniętym
teorii informacji (na przykład nie wyraŜ
pojemności tej pamięci w bitach), le
stwierdził, Ŝe znacznie dogodniejsze j
intuicyjne pojęcie elementu albo kęsa
formacji.
W roku 1956 narodziło się teŜ pojęcie sztuczn
inteligencji. Jeden z uczestni- kó
konferencji, Herbert Simon, naleŜał
grupy twórców pierwszych programó
komputerowych symulujących myślen
Wcześniejszy z tych programów, Log
Theorist, potrafił przeprowadzać dowo
twierdzeń logicznych (Newell, Shaw, S
mon, 1957a), natomiast późniejszy, n
zwany General Problem Sofaer (Newe
Shaw, Simon, 1957b), radził sobie z wię
szą pulą zadań. Program ten oparty był
stosowaniu prostej heurystyki, określan
jako „analiza w kategoriach środków i c
lów". Heurystyka ta pozwalała sprawdz
czy kolejne kroki wykonywane w trak- c
rozwiązywania problemów przybliŜa
jednostkę do osiągnięcia załoŜonego ce
Stwierdzenie, Ŝe procesy myślowe mogą
być realizowane poza ludzkim mózgiem,
oznaczało wówczas przełom w poglądach
na moŜliwości człowieka.
Wreszcie w 1956 roku została opubli-
kowana wspólna praca Brunera, Goodnow i
Austin A study of thinking. W pracy tej
autorzy przedstawiali bardzo obszerne
badania nad strategiami tworzenia po- jęć.
Pokazali, jak ludzie radzą sobie ze
złoŜonym zadaniem polegającym na od-
gadywaniu treści pojęcia, jakie pomyślał
badacz. Opiszmy nieco dokładniej jedno z
przeprowadzonych badań. Eksperyment
polegał na pokazaniu jednej karty, która była
przykładem pojęcia, a zadaniem ba- danego
było wskazywanie w duŜym zbio- rze kart
innych egzemplarzy tego pojęcia.
Analizując to, jakie karty były wskazy-
wane przez badanych, moŜna było zrekon-
struować strategie wykorzystywane przez
nich przy odgadywaniu pojęć. Zilustrujmy
to prostym przykładem. W oryginalnych
badaniach wykorzystywano karty specjal-
nie skonstruowane na potrzeby ekspery-
mentu. Tu natomiast opiszemy fragment
badania z uŜyciem zwykłych kart do gry.
ZałóŜmy, Ŝe badacz pokazuje dziewiątkę
kier i mówi badanemu, Ŝe jest to eg-
zemplarz pojęcia. Badany moŜe wysuwać
róŜne hipotezy na temat owego pojęcia. Oto
niektóre z nich:
a) są to wszystkie kiery, b) są to
dziewiątki, c) są to karty „czerwone",
d) są to nieparzyste kiery i tak dalej.
Aby sprawdzić pierwszą hipotezę, ba-
dany moŜe wskazać na przykład ósemkę
kier i po otrzymaniu odpowiedzi twier-
dzącej moŜe wskazać na piątkę trefl. Wie
juŜ wtedy, Ŝe w skład pojęcia nie wcho- dzi
parzystość karty, a moŜe wchodzić jej
kolor. Bruner i jego współpracownicy verem Selfridge'em skonstruował jeden z
pokazali, Ŝe ludzie w takiej sytuacji po- pierwszych modeli symulujących pro- ces
PROBlim spostrzegania, a mianowicie model
PODSTAWOWE Pandemonium. Choć dzisiejsze urządzenia
spostrzegające świat (na przykład czyt- niki
sługują się bardzo róŜnymi strategiami kart magnetycznych, czytniki kodów
przy czym niektóre strategie w ogóle ni kreskowych) działają na zupełnie innych
wymagają stawiania hipotez. Praca Bru zasadach, to Pandemonium stanowiło bar-
nera i jego współpracowników pokazała, Ŝ dzo istotny krok na drodze zrozumienia
moŜna badać złoŜone procesy myślowe bezprocesu rozpoznawania obiektów przez
konieczności sięgania do introspekcjiczłowieka.
Pokazała takŜe i to, Ŝe pomiędzy ludźm Dalsze losy psychologii poznawczej
występują znaczne róŜnice indywidualne wści- śle wiąŜą się z nazwiskiem Neissera.
zakresie strategii rozwiązywania proKsiąŜka Cognition and reality (1976) jest
blemów. Wprawdzie później psychologiazapowiedzią pewnej ewolucji - Neisser
poznawcza przez długi czas ignorował odchodzi od traktowania umysłu wyłącznie
róŜnice indywidualne, koncentrując się najako narzędzia przetwarzania informaq"i i
poszukiwaniu zaleŜności ogólnych, ale urejestracji, tego co zdarzyło się wcze- śniej.
swego zarania dostrzegała znaczenie tychPrzecieŜ nasz umysł nie jest tylko widzem
róŜnic. akcji rozgrywającej się przed jego oczami.
Dalszy rozwój psychologii poznawczej wiąŜe sięSam tworzy scenę, na której roz- grywają
z osobą Ulrica Neissera. Jego publikacj się zdarzenia, jest ich reŜyserem i gra
wytyczyły kierunek myślenia i kierunkgłówną rolę w sztuce. Z tego względu
poszukiwań psychologów po- znawczychmodele przetwarzania informacji nieprzy-
Ewolucja jego poglądów spra- wiła, Ŝ stają do rzeczywistości. Faktycznie kon-
odszedł on od tradycyjnej psy- chologicepcje przetwarzania informacji pozwalają
poznawczej, która w pewnym momenci zrozumieć, dlaczego ktoś zareagował na
stała się jedną z najbar- dziepewną sytuaq'ę - mają więc charakter re-
sfragmentaryzowanych dziedzin psyaktywny. Neisser argumentuje, Ŝe waŜnym
chologii. elementem Ŝycia jest nie tylko reagowanie
W 1967 roku Neisser opublikował Co- gnitwena zaszłe zmiany, ale teŜ aktywne pla-
psychology. Ta ksiąŜka sprawiła, Ŝenowanie i tworzenie sytuacji, w których
psychologia poznawcza pojawiła się najednostka moŜe zaspokajać swoje potrzeby
rynku intelektualnym, stała się przedmioczy realizować siebie. W tym okresie
tem studiów nie tylko dla zaawansowa- nychpowstaje koncepcja cyklu percepcyjnego, w
badaczy, lecz takŜe dla studentów. Neissektórej Neisser starał się połączyć kon-
określił psychologię poznawczą jakocepcje powstałe w psychologii poznaw- czej
dyscyplinę zajmującą się nabywa- niemz koncepcjami powstałymi na gruncie
strukturalizowaniem, przechowywa- niemekologicznej teorii spostrzegania Gibsona.
oraz wykorzystaniem wiedzy. Badacz tenKoncepcja ta zostanie bardziej szczegó-
potrafił w twórczy sposób podsumowaćłowo przedstawiona w rozdziale 2, tu
ówczesną wiedzę, której był jednym zenatomiast chciałbym przywołać przykład
współtwórców. W 1957 roku wraz z Olicytowany przez Neissera. Gdyby było tak,
Ŝe potrafimy jedynie reagować na zmiany, muchą, która ma przecieŜ zmienną
które juŜ wystąpiły w otoczeniu, to wtedy trajektorię lotu (wyjąwszy wypadki, kiedy
nie bylibyśmy w stanie złapać muchy. Nasz lata, tłukąc się o szybę). W polu najostrzej-
wzrok zawsze pozostawałby w tyle za
14 PSYCHOLOGIA POZNANIA
chujący się wysokim poziomem organi-
szego widzenia pojawiałaby się przypa zacji i strukturalizacji, materiał związany z
kiem, a tylko wtedy moŜemy ją złapa naszą dotychczasową wiedzą i czę- sto
Musimy zatem antycypować to, w jak obdarzony bardzo duŜym ładunkiem
miejscu znajdzie się mucha, aby odpowie emocjonalnym. To wszystko sprawia, Ŝe
nio ustawić swoje oczy. Mechanizm ten n tradycyjne badania nad pamięcią, aczkol-
moŜe być świadomy, poniewaŜ świadom wiek bardzo eleganckie i wyrafinowane pod
analiza zabierałaby zbyt duŜo czasu. Dzia względem metodologicznym, są mało
on wyłącznie w obrębie systemu wzr trafne ekologicznie. Oddają jedynie to, co
kowego i jest nieodłącznym elemente dzieje się w warunkach laboratoryjnych,
spostrzegania. Neisser pisze o procesa natomiast codzienne procesy pamięciowe
eksploracji percepcyjnej, uwaŜając za G działają w innych warunkach i dlatego teŜ
sonem, Ŝe elementem spostrzegania je nie ma Ŝadnego przejścia między procesami
aktywność motoryczna. Widzenie to n badanymi przez psychologów
tylko rejestrowanie zdarzeń na siatkówc eksperymentalnych i procesami badanymi
ale takŜe takie kierowanie ruchami gał bądź to przez psychologów praktyków, bądź
ocznych, aby obraz powstawał w po przez psychologów osobowości czy
najostrzejszego widzenia. Klasyczny p psychologów społecznych (Fiske, Taylor,
dział centralnego układu nerwowego 1991). W połowie lat osiemdziesiątych po-
część czuciową i ruchową nie ma zate
jawiły się prace, które podwaŜały jedno z
specjalnego uzasadnienia merytoryczneg
podstawowych załoŜeń psychologii
W tym samym okresie Neisser dostrze
poznawczej, a mianowicie, załoŜenie stwie-
ograniczenia teorii schematów pozna
rdzające, Ŝe operacje umysłowe wykony-
czych - teorii, która przez długi czas by
wane są w sposób sekwencyjny. Zgod- nie z
wykorzystywana jako wyjaśnienie sposo
ideą przetwarzania sekwencyjnego człowiek
kodowania i przechowania duŜych i up
przystępuje do wykonania na- stępnego
rządkowanych zbiorów informacji.
kroku dopiero po wykonaniu kroku
Lata osiemdziesiąte to narodziny dwóch nowy
poprzedniego. Nowe rozwiązanie zakładało,
sposobów myślenia w psycholo
Ŝe przetwarzanie informacji ma charakter
poznawczej. Prowadzi się wiele badań n
równoległy i rozproszony (Ru- melhart,
pamięcią codziennych zdarzeń Ŝyciowy
McClelland, 1986; McClelland, Rumelhart,
które kwestionują przydatność stosowan
1986). W modelach tych przyj- muje się, Ŝe
materiału bezsensownego (głównie zgło- s
wiele procesów psychicznych realizowanych
bezsensownych) jako podstawowe
jest w sposób równoległy. W szczególności
materiału pamięciowego. Zwolennicy te
odnosi się to do wcze- snych faz odbioru i
nurtu powiadają, Ŝe w warunkach Ŝy
interpretacji infor- macji. Mózg traktowany
codziennego opanowujemy materiał
jest w tej kon- cepcji jako zbiór jednostek
neuronalnych, które mogą łączyć się ze działać tylko dlatego, Ŝe uszkodzeniu uległ
sobą, tworząc sieci. Specyficzny charakter jeden z jego ele- mentów, albo dlatego, Ŝe
tych połączeń umoŜliwia sprawne poluźnily się połączenia. PoniewaŜ
funkcjonowanie sieci nawet wtedy, kiedy komputery osobi- ste są urządzeniami
pewne jej elementy ulegną uszkodzeniu. działającymi w spo- sób sekwencyjny,
KaŜdy zapewne miał do czynienia z konieczna jest w takim wypadku wizyta w
zepsutym komputerem, który przestawał punkcie serwisowym,
PROBL£W PODSTAWOWE 15
Nikt nie stoi juŜ dzisiaj na stanowi- sku
gdzie wymienia się uszkodzony element lub skrajnie lokalizaqonistycznym, gło- szącym,
naprawia poluźnione połączenie. Na- Ŝe kaŜda czynność psychiczna
tomiast w wypadku uszkodzenia mózgu wykonywana jest przez ściśle określoną
który jest olbrzymią siecią neuronalną, nie okolicę mózgu. Jedną z najwaŜniejszych
musimy stwierdzać „zawalenia się" całej za- let mózgu jest jego plastyczność
sieci. Mogą występować lokalne zakłóce- (Kossut, 2000), pozwalająca na
nia, natomiast cała reszta funkcjonuje bez kompensowanie nie- kiedy duŜych ubytków.
zarzutu, a niekiedy nawet potrafi skom- Neuropsychologia poznawcza stara się
pensować powstałe deficyty. określić, które okolice mózgu
Koncepcja równoległego rozproszonego odpowiedzialne są za pamięć, ucze- nie się
przetwarzania informacji rozwijana jest nie czy mechanizmy uwagi. Co więcej,
tylko przez psychologów, lecz takŜe przezbadania neuropsychologów poznawczych, w
biologów, fizyków, matematyków i inforprzeciwieństwie do badań prowadzo- nych
matyków. Budziła ona i budzi nadal róŜnedawniej, nie ograniczają się do analizy
kontrowersje filozoficzne (np. Fodor, Pyzachowania ludzi z uszkodzeniami mózgu,
lyshyn, 1988; Pinker, Prince, 1988). Nielecz pokazują takŜe, jak funkcjonuje nie-
będziemy omawiali jej szczegółowo w niuszkodzony mózg w trakcie wykonywania
niejszej pracy, poniewaŜ pełna jej pre rozmaitych zadań.
zentacja wymaga uŜycia dość złoŜonego Neisser, jeden z ojców psychologii
aparatu pojęciowego i wykracza poza ramypo- znawczej, odczuł radykalne zmiany,
podręcznika. jakie zaczęły się dokonywać pod
W drugiej połowie lat osiemdziesią- tych szybkiepowierzchnią ruchu, skądinąd bardzo
postępy w badaniach nad mózgiemspójnego. Na kon- ferencji European
związane na przykład z nie- inwazyjnymAssociation for Cogni- tive Psychology w
technikami obrazowania (to- mografiaHelsingore w 1993 roku przedstawił referat
pozytronowa, rezonans magne- tyczny) oraz„Multiple systems". Referat ten spotkał się z
z niuansowymi analizami kon- sekwenqdość chłodnym przyjęciem uczestników
uszkodzeń mózgu, doprowadziły dokonferencji, ale później został opublikowany
powstania neuropsychologii poznawczejw „European Journal of Cognitive
(Ellis, Young, 1988). Badania te pozwo- liłyPsychology" (1994). Neisser w swoim
odpowiedzieć na pytanie dotyczącewystąpieniu stwierdził, Ŝe psychologia
funkcjonalnego znaczenia poszczególnychpoznawcza nie jest obecnie dyscypliną
części mózgu (Herzyk, Kądzielawa, 1997)jednolitą. Nie ma jednej ogól- nej teorii
opisującej i wyjaśniającej funk- cjonowanie
procesów poznawczych, a są izolowane
mikroteorie spostrzegania, pa- mięci,
myślenia czy wyobraźni. Co więcej, w
odniesieniu do kaŜdego z wymienionych
procesów nie ma zgody wśród badaczy,
która teoria szczegółowa, na przykład
spostrzegania czy pamięci, winna zostać
zaakceptowana.
Neisser twierdzi, Ŝe umysł ludzki
ma budowę modułową i działanie kaŜdego
rodzaju modułu opiera się na innych za-
16 PSYCHOLOGIA POZNANIA
systemie, pomijając to, Ŝe w naszym sys
mie poznawczym występują bardzo pro
procesy, które nie wymagają uczenia si
pamięci. Na przykład podczas pisania wid
ruch kursora na ekranie dzięki wrodzo
zdolności systemu wzrokowego
wykrywania ruchu w otoczeniu. Ru
kursora skojarzony jest z ruchami palców.
to bardzo elementarne procesy, kt
występują u zwierząt czy u noworod- kó
Ruch w otoczeniu oznacza zmianę i b
moŜe konieczność wykonania
powiedniej reakcji adaptacyjnej. Jest
reakcja z poziomu percepcji bezpośredni
bezpośredniego działania. Posługując
najwyŜszym w koncepcji Neissera sys
mem reprezentacji i rozpoznawania, mo
powiedzieć, Ŝe ruch kursora pojawia się
ekranie ciekłokrystalicznym, Ŝe jest
„kursor", a nie pionowa kreska. W tak
wypadku muszę uruchomić swoje zaso
pamięciowe i wiedzę, aby posługiwać
takimi określeniami, jak kursor czy ekr
Pionową kreskę traktuję jako kursor, ch
sam kształt nie jest tu istotny, ponie- w
kursor moŜe mieć kształt prostoką
strzałki, bąbelka i tym podobnie. WaŜ
jest, by byl on skoordynowany z uder
niami w klawiaturę w bardzo specyficz
sadach. WyróŜnił on trzy rodzaje mo-
dułów: systemy bezpośredniej percep-
cji/działania tworzą sensoryczne obrazy
środowiska; percepcja intersubiektywna
(społeczna) i wraŜliwość społeczna odpo-
wiedzialne są za spostrzeganie interakcji
społecznych i zareagowanie na bodźce spo-
łeczne; wreszcie system rozpoznawania i
reprezentacji klasyfikuje to, co jest rozpo-
znawane. Dotychczas psychologia poznaw-
cza koncentrowała się na tym ostatnim
sposób. Kiedy rozpoznaję mruczące zwie-
rzątko jako kota, posługuję się systemem
rozpoznawania i reprezentacji. Natomiast
jeśli zaobserwuję ruch duŜej, pręgowanej,
Ŝółto-czarno-białej plamy, to nie muszę
rozpoznawać jej jako tygrysa, który na mnie
skacze, ale wystarczy, Ŝe rozpo- znam to
jako coś niebezpiecznego i zacznę uciekać
co sił w nogach. Neisser zwraca uwagę na
to, Ŝe poszczególne systemy mają własną
bazę neuronalną i cechują się róŜnym
poziomem plastyczności. Najmniej
plastyczne są systemy bezpośredniej per-
cepcji, najbardziej zaś - systemy rozpozna-
wania i reprezentacji.
Wynika stąd, Ŝe psychologii
poznawczej daleko jest do jednolitości i w
chwili obecnej rysują się przed nią dwie
drogi. Droga pierwsza to tworzenie
mikroteorii rozmaitych procesów
szczegółowych, ta- kich jak spostrzeganie
czy pamięć. Owe mikroteorie będą się
cechowały wysoką precyzją i elegancją,
będą teŜ miały wiele potwierdzeń
empirycznych, ale pozostaną ze swej istoty
fragmentaryczne. Rozwiąza- nie zagadki
przechowywania informacji na temat słówek
w języku hiszpańskim przez okres kilku lat
(takie badania faktycznie prowadzono)
wcale nie oznacza, Ŝe wiemy, iŜ ludzie w
taki sam sposób przechowują w pamięci
doświadczenia emocjonalne czy dane dają się łatwo zbadać, a nie do zagadnień,
autobiograficzne. Innym przykładem są które są waŜne, i musimy stale się
bardzo eleganckie modele matema- tyczne pilnować, aby nie stworzyć psychologii,
procesu uczenia się skojarzeń mię- dzy która ogranicza się do laboratorium psy-
literami a cyframi. Badano uczenie się chologicznego" (Baddeley, 1991, s. 223).
materiału, który jest specjalnie konstru- Droga druga to tworzenie koncepcji
owany na potrzeby eksperymentu. Modele człowieka, w której bardziej dba się o ca-
matematyczne budziły podziw wyrafino- łość obrazu niŜ o precyzję i elegancję
waniem i precyzją, okazało się jednak, Ŝe rozwiązań szczegółowych. W takiej kon-
odnoszą się tylko do tego konkretnego cepcji z załoŜenia przyjmuje się, Ŝe ist-
materiału, natomiast w sytuacjach uczenia nieją płynne przejścia między procesami
się poza laboratorium w ogóle nie znajdują poznawczymi i emocjonalnymi, Ŝe wpływy
zastosowania (Baddeley, 1991). Baddeley obu grup procesów łączą się w regulacji
pisze z sarkazmem: „...bardzo często nasza zachowania; w realnych sytuacjach Ŝycio-
wiedza ogranicza się do zagadnień, które
PROBLEMY PODSTAWOWE 17
wych ludzie planują, marzą, przewidują, przy czym przewidywanie to obejmuje długą perspektywę
czasową. RóŜni to ta- kie zachowania od zachowań badanych w typowym eksperymencie laboratoryj-
nym, który trwa krótko, daje efekty niewy- kraczające specjalnie poza czas jego trwa- nia, a głównym
motywem badanego jest
chęć udzielenia pomocy eksperymentato- rowi w uzyskaniu wyników. W efekcie jego zachowanie
całkowicie zaleŜy od bodźców stosowanych przez badacza. Jest to nie- wątpliwie bardzo precyzyjny
opis tego, co dzieje się podczas eksperymentu. Pojawia się jednak pytanie, czy tym właśnie ma się
zajmować psychologia poznawcza?

1.2. Szerokie procesów i wąskie poznawczych rozumienie

Tendencja do szerokiego rozumienia pro- cesów poznawczych ujawnia się w pracy Hazel Markus
(1993), która stwierdza, iŜ jeśli chcemy rozumieć i przewidywać zachowanie człowieka, musimy
najpierw zrozumieć to, w jaki sposób odbiera on i rozumie otaczający go świat. To samo zachowanie
moŜe mieć zupełnie inne zna- czenie wtedy, kiedy potrafimy rozpoznać leŜące u jego podstaw motywy,
zamiary czy emocje. Zachowanie kulturalne, prawienie uprzejmości, utrzymywanie wielu kontak- tów
towarzyskich moŜe być sposobem pre- zentowania siebie jako osoby dobrze przy- stosowanej, która jest
poŜądana w kaŜdym, nawet najbardziej ekskluzywnym towarzy- stwie. Ale to samo zachowanie moŜe
być sposobem ukrywania rzeczywistych pla- nów, polegających na dąŜeniu do uzyska- nia całkowitego
panowania fizycznego nad drugą osobą, które prowadzi do przemocy i agresji, ale jest realizowane w
imię wyŜ- szych celów (zachowanie rodziny, prze- strzeganie przykazań i tak dalej). Wiele przykładów
tego typu zachowań przedsta- wia Hermann (1999), wskazując na to, Ŝe osoby, które są katami w
związkach, bardzo dbają o to, by na zewnątrz związek przedstawiał się jako idealny.
Idea, Ŝe ludzie reagują nie tyle na rze- czywiste cechy sytuacji, ile na jej interpre- tację, ujawnia się
bardzo wyraźnie w kon- cepcji Frijdy (1988). Frijda sformułował tak zwane prawo znaczenia
sytuacyjnego, które nazywa konstytucją emocji. Prawo to głosi, Ŝe „Emocje powstają w odpowiedzi na
struktury znaczeniowe sytuacji; róŜne emocje powstają w odpowiedzi na róŜne struktury znaczeniowe"
(1988, s. 349). Wynika stąd, Ŝe warunkiem pojawienia się emocji jest pojawienie się interpreta- cji
informacji, jakimi dysponuje jednostka. Mogą to być informacje, które dotarły do niej z zewnątrz, ale
mogą to być teŜ informacje, które ona sama wygenerowała. Emocja nie jest więc automatyczną odpo-
wiedzią na bodźce, ale próbą ustosunkowa- nia się, bazującą na pewnym rozumieniu tego, co się dzieje
zarówno na zewnątrz jednostki, jak i w niej samej.
Tak samo wtedy, kiedy człowiek sięga po rozmaite informage do pamięci, rzadko udaje mu się je
przywołać dokładnie w ta- kiej postaci, w jakiej je zapisał. Nawet te formy pamięci, które określa się
jako „pa- mięć działającą na zasadzie lampy błysko- wej" (Brown, Kulik, 1977), nie są wolne
interpretacji i zrozumienia tego, co
18 PSYCHOLBGIA POZNANIA
osiemdziesiątych pojawił się ruch
się kiedyś stało (Neisser, 1992). Bard skierowany przeciwko ograniczaniu badań
często pamiętamy nie same zdarzenia, empirycznych w psychologii poznawczej do
tylko ich interpretacje albo - co gorsz laboratoryjnych sytuacji eksperymen-
nasze przekonania, Ŝe zdarzenie tak właś talnych. Przykładem mogą być refero- wane
powinno przebiegać. Pamięć nie jest zat przez Baddeleya (1991) badania nad
automatycznym urządzeniem zapisującym wpływem alkoholu na funkq'e poznawcze. W
odtwarzającym informacje, ale funkc tradycyjnych badaniach laboratoryjnych
znajdującą się pod kontrolą jednos podaje się alkohol na czczo, a badany wy-
Gdyby nie zdolność do rozu- mienia pija przepisaną dawkę w obecności ekspe-
interpretacji danych, cały świat jawiłby rymentatora. W grupie kontrolnej podaje się
nam jako niepowiązane ze sobą informac placebo, czyli środek smakujący jak alkohol,
które w najlepszym wy- padku naleŜało który jednak nie zawiera alko-
zapamiętywać literalnie i dokładnie w tak holu. Łatwo zauwaŜyć, Ŝe takie picie ma
kolejności, w jakiej pojawiały się one niewiele wspólnego z piciem w rzeczywi-
naszym otoczeniu. stych sytuacjach Ŝyciowych. Badania opi-
Świat taki raz juŜ został stworzony przez Herman sane przez Baddeleya wyglądały zupełnie
Ebbinghausa, który badał proces uczenia inaczej. Przedstawiamy je w ramce 1.1.
i zapominania zgłosek bezsensowny Punktem wyjścia dla analizy wpływu
Tworzony jest równieŜ przez psycholog alkoholu pitego w sytuacjach społecznych
prowadzących eks- perymenty laboratory na prowadzenie samochodu były niepu-
nad procesami poznawczymi. Tak rozumi blikowane obserwacje jednego ze współ-
procesy czy zjawiska występują jedn pracowników Baddeleya. Przeprowadził on
wyjątkowo rzadko w naszym rzeczywist eksperyment złoŜony z dwóch czę- ści. W
Ŝyciu. Nie obracamy w głowie złoŜony pierwszej badani prowadzili samo- chód
figur, ani teŜ nie przelewamy wo ulicami Cambridge po wypiciu jednej
uŜywając naczynia, które zawiera ponad szklanki sherry z okazji przyjęcia syl-
litrów tego płynu. Takie badania faktycz westrowego. Podczas prowadzenia samo-
były prowadzone przez psycholog chodu rejestrowano szybkość jazdy oraz
poznawczych, o czym czytelnik przekona sprawność w wykonywaniu zadania ubocz-
w następnych roz- działach tej ksiąŜki. nego, niezwiązanego z prowadzeniem sa-
latach siedemdzie- siątych mochodu. Jest to procedura powszechnie
wykorzystywana w badaniach nad uwagą,
którą dokładniej przedstawimy w rozdzia- le twonurkowie zamieszkali w pensjo-
3. Okazało się, Ŝe badani jechali wol- niej, nacie i w ciągu dnia odbywali tre- ningi,
a jednocześnie sprawność wykonania wieczorem zaś mieli czas wolny.
zadania dodatkowego uległa znacznemu Pierwszego dnia wszyscy przecho- dzili
pogorszeniu. Grupa kontrolna, która nie piła badanie wstępne, określające ich
w czasie przyjęcia sylwestrowego, sprawność w zakresie wykonywania
prowadziła samochód z większą szybko- róŜnych zadań poznawczych, a takŜe
ścią, a zadanie dodatkowe wykonywała ich nastrój. Badanie wstępne obejmo-
znacznie lepiej. wało następujące zadania:
Drobna zmiana sytuacji w drugiej czę-
ści eksperymentu spowodowała zmianę a) kwestionariusz opisujący nastrój
zachowania kierowców pijących. Kiedy da- badanego - badani mieli określać swój
wano im do wypicia szklankę sherry i mó- nastrój na 16 skalach, których krańce
wiono, Ŝe jest to element eksperymentu, były oznaczone za pomocą
nadal przejawiali trudności w wykonywa- przymiotników, takich na przykład jak
niu zadania dodatkowego, ale jednocześnie oŜywiony - senny, napięty -
jechali z większą prędkością ulicami Cam- rozluźniony; b) test przypominania -
bridge (nie wiemy, czy policja była poin- badanym czy
formowana, Ŝe jest to tylko eksperyment). tano 4 listy 16 niepowiązanych ze sobą
Ludzie zupełnie inaczej zachowywali się w słów. Po przeczytaniu kaŜdej z list
sytuacji, którą spostrzegali jako natu- ralną proszono badanych o przy pomnienie
- potrafili sprawować lepszą kontrolę nad sobie jak największej liczby słów w
prowadzeniem samochodu - aniŜeli w dowolnej kolejności; c) test
sytuacji opisywanej jako eksperyment. rozumowania - proszono bada nych o
PROBLEM/ sprawdzanie prawdziwości zdań
PODSTAWOWE cechujących się róŜnym po-
ziomem złoŜoności gramatycznej;
zdania opisywały wzajemne poło- Ŝenie
RAMKA 1.1 liter AB, a następnie po- kazywano
badanym tę parę, pyta- jąc, czy zdanie
poprawnie opisuje połoŜenie liter
Baddeley zwrócił uwagę na to, Ŝe pic (przykłady zadań przedstawiają się
alkoholu ma charakter społeczny następująco: „A występuje po B. BA";
rzadko zdarza się, by ludzie pili „A nie jest poprzedzane przez B. BA" -
samotności. Nie piją teŜ na pu- s wy- raźnie widać, Ŝe zadanie drugie jest
Ŝołądek. Ilość wypijanego alko- ho zdecydowanie trudniejsze). d) test
jest regulowana przez nich oraz prz przetwarzania semantycznego -
aktualnie dostępne zasoby fi- nansow konstrukcja tego testu opiera się na
(Baddeley nie badał nało- gowy zadaniach, które były pod stawą do
alkoholików). Badaniom pod- da stworzenia koncepcji pa mięci
grupę 14 płetwonurków, któr semantycznej (Collins, Qu- ilian, 1969),
uczestniczyli w obozie treningowym którą szczegółowo przedstawimy w
czasie świąt wielkanocnych. P dalszych częściach ksiąŜki; zadania te
zawarte w tym teście wymagają oceny wany i polegał na ocenie wielkości
prawdzi wości zdań odnoszących się „ptaszków", za których pomocą ba dani
do świata zewnętrznego, na przykład oznaczali swoje odpowiedzi.
„Kanarek ma skrzydła"; „Kana rek ma
dziób"; „Kanarek potrafi pływać" - ■ Następnego dnia badanych
dzięki takim zadaniom potrafimy podzie- lono na dwie rownoliczne grupy.
stwierdzić, czy badani mają szybki Pier- wsza grupa mogła pójść do pubu
dostęp do informaqi zawartych w na piwo, natomiast drugą proszono o
pamięci; e) test sprawności motorycznej po-
- test ten miał charakter niestandaryzo-
20 PSYCHOLOGIA POZNANIA
piwa w gronie przyjaciół wcale nie
poprawia nastroju, a prowadzi raczej do
stanów otępienia i senności.
Wyniki testów pamięciowych oraz testu szybkości
zostanie w pensjonacie i powstrzy
przetwarzania seman- tycznego okazały
nie się od picia. Badania przy uŜ
się zgodne z przewi- dywaniami. W
alkomatu potwierdziły róŜnice w
grupie, która pilą alko- hol, wystąpił
ziomie alkoholu w obu grupach. G
spadek sprawności w obu zadaniach,
pijąca miała przeciętnie 1 promil a
natomiast w grupie trzeź- wej nastąpił
holu we krwi (najniŜszy poziom w
wyraźny wzrost szybkości przetwarzania
sił 0,5 promila, najwyŜszy zaś 2
semantycznego (efekt uczenia się) oraz
mile!). Wskazuje to, Ŝe w sytuac
niewielki spadek
swobody wyboru ludzie faktycznie
RAMKA 1.1 cd.
pijają róŜne ilości alkoholu. Natom
sprawności w teście przypominania
grupa kontrolna była „czysta" i nie m
(spadek ten był jednak zdecydowanie
alkoholu we krwi. Grupę, która by
mniejszy aniŜeli w grupie, która piła).
pubie, zbadano po powrocie do do
Wyniki te przedstawiamy na rycinie 1.1.
Drugą, trzeźwą, grupę bad
i rycinie 1.2.
równolegle o tej samej porze.
Część otrzymanych wyników była zgodn
oczekiwaniami, natomiast część oka
się zaskakująca. Roz- pocznijmy
opisu róŜnic w stanie po piciu lub
trzeźwym spędzeniu wie- czoru. Bad
którzy pili, opisywali siebie jako o
„kiepskie", „ogłu- piałe", „ocię
umysłowo", „senne" i „niekompeten
Nie wystąpiły na- tomiast róŜ
między grupami w za- kresie ta
przymiotników, jak „spo- koj RYCINA 1.1 Wyniki w teście
„zadowolony", „rozluźniony" przypominania
„szczęśliwy". Widać więc, Ŝe p
 Linie oznaczają badane grupy. Grupa osób

trzeźwych wykonywała zadanie pamięciowe

dwukrotnie w takich samych warunkach.

Natomiast grupa osób pijących wykonywała

pierwsze zadanie pamięciowe w stanie

trzeźwości, drugie zaś po spędzeniu wieczoru

w pubie. Choć wyniki pierw- szego badania

sugerują, Ŝe grupa ta miata nieco wyŜszy

poziom zdolności pamięciowych, to po

wypiciu alkoholu straciła swoją przewagę i

zde- cydowanie lepsze wyniki uzyskała grupa

osób, które nie odwiedziły pubu. Wykres

skonstruowano na podstawie danych

zamieszczonych w pracy Baddeleya{1991).

Natomiast wyniki testu rozumo-

wania okazały się całkowitym zasko-
czeniem. Wypicie alkoholu nie po-
garszało sprawności w rozumowaniu w
sposób statystycznie istotny. Jest to
niezgodne w przekonaniem, Ŝe alkohol
zakłóca procesy myślenia logicznego.
Tu akurat nic takiego nie wystąpiło, co
ilustruje rycina 1.3.
RYCINA 1.3 Porównanie sprawności rozumowania
logicznego w grupie trzeźwej i pijącej
W badaniu pierwszym obie grupy oceniały prawdziwość
zdań dotyczących wzajemnego połoŜenia liter, będąc w
stanie trzeźwości, natomiast w badaniu drugim tylko grupa
trzeźwa oceniała te zdania w stanie trzeźwości, grupa pijąca
zaś - po powrocie z pubu. W obu grupach następuje pewien
wzrost sprawności, ale rozmiary tego wzrostu nie róŜnią się
w tych grupach w sposób statystycznie istotny. Wykres
skonstru- owano na podstawie danych zawartych w pracy
Baddeleya (1991).

Ujawniło się tu działanie ukrytych wy- magań

sytuacji eksperymentalnej, które modyfikują
zachowanie badanego w po- równaniu z
sytuacją spostrzeganą jako
naturalna. Te wyniki (niepublikowane) zo-
stały zweryfikowane w badaniu przepro-
wadzonym w warunkach naturalnych. Ba-
danie to omawiamy w ramce 1.2.
PROBLEMY PODSTAWOWE

RYCINA 1.2 Porównanie szybkości przetwarzania
semantycznego w grupie trzeźwej i
pijącej
W badaniu pierwszym obie grupy wykonywały zadanie
trzeźwo (weryfikacja prawdziwości zdań). W badan
drugim grupa pijąca wykonywała zadanie po powroci
pubu, grupa trzeźwa zaś wykonywała zadanie na trzeźw
W grupie trzeźwej ujawnia się wzrost sprawności w badan
drugim w porównaniu z badaniem pierwszym, natomiast
22 PS/CHOIDGIA POZNANIA
Brewer i Sandow (1980) przez
jednego roku jeździli razem z policj
losowo wybranej grupy wypad-
jakie zdarzyły się w Adelaj
Otrzymywali oni do wglądu w
badań krwi kierowców, a psych
przeprowadza! z kierowcami wy
dotyczący czynności i manewrów
konywanych bezpośrednio przed
padkiem. Bardziej szczegółowy
wiad przeprowadzano w tydzień lub
tygodnie po wypadku. Bad
przeprowadzili wywiady z 403 kie
cami, a od 305 uzyskali pełne
Okazało się, Ŝe wystąpiła statys
nie istotna zaleŜność między piciem
Przedstawione przykłady badań wska- zują na
grupie pijącej następuje niewielki spadek spraw- ności.
Oznacza to, Ŝe pod wpływem alkoholu ludzie mają nieco
wolniejszy dostęp do własnych zasobów pamięciowych i
gorzej korzystają z własnego doświadczenia. Wykres
skonstruowano na pod- stawie danych zawartych w pracy
Baddeleya (1991).
Pogorszyła się zaś sprawność mo- toryczna
pijących, czego przejawem było to, Ŝe
w drugim badaniu, to jest po wypiciu
piwa, stawiali oni więk- sze „ptaszki", a
poza tym cechowały się one znacznie
większą zmienno-
RAMKA1.1 cd. ścią. Czytelnik zapew
zrozumie
prowadze
alkoholu
badania w
tu o spr
zupełnie
Ŝe świat rzeczywisty jest nieco inny niŜ
laboratorium psychologa poznawczego. W
rzeczywistych sytuacjach staramy się
zrozumieć to, co się wokół nas dzieje. Nasze
rozumienie zjawisk wpływa na to, jak się do
nich ustosunkowujemy i jakie działania
podejmujemy. PoniewaŜ dociera do nas zbyt
duŜo bodźców, abyśmy je mogli
zinterpretować, musimy podda- wać je
wstępnej selekcji, tak by moŜna by- ło
reagować na te, które są najwaŜniejsze.
Drugi sposób rozumienia procesów po- znawczych
jest węŜszy. W tym węŜszym rozumieniu
procesy poznawcze traktuje się jako procesy
przetwarzania informaq"i. Przetwarzanie
informacji polega na takim analizowaniu i
ewentualnie przekształca- niu
napływających danych, by moŜna je było
wykorzystać do tworzenia nowej wie- dzy
lub do programowania działania. Tu równieŜ
zwraca się uwagę na to, Ŝe czło- wiek
interpretuje docierające doń dane,
 RAMKA 1.2 i
wykonywaniem dodatkowej czynno- ści
bezpośrednio przed wypadkiem, na
przykład takiej, jak sięganie po
papierosy. Wynikałoby stąd, Ŝe alko-
hol przede wszystkim zaburza wyko-
nywanie zadań podwójnych, obniŜa-
jąc ilość dostępnych zasobów uwagi
(por. rozdz. 3.). Zmniejszona spraw-
ność motoryczna odgrywała rolę dru-
goplanową. Jeśli więc jedziemy z kie-
rowcą „w stanie wskazującym na spo-
Ŝycie", nie zabawiajmy go rozmową
ani uwagami na temat jazdy (niech mi
wymiar sprawiedliwości wybaczy, Ŝe
nie zalecam uniemoŜliwienia takiemu
kierowcy siadania za kierownicą).
ale ta interpretacja nastawiona jest głów- nie
na porównanie nowych danych z juŜ
posiadanymi oraz na nadanie tym nowym
PROBLEM/ PODSTAWOWE 23
myślenia, sięgania do dotychczasowego
doświadczenia i poszukiwania nowych, do
tąd nieznanych rozwiązań.
Paradygmat przetwarzania informacji mia
niewątpliwie tendencje imperiali- styczne, o
czym pisał Robert Zajonc, twórca terminu
„imperializm poznaw- czy". Za pomocą
przetwarzania informacji moŜna wyjaśnić
pojawianie się zachowa- nia agresywnego
Bielą (1989a) poka- zał, Ŝe takie
zachowanie moŜna wyjaśniać jako rezulta
podejmowania decyzji. Innym przykładem
mogą być zachowania prospo- łeczne
związane z udzielaniem pomocy. I tu
równieŜ pojawiały się koncepcje wska
zujące, Ŝe zanim jednostka udzieli komuś
pomocy, uruchamia całą serię procesów
poznawczych, które obejmują między in
nymi ocenę powagi wypadku, ocenę tego
danym takiej postaci, aby moŜna było je
wykorzystać w dalszych fazach przetwa-
rzania informacji. Impulsy biochemiczne,
jakie pojawiają się pod wpływem świa- tła
padającego na powierzchnię siatkówki,
same w sobie jeszcze nic nie znaczą.
Dopiero wtedy, kiedy zinterpretujemy je,
przykładowo jako jadowitego węŜa peł-
znącego w naszą stronę albo jako prze-
suwającą się linę, moŜemy mówić o za-
początkowaniu przetwarzania informacji.
Interpretacja napływających danych moŜe
odbywać się na róŜnych poziomach. W opi-
sanym tu przykładzie mamy do czynienia z
bardzo prostą interpretacją, w wyniku której
stwierdzamy, czy jakiś przedmiot jest dla
nas poŜyteczny lub szkodliwy. Te procesy
interpretacji stają się bardzo
skomplikowane, kiedy stajemy wobec zło-
Ŝonych zadań poznawczych, wymagających
czy ofiara zasługuje na pomoc, oraz ocenę
kosztów udzielenia pomocy i kosztów jej
nieudzielenia (na przykład poczucie winy, a
w skrajnych wypadkach sankcje karne).
Analizę tego typu przedstawia Pilliavin i
współpracownicy (1993).
Dyskusja na temat tego, która grupa procesów -
czy procesy poznawcze, czy teŜ procesy
emocjonalne - stanowi główną determinantę
zachowania, zaprzą- tała uwagę
psychologów w latach osiem- dziesiątych.
Jednym z głównych dyskutan- tów był
Richard S. Lazarus, który bronił prymatu
poznania, a po drugiej stronie ba- rykady
znajdował się Robert Zajonc, który z kolei
uwaŜał, Ŝe emocje są pierwotne. Ostatnio
dyskusja ta straciła na ostrości, poniewaŜ
okazało się, Ŝe nie da się jej roz- strzygnąć
na gruncie czysto empirycznym. Lazarus
powiada, Ŝe konieczna jest teoria, która nie
 będzie zamykała oczu na fakty, ale teŜ niewspółczesne komputery; świadomość nie
znajdzie się pod ich dyktatem (Lazarusjest oknem, przez które moŜna obejrzeć
1999). Co interesujące, dyskusja taokreśloną fazę przetwarzania informacji" (s.
doprowadziła do pojawienia się nowych pó116).
badawczych, na przykład badań nad
utajonym poznaniem (Jarymowicz, 1999;
Maison, Bruin, 1999; Pawłowska, Sędek,
1999). Warto dodać, Ŝe traktowanie
przetwa- rzania informacji jako głównego
sposobu ujmowania procesów poznawczych
zna- lazło swój najlepszy wyraz w tak zwa-
nej metaforze komputerowej. Twórcy tej
metafory powiadają, Ŝe mózg przypomina
komputer, a realizowane przezeń pro- gramy
to procesy poznawcze. Idea, Ŝe mamy w
głowie „komputery biologiczne" zdobyła
sobie bardzo duŜą popularność, choć
bardzo wcześnie okazało się, Ŝe taka
koncepcja ma bardzo ograniczone zasto-
sowanie. Wszystko wskazuje na to, Ŝe
właściwości mózgu i komputera raczej się
uzupełniają, a nie są podobne lub
identyczne (Bolter, 1990). Neisser napisał o
tym wprost: „Umysł nie pracuje tak, jak
24 P$fCHOtf)GIA POZNANIA
1.3. Czy istnieje paradygmat
poznawczy
Niekiedy traktuje się psychologię p
znawczą jako dziedzinę, w której poja
się nowy paradygmat. Jest to dziedzina
której jeden z wybitnych psycholo- g
polskich powiedział: „Tam juŜ pra- w
wszystko wiadomo, a nawet jeśli
wszystko, to to, co wiadomo, to wiadomo
pewno. Jest to dziedzina, w któ
obowiązuje pewien kanon wiedzy". Ta
twierdzenie rodzi pokusę zastanowienia
nad tym, czy rzeczywiście moŜna mó- wi
W tej pracy bliŜsze mi będzie
szerokie rozumienie procesów poznawczych;
trzeba jednak dodać, Ŝe większa część
badań zo- stała zrealizowana pod wpływem
koncepcji przetwarzania informacji, w której
pro- cesy poznawcze rozumie się bardzo
wąsko. MoŜna oczywiście przyjąć, Ŝe
człowiek, starając się zrozumieć świat i
samego siebie, posługuje się
przetwarzaniem in- formacji, samo jednak
przetwarzanie infor- macji nie wystarcza.
Człowiek stawia sobie róŜne cele, realizuje
pragnienia, szuka naj- wyŜszych ideałów, a
to juŜ wykracza poza koncepcję
przetwarzania informacji. Pisząc więc o
spostrzeganiu, wyobraźni, pamięci czy
myśleniu, będę starał się pamiętać o tym,
Ŝe procesy te są słuŜebne wobec podmiotu,
Ŝe pełnią one jedynie funkcję narzędzi, a
nie są automatyczną odpowie- dzią na
bodźce czy wymagania zewnętrzne.
paradygmacie w psychologii proce- sów
poznawczych.
Pojęcie paradygmatu zostało wprowa- dzone przez
znanego metodologa i fi- lozofa nauki
Thomasa Kuhna w 1962 roku w jego
przetłumaczonej na język polski pracy
Struktura rewolucji nauko- wych (Kuhn,
1968). Pojęciem paradygmatu Kuhn
posługiwał się w odniesieniu do na- uki
instytucjonalnej, czyli nauki w dojrzałej fazie
rozwoju. Fizyka stała się nauką in-
stytucjonalną, kiedy zostały opublikowane
 prace Newtona, chemia - po zaakcep
waniu przez społeczność chemików pr
Lavoisiera i tak dalej. Właśnie w nau
normalnej (instytucjonalnej) pojawiają
paradygmaty. Rozumiemy przez nie pew
fundamentalne dla danej dyscypliny os
gnięcia, wyznaczające sposób uprawiania
dyscypliny przez całe grupy uczonych, pr
czym osiągnięcia te charakteryzują
dwiema właściwościami. Po pierw- s
„Reprezentowany w nich dorobek b
dostatecznie oryginalny i atrakcyjny, aby
tej podstawie mogła powstać konk
rencyjna wobec dotychczasowych me
działalności szkoła" (Kuhn, 1968, s. 27).
drugie: „...dorobek ten był na tyle otwar
Ŝe pozostawiał nowej szkole najrozmait
problemy do rozwiązania" (ibidem).
Czy w psychologii moŜna mówić o ta-
kim poziomie dojrzałości, Ŝe daje się ona
traktować jako nauka normalna, po-
siadająca paradygmaty, a w szczególno- ści
czy istnieje coś takiego jak para- dygmat
poznawczy? Na to pytanie nie ma prostej
odpowiedzi. Niniejsza ksiąŜka będzie
próbą zdania sprawy z tego, co się dzieje w
tych działach psychologii, w których
podejście poznawcze jest do- minujące. W
przeciwieństwie do fizyki, gdzie pojawienie
się nowego paradygmatu łączyło się z
PROBUW PODSTAWOWE 25
teoretyczne. NaleŜy do nich koncepcja
pamięci, uwagi oraz wiedzy.
Koncepcja uwagi pozwala nie tylko zro- zumieć
procesy filtrowania docierających do
człowieka informacji, lecz takŜe zmie- rzyć
się z problemem świadomości oraz kontrol
własnych procesów psychicznych. Uwaga w
niektórych koncepcjach zaczyna odgrywać
rolę homunculusa, który pocią- gając za
róŜne sznureczki, kieruje naszym
pojawieniem nowej teorii naukowej, a takŜe
z pewnym nazwiskiem, w psychologii
trudno wskazać badacza albo określoną
teorię, którą moŜna by uznać za zaczątek
paradygmatu poznawczego. Mówiąc
inaczej, psychologia poznawcza nie znalazła
swojego Newtona -jak fizyka - czy
Chomsky'ego - jak lingwistyka. Jest ona
owocem wysiłku wielu badaczy. Powstała
nie tyle w wyniku jakiegoś prze- wrotu czy
rewolucji, ile raczej na skutek erozji
pewnych koncepcji rozwijających się w
róŜnych dyscyplinach szczegółowych. Być
moŜe tworzy się fundament dla doko- nania
przełomu, ale przełom ten - wbrew
emfatycznemu tytułowi jednej z opubliko-
wanych w Polsce ksiąŜek - jeszcze się nie
dokonał. Aktualny stan psychologii
poznawczej moŜna scharakteryzować ra-
czej jako zbiór mikroparadygmatów do-
tyczących róŜnych procesów umysłowych
(Nowakowska, 1980). Poszczególne mi-
kroparadygmaty pozostają względem sie-
bie w pewnej izolacji - na przykład nowe
koncepcje spostrzegania mają stosunkowo
niewielki wpływ na koncepcje myślenia.
Pojawiają się jednak pewne jądra teo-
retyczne, wokół których koncentrują się
zarówno prace empiryczne, jak i analizy
postępowaniem. Zawsze przy takich oka-
zjach pojawia się następne pytanie: a kto
pociąga za sznureczki kierujące owym
homunculusem? Wyraźnie więc widać, Ŝe
psychologia poznawcza nie moŜe uciec od
podstawowych problemów metafizycz-
nych. Koncepcja pamięci, a w szczegól-
ności koncepcja pamięci autobiograficznej
moŜe stać się punktem wyjścia dla bardziej
humanistycznego uprawiania psychologii
procesów poznawczych.
W tej chwili jednak jest to odległa perspektywa, a
 aktualnie pewną popu- larność zdobywaokaŜe się, Ŝe kaŜdy z tych kawałków ma
sobie koncepcja syste- mów wielorakichinną barwę? PrzecieŜ to, co stanowi
Neissera (1994), o której wspominałemzawartość jednego kawałka układanki (na
wcześniej. Koncepcja ta po- zwalaprzykład teoria spostrzegania, pamięci czy
zintegrować dane pochodzące z ba- dań nadmyślenia), moŜe opierać się na zupeł- nie
dziećmi z badaniami z zakresu poznaniainnych załoŜeniach. Powstanie ob- raz
społecznego oraz z badaniami nadludzkiej głowy, ale będzie on raził swoją
przetwarzaniem informacji. Mimo topstrokacizną. Dlatego teŜ ci psy-
aktualny stan integracji moŜemy uznać zachologowie, którzy tworzą niesłychanie
wysoce niezadowalający. Logo jednego zeleganckie i precyzyjne teorie jednego
laboratoriów psychologii poznawczej jesprocesu (na przykład procesu automaty-
najdobitniejszym tego przykładem. Przed zacji na podstawie badań nad efektem
stawia ono zarys ludzkiej głowy zbu Stroopa1) zdają się zapominać, Ŝe auto-
dowanej z wielu elementów, przy czymmatyzacja czy reagowanie na konfliktowe
niektóre z elementów znalazły się poza informacje zachodzi zawsze w kontek- ście
zarysem głowy. Jej wygląd przypomina społecznym. Jest to sytuacja nie-
puzzle. porównanie bardziej skomplikowana ani-
Ta obrazowa metafora dokładnie Ŝeli sytuacja eksperymentu laboratoryj-
okre- śla podejście do psychiki i jej badania. nego. Na konferencjach organizowane są
Umysł ludzki traktowany jest jako puzzle, a sesje poświęcone efektowi Stroopa, a
zadanie psychologów polega na tym, Ŝeby modele teoretyczne opisujące i wyja-
dokładnie zbadać poszczególne kawałki, a śniające ten efekt stają się coraz bar- dziej
następnie złoŜyć je w całość. Jednym z wyrafinowane. Ale nawet najbardziej
elementów tego badania jest określenie precyzyjna koncepcja tego efektu nie do-
poszczególnych kształtów. Zgoda. W ten starczy materiału, który pozwoliłby zro-
sposób moŜemy uzyskać obraz ludzkiej
głowy. Co będzie jednak wtedy, kiedy

1 Efekt Stroopa polega na tym, Ŝe człowiekowi daje się zadania zawierające konfliktowe

informacje obrazowe i semantyczne. W klasycznym zadaniu Stroopa badanych prószono o czytanie

nazw kolorów napisanych róŜnymi kolorami czcionki. W niektórych wypadkach występowała

zgodność między nazwą a kolorem czcionki (na przykład słowo „niebieski" było wydrukowane

niebieską czcionką), w innych natomiast to samo słowo drukowano przy uŜyciu czerwonej

czcionki. Czas czytania stów tego typu ulegał wydłuŜeniu.

26 PSYCHOLWIA POZNANIA
rozdrobnienia teoretycz- nego i postępującej
zumieć ogólne reguły przebiegu procesów izolacji poszczególnych dziedzin badań
poznawczych. procesów poznawczych. Być moŜe
Dlatego teŜ stan obecny jest sta- nem znaczne doprowadzi to do podjęcia prób syntezy, a
 być moŜe psychologia proces
poznawczych zacznie dzielić się na nie
leŜne od siebie dyscypliny.
Droga pierwsza jest ciernistą drogą poszukiw
humanistycznych, gdzie łatwo o spekula
niemające pokrycia w faktach, tatwo teŜ
dyskurs postmodernistyczny, w którym
prawda brakuje jasnych reguł poprawnoś
ale jest nadzieja zrozumienia człowieka.
Droga druga to droga nauk przyrodni- czych, z ich
nastawieniem eksperymental- nym i
tendencją do coraz większej frag-
mentaryzacji. Biologia, która niegdyś była
jedną dziedziną nauki, podzieliła się na
wiele dyscyplin szczegółowych, pomiędzy
którymi powstają coraz głębsze przepa-
ście. Takie postacie, jak Gould czy Le-
vontin, którzy z jednakową swobodą piszą
ewolucji czy inteligencji lub pamięci, nale
w biologii do rzadkości. Gdy psy chologia
podąŜy w stronę biologii, to i ją czeka
podobny los.
Czy istnieją wspólne załoŜenia przyj- mowane
przez psychologów zajmujących się
procesami poznawczymi? Reynolds 1 Flag
(1983) wymieniają następujące załoŜenia
1. Dopływające do człowieka informacje
mogą być w pełni przetworzone przez je
umysł, poniewaŜ cechuje się
ograniczoną pojemnością. Z tego t
względu informaqe podlegają pro- ceso
selekcji. Ograniczona pojem- ność nie j
jednak sztywną granicą, poniewaŜ mó
ludzki w niewielkim
stopniu przypomina urządzenia tech-
niczne, gdzie faktycznie moŜna wyzna-
czyć pojemność. Mózg potrafi elastycz- nie
zmieniać strategie radzenia sobie z
PROBLEIW PODSTAWOWE 21
badamy swoje otoczenie w bardzo wy-
informacjami, toteŜ jego pojemność nie
musi być stała. Jest ona stała w wa- runkach
laboratoryjnych, w których ist- nieją
wyraźne ograniczenia w moŜliwo- ści
wyboru strategii poznawczych. 2. Wybór
odpowiednich strategii przetwa
rzania informacji, dokonywany z reguły
pod kontrolą świadomości, uwzględ nia
specyficzne wymogi zadania stoją cego
przed jednostką. Modyfikacja tych strategii
moŜe następować w trakcie wykonywania
zadania. JednakŜe wtedy, kiedy procesy te
juŜ zostały urucho mione, są one
względnie niezaleŜne od świadomej
kontroli. Kontrola ta po jawia się wtedy,
kiedy jednostka na potyka przeszkody
stojące na drodze do realizacji jakiegoś
celu. Świadomość byłaby więc czymś w
rodzaju „detek tora trudności", poniewaŜ
dzięki niej jednostka mogłaby lepiej radzić
sobie z nowymi problemami (Langer, 1978;
Vallacher, Wegner, 1987; Kowalczyk,
1995). JednakŜe poczynając od lat sie
demdziesiątych, psychologowie coraz
częściej zaczęli zdawać sobie sprawę z
tego, Ŝe wiele procesów poznawczych ma
charakter nieintencjonalny, a świa doma
kontrola jest niedoskonała (Tallis, 1999). 3.
Strategie poznawcze po wielokrot nym
wykorzystaniu mogą tworzyć bar dziej
stabilne struktury poznawcze.
Przykładowo, kierunek ruchu gałek
ocznych przy spostrzeganiu jakiegokol
wiek obiektu początkowo jest zupełnie
przypadkowy. Potem jednak, w miarę
opanowywania umiejętności czytania,
wytwarzamy sobie pewną, względnie
stabilną strukturę, która sprawia, Ŝe
standaryzowany sposób. Wiedza na te- mat
tego sposobu wykorzystywana jest na
 przykład przez specjalistów w dzie- dzinę poziomach nie ma charakteru auto
reklamy. Niemal w kaŜdym pod- ręczniku nomicznego, lecz interakcyjny. To, co się
dotyczącym psychologii re- klamy moŜemy dzieje na jednym poziomie, wa runkuje
znaleźć zalecenie, Ŝe waŜne informacje zmiany na innych. Kiedy ktoś w swojej
naleŜy umieszczać w prawym górnym rogu wypowiedzi pragnie coś pod kreślić, nie
strony (por. np. Doliński, 1999). 4. tylko zmienia intonację, lecz takŜe dobiera
Poszczególne części umysłu człowieka słowa w szczególny sposób. Wykorzystuje
tworzą pewien względnie spójny sys tem. więc dwa po ziomy komunikacji werbalnej
System ten działa w sposób zorga nizowany. - ekspre syjny i deskryptywny.
Istotną funkcję pełnią w nim procesy Uruchomienie kaŜdego z nich wiąŜe się z
kontroli. Są to nie tylko pro cesy uwagi, lecz aktywizacją odmiennych struktur naszego
takŜe procesy meta- poznawcze. Procesy te umysłu. 8. Procesy poznawcze mają
odwołują się do naszej wiedzy na temat zawsze cha
procesów po znawczych. Na przykład rakter aktywny. Nieprawdą jest, jakoby
metapamięć, będąca formą naszej pamięci, stanowiły one coś w rodzaju odzwier
pozwala na dostosowanie do naszych ciedlenia, powstającego niezaleŜnie od
moŜliwo ści róŜnych strategii woli jednostki. Reprezentacje tworzone
zapamiętywania i uczenia się. 5. System są przez jednostkę, odpowiednio do jej
poznawczy ma charakter wielo poziomowy. potrzeb i wymogów stojącego przed nią
Szczególnie wyraźnie ujaw nia się to w zadania. Oczywiście fakt, Ŝe pro cesy
wypadku języka. Ten sam element moŜe poznawcze mają charakter ak tywny,
być zawarty w sys temie fonologicznym, wcale nie oznacza, Ŝe wszyst kie
syntaktycznym lub semantycznym. procesy poznawcze przebiegają pod
Podobnie informa cja moŜe być kontrolą świadomości. W paradyg
reprezentowana w sposób abstrakcyjny, albo macie poznawczym przeprowadzono
teŜ w postaci obrazu. 6. Przetwarzanie na wiele badań wskazujących na to, Ŝe
kaŜdym z pozio mów uzaleŜnione jest od istnieje przedświadome przetwarzanie
oddziaływa nia kontekstu. Kontekst wpływa informacji. Prowadzi się badania nad
nie tylko na spostrzeganie, lecz takŜe na poznaniem przedświadomym czy uta
procesy uwagi, pamięci czy myślenia. jonym. Jednocześnie wykazano bardzo
Bardzo dobrym przykładem oddziały wania wyraźnie, Ŝe trudno zaakceptować tezę
kontekstu jest tak zwane zjawi sko pamięci psychoanalityków, jakoby poza świado
tunelowej (Christianson, Engelberg, 1999; mością kłębiły się wyłącznie emocje i
Christianson, Safer, 1996). Polega ono na popędy (Freudowska koncepcja id).
tym, Ŝe w sytuacji traumatycznej pole
widzenia zawęŜa się do najwaŜniejszych Zapewne nie wszystkie pozycje
aspektów tej sytuacji. Pamięć tej sytuacji umiesz- czone na tej liście zyskałyby pełną
ma charak- ak- ceptację wszystkich psychologów
ter wybiórczy, poniewaŜ pewne rzeczy, poznaw- czych, większość z nich jednak
choć teoretycznie dostępne, nie zostały zaakcep- towałaby przynajmniej kilka
zarejestrowane. 7. Przetwarzanie informacji spośród nich.
na róŜnych
28 PSTCHOUJGIA P07UANIA
Wynika stąd, Ŝe kanon podstawowy albo paradygmat nie jest wcale taki jednolity. Nie przeszkadza to
jednak w traktowa- niu psychologii poznawczej jako jednolitej dyscypliny. Analogicznie przedstawia się
sprawa w teorii pojęć: choć ludzie przed- stawiają róŜne określenia tego, czym są stoły, to wtedy, kiedy
mają stwierdzić, czy obiekt X jest stołem, czy teŜ nie, wyka- zują zadziwiającą zgodność. Problem nie
tyle tkwi zatem w precyzyjnym określaniu zakresu róŜnych pojęć czy koncepcji, co w posługiwaniu się
nimi. Mając to na względzie, moŜemy stwierdzić, Ŝe więk- szość psychologów poznawczych będzie
się posługiwała takim pojęciem ogólnym jak psychologia poznawcza, czy nieco węŜ- szym pojęciem
psychologii procesów po- znawczych, choć formułowane przez nich definicje mogą być róŜne.

1.4. Czy poznawczych społecznych istnieją specyficzne

występujących właściwości w interakcjach procesów Od czasu

pojawienia się w psychologii społecznej nurtu social cognition wielu badaczy podejmowało problem
istnienia specyficznych procesów poznawczych wy- stępujących w interakcjach społecznych. Pytanie
faktycznie dotyczy tego, czy nasze procesy poznawcze zmieniają się wtedy, kiedy zmienia się ich
przedmiot. Jak juŜ wspominałem w paragrafie 1.1., wiele ba- dań w psychologii poznawczej to eks-
perymenty laboratoryjne, które wykorzy- stują materiał sztuczny, stworzony specjal- nie na potrzeby
eksperymentu. JednakŜe w realnych sytuacjach Ŝyciowych nie spo- strzegamy losowo zorganizowanych
zesta- wów kropek, nie zapamiętujemy zgłosek bezsensownych i tak dalej. W procesie ewoluq'i nasz
mózg dostosował się do odbioru informacji waŜnych dla organizmu, „nauczył" się takŜe organizować
ten ma- teriał w sensowne dla siebie struktury. Dlatego teŜ trudno uogólniać wyniki uzy- skane w
badaniach laboratoryjnych na re- alne sytuacje Ŝyciowe; jedynym wyjątkiem jest zapewne
generalizowanie wyników na sytuacje interakcji z komputerem, który
zachowuje się w sposób losowy. Ale to zdarza się rzadko.
Twórcy social cognition podjęli poszu- kiwania uniwersalnych właściwości proce- sów poznawczych.
Ostrom (1984) prezen- tuje argumenty zwolenników twierdzenia, Ŝe moŜna wyodrębnić uniwersalne
cechy wszystkich procesów poznawczych bez względu na ich przedmiot. Lista wymie- niona w
paragrafie 1.3. moŜe być przykła- dem takiego rozwiązania. JednakŜe wtedy, kiedy mamy do czynienia
ze złoŜonym ma- teriałem pojawiającym się w interakcjach społecznych, procesy poznawcze dostoso-
wują się do właściwości tego materiału. Listę takich zmian omówimy, korzystając z uwag Fiske i
Taylor (1991):
1. Ludzie zmieniają swoje otoczenie, sta- rając się je kontrolować. Próby tej kontroli dotyczą głównie
otoczenia spo- łecznego. Otoczenie fizyczne (na przy- kład klimat, ukształtowanie terenu) opiera się
takim próbom. Tak więc pro- cesy poznawcze odnoszą się do otocze- nia, które przynajmniej częściowo
zo-
PROBLEM* PODSTAWOWE

stało stworzone przez jednostkę, albo teŜ przez innych ludzi. 2. W wypadku poznania społecznego
obo wiązuje zasada wzajemności. Głosi ona, Ŝe pewien sposób poznawania innych zmienia to, jak ci
inni będą spostrzegali jednostkę. Przykładowo, jeśli spostrze gamy innych ludzi jako osoby niegodne
zaufania, to zachowujemy się wobec nich w sposób nadmiernie asekura cyjny. To zaś prowadzi do
 nadmiernej podejrzliwości, co z kolei jest spo strzegane przez innych. Wtedy oni teŜ przestają nam
ufać. 3. Poznanie społeczne zawsze obejmuje Ja. Dotyczy to nie tylko poznawania drugiego
człowieka przez pryzmat wła snych potrzeb i wartości, lecz takŜe tego, Ŝe druga osoba moŜe
dostarczać wielu informacji na nasz temat. Jest przecieŜ do nas podobna bardziej niŜ jakikolwiek
inny obiekt fizyczny. Wi dząc zmiany, jakie się w niej pojawiają, potrafimy wyobrazić sobie, jak my
sami reagujemy na pewne zdarzenia czy sy tuacje. 4. W poznaniu społecznym musimy za
wsze uwzględniać to, Ŝe druga osoba stosuje rozmaite strategie autoprezen- tacji. Strategie te
stosowane są wów czas, kiedy zdaje ona sobie sprawę z tego, Ŝe jest przedmiotem naszego za
interesowania. W wyniku autoprezen- tacji zachowanie się zmienia, ale bar dzo łatwo przewidzieć
kierunek tych zmian. Zwykle ludzie przedstawiają sie bie w lepszym świetle. Wtedy, kiedy są
przekonani, Ŝe nikt ich nie obserwuje, zmieniają swoje zachowanie. Pewnie
z tego powodu tak duŜą popularnością cieszą się programy typu „Ukryta ka- mera", w których
ludzi pozbawia się moŜliwości stosowania autoprezentacji. 5. Bardzo waŜnym elementem poznania
społecznego jest wnioskowanie o ukry tych właściwościach i zamiarach in nych osób. W poznaniu
społecznym niesłychanie rzadko zdarza się sytuacja czystego odbioru danych. Zwykle sta ramy się
od razu odpowiedzieć na py tanie, dlaczego ktoś coś zrobił albo jaka względnie trwała cecha
doprowadziła do pojawienia się pewnego zachowania. Wnioskowanie moŜe być jednak proce sem
zawodnym, naraŜonym na róŜne błędy i zniekształcenia. 6. Ludzie jako obiekty spostrzegania zmie
niają się szybciej niŜ obiekty fizyczne. Zmiany te dotyczą z jednej strony samych zachowań,
będących wynikiem rozmaitych zmian zachodzących w śro dowisku jednostki, a z drugiej są skut
kiem róŜnych procesów zachodzących wewnątrz jednostki (stanów emocjo nalnych, planów,
intencji). Ludzie zmie niają się takŜe w dłuŜszej perspektywie czasowej. Zmiany te są na co
dzień nie dostrzegalne, ale kaŜdy, kto po dziesię ciu latach spotkał kolegę lub koleŜankę ze
szkoły, zauwaŜy z łatwością wielkość tych zmian. Telewizor po dziesięciu la tach zmienia się w
znacznie mniejszym stopniu i stąd teŜ znaczenie stałości spostrzegania2 jest znacznie mniejsze
przy spostrzeganiu przedmiotów niŜ przy spostrzeganiu ludzi.

2 Zjawisko stałości spostrzegania polega na tym, Ŝe odbieramy pewne właściwości przedmiotów

jako stale mimo zmian obrazu siatkówkowego. Pomidor oświetlony zielonym światłem nadal

wydaje się nam czerwony, choć z praw mieszania barw wynika, Ŝe jest on szary (mamy tu do

czynienia z barwami dopełniającymi).

30 PWCH0U3GIA POZNANIA
7. Dokładność naszych spostrzeŜeń i wn
sków znacznie łatwiej sprawdzić w wy
padku przedmiotów nieoŜywionych ani
Ŝeli w wypadku ludzi. Przedmioty nie
oŜywione nie zmieniają się, kiedy je
spostrzegamy, czego nie moŜemy po
wiedzieć o ludziach. MoŜemy badać
przedmioty oŜywione, nie pytając ich 0
zgodę, co jest niemoŜliwe w wy padku
ludzi. PoniewaŜ zachowanie ludzi jest
bardzo złoŜone i wieloaspektowe, zawsze
moŜna przywołać jakieś przy kłady,
przemawiające przeciwko pew nej
interpretaq'i, która została sformu łowana
przed chwilą. Co więcej, je śli
 przedstawiamy swoje spostrzeŜenia 1 innych ludzi oraz ich zachowań odgry- wają
interpretacje obserwowanej osobie, łatwo intencje. Zamiary innych prawie ni- gdy nie
moŜe ona podać przykłady, które mogą być poznawane w sposób
przemawiają za czymś przeciwnym. Jest bezpośredni. Niemal zawsze wnioskujemy o
szczególnie wyraźne w sytu acjach, kiedy nich na podstawie róŜnych wskaźników. To
owe przykłady stawiają tę osobę w wnioskowanie pozwala przewidywać
lepszym świetle. 8. Poznawanie zawsze zachowania innych, a tym samym daje
obejmuje pro ces schematyzacji i jednostce poczucie kontroli nad sytuacją.
upraszczania. Wy nika to z ograniczonych Piszę tu o poczuciu kontroli, a nie o samej
moŜliwości przetwarzania informacji prz kontroli - przewidywanie zachowań innych
umysł człowieka. To upraszczanie jest tym zwykle pozwala się do nich przygotować,
większe, z im bardziej złoŜonym obiek te natomiast rzadziej moŜemy zapobiec wy-
spostrzegania mamy do czynie nia. A stąpieniu pewnych zachowań albo spro-
poniewaŜ inni ludzie (oraz ich zachowan wokować wystąpienie takich zachowań, na
są bardziej złoŜeni niŜ obiekty których nam zaleŜy.
nieoŜywione, to i stopień sche matyzacji Nie wszystkie z podstawowych pro-
tym pierwszym wypadku musi być blemów psychologii poznawczej zostały tu
większy. Dodajmy, Ŝe umysł ludzki jest podniesione. Nie pojawił się problem
jednak na tyle elastyczny, iŜ w zaleŜnośc podstawowy, związany z odpowiedzią na
od tego, czy pewne informacje są waŜne pytanie: czym są procesy poznawcze. W
czy teŜ nie, potrafi przejść od tym miejscu nie pozostaje nic in- nego, jak
przetwarzania „schemato- wego" (czyli tylko odwołać się do cyto- wanego
pociągającego za sobą ko nieczność wcześniej przykładu dotyczącego stołów.
upraszczania, ale jednocze śnie Choć nie istnieje powszechnie akceptowana
zmniejszającego wysiłek poznaw czy) do w świecie naukowym defi- nicja stołów, to
przetwarzania analitycznego, biorącego p nawet zwykli ludzie po- trafią odróŜnić
uwagę szczegóły, lecz wymagającego stoły od nie-stołów. Ana- logicznie, zapewne
znacznego wysiłku. nie ma akceptowanej przez wszystkich
Przedstawione uwagi wskazują, Ŝe definicji procesów po- znawczych, ale
pro- cesy poznawcze wykazują duŜy badacze potrafią odróŜniać procesy
stopień elastyczności adaptacyjnej. poznawcze od innych procesów. Oczywiście
Zmieniają się one w zaleŜności od tego, co takie postawienie sprawy za- wsze rodzi
jest ich przedmiotem. Treść i złoŜoność problemy w wypadkach gra- nicznych, to
tego, co jest poznawane, zmienia sposób jest leŜących na pograniczu na przykład
analizy i interpretagi danych. Kluczową rolę procesów emocjonalnych i pro-
w in- terpretacji danych odnoszących się do
PROBLEM PODSTAWOWE 31
zdaniem problem ten jest sztuczny, po-
cesów poznawczych. Czy ocena bodźca jestniewaŜ sztuczne jest takŜe samo rozróŜ-
procesem emocjonalnym, czy poznaw-nienie procesów poznawczych i emocjo-
czym? MoŜna odpowiadać, Ŝe jest proce-nalnych. W naturze nie ma takiej niecią-
sem poznawczym, moŜna teŜ twierdzić, Ŝegłości, jaką stwarza język. Szerzej piszę o
jest procesem emocjonalnym. Moimym w innym miejscu (Maruszewski,
2001a).
2 Spostrzeganie
2.1. Problemy
podstawowe
Spostrzeganie jest jednym z najprostszych
procesów psychicznych i wydaje się nam,
jest to proces automatyczny, przebiega- jąc
poza naszą świadomą kontrolą i dający n
dokładny obraz tego, co się wokół nas
dzieje. fNic bardziej mylnego - nie jest to a
proces prosty, ani całkowicie automatyczn
ani teŜ nie dostarcza nam dokładnego i
wiernego obrazu środowiska. Z tym, Ŝe
spostrzeganie nie daje pełnego obrazu
środowiska, pewien psycholog ze- tknął si
w czasie spaceru ze swoim synkiem.
Chłopiec - wówczas czteroletni - powiedzi
„Zobacz, jaką dziurę ma ta pani na kolani
W odpowiedzi usłyszał: „Dziura, jaka dziu
nic nie widzę". Oj- ciec faktycznie nie mó
widzieć dziury, poniewaŜ spoglądał na tę
panią z zupełnie innego punktu widzenia n
syn. Ten pro- sty przykład pokazuje, jak
zmiana perspek- tywy w sensie fizycznym
modyfikuje to, co spostrzegamy. MoŜemy
równieŜ mówić 0 zmianie perspektywy
psychologicznej. Wtedy spostrzeganie moŜ
być w znacz nym stopniu modyfikowane
przez motywy 1 emocje; w szczególności
ujawnia się to w spostrzeganiu społecznym
Proces spostrzegania jest procesem tworzenia
reprezentacji przedmiotu na podstawie
informacji otrzymanych z narzą-
dów zmysłowych i - w pewnych wypad-
kach - informacji zawartych w pamięci.
Przy opisie spostrzegania wykorzystuje się
kilka terminów technicznych, okre-
ślających róŜne rodzaje bodźców i ich
umysłowe odpowiedniki.
Bodziec dystalny, czyli bodziec dzia-
łający z pewnej odległości, to dowolny bo-
dziec poza organizmem oddziałujący na na-
sze narządy zmysłowe. W trakcie pisania
tego tekstu mam do czynienia z dwiema
grupami bodźców dystalnych - z bodźcami
wzrokowymi i bodźcami słuchowymi. Dy-
stalne bodźce wzrokowe to kartka papieru i
czarny pisak w prawej ręce, słuchowe
bodźce dystalne zaś to muzyka Preisnera,
dobiegająca z głośników.
Bodziec proksymalny to bodziec po-
jawiający się w bezpośrednim kontakcie
bodźca dystalnego z narządem zmysło-
wym. Kartka papieru, czarny pisak i ręka
tworzą obraz siatkówkowy. Choć z fizycz-
nego punktu widzenia obraz ten przypo-
mina rzeczywiste bodźce - jest to ob- raz
odwrócony i pomniejszony - to, jak powiada Analogicznie przedstawia się sprawa w
Neisser (1978 a), nie jest on obrazem do wypadku przepięknej muzyki Preisnera -
oglądania ani do podziwia- nia. dźwięki dochodzące z głośników wy-
SPOSTRZEGANIE 33
wolują drgania błony bębenkowej, a dalej kostek ucha środkowego: młoteczka, ko- wadełka i
strzemiączka, by w końcu pobu- dzić włókna błony podstawowej ucha we- wnętrznego. Dźwięki o
róŜnej wysokości powodują pobudzenie róŜnych części tej błony (Wortman, Loftus, Marshall, 1985).
Ale przecieŜ pobudzenie błony podstawo- wej nie jest tym samym co muzyka, której słucham. Jestem
nawet szczęśliwy, Ŝe nie słyszę impulsów powstających w błonie podstawowej.
Wrażenie to odzwierciedlenie elemen- tarnej cechy zmysłowej zarejestrowanej w wyniku odbioru
danych sensorycznych. Hebbj[1969) tywność powiada, Ŝe_wraŜenie_lg_akdróg wstępujących,

biegnących od : narządów zmysłowych. Poszczególne wra- Ŝenia są od siebie izolowane. Przykładowo,

wraŜenie barwy jest niezaleŜne od wraŜe- nia wielkości. Warto dodać, Ŝe wraŜenia, które
wyodrębniamy jako subiektywnie pierwotne, nie muszą mieć swoich fizjo- logicznych odpowiedników.
Na przykład, wraŜenie kształtu moŜe być konsekwenqą uruchomienia procesów nerwowych odpo-
wiedzialnych za spostrzeganie linii i kątów. Subiektywnie widzimy trójkąt jako figurę elementarną,
natomiast na poziomie fizjo- logicznym rejestrowane są dane na temat trzech linii, z których jedna
zazwyczaj jest linią poziomą, oraz trzech kątów.
Wreszcie ostatnim terminem, jaki chciałbym tu wprowadzić, jest spostrze-
żenie. Oznacza ono obraz przedmiotu - obraz wszystkich dostępnych cech, re- jestrowanych za
pośrednictwem róŜnych zmysłów. Kiedy spoglądam komuś w oczy, widzę nie tylko piwny kolor ich
tęczówek, ale teŜ ich wielkość i oprawę, a więc rzęsy i brwi, a takŜe makijaŜy SpostrzeŜenie - według
wspomnianego wcześniej Hebba - jest efektem aktywności pól czuciowych kory mózgowej, które
odebrały informacje pochodzące z róŜnych zmysłów i połączyły je w całość. Mózg musi skądś
wiedzieć, Ŝe informacje zawarte w spostrzeŜeniu odnoszą się do jednego przedmiotu, a nie pochodzą z
róŜnych przedmiotów. _Łącze- nie róŜnych wraŜeń ze sobą jest wynikiem percepcyjnego uczenia się.
Podczas tego procesu wielokrotnie przekonujemy się, Ŝe róŜne cechy współwystępują ze sobą, a
zmiana w zakresie jednej cechy jest skoordynowana ze zmianą innych cech. Przykładowo, jeśli widzę
ruch oczu, które teraz nie patrzą prosto, lecz w bok, to zmienia się kształt tęczówki, która nie jest kołem,
lecz elipsą.
Przedstawiony schemat obrazuje pro- ste przetwarzanie informacji percepcyj- nych, obejmuje kodowanie
percepcyjne, przesyłanie zakodowanych informacji oraz ich dekodowanie. Dzięki kodowaniu infor-
macje uzyskują taką postać, Ŝe nadają się do obróbki na wyŜszych piętrach układu nerwowego.
bodziec wraŜenie spostrzeŜenie dystalny
bodziec proksymalny zakodowane
impulsy nerwowe
odkodowane impulsy nerwowe
RYCINA 2.1 Powstawanie spostrzeŜenia jako konsekwencja odbioru informacji sensorycznych
34 PSYCHOLOGIA POZNANIA
 semantycznego i
emocjonalnego
spostrzeŜenie -
bodziec
bodziec proksymalny
dekodowanie znaczenia
dystalny kodowanie
sensoryczne semantycznego i
wraŜenia przesyłane do emocjonalnego

kory drogami czuciowymi spostrzeŜenie -

- zakodowane impulsy dekodowanie znaczenia

nerwowe semantycznego i
emocjonalnego
spostrzeŜenie -
kodowanie emocjonalne -

prosta ocena emocjonalna dekodowanie znaczenia

spostrzeŜenie - semantycznego i
emocjonalnego
dekodowanie znaczenia

RYCINA 2.2 Kodowanie sensoryczne i emocjonalne w spostrzeganiu

zinterpretowaniu przez korę mózgową
impulsów przesłanych drogą słuchową,
Informacje zakodowane przesyłane są do k słyszymy stereofonicznie melodię, która
czuciowej, gdzie dopiero nastę- puje porusza nas do głębi.
dekodowanie. Dzięki dekodowa- Przedstawiony obraz byłby niepełny, gdybyśmy nie
odtwarzany jest rzeczywisty obraz bodź uwzględnili w nim dodatko- wych dróg
To odtworzenie nie jest idealne, ale znacz nerwowych, odpowiedzialnych za
bliŜsze rzeczywistości ani- Ŝeli obraz kodowanie emocjonalne. Od dróg czu-
siatkówce. W spostrzeŜeniu dostępn ciowych odgałęziają się bocznice zwane
świadomości obraz jest trój- wymiarow kolateralami. Drogi te kierują się w stronę
natomiast obraz siatkówkowy j struktur podkorowych - głównie _wzgó-j^a i
dwuwymiarowy, świadomie widzi ciała migdałowatego - skąd 'Biegną
przedmioty w rzeczywistym połoŜen "bezpośrednie półąćzenia""<io kory.
podczas gdy na siatkówce obraz jest Właśnie w tych strukturach następuje
wrócony i tak dalej, i tak dalej. A wczesna ocena emocjonalnego znaczenia
logicznie przedstawia się sprawa w w bodźca. Jeśli okaŜe się, Ŝe bodziec ma duŜe
padku muzyki, która w uchu rejestrow zna- czenie emocjonalne, uruchamiane są
jest jako ciąg liniowo uporządkowany proste programy behawioralne, które Cannon
dźwięków, zróŜnicowanych pod względ (1932) określał mianem „flight or fight
głośności, barwy i wysokości. Dopiero response"1. Badania LeDoux (2000) po-
 kazały, Ŝe pobudzenie tych okolic pod- 2.1. Kodowanie sensoryczne jest tu
korowych zwiększa wraŜliwość na pewne uzupełnione o proste kodowanie emocjo-
rodzaje bodźców. Bodźce są juŜ oznako-
nalne. SpostrzeŜenie nie jest wyłącznie
wane emocjonalnie, zanim dotrą do kory
mózgowej. Mechanizm tego typu zapewnia
rezul- tatem analizy percepcyjnej, stanowi
bardzo szybkie reagowanie, aczkolwiek nie
rów- nieŜ wynik analizy znaczenia
jest ono tak precyzyjne jak reagowanie
emocjonal- nego. To znaczenie emocjonalne
sterowane przez korę. Na rycinie 2.2.
moŜe
przedstawiam rozbudowaną wersję ryciny

1 Nieprzetłumaczalna gra słów. Dosłownie oznacza to: „walka albo

ucieczka".
SPOSTRZEGANIE 35
Przedstawiona tu analiza pokazuje
się wiązać z odbiorem bodźców, którychbar- dzo wyraźnie, Ŝe przetwarzanie
treść emocjonalna jest zdeterminowanainforma- cji nie ma charakteru wyłącznie
przez ich właściwości sensoryczne. Do tychpoznaw- czego, a efekt spostrzegania -
właściwości naleŜą między innymi kształt ispostrzeŜe- nie - jest złoŜoną strukturą,
sposób poruszania się. Dlatego teŜ pająki izawierającą nie tylko właściwości
węŜe wywołują w nas silne reakcje percepcyjne, lecz takŜe właściwości
emocjonalne bez udziału procesu uczeniaokreślające znaczenie danego przedmiotu
się. Istnieją być moŜe specjalne filtrydla jednostki.
sensoryczne, które bardzo wcześnie Relacje między bodźcami
otwierają drogę do okolic podkorowych proksymal- nymi, dystalnymi i
(Pisula, wiadomość osobista). postrzeŜeniami nie są wcale takie proste.
Reakcje emocjonalne mogą powstawać równieŜ Świadczy o tym ^zjawisko
w wyniku procesu uczenia się. W takimtajojci^^postrzeganjai Stałość spostrzegania
wypadku reakcja emocjonalna moŜe polega na tym, Ŝe spostrze- Ŝenie albo nie
„podczepiać się" do bodźców obojęt- nych.ulega zmianom, albo teŜ ulega mniejszym
Przykładowo, jeśli kiedyś w trakciemianom w porównaniu ze zmianami
zmywania naczyń albo przygotowywaniabodźców proksymalnych. Odwołajmy się do
posiłku pojawiła się u mnie myśl, która przykładu. Kiedy pa- trzymy na otwierające
wyzwoliła silną emocję, to kaŜde spo-ię drzwi, widzimy, Ŝe są one prostokątne,
strzeŜenie brudnych naczyń czy brudnychhoć faktycznie na obrazie siatkówkowym
powstaje ob- raz trapezu. Wyraźnie widać to
przyborów kuchennych staje się źródłem tej
samej emocji. na ry- cinie 2.3.
 RYCINA 2.3 Statość spostrzegania w zakresie
kształtu

Drzwi spostrzegamy przez caty czas jako obiekt prostokątny, pomimo, Ŝe na naszej siatkówce

powstaje obraz w kształcie trapezu {bodziec proksymalny). Gdyby przedstawić poniŜej serię prostych

figur geometrycznych, zaczynając od prostokąta, a kończąc wąskim trapezem, to ludzie, dobierając

kształt do ksztattu drzwi, popełnią btąd polegający na tym, Ŝe wskaŜą na kształt przypominający

bardziej prostokąt.
36 PS/CHOLOGIA POZNANIA
Stałość spostrzegania dotyczy nie tylko kształ
lecz takŜe jasności, wielkości i barwy.
Stałość jasności moŜna zilustrować, opisu
następujące zjawisko. Węgiel oświetlo
światłem słonecznym nadal wydaje się n
czarny, a kartka papieru leŜąca w ciem
piwnicy w dalszym ciągu wydaje się n
biała. Gdybyśmy zmierzyli ilość świa
odbitego od węgla i od kartki, to okazało
się, Ŝe od węgla odbija się więcej świa
aniŜeli od kartki. Powinien być zat
jaśniejszy, a wcale tak nie jest.
wytłumaczyć to zjawisko? Najprost
wyjaśnienie głosi, Ŝe po prostu odwo
jemy się do swojej wiedzy: wiemy, Ŝe w
giel jest czarny, a papier biały. Jest jedn
prostsze wyjaśnienie, które nie wym
odwoływania się do wiedzy człowieka. OtóŜ
nasze oko rejestruje nie tylko poje- dyncze
cechy, ale takŜe ich konfiguracje. Węgiel w
słońcu i tak jest ciemniejszy od wszystkich
innych przedmiotów. Kartka papieru w
piwnicy jest jaśniejsza od in- nych
przedmiotów. Nasz układ wzrokowy reaguje
na stosunki jasności w pewnym środowisku,
a nie na jasność bezwzględną, i dlatego
węgiel wydaje się nam czarny, a papier
biały.
Stałość wielkości polega na tym, Ŝe wielkość
przedmiotu wydaje się stała po- mimo zmian
wielkości obrazu na siat- kówce. Osoba
mierząca 175 cm wydaje się nam tak samo
wysoka, kiedy widzimy ją z odległości 2 m,
jak i z odległo- ści 20 m. Wielkość obrazu
na siatkówce - czyli bodźce proksymalne -
jest w obu wypadkach inna. I znowu przy
 wyjaśnie- niu tego zjawiska nie musi dzenia poprawkę opartą na danych pocho-
odwoływać się do wiedzy na temat wzro dzących z części peryferycznej i dzięki tej
danej osoby. Wystarczy porównać wysoko poprawce pomidor nadal spostrzegany jest
tej osoby z wysokością innych przedmiotó jako czerwony. Trzeba jednak pamiętać o
Korekta oceny wzrostu moŜe się tak tym, Ŝe stałość spostrzegania w zakresie
opierać na danych informujących o stopni barwy ma swoje granice. Kiedy twarz
krzywizny soczewki w naszym oku - so- oświetlamy światłem o róŜnych barwach,
czewka uwypukla się przy spostrzeganiu karnacja skóry się zmienia. Przy pewnym
przedmiotów bliskich, a spłaszcza przy typie lamp sodowych, które dają inten-
spostrzeganiu przedmiotów dalekich. sywne Ŝółte światło, kolor skóry nabiera
Wreszcie stałość barwy polega na tym, trupiego odcienia. Nie naleŜy zatem uma-
Ŝe barwa przedmiotu wydaje się nam stała, wiać się na randki w miejscach oświetlo-
choć barwa obrazu na siatkówce taka nie nych takimi lampami!
jest. Pomidor oświetlony niebieskim świa- W spostrzeganiu uczestniczą dwa ro-
tłem (jeśli na przykład stragan przykryty jest dzaje procesów: procesy dót - góra
niebieską folią lub plandeką) powinien (bottom-up) oraz procesy góra - dól (top-
wydawać się nam fioletowy, a faktycznie down).
nadal widzimy go jako owoc o barwie Procesy dół - góra są zapoczątko-
czerwonej. Tu oko i układ wzrokowy do- wane przez odbiór informacji zmysłowych
konują wyrafinowanej analizy bodźców. Po- przez narządy zmysłowe; informacje te
midor spostrzegamy centralną częścią pola następnie podlegają analizie na wyŜszych
widzenia (widzenie centralne), natomiast piętrach układu nerwowego, łącznie z ana-
barwa światła padającego na pomidor reje- lizą na poziomie kory mózgowej. Na tym
strowana jest w widzeniu peryferycznym. najwyŜszym poziomie powstaje spostrze-
Układ wzrokowy wprowadza do informacji
odbieranych z centralnej części pola wi-
SPOSTRZEGANIE 37
gazecie codziennej - zwykle zdjęcia takie są
Ŝenię - warunkiem spostrzeŜenia i roz- nie najwyŜszej jakości ze względu na
poznania jakiegoś obiektu jest moŜliwość technikę druku rastro- wego - znajomość
zinterpretowania go za pomocą informacj nazwiska tego poli- tyka pozwala rozpoznać
zarejestrowanych wcześniej w pamięci. jego twarz. Innym przykładem moŜe być^
Procesy góra - dół nie są już tak oczywiste wyszukiwanie figur ukrytych w tle. Często
wykraczają poza potoczne ujmowanie dopiero informacja
spostrzegania. Pojawiają się wtedyo ich liczbie oraz spora doza cierpliwości
kiedyjwigkszą rolę w spostrzeganiupozwalają wykryć wszystkie ukryte figury.
zaczynają odgrywać procesy pamięciowe Poszukiwanie kierowane jest przez
które kierują poszukiwaniem i interpre-ogólny schemat figury, przy czym schemat
tacją danych zmysłowych. Uruchamianieten moŜe obejmować zarówno całą figurę,
takich procesów konieczne staje się wtedyjak i jej części. Innym przykładem pro-
kiedy informacja sensoryczna jest nie- pełnacesów góra - dół jest omawiane wcze- śniej
Kiedy oglądamy zdjęcie znanego polityka wzjawisko stałości w zakresie jasności. Jedno
z moŜliwych wyjaśnień, które co prawda
uprzednio zignorowaliśmy, stwier- dzało, Ŝe
wiemy, iŜ węgiel jest czarny, a papier biały.
A zatem nasze doświad- czenie wpływa na
interpretację tego, co przesyłają nam
narządy zmysłowe.
Tradycyjny obraz spostrzegania jako
procesu związanego wyłącznie z odbiorem
informacji zmysłowych jest nadmiernym
uproszczeniem. W następnym paragrafie
rozpoczniemy analizę spostrzegania w ka-
tegoriach dół - góra, a w dalszych pa-
ragrafach wprowadzimy analizy procesów
góra - dół.

2.2. Fazy procesu

spostrzegania
powoduje powstanie impulsu nerwowego,
Spostrzeganie traktowane jest jako procesktóry przekazywany jest kolejno przez ko-
natychmiastowy, to jest uwaŜa się, Ŝe skoromórki dwubiegunowe i zwojowe siatkówki,
tylko jakiś bodziec działał na nasze narządya dalej przez ciała kplankowate boczne i
zmysłowe, to od razu pojawia sięwzgórki czworacze^w s\rukturach pod-
spostrzeŜenie. Nic bardziej mylnego korowych do płatów potylicznych, gdzie
Rozpatrując całą rzecz od strony fizjolo-znajdują się pola wzrokowe.
gicznej, na przykładzie drogi wzrokowej Wyraźnie widać, Ŝe proces kodowa-
moŜemy zauwaŜyć, Ŝe proces ten anga-nia fizjologicznego, opisany tu w duŜym
Ŝuje wiele neuronów. Światło wpadające doskrócie i uproszczeniu (nie uwzględniono w
oka wywołuje w siatkówce zmianytym opisie struktur, odpowiedzialnych za
fotochemiczne w fotoreceptorach, czyli wokreślenie emocjonalnego znaczenia
czopkach i w pręcikach. Następuje tambodźca), jest procesem wieloetapowym,
rozpad substancji światłoczułych i bar-złoŜonym i musi trwać pewien czas. Im-
woczułych. W pręcikach substancją świa-puls nerwowy wywołany przez bodźce
tłoczułą jest rodopsyna, w czopkach zaśświetlne musi przebyć pewną drogę, a
fotopsyny i jodopsyny (Hoyenga, Hoyengaprzewodzenie impulsów w naszym ukła-
1988). Rozpad substancji światłoczułych
38 PWCHOLDGIA POZNANIA
przedmiotu. Dzieje się tak wtedy, kiedy
dzie nerwowym nie jest wcale tak szybkie pobudzone są detektory cech, czyli komórki
jak większość ludzi skłonna byłaby sądzi lub zespoły komórek odpo wiedzialnych za
Od strony psychologicznej moŜna wy- wyodrębnienie specy ficznej cechy lub
róŜnić cztery fazy spostrzegania. specyficznych cech przedmiotu (Lindsay,
Norman, 1984). Detektory wraŜliwe są
1. Rejestracja sensoryczna. W tej fazie tylko na jedną cechę, nie reagują natomiast
następuje zmiana bodźca zewnętrznego n na inne cechy. Przykładowo, detektor
impuls nerwowy; w bardzo wielu odpowie dzialny za spostrzeganie ruchu nie
wypadkach impulsy zawierają juŜ in za reaguje, kiedy będzie działała na niego
formacje na temat specyficznych cech linia pionowa. Dane z tej fazy nie są
 dostępne naszej świadomości. Działa nie
detektorów cech omówię dokład niej w
dalszych częściach tego roz działu. Z
rejestracją sensoryczna ściśle związane j
przechowanie prostych informacji w
buforze sensorycznym albo w magazynie
informacji senso- rycznej (Sperhng, 1960
Pamięć sen soryczna daje moŜliwość
utrzymania informacji w systemie
poznawczym tak długo, dopóki na
odebranym materiale nie zostaną wykona
inne operacje (ocena emocjonalna,
kategoryzacja per- cepcyjna). Dokładniej
działanie pamięci sensorycznej przedstaw
w rozdziale 4 poświęconym pamięci. 2.
Faza oceny emocjonalnej. Poprzed nio
wspominaliśmy, Ŝe od dróg czucio wych
odgałęziają się bocznice (kolate- rale),
zdąŜające do struktur podkoro- wych, w
których następuje pierwotna ocena
emocjonalna. Bodźce oceniane
są jako przyjemne lub nieprzyjemne bądź
jako korzystne albo niekorzystne, _ząnim
jeszcze jednostka zdąŜy się zo-
rientować, czego one dotyczą (Óhman,
1987). Ze zjawiskami wskazującymi na
wczesne działanie oceny emocjonalnej
zetknęliśmy się zapewne we własnym
doświadczeniu; istnieją teŜ dane ekspe-
rymentalne ilustrujące działanie oceny
emocjonalnej. Rozpocznijmy od przy-
kładu z Ŝycia. Zdarza się nam spotkać na
ulicy osobę, która wydaje się nam
SPOSTRZEGANIE 39
przyzwoite, aby potem móc się przed nim
bronić. A skoro je przeczytaliśmy, to nie
mogliśmy się przed nim bronić. PoniewaŜ
jedna faza następuje po 'drugiej, moŜe
zdarzyć się tak, Ŝe wy- nik rozpoznania w
fazie wcześniejszej blokuje uruchomienie
sympatyczna „od pierwszego wejrze-
nia". Nie potrafimy nawet stwierdzić, czy
juŜ kiedyś poznaliśmy tę osobę, czy
przypomina nam ona kogoś znajomego,
nie potrafimy nawet podać, jakie cechy
sprawiają, Ŝe wydaje się nam sympa-
tyczna. Czujemy po prostu, Ŝe osoba ta
jest sympatyczna. Przykład ekspe-
rymentalny dotyczy badań nadł obron-
nością percepcyjną/W 1947 roku Bru-
ner i Postman przeprowadzili ekspery-
ment, w którym przez bardzo krótki czas
pokazywali słowa przyzwoite i nie-
przyzwoite. Słowa dobierano tak, aby
miały tę samą długość, czyli czas po-
trzebny na ich odczytanie powinien być
identyczny. Okazało się jednak, Ŝe ludzie
potrzebowali więcej czasu na od- czytanie
słów nieprzyzwoitych. Efekt ten nazwano
obronnością percepcyjną, poniewaŜ
wyglądało to tak, jak gdyby ludzie bronili
się przed odczytaniem słów
nieprzyzwoitych. Flloyd^Allport (cyt. za:
Reykowski, 1974) w dyskusji nad
zjawiskiem obronności percepcyj- nej
zwrócił uwagę na pewien para- doks.
Powiada on tak: zjawisko obron- ności
percepcyjnej jest wewnętrznie sprzeczne.
Po to, by bronić się przed rozpoznaniem
słowa nieprzyzwoitego, musieliśmy je
najpierw przeczytać, roz- poznać je
następnie jako stówo nie-
fazy późniejszej. Istnienie niezaleŜnej fazy
oceny emo- cjonalnej sugerują równieŜ
badania nad pacjentami po komisurotomii,
czyli po operacyjnym przecięciu spoidła
wiel- kiego, struktury łączącej obie półkule
mózgowe. Stwierdzono, Ŝe jeden z tych
pacjentów, który potrafi! czytać słowa
 zarówno prawą, jak i lewą półkulą, nie
potrafił ich jednak rozpoznawać, kiedy były
eksponowane do prawej półkuli. Okazało
się, Ŝe słowa te nie mogły być przez
badanego wypowiadane, ale po- trafił on
określić, czy były to słowa po- zytywne, czy
teŜ negatywne (LeDoux, 2000). 3. Faza
rozpoznania treści bodźca. MoŜemy ją
równieŜ określić jako fazę oceny
semantycznej. Pojawia się teraz rozpoznanie
bodźca, czyli określenie
kategorii, do której naleŜy ten bo- dziec.
W tej fazie następuje porównanie danych
sensorycznych z kategoriami juŜ
istniejącym w pamięci. Człowiek, jak
powiada Bruner (1978), poszukuje
kategorii, do której najlepiej pasowa-
łyby napływające bodźce. Proces ten
schematycznie zilustrowano na rycinie
RYCINA 2.4 Proces poszukiwania kategorii, do której najlepiej pasowałyby dane sensoryczne
odbierane za
pośrednictwem narządów
zmysłowych
Wyraźnie widać, Ŝe dane sensoryczne są zdecydowanie bogatsze aniŜeli
dane pamięciowe.
40
nowaną, czy teŜ nie. Okazało się, Ŝe im
większy był zbiór, tym wię- cej czasu to
zabierało. Udało się nawet obliczyć, o ile
2.4. Proces poszukiwania najlepiej
dopaso- wanej kategorii trwa pewien
czas. Saul Sternberg^(1969) sugeruje, Ŝe
proces ten ma charakter sekwencyjny. Do
ta- kiego wniosku doszedł na podstawie
badań nad tak zwanym efektem wiel-
kości zbioru. Efekt ten polega na tym,
Ŝe im więcej bodźców naleŜy wziąć
pod uwagę w procesie porównywania,
tym więcej czasu to zajmuje.
Eksperyment Sternberga był prosty i
elegancki. Ba- dacz eksponował najpierw
jedną literę, a następnie litera ta znikała.
W polu widzenia badanego pojawiał się
zbiór liter o róŜnej wielkości, a
zadaniem badanego było stwierdzenie,
czy zbiór ten zawiera literę wcześniej
ekspo-
wydłuŜa się czas podejmowania decyzji po
doda- niu jednego elementu do drugiego
zbioru - czas ten wynosił 38 mi- lisekund.
Potem jednak okazało się, Ŝe moŜna
znaleźć inne wyjaśnie- nie uzyskanych
danych (Towsend, 1971), zakładające, Ŝe
przeszukiwa- nie ma charakter równoległy.
 Nieza- leŜnie od tego, które z tych wyja-
śnień jest poprawne, moŜna stwier- dzić
Ŝe dzięki dłuŜej trwającemu
przeszukiwaniu udaje się znaleźć ka-
tegorię lepiej dopasowaną, czyli - mó- w
inaczej, spostrzeŜenie będzie do-
kładniejsze niŜ w wypadku kategorii słab
dopasowanej. Fakt odnalezienia pewnej
kategorii (na przykład takiej, jak „stół" cz
„osoba ciepła emocjo- nalnie") pozwala n
wykonywanie in- nych operacji
poznawczych na sys- temie kategorii.
Wiemy na przykład, Ŝe stoły są meblami
Ŝe zwykle stoją w takim, a nie innym
miejscu i tak dalej. Podobnie mówimy, Ŝ
osoby cie- płe emocjonalnie są osobami
empa- tycznymi i w razie potrzeby udzie-
lają wsparcia, nie oczekując niczego w
zamian. 4. Faza oceny znaczenia
metaforycz- nego. Spostrzeganie nie zaw
koń- czy się prostym rozpoznaniem, Ŝe
dany obiekt to na przykład stół. Ludzie, a
nie wszyscy, potrafią dostrzegać inny sen
odbieranych bodźców. W czasie stanu
wojennego wiele osób nosiło wpięte w
ubranie oporniki, co wcale nie oznaczało,
przed chwilą naprawiały one radio lub
telewizor albo Ŝe są człon- kami związku
elektryków. Znaczenie tego komunikatu
metaforycznego było
podówczas dla wszystkich oczywiste.
JednakŜe w wielu wypadkach komuni-
katy metaforyczne rozumiane są tylko
przez nielicznych, a poza tym róŜne in-
terpretacje jednego komunikatu mogą
być równoprawne. Przeczytajmy frag-
ment wiersza Wisławy Szymborskiej,
SPOSTRZEGANIE 41
2.3. Spór jako sensorycznymi wprowadzenie o strukturę i
pochodzącego z tomu Widok z ziarn-
kiem piasku (1997):
Ma około czterdziestki, ale nie w tej
chwili. Jest - ale tylko tyle, ile w brzuchu
matki za siedmioma skórami, w obronnej
ciemności. Jutro wygłosi odczyt o
homeostazie w kosmonautyce
metagalaktycznej. Na razie zwinął się,
zasnął.
Wiersz ten literalnie opisuje pewne za-
chowanie, ale na poziomie metaforycznym
dotyczy czegoś zupełnie innego. KaŜdy z
czytających moŜe inaczej odczytać tę
metaforę. Inaczej odczyta ją psycholog,
inaczej biolog, inaczej inŜynier. Metafory
pozwalają komunikować pewne informacje
nie wprost i dają bezpośredni dostęp do
intencji twórcy danej metafory.
Istnienie fazy oceny znaczenia me-
taforycznego dowodzi, Ŝe spostrzeganie nie
jest procesem wyłącznie zmysłowym, ale w
jego skład mogą wchodzić procesy
wnioskowania, odwołujące się do indywi-
dualnego systemu znaczeń danej osoby. Raz
jeszcze ujawnia się tu wspomniane
wcześniej zjawisko, polegające na tym, Ŝe
granice między poszczególnymi proce- sami
poznawczymi czy ich fazami mają charakter
płynny i wprowadza się je dla wygody
opisu, nie są zaś ostre w świe- cie
rzeczywistym. Spostrzeganie obejmuje tu
proces wnioskowania, co zapewne nie dziwi
psychologów społecznych, natomiast dla
psychologów poznawczych nie jest to
rozwiązanie oczywiste.
spostrzeŜeń percepcyjnymi do analizy w relacji psychologii

między klasycznej elementami W psychologii klasycznej toczył się j>pór o naturę

relacji między wraŜeniami i spo- strzeŜeniami. Spór ten dokładnie referuje Tomaszewski (1968). Nie
będziemy tu pró- bowali go rozstrzygać, gdyŜ - jak wszyst- kie wielkie spory w psychologii - jest on
trudno rozstrzygalny czy wręcz nie- rozstrzygalny. Ogólnie rzecz biorąc, spór ten dotyczy tego, co jest
waŜniejsze: część czy całość. Czy o cechach całości moŜemy wnioskować na podstawie znajomości
cech części, czy teŜ jest na odwrót, to jest cechy części są wyznaczane przez cechy całości. Czy całość
jest pierwotna, czy teŜ pier- wotne są części, z których całość ta została zbudowana. Rozwiązanie tego
problemu nie jest wcale takie oczywiste, poniewaŜ odpowiedź na postawione tu pytania zaleŜy od tego,
czy psychologię traktujemy jako dyscyplinę, która powinna upodobnić się do nauk przyrodniczych,
gdzie obowiązuje zasada prymatu części nad całością (przy- kładem niech będzie teoria atomistyczna),
czy teŜ jako dyscyplinę, która naleŜy do nauk humanistycznych, gdzie obowiązuje zasada holizmu.
Te dwa ogólne stanowiska mają swoje odnośniki w teorii spostrzegania. Stano- wisko zakładające
prymat części znane jest jako asocjacjonizm albo jako atomizm. Pojawiło się ono wcześniej - juŜ w
wieku XIX. Związane było z naturali stycznym ukierunkowaniem ówczesnej psychologii. Jego
przedstawicielami byli między innymi Wundt i Titchener.
Stanowisko zakładające prymat całości pojawiło się później - w wieku XX. Nosi ono nazwę psychologii
postaci (psychologii Gestalt2), psychologii całości bądź struktu- ralizmu. Jego zwolennicy nie
poszukiwali tak solidnej podstawy dla swojej koncep- qi, jaką dla asocjacjonistów była teoria
atomistyczna w fizyce. Poparcie dla ich poglądów pochodziło przede wszystkim z psychologii, a takŜe z
nowych teorii w fizyce, takich jak teoria pola. Do najwy- bitniejszych przedstawicieli tego kierunku
naleŜeli między innymi Max Wertheimer, Kurt Koffka oraz Wolfgang Kóhler. Później w tym nurcie
pojawia się nazwisko Kurta Lewina, który wprawdzie nie zajmował się bezpośrednio spostrzeganiem,
ale miał olbrzymie zasługi w podjęciu badań nad motywacją i myśleniem.
Główne tezy obu klasycznych teorii spostrzegania przedstawiam w tabeli 2.1.
Przeanalizujmy teraz poszczególne wiersze tabeli: pozwoli to na lepsze zrozu- mienie róŜnic między
tymi dwoma typami koncepcji.
W pierwszym wierszu mowa jest o ogólnych załoŜeniach filozoficznych obu koncepcji. Koncepcja
atomistyczna za- kłada, Ŝe części są waŜniejsze aniŜeli ca- łość, czyli - mówiąc inaczej - wraŜenia są
pierwotne w stosunku do spostrzeŜeń. Teoria postaci uznaje zaleŜność odwrotną, a mianowicie, Ŝe
istnieje prymat spostrze- Ŝeń nad wraŜeniami. To całość albo po-
2 Psychologia Gestalt jest takŜe określeniem pewnego współczesnego kierunku terapeutycz- nego, który

równieŜ przyjmuje załoŜenia holistyczne, ale nie dotyczy spostrzegania.

42 PSYCHOLOGIA POZNANIA

TABELA 2.1 Porównanie asocjacjonizmu i strukiuralizmu (psychologii postaci)

 ASOCJACJONIZM (ATOMIZM) STRUKTURALIZM {PSYCHOLOGIA POSTACI)
mowa w przytoczonych przykładach, moŜna
prymat części nad całością
umieścić poza kontek- stem i wtedy
wraŜenia są pierwotne, a spostrzeŜenia będziemy mieli do czynienia z rzeczywistym
wtórne
jej obrazem. Zwolennik strukturalizmu
łączenie wraŜeń w spostrzeŜenia następuje moŜe na to odpowiedzieć, Ŝe w warunkach
podstawie praw kojarzenia p\'ś'<LJ£F na 't naturalnych zawsze spo- strzegamy barwy w
pewnym kontekście, zawsze barwa
wszystkie części w polu percepcyjnym są jed-
czerwona jest barwą ja-
nakowo waŜne nie są znane fizjologiczne kiegoś przedmiotu. Nawet wtedy, kiedy
podstawy wraŜeń subiektywnie pierwotnych
wyizolujemy barwę czerwoną z jakiegoś
główny problem: jakie wraŜenia stanowią
kon- stytutywną część spostrzeŜenia
przedmiotu (załóŜmy, Ŝe siedzimy we-
prymat całości nad częściami spostrzeŜenia wnątrz czerwonej kuli), to i tak ujawnia się
są pierwotne, a wraŜenia moŜna po- znać „kontekst historyczny" spostrzegania - na
dopiero na podstawie analizy spostrzeŜeń odbiór barwy czerwonej, która w całości
wyodrębnianie całości następuje na podstawie wypełnia pole naszego widzenia, wpływa to,
zasad Wertheimera; zasady te mają charakter
co widzieliśmy wcześniej. Gdyby to
wrodzony w polu percepcyjnym moŜna
wyodrębnić figurę (część waŜniejsza) oraz tło rozumowanie poprowadzić dalej, to mo-
(część mniej waŜna) nieznane są fizjologiczne glibyśmy powiedzieć, Ŝe jedyną osobą, u
podstawy spostrzeŜeń oraz ich spoiwa giówny której na pewno nie istnieje „kontekst
problem: izomorfizm, czyli powstawanie obrazów historyczny" spostrzegania, jest noworo-
nerwowych w mózgu
dek. Zbadanie tego, co noworodek widzi,
jest jednak bardzo utrudnione ze względu na
to, Ŝe nie moŜe on nas o tym poinfor-
stać określa właściwości elementów, któr mować. Przykład oddziaływania kontekstu
wchodzą w jej skład. Ten sam element wna spostrzeganie przedstawia rycina 2.5.
obrębie róŜnych spostrzeŜeń staje si W drugim wierszu tabeli mówi się o
czymś zupełnie innym. Niezbyt czyst pierwotności wraŜeń lub spostrzeŜeń. Jak
barwa czerwona na szarym tle wydaje si to jest - czy najpierw odbieramy wra- Ŝenia,
nam bardzo czysta i wyrazista. Jeśli tę sam czy teŜ najpierw spostrzegamy cały
barwę umieścimy na tle czy- st przedmiot, a dopiero potem wyodrębniamy
czerwonym, wówczas wyda się nam on w nim poszczególne wraŜenia? Gdyby- śmy
brudna i szara. Wyraźnie ujawnia się t najpierw odbierali wraŜenia, a potem
wpływ kontekstu na spostrzegani budowali z nich spostrzeŜenia, to efekt
poszczególnych elementów. Analogiczn SPOSTRZEGANIE
efekty moŜna odnotować w spostrzega- ni
ludzi. Usta pomalowane ciemnoczer- won końcowy zawsze byłby taki sam. Psycho-
pomadką wyglądają zupełnie inaczej logowie postaci skonstruowali cały szereg
blondynki niŜ u brunetki, choć kolor kredk figur wieloznacznych, w których moŜna
jest taki sam. Zwolennik atomi- zmu moŜ wyodrębnić dwa niezaleŜne elementy. Do
powiedzieć, Ŝe barwę czer- woną, o któr najbardziej znanych naleŜą sześcian Nec-
 kera oraz schodki Schródera. styczność w czasie, przez styczność w
Gdyby prawdziwa była koncepcja aso przestrzeni, przez podobieństwo oraz przez
cjacjonistyczna, wówczas winniśmy wi kontrast. Te dwa ostatnie prawa
dzieć jedną i tylko jedną figurę na kaŜdym RYCINA 2.5 Wptyw kontekstu na
spost.zeganie Ten sam element graficzny
z rysunków przedstawionych na rycinie 2.6
KaŜdy z nich składa się ze skoń- czonej spostrzegany jest jako liczba 13 albo jako litera
liczby cech elementarnych, które winny
8 w zaleŜności od tego, czy oglądamy
dawać jeden i tylko jeden obraz. W wypadku
innych figur dwuznacznych moŜemy kolumnę środkową tej tablicy, czy teŜ
widzieć rzeczywiste przedmioty, gdzie oglądamy środkowy wiersz.
wskaźniki związane z trzecim wy- miaremrzadziej były stosowane do wyjaśnienia
odgrywają nieco mniejszą rolę. spostrzegania. W dalszych uwagach skon-
Kolejny wiersz tabeli 2.1 dotyczy łą- czeniacentrujemy się na prawie kojarzenia przez
elementów w całość. Asocjacjoni- ścistyczność w czasie i przez styczność w
przyjmowali, Ŝe istnieją cztery pod-przestrzeni.
stawowe prawa kojarzenia. Sformułował je
Arystoteles. Są to prawa kojarzenia przez
 RYCINA 2.6 Sześcian Neckera i schodki
Schródera

Przy dtuŜszym wpatrywaniu się w kaŜdą z tych figur moŜemy widzieć ją tak, jak gdybyśmy oglądali

ją z dotu, albo teŜ tak, jak gdybyśmy oglądali ją z góry. Sześcian Neckera jest bardziej zadziwiający.

MoŜemy sobie wyobrazić, Ŝe kulka znajduje się na jednej z bocznych ścian - wtedy widzimy go w

jeszcze innym potoŜeniu. Widzimy go z boku!

44 PSYCHOLOGIA POZNANIA
W wypadku styczności w czasie łą- czymy ze so
te elementy, które wspól- występują ze so
albo łączy je następstwo czasowe. Na
zasadzie spostrzegamy na przykład utwo
muzyczne, gdzie po- szczególne dźwię
składające się na melo- dię występują
zawsze w ściśle określonej kolejności.
Analogicznie przy spostrzega- niu mowy
musimy uwzględniać kolejność
poszczególnych elementów. Słowo „iksla-
wok" wydaje się nam dziwaczne, ale jeśli
 przeczytamy je w odwrotnej kolejności li przez styczność w przestrzeni. Przeana-
otrzymamy dobrze znane nazwis lizujmy to na podstawie przykładu doly^
Kowalski. czącego spostrzegania prostokąta. [Hebbj
(1969) uwaŜa, Ŝe w spostrzeganiu wystę-
puje aktywność zespołów komórkowych
oraz sekwencji fazowych. Zespoły ko-
mórkowe są wyspecjalizowanymi obwo-
dami neuronów, odpowiedzialnych za wy-
krywanie poszczególnych elementarnych
cech przedmiotu. Na rycinie 2.8. przedsta-
wiamy schematycznie przebieg spostrze-
gania prostokąta.

RYCINA 2.7 Na tym rysunku moŜna dostrz

dwie kobiety, jedna starsza, druga młodsza. RYCINA 2.8 Wyjaśnienie
spostrzegania prostokąta na podstawie
koncepcji Hebba
Przy kojarzeniu przez styczność w przestrz
łączymy ze sobą elementy sąsiadujące. T Strzałki określają kierunek ruchu oczu w
rodzaj kojarzenia ma naj- większe znaczen czasie spostrzegania.

przy wyjaśnianiu spo- strzega

wzrokowego. Prostokąt spo- strzegam ja
prostokąt dzięki temu, Ŝe współwystępu
ze sobą cztery kąty pro- ste i cztery bo
równoległe do siebie.
Oczywiście, przy spostrzeganiu złoŜonych
obiektów liczba kojarzonych elementów jest
znacznie większa, a czasami nawet trudna
do określenia. Asocjacjoniści uwa- Ŝali, Ŝe
najwaŜniejsze jest prawo kojarzenia przez!
styczność w czasie, a pozostałe przypadki
praw kojarzenia starali się spro- wadzać do
styczności w czasie. Sądzili takŜe, iŜ
wielokrotne łączne powtarzanie się
poszczególnych elementów sprzyja po-
wstaniu skojarzenia.
Współcześnie wiemy, Ŝe istnieje alter-
natywna moŜliwość wyjaśnienia kojarzenia
Spostrzeganie zaczyna się od skupie-
nia wzroku na jednym z wierzchołków
prostokąta. Zespół komórkowy odpowie-
dzialny za spostrzeganie kąta prostego jest
aktywizowany przez pewien czas. Potem
SPOSTRZEGANIE
oko przesuwa się w kierunku następnego
wierzchołka po obwodzie prostokąta. Dla
prostoty przykładu przyjęliśmy, Ŝe kie-
runek ruchu gałek ocznych jest zgodny z
kierunkiem ruchu wskazówek zegara. Oko
zatrzymuje się na następnym wierz- chołku
prostokąta, gdzie kolejny kąt prosty zostaje
rejestrowany przez zespół komór- kowy.
Procedura ta powtarza się tak długo, dopóki
oko nie trafi na wierzchołek, od którego
zaczęło się spostrzeganie. Seria ruchów
 pojawiających się w określonej kolejności które nie są wcale związane z procesem
przerywanych w specyficz- nych miejscachucze- nia się. Aby uniezaleŜnić się od
spostrzeganego obiektu, gdzie pobierana jes wpływu uczenia się, które mogło wystąpić
informacja o specy- ficznych cechach, nos w wy- padku spostrzegania rzeczywistych
miano sekwen- cji fazowej. Z badań nadprzed- miotów, eksponował on badanym
ruchami gałki ocznej wiadomo, Ŝe są toabstrak- cyjne zbiory kropek, pytając ich
ruchy przebie- gające po konturzepotem, co widzą. Na podstawie swych
spostrzeganego przed- miotu. Sekwencjębadań sformu- łował następujące zasady:
fazową zaangaŜowaną przy spostrzeganiu
prostokąta moŜemy opisać następująco 1. Bliskość przestrzenna lub sąsiedztwo
„rejestracja kąta pro- stego - ruch w prawo -w polu widzenia. Jeśli kropki były po
rejestracja kąta prostego - ruch w dół -łoŜone obok siebie, widziano je jako
rejestracja kąta prostego - ruch w lewo -jednolitą grupę. 2. Jednakowy wygląd lub
rejestracja kąta prostego - ruch w górę". Popodobieństwo. Jako pewną całość łatwo
pewnym czasie sekwencja ta się utrwala spostrzegano kropki tego samego koloru
wystarczy zaktywizowanie jejlub kropki róŜniące się od innych
początkowych faz, aby pozostałe informacjewielkością. Tak samo w jedną figurę łatwo
zostały przywołane z pamięci. łączono elementy o tym samym kształcie.
Z analizy tego przykładu wynika, Ŝe łączenie3. „Wspólna droga". Elementy porusza
elementów w całość odbywało się nające się w tym samym kierunku widzi się
zasadzie styczności w czasie, a niejako odrębną grupę. 4. Dobra kontynuacja
styczności w przestrzeni. Proces spostrze lub dobra figura.
gania zawiera szereg faz, które występują wGdy grupa zbudowana jest wedle jed
określonej kolejności, co oczywiścienolitej zasady, łatwiej ją wyodrębnić
zajmuje pewien czas. Nie spostrzegamyaniŜeli wówczas, kiedy te zasady są
całego prostokąta od razu, jak dawniejróŜne. Tak samo łatwiej wyodrębnić takie
sądzili asocjacjoniści. Prostokąt ten jest zbytukiady, które tworzą linię za mkniętą,
duŜy, by moŜna było objąć go jednymaniŜeli układy otwarte. 5. Niewielkie
rzutem oka. Zatem nie moŜemy spostrze rozmiary. Łatwiej wyod
gać wszystkich kątów prostych jednocze-rębniamy te elementy, które cechują się
śnie, jak sugerowałaby zasada styczności wniewielkimi rozmiarami. Na ryci nie 2.9
przestrzeni. przedstawiono krzyŜ maltański. W części
Psychologowie postaci proces ten e znajdują się faktycznie dwa krzyŜe, ale
opi- sują inaczej. Nie twierdzą, Ŝe łatwiej dostrzegamy ten, który ma węŜsze
podstawą łączenia wraŜeń w spostrzeŜenia ramiona. 6. Symetria. Łatwiej wyodrębnić
jest pro- ces kojarzenia, a więc jakaś forma figury symetryczne aniŜeli niesymetryczne.
pro- cesu uczenia się. Wertheimer (1923)
opisał pewne zasady wyodrębniania całości,
46 PStCHOLDGIA POZNANIA
„dobrej" figury. 7j Zgodność z chwilowym
MoŜe to być szczególny wypadek zasa nastawieniem. Jest to czynnik o kluczowym
opisanej w punkcie 4., a mianowicie zasa znaczeniu dla spostrzegania, który został
wła-
ściwie doceniony dopiero w ostatnich pewnego układu bodźców znacznie uła-
latach. Czynnik ten sprawia, Ŝe ocze- twia jego spostrzeganie. Przykładowo,
kiwanie człowieka na pojawienie się jeśli pokazujemy człowiekowi siedem

f RYCINA 2.9 Przyktady łączenia

elementów

w całości, ilustrujące zasady

Wertheimera

Część a przedstawia wyjściowy układ kropek; część b — dzięki zasadzie bliskości spostrzegamy sześć
wierszy kropek; część c - dzięki zasadzie jednakowego wyglądu spostrzegamy naprzemienne kolumny

kropek i kwadratów; zauwaŜmy, Ŝe odległości między kolumnami i rzędami są identyczne; część d -

dzięki zasadzie dobrej kontynuacji spostrzegamy dwie przecinające się linie ab i cd, a nie dwa kąty,

połączone wierzchołkami; część e - maie rozmiary ułatwiają spostrzeŜenie czarnego krzyŜa

maltańskiego, choć na rysunku widnieje równieŜ krzyŜ biały; część f to ilustracja zgodności z

chwilowym nastawieniem - wydaje się, Ŝe rysunek został przerwany i po prawej stronie powinna znaleźć

się jeszcze jedna linia obok samotnej sąsiadki.

SPOSTRZEGANIE
linii ułoŜonych jedna za drugą w taki sposób, Ŝe dwie pierwsze są blisko siebie, potem następuje
przerwa, trze- cia i czwarta znów są blisko siebie i tak dalej, to wtedy, kiedy mamy do czynienia z tymi
samymi liniami, poło- Ŝonymi w tych samych odległościach, spodziewamy się wystąpienia jeszcze
jednej linii, będącej dopełnieniem do ostatniej pary. Czynnik ten działa rów- nie silnie przy
spostrzeganiu bodźców sensownych. 8. Ubiegłe doświadczenie i przyzwyczaje- nia. Kiedy czytamy
ksiąŜkę i napoty- kamy błejl nieusunięty w korekcie (na przykład słowa połączone ze sobą), na ogół nie
sprawia nam Ŝadnej trudności wyeliminowanie tego błędu, a czasami nawet go nie spostrzegamy.
Werthe- imer uwaŜa jednak, Ŝe czynnik ten odgrywa drugoplanową rolę; w zasadzie najpierw trzeba
próbować wyjaśniać spostrzeganie za pomocą tych czyn- ników, które działają w sposób bez- pośredni,
a dopiero potem sięgać do doświadczenia. Wynikało to z ogólnego nastawienia psychologii postaci,
która przeciwstawiała się asocjacjonizmowi, podkreślającemu podstawową rolę pro- cesów uczenia się
w spostrzeganiu (kojarzenie). Zwolennicy stanowiska atomistycznego przyjmowali, Ŝe w polu
percepcyjnym trudno wyodrębnić elementy, które byłyby waŜniejsze od pozostałych. Jest to zro-
zumiale, poniewaŜ spostrzeŜenie powstaje w wyniku kojarzenia wraŜeń, a w związku z tym Ŝadne
wraŜenie nie moŜe być uprzy- wilejowane, poniewaŜ mogłoby to dopro- wadzić do powstawania
spostrzeŜeń nie- dokładnych lub wręcz błędnych. Dopiero wtedy, kiedy juŜ powstanie spostrzeŜenie,
moŜna mówić o takich cechach, które są waŜne, i takich, które są mniej waŜne.
tto
Psychologowie postaci poszli w zupełnie innym kierunku. PoniewaŜ spostrzeŜenie jest pierwotne, w
związku z tym moŜna z góry wyodrębnić cechy zróŜnicowane pod względem waŜności. Jednym z
podsta- wowych pojęć stało się dla psychologów postaci pojęcie figury i tła. Figura jest waŜ- niejszym
elementem pola percepcyjnego, tło natomiast jest mniej waŜne. RozróŜnie- nie to wprowadził duński
psycholog, Edgar Rubin (1921). Wymienia on następujące róŜnice między figurą a tłem:
1. Figura ma pewien kształt, tło zaś jest spostrzegane jako coś bezkształtnego. 2. Tło wygląda tak, jak
gdyby rozprze
strzeniało się za figurą w sposób ciągły, a nie jak gdyby było przerwane przez figurę. 3. Figura wydaje
się wysunięta ku przo
dowi, tło zaś wygląda tak, jak gdyby było z tylu. 4. Figura ma charakter rzeczy, a tło przed stawia się
jako nieukształtowany mate riał. 5. Figura silniej się nam narzuca, jest łatwiej zapamiętywana i wydaje
się bardziej sensowna. 6. Figura wydaje się jaśniejsza od tła.
Rubin zwrócił takŜe uwagę na to, Ŝe w wypadku bodźców czarno-bialych mamy tendencję do
spostrzegania figury i roz- poznawania kształtu w tej części obrazu, która jest czarna, natomiast
znalezienie figury w części białej jest zdecydowanie trudniejsze. Wyraźnie widać to na rycinie 2.10.
Podział pola percepcyjnego występuje takŜe w spostrzeganiu słuchowym. W mu- zyce tłem jest
akompaniament, natomiast ^figurą melodia. Sprawa komplikuje się nieco w wypadku takich form
47
muzycznych, jak rap czy techno, w których akompania-

Rycina 2.11
Przy dłuŜszym wpatrywaniu się widzimy w
części centralnej wazę, a po pewnym czasie
moŜemy dostrzec profile zwrócone do siebie.
Później przekonamy się, Ŝe analogiczne efek
moŜemy uzyskać w zakresie spo- strzega
przedmiotów.
ment staje się figurą (niech mi raper
wybaczą, Ŝe nie traktuję ich tekstów ja
figury).
Rycina 2.10 PoniewaŜ jesteśmy przyzwyczajeni do poszukiwania
figury w części zadrukowanej na czarno, wykrycie
stówa „tie" (ang. krawat, węzet) w części biatej
nastręcza nam pewne trudności.
W pewnych sytuacjach moŜe nastę- pować
zamiana figury i tla. To, co było tłem, staje
się figurą, figura zaś staje się ttem.
Najbardziej znany przykład figur
odwracalnych to rysunek przedstawiający
wazę i dwa profile. Warto zwrócić uwagę na
to, Ŝe jest to rysunek czarno-biały, który
wyraźnie widzimy jako coś skonstruowa-
nego przez grafika (ryc. 2.11).
Kolejny wiersz tabeli 2.1 dotyczy pro-
blemów, które w niewielkim stopniu mo- gli
podjąć zwolennicy teorii atomistycznej i
teorii postaci. WraŜenia i spostrzeŜe- nia
wyodrębniali oni na podstawie analizy
introspekcyjnej - czyli, mówiąc inaczej,
uwaŜali oni, Ŝe pewne elementy naszego
doświadczenia są subiektywnie pierwotne.
Nie podejmowali natomiast problemu me-
chanizmów fizjologicznych odpowiedzial-
nych za wyodrębnianie subiektywnie pier-
wotnych wraŜeń i spostrzeŜeń. Dopiero
późniejsze badania, jakie zaczęto prowa-
dzić w latach pięćdziesiątych XX wieku,
pokazały, Ŝe nie zawsze udaje się zna- leźć
mechanizmy fizjologiczne, które by- łyby
odpowiedzialne za kodowanie cech
subiektywnie pierwotnych. Przykładowo,
wydaje się, Ŝe taką cechą subiektywnie
pierwotną jest kształt, natomiast badania
fizjologiczne wykazały, Ŝe za spostrzeŜenie
kształtu odpowiedzialne są mechanizmy
wyodrębniania linii oraz kątów.
Jeszcze trudniejsze jest wyodrębnienie
mechanizmów odpowiedzialnych za spo-
iwo spostrzeŜenia. Nie wiemy, jaki mecha-
SPOSTRZEGANI
nizm fizjologiczny sprawia, Ŝe róŜne wła-
E
ściwości są przypisywane jednemu przed-
miotowi. Pewnym rozwiązaniem moŜe być
ignorowany w większości badań ekspery-
teoria sekwencji fazowych Hebba, o której
mentalnych nad percepcją. Neisser (1976)
wspominaliśmy wcześniej. Wedle tej kon-
sarkastycznie zauwaŜa, Ŝe 99,9% badań
cepcji za spostrzeganie całości przedmiotu
dotyczy spostrzegania jednozmystowego,
odpowiada opanowana w trakcie uczenia się
które w naszym codziennym Ŝyciu wystę-
sekwencja zespołów komórkowych, które
puje niezwykle rzadko. Stąd teŜ nie budzi
były pobudzane w określonej ko- lejności.
zdziwienia fakt, Ŝe wtedy, kiedy psycho-
Sprawa jest jednak niewątpliwie bardziej
logowie postaci czy asocjacjoniści mówili o
skomplikowana, poniewaŜ opisy- wany
kojarzeniu wraŜeń czy o wyodrębnianiu
przez nas przykład dotyczył spo- strzegania
całości, niemal wyłącznie odwoływali się do
wzrokowego. Olbrzymia więk- szość
spostrzegania wzrokowego.Tymczasem
naszych spostrzeŜeń to spostrzeŜe- nia
wystarczy odwołać się do przykładu spo-
polisensoryczne, w których zawarte są
strzegania bliskiej osoby, by się przekonać,
informacje pochodzące z róŜnych na-
Ŝe spostrzegamy ją nie tylko wzrokowo,
rządów zmysłowych. Nawiasem mówiąc,
lecz takŜe słyszymy, odczuwamy jej dotyk,
fakt polisensoryczności spostrzegania jest
smak czy zapach. Czy w takim wypadku
Jeszcze trudniejsze jest wyodrębnienie
moŜna mówić o zasadzie kontynuacji, do-
mechanizmów odpowiedzialnych za spo-
brej drogi, zasadzie podobieństwa elemen-
iwo spostrzeŜenia. Nie wiemy, jaki mecha-
tów, o podziale pola percepcyjnego na fi-
nizm fizjologiczny sprawia, Ŝe róŜne wła-
gurę i tło albo o kojarzeniu przez styczność
ściwości są przypisywane jednemu przed-
w czasie? Z pewnością nie - opis w takich
miotowi. Pewnym rozwiązaniem moŜe być
kategoriach jest absolutnie niewystarcza-
teoria sekwencji fazowych Hebba, o której
jący, i to nie tylko ze względu na to, Ŝe nie-
wspominaliśmy wcześniej. Wedle tej kon-
wystarczające są wspomniane wcześniej
cepcji za spostrzeganie całości przedmiotu
reguły. Jest on niewystarczający takŜe dla-
odpowiada opanowana w trakcie uczenia się
tego, Ŝe owa bliska osoba jest dla nas kimś
sekwencja zespołów komórkowych, które
niesłychanie waŜnym i w związku z tym w
były pobudzane w określonej ko- lejności.
spostrzeganiu występuje wiele danych, które
Sprawa jest jednak niewątpliwie bardziej
mają dla nas charakter aprioryczny (na
skomplikowana, poniewaŜ opisy- wany
przykład apriorycznie przyjmujemy, Ŝe
przez nas przykład dotyczył spo- strzegania
osoba ta nas nie oszukuje, Ŝe nie stara się
wzrokowego. Olbrzymia więk- szość
nas wykorzystać i tak dalej).
naszych spostrzeŜeń to spostrzeŜe- nia
polisensoryczne, w których zawarte są Przejdźmy wreszcie do ostatniego wiersza tabeli
informacje pochodzące z róŜnych na- 2.1. Asocjacjonizm nie od- powiada na
rządów zmysłowych. Nawiasem mówiąc, pytanie, jakie wraŜenia są kon- stytutywną
fakt polisensoryczności spostrzegania jest częścią spostrzeŜenia. W wy- padku
 bodźców o duŜym stopniu złoŜo- nościWynika to po prostu stąd, Ŝe informacja o
trudno podać pełną listę wraŜeń, którekształcie kodowana jest nie przez układ
muszą być zsumowane. Poza tym niepobudzeń dopływających do mózgu, ale
wszystkie wraŜenia są jednakowo waŜneprzez wyspecjalizowane komórki nerwowe
dla powstania spostrzeŜenia. Gdy róŜa niealbo przez zespoły komórek, z których im-
ma charakterystycznego dla siebie zapa- chu,pulsy są odczytywane jako kształt kolisty.
nadal będziemy spostrzegali ją jako ten sam Jak współcześnie podchodzi się do
kwiat. Pojawia się zatem pytanie, pro- blemu relaq'i między częścią a
jakie cechy moŜna odejmować „bezkarnie" całością w percepcji? Po pierwsze,
od spostrzeŜenia róŜy, a róŜa nadal pozo- stwierdzono, Ŝe w róŜnych fazach
stanie róŜą. spostrzegania relacje te przedstawiają się
Psychologia postaci z kolei ma na odmiennie. i^W £a- zie rejestracji
swoim koncie inny błąd - koncepcję izo- sensorycznej poszczególne wraŜenia
morfizmu. Zwolennicy tej koncepcji uwa- rejestrowane są równolegle i nie- zaleŜnie
Ŝali, Ŝe w mózgu tworzą się obrazy spo- od siebie. MoŜna powiedzieć, Ŝe w
strzeganych przedmiotów i Ŝe kształty odniesieniu do tej wczesnej fazy
konfiguracji pól bioelektrycznych pojawia- spostrzegania triumfuje podejście atomi-
jących się przy widzeniu pewnych obiek- styczne. JednakŜe juŜ w fazie wstępnej
tów są dokładnie takie same jak kształty oceny emocjonalnej sytuacja się zmienia.
tych obiektów. JednakŜe w badaniach em- Wówczas wykrycie pewnych właściwości
pirycznych nie udało się potwierdzić ist- waŜnych emocjonalnie zmienia percepcję
nienia takiego zjawiska. NiezaleŜnie od obiektu w taki sposób, Ŝe pasuje to bardziej
tego, jak dokładny będzie zapis elektroen- do opisu proponowanego przez psycho-
cefalograficzny, to i tak przy spostrzeganiu logię postaci. Faza oceny semantycznej
na przykład koła powstające w mózgu po- moŜe zawierać zarówno elementy asocja-
budzenia nie będą miały kolistego kształtu. cjonistyczne, jak i postaciowe.
PSYCHOIDGIA POZNANIA 50

2.4. Spostrzeganie percepcyjnej jako proces kategoryzacji W

paragrafie 2.1. zwróciliśmy uwagę na to, Ŝe w trakcie spostrzegania następuje interpretacja danych,
nadchodzących z na- rządów zmysłowych, przy uŜyciu kategorii pojęciowych. Wyraźnie to widać na
rycinie 2.5. Przedstawimy teraz kolejne etapy tego procesu, poczynając od rejestraq'i sensory cznej.
2.4.1. Kategoryzacja sensoryczna - detektory cech i ich gatunkowe zróŜnicowanie. Specyficzność detektorów
twarzy i ich roli w funkcjonowaniu społecznym i emocjonalnym
Organizmy Ŝywe odbierają informacje ze środowiska w wysoce specyficzny sposób. Informacje
kodowane są poprzez detek- tory cech, czyli przez zespoły komórek nerwowych, wyspecjalizowane w
odbio- rze wybranych cech, takich jak barwa, wielkość, ruch czy połoŜenie w polu wi- dzenia.
Detektory te mogą być zlokalizo- wane w narządach zmysłowych, bądź teŜ na wyŜszych piętrach
układu nerwowego, z korą mózgową włącznie. Czytelnika zain- teresowanego mechanizmami
fizjologicz- nymi działania poszczególnych detektorów odsyłamy do pracy Lindsaya i Normana (1984),
bardzo szczegółowo referującej tę problematykę. Tu natomiast ograniczymy się tylko do analizy
funkcjonalnej, pomija- jąc szczegóły fizjologiczne.
Seria pomysłowych eksperymentów nad procesami widzenia u Ŝaby, prze- prowadzonych przez Lettvina,
Maturanę, McCulloch i Pittsa (1959), wykazała, Ŝe w oku Ŝaby są cztery rodzaje detektorów.
Dwa spośród tych czterech rodzajów de- tektorów moŜna zidentyfikować jako de- tektory owadów,
które są pokarmem dla Ŝaby, oraz detektory bocianów. W istocie rzeczy detektory te reagowały jednak
na bardzo proste właściwości stymulacji, bę- dące sygnałem tego, Ŝe jakiś przedmiot jest „bocianem"
lub „owadem".
Detektory owadów pozwalają zidenty- fikować drobne kształty szybko porusza- jące się w polu
widzenia. Jeśli w polu widzenia pojawiał się drobny, ruchomy i wypukły obiekt, pewne typy komórek
zwojowych w siatkówce zaczynały wysyłać impulsy do mózgu. W miarę jak obiekt ten przesuwał się w
kierunku centrum pola widzenia, częstość tych impulsów wzrastała i w końcu, gdy przekroczyła pewną
wartość krytyczną, pojawiała się reakcja ruchowa - szybki ruch języka i zagarnięcie zdobyczy do jamy
gębowej. śaba zapewne spostrzega owady zupełnie inaczej, aniŜeli my je widzimy. Bardzo istotnym
warunkiem spostrzegania jest ruch. Kiedy w pobliŜu Ŝaby rozłoŜono duŜą liczbę martwych owadów,
nie zdra- dzała ona wcale ochoty do ich zjedze- nia - zaczynała się nimi interesować do- piero wtedy,
gdy sztucznie wprawiono je w ruch.
„Detektor bociana" u Ŝaby reagował na duŜy przesuwający się cień w polu widzenia. Reakcja
motoryczna Ŝaby miała tu odmienny charakter i była to reakcja ucieczki. Kiedy do Ŝaby zbliŜa się czło-
wiek, reaguje ona na niego identycznie jak na bociana. Widać więc, Ŝe świat spo- strzegany przez Ŝabę
jest bardzo prosty. Znajdują się w nim wyłącznie obiekty do jedzenia oraz obiekty zagraŜające.
SPOSTRZEGANIE 51
Kiedy pisk dobiega najpierw do prawego
Dla porównania - pająk widzi owady w zupełnie ucha, a potem do lewego, oznacza to, Ŝe
inny sposób^-ijejęstruje on drgania sieci, w myszka znajduje się z prawej strony. Kiedy
którą wpadła zdobycz. Częstość drgań do obojga uszu dobiega jednocześnie, to
informuje pająka o rodzaju zdobyczy - wtedy myszka jest przed nosem (a wła-
inaczej brzęczy mucha, inaczej na przykład ściwie przed dziobem) sowy. Kiedy dźwięk
komar. Informacja wzrokowa jest dla niego dobiega z lewej, oznacza to, Ŝe myszka jest z
niemal nieistotna. Kiedy bowiem lewej strony. PoniewaŜ odległość między
przyłoŜono drgające widełki stro- ikowe do uszami jest stała, mózg sowy potrafi nie-
sieci pajęczej, pająk szybko zbli- Ŝał się do jako wyliczyć miejsce - połoŜone na prawo
nich i oplątywał je swoimi nićmi (Leontiew, lub na lewo od miejsca przed dziobem sowy
1962). - z którego dobiegają dźwięki wywo-
Jeszcze inne rozwiązanie ewolucyjne zostało ływane przez poruszającą się mysz. O dzia-
wykorzystane u sowy, która re- aguje na łaniu tego mechanizmu przekonano się w
bodźce dźwiękowe, a ściślej - na róŜnicę bardzo pomysłowych eksperymentach, w
czasową pomiędzy bodźcami do- których sowom zakładano na uszy słu-
cierającymi do prawego i do lewego ucha. chawki od walkmana i emitowano odgłosy
Sowa jest wprawdzie obdarzona dobrym myszy w pewnych odstępach czasowych do
wzrokiem, ale w nocy dobry wzrok nie prawego i do lewego ucha. Po pierw- szych
wystarcza, by zauwaŜyć szarą myszkę. nieudanych próbach (sowy zrzucały z głowy
Dlatego teŜ do lokalizacji zdobyczy wy- tradycyjne słuchawki umieszczone na
korzystuje ona słyszenie stereofoniczne. kabłąku) zastosowano słuchawki wkła- dane
do ucha i działające na podczerwień.
Ruchy sowy nie były więc krępowane poniewaŜ płótno to nie ma dla niej Ŝadnej
kablami słuchawkowymi. Okazało się, Ŝe wartości adaptacyjnej.
manipulując odstępem między dźwiękami Pojawia się pytanie, czy u
emitowanymi do prawego i do lewego ucha, człowieka równieŜ występują detektory
moŜna bardzo precyzyjnie sterować cech, a je- śli tak, to jakie cechy
uderzeniami dzioba sowy. Badacze potrafili rejestrowane są przez te detektory. Selfridge
określić miejsce uderzenia z dokładnością (1959), bu- dując swój model spostrzegania,
do 1 cm. określony mianem Pandemonium '(ta
Systemy lokalizacji poŜywienia ironiczna na- zwa, oznaczająca chór
muszą być bardzo precyzyjne, poniewaŜ to demonów, wzięła się stąd, Ŝe poszczególne
wła- śnie od nich zaleŜy utrzymanie się da- elementy sys- temu - demony - wyją wtedy,
nego organizmu przy Ŝyciu. Jednocześnie kiedy są pobudzone; faktycznie w naszej
spostrzeganie oparte na detektorach cech głowie nic nie wyje, ale rozprzestrzeniają
znacznie ogranicza ilość dostępnych infor- się impulsy bioelektryczne), przyjął, Ŝe do
macji docierających ze środowiska. W opi- rozpoznawania kształtów wystarczą detek-
sanym wcześniej przykładzie Ŝaba . jest tory linii poziomych, pionowych i uko-
zdolna do wykrywania much i bocianów w śnych, detektory kątów prostych i ostrych
swoim otoczeniu, a inne rzeczy będą przez oraz detektory krzywych otwartych (na
nią niewykrywane albo teŜ będą przykład w ksztacie litery c) i zamknię- tych
wykrywane jako poŜywienie lub bociany. (w kształcie litery o). Niewątpliwie
Niewielkie są szansę na to, by Ŝaba mogła spostrzeganie prostych kształtów ma dla
podziwiać Mglisty poranek Alfreda Sisleya, człowieka pewną wartość adaptacyjną, po-
52 PSTCHOtDGIA POZNANIA
wzrokowego i obserwowano zmiany po-
niewaŜ ułatwia uczenie się na przy jawiające się w rozkładzie impulsów ner-
czytania, ale największe znaczenie ada wowych pod wpływem róŜnych bodźców.
cyjne mają informacje odbierane od inn Badania nad ludźmi muszą mieć charakter
ludzi, a w szczególności informacje na te funkcjonalny, to jest powinny się opierać na
ich twarzy. Twarz obrazuje i komu- ni przykład na zmianach zdolności do
przeŜywane stany emocjonalne, co pozw odbierania pewnych bodźców po dłuŜszej
planować zachowania w krótkiej i dłu stymulacji, albo teŜ odwoływać się do
perspektywie czasowej. Niewiel- kie róŜ danych klinicznych.
w zmianie wyglądu twarzy przyn Badanie funkcjonalne moŜe wykorzy- stywać
olbrzymią ilość informacji (Yin, 1978). zjawisko adaptacji. Jeśli przez długi czas
Pojawia się zatem pytanie, czy ze względu na eksponuje się człowiekowi widok określonej
duŜe znaczenie twarzy jako źr twarzy, a potem twarz ta znika z pola
informacji niezbędnych w procesie adap wzrokowego, oznacza to praw- dopodobnie,
ukształtowały się w toku ewo- luc Ŝe detektor odpowiedzialny za spostrzeganie
człowieka specyficzne detektory twarzy twarzy uległ zmęczeniu i utracił swoją
ludziach nie moŜna prowa- dzić ta wraŜliwość. Gdyby nato- miast znikały
badań, jakie prowadzono nad Ŝab części twarzy, to moŜna przypuszczać Ŝe za
którym wkłuwano się do ne spostrzeganie twarzy odpowiedzialne są
elementarne detektory, które na przykład
 rejestrują kształt nosa (w postaci
ostrego) czy oczu (dwie krzywe otw
stykające się na swych krańcach). Bad
referowane przez Prit- charda (1
wykazują, Ŝe obraz profilu
twarzy znika partiami. Problem jednak
polega na tym, Ŝe stosowane przez niego
bodźce były bodźcami sztucznymi - był to
rysunek kreskowy twarzy z profilu, a nie
rzeczywista twarz en foce. Z adaptacyj-
nego punktu widzenia właśnie taki bodziec
- a więc rzeczywista twarz widziana enface
- jest waŜny.
O tym, Ŝe twarz jest waŜnym wrodzo-
nym bodźcem adaptacyjnym, świadczą ba-
dania nad noworodkami, które wykazywały
preferencję do dłuŜszego przyglądania się
bodźcom przypominającym twarz ludzką
aniŜeli takim samym zestawom elemen-
tów, które jednak nie przypominały twarzy.
Carey (1981) stwierdziła, Ŝe juŜ w dzie-
wiątej minucie po urodzeniu występuje u
noworodków preferencja do spoglądania na
okrąg z dwiema kropkami w miejscu oczu
oraz z kreską w miejscu ust. Kiedy kropki i
SPOSTRZEGANIE 53
w pierwszych tygodniach Ŝycia, a potem
mogą osiągać taki poziom doskonałości, Ŝe
stają się stosunkowo niewraŜliwe na róŜne
formy treningu. Co więcej\_prawa półkula
wykazuje znaczną przewagę w za- kresie
spostrzegania i róŜnicowania twa- rzy, a
dane fizjologiczne wskazują na to, Ŝe
włókna nerwowe w tej właśnie półkuli
wcześniej ulegają mielinizacji. Tak więc
mechanizmy spostrzegania twarzy mogą
uzyskiwać bardzo wcześnie wysoki poziom
sprawności. Interesujące jest równieŜ to, Ŝe
do identyfikacji twarzy nie jest wcale
konieczny dostęp do wielu szczegółów i
lokalizowanie twarzy w centralnej, naj-
kreski były losowo rozmiesz- czone w
środku okręgu, nie stwierdzono
preferowania tego bodźca w stosunku do
innych. Analogiczna zdolność do prefero-
wania twarzy występuje równieŜ u małp.
Dotyczy ona zarówno twarzy ludzkich, jak i
małpich. Świadczy to o tym, Ŝe twarz jest
spostrzegana jako całość, w której waŜne
są nie tylko zawarte w niej elementy, lecz
takŜe przestrzenne relacje między nimi.
Być moŜe twarze traktowane są jako
całość, jako postać (Gestalt), jako pewna
konfiguracja. Dowodem takiego konfigu-
racyjnego traktowania twarzy jest to, Ŝe
ludzie mają duŜe trudności w rozpoznawa-
niu twarzy do góry nogami, nawet wtedy,
kiedy potrafią odwracać poszczególne frag-
menty tych twarzy.
Sergent (1987), która poświęciła wiele
badań mechanizmom spostrzegania twa-
rzy, nie wysuwa wprost hipotezy o ist-
nieniu wrodzonych detektorów twarzy.
Twierdzi ona, Ŝe być moŜe mechani- zmy
spostrzegania twarzy kształtują się
ostrzejszej części pola widzenia.
Wyniki badań nie są zatem do końca jasne i
trudno w tej chwili powiedzieć, czy
rozpoznawanie twarzy oparte jest na
mechanizmach analitycznych obejmu-
jących wiele szczegółowych detektorów, czy
teŜ na mechanizmach holistycznych,
wyodrębniających raczej złoŜoną strukturę
niŜ pojedyncze cechy.
Podsumowując ten paragraf, zwróćmy uwagę na
to, Ŝe detektory:
a) wyodrębniają informacje ze środowi ska,
które są waŜne adaptacyjnie; b) kodują je
w oszczędny sposób, tak by mogły zostać
wykorzystane w dalszym przetwarzaniu;
 kodowanie to juŜ na wstępie redukuje ilośćsię na- rządy zmysłowe - język ten jest zbyt
dostępnych in formacji, poniewaŜ bogaty i zmienny, by moŜna było za jego
detektory są wraŜ liwe tylko na pewne pomocą tworzyć bazę danych dla do-
informacje. tychczasowych i przyszłych doświadczeń.
Schematy wyposaŜone są jednak w zdol-
2.4.2. Kategoryzacja w ność rozumienia informacji sensorycznej.
obrębie pamięci - Skoro schemat wykorzystywany jest
schematy do interpretowania napływających danych, a
ednocześnie jest modyfikowany przez te
Pojęcie schematu pojawiło się w psycho-dane, pojawia się pytanie, skąd biorą się
logii za sprawą Bartletta (1932). Bartlettschematy. PrzecieŜ przy odbiorze pierw-
rozumiał schematy jako uogólnioną wiedzę szych informacji sensorycznych w swoim
na temat pewnego wycinka środowiska, Ŝyciu noworodek musi dysponować jakimś
będącą wynikiem wielokrotnych kontak- schematem, w przeciwnym razie bowiem nie
tów z tym wycinkiem. Neisser (1976) idzie mógłby ich „zrozumieć" i tworzyć na ich
dalej, poniewaŜ powiada, Ŝe sche- mat jest podstawie nowych schematów, ko-
tą częścią cyklu percepcyjnego, która niecznych do zinterpretowania następnych
„...znajduje się wewnątrz obserwa- tora, informacji.
która daje się modyfikować przez do- Są dwa sposoby rozwiązania tego
świadczenie i która jest jakoś specyficzna pro- blemu, zaproponowane przez
wobec tego, co jest spostrzegane. Schemat psychologię poznawczą. Pierwszy pochodzi
przyjmuje informacje odbierane przez po- od samego Neissera (1976). Pisze on
wierzchnie sensoryczne i jest zmieniany następująco: „Zatem wydaje się konieczne
przez te informaqe..." (s. 54). przyznanie małemu dziecku pewnego zbioru
MoŜemy powiedzieć, Ŝe schemat wrodzo- nych elementów percepcyjnych -
jest poznawczym punktem odniesienia dla nie tylko samych narządów zmysłowych,
in- formacji odbieranych przez narządy lecz takŜe schematów, które je kontrolują.
zmy- słowe. Najprawdopodobniej nie Jedno-
wykorzy- stuje on języka, jakim posługują
54 PSYCH0U3GIA POZNANIA
Dalej Neisser pisze o takich zjawiskach, jak
czesnie nie powinniśmy przyznawać reakcja orientacyjna na nowe bodźce czy
worodkowi zbyt duŜo (...)■ Ludzie mu poczucie stałości przedmiotu. To ostat- nie
dowiadywać się, jaki jest świat; nie wie występuje juŜ u bardzo małych dzieci.
z góry, do czego będzie on podobny, i ni Badania Spelke (1982) wykazały mianowi-
nie dowiedzą się wszystkiego, bez wzgl cie, Ŝe jeśli na oczach dziecka przykryje się
na to, jak byliby wnikliwi i spostrzegaw na przykład jakąś zabawkę pieluszką, to
Wierzę, Ŝe dzieci wiedzą, jak dowiadyw dziecko „jest przekonane", Ŝe przedmiot,
się czegoś na temat swojego otoczenia i który co prawda zniknął z pola widzenia,
rozpoznawać otrzymywaną informację, nadal istnieje. Kiedy podnosimy pieluszkę i
dowiedzieć się jeszcze więcej. Nie wie przedmiot rzeczywiście zniknął, dziecko jest
tego zbyt dobrze, lecz jest to wystarczaj tym bardzo zaskoczone. Zaskoczenie dzieci
dobrze, by zacząć" (Neisser, 1976, s. budzi równieŜ fakt, Ŝe części przed- miotu
 mogą się poruszać niezaleŜnie od sie zdecydowanie mniej błędów aniŜeli w
wypadku (równieŜ niewidzianych
Drugie rozwiązanie pojawiło się w wcześniej) bodźców, które nie były
riach kategoryzacji percepcyjnej, które prototypami.
wiązują do klasycznych eksperymen
MoŜna powiedzieć, Ŝe oglądając po-
Posnera i Keele'a (1968,1970). Pokazyw
szczególne zbiory kropek, badani stworzyli
oni badanym róŜne układy dziewięciu k
sobie sumaryczną reprezentację kategorii,
pek, rozłoŜonych na matrycy 30 x 30. N
której najlepszym przedstawicielem byt
które układy, skonstruowane na potrz
prototyp. W wypadku tego eksperymentu
eksperymentu, tworzyły prostą figurę g
jgrototyp był średnia_arytmetyczną ekspo-
metryczną (na przykład trójkąt) albo li
nowanych egzemplarzy, natomiast w in-
(na przykład F). Te pierwotne ukł
nych badaniach prototyp był obiektem
określono mianem prototypów. Następ-
modalnym, czyli takim obiektem, który
wprowadzono modyfikacje prototyp
występował najczęściej. Seria badań eks-
przemieszczając kropki w róŜnych
perymentalnych przeprowadzonych przez
runkach. Zbiór takich zmodyfikowan
Neumana (1974, 1977), Goldmana i Homę
bodźców pokazywano badanym; nie
(1977) oraz przez Straussa (1979) poka-
kazywano im natomiast prototypu. Po
zała, w jakich sytuacjach ludzie wykorzy-
proszono ich o poklasyfikowanie owych
stują prototypy rozumiane jako średnie
zmodyfikowanych bodźców na grupy -
arytmetyczne, a w jakich pojmowane jako
badani nie wiedzieli, Ŝe bodźce te były
wartości modalne.
modyfikacjami prototypów. Kiedy uczest-
Ta grupa badań wskazuje, Ŝe sche-
nicy eksperymentu nauczyli się bezbłędnie
maty mogą mieć pochodzenie czysto em-
klasyfikować wszystkie układy kropek, po-
piryczne: nie musimy zakładać, Ŝe ludzie
wtarzano badanie, dodając nowe zestawy
mają jakieś schematy wrodzone. Schematy
kropek, które były modyfikacjami proto-
powstają po prostu w wyniku odbierania
typu, albo teŜ same byty prototypami.
złoŜonych układów bodźców, które na-
Okazało się, Ŝe badani poprawnie kla-
stępnie są uśredniane albo określane jako
syfikowali 87% starych bodźców, 67% no-
najczęstsze; wynik tego uśredniania albo
wych bodźców oraz 85% prototypów. Przy-
znajdowania obiektu „najbardziej popular-
pomnijmy, Ŝe badani nie widzieli przedtem
nego" stanowi reprezentację schematową.
prototypów i Ŝe potrafili je zaliczyć do
pew- nej kategorii, popełniając
SPOSTRZEGANIE 55
badania Straussa, cytowane wcze- śniej,
MoŜemy te dwie interpretacje połą- czyć pokazały, Ŝe prototypy pojawiają się juŜ u
stwierdzając, Ŝe obok postulowanych prze dziesięciomiesięcznego niemowlęcia,
Neissera schematów związanych z reakcjam moŜemy sądzić, Ŝe te schematy albo są
orientacyjnymi oraz schema- tów stałośc gotowe juŜ w momencie narodzin, albo
obiektu istnieją jeszcze sche- mat kształtują się bardzo wcześnie. Pojawia się
„uogólniania" (czyli - w naszym wy- padku pytanie, czy przyjmując istnienie takich
znajdowania wartości najczęstszej alb schematów „uogólniania" nie przyznajemy
przeciętnej w danym zbiorze). Po- niewaŜ dziecku zbyt wielkiego kredytu, by posłu-
 Ŝyć się metaforą Neissera. piej pasowałyby napływające dane senso-
U ludzi dorosłych schematy juŜ ist- nieją ryczne. Sięgnijmy raz jeszcze do ryciny 2.4.,
podlegają stałej modyfikacji. Są on którą przedstawię w nieco bardziej
podstawą rozpoznawania bodźców. Bodźc rozbudowanej postaci.
zewnętrzne są bardziej zmienne niŜ Brunera interesowało spostrzeganie
schematy, które przecieŜ takŜe pod- legaj bodźców mających jakieś znaczenie. W ta-
ewolucji. Ale schematy dzięki swekim wypadku to, co nas otacza, spostrze-
względnej stałości oraz dzięki posiadanymgamy jako konkretne przedmioty, wyraź- nie
połączeniom z innymi partiami doświad wyodrębniające się od innych. Wiemy
czenia mogą umoŜliwić rozpoznawanie ta takŜe, do jakich ogólniejszych kategorii
kich bodźców, które pozornie nie przyponaleŜą te przedmioty; wiem, przykładowo,
minają niczego, z czym jednostka zetknęł Ŝe to coś, co szczeka pod moimi drzwiami,
się dotychczas. a czasami nawet zostawia mokre ślady, to
Azorek, wiem, Ŝe Azorek jest psem, Ŝe pies
jest ssakiem, Ŝe ssak jest zwierzę- ciem i
2.4.3. Mechanizmy konfrontacji danych
sensorycznych i pamięciowych - koncepcja tak dalej. W trakcie normalnego
gotowości i obronności percepcyjnej spostrzegania nie wszystkie z wymienio-
nych tu przykładowo kategorii będą wyko-
Dane sensoryczne to dane pochodzące rzystywane tak samo często. Najbardziej
narządów zmysłowych. Nie są on prawdopodobne jest wykorzystanie kate-
dokładnym odzwierciedleniem stymulaq'i, gorii „Azorek" lub „pies", natomiast posłu-
mają formę zakodowanych komunikatówŜenie się kategorią „ssak" jest bardzo mało
Kodowanie to przede wszystkim zachodzi wprawdopodobne. Do sprawy tej wrócimy w
detektorach cech, o których była mow rozdziale poświęconym pojęciom.
poprzednio. Zdaniem Brunera istotą procesu spo-
Z drugiej strony do interpretacji strzegania jest rozpoznawanie, to znaczy
danych sensorycznych wykorzystywane są określanie, do jakiej kategorii naleŜy jakiś
dane pamięciowe. Idea traktowania spostrze- konkretny obiekt. Kategoria ta wcale nie
gania jako rezultatu konfrontacji danych musi mieć nazwy, aczkolwiek najczęściej
sensorycznych z danymi pamięciowymi jednak ją miewa. Znajomość takich nazw
pochodzi od amerykańskiego psychologa ułatwia rozpoznawanie oraz komunikowa-
Jerome Brunera (1978). UwaŜa on, Ŝe w nie się pomiędzy ludźmi na temat katego-
wypadku spostrzegania bodźców ob- rii. Istnieją równieŜ kategorie, które nazwy
darzonych znaczeniem występuje proces nie mają. Ludzie mogą na przykład łączyć
poszukiwania kategorii, do których najle-
56 P&CHOLOGIA POZNANIA
proces dopasowania
standaryzacja danych przez detektory cech; wyszukiwanie dane sensoryczne
przez schematy pamięciowe cech
{dynamiczne i zmienne)
lub zbiorów cech, które najlepiej pasują do juŜ istniejących struktur
(uporządkowane i względnie
stabilne)
 schematy pamięciowe

RYCINA 2.12 Proces odpowiedzialny za rozpoznawanie

przedmiotów

W procesie tym uczestniczą dane pochodzące z narządów zmysłowych oraz dane pamięciowe.
Najbardziej interesująca część tego procesu to dopasowywanie do siebie obu grup danych. Dane

sensoryczne są „standaryzowane" przez detektory cech, natomiast dane pamięciowe wykorzystują

specyficzny rodzaj kodów, pozwalających odczytać komunikaty sensoryczne. BliŜej te komunikaty

omówimy przy analizie eksperymentów Posnera.

pamięciowe, jak i dane sensoryczne
wyraŜone są w róŜnych kodach, a być
moŜe nawet w róŜnych językach. AŜeby
ze sobą róŜne obiekty jako podobne, mi
moŜna było porównać dane sensoryczne z
iŜ nie potrafią powiedzieć, na czym to
danymi pamięciowymi, musimy przeło- Ŝyć
dobieństwo polega. Przykładowo, w języ
dane sensoryczne na język danych
polskim nie ma nazw dla pewnych ba
pamięciowych lub na odwrót, bądź teŜ obie
chromatycznych; kiedy jednak poprosi
grupy danych przełoŜyć na jakiś wspólny
ludzi o połączenie ze sobą podobny
przedmiotów (a przedmioty te mają tę sa język. O tym, jak duŜą rolę odgrywajorów-
barwę), wtedy wykorzystują oni tę bar nywanie i procesy przekładu, świadczy cala
jako podstawę grupowania. seria badań przeprowadzonych przez
Wróćmy jednak do typowych kategorii, mający Posnera i współpracowników (Posner, Bo-
nazwy. Czym jest rozpoznanie jakieg ies, Eichelman, Taylor, 1969). Badania te
obiektu? Bruner twierdzi, Ŝe jest przedstawiamy w ramce 2.1.
znalezienie kategorii, do której najlep Wróćmy teraz do koncepcji Brunera
pasowałby dany obiekt. Ten proces pos (1978). Proces rozpoznawania, jak stwier-
kiwania trwa pewien czas. Z jednej stro dziliśmy poprzednio, polega na poszukiwa-
jest to czas potrzebny na przeszukiwa niu kategorii, do której najlepiej pasowa-
pamięci (i to przeszukiwanie wybiórcz łaby stymulacja napływająca z narządów
skąd mamy wiedzieć, czego szukać, zan zmysłowych. Gdy dane sensoryczne nie
nie dowiemy się, czym to coś jest?), pokrywają się z jakąś kategorią, w na- szej
drugiej - czas potrzebny na działalność świadomości pojawia się reakcja typu
charakterze „translatorskim". Zarówno da
SPOSTRZEGANIE
RAMKA 2.1
W badaniach Posnera i współpracow- ników (1969) pokazywano dwie litery. Litery te eksponowano albo
równo- cześnie, albo sukcesywnie. Zadaniem badanego było podanie, czy litery są takie same, czy teŜ
róŜne. Przed roz- poczęciem eksponowania serii bodź- ców informowano badanych, jakie kry- terium
identyczności mają stosować. Wprowadzono trzy kryteria identycz- ności (czwarte kryterium uŜywane
w tych eksperymentach pominiemy). Pierwsze to kryterium identyczności fizycznej - badani mieli
traktować litery fizycznie identyczne jako takie same. Drugie to kryterium identycz- ności nominalnej:
„takie same" to litery mające tę samą nazwę. Trzecie kryterium oparte na wykorzystaniu pewnej reguły
- w tych eksperymen- tach chodziło konkretnie o to, czy litery są samogłoskami, czy spółgło- skami.
Poszczególne typy prób wy- korzystywane w eksperymentach Po- snera i współpracowników przedsta-
wiono w tabeli 2.2.
Jeśli przy stosowaniu kryterium identyczności fizycznej badany reago- wał określeniem „róŜne" na
układy
AA lub BB, jego odpowiedź była błędna. W wypadku badania identycz- ności nominalnej nie stosowano
oczy- wiście zespołów bodźców typu AA lub BB, poniewaŜ występuje tu zarówno zgodność fizyczna,
jak i zgodność nominalna. Obok bodźców podanych w drugim wierszu tabeli stosowano układy AB lub
ab - jeśli w tym wy- padku badany reagował „takie same", jego odpowiedź była uznawana za błędną.
Badany reagował, naciskając jeden ze znajdujących się przed nim klu- czy - naciśnięcie jednego
oznaczało reakcję „takie same", drugiego - re- akcję „róŜne". Rejestrowano czas re- akcji. Czas ten w
przybliŜeniu wyno- sił 400-500 msek w wypadku eks- pozycji równoczesnej. W ciągu tego okresu
badany musiał odebrać bodźce, porównać je ze sobą, zadecydować, czy są takie same, i zareagować.
Po- niewaŜ w kolejnych sytuacjach eks- perymentalnych wszystkie elementy, z wyjątkiem fazy
porównywania, były identyczne, róŜnice w czasach reakcji moŜna było przypisywać stosowaniu
odmiennych kryteriów porównywania.
TABELA 2.2 Rodzaje prób wykorzystywanych w eksperymencie Posnera, Boiesa, Eichelmana i Taylora (1969)
KRYTERIUM ZGODNOŚCI
fizyczne
nominalne oparte na regule
PRZYKŁADOW
BODŹCE REAKCJA POPRAWNA E AA, BB, aa Itd. takie same
Aa, Bb itd. takie same AE, TB itd. takie same
58 PSYCHOLOGIA POZNANIA
Stwierdzono, Ŝe w wypadku identycz- ności fizycznej badani reagowali szyb- ciej aniŜeli w wypadku
identyczności nominalnej (róŜnica wynosiła około 80 msek3), natomiast w wypadku identyczności
nominalnej reakcja poja- wiała się wcześniej aniŜeli w wypadku identyczności opartej na regule. Wy-
nik taki jest dość oczywisty, poniewaŜ w wypadku identyczności fizycznej ba- dany porównuje fizyczny
wygląd liter. Gdy stosuje kryterium zgodności no- minalnej, jego zadanie obejmuje nieco więcej
elementów: najpierw badany sprawdza, czy litery mają taki sam kształt. JeŜeli tak, to na tym kończy się
analiza i pojawia się reakqa. Jeśli natomiast litery mają róŜny kształt, pojawia się następna faza analizy
- ba- dany sprawdza, czy litery mają taką samą nazwę. To sprawdzanie trwa właśnie 80 msek.
Bardzo interesujące zmiany poja- wiły się wówczas, kiedy zmieniono warunki ekspozycji bodźców.
Litery nie były eksponowane równocześnie. Najpierw eksponowano pierwszą li- terę, litera ta znikała z
pola widze- nia, a po pewnym czasie ekspono- wano drugą literę. W takiej sytuacji badany musiał
zapamiętać pierwszą literę i jej obraz pamięciowy porów- nywać ze spostrzeŜeniem następnej.
Stwierdzono, Ŝe wyniki uległy do- kładnemu odwróceniu w porównaniu z sytuacją ekspozycji
równoczesnej - efekt taki pojawiał się wtedy, kiedy
RAMKA 2.1 cd. odstęp czasowy między dwiema lite- rami wynosił dwie sekundy lub więcej. W tej
sytuacji dobór nominalny trwał krócej aniŜeli dobór fizyczny, lub teŜ oba czasy były identyczne.
Konkretnie badani szybciej stwierdzali, Ŝe litery tworzące parę Aa są takie same, ani- Ŝeli w wypadku
 liter tworzących parę AA. Posner i współpracownicy wyja- śniają to zjawisko w następujący spo- sób.
W wypadku ekspozycji równo- czesnej człowiek porównuje ze sobą dwa obrazy wzrokowe. Jak stwier-
dziliśmy poprzednio, w pierwszej fa- zie analizy następuje porównywanie cech fizycznych - jeśli są one
takie same, badany kończy analizę i od- powiada twierdząco. Jeśli natomiast cechy fizyczne są
odmienne, nastę- puje druga faza opisywanego procesu - badany nazywa obie litery i po- równuje ich
nazwy. Inaczej mówiąc, w wypadku doboru nominalnego musi nastąpić przekodowanie obrazu wzro-
kowego na reprezentację werbalną. W wypadku ekspozycji sekwencyjnej człowiek najpierw
przechowuje do- kładny obraz cech fizycznych litery (jest to, rzecz jasna, obraz wzrokowy), a po jakimś
czasie następuje przekład na kod nominalny (werbalny). W wy- padku pokazywania bodźców jeden po
drugim badany porównuje ze sobą tylko ich nazwy. Gdy nazwy te są identyczne, wówczas analiza
bodźców się kończy. Kiedy jednak badany ma
3 podejmowaniem semantycznej. Niemal identyczną CzyŜby decyzji ilość wartość semantycznych.

czasu 75-80 zabierało msek. Badania przejście byta jakąś te na omówimy innym stałą?

poziom w rozdziale ogólności poświęconym w badaniach pamięci nad

SPOSTRZEGANIE 59
wiedzą dotyczącą tej kategorii. Dane
pamięciowe są porównywane z napły-
wającą informacją sensoryczną, przy
czym informacja ta jest w pewien sposób
zastosować kryterium identyczno
uporządkowana przez nasze narządy
fizycznej, musi wykonać dodatko
zmysłowe. Natomiast przy spostrzeganiu
operację - musi z powrotem przełoŜ
przedmiotów całkowi- cie nowych
nazwę litery na jej obraz i porównać
odwołujemy się nie tylko do pamięci
z obrazem aktualnie eksponowanej lite
trwałej, lecz takŜe do podręcznego
Ten przekład zabiera dodatkowy cza
magazynu naszej pamięci wzrokowej.
dlatego decyzja podejmowana j
W magazynie tym zare- jestrowane są
później.
informacje, które nie- dawno
Eksperyment Posnera i współpra- cowników (19
oddziaływały na nasze zmysły.
jest dobrym mo- delem zjaw
występujących przy spostrzega
przedmiotowym. Gdy mamy
czynienia ze spostrzeganiem znany „to nie jest x". Gdy dane sensoryczne i
przedmiotów, odwołujemy się pamięciowe pokrywają się w znacznym
danych zawartych w naszej pa- mię stopniu, obiekt rozpoznawany jest jako
które najczęściej mają pos naleŜący do danej kategorii. Najbardziej
informacji zapisanej w dość abstrak- interesująca sytuacja pojawia się wtedy,
RAMKA 2.1 kiedy kategoria i dane sensoryczne po-
cd. cyjny sposób. Zapis ten moŜe mieć krywają się tylko częściowo, -{ikceślony
postać opisu werbalnego, a moŜe być to wzorzec stymulacji moŜe pasować do kilku
tylko nazwa pewnej kategorii wraz z kategorii. Typowym przykładem tego zja-
 wiska mogą być figury wieloznaczne. W ta
kich wypadkach pojawia się proces, któr
Bruner określa mianem ^.sprawdzania dl
potwierdzania". Polega on na poszukiwa- niu
cech krytycznych, które są charaktery
styczne tylko dla danej kategorii, a nie opi
sują innych kategorii. Jednocześnie pomi
jane są wszystkie pozostałe cechy daneg
obiektu. Gdy chcemy sprawdzić, czy mamy
do czynienia z prawdziwym jabłkiem, czy
teŜ z dobrze wykonaną atrapą, moŜemy
zobaczyć, w jaki sposób umocowany jes
ogonek, czy moŜna noŜem usunąć skórkę
i tak dalej, pomijamy natomiast takie ce-
chy, jak barwa i kształt.
Spostrzeganie i rozpoznawanie
zaleŜą nie tylko od obiektywnych
właściwości przedmiotu, lecz takŜe od
aktualnego stanu organizmu. Ten stan
organizmu, warunkujący to, co będzie
spostrzegane, określa się mianem
gotowości percep- cyjnej. Gotowość
percepcyjna to łatwość wykorzystywania
określonej kategorii pa- mięciowej do
danego materiału percep- cyjnego. Tak
rozumiana gotowość percep- cyjna
uzaleŜniona jest od dwóch grup czyn-
ników: zewnętrznych i wewnętrznych.
Czynniki zewnętrzne
odpowiedzialne są za uczenie się
prawdopodobieństwa wystąpienia
określonego obiektu w danej kategorii. Jeśli
człowiek spodziewa się wystąpienia
określonego obiektu, wtedy łatwiej będzie
go rozpoznawał. Typowym przykładem
oddziaływania czynników ze- wnętrznych
jest tak zwane zjawisko toro-
wania (priming). Polega ono na tym, Ŝ
jeśli wcześniej człowiek został uprzedzon
świadomie lub nieświadomie o rodzaj
bodźców, jakie będą eksponowane, wtedy
rozpoznanie będzie łatwiejsze. Przykła-
dowo, jeśli przed ekspozycją słowa „kara-
bin" będziemy eksponowali słowo „broń"
(nawet podprogowo), to rozpoznanie tego
pierwszego stanie się ułatwione.
Do czynników zewnętrznych warunku- jących
gotowość percepcyjną zaliczamy:
1. Częstość uprzednich doświadczeń -
wyŜ
szą gotowością cechują się te katego rie,
których przedstawiciele uprzednio często
występowali w otoczeniu jed nostki. 2.
Konsekwencje społeczne - wyŜszą go
towość wykazują te kategorie, które są
wykorzystywane przez innych. Czyn nik
ten szczególnie silnie oddziałuje wtedy,
kiedy dysponujemy niewielką liczbą
informacji potwierdzających lub
zaprzeczających, kiedy subiektywnie
sytuacja wydaje się bardzo niejasna.
Efekt tego typu moŜe być szczegól nie
wyraźny przy spostrzeganiu spo
łecznym. W takich wypadkach spo
strzeganie wykazuje wyraźne tenden cje
do stereotypizacji i konformizmu.
MoŜemy przytoczyć dwa przykłady od
działywań konsekwencji społecznych.
Pierwszy przykład dotyczy słynnego
słuchowiska radiowego Orsona Wel- lesa,
wyemitowanego w 1938 roku. Inwazja z
Marsa wywołała panikę w całych
Stanach Zjednoczonych. Zo stała ona
nadana w godzinach powrotu z pracy i
większość Amerykanów, któ rzy
wracając do domu, włączali radio, nie
słyszała początkowej zapowiedzi, Ŝe jest
to tylko słuchowisko, a nie trans misja
bezpośrednia. Doskonale zreali zowana
audycja wzbudziła lęk u słucha-
czy. Zaniepokojeni informacjami o tym,
Ŝe Marsjanie zajmują kolejne miasta i
 obiekty strategiczne, wyglądali przez
okno i widzieli, Ŝe ruch samochodowy
jest większy niŜ zwykle. To stało się juŜ
sygnałem do ucieczki - wsiadali w sa-
mochód i uciekali._Znacznie wzrosła
liczba wypadków drogowych, a w kor-
kach ugrzęzło wiele samochodów. In-
nym przykładem jest efekt rozprosze-
nia odpowiedzialności (Darley, Ła- tane,
1968; Pilliavin i in„ 1993). Polega on na
tym, Ŝe wzrost liczby świad- ków
jakiegoś nieszczęśliwego wypadku
zmniejsza tendencję do udzielania po-
mocy. Ludzie,widząc, Ŝe ktoś znalazł się
w opałach, spoglądają na innych. Jeśli
inne osoby nie podejmują dzia- łania,
oznacza to, Ŝe interwencja nie jest
konieczna. W efekcie osoba, która na
przykład uległa wypadkowi, moŜe nie
doczekać się pomocy, poniewaŜ
interpretacja sytuacji przez osobę X jest
taka sama, jak interpretacja osób A, B i
Z, które nic nie zrobiły. Zatem nie ma
powodu, by zbliŜyć się do ofiary i
sprawdzić, czy rzeczywiście potrze- buje
ona pomocy.
Drugą grupę stanowią czynniki we-
wnętrzne. Czynniki te związane są z we-
wnętrzną organizacją systemu kategorii
wykorzystywanych w trakcie spostrzega-
nia. NaleŜą do nich:
1. Monopol, czyli liczba kategorii wy-
korzystywanych przez jednostkę. Im
mniejsza liczba kategorii, tym monopol
silniejszy. Wyobraźmy sobie skrajny
wypadek, Ŝe człowiek dysponuje tylko
dwiema kategoriami - wszystko, co jest
spostrzegane, będzie kwalifikowane do
jednej lub do drugiej kategorii. Ka- tegorie
te będą wykazywały znacznie
SPOSTRZEGANIE
większą gotowość aniŜeli te, które spo-
tykane są u człowieka przechowują- cego w
swoim umyśle tysiąc niezaleŜ- nych
kategorii. Wyraźnie ujawnia się to w
wypadku osób przejawiających tendencje do
interpretacji czarno-bia- łych czy osób
dogmatycznych. Osoby takie są niemal
całkowicie niepodatne na perswazję,
poniewaŜ ich gotowość percepcyjna jest
niezwykle wysoka, a poza tym zmiana
wykorzystywanej kategorii na kategorię
przeciwstawną (bo tylko takimi schematami
dyspo- nuje osoba dogmatyczna) moŜe
zburzyć organizację całego systemu
kategorii. Opisane zaleŜności mają
powaŜne kon- sekwencje w wypadku
psychopatologii. Paranoicy, którzy mają
bardzo zintegro- wany system urojeń, mają
kategorie o wysokiej gotowości
percepcyjnej. Z tego względu ich
spostrzeganie moŜe być bardziej
tendencyjne aniŜeli spo- strzeganie
występujące w innych psy- chozach, gdzie
system urojeń nie jest tak zorganizowany. 2.
Integracja poznawcza systemu katego- rii -
im silniej powiązane są ze sobą
poszczególne kategorie, tym wyŜsza jest ich
gotowość. Łatwiej moŜna wy- korzystać
kategorie związane ze zin- tegrowanym
systemem wiedzy aniŜeli kategorie
występujące w izolacji. Na przykład
bardziej dostępna jest kate- goria „jabłko"
niŜ kategoria „kosmita", gdyŜ jabłko jest
owocem, przedmio- tem jadalnym, częścią
świata roślin- nego, substancją organiczną i
tak dalej, kosmita zaś jest „tylko"
przybyszem z innego ciała niebieskiego.
Nasza wie- dza na temat kosmitów jest słabo
roz- budowana i zintegrowana, dlatego teŜ
przedmiot X rozpoznajemy jako jabłko,
mimo Ŝe naprawdę moŜe to być ko- smita
„jabłkopodobny".
3. Konsekwencje motywacyjne - katego-
rie, które związane są z realizowa- nymi
przez człowieka celami, wyka- zują
większą gotowość aniŜeli kate- gorie
obojętne. Łatwiej spostrzegamy te rzeczy w
naszym otoczeniu, które ułatwiają
osiągnięcie stojących przed nami celów.
Wynikałoby stąd, Ŝe nasze spostrzeganie
nie jest całkowicie bez- stronne i
obiektywne, jak sądzi wiele osób.
Określenia typu „widzieć coś przez
róŜowe okulary" dokładnie od- dają
działanie tego czynniką^Z drugiej strony
sygnały zagraŜające powodują obniŜenie
gotowości percepcyjnej.
Klasycznym przykładem obniŜenia
gotowości percepcyjnej jest zjawisko ob-
ronności percepcyjnej. Polega ono na ob-
niŜeniu progu rozpoznawania materiału
zagraŜającego jednostce. Bruner i Post-
man (1947) wykazali, Ŝe czas ekspozycji
potrzebny do rozpoznania słów nieprzy-
zwoitych jest znacznie dłuŜszy aniŜeli czas
ekspozycji potrzebnej do rozpoznania stów
neutralnych emocjonalnie. W pomysło-
wych badaniach zaprojektowanych przez
Zajonca (opis tych badań znajdzie Czytel-
nik w pracy Reykowskiego, 1974) stwier-
dzono, Ŝe jest to zjawisko występujące na
poziomie spostrzegania, a nie na poziomie
relacji o tym, co jest spostrzegane. Mówiąc
dobitniej, ludzie naprawdę mieli kłopoty ze
spostrzeganiem słów nieprzyzwoitych, a
stwierdzone wyniki nie pojawiły się na
skutek obaw przed wypowiadaniem takich
słów w obecności eksperymentatora.
Do sprawy tej wrócono w innych
eks- perymentach, które nieoczekiwanie
ujaw- niły inne interesujące zjawisko.
McGinnies (1949) stwierdził, Ŝe
podprogowa ekspo- zycja słów
nieprzyzwoitych wywoływała silniejsze
pobudzenie autonomiczne. Nie było jednak
jasne, czy to silniejsze pobu-
62 dzenie autonomiczne wiązało się ze spo-
strzeŜeniem stów tabu, czy teŜ z hamo-
waniem ich wypowiadania. Aby uniknąć
tych trudności interpretacyjnych, Lazarus i
McCleary (1951) warunkowali sylaby
bezsensowne za pomocą uderzeń prądem
elektrycznym. Pewna grupa sylab była
kojarzona z lekkim uderzeniem prądem
elektrycznym, inne natomiast ekspono- wano
bez jakiegokolwiek wzmocnienia. Następnie
wszystkie sylaby byty ekspono- wane
podprogowo, a badanych proszono o
zgadywanie, jaka sylaba pojawiła się na
ekranie. Okazało się, Ŝe przy sylabach
„elektrycznych" występowało silniejsze
pobudzenie autonomiczne__-^jest to inter-
pretowane jako przykład subcepcjil czyli
róŜnicowania bodźców na poziomie reakcji
autonomicznych, bez udziału świadomo- ści.
Częstość zgadywania obu grup sylab byta
identyczna. Podobne wyniki uzyskał Perry w
studium dotyczącym materiału
pochodzącego z osobistego doświadczenia, a
nie materiału specjalnie przygotowanego na
potrzeby eksperymentu. Perry badał dzieci,
które były ofiarami naduŜyć sek- sualnych.
Z dziećmi tymi prowadzono wy- wiady
dotyczące traumatycznych przeŜyć. Okazało
się, Ŝe dzieci nie pamiętały tego, co
spotkało je wcześniej; istniała jednak
dokumentacja medyczna zarejestrowana
bezpośrednio po naduŜyciu. W trakcie wy-
wiadu u dzieci pojawiał się bardzo znaczny
wzrost tętna w porównaniu z wartościami
zarejestrowanymi podczas zabawy (Perry,
1999). Cytowane tu wyniki wskazują, Ŝe
nie- zaleŜnie od rozpoznawania treści
bodźca (nazwaliśmy to oceną semantyczną
bodźca) występuje rozpoznawanie
 emocjonalne, ujawniające się w posta
wzmoŜonego po- budzenia fizjologiczneg
A zatem zjawisko obronności percepcyjne
pokrewne mu zjawisko subcepcji dostarcza
dowodów
na to, Ŝe proces spostrzegania składa się z
niezaleŜnych od siebie faz.
Na koniec warto zastanowić się nad
tym, jakie funkcje adaptacyjne pełni
obronność percepcyjna. Na pierwszy rzut
oka blokowanie dostępu do treści za-
graŜających jest nieadaptacyjne, poniewaŜ
uniemoŜliwia pełne rozpoznanie bodźca i
przygotowanie najbardziej odpowied- niego
sposobu reagowania. Gdyby tak fak- tycznie
było, to obronność percepcyjna powinna
zniknąć w trakcie ewolucji. Tak się jednak
nie stało. A zatem musi ona peł- nić jakieś
pozytywne funkcje adaptacyjne. Wydaje się,
Ŝe funkcje te polegają na uruchomieniu
procesów emocjonalnych, które wprawdzie
blokują pełne rozpozna- nie bodźca, ale
jednocześnie przygotowują organizm do
energicznego działania. Dzia- łanie to nie
jest juŜ precyzyjnie sterowane przez
specyficzną treść bodźca, lecz tylko przez
jego znaczenie emocjonalne. Emocja pełni tu
prostą funkcję orientacyjną. Ta „orientacja
emocjonalna" jest szybsza, ale mniej
precyzyjna aniŜeli orientacja po- znawcza,
oparta na pełnym rozpoznaniu treści bodźca.
W sytuacjach wymagających szybkiego
działania orientacja emocjonalna jest
zapewne lepszym rozwiązaniem ada-
ptacyjnym. Obronność percepcyjna zaś
stanowi przejaw orientacji emocjonalnej i
dlatego nie zniknęła z naszego repertuaru
behawioralnego.
2.4.4. Cykl percepcyjny Neissera. Rola
eksploracji w spostrzeganiu.
Konsekwencje utrwalenia schematów
eksploracyjnych dla spostrzegania -
psychologia reklamy
Analiza spostrzegania w kategoriach wza-
jemnego dopasowywania danych senso-
rycznych i danych pamięciowych pomija
SPOSTRZEGANIE
dwa fakty. Po pierwsze, zakłada, Ŝe spo-
strzeganie ma charakter reaktywny, to znaczy
Ŝe człowiek reaguje jedynie na to, co juŜ
zdarzyło się w jego otoczeniu. Po drugie,
przyjmuje, Ŝe to otoczenie, a nie człowiek
decyduje o tym, co jest spostrzegane.
Intuicyjnie czujemy, Ŝe oba załoŜenia są
wątpliwe. Neisser próbował rozwiązać te
problemy w swojej koncepcji cyklu
percepcyjnego.
Zwraca on uwagę na to, Ŝe gdyby- śmy
przyjmowali, ii spostrzeganie jest
odpowiedzią na zmiany w otoczeniu, to
nasze spostrzeŜenia oraz reakcje byłyby
zawsze spóźnione w stosunku do tego, co
dzieje się w naszym otoczeniu. Nawet taka
prosta czynność, jak śledzenie komara, który
tylko czyha na to, by napić się naszej krwi,
byłaby prawie niemoŜliwa. Trajekto- ria
ruchu komara jest nieregularna, dlatego teŜ
nasze oczy muszą stale zmieniać kie- runek
ruchu, by utrzymać obraz komara w polu
najostrzejszego widzenia. Pole to jest bardzo
małe, poniewaŜ obejmuje tylko wycinek o
wielkości 1 minuty kątowej. Gdybyśmy
reagowali tylko na ruchy ko- mara, to nasze
oczy zawsze zostawałyby w tyle za nim i
jego obraz byłby nieostry; wskutek tego nie
potrafilibyśmy równieŜ odróŜnić komara od
innych owadów.
Neisser powiada, Ŝe spostrzeganie
ma charakter cykliczny, a równoprawnymi
częściami cyklu są pobieranie informacji z
otoczenia oraz poszukiwanie tych infor-
macji. Skoro człowiek poszukuje informa-
cji w otoczeniu, to ten proces poszuki- wania
musi być kierowany przez pewne
oczekiwania i hipotezy. Te oczekiwania po-
wstają na podstawie schematów poznaw-
czych, które, jak wskazywałem wcześniej,
są równieŜ programami uzyskiwania infor-
macji z otoczenia. Spostrzeganie nie jest
zatem samoistnym procesem, lecz stanowi
jeden z elementów procesów odpowie-
dzialnych za sterowanie zachowaniem. Ne-
isser pisze: „Spostrzeganie jest oczywiście
procesem konstrukcyjnym, lecz to, co kon-
struowane, nie jest obrazem umysłowym
RYCINA 2.13 Cykl percepcyjny Neissera
64 PSfCHOLDGIA POZNANIA
Zgodnie z tą koncepcją spostrzeganie j
czynnością ciągłą, która nie ma wy- raź
zaznaczonego początku ani końca. Są ta
sytuacje, w których zapoczątko- wuje
odbiór informacji z otoczenia, tak
przyjmowano w klasycznych teori
spostrzegania.
Bywają jednak i takie sytuacje, ki
zapoczątkowuje je schemat. Przykładow
kiedy szukam borowików w lesie, mu-
dysponować bardzo dokładnym, w
lozmysłowym schematem borowika, aby
pomylić go z innymi grzybami. Sche- m
ten jest rzeczywiście wielozmysłow
poniewaŜ obejmuje nie tylko dane wz
kowe, lecz takŜe informacje smakowe.
pojawiającym się w świadomości, który ma
być podziwiany przez wewnętrznego czło-
wieka. W kaŜdym momencie obserwator
tworzy oczekiwania dotyczące pojawienia
się pewnych informacji; oczekiwania te
umoŜliwiają przyjęcie nowych informacji,
kiedy te pojawią się w otoczeniu" (Neisser,
1976, s. 20). W ten sposób oczekiwania stają
się planem uzyskania większej ilości
informacji.
Pełny cykl percepcyjny przedstawia
ry- cina 2.13.
grzyby bardzo podobne do borowików,
moŜna powiedzieć, Ŝe wyglądają nawet
bardziej „borowikowato", ale są bardzo
gorzkie. W takim wypadku potrzebny jest
test smakowy w celu rozstrzygnięcia, czy
nasza zdobycz jest borowikiem, czy teŜ góry
czakiem.
Są teŜ sytuacje, kiedy spostrzeganie
zapoczątkowane jest przez procesy eksplo-
racji. Wykonywanie pewnych ruchów oczu i
głowy, na przykład rozglądanie się wokół,
moŜe dostarczyć nam informacji o poten-
cjalnym niebezpieczeństwie. Ta informacja
wprowadzana jest do istniejących schema-
tów poznawczych; schematy ulegają mo-
dyfikacji; zmodyfikowane schematy z kolei
uruchamiają procesy eksploracji i tak dalej.
 Oczywiście pojawia się pytanie, jak to było
początku, czy przypadkiem u małe
dziecka nie było tak, Ŝe spo- strzega
rozpoczynało się faktycznie od odbi
danych zmysłowych. Sprawa jest do
złoŜona. Neisser, jak wskazywał
wcześniej, przyjmuje istnienie wrodzo- ny
schematów. Są to jednak nie tyle schem
które juŜ zawierają pewne in- formacje
temat świata, co schematy eksploracyj
czyli schematy uzyskiwania
informacji na temat świata. Neisser zwraca
uwagę na to, Ŝe spostrzeganie ma charak-
ter wielozmysłowy, Ŝe po odebraniu jednej
informacji małe dziecko poszukuje innych.
Nie jest tu oryginalny, poniewaŜ o podob-
nym zjawisku pisze teŜ polski psycholog
Stefan Szuman w swojej rozprawie Geneza
przedmiotu (1932).
Szuman pokazał, Ŝe proces poznawania
przedmiotu przez małe dzieci realizowany
jest w ramach specyficznej sekwencji.
Dziecko najpierw poznaje przedmiot za
pomocą telereceptorów, a więc za pomocą
wzroku i słuchu, a kończy proces po-
znawania za pomocą kontaktoreceptorów,
czyli dotyku i smaku. Dzięki temu obraz
przedmiotu ma charakter wielozmysłowy, a
poza tym dziecko moŜe zweryfikować dane
o mniejszej wiarygodności za po- mocą
danych o większej wiarygodności. Dane
wzrokowe czy słuchowe cechują się
mniejszą wiarygodnością - przedmiot nie
musi naprawę być taki, na jaki wygląda.
Najprostszym przykładem jest choćby po-
łoŜenie na osi góra - dół. Na siatkówce oka
powstaje obraz przedmiotu obrócony o 180
stopni. Zwykle jednak widzimy obraz w
normalnym połoŜeniu. Jest to moŜliwe
dzięki temu, Ŝe mózg uczy się odwracać
obraz siatkówkowy na podstawie danych
dotykowych i kinestetycznych. Dane te
cechują się znacznie większą wiarygodno-
ścią. Pozwalają one zweryfikować informa-
cje uzyskane za pomocą telereceptorów.
Natomiast zaletą informacji uzyskiwanych
za pośrednictwem telereceptorów jest to, Ŝe
sygnalizują one wystąpienie bodźców
znajdujących się w pewnej odległości od
organizmu, a więc organizm dzięki temu
zyskuje pewien zapas czasu, pozwalający na
przygotowanie się do właściwej reakcji.
MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe Szuman
opisał prosty schemat eksploracyjny, po-
zwalający maiemu dziecku na stworzenie
SPOSTRZEGANI
E
obrazu przedmiotu. Neisser nie mógł znać
pracy Szumana, opublikowanej po polsku
(przekład angielski ukazał się dopiero w
1995 roku), ale powtórzył pomysł Szu- mana
w innym kontekście teoretycznym (por. teŜ
Maruszewski, 1995).
Neisser zwraca uwagę na to, Ŝe sche- maty
eksploracyjne mogą mieć bardzo
zróŜnicowany charakter. Schematy te nie
tylko pozwalają na wielozmysłowe po-
znanie przedmiotu, lecz takŜe dostarczają
informacji ukierunkowujących proces spo-
strzegania. W trakcie eksploracji człowiek
odbiera coraz to nowe informacje; dotyczą
one nie tylko właściwości spostrzeganego
obiektu, lecz takŜe czynności, które po-
przedzały uzyskanie tych informacji. „Ob-
macując" jakiś przedmiot wzrokiem, do-
wiadujemy się nie tylko tego, jakie są jego
właściwości, ale teŜ rejestrujemy se-
kwencję ruchów (vide sekwencja fazowa u
Hebba, o której wspominaliśmy wcze-
śniej). Dzięki schematom eksploracyjnym
jed- nostka uczy się specyficznych sposobów
pobierania informacji z otoczenia. Do ta-
kich sposobów naleŜą techniki przeszuki-
 wania wzrokowego. Precyzyjne sterowa- nie ___ Znajomość schematów
ruchami oczu pozwala na utrzymanie obrazueksploracyjnych związanych z czytaniem
jakiegoś obiektu w polu najostrzej- szegoma bardzo duŜe znaczenie praktyczne.
widzenia. Z drugiej strony trajekto- riaDzięki niej moŜna przykuć uwagę odbiorcy
ruchów gałki ocznej pozwala na uzy- skaniedo pewnych in- formacji, moŜna teŜ
dodatkowych informacji na temat kształtudoprowadzić do tego, Ŝe pewne informacje
obiektu. Gałki oczne poruszają się bowiemstaną się zupełnie niedostępne. Bywa to
w taki sposób, Ŝe obwodzą kontur obiektu.wykorzystywane na przykład w reklamie.
Na rycinie 2.8 przedstawiłem taką sytuację Polskie prawo zabrania reklamy al-
w wypadku spostrzegania pro- stokąta.koholu, dopuszcza natomiast reklamowa- nie
Analogiczne zaleŜności występują równieŜnapojów bezalkoholowych, na przykład piwa
przy spostrzeganiu figur złoŜo- nych.bezalkoholowego. Spoty reklamowe, jakie
moŜna oglądać w telewizji, zawierają
Precyzyjne sterowanie ruchami gaiki ocznej
eklamy wielu gatunków piwa. Nie jest to
ma takŜe kluczowe znaczenie dla czytania.
ednak piwo zwykłe, jak wydawałoby się na
Osoby, które potrafią czytać, nie czytają
pierwszy rzut oka, lecz piwo bez-
pojedynczych liter, lecz całe słowa,
alkoholowe. Napis „piwo bezalkoholowe"
lub frazy. Oczy poruszają się po czytanym
umieszczony jest jednak pionowo i bardzo
tekście skokowo. Przedstawiamy poniŜej
66
przykład takich ruchów skokowych, wy-
stępujących w trakcie czytania zdania: trudny do odczytania. Nasze schematy
„Emocje mogą stać się źródłem satys- eksploracyjne pozwalają na czytanie tekstu
fakcji, ale mogą teŜ być przekleństwem". od lewej do prawej, a nie od góry do dołu.
Zapiszmy to zdanie, oznaczając cieniem Napis pisany od góry do dołu byłby z kolei
partie rejestrowane w kolejnych fazach łatwo czytelny dla Japończyków, którzy
czytania. właśnie w ten sposób zapisują teksty.
Emoq'e mogą stać się źródłem Problem jednak polega na tym, Ŝe reklamy
satys- fakcji, ale mogą teŜ być piwa nie są czytane przez Japończyków, a
przekleństwem. przez Polaków, którzy nie dostrzegają napisu
Zdanie to jest odczytywane w czte- umieszczonego po lewej stronie (teŜ
rech „taktach". Oko zatrzymuje się na nieprzypadkowo, poniewaŜ informacja z
częściach oznaczonych cieniem i na czę- lewej części pola widzenia jest analizo-
ściach jasnych. Przez chwilę pobierana jest wana przez półkulę prawą, która nie spe-
informacja wzrokowa, a następnie oko cjalizuje się w czytaniu) i traktują reklamę
przeskakuje do następnej części. Skoki te jako reklamę piwa po prostu, nie zaś piwa
muszą być bardzo precyzyjnie planowane, bezalkoholowego.
gdyŜ w przeciwnym razie albo pewne słowa Schematy eksploracyjne związane z czytaniem
lub ich części będą czytane dwu- krotnie, mogą równieŜ przykuwać
albo teŜ jednostka będzie połykała niektóre PSYCH0U3GIA
POZNANIA
słowa. Zaburzenie mechanizmu sterującego
ruchami gałek ocznych moŜe doprowadzić
do powstania dysleksji (jest to oczywiście uwagę odbiorcy. Doliński (1999) zauwaŜa,
jedna z wielu moŜliwych jej przyczyn). Ŝe kiedy oko swobodnie porusza się po
stronicy gazety, łatwo zatrzymuje się w
prawym górnym rogu. To miejsce szcze-
gólnie przykuwa uwagę i tam reklamo-
dawcy powinni umieszczać waŜne infor-
macje. Notabene pisma publikujące płatne
ogłoszenia róŜnicują ceny ze względu na
miejsce na stronie i ta część strony jest
zazwyczaj najdroŜsza. Innym przy- kładem
jest reguła ruchu. Oko zazwyczaj podąŜa w
kierunku wskazywanym przez palec albo
przez kierunek wzroku osób
przedstawionych w reklamie. MoŜna takŜe
wykorzystać kierunek ruchu gałki ocznej
wymuszony przez odczytywanie napisu.
Reklama jednego z producentów okien
kieruje wzrok odbiorcy w specyficzne
miejsce.

RYCINA 2.14 W tej reklamie wykorzystano zasadę ruchu gatki ocznej

Oko, po przeczytaniu zwrotu TRWAŁE&piękne, wędruje w stronę sylwetki kobiety- Nie wiadomo,

jaki zachodzi związek pomiędzy osobą a oknem, ale nie o to przecieŜ chodzi. WaŜne, by widok okna

budził u odbiorcy pozytywne skojarzenia i zachęcał do kupna.

SPOSTRZEGANIE bezpośrednio. Takimi cechami mogą być
pewne abstrakcyjne albo ukryte wła-
Wyraźnie widać, Ŝe reklama ta ma pod- tekst ściwości jakiegoś obiektu. Na przykład
seksualny, choć na poziomie powierz-w procesie atrybucji człowiek stale stara się
chownym dotyczy ona czegoś zupełnieodpowiedzieć na pytanie, dlaczego ktoś
innego. zachował się tak, a nie inaczej.
Schematy eksploracyjne mają nie tylko charakterSformułowanie tej odpowiedzi wymaga
czysto percepcyjny. Ludzie nie poszukująuŜycia złoŜonego procesu wnioskowania.
wyłącznie schematów, które po- zwalająRóŜne moŜliwości rozwinięcia koncepcji
dostrzec cechy zmysłowe przed- miotu.cyklu percepcyjnego Neissera przedsta-
Poszukują takŜe cech niedostęp- nychwiam w innym miejscu (Maruszewski,
1992). Schemat zaproponowany przez Ne- sposób, Ŝe obejmuje on nie tylko cykl
issera moŜe zostać rozwinięty w taki percepcyjny, lecz takŜe cykl poznawczy.

2.5. Koncepcja ekologiczna

spostrzegania
innymi
2.5.1. Percepcja
bezpośrednia i
percepcja pośrednia świat zewnętrzny lub
wewnętrzny
świata
Jeden z podstawowych problemów psycho-
w postaci
logii poznawczej dotyczy tego, czy świat
poznajemy bezpośrednio, czy teŜ za po- podmiot - poznanie reprezentacji
podmiot - poznanie reprezentacji
średnictwem stworzonych przez siebie re-
prezentacji. Na rycinie 2.15 przedstawiono
schematycznie oba stanowiska.
uporządkowana informacja
To ostatnie rozwiązanie jest
uzyskiwana za pośrednictwem
przyjmo- wane przez teorię przetwarzania umiejętności percepcyjnych
infor- macji. Zwane jest ono równieŜ t- poznanie bezpośrednie
konstruk- tywistycznym podejściem do
t- poznanie bezpośrednie
spostrzega- nia. Jego zwolennikami, oprócz
cytowa- nego wcześniej Brunera, są między

RYCINA 2.15 Koncepcja spostrzegania pośredniego i spostrzegania bezpośredniego W pierwszym

wypadku, oznaczonym jako A, podmiot faktycznie poznaje wtasne schematy. PoniewaŜ schematy te

zawierają uogólnioną wiedzę na temat rzeczywistości, w związku z tym poznanie nie moŜe dostarczać

całkowicie wiernego obrazu rzeczywistości. Podmiot moŜe rekonstruować tę rzeczywistość,

uwzględniając w większym stopniu informacje pochodzące z narządów zmysłowych, jednak - jak

stwierdziliśmy wcześniej - ludzie zazwyczaj uwzględniają tylko część takich informacji (zmiany

schematów są konserwatywne, czy teŜ pozostają w tyle za zmianami w świecie zewnętrznym). W

wypadku oznaczonym jako B mamy zobrazowane zaleŜności występujące w spostrzeganiu

bezpośrednim. Nie mamy tu juŜ schematów, a informacja dostarczana przez narządy zmystowe jest

wiernym odzwierciedleniem rzeczywistości.

Gregory (1980) czy Rock (1983). Czasami

 określa się to stanowisko jako koncep- c moŜe się zmieniać. Inni ludzie, zdając so-
inteligentnego spostrzegania, poniew bie sprawę, Ŝe są przedmiotem zaintereso-
przyjmuje ono, Ŝe w spostrzeganie zaa wania, mogą zmieniać swoje zachowanie.
gaŜowane są wyŜsze procesy poznawc Przykład sytuacji interakcji modyfikującej
takie jak pamięć, myślenie czy podejm zachowania partnerów przedstawia rycina
wanie decyzji.
2.16. W przykładzie przedstawionym na ry-
Zgodnie z tym stanowiskiem podmiot ma dost
cinie 2.16 mamy sytuację, jaka pojawia się
tylko do tworzonych przez sieb
w wielu interakcjach. Partnerzy mu- szą
reprezentacji, a przez nie uzyskuje dostęp"
odpowiedzieć sobie na pytanie, w ja- kim
świata. Reprezentacje te, podob- nie j
stopniu to, co spostrzegają u drugiej osoby,
język, są przezroczyste, to znaczy jednost
jest odzwierciedleniem rzeczywi- stych
nie zdaje sobie sprawy z tego, Ŝe pozn
właściwości i zachowań tej osoby, a w
własne reprezentacje, a dopiero za
jakim stopniu jest to wynik stosowa- nia
pośrednictwem świat. Nie moŜna wi
przez nich specyficznych schematów
mówić, czy poznanie jest trafne, czy teŜ n
eksploracyjnych. MęŜczyzna, który prosi
poniewaŜ trafność dotyczy relacji międ
kobietę o napisanie listu, zapewne nie
tym jak przedstawia się św
dowiedziałby się, Ŝe traktuje ona jego
reprezentowany a tym, jak przedstawia
prośby z rezerwą, gdyby nie to, Ŝe wy-
świat rzeczywisty. Ta relacja, jak to wynik
stąpił do niej z jakąś prośbą. W sytuacji
ryciny 2.13, jest faktycznie relacją mię- d
przedstawionej na rycinie 2.16 partnerzy
światem zewnętrznym lub wewnętrz- nym
mogą w trakcie rozmowy ustalić, jakie były
schematem, który go przedstawia. Jeśli kt
motywy prośby, a jakie były motywy
jest wnikliwy i zadaje sobie pytanie, j
pytania o uzasadnienie tej prośby. MoŜna
naprawdę jest świat, to musi zastanowić
zatem w jakimś stopniu oddzielić od siebie
nad tym, w jakim stop- niu schema
te właściwości drugiej osoby, które istnieją
którymi dysponuje, oddają faktycz
niezaleŜnie od tej specyficznej interakcji, od
właściwości świata. Jeśli są to schem
właściwości, które zostały przez nią
bardzo ogólne i sztywne, wów- czas mo
wyzwolone.
wystąpić duŜa róŜnica między światem
schematem. Gdy schematy są modyfikowa Sprawa staje się znacznie bardziej
na bieŜąco przez napływa- jące da skomplikowana, gdy mamy do czynienia ze
percepcyjne, ta róŜnica moŜe być niewiel spostrzeganiem samego siebie. Tu juŜ bar-
dzo trudno oddzielić rzeczywiste właści-
Problem jednak polega tu na czymś inny
wości siebie od właściwości, które zostały
Człowiek podczas spostrzegania posługu
wyzwolone przez schematy eksploracyjne.
się eksploracją, która moŜe do- starczać m
nowych informacji na temat otoczen Koncepcja percepcji bezpośredniej nie
JednakŜe procedury eksplora- cyj boryka się z takimi kłopotami. Przyjmuje
przynoszą róŜne efekty w świe- ona, Ŝe informacja odbierana z otocze- nia
obiektów nieoŜywionych i w świe jest informacją wysoce specyficzną i w
społecznym. Kamień nie zmienia swoi związku z tym nie ma potrzeby odwoły-
właściwości, kiedy chcę określić jego tw wania się do reprezentacji, które stanowią
dość. Natomiast kiedy poszukuję informa ogniwo pośrednie, wprowadzające poprzez
cji w świecie społecznym, to świat ten swój schematowy charakter róŜne moŜli-
SPOSTRZEGANIE
„Co on chce przez to osiągnąć?"
Czy moŜesz napisać ten list?
Dobrze, ale co ma w nim być?
RYCINA 2.16 To, w jaki sposób kobieta reaguje na prośbę o napisanie listu, zaleŜy od tego, jak ocenia ona intencje autora

prośby. Ocena tych intencji moŜe odwoływać się zarówno do trwafych właściwości autora prośby, jak teŜ do analizy sytuacji,

w jakiej pojawiła się ta prośba. W oczywisty sposób w spostrzeganiu wypowiedzi uczestniczą schematy. Schematy te odwołują

się nie tylko do samych faktów, ale takŜe do ich interpretacji.

wości popełnienia błędu. Nasze narządy zmysłowe zostały tak ukształtowane w to- ku ewolucji, Ŝe
dostarczają nam infor- macji umoŜliwiających sprawną orientację i adaptaqę. Percepcja, w
przeciwieństwie do sugestii wysuwanej przez wcześniejszą koncepcję, nie musi wcale angaŜować wyŜ-
szych procesów psychicznych.
PoniewaŜ w wypadku konstruktywisty- cznej teorii spostrzegania występowały pewne uproszczenia,
moŜemy powiedzieć, Ŝe strukturę spostrzeŜenia charakteryzuje
homomorfizm w stosunku do rzeczywi- stości. .Mówiąc inaczej, moŜe zdarzyć się tak, Ŝe róŜne
bodźce zaliczane są do tej samej kategorii. Natomiast koncepcja per- cepcji bezpośredniej postuluje
izomorfizm: kaŜdy bodziec tworzy oddzielne spostrze- Ŝenie. Schematycznie ilustruje to rycina 2.17,
przedstawiającą spostrzeŜenia trzech kropek.
Odwzorowanie homomorficzne jest wprawdzie bardziej oszczędne, ale wsku- tek tego traci pewną
liczbę szczegółów.
•c•d•
e
•c•d•
e
RYCINA 2.17 Porównanie spostrzeŜeń powstałych w systemie odwzorowania homomorficznego {charakterystycznego dla
konstruktywistycznej teorii spostrzegania - część A) oraz w systemie odwzorowania izomorficznego (charakterystycznego
dla teorii percepcji bezpośredniej - część B)
W części A dwa punkty - C i D - są spostrzegane jako jeden element - jako krótka linia. Punkty te będą widziane jako krótka

linia, gdy odległość między nimi będzie mniejsza od progu róŜnicy. Mogą być równieŜ spostrzegane jako linia, gdy u jednostki

wystąpi oczekiwanie pojawienia się linii. Mamy tu jeszcze jedno potwierdzenie tego, Ŝe złoŜone procesy poznawcze

modyfikują spostrzeganie.
t
70 PS/CHOIDGIA POZNANIA
cesów poznawczych. Wprawdzie schemat
Cała dyskusja między tymi dwoma pamięciowy osoby X, do którego odwo- łuję
nowiskami sprowadza się do tego, się przy interpretacji danych senso-
moŜliwe jest poprawne spostrzeganie i rycznych, nie musi być bardzo dokładny, ale
prawna adaptacja przy redukcji liczby mogę spróbować wyszukać w pamięci
stępnych szczegółów. ZauwaŜmy, Ŝe k specyficzne informaqe dotyczące osoby X,
cepcje konstruktywistyczne mogą ko umoŜliwiające zwiększenie precyzji spo-
pensować braki w dokładności obrazu tw strzegania i rozpoznawania.
rzonego na podstawie danych zmysłowy
za pomocą odwołania się do wyŜszych p 2.5.2. Percepcja bezpośrednia świata
 zewnętrznego Koncepcja percepcji
bezpośredniej zo- stała sformułowana prz
Jamesa Gibsonaj (1979) i była rozwijan
pfzez jego Ŝonę Eleanor Gibson (1991
która zajmowała się rozwojem procesów
spostrzegania.
Gibson uwaŜał, Ŝe do organizmu do- ciera bar
bogata informacja, uporząd- kowana
postaci tak zwanego szyku optycznego (op
array). Szyk optyczny to światło o róŜny
intensywnościach, padające z róŜny
kierunków. Dzięki tej informacji moŜe
stworzyć wierny obraz świata. Nie musi
przy tym sięgać do danych pamięciow
jako podstawy kate- goryzowa
napływających bodźców.
Rozpocznijmy od prostej obserwacji. Wyobraź rej porusza się wahadło i w której to my
sobie sytuację, w której obser- wuje poruszamy głową. OdróŜnienie od siebie
wahadło zegara. Kiedy wahadło to
porusza, a nasza głowa jest nieru- chom Ŝe elementem spostrzegania jest nasza ak-
wtedy obraz na siatkówce równieŜ
porusza. Analogiczny ruch obrazu
siatkówce moŜemy uzyskać wtedy, kiedy głowa jest w ruchu. Ten ruch jest
wahadło będzie nieruchome, a sami bę-
dziemy ruszali głową w prawo i w lewo. Od
strony subiektywnej odróŜnienie obu sy-
tuacji nie sprawia Ŝadnego kłopotu, mimo
Ŝe w obu wypadkach występował iden-
tyczny ruch obrazu na siatkówce. Wy-
nikałoby stąd, Ŝe analiza spostrzegania,
która odwołuje się wyłącznie do danych
dostarczanych przez narządy zmysłowe, jest
niewystarczająca.
SPOSTRZEGANIE 71
Przedstawiony wcześniej przykład wskazuje na
jeszcze jedną rzecz. Dociera- jąca do nas
informacja ma charakter kon- tekstowy, a my
jesteśmy zaprogramowani do odbierania i
interpretacji takiej informa- cji kontekstowej.
Spostrzeganie wahadła odwołuje się nie
tylko do ruchu wahadła, lecz takŜe do
Co pozwala na odróŜnienie obu opisa-
nych sytuacji? Pierwsza odpowiedź, jaka
przychodzi nam na myśl, dotyczy wyłącz-
nie danych percepcyjnych: gdy głowa jest
nieruchoma, a wahadło się porusza, to na
siatkówce występuje ruch spostrzeganego
wahadła, obraz tła natomiast pozostaje
nieruchomy. W drugiej sytuacji - kiedy sami
poruszamy głową - ruchowi obrazu wahadła
na siatkówce towarzyszy ruch obrazu tła.
Takie rozwiązanie jest jednak niewy-
starczające. Kiedy wyeliminujemy wskaź-
niki związane z tłem (na przykład wahadło
umieścimy w zaciemnionym pomieszcze-
niu, którego ściany są jednolicie czarne),
nadal potrafimy odróŜniać sytuaqę, w któ-
obu tych sytuacji jest moŜliwe dzięki temu,
tywność motoryczna - w jednym wypadku
aktywność ta nie występuje, w drugim zaś
rejestrowany przez prioprioceptory i kora
mózgowa otrzymuje inne informacje ani-
Ŝeli w poprzednim wypadku. Nie musimy
wcale odwoływać się do zarejestrowanego
w pamięci schematu zegara, zawierającego
poruszające się wahadło - do spostrze-
Ŝenia zegara wystarczy informacja per-
cepcyjna, tyle źe w przeciwieństwie do
wcześniejszych koncepcji, informacja ta
zawiera elementy motoryczne.
zachowania się tła oraz do kontekstu
wewnętrznego, związanego ze
spostrzeganiem ruchów gałek ocznych. W
eksperymentach laboratoryjnych taka
informacja kontekstowa nie jest dostępna, a
występuje ona w naturalnym środowisku,
stąd teŜ teorię percepcji bezpośredniej
określa się mianem teorii ekologicznej, i
 Koncepcja ta zakłada, Ŝe nie tylko spostrzegamystosunek wielkości do odległości. Obie te
całe obiekty, ale ujmujemy je jako coś, cocechy rejestrowane są przez układ wzro-
umoŜliwia nam pewne działaniakowy na podstawie niezaleŜnych wskaź-
(affordances ). Są to „akty lub zachowania,ników. Pomimo, Ŝe cechy drzew rejestro-
A

których wykonanie umoŜli- wiają namwane przez siatkówkę są zmienne, potra-

pewne obiekty, miejsca lub zdarzenia"fimy je spostrzegać jako stałe.
(Michaels, Carello, 1985, s. 42). Na przykład Jeszcze bardziej zagadkowa sytuacja
łóŜko daje nam moŜliwość spania, stół jestpojawia się gdy te same kształty raz
do jedzenia i pisania i tak dalej. Właśnie
dzięki „afordancjom" moŜemy przedmioty
spostrzegać bezpo- średnio - widzimy
bezpośrednio, Ŝe stół jest do jedzenia i
pisania, tak samo jak widzimy, Ŝe stół ma
nogi i jest zrobiony z drewna (Gibson, 1979).
Dlatego teŜ nie wchodzimy w okna
wystawowe, poniewaŜ nie pozwala nam na
to grube szkło, nie próbujemy stąpać po
powierzchni wody, poniewaŜ uniemoŜliwia RYCINA 2.18 Aleja kasztanowa Kolejne drzewa
nam to jej płynna natura i tak dalej. są coraz mniejsze. Widzimy je jednak jako drzewa
Spostrzeganie bezpośrednie opiera się nie tyle na
wyodrębnianiu pojedynczych cech, co na o mniej więcej tej samej wysokości. Drzewa, które
wyodrębnianiu niezmienni- ków są mniejsze, to drzewa, które są dalej. Inaczej
NiezmiennikTto specyficzne^ukjądy^ cech
mówiąc, istnieje niezmiennik percepcyjnfc Wory
które pozostają stałe w zmienia-
jących się warunkach spostrzegania. Tu moŜemy zdefi- niować jako wielkość i odległość.
„gibsonowcy" nawiązują pośrednio do psy- Wielkość moŜemy określać na podstawie
chologii postaci, w której równieŜ twier-
wielkości obrazu siatkówkowego; odległość z
dzono, Ŝe spostrzegamy struktury łączące
cechy, a nie same cechy. Tę samą melodię kolei określamy na podstawie napięcia mięśni
moŜemy zagrać w tonacji c, ale moŜemy ją
akomodacyjnych, to jest tych mięśni, które
równieŜ zagrać w g. Nadal będziemy ją
spostrzegali jako tę samą melodię, mimo Ŝe regulują stopień krzywizny soczewki w gatce
zmianie uległa tonacja. ocznej tak aby, na siatkówce powstawał ostry obraz
Przedstawimy teraz kilka
przedmiotu.
przykładów niezmienników.
Na rycinie 2.18 niezmiennikiem jest

4 Pojęcie ąffórdances jest nieprzetłumaczalne. MoŜna było wykorzystać kalkę językową „afordan- q'a", ale takie
rozwiązanie jest bardzo niezręczne.
72 PSiCHOIDGIA POZNANIA
 jest ta prędkość ucieczki ścian do tyłu.
widziane są jako wklęsłe, raz jako wypu Gibson posuwa się nawet do tezy, Ŝe rozróŜnienie
Te, które są spostrzegane jako wklęsłe, m na czuciową i ruchową część
dolną część jaśniejszą, natomiast te, k układu nerwowego jest tylko i wyłącznie
widzimy jako wypukłe, mają jaśniej- pewną konwencją, funkcjonalnie bowiem
część górną. W normalnym spostrze- ga są one do siebie bardzo podobne.
sytuacja taka wynika stąd, Ŝe światło nie Spostrzeganie traktowane jest nie tyle
zawsze pada z góry i to jako pewien proces, ile jako pewna zdol-
charakterystyczny układ świateł i cieni ność czy umiejętność. Umiejętność ta nie
jakimś obiekcie. Dlatego teŜ pojawia si zawsze ma charakter wrodzony, poniewaŜ
nas wraŜenie wypukłości i wklęsłości p moŜe mieć charakter wyuczony. Dzięki
oglądaniu płaskich obrazów pły temu jeden i ten sam układ bodźców moŜe
WraŜenie to jest efektem jednoczesn być odmiennie interpretowany w ciągu
uwzględniania układu świateł i cieni o Ŝycia człowieka.
zakładanego kierunku padania światła
tym, Ŝe światło padające z góry jest czy
2.5.3. Percepcja
naturalnym, moŜemy się przekonać
bezpośrednia świata
średnio: kiedy oświetlamy ludzką tw wewnętrznego
intensywnym światłem płynącym z d
Chwyt taki stosowany był przez reŜyse Pomysły Gibsona dotyczyły głównie spo-
filmów ekspresjonistycznych, a takŜe strzegania świata zewnętrznego i propono-
korzystywany jest przez niektórych f wały nowe mechanizmy fizjologiczne oraz
grafików. Pozwala to nadać twarzy wy psychologiczne odpowiedzialne za proces
niesamowitości. spostrzegania. Pojawia się pytanie, czy takie
Gibson podkreśla znaczenie aktywno- ujęcie moŜna wykorzystać wyłącznie do
eksploracyjnej w spostrzeganiu. Twier- analizy spostrzegania wzrokowego (ten
on, Ŝe spostrzeganie nie ma charak rodzaj spostrzegania dominuje w analizach
wyłącznie sensorycznego, ale ma ta Gibsona), czy teŜ moŜliwe jest wykorzy-
charakter motoryczny. WraŜliwość na r stanie go w analizie spostrzegania sta- nów
oraz wykonywanie ruchów eksploracyj- n wewnętrznych. Próbę taką podjęliśmy
to niezbędne elementy spostrzega- wspólnie z Andrzejem Falkowskim i ElŜ-
Wyraźnie ujawnia się to w wypa bietą Ścigała (1997). Przedmiotem naszej
zjawiska przepływu optycznego. Ki analizy uczyniliśmy spostrzeganie emo- cji.
idziemy korytarzem, to rozmaite elem Zainteresowanego Czytelnika odsy- łamy do
pojawiające się w naszym polu wzrokow tamtej pracy, tu jedynie będziemy
przesuwają się z niejednakową prędkoś przytaczali niektóre idee, tam omówione
kątową. To, co znajduje się w centra znacznie dokładniej. Ograniczymy się tutaj
części pola widzenia (jeśli patrzymy pr do spostrzegania własnych emocji, pomi-
przed siebie), przesuwa się z niewie niemy natomiast zagadnienia spostrzega- nia
prędkością kątową. Natomiast ściany, s emocji u innych.
i podłoga przesuwają się szybko w Spostrzeganie własnych emocji - po-
Kierując wzrok na boki, widzimy, jak d dobnie jak spostrzeganie przedmiotów - ma
charakter wielozmysłowy. JednakŜe rola,
jaką odgrywają w tym procesie in- formacje wewnętrznych; zmiany stanu tych na-
pochodzące z róŜnych zmysłów, jest rządów pojawiają się w sposób auto-
odmienna. Spostrzeganie to obejmuje matyczny, w pewnych wypadkach jed- nak
SPOSTRZEGANI potrafimy je odnotować i prze- analizować;
E przykładowo, odczuwamy przyspieszone
bicie serca czy ściskanie w dołku;
zarówno odbieranie bodźców z wnętrzab) dane odbierane za pośrednictwem prio-
organizmu (informacja o pobudzeniu na-prioceptorów - czyli receptorów zwią
rządów wewnętrznych), jak i bodźcówzanych z czuciem mięśniowym; dane te
zewnętrznych. Te ostatnie to zarówno bez-mówią o przebiegu działań wyko nywanych
pośrednie bodźce emotogenne, jak i kon-w czasie przeŜywania emo cji, a takŜe o
tekst, w jakim występują. Tu częścioworeakcjach ekspresyjnych - mam tu na myśli
moŜna wykorzystać analizy Gibsona, choćzmiany mimiczne i pantomimiczne; c) dane
występują w tym wypadku mechanizmyintrospekcyjne, mówiące o su biektywnym
specyficzne, które nie byty znane Gib-obrazie emocji; ten su biektywny aspekt
sonowi. Spostrzeganie emocji to takŜeemocji określa się mianem uczucia.
uzyskiwanie dostępu do własnych uczuć
(Izard, 1984). Dostęp do własnych uczuć Buck zwraca uwagę na to, Ŝe in-
moŜe mieć charakter bezpośredni, to jestformacje z grupy a) normalnie nie są
człowiek „wie", jakie uczucie pojawiło się wdostępne jednostce; informacje naleŜące do
danym momencie, albo teŜ charakter po-grupy b) są bardziej dostępne innym
średni. W tym ostatnim wypadku o emo-ludziom aniŜeli jednostce i są one wy-
cjach człowiek wnioskuje na podstawiekorzystywane w symbolicznym komuni-
wymienionych wcześniej wskaźników, nakowaniu własnych stanów emocjonalnych
przykład na podstawie specyficznego po-innym; informacje z grupy c) są dostępne
budzenia fizjologicznego czy na podstawietylko danej jednostce. Autor ten z per-
własnej mimiki lub pantomimiki. spektywy psychologii ewolucjonistycznej
Przeanalizujemy teraz kolejno poszcze- gólnezwraca takŜe uwagę na to, Ŝe poszczególne
grupy wskaźników. W naszych pra- cachrodzaje informacji podlegały róŜnym naci-
(Maruszewski i Ścigała, 1995, 1998)skom selekcyjnym i ich ewolucja w toku
zaproponowaliśmy koncepcję psychicznejrozwoju emocjonalnego moŜe przebiegać
reprezentacji emocji. Nie będę przedsta-róŜnymi drogami. MoŜliwa jest taka sytu-
wiał jej in extenso, odsyłając zaintere-acja, Ŝe dane naleŜące do tych trzech grup
sowanych do wspomnianych wyŜej prac. Tubędą od siebie niezaleŜne, albo teŜ będą
ograniczę się jedynie do przeanali- zowaniaściśle ze sobą związane. Dlatego człowiek
wskaźników wykorzystywanych przyprzechodzi przez edukację emocjonalną, w
spostrzeganiu emocji. Rozpoczniemy odktórej wyniku dowiaduje się o swoich
wskaźników wewnętrznych. NaleŜą do nichuczuciach i pragnieniach. Uczy się po- tem,
(Buck, 1994): „...jak reagować na swoje uczucia i
pragnienia w róŜnych kontekstach spo-
a) dane odbierane za pośrednictwem in-łecznych" (Buck, 1994, s. 99). Uczenie się
teroceptorów - czyli receptorów re-spostrzegania własnych emocji, będące
jestrujących stan naszych narządówelementem edukacji emocjonalnej, róŜni się
od uczenia się spostrzegania świata nieco inaczej u małego dziecka, a inaczej u
zewnętrznego. czło- wieka dorosłego. U małego dziecka
Spostrzeganie emocji przebiega domi-
74 PSfCHOtDGIA POZNANIA
na oznakowanie pobudzenia fizjo-
nuje spostrzeganie - zarówno u siebie, jak logicznego jako symptomu strachu.
innych - emocji pierwotnych, osoba doro W wypadku emocji wtórnych, jak twier- dzi
zaś ma moŜliwość korzystania z ca- łe Damasio, proces ulega znacznej kom-
spektrum emocji czy z całej złoŜonej tęc plikacji, ze względu na to, Ŝe bodźce
własnych emocji. Pragniemy zwró- emotogenne nie aktywizują bezpośred- nio
uwagę na to, Ŝe emocje pierwotne, jak struktur podkorowych (głównie ciała
wtórne mają odmienne mechanizm migdałowatego), ale powodują aktywizację
powstawania, co oznacza, Ŝe inne kore- l odpowiednich struktur w korze mózgo- wej.
procesu emocjonalnego stanowić bę Pobudzone struktury kory mózgo- wej
podstawowe, a inne - pomocnicze źródło generują wyobraŜenia związane z sy-
procesie spostrzegania. tuacją emotogenną. Dopiero wyobraŜenia -
Podział na emocje pierwotne i wtór dzięki związkom nabytym w doświadcze-
sygnalizowany przez nas, nawiązuje niu indywidualnym (uczucia) - aktywizują
koncepcji Damasio (1999). Damasio struktury podkorowe. Proces spostrzega- nia
emocje pierwotne uwaŜa emocje stan bodźców emotogennych i uruchomie- nie
wiące naturalną i z góry (preorganiz procesu generowania wyobraŜeń wy- maga
prewired) zorganizowaną odpowiedź na d refleksji (niekoniecznie świadomej),
brze zdefiniowaną klasę bodźców; mają o odwołania się do doświadczenia, które nie
charakter wrodzony i są uruchamia jest juŜ doświadczeniem gatunkowym, ale
automatycznie. Widok duŜego, szybko zb indywidualnym, i które w niewielkim stop-
Ŝającego się obiektu wywołuje pierwot niu moŜe być przydatne do spostrzegania
emocję strachu, sprowadzającą się do ko emocji u innych. ZauwaŜmy, Ŝe powstanie
pleksu reakcji autonomicznych, ekspres stanu emocjonalnego obejmuje juŜ więcej
nych (mięśniowych) i neurochemicznych stadiów i angaŜuje większe obszary mó-
dorosłego człowieka proces spostrzega- zgu, a tym samym wymaga od podmiotu
na tym poziomie nie ulega zakończe- n większej wraŜliwości percepcyjnej w wy-
gdyŜ jako następna faza (czy trafni padku jego spostrzegania. Dzięki owym re-
korelat emocji) pojawia się uczucie w s prezentacjom wyobraŜeniowym, które sta-
sunku do obiektu, który wywołał emoc nowią pierwszy etap generowania złoŜo-
jest to uświadomienie sobie związku m nego doznania emocjonalnego, jednostka
dzy obiektem i stanem organizmu (D moŜe sama generować emocje wtórne, bez
masio, 1999, s. 132). Fakt uświadomie- rzeczywistych kontekstów sytuacyjnych.
sobie owego związku przez podmiot pe Wynika stąd, Ŝe emocje pierwotne
istotne funkcje regulacyjne, między inny mogą być spostrzegane głównie dzięki
dzięki mechanizmowi generalizacji pozw mechanizmom „aferentacji wstecznej", to
na „przeniesienie" tej wiedzy na in jest na podstawie rejestrowania zmian w
podobne obiekty, ponadto zwrotnie pozw organizmie, które pojawiły się w wy- niku
 działania bodźca emotogennego. Na- trospekcyjnie, a oddziaływanie wyobraŜeń
tomiast w wypadku emocji wtórnych do- na struktury podkorowe następuje w spo-
chodzi dodatkowe źródło informacji - są sób automatyczny i nieświadomy. W tym
nim wyobraŜenia czy szerzej - psychiczna miejscu zgadzamy się z Rossim (1995), Ŝe
reprezentacja emocji - za których po- mocą „daleko nam jeszcze do rozumienia
jednostka aktywizuje struktury pod- korowe. złoŜonych mechanizmów, które pozwalają
WyobraŜenia te są dostępne in-
SPOSTRZEGANIE 15
ników percepcyjnych, a takŜe wyodręb-
przenosić informację z poziomu seman-niają pewne cechy krytyczne, pozwalające
tycznego [wyobraŜenie - przyp. T. M.] naszybko rozpoznać daną emocję i podjąć
somatyczny" (s. 38). odpowiednie działanie.
W wypadku emocji wtórnych nie za- wsze treść Wiedza dotycząca spostrzegania
emocji doświadczana na po- ziomiewła- snych emocji rozwija się bardzo szybko
świadomym odpowiada zmianomi zapewne w tej dziedzinie będziemy
fizjologicznym charakterystycznym dla tejświadkami wielu odkryć. Coraz częściej
emocji. Wprowadzone przez nas rozróŜ-teŜ psychologowie zaczynają zdawać sobie
nienie świadome/nieświadome spostrze-sprawę z tego, Ŝe analiza spostrzegania
ganie czy rozpoznawanie wiąŜe się z liczwłasnych emocji nie moŜe abstrahować od
nymi zaburzeniami procesów emocjonal-danych neurobiologicznych (LeDoux, 2000).
nych będących efektem traumatycznychDlatego teŜ za kilka lat będziemy musieli na
wydarzeń. To złoŜone zagadnienie stało sięnowo przeanalizować problemy, które
przedmiotem naszej analizy w odrębnymwydawały się dawno rozwiązane.
artykule (Ścigała, Maruszewski, 1999).

3
Przedstawione tu uwagi sugerują, Ŝe
spostrzeganie własnych stanów wewnętrz-
nych moŜna wyjaśniać, odwołując się do
Uwaga
istniejących teorii spostrzegania. Z jed- nej
strony proces uczenia się spostrze- gania
emocji pozwala na wykształcenie
reprezentacji psychicznych, które wyko-
rzystywane są przy interpretacji złoŜonych
bodźców emocjonalnych. Chodzi tu przede
wszystkim o spostrzeganie emocji wtór-
nych. Własne doświadczenie zarejestro- 3.1. Funkcje
wane w pamięci emocjonalnej nie zawsze
jest świadomie dostępne, ale modyfikuje uwagi
ono interpretację nowych informacji. Na-
tomiast w wypadku spostrzegania emocji W czasie konferencji prasowej prezyden-
pierwotnych uruchamiane są mechanizmy tów Stanów Zjednoczonych i Rosji moŜna
opisywane przez koncepqę percepcji bez- było zobaczyć taki obrazek: obaj rozmówcy
pośredniej. Ludzie poszukują niezmien- mieli załoŜone na uszy słuchawki. Prezy-
 dent Clinton zasłonił usta i część nosa takie odpowiedzi, które jasno ko- munikują
słucha z przymkniętymi oczami, nato- mia własne stanowisko partnerowi, a zarazem nie
wzrok prezydenta Putina zwrócony jest spowodują ewentualnych zadraŜnień. MoŜe
górę w bok, a jednocześnie Putin uno być tak, Ŝe przed chwilą przyszła któremuś
jedną słuchawkę do góry, albo teŜ popraw z nich waŜna myśl do głowy, albo teŜ
słuchawki. Fakt, Ŝe obaj pre- zydenci maj pojawił się w świa- domości obraz sytuacji,
słuchawki na uszach, przy- pomina znaną który wielokrot- nie powraca mimo
psychologii poznawczej technikę badan wysiłków nastawionych na tłumienie takich
uwagi, określaną mianem słuchan
myśli lub wyobra- Ŝeń. Wszystkie
dwuusznego. O technice słu- chan
dwuusznego piszę więcej w para- grafie 3.2
dodatkowe bodźce, które od- ciągają uwagę
Trudno o lepszą ilustrację zjawisk zwią- zanych od podstawowego zadania realizowanego w
uwagą. Prezydent Clinton jest skupion danym momencie noszą miano
próbuje oddzielić się od bodźcó dystraktorów. W obrębie pola uwagi moŜna
ubocznych, zamykając oczy i koncentrują wyróŜnić część centralną, na której
się na tłumaczonym tekście. Natomia koncentruje się jednostka w da- nym
prezydent Rosji wyraźnie poszukuje in- nyc momencie, oraz część peryferyczną, która
bodźców - nie wiemy, w jakim język zawiera bodźce trudniej dostępne. Jednostka
zadawane jest pytanie dziennika- rza, n moŜe uwzględniać bodźce znaj- dujące się
wiemy, czy Putin zna język an- gielski, n w części peryferycznej, aczkol- wiek nie
wiemy, czy przypadkiem nie słyszy rejestruje dokładniej wszystkich
słuchawkach innego tekstu niŜ ten, który właściwości tych bodźców.
jak mu się wydawało - docierał do tłumacz
MoŜna wyróŜnić trzy podstawowe
Jednocześnie obaj prezydenci musz
funk- cje uwagi:
przygotowywać sobie
odpowiedzi, które zostaną zaakceptowane 1. Selekcjonowanie bodźców docierają-
przez dziennikarzy i nie sprowokują na-
cych do jednostki.
stępnych kłopotliwych pytań; muszą to być
UWAGA 77
2. Ukierunkowanie procesów poznawczych. 3. Określanie wielkości wykorzystywa nych zasobów
poznawczych poświęca nych na realizację róŜnych zadań.
Omówimy teraz kolejno te funkcje. Funkcja selekcjonująca uwagi jest waŜnym rozwiązaniem, jakie
pojawiło się w czasie ewolucji. Do kaŜdego organizmu dociera olbrzymia liczba bodźców, która
wielokrot- nie przekracza moŜliwości przetworzenia ich przez mózg, choćby najbardziej skom-
plikowany. Niektóre bodźce nie mają Ŝad- nego znaczenia z punktu widzenia przysto- sowania i
reagowanie na nie oznacza albo niepotrzebną stratę energii, albo teŜ pomi- nięcie waŜnego sygnału.
Przyglądanie się trawie, po której stąpamy, moŜe oznaczać, Ŝe nie dostrzeŜemy niskiego obramowania
furtki i rozbijemy sobie głowę. Kiedy je- steśmy bardzo zamyśleni, moŜemy nie za- uwaŜyć, Ŝe
weszliśmy w mrowisko. Kiedy jednak reagujemy na kaŜdy trzask w lesie jako sygnał zbliŜania się
dzikiego zwie-
rzęcia, moŜe się okazać, Ŝe jesteśmy tak sparaliŜowani strachem, iŜ nie potrafimy wykonać ani
jednego kroku. Bodźców jest zbyt wiele, abyśmy mogli prawidłowo na wszystkie zareagować. Dlatego
teŜ ko- nieczne jest ich selekcjonowanie.
MoŜemy wyróŜnić trzy rodzaje selek- cji: selekcję pierwotną, selekcję wtórną oraz selekcję trzeciego
rzędu.
Selekcja pierwotna to selekcja bodź- ców odbieranych przez narządy zmysłowe. Nie wszystkie
informacje docierające do naszych narządów zmysłowych jesteśmy w stanie przesiać do dalszej analizy
w cen- tralnym kładzie nerwowym. Pewne ogra- niczenia anatomiczne i fizjologiczne unie- moŜliwiają
przesyłanie wszystkich docie- rających do nas informacji. Na przykład w kaŜdym oku człowieka
znajduje się około 126 milionów receptorów - czop- ków i pręcików. Z oka wychodzi jednak tylko około
1 miliona włókien - są to wypustki komórek zwojowych siatkówki, które tworzą nerw wzrokowy
(Gleitman,
bodźce
przygotowanie
selekcja <_ programu reakcji
* trzeciego rzędu rejestracja sensoryczna
selekcja pierwotna
pamięć
► selekcja —► pamięć krótkotrwała
wtórna trwała
kodowanie
zachowanie
RYCINA 3.1 Podstawowe rodzaje selekcji w procesach uwagi
78 PSiCHOIDGiA POZNANIA

Komórki fotoreceptoryczne 126 milionów -130 000 komórek z dołka

centralnego, mających bezpośrednią reprezentację w korze wzrokowej

Komórki zwojowe
1 milion

Komórka zwojowa zbiera informacje z przeciętnie 125,87

komórek receptorycznych: 126 000 000 -130 000 = 125 870
000 komórek receptorów na 1 min komórek zwojowych

RYCINA 3.2 Zjawisko konwergencji w

siatkówce

Zjawisko to jest jednym z mechanizmów selekcji pierwotnej, poniewaŜ nie wszystkie bodźce padające

na powierzchnię siatkówki mogą zostać przekazane bezpośrednio do kory mózgowej. Komórki

zwojowe zbierają informacje z dość duŜej powierzchni siatkówki, łączą je ze sobą, a następnie

wysytają do mózgu informację „sumaryczną".

1991). Wynika z tego, Ŝe nie kaŜda reak- c
komórki fotoreceptorycznej ma szansę zosta
przesłana do mózgu. Bezpośrednie reprezentac
komórek siatkówki w po- lach wzrokowych kory,
znajdujących się w płacie potylicznym, obejmują
bardzo matą grupę tych komórek. Są to komórki
znajdujące się w plamce Ŝółtej, a ściślej w dołku
 centralnym. W kaŜdej siatkówce znajduje się p Selekqa wtórna występuje w proce- sach
130 000 takich komórek. Impulsy z tych komóre pamięciowych. Jak wynika z ryciny 3.1,
odbierane są przez wyspecjalizowane komórki zachodzi między pamięcią krótko- trwałą i
pła- tach potylicznych1. Informacje ze wszys pamięcią trwałą. Pamięć trwała nie jest w stanie
kich pozostałych komórek są zbierane prze odebrać wszystkich bodźców przesyłanych przez
komórki zwojowe. pamięć krótkotrwałą. Istotnym ograniczeniem
Widzimy więc, Ŝe tylko niewielki pro- cent informac jest szybkość ko- dowania informacji w pamięci
docierających do oka moŜe być w „dosłowne trwałej. In- formacje te kodowane są w postaci
postaci przeanalizo- se- mantycznej, to jest jednostka rejestruje ich
wany przez mózg. Wszystkie pozostałe znaczenie. Wymaga to określenia zna- czenia
informacje są łączone ze sobą i efektem tego tych informacji, a następnie zna- lezienia takiego
„składania" jest jakaś informacja sta- nowiąca miejsca w sieci poznaw-
ekstrakt tego, co docierało do siatkówki.

1W opisywanym tu wypadku przetwarzania informacji wzrokowej pomijamy bardzo wiele

elementów składających się na drogę wzrokową. Do zrozumienia mechanizmów selekcji

pierwotnej nie jest konieczne odwoływanie się do wszystkich staqi pośrednich drogi wzrokowej.
UWAGA U wielu ofiar pojawia się zjawisko amnezji
funkcjonalnej, a później odroczonego
czej, do którego pasowałyby napływające przypominania. Oznacza to, Ŝe ślady
dane. Kiedy napływające dane są całkowi- pamięciowe w takich wypadkach kodowane
cie zgodne z dotychczas zarejestrowanym są niezwykle wolno i informacje
informacjami, proces uwagi odrzuca je z pamięciowe stają się dostępne z duŜym
dalszej analizy. Nie musimy dokładnie opóźnieniem. Podobnym, choć nieco mniej
przetwarzać informacji, Ŝe Warszawa jes spektakularnym przykładem są wyniki ba-
stolicą Polski albo Ŝe w Warszawie znaj- dań Wagenaara (1986), który przez okres
duje się Pałac Kultury i Nauki, poniewaŜ te dwóch lat prowadził specyficzny pamięt-
informacje zostały juŜ wcześniej za- nik. Dokładniej to badanie omówione zo-
rejestrowane i nie ma sensu analizować ich stanie w rozdziale 6. Wagenaar codzien- nie
ponownie. Ograniczenia w szybkośc zapisywał po dwa zdarzenia i oceniał między
kodowania występują w wypadku infor- innymi znak emocjonalny tych zdarzeń.
macji nowych, które częściowo wiąŜą się z Następnie przez okres sześciu lat sprawdzał,
dotychczasową wiedzą, oraz informacji, z jak dobrze pamięta te zdarze- nia. Okazało
którymi jednostka nigdy się nie spo- tkała się, Ŝe zdarzenia oceniane jako bardzo
które stanowią dla niej całkowite nieprzyjemne zachowywały się w sposób
zaskoczenie. Najwyraźniej ujawnia się to w paradoksalny. Były one zapamię- tywane
wypadku informacji dotyczących zda- rzeń gorzej aniŜeli zdarzenia przyjemne lub
traumatycznych, szczególnie takich, które neutralne. JednakŜe ich pamięć w ciągu
odnoszą się do działań wykonywa- nychtrzech pierwszych lat od momentu ich wy-
przez osoby bliskie (Elliot, 1997). Zdarzeniastąpienia stopniowo się poprawiała, a do-
takie, jak przemoc fizyczna czy seksualna, sąpiero po trzech latach wskaźniki przypo-
początkowo bardzo zaskaku- jące dla ofiaryminania zaczęły się stopniowo obniŜać, co
sugerowało działanie normalnego procesu
zapominania. Jedno z moŜliwych wyjaśnień
owego paradoksalnego wzrostu pamięci w
ciągu pierwszych trzech lat odwołuje się do
bardzo wolnego kodowania zdarzeń
nadzwyczaj nieprzyjemnych.
Mechanizmy selekcji zachodzącej
mię- dzy pamięcią krótkotrwałą i trwałą
opisują Lindsay i Norman (1984).
Podkreślają oni, Ŝe istotą tej selekcji jest
proces osłabiania informacji, które jednostka
uznaje za mało waŜne. Dzięki temu
informacje stają się relatywnie bardziej
wyraziste.
Procesy selekcji wtórnej były przed-
miotem zainteresowania tak zwanej teorii
wczesnej selekcji. Jedną z pierwszych teo-
rii tego typu była teoria Broadbenta (1958),
a potem róŜne modele opracowane przez
Annę Treisman. Koncepcje te omówię w
następnych paragrafach tego rozdziału.
Procesy selekcji trzeciego rzędu,
zgod- nie z tym, co przedstawia rycina 3.1.,
występują jeszcze później. Pojawiają się
one wtedy, kiedy jednostka, posługując się
wiedzą zapisaną w pamięci trwałej, przygo-
towuje plan działania. Informaq'e wybrane z
pamięci trwałej przesyłane są do pamięci
operacyjnej, która bezpośrednio kieruje
jakimś działaniem. Przykładowo, w trakcie
pisania tego tekstu muszę wykorzystywać
wiedzę dotyczącą funkcjonowania uwagi
oraz wiedzę dotyczącą posługiwania się
komputerem. Jeden i drugi rodzaj wiedzy
jest zapewne znacznie bogatszy aniŜeli
zaprezentowany w tym tekście (takie od-
noszę wraŜenie i taką mam nadzieję). Przy
pisaniu muszę dokonywać selekcji, gdyŜ w
przeciwnym wypadku tekst mógłby stać się
przeładowany faktami albo chaotyczny. Tak
samo muszę dokonywać selekcji infor-