CAC LY THUYET HQC TAP VE TRE EM 169 Wood, E. (2011). Progression and Challenge in Playfrom 5-11. [Tiénbo va Thi thach trong Vui choi] Inaugural lecture, Stranmillis University College, a College of The Queen's University of Belfast, 15 June. Zhao, R. & Orey, M. (1999). The Scaffolding Process: Concepts, Features, and Empirical Studies. [Qué trinh bic gian: Khai nigm, Dac digm, Cc Nghién ctiu Kinh nghigm] Unpublished manuscript, (Ban thao khéng xuat ban) University of Georgia.6 BANDURA, BRONFENBRENNER VA HOC TAP XA HOI GIOI THIEU Chuiong nay khao sat céng trinh cia hai nha li thuyét cé anh huGng da cé gang gidi thich ban chat cia hoc tap xa hdi. No bat dau bang c6ng trinh cita Bandura trudc khi chuyén sang nhiing quan diém gan day hon cia Urie Bronfenbrenner. Bandura tin rang cdc nhan 6 x hdi la trung tam cita viéc hoc tap va phat trién cha cé nhan va trong nhiing nam 1970, dng dua ra Ii thuyétCAC LY THUYET HQC TAP VE TRE EM 171 hoc tap x@ hdi (Bandura, 1977). Lam thé, ong da tién mot bude dang ké rdi xa nhiing ngudi déng théi véi éng tan thanh quan diém cia thuyét hanh vi thudn tuy. Déi véi ong, viéc hoc khong lu6n ludn lién hé véi sy thay déi trong hanh vi ctta tré em va tre em cé thé, chang han, quan sat nhiing dita tré khac ma quan sat ay khong nhit thiét dan dén thay déi trong hanh vi clia ching. Khong giéng nhting ngudi theo thuyét hanh vi trudc day, éng dé xuat ring dong co déng mét vai trd quan trong trong mdi lién hé gitta tré em quan sat hanh vi va nhting thay déi sau dé trong hanh vi ca chting. Do dé, Bandura coi dong co nhu mét nhan té then chét trong su phat trién va hoc tap cia tré nho. Li thuyét Bronfenbrenner khdc thuyét ctta Bandura 6 nhiéu diém. Dac biét, éng coi nhiing nhan t6 trong méi trudng kinh té chinh tri x4 hdi réng hon cia dita tré 1a co tém quan trong hon nhiéu so véi Bandura va nhiing nha li thuyét khac lam viéc trong linh vuc gido duc tré nhd. Khéng giéng Bandura, li thuyét cia Bronfenbrenner cé quan diém cét 16 rang chinh yéu t6 sinh hoc cita difa tré la nhan té then chét anh hudng dén su phat trién cia nd. Do dé, li thuyét clia éng cé thé dugc hiéu tot hon nhu mdi tuong quan ciia tré em véi mdi trudng trong dé chung song. Mét cau héi tiép tuc trén nhiéu nganh chuyén mén la tai sao cé nhiéu tré em trong x4 héi hién dai thanh céng trong khi nhiéu tré em khac that bai. Tai sao mac di cé nhiéu nam duge gido duc chinh qui ma c6é mét sé Ién tré em khéng phat huy duigc tiém nang cita chting va chiu s6ng cudc ddi thiéu tham vong, thiéu tu tin va bat man, trong khi nhiing diia khac dat duigc thanh cong vé vat chat va dia vj x4 héi va phat trién long172 COLLETTE GRAY VA SEAN MACBLAIN ty tin vao nhiing nang lic cita ban than ching? Nhiing nhan t6 nao trong nhting nam dau doi khién cho cudc séng cta tré em khac nhiéu véi nhiing tré khac dén thé? Nha binh luan bdo chi James Chapman viét trong mét td bao Anh, Thi tin Hang ngay, (18 thang Tu, 2011) nhw sau: Theo Nghién cu cia Trung tam Céng bang Xa héi, c6 khoang 46 phan tram tré em sinh ra trong gia dinh nhiing ba me don than. Co quan nghién ctu nay ndi mét dua tré Ién lén trong gia dinh chicé cha hoac me thudng cé hon 75 phan tram kha nang that bai trong hoc tap. 6 truéng, 70 phan tram kha nang roi vao nghién ma tuy, hon 50 phan tram c6 van dé vé rugu va 35 phan tram sé that nghiép khi In lén. Mot théng ké kinh ngudi nhu thé cn duge xt li hét stic thin trong. Nhiéu tré em Ién lén trong nhiing gia dinh cha me don than van hanh phtc va thanh céng. Tuy nhién mét bai bao nhu thé phan anh ni lo ngai cia mét s6 ngudi rang nhiéu tré nho khéng duigc tiép can nhiing co hdi quan trong ctia cudc séng tao diéu kién cho chting khi én lén co thé phat huy nhiing tiém nang cia minh (Buckingham, 2000). Hai truéng hgp sau day thé hién mét sé van dé chung ctia nhiéu tré em va cho ta mét tiéu diém dé hiéu cong trinh cua Bandura va Bronfenbrenner. So sanh cac thi du dudi day: Thidu 1, Tracey, 6 tudi, duge thay gido ca né mé ta la “mét bé gai rat linh hoat 6 thé 6 gang hét stic minh’. N6 séng véi me va hai ngudi anh con ngugi chéng khac ctia me. Me Tracey vila bat dau mét méi quan hé mdi vdi mdt ngudi dan 6ng ma ba gap gan day. Ong ay rat hung han va chuti bdi rat tuc tan, ca nd va dita em trai Matthew 3 tudi rat s¢ hai khiCAC LY THUYET HOC TAP VE TRE EM 173 ‘6ng ta néi gin. Matthew tham gia mot nhom choi va dang bat dau bat chudc nhitng hanh vi hung han cla ngudi ban mdi cla me chung. Me cia Tracey that nghiép. Ban théng bao gan day cla trudng ctia Tracey noi no rat kém man tap doc va né khéng doc dugc bang chif cai. Tracey cing bi thay phé la”két ban kém’ va “luén luén tim kiém su chu y cua ban Tro gitip Hoc tap" Khi dugc @inh gid boi chuyén gia tam Ii giao duc sau khicé nhiing lo lang vé viéc cham tién bé va d6i khi cé hanh vi hung han, n6 lai bi diém kém vé trac nghiém cac mén tit vung va nghe hiéu |di ni. Tuy nhién kha nang ctia Tracey trong cdc m6n suy luan lai nam trong hang uu, chting to né rat ¢6 kha nang nhung bi mét sé kho khan nao do két hop véi ngén ngif cham phat trién, tir vung nghéo nan va thiéu bién phép duy tri chy. 2. Ben, 6 tudi, dugc thay gido nhan xét la néi nang luu lot, c6 ki nang xa hdi va dac biét sing da. N6é séng 6 gia dinh vdi cha me, hai anh trai va Gemma, em gai né 2 tuéi. Ca cha va me né cé thuan Idi la da tt nghiép dai hoc, git nhéing chtic vu chuyén mén, ho kiém dugc nhiéu tién va co va hudng luong cao. Cha me Ben kién nhan véi no va danh théi gian giai thich cho no mét gidi ban bé rdng rai, tat ca déu co chuyén mon tai sao ho rat lo ngai khiné hanh xt theo cach ma ho khdng déng y. DU mdi cé 6 tudi Ben da di du lich rat nhiéu noi va thuéng dugc di cling véi nhiing ngudi Ién thanh dat, hang hai va 4n ndi luu loat. Ben co thé doc nhiing cuén sch don gian & cuéi nam dau dén trudng va kha nang doc va danh van clia né tién trudc tudi theo lich hoc - tuéi doc cla no gan day do dugc la 8 nam 6 thang, va tuéi danh van la 7 ném 6 thang. TU vung cla né dugc thay giao xem la“vugt trudc nhiéu’. Ben than ai coi m6 va cé nhiéu nhom ban.174 COLLETTE GRAY VA SEAN MACBLAIN ABERT BANDURA Abert Bandura (sinh 1925) Abert Bandura sinh nam 1925 6 Canada va cé lé néi tiéng vé I thuyét hoc tp xd héi va thi nghiém bup bé Bobo tién hanh nam 1961. Trong thi nghiém nay, Bandura quay phim mét phu ni dang danh dap mét cach hung han mét con biip bé Idn goi la bup bé Dodo. Sau d6 Bandura chiéu doan phim nay cho mét nhom tré nhé, duge cho choi trong nhitng can phong cach biét nhau trong dé c6é mét con buip bé Bobo. Bon tré bat dau danh bup bé nhu ching thay nguéi dan b3 danh trong phim. Vé phuong dién nay, chung dang bat chuéc hanh vi hung han cla ngudi dan ba. Diéu dang quan tam la bon tré khéng dug thuéng khi danh con buip bé. That ra ching dang lao minh vao hanh vi ma chung quan sat thay nhung hanh vi dé khéng dugc cting c6. Do dé viéc hoc dién ra khéng phai la két qua cla cling c6 nhu nhiing ngudi theo thuyét hanh vi théi ay lap ludn, ma [a két qua cia quan sét. Bandura tin rng giai thich viéc hoc bang dap Ung kich thich ciia nhiing nguéi theo thuyét hanh vi trudc kia r6 rang la qué don gian va khong di dé giai thich moi hanh vi va cém xtic cia con ngudi. Trong khi Bandura thtia nhan tap trinh diéu kién héa c6 dién va tap trinh diéu kién hoa tit két qua (xem chuong 3) cé thé phan nao giai thich dugc su hoc tap xa héi, 6ng cting cho rang co hai nhan té khac rat quan trong, la bat chuiéc va déng nhdt. Bandura dé xuat rang ca hai nhan t6 d6 khién hoc tap xa hdi tang téc 6 tré em. Voi nhan t6 dau, tré em bat chuéc hanh vi cla ngudiCAC LY THUYET HQC TAP VE TRE EM 175 khac, va véi nhan t6 thi hai, hoc tap dude déng hoa vao cac khai niém hién tai da duoc dita tré cht. quan hoa. Bandura lap luan ring, bing cach dé, toan b6 mau hinh hanh vi da dugc tré em chi quan héa dén mtic sau dé ching hanh dong trong nhiing hoan canh mdi theo cdch ma ching nghi rang nhiing ngudi lén ma chting ly lam mau muc hanh xtt sé hanh xii nhui vay. Trong truiéng hop Tracey va Ben, chting da cha quan hoa nhiing mau hinh hanh xi hoan toan khdc nhau ma ching da duge nhting ngudi ldn trong gia dinh lam miu va nhéing ngudi quan trong khdc ma ching cé tiép xtic trong nhiing nam trudc khi dén truidng va trong nhting nam dau tién 6 nha trudng. Matthew em trai Tracey ciing sé hoc tit nhiing hanh vi ma Tracey lam mau, diéu nay cé thé déi luc duge dic truing bing su lo au va cau gat. Mat khéc Gemma, em gai ctia Ben sé quan sat thay Ben ty tin, nhiét tinh va cé ki nang x4 hdi. N6é ciing duge Igi tii viéc nghe Ben sti dung ng6n ngi tinh té hon, va tit nhting cit chi giao tiép khéng ldi nhu nhiing diéu bé kiéu cach va ki ning nghe ma nd sit dung khi né thé hién ban than trong cac tinh huéng xa héi. Nhu vay, hoc tap x4 hi cla né rat khac véi hoc tap x4 hdi cha Matthew. ‘Tat nhién, Bandura thita nhan rang dé hoc tap dién ra tich ctic va cé y nghia, hanh vi ciia nhéing ngudi lén dé cho tré em bat chudc phai thich dang. Lay truéng hgp em trai ctia Tracey, Matthew, no thong xuyén chting kién ban trai cla me no to ra hung hang bing cti chi va bang léi ndi véi me nd. Khi Matthew quan sat nhiing cudc cai va gitfa me né va ngudi ban trai mdi cita ba dy, n6 luén cam thy li no dang trach va tat ca nhiing cuéc cai va cia ho 1a vi nhiing hanh vi cia chinh no. N6 cing cé176 COLLETTE GRAY VA SEAN MACBLAIN thé da cht quan hoa mét nhén thtic vé ban thin nhu mét dita tré “hu”. Diéu nay khong dé xay ra véi trudng hop cla Gemma, em gai Ben, né hau nhu chac chan di dén chi: quan héa mot hinh anh vé ban than né nhu cé kha nang va thanh cong, va dang yéu, va n6 quan st thay hinh vi cha nhiing ngudi khac xung quanh no la hoan toan thich dang, tich cue va c6 ¥ nghia. Khéng gidng nhu Matthew, Gemma hau nhu chac chan thudng xuyén nhan duge nhiing phan hdi tich cuc tit cha me va anh chi ctia né, nhiing phan héi dy sé gitp cing cé nhiing hanh vi ma cha me muén 6 né nhuw chi ¥, ty tin va déc lap. Theo cach nay, nhiing kha canh ctta nhan cdch cia né va phong c4ch ma né thé hién ban than trong cdc tinh huéng xa hoi da duge bat chuéc va déng nhat véi - ndi cdch khdc, ching da duge hoc. O day ching ta cé thé tham khdo quan diém trong cdc truéng Steiner Waldorf. Miller va Pound da binh luan: NhGing ngudi thuc hanh thuyét Steiner nhan thay tré nhé dugc gido duc nhé bao dam tinh nhip nhang va sy lap lai - trong dé nhiing ki nang va kha nang von cé cla né cé thé phat huy... Nhting lé I6i da dugc suy nghi ki va lap lai hang ngay tao thanh thdi quen cé ich (nhu ra tay sach) kinh trong (tao ra mét thai d6 yén lang bén ban hoc) va an Ui (d6 la cach chting tdi thudng lam 6 day). (2011, tr. 92) Tuy Tracey va Matthew, khac véi Ben va Gemma, khéng cé duge su bao dam cta tinh nhip nhang va lap lai trong cudc sng cia chung 6 nha, noi ma hau hét kinh nghiém hang ngay chi 1a hn loan va khong nén nép, chang han véi nhiing bita an va gid di ngii that thudng, chung van cé thé cé dugc mot sé cam gidc vé bao dam va gido duc trong trudng tiéu hoc va cdc nhém ban choi.CAC LY THUYET HOC TAP VE TRE EM 177 Theo li thuyét hoc tap x4 héi ctta Bandura, Matthew c6 thé di dén ché bat chuéc nhiing hanh vi cia ngudi ban mdi cla me n6, va nhiing hanh wi dy cé thé bc phat ra trong nhém ban choi cua no khi né choi véi nhiing diia tré khac. C6 thé Matthew sé déng nhat vi ngwoi ban cla me no va cé thé bi nhiing dita tré khac trong nhém choi ciia né nhin nhan 1a mot dtia bé hung ton, va co thé no bat dau phai séng véi nhiing nhan thtic cua nguidi khac vé né nhu thé. Li thuyét hoc tap x hdi cla Bandura gi y ring Matthew dang bat dau cé mét kiéu hanh vi bén ngoai, hoc duige qua quan sat va bat chudc ngudi ban cla me nd. Diéu dé cing dting véi nhiing tré em trong thi nghiém bup bé Bobo néi dén trén kia, ma Bandura ding dé nhan manh tré nho sé quan sat va bat chuéc nhting hanh vi cita ngudi khac nhu thé nao. Day la mot khia canh dang cht ¥, va dang lo ngai, trong su phat trién cia con ngudi vé mat cam xtc va x4 héi, ma mdi cd nhan trong nhiing hoan canh cing thang co thé “dong nhat voi ké hung dé” don gian chi dé bao vé ban than ho. Bandura goi y rang tré em khéng chi quan sat nhiing hanh vi than thé ma ching con quan sat nhiing hanh vidi néi cla ngudi khdc, trong dé cé su ché doi nghe nhiing gi ngudi khac ndi vé ching (Linden, 2005). Ong gi y rang tré nho quan sat ngudi lén khi ho dia ra nhiing cau chuyén ké va nhiing mé ta sy kién bang 1di, va khi hoc diing li néi va cit chi dé truyén dat nhiing ¥ nghi, y tudng, nhiing 10i day, nhiing cau hdi wv... cla ho. Biét rang Ben thudng xuyén di cing vdi nhiing ngudi Ién an ndi luu loat va thanh céng, chac chin né hoc duge nhiéu khia canh tich cuc vé cu xii va tong tac véi nhiing ngudi khac qua viéc quan st hanh vi cua ho, cing nhu nhiing cau tra 16i ho nhan duge,178 COLLETTE GRAY VA SEAN MACBLAIN ludn luén 1a nhiing cau tra 16i chu dao va quan tam cia nhiing ngudi khac. Dang chu y la Bandura con dé xuat mot loai kiéu mau tugng trung trong dé tré em lao vao bat chudc va déng nhat vi nhiing cé nhan khéng thuic ma 1a hu cau, nhu nhiing kiéu nhan vat tim thay trong cdc chuyén cé tich va truyén tré em. Nhiing cau chuyén ké bang thi gidc va cdc phim hoat hinh trong chuong trinh truyén hinh cho tré em, dién anh, trd choi may tinh dang khong ngiing tang Jén, cé thé chtta nhiing mau biéu tugng nay. MoOt yéu t6 then ch6t nifa cia thuyét Bandura, pht hop truc tiép vdi nhting ngudi lam viéc véi tré nhd, 1a khdi niém “ty-lo” (self-efficacy) (Bandura, 1997). Cé kién thtic tét hon va hiéu biét vé tu-lo la rat quan trong véi nhting ngudi lam viéc véi tré nhé trong cdc co sé gido duc va cham séc. Bandura coi ty-lo 1a niém tin cla diia tré vao nhiing kha nang cua ban than nd lam tét va thanh céng trong nhiing hoan canh nhat dinh, va la kha nang kiém sodt déi voi nhiing hoat dong cia chinh né dé thanh cong. Ong cho rang tu-lo cé lién hé tru tiép véi cach tré em suy nghi va hanh d6ng, cing nhu vdi trang thai cam xtc cla chung. Qua thuc, Bandura da anh hudng dén cai cach chung ta c6 ging dé hiéu nhiing muc dich ma ca nhan - di dé 1a tré em, cha me chting hay nhiing ngudi cham séc gido duc ching - nham dat duge. Tré em kém ty-lo cé khuynh huéng tranh nhiing nhiém vu co tinh thach thtic, thich tap trung vao nhiing tiéu cuc, sip xép y nghi cia ching vao nhiing cach gidi thich, bang cach dé ching tu thuyét phuc ban than rang ching khong thé thanh cong. Nhiing tré em kém ty-lo, trong nhiing tinh huéng xa hdi thudng tu thé hién 1a nhiing dia kém tu tin.CAC LY THUYET HOC TAP VE TRE EM 179 Lién quan tric tiép dén kha nang thanh céng ctia dita tré la cam gidc cia dtia tré vé ban than va nhiing ngudi khac, va thé gidi xung quanh né. Trong nhiing nam gan day cdc nha tam li hoc va cdc nha giao duc quan tam tré lai van dé tu-lo, va dac biét ngudi ta ngay cang nhan ra sv ty-lo cla dita tré anh hudng va tac dong dén hanh vi va hoc tap cia né nhu thé nao. Déi voi viéc phai t6 chtic théi gian cia ching va nhan dang nhiing muc dich va muc tiéu hoc tap, tré em kém ty-lo sé lam kém nhiing tré em gidi tu-lo. Chang han, chting cé thé té ra it quan tam nhting nhiém vu cén nhiéu c6 gang, chi xem xét qua loa dé hoan thanh, va khong tha thiét cling lam viéc vi ban bé ctia ching. Ching cting td dau hiéu qué lo lang hon nhiing ban be khac khi duge yéu cau tham gia va nhiing nhiém vu hoc tap dua trén viéc giai quyét van dé. Colverd va Hodgkin da nhan manh tré em trong nhiing tinh hudng hoc tap nay cé thé: dat nhiing gidi han cho nhiing gi né nghicé kha nang xay ra, tin rang nhiém vu vuot qua kha nang cla né. Sy thiéu ty tin tac dong dén déng co va quyét tam hoc cia n6. “Toi khong thé lam dugc cai nay, no chan lam’ co thé hiéu la “T6i khéng tin rang t6i cé thé thanh céng vdi cai nay, va do dé tdi khong muén liéu - di: né cé thé la chan hay khong chan” (2011, tr. 36) Bandura tin rang mot nhan t6 quan trong trong su phat trién mét cam quan manh vé tu-lo Ia su phat trién ciia cam gidc “lam chi” théng qua kinh nghiém, chang han, trong viéc quan sat nhiing ngudi khac dang thanh céng, cé nhiing binh luan khang dinh va tich cuic vé nhiing ngudi khac, va hiéu dugc nhiing cam gidc va cam xtic cia chinh minh. Ty-lo la mét phan gan lién trong kinh nghiém hoc tap cia tré nhé, do dé, co quan hé mat180 COLLETTE GRAY VA SEAN MACBLAIN thiét véi nhiing ngudi lam viéc trong cac co sé nudi day tré em nhiing nim dau doi, va cdc trudng tiéu hoc. Bai tap Ghi nhan nhiing truéng hgp ban quan sat tré em thé hién tu-lo tot. Xét xem diéu nay cé thé phat trién trong tré em nhu thé nao va nhiing nhan té nao cé thé anh huéng dén qua trinh nay. Xét xem viéc [am mau c6 anh huéng nhu thé nao dén su phat trién cia tu-lo trong nhiing trudng hgp ay. Dé hiéu day da hon vé hoc tap x4 hdi cing nhu tac dong cua mi triféng xa hdi réng lén lén tré em, tét hon hay xem xét Ap trong cdc béi canh xa héi, chinh tri va kinh té ky viéc hoc rong hon, trong do tré em I6n lén. Trong khi céng trinh cua Bandura cé xu huGng tap trung lén ca nhan, cac nha If thuyét khac da tap trung nhiéu hon lén cdc nhan t6 ngoai lai. Mét tém nhin li thuyét xa hon trong viéc kham pha nhiing bdi canh rong Ién hon nay do Urie Bronfenbrenner dua ra. Cong trinh cua Bronfenbrenner dua ra mot kich thudc 1én hon kich thudc cia Bandura va cho ta nhiing phuong tién dé suy nghi mét cach phé phan hon va hiéu ré hon tré nho hoc nhu thé nao, va cdc béi canh xa hdi va cdc nhan t6 anh hudng dén tién trinh phat trién cia chung, tit tudi du tho théng qua tudi truéng thanh dén thanh ngudi lén.