EKREM IŞIN

EKREM
IŞIN

İstanbul' da
1

İSTANBUL'DA
GÜNDEUK
HAYAT
Gündelik
Hayat
 ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
insan, Kültür ve Mekan ilişkileri üzerine Toplumsal Tarih Denemeleri

Ekrem ışın (d. ı 955, Ankara} Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Türk Edebiyatı Bölümünü bi­
tirdi. Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Romanlannda Do.�u-Batı Sorunu başlıklı tez çalışmasıyla
girdiği kültür tarihi araştırmalarını, 1977-ı984 ytllan arasında yaptığı edebiyat merkezli in­
celemelerle sürdürdü. Bu yazılan, Milliyet Sanat, Oluşum. Tan, Sanat Olayı. Çağdaş Eleştiri
ve özgür insan dergilerinde yayınlandı. ı 984 'ten itibaren 'İstanbul' konulu toplumsal tarih
araşarmalanna yöneldi ve başta Tarih ve Toplum, Sanat Dünyamız. Gergedan, Çağdaş Şehir,
Arredamento-Dekorasyon vs. gibi dergilerde yayımlanan incelemelerini 1995'te !stanbu/'da
Gündelik Hayat Tarih, Kültür ve Mekan //işkı1eri üzenne Toplumsa/ Tanlı Deneme/en· baş­
lığıyla kitaplaştırdı. Dünden Bugüne lstanbul Ansik/opedisı'ni hazırlayan ekipte yer alan ya­
zar, uluslararası tasavvuf tarihi araştırmalarında proje danışmanlığı yapmakta, Thierry Zar­
cone ve Arthur F. Buhler ile birlikte /oumal efthe History efSefism 'in ortak editörlüğünü yü­
rütmektedir.
 EKREM IŞIN

İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

Tanlı, Kültür ve Mekan ilişkileri
üzen'ne Toplumsal Tanlı Deneme/en·

omo
İSTANBUL
 Yapı Kredi Yayınlan
Tarih - 7
Toplumsal Tarih Araşarmalan Dizisi - 3

lstanbul'da Gündelik Hayatı Ekrem Işın

Dizi Editörü: Ekrem ışın

Tasanın: Nahide Dikel

Baskı: Promat

ı. Baskı: iletişim Yayınlan. ı 995

YKY'de 1. Baskı. lstanbtıl. Eylül 1999
lSBN 975-08-0054-0

©Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık TicareL ve Sanayi A.Ş.. 111•)•1

Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi /\ S

Yapı Kredi Plaza E Blok Manolya Sokak ı. Leve nt 80620 l·ııııııl•ııl
Telefon. (0-212) 280 65 55 (pbx) Faks. (0-212) 27<1 !"' '"'
http://wwv.•.ykykultur.com.tr
http://www.shop.superonline.com/yky
e-posta: ykkultur@ykykultur.com.ır
Annem Hawa ve babam Nezih Cansel'e
 İÇİNDEKİLER

önsöz• 9
ikinci Baskı için Not• 13

BİRİNCİ BÖLÜM
Mitos ve ütopya Arasında Gündelik Hayat

lstanbul'da Modernleşme öncesi Gündelik Hayat• ı 7

1 9 . Yüzyılda Modern1eşme ve Gündelik Hayat• 73

İKİNCİ BÖLÜM

insan, Kültür ve Mek<'in

Tanzimat, Kadın ve Gündelik Hayat• 107

Tanzimat Ailesi ve Modern Adab-ı Muaşeret• ı ı 9

Ahmed Midhat Efendi ve Gündelik Hayatın Pratik Bilgisi: Adab-ı Muaşeret• 135

Abdullah Cevdet'in Cumhuriyet Adab-ı Muaşereti• 153

Namık Kemal'in Uygarlık Görüntüleri• ı 71

Modernleşmenin Edebiyatı: Servet-i Pünun üzerine Notlar• 175

İstanbul 1 9 1 2• 181

Modernleşme Çağında Osmanlı Meslekleri• 193

Türk Kültüründe Doğa Kavramının Evrimi ve İstanbul Bahçeleri• 203

Hamam'dan Banyo'ya Peştemal'dan Mayo'ya Türk Deniz Kültürü• 211

Dört Ayaklı Belediye ya da İstanbul Köpekleri• 219

 Bir Boğaziçi Tanzimatçısı: Şirket-i Hayriyye• 227

Küçük Musluk Tarihi• 245

Ölüm Kültürü üzerine Çeşitlemeler: Mezartaşlannda Biçim ve Başlıklar• 259

Toplumsal Mekanlar Olarak Hamamlar• 267

lstanbul'un Tannsız Tapınaklan: Kahvehaneler• 273

Semai Kahvelerinde insan ve Kültür• 281

lstanbul'un Sohbet Mekanlan Tarihine Giriş: Kahvehaneler• 291

lstanbul'un Mistik Tarihinde Mevlevihaneler• 299

Dizin• 347

Resim Kaynaklan • 361

 ÖN SÖZ

lstanbul'un gündelik hayat sarkacı, tarih boyunca Osmanlı dünyasının iki karşıt kutbu arasın­

da salındı: Mitos ve ütopya. Kimi zaman durma noktasına gelip yaşanmış altın çağların sonunu

haber veren, kimi zaman da temposunu hızlandırarak insan hayatına yeni ufuklar açan bu top­
lumsal salınım, şehrin kimliğini Doğu'nun mitosu ile Batı'nın ütopyası arasındaki kültürel deprem

kuşağı üzerinde belirledi. Bu kimlik, pek çok farklı kültürün kader oıtaklığı yaptığı imparatorluk

coğrafyasının zenginliğiyle beslenmiş ve lstanbul'un künyesini dünya uygarlık kütüğüne nakşet­

miştir.
Mitos, İstanbul için tarihsel bir derinlik vı! kökleri geçmişe uzanan insan tecrübesidir. Bütün

yeryüzü imparatorluklarında olduğu gibi lstanbul'da da bu yaratıcı tecrübe, dinler ve ırkların kay­
naştığı kozmopolit bir kültür dokusu içinde şekillendi. Mitos, şehir hayatını düzenleyen koruyucu

bir yasa, manevi içeriğini kamu vicdanında bulan bir değerler terazisi, iyi ile kötü, güzel ile çirkin

arasındaki etik ve estetik ölçütleri belirleyen bir mihenk taşı olduğu sürece bu tecrübeyi, gündelik
hayatın temel dinamiği yapmayı başarabilmiştir.
Şehrin mitosu, Roma'nın küllerinden doğdu. Askeri üstünlük ve toplumsal güven duygusuna

dayanan bu arkaik dünya tasarımı, Constantinus'un siyasi ütopyasıyla birleşince, şehrin yıldızı

bütün bir Ortaçağ boyunca parladı. Zamanın labirentini bin yılda adımlayabilen Bizans lstanbul ·u,

kendi kendine yetebilmenin tarihsel sınırına göz kamaştırıcı saray törenleri, sonu gelmez teoloji
tartışmaları ve sefalet ile ihtişamın kışkırttığı ayaklanmalarla ulaşmıştı. Aydınlığın alacakaranlığa

dönüştüğü bu kaçınılmaz yol ayrımında şehrin Osmanlılar'a bıraktığı miras, yıkılan mitosun gün­
delik hayat üzerine çökmüş tarihsel enkazından başka birşey değildi. lstanbul'un gündelik hayatı­

nı canlandıran şehrin yeni sakinleri, kaldırdıkları enkazın altında parlayan imparatorluk mitosuna
sahip çıktılar. Fatih Sultan Mehmed, yalnızca adı Konstantinopolis olan bu şehri değil, aynı za­

manda İstanbul mitosunu fetheden kişi olarak da tarihe geçti.

Osmanlı lstanbul'u, bugün kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğumuz toplumsal kim-

ÔNSÔZ 9
lik hazinemizin, göz kamaştırıcı mücevherlerinden birisidir. Üzerine ölü toprağı serdiğimiz bu hazi­

neyi, tarih boyunca yağmalayan haramiler kadar, onun değerini insan hayatıyla tartan isimsiz

kahramanlar da bu şehrin ikliminde yaşadılar. !skenderiye'den Tahtakale'ye kahve getiren Mısır

tüccarı; çıktığı Hac yolculuğunda önce Eyüb Sultan'ı ziyaret eden Özbek dervişi; Cevahir Bedeste­
ni'ni elmas, akik ve zümrüt ışıltısına dönüştüren Ermeni kuyumcu; paranın sihirli gücünü keşfe­
den Yahudi sarraf; gençliğini kahvehane peykeleri ve arnavut kaldırımlarında yaşayan tulumbacı;

Süleymaniye hücrelerinden kadılık makamına uzanan ilim merdivenlerini adımlayan medreseli;

başını ibret taşında bırakan Yeniçeri çorbacısı ve şeriat kılıcının gölgesinde demlenen Bektaşi, İs­

tanbul mitosunu besleyip büyüten kültür iklimini ortaklaşa oluşturdular. Sonuçta insanlık, birara­
da yaşamayı bu iklimde öğrendi.

lstanbul'un mitos çağı ilk büyük sarsıntıyı 1 8. yüzyılda geçirdi. Geleceğin ufkundaki ütopyayı

haber veren farklı duygu ve düşünceler, kendi hayat tarzlarını bu yüzyılda İstanbul kimliğine kat­

tılar. Artık gündelik hayatın kültür dokusunda, karşıt zihniyet dünyalarını temsil eden çift kişilikli
bir toplumsal hayalet kol geziyordu. Bu hayalet, mitosun güvenlik dünyasına sığınanlar için ger­

çekten ürkütücüydü. Nitekim siyasi otoritenin koruyucu kanatları altında güçlenen ütopya, bu ko­
lektif korkuyu doğrulayacak şekilde mitosun hayat sahasına müdahale ediyor ve sonuçta geçmiş

zamanın değerler terazisi, gündelik hayatın şaşmaz doğrularını sürekli yanlış tartıyordu. Yanlış he­

sap 1 730'da istanbul'a ağır bir fatura ödetti. Kamu vicdanında yara alan adalet duygusunu sar­
mak isteyenler, ütopyanın Sa'dabad'daki görkemli sembollerini yıkarken hiç kuşkusuz mitosun yi­

tik cennetine kavuşabileceklerini hayal ediyorlardı. Ama cennetin kapıları bir daha açılmamak

üzere kapanmış ve gündelik hayatın şehir ölçeğindeki ayrışma süreci başlamıştı. Bundan böyle mi­
tos kendi tarihini, istanbul'un karanlıkta kalan yüzünde sessiz ve derinden derine hissedilen psi­

ko-sosyal sarsıntılar halinde yaşayacaktı.

19. yüzyıl, istanbul'un ütopya çağıdır. Şehrin dizginlerini ele alan bu sihirli güç, toplumsal ha­

yallere yeryüzü cennetini müjdeleyen bir uygarlık dini olarak sahneye çıktı. inançlı havarileri, gö­

zü dönmüş meczupları ve hevesli müritleri vardı. Olimpos'un zirvesinde, tanrıya yakın bir yerde

olduğuna ilişkin hurafeler ise, bu cemaat içinde hep canlı kaldı.

Ütopya, lstanbul'un gündelik hayatını yeniden yapılandırmak amacıyla şehrin sosyo-kültürel

dokusu içinde şekillendirilmeye çalışılan bir gelecek tasarımıdır. Geçmiş zamanın cenderesinden
kurtulma ve mitosun günahlarından arınma teması, bu tasarımın özünü oluşturmuştur. 1 9. yüzyıl

boyunca toplumsal bir komplekse dönüşen bu arınma duygusu , geçmişin günahlarını gündelik ha­

yatın hafızasından silerek ütopyaya yeni bir yaşam alanı hazırlar. Bu amaçla gelenekler sandıkla­

ra kaldırılarak unutulmaya terkedilir. Mitosun yıkılan putları şehir çarşılarına yığıldığında, artık İs­

tanbul dünyanın en büyük bitpazarıdır. Bu pazarda müşteri bulamayan geleneksel zihniyet dün­

yası, bütün bir toplumsal yaşam üslubunu tarihin derinliklerine gömerken, geride bıraktığı mitosun

10 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

içi boşaltılmış sembolleri, bugün artık birer turistik eşya olarak bu nostalji panayırında varlıklarını
sürdürebilmektedirler.
istanbul'un gündelik hayat sahnesine yerleşen ütopya, kendisi kültür üretmediği halde bir

başka zaman ve coğrafyada üretilmiş konfeksiyon tipi yaşam anlayışlarını toplumsal tüketime su­
nan bir pazarlama mekanizması olarak çalıştı. Bunun sonucunda hayatın modernleşmesi üzerine

açılan her türlü tartışma, söz konusu mekanizmanın temel işleyiş biçimiyle çelişmeyecek bir rek­

lam kampanyası şeklinde gelişti. Sonuçta gündelik hayatın verimli toprakları üzerinde, devlet rica­

linin Avrupa rüyalarına uygun modernleşme projeleri hazırlayan aydınlar, taklit edilebilir bir dün­

yanın dekorlarını inşa ettiler. Zayıf payandalarla desteklenen bu fantastik dünyanın insanı, kendi­
sini bir başka kimliğe göre tanımlama zorunluluğunu hisseden ve dekorlaştırılan hayatın içinde sü­
rekli olarak kültürel göçebeliği yaşayan tedirgin bir varlığa dönüştü. Kuşkusuz ütopyanın lstan­

bul'a ödettiği en ağır fatura, mitosun kültürel norm esnekliğini kırarak şehrin başlıca özelliği olan,

farklı hayat tarzlarını üsluplaştırma becerisini ortadan kaldırmasıdır. Nitekim toplumsal repliklerin

standartlaşması, hayatın bireysel planda taklide dayalı olarak karikatürleşmesi ve her yeni kültür

girdisinin bu imparatorluk potasında erimeden kendi egemenliğini şehir ölçeğinde ilan etmesi, İs­

tanbul 'un parçalanmış dokusundan günümüze uzanan en çarpıcı görüntülerdir. Diğer yandan

ütopya, gündelik hayatın teknik açıdan projelendirilmesi fikrini lstanbul'a kazandırmıştır. Hayatın

içinden geçen buharlı gemiler ve tramvaylar, zamanın temposunu hızlandırmışlar, havagazı ve

elektrik insanın sırtındaki geleneksel külfeti, m�dern nimetlere dönüştürmüştür. Buna karşın İs­

tanbul'un ödediği bedel, gündelik hayatın teknik açıdan pratikleşmesi ile kültürel açıdan yabancı­

laşması arasında kaybolup giden kimliği olmuştur.

Gündelik hayat, en genel hatlarıyla sıradan insanın tarihidir. Bu isimsiz kahramanın hayatını
şekillendiren her türlü oluşum, toplumsal tarih araştırmalarının ilgi alanına girer. Amaç, insan mer­

kezli değişimin boyutlarını, toplumun net bir görüntüsünü elde edinceye kadar detaylandırarak çö­
zümlemektir. Geçmişle siyasi hesaplaşma temeli üzerinde gelişen klasik tarihçiliğimizin rağbet gös­

termediği bu anlayış, genellikle popüler yazı türlerine konu olmuştur. Nitekim 1 920'li yıllardan iti­

baren özellikle edebiyatçılar arasında yaygınlaşan bu popüler yazı türü, günümüz "İstanbul nostal­

jisi"nin de gündelik hayata bakış perspektifini belirlemiştir. Aralarında Ahmed Rasim, Musahipza­

de Celfü, O. Cemal Kaygılı, E. Ekrem Talu, S. Muhtar Alus gibi gazeteci ve edebiyatçıların, A. Refik
Alıınay, R.Ekrem Koçu, R. Ahmed Sevengil ve Haluk Y. Şehsuvaroğlu gibi araştırmacıların bulun­

duğu bir grup yazar tarafından kaleme alınan bu popüler İstanbul yazıları, bir bakıma resmi tarih­
çiliğe gizli bir tepki şeklinde gelişmiş, Cumhuriyet modernleşmesinin geleneksel Osmanlı kültürüne

yöııcllliği sert eleştirilere karşı oldukça abartılı ve duygusal bir üslupla geçmiş zamamn restorasyo­

ıı uııu gündeme getirmiştir. Günümüzde basmakalıp üretilen ve kötü birer taklit olmaktan ileriye gi­
demeyen "nostalji edebiyatı"nın kaynağı, bu yazarlar tarafından şekillendirilen lstanbul imajıdır.

ÖNSÖZ 11
 Bu kitabı oluşturan yazılar. İstanbul'un gündelik hayatını toplumsal tarih açısından inceleme­
yi amaçlayan kapsamlı bir tarih araştırmasının yan ürünleri olarak 1 985- 1 993 yıllan arasında ka­

leme alınmışlardır. Birinci bölümde. !stanbul'un klasik ve modern dönemlerinin gündelik hayat
açısından sosyal topografyasının belirlenmesi ve şehir fizyonomisini şekillendiren dinamiklerin
sergilenmesi ana temayı oluşturmaktadır. Bu amaçla gündelik hayatın mahalle ölceğinden şehir

ölçeğine uzanan bir dizi kurucu öğesi. birbirleriyle olan sosyo-kültürel ilişkileri açısından ele alın­
mış. tarihsel bütünleşmeyi sağlayan geleneksel kurumlar ile çözülmeyi gerçekleştiren modern ku­

rumların belirledikleri yaşam alanları üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde ise Tanzimat sonrası
İstanbul ön plana çıkartılarak gündelik hayatın insan. kültür ve mekan ilişkileri düzleminde top­
lumsal görüntüsünün çizilmesine çalışılmışur. İnsanı gündelik hayatla bütünleştiren toplumsal me­

kanizmaların işleyiş biçimleri, modernleşme idolojisinin sunduğu standart yaşam kalıplarına uyum
ya da uyumsuzluk gibi bir dizi sorun. bu bölümün tartışma zeminini oluşturmaktadır.
Sonuç olarak şu söylenebilir: Bu çalışma. İstanbul'un yalnızca Beyoğlu ve eğlence kültürün­

den ibaret bir panayır yeri olmadığını göstermek ve nostalji edebiyatıyla fetişleştirilen bu fantistik

dünyanın. aslında kaybedilen toplumsal kimliğin soru işaretleriyle dolu tarihine. nesnel bir açıkla­

ma getirmek amacını hedeflemektedir. Ortaya konan sorunların bilimsel araştırmalarla çözümlen­

mesi, kuşkusuz bu çalışmanın da en büyük ödülü olacaktır.

1995

12 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 İKİNCİ BASKI İÇİN NOT

Yeni bir çağın eşiğindeyiz. Eğer bu eşiği tökezlemeden aşmak istiyorsak, yalnızca üzerinde

yaşadığımız coğrafyaya değil, ama bizi kuşatan bütün bir kültür mirasına nüfuz edebilme cesare­

tini kendimizde bulmamız gerekecek. Bu heyecan verici keşif, hatıraları bozkır hayatına uzanan
bir geçmişten başlayarak bugüne düğümlenen maceralı bir tarihin serinkanlı muhasebesiyle

mümkündür. öte yandan şu soru vazgeçilmez önemini hata korumakta: Bu muhasebeyi yap­

makla yükümlü olan kimdir? Kuşkusuz hepimiz; ama en çok da günümüz tarihçisinin kendisi.
Yeni tarihçi tipini şekillendiren bu kültür toprağı, artık eskisi gibi geçmişe yolculuk yapan klasik

araştırmacıların ayak izlerini barındırmıyortkucağını geleceğin içindeki geçmişi keşfedebilecek

toplumsal hafızaya da açıyor. işte günümüz tarihçisi, artık bu hafızayı bütün ayrıntılarıyla ait bu­

lunduğu medeniyetin kütüğüne kaydeden kişi olmaya adaydır.

Zaman, tarihin ruhudur. Yüzyılımızın başında Osmanlı lmparatorluğu 'nu enkaza çeviren siya­
si depremin üst üste yığdığı karmaşık olayların cansız bedenlerini terkeden bu ruh, beklenmedik

bir anda geriye dönüp bizi yeni bir çağın arefesinde benzer sorunlarla karşı karşıya bıraktı. Sanki

bilgi çağına eski zaman dekorları arasından geçerek giriyoruz. Bu aşina olduğumuz dekorlar önün­

de efendi-köle diyaloğunu artık ezberlediğimiz repliklerle sürdürenler, toplumsal yaşama arzumu­

zu kendi siyasi projeleri içinde acemi figüranlara oynatmaya çalışıyorlar. Başarıya duyduğumuz
açlık, örselenmiş milli kimliğimiz ve medeniyetin kapısında beklemekten yorgun düşmüş idealleri­

miz, bir bakıma bizi bu acemi figüranların sahnelediği trajik oyuna ortak ediyor. Oysa ruhumuzu

bu kadim trajedinin zevksizliğinden kurtaracak yeni hayallere ihtiyacımız var. Bu hayaller tama­
men bize ait olmalı ve yalnızca bizi anlatmalı.

İstanbul, belki de tarih boyunca kurduğumuz en renkli hayaldi. Her nesil bu hayali kendinden

sonrakilere aktarmayı adeta görev bildi; ama biraz bozarak, biraz renk katarak veya bir hayli ken­
disi olmaktan çıkartarak. Şimdi önünde durup seyrettiğimiz İstanbul, şairin 'hayal şehir'inden çok

iKiNCi BASK! iÇiN NOT 13

uzaklarda. Ama en azından biliyoruz ki, bizden uzaklaşan bir gün mutlaka bize dönecektir. Peki

'biz' kimiz?
Bu kitabın yazarı, 'biz'in ait bulunduğu medeniyet dairesi içinde 'asli unsur' olduğuna inan­

makta. Postmodernizmin 'öteki' kavramı etrafında inşa etmeye çalıştığı kurmaca tarihe ise, 'asl1
unsur'u görmezden geldiği o kör noktada kendi kendini çürütecek bir siyasi kimlik projesi olarak

bakıyor. Fakat ortada bir gerçek var. 'Biz' ve 'öteki' kavramları etrafında parçalanmış, dahası kar­

şı karşıya getirilmiş bir ideolojik zemin üzerinde bilim ahlakına uygun tarih yazımı gerçekten

mümkün mü? Diğer taraftan günümüz tarihçisi, sıradan insanın 'ben kimim' sorusuna, aldatmaca­
nın ötesinde verebileceği dürüst bir cevaba gerçekten sahip mi?

/stanbuf'da Gündelik Hayat, bir imparatorluk şehrinin tarihçiye armağan ettiği zengin imkan­
lar çerçevesinde, bu karmaşık kimlik sorununa kök salmış ilginç hikayeyi, farklı odaklardan kuşa­

tarak dile getirmeye çalışıyor. Kitabın ikinci baskısına 6 adet yeni metin eklendi ve ayrınca ilk bas­
kıda yer almayan görsel malzemelerle zenginleştirildi. Bu haliyle kitap, aradığı dürüst cevaba bir

adım daha yaklaşmış oldu.

Ağustos 1999

14 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 BİRİNCİ BÖLÜM

Mitos ve ütopya Arasında Gündelik Hayat

 İSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ
GÜNDELİK HAYAT
Bütün tarihsel şehirlerin dayandıkları te­
meller, İstanbul için de geçerlidir: Efsane, zen­
ginlik, karmaşa, yücelik duygusu . . . Fakat İs­
tanbul, bu genel kuralı bozar ve i mparatorluk
şehirleri için çizilmiş klasik sınırların ötesine
geçer. Onun tarihi içinde, diğer şehirlerin t1ırihi,
kültürü, yaşam üslubu ve hepsinden önemlisi
gündelik hayat dediğimiz insan serüveninden
bir parça vardır. Bu açıdan İstanbul, bir dünya
sahnesidir. Hiçbir büyük devlet adamı, sanatçı,
tüccar, gezgin ya da sıradan insan yoktur ki bu
sahnede rol almasın veya en azından bu sah­
nedekileri izlemeye can atmasın. İşte bu yüz­
den İstanbul üzerine düşünürken, çoğul bir
söylemin kapısından gireriz. Çünkü onun uy­
garlığı değil, uygarlıkları; tarihi değil, tarihleri;
yaşam üslubu değil, üslupları vardır.
!stanbul'un gündelik hayatı, birbirini izle­
yen ve temelde birbirinden farklı üç ayrı döne­
min ürünüdür. 1453 - 1 520 yılları arasındaki bi­
rinci dönem, şehrin yeni sakinlerinin çevrelerini
ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELİK HAYAT
tanımaya çalışnkları, geleneksel kültür varlıkla­
rını ortaya koyarak gündelik hayatı inşa etme­
ye başladıkları bir tarih kesitidir. Bu kesiti, Ku­
ruluş Dönemi olarak adlandırıyoruz. Diğer
taraftan 1 520- 1 703 yılları arasındaki yaklaşık
iki yüzyıllık dönem ise, İstanbul ·u İstanbul ya­
pan, ona kişilik ve ruh veren insan enerjisinin,
gücü yettiği her alanda kendi sıııırlarıııı zorladı­
ğı ve aştığı bir dönemdir. Şehir, tarihsel siluetini
bu dönemde kazanır ve canlandırdığı imge, bü­
tün zamanlar için bir değerlendirme ölçütü olur.
Bu tarihsel sürece de Klasik Dönem demekteyiz.
1 8. yüzyıl başlarından 20. yüzyılın ilk çeyreği­
ne uzanan son dönem ise, lstanbul'un yarattığı
geleneksel imgeye yabancılaştığı , dolayısıyla
kendini ifade edebilecek yeni sözcükler aradığı,
zamana karşı tarih içinde yapılmış bir koşudur.
Genellikle Tanzimat sonrası için kullanılan
··modernleşme"' deyimini, bu dönem için uygun
görüyoruz. Bu çalışmada yalnızca ilk iki dönem,
ana hatlanyla ele alınmıştır.
17
A) Kuruluş Dönemi ( 1453-1520 )
Ortaçağı kaplayan tarihi boyunca kale-
kent özelliğini koruyan Bizans İstanbul'u, fet-
hin hemen ardından temposu giderek artan bir
hızla Osmanlı kimliğine uygun bir yönetim
merkezi konumuna yükselmeye başlar. Hıristi-
yan Doğu 'nun mirası ile İslami geleneklerin
kaynaştığı bu coğrafi noktada oluşan yeni kim-
lik, kuruluş dönemi süresince Akdeniz ile Bal-
kanları içine alan geniş kültür haritasının bü-
tün hayat şekillerini bünyesinde toplamıştır.
18
Gündelik hayatın maddi ve manevi formlarını
bu bünyede yeni kurallarla düzenleye n iki
önemli etkenden sözedilebilir: Yönetici kadro-
nun idari açıdan aldığı stratejik kararlar ve tica-
ret hacminin iktisadi potansiyel içindeki yeri.
Bütün Ortaçağ şehirlerinin yaşam koşullarını
yönlendiren bu iki etken, İstanbul ölçeğinde
nüfus yapısından kültürel kimliğe, imar ve is-
kan hareketlerinden ticari organizasyonlara
kadar geniş bir toplumsal yelpazede gündelik
hayatı inşa etmişlerdir.
lstanbul'un fetih sonrası nüfus yapısı, Bi-
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 •
Hartmann Schedel'in 1493 tanhli Welt-chronik'inde yer alan ağaç oyma tekniğ(yle basılmış Bizans dönemi
lstanbul gravürü. Kale-kentin sur kapılarında Bizans monogramları ve Samaçya civarında üç ye/değirmeni
görülmekte. Fetıhten sonra yerine Fatih Camii'nin inşa edileceği Havariler Kilisesi'nin yan kanatlarım örten
çatılar ise çökmüş durumda.

zans'ın Hıristiyan cemaatler mirasına Müslü­
man kesimin katılımıyla karmaşıklaşan bir gö­
rüntü sergiler. Ancak bu yapı, Bizans dönemi
gözönüne alındığında temel bir noktada farklı­
lık göstermektedir. Palaiologoslar idaresindeki
İstanbul nüfusunun din birliği ilkesine oturan,
ama diğer yandan da parçalanmış mezhep ay­
rılıklarına dayalı karakteristik bölünmesi, ıı.
Mehmed zaman ı nda mezhepler üstü bir din ku­
tuplaşmasına bırakır yerini. Gündelik hayatı bi­
rinci derecede etkileyen bu dini kutuplaşma,
nüfus yapısını Hıristiyanlık ile islamiyet'in
farklı inanç gelenekleri içinde şekillendirmiştir.
Böylece gündelik hayatın manevi yönünü
oluşturan kültürel dinamikler, mezhebe dayalı
küçük örgütlenmelerin şer'i hükümlerine bağ­
lanmakla beraber, daha genel planda kendileri­
ni Hıristiyan ya da Müslüman cemaatlerinin
kurucu güçleri olarak ifade ederler.
Bizans'ın nüfus yapısı yeterince kesinlik
kazanamamış bir konudur. ı Fakat, Akdeniz ile
Balkanlar'a yayılmış bu im paratorluğun Os­
manlı istanbulu'na bıraktığı nüfus bileşimi,
coğrafi bölgeler dikkate al ı narak saptanabilir.

ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELiK HAYAT 19

Çoğunluğu oluşturan Ortodoks Rum ahalinin
yanısıra Latinler, Venedik ve Cenevizliler'den
oluşan İtalyan ticaret kolonileri temsilcileri,
Anadolu kökenli Ermeniler, paralı ordunun da­
yanağı sayılan Germen ve Balkan kavimleri,
Yahudiler, Suriyeli Araplar ve az sayıda ticaret­
le uğraşan Türk, bu nüfus kompozisyonunun
temel renkleridir. Şehir, Türkler'in eline geçti­
ğinde, bu kompozisyonun nicelik yönünden ol­
dukça düşük bir düzeyde kaldığı görülmekte­
dir. Bu dönemde toplam nüfusun 50-80.000
arasında bulunduğu genellikle kabul edilen bir
görüştür.2
Fethin ardından şehrin iskanı sorunu, Os­
manlılar' ın daha önce Anadolu ve Rumeli'de
uyguladıkları nüfus politikası doğrultusunda
çözümlenir.3 Gündelik hayatın temel öğesi olan
nüfus dengesini Müslümanlar lehine ayarlama­
nın yanısıra, başlangıçta İstanbul 'un farklı dini
cemaatlerden sürgün yoluyla iskan edilmiş ka­
lifiye bir nüfusu barındırması düşünülmüş ve
böylece şehrin iktisadi düzenini çöküntüden
kurtaracak zenaat erbabı ile idaıi ve dini açıdan
söz sahibi ailelerin öncelikle yerleştirilmeleri
planlanmıştır. Ne var ki bu uygulama ilk aşa­
mada, zengin tüccarların Anadolu ve Rume­
li'deki ticaıi etkinliklerini kolayca bırakmalarını
sağlayamadığından, kadılıklara gönderilen
emirlerle bu zümre zorunlu sürgüne tabi tutul­
muş, İstanbul'a getirilenler şehrin ticaret bölge­
lerinde inşa edilen çarşı ve hanların çevresinde
iskan edilmişlerdir.4 Zenaatkar zümrenin çevre
vilayetlerden toplanıp şehre yerleştirilmeleri
daha sonraki yıllarda da sürmüş, özellikle Mı­
sır'ın fethinden sonra buradaki mimar, taşçı,
demirci, dülger, kılıççı ve ipek bükücü ustalann
istanbul'a nakledilmeleriyle, Mısır'daki mevcut
50 kadar sanat kolu sönmeye yüz tutmuştur.5
20
Ticaretle uğraşan Hıristiyanlar'ın iskanı da ay­
nı yöntem çerçevesinde uygulanmıştır. Belli bir
sanat dalında ustalaşmış Rumlar şehrin ticaret
bölgelerine yerleştirilirken, diğerleri çevre köy­
lere dağıtılmışlardır.6
Kalifiye nüfusun iskanına paralel olarak
asıl çoğunluğu oluşturan Müslüman ve Hıristi­
yan ahalinin ayrı mahalleler kuracak şekilde
yerleştirilmeleri, istanbul'un gündelik hayatına
damgasını vuran mahalle kültürünün doğması­
na yol açar. Müslüman mahallelerinin yanında
Hıristiyan ve Yahudi mahallelerinin kurulması,
Kanuni dönemine kadar devam etmiş, ı 6. yüz­
yılın ikinci yarısından sonra gayrimüslimlere
yeni mahalleler kurdurulmayıp, şehir içinde
uygun bölgelere göç ettirilmişlerdir.7
Şehir surlarının ve Bizans'tan kalma bina­
ların onarımıyla başlayan imar hareketleri, s sur
içindeki mahallelerin oluşum sürecini de hız­
landırmıştır. Kurulan ilk mahalleler, dini, kültü­
rel ya da etnik kimliğe sahip cemaat tipi örgüt­
lenmelerin iskan edildikleri küçük ölçekli yerle­
şim birimleri olarak dikkati çekmektedirler. öte
yandan Müslüman mahallesinin merkezinde
cami/mescid yer alır. Hem dini, hem de idari
yönden cemaat yaşantısını düzenleyen bu
merkezler, 9 muhasaraya katılan devlet ricali
tarafından inşa ettirilmişler ve yeni kurulan
mahalleler de, isimlerini bu kişilerden almışlar­
dır. ıı. Mehmed döneminde mahalle kuran rical
arasında Bali Süleyman Ağa, Hacı İlyas Ağa,
Seyyid Hasarı Ağa, Çakır Ağa ve Ali Fakih gibi
isimlerin yanısıra, ulema sınıfı ve tasavvuf
zümresi de ilk mahallelerin kuruluşunda rol oy­
namışlardır. Şeyh Ebu'l-Vefa, Şeyh Akşemsed­
din ve Şeyh Mahmud Resmi gibi din adamları­
nın isimlerini taşıyan mahalleler, şehirdeki ilk
Müslüman yerleşim birimleri arasında sayılır-
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
!ar. Diğer yandan cami/mescid merkezli mahal­
leler tipik bir özellik göstermekle birlikte, türbe,
hamam, çeşme ve mektep gibi yapılann etra­
fında da yerleşim bölgeleri kurulmuştur.1 o Bu­
na paralel olarak Hıristiyan ve Yahudi cemaat­
lerin mahalleleri de kilise ile sinagoglar çevre­
sinde şekillenmişler, kültürel örgütlenmelerini
büyük ölçüde bu dini merkezlerin etkisi altında
gerçekleştirmişlerdir.
Gündelik hayata mahalle ölçeğinde katılan
!stanbul halkının göç ettirildikleri bölgelerden
getirdikleri yerel kültürler, şehrin manevi doku­
sunu dil, duygu, düşünce ve yaşam üslubu yö­
nünden zenginleştirmiştir. Osmanlı kültür mo­
zayiğini oluşturan bu renkli geleneklerin to­
pografık dağılımı, lstanbul'da iskan edilen ce­
maatlerin gündelik hayata geçirdikleri toplum­
sal kimliklerini belgelemesi açısından dikkati
çeker. Evliya Çelebi'ye göre üsküb halkı Üs­
küblü mahallesine; Yenişehir halkı Yenimahal­
le 'ye; Mora Rumlan Fenerkapısı' na; Selanik
Yahudileri Tekfur Sarayı ile Çıfıt Kapıs ı ' na ;
Cn'steforo Buondelmontı"nin 15. yüzyıl başlanna ait Liber insularum
Anadolu'daki Aksaray halkı Aksaray maha'1e­ archipelagi'sindeki Bizans lstanbulu. 1204 latin istilas111111 yıkıcı
sine; Akka, Gazze ve Ramle halkı Tahtaka­ etkilerini üzerinden a t a mayan şehrin, Jetilı öncesi tarihi
topogr'!fj;ası.
le'ye; Balat çingeneleri Balat'a; Arnavutlar Si­
livrikapısı'na; Safed Yahudileri Hasköy'e; Ana­
dolu Türkleri üsküdar'a; Tokat ve Sivas Erme­ med Paşa'nın girişimleriyle, kişisel mülklerin
nileri Sulumanastır ' a ; Manisalılar Macuncu mukataa kapsamına alınıp vergilendirilmeleri
Mahallesi 'ne; Eğirdir ve Emekderliler Eğrika­ sonucu geçerliliğini kaybetmiş ve bir kısım halk
p ı 'ya; Bursalılar Eyüb Sultan'a; Tireliler Ve­ bu uygulamadan zarar görerek geldikleri yöre­
ra 'ya; Çarşamba ovası halkı Çarşamba semtine; lere dönmüşlerdir. I 2
Gelibolu halkı Tersane'ye; İzmirliler Büyük Ga­ istanbul'un mahalle çekirdeği etraf111da şe­
lata'ya; Frenkler Küçük Galata'ya; Sinop ve killenen yerleşim bölgelerini ana hatlarıyla be­
Samsun halkı da Tophane'ye yerleştirilmişler­ lirlemek gerekirse, Müslüman halk Fatih, ı 3
dir. ı ı Bu arada Anadolu ve Rumeli halkını is­ Aksaray, ı 4 Tophane, ı s Cibali, 16 Ayasofya, ı 7
ıanbul 'a çekmek için başlangıçta planlanan Çarşamba, ı s Eyüb, ı 9 Salıpazarı-Kabataş,20 Ku­
arazi ve binaların mülk olarak verilmesi kuralı, ruçeşme,2 ı Rumelihisan,22 Baltalimanı23 ve
l\unı Mchmed Paşa ve Nişancı Karaman! Meh- Üsküdar'da24 iskan edilmişlerdir. Gayrimüslim

ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELiK HAYAT 21

Kral Ferdinand'111 1492 tarihlıJermanıyla lspanya'dan kovulan Sefaradlar, il. Bayezid döneminde lsranbul'un yerli Yahudi
nijfusuna katılarak gündelik hayarta erkin bir cemaat meydana getirdiler. 16. yüzyılda sarrq/lık ve hekimlik gibi meslekler,
Yahudılenn tekelinde idi.

cemaate gelince; Rumlar Haliç'in güney sahili
boyunca Fener,25 Cibali ve Ayakapısı'nda,26
Marmara sahilinde Yedikule'de,27 Balat. Has-
köy, Ortaköy ve Topkapı'da Ermeni ve Yahudi-
ler'le birlikte bulunurlar. Boğaziçi'nde ise Rum
yerleşimi daha çok Arnavutköy'de yoğunlaş-
mıştır. Yahudi cemaatinin iskan edildiği semtler
ise Bahçekapı ve Yıldız Hamamı çevresi,28 Ba-
lat,29 Ayvansaray ,3o Hasköy,3t Ortaköy ve
Kuruçeşme'dir. Ermeni nüfus başta Suluma-
nastır32 olmak üzere Kumkapı,33 Topkapı,34
Langa,35 Yenikapı36 ve Balat'ta37 yerleşmiştir.
Bütün bu iskan bölgeleri, birisi sur içindeki is-
tanbul kadılığı olmak üzere bilô.d-ı selô.se deni-
len Eyüb, Galata ve Üsküdar kadılıklarına idari
yönden bağlanmışlardır.38
Kuruluş dönemindeki gündelik hayatın to-
pografık sınırlarını mahalle yerleşimleriyle be-
lirledikten sonra. bu mekansal dağılımı şehir
ölçeğinde bütünleştiren bağlantı noktalarını
saptayabiliriz. Başlıca iki nokta dikkat çekicidir.
Bunlardan ilki, gündelik hayatı sosyal tabaka-

22 ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

!aşmaya paralel bir yaşam üslupları yelpazesi­
ne dönüştüren iktisadi kurumlar; diğeri de ma­
nevi kültür zemini üzerinde işlevsellik kazanan
dini kurumlardır. lstanbul'da birinci tür kurum­
laşma biçiminin şehir hayanndaki somut sem­
bolleri çarşı ve hanlar; ikincisininki de cami ve
tekkelerdir. 1 6. yüzyıl ortalarına kadar sıradan
bir istanbullu'nun gündelik hayan, bu sembol­
lerin sınırladığı yaşam alanı içinde geçer.
Göç ettirme yöntemiyle oluşturulan şehrin
iskan sahaları, gündelik hayatın ihtiyaçlarını
karşılayacak şekilde, 1 5 . yüzyılın sonlarından
başlayarak Haliç'teki liman kesiminden Beya­
zıt'taki ticaret merkezine doğru bir gelişme gös­
termiştir. Beyazıt'ta odaklaşan çarşı ticareti,
Edirnekapı gümrüğü ile Haliç kapanları arasın-
da kurduğu iktisadi bütünlük sonucu çevresin­
deki Zeyrek, Fatih, Aksaray, Çarşamba, Atikali
ve Kocamustafapaşa'nın yoğun nüfus bölgele­
rine dönüşmesini hızlandırır. Esnaf ve zenaat­
k.3.r tabakanın yerleştiği bu merkezler, şehir ha­
yatının maddi yönünü ayakta tutan temel da­
yanak noktalandır. lstanbul'un gündelik haya­
tını şekillendiren iktisadi dinamikler, bu mer­
kezlerdeki lonca tipi örgütlenmelerin deneti­
minde kaldıkları sürece, maddi ve manevi kül­
türün dolaşımını şehir dokusuna dengeli biçim­
de aktarabilmişlerdir.
Çarşı kompleksinin merkezinde bedesten
bulunur. 1 456'da Çakırağa Mahallesi'nde ya­
pımı kararlaştırılan ilk bedesten,39 1 5 kubbenin
örttüğü kapalı bir mekanda 1 2 6 sandık (dük-

Kapalı Çarşı, şehniı Orcaçağ kalıncısı karmaşık sokak dokusuna göre şekillenmiş mıl?Yarür bir cı'carer labirenci idi. !sra11bul'ıı11
refah ve kırlık dönemleniıe damgas1111 vuran ikcisadf dalgalanmalar. gündelik hayara bu mektinda11ya11s?Yordıı.

ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELİK HAYAT 23


Ticari hayat111 kozmosu, Kapalı Çarşı'nın etrqfındaki irili efaklı
hanlardan oluşmuştu. Doğulu ve Batılı tüccarlann uzak d(yarlardan
getirdik/en· haberler, bir rjSane atmoşfen· içinde bu hanlardayaşandı.
kan) ve 1 4 küçük sergi yerini kapsıyordu. 40
Bölgenin Bizans döneminde de bir ticaret mer-
kezi olma özelliği taşıdığı4 ı ve Forum Konstan­
tinos ile Forum Tauri arasındaki kesimin esnaf
loncaları tarafından işgal edildiği dikkate alınır­
sa, Osmanlılar'ın yer seçimi konusunda topog­
rafık geleneğe uydukları açıkça ortaya çıkar.
Nitekim bu bölgenin önemi, Balkanlar üzerin­
den Avrupa'ya uzanan kara ticareti ile, Akde­
niz'in Haliç'te noktalanan deniz ticareti yolları-
24
nın kesişme noktasında yer almasından kay­
naklanmaktaydı. Bunun sonucunda, bölgedeki
ticari trafiğin yoğunluğu nedeniyle iç pazar tü­
ketimini karşılamada yetersiz kalan ilk bedes­
tenin yanına bir ikincisini yapmak zorunlu ha­
le gelmiştir. inşası 1 4 73 'ten önceye tarihlendi­
rilen Sandal Bedesteni, yarattığı iktisadi potan­
siyel nedeniyle Beyazıt çarşı kompleksinin, şe­
hir hayatındaki yerini almasında dinamik bir
rol oynamıştır. 42 Aynı şekilde Galata Bedesteni
de,43 bir liman şehri özelliği taşıyan Galata'run
antrepoları ile iç kesim arasındaki ticari bağlan­
tıyı sağlamıştır. Söz konusu bu üç bedestenin
yanısıra, vakıf geliri temin etmek amacıyla
şehrin çeşitli yerlerinde kurulan irili ufaklı ma­
halle çarşıları da vardır. Bunların başlıcaları,
Balıkpazarı Çarşısı; Dikilitaş Çarşısı;44 Cibali'de­
ki Debbağlar Çarşısı; Bakırcılar Çarşısı;45 Ace­
mioğlanlar Çarşısı;46 Darphane Çarşısı; Tahta­
kale'de Harratlar Çarşısı; Yedikule'de Kirişhane
Çarşısı; Saraçhanebaşı'nda Saraçlar Çarşısı;47
ile Haliç'te U nkaparu ve Odunkapanı çarşıları­
dır.
Esnaf ve ze naatkar meslek gruplarının
yerleştikleri han ve kervansaraylar da, istan­
bul' daki ticari merkezlerin oluşumunda en az
çarşılar kadar belirleyici bir öneme sahiptirler.
Çarşı ile han arasındaki organik ilişki bir bakı­
ma, pazar ile onu besleyen iktisadi kültür ara­
sındaki ilişkidir. Farklı cemaatlere mensup es­
naf gruplarının birbirlerine aktardıkları meslek
kültürü için elverişli bir ortam sağlayan hanlar,
aynı zamanda istanbul'un dış dünyaya açılan
kapıları sayılabilirler. Nitekim bu kapılardan gi­
ren Doğu ve Batı kökenli meslek kültürü, deği­
şik lonca pratiklerini temsil eden kozmopolit
tüccar zümresine, gündelik hayat içinde ayrıca­
lıklı bir statü kazandırmıştır. Kuşkusuz bu ayrı-
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
calık yalnızca maddi güce dayanmaz. Kuruluş
döneminin nüfus yapısı içinde, kültürel köken
açısından en evrensel grubu oluşturan tüccar
zümres i ni n önemi, halk ile Saray arasındaki
ara tabakayı temsil etmesinden ve dolayısıyla
yönetici kadronun, gündelik hayattaki iktisadi­
siyasi dalgalanmalan gözlemleyebildiği bir top­
lum aynası işlevine sahip bulunmasından ileri
gelmektedir.
i ktisadi organizmanın kültür hücreleri ola­
rak nitelendirebileceğimiz İstanbul hanları,
şehrin ticaret bölgelerini üç ayrı eksen üzerinde
kuşatırlar. Birincisi Beyazıt-Aksaray, ikincisi
Beyazıt-Sultanhamamı ve üçüncüsü de Haliç
boyunca uzanan Eminönü-Unkapanı kıyı şeri­
dini içine alır. Liman kes imindeki en önemli
han, Bizans 'tan kalma Balkapanı Hanı'dır. Fe­
tihten önce Venedik ticaret kolonisinin başlıca
merkezleri arasında yer alan bu bölge, ıı. Meh­
med'in 1 454 kapitülasyonu ile tanıdığı kolay­
lıklar sayesinde bir süre daha eski canlılığını
korumuştur. Bölgedeki ticari yapıların çevre­
sinde ise bir azınlık yerleşiminin bulundu!J.ı ke­
sindir. Örneğin Balıkpazarı ile Odunkapısı ara­
sını işgal eden Venedik Loncası Mahallesi, şeh­
rin dış ticaretini ellerinde tutan yabancı tüccar
gruplarının Haliç'teki ağırlıklannı göstermekte­
dir. Diğer yandan liman ile bedesten arasında
han, çarşı ve depolardan oluşan bir ticari me­
kanlar kuşağının bulunduğu, vakfiye kayıtla­
rından anlaşılmaktadır. Sur-içi'nin kozmopolit
yerleşimlerinden Tahtakale, bu kuşağın merke­
zi durumundadır. Kürkçü Hanı;48 Katırcı Ha­
nı49 ve Yemiş Kapanı Haııı,5o bu merkezin çev­
res inde yer almışlardır. Haliç 'ten bedestene
doğru açılan yol şebekesinin ve bedesten çev­
resinin hanlar açısından yoğun bir ticari doku­
yu barındırdığını söyleyebiliriz. Bedesten yakı-
ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELiK HAYAT
Osmanlı taşra hanları, lstanbul merkezli kültürün imparatorluk
coğref.yasına nefuz edebilmesini kolaylaştıran başlıca bağlantı
noktalarıydı. Sosyo-kültüre/ iletişim ağının bu temel kurumlan,
yüzyıllar boyunca lstanbul ile taşra vilayetleri arasındaki bilgi,
inanç ve tecrübe akışını sağlayarak Osmanlı hayat tarz1111 inşa
ettiler.
nındaki Bodrum Kervansarayı ,5 ı pamuk ve
kumaş ithalatçılarının yerleştikleri52 tipik bir
meslek hanıdır. Bunun yakınında da Kürkçü
Hanı ile birlikte, 36 ı dükkanlık bir kapas iteye
sahip Han-ı Sultani (Bey Kervansarayı) var­
dır.53 Oivanyolu üzerinde ise Süleyman Paşa
Odaları Hanı54 ve ı 5. yüzyıl sonlarından itiba­
ren yabancı elçilerin ikamet ettikleri Elçi Hanı55
bulunur.
Fetihten sonra esnaf-tüccar zümresinin ör­
gütlenme şekli lonca tipi korporasyonlara da­
yanmakta ve farklı dini cemaatlere mensup bu
gruplar aras ında yapısal bir bütünlük göze
çarpmaktadır. N itekim göç ettirilerek bedesten
ve çevres ine yerleştirilen Müslüman es naf,
Anadolu kökenli fütüvvet geleneklerini şehir
ortamına uyarlayabilmişler. diğer azınlık grup­
ları da mevcut lonca düzenine ayak uydurmuş­
lardır. 56 Böylece Bizans mirası lonca gelenekle­
riyle Anadolu kökenli esnaf teşkilatının ortak
bir zemin üzerinde kaynaşmaları sonucu , gün-
25
 delik hayat iktisadi açıdan kararlı bir dengeye
sahip olabilmiştir. Esnaf-tüccar sınıfın gündelik
hayat içindeki toplumsal statülerine gelince: Bu
statüyü belirleyen iki farklı etken dikkati çek­
mektedir. Birincisi dini kökenli olup, esnaf
gruplarını bağlı bulundukları cemaate göre sı­
nıflandırmakta ve böylece herhangi bir esnaf
grubunun sivil hayatı, kendisine ayrılmış ma­
halle sınırlarıyla çevrili kalmaktadır. ikinci et­
ken ise bütünüyle pratik nedenlerden kaynak­
lanmakta ve dolayısıyla esnaf gruplan bağlı ol­
dukları dini cemaatlere bakılmaksızın, yalnızca
temsil ettikleri mesleklere göre sınıflandırılmak­
tadır. Bundan dolayı bir esnaf grubunun yal­
nızca mesleki kariyeri, onun diğer dini cemaat­
lere mensup gruplarla birarada gündelik hayata
katılmasını kolaylaştırmaktadır. Sonuçta sivil
hayatlarını dini kurallar gereği ayn mahalleler­
de s ürdürmek zorunda kalan bir Rum toptancı
ile bir Müslüman zenaatki\r, iş hayatında aynı
mekanı paylaşabilmektedirler. Esnaf ve tüccar
nüfusa yalnızca meslek türü açısından uygula­
nan bu ayrım nedeniyle, bedesten ve çevresin­
deki hanlarda mevcut işyerleri belirli loncalar
tarafından işgal edilmiş, dolayısıyla merkezi
otoritenin iktisadi hayatı denetlemesi pratik
açıdan kolaylaşmıştır. 5 7
Gündelik hayatın temel ihtiyaçlarını karşı­
layan esnaf-tüccar zümre, başlıca iki ana sek­
törde etkinlik göstermekteydiler. Bunlardan ls­
tanbul'un iaşesi için gerekli gıda ve yakacağın
temini başlı başına bir sektör olarak gelişmiştir.

Kapalı Çarşı esnqfi, tan'kat dddbı vefatüvvet geleneklenjleyetişen insan tipıiıi bünyesinde banndınyordu. Gündelik hayatın bu
dışa dönük kültür üreticis(fetihten itibaren şehnlı değerler sistemini dengede tutan bir terazi işlevini üstlendi.

26 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 HerbinJarkil bir kültürün temsilcisi olan S'1Y.)'ar satıcılar. Bu insanlar mahalle hayatına yalnızca ticaretin gündelik kaygılarla
smırlı küçük dünyasını değil, bunu bütünüyle aşan yerel değerleniı büyük dünyasını da kazandırdı/ar. Dar sokaklann ve ahşap
evlerin bu tanıdık ziyaretçi/en; lstanbul mahallesıiıin ortaya zengin bir hayat üslubu çıkar.masında önemli rol oynamışlardır.

Deniz ticaretini ellerinde tutan azınlıklar, bu
alanda egemen durumdaydılar. Kara yoluyla
getirilen hububat Edirnekapı'da, deniz yoluyla
getirilen hububat ise Eminönü' ndeki kapanda
toplanıp, çoğunluğunu Rumlar'ın oluşturduğu
aracılarla perakendeci esnafa dağıtılıyordu. So-
ğan , sarmısak, yumurta ve tavuk gibi gıda
maddeleri İzmit' ten, koyun ve sığır Trak-
ya'dan, yakacak odun ise Istranca' din temin
edilmekteydi. ikinci önemli sektör ise giyim-
kuşam ve mefruşat dallarında odaklanmıştı.
1 489 vakfiyesine göre bedestende, bu sektörü
temsil eden 23 terlikçi, 4 4 takkeci, 50 terzi ve
çuhacı vardı. Bu ticaret kolunun hammadde ih-
tiyacını azınlık tüccarları sağlar ve başta doku-
ma ürünleri olmak üzere çeşitli ev araç-gereçle-
ri de büyük ölçüde Müslüman zenaatkarlar ta-
rafından imal edilirdi. Gemi taşımacılığında
Rumlar'ın, değerli madenleri işlemede ise Er-
meni ve Yahudiler' in belirli bir üstünlükleri
vardı.
Gündelik hayatın şehir ölçeğindeki bir di-
ğer önemli semboller grubu da cami ve tekke-
lerdir. Yerel mescidlerin mahalle birimlerinde
gerçekleştirdikleri dini cemaat oluşturma rolü-
nü, şehrin bütünsel dokusunda külliye camileri
üstlenirle r. Külliye, her şeyden önce şehre
damgasını vuran kültürün egemen sembolü-
dür. Bu sembol ana hatlarıyla kamu hizmetleri-
ni bünyesinde toparlayan bir toplumsal örgüt-
lenme modeline göre şekillenmiştir. Cami, kül-
liyenin merkezinde yer alır ve cemaatin belirli
zamanlarda toplandığı bir çeşitJorum işlevini
üstlenir. Saray yönetimi ile halk arasında bir
iletişim odağı durumundaki bu mekanlar, şehir
hayatını ilgilendiren kararları n cemaate duyu-
rularak tepkisinin ölçüldüğü yerlerdir. Böylece
cami, dini ve dünyevi sorunların lslam şeriatı-
na uygun olarak çözümlendiği bir toplumsal
kurum niteliği kazanmakta, gündelik hayatın
kamu düzenini Saray adına kontrol altında tut-
maktadır. Genel anlamda külliyeler, bünyele-
rindeki çeşitli kurumlar aracılığıyla eğitim ve
sağlık hizmetlerini yürüterek. bürokrasiye yö-
netici yetiştirerek sözkonusu kontrol mekaniz-
masının işlemesini sağlamışlardır. Yap ı mına
! 4 63'te başlanan Fatih Camii ve tmareti,58 şe-
hir hayatında bu tür bir belirleyicilik rolünü oy-

ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELİK HAYAT 27

Fatih Camii ve Küll{yesi, şehir hayatının devlet tarefından düzenlenmesine yöne/ık ilk büyük toplumsal prqjeydı: ibadet, eğitim,
sağlık, ticaret, konaklama ve toplumsa/ yardımlaşma iht{yaçlannın birlikte inşa ettık/eri cemaat yaşantısı, devletin güvenlik
dünyasıyla bu minıan· kompleksin çatısı altında bütünleşti.
nayan ilk büyük külliyedir. Hagion Apostolon
Kilisesi'nin yerine inşa edilen bu külliye, Sahn-
ı Seman Medreseleri ile bunlara öğrenci (daniş-
mend) yetiştirecek Tetimme Medreseleri'nden
oluşan bir eğitim kompleksine sahiptir. Ayrıca
bir kütüphane ve ulemaya ayrılan konutlar da
bu kompleksi tamamlar. ilmiye sınıfının gün-
delik hayat içinde güçlenmesine yol açan bu
medrese teşkilatı,59 ayrıca Fatih ve Beyazıt'ın
birer ulema semtine dönüşmesini de hızlandır-
mıştır. Diğer yandan külliye, halkın sağlık ve
gıda ihtiyaçlarını karşılayan kamusal bir öne-
me de sahiptir. Daruşşifa, tabhane, kervansa-
ray ve hamamdanöo oluşan kamuya açık hiz-
met birimlerine vakıf geliri sağlayan 280 dük-
kanlık Sultan Hanı, Hızırçelebi Odaları ve Sa-
raçlar Çarşısı ile maddi destek sağlanmıştı.
28
özellikle bu son çarşı, İstanbul saraç esnafının
topluca bulundukları bir merkezdi. 6 ı is tan-
b u l ' u n i k i n c i b ü y ü k külliye s i , yap ı m ı n a
1 5 0 ı 'de başlanıp 1 5 05 ' te bitirilen Bayezid
Külliyesi'dir. Fatih Külliyesi örneğinde görülen
toplumsal ve kültürel semboliz m , bu yapı
kompleksiyle güçlenerek sürer. il. Bayezid'in
sadrazamlarından Davud Paşa'nın 1 4 85 'te
yaptırdığı ve kendi adıyla anılan Davud Paşa
Külliyesi62 ile Sadrazam Mahmud Paşa 'nın
yaptırdığı Mahmud Paşa Külliyesi63 bu döne-
min şehir hayatını kültürel açıdan etkileyen di-
ğer önemli toplumsal kurumlarıdır.
Camilerde toplanan cemaat, şehir hayatını
idari ve hukuki açıdan düzenleyen ehl-i sünnet
dogmalarını medrese ulemasından öğrenmek-
te, fakat gündelik hayatın insan ilişkileri, mes-
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
lek ahlakı ve manevi kişilik oluşturma gibi te­
mel konularında çok daha yaygın bir örgütlen­
meye, yani tarikatlara bağlanmaktaydı. Cami
ve medresenin eğiticilik rolüne karşılık tekke­
ler, gündelik hayatın yaşam biçimlerini farklı
seçenekler halinde cemaate sunarak. lstan­
bul'un Müslüman nüfus unu tarikatlar içinde
örgütleme rolünü üstlenmişlerdir. Tekke şeyh­
leri örgütleyici insan tipini temsil ederler64 ve
manevi otoriteleri altındaki tarikatlar da ideolo­
jik yapılanmalara göre, cami ile sarayın oluş­
turduğu yönetim mekanizması içinde ya da
karşısında bir muhalefet odağı görünümü ka­
zanırlar. Bu açıdan fetihten sonra lstanbul'un
gündelik hayatına giren tarikatların toplumsal,
kültürel ve s iyasi alanlarda gösterdikleri etkin­ Bayezid Camii ve KülliYesı; imparatorluk ticaret yollarının kesişme
noktası sayılan Kapalı Çarşı 'mn yamna kurulmuştu. Şelırı'n yeniden
likler, üzerinde önemle durulmas ı gereken bir
oluşum sürecinde titizlikle uygulanan imaret sistemi111i1 bu klasik
konudur. örneği, /stanbul'a kattığı siluet değerinin ötesinde, manevi hayatı
kuşatan bir üst kimliğıiı de somur !fadesiYdi.
Yapısı itibariyle bir şehir tarikatı kimliğin­
deki Mevlevilik, fetihten hemen s onra istan­
bul'un gündelik hayatını kültürel ve estetik açı­ düzenleyen dervişler, dört kişilik bir mutnb he­
dan etkilemiştir. özellikle üst tabaka yaşantısı­ yetiyle Mevlevi musikisi icra edip Mesnevi
nın estetize edilmesinde Mevleviliğin •olü bü­ okutmuşlardır. 66 Ancak Kalenderhane Zaviyesi
yüktür. imparatorluk sarayında kırsal değerle­ etkinliğini fazla sürdürememiş ve 1 49 1 'de Ga­
rin barınamayacağı ve dahası bu değerlerin yö­ lata'da, Mevleviliğin istanbul'daki ilk büyük ve
netimle bağdaşmayan bir idolojiyi besledikleri köklü dergahı kurulmuştur.67 11. Bayezid döne­
ne denli açık bir gerçekse, Mevleviliğin de bu mi vezirlerinden olan lskender Paşa'nın yaptır­
muhalif değe rlere sahip çıkan tarikatlar karşı­ dığı Galata Mevlevihane'sinin ilk postnişini
sında öncelikli bir konuma geçmesi kaçınılmaz­ Şeyh Semai Mehmed Dede'dir.68 Kuruluş dö­
dı. Bu yüzdendir ki Bizans ' tan kalmış kilise ve nemi boyu nca İstanbul 'daki Mevleviliğin en
manastırlara yerleştirilen tarikat dervişleri ara­ eski merkezi bu dergah olup, yetiştirdiği bilgin
s ı nda Mevleviler ilk sırayı almışlardır. istan­ ve sanatçılarla hem gü ndelik hayatın kültürel
bul'da kurulan ve gösterdiği etkinlik bakımın­ dokusunu zenginleştirmiş, hem de s iyasi aç ı ­
dan bir Mevlevihane sayılabilecek ilk kuruluş, dan rqjizf hareketlerin karşısında saray ı n des­
Vezneciler'deki Akataleptos Manastırı Kilise­ teklediği bir güvenlik öğes i sayılmışt ı r.
si'nden camiye çevrilen Kalenderhane Zaviye­ İstanbul'da kök salan bir diğer önemli tari­
s i ' dir.65 Vakfı.ye kayıtlarından öğrendiğimize kat da Bektaşilik'tir. Gündelik hayatın yaygı n
göre, bir şeyhin idaresi altında sema meclisi değerleriyle bağdaşmamış as ker ve sivil grupla-

ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELİK HAYAT 29

Mevlevilik, Osmanlı hanedanıııdan daha köklü bir aıle geçmişine sahiptı: Horasan 'dan imparatorluk başkentine doğru çıktığı
uzun yolculuk sonunda, şehn·n manevi ikliminde Osmanlılaştı ve Selçuklu mirası Anadolu irfan geleneğini !stanbu/'a bağlayan
ilk önemli kültür halkası oldu.

rı bünyesinde barındıran bu tarikat, şehir yaşa-
mına iki ayrı yoldan girmiştir: Birincisi, kendi-
!erini Tajfe-i Bektdşiyye olarak nitelendiren Ye-
niçeri Ocağı;69 ikincisi de daha çok etkisini sivil
halk üzerinde gös teren tarikatın Babagdn ko-
!unun kurduğu tekkelerdir. Yeniçerilerin Bekta-
şl tarikatıyla kurdukları organik ilişki, Ocak il-
kelerinin zamanla ahilik geleneğinden Bektaşi
kültürüne doğru kayması sonucu başlamıştır. 70
Kuşkusuz bu tür bir kültürel odak değişimi.
Bektaşiliğin askeri tabaka içinde güçlenip şehir
hayatına girmesini kolaylaştırmış ve bu yeni
ortamda oluşan kimlik Hacı Bektaş muridliği ile
Padişah kulluğu arasında71 bölünmüş bir insan
tipini yaratmıştır. Şehir hayatındaki siyasi den-
gelerin altüst olduğu dönemlerde bu tip ön pla-
na çıkar. Dolayısıyla Yeniçeri, gündelik hayatın
en aktif üyesi ve bir alt-kültür üreticisidir. Bek-
taşlliğin istanbul'da dayandığı kültür tabanı da,
genel çizgileriyle bu aktif tipin yarattığı küçük
esnaf tabaka tarafından desteklenen bir sem-
boller s is temidir. Diğer yandan Bektaşiliğin si-
vil halk üzerindeki etkisi ise büyük ölçüde Ba-
hm Sultan'ın temsil ettiği Babagdn kolu aracılı-

30 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

ğıyla gerçekleşmiştir. Tarikat s ilsilesinde Pir-i
Sani olarak kabul edilen Balım Sultan 'ın kimli­
ği, yeterince aydınlatılamamış bir konudur. 12
Fakat tarikatı disiplinli bir derviş örgütü haline
getiren ve böylece, kırsal kes im Aleviliği' nin
dağınık konumundan bütünüyle farklı bir şehir
Bektaşiliği yaratan bu ilginç kişinin, lstan­
bul'da il. Bayezid'le ilişki kurduğu bilinmekte­
dir. Balım Sultan'ın koyduğu ilkeler çerçevesin­
de bir çeşit ruhban s ınıfı karakteri gösteren şe­
hir Bektaşlliği'nin gündelik hayat içinde saray
tarafından denetlenebilir bir konuma yerleştiril­
mesi, tran'ın Şii propagandasına karşı Osmanlı
yönetimince alınmış s iyasi boyutlu bir önlem
olarak değerlendirilebilir. Şehir Bektaşlliği'nin,
lstanbul imparatorlu!Jun merkezi, Mevlevilik ise bu
merkezde kök salan bir imparatorluk tarikatı idi.
Gündelik h ayatın karma şas1111, estetize edilmiş bir
yaşam üslubuna dönüştürenler, bu impara torluk
tan'kat111111 mensup/an arasmdan çıktılar.
ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELiK HAYAT
bu temel özelliğini koruyarak, Yeniçeriliğin kal­
dınldığı 1 8 2 6 'ya kadar istanbul'daki73 hetero­
doks zümreye, bir çeşit güvenlik şemsiyesi işle­
vi üstlendiği açıktır.
Tarikat faaliyetleri içinde göze çarpan bir
diğer grup da Halvetiler'dir. İmparatorluk coğ­
rafyas ında hızla yaygınlaşan ve lstanbul'da da
çeşitli kollan aracılığıyla gündelik hayata katı­
lan Halvetilik, il. Bayezid tarafından desteklen­
miştir. Çelebi Halife olarak tanınan Cemaleddin
Halveti, Pir Mehmed Bahaeddin 'den hilafet
alarak tarikatı istanbul'da yaygınlaştırmıştır.74
Çelebi Halife ' nin il. Bayezid'i Amasya'da vali
iken tanıdığı ve tahta geçtikten sonra aldığı da­
vet üzerine istanbul'a gelip Gül Camii yakının-
Yeniçerilik ile Bekta şilik, gündelik lı ayara adalet
duygusu ve kamu vicdan1111 ortaklaşa yerlcşrircn
toplumsal kurumlardı. Dervişin eli11deki teber. adalet
duygusunun Yeniçerileşrirdıgi Bektaşiyı; keşkül ise
kamu vıcdan111111 Bektaşileştırdi!Ji Ye11içeriyi sembolize
ediyordu.
31
lstanbu/'un gündelik hayatı, 16. yüzyılda Yeniçeri
kimliğine bürünerek güçlene11yeni bir toplumsa/figü­
rünyükselişine tanık olmuştu. Bu.figür, artık Bizans
surlannı yıkan askeri bir kuvvet değil,Jakat gündelik
hayamı hassas dengelerini altüst edebilecek dıiıamik
bir kişiliğin de habercis(ydı:
daki Mustafa Ağa'nın konağında ikamet ettiği
tarihi kayıtlardan anlaşılmaktadır. Tarikatın
merkezi, Koca Mustafa Paşa Dergahı'dır.75 Es­
ki bir Bizans yapısı olan Hagios Andreas Ma­
nastırı'nın yerine kurulan bu önemli Halveti
kompleksi, medrese, imaret, hamam, hankah
ve k ı rk adet derviş hücre s i n i kapsıyordu .
1 489- ı 4 9 1 yılları arasında tamamlanan tari­
kat merkezi, 76 bu tarihten itibaren halk ile sa­
ray arasındaki önemli bağlantı noktalarından
birisi durumuna gelmiştir. Öyle ki, ı 7. yüzyıla
kadar, devlet bürokrasisi içindeki kilit noktalar­
da, Halveti şeyhleri ya doğrudan ya da akraba­
lık ve müridlik ilişkileriyle dolaylı biçimde söz
sahibi olnıuşlardır. 77 Tarikatın bu ölçüde nüfuz
32
Hakikati arayan dervişlen·n çileliyo/u, mistik hazzın
doruk.lan ile gündelik s(yasetin uçurum/an arasından
geçerek lstanbu/'u kuşat{Yordu. Cem Su/tan 'a karşıyü­
rüttük/eri iktidar mücadelesıiıde il. Bayezid'i destekle­
yen Halvetfler, buyolun sonunda genç padişaha ver­
dikleri desteğin mük<ifatını, onun himayes(yle şehrıiı
gündelik hayatma katılarak aldılar.
kazanmasında kuşkusuz 11. Bayezid ve ı. Selim
dönemlerinde yaşanan Safevi gerginliğinin pa­
yı vardır. Diğer bir neden ise Halvetiliğin kendi
etki gücünü pek çok yan tarikatlara bölerek,
katılımı en üst düzeyde tutabilme başarısıdır.
Örneğin Halvetiliğin Çelebi Halife tarafından
temsil edilen Cemaliyye kolu, bu alanda üstün
çaba göstermiş ve bu koldan ayrılan tarikatlar,
genelde istanbul'a özgü bir örgütlenme gerçek­
leştirmişlerdir. Çelebi Halife'ye damat olarak,
akrabalık çemberine dahil olan Sinaneddin Yu­
suf Efendi 'nin kurduğu Sünbüliyye tarikatı da
bu dönemde gelişen ve bütünüyle istanbul ' a
özgü b i r tarikattır.78 Sünbül Sinan olarak tanı­
nan Sinaneddin Yusuf'un Fatih ve Ayasofya
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
Halveti/iğin önemli kollanndan binsi olan Gülşeniler,
Kanuni döneminde sürekli izlenmiş/erdi. Tarik atın
kurucusu lbrahim Gülşeni'miı Saray'a davet edilme­
sinin ard111da, bu kuşkucu politikanın derin izleri
vardı.
camilerinde vaizlikle görevlendirilmesi, hem
ulema, hem de Saray katındaki nüfuzunu ka­
nıtlamaktadır.
Halvetiler'in şehir hayatında oynadıkları
siyasi-kültürel denge rolünü, çok daha net çiz­
gilerle ve yaygın biçimde Nakşbendiyye tarika­
tı oynamıştır. Sünni akideye dayalı bu Horasan
kökenli tarikat, Şah İsmail ve Safevi propagan­
dasına karşı il. Mehmed tarafından desteklen­
miş, il. Bayezid zamanında da Buhara'daki
Nakşi dergahı ve şeyhlerine önemli ölçüde ma­
li destek yapılmıştır. Nakşbendi tarikatının is­
tanbul'daki merkezi Zeyrek Medreses i'dir. Tari­
katı istanbul'da yayan Molla ilahi bu medrese­
de öğrenim görmüş ve daha sonra burada, hal-
İSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELİK HAYAT
Kalenderi dervişleri, bdtıni kültürün diğer rarikatlar
içinde yaygınlaşmasında önemli rol oynamıştı. Gez­
ginci dervişlik geleneğini sürdüren bu zümre, şehıdeş­
me ve ilm{ye sın!finın baskısı alt111da reşki/ıit/an dağı­
larak tasavvefi bıi· neş'e şeklıiıde Bektaşilik ve Mevle­
vilığin bünyesıiıe kacıldılar.
kı irşad etmekle görevlendirilmiştir. 79 Kısa sü­
rede çevresini genişleten Molla ilahi'nin yanın­
da dönemin ileri gelen tarikat önderlerinden
Şeyh Musliheddin Vefa ve Mevlana Cela!eddin­
i Rumi soyundan Abid Çelebi'yi de görmekte­
yiz. Mevleviliğin Nakşbendilik ile kurduğu iliş­
kide, özellikle Abid Çelebi'nin rol aldığı tahmin
edilebilir. Bu yakınlaşma daha sonraki yüzyıl­
larda da sürmüş ve Mesnevi okutan Nakşi
şeyhlerinin idaresi altında Ddrü '/-Mesnevf tipi
kuruluşların açılmasına neden olmuştur. Molla
ilalı1'nin halifesi Emir Buhari'ye gelince: ıı. Ba­
yezid'den yakın ilgi görmüş ve Fatilı'te kendi
adını da taşıyan dergahı. mescid ve deıviş hüc­
relerinin ilavesiyle genişletilmiştir.sa Bu tekke-
33
 yi Ayvansaray ve Edirnekapı tekkeleri izler. s ı
lstanbul'da hızla yayılan bu tarikat, bir çeşit
devlet kuruluşu gibi çalışmış, Halvetiliğe oranla
daha az parçalanmış ve her dönemde iktidarın
yanında yer almıştır.
Söz konusu ettiğimiz tarikatlann gündelik
hayat içinde halkı organize eden bir araç olarak
işlev gördüğü açıktır. Özellikle kuruluş döne­
minde, padişahların bu aracı en verimli şekilde
kullanmaları dikkat çekicidir. 1 4 53- 1 520 yula­
rı arasında tahtta bulunan üç padişahtan 11.
!sranbııl'a külrüre/ kimliğini kazandıran ahşap ev mimarisi.
arasmda "k{Yamer-i sugra" olarak bilıiıen 1509 depreminden sonra
yaygmlık kazandı. ŞehırJolk/orunun başlıca kaynaklanndan birisi
sayılan bu yapı türü, kendi kozası içinde dünyamnJanfliği düşün­
cesıiıi barmdırryordu.
34
Mehmed, Akşemseddin aracılığıyla Bayramiy­
ye, ll. Bayezid Halvetiliğin bir kolu olan Gülşe­
niyye ve Yavuz Sultan Selim'in Sünbül Si­
nan'ın etkisiyle Halvetiyye tarikatlarına bağ­
landıkları ileri sürülmüştür. 82 Siyasi açıdan bu
tür tasarrufların, heterodoks akımları bastımıa­
da, özellikle Hurufilik ve Kalenderilik gibi tari­
katları sindirmede iktidara güç kazandırdığı
açıktır. Fakat buna karşın söz konusu akımlar
devletin kontrolü altındaki Mevlevilik ve Bek­
taşilik gibi tarikatlara sızmışlar ve inanç sis­
temlerini, bu büyük toplumsal örgütler içinde
dini sembolizm aracılığıyla ifade etme başarısı­
nı göstermişlerdir.
istanbul'un fethi, aynı zamanda saltanatın
da fethi olmuştur.83 il Mehmed Kanunname­
si'nde açık ifadesini bulan bu salatanat düşün­
cesi, yönetimin merkezileşmesini öngörmekte­
dir. Halil Paşa'nın idamıyla, yönetimdeki Türk
unsurların yeri devşirmeler tarafından doldu­
rulmuş ve böylece merkezileşen iktidar gücü­
nün çevresinde bir çeşit devşirme aristokrasisi
doğmuştur.84 Gündelik hayatın dizginlerini ele
alan bu grup, bürokratik denetimin tek söz sa­
hibi olarak, Saray ile halk arasında imtiyazlı bir
zümre niteliği kazanmıştır. Böylece, Saray'ın
gündelik hayattan kopuş süreci başlamış; yö­
netim ise kendi içine kapanarak oluşturduğu
kültürel yapılanmanın desteğini, devşirme sı­
nıflarda aramıştır. Diğer yandan Saray hayatı.
bu içe dönük yapılanmanın sonucu, şehir pa­
zarında en önemli tüketici merkez durumuna
gelmiştir. 85
Halkın gündelik hayat içindeki yaşantısına
gelince: Bu konuyu kuruluş dönemi için yete­
halk
rince aydınlatabilecek belgeler ne yazık ki eli­
mizde yoktur. Ancak bu dönemin nüfus ve is­
kan politikaları gözönüne alındığında, çeşitli
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
bölgelerden getirilip !stanbul'a yerleştirilmiş et­
nik unsurlann birbirleriyle tam kaynaşamadık­
ları, her göçmen grubun kendi yerel adetlerini
sürdürmeye çalıştığı ileri sürülebilir. Henüz Os­
manlı mozayiğine özgü kültür yapılanması İs­
tanbul 'da gündelik hayatı kuşatmış değildir.
Halkın ne tür konutlarda yaşadığını kesin çiz­
gilerle belirlemek de olanaksızdır. Kıyamet-i
Sugra (Küçük Kıyamet) denilen 1 509 depre­
mi86 yalnızca kamu binalarını değil, sivil ko­
nutları da harap etmiş, ı 6. yüzyılın ilk yarısın­
da istanbul'a gelen Batılı gezginler, halkın ço­
ğunlukla derme çatma evlerde yaşadıklarını
görmüşlerdir. Konut yapımında ahşabın tercih
edilmesi, bu büyük depremden sonradır.
ı 453- ı 520 yılları arasındaki kuruluş dö­
nemi, istanbul'un daha sonraki yüzyıllarda
zenginleşen gündelik hayatına yön veren te­
mel kurumların şekillendiği bir toplumsal sü­
reçtir. Şehrin bu kısa, fakat karakteristik dö­
nemden sonra, 20. yüzyıla uzanan zengin tari­
hi içinde geçirdiği klasik ve modern aşamalar.
söz konusu temel kuıumları zenginıleştirme ya
da bıraktıkları boşlukları farklı kültür değerle­
riyle doldurma yönünden atılmış adımlara ta­
nı ki ık ederler.
B) Klasik Dönem ( 1 520- 1 703)
istanbul'un klasik dönemi, ı 6 ve ı 7. yüz­
yılları kapsar. Bu dönemi tanımlarken, araştır­
macıların en çok kullandıkları kavramlar, "bü­
yüme" ve "zenginleşme" olgularına ilişkindir.
Şehrin büyümesi ve zenginleşmesi, başka bir
deyişle "dünya kenti" niteliği kazanması. yal­
nızca kuruluş dönemindeki coğrafi sınırlarının
ve iktisadi pazarının genişlemesi anlamına gel-
ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELİK HAYAT
mez. Büyümenin göstergesi, lstanbul'un bölge­
sel konjonktür içindeki önemini Akdeniz ve
Balkan şehirlerine kabul ettirme gücünde so­
mutlaşmaktadır. Bu gücün ortaya çıkışında
kuşkusuz askeri üstünlüğün payı vardır; fakat
yalnızca bu üstünlüğe dayalı bir açıklama biçi­
mi, istanbul'un çok yönlü potansiyelini değer­
lendirmede bizi yanılgıya götürür. 1 6 . yüzyıl
dünyasında söz sahibi Akdeniz liman şehirleri­
nin istanbul'la olan ticari bağlantıları, giderek
büyüyen bir tüketici pazar yaratmış ve bu pa­
zara akan zenginlik, !stanbul'un kalabalık nü­
fusu tarafından adeta emilmiştir. Bu durumda
büyümenin coğrafi çapı, ticaretin iktisadi çapı­
na eşittir. Göz önünde tutulması gereken bir di­
ğer önemli nokta da, İstanbul 'un kendi çevre­
sinde bir dizi uydu şehir oluşturmasıdır. Şehir
merkezinden çıkıp Balkanlar ve Anadolu'ya
uzanan ticaret yollarının bu ikincil merkezleri
istanbul'a bağımlı kıldığı ve istanbul'un da bu
hayat damarlarını sürekli canlı tutabilecek bir
talep potansiyeline sahip bulunduğu kesindir.
Şehrin 1 6 . yüzyıldan itibaren artan zenginli­
ğinde bu potansiyelin rolü yadsınamaz. Fakat
asıl dikkat edilmesi gereken nokta, bu potansi­
yelin kendi içinde gösterdiği çeşitliliktir. Talep
konusunda ortaya çıkan bu çeşitlilik faktörünü,
istanbul'daki yaşam üsluplarının giderek bir­
birlerinden bağımsızlaşmasıyla açıklayabiliriz.
Çünkü gelenekten ayrılan her farklı yaşam biçi­
mi, iktisadi pazara yeni gereksinimlerin ticaıi
meta olarak yığılması demektir. Bu da en azın­
dan gündelik hayatın, tüketim ağırlıklı sosyo­
kültürel zenginliğinin somut bir göstergesidir.
Nüfus artışı 1 6 . yüzyıl istanbulu'nun baş­
ta gelen sorunlarından birisidir. Şehrin cazibesi,
iktisadi olanakları ve henüz iskana açılmamış
boş alanlarının bulunması. ilk planda nüfus ar-
35

Topkapı Sarayı birinci avlusunda, ikcidar ile halk arasmdaki ılişk{yi
sağlayan görevliler. 16. yüzyılda nijfiısla oramılı anan cop/umsa/
ıhe{yaçlan karşılamak için, Saray bürokrasisine kalabalık bir hizmer
kadrosu eklenmişci.
tışını özendirici etkenlerdir. Bu artışta, henüz
hızı kesilmeyen göçmen hareketinin payı var­
dır. Ancak istanbul'un yerli nüfusunun, bu dö­
nemde üçe hatta dörde katlanarak artması, ileri
sürülen tahmini rakamların kesinlikten yoksun
gerçekliklerine dayanmaktadır. ı 4 77'de 1 85-
1 95 .000 olarak tahmin87 edilen nüfus, 1 520-
1 535 arasıııda 400.000 ve 1 6 . yüzyıl sonları-
36
na doğru da 700.000'e ulaşmıştı r . 88 Hemen
belirtmek gerekir ki, bu rakam abartılıdır. Şehir,
bütün tarihi boyunca bu toplama ancak 1 9 .
yüzyılda ulaşabilmiş ve gene 20. yüzyılın ilk
çeyreğinde 1 .000.000 sınırını aşmıştır. Söz ko­
nusu 700 . 00 0 'lik insan kalabalığının iaşesi,
barınması ve hatta gündelik hayat içinde belli
bir yaşam standardını tutturabilmesi, çağın tek­
nolojisi ve iktisadi pazar potansiyeli açısından
neredeyse olanaksızdır. Bu nüfus, aynı döne­
min Paris'inden iki, Venedik'inden dört kat da­
ha fazladır. 89 Buna karşın ı 520- 1 535 yıllarını
kapsayan 400.000 kişilik tahmin, vakıf esası­
na dayalı tahrirlerden çıkartılmış bir sonuç­
tur.90 Hane hesabına göre yapılan bu sayıma
göre nüfusun % 5 8 . 3 ' lü k Müslüman kesimi
4 6 . 635 hanede; %4 7. 7'lik Hıristiyan ve Yahu­
di nüfus ise 33.362 hanede ikamet etmekteydi.
1 5 50 yılına ait bir tahmin de Sinan Paşa'nın
özel hekimi Cristobal de Villalon tarafından ya­
pılmıştır. Sinan Paşa'nın evrakı arasında gör­
düğü bir tahrir defterine dayanarak verdiği ha­
ne sayısı 60. 000 Müslüman, 4 0 .000 Hıristi­
yan, 4 .000 Yahudi ve bunlara ek olarak sur dı­
şıııda 1 0.000 sayfiye evidir. l 1 4 .000 hanelik
bu toplam da yaklaşık 550.000 kişilik bir nü­
fus yoğunluğu ortaya koymaktadır.9 1 Bu topla­
mı oluşturan nüfusun dini cemaatlere göre ora­
nı ise %57. 7 Müslüman, %42.3 Hıristiyan şek­
l i n de d i r . 92 1 7 . yüzyıl için y a p ı l a n 2 5 0 -
300.000'lik bir diğer tahmin ise, daha çok Ev­
liya Çelebi'nin verdiği abartılmış bilgilere karşı
öne sürülmüştür. 93
Şehrin fiziksel büyümesi, yeni kurulan
mahalleler aracılığıyla gerçekleşir. Kuruluş dö­
nemindeki mevcut 1 82 mahalle ,94 Kanuni dö­
neminde yapılan bir sayıma göre 2 ı 9'a yüksel­
nıiştir.95 1 5 4 6 tarihli bu sayım sonucu bize,
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
Mahallenin güvenlik dünyası, cemaatyapılanmasınm meydana getirdiği ortak değerler sisteminden başka bırşey değildi.
!stanbul mahallesinin smırları, topogrqfik gerçeklikten çok, kültürel bütünlüğün sağlandığı noktadan başlayıp dağıldığı
noktaya kadar devam eden köklü bir toplumsal aidiYet duygusı{Yla çizilmişti.

yeni yerleşimlerin artış hızındaki deııgeyi gös-
termektedir. Yaklaşık bir yüzyıl sonra l 635'te
ise istanbul'daki mahalle sayısı 292 olup, 1 2
cemaat tarafından paylaşılmaktadır. 96 istan-
bul'a yapılan göçleri kısıtlamak amacıyla alı-
nan önlemler, 1 7. yüzyılın ilk yansında başarı-
lı sonuçlar vermiştir. Bunu net bir şekilde ma-
halle sayısının artmayıp, kısmen düşmesinde
görmekteyiz. 1 6 72 'de mevcut 253 Müslüman
ve gayrimüslim mahallesi vardır. Yerleşim bi-
rimlerindeki bu gerileyiş, nüfus yoğunluğunun
azalmasına değil, idar'i düzenlemeye bağlanabi-
lir. Organik bütünlüğünü sağlayamamış, güçlü
bir vakıf desteğinden yoksun kimi küçük yerle-
şimler, zamanla cemaatlerini kaybederek daha
büyük mahallelerin sınırları içine alınmışlardır.
istanbul'un mahalle hücrelerinden oluşan bir
çeşit topografık organizma karakteri gösterdiği,
bu tür parçalanma ve eklemlenmelerle gündelik
hayatını sürdürdüğü açıktır. Nitekim, şehrin ta-
rihinde dinamik bir işleve sahip bulunan kimi
yerleşimlerin, özellikle Haliç ve bedesten çevre-
sindeki mahallelerin, ikincil yerleşimleri bünye-
!erine katarak genişledikleri göıiilmektedir.
Klasik dönem mahallesi, istanbul'un mül-
ki, beledi ve adli teşkilatının ilk basamağıdır.97
Nahiye ve kazaları oluşturan bu küçük ölçekli
yerleşim birimi, organik bir bütünlüğe ve idar'i
açıdan imama bağlı, merkeziyetçi bir yapılan-
ma modeline göre şekillenmiştir. Orga n i k bü-
tünlüğün toplumsal çerçevesini dışarıdan din,
içeriden ise yerel kültürler çizer. Müslüman ya

İSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELİK HAYAT 37

Mahalle, cemaatleniı en küçük ölçekliyaşam alan{Ydı. Bu içe dönük gündelik hayat kozasını ören toplumsal değer!eı; nimec ve
kü!feti eşic ağırlıkta tarcarak, her cemaatin büı!Yesindeki zenginlik ileJakirliğin birbirini rahacsız eden duygular şeklinde
yaşanmas1111 önlemıŞtı:

38 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 da gayrimüslim mahallelerinin din şemsiyesi
altında kuruluşlarını tamamlamaları, ancak
bünyelerindeki halkın yerel kültürler açısından
da bir bütünlük göstermeleriyle mümkündür.
Nitekim istanbul'un 1 6 . yüzyıldaki tanınmış
mahallelerinden Üsküblü Mahallesi, İslam dini
çerçevesine oturtulmuş göçmen kültürünü tem­
sil eden tipik bir yapısal bütünlük örneğidir.
Şehrin diğer mahallelerinde de aynı temel özel­
likleri görmemiz mümkündür. Klasik dönem
mahallesinin bu yapısal bütünlüğünün bozul­
maması için alınan tedbirler, yaptırım gücü
yüksek uygulamalarla desteklenmiştir. Örneğin
mahalle sakinlerini birbirine kefil yaparak oluş­
turulan güvenlik sistemi, cemaat yapısına uy­
gun solidarist örgütlenmelerin güçlenmesine
yol açmış ve böylece her mahalle sakini, yaşa­
dığı bölgenin kontrolünde önemli bir işlev üst­
lenmiştir. 98 Bu konuda diğer önemli bir gelişme
1 5 78'de mahalle kapılarının yapılmasıdır. Ak­
şam belli bir saatten sonra kapanan bu kapılar,
mahalleye gündelik hayatın içe dönük mekan­
ları özelliği kazandımıışlardır. 1 6. yüzyılda ma­
hallenin güvenliğini sağlayan ve halk arasında
Pazvant da denilen Pasban 'lar, yani ücretli
bekçiler dikkat çekicidir.99 Kolluk görevini yeri­
ne getiren Pasbanlar, idari yönden mahalle
imamlarına bağlıdırlar. imanı ise mülkl, beledi
ve adli yetkilerle donatılmış olup mahallenin en
yüksek idari görevlisidir. Yetki alanları dini ko­
nularla sınırlanmamış, gündelik hayatın temel
konularında tek sorumlu kişi sayılmışlardır. ör­
neğin mahalle sakinlerinin sicillerini tutmak,
ölüm, evlenme ve boşanma olaylarında tek
resmi makanı olarak kendi yetkisini kullan­
mak, ayrıca ahlak zabıtası gibi hareket ederek
mahallenin huzurunu bozanlara karşı gerekirse
ev basmak türünden işlevleri de ü s t l e n m i ş -

ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELİK HAYAT 39

Haliç 'ıiı başlangıcı Emıiıdnü 'ndeki ticaıi iskeleler, biaini ise Kağıthane mesiresi idı: Şehrin iktisadi üreıim ı!e kültürel tüketim
mekanlarını birleştiren bu doğal liman, canlılığım koruyabildiği sürece çarşılardan sahi/saraylara uzanan estetik bir yaşam
üslubu oluşwrdu.

tir. ı oo imamın Müslüman mahallelerindeki bu
çok yönlü görev alanına, Hıristiyan mahallele­
rinde papazlar, Yahudi mahallelerinde de ha­
hamlar sahiptirler. Klasik dönem mahallesinde
kurulan bu tür güvenlik sistemi, yalnızca adli
önlemlere dayanmamakta, iktisadi açıdan da
yaşam standardını belli bir düzeyde tutmayı
amaçlayan düzenlemeleri kapsamaktadır. Ce­
maat içi dayanışmayı iktisadi güvence altına
alan bu tür düzenlemelerin en tipik örneği, bir
çeşit sosyal yardımlaşma sandığı sayılabilecek
A vanz Sandıklan 'nın mahallelerde kunılması­
dır. Hali vakti yerinde kimselerce finanse edilen
bu sandıklar, ihtiyaç oranında düşük faizli kre-
di vermekte, bundan başka fakir, dul ve yetim­
lerin bakımı için yapılan harcamaların kayna­
ğını oluşturmaktadırlar.
1 6 . ve 1 7. yüzyıllarda istanbul'un yerle­
şim bölgelerinin çoğunlukla ticaret ve liman
kesiminin etrafında şekillendiği, Galata'dan Pe­
ra'ya doğnı bir diğer iskan alanının gelişmekte
olduğu ve Boğaziçi köylerinin giderek şehir do­
kusuna katılmaya başladıkları görülmektedir.
istanbul'un doğal limanı Haliç'tir. ı o ı Ticari açı­
dan Akdeniz ve Balkanlar' ı n kalbi sayılan bu
önemli iktisadi merkez, 1 5 . yüzyılda güney kı­
yıları boyunca yoğun bir nüfus potansiyeline
sahipken, ı 6 . yüzyılda aynı demografik hare-

40 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

ketlilik kuzey kıyısına da yansır. Haliç'in gün­
delik hayattaki önemini artıran başlıca iki et­
kenden söz edilebilir. Birincisi ticari iskelelerin,
depoların ve ulaştırma sektörünün bu bölgede
odaklanmaları, ikincisi de askeri amaçlı tesisle­
rin bu doğal korunakta faaliyet göstermeleridir.
Ticari amaçlı iskelelerin güney kıyısında oluş­
turdukları ve Bahçekapı'dan Balat'a kadar uza­
nan antrepo zinciri bu bölgeyi canlandırırken,
.
kuzey kıyısında da başta Galata olmak üzere
Tophane ve Salıpazarı'na uzanan bir diğer tica­
ri kuşak meydana gelmiştir. Galata'nın hemen
dibindeki Kasımpaşa ise, burada kurulan tersa­
nenin canlandırdığı bir yerleşim bölgesidir. ı 02
il. Mehmed'in Aynalıkavak'ta yaptırdığı basit
tersane ihtiyacı karşılamadığından, büyük bir
tersane inşasına Yavuz Sultan Selim dönemin­
de başlanmış, 1 03 Kanuni döneminde tamam­
lanmıştır. Tersanenin bünyesinde Baruthane
kulesi, yetmiş kaptan mahzeni, kürekhane, ye­
di tane kurşunlu mahzen, Divanhane-i Cedid,
Bambul Zindanı, Cirit Meydanı Kasrı, Şah Kulu /scanbul'un çok kültürlü yapısı, şehir mimarisine olağanüstü
ve Meyit Kapısı bulunmaktaydı. I � Osmanlı sembolik bir ifade kazandınnıştı. Bu karmaşık semboller ağı içinde
Galata Kulesi, tarihi boyunca Orraçağ hatıralarım yaşayan bir
donanmasının teknik ihtiyaçlarını karşılamak Cenevizli olarak kaldı.
için yapılan tersane, zamanla inşa edilen ek bi­
nalarla büyümüş, özellikle bu ek yapılardan ca­ cari kapasitesinin bulunduğunu, bölgedeki
miler, bölgenin gündelik hayatında toplumsal debbağhanelerde sarı sahtiyan ve kırmızı köse­
bir çevrenin oluşmasını sağlamışlardır. ı os Ka­ le imal edildiğini yazmaktadır. 106 Tersane Zin­
sımpaşa'nın İstanbul tarihi içindeki önemi, Ga­ danı ise lstanbul'un siyasi hayatında önemli rol
lata'nın levanten çerçevede ortaya koyduğu alt oynamış bir yerdir. Görgü tanıklarına göre ı 7.
kültürün bir benzerini, tamamen Türkler'e öz­ yüzyılda burada adi suçluların yanısıra, Rus
gü bir şekilde yaratmasıdır. Bu bölge daha son­ esirleri de bulunmaktadır. 107
raki yüzyıllarda İstanbul kabadayılığının önde Kasımpaşa'nın hemen yanındaki Galata,
gelen merkezlerinden birisi olacak ve Türk in­ eski bir Ceneviz kolonisi olmanın ticari avantaj­
sanının, belki de en dışa dönük kişiliğine sahip larını klasik dönem boyunca korumuş, bu alan­
tulumbacı-bahriyeli tipi, Kasımpaşa'nın kültür daki üstünlüğünü siyasi planda perçinleyerek
ortamından beslenecektir. Evliya Çelebi, ı 7 . Pera'nın doğuşunu hazırlamıştır. il. Mehmed'in
yüzyılda Kasımpaşa'nın 3 6 0 dükkanlık bir ti- Cenevizliler'e tanıdığı iktisadi ve toplumsal

İSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELİK HAYAT 41

 haklarla, ı os fetihten sonra da imtiyazlı bölge
statüsünü sürdüren Galata, tayin edilen bir
voyvoda idaresinde Bildd-ı Seldse kadılığının
bir parçası oharak katolik kiliseleri idaresindeki
Magnj/ica Comwıita di Pera adıyla 1 682 'ye
kadar teşkilatını korumuştur. ı 09 Nüfus yapısı
Hıristiyan cemaatler lehine bir yoğunluk taşı­
yan Galata'da Müslümanlar · ı n yaşadıkları
Ağacamii, Asmalımescid ve Hacı Mimi gibi ma­
halleler bölgenin kozmopolit yapısını etkileye­
bilecek güçte değildirler. Başlangıçta Müslüman
nüfusu artırmak amacıyla buraya yerleştirilen
Endülüs Araptan da gündelik hayatta ağırlıkla-
rını duyuramamışlardır. Bölgenin en kalabalık
cemaati Rumlar' dır. 14 77 sayımına göre bölge­
de 592 Rum hanesi vardır ve bunun diğer ce­
maatlere oranı %39 'dur. ı ı o Rumlar deniz tica­
retiyle zenginleşerek tarihte Galata Bankerleri
olarak bilinen finans kuruluşlarını tekellerine
almış bir zümredir. Genellikle Galata Kulesi ile
surlar arasındaki kısımda faaliyet gösteren
Rumlar'ın ticaret ofisleri, bölgenin maddi zen­
ginliğini artıran iktisadi potansiyeli sürekli de­
netim altında tutmuş, bunun sonucunda zen­
ginleşen Rum aristokrasisi, ofislerini iş bölgesi
niteliğindeki Galata'da bırakarak sivil hayatın

Azınlık cemaatleri içinde en kalabalık grubu, Rumlar meydana getiriyordu. Divan-ı Humayün 'da rercümanlık, Galata'da
bankerlik yapan Bizans kökenli aristokrat Fenerlı!er cemaatin üst tabakasını, Anadolu ve Ege adalanndan getirı!en Rumlar da
esnefdeğerleniıe bağlı orta tabakayı temsı! ediyorlardı.

42 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

görkemli sembolleri sayılan konaklarını, Pe­
ra'ya taşımışlardır. 1 7 . yüzyılda Rum finans
çevrelerinin ticari çıkarları, Avrupalı diplomat­
ların siyasi planlarıyla Pera'da bütünleşmiş ve
bu bölge inişli çıkışlı tarihi boyunca lstanbul'un
karşısıııda Avrupalı güçlerin kalesi olarak kal­
mıştır. Galata· nın Hıristiyan nüfusu içinde
Rumlar'dan sonra gelen en kalabalık kesim La­
tin kolonisidir. 1 4 77 sayımıııda, 332 hane ola­
rak gösterilen bu cemaat, Galata'nııı genel nü­
fusunda %22'lik bir paya sahiptir. Avrupa elçi­
liklerinin ı 7. yüzyılda Galata ve Pera'yı işgal Venedik Sarayı, Akdeniz dünyasın111 Galata-Pera bölgesindeki
etmeleriyle, bu cemaatin de sayıca önemli bir egemen sembolüydü. lstanbul'da daimi elçi bulu11durma hakkım
1454'te elde ede11 Ve11edikliler, Balyos de11ilen cemaat temsilcileri
toplama ulaştığı tahmin edilebilir. Katolik kili­ aracılığıyla şehir pazarım, 1797'ye kadar Akde11iz ticaretini11 en
sesinin idaresi altındaki Latinler, mahalle tipi itibarlı müşterısiyaptılar.

örgütlenmeyi andıran cemaat teşkilatlarını kili­

se, manastır ve hastane gibi kurumların etra­
fıııda şekillendiren bu kozmopolit grup, istan­
bul'un gündelik hayatıııa da bu kurumlar aracı­
lığıyla kültürel açıdan damgasıııı vurmuş ve bir
bakıma istanbul'un Avrupa'ya açılan kapısı sa­
yılmıştır. özellikle bu kapıyı aralayan Pera le­
vantenleri Latin cemaatin içindeıf çıkmış ve is­
tanbul'un yerli Rumları'yla kaynaşmış bir züm­
renin üyeleridirler. Ermeni nüfus ise 62 hanedir
ve %4 'lük bir oranla temsil edilirler. Ticaretle
uğraşan Ermeniler de cemaatlerini kilise teşki­
latı etrafıııda kurmuşlardır. Bizans döneminde Galata-Pera 'daki Fra11sız Sarayı. Osma11lı saray teşrjfarında kıdemli
1 436'da inşa edilen Surp Lusavoriç Kilisesi ı ı ı diplomat kabul edile11 Fra11sız elçileri maiyetlerindeki sanatçı ve
araştırmacılarla Pera lıayar111a Avrupa külrürünü raşıdılaı: nansız
Anadolu kökenli Ermenilerin merkezi olup aynı Sarayı ise A vrııpa 'nın Doğu'ya, lsranbul 'un da Ban 'ya açılan
zamanda bir eğitim kurumu stütüsünde görev kapısıydı.

yapmıştır. Galata'nın Müslüman nüfusuna ge-

lince: 535 haneden ibaret bu cemaat, bölgenin
toplam nüfusu içinde %35 oranında bir yoğun-
luğa sahiptir. Bu nüfus Türk, Arap ve bir kısım
iranlı' dan oluşan karmaşık bir cemaat görünü-
mündedir. Galata'nııı merkezi sayabileceğimiz
Kuledibi ' nin çevresi, Müslüman yerleşimi ile
kuşatılmış, fakat bu bölge varlığını uzun süre
ko ruyamam ıştır. Kürkçü Kapısı yakıııındaki
Abdi Fakih ve Eski Lonca, iskele Kapısı'ndaki
Hacı Hamza ve Karaköy'deki Cami mahalleleri
belli başlı Müslüman yerleşimleri arasında sayı-
labilirler. ı ı 2 Söz konusu mahallelerdeki halkın

İSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELiK HAYAT 43

Mesireler 16. yüzyıldan itibaren gündelik hayatın başlıca kamu alanlarından birisi olmuşcu. ilk modem/eşme prqjeleri, halkın
gözüne uzaklığı nedeniYle önce bu mekanlarda uygulandı. Söz konusu bu kamu alanlarına Saray tarqfindan yüklenen resmi
kıinlik, 1730 ayaklanmasıyla sivılleşme sürecine girdi ve esneftefemiçlerı· halka açık mesire geleneğıiıi başlattı.

büyük bir bölümü, Kasımpaşa Tersanesi, Top­
hane gibi askeri tesislerde görevli yöneticiler (ki
bunlar Galata ' nın Müslüman üst tabakasını
temsil ederler) , yabancı elçilik kavasları, Mek­
teb-i Sultani hocaları, dervişler ve hamam işle­
ten orta tabaka tarafından meydana getirilmiş­
tir. Klasik dönem Galatası'nın sakinleri arasın­
da Yahudiler de tek bir mahallede toplanmışlar­
dır. t t3 Galata Yahudileri, köken itibariyle Karay
Musevisi olarak kabul edilirler ı t4 ve İspanyol
Yahudileri 'nin göçüyle bölgedeki etkinliklerini
zamanla kaybederler.
Galata ve Pera'nın gündelik hayat içindeki
siyasi rolü ise, ı 6. yüzyıldan itibaren bölgeye
yerleşen yabancı elçiliklerin faaliyetleriyle art­
mıştır. ilk kurulan elçilik Fransızl a r ' ı ndır.
1 5 3 5 ' te inşa e d i l e n ve İstanbul tar i h i n d e
"Fransız Sarayı" adıyla bilinen yapı, ı. Ahmed
döneminde yeniden ele alınmış ve ek binalarla
genişletilmiştir. 1 7. yüzyılda Marquis de Noin­
tel 'in çabasıyla kültürel etkinliklere de sahne
olan elçilik, modern tiyatro sanatının da istan­
bul'da sergilendiği mekanların başında gelir.
Moliere'nin Dffrit Amoureusxc ve Cocu !magi­
naire adlı oyunları elçiliğin tiyatro salonunda 8
Ocak 1 6 73 'te başarıyla temsil edilmiştir. ı ı s İn­
giliz elçiliği de 1 596'da Pera sırtlarına taşınır.
Elçi Edward Barton'un Kasımpaşa'ya nazır ko­
nağı, bahçe içinde ve oldukça görkemlidir. 1 1 6
İngiliz elçiliği, Pera'daki yabancı tüccarlar ile si­
yaset adamlarının buluşup, Levant Company
üyesi İngiliz diplonıatlanna ı ı 7 Osmanlı pazarı-

44 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

nı açmaya çalıştıkları uluslararası bir merkez­
dir. 1 588'de atanan ve çok iyi Türkçe bilen elçi
Edward Barton, Hoca Saadeddin gibi dönemin
tanınmış bir tarihçisiyle yakın ilişkisi bulunan
seçkin bir diplomattır. İngiliz tüccar diplomatla­
rı geleneğini sürdüren )ohn Sanderson da is­
tanbul'a birkaç defa gelmiş, kendisine iyi bir
çevre yapmıştır. ı ı s Elçi Henry Lello'nun ise
1 59 7 'den sonraki faaliyetleri arasında, istan­
bul'da bir Anglikan kilisesi kurma çabaları dik­
kat çekicidir. ı ı 9 Pera'daki elçilik çevresinin
seçkin temsilcilerinden Venedik balyosu da
Tophane'ye yakın Tomtom Kaptan Soka­
ğı' ndaki konağında ikamet etmektedir. 1 5 . ve
18. yüzyıllar arasında Osmanlı siyasetinde ika­
met elçisi olarak ı 20 görev yapan balyoslar,
1 64 5 'ten itibaren Haliç'in güneyindeki Vene­
dik kolonisini Pera 'ya doğru ç e kmişler ve
1 79 7 ' de Venedik Cumhuriye t i ' n i n ortadan
kalkmasına kadar güçlü bir koloni oluşturmuş­
lardır.
Yerleşim düzeni bakımından tipik bir Ak­
deniz liman şehri özelliği taşıya'h Galata, to­
pografık konumu itibarıyle gelişimini iki ana
doğrultuda, Pera ve sur dışına taşarak Haliç kı­
yısı boyunca gerçekleştirmiştir. Galata, topog­
rafık açıdan mekan organizasyonunu rasyonel
biçimde çözmüş bir yerleşim kabul edilebilir. ı 2 ı
Limandan Pera sırtlarına doğru taraça tipi sedli
yerleşim özelliği dikkat çeker. Bu ana eksen
doğrultusundaki ulaşım şebekesi merdivenli
sokaklarla örülmüş ve limanla olan bağlantı
surlardaki kapılarla sağlanmıştır. ı 22 Başta
Azapkapısı ve Tophane olmak üzere iki ana is­
kele, Galata'yı ticari yönden diğer Akdeniz li­
man şehirlerine bağlayan önemli çıkış noktala­
rıdır. Bu ticari kuşağın gerisinde Karaköy Mey­
danı bir gümrük ve ofis alanı olarak şekillen-
ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELİK HAYAT
miş, Palazzo del Commune adıyla bilinen yö­
netim merkezi de, bu küçük ölçekli mekanı ta­
mamlamıştır.
Galata'nın Haliç iskeleleri boyunca geliştir­
diği kültürel yapılanma, istanbul'un gündelik
hayatı açısından önem taşır. Evliya Çelebi'nin
Galata'da geçerli dört ana meslekten birincisi
olarak gösterdiği gemicilik, istanbul'un alt-kül­
tür dinamiklerinden en başta gelenidir. ı 23
Rumlar'ın tekelindeki meyhane işletmeciliği,
gemici nüfusun yoğun olduğu Galata'da yay­
gındır. Bölgenin yerli halkı ile Akdeniz limanla­
rının kozmopolit denizcilerinin kaynaşma nok­
tası, bu meyhanelerdir denebilir. Rum, Yahudi,
Ceneviz, İspanyol karışımı Akdeniz kozmopoli­
tizmi, İstanbul Yeniçeriliği ile bu mekanlarda
kaynaşmış ve klasik dönemin evrensel sayabi­
leceğimiz tek insan tipi, görünüşte olumsuz ka­
bul edilebilecek bu çevre içinde doğmuştur. Ga­
lata denilince akla ilk önce meyhanelerin gel­
mesi, Osmanlı yazarlarınca bölgeye bir "işret­
hane-i dünya" gözüyle bakıldığını kanıtlamak­
tadır. ı 24 Şarap içmek, gizli meyhane açmak ya
da çalgılı toplantı düzenlemek gibi her biri ya­
sak kapsamına giren eylemlerin, ı 2s gündelik
hayatın bir parçası olduğu dikkate alınırsa. şa­
rap içen Yeniçeriler'e göz yumulması iktidar ile
alt tabaka arasında çifte standarda dayalı bir
çeşit anlaşmanın varlığını hissettirmektedir. ı 26
istanbul'un klasik dönem boyunca gelişe­
rek şehir bünyesine katılan alanlan, yalnızca
iktisadi ve siyasi açıdan önem taşıyan bölgeler
değildir. Bu dönemde yeşil alanların da işlevsel­
leştiğini gömıekteyiz. Bahçe ve mesirelerin tıpkı
ticaret bölgeleri gibi şehir ölçeğinde yeralmaya
başlamaları, giindelik hayatın sivilleşmesi. baş­
ka bir deyişle istanbul 'un bir askeri garnizon
görünümünden sıyrılıp, eğlence kültürüne da-
45
Cirit oyunu, Orta Asya kökenli kültürün lscanbu/'a güçlü birya11sıması idi. Kolektif eğle11ce ruhu11u i11şa ede11 bu oyu11u11
kwgıısu11da, lsldm(yet ö11cesi bozkır hayatmın atçılık kültürü ile cılıad anlayışı birlikteyer almıştı.

yalı kamu etkinliklerinin sergilenebildiği çoğul­
cu bir yapıya kavuşması anlamına gelmektedir.
Klasik dönemde bu tür kamuya açık alanların
tipik örneği Kağıthane'dir. Asıl şöhreti ni ı 8.
yüzyılda yapacak olan Kağıthane, 11.Bayezid'in
burada bir Baruthane inşa ettirmesiyle askeri bir
tesis etrafında şekillenmeye başlar. 127 Kağıtha­
nenin gelişmesi, bu açıdan Kasımpaşa ve Top­
hane'nin gelişmesine benzemektedir. Kanuni
tarafından kargir olarak yeniden yaptırılan söz
konusu Baruthane, Cebehane Ocağı'na mensup
200 neferin istihdam edildiği bir askeri tesis-
tir. ı zs Evliya Çelebi'nin verdiği bilgiye göre, böl­
genin doğal güzelliği nedeniyle İstanbul halkı­
nın ilgisini çekmiş ve esnaf teferrüçleri için vaz­
geçilmez bir mekan olmuştur. ı 7. yüzyılda Ka­
ğıthane Deresi vadisinde beş-altı bin çadır kuru­
lup eğlenceler düzenlendiği, özellikle kuyumcu
ve saraçcı esnafının geleneksel lonca törenlerine
katıldıkları bilinmektedir. 1 29 Kağıthane'de dü­
zenlenen esnaf teferrüçleri, yalnızca belli bir
zümrenin katıldığı eğlence biçimi değildi. Gele­
neğe dayalı bir programı olan ve her lonca teş­
kilatının kendi hiyerarşisi içinde çıraklıktan us-

46 ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

talığa terfi edenleri ödüllendirmek amacıyla dü-
zenlediği bu eğlenceler, gündelik hayata katılan
kalifiye insana toplumda verilen değerin bir
göstergesidir. 130 öte yandan Kağıthane mesire-
si, Saray'a yoğurt ve süt temin eden bir mandı-
raya da sahiptir. 1 3 1 1 6. yüzyılın gündelik haya-
ta getirdiği kolektif eğlence anlayışının belki de
en kapsamlısı kabul edilebilecek Padişah Şen-
lilelen·, (Sfır-i HumayCın) mekan olarak Atmey-
danı gibi merkezi bir alanda yapılabildiği gibi,
halkın rağbet ettiği mesirelerde de gerçekleştiril-
miştir. Kanuni'nin şehzadeleri için 1 530'da dü-
zenlettirdiği ve üç hafta süren sünnet düğünü-
nün bir bölümü de Kağıthane'de yapılmıştı. 132
Bu tarihten sonra Kağıthane bir şenlik yeri ola-
rak benimsenmiş, özellikle bu tür eğlencelerin
vazgeçilmez sportif gösterileri, burada sergilen-
miştir.
Boğaziçi'nin İstanbul şehir dokusuna katıl-
ması, 1 7. yüzyıl başından itibaren gerçekleşmiş
ve böylece kendi içine kapalı köy topluluklanru
banndıran bu bölge, lstanbul'un önemli bir say-
fiyesi durumuna gelmiştir. Başta balıkçılık, ar-
dından bağ ve bahçe tarımı, Boğaziçi'ni İstanbul
pazarını besleyen üretici kaynaklardan birisi
yapmaktadır. iç pazarın meyve v� sebze ihtiya-
cını bir ölçüde karşılayan Boğaziçi köylerinde,
özellikle tarıma dayalı meslek kolları ön plana
çıkmış, avcılık ve balıkçılık da en fazla kalifiye
iş gücüne sahip alanlar haline gelmiştir.
Rumeli kıyısı boyunca sıralanan Boğaziçi
köylerinde söz konusu meslek kollarına men-

Padişah şenlik/en; devlet ile tebaa i/işkisıiıin kamu alamnda sahnclenmis(ydi. lktıdann csceciği.fiırklı külııir
u11surla1111da11 orcak bır eğlence programı çıkartarak, imparatorluk iınq/1111 şehir haya1111da görünebilır kıl(Yordu.

İSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELİK HAYAT 47

Topkapı Sarayı 'nın Boğaziçi hayat111a açılan ilk kapısı, Beşiktaş idi. Saray halkı sa.J(fiye kültürünü önce Beşiktaş 'ın
hasbahçeleıinde, ardmdan ha111m sultanlara ait sahi/saraylarda ta111mıştı. Bu mevsimlikyaşam üslubu giderek yerleşik düzen
anlayışım doğurdu ve Dolmabahçe, Çırağan, Yıldız saraylarınm inşasıyla imparatorluğun yönetim merkezi sur-içinden
Boğaziçi'ne kaydı.

sup ve farklı dini cemaatlerin üyesi, karmaşık
bir nüfus yaşamaktadır. Diğer yandan Boğazi­
çi köyleri, istanbul'un mesire yerleridir. Klasik
dönem boyunca İstanbul halkının mesirelere
giderek büyüyen bir rağbet gösterdikleri, başta
Boğaziçi ve Haliç mesirelerinin önceki dönem­
dekilere oranla hem sayıca, hem de düzenleniş
yönünden ihtiyaca cevap verebilecek düzeyde
olmalarından anlamaktayız. En genel anla­
mıyla mesireler, gündelik hayatın dışa dönük
yönünü somutlaştıran ve böylece cami, ev,
çarşı üçgeni içindeki kapalı yaşam anlayışını,
farklı geleneklere dayalı kültür biçimleriyle
kaynaştıran mekanlardır. özel mülkiyete ait
bahçeler de en azından üst tabaka için aynı iş­
leve sahiptirler. Klasik dönemin kültürel dola­
şımında önemli pay sahibi olan bu tür mekan­
ların Boğaziçi'ndeki ilk büyük halkası, Fındıklı
sınırları içinde kalan Kabataş 'taki Kara Bali
Bahçesi' dir. 1 3 3 Bu mesireyi Beşiktaş Bahçe­
si'ne, ı. Ahmed'in sadrazamı Nasuh Paşa tara­
fından denizi doldurtularak elde edilen Dolma-

48 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

bahçe mesiresi bağlar. ı 34 Beşiktaş ise Boğazi­
çi'nin fetihten sonra en erken gelişmiş bölgele­
rindendir. Sefere çıkacak donanma, Beşiktaş
önlerinde toplanır ve ikmalini yapardı. Bundan
dolayıdır ki semtin gelişme doğrultusu Kaptan
Paşa'nın ikametgahı ve teçhizat depoları çev­
resinde olmuş; daha sonra söz konusu çekir­
dek bölge, Saray'a intikal etmiştir. 1 35 Beşik­
taş'ın nüfus yapısı, Boğaziçi'ndeki dini cema­
atler karmaşasından payını alır. En kalabalık
grup Müslümanlardır; bunları sırasıyla Ermeni
Boğaziçiyalı/an, kara ve deniz kültürünün ortaklaşa şekillendirdik­
ve Yahudiler izler. Müslüman kesim Koca Si­ /en· estetikyaşam üslubuna göre tasarlanmış mekanlardı. Banndır­
nan Paşa Camii etrafında kümelenmiş, ı 36 iç dıklanJarklı etnik unsurlardan oluşan kalabalık hzmet
i kadrosu ise
bu mekdnlan bir diller ve dılıler mozayiğine dönüştürmüştü.
kısımlara doğru ise Ermeniler yerleşmişler­
dir. ı37 Rumeli kıyısının mesireler zinciri, bura­
da Beşiktaş Hasbahçesi ile devam etmektedir.
Bu geniş bahçe, Osmanlı üst tabakasının il .
Bayezid'den sonra rağbet ettiği mesireler ara­
sında sayılır. Zaman zaman elden geçirilerek,
cirit oyunu için burada bir de özel alan yapıl­
mış ve ıv. Mehmed döneminde padişahın da
katıldığı şenliklere sahne olmuştur. ı 3s Beşik­
taş'ın hemen yanındaki Ortakö�se Kanuni
zamanında iskana açılmış, başlangıçtaki yo­
ğun Müslüman nüfusunu koruyamayarak, 1 7.
yüzyıldan itibaren Yahudi cemaatinin istan­
bul'da belli başlı yerleşimlerinden birisi haline
gelmiştir. ı 39 Boğaziçi ' ndeki sivil mimarinin Rumelihisan, asken kültürün sivil hayata n[jfoz edebildiği başlıca te­
mas noktalanndan binsiYdı: iktidar sembolü olan hisar etrqfmda şe­
ı 7 . yüzyıl örneklerini barındıran, fakat hiçbiri­
killenmiş bu Müslüman hayat tarzı, cemaat kültürünü Boğaziçi
si günümüze gelememiş Ortaköy yalıları, Bal­ medeniYetine açan bir kapı işlevıiıi de üstlenmiştı:

tacı Mahmud Paşa, Şekerci Yahudi, Mimar

Mustafa, Safiye Sultan, ishak Yahudi, Ekmek­ !iğin çoğulcu karakterini göstermektedirler. ı 7 .

çizade Ahmed Paşa, Cağaloğlu Mahmud Bey, yüzyılda en kalabalık Rum yerleşimlerinden

Kara Hasanoğlu, Çelebi Kethüda ve Nakkaş birisi de Arnavutköy 'dür. il. Mehmed zama­

Paşa'ya aittirler. 1 40 Diğer tarafta bu üst tabaka nında iskan edilen Arnavutlar'ın bölgedeki

konutlarını kuşatan bir ikinci önemli kültür varlıklarını uzun süre koruyamayarak istan­

çevresi içindeki Rum ve Yahudiler'in işlettikle­ bul 'a çekilmeleri sonucu, Arnavutköy, Rum

ri meyhaneler, Ortaköy'e özgü toplumsal kim- tüccarların gözde sayfiyesi haline gelmiştir.

ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELİK HAYAT 49

Boğaziçi köylerinin başlıca geçim kaynağı balıkçılıktı. Türk sqfrasmda önemli biryer tutmayan deniz ürünleniuiı tüketıinıiıde
azınlık cemaatlerinıiı öncelikli rolü, bu işle geçıiıen Boğaziçi halkmı iktisadi açıdan ayakta tutmayayet(yordu.
Rumlar'ın tekelindeki bağcılık ve buna paralel
peksimet imalatı, ı 4 ı bu küçük sayfiyeyi iktisa­
di açıdan da güçlendirir. Bebek, 1 7. yüzyılda
bir mesire yeridir. Adını, 11. Mehmed'in buraya
tayin ettiği Bebek Çelebi'den alan bölge, ı 42
"Bağçe-i Bebek Çelebi" diye bilinen mesiresiyle
tanınmıştır. ı 43 Ayrıca Yeniçeri Ağası Hasan
Halife ve Deli Hüseyin Paşa'nın bağları, mesi­
renin sınırlarını genişletmektedirler. Rumelihi­
sarı halkı, diğer Boğaz kalelerinde olduğu gibi
Müslüman'dır. iskele çevresi çarşı, mescid ve
hamandan meydana gelen tipik bir İslam yapı
grubuyla kuşatılmıştır. Yerleşim alanı iskele­
den sırtlara doğru sedlidir. Bu yüzden bağ ve
bahçe tarımı gelişememiş, dolayısıyla halk ge­
çim kaynağı olarak balıkçılığa yönelmiştir. ı 44
Emirgan (Mirgfın) da Rumelihisarı'nın nüfus
açısından bir benzeri Müslüman köyüdür. ı 6 .
yüzyıldan itibaren devlet ricalinin rağbet ettiği
bir sayfiye olup ıv. Murad tarafından İranlı
50
E mirgfıne Han'a tahsis edilen Feridun Paşa
Bahçesi de Boğaz'ın ünlü bir mesiresidir. ı 4s is­
tinye, 1 6 . yüzyıl ortalarından başlayarak ge­
lişmiş, sahip olduğu elverişli koy nedeniyle is­
tanbul'un sayılı kalafat yerleri arasına girmiş­
tir. Halkının büyük bir kısmı Rum ve Müslü­
man'dır. 3 cami, 7 mescid, ı hamam ve 2 0
dükkandan eydana gelen iskele meydan ı ,
Mustafa Yahya Efendi, Yeniçeri Efendisi Ko­
yunzade , Hadım Ali Ağa ve Boşnak İsmail
Efendi'ye ait yalılarla kuşatılmıştır. ı 46 Yeniköy
ise, Kanuni döneminde nüfusu Karadenizliler
tarafından oluşturulan bir yerleşimdir. Rum
nüfus daha sonraki yüzyıllarda artış kaydeder
ve peksimetçilikle geçinir. Tarabya, Büyükdere
ve Sarıyer, çoğunlukla Rumların yaşadıkları
küçük balıkçı köyleridir. Sarıyer'de çıkan Kes­
tane, Çırçır, Hünkar va Şifa suyu nedeniyle
bölge, lstanbul'a uzaklığına rağmen ziyaret
edilen bir mesire olmuştur.
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 Boğaziçi'nin Anadolu yakası, yerleşim
bölgeleri ve nüfus yoğunluğu açısından Rumeli
yakasıyla kıyaslanamaz. Bunun başlıca nedeni
ulaşıın sorunudur. Kuzeyden güneye doğru sı­
ralayacak olursak 1 7. yüzyılda Beykoz, Erem­
ya Çelebi 'ye göre bir kasabadır. ı 4 7 Halkının ço­
ğu balıkçılıkla geçinen Müslümanlar'dır. lstan­
bul dalyanlarının en eskilerinden birisi de bura­
da kurulmuştur. Diğer önemli bir geçim kayna­
ğı da odunculuktur. iskelesi pek canlı değildir.
Bunun nedeni de çarşısının pek gelişmemiş ol­
masıdır. ı 4B Beykoz'un asıl ö n e m i Boğazi­
çi' ndeki ilk büyük mesire sayılan Tokat Bahçe­
si' nden dolayıdır. ı 49 iskeleden üç çeyrek saat Klasik dönemde cıiit oyunu, hasbahçelerdeyaşanan rqfine kültürün
birparçasıydı. Devlet ricdlıiıin rağbet ettiği bu cihangirlik ruhuna
uzaklıktaki Tokat Sarayı da bu bahçenin içinde dayalı oyun, Saray kökenli resmi eğlence anlayış111 111 da temelini
yer alır. ı5o Kanunl'nin lstanbul'da başlıca din­ oluşturuyordu.

lenme yeri olan bu bahçe, iV. Murad tarafından

genişletilerek av sahası haline getirilmiş ve ay­
rıca padişahın cirit oynamasına elverişli bir
alan olarak yeniden düzenlenmiştir. Beykoz
yakınlarındaki Sultaniye mesiresi de il. Baye­
zid'den itibaren yoğun bir imar faaliyeti sonu­
cu, devlet ricalinin sayfiye köşk!� ile dolmuş­
tur. ı 5 ı Paşabahçe sınırları içindeki İncirliköy ve
Akbaba, önceleri daha çok Beykoz' a bağımlı
kalmış, ancak 1 8 . yüzyıldan sonra gelişme
gösterebilmişlerdir. Padişahların bir başka av­
lanma yeri de Çubuklu'dur. Bostancı kolluğu­
nun denetimindeki Çubuklu Bahçesi, yetiştirdi­
ği sebze ve meyvelerle Saray'ın ihtiyacını kar­
şılamaktadır. ı 52 Diğer taraftan Boğaziçi· nin
Müslüman nüfus açısından e n önemli yerle­
şimlerinden birisi, kuşkusuz Kanlıca'dır. Kamı­
n! döneminin önde gelen devlet adamlarından
iskender Paşa'nın burada Mimar Sinan'a yap­ 17. yüzyıla kadar A nadolıılıisarı 'n111 sosyo kıiltıirc/ ki111/i!Ji11r.
tırdığı cami ile hamamın, 153 hem mimarlık tari­ surlarla çevnli askcrigarnizon lıuyan dcmr._!;llS11u ı•utJJlll,'illi, Zamanla
disiplin ve görev alıldk1111n yerini alan halkın gündelik 11'tVa//
hi içinde, hem de Müslüman cemaatin mahalle
yaşama arzusu, Anadolulıisarı 'nı bir Bo!Jaziçi semıi oturak ıarilı
yaşıntısında önemli rolü vardır. ı 54 Kanlıca, yo- sahnesine çıkardı.

ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELiK HAYAT 51

lstanbu/'un Asya kryısındaki iskelesi Üsküdar idı: Fakat halkın zihnindeyaşayan Üsküdar, bütünüyle manevi bir dünyaya airtı:
Bu düırya Kd'be toprağı olarak kabul ediliyor ve bekçi/igini Karaca Ahmed Sultan ile Aziz Mahmud Hüdai'ninyaptıklarına
inamlryordu.

ğurdu ve körfezi ile ünlüdür. 155 ıv. Mehmed'in
şeyhülislamı Mehmed Bahaeddin Efendi ' nin
Kanlıca Körfezi' ndeki yalısından ötürü bu eşsiz
doğa parçası halk arasında Bahai Körfezi ola­
rak tanınmış, yabancı elçilerin de katıldığı ilk
mehtab alemleri burada yapılmıştır. ı 56 Kanlı­
ca'da artan Müslüman nüfus yoğunluğu Ana­
doluhisarı'nda devam eder. Evliya Çelebi'nin
verdiği bilgiye göre Anadoluhisarı' nın 1 080
hanesi vardır ve bunlar içinde Defterdar Halıcı­
zi\de, Mustafa Paşa, Hoca Çelebi, Kaftancı Ali
Çelebi ve Emir Paşa'nın yalıları kayda değer
yapılardır. Anadoluhisarı'na rağbetin artmasın­
da kuşkusuz Göksu ve Küçüksu derelerinin sı-
nırladığı mesire yerinin önemli payı yadsına­
maz. Arıcak klasik dönemde, yani 1 6 . ve 1 7.
yüzyıllarda Göksu daha çok padişahların ge­
zinti yaptığı, eğlence düzenlediği, servi ağaçla­
rıyla kaplı bir hasbahçedir. ı 57 Fakat Göksu,
yalnızca bir sayfiye yeri de değildir. istanbul'un
iaşesi için gerekli buğday, buradaki su değir­
menlerinde öğütülür ve mavnalarla Unkapa­
'
ııı na taşınarak depolanır. ı 58 Bahçe ve mesire
geleneğine bağlı olarak gelişen bir diğer Boğa­
ziçi köyü de Kandilli'dir. ııı. Murad'ın yaptırdı­
ğı bahçe, 1 5 9 bölgenin topografık konumuna
uyacak şekilde sedler halinde düzenlenmiştir.
Sedli bahçe düzenlemesi, özellikle Boğaziçi'nde

52 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

yaygın biçimde uygulanmış. sedler asma ve
meyve ağaçlarıyla süslenerek, Boğaz'a açık
kameriyelerin çevresi yeşil bitki örtüsüyle ku­
şatılmıştır. ı 60 Kandilli Bahçesi, kısa sürede
köşklerle donanmış, ı 6 ı Müslümanlar'ın rağbet
ettikleri bir sayfiye yeri haline gelmiştir. Vani­
köy de Kandilli'ye benzer bir sayfıyedir. Adını
Saray hocalarından Vani Mehmed Efendi'nin
burada yaptırdığı yalıdan alan köy, ı 62 Müslü­
man ağırlıklı bir nüfusa sahiptir. 1 7. yüzyılın
tanınmış bir bahçesi de Kulebahçesi'dir. Kanu­
ni zamanında düzenlenmiş ve içine büyükçe
bir köşk yaptırılmıştır. ı 63 lV. Murad'ın düzen­
lettirdiği hasbahçelerden birisi de Ç e ngel­
köy'dedir. Çoğunluğunu Rumlar'ın oluşturdu­
ğu Çengelköy halkı, balıkçılıkla uğraşır. Sayıca
az olan Müslümanlar'ın. sahilde bir camileri
vardır. Kuzguncuk ise bütünüyle bir Rum ve
Yahudi yerleşimidir.
!stanbul'un Asya kapısı Üsküdar. impara­
torluk merkezine idari yönden bağlı bir kadılık­
tır. Fetihten önce. asker ve ulema kökenli bir
\
nüfus yapısına sahipti. B u demo rafık yapı,
klasik dönemin sonuna kadar bütünlüğünü ko­
rumuştur. Üsküdar, lstanbul'un askeri ve ticari Osküdar'ın manevi iklimine damgasım vuran tasavvefzümreleıinılı
faaliyetlerinin kesişme noktasıdır. Doğu seferi­ başında Celvetflergel(yordu. Bursa 'da doğup lstanbu/'da kökleşen bu
tan"kat, imparacorluğun eski başkencılıe ait kültürel dokuyu ddeca
ne çıkan ordu. önce burada konaklıyor ve Do­
Osküdar'a caşımışcı.
ğu 'dan gelen kervanlar, mallarını önce burada
iskeleye indiriyorlardı. Bu yüzdendir ki Asya Mehmed dönemi sonlarında Rum Mehmed Pa-
kökenli kültür, Üsküdar'ın şekillenmesinde bi- şa Camii, Toygar Hamza Mescidi ve Salacak
rinci derecede etken olmuştur. üsküdar'ın geli- mahalleleri yerleşimin asıl yükünü taşımış ve
şimi, Haliçteki iskele çekirdeği etrafında şekil- tahmini 1 0 .000 kişilik bir nüfusu barındırınış-
lenen yerleşimlerin gelişimine benzer. Bu tür lardır. 1 64 1 7. yüzyılda ise Üsküdar. 9.000 lıa-
bir gelişimde dinamik rol iskeleye verilmiş, ti- nelik bir kasaba görünümündedir. 70 Müslü-
cari kuşak ise bu dışa açılma noktasını çevrele- man mahallesine karşı 1 1 mahallede Rum ve
yerek iç kesimlere doğru mahalleleri şekillen- Ermeni. ı mahallede de Yahudi nüfusu yaşa-
dirmiştir. Bu mahelleler arasında en erken orta- makta, bu da bize bölgenin kültür haritası hak-
ya çıkanları. cami merkezli yerleşimlerdir. ll. kında yeterli bir ipucu vermektedir. 1 65 Rum

ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELİK HAYAT 53

Sül<;yman(ye Camii ve Küll(yesı: lstanbu/'u ıinparator/uk ınerkeziyapan bütün toplumsal değer/enlı ortaklaşa ılışa ettikler/ bir
sembolleryumağı idi. üzerine şehir hayatın111 kurulduğu bu ana taşıyıcı sistem, !stanbul kimliğini evrensel biryörüngeye
oturttu.

Mehmed Paşa Camii 1 4 7 1 'da inşa edilmiş ve
çevresi kısa sürede Müslüman nüfus tarafından
kuşatılmıştır. ı 66 Aynı şekilde iskele civarındaki
Mihrimah Sultan Camii 1 6 . yüzyıl ortalarında
buna benzer bir örgütlenmeyi sağlamıştır. ı 67
iskele çevresinde Mihrimah Sultan Camii ile
başlayan canlılık, Şemsi Paşa Camii ile sü­
rer. ı 6s Celveti tarikatı nın kurucusu Aziz Mah­
mud Hüdai tarafından inşa ettirilen tekke ise,
hem bu tarikatın Üsküdar'daki merkezini, hem
de çevresinde oluşturduğu mahallenin manevi
çekirdeğini oluşturur. 1 69 Üsküdar, iktisadi açı­
dan istanbul'a bağımlıdır. Çarşısı, transit ticare­
tin odak noktası sayılmakla beraber, uluslara­
rası mal akışını karşılayamaz. ı 70 Transit ticare-
tin başta gelen aracılarından Ermeniler ve
Araplar, kervan taşımacılığı yapan Azeri kö­
kenli İranlılar' la birlikte Üsküdar iskelesi çevre­
sinde yoğun bir tüccar kolonisi meydana getir­
mişlerdir. Evliya Çelebi, burada 1 1 kervansara­
yın bu kalabalık gruba hizmet verdiğini, bun­
lardan Mihrimah Sultan, Orta Valide ve Kösem
Valide kervansaraylarının diğerlerine oranla
daha lüks olduklarını yazmaktadır. 1 7 1 Kervan­
sarayları 2 . 600 dükkanlık bir iç pazar ve esnaf
zümrenin başlıca barınaklarından olan hanlar
tamamlar. Toplumsal hareketlilik yönünden
canlılığını hiç kaybetmeyen Üsküdar iskelesi,
sahil boyunca üst tabaka yalıları ve sayfiye sa­
raylarıyla devam eden bir yerleşim zincirine

54 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

bağlanmıştır. Kanuni dönemindeki Üsküdar
Sarayı ve bugünkü Selimiye Kışlası'nın yerinde
olduğu tahmin edilen Kavak Sarayı, Salacak
sahili boyunca sıralanan üst tabaka yalılarıyla
çevrilmiş sayfiye bölgesinin merkezinde yer al­
maktadır. Bu yerleşim kuşağının lstanbul'la
bağlantısı ise Salacak ve Hünkar iskeleleri ile
gerçekleştirilir. ı 12
Sur-içi istanbul'una gelince: Şehrin tarih­
sel silueti, klasik dönemde inşa edilen selatin
camii ve külliyeleriyle iyice belirginleşmiştir.
Topografik açıdan bu külliyeler, şehrin gelişim
eksenlerini belirlemişler ve çevrelerinde nüfus
yoğunluğu yüksek mahallelerin oluşumuna yol
açmışlardır. 1 6 . yüzyılda tamamlanan ilk bü­
yük külliye, Sultan Selim Camii ve ek binaları­
dır. ı 73 Bu külliyeyi, Mimar Sinan eseri olan
Ş e hzade ve Süleymaniye külliyeleri izler.
1 54 4 - 1 54 8 yılları arasınra inşa edilen Şehzade
Camii imaret, tabhane ve medreseden meyda­
na gelen kamu binalarıyla sur içini canlandıran
bir komplekstir. ı 74 Külliye, nüfus yoğunluğu
yüksek bir bölgede inşa edildiği�çin, yer ka­
zanmak amacıyla bazı eski dönem yapılarını
yıkmak gerekmiş ve bu yüzden il. Mehmed ya­
pısı Yeniçeri Kışlaları'nın bir kısmı ortadan kal­
dırılarak, Aksaray'da Yeni Odalar adıyla daha
kapsamlı bir şekilde yaptırılmışlardır. Sinan ya­
pısı diğer büyük külliye Süleymaniye'dir. ı 7s İs­
tanbul'un ana topografik ekseni üzerinde yük­
selen bu külliye, şehir hayatını birinci derecede
etkilemiş yapı grupları arasındadır. Külliyenin
ağırlık noktasında medreseler bulunur. Dört
büyük medrese yapısını tamamlayan bir tıb
medresesi ve bir Darü'l-hadis, bu eğitim sitesi­
nin çekirdeğini oluşturmuşlardır. Süleymaniye
medreselerine, ıı. Mehmed'in yaptırdığı Dahil
Medreseleri'ni bitirenler devam edebiliyorlar-
ISTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELİK HAYAT
Şehre temel iht(yaç maddelen'ni taşryan deve kervan/an, modem/eş­
me çağında bile kısmen varlığını sürdürmekteydı/ ama son kervan,
!9!4'ün savaş bulutlan şehn'n efkunu kararttığında sur kapılann­
dan girdi. Oysa lstanbu/'u A vrupa'ya bağlayan Belgrad Kervanı,
yüzyıllar boyunca Yugoslavya, Bulgaristan ve Amavut/uk'u içine
alan Balkan coğref.Yasının başlıca ticaret merkez/en'ni imparatorluk
başkentine bağlamıştı.
dı. ı 76 Eğitim düzeyi zamanına göre oldukça
yüksekti ve bu yüzden ulema sınıfını besleyen
temel kaynak olma özelliğini imparatorluk tari­
hi boyunca korudu. Süymaniye külliyesi, is­
tanbul'un gündelik hayatına birkaç yönden et­
kide bulunmuştur. Bunlardan en önemlisi,
bünyesindeki tabhane, imaret, bimarhane, ker­
vansaray, hamam, mektep, oda ve dükkanlar
ile, kamu ihtiyaçlarını sağlık, ticaret ve eğitim
alanlarında karşılayarak, şehrin sosyo-kültürel
dokusunda bütünleştirici bir rol oynamasıdır.
Diğer bir etki ise, kurulduğu bölgeyi bir ulema
semti haline getirmesidir. Süleymaniye külliye­
sinin yapımı sırasında lstanbul'un zenaatkar
loncalarını da yakından ilgilendiren bir etkisin­
den söz edebiliriz. özellikle külliyenin inşasın­
da çalışan pekçok usta, imparatorluğun değişik
bölgelerinden getirilmiş ve bunlar da başta tez­
yini sanatlar olmak üzere pekçok değişik alan­
da meslek bilgilerini istanbul'un kültür ortam ı­
na aktarmışlardır. ı 7 7 Bu kalifiye işgücünü n ,
külliye tamamlandıktan sonra ela çeşitli zcnaat-
55

!stanbul'wı kara surlarını kuşatan bostanlar, şehrin aç miğdesini
doyuran başlıca iktisadi üretim alanlarıydı. Gündelik iaşesini
imparatorlugun uzak-yakın vilayetlerinden saglayabilen şehrin,
kıtlık ve savaş dönemlerıiıde yaşadıgı buhranlar, bir ölçüde bu yeşil
kuşa_ğın varlı_ğıyla atlatılabılmiştı:
kar loncaları içinde istihdam edildikleri ve böy-
lece lstanbul'daki el işçiliğinin kalite yönünden
yükseldiği söylenebilir. İstanbul yapı sanatı,
Süleymaniye'den teknik ve malzeme türü ko-
nularında da çok şey öğrenmiştir. ı 78 Diğer ta-
raftan 1 7. yüzyılda iki önemli külliye daha Sü-
leymaniye'yi izler: Sultan Ahmed ve Yeni Ca-
mii külliyeleri. Sultan Ahmed Külliyesi, ı 79 is-
tanbul'un yönetim merkezi olan Ayasofya ve
çevresini, Yeni Camii külliyesi ı 80 ise, ticaret
merkezi Eminönü'nü dini bir sembol etrafında
şekillendirmiştir. Özellikle Yeni Cami'nin yapı-
mı, Bahçekapı'daki Yahudi cemaatinin Balar ve
Hasköy'e yerleştirilmelerini zorunlu kılmıştır.
istanbul'un gündelik hayatında karşılaşı-
lan en önemli sorunlardan birisi, şehrin iaşesi-
dir. Kendi iç pazarını beslemekte yetersiz kalan
şehir, gıda ve hammadde açısından dışa ba-
ğımlıdır. Bu bağımlılık, merkezden vilayetlere
uzanan bir ticari denetim mekanizması kurul-
masına yol açmıştır. Her vilayet, başta gıda ve
hammadde olmak üzere istanbul'un yıllık iaşe-
sini karşılamakla yükümlü sayılmış ve bu bü-
56
yük ticari akışı kolaylaştırmak amacıyla şehrin
çevresinde ikinci derecede önemli transit mer­
kezleri kurulmuştur. lstanbul'un iaşesinde bi­
rinci sırayı tahıl ticareti almaktadır. Şehrin yıllık
tahıl tüketimi, ihtisap ağaları tarafından belir­
lenmekte ve yükümlü oldukları tahıl cinsi ve
miktarı saptanmaktadır. Buna göre başta buğ­
day olmak üzere diğer tahıl ürünleri, daha çok
istanbul'a yakın bölgelerden getirilmektedir.
Rumeli yakasındaki bütün Trakya'yı içine alan
bölge ve Tuna Prenslikleri ile Anadolu'da Hü-
davendigar, Karesi, lzmir ve Saruhan başlıca
tahıl depolarıdır. Bu merkezlere Karadeniz'de
önemli bir ithalat merkezi olan Kırım da ekle-
nince, lstanbu'un yakın çevresindeki iaşe mer-
kezleri ana hatlarıyla ortaya çıkmaktadır. ı 8 ı
Tahıl ticareti genellikle deniz yoluyla yapılmak-
ta ve iki ayrı aşamada gerçekleşmektedir. Bi-
rinci aşama, istanbul'a gönderilecek tahılın iç
bölgelere nehir yoluyla aktarılmasıdır. Tuna,
D nyester, Dnyeper, Don, Meriç, Gediz ve Sa-
karya gibi nehirler bu tür taşımacılıkta yararla-
nılan doğal yollar olup aynı zamanda nehir ta-
şımacılığının gerektirdiği meslek kollarının da
gelişmesini sağlamışlardır. ı 82 ikinci aşamada
ise, iç bölgelerden getirilen tahılı istanbul'a gö-
türecek gemilerin yanaştığı iskeleler devreye
girer. 1 6. ve 1 7. yüzyıllarda bu tür transit tahıl
ithalatı yapan iskelelerin başında, Tekirdağ-
Rodosçuk limanı gelmektedir. 1 83 Trakya'daki
Lüleburgaz, Babaeski, Uzunköprü, Hayrabolu,
Keşan, Malkara ve inecik kasabalarında yetiş-
tirilen tahıl ürünleri, söz konusu ettiğimiz Te-
kirdağ-Rodosçuk üzerinden lstanbul'a gönde-
rilmekteydi. ı 84 istanbul'a gelen buğdayın de-
polanıp fırınlara dağıtıldığı yer, Unkapanı'dır.
Tahıl taşımacılığından önemli kazanç sağla-
yanlar, toptancı tüccarlardı. Mısır Çarşısı civa-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
rında yerleşen bu tüccarlar, özellikle savaş ve
darlık dönemlerinde büyük kazançlar sağla­
mışlardır. Evliya Çelebi'nin yazdığına göre 400
kadar toptancı ofisi vardı ve bunlar malı ucuza
kapatıp piyasaya yüksek fiyatla buğday ve di­
ğer tahıl ürünleri vermekteydiler. 1 85 önce miri
değirmenlerde öğütülen buğday, daha sonra fı­
rınlara dağıtırdı. Miri değirmenler, Yeniçeriler'in
kontolü altındadır. Fırınlar ise, çoğunluğu dev­
let ricalinden Müslümanlar ya da Ermeni ve
Yahudiler tarafından işletilmektedirler. istan­
bul'un fırınları, Has ekmek fırınları ve Harcf
ekmek fırınları olmak üzere ikiye ayrılmakta ve
birinci tip fırınlar daha çok Saray'ın ekmek ihti­
yacını karşılamaktaydılar. 1 86 Bu fırınların yanı
sıra, ekmek çıkarmayıp yalnızca çörek, kata,
kadayıf, simit, gevrek, peksimet, lavaş, çakıl
fodula, gözleme, francala, Halep ve Şam böreği
yapan fırınlar da Eminönü'nde faaliyet göster­
mekteydiler. ı 87 !stanbul'un iaşesi içinde önem­
li bir paya sahip diğer bir gıda maddesi de pi­
rinçtir. Birinci derecede ithal pirinç Mısır'dan
getirtilmekte ı 88 ve yaklaşık 4 0e· kişilik bir tüc­
car zümresi bu alanda faaliyet göstermekte­
dir. ı 89 ikinci derecede önemli pirinç merkezi Fi­ Evliya Çelebi'nin anlattığı esnef alayları, imparatorluğun sahıp
bulunduğu iktisadigiiciin kutsal bir ayine dönüşerek lstanbul
libe'dir. Buradan ithal edilen kalitesi yüksek pi­ sokaklan111 şcnlendirmesiydi. Meslek /oncaları, tarihsel süreç içıiıdc
rinç, İstanbul ve Edirne'ye dağıtılmaktadır. ı 9o bu ayin halkasından koptukça, geleneksel şehıi hayan temellerinden
sarsılmaya başladı.
istanbul'un meyve ve sebze ihtiyacı ise kısmen
kendi bostanlarından sağlanmaktadır. iç pazarı
besleyen bu bostanlar Ortaköy' de enginar, Kanlıca, Ortaköy, Sütlüce, Kasımpaşa ve Üskü­
Maltepe'de lahana ve Langa'da çeşitli sebze dar gibi semtlerde gelişmiş bir sektördür. Peynir
yetiştirilmeye ayrılmıştır. Bunun yanı sıra ise pekçok türde hem İstanbul içinde imal edil­
Trakya'dan üzüm, Bursa'dan kavun, karpuz, mekte, hem de dışarıdan getirtilmektedir. Te­
taze soğan, Ege kıyılarından incir, Karade­ kirdağ ve Limni'den kaşkaval peyniri, Eflak ve
niz'den kiraz ve elma istanbul'un ihtiyacını Boğdan'dan tulum peyniri ve Eğriboz'dan te­
karşılayacak ölçüde getirilmektedir. Peynir ve kerlek peyniri gemilerle taşınarak İstanbul pa­
süt ürünleri de iç pazarda tüketilen ürünler ara­ zarına dağıtılmaktadır. ı 9 ı istanbul'un 1 6 . ve
sındadırlar. Yoğurt imali istanbul'da özellikle ı 7. yüzyıllardaki iaşesi içinde çözümü güç so-

İSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELİK HAYAT 57


Esnqfahlakı, maddi ve manevi dünyaya ait değerlerin ideal bir
karışım(Ydı. Bu karışımın kimyasını bozabilecek herhangi bir suç,
devletılı ideal cezas1111 da karşısında buluyordu. ideal cezanın esası,
caydırıcılık ı!kesine dayanmas(Ydı. Buyüzden suç işleyen esnqf dört
duvar arasında değil, teşhir edilmek suretiyle halkın gözü önünde
cezalandırılırdı.
runlardan birisi, kesimlik koyun eti ve diğer
hayvanların toplanıp şehre getirilebilmesiydi.
Koyun toplama merkezlerinin başında Trakya
ve civarı vardı. Makedonya, Eflak ve Boğ­
dan'dan en kaliteli koyun cinsleri sağlanırdı.
Anadolu'dan ise Karaman ve Türkmen cinsi
koyunlar, lstanbul pazarında rağbet gören tür­
lerdi. Klasik dönemde köylerden koyun topla­
ma ve İstanbul· a getirme işi celeb teşkilatına
verilmiştir. Bu teşkilat içinde çoğunluğu top­
tancı tüccarlardan oluşan "yazılı" ve "gönüllü"
olmak üzere iki ayrı celeb zümresi vardır. ı 92
Bu zümreler İstanbul 'un zengin tüccarlarından
meydana gelir ve isimleri kadılıklardaki celeb
defterlerine kaydedilirdi. Koyun ve diğer hay­
vanların taşınması genellikle kara yoluyla ya­
pılırdı. Şehrin salhaneleri, fetihten hemen sonra
faaliyete geçmişler ve belli bölgelerde toplan­
mışlardır. ilk büyük salhane Yedikule'de açıl­
mış ve bunu Eyüb Salhanesi izlemiştir. Salha-
58
nelerde genellikle Acemioğlanları görev almış­
lardır. Salhanelerin çevresindeki başhaneler'de
ise kesilen koyun başları satılmaktadır. Başha­
neler gibi tabakhaneler de salhanelerin çevre­
sinde yerleşmişlerdir. öküz, keçi, sığır ve man­
da derilerinin işlendiği bu merkezler, şehrin
belli başlı debbağ esnafını da istihdam etmişler­
dir. İstanbul pazarına giren tavuk ise, Malkara,
Hayrabolu ve lzmit'ten getirilmekte ve Odun­
kapısı iskelesine indirilmektedir. ı 93 Tavuk ve
yumurtaııın en başta gelen müşterileri Saray ve
üst tabakadır. ı 94 Şehrin iaşesinde yer alan ba­
harat, Mısır'dan Venedikli tüccarlar tarafından
getirilmektedir. ı 95 Diğer mallar ise şöylece sıra­
lanabilir: Sarımsak, tzmit'ten; limon, Sakız ve
İstanköy adalarıyla Mersin'den; zeytin, Edre­
mit'ten gemilerle taşınmaktadır. Yakılacak
odun ise lzmit, Yalova ve Gebze gibi yakın böl­
gelerden temin edilirdi. Bu bölgelerin dışında,
halkın, kendi ihtiyacı için dağlarda ve orman­
larda odun kesmesi serbesti. ı 96 Giyim kuşam
ve mefruşata ilişkin dokuma ürünlerinin ithali
Avrupa'dan yapılmakta ve bu ticarette İstan­
bul'un azınlık cemaatleri, aracı rolü oynamak­
taydılar. Rusya'dan kürk, Londra, Venedik ve
Paris'ten ise değerli kumaş türleri yabancılar
tarafından istanbul'a getirilip, aracı tüccarlara
satılmaktadır. ı 97
Gündelik hayatın iktisadi yükü, esnaf ve
zenaatkar loncalarının omuzlarındadır. Lonca
sisteminin gündelik hayat açısından önemini
vurgulayabilmek için, şehirdeki asker ve ulema
sınıfı dışında kalan tüm erkek nüfusun, bu ör­
gütler içinde yer aldıklarını belirtmek gerekir.
Loncaların manevi temelleri tarikatlar tarafın­
dan belirlenmiştir. Başka bir deyişle esnaf lon­
caları, tarikatların gündelik hayat pratiğindeki
uzantılarıdır. Bu manevi temel üzerinde ahlaki
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
değerlerini inşa eden loncaların, aynı zamanda
bu değerleri denetleyip, örgütü yozlaşmaya
karşı koruyan birer yönetici kadroları da vardır.
Lonca yönetiminde söz sahibi olanlar, Şeyh,
Nakib, Duacı, Çavuş, Yiğitbaşı ve Kethüda'dır.
Lonca 'yı Saray' a karşı Kethüda temsil eder. ı 98
ı 6. yüzyılın sonlarına doğru başgösteren ve et­
kisini 1 7. yüzyılda da sürdüren fiyat artışları­
nın, ı 99 İstanbul iç pazarında neden olduğu ikti­
sadi dalgalanmalar, esnaf ve narh kontrolünü
birinci derecede önemli bir devlet sorunu haline
getirmişti. Pazarın kontrolü, Sadrazamın gö­
revleri arasındadır. Bu görevi yerine getirirken
Şeyhülislamlar, şehnn gündelik hayatmı dini kurallar
çerçevesinde düzenlemeyetkisine sahipti. Şer'i huku­
ku temsil eden bu zümre. 18. yüzyıla kadar gündelik
hayatın ağır temposunu, ellerindekiyetk(ye dayana­
rak denetlediler. Ancak bu dönemden itibaren hızla­
nan tempo, kendi kurallanm yarattı ve şeyhülislam­
ların lstanbul'u eskiJetva mecmualarında kaldı.
İSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELiK HAYAT
kendisine, başta İstanbul kadısı, Yeniçeri ağası
ve muhtesip gibi görevliler eşlik ederlerdi. Sad­
razamın narh denetimine, "Kola çıkmak" de­
nirdi ve genellikle bu iş için Paşakapısı'ndan çı­
kılır, Hocapaşa-Bahçekapısı-Unkapanı güzer­
gahı izlenerek mevcut mallann kalitelerine ba­
kılır, daha sama Zeyrek'ten Beyazıt'a gidilerek
Divanyolu'nu takiben Paşakapısı'na geri dönü­
lürdü.200 Sadrazamın başkanlığındaki pazar
denetlemeleri genellikle önemli iktisadi kararla­
rın alınmasından önce, piyasanın nabzını yok­
lamak için yapılırdı. Denetimi lstanbul'da asıl
yürüten görevli Muhtesipti. Sadrazama karşı
llm(ye sm!fı mensupları, Müslüman cemaat içinde ıin
t(yazlı bir zümre meydana gerir(yorlardı. Bürokrasıiııiı
nüvesini şekillendiren bu medrese çıkışlı kadı-olaı: ba
zı köklü ulema ailelerinden gelmekte ve devletyöneıi
mıiıin üst basamaklarındaki seçkinci grubun rcmc/ıiıi
oluşrurınaktaydılar.
59
Geleneksel bürokras(ye kabul edilen gençler, usta-çırak ı!işkisini paşa konaklanndayaşamışlar, bu mekanlarda ddab ve erkdn
görmüşler, intisap euikleriyöneticilen·n ma(yetinde Osmanlı coğrqfyasını dere tepe dolaşmış birer tecrübe sembolüydü/er.
Bürokras(ye, bu tecrübenin tarih içinde inşa eUiği toplumsal hqfizayön venjordu.

sorumlu olan bu görevli,201 kalitesiz mal satan,
hile yapan esnafı cezanlandırma yetkisine de
sahipti. Cezalar, genellikle para vezası ve so­
kak ortasında dayak atma biçiminde yerine ge­
tirilirdi. 202 ı 7. yüzyılda istanbul'un 15 ihtisap
bölgesine ayrıldığını görüyoruz. Bunlar sırasıy­
la, Tahtakale, Eksik, Taraklı, Ayasofya, Tavuk
Pazarı, Kadıasker, Langa, Yedikule, Karaman,
Edirnekapı, Balat, Unkapanı, R.ah-ı Cedld, Ak­
saray ve Cibali'dir.203 Bu bölgeler aynı zaman­
da esnaf ve zenaatkar zümresinin yoğun ola­
rak yaşadıkları semtlerdir.
1 6. ve ı 7. yüzyıllarda istanbul'un günde­
lik hayatında esnaf ve zenaatkar zümre kadar
güçlü bir diğer sınıf da ilmiyedir. Yönetim ka­
tında birinci derecede söz sahibidirler. örneğin,
Anadolu ve Rumeli kazaskerliği, İstanbul kadı-
lığı, Sultan hocalığı, Süleymaniye müderrisliği
ve mevleviyet payeli kadılıklar, ulema sınıfın­
dan gelenlerin yükseldikleri stratejik mevkiler­
dir. 204 Bu sınıf, kendisine tanınan toplumsal
haklardan en iyi şekilde yararlanmış ve 1 6 .
yüzyıldan itibaren içe dönük bir yapılanmayı
gerçekleştirrniştir.205 örneğin, müsadere usulü­
nün ulemaya uygulanmaması, bu sınıfın elinde
küçümsenmeyecek bir mal birikimine yol aç­
mıştır. Bunun sonucunda 1 6. yüzyıldan itiba­
ren belirli ulema aileleri gündelik hayat içinde
sivrilmişler ve bürokrasiye tamamen hakim ol­
muşlardır. Bu dönemde şeyhülislamlık maka­
mına oturan yirmi şeyhülislamdan dördü, bu
makamdakilerin oğlu ve torunu, beşi ilmiye ri­
calinin, biri bürokrasinin üst tabakasından dev­
let adamının, biri de şeyh çocuğu olup yalnızca

60 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

dokuz kişi halk içinden çıkıp bu makama gele­
bilmişktir.206 1 6. yüzyılda otuz yıl kadar şey­
hülislamlık yapan ve bu makamı karizmatik ki­
şiliğiyle gündelik hayatın içinde adeta sembol­
leştiren Ebussuud Efendi' dir. Mesleki kariyerini
Kanuni döneminde yapmış,207 verdiği fetvalar­
la, gündelik hayatın kültürel ve toplumsal çer­
çevesini çizmiştir. 1 7. yüzyılda ise medrese ve
ulema, gündelik hayatın toplumsal açılımlannı
kavramaktan uzak bir çizgide kalmış, bu yüz­
den de tasavvuf ileri gelenlerinin eleştirilerine
hedef olmuştur. Bu dönemde İstanbul halkının
da yakından izlediği, tarihimize Kadızadeliler
Gündelik hayatın ruhuna sinen daya111şmacı ahlak
anlayışı, dervişlerıiı eseriydı: Ayrıca imparatorluğun
enJazla sryahat eden insan/an, dervişlerdı: Şehre her
yeni gelen gönül insanı, gündelik hayata zenginlik
katanJarklı kültür hazine!enni de getinjordu.
İSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELiK HAYAT
ve Sivasller mücadelesi olarak geçen tartışma,
her iki zümre arasındaki zihniyet farkını so­
mutlaştıracak değerdedir. Kadızade Mehmed
Efendi ı 631 'de Ayasofya vaizliğine atanmış
ve bu görevi sırasında şeriatı en katı şekliyle
uygulamak yolunda halkı etkileyici konuşma­
lar yapmıştır.2 os Kadızade 'nin düşüncelerine
karşı çıkan Abdülmecid Sivas! ve Abdülahad
Nuri Efendiler ise tarikat ehlinin hoşgörüsünü
dile getirmiş, gündelik hayatın insan yaşamına
getirdiği yeni olanakları savunmuşlardır. Ara­
larındaki 1 6 maddelik tartışma konuları arasın­
da özellikle ikisi, gündelik hayatın yeni olu­
şumlarını yorumlamada medrese ve tasavvuf
ehli arasındaki karşıtlığı somutlaştırmaktadır.
Kadızade'ye göre o dönemde istanbul'da kulla­
nılmaya başlayan ve halk arasında hızla yay­
gınlaşan kahve ve tütün, şeriatça haramdır.
Abdülmecid Sivas! Efendi'ye göre ise bu mad­
deleri kullanmak haram değildir. ikinci konu
ise, doğrudan tarikatları ilgilendirmekte ve Ka­
dızade'ye göre zikr esnasında devran ve sema
yapmak günah sayılırken, Abdülmecid Efen­
di'ye göre bu tür dini pratikler "caiz"dir.209
Klasik dönem istanbulu'nda tarikatların
faaliyetleri, gündelik hayatı manevi yönden ta­
mam iyle kuşatmıştır. Mevlevilik, ııı. Mu­
rad'dan gördüğü yakın destek sayesinde örgü­
tünü genişleterek, 1 598'de yeniçeri katibi Mal­
koç Mehmed Efendi'nin Yenikapı'da yaptırdığı
ve istanbul'da Galata Mevlevihanesi'nden son­
ra gelen ikinci büyük dergaha sahip olmuş­
tur.2 1 0 Bu tekke kompleksi bir cami, bir ha­
mam, derviş hücreleri ve seıııahane·den ibaret­
tir. 2 1 1 ilk şeyhi Kemal Ahmed Dede Efendi
idi.2 12 Yenikapı Mevlevihanesi'nin istanbul'un
gündelik hayatında kültürel ve siyasi açıdan
belirgin bir ağırlığı vardır. Mevlevihane, klasik
61

lstanbu/'daki ılk Mevlevfleniı, Kalenderflik/eyakm ilişki/en· vardı. Di­
vane Mehmed Çelebi ve YusefSıiıeçdk gibi mutasavvJf/ar, Kalenderi
erkdm ile Mevlevi mistisizmıiıi bütünleştiren isimler olarak gündelik
hayattayer almışlardı. 17. yiizyılda Kalenderfliğıiı tanh sahnesıiıden
çekilmes{yle şehir kültüründe bıraktığı boşluk ise, Mevlevflik biiırye­
sindeki Ehl-i beyt aşığı tasavvefzümresi tarefından dolduruldu.
dönem boyunca istanbul'daki belli başlı musiki
merkezlerinden birisidir ve bu alanda pekçok
bestecinin yetişmesinde öncü bir rol oynamış­
tır. örneğin klasik musikinin dehalarından sa­
yılan Itri, Yenikapı Mevlevihanesi'nden yetiş­
miştir. Itri'nin dergahın dördüncü şeyhi el-Hac
Ahmed Dede Efendi'ye ( 1 650- 1 6 7 1 ) intisap
ettiğini biliyoruz.2 1 3 Ahmed Dede Efendi' nin
Bektaşiliğe eğilimi olduğu ve Mevleviliğin rind
kolunu temsil ettiği, çevresindeki kültürel or­
tamdan anlaşılmaktadır. Bu dönemde Mevlevi­
haneler, aynı zamanda Saray 'a musiki hocası
yetiştiren birer mektep işlevini de üstlenmek­
teydiler. Itri, günlüğü 60 akçeden Enderun'a
hoca tayin edilmiştir.2 1 4 Siyasi açıdan ise Mev­
levihaneler gözden düşen devlet ricali için bir
çeşit sığınaktır. Dönemin ünlü sadrazamların­
dan olup Yenikapı dergahının ikinci şeyhi Do­
ğani Ahmed Dede'ye intisap eden Sufi Mehmed
Paşa,2 ı s sert idaresi ve karıştığı bazı yolsuzluk­
lar nedeniyle görevden azledilmiş, kendini ko-
62
rumak amacıyla Yenikapı Mevlevihanesi'ne sı­
ğınmıştır.2 ı 6 istanbul'da kurulan üçüncü Mev­
levi tekkesi Kasım paşa Mevlevihanesi'dir.2 ı 7
Kurucusu ve ilk şeyhi Galata Mevlevihane­
si'nde de şeyhlik yapmış olan Abdullah Dede
Efendi'dir.2 1 8 Bu dergahı, 1 63 1 'de Derya Kap­
tanı Ohrili Hüseyin Paşa'nın yaptırdığı Beşiktaş
Mevlevihanesi izler.2 ı 9 ilk şeyhi, Mehmed Ha­
kiki Dede Efendi'dir.220
1 6 . ve 1 7. yüzyıllar boyunca lstanbul'daki
tarikat faaliyetleri giderek yoğunlaşmış ve gün­
delik hayatın kültürel, siyasi ve iktisadi konu­
larında devreye giren baskı gruplarını oluştur­
muşlardır. Halvetilik, bu dönemde istanbul'un
en yaygın tarikatıdır. Yaygınlığını pekçok kola
ayrılarak, her sınıf içinde başarıyla örgütlenme­
si sayesinde kazanmıştır. Bu kollardan Gülşe­
niyye, Kanuni zamanında istanbul'a İbrahim
Gülşeni tarafından sokulmuş, Çıkrıkçılarba­
şı'ndaki Atik İbrahim Paşa Camii, tarikatın ya­
yılma merkezi olmuştur.221 Gene Kanuni'nin
saltanat yıllarında Halveti şeyhi ü m mi Si­
nan'ın kurduğu, Ahmediyye kolundan ayrılan
Sinaniyye tarikatı, Şehremiııi'ndeki tekkede fa­
aliyete başlamıştır.222 ııı. Murad'ın yakın des­
teğini gören Şeyh Hüsameddin Efendi'nin Fa­
tih ' teki Nişancı Mehmed Paşa Zaviyes i ' nde
yaygınlaştırdığı Uşşakiyye tarikatı da Halvetili­
ğin önemli bir şubesidir. 1 7. yüzyıl başlarında
Halvetiyye'nin Ahmediyye kolundan ayrılan
ve Şeyh Ramazan-ı Mahvi'nin temsil ettiği Ra­
mazaniyye tarikatı Koca Mustafa Paşa semtin­
de gelişip, İstanbul içinde hızla yaygınlaşmıştır.
Havetiliğin önemli kollarından birisi de Siva­
siyye tarikatıdır. 1 7. yüzyıl ortalarına doğru İs­
tanbul' da Şeyh Abdülahad Nuri tarafından
temsil edilmiştir.223 Şeyh Karabaş-ı Veli' nin
öncülüğünde gelişen Karabaşiyye ise Halvetili-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Gündelik hayatın toplumsal iletişim agı11da kahveha11eler, kültürel dokuyu mahalleden şehre doğru ge11işlete11 mekanlardı. Söz­
lü kültürü11, sohbet kalıbma döküldüğü bu mekd11/ardaki ah/dk ve s{yaset içenkli dedıkodl!Yll teneffüs etmek, bir bakıma lstan­
bu/'un 11abz1111 tutmak demektı:
ğin istanbul'daki en yaygın koll1'tlndan sayılır.
istanbul'da en çok yaygın olduğu bölge üskü­
dar'dır. Bu koldan ayrılan ve 1 7. yüzyıl sonla­
rında Nasuhi Mehmed Efendi' nin geliştirdiği
Nasuhiyye tarikatı da Üsküdar Doğancılar'da
yaygınlaşan önemli bir Halveti koludur. Kadır­
ga civarındaki Sokullu Mehmed Paşa dergahın­
da şeyhlik yapan Niyazi Mısri'nin kurduğu
Mısriyye tarikatı ile Halvetiliğin istanbul'daki
genel çerçevesi tamamlanmaktadır. Halvetilik
kadar önemli bir diğer tarikat da Aziz Mahmud
Hüdai' nin kişiliğinde devlet ricalini etkileyen
Celvetilik'tir.224 Üsküdar'da gelişmiş ve döne­
min uleması tarafından da rağbet görmüştür.
Buraya kadar ana hatlarıyla çizmeye çalış­
tığımız şehir yaşamının genel çerçevesini, gün-
İSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELİK HAYAT
delik hayatı birinci derecede etkileyen kültürel
oluşumlarla tamamlamak için, eğlence türleri
ve mekanlarını dikkate almak gerekir. Bu tür
mekanların ortaya çıkması, 1 6. yüzyıldan iti­
baren toplum hayatının sivilleşme yönünde
yaptığı büyük aşamayı kanıtlamaktadır. Daha
önce İstanbul halkının cami, çarşı ve tekke üç­
geni içinde sınırlı kalan dini hayat şekli, bu
yüzyıldan itibaren değişmeye başlamış, insan­
ların toplanıp doğrudan diyalog kurabilecekleri
yeni mekanlar açılmıştır. Bu tür mekanların ba­
şında kahvehaneler gelir. ilk kahvehane Tah­
takale'de Hakem ve Şems adlı iki Arap tarafın­
dan l 554- l 555'te açılmıştır.225 Tahtakale 1 6 .
yüzyılda istanbul'un belli başlı kozmopolit yer­
lerinden birisidir ve bu açıdan Galata 'yı andırır.
63

Meddahlığ111 efsane isimlerinden KızAhmed. Toplumsal eleştiri ile
mizah111 kesiştiği noktada meddahın gündelik hayatı anlatma görevi
başlar, imparatorluk mozayiğinden devşirdiği hikdye kahraman/an
ise, kendisıni merakla dinleyen topluluğu meydana getinrdi.
Fakat bir farkla; Tahtakale'nin nüfusu daha
çok Arap, Acem, Hind ve Kuzey Afrikalılar'dan
meydana gelmekte, bu etnik karışıma Avrupa
ve Uzak Doğu'dan çeşitli mallar getiren deniz­
ciler de katılmaktadır. Bölge, her şeyden önce
bir ticaret merkezidir. Bu tür merkezlerde görü­
len kültür çeşitliliği Tahtakale 'yi, lstanbul'un
dış dünyaya açılan kapılarından birisi yapmış
ve söz konusu zenginlik bölgenin kozmopolit
nüfusu tarafından geliştirilerek, alt kültüre öz­
gü bir çeşit yaşam üslubu yaratılmıştır. Bu ya­
şam üslubunun kökeninde eğlence kültürü ya­
tar. Latifı'nin kaleminden 1 6 . yüzyıl Tahtaka-
64
lesi' ndeki eğlence biçimleri, başarılı bir şekilde
çizilmiştir. Seyirlik oyunlar ön plandadır. Med­
dah ve kıssahanlar, canbazlar, yılan oynatan­
lar, çeşitli okçuluk gösterisi sunanlar, buradaki
eğlence kültürünün niteliği üzerine fıkir ver­
mektedirler.226 işte ilk İstanbul kahvehaneleri
bu kültürel atmosfer içinde faaliyete geçmişler
ve kısa sürede yaygınlaşmışlardır. Bu kahve­
hanelerin müşterileri kimlerdi? Bu soruya bir­
birleriyle çelişen cevaplar verilmiştir. Tarihçi
Peçev!, ilk müşterilerin devlet ricalinden kimse­
ler olduğunu yazmaktadır.227 Karşıt görüşte
olanlar ise, müşterileri ayaktakımı diye nitele­
mekte,22s daha orta yol izleyenler de müşteri­
leri mahalle sakinleri ya da Müslüman cemaat
olarak genelleştirmektedirler.229 Bu konudaki
yaklaşımlar ne denli farklı olursa olsun, tstan­
bul'daki kahvehanelerin gündelik hayat içinde,
toplumun her kesimene açık birer kültürel ileti­
şim merkezi sayılabilecekleri kesindir.230 Kah­
vehaneler, gündelik hayatın kültürel dolaşımı
içinde toplumsal iletişimin çok yönlü gerçekleş­
mesini sağlarken , aynı zamanda istanbul'un
ilk kapalı genel eğlence merkezleri de olmuşlar­
dır. Hafız Hüseyin Ayvansarayi'nin ilk kahve­
hanelerin açılışına düşürdüğü "Kahvehane ma­
hall-i eğlence" tarih mısraı da bu mekanların
eğlence kültürü açısından değerlendirildiğini
kanıtlamaktadır.23 ı 1 6 . yüzyılda eğlence kül­
türünü temsil eden meslekler, esnaf loncaları
içinde örgütlenmişler, bunlardan meddahlar
gösterilerini kahvehanelerde sergilemişlerdir.
Tahtakale meddah kahveleri, kendi türleri için­
de en eski olanlarıdır.232 Bu tür kahvehaneler,
daha sonraki yüzyıllarda giderek yaygınlaş­
mışlar ve meddahların anlattıkları siyasi içerik­
li metaforik hikayeler, özellikle baskı dönemle­
rinde halkın tek haber kaynağı olmuşlardır.233
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
Kahvehane mimarisi ise 1 6. yüzyıldan itibaren
her sınıfın kendi zevkine göre bir gelişim çizgi­
si izlemiş, Yeniçeri kahveleri bu konuda alt­
kültürün fantastik iç dekorasyon anlayışını
zenginleştirerek sürdürmüşlerdir.234
Klasik dönemde, halk arasında değişik
özelliklere sahip uyuşturucu maddeler de kulla­
nılmaktadır. Yeniçeriler, tarikat mensupları ve
gemiciler bu tür maddeleri kullanan zümrelerin
başında gelmekte, hatta üst tabaka bile kendi­
sini bu sınıflardan ayrı görmemektedir. Yaygın
uyuşturucular maslak, hayranluk, esrar ve
berş (afyon) 'dir.235 Evliya Çelebi bize dokuz
değişik türde keyif verici madde adı saymakta­
dır: Hab-ı Uşşaki, Hab-ı Ras!/f, Hab-ı Sefa,
Hab-ı Şj/a, Kakünç Habı, Hab-ı Cihanbahş,
Hab-ı Dilşad, Kısun ve Hab-ı Dilküşa .236 1 6 .
yüzyılın sonlarında İngiliz gemiciler tarafından
lstanbut·a getirilen tütün,237 halk arasında ve
üst tabakada yaygınlaşmış ve bunu 1 7. yüzyı­
lın ortalarında enfiye izlemiştir.238
Padişah şenlikleri, klasik dönemde günde­
lik hayatın kültür profilini somutlaştırmaları
açısından dikkate değer toplumsal olaylardır.
Bütün bir şehir halkını birkaç hafta boyunca bir
kültürel organizasyon etrafında toplayan bu
şenlikler Atmeydanı ve Kağıthane'de yapılmış­
lardır. İstanbul halkı ilk defa 1 490'da Atmey­
danı'nda düzenlenen bir sünnet ve evlenme
düğünü şenliğine katılmış,239 bunu 1 530 yılın­
daki şenlik izlemiştir. 1 539'da Kanuni'nin şeh­
zadeleri için düzenlettirdiği sünnet düğünü; At­
meydanı'nda gerçekleştirilmiştir.240 1 582 'de
lll. Murad'ın şehzadesi ııı. Mehmed için yaptır­
dığı şenlik, bu tür kamu eğlenceleri arasında en
görkemli olanıdır.24 ı Bu şenliklere katılan es­
naf loncaları, kendi mesleklerini yansıtan çeşit­
li gösteriler sunarlarken, halkı eğlendirmek için
İSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELiK HAYAT
özel oyuncu kolları da şenlikler içinde yer al­
maktadırlar. Evliya Çelebi bu alanda faaliyet
gösteren ı 2 esnaf kolunu saymaktadır: Pehli­
van Parpul Kolu, Ahmed Kolu, Şehir Oğlanı
Kapucuoğlu Osman Kolu, Servi Kolu, Baba
Nazlı Kolu, Zümrüd Kolu, Çelebi Kolu, Akide
Kolu, Cevahir Kolu, Patakoğlu Kolu, Haşune
Kolu, Samurkaş Kolu.242 Bu şenliklerdeki gös­
teri biçimleri, düzenlenen Nahı! alayları243 ve
sportif etkinlikler, istanbul'un gündelik haya­
tındaki kültürel ve iktisadi potansiyelin somut
göstergeleri olarak değerlendirilebilirler.
Klasik dönem, gündelik hayatın hemen
her yönüyle geleneksel kalıplar içinde yaşandı­
ğı, ticaretten kültüre, dinden estetiğe kadar ge­
niş bir toplumsal etkinlik alanında, bu kalıpla­
rın gerektirdiği normlara uyulduğu bir tarih ke­
sitidir. İstanbul, bu dönem içinde tarihsel kişili­
ğini kazanmış, gündelik hayatına karışan pek­
çok uygarlık ögesinden zengin bir toplum mo­
zayiği meydana getirmiştir. 1 8 . yüzyıldan iti­
baren bu mozayiğin eklem yerlerinden dağıl­
maya başladığı bir geçiş sürecine girilmiş, 1 9 .
yüzyılda, özellikle Tanzimat'tan sonra büsbü­
tün parçalanmıştır. 1 9 . yüzyılda lstanbul'un
gündelik hayatı, farklı malzeme ve tekniklerle
bu parçalanmış, olağanüstü mozayiği yeniden
kurma çabalarının tarihidir.
lscanbul /çı/ı Şehr-engiz,
İstanbul, ı 99 ı , s. 59-93.
65
 1 O Örneğin Kemal Paşa mahallesinin merkezi mescid
Notlar
değil, türbedir. Bkz., lstanbul Vakflan Tahrir Def­
1 Bu konuda bkz., D. )acoby, "La population de Cons­
teri, 1 49, dn/2. Mescid ise daha sonra inşa ettirile­
tantinople a l'epoque Byzantine: un probleme de de­
rek türbeye eklenmiştir. H. Ayvansarayi, Hadika­
mographie urbaine", Byzantio n, XXXI, ( 1 96 1 ) , s.
tii 'l-Cevami, 1, lscanbul, 1 2 8 1 , s. 1 80. Elvanzade
8 1 - 1 09.
Mescidi mahallesi ise bölgedeki hamam nedeniyle
2 Schneider, 1 43S'teki veba salgınının büyük ölçüde
daha çok Azebler Hamamı mahallesi adıyla anılır.
nüfus kaybına yol açtığını söyleyerek, toplam nüfu­
lstanbul Vak!l/arı Tahrir Defl:en·, 1 9 1 , dn/ 1 .
sun 40-50.000 arasında olabileceğini ileri sürer: A.
1 1 Evliya Çelebi, Seyahatname, l , Dersaadet, ı 3 1 4, s .
M. Schneider, " I S. Yüzyılda lstanbul'un Nüfusu"
Belleten, XVl/6 1 , (Ocak 1 952), s. 39. Diğer tarafta� 1 14-1 15.
1 2 Aşıkpaşaziide, bu ters göç olayına dikkat çekmekte­
1 4 77- 1 4 78'de Kadı Muhiddin tarafından yaptınlan
dir: Tevarih-i Al-i Osman, 1 92 . Rum Mehmed Pa­
bir sayıma dayanarak mevcut 1 5 .000 meskün eve,
şa'nın "Mukataa" uygulamasında oynadığı rol hak­
hane başına 5 kişi tahmin edilerek, bunlara manas­
kında bkz., Mehmed Neşri, Kitab-ı Cihdn-niima, ıı,
tır, kilise, dükkan ve hanlarda ikamet edenlerin de
Ankara, 1 957, s. 71 ı .
eklenmesiyle 80.000'e varan bir nüfus toplamı elde
1 3 Fatih semti, Büyük v e Küçük Karaman olmak üzere
edilmiştir. F. Dirimtekin, " 1 453 Muhasarası Esna­
iki kısma ayrılmıştı. Büyük Karaman'da Laren­
sında Bizans'ın Nüfusu", TTOK Belleteni, No: 1 49,
de"den, Küçük Karamanda da Konya'dan gelen
(Haziran 1 95 4 ) , s. 6. Tarihçi Kritovulos'u kaynak
Müslüman nüfus iskan edilmiştir: Tevarih-iAl-i Os­
alan bir diğer incelemede ise, şehrin nüfusu 50-
man. 1 70; Hoca Sadeddin, Tacü 't-Tevarilı, lstan­
60.000 arasında gösterilmektedir. o. Nuri , "lstan­
bul, 1 2 79, s. 5 1 2; Seyahatname. ı, ı 1 4 .
bul 'un Nüfusu (1)", lstanbul Şehremaneti Mecmu­
1 4 Tevarih-i Al-i Osman, 1 73 ; Tdcii 't-Tevarilı, 5 1 7;
ası. No: 6, (Şubat 1 3 4 1 ) , s. 1 32 .
Seyahatname, ı, ı ı 4.
3 Nüfus politikasının gereği olarak uygulanan sürgün
ı 5 Tophane semtinde Sinop v e Samsunlular iskan edil­
yöntemleri için bkz., Ö. L. Barkan. "Osmanlı lmpa­
mişlerdi. Bkz., Seyahatname, ı, ı 1 4 . Buradaki top
ratorluğu'nda Bir iskan ve Kolonizasyon Metodu
dökümhanesi ve Humbaracı kışlası, nüfusun yo­
Olarak Sürgünler", iktisat Fakültesi Mecmuası, Xl
ğunlaşmasına neden olmuştur. E. H. Ayverdi, Fatih
( 1 9 5 1 ) ; xııı ( 1 953); xv ( 1 955).
Devri Sonlannda lsranbul Malıallelen; Şelıniı iska­
4 Tursun Beğ, Tarih-i Ebu 'l-Feth, lstanbul, 1 330. s.
nı ve Nijfusu. Ankara. ı 958, s. 79. Ayrıca daha
60. Müslüman tüccarların lstanbul'a sürgünü konu­
sonra Fındıklı da bu bölgede Tophane ve Kabataş
sunda aynca bkz .. Aşıkpaşazade, Tevarih-i Al-i Os­
gibi tipik bir Müslüman yerleşimi gönünümü kazan­
man, lstanbul, 1332 s. 1 73; lbn-i Kemal. Tevarih-i
mıştır. C. Orhonlu, "Fındıklı Semtinin Tarihi Hakkın­
Al-i Osman (VII. Defter) , Ankara, 1 957.
da Bir Araştırma", Tanlı Dergisi, VIUI O, ( 1 95 4 ) , s.
5 Arap tarihçi lbn lyas'ın bu yorumu için bkz., ö. L.
6 1 -78; vııuı ı - 1 2 , ( 1 955) , s. s t -70.
Barkan - E. H. Ayverdi, lstanbul Vak!flan Tahrir
16 Cibali'nin Müslüman nüfusu, üsküp kökenlidir. Se­
Defteri, lstanbul, 1 970, s. Xlll-XIV.
yahatname. ı, ı 1 4 .
6 Tarih-i Ebu 'l-Feth, s. 1 57; Kritovulos, Tarih-i sul­
1 7 Ayasofya, lstanbul'da kurulan ilk nahiyelerdendir.
tan Mehmed Han-ı Sani, lstanbul. 1 328. s. 83. Mo­
Seyahatname, ı, ı 1 4 .
ra seferinden sonra, 1 458 sonbaharında ise gene
1 8 Çarşambalılar fetihten önce Osmanlı idaresindeki Si­
aynı yöncemle pekçok Rum zenaatkar lstanbul'a
nop ve Samsun·dan göç ettirilen halkla birlikte ls­
yerleştirilmiştir: A. Zakythinos, Les despotat Grec
canbul'a geldiler. E. H. Ayverdi, a.g e., 78, Mahalle
de Morıfe, ı, Paris, ı 932. s. 260'tan nakil, Selahattin
ı 4 74 'te inşa edilen Beyceğiz Mescidi etrafında şe­
Tansel, Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan
killenmiştir. Hadika, 1, 60; T. öz , !stanbul Camı/en·'
Mehmed'in Siyasi ve Askeri Faaliyeti. Ankara,
1, Ankara, 1 962, s. 36.
1953, s. 155.
19 Sur dışında gelişen bu önemli Müslüman semti, Bur­
7 Osman Ergin, Fatih imareti Vaijijesi. İstanbul,
sa·dan göç ettirilen halkla iskan edilmiştir. Seyahat­
1 945, s. 1 6.
name. ı, ı ı 4 . Bölgenin dini açıdan önemi, Mu­
8 Tiiciziide Cafer Çelebi. Malırüsa-i lsranbul Fetilına­
Humayün döneminde lstanbul kuşatmasına katılan
mesi, lstanbul, 1 33 1 , s. 24.
Eyüb el-Ensari'nin burada gömülü olmasından kay­
9 Osman Ergin, Tiirk{ye'de Şehircıliğin Tanhi fnkişa­
naklanır. 1 49S'da ilk şekliyle yapımı tamamlanan
.fi, lscanbul, 1 936, s. 1 03.

66 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 Eyüb Sultan Camii, semtin dini bir merkez etrafında
oluşmasını sağlamıştır. Hadika, 1, 243; Fatih Sul­
tan Mehmed fi Va/efıjeleri, Ankara, 1 938, ( 1 O)
3 1 5- ( 1 7) 3 1 7.
20 Kabataş semti, Çizmeciler Tekkesi etrafında geliş­
mesi nedeniyle tipik bir örnektir. Hadika, II, 85.
2 1 Kuruçeşme'de yalnızca Tezkireci Osman Efendi
Mescidi etrafında Müslüman mahallesi vardır. E. H.
Ayverdi, a.g. e. . 79.
22 E. H. Ayverdi. a.g.e., 79.
23 Paşmakçı Şücaeddin Mescidi çevresinde Müslüman
yerleşimi vardır. E. H. Ayverdi, a.g. e.. 79.
24 il. Mehmed döneminde üsküdar'daki Müslüman
ahalinin iskanı için bkz., 1. H. Konyalı, Abideleri ve
Kitabeler(yfe Üsküdar ranhi, ı. lstanbul, 1 977, s.
29.
25 Fener Rumlan'nın önemli bir bölümü Mora ' dan göç
ettirilmiştir. Kritovulos, a.g. e., 1 23 - 1 2 5 . Schne­
ider'e göre buradaki Muchliotissa Kilisesi'nin adı
Mora'daki Muchlion'dan gelmektedir. Bkz .. Schne­
ider. a.g. m., 42. Trabzon·un alınmasından sonra da
bir miktar Rum nüfus Fener'e yerleştirilmiştir. Bun­
lar arasında özellikle askeri sınıfa mensup zengin
aileler dikkati çekmektedirler. H. inalcık, "Mehmed
11", /slam Ansiklopedisi, Vll ( 1 988), s. 520.
26 Eremya Çelebi Kömürciyan, lstanbul ranni, lstan­
bul, 1 988, s. 1 8 ; E. H. Ayverdi, a.g.e .. 77.
2 7 Yedikule Rumlan, ana dilleri Türkçe olan Ortodoks­
lardır. E. Ç. Kömürciyan, a.g.e .. 2; H. Dernschwam.
lstanbul ve Anadoluya Seyahar fünlüğü, Ankara,
1 988, s. 78.
28 Vakfiyelerde Edirneli Yahudiler Mahallesi olarak ge­
çen bu bölge, daha sonra Şeyh Mehmed Geylani
Mahallesi içine alınmıştır. E. H. Ayverdi, a.g. e., 1 8 .
29 Yahudiler. Balat'ın daha çok sahil kesiminde iskan
edilmişlerdir. iç kısımlara doğru Ermeni ve Rum nü­
fus yoğunluk kazanır. E. Ç. Kömürciyan, a.g. e., 1 9 .
3 0 E. Ç. Kömürciyan. a.g.e., 1 9 ; E. H . Ayverdi, a.g. e.,
77.
31 lspanya'dan kovulan Yahudi cemaatinin istan­
bul'da yerleştiği bölgelerin başında Hasköy gelir.
Seyahatname. ı. 4 1 3-4 1 4 ; O Ergin, lstanbul Şehir
Rehben', lstanbul, 1 934, s. 1 6 1 .
3 2 Schneider, a.g. m., 43; E . H . Ayverdi, a.g. e. . 77.
Sulumanastır'ın Ermeni halkını Tokat ve Sivas'tan
göç ettirilenler oluşturur. Seyaharname, l, 1 1 4 .
3 3 Kumkapı'da Ermeni nüfusunun yoğunlaşması,
1 64 1 'de Ermeni Patrikhanesi'nin buraya naklinden
sonradır.
34 Ermeni çingenelerinin yerleştikleri bölgedir. E. Ç.
lSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELiK HAYAT
Kömürciyan, a.g. e., 2 1 .
3 5 Kritovulos, a.g. e., 1 28; Seyaharname, 1, 1 1 4 .
3 6 E . H. Ayverdi, a.g. e., 79.
37 A. Refik, Hicri Xf. Asırda /stanbu/ Hayatı, lstan­
bul, 1 93 1 , s. 1 0 .
38 1. H. Uzunçarşılı, " lstanbul ve Bilad-ı Selase Denilen
Eyyı'.ip, Galata ve Üsküdar Kadılıkları" , !stanbu/
Enstitüsü Dergisi, lll ( 1 957), s. 26.
39 W. Müller-Wiener, Bıldlexikon zur ropographie ıs­
tanbuls, Tübingen, 1 977, s. 345.
40 Bedesran-ı Atik adıyla bilinen bu ticaret merkezinin
eski bir Bizans yapısı olduğu iddialarına karşı, bina­
nın il. Mehmed döneminde inşa edildiği hakkında
bkz. Dukas, Bizans Tannı', lstanbul, 1 956, s. 2 1 O;
Kritovulos, a.g. e., 60; Seyahatname, l, 506; E. Te­
kiner, "lstanbul'da Kapalı Çarşı", rTOK Belleteni,
(Mayıs 1 94 9 ) , s. 6; E. H. Ayverdi, Farın Devri Mi­
marisi, lstanbul, 1 953, s. 398-407; G. özdeş, Türk
Çarşılan, lstanbul, 1 954, s. 3 1 ; G. Goodwin, A His­
tory qfthe Ottoman Architecture, Landon, 1 9 7 1 , s.
332.
4 1 Bizans ticaret merkezinin Çemberlitaş etrafında
odaklandığını öne süren bir değerlendirme için bkz.,
R. )anin, Constantinople byzantine, Paris, 1 950, s.
96-1 00.
42 Sandal Bedesteni'nin inşa tarihi tartışmalıdır. 11.
Mehmed dönemi yapısı olduğuna ilişkin görüşler
vakfiye kayıtlarına dayanır. Bkz., Fatın Mehmed fi
Va/efıyeleri, Ankara. 1 938. s. 209; Seyahatname, l,
6 1 7; E. H. Ayverdi, a.g. e. . 404. Diğer yandan bina­
nın 1 5 1 5 yangını sonucu (bkz .. A. M. Schneider,
"Braende in Konstantinopel", Byzantinische Ze­
itsclırjft, 4 1 , 1 94 1 . s. 382-403) harap olmasından
sonra yeniden inşası dikkate alınarak Kanuni döne­
mi yapısı sayılabileceği de ileri sürülmüştür. W.
Müller-Wiener, Bildlexikon, 346. Yapının tarihçesi
için bkz., M. Cezar, 'l)'pical Commercial Bui/dings
ef the Ottoman C/assica/ Period and the Ottoman
Construction System, lstanbul. 1 983, s. 1 78- 1 8 1 .
4 3 Seyahatname, l , 432.
44 A. S. Ülgen, Constantıiıople. Duniıg the Era efMo­
hammed rhe Conqueror (1453- 1481) , Ankara.
1 939, s. 24, dn/59.
45 A. S. Ülgen, a.g. e. . 25, dn/62.
46 Fatih Mehmed il Va/efıyelen·. 77.
4 7 Fatın Mehmed ıı Va/efıyeleri. 75.
48 E. H. Ayverdi. a.g. e., 396; C. Gurlitt. Die Baukwısı
Konstantinopels, Berlin, 1 908, s. 62; C. Güran.
Türk Hanlannın Gelişimi ve !stanbul Han/an Mi­
marisi. Ankara, 1 978, s. 83-85.
67
49 1 592 tarihli bir fermanda adı geçmekte olup Mah­
mud Paşa camii vakıfları arasında gösterilmektedir.
A. Refik, a.ge., 1 0.
50 Ayasq,6'a Tahrir Deften·. M. Cevdet yazmaları, No:
64, s. 1 60. Bu yapının Balkapanı Hanı olabileceği­
ne ilişkin bkz., A. S. Ülgen, a.g e. , 29, dn/83.
5 1 A. S. Ünver, Fatih 'in Oğlu Bayezid'in Suyolu Hari­
tası Dolayısıyla 140 Sene önce Jstanbu/, !stanbul,
1 945, Lev: 3.
52 A. Refik, a.g e., s. 40.
53 Fatih Mehmed il Vaifiyeleri, 9 ı; A. S. Ülgen,
a.g e., 27, dnl73.
54 Ayasq,6'a Tahrir Defteri, 1 60. Rumeli Beylerbeyi
Hadım Süleyman Paşa'nın vakfından olan bu han,
1 489'da "Kervansaray-ı Usera" adıyla tanınıyordu.
iki katlı yapının 52 odası vardı; yıllık geliri ise
1 9 .500 akçeye yakındı. C. White, Three Years in
Constantinople or Domestic Manners qf ehe Turks,
11, London, 1 845, s. 280.
55 S. Eyice, "Elçi Hanı", Tanlı Dergisi, No: 24 ( 1 9 70) ,
s. 93- 1 30; Busbecq, Türk Mektupları, lstanbul,
1 939, s. 123.
56 Fütüvvet geleneği, Müslüman esnafın manevi dün­
yasını içten kuşatan bir değerler sistemidir ve yal­
nızca bu zümrenin örgütlenmesinde dini, ahlaki bir
rol oynamıştır. Loncalar ise meslek kategorilerine
göre örgütlenmiş birlikler olup, idari açıdan merkezi
otoritenin denetimi altındadırlar. S. F. Ülgener, ikti­
sadi Çözülmenin Ah/dk ve Zihn(yet Düııyası, İstan­
bul, ı 98 ı , s. 34; "Der Beyan-ı Kanunname-i Osma­
ni'", Belgeler, Xll/ 1 6 ( 1 987), s. 35-40.
5 7 Esnaf loncalarının Bizans döneminde de aynı çarşı­
larda etkinlik gösterdikleri bilinmektedir. Enıinö­
nü'nde tahıl, Ayasofya'da balmumu, Konstantinos
Forumu çevresinde de fırıncılar loncası bulunmak­
taydı. Bu gelenek Osmanlı döneminde de sürnıüş­
rür. M. F. Köprülü, Bizans Müesseseleniıin Osman­
lı Müesseselerine resin·, İstanbul, ı 98 1 , s. ı 95.
58 T. öz. a.g.e., 56-59.
59 Fatih medreselerinin kuruluş ve eğitim yöntemleri
hakkında bkz., 1. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti­
nin ilm(ye Teşkilatı, Ankara, 1 965, s. ı ı -3 1 .
60 Çukur Hamam (Irgatlar Hamamı) olarak bilinen bu
yapı, !stanbul'da inşa edilen ilk hamamlar arasında
yer alır. Seyahatname, ı, 330: H. Glück. Die Bdeder
Konstantinopels. Wien, 1 92 1 , s. 6 1 .
6 1 M . Çağatay Uluçay, '"İstanbul Saraçhanesi ve Sa­
raçlarına Dair Bir Araştırma·· Tanlı Dergisi, 11115-6
(Eylül 1 9 5 1 -Mart 1 952) , s. 1 4 7- 1 64 .
62 Hadfka. 1 , 1 04.
68
63 Hadfka, 1, 1 9 1 ; A. S. Ünver, ··Mahmud Paşa Vakıfta­
n ve Ekleri" , VakJflarDergisi, iV ( 1 958), s. 65-76.
64 Şeyh ve dervişlerin gündelik hayatta oynadıklan ta­
rihsel rol için bkz., Ö. L. Barkan, '"Kolonizatör Türk
Dervişleri", VakJflar Dergisi, 11 ( 1 942), s. 279-384.
65 A. Gölpınarlı, Mev/dnddan Sonra Mev/evflik, !stan­
bul, 1 983, s. 33 7.
66 Fatılı Mehmed il Vaijiyelen·, 259-260.
6 7 Hadfka, il, 42; M. Raif, Mir'at-ı lstanbu/, !stanbul,
1 3 1 4, s. 400; Bandırmalızade A. Münib, Mecmüa-i
Tekdyd, !stanbul, 1 308, s. 4.
68 Zakir Şükri Efendi, Die lstanbuler Derwischkon­
vente und ihre Scheiche, Freiburg, 1 980; Ş. Akba­
tu, "lstanbul Tekkeleri Silsile-i Meşiiyihi (11)", Is/dm
Meden(yeti, V/ 1 (Ocak 1 9 8 1 ) , s. 83.
69 Tarih -i Selanikf, lstanbul, 1 2 8 1 , s. 345.
70 1. H . Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkildtından
Kapıku/u Ocaklan, ı, Ankara, 1 943, s. 1 48-1 49.
7 1 Hammer, Devlet-i Osman(yye Tarihi, 1 , İstanbul,
1 329, s. 200.
72 ). K. Birge, The Bektashi Order qfDervishes, Lon­
don, 1 937, s. 56.
73 Bektaşiliğin Balını Sultan'dan sonraki postnişinleri
ve Babagan kolunu temsil edenler için bkz., Ahmed
Rifat, Mıi"'atü 'l-Makdsıd, lstanbul, 1 293, s. 1 8 7-
188.
74 T. Yazıcı, "Fetih'ten Sonra İstanbul'da ilk Halveti
Şeyhleri'", lstanbu/ Enstitüsü Dergısi, 11 ( 1 956) , s.
9 1 ; M. Tahir, Osmanlı Müellj/leri, 1, İstanbul, 1 333,
s. 5 1 .
75 Koca Mustafa Paşa Dergahı şeyhleri için bkz., Ziikir
Şükri Efendi, a.g.e., 2 .
76 Hadfka, 1, 1 62 ; S. Eyice, "lstanbul'daki Koca Mus­
tafa Paşa Camii ve Onun Osmanlı-Türk Mimarisin­
deki Yeri"', Tanlı Dergısi, V/8 ( 1 953), s. 1 57.
77 H. ). Kissling, "Osmanlı lmparatorluğu"nda Tarikat­
lanıı Sosyoloji ve Pedagoji Açısından Rolleri", Tanlı
ve Toplum, lV/20 ( 1 985), s. 60.
78 Osmanlı Müellj/leri, 1, 78; T. Yazıcı, a.g. m . , 9 7 -
1 04 .
79 K. Kufralı, "Molla ilahi ve Kendisinden Sonraki
Nakşbendiyye Muhiti", Türk Dili ve Edeb(yatı Der­
gısi, 1111 1 -2 ( 1 949). s. 1 2 9- 1 5 1 .
8 0 Tarılı-i Nişancı, lstanbul, 1 2 79. s . 1 9 1 .
8 1 Edirnekapısı Nakşbendiyye tekkesi için bkz., Zakir
Şükri Efendi, a.g e., 54.
82 E. B. Şapolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Tarılıi, İs­
tanbul, 1 964, s. 448.
83 H. inalcık, Fatih Devn· üzerinde Tetkikler ve Vesi­
kalar, Ankara, 1 954 . s. 1 32.
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
84 1. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşki­
latı, Ankara, 1 945, s. 44.
85 Saray hayatının tüketim potansiyeli için bkz. ö. L.
Barkan, "İstanbul Saraylanna Ait Muhasebe Def­
terleri"', Belgeler, IX/ 1 3 , ( 1 979), s. 1 -380.
86 Hammer, a.g.e., ıv, 28 1 ; M. Cezar, "Osmanlı Dev­
rinde İstanbul Yapılannda Tahribat Yapan Yangın­
lar ve Tabii Afetler", Türk Sanatı Tarıhi Araştır­
ma ve lncelemelerı·, 1, ( 1 963), s. 382-383. Şehrin
yeniden inşa çalışmalan için bkz., z. Orgun, 1509
(Hicri 9 1 5) Senesinde lsta nbul'u Baştanbaşa
Harap Eden Zelzelede Şehri Tamir için Alınan
Tedbirler, İstanbul, 1 94 1 .
8 7 E . H . Ayverdi, Fatih Devri Sonlarında !stanbul
Mahal/elen·, 82.
88 F. Braudet, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, 1, İstan­
bul, 1 989, s. 232.
89 F. Braudel, a.g. e., s. 1 82 .
90 1 52 0 - 1 535 yıllarını kapsayan nüfus verileri için
bkz., ö. L. Barkan, "Essai sur !es donnees statisti­
ques des registres de recensement dans l'Empire
Ottoman aux xve etıcvıe siecles " , J. E.S.H. O., 11 1 ,
(Ağustos 1 957). s . 20.
91 Schneider, a.g.m., 45.
92 R. Mantran, 17. Yüzyılın ikinci Yarısında !stan­
bul, 1, Ankara, 1 986, s. 48.
93 O. Nuri, ··tstanbul'un Nüfusu (!)"', !stanbul Şehre-
maneti Mecmuası, No, 6, (Şubat 1 3 4 1 ) , s. ı 35.
94 E. H. Ayverdi, a.g. e., 84.
'/.
95 !stanbul Vak!/ları Tahrir Defte , lstanbul 1 9 70.
96 M. Münir Aktepe, "XVII. Asra Ait İstanbul Kazası
Avarız Defteri"', lstanbul Enstitüsü Dergisi, III,
( 1 95 7 ) , s. 1 1 4 .
9 7 O. Ergin, Türkiye'de Şehirciliğin Tarihi lnkişefı,
İstanbul, 1 936, s. 1 03.
98 Taşköprizade Ahmed Efendi, Mevzı1atü 'l- Ulı1m,
il, İstanbul, 1 3 1 3 , s. 654; A. Refik. Onuncu Asr-ı
Hicrf'de lstanbul Hayatı (1495-1591) , İstanbul,
1 93 1 , s. 1 45-1 46.
99 O. Nuri, Mecelle-i Umı1r- ı Belediyye, ı, İstanbul,
1 338, s. 965.
1 00 O. Ergin, Türkiye'de Şehirciliğin Tarihi lnkişijı,
1 20.
1 0 1 Haliç'in tarihsel gelişimi için bkz., s. Eyice, "Ta­
rihte Haliç", /Tü inşaat Fakültesi Haliç Sempoz­
yumu, İstanbul, 1 9 75, s. 263-307.
1 02 S. Abaç, Kasımpaşa 'nın Tarıhçesi, İstanbul 1 935;
S. Eyice, "Tarih içinde İstanbul ve Şehrin Gelişme­
si", Atatürk Kor!feransları, Vll , Ankara, 1 980, s.
1 1 7.
1 03 Hammer, a.g.e., lV, 245.
İSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESİ GÜNDELİK HAYAT
1 04 Seyahacname, 1, 4 1 7; 1. H. Uzunçarşıtı, Osmanlı
Devletinıiı Merkez ve Bahrıje Teşkilatı, Ankara,
1 948, s. 397.
105 Bu tür yapılardan Kapıüstü Mescidi ve Divanhane
Mescidi için bkz., Hadik a, il, 1 2 - 1 4 .
ı 0 6 Seyahacname, ı , 4 1 6-426.
ı 07 E. ç. Kömürciyan, a.g.e., 33-34.
108 V. Mirmiroğlu, Fatıh Sultan Mehmed Devrıiıe Ait
Vesikalar, lstanbul, 1 945, s. 53.
109 S. Eyice, Galata ve Kulesi, İstanbul, 1 969, s. 1 4 .
1 1 0 E . H . Ayverdi, a.g. e., 8 1 .
ı ı 1 E . Ç. Kömürciyan, a.g. e. . 36.
1 1 2 Bu mahalleler, sur içi İstanbulu'ndaki gibi mescid
çekirdeği etrafında şekitlenmişlerdir. Cemaat oluş­
turan dini yapılar arasında Arap Camii, Mahmud
Paşa Camii, Yağ Kapanı Camii ve Karaköy Camii
saytlabilir. Bkz., Seyahatname, ı, 430-43 1 .
1 ı 3 Seyahatname, ı , 4 3 ı .
1 1 4 Galata'nın rıhtımı otan Karaköy, adını Karay Ya­
hudileri"nden atmıştır. Bkz., S. Şişman, " İstanbul
Karaylan", lstanbul Enstitüsü Dergisi, III ( 1 95 7 ) ,
s. 99.
1 15 A. Gatland, lstanbu/'a Ait Günlük Anılar (1672-
1673) , il, Ankara, 1 9 73, s. 4.
1 1 6 E. Ç. Kömürciyan. a.g.e., 38; w. Foster. rlıe rra­
vels qf/ohn Sa nderson in the levant (1584-
1602) , Landon, 1 93 1 , s. 1 84 ; A. N. Kurat, Türk­
lngiliz Münasebetlerinin Başlangıcı, Ankara,
1 953, s. 5 1 .
1 1 7 T . Reyhanlı, lngiliz Gezgıiılerine Göre 16. Yüzyıl­
da lstanbul 'da Hayat (1582 - 1 599) , Ankara,
1983, s. 24.
1 1 8 W. Foster, a.g.e. . 1 -35.
1 1 9 T. Reyhanlı, a.ge., 26; w. Foster, a.g. e., 30 1 .
120 Tanh-i Raşid, ı , lstanbul. 1 282, s. 1 86; Tarih-i
Vas!f, 1, 40.
1 2 1 Galata'nın topografık özellikleri için bkz., A. M.
Schneider - M. ıs. Noınidis, Galata Topograplıisc­
he-Arclıdologisclıer Plan mit Erkautenıdem Tcxı,
lstanbul, 1 944; S. Eyice, '"Galata Hakkında iki Ki­
tap ve Bu Münasebetle Bazı Notlar'·, Tarıh Detgi­
si, 111 ( 1 949), s. 2 0 1 - 2 1 9 .
122 C. Esad Arseven, Eski Galata ve Binaları. lstan­
bul, 1 989, s. 5 1 -63.
1 23 Seyalıamame, 1. 434. Diğer meslekler ise tüccar­
lık. sanatkfülık, nıaragozluk ve kalafatçılıktır.
1 24 Latifi, Evsij'.ı /scanbul, lstaııbul, 19 77, s. 5 7 .
1 25 1 5 73 tarihli şarap yasağı i ç i n bkz . , A. Refik.
a.g. e., 49.
1 26 H . Derııschwam, a.g.e., 1 1 9; ) . Thevenot, 1655
1 656 'da Türkiye, 1 9 78, s. 90.
69
ı 2 7 M. Erdoğan, "Arşiv Vesikalarına Göre lstanbul Ba­
ruthaneleri " , lstanbul Enstitüsü Dergisi, i l
( 1 956) , s. 1 1 5- 1 38.
1 28 M. Münir Aktepe, "Kağıdhane'ye Dair Bazı Bilgi­
ler", lsmail Hakkı Uzunçarşıl(ya Armağan, An­
kara, ı 976, s. 338-339.
1 29 Seyahatname, 1, 482-484.
1 30 Musahipzade Celal, Eski lstanbul Yaşayışı, lstan­
bul, 1 946; Mecelle-i Umür-ı Beled{)ye, 1, 582.
131 E. Ç. Kömürciyan, a.g.e., 3 ı .
ı32 Tann-i Peçevi, 1 , lstanbul, ı283, s . ı ss; M . Münir
Aktepe, a.g. m., 340.
ı 33 M. Erdoğan, "Osmanlı Devrinde lstanbul Bahçele­
ri", Vak!flar Dergisi, iV (ı 958), s. ı 70.
1 34 Seyahatname, ı, 448; E. Ç. Kömürciyan, a.g. e.,
39; Hadika, il, 69; M. Erdoğan, a.g. m., ı 70.
1 35 Beşiktaş sahilsarayı için bkz., Ahmed Vasıf Efen­
di, Mehdsinü'I Asar ve Hakdikü'l-Ahbdr, lstan­
bul, ı 978, s. ı 40- ı 4 ı .
1 36 Seyahatname, 1, 449; Hadika, il, 9 1 .
1 3 7 E . ç . Kömürciyan. a.g. e., 39.
1 38 Silahdar Tannı» ı, lstanbul, 1 928, s. 732.
1 39 E. Ç. Kömürciyan, a.g. e., 4 1 .
ı 4 0 Seyahatname, ı , 4 5 ı .
ı 4 ı R. Mantran. a.g. e. . ı . 85.
ı 42 Hadika, il, 1 24.
ı 4 3 Seyahatname, ı. 452; M. Erdoğan, a.g. m., 1 8 ı ­
ı 82 .
ı 4 4 Seyahatname, ı . 455-456: E . ç. Kömürciyan,
a.g. e., 42.
145 Seyahatname, ı. 484; Hadika. il, 1 34 - 1 36.
ı46 Seyahatname, 1, 457.
ı 4 7 E. Ç. Kömürciyan, a.g.e., 46.
148 Seyahat11ame, ı . 494.
ı 49 C. Rüşdü, "Eski Zamanlarda Türk Bahçeleri'', ik­
dam, No: 6976 ( ı 3 Temmuz ı 332); M. Erdoğan,
a.g. m., ı 79-ı 80; Hadika. il, ı 48 ; S. Hakkı El­
dem, Türk Bahçeleri, lstanbul, 1 9 76, s. S.
ı so A. Galland, a.g. e., 11, 90-9 ı .
ı s ı Hadika, 11 , ı s4.
ı 52 M. Erdoğan, a.g.m . . 1 78.
ı S3 A. Cabir Yada, Boğaziçi Konuşuyor ve Ka11/ıca
Tannçesi, lstanbul, (ty) , s. 68.
ı s4 Seyahatname, ı, 464; Hadika , il, ı s8 - ı 6 ı ; T. Öz,
a.g. e .. il, 35; A. Kuran, Mimar Sinan, lstanbul,
ı 986, s. 34.
ı 5S E. Ç. Kömürciyan, a.g. e., s. 46.
1 56 Tann-i Raşid, ı. ı 09.
ıs7 M. Erdoğan, a.g. m., 1 78.
ıS8 E. Ç. Kömürciyan, a.g. e., 47.
70
1 59 Seyahatname, ı. 467; E. Ç. Kömürciyan, a.g. e.,
47; M. Erdoğan, a.g. m . . ı 77-1 78.
ı 60 G. A. Evyapan, Eski Türk Bahçe/en· ve özellikle
Eski lstanbul Bahçe/en°, Ankara, ı 972, s. 22.
16ı Naima Tarını» ili, lstanbul, ı28 1 , s. ı 60: M. C.
Atasoy, Kandilli'de Tarın. !stanbul, 1 982, s. 1 7-
19.
1 6 2 Tarın-i Raşid, 1, 1 34 ; E. Ç. Kömürciyan, a.g. e.,
47.
163 Seyahatname, ı, 468; E. Ç. Kömürciyan, a.g. e.,
47; M. Erdoğan, a.g.m., ı 76-1 77.
1 64 E. H. Ayverdi, a.g.e. . 69-82.
1 65 Seyahatname, ı , 472.
ı 66 T. öz, a.g.e., il, 56.
ı67 Caminin kitabesi için bkz., Hadika, il, ı 86-ı87;
A. Kuran, "Üsküdar'da Mihrimah Sultan Külliye­
si", Boğaziçi üniversitesi Dergisi, il ( 1 9 75), s.
43-72.
1 68 Hadika, il, ı 9 1 - 1 94.
169 Seyahatname, 1, 473; Hadika, ı ı , ı 96; Naima Ta­
rihi, il, l ı 2 ; H. K. Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdayi
ve Celvetıjye Tarılwtı, lstanbul, 1 980, s. 246-248.
ı 70 R. Mantran, a.g. e., ı. 83.
1 71 Seyahatname, ı, 4 75; R. Mantran, a.g.e. . ı. 83.
ı 72 E. Ç. Kömürciyan, a.g. e., 49.
ı 73 Seyahatname, ı . 1 4 7; Hadika. 1 , 1 4 ; H. Eldem,
Camilerı·miz, lstanbul, ı 932, s. 49; T. öz. a.g. e. .
1, 1 29 - 1 30; P. Karahasan, "İstanbul Sultan Selim
Camii Hakkında'', Sa11at Tanhi Yıllığı, 1 ( 1 964-
1 965) , s . 1 83- 1 87.
1 74 Hadika, ı. 1 5; T. öz. a.g.e., ı. 1 3 7- 1 38; A. Saim
Ülgen, "Şehzade Camii ve Heyeti", Mimarlık, No:
5-6 ( 1 952), s. 1 3- ı 6.
1 75 Hadika, 1, 1 6- 1 8; T. öz, a.g. e., 1, 1 3 1 - ı 35; A.
Kuran, Mimar Si11a11, lstanbul ı 986, s. 73-90; Ü.
Bates, "The Patronge of Sultan Süleyman: The Sü­
leymaniye Complex in lstanbul", Memoriam A.
Gabriel, Ankara, 1 9 78, s. 65-76.
ı 76 1. H . Uzunçarşılı, Osma11lı Devletinin ilmiye Teş­
kilatı, Ankara, ı 965, s. 36.
1 77 Süleymaniye inşaatında çalışan Müslüman ve Hı­
ristiyan sengtıraşlann isimleri ve geldikleri bölge­
ler için bkz., ö. L. Barkan, Süleymaniye Camii ve
imareti· inşaatı (1550-1557) , 1, Ankara, ı 9 72, s.
1 94-236.
ı 78 ö. L. Barkan, "Türk Yapı ve Yapı Malzemesi Tari­
hi için Kaynaklar", iktisat Fakültesi Mecmuası,
xvıı ( 1 960). s. 3-26.
1 79 Hadik a, ı, ı 8-20: z. Nayır. Osmanlı Mimarlığın­
da Sultan Ahmed Külliyesi ve Sonrası (1609-
lSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 1690) , İstanbul, 1 975. Mimar Sedefkar Mehmed
Ağa için bkz., O. Şaik Gökyay, "Risale-i Mimariy­
ye. Mimar Mehmet Ağa ve Eserleri" , fsmaıl Hakkı
Uzunçarşılı:ya Armağan, Ankara, 1 976, s. 1 1 3-
2 1 5.
1 80 Seyahatname, ı , 302; Hadika, ı , 20-22; T. öz,
a.g. e., I , 1 53 - 1 55; A. Saim Ülgen, "Yeni Cami",
Vak!flar Dergisi, il ( 1 94 2 ) , s. 387-397. Mimar
Davud Ağa için bkz., A. Refik, "Mimar Davud " ,
Edeb(yat Fakültesi Mecmuası, vııı ( 1 932), s. 1 -
1 6 ; M . Erdoğan, "Mimar Davud Ağa'nın Hayatı
ve Eserleri" , Türk(yat Mecmuası, XII ( 1 955) , s.
1 79-204.
1 8 1 R. Mantran, a.ge., l, 1 8 1 ; L. Gücer, " 1 8. Yüzyıl
Ortalarında İstanbul 'un iaşesi için Lüzumlu Hubu­
batın Temini Meselesi", iktisat Fakültesi Mecmu­
ası, x.ı ( 1 949-1950), s. 397-4 1 6 .
1 82 B u tür taşımacılığın merkezleri arasında, Don kıyı­
ları, Kefe, Kırım, Mangala, Köstence, Kili, Varna,
Akkirman, lbrail, lsmail, Beştepe, Karaman, Sün­
ker, Kızılca, Balçık. Arnavut Galas, Tulça, Kavar­
na, Burgaz, Tuzla ve Gelarga gibi yerler vardır.
Bkz., E. Ç. Kömürciyan, a.g e., 1 7.
1 83 S. Faroqhi, "lstanbul'un iaşesi ve Tekirdağ-Rodos­
çuk Limanı", ODTÜ Gelişme Dergisi, ( 1 9 7 9 -
1 980), s . 139- 1 54 .
1 84 F . Faroqhi, a.gm., 1 44 .
1 85 Seyahatname, ı, 55 ı.
1 86 Has fınnlarda çıkanlan ekmek. Harci fırınlarda çı­
karılan ekmekten 1 O dirhem tıaha eksiktir. Bkz.,
A. Refik, Eski /stanbul, İstanbul, 1 93 1 , s. 85.
18 7 E. Ç. Kömürciyan, a.g e., 4 7.
1 88 R. Mantran, a.g.e., ı, 1 85 - 1 8 7.
1 89 Seyahatname, I, 553.
1 90 s. Faroqhi, a.g.m., 1 42 .
1 9 1 İstanbul pazarında tüketilen peynir çeşitleri için
bkz., Seyahatname, I, 556.
1 92 A. Refik, a.g e., 9 ı .
1 93 E . Ç . Kömürciyan, a.g. e . , 1 6; Seyahatname, ı ,
569.
1 94 A. Galland, a.g.e., il, 1 45.
1 95 İstanbul pazarına giren baharat Doğu Hint ve Ara-
bistan kökenlidir. R. Mantran, a.g e., ı, 1 45.
1 96 A. Refik, a.g e., s. 100.
1 97 R. Mantran, a.g. e., ı , 203.
1 98 Mecelle-! Umur-ı Belediyye, ı, 564.
1 99 Ö. L. Barkan, " 1 6. Asrın ikinci Yarısında Türki­
ye'de Fiyat Hareketleri", Belleten , XXXIV/ 1 3 6
(Ekim 1 9 70) . s. 568.
200 M. S. Kütükoğlu, Osmanlılarda Narh Müessesesi
lSTANBUL'DA MODERNLEŞME ÖNCESi GÜNDELiK HAYAT
ve 1640 Tanhli Narh Deften", İstanbul, 1 983, s.
19-20.
201 "Tevkii Abdurrahman Paşa Kanunnamesi", Milli
TetebbularMecmuası, ı ( 1 33 1 ) , s. 504.
202 ). Thevenot, a.g.e., 1 60- 1 6 1 ; Mecelle-i Umur-ı
Belediyye, ı, 63 7.
203 R. Mantran, "Un document sur 1'Ihtisab de Stam­
boul a la fin du xvıı e siecle", Melanges Louis
Massignon, Institut Française de Damas, 1 957, s.
1 2 7- 1 49.
204 t. Ortaylı, " 1 8. Yüzyılda llmiyye Sınıfının Toplum­
sal Durumu üzerine Bazı Notlar" , ODTÜ Gelişme
Dergisi ( 1 9 7911980), s. 1 55.
205 s. Faroqhi, "Social Mobility Among the Ottoman
Ulema in the Late Sixteenth Century", !.J.M.E.S.,
( 1 9 73 ) , s. 204-2 1 8 .
206 t. Ortaylı, a.g m., 1 56: Mustakimzii.de Süleyman
Saadeddin, Devhdtü'l-Meşayih, İstanbul, (tıpkıba­
sım), 1 978, s. 46-75.
207 N. Itzkowitz, Ottoman Empire and !slamic 7'radi­
tion, New York, 1 972, s. 58.
208 Naima Tarihi, VI, 220.
209 l. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarıhi, illi 1 , Ankara,
1 9 5 1 , s. 357-358.
2 1 0 Naima Tarıhi, ı , 1 86; M. Erdoğan, "Mevlevi Ku­
ruluşları Arasında İstanbul Mevlevihaneleri", Gü­
neydoğu Avrupa Araşurmalan Dergisi, No: 4-5
( 1 97511976), s. 29-32.
2 1 1 Seyahatname, I, 392; Hadika, ı , 228-230: E. ç.
Kömürciyan, a.g. e., 2 2 ; T. Öz, a.g.e., l, 1 56 ; M.
Ziya, Yenikapu Mevlevihdnesi, Diırü'l-Hilii.feti'l­
Aliyye, 1 329.
2 1 2 Zakir Şükıi Efendi, a.ge., 3 1 .
2 1 3 M . Ziya. a.ge. . 1 04 - 1 08.
2 1 4 1. H . Uzunçarşılı "Osmanlılar Zamanında Saraylar­
da Musıki Hayatı", Belleten , XLI/ 1 6 1 (Ocak
1 977) , s. 92.
2 1 5 Hadika, l, 22 ı .
2 1 6 Naima Tarihi, ıv, s . 403-409: Osmanzade Tfüb,
Hadikatü'l- Vüzera, İstanbul, 1 2 74 , s. 88-89.
2 1 7 Seyahatname, ı, 420: Hadika, ıı, 1 0 - 1 2 : M. Erdo­
ğan, a.g. m . . 33-34.
2 1 8 Zakir Şükıi Efendi, a.g. e., 71 .
2 1 9 Seyahatname, l, 450; Hadika, il, 1 04 - 1 09 : E. Ç.
Kömürciyan, a.ge., 40; M. Erdoğan. a.g m., 35-38
220 Zakir Şükıi Efendi, a.g.e., 7 1 .
2 2 1 M. Tahir, Osmanlı Müellifleri, l , 1 9: 1. H . Uzun­
çarşılı. Osmanlı Tarihi, ıııı 1 , Ankara, 1 95 1 . s .
3 4 6 , dnl4.
222 t. H. Uzunçarşılı, a.g.e., lll/1, 346, dnl5.
71
223 S. Vicdani, Tomar-ı Turuk-ı Al(yye'den Halvetıj­
ye Silsilenamesi, lstanbul, ı 338, s. ı ı 7.
224 Naima ranlıi, Vl, 228; !. H. Uzunçarşılı, a.g e.,
111/ 1 , 1 5 1 , dn/ l ; M. K. Yılmaz, a.g. e. . 1 49- 1 82 .
2 2 5 ranh-i Peçevi, ı, lstanbul, 1 283, s. 363-364.
226 Evsqfı lstanbul, s. 5 1 -54; 1 6. yüzyılda Tahtaka­
le'nin tasviri için aynca bkz .. ). Lewenklaw, Ne­
uwe Cronica rurkisher Nation , Frankfurt anı
Mayn, 1 590, s. 4 1 5 ; R. Lubenau, Baschreibung
der Reisen des Reinhold Lubenau, 1, Konisberg,
1 9 1 2, s. 1 8 . Krş., M. And, Osmanlı Şen/ikleniıde
Türk Sanat/an, Ankara, 1982, s. 36-3 7.
227 Tarih-i Peçevi, 1, 364.
228 R. Osman, "Memleketimizin Tarihinde Mükeyyi­
fata Bir Bakış: Kahvehaneler", lstanbu/ Be/edrye
Mecmuası, No: 78/6 (Şubat 1 93 1 ) , s. 236.
229 O. Engin, l'ürkrye'de Şehirciliğin rarıhi lnkişijı,
lstanbul, 1936, s. 104.
230 H . Eduard )ocob, Cqffee.- The Epic efa Commodiçy,
London, 1 935; A. S. Ünver, "Türkiye·de Kahve ve
Kahvehaneler", Türk Etnogref.ya Dergisi, No: 5
( 1 962), s. 39-84.
231 Hafız Hüseyin Ayvansarayi, Mecmüa-i revanlı, ls­
tanbul, (yay: F. Ç. Derin-V. Çubuk), 1985, s. 429.
232 Evsqfı lstanbul, s. S i ; M. And; "Eski lstanbul ' da
72
Meddah Kahveleri " , Folklor, No: 3 (Temmuz
1 969), s. 7.
233 ). Dallaway, Constantinople Ancient and Modem,
London, 1 797, s. 82
234 R. Ekrem Koçu, Yeniçeriler, Istanbul, 1 964, s.
297.
235 H. Dernshwham, a.g e., 79-80; Mecmiia-i reva­
nlı, 18.
236 Seyahatname, ı, 509.
237 Mecmüa-i revdrih, 1 8: M. Subhi, "Tütünün Tarihi
(ll), Servet-! Füniin, C. 4 1 , No: 1046 (9 Haziran
1 32 7) , s. 1 2 7 - 1 3 1 ; A. Refik, "Kahve ve Tütün " ,
ikdam, N o : 9 6 1 2 (5 Kaniin-ı sani 1 340).
238 R. Osman, a.gm., 235; M. Erdoğan, "lstanbul'da
Enfiyecilik", Türk Folklor Araştırma/arı, IV/93
(Nisan 1 9 5 7 ) , s. 1 477- 1 4 78.
239 Tdcü't-Tevarih, 111, 270.
240 rarıh-i Peçevi, ı, 2 1 8.
2 4 1 M. And, Osmanlı Şen/ık/erinde Türk Sanatları,
Ankara, 1 9 8 2 , s. 1 4 . Şenliğin gösteri programı
için bkz .. M. And, Kırk Gün Kırk Gece, lstanbul,
1 959, s. 29-32.
242 Seyahatname, 1, 645-649.
243 1. H. Uzunçarşılı, "Nahil ve Nakıl Alayları'', Belle­
ten, xuı 5 7 (Ocak 1 976), s. 55-69.
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 19. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE
GÜNDELİK HAYAT
Gündelik hayat, bir toplumun zaman ve
mekan değişkenlerine bağlı olarak kendi i ç
bünyesinde geliştirdiği iktisadi, kültürel v e din1
pratiklerin birbirleriyle örtüşerek belli bir tarih
kesitinde somutlaşmasıdır. Bu iki değişkenden
bağımsız bir toplumsal organizasyon var ola­
mayacağı gibi, konusu gündeılik hayatın kültü­
rel tabakalaşmasını çözümlemek olan bağımsız
bir yöntemden de söz edilemez. Yöntemin ha­
reket noktası, değişkenlerin belli bir toplumun
belli bir tarih kesitinde ortaya koyduğu günde­
lik hayata ilişkin pratikler üzerindeki dolaylı ya
da dolaysız etkilerinin önem sırasına göre sap­
tanmasıyla bulunur. Zaman ögesi, en genel an­
lamda gündelik hayat pratiklerinin bir süreç
boyunca çözülme ya da bütünleşme doğrultu­
sunda gösterdikleri farklılışmaları ifade eder.
Buna karşılık mekan ögesi , söz konusu farklı­
lışmaların gündelik hayat içinde işlevselleşebil­
dikleri somut sınırları belirler. Yöntem sorunu­
nun bir diğer önemli noktası da, zaman ve me­
kan değişkenleri nin, gündelik hayatın hangi
1 9. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELİK HAYAT.
yerleşim biriminde topumsal yapının prototipi ­
ni kuşatabilecekleridir. Gündelik hayatı şehir
ölçeğinde gözlemlemek, aşırı işlevselleşmenin
ortaya çıkarttığı çok katlı kültürel tabakalaşma­
nın kimi özgül oluşumları perdelemesi karşısın­
da, salt görünür olanı tasvir etmek sonucunu
doğurur. öte yandan daha dar bir ölçeğin seçi­
mi ise, saf ve bozulmamış bir kültür romantiz­
mine yol açabilir. Bu sakıncaları giderebilmek
için, gündelik hayatın dar ve geniş ölçekleri
arasındaki kültürel geçişi sağlayabilen ve top­
lumsal yapının prototipi olma özelliğini koru­
yan bir yerleşim biriminden hareket etmek
yöntemsel açıdan daha tutarlı bir yoldur. Başta
İstanbul olmak üzere Osmanlı şehirlerindeki
mahalle birimi, zaman ve mekan değişkenleri­
ne bağımlı bir yerleşim prototipi özelliklerini
bünyesinde barındırmaktadır. Bu açıdan ma­
halle, gündelik hayatın hem dar ölçekli iktisa­
di, kültürel ve dini pratiklerini içermesi, hem de
geniş ölçekli şehir yaşantısının kurucu ögesi ol­
ması bakımından elverişli bir gözlem alanıdır.
73

Merkezinde bodur minareli mescidin bulunduğu gelenekse/ mahalle;
birbiniıeyaslanmış ahşap evler, mescidi kuşatan hazıre, küçük dük­
kdnlar, çardakli kahvehane ve karşısındaki çeşme ile gündelik haya­
tın içinde kıvnlıp giden sokaktan ibaret, kendi kendineyeterli bırya­
şam alanı idi
Osmanlı Geleneğinde
Gündelik Hayat
Osmanlı toplumunda gündelik hayatın ma­
halle ölçeğinde biçimlenmesi, Ortadoğu İslam
geleneğinin bir uzantısıdır. Bu gelenek, toplum­
sal statünün dini ayrıcalıklara göre belirlendiği
tarihi dönemlerin izlerini taşır. Diğer yandan bu
gelenek Ortaçağ Bizans şehir yönetimi anlayı-
74
şıyla da paralellikler göstermektedir. Farklı din,
mezhep ve inanış biçimlerine bağlı aşiret, kabile
ya da etnik insan gruplarının birbirlerinden ayn
mahallelerde iskan edilmeleri ilkesi, bu gelene­
ğin özünü oluşturur. Şehirlerin mahallelere bö­
lünmesi ilk aşamada idari zorunluluğun bir so­
nucu olmaktan çok, dini bütünlüğün korunma­
sına yönelik pratik bir önlem sayılabilir. Bağdat
ve Şam gibi klasik İslam şehirlerinde bu önlem,
mahalleleri birbirinden kalın duvarlarla ayırınak
suretiyle titizlikle uygulanmıştır.
istanbul'da ise bu geleneğe daha hoşgörü­
lü bir anlayışla 1 8 . yüzyıl sonlarına kadar
uyulduğunu görüyoruz. Gündelik hayat, kendi
iç bütünlüğünü mahalle ölçeğinde koruyabildi­
ği sürece bu uygulamalar devam etmiştir. An­
cak 1 9. yüzyılla beraber artan nüfus ve iktisadi
etkenler mahalle'nin sosyo-kültürel çerçevesi­
ni parçalamış, gündelik hayatın geleneksel içe­
riği çokmerkezli bir şehir yaşantısı içinde eri­
meye başlamıştır.
Mahalleler
1 6. ve 1 8. yüzyıllar arasında İstanbul ma­
halleleri, gündelik hayatın içe dönük dini kültür
aracılığıyla yaşandığı kapalı mekanlar olma
özelliğini korumuşlardır. Söz konusu ettiğimiz
bu klasik dönemde üç büyük tektanrılı d i n ,
İslamiyet, Hıristiyanlık v e Yahudilik, gündelik
hayatın temelde farklı yaşantı mekanlarına bö­
lünmesinde etken olurken, aynı dinin değişik
mezheplerine girmiş insan toplulukları da gün­
delik hayat içinde mahalle ölçeğinde daha dar
bir ghetto olgusunun ortaya çıkmasına yol aç­
mışlardır. Bu son duruma örnek olarak İranlı ve
Hintli Müslümanları gösterebiliriz.
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 Klasik dönemin mahallesi, homojen bir
yapıya sahipti. Bu yapıyı bozabilecek herhangi
bir dış etkenin varlığına izin verilmezdi. Örne­
ğin istanbul'da beş yıldan az oturmuş olan taş­
ralılar memleketlerine geri gönderilir, bu süreyi
doldurmuş olanların bir mahalleye yerleşebil­
meleri içinse, gene o mahalle halkından kefil
istenirdi. Bu türden verilebilecek örnekler ara­
sında Hıristiyan tebaanın Müslüman mahalle­
lerindeki ticari ve kültürel etkinliklerine karşı
alınan önlemlerin sayısı bir hayli kabarıktır.
1 5 75 tarihli bir fermanda, "Galata ve Haslar
kadısına hüküm kı; haric-i Ga!ata'da eh/-i
Is/dm mahal/atı beyninde meyhane ıhdds o/u­
nubJeseka cem o!ub Müslüman/ar rencide ol­
duk/an ı!dm o!unmağın buyurdum ki varduk­
da an un gibi ol mryhdne olan mahd!-i kadim­ lstanbul mahallesi, ahşap evleniı içe dönük yaşam üsluplanyla bes­
den şimd(ye değı·n kefere sakin o!ub C{Yin-i ba­ lenen canlı bir organizmaydı. Ev ile sokak arasındaki hayat damar­
lanndan akan geleneksel kültür, yaşam üslubunun hücrelenlıiyeni­
tıl/an üzre mabryn!en·nde hamr satu!age!miş
lediği sürece mahallenin ruhu, şehir halkına huzur vermişti.
yir o!mayub Müs!üman!ann sakin olduktan
maha//e içinde hd!en ihdas olub Müslüman/ar bölünmüşlüğü bir yanyanalık durumundan bir
mahal/esi içinde olan meyl]dne!eri ref idüb iç içelik durumuna yaklaşık iki yüzyıllık süreç
•
şer-i şerffe ve emr-i münjfe muhalifiş itdirme- boyunca geçmiş ve 1 9 . yüzyılda Osmanlı top­
yesin amma bu bahane ile ehl-i örfruhsat bu­ lum yaşantısının tüm renkleri, gündelik haya­
lub ahz u ce/b içün kefere mahal/esinde ka­ tın bütüncül kompozisyonunu yaratmıştır. Bu
dimden olan meyhane/en" ve halen ıhdds olun­ tarihsel süreci, parça' nın bütün'e katılma sü­
muş meyhdneleri ref itdiresin " sözleriyle dev­ reci olarak da tanımlayabiliriz. Süreç boyunca
let otoritesi, gündelik hayatın mahalle çerçeve­ parça'nın kültürel dinamizmi azaldıkça, bü­
sindeki homojen yapısını güvence altına al­ tün 'ün gündelik hayatı temsil etme gücü gide­
maktadır. rek artmıştır. 1 9 . yüzyıl gündelik hayatını in­
Mahalle'nin klasik döne mdeki unique celerken, bu ters orantılı değişim sürecini par­
kültürü barındırmasını, yabancı gezginlerin ça' dan bütün'e uzanan çizgi boyunca irdele­
seyahatnamelerinden de izlemek mümkündür. mek, hem yöntemsel açıdan, hem de bir kültü­
Hemen hepsinde rastlanabilecek ortak bir göz­ rel yapılanmanın hangi temel ögeler üzerine
lem vardır: Bir mahalleden diğerine geçildiğin­ inşa edildiğini kavramak bakımından daha tu­
de, bir kültürden diğerine geçildiği kanısı, bu tarlı bir yoldur.
somut gözlemlerin sonucuydu. Gündelik ha­ Gündelik hayatın yaşantı alanı olarak ge­
yatın şehir ölçeğindeki bu çokmerkezli kültürel leneksel Osmanlı mahallesinin üç temel kurucu

1 9. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELiK HAYAT. 75

 I
1
Şehrin gerçek yerli/en; ahşap evlerdı: Anadolu, Rumelı; hatta Arap vilayet/elinden kopup gelenler, daha birkuşak geçmeden bu
evleniı kültür ortamındayerlileş(yorlardı. Bu mekdmn insana kişilik vermektekigücü, geleneksel hayatın en b{iyük garantis(ydi.

ögesi vardır: a) Cami ve diğer dini mekanlar; b)
Çarşı; c) Sivil konut. Bu üç ögeyi, bir de sokak
dokusu (bazı özel durumlarda çıkmaz sokak)
içine yerleştirirsek, gündelik hayatın fiziksel
alanını elde ederiz.
Cami
Cami, cemaatin toplanıp ibadet ettiği bir
mekan olarak gündelik hayatın dini yaşantısını
sembolize eder. Bu sembol mahalle sın ırları
içindeki kültürün ana ekseni olduğu kadar, ma-
hallenin kurulmasında belirleyici bir öneme de
sahiptir. Klasik dönemde mahallenin cami'nin
dini çekirdeği etrafında biçimlenmesi, gündelik
hayatın kültür temelinin de içeriğini açıklaması
bakımından ilginçtir. Kültürün belirleyici sem­
bolü dini karakterde olduğu için gündelik haya-
tın insan ilişkileri, iktisadi etkinlikleri ve değer­
ler sistemi bu manevi atmosferin içinde kolektif
bir nitelik kazanmıştır. Bu durumda, gündelik
hayatın tüm pratiklerine egemen olan bütün­
sellik duygusu, ayrıcalığı kabul etmeyen ve ce-

76 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

maat üzerinde tam bir kontrol sistemi kuran di­
ni mekanizmanın dayanak noktasını oluştur­
muştur. insan ögesinde bireyselleşme sürecini
ortadan kaldıran, yaratıcılıktaki kişisellik yö­
nelmelerini en asgari düzeyde tutan bu kontrol
sistemi içindeki kültürel pratik, dini atmosferin
dışında hurqfe temeline dayalı yaygın bir ina­
nış biçimini geliştirerek sistemin sınırlarını zor­
lamıştır. Mahalle çerçevesindeki gündelik ha­
yatın, cami imamı ile tekke şeyhi arasında bö­
lünen dini yaşantı biçimi, görünürde bir sem­
boller karşıtlığı gibi algılanabilirse de, aslında
kültürün kolektif bir yapıda paylaşılmasına
yaptıkları katkı bakımından aynı yoğunlukta­
dır.
Klasik dönemde gündelik hayatın insan
ögesi, temelde bir mümin olma özelliğini ko­
rur. Bu özellik, insanın temel etkinliklerine de
yön vermiştir. örneğin insanın eğlenme biçimi
gibi az çok kişisellik barındırması gereken et­
kinliklerde bile, sistemin dini çerçevesi kendi­
ne özgü ritüe/'lerini devreye sokar. Doğum,
ölüm ya da düğün gibi gündelik hayatın
önemli olaylarında dini ritüel, insanlara belirli
bir davranış kalıbı sunar ve buna uymayı ilke
olarak ortaya koyar. Burada söz konusu ettiği­
miz dini davranış kalıbı, bir kutlama ya da an­
ma töreninin manevi içeriğini hurqfe ile payla­
şırken, kuşkusuz homojen yapısından kop­
muştur; ama gene de kişisellik gibi aykırı ko-

Şehıljizyonomisine damgasını vuran en güçlü sembol, cami idi Aynı zamanda lsranbu/'a Osmanlı sıluerıiıi kazandıran bu rop
/umsa/ sembol, kurumlaşmış inanç sistemi ile cemaatyaşanrısı arasındaki başlıca köpıüyıi o/u,<tıırııvordu.

1 9. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELiK HAYAT. 77

 numlara yer vermez. Bu konuya verilebilecek
tipik örneklerin başında esnaf teerrüçleri gelir.
Belli bir esnaf örgütünün hem eğlence, hem de
meslek içi hiyerarşi düzenini yeniden organize
etmek amacıyla yapılan bu törenlerde dini ri­
tüel, tarikat geleneği içinde yoğurulmuş biçi­
miyle kişiselliğini devre dışı bırakır. Diğer bir
Esnef teferrüç/en; mesire kültürünün protokole dayalı resmiyönünü
temsil ed{yordu. Tabiatın içinde şekillenen bu eğlence kültürünün
halka açık türünde isegörev ah!rikından çok, boş zamanı kolektif
haz duygusuyla birlikteyaşama arzusu ön plana çık(Yordu.
Cami avlusu, camılıılı kendisinden daha geniş bir işlev a!a111na sa­
hipti. Dıni hayatın ritüe!e ilişkinyönü camilerde, s{yasi ve sosyo-kü!­
türe! iletişim dokusu ise cami av!u!annda şekillen{yordu. Cami ile av­
lusu arasındaki sınır, ls!rim{yet ile s{yaset arasındaki sınır kadar
saydamdı.
78
örnek de halk mesireleridir. özellikle gündelik
hayatın eğlence kültürünü ilgilendiren bu
alan, toplu katılmayla gerçekleştirilen kolektif
bir etkinliktir. Topluluğun eğlenme biçimi kişi­
sellikten uzak olup amaç, zamanı aynı türden
bir müminler grubu içinde yaşamaktır. Bay­
ramlar da toplu katılmayla gerçekleştirilen et­
kinliklerdir. Diğer taraftan şehzadelerin sünnet
düğünlerinde bile gene aynı kolektif eğlence
düzenini görmekteyiz. Gündelik hayatın bu tür
törenlerinde halk, kendisini bir idealin etrafın­
da toplanmış olarak bulur.
Söz konusu ettiğimiz 1 9 . yüzyıl öncesi
gündelik hayatın eğlence kültürü içinde, kolek­
tif nitelikli bazı noktalarda karşıtlık oluşturan
alanların varlığını da gözlemleyebiliyoruz. ör­
neğin gölge oyunları, kısmen dini çerçevenin
dışına taşan bir kültürel etkinliktir. Başta cinsel
konular olmak üzere, etnik azınlıkların kültür­
leriyle beslenmiş geniş bir değerler haritasına
yayılan bu oyunların tematik özellikleri, varo­
lan manevi sistemle pek çok açıdan çatışır;
ama uygulanış biçimleri kolektif çabayı öngö­
rürdü.
Osmanlı mahallesinin cami sembolü, gün­
delik hayatın kültürel yapılanmasında nasıl be­
lirleyici bir rol oynamışsa, yaşantının siyasi yö­
nü üzerinde de etkili olmuştur. Mahallenin fi­
ziksel yapısını gözönüne alarak bu olguyu şöy­
le açıklayabiliriz:
Temel yerleşim birimi olan Osmanlı ma­
hallesinin Batı örneğindeki gibi bir meydanı
yoktur. Sokak dokusunun oluşturduğu kimi
açık alanlar, insanların toplanıp belli konularda
karar aldıklan mekanlar sayılamazlar. Bu işle­
vi, klasik dönemde cami avluları üstlenmek­
teydi. Dini bir sembolün bünyesindeki bu tür
toplantıların amacı, gündelik hayata ilişkin bel-
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
li bir karar almak değil, daha önceden alınmış
bir karan onaylamaktı. Siyası otorite ile şeyhü­
lislamlık makamının oluşturdukları karar me­
kanizması. cami avlusundaki mahalle halkına
imam tarafından onaylatılan hak ve özgürlük­
lerin temel yönlendiricisiydi. Bu durumda gün­
delik hayatın yöneten ile yönetilen arasındaki
iletişim kanalında, dini yaşantının sembolü du­
rumundaki cami' nin bir toplumsal denetim
aracı olarak da işlevselliştiğini görmekteyiz.
Bugünkü kitle iletişim araçlarının hemen hiçbi­
rinin var olmadığı bir dönemde gündelik haya­
tın dini içerikli bir sembol aracılığıyla siyası
yönden biçimlendirilmesi, en dar ölçekli yerle­
şim birimi olan mahallenin de içe dönük bir ya­
şantıyı benimsemesini zorunlu kılmıştır.

Çarşı

Klasik dönem Osmanlı mahallesinin ikinci

kurucu ögesi, ticari yaşantının sembolü olan
1
çarşı 'dır. Gündelik hayatın ikisad1 yönü, bu
sembol tarafından yönlendirilir ve maddi refa­
hın oluşturucu ögesi kabul edilirdi. Gündelik
hayatın iktisadi dengesini düzen leyen bu
önemli öge, kökeni Bizans Ortaçağı'na uzanan
bir etkinlik alanına sahipti. Başta İstanbul ol­
mak üzere büyük şehir çarşıları, imparatorluk
sınırları dışına uzanan ticaret şebekesinin mer­
kezleri olup bu şebeke içindeki üretim ve tüke­
tim etkinliklerini dönemin koşullarına göre
ayarlayan esnaf zümrelerinin de yönetim ofis­
lerini barındırmaktaydı. Geleneksel kültürün
tüketim mallarına olan talep ile esnaf zümresi­
nin bu talebi ticari şebeke içinde organize eden
kültür tabanı arasında tam bir paralellik söz ko­
nusuydu. örneğin tüketim mallarının niteliği,
Kapalı Çarşı, Ortaçağdan kalma bir meslekler müzesi idı: Gündelik
hayatın maddi iht(yaçlannı karşılayan her mesleğıiı arka pla11111da,
loncagelenekleri içıiıde kimliğini bulan esnefahlakı vardı.
dini yaşantının maddi ve manevi gereklerine
uygun olup gündelik hayatın refah düzeyini bu
yaşantıyla eşitleyebilecek özellikler arasından
seçilirdi. Tüketimin geleneksel normlara uy­
gunluğu, 1 9 . yüzyıla kadar kesintisiz sürmüş­
tür. Bu dönem içinde dini yaşantıyı temsil eden
cami sembolü ile iktisadi yaşantıyı temsil eden
çarşı sembolü aynı paralelde çalışmışlar ve so­
nuçta gündelik hayatın bütünlüğünü koruya­
bilmişlerdir. Bu bütünlük 1 9 . yüzyılda bozul­
maya başlamış ve söz konusu her iki sembol
arasındaki uyum, tam bir çatışmaya dönüş-

1 9. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELiK HAYAT 79

Çarşı esn'!fi, toplumsa/ değer üreten bir zümre idı: Babadan oğu/a aktan/an mesleki tecrübe, iktisadi hayatın temel değedeniıi
devamlılık.fikri etr'!finda şekillendiriyordu.
müştür. Bu çatışma, gündelik hayatın gereksi­
nimlerindeki farklılaşmayı kanıtlaması bakı­
mından önem taşır. Çatışmanın önemi, yalnız­
ca üst tabakaya ait bir tüketim alışkanlığından
doğan kültürel süreci yansıtması olarak değil,
aynı zamanda mahalle ölçeğine kadar giren
çarşı iktisadının, alt tabakaların tüketim norm­
larındaki değişiklikleri de somutlaştırması ba­
kımından üzerinde dikkatle durulması gereken
bir konudur.
Geleneksel Osmanlı kültüründe iki tür çar­
şı tipi görüyoruz: Bunlardan ilki, çokmerkezli
ticari yapıyı bünyesinde barındıran çarşı tipi
olup, Kapalı Çarşı'yı buna örnek verebiliriz. Bu
tür çarşılar gündelik hayatın iktisadi yönünü
i
şehir ölçeğinde belirleyen geniş açılı l ir öneme
sahiptirler. Temsil ettikleri kültür, gerek kentin
80
yerli halkı, gerek azınlıkların gündelik hayatı­
na cevap verebilecek karmaşık bir yapıyı ba­
rındırıyordu. Bu temel özellikleri sayesinde ı 9 .
yüzyılın değişen koşullarına ayak uydurabil­
mişlerdir. Modernleşmenin gündelik hayata
soktuğu farklı tüketim kalıpları, bu geniş öl­
çekli çarşı iktisadının arz talep dengesini boza­
mamış, tam tersine bu tür örgütlenmeleri za­
manın gereklerine uygun yönde olumlu açıdan
etkilemiştir.
Geleneksel kültürümüzdeki ikinci çarşı ti­
pi, daha çok belirli bir meslek kolunun etkinlik
gösterdiği dar ölçekli iktisadi mekandı. Buna
örnek olarak da ünlü Mısır Çarşısı'nı ve Vezne­
ciler'deki Kiiğıtçılar Çarşısı 'nı gösterebiliz. Mı­
sır Çarşısı, baharatçıların merkeziydi. Özellikle
Uzakdoğu ve Arap vilayetlerinden getirtilen
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
çaşitli baharat, esans vb. tüketim maddelerinin
açık pazarı olma durumunu 1 9 . yüzyıla kadar
koruyabilmiştir. Bu yüzyıldan itibaren ise, Batı
ithalatı, pazarın mal dengesini Avrupa ürünle­
ri yönünde bozmuştur. Böylece gündelik ha­
yatın gereksinimlerini belli bir kültürün bütün­
selliği içinde karşılayan çarşı, temel işlevinin
dışına itilmiştir. Kağıtçılar Çarşısı ise meslek
çarşılarının en tipik olanlarındandı. Birbirini iz­
leyen dükkan zincirinin yol boyunca uzama­
sıyla fiziksel çerçevesi geleneksel arasta tipi
mekanı andıran bu çarşı, özellikle kağıtçı es­
nafının üretim etkinliğini somutlaştırması ba­
kımından dikkate değer. Gündelik hayatın
önemli iletişim maddelerinden kağıt bu dük­
kanlarda geleneksel yöntemlere göre üretilir ve
gene aynı yerde pazarlanırdı. "Çifte aharlı" de­
nilen yerli kağıt, özellikle yazma eserlerin te­
mel maddesi olduğundan, geleneksel standart­
lara uygun biçimde üretilirdi. Bu üretim tekniği
ise gelenek içinde belirlenen bir zenaatkarlık
kurumunun tekelindeydi. Gündelik hayatın,
özellikle 1 9 . yüzyılın ikinci )tirısından sonra
geçirdiği değişiklikler, bu tür geleneksel tek­
nikleri uygulayan kurumların da sonu oldu.
Yazma eserin yerini matbaada basılan kitabın
alması, kağıt hammaddesinin gelenek içindeki
üretimini, ithal ürün yönünde baltalamıştır.
Bunun doğal sonucu olarak da geleneksel mal
üretim teknikleri terkedilmiş, zenaatkarlığın
manevi değerleri giderek yabancı ögelerin de
katılmasıyla gevşemiş ve sonuçta meslek çar­
şıları bütünüyle ortadan kalkmıştır. Çarşı sem­
bolünün toplumsal örgütlenmedeki dinamik
rolünün etkisizleşmesi, gündelik hayatın 1 9 .
yüzyılda üretime dayalı kültür yerine, ithalata
dayalı bir kültürle beslendiğinin açık kanıtı sa­
yılabilir.
1 9 . YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELİK HAYAT.
Sivil Konut: Ev
Geleneksel Osmanlı mahallesinin üçüncü
kurucu ögesi, aile yaşantısını sembolize eden si­
vil konut, yani evdir. Bu sembol, mahallenin en
yaygın ve sürekli yaşantı biçimini hem fiziksel
bir dış kabuk gibi sarar, hem de içe dönük ma­
nevi atmosferin somut bir uzantısı olarak gün­
delik hayatın estetik yönünü temsil eder.
Sivil konut, gündelik hayatın aile yaşantısı
için düşünülmüş, yalnızca bu yaşantı biçiminin
gereklerine uygun olarak inşa edilmiş bir yapı ti­
pidir. Aile yaşantısının bir çekirdek olarak içine
yerleştiği bu dış kabuk, sokak şebekesinin gün­
delik hayatı kılcal damar gibi kuşatan maddi do­
kusundan, insan hayatının içe dönük dünyasına
açılan tek mekan sayılabilir. Bu mekanın başlıca
özelliği, aile yaşantısını dış dünyadan soyutla­
yan ve ona dini anlamda bir "mahremiyet" ka­
zandıran koruyucu karakteridir. Evin sokağa
açılan kapısı, dış dünya ile iç dünya arasındaki
sının sembolize eder. Dışarının tehlikelerinden,
kısacası mahremiyeti bozabilecek etkilerinden
Gü11delik hayatm e11 küçük hücresi aile, e11 büyüğü ı>·c cc111a111 idi.
ra11zimat dönemine kadar aile, cemaarin görünmeyen yüzü olarak
kalmıştı. Modernleşme harekerı; önce aileyi cemaatin önüne _ı;eçıidi
ve ard111da11 aile içılıdeki bireyi keşferri.
81
 N ST A N T I N O P L
Quartie t u rc a:
Sta m rıo u-t

lstanbu/'un
gelenekse/yaşam
üslubuna kişilik
kazandıran
mahremiyet duygusu,
günde/ık hayatın
tirizli/de ı(Yulması
gereken alı/dk
kurallanna dayön
veriyordu. Toplumsa/
alıldkın çekırdeği
kabul edilen aile
yaşanası ise, bu
köklü duygunun
kalesi sayılan ve
lıarem-seldmlık
aynmına dayanan
ahşap evlenil
bünyesıiıde koruma
alrına alınmıştı.

82 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

korunabilmek için ya bahçe duvan ya da pence­
re kafesleri ile kapalı bir mekan oluşturur. Bu içe
dönüklük olgusu, özellikle kadının gündelik ha­
yatı düşünülerek organize edilmiştir. Kadının zo­
runlu durumlar dışında sokak ile ilgisi komşu zi­
yaretlerinden öteye geçmez. Bu kısıtlılık duru­
mu, konutun bahçe olarak düzenlenen alanında
giderilmeye çalışılmış, hiç değilse bu kapalı ma­
nevi dünyaya bir ölçüde dışa dönüklük kazandı­
nlabilmiştir. Kadın, gündelik hayatın aile yaşan­
tısını bu sınırlı alanda sürdürür ve dar çevresini
kendi güvenlik dünyası olarak kabul ederdi.
Aile, geleneksel Osmanlı mahallesinin ku­
rucusu olduğu gibi aynı zamanda yaşatıcı bir
sembolü de sayılabilir. Böylece bu sembol, sü­
rekliliğin de açık ifadesidir. Gündelik hayatın aile
üyelerine bölünen her kültür kodu, bu süreklili­
ğin devamı için kendi iç tutarlılığını dini ilkeler
doğrultusunda dengelemek zorundaydı. örneğin
çocuk, oyun kültürü içinde; kadın, yakın aile bi­ Malıalle lıayatınm aynlmaz bir parçası olanJalcılar. Bu meslek züm­
resi tarefmdan temsil edilen lıurefe kültürü. rop/umsa/ iletişim ko­
reylerine olan sorumluluk bilinci doğrultusunda;
pukluğununyol açtığı boşluk/an dolduran bir içen'ğe salıipri Sıradan
erkek, dış ve iç dünya arasındaki ilişkiyi kurabil­ insanm kendisi ve çevresi lıakkmda bilmek isredikleri, bu kültürün
me becerisinde; yaşlılar ise aileyi geleneksel süzgecinden geç{yordu.

normlar doğrultusunda denetleme işlevinde bu

kültürel bölünmeden paylarına düşeni üstlenir­
lerdi. Ailenin. mahalle ölçeğinde gündelik haya­
ta katılması, söz konusu ettiğimiz bu kültür bö­
lünmesinin her parçasını yeterince temsil edebil­
me gücüne bağlıydı. Eğer bu güç belli bir nokta­
dan sonra zayıflamaya başlarsa, aile önce bü­
tünlüğünü, ardından da gündelik hayat içindeki
yerini kaybederdi. 1 9 . yüzyılda aileden kopan
bireyler, bütünden ayrılan parçalara birer örnek
olup, aile yaşantısı gibi kolektif bir örgütlenme
içinde kişisellik özelliği ağır basan yönelimlerdir.
Geleneksel Osmanlı mahallesinde aile ya­
şantısı üzerindeki dini etki, daha çok biçim de­
ğiştirmiş ve manevi içeriği bazı durumlarda din-
dışı ögelerle de beslenmiş bir yaptırımdır. Bu bü­
tüncül manevi baskı, hurqfe içerikliydi. Batıl iti­
katların her zaman canlı kaldığı bu ortam, ma­
hallenin içe dönük dünyasıydı. Hurafeler, kişi­
sel davranış normlarından dış dünyanın kolektif
algılanmasına kadar uzanan geniş bir yaşantı
alanında aileyi kıskacına almıştı. Dolayısıyla
gündelik hayatın aile yaşantısında hurafenin
rolü, canlı bir organizmayı kuşatan çevre koşul­
lan kadar büyük bir öneme sahipti. Üfürükçü­
lük, muskacılık vb. hurafe külLürü ne dayalı
meslekler, aile yaşantısının manevi gereksinim­
lerine cevap verebildikleri sürece gelişip yaygın­
laşabilmişlerdir.

1 9 . YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELİK HAYAT. 83


lstanbu/'daJaal(yet gösterenJalcılar çoğunlukla Kıpti kökenli Arap­
lardı. Halep, Şam ve Kahire'den lstanbu/'a gelen bu meslek erbdbı,
Is/dm coğrif.yasmda kökleşmiş evrensel nitelikteki bdtıni inanç/an,
mahalle111iı yerel kültürf.iyle kaynaştmyorlardı.
Hurafe, gerçeği kendine ait kalıplar içinde
sunar. Gerçeğin bilgisini edinmek isteyen kişi,
bu kalıpların manevi içeriklerine inanmak ve
geleneksel yaptırımı kendi hayatına uygula­
mak zorundadır. işte pratik açıdan bu uygula­
nabilirlik olgusu, aile yaşantısı içinde hurafenin
gücünü pekiştirmiştir. Keramet sahibi kişilere
bağlanma, lslamiyet öncesi ritüellere uygun
adak adama gibi pratik açıdan aile yaşantısını
kuşatan etkinlikler, gündelik hayatı da gene ai­
le ölçeğinde ayakta tutan temeller olarak dik­
kati çekerler.
1 9 . yüzyılda gündelik hayatın değişim bo­
yutlarını yeterince kavrayabilmek için klasik
dönem Osmanlı mahallesini örnek alarak, bu
yapısal bütünlüğün kurucu ögelerini belirtme-

Gündelik hayatm çok parçail sosyo-kültürelyapısı, Tanzımat modemleşmes(yle birlıkte bütünleşme süı-ecliıegirdi. Şehir topogref­
yasmdaklJarklı kültürel dokular birbinneyakmlaştıkça, bunlar arasmda geçiş sağlayan köprü ve caddeler de büyük önem ka­
zandı. Geleneksel /stanbu/'u modem lstanbu/'a bağlayan Galata Köprüsü, Doğu-Batı buluşmas1111n şehir hayatındaki belki de en
önemli merkez(ydı:

84 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

ye çahştık. Bu ögelerin bütün'den ayrılarak ki­
mi zaman tamamen yokolmaları, kimi zaman
da değişik bir içerik kazanarak varlıklarını sür­
dürmeleri, 1 9 . yüzyıl modernleşmesinin gün­
delik hayata getirdiği yeni boyutların ifadesi
sayılabilir.
1 9 . Yüzyılda Gündelik Hayatın
Modernleşmesi
1 9 . yüzyılda gündelik hayat, mahalle öl­
çeğinin dışına taşar. Bu dar ölçeğin iktisadi ve
kültürel kaynakları artık kendi kendini besleye­
bilecek dinanizmden uzaktırlar. Önce mahalle­
nin dış kabuğu çatlar ve ardından dar ölçekli
yerleşim birimleri iç içe geçerek, şehrin bütü­
nünde karmaşık bir kültür yapılanmasının yo­
lunu açarlar. Gündelik hayat, artık bu karmaşık
..
!sranbu/'un çok kültürlüyapıs111da11, birbinyle �aynaşmış bir hayat tarzı çıkartan modem/eşme sürecı: roplu raşımacı/ık düşün
cesiııi, gündelik ılişkiler ağ111111 111erkezı/1eyerleşcılmişti. Vapwim; bıı düşüncenılı şehir lıayaımdaki ilk t{Ygıık(Yıcılan u!dıılaı.
1 9. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELiK HAYAT.
kültür yapısının insan yaşantısı ve kurumsal
organizasyonlara yansıması biçiminden başka
bir şey değildir.
Mahalle ölçeğinin parçalanma nedenleri­
nin başında, 1 9 , yüzyıldaki nüfus artışı ve kü­
çük yerleşim birimlerinin iktisadi yetersizlikleri
gelmektedir. Nitekim Marmara ile Haliç arasın­
daki sur içi bölgesi, 1 9 . yüzyılda nüfus yoğun­
luğu bakımından patlama noktasına ulaşmıştır.
istanbul'un Müslüman halkı, gayrimüslimlerin
yerleştiği Galata-Pera bölgesine doğnı yaşantı
sınırlarını genişletmeye başlamış ve bunun do­
ğal sonucu olarak da gündelik hayatın kültürel
içeriği çokmerkezli bir görüntü kazanmıştır.
Gündelik hayatı kültürel etkinlik açısından
renklendiren bir diğer nokta da, Tanzimat'ın
ilanıyla birlikte iskan kısıtlamalarının büyük
ölçüde ortadan kaldırılmasıydı. Yasaların tanı­
dığı serbestlik çerçevesinde çeşitli etnik gnıpla-
85

Batılı seyyah, diplomat ve tüccarlann lstanbu/'da ilk ayak bastık/an
yer. Galata nhtımıydı. Burada karşılaştık/an hayat dıiıamizmı; kefa­
lanndaki egzotik Şark medeniYetiYle hiç bağdaşmıyordu. lstanbu/'un
aynı anda birkaç medeniYetgörüntüsü çizebilme gücü, ona bir düııya
kenti olma üstünlüğü sağlamıştı.
nn yaşantı üslupları birbirine karışarak günde­
lik hayatın dokusunu oluşturdular. Yaşantı üs­
luplarının birbiri içinde erimesi sürecini hızlan­
dıran bir diğer etken de iktisadi yetersizliğin.
Müslüman halkı yeni alanlara doğru yönlen­
dirmiş olmasıdır. İstanbul 'un önemli ticaret
merkezlerinin başında Bizans'tan bu yana öne­
mini koruyan Galata-Pera bölgesi gelmekteydi.
Bu bölge gene Bizas'tan beri değişmeyen gay­
rimüslim tebaanın yerleştiği ve ticari etkinlikte
bulunduğu başlıca mekandı. iktisadi açıdan
güçlü yerleşim birimleri. çevrelerinde halka
halka genişleyen etnik grupları toparlamayı
1 9 . yüzyılda son sınırına vardırmışlardır. Gala­
ta-Pera bölgesi gibi, sur içi lstanbulu'nun Sirke­
ci-Unkapanı ekseni üzerinde yer alan diğer bir
ticaret merkezi de aynı yönde bir nüfus çeşitlili-
ğini barındırmaktaydı. Zamanla bu bölgedeki
gayrimüslim tüccarlar işyerlerini Galata- Pera
bölgesine taşıdılar, ancak bu, kentsel planda
gündelik hayatın parçalara ayrılmasını değil.
tersine bütünleşmesini doğurdu.
1 9 . yüzyıl gündelik hayatının en önemli
olgusu. bütünleşmedir. İstanbul, Galata ve üs-
86
küdar bölgeleri, bu dönemde kültürel açıdan
birbirlerine yakınlaşırlar. Şehir içi ulaşımın bu
yakınlaşmadaki artan önemi kuşkusuz yadsı­
namaz. 1 838'de Azapkapı-Unkapanı arasında
inşa edilen Eski Köprü ile artan ihtiyacı karşıla­
mak amacıyla 1 84 6'da açılan Karaköy Köprü­
sü, lstanbul ve Galata arasındaki insan akışını
hızlandırır. Fuad ve Cevdet paşaların temelleri­
ni attığı Şirket-i Hayr(yye idaresi, Kabataş-Üs­
küdar ve Köprü-Boğaziçi hatlarında sefere koy­
duğu vapurlarla, bölgesel bütünleşmeyi ta­
mamlar. Bu kuruluşu. Eyüb-Hasköy hattında
çalışan Haliç-Dersaadet Vapur Şıd�eti ve Mar­
mara-Adalar hattında çalışan Şirket-i Mahsusa
izler. Bütün bu girişimlerin sonucunda doğa,
İstanbul. Galata ve Üsküdar arasındaki kültürel
bütünleşmenin engeli olmaktan çıkar. Klasik
dönemin gündelik hayatı üzerindeki en belirgin
etkiyi yaratan bu üç geniş ölçekli yerleşim ala­
nının fiziksel sınırlan dışına taşmaları, 1 9 . yüz­
yıl İstanbul 'unda gündelik hayatı bütünsel bir
çerçeveye sokar.
Mahalle dokusunun 1 9. yüzyılda karakte­
ristik özelliklerini kaybetmeye başlaması, bu
dokunun kurucu öğelerinin zaman içinde deği­
şime uğramaları sonucudur. Bu değişim süre­
cindeki kurucu ögelerin gündelik hayatın yeni
gereksinmeleri doğrultusundaki işlevlerini sıra­
sıyla ele alarak. lstanbul'un 1 9 . yüzyıldaki
portresini çizmeye çalışalım.
"Dünyevi" Mekanlar
Klasik dönemin dini yaşantısını sembolize
eden cami, anıtsal özelliğinden 1 9 . yüzyılda
uzaklaşmaya başlar. Anıtsal mimarinin dini
içeriği. bu dönemde etkisini sürdürmekle birlik-
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
Selim(ye Kışlası, modemleşmenılı lstanbul siluetine oturrtuğu en aykın semboldü. Refomılar çağında şehir hayatı, teknolQJi' kül­
türü ile disiplin duygusunu bağdaştıran dev hacılnli sembollerin geleneksel dokuyu parçaladıklarına ramk oldu. Süleyman(ye
Küll(yesi'nde göğeyükselen lstanbul imgesi artık, Selıln(ye Kışlası 'nın maddi ağırlığıylayeıyüzüne dönüyordu.

te gündelik hayatın yeni gereksinimlerine ce­
vap veren dünyevi mekanların fiziksel hacim­
leri yanında daha dar bir ölçeğe yerleşmiştir.
Bu ölçek değişimine verilebilecek en güzel ör­
nek, Ill. Selim'in yaptırdığı dev boyutlu Selimi­
ye Kışlası'nın dini mimarinin geleneksel hac­
mini aşan bir mekan tasarımıftı gündeme getir­
mesidir. Manevi yaşantı, dar ölçekler içinde iş­
levini sürdürürken, gündelik hayatın dünyevi
gereksinimlerini karşılayan mekan tasarımları
böylece daha geniş bir ölçek içine yerleşirler.
Bunun doğal sonucu olarak da istanbul'un tari­
hi silueti yer yer zedelenir. Kışla mimarisinin
ulaştığı geniş ölçek, bir bakıma gündelik haya­
tın dışa karşı korunması yolunda alınmış pratik
bir önlemin sonucu gibi düşünülebilir.
Sivil yaşantıyı organize eden bürokratik
kurumların da aynı ölçek içinde genişlemeleri,
bundan böyle gündelik hayat üzerindeki yön­
lendirici etkinin hangi kaynağa uzandığını gös­
termesi bakımıııdan ilgi çekicidir. Adliye binası
ile Haydarpaşa tren garı, sivil-askeri bürokrasi-
nin 1 9 . yüzyılda gündelik hayat üzerindeki be­
lirleyici etkilerinin önemiyle orantılı geniş öl­
çekte inşa edilmiş yapılardır. Bürokratik elit'in
Tanzimat'la ülke yönetiminde hissedilen ağırlı­
ğı, ulema sınıfının kısmen gerilemesine neden
olmuştur. Gerileyen sınıfın sembolü olan cami
de, geçmişteki çokyönlü sosyal işlevselliğini
kaybeder. Bu tür bir işlev kaybına verilebilecek
en somut örnek, 1 9 . yüzyılda yer yer parçalan­
maya başlayan imaret sistemidir. Bu sistem
klasik Osmanlı düzeninde cami sembolü etra­
fında kümelenen medrese, hankiih gibi kurum­
lardan oluşurdu. Bütün bu saydığımız kurum­
lar gündelik hayata dini yaşantının normları
doğrultusunda etki yapmışlardı. Ancak 1 9 .
yüzyılda bu kurumsal bütünleşmenin parça­
landığını görüyoruz. Örneğin bir eğitim kuru­
mu olarak medrese, modern okulların açılma­
sıyla önemini kaybeder. Geçmişte imaret siste­
mi içinde işlevselleşen sağlık kurumları da 1 9 .
yüzyılda asker-sivil bürokrasinin hizmet meka­
nizması içine alınır.

1 9. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELİK HAYAT. 87


Klasik dönemde şehrin siluetinı; birer dini sembol olan minareler be­
lirliYordu. Modem/eşme çağ111111 mimari reperruarındayer alanyan­
gın ve saat kuleleri ise !stanbul siluetılıe dindışı kültürün göğeyükse­
len sembolleri olarak katıldılar.
Caminin gündelik hayat üzerinde egemen
sembol olmaktan yavaş yavaş uzaklaşması, di­
ni yaşantının özüne maddi yaşantının gereksi­
nimleri doğrultusunda bir kültürel sızmayı da
ortaya çıkarmıştır. Klasik dönemde camilerin
yanında açılan kahvehaneler, dini yaşantıııın
bir uzantısı olarak düşünülmüştü. Namaz vak­
tini bekleyen mahalle halkı zamaııını kahveha­
nelerde oturarak geçirirdi. Bu geleneksel me­
kanlarda din duygusunu güçlendiren menkıbe-
88
ler ya da Danişmendname, Batta/name türün­
den kahramanlık destanları okunur, halk şair­
leri dinlenirdi. Kahvehane kültürünün bir ölçü­
de dini yaşantı içinde biçimlenmesi, buradaki
mekan anlayışını da etkilemişti. örneğin kah­
vehanenin dış kapısı ortada fıskiyeli bir havu­
zun yer aldığı üç tarafı kerevetlerle çevrili bir
avluya açılırdı. Böyle bir mekan tasarımının
prototipi kuşkusuz cami avlusudur. 1 9 . yüzyıl­
da ise bu geleneksel tasarım terk edilir. Artık
kerevetlerin yerini iskemleler almış, ortadaki
havuz kaldırılarak yerine çeşitli tiyatro grupla­
rının temsil verdikleri küçük bir sahne yerleşti­
rilmiştir. Bu somut değişim gündelik hayatın
eğlence kültüründeki farklılaşmayı açıkça ka­
nıtlamaktadır. Diğer yandan kahvehane duvar­
larındaki Hz. Ali'nin devesini ve Hacı Bektaş-ı
Veli'nin mucizelerini gösteren geleneksel halk
resimleri, zamanla yerlerini hürriyet kahra­
manlarının ya da müttefik devletlerin impara­
tor portrelerine bırakır.
Bu dönemde Galata-Pera'daki levanten
kahvehaneleri pastaneye dönüşürken, sur içi
istanbul'unda ve Üsküdar yakasındaki gele­
neksel Türk kahvehaneleri de birer eğlence me­
kanı niteliği kazanmıştır. istanbui'Lın başlıca
eğlence merkezi sayılan Şehzadebaşı'nda artık
cami ile tiyatro yanyana aynı mekanı paylaş­
maktadır. istabul halkı akşam namazını kıldık­
tan sonra tiyatroya taşınmakta, dindışı eğlence
kültürü giderek gündelik hayatın tüm dokusu­
na yayılmaktadır. Malik Aksel'in konuya açık­
lık getirebilecek bir gözlemini burada zikretmek
yerinde olur: "Arada birgazetelerde 'Berat Ge­
cesi Kandil-i Şerjfi veya Kadir Gecesi münase­
betiyle tiyatromuz kapalıdır' gibi ilanlargö­
rünse de, ertesi gün udf ve bestekar Şekerci
Cemil'in kardeşi Şehzade Camii imamı hefız
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
Teı!fik Ş/endı; cemaatı tiyatroya yetiştirmek
içıiı teravihte daha niku'a varmadan secdrye
varır, yirmi dakikada namazı kıldırırdı. Bu "

örnek kuşkusuz değişik açılardan yorumlana­

bilir, ama eğlence kültürüne gündelik hayat
içinde verilen önemi yadsıyamaz.
1 9 . yüzyılda lstanbul'da gelişen eğlence
kültürü, geçmişin kolektif etkinliklerine karşı,
kişisel yönü ağır basan bir gündelik zaman ge­
çirme anlayışını doğurmuştur. Bayramlann tö­
rensel yapısı içinde kişisel eğlenceye açılan bu Tanzimat sonrasında Boğaziçi kryılan ulema ve n'cal yalı/an kadar.
yeni kapı, yavaş yavaş Osmanlı insanını soka­ yabancı elçi/ıkyazlık/an için de gözde bir mekandı. Birbin'ne komşu
Şeyhülislam yalısı ile elçi/ıkyazlığı, şehniı kültürel topogrqfyasının
ğa çekmiş ve içe dönük yaşantıyı çevrenin so­
BoğazıÇi'ndeki mıiryatür bir örneği· ıdı:
mut gerçekliğine açmıştır. Dini yaşantının çem­
berinden taşan bu dindışı kültürün toplumsal
tabakalara farklı biçimde yansıdığını da görü­ hayata getirdiği yenilikleri de barındırıyordu.

yoruz. örneğin İstanbul hayatıyla ı 9. yüzyılda Kadın-erkek birarada eğlenme gibi henüz sur

iyice bütünleşen Boğaziçi, üst tabaka değerle­ içi istanbul'unda yaygınlaşmamış bir olgu, Bo­

riyle biçimlenen bir eğlence kültürünü yarat­ ğaziçi'nde yabancı sefarethanelerin düzenle­

mıştır. Osmanlı üst tabakası ı 9. yüzyıl önce­ dikleri garde11 party ve balolann etkisiyle, gele­

sinde olduğu gibi sonrasında da kendi içine ka­ neksel kültürün çerçevesi içinde yeniden dü­

palı bir kültürü barındınmıştır. Bu külttürel içe zenlenerek uygulanmıştır. Ahmed Cevdet Paşa

dönüklükte, avam/havas ka�ıtlığına son dere­ gibi ulema sınıfından gelen sivil bir bürokratın

ce dikkat edilir, havas'ın değerleri elit kültürün bu çifte standarda dayalı eklektik kültürü yoz­

biçimlendiricisi sayılırdı. Bugün mehtab iilem­ laşma olarak değerlendirmesi, hatta Mısırlı

leri diye bilinen ve Boğaziçi aristokrasisinin 1 9 . zenginlerin Osmanlı kültürünü içinden çökert­

yüzyılda yarattığı içe dönük eğlence kültürü, meye çalıştıkları vehmine kapılması, dini ya­

havas·ın 1 9 . yüzyıl öncesi kolektif katılımla şantının gündelik hayatın sınırları içinde aza­

gerçekleştirdiği etkinliklerin geleneksel tabanı­ lan etki gücüne bağlanabilir. Aslında Osmanlı

na sahiptir. Eski mesire geleneği, sanki kılık üst tabakası evrensel bir gerçeğe uymakta ve

değiştirip yeniden canlanmış gibidir. Liile Devri kendi geleneksel içe dönük kültürünü dışa dö­

olarak bilinen ve 1 8 . yüzyıl saray hayatının bir nük bir yapıda yeniden kurmaktadır.

kültürel estetizme dönüştüğü bu tarih kesiti ı 9 . Cami sembolünün gündelik hayatın kül­

yüzyıl Boğaziçi'sinin arketipi sayılabilir. türel yapısındaki egemen rolü gerilerken, sem­

Boğaziçi ' nde yerleşen ve yalı hayatının bolün maddi çehresi de değişime uğrar. Klasik

maddi desteğiyle düzenlenen bu yeni eğlence dönem camilerinin dış cephe süsleme eleman­

biçimi, biraz önce belirttiğimiz geleneksel taba­ ları, 1 9 . yüzyılda terkedilir. Kaligrafık tezyina­

nın üzerine modernleşme sürecinin gündelik tın yerini gotik ve barok üsluplardan aktarılma

1 9. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELiK HAYAT. 89

Sa11dal gezimileri, gele11eksel lıayac carzmm modernleşme dö11emine bırakcığı kü/cürel miras arasmdaydı. Bu mirasa sahip çı­
ka11lar, ke11dileri11igele11eksel ile modern dıil{Ya aras111da en iyiifade edebilecek escecik lıayac carz1111yaratcılar.

90 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

 küçük ölçekli natüralist doğa tasvirleri alır.
özellikle Boğaziçi ve Dolmabahçe ekseni üze­
rinde Osmanlı üst tabakasının zevkine göre
tezyin edilen cami mimarisi, dini yaşantının
modern estetizm içinde erimeye başladığını
kanıtlamaktadır. Mimariyi anıtsal ölçekte yü­
celtmek yerine daha küçük, ama daha çok iş­
lenmiş bir madde olarak tasarlayıp hayranlık
uyandınma eğilimi, gündelik hayatın üst taba­
ka değerlerindeki değişimi açıkça gözler önüne
sermektedir.

iktisadi Yaşantı

ı 9. yüzyıl gündelik hayatı içinde değişime

uğrayan ikinci temel, çarşı sembolüyle temsil
edilen iktisadi yaşantıdır. Daha önce bu sembo­
lün geleneksel sistem içindeki parçalanma sü­
recine kısmen değinmiştik. iktisadi yaşantının
en trajik boyutu, geleneksel mesleklerin orta­
dan kalkmaya başlamasıyla 1 9 . yüzyılda orta­
ya çıkmıştır. Her mesleğin ölümü, onu destek­
leyen değerlerin, bilgi ve becerinin yokolması­
na yol açar. Bu tür bir altüst oluş ise, gündelik
hayatın değerler sisteminde boşluklar doğurur.
1 9 . yüzyılda meslek çarşılarının iktisadi yaşan­
tı üzerinde egemen sembol olmaktan çıkması,
üretime dayalı geleneksel norm düzeninden, it­
halata dayalı norm düzenine geçişin kesin ifa­
desidir. Bir malın üretim süreci salt teknik bece­
riyi kapsamaz; bu sürecin bir de kültürel içeriği
vardır ve üretilen malın hangi toplumsal tüke­
tim tabakasında maddi değerini bulabileceği
sorunu, üretimin kültürel içeriğidir. Geleneksel
Osmanlı sisteminde bu içerik, oldukça basit bir
düzeyde tutulmuştur; çünkü toplumsal tabaka­
laşmada çokmerkezli bir beğeni olgusu yerleş-

1 9. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELİK HAYAT. 91

Gündelik hayatta, gelenekse/ tüketim anlayışı ıle esnefahlakı arasmda organik bir ilişki vardı. lsrefın günah sayıldığı bir kül­
tür ortammda esnefahlakı, temel iht(yaç maddelenyle sı111rlı iktisadifaal(yetin kalite sorumluluğunu üstlenmişti Modenıleşme-
111/1 ruhu ise buJaal(yetin kapsamma isrefkabul edilen ithal mallann tüketıln alışkanlığı111yetieştirerek, toplumsal değeryargı­
lamun değıŞim!lıeyol açtı.

memişti. Oysa 1 9 . yüzyılla birlikte toplumsal
tabakalaşma giderek ayrımlaştı ve beğeni
odakları, statü gruplarının gündelik hayatı ya­
şama biçimleri doğrultusunda çeşitlendi. El sa­
natlarına dayalı üretimin bu çeşitlenmeyi her
yönüyle tatmin edebilecek estetik standartları
yoktu.
Çarşı sembolünün kendi bünyesindeki bu
zayıflık, 1 9 . yüzyılda ithalata dayalı estetik ob­
jelerin İstanbul piyasasına girmesine yol açmış­
tır. Osmanlı üst tabakası bu tür objelere sahip
olmayı , modernleşme sürecinde statülerini
yükseltmek isteyen diğer toplum tabakalarıyla
arasındaki farkı belirlemesi açısından değerlen­
diriyordu. örneğin bir piyanoya sahip olmak,
Chopin'in prelüdlerini çalabilmek gibi bir ülkü­
yü barındırmaktan çok, bu objeye sahip olama­
yan daha alt tabakadaki bürokratik elit karşı-
sında kazanılmış bir üstünlüğün ve farklılığın
ölçütü sayılıyordu. Bu yüzden istanbul'daki
pek çok paşa konağının gerekli gereksiz bu tür­
den yabancı objelerle doldurulup bir garabetler
müzesine dönüşmesi, salt zevksizlikle açıkla­
namaz. Gündelik hayatın moda kalıpları hem
bu zevksizliği körüklemiş, hem de iktisadi ya­
şantının yeni normları doğrultusunda bir statü
belirleyicisi olarak işlev üstlenmişlerdir.
Çarşı sembolü, 1 9 . yüzyılda iktisadi ya­
şantıyı ancak Kapalı Çarşı örneğinde gördüğü­
müz kozmopolit bir doku içinde sürdürürken,
ticari pazarlarını ithal ürünler üzerine kuran
bonmarşeler de Galata-Pera bölgesinde günde­
lik hayata girmişlerdir. Bonmarşelerde satılan
yabancı etiketli tüketim mallarının yalnızca
Osmanlı üst tabakasının ilgisini çektiğini san­
mak yanıltıcı olur. Toplumun daha alt tabaka-

92 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

iktisadi tüketin11i1 üst tabakada /(rızandığı moda !çenk/! boyut, bonmarşe kataloglannı zleyen
i yeni bir müşceriprqfiliyararmış­
tı. Geleneksel değerler ıle modem alışkanlık/ar arasmda bocalayan lscanbul esnqfı ıse henüz orta ve dargclıdi halk için modası
geçmemiş bir estetiğin üreticıs(ydı:

lan da bu malların estetik çekimine kapılmıştı.
Kuşkusuz bu çekim gücünü körükleyen önem­
li bir olgu da malın pazarlama yöntemine geti­
rilen yenilikti. Bu yeniliğin en önemli yönü
bonmarşelerin başlattığı vitrin düzenlemeleriy­
di; bunu basın organlarındaki çarpıcı reklanlar
izledi. Özellikle Beyoğlu bonmarşeleri vitrinle­
rinde sergiledikleri ithal mallarla, caddelerin
kalabalıklaşmasına yol açtılar. Böylece ilk de­
fa, bir şey satın almasa da vitrinler önünde pi­
yasa yapan insan tipi ortaya çıktı. 1 9 . yüzyıl
gündelik hayatının bu yeni tipi, en azından
zamaııını geleneksel mekanların dışında geçi-
rebilecek bir gerekçeye sahipti artık. Bu nokta
son derece önemlidir; çünkü Osmanlı insanı
nesnelerin çekimine kapılarak, kendi bireysel
tarihinde ilk defa oldukça farklı bir gerekçeyle
sokağa adımım atmıştı. Dolaştığı yer artık ge­
leneksel mekanlar arasındaki sınırlı bölge de­
ğil, modern gündelik hayatın kendisiydi. Böy­
lece Osmanlı insaııı kazandığı bireysel dina­
mizm sayesinde yüzyıllardır yaşadığı istan­
bul'u yeni bir gözle keşfetmeye başladı. Bu
keşfın en olumlu sonucu , modern Osmanlı dü­
şüncesinin eleştirel bir etkinlik olarak fılizlcn­
mesidir.

1 9. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELİK HAYAT. 93

 Gündelik hayatın iktisadi yönü ı 9. yüz­
yılda toplumsal dayanışma biçimlerini de ya­
kından etkilemiştir. Klasik Osmanlı mahallesi,
avarız sandıkları yoluyla geleneksel dayanış­
mayı sağlıyordu. Mahalle halkının iktisadi
açıdan güvenlik dünyasını kuşatan bu sistem,
artın nüfus oranı karşısında işlevini kaybetti.
Bunun yanısıra toplumsal darboğazların yo­
laçtığı genel fakirleşme karşısında zenginliğin
miras yoluyla bölüne bölüne bir güç olmaktan
çıkması, bu sistemi işlemez duruma soktu.
Gün geçmiyordu ki zengin bir mirasyedi, ha­
yatını sefalet içinde noktalamasın. Bu türden
trajik olaylar gündelik hayatın kulaktan kula­
ğa aktarılan başlıca konularıydı. ı 9. yüzyıl İs­
tanbul 'u her tabakadan insanın iktisadi gü-
lstanbul halkı içıiı Bryoğlu 'ndaki bonmarşe virniıleıini seyretmek, A vmpa meden(yer müzesıiıi gezmekle eşanlamlıydı. 811 vitrin ­
lerde sergilenen mallar sıradan ıiısamn zıhnine, modem hayat tarz111111 statü sembol/en· olarak yeni bıi· düııyanm standartla11111
yerleştiriyordu.
94
vencesizliği yakından tanıdığı bir şehirdi. An­
cak Galata-Pera bölgesindeki bazı azınlaklar
bu güvensizlik çemberinin dışında kalabilmiş­
lerdi. Galata bankerleri, gündelik hayatın ikti­
sadi yönünü denetleyebiliyorlardı. Azınlıkla­
rın iktisadi açıdan toplumun diğer kesimlerine
oranla daha iyi durumda bulunmaları, özellik­
le Beyoğlu çevresinde hayat standardı yüksek
bir yaşantı üslubunun doğmasına yol açmış­
tır. Yabancı elçiliklerin bulunduğu Beyoğlu,
iktisadi gücün sembolü olarak 1 9 . yüzyıl bo­
yunca gelişir. Osmanlı modernleşmesinin pek
çok kurumsal yeniliği bu bölgede başlatılmış­
tır. Altıncı Daire-i Belediyye adıyla Faris Bele­
diyesi örnek alınarak kurulan hizmet örgütü,
önce bu bölgede faaliyete geçmiştir. iktisadi
Orand.e Rıu dl' Pem
'-'� ...lf..)4-- J.ı:.JI �
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
Şeluinfinans merkezi Galata idi. Köhne lstanbu/'a ka­
Ja tutan muhkemyapilanyla bankalar, modem/eşme­
nin tescıl ettiğiyeni hayat tarzma bekçi/ıkyapan zıh­
niYete, adeta bıi saray ılıtişamıyaşatıyordu.
...
gücün beslediği hizmet sektörü, gündelik ha-
yatın hemen her alanında örgütlenmeye baş-
lamış ve Beyoğlu 1 9 . yüzyıl sonlarına doğru
Avrupa kentlerinin görüntüsüne bürünmüş-
tür.
Geleneksel çarşı sembolünün 1 9 . yüzyılda
yıkılmasıyla iktisadi yaşantı bir toplumsal statü
ölçütü olmaya başlar. Klasik dönem Osmanlı
mahallesinde zengin ile fakir aynı ölçeği payla-
şırken, 1 9 . yüzyılda bu durum tersine dönmüş
ve zenginlik kendisine yeni ıııekanlar aramış-
tır. Boğaziçi'nin geniş ölçüde yerleşime açılma-
sı, bu türden bir iktisadi yaşantı farklılaşması-
ııın doğal sonucudur.
1 9. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELİK HAYAT.
Beyoğ/u 'nun ünlü Cadde-! Kebir'ini, değişen dünyaya
dııyulan bı{yük özlem ılışa etmiştı: Karşılıklı Barok ve
Art Nouveau cepheli dekorların kuşattığı bu hayat
sahnesı; modernleşmeci senaıyolar için doğal birplato
olma özelliğini hep korudu.
Aile Yaşantısı
1 9 . yüzyılla birlikte gündelik hayatın de-
ğişime uğrayan bir diğer boyutu da, sivil konut
sembolüyle somutlaştırdığımız aile yaşantısı-
dır. Osmanlı ailesinin geleneksel çekirdeği bu
dönemde pek değişikliğe uğramaz; ancak asıl
değişiklik çekirdeğin etrafını saran ve zamanın
koşullarıyla orantılı olarak daralıp genişleyen
değerler halkasında gözleııılenebilir. Alt taba-
ka aile yaşantısı, bu dönemde geleneğin izinde
yürümektedir. üst tabaka yaşantısında ise
modernleşme doğrultusundaki yenilikler birbi-
rine zincirlenerek ailenin geleneksel özünü ku­
şatırlar. Üst tabaka ailesinin yaşantısı bu dö
95
 nemde yeni bireylerin katılmasıyla genişlemiş-
tir. Zenci dadı, Çerkes hizmetçi gibi işlevleri
belli bir toplumsal kökene sahip yardımcı ele-
manların yanına Fransız mürebbiyen i n de
alınmasıyla aile yaşantısının modern çerçevesi
tamamlanır.
Köşk-konak hayatı 1 9. yüzyılda ağırlığını
daha çok duyurmaya başlamıştır. Zengin aile-
ler geleneksel yaşantının tekdüzeliğinden sıyrı-
larak, zamanı farklı ölçekler içinde tüketmeye
yönelirler. Bunun doğal sonucu olarak da adına
gece hayatı diyebileceğimiz bir zaman birimi
içinde modern eğlence kültürünü geliştirirler.
Bu kültürün Boğaziçi'nde aldığı farklı biçime
daha önce değinmiştik. Bunun dışında diğer ör-
nekler, elçilik kokteyllerine katılmak ya da bir-
kaç ailenin biraraya gelerek dönemin ünlü sa-
natçılarını davet edip aile içi toplantılar düzen-
!emek gibi olgular arasından seçilebilir. üst ta-
baka aile yaşantısı, 1 9 . yüzyılda sivil konut
sembolüne bağımlı olmaktan çıkarak yeni me-
kanlara uzanmaya başlar. Ailenin yaşadığı ana
konutun dışında bir yazlık sahibi olmak düşün-
cesi bu dönemde ortaya çıkar. Yabancı elçilikle-
rin Tarabya'daki yazlık konutları bu yeni dü-
şüncenin arketipi olmuşlardır. özellikle Boğazi-
çi sahilleri, Adalar ve sur dışında gelişmeye
başlayan Yeşilköy, bu yeni düşüncenin uygu-
!andığı mekanlar arasındadırlar. Konut tipleri-
nin bu türden gereksinimleri karşılayacak bi-

Gelenekse/ mahalle hayat111da zenginlik ileJakıi'/iğıiı kader ortaklığına dayalı aileyaşantısı, modernleşmenin erkis{yle sarsılma­
ya başladı. Zengin aileler kendileniıeyeniyaşam alanları kurarlarken, arkalarında köhnemiş ahşap evler ve tevekkül dolu bir
hayat bırakmışlardı. Modem edeb{yat111 ana temalarından ihanete ugramış Müslüman !scanbul imq;i ise bu rerkedilen hayat111
içinde.filizlendi.

96 ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

çimde farklılaşmaları toplumsal hareketliliğin
de birer göstergesidir. Ailelerin bir yerden bir
yere taşınmaları, bu hareketliliğin, farklı me­
kanlarda değişik yaşantı üslupları doğurmasına
da yol açmıştır. Konak-köşk hayatının sayfiye­
ye kaymasıyla bu üslup çeşitlenmesi giderek
zenginleşir.
Alt tabaka yaşantısı ise, bu dönemde ko­
nut sembolünün farklılaşmasından çok, kendi
içinde geçirdiği dönüşüm sonucu kısmi değişi­
me uğrar. Sur içi İstanbul 'unda dar ölçekli ma­
hallelerin, yoğun nüfus gereksinimlerini karşı­
layabilecek güçten yoksun oluşları, aile yaşan­
tısını da olumsuz yönden etkilemiştir. Ardışık
düzende sıralanan konutların, canlı bir orga­
nizmayı oluşturan hücreler gibi mahalle ölçe­
ğinde yerlerini almaları, başta yangın ve sal­
gın hastalıkların çok çabuk yayılmasına neden
olmuştur. Osmanlı insanı bu dar ölçek içinde
kendi güvenlik dünyasından kopmuş ve aileler
başka bölgelere doğru göçe zorlanmışlardır. İs­
tanbul 'un Müslüman kesiminde olduğu kadar Modem/eşmenin kültürel boyut/anndan bırisi de mahrem/yerin üze­
rindeki perdeyi kaldırmaya başlayan moda idi. Kad111 için modaya
azınlıklar arasındaki Yahudi t;esiminde de bu uymak, saydamlaşan peçenılı ardından yüzünü gösterebilecek cesa­
türden zorunlu yer değiştirme olaylarına rastlı­ rete sahip bulunmak demekti. Bıı cesareti ona veren moda, artık ge­
leneği örtmüyor, tersine modem olanı seıgil(yordıı.
yoruz. Fener-Balat bölgesine yerleştirilen Ya­
hudiler, nüfus yoğunluğuyla ters orantılı dar
mekanlar içinde, adına "Yahudhane" denilen ölçeğinde aldığı yeni biçim de, modernleşme­
apartman mimarisinin ilkel bir biçimi olan ko­ nin desteklediği bir gündelik hayat ögesi ola­
nut tipini yaratmışlardır. Bu konut tipi oda oda rak gelişir.
kiraya verilmek suretiyle azınlık insanı için bir Modernleşme süreci, aile yaşantısı üze­
gelir kaynağı oluşturmuştur. Ancak asıl apart­ rindeki otoriter gelenekleri de zayıflatmıştır.
manlaşma aileye belli bir gelir kazandırmak Aile büyüğünün sembolize ettiği otorite, kıs­
amacıyla değil, ailenin toplumsal statüsünü men ailenin diğer üyeleri arasında bu dönem­
modern bir sembolle geliştirmek için, özellikle de bölüşülür. Aile içinde bireyin kişiselleşmesi
nüfus yoğunluğunun fazla olduğu Beyoğlu ve kendine özgü kültür dünyasını kurması, bu
çevresinde başlamıştır. 1 9 . yüzyılın sonlarına otorite gücünün paylaşılmasıyla gerçekleş­
doğru birkaç katlı apartmanlar Beyoğlu' nun miştir. Böylece bireyin gündelik hayata karşı
siluetine katılırlar. Aile yaşantısının apartman olan sorumluluğu aile büyüğünün tekelinden

1 9. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELİK HAYAT. 97

Pera Palas'm Boğaziçi'ndekiyazlık kısmı Suınıner Palace. Şark s11lta11ları11111 efsa11evf şel11i11igörnıeye gelen A vrupalılar, 19.
yuzyıl sonlarına doğru !stanbul'u bir tun'zın ınerkezılıe dö11üşrürnıüşlerdı: Artık şehir, tarihi amtları kadar, oteller(yle degezi
rehberlerındeyenm alıyordu.

çıkmış ve birey aile yaşantısını daha serbest Modernleşmenin Öteki Sembolleri

bir alanda sürdürmeye başlamıştır. Bu süreç
daha çok üst tabaka kadınının yaşan tısında 1 9 . yüzyılda gündelik hayatın yeni me­

belirgindir. Henüz kadın için "tesettür" gele­ kanları arasında oteller, özellikle dikkati çeker­

neği sürmekle birlikte, gündelik hayatın moda ler. Geleneksel toplumun kervansaraylarına

olgusu, giyim kuşamdaki örtünme zonınlulu­ karşılık oteller, modern dünyanın yaşantı biçi­

ğunu dini bir buyruk olmaktan çıkartıp bir çe­ mine cevap verebilecek biçimde düzenlenmiş­

şit süslenme biçimine dönüştürmüştür. Ferace lerdir. İstanbul otellerinin prototipi yabancı elçi­

ve yaşmak gibi " tesettür" ögeleri giderek süs­ lik misafırhaneleridir. Diplomatik görev nede­

lenme olgusunun moda malzemesine dönüş­ niyle istanbul'a gelen yabancılar bu misafirha­

müşler, kadın yüzü dini mahremiyetin perdesi nelerde konaklarlardı. Ancak İstanbul ı 9. yüz­

ardından yavaş yavaş gün ışığına çıkmıştır. yılın ikinci yarısından sonra salt yabancı gö­

Moda olgusunun aile yaşantısına girmesiyle revlilerin geldiği bir kent olmaktan çıkmış, ça­

geleneksel otoritenin dizginleri bu yeni kültü­ şitli amaçlarla yolculuk eden pek çok insanı

rel oluşumun eline geçmiş, gündelik hayat bu kendine çeken bir merkez durumuna dönüş­

sayede bireyin özgürleşme sürecine tanık ol­ müştü. istanbul'a ilk yabancı turist grubu

muştur. l 863 'te gelmiştir. istanbul-Paris dem iryolu

l 870 'te etkinlik kazanmaya başlamış ve Ori-

98 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

ent Express seferleri 1 883 'te düzenlenmiştir.
Yabancı turist akınını karşılamak amacıyla
1 884 'te Pera Palas, lstanbul'un turizm merkezi
olarak hizmete girmiştir. Pera Palas'ın Tarab­
ya'daki yazlık kısmı olan Summer Palace, ya­
bancı elçili klerin yazlıklarıyla birlikte aynı
amaca hizmet etmiş ve geleneksel konaklama
mekanlarının karşısında modernleşmenin so­
mut bir sembolü olmuştur. 1 9 . yüzyılda Beyoğ­
lu 'nun bir otel merkezi olarak geliştiğini gör­
mekteyiz. Başta Londra Oteli, Bristol Oteli, Bü­
yük Fransız Oteli, Tokatlıyan Oteli ve Büyük
Kroecker Oteli olmak üzere pek çok otel, levan­
ten kültürün Beyoğlu ölçeğinde gündelik haya­
tı biçimlendirmesine aracılık yapmıştır.
Gündelik hayata 1 9. yüzyılla birlikte giren
teknolojik araçlann başında otomobil gelir. Daha
önce Avrupa'dan ithal edilen ve sonra yerli tek­
nolojiyle de üretilen faytonlar, 1 9 . yüzytl sonu­
na kadar İstanbul trafiğinin atlı tramvaylarla bir-
Recaizdde'nıiı ünlü romanı Araba Sevdası 'na konu olanJaytonlar, bir ulaşım vasıtasmdan öre, bir kimlik sembolüydü/er. Yarar
rıklanJanrazya içinde dolaşan bu dört rekerlekli mülkiyer kale/en; lstanbu/ 111ekdn111da kendilerine has bir külrür coğrqjj;asıya­
ram/ar.
1 9. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELİK HAYAT.
tikte yegane ulaşım araçlanydı. Faytona binmek
önce padişaha ait bir hak iken, zamanla bu hak­
kı protokol ilkeleri doğrultusunda devlet ricalin­
den bürokratlar ve en sonra da zengin kimseler
kullanmaya başlamıştı. Fayton, 1 9 . yüzyıl İs­
tanbul'unda önemli bir statü sembolü sayılıyor­
du. Zenginler ve devletin üst kademesindeki nü­
fuzlu kişiler, halk tarafından, sahip oldukları
faytonlar aractlığıyla tanınırdı. İstanbul sokakla­
nnda ve mesire yerlerinde dolaşan bu zenginlik
sembolleri, içindeki insanın kişiliğine göre halkın
sevgisine ya da öfkesine muhatap oluyorlardı.
Ama asıl önemli nokta bu sembollerin, alt taba­
ka insanının kullanımına kapalı kalışlanydı. Atlı
tramvaylar bu kapalılığı kısmen kaldırmışlardır.
Belli hatlar üzerinde çalışmalanna rağmen gene
de orta ve alt tabaka İstanbul halkına hizmet ve­
ren popüler semboller olmuşlardır. 1 895 'te İs­
tanbul gümrüğüne getirtilen ilk otomobil ise, bü­
yük şaşkınlık yaratmıştır. Gümrük tarifelerinde
99

lstanbul halk1111n gözünde Avrupa medeniyetıiıi temsıl
eden teknolq;/ ve ard111dakıJelsefe111i1 en çarpıcı ömeği
otomobıl oldu. Gelenekse/ hayat çarkmı döndüren orga-
111k ener/iye kayıtsız bu meka111k tasanm, hız, refah ve
binycıliğin de şehıi' sokaklarındakigezıd reklam aracı
idi
henüz adı geçmeyen bu garip araca "kendiliğin­
den hareket eden" anlamında zatü'/-hareke de­
nilmiştir. ilk otomobil sahipleri de ilk fayton sa­
hipleri gibi nüfuzlu kişilerdi. i l . Meşrutiyet'ten
sonra Osmanlı basınında görülen otomobil rek­
lamları, bu sembolün üst tabaka arasında olduk­
ça yaygınlaştığını kanıtlar. Gene aynı yıllarda
devreye sokulan elektrikli tramvaylar da halkın
ulaşım gereksinimini karşılamaktaydılar. Motor­
lu taşıtların İstanbul trafiğine girmeleriyle birlek­
te gündelik hayatın zaman temposu da hızlan­
mıştır. Telgraf ve telefonun il. Meşrutiyet sonra­
sında yaygın kullanıma açılmasıyla da gündelik
hayat giderek pratikleşmiş ve Osmanlı insanı
için gerçek ile fantazya arasında salınan sosyo­
kültürel bir sarkaç işlevini üstlenmiştir.
1 00
Osmanlı Taşrası
Son büyük taşralı Ali Emiri Efendi'nin 1 9.
yüzyıl sonuna doğru geldiği istanbul'daki ilk
işi, padişaha ve sadrazama birer kaside sun­
mak olmuştur. istanbul'un aydın çevrelerinin
modern edebiyat anlayışını geliştirdikleri bir
dönemde böyle bir davranış oldukça garip kar­
şılanabilir. Oysa Emiri Efendi'nin bu davranışı
henüz geleneksel kültürün içinde yaşayan taş­
ralının değerleriyle tam bir uyum içindeydi.
Osmanlı taşrası 1 9 . yüzyılda istanbul'un
dışında kalan Rumeli ve Anadolu coğrafyasının
bütününü kuşatır. Bu geniş coğrafyanın Os­
manlı döneminde devraldığı kültürel miras, Bi­
zans yoluyla Hıristiyanlığa, Selçuklu yoluyla da
Ortadoğu Türk-iran uygarlığına uzanır. Bu iki
ana damarın dışında kuşkusuz bu coğrafyayı
kültürel açıdan besleyen diğer kılcal damarlar
da vardır. Ama Osmanlı'ya devredilen asıl mira­
sı oluşturan öge, Bizans-Selçuklu sınırındaki
sürekli çatışmaların doğurduğu kolektif bir fetih
ruhu ve bu ruhun manevi kalıbı içinde biçimle­
nen sert insan doğasıydı. Taşra'nın gündelik
hayatı yüzyıllar boyunca bu insan doğasına uy­
gun bir yönde gelişmiştir. Gündelik hayatı bes­
leyen sözlü ve yazılı gelenekler bir yandan in­
san yaşantısına destansı bir boyut kazandırır­
ken, diğer yandan da bu karakter yapılanması­
nı bozulmaya karşı koruma çemberine almışlar­
dır. Bu açıdan klasik dönem Osmanlı taşrası,
gündelik hayatı ethik bir gerçeklik olarak yaşa­
mış, bozulmaya karşı gösterdiği direnç, onu saf
bir kültür deposuna dönüştürmüştür.
1 7. yüzyıla kadar istanbul'u kültürel açı­
dan besleyen temel kaynak taşradır. Divan
edebiyatının yönlendiricileri arasında sayılan
Fuzuli, Nabi, Necati ve Nefi gibi önemli sanatçı-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
lann hemen hepsi taşralıydı. Öte yandan istan­
bul'un dini yaşantısı içinde önemli bir yere sa­
hip bulunan tarikatlar taşrada doğmuş ve bura­
dan yönetilmişlerdir. Hem dini, hem de dindışı
hayat üzerindeki taşra etkisi 1 7. yüzyıla kadar
kesintisiz sürmüştür. 1 8. yüzyılla birlikte İstan­
bul kozmopolit bir kültür dokusu oluşturmaya
başlarken, taşra tam bir sessizliğe gömülmüş­
tür. Bu sessizlik içinde gündelik hayat, birkaç
yüzyıl öncesinde olduğu gibi donmuş, dinamiz­
mini kaybetmiştir. Ancak taşra ölçeğindeki bu
toplumsal hareketsizliğin olumlu bir yönü de,
geleneksel kültürün dış etkilere karşı koruna­
bilmesini sağlamasıdır.
1 9. yüzyıl Osmanlı taşrası, mekan organi­
zasyonunu mahalle birimlerine ayırarak kuran
geleneksel ilkeyi korumaktaydı. İstanbul 'da
mahalle ölçeğinin daha geniş yaşantı ölçekleri
içinde erimeye başladığı bir dönemde taşra, bu
Taşra insanı, Osmanlıyerliliğıiıin temsilcisiydi. Ait bulunduğu kültür coğref.yasıııı, kendi lıayar imkanları olarak kabul cdcıı bıı
insan, zaman çarkını ağır ama temkinli çeviren ilahigüce teslim olmuştu.
1 9. YÜZYıLDA MODERNLEŞME VE GÜNDELiK HAYAT.
temel özelliğini kaybetmemiştir. Taşranın gün­
delik hayatı mahalle ölçeğiyle sınırlı kalmış,
kendi iç yapılanmasını bu ölçeğin sınırlarını
zorlamadan gerçekleştirmiştir. Nüfus yoğunlu­
ğunun artması gibi mahalle ölçeğini parçalayan
bir olguya taşranın gündelik hayatında çok az
rastlanır. Böyle bir durum ortaya çıktığında ise
mahallenin parçalanması değil, yeni yerleşim
birimleriyle kent ölçeğine katılması yöntemi
uygulanmıştır. Taşra kentleri fiziksel çevreleri­
ni tarih boyunca korumuşlar, büyük bir çoğun­
luğunun temel özelliği olan sur içi gündelik ha­
yatı, bu temel çevre içinde yaşamışlardır. Di­
yarbakır'ın kale duvarlarıyla çevrili sur içi gün­
delik hayatı buna güzel bir örnektir.
Osmanlı taşrasının dini yaşantısı, tarih bo­
yunca manevi otoritenin egemenliği altında bi­
çimlenmişti. Bu otoritenin somut bir kişiliğe bü­
ründüğü " evliya" tipi, dini yaşantıyı gündelik
1 01
hayat içinde yönlendiren başlıca etki kaynağıy­
dı. Kendi kişiliğinde dindışı hurafe geleneğini de
barındırmakta olup özellikle halk tabakası üze­
rinde kapsayıcı bir etkiye sahipti. Bu etki taşra
insanım tevekküle yöneltmiş ve gündelik haya­
ta mistik bir çerçeve çizmiştir. 1 9 . yüzyıl taşra
mistisizmi öylesine güçlüydü ki, Tanzimat'ın
başlattığı mahalli idarelerdeki yenilik program­
ları, uygulanabilmeleri için gerekli dinamizmi
halk katında uzunca bir süre bulamamıştı. Bu
mistik dünya, gündelik hayatı bir çeşit fantaz­
yaya dönüştürüyor ve bireyüstü güçlerin dene­
timine veriyordu. Daha önce de belirttiğimiz gi­
bi bu güçlü denetim, gündelik hayatın kültür
dokusunu dış etkilere karşı korumaktaydı.
Taşranın iktisadi yaşantısı ise dini yaşantı­
nın nornılanna göre düzenlenmişti. Taşra çarşı­
ları küçük ölçekte el sanatlarının üretilip gerek­
sinimi karşılayacak bir oranda pazarlandığı me­
kanlardı. 1 9 . yüzyıl lstanbul'unda rastladığımız
geleneksel mesleklerin yavaş yavaş ortadan
kalkmaları, henüz taşrada yaşanan bir gereklik
değildi; çünkü her mesleğin özünü oluşturan di­
ni norm sistemi bütünüyle yıkılmamıştı. Bu
yüzden hem meslekler eski etkinliklerini sürdü­
rebilmişler, hem de mal üretimini geleneksel
normlar çerçevesinde gündelik hayatın stan­
danlanna uygun olarak düzenleyebilmişlerdir.
Taşranın iktisadi yaşantısındaki standarda uy­
gunluk ilkesi, üretilen mal çeşidini belli bir sınır­
da tutmuştur. Bu mallar gündelik hayatın temel
gereksinimlerine cevap verebilecek oranda olup
bu oranı bozan tüketim malları geleneksel yap­
tınm sonucunda taşra pazarlarına girememiştir.
Bu iktisadi olgunun doğal sonucu da İstanbul
örneğinde gördüğümüz, tüketim mallarının bi­
rer statü sembolü gibi değer kazanması sorunu­
nun taşra ölçeğinde canlanamamış olmasıdır.
1 02
Buna karşılık taşra eşrafının statü sembol­
leri toprağa dayalı iktisadın sonucunda oluş­
muştur: Ekili tarla ya da büyük hayvan sürüle­
ri, taşra üst tabakasının gündelik hayattaki sta­
tü sembolleriydiler. İstanbul ölçeğinde tüketime
dayalı toplumsal statü sembolleri değişken ve
çeşitli oldukları için kişi, aile ya da belli bir gru­
bun gündelik hayat standardını sürekli kılamı­
yorlardı. Oysa Osmanlı taşrasındaki statü sem­
bolleri hem bir üretim etkinliğini temsil etmeleri,
hem de geniş ölçekte kalıcılık niteliği taşımaları
açısından eşraf tabakayı tarih boyunca belli bir
hayat standardının üzerinde tutmuşlardır. Bu
yüzden istanbul'un zengin aileleri, 1 9 . yüzyıl
süresince iktisadi çalkantılar içinde gündelik ha­
yattan silinirlerken, taşra eşrafı ayakta kalabil­
miştir.
Osmanlı taşrasının 1 9 . yüzyıldaki aile ya­
şantısı geleneksel özelliklerini korur. Aile
üyeleri, erkek soyundan gelen en yaşlı kişinin
otoritesi etrafında kümelenmişlerdir. Her bireye
ait kişisel yaşantı özgürlüğüne, bu aile yaşantı­
sında rastlanmaz. Bunun doğal sonucu olarak
da aile, İstanbul örneğindeki gibi parçalara bö­
lünerek değil, bütünü koruyarak gündelik ha­
yata katılır. Aile yaşantısının kişiselliği barın­
dırmaması, eğlence kültürünün de kolektif
özelliğini oluşturmuştur. Ortak katılımı öngö­
ren bu geleneksel kültür, özellikle doğum, ölüm
ya da evlenme gibi olgularda belli bir ritüelin
içeriğini kurar. Ayrıca İslamiyet öncesi Şaman
inanışlarının folklorik etkinlikler içinde sürdür­
dükleri varlıkları da kolektif coşkuyu aile ölçe­
ğinde canlı tutar.
Kahvehane türünden mekanlar 1 9. yüzyıl
Osmanlı taşrasına yabancı değildi. Ancak bu
mekanlar lstanbul'dakiler gibi köklü bir deği­
şim geçirmediler. ı 9. yüzyıl sonlarında bile taş-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
itaat ve kanaat ah/dkmı düstur edinen taşra eğitimı; devamlılık.fikniıe sahip muhqfazakdr insan tipini besleyen ana kaynaktı.
Vilayetlerden !stanbu/'a gelen bu insanlar. endazesi bozulmuş toplumsa/ değerler terazisıiıe, Osmanlı medeniyerıi11i1 mılıenk taş­
/anm koydular.
ra kahvehaneleri Battaln � e ' lerin , Daniş­
mendnılme'lerin okunduğu yerlerdi. Kahveha­
ne ocağı etrafında kümelenen taşra insanı, bu
destansı kültür aracılığıyla geçmişi bugün için­
de yaşayabiliyor ya da bugünün değerlerini
geçmişin değerleri yerine koyarak, bir çeşit kül­
türel anakronizm içinde bulunuyordu. Az önce
sözünü ettiğimiz Ali Emir! Efendi'nin İstanbul
ölçeğindeki çizgidışı davranışı, köken bakımın­
dan bu tür bir anakronizme dayanmaktaydı.
Şimdi gene baş tarafa dönerek Emiri Efen­
di'nin İstanbul serüvenini nasıl sonuçlandırdı­
ğını izleyelim: Hayatının büyük bir bölümünü
Osmanlı taşrasında geçiren Ali Emiri, Rumeli
ve Anadolu'daki gezileri süresince yaklaşık on
beş bin kadar yazma kitap toplamıştır. Bu ki-
19. YÜZYILDA MODERNLEŞME VE GÜNDELiK HAYAT.
tapların büyük bir çoğunluğu tek nüsha olup
Osmanlı kültürünün altın anahtarlarıydılar. Bu
eşsiz koleksiyonu kendi kurduğu Millet Kütüp­
hanesi'ne vakfeden Emiri Efendi, lstanbul'un
yangın, deprem gibi doğal afetleri ya da hırsız­
lık ve değerbilmezlik gibi geleneksel kültürü
yokeden kayıtsızlığı karşısında, kaybolan bir
dünyayı yeniden bize kazandırmıştır. Ali Emi­
ri'nin taşradan istanbul'a getirdiği hazine, bo­
zulmamış geleneksel kültürümüzün kendisiydi
ve taşra Ali Emiri Efendi'nin kişiliğinde bu ha­
zineye yüzyıllar boyunca sahip çıkarak, uygar­
lığımıza en büyük armağanı vermiştir.
Tanzimat 'tan Cumhuriyet 'e
Türkiye A nsiklopedisi, il, ( 1 985) . s. 538-563.
1 03
 İKİNCİ BÖLÜM

insan, Kültür ve Mekan

 TANZİMAT, KADIN VE
GÜNDELİK HAYAT
Osmanlı toplumunda insan neslini temsil
etme hakkı, 1 84 4 nüfus sayımına kadar yal­
nızca erkeklere tanınmıştı. Bu hak Tanrısal bir
armağan olmaktan çok, yerleşik idari zihniye­
tin pratikteki uygulamalarından doğmuş, dün­
yevi bir kaçançtı. Tanzimat sonrasında ortaya
çıkan kadın sorunu, bir bakıma bu zihniyetin
geçirdiği değişimle yakından ilgilidir.
Tanzimat'la birlikte kadının nüfus icmal
defterlerinde tescil edilmesi, onun gündelik ha­
yatta aldığı yeni konum için tam bir gösterge
sayılamaz; tam tersine bu tescil zorunluluğu­
nun ardında yatan gerçek neden, kadına biçil­
miş değerin hangi ölçüde geleneksel önyargı­
larla sınırlandığını ispatlar. Osmanlı devlet yö­
netiminde 1 9 . yüzyılın ilk yarısına kadar ağırlı­
ğını koruyabilen söz konusu önyargılar, bütün
Ortaçağ toplumlarında geçerli bir anlayıştan,
erkeğin üretici, kadının ise tüketici olduğu
inancından kaynaklanmışlardır. Bu inanca gö­
re toplumsal düzeni ayakta tutan iktisadi üret­
kenlik ile gaza ruhu arasındaki dengeyi erkek
nüfus sağlar. Hazine gelirlerinin, yapılan har-
TANZiMAT, KADIN VE GÜNDELiK HAYAT
camalara oranla çok daha yüksek olduğu bol­
luk dönemlerinde erkek nüfus, ele geçirdiği dini
imtiyazların da etkisiyle yarattığı askeri ve ma­
li kaynaklar üzerinde saltanat sürme hakkını,
bir çeşit insanlığı temsil etme yetkisine dönüş­
türmüştür. Devlet yönetimi açısından ise bu tür
yetki sahiplerinin nüfus sayımı kapsamına
alınmaları, toplumsal üretim kaynaklarının
saptanması amacına yönelik pratik bir çözüm
niteliğindedir. Ne var ki 1 9 . yüzyıl Osmanlı
Devleti'nin sarsılan iktisadi dengesi, ister iste­
mez dikkatleri toplumsal tüketimin boyutlarını
ölçme konusunda yoğunlaştırır. Dolayısıyla
imparatorluk coğrafyası üzerindeki insan en­
vanterini çıkarmak düşüncesiyle başlatılan ilk
kapsamlı nüfus sayımlarına kadınların da dahil
edilmesi, yalnızca tüketimdeki paylarınııı sap­
tanabilmesi içindir. Tanzimat yöneticileri, orta­
ya karamsar bir tablo çıkartan bu tüketici insan
kalabalığını çeşitli düzeylerde üretici kılabilmek
için maarif politikasıııa öncelik vermişler ve bu
sayede kadın gündelik hayatta ağırlığını duyu­
rabilmiştir. il. Abdülhamid döneminde ilk so-
1 07
 nuçlannı vermeye başlayan Tanzimat maarifçi­
liği, klasik ev kadını yanında o zamana kadar
topluman yabancısı olduğu iki değişik kadın ti­
pini de yaratır: işçi ve entelektüel kadın.
Kadını Gündelik Hayata Kazandırma
Aracı Olarak Eğitim
1 9 . yüzyılda eğitim gören Türk kadınları
yalnızca resmi ya da özel okullardan yetişme-
diler; bu kurumlardan çok daha yaygın ve bü-
tünüyle geleneksel kültürün yolunu izleyen bir
diğer eğitim sistemi vardı ki, amacı becerikli ev
kadını yetiştirmek olsa da sonuçta kalifiye işçi
kadınların prototiplerini ortaya çıkarmıştır. Ka­
ra tahtası, sınıfı ve sırası bulunmayan; öğrenim
süresi öğrencinin yeteneğiyle doğru orantılı bu
eğitim, özellikle lstanbul'un Müslüman mahal­
lelerindeki muhafazakar ailelerin kızlarını eğit­
mek için başvurdukları bir çözümdür. Mahalle
mektebini bitiren ve /nas RüşdiYeleri'ne devam
etmeyip el becerilerini geliştirmeyi yeterli sayan
genç kızlar, komşu çavresinin ehl-i namus ola-
rak tanıdığı bir kadın ustanın yanına çırak veri-
lirlerdi. Gündelik hayatın pratik bilgisini, top-

Geleneksel Osmanlı kültüründe kad111. hane hayat111ın pratik yükünü üstlenmiş bir varlıktı. Küçük aymıtı/ar ve ılıce hesaplar­
dan ibarer bu cop/umsa/ sorumluluk, işlek bir zeka ve olaylara hakıln gizli bir ororireyaratmışa.

1 08 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

lumsal kültürlenmenin en doğal aracı kabul
eden çırak, "evinde kahvaltısını eder, mektebe
gider gibi ustanın evine giderdi. Öğleye kadar
çeşitli ev işleri görür, öğle yemeğini ustanın
evindeyer, yemekten sonra akşam ezanma
yarım saat kalıncaya kadar (yani alaturka
saat on bir buçuğa kadar) nakış odasında na­
kış işler vıya oya yapardı. Ezanayanm saat
kala ustasının evinden çıkıp kendi evine dö­
nerdi. Ustanın evinde öğretilen nakışlar, oya­
lar işinJantezi tarqji idi Ustalardan elde edi­
len asıl mühim görgü, ev işlen· idi. Ev işlerinin
ise hepsi bir usule, düzene bağlı idi Biryatak
nasıl toplamr? Yorganlar nasıl kaplanır? Bir
bohça nasıl kaplanır? Bir mum şamdana na­
sıl dıkilir? Mum yanarken üstündeki.fitil mu­
mu söndürmerden makasla nasıl almır? ütü­
ye nasıl bir ateş konur? Yaşmak/ar nasıl kola­
/anır? Toz ve örümcek nasıl alınır? Kışın kö­ Harem eğitiminin kadına kazandırdığı çalışma ahltikı, kuralların ru­
tin dünyasında geçerli bir hayat tarzına imkdn tanıyordu. Haremin
mür nasılyakılır? Hepsi ayn aynyaptınlarak
çöküşü, kadını kendi hayat tarzının enkazı altında bırakmıştı.
göstenlir, öğretilirdi. " ı iş eğitimi ilkesini esas
alan böyle bir öğretim yönteminin, öncelikle di­ bir diğer eğitim biçimi de, konak eğitimidir.
ni kültürün dışında sınırlı da olsa gündelik ha- Yöntem bakımından mahalle eğitimine benze­
..

yatın pratik araçlarını kullanma becerisini ka-
zandınmayı hedef seçmesi dikkat çekicidir. He­
nüz dikiş makinasının, petrol lambasının gir­
mediği evlerde el emeğinin önemini kavratan
bu eğitim sistemi, aynı zamanda usta-çırak iliş­
kisini tanımış genç kızlara dış dünyanın küçük
ölçekli üretim modeli ve çalışma düzeni hak­
kında da bilgi verebilmiştir. Kuşkusuz bu basit
eğitim, alt tabaka kadınını gündelik hayatın
mahalle sınırları dışına çıkartabilecek önemli
etkenlerin başında geliyordu. Sonuçta bu yolu
izleyen tipik bir Müslüman kızın kültürel evre­
ni oturduğu mahallenin dünyasından geniş, fa­
kat yaşadığı şehirinkinden çok daha dardı.
Türk kadınını gündelik hayata kazandıran
mekle beraber amaçladığı hedefler, ondan çok
daha farklıdır. Konak eğitimi, entelektüel kadın
tipini yaratmıştır. Osmanlı saraylarındaki kla­
sik harem eğitiminin Tanzimat modernleşmesi­
ne ayak uydurmuş bir çeşidi olan bu kültürlen­
dinme biçimi, üst tabaka kadınına soyut bilgi
aracılığıyla gündelik hayatın düşünsel çerçeve­
sini kazandırır. Öyle ki el becerisi yerine akıl
yürütmeyi, duygu yerine de pozitif düşünceyi
benimseyen kadın, artık erkekle birlikte günde­
lik hayatın kültürel dolaşımını aynı anda izle­
yebilmektedir.
Konak eğitiminin yarattığı ilk entelektüel
kadın, Ahmed Cevdet Paşa'nın kızı Fatma Ali­
ye Hanım'dı. Yetişme biçimi, heııı yüksek bir

TANZiMAT, KADIN VE GÜNDELİK HAYAT 1 09


Farma Al(ye Hanım, modernleşme ile lsldm(yetin kad111 düıryasında
yaramğı kültürel sentezi remsi/ ed(yordu. Kad111 varlığını şekillendi­
ren özgürlük ve bağımlılık duygusu, bu senrez içıiıde birbirini denge­
lemişti
Osmanlı bürokratının konağındaki yaşantıdan,
hem de Tanzimat sonrası dönemin kültürel or­
tamından derin izler taşır.
Fatma Aliye Hanım'ın yetişme koşulları,
Tanzimat konağının 1 9 . yüzyıl boyunca geçir­
diği değişikliklerin etkisiyle şekillenmiştir. Yük­
seliş ve çöküş dönemlerini i ki Meşrutiyet ilanı
arasında yaşayan Tanzimat konağı, sosyo-kül­
türel açıdan imparatorluğun minyatür bir mo­
deliydi. Bu dönemde standart bir konak haya­
tından söz etmek yanıltıcıdır. Ancak ulema ile
tüccar konaklarının birbirlerinden çok farklı ha-
110
yat standartlarını temsil ettiklerini söylemek de
bir o kadar gerçeğe aykırı düşer. Konak yaşan­
tısının insan kadrosu, en azından bir genelleme
yapmamızı kolaylaştırabilecek ölçüde genişti.
Bu konuda değişmeyen tek kural, refah oranı
yükseldikçe söz konusu kadronun farklı iş kol­
larına ayrışmasıydı. Kuşkusuz bu işlevsel bö­
lünme yalnızca konak hizmetleriyle sınırlı de­
ğildi; aileyi temsil eden kan-koca arasında da
belli bir uzaklaşma hissedilir şekilde varlığını
duyuruyordu. Entelektüel kadın tipini ortaya
çıkaran konak eğitiminin temelinde, kan-koca
arasındaki bu uzaklaşmanın payı büyüktür.
öte yandan çocuklar ile ana-baba arasında da
gündelik hayatın gerektirdiği ilişki, ancak birta­
kım aracılar tarafından sağlanabiliyordu. Arap
bacı ya da dadılar Tanzimat öncesinde çocuğun
eğitimini üstlenen ve aynı zamanda çocuk ile
ana-baba arasındaki iletişimi sağlayan aracılar­
dı. Daha sonra ise Abdülhamid döneminin mu­
hafazakar konaklarına giremeyen Fransız mü­
rebbiyeler yerine Darülmuallimat mezunları,
Arap bacıların yetiştirdikleri paşa kızlarının eği­
timleriyle meşgul olmuşlardır.
Konak eğitiminde özel öğretmenlerin oy­
nadıkları rol, çocuğun dikkatini aile yaşantısın­
dan çok dış dünyaya çavirmek şeklinde kendi­
ni gösterir. Fatma Aliye Hanını için de durum
aynıdır. Ahmed Midhat Efendi'ye yazdığı bir
mektubunda kendisini yetiştiren bacı, dadı ve
halayıkları hatırladığı halde, ''peden·m ve vali­
demi bir türlü tabattur edem(yorum " diye ya­
kınır. Anne ve babanın, çocuğun gözünde birer
ilgi odağı olmaktan çıkması, geleneksel şart­
landırmayı da ortadan kaldırmıştır. Bir bakıma
Fatma Aliye Hanım için konak hayatını doğal
bir sonucu olarak meydana çıkan bu özgürlük
ortamı, yeni ilgi odaklarının oluşmasına yol
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
açar. Cevdet Paşa'nın Halep'e tayin edilmesi,
Aliye Hanım'ı, bölgedeki yabancı cemaatların
farklı kültür ve yaşantılarıyla tanıştıran güzel
bir rastlantıdır. Paşa'nın kahvecibaşısı Süley­
man Ağa her ne kadar Aliye Hanım'ı can sıkın­
tısından kurtarmak için görevlendirilmişse de,
diğer lala ya da halayıklar gibi yerde takla at­
ma, fesini havaya fırlatma türünden klasik ço­
cuk oyalama yöntemleri yerine Fatma Aliye
Hanım'ın dikkatini Fransız ve lngilizler'in ya­
şam biçimlerine çeker. Süleyman Ağa'nın kül­
tür düzeyini bilmiyoruz; fakat bir Tanzimat ko­
nağında yetişmiş olması en azından onu dış
dünyada olup bitenden haberdar bir kişi yap­
maya yetmiştir.
Fransız ve ingilizler'in Halep'teki yaşantı­
ları, Fatma Aliye Hanım'ın bu renkli dünyayı
kavrayabilmek için gerekli araçları elde edebil­ Şair Nigar Hanım konak hayatını salon hayatına dönüştürerek mer­
kezindeyalnızca kendısinin bulundu,tu modem bıi· çevreyaratmıştı.
mesini zorunlu kılar. Bu modern yaşantıya
Kimliginı; konagın anonim atmoşfenlıde degi/, kişısel damgasını ta­
doğrudan katılması söz konusu olmadığından, şryan salon kültüründe araması, kadın özgürlügü adına atılmış ilen·
ancak elverişli bir aracın sağlayabileceği bilgi­ bir adımdı.

lerle bu dünyaya yaklaşabilecektir. Bu araç,

yabancı dildir. Aliye Hanı � , Fransızca öğrendi­
ğini Cevdet Paşa'dan saklamıştır. Bu gizli sür­
dürülen dil eğitimi, evliliğinin ilk yıllarında bir
rastlantı sonucu babası tarafından öğrenilince,
Cevdet Paşa'nın tepkisi hiç de Aliye Hanım'nı
'
tahmin ettiği gibi çıkmamış, tam tersine muha­
fazakar Tanzimatçı'nın desteğini kazanmıştır:
"Bir gün peder, damadına bir şey söylemek
üzere, bizim odaya girdi. Ortadakiyazıların
ne olduğunu sordu. Damadı bir roman tercü­
me etmekte olduğunu söyledi Aldı beni bir he­
yecan! Peder, 'Bakayım, göreyim ' dedı: Kağıt­
ları alıp odasına götürdü. Bir müddet sonra
yine odamıza gelip, 'Aman bu ne dld! Bu kız
böyle yazabiliyor imiş de benim haberim yok
imiş ha! Sen şimdiye kadar bu ıktidarını nasıl
gizledin? ' dedi. "2 Ahmed Cevdet Paşa'nın Fat­
ma Aliye Hanım ' la yakından ilgilenmesi ve
onu bir yazar olarak yetiştirme çabası bu rast­
lantıyla başlar. Paşa ' n ın kızıyla arasındaki
uzaklık ne kadar klasik konak hayatının gerek­
lerine uygunsa, keşfedilen bir yeteneğin gelişti­
rilmesi konusunda sağlanan destek de. bir Tan­
zimat adamından beklenebilecek en uygun
davranış biçimidir. Diğer yandan konak eğiti­
mi, erkek çocuk için baştan beri açık bir politika
izler. Hatta bu eğitim sürecine çocukla beraber
aile büyükleri de katılırlar ve konak adeta bir­
kaç kürsülü Darülfunun'a dönüşür. Fatma Ali­
ye Hanım'ın erkek kardeşi Ali Sedad Bey'in
özel eğitimi için bütün olanaklar seferber edil­
miş. hatta konakta bir kimya laboratuvarı bile

TANZiMAT, KADIN VE GÜNDELİK HAYAT 111


Aıleden topluma doğru genişleyen sorumluluk bilılıcı; gelenekse/ kül­
türle kuşatılmış gençkızlara modem eğitim tarqfından kazandırıl­
mıştı. Bu bilılıç zamanla gençkızlarda, ıdealıst bir kişilik yapısmı ve
modem/eşmenin önderliği duygusunu da güçlendirecekti.
kurulmuştur. Kuşkusuz bu durum, Cevdet Paşa
konağının ayrıcalığını kanıtlamaz; tersine dö­
nemin genel eğilimini gösterir. Tanzimat ko­
naklarında kimya ve fizik laboratuvarlarının
kurulup, amatör düzeyde deney yapma mera­
kı, bir çeşit boş zaman hobisi olmaktan öte,
gündelik hayatın maddi kaynaklarına eğilen
pozitif düşüncenin ürünüdür. Aliye Hanım 'a
dış dünyanın farklı görüntüleri arasındaki ger-
112
çek ilişkileri kavrama yeteneği kazandıran da
konak eğitiminin bu amatör bilim tutkusudur.
Ahmed Midhat Efendi'ye hayatını anlatırken
sorduğu şu soru, bir bakıma konak eğitiminin
teori ile pratik arasınra kurduğu dengenin ne
tür bir sonuca yol açabileceğini göstermesi açı­
sından ilginçtir: "Gördüğüm şeyi tedkfk ve te­
tebbu ile bunlardan yaptığım neticelerden ha­
kikat çıkarmağa başladım. Felsefe denilen şey
dahf bu değı'/ midir? ''>
Entelektüel kadın için felsefe, gündelik
hayatın düşünsel çevresini algılamada bir araç
işlevini görmüştür. Toplumun tam içinde de­
ğildi; sıradan insanların dünyasına giremedi
ama, bu dünyanın yaşadığı kadın sorununa il­
gisiz de kalmadı. Entelektüel kadın, toplum­
dan yeterince destek görmemiştir. Bir bakıma
yalnızdı; fakat bu duygunun etkisi altında kal­
mayıp kendi soya! çevresini oluşturdu. ilk defa
Osmanlı toplumunda kadını kuşatan gelenek­
sel komşu çevresinden farklı bir çevre yarattı
ve bunu kendi gündelik hayatının sınırı olarak
kabul etti. Şair Nigar Hanım bu açıdan tipik bir
örnektir. Konak eğitiminden geçmiş bu aydın
kadın, il. Meşrutiyet'le birlikte, örneklerine Pa­
ris salonlarında rastlanan bir sanatçı çevresi­
nin oluşmasına çalıştı. Nigar Hanım'ın, "Boğa­
ziçi'deki sa.Yfiyesı; Nişantaşı 'ndaki konağı,
bütün ilim ve sanat adamlarının hürmet ve
iştiyak ile ziyaretine koştukları bir şiir ve
asaletyuvasıydı. "4
Türk kadınını gündelik hayata kazandıran
bir diğer eğitim yöntemi de, temelleri Tanzi­
mat'la atılan modern okullarda uygulanmıştır.
Resmi ya da özel okulların verdikleri eğitim,
sonuçta meslek kadını tipini yaratır. Tanzi­
mat'ın ilanı ile 1. Meşrutiyet arasındaki dönem­
de, kızların yetişmesini sağlayan bu okulların
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
temelleri atılmış, Ebe Mektebi, Kız Sanayi
Mektebi ve Darülmuallimat'tan mezun olan
kızlar pratik iş kollarında görev almışlardır.
Tanzimat'a kadar belirli bir mesleği olmayan
Türk kadınının sahip olduğu ilk meslek, öğret­
menliktir. Öğretmen kadının gündelik hayat
içindeki yeri, Abdülhamid döneminin sonlarına
kadar sağlam temellerden yoksundu. Mezun
oldukları okullarda ya da paşa konaklarında
özel ders veren bu öğretmen kuşağının günde­
lik hayat içinde etkin bir rol almaya başlaması,
il. Meşrutiyet sonrasına rastlar.
Okuldan yetişme meslek kadını, konaktan
yetişme entelektüel kadına oranla toplum için­
de bir çevre yaratma zorunluluğu duymamış­
tır. Bu kadınlar daha çok öğrenim gördükleri Gündelik hayat, sanatçı kadm tipiniyeni tanıyordu. Modem eğitimin
kozası içinde olgunlaşan bu kadın, Sanayi-i Nefise atölyelen·nde ka­
okulların oluşturdukları toplumsal çevreye gir­ zandığı estetikJomıasyonu, yeni bir meden{yet prqjesi için evrensel
mişler ve böylece hem mesleklerini, hem de dayanak noktası kabul ed{yordu.

toplumsal ilişkilerini daha rahat sürdürebilme

şansını elde edebilmişlerdir. Meslek kadınını
temsil edenlerin başında, Mihri Müşfik, Halide
Edib ve Afife Jale Hanım'lar gelir. Mihri Müşfik
Hanım, Sanayi-i Nefise Mektebi'ne kız öğren­
li
cilerin alınmasında önem rol oynamış bir ki­
şidir. özellikle bu okulda görev yapan sanatçı­
ların oluşturduğu aydın çevreye katılmış ve
mesleğini restorasyon ve resim dallarında öğ­
retmen olarak sürdürmüştür. öte yandan Hali­
de Edib ' i n aldığı kolej kültürü, b i r bakıma
onun edebiyatçı kişiliğine ve siyasi tercihlerine
hayatı boyunca yansımıştır. Kolej çevresinin
kişiliğinde yarattığı misyonerlik ruhu, gerek
sanatında, gerekse gündelik hayat içindeki se­
rüveninde düşünce ve hareketlerini yönlendi­
ren başlıca etkendir. Kendisini yetiştiği kültür
çevresine ait hissetmesi, bir bakıma gündelik
hayatı yalnızca bu ortamın değerleriyle ölçme­
si sonucunu doğurmuştur. Afife Jale ise, Darül-
bedayi'nin ürünüdür. Mütareke yıllarında olu­
şan ve asıl etkisini Cumhuriyet döneminde
gösteren entelektüel sahne kadını tipini temsil
eder.
Osmanlı Basını ve Kadın
Kadın ve aileye yönelik yayınlar Osmanlı
basın dünyasına ı. Meşrutiyet öncesinde gir­
mişlerdir. Terakki ( ı 868) gazetesi, daha sonra
Tanzimat edebiyatının ilk ürünlerinde konu
edilecek olan kadın haklarını gündeme getiren
yayın organlarının öncüsüdür. Türk kadınının
Batılı kadın karşısındaki konumunu tartışan bu
gazeteyi diğerleri izler. Yazarlığını Ş. Sanıi'nin
yaptığı Aile; Hanımlar, insan(yet, Mulıadarar.
Arife Hanım'ın çıkardığı Şükifezar; Hatice Se­
miha ve Feriha Kamran Hanını 'ların yayınla-

TANZİMAT. KADIN VE GÜNDELiK HAYAT 113


Modem kadın111 hayatına, mobilya katalog/an ve moda mecmua/an
yön veriyordu. Gündelik hayatı bıl· orunna odasın111 ol{/eler diill)'ası-
na ılıdirgeyen modem tasanma bağımlılık arttıkça, bu sentetik or-
tamda kad111111 da bir of?je olarakyer alması kaç1111/mazdı.
dıkları Parça Bohçası; yazı kadrosunda Fatma
Aliye Harı ı m ' ı n da bulunduğu Hammlara
Mahsus Gazete; Hanımlara Mahsus Malumat,
Kadm , Demet, Mehmed Rauf'un il. Meşruti­
yet'in ilanıyla birlikte yayımladığı Mehdsin, Ul­
viye Mevlan Harıım'ın Kadmlar Dünyası; Gü­
zel Prens, Ahmed Cevdet'in haftalık Hammlar
Alemi; başyazarlığını Nigar Hanım·ın yaptığı
Kadmllk; ı. Dünya Savaşı arifesinde yayın ha­
yatına giren Seyydle; izdivaç; Fatma Fuad'ın
mütareke döneminde yayımladığı Genç Kadm;
114
Türk Kadını; Sedad Simavi'nin aylık olarak çı­
karttığı ilk dergi Hanım ve inci; Türkçe ve Çer­
kesçe yayın yapan Diyana; Selami izzet ile
Mehmed Rauf'un yayınladıkları Süs kadın so­
rununu çeşitli yönleriyle işleyen başlıca gazete
ve dergiler arasında sayılabilirler.
Osmanlı basınında tartışılan kadın sorun­
larının başında, kadının toplum içindeki yeri ve
görevleri konusu gelmekteydi. Tanzimat kuşa­
ğı yazarlarının tamamı bu konuya ilgi duymuş­
lar ve kadın modernleşmesinin ölçütleri üzerin­
de tartışmışlardır. Şemseddin Sami kadın hak­
larının önemli savunucularındandı. Diğer taraf­
tan modernleşmenin kadına sağlayacağı yeni
hakların ise, aslında islamiyet'in ilk dönemle­
rinde uygulanan haklar olduğu tezini ileri sü­
ren Namık Kemal idi. Bu 1 9 . yüzyıl boyunca
en çok rağbet gören ve tam anlamıyla klasikle­
şen bir düşüncenin ifadesidir. Batı'dan alınacak
her yeniliğin, tam ve mükemmel bir şekilde
tslamiyet'in kaynağında bulunduğu düşüncesi,
kadın sorununu bitip tükenmez hukuki tartış­
maların girdabına soktu. Ahmed Midhat Efendi
ise bu tür tartışmalara rağbet etmekle birlikte
meslek kadınını yüceltti. Diplomall Kız idealini
modernleşmenin gerçek göstergesi sayması, bu
inancının bir sonucudur. Abdülhamid döne-
minde başlayan feminizm tartışmasında orta
yolu izlemiş ve bu akımın kaynağını kadın
haklarını kısıtlayan Hıristiyanlığa karşı Avru­
pa'da doğan tepkiye bağlamıştır. Yazdığı son
romanı jön Türk 'te ( 1 9 1 0) feminizme yaklaşı­
mı, il. Meşrutiyet sonrasının düşünce akımları
arasında bir denge arayışını yansıtır: "Her şey­
den ifrat dafenddır, tefrit de! Kızlan esenyel­
lerden esirgemek gayretiyle kqfesler derünun­
da kanarya kuşu gıbiyetiştirmek de tehlikeli­
dir, bir hürriyet-i tribf'iyye ile başı boş gezen
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
sakalar, isketeler, ispinozlargibi bırakmak
da. "5 Midhat Efendi ileri sürdüğü bu düşüncey­
le il. Meşrutiyet'in yarattığı sınırlı özgürlük or­
tamının ne bir adım ilerisinde, ne de bir adım
gerisindedir. ittihad ve Terakki içinde bile kadın
sorununun Enver Paşa'yı muhafazakar, Cemal
Paşa'yı liberal kanadın temsilcisi yapacak ka­
dar karşı kutuplar oluşturduğu düşünülürse,
Midhat Efendi'nin durduğu noktanın, tam an­
lamıyla Osmanlı modernleşmesinin kadın ko­
nusunda vardığı en son nokta olduğu anlaşılır.
Bu dönemde kadınları kendi politikalarına ka­
zanmak amacıyla ittihad ve Terakki'nin dü­
zenlediği toplantllara ya da Darülfünun'da ve­
rilen konferanslara karşı çıkanlar da, ileri sür­
dükleri düşünceler bakımından Ahmed Mid­
hat'ın çok gerisine düşmüşlerdi: "Müslüman
kadınlarına mahsus koeferans!ara gelince:
Ayıp değil a, kad111/anmız için bunlardan bir
Jaide tasavvur edem{yorum. Esasen Is/dm ka-
d111/anj/e koeferans/ar arasında bir mündse­
bet-i cidd{ye bu!am{Yorwn. Bir Is/dm kadını,
öğreneceği şeylen; kendi IJ.dnesinde öğrenmeli­
dir. Bundan başka bir erkeğin velev kıJennf
olsun, Is/dm kadm!arına koeferans vermesi
kadar çirkin bir hal olamaz. "6 Bu türden karşı
çıkışlar, Türk kadınının gündelik hayatta bir
meslek sahibi olmaya başladığı mütareke dö­
neminde bile bütün hızıyla sürmekteydi. Kadı­
nın evi dışında herhangi bir işlevinin olmaya­
cağı düşüncesi henüz terkedilmemişti: "Hayat­
ta kadının vaz!fe ve san 'ati izdivaç etmek ve
neticesinde vd!ıde, ev kadını, zevcinıiı riih-ne­
vdz refikası ve çocuk!arınm müşfik mürebbi­
yesi olmak ve beşerin teksir ve tekamülüne
hidmet etmektir. "7 Dinin onaylamadığı her şey
ahlaka aykırıdır ilkesi doğrultusunda, kadının
elde ettiği bazı haklarını gündelik hayatta kul-
TANZİMAT, KADIN VE GÜNDELiK HAYAT
!anmak istemesini ahlaksızlık olarak damgala­
mak bir diğer suçlama örneğidir. Bu durumda
kadın, şüpheli bir kişi kimliğine bürünür. Her
zaman yanlışa ya da ahlaksızlığa yol açabile­
cek bu güvenilmez varlık, sürekli olarak yakın
çevresinin kontrolü altında bulundurulmalı, ge­
rekli terbiye verilmelidir. özellikle ana-babalara
kız çocuğunun terbiyesi konusunda nasihatler
veren bir pedagojik yayında öne sürülen görüş­
ler gerçekten düşündürücüdür: "Kızlarınızı
( . .) birgenç ile bir defadan z{yade, hatta hiç­
bir defa temas ettirmeyiniz. Aile efradmdan
erkeklerle yalnız bırakmayınız. Sararıp solu­
yor mu, iştıhası kesi!{yor mu, mektup vesaire
yaz{Yor mu? Buralarına dikkat ediniz; yazı­
yorsa men ediniz ve bu hal/erin {yi olamadığı
mülayim ve münasib bir lisan ile onlara anla­
tınız. ''8 Abdullah Cevdet ile birlikte kadın hak­
ları savunuculuğu yapan Celal Nuri, "Bize şim­
dilik, s{yasf kadmlar, teknisyen kadmlar pek o
kadar lazım değı'/dir. Her şeyden evvel valide­
ye, zevceye, mürebb{yeye, insdl-i dt{yyeyiye­
tiştirecek kadınlara muhtacız. işte mesele
bundan ibarettir. ''9 diye yazarken Fatma Aliye
Hanım'ın kız kardeşi Emine Semiye Hanım,
Osmanlı Demokrat Fırkası ile ittihad ve Terakki
Cemiyeti'nde siyasi görev alarak, daha sonra
yetişecek olan politikacı kadınlara öncülük ya­
pacaktı.
Fatma Aliye Hanım ise, kadın sorununa
eğilen Batılı yazarların önyargılarını sergileme­
yi ve tslamiyet'in kadını toplum içinde ikinci sı­
nıf yapan kurallarına yöneltilen eleştirileri ce­
vaplandırnıış, yazı hayatının neredeyse tümü­
nü bu konuya ayırmıştır. Aliye Hanım 'a göre
islamiyet'in koyduğu kurallar, kadının hakları­
nı korumak içindir; ancak bu kurallar zamanla
uygulamada amacından saptırılmıştır. özellikle
115
Gençkızlann yabancı okullarda aldığı eğitıin, modem kadm kıinliğinin arka planındaki Batılı değerlen; sistematik biryaşam
tarzı şeklıiıde sunuyordu. Öteyandan buyeni hayat tarz111 111 coğrefj;asmı genişletebilecek bıi·eysel irade, bir hak olarak kadın­
lara henüz tanınmamıştı.
Batılılar' ın eleştirdikleri erkeğe tanınan çokeşli
evlilik hakkı ve kadının örtünmesi gibi konu­
larda, amacından saptırılan bu kuralların yanlış
anlamalara yol açtığını savunur. Kendisini zi­
yarete gelen bir İngiliz kadın yazarla aralarında
geçen çokeşli evlilik konusundaki tartışmayı
şöyle aktarmaktadır:
"F A liye: Madam güvercin yalnız bir eş
ile iktifa eder. Horoz ise bir çok tavuklara
hükm edeı: insan da kesirü'z-zevcat hayvanı­
nın bir nev'i değil mi?
Madam R: Güvercinler gibi olmak daha
iyi değil mi?
F Aliye: Evet iyisi odur! Ve eksenjet de
bundadır. "10 Tekeşli evliliği savunurken ileri
sürdüğü de şudur: "Bu a/em-i medeniyette bir
zevceden ziyadesini idare ne kadar müşkil ve
116
belki de gayr-ı mümkün olduğu görülür. Bir
peder ancak bir zevceden olabilecek kadar ço­
cuk/an ıdare edebiliyor. "i ı Kadının islaml ku­
rallara göre örtünmesi konusunda dönemine
göre son derece açık ve ileri görüşlüdür. Bol bir
elbise giyerek yalnızca saçların örtülmesini şe­
riata muvijik suretde tessettür olarak kabul
edip, yaşmak, ferace, çarşaf ve peçe'nin sonra­
dan yerleşmiş ve şer'1 kurallarla bağdaşmayan
uygulamalar olduğu görüşünü savunur. ı 2
Kadının gündelik hayattaki yerini alma­
sında Osmanlı basınının rolü yalnızca düşünsel
tartışmaları kamuoyuna yansıtıp toplumun
nabzını ölçmekten ibaret değildi. il. Abdülha­
mid sansüründen etkilenmeyen moda ve salon
dergileri, özellikle şehirli kadını değiştirmeye
başlamıştı. Saç ve cilt bakımı, kozmetik kulla-
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
nımı, kadın sağlığı vb. konular, hayatın hiçbir
•
alanında belirgin bir düşüncesi bulunmadığı

.1{(ı)
varsayılan kadını artık ilgi alanına giren konu­
larda bilgi sahibi yapmaktaydı. Gazete ve dergi
reklamları kadını hissedilir biçimde değiştiriyor­
du. Bu değişiklik, sokağa yansıdığı zaman, ge­
CREM E P ER TE V
nel bir ahlak bozukluğunun baş gösterdiği sa­
nıldı. Erkek, sokaktaki kadının karşısında bo­
caladı, şaşırdı; çünkü böyle bir karşılaşmaya
hazır değildi. Laf atma ve sarkıntılık olaylarının
en çok görüldüğü dönem, kadının gündelik ha­

yata girmeye başladığı istibdat yıllarıydı. Polis

kadroları artırıldı ama, kadın ile erkek arasın­
daki işaret diliyle yapılan sembolik iletişim en­

gellenemedi. Kadının gündelik hayatında eski

ile yeni tam anlamıyla kaynaşmıştı. Selim Sırrı
Bey çarşaflı kadınlara İsveç jimnastiği yaptırı­
yor ve Sanayi-i Nefise Mektebi'nin kız öğrenci­ Modem/eşmenin karşı konulmaz çağnsı, kadm hayatma güzellik ve
cazıbeni11 kapılan111 açmışa ilk Türk kozmetiği ereme Pertev ise ke11-
leri bellerine peştemal bağlanmış Yunan hey­
dine özen gösteren bakımlı ve modem kadm ılnı:yi111 bu çağn11111 sem­
kellerini çıplak model olarak kullanıyorlardı. bolüyaparak ticarf bir başannm altma ıinzasmı aqyordu.
Türk kadınının toplum içinde kazandığı hakları
Cenab Şehabeddin gibi öncü bir estetikçi, "Bu­
gün hdl!i A vrupa kadınla;;ının (ı'[fan veJazi­
/etıen·ne rağmen) istihsale muvqffak olmadık­
/an hukuku, ls/dmiyet on üç asır evveli mu­
hadderdt-ı müslimeye bahş etmiştir. " 1 3 diye
asr-ı saadet mantığıyla yorumlaması, eskiyle
yeninin entelektüel kafalarda bile henüz tam
anlamıyla ayrışamadığını kanıtlar. Asr-ı sa­
adet miti, kadının modernleşme sürecinde bir
alternatif olma özelliğini her zaman korumuş­
tur. ı 4 öte yandan, "Kadın ceh/ vegq/Tet içinde
kaldı; terbiyeden mahrum kaldı; haysiyet-i
beşeriyyeyi /dyıkiyle telakki etmekten nasibsiz
kaldı! Fakat kimin hatas!Yla? Ancak erkek/e­
rinf " I S türünden günah çıkarmalar doğrudan Oıya11talistleniıyarattığı haremdeki tıırsak kad111 riplemesı; baslı bir
egzotikJantazyadan ibaret değildi. Köke11inde Şark Mcselesi 'nin si
gerçeğe parmak basmaktaydı.
yasihesaplanyatan bu imgeleşririlmişgörü11rü, Batıya Doğuyu me­
Batılı yazarlar ise Türk kadınının modern- denileştirme misyonunu lıauıiacacak bıi· çağn gıicıi11c de sı.ılıipri

TANZiMAT, KADIN VE GÜNDELiK HAYAT 117

!eşme serüvenini yakından izlemişler, fakat
onun gündelik hayat içindeki konumunu hep
yanlış noktalarda aramışlardır. Fransız devri­
minin etkisiyle yetişmiş bir Avrupalı için Bas­
til'e yürüyen sokaktaki kadın özgürlük sembo­
lüydü. 1 806'da istanbul'a gelen Chateaubriand
bu yüzden sokakta kadına rastlayamayınca,
Batı dünyasını yüzyıllarca meşgül eden harem
efsanesini yeniden körüklemiştir. Bu efsane
bütün bir ı 9. yüzyılı kaplar. Nitekim 1 9 2 1 'de
Vakaresko adlı kadın yazar Cemiyet-i Ak­
vam 'da Osmanlı hareminin bir kurul tarafından
denetlenmesini teklif eder. Amaç , kadını uy­
garlık adına esaretten kurtarmaktır. Oysa Cha­
teaubriand'ın ı 806 'da sokakta bulamadığı
Türk kadını gerçekten haremde; fakat ı 92 1 'de
Vakaresko'nun denetlenmesini istediği yerde
değil, Darülbedayi sahnesindeydi.
Tanh ve Toplum, lX/51 (Mart 1 98 8 ) , s. 22-27
118
Notlar
1 Münevver Alp, "Eski lstanbul'da Ustalık", Türk
Folklor Araştırmaları, Vlll/I 70 (Eylül 1 96 3 ) , s .
3 1 73.
2 Ahmed Midhat,Fatma Alfye Hanımyahud Bir Mu­
hamre-i Osmdni)yenin Neş'eti, lstanbul, (Kırk An­
bar Matbaası) , 1 3 1 1 , s. 1 64- 165.
3 Ahmed Midhat, a.g e., s. 1 3 1 .
4 Köprülüziide Mehmed Fuad, Bugünkü Edebfyat, ls­
tanbul, (Cihan Biraderler Matbaası) , 1 34 2 , s. 3 1 2 .
5 Ahmed Midhat, /ön Türk, lstanbul, (Tercüman-ı
Haklkat Matbaası) , 1 326, s. 30.
6 Mehmed Süleyman, Kadın Esrdn, lstanbul, 1330,
s. 102.
7 Hasan Bahri, Kad111/ara Mahsus Penbe Kitab, Der­
saadet, (Kitabhane-i Sildi) , 1 9 1 9, s. 1 2 .
8 Mehmed Süleyman, Kızları Nasıl Evlendirmeli?,
Dersaadet, (Necm-i istikbal Matbaası) , 1330, s. 4 .
9 Celiil Nuri, Kad111/anmız, lstanbul, (Matbaa-i lçti­
had), 1 33 1 , s. 1 1 9- 1 20.
1 0 Fatma Aliye. Nisvdn-ı lsldm. lstanbul, 1 309, s. 94.
1 1 Fatma Aliye-Mahmud Esad, Taaddüd-i Zevcdt,
Konsrannniye, (Tahir Bey Matbaası), 1 3 1 6 , s. 1 6 .
ı 2 Bu konuda ayrıca bkz., Nimet Basir, Alem-i Nisvdn.
Tesettür Etrefmda. Bakü. 1 9 1 4 .
ı 3 Cenab Şehabeddin, Evrdk-ı Eyydm, Dersaadet,
(Kanaat Matbaası) , 1 33 1 , s. 1 03.
1 4 Bu alternatifin mitik bir yorumu için bkz., Kadriye
Hüseyin, Muhadderdt-ı is/dm, Mısır. (Maarif Mat­
baası), 1 33 1 .
ı s Ahmed Cevad, Bizde Kadm, (Kader Matbaası) , Der­
saadet, 1328, s. 1 9 .
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
 TANZİMAT AİLESİ VE
MODERN ADAB-1 MUAŞERET

Osmanlı toplumunda aile, gündelik hayatı ana hatlarıyla tanımlama basitliğine yol açar.

şekillendiren başlıca kurumlardan birisidir. Osmanlı ailesinin tutarlı bir tanımını yapabil­

Şer'i ve örfi hukukun güvencesi altında, kan mek için, bölgesel planda etno-kültürel yapıla­

bağına dayalı bir örgütlenme tipini temsil eden rın analizine ve her türlü dini inanç biçiminin

bu kurum, toplumsal değişimin farklı boyutları­ bu yapılar üzerindeki etkisini araştırmaya ihti­

nı bünyesinde barındıran çok yönlü bir sosyo­ yaç vardır. ikinci bir araştırma alanı ise, Os­

kültürel ilişkiler modeli olma özelliğini taşımak­ manlı ailesinin imparatorluk coğrafyasındaki

tadır. Bu temel özellik ise ona, çift yönlü bir iş­ sosyal topografyasını belirlemek ve bu topog­

levsellik kazandırmakta \oe hem toplumsal di­ rafık çerçeve içinde farklı statü basamaklarını

namiklerin etkisi altında şekillenen pratik bir işgal eden aile örgütlenmelerinin ayrıntılı tipo­

alan, hem de bu dinamikleri yönlendirme gü­ lojisini çıkartmaktır. Böyle bir çalışma en azın­

cüne sahip bir örgüt niteliğini vermektedir. dan hangi aile Liplerinin geleneksel içeriklerini

Tarihsel süreç içinde, değişime kapalı bir koruduklarını ve hangilerinin modernleşme

aile modelinden söz etmek, tam anlamıyla ger­ sürecine ayak uydurarak değişime uğradıkları­

çeği yansıtmaz. özellikle Osmanlı ailesinin nı saptayabilmemiz açısından büyük önem ta­

Tanzimat'tan sonra değişime uğradığı, bu ta­ şımaktadır.

rihten önce ise değişime kapalı geleneksel aile Aile araştırmalarının bir diğer yönü d e,

modelinin toplumsal örgütlenmenin çekirdeği­ toplumsal yaşam alanı olarak şehir hayatının

ni oluşturduğu görüşü de sosyolojik anlamda oluşma ve gelişme evrelerine ışık tutmaktır. Bu

tutarlı değildir. Bir defa Osmanlı toplumu gibi çalışmada söz konusu yaşam alanı olarak im­

çok farklı kültürlerin sentezinden meydana ge­ paratorluk merkezi İstanbul ele alınmış ve ge­

len bir yapılanmada standart aileden söz et­ leneksel Türk aile yapısının Tanzimat ile başla­

mek, sorunu aşırı genelleştirmek anlamına ge­ yan değişimi, dönemin modern adab-ı muaşe­

lir ki, bu da sonuçta ele alınan olguyu yalnızca ret normlarıyla karşılaştırılarak saptanmıştır.

TANZiMAT AiLESİ VE MODERN ADAB-ı MUAŞERET 1 19

İstanbul' da Aile yönde, işlevselleşmelerini kolaylaştırmıştır. Kı­
saca özetlemek gerekirse, orta tabaka İstanbul

Osmanlı ailesinin tstanbul şehir hayatında ailesi, daha 1 5 . yüzyılda bile toplumsal köken

oynadığı çok yönlü rol, tarihi 1 5. yüzyıia kadar itibariyle şehirleşmiş bir sosyo-kültürel tabana

uzanan köklü bir geçmişe dayanmaktadır. Bir sahiptir. Sonraki yüzyıllarda ise bu temel özelli­

bakıma Tanzimat sonrasında iyice belirginle­ ğini zenginleştirerek koruyacak ve modernleş­

şen modem ve geleneksel aile modellerinin menin aşın uygulamalan karşısında toplumda­

gündelik hayat içindeki konumları, yeni değer­ ki dengeyi temsil edecektir. Tanzimat'tan sonra

lere açık ya da kapalı oluşları bu tarihsel derin­ modern aile yapısı üzerinde başlayan eleştiri ve

lik boyutunda temsil ettikleri iktisadi ve kültü­ tartışmalarda ön plana çıkartılarak savunulan

rel mirasla yakından ilgilidir. örnek orta tabaka kurumu da, bu dengeyi sağ­

tstanbul'da aile kurumunun gündelik ha­ layan aile modelidir. 4

yattaki dinamik rolünü şekillendiren başlıca et­ Yönetici kesimi temsil eden, dolayısıyla

ken, 1 5 . yüzyılda şehrin yeniden iskanı için gündelik hayatı idari yönden denetleyen üst

uygulanan nüfus politikasıdır. ı Bu politikanın tabaka ailelerini ise iki grupta toplamak müm­

temel ilkesi, şehir hayatına uyum sağlayabile­ kündür. Birinci grubu ulema aileleri oluşturur.

cek kalifiye işgücünü, aile yapısı içinde İstan­ Bu grup, şer'! hukukun uygulayıcısı sıfatıyla,

bul'a aktarmaktır. Böyle bir yöntemin, çok de­ kendi değerlerini değişmezlik ilkesi çerçeve­

ğişik meslek kollarını temsil eden zanaatkar sinde belli bir anlayış tabanına oturtmakta ve

kesimi, birbirinden bağımsız kişiler topluluğu içe dönük bir kültürel yapılanmayı temsil et­

olarak değil de, belli bir aile kökenine sahip mektedir. tdar! yargının dizginlerini elinde tu­

gruplar olarak değerlendirmesi, daha başlan­ tan bu grup, ancak yakın akraba evlilikleriyle

gıçta İstanbul ailesinin gündelik hayatını ve iş­ genişlemekte, her evlilik de ailenin içe dönük

bölümü mekanizmasındaki konumunu netleş­ yapısını pekiştiren bir sonuç doğurmaktadır. s

tirmiştir. özellikle zanaatkar orta tabaka ailele­ Babadan oğula geçen değerler, bu yüzden hiç

rin, şehrin iktisadi hayatını yeniden canlandır­ bozulmamış bir toplumsal mirası sembolize et­

ma politikasının bir sonucu olarak önemli oran­ mekte, dolayısıyla gündelik hayatın değişimi­

da maddi destek görmesi ve bu desteğin yöne­ ne ayak uyduran orta ve diğer üst tabaka aile­

tim katında çeşitli çıkar çatışmalarına yol aç­ lerinin eleştirisini yapan en güçlü sözcüler bu

ması dikkat çekicidir. 2 grup içinden çıkmaktadır. özellikle 1 9 . yüzyıl

Kalifiye işgücünü temsil eden İstanbul ai­ modernleşmesine karşı tavır alan bu grup, bir

lesi, orta tabaka zanaatkar kesimin geleneksel yandan orta tabaka ailelerinin değerlerini deği­

değerlerini barındırmakla beraber, bu değerleri şime karşı korumayı amaçlayan bir çeşit hima­

gündelik hayatın değişim sürecine uyarlayabi­ yecilik siyaseti sürdürürken, diğer yandan da

lecek dinamiklere de sahiptir. Nitekim bu ailele­ kendisi gibi üst tabakada yer alan fakat top­

rin Anadolu ve Rumeli'nin şehirleşmiş bölgele­ lumsal köken bakımından belirgin bir tabana

rinden İstanbul'a göç ettirilmesi,3 söz konusu sahip bulunmayan ailelerin modern yaşam üs­

dinamiklerin şehirli insan kimliğini geliştirici luplarını eleştirmiştir. Ahmed Cevdet Paşa'yı

1 20 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

Saray'da şelızddelerin, nedi konaklannda paşazddeleniı eğitimı; hiçbir zaman gündelik hayata dönük birprogramı hedefleme­
mişti Biraz musıki ve hal, biraz da kıraat ve dddb bilgisı; sürekli kendılıi tekrar eden bir metot dalıi/ıiıde, çocuğagerekli kültü­
rel donanımı sağl(Yordu.

bu çift yönlü tavrın tipik bir temsilcisi olarak
gösterebiliriz.
ilmiye sınıfı gibi üst tabakayı meydana ge­
tiren sivil b ürokrasiye mensup bir diğer aile
grubu daha vardır ki, Osmanlı tarihinde mo­
dernleşmenin tam bir göstergesi olmuştur.
Gündelik hayatın modernleşme sürecine katı­
lan, dahası değişimin öncülüğünü yapan bu ai­
leler, toplumsal kökenleri devşirme usulüyle iğ­
diş edilmiş, saray çevresi içindeki yönetici
zümrenin kültürel mirasını sahiplenen bir grup­
tur. Belirgin bir toplumsal kökene sahip olma­
ma duygusu, bu ailelerin yaşam üsluplarını et­
kileyen farklı kültür odaklarının devreye girme­
sine yol açmakta, dolayısıyla bu ailelerin çok
merkezli hayat standartları, toplumun diğer ke­
simlerince bir çeşit yozlaşma göstergesi olarak
algılanmaktadır. Tanzimat modernleşmesini
eleştirenlerin, örneklerini hep bu grup içinden
seçmeleri, kuşkusuz rastlantı değildir. Nitekim
1 9 . yüzyıl adab-ı muaşeret kitaplarında, bu ai­
lelerin benimsedikleri değerlerin kıyasıya eleş­
tirilmesi, sorunun hem özünü hem de kapsamı­
nı belirlemesi açısından dikkat çekicidir.
istanbul'da aile hayatı, kendi mekanlarını
ve bu mekanların içinde yer aldığı yaşam alan­
larını kurması bakımından da önem taşımakta­
dır. Çünkü modernleşme eleştirisi aynı zaman­
da ailelerin kendi yaşam alanları olarak belirle­
dikleri topografık yerleşim bölgelerinin de eleş-

TANZiMAT AİLESi VE MODERN ADAB-1 MUAŞERET 121


Mahalle hayatmda başlayan çözülme, bıi" ahlıik çöküntüsügıöi algı­
la11mıştı. Yeri11iyurdu11u bırakıpye11i bir hayatm peşinde koşanlara
pek de (yigözle bakılm{Yor, hayat standardmdaki beklenmedik sıçra­
malar hep kuşkuyla karşıla11{Yordu.
tirisi olarak ortaya çıkmaktadır. 1 9 . yüzyılda
Beyoğlu ve Boğaziçi gibi yerleşim alanlarının
potansiyel yozlaşmanın verimli toprakları ola­
rak algılanmasında hiç kuşku yok ki bu düşün­
cenin payı vardır.
istanbul'un klasik dönem gündelik haya­
tında, belli bir toplumsal kökene bağlı ailelerin
en küçük ölçekli yaşam alanını, mahalle sınır­
larının çizdiği bir gerçektir. Mahalle, kendi için­
de tutarlı bir kültürel değerler dünyasıdır. Aile
ve ev hayatı bu dünya içinde şekillenir. Klasik
Osmanlı mahallesi, dini bir yapı etrafında şekil­
lenen ve adını genellikle bu yapıdan alan, ce­
maat tipi örgütlenmenin ideal mekanıdır. 6 Baş-
1 22
langıçta farklı toplumsal statülere sahip ailele­
rin bir arada yaşadıkları geleneksel mahalle,
1 8 . yüzyıldan itibaren değişime uğramış ve
özellikle üst tabaka aileleri kendi yaşam alanla­
rını kurmuşlardır. üst ve orta tabakanın söz
konusu zaman kesitine kadar, Beyazıt, Aksa­
ray ve Fatih gibi semtlerde oluşturdukları ma­
halle gerçeği bu dönemden sonra giderek orta
tabakanın yaşam alanını temsil etmiş, üst taba­
ka ise kendine Beyoğlu ve Boğaziçi kıyılarında
yeni bir yerleşim bölgesi oluşturmuştur. Bu
kopma, temelde toplumsal refahın gündelik ha­
yattaki dengesiz dağılımına dayanmakta, dola­
yısıyla her gelir grubunun temsil ettiği değerler,
aynı zamanda yaşadıkları mekanların da kül­
türel içeriğini oluşturmaktadır. İşte bu yüzden­
dir ki, 1 9 . yüzyıl istanbul'unda insanlar kadar
semtler de modernleşme sürecinin gündemini
belirlemiş ve her modem yaşam alanı, kendi sı­
nırları içinde geçerli davranış kuralları açısın­
dan Tanzimat adab-ı muaşeretini şekillendir­
miştir.
Tanzimat Ailesi ve
Modern Adab-ı Muaşeret
Tanzimat ailesi, kapsadığı sosyo-kültürel
nitelikler açısından üzerinde henüz tam bir gö­
rüş birliğine varılamayan 1 9 . yüzyıl Osmanlı
kurumlarının başında gelir. Ana hatlarıyla bu
kurumun görüntüsünü şöyle çizebiliriz: iktisadi
açıdan üretici değil, tüketicidir. Bu temel özelli­
ği nedeniyle üst tabaka bürokrat grubu içinde
yer alır. Gündelik hayattaki konumu hem orta
tabaka değerleri hem de kendisi gibi üst taba­
kayı paylaşan diğer muhafazakar grupların de­
ğerleriyle uyumsuzluk ve çatışma sonucu belir-
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Konak yaşantısı, Tanzimat öncesinde geniş kadrolu bir hayat düzenine oturmuştu. Modem/eşmeyi destekleyen aileler, Tanzi­
mat'tan sonra da bu düzeni devam ettirdiler;Jakatyeni döneme ayak uyduramayanlar sesszce
lenmiştir. Kültürel yönelijrıi, Batı'ya doğrudur.
Mekan olarak konak ve yalıyı seçmiş ve bu ya­
şam alanı içinde kalabalık bir kadroya sahip ol­
muştur. Bu kadronun büyük bir kesimi, ailenin
gündelik hayatını sürdürebilmeleri için gerekli
maddi ve manevi ihtiyaçları karşılayan hizmet
sektörü içinde istihdam edilmiştir. Aile üyeleri
arasındaki ilişki, geleneksel aileye oranla daha
gevşektir. Bu nedenle pederşahi denetim me­
kanizması bir ölçüde işlemekle beraber, aile
üyelerinin kişisel özgürlükleri eskiye oranla da­
ha geniş bir alana yayılmıştır. Kadın ve gençle­
rin özel hayatları, sınırları giderek genişleyen
bu kişisel özgürlük alanı içinde yeniden şekil­
lenmekte ve bu temel alan, ailenin gündelik
hayata açılan en önemli penceresi olmaktadır.
TANZİMAT AİLESi VE MODERN ADAB-1 MUAŞERET
i tan'h sahnesıiıden çekildiler.
Aile içinde uyulması gereken davranış kalıpları
henüz yeterince moderııleşmemiştir. Gelenek­
sel normlar bir ölçüde korunmakta, fakat aile
bir bütün olarak kimliğini, modern dünyanın
kültür malzemesiyle inşa etmeye çalışmakta­
dır. Kısacası Tanzimat ailesi, saydığımız bu te­
mel özelliklerin şekillendirdiği yaşam alanında
geleneksel ile modern dünya arasında kimliğini
arayan bir geçiş kurumu olup, toplumun mitos
ve ütopyasında bir denge kurmaya çalışmakta­
dır. Fakat bu denge, 1 9 . yüzyılın iktisadi ve
kültürel şartları altında hiçbir zaman sağlıklı bir
biçimde kurulamamış, dolayısıyla Tanzimat ai­
lesi, hem gelenekçi hem de modernleşme yanlı­
sı gruplarca eleştirilmiştir. Bu eleştirilerin gele­
neksel ve modern adab-ı muaşeret konusunda
1 23

Keçeczdde'lerden
i Sa/ıh Fuad Keçecı; aıle büyüğü izzet Molla 'nm res­
mi önünde Mevlevi k!Yefetiyle. üst tabaka modemleşmesinıiı büf{Ye­
sinde, tasavvl!ft hayat tarzı beliıgin bir gelişim çizgisine sahipti.
Vak 'a-i hayriyye 'den sonra Bektaşiliğiyeniden canlandıranlar bu
zümreye mensup olduk/an gibı; Mevleviliğe de bu dönemde adeta bıi·
rönesansyaşatanlar aynı çevrenin insanlarıydı.
yoğunlaşmaları, Tanzimat ailesinin temsil ettiği
davranış normlarının mevcut kültürel yapı için-
de farklı açılardan yorumlanması anlamına gel-
mektedir.
1 9 . yüzyıl Tanzimat ailesini temsil edebile-
cek iki örnek verebiliriz. Sadrazam Fuad Paşa
ailesi, modern adab-ı muaşereti benimseyen,
bu yüzden de siyasi rakipleri tarafından eleştiri
hedefi yapılan tipik bir örnektir. Aile üyelerin-
den özellikle kadınların gündelik hayattaki ser-
124
best davranışları, lstanbul'un muhafazakar
çevresinde dedikodu konusu olmuş, ailenin ta­
şıdığı siyasi kimlik, kültürel yozlaşmanın başlı­
ca nedeni gibi gösterilmiştir. Oysa aile, bir bü­
tün olarak bu eleştiri çerçevesine sığmayacak
kadar farklı kültürel açılımlara sahiptir. Bir
yandan modern adab-ı muaşereti benimseyip
uygularken , diğer yandan da Yenikapı Mevle­
vlhanesi şeyhi Osman Selahaddin Dede'ye inti­
sab eden üyeleri aracılığıyla geleneksel kültür
dokusunu kendi içinde yaşatmaktadır. Tanzi­
mat ailesine verilebilecek ikinci örnek ise, Ah­
med Cevdet Paşa ailesidir. llmiye sınıfı içinde
yetişip, Tanzimat bürokrasisinin muhafazakar
kanadını temsil eden Cevdet Paşa ve ailesi, sa­
nılanın tersine bütünüyle Osmanlı mitosunun
içine gömülü bir kültürü temsil etmez. Bu aile,
Avrupa'yı yakından izler, fakat modern adab-ı
muaşeretin toplumun mevcut kültürüyle çeliş­
meyen yönlerini ön plana çıkartır. Bu da, üreti­
ci nitelikli orta tabaka değerlerinin günün şart­
larına uyarlanarak modernleştirilmesi düşünce­
sine dayalı bir siyasi programın pratikteki yan­
sımasıdır. 1 9 . yüzyılda ilk modern adab-ı mu­
aşeret kitabının yazarı olan Ahmed Midhat
Efendi de, görüşlerini bu program çerçevesinde
temellendirmiş, üst tabaka Osmanlı ailesine yö-
nelik eleştirilerinde her zaman orta tabaka Av-
rupa ailesinin temsil ettiği değerleri başlıca sa-
vunma aracı olarak kullanmıştır. Midhat Efen-
di'ye göre geleneksel değerleri yadsımayan Av-
rupa orta tabaka ailesi, modernleşmeye karşı
değildir. Bu temel özelliği Cevdet Paşa ailesinde
gözlemleyen Ahmed Midhat, Osmanlı üst taba-
ka aile yapısını, gündelik hayatın üretici yönü-
nü temsil eden orta tabaka değerleriyle restore
etmeye çalışmış ve kadın hakları savunucusu
olan Cevdet Paşa'nın kızı Fatma Aliye Hanım'ı
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
destekleyerek geleneksel aile yaptsının modern
ideallere açık yönünü göstermiştir.
Modern adab-ı muaşeret kavramının Os­
manlı kültüründe doğuşu, 1 9 . yüzytlın ikinci
yansına rastlar. Yeni Osmanlılar'ın başlattıkları
siyasi muhalefet, aynı zamanda modern kültü­
rel yapılmayt da içerdiğinden, actab-t muaşeret
konusu bu yapılanmanın toplumsal değerler
yönünden ele alınıp çözümlenmesinde elverişli
bir gözlem alanı oluşturmaktadtr. tik örnekleri,
Avrupa toplum hayatına ilişkin haberler şeklin­
de Osmanlı gazetelerine yanstyan adab-t mu­
aşeret, özellikle Şinasi ve Namık Kemal'in başı
çektiği Yeni Osmanlılar grubunun Doğu ve Batt
değerleri arasında kurmaya başladtkları yeni
yaşam üslubunun da dinamiklerinden birisidir.
Fakat Tanzimat ricali tarafından temsil edilen
modern adab-ı muaşeretin yozlaşmaya açtk
yönünü keşfeden ve ilk ciddi uyarılarda bulu­
nan kişi, Yeni Osmanhlar'ın siyasi görüşlerine
muhalefet eden Ahmed Cevdet Paşa'dtr. Onun
bu konudaki düşünceleri daha sonra Ahmed
Midhat Efendi tarafında ll sistemleştirilerek,
1 8 8 4 'de A vrupa Adab-ı Muaşeretiyalıud
Alefranga başltğl altında kitap olarak yaytm­
lanmıştır.
Cevdet Paşa, geleneksel aile yaptsının da­
yandtğl temellerin sarslldtğtnı görmüş ve istan­
bul'un gündelik hayatında aile kurumunun ka­
zandtğt yeni görüntüyü, neden-sonuç ilişkileri­
ni gözardt etmeden açtk şekilde sergilemiştir.
"/stanbul içıiıde alız ü ita çoğaldı. Esnqfgüru­
hu zengin oldu. Bir aralık Melımed Ali Paşa
hanedanından pek çok paşalar ve beyler ve
lıa111mlar Mısır'dan savuşup istanbu/'a dökül­
düler ve külliyetli akçelergetinp bol bol hare
ederek lstanbu/ sijfelıasına siı-i emsal göster­
diler. Sefahat vadisinde yeni çığırlar açtılar.
TANZİMAT AİLESİ VE MODERN ADAB-1 MUAŞERET
Mısır Hıdivi Mehmed Ali Paşa, Napoleon sonrası Kahire'deyürüttüğü
modem/eşme hareketinı; !stanbu/'un önüne geçirmeye çalışan kan'z­
matik bir devlet adamıydı. Fransız sermayesi ve gümrük gelirlenjle
fyice güçlenen Hıdiv hanedanı, maddi servetlenlıi Boğaziçi hayatma
akıtarak, dönemılı muhefazakdrlanm çileden çıkartan isref ekono­
misine dayalı modem/eşme anlayışını körük/edileı:
Hele Mısırlı lıa111mlar a/efranga melbiısat ve
sair tecemmüldta rağbet edıp lstanbu/ lıa111m­
lan ve ale'/-lıusus saraylılar dahi anlara tak­
lid eder oldular ve Mısırlı/amı ekseri gali ba­
ha/ar ile hane ve salıi/lıane ve akarat-ı saire
aldılar. Bu cihetle Dersaadet'te emldkin k!Y­
metıJevkaldde terakki buldu ve lstanbu/'da
bir servet-i kazibe peyda oldu. Halbuki emr-i
ticaretce ıdlıa/at ve ılıracatın muvazenesi bo­
zuldu. Ale'd-devam A vrupaya nukiıd-ı külliye
gider oldu. Lakin me'murin aybaşında maaş­
/an111 alıp lıoş geçinir ve esnqf ve tüccar gibi
kesret-i alız ü ita ı!e meba/iğ-i külliye kaza111r
olduğundan işin sonunu düşünmezler idi.
Ale '/-lıusus eyyam-ı sa.J'fde Boğaziçi ve sair
seyr ü temaya malıa//en· eslıdb-ı sefa ile /eba­
/eb olarak hatıra keder ve zılıne kudiıret geti
recek müte/aalardan herkes ictinab ederdi.
Dersaadet salıiben nümune-i Cennet ve lıer
1 25

Tanzimat'tan sonra mesirelereJaytonlarla taşınan muaşaka hayatı,
geleneksel kadın-erkek ilişkisıiıeyeni bir boyut getirmiştı: Aşık, artık
sevdiğiniyalnızca tahaJYül etmiYor. dört tekerleğin sağladığı imkan­
la onayaklaşıp etrefında dönerek kuryapabıliYordu.
gı1şesi bir gı1na cay-gah-i sefa ve meserret
idi. "7
Cevdet Paşa, Ma'rı1zat adlı eserinde ise,
Tanzimat modernleşmesinin eleştirisini şöyle
sürdürmektedir: "Zen- dostlar çoğalup mah­
bı1blar azaldı. Kavm-i Lüt sankiyere battı. ls­
tanbul'da öteden berı1 delikanlılar için ma'ruJ
u mu 'tdd olan aşk u aldka, hdl-i tabiisi üzre
kızlara müntakil oldu. Sultan Ahmed-i Sa/is
zaman111dan beru mu'tad olan Kağıthane scy­
d ziyade rağbet buldu. Gerek orada, gerek Ba­
yezid meydanında arabalara işaretlerle
mu'aşaka usulü hayli meydan aldı. Kübera
içindegııldmparelikle meşhur Kamil ve Ali Pa­
şalar ile anlara mensüb olanlar kalmadı. Hal­
buki Ali Paşa da ecnanibin itirazat111dan ılıti­
raz ile gııldm-pareliğini ı!Jafya çalışırdu. ''8
Cevdet Paşa'nın ileri sürdüğü bu görüşler,
üst tabaka Tanzimat ailelerinin benimsediği
hayat standartlarının, giderek toplumun diğer
kesimlerine doğru nasıl yaygınlaştığını ve İs­
tanbul ölçeğinde gündelik hayatın aile bünye­
sinde yarattığı yeni normların geleneksel doku
ile farklılığını vurgulaması açısından son derece
1 26
önemlidir. Bu görüşler aynı zamanda, modern
adab-ı muaşeret kitaplarında ele alınacak temel
konular için elverişli bir zemin hazırlamaktadır.
Cevdet Paşa'nın hazırladığı bu zemin üzerinde,
yanlış anlaşılan ve uygulanan Avrupa Adab-ı
muaşeretini Ahmed Midhat Efendi ilk defa sis­
tematik açıdan incelemiş, dolaylı yoldan Tanzi­
mat ailesinin eleştirisini yapmıştır.
Ahmed Midhat Efendi, adab-ı muaşereti
gündelik hayatın pratik bilgisi olarak tanımla­
makta, geleneksel ve modern kültür yapıları
arasındaki uyumsuzluğu gidermede bu konu­
nun yeterince doğru anlaşılması gerektiğini sa­
vunmaktadır. Ona göre Tanzimat modernleş­
mesini adab-ı muaşeret konusunda yanılgıya
sürükleyen temel nokta, Osmanlı aydınlarının,
Avrupa mitini şekillendiren ve bütün Batı top­
lumları için geçerli, evrensel bir yasanın yaptı­
rım gücüne olan sarsılmaz inançlarıdır. Modern
hayata nüfuz etmeye çalışan Osmanlı insanı
için bu evrensel yasa, kültürel farklılıklarını or­
tadan kaldırarak bütün bir toplumu, özgür in­
san ideali etrafında toparlayan sihirli bir güce
sahiptir. Midhat Efendi'nin savoir vivre cosmo­
polite olarak nitelendirdiği bu evrensel adab-ı
muaşeret, gündelik hayatın dinamiklerini hesa­
ba katmayan bir soyutlamanın ürünüdür ve in­
sanımıza cazip gelen özgürlük idealinin de ilke­
siz bir serbestlik anlayışı şeklinde yorumlan­
masına yol açmıştır. 9 Daha önce Cevdet Pa­
şa'ııın "safahat hayatı" olarak nitelendirdiği bu
yaşam tarzı, Midhat Efendi'ye göre Osmanlı
üst tabaka ailesinde kısmen kökleşmeye başla­
mış ve bunun sonucunda gündelik hayatı oluş­
turan yaşam üslupları arasında giderek büyü­
yen karşıtlıklar meydana gelmiştir. Oysa Avru­
pa· da yalnızca küçük bir zümrenin temsil ettiği
bu serbest yaşam tarzının karşısında "efkar-ı
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
atika" olarak tanımladığı conservateur bir
zümre vardır ki, bunların aile yaşamları, bizde­
ki geleneksel aile yapısına tam anlamıyla uy­
maktadır. Midhat Efendi, "Bizim Şark tarqfla­
nna mahsı1s olan dddb-ı mai'şet bunlarda ta­
mamiYle mevcuddur"IO diyerek örnek alınması
gereken Avrupa yaşam tarzı ile bizdeki gele­
neksel yaşam tarzı arasındaki paralelliği kur­
makta ve ortak noktaları şu ana başlıklar altın­
da saptamaktadır:
a) Aile kökenlerine bağlılık ve bu bağlılığın
gereği olan karşılıklı saygının üstün bir değer
olarak benimsenmesi;
b) Aile büyüklerine karşı şefkat gösteril­
mesi;
c) Aile üyeleri arasındaki dayanışmanın
süreklilik temeline dayanması ve bunu sağla­
yacak aile içi eğitime öncelik verilmesi;
d) Aile içi dayanışmayı yalnızca birinci de­
recede üyelerle sınırlayıp, ailenin hizmetinde
bulunan diğer kişilere de bu ilginin yansıtılma-
Si;
e) Gündelik modalard� n uzak durulması,
dolayısıyla tüketici aile modeline rağbet edil­
memesi. ı ı
Görüldüğü gibi Midhat Efendi, orta tabaka
aile değerlerini evrenselleştirmekte ve Osmanlı
ailesinde zaten mevcut olan bu değerlerin titiz­
likle korunarak gelecek nesillere aktarılmasını
önermektedir.
Tanzimat hareketi, Osmanlı aile yapısının
gündelik hayatta dışa açılmasını başlatmış, bu
süreç boyunca her aile üyesi kendi kültür kodu
içinde değişime uğrayan bir yaşam üslubu ge­
liştirmiştir. Midhat Efendi'nin modern adab-ı
muaşeret anlayışına göre, gerek insanların top­
luca bulundukları mekanlarda gerekse yüz yü­
ze doğrudan ilişkilerde, kişisel tutumlardan,
TANZİMAT AİLESİ VE MODERN ADAB-1 MUAŞERET
zevklerden ya da ilkelerden çok, toplumun
onayladığı davranışlar ve beklentiler belirleyici
olmaktadır. Bu yüzden de modernleşme olgu­
sunun kişiyi toplum hayatından uzaklaştırıcı
bir süreç olarak algılanmasını doğru bulmaz.
Modern adab-ı muaşeret kurallarının Avru­
pa'da insan-toplum ilişkisini kuran başlıca an­
laşma zemini olduğunu belirterek bu konuda
örnekler verir. üzerinde en çok durduğu bu
nokta aynı zamanda kadın-erkek ilişkilerini de
kapsamaktadır. Avrupa'da insanların topluca
katıldıkları törenlerde, aile ziyaretlerinde, balo­
larda ve tiyatro, gazino gibi mekanlarda kadın
ile erkek arasındaki ilişki şeklinin niteliği üze­
rinde Osmanlı kamuoyundaki yersiz kuşkuları
gidermek amacıyla orta tabaka ahlakıyla sınırlı
bir yaşam üslubunun çerçevesini çizer. Bu çer­
çeve içinde kalarak, çay davetleri, plaj eğlence­
leri gibi aile hayatının dışa dönük etkinliklerin­
de uyulması zorunlu adab-ı muaşeret kuralları­
nı kadın ve erkek için ayrı başlıklar altında top­
lar ve bu sınıflandırmadan modern davranış
kalıplarına ilişkin sistematik bir program çıkar­
tarak modern Osmanlı ailesinin de bu davranış
kalıplarını ben imseyerek toplumsal hayata
doğrudan katılabileceğini ileri sürer. Fakat Mid­
hat Efe n d i ' n i n bu noktada karşılaştığı en
önemli sorun, Avrupalı ailelerin kadın-erkek
eşitliğine dayalı etkinliklerinin Osmanlı toplu­
munda henüz yeterince kabul görmemesi ve
erkeğin kadından bağımsız bir yaşam üslubu­
nu benimsemesidir. Bu konudaki düşüncelerini
şöyle sergelir: "Bizde erkeğin hane lıandndeki
eğlencelen·ne kad111 iştirak edemiYoı: Sryirlere,
tiYatrolara kad111lar da gidiYorlar ama onlar
başka erkekler başka gidiYorlar. Kad111-erkek
buralarda başka başka gidilmeğe dddb -ı
isldmiYye ile asla teefik kabul edemiYecek bir-
127
Mahrem(yecıiı gücü, kadını ev hayatındaıı sokağa çekeıı modem/eşmeye rağıneıı, oııa kendi hemcins/eniıdeıı oluşaıı birgüven­
lik dünyası kurabı!ecek kadar köklü bir zı!m(yec geçmişine sahipti. Bu zıhıı(yecıiı kadına suııduğu rahat ve samimi ortam, aym
zamaııda oııuıı dış dünyaya ilşkin
i merakını da kamçılıyordu.

çok uygunsuzluklar apdşikdre görülüp dur­
makla beraber kadın-erkek beraber gitmek
her neden dolayı ise mugayir görünüyor.
Kuşkusuz bu saptama, aynı zamanda Tanzi­
mat sonrası toplum yaşantımızda kadının ko­
numu ve üstlendiği rolleri de sorgulamaktadır.
1 9 . yüzyıl toplum yaşantımızda, kadını
gündelik hayata sokan temel etken, modern
eğitim anlayışının benimsenmesi olmuştur. Bu
dönemde kadınlara yönelik eğitimin iki ayrı
alanda gerçekleştirildiğini görmekteyiz. Birinci
alan, toplumun pratik ihtiyaçlarını karşılamaya
yönelik meslek kadınlarını yetiştirmek amacıy­
la açılan modern kurumların faaliyetlerini kap-
samaktadır. Ebe Mektebi, Kız Sanayi Mekteple­
ri ve Darülmuallimat gibi kurumlar, kadını
"ı 2 meslek sahibi yaparak gündelik hayata kazan­
dırmanın yolunu açmışlardır. Diğer bir eğitim
alanı da, üst tabaka Osmanlı ailelerinin uygula­
dıkları konak eğitimidir. özellikle aydın Os­
manlı kadını, bu konak içi eğitim sürecinden
geçerek ortaya çıkmıştır. ı 3 Fakat her iki kadın
tipini, gündelik hayatta sosyalleştirmek ama­
cıyla uygulanan pratik ve teorik eğitimin, bu
noktada yetersiz kaldığı kısa sürede anlaşılmış­
tır. işte kadın-erkek ilişkilerini modern anlamda
kurma noktasında ortaya çıkan bu sorunu çöz­
mek için atılan başlıca adımlardan birisi de,

128 ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

Avrupa adab-ı muaşeretinin bu konudaki dav­
ranış kalıplannı Osmanlı toplum yapısına uyar­
lama çabasıdır. Kadının erkekle tanışma biçimi
ve aralarındaki ilişkinin niteliği gibi konular,
Ahmed Midhat Efendi'den başlayarak Cumhu­
riyet dönemi yazarlarına kadar uzanan modern
adab-ı muaşeret sorununun başlıca gündem
maddesini oluşturmuşlardır.
Midhat Efendi'ye göre Avrupa'da kadına
gösterilen saygı, ilk bakışta hemen farkedilebi­
lecek bir çifte standarda dayanmaktadır. Yok­
sul kadınlar, her türlü zor şartlar altında çalışır­
ken gereken ilgiyi görmemekte, hatta toplum
içinde horlanmakta iken, üst tabaka kadını
yapmacık davranışlarla örülmüş aşırı bir saygı­
nın odağı durumuna getirilmiştir. Buna karşın
iş hayatına atılan orta tabaka kadını, hem top­
lumsal güvence hem de saygı açısından çok
daha tutarlı bir noktadadır. Midhat E fendi, Os­
manlı kadını için, işte bu orta tabaka moderniz­
minin temsil ettiği adab-ı muaşereti savunmak­
ta ve bunun da ancak aile hayatı ile çalışma
hayatı arasındaki sosyo-kiiJtürel dengenin ku­
rulmasıyla sağlanabileceğini vurgulamaktadır.
ideal kadın tipini şekillendiren aile ve çalışma
hayatının Osmanlı toplumunda giderek bütün­
leşmesiyle birlikte, yalnızca kadını dış etkilere
karşı korumayı amaçlayan "himayeci" adab-ı
muaşeret anlayışının eski geçerliliğini kaybet­
meye başladığı görülmekle birlikte, gene de ka­
dın-erkek ilişkileri model olarak alınan Avru­
pa'nın çok gerisindedir.
örneğin Ahmed Cevad, mesirelerdeki ka­
dın-erkek ilişkisini şöyle anlatmaktadır: "Bura­
da erkekle gezmeğe çıkmış bir kadına tesadijf
etmek enderdir. Hele erkekli kadınlı bir ailenin
bir masamn etrqfina iskemle koyup beraber
oturmaları zabıtaca memnüdur/ "14 Kadın ile
TANZiMAT AİLESi VE MODERN ADAB-ı MUAŞERET
erkek arasındaki bu iletişim kopukluğunu gi­
dermek amacıyla, kadını çalışma hayatına so­
karak erkekle birlikte ortak bir sorumluluk an­
layışı kazandırma yolunda atılan adımlar, son
dönem Osmanlı aydınları tarafından ön plana
çıkartılan başlıca toplumsal konulardan birisi
olmuş, Cumhuriyet aydınları bu alanda çok da­
ha köklü öneriler ileri sürmüşlerdir.
Safveti Ziya ve Abdullah Cevdet, son dö­
nem modern Osmanlı aile yaşamını, Cumhuri­
yet ilkeleri ışığında toplumun yeni yaşam tarzı­
na uydurmaya çalışırlarken, özellikle kadın
merkezli modern adab-ı muaşeret kurallarını
son derece kapsamlı bir şekilde ele alıp incele­
mişlerdir.
Safveti Ziya, Adab-ı muaşeret Hasbıhdlle­
rı· başlıklı kitabında, genç kızların toplum için­
deki yaşam biçimlerini belirleyen kuralları, geç­
mişe oranla daha hoşgörülü bir zeminde ele al­
makta, fakat "serbest hayat" anlayışının sınır­
larını gene de aile otoritesinin denetimine bı­
rakmaktadır. "Darüljlinün 'a, konservatuarla­
ra, Sanayi-i Nefise Mektebi'ne, kendisinin ve
ailesinin azasmdan bulunduğu bir mal!fele,
ailesince ma'/üm ve tanıdıkları aileler tarqfin­
dan devam olunan ve gündüzleri verilen kon­
serlere, aile koı!feranslarına bir genç kızyal­
mz gidebilir. Zira oralarda kendi akranma,
ailesince tamnmış ma 'rif aileler efTadma te­
sadefeder ve her hareketini taht-ı murakabe­
de bulunduran mahdüd ve mu'ayyen bir cemi­
yet içinde bulunur. O gibiyerlerde birgenç kız
hiçbir zaman yalmz kalmaz. Birgenç kız bu
gibiyerlere gündüzyalmz başına gidebilir ise
de mesela geç vakit yani karanlık bastığı za­
man evine avdet içinya bir otomobille dönme­
si vrya tamdık/arı bir ailenin refakatini rica
etmesi vrya ailesinin ta111dığı ve itimat ertiği
1 29
müte'ehhif birzat tarefından evıiıe kadar gö­
türülmesi mu'vijıktlr. "ı s
Genç kızların toplum içinde uymaları gere­
ken bu gibi modern actab-ı muaşeret kuralları­
na Abdullah Cevdet de değinmekte ve bir bakı­
ma modernleşmenin "serbest hayat" demek ol­
madığının altını çizerek vurgulamaktadır. Genç
kızların toplum hayatındaki her hareketinin ge­
niş bir kesimce dikkatle izlendiğini, bu nedenle
uymaları gereken kuralların toplumdaki yerle­
şik düşünce yapısıyla çatışmayı değil, gelenek­
sel yargıları dönüştürmeyi amaçladığını belir­
ten Abdullah Cevdet, genç kızların yeni hayat
tarzlarının da bu çerçeve içinde şekillenmesinin
zorunlu olduğunu kaydetmektedir.
Ahmed Midhat Efendi 'nin kadınlar için
öngördüğü " himayeci" adab-ı muaşeret anlayı­
şını Abdullah Cevdet de onaylamakta, fakat
ondan bir adım daha ileri giderek bu "himaye­
ci" yaklaşımının sınırlarını genişletmektedir.
Abdullah Cevdet genç kızların erkeklerle olan
ilişkilerinde gözönünde bulundurmaları gere­
ken bazı küçük ayrıntıları sıralarken, modern
davranış kalıplarının ve değer yargılarının top­
lum tarafından yanlış algılanmaması için azami
dikkatin gösterilmesini de şart koşmaktadır:
"Bir genç kız hiçbir erkekten kıymetti hediye
kabul etmez, meğer ki bu erkek nişanlısı ofa.
Bu nişanlı da kontrat akdi (nikah) gününe
kadar genç kıza kitap, musıki notası, çiçek ve
şekerlemeden gayri bir hediye vermemelidir.
Bir genç kız her dakıkaJotoğref.yasını yaptır­
maz, ba-hususJotoğref.yafannı sağa sofa da­
ğıtmaz. ( . .) Hiçbir zaman susuz şarap içmez
ve daima şarabına çok mıktarda su koyar. Li­
kör kabul etmez. Bir kadın müskiratdan te­
vakki etmelidir. Kadının güzeffiği ve nisai
adab ve vakan bunu istilzam eder. ( . .) Maz-
1 30
but bir genç kız cemiyyetferde tanıştığt deli­
kanlılarla tek{jfsiz ve uzun müddetten ben· ta­
nışıyonnuş gibi muamele etmekten pek uzak
bulunur. ı 6
"
Genç kızların üst tabaka yaşantısına katıl­
maları için öğrenmeleri gereken actab-ı muaşe­
ret kuralları da gene aile içinde edinilen pratik
bilgilere dayanmalıdır: "Genç kızı birdenbire
kibar alemi sosyetesine sokmamalıdır. On se­
kizyaşını bulmuş otan birgenç kız, babasının
evinde venkn küçük suvareferde bulunduru­
larak yavaş yavaş ihzar olunmalı, o günde
gördüğü misallerden, nümuneferden ders at­
malıdır. Babalarının evfen.,ıde venlen çay zi­
yqfetferinde ve sairedeJa 'af bir ikram veya
i'zaz rolü atmak suretljfe genç kızlar sosyete
hayatına ginneye hazırlanırlar. " ı 7
Modern adab-ı muaşereti ilgilendiren bir
diğer konu da asker aileleridir. Tanzimat mo­
dernleşmesinin hem öncüsü hem de bu sürecin
en tutarlı savunucusu olan asker zümresinin
gündelik hayat içi ndeki konumu, modern
adab-ı muaşereti doğrudan uygulama önceliği­
ni bu gruba vermiştir. 1 9 . yüzyıl istanbul'un­
daki elçilik resepsiyonlarında Osmanlı toplu­
munun Batılı çehresini bu asker aileleri temsil
etmektedir. Bir bakıma Osmanlı insanının Av­
rupa'ya açılan penceresi sayılan bu ailelerin ge­
rek kendi içlerinde gerekse katıldıkları toplum­
sal faaliyetlerde Tanzimat modernleşmesinin
sözcülüğünü yapmaları, bu grubun adab-ı mu­
aşeret anlayışını ön plana çıkartmaktadır.
1 9 1 1 yılında yayımlanan ve yalnızca Os­
manlı asker sınıfına yönelik Usul ve A dab-ı
Muaşeret adlı kitap. söz konusu ettiğimiz önem
nedeniyle ayrıca üzerinde durulması gerekli bir
belge niteliğindedir. Osmanlı subaylarının uy­
ması gereken modern adab-ı muaşeret kuralla-
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
nnı kapsayan bu kitap, diğerleri gibi genel ku­
ralları kapsamakla birlikte, yalnızca askerlere
yönelik bir yeni kimlik arayışının da somut ör­
neklerini sergilemektedir. Nitekim bu yeni kim­
liğin kahramanları, savaş alanlarında olduğu
kadar, sosyete salonlarında da kazanmalan zo­
runlu bir medeniyet savaşının temsilcileri ola­
rak tanımlanmaktadırlar. Askeri yaşam tarzı­
nın biçime verdiği aşırı önem, modern actab-ı
muaşeretin kurallarıyla yoğrularak bu sınıfın
insanları için geçerli en doğru kültür standartla­
rını oluşturmaktadır. örneğin bir Osmanlı su­
bayının dış görünüşü, temsil ettiği kültür stan­
dardının göstergesi olarak ele alınmakta, saç
bakımından urnak temizliğine kadar uyulması
gerekli kurallar birer birer sıralanmaktadır. As­
kerlerin saçlarını çok kısa kestirmeleri, medeni
bir davranış olarak kabul edilmezken, saç bakı­
mıyla gereğinden fazla uğraşmak da eleştiri ko­
nusu yapılmaktadır: "Saç ile saatlerce uğraş­
mak kadınlara mahsus bir haldir. Kendisine
kadm gibi süs veren erkekler ise nazara hoş
Şehir hayatının hemen her döneminde tekeşli evlilik yaygındı. ilncak
görünmez/er. Bunlara ef!�mineyani kadınlaş­ modem/eşmenin bir uzantısı şeklinde gelişen mi/li,yetçilik, tekeşli ev­
mış derler ki makam-ı tezyf/de müsta'me/ bir liliğe ideolq;ik bir içeıik kazandırarak çekirdek aileyigündelik hayat­
ta, milli ideal ve toplumsal görev ahlakının temel kurumu olarak ön
ta'birdir. Vakıa artistler, ressamlar ve şairler plana çıkartmıştı.
meyanmda saç uzatmak kabul olunmuş, bir
adet ise de bunun zabitana şumu!üyokdur traş o/malan lazımdır. Aym zamanda bu me­
(. . .) . Bizde bıyığa dokunmamak, pek ziyade deni bir mecburiyettir. Hergün traş olmayan
kestirmemek ve yaş kırkı geçmedikçe sakal bir kimsemiı temizlikle alakası az sayılır" de­
salıvermemek ve sa!ıvenlen sakalı artık traş nilmektedir. ı 9
etmemek adet olmuştur. Her halde sakal salı­ Osmanlı subaylarının katıldıkları davetler­
verildiği halde onun taharet ve intizamma de, özellikle Avrupalıların oynadıkları briç ve
dikkatJarz o!ur. " ı s osmanlı subayı için, temiz­ poker gibi oyunların kumar sayıldığını ve bu
liğine bakmak kaydıyla uygun görülen sakal oyunların daha önce Ahmed Midhat Efendi'ııiıı
bırakma konusu, Cumhuriyet dönemi askeri sı­ işaret ettiği toplumsal yozlaşmanın göstergeleri
nıfına yönelik bir diğer adab-ı muaşeret kita­ olduğu yolundaki uyarıların modern adab-ı
bında bütünüyle medeniyet dışı bir alışkanlık muaşeret konusu içinde ele alındığını görmek­
olarak nitelenmekte ve "Zabit/erimizin hergün teyiz.20 Midhat Efendi' niıı kesinlikle uzak du-

TANZiMAT AiLESi VE MODERN ADAB-1 MUAŞERET 131

 rulması gerektiğini söylediği bu salon oyunları,
il. Meşrutiyet subaylan için öngörülen modem
adab-ı muaşeret kuralları içinde tasvip görmese
de, bütünüyle de yasaklanmamaktadır. "Zabi­
tanımız için kô.ğtt oyunlanna hiç kanşmamak
pek hayırlı bir harekettir. Şô.yet edilen ısrar
üzen·ne oyuna dahil olmak icab ederse cüz'i
meblağ vaz'etmek ve kaybedip kazanmağa
asla ehemmiyet vermemek mukteza-i terb{Y.ye
ve necô.bettir. Fakat kaybedilen meblağ her ne
kadar olursa olsun derhal te'd{Y.ye olunmalı ve
kazanılan parayı da mutlak almalıdır. "2 ı
Geleneksel ev hayatını kuşatan iç mekan tasanmı, bir avlu etrefında
konumlanmış revaklı hücreler dizisini temel alan medrese mimarisi­
nin, konak veyalı divanhanelen·neyansımış biçim(ydi. Medreselerde­
ki başhocaefendinin köşe hücresi, bu sivil mekanlarda evin yaşlısma
ait erkan mindenjle vurgulanmış, odanın ortası avlu gıbi boş bırakı­
larak otunna düzenıiıe halka şekli verilmek suret(yleyüzyüze ilişki­
len'n doğal ortamıyaratılmıştı.
1 32
Çocuklar ve diğer ev halkım oluşturan hiz­
metçiler de, modem adab-ı muaşeret'in ilgi ala­
m içindedir. Çocuk eğitiminde izlenmesi gerekli
yöntemlerin modem adab-ı muaşeret kuralları­
na uygunluğu sorunu başlıca tartışma konula­
rından birisi olmuştur. Gerek çocukların eğitimi
için seçilecek "mürebbiye"de aranılacak özel­
likler, gerekse hizmetçilerin çocuklar ve ev hal­
kıyla olan ilişkileri, geleneksel değer yargılarım
bir kenara bırakmamak kaydıyla, modern aile
yapısına uyarlanan adab-ı muaşeret anlayışı
çerçevesinde çözümlenmeye çalışılmıştır. 22
Modem adab-ı muaşeret, insanların kendi
aralarındaki ilişkiler kadar, içinde yaşadıkları
mekanlarla da doğrudan ilişkilerini düzenleyen
bir dizi kural getirmektedir. özellikle Tanzi­
mat'tan sonra ev hayatının mekan organizas­
yonu açısından geçirdiği değişiklikler, Ahmed
Midhat Efendi'nin Avrupa örneğinde gözlemle­
diği standartların Osmanlı mekan düzenleme
geleneğine uyarlanmasından başka bir şey de­
ğildir. Fakat bu uyarlama, Midhat Efendi'ye
göre aşırıya kaçmadan yapılmalıdır. Bunun ter­
si durumlarda ise bir çeşit üst tabaka zevksizli­
ği denebilecek modern görgüsüzlük bütün çıp­
laklığıyla ortaya çıkmaktadır.
Midhat Efendi bu görgüsüzlüğün eleştirisi­
ni "Hane tanzimi" başlığı altında şöyle dile ge­
tirmektedir: "Şimdilerde biz dahi eski alaturka
salonlanmızı nasılsa beğenmryerek alefranga
usulde salon tanzim edeceğiz diye hayli hata­
lara duçar olmakda bulunduğumuzdan A vru­
palılann hô.nelen'ni nasıl düzelttiklen' hakkın­
da velev muhtasıran olsun malumat peydô.
edecek olur isek kendi tanzimô.t-ı beytiyyemiz
hususunda dahi biraz daha uyanık bulunuruz
da hatalanmız dahi az olur. Mesela alefran­
gaya rô.gıb bir büyücek zô.tın salon ittihaz et-
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
miş olduğu mahalde palto ve şapka ve saire
asmağa mahsus olan askılardan birisini ken­
digözümüz ilegörmüşüzdür kı; vakıapek süs­
lüyapılmış bir askı olmak ile beraber her hal­
de sokak kapısı civanndan pek de uzanama­
yacak olan birşqyi salona kadarçıkarmak in­
sanı bi't-tabi tebessüme mecbur eder. ''23
Kuşkusuz bu satırlar, modernleşmenin içe­
riğini kavrayamayan, başka bir deyişle mo­
dernleşmeyi gösterişe dönüştüren Tanzimat
züppeliğinin sergilenmesi amacıyla kaleme
alınmıştır. Fakat il. Abdülhamid döneminden
itibaren giderek yaygınlaşan ve değişen hayat
standartlarıyla beraber mütevazi ölçüde bir Do­
ğu-Batı eklektizmine dayanan mekan düzenle­
meleri, Osmanlı ailesinin genelde en önemli uğ­
raş alanlarından birisi olmuştur.24
Sonuç
Modern adab-ı muaşeret anlayışı, Osmanlı
aile yaşamının Tanzimaı.:tan sonra geçirdiği
köklü değişiklikleri, belli toplumsal kurallar çer­
çevesinde yorumlama çabası olarak karşımıza
çıkmaktadır. Geleneksel yaşam tarzının giderek
arka plana itildiği bir yüzyılda modern adab-ı
muaşeret, Osmanlı ailesini toplumsal ütopyaya
kazandıran başlıca sosyo-kültürel araçlardan
birisi olmuştur.
Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk A ilesi, ı,
Ankara, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu,
1 992, s. 2 1 6-227
TANZiMAT AiLESi VE MODERN ADAB-1 MUAŞERET
Notlar
1 Ekrem Hakkı Ayverdi. Fatih Devli Sonlannda lstan­
bul Mahalle/en'. Şehn·n lskri111 ve Nlfusu, Ankara,
1 958, s. 70-84.
2 Aşıkpaşazade, Tevann-iAl-i Osman, İstanbul. 1332,
s. 1 73: Mehmed Neşri, Kitab -ı Cihıin-nümd, 11, An­
kara, 1 957, s. 71 ı .
3 Evliya Çelebi, Seyahatname, 1 , Dersaadet, 1 3 1 4 , s.
1 1 4- 1 1 5.
4 özellikle Ahmed Midhat Efendi'nin modern adab-ı
muilşeret yazıtannda hedef alınan aile modeli, bu or­
ta tabaka kurumudur.
5 Suraiya Faroqhi, "Social Mobility among the Otto­
man Ulema in the !ate Sixteenth Century",
Intemati­
onal, /oumal qfMiddle-East Studies, ( 1 9 73 ) , s.
204-208: tlber Ortaylı, " 1 8. Yüzyılda tlmiyye Sınıfı­
nın Toplumsal Durumu Üzerine Bazı Notlar", ODTO
Gelişme Dergisi, ( 1 979- 1 980), s. 1 55- 1 59.
6 E. H. Ayverdi - ö. L. Barkan, !stanbul Vak!flan Tah­
n'rDeften". lstanbul, 1 970, s. X: Osman Ergin, Türki­
ye'de Şehircı1iğin Tanni lnkişefı, İstanbul, 1 936, s.
1 03.
7 Ahmed Cevdet Paşa, Tezdkir, 1, Ankara , 1 986, s. 20.
8 Ahmed Cevdet Paşa, Ma 'nlzat, lstanbul, 1 980, s. 9.
9 Ekrem Işın, "Ahmed Midhat Efendi ve Gündelik Ha-
yatın Pratik Bilgisi: Adab-ı Muaşeret",
Talih ve Top­
lum, Vll/44 , (Ağustos 1 987), s. 33.
10 Ahmed Midhat, A vrupa Adab-ı Muaşeretiyahud
Alefranga, lstanbul, 1 3 1 2 , s. 74.
1 1 E. Işın, a.gm., s. 36.
1 2 Ahmed Midhat, Peder Olmak San 'arı, lstanbul.
1 3 1 7, s. 139.
13 Ekrem Işın, "Tanzimat, Kadın ve Gündelik Hayat",
Tanlı ve Toplum, IX/5 1 , (Mart 1 988), s. 22-27.
14 Ahmed Cevad, Bizde Kad111, Oersaadet. ı 328, s. 25.
1 5 Safveti Ziya, Adab-ı Muaşeret Hasbınallen', Ankara,
1 927, s. 46-47.
16 Abdullah Cevdet, Mükemmel ve ResıinliAddb-ı Mu-
dşeret Rehbeıi, İstanbul, 1 927, s. 361-367.
1 7 Abdullah Cevdet, a.g. e., s. 368.
18 Usül veAdab-ı Muaşeret, lsraııbul, 1327, s. 6-7.
19 A. Lutfullah, Zabitan için Muaşeret Usulleıi ve Bey­
nelmı1el Teşrjfat Kaide/en". lstanbul, 1 932, s. 7.
20 Ahmed Midhat, A vrupa Addb-ı Muaşereriyalıud
Alefranga, s. 6 1 6-623.
21 Usül ve Addb-ı Muaşeret, s. 29-30.
22 Lütfi Simavi, Teşrjfat ve Addb-ı Mudşereı, lstaııbul,
4. tab, I 927: Abdullah Cevdet, a.g: e. , s. 55-98.
23 Ahmed Midhat, a.g. e., s. 274-275.
24 Alan Ouben-Cem Behar, !stanbu/ Houselıolds: Mar­
n'age, Family and Fertility (1880- 1940) , Caınbrid­
ge, 1 9 9 1 , s. 202-2 1 4 .
1 33
 AHMED MİDHAT EFENDİ VE
GÜNDELİK HAYATIN PRATİK BİLGİSİ:
ADAB-1 MUAŞERET
Abdülhamid döneminde Beyazıt'tan Eren­
köy'e gitmek isteyen orta halli bir İstanbullu
gerek zaman, gerekse ulaşım araçlan konusun­
da günümüz insanından daha az şanslı değildi.
Beyazıt'tan Köprü 'ye tramvay; Köprü 'den
Haydarp a ş a ' y a vapur ve Haydarp aş a ' d a n
Erenköy'e trenle b i r işgü� içinde rahatlıkla gi­
diş-dönüş yapabiliyordu. Çok değil, ı. Meşruti­
yet öncesinde böyle bir şehir içi yolculuğu, an­
cak uzak akrabalarına yazlığa gidenlerin katla­
nabilecekleri türden bir külfet sayılırdı. Tekno­
lojik araçların Osmanlı dünyasındaki son çey­
rek yüzyıllık kısa tarihi, gündelik hayatın uhre­
vi dokusuyla sarılmış geleneksel külfeti, pratik
çözümlerle ortadan kaldırmaya yetti. 1 894 Bü­
yük İstanbul depremi, her ne kadar halk ara­
sında bu uğursuz gidişata Tanrı'nın bir uyarısı
gibi yorumlanmışsa da, mekanik meyve pres­
leri mahalle mutfaklarına girmiş ve sütü kesi­
len genç anneler Nestle'nin hazır bebek mama­
larını kullanmakta bir sakınca görmemişlerdir.
Gündelik hayatın pratikleşmesi, Osmanlı
AHMED MİDHAT EFENDi VE GÜNDELiK HAYATIN PRATiK BiLGiSi: ADAB-1 MUAŞERET
insanının seçeneklerini arttırmıştır. Kapitalist pa­
zar, sınırlarını bu seçenek artışına paralel yönde
genişletmiş ve hayatın yükünü hafifletmek gibi
modern bir ideali barındıran pratik yararcılık dü­
şüncesini yeni ürünleriyle sürekli beslemiştir.
Modern ideali kuşatan pratik düşünce. özellikle
1 8 70'lerden sonra sokaktaki insana kendi seçe­
neklerini tanıtmayı amaçlayan bir de eğitim
programı geliştirmişti. Dönemin gazete ve dergi­
lerinde yar alan Musahabe-! FenniY.Ye sütunları,
bu program çerçevesinde adına bilim denilen öğ­
retmenin kimi zaman doğrudan, kimi zaman da
reklam aracılığıyla zihinleri bulanık öğrencilerini
yetiştirdiği birer serbest kürsü niteliğindeydi. Öğ­
retilen konu ise gündelik hayatın pratik bilgisiy­
di ve bu yüzden Osmanlı insanı cazibesine ka­
pıldığı 1 9. yüzyılı, dersini ezberlemeye çalışan
bir öğrenci gibi yaşamak zorunda kaldı.
1 9 . yüzyılın gündelik hayat bilgisi, önce,
bu acemi öğrencinin kafasındaki geleneksel za­
man kavramını yıkmıştır. Mevsimlerin doğal
karakterleriyle şekillenen mistik zaman, mahal-
1 35
Zamanın dış111a itilme duygusu, gelenekse/yaşam üslubunu sürdürmeye çalışanlann zihninde, modem/eşmenin açcığı kapan­
ması zor biryara ıdi. Kader ve ahiret inancı buyarayı tedavi ed(yor, mezarlık/ar ise şjfa arayanlara, düı!Ya hırs111dan annmış
sdkinlen'nıiı dilinden modem zamanın anlamsızlığ111 1Jisıld!Yordu.

le hayatını idare eden bir halk takvimi olma
özelliğini henüz korumaktaydı. Akrep ve yelko­
vanın belirlediği modern zaman ise, adeta kendi
koyduğu yasaya mutlak bir itaat istercesine,
gündelik hayatı programlamak düşüncesini do­
ğurdu. Zamanı rastlantıların girdabından çıkar­
tıp her parçasını farklı işlevlere göre programla­
mak, Osmanlı insanının kişisel dünyasına mo­
dern hayatın standartlannı kazadırmıştır. Akrep
ve yelkovan arasındaki modern zaman, kendili­
ğinden akıp giden mistik zamana oranla insanı
gündelik hayatın hızlı ritmine daha kolay çeke­
biliyordu. Bu ritmi yakalayabilmek, hayatın
gerçekliği karşısında acemilikten ustalığa geçip
gündelik standartlara ayak uydurmak; başka
bir deyişle Beyoğlu'nda perdelerini açan tiyatro­
ya, Köprü 'den Adalar'a kalkan vapura ya da
frengiyi tedavi eden doktorun randevusuna za­
manında yetişmek demekti. öte yandan eski
alışkanlıklar, programlanmış zaman içinde gele­
neksel tecrübeye dayalı pratiklerini sürdürebil­
me gücünü koruyamayıp kendi mekanlarına
çekildiler. Cami avluları, kahvehane peykeleri
ve evliya kabirleri eskiden beri bu pratiklerin
zamanı öldürdükleri mekanlardı. Zamanı öldür­
mek yerine yaşatmak ilkesini benimseyen gözü

1 36 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

açılmış Osmanlı ise, gündelik hayatın ticaret,
yönetim ve eğlence etkinliklerini organize eden
modern mekanlarına bağımlı duruma gelmiş;
çeşme başlarını, canlılığı kaybolmuş arastaları
ya da servilerin gölgesindeki mezarlıklan kadın,
çocuk ve ihtiyarlardan oluşan durağan kalabalı­
ğa bırakmıştı. Gündelik hayatın mekan düze­
yinde paylaşılması sonucu modern ofislerde ti­
caret, basın ve kamu yönetimi; tiyatro ve cefe
chantan t'larda da eğlence dünyası, ahşap ma­
hallelerin ahiret hesabı yapan sakinlerinden ba­
ğımsız bir hayat biçimi geliştirerek insanımıza
farklı bir gerçeklik kozası örmüşlerdir.
Osmanlı toplumunun gündelik hayatı 1 9 .
yüzyıl boyunca iki ayrı zaman v e mekanda ge­
lişti. Zaman konusunda söylenebilecek tek şey,
bu dönemde lstanbul'un yirmi dört saatlik bir
bütünlükten yoksun oluşudur. Üsküdar ile Ga­
lata' nın, Pera ile Eyü b ' ün zaman tempoları
farklıydı. Zaman kavramını ortadan kaldıran
geleneksel mekanlarla zamanın saatle yaşandı­
ğı modern mekanlar arasındaki dünyevi uzak­
lık kapatılmaya çalışılara�. eski mahalleleri Ha­
liç iskelelerine bağlayan yollar genişletildi ve
içe dönük hayatı rıhtımlardaki hareketli yaşan­
tıyla tanıştıracak temas noktaları oluşturuldu.
tık Haliç köprüsü 1 836'da hizmete açıldığında
öncelikle yararlananlar yalnızca kar peşinde
koşan tüccar sınıfı değildi. tstanbul'dan Gala­
ta'ya Tanzimat öncesinde taşınmaya başlayan
Müslüman kesim, bu köprüden geçerek levan­
ten dünyaya karışmış ve Avrupa taşrasına öz­
gü bir hayat üslubunu tanımıştı. Bu üslup genç
kuşağa cazip geldi; en azından yaşandığı süre­
ce, düşsel bir dünyaya ait olduğu sanılan sırla­
rını cömertçe sergiliyordu. Darülfünun diplo­
malı genç, yemeğini aile büyükleriyle yer sof­
rasında yese de tiyatroyu, bu renkli dünyada
AHMED MiDHAT EFENDİ VE GÜNDELİK HAYATIN PRATİK BİLGİSİ: ADAB-1 MUAŞERET
iskemleye oturarak seyrediyor ve birasını ay­
nalı tezgahlarda yudumluyordu. Gündelik ha­
yat bilgisinin zaman kavramından sonra insa­
nımızın zihninde altüst ettiği ikinci bir kavram,
işte bu modern mekanlara aitti. Bir pastahane­
nin iç dekoru ya da bir otelin saat gibi işleyen
düzeni, gündelik hayatın pratik bilgisini edin­
mek isteyenler için en elverişli gözlem alanla­
rıydı. Modern mekanların birer gözlem alanı
olarak insanımızın dünyasına girmesi, günde­
lik hayata ait pratik bilginin kazanılmasını ko­
laylaştırmıştır. örneğin geleneksel yer sofrası,
bütün yemek çeşitlerinin kaşıkla yenebildiği bir
kültürü yaşatırken, bunun karşıtını bulmak,
modern mekanların ziyafet sofralarında çatal
bıçak kullanmayı öğrenmekle mümkündü. Pe­
ra ' nın restoranları ve otel lobileri bu açıdan
başlıbaşına birer okul olmuştur. Ne var ki gün­
delik hayatın modern mekanlarına ait pratik
nesneleri kullanma ve belli bir amaç doğrultu­
sunda organize edebilme becerisi gelişene ka­
dar, çalışma masaları gereksiz süs eşyasıyla
doldurulup melankolik aşk mektupları gene es­
ki usulde sedir üzerine bağraş kurularak kale­
me alınmış ve portmantolar salonların baş kö­
şelerine yerleştirilmişlerdir. Modern hayatla
birlikte alafranga görgüsüzlüğün de temelleri
atılmıştı. Suçluyu arayanlar onu ne Doğu'da,
ne de Batı'da bulabildiler; gündelik hayatın
sayfalarını karıştırmayı akıl ettiklerinde ise, o
çoktan bir roman kahramanı oluvermişti.
1. Meşrutiyet'i hazırlayan Yeni Osmanlılar
henüz doğum aşamasındaki Batılı edebiyatımı­
za her yönüyle eşsiz bir tip kazandırmışlardır.
1 9 . yüzyıl romanını baştan sona dolaşan bu
trajikomik canlı , teorik kültürsüzlüğünü snob
karakteriyle maskelemiş bir muka/lid olup yal­
nızca Ali Paşa'nın Babıali protokolü çerçeve-
1 37
Gündelik hayatı bir an kovanma çeviren toplumsa!Jaal{yetleniı dügiim noktalanndan Eminönü. 19. yüzyıl sonlannda şehre ege­
men olan bu kalabalığ111 kannaşası, modem zaman anlayışı tarq/indanyönlendinlen bir toplumsal hareketliliğüı somutgörüntü­
sünü venjordu. Bu görüntünün sunduğu hayatıyaşayabilmek için, modem zamanm günlük takvimine 11}'mak zorunluydu.

1 38 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 sinde temsil ettiği alafranga zihniyeti eleştir­
mek amacıyla uydurulmuş, sentetik bir tip de­
ğildi. Beyoğlu kitapçılarında Renan külliyatını
karıştırırken, Lüksemburg Oteli'nde bilardo ıs­
takasını tutmayı öğrenirken ya da süslü bir
lando ile Boğaz turuna çıktığında bu tipe rastla­
mak olanağı vardı. Osmanlı dünyasında gezin­
diği kültürel alan, Abdülmecid reformlarının
çizdiği sınırlardan çok daha genişti ve binbir
güçlükle canlandırılan uygar Avrupa mitini
halkın gözünde küçültücü bir tehlikeyi de bera­
berinde getirmekteydi. Gündelik hayatın za­
man ve mekan ölçeklerini birbirine karıştıran,
dolayısıyla modern idealleri, toplum varlığına
yöneltilmiş bir silaha dönüştüren bu beklenme­
dik tehlikeye karşı koruyucu önlem olarak mo­
dernmeşme sözlüğümüze yeni bir sözcük alın­
mıştır: Addb-ı muaşeret.
Romanımızda ister Felatun, isterse Bihruz
adıyla karşımıza çıksın, insan kişiliğine yansı­
yan bu savoir vivre'den yoksunluk, modern
ethos'a izafe edilen olumsuzluklardan kaynak­
lanmıyordu. Tam tersine gündelik hayatın so­
mut bilgisi anlamında zengin bir içerik kazanan
adab-ı muaşeret kavramı, geleneksel ve mo­
dern dokular arasındaki sürtüşmeyi asgariye
indirmek, her ikisinde de birbirini tamamlaya­
bilecek özelliğe sahip noktalara dikkati çekmek
ve en önemlisi Avrupa mitini canlı tutabilmek
amacıyla ortaya atılmıştı. Dönemin diğer ya­
zarları gibi Ahmed Midhat Efendi'nin de görü­
şü bu doğrultudaydı.
Tevekkülü 1 9 . yüzyıla yakıştıramayan
Osmanlı insanı, Avrupa adab-ı muaşeretine il­
gisiz kalamazdı. Nitekim bu bilgiyi edinmek
için olanakları ölçüsünde her yolu denemiştir.
Kuşkusuz bu konuda en bilgili öğretmen mo­
dern hayatın kendisiydi; aıııa onun karmaşık

AHMED MiDHAT EFENDi VE GÜNDELiK HAYATIN PRATiK BİLGiSİ: ADAB-1 MUAŞERET 1 39

 Yer sqfrası, gelenekse/yeme-içme kültüninün adeta ibadete dönüştüğü manevi bir ortamdı. Sqfra etrefında sohbet edilmez ve
yemek hızlayenilerek kalkılırdı. Pekçokyabancı seyyahın garipsediği buyemek adabının temelinde, "tezkiye-i nefs "
düşüncesinin hazzı ortadan kaldıran ve sükutu, Tann nimetlen·ne karşı bir sqygı ifadesi olarak kabul eden anlayışı yatıyordu.

dilini çözemeyenler için başka pratik yollar da
vardı. Bunlardan ilki uygarlığın kalbi Avru­
pa'ya gitmekti ki, biraz para, cesaret ve Abdül­
hamid aleyhtarlığını gerektiriyordu. Diğer ola­
nak Beyoğlu hayatına karışmaktı. Ahmed Mid­
hat'a göre bir Avrupalı nasıl Beyoğlu otellerin­
de Doğu'yu tanıyamazsa, bir Osmanlı da bu
kozmopolit çevrede Avrupa adab-ı muaşeretini
öğrenemezdi. Fakat sonuçta Beyoğlu hayatı,
ortaya bir Felatun Bey tipi çıkartsa da, istan­
bul'da Avrupa taşrasına özgü izlerin görülebi­
leceği tek yerdi. Tercüme romanlar ise, Avrupa
adab-ı muaşereti için başvurulabilecek en son
çıkar yol sayılmalıdır. Bu romanlar Paris ' i n
gündelik hayatından alınma sahnelerle kadın
erkek ilişkisini ve aile düzenini kısmen insanı­
mıza yansıtabiliyorlardı. Ahmed Midhat Efendi
de Avrupa'ya gitmeden önce Beyoğlu hayatını
gözlemlemiş ve Fransız romanlarından ideal bir
adab-ı muaşeret programı çıkartmıştı.
Midhat E fendi 'nin roman kahramanları,
kendisinden önce Avrupa'yı görmüş, Paris'in
sosyete salonlarına girmiş ve Akdeniz limanları­
nı dolaşmışlardır. Bu gezgin tipler Osmanlı mat-

1 40 ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

buat d ü ny a s ı n d a yaratılmışlardı. Yazar,
1 8 8 9 ' da Şarkiyatçılar Kongresi'ne katılmak
üzere Stockholm'e gittiğinde, daha önce Tercü­
man-ı Hakikat idarehanesinde yarattığı kahra­
manlarının kurgusal Avrupa serüvenlerine ta­
rafsız bir gözle bakabilme olanağını bulmuştur.
Fakat sonuçta değişen bir şey olmadı: Tasarım
ile gerçeklik arasındaki denge 1 889'dan önce
kurguladığı biçimini korumaktaydı. Bu yolculuk
1 890'da Avrupa 'da Bir Cevelan başlığıyla ya­
yımlandığında, Batı dünyası artık Beyoğlu de­
mek değildi. Eğlence kültürü açısından cazibesi­
ni kaybetmemişti ve mirasyedilerin ceplerini bo­
şaltmaya devam ediyordu ama, modern bir
sembol olarak Avrupa'nın yerini tutamayacağı
da anlaşılmıştı. 1 894 'te ise A vrupa Addb-ı Mu­
dşeretiyahud Alqfranga yayımlandı. Kitap Av­
rupa'ya gideceklere yardım için her ne kadar
rehber gibi düzenlenmişse de astl amaç, Osman­
lı insanına telif bir Baedeker armağan etmek de­
mek değildi. Avrupa adab-ı muaşereti'ni öğret­ Tevekküle dayalı dinf hayat, murakabe metoduyla kavranabilen bir
iç derinliğe sahiptı: Bu den'rıliği keşfe çıkan insanın, bir ucu ahirete
mek için yazılmıştı ve konu üzerindeki alaturka
uzanmış kendi hayatmı modem zaman anlayışma göre programla­
spekülasyona kesin bir c�ap niteliği taşıyordu. ma ihtiyacı yoktu. ihtiyaç, gündelik hayatm karmaşasma girildiği
Ahmed Midhat Efendi ' ye göre Osmanlı noktada başlwordu.

modernleşmesini, adab-ı muaşeret konusunda

çıkmaza sokan temel bir yanılgı vardı: Avrupa bestlik olarak kavranmasına yol açmıştı. Bu

mitini şekillendiren ve bütün Batı toplumları
için geçerli, genel bir adab-ı muaşeret yasasının
varlığına inanmak. Modern hayatı tanımaya
çalışan Osmanlı için bu yasa, kültürel farklılık­
ları ortadan kaldıran ve sınıfsal bölünmeleri si­
lerek herkesi özgür insan ideali etrafında topar­
layan sihirli bir güce sahipti. Midhat Efendi'nin
savoir vivre cosmopo/ite diye adlandırdığı bu
enternasyonel adab-ı Muaşeret, gündelik ha­
yatın toplumsal dinamiklerini hesaba katma­
yan bir soyutlamanın ürünüydü ve insanımıza
cazip gelen özgürlük idealinin de ilkesiz bir ser-
yanlış kavrayışa göre Batı insanı serbest yaşa­
yan, kural tanımaz bir tiptir. Eski geleneklerle
ilişkisini kesmiş, gündelik hayatın maddi zevk­
lerini tatmayı başlıca ilke edinmiştir. Moderııist
ya da muhafazakar olsun, Osmanlı aydı nının
kafası ndaki Batılı insan buydu ve Avrupa
adab-ı muaşeretini savunanlar bu tipin çizdiği
serbest yaşamı, uygarlığın bir göstergesi kabul
edip övüyorlar; karşı çıkanlar da ayııı noktayı
ahlaki yozlaşma sayıp şiddetle eleştiriyorlardı.
Ahmed Midhat ise bu karşılıklı övgü ve suçla­
maların, Avrupa mitini yanlış yorumlamaktan

AHMED MİDHAT EFENDİ VE GÜNDELİK HAYATIN PRATİK BİLGİSi: ADAB-1 MUAŞERET 141

Ahmed Midhac lfendı; modem/eşmenin aşın uygulamaları karşısın­
da ilk kapsamlı eleştirileriyapan Tanzimatyazarıydı. Savunduğu de­
ğerler orta tabakanın gündelik hayatına kök salmış Osmanlı
muhqfazakdrlığı tarefından beslen(yordu.
kaynaklandığı düşüncesindeydi. Ona göre bü-
tün Batı toplumları için geçerli bir adab-ı mu-
aşeret yasası yoktur. Her toplum kendine özgü
bir değerler sistemine sahiptir ve bu sistem ait
olduğu toplumun halk tabakalarında farklı
adab-ı muaşeret anlayışlarıyla temsil edilir.
Böyle bir temsil sisteminde ise bireysel özgür-
lük değil. ancak sorumluluktan söz edilebilir.
Sorumluluk duygusu bir ilke sorunudur. Mo-
dem insan ilkelerine sahip çıktıkça ideallerinin
kapsamı üzerinde tutarlı bir düşünceye ulaşır
1 42
ki, bu da gündelik hayatın ona kazandırdığı bir
complftence'dır. Bu temel özellikten yoksun in­
sanı Avrupa adab-ı muaşeretine nüfuz edeme­
miş sayan Ahmed Midhat, sorunu Doğu-Batı
bağlamında örneklendirir: ". . . salahiyet öyle
nazik bir şeydir ki onun haricine çıkanlar her
yerde duçar-ı istigrab olurlar ise de bilhassa
Avrupa'da adeta istihkdra bile duçar olurlar.
Mesela bizim buralarda askerliğe dair bir söz
açılsa hepimiz asker kesiliriz. Tabdbete her
neye dair bir bahis açılsa, o bahsin ehli imişiz
gibi söze ginŞinz. Hanz ez-salahiyet derma­
yan eylediğimiz mütalaat kabul edilmeyecek
olsa hiddet bile ederek mu'anedeye, mükdbe­
reye kadar çıkışmz. Bu ise A vrupa'da pek bü­
yük me'ayibden sayılır. Haklan da vardırya!
Herkes kendi salahiyeti dairesindeki ıŞlerle ıŞ­
tigal eder ise asıl terakki dahi o zaman hasıl
olur. " Kuşkusuz bu karşılaştırma ve varılan so­
nuç, sokaktaki Osmanlı insanı kadar bürokra­
side gelişen modern merkeziyetçiliği de ilgilen­
dirmektedir. Çünkü gündelik hayatın pratik bil­
gisi, bürokratik mekanizmaya yerleşmiş intelli­
gentsia nın stratejik kararlarını etkilemekle
'
kalmayıp, modern idealler ile geleneksel com­
pr!tence arasındaki çatışmaya da yol açmak-
taydı. Gündelik hayatı, Avrupa mitine aşılan-
mış Osmanlı ruhuyla şekillendirmek isteyen
modern ideal, pratikte kişisel yetki sorununu
bürokratik rasyonaliteyle bağdaştıramadığı
noktalarda çıkmaza girmiştir. Reşid, Ali ve Fu-
ad Paşa üçlüsü, kişisel yetkinin sınırlarını ge-
nişletip gündelik hayatı yönlendirebilecek stra-
tejik kararları alabilmişlerdi. Fakat ı. Meşruti-
yet'e doğru durum tersine döndü. Yönetimde
kişisel yetki tekeline ortak çıkan bir grup aydın,
modern ideallerin gündelik hayatın gerisinde
kaldığı düşüncesindeydi. Osmanlı intelligent-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
sia'sını saran romantizm, gündelik hayata ait
morern idealin, bu yetki tekeline karşı gösterdi­
ği tepkiden doğmuştur. Tepki, beraberinde öz­
gürlük ahlakını ve siyasi insan tipini sahneye
çıkardı. Aydın tabaka ise bu tipi bir kahraman
olarak karşıladı. Gündelik hayatın kahraman­
lara ihtiyacı vardı ve kaderine terkedilmiş Av­
rupa miti artık siyasi ideallerin yörüngesinde
yeniden canlandırılabilirdi. Midhat Paşa, mo­
dern siyasi insan tipinin seçkin bir örneğidir.
Reform ideali ile gündelik hayatın pratik
bilgisi arasında doğrudan ilişki kurabilme bece­
risi, ilkelerini, toplumsal sınırlan bir çeşit difüz­
yon niteliği kazanarak aşan 1 9 . yüzyıl özgürlük
programlannda bulur. Canlandırdığı insan port­
resinde modern dünya, gündelik hayann somut
hedeflerine doğru yükselen bir idealin kendini
gerçekleştirme şansı bulduğu oranda yer alır.
Benimsediği Avrupa adab-ı muaşereti Ali ve
Fuad Paşalar'ın temsil ettiği Babıali anlayışıdır.
Ne yazık ki, özgürlük ideali bu anlayış içinde
Avrupa mitine oranla evrensel bir içeriği oluş­
turnıa şansına sahip değildi ve Abdülhamid en­
gelini aşamayan ideallerinden geriye yalnızca
modern bir ahlak tasarımı kaldı. öte yandan,
Namık Kemal s(yasi insan'ın gündelik hayattan
en uzak tipini temsil eder. Bürokrasi içinde ye­
terli compr!tence'a sahip bulunmayışı, onu ka­
tıksız bir özgürlük idealinin savunucusu yap­
mıştır. Adab-ı muaşeret sorunu da bu idealizm­
den kendine düşen payı alır. Ona göre modern
adab-ı muaşeret yalnızca Avrupa'ya özgü bir
evrensellik sorunu değil, Doğu'yu da kuşatması
gerekli bir uygarlık göstergesidir. Namık Kemal
bu göstergenin yalnızca kendi kafasında yarat­
tığı soyut bir kurgu olmadığını ispatlamak için,
islamiyet'in siyasi ve kültürel kaynaklarına da
başvurur. Oysa Avrupalı'nın idealizmi, Namık
AHMED MiDHAT EFENDİ VE GÜNDELİK HAYATIN PRATİK BiLGİSİ: ADAB-1 MUAŞERET
Babıali bürokrat/an, modemyaşamm ruhunu A vrupa adab-ı muaşe­
retinde bulan seçkin bir zümreydi. Ancak aralanndan Mahşer Midil­
lisi Kamil Bey gibi snob tipler çıksa da, içinde yetiştik/en' Divan-ı
Humayıin kültürünün henüz etkisi altmdaydılar. iskemlede oturup
masayeniıe dizüscünde tezkire kaleme alma/an, benimsedik/en' mo­
dem davramş kalıplanyla çelıŞen birgörüntü sergil{yordu.
Kemal'inki kadar hoşgörülü değildi. Renan ve
Chateaubriand'ın islamiyet'e karşı önyargılı
yaklaşımlan, Byron'un Grek hayranlığıyla birle­
şerek Batı dünyasını Doğu karşısında üstün uy­
garlık teziyle tarihselleştirmeleri. Namık Ke­
mal'in özgürlük ahlakı üzerine kurulu eklektik
adab-ı muaşeret tasarımını k.:'ıgıt üzerinde bırak­
tı. Ahmed Midhat Efendi, Midhat Paşa ve Na­
mık Kemal'i yakından tanımış ve bu ideal
adamlarıyla çalışma fırsatını bulmuştu. Her iki­
sinde de gözlemlediği temel yanılgı, Avrupa mi­
tini ve adab-ı muaşeretini yalnızca reforma ait
siyasi bir ahlak sorununa indirgeıııeleriydi.
Midhat Efendi, bu dar çerçeve içinde ele alınan
adab-ı muaşeretin zamanla kendi ilkelerini de
yadsılacağını sezinlemiştir. Nitekim Osmanlı
hariciyesinin izlediği denge politikası, modern
adab-ı muaşeretin ahlak ilkesini zedeledi ve
temsilcilerini muhalet ile iktidar arasında boca­
layan k.:ırarsız reformculara dönüştürdü.
Siyasi romantizmi Namık Keıııal 'in kişili-
1 43
Avrupa şehirlerine kütle ve simetnden oluşan bir toplumsal düzen anlayışı egemendı: Osmanlı aydım bu anlayışın gerisindeki
yaşam üslubuna, modem ıidıib-ı muaşeretin kurallanm kendi hayatma uygulayarak niffuz etmeye çalıştı. Oysa kendi hayatını
şekıllendiren toplumda ne maddeleşmiş küc/eye ınsam ezdiren bir ah/dk, ne de sosyo-kü/türel simetn'nı/1 gündelik hayata getir­
diği katı disiplıiı mevcuttu.

ğinde tanıyan genç kuşak, ! . Meşrutiyet'in ar­
dından Abdülhamid'in idari mekanizmadaki ki­
şisel conpetence'ı ortadan kaldırmasıyla kendi­
lerini Avrupa sokaklarında buldular. Ahmed
Midhat Efendi'ye göre Batı'ya bu zorunlu sı­
ğınma, Avrupa adab-ı muaşeretinin gerçek yü­
zünü bize öğretebilecek eşsiz bir fırsattı, ama
yeterince değerlendirilemedi. Midhat Efendi bu
konuda kendi kuşağını sorumlu gösterir.
1 9 . yüzyıl Batı şehirleri, başta Hindistan,
Uzakdoğu sömürgeleri, Japonya ve Çarlık Rus­
yası 'ndan gelen uygarlık aşığı gençlere Avru­
topraklara taşıdılar. örneğin Paris, disiplinli bir
Prusya şehri değildi ve sunduğu görüntü de
ilkbakışta sanki kuralsızlık temeli üzerine inşa
edilmiş izlenimini veriyordu. Bu kanı, ı. Meş­
rutiyet'ten sonra doğmuş değildir. 1 83 6 ' da
Mustafa Reşid Paşa'nın Prens Metternich ile
yaptığı bir konuşmada geçen "Ldkinyine ln­
gilterelü Fransa/uya müreccahtır. Zira lngil­
tere/ü 'nün hükümet-i meşnJtası kadim ve
Pransaya nisbetle ahalisi dahi erbdb-ı sebdt
ve edebden olmağla orada, Fransa kadar bi­
edebdne şeyler vukua gelmez. şeklindeki bir
"

pa mitini farklı görüntüler içinde sunmuşlardır. karşılaştırmayı yazdığı layihada zikretmesi, bu

Doğulu aydınlar bu görüntülerden oluşturduk­ kanının en azından Reşid Paşa'nın temsil etti­
ları modern uygarlık şemalarını doğdukları ği görüş içinde Tanzimat öncesine uzanan bir

1 44 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

Sanayi devn·minigerçekleştiren A vrupanın büyük şehir/en; başta Pan"s olmak üzere, /stanbu/'un ahşap medeniyetine karşı
demir ve çelik konstrüksiyona dayalı mekanik bir hayat tasanmının sözcülüğünü yapıyorlardı. Akim geometn"si tarqjindan
düzenlenen bu demir çarklar, kuleler ve buhar kazan/an medeniyeti, Osmanlı modem/eşmesineyaratıcı bir zihniyetyapısı
olarak değil, sonuçlan itibariyle kabul edilebilir pratik birprqje şeklindeyansımıştı.

geçmişi olduğunu gösterir. öte yandan Os-
mantı aydını muhafazak� r Metternich'in bf-
edebane saydığı Paris boulevard'larını arşın-
!arken kendisini özgür bir varlığa dönüştüren
kuralsızlığın büyüsüne kapılmış ve bunun ne-
denlerini açıklamak zahmetine katlanmadan
kafasındaki anarşik imgeyle istanbul'a dön-
m ü ş t ü . Avrupa adab-ı muaşeretine ait b u
anarşik imgenin. compitence'ı yok sayan Ab-
dülhamid merkeziyetçiliğine karşı tepki olarak
Komün sonrası Paris'inde kolayca şekillenebi-
lecek verimli ortamı bulduğu söylenebilir. Tep-
kinin kuralsızlık yönünde gelişen diğer bir bo-
yutu da ! 835'ten sonra etkinlikleri artan Os-
manlı daimi elçilerinin. tamamen aristokratik
kurallara dayalı saray protokolünü modern
adab-ı muaşeret anlayışı olarak Babıali'nin üst
tabakasında yaygınlaştırma çabalarına karşı
gelişmiştir. Modern adab-ı muaşeretin protokol
çerçevesinde aldığı kuralcı şekle reformcuların
gösterdiği tepki, zaten eskiden beri süregelen
geleneksel tepkiyle aynı noktada birleşir. Ah-
med Cevdet Paşa bu gelenekçi tepkinin tipik
temsilcisidir ve Tezakir'de Abdülmecid'in lngi-
liz elçisi Canning'in verdiği baloya katılmasını
şöyle eleştirir: "Cumade 'l-ulanın yirmi dör-
düncü cuma gecesi Zat-ı Şahane !ngiliz elçisi
Canning'in balosuna med'uven teşrj/ buyur-
du. ötedenberi sadnazamlar bile elçi z(yaret-
fenne ve balo/anna gitmek adet değil iken bir
seneden beri sadrazamlar gitmeğe başladı.
Bu sene Zat-ı Şahane için dahi bu kapı açıldı.
Rüesay-ı ruhan(yye balolara gitmek adet o/-
mayıp ale'l-husus ortodoks papaslanna göre

AHMED MiDHAT EFENDi VE GÜNDELiK HAYATIN PRATiK BiLGİSİ: ADAB-1 MUAŞERET 1 45

istima-ı saz ve temaşa-yı raks büyük günah
iken bu baloda bi'l-cümle patrikler ile ha­
hambaşı dahi bulundu. Şeyhülislam {fendi
dahi davet olunmuş idi. Lakin ftı'zar ryledi. "
Padişahın balolarda, muhaliflerin de boule­
vard' larda görüp uyguladıkları Avrupa adab-ı
muaşereti, Ahmed Midhat Efendi'ye göre cos­
mopolite kültürün iki farklı pratiğiydi. Bu pratiği
yurtdışında geliştirenlere gelince: Osmanlı aydı­
nı Avrupa'da tam bir bekar hayatı yaşamıştır.
1 9 . yüzyılda Paris'in kenar mahalle pansiyon­
ları Doğulu intelligentsia'nın barınaklarıydı.
üniversite öğrencileri ile Osmanlı reformcuları
en azından gündelik hayatlarını benzer bir çev­
rede yaşamışlardır. Batı uygarlığının, bu yaban­
cı gruplar için geliştirdiği değişik kültür kodları
yoktu, ama her grubun Avrupa mitini kavrayış
açıları birbirinden farklıydı. Osmanlı aydını mik­
rokozmozunu oteller ve bekar odalarında şekil­
lendirdi. Bu küçücük dünya, cosmopolite kültü­
rün çekim gücü karşısında yörüngesinden saptı.
Aile hayatı ya da resmi bir görev gibi insanımızı
ayakta tutan toplumsal dayanak noktalarından
yoksunluk, bu sapmayı kolaylaştırmıştır. Gene
de gündelik hayatı bir bohem gibi yaşamak ba­
zı aydınlarımıza itici gelmiştir. Parkları bohem
mekanlara tercih etmek bir bakıma yalnızlığı
seçmek demekti. Bu yalnızlık duygusu, vatan
kurtarma misyonuyla yücelmiş bir idealizmin,
kendi ütopik dünyası ile gündelik hayatın sıra­
dan ilişkileri arasına koyduğu uzaklıktan kay­
naklanır. Bir yandan misyonun ağırlığıyla gide­
rek yoğunlaşan misanthropic kişilik, diğer yan­
dan da cosmopolite kültürün insanı yalnızlıktan
kurtaran özgürlük dünyası; Osmanlı aydını bu
karşıt kutuplar arasında Avrupa adab-ı muaşe­
retine nüfuz etmeye çalışmıştır. Entelektüel dü­
zeyi, Fransız aydınlarının devanı ettikleri ve kö-
1 46
keni xıv. Louis'ye uzanan salon'lara girmeleri­
ni engelleyebilecek kadar yetersizdi. Bu çevreye
girenler ise, savundukları ideallere yabancılaştı­
lar. Öte yandan üniversite dünyası, Osmanlı
aydınını bir diğer çelişkinin içine çekti. Fran­
sa 'nın Doğu üzerindeki ekonomik çıkarlarına
dayalı yayılmacı öğreti ve solidarist milliyetçilik
duygusu, bu çelişkinin gövdesini oluştururlar.
Bütün bu karmaşık etkenler biraraya geldiğinde
Osmanlı aydınının gündelik hayatın pratik bil­
gisini, yaşadığı sınırlı deneyler ile tasarladığı sı­
nırsız idealler çerçevesinde rasyonalize etmeye
çalıştığı söylenebilir.
Ahmed Midhat Efendi, Avrupa adab-ı mu­
aşeretini, çarpıtılmış özgürlük ideali ile eksik bir
gözlemciliğin sonuçları arasında rasyonalize et­
me çabalarına kuşkuyla bakmıştır. Ona göre
modern adab-ı muaşereti a priori bir kalıba
adapte etmek yeıine, müşahade'nin somut veri­
lerinden yola çıkmak daha sağlıklı bir tutumdur.
önce genel anlamda Avrupa miti'nin bütünlük­
ten yoksun olduğunu belirtir: "Bı'z Avrupa dedi­
ğimı'z zaman bu kelimryi umumiyet üzere söy­
ler isek de orası azfm bir kıt'adır. Üzeniıde bir­
çok milletler müte'ayiştir. Bunların lisanları
mühteljfolduğugıbi usul-i hükümetlerı; siiret-i
ma 'işetten· dahi muhteljfdir. " Bu basit açıklama
kuşkusuz 1 9. yüzyıl insanının bilgisi dahilinde­
ki bir gerçekliği dile getirmektedir; fakat Midhat
Efendi'nin daha sonra yapacağı adab-ı muaşeret
sınıflandırması için gerekli bir uyarıdır. Bu sınıf­
landırmada ilk basamak, Avrupa toplumlarını
halk tabakalarını temsil ettikleri adab-ı muaşeret
anlayışlarına göre yenilikçiler ve gelenekçiler ol­
mak üzere iki kategoriye ayırmaktır: "imdi bi­
zim buralarda efkar-ı atikd ve efkar-ı cedide
erbabı diye halk esasen iki kısma münkasım
olduğu gıbi bu taksim Avrupaca dahi mevcud-
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
rrenyo!cu/uğu, gündelik hayatın içinde dolaşmak kadar dışına çıkıpJarklı kültür/en· ta111man111 da bir aracıydı. Eskıdenyolcu­
/uk etmekya/111zca askerler, tüccarlar ve dervişlere mahsus iken, teknolqjinin sagladığı olanaklar her kesimden ılısa111 topluca
bu eyleme orrak ed(yor ve berabeniıde uyulması zorunlu bir diziyeni ıidıib-ı muaşeret kura/mı da getinjordu.

dur. Hem de iki kısım ha�ınyekdiğen"ndenJar­
kı bizim buradakıJarka dahi kıyas olunamaz.
Bizce efkdr-ı cedide ile müşterek ve efkdr-ı
cedide erbdbı dahi birçok noktalarda efkdr-ı
atika erbdbı birçok noktalarda efkdr-ı atikaya
münhemikdir. A vrupa'da ise bu iki sın!fhalk
çoktan ben"yekdiğen"nden tebd 'üd eylemekde
bulundukları cıhedle aralan pek ziyade açıl­
mışdır. " Toplumsal aynştırmayı efkdr-ı atika ile
efkdr-ı cedide arasında yapan Midhat Efendi,
1 9 . yüzyıl klasik Osmanlı sınıflandırma modeli­
ne uymuştur. Bu modele göre bütün bir toplum,
gündelik hayatın içinde iki ayn kategori olarak
yer alır: Gelenekçiler ve yenilikçiler. Osmanlı
gündelik hayatında bu kategorilerin birbirleriyle
olan temel çatışmaları Ahmed Midhat' a göre
kültürel alanla sınırlı kalmış, teknolojik modern­
leşmeye doğru bir sıçrama eğilimi göstermemiş­
tir. Gündelik hayatı kolaylaştıran pratik buluşta­
n her iki kesim de benimsemiş ve Avrupa mitini
teknolojik üstünlük açısından değerlendirmede
birleşmişlerdir. Ne var ki Osmanlı yenilikçileri
Avrupa mitinin evrenselliğini yalnızca teknolo­
jik üstünlüğe bağlamıyorlar, asıl ağırlığı kültüre,
bunun gündelik hayatta aldığı pratik biçime, ya­
ni adab-ı muaşerete veriyorlardı. Böyle bir tavır
hem gelenekçi kesimle arayı açıyor, hem de bu
çevreyi evrensellik karşısında yerel bir kültürün
temsilcileri konumuna itiyordu. Midhat Efendi,
Osmanlı kültür geleneğinin, uygarlık ölçeğinde
lokal bir konuma itilmesine karşı, Avrupa mitini
cosmopolite evrensellikten conservateur evren-

AHMED MiDHAT EFENDi VE GÜNDELiK HAYATIN PRATiK BiLGiSi: ADAB-1 MUAŞERET 1 47

selliğe kaydırarak, Doğu-Batı dengesini en azın­
dan adab-ı muaşeret konusunda korumaya çalı­
şır. ilk aşamada efkdr-ı atlka dediği Avrupa
conservateur'ü ile Osmanlı aile geleneği arasın­
da paralellik kurar ve "bizim şark tarqfına
mahsus olan dddb-ı mudşeret bunlarda tama­
m{yle mevcuddur" diyerek, muhafazakar doku­
yu Doğu-Batı ölçeğinde genelleştirir. Bu genel­
leştirmede bireysel değerleri fazla idealleştirme­
den, yalnızca yerleşik bir kurum içindeki ko­
numlarına göre tanımlaması dikkat çekicidir. Bu
temel kurum ailedir ve bireyin gündelik hayat
içinde şekillenmesi, önce bu kurumun değerler
süzgecinden geçmesiyle mümkündür. Ahmed
Midhat, muhafazakar aile yapısının Doğu ve
Batı'da aynı temel özelliklere sahip bulunduğu­
nu söyleyerek, şu ortak noktalan sıralar: a) aile
şeceresine saygı ve bağlılık; b) ihtiyarlara göste­
rilen şevkat; c) bireyler arasındaki dayanışma­
nın süreklilik esasına dayanması ve bunu sağla­
yacak aile içi eğitime önem verilmesi; d) hizmet­
çilere iyi davranmak, eğitimlerini ihmal etmeyip
zamanı geldiğinde evlendirmek suretiyle onlara
yardım etmek; e) özellikle giyim-kuşam konu­
sunda modayı izlememek. Kuşkusuz bu ortak
noktalar hem biçim, hem de içerik yönünden
birbirini bütünleyecek niteliktedirler. Midhat
Efendi'nin cosmopolite Avrupa mitine karşı sa­
vunduğu conservatuer mitin temeli, bu kurum­
sal bütünleşmede odaklanır. Osmanlı aile yapısı­
nın evrenleştirilmesi anlamına gelen bu karşı
mit yaratma çabası, modernleşmenin bireyci ka­
rakterine bir tepki sayılabilir.
Ahmed Midhat Efendi'nin toplumsal sınıf­
landırmasına göre efkdr-ı atlka'nın karşısında
efkdr-ı cedide, yani radica/'ler yer alır. Bu züm­
reyi ana hatlarıyla şöyle tasvir etmiştir: "Con­
servateur'lere mukdbil olanlara Radical derler.
1 48
Radical kısmen conservatuer'len"n tamam{yle
zıddıdır. Onlar din{yattan, s{yas{yattan, ahld­
k{yattan ve saireden hiçbir şeyı"n suret-i at/ka­
sında kalmasını istemryip her şeyin tebeddü­
lünü isterler. Bunlar içı"n her şryinJena olması
husfJsundayalnız eski olması bürhdn-ı kijidir.
Bryne'l beşer en tabii münasebet olan revdbıt­
ı sıhriY.Yeyı· bile beğenmezler. " Burada iki nokta
dikkati çekicidir. Birincisi eskr'nin kötü olduğu
yargısıdır. Midhat Efendi radical kesimin bu
yargısını biraz da Osmanlı yenilikçilerinin geç­
miş karşısındaki olumsuz tutumlarını gözönüne
alarak zikretmiştir. Çünkü fıdab-ı muaşeret ko­
nusunda eskiye ait her türlü değer ve davranış
biçimi bir 1 9 . yüzyıl Osmanlı snobu için geri
kalmışlık göstergesi sayılmaktaydı. ikinci
önemli nokta evlilik ilişkisine karşı gösterilen
tepkidir. Ahmed Midhat için radıcal'lerin ahlak
dışı konumlan, bu tepkiyle açığa çıkar.
Üçüncü toplum kesimi ise conservatuer'ler
ile radıcal'lerin arasında yer alan lıbera/'lerdir.
Midhat Efendi bu kesimin, Osmanlı toplumun­
da serbesti taraftarı olarak bilinen kesimden
daha farklı olduğunu belirtmektedir. Her ne ka­
dar liberal'ler birara grup oluşturmuşlarsa da
kendi içlerinde tam bir bütünlük yoktur. Adab­
ı muaşeret anlayışları kimi zaman consrvate­
ur'lere, kimi zaman da radica/'lere yakındır.
Avrupa mitini üç ayrı zihniyet kümesi için­
de ele alan Ahmed Midhat Efendi, Osmanlı in­
sanına daha çok orta tabakanın gündelik ha­
yatta uyguladığı adab-ı muaşeret standartlarını
tanıtmaya çalışmıştır. Bunu yaparken de işe bir
Avrupa yolculuğu ile başlar ve gözlemlerinden
gere! sonuçlara vanr.
1 9 . yüzyılda Avrupa'ya gidecek bir Os­
manlı, ulaşım aracı olarak tren ya da vapurdan
birisini seçmek zorundaydı. Midhat Efendi treni
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
Avrupa dddb-ı muaşereti, iç mekdn tasanmında Doğu ve Batı kökenli oQjelerin üst üsteyığıldığı arabesk bir dekoryarat111ış11.
Bu trqjedi dekoru önünde sahneye çıkan aktörler, hiçbirzaman oturmuş bir kültürel kimliğin başrolünü oy11aya11111cillar.

AHMED MiDHAT EFENDi VE GÜNDELiK HAYATIN PRATiK BİLGiSi: ADAB-1 MUAŞERET 1 49


Kişisel hayat modem/eşmeyle birlikte önem kazandı ve kendine ait
oijelen'yeniya şam tarzını belirleyecek biçimde iç mekdn tasanmına
yerleştirdi Osmanlı ayd111ın111 kişisel hayatı, çalışma odasımn duvar­
/an arasında şekilleniyor, yaşadıgı dünyayı kavramak veyorumla­
mak isteğini sembolize eden kitaplık veyazı masası türünden mo­
dem oqjeler ise oluşan buyeni kişiliğe kültürel bir kimlik venyordu.
tercih eder. Bunun iki nedeni vardır. Birincisi
tren orta tabakanın ulaşım aracıdır ve yolculuk
esnasında uyulması gerekli adab-ı muaşeret
kuralları vapurdakine oranla daha basittir.
ikinci neden, tren yolculuğunun insana çevreyi
daha iyi gözlemleme olanağını vermesidir. Bu
nedenle yolculuk edeceklerin mutlaka pencere
kenarında oturmalarını ısrarla belirtir: "Şimen­
difer/erde en muteberyerler köşelerdir. Çünkü
pencerelereyakın olup dışansı temaşa edilebi­
lir. Ahmed Midhat tipik bir gözlemcidir ve te­
" ten her meslek-i s{yaset erbabından adamlar
maşa'nın öğreticiliğine inanır. Trende uyulma­
sı gerekli adab-ı muaşeret kurallarını da şöyle
sıralar: Yolcu kendisi için gerekli eşyayı yanına
alarak vagonlardaki mevcut tel raflara, diğerle­
rini de ücret karşılığı yük vagonuna koymalı­
dır. Aksi halde hem dar olan vagonlarda rahat
yolculuk etme olanağını ortadan kaldırır, hem
de başkalarının haklarını çiğner. Sarmısak, so­
ğan gibi ağız kokutan şeyler yenmez, içki içil­
mez. Yolculuk boyunca ufak tefek şeyler yeni­
lebilirse de asıl yemek yeri trenin restoranıdır.
Sigara içilebilecek vagonlar ayrıdır. Bu kurala
1 50
uymayanlar görgüsüz kabul edilirler. Kadınlar
ve yetişkin kızların boş kanapelere uzanıp yat­
malan adab-ı muaşeretle bağdaşmaz.
Midhat Efendi'nin üzerinde önemle durdu­
ğu bir konu da oteller ve buralarda uyulması
gereken kurallardır. Osmanlı insanı oteli Be­
yoğlu yakasında tanımıştır. Sur-içi İstanbul'un­
da ise otel yoktu. Şehri ziyaret eden yabancılar
ya Beyoğlu otellerinde kalırlar, ya da kahveha­
ne peykelerinde sabahlarlardı. Otel adab-ı mu­
aşereti yeterince bilinmiyordu. Bu yüzden Av­
rupa'ya gidenler için oteller, adeta birer kapalı
kutuydu. Ahmed Midhat, Avrupa otellerini sı­
nıflandırırken, fazla modern sayılamayacak
ikinci sınıf otellerde çeşitli amaçlarla seyahat
eden pekçok değişik insanın kaldığını hatırlatır.
Böyle bir ortamda, özellikle yabancı ülkelerden
gelenler hemen dikkati çekerler. Bir Osmanlı
şunu kafasından hiç çıkarmamalıdır: "Düşün­
melidir ki böyleyabancı biryerde insanyalnız
kendi hays{yet-i şahsiyesini muhefaza mec­
bunyetinde bulunmayıp mensub olduğu devlet
ve milletin dahi hays{yetini muhqfaza mecbu­
riyetindedir. ikinci bir uyarı daha yapar: "Ho­
"
tellerde her milletten her dinden her mezhep­
bulunup bin'si ile münazara eder iken şayed
diğennin mese/eğine hakaretyolunda bir şry­
/er söylenir ise insamn başuıa o kadar işler
açılabilir ki bazen sevk-i düelloya kadar da­
yanır. Bu küçük uyarılardan sonra birkaç ge­
"
nel kuralı sıralamakla yetinir: Odayı kilitli tut­
makta yarar vardır. Çünkü otel hırsızları Avru­
pa'da oldukça yaygındırlar. Dışan çıkacağı za­
man anahtar resepsiyona bırakılır. Otel salonu­
na g i r i l d i ğ i n d e o rada b u l u n a nl a ra s e l a m
vermek nezaket icabıdır v s . . .
1 9 . yüzyılda gündelik hayatın bilgisi olan
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
adab-ı muaşeret, en çok mekan tasarımında
karmaşaya yol açmıştır. Mekanların Avrupa
standartlarına göre düzenlenmeye başlaması
aşamalı biçimde gerçekleşmiş, önce iç yüzeyde
başlayan modernleşme, daha sonra dış cephe­
ye yansımıştır. Daha Ill. Selim döneminde oca­
ğın yerini şömine almış ve bu nesne birincil iş­
levinin dışında bir süs ögesi gibi kullanılmıştır.
Buna benzer örnekler çoğaltılabilir. örneğin pi­
yanonun Osmanlı konağına girmesi, yalnızca
modern bir sembol olarak değer taşır; yoksa bu
çalgının yaygın biçimde kullanıldığını kanıtla­
maz. Batılı ev eşyası ve süs objelerinin asıl iş­
levlerinin dışında kullanılmaları, yaşam orta­
mının kültürel dengesini de bozmuştur. Ah­
med Midhat Efendi bu dengesizliği göz önüne
alarak orta tabaka bir Avrupa'lının ev düzeni
hakkında ayrıntılı bilgi verir: Evin girişinde
vestibu/e denilen ve içinde palto, şapka asma­
ya yarayan vestiaire'in bulunduğu bir kısım
vardır. Vestiarie yalnızca vestibu/e'e konur,
oysa Osmanlı konaklarında salonlara kadar
taşınmıştır. Zengin evleriflde asıl salonun giri­
şinde bir de antichambre vardır. Ziyaretçi, ev
sahibini burada bekler, daha sonra salona alı­
nır. Anticlıambre'lar sade döşenirler, duvarla­
rına tablo asılmaz, kütüphane yerleştirilmez.
Eğer misafir ev sahibinin yakın arkadaşıysa
salon yerine cabine de travai/'da ağırlanması
bir adab-ı muaşeret gereğidir. Salon ise döşen­
mesi en çok özen isteyen yerdir. Şöminenin
sağ tarafına yerleştirilen koltuk, evin hanımı­
na aittir. Bu koltuğun karşısına süslü bir kana­
pe konur ki, burada ev sahibinin misafirleri
otururlar. Salonun ortasında bir masa ve etra­
fında iskemleler vardır. Ancak bu masa yemek
için kullanılmaz. Ev hanımının oturduğu kol­
tuğun yanında küçük bar sehpa vardır ki, üze-
AHMED MİDHAT EFENDİ VE GÜNDELİK HAYATIN PRATİK BİLGİSİ : ADAB-1 MUAŞERET
rine "en yeni çıkmış olan kitaplardan birazı
ve i!mf ve edebi mecmuaların son nüshaları
ve o günkü gazeteler" konur. Salona konul­
mayacak eşyalardan birisi de divandır; çünkü,
"salonlarda uzanıpyatmak hakkı hiçbir kim­
seye verilmemiştir. " Batılı adab-ı muaşereti
benimseyen Osmanlı konaklarının salon du­
varlarına aile fotoğrafları asılmışken, Avru­
pa'da bu durum tam bir görgüsüzlük sayılır.
Aile fotoğraflarının yeri albümlerdir, salon du­
varları değil. Duvarlara ancak sanat değeri
yüksek resimler asılabilir. Gene Osmanlı ko­
naklarında salonlara taşınan komodin ve kon­
solların da yeri burası değildir. Bizde ayna ko­
modinin üstüne konduğu halde Avrupa'da
konsolun üzerine konur. Yazı masası da bir
süs eşyası olmadığı için yeri salon değil cabine
de travi/'dir. Yemek odasında ise bizdeki gibi
kanape ·ve koltuk bulunmaz. Bu odaya Venüs
heykeli değil, Baküs heykeli yakışır. Duvarlara
natürmort asmak bir incelik ifadesidir. Avru­
pa'da kadın ve erkeğin gündelik hayatlarını
geçirdikleri odalar ayrıdır. Cabine de travai!
erkeğe aittir ve ona gerekli olan kütüphane,
yazı masası gibi eşyalar burada bulunur. Du­
varına ayna asılmaz, bunun yeri kadına ait
olan boudoir' <lir. Osmanlı aydınının eski bir
merakı da kıymetli tabloları ve antikaları çalış­
ma odasına yerleştirmektir. Oysa bu eşyaların
yeri cabine de travai! değil, evin büyük salo­
nudur. Kadının odası ise boudoir'dır. Duvarın­
da bir ayna ve etrafında aile fotoğrafları bulu­
nur. Gene bu odaya kıymetli tablolar asılmaz.
Evin hanımı yakın arkadaşlarını burada kabul
eder ve Midhat Efeııdi ' nin söyleyişiyle "hele
kadın kadma edilen ziyaretlerde istedikleri
kadar boşboğaz/ık, çançan!ık, çalçenelik et­
mek için en müsaidyer boudoir'/ardır. " Yatak
151
odası bir evin en mahrem yeridir. Yataktan
başka tuvalet masası, küçük bir koltuk ve la­
vabo bulunur. Kızların yatak odaları sade dö­
şenmiştir. Din, ahlak ve edebiyat konularında
eğitici kitapların bulunduğu küçük bir kütüp­
hane buraya yerleştirilir vs . . .
Gündelik hayat, 1 9 . yüzyılda Osmanlı in­
sanına yeni bir kimlik kazandırmaya başlamış­
tır. Bu dönemde kullanılan kartvizitler, yeni
kimliğin yansıdığı pratik bir buluştu. Ahmed
Midhat Efendi, kartvizit kullanmayı Avrupa
adab-ı muaşeretinin gereği saymakla beraber,
bizdeki yanlış kullanılışını gündelik hayatın
pratik bilgisini yeterince kavrayamamak sayar:
"Kart dö visit isti'mali ef.yevm Osmanlılan­
mız için dahi levazım-ı medeniyye sırasma
girmiştir. Bunların imal ettirdikleri zaman
(/elan ifendı) veyahud (/elan bey), (/elan pa­
şa) diye ünvanlann dahi isimlenjle beraber
yazdırmaktadır/ar. Bu bdbdaki mütald'alan
ne olduğunu bilemez isek de A vrupa'da erkek­
len"n kendi kart dö vizitleri üzerine (mösyö)
kelimesiniyazdırmaları ayıb sayılır. Yalmz
birJamilyada kadmlann erkeklerin kartları
başka başka olduktan ma'ada bir de ıkisi için
müşterek bir kartyapılarak işte bu kartlann
üzenne (mösyö ve madamJelan) diye kad111 111
da erkeğın de ünvanlanyazılır. "
Osmanlı üst tabakasında giderek yaygınla­
şan kumar oynama alışkanlığı Avrupa adab-ı
muaşeretinin bir gereği sayılmıştır. Midhat
Efendi bu alışkınlığın Batı dünyasındaki yay­
gınlığını şöyle anlatır: "Bir kerre hdl ü vakti iyi
olan hemen herkesin hanesi kumarhane hük­
mündedir. Her balo ve her müsamerede kuma­
ra mahsus odalar tayin olunur. Club denilen
cem 'iyetgahlarda e'azım-ı mekasidden binsi
kumar olduğundan en enva'ma mahsus ma-
1 52
salar mücehhezdirler. Bazı yerlerde siiret-i
mahsiisada kumarhaneler dahi mü'essesdir ki
ehemmiyetleri bir banka derecesine varır. "
Ahmed Midhat'a göre kumar kötü bir alışkan­
lık olup Avrupalılar'ın söyledikleri gibi bir za­
man geçirme aracı değildir. Kumar para için oy­
nanır ve paranın bu yoldan kazanılma biçimi
ahlak dışıdır. Bir de küçük uyarıda bulunur:
"Bu oyunlarla büyük mebaliğ birkaç saat zar­
.fında elden çıkanlabilir. Hele rulet de111"/en.fı­
nldak oyun gibi şeyler en ziyade dehşetlidir­
/er. " Kumar gibi düello da Avrupa adab-ı mu­
aşeretinden sayılır. Midhat Efendi, modern ka­
nunların insan haklarını koruduğu bir dünyada
bu yola başvurmayı saçmalık olarak kabul
eder. Ona göre düello bir adet-i vahşiyane 'dir
ve her ne kadar bizde uygulanan bir yöntem
değilse de Avrupa'ya giden bazı Osmanlılar'ın
bu yolu denediklerini belirtir.
Ahmed Midhat Efendi'nin Avrupa adab-ı
muaşeretini yorumlama çabası, Osmanlı insanı­
mn gündelik hayatına 1 9 . yüzyılda giren pratik
bilgilenme sürecini en kısa yoldan işlevselleşti­
rebilmek amacına yöneliktir. Pratik bilginin ar­
dındaki etik yapıya önem verir ve gerçeklik ile
ideal arasınraki dengeyi kurmaya çalışır. Avru­
pa mitinin cosmopolite ölçekte yarattığı değer
karmaşasına ve dolayısıyla Osmanlı insanının
pekçok konuda gündelik hayatın modern doku­
suna gösterdiği uyumsuzluğa çözüm olarak,
conservateur değerler üzerine kurulu bir karşı
mit yaratma yolunu seçmiştir. Ahmed Mid­
hat'ın yarattığı bu karşı mit, zamanla Türk mu­
hafazakar düşüncesinin modernleşme karşısın­
daki programını şekillendirir.
Tanlı ve Toplum,
VII/44 (Ağustos 1 98 7) , s. 3 1 -38
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
 ABDULLAH CEVDET'İN
CUMHURİYET ADAB-1 MUAŞERETİ
Son perdesi 1 9 l 8 ' de kapandığı sanılan
Harb-i umumi trajedisi, kurmay subaylar ve
silah üreticileri için zevkli bir oyundu; fakat
yaşlı Avrupa aristokrasisinin kalbi, bu kanlı
oyunu daha fazla seyretmeye dayanamadı. Ça­
ğın başında, teknik bilgi ve stratejik karar alma
yetenekleriyle dünyayı onurlandırdıklarına
inanan idealist kurmcfy ve mühendislere göre
Habsburg ve Romanof'ların 20. yüzyıla ayak
uydurmalarını beklemek, Mesih'in yeryüzüne
döneceği belirsiz bir geleceği hayal etmek ka­
dar zamanın değerini hiçe saymaktı. Toplumsal
vicdan ise, hanedanların çöküşünü ne bütü­
nüyle unutma yolunu seçti, ne de aşırı bir nos­
talji nöbetine tutuldu; yalnızca savaşın 2 0 .
yüzyıl içinden ayıkladığı geçmiş zaman kalıntı­
larını kayıtsız bir gözle izledi. Nitekim savaş
sonrasında piyasayı kaplayan adab-ı muaşeret
yayınlarını karıştıranlar, saray protokolüne ait
bölümlerin kitaplardan çıkarıldıklarını gördük­
lerinde pek fazla şaşırmadılar; zaten aradıkları,
incelik ve zerafetin katı kuralcılığı değildi.
Avrupa dünyası daha ilk adımında, 20.
ABDULLAH CEVDET'İN CUMHURİYET ADAB-1 MUAŞERETİ
yüzyılı bir teknolojik gelişme dönemi olarak
planlamış ve gündelik hayatın kamusal ahlakı­
na, sanayi sektörünün çelik zırhını giydirmişti.
Artık tekerlek ile pervane yeni ahlakın disiplin
ve çalışkanlık sembolleriydiler. 1 9 . yüzyılın so­
kak barikatlarına, bireysel ahlak anarşizmine
ve ütopik düşüncenin entelektüel soyutluluğu­
na karşı beliren toplumsal öfke, bu sembollerin
kitle ruhuna verdikleri güven duygusuyla daha
da güçlendi. Orta sınıftan bir Batılı için geçmi­
şin aristokratik kuralcılığına ya da kuralsızlık
yönünde gelişen modern ahlakçılığına karşı
duyulan tepki, haklı nedenlere dayanmaktaydı.
Geçmişte köylülük ve aristokrasi arasında şe­
killenen esnefkarakteri onu, iktisadi çalkantı­
lardan en çok zarar gören kişi durumuna getir­
miş, Marksçılar tarafından status quo · ııuıı
temsilcisi sayılmış ve savunduğu muhafazakar
aile ahlakı, Victoria döneminin baskıcı niteliği­
ne baş kaldıran salon aydınları tarafından alay
konusu yapılmıştı. Ne var ki 20. yüzyıl milita­
rizmi, bütün kötülüklerin kaynağı olarak göste­
rilen bu solidarist ahlak dokusunda yurtsever-
1 53
20. yüzyıl başlannda gündelik haya{{ milli idealler etrefındayeniden planlama düşüncesı; asker ve mühendislerin dü'l}'asmda
önemli biryer tutuyordu. Bu düşünce topluma, doğru ileyanlışı ancak cetvel ve pergelyardım{Yla ayırabı1en söz konusu zümre­
nin egemen ideolqJisi olarakyansıdı.

lik ve kanaat duygularının bozulmamış özünü
keşfederek rencide edilmiş toplumsal gururu
okşamasını bildi. Avrupa orta sınıf ahlakının,
militarizmin kanatlarıyla faşizme doğru yükse-
lişi, Türk ve Japon modernleşmesinin esinlendi-
ği anti-demokratik moral dünya hakkında ge-
rekli ipuçlarını verir. Her iki toplum da teknolo-
ji çağına Avrupa'nın saçtığı savaş kıvılcımla-
rından etkilenerek girmişti. Japon-Rus ve Türk-
Yunan savaşlan, galip devletlerin uygar dünya
karşısındaki konumlarını belirleyen toplumsal
güçlere, gündelik hayatın ahlak dokusunda da
gerekli revizyonu yapma yetkisini tanıdı. Cun-
luriyet adab-ı muaşereti de doğal yetkinin kur-
may subaylar tarafından laik toplum modeline
göre pratikleştirilmiş biçiminden başka bir şey
değildi.
Savaş sonrasında Avrupa'ya yeni bir çeh-
re kazandırmak için kolları sıvayan iki grup in-
san vardı: Asker politikacılar ve mühendisler.
Uygar dünyanın imarı, disiplin ve teknolojik
bilginin kesiştiği noktada artık birer orta sınıf
mesleği sayılan bu iki pratiğin örtüşmesiyle
gerçekleşebilecekti. Nitekim teknik öğretim ya-
pan okulların sayısı yüzyılın başında hızlı bir
tırmanışa geçmiş ve orta sınıftan gelme mezun-

1 54 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

!arın yüzdesi dengeli biçimde artmaya başla­
mıştı. Gençlerin kafasında bir Houssmann ol­
mak ideali yatıyordu ve bu ideal dönemin yara­
tıcı insan modeline uygundu. 1 9 . yüzyıl anar­
şizminin sarstığı muhafazakar ahlak, savaşın
madalyalı kahramanları tarafından toplumsal
gururu motive ettiği sürece, idealist bir Houss­
mann adayının gündelik hayatı yönlendirecek
teknolojik matrisi kurması oldukça basit bir işti.
idealizmin sloganları böyle bir matrisi doğrula­
mak için yaratıcı çalışma düzeniyle uyumlu,
pratik ahlak ilkelerini gündelik hayata kazan­
dırdı. Kadın ve erkek için ayrı ayn düzenlenmiş
ahlak normaları, giderek paralel bir çizgiye yer­
leştiler ve milli gururun bayrağını yücelten top­
lumsal enerji, asker politikacılar tarafından ko­
layca disiplin altına alındı.
Türk Cumhuriyetçileri'nin 1 920'lerde etki­
lendikleri modern Avrupa imgesi buydu. imge,
birkaç yönden çekici gelmiştir. öncelikle geç­
miş zamanın anılarını kristalize edemeyecek
kadar hızlı bir oluşum sürecinden geçmişti. Di­
namik ve işlevseldi; bıt yüzden sınıfsal geçişle­
ri kolaylaştırıyordu. Liderin karizmasını güç­
lendirebilecek zayıf noktaları vardı; duygunun
mantık üzerine egemenlik kurabildiği saf kitle
ruhunu kaybetmemişti. Toplumsal enerji içe
değil, dışa dönüktü; böylece yıkma ve yaratma
içgüdüsünün somut izlerini gündelik hayatın
her alanında görebilme olanağını sağlıyordu
vb. Bu son nokta Cumhuriyetçiler için muasır
meden(yet hakkında yeterince uyarıcı olmuş­
tur. Çağdaş toplum düzenine ilişkin en dikkate
değer gözlemleri, gündelik hayatın geleceğe
dönük her yeni adımında, kolektif katılımla el­
de edilen bir çeşit yaşam enerjisinden kuvvet
aldığıydı. Bu anlayışa göre Avrupa'da her top­
lumun bir ütopyası vardı ve tasarım ile gerçek-
ABDULLAH CEVDET'IN CUMHURiYET ADAB-1 MUAŞERETi
lik arasındaki dokuyu oluşturmak, gündelik
hayatın çehresini değiştiren enerjiyi elde etmek
için yeterliydi. Oysa Osmanlı mitosunun gün­
delik hayata vurduğu fatalist damga, yaşam
enerjisini öylesine uyuşturmuştu ki, toplum bir
bütün olarak hareket edebilme yeteneğini kay­
betmişti. Bu elverişsiz miras karşısında Cum­
huriyet yönetimi uygar dünya ile arasındaki
uzaklığı kapatmak amacıyla programladığı ün­
lü altı ilkeyi devlet felsefesinin dayanak nokta­
sı yaptığında, toplumsal enerjiyi harekete geçi­
rebilecek modern ütopyayı da canlandırdığına
yürekten inanıyordu. Ne var ki 1 930'lara ge­
lindiğinde, başta gündelik hayatın iktisadi ve
moral yükünü taşıyan esnaf tabaka, Cumhuri­
yetçi ütopyanın varlığını kendi mitik kökenine
yöneltmiş bir tehdit sayma eğilimini sürdür­
mekteydi. ideal ile gerçeklik arasındaki bu de­
rin uçurum, yönetimi radikalleştirmiştir. Mo­
dern ütopyanın Osmanlı mitosunu ezdiği bu
dönemde gündelik hayatın geçmişe ait her tür­
lü bilgi alanı, Darülfünun hocalarının belleğin­
de yaşayan birer inceleme konusuna indirge­
nir.
Cumhuriyetçi ütopyanın öngördüğü gün­
delik hayat biçimini planlayanlar kurmay su­
baylardır. Bu yüzden yakın dönemin çalışma
ve eğlence hayatında askeri bürokrasinin vur­
duğu resm(yet damgası açıkça görülür. Cum­
huriyet adab-ı muaşereti de bu resmi kalıp için­
de şekillenmiş, karşı çıktığı aristokratik kuralcı­
lık yerine daha basit, fakat daha disiplinli bir
yönde gelişmiştir. Yeni dönemin adab-ı muaşe­
ret anlayışını ı 9. yüzyıl zihniyetinden ayıran
temel çizgi de, gündelik hayatın geçmişteki si­
vil karakterinin resmi bir boyut kazanmasıdır.
Modern Avrupa adab-ı muaşeretinin Os­
manlı dönemindeki sivil karekterini oluşturan
1 55
Savaş ahlakı, savaşı kazanan kurmay subaylara göre gündelik hayatın sosyo-kültüre/ çürümesini önleyebilecek en etkili silah­
tı. Kendi içinde ihanet ve ezilmişlıgi öldüren bu ah/dk, Cumhur(yet'i ayaklan üzen·ne kaldıran toplumsal dinamıimi de, cesaret
ve güven duygusuyla besl[yordu.
etkenlerin başında, üst tabakanın kendi ola­
nakları .çerçevesinde Saray'dan bağımsız bir
yol izleyebilmesi geliyordu. Devletin, bürokra­
tik elit dışında modern adab-ı muaşereti yay­
gınlaştırmaya çalıştığı başka bir toplumsal grup
yoktu. Gündelik hayata katılan diğer kesimler
ise, aydınların üst tabaka snoblarına ve hane­
dan teşrjfatz 'na yönettikleri eliştirileri dikkate
alan ortalama bir yol izlemekteydiler. Peraken­
deci tüccarlar ve kısmen Babıali basın çevresi,
modern adab-ı muaşeretin orta tabaka normla­
rını b e n i m se m işlerdi. Dolayısıyla Osmanlı
adab-ı muaşeretinin sivil karekterini oluşturan
başlıca etken, merkeziyetçi bir motivasyondan
yoksun oluşu ve buna paralel gelişen, her top­
lum kesiminin kendi normlarını çağdaş imgeye
uygulayabilme esnekliğini saklı tutmasıydı. So­
nuçta ortaya çıkan birbirinden farklı, bütünsel­
likten yoksun ve her parçası karşıt ütopyalar
1 56
yaratabilen Osmanlı adem-i merkeziyetçiliği,
Cumhuriyetçiler' in gözünde tutarlı bir çağdaşlık
imgesi canlandırabilme gücünden yoksun kal­
mıştır.
Avrupa karşısında Türk toplumunu uygar
bir kalıba dökme programı, Cumhuriyet'in res­
mi devlet politikasına katı bir merkeziyetçilik
kazandırır. Osmanlı dönemindeki gibi birbirin­
den farklı ütopyalar yaratmak yerine, farklı
toplum kesimlerinin tek bir ütopya çevresinde
toparlanmaya çalışılması, bu modernleştirme
programının resmi karakterini yeterince somut­
laştırır. Bu programın uygulayıcıları ise, daha
önce belirttiğimiz askeri kadroydu ve ı. Dünya
Savaşı sonrasında Avrupa'nın gündelik hayatı­
nı şekillendiren subay-mühendis koalisyonuna
oranla çizdikleri strateji daha az esnekti. Mo­
dern adab-ı muaşeretin lidere göre düzenlen­
mesi, şekilciliğin abartılmasına yol açsa da, uy-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Cumhunjet modemleşmesı: kamu hayatına soktuğu kadına çarşefsız bir kimlik kazandırdrysa da, aynı başarryı sokaktaki
kadın konusunda gösteremedi. Sokağın kendi koşullanna göre şekillenen gerçekliğı:Jesini çıkartmış erkek ile çarşeflı kadınm
temsil ettik/en· kültür çatışı;asının arkaplandaki belirleyici ögesi olmayı Cumhuriyet dönemi boyunca sürdürdü.

gar insan tipinin maddi ve manevi çehresinin
topluma tanıtılması konusunda zorunlu bir
aşamaydı. Lider, hem karar veren, hem de uy­
gulayan enerjik bir semboldü. Bu sembolün aç­
tığı yola ilk girenler Cumhuriyet'in öğretmen
kuşağıdır. İleriyi görebilen ve çıkarlarını zama­
na uydurmak zorunda kalan esnaf tabaka da
bir ölçüde bu yolu yürümüştür.
Cumhuriyet adab-ı muaşeretinin resmi
özelliği yanında, belirgin bir dışa dönüklüğü
sağlayan ruh ve bedenin bütünsel kompozis­
yonuna verdiği aşırı önem dikkati çeker. Mo­
dern Türk insanını yaratmak amacıyla dış gö­
rüntüsünü Batı standardına göre düzenleme
çabası, idealist bir ruh için bulunmuş en uygun
kalıbı, elden geldiğince pratikleştirmeye çalış­
mak anlamına geliyordu. Bürokrasi, Cumhuri­
yet idealizminin laik ruhunu benimsedi ve ken­
disine biçilen kalıba kısa sürede girdi. Dış görü­
nüş bakımından devlet dairelerini dolduran yö­
netici insan kalabalığı, sakalını kesmiş, çarşaf
ve fesini çıkarmış, takım elbiseli, kravatlı mo­
dern bir topluluğa dönüşmüştü. Bu yönetici
topluluğun modern adab-ı muaşeretten anladı­
ğı, dış görünüş kadar iç dünyanın da laik bir
zemin üzerinde tavır, hareket ve jestlerde ken­
dini gösterebilmesiydi. Kendinden emin bir in­
sanın hareket rahatlığı ya da esnek jest kabili­
yeti henüz tam anlamıyla yerleşmemişti. Kıya­
fet disiplini kadar, kişisel dünyanın oluşumun-

ABDULLAH CEVDET'IN CUMHURiYET ADAB-1 MUAŞERETi 1 57


Sakal traşı, Cumhur(yet insanına A vrupalı birgörüntü vermenin bel­
ki de en pratik çözümüydü. Cumhur(yet'in keskin usturası Osman­
lı'nın saka/mı kesebi/miş,Jakat matrüş çehrelen·n ardmdaki zıhn(ye­
ti kazıyamamıştı.
da da liderin karizması tayin edici rol oynuyor­
du. Modern aile hayatı, kişisel dünyaya vuru­
lan resmiyet damgası nedeniyle, ortalama bir
bürokratın çalışma hayatından bağımsız bir ya­
şam alanı değildi. Bürokrat aileler birbirlerini
yakından tanırlar, tanımayanlar ise doğal kom­
şu sayılırlardı. Hafta sonlarında yakın köyler
gezilir; kan-koca boş zaman kavramını ortadan
kaldıran bir misyon ahlakını aile biriminde or­
taklaşa yaşarlardı. Bürokrat ailelerin düzenle­
dikleri kabul günleri Cumhuriyet döneminde
yaygı nlaşmıştır.
1 58
Kadın, gündelik hayata özgür birey olarak
katılmanın ilk basamağını, aile içindeki misyo­
nunu geliştirerek aştı. Kabul günlerinin Cum­
huriyet'in ilk yıllanndaki saf biçiminde, tüketici
ahlakın zaman öldürme ilkesi yerine, yaratıcı
çabanı n aktif atmosferi egemendi. Kadının
dünyası, dar Osmanlı mahallesinin dışına taş­
mıştı ve söz konusu aktif atmosferi oluşturan
konular mahalleden çok topluma aitti. Bunun
yanı sıra aile içinde düzenlenen doğum ve evli­
lik yıldönümlerini kutlama alışkanlığı, Cumhu­
riyet'le birlikte yaygınlaşan ve özünde laik bir
kültürün izlerini taşıyan dikkat çekici gösterge­
lerdir. Osmanlı toplumunda ortalama bir ailenin
gündelik hayatında doğum ve evlilik yıldö­
nümlerini kutlama adeti yoktu. İnsana ait tek
anma töreni ancak öldükten sonra, o da dinin
emri gereği yapılırdı. Hayata gelmek yerine
Tanrı'ya kavuşmanın önem taşıdığı bir zihni­
yet dünyasında ölüm duygusunun, yaşama iç­
güdüsüne baskın çıkacağı açıktır. Evlilik ise ka­
dın ile erkeğin Tanrı huzurunda yaptıkları ma­
nevi bir anlaşma sayılırdı ve aynca her yıl ha­
tırlanmasına gerek yoktu.
Eğlence hayatına ilişkin Cumhuriyet adab­
ı muaşereti oldukça pratik bir düzeye indirgen­
miştir. Osmanlı sarayının teşrifat düzeni içinde
yetişen son dönem vükela kalıntısı, yeni döne­
min eğlence anlayışını sönük ve renksiz bulur.
Adab-ı muaşeretin en asgari düzeye indirgen­
miş kuralcılığını zerafet ve nezaketten yoksun­
luk olarak kabul eden bu çevre için Cumhuriyet
Baloları, kasaba panayırından farksızdı. insan­
lar nerede nasıl davranacaklarını bilmiyorlar,
dilin saygı sözcüklerini rastgele kullanıyorlar,
vals ve tango 'dan sonra zeybek oynuyorlardı.
Bir bakıma bu tür bir kültürel karmaşa başlan­
gıçta doğaldı. Çünkü savaş sonrası cepheden
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
dönen subaylann hayata bakışlarında gerçekçi
bir yan vardı ve en azından bu nokta kültürel
dünyalarını daha popüler bir ufka yöneltmişti.
Büyük bir çoğunluğu kıta hizmetini lstanbul'un
dışında, İmparatorluğun sınırlarında yapmıştı.
Kışla ortamının basit düzeni, uyulması istenen
kuralların yalnızca biçime ait ayrıntılardan
oluşması, gündelik hayat ile p s i kolojik bir
uyum yerine, pratik bir ilişki kurmalarını zo­
runlu kılmıştır. Katlandıkları mahrumiyet nede­
niyle toplumsal refahtan en büyük payı alan
üst tabakayı hor görme eğilimleri güçlüdür. Ka­
balık sayılan davranışlarında milli gururun iz­
leri, kozmopolit ahlaka karşı doğal ahlakın sa­
vunusu biçiminde kendini belli eder. Nitekim
Sultan Reşad, Hürriyet Kahramanı Enver Paşa
ile bulunduğu bir yemekte, onun sofra adabın­
dan yoksunluğuna şaşırıp kalması, bir bakıma
elitist kuralcılık ile pratik kuralcılık arasındaki
kültürel karşıtlığa bağlanabilir. Padişahı şaşır­
tan olay, Enver Paşa'nın bamya yemeğinden
sonra su içmek kabalığını göstermesiydi. Os­
manlı bürokrasisinin <1S ker ve sivil kanatları
arasında görülen kültürel normlardaki farklılık,
Cumhuriyet dönemine kalan mirasın da bir par­
çasıdır. Cumhuriyet bürokrasisi içinde elitist
kültürü sivil Handyeci/er temsil etmişlerdir.
Çoğunluğu köken itibariyle eski Boğaziçi ailele­
rine dayanır. Osmanlı üst tabaka teşrifatı ile
Avrupa adab-ı muaşeretini kuşatan oldukça ra­
fine bir yaşam üslubu yaratmışlardır. Ne var ki
bu üslubun sivil karakteri, Cumhuriyet adab-ı
muaşereti'nin resmi karakteri karşısında kendi
kabuğuna çekilmek zorunda kalmış; varlığını
daha çok Avrupa'da, modern Türk insanı ima­
jını yaratmak amacıyla bir çeşit bürokratik pro­
paganda aracı olarak sürdürmüştür.
Osmanlı Saray Kültürünün Cumhuriyet
ABDULLAH CEVDET'IN CUMHURiYET ADAB-1 MUAŞERETİ
adab-ı muaşe­
reti karşısında
takındığı elitist
tutumu görünüş-
te sürdüre n , fakat
amaçladıkları hedef bakımın­
dan hanedan nostaljisine cephe
alan ansiklopedist çevrenin de,
yeni dönemin resmi popülizmi­
ni bütünüyle onaylamadıklarını be­
lirtmek gerekir. Osmanlı tenvir mis­
yonunu Cumhuriyet döneminde de
üstlenen bu aydın çevre içinde özel­
likle Abdullah Cevde t ' i n adab-ı
muaşeret anlayışı, modern Türk
ütopyasında beliren popülist eği­
lime karşı elitist geleneğin ken­ Osmanlı 'dan
dini savunması biçiminde somutla- Cumhunjet'egeç.
çarpıcı modemle�
şır. sembolleniıden b,
Cumhuriyet dönemi, Osmanlı geleneğin­ dans idı: Önce
Osmanlı matbua!
den yetişme aydınlar için sürprizlerle doludur.
fatoğreflan
1 9 . yüzyıl reformcusu, toplumsal modernleş­ yqymlanan. ardıı
meyi pozitif kültür ve gündelik politikanın basit elçilik ve otel
salonlannda icra
bir karışımı olarak ele almıştı. Yeri ve zamanına edilen bu vücutla
göre politikacı ya da kültür adamıydı; fakat ge­ temasma dayalı
eğlence tarzı,
nel eğilimi, her iki pratiğin çakıştığı noktada meşru(yetini
oluşturduğu aydın kimliğini, modernleşme Cıımhwiyet Balo/
vasıtasryla iktıda
programının bütün ayrıntılarına yansıtma iste­
protokolüne kabı.
ğidir. Gündelik politikayı toplumsal kültürlen­ ettıidi.
menin en elverişli aracı sayması, aydın kimliği­
ni bir kültür adamından çok bir politikacıya ya­
kınlaştırır. Kimliğine kazıdığı bu politik künye
ise onu, 1 923 'den sonra oldukça zor durumla­
ra sokar. Her şeyden önce Cumhuriyetçiler' in
gözündeki bu Osmanlı aydın kimliği. toplumu
felakete sürükleyen dar görüşlü politikacı tipiy­
le özdeşleştiğinde, artık yönetim mekanizması
dışında tutulması gereken şüpheli bir kişidir:
1 59

Abdülhak Hamıd'in sanatı, cepheden tozlu çizmeleriyle dönen kur­
maylar için geçmişte kalmış birhatıra idi. Başlangıçta ona.frak, mo­
nokl ve bastondan oluşan bir Boğaziçi aristokratı gözüyle bakan
Cumhunjetçiler, çok geçmeden arzuladık/an A vrupalı ılısan imq;inı
bu refine kişilikte keşfedeceklerdi.
dolayısıyla siyasi etkinlikleri yasaklanır ve sü-
rekli gözetim altında tutularak pasif bir konu-
ma itilir. Ne var ki politik ambargo yeterli etki-
yi göstermez; çünkü düalist kimlik bu defa araç
olarak kültürü, politikaya karşı kullanmaya
başlamıştır. Nitekim Cumhuriyet' in politik stra-
tejisiyle uyumlu toplumsal hedefleri, zamanla
birer kültürel sorun yumağına dönüşerek, Os-
1 60
manlı aydınının bürokratik mekanizmayı do­
laylı yoldan yönlendirebileceği elverişli ortamı
yaratır. Böyle bir ortam dışardan bakıldığında,
kültür sorunlarına çözüm arayanların diyalogu
gibi görünebilir; ancak bu diyalog temelde Os­
manlı mitosu ile Cumhuriyet ütopyası arasın­
daki politik hesaplaşmadan başka bir şey değil­
dir. Abdullah Cevdet'in bu hesaplaşma orta­
mında yalnızca kültürel plandaki tenvir misyo­
nunu üstlenmesi kısmen dönemin, fakat en
çok da kendi ansiklopedist ilkelerinin sonucu­
dur. Bu ilkeler il. Meşrutiyet'ten önce şekillen­
mişler ve toplumsal modernleşmenin gündelik
politika yerine, aşamalı bir kültürlenme süreci
içinde gerçekleşebileceği düşüncesinden kay­
naklanmışlardır. Yakın çevresine oranla Abdul­
lah Cevdet'in elindeki en önemli koz da, diğer
aydınların 1 923'ten sonra benimsemek zorun­
da kaldıkları, politik hedefler için kültürel düze­
yin yükseltilmesi ilkesinin öncülüğünü kendisi­
nin yapmış olmasıdır. Bu avantajlı noktadan
hareket ederek Cumhuriyet'in kültürel modern­
leşme programına kendi düşünce modelinin
rehberlik ettiği görüşünü lctihdd'taki yazıların­
da sürekli tekrarlar. Gerçekten de bu makaleler
Meşrutiyet öncesinde yazdıklarına birer gön­
derme niteliğindedir. öte yandan başta laiklik
gelmek üzere, kadının gündelik hayattaki yeri,
Latin harfleri, miladi takvim ve modern kılık
kıyafet konularında geçmişte savunduklarını,
yeni dönemin resmi popülizmine uyarlamaya
çalışır. Ancak eltist tutumu, bu ayarlama çaba-
sını tek yönlü etkileyerek, yalnızca bürokrasi-
nin kültürel restorasyonunu besleyen sınırlı bir
ilgi alanı içinde kalmasına neden olmuştur.
Cunhuriyet adab-ı muaşereti konusunda çizdiği
ideal çerçeveyi de bu yüzden bürokratik elitin
değerleriyle sınırlandırmış ve yönetimin resmi
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
popülizmini kültürel modernleşmenin alaturka
bir yorumu kabul etmiştir.
Abdullah Cevdet 1 92 7'de Mükemmel ve
Resimli Adab-ı Muaşeret Rehben ni yayımlar.
" kurallardır. Bu kurallara uymak evrensel anlam­
Bu hacimli kitap kapsadığı konuların dökümü
açısından 1 9. yüzyıl Osmanlı adab-ı muaşeret
kitaplarından pek farklı sayılmaz. Hatta Ah­
med Midhat Efendi ' nin A vnıpa Adab-ı Muaşe­
retiyahud Alq/ranga 'sı gibi bir Osmanlı klasi­
ğiyle karşılaştınldığında, gündelik hayatın pra­
tik bilgilerine yeterince sayfalarını açmadığı gö­
rülür; ilginçliği ve önemi de aslında buradadır.
Osmanlı döneminde kişisel bir deneyim so­
runu olan modern adab-ı muaşeret, Cumhuriyet
yöneticileri tarafından kolektif katılıma açık bir
uygarlık modelinin gündelik hayata yansıması
biçiminde değerlendirilir. Midhat Efendi, kişisel
deneyimi zenginleştirecek bilgileri, yarattığı con­
servateur mit'in değerler süzgecinden geçirerek
kamuoyuna aktarmayı yeterli görmüştür. Amacı
Osmanlı insanını, gündelik hayatın pratiğiyle
uyumlu bir kültürlenme sürecine sokmak ve eli­
tizmin cosmopolite ruhııınu eleştirmektedir. Bu
tutum, Cumhuriyetçiler'in adab-ı muaşeret ko­
nusunda izledikleri politikaya Abdullah Cev­
det'in tutumundan çok daha uygundur. Çünkü
Abdullah Cevdet, modern adab-ı muaşereti bü­
tün bir toplumun kolektif katıhmına açmayı po­
pülizm sayar ve yaratmaya çalıştığı elitist ruhu
yozlaştırıcı bir tehlike olarak görür. Bu yüzden
onun adab-ı muaşeret adayışı, kişiyi gündelik
hayatın pratiğine kazandırmaktan çok kibar
alemı nin seçkin bir üyesi yapmaya yöneliktir.
" Cumhuriyet döneminde Abdullah Cevdet'in ırk
Örneğin, "Kıbar alemin birtakım icabatı, kd­
idelerı; kanunları vardır ki bunlara uymak,
bunlara teefik hareket etmek lazımdır. Aksi
taktirde cemiyetten dışan atılmak tehdidi a/­
tmda bulunulur. düşüncesini savunan Abdul-
" değildir. Bunun yerine aile'yi ön plana çıkarır ve
ABDULLAH CEVDET'İN CUMHURİYET ADAB-1 MUAŞERETi
lah Cevdet'e göre modern adab-ı muaşeret, kibar
iilemi olarak nitelendirdiği Avrupa dünyasının,
daha dar çevrede ise elitist tabakanın uyguladığı
da toplumun bütününü değil, yalnızca yönetici
kadronun değerlerini uygarlık sürecine katar ve
Avrupa ölçeğinde modernleştirilmiş bir yönetici
elit de toplumu uygarlaştırma misyonunu gü­
vence altına alır. Üzerinde önemle durduğu ko­
nu da aslında havas 'ın avam karşısındaki gü­
vence sorunudur. Bu güvenceyi de aile içinde
eğitim yoluyla yaygınlaştıracak bir çeşit bürok­
ratik veraset sisteminde bulur. Laik eğitimin,
modern adab-ı muaşereti aile bünyesinde bireye
kazandıran bir araç olarak tasarlanması, bürok­
ratik veraset için vazgeçilmez öneme sahiptir.
Çünkü bireyin gündelik hayattaki tekil eylemi,
eğer bir toplumsal çevrenin desteğiyle ayakta
duramıyorsa, örneğine Osmanlı döneminde rast­
lanan conservatuer tepki, veraset olgusunu bü­
yük ölçüde zedeleyebilir. Bu düşüncenin kayna­
ğı, 1 927'de )ean-Marie Guyau'dan çevirdiği Ter­
biye ve Veraset adlı kitaba dayanır. Guyau'ya
göre laik ahlak, Avrupa toplumlarında modern
çağın gereklerine uygun bir bilimsellik anlayışıy­
la yoğrulmuş ve gündelik hayatın dokusuna
yerleşmiştir. Eğitim, bu rafine dokuyu modern­
leşme sürecindeki diğer toplumlarda da canlan­
dınp, veraset yoluyla gelecek kuşaklara aktara­
bilir. Aslında Guyau'nun öne sürdüğü bu düşün­
cede modernleşme sürecine katılması istenen so­
yut bir toplum varsayımı değil, somut bir ırk'tır.
temasını işlemesi, hem politik açıdan sakıncalı,
hem de bu temanın daha önce Türkçü ideologlar
tarafından pedagojik işleniş biçimine bir geri dö­
nüş sayılacağından kendisi için yeterince cazip
1 61

Cumhur(yet'in idealı; serbest meslek kadınmı yaratmaktı. Bu ideal
kısmen gerçekleşti,Jakat Abdullah Cevdet'e göre modern kadm,
sokakta para kaza11a11 sırada11 bir varlık değil, resmi idcolq;i' içılıdc
gezı/1e11 bir mede11(yet sembolü idı:
ırk'a özgü kültürel karakteri bu toplumsal çevre
içinde modernleştirmeyi amaçlar.
Modern adab-ı muaşeret, Abdullah Cevdet
için küçük yaşta aile terbilesiyle kazanılabile­
c e k b i r kurallar b ü t ü n ü d ü r . G u s t a v e Le
Bon'dan çevirdiği Amel/ Ruhiyyat ( 1 9 1 4 ) ile
Dün ve Vann ( 1 92 4 ) başlıklı kitaplarda, aile
terbiyesinin çocuk üzerindeki kişilik oluşturucu
etkileri ele alınmıştır. Daha sonra çocukların ai­
le içinde ve gündelik hayatta ana babanın
1 62
kontrolu altında bulunmalarını şart koşar. Bu
kontrol sistemi, bir bakıma pederşahi Osmanlı
aile mirasının henüz canlılığını sürdüren bir ge­
leneğidir. Eski aile düzenindeki baba ile çocuk­
lar arasındaki ilişki kopukluğu bu defa, "çocuk­
lar sefrada söze kanşmaktan ve reylerini be­
yan etmekten çekinmelidirler. Çocuklann mü­
lahazalanna bilakayd, hayraniyet izhdr et­
mek ve heryaptıklannı iyi bulmak büyük bir
hatadır ki ekseriya irtikdb olunur. " düşünce­
sinde sanki yeniden sürdürülmek istenmekte­
dir. Ne var ki Abdullah Cevdet'in amacı, çocu­
ğun dünyasına bütünüyle kayıtsız kalmayı ya
da aşırı bir gözetim alanı olarak bu dünyayı
alabildiğine sınırlandırmayı öngören karşıt ku­
tupları uzlaştırmak değildir. Tam tersine dü­
şünsel çerçevesini Guyau'dan aldığı, "çocuklu­
ğun let4feti tabifliğindedir ve bu tabifliği
mümkün mertebe uzun müddet muh4fazaya
bakmalıdır" görüşünü, çocuğun aile içinde
sosyalleşmesi için ilk önemli adım sayar. Kuş­
kusuz burada söz konusu edilen aile, laik kül­
türü benimsemiş ailedir ve çocuklarının mo­
dern adab-ı muaşeret hakkında aydınlatabile­
cek toplumsal etkinliklerin de hem hazırlayıcı­
sı, hem de uygulayıcısıdır. Çocuk baloları bu tür
etkinliklerden olup Cumhuriyet döneminde
yaygınlık kazanmışlar ve yeni kuşağı Avrupa
standartlarına göre motive etme amacını güt­
müşlerdir. Daha önce çocuk baloları, Abdulha­
mid döneminde Taksim Bahçesi'nde yapılmak­
taydı. Abdullah Cevdet'in bu balolar hakkında
"ÇokJaıdelıdir. Çocuklar için hem eğlence hem
de bir muaşeret, bir cemiyet hayatı mektebi
olur" demekte ve ideal bir adab-ı muaşeret
programı vermektedir: "Bu balolarda erkek ço­
cuklar kız çocuklara tıpkı büyüklen.,ı balola­
nnda kadınlara yapılan ihtiramkar ve nazik
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
A vrupa dddb-ı mudşeretıiıe uygun toplantılar, kadm ile erkeği aynı masada buluşturan modem anlayışm başlıcaJaal{yet biçi­
m{ydi Gazete ve dergi sayfalannı renklendiren bu görüntülerde, Cumhuriyet modemleşmesinin ideolq;I ile gerçeklik arasmdaki
perdeyi kaldıran toplumsa/ çağrı gücünü hissetmek mümkündü.

muameleyi aynen yaparlar. Dans etmeye da­
vet ederler, sıra beklerler, beraber dans ettiği
küçük hamm kızı dansın hitamında bijfeye
götürürler, ikram ederler, sonra ebeveyninin
yamna kadar teşyi eder, orada bir iki dakika
kalır, teşekkür eder, ayrılırlar. " Savfeti Zi­
ya'nın Adab-ı Muaşeret Hasbıhal/en° kitabında
da çocuk balolarına ilişkin ayrıntılı bilgi vardır.
Fakat Abdullah Cevdet bu konuyu kendi fante­
zileriyle süslemekten geri kalmaz; özellikle
kostümlü (maskeli) baloların çocuklar için bir
çeşit tarih dersi bile sayılabileceğini söyler.
Aile , çocuğun olduğu kadar kadının da
adab-ı muaşeret konusunda eğitim gördüğü bir
cemiyet lıücresi dir . Ancak Abdullah Cevdet,
' dunu geçmemek şartıyla " onu kültürlendirnıek
kadının gündelik hayattaki rolünü, "Bir kad111111
başlıca meşg(ıliyeti evine nezaretten, lıizmetçi­
leniıi idareden ibarettir" şeklinde formülleştir­
mesi, kuşkusuz Cumhuriyet yönetiminin ideal
Türk kadını anlayışına ters düşer. Yazara göre
kadın, "çocukların maddi ve manevi terb(yesıiıi
yapmalıdır. " Bu terbiye için de ona gerekli tek
bilgi pratik pedagojidir. Ne var ki kadının günde­
lik hayatta karşılaştığı sorunları çözmede her
zaman bu bilgi bir anahtar işlevi görmeyebilir. O
zaman da eline, ölçüyü kaçırmamak şartıyla
başka anahtarlar verilebilir. Guyau 'nun kadın
ile erkek arasında yaptığı zihinsel kapasite ayrı­
mına dayanarak, "malik olduğu kuvvet hudu­

ABDULLAH CEVDET'IN CUMHURİYET ADAB-1 MUAŞERETi 1 63

Osmanlı döneminde sokak, bir kıyqfet müzesi gibiydi. Farklı kültürler kendilerini kıyqfet sembolizmi aracılığıyla gündelik
hayatta ifade edebiliyorlardı. I874'te Galata Köprüsü üzerinden geçen/en· izleye11 Edmo11do de Amicis, "aynı şekildegıyılımiş iki
kişiye rast!a11maz" diyeyazmıştı. Cumhunyet ideolq;isi ıse, aynı şekilde giyinen bır toplum idealinı: modem/eşme a11/ayışının
merkezineyerleştirecektı:

1 64 ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

 mümkündür; fakat bu süreç içinde instruction
ile depense intellectuelle arasındaki önemli farkı
gözeterek, kuvd-yı dimağıjye' sini de gündelik
hayatın olumsuz etkilerinden korumak gerekir.
Cumhuriyet dönemi bürokratlarının mo­
dern adab-ı muaşeret konusunda en çok duyar­
lı oldukları noktalann başında aile içi etkinlikler
gelmektedir. Ziyafetler, kabul günleri ve çeşitli
amaçlarla yapılan toplantılar, ailenin toplumsal
ütopyayı kendi bünyesinde sergileme becerisini
göstermesi açısından önemlidir. Aile üyelerinin
gündelik yemek zamanına uymaları ve aynı sa­
atte sofra başında bulunmaları, Cumhuriyet
actab-ı muaşeretinin belki de en resrrıl yönüdür.
Osmanlı ailelerinin 1 9 . yüzyıla kadar belirli ye­
mek zamanları yoktu. Zamanı ayarlamak ge­
nellikle aile büyüğünün insiyatifıne kalmıştı.
1 9 . yüzyılda şehir hayatının, zaman kavramını
programlaması bir ölçüde aile bünyesinde de bu
programa uyma zorunluluğunu doğurmuştur.
Cumhuriyet döneminde ise zaman kavramı
adeta gündelik hayatı idare eden gizli bir güçtür.
Aile içinde geleneksel otoritenin dizginlerini ele
geçiren bu güç artık sofranın etrafında topla­
nanlara kendi kurallarını benimsetmiştir. Sofra
adabı açısından bu kurallar, daha geçen yüzyıl­
da köklü degişikliklere uğramıştı. Ne var ki her
değişiklik gerçek özünü koruyamayıp alaturka­
laştıkça, Cumhuriyet dönemine aktarılan adab-ı
muaşeret mirası da, modern toplumun ideal
kültür düzeyini beslemekte yetersiz kalıyordu.
örneğin Abdullah Cevdet sofra peçetesini tanı­
tırken, kuşkusuz bu nesne uzun zamandan beri
Türk toplumunda kullanılmaktaydı; fakat kulla­
nım biçiminin alaturkalaşmış olması, nesne
hakkında doğru bilginin modern adab-ı muaşe­
ret gereği verilmesini zorunlu kılıyordu. Peçete­
yi önlük gibi kullanarak, bununla el ve yüz sil-

ABDULLAH CEVDETIN CUMHURİYET ADAB-1 MUAŞERETİ 1 65

mek bir Osmanlı geleneğiydi. Kahveyi höpürde­
terek içmek de aynı geleneğin bir uzantısıydı.
Abdullah Cevdet açısından her iki hareketin de
modern adab-ı muaşeretle bağdaşmadığını söy­
lemek, bir bakıma geçmişin mirası üzerinde
eleştiri yapmaktı. Diğer yandan çatal bıçak kul­
lanma becerisi de zengin sofralarının dışında
tam anlamıyla gelişmemişti. Bıçağın görevini
çoğunlukla parmaklar üstleniyordu. Batı dün­
yasının ise lll. Henry dönemine kadar çatal kul­
lanmayı bilmemesi kuşkusuz 1 9 . yüzyıl Os­
manlısı için geçerli bir mazeret sayılamaz. Ab­
dullah Cevdet'in sofra adabına ilişkin bir diğer
gözlemi de bugün için oldukça ürkütücüdür:
"Bir zatın bir vükela sqfrasında, muzu kabu­
ğuyla yediği ve çatal ile dişini kanştırdığı gö­
rülmüştür. " Bu tür olaylar Osmanlı modernleş­
mesinin neredeyse aynlmaz birer parçasıydılar.
Cumhuriyetçiler'in modern adab-ı muaşeret ko­
nusunda en kestirme hedefleri de Batı dünyası­
na karşı varlığımızı bu türden görüntüler yarat­
mayan uygar bur toplum olarak kanıtlayabil­
mekti. Aileyi toplumun bir hücresi kabul eden
Abdullah Cevdet de bu yüzden Batılı elitist aile
geleneğinin Cumhuriyet bürokrasisi içinde kök
salmasını zorunlu bir uygarlık göstergesi say­
mıştır. Kabul günlerinde, "Dostlara birgouter
vermek bugün modadır" diye yazarken, kuşku­
suz modanın uygarlık olduğu klişesini tekrar
ediyordu. öte yandan aile arasındaki müzikli
toplantıları desteklerken, "Genç kızlar asla ko­
mik şarkılaryahud şüpheli bir mahiyette ro­
manslar teganni etmezler" türünden yasakla­
yıcı kuralları da sıralamayı unutmuyordu.
Sokaktaki gündelik hayat, en azından Os­
manlı aydınlan kadar Cumhuriyetçiler'i de meş­
gul etmiştir. Modernleşmenin vitrini saydıkları
sokak ile gündelik hayat arasındaki rasyonel
1 66
kültür transferini sağlamada Cumhuriyetçiler 1 9.
yüzyıl aydınlarına oranla daha tutarlı bir yol iz­
lemişlerdir. Osmanlı reforrnculannı, gündelik ha­
yatın sokak dokusunda şekillenen cosmopolite
kültürü etkilemişti; Cumhuriyet yöneticileri ise
bu etkiyi disiplin altına almaya çalıştılar ve kıs­
men de başarı gösterdiler. 1 930'ların gündelik
hayatında sokak, geçmişe oranla çok daha renk­
sizdir. Toplumsal bünyeye iktisadi ve kültürel
besin sağlayan bu damarlara modem hayat ilke­
si pompalandığında, geleneksel dünyanın giyim
kuşam çeşitliliği, jest ve selamlamanın adeta ri­
tüele dönüşen karmaşık yapısı yerini resmi po­
pülizmin pratik kalıplarına bırakmıştır. Örneğin
Galata Köprüsü üzerinden akan kültürel çeşitli­
lik, Sultan Reşad dönemine oranla çeyrek yüzyıl
boyunca köklü bir değişim geçirmiş; otantik kı­
yafet ve şive zenginliği, kravatlı, şapkalı insan
kalabalığı içinde erimiştir. Resmi popülizm. bü­
rokrat ile sokaktaki vatandaş arasındaki kıyafet
farkını ortadan kaldırmakla toplumun görüntü­
sünü 1 930'lu yılların Avrupa standardına uyar­
lamaya çalışmıştır. Son dönem Osmanlı insanı­
nın giydiği gündelik sokak kıyafetinde bile gü­
nün modasına aykırı çizgiler hakimdi. Örneğin
fes, Batılı kıyafetin üzerine kondurulmuş bir Do­
ğu sembolü olarak varlığını Cumhuriyet'in ilk
yıllarına kadar korudu. Buna karşın yelek giy­
mek, baston taşımak gibi alafranga Babıali mo­
dası yeni dönemde de uzun süre yaşadı.
Türk insanının dış görünüşüne verile n
önem, modern adab-ı muaşeretin başlıca konu­
lanndan birisidir. Yeni kılık kıyafete uyum gös­
termek kolay olmamıştı. Fes giyme adabını en
ince ayrıntısına kadar bilen Osmanlı efendisi,
aynı beceriyi şapka konusunda gösteremedi.
Şapka bir süre fes gibi alnın gerisine itilerek gi­
yildi. özellikle resmi kabullerde kullanılan silin-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
dir şapkalar ise başlı başına sorun yaratıyorlardı.
Abdullah Cevdet ilk şapka savunuculanndan ol­
duğu için konuyu yakından izliyor ve, "Bir zi­
yarete giderken bir adam silindir şapkasını
elinde tutmalıdır. Bu nev'i şapka çabuk kınlır,
çabuk bozulur ve taşınması müşkülatlı olmak­
la beraber acemi ve beceriksiz görünmemek
için onu rahatça ve mümareseli bir tarzda kul­
lanmayı bilmelidir" türünden uyarılar yapıyor­
du. Şapka gibi eldiven ve şemsiyenin de pratik
kullanım alanı dışında bir süs ögesi olarak de­
ğerlindirilmesi, bu nesneler hakkında ayrıntılı
bilgi gereksinimi doğurmuştu. Bu dönemde en
ciddi ülke sorunları üzerine kalem oynatarılann
yeri geldikçe modaya ilişkin yazılar yazmaları,
dolayısıyla bir çeşit Ahmed Midhat Efendi gele­
neğine bağlanmaları kaçınılmazdı. Abdullah
Cevdet, Avrupa modası ile modern acta b-ı mu­
aşeret arasındaki doğrudan ilişkiyi tutarlı bir bü­
tün olarak Türk toplumuna aktarırken, kuşku­
suz Midhat Efendi'nin, ansiklopedist yöntemini
izlemekteydi. Eldiven konusunda yazdıklan, bu
konuda var olan kültüıMzlüğün izlerini silmek
amacını taşır ve Osmanlı tenvir geleneğine dö­
nüşü temsil eder: "Zamanımızda bir teşrjfat zi­
yaretine giden bir efendi siyah redingot ve si­
lindir şapka gıjer,· eldiven bryaz olmaz. Bryaz
eldiven bir zdivaç
i merasimine, Hın'stıjanlar'ın
premiere communion denilen dini merasimiya­
lıud suvarrye gidildiği zamana malısusdur. "
Sokağa çıkmak, Cumhuriyet insanına göre
toplumun modern görüntüsünü Avrupa dün­
yası karşısında temsil etmek anlamına geliyor­
du. Bu yüzden Abdullah Cevdet'in, "insan so­
kakta bulunduğu vakit da/11; bir cemiyette, bir Üst tabaka kadınının yaşam tarzı, Osmanlı ve Cumhuriyeı dönemle
rinde genel kabulgören modem/eşme anlayışlan11111 daima bı!- adım
salonda bulunduğu gibi olmalıdır. Sokakta
önündeydi. önce bu kışkırrıcı kimliğin eylemi mevcut modemle,mıc
bulunan bir kimseyine bir cemiyet içinde bu­ kurallannı bozuyor, ardından kurallaryeni duruma göre tekrar dü
lunuyor demektir" görüşü, sokaktaki gündelik zenlen(yordu.

ABDULLAH CEVDET'IN CUMHURiYET ADAB-1 MUAŞERETi 1 67

Çengi ve köçek oynatan bir toplumdan valsyapan bir topluma geçiş, eğlence kültürünün içen'ğini büyük ölçüde değiştirmiş[{
Osmanlı insanı başkaları tarq/indan eğlendin/en edilgen bir tipti. Cumhurıjet insa111 ise kendisine doğrudan katılma imkıi111 ve­
ren modem eğlence anlayışmı benimsıyerek dans pistine çıkma cesaretıiıigösterdı:

hayata vurulan resmiyet damgasını taşır. Av­
rupa'nın gözleri, sokaktaki bu yeni Batılı insan
adayının üzerindedir ve her yanlış hareketin­
den bir mizah konusu çıkartıp milli gururu ren­
cide etme fırsatını kollamaktadır. Bu duygu
Cumhuriyet'in ilk yıllarında özellikle yabancı
misyonun davet edildiği törenlerde öylesine
baskındır ki, ortalama bir bürokratın sıradan
jestlerini bile abartılmış bir mizansene dönüştü­
rür. Kuşkusuz gündelik hayatın insanlar arası
ilişkiler düzeni yalnızca devlet törenlerinde
temsil edilen modern adab-ı muaşeretin daha
basitleştirilmiş biçiminden ibaret değildir. Fakat
Abdullah Cevdet salon elitizminin katı kuralcılı­
ğını sokağa taşımakta bir sakınca görm ez.
Onun adab-ı muaşeret anlayışına göre Cumhu­
riyet insanı sokağa çıkarken tam bir aristokrat­
tır; "Bir arabada bir hizmetçi hiçbir zaman
efendisinin yanına oturmaz, karşısına oturur.
Bu halde arkası arabacıya yahud şçfore gele­
cek vaz(yette oturur. Bir omnıbüste, bir tram­
vayda eğer serbest bir yer varsa hizmetçi
efendisinin karşısına oturur. Yalnızyanında
boş biryer varsa o zaman hizmetçı; efendisin­
den uzakta biryer boşalmcaya kadar tramva­
yın veya omnibüsün sahanlığında ayakta
durmalıdır. " Belediye araçlarına kadar giren bu
efendi-hizmetçi protokolü, söz konusu abart­
manın Abdullah Cevdet'in dünyasındaki karşı­
lığıdır. Ne var ki Cumhuriyet yönetimi hiçbir

1 68 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

zaman böylesine katı bir elitizmi onaylamamış,
tam tersine bu tür teşrifatta bir çeşit Osmanlı
mabeyn kültürünün izlerini görmüştür. Diğer
taraftan modern sokak adab-ı muaşereti kadın­
lara, geçmiş dönemde olduğu gibi bir dizi yasak
da getirmekteydi. Modernleşme tarihimizde ne
zaman kadın sorunu gündeme alınsa, ister çağ­
daş, ister gelenekçi zihniyet olsun, özgürlükten
çok yasaklara ilişkin kurallar üzerinde birleşir­
ler. Kadının sokaktaki hareket biçimini Osman­
lı ve Cumhuriyet dönemlerinde hep yasaklar
belirlemişlerdir. Abdullah Cevdet'in kadın öz­
gürlüğü konusundaki düşünceleri ise bu yasak
zincirinden bütünüyle kurtulamamış, değindiği
noktalar da yakın çevresi tarafından biraz fazla
abartılmıştır. örneğin Cumhuriyet döneminde
çalışma hayatına giren kadın, Abdullah Cev­
det'e göre sokakta yürüyüşüyle dikkati çekme­
meli, kimsenin gözüne doğrudan bakmamalı,
insanlara karşı daima mesafeli olmalıdır. Kadın
için "ne göze çarpan renkler, ne cefcqflı tuva­
letler muvqjik değildir" ve Osmanlı mesire
adabından sayılan, {emsiyeyi omuza alarak
salına salına yürümek de çağdaş kadına yakış­
maz. Modern adab-ı muaşeret, kadını koruyu­
cu kanatlarıyla kuşatarak, ona geçmişteki gü­
venlik dünyasını bu defa çağdaş ilişkiler düze­
yinde yeniden iade etmektedir. öyle ki, erkek
tarafından bu dünyanın temellerini sarsacak
herhangi bir eleştiri, doğru bile olsa yapılma­
malıdır; "Bir erkek bir kadınla konuşurken,
kadının.Jikn'ninyanlış olduğunu söylememeli­
dır; olsa olsa kadına yanılabileceğini söyleye­
bilir, kadın ısrar ederse, 'belki haklısınız' di­
yerek münakaşayı bırakır. "
Cumhuriyet döneminin resmi popilizmi
yalnızca biçimsel yeniliklerle sınırlı bir adab-ı
muaşeret anlayışını hedef almamıştır. Her bi-
ABDULLAH CEVDET'IN CUMHURİYET ADAB-1 MUAŞERETİ
çimse! yenilik, içeriğe ilişkin yeni düzenlemele­
ri de beraberinde getirir. örneğin fes yerine
şapka giymek, görünüşte bir süs ögesinin bi­
çimsel değişimidir; fakat şapkanın gelenksel
selamlama adabını geçersiz kılması, toplumsal
kültürün içeriğine ilişkin bir sorundur. Fesli bir
Osmanlı ile şapkalı bir Cumhuriyet insanının
selam verme biçimleri farklıdır. Diğer yandan,
birbiriyle tanıştırılan iki insanın uydukları
adab-ı muaşeret de eski ve yeni döneme göre
farlılıklar gösterir. Osmanlı döneminde birbirle­
riyle tanıştırılan insanlar son zamanlara kadar
el sıkışmazlardı. Abdullah Cevdet, :fazla haşin
veJazla mütekattı " bulduğu el sıkışma adeti­
nin bir İngiliz geleneği olduğunu söyleyerek,
bu adetin Fransa'da uygulanmadığını belirtir.
Ayrıca gene Osmanlı döneminde uygulanma­
yan kadınların el öptürmesi adeti, Cumhuriyet
döneminde yaygınlaşmış bir Alman geleneği­
dir. Kadın-erkek ilişkilerinin gerektirdiği zorun­
lu jestlerin farklı kültürlerden aktarılarak, orta­
lama bir adab-ı muaşeret benimsemesi, resmi
popülizmin pratik yönüdür. Bu pratikleşme, hiç
değilse ilk adımda Türk insanını modern dün­
yanın kapısından içeriye sokabilmiştir.
Osmanlı toplum düzeni evli erkeklerin cen­
neti olduğu kadar, bekarların da cehennemiydi.
Gündelik hayatımızda bekarlık sorunu her za­
man önemimi korumuştur. Geçmişte ehl-i na­
mus mahallerde ikamet ettilmeyen bekarlara bir
çeşit karantina uygulanır, şehirlerin daha çok
çarşı, hamam, depo gibi ticari mekanları etrafı­
na sıralanan odalarda yaşamaya zorlanırlardı.
Geleneksel dünyada namus düşmanı ile bekar,
aynı kuşkulu insan kimliğinde bütünleşmiş ve
gündelik hayattaki psikolojik yerini almıştır.
Osmanlı döneminde yayımlanan adab-ı muaşe­
ret kitaplannda bekarlara ilişkin tatmin edici bil-
1 69
gilere rastlanmaz. Bu kitaplarda evli erkeklere
tanının özgürlükler ile kadınlara getirilen ya­
saklann ötesinde bekar bir insanın gündelik ha­
yattaki davranış biçimini çerçeveleyebilecek
adab-ı muaşeret anlayışı hemen hiç ele alınma­
mıştır. Cumhuriyet aydınının kafasında ise, en
azından bir bekar-evli aynını yoktur. Gündelik
hayatın manevi kültürünü, namus bekçileri ile
düşmanları arasındaki çatışma alanı olarak gör­
mez. Böyle bir ortamda Abdullah Cevdet'in eski
zihniyete ait katı kurallan, dönemin adab-ı mu­
aşeretiyle kısmen yumuşatıp diriltmesi yadırga­
tıcıdır. Ona göre sıradan bekarlar, "z(yaret eder­
ler,Jakat ziyaret kabul etmezler. " Eğer bekar
kişi bir sanatçı ise, üzerindeki ahlak ambargosu
hafifletilebilir: "Bekdrlar artist olurlarsa, onlar
hakkında kıbar aleminıiı kuyudu mürtefi olur.
Böyle bir bekdnn evine gidilir, ziyaretinde bu­
lunulur. Artık ziyaretine gidilen, kıbar alemin­
den bir zat değıl artisttir. Onun salonuna de­
ğil, eserlerini temaşa için atölyesineyalıud
musıkf dıiılemeye gıdilir. " Kadınların bekar er­
kekleri ziyaretini ise, "Zevclen; peder/en; bira­
derleri refakatinde olarak edeb ve terbiye ka­
vaıdıiıin handne asla çıkmış olmaksızın böyle
artist bekarların evlerine gidebilir/er. " diye
başlarına namus bekçileri koymak kaydıyla şar­
ta bağlar, Diğer taraftan bir bekarın evine, ya­
nında namus bekçisi bulunmadan giden kadın­
lar, kendilerini toplumun yüksek çıkarlarına
adamış şahsiyetlerdir ve amaçları ziyaretten
çok, ticarettir: "Meefaatifakaraya mahsus ola­
rak ver.ilen bir balonun vrya t(yatronun hami­
si o/anyahudyine.fukara için i'ane toplayan
ha111mlar, cömert, alicenab bekar/ann kapıla­
rım çalabilirler. " Abdullah Cevdet'in sanatçıla­
rı, diğer meslek erbabından ayırıp, en azından
savunduğu adab-ı muaşeret konusunda onlara
1 70
daha hoşgörülü yaklaştığı görülür. Artistik
meşhurlar dediği bu zümrenin, sanat etkinlikle­
rini izlemek isteyenler, "Namdar bir artistin
eserler.ini görmeye gıderken hanımlar ve efen­
diler mutena bir ziyarete gıdıldiği vakit tuvale­
te ver.ilen ihtıinama mu'adi/ bir itına ile te/eb­
büs etmiş bulunmak lazımdır" koşulunu sana­
ta saygı gereği yerine getirmekle yükümlü ol­
dukları halde, dönemin Türk Ocakları salonla­
rında vedilen konferanslara yanızca, "Şehir tu­
valetıjleyanı; mutad elbise ile gıdilir, teklifsiz
ve merasimden azade bulunulur" koşulunu
pratik açıdan tavsiye etmekle yetinmektedir.
Abdullah Cevdet'in Cumhuriyet adab-ı
muaşereti, laik ütopyayı moral yönden denetle­
mek isteyen Osmanlı elitizminin izlerini taşır.
Konuyu, modern ahlak sorunu içinde ele alma­
sı ve toplumu yöneten elit kadroyu bu soruna
sahip çıkabilecek tek güç olarak görmesi, köke­
ni i l . Meşrutiyet öncesine uzanan düşünceleri­
nin Cumhuriyet ütopyası içinde dile getirilmesi­
dir. Devlet tarafından uygulanan resmi popü­
lizm, modern uygarlık imgesini yalnızca bürok­
rat tabakanın değerleriyle sınırlandırdığı süre­
ce, Abdullah Cevdet'in toplumsal elit yaratma
ilkesini yürürlükte bırakmıştır. Fakat resnıl po­
litikanın, toplumu, kalkındırılması gereken bir
köy gibi tasarlaması, popülist karakterin gide­
rek güçlenmesine ve çok partili dönemde de
resmi niteliğini kaybederek, bütünüyle taşra
kültürü tarafından kuşatılmasına neden olmuş­
tur. Böylece asker kadronun, Avrupa orta sınıf
değerlerinden aktardığı modern adab-ı muaşe­
ret anlayışı bir ölçüde sivilleşmiş, ama Abdul­
lah Cevdet'in çizdiği elitist modele göre de bir o
kadar alaturkalaşnııştır.
Tanh ve Toplum, VllI/48 (Aralık 1 987). s. 1 3-21
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 NAMIK KEMAL'İN
UYGARLIK GÖRÜNTÜLERİ
1 867 Londra'sında Fitzroy meydanı 1 5 nu­
maralı evin penceresinden Namık Kemal'in izle­
diği tipik bir İngiliz sabahı: Gözüne ilk çarpan,
toplumsal alışkanlıklann ritüeüne uygun bir ha­
reketlilik; seyyar satıcılann çay ve kahveye karı­
lacak sütü erken saatte kapı önlerine bırakmala­
n, günlük gazetelerin kahvaltıdan önce abonele­
re ulaştırılması ve mektupların düzenli şekilde
dağıtımı. Kamuoyunca benimsenmiş yaşam il­
kesi ile onu destekle� n pratik mantığın kay­
naştığı bu ayrıntılarda, genç şairin bir uygarlık
görüntüsü yakaladığı açık. ilke ve mantık, uy­
garlığın zembeleğini kuruyor ve boşalan yay,
geleneklerin alışılmış rahatlığı ile modern dün­
yanın huzursuzluğu arasındaki zaman sarkacını
hızlandırdıkça görüntüye giren sokaklar kalaba­
lıklaşıyor, her köşebaşından bir atlı tramvay çı­
kıyor ve kar tutkusunu doyurmaya çalışan in­
san enerjisi gündelik hayatı sarıyor.
Namık Kemal'in 1 867- 1 8 70 yılları arasın­
da yaşadığı Londra, kendi deyimiyle bir enmii­
zec-i alem'dir. Farklı yaşam biçimlerini şehir
dokusunda bütünleştiren ticari etkinlik, uygar­
lık sembollerini ön plana çıkartan büyük ölçekli
yapılanma ve bu karmaşık kütleyi harekete ge­
çiren teknik beceri, zihnindeki modern dünya
NAMIK KEMAL'IN UYGARLIK GÖRÜNTÜLERi
tasarımını, somut bir görüntüye dönüştürmüş­
tür. 5 Kasım 1 8 72 tarihli ibrette Avrupa izle­
nimlerinden çıkarttığı sonuçları sergilerken, bu
görüntüyü odak noktası seçer: "Riiy -ı arzda
mevciid olan asar-ı terakki'miı.fotoğrefı!e res­
mi almmış olsa, medeniyet-i hazırayı ancak
Londra kadar gösterebilir. " Yazarın Osmanlı
kamuoyuna modern bir uygarlık örneği olarak
yansıttığı bu görüntü, iki temel öğeyi kapsar:
Büyük ölçekli mekanlarda kurulmuş figürleri ve
zaman temposundaki alışılmamış hareketlilik.
Görüntünün merkezinde Westminster yer
alır. Yapımı 1 857'de tamamlanan, gotik ve Eli­
zabet dönemi üslubundaki parlamento binası,
çarpıcı bir uygarlık sembolüdür: "Londra'da bu­
lunan bir adam, ahkam-ı adaletin cerryamm
görmek isterse, önüne her şeyden evvel mer­
kez-i teşri olan ve dünyada gördüğümüz ka­
va'id-i siyasetden bir çoğunun mehd-i zuhuru
bulunan, o koca parlamento çıkar kiyalmz bi­
nasma bakılsa, efkar-ı umumiyyenin dehşet ve
mukavemeti nazar-ı idarrye karşı bir cismani­
yet kesb etmiş ve giiya kı; o cism-i hd'il değme
bir sadme ile zevalden masıin olduğunu gös­
termek için tahaccür eylemiş kıyas olunur. "
Parlamento binasının temel figür olarak görün-
1 71
Yeni Osmanlılar ve jön Türkler'in A vrupası, gündelik hqyata düzen veren toplumJelsefesıiıin, şehir mimarisinde somutlaşmış
simem·k görüntüler dizisinden ibaretti. Trqfalgar Meydanı 'nı adımlayan Namık Kemal evrenin maddeleştirilmiş bir modele
oturtulduğu bu hayat ortammda, !stanbu/'un meden{yet dışına itilmiş imgesini efukca beliren toplumsal çöküşün habercisi
olarak değerlendir{yordu.

tüye girmesi ilk bakışta. Paris operası ya da Vi­
yana garı gibi büyük ölçekli yapıların fiziksel
boyutlarıyla Osmanlı yenilikçilerinde uyandır­
dıkları hayranlık duygusuna bağlanabilir. Yir­
misekiz Çelebi Mehmed'den beri bu duygu etki
gücünü derinleştirmiş ve tıpkı dini bir tasvirin
karşısında yaşanan mistik heyecana katılmıştır.
Romantik edebiyatın etkisindeki Namık Ke­
mal'de de bu heyecanın izlerine rastlayabiliriz;
ancak bir farkla, 1 848 Avrupasında monarşiye
karşı özgürlük düşüncesinin yarattığı kahra­
manlık mitiyle beslenmiş olarak. işte İngiliz par­
lamentosunun fiziksel boyutları bu noktada, us­
ta bir mimarın yarattığı görkemli taş yığınına
değil, iktidara karşı gelişen özgür düşüncenin
maddeleşmiş biçimine dönüşür. Cism-i h<i 'il de­
diği bina artık, efkar-ı umum{yye 'nin mücadele
gücüyle cisman{yet kazanan canlı bir uygarlık
sembolüdür. öte yandan Osmanlı imparatorlu­
ğu'nun başkenti, özgürlük duygusunun madde­
leştirdiği böylesi sembollerden yoksundur. Na­
mık Kemal'in o güne kadar !stanbul'da görebil­
diği tek büyük yapı, efkar-ı umüm{Y.Ye'nin de­
ğil, iktidarın sembolü olan Selimiye kışlasıdır.
Disraeli tarafından 1 868'de açılan Dışişleri
Bakanlığı binası da, parlamento kadar şairi et­
kilemiştir. imparatorluk merkezi ile sömürgeler
arasındaki diplomasi trafiği burada yoğunlaş­
makta, şark meselesi üzerinde yapılan Disraeli­
Gladston tartışması dışişleri koridorlarından
parlamentoya yansımaktadır. Kuşkusuz me­
kanların boyutları, işlevleriyle orantılıdır. Os­
manlı Hariciye Nazırı'nın konağı, "on paralık
bir istida" ile girilen mesleğin ekmek kapısı du-

1 72 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

rumundayken İngiliz dışişleri, diplomasi çar­
kından geçmiş deneyimli bürokratların tam an­
lamıyla profesyonelleştikleri evrensel bir ofistir.
Namık Kemal'in çizdiği uygarlık görüntü­
sünü somutlaştıran ikinci etken, toplumsal ha­
reketliliğe bağımlı olarak gündelik hayatı bi­
çimlendiren zaman temposudur: "Devir ve ha­
reketin kesreti o derecededir kı; sokaklann her
bin· devr-i daimi ve cerryam seri bir girdab-ı
azime dönmüş, la-yenkati bir tarqjindan bir
tarqjina insan akar durur. " Yazarın Avru­
pa'ya hareketinden önce Ocak 1 867'de bir ya­
kınına yazdığı mektupta ise aynı konu İstanbul
örneği dikkate alınarak işlenmiştir: "Rama­
zan 'ın beşinden altısından ben· zuhura gelen
ahvale gelince: Hava açılır açılmazyirmi-otuz
seneden ben" mu'tat olduğu üzere kadınlar da
sokaklara döküldü. Bab-ı Seraskeri pişgahın­
dan Beyoğlu Karakolu'na kadar Bayezid Mey­
dam ile Şehzade Caddesi arabalar ve Kalpak­
çılarbaşı arabasız/arla malamaldir. ifadem
bütün bütün tahsfsa hami olunmasın, mura­
dım eksenyyeti beyaı�ır. Yoksa Çarşı 'da bdzı
arabalar bulunuyor. Meydanla caddede dahi
birçok p(yade kadın görülüyor. "
istanbul'un gündelik hayatındaki hareket­
lilik 1 9 . yüzyılda artmakla beraber, dönemsel
karakterini korumaktadır. Ramazan ayına öz­
gü canlılık, zaman temposunu bir ölçüde hız­
landırır; fakat bu hareketliliğin ardında ne
Londra'daki gibi iktisadi dinamikler ne de tek­
nolojik bir güç vardır. iftar topuyla canlanan
şehir, yalnızca dinin emrine uymaktadır.
Zamanı, giderek küçülen birimler içinde ya­
şayan modern uygarlık, Namık Kemal'e göre
yaratıcı karakterini servet ile sa)' arasında kur­
duğu üretici ilişkiye borçludur: "Sayı; servet vü­
cude getirmez, seıveti sa)' vücude getinT. " Bu
NAMIK KEMAL'İN UYGARLIK GÖRÜNTÜLERi
ilke Londra'da çalışma düzeninin temel direğidir;
zaman temposu yalnızca bu düzenin kurallarına
uyar: "Bir sür'at müşahede olunur kı; vesa'it-i
servet burada saat-ı wamm akrebine ve ora­
dayelkovamna bağlıdır denilse mübalağa edil­
memiş olacağına bi'/-bedahe hükmedilıT. " Ak­
rep ve yelkovanın idare ettiği zaman, endüstri
toplumlanrun gündelik hayatına dairesel bir ha­
reketlilik kazandunııştır. Her yimıi dört saatte bir
aynı tempoda tekrarlanan bu hareketlilik, üretim
ve tüketim mekanizmasını aksatmadan işletir.
Oysa bizde: "Elden gelen sa)'i.fi'ıle getirdıkden
sonra, müyesser olan kisb ile iktjfa demek olan
kanaat başka manaya hami olunmuş. Bir hır­
ka ile bir lokma nasib oldu mu, bir kenz-i la­
yijfiıaya malik(yyet zehdbı hasıl olarak ten­
perverlik peygulesinde yan gelib zevke bak­
mak, sevab hükmünde tutuluyor. Yazarın bu
"
saptaması, Osmanlı toplumundaki hareketliliğin,
modem uygarlıklardaki gibi dairesel olmayıp dö­
nemsel bir nitelik gösterdiğini vurgulaması açı­
sından ilginçtir. Sa)' bir süre, zaman temposunu
hızlandırır ve gündelik hayat geleneksel stan­
dardını koruduğu sürece hareketlilik devam
eder; fakat bir hırka bir lokma ile sınırlandırılan
standart zorlanmaz, dolayısıyla zaman temposu
giderek yavaşlar ve gündelik hayatın dizginleri
tevekkül duygusunun eline geçer.
Teknoloji , zamanı hızlandıran bir diğer et­
kendir. "Şehir içıiıde kırk bini mütecaviz olan ev
arabalanndan başka, otuz beş binden z(yade
kira arabası ve on beş binden z(yade om111büs
vardır. Bununla beraber şehirde olan demıiyol­
lan111n büyük merkezindeyevmi 011 dört saat.
her iki dakıkada altmış arabalı bir vapur hare­
ket eder" diye izlenimlerini aktaran Namık Ke­
mal, Londra metrosunun temellerinin atılmasına
taııık olmuş, atlı tramvaylarla yolculuk etmiş ve
1 73
lngiliz bwjuvazisinin sıraevlen; Namık Kemal'e göre eşitlikçi toplum anlayışının birjfadesiydi. Geleneksel Osmanlı mahalle
düzenılıe hiç de aykırı olmayan bu görüntü, lstanbu/'un modem/eşme çağında büyük darbe yemiş, ancak !875'te inşasına
başlanan Akaretler'de olduğu gibi bir devlet prqjesi şeklindeyeniden gündelik hayata sokulmaya çalışılmıştır.

bir saatte iki yüz bin nüsha basan matbaaları
görmüştür. Gündelik hayatın hızı başını döndü­
rür; mantığın denetiminden çıkarak Evliya Çelebi
üslubuyla apokaliptik görüntüler çize: "Fabnka­
larına girilse dehşetten vücutda tüyler ürpenr.
işleyenler makine değil gıJyd dağparçası kadar
bir div-i ahdnin-bedendir kı; ağzından ateşler
püskürerek ve her uvzu hareket ettikçe başka
bir sadd-i müthiş peyda ederek, kendini zincir-i
hükmüne esir eden meleku'l-aklın gece gıJndüz
bı!d-tevdkkefiıJfô.z-ı.fenndnına çalış11: "
Mösyö Fanton'dan aldığı özel derslerde birer
teori yığnına dönüşen Meden(yet ve Terakki tar­
tışmalarının özü, Namık Kemal için, Picca­
dilly'deki ticaret hayatı, Waterloo istasyonunda
banliyölerden endüstriye işgücü taşıyan teknolo­
jik dinamizm, Westminster'da ise Kraliçe, kilise
ve halk ittifakına sırtını dayamış parlamento de­
mekti. Fakat bunların ötesinde Londra'nın gö-
rüntüsü çok daha zengindir: Dickens'ın arka ma­
halleleri, rehinciler, bankerler, Dress House adıy­
la yaygınlaşan randevu evleri, yalnızca üst taba­
ka erkeklerine açık kulüpler, Derby, buhar ve ha­
vagazı, arabacıların grevi, baskı altında tutulan
cinsellik, Brighton'da deniz banyosu yapmak ya
da Hyde Park'da bisiklete binme modası, zengin­
leşen orta sınıfın Londra ve Margate'de uyduğu
farklı ahlak kurallan, insanlan sayfiyelere çeken
hafta sonu kavramının bütün toplumu sarması.
Namık Kemal özgürlük ruhunu, tabii hakları ve
kamu düzenini temsil eden bu figürleri oluşturdu­
ğu uygarlık görüntüsüne katmıştır. Modern dün­
yanın temellerinde yatan insan özgürlüğü dü­
şüncesini Yeni Osmanlı ideolojisine taşırken ken­
di yaşadığı toplumun da Avrupa uygarlığına ka­
rarlı bir adım atacağı inancındadır; çünkü "Mede­
n(yetsizyaşamak, ecelsiz ölmek kabilıiıdendir. "
T'arih ve lop/um, 60 (Aralık 1 988) , s. 20-2 1

1 74 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

 MODERNLEŞMENİN EDEBİYATI:
SERVET-İ FÜNUN ÜZERİNE NOTLAR
1
Resmi tarih, 1 9 . yüzyıl boyunca enlem ve
boylam değiştiren Osmanlı modernleşmesini
Talmudf bir üslupla anlatır. Eski dünyaya ait
kültürel merkez, uygarlık haritası üzerinde ko-
ordinatlan bilinmeyen bir Batı noktasına doğru
kaydıkça, kişiler ve o�ylar bu üslup süzgecin-
den geçerek yeni dini müjdeleyen mucizeleri
yaratırlar. Geçmiş zaman zembereğini parçala­
yan hiçbir reform girişimi yoktur ki, yakasını
kısas-ı enbiya edebiyatından kurtabilmiş ol­
sun. Servet-i fünun tarihi de, etrafını saran
böyle bir kutsal hale' den ayrı düşünülemez.
Hareket, 1 896- ı 90 ı yıllan arasındaki ilk dö­
nemde, içtihad kapısını zorlayan bir mezhep
görünümündedir. Yeni akfde'yi öğreten laik
havarileri ve izleyicilerinin kalplerinde lıebraic
titreşimler yaratan kutsal metinleri vardır. Etki
alanlan genişledikçe, üzerlerindeki geleneksel
baskı silahlanır ve sıcak kalem savaşının kıvıl­
cımlan, matbuat alemı" nin eski efendilerini ga­
zete sütunlarında mevzilendirir. Kısacası bir
MODERNLEŞMENiN EDEBiYAT!: SERVET-İ FÜNUN ÜZERiNE NOTLAR
cephe savaşıdır bu. Çatışmanın en yoğun oldu­
ğu cephe, Bayazıt-Aksaray-Çarşıkapı bölgesin-
de Acem çaycıların yakın desteğini gören hara-
bat şairlen ne karşı açılır. Kazanan kesim ede-
"
biyatçılar; kaybedenler ise nazireciler, iskatçı-
!ar, lügatçiler, intihalciler ve latifeciler'den dev-
şirme Yeniçeri artıklarıdır.
il
Servet-i fünun edebiyatı varlığını, Tanzi­
mat'ın eğitim mucizesine borçludur. Bir 1 9 .
yüzyıl gazelhanı ile Elhdn-ı şita şairini birbi­
rinden ayıran özellik, toplumsal köken farkın­
dan çok, eğitim sistemine aittir. ilk olarak ma­
dalyonun ön yüzüne bakalım. 1 880'1eriıı ııazi­
recileri, Muallim Naci' niıı etrafında bir esnaf
zümresi oluşturduklarında dayandıkları kültü­
rel zemin, Süleymaııiye Medresesi ile Kapalı
Çarşı arasındaki verimsiz topraktı. Gazcl'in to­
humları burada geleneksel yönteme göre ekili­
yor; hasat mevsiminde ürü n , divanlarda topla-
1 75

.,�·;,0 .;ı:. ,,..... f.'ıı;. ..ı,.,.!l.t::I:.. ·ı� .s;J�.
--<><.·--,..;-
UUl T· ı · n uu ı
_!·�··=���- - - .. - - :.-:--�-:;:.:� �!!�:=� :- - - - - ---�7:� : .
�.::..::::.:�:.-:-;
: "'· - -- - - _ ::::.:-_�.=:�:�� ;:-_ - - ---
<l\.İ .,;ı Jif ..-�,,... -=_ _, 1
••"V.,,.,-.r��J4.,,f".;J� � ....
.
.:ı..•,,..ı ,ı .f,�..ı:....; .; .;;.f_, r:ı...
. ��\ıi �..r;.ı ............ ..."..;
....�. , �:� .._.,..,._.· c- • 1.
. .fu1 ;1,ı .;;., ..ı;, 1-;1t" ('""': .A\:o
. ,,....__ , .,. ,;;-- •. · " · e- .1 1
. ,.,.:..,)',. .;,.,.ı J.';,,, _.f.1::,L-
.:..)1... , J\,...Y"
. '":""!·J .;.:{'.,;,; ;U.. �'(" .),f1.:..1JH ..!,._,, ..,.�ı t:,-"'; �,�, � C.�'. c_I;..-..:
.... .. ..:.
..:.�r..:ı) �,L -:J: L!:.,! .:.._,;.ı.;ı. rJ.:-· •..,., r-'! <!l·=·L·::o:u. .:.,..... .:..WS-.r -=-·� ,;-.,•,ı
Servet-ifanun, gerçeklik ile haya/ılı kanşımından meydana gelen bir
modernleşme prqjesi ıdi. Batı dünyasını kavrama arzusu bu prqjeyi
gerçekci bir temele oturtmakta; ama sıra bu temel üzen'ndeyerli bir
hayat tasarımı inşa etmeye gelince, ancak hayalden ibaret bir
toplum görüntüsü ortaya çıkmaktaydı.
nıyor ve kalın bir tömbeki sisi çöken çayhane­
lerde kültürel dolaşıma sokuluyordu. Böyle bir
ortamda sanatın üretim tekniğini şekillendiren
eğitim, usta-çırak ilişkisini zorunlu kılar. Çırak,
ustalık payesini alacağı zamana kadar, kişisel
becerisini çömezler loncasında nazireler yaza­
rak geliştirmeye çalışır. Gördüğü eğitim, yaşa­
nan zamana ait olma duygusunu değil, geçmi­
şin mirasına sahip bir insanın gururunu kuv­
vetlendirir. Kendi üzerine katlanarak ağırlaşan
bu yücelik duygusu, kısa sürede cılız omuzları
çökertir ve ortaya geçmişi sayıklayan paslı bir
1 76
zihin mekanizması ile oluşumunu tamamlaya­
m a m ı ş ps ikoloj i k b i r rahatsızlık çı kartı r .
1 880'ler, işte bu insanların Tanrı armağanı şa­
irlik mesleğini koltukçu meyhanelerinde sür­
dürdükleri; fakat kişiliklerini, modern eğitim
sisteminin toplumsal köken üzerinde yarattığı
yabancılaşma duygusundan koruyabildikleri
bir dönemdir. Esnaf ahlakıyla yoğrulmuşlar;
yarattıkları alaturka bohemin tüketici ortamın­
da son savaşlarını Servet-i fünun yazarlarına
karşı vermişlerdir.
III
Madalyonun tersini çevirelim. Aynı dö­
nemde Galatasaray Sultanlsi'ni bitiren bir genç,
Harbiye, Mülkiye ve Tıbbiye koalisyonu tara­
..
fından parsellenmiş modern hayata ilk adımını
. ,....ıpı,
atar. Kendisini bu hayatın doğal üyesi saymak­
ta ve diğer üyelerle, modern bir kültür çevresine
ait olma duygusunu paylaşmak istemektedir.
Birkaç yıllık Tanzimat eğitimi onu, toplumsal
kökeninden koparmış; dolayısıyla ideallerini
basit mahalle hayatının dar ufku üzerine çıkart­
mıştır. ideal, her zaman uzakta bir yerdedir.
Ona ulaşmak isteyen genç insan, doğduğu ye­
re, bir daha dönmemek üzere veda eder; geride
bıraktığı mahalle hayatına ilişkin canlı sahneler,
okul sonrası önüne serilen pırıltılı hayatın ışık­
ları altında soluklaşırlar. Silinen hayat panora­
ması ile birlikte, toplumsal anatomiye ait her
türlü bilgi de unutkanlığın girdabına terkedilir.
Bu açıdan Servet-i fünun yazarı, Osmanlı orta
tabakasının eğitim yoluyla iğdiş edilmiş üyesine
güzel bir örnektir. Tevfik Fikret basit bir katibin;
Cenab Şahabeddin ise Pilevne'de şehit düşen bir
askerin oğluydu. Mehmed Rauf orta halli bir ai-
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
leden, Halid Ziya da taşralı tüccar sınıftan gel­
mekteydi. Kendilerinden önceki Tanzimat dö­
nemi yazarlarıyla karşılaştırıldıklarında, top­
lumsal köken bakımından daha geleneksel bir
kültür tabanına sahip oldukları, fakat bu kültü­
rel çerçeveyi şaşırtıcı biçimde yadsıdıkları görü­
lür. Tanzimat edebiyatçısı ise paşa konakların­
da yetişmiştir. Babıali kalemlerinde mürekkep
yalaması, gördüğü eğitimin niteliği hakkında
yeterli ipuçları verir. Ne var ki bu tip, Babıali'ye
karşı kendi bürokrat tabaka değerlerini ısrarla
savunmuş ve ortaya koyduğu edebiyat anlayı­
şında sürekli olarak bir hak arayışını dile getir­
miştir. Çağdaş anayasal düzen bu hak arayışı­
nın doğal bir sonucudur. Servet-i fünun yazar­
larına gelince; Tanzimatçıların tersine, toplum­
sal düzenin siyasi içeriğine herhangi bir katkıda
bulunmadılar fakat il. Abdülhamid'in siyasi dü­
şünce boyutunu ortadan kaldırarak, modernleş­
meyi yalnızca eğitim sistemindeki dönüşümle
gerçekleştirmek istemesi onlara, çağdaş edebi­
yatınuzın temellerini atma yolunu açtı.
Hırçın. içe kapanık ve huzursuz bir hayat111 labirentinde dolaşan
"' Teifik Fikret, gerçek anlamıyla hayal kırıklığının şiirin/yazdı.
Tutkuyla bağlandığı toplumsal değerlerin küçük hesaplar peşinde
koşan büyük unvanlı insanlaryarattığınıgörmesı; ona kendi ellenjle
kendi hayat hapishanesi olan Aş(yan 'ı ılışa ettirmişti.
IV
duyarlar. ideal bir Servet-i fünun tipi, bireysel
Osmanlı eğitim mucizesinin ürünü olan tarihini yalnızca yakın zaman için şekillendirir
Servet-i fünun edebiyatında geçmişi anımsama ve anımsama yerine düş kurarak geleceğe iliş­
mekanizması işlemez; çünkü bu mekanizmayı kin kurgusal bir dünya yaratır. Düş kurabilen
çalıştırabilecek toplumsal kökene ait bilgi kay­ birey, özlemlerini kendi isteği doğrultusunda
nakları kurumuştur. Somut bir geçmişi anımsa­ düzenleme şansına sahiptir. Ancak isteğin ko­
ma becerisinden yoksunluk, belleğini kaybet­ şullandırabildiği bu esnek düzenleme, gündelik
miş Servet-i fünun tiplerini tam bir hayat ace­ hayat karşısında bütünüyle dağılır ve ortaya
misi yapar. Toplum içinde kendilerini yabancı modern edebiyatın trajik temalarından düş ile
gibi görürler; kültürel farklılıklardan doğan gerçeklik arasındaki çatışma çıkar. Servet-i fü­
renkli yaşam üsluplarına bir türlü uyum sağla­ nun romanı, ana hatlarıyla bu çatışma ekseni
yamazlar ve bundan dolayı sürekli tedirginlik üzerinde şekillenmiştir.

MODERNLEŞME;.•• cUEBIYATI: SERVET-1 FÜNUN ÜZERiNE NOTLAR 1 77

 v delik hayatın somut gerçekliği karşısında su
Düş ile gerçeklik arasındaki çatışma, ta­
sarlanmış mitlerin yıkımıyla sonuçlandığında,
toplumsal hayata yönelik eleştiri somutluk ka­
zanır. Mehmed Rauf, Genç Kız Kalbi'nde bu
türden dolaylı bir eleştiri perspektifi kullanmış­
tır. Pervin, bütün zamanını olağanüstü bir İs­
tanbul düşü kurmakla geçirir. iyilik ile kötülük,
güzellik ile çirkinlik, tasarlanmış bu cennet
içinde birbirlerine üstün gelecekleri ortamı
ararlar. Bu ortam, lstanbul'a gelen Pervin'in
gözleri önüne bütün çıplaklığıyla serildiği za­
man sırça fanus kırılır ve kötülük Tanrısı, ha­
yatın dizginlerini ele alır. Servet-i fünun roma­
nındaki bireysel düş kırıklığını, yalnızca gün-
Halid Ziya, modernleşme rüzgarıyla parçalanıp
dağılan lıayar kınnnlan111 ustaca bir araya gecirerek,
mulıreşem bir roman mimarisi kunnuşru. Ancak bu
mimarinin dil malzemesi zamana karşı o kadar
dayanıksızdı ki, ay111 rüzgar bu defa bürün yapıyı
yerle bir ermekte tereddüd dııymadı.
1 78
yüzüne çıkmış psikolojik bir sarsıntı saymak
yanıltıcıdır. Düşsel kurgu, bireysel dünyayı çe­
peçevre kuşatan dış mekanın baskısıyla dağı­
labildiği gibi, bu karmaşa içinde yenik düşmüş
idealizmin doğurduğu umutsuzluk da aynı
bozgunu yaratır. Yüceltilmiş aşk idealinin yıkı­
mı, Aşk-ı Memn u' da Bihter'e trajik bir son ya­
şatmıştır. Mai ve S(yah 'da ise Ahmed Cemil,
1 8 76 Anayasası'ndan sonra bir dizi siyasi ba­
şarısızlığın yol açtığı ideal aydın tipinin yenil­
gisini, kendi düşlerinin çöküşü olarak kabul
eder. Kişisel doyumun sınırları, bu atmosferin
girdabına kapılarak üzerine ince bir şal örtül­
müş cinselliğe ve bireysel interior'ün güvence
altına aldığı, dışa kapalı bir estetik haz dünya-
Hayarın erotizmı; saydam bir alı/dk peçesıiıin alr111da
hep kendini anlatacak modem biryazarı bekleyip
durmuşw. Bu yazar, urangaç bir bahriyeli olan
Melımed Raef'dan başkası değildi. Oya/111zca peçeyi
kaldırmakla kalmadı, arzuyla kıvranan hayatı da
geleneklenlı düı!)las111da başköşeye owrttu.
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
sının kaptlarına kadar genişler. Melankoli, ka­
pının eşiğinde son bulur; çünkü sokağa atıla­
cak ilk adım, bireyin en son sığınağı olan kişi­
sel dünyasını anonimleştirecektir. Servet-i fü­
nuncuların karşı çıktıkları geleneksel edebiyat
geçmişe ilişkin anılarıyla, kendi savundukları
modern edebiyat ise, geleceğe ilişkin düşleriyle
melankolikleşmiştir.
VI
Servet-i fünun yazarları anonimleşmeyi
bir çeşit alaturkalık, karşıtları ise bu düşünce­
den doğan hoşgörüsüzlüğü alafrangalık sayar.
1 9 . yüzyılın sonlarına doğru Beyoğlu'nda çalı­
nan herhangi bir kapı, doğrudan alafranga bir
dünyaya açılırdı. Bu kapıdan içeri giren Servet­
i fünun tipleri, lstanbul'un anonim hayatını bü­
tünüyle sokakta bırakmışlardır. Anonimleşme
korkusu, bir bakıma halka karşı nefret duygu­
suyla paraleldir. Müslüman halkın istanbul'u,
Mai ve S(yah'daki Raei'nin kişiliğinde giderek
dibe çöken bir ahlak tortusunu sokaklara taşır­
mıştır. Bonjur ceket ve plastron kravatlı Servet­
i fünuncu ise sokaktaki yabancıdır. Ne var ki
İstanbul topografyası yalnızca Eyüb ve üskü­
dar'ın arka sokaklarından ibaret değildir ve Be­
yoğlu yakası hiç değilse kişisel özgürlüğün so­
kak ahlakı adına sınırlandırılmadığı bir dünya
sayılabilir. Bu gerçek, Servet-i fünun'un pusula
ibresini Beyoğlu, Boğaziçi ve Adalar bölgesine
yöneltir. Ahmed Cemil, sanat etkinliklerini Be­
yoğlu' nda izler, Eylü/'ün kahramanı Necib,
Fransız mutfağını gene burada tanır. Tepebaşı
Bahçesi, Servet-i fünuncuların buluştukları
yerdir; Concordia, Odeon ve Plais de Cristal'de
toplaııılır; Offenbach, Planquette ve Charles Le
MODERNLEŞMENiN EDEBiYAT\: SERVET-İ FÜNUN ÜZERiNE NOTLAR
r.J. ı),f.1 .:Jıy., ;Y..
.;�i.'-tS�lt-.1. ....i:W J
,,_,ı,ı���·j ,ı.-;
.:r_,... ,jt:._,.. .r_ <>�
. ,ı;,ı.
.,J.jl�. �.U.
..;. J�- J _:,Ç_ı;\
. _:,.ı:::;-�ı
Servet-iJünun yazarları, estetiğin iradesine boyun eğmişlerdi.
Kozmetik reklamları bu iradenin diliyle konuşuyor; bu dili
anlayanlar ise kendi hayatlarını Servet-ıJünun yazarlarının
kaleminden okuyorlardı.
Cocq'un operetleri izlenir. Beyoğlu Bonmarşe­
leri ise ayrı bir panayır olup, vitrinlerinde ithal
malı kozmetikler birbiri üstüne yığılmışlardır:
Mikado, Pompeia, Safranor, Vivitz marka la­
vanta ve pudralar, diş macunları, Pirs sabunla­
rı . . . Bütün bu markalar, gündelik hayatın ano­
nim dokusundaki standartlaşmaya karşı bireyi
özgürleşti rebilecek büyülü nesnelerdir. öte
yandan Abdülham i d ' i n kurdurduğu teknik
okulların marangoz atölyeleri, alafranga ko­
naklara Avrupa mobilyası yetiştirebilmek için
tanı kapasite çalışmaktadırlar. Hayatın dışa ka­
palı yönünü estetize etmek için verilen böyle
bir uğraş, modern mefruşat malzemesinin, do-
1 79
!ayısıyla alaturka imza yerine alafranga mar- izdivacı talep etmek, hayatyaşamak türün-
kanın önemini arttırır. Bu açıdan bir Servet-i den deyimleri de kişisel kullanıma soktular.
fünun yazannın çalışma odası, estetize edilmiş Üslup sorununa gelince; Muallim Naci, Servet-
interior'ün tipik örneğidir. Eğer bu örnek, ro- i fünun üslubuna tanık olamadan ölmüştü, fa-
manlarını Şirket-i Hayriyye vapurlarında ya- kat Recaizacte Mahmud Ekrem ve çevresindeki
zan Ahmed Midhat Efendi örneğiyle karşılaştı- genç edebiyatçıların başlattıkları modem üs-
nlırsa, kişisel dünyaya verilen önemin derecesi lupçuluğa karşı bir hiciv yazmaktan da geri
anlaşılır. Eşik, Servet-i fünun yazan için gele- kalmamıştı:
nekçilik ile modemizm arasındaki s ı nırdır.
Gündelik hayattan inten·or'e doğru eşiği aş- üslub-ı.freng<ine deyip halt-ı kel<ime,
mak, aynı zamanda sözlü anonim kültürden Yazmakla ne olmuş bir iki muğlatan<ime.
yazılı modem edebiyata geçmek anlamına ge- Üslubumuzu mahvediyor A vrupa derdi,
lir. Bir Avrupalı görse bu üslubu gülerdi!
Divanece sözler mi demektir edebiyat?
As<ir-ı terakki diyoruz biz buna heyhat!
VII
Muallim Naci yanılıyordu. Her şeyden ön-
Yazılı edebiyatın dil sorunuyla yakın ilişki- ce bu üslub-ı frengane laikti; bu yüzden çağdaş
sini ilk keşfedenler Servet-i fünuncular değildi; dünya ile Türk edebiyatı arasına kaim bir duvar
fakat başlan en çok bu sorun yüzünden derde örmeyip, yalnızca saydam bir tabaka çekmekle
girdi. 1 890 'larda İstanbul çarşılarında esnaf yetindi.
türkçesi, saray çevresinde Babıali türkçesi ve
tiyatro sahnelerinde Ermeni şivesiyle bozul­ Gergedan, 1 1 (Ocak 1988) , s. 1 06- 1 09
muş tuluat türkçesi geçerliydi. Ancak yazı dili
olarak türkçe, matbuat'ta yaşadığı reformdan
sonra çarşı ve sahne diline yakınlaşabilmişti.
Servet-i fünun yazan ise gazeteci değil, edebi­
yatçıydı; bu yüzden dilin gündelik kullanımını
bir kenara itip, kendi özel dilini yaratma yolu­
nu seçti. Servet-i fünuncuların izledikleri bu
aykırı yol, dili estetize ederek kişisel kullanıma
elverişli duruma getirmekten başka bir şey de­
ğildir. Bu amaçla eskiJerheng'lerde unutulmuş
kelimeler mezarlarından çıkartılıp cansız be­
denlerine ruh verildi. örneğin tehi-baht, l<ine-i
melal ve k<irha-i hayat gibi tamlamaların ya­
n ı n da fransızcanın dil mantığını do.ğrudan
türkçeye uygulama sonucu elde ettikleri dest-i

1 80 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 İSTANBUL 1 9 1 2
1 . Askerler Cepheden,
Şair ise Paris'ten Dönüyor. . .
Ali Kemal'in Lion garından !stanbul'a
uğurladığı genç adam, kafasında tarihin orta­
sında Türklüğü aramak düşüncesiyle önce
Marsilya·ya, ardından da altı günlük bir deniz
yolculuğu sonunda İstanbul yerine Babil'e va­
p
rır. Oysa ne zamanın usulasında bir sapma ne
de mekanın haritasında bir yanlışlık olmuş,
ama bir tek duyguya, Dolmabahçe rıhtımında
ruhunu saran ı 9. yüzyıl Osmanlı mülteci psi­
kolojisine yenik düşmüştür.
1 9 1 2 !stanbul'u, Yahya Kemal'i etkileyen
bu psikolojinin merceğinde birbirinden farklı iki
görüntü sunar: Babil kadar köklü ve karmaşık
bir efsane; fakat dokuz yılını geçirdiği Paris'in
yanında sönük bir taşra şehri. Gerçekte şairin o
güne kadar tanıdığı İstanbul, çocukluğunu ku­
şatan Balkan mistisizmine uzaktan eklenmiş
kısa bir "Sarıyer alemleri" dönemidir. 1 9 1 2 de
ise, on yıl önce bir kış geçirdiği Sarıyer'deki İb­
rahim Bey Köşkü'nün çocukluk düşlerinde ya­
rattığı görkemli büyüklük duygusu ve iç huzu-
ISTANBUL 1 9 1 2
runu, yanmış Çırağan Saray'ı önünde demirle­
yen Medie vapurunun güvertesinde duyamaz.
Anılarında bu trajik günün izlenimlerini sonra­
dan şöyle yazacaktır: "Bir araba tuttum. Di­
vıinyolİl 'na gitmesini söyledim. Rıhtımdan,
Köprü'den, Bahçekapısı 'ndan, Babıali Cadde­
si'nden geçerken bir rüya görüyor gibiydim.
iki tarqfimdaki binalar, arabadan daha alçak
hissini veriyordu. Uzun seneler yüksek bina­
larla çevnlmiş şehirlerin rü'yetim üzerindeki
tesiri devam ediyordu. Gelip geçen halkın es­
vapları soluk, vücudları bücür, lııil ü şanları
zibidigörünüyordu. ..
Yahya Kemal, gördükleri karşısında düşkı­
rıklığına uğramakta haklıdır. 1 9 . yüzyılın mi­
ras bıraktığı savaş kıvılcımlarının, imparatorluk
haritasını tutuşturduğu nokta İstanbul'du. Yel­
kenleri parçalanmış toplumsal hayatın , kıyısı­
na vurduğu bu liman şehri, şairin Üsküb, Ra­
kofça ve Selanik'de kurduğu düşleri barındıra­
mayacak kadar gerçeğe dönmüştü yüzünü. ls­
tanbul içinden parçalanmıştı; yaşlı gövdesinin
taşıyamadığı fetih yadigarları birbiri ardınca
imparatorluk haritasından siliniyordu. Sirkeci
1 81
Sirkeci Gan, A vrupa 'da medenryet rüyasına dalanların, gözlen·n i ait oldukları lıayatm gerçeklen'ne açtıkları son nokta idı:
Yalıya Kemal bütün gençlik ideallerini bu rüya111n peşinde tükettiğim� doğup büyüdüğü Rumeli'yi kaybeden Osmanlı 'nın
trenlerle Sirkeci Gan ·na taşıdığı muhacirlerle karşılaştığında anlamıştı.

Garı, cepheden dönen yaşanmamış gençlik öz­
lemlerinin gömüldüğü bir mezarlık; Eyüb ve
Üsküdar, müslüman ruhunun kanadığı iyileş­
mez birer yaraydı. 1 908 Temmuz darbesinin
kısa süreli özgürlük ortamında bir tek yabancı
elçiliklerin denetlediği Babıali'nin sesi duyulu­
yor, ama bu ses, halkın anlamakta güçlük çek­
tiği bir dilde konuşuyordu. Yahya Kemal'in ls­
tanbul'unu Babil yapan işte bu parçalanmışlık
duygusuydu. Artık şair, "A vrupa hayatından
dönerken, müslümanlaşmış, kendi vatandaş­
larım içinJazla mütehassis bir niha rücu et­
miştim " diye yazarken, iç dünyasında olgun­
laşnrdığı kültür mistisizminin, savaş ve yoksul­
luğun açtığı uçurumlardan birinde yok olabile­
ceğini dehşetle görmeye başlamıştı.
istanbul'da parçalanan yalnızca insan ha-
yatına ilişkin genel yapı değildi; buna bağlı
olan zevk ve beğeni düzeyi de bölünmüştü.
1 9 1 2 'de şiir yazmak, Tanzimat şairlerinin akıl­
larından bile geçirmedikleri, çok farklı beğeni
odaklarına ayrı ayrı seslenmek demekti. Her­
kes için yazılan ideal şiir unutulmuş, şairleri de
toplumsal belleğin arka planına itilmişti. Tanzi­
mat'ın öncü şairi Şinasi, l 9 1 2 ' nin şartlarında,
adı dolaylı yoldan Kuleli Vakası'na karışmış,
küskün bir yenilikçiydi. Şiiri pek okunmaz, ye­
ri geldikçe modern sanat zevkimizin kable't­
tani ı' i olarak anımsanırdı. Namık Kemal ise,
kalemiyle yalnızca Mekteb-i Harbiye'li genç
mülazımları heyecanlandıran bir Tanizmat ha­
tibiydi. Bütün bir okumuşlar toplumunu etkile­
yeceğini sandığı şiiri, askeri erkdn 'ın vatan­
perverlik duygusu içinde bir sendrom olarak

1 82 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

kalmıştı. Dünyanın gidişatına ayak uydurmak­
ta bocalayan devlet ricali de henüz Ziya Pa-
şa'nın şiirine kulaklannı tıkamamıştı, ama ge­
ne de Paşa'nın sanatını, Meşrutiyet kuşağına
kıssadan hisse vermek için başvurulacak bir
anekdot antolojisi gibi görüyorlardı. Abdülhak
Hamid, daha çok Osmanlı hariciyesinin tuttu­
ğu alaturka bir Shakespeare'di. Yarattığı or­
yantal fantazya, elçilik mensuplarının ilgisini
çekiyordu. !stanbul'un siyasi gürültüsünden
kaçanlara, Recaizade'nin şiiri, şehrin alafranga
melankolisini tattırıyordu. Tevfıt Fikret, Mek­
teb-i Tıbbiyye ve azınlık okullarında okuyan
öğrencilerin hümanist peygamberi; Cenab Şa­
habeddin ise, zevkine daha çok Beyoğlu le­
vantenlerinin vardıkları bir hayi\l ustasıydı.
Yahya Kemal'e göre Istanbul, büyük bir mahalleden ibaretti. Bu
Ayrıca Cenab'ın şiiri, genç muallimlerin paşa mahallenin zamanı, tarihe ayarlanmış: hayatı ise ancak kalp ile
hissedilebilen manevi kültürle dokunmuştu.
kızlarına verdikleri özel edebiyat derslerinde
yararlandıkları sağlam bir nazım örneğiydi. Ce-
nab' ın alafranga dünyası karşısında Muallim 2. Usta işbaşı Yapıyor. . .
Naci, Osmanlı sahaf kültürünün sözcüsüydü.
Bu kültür çevresi malı1mat:füruş'luğu ile tanı­ Yahya Kemal, 1 9 1 2'de, yazacağı şiirin ku­

nır, saif ü nahv kurall'arı arasında kevser şara­ rallarını genel hatlarıyla belirlemiştir. Bu şiir te­

bının tadını ararlardı. Önemli sayılabilecek bir mel ilke olarak zümre edebiyatının anaforuna

eksiklikleri de konuşmaktan yazmaya pek va­ kapılmayacak, kendi kaidesi üzerinde yükselen

kit bulamayışlarıydı; bu yüzdendir ki araların­ ve toplumun tüm beğeni odaklarını ortak bir

dan şair olarak bir tek Muallim Naci çıkabil­ sesle titreşime geçirebilen bütüncül bir yapıyı

mişti. Babıali'nin hak arayan sesi Süleyman benimseyecektir. Böyle bir yapıyı kurmak için

Nazif, daha çok gazetecilerin şairiydi. Şiirleri, şairin uyguladığı yaratma yöntemi, bir Ortaçağ

haber kalıbına dökülmüş dizelerden başka bir ustasının klasik yöntemiyle önemli benzerlikler

şey değildi. Süleymaniye, Fatih ve Eyüb'ü dol­ gösterir.

duran, kafaları mistik sarsıntılarla karmakarı­ insanlık tarihinin en eski mesleklerinden

şık bir kalabalığın hiddeti, Mehmed Akif'in ka­ olan terzilik, Yahya Kemal'in şiir yazma yönte­

leminden konuşuyordu. Bütün bu şiir ve şair minin başka bir yaratıcılık düzlemindeki karşı­

kalabalığının ortasında ise, Ahmed Haşim'in lığı sayılabilir. Terzi, insan bedenine uygun

erken doğmuş şiiri, kendi okuyucusunu arıyor­ giysiyi ortaya çıkarabilmek için kumaşın bütü­

du. nünden gereksiz olan parçalan ayırır ve sonuç­

ta ölçtüğü biçimi elde eder. Bir neccann da ça-

İSTANBUL 1 9 1 2 1 83

imparatorluğun dağılma sürecine tamk olan Yahya Kemal, sosyo-kül­
türel kınlmalannyol açtığı o dipsiz tanlı uçunımunun kenannda, dü­
nü bu.,,aüne bağlayacak köpn'/yü inşa etmek ist/yordu. Devamlılık.fikn·­
ne dqyandırdığı dil ve tanh bilıiıci, onun şıiriyle kurduğu bu köpninün
bütün bir Osmanlı mirasını taş{Yabilecek kadargüçlü ayaklanydı.
lışma yöntemi aynıdır. Yaratmak istediği biçimi
önce tasarlar ve ağacı yontmak suretiyle kafa­
sındaki biçimi tüm boyutlarıyla düzenlenmiş
olarak bütünün içinden çıkartır. Kuyumcu da
aynı yolu izler. işe, elmas cevheri içinde, yarat­
mak istediği biçimi görmekle başlar; cevheri
traşlayarak fazlalıkları atar ve sonuçta ustanın
avuçlarında hayranlık uyandıran kusursuz bi­
çim kalır.
Geleneksel yaratıcılık, bütün ve eksiksiz
olanı, güzel kabul etmiştir. Güzel olana varmak
için de bütün 'ün dışında kalan parça'nın bilgi­
sine sahip olmak gerekir. Geleneksel yöntemi
benimsemiş bir usta, yaratma sürecinde, elin-
1 84
deki parçaları birbirine ekleyerek bütüne var­
maya çalışmaz; çünkü eklemenin doğal bü­
tün 'ü değil, sentetik bir toplamı oluşturacağını
bilir. Ustanın yöntemi eklemek değil, ayıkla­
maktır.
Yahya Kemal, ı 9 1 2 'de, Türk şiirinin mo­
dern dönemini hem teknik yaratıcılık hem de
kültürel atmosfer açısından geleneğin dışında
bir yol aramak çabası olarak kabul eder. Döne­
min şairleri, siyasi hayatın terimlerinden, son
derece kişisel düşlere kadar her türlü öğeyi kul­
lanmışlar, dolayısıyla dilde yaptıkları restoras­
yonla klasik bütünü parçalamışlardır. Tanzimat
şiiri, klasik biçimden, ana gövdeye yabancı te­
rim ve sözcük grupları ekleyerek kopmuş; dü­
şünce boyutunu fazlasıyla zorlayarak didaktik
bir yöne kaymıştır. Şinasi, bu didaktik kaygı­
nın sonucu olarak, şiirin düşünce boyutunu si­
yasi terimlerle desteklemiş; Namık Kemal de
vatan duygusunu bu yeni çerçeve içinde ele al­
mıştır. Tanzimat şairinin yöntemi, ayıklama
değil, eklemedir. Bu hitabet şiirinin gövdesine
eklenen ise, Babıali bürokrasisine mauhalif ay­
dın grubun, siyasi özlemleridir.
Edebiyat-ı Cedide şairleri de Tanzimatçıla­
rın yolunu izlemişlerdir. Aralarındaki fark, dü­
şünsel boyutun yerine kişisel düşlerle örülmüş
melankolik bir yapının temellendirilmesidir.
Abdülhak Hamid ve Recaizade Ekrem'le başla­
yan bu süreç, Tevfik Fikret' de naif bir gerçekçi­
liğe, Cenab Şahabeddin'de ise, estetik hazza
dönüşür.
Yahya Kemal, yeni şiirin, genel dil ve zevk
beğenisinden bir uzaklaşma olduğunu 1 9 ı 2 'de
açıkça görmekteydi. Tanzimat sonrasını her
yönüyle bir çöküş dönemi olarak nitelendiren
şair, gördüklerini trajik vurgularla şöyle dile ge­
tirir: "Tepeden tırnağa, içimizden dışımıza ka-
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
dar muttasıl değiştik. Buna, hayat manasını
fma eden bir kelimeyle, teceddüd diyorduk,
halbuki bir heyetin ölümüydü. " Şair için bun­
dan böyle yapılacak en olumlu iş, ölünün mira­
sından akıllıca yararlanmaktı. Elde kalan bu
mirası daha sonra şöyle açıklar: "Cemiyetya­
vaşyavaş ihtıjarladı, sonra öldü, bize şiı'n'n
gövdesini miras bıraktı. "
Klasik şiirin gövdesine eğilen Yahya Ke­
mal, dil sorunuyla karşılaşmıştır. Şaire göre bu
şiirin gövdesi şiirin harcıyla kurulmuş bir ya­
pıydı. Ayrıca dilin, gelenek içinde bir şiir göv­
desi olarak biçimlenmesi ise, bu harcın saf nite­
liğiyle bağıntılıydı. Nitekim, "/stanbul'da ko­
nuşulan Türkçe ve Türkçeleşmiş her kelimenin
üzerinde bir mücevher gibi durdum. Onun
menşeinı; onun manasını, Türk 'ün ona verdiği
sesi idrake çalıştım " derken bu saf maddenin
bilgisine ne denli ihtiyaç duyduğunu vurgula­
mak istiyordu.
Dilin saf karakterini, geleneksel hayatın
dolaysız bir yansıtıcısı olarak gören Yahya Ke­
mal, bu eşsiz yapı mclddesinin manevi yönünü,
Türk insanının duygu dünyasını araştırmak
için bir araç gibi kullanmıştır. Dilin manevi yö­
nü, şiirinde, insan tevekkülü olarak canlanır.
Hayatını kültürel denge içinde derinleştiren ge­
leneksel insan tipi, bu tevekkülün sınırlarını
zorlamaz. Böyle bir hayat çerçevesi katışıksız
yaşantıyı barındırdığı için, şiirde yansıması di­
lin saf karakterini kullanıma sokmuştur.
Yahya Kemal, dilin bütünlüğünü bozan
her türlü alt-kültür öğesine şiirini kapatmıştı.
Onun şiirinde !stanbul'un sokak ve meslek ar­
gosu görülmez. Çünkü gündelik hayatın pratik
yönüne ilgi duymamıştır. 1 9 . yüzyılda adeta
bir reform dönemi yaşayan köşk ve konak ha­
yatının kendi içine kapalı kozmopolit ifade biçi-
ISTANBUL 1 9 1 2
mi de onun şiirinin dışında kalmıştır. Bunun
yanı sıra Tanzimat şairlerinin geliştirdikleri Ba­
bıali 'nin resmi hitabet üslubu ve Osmanlı azın­
lık kültürünün deforme dil malzemesi de yapay
bir gereksinimi karşıladığı için Yahya Kemal'in
dünyasına girememiştir.
Şair, ''Asıl türkçe bana Sophokles'inyu­
nancası ve Tacite'in latı'rıcesigibi sefgörünü­
yordu" derken , dilde aradığı saflığın arketipini
vermektedir. Yahya Kemal'e göre saf Türkçe,
şiirde melodik bir ses yaratır. Melodik ses ile
dil'in ses düzeni arasındaki bağlantıyı ustaca
kurmuş ve bunu yaparken geleneksel vezin
kalıplarını kullanmıştır. Şiir, vezin ve kafiyedir;
her ikisi de şiirin sesini, ahengini yaratır, ses
ise geleneği taşıyan en önemli öğedir. "Itri" ve
"Eski Musıki" başlıklı şiirleri, kültürel geleneğin
ses öğesi etrafında kümelendiği başarılı örnek­
lerdir.
Şiirinin gövdesini, dil'in ses olanakları
üzerine kuran Yahya Kemal'in renk semboliz­
minden kaçınması, resmin uzunca bir dönem
toplum hayatımızda geleneğin ifade biçimi ola­
rak kullanılmamasına bağlanabilir. Renk çalış­
masının yaratacağı dolaylı etkinin karşısında
sesin insan ruhuna yaptığı dolaysız etkiyi ter­
cih etmiştir. Şiir gövdesini dolaysız öğelerle
güçlendirme arayışının diğer bir sonucu da onu
sembol kullanımında kendine özgü bir yol tut­
maya götürmesidir. Yahya Kemal, dili kendi
merkezi dışına çıkartacak, anlamı boşlukta bı­
rakacak bir semboller düzeni kurmaktan kaçı­
nır. Zorunlu kaldığı durumlarda ise , dolaylı
sembollerin kuşatacağı soyut bir dünya tasarı­
mının yerine, dolaysız sembollerin somutu
canlandırma gücünden yararlanmayı daha uy­
gun bulmuştur. Tarih ve mekanı şiirsel dilde
yaratmanın en kestirme yolu da budur.
1 85
Sahabe dönemine kadar uzanan hacıralarıyla Eyüb, Yahya Kemal'in şiiniıi besleyen lstanbul kültüründe ayncalıklı bir öneme
sahipti Şair, ağaç ve mennerin bile bu mistik coğrqjyada adeta Müslümanlaşcığına ıiıanıyordu. Bu köklü ıiıanç onun şiıdni,
sqjlığı bozulmamış bir kültürün etrqjinda dönen kendi kdıiıatımızın sözcüsüyapmışcı.

3 . Şair istanbul'u Geziyor. .. şehrin yaşamından izlemiştir. Şehir, tarih bo­

Yahya Kemal'in şiiri iki temel öğeye daya­
nır: Tarih ve mekan. İstanbul ·u mekan seçme­
si, bir hayranlığın ötesinde, bu şehrin, tüm Os­
manlı kültürünün en görkemli biçimde yaşan­
dığı yer olmasındandır. Tarihe yönelmesi ise,
mekanın kültürel biçimlenmesini zaman süre­
cinde somut olarak kavrayabilmek içindir.
Şair, lstanbul'u bir kültür coğrafyası gibi
ele almış, tarihin maddi ve manevi birikimini
yunca tam bir kültürel bütünlük göstermez.
Pek çok gelenek bu potada çağlar boyu erimiş,
fakat kendilerine has renklerini korumuşlardır.
Yahya Kemal 'in aradığı kültür rengi ise, Türk
insanının İslami çerçevede yarattığı yaşam üs­
lubudur. Onun şiirine yansıyan bu yaşam üs­
lubu, şehrin önemli bir özelliğinden, farklı kül­
türlerin semt ve mahalle ölçeklerinde somut­
laşmalarından kaynaklanır. Şair bu toplumsal
olguyu, "Kaca Mustô.paşa gibı; Fatih gibı;

1 86 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT


Üsküdar'da Atik Va/de gibi semtler ve mahal­
le/er bana Türklüğün bir mahalle halinde
tekevvünü gibi geldi" saptamasıyla dile getir­
miştir.
Bazı İstanbul semtleri, örneğin Eyüb, Ko­
camustafapaşa ve Üsküdar, Yahya Kemal ' e
göre uhrevf'dir. Sanki yeryüzüne a i t değiller­
miş gibi, manevi bir boşluğun içinde yüzerler.
Somut bir kültür mekanının böylesine soyut
bir tasarım oluşturması, ancak bu mekanların
manevi içerikleriyle açıklanabilir. Din kültürü­
nün yaşam üslubu oluşturan yönü, bu semtle­
ri İstanbul 'un kozmopolit yapısından ayırmış­
tır. Kendi içlerinde tutarlı bir kültürel yapılan-
İSTANBUL 1 9 1 2
maya sahip b u türden makro ölçekler, Yahya
Kemal'in şiirinde geleneğe ait mitosun duygu
yönünü araştırmak için en elverişli mekanlar­
dır. "Ziyaret" şiirinde şair, Atik Valde'yi bu tür
bir mekan olarak işler. Şiirin özellikle "Mdnevf
rahata bir çerçeve yapmış ki gören, ı Başka
bir d/emigörmek/e, geçer kendinden " dizeleri,
yaşamın temel ilkesi olarak dini sükı1t'un altı­
nı çizerler. Mitosun duygu yönü, "Koca Mus­
tapaşa" şiirinde daha da belirgindir. "Koca
Mustdpaşa! ücrd veJakir lstanbul! ı TdJetih ­
ten ben' mü 'min, mütevekkil, yoksul, I Hüznü
bir zevk edinenleryaşıyorlar burada. " Sü ­
kı1t'un dini bir duygu olarak içeriği, bu şiirde
hüzün motifiyle daha da zenginleşir. Yahya
Kemal'in mahalle ölçeğinde gözlemlediği in­
san, sükiit'un dinginliğine varmış ve hüznü,
hayatın en doğal duygusu olarak kabul etmiş
bir kişidir. Burada söz konusu edilen insan,
hayatın karşısında çaresiz ve aciz kalmış insan
değildir; tam tersine, dinin insan doğasını yu­
muşatan yönünü benimsemiş bir mümindir.
Böyle bir insan doğası, bir yaşam üslubu kura­
bildiği sürece, hüzün gibi edilgen duygular,
kendi yaşam alanlarında toplumsal hayatın
sürekliliğini sağlayabilen dayanak noktaları
sayılabilirler.
Yahya Kemal'in şiirini besleyen ölçekler
yalnızca sur-içi istanbul "u ve Üsküdar ile sıııırlı
değildir. Şiirin genel coğrafyası, Boğaziçi'nin
estetize kültürünü de kuşatmıştır. Boğazın göz­
de semtleri, Kandilli, Bebek, Kanlıca, Küçüksu,
istinye, Çamlıca ve Emirgan, toplumsal hayata
haz duygusuyla katılan, dolayısıyla kültürün
estetik boyutunu, içeriği kadar önemseyen me­
kanlardır. Bu semtlerin tarihi, sur-içi istan­
bul'una oranla daha yakın bir geçmişe uzan­
masına karşın, barındırdıkları kültür, estetize
1 87

Yahya Kemal'e göre Üsküdar, 107J 'den buyana Anado/u 'da
şekillenen Türk-Is/dm medeniYetinin kendi içinde tutarlı bir özetiydi.
Gündelik hayattan mimariYe, insan malzemesinden toplumsal
görgüye kadar kendimize has aidiYet bilincinin sembolü olan bu
ınedeniYet coğrqfyası, ay111 zamanda şairin poecikas1111 kuşatan
venini! bir kültür alanrydı.
edilmiş biçimleriyle Osmanlı toplumunun incel­
miş zevk dünyasını yansıtır. Osmanlı kültürü­
nün aristokrat mekanlan olan Boğaziçi semtle­
ri, dinin yumuşak yönüne, doğanın pastoral
renklerini eklemiş insanların, hayatı bir sanat
olarak yaşadıkları manevi birer dünyadırlar.
Hayatın nazik dokusu burada kendini bir yü­
celme ve manevileşme duygusuyla bütünler.
Yahya Kemal'e göre sükut, gerçekten de bu
mekanda, altındır. " G ece" başlıklı şiirinde,
1 88
"Kandilliyüzerken uykularda I Mehtabı sü­
rükledik sularda " beyitiyle açılan sükut tema­
sı, "Hulya tepeler, haydi ağaçları Durgun su­
da dinlenen yamaçlar. . . " beyitiyle doğanın
dinginliğine katılır. Eyüb, Üsküdar gibi kültürel
temeli dini içerikli bir hüzün duygusunu yaşa­
tan mekanlara, Kandilli de kendine özgü esteti­
ze edilmiş hüzün duygusuyla yaklaşır: "Kan­
dilli'de, eski bahçelerde, ı Akşam kapamnca
perde perde, I Bir hatıra zevki var kederde. "
Kandilli'de duyumsanan keder, geçmişi anım­
sayan bir hafıza ve bundan haz duyan kişisel­
leşmiş bir ruh durumudur. Yahya Kemal'in, şi­
irinde işlediği semt ve mahalle mitosunun duy­
gu evreni, işte bu ruh durumunun kendi içine
kapanarak, geçmişi bize yaşatma gücüyle örül­
müştür.
Yahya Kemal'in şiirine Beyoğlu, hiçbir bi­
çimde girmemiştir. Böyle bir tutumu yadırga­
mamak gerek. Şaire göre bu ve benzeri levan­
ten semtler, azınlık kültürünün cennetidir. Be­
yoğlu, müslüman istanbul'un tanıdığı duygula­
ra kapalıdır. Burada hayat sur-içi lstanbul'unda
olduğu gibi dışardan içeriye doğru tevekkülle
değil, içerden dışarıya doğru hızlı bir tempoda
yaşanır. Sükut'un dengesini, dolayısıyla kültü­
rel bütünlüğü bundan daha güzel bozabilecek
bir yaşam üslubu düşünülemez. Hayatı manevi
ölçekte yaşamak yerine maddi ölçekte yaşa­
mak, Beyoğlu'nun tarih boyunca temel ilkesi
olmuştur. Yahya Kemal, hazzın karşılığını
maddi çıkar olarak tartan bu mekana, yabancı
bir ülke gözüyle bakar. " Sayfiyede Payitaht"
başlıklı yazısında Beyoğlu bütün çıplaklığıyla
ortadadır. "Beyoğlu lstanbul'un parasını al­
dıktan sonra şanını, şerefim; cdzibesim; nesi
varsa hepsini aldı; büyüdü, yükse!dı; genişle­
dı; kabına sığamadı. Sağdan, soldan, kab111 -
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
Boğaziçı; kimi zaman yorgun ruhlann sükıin bulduğu bir hayal ülkesı; kimi zaman da meden(yetımizin gerçeklerini en zarf!
biçıinde ifade eden bir tanh dersi idi. Kendini tabiatın ve tanhin kucağına bırakan Boğaziçi, Yahya Kemal'in hayal ilegerçeklik
arasında salman şıir sarkacma, temposu hiç aksamayan bir ahenk vermişti.

dan taştt. Şişli'nin müntehasına kadar uzan­
dı. Hiçbir taşında mdzfnin nJhu olmuyan bu
binayığmı daha büyüyecektir de .. Çünkü
imarı için müslümatf4sdhib-akaarları hınsti­
yan zenginlerıjleyarış ed{yorlar. Gecelen· Be­
yoğlu z{yalar içindeyanarken eski Jstanbul zi­
firi karanlıkta matemini çek{yor. " Şairin bura­
da mazinin nJhu olarak adlandırdığı olgu, kül-
türel mitostur. Bu mit, yalnızca Beyoğlu'na öz­
gü olmayıp istanbul'un Kadıköy, Moda gibi da­
ha yeni yerleşim mekanlarında da kendini du­
yumsatır. Bir başka yazısında ise bu yeni me­
kanları, istanbul'un köklü semtleriyle karşılaş­
tırmıştır: "Biz bugünün Türk/en" bildkıs Şişlı;
Nişan taşı, Kadıköy, Moda gibi küçük bir şehrı·
andıranyerlereyerleştık,Jakat oyerler müslü­
man rühundan drf, çorak ve kurudur. Bir üs­
küdar'a bakımz bir de Kadıköyü'ne. Üsküdar
yanında Kadıköy, Tatavla'yı andırır. "
Yahya Kemal' i etkileyen eski lstanbul
semtleri, doğanın içine yerleşmiş, onu değiştir­
mek yerine, olduğu gibi kabul etmiş mekanlar­
dır. Çağdaş yerleşim mekanları ise doğaya kar­
şı kurulmuş ve geometrik tekdüzelikle insan
ruhunu baskı altına almışlardır. Şairin Beyoğ­
lu' na bir bina yığını gözüyle bakması, bu baskı
altındaki ruhun dışavurmasıdır. Yahya Ke­
mal'in şiiri. her şeyden önce, insan ruhunu öz­
gürce soluk alabileceği manevi bir atmosfer ya­
ratmaya çalışır. Dolayısıyla ruhu daraltan,
duygu kaynakları taşlaşmış mekanların onun
şiirine giremeyeceği açıktır.
istanbul'u semt ve mahalle gibi makro öl­
çekler içinde şiirine sokan Yalıya Kemal 'in,
köşk, konak ve yalı hayatı gibi mikro yaşantı
ölçeklerinden kaçındığını görüyoruz. Şiirinin
temel özelliklerinden birisi de budur. İstanbul
mahallelerini dolaşan şair, bu mekanların kafes

ISTANBUL 1912 1 89
arkalarına girmez. içine girdiği tek mikro me­
kan, dini bir yapı olan camidir.
Köşk ve konak, bir mikro yaşantı ölçeği
olarak bireysel dünyanın mekanlarıdır. Oysa
cemaat'ın yaşantı alanı, makro ölçekli mahal­
ledir. Yahya Kemal, bireysel dünyanın şairi de­
ğildi. Bireyi edilgen bir varlık olarak görmüş ve
onu cemaatin içinde eriterek şiirine almıştır.
Yahya Kemal'in şiirinde işlenen mikro mekan­
lar, mimari yapılardır. Cami dışında bu mekan­
ların iç yaşantısı şairi ilgilendirmez. Cami'nin
bir istisna oluşturması ise, bireyin değil, cema­
atin dini yaşamını kuşatmasındandır. örneğin
Süleymaniye'ye giren şair, bireyi burada, ce­
maatin içinde kaybolmuş isimsiz bir kahraman
olarak bulur. "Süleymaniye'de Bayram Sabahı"
adlı şiirde; "Gördüm ön sefta oturmuş nefer es­
vaplı biri I Dinl(yor vecd ile tekrar alınan Tek­
bir'/; I Ne kadar sijıdi siması bu mü'min ne-
Jerin! / Kimdi? Banisi mı; miman mı ulvi ese­
rin " dizeleri, bu isimsiz kahramanı gündelik
yaşantının somutluğundan çıkartır, öncesiz ve
sonrasız bir zamanı yaşayan müminler cema­
atinin üyesi yapar.
Yahya Kemal'in şiirinde gündelik hayatın
nesneleri de yer almaz. Küçük nesne betimle­
melerine karşı kapalı duran bu şiir, büyük öl­
çekli nesneleri, özellikle mimariyi dekor olarak
kullanmıştır. Eski şiir tarzında yazdığı "Şerera­
bad" gazelinde, Lale Devri 'nin bu ünlü kasrı,
silik de olsa, estetize kültürün dekorudur. Şa­
irin kullandığı asıl dekor, makro ölçekte İstan­
bul peyzajıdır. "Sana dün bir tepeden baktım
aziz Jstanbul" dizesi, bu peyzajı ister istemez
zihnimizde canlandırır.
Dekorun canlandırma güc ü , kuşkusuz,
Yahya Kemal'in maddeyi kişileştirme eğilimiyle
kuvvetlenmiştir. Süleymaniye Camii, onun şi-
1 90
irinde yaşayan, düşünen ve hepsinden önemli­
si bir ruha sahip olan canlı varlıktır. Somutun
ruhunu araştırmak şairi, şiirsel söz'ü bir le­
jand'a bağlamaya kadar götürür. "Siste Söyle-
yiş" şiiri, somut bir mekan olarak Boğaziçi'ni,
"Som zümrüt ortasında, muzqffer, akıp giden
I Firılze nehri nerde? Bugün saklıdır, neden? "
dizeleriyle kurgusal bir lçjand'a dönüştürmüş­
tür.
Yahya Kemal'in şiirinde madde'nin kişi­
leşmesi, en çarpıcı biçimiyle, şairin lstanbul'a
aziz sıfatıyla seslenmesinde kendini gösterir.
Bu sıfat daha çok yaşayan ve yaşamış kişilere
özgüdür. Yahya Kemal'de ise, maddeyi, yaşa­
yan ve saygı duyulan bir insan kimliğine dö­
nüştürür. Şair, lstanbul'u tevekkül içindeki bir
sufı olarak düşünür ve bu manevi varlığın ha­
yatında, tarihin görkemli görüntülerini yakalar.
istanbul'un mahalle ölçeğine geçersek, burada
da müslüman mekanlarının insani giysiler için­
de karşımıza çıktıklarını görürüz. Bu mahalle­
ler, tıpkı canlı varlıklar gibi yaşar, hasret çeker
ve duygulanırlar. Yahya Kemal, kişilik kalıbına
dökülmüş bu maddi kültürle, şiirinde diyaloga
girmiştir. Mahallenin hayatına minnet ve şük­
ran duygularıyla bakar; kendini manevi b i r
borcun altında eziliyor hisseder v e bundan gu­
rur duyar.
Mekanın bilgisini, somut zamanın bilgisiy­
le bütünleyen Yahya Kemal, şiirine ikinci
önemli dayanak noktası olarak tarihi almıştır.
Onun şiirinde tarih, mekanın hafızasıdır. Kişi
ya da kişileştirilmiş madde, şiirinde düş görme
metoduyla tarihin içine çekilir. Türk tarihini,
Anadolu haritası üzerindeki bütünsel kültürün,
u z a n a b i ldiği e n e s k i zaman kesiti olan
l 0 7 1 'den başlattığını biliyoruz. Tarih, Yahya
Kemal 'in şiirini tematik yönden çerçevelemekle
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
kalmaz, bu şiire arkaik bir duygu da katar. Bu
duygu,Jetih duygusudur. Toplumsal hayatı,
çok ağır genişleyen kalıplar içinde kavrayan
Yahya Kemal bir tek bu duyguyu işlerken za­
manın hızlı ritmini yakalar. "Akıncı" ve "Mo­
haç Türküsü" gibi çok iyi bilinen şiirlerinde ta­
rih, uçmak, şimşek gibi atılmak fiilleriyle tem­
posu gittikçe yükselen bir insan dinamizminin
somut görüntülerini verir. Bu dinamizm yıkıcı
değil, aksine etik temele dayanan yapıcı b i r
güçtür.
Yahya Kemal, insanda tarihin izlerini ara­
mıştır. Ama bu izleri bulduğu tüm insanlar, bi­
rer tarihi kişilik değillerdir. Şiirlerinde Yavuz
Sultan Selim bir istisna olmak üzere, Osmanlı
padişahlarından hiçbiri önemli yer tutmaz.
Onun sanatında tarihin dizginlerini elinde tu­
tanlar, daima isimsiz kahramanlardır. Süley­
maniye'de namaz kılan asker, lstanbul'u fethe­
den yeniçeri, hep tarih duygusuyla yoğrulmuş
prototiplerdir.
Tarih, en genel anlamıyla onun şiirinde,
Yafıya Kemal'in Yeniçensı: tarihi inşa eden bir tıpa: Fütuhat ahlakı
kültürün somut birikimidir. Bu birikimin soyut
ve Gaziyan-ı Rüm geleneğiyle yoğrulan bu savaşçı insan portresi
yönü ise, zamandır. Yahya Kemal zamanı üzerine eğilen şair, Türk insanına air iki önemli özelliğı; iradenin
çelikleştirdiği ruhu ve itaatin sqj/aşllrdığı inancı keş/erci.
makro ölçekte değerlendirmiştir. Bu yüzdendir
ki şiirlerinde kısa süreli zaman kasitlerinin do­
ğurduğu anlık duygulanımlara rastlanmaz. Yahya Kemal, ütopik bir şair değildir; ama
Zamana ilişkin tarihsel duygunun, bir öncesi şiirlerinde hep düş görür. Ondaki düş motifi,
ve derinliği vardır. Ansızın patlak veren coş­ klasik anlamda ütopya'yı karşılamaz. Bu motif
kunluk yerine, yavaş yavaş oluşan ve yükse­ daha çok bir özlemin dile getirildiği durumlarda
len bir heyecanın görkemini, tarihsel derinliği ortaya çıkan ve psikolojik mekanizmayı hare­
içinde canlı tutmaya çalışmıştır. Yahya Ke­ kete geçiren bir ögedir. Düş ile gerçeklik arasın­
mal'in yekpare zaman anlayışı, onu bütünsel daki dengeyi başarıyla kurmuştur. Salt düşe
duygulara yöneltir. Türk tarihine eğilirken, yöneldiği anlarda bile şiiri, bi reysey kaygıdan
yekpare zamanın içinden bu duyguların izini uzak kalır ve masal-efsane karışımı arkaik bir
sürmüş, kimi zaman mitos'a kimi zaman da tarihsel zemin üzerinde yükselir. " İstanbul'uıı
ütopya'ya yaslanarak kültürel zemini yokla­ Fethini Gören Üsküdar" başlıklı şiirde düş moti­
mıştır. fi, tarihsel zeminle uyum içindedir. Fetih için

İSTANBUL 1 9 1 2 1 91
"Sanki halkın uyanık gördüğü rüya idi of" di­
zesini yazan şair, en genel anlamda bu motifi
bir özlemin dışavurumu olarak kullanmıştır.
"Hayal Şehir"de ise, "Git bu mevsimde, gurup
vakti Cihangir'den baki / Bir zaman kendini
karşındaki rüyaya bırak! " dizeleri, bu defa
Üsküdar'ı doğa estetiğinin merceğinden görür.
Düş, Yahya Kemal'in şiirinde ister soyut isterse
somut bir noktaya uzansın, bize daima özne ile
nesne arasındaki uzaklık duygusunu vermiştir.
Şiiri, Yahya Kemal örneğinde olduğu gibi
tarih ve kültürün genel bir kurgusu olarak ta­
sarlamak ve bu kurguyu bozabilecek oluşum­
lardan kaçınmak, kuşkusuz bazı noktalarda
1 92
açık kapılar bırakır. örneğin Yahya Kemal, ya­
ratmak istediği şiirsel bütünlüğü bozmamak
uğruna, yaşadığı İstanbul'un gündelik hayatı­
na ilgisiz kalmıştır. Gündelik hayat, ancak Ra­
mazan ayına ait manevi bir boyut olarak şiirine
girebilmiştir. Şiirinin ağır gelişen zaman tempo­
su şehrin 20. yüzyıl başlarında iyice hızlanan
yaşam ritmine ne yazık ki ayak uyduramamış­
tır. Tren ve elektrikli tramvayların İstanbul 'u,
ona yabancıdır; buna karşın o, zorunlu olarak
ideal istanbul ' u yazmıştır. Çünkü 1 9 1 2 ' de
ölen, İstanbul 'un idealidir.
Gergedan, 2 (Şubat ı 98 7) , s. 96-99
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 MODERNLEŞME ÇAGINDA
OSMANLI MESLEKLERİ

mesleklerinin senaryolarına bağlı kalanlar ola­

bileceği gibi, ölmüş bir mesleği senaryosuz oy­
namaya çalışanlar da bulunabilir. Bilinçli bir se­
Evliya Çelebi, 1 7. yüzyıl istanbulu'nu bir
yirciye düşen görev, bu unutulmuş ya da kay­
erbdb-ı hıref cenneti olarak anlatır. Efsane ile
bolmuş mesleklerin senaryolarını, başka bir de­
gerçeklik arasında denge bulmaya çalışan kale­
yişle toplumsal işlevlerini ortaya çıkarmaktır.
mi, esnaf çarşıları içinde dolaşırken şehir sanki
Çünkü ölen bir meslek, miras olarak soru işaret­
daldığı uykudan uyanır ve yaşamaya başlar.
leri değil, tarihsel gerçekler bırakır.
Çünkü sihirli denge, el becerisi ve gönül eğiti­
Yeni mesleklere gelince, tarih sahnesine
minin Tanrı ile insaıl•arasında çift yönlü bir
göz kamaştırıcı armağanlarla çıkarlar. Gündelik
kültürü dokuduğu zanaatkarların dünyasında
hayatı kolaylaştıran pratik buluşlar, işsizliğe
kurulmuştur. Dervişler ve fatihlerin masal şeh­
karşı güvence ve gelecek garantisi, insanoğlu­
ri İstanbul kuşkusuz gökyüzündedir: fakat Çe­
nu bir süre oyalayan bu çeşit arınağanlardan­
lebi'nin kaleminden çıkma zenaatkarların is­
dır. Yetişkin bir insaııın mesleğiyle olan ilişkisi,
tanbul'u bizi bütünüyle yeryüzüne bağlar.
bu yüzden bir çocuğa armağan edilen oyuncak
Her geleneksel meslekte öte dünyaya iliş­
ile olan ilişkisine benzer. Her yeni oyuncak gibi
kin bir ahlak kaygısı vardır: ama bu kaygı hiçbir
meslekler de hayal gücünü kamçılar ve yaratı­
zaman, mesleğin yaratıcılık şerefıni insandan
cılık aıtık sınır tanımaz.
alıp doğaötesi varlıklara verebilecek kadar güçlü
olmamıştır. Yaratıcılığın rahmi de, mezarı da
yeryüzündedir. Bu yüzden bir mesleğin tarihi,
insanoğlunun yaratıcılık ile yıkıcılık arasında
il
oynadığı görkemli oyundan çarpıcı bir sahne
Osmanlı devletinin kuruluşundan 1 9 . yüz­
değeri taşır. Oyunda rol alanları bazen tanırız:
yıla kadar süren tarih kesiti, geleneksel meslek-
fakat çoğunlukla isimsiz aktörlerdir. Aralarında

MODERNLEŞME ÇAGINDA OSMANLI MESLEKLERi 1 93


Geleneksel meslekler anonimleşmiş piyasaya değil, insana hitap
ediyorlardı. Usta ile müştensi bılbirin i tanır, toplumsal ılıtiyarların
standartlarına birlikte karar verırterdi
!erin saltanat dönemidir. Bu meslekler el ve kafa
becerisini Tanrı korkusuyla bütünleştirmişlerdi.
Fütüvvet teşkilatı ise bu kutsal korkudan tüm
meslekler için geçerli bir iç düzen anlayışı yarat­
tı. Nitekim mesleğe giren çırak, orada yalnızca
ustanın tecrübesini değil, bu düzeni sağlayan
şeyh, kethüda, yiğitbaşı ve ehl-i hibre'nin de
otoritesini tanıyordu. Adalet terazisi, mesleğin
manevi peygamberi adına bu otoritenin elinde
idi. Yanlışı doğrudan, eksiği fazladan ve sevabı
günahtan ayıran otorite, terazinin kefelerine
Tann sıfatlarını sembolize eden bu peygamber-
1 94
!erin değerlerini koyardı. Modern meslekler,
Tann korkusu yerine insani sorumluluk duygu­
sunu kalplere yerleştirinceye kadar adalet, hep
gökten yere inmiştir. Bu yüzden geleneksel Os­
manlı düzeninde geçerli esnaf cezalan, cehen­
nem azabına eşitti. Örneğin kadı'yı temsil eden
ayak naıölen·, çarşı pazar dolaşırlar, narh'a uy­
mayan ya da ayan bozuk terazi kullanan esna­
fı, dükkanları önünde falakaya yatırırlardı.
III
Esnafa verilen ceza, meslek standardını
her zaman aynı düzeyde tutmaya yetme z .
Böyle durumlarda otorite, esnaf üzerindeki de­
netimini arttırsa bile, eğer mevcut standartlar
toplumun ihtiyaçlarıyla çelişiyorsa, baskı an­
lamsız bir şiddete dönüşür.
Bir mesleğin ölümü, önce sokaktaki insa­
na, iş ahlakının yozlaşması biçiminde yansır.
Fildişi yerine adi kemikten yapılan bir kaşık ya
da rengi çabuk solan bir mürekkep, bozulan
ahlakın sembolleridir. Otorite ise sokaktaki in­
sanın hakları nı, yozlaşmaya karşı korumayı
kendi görev ahlakının bir gereği sayar; fakat
manevi dünyaları sarsılan meslekler çok daha
başka nedenlerden dolayı mezara girerler. ı 8 .
yüzyıl sonlarına kadar yaşayabilen mürekkepçi
esnafı ile ömrü ı 9. yüzyılı görmeye ancak ye­
tebilen kaşıkçı esnafını, Avrupa ithalatı göm­
müştür.
ölen bir mesleğin ardından yas tutmak,
bizde pek yaygın değildir. Hatta bu tür ölümler,
ilkellikten kurtulmanın mutluluğunu bile yaşa­
tabilirler; ta ki sanata atılan geleneksel imza­
nın, fabrika markasından daha değerli olduğu
anlaşılancaya kadar.
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 ı.
Modem/eşme öncesi esnefa venlen cezalarda sopa, herzaman ilahi adalet adma kalkmıştı. OysaJütüvvet geleneklenjleyoğnıl­
muş meslek erbabmı sopayla yola getirmek demek, yozlaşan esnefah/Cikmı şiddete dönüşen örfi alı/dk ile önlemek çabas111dan
başka birşı;y değildi.

tır. Çıban dağlamak, diş çekmek ve sünnetçilik,

IV
cerrahların uzmanlık alanları kabul edilirlerdi.
Bazı meslekler, yapıları gereği, 1 9. yüzyıl
gündelik hayatından bütünüyle silinmeyip ,
kendilerini çağın koşullarına uydurabilmişler-
dir. Cerrahlık, bunların başında gelir.
Tanzimat'a kadar cerrahlık, bir çeşit yara
tımarcılığı sayılırdı. Eli işe yatkın kimseler, ge-
dik usulüne bağlanmak kaydıyla mesleklerini
sürdürmekte serbesttiler. Cerrahların yara teda-
visi için uyguladıkları yöntemler, Ortaçağ tıbbı-
nın izlerini Tanzimat sonrasına kadar taşımış-
Berberler de esnef-ı cerrahan ' dan sayılıp itibar
görmüşlerdir. Dükkanları, aynı zamanda bir
muayenehane niteliği taşır, tıraş olmaya gelen-
!erle diş çektirmek isteyen hastalar birbirleriyle
dertleşerek sıra beklerlerdi.
1 83 1 'de açılan ilk cerrahhane, ancak bir
kurs düzeyinde olmakla beraber, bu mesleğin
modernleştirilmesinde atılan ilk ciddi adımdır.
Bu tür girişimler, modern eğitim kurumlarının
geleneksel meslekler üzerindeki etkilerini arttır-

MODERNLEŞME ÇAGINDA OSMANLI MESLEKLERi 1 95


Cerrahlık, geleneksel bir mesleğin eğitim yoluyla modem bir meslege
dönüşmesinin tipik bir örneği idi. Bu yönüyle, görgü ve tecrübenin
teknolQJI ile sagladıgı uyumu temsil edryordu
mtştır. Birinci etki, geleneksel meslek grupları­
nın, uzmanlık temeline dayalı iş bölümüne göre
parçalanmastdtr. Böylece cerrahlık, berberlikten,
o da dişçilikten koparak bağtmstz birer meslek
koluna dönüşebilmişlerdir. Bu kurumların ikinci
önemli etkileri ise, pozitif mesleklerin sahip ol­
maları gereken laik kültürü yaratmalarıdtr. Bu­
nun tipik bir örneği de 1 836'ya kadar ser etib­
ba-i hassa denilen saray başhekimlerinin ule­
ma 'dan seçildikleri halde, bu tarihten sonra aynı
göreve mülkiye smıfından atama yapılmasıdır.
Cerrahlık mesleği 1 890'lara gelinceye de­
ğin, halkın gözünde yine eskisi gibi yara tımar­
cılığı sayılıyordu. Bu yanlış zihniyeti önlemek
amacıyla il. Abdülhamid döneminde tıbbiye
mezunlanna, cerrah yerine operatör unvanı
verildi. Ttp tarihimizin ilk operatörü, İstanbul
şehreminliği de yapan Cemil Topuzlu Paşa'dır.
1 886'da yüzbaşı rütbesiyle Mekteb-i Tıbbiye-i
Askeriye'den mezun otmuş ve Paris'te Profesör
Pean 'ın yanında asistanlık eğitimini bitirdikten
sonra, t 890'da Haydarpaşa Hastanesi'ne ope­
ratör olarak tayin edilmiştir. Cerrah yerine ope-
1 96
ratör unvanını alma nedenlerini hattratında
şöyle anlatır:
"Bundan elli beş sene evvel memleketi­
mizde cerrahlığa ait hastalıklarla uğraşanlara
ve bilcümle yaralara bakan tımarcılara da
cerrah ismini venderdi. Cerrahlık makbul bir
meslek arasına da girememişti. işte ben, bun­
lardan ayırt edilmemi arzu ettiğim için o gün
Sıhh!Ye Resisi Hasip Paşa'dan bu değişikliğin
yapılmasını rica etmiştim. Bu arzumyen·ne
getirilerek tayin tezkereme de 'cerrah ' yerine
'operatör' kelimesi konulmuştur. "
Modam tlp eğitimi, cerrahlığı teorik yön­
den geliştirdi; oysa pratikte, mesleğin gerektir­
diği teknoloji, 1 880'lerde bile henüz hastanele­
rimize yeterince girememişti. Örneğin Mekteb-i
Tıbbiye hastanesine yatırılan hastalara, okutun
hamamındaki göbektaşında ameliyat yaptlırdı.
Modern ameliyathane kavramı yoktu ve yapt­
lan ameliyatlar da kot bacak kesmek türünden
basit operasyonlardı. Ttp teknolojisi, gerçek an­
lamda il. Meşrutiyet'ten sonra cerrahlığın kul­
lanım atanına girebildi. Bu dönemde özet mu­
ayenehanelerin saytca artması, bilgi ve tekno­
loji aktarımını htzlandırmışttr.
v
Cerrahlar gibi berberler de 1 9 . yüzytl mo­
dernleşmesinden paylarını almtşlardı. Tanzi­
mat'tan önce berberlik, birkaç işkolunun oluş­
turduğu bir meslek grubuydu. Saç ve sakal tıra­
Şl dışında bir berber, deri hastalıklarını tedavi
edebilir, diş çekebilir, cerrahlık ve sünnetçilik
yapabilirdi. Ayrıca berberlerin bu meslek dalla­
rı için gerekli tıbbi ilaç ve merhemleri de imal
edip halka satma yetkileri vardı.
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Eski usul berber traşı, pratik açıdan basite indirgenmiş bir saç-sakal kesme işlem{ydi. Tanzimat sonrastnda gündelik hayata
yerleşen moda kavramı, bu işlemi müşteri beğenisini dikkate alarak zenginleştiren modem perükdrlık mesleğtiıi doğurdu.

Tanzimat'tan so rtr'a açılan modern okullar,
berberlik türü meslek gruplarının parçalanma­
sına neden oldular. Bu parçalanmadan bağım­
sız meslekler doğdu. öte yandan bu okulların
ilk öğrencileri, berber ve attar dükkanlarından
yetişme , becerikli çıraklardı. Gördükleri kısa sü­
reli eğitimden sonra berber çırakları cerrah ve
dişçi; attar çırakları da eczacı diploması alarak
meslek hayatına atıldılar.
Modern berberlik mesleği ise, tam anla­
mıyla il. Abdülhamid döneminde ortaya çıktı.
Bu mesleği modernleştiren okul eğitimi değil,
gündelik hayat içinde olgunlaşan toplumsal
görgüdür.
1 9 . yüzyılda ortaya çıkan yeni insan tipi,
çağdaş görgünün de mimarıydı. Modern kültü-
rün şekillendirdiği bir alışkanlıklar ve değerler
bütünü olan bu görgü, kısa sürede yapısal de­
ğişim geçiren meslek kollarına da yansıdı. Ber­
berler için böyle bir değişimin anlamı, öncelikle
kendisini modern mekanlara bağımlı hisseden
bu yeni insan tipine uygun ortamı hazırlamak­
tı. Nitekim, mesleklerini kahvehane köşelerin­
de icra eden bazı eski berberler, zamana ayak
uydurup kendi dükkanlarını açmaya başladı­
lar. Bu yeni dükkanların iç düzenlemeleri de
Avrupa modeline göre yapılıyordu; duvarlara
aynalar ve raflar asıldı, kahvehane peykesi ye­
rine arkalıklı berber koltukları, büyük leğenler
yerine de küçük tıraş tasları ve fırçalar mesle­
ğin yeni araç gereçleri arasına katıldılar. öte
yandan tıraş yöntemi de değişti. Eskiden nıüş-

MODERNLEŞME ÇA<'.ılNDA OSMANLI MESLEKLERi 1 97

 teri, kurbanlık koyun gibi başını berberin dizi-
ne dayar ve sakal tıraşı olurdu. Bu ilkel yöntem
bırakıldı, çünkü iskemle ve koltuk türü Avrupa
eşyası, konaklardan sonra esnaf dükkanlarına
da girmişti. Diğer taraftan berberlik mesleğinin
modernleşmesi, yalnızca bu tür yeniliklerle sı-
nırlı kalmadı; dış görünüşleri açısından hamam
tellaklarına benzeyen geleneksel berber ve çı-
rağı, Abdülhamid döneminde baştan tırnağa
bir kıyafet reformu geçirdi; peştemallar, takun-
yalar çıkartıldı, beyaz iş gömlekleri kullanılma-
ya başlandı. Ortaya çıkan bu yeni berber tipi
ise, artık kendisini eski meslektaşlarından ayır-
mak için perükdr adını kullanıyordu. il. Meşru-
tiyet sonrasında perükar salonları altın devirle-
rirıi yaşadılar. Avrupa modasını yakından izli-
yorlar, Kaiser Willhelm bıyığı ve Fransz ]oseph
tarzı sakal tıraşını başarıyla yapabiliyorlardı.
Ne var ki bütün bu gelişmelere rağmen lstan-
bul'da kadın berberleri henüz dükkanlarını
açamamışlardı. Mesleğinde isim yapmış Rum
ya da Ermeni berberler, konaklara çağrılırlar ve
hanımefendilerin saç tuvaletleriyle meşgul
olurlardı.

Şifalı ot toplayıcılar, lstanbu/'un sağlık hayatmı kontrol eden Mısır Çarşısı attarlanna bağlı olarak çalışırlardı. Den·n bıJ· cabiat
bilgisine sahip bulunan bu zümrenin, manevi köklen· tasavvef kültün/ne uzanan çok zengin bir dünya/an vardı. Tabiata ve
insana ait bu bilgiyumağından hem bir hayat tarzı hem de bunu kuşatan panteist bir düşünceyapısı oluştıınnuşlardı.

1 98 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

 VI
Klasik Osmanlı attar geleneği, modernleşme
çağı boyunca varlığını korumuştur. İstanbul hal­
kının gözünde bu mesleğin adeta bir dokunul­
mazlığı vardı. Bu yüzden attar esnafının merkezi
Mıstr Çarşısı, 1 9. yüzyılın sonlannda bile ticari
pazardan çok, kutsal bir tapınağı andırmaktaydı.
Esnaf, burada yalnızca şifalı bitki satmaz, bir çe­
şit halk hekimliği de yapardı. Geleneksel hekim­
liğin bu bozulmamış biçimi, modem eczacıltğın
doğuşundan sonra da yaşamını sürdürmüştür.
Modem Osmanlı eczacılığı, geleneksel at­
tarlıktan eğitim yoluyla dönüştürülmüş ve so­
nuçta kendi kökeninden bütünüyle koparak ba­
ğımsız bir meslek durumuna gelmiştir. Başlan­
gıçta, Dr. Bemard'ın çabalarıyla 1 839 'da kuru­
lan Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane'de he­
kimlik yapabilme niteliklerinden yoksun öğren­
cilerin kabul edildikleri eczacılık şubesi, yalnızca
asker eczacıları yetiştiren bir okul görünümün­
dedir. 1 840'ta okulu bitiren ilk mezun Ahmed
Mustafa Efendi'yi di gerleri izler ve Kırım Sava­
şı' nda ordu kademelerinde görev yapabilecek
bir asker eczacı kuşağı oluşur. Genellikle meslek
hayatları askeri hastanelerde geçen bu kuşağın
etkinlikleri gündelik hayatta gereğince etki ya­
ratmaz. Oysa 1 867'de Mekteb-i Tıbbiye-i Mül­
kiye-i Şahane adıyla açılan sivil okuldan mezun
olan eczacılar, o tarihte istanbul'da etkinlik gös­
teren eczahanelerde staj yaparak hem pratik
kazanırlar, hem de halkın gözünde bu yeni
mesleğin temsilciliğini üstlenirler.
ilk sivil Osmanlı eczacısı, Mekteb-i Tıbbi­
ye'yi 1 8 70'te bitiren Yasef Moiz adlı bir Musevi
gencidir. Müslüman kesim bu yeni mesleğe pek
rağbet etmez ve Osmanlı eczacılığı bütünüyle
azınlık cemaatlerin tekelinde kalır. Dişçilik
MODERNLEŞME ÇAGıNOA OSMANLI MESLEKLERi
ilk modern eczahaneler, şifa arayanlara pozitivizmin reçetelerini
sundular. Bu reçetelerde arkaik kültüre ait din.folklonmun ritüelleş­
miş çözümlen· değıl, modem tıbbın pratik sonuçlan kayıtlrydı.
mektebiyle birlikte 1 909'da öğretime başlayan
Eczacı Mekteb-i Alisi ise, bu mesleğin temelleri­
ni atan kurumların son büyük halkasıdır.
Eczacılık mesleğine, Osmanlı gündelik ha­
yatında çok yönlü bir işlev yükleyen kuruluşlar
hiç kuşkusuz eczahanelerdir. Kırım Savaşı'ndan
sonra sayıları hızla yükselen bu kuruluştan işle­
tenler, Rum, Yahudi ve Ermeni cemaatlerine
mensupturlar. Dönemin geçerli ahlak anlayışıııa
göre Müslümanlar'ııı bu dükkanlara uğramaları
pek doğru sayılmaz, hatta Müslüman kesimin
yoğun olduğu İstanbul semtlerinde azııılık ecza­
cılarının işyeri açmalarına izin verilmezdi. Böyle
bir kuralın uygulamada gereken sonucu verdiği
şüphelidir. Nitekim l 888 'den sonra açılan ilk
Türk eczahanelerirıe de gerekli ilgi gösterilmedi
ve Kumkapı'da Ali Kadri 'nin, Avrat Pazarı'nda
Arif Kalfa'nın işlettiği dükkanlar kısa sürede ke­
penklerini indirdiler. Bu başarısız deneyim ardın­
dan 1 890'da Ahmed Hamdi Bey tarafından Zey­
rek'te açılan Eczahane-i Hamdi; aynı yıllarda
Bekir Ziya'nın Divanyolu'rıda işlettiği Eczaha­
ne-i Z{ya; l 895'te Aksaray'da tcıııellcri atılan
1 99
Attarlar !stanbul halkının gündelik hayatında den·n izler bırakmış bir meslek zümres(ydi. Dükkan/an birer sohbet mekd111, bu
sohbet halkasına katılanlar ise toplumsal kültürün devamlılık bilincine sahip drjf kişi/er(ydi. Bu açıdan attarlık mesle/Jı;
ya/111zca kendi kurallannı değil estetik düşünce ve güzel sanatlanrı son derece incelmiş hassas dünyasını da inşa ed(yordıı.

Eczahane-i Edhem Pertev; Hacı Hamdi ve Beşir
Kemal Beyler tarafından 1 898'de Bahçekapı'da
açılan Halep Eczalıanesi ve Beşiktaş'ta Mehmed
Kazım Bey'in kurduğu Eczalıane-i Melımed Ka­
zım adlı işletmeler, Türk eczacılık tarihinde kalıcı
bir etki bırakmışlardır. özellikle bu eczahaneler
Mekteb-i Tıbbiye'yi bitirenler için mesleğin asıl
öğrenildiği yerlerdi. Ayrıca Müslüman kesimin,
attar dükkanlarından çok eczahanelere rağbet
etmeye başlamasında önemli rol oynamışlardır.
İstanbul eczahanelerinin ilk modeli, Mısır
Çarşısı'ndaki attar dükkanlarıydı. Kapıdan gi­
rişte reçete kabul yeri ve arkasında da laboratu­
var yer alırdı. Bu laboravutarlar, Osmanlı gün­
delik hayatını önemli ölçüde etkileyen buluşla­
rın yapıldığı yerlerdir. tik müstahsarlar bu kü­
çük laboratuvarlarda imal edildiler. 1 880'ler­
den sonra müstahzarat piyasası, attarların ge­
leneksel piyasasını ele geçirmeye başlamıştı.
Eczacı Hamdi Bey' in yaptığı Kola Hamdi ve
Elixir Digestjf Hamdi adlı müstahsarlar, kısa
sürede ilgi uyandırdılar ve bu ilgi Edhem Per-

200 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

tev'in ünlü Pertev Şurubu ile artarak sürdü.
Tıbbi müstahzaratın gündelik hayata gir­
mesi dikkat çekici sonuçlar doğurmuştur. Birin­
cisi; ekonomik açıdan bu ilaçlara gösterilen rağ­
bet, eczacılık mesleği içinde farklı zihniyetleri or­
taya çıkartır. Prof. Turhan Baytop'a göre: "Müs­
tahzarlar ilaçlann zamanla aktarlarda, dük­
kanlarda ve hatta ecza depo/annda (eczane.fi­
yatının altında) satışa çıkartılması, 19. yüzyı­
lın sonlanndan itibaren eczacı/an mô.!i sıkıntı­
lara sokmuş ve eczacının 'ilaçyapan ' meslek
sahıbiyen'ne 'ılaç satan · kişi durumuna gelme­
sine neden olmuştur. " ikinci sonuç ise, üzeri eti­
ketli gözalıcı şişeler içindeki bu müstahzarlann,
birer modern yaşam simgesi değeri kazanmala­
ndır. özellikle ecza laboratuvarlannda imal edi­
len kozmetikler, gündelik hayatta moda kavra­
mının yerleşmesine yol açmışlardır.
Bütün modern meslek kollan gibi eczacılık
da, kendi içindeki kültürel dolaşımı başlıca iki
koldan sağlar: Mesleki dernekler ve yayın or­
ganları. Charles Bonkowski başkanlığında
1 8 79'da kurulan ilkilernek, Cemiyet-i Eczaci­
yan der Asitane-i A l(Y.Ye dir. Bu dernek, bütü­
'
nüyle yabancı eczacıların yönetimi altındaydı.
Türk eczacıları ise ilk derneklerini 1 9 09 'da
Dev/et-i Osmaniye Eczacı/an Cemiyeti adıyla
kurdular. ilk mesleki yayın organlarında öncü­
lük, azınlık eczacılanndır. 1 8 79'da çıkan jour­
na! de la Societe de Phamıacie de Constanti­
nop/e'u; 1 888'de Pierre Apery'nin yayımladığı
Revue Medico-Phamıaceutique izler. Türk ec­
zacıları n ç ı karttığı i l k m e s l e k dergisi i s e
1 9 1 1 ' d e Eczacı adıyla yayın hayatına girer.
Böyle bir kültürel dolaşım, hem amatörler için
pozitif dünyaya açılan bir kapı olmuş, hem de
modern Osmanlı meslek anlayışının sağlam te­
mellere oturmasını kolaylaştırmıştır.
MODERNLEŞME ÇAGINDA OSMANLI MESLEKLERi
···················�··················
: Ethem Pertev Müstahzeratı imalathanesi P. 2
i*
:
•
Ahalimizce
�
zaten maruf
1 olan
:
•
ETHEM
PERTEV
1 ıunııııımmıı
•
•
1 �kolcmy
Krem Perttv, Kımn.atikPertev, Perte.v � toın , Perlav dit 1111cw11ı,
Pertev tullet ve çocuk aı.hi pudnlan blUilıı ailelerin l�i s4fttte nhhafuıi lll1lhafua
...... .................................
Edhem Pertev Müstahzeratı, Osmanlı pozitivist düşüncesinin
Cumhunjet'e bıraknjfı başlıca miras arasmdaydı. Yaratıcılık ruhu ile
pratik çözüm anlayışını kaynaştıran bu ürünler, her ailenin
kendinden bir parça saydıjfı toplumsal rağbeti temsil ettiler.
VII
1 850'ler istanbulu'nda, Avrupalı gravür­
cüler yeterince tanınan sanatçılardı. Yabancı el­
çilik heyetlerinde mutlaka bir ressam bulunur­
du. İstanbul manzaralarını kağıda geçirmek,
ayrıca kazançlı bir işti. Bu yüzden Paris ve Ve­
nedik'in sokak ressamları, şanslarını denemek
için istanbul'a gelirler, yaptıkları resimlerle
hem Avrupa'daki yayınevlerinden yüklüce pa­
ra kazanırlar. hem de kamuoyundaki Doğu ef­
sanesini canlı tutarlardı. Fakat Ernest de Caran­
za 'nın istanbul'daki işi, diğerlerinden oldukça
farklıydı: Fotoğraf çekmek.
lstanbul'un ı 8 5 2 'de Caranza tarafından
cam üzerine alınan ilk görüntüleri, Taksim Kış­
lası ve Kasımpaşa·ya aittir. 1 853'te ise )ames
Robertson ve yardımcısı Felice A. Beato aynı işi
sürdürürler. Kırım Savaşı'nın patlak vermesiyle
Robertson'ın objektifi, dünya tarihine ilk savaş
fotoğrafları olarak geçen sahneleri çeker. Ro­
bertson 'ın fotoğrafları tamamen belgesel nite­
likte olup bu yeni mesleğin Osmanlı gündelik
hayatındaki işlevini de saptarlar.
Abdu//ah Biraderler adıyla tanınmış fotoğ-
201

Fotoğrqfçı, J9. yüzyılda gündelik hayata hiç beklenmedik bir anda çar­
pıveren kuyrukluyıldız gibfydı: Bu şaşırtıcı misefir Osmanlı insanına.
yaşadığı gelenekse!Jantazyamn ilk gerçek göriintüleniıi sunuyordu.
raflıaneyi ilk kuran ve bu işi istanbul'da bir
meslek olarak benimseyen kişi, Ermeni asıllı
Abdullah Şükrü Efendi'dir. Abdülaziz ve Ab­
dülhamid dönemlerinde saray fotoğrafçılığı
yapmıştır. Henüz bu mesleğin adı, gündelik di­
le yerleşmediği için kendisine saray tarafından
verilen unvan, Ressam-ı Hazret-/ Şehriya­
n�ydi. Daha sonra bu unvan Apo//011 Fotoğrqf­
hanesi sahibi Phebus Efendi'ye geçmiştir.
ı. Meşrutiyet'ten önce Beyoğlu' unda açı­
lan ilk fotoğraflıanelerin müşterileri, Levanten­
ler ve saray çevresidir. ı 865'ten sonra sayıları
giderek artan bu fotoğraflıaneleri işletenler ara-
202
sında Sebah ve /oai//ier, Jskende.r ve Weinberg,
belgesel türün seçkin temsilcileri sayılırlar. Di­
ğer yandan estetik stüdyo fotoğrafçılığı da Sen­
der ve Othmar'ın öncülüğünde gelişir.
Sokaktaki Osmanlı insanı, fotoğraflıaneye
1 880'lerde ayak atmıştır. Bu stüdyolarda her
türlü ihtiyaca cevap verebilecek dekor ve kos­
tüm bulunurdu. örneğin bir Babıali katibinin
fotoğrafı için gerekli dekor, hemen hazırlanır ve
katip efendi bütün ciddiyetiyle, üzeri kitaplarla
dolu masanın başında objektife poz verirdi.
Servet-i fünun döneminin melankolik sanatçı
fotoğrafları bu tür bir atmosfer içinde doğdu.
Anadolu ' dan gelenler için ise, stüdyolarda
mutlaka mahalli kıyafetler bulundurulurdu.
Stüdyo fotoğrafçılığı, sokaktaki Osmanlı insa­
nının-doğallığını bozmuştur. Bu yüzden paşa­
ların, temsil ettikleri makama yaraşır ciddiyet­
leri Mekteb-i Sultani öğrencilerine de yansımış
ve bütün bir toplum, donuk gözlerle objektife
bakmıştır. Aile fotoğrafları ise Abdülhamid dö­
neminin sonlarına doğru yaygınlaşır ve kadın,
ancak kocasıyla birlikte albüme girer.
Fotoğrafçılığı, Osmanlı modernleşme çağı­
nın en tipik mesleği olarak kabul edebiliriz. Ne
cerrahlık ve eczacılık gibi geleneksel meslekler­
den devşirilmiş, ne de bir eğitim kurumunun
desteğiyle ortaya çıkmıştır. Bütünüyle teknik
bir buluşun ürünüdür ve bu özelliğiyle ı 9. yüz­
yıl Osmanlı dünyasını baştan aşağı değiştiren
gazetecilik mesleğine benzer.
Modernleşme çağında Osmanlı meslekleri,
doğum ve ölümü aynı anda yaşamışlardır. Ölen­
lerin mirası, yaşayanlar tarafından reddedilme­
dikçe, bilgi ve tecrübe, insan ile gündelik hayat
arasındaki en sağlam köprüyü kurabilmiştir.
Gergedan, 1 4 (Nisan ı 988), s. 80-83
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 TÜRK KÜLTÜRÜNDE
DOGA KAVRAMININ EVRİMİ
VE İSTANBUL BAHÇELERİ
Günümüzde teknoloji tanrılarının yarattığı
ölü doğayı insanlık cenneti olarak görmek, te­
davisi zorunlu bir uygarlık hastalığı sayılıyor.
Oysa 1 9 . yüzyıl sonlarında, teknolojik bir ru­
hun varlığına inanan pozitivist din, tanrısal
cenneti yeryüzüne indirdiğini açıkça öne sürü­
yordu. insanoğlunun kendi mutluluğu için kur­
duğu bu yapay cennette mutsuzluğu tanıması,
ekolojik bilincin ten� llerini atmıştır. Doğa kav­
ramını, insan yapısı bir cennet dekoruna dö­
nüştüren uygarlığa ilişkin kuşkular, bir bakıma
bu bilincin ürünüdürler. Çağdaş toplumun doğa
ile barışma çabalannı, ekolojik bilinç ölçeğinde
gözlemlemek, insanlığın çocukluk döneminden
kalma bazı görüntülerin de canlanmasına yol
açmaktadır. Bu görüntülerde, geçmişe ait me­
rak ettiğimiz insan-çevre ilişkisinin hikayesi
gizlidir.
Doğa, göçebe toplum inancına göre, insan
gibi hareket edebilen, cezalandırıcı ya da bağış­
layıcı kişiliğe sahip tannsal bir öze sahiptir. Or­
ta Asya Türkleri, tannlann dağlarda oturdukla­
rına inanırlardı. Bu inanç şamanist bir karekter
taşır ve doğaya kutsallık merceğinden bakar.
TÜRK KÜLTÜRÜNDE DOGA KAVRAMININ EVRiMi VE ISTANBUL BAHÇELERi
Ağaç, ırmak, göl, dağ, hatta belirgin bir şekle
sahip kaya parçaları, göçebe Türk boylarının
şamanistyer-su kültünü oluşturan kutsal doğa
elemanlarıdır. Başlangıçta bunların her birine
doğrudan Tanrı niteliği verilip, ibadet edilmiş­
ken, zamanla maddeleşmiş Tanrı düşüncesi,
kutsal ruhun madde içine girerek ona insan
özelliği kattığı kişileştirilmiş doğa anlayışına
dönüşmüştür. Abdülkadir inan, bu kişileştiril­
miş doğa anlayışının çerçevesini şöyle çizer:
"Şamanist/ere göre bütün dünya ruhlarla do­
ludur. Dağlar, göller. ırmaklar (yer-su) hep
canlı nesnelerdir. Takdis ettikleri Alaş, Tan­
nau, Hangay, A ltay dağları, Abakan, Kem
(Yenisey), Katun, Bey Sütgöl ırmak ve gölleri
şamanistler için yalnız coğrefi isimler değil,
Jakat konuşan, duyan, evlenen, çoluk çocuk
salubi varlıklardır. Bir şamanistin dağlardan
ve ırmaklardan bahsettiğini dinlerken bunun
gözle görülen dağlardan ve sulardan mı. yok­
sa bu coğrqfi isimleri taş{Yan insanoğulların­
dan mı balısettiğinıJarketmek güçtür; ruh.
bizzat dağdır,· dağ, bizzat ruhtw: "
Göçebe Türk insanının yaşadığı ortanı , do-
203

Doğa ve insan varlığının lstanbul ölçeğz'nde birbiri içinegeçmesi, açık
ifadesini Vahdet-i vücud düşüncesinde bulan bir hayat tasarımı
ortaya çıkartmıştı. Bu açıdan şehniı gündelik hayan, Doğuya ait bu
köklü irfan geleneğziıiyaşatan bir kültür ortamından ibaretti.
ğanın kendisiydi. Çevresini kuşatan bu ruhlar
dünyası içinde korku ve saygının birbirini bü­
tünlediği gündelik hayatını, yurt bildiği doğa­
nın kucağında yaşamıştır. B,u hayatın somut
izlerini göçebe kültürün dil hazinesinde bulmak
mümkündür. özellikle çiçek ve renk adlan ko­
nusunda hiçbir yerleşik kültür dili Türkçe kadar
zengin değildir. Bu dil zenginliği kimi zaman
doğaya karşı ilkel bir korkunun, kimi zaman da
dini bir saygının sonucu ortaya çıkmıştır. En ti­
pik örnek, avcılıktan hayvancılığa geçiş süre­
cinde kendini belli eder. Orman kültürü, henüz
avcılık aşamasındaki toplulukların inanç dün­
yalarında yaratıcı bir ruhun barınağı sayılırken,
hayvancılıkla geçinen göçebe Türk boylan, ar­
tık terk ettikleri ormanı kötü ruhların ülkesi ka­
bul etmişler ve bu eski kültüre ilişkin kutsal ad­
landırmaları dillerine yansıtmışlardır. Doğa
kavramının gösterdiği bu değişkenlik, bazı
204
noktalarda tam anlamıyla kalıcı bir inancın
doğmasına da dönüşebilir. Örneğin Kayın ağa­
cı, şamanist Türkler için her zaman kutsal sa­
yılmış, koruyucu ana-tanrı Umay ile birlikte
Ülgen tarafından yeryüzüne indirilmiştir. Kut­
sal doğa anlayışının bir uzantısı olan bu ağaç
fetişizminin izlerine, Kafkasya'da yaptığı yol­
culuk sırasında Evliya Çelebi de rastlar: "her
sene bu drahtın altına gelüb bey ü şıra edüb
gidenler elbette bu ağacın etrqfına nice kerre
yüz bin balmumu veyılmumuyakıb her gece
çırağan edüb ayin-i bd:tıllan üzere ağaca ta­
parlar. " Göçebe Türklerin yerleşik düzene geç­
mesiyle doğa kavramı, kültürel evrim aşama­
sında yeni bir içerik kazanır. lslamiyet bu içeri­
ği soyut Tanrı düşüncesiyle kuşatmış ve artık
doğamn maddi kişiliği değil, onu yaratan Tan­
rının varlığı kutsal sayılmıştır.
Yerleşik toplumlardaki doğa anlayışı, şehir
hayatının getirdiği bazı zorunlu sınırlamaların
etkisiyle geçmişteki kutsal niteliğini kaybeder.
Doğaya karşı insanoğlunun koyduğu ilk sınır,
korunma içgüdüsünün sonucu olan kale ve
onu çevreleyen surlardır. Anadolu 'nun ı 6 .
yüzyıl sonlarına kadar süren klasik döneminde
şehir hayatı, doğayı surların dışında bırakır. Bu
uygulama yaygın değildir; fakat geçerli olduğu
bölgelerde insan-doğa sınırını somut biçimde
sembolize etmiştir. Kale duvarlarının hemen
önünde başlayan doğa, geçimini çiftçilikle ka­
zanan insanlar için artık bir Tanrı yurdu değil,
kendilerine Tanrı tarafından bağışlanan ve an­
cak işlevsel açıdan önem taşıyan bir tarla görü­
nümüne dönüşmüştür. Kale içindeki yaşantı,
bir bakıma gündelik hayattan kopartılmış do­
ğaya bağımlı ise de, temel sorun düşmana kar­
şı korunma ve böylece tarımsal üretimi sürdü­
rebilme anlayışında odaklaşır. örneğin Diyar-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
lstanbul mahallelerinin en yaşlı sakinleri ulu ağaçlardı. Mahallenin merkezindeyer alan bu manevi semboller, hem geçmişe
uzanan köklenyle toprağa bağlılık duygusunu, hem de bürün zamanlan aşan varlıklanyla kolektifbilinçaltmdaki nizam-ı alem
düşüncesini temsıl ediYorlardı.

bakır, böyle bir analayışın izlerini taşıyan ve
insan-doğa ilişkisinirfarasına korunma içgüdü­
sünün sınırlarını çeken tipik bir yerleşim birimi­
dir. Askeri amaçlı kale-şehirlerin insan hayatını
doğadan bağımsız bir koza içine almaları, bü­
yük ölçekli tarımsal etkinlikleri surların dışında
bırakarak sur içinde küçük çaplı bahçe tarımı­
nın gelişmesine yol açmıştır.
Bahçe, insan eliyle dekore edilmiş doğadır.
Başta İstanbul gelmek üzere Türk şehirleri 1 9 .
yüzyıl ortalarına kadar dekoratif doğaya sahip
çıkmışlar ve bu temel özellikten kaynaklanan
koruyucu bilinci yaşatmışlardır. İstanbul, Av­
rupa'nın büyük yerleşim merkezlerine oranla
çok daha gelişkin bir bahçe şehriydi. Osmanlı
kültürü ev ile bahçeyi bir bütün olarak kabul
etmiştir. Bu anlayışa göre şehir, büyük bir bah-
çenin içine yerleştirilmiş kır evine benzer. Do­
ğa-şehirlerinin tipik görüntüsü de aslında bu­
dur. Çevrelerini kuşatan doğayı yıkarak geniş­
lemek yerine, onu kendi bünyeleri içinde deko­
re ederek yaşatırlar. Bu yüzden İstanbul, hiçbir
döneminde ağaçsız ve bahçesiz kalmamış; do­
layısıyla yeşil alan bakımından Ortaçağ şehirle­
rinin son büyük temsilcisi olma özelliğini koru­
muştur.
Osmanlı şehir kültüründe doğa kavramı,
bahçe-konut ilişkisinde somutlaşır. Konut da­
ima bahçe ile organik bir bütünlük kurar. Os­
manlı klasik döneminde varolan çevre bilinci,
bir bakıma bu bütünlüğü korumak anlamına
geliyordu. Bir İstanbullu için doğanın tahribi
demek, konut-bahçe bütünlüğünü kuran has­
sas dengenin bozulması demekti. Başka bir de-

TÜRK KÜLTÜRÜNDE DOGA KAVRAMININ EVRİMİ VE İSTANBUL BAHÇELERİ 205

Sa 'dabad, doğanın insan el(yle lstanbu/'da düzenlenmiş ılk dekorat!fbahçe ömeği idi. 1730 ayakla11ması bu Doğu-Batı kanşımı
şekilciliğiyerlebir ederek, gele11eksel mesire kültüni11e dö11üşü11 yollarmı açtı. Sa'dabad'm yıkılması, erke11 doğmuş reformcu
düşünce11in kamuya açık alanlarda11 gen· çekilerek bir süre daha Saray'ın duvar/an arasında olgunlaşmasını zorunlu kılmıştı.

yişle, dekoratif doğanın sahip olduğu dokunul­
mazlık, Osmanlı şehirlerinin mekansal organi­
zasyonuna belirgin bir kişilik kazandırmış ve
çevre bilinci bu kişiliğe sahip çıkarak her şehrin
kendi kimliğini bulmasına yol açmıştır. Anlaşı­
lacağı üzere bahçe-konut bütünlüğü şehir bün­
yesinden bağımsız, kendi içlerine dönük edil­
gen yaşam alanları değildi; tam tersine genel
dokuyu şekillendirici bir özelliğe sahiptiler. ör­
neğin İstanbul sokakları bu şekillendirme özel­
liğinden fazlasıyla paylarını almışlardır. Avru­
palı şehirciler, istanbul'un çıkmaz sokak olgu­
sunu bir Doğu irrasyonalitesi sayarlar. Bu dü­
şünceye göre Doğulu insan, içinde yaşadığı
mekan, sokak dokusuna göre konumlamaz;
tam tersine önce konutu inşa eder ve ardından
onu bir çıkmaz sokak ile şehir bünyesine bağ-
!ar. Kuşkusuz böyle bir yaklaşım, cemaat ya­
şantısı içinde bireyciliğin rolünü abartmaktır.
Oysa Osmanlı insanındaki çevre bilinci, Batılı
rasyonaliteye karşıdır ve doğada insan eliyle
yaratılmış bir düzenleme yoktur. Bize bir çeşit
düzensizlik gibi görünen bu doğal irrasyonalite
aslında, Tanrı 'nın şekillendirdiği mantıklı bir
düzenlemedir. insan bu düzene uyduğu sürece
çevresini tanır ve ona uyum sağlar. Osmanlı
çevre bilincinde Tanrı'nın gölgesini görmemek
olanaksız. Ne var ki bu etkiyi fazla abartmak
da doğru değil.
Doğada simetri yoktur. Osmanlı kültürü­
nün yarattığı dekoratif doğada da simetriye
rastlanmaz. Geometrik şekilcilik, tam anlamıy­
la bu dekoratif düzenlemeye yabancı kalmıştır.
Belirli şekillerin yarattığı sınırlı etki yerine, do-

206 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

Batı tarzı bahçe düzenlemesı; doğayı uzaktan bir tablo gıbi sryredebilme imkanı yaratan ptyzqj mılnaıisılıin ürüm{ydü. Gele­
neksel kültürdeki doğaya kolektifkatılım ilkesiyen'ne, pasif bir temaşa ileyetinme anlayışmm rağbet bulması, qy111 zamanda
üst tabakayaşantısım şehnn gündelik hayatmdan koparan aşılması güç bir değerler engelinin varlığma işaret ed(yordu.

ğal görüntünün bütününe duyarlı Osmanlı çev­
re bilinci açısından bahçe-konut kompozisyonu
içinde oluşturulmu,ıı . dekoratif mekanların
mantığa değil, duyguya seslenecekleri açıktır.
Nitekim 1 9 . yüzyıl şekilciliğine karşı beliren
hoşnutsuzluğun altında, bu duygu dünyasının
parçalanması yatar. Günümüze kadar gelen
Osmanlı mirası arasında, klasik dönem çevre
bilincinin bu duygusal özü de vardır. İstanbul,
ne zaman modern şekilcilik açısından ele alın­
sa, "şehrin parçalanan doğası" , nostaljik bir te­
ma olarak ortaya çıkar.
Osmanlı klasik çevre bilinci için tehlike
çanları, 1 8 . yüzyılın sonlarına doğru çalmaya
başlamıştır. Daha yüzyılın başında Avrupa et­
kisi taşıyan ilk belirtiler, Saray kültürünün es­
tetize doğa anlayışına yönelmesiyle gün ışığına
çıkarken henüz orta tabaka işlevsel doğa anla-
yışına bağlıdır. Tarihiıııizde Lô.le Devn' adı veri­
len bu dönemde doğa kavramı, işlevsel ve este­
tik olmak üzere iki ayn kategoriye bölünür. Os­
manlı orta tabakası için dekoratif doğa işlevsel­
dir; esnaf sınıftan bir lstanbullu, bahçesindeki
ağaçlara Tanrı nimeti saydığı meyvalan ve sağ­
ladığı gölge bakımından işlevsel bir gözle ba­
kar. Oysa Saray kültürüyle yetişmiş bir üst ta­
baka yöneticisi için dekoratif doğa artık bir süs
öğesidir. Dönemin üst tabaka modası, doğa
kavramını estetize edilmiş bir /ô./ezar'ın güzel­
lik dünyasına indirgeyerek bütün bir yaşam
çevresini bu sınırlı mekandan ibaret saymaktır.
öte yandan dekoratif doğa ilk defa Lô.le Dev­
ri'nde maddi bir yatırım alanı olur. Estetize
edilmiş doğadan zevk alan züıııre çok geçme­
den bu dekoratif güzelliği yaşatmakla görevli
hizmet sektörünü de yaratır. Bahçıvanlık mes-

TÜRK KÜLTÜRÜNDE DOGA KAVRAMININ EVRİMi VE ISTANBUL BAHÇELERi 207

leği profesyonelleşir ve çiçek türleri ile bakımı
üzerine yazılmış Şükijfenlime'ler bu dönemde
önem kazanırlar.
1 9 . yüzyıla gelindiğinde ise işlevsel ve es­
tetik doğa anlayışları Osmanlı kültüründe tam
anlamıyla karşıt kutuplara çekilmişlerdir. işlev­
sel doğa anlayışı önemini kaybetmez; fakat or­
ta tabakanın karşılaştığı iktisadi engeller yü­
zünden varlığını sürdürebilecek maddi destek­
ten yoksun katır. Parasal kaynaklan giderek
zayıflayan işlevsel doğa anlayışı, sarsınu geçi­
ren mahalle hayatıyla birlikte kendi kaderine
terkedilir. Oysa diğer tarafta estetize doğa anla­
yışı, maddi kaynak üstünlüğünün sağladığı ge­
lecek güvencesi altında aşın bir süslemeciliğe
ve bunun doğal sonucu olarak da barok şekilci­
liğe varır.
Mimar Melling, Beşiktaş Sarayı bahçesin­
de klasik Osmanlı doğa anlayışına ters düşen
barok labirent uygulamasını gerçekleştirdiğin­
de, dekoratif açıdan görüntü tam anlamıyla bir
süs olgusuna dönüşmüştür. 1 9 yüzyılda saray­
ların hasbahçeleri, Avrupa şekilciliğinin uygu­
landığı deney alanlarıydı. Dekoratif doğaya Ba­
tı rasyonalizminin girişi, önce geleneksel doğa
kavramını yıkmış ve ardından klasik Osmanlı
çevre bilincini modernleşme sürecine sokmuş­
tur. Üst tabakanın doğa kavramını insan eliyle
şekillendirilebilecek bir ham madde olarak algı­
laması, 1 9 . yüzyılda Batılı bahçıvanların saray
bahçelerinde görevlendirilmeleriyle sonuçlanır.
Sester, Fritz Vense! ve Koch Munika gibi peyzaj
uzmanlarının Beylerbeyi ile Dolmabahçe Sa­
raylarında yaptıkları şekilci çalışmalar, gele­
neksel doğa kavramından uzaklaşmaya verile­
bilecek tipik örneklerdir. Sedad Hakkı Eldem,
mimari bahçe ile natüralist bahçe arasında yap­
tığı temel sınıflandırmaya dayanarak bu uzak-
208
!aşmanın somut sınırlarına dikkati çekmekte­
dir: "Natüralist bahçe doğanın biraz işmenmiş
bir bölümünü teşkil eder ve bazı retuşlarlaye­
tinirken, mimari bahçe, mimari elemanlarla
çevrelenmiş, oldukça küçük bir çevre içinde,
kendinegöre sun 'i bir varlık yaratmaya çalış­
mıştır. ( . .) Miman· bahçeden natüralist bah­
çeye geçiş dereceli değil anidir. Bir tak, bir
kapı, bir merdiven, iç bahçeden dış bahçeye
ya da doğaya götürür. " Avrupa kökenli esteti­
ze şekilcilik, 1 9 . yüzyılda Osmanlı insanının
doğaya açılan kapılarını yan yarıya kapatmıştı.
Bunun sonucunda ortaya çıkan işlevsel doğa
karşıtı tavrı, Gönül Aslanoğlu Evyapan'ın vur­
guladığı gibi, "Formel Batı bahçe etkisi aşın
olduğU durumlarda, bahçeyi içinde yaşanılır
bir mekan olmaktan çıkar.mış, konuttan sey­
redilebilecek bir tablo durumuna getir.miştir.
(. . .) Hatta böylesine uygulamalarda doğayı
hiçe sayan tutum sezinlenebilir", biçiminde
somutlaştırmak mümkündür.
Modern Osmanlı çevre bilinci Tanzimat'la
birlikte doğmuş ve pratikte belediye örgütleri
tarafından temsil edilmiştir. Klasik dönemde
doğayı değerlendirme biçimi, büyük ölçüde şe­
hir halkının katılımıyla gerçekleştirilirken, Tan­
zimat'ın getirdiği modern kurumlaşma ilkesi bu
özelliği geçersiz kılmış ve çevre bilincini, beledi­
ye örgütlerinin yetki alanı içine giren bir konu
olarak değerlendirmiştir. İstanbul örnek alınır­
sa, 1 9. yüzyılda artan nüfusun çevre sorunları­
nı, merkezi bir örgütlenmeyle çözmeye çalış­
mak tek çıkar yol gibi görünür. Şehir halkı deği­
şen çevreye artık seyirci kalmakta, yeni uygu­
lamalara doğrudan katılmak yerine yalnızca
yapılanları izlemektedir. Doğa ile insan arasına
bu dönemde modern belediye örgütü girmiş ve
doğa kavramı ancak şehir planlaması açısından
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
önem taşımıştır. 1 786'da Kauffer ve 1 802 'de
Melling'in yaptığı planlar, daha sonra 1 842 ta­
rihli Moltke planına zemin hazırlamakta ve ha­
rita üzerindeki bu çalışmalar lstanbul'un doğa­
sını eski görüntüsünden uzaklaştırıcı yapısal
düzenlemelere temel oluşturmaktadır. Moltke
planına göre sivil konutların inşasında ahşap
yerine kargir uygulama benimsenecek ve bina­
ların yapılacakları yeni mahalleler geometrik
düzene göre kurulacaklardır. Moltke'nin ilkeleri
1 848 tarihli Ebniye Nizamndmesı" nin şekillen­
mesinde rol oynar. Binaların yükseklikleri ve
yol genişlikleri için yeni standartlar saptanır. Is­
lahat-ı Turuk Komisyonu, bu standartları ls­
tanbul'un dışındaki tüm Osmanlı şehirlerinde
uygulamak görevini de üstlenir. Komisyonun
çalışmaları arasında yeni yol yapımları dikkati
çekmektedir. Babıali-Sirkeci arasındaki ana yol,
Unkapanı Caddesi, Mercan ve Fincancılar yo­
lstanbul hayatının verimli kültür topra,tına kök salan a,gaçlar, şehniı
kuşu, Sultanhamam ile Bahçekapı arasının dü­
ünlü minareleri kadar belirgin bir silueı de.gerine sahiptiler. Şehir
zenlenmesi, Karaköy Caddesi'nin yapımı bu Jolklorunu birer efsane kahramanı gibi zenginleşıiren bu a,gaçlar,
komisyonun ele aldığı projelerdir. Ayrıca Aya­ kendi hayaı hikdyeler(yle birlıkte şehn'n ranluiıe katılmışlardı.

sofya ve Beyazıt mex<lanlarının ihtiyaca cevap

verebilecek şekilde düzenlenip çevre yollarla
bağlantılarının gerçekleştirilmesiyle, istan­
bul'un geleneksel görüntüsü değişmeye başlar.
1 85 8 'de Faris Belediyesi örnek alınarak
kurulan A ltznct Daire-i Belediyye, Galata-Be­
yoğlu bölgesini modern şehircilik anlayışına uy­
gun bir biçimde ele aldı. Yollar genişletildi ve bu
amaçla 1 8 64 'de Galata surları yıktırıldı. Tak­
sim'deki Latin mezarlığı Şişli'ye taşındı ve yeri­
ne park yapıldı. öte yandan bu çalışmalar sü­
rerken istanbul'da çevre kirliliğinin ilk belirtileri
de görülmeye başlamıştır. Haliç, öteden beri kı­
yısındaki semtlerin kanalizasyon sularıyla kir­
lenmekteydi. Galata-Beyoğlu belediyesi bu so­
runa çözüm bulmak yerine Haliç'e kurduğu
mezbaha ve diğer tesisleriyle bu kirlenme oranı­
nı arttırdı. Böylece istanbul'un tarihinde çevre
kirliliği ilk defa bu soruna çözüm için kurulan
bir örgütün yanlış uygulamalarıyla gündelik
hayata girdi. Bir başka gerçek, İstanbul sahille­
rinin geleneksel çöplük işlevini 1 9. yüzyılda da
sürdürmesidir. Çöplerin denize dökülmesi pratik
bir çözüm sayılmıştır. Tanzjfdt amelesi denilen
çöpçüler ise 1 868'den sonra lstanbul'un temiz­
lik işinde etkin rol alabilıııişlerdir. Sokaklar kıs­
men de olsa temizlenmeye çalışılmış, atlı çöp
arabaları bu amaçla hizmete sokulmuşlardır.
Operatör Cemil Topuzlu'nun l 908'dcn sonraki
çalışmalarında çevre temizliği için arozözler kul­
lanılmış, ancak ı. Dünya Savaşı 'yla beraber bu

TÜRK KÜLTÜRÜNDE DOGA KAVRAMININ EVRİMi VE ISTANBUL BAHÇELERi 209


Bizans lstanbu/u'na l204 'deki Dördüncü Haçlı sefen· sırasında gelen
Fransız komutan Godefroi de Boui/lon 'nwı Büyükdere'de altına çadı­
nnı kurduğu efsanevi çınar. Dünü bugüne bağlayan buyedigövdeli
çınar grubu, modem şehirciliğin kör ba/talanyla kat/edildiğinde ls­
tanbul, tanne tamklık eden enyaşlıyurttaşını kaybetmişti.
uygulama aksamıştır. ıı. Meşrutiyet'ten sonra
Cemil Topuzlu 'nun başlattığı yangın yerlerinin
istimlaki ve elverişli alanların Avrupa örneğinde
parklara dönüştürülmesi hızla gerçekleştirilir.
önce Topkapı Sarayı bahçesinin bir bölümü
Gülhane Parkı adıyla halkın hizmetine sokulur;
bunu Sultanahmet ve Üsküdar'daki Doğancılar
parklarının açılmalan izler.
1 9 . yüzyılda her ne kadar ahşap yerine
kii.rgir konut yapımı desteklenmiş ve bu konu­
da birbirini izleyen pek çok kararname kaleme
alınmışsa da, ahşap ev yapımı nüfus artışına
paralel olarak bütün hızıyla sürmüştür. Bunun
sonucunda orman varlığının tahribi önemli bo­
yutlara ulaşır. Ormanlardan sağlanan kereste
ihtiyacının artışı yanında, odun kömürü kul­
lanma alışkanlığıyla, öncelikle lstanbul'un
odun talebini karşılayan Istranca bölgesini do-
210
ğal kaynak açısından yetersiz duruma getir­
miştir. Orman varlığından dengeli bir biçimde
yararlanmak amacıyla 1 840'da Ticaret Nezare­
ti'ne bağlı Orman Müdürlüğü kurulmuş, Fran­
sa'dan ormancılık uzmanları getirtilmiş ve
1 869'da bir Orman Nizamnamesi çıkartılmıştır.
Bütün bu girişimler ne yazık ki, doğa tahribini
engeleyememiş, çevre bilincini temsil eden ör­
gütler yeterince etkili olamamışlardır.
Türk kültüründe doğa kavramı, göçebelik­
ten yerleşik düzene geçişte Tannsa!; Tanzi­
mat'tan sonra da insani içeriğini kaybedip bü­
tünüyle bürokratik bir soruna dönüşür. insan
ile doğa arasına yerleşen bürokrasi, çevre bilin­
cini değişen iktidar politikalarına göre ayarla­
dıkça, yeryüzü cennetini aramak, tatlı bir düş­
ten iiteye geçemeyecektir.
Çağdaş Şelıir, 1 1 (Ocak 1 9 8 8 ) , s. 1 6-20
Kaynakça:
Clifford, Derek, A History efGarden Design, New York,
1 963.
Denel. Serim, Batılılaşma Sürecinde lstanbu/'da Tasa­
nm ve Dış Mekıinlarda Değişim ve Nedenleri, An­
kara, 1 985.
Eldem, Sedad Hakkı, Türk Balıçelen-, lstanbul, ı 9 76.
Erdoğan, Muzaffer, "Osmanlı Devrinde lstanbul Bahçe­
leri", VakylarDergisi, V, s. 1 49-1 82.
Evyapan, Gönül Aslanoğlu, Eski Türk Bahçeleri ve
özellikle Eski lstanbu/ Bahçe/en-, Ankara, 1 972.
Evyapan, Gönül Aslanoğlu. Tarın içinde Fonnel Bahçe­
nin Gelişimi ve Türk Bahçesine Etkileri, Ankara.
1 9 74 .
inan, Abdülkadir, Makaleler ve incelemeler, Ankara,
1 968.
inan, Abdülkadir, Tanlıte ve Bugün Şamanizm. Mater­
yaller ve Araşrınnalar, Ankara, ı 9 72 .
Osman Nuri, Mecel/e-i Umur-ı Beled(yye, 1, lstanbul,
1 338.
Topuzlu, Cemil, istibdat-Meşrut/yet Devirlerinde 80
Yıllık Hatıralannı, lstanbul, 1 95 1 .
Yigitoğlu, Ali Kemal, Türk(ye'de OnnanC1!ığın Temelle­
n; Şartlan ve Kuruluşu, Ankara, 1 936.
lSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 HAMAM'DAN BANYO'YA
PEŞTEMAL'DAN MAYO'YA TÜRK DENİZ KÜLTÜRÜ
Roma dünyasında Akdeniz, siyasi bir kav­
ramdı. imparatorluğun mare nostrum'u, lejyon
kanıyla kutsallaşan kahramanlık mitini şekil­
lendirmiş ve Bizans ticaret ahlakıyla yoğurarak
Osmanlı gaza geleneğine miras bırakmıştı.
Anadolu insanı bu mirasın yalnızca Romalı ka­
rakterine sahip çıktı ve bozkır hayatını yeni bir
kültürün eşiğine getiren manevi sonsuzluğu,
fethedilecek bir ülk�olarak gördü. Kahraman,
kılıcın şavkı gözünü kamaştırdığında artık geri
dönemeyeceğini kavramış, Akdeniz'i Türk gö­
lü' ne çevirerek toprak kökenli miti canlandır­
mıştı. Denizi göle çevirmek, kahramanlık miti­
nin, fethedilmiş topraklarda ruhunu saran pat­
riarkal yabancılık duygusunu gidermek için
buşvurduğu en kestirme çözümdü.
insanlığın, savaş rüzgarlarına kapıldığı dö­
nemlerde tek boyutlu bir kültürlenme evrimi
geçirdiği ne derece doğruysa, bu sürecin, ait ol­
duğu toplumsal kültür dokusunda sonradan or­
taya çıkaracağı zayıf noktalarla bir tarihsel ge­
cikmişlik sorunu yaratabileceği de o derece
doğrudur. Nitekim Osmanlı dünyasının deniz
kültürüyle tanışması, henüz tüm benliğini, top-
HAMAM'DAN BANYO'YA PEŞTEMAL'DAN MAYO'YA TÜRK DENİZ KÜLTÜRÜ
!umsa! gövdesine canlılık veren bozkır ruhuna
adadığı bir döneme rastlaması, tarihsel gecik­
mişlik sorununu 1 9 . yüzyıl yenilikçilerine trajik
biçimde yaşatmıştır. Bütünleşmenin yanında
parçalanmanın, uyumun içinde çelişkinin boy­
verdiği bu olağanüstü yüzyılın kazanç ve ka­
yıpları, kimi zaman Tanrı gölgesinde, kimi za­
man da zabtiye kayıtlarında yaşanmış, ama
sonuçta çerçevesi genişleyen toplumsal hayat,
eski mitleri yeni ideallerin eleğinden geçirmesi­
ni bilmiştir.
Denizi, karadan izlemenin Osmanlı Kültü­
rüne katkısı dolaylı yoldan oldu. Kıyı mimarisi­
nin, gecikmiş bir özlemi tüm nimetleriyle yaşa­
mak istercesine, Boğaziçi' nde egemenlik kur­
ması, deniz ile insan yaratıcılığı arasıııdaki bu
dolaylı ilişkinin ürünüydü. Ama gene de bu kül­
türel tabloda eksik renkler vardır. Birer mücev­
her kutusunu andıran yalıların mutfaklarına,
deniz ürünleri tüm zenginliğiyle girememişti.
Beslenme konusunda eski alışkanlıklar sürer­
ken, kafes ardında seyredilen Boğaz· ı , ruhun
derinliklerine akan bir cennet ırmağı olarak düş­
lemek de en azından damak zevki kadar gele-
211
Osmanlı dönemınde kadının su kültürüyle ilişkisı; mesire geleneği içınde kalmak şartryla dolaylı yoldan saglanmıştı. Gündelik
hayatm egemen duygusu malırem(yet tarefmdan korunan kadın ruhu ise bu geleneğin ta111dıgı imkanlar çerçevesınde ancak de­
re kenarlarında huzur bulabil(yordu.
neksel b i r zihin alışkanlığına dayanıyordu.
S{Yx'i, Boğaziçi'ne dönüştüren bu tasanın gücü,
doğa ile insan arasına çektiği ahlak perdesini
1 9. yüzyıl sonuna kadar kaldırmak gereğini hiç
duymadı. Huriler, cennet-i dld' nın ırmaklarında
yüzebilirlerdi ama, yeryüzünün melek-simd'ları
için Boğaz'a sandalla çıkmak kanun hükmün­
deydi. Osmanlı toplumunda kadının su ile ilişki­
si, ya bir dere kenarında oturup güfl ü gü yap­
mak ya da mahalle hamamında görücüye çık­
mak türünden gerçek amaçların ardındaki ma­
sum bahanelerle kurulabilmişti. Kadının mahal­
le hamamından deniz hamamına taşınması 1 9.
yüzyılda gerçekleşmiş, Cemal Paşa'nın lstanbul
Mulıqjizı olduğu Babıali baskınından sonra bu
hamamlar altın devirlerini yaşamışlardır.
21 2
Osmanlı kadını her ne kadar ahlak duvarı­
nı aşıp denize girememişse de, aynı engel erkek
için de geçerliydi. Toplumun büyük bir kesimi
bu tür eğlenceye hazır değildi. Müslüman ce­
maat, yaşadığını hissedebilmek için ayağını
yerden kesmeyen bir müminler topluluğuydu
ve bünyesinde, etkinliğini karada sürdüren
mistik bir canlı türünü barındırıyordu. Ne var
ki, sandalla mehtaba çıkmayı bile kafirlik sa­
yan bu zümre, denize girip yüzmeyi deneyen
iki ayn insan grubunu engelleyemedi: Şehza­
deler ve tulumbacılar.
Şehzadeler için yüzmek, bir çeşit spor olup
binicilik, okçuluk gibi saray eğitiminin gereğiy­
di. Müslüman cemaatin gözünden uzak oluşla­
rı, hiç değilse gençliklerinde daha rahat hareket
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Tulumbacılar, etrqfı denizlerle çevrili bir şehrin çocukları oldııklarınınJarkındaydılar. Kendi törelerini mevcut geleneksel
zihn{yetıiı üstüne çıkartmaları, onlara hem denizin zevkıiıi tatrırdı hem deyeni bıi· hayat sahası açtı.

edebilmelerini sağlamıştır. 1 9 . yüzyılda yüzme nusu çevrenin en belirgin niteliğiydi. Ahlakın

sporuna merak saran şehzadelerin en ünlüsü,
sonradan modernleşme hareketi üzerine kabus
gibi çöken il. Abdülhamid idi. Jön Türkler'in bu
korkulu rüyası, şehzadelik döneminde, Müslü­
man cemaatin hışmına uğramaktan çekindiği
için, azınlıkların yaşadığı Tarabya 'da denize
girmiştir.
Tulumbacılar ise, Osmanlı marjinal kültü­
rünün temsilcileriydi. Toplumsal köken itibariy­
le Yeniçeri tabanına dayanı p , Kasımpaşa ve
Tophane külhanlarından yetişme sergerdelerin
kamusal ahlaka karşı oluşturdukları bir çeşit
marjinal değerler sistemine sahiptiler. Bu sistem
içinde yasak olana karşı tepkisel tutum, söz ko-
genel çerçevesini kendi grup kültürleri içinde
parçalayan bu kesim, davranış normlarındaki
esneklik sayesinde denize girmeyi, eğlence an­
layışlannın bir parçası olarak yaşamıştır.
Osmanlı topluml.ınun yaşam çerçevesi, ge­
lenekçilik ve modernleşme kutupları arasında
bir denge kurmaya çalışırken, sanayi devrimi­
nin doğurduğu yeni hayat tarzı Avrupa ülkele­
rinde iyice yaygınlaşmıştı. Kral V I I . Edward,
hqfta sonu tatili düşüncesini bu dönemde orta­
ya atmış, endüstrinin yükünü omuzlayan orta
ve alt tabaka insanları trenlere dolup sahillere
taşınmaya başlamışlardı bile. 20. yüzyıl başla­
rında Fransa ve İngiltere sahilleri, bu yeni ya-

HAMAM' DAN BANYO'YA PEŞTEMAL'DAN MAYO'YA TÜRK DENiZ KÜLTÜRÜ 213

Boğaziçi'ndegözlerden uzak denizeginnek, modem hayatm zevklen'ne doğru kulaç atmaktı. Bu zevkleniı Osmanlı ılısanına tat­
tırdığı en güçlü duygu ise birrysel hayatm keşfi oldu.
şanı tarzının sergilendiği bölgelerdi. Eğlence
kültürünün aristokrasiye özgü nimetlerinin her
çeşit halk kesimi tarafından yağmalandığı bu
dönem, Osmanlı toplumunda benzer gelişmele-
re yol açmayıp, yalnızca birer gazete haberi
olarak kaldı. Özellikle hafta sonu tatili kavra-
mını ortaya çıkartan toplumsal dinamikler biz-
de gelişmemişti. Cuma günü başlayan gelenek-
sel tatil, dini içerikli olup, boş zaman yaşantısı-
na elverişli değildi. Tatilin bu dar çerçevesi için-
de yapılacak etkinlikler, camide topluca kılınan
Cuma namazı ve özellikle kadınların ilgi duy-
dukları evliya kabirlerini ziyaret türünden yal-
nızca tek bir kültür motifı etrafında biçimleni-
214
yordu. Aile ziyaretleri, çarşı alışverişi gibi temel
ihtiyaçları karşılayan etkinlikler de bu motife
ekleniyor ve Tanrı'nın gölgesinde yaşanıyordu.
Ayrıca bu dönemde İstanbul sayfiyelerinin he-
nüz Osmanlı orta tabakasına yeterince açıla-
mamış olması da, denize girip yüzmenin, kişi-
sel bir alışkanlık haline gelmesini geciktirmişti.
Bütün bu olumsuzluklara karşın gene de insan
ile doğa arasındaki gelenekten kaynaklanan
sosyo-kültürel engeller, insan ihtiyacına kıs-
men çevap verebilecek biçimde, dolaylı da olsa
çözümlenmeye çalışılmıştır.
Deniz hamamları, Osmanlı insanının yüz-
nıe ihtiyacına çözüm olarak, geleneği ürkütme-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
den düşünülmüş ilginç bir sosyo-kültürel proje­ lar aslında deniz için yapılmayıp, gündelik ha­
dir. ilk örnekleri 1 9 . yüzyılın ortalarına doğru yatta kullanılan iç çamaşırlarıydı. Tuzlu suyu
görülmeye başlanan bu hamamlar, aslında ha­ emerek vücudu ağırlaştırırlar, çabuk kuruma
rem ve selamlık geleneğinin denize taşınma­ özelliğine sahip olmadıkları için de insan sağlı­
sından başka bir şey değildi. Bu yeni mekanlar ğını tehdit ederlerdi. Ayrıca belden aşağı peşte­
kıyıya iskele ile bağlantılı, denizin ortasında mal sarıp denize girmek de uygulanan diğer bir
kazıklar üzerine inşa edilmiş ahşap binalardı ve yöntemdi. Deniz banyosu don/an, yüzmek için
görüntü olarak cumbasız İstanbul evlerini andı­ giyilen iç çamaşırlarına verilen isim olup kadın­
rırlardı. işte Osmanlı insanı için denizde yüz­ ların kullandıkları çiçekli basmadan yapılanla­
mek, bu dört tarafı kapalı mekanın onasındaki rına da denizlik denirdi. Bir tek feracesi eksik
suya dalıp çıkmak demekti. Ne içinde yüzen dı­ olan bu deniz kıyafeti, kadının boğazına kas­
şarısını, ne de dışardaki meraklı, içerisini göre­ nak gibi oturur, kolları dirseğe kadar örterek di­
bilirdi. Bu kapalı kutular, şairlerin düş gücünü zaltına, bazan da ayak bileklerine kadar uza­
kamçılamış ve deniz hamamları, içinde kebiı­ nırdı. Bu tür bir kıyafetle denize girmek, sokağa
ter'lerin takla attığı, gü/-i terlerin gönül dağla­ çıkmaktan farksızdı. Tesettür geleneği denizde
dığı birer cennet bahçesi olarak geleneksel fan­
tazyada yerlerini almışlardır. Kadın ve erkeğin
birbirine karşıt yaşam üslupları geliştirdikleri
bir toplumda, kültürel fantazyanın gerçekdışına
uzanması doğaldır. Gerçekdışının yerine gerçe­
ği koymak, kamusal ahlaka karşı bir tecavüz
sayılacağından, hasta ruhlann tek ilacı bu fan­
tastik dünya olmuştur. Ahlak ise bu dönemde
her iki cinsin arasına girmiş keskin bir bıçak
kadar gerçekti. Bu yüzden erkeklere ait deniz
hamamları, kadın hamamlarından yükselen
gulgu/e'nin duyulamayacağı bir uzaklıkta inşa
edilir ve her iki mekan arasında inzibat kuvvet­
leri sandalla dolaşarak kamusal ahlakın bekçi­
liğini yaparlardı. Ayrıca her hamamda bir ça­
vuş bulunur ve ahlaka mugayır davranışta bu­
lunanları dışarı atardı. Bu görüntüler, insanımı­
zın hangi mekanizmalar tarafından kıskaca
alındığını ve modernleşme çabalarının hangi
darboğazları aşmak zorunda kaldığını sergile­
mesi açısından ibret vericidir. Deniz hamam/an, gele11eksel kamu alıldkı ile modem lıayaı ıarz111111
19. yüzyıl so11/an11da oluşturduk/an kültürel se11ıezılı ürü11/er(ydilcr.
Osmanlı erkeği denize iç donuyla girmiştir.
Bu se11tezıiı biçimini kamu ahlakı. içerigi11i ise modem/esme ııııkıısu
Belden dizkapağı altına kadar uzanan bu don- belirl(yordu.

HAMAM'DAN BANYO'YA PEŞTEMAL'DAN MAYO'YA TÜRK DENiZ KÜLTÜRÜ 215

 de kendi estetiğini geliştirmiş, mubah olanı
memnu olandan ayırmıştı. Kadın, kendine öz­
gü yaratıcılığıyla bütün vücudunu saran bu ke­
feni süslemesini bilmiş, hiç değilse bu ahlak ör­
tüsüne kişisellik kazandırmıştı. Gelenek, kendi
içinde bütünlük arar. Denize giren kadını, so­
kağa çıkmış kabul etmek ve ona ahlakın zırhı­
nı giydirmek, geleneğin aradığı bu bütünlük
açısından rasyoneldi. Ama bu zırh, kadını gün­
delik hayatın genişleyen olanaklarından kopar-
mak şöyle dursun, gelenek ile modernleşme
arasında bocalayan bir toplumun özgürleşme
Cumhuriyet'in ilk yıllarında Osmanlı mirası deniz hamamlarından
plqj kültürüne doğru hızlı bir dönüşüm gerçekleşmişti. Bu miras111
kamu ahldk1111 ilgilendiren yönü geleneksel içeriğıiıi kaybetmiş, yeri­
ni resmi ideolC!Jinin kadın-erkek birlikteliğine dayalı modem ah/dk
anlayışı almıştı.
yolunda aldığı mesafeyle eski önemini zaman­
la kaybetmiştir. Yeşilköy'den Kumkapı'ya, Sa­
lıpazarı ' ndan Tarabya·ya, ve Bostancı' dan
Beykoz'a kadar istanbul 'un tüm kıyı şeridini
yaz mevsiminde kaplayan deniz hamamları,
gelenek ve modernleşmenin birbirini dizginle­
mek için insan doğası etrafına ördükleri gevşek
dokulu bir kültürü somutlaştırmaları açısından
önem taşırlar.
Çatısına kurutulmak üzere bayrak gibi çe­
kilen peştemal ve donlarıyla minyatür bir Orta­
çağ kalesini andıran deniz hamamlarında yüz-
216
mek, Osmanlı insanı için atlı tramvaya binmek
kadar yeni ve eğlenceli bir olaydı. il. Meşruti­
yet döneminde İstanbul şehir hayatı, o güne
kadar kendi kabuğunda yaşamış insanı en ol­
nadık biçimde kışkırtacak kadar cazibeliydi. Bu
dönemde sokak, insanın ikinci evi oldu. Gün­
delik hayatın renkli oyuncaklarına ilgi duyan
bu çocuk ruhlu insanlar, telefonu merak edi­
yor, Haley kuyrukluyıldızını canlı bir varlık gi­
bi görüyor, zatü-1 hareke' lerin (otomobil) hik­
metine akıl erdiremiyorlardı. Ama sonuçta top­
lumsal hayat, bu mekanik oyuncaklar üzerine
anlatılan hurafelerin insan zihninde birbiri ar­
dınca yıkılıp, geride eski alışkanlıklardan bir
enkaz yığını bıraktığı savaş alanıydı. Böyle bir
karmaşa ortamında deniz ve mahalle hamam­
larına peştemalla gitmek, kültürel çeşitlenme­
nin tam anlamıyla estetik formlar yaratamadığı
bir zamandan kalma eski alışkanlıklardandı.
Osmanlı dünyasının deniz hamamlarını, gele­
neksel mahalle hamamlarından ayıran en belir­
gin özellik, kuşkusuz bu mekanların içinde ya­
şanan farklı duygulardı. Yıkanmak ile yüzmek
arasındaki temel farkı kavrayan Osmanlı insa­
nı, kendi bireysel tarihinde yeni bir sayfa aç­
mıştır. öte yandan her iki mekana da hamam
gözüyle bakmak, henüz aşılamayan gelenek
normlarının insanı hem kendi kendine, hem de
doğaya karşı kapama gücünün göstergesi sayı­
labilir.
Cumhuriyet dönemi, hamamı banyoya dö­
nüştürdü. Kamusal ahlak üzerindeki hamam
kubbesi kalktı ve Türk insanı kendini plajlarda
buldu. Cumhuriyet bürokratı bu hızlı değişime
hazırlıklı değildi. Bu yüzdendir ki uzunca bir
süre plaja gitmek, kaplıcada şifa bulmakla aynı
anlama geldi. Deniz banyosu almak deyimi, bu
dönemde üst tabakaya yerleşmiş modern bir
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
anlayışı temsil ediyordu. Plajda vücudu kızgın
kumlara gömmek, kaplıcada romatizmayı iyi­
leştirmek gibi tedavi edici bir yöntemdi. Gele­
neksel normların henüz varlıklarını duyurduğu
gözönüne alınacak olursa, resmi ideolojinin,
plajı kaplıcaya dönüştüren bir söylem kuşan­
masını normal karşılamak gerekir. ideolojik
çağn zamanla gücünü gösterdi ve başta Florya
olmak üzere pek çok plaj, şifa bulmaya gelen
hastalarla doldu. Bu insanlar için Osmanlı de­
niz hamamlarında giyilen donlar, açıkça mo­
dernleşmeye ters düşen çağdışı kıyafetlerdi.
Cumhuriyet bürokrasisi nasıl hamamı banyoya
dönüştürdüyse, donu da elbiseye dönüştürdü.
1 930 'lar Türkiyesi'nde ithal malı deniz banyo­
su elbise/en"ni tanıtan reklamlar, hemen her
gazetede yer alıyordu. Bugün don kavramı biz­
de nasıl kaba ve gizil çağrışımlar yapıyorsa, el­
bise kavramı da o denli resmI bir çağrışım yapı­
yordu. Ama bürokrasi her zaman ilkelerini res­
mi düzeyde tutmak zorundaydı. üst tabaka,
vatan sathında resmi bir ahlakın yerleşmesini
savunuyordu. Denjıe ilk çivileme atlayışı ya­
pan ismet Paşa'nın, bu hareketinde bile bir res­
miyet vardı.
Deniz banyosu elbiseleri, savaş sonrası
Avrupa modasının çizgilerini taşıyordu. Erkek
deniz kıyafeti, güreşçilerin giydikleri türden as­
kılı mayolardı. Kadınlar ise kolları bütünüyle,
bacakları ise kısmen açıkta bırakan, şort ve
bluz karışımı modelleri tercih ediyorlardı. Tek
parti döneminde mayo kavramı henüz yeni
yaygınlaşıyordu. Buna paralel olarak plaj kav­
ramı da deniz banyosu yapllan mekan olarak
İstanbul sınırlan dışına pek çıkamamıştı. ittihad
ve Terakki ilerigelenlerinin Büyükada Yat Ku­
lübü ' nde başlattıkları çaylı plaj toplantıları,
Cumhuriyet döneminde üst tabakanın rağbet
HAMAM'DAN BANYO'YA PEŞTEMAL'DAN MAYO'YA TÜRK DENiZ KÜLTÜRÜ
ettiği plajlarda sürdürüldü. Milli Şef döneminde
Nizam Plajı, bu tür etkinliklere sahne olan seç­
kin bir yerdi. Soyunmak için küçük kabinlerin
yapılması, kumsalın etrafının müşterilere hiz­
met veren ünitelerle çevrilmesi, ! 950'li yılların
Avrupa standardına uyma çabalarıydı. Başkent
Ankara'da ise Gençlik Parkı içinde yer alan bü­
yük havuz, çeşitli su sporları yapmak için dü­
şünülmüş ve bu amaca uygun olarak inşa edil­
mişti. Havuzun çevresinde sıralanan çay bah­
çeleri de standart plaj modeline göre düzenlen­
mişti.
lstanbu/ tam anlam(Yla bir plcylar şehn' değildi. Ancak kışm dans sa­
lonlarmı dolduran sosyete, yaz aylarında bir süre mevcut plqjları
şenlendirse de bu mekanlar asıl işlevlerı·11;1 modem/eşme girdabmda
kimlik arayışına çıkan orta tabakaya açılarakyerinegetıidiler.
Çok partili dönem, ahlakta çifte standardın
yaşandığı yıllardır. Kur' an gene eskisi gibi
Arapça okunuyor ve rock'n rol! İngilizce söyle­
niyordu. l 9 5 0 ' li yıllar plaj kavramını deniz
kültürümüz içinde iyice belirginleştiren dönem
olmuştur. Artık plaja gitmek için şehir dışına
çıkmak gerekiyor, Ankara bürotratları ile lstan­
bul ve taşra burjuvazisi yaz mevsiminde Erdek.
Şile gibi yeni gelişen tatil mekan larında buluşu­
yordu. Mayolara Hollywood estetiği egemen
olmuş, sinema dünyası neredeyse gerçek ha­
yatın yerini almıştı. Ankara-İstanbul arasında
217
kara trenle seyahat etmenin görgüsüzlük saytl­
dığt, şehirlerarast yollarda Amerikan otomobil­
lerinin çoğaldtğl ve taşra zenginlerinin plaj ka­
çamaklan yapmaya başladtklan bu dönem ,
modern ütopyanın bütün gücüyle geleneksel
mitosu sarstığl eklektik bir kültür patlamasına
tanıklık eder. Radyo altın devrini yaştyordu ve
kitle üzerinde önemli bir etkiye sahipti. Her ne
kadar deniz banyosunun insan sağlığt açtsın­
dan taştdığı önem uzmanlarca radyodan halka
anlatılıyorsa da, plaja gitmek arttk bir toplum­
sal statü sorunu olmuştu. Herkesin giymeye
cesaret edemediği açık bir mayoyu giymek,
kendi kişisel hayatlarına, çoğunluğun özenerek
baktığı olağanüstü bir yaz mevsimini eklemek,
bütünüyle statü sorunuydu. Plajda geçirilen bir
haftanın hattraları, bütün bir ytlt dolduracak
kadar zengindi ve bu durum üst tabakayı, ya­
şam normları açtsından diğer toplum tabakala­
nndan köklü biçimde aymyordu. Ama çifte
standart sorunu bu dönemde, sentetik bir kişi­
lik yaratmakta gecikmedi. özellikle taşra kö­
kenli üst tabaka insanı, bu kişilikten fazlasıyla
payını almış, yazın plaja, ktşın da mevlıJd'a gi­
diyor, ama kendi kökeninden uzaklaşttğt için
bütün bu etkinlikleri bir boş zaman hobisi ola­
rak şekillendiriyordu. Sentetik kişiliğin vardığı
bu nokta, gelenekçilik ile modernleşmenin giz­
lice anlaştığı ve resmi ideolojinin onayladığt
kültür sınınydt.
Deniz kültürünün günümüzde kazandtğı
yeni boyutlar, konuya ilgi duyan hemen herke­
sin bilgisi dahilindedir. 1 9 70'lerde aydın taba­
kanın Ege ve Akdeniz sahillerinde ciddi sorun­
lar yaratmaya başlamasıyla, doğanın bilinen
dört mevsimine bir de insan yaptsı turizm mev­
siminin eklenmesi, birbirini tamamlayan olgu­
lardtr. Doğa, büyük şehirlerden uzaklaşmış,
218
güney kıyllanna stğınmıştt. Eğlence kültürü ar­
tlk hafta sonu hovardahğı olmaktan çtktp,
mevsimlik bir yaşam üslubuna dönüşüyordu.
Bu dönemde plaj, yerini bakir kumsala btraktı,
doğa ise deniz ve antik tarihin kültürel bir karı­
ştrnı oldu. Mevsimlik tatile çıkan ilk aydın mu­
hacirlerin yaratuğt Eldorado miti, canstkıntıst
ve kişilik bunalımt yaşayan orta tabakayt hare­
kete geçirdi. Denize girmek artık bir sağlık ve
eğlence sorunu olarak görülmüyor, çağdaş kül­
türel donanıma uygun yönde gelişerek, tarih
ve doğanın keşfi gibi bir misyon yükleniyordu.
Amatör ruhlu arkeologlar, antik tarih tutkunla­
rı bu misyonun içinden sivrildiler. öte yandan
mayo sorunu bugün de tartışılmakta. Konu,
misyon sahibini pek ilgilendirmiyor, çünkü o,
kendini daha yüce bir ideale adamış durumda.
Sorun, daha çok doğanın Müslüman müşterile­
ri ile devlet arasında.
Deniz kültürümüz, dünden bugüne değişik
aşamalardan geçerek Türk insanının modern­
leşme serüvenine katllnıış renkli bir sayfadır.
Bu sayfayı okurken, temel bir gerçeğin farkına
varırız: Fiziki coğrafyada doğa hep aynı yer­
deydi, ama kültürel coğrafyada yer değiştiren,
Türk toplumu olmuştur.
Gergedan, 3 (Mayıs 1 987), s. 47-50
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
 DÖRT AYAKLI BELEDİYE
ya da
İSTANBUL KÖPEKLERİ
lstanbul'da yaşayan canlı türleri arasında
köpekler, en az insanlar kadar şehir hayatının
toplumsal serüvenine katılmışlar; kendi bağım­
sız kolonilerini, ihtiyar meclislerini kurmuşlar;
yönetim ve güvenlik sorunlarını uzmanlaşma
düzeyinde çözümlemişler; törel değerlerini ge­
liştirip, ortak yaşamın felsefesini şaşmaz bir
doğrulukla uygulall)OŞlardır.
Gündelik şehir hayatının boyutlarını insan
modeline göre benimsemek, sokak köpeklerini
İstanbul vatandaşı yapan tarihsel dönüm nok­
tasıdır. Kuşkusuz bu belirleyici noktaya yalnız­
ca kendi türlerine özgü bir içgüdüyle ulaştıkları
söylenemez. Ne var ki insanlarla ilişki kurabi­
len ilk hayvan türünü temsil etmelerinde içgü­
düsel özellikleri önemli rol oynamış ve toplu
yaşama katılmalarını kolaylaştırarak araların­
daki dayanışmacı yapının güçlenmesini sağla­
mıştır. öte yandan köpeğin toplumsal hayata
şehir bünyesinde katılmasını gerçekleştiren,
Doğu'ya özgü sosyo-kültürel etkenler de, keli­
menin tam anlamıyla bu yaratıkların dünyasını
kuşatan bir güvenlik çemberi oluşturmuşlardır.
DÖRT AYAKLI BELEDİYE YA DA ISTANBUL KÖPEKLERi
Başta İstanbul gelmek üzere Osmanlı şehirleri­
ni birer hayvan cennetine çeviren temel neden,
söz konusu etmenlerin gündelik hayatı belirle­
me güçleriydi. Osmanlı insanı bu güçlerin kay­
nağı üzerinde kafa yormadı; manevi hayatın
kalıbına gömülerek yaşamayı seçti ve hayvan­
lara karşı beslediği merhamet duygusunu ken­
di iç huzurunun bir parçası kabul etti. Avrupalı
gezginin gözünde ise Osmanlı şehirleri ile hay­
vanat bahçeleri arasında pek bir fark yoktu.
Yadırgatıcı bir görüntü karşısında bulunduğunu
kavraması, hayvanları bile toplumsallaştıran
bir kültürün inceliklerine merak duygusuyla
eğilmesini sağladı ve yakaladığı bazı ipuçları
geçmişe ait bilmecenin çözümünde yararlı ol­
du. Bu ipuçlarını izleyerek İstanbul köpeklerini
şehir hayatı içinde toplumsallaştıran kültürel
etkenleri somutlaştırmak mümkündür.
Chateaubriand l 806'da çıktığı Paris-Kudüs
Yolculuğu 'nun İstanbul durağında, şehri üç te­
mel özelliğiyle tanımlar: Sokakların ıssızlığı, te­
kerlekli arabaların bulunmayışı ve köpek nüfu­
sunun kalabalıklığı . Yazar bu özellikleri dini ko-
219

insanlar kadar köpekler de gündelik hayatın birerparças(Ydılar. Şeh­
n· ıiısa11larla birlikte paylaşa11 köpekleri11 hayatı, mahalle kültürü11ü11
ge!e11ekselyardımlaşma ve merhamet duygusuyla kuşatılarakgüve11-
ce altma almmıştı.
nularda önyargıyla yaklaştığı Müslüman dün­
yasından rastgele seçerek bir şehir tablosuna
dönüştürmemişti. Dikkatli bir göz 1 9. yüzyılın
ortalarına kadar en azından İstanbul'un mahalle
görüntüsünü Chateaubriand'ın çizdiği bu tablo­
da yakalar. Söz konusu tarih dönemecine kadar
ana yolların ve pazarlara açılan kesişme nokta­
lannın dışında İstanbul sokaklannın ıssız karak­
teri, şehir hayvanlarını gündelik hayata kazan­
dıran başlı başına bir olgu değerindeydi. Nitekim
köpekleri toplumsallaştıran dayanışmacı yaşam
biçimi eğer Osmanlı insanının sokağa kapalı
inanç dünyasıyla bütünleşmeseydi, sonuç Av­
rupa şehirlerindeki gibi bir yurtsuzluk sorununa
dönüşebilirdi. Fakat böyle olmadı; toplumsal
kültür kendi dengesini bozmadan, şehrin tüm
yaşam olanaklarını bünyesindeki canlı türleri
arasında paylaştırdı. Bu paylaşmada İstanbul
220
halkına düşen parça, cumbalı evlerin mistik ha­
yatıydı; sokak ise köpeklere bırakıldı.
lslamiyet'e göre ailenin barınağı ev, kutsal
sayılıyordu. Özellikle istanbul'un Müslüman
semtlerinde mahremiyetin çatısı altındaki ma­
nevi hayat ile sokağın dünyevi hayatı arasında­
ki ilişki yeterince kurulamamıştı. Bu yüzden so­
kak, klasik dönem Osmanlı şehir hayatında
kimsesizlerin, meçhul kişilerin vatanı olarak
kendi kaderine terk edilmiş ve 1 9. yüzyıla ka­
dar bağımsız niteliğini korumuştur. Sokağın ba­
ğımsızlığı, başlıca üç mek�nın dini içerikli at­
mosferi dışında kişiliğini bulmuştu. Bu mekan­
lardan sivil konut, ailenin kutsal yaşantısını gü­
venlik altına alıyor; cami, cemaatin kutsal inan­
cını örgütlüyor; çarşı ise çalışan insanın alınteri­
ni kuısal kazanca dönüştürerek belli birer işlev
üstleniyorlardı. Osmanlı insanı kendisini bu iş­
levsel mekanlara ait bir varlık gibi hissetmekle
sokağın kutsallıktan yoksun gerçekliğine uzak
kaldı. işte bu uzaklık duygusu sokağı, lstanbul
köpeklerine bir vatan olarak bağışlamıştır.
Köpeklerin gündelik hayatında sokağın ro­
lünü basit bir barınağa ya da yaşam çevresine
indirgemek yanıltıcıdır. Kelimenin en doğru an­
lamıyla İstanbul sokakları, İstanbul köpeklerini
yaratmışlardır. Ahşap evlerin etrafını kuşatan
bu yaratıcı dış dünya, yüksek hayat standardını
tanımayan ve belli bir ırka ait seçkin özellikler
göstermeyen soyu sopu meçhul bir köpek türü­
nün üremesini kolaylaştırdı. Sokak, tür özelliği­
ni ortadan kaldırmış; dolayısıyla birbirine eşit­
lenmiş ortak bir köpek karakteri yaratarak, do­
ğal dayanışmanın gerekli koşullarını oluştur­
muştu. İstanbul köpekleri kendiliğinden oluşan
bu sınıfsız toplumun koşullarını hiç çaba harca­
madan sokakta hazır buldular. öte yandan bu
şanslı yaratıkların hayatlarını sürdürebilmeleri,
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 ..

Levantenler, Galata-Pera 'daki sokak köpeklen'ni kendi hayat sahalanna tecavüz eden barbarlar olarak görüyorlardı. Bu zılıni-
yet, gelenekse/ hayatm sembol/en· olan köpekleri sokaklardan temizleme düşüncesini doğuracak ve A vnıpayı örnek alan modem
beled!yecilik anlayışı carefından da uygulamaya konulacaktı.

sokağın olanaklarına bağlıydı. Sanıldığının ter­
sine sokağın klasik dönemdeki hayat olanaktan
çok daha zengindi ve Müslüman dünyasında
kurumlaşmış merhamet duygusu tarafından
güvence altına alınmıştı. Her ne kadar ulema sı­
nıfı, köpeği, mekruh bir hayvan saymış ve evde
beslenmesini şiddetle yasaklamışsa da, dini
inancın sokağa çıkmış biçimi olan hurafe kültü­
rü, merhamet duygusunun kapsamını yasak sı­
nırının ötesine doğru genişletebilmişti. Yabancı
gezginlerin hayretle kaydettikleri köpeklere
gösterilen yakın ilgi, bu kurumlaşmış duygu-
nun koruyucu kanatları altında gelişerek, ma­
halle aralarında küçük barınakların ve çeşme­
den su içebilmeleri için özel yatakların yapılma­
sına yol açtı. Yaralı hayvanlar dikkatle tedavi
edilirlerdi. içi saman döşeli külubeler bir çeşit
sokak kliniği işlevini üstlenirler ve bu yardıma
muhtaç hayvanlar her zaman çevrelerinde ıııer­
lıaııı etli bir hemşireler kalabalığı bulabilirlerdi.
Gezgin Olivier, 1 8 . yüzyılın sonlarında geldiği
istanbul'da bazı yurttaşların köpeklerin beslen­
mesi için belli bir miktar para vasiyet ettiklerini
yazar. Gerard de Nerval ise ı 843'te aynı gözle-

DÖRT AYAKU BELEDİYE YA DA İSTANBUL KÖPEKLERi 221

mi hızla genişleterek, yardıma muhtaç hayvan­
ların bakımını üstlenen özel vakıflardan söz
eder. Bu örnekler Müslüman halkın yaşam mo­
delinin, yeryüzündeki aciz varlıkları toplumsal­
laştırabilecek kadar dini merhamet duygusuyla
yoğrulduğunu yeterince kanıtlayabilir. Merha­
met, karşılığında sevap kazandıran bir duyguy­
du ve Osmanlı dünyasında hayvanlara doğal
yaşam hakkı olarak yansımıştı. Köpekler, ken­
dilerine tanınan bu yaşam hakkını özgürce kul­
lanabildikleri sürece gündelik hayatın ritmi, ara
sokakların labirentinde bir serseriler cumhun·­
yetı'nin doğmasına yol açtı.
Köpeklerin yaşamı istanbul'un her kesimin­
de böylesine rahat koşullarda geçmemiştir. Ör­
neğin Galata-Pera bölgesi köpekler için sömürge
hayaunın bütün zor koşullarını kapsıyordu. İtal­
yan yazar Edmondo de Amicis izlenimlerini,
"Pera ile Galata'da lstanbul'dakinden daha az
uyuşuk davranır/ar, çünkü orada daha zoryi­
yecek bulurlar. lstanbu/'da pans(yondadırlar.
Pera'da ve Galata'da alakartyerler" şeklinde
ifade ederken, en azından hayvanlara karşı de­
ğişen zihniyet biçiminin de altını çizmekteydi.
Azınlıkların yaşadığı bu bölge, köpeklerin ye­
mek artığı bulmakta güçlük çektiği bir cehennem
olmakla kalmadı, toplu halde öldürüldükleri bir
mezarlığa da dönüştü. Gene yabancı kaynaklar,
köpeklere zehirli et verilerek öldürüldüğünü yaz­
maktadırlar. Dorina L. Neave, "Türkler on/an
öldürtmemiz/ önlüyor/ardı. Bu dertten kurtul­
mak için uyguladığımız usullerden biri, parayla
bir kayıkçı tutup, mümkün olduğu kadar köpe­
ği' karşı yakaya bırakmasmı sağlamaktı " diye­
rek. gerçeği tüm açıklığıyla sergilemekteydi.
Kuşkusuz bu noktaya değinirken amacımız bü­
tün sadist ruhlu insanların Galata-Pera bölgesin­
de ikamet ettiklerini söylemek değil, yalnızca
222
zihniyet dünyasının farklılığını vurgulamak ve
bunun nedenlerini somutlaştırmaktır. Bilindiği
gibi Galata, henüz Pera'nın gelişmediği dönem­
de yoğun bir ticaret merkeziydi. Kar hırsı yalnız­
ca ticarethanelerde ve rıhtımlarda yaşanan bir
duygu olmaktan çıkmış, sokakları da içine al­
mıştı. Müslüman mahallelerinde yalnızca kutsal
mekanları birbirine bağlayarak ikincil bir işlevi
üstlenen sokaklar, bu bölgede bütünüyle ekono­
minin yükünü taşıyan atardamarlarıydılar. So­
kaklarda canlı bir hayat hüküm sürüyordu ve bu
hayat yalnızca insanlara özgü maddi tutkunun
kültürel dolaşımını sağlıyordu. Pera ise daha çok
elçiliklerin ve şirket bürolarının semtiydi, ama
sokak dokusu bu bölgeyi de Galata'ya maddi çı­
kar bağıyla bağlamıştı. Bu yüzdendir ki Galata­
Pera -sokakları köpeklerin özgürce yaşayabile­
cekleri bir alan olmaktan uzaktılar. Hıristiyan
azınlık köpeği mekruh saymamıştı ama, çok ça­
buk üreyebilen bu hayvanların toplu varlıklarını
gündelik düzenlerinin bir engeli gibi görmüşler­
di. Ancak aralarından belli bir cinsin özelliklerini
taşıyanlara kendi özel malikanelerinin bekçiliği­
ni yaptırıyorlardı ki, bu da Avrupa'da uygulanan
oldukça yaygın bir yöntemdi.
Oryantalizm, Doğu'nun insanlarına olduğu
kadar hayvanlarına da pozitif bir mercekle bak­
tı. Çözümleyemediği ilişkilerin sırrını Avrupa'nın
standartlarına yaklaştırarak benzer karşılıklar
ya da eksiklikler bulmaya çalıştı. Bu durumu
yadırgamamak gerek; çünkü Doğu şehirlerine
adım atan yabancı kitle, karşılarında değişik
canlı türlerinin özgürce yaşayabildikleri egzotik
bir ortam bulmuştu. Oysa doğal hayatın kendi­
siyle yüzyüze gelmeleri, o güne kadar bu ortamı
eski bir Roma geleneğine uyarak kafese kapatıp
gösterime çıkartan Avrupalılar için yadırgatıcıy­
dı. Bütün bir Ortaçağ boyunca gezginci kum-
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
panyaların şehir şehir dolaşarak paraya çevir­
dikleri bu canlı objeler Doğu'nun gündelik haya­
tında özgür vatandaşlar gibi yaşıyorlardı. Hıris­
tiyanlığın popüler metinlerinde çizilen insan­
hayvan karışımı yaratıkların korku dünyası,
Doğu'nun kapılan açıldıkça zihinlerden silinme­
ye başladı ama, gene de hayvarılann insan top­
lumundaki işlevleri yeterince anlamlı bir çözüme
kavuşturulamadı. Püriten Avrupalı için sorun
çok basitti; Doğu'nun insan uygarlığını hayvan
varlığına indirgeyerek aşağı bir kültür karşısında
Hıristiyan yüceliğin manevi tatmin yollannı ara­
mıştı. öte yandan pozitif bir eğitimden geçtiği
anlaşılan gezginler de, karşılaştıkları kültürel çe­
şitlenmeyi rasyonel kalıplara sığdırmaya çalışa­
rak, kavrayamadıkları noktalarda bir şark kur­
nazlığı karşısında olduklarını sandılar.
Köpek, Doğu'da sokak, Batı 'da ise ev hayva11rydı. lsta11bul halkı bü­
Avrupa şehir kültürüyle beslenmiş poziti­ tü11 bir kamu alan1111, köpeklereyurt olarak bağışlamakta hiçbir sa­
kmca görmemiştı: Modemleşme111/1 çağdaş birşehir düze11iyaratmak
vizmin İstanbul köpeklerine bakış açısı, daha
amacryla köpekleri11 can111a kastetmesi. halk111 gözü11de ke11di ılıa11ç­
çok belediyecilik noktasında yoğunlaşır. Batılı lan11ayapılmış açık bir saldınydı.
gözlemci, modern belediye örgütünün henüz
kurulmadığı istanbul'da sokak temizliğinin kö­ açıdan işlevselleştirmeye çalışan bu yorum, bir

peklere yaptınldığını sanmakla, bir bakıma Do­ canlı türüne verilen önemin ardındaki kültür bi­

ğu 'ya biçilen ras1onel kalıpları fazlaca zorla­ rikimini hesaba katmamış, en azından görü­

mıştır. Helmut von Moltke 'nin izlenimleri ge­ nenle yetinerek eski bir klişeyi tekrarlamıştı.

nelde bu zorlamanın baskısı altında şekillenir. Gerçekte ise lstanbul'un sokak çöplüğü bu ka­

Bu Prusya düzenine hayran asker için köpekler, dar kalabalık bir hayvan kolonisini besleyebile­

istanbul'un belediye memurlarıydı; dolayısıyla cek kapasitede değildi; çünkü sokağa yemek

halkın sokağa döktüğü yemek artıklarını öğüte­ fazlası dökmenin dini açıdan günah sayıldığı

rek şehir temizliğini sağlamakla yükümlüydü­ herkesçe biliniyordu. Zengin konakları ve Saray

ler. Moltke' nin ileri sürdüğü ve daha önce de mutfağı, yemek fazlasını fakirlere dağıtarak is­

pek çok Avrupalı'nın görüş birliğine vardıkları rafın Doğu kültüründe eleştirilen görüntüsünü

bu pratik çözüm düşüncesi, 1 835'in koşullann­ başka bir boyutta tüketime sunmuşlardı. Ma­

da kısmen doğruluk payı taşıyabilirdi; fakat ba­ halle ölçeğinde ise ekonomik kazançla orantılı,

kış açısının ardında yatan felsefe, niçin yemek hatta onu aşan bir israftan söz etmek olanağı

artıklarının papara yapılarak köpeklere bir ziya­ yoktu. Köpeklerin besin kaynağı yalnızca artık­

fet gibi sunulduğu sorusuna cevap bulmaktan lardı ve bunlar da çoğunlukla papara ve çorba

acizdi. Nitekim köpeklerin beslenmesini pratik şekline dönüştürülerek, çöp kavramının dışına

DÖRT AYAKLI BELEDİYE YA DA İSTANBUL KÖPEKLERi 223


lstanbu/'dan ilk köpek sürgünü il. Mahmud tarefından gerçekleştiril­
miştı: Bunu diğer/en· izlemiş,Jakat her defasında Marmara 'nın ıssız
adalanna bırakılan köpeklerin acıJeryatlan, lstanbu/ halkının vic­
danında modem/eşme tutkusunun açtı,ıJı biryara olarak kalmıştı.
çıkartılıyordu. Besin anıklanndan meydana ge­
len çöplük daha çok pazar yerleri ya da rıhtım­
lar gibi ticari alanlara özgüydü. Bu kamusal
alanların temizliği ise devlete aitti. Eğer devlet
kendi görevini yerine getirmemişse, o zaman
köpeklerin birer gönüllü belediye memuru gibi
bu görevi severek yaptıktan söylenebilir.
Diğer önemli bir nokta, köpeklerin mahalle
güvenliğini sağlamada üstlendikleri bekçilik
göreviydi. istanbul'da köpekler özel mülkiyetin
değil, kamusal mülkiyetin bekçiliğini yaparlar­
dı. Bunun anlamı açıktır; çünkü, kişiye değil,
·kamuya ait varlıklardı. İstanbul mahalleleri
kendi içine kapalı birimlerdi ve bir yabancıya
ancak kefalet sistemiyle yaşama hakkı tanırlar­
dı. Bu yüzden mahalle sakinlerinin hemen hep­
si birbirini tanır, komşularının aile geçmişlerini
bilirlerdi. Seyyar satıcılar için de aynı durum
geçerliydi. Yabancı bir satıcı istediği mahalleye
pek giremez, eğer girerse karşısında köpekleri
bulurdu. Aslında İstanbul mahalleleri kafes ar­
kasından yüzlerce gözün gün boyu gözetlediği
bir kontrol sistemine sahipti. Bu durumda kö­
peğin bekçilik görevi hava kararınca başlar ve
224
mahallenin olduğu kadar kendi cemaatinin de
güvenliğini sağlardı.
1 9 . yüzyılda köpeklerin İstanbul· daki altın
devirleri kapanmaya başladı. Osmanlı insanı
sokağa adım atmıştı ve gündelik hayatı çağın
gereğine uygun bir tempoda yaşamaya hazırla­
nıyordu. En genel anlamıyla bu durum köpekle­
rin vatanı olan sokağın insan tarafından fethe­
dilmesiydi. Ülkelerini kaybeden köpekler, istila­
cılar tarafından gündelik hayatın sırtındaki yük
gibi görülmeye başlanmışlardı. Yalnız bu kadar
da değil; İstanbul, Avrupa şehirlerine benzeme­
ye, hiç değilse orta düzeyde bir standarda ulaş­
maya çalışıyordu. Beyoğlu'rıda Altıncı Belediye
Dairesi kurulmuş, en azından bu bölgenin gö­
rüntüsünü modernleştirmek için bir dizi plan
hazıflanmıştı. ı. Meşrutiyet yılları, gündemdeki
konuların arasına modern belediyeciliğin sorun­
larını da almış, daha önce Münif Paşa ve İbra­
him Şinasi'nin dikkat çektiği şehircilik konuları­
nı geliştirebilecek bir aydın çevre oluşturmuştu.
Bu dönemde şehir hayatına ilişkin konular özel­
likle ilgi uyandırıyordu; çünkü şehrin bütün ka­
palı kapıları insanın yeni tutkularına açılmıştı.
Osmanlı aydını bu tutkuları tatmin edebilmek
için istanbul'un görüntüsünü hiç de iç açıcı bul­
muyordu; sokakları dar ve düzensizdi, evleri
harabeden farksızdı, ulaşım sistemi bozuktu,
altyapısı yetersizdi . Bütün bu olumsuzluklara
bir de Avrupa şehirlerinde rastlanmayan köpek­
lerin kara bir bulut gibi gündelik hayatın üzeri­
ne çökmesi eklenince, çağdaş dünyaya olan
uzaklık iyice artıyordu. Bu uzaklık duygusu, is­
ter istemez Osmanlı aydınının yaratıcı karakte­
rini geliştirdi ve yaşadığı şehrin Avrupa karşı­
sındaki Doğulu görüntüsünü kavramasına yol
açtı. lstanbul'u çizgidışı gibi gören aydın. Ab­
dülhamid döneminde iltica ettiği Batı'yı da gör-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Oryantalizmıiı ana temalanndan binsi de, Doğu şehirlen·ndeki insanlar ve hayvanlann karmaşasından mrydana gelenJantas­
tik bir dünya tasanmma dayan!Yordu. Bu hayat karmaşasmı ilgıiıç bulanlar, yarattık/an Doğu imgesine sonuna kadar sadık
kaldı/ar,·yadırgayanlar ıse önce ıiısanlan, ardından da hayvan/an kendi hayat tarzlarınm dışına çıkarıacak medeıı(yec prqjeleri
geliştirdiler.

müş ve gündelik ı1ayatın düzeni hakkında ras­
yonel ölçütler elde etmişti. jön Türk hareketi, is­
tanbul'u bu ölçütlerin terazisinde tarttı.
Köpekler bu tartı sonucunda Şark ' ı n ge­
reksiz bir fantazisi sayılmaya başlanmıştı. Var­
lıkları, kaderci bir dünyanın hayaletlerini andı­
rıyor ve kendini zamanın akışına bırakmış ça­
resizliğin hiç tedavi etmeyi düşünmediği bir ya­
ra gibi sürekli irin akıtıyordu. Bu yaraya ilk
neşteri vurmak düşüncesi il. Mahmud'un kafa­
sında doğmuş, fakat Hayırsız Ada'ya sürgüne
gönderdiği köpekler halkın tepkisine neden
olunca, bu masum canavarları tekrar istanbul'a
getirtmişti. Köpeklerin bu kısa ada ziyareti, il.
Mahmud'un kişiliğinde reformcu politikanın
kamuoyu engelini hesaba katmayan eksik
yönlerini ortaya çıkartmıştır. Köpekleri ıssız
adalara sürdürme geleneği Abdülmecid döne­
minde de gündemdeydi, ama sonuç bir önceki
deneydeki gibi başarısız kaldı. istibdat dönemi,
aydınlar kadar köpeklerin de rahatlarım kaçı­
ran bir tarih kesitidir. istanbul'un bu en eski
hizmet sektörü, görevlerini Abdülhamid'in üni­
formalı belediye memurlarına bırakmakla kendi
sonlarına bir adım daha yaklaşmışlardı.
Abdullah Cevdet ı 909'da ilginç bir kitap
yayımladı: istanbuf'da Köpekler. Daha önce
ictihdd dergisinde makale olarak basılan bu ki­
tap, il. Meşrutiyet sonrasıııın çok satan istibdat
hatıraları arasında pek dikkati çekmedi . Oysa

DÖRT AYAKLI BELEDİYE YA DA İSTANBUL KÖPEKLERİ 225

ele aldığı konu gündelik hayatın Doğulu çehre­
sini başarıyla çiziyor, yerleşik zihniyet dünya­
sının ana hatlarını belirliyor ve jön Türk prog­
ramının özünü kısaca özetliyordu. Abdullah
Cevdet, 11. Mahmud 'un başarısız köpek operas­
yonundan, reformcu aydınların 1 9 . yüzyılda
karşılaştıkları engellere ilişkin bazı sonuçlar çı­
karmıştı. Bu sonuçlardan en önemlisi, halkın
geleneksel zihniyet dünyasıyla bütünleşen
devlet felsefesinin alaturka hayat anlayışını
modern bir yönetim modeline dönüştüremeye­
ceğiydi. Devletin maaşlı kadroları reform konu­
su gündeme geldiğinde her an geriye adım ata­
bilirler, halk da bu davranışta bir hikmet var­
mışcasına onları destekleyebilirdi. i l . Mah­
mud'un Yeniçeri Ocağı'nı kaldırdığı halde kö­
pekleri ortadan kaldıramamasının başlıca nede­
ni işte bu geleneksel kadronun kamuoyu tepki­
siyle karşı safta yerini almasıydı.
İstanbul köpekleri, Abduliah Cevdet için de
utanç verici bir sorundu. Bu hayvanların, ya­
şamlarını kamuoyu desteğiyle sürdürdüklerini
biliyor ve halka karşı açık bir güvensizlik duyu­
yordu. Dinin halk üzerindeki etkisini hesaba ka­
tarak manevi dünyanın teori ve pratikteki çeliş­
kilerini her fırsatta sergilemeyi ilke edinmişti.
Köpek sorununa eğilmesi de aslında dini söylemi
eleştirmek için bulduğu elverişli bir bahaneydi.
İslamiyet, köpeği pis bir hayvan olarak ka­
bul ettiği halde niçin hacı hoca takımı bu hay­
vanların öldürülmesine karşı çıkıyordu? Abdul­
lah Cevdet bu soruya cevap verirken ı 9. yüzyıl
reformlarına cephe alan ulemayı kendi silahla­
rıyla tutsak etmeyi düşünmüştür. Yazara göre
kamuoyunda mantık aramak hataydı. Her ba­
kıından faydalı bir hayvan olan koyunları bo­
ğazlayıp, hiçbir yararı görülmeyen köpekleri
besleyerek büyütmek, mantıksızlığın daniska-
226
sıydı. İşte bu konuda açık bir din eleştirisi ya­
pamasa da sorunu hurafe kültürü düzeyine in­
dirgeyerek ele alınayı uygun bulmuştu. Aslında
bu yöntem, 1 9. yüzyıl reformculannın uygula­
dıkları bir çeşit kurnazlıktı. Ulema ile üfürükçü­
yü aynı kefeye koymak ve bunların ardına hal­
kı takmak geleneği o dönemden miras kalmış­
tır. Ne var ki böyle bir katışık yapı kurmak,
eleştirinin kendi hedefini bulması için zorun­
luydu. Din! yapıyı eleştirmeyen aydın, şimşek­
lerini hurafe kültürüne yöneltiyor, böylece hem
kamuoyunu saran alışkanlıkları, hem de alış­
kanlıklara kayıtsız kalan medreseyi hedef alı­
yordu. Abdullah Cevdet'in İstanbul köpekleri
üzerine yazdığı düşünceler bu açıdan tipik bir
jön Türk programının sentetik karakterini yan­
sıtır..
ll. Meşrutiyet sonrasında istanbul'un gün­
delik hayatı, pozitif ahlakın ufkuna doğru hızla
ilerlemekteydi. Eski mahallelerde kurumlaşan
merhamet duygusu henüz ayaktaydı, fakat kö­
pekleri koruma konusunda bütün bir kültürel
yapıyı harekete geçirmekten çok, kişisel yar­
dımları teşvik ederek varlığını koruyabiliyordu.
istanbul'un coğrafi sınırları genişledikçe yeni
kurulan mahalleler, gündelik hayatın pozitif
dokusunu ören yerleşim birimleri oldular. Os­
manlı'nın dört ayaklı belediyesi, Cumhuriyet' in
iki ayaklı belediyesine dönüşürken, pozitif ha­
yat anlayışı da köpekleri önce bu bölgelerde İs­
tanbul tarihinden sildi. 1 92 7'de köpekleri ze­
hirli gazla öldürme düşüncesi Avrupa görmüş
uzmanlarca ortaya atıldığında, bu sahipsiz bı­
rakılmış hayvanları dört ayaklı belediye döne­
minden kalma Ahmed Rasim dışında savuna­
cak tek bir kişi bile çıkmanuştı.
Çağdaş Şehir, 5 (Temmuz 1 98 7) , s. 61 -64
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 BİR BOGAZİÇİ TANZİMATÇISI:
ŞİRKET-İ HAYRİYYE

tün somut hedefler, şirketin tarihinde gerçek­

1 . Hayırlı Bir Yüzyıl
leşme şansını bulmuşlardır. Serbest girişimciliği
desteklemek, hisse senedi satışıyla ticaret bor­
O s m anlı reformcularının ı 9 . yüzyılda
sasını hareketlendirmek, fabrika ve iskele yapı­
inandıkları uygarlık dini, şu manevi teslis'e da­
mını öncelikle ele almak, yatırımlara uygun
yanır: Vak 'a-i Hayr(yye, Tanzimat-ı Haynjye
kaynak yaratmak, sermayeyi kfır ilkesine göre
ve Şirket-i Hayn'yye. Bu kutsal üçlemenin ilk
yönlendirmek, çağdaş işletmecilik anlayışını
basamağında, Yeniçerileri ortadan kaldıran
yerleştirmek, gazino ve bekleme salonları gibi
devlet terörü, modern Avrupa miti adına yasal­
yan tesisleri hizmete sokmak, modern teknolo­
laşır; ikincisinde ise yasallık kazanan idari des­
g
potizm kendi uy arlık programını çizer ve son
jiyi yakından izleme ve uygulama becerisini
geliştirmek, hayır kuruluşlarına bağış yoluyla
aşamada bu program gündelik pratiğe uygula­
maddi yardım sağlamak, Osmanlı insanını de­
nır. Şirket-i Hayriyye bu açıdan bir başlangıç
niz ticaretine özendirmek, mesleki yayıncılığın
değil, bir sonuçtur. Kısa vadede hedefine ulaş­
gelişmesine yol açmak, memur istihdamına
mış, Batı örneğine göre temelleri atılan hiçbir
rasyonel çözüm getirmek, işçilerin sendikalaş­
kuruluşun sağlayamadığı sürekliliği göstermiş
masına öncülük etmek, modern kaptanlık mes­
ve modern dünyanın çalışma düzeni hakkında
leğini başlatmak ve en önemlisi Boğaziçi'ni bir
Osmanlı yönetici kadrolarını eğitmiştir. Gerek
yerleşim bölgesi olarak uygarlık haritamıza ka­
kuruluşundaki temel amaca, gerekse bir yüz­
zandırmak vb.
yıllık başarı grafiğine baktığımızda, Tanzimat
Şirket-i Hayriyy e ' nin kuruluşu için ilk
reformlarının kağıtta kalmayan bu pratik uygu­
a d ı m , Fuad ve Cevdet Paşalar tarafından
lamasını, geleneksel dünyanın yaratıcı ruhuyla
1 2 6 71 1 85 1 'de Bursa kaplıcalarında atılmıştır.
günümüz işletmecilik anlayışı arasına yerleşen
lstanbul'un vüzera konaklarında bir hayli dedi­
sağlam bir uygarlık halkası sayabiliriz. ı 9 .
koduya yol açan bu kaplıca macerası, iki kafa-
yüzyılın modernleşme idealini temsil eden bü-

BiR BOGAZIÇI TANZIMATÇISI: ŞIRKET-1 HAYRIYYE 227

Modem/eşme öncesi lstanbul lima111, yelkenligemi direklenjle kaplanmış bı/" ormam andırryordu. Açık deniz kaptan/an, mace­
racı gemiciler, kanun kaçak/an ve uzak coğref.yalardan gelen tüccar/at; şehrin kültürel dokusuna kendi tecrıibelenni aktanyor­
lardı. Bu tecrübe bılikıim; sanayi devrimine kadar lstanbu/'un diğer ticaret limanlarryla olan iletişim ağını kurmuştu.

dar Tanzimat efendisinin (o zaman henüz pa­
şalığa terfi etmemişlerdi) işgüzarlığı sayılmış,
şirketin kuruluşuna ilişkin kaleme aldıkları la­
yiha, dönemin adeta bir geleneği sayılan Dev­
fet-i Osman(yye 'nin lsfahı hakkında rapor ya­
zarak bürokraside yükselme kurnazlığı olarak
değerlendirilmişti. Tanzimat bürokrasisi 1 9 .
yüzyılın ilk yarısında tam anlamıyla bir arı ko­
vanına benzer. Makam hırsı, reformların bay­
raktarlığını kendi kişiliğinde sembolleştirme ar­
zusu ve en önemlisi gelenekçilik ile modernleş­
me arasındaki hassas zihniyet dengesi, pek çok
Tanzimat paşasını "habbeyi kubbe yapmak"
yanılgısına düşürmüştür. Nitekim Reşid Pa-
şa'nın yakın desteği olmasaydı, en azından şir­
ket projesinin gerçekleşmesi bütünüyle ortadan
kalkmasa bile, uzunca bir süre Babıali 'nin ev­
rak deposunda gün ışığına çıkacağı zamanı
beklerdi. Vakanüvis Lütfi Efendi, Reşid Pa­
şa' nın Fuad ve Cevdet Efendiler' e verdiği yakın
desteği; "her s111Jf mu 'teberanını teşvikô.t ve
tergibô.t-ı fô.zime ife lıissefer afmağa sevk ryfe­
miş ıdi" şeklinde kaydeder.
Reşid Paşa'nın ileri görüşlülüğü kuşkusuz
Şirket-i Hayriyye'ııin kuvveden fiile çıkmasın­
da başlıca etkendi; fakat Babıali ricali arasında­
ki Bursa kaplıcalarına ilişkin dedikoduyu önle­
yemedi. Devletin kaderini sadaret makamında

228 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

Kayıkçılık gelenekse/ hayatı modem hayata bağlayan bir meslekti. Geçmişte her sın!fa mensup insanı taşıyan bu meslek erbd­
bı, Şirket-! Hayri;ye vapurlannın devreye sokulmasıyla ya kısa mesefeli taşımacılığayöneldilerya dayalı hayatının hizmet
kadrosuna girerek kendilerini güvence altma aldılar.
belirleyen Reşid Paşa·nın muhalifleri, hamam
sefasından doğmuş bir anonim şirket düşünce­
sini, Tanzimat'ın getirdiği bir ciddiyetsizlik ör­
neği saydılar ve ·�ırası geldikçe dillerine dola­
maktan çekinmediler. Olayın bürokratik miza­
ha dökülmesinde başlıca neden, dönemin ku­
laktan kulağa dolaşarak abartılan rivayetleri ve
Cevdet Paşa'nın çok sonra yazdığı Tezdkir'inde
konuya ilişkin samimi anlatımıdır. Paşa, kaplı­
caya gidişlerini şöyle dile getirir: "Fuad .ifendi
Rusya diyarında veca '-ı mefdsile mübteld
olup Dersaddet'e avdetinden beri müddvdt ile
meşgul olduysa da bür-i tdm hdsıl gösterildi.
Be-heme-hal kaplıcalara girmesine etibbd ta­
refından lüzum göstenldi. Binden-aleyh güz
mevsimine müsddff olan işbu altmış altı (H.
1266) senesi Zilka'desinde Bursa'ya gidipJa­
kiri dahi beraber götürdü. " Tedavi amacıyla
BİR BOGAZİÇI TANZIMATÇISI: ŞİRKET-İ HAYRİYYE
gittikleri Bursa'da, Gümüşsuyu ve Pınarbaşı
mesirelerinin doğa güzellikleri Ulu Cami'nin
manevi atmosferiyle birleşince Fuad Efendi,
"tabi'at-ı şi'njyelen·mize zCır edip de burada
tabi'ate karşı bi'l-iştirdk birgazel söyleyelim "
teklifini yapar. tık dizesini Cevdet Efendi 'nin
söylediği ve sırasıyla ikişer dize ekleyerek
meydana getirkileri bu Gazel-i müşterek, divan ·
edebiyatı açısından bir değer taşımasa da, eli
kalem tutan her Tanzimat adamına şairlik rüt­
besi bahşeden Liile Devri alışkanlığını belgele­
mesi açısından ilginçtir:
DıdeJevvdre dil-i zdr suyun bdşıdır
Bu Teferrüc'de akan gözleriminydşidir
Sim bdzulann andıkça Gümüşsuyu 'nda
Gözten·m sanki Burusa'da Pmarbdşidır
Der-i dükkdnçe-i vaslmda kumaşçi beçe111iı
229
 lstanbul halkmm gördüğü, kendi kendine hareket edebılen ilk mekanik tasanm buharlı gemilerdi.
Bister-i rahat-ı aşık eşiği tlişidir
Ulu-Cami'deki mihrabı neyapsın lişık
Kıble-i vahdet anayann iki kaaşidir
Kaplıca suyu gıbi ateş-i sfY.Yale-i eşk
Aşıkın bak eser-i ah-ı şerer-plişıdir
Reh-i na refte Burusa'da açıp kılk-i Fuad
Bendesi Cevdet anın pey-rev üyoldlişidir.
Cevdet Paşa mütegazzillik mesleğini fazla­
ca benimsemiş olmalı ki, Hersekli Arif Hik­
met'in bir gazeline yazdığı nazireyi Tezakir' ine
kaydettikten sonra Şirket-i Hayriyye konusun­
daki sınırlı bilgiyi de, o sıralar üzerinde çalıştığı
Kava'id-i Osman(yye 'den uzun uzadıya söz
ederken araya sokuşturuverir: "Avrupa'ca bü­
yük servet ve ma'mur(yyeti mucib olan ve
230
anonim denilen şirket-i i'tibar.(yyelere bizim
d(yanmızda henüz heves ü rağbet olunmadı­
ğına mebni halka bir de nümune göstenlmek
ve Boğaziçi ahalisinin amed ü şüdlenne sühu­
let verilmek üzere bir vapur şirketi te'sis olun­
mak hususuna Bursa'da iken Fuad ij'endi ile
birlikte haylice sarf-ı efkar eyledik. (. . .) Bur­
sa 'dan avdetimizde şirket-i mezkure için is­
tanbul'da bir komisyon akd olundu ve bi'l­
müzakere venlen karar üzere Boğaziçi'nde iş­
lemek üzere Şirket-i Hayri.Y.Ye nam!.Yla bir va­
pur kumpanyası yapıldı ki halli bakidir. "
Efendilerin tstanbul'a dönüşlerinde getirdikleri
hediyeler arasında Bursa kumaşlarıyla Ka­
va'ıd-i OsmanİJ(Ye Cevdet Paşa tarafından En­
cümen-i Daniş'e, Şirket-i Hayriyye layihası da
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Babıali'de kurulan komisyona sunulur; ipekli
kumaşların kime armağan edildiğini ise ne ya­
zık ki tarih kaydetmiyor.
ilk Türk anonim ortaklığı olma özelliğini
taşıyan Şirket-i Hayriyye'nin vakanüvis kale­
minden çıkma hikayesi, dönemin modernleşme
çabaları gözönüne getirilmeden irdelenirse, or­
taya "tarihimizde garip vakalar" türünden rast­
lantıya ve tuluata açık bir senaryo çıkar. Oysa
ne rastlantının, ne de Babıali heccavlığının bu
senoryada rolleri yoktur. Başrolü oynama hak­
kı, Avrupa dünyasındaki gelişmeleri izleyen re­
formcu Tanzimat bürokratına ve onun ileriyi
görebilen çağdaş bilincine aittir.
lngiliz gezgin Alexander William Kinglake,
1 83 4 ' te Doğu'ya yaptığı yolculuğu Eothen
başlıklı kitabında sarsactic bir üslupla anlatır­
ken, bir Osmanlı paşasının Batı teknolojisi hak-
Yelkenli ve buharlı gemiler, geçmiş ilegeleceği !stanbul /imanında buluşturmuşlardı. Gündelik hayatmyükünü taşıyamayan kol
gücü, artıkyenni teknolqj(ye bırakıyordu.
BiR BOGAZIÇİ TANZIMATÇISI: ŞIRKET-1 HAYRİYYE
kındaki düşünceleri de bu üslubun alaycı ka­
rakterinden payını almıştır: "/ngiliz ordu/an
kaynayan kazanlann buhar/an üstünde gi­
derlermiş; atlan da alev alev yanan kömür­
denmiş! Gırr, gırr! Her şey tekerlek üstünde!
Vız, Vız!Her şty buharla!" Paşa'nın mizah ye­
teneği bir yana, yaptığı gözlem doğrudur. Nite­
kim Robert Fulton'un 1 807'de 1 50 mili 32 sa­
atte alan buharlı Klermon teknesi, o dönemde
modern uygarlığın bütün dikkatleri üzerine çe­
ken en çarpıcı simgesidir. Yüzyılın ilk yansında
kaleme alınan Osmanlı sefaretnameleri bu sim­
genin yaydığı ışıkla aydınlanır. Teknoloji devri­
minin bu açık uyarısı, il. Mahmud'un reform
çabalarında karşılığını bulur ve ilk buharlı gemi
ı 82 7'de İstanbul sularında görülür. il. Mah­
mud, hiç değilse bir 1 9. yüzyıl despotundan
beklenebilecek kararlı bir tutum göstermiş ve
231
Boğaziçi kayıkçılığı Şirket-i Haynjye ı1e bıdikteyaşamaya devam ettı: Yalı ziyaretleri ve mehtap dlemlen· için eıı uyguıı vasıta
olaıı bu kayıklar, üst ıabakamn güııdelik hayatıııa ait birer statü sembolü sayıl!Yordu. Toplu ulaşımı sağlayan vapurlarııı aııo­
ııimleştirdiği sosyal ilişkı1er düzeııi içılıde, yalı rıhtımına bağlaıımış her kayık özel hayatııı vazgeçı1mez birparças!Ydı.

Lale Devri'nin Müteferrika matbaası konusun­ lngilizler'in Ortadoğu pazarındaki nüfuzlarını

daki çaresizliğini tekrarlamamıştır. lngilte­
re'den satın alınan ilk buharlı vapura Sür'at adı
verilmiş, fakat halk arasında daha çok Buğ Ge­
misi olarak tanınmıştır. Her iki adlandırma da
anlamlıdır; devlet adamı çağın gelişme hızını
bu teknolojik aracın hareket yeteneğiyle özdeş­
leştirmiş, halk ise adele gücünün makine karşı­
sındaki yetersizliğini sağduyusuna yenilmeden
kabul etmiştir. 1 829'da kaptan Mr. Kelly yöne­
timindeki vapur, ıı. Mahmud'u Tekirdağ'a ka­
dar götürmüş ve padişahın takdirini kazanmış­
tı. 1 830'da ise ingilizler'in yerine Amerikalılar
devreye girerler ve Türk-Amerikan Dostluk,
Ticaret ve Seyr-i Sefilin Muahedesi çerçevesin­
de gemi yapımı için Babıfıli ile ilişki kurarlar.
Tasarının Amerikan senatosu tarafından reddi,
kırıp şimşekleri üzerine çekmek istemeyen Yeni
Dünya diplomasisinin politik bir jesti kabul
edilse de, Amerikalı mühendisler Osmanlı tez­
gahlarında çoktan çalışmaya başlamışlardır.
Mühendis Henry Eckford ve ardından Forster
Rhodes, buharlı gemilerin inşasını üzerlerine
alırlar. Çok geçmeden ilk buharlı gemi Eser-i
Hayr adıyla Rhodes tarafından rersane-i Ami­
re' nin Aynalıkavak tezgahında inşa edilir.
Eser-i Hayr'ı diğer vapurlar izler ve on yıl için­
de İstanbul limanının çehresi değişir. Bu vapur­
lar yolcu taşımacılığı için yaptırılmamıştı. Ge­
nellikle Osmanlı bahriyesini güçlendirmek için
askeri amaca uygun gemiler tezgaha konul­
muşsa da, bunlardan posta ve ticari taşımacılık
alanlarında yararlanmak yoluna gidilmiştir.

232 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

isimleri, görevlerini açıklayacak niteliktedir:
Hümayiş-i ticaret, Vasıta-i ticaret, Peyk-i ti­
caret, Medar-ı ticaret, Eser-i ticaret.
Buharlı gemilerin 1 9 . yüzyıl modernleş­
mesine iki yönlü katkılan olmuştur. öncelikle
İstanbul, İzmir, Selanik ve Trabzon gibi liman
şehirlerine ticaret hayatının canlılığını getirmiş­
ler ve ardından bu canlılığı hizmet sektörüne
kaydırma düşüncesini de doğurmuşlardır. Şir­
ket-i Hayriyye ' ni n kuruluş gerekçesinde bu
son nokta bütün açıklığıyla görülür.
İstanbul, 1 9. yüzyılın ilk yarısında impa­
ratorluğun önemli bir ticaret limanı olma öne­
mini korumakla beraber. tarihi künyesine bir
memur şehri olma özelliğini de kazımaya baş­
lamıştır. Tanzimat reformları, yeni toplumsal
kurumların temellerini attıkça. maaşlı memur
kadroları da ihtiyaca paralel genişler. Şehrin es­
naf-yeniçeri karışımı klasik yaşam üslubuna.
artık Babıali efendisinin alafranga enderun kül­
türü de sızmakta ve birbirinden farklı üsluplar,
İstanbul haritası üzerinde yer değiştirerek ken­
di coğrafı mekanlarını aramaktadırlar. Kırım
Savaşı'ndan sonla Boğaziçi Tanzimat bürok­
ratlarının sürekli yerleşim bölgesi durumuna
gelmiştir. Paşa Daireleri'nde himaye edilen
genç yönetici adayları, Babıali kalemlerinde
hızla yükselmenin yollarını kısa sürede bulur­
lar. Oyunu kurallarına göre oynayanlar zen­
ginleşirler ve Boğaziçi'nin paşa yazlıkları etra­
fında genç kalem efendilerinin malikaneleri
yükselmeye başlar. Kırım Savaşı'nın getirdiği
toplumsal hareketlilik iktisadi gücü Galata'ya,
siyasi gücü ise Boğaziçi'ne kaydırmıştır. istan­
bul'un bu dönemde bozulan geleneksel toplum
dengesini Cevdet Paşa'nın kaleminden izleye­
lim: "/stanbu/ içinde ahz ü ita çoğaldı. Esnqf
güruhu zengin oldu. Bir aralık Mehmed Ali
BİR BOGAZİÇİ TANZİMATÇISI: ŞIRKET-1 HAYRİYYE
Paşa hanedanından pek çok paşalar ve beyler
ve hanımlar Mısır'dan savuşup Jstanbu/'a dö­
küldü/er ve külliyetli akçeler getirip bol bol
hare ederek İstanbul sefehasına sı1-i emsal
gösterdi/er. Sefahat vadisindeyeni çığırlar aç­
tılar. ( . .) Alel-husus e.;yam-ı sa.Yfde Boğaziçi
ve sair seyr ü temaşa mahallen· eshab-ı sefa
ile leba-/eb olarak hatıra keder ve zihne küdu­
ret getirecek mütaldalardan herkes ictinab
ederdi. " Boğaziçi'ni canlandıran bu yeni geliş­
melerin henüz başlamadığı dönemde, bölgenin
görüntüsünü vakanüvis Lütfi Efendi şöyle çizi­
yor: "Eski'den Boğaziçi'nde Rumeli cihetinden
Yeniköy ile Anadolu tarqfindan Kanlıca 'nın
üst tarqflan ahali-yi lstanbulca bilad-ı mec­
hule gibi idi. Hususiyle Kavak/anyalnız ku­
laktan biliyor/ar idı: Hatta bildd-ı ba'ide gıbi
Beykoz ve Kadıköy 'ünde mer!fiyen ikamet
edenler bulunur idi. " Her iki tanığın gözlemleri
karşılaştırılırsa. Tanzimat'tan sonra İstan­
bul'un mekansal büyümesiyle birlikte günde­
me ulaşım sorununun da girdiği açık bir şekilde
anlaşılır.
Abdülmecid dönemine kadar Boğaziçi' nde
ikamet eden vükela zümresinin kullandığı ula­
şım araçları, kayıklardı. Bu kayıklar için uygu­
lanan resm-i teşrjfat ise oldukça katıydı. Başta
vükela olmak üzere, Eflak ve Bağdan Beyliği
ile Ermeni-Rum patriklik makamlarının kullan­
dıkları kayıkların gerek şekilleri. gerekse kürek
sayıları. söz konusu resm-i teşrj/at uyarınca
belirlenmişti. Bu sınırlandırmanın yanında. Bo­
ğaziçi'ne gidiş gelişlerde mevsimlik çıkartılan
irade-i seniyye'ye uymak da zorunluydu. Bo­
ğaziçi yazlıklarına göç. padişah izniyle olur ve
mevsim bitimine kadar dönüş izninin çıkması
beklenirdi. Kuşkusuz bu uygulama, henüz Bo­
ğaziçi nüfusunun pek fazla artmadığı ve bürok-
233
Şirket-i Hayri;ye vapur/an, Boğaziçi'ni lstanbu/'/a bütünleştirerek şehir hayatrndaki kültürel dolaşıma üst tabakanın zengin
yaşam üslubuııu katmışlardı. Bu açıdan Boğaziçi medeıı{yecı; modem teknolq;i'nin !stanbu/'a eıı büyük armağanı oldu.
ratik mekanizmanın yoğun iş kapasitesiyle ça-
lışmadığı Tanzimat öncesinde önemli aksaklık-
lara yol açmamıştır; fakat her iki olgunun top-
lumsal yaşamı etkilemeye başladığı bir dönem-
de, İstanbul-Boğaziçi ulaşımının mevsimlik
özelliği, yerini gündelik ihtiyaca cevap verebi-
lecek çözümlere bırakmıştır. Düşünülen ilk çö-
züm yabancı şirketlerin Boğaz'da vapur işlet-
melerine izin vermektir. Ancak Müslüman hal-
kı, kafirlerin insafına terk etmek, ulema arasın-
da çeşitli dedikoduya yol açmakta gecikmedi.
Bunun üzerine Tersane-i Amire' den bir vapur,
yolcu taşımak amacıyla 1 850'de hizmete so-
kuldu. Vapur, günde bir sefer yapmak üzere
Köprü'den hareket ederek, yolcularını Boğaz'ın
her iki sahiline bıraktıktan sonra geceyi istin-
ye'de geçirip, ertesi sabah aynı yolu izleyerek
Köprü'ye dönüyordu. Bu uygulama bir süre de-
vam etmiş, fakat yetersizliği çok çabuk anlaşıl-
234
mıştır. Fuad ve Cevdet Paşalar'a Bursa kaplıca-
larında Şirket-i Hayriyye layihasını kaleme al-
dıran gelişmeler, iki aşamada özetlenebilir. Bi-
rinci aşama, Batı teknolojisini ülkeye getirme
ilkesi etrafında şekillenmiş ve Osmanlı bahriye-
sinde kullanılan ilk buharlı gemilerin askeri ve
ticari yönden sağladıkları avantajlar, teknolojik
modernleşmenin aynı zamanda karlı bir yatı-
nm alanı olduğu düşüncesini doğurarak, şirket
projesini mali yönden cazip kılmıştır. ikinci
aşama ise Boğaziçi'nin demografik verileri doğ-
rultusunda ortaya çıkmış ve bölgenin bürokrat
sakinleri Babıali'ye baskı yaparak, artan nüfu-
sun ulaşım sorununa kesin bir çözüm getiril-
mesini istemişlerdir. Sonuçta Şirket-i Hayriy-
ye'nin temelleri, Fuad ve Cevdet Paşalar tara-
fından bu somut gerçeklerin kesiştiği noktada,
gündelik hayatın arz-talep dengesi gözönüne
alınarak atılmıştır.
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
2. Ve Çarklar Dönüyor njette bulunan zevata mesela saat dokuzda
lstanbul'dan hareket eden vapurun hiçJa'ide­

Şirket-i Hayriyye 'nin kuruluşuna ilişkin

si olamayacağı cihetle pekçok kimse dahi za­

mazbata suretinde, öncelikle ele alınması iste­

run'yine kayıklarla gidp
i gelmeye mecbur ola­

nen konu, vapur sayısımn artırılmasıdır: "Bo­

rak ve eğer herkes bundan daha zzjade kolay­

ğaziçi'ne gelip gidenlere medar-ı suhulet ve lık ve işineyararlık bulsa vapur mılştensi bir­

emniyet olmak için Tersane-i Amire'den va­ kaç kat daha tezayüd edeceğı'nden asıl Boğa­

purlar tahsisiyle Boğaziçi'ne ve Adalar'a iş/et­ ziçi'nin aded-i nijfussiyesine nazaran daha

tirilmekte ise de mevsim-i se.xfde mahal-i pekçok vapura ihtiyaç olduğu derkdrdır. ileri "

sürülen bu kuruluş gerekçesinden anlaşılacağı

mezkurede bulunan ve kış mevsimlen'nde Bo­
üzere Şirket-i Hayriyye vapurları başlangıçta,
ğaziçi'nde kalan halkın kesretine nazaran iş­
Babıali'nin personel servis aracı olarak düşü­
lemekte olan vapurlann adedi k4fi olmadığın­
nülmüş ve halkın talebi de bu düşünceye ortak
dan ve bu cihetle sabah ve akşam yalnız bir
edilmiştir. Sultan Abdülmecid 1 85 1 'de Mustafa
vakitde vapur bulunabilip bu vakitde ise her­
Reşid Paşa ·ya hitaben gönderdiği fermanda şir-
kes işini uyduramayacağı ve hususen memu-

Yandançarklı vapurlar kolay manevrayapabilme kabiliyetlenyle birbin·neyakın iskeleler arasındaki ulaşımı sağlamada büyük
başan elde etmışlerdı. Artık şırket vapurlanmn yanaştığı her iskele, çevresindeki hayat şekilleriyle birlikte şehre kaı ıfan canlı
bır orgamzmaydı.

BİR BOGAZİÇİ TANZİMATÇISI: ŞIRKET-1 HAYRIYYE 235

lstanbu/'un hayatına giren heryeni öge, şelın·n kültür ikliminde adeta pitoreskleşiYordu. Şirket-! Haynjye vapur/an da bu dö­
nüşümden paymı aldılar. Ne onlar lstanbu/'dan ne de lstanbul onlardan bağımsız birgörüntü zenginliği oluşturabildi.

ketin kuruluş iznini verir. Satışa çıkartılan üç
bin kuruşluk şirket hisselerinden Abdülmecid
yüz adet, Valide Sultan elli adet ve Reşid Paşa
da yirmi adet satın alarak projeyi desteklerler.
Toplam iki bin hissenin satışı kısa bir sürede
gerçekleşir ve Mösyö Manolaki aracılığıyla in­
giltere'ye sekiz adet vapur siparişi verilir. An­
cak Şirket-i Hayriyye'nin kendi hesabına yap­
tırdığı 1 88 tonilatoluk Rumeli, Tarabya, Göksu
vapurları ile 1 98 tonalitoluk Bey!erbeyı; Top­
hane ve Beşıktaş vapurları 1 854 'te sefere baş­
Jayabilmişlerdir. Bu ilk vapurların tekneleri ah­
şap olup, makineleri altmış beygir gücündedir.
Vapurların işletilmesi ve şirket yönetimi
başlangıçta çeşitli sorunlar doğurmuştur. Bu
sorunları çözmek amacıyla otuz kadar hissedar
Ticaret Nezareti 'nde toplanıp şirketi i!tizô.m'a
vermeyi kararlaştırırlar. Şirket-i Hayriyye b u
karar doğrultusunda iki b i n yüz kese bedel kar­
şılığı altı yıllık bir süre için Hoca Mıgırdıç Bile­
zikciyan'ın garantörlüğü ile Andon Kalcıyan ve
Agop Bilezikciyan'a ihale edilir. Bilezikciyan'ın
Galata'daki ticarethanesi, aynı zamanda Şirket­
i Hayriyye'nin de ilk yönetim bürosu olmuştur.
Ne var ki şirketin giderleri, elde edilen karı den­
geleyemez ve mültezim Bilezikciyan iltizam
hakkını Resimci Mıgırdıç'a devreder. Dönem,
ticaretle uğraşanlar için büyük risklerle dolu­
dur. Kırım Savaşı, devlete dış borç kapısını aç­
mış ve para piyasası Galata bankerlerinin eline
geçmiştir. Mıgırdıç Efendi de bu olumsuz koşul­
lardan etkilenmiş olacak ki ''Aman ben batıya-

236 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

rum, şirketi elimden alın! " feryadıyla hissedar­
lar kuruluna başvurur. Bunun üzerine kurul,
kendi üyeleri arasından Ali Hilmi Efendi'ye,
Hayriye Tüccarı olması nedeniyle müdürlük
görevini 1 854 'te verir.
Ali Hilmi Efendi, Şirket-i Hayriyye tarihin­
de mültezimler dönemini kapatan ilk yönetici­
dir. Hilmi Efendi'nin getirdiği en önemli yeni­
lik, bir yönetim kurulu oluşturmasıdır. Dört ki­
şilik bu yönetici kadro, Galata tüccarlarından
Paul Ananyan, Sarraf Kevork, Avrupa ile ilişki­
leri sağlayan Yagob Yagobyan ve Kamil Pa­
şa 'nın kethüdfılarından Hüseyin Haki Efen­
di'dir. Bu kadro yaklaşık on yıl başarılı bir hiz­
met dönemi geçirir. Nitekim daha sonra Şirket­
i Hayriyye'nin en başarılı yöneticisi kabul edi­
len Hüseyin Haki Efendi, mesleki bilgisini bu
dönemde kazanmıştır. Şirketin elinde bulunan
1 6 vapur, 1 854- 1 865 yıllan arasında Boğazi­
çi'ne sefer yaparlar. Bunların arasında şirketin
1 8 5 1 'de İngiliz john Robert Wait tezgahına in­
şa ettirdiği ilk 6 vapurun yanı sıra, gene ya­
bancı fabrikalara sipariş verdiği lstinye, Mir­
gün, Sarıyer, An adolu, Kandillı; Beykoz, Be­
bek, Kabataş, Galata, Büyükdere ve Bayezid
vapurları da İstanbul halkını taşımışlardır.
1 86 3 'te Sarryer'in yerine Büyükada vapuru
sefere konur. Ali Hilmi Efendi ise 1 864 yılında,
Karadeniz'e vapur işletileceği ve kendisinin bu
konuda tecrübesiz olduğu bahanesiyle müdür­
lük görevinden uzaklaştırılır.
ilk on yıllık başarılı dönemden sonra şirke­
tin yönetimine Raşid Efendi getirilir. Maliye Na­
zırı Nafiz Paşa'nın kethüdası olan Raşid Efendi
önce şirketin muhasebe işlerine bakan Tekfur
Ağa'ya izin vermek suretiyle işten uzaklaştır­
mış ve yerine daha güvenilir birini atamıştır. Ne
var ki iskele biletçilerinin yolsuzluk yaptığı iddi-
BiR BOGAZIÇI TANZİMATÇISI: ŞİRKET-İ HAYRIYYE
ası, bu defa Ticaret N e zareti ' ni n 4 Haziran
1 866 tarihli emriyle kurulan bir komsiyon tara­
fından incelenmiştir. Komisyon başkanı Hüse­
yin Haki Efendi'dir. Komisyonun verdiği rapor­
da: "Mwimeldt-ı şirketin rü'yet ve tahkiklitına
mübaşeret olunduğu sırada sandık defterine
dahi müracaat olunarak 81 ve 82 defterleri
yekünsuz bulunduğu cihetle ( . .) Rrişid Şfendi
Hazretleri'nin 82 senesi ilk beş aylık müdde­
tinde komifi)lonuna mahsusen deste deste san­
dıktan almış olduğu 46. 000 şu kadarguruşun
açıkta kalıp sandık defterine kaydolwımamış
olduğundan ... " şeklinde saptanan yolsuzluk
iddiaları, Raşid Efendi'nin işten el çektirilmesi­
ne yol açar. Raşid Efendi'nin kısa yöneticilik
döneminde 1 7 ve 1 8 baca numaralı Bahariye
ile AsdyıŞ vapurları hizmete girmişlerdir. Birbi­
rinin benzeri olan bu iki vapur ahşap gövdeli ve
yandan çarklıdır. Bahariye, 1 865'te bağlı bu­
lunduğu Yenimahalle iskelesinde yanmış, tamir
ettirilmişse de uzun süre kullanılamamıştır. Ay­
rıca bu dönemde şirket, olanaklar çerçevesinde
adalara da yolcu taşımıştır.
Şirket-i Hayriyye 'nin tam anlamıyla mo­
dern bir işletme görünümünü aldığı dönem,
Hüseyin Haki E fe ndi ' n i n yönetime geçtiği
1 866'dan sonra başlar. Haki Efendi 'nin yetiş­
me biçimi, tipik bir Tanzimat adamını kuşatan
farklı çevre koşullarından fazlasıyla etkilenmiş­
tir. Kandiye eşrafından cami-i kebir mütevelli­
si Mehmed Efendi'nin oğludur. Dokuz yaşında
babasını kaybetmiş ve amcası tarafından Mı­
sır'a gönderilmiştir. Burada medrese eğitimin­
den geçen Haki Efendi, Arapça·ııın yanı sıra
Fransızca da öğrenmiş, vali Melımed Ali Pa­
şa'nın gözüne girerek bürokrasi içinde yüksel­
meye başlamıştır. Haki Efendi'yi daha sonra
Kamil Paşa'nın çevresinde görüyoruz. Paşa ta-
237
Bo!Jaziçi'ndeyük taşıyan mavnacılar, araba vapurlannm sefere konulmasıyla işlerini kaybedeceklerini anlamışlardı. lstan­
bu/'un tanhıiıde pek çok ömejfine rastlanan geleneksel bir çıkışla, savunduk/an orta tabaka muhefazakdrlı!Jını modemleşme­
nılı eleştirisi olarak seslendirdiler. Bu küçük ayaklanma, şehnlı modem/eşme ça!Jında tanık oldu!Ju son esneftepkisiydı:

rafından Avrupa'ya konak mefruşatı almak
için gönderilmiş, fakat Raşid Efendi'nin Şirket-i
Hayriyye müdürlüğünden uzaklaştınlması üze­
rine, 1 866'nın Ağustos ayında Kamil Paşa'nın
nüfuzuyla şirket yönetimine getirilmiştir. Bu
görevin yabancısı değildir; daha önce şirket yö­
netim kurulu üyeliği ve komisyon başkanlığı
yaptığını biliyoruz. Şirketin geçmişindeki yol­
suzluk söylentilerine bir daha yol açmamak
için önce yönetim kademesinde yeni düzenle­
melere gitmiş ve Beyrut-Şam bölgesi aşar mül­
tezimi Mısırlı Andon Bey'i organizasyon işiyle
görevlendirmiştir. Bu reform girişiminin sonu­
cunda şirket, 1 9 . yüzyıl Osmanlı kumpanya
idaresi anlayışına modern muhasebecilik yön­
temlerini kazandırmıştır. Ayrıca Haki Efen­
di'nin çabasıyla ortaya çıkan 1 8 75 ve 1 890 ta­
rihli iki şirket yönetmeliği ile kaptanların mes­
leki hak ve güvencelerini belirleyen bir talimat­
name, personel sorununa verilen önemin açık
kanıtlarıdır.
Hüseyin Haki Efendi dönemi, Şirket-i
Hayriyye'ye araba vapurlarının altın çağını ya­
şatmıştır. Boğaziçi'nde 1 8 70- 1 8 72 'de hizmete
giren ilk araba vapurları 26 numaralı Suhulet
ve 2 7 numaralı Sahilbend'dir. Şirket salname­
sine göre: "O zamanlar Londra'da bile araba
vapuru nev'inden olan vesa'it-i nakl(yye iki
zincir arasından bir kıyıdan diğer kıyıya gider
ve açık denizde seyr ü sefer icra edemez iken
Hüseyin Haki ijendi mijfettiş-i umumilikte
bulunmuş olan lskender I;fendi ile tersane us­
talanndan olup şirket tamirat memurluğunda
bulunan Mehmed Ustayı bi'l-izam maksadını
lngiliz şirket-i inşa'(yyesine tefhim edebilmiş
ve o zaman 26 numaralı ve tek silindirli ara­
ba vapurunu sekiz bin lngiliz lirasına sipanŞ
ettinniştir. Bunun eşi olan 27 numara, çift si­
lindirli olup on iki bin lngiliz lirasına satın
alınmıştır. " ilk seferini Kabataş-Üsküdar ara­
sında, devlet rici'ılinin de hazır bulunduğu bir
törenle yapan Suhulet, top arabaları taşımış ve

238 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

ilk araba vapurlanna insanlar ve hayvanlar birlikte bin(yorlardı. Eminönü-Üsküdar hattında ticariyük taşımacılığı yapan bu
vapurlann müşteri/en· de, Boğaziçi'ne çalışanlardanJarklı olarak esnefve tüccar kesimden meydana gelmişti.
bu başarısından dolayı Haki Efendi'ye üçüncü
dereceden Mecidiye nişanı takılmıştır. Ne var ki
bu ilk sefer, Üsküdar iskelesinde mavnacıların
tepkisine neden olmuş, o güne kadar yük taşı­
ma tekelini elleriı'ı1ie bulunduran mavnacılar
Suhulet' i iskeleye yanaştırmamışlardır. Bu
olay, Tanzimat reformlarının geleneksel toplum
hayatında doğurduğu ve mesleki lonca sistemi­
nin ticari kazanç kaygısıyla yeni düzenlemelere
karşı gösterdiği somut tepkinin tipik örneğidir.
Bu türden olayların esnaf zümresi içinde yol
açabileceği huzursuzluğa daha önce Şirket-i
Hayriyye'nin kuruluş mazbatasında da değinil­
diğini görüyoruz. 1 850'lerde istanbul'un ticari
hayatını yönlendiren esnaf tabakayı ürkütme­
mek, teknolojik modernleşmenin en azından
bu zümreyi tehdit eden bir olgu olmadığını ka­
nıtlamak amacıyla oldukça karmaşık düşünce­
ler ortaya atılmıştır. Örneğin bunlardan birisi.
BiR BOGAZiÇI TANZİMATÇISI: ŞIRKET-1 HAYRIYYE
Şirket-i Hayriyye 'nin Boğaziçi kayıkçılarının
ekmeğine engel olmak yerine, Anadolu'dan ls­
tanbul'a kayıkçılık yapmak için gelen acemileri
önleyeceği şeklinde idi. Böylece hem gedik def­
teri ne kayıtlı mavnacı ve kayıkçı esnafını
memnun etmek, hem de şirket projesinin güçlü
bir engelle kar�ıla�masını önlemek amacı hedef
seçilmişti. 1 8 70'te ortaya çıkan mavnacıların
direnişi, verilen bir fetva-yı şerife ile kırılınca,
Şeyhülislamlık makamı da, tanzimat modern­
leşmesinin teknolojik yeniliklerine açık tutu­
munu destekleyici bir konuma yerleşmiştir.
Dünyada ilk modern araba vapuru olma
özelliğini taşıyan Suhulet, saatte 8 mil hız ya­
pabilen, yandan çarklı bir Tanzimat buluşudur.
Projesi Hüseyin Haki Efendi'nin kafasında doğ­
muş ve İngiliz tezgahlarında gerçekleştirilmiş­
tir. Arabaların gireceği bölme, çift silindirli Sa­
hilbend'e oranla biraz daha yüksek yaptırılmış
239
ve böylece eşya taşımacılığına elverişli bir alan
elde edilmiştir. Her iki vapurun taşıma kapasi­
tesi; 1 000 yolcu, 1 30 adet büyükbaş hayvan
ve 1 6 yük arabasıdır. Şirket-i Hayriyye'nin
18 70'te hizmete sokruğu diğer yolcu vapurları
Gayret, Rahat, Selamet ve Azimet'tir. 1 8 7 1 -
1 8 72 'de ise Meymenet adlı araba vapuru ile
Nüzhet, Reft, Amed, Meserret ve Nusret yolcu
vapurları da Boğaz sularında işlemeye başlar­
lar.
Daha önce Raşid Efendi zamanında başla­
tılan ada seferleri, bu dönemde bir süre daha
devam etmişse de tersane yetkililerinin itirazı
üzerine kaldmlmıştır. Bu karar halkın tepkisiy­
le karşılaşınca tersane yönetimi Şirket-i Hay­
riyye'den üç vapur ve kaptan alarak yolcu taşı­
macılığı yapabilmiştir. Şirket-i Hayriyye'den
tersaneye geçen ilk kaptan Nikolaki Efendi'dir.
Öte yandan kaptanlık mesleğinin Haki Efendi
döneminde oldukça rağbet gördüğü, Karade­
nizli Laz kaptanların şirkete başvurmalarından
anlaşılmaktadır. Karadenizliler'in psikolojisini
iyi bilen Hüseyin Haki önceleri "Ben bu vapur­
da can taş!Yorum, olmaz!" demişse de sonra­
dan yapılan bir sınavla şirkete Laz kaptanlar
alınmıştır. Şirket-i Hayriyye'de görev yapan ilk
Karadenizli, Ömer kaptandır.
1 8 7 5 ' te kişisel bir sorun, Hüseyin Ha­
ki'nin yönetimi bırakmasına neden olur. Fuad
Paşa'nın oğlu Rauf Bey, Haki Efendi'yi istifaya
zorlar ve yönetim kurulu görevini kendisi üst­
lenerek müdüriyete, şirketin ilk yöneticisi olan
Ali Hilmi Efendi'yi ikinci defa getirir. Ancak bu
ekip yönetimde başarılı olamaz ve şirketin his­
se senetleri değer kaybeder. Yusuf Kamil Pa­
şa'nın araya girmesiyle Hüseyin Haki Efendi,
istifasından 1 1 ay sonra yeniden şirketin başı­
na gelir. Ne var ki Osmanlı devleti artık savaşın
240
eşiğindedir. Uluslararası diplomasi, çok geçme­
den 1 8 77'de Osmanlı ordularını, Ruslar'la sı­
cak savaşın eşiğine iter. Tarihimizde 93 Harbi
olarak bilinen ve devlet hazinesini tam takır bı­
rakan bu savaşın etkileri, Şirket-i Hayriyye'nin
senelik bilançolarına da yansımış ve ilk defa
şirket 18 77'de bütçe açığı vermiştir.
Vapur işletmeciliğine bağlı olarak iskele
yapımı da Haki Efendi'nin programında yer al­
maktadır. Şirketin ilk vapurları Boğaziçi'nde
yolcu taşımaya başladıklarında, yanaşacakları
elverişli iskelelerin sayısı bir hayli azdı. Çoğun­
lukla açıkta demir atılır ve yolcular sandallarla
vapura taşınırdı. Hem zaman kaybına, hem de
rüzgarlı havalarda sandalların devrilme tehli­
kesine neden olan bu uygulama kısa sürede
terk edilerek iskele yapımına öncelik verildi.
Yapılan ilk iskeleler basit bir rıhttm özelliği taşı­
makta ve yolcuları kötü hava koşullarından
koruma açısından yetersiz kalmaktaydı. Vapur
bekleyenler, daha çok iskele civarındaki kah­
vehanelerde zaman öldürürlerdi. Bu yetersiz,
hatta sakıncalı uygulamayı dikkate alan Hüse­
yin Haki yönetimi, modern bekleme salonları
ve bilet gişelerinin yapımına ağırlık vermiştir.
Kabataş ve Üsküdar araba vapuru iskeleleri bu
yönetimin çabasıyla açılmış; ayrıca Harem is­
kelesi de hizmete sokulmuştur. iskele konu­
sunda olduğu gibi bilet satışında da yeni uygu­
lamalar göze çarpmaktadır. Önce modern gişe
sistemi getirilir ve biletler, Şimendj/er idaresi
örnek alınarak kartona günlük olarak basılır.
Günlük bilet ihtiyacını karşılamak için biletçi
kadrosu genişletilmiş ve Avrupa'dan matbaa
makineleri getirtilmiştir. Şirketin iş hacmi ve
personel sayısı arttıkça Bahçekapı'daki Nafı'a
Hanı, yönetim merkezinin ihtiyacına cevap ve­
remez duruma gelmiş; bunun üzerine Galata'da
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 Yandançarklı vapurlar, yalnızca /stanbul-Bogaziçi aras111daki ulaşım sorununa bulunmuş pratik bir çözüm degildı: Salonlann­
da sohbet meclisten· kunı/ur, Bdbıd/i'nin renkli sima/an gönüllü birer meddah gibi hayat ve s(yasetin nükteyle dokunmuş atmos­
Jeıini bu mekanlardayaşatırlardı.
Mehmed Ali Paşa Hanı'nda üç oda daha kira­
lanmıştır.
Taşınan yıllık yolcu sayısında 1 880'lerden
sonra hızlı bir tırmanış görülmektedir. Şirketin
her yıl yayımlad l'ğ ı Muvazene-/ umumiyye
cedvellen°'nde bu artış açıkça izlenebilir. örne­
ğin 1 8 8 7 ' de yapılan 4 1 . 7 1 9 seferde toplam
8 . 804 . 6 72 yolcu taşınmıştır. Vapur sayısının
yolcu talebini karşılayamaması, Hüseyin Ha­
ki'nin son yöneticilik yıllarında yeni vapurların
alınmasıyla bir ölçüde giderilmeye çalışılmıştır.
1 8 9 0 ' d a ihsan, Şükran, Neveser, Rehber;
1 89 2 ' de Metanet, Resanet ve Eser-i Merha­
met; 1 894 'te ise ikdam ve intizam vapurları
hizmete sokulmuştur. Aynı yıl Hüseyin Haki
Efendi hastalanmış ve 1 895 'teki ölümünden
sonra bir süre şirket, yönetim kurulunun idare­
si altında kalmıştır.
Hüseyin Haki Efendi'nin yerine Yusuf Ki\-
BİR BOGAZİÇİ TANZİMATÇISI: ŞİRKET-1 HAYRİYYE
mil Paşa'nın yetiştirmesi Hafız Vehbi Efendi 22
Mayıs 1 896 tarihinde müdür tayin edilmiştir.
Vehbi Efendi de Haki Efendi gibi müdürlük gö­
revini üstlenmeden önce yönetim kurulu baş­
kanlığı yapmıştır. 1 86 6 yılındaki Haki Efendi
yönetiminde, bu görevde bulunuyordu. Hafız
Vehbi dönemi, Şirket-i Hayriyye tarihinde iki
büyük yeniliği gerçekleştirir. Bunlardan ilki
1 902 'de pervaneli vapurların, yandan çarklı
vapurlar yerine hizmete girmesidir. Yandan
çarklı vapurların dönemine son veren başlıca
neden, Boğaziçi' nde artan nüfusa paralel ola­
rak kurulan iskelelerin birbirlerine giderek yak­
laşması ve bu kısa mesafelerde eski tip vapur­
ların manevra yetenekleri açısından yanaşma
ve kalkışlarda zorluk çekmeleriydi. Pervaneli
vapurlar bu zorluğu ortadan kaldırdılar. 4 7 nu­
maralı Tarz-ı nevin ve 48 numaralı Dil-nişin,
Şirket-i Hayriyye'nin tek pervaneli ilk vapurla-
241
Şirket-i Hayriyye modem zamanı idare eden bıt·yönetici idi. Vapurlann kalkış ve vanş saatlerine göre düzenlenen gündelik ha­
yat, lstanbul halkına hızlanan zaman temposuna ayak uydurmayı da öğretmişa:
rıdır. 1 905'te yaptırılan Süreyya ve Şelıab ' ın
küçük olmaları nedeniyle Armstong fabrikası­
na daha büyük çapta inşirah vapuru yaptırılır.
Bu son vapurların görüntüsü eskilere oranla bi­
raz farklıdır; nedenini şirket salnamesinden
okuyalım: "Bu vapurlara uskur şqftının hare­
ketinden dolayı yolcuların rahatsız olacağı
mülahazasıyla alt kamara konulamamış ol­
duğundan şeklen duba üzerine oturtulmuş
köşklere benziyorlardı. " Tek pervanelileri
1 907'de yaptırılan Kamer ve Rağbet adlı çift
peıvaneli vapurlar izler. 59 numaralı Kamer'de
birinci mevki üç ve ikinci mevki iki salonludur.
Ayrıca tekne içindeki oturma yerleri de bir hay­
li değişikliğe uğramıştır: "Birıiıci mevkı; bıd alt
kamara, diğeri güverte salonu ve üçüncüsü
güverte üstündeki salondan ıbaret olmak üze­
re üç kat mevkiye lıdvidir. ( . .) 59 ve 60'ın kıç
tarqjlanyla heyet-i mecmu'ası küçük mikyas-
242
da bir kruvazörü andırır. " Çift pervaneli va­
purların liman giriş çıkışlarında ve iskeleye ya­
naşmada gösterdikleri manevra yeteneği gözö­
n ü n e alınarak önce Fransızlara Sultaniye,
Hünkar iskelesi, Sütlüce, Küçüksu vapurları si­
pariş edilmiş, daha sonra bunlardan daha az
kömür yakan 69 numaralı Hüsryin Haki ve 70
numaralı Ziya vapurları Boğaziçi'nde işletilmiş­
tir. Fransız yapımı bu vapurların yanında İngi­
liz yapımı olan Saraybumu, Boğaziçi, Kalen­
der ve Güze/hisar çift pervaneli vapurları da
aynı dönemde hizmet vermişlerdir.
Hafız Vehbi Efendi'nin Şirket-i Hayriyye
işletmesine getirdiği ikinci önemli yenilik, kuş­
kusuz Seyr ü Sefer Kalemi'ni kurdurmasıdır.
Darülfünun geometri hocalarından izzet Bey'in
başkanlığında çalışmaya başlayan bu büro, ilk
defa olarak o güne kadar gerçekleştirilemeyen,
vapurların hareket programlarını hazırlar. önce
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Boğaz'da yapılan ana hatlar ve karşılıklı sefer­
ler belirlenir. iskeleler arası uzaklıklar dikkate
alınarak günlük kalkış ve vanş saatleri her hat
için ayn ayrı saptanır. Bunun yanı sıra iskelele­
rin yolcu kapasitesine göre büyük ya da küçük
vapurların hangi hat üzerinde, hangi saatler
arasında işleyeceği de belirlenir. Kuşkusuz bu
yenilik, gündelik hayatın modern zaman kav­
ramıyla yakından ilgilidir ve zamanı program­
layarak yaşamaya başlayan Osmanlı insanı
için başlı başına bir kolaylıktır.
Şirket-i Hayriyye'nin 1 8 8 1 'de açılan ilk
gişeleri ve bilet satış yöntemi kısa sürede yeter­
siz kalmıştır. Şirket salnamesinin verdiği bilgi­
ye göre eskiden, "ilk biletlerde bir marka me­
selesi vardı. iskeleden gidenler bir marka alıp
vapura binerlerdi O zamanlar böyle gişe usu­
lü olmadığından biletler vapurlarda satılırdı.
Bıletçi müştenden markayı alır ve ona göre te­
neke kutularda deste deste duran biletlerden
verirdi ve verdiği biletlerde iskele namı gayr-i
mevcıld idi. " Eski biletlerin taş baskısı ve tarih­
siz oluşları kolay taklit edilerek sahte basıma
yol açmıştır. Sahtebilet kalpazanlığını önlemek
amacıyla ithal karton kağıda, tarihli olmak üze­
re Galata'da Manukyan matbaasında bastırılan
yeni biletler, Hafız Vehbi Efendi döneminde
yaygın biçimde kullanılmışlardır.
3 1 Mart 1 909 'da ölen Hafız Vehbi Efen­
di'nin yerine müdürlük görevini Keçecizade
Hikmet Bey vekaleten yürütmüşse de, Haziran
ayında toplanan hissedarlar kurulu bu makama
eski Maliye Nazırı Ziya Paşa'yı tayin etmişler ve
yardımcılığına da Hüseyin Haki Efendi'nin oğlu
Ali Bey'i getirmişlerdir. Ali Bey'in müdür olarak
atanma tarihi 1 Şubat 1 9 1 O'dur. önce eski va­
purlann tamiri işini ele almış, ardında da şirke­
tin emektar Hasköy Fabrikası'nı yenilemek için
IBİR BOGAZİÇI TANZIMATÇISI: ŞİRKET-İ HAYRIYYE
Ucuz, rahat, hızlı ve güvenlı;. işte Şirket-i Hayriyye'm/ı temel ilke/en·
bunlardı. Her ılke gelenekten adeta köklü bir kopuşun tescil{ydi. Ar­
tık hayatın genişleyen sınırlanna doğru yapılan yolculuk, geride bı­
rakılan alışkanlık/an toplumsal hefızaya emanet ed{yordu.
girişimlerde bulunmuştur. Elektrikli kızaklar
1 9 1 O'dan sonra şirket vapurlarınııı tamirinde
kullanılmışlardır. Hasköy Fabrikası'nda da bu
teknoloji uygulanmıştır. 1 9 1 2 'de ise elektrik,
artık Şirket-i Hayriyye 'nin yolcu bekleme sa­
lonlarını aydınlatmaktadır. Şirket kurucularının
anısına üç Tanzimatçıııın adı verilen 7 1 numa­
ralı Cevdet Paşa, 72 numaralı Fuad Paşa ve 73
numaralı Reşid Paşa vapurlarını yaptırma kara­
rı da bu dönemde alınır.
Trablusgarb ve Balkan savaşlarında şirket
vapurlarının büyük bir kısmı asker ve cephane
nakliyatında kullanılmıştır. 26 numaralı emek­
tar Suhulet araba vapuru Trablusgarb savaşın­
da süvari ve topçu kıtalarını taşımış. Balkan
Savaşı'nda da aynı görevi yeniden üstlenmişti.
Ayrıca bu son savaşta gerek İzmit, Şarköy,
Ayastefanos, Tekfurdağı, Kal'a-yı Sultaniyye,
Gelibolu, Karamürsel arasındaki askeri nakli­
yatta, gerekse, "Şarköy'e asker ihracı esnas111-
da Bulgar şarapnelleri altında cansiperdne
çalışılmıştır. " Balkan Savaşı'nda görev alan
Şirket-i Hayriyye vapurları ise şunlardır: Sııhı7
243
 3. Kıssadan Hisse

Şirket-i Hayriyye bir Boğaziçi Tanzimatçı­

sı'ydı. 1 9 . yüzyıl lstanbulu'nu bir reformcu gibi
hissetti ve kesin çözüme, deneyimli bir kadroy­
la ulaşabileceğine inandı. Şirket yönetiminin
sürekli olarak birkaç aile�n 'tekelinde kalması
bu inancı doğrular. Aynı zamanda bir okuldu
da; öğrencilerini özenle yetiştirerek, teknolojik
modernleşmenin en dikkatli izleyicileri yaptı.
Bu özelliğiyle Babıali Hariciye Kalemi'ne ben­
Hasköy rersanesı; Şirket-i HayriYyeye ait işletmelerden birisiYdi. zer; Batı'daki gemi tezgahlarında meydana ge­
Vapurlann bakım ve onarımlarının yapıldığı bu tersaneden başka
len her yeni kıpırdanış, bu küçük Kalem'in ru­
inli efaklı tamirhaneler ile kömür ve malzeme depolan da Şirket'in
hizmetlerini düzenli kılmak için geniş bir memur ve teknik personel hunda derin izler bırakmıştır. Reformcuydu,
kadrosuylafaaliYetgösteriyordu. ama dönemin ahlak anlayışına da saygıda ku­
sur etmedi; harem-selamlık kamaraları arasın­
/et, Güze/hisar, Hünkar iskelesi, Sultaniye,
daki perdeyi birden değil, yavaş yavaş kaldırdı.
Şükran , Rağbet, Eser-i Merhamet, Nusret,
Osmanlı dünyasının gündelik hayatına girme­
Metanet, Boğaziçi, Küçüksu, Z(ya, Ihsan, Hü­
sini bildi ve kişiliğini, biraz da gerçek ile efsane
sryin Haki, Kalender, Rüçhan, Rehber.
karışımı bu garip Doğu ikliminde buldu. Kala­
ı. Dünya Savaşı sonrasında mütareke is­
balık bir müşteri topluluğundan çok, halden
tanbul'u demek, biraz da Şirket-i Hayriyye va­
anlayan bir cemaat yarattı; ardında bıraktığı
purlarında yabancı askerlerin milli gururu ze­
hatırat külliyatı bu kadirşinas insanların eseri­
deleyici davranışlarına tanık olmak demektir.
dir. Medreseli değildi, dolayısıyla uzun süre ya­
Şirket yönetimi artık bütünüyle işgal kuvvetle­
şama şansına sahip oldu. Boğaziçi ' nin mimarı
rinin kontrolü altındadır. ilk kurucu Cevdet Pa­
sayılır; Sinan'a ve onun mirasına kayıtsız kal­
şa 'nın adı verilen 71 numaralı vapur, işgiilcile­
madığı için.
rin hizmetine girer. Çok değil, daha birkaç yıl
önce cepheye silah ve asker taşıyan Şirket-i
Çağdaş Şehir, 10 (Aralık 1 987), s. 74-78
Hayriyye, aynı kararlı desteği Anadolu'daki di­
renişe sağlayamamıştır. Damad Ferid Paşa po­
litikası, bir bakıma şirketin geleceğini son Os­
manlı yönetiminin kaderiyle özdeşleştirmiştir.
Şirket, 1 944 yılında çıkartılan bir kanunla va­
purlarını Denizyolları 'na devreder ve bu yaşlı
Tanzimat projesinden Şehir Hatları işletmesi
doğar.

244 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 KÜÇÜK MUSLUK TARİHİ

nesneler dünyasının. uygarlık tarihini biçim­

lendirmeye başlamasıdır.
Su, akıp giden zaman için bulunulmuş bel­
Hz. Adem'in dünya mekanı olan mağara.
ki de en güzel imgedir. Kaynaklan kurumadığı
aynı zamanda doğa'nın kendisiydi. insan-doğa
sürece, sonsuzluğa eşitlenmiş bir doğal madde
ilişkisinin iç içe yaşandığı bu hazır bannak za­
olarak estetik duyguyu kamçılar. Ama elyapısı
manla terk edildi ve mağara dışına atılan ilk
nesneler dünyasında bu kışkırtıcı imge. bütü­
adım, doğanın boyunduruğundaki insana öz­
nüyle anlamını kaybeder. Doğa, bu nesneler
gürlüğünü getirdi. Kendisine sunulanı aşma is­
tarafından değişime uğratıldıkça, imge de eski
teği. özgürlük eyleminin de kaynağı oldu böy­
büyüsünden sıyrılır. Artık bu aşamada doğa.
;
lece. Önce yabanıl ezgi, ardından da evcilleşti­
yeni giysileri içinde, insan zihninin bir başka
rilmiş bilinç, bu en temel eylemin dizginlerini
yaratıcı boyutuna yerleşmiş ve imgesini meta­
aldı ele.
laştırıp pazara sürmüştür. Pazarın arz-talep
İnsanoğlunun doğa karşısında özgürleş­
dengesi içinde değerini bulan bu yeni meta-im­
mesi kendi geçim araçlarını yapabilmesi sonu­
cudur. Özgürlüğü. yaşanması zorunlu bir duy­
ge, gündelik hayattaki insan ihtiyaçlarını karşı­
layan somut bir maddedir. insan yapısı nesne­
gu katına çıkartan da bu maddi araçlardır. Or­
lerin arasında musluk, doğal imge'yi meta-ıin­
mana giren balta. yeni bir yaşam alanı açar­
ken, kıraç toprak üzerinde dönen tekerlek de
ge'ye çevirmede tipik bir dönüştürücü özelliği
gösterir ve doğada sonsuzluğa eşitlenmiş su
bu alanın ufkunu genişletir. Düş ve tasarım.
imgesini ortadan kaldırarak yerine, insanın ih­
gittikçe genişleyen ufuk çizgisi boyunca insa­
tiyaçtan oranında kullandığı gündelik bir mad­
nın küçük dünyasından doğaya uzanır ve onu
denin çıplak gerçekliğini koyar. Bu dönüşüm
denetleyebilecek araçların yaratıcı kaynağı
öylesine kesindir ki. akan bir ırmağı tuvaline
olur. Sonuç: Olanaklarını tanıyan insan ile bu
geçiren ressam. aynı yaratıcı duyguyu akan bir
olanakları ona sunan doğa arasındaki elyapısı

KÜÇÜK MUSLUK TARiHi 245


lsranbul çeşme/en; mimari biçim ve sosyo-kültürel içen·k açısırıdan
dini bır tasanma sahipli. Musluktan akan su, sağladığı toplumsal
Jayda111n dışmda aynca çeşmeyiyaptrrana birJatilıa okumanın da
aracı sayrlryordu.
musluk karşısında yaşayamaz. Her iki durum­
da su, aynı kimyasal bileşime sahiptir fakat,
imge olarak parçalanmıştır.
Musluğun insan yapısı nesneler dünyasın­
daki işlevi, öncelikle kullanım değeri açısından
önem taşımaktadır. Yüzünü yıkamak ya da su­
suzluğunu gidermek için bir akarsu kenarına
gitmek zorunda kalan insan ile ihtiyacını mus­
luğu çevirerek karşılayan el, onun kullanım de­
ğerinin bilincindeki bir insana aittir ve bu uygar
varlık, yarattığı nesnenin gündelik hayatına
getirdiği kolaylığı salt doğaya karşı kazanılmış
bir zafer olarak görür.
insanın su ile ilişkisini doğrudan sağlayan
246
musluk, pratik bir işlev üstlenmiştir. Kullanım
değeri açısından bu işlev, doğayı insan ayağına
getirmekten başka bir anlam taşımaz. Şehirle­
rin Ortaçağ surlarını yıkıp genişlediği, ticaret
hayatının canlandığı dönemlerde doğadan iyice
kopan insan, belediye hizmetleri adıyla topla­
nan vergiler karşılığı doğadan yararlanabilmiş­
tir. Gündelik hayatı bir örümcek ağı içine alan
su şebekesi, antık insan ile doğa arasındaki
canlı dokudur. Şehirlerin beton gövdelerine ruh
veren gündelik hayatın kılcal damarlan doğaya
kök salmış ve gerekli su kaynaklarını bu canlı
dokuyu beslemek için hızla tüketmeye başla­
mışlardır. Musluktan akan suyun bedeli, insa­
nın şeytansı buluşu parayla ödenmekte ve bu
büyülü nesne, metalaştırılmış doğaya salt kul­
lanım değeri üzerinden fiyat biçmektedir. Kuş­
kusuz doğayı en ilkel bir yararcılık düşüncesiy­
le dize getirmek bile, doyumsuz bir zafer sevin­
cini yaşatmaya yetmez. Bu sevincin gerçek an­
lamda bir hazza dönüşebilmesi, pratik yararcı­
lığa, dönemin modasına uygun bir estetik form
bulmakla mümkündür. Maske, nasıl ardında
gizlediği ruhun karakterini silerse, estetik form
da kapladığı nesnenin pratik işlevini insan bel­
leğinin karanlık boşluğuna iter. Haz duygusu,
bu boşluğun yerini dolduran estetik formun ,
zihnimizde bir güzellik tanrısı olarak canlandır­
masıyla yaşanır. Bir dolmakalemin pratik açı­
dan kullanım değeri, bizi divit taşıma külfetin­
den kurtarmış olmasıdır; fakat bu nesnenin es­
tetik formu onu kadife kutusunda seyredilen
nadide bir mücevhere dönüştürür. Musluk da
aynı şekilde içine yerleştiği çeşme kompozisyo­
nuyla bir mimari anıta dönüşür ve kullanım de­
ğerini estetik değerinin ardına gizler.
insan yapısı nesneler dünyasında, başlan­
gıçtaki imgesel değerini kaybeden doğa, bu
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
nesneleri şekillendiren estetik düzenlemelerle
yeni bir imge anlayışı yaratmıştır. İnsanoğlu,
sanki doğaya karşı işlediği cinayetin birdenbire
ortaya çıkmasından korkmuş ve ruhunun belki
de bir katilin gövdesine can katmış olabilece­
ğinden kuşkulamrcasına, elindeki suç aletlerini
doğanın karakteristik formları içine gömmüş­
tür. tik bakışta nesneyi, gömüldüğü bu mezar­
lıkta kemikleri dağılmış, kendi gelişmiş benze­
riyle uzaktan yakından ilgisi bulunmayan bir
iskelet olarak buluruz. Bu açıdan insan yapısı
nesnelerin ilk biçimlerini kavramak, kimi za­
man unutulmuş bir yazıyı okumak kadar güç­
tür. Nitekim musluğun ilk biçimini aramak, bizi
doğanın yalın bir gerçeğine götürür. Suyun
oluk içindeki akışını kesen tahta ya da maden­
den yapılmış bir tıkaç, musluğun ilk biçimini
genellikle karşılamaz. Çünkü aynı biçim, doğa­
nın bir dere yatağında oluşturduğu kum ve ça­
kıl seddinde de vardır. Dolayısıyla musluk ilk
Mahallelerde oldugu gibi meydanlarda da çeşme, hayatın ortasmda
biçimden yoksun bir nesne olarak, ancak insan yer al!Yordu. Akan bir musluk, çeşmryi hayamı içinde işlevselleştin'r,
kurudugu zaman ise ecrqjindaki hayat da canlılığını kaybederdi
zihninin belli bir soyutlama aşamasında yara­
tılmış ve doğada bulunmayan bir işleme meka­ arındırır. Nitekim insanın manevi kirinden saf
nizmasına sahip gelişkin bir nesnedir. Ancak bir ruhun doğmasına yardım eden dini söylem.
böyle bir nesne doğanın sonsuzluk imgesini yı­ anndıncı su imgesi etrafında dönen estetik ya­
kabilir; yoksa doğadaki ilk örnek olarak basit ratıcılığın da ilk nedenidir. Bu durumda mus­
kum seddi, daha güçlü akıntılarla yıkılacak ve luk, pratik bir yararcılık anlayışının ötesinde.
çağıldayan su her zaman bir sonsuzluk imgesi içine yerleştiği çeşmenin dini kompozisyonunu
yaratabilecektir. Oysa insanoğlu , sonsuzluk tamamlayan büyülü bir nesnedir. Çeşme mus­
duygusunu, yarattığı nesnenin kalıcılık özelli­ luğuna uzanan el, kendisine şifa veren, ruhunu
ğine estetik hazzı katarak yaşamak istemiştir. huzura kavuşturan bir nesnenin sembolize etti­
Dini yaşantıda su kültürünün önemli bir ği doğaötesine uzanmaktadır. Böylece dini söy­
yeri vardır. Su, cennetteki doğanın kaynağıdır lem, çeşmeyi manevi bir atmosferle kaplar. Öte
ve yeryüzündeki insan doğasını arındırma gü­ yandan cami, kilise, mezarlık, kervansaray ve
cüne sahiptir. Bir Hindu'nun kutsal nehre gir­ hamam gibi mekanlarda yaptırılan çeşmeler,
mesinde, bir Hıristiyan 'ın vaftiz edilmesinde, bdnfsinin hem toplumsal statüsünü sağlam­
bir Müslüman'ın abdest almasında bu ilahi laştırır, hem de ötedünyada, kendisini rahmetle
madde, kirlenen benliği günah duygusundan anan bir müminler topluluğunun yakın tanıklı-

KÜÇÜK MUSLUK TARiHi 247

ğını sağlar. Bıini'nin kimliği çeşme üzerindeki
künyeye kazınmıştır. Bu iti-dini yazı, tama­
men dini bir duanın kaligrafisi içinde çeşme sa­
hibinin ölümünden sonra yeryüzündeki mane­
vi hayatını sürdürür. Çeşme musluğunu açan
kişi, artık yalnızca gündelik ihtiyacını karşıla­
makla kalmaz, bu hayırsever insanı minnetle
anan bir varlığa dönüşür. Musluğun, içine yer­
leştiği dini kompozisyon, böyle bir davranışı
açıkça ondan istemektedir çünkü.
insanoğlunun doğadaki güzel'i, kendi ya­
rattığı nesneler dünyasındaki güzel formuyla
aşmaya çalışması, estetik duygunun ilk basa­
mağıdır. Her çağ kendi estetiğini nesneler üze­
rinde dener. Dini yaşantının tüm toplum katla­
rını sardığı bir tarih döneminin estetiği, kuşku­
suz nesneyi de manevileştirecektir. Ancak, in­
sanlık tarihi değişen duygu biçimlerinin de ta­
nığıdır. Zihniyet dünyasındaki değişim, beğeni
düzeyini de etkiler ve estetik algı zamanla kap­
ladığı tek merkezli kültür çemberini genişletir.
Geçmiş yüzyılların estetik beğenisini yansıtan
musluklar, bugün birer antika değeri taşımak­
tadırlar. Nesneye katılan estetik kültürünün,
kendi çağının beğeni sınırıyla çevrelendiği dü­
şünülürse, bir zamanların kullanım değeri açı­
sından önem taşıyan musluğunun, bugün este­
tik değeri üzerinden işlem göreceği rahatlıkla
kabul edilebilir. önemli olan da budur: Kulla­
nım değeri değişmeyen nesnenin, değişen este­
tik değeriyle vazgeçilmezliğini sürdürebilme­
si . . .
Uygarlık tarihi boyunca her çağ, bir ihtiyaç
sonucu ortaya koyduğu nesnelerin kullanım ve
estetik değerleri arasındaki uyumu gözetmiştir.
Kültürün maddi ve manevi ögeleri arasında ku­
rulan dengesidir bu. Çağımızın beğenisi de ken­
di üretim teknolojisinin olanakları çerçevesinde
248
bu dengeyi arar ve sonuçta onunla özdeşleşir.
Cam ve metal yapı malzemesinin egemenlik
kurduğu çağdaş mimariye yerleştirilen musluk
da kendi çizgilerini bu kompozisyon içinde bul­
muştur. Artık onda ne geçmişin kutsanmış çiz­
gileri, ne de abartılmış duyarlığın görüntüsü
vardır. Hafif bir eğilimle kıvrılan metal musluk,
doğadan kopmuş standart yaşama gene yüz­
yıllar öncesinde olduğu gibi doğayı getirirken,
estetik olarak sildiği geçmişin karmaşık izleri
üzerine, yabancılaşmış insan duyarlığının çev­
reden ve kendi özbenliğinden soyutlanmış ya­
lın çizgilerini çekmiştir. Bu nesnenin anlamını,
onun kültür tarihi içindeki yerine bakarak kav­
rarken, tek bir çizgide somutlaşan ve odağına
yalınlığı alan bir nesneyi betimlemek için kulla­
nacağımız dil, yoksullaştırılmış yaşantımızı be­
timlemede kullandığımız dilden başkası olma­
yacaktır. insan yaratısı olan her nesne onun
yaşamını kuran bilincin de bir ürünüdür çünkü.
il
Osmanlı toplumunda doğa, Tanrı'nın Müs­
lüman cemaate bir armağanıydı. Hukuk dilinde
arazi olarak bilinen bu armağan, aslında salt
tarımsal üretimin yapıldığı bir toprak parçasın­
dan ibaret değildi. Gene de Ortaçağ düşüncesi
toprağa, yegane zenginlik kaynağı gözüyle
bakmıştır. Çünkü değerini kaybetmeyen, har­
canan emeğin karşılığını veren tek üretici kay­
naktı. Siyasi otorite bu kaynağı Tanrı adına,
savaşta ya da devlet hizmetlerinde başarı gös­
termiş seçkin kullan arasında pay eder, karşılı­
ğını eğitilmiş asker ve vergi olarak alırdı. Os­
manlı düzeninde manevi mülkiyeti Tanrı'ya ait
olan doğa, Müslüman kulların bu zenginlik
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
kaynağı üzerindeki tasarruf biçimini de kamu­
sal niteliğe büründürmüş ve doğa nimetleri
karşısında her kul için kendiliğinden bir dünye­
vi hak duygusunu doğurmuştur. Siyasi otorite
bu duyguyu adalet terazisinde tartan kişidir.
Su, doğanın temel maddesidir ve tüketimi,
Osmanlı toplumunda kamusal yarar gözönün­
de bulundurularak gerçekleştirilir. Kırsal alanda
su tüketimi, tarım yapılan araziyi beslemek
içindir. 1 7. yüzyıl ortalanna kadar, başta İstan­
bul olmak üzere diğer Osmanlı şehirleri de, ta­
rımsal üretime katılan, kırsal kesimin bu temel
işlevini belli oranda üstlenmiş nüfus yoğunlu­
ğu fazla yaşam alanlarıydı. örneğin İstanbul,
bağ ve bahçe tarımıyla kendi gündelik ihtiyacı­
nı karşılayabilecek kapasitedeydi. Su tüketimi ili.
Ahmed meydan çeşmesi, üst tabaka yaşantısının Lale Devn''nde
kazandığı estetikJantazyayı, geleneksel düzen anlayışını temsil eden
bu kapasiteyi besleyecek şekilde ayarlanmıştı.
Bdb-ı Humayun önünde gündelik hayatayansıtan tipik bir modem­
Aslına bakılırsa İstanbul 'un tarih boyunca çek­ /eşme sembolü idi.
tiği su sıkıntısı her dönemde vardı. Bizans'tan
kalma su yolları, şehrin dışındaki kaynakları run birden patlak verdi. ihtiyaç fazlası su, çeş­
hem bağ ve bahçe tanmının istifadesine sunu­ melerden boş yere akmakta, sokakları çamur
yor, hem de mahalle ölçeğine girerek kişisel ih­ deryasına çevirmekte ve oluşturduğu gölcük­
tiyacı karşılıyordu. Gerek tarım arazisi, gerekse lerle yaz aylarında salgın hastalıklara zemin
mahalle birimine �erilen su, her iki mekanın hazırlamaktaydı. Şehrin nüfusu fetihten sonra
farklı özellikleri gözönüne alınmadan, yalnızca hızla artmaya başlamıştı. Anadolu ve Rume­
tarımsal sulama kaygısıyla basit bir kanal siste­ li 'den gelen göçmen nüfus, mahalle dokusu­
mi içinde şehre getirilmişti. Bu sistem, suyu do­ nun iç içe geçen yaşam alanlarını daha da kar­
ğadan alıp tekrar doğaya vererek, aradaki za­ maşık bir yapılanmaya dönüştürmüştü. Sokak­
man kesitinde insan ihtiyacını karşılayan ilkel lar, tıpkı bir kılcal damar gibi şehir bünyesini
bir sistemdi ve suyun kesintisiz akması esasına sarmış, mahalle sakinlerini dış dünyaya bağla­
dayanıyordu. Bağ ve bahçe tarımı için bu sis­ maktan çok, kendi içlerine kapalı birer mekan
tem idealdi, fakat mahalle biriminde 1 6 . yüz­ oluşturmuşlardı. Bu durumda tarımsal sulama
yıldan itibaren önemli sorunlar yaratmıştır. esasına göre düzenlenmiş eski su sisteminin gi­
Mahalle çeşmesinden kesintisiz akan su, derek daralan mahalle ölçeğinde yarattığı so­
Osmanlı insanının kafasında sonsuzluk imgesi­ runlar, bazı pratik önlemlerle giderilmeye çalı­
ni yeterince canlandırabiliyordu. Ayrıca bu ila­ şılmıştır. Çeşmelere musluk takmak, bu önlem­
hi kaynaklı madde üzerinde kişisel tasarruf da lerin başında gelir.
söz konusu değildi. 1 6. yüzyıl ortalarında so- Kanuni Sultan Süleyman dönemine kadar

KÜÇÜK MUSLUK TARİHi 249

17. yüzyıl sonlarında mahalle hayatının dışına çıkan üst tabaka yaşantısı, kendi statü sembollerini şehrın kamuya ait alan­
larında sergilemeye başladı. Büyük ölçekli kıilliYe ınşasıyerılıe wplumsa!Jaydayı gözardı etmeyen zarjfçeşme tasarımları, bu
sembollerılı en dikkat çekici olanlarıydı.
İstanbul çeşmelerinde musluk yoktu. ilk defa
l 560'lı yılların başında İstanbul çeşmelerine
burma lüle adı verilen musluklar takılmaya
başlandı. Lüle, suyun çeşmeden son çıkış yeri-
dir ve eski metinlerde kimi zaman sô.de lüle
olarak da adlandırılır. Bunna lüle ise, musluk
karşılığı kullanılmış olup bazan yalııızca bur-
ma da denilirdi. Musluk, çeşmelere takılmadan
önce şarap, sirke vs. gibi sıvı maddelerin sak-
landığı fıçılarda kullanılmaktaydı. Bu maddele-
rin tüketimi kişisel olduğu ve değerleri parayla
ödendiği için fıçılara musluk takmak zorunluy-
du; fakat tüketimi hem kamusal, hem de bedel-
siz olan su konusunda musluk, doğal hak kav-
ramını ortadan kaldıran bir araç işlevini üstlen-
mişti.
250
İstanbul halkının burma lüle'li çeşmelere
tepkisi umulmadık biçimde sert oldu. Merkezi
otoritenin, yalnızca su israfıııı önlemek ve in-
san sağlığım korumak düşüncesiyle taktırdığı
muslukları mahalle sakinleri, kamusal hakları-
nı sınırlandıran birer araç olarak yorumladılar.
Böyle bir yorumu doğuran iki önemli neden
vardı. ilki, kamusal hak kavramının içeriğiyle
ilgilidir. Osmanlı' nın klasik döneminde doğa-
dan yararlanma hakkı oldukça esnek bir çerçe-
veye oturtulmuştu. Bu çerçeve içine giren doğa
nimetleri, ayııı zamanda Tanrı'ııın nimetleriydi
ve bu ilahi kaynak üzerinde hiçbir dünyevi
otorite kısıtlayıcı tasarrufta bulunamazdı. Oto-
rite yalnızca bayındırlık alanında, halkın ka-
musal yararını düşünerek, doğa üzerinde tasar-
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
rufa gidebilirdi. örneğin köprü yapımı devletin
bu türden bir etkinliğidir, ama aynı köprüden
ayakbastı parası almak, burma lüle olayına
benzer bir hak kısıtlaması sonucunu doğur­
muştur. N itekim musluğa karşı çıkmakla, ka­
musal hakkın denetim altına alındığı inancı so­
kaktaki insanın kafasına yerleşmişti. Osmanlı
insanının böyle bir inanca sahip olması ne de­
rece doğalsa, karşı çıkma nedenleri de o derece
rasyoneldi. Çünkü mahalle ölçeğinde, sınırlı da
olsa bahçe tarımı yapılmaktaydı. Pek çok evin
arka bahçesi vardı ve bu bahçelerde ailelerin
mevsimlik ihtiyacını karşılayacak, artanı da sa­
tış yoluyla paraya çevrilebilecek ölçüde sebze­
cilik yapılmaktaydı. Musluksuz çeşmelerden
gece gündüz akan su, merkezi otoritenin gö­
zünde ziyan edilen bir maddi kaynak olarak
görünse de, aslında ilkel yöntemlerle yapılan
bu arka bahçe sebzeciliğinin can damarıydı.
Dolayısıyla musluk, belirli saatlerde emirle ka­
patılacağından, bu can damarları da aile haya­
tının iktisadi yönünü beslemekte yetersiz kala­
caklardı. öte yandan mahalle sakinleri, bahçe­
lerini sulamak içi1'1 özel su yolu yaptıracak ka­ 18. yüzyıl lstanbul çeşme mimarisı; ıinparatorluğuıı diğer vilqyeıleıi­
dar zengin değillerdi ve çeşmeden taşan fazla ne de estetik damgasmı vunnuştu. Dönemin ünlü Yeniçerisi Abdur­
rahman Kethüda 'nm l 744 'te Kahire'de inşa etrirdiği Beyne 'l-Kas­
suyu kendi kamusal haklarının bir parçası ka­ rı;yn Çeşmesı; Osmanlı 'nın Mısır üzerindeki hakimiyeı sembolü ola
bul ediyorlardı. Devlet ise her evin bahçesine rakgünümüze kadar varlığmı sürdürdü.
su kanalı açmayı hem mali yönden faturasını
yüksek buluyor, hem de böyle bir proje o döne­ arasınraki statü sorunuyla ilgiliydi ve bu yeni

me damgasını vuran kamusal bayındırlık dü­ musluklu çeşmelerin, üst tabakanın su üzerin­

şüncesine ters gelen bir kişisellik barındırıyor­ deki kişisel tasarrufunu güçlendirerek, alt taba­

du. Şehir belediyeciliği henüz doğmamıştı; dev­ kayı mağdur durumda bırakmasından kaynak­

let, çarşı ve pazarı kendi denetliyor, ama ma­ lanıyordu. Klasik Osmanlı mahallesinin Müslü­

halle aralarını burada yaşayanlara bırakıyordu. man cemaati hem zengin, hem de fakiri kuşa­

işte böyle bir toplumsal düzende, basit bir nes­ tan bir toplumsal özelliğe sahipti. Esnaf ile bü­

ne olan musluk, devlet ile insanı karşı karşıya rokrat 1 6 . yüzyılda henüz birbirlerinden farklı

getirdi. Burma lü/e'ye karşı çıkışın ikinci önem­ bir kültür kodu geliştirnıemişlerdi. Aynı nıalıal­

li nedeni ise , toplumun alt ve üst tabakaları le ölçeği içinde yaşıyorlar ve böylece temel ay-

KÜÇÜK MUSLUK TARiHi 251

rımı kendi aralarında değil, azınlıklarla olan
ilişkilerinde gözetiyorlardı. Devlet, imar faaliye­
tine üst tabakanın da yapacağı katkıyı düşüne­
rek, aslında oldukça eski bir geleneği canlan­
dırmayı düşünüyor ve bu tabakanın maddi
kaynaklarını kendi gücüyle birleştirerek, hiç
değilse mahalle ölçeğindeki bayındırlık çalış­
malarını teşvik ediyordu. Burma lüle'li çeşme­
lerin yapımı da bu devlet desteğinin bir parçası­
dır. Fakat sorun arzu edilen doğrultuda çözüm­
lenemedi; tam tersine yön değiştirerek kişisel
istismara yol açtı. Başlangıçta nüfus sahibi
zenginler kendi konaklarına yakın yerlerde
çeşmeler yaptırıyorlar ve görünüşte hem hazi­
neyi mali külfetten kurtarıyorlar, hem de hal­
kın gözünde hayırsever insanlar katına çıkı­
yorlardı. Oysa lstanbul'un su kaynakları kısıt­
lıydı ve bu çeşmelere şehrin ana şebekesinden
bağlanan su, yapılan küçük tadilatlarla köşkle­
rin özel hamamlarına akıtılıyor, bu durum da
alt tabakanın gözünde kamusal hakkın gasbı
olarak şekilleniyordu. Açıkcası üst tabaka bur­
ma lüle'yi kendi çıkarına uygun bir araç gibi
görmüştü. Ancak bu istismarın altında oldukça
önemli bir toplumsal neden de yatıyordu. Bu
neden daha çok kültürel içeriklidir. Osmanlı üst
tabakası, tarihteki benzerlerinin yolunu izleye­
rek, varolan ortak kültür içinde kendi rengini
belli etmeye başlamıştı. Mahalle ölçeğindeki
kolektif hayata bütünüyle katılmamıştı, ama
gene de alt tabakalarda ortak olduğu kültür ze­
mini henüz canlılığını koruyordu. üst tabaka
bu zemini bütünüyle kendi kültür renkleriyle
süslemek istemiştir. Böyle bir istek kültürel
farklılaşmayı zamanla hızlandırdı ve üst tabaka
önce kendi içine kapandı ve 1 7. yüzyılın sonla­
rında bütünüyle mahalle kültürünün dışına
taştı. Osmanlı üst tabakasının bu kültürel ko-

252 İSTANBUI:DA GÜNDELİK HAYAT

S{yasi ikcidargündelik hayat111 içıiıde kendisini ifade edebilecek görsel tasanmlara her dönemdejiırklı gerekçelerle ılır{yaç dıry
muştu. Bdb-ı Humayün, Klasik Dönem 'inya/111 çizgiler{yle şekillendirdiğiyönecici iradenin kudretıiıı; hemen önündeki /il. Alı
med Çeşmesi ise aynı iradenin zarf!bir sanat esenlıe dönüşerekyaptığı modem/eşme çağns111ı gözler önüne sennekredir.

KÜÇÜK MUSLUK TARiHi 253

puşu, sözünü ettiğimiz 1 6 . yüzyıl ortalarında
henüz emekleme dönemindeydi ve kendini
musluk sorununda olduğu gibi, dolaylı yoldan
bir istismar olayı ile açığa çıkarıyordu. Zengin
sınıf, alt tabaka ile aynı mahalle hamamına git­
mek istemiyordu. Yaşam uslübunun ve değer­
lerin farklılaşması, zengin evlerinde özel ha­
mamların yapımını zorunlu kılıyordu; bu da
kamuya ait hak'ın ancak dolaylı yoldan gasp
edilmesiyle gerçekleştirilebilirdi. Sonuçta bir çı­
kar sorununa dönüşen burma lüle olayı, çeşme
musluklarının halk tarafından tahribine kadar
vardı ve 1 564 tarihli fermanla noktalandı:
"/stanbul kadısına ve Suyolu ndzmna hü­
küm kı; bundan akdem anaya enmeğe kabil
olm1Yan bazt sade lülelCt çeşmelergice ve gün­
düz akub sokaktan balçık eyledüginden ötürü
zikr olunan çeşmelere burma lüle daktlub ar­
tan suyu kendü akçeleri ile bazı müslümanlar
çeşme ve musluk bıiıa rylemek istediklerinde
(. . .) çeşmelere burma lüle daktlub murad ryli­
yen müslümanlar kendü akçeten· ile çeşme ve
musluk bina rylemesi içlin emr-i şerjfim vinl­
miş idi ol emr-i şerjfim mCtcebince ol asi çeş­
melere burma lüle daktlduğundan mahalle
imamı ve cema 'at akan su bağçelen·m ize ve
bostanlanmıza akmak ectl{yçün bu su bize vi­
nlmiştir. Yabana akarsa aksun lülrye nzamız
yoktur dryü emrime muhalefet idüb ve dakı­
lan lülryi bir kaç def'a efatduklarwı bildirme­
gin buyurdum kı; ol asi daktlan lüleyi birkaç
de'a efatduklarun bildirmegin buyurdum kı;
ol asi çeşmelere burma lüle daktlduğundan lü­
lryi efadan eger sipahi ve sair kullanm ta'j/e­
si ise kapuma arz ryl{yesin ve eger şehirlü hal­
kmdan ise mCtkem hakkmdan geldükden son­
ra cerfmesin aldurasın veyabana akmak eci­
l{yçün burmayı açuk koyanlann dahi vech-i
254
meşrüh üzre haklanndan gelesin. Fe-emma bu
bahane ile asi suya zarar ve z{yan gelmekden
gayet hazer idesin ve bundan akdem lüleler
daktlmış iken mahallede bazı kimesneler lüle­
leri bozub zayi itmişler dalıf bu/durasın.
(MezbCtr nazıra vinldı) ff gurre-i muharrem
972. "
Kanuni Sultan Süleyman bu fermanında
sorunu bir inzibat olayı gibi görmüştür. Metin
ana hatlarıyla sorunu sergilemekte, ancak çö­
züm açısından kısır kalmaktadır. Huzursuzluğu
ortadan kaldırmanın yolu kuşkusuz muslukları
tahrip edenleri cezalandırmak değildi. Böyle bir
çözüm alt tabakanın huzursuzluğunu daha da
arttıracaktı. Nitekim Kanuni'den sonra da so­
run çözülmemiş ve halk duyduğu tedirginliği
saray.a yansıtmıştır. üst tabakanın gasp ettiği
kamusal haklar, çeşitli yolsuzluk söylentilerine
neden olurken, 1 6 . yüzyılın son çeyreğinde
olayın kapsamı iyiden iyiye genişliyor ve Mi­
mar Sinan'ın adı da bu söylentilere karışıyordu.
imparatorluğun baş mimarı Sinan, suyun ka­
musal kullanım hakkını çiğnediği ve kendi özel
çıkarını gözettiği suçlamasıyla saraya şikayet
ediliyor, bunun üzerine padişah III. Murad, 25
Cemaziyü'l-ahir 985 ( 1 5 77) tarihli bir ferman­
la gerekli soruşturmayı başlatıyordu.
"/stanbul kadısma hüküm kı; hdla nkab­
ı hümayun uma nk 'a sunulub mimar başı olan
Sinan içün merhum ve mağfiirün-leh ceddim
Sultan Sülryman tabe serahü imaret-i amiresi
suyundan bir lüle su alub kendü kapusu
önünde bir büyük hazinelü çeşme bıiıa idüb ve
çeşme kurbinde mermerlerden bir sanduk şek­
linde bir nesneyabdırub çeşme canibıiıde bir
delük koyub öte canibe künk döşryüb evleniı­
de hamamlar ve musluklar itdirüb ve taşra
çeşmenin lülesine ast/an başı bir oluk peyda
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
idüb çeşme lülesine berkidüb su hazinesin
günde iki def'a tamamen boşaldub Kağıthane
suyu gah serseri ugradugı yire kendü evinde
kuyu kazub ve lağım idüb ol kuyuyu dalıf isti-
mal idüb ve kendü evi tarefında dükkanlar te-
mdm oldugıyerde üstü kurşun örtülü bir damı
kesdirüb kurşunun ve kerestenin evine daşı-
dub va/ifa gadir eyledügi hususa vech-i meş-
riih üzre olmağla Tıb medresesile üç medrese­
nin suyu kalmtyub abdeste ve sair hdvayice
kj/dyet eylemedügı· ve bunlardan ma'ada ddhf
bazı husus yazılub şikayet olunmagtyçün
valef-ı mezhurun mütevellisi marj/eti ile sana
gönderildi. Buyurdum kı; vusul buldukda gön-
den"/en nk 'ada mastur olan mevaddıyerlüye-
niıde mütevelli marj/eti teftiş itdürüb göresin

Musluk, 19. yüzyılda bile henüz orta tabaka evlerinde kullanılan pratik bir araç değildi. Mahalle sakinlerinılı gıindc/ik su ılı
t(yacım sakalar sağlryor, dolayısryla lstanbul'un bu gedikli esnefi şehnn karmaşık labirerinde geleneksel dağınm şebekesi gibi
çalışryordu.

KÜÇÜK MUSLUK TARİHİ 255

.Ji'l-vaki imaret-i amire suyundan bir lüle su
alunduğu vaki midür ve temessük ile almışdur
ve çeşme kurbinde bina eyledügi sanduğun
imaret-i mezbure suyuna şer'an zaran var
mıdır ve Kağıthane suyuyirine lazum idüb ol
suyu istimal eyledügi vaki midir niçin kesmiş­
dir emir ile mi kesmişdir aslı nedir ve sair is­
nad olunan hususlar vaki midir nedir yerlü
yeniıdegörüb her husüsda aslına ve hakikati­
ne vakJ/ ve muttali olub sübut bulduğu üzre
mefassalyazub bildiresin (Sahib-i saadete
gönden'/di). "
lstanbul'da büyük ölçekli su tüketimi yal­
nızca bağ ve bahçe tarımına özgü değildi. Şehir
iktisadını ayakta tutan esnaf tabakanın bazı
kolları da suya dayalı bir teknoloji kullanmak­
taydı. Bu esnaf kolları arasında abacı 1ar ön sı­
rayı alırlar. istanbul'da başta medreseliler ve
esnaf zümresi aba adı verilen, yünden gevşek
dokunmuş bir elbise giyerlerdi. Aba yapımı için
dokunan kumaş, Mendeflıane' lerde su dolabı
kasnağına geçirilerek sarılır ve bol suda dönen
kumaş. özel çubuklarla döğülerek keçeleşmesi
sağlanırdı. Keçeci esnafı da abacı esnafı gibi
aynı teknolojiyi kullanıyordu. Sonuçta 1 6 .
yüzyılın sonlarına doğru başlayan su kısıntısı
bu işkollarını darboğaza sokmuştu.
Burma lüle'li çeşmeler İstanbul sakalarını
da zor duruma düşürdü. 1 6. yüzyılda iki tür sa­
ka vardı: At sakası ve arka sakası. Geçimini
su satarak karşılayan bu insanlara ayrı çeşme­
ler tahsis edilmişti. Birbirlerinin çeşmelerinden
su alamazlardı. At sakalarına tahsis edilmiş
çeşmeler, Kırk Çeşme, Ayasqf.Ya Çeşmesi, At
Meydanı Çeşmesi ve Kı!Jwncular Çeşmesi idi.
Ancak bu çeşmeler sakaların su ihtiyacını kar­
şılamaktan uzaktılar. Özellikle yaz aylarında su
satmak oldukça karlı bir işti. Kanuni dönemin-
256
de Kağıthane menba suyu tstanbul'a getirilme­
den önce, bir at tulumu suya ödenen ücret on
beş akçeyi geçiyordu. Kuşkusuz i ş karlıydı,
ama kaynaklar da o ölçüde kısıtlıydı. Nitekim
at sakaları diğer sakaların su aldıkları çeşmeler­
den yararlanmaya çalıştılar ve bu durum da her
iki zümre arasında bir çıkar çatışmasına yol aç­
tı. Aslında bu çatışmanın altında, esnaf tabaka­
ya uygulanan gedik usulü yatıyordu. İstanbul
sakaları da bu gedik usulüne bağlı olup, her
çeşmeden kaç sakanın su alabileceği isimleriyle
beraber gedik defterine kayıtlıydı. Deftere ka­
yıtlı olmayan çeşmeden su alamaz, dolayısıyla
sakalık yapamazdı.
Görüldüğü gibi musluğun pratik işlevi, Os­
manlı toplum tabakaları arasında çok yönlü bir
çıkar çatışmasına neden olmuştur. Devletin bu
sonuna yaklaşım açısıyla halkın açısı birbirin­
den farklıydı ve zamanla iktisadi-kültürel dö­
nüşümler devletin temsil ettiği görüşü haklı çı­
kartacaktı. Ama 1 6. yüzyılın koşullarında ka­
musal hakkın gasbı, henüz kültürel ve etik te­
melleri oluşma aşamasındaki toplumun inanç
dünyasına ters düşen bir konumda gelişmişti.
öte yandan fetih ruhu doruk noktasındaydı ve
kazanılan toprakların tüm nimetleri üzerindeki
toplumun tasarruf hakkı, ancak bu nimetlerin
kullanım, üretim ve tüketim değerleriyle den­
geleniyordu. Kanuni döneminin sonlarına doğ­
ru toplumsal tabakalar arasında başlayan hu­
zursuzluk, bu dengenin bozulmaya yüz tuttu­
ğunu kanıtlamaktadır. Burma lüle sorunu da
bu kanıtlardan yalnızca birisidir.
Osmanlı kültüründe musluğun estetik de­
ğeri, çeşme mimarisi içinde somutlaşır. 1 8 .
yüzyıla kadar bu mimari, süs ögesi olarak do­
ğanın stilize taklidine yaslanan bir üslup içinde
şekillenmişti. Dış zemini kaplayan bu üslüp,
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Mahalle çeşmesi toplumsa/ iletişim ağının başlıca dü!Jüm noktalanndan birisiydi. Gelenekse/ kültürde çeşmebaşı, özellikle kadın
hayatının sosyalleşmeye açık yönünü temsil ediyordu. Vuslatın ve dedikodunun cazıöesi etrqfında örülen bu hayatın merkezıiı­
de ise, tecessüs ve alakayı kamçılayan çeşmebaşı hatıra/an hep canlı kalmıştı.

musluk mandallarında da kendini gösterir. Sti­
lize çiçek motiflerinin işlendiği mandallar, 1 8.
yüzyıldan sonra natüralist anlayışa uygun
yönde, daha gerçekçi bir tasvir sanatıyla süs­
lenmişlerdir. Klasik Osmanlı çeşmelerinin en
önemli süsleme ögesi, dini kaligrafıydi. Hat sa­
natı, çeşme mimarisinin dış cephesine tama­
miyle hakimdi. Bu hakimiyet, Lfıle Devri'nden
sonra gücünü kaybetmemekle beraber, aynı
yüzeyi barok motiflerle paylaşmaya başlamış­
tır. özellikle bu dönemde çeşme yapımının hız­
landığını görüyoruz. Külliye duvarlarına bitişik
çeşmelerin yerine, kendi kütlesini boş bir alan­
da hissettiren meydan çeşmelerinin yapılması
1 8 . yüzyılın karakteristik özelliklerindendir.
Çeşme mimarisinin kendi başına bir bütünlük
oluşturması, Osmanlı yaşam üslubundaki nite­
liksel değişmenin de bir göstergesiydi. Klasik
dönemin içe dönük üslubu artık skolastik ka­
buğunu çatlatıyor ve önce bina cephelerindeki
süslemelerle kendi estetiğini sokağa yansıtıyor­
du. Meydan çeşmeleri, mahalle kültürünün şe­
hir kültürüne doğru genelleşmesinin birer ürü­
nüydüler. Barok ve rokoko üslupları 1 8 . yüzyı­
lın ikinci yarısından sonra, bu dışadönük mi­
mari anlayışı süslemeye başladı. özellikle çeş­
me yüzeyleri barok çiçek ve meyve motifleriyle
doğanın gerçekçi tasvirlerinin yapıldığı natüra­
list bir tuvale dönüşmüştü. Musluk mandalları
da bu dönüşüme ayak uydurmuş, stilize biçim­
lerinin yanında, natüralist çiçek ve meyve tas­
virleriyle süslenmişlerdir.

KÜÇÜK MUSLUK TARİHİ 257

 Mahalle çeşmeleri aynı zamanda, gündelik
hayatın dedikodu kültürünü çevrelerinde yaşa­
tan mekanlardı. Hurafe içerikli kültür, kulaktan
kulağa çeşme başından yayılırdı. Mahalle ka­
dınlarının toplandıkları, kimi zaman saçsaça
başbaşa kavga ettikleri yer, çeşme başıydı. Eski
lstanbul'da sokakların adı ve evlerin kapı nu­
maraları yoktu. Bu yüzden tarif edilecek yer,
genellikle o yere yakın ve herkesin bildiği bir
cami, mescid, çeşme vs. gibi yapılar esas alına­
rak belirlenirdi. Hemen her mahalle ve sokakta
irili ufaklı çeşmeler bulunduğu için, yer tarifle­
rinde özellikle bunlardan yararlanılırdı. Kısaca
çeşme, toplumsal kültürün bir çeşit pusulasıydı.
258
Musluğun tarihi Osmanlı tarihiyle son bul­
madı elbette. Şark'ın bilmecesini çözebilecek il­
ginç anahtarlardan birisi olan bu basit nesne,
1 9 . yüzyıl sonlarında bütünüyle eski efsanesin­
den sıyrılıp kendi tarihinin en baş sayfasındaki
yerini yeniden almış ve gündelik ihtiyaçlarımızı
karşılayan pratik araçlar kervanına katılmıştı.
Çeşmelerden sökülüp lavabolara takılması bu
döneme rastlar. Musluğun, çeşmeden lavaboya
geçişi; insanımızın ahşap evden apartmana,
toplumsal kültürümüzün ise mahalleden şehire
taşınmasından başka bir şey değildi.
Çağdaş Şehir, 4 (Haziran 1 987), s. 8 1 -8 7
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 ÖLÜM KÜLTÜRÜ ÜZERİNE ÇEŞİTLEMELER:
MEZARTAŞLARINDA BİÇİM VE BAŞLIKLAR
Doğu'da ya da Batı'da olsun, farklı uygar­
lıklara ait şehirlerin paylaştıkları ortak bir özel­
likten söz edilebilir mi? Bu soru doğrudan bizi,
tarihsel perspektif kavramıyla yüzyüze getiri­
yor. Uygarlık haritasında yerini almış bütün
önemli yerleşim merkezleri, insan yaşamına
tarihsel bir perspektif kazandırabilecek kültür
sembollerine sahiptirler. Kanlı ayaklanmaların
bastırıldığı meydanlar, manevi yaşamın sığına­
ğı tapınaklar, iktidar gücünü perçinleyen sa­
raylar, kervan yClllarından akan servetle göz
kamaştıran çarşılar ve tarihin künyesine kayıt­
lı pekçok kişi için dikilmiş anıtlardan oluşan bu
semboller yumağı insan belleğini harekete ge­
çirdikçe, geçmiş zaman üzerindeki sis perdesi
aralanır ve uygarlığımızın görüntüleri tarihsel
perspektifi içinde netleşir.
Mezartaşlan bir toplumun kültür sembolle­
ri arasında yer alırlar. Hayatın mitik kökenine
uzanmış insan kimliğine, ölümden sonra ikinci
bir yaşam bağışlayan bu semboller, kültürel
sürekliliğin de somut örnekleridirler. Tari h ,
folklor, edebiyat v e plastik sanatların kesişme
noktasında var olmaları ise, bu sürekliliği han­
gi kültürel boyutlarda temsil ettiklerini yeterin-
ÖLÜM KÜLTÜRÜ ÜZERiNE ÇEŞiTLEMELER: MEZARTAŞLARINDA BİÇİM VE BAŞLIKLAR
ce kanıtlar. Yok edildiklerinde bir toplumun
kültür dünyasında bırakacakları boşluklar, ger­
çekten düşündürücüdür.
Osmanlı dönemine ait zengin bir mezartaşı
kolleksiyonuna sahip olan İstanbul, ne yazık ki
bu özelliğini, uygulanan çarpık sosyo-kültürel
politikalar sonucunda kaybetmeye başlamıştır.
Bugün araştırmacılar için istanbul'daki mezar­
taşlarının eksiksiz bir tipolojisini yapabilmek
neredeyse imkansızdır. Kaybolan örnekler, bu
tür çabaları olumsuz yönde etkilemekte, varı­
lan sonuçları yetersiz kılmaktadır.
Bütün bu olumsuzlukları gözönüne alarak,
istanbul'daki Osmanlı dönemi mezartaşlarını
kültürel ve estetik yönden gruplandırabiliriz.
Birinci ayrım erkek ve kadın mezartaşları ara­
sında yapılabilir. Erkeklere ait taşlar, genellikle
mensubu bulundukları toplumsal sınıfın kul­
landığı başlık tipi ile tanınırlar. Kadın taşları ise
başlıksız ve dekoratif süslemelerle bezenmiştir.
Fakat bu sınıflandırma bir noktada yetersiz kal­
makta, her iki grup için de kendi tipolojisine
aykırı örneklere rastlanabilmektedir. Nitekim
erkek taşlarının önemli bölümü başlıksız, silin­
dirik ya da prizıııatik bir kütle olarak karşımıza
259

lstanbu/ mezarlık/an, yaşayanlann ve ahirete intikal edenlen'n bir­
likte oluşturduk/angündelik hayat mekdnlanydı. Ölümün hayattan
ayırdık/an ıle hayatın ölümü tadacak varlık/an arasındaki bu mane­
vi ilişkı; mezarlık/an birer terkedılmişleryurdu olmaktan çıkartıpya­
şayan kültürün vazgeçilmez birifade aracı halı'negetirmişti.
çıkarken, kadın taşlarında da başlık taşıyanlara
rastlanabilmektedir. örneğin Karacaahmet'teki
1 0 60/ 1 650 tarihli Hazinedar Hacı Mustafa
Ağa'nın kızı Ayşe Hanım'ın mezarı ile Üsküdar
Şemsi Paşa Camii haziresindeki 1 2301 1 8 1 4 ta­
rihli mezar, başlıklı kadın taşlarının kendi türle­
rindeki eşsiz belgeleridir.
Diğer bir sınıflandırma biçimi, taşlann kütle­
lerine göre yapılabilir. Silindirik, prizmatik ve de­
koratif olmak üzere üç ana grupta toplayabilece­
ğimiz bu sınıflandırmada gene bir öncekinde ol­
duğu gibi, ana kurala uymayan örnekler çıkabi­
lecektir.
Bugüne kadar yapılan çalışmalarda dikkate
alınan temel sınıflandırma ölçütleri taşların baş­
lıklanna göre düzenlenmiştir. Kuşkusuz bu yön­
tem de yeterli değildir. Fakat, mezartaşlarının
toplumsal sınıflara göre tanımlanmasını belli öl­
çüde sağlayabilir. Söz konusu sosyolojik yön­
tem, Osmanlı toplumundaki tüm sınıf ya da
grupların kendilerine özgü bir kıyafet ve başlık
biçimi olduğundan hareket ederek, bu belirgin
formlann mezartaşlanndaki yansımalan üzerin-
260
de durur. Hemen belirtelim ki, bu yöntem de ke­
sin sonuç almaktan uzaktır. Çünkü, İstanbul
mezarlıklarında yapılacak detaylı bir alan araş­
tırması, farklı sosyal grup ve statülerin aynı baş­
lık altında sembolize edildiklerini ortaya çıkara­
caktır. Gene de bu yöntem, Osmanlı toplum ya­
pısındaki askeri, mülki sınıflar ile tarikat men­
suptan arasındaki ayrımı temel alarak iki farklı
mezartaşı grubunu incelemekte başarılı sonuçlar
vermiştir. Bizim burada, üzerinde duracağımız
mezartaşlan, birinci gruba, yani Osmanlı bürok­
rasisinin temel ögeleri sayılan askeri ve mülki
sınıflara ait olanlarıdır. Tarikat taşlan ise edebi
anlatım biçimleri ve içerdikleri sembolik motifler
açısından ayn bir çalışma konusudur.
İstanbul mezarlıklarında mevcut en eski
taşlar, fetih sonrasına ait olup bir kısmı daha
sonraki yüzyıllarda yenilendiği için otantik
özelliklerini kaybetmişlerdir.
Bu ilk dönem örneklerini iki ayrı gurupta
inceleyebiliriz:
a) Başlıksız taşlar
b) Başlıklı taşlar
Başlıksız taşlar, levha biçiminde ve taç kı­
sımları kemerlidir. Bu genel form bazı değişik­
likler göstererek tarih içindeki gelişimini sür­
dürmüş ve 1 8 . yüzyıldan itibaren kenarları dal­
galı bir şekil alarak Barok süsleme elemanlarıy­
la işaretlenmişlerdir. Fatih dönemi başlıksız taş
örneklerinin en güzellerine Kumkapı Nişancı
Camii ve Üsküdar Rum Mehmed Paşa Camii
hazirelerinde rastlanmaktadır. Birinci hazirede
bulunan Sadrazam Karamanı Mehmed Pa­
şa'nın mezartaşı, iki tarafı sütunçelerle (kum
saatleri) süslü bir mihraba sahiptir ve Arapça
kitabesi bu kısımda yer alır. Mihrabın üzerini
kuşatan taç ise, Rumi tezyinatla işlenmiştir.
Taşın tarihi yoktur ve kitabesi dönemin genel
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
eğilimine göre sülüs hatla Arapça yazılmıştır.
Bu döneme ait başlıklı taş örnekleri ise sayıca
azdır. Eyüb'de Derviş Mehmed'e ait 9 1 8/ 1 5 1 2
tarihli kavuklu taş her n e kadar 1 6 . yüzyıla ait
sayılabilirse de, tipoloji açısından erken Os­
manlı dönemine uzanan Bursa uslübunun ana
çizgilerini taşımaktadır. Gövde, prizmatik ve
sütunçelidir. Kavuk ile gövdeyi birleştiren sta­
laktitler h e m Bursa uslübunda, h e m de 1 8 .
yüzyıl Osmanlı taş işçiliğinde oldukça bol ör­
neklerine rastladığımız bir bağlantı ögesidir.
Bürokratik sınıflara ait başlıksız taşların
1 5. yüzyıldan sonraki gelişmesi, daha önce de­
ğindiğimiz levha tipi dışında silindirik ve priz­
matik olmak üzere iki ana doğrultuda oluşmuş­
tur. Silindirik taşlar, yaygın bir grup meydana
getirirler. Tam silindirik ya da konik bir sütun­
dan ibarettirler. Bazılannın tepe kısmında kuşla­
rın su içmesi için yapılmış küçük bir oyuk var­
dır. Silindirik taşlar, üzerlerine uzun kitabelerin
yazılmasına olanak veren geniş bir yüzeye de
sahiptirler. Çift sıra kartuş içine yerleştirilmiş ve
böylece yüzeyin yaklaşık üçte ikisini kaplayan
kitabeleriyle hemCllen kişiyi yücelten edebi me­
tinlere, hem de bu metinleri uzaktan rahatça
okuyabilme olanağı sağlayan sülüs celisi hattın
girift uygulamalarına elverişli bir zemin işlevi
üstlenmişlerdir. Silindirik taşlar, 1 8 . yüzyıldan
itibaren dönemin estetiğine uygun bir tasarımla
kabartma akantus yapraklarıyla süslenmiş ve
tepe kısımlanna stilize motifler yerleştirilmiştir.
Başlıksız taşların ikinci ana grubunu priz­
matik yapıdakiler oluşturur. En çok rastlanan
örnekleri altıgen ve sekizgen prizma şeklinde­
kilerdir. Bunları da iki gruba ayırabiliriz: Lahitli
ve lahitsiz taşlar.
Lahite bağlı prizmatik taşların üzerinde ge­
nellikle kitabe yoktur. Taşın sekizgen yapısı,
ÖLÜM KÜLTÜRÜ ÜZERİN E ÇEŞİTLEMELER: MEZARTAŞLARINDA BİÇİM VE BAŞLIKLAR
Mezartaşı, Osmanlı insanının kimlik belgesiydı: Hayat ile ölüm ara­
sındaki eşiği aşanların almaya hak kazandıkları buyegdne belge,
aynı zamanda medeniyet arşivim zii zengin/eştirı'ci paha biçilmez bir
k!Ymet ve toplumsa/ hefızamızı yenıleyici bir kültür kaynağı idi.
bir yüzey daralmasına yol açtığından, bu tipte­
ki örneklerin kitabeleri lahtin ön yüzünde yer
alırlar ve uzunluklarına göre diğer yüzeyleri de
kaplayabilirler. Süsleme için en elverişli alan da
lahit yüzleridir. ı 7 . yüzyıl lahite bağlı prizma­
tik taşlarla kullanılan süsleme ögeleri, simetrik
bir düzenleme içinde stilize edilen servi motifle­
ridir. iki servi motifi arasına genellikle bir
Mühr-i Süleyman yerleştirilir.
Prizmatik taşların lahitsiz olan türünde ise,
kitabe yazılacak yüzeyi genişletmek suretiyle
karakteristik yapı üzerinde değişiklik yapılmış­
tır. Bu amaçla taşın ayak kısmı dar tutulmuş,
yukanya doğru genişleyen yüzey öne bir levha
gibi çıkacak şekilde düzenlenmiştir. Böylece
sağlanan yüzey genişliği kitabe yazılmaya el­
verişli duruma getirilerek, taşın karekteristiğini
veren prizmatik gövde geriye alınarak kitabeyi
destekleyen bir payanda konumuna indirgen­
miştir. Fatma Sulta n ' ı n kethüdası Meh ııı e d
Ağa'nın Karacaahmet'teki 1 ı 38/1 725 tarihli
mezartaşı bu türün günümüze gelebilmiş en
güzel örneğidir. Şair Nedim'in ı 1 4 3 1 1 730 ta­
rihli taşı da aynı tipte olup boyutları daha kü-
261
çük ve süsleme açısından daha yalındır. Baş­
lıksız prizmatik taşlar Osmanlı bürokrasisinin
çeşitli kademelerinde görev yapmış kişiler için
dikilmişlerdir; belli bir gruba ait olduklan kesin­
likle söylenemez. Bu türün tarihsel süreç içinde
değişime uğramış örnekleri de vardır. Özellikle
il. Meşrutiyet sonrası askeri erkan için yapılan­
ları tam bir piramit şeklindedir. Kitabeleri de
bazı örneklerinde kabartma değil, gömmedir.
Yazı türü olarak rik'a kullanımı yaygındır.
Askeri ve mülki sınıflar ile saray hizmetin­
de bulunan kişilerin başlıklı mezartaşları, kendi
aralarında büyük bir grup meydana getirirler.
Bursa üslubu11da 16. yüzyıla ait Kasım Bey'i11 burma
sarıklı mezartaşı, iktidarı sembolize ede11 başlığı ve
yaşa11mış bir hayatı belgeleyen kitabesiyle geçmişi
gü11ümüze bağlamakta.
262
İdari mekanizmanın başında bulunan sadra­
zamdan, en küçük rütbeli memura kadar gide­
rek genişleyen sosyal statü piramidinin kapsa­
mına giren toplum katmanlarının çeşitliliği göz
önüne alınırsa, bu kalabalık kadronun giyim­
kuşamlarını düzenleyen ilkelerin mezartaşlann­
da ne oranda bir başlık zenginliğine ulaşacağını
kestirmek sanının güç olmasa gerek. Fakat önce
yanlış bir anlamaya neden olmamak için, gün­
delik hayatta toplumun çeşitli kesimleri tarafin­
dan giyilen başlıkların, bütünüyle mezartaşla­
rında da kullanıldığına ilişkin geleneksel yargı­
nın tamamiyle doğruyu yansıtmadığını kabul
Kapta11 -1 derya Mehmed Paşa'11111 paşai kavuklu
mezartaşı. Kallavi sadrazam kavuğu11u11 bir be11zeri
ola11 bu üzeri istivalı başlık, kapta11 -1 deryalar
rarefı11da11 padişah huzuru11da giyilirdi.
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
etmeliyiz. Geleneksel yargı, mezartaşlarındaki
başlıkların ait olduğu kişinin toplumsal statüsü­
nü, dolayısıyla mesleğini ilk bakışta yansıttığı
varsayımına dayanır. Toplumsal statünün sap­
tanması konusunda doğruluk payı taşıyan bu
yargı, kişinin mesleğini tayin konusunda yanlış
sonuçlara yol açmıştır. özellikle bürokratik mes­
lekler söz konusu edildiğinde, bu yanlış apaçık
ortaya çıkmaktadır. Baştan kabul etmemiz gere­
ken ilke, her bürokratik mesleğin kendine özgü
başlığının mezartaşlarında da aynen kullanıldığı
değil, eşit statüye sahip mesleklerin aynı başlık­
la sembolize edildikleridir. Bu ilke bürokrasisi­
nin alt ve orta tabakaları için büyük ölçüde ge­
çerlidir. Ancak, yönetim piramidinin üstünde
yer alan sadrazam, şeyhülislam ve bunlara bağ­
lı bellibaşlı hizmet kadrolarını oluşturanların Kad111 mezartaşları, kqfes ard111da geçe11 ömürleri11
son derece zarf! bir sembolizmle doku11muş hayat lıi­
mezartaşlarındaki başlıklar farklılık gösterirler.
kdyeleriydi. Mermere nakşedıle11 bu lıikdyelerde bütü11
ilk bakışta tanınabilenler de bunlardır. bir meden(yeti11 i11sa11 arzulan11da11 ibaret özeti vardı.
1 82 9 yılında il. Mahmud'un resmi başlık
olarak fes'i kabul edişine kadarki dönemde, yö­ zam dışında vezaret görevi yapmış nişancı ve
netici kadro şu başlıklan giymişlerdir: Mücevve­ defterdarlar da kallavi kavuk giymişlerdir.
ze, Selimi, Yuslffi (Kanuni'nin kendisi giymiş­ imparatorluğun isim yapmış sadrazamları­
tir) , Kallavi ve örf Genellikle üst tabakadan bir nın mezartaşlarındaki kallavi başlık, kuşkusuz
yöneticinin tek bir başlık giydiği ve bu başlığın bir semboldür ve bu, hiçbir zaman o kişinin ha­
da onun mezartaşında sembolize edildiği yolun­ yattayken giydiği yegane kavuk anlamına gel­
daki görüş gerçeğe uymamaktadır. Nitekim, mez. Kallavi kavuk taşıyan mezartaşları genel­
farklı zaman ve mekanlarda bir yöneticinin likle prizmatik bir gövdeye sahiptirler. Kavuğun
farklı başlıklar giymekte olması, mezartaşların­ üzerinde sağdan sola çapraz uzanan dört par­
da da aynı mesleki kariyere sahip kişilerin farklı mak kalınlıktaki istiva, taşın bir sadrazama ait
başlıklarla sembolize edilmesine yol açmıştır. olduğunu gösterir. Buna karşın , paşai kavuk
örneğin, sadrazamların tipik başlığı sayılan kal­ denilen ve kallavfye oranla daha dar olan bir
lavi kavuk yalnızca orduyla birlikte sefere çıkıl­ başlık türü, üzerinde bulunduğu mesartaşının
dığında ve arife günlerinde giyilmekte, bunun bir sadrazama ait olduğu izlenimini verirebilir.
dışında sadrazamlar cuma alaylannda, Divan-ı iV. Mehmed döneminde kaptan-ı deryaların
Humayiin toplantılarında mücevveze; padişah giymeye başladıkları paşai kavuk'lar, biçim yö­
huzurunda, kola çıkıldığında ve Eyüp Sultan'ı nünden kallavi kavuğa çok benzedikleri için, bu
ziyarette selimi kavuk giymektedirler. Sadra- tür başlık taşıyan mezartaşları ancak kitabeleri

ÖLÜM KÜLTÜRÜ ÜZERiNE ÇEŞİTLEMELER: MEZARTAŞLARINDA BiÇiM VE BAŞLIKLAR 263

okunduktan sonra hangi toplumsal sınıfa ait ol­
duklan anlaşılabilmektedir. Eyüb'deki Kaptan-ı
Derya Mehmed Paşa'nın 1 226/ 1 8 1 1 tarihli taşı
bu benzerliği belgelemesi açısından önemlidir.
Osmanlı bürokrasisinin tören başlığı olan
mücevveze, çok değişik kesimler tarafından gi­
yilmiş olup bu başlığı taşıyan mezartaşlannı da
bir önceki örnekteki gibi kitabeleri okunmadan
hangi sınıfı ait bulunduğunu bilmek mümkün
değildir. Fatih kanunnamesinde adı geçen mü­
cevveze, il. Bayezid döneminde yaygınlaşmış
ve lll. Selim zamanına kadar cuma alayları ve
divan-ı humayün toplantılarında sadrazamlar,
yeniçeri ağaları, beylerbeyi ile sancakbeyleri,
reis efendi dışındaki divan-ı humayün hocaları,
müteferrikalar, çaşnigir ağaları ve dergah-ı ali
çavuşları tarafından giyilmişlerdir. Bu başlık
türünün uygulandığı mezartaşları genellikle
prizmatik bir gövdeye sahiptirler. Karacaah­
met'teki 1 1 24 / 1 7 1 2 tarihli Sersekban İsmail
Ağa'nın mücevveze taşı, bu türün İstanbul me-
264
zarlıklanndaki en yetkin örneğidir.
llmiye sınıfının tipik başlığı örf adını taşır
ve bu başlığı taşıyan mezartaşları, belki de en
tartışmasız sosyal statü belirleyen grubu oluş­
tururlar. Başta şeyhülislam olmak üzere ilmiye
sınıfına bağlı kazaskerler de örf giyerler ve me­
zartaşlan da bu kavuk tipiyle tanınır. Ulemaya
özgü örflü mezartaşları, silindirik ya da prizma­
tik bir gövdeye sahip olabilecekleri gibi, düz
levha şeklinde de olabilirler. Bu tür taşların ki­
tabeleri, ilmiyenin resmi yazısı kabul edilen
ta'lik hatla yazılmışlardır. Ancak bu da bir ku­
ral değildir. örneğin ünlü Şeyhülislam Ebussu­
ud Efendi'nin mezarı örfsüz olup kitabesi de
sülüs celisiyle yazılmıştır. Beyşehir kadısı Evli­
yazade Ahmed Efendi'nin ı 1 80/l 766 tarihli
taşında da bu kuraldışılık görülmektedir.
Osmanlı sisteminde sadrazama bağlı mer­
kez teşkilatı, geniş bir kadroya sahiptir ve bir­
birinden farklı idari hizmetleri üstlenen bu kad­
ro, kendi içinde değişik statü gruplarını barındı-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
rır. Divan-ı Humayün ve Paşakapısı'ndaki ka­
lemlerde görev yapan yüksek bürokratlar, söz
konusu merkez teşkilatındaki en üst rütbeli ki­
şiler olup Hacegan-ı Divan-ı Humayün sınıfını
meydana getirmişlerdir. Mezartaşlannda Kafes!
destarlı kubbeli kalafat denilen bir başlık türü
bulunur. Bu başlığın bazı varyantları vardır, fa­
kat hepsindeki temel özellik, iki ayn parçadan
oluşmalandır. Alt taraf çaprazlama sarılmış ka­
fes biçimindedir ve bunu basık bir kubbeye
benzeyen tepe kısmı bütünlemiştir.
Bu tipteki başlığa sahip mezartaşları ço­
ğunlukla 1 8 . yüzyıla aittirler. Kafes! destarlı
başlık, bize yalnızca mezarda yatanın hacegan
sınıfından olduğunu bildirir; meslek türü için
kitabenin okunması şarttır. Bu meslekler ara­
sında reisülküttaplık, beylikçilik, defterdarlık,
nişancılık, tersane ve darphane eminliği başta
gelmektedir. 1 8 . yüzyılın ikinci yarısından
sonra üst düzeydeki katipler de bu sınıfa dahil
olmuşlar ve mezartaşlarında kafes! destarlı
başlık taşımışlardır. Divan katipleri ile yeniçeri,
sipahi ve cebeci ocaklarının katipleri bunlar
arasındadırlar. Reisülküttap Mustafa Efendi'nin
Eyüb'deki 1 1 62 / 1 748 tarihli taşı, kafes! des­
tarlı tipin bellibaşlı özelliklerini yansıtması ba­
kımından dikkat çekicidir. Kafes, ince terkli te­
pe kısmına göre daha geniş tutulmuş ve bu ti­
pin yaygın örneklerinde rastladığımız her iki
kesim arasındaki eşit oran bozularak, destarlı
parça daha da belirginleşmiştir. Diğer varyant­
lar ise, her iki parçası eşit ya da terkli tepe kıs­
mı daha büyük olanları kapsamaktadır.
idari hizmetlerin en alt kademesinde yer
alan memurların giydikleri kdtibf kavuk, İstan­
bul mezarlıklarında çokça rastlanan bir başlık

Hayatta iken sahip olunan iktidar, ölümden sonra ancak mezartaşlanna hükmedebil[yordu. Her mezartaşı, ya­
şadığı hayatla orantılı bir değer hükmüne sahpti.
i lstanbul'u bir açıkhava müzesine çeviren deJarklı hayat rarz­
lannın kendi değerleniıi, zengıiı birer estetıkJormyelpazesi içinde gözler önüne serebılmeyeteneğıjdi.

ÖLÜM KÜLTÜRÜ ÜZERiNE ÇEŞiTLEMELER: MEZARTAŞLARINDA BiÇiM VE BAŞLIKLAR 265

grubudur. Şekil yönünden gösterdikleri farklı­
lıklara rağmen hepsinin ortak özelliği, destann
kavuk etrafına doğrudan sarılmasıdır. Kethüda
taşlarındaki bu türden başlıklarda kavuk, di­
ğerlerine oranla daha uzundur. Selim Ağa'nın
1 2 0 1 1 1 78 6 tarihli taşında da görüleceği gibi
destar, uzun kavukla bütünleşmiştir. Bu tipin
diğer bir varyantından ise destar, kavuğun her
iki yanına taşacak biçimde geniş tutulmuştur.
Kavuk kısmı bir öncekine oranla daha kısadır
ve üzerini baklava dilimi şeklinde düzenlenmiş
bir doku sarmaktadır.
Bir başka tipte ise kavuk kısmı yıldız mo­
tifleriyle bezenmiştir. ishak Ağa'nın Karacaah­
met'teki 1 1 761 1 762 tarihli taşı, bu tipin seçkin
örneğidir. Esnaf loncalarından sorumlu devlet
görevlileri ile bazı tüccarların mezartaşları da
bu tiptedir.
lstanbul'da pek az örneği kalan zemiı külahlı mezar­
Enderun hizmetinde bulunanların mezar­ taşı başlıkları, çukadarlık, hasodabaşılık ve hazine­
taşları ise bütünüyle farklı bir yapıdadırlar ve darlık gibi Enderun hizmetinde bulunmuş saray
görevlileıüıe aittı:
bu yüzden ilk bakışta kolayca tanınabilirler. Bu

taşlar, zern·n külah adı verilen son derece süslü

Ozeri kubbeli kalefat şeklinde olan kefesi destarlı
mezartaşı başlığı. Bu tür başlığa sahip mezartaşları,
sadrazama bağlı merkez teşkildt111da görevyçıpan ve
bürokrasıiıin en üst kademesini işgal eden Hdcegdn-ı
Divan-ı Humayün mensuplanna aittı:
bir başlık taşımaktadırlar. Çok ince bir işçiliğe
sahip olan bu örnekler, çukadarlık, hasodaba­
şılık, hazinedarlık gibi saray hayatına özgü
meslek erbabına aittirler. 1 2 1 7/ 1 802 tarihini
taşıyan zerrin külahlı taş, kendi türünün son
temsilcileri arasında yer almaktadır. il. Mah­
mud'un kıyafet reformuyla birlikte, askeri ve
mülki sınıfların mezartaşlarında 1 9 . yüzyılın
ilk yarısından itibaren fes formu kullanılmıştır.
ilmiye sınıfı ise karakteristik başlığı olan örfü,
bu yüzyılın sonuna kadar korumuş ve örf bir
ulema sembolü olarak mezartaşlarında yaşa-
mıştır.
Arredamento-Dekorasyon , 25 ( 1 99 1 ) , s. 85-87.

266 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 TOPLUMSAL MEKANLAR OLARAK
HAMAMLAR
Gündelik hayatın düzenini sağlayan temel
kurumların, kendi işlevlerinin dışına taşarak,
bütün bir topluma egemen dinamik güçler du­
rumuna gelmeleri, tipik bir Osmanlı özelliğidir.
Kamu yararı gözetilerek temelleri atılan pek
çok kurum böylece Osmanlı dünyasındaki basit
sınırlarının ötesine geçmiş ve halkın desteğiyle
iktidar karşıtı bir kültürel yapılanmanın temel­
lerini atmıştır. Türk hamamları da bu çerçeve­
de, kuruluş nedenlerinden bağımsızlaşarak bir
çeşit forum niteliği kazanmışlardır. Geçmiş
yüzyıllardaki hamam bolluğunu, tslamiyet'in
temizliğe verdiği öneme bağlamak, kuşkusuz
bir açıklama biçimidir. Fakat bu mekanlardaki
kültürel atmosferin din karşıtı konumunu aynı
biçimde açıklamak da hiç kolay değildir. Kah­
vehaneler gibi hamamlar da Türk toplumunun
değişik kültür katmanlarından gelen insanların
yarattıkları demokratik bir ortanı ve bu ortamın
elverdiği ölçüde kahranıanlarıııın serüvenlerini
yansıtan bir tarih sahnesidir.
Hamam tarih i , antik dünyaya uzanan
köklü bir geçmişe sahiptir. i.ö. 4 . yüzyılda Yu­
nan hamamları tam anlamıyla birer sağlık ku-
TOPLUMSAL MEKANLAR OLARAK HAMAMLAR
rumu işlevini üstlenmişler ve bu özellikleriyle
de i mparatorluk dönemi Roma hamamlarına
model oluşturmuşlardı. Roma uygarlığı Ortaçağ
başlarına kadar bu modeli geliştirerek kurum­
laştırdı. Mekan organizasyonu açısından birbi­
rini bütünleyen değişik ünitelerin belirgin bir ti­
poloji oluşturdukları bu modelde üç temel öge,
Frigidarium (soğukluk) . Tepidariunı (ılıklık) ve
Caldariunı (sıcaklık) , bölgesel bazı değişiklikler
göstermekle beraber bütün bir Ortaçağ boyun­
ca Bizans ve Türk hamamlarında da mimari
kompleksin çerçevesini kurmuşlardır. Yıkanma
eylemine sıradan bir işlem gözüyle bakmayan
Romalı yöneticilerin hamamları birer sağlık,
spor ve eğlence merkezi olarak tasarlamaları.
özellikle bu mekanların Asya ve Kuzey Afrika
lejyonlarının bulundukları bölgelerde hızla
yaygınlaşmasını sağlamıştır.
Bütün bir Ortaçağı kaplayan Bizans döne­
mi de, kökenindeki Romalı özellikleri Doğu
kültürüyle besleyerek Anadolu ve Balkanlar'da
hamam geleneğini yaşatmıştır. imparator Sep­
tinıus Severus'un istanbul'da Hipodronı 'un
Kathisma yönünde yaptırdığı Zeuxippe Ha-
267
Kahvehaneler ve tekkeler gibi birer kültür mekd111 olan hamamlar, lstanbu/'un toplumsal tabakalaşmasına göre şekillenmiş
merkezlerdi. Mahalle hamamlannda içe dönük yaşamlann sırlan, çarşı hamamlannda ise esnqfın iktisadi sıkıntı/an, gündelik
hayatın herkes tarqfından paylaşılan dedıkodu hazinesılıi zenginleştir(yordu.

mamları ile Büyük Saray dahilindeki Arkadios
Hamamı, şehir ölçeğinde merkezi önem taşı­
yan yapılardı. Saray ve çevresinin rağbet ettik­
leri bu hamamların yanısıra, Osmanlı döne­
minde inşa edilen Çukur Hamam'ın eski yerin­
deki Konstantinos Hamamı ile Babıali'deki Eu­
doksia Hamamları da sur-içi lstanbulu'nun Bi­
zans eserleri arasındaydılar. Bu yapılar gerek
mimari özellikleri, gerekse şehir hayatındaki
toplumsal işlevleriyle Osmanlı dönemi İstanbul
hamamlarına örnek teşkil etmişlerdir. ı Anado­
lu'da ise bu türden örneklerin kökeni 8. yüzyı­
la kadar uzanmaktadır. Bizans'ın Doğu sınırın­
da önemli bir ticaret merkezi sayılan Suriye'de­
ki mimari geleneklerin, söz konusu yüzyılda
Emeviler tarafından İslam sanatı içinde yorum­
lanarak Anadolu ' ya aktarılmaları, Ortaçağ
Türk hamam tipolojisinin de daha sonra Ar­
tuklular döneminde yetkinleşmesine zemin ha­
zırlamıştır.
Selçuklular'dan itibaren Türk hamamları
Beylikler ve Osmanlı dönemlerini kapsayan
tarihi süreç içinde dini ve ticari yapılarla birlikte
şehir hayatının çekirdeğini oluşturmuşlardı.2
Başta İstanbul olmak üzere Anadolu şehirleri­
nin imaret sistemi çerçevesinde şekillenmeleri,
hamamların da diğer yapılarla organik bir ilişki
kurmalarına yol açmaktaydı. Böyle bir ilişki,
çift yönlü bir işlevselliğin kaçınılmaz sonucu­
dur. öncelikle toplumsal gelenekler açısından

268 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

imarette çalışanların sağlık ve temizliği için ha­
mam inşasına öncelik tanımak temel kuraldı. 3
!kincisi ise imarete gelir sağlamak amacıyla bu
yapıların en az çarşılar kadar dikkate değer ka­
zanç kaynakları kabul edilmesiydi. Örneğin,
Süleymaniye Külliyesi'ne maddi kaynak temini
için vakfedilen mülkler arasında Vezneciler Ha­
mamı ilk sırada yer almaktadır. 4
1 5 . ve 1 6. yüzyıllar, Türk hamamlarının
şehir hayatında belirgin bir rol almaya başladık­
tan dönemdir. s Artan nüfusun sağlık ve temiz­
lik ihtiyacını karşılamak amacıyla imaret bün­
yesinde temelleri atılan bu hamamlar, klasik
yapı sanatımızın belirgin özelliklerini taşırlar.
Toplumsal kültür açısından dikkate değer bir
nokta da, bu yüzyıllarda hamamların şehir nü­
fusunun tabakalaşma şekline paralel yönde de­
ğişik kesimlerin devam ettikleri merkezler olına
özelliğini kazanmalarıdır. 6 lstanbul'da ise bu
durum Evliya Çelebi· nin verdiği bilgiler ışığında
daha net bir görüntü almakta ve toplumsal ya­
pılanmanın ipuçlarını vermektedir. Çelebi'ye gö­
re Ayasofya Hamamı meşayih-i kirama; Bostan
Hamamı bostancılara; Cumapazan Hamamı pa­
zarcılara: Çinili Hamam nakkaşlara; Yeni Oda­
larbaşı Hamamı yeniçerilere; Cerrahpaşa Hama­
mı cerrahlara; Aksaray Hamamı saraylılara;
Sultan Bayezid Hamamı velilere; Sultan Süley­
man Hamamı şairlere; Haydarpaşa Hamamı
dervişlere; Balat Hamamı hanendelere; Lonca
Hamamı sazendelere; Kadırgalimanı Hamamı
gemicilere; Küçük Ayasofya Hamamı imamlara;
Silivrikapısı Hamamı taşçılara vb. ayrılmıştı. 7
İstanbul' da yapılan ilk Türk hamamlan sırasıyla
Irgat Hamamı, Azablar Hamamı, Vefa Hamamı,
Eyüb Hamamı ve Çukur Hamam'dır. Bunlardan
Irgat Hamamı, Fatih'in yaptırdığı sarayın inşa­
sında çalışanlara ayrılmıştı. Ayrıca Mahmud
TOPLUMSAL MEKANLAR OLARAK HAMAMLAR
Paşa ve Davud Paşa Hamamları da fetihte rol
oynamış ünlü kişilerin adına inşa ettirilmişler-
di.B lstanbul'un bu ilk hamamları, diğer kamu
yapıları gibi şehrin topografyasında önemli
odak noktalarını belirleyerek, yerleşim düzenin­
de yönlendirici bir işlev de üstlenmişlerdi. Çukur
Hamam ve Bayezid Hamamı'nın Bizans kalıntı­
ları üzerine inşa edilmeleri,9 bu noktaların tıpkı
Bizans forurrılan gibi şehrin topografik karakte­
rini oluşturduklannı kanıtlamaktadır.
Ana hatlarıyla 1 6- 1 9. yüzyıllar arasındaki
tipik Türk hamamlarını gözden geçirirsek, kla­
sik dönem İstanbul hamamlarında Mimar Si­
nan'ın imzasını görürüz. 1 0 Çifte planlı yapılar­
dan Çinili Hamam klasik döneme damgasını
vurmuş önemli bir mimari kompozisyondur.
Sinan yapısı bir diğer çifte planlı yapı da Hase­
ki (Ayasofya) Hamamı'dır. Mekan organizas­
yonu açısından geleneksel anlayışa karşıt bir
tipte inşa edilen bu yapı, Evliya Çelebi'ye göre
hasekilere ayrılmıştır. öte yandan Mimar Meh­
med Ağa'nın yaptığı Cerrahpaşa Hamamı, ge­
rek hacim, gerekse iç düzen açısından klasik
dönem yapılarından farklılık gösterir. ı ı lstan­
bul hamamlarının önemli bir türü sayılan külli­
ye hamamlarına ise ı 7. yüzyıldan sonra pek
rastlanmaz. Külliye inşası bu dönemin sonları­
na doğru duraklamaya başlamış ve hamam mi­
marisi de geçmişe oranla daha küçük ölçekte
tutulmuştur. Yüzyılın başına tarihlenen Sultan
Ahmed Külliyesi Hamamı, geleneksel çi fte
planlı tipte olmayıp tek planlıdır. Mahpeyker
Sultan tarafından yaptırılan Çinili Camii Külli­
yesi Hamamı ise bu yüzyılın kayda değer yapı­
larındandır. Kadınlar kısmı sonradan eklenen
yapı, Çinili Külliyesi 'ne vakıf geliri sağlamak
amacıyla inşa ettirilmiştir. ı 2 1 8 . yüzyılın par­
lak örneği, Cağaloğlu Hamamı 'dır. Çifte planl ı
269
Hamamlar, gündelik hayatm suç ve ceza denklemılıden çıkabilecek her türlü toplumsal sonucun yaşanabildiği mekanlardı.
Geleneksel düzende en çarpıcı suç türü sayılan cinsel ahlaktaki sapmalar bu mekanlarda zemılı bulurken, adi suçlulara verilen
külhan cezalan da ıslah edici biryöntem olarak gene bu mekanlarda ııygulanıyordu.

bu yapı, lstanbul'da yaptırılan son büyük ha­
mamlardan sayılabilir. Hamam kültürü en
renkli dönemini 1 9 . yüzyılda yaşamakla birlik­
te, bu canlılık yalnızca varolan semt ve çarşı
hamamlarında sürdürülen bir çeşit halk eğlen­
cesiyle sınırlı kalmış, yeni hamamlar yapmak
yerine, geliri azalanlar yıktırılarak tramvay
yolları açılmıştır. ı 3 Topkapı'daki Safa Hamamı,
inşası daha eski olmakla beraber 1 898'de res­
tore edilmiş, fakat ilgisizlik yüzünden kısa sü­
rede harabeye dönmüştür. ı 4
Türk hamam kültürü, geleneksel şehir ha­
yatımızın dinamikleri arasında yer alır. Fetih­
ten sonra istanbul 'un kültür coğraflasını şekil­
lendiren toplum tabakalarının cami, çarşı ve
tekke üçgeni içinde yaşadıkları gündelik hayat,
zamanla sınırlarını genişleterek hamam ve
kahvehane gibi mekanlar dışında halkın topla­
nabildiği yegane merkezlerdi. Farklı toplum ta­
bakaları arasındaki iletişimi sağlayan bu mer­
kezlerde, esnaf, ulema ve sanatçılar biraraya
gelebiliyorlardı. Bu bütünsel yapı içindeki tek
ayrım, Müslümanlar ile azınlıklar arasında çe­
kilen dini sınırla belirlenmişti. Azınlıkların ya­
şadıkları bölgelerin kesin sınırlarla çizilmesi,
cemaat hamamlarının da bu sınırlar içinde fa­
aliyet göstermelerini zorunlu kılıyordu. Patrik­
hane ve Hamambaşılığın desteğiyle kurulan ve
dini vakıflara gelir temin eden bu azınlık ha­
mamları içinde Feııerkapısı Hamamı Rumlar'ın,
Cuhudkapısı Hamamı da Ya[ıudiler'in devam
ettikleri mekanlardı.

270 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 Kanuni döneminin !stanbul'da yarattığı
görece zenginlik, üst tabaka yaşantısını mahal­
le ölçeğinden kopartarak, konak hayatının
doğmasına yol açmıştır. Konak hamamlarında
m1r1 suyun hesapsızca kullanılması, halk tara­
fından tepkiyle karşılanırken, iktisadi dalgalan­
malann yol açtığı fiyat artışları da imaret gelir­
lerini düşürecek biçimde vakıf hamamlarına
olan rağbeti azaltmıştır. Hamamlarda uygula­
nan narhın gündelik hayatın gerçekleriyle
uyuşmaması, buralarda çalışan natır, dellak,
odun hamalları ve külhancıların, ı s bağlı bu­
lundukları esnaf loncaları aracılığıyla Yeniçeri
ayaklanmalarına katılmaları sonucunu doğur­
muştur. 1 7. yüzyılda müşterilerden alınan üc­
retler. dönemin standardına göre yüksektir. ör­
neğin yalnızca gusül 1 akçe, kese sürüp traş ol­
mak 2 akçe, saçı topuğuna kadar inen kadınla­
rın saçlarını ördürmeleri 5 akçedir; kullanılan
keseler de cinslerine göre 6 - 1 2 akçe arasında
bir fiyatla satılmaktadır. ı 6
Hamamların toplum hayatındaki çalışma
düzenlerini sağlayan kurum, esnaf loncası ve
bu mekanizmayı...denetleyenlen de muhtesib­
lerdir. Görev ve yetki alanları çok geniş olan
muhtesibler, hamamlardaki genel ahlaka aykırı
davranışları da saptar ve sorumluları cezalan­
dırırlardı. örneğin hamam duvarlarına resim
asmak, vücudun mahrem yerlerini teşhir et­
mek ya da masaj yaptırmak kesinlikle yasak­
tı. ı 7 Bütün bu yasaklamalar genellikle uygula­
namamış, halk bildiğini okumuştur. Elçi Bus­
becq, 1 560 tarihli mektubunda, kadın hamam­
larındaki teşhirciliğin yaygınlığına değinerek,
"kadınları bir erkekten uzak tutmak kifayet
etm(yor. Çünkü kişıler gayet müsaittir. " ı s de­
mektedir. Lady Montagu de kadınlar hamamını
benzer bir ortam içinde gözlemlemiş ve bu me-
TOPLUMSAL MEKANLAR OLARAK HAMAMLAR
Kadın hayatına ev dış111da kapılannı açan tek mekan hamam/ardı.
!stanbu!Jolkloruna zengin bir kültür mirası bırakan kad111 hamam­
/an, sözlü gele11eğin üretildiği bir merkez, bede11 ve ruhun sırlannın
pay/aşıldığı bir özgürlük ala11ıydı.
kanların her çeşit dedikodunun yapıldığı birer
kadınlar kahvehanesi sayılabileceğini söyle­
miştir. ı 9 Siyası dedikodunun merkezleri ise Ye­
niçeri hamamlarıydı. Şehzadebaşı'ndaki Eski
Odalar adıyla bilinen acemoğlanları kışlasının
hamamı, İstanbul ayaklanmalarını başlatan kı­
vılcımların ilk parladığı yerlerden biriydi. 20 Ye­
riçeri mirasını koruyan tulumbacı hamamları
da istanbul 'un nabzını tutan mekanlardı. Adi
suçlulara verilen hamam külhanlarında çalış­
ma cezası, zamanla külhanbeyi tipini yaratarak
1 9 . yüzyılın tulumbacı-külhanbeyi zümresini
oluşturmuştur. Yangın dönüşü sazlı sözlü ha­
mam alemi yapmak. bu zümrenin yaşattığı bir
gelenekti.2 ı
Tanzimat'tan sonra mahalle hamamlarına
rağbet yeniden artmıştır. Bu dönemin tipik
özelliği olan, kadının gündelik hayata girmesi,
konak ile hamam arasındaki uzaklığı kısaltır.
Zengin konaklarının halayık kadrosu geniş ha­
mamlarında yıkanmak yerine, mahalle ha­
mamlarına taşınan üst tabaka, ayrıcalığını bu
mekanlarda da sergiler. Kadının kocasından
habersiz hamama gitmesi 1 6 . yüzyılda yeterli
271
boşanma nedeni iken,22 Tanzimat dönemi ona
hamam zevkini bir özgürlük olarak sunmuştur.
Konak hamamları ise Abdülaziz döneminde
sönmeye yüz tutan bir geleneğin son temsilci­
leridirler. Külhanları sürekli yanan bu masraf
kapıları, il. Abdülhamid dönemi sonlarına doğ­
ru Avrupa tarzı banyolara dönüştürülür. Odun­
lu şofbenlerle ısıtılan bu banyolarda artık gö­
bektaşı keyfi yerine küvet safası sürülmektedir.
Arredamento-Dekorasyon,
(Mart 1 990), s . 1 l O- l 1 1
Notlar
Celfıl Esad Arseven, Eski !stanbul. Abidıit ve Me­
bıinisi, (Haz. Dilek Yelkenci) , lstanbul, 1 989, s .
1 73.
2 Bu konuda bkz., Kari Klinghardt, rurkische Bader,
Stuttgart, 1 927: Kemal Ahmet Anı, Türk Hamam­
/an Etüdü, lstanbul, 1 949; A. Süheyl Ünver, "Türk
Hamamları", rarih Dünyası, No: 5 ( 1 950 ) : ay.,
"Türk Ham am ı " , Bel/ecen, XXXVll/ l 4 5 (Ocak-Mart
1 973).
3 Osman Nuri Ergin, Türk Şehirlenlıde imaret Siste­
mi, lstanbul, 1 939, s. 42.
4 Kemal Edib Kürkçüoğlu, Süleyman/ye Vaifiyesi,
Ankara, 1 962, s. 6.
5 lznik'teki Osmanlı dönemi hamamları için bkz., Se­
mavi Eyice, "fznik'de Büyük Hamam ve Osmanlı
Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme", Tarih
Dergisi, Xl/1 5 ( 1 960) , s. 99-120.
6 Edirne Hamamları için bkz . , Sabih Eken, "Edirne
Hamamları", Vak!flar Dergisi, No: 10 ( 1 973), s.
403- 4 1 9. Edirne'de Fatih dönemi Kum Kasrı Ha­
mamı üzerine kısa bir not için bkz., Tahsin öz,
"Edirne Yeni Sarayında Kazı ve Araştırmalar", Edir­
ne. (Edirne 'nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan
Kitabı) , Ankara, 1 965, s. 22 1 : Rıfat Osman, Edir­
ne Sarayı, Ankara, 1 957, s. 74.
7 Evliya Çelebi. Seyahatname. ı, Dersaadet, 1 3 1 4, s.
330-333.
8 Ekrem Hakkı Ayverdi, Fatıh Devn' Miman· Eser/en',
lstanbul, 1 953, s. 24.
9 Semavi Eyice, "Türk Hamamları ve Bayezid Hama-
272
mı", Türk Yurdu, No: 224 (Mayıs l 955) , s. 849-
855.
1 O lstanbul hamamları üzerine kapsamlı bir çalışma
için bkz., Heinrich Glück, Die Bader Konstantino­
pels, Wien, 1 92 1 . Hamamların iç düzenleri ve ısıt­
ma sistemleri hakkında bkz., Pierre Gilles, The An­
ciquities q/Constantinople, New York, 1988: s. 34-
36.
1 l A. Süheyl Ünver, "Cerrah Mehmet Paşa Hamamı
Hakkında", lstanbu/ Belediye Mecmuası, No: 1 1 2-
1 1 4 (Birincikanun-Şubat 1 933) , s. 235.
l 2 lbrahim Hakkı Konyalı, Üsküdar Tarıhi, il, lstan­
bul, 1977, s. 438.
13 Sur-içi bölgesinde yıktınlan ya da harap bir durum­
da bulunan hamamların listesi için bkz., Neşet Kö­
seoğlu, "fstanbul Hamamları", rroK Belleteni, No:
1 2 8 (Eylül 1 952) , s. 7-1 1 .
1 4 A . Süheyl Ünver, "fstanbul Yedinci Tepe Hamamla­
rı'na Dair Bazı Notlar", VakJflar Dergisi, il ( 1 942),
s. 248-249,
15 lstanbul'a 1 608 yılında gelen Polonyalı gezgin Si­
ıı:ıeon, hamamlardaki hizmet kadrosunun kabarıklı­
ğına dikkati çekmektedir. Bkz., Hrand D. Andreas­
yan, Polonyalı Simeon 'un Seyahamıimesi (1608-
1619) , lstanbul, 1 964 , s. 1 0- 1 1 .
1 6 Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlılar'da Narh Mües­
sesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, lstanbul,
1 983, s. 260-262.
17 Taşköpriziide Ahmed Efendi, Mevzü 'ıit-ı Ulüm, 11,
lstanbul, 1 3 13, s. 576-577.
18 Busbecq, Türk Mektuplan, lsıanbul, 1939, s. 1 50.
19 Christopher Pick, Embassy to Conscantinople. The
rravels ef lady Mary Wortley Moncagu, Landon,
1 988, s. 97.
20 Hüseyin Ayvansarayi, Hadikacü 'l-Cevıimi, 1, lstan­
bul, 1 2 8 1 , s. 1 4 7- 1 48.
2 1 Reşad Ekrem Koçu, !stanbul 7'ulumbacılan, lstan­
bul, 1 9 8 1 , s. 92-94.
22 Mecmü 'a-i Ferıivıi, Fatih Millet Ktp., Ali Em iri,
Şer'iyye, Nr: 80, vr. 68b.
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 İSTANBUL'UN TANRISIZ TAPINAKLARI:
KAHVEHANELER

yatı oluşturan temel maddelerdir. Böylece antik

felsefenin ateş, su ve havadan kurulu temel
önermesi yerine, anti-felsefenin çay, kahve ve
Yeryüzünün ilk evrensel yurttaşları tirya­
tütünü geçer.
kilerdir. Bir tiryaki için hayatın anlamı, evren­
ilk başkaldıncılar tiryakilerdir. Manevi hu­
sel alışkanlıkların sunduğu zevklerden ibaret­
zuru gökyüzünde aramayanların bu sapık
tir. Doğu ya da Batı' da olsun bu kural hiç de­
mezhebi, tarih boyunca Tann'dan kaçıp şeyta­
ğişmez. Hayatın güneşi her zaman, alışkanlık­
na sığınanlarla dolup taşmıştır. Öğretileri şu ba­
ların ruh ile beden arasında kurduğu denge
sit düşünceyi dile getirir: Ne kutsal Roma Barı­
üzerinde yükselir ve bu kuralı doğrular. Bir Ja­
şı, ne de Aziz Paulus'un yolculukları, insanlığa
pon suk(ya'sında"Çayını yudumlayan kişi, bu
haşlanmış çay yaprağı ve kavrulmuş kahve çe­
dengenin dışında değildir; o yalnızca hayatın
kirdeği kadar sonsuz bir huzur armağan edebil­
zevkini ruh ile bedenini barıştırarak yaşayan
miştir.
mistik bir tiryakidir. Peyote çiğneyen yerli de
aynı denge üzerinde evrenin sırlarına varır.
Ağızda eriyen peyote kökü, bedenin dayanma
gücü ile ruhun hassas önsezilerini bin bir çeşit
il
fantazya içinde bütünleştirir ve evrenin aydın­
Çayın 1 6 1 O yılında Felemenk tüccarları ta­
lık geleceği fanusunu parçalar.
rafından Avrupa'ya getirilmesiyle yasaklanma­
Tiryakilik her zaman mistik deneylere açık
sı bir oldu. Kahve, 1 543"de Yemen'den !stan­
olmak anlamına gelmez. Sıradan bir tiryaki,
bul ' a gemilerde taşınmıştı fakat, Ebussuud
evrensel alışkanlıkların hazzını tattıran madde­
Efendi'nin fetvasıyla Tophane rıhtımından de­
leri, dini giysilerinden sıyrılmış dünya nimetleri
nize döküldü. Hiçbir temel konuda açık bir an­
gibi kabul eder. Yeryüzü zevklerinin doğaötesi
laşmaya varamayan Avrupa ve Osmanlı dün-
sınırlarını zorlamayanlar için bu nimetler, ha-

ISTANBUL'UN TANRISIZ TAPINAKLARI: KAHVEHANELER 273


'I'iryakıleniı akıl almaz icadı nargile, Doğuya has toplumsal alışkan­
lıklann yaraucı gücünü simgelryordu. Keyfin değerini hiçbir dünya
nimetryle kryaslamayan bu kolektifzıhnryet, gündelik hayaua keşfe­
debileceği en muhteşem hazıiıenıiı haz duygusu olduğunun daıi11a bi­
lincfndıydi.
yası, keyif verici maddeleri yasaklamada bir­
leşmişlerdir. öne sürdükleri gerekçeler birbiri­
nin aynıydı. 1 678'de Henry Saville, bir fincan
çayın insan ruhundaki tanrısal saflığı bozabile­
ceğini ileri sürüyor, ]ohn Hanway ise 1 756'da
yazdığı Essai sur le the başlıklı yazısında er­
keklerde boy kısalığı, kadınlarda da çirkinliğe
yol açan çay tehlikesini haber veriyordu.
Avrupa'nın ilk kahvehanesi ı 645 'te ltal­
ya'da açılmış, fakat ömrü pek kısa olmuştur;
çünkü Papa, kahveyi bir Müslüman içkisi say­
mış ve içenleri aforoz edeceğini duyurmuştu.
Papa tarafından Müslümanlığı onaylanan kalı-
274
veyi Şeyhülislam Ebussuud Efendi şeriat labi­
renti içinde kitabına uydurup, Müslümanlığa
zararlı içecekler arasına sokmakta zorluk çek­
medi. Gerekçesi ise kömürleşme derecesinde
kavrulan maddelerin doğal özlerini kaybedip,
beden ve ruha zarar verecekleriydi.
Osmanlı toplumunda yasak zinciri daral­
dıkça tiryakilik yaygınlaşmıştır. Tiryaki tipinin
ortaya çıkışını hazırlayan koşullar, Kanuni dö­
neminde gündelik hayatı yeterince etkilemeye
başlamışlardı. imparatorluk sınırlan genişledik­
çe hazine zenginleşiyor ve hayat standardında
hissedilir bir yükselme göze çarpıyordu. Elçi
Busbecq, 1 6. yüzyıl Osmanlı dünyasının gör­
kemini Avrupalı devlet adamlarına öve öve bi­
tiremez. Mimariden ticarete, sanattan askerliğe
kad�r tüm toplumsal enerji en geniş ölçekte
harcanmakta, bozkır hayatının dar kalıpları kı­
rılmaktadır. Ancak tarihin kesin gerçeği, daha
önce Roma ve Bizans'ta olduğu gibi Osmanlı
göğünde de parlar: Bütün despotik imparator­
lukların izlediği sınırsız büyüme tutkusu ile be­
liren kozmopolit çürüme, bu dönemde eski bir
uygarlık hastalığı olarak hayatımıza karışmak­
tadır. ı 565'de lstanbul'un içki tüketimi hayal­
lere sığmayacak kadar artmıştır. Müslüman
semti Eyüb, 1 5 6 7 ' de serbestçe içki içilen bir
yerdir ve sarhoşluk fuhuşla beraber vezir ko­
naklarını kemirmektedir. Belki Müslüman hoş­
görüsü ve aşırı güvenin vurdumduymazlık,
belki de hayat standartlarını bilinçli bir şekilde
evrenselleştirme çabası olarak tanımlanabile­
cek bu yeni denge arayışları ortasında çay,
kahve ve tütün zevk tüketimini kamçılamışlar­
dır. Tiryakiler ise yasakların keskin kılıcına
meydan okurcasına kendilerini evrensel alış­
kanlığın girdabına bırakırlar.
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 lII

1 554 'te Tahtakale'de Hakem ve Şems adlı

kişilerce açtlan dükkan lstanbul'un ilk kahve­
hanesi saythr. Ebussuud Efendi'nin htşmma
uğrayan bu lanetlenmiş girişim 1 59 1 ·den son­
ra Bostanzade'nin verdiği manzum fetva ile
yaygmlaştı. İstanbul kahvehaneleri, iV. Murad
dönemine kadar gerçek birer tiryaki cennetiydi.
Kahvenin damak zevkini 1 7. yüzyllın başlann­
da tngiliz gemicilerin getirdiği tütün artttrdı.
Kahve ve tütün alışkanhğt bir çeşit zevk
aristokrasisi yaratmtş ve ilk kahvehane müş­
terileri toplumun saygın kesimlerinden çtkmtş­
lardtr. Azledilen devlet görevWeri, şiir ve sana­
ta düşkün tarikat ehli, hatta mahalle imamları
tiryakilerin öncüleridirler. Avrupa'da da durum
aynıdır. 1 8 . yüzytl İngiliz kahvehaneleri, jo­
seph Addisson ve Samuel johnson gibi ünlü
yazarların buluştukları, entelektüel incelik ile
politik hicvin birbirini bütünlediği çay salonla­
rıdır. Osman Nuri Ergin ' e göre lstanb u l ' da
kahvehanelerin gündelik hayattaki işlevleri,
Kahve içme alışkanlığı lsra11bu/'dayayg111laşrıkça. bu zevk humması­
tiryakiliği bir toplllmsal saygınlık katına çıkar­ nın içıi1de11 karmaşık bir n'cüel doğdu. Ke11disi11i bir ıöre11 içeceği· ola­
rak kabul ettire11 kahve, özellikle Saray'da ve rical konaklamıda ram
mıştır: "Namaz vakitlerinden evvel camiye
birprotokol içeceği özelliği kaza11mıştı. Bu prorokolıi Kahvecibaşı dıi­
ge/enJakat kapısını kapalı bulanlaryahut iki ze11ler ve maiYetindekiler rarqfi11da11 icra edilirdi.
namaz arasındaki vakti geçirmek isteyenle­
rin bir müddet oturması ve beklemesi için ilk raathane olarak tasarlandığı anlaşılmaktadır.
önce her camiin yamnda bireryer tahsis edil­ Hamzandme türü kahramanlık menkıbelerinin
miş ve hicretin onuncu asrında Yemen 'den okunduğu; imparatorluğun uzak bölgelerinden
kahve gelince buralarda kahve içilmesi ddet gelen saz şairlerinin folklorik kültürü şehir ha­
haline ge!mişN Ve ondan dolayıdır ki adına yatıyla kaynaştırdıkları bu odak noktaları, se­
kahvehane denmiştir. " Daha sonra 1 9 . yüz­ mai kahvelerinin de ilk örnekleridirler. Kahve­
yılda Sarafım Kıraathanesi ile modern kimliği­ haneler gerçek kimliklerini, gündelik hayatın
ni kazanan bu halk odaları, tipik mahalle kah­ toplumsal tabakalaşmasına paralel yönde ge­
vehanelerine doğru atılmış bir ilk adımdtr. Ca­ liştirmişler ve böylece taşraya özgü halk odası
minin organik bir uzantıst gibi düşünülen bu anlayışından koparak, karmaşık şehir kültürü­
basit mekanların, Kanuni döneminde birer kı- nün ihtiyaçlarını karşılayabilecek işlevsel ku-

ISTANBUL'UN TANRISIZ TAPINAKLAR!: KAHVEHANELER 275

 !stanbul'un ! 6. yüzyılda tanıdığı kahvecı; gündelik hayata kendisini kimi zaman Yeniçerı; kimi zaman da tulumbacı ve
kabadayı kimliğiyle kabul ettıi·ecek olan çizgidışı bir tipti.
rumlara dönüşmüşlerdir. Bu açıdan İstanbul
'
kahvehaneleri tipik özellikleri dikkate alınarak
toplumsal tabakalaşma, mimari düzenleme ve
pratik işlevsellik doğrultularında farklı sınıflara
ayrılabilirler.
IV
Mahalle kahveleri, İstanbul'un en yaygın
kahvehane tipini temsil ederler. Klasik dönem-
de geleneksel mekan organizasyonu, şehrin te-
mel yerleşim birimini mahalle ölçeğiyle sınır-
landırdığı için kendi kendine yeterli, içedönük
bir yaşam anlayışı doğurmuş; sonuçta gündelik
276
hayatın maddi ve manevi yönlerini besleyen
toplumsal kurumlaşmalar, bu küçük ölçekte
yaşama şansını elde edebilmişlerdir. 1 6. yüzyıl
İstanbul mahallesi bu açıdan canlı bir organiz-
maya benzer. Temel kurumlaşma örgüsünde,
kahvehane dışındaki bütün halkalar birbirine
geçmiş, gündelik hayatın insan doğasına ka-
zandırabileceği yetenekler dünyadaki benzerle­
ri gibi standartlaşmış, kısacası mahallenin fız-
yolojik oluşumu tamamlanmıştır. Osmanlı in-
sanını kuşatan bu bütünlük duygusu. bir çeşit
toplumsal güvencedir. Cami ve tekke mahalle
sakinlerinin manevi dünyalarını, çarşı ise mad-
dl hayatı güvence altına alır, sıbyan mektepleri
ideolojik-kültürel dolaşımın temellerini atar,
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
hamamlar da bir çeşit sağlık hizmeti sunarlardı.
Bu küçük ölçekli toplumsal yaptlanmanın mer­
kezinde, mekanizmanın işleyişini kontrol eden
mahalle imamının ikametgaht bulunurdu.
Osmanlı insanı hayatınt ev, cami ve çarşt
üçgeni içinde tüketmeye 1 6. yüzytl ortalanna
kadar devam etmiştir. Mahalle kahvelerinin bu
yüzytl sonlannda açtlmastyla gündelik hayatın
farklt bir mekanda şekillenme süreci başlar.
Kahvehanelerin müdavimleri mahalle halkt
arasında saygt gören kişilerdir. Geleneksel
komşuluk ilişkileri dtştnda ilk defa gündelik ha­
yatın toplumsal yönünü yakından ilgilendiren,
murakabe temeline dayalı ilişki biçimi mahalle
kahvelerinde ortaya çtkar. Kahvehanelerin bi­
rer mahalle meclisine dönüşmeleri sonucunda
imamın ikametgaht yönetim merkezi olma
özelliğini kaybeder. içedönük hayatın doğurdu­
ğu mahalle kahveleri, toplumsal dayanışmayt
güçlendirmişler ve bu özelliklerini koruyabil­
dikleri sürece istanbul'un gündelik hayatına
katılmtşlardtr.
,•
v Semai kahvelerinin geçirdikleri kültürel dönü­
lstanb u l ' u n kültürel hayatınt besleyen
başlıca kurumlardan birisi de Semai kahvele­
riydi. Tanzimat'tan sonra Çalgtlı kahve adıyla
tanınan bu mekanlann ilk örnekleri, Aşık kah­
veleridir. 1 6. yüzyıldan itibaren mahalle kah­
velerinde destan, mani ve koşma okuyan saz
şairleri giderek kendilerine ait kahvehanelerde
toplanmışlar, böylece başlangıçtaki mahalle
kahvesi tipindeki genel örgütlenme aynşarak
Semai ve Tulumbacı kahveleri ortaya çıkmış,
kimi zaman içiçe, kimi zaman da bağımstz bir
gelişim çizgisi izlemişlerdir. Mahalle kahveleri
İSTANBUL'UN TANRISIZ TAPINAKLARI: KAHVEHANELER
gündelik hayatın idari, Aşık kahveleri de kültü­
rel yönü üzerinde etkili merkezler sayılabilirler.
Semai kahvelerinin yoğunlaştığl bölge Ta­
vukpazan'ydı. imparatorluk başkenti ile sınır
vilayetleri arasındaki kültürel ilişki bu merkez­
den sağlanmtş ve Osmanlı taşrası, Semai kah­
veleri aracılığlyla lstanbul'un şehir hayatında
temsil edilebilmiştir.
Tanzimat, Tavukpazarı kahvelerinde
önemli değişiklikler yaptı. Saz şairleri, Gevheri,
Bayburtlu Zihni ve Aştk ömer'in yolunu izle­
mekle beraber, gündelik hayatın değişen kültü­
rel dokusuna da kayıtstz kalmıyorlardı. ilk ön­
ce, Semai kahvelerinin sembolü haline gelen
klasik halk çalgı.sı saz, yerini klarnete btraktı ve
aşık atışmalannın yanı sıra, köçek oynatmak
gibi tipik bir tulumbacı zevki yaygınlaştı. öte
yandan Beyoğlu tiyatrolannın programlı eğlen­
ce anlayışı, Semai kahvelerini bu dönemde et­
kilemiştir. Bunun sonucunda operet uvertürle­
rinden alınmış basit parçalar, destan, koşma ve
kalenderi denilen geleneksel türlerle aynı çatı
altında bütünleşirler. Osman Cemal Kaygılı'nın
bu yeni eğlence anlayışına ilişkin gözlemleri,
şümü belgelemesi açısından önemlidir: "Bir
klarnet, bir çığırtma denilen ince tahta düdük,
bir çifte nara, bir darbuka, bir zilli maşadan
ibaret olan çalgılı kahve muzıkası en önce bir
marş çalardı ve bu marş ekser(yetle alefranga
marşlardan biri ıdi. Son zamanlarda lspanyol
marşı dedikten· bir marşla Maçiç /spanyol pek
moda olmuştu. Bu marştan sonraya bir polka
ya polka ayannda bir ıki şey daha çalmıp ni­
havent makamından kıvrak ve alefrangaya
yakm şarkılara, kantolara geçilir, daha sonra
çiftetelli gibi oyun havalan, alaturka bazı
halk şarkı/an çalmıp söylenir, bunlann arka-
277
ilk kahvehaneler mahalle kültürüyle beslenen, dolayısryla müştenleri mahalle sakinlen'nden ibaret sohbet mekdnlanydı. Bu
mekanlar aynı zamanda malıallelerin toplumsal iletişim merkezleri olarak da işlev kazanmışlar ve cemaatler bünyesinde
yaşanan geleneksel kültürün dayanışmacı karektenlıigüçlendinnişlerdir.

sından da kahve her tareftan gelen misq/ir/er­
le tamamıylayükü alınca mani havası ile ma­
nilere başla111rdı. "
Semai kahveleri aynı zamanda tulumbacı
kahveleriydi. Ramazan ayında Çalgılı kahveye
dönüşen bu mekanlar, kültürel değişimin en
yakın tanıklarıdır. Kahvehanenin atmosferine
hakim olan tip, tulumbacıydı. Osmanlı dünya­
sının yarattığı bu yarı gerçek, yarı efsane kişi­
lik, Yeniçeri külhanbeyliği ile Bektaşi adabını
kaynaştırabilen ve sokağın yalnızlığını toplum­
sal kalabalığın baskısına karşı savunabilen bir
tiptir. Gündelik hayatın bütün titreşimlerine
açık bir bireysellik anlayışını benimsemiş, ken­
di töresini kurmuştur. Bu töre tulumbacıyı ha­
yatın içine çeker ve onu feleğin cilveleriyle baş-
başa bırakır. Yangıııdan yangına koşan bu in­
sanlar ya korkunç serüvenlerden çıkıp gelmiş­
ler ya da böyle serüvenlere gözü kapalı atılma­
ya hazır gönüllüler izlenimini uyandırırlar. Se­
rüven, uydurma bile olsa, tulumbacının gözün­
de sıradan insanı epik bir kahraman yapar. Bir
tulumbacı kahvesinde basit insanın serüveni,
her zaman fantastik dekorlar içinde dinlenmiş­
tir. Yorgancı Sadık Desta111 ya da Komiser Hü­
sameddin 'in Desta111 ' na kulak verenler, gözle­
rini duvarlardaki Othe/lo ve Helenayı Kaçıran
Paris tablolarından ayıramazlar. Böylece haya­
tııı yalın gerçekliği, psikolojik atmosferin say­
dam örtüsü altıııda epik renklere bürünür.
Tulumbacı kahvelerinde anlatılan destan­
ların konuları birkaç temel motif etrafıııda top-

278 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

Tulumbacılargündelik hayatta sıradan insanınyarattığı sıradışı bir kimliği temsil ediYorlardı. Kendi törelennı; toplumdaki mev­
cut değeryargılannm üzenne çıkartabilen bu zümre, kahvehane kültürüne de başkaldıncı bir üslup kazandımuştı.

lanmıştır: Küçük yaşta yetim kalmak, esraren-
giz bir cinaye�t< kurban gitmek ya da karşılıksız
bir sevginin esiri olmak. Motiflerin hepsinde
yaşanmamış bir hayatın hüznü duyulur ve bu
duyguyu içinden söküp atmak isteyen tulum­
bacı İstanbul sokaklarında kendi serüvenini
arar, ta ki Ramazan gecesi arkadaşlarının an­
lattığı destan kahramanı oluncaya kadar. . .
VI
istanbul'daki iktisadi hayatın bir ucu Ka-
palı Çarşı'ya, diğeri ise Unkapanı' ndaki Esnaf
kahvelerine açılırdı. Kapalı Çarşı için mal üre-
tenler, toptan ve parekende satışını yapanlar
Esnaf kahvelerinin kıdemli müşterileriydiler.
Diğer yandan bu kahvehaneler kendilerine iş
verecek patronu bekleyen zenaatkarlarla dolup
taşardı. Bahçıvanlar. duvarcı ustaları. sırık ha­
malları, saraçlar ve binbir çeşit meslek erbabı
Esnaf kahvelerinde iktisadi hayatın atardama­
rını ellerinde tutmuşlardır.
Esnaf kahveleri birer meslek kahvesiydi.
Haliç rıhtımlarına ve belli başlı çarşıların etrafı­
na yayılan bu mekanlar, esnaf kahyalarının
denetlediği birer ekmek kapısıydı. işlevleri ge­
reği, etkinlik alanları sınırlı kaldı fakat. bütü-
nüyle gündelik hayattan silinmediler. Artan iş-
sizlikle paralel büyüyen ucuz işgücü, Esnaf
kahvelerini tenhalaştırırken, ırgat pazarlarının
kalabalıklaşmasına yol açtı.

İSTANBUL'UN TANRISIZ TAPINAKLARI: KAHVEHANELER 279


Lonca gelenekleri, esnefkahve!eniıde meslek ahlıikıylayoğrulan orta
tabakanın kültürel dünyasınıyaratmıştı. Tanzimat modemleşmesıiıe
karşı esnefkahvelerinde temsıl edılen zihniyet, bu kültürel dünyanın
muhefazakıir tabanına dayanmakta ve gündelik hayatın önüne
açılan yeni ifkıı, kuşkuyla izlemekteydı:
Vll
Tiryakilik, evrensel alışkanlıkların sonuna
kadar ısrarla yapılan bir yolculuktur. Böyle
uzun bir yolculuğa katlanan tiryaki havarileşir
ve alışkanlıkları tehdit edildiği sürece çömezle-
riyle birlikte sığınacağı bir mağara arar. Tiryaki
kahveleri, zevk tüketicileri için bu çeşit mekan-
lardır.
ıv. Murad döneminde keyif verici madde-
lerin yasaklanmasıyla Tiryaki kahveleri, Kol-
tuk kahveleri adı altında tam anlamıyla birer
inziva yeri olmuşlardır. üst tabaka tiryakileri,
kahvehanelerden ayaklarını kesmişler ve mey-
danı, kelleyi koltuğa alan müptelalara bırak-
mışlardı. Tiryakiler yaratıcı kişilerdi. Padişah
kılıcına aldırmayıp, yasaklanmış maddelerden
yepyeni ürünler elde ettiler. Bunlardan başlıca-
sı, enfıyedir.
280
Tütünü toz haline getirip buruna çekme
alışkanlığı, 1 7 . yüzyılın başlarında oldukça
yaygındı. ı 640'da lstenbul'a ilk ithal enfiye
gelmiş ve Kurşunlu Mahzen'de Burun Otu
adıyla satılmıştır. Devlet ricaline mensup tirya­
kiler Fransız ve Felemenk enfıyesi kullanırlar­
ken, yerli malı Kani Bey Erlfiyesi de halk ara­
sında türetilmiştir.
Gerçek bir tiryakinin zevk standardı yavaş
yavaş oluşur ve uzun süreli bir deney devresi­
ni gerektirir. Çay ve tütün harmanlarının karı­
şım oranlarını saptamak, hazırlanan harman
için gerekli nemlendirici türünü seçmek gibi
son derece kişisel beceriler, zevk profesyonel­
lerinin dağarcığını oluştururdu. Gündelik ha­
yatın giderek pratikleşmesi, önce bu dağarcı­
ğın Fakirleşmesi ve ardından da Tiryaki Kah­
veleri'nin kepenklerini indirmesiyle sonuçlan­
mıştır.
Vlll
istanbul'un tanrısız tapınakları, kahveha-
nelerdi. Hepsinin müridi ve mezhebi farklıydı.
Pehlivanlar, balıkçılar, horoz döğüştürenler ve
köçekler kendi kahvehanelerinde doğdular, ha-
tıralarını da bu kutsal yerlere gömdüler. Sat-
ranç, dama ve tavla oynayanlar, tömbeki içen-
ler, devlet sohbetlerini kaçırmayanlar, ilk orta-
oyunu izleyenler, kanto dinleyenler, kapısında
kellesini bırakanlar, muamma çözenler, diş
çektirenler ve harabat şairleri, tipik kahvehane
müşterileriydi. Kültür tarihimizin en renkli say-
falarını, kahvehanelerde ortaklaşa yazmışlar-
dır.
Çağdaş Şehir, 1 7 (Temmuz 1 988) , s. 82-85
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
 SEMAİ KAHVELERİNDE İNSAN VE KÜLTÜR
Tarih boyunca istanbul'un kültürel dolaşı­
mına katılan tüm değerler, şehir hayaunı besle­
yen kılcal damarlara sürekli bilgi, beceri ve gör­
gü aktaran toplum kesimlerinin ortak ürünü­
dürler. Devlet erkanı ile çarşı esnafı, medrese
uleması ile tekke dervişleri arasında şekillenen
kültürel coğrafyada bu dolaşımın temposunu
ayarlayan kurumlar, yarattıkları mitos ve ütop­
yalarla şehir hayatına canlı bir organizma kim­
liğini kazandırmışlardır. ister imparatorluğun
..
klasik döneminde, isterse Tarzimat sonrasında
olsun, şehir hayatının bu çoğulcu kimliğine sa­
hip çıkanlar, ürettikleri değerleri paylaşabile­
cekleri mekanları da kurmuş ve yaşatmışlardır.
Yaygınlık derecelerine göre rical konakları, sa­
ray ve çevresinin bürokratik kültür tasarımını;
çarşı. arasta ve hanlar. esnaf tabakanın zena­
atkarlık ruhunu; medrese hücreleri ilmiye dog­
malarını; tekkeler, manevi kozmosun baş dön­
dürücü sonsuzluğunu; Yeniçeri odaları da. ga­
za ile kader'in sürekli çarpıştığı döngüsel tarihi
bünyelerinde korumuşlardır. 1 6 . yüzyıldan iti­
baren İstanbul hayatına giren kahveler ise.
kültürel dolaşım içindeki bu farklı imgelerin bir-
SEMA[ KAHVELERiNDE iNSAN VE KÜLTÜR
birleriyle buluştukları, yorumlanıp yeniden
üretildikleri mekanlardır. Sadrazamın iskan po­
litikası ile ayarı düşük sikkenin pazarda yarat­
tığı dalgalanma arasıııdaki ilişki. kahvehanele­
rin çatıları altıııda Bektaşi babalarından sırık
hamallarına kadar uzanan bir toplumsal yelpa­
ze içinde yorumlanır ve sonuçta düşünceler sa­
za-söze dökülerek kültürel dolaşıma sokulurlar.
Kahvehanelerin toplum hayatımızdaki önemle­
ri, bir bakıma bu türden kültürel dönüşümleri
gerçekleştirebilecek eleştiri mekanizmalarına
sahip olmalarından gelmektedir.
İstanbul kahvehanelerinin tipolojisini çiz­
mek oldukça güçtür. Cemaat yaşantısı ve ikti­
sadi lonca gelenekleri etrafıııda şekillenen is­
tanbul'a özgü kültür mekanlarındaki farklılık.
böyle bir genellemeye imkan tanımaz. Ancak
farklı tipolojileri kendi tarihsel süreçleri içinde
toplumsal sınıf. etnik yapı ya da kültür düzey­
lerine göre gruplandırmak mümkündür. Semai
kahveleri böyle bir gruplandırmada, toplumsal
tabanı Yeniçeriliğe dayanan ve kültCırcl dünya­
sı aşık edebiyatıyla beslenmiş asker-esnaf
zümresinin yarattığı kahvehane tipinin 1 9 .
281

Aşık kahve/erinin temel.figürü olan saz şaıi·ı: kültür dağarcığı im­
paratorluk coğrqjj;asından beslenen destansı bir kişilikti. Dile getir­
diği hayat panoraması ıse sıradan insanın hükümdarlık ettiği bir
toplumsa/ düzen anlayışmayaslan{Yordıı.
yüzyıl başlarında dönüştüğü yeni bir mekan
türünü temsil ederler.
Yeniçeriliğin 1 826'da oıtadan kaldırılması,
semai kahvelerinin doğuşunu hazırlamıştır.
Vak 'a-i Hayr(yye'ye kadar oluşan klasik kah­
vehane kültürü, bu tarihten sonra bazı zorunlu
dönüşümler geçirerek Semai kahvehanelerine
miras kalır. Bu mirasın çerçevesi içinde, Yeni­
çeri-esnaf zümresinin toplumsal kimliği, tu­
lumbacı-külhanbey kimliğine dönüşmüş ve ge­
leneksel aşık tarzının ördüğü kültürel evren, bu
282
yeni kimliğin zevklerine uygun biçimde restore
edilmiştir. ilk bakışta semai kahvelerinde ger­
çekleşen bu kültür restorasyonu, bir yozlaşma
göstergesi olarak değerlendirilebilir; ancak Tan­
zimat sonrasında gündelik hayata katılan de­
ğerlerin çoğulcu nitelikleri dikkate alındığında,
klasik standarda göre yozlaşma sayılabilecek
kültürel oluşumların farklı ve özgün bir yapı­
lanmayı gerçekleştirdikleri de yadsınamaz. En
azından bu kültürel özgünlük, Semai kahvele­
rinin dinamik yönüdür ve 1 9 . yüzyıl kozmopo­
litizmini yaklaşık bir yüzyıl boyunca evrimleş­
tirerek, söz konusu mekanların çatısı altında
Cumhuriyet dönemine kadar yaşatır.
Semai kahvelerinin devraldığı kültürel mi­
ras, geleneksel aşık kahvelerinin 1 7. yüzyıl
başlarından itibaren oluşturdukları zihniyet
dünyası ve estetik dokusudur. Osmanlı lmpa­
ratorluğu'nun çeşitli sııııf ve etnik zümrelerinin
katılımıyla ortak bir beğeni düzeyi oluşturan
aşık tam dediğimiz edebiyat anlayışı, daha
çok şehir ortamında etkisini göstermiş, kırsal
kesimde de yaygınlık alaııını korumştur. Aşık
tarzı, anonim edebiyat ile tasavvuf ve divan
geleneklerinin kesişme noktasında yer alır. Bu
açıdan aşık kültürü, Osmanlı mozayiğini kuran
bağlayıcı ögelerin başında gelmekte, saz şairi
de farklı kültür çevrelerini adımlayın bir gezgin
rolünü üstlenmektedir. Tasavvuf ve divan ede­
biyatıyla alışverişini tarih boyunca kesmeyen
aşıkların toplandıkları kahvehaneler ise, impa­
ratorluk coğrafyasının genişliğiyle orantılı kül­
tür geleneklerinin senteze ulaştıkları mekanlar­
dır. Kırsal kesimlerin arkaik mitosları ile şehir
hayatının ütopyaları, bu kahvehanelerde içiçe
yaşamışlardır. Bu kaynaşma, özellikle istan­
bul'daki aşık kahvehanelerinde gündelik haya­
tın dalgalanmalarına karşı duyarlı bir edebiya-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
tın doğmasına yol açar. Saray bürokratları ile
ilmiye sınıfı dışında kalan esnaf tabakanın sıra­
dan insanları, bu edebiyatın kahramanlarıdır.
Mitolojik giysilerini çıkartan destanlar, artık bu
insanların gündelik serüvenlerini işlemekte ve
şehir hayatının nabzını elinde tutan esnaf taba­
ka kendi özgün kültürünü oluşturmaktadır. Ye­
niçerilerin 1 8. yüzyılda giderek hızlanan esriaf­
laşma süreçleri de, aşık kahvelerinin atmosferi­
ne siyasi ideolojileri yansıtmıştır. ııı. Selim dö­
neminde siyasi dedikoduların kahvehanelerde
yoğunlaşması, bu yüzden bir rastlantı sayıla­
maz. örneğin Nizam-ı Cedid reformları için
halktan toplanan vergi gelirlerinin devlet ricali
tarafından şahsi harcamalarda kullanıldığı söy­
lentileri, bizzat padişahın hassa gu/am/an'nın
ağzından kahvehanelerde anlatılmaktaydı.
Aşık kahvehanelerinin Yeniçeri mekanlarına
dönüşümleri ile bu askeri sınıfın Bektaşi tarika­
tıyla kurduğu yakın kültürel ilişkiler de, iktidar
karşıtı güçlerin kışlalardan kahvehanelere uza­
nan bir çizgi üzerinde örgütlenmelerini hızlan­
dırmıştır. il. Mahmud'un Yeniçeriliği ortadan
kaldırırken , �(fktaşi tekkeleri ile aşık kahveleri­
ni de kapatması, muhalefetin örgütlendiği me­
kanlar arasında kahvehanelerin de bulunduğu­
nu kanıtlamaktadır.
Aşık kahvelerinde saz çalıp şiir okuyan şa­
irler, genellikle şehir hayatı içinde yoğrulmuş
kişilerdi. lstanbul'da gündelik hayatın en canlı
olduğu kesim, Haliç kıyılarından başlayarak
Unkapaııı, Aksaray ve Beyazıt üzerinden Bah­
çekapı 'ya ulaşan ticaret bölgesi olup şehirli aşık
tipini yaratan başlıca alt-kültür alanını kuşat­
maktaydı. Akdeniz'e özgü imparatorluk şehir­
lerinin liman kesimlerinde görülen kültürel di­
namizm, bu bölge için de geçerlidir. istanbul'un
dış dünyaya açılan kapıları buradaydı. Eğer
SEMAİ KAHVELERİNDE iNSAN VE KÜLTÜR
Yeniçen· kahvehane/eri, s(yaset konuşma111n, yani Osmanlı geleneğin­
deki adıyla Devlet Sohbetiyapma111n başlıca merkezleriydi Kahvenin
ve nargilenin revnak kattığı bu sohbetler, gündelik hayat içindeki
mevcut isyan ahldkmı tanlı boyunca canlı tutmuştu.
Galata'ya özgü levanten kültür dinamizmi ha­
riç tutulursa, söz konusu bölgede üretilen tüm
maddi ve manevi değerler, gündelik hayattan
yansıyan birer gerçeklik olgusuydular. Aşık ti­
pi, yetiştiği bu ortamın etkisiyle, gündelik ger­
çeklikleri istanbul'un kültürel dolaşımına sok­
muştur. öte yandan saz şairini yalnızca pratik
birer kültür taşıyıcısı saymak da yanlıştır. Kö­
ken itibariyle esnaf tabakadan çıkan bu insan­
lar için, mistisizm de en azından gündelik olay­
lar kadar önemliydi. Fakat bir şartla, bu misti­
sizm hiçbir zaman, sünni tarikat dogmalarıyla
uyuşmamış, daha çok Bektaşi nihilizmi şeklin­
de kendini göstermiştir.
1 8 . yüzyıldan itibaren aşık kahvelerinin,
Yeniçeri kahvelerine dönüştüğünü görmekte­
yiz. Her iki mekanı birbirinden kesin sınırlarla
ayırmak en azından 1 8 . yüzyıl ve sonrası için
olanaksızdır. Bilindiği gibi istanbul'da kolluk
görevini yerine getiren Yeniçeriler, adına Oda
denilen kışlaların dışında en yaygın örgütlen-
283
meyi, söz konusu yüzyılda açtıkları kahveha­
nelerle gerçekleştirmişlerdi. Yeniçeri kahveleri,
bir bakıma bulundukları bölgenin inzibat mer­
kezleriydi. Bu temel işlevleri açısından aşık
kahvelerinden ayrılırlar. Fakat kendiliğinden
oluşmuş bu kolluk görevinin ayırıcı niteliğin­
den çok, her iki mekanın beslendiği kültürel
kaynakların ortak özellikleri önemlidir. Yeniçe­
ri kahveleri her ne kadar minyatür bir kışla dü­
zenine sahipse de, kendi ocağının yetiştirdiği
şair ve sanatçılarla, şehir hayatına özgü aşık
tarzı ve kültürüne sahip çıkmışlardır. Bu kah­
vehanelerin sahipleri, Yeniçeri ortalarının en
çok sözü geçen kişileriydi. Yakın çevreleri, ken­
dilerine bağlı ocak neferlerinden oluşur ve tüm
hizmetleri bunlar görürdü. Aşıkların bu kahve­
lerde saz çalıp destan, mani ve koşma söyle­
meleri genel kural olmakla birlikte; gene de her
kahvenin sanatçı kadrosunda Ayvansaray
Loncası'ndan alınma sazende ve hanendeler,
kıpti ve Rum kökenli köçekler, meddahlar bu­
lunurdu. Kahvehanede köçek oynatmak, bir
Yeniçeri geleneği olarak ocağın ortadan kaldı­
rılmasına kadar devanı etmiştir. Daha sonra
açılan Semai kahvelerinde böyle bir geleneğin
izine birkaç istisna dışında rastlamıyoruz. Bu
mekanların mimarisi de, üstlendikleri kültürel
ve toplumsal işlevlere paralel yönde şekillen­
mişti. Büyük Yeniçeri ortalarına ait kahvehane­
ler genellikle iki katlıydı. Yeniçerilerin mensup
oldukları ortanın nişanı birinci katın giriş kapısı
üzerine asılır ve bu kapıdan zemini mermer dö­
şeli asıl kahvehane kısmına girilirdi. Mermer
döşeli alanın merkezinde fıskiyeli bir havuz, et­
rafında da bağdaş kurup oturmak için üzeri
yastıklarla döşenmiş peykeler bulunurdu. Bu
tür geometrik düzenleme, geleneksel Türk tipi
sofa anlayışının izlerini taşır. Sofaya yönlendi-
284
rilen yan mekanlar, Yeniçeri kahvelerinde de
mevcuttur. Kahve ocağı, aşıkların saz çaldıkla­
rı sahne benzeri yükselti ve Baba sefası adıyla
anılan Bektaşi şeyhinin oturduğu makanı yeri,
geometrik düzenin en uygun açılım noktasında
konumlanmıştı. iç dekorasyonun tamamlayıcı
ögeleri ise duvarlardaki Bektaşi levhaları ve ti­
pik Yeniçeri çiçeği sayılan fesleğen saksılarıydı.
Kahvehanenin ikinci katı, ocak neferlerinin ya­
tıp kalktığı odalara ayrılmıştı. Kendisine ayrılan
bir odada da kahvehane mensuplarının mürşidi
olan Bektaşi babası kalırdı. Adlarının başına
kul lakabını alan aşıkların okudukları destan,
mani ve koşmalardan sonra, şamdanlar Bekta­
şi usulünce uyutulur ve kahve ocağında saba­
ha kadar yanan bir mum bırakılırdı.
ıı. Mahmud'un Yeniçeriliği ortadan kaldır­
masıyla bu kahvehane türü de tarihe karışmış­
tır. Semai kahveleri adıyla bilinen çalgılı kah­
veler ise Tanzimat'tan sonra lstanbul hayatına
girmiş ve altın çağlarını Abdülaziz ile Abdülha­
mid dönemlerinde yaşamışlardır.
Yeriçeri kahvelerinin toplumsal tabanını
oluşturan asker-esnaf tabakanın yerine, Tanzi­
mat sonrasında tulumbacı-külhanbey zümresi­
nin alması, Semai kahvelerinin insan kadrosu
ve kültür ortamı hakkında yeterli ipuçlarını
sağlamaktadır. Vak'a-i Hayriyye'yi izleyen dö­
nemde Yeniçerilik bir toplumsal statü olarak
yok edilmiş ve bu boşluğu Abdülaziz dönemin­
den itibaren kabadayı ya da külhanbey denilen
insan tipi doldurmuştu. Gene 1 82 6 'dan sonra
doğan mahalle tulumbacılığı, bu insan tipinin
kendini gösterebileceği bir toplumsal hareketli­
lik ortamını hazırlamıştı. Yeniçeri ile kabadayı
arasında hem biçim, hem de içeriğe ilişkin te­
mel farklılıklar vardır. öncelikle Yeniçeri tipi,
bir örgüt insanı olduğu halde, kabadayıda bu
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Aşık kahveleri, Bektaşi adabı ile Yeniçeri kültürünün ideal bileşiminden doğmuş bir çeşit halk odasıydı. Duvanndaki saz ve
belindeki çakmaklı sılahıyla dşık, bu mekanlara adeta arkaik bir kim/ık kazandırmıştı. Smır boylanndan payitahta kadar im­
paratorluk coğref.yasını dolaşan aşıklar, halk hissiYatmı saza ve söze dökerek, gündelik hayatınJelsefesini bu kıinliğıiı ruhuyap­
mayı başardılar.

özelliğe rastlanmaz. Romanlara konu olan bazı
küçük çete tipi örgütlenmelerin dışında kaba­
dayı, genellikle bireysel tarih adına konuşur.
Devletin Yeniç�riler'e verdiği resmi kolluk göre­
vinden de yoksundur; fakat mahallesinin ve
bağlı olduğu toplumsal çerçevenin namusunu
korumakla kendini yükümlü sayar. Kişisel so­
rumluluk duygusunu toplumun üstünde gördü­
ğü için daha rahat hareket eder ve bu yüzden
en doğal hareketleri bile birer saldırganlık gö­
rüntüsü kazanır. Gündelik hayatın ilkelerini
kendine göre düzenler ya da bir çırpıda bozu­
verir. İstanbul kabadayılığı bir çeşit çizgidışılık
sayılabilir. Tanzimat'la girilen yeni düzende as­
keri ve mülki hiyerarşide yer almayan bu ka­
nun koyucu tip, esnaf tabakasının geleneksel
bağlayıcı değerlerine karşıt bir konumda, kimi
zaman tulumbacılığın Yeniçeri ahlakını yaşa-
tan hatıralarını canlandırmış, kimi zaman da
şehir hayatının labirentleri içinde adalet duygu­
sunu yitirmiş bir nihilist olarak bireysel serüve­
nini yaşamıştır.
Semai kahveleri, İstanbul kabadayılarının
mekan tuttuğu yerlerdi. En son örneklerine
Çemberlitaş civarındaki Tavukpazarı ' nda rast­
lanan aşık kahvelerinin mirasçısı sayılan bu
mekanlar, Osmanlı toplumunun, mevsimlere
göre düzenlenmiş geleneksel takvimine uygun
biçimde faaliyet gösterirlerdi. Semai kahveleri­
nin yalnızca Ramazan'da açıldığı konusunda
ileri sürülen görüşler ile kış mevsiminde ya da
yalnızca Cuma akşamları çalgıcı kahvehane bi­
çimini aldığına ilişkin kayıtlar vardır. Semai
kahvelerinin faaliyet zamanları yıl içinde mev­
sime göre değişiklik gösterse de, temel kural
olarak Ramazan boyunca işletildiklerini söyle-

SEMAİ KAHVELERiNDE İNSAN VE KÜLTÜR 285


Camilerde mılırap ne ise, kahvehanelerdeki kahve ocağı da oydu. iç
mekana bütünüyle egemen bir noktada yer alan bu kısım, cemaatılı
saygı duyduğu kıŞılere tahsis edılmiş bı!· toplumsalgörgıi makamrydı.
286
yebiliriz. Yeniçeri kahvelerinde olduğu gibi, iş­
letme hakkına sahip kişinin yalnızca ocaktan
yetişme zorunluluğu türünden bağlayıcı bir ku­
ral, Semai kahvelerini işletenlerde aranmazdı.
Ya doğrudan doğruya kahvehanenin sahibi ya
da kahveyi kiralayan kişi, Ramazan boyunca
işletme hakkını elinde tutardı.
Ramazan ayına özgü Semai kahvelerinin
hazırlanması, bir dizi geleneğin yerine getiril­
mesiyle gerçekleşirdi. Hazırlıklara sürre ala­
yı'nın ertesi günü başlamak genel kuraldı. iç
dekorasyonu en ince aynntılanna kadar dü­
şünmek, mekanı külhanbeyi zevkine göre dü­
zenlemek, kahveyi işleten kişinin bilgi ve gör­
güsüyle orantılı bir işti. Genellikle tulumbacı
çömezleri ve Haliç kayıkçıları arasından çıkan
primitif sanatçılar, dekorasyon konusunda var
olan geleneğin izini sürerek kahvehaneyi bir
çeşit fantastik dünyaya dönüştürürlerdi. Yeni­
çeri kahvelerinde rastlanan Bektaşi levhaları­
nın yerine Semai kahvelerinde çok çeşitli görsel
malzeme kullanılmıştır. örneğin Yunan mitolo­
jisinin Tanrı tasvirleri, il. Mahmud'un Buğ ge­
misi, ıssız adadaki Robenson ya da kökeni kla­
sik aşık kültürüne uzanan Ferhat ile Şirin ko­
nulu dramatik sahnelerin, güncel modaya uy­
gun stilizasyonları bu görsel tasarım ögeleri
arasındadır. Kahvehane duvarlarında yaratılan
fantazya, tavanlarda sürer. Kağıt çiçeklerden
yapılmış zincir ve salkımlar, tavanı bir renk
cümbüşüne boğarlar; adeta hayatın tekdüzeli­
ğine karşı, zengin bir hayal dünyasının varlığı­
nı kanıtlamaya çalışırlardı. Tavan ve duvarla­
rın gerçeküstücü düzenlenişine karşın, kahve­
hanelerin asıl kullanım alanı, amaca hizmet
edebilmek için rasyonel bir şekilde ele alınmış­
tır. Yeniçeri kahvelerinin peykeleri artık yoktur;
bunların yerini arkalıksız iskemleler doldurmuş
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
!stanbul'un kayıkçılan, taşıdıktan insanlann dert ortağı, akıl hocası ve sohbet arkadaşıydı. Herbiri halkjilozqfu olabilecek
kadar hayata 11efuz edebılmiş buyerli insan kadrosu, bünyesı/1de11 ılıce ruhlu sa11atkdrlar çıkartarak semai kahveleri11i11Ja11tas­
tik dekorlan11a da imza atmıştı.
ve kahvehaneye bir tiyatro havası veren sah­
nenin konumuna uygun biçimde dizilmişlerdir.
Çalgıcıların yer aldıkları sahne, zeminden biraz
yüksektedir. Mevcut malzeme ile süslenmiş
kahveocağı atrıca, aynaları ve tulumbacı fo­
toğraflarıyla bezenir.
Programlı eğlence anlayışı, Tanzimat'la be­
raber Semai kahvelerine girmiştir. Ramazan ge­
celerinde teravih namazından sonra başlayan
program, sahura kadar sürer. Bu programın içe­
riği ı 9. yüzyıl boyunca zamanın modalarına uy­
gun şekilde değişikliğe uğramıştır. Yüzyılın ba­
şında, aşık tarzının egemen olduğu bu kahveha­
nelerde, il. Abdülhamid döneminden itibaren
alafranga müzik zevkinin de geliştiğine tanık ol­
maktayız. Bu dönemin standart programı, marş
ve polkalarla açılır, ardından kantolar dinlenir ve
sonra alaturka oyun havalarına geçilirdi. Bir çeşit
program uvertürü sayılabilecek bu müzik faslını
SEMAI KAHVELERiNDE iNSAN VE KÜLTÜR
oluşturan türler arasında bir bütünlük olduğu
söylenemez. Gerek Saray'da, gerekse Beyoğlu
tiyatrolarında icra edilen popüler marşların ka­
badayı zevkini oyunhavalanyla birlikte şekillen­
dirmeleri, Semai kahvelerindeki kültürel yapı­
lanmanın çoğulcu karakterini sergilemektedir.
Uvertür müziği olarak marş çalma geleneğinin
Beyoğlu tiyatrolarından çıktığı ne derece kesin
ise, bu türün Semai kahvelerinde icra ediliş biçi­
minin de aslına göre çok farklı olduğu o derece
kesindir. Semai kahvelerinin marş çalan saz he­
yetlerinde şu çalgılar bulunuyordu: Klarnet, çirre
nara, darbuka ve zilli maşa. Oyunlıavalan ve di­
ğer alaturka türler için ideal bir kuruluş düzeni
sağlayan bu çalgı kompozisyonundan marş.
polka gibi Batı müziği türlerinin tam bir icrasını
beklemek yersizdir. Zaten amacın bu olmayıp,
deformasyon yoluyla üst tabaka zevkinin kari­
katürize edilmek istendiği ve böylece kabadayı
287
kültüründeki hiciv gücünün vurgulandığı anla­
şılmaktadır.
Mani havasıyla başlayan asıl program, Se­
mai kahvelerine özgü kültürün karakteristik
çizgilerini taşır. Külhanbeyi tarzı mani söyle­
mek, gerçek bir ustalık ve zeka işidir. Halk ede­
biyatının mani türünden oldukça farklı, hatta
ona karşıt sayılabilecek külhanbeyi manileri,
tstanbul hayatı içinde yoğrulmuş insanların
elinde etkili bir hiciv sanatına dönüşmüştür.
Kafiyeli ve redifli mani türüne ayaklı mani adı
verilir ve kendi makamında okunur. Aynca her
maniye cevap olarak karşı mani okunması,
kahvehane atmosferini hareketlendirir. Bu tür­
den karşılıklı atışmalara örnek olarak Üsküdar
iskele meydanındaki Semai kahvesinde Filiz
Ahmed'in okuduğu mani ve buna Hakkı Bey'in
aynı tarzda verdiği cevap tipiktir:
Filiz Ahmed:
"Adam aman .. gözlenm!..
Ağlamaktan boyandı al kanlara gözlen·m
Qf al kanlı gözler ile gözlennigözlen'm. "
Hakkı Bey:
"Adam aman . . Gözlen'm!. .
A l mendili nazik ele gel Filiz sil gözlen·m
Kanlı yaşlar döke dökeyaryolunu gözlen·m. " yatındaki destanlar ile bu mekanlarda söyle­
Semai kahvelerinde okunan maniler, is­
tanbul'da yaşayan çeşitli toplumsal grup ve ce­
maatler arasında şekillenen deyiş farklılıkları­
na, şive özelliklerine de sahiptir. örneğin en
yaygın grubu oluşturan tulumbacı ağzı mani­
lerde Üsküdarlı Vasıf, Acem İsmail, Defterdarlı
Asaf Bey, Darbukacı Sadık, Eyüplü Makinist
Tayyar, Yenimahalleli Çiroz Ali, Tersaneli Ah­
med Reis vb. kişiler isim yapmışlardır. Bu çev-
288
renin tulumbacılık.la ilişkisi açıktır. öte yandan
Çingene tarzı mani okumakta, tanınmış mukal­
lidlerden Muhsin; Musevi tarzı manide Balatlı
Nesim, Ermeni tarzı manide de Sarı Onnik, Ka­
rabet, Hanende Aleksan, Lavtacı Lambo bu tü­
rün önde gelen sanatçılarıdır. Ermeni mani ve
semaicileri, Osmanlı kültüründen en çok etkile­
nen gruptu. 1 4 . yüzyıla kadar uzanan Enneni
Aşuğlan geleneğinin Türk aşık tarzından alın­
ma mani, koşma ve destan türleriyle zenginleş­
tiği açıktır. Özellikle aşık tarzı atışmaların Er­
meniler arasındaki yaygınlığı, tarihsel süreç
içerisinde bu türün Semai kahvelerine kadar
girmesini sağlamıştır.
Mani faslını izleyen semailere başlanırken,
"Şfendim bCı, nasibim şCı, tecelli taksiratyalıCı
/ Ciğeryandı keb<ib oldu, aman saki bana bir
sCı" beyitini okumak ve semaiden önce bir ara­
nağme çalmak genel kuraldı. Aruz vezniyle ya­
zılan semailer de maniler gibi usUlüne uygun
okunurdu. Tulumbacı şairleri arasından tanın­
mış semaiciler çıkmıştır. Bahriyeli Osman Nuri,
Zibidi Raşid, Badik Ömer ve Muratpaşalı İhsan,
son dönem semaicileri içinde seçkin bir yer tu­
tarlar.
Destanlar, Semai kahvelerinin dramatik
havasını en iyi yansıtan ürünlerdir. Halk edebi­
nenler arasında önemli karşıtlıtlar bulunur. Her
şeyden önce kahvehane destanları şehir hayatı­
nın ürünleri olup konuları ve tipleri açısından
bu toplumsal çevreyle organik bir ilişkileri vardı.
Kabadayıların anlattıkları destanlar, aslın­
da bir çeşit kendi hayatlarıydı. Tulumbacılık ya
da kabadayılık her noktası serüvene açık bir
hayat felsefesini barındırdığı için, epik anlatı­
nın içeriği de, daha çok bireyin kahramanlığı
üzerinde odaklanmaktaydı. ı 9 . yüzyıl İstanbul
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
hayatının yarattığı kahraman tipinin başında
tulumbacılar gelir. Gündelik hayatın dalgalan­
malarına karşı aşırı duyarlı olan bu tip, kendi
gelenekleri üzerinde yükselmekte ve toplumun
değer yargılarını eleştirmektedir. Çoğurıluğu ls­
tanbul'un bekar odalarından yetişme bu insan­
ların bilinçaltlarında son derece güçlü bir ye­
timlik duygusu vardır. Kendilerinden esirgen­
miş hayatı fethetmek isterler. Bu bir idealdir ve
sonuçta kazanan da, kaybeden de gündelik ha­
yatın efsane kişisine dönüşür. Aşkı karşılıksız,
dostları vefasız çıkan bu insanın kahramanlık
destanı, başkaldırmayan, fakat nihilizmini so­
nuna kadar korumuş şehir kabadayılığının öy­
küsüdür. Vasıf Hoca'nın ünlü tulumbacı Toy­
garlı Rıza için yazdığı, "Paşa/imanı Cinayeti
Destanı " bu türden bir öyküyü dile getirir. Se­
mai kahvelerinde tulumbacılan yücelten epik
edebiyatın dışında, sokaktaki s ıradan insanı
anlatan destanlar da söylenmiştir. Bu kahve­
hanelerin tulumbacı-kabadayı müdavimlerinin
dışında en geniş müşteri grubunu Osmanlı es­
naf ve alt bürokrasi tabakası oluşturmaktaydı.
!
Kabadayı nih ij zminden yoksun bu grup, top­
lumsal değerlerin kıskacına, tulumbacılardan
daha çok yakalanmışlardı. öncelikle bağlan­
dıkları değerler, modernleşmenin etkisiyle sar­
sılmıştı. Kendilerine, güvenlikten yoksun bir
dünyada yaşadıkları duygusunu veren bu sos­
yo-ekonomik sarsıntı, kafalarında bir gelecek
ütopyası canlandırmalarını da önlemişti. Os­
manlı sıradan insanının bu çıkmazı, kahveha­
ne destanlarına bir çeşit tevekkül duygusu ka­
tar, dinleyiciler de kadere boyun eğmiş onurlu
kişinin hayatını bir facia atmosferi içinde izler­
lerdi. Aile anlaşmazlıkları ya da kocasını alda­
tan kadın konulu destanlar bu gruba girerler.
Aralarında, Yorgancı Sadık Destanı, Pamukçu
SEMAİ KAHVELERiNDE İNSAN VE KÜLTÜR
T'ulumbacılar gündelik hayatın epik kahraınanlanydılar. Sıradan in­
sanın dünyasına trqjedi boyucıı katanyaşam/an. zengin bir sokak
kültürü ve edeb{yatmın doğmasınayol açmıştı.
Ihsan Bey'in Destanı, Komiser Hüsameddin 'in
Destanı ve Er-Avrat Destanı gibi popüler anla­
tılann da bulunduğu epik edebiyat ürünleri bi­
ze, toplumsal bünyedeki rahatsızlıkları, sıradan
insanın ağzından vermektedirler.
Semai kahvelerinde okunan diğer bir des­
tan türü de, istanbu\'un gündelik hayatını etki­
lemiş olaylar ve kişiler üzerine söylenmiş olan­
lardır. istanbu\'un bitip tükenmez yangınları,
Şirket-i Hayriyye vapurları, Dersaadet tram­
vayları ya da il. Meşrutiyet' in hürriyet kahra­
manları, kahvehane destanlarında sırasıyla
yerlerini alırlar ve böylece İstanbul 'un tarihi
panoraması, adı bugün unutulmuş sanatçıların
ürünleriyle bütünlenir.
Muamma çözmek, Semai kahvelerinin
programında yer alan bir diğer örnektir. 1 6 .
yüzyıl aşıkları arasında yaygın olan muamma
ve lügaz, özellikle ı s. yüzyılın ikinci yansın­
dan sonra hem klasik edebiyatta, hem de aşık
tarzında ayrı kollar halinde gelişmiştir. Birbirin­
den farklı bu iki sanat dalı, Semai kahvelerinde
muamma adıyla rağbet görmüştü. Bir çeşit bil-
289
mece olan muammalar manzum olarak süslü
bir levhaya yazılır ve kahvehane tavanına ası­
lırdı. Bazı muammalar Ramazan boyunca çö­
zülemez ise bu durumda muammayı yazan
aşık, cevabı açıklardı. Tipik bir muamma örne­
ği şöyledir: "Küheylandan katır doğar, katır­
dan doğan nedir? / Canlıdan cansız doğar,
cansızdan doğan nedir?" Bu muammaya veri­
len cevap ise, "Kıyametyaklaşmca iblis doğar
katırdan I Katır lıiç doğurur mu, sor söyleyen
katırdan " şeklindedir. Semai kahvelerinde ay­
rıca divan, kalenderi veyıldız adı altında farklı
makamlarda söylenen türler vardı. Bu türlerin
her birinde ustalık katma çıkmış saz şairleri ol­
duğu gibi, yalnızca bir türde isim yapmış aşık­
lar da sıraları geldiğinde sahneye çıkarlar, sa­
natlarını icra ederlerdi.
Semaı kahvelerinde konuşma dili külhan­
bey argosuydu. Bu özel dil yalnızca külhan­
beyler arasıııda bir iletişim aracı olarak kullanı­
lır, fakat kendi edebiyat ürünlerine karıştırıl­
mazdı. İstanbul argo dağarcığına zengin bir mi­
ras bırakan tulumbacı-külhanbey zümresinin
mani, destan, semaı vb. türlerde ortalama bir
dil kullanmaları, argonun içedönük kültürel ya­
pısı üzerinde, dışadönük epik bir edebiyat kur­
manın işlevsizliğini kavramış olmalarından ile­
ri gelir. Kuşkusuz bu bir varsayımdır, fakat da­
ha kesin olan nokta, külhanbey edebiyatında
kullanılan formların, Osmanlı kültür tarihinin
hiçbir döneminde zamanın argosuyla işlenme­
diğidir. Kahvehane edebiyatının kalıtımsal
özelliklerinden birisi de işte bu geleneksel kül­
tür bilincinin, gündelik dil kullaııımı üzerinde
kurduğu denetimdir.
Osmanlı toplumunda protokole verilen
önem, gündelik hayatın bütün dokusuna sin­
miştir. Semaı kahvelerinin de kendilerine özgü
290
protokolü vardı. Teravih namazıııdan sonra ge­
celik entari ve hırka ile mahalle kahvesine git­
mek yaygın bir alışkanlıktı. !!. Meşrutiyet'ten
sonra bu alışkanlık her ne kadar yasaklanmış­
sa da, verilen emir kağıt üzerinde kalmıştır. Se­
mai kahvelerine ise bu kıyafette girebilmek im­
kansızdı. Bütün kabadayılar ceket ve pantolon
giyerler ve bu kıyafetle kahveye gelirlerdi. Kuş­
kusuz bu, protokolün biçimsel yönüdür; fakat
manevi yönü çok karmaşık bir ritüellik özelliği
taşır. Gerek aşıkların içinde yetiştikleri lonca
gelenekleri, gerekse kabadayılığın kendi iç dü­
zeni oldukça geniş bir değerler kompozisyonu
içinde bu ritüelliği zamana karşı yaşatmışlardır.
lstanbul'un gündelik hayatından silinen
Semai kahvelerinin kesin kapaııışlarını tarih­
lendirmek olanaksızdır. Bu mekanlann il. Meş­
rutiyet'ten sonra eski etkinliklerini kaybettikle­
ri bir gerçektir. Aslında bu kahvehaneler tarihe
karışmadan önce, onları yaşatan zümre toplum
içindeki ayrıcalıklı konumunu kaybetmişti.
Modern itfaiyeciliğin yaygınlaşması, tulumba­
cılığı ortadan kaldırmıştır. Bir örgüt olarak tu­
lumbacılığın tarihe karışması, dayandığı değer­
ler sisteminin gündelik hayat içinde hızla par­
çalaıııp dağılmasına ve İstanbul kabadayıları­
nın beslendikleri kültür kaynaklarıııın da kunı­
masına yol açmıştır. ı. Dünya Savaşı'ııı izleyen
yıllarda gelenekten yetişme kabadayıların yeri­
ni basit, sokak serserilerinin aldığı görülür.
ı 920 sonlarına doğru da, ayakta kalabilmiş
son Semaı kahveleri , kapılarıııı İstanbul'a ve
tarihe kapatırlar.
Sanar Dünyamız, 40 ( 1 990), s. 26-29
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 İSTANBUL'UN SOHBET MEKANLARI
TARİHİNE GİRİŞ: KAHVEHANELER
Osmanlı medeniyeti bir sohbet medeniyeti
idi. Toplumsal hayatımızın geçmişine ilişkin bu
tespit, Osmanlı medeniyetinin adeta omurgası­
nı meydana getiren kültürel aktarım sürecinin
niteliği hakkında bize genel bir çerçeve sun­
maktadır. Sohbetin dar anlamıyla tanımı, kuş­
kusuz onun bir eğitim metodu ve toplumsal ile­
tişim ağını düzenleyen geleneksel bir mekaniz­
ma olduğunu dikkate almak zorundadır. Diğer
yandan geniş anlamda yapılabilecek bir tanım­
�1
lamanın kapsa 1na, sohbetle bütünleşen, ade­
ta bu manevi geleneği kendi erkanıyla kuşatan
yeme-içme kültürünün ritüelleşmiş yapısı da
girecektir. Osmanlı toplumu, dahil olduğu me­
deniyet dairesi içinde yeme-içme kültürünü
kendi başına bir amaç, başka bir deyişle gün­
delik hayatın mutlaka yerine getirilmesi zorun­
lu bir pratiği olmaktan çıkarmış, temel dayanak
noktasını dini söylemde bulan bir dizi kurallar
bütünüyle destekleyerek bir çeşit ibadete dö­
nüşmüştür. işte toplum hayatının her gün tek­
rarlanan pratikleri etrafında şekillenmiş manevi
dokusu, neticede sohbet kültürünün varoluş
nedeni olmakta, yeme-içme eylem i , dolaylı
İSTANBUL'UN SOHBET MEKANLAR! TARiHİNE GİRiŞ: KAHVEHANELER
yoldan bir iletişim mekanizması gibi çalışan
sohbet geleneğinin çerçevesini çizmektedir.
Burada hemen akla, konunun özüne ilişkin ba­
zı sorular gelmektedir. örneğin Osmanlıdaki
yeme-içme kültüründen sohbet geleneğine
uzanan süreç, salt toplumsal işleyiş mekaniz­
masını açıklamaya yönelik zihinsel bir kurgu
mudur, ya da bu sürece katılan pratiklerin han­
gi temel özellikleri bir üst aşamada farklı gele­
neklere zemin hazırlamaktadır?
Konusu sıradan insan olan ve toplumsal
tarihin bu en değişken figürünü mercek altına
alan araştırmacı, kuşkusuz olg1ılar arasındaki
çok yönlü bağlantıları netleştirmede, zihinsel
kurgunun önemini yadsıyamaz. Ancak böyle
bir kurgunun nesnel veriler etrafında gerçekleş­
tirilmesi araştırmacı için esastır. Diğer yandan
aralarında yeme-içme gibi gündelik pratiklerin
de bulunduğu bir dizi toplumsal faaliyetin baş­
lıbaşına ele alınıp, barındırdıkları dini kurallar
sistemiyle birlikte çözümlenmeleri, bu pratikle­
rin bir üst aşamada hangi oluşumları meydana
getirdiklerini kavramak için kuşkusuz en elve­
rişli yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır.
291

Gelenekse/ kültürde sohbetin üç koşulu vardı: Zaman, mekan ve ıh­
van. ister konak diva11/ıa11esi11de vıya dergah cevhid/1a11esi11de, ister­
se bir mesirede olsun, bu koşullaryerine geldiğinde sohbet halkası
ke11diliğıi1de11 kurulurdu.
Osmanlı dünyasında tüketilen yiyecek ve
içecek maddelerinin çeşitliliği ile bu tüketime sı­
nır koyan dini kurallar arasında tam bir para­
doks vardır. Toplumsal tabakalaşmada üst ba­
samaklara doğru çıkıldığında bu paradoks öne­
mini kaybetmemekte, ama orta ve alt basamak­
larda bütün açıklığıyla varlığını hissettirmekte­
dir. Bu paradoks dikkate alınmadan yalnızca
üst tabakaya yönelik gözlemlerin ve bu tabaka­
ya ait tüketim kalıplarının toplumun bütününe
izafe edilmesi, bir bakıma gerçeğin bulanıklaş­
masına yol açacak, diğer yandan daha yaygın
olmakla birlikte orta ve alt tabakaların tüketim
kalıplarını esas alma gibi bir yaklaşım da, toplu­
mu olduğundan daha fazla püriten ahlakın esiri
gibi gösterecektir. Ancak sıradan insanın üze­
rinde gezindiği sosyo-kültürel haritanın orta ve
alt tabakalar tarafından şekillendirildiği de bir
gerçektir. Bu önemli uyarıyı gözardı etmeden
yeme-içme pratiklerinin birbirinden farklı yollar
izleyerek sohbet geleneğini oluşturduklarını ve
292
bu geleneğin kendi inşa ettiği mekanlarda bir
toplumsal iletişim aracı olarak gündelik hayata
damgasını vurduğunu belirtmek gerekir.
İslamiyetin yeme-içme pratiğine getirdiği
temel çerçeve, nefse hakimiyet ilkesinin fıkıh
ve tasavvufta iki farklı uygulama alanı bulma­
sıyla netleşir. Fıkıh kurallarına göre yeme-içme
pratiği, kişinin Allah'a karşı kulluk vazifesini
aksatmadan sürdürebilmesi, dolayısıyla zinde
kalabilmesi için yapmak zorunda olduğu asgari
düzeye indirgenmiş bir faaliyettir. Bu faaliyetin
başlangıç noktasında "rızk"ın temini vardır.
Rızk, fıkıh esaslarına göre helal I haram kısta­
sına göre değerlendirilir ve helal lokmanın kişi­
yi Allah'a gerçek anlamda kul yapan değer ol­
duğu vurgulanır. Helal rızkın tüketimini denet­
leye)1 bir dizi kural, Osmanlı yeme-içme prati­
ğini de şekillendirmiştir. örneğin israf haram­
dır. Böylece sosyal dayanışmayı ön plana çı­
kartan ve statü farklılıklarını eşitlemeye çalışan
dini söylem, kul ile Allah arasına girebilecek
her türlü insani kökenli gösteriş merakını en­
gellemeye çalışmıştır. Bu engelleme, bir sofra
etrafında toplanan insanların önüne adeta va­
zife ahlakını koyar. özellikle bu ahlak yemek
yeme pratiğinde, içme pratiğine oranla çok da­
ha belirgindir. Bu ahlakın uyulması zorunlu
kuralları, yeme pratiğini bir ibadete dönüştürür.
örneğin yer sofrasına oturmadan önce tıpkı na­
mazın ön koşulu olan abdesti andırır şekilde el
ve ağızııı yıkanması, sofraya oturuş biçimi ve
yeme sürecinin gerekmedikçe konuşmadan
sürdürülerek dua ile sonuçlandırılması bize, bir
çeşit ibadetin genel çerçevesini vermektedir.
Kuşkusuz böyle bir ortam , sohbet ortamı değil­
dir. Kişiselliği barındırmayan, sözün yerini sü­
kütun aldığı bu toplumsal pratik daha çok orta
ve alt tabaka Osmanlı insanının ev hayatıııa
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
dönük bir faaliyettir. Cemaat hayatının içe dö­ kadar başlangıçta ulema tarafından "mekruh"
nük bu faaliyeti, aile çansı altındaki kan bağına kabul edilmişse de, şehir hayatında gösterdiği
dayalı insanları bir araya getiren temel ritüeldir. yaygınlık ve kimyasındaki alışkanlık yaratıcı
Dolayısıyla böyle bir ritüelin, kan bağına da­ özellik onun Osmanlı hayat tarzını derinden et­
yanmadan farklı insan grupları arasındaki ileti­ kilemesine neden olmuştur. Bu etki öylesine
şimi kurmada sohbet geleneğine zemin oluştu­ güçlüdür ki, kahvenin insanı insanla bir sohbet
ramayacağı açıktır. Bir başka açıdan Osmanlı halkası etrafında buluşturması, gündelik haya­
tasavvuf kültüründe de aynı durumla karşılaş­ ta girişinden çok kısa bir süre sonra gerçekleş­
maktayız. Yemeye aşırı düşkünlük, tasavvuf miş, 1 6 . yüzyılın ortalarından itibaren lstan­
erbabı tarafından " nefs-i emmare"nin belirtisi bul'da açılan kahvehaneler ise aynı zamanda
sayılmış, "bir lokma bir hırka" ilkesi bu zümre
içinde hayatiyet kazanmıştır. Tekkelerde ihva­
na verilen yemeğin çeşit yönünden asgari dü­
zeyde tutulması ve tıpkı fıkıh esaslarındaki gibi
sofra adabına sükutun temel alınması, yemek
yeme pratiğini mistik bir atmosfer içinde ibade­
te dönüştürmüştür. Tasavvufi çerçevede kalan
yeme pratiğinin de bu açıdan sohbet geleneğini
kültürel açıdan besleyemeyeceği açıktır. Bu
beslemeyi içecek kültürü yapmış ve sohbet ge­
leneği, dini açıdan " mekruh" kabul edilmeyen
içecek kültürü etrafında şekillenmiştir.
Su dışında her türlü içecek, alkol ihtiva et­
mediği sürece Osmanlı hayat tarzının vazgeçil­
mez unsuru ol<trak kabul edilmiştir. içecek kül­
türü yemek kültürünün aksine, temellerini dini
naslarda bulmayan, kişiye verdiği keyif nede­
niyle bireysel planda hayatın dışa dönük yönü­
nü temsil eden bir özelliğe sahiptir. Bu özellik
içecek kültürünü, yemek kültüründe olduğu gi­
bi evin dört duvarı arasına hapsetmemiş, tanı
tersine ev dışında kendi mekanlarını yaratma
fırsatını vermiştir. Bu mekanlar aynı zamanda
birer sohbet mekanı olarak karşımıza çıkmakta
ve içecek ile sohbet geleneği arasındaki doğru­
dan bağın varlığına işaret etmektedirler. lstanbu/'da heryerleşik mesleğin aynca seyyar ıürleıine de rasılamak
mümkündü. Aşıiw olunan zevkler ve terkedilemcyen alışkanlıklar içıiı
Osmanlı içecek kültürünün merkezinde şehir sokakları, bu esnefin ekmek teknes{ydi. Ayaküstü sohbetin zcv
kahve yer alır. Bu keyif verici madde, her ne kini ise szyyar kahveciler tamrıy01dıı.

İSTANBUL'UN SOHBET MEKANLAR! TARİHİNE GİRİŞ: KAHVEHANELER 293

Gündelik hayatm mistik dokusunu oluşturan tanl<atlann zikir ayıiılen· çoğu zaman sabaha kadar devam ederdı: Dergahlarda
zikir ve sohbece karılan 1!1va111n zılınini açık tutmak ve t(Yktısunu bastırmak içıiı kahve, ideal bir içecekri Tan'kar kültürü için­
de tam anlam(Yla saltanat süren bu sırlı madde, kendine has mistik bı/- nlüelıiı deyararıcısı oldu.

bu sihirli içeceğin etrafında toplanan tiryaki­
lerin de sohbet mekanları olmuştur.
Kahvenin İslam dünyasında başka hiçbir
içeceğe nasip olmayan mistik bir madde kimli­
ğiyle gündelik hayata girmesi, onu diğer içecek­
lerden ayıran ana özelliktir. Şaze11 tarikatının pi­
ri Hasan eş-Şazell tarafmdan keşfedilmesi ve ge­
ne Şazeli dervişleri tarafından Habeşistan'ın
yüksek yaylalarından Yemen'e getirilmesi hak­
kıııdaki rivayet daha başlangıçta mistik sembo­
lizm aracılığıyla kahveyi menkıbe kültürünün
odağına yerleştirmiş ve bir ulu tarikat pirini de
bu menkıbenin kahramanı yapmıştır. Her ne ka­
dar ilmiye sınıfının kahveye karşı şer'i hükümler
çerçevesindeki karşı çıkışları kahve kültürünün
yaygınlaşması üzerinde olumsuz etki yaratmış­
sa da, medreseden kovulan bu içecek kendisine
tekkede yeni bir yaşam alanı bulmuştur. Tekke­
nin, kahveyi bir actab ve erkan içeceği yapan bir
mekan olduğu rahatlıkla söylenebilir. Uzun sü­
ren zikir ve sohbet meclisinde zihni açık tutmak
amacıyla kahvenin tekkelerde revaç gördüğü bi­
linmektedir. Burada asıl önemli nokta, tekke ça­
tısı altında kahvenin kazandığı mistik kimliktir.
Tekkelerde onun adına tören düzenlenmiş ve
kahvecilik de bir hizmet makamı olarak "seyr ü
sülük"ta yerini almıştır.
Tasavvufi anlamda "seyr ü sülük"un da­
yandığı iki temel esas, hizmet ve sohbet'tir.
Kahvenin her iki esası da bünyesinde toplama-

294 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

sı, bu maddenin tarikat kültürü içinde fonksi-
yonel bir rol oynamasına yol açmıştır. Kuşku-
suz tasavvufi sohbet kahveyle ortaya çıkan bir
olgu değildir, ama kendisinden beklenen verimi
ve sürekliliği kahve sayesinde sağlamıştır. Baş-
ka bir deyişle, merkezinde tarikat şeyhinin yer
aldığı ve böylece bir monolog şeklinde gelişme-
si adeta zorunlu olan tasavvufi sohbet, kahve-
den ancak toplumsal fayda açısından yararlan-
mıştır. Oysa kahve 1 6. yüzyıl ortalarından iti-

Tavla oynamak bir kahvehane geleneği idi. Şans ile zekdmn birbiıini dengelediği bu oyunda, halk kelamı kadar dcıviş sıikuru da
geçer akçeydi. Sohbetin bir çeşit oyunlaştınlmış şekli olan tavla, kendisiyle başbaşa kalmış zihnin karşısmdakiylc konıı,wnasm
dan başka birşey değildi.

ISTANBUL'UN SOHBET MEKANLAR! TARİHİNE GİRİŞ: KAHVEHANELER 295

Yeniçeri kahvelenlıin Boğaz'a nazır çardaklı kısımları, tablamı içineyerleştirı'/miş küçük ölçekliyalı divanhanelerılıi andırmak­
taydı. Yeniçerı· zevki; sohbet için inşa ettiği bu mekana, basit ama hassas bir rıılwn gündelik hayattan alabl'feceği haz duy­
gusunu katmayı herşeyden çok önemsemişti;. çünkü tabiarın içindefilizlenen bu duygu, içinde sohbetin mayalandığl kültür
kozasım örüyordu.

baren kendi mekanlarını kuracak ve böylece
kahvehaneler, sıradan insana dışa dönük ha­
yatın imkanlarını sunarak toplumsal kültürü
yepyeni bir dönüşümün eşiğine getirecektir.
Sıradan insanın yüzünü ev hayatından dış
dünyaya çeviren kahvehane, bu temel özelliği­
ne paralel olarak İstanbul 'un belki de en dışa
dönük kültür dokusunu barındıran Tahtaka­
le'de kurulmuştur. 1 6 . yüzyılın Tahtakalesi ,
mahallenin v e ev hayatının gündelik dünyasına
alışmış insanı için hiç de tekin bir yer sayılmaz­
dı. Burası, Haliç iskelesiyle bağlantılı bir ticaret
bölgesi olması nedeniyle maceracı denizcilerin,
kendi ülkelerinde kötü şöhret sahibi batılı ti:ıc­
carların, geçimini karanlık yollardan sağlayan
sahte asilzadelerin ve Doğu'nun büyüsüne ka­
pılmış seyyahların geçici bir süre konakladıkları
karanlık bir dünya idi. Bu dünyaya bir ucundan
esnaflaşma sürecine girmiş bulunan Yeniçeriler
de 1 6. yüzyıl sonlarından itibaren girmeye baş­
lamışlardı. Bütün bu insan ve kültür karmaşası­
na bir de oyuncu loncalarını eklemek gerekir.
istanbul'un eğlence ihtiyacını karşılayan bu
meslek zümresi, genellikle Kıpti idi. Ayrıca
mevsimlik gösteri yapan canbazlar, ateş yutan,
ipte gezen ve vahşi hayvanlarla akıl almaz

296 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

oyunlar sergileyen zümre de Tahtakale'nin bu
yarı karanlık tarihinde yerlerini almışlardı. işte
sosyo-kültürel yapısı gereği dış dünyaya açık
bir mekan olan Tahtakale, bu hareketli ve mar­
jinal kültür ortamıyla ilk kahvehanelerin gün­
delik hayat içinde kökleşmesini sağlamıştı.
lstanbul'un gündelik hayatında insanı öz­
gürleştirici bir rol oynayan kahve kültürünün
kendine ait mekanlarını, yani kahvehaneleri
ortaya çıkarması, geleneksel hayat tarzında ilk
çatlağın belirmesine yol açmıştır. Bu çatlağın
ortaya çıkışına kadar, sıradan insanın dünyası­
nı şekillendiren geleneksel mahalle hayatının
çerçevesini çizmekte yarar vardır.
Fetihten 1 6 . yüzyıl ortalarına kadar İstan­
bul mahallesi, kuruluş dönemini tamamlamıştı.
Bu süreç içinde sıradan insanın yaşam alanını
belirleyen , aynı zamanda mahallenin kurucu
öğeleri arasındaki geleneksel mekanlardı. Bun­
lar sırasıyla, insana ailesiyle birlikte bir güven­
lik dünyası sunan ev; rızkını sağlayan çarşı ve
dini ihtiyaçlarını karşılayan cami ya da tekke
idi. işte sıradan bir insanın gündelik hayatı bu
üç temel mekan grubu arasında geçiyordu. Bu
mekanlar1'1 bünyesindeki faaliyet biçimleri, in­
sanın kendine ait hayatını güçlü bir vazife duy­
gusuyla yaşamasını gerekli kılmıştı. Bu duygu,
cemaat ahlakının ördüğü mahalle duvarlarının
içe dönük dünyasında, 1 6. yüzyıl sonlarına ka­
dar bilinçaltı saltanatını sürdürdü. Kahvehane­
lerin açılmasıyla birlikte, İstanbul halkı tarihin­
de ilk defa söz konusu ettiğimiz mekanların dı­
şında bir mekana gitmek için evinden sokağa
doğru adımını atmıştı. Kahvenin sıradan insanı
özgürleştirici bir madde olarak temel fonksiyo­
nunu işte bu ilk adımda aramak gerekir. Nite­
kim bu ilk adını vazife duygusuyla değil, insa­
nın hayata karşı taşıdığı o dizginlenemez mera-
İSTANBUL'UN SOHBET MEKANLAR! TARİHİNE GİRİŞ: KAHVEHANELER
kın kamçısıyla atılmıştır. Sonuçta sıradan insan
kahvenin yarattığı alışkanlığın çekim gücüne
kapılarak kahvehanelerdeki sohbet meclisleri­
nin müdavimi olmuş, böylece insanın insanla
buluşması, üzerinde hiçbir dini yönlendirmenin
olmadığı bir çerçevede gerçekleşmiştir.
Bir sohbet mekanı olarak kahvehaneler,
dini kurallardan çok mahalli törelerin egemen
olduğu ve sözlü kültür vasıtasıyla bilgi-görgü
aktarımının sağlandığı iletişim merkezleriydi.
Kahvehane sohbeti dini kurallardan sıyrılmak­
la, sıradan insana monoloğun tek yönlü şart­
landırmasının ötesinde diyaloğun çok yönlü
katılımını kazandırmıştır. Bir bakıma kendi me­
kanını bulan sohbet, kahvenin verdiği keyifle
her zaman bir ucu açık, ama daima kendi i\dab
ve erkanını gözeten bir bilgilenme süreci ol­
muştur. Bu sürecin en dar sınırı mahalle haya­
tı, en genişi ise cemaatin yerleşik bulunduğu
sosyo-kültürel coğrafya idi. Mahalle kahveleri,
öncelikle kendi sohbet meclislerinde mahalleli­
nin gündelik hayat içindeki sorunlarının konu­
şulduğu birer serbest kürsü durumunda idiler.
En azından mevcut töre ve gelenekler sohbetin
sınırını böyle çiziyordu.
Kahvenin mahalle ölçeğinde yarattığı soh­
bet geleneği, bir başka boyutta yer alan Yeniçe­
ri kahvelerinde farklı bir yol izlemiştir. Yeniçeri
kahveleri, askeri disiplin altında tutulan devşir­
me kültürünün şehir hayatına doğrudan katıl­
dığı mekanlar olma özelliğini taşımışlardır. Ye­
niçeriler bekardı, hayatları kışlalarda ve şehir­
lerden tecrid edilmiş alanlarda geçiyordu. An­
cak 1 7. yüzyılın yaşanan zor iktisadi koşulları
bu müesseseyi de temellerinden sarsmış, so­
nuçta bir zamanlar titizlikle uyulan ocak kural­
ları gevşemiş ve Yeniçeriler hayatlarını kışla dı­
şında kazanma yolunu tutmuşlardı. Pek çoğu
297

Yeniçen"ııin kü/cür dağarcığında, bütün bir hayatı anlamlı kılabilecek
tecrübe ve yaşanmış zaman bilgisi mevcuttu. Sohbetin revnak(Yla
açılan bu dağarcıktan, kolektif hefızan111 kaydetciği ibret ven"ci bir
tarih dersi veya hayatın geçiciliği üzerine kurulu hikmetli bir söz
yumağı, kendiyaratcığı efsanelerle birlikte ortaya çık(Yordu.
evlenerek kışladan mahalleye taşındı ve aile
derdine düştü. Bu en genel anlamda askerin es­
naflaşması demekti. Rağbet ettikleri işlerin ba­
şında, eski ocak alışkanlıklarını sürdürebilecek­
leri ve cemaat ruhunu koruyabilecekleri kahve­
cilik mesleği geliyordu. Nitekim Yeniçeri kah­
vehaneleri, bozulmuş ocak nizamını şehir ha­
yatına taşıyan, bu arada kışla disiplini yüzün­
den şehir hayatında yaygınlaşamayan Bektaşi­
liği de mahalle ölçeğine sokan mekanlar oldu­
lar. Bu kahvehaneler, dayandıkları kültürel ze­
min gereği tam bir adab ve erkan mekanı idiler.
298
Bünyelerinde serdengeçtilik ve arkaik gururu
barındırmalannııı yanı sıra mistik bir atmosfere
de sahiptiler. Nitekim Bektaşi mistisizmi ile ar­
kaik gururun bileşimi, "devlet sohbeti" adı al­
tında isyan ahlakını ateşlemekte gecikmeyecek
ve bu kahvehaneler 1 82 6 ' da başkaldırı mer­
kezleri sayılarak İstanbul hayatından silinecek­
Jerdi. Yeniçeri kahvehanelerinde odaklanan ve
yönetim aleyhtarı siyaset yapma anlamına ge­
len "devlet sohbeti", kuşkusuz Bektaşi hicvi ve
nüktesiyle süslenmiş bir sohbet türüydü. Ka­
musal itaate karşı bir çeşit cemaat nihilizmini
ön plana çıkartan bu sohbet türü, Yeniçeri kah­
vehanelerinden sonra Tulumbacı kahvehanele­
rinde mahiyet değiştirerek sürmüştür.
Tulumbacı kahvehaneleri de kendilerine öz­
gü bir sohbet kültürü yaratan mekanlardı. Onlar
da tıpkı Yeniçeri kahvehaneleri gibi ocak nizamı­
na dayalı kuruluşlardı ve şehir hayatına dışar­
dan dahil olmuşlardı. Tulumbacılar kendi törele­
rini yaratan kabadayı ve külhanbey tipini bün­
yelerinde barındırıyor, kültürel açıdan ise aşık
geleneğine bağlanıyorlardı. Yeniçeri kahvehane­
lerinin sohbet geleneğine rengini veren Bektaşi
nüktesi, bu yeni mekanlarda giderek bir alt-kül­
tür şekillendiricisi olan argoya dönüşmüştür. Tu­
lumbacıların sohbet kültüründe söz kadar sazın
da önem taşıması, kuşkusuz aşık geleneğinin bir
uzantısıdır. Bu gelenek sayesinde söz konusu
zümre sohbete musikiyi katmış ve adına Semai
kahveleri denilen mekan türünün ortaya çıkma­
sını sağlamıştır. Semai kahvelerinin sohbet gele­
neği saza dökülmüş sözün yüklendiği sıradan
insanın hayat hikayesidir. Böylece Tulumbacı
sohbeti, alt kültür dünyasının gerçekleriyle do­
natılmış bir tepki edebiyatına dönüşmüş, musiki
aracılığıyla gönüllere nakşolmuştur.
26 Mart 1996
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 İSTANBUL'UN MİSTİK TARİHİNDE
MEVLEVİHANELER
1 3 . yüzyıl sonlarına doğru Konya'da Su!-
tan Veled tarafından babası Mevlana Celaled-
din-i Rumi adına kurulan Mevlevilik, erken Os­
manlı dönemi boyunca Anadolu'nun önemli ti­
caret merkezlerinde örgütlenmiş ve İstanbul'un
fethiyle birlikte şehrin gündelik hayatına giren
ilk tarikatlardan birisi olmuştur. Tarikatların
1 5 . yüzyıl ortalarından itibaren İstanbul'a giriş
biçimleri, bazı farklılıklar göstermektedir. Fatih
Sultan Mehmed gibi, derviş zümrelerine kuş­
kuyla bakan ve medrese kökenli ulema sınıfına
dayalı iktidar anlayışını, temel devlet felsefesi
olarak sistemleştiren bir yöneticinin dönemin­
de, ancak bir iktidar organı olarak kurumlaşa­
bilen tarikatlar, İstanbul'un gündelik hayatına
katılabilme şansını elde edebilmişlerdir. Mevle­
vilik ile eski Osmanlı başkenti Bursa'nın hakim
tarikatı Zeyniyye bu gruba girerler. Diğer yan­
dan halifeleri aracılığıyla faaliyetlerini kırsal
kesimden şehir merkezlerine doğru yoğunlaştı­
ran tarikatların İstanbul'da görülmeye başla­
dıkları dönem. il. Bayezid'in saltanat yıllarına
rastlamaktadır. Halvetiyye, Nakşbendiyye ve
Bayramiyye gibi klasik tarikatlar. bu ikinci gru­
bu oluştururlar.
ISTANBUL'UN MiSTiK TARiHiNDE MEVLEVİHANELER
Mevlevihaneler
İstanbul tekkelerinin yoğunluk bakımından
tarikatlara göre dağılımını belirleyen en önemli
etkenler, kuşkusuz bu mistik örgütlerin sahip
bulundukları sosyal topografya ve yönetim bi­
çimlerinden kaynaklanmaktadır. Mevleviliğin,
yönetim açısından tıpkı Bektaşilik gibi merkezi­
yetçi bir tarikat olması, çelebilik makamı dışın­
da nüfuzlu şeyh ailelerinin doğmasını önlemiş
ve böylece örgüt kendi içinde bölünmeyerek şe­
hirlerde sayıca az. fakat dayandığı asker-sivil
bürokrasi ağırlıklı kesimin maddi desteğiyle
orantılı bir tekke organizasyonu gerçekleştir­
miştir. Nitekim tarihi boyunca İstanbul'da sü­
rekli olarak yalnızca beş büyük tekkede faaliyet
göstermesi ve diğer tarikatlar gibi mahalle ölçe­
ğine kadar girebilen küçük örgütlenme merkez­
leri kurmayışı. söz konusu ettiğimiz bu iki temel
etkenin doğal bir sonucudur. Bu beş tekkeden
Galata, Kasımpaşa ve Beşiktaş Mevlevihaneleri.
mimari programları açısından külliye tipi mckfüı
organizasyonları olup ibadet ve barınma fonksi­
yonlannı en geniş şekilde bünyelerinde barındı­
ran "asitane" karakterli yapılardır. Üsküdar
299
Mevlevilik, gündelik hayatı estecik bıi· kültür dokusuyla kuşatarak manevileştinnişti. Sıradan insana olgunluk ve zerefet veren
de manevileşen bu lıayatm kendisiYdi.
Mevlevlhanesi ise, taşradan istanbul'a gelen
dervişlerin konaklama ihtiyaçlarını karşılamak
amacıyla, içinde çile çıkartılmayıp yalnızca ayin
icra etmeye mahsus bir "zaviye" şeklinde inşa
edilmiştir.
Klasik bir mevlevihane özelliği taşımadık­
ları halde, istanbul'da Mevlev1lik ile ilişkisi bu­
lunan ikinci bir dergah grubu daha vardır; an­
cak bu grubu meydana getiren tekkelerde Mev­
levilik, ya geçici ya da diğer tarikatlarla ortak bir
meşihat sürdürebilmiştir. Bu tekkelerden birin­
cisi, aynı zamanda Mevleviliğin istanbul'daki
ilk örgütlenme merkezi sayılan ve kaynaklarda
Kalenderhane Zaviyesi olarak geçen yapıdır.
300
Aslı Bizans dönemine ait Hristos Akataleptos
Kilisesi olan bu yapı, ı fetihteh sonra camiye
çevrilerek Mevlevi dervişlerine tahsis edilmiş2
ve vakfıyesi gereği tarikatın ayin icra ettiği bir
mekan özelliğini taşımıştır. 3 ikinci tekke, aslen
Mevlana soyuna mensup bulunan, fakat Nakş­
bendi şeyhi Molla ilahi'ye intisap ederek Nakşi
icazeti alan Abid Çelebi (903/ 1 49 7) ' niıı,4 1 5 .
yüzyıl sonlarında Fatih Otlukçuyo kuşu'nda
kurduğu dergahtır. Eski kaynaklarda Fatih
Mevlevihanesi şeklinde geçen bu çift tarikatlı
tekkede hem Mesnevi okutulmuş, hem de Nak­
şi usulünce "hatm-i hacegan" icra edilmiştir.
1 9 . yüzyılda tekkenin yönetimini üstlenen
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Sa'diyye mensubu ünlü şeyh ailesi Hasırizade­
ler, s Mesnevi okutma geleneğini sürdürerek
dergahın harap olan semahanesini yeniden
yaptırmışlardır. 6 1 9 1 8 Sultanselim yangınında
tamamen yanan Abid Çelebi Tekkesi'nden gü­
nümüse hiçbir iz kalmamıştır. Konumuzun bü­
tünlüğü açısından 1 7 . ve 1 9 . yüzyıllarda
Eyüb'de inşa edilen iki mevlevihaneyi de bu
grup içinde ele almamız gerekmektedir. 1 62 2
yılında Eyüb Çömlekçiler'de Zal Mahmud Paşa
Camii yakınlarında yaptırılan mevlevihaneye
ilişkin yeterli bilgiden yoksunuz. 1 8 1 4'de "Do­
lapçı" lakabıyla anılan ve Kasımpaşa Mevlevi­
hanesi d e rvişlerinden olan M e h m e d D e d e
( 1 240/ 1 82 4 ) 'nin Eyüb ldrisköşkü'nde inşa et­
tirdiği dergah ise, tarikat çevrelerinin muhalefe­
ti üzerine faaliyet gösterememiş, ilk ve son şey­
hi Mehmed Dede'nin vefatıyla tarihe karışmış­
tır. 7 Her iki dergah da bugün mevcut değildir.
İstanbul mevlevihaneleri, topografık ko­
numları bakımından tıpkı Bektaşi tekkeleri gibi
şehir merkezinden uzakta, sur-dışında inşa
edilmişlerdir. Zamanla şehrin büyümesi sonucu
yoğun iskan alanları içinde kalan bu dergahlar,
�
ibadet, e itim, konaklama ve diğer toplumsal
hizmet amaçlı yapılardan oluşan birer külliye Mevlana ve lb11 Arabf'nin yolu11u izleye11 Mevlevfler, T!irk rasavvı!f
niteliğindedir. Genellikle tarikata intisap etmiş tarihi11i11 omurgasmı meyda11a geriren Vahdet-i viicıid diişii11cesi11i
gündelik hayattayaşanabilir bır hayatji:lsefesine döniiştiirmüşlerdı:
devlet adamlarının geniş arazileri üzerinde ku­
rulan bu külliyelerin merkezini, mimari prog­
ram açısından birbiriyle kaynaşmış semahane edilebilecek derviş hücreleri ise hem barınma,

ve türbeden meydana gelen yapı grubu oluştu­ hem de tarikat içi eğitiminin verildiği mekanlar­

rur. Bu çekirdeğin etrafında, özellikle türbeyi dır. Bu mekanları matbah-ı şerif, somathane,

bir kuşak gibi saran mezarlık alanı Hamfışan
ve ibadet amaçlı meydan-ı şerif ile mescid yer
alırlar. Şeyh ailesinin ikamet ettiği harem ve
selamlık daireleri ile geçici konaklamaya mah­
sus mihmanhane, Mevlevi dergahlarının barın­
ma amaçlı yapıları olup yine bu gruba dahil
şerbethane, gusülhane, çamaşırhane, kütüpha­
ne, muvakkithane, kiler, hela ve hamamdan
oluşan diğer bir yapı grubu bütünler. Çeşme,
şadırvan, sebil, sarnıç ve kameriye gibi mimari
unsunlar da mevlevihanelerin bünyesinde yer
almışlardır. s

ISTANBUL'UN MİSTİK TARİHİNDE MEVLEVİHANELER 301

 1 . Galata Mevlevlhiinesi
Tarihi kaynaklarda Kulekapı Mevlevlha­
nesi şeklinde geçen ve halk arasında Galib De­
de Dergahı olarak da bilinen Galata Mevlevlha­
nesi, !stanbul'daki ilk büyük Mevlevi kurulu­
şudur. ll. Bayezid dönemi vezirlerinden !sken­
der Paşa'nın9 Galata sırtlarındaki av çiftliğinde
1 4 9 1 'de inşa edilmiştir. 1 0 !skender Paşa adına
düzenlenen vakfiyede Edirne·ye bağlı Vize ka­
zası köylerinden Karaburçek"deki mezraa gelir­
lerini n dergaha tahsis edildiği kayıtlı bulu­
nup, ı ı daha sonraki yüzyıllarda da bu gelirle­
rin Galata Mevlevlhanesi'nin başlıca maddi
kaynaklanndan olduğu anlaşılmaktadır. 1 2
Dergahın ilk postnişini, Sultan-ı Divani Se­
ma'! Mehmed Dede (9361 1 529) 'dir. 1 3 Mevla­
na soyuna mensup Sema'i Dede, Galata Mevle­
Vıhanesi'ni kendi adına !skender Paşa'ya yap­
tırtan şeyh olarak bilinir. Son derece ilginç bir
kişiliğe sahip bulunan bu şeyhin mistik portresi
/sranbul'da kurulan ilk Mevlevi rekkesı; Galara Mevlevihdnesi idi.
Başlangıçca Kalenderi meşrep Mevlevilik anlayışının egemen olduğu
bu merkezde, 11. yüzyıl baş/anndan itıbaren lsmail Rusıihi Dede'nin
erkis{yle kendi kişiliğini bulan zengin bir casavvefkülrüıiinün remel­
/eri acılınıştı.
302
bize, Galata Mevlevlhanesi'nin kuruluş yılla­
rındaki Mevlevi zümreleri hakkında önemli
ipuçları vermektedir. özellikle Sakıb Dede"nin
Sefine-i Nefise-i Mevlev[ydn ve Şahidl'nin Gül­
şen-i Esrdr ında Sema'! Dede'ye ilişkin mevcut
'
bilgiler, onun tam anlamıyla Hurufi-Kalenderi
meşrepte bir Mevlevi dervişi olduğunu kanıtla­
yıcı niteliktedir. Tıpkı Mevlana Asitanesi post­
nişini Ulu Arif Çelebi gibi şarap ve esrar içmek­
te, Anadolu'daki heterodoks hareketlerle yakın
ilişkisi bulunmaktadır. Nitekim onun !stanbul'a
geliş nedeni de, temas halinde olduğu Kalende­
rller'in il. Bayezid'e suikast düzenlemeleri üze­
rine açılan soruşturmanın bir sonucudur. 1 4 işte
bu sorgulama amacıyla !stanbul'a getirilen Se­
ma·ı Dede'nin !skender Paşa'ya intisap yoluyla
üzerindeki kuşkuları dağıttığı ve karizmatik ki­
şiliğini kullanarak Galata Mevlevlhanesi'nin
temellerini attırdığı anlaşılmaktadır. Postnişinli­
ği çok kısa sürmüş ve yerine halifesi Safa'! De­
de (9401 1 533) geçmiştir. 1 5 Tarikatın Galata
Mevlevlhanesi'nde odaklanan asıl örgütlenme
faaliyetleri bu şeyhin zamanına rastlar. Daha
sonra meşihat makamında Mesnevlhan Mah­
mud Dede (955/ 1 548) 'yi görüyoruz. Aşçıbaşı
Veli Dede ile birlikte yürüttüğü Mevleviliği yay­
gınlaştırma çabaları, il. Bayezid'in siyasi deste­
ğiyle istanbul'a sokulan Halveti tarikatının şe­
hirdeki yoğun gelişimi karşısında fazla etkili
olamamış ve Galata Mevlevihanesi bu dönem­
de geçici bir süre Halvetiyye 'nin denetimine
girmiştir. 1 6 Dergahı yeniden Mevleviliğe bağla­
yan şeyh ise, Sırrı Abdi Dede ( 1 04 1 / 1 63 1 ) 'dir.
Fakat bir süre sonra Mevlana Asiranesi postni­
şini Bostan Çelebi tarafından meşihati kaldırıl­
mış ve yerine Şarih-i Mesnevi İsmail Rusühi
Dede ( ı 04 ı / l 63 1 ) tayin edilmiştir. 1 7 Bu meşi­
hat değişikliği nedeniyle dergahtan ayrılmak
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
Semazenlerin canlandırdığı Mevlevi kozmolq;isine adeta insanlığın ruhunu katan mutnb heyetİJ'di. Kalbi esir alan musıki vecdin
yolunu açryor ve sdlik kendi nıh ekseni etrqfinda dönerek kainatın sınma vaklfo!ıryordu.

zorunda k�lan Abdi Dede'nin Kasımpaşa Mev­
levihanesi'ni kurması, İstanbul Mevleviliği tari­
hinin başlıca dönüm noktalarından birisini
oluşturur. Bu tarihsel dönüşümün Galata Mev­
levihanesi üzerindeki en önemli etkisi, İsmail
Dede'nin dergahda odaklanan banni eğilimleri
tasfiye ederek, tarikatın Osmanlı üst tabakasın­
da hızla kökleşmesine zemin hazırlamasıdır.
Buna karşın İbn ·Arabi etkisiyle kaleme aldığı
Mesnevi şerhinden dolayı da zahir ulemasının
şimşeklerini üzerine çekmiştir. ı s ikinci etki ise
daha çok Mevleviliğin örgütlenme yapısını ilgi­
lendirmektedir. Söz konusu dönemde Yenikapı,
Beşiktaş ve Kasımpaşa Mevlevihanelerinin fa-
aliyete geçmeleriyle birlikte, tarikatın istan­
bul'daki tekmerkezli yönetim şekli sona ermiş,
bu yeni dergahlardan yetişen dervişler güçlü
şeyh aileleri oluşturarak çokmerkezli bir örgüt­
lenme modeline doğru ilk adımı atmışlardır.
Galata Mevlevihanesi'nin bu ilk dönemine
ait yapılan hakkında kapsamlı bilgilerden yok­
sunuz. Evliya Çelebi, dergahda yüz adet derviş
hücresi bulunduğunu yazmakta ise de bu bilgi­
yi, mevlevihanenin daha başlangıçta geniş öl­
çekli bir mimari programa dayanılarak inşa
edildiği şeklinde yorumlamak mümkündür. 1 g
Dergahtan bu döneme ait günümüze kalabilen
tek eser, aslen bir Ermeni mühendisi olan ve

İSTANBUL'UN MİSTİK TARİHİNDE MEVLEVİHANELER 303

1 656 Çınar Vakası' nda idam edilen matbah
emini Hasan Ağa'nın,20 mevlevihane avlusun­
da yaptırdığı 1 649 tarihli çeşmedir.2 ı inşa kita­
besi N isari Ali Efendi'ye ait bulunan bu çeş­
m e , 2 2 daha s o n ra Abdülmecid tarafından
1 85 1 'de tamir ettirilmiştir.
1 7. yüzyılda tarikat içi gruplaşmalardan
kaynaklanan iktidar mücadelelerinin mevlevi­
hane meşihatine de yansıdığı görülmektedir.
Bunun en tipik örneği Derviş Çelebi olayıdır.
Rusilhi Dede'nin vefatıyla meşihat makamına
önce Adem Dede ( 1 063/ 1 652) , sonra da ünlü
divan şairi Arzi Mehmed Dede ( 1 075/ 1 664)
atanmış ve ondan sonra da boşalan dergah
meşihati, Mevlevi-zade Derviş Çelebi tarafın­
dan doldurulmuştur. Derviş Çelebi 'nin kimliği
hakkında yeterli bilgimiz yoktur. Fakat onun,
taraftarlarınca Konya'da çelebilik makamına
getirilmek istendiği, ama bu gerçekleşemeyince
kısa bir süre Galata Mevlevihanesi postnişliğin­
de bulunduktan sonra meşihatinin kaldırıldığı
bilinmektedir.23 Yerine geçen Pendari Naci Ah­
med Dede ( 1 1 2311 7 1 1 ) ise, önce Beşiktaş ve
ardından Galata Mevlevihanesi şeyhliği yap­
mış, meşihatinin kaldırılmasıyla Yenikapı Mev­
levihanesi postnişliğine atanmıştır. Naci Ah­
med Dede ile başlayan İstanbul mevlevihanele­
ri arasındaki dönüşümlü meşihat modeli ,
1 6 76'da Çelebi Abdülhalim Efendi tarafından
dergah postnişliğine Mesnevihan Gavsi Ahmed
Dede ( 1 1 09 / 1 697) 'nin getirilmesiyle,24 kan
bağına dayalı hilafet kurumunun denetimine
girer. Gavsi Ahmed Dede, ünlü Bayramı halife­
si Ahmed Bican Efendi'nin soyundan olup 1 8 .
yüzyıl ortalarına kadar Galata Mevlevihiine­
si 'ni yöneten şeyh ailesinin de kurucusudur.
Bu aile, Gavs! Ahmed Dede'nin damadı Miraci­
yeci ve n e y z e n Kutb-ı Nayi O s m a n D e d e
304
( 1 1 4211 729) ve torunu Abdülbaki Sırri Dede
( 1 1 64/1 750) ile dergaha altın çağını yaşatmış­
tır. 1 8. yüzyılda Galata Mevlevihanesi tarihine
damgasını vuran ikinci büyük şeyh ailesi, Ka­
sımpaşa ve Yenikapı Mevlevihaneleri postni­
şinliğini yapan Safi Musa Dede'ye mensuptur.
Musa Dede doğrudan dergah yönetiminde bu­
lunmamış, fakat oğulları Mehmed Şemseddin
Dede ( 1 1 74/ 1 760) ve !sa Dede ( 1 1 85/ 1 7 7 1 )
ile damadı Selim Dede ( 1 1 9 1 ı 1 777) v e torunu
Mehmed Sadık Dede ( 1 1 92 / 1 778) , mevleviha­
ne meşihatinde bu aileyi temsil etmişlerdir.
Dergahın tarihindeki e n önemli onarım faali­
yetlerinden birisi de bu ailenin meşihat döne­
mine rastlar. İsa Dede'nin postnişinliği sırasın­
da 1 765'de çıkan Tophane yangını25 sonucu
mevlevihane tamamen yanmış ve l 766'da bi­
na emini tayin edilen Çavuşbaşı Osman Ağa
tarafından yeniden inşa ettirilmiştir.26
Kasımpaşa Mevlevihanesi'nden gelen ve
ancak bir yıl postnişinlik yapabilen Mehmed
Sadık Dede'nin 1 778'de vefat etmesiyle Galata
Mevlevihanesi, idari açıdan oldukça zor bir dö­
neme girer. 1 790'da Şeyh Galib'in postnişinli­
ğine kadar süren bu sarsıntılı zaman diliminde
Çelebi Abdülkadir Dede'nin meşihati 1 780'de
kaldırılmış ve yerine geçen Mevlana Asitanesi
Aşçıbaşısı Hüseyin Dede ( 1 1 9 7/ 1 782 ) , ancak
iki yıl şeyhlik yapabilmiştir. Kendisini izleyen
Bakkal-zade Ali Dede ' ni n birinci meşihati
1 786 'da, ikinci m e ş i hati de Halil N u m a n
Bey'in 1 790'da dergah postnişinliğinden ayrı­
lıp Üsküdar Mevlevihanesi'ni kurmasıyla aynı
yıl birlikte kaldırılmış, yerine atanan Şemsi De­
de ( 1 2 05/l 790) ise, daha posta oturamadan
vefat etmiştir.
1. Abdülhamid dönemi sonlarına doğru, gi­
derek eski önemini kaybeden Galata Mevlevi-
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
Galata Mevlevihanesi dervişleri bugün mevcut olmayan harem kısmının önünde. Şeyh Galib 'ıiı postnişinlik yapıığı bu önemli
Mevlevi dergahı, !stanbu/'a kimliğini veren belli başlı kültür merkezlerinden birisi idi. Yetiştirdıği şahsiyetleı; sokaktaki
satıcıdan konaktaki kalem efendisine kadar zengin ve renkli insan malzemesini ay111 kültür teknesinde yoğurabilecek misrik
cazıöeyiyaratmışlardı.
•

hanesi,27 Osmanlı modernleşmesinin köklü re­
formlarla toplumsal yapıyı şekillendirmeye
başladığı ııı. Selim zamanında, bu değişimi ya­
kından destekleyen yenilikçilerin başlıca mer­
kezi durumuna gelmiştir. Kendisi de Mevlevi
olan ııı. Selim'in askeri ve idari alanda başlattı­
ğı reformlara karşı, özellikle Bektaşilerden kay­
naklanan muhalefeti bir ölçüde dengelemek
amacıyla Mevleviliği güçlendirme yolunu seçti­
ği görülmektedir. Nitekim bu açık destek saye­
sinde Galata Mevlevihanesi, adeta bir rönesans
dönemi yaşamaya başlamış ve dergahın top­
lumsal kültürümüz üzerindeki yenilikçi etkisi,
kapatıldığı 1 925 tarihine kadar kesintisiz sür­
müştür.
Galata Mevlevihanesi ' nin bu dönemdeki
ilk postnişini, Şeyh Gillib olarak tanıdığımız
Mehmed Es'ad Dede ( 1 2 1 3/ 1 799) 'dir. Köklü
bir Mevlevi ailesine mensup bulunan Şeyh Ga­
lib, babası Mustafa Reşid Efendi aracılığıyla
Melamiliğe de bağlanmış ve böylece İstanbul
Mevlevi kültürü içinde Şems kolu olarak bili­
nen coşkun tasavvuf anlayışının yeniden do­
ğuşunu hazırlamıştır. Bu anlayış, Beşiktaş
Mevlevihanesi şeyhi Nazif Dede ve oğlu Baha­
riye Mevlevihanesi şeyhi Fah reddin Dede'niıı

İSTANBUL'UN MİSTiK TARİHİNDE MEVLEVİHANELER 305

Kültür hayatımıza Hiisn ii Aşk'ı armağan eden Şeyh Galib 'ılı Galata Mevlevihanesi'ndeki türbesi. Kısacık ömründe sıradışı bir
insan portresi çzen
i Şeyh Galib, Melami meşrep bir çevredeyetişmiştı: Hayat ıle esen· arasına çektiği o görünmezperde hep bu
kültünin zarf!desenler(yle süslenmişcı·.
kişiliğinde İstanbul Mevleviliği'nin son zaman­
larına kadar başarıyla temsil edilmiştir. Şeyh
Galib'in asıl yetiştiği dergah, Yenikapı Mevlevi­
hanesi ' dir. Burada Ali Nutki Dede'ye intisap
ederek çilesini tamamlamış ve ili. Selim'e ya­
kınlığı nedeniyle Ebubekir Çelebi tarafından 1 1
Haziran 1 79 1 'de Galata Mevlevihanesi postni­
şinliğine atanmıştır. Kısa zamanda dergah, ara­
larında Aşçıbaşı HulCısl Dede ve tanınmış tezki­
reci Esrar Dede gibi Melami meşrep Mevlevi
seçkinlerinin de bulunduğu istanbul'un belli­
başlı kültür merkezlerinden birisi durumuna
gelir. Batılılaşma hareketlerine açık bir kültürel
yapılanmayı barındıran Galata Mevlevihane­
si'nde ilk defa bu dönemde mutrıb heyetine pi­
yanonun dahil edilmesi ve tasavvuf musıkisin-
306
de kullanılması da dergah müntesiplerinin mo­
dernleşme içindeki konumlarını belirlemesi açı­
sından dikkat çekicidir.
Şeyh Galib zamanında dergah esaslı şekil­
de tamir görmüştür. Semahane yeniden inşa
edilmiş, derviş hücreleri ve ahşap türbeler res­
tore edilmiştir. Bu tamire ilişkin 1 79 1 tarihli
Şeyh Gi'ılib'in yazdığı kitabe, mevlevihane giri­
şindeki ili. Selim dönemine ait barok üsluplu
taç kapının iç tarafındadır.
1 7 9 9 ' da henüz 4 2 yaşındayken vefat
eden Şeyh Galib, dergahtaki İsmail RusCıhi De­
de Türbesi' nde medfundur. Yerine önce Meh­
med RCıhi Dede ( 1 22 5/ 1 8 1 0) , onun vefatıyla
da Mahmud Dede ( 1 2 3 4/ 1 8 1 8 ) geçmiştir.
Mehmed RCıhi Dede'nin postnişinliği, ili. Se-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
lim'in Kabakçı Mustafa isyanı sonucu katledil­
diği oldukça karmaşık bir siyasi döneme rast­
lar. Mahmud Dede ise 1 8 1 7'ye kadar dergah
meşihatini yürütür, bu tarihten sonra kayınpe­
deri Yusuf Zühdi Dede'nin vefatıyla boşalan
Beşiktaş Mevlevihanesi postnişinliğine atanır.
Dergahın son dönem tarihine damgasını
vuran şeyh, 1 9 . yüzyılın yetiştirdiği başlıca
Mevlevi s i m a l a rı ndan Kudretullah D e d e
( 1 2 8 8/ 1 8 7 1 ) ' dir. 2 8 Ebubekir Dede ailesine
mensup bulunması nedeniyle Galata Mevlev!­
hanesi'nin bu son dönemde idari açıdan Yeni­
kapı Mevlevihanesi'ne bağlandığını söyleyebi­
liriz. Bu aile hem Mevlev1lik, hem de Osmanlı
siyasi tarihinde çok önemli rol oynamış, bürok­
rasinin kilit noktalarındaki devlet adamlarını
tarikat şemsiyesi altına alarak yönetim üzerin­
deki nüfuzunu arttırmıştır. Galata Mevleviha­
nesi tarihini yakından ilgilendiren devlet ket­
hüdası Halet Efendi'nin faaliyetleri bu çerçeve­
de değer kazanmaktadır. Ali Nutki Dede mün­
tesiplerinden olan Halet Efendi,29 ıı. Mahmud
üzerindeki nüfuzunu kullanarak Kudretullah
Dede ' n i n Galata Mevlevihanesi meşihatine
Devlet kethüdası Halet ijendi'11i11 desteği11i alarak posta geçe11 Kud­
atanmasını"Sağlamıştır.30 Bir yandan Bektaşi­ retullah Dede, tam a11lamıyla modernleşme ya11lısı bir ra11zimar
Mevlevisi idı:
leri il. Mahmud reformlarına karşı el altından
kışkırtan, diğer yandan da Mevlevileri devlet
yanlısı bir siyasi güç olarak kollayan bu Mak- retullalı Dede zamanında Halet Efendi inşa et-
yavelist politikacı, Mora isyanları neticesinde tirmiştir. Bu yapılardan dergahın Galib Dede
gözden düşmüş,3 ı sığındığı Mevlana Asitane- Caddesi 'ne bakan cephesindeki türbe, kütüp-
s i ' nde il. Mahmud'un emriyle idam edilerek hane ve sebil 1 8 1 9 tarihlidir. Mevlevihane giri-
gövdesi bu dergahın avlusuna, başı ise Galata şinin solundaki kahvehaneyi satın alarak yeri-
Mevlev!hanesi'nde önceden yaptırdığı kendi ne rokoko Cı slupta bir türbe yaptıran Halet
türbesine gömülmüştür.32 Mezartaşı kitabesi, Efendi, aynı girişin sağ tarafı na da iki katlı ka-
yakın arkadaşlarından ünlü Mevlevi şairi Keçe- gir bir kütüphane inşa ettirmiştir. Alt katı nıu-
ci-zade izzet Molla'ya aittir. vakkithaııe olarak kullanılan bu yapının cad-
Galata Mevlevihanesi'nin bugün mevcut deye bakan yüzünde bir de sebil vardır.33 üsr
bulunan yapılarından önemli bir kısmını, Kud- kat ise iki odadan meydana gelen, arka cephe-

ISTANBUL'UN MİSTİK TARiHiNDE MEVLEvlHANELER 307

 si taraçalı bir kütüphanedir.34 Halet Efendi,
kendi kurduğu bu kütüphaneye 1 82 0'de önce
266, daha sonra da 54 7 cilt kitap vakfetmiş ve
düzenlettiği vakfiyesinde birinci hafız-ı kütü­
bün bekar olmasını, ikincisinin de dergahın du­
acı dedesine verilmesini şart koşmuştur. 35
Cumhuriyet döneminde tekkelerin kapatılma­
sıyla birlikte mevlevihaneye ait bu kitaplar Sü­
leymaniye Kütüphanesi'ne devredilmiş ve yapı
uzun bir süre polis karakolu olarak kullanılmış­
tır. Hillet Efendi'nin 1 8 1 9'da yaptırdığı bir di­
ğer bina, lsmail Rusühi Dede Türbesi'dir. Rusü­
hi Dede'den başka Şeyh Galib, !sa Dede ve
Mehmed Rühi Dede burada medfundurlar.
ıı. Mahmud dönemindeki bu yoğun inşa fa­
aliyetlerinin hemen ardından 1 824'de Mevlevi-
Mehmed Acaul/ah Dede ve derviş/en: Acaullah Dede, 19. yüzyı/111 bilimsel mecoc anlayışına salııp birşeyhti. Mevlevi miscisizmini
bu anlayış çerçevesinde cemsil ecmesı; Galata Mevleviluinesi'11i de pekçokyabancı araştırmacmın uğrakyen'yapan bir kültür
merkezi lıalılıe getimıişti.
308
hane bir yangın daha geçirmiş ve başta matbah
ile mescid olmak üzere 9 adet derviş hücresi
yanmıştır. Kudretullah Dede'nin sadaret maka­
mına yazdığı 1 828 tarihli arzuhillde, yangının
üzerinden dört yıl geçmesine rağmen, dervişlerin
hillen padişah tarafından verilen çadırlarda ba­
nndıklan belirtilmekte ve bu çadırlann doğal ne­
denlerle yıprandıklan için gereğinin yapılması is­
tenmektedir. 2 Cemaziyelevvel 1 244 tarihli sa­
daret cevabında ise bu isteğin padişah tarafın­
dan yeni çadırlar verilmek suretiyle karşılanaca­
ğı kaydı vardır. 36 Mevlevilerin bu çadır hayatına
daha ne kadar katlandıklannı bilemiyoruz. An­
cak ıı. Mahmud'un 1 835'de dergahı tamir ettir­
mesine kadar bu zor koşullarda faaliyet göster­
dikleri anlaşılmaktadır. Bu tarihte diğer müşte-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
milat ile semahane de yeniden inşa edilmiş olup
tamire ilişkin Lebib'in Yesarizfıde Mustafa izzet
hattıyla yazılmış 1 835 tarihli ve il. Mahmud
tuğralı ta'ilk kitabesi. bugün dergahın Galib De­
de Caddesi'ne bakan ana giriş kapısının üstün­
dedir. Kitabenin tarih kıt'ası şöyledir:
"Bir hisabda düşdi ma'na lefz ile
beyt-i tarihin Lebib itdi beyan
yaptı bu dergah-ı zibdyı cedid
bin ikiyüz ellide Mahmud Han. "
Yarım yüzyıldan fazla meşihat makamın­
da bulunan Kudretullah Dede zamanında. il.
Mahmud'un Yeniçeri-Bektaş! zümresine karşı
yürüttüğü Mevlevlleri destekleme politikası.
Abdülmecid tarafından da sürdürülmüş ve bu­
nun sonucunda Galata Mevlev!hanesi, tarihin­
deki en yoğun imar faaliyetine sahne olmuştur.
il. Mahmud'un kızı. Nakşbendiyye müntesiple­
rinden Adile Sultan. babasının yolunu izleye­
rek 1 84 7'de dergaha büyük bir sarnıç ve şadır­
van yaptırmıştır. Halen mevcut bulunan bu
sarnıç avlunun sağında olup üzerinde sekiz sü­
tunlu ve kc1nik çatılı şadırvan yer almaktadır.
Mevlev!hanenin günümüzdeki mimari şeklini
almasına neden olan tamir ise. Kudretullah De­
de'nin girişimiyle Abdülmecid tarafından yaptı­
rılmıştır. Beyoğlu'nda çıkan bir yangında hasa­
ra uğrayan semahane, Adile Sultan şadırvanı
ve Hasan Ağa Çeşmesi'nin tamiri, 7 Rebiülev­
vel 1 2 73 tarihli irade gereğince 429.000 kuruş
bedelle Menas Kalfa 'ya ihale edilmiş,37 önce
semahanenin yeniden inşasına başlanarak
1 858'den itibaren de diğer yapıların tamirine
geçilmiştir.38 1 860'da tamamlanan bu tamira­
ta ait Abdülmecid tuğralı kitabelerden birisi se­
mahane kapısında. diğeri ise Hasan Ağa Çeş-
İSTANBUL'UN M İSTİK TARİHİNDE MEVLEvlHANELER
mesi'nin ayna taşı üstündedir.
Kudretullah Dede'nin vefatıyla yerine oğlu
Mehmed Ataullah Dede ( 1 32 8/ 1 9 1 0) geçmiş­
tir. Ebubekir Dede ailesinin Galata Mevlev!ha­
nesi'ndeki son temsilcisi olup yetişme tarzı iti­
bariyle döneminin Avrupa kültürüne açık bir
kişiliğe sahiptir. Doğu ve Batı dillerini mükem­
mel derecede bilmesi, aynca felsefe ve sosyolo­
ji eğitimi alması nedeniyle başta Türk musikisi
olmak üzere kültür hayatımızın pek çok proble­
mine teorik katkılarda bulunmuştur. Zamanın­
da Galata Mevlev!hanesi'nin tam anlamıyla bir
kültür merkezine dönüştüğü. yerli ve yabancı
kalabalık bir aydın zümresinin ilgi odağı haline
geldiği bilinmektedir. Böyle bir ilgiye cevap ve­
rebilmek amacıyla dergah bünyesinde işbölü­
müne dayalı bir kadrolaşmanın olması ise kaçı­
nılmazdı. Nitekim 1 885 tarihli nüfus sayımına
göre dergahda sürekli ikamet eden ve tarikat
faaliyetlerini yürüten 36 kişilik bir kadronun
mevcudiyeti. Galata Mevlevlhanesi'ndeki canlı
yaşamı yeterince kanıtlamaktadır. 39
Ataullah Dede döneminde dergah. önemli
bir tamir daha görmüştür. il. Meşrutiyet'in ila­
nından kısa bir süre önce Evkaf-ı Humayün
Nezareti'nin takriri üzerine çıkan 9 Muharrem
1 32 6 tarihli irade gereğince dergah, 2 1 . 1 50
kuruşluk keşif masrafının lskender Paşa vak­
fından karşılanması kaydıyla tamir ettirilmiş­
tir.40
Mevlev!hane'nin son postnişini. Ahmed
Celfıleddln Dede ( 1 946) 'dir. 41 Gelibolu Mevlc­
vlhanesi şeyhi Hüseyin Azmi Dede ' nin oğlu
olan Celaleddin Dede. 1 8 73'de Mısır Mevlevl­
hanesi'nde çileye girmiş ve burada Mehmed
Subhi Bey'den ney dersleri alarak tasavvuf mu­
sıklsinin sayılı neyzenlerinden birisi olmuş­
tur.42 Daha sonra istanbul'a gelmiş ve 1 908'dc
309

Galaca Mevlevtluinesi'nin son postnişini Ahmed Celaleddin Dede,
Mevlevi musıkisi konusundaki çalışmalanyla camnmışcı. Zengin bir
naca koleksiyonuna da sahip bulunan Celaleddin Dede, Osmanlı kül­
cürünü Cumhuriyec'e bağlayan en önemli halkalardan birisi idi.
vekaleten, 1 909'da asaleten Üsküdar Mevlevi­
hanesi postnişliğine atanmıştır. 43 Bir yıl sonra
1 9 1 O' da ise, Ataullah Dede' nin yerine dergahı
vekaleten yöneten Veled Çelebi'nin Mevlana
Asitanesi'ne postnişin olmasıyla, Galata Mevle­
vihanesi meşihatine getirilmiştir. Tekkelerin ka­
patıldığı 30 Kasım 1 925 tarihine kadar dergah
meşihatinde kalan Celaleddin Dede ' nin kabri,
Karacaahmet Miskinler Tekkesi civarındadır. 44
İstanbul Mevlevi dergahtan içinde Yenikapı
Mevlevihanesi gibi haftada iki defa, salı45 ve
cuma46 günleri mukabele yapılan Galata Mev­
levihanesi semahanesi, tarikatın 8 sayısına ver-
31 0
diği kutsallık nedeniyle sekizgen planlı bir mi­
mari şemaya sahiptir. iki katlı ahşap binayı bu
açıdan tarikatın mistik ritüeline uygun tipik bir
örnek olarak gösterebiliriz. 4 7 Buna karşın mev­
levihanelerin önemli bir özelliği olan türbe ile
semahane arasındaki yapısal bütünlük ilkesine
dolaylı biçimde uyulmuş ve bu mekan organi­
zasyonu bina girişinin iki yanında eskiden mev­
cut bulunup da 1 9 4 1 'de yıktınlan ahşap türbe­
ler aracılığıyla gerçekleştirilmiştir. 48 Bugün bu
türbelerin yerinde şeyhlere ait sonradan yaptırı­
lan mezartaşlan vardır. Semahaneyi bütünleyen
asıl yapı, selamlık dairesidir. Burada Mevlana
Asitanesi postnişinine ait bir oda ve hünkar
mahfil i bulunur. Mutnb heyetine ayrılan kısım
ise, Yenikapı Mevlevihanesi'ndeki gibi, sema­
harıe girişinin tam üstündedir. Derviş hücreleri
ve Adile Sultan şadırvanı arkasındaki harem da­
iresi günümüze gelememiş, dergahın Şahkulu
Sokağı'na bakan bahçe yönündeki haziresi49
üzerine belediyece 1 94 5 - 1 94 7 yıllarında Be­
yoğlu Evlendirme Dairesi yapılırken, pek çok
kıymetli mezartaşı tahrip edilmek süretiyle
mevlevihanenin tarihini aydınlatabilecek somut
belgeler ortadan kaldırılmıştır. Ayrıca mevlevi­
hane ile ilgisi bulunmayan kişilere ait mezarları
buraya rastgele taşınarak, Osmanlı dönemi der­
gah hazirelerinde görülen tarikat bağına dayalı
sosyo-kültürel bütünlük ilkesi bozulmuştur. Ni­
tekim, hazire yeniden düzenlenirken, lbrahim
Müteferrika'ya ait mezartaşının 1 842 'de Ayna­
lıkavak'dan buraya getirilmesi, dergah hazlrele­
rinin sosyal topografyaları ve yapısal bütünlük­
leri incelenmeden yapılan iyi niyetli bir girişim
örneği olarak söz konusu ilkeyi ortadan kaldır­
mış ve gelecekte yanıltıcı bir tarih yazımıza ze­
min hazırlamıştır. Dergah günümüzde Divan
Edebiyatı Müzesi olarak faaliyet göstermektedir.
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
2. Yenikapı Mevlevihanesi

Galata Mevlevihanesi'nden sonra kurulan

ikinci mevlevihanedir. Tarikatın lstanbul'daki
en büyük merkezi sayılan bu dergah, tam te­
şekküllü bir külliye niteliğine sahip bulunup,
Mevlevilerce "asirane" olarak kabul edilir. Ye­
nikapı Mevlevihanesi, tarikatın mistik yapısına
uygun bir şekilde, diğer Mevlevi dergahlan gibi
şehrin kara surları dışında kurulmuştur. Mar­
mara'dan Haliç'e kadar uzanan bu bölge yo­
ğun iskan sahalarına uzaklığı nedeniyle, tarih
boyunca lstanbul'daki derviş zümrelerinin rağ­
bet ettikleri elverişli bir yerleşim alanı olma
özelliğini taşımış ve şehir hayatını adeta bir ku­
şak gibi saran tarikat faaliyetlerinin odaklandı­
ğı bir merkez şeklinde gelişmiştir.
Devlet ricali tarafından Mevlevi dergahı
kurma geleneğinin, 1 6 . yüzyıl sonlarında Yeni­
kapı Mevlevihanesi ile sürdüğünü görüyoruz.
Dergah, 1 598 'de Yeniçeri Başhalifesi Malkoç
Mehmed Efendi' nin, bugün Mevlanakapı ola­
rak bilinen sur kapısı dışında ve Merkez Efendi Mevlevihanelerde eğitim, meşk metoduna dayanırdı. Bu geleneksel
Tekkesi civarındaki geniş arazisi üzerine inşa metodla yetiştin'/en derviş, Mevleviliğe ilk adımını sema çıkartarak
atardı. Daha sonraki adımları ise bir hayat boyu sürecek olan ıez­
edilmiştir. 'o Aralarında Sadrazam Mehmed Pa­ k(ye-i nef!; mücadelesineyalnızca mütevazi bir hazırlıktan ibarerrı:
şa ile Yeniçeri Ağası Tırnakçı Hasan Ağa ve di­
ğer tarikat şeyhlerinin de bulunduğu kalabalık lik, ocak içinden yetişmeyen ve sadrazam tara­

bir törenle açılışı yapılan Yenikapı Mevlevihiı­ fından Yeniçeriler ' i n kontrolünü sağlamak
nesi 'nins ı kurucusu Malkoç Mehmed Efendi amacıyla tayin edilen ve tamamen saraya bağ­

ailesi hakkında yeterli bilgiye sahip değiliz. Ba­ lı kişilere verilen bir görevdir. Bu açıdan Mal­

bası, III. Mehmed dönemi devlet adamlarından koç Mehmed Efendi'nin Bektaşiliği bir yakıştır­
tskender Ağa'dır. Mehmed Efendi' nin taşıdığı madan öte anlam taşımaz. Nitekim intisabı Ke­
Malkoç lakabından ötürü ailesinin İstanbullu mal Ahmed Dede aracılığıyla Mevlevi tarikatı­

olmadığı ileri sürülmüştür. 52 Daha sonra ise na olup Hacca giderken uğradığı Konya Mevla­

Yeniçeri ocağı Başhalifelik görevini yürüttüğü na Asitanes i ' nde, lstanbul 'a döndüğü zaman

için kendisine yakıştırılan Kocabektaş lakabı bir Mevlevihane kurma arzusunu dile getirmesi

yüzünden Bektaşllik'le ilgisini kurmaya çalışan ve bunun sonucunda da Yenikapı Mevlevilıa­

yanlış bir izlenim doğmuştur. Oysa Başhalife- nesi 'ni inşa ettirmesi, onun bağlı bulunduğu

ISTANBUL'UN MİSTİK TARiHiNDE MEVLEVİHANELER 31 1

Yenikapı Mevlevihdnesi'nin hünkdrginŞi ve bugün mevcut olmayan semahdne-türbeyapı grubu. lstanbul'un en büyük Mevlevi
külliyesi sayılan bu merkezde, Türk kültür tarihine damgas1111 vurmuş Buhurizade Mustefa Itri !ifendı; Şeyh Galib ve
Hamamizlide lsmail Dede lifendigibi sanatçılaryetişmiştı:
inanç çevresi hakkında yeterli ipuçlarını ver­
mektedir.
Kuruluşuna, "Bab-ı rıza" terkibiyle tarih
düşürülen Yenikapı Mevlevlhanesi ' n i n 1 6 .
yüzyıla ait ilk yapıları , semahane, mescid ve
1 8 adet derviş hücresidir. 1 7. yüzyıl başlarında
inşa ettirilen meydan odası ve matbah ile de
dergahın çekirdek yapı grubu şekillenmeye
başlamıştır. Bu yapılardan hiçbirisi günümüze
gelemediği için, üzerlerinde fıkir yürütebilecek
durumda değiliz. Ancak Evliya Çelebi'nin ver­
diği bilgiler çerçevesinde Mevlevlhane'nin bağ­
lık arazide semahane, imaret ve yetmiş kadar
derviş hücresinden meydana gelen bir asitane
olarak inşa edildiğini öğreniyoruz.53 Ayrıca
Evliya Çelebi, dergahın duvarlarına Asarı adlı
bir ressamın ceıı hatla yazdığı ayet ve nakşetti-
312
ğ i arslan figüründen övgüyle bahseder. Sakıb
Dede ise, bu ressamın Edirne Mevlevihanesi
dervişlerinden olduğunu belirterek, bizi kısmen
aydınlatmaktadır. 54
Burada dergahın kuruluş dönemine ait ya­
pılarına değinirken, önemli bir noktayı açıkla­
mak gerekir. Bütün tarikatlarda olduğu gibi
Mevlevilik'te de vahdet-i vücCid düşüncesini
meydana getiren mistik kozmogoninin dayan­
dığı bir kutsal sayılar sistemi vardır. Bu siste­
min gündelik hayattaki pratik uygulaması, en
somut şekilde tarikatın mimari anlayışında gö­
rülür. Örneğin Mevlevilerce 9 ve bunun katları
kutsal kabul edildiğinden, " Nezr-i Mevlana"ya
tekabül eden ı 8 sayısı, aynı zamanda Mevlevi­
haneler' deki hücre adedini de belirlemiştir.55
Nitekim Yenikapı Mevlevihanesi'nde inşa edi-
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Mesnevihdn, neyzen ve semazen, Mevlevi kültürünü meydana getiren üç teme/figürdü. Şiir, musıkf ve raksı temsil eden bujigür­
lenn birbirlenjle ahenkli bir şekilde kaynaşmasından, ılısanoğlunwı kdınat ölçeğılıde kendisini jfade edebileceği en mükemmel
hayatJelsefesi doğmuştu.

len ilk derviş hücreleri de bu sistem gereğince
1 8 adettir \re Evliya Çelebi'nin verdiği rakam
hiçbir şekilde gerçeği yansıtmamaktadır.
Dergahın ilk postnişini Kemal Ahmed De­
de ( 1 0 1 0/ 1 60 1 ) 'dir.S6 Mevlevi şeyhi Akşehirli
izzedd1n Dede'nin oğlu olup Mevlana Asitil.nesi
postnişini Hüsrev Çelebi'den hilafet almıştır.
Kişiliği etrafında yaratılan efsane onu bize, coş­
kun bir sufı ve riyazata aşırı düşkün bir derviş
olarak tanıtır. Tıpkı Galata Mevlevihanesi şeyhi
Sema'! Mehmed Dede gibi karizmatik bir kişili­
ğe sahip bulunduğu, Malkoç Mehmed Efendi
üzerindeki nüfuzundan anlaşılmaktadır. Mev­
levi kültürü içindeki yerini ise, Eflaki'nin ünlü
eseri Mendkıbü '/-Arjfin'den kısaltarak yaptığı
manzum çeviriyle sağlamıştır. Dört yıl süren
meşihatinden sonra yerine Doğan! Ahmed De­
de ( 1 0401 1 630) geçer. Konya'nın sayılı zen­
ginlerinden iken Mevleviliğe intisap edip Mev­
lana Asitil.nesi'nde çile çıkartan Doğan! Ahmed
Dede'nin meşihat dönemi, hem Yenikapı Mev­
levihanesi, hem de tarikatın lstanbul'daki tarihi
bakımından son derece önemlidir. Meşihatinin
ilk yıllarında dergahın 1 608 tarihli vafıyesi,
Rumeli Kazaskeri Es'ad Efendi tarafından Mal­
koç Mehmed Efendi adına düzenlenmiş ve
mevlevihanenin başlıca gelir kaynakları ara­
sındaki vakıf mülkleri kayda geçirilmiştir. Evli­
ya Çelebi'nin sözünü ettiği dergaha ait yetmiş
seksen kadar dükkanın. Ycnikapı Mcvleviha-

ISTANBUL'UN MiSTiK TARiHİNDE MEVLEViHANELER 313

Yenikapı Mevlevihdnesı"nin Sultan Reşad tarqfindan /. Ulusal Mimarlık üslubuna göre inşa ettin/en dedegdn hücre/en· bölümü.
Mescid, matbah-ı şerjf, dedegdn hücre/en" ve şeyh dairesini kapsayan bu mimari kompleks, aynı zamanda Harb(ye Nezareti'ne
tahsis edilerek Çanakkale Savaşı'ndayaralanan askerlerin tedavisi için bir süre hastahane olarak da kullanılmışn

nesi 'ne gelir sağlayan başlıca kaynaklar ara­
sında bulunduğu açıktır.57 Nitekim 8 Cemazi­
yelahir 1 1 9 7 tarihli arzuhal suretinde Malkoç
Mehmed Efendi vakfına yapılan müdahale ne­
deniyle bu vakıf mülkleri zikredilmektedir. s s
Dergahın tarihini ilgilendiren bir başka olay da,
ı 622 'de Mevlevihane sınırları içine kagir bir
köşk yaptırılmasıdır. Günümüzde mescid ve
derviş odalarının bulunduğu sahada inşa ettiri­
len ve şeyhlerin ikametine ayrıldığını tahmin
ettiğimiz bu köşkten bugün hiçbir iz yoktur.
Doğan! Ahmed Dede'nin meşihati. iV. Mu­
rad'ın saltanat yıllarına rastlaması nedeniyle,
dönemin çalkantılı siyasi hayatına da tanıklık
etmiştir. Gerçekten de bu dönem. lstanbul ·un
gündelik hayatında giderek ağırlığını hissetti­
ren derviş zümrelerinin son derece güçlü şeyh­
ler aracılığıyla hem saraya karşı belli bir nüfuz
kazandıkları, hem de medrese kökenli ulema
ile çatışmaya girdikleri bir zaman kesitidir. Do­
ğan! Ahmed Dede'nin çağdaşı olan şeyhler ara­
sında Celvetiyye'nin kurucusu Aziz Mahmud
Hüdai, önde gelen Halveti halifelerinden Ab­
dülmecid Sivasi ve Ramazan Mahfi. Kadiriliği
istanbul'a sokan lsmail Rumi ve Melamiliğin
temsilcileri idris-i Muhtefı ile Hüseyin Lamekii­
ni'nin adlarını saymak bile, dönemin lstanbu­
lu' ndaki canlı tasavvuf hayatını. dolayısıyla ta­
rikatların birbirleriyle olan muhtemel rekabetle­
rini kavramamıza yeter. işte böyle bir ortamda

314 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

Doğam Ahmed Dede'nin faaliyetleri, ıv. Murad
üzerinde büyük bir etki bırakmış ve tarihimizde
Kadı-zadeliler olarak bilinen tasavvuf aleyhtan
medrese mensuplarının siyasi baskılanna rağ­
men saray halkını Yenikapı Mevlevihanesi'ne
bağlamıştır. 59 Fakat bu başarının beraberinde
getirdiği bazı olumsuzluklar da vardır. Kuşku­
suz bunlardan en önemlisi, bürokrasi içinde
sivrilmeye çahşan devlet adamlarının Mevlevi­
liğe sığınarak tarikatın olanaklarını kendi kişi­
sel çıkarları doğrultusunda kullanmalarıdır. Do­
ğanı Ahmed Dede'ye intisap eden60 ve vaktini
Yenikapı Mevlevihanesi' nde geçirdiği için Sufi
lakabıyla anılan Sadrazam Mehmed Paşa bu
tür yönetici tipinin eşsiz bir örneği olup halka
son derece acımasız davranışları yüzünden
hem tarikatın, hem de dergahın itibarını sars­
mıştır. 6 ı
Aslen bir Bektaşi olan Sabüh1 Ahmed Dede
( 1 054/ 1 64 4 ) , dergahın Doğanı Ahmed De­
Yenikapı Mevlevihdnesi'nin derviş hücrelerine açılan ve Orta Asya­
de'den sonraki postnişinidir. Gençlik yıllarında Selçuklu miman· üslubunu yansıtan taç kapısı. Mimarinin böylesine
Eyüblü Kasım Baba'dan Bektaşi icazeti almış ve büyük ölçekli bir tasanm doğrultusunda gerçekleştirilmesı; eşiği
aşanlara kendi maddi varlıklan111n önemsizliğıiıi hatırlatmak içindı:
ardından Konya Mevlana Asitanesi'nde Mevle­
v1liğe intisap ederek çile çıkarmıştır. Şeyh olarak halkasına katılarak ondan Melami neş'esini al­
tayin edildiği ilk dergah, Şam Mevlevihane­ mış ve Yenikapı Mevlevihanesi' nde odaklanan
si'dir. lhtiydrdt başlıklı mesnevisini burada bu mistik eğilimin başlıca temsilcilerinden birisi
yazmıştır. Daha sonra Bostan Çelebi tarafından olmuştur. Cami Ahmed Dede'nin meşihat yılla­
Yenikapı Mevlevihanesi meşihatine getirilen rı, Kadı-zadeli zümresinin tarikat ehli üzerindeki
Sabüh1 Dede, tamamiyle Bektaşi-Melami meş­ baskılarını giderek artırdıkları bir dönemdir.
rep bir Mevlevi şeyhidir. Sakıb Dede onu "ser­ Sadrazam Fazıl Ahmed Paşa'dan aldığı destekle
bü/end-i tankat-ı ışkİY.Ye-i mev/evi" olarak ta­ "hünkar şeyhliği"ne kadar yükselen Van1 Melı­
nımlarken , bu özelliğinin altını kuvvetle çiz­ med Efendi' nin kışkırtmalarıyla dergahlar basıl­
mektedir. 62 Şiirlerinde Ruhi-i Bağdadi etkisi gö­ makta, dervişler katledilmektedir. Bu baskılar
rülen Sabüh1 Dede, aynı zamanda divan sahibi sonucunda 1 666'da Mevleviler'in sema yap­
Mevlevi şairlerindendir. Yerine kendi yetiştirdiği maları ve diğer tarikatların da musık1 eşliğinde
dervişlerinden Camı Ahmed Dede ( 1 078/ 1 667) ayin icra etmeleri yasaklanır. 63 işte tam bu sıra­
geçmiştir. Babasının ilmiye sınıfından bir hoca da Cami Ahmed Dede'nin Hac ziyareti için ls­
olmasına rağmen, şeyhi Sabüh1 Dede'nin irşad tanbul'dan ayrılması, düşündürücüdür. Ayrıld ı -

ISTANBUL'UN MiSTiK TARiHiNDE MEVLEVİHANELER 315

ğı dergahına bir daha dönememiş ve Medine'de
vefat ederek oraya defnedilmiştir. Yenikapı
Mevlevihanesi, musıki yasağının şiddetle sür­
düğü bu dönemde Türk musıkisinin büyük ismi
Buhüri-zade Mustafa Itri Efendi'yi yetiştirir. CTı­
mi Ahmed Dede'nin dervişlerinden biri olan Itri,
dergaha devam ederek mistik musıkiyi öğren­
miş64 ve bütün mevlevihanelerde mukabele
öncesi okunan rast na'tini burada bestelemiştir.
Itri'nin ayrıca bir de segah Mevlevi ayini vardır.
Cami Ahmed Dede'nin vefatıyla boşalan meşi­
hat makamına, Kaari Ahmed Dede
( 1 090/ 1 679) atanır. Aile kökeni itibariyle Hal­
veti'dir. Sabühi Dede ile Cami Ahmed Dede'nin
sohbetlerine katılarak Mevleviliğe intisap etmiş­
tir. Döneminin önde gelen şeyhlerinden sayılır.
Pek çok devlet adamını çevresinde toplamış,
böylece tarikat üzerindeki medrese baskısını si­
yasi yollardan hafifletmeye çalışmıştır. Bu ko­
nuda en büyük yardımı, kendi dervişlerinden
Sadrazam Amuca-zade Hüseyin Paşa'dan gör­
düğünü belirtmemiz gerekir. Başlık kısmı kırık
mezartaşı, Yenikapı Mevlevihanesi'ndedir.
Pendari lakabıyla tanınan Naci Ahmed De­
de ( 1 1 2311 7 1 1 ) , dergahın altıncı postnişinidir.
Bursa Mevlevihanesi şeyhi Zihni Salih De­
de'nin yanında yetişmiş, 65 istanbul'a gelerek
önce Beşiktaş, ardından Galata Mevlevihanesi
meşihatinde bulunmuş ve sonra 1 680'de Yeni­
kapı Mevlevihanesi şeyhliğine arınmıştır. Onun
döneminde Kadı-zadelilerin baskısı giderek
azalmış ve nihayet 1 68 4 'de Mevleviler'e ko­
nan sema yasağı kalkmıştır. Naci Ahmed De­
de'nin bu olay için,
"Giiş-i edna miilhem-igaybi didi tarihini
Mevleviler döndi edna aşk-ı Mevlana ıle"
316
şeklinde düştüğü tarih ünlüdür. 66 Bu yasağın
kalkmasıyla birlikte onun Fatih Camii'nde Mes­
nevi okutmaya başlaması, baskı döneminin ta­
mamiyle sona erdiğini kanıtlamaktadır. Vefa­
tıyla yerine Yusuf Nesib Dede ( 1 1 2 6/1 7 1 4 )
geçmiştir. Astronomi ve tıb öğrenimi gören Ne­
sib Dede, Mısır Mevlevihanesi şeyhi Siyahi
Mustafa Dede'nin dervişlerindendir. Sırasıyla
Ankara, Şam ve Mısır Mevlevihaneleri'nde
postnişinlik görevi üstlenmiş, Sadreddin Çelebi
zamanında Konya Mevlana Asiranesi'nde "ta­
rikatçı dede" olarak bulunmuştur. Ardından
Yenikapı Mevlevihanesi'ne atanmış, fakat üç
yıl gibi kısa bir süre şeyhlik yapabilmiştir. Ne­
sib D e d e ' d e n b o ş a l a n de rgah m e şihatini
1 7 1 4 'de üstlenen Peçevi-zade Arifi Ahmed De­
de ( 1 1 3 71 1 7 2 4 ) , Rumeli ' ni n ü n l ü Uşşak!
şeyhlerinden Mustafa Efendi'nin oğludur. Baba
tarafından Halvetiyye'ye bağlanan Arifi Dede,
bu tarikatın Balkanlar'daki Melami zümreleriy�
le kurduğu yakın ilişki sonucu, tanınmış Mela­
mi-Hamzaviler'den Emir Halil Ağa'nın sohbet­
lerine katılmış ve bu mistik eğilimi Mevleviliğe
taşıyan başlıca mutasavvıflardan birisi olmuş­
tur. 67 Filibe Mevlevihanesi şeyhi iken,68 Sad­
reddin Çelebi tarafından Yenikapı Mevleviha­
nesi'ne atanmasıyla, bu dergahda daha önce
Sabühi Ahmed Dede zamanında kökleşen Me­
lamiliği yeniden canlandırdığı söylenebilir. As­
lına bakılırsa istanbul'daki kültür ortamı da bu
canlılığı besleyebilecek dinamiklere sahiptir.
Lale Devri olarak bilinen bu dönemde başta
Sadrazam Nevşehirli İbrahim Paşa ve onun ya­
kın dostu şair Nedim gibi Melamiler, Kadı-za­
delilerin yarattığı medrese terörünün ardından
şiir, musıki ve sohbet üzerine kurulu estetik bir
yaşam üslubunun doğmasına zemin hazırla­
i
mışlar, Mevlevilik de Arif Dede'nin kişiliğinde
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Mevlevilik idari açıdan merkeziyetçi bir tarikattı. imparatorluk coğref.yasına dağılan mevlevihanelere Konya 'daki Çelebilik
makamı tarqfindan şeyh atamalanyapılryor ve tayin edılen bu şeyhlerJaaliyette bulunduklanJarklı kültür sahalannda Mevlevi
mistisizımiıiyerelgeleneklerle kaynaştırıyor/ardı. özellikle Halep, Şam, Kahire gibi Arap vilayet merkezleniıde buyolla şekillen­
dirilen Mevlevi mistisizmıiıin kökeninde Anadolu ve bilhassa istanbul'un belirleyici rolü vardı.

bu ortama katılmıştır. Kendisini izleyen Keres­
tec i - z a d e Mehmed Dede ( 1 1 4 5 / l 7 3 2 ) ' ni n
postnişinliği zamanında ise bu kültürel ortanı,
tam anlamıyla istanbul'a özgü zengin bir ta­
savvuf hayatına dönüşmüş, fakat 1 730'da çı­
kan Patrona isyanı sonucunda toplumun alt ta­
bakalarından gelen tepkiler nedeniyle gereği
gibi yaygınlaşabilme şansını bulamamıştır. Ke­
resteci-zade Mehmed Dede, Konyalı'dır. Mev­
lana Asitanesi nıesnevihanı iken, Arif Dede'nin
vefatı üzerine Yenikapı Mevlevihanesi nıeşiha­
tine atanmıştır. Postnişliğinin son yıllarında
dergah önemli bir tamir geçirir. Derviş zümrele­
rine yakınlığıyla tanınan Hekim-zade Ali Pa­
şa,69 tran seferinde gösterdiği başarı nedeniyle
1 73 1 'de sadrazam olunca, aynı yıl Yenikapı
Mevlevihanesi semahanesini eski mimari üslu­
buna bağlı kalarak yeniden inşa ettirmiştir. 70
ı 8. yüzyıl ortalarına doğru İstanbul mev­
levihanelerinin ortak yönetimi, güçlü bir şeyh
ailesinin eline geçer. Musa Safi Dede ailesine
mensup bulunan Mevlevi şeyhleri, bu yüzyılın
sonuna kadar Galata, Kasınıpaşa ve Yenikapı
Mevlevihaneleri'nde postnişinlik yapmışlardır.
Trab l u s şam ' da doğan M u s a S a fi Dede
( 1 1 5 71 1 74 4 ) , ilk defa ı 708 ' de Halep Mevlevi­
hanesi şeyhliğini üst l e n m i ş , daha s o n ra
1 72 3 'de Kasımpaşa ve ı 732'de de Yeııikapı
Mevlevihanesi meşihatine getirilmiştir. Oğulları
Mehmed Şemseddin Dede ile İsa Dede, damadı

İSTANBUL'UN MİSTİK TARiHİNDE MEVLEVİHANELER 317

Selim Dede ve torunu Mehmed Sadık Dede Ga­
lata Mevlevlhanesi postnişini olmuş, kendisiyle
birlikte aynı adı taşıyan diğer torunu Musa De­
de, Kasımpaşa Mevlevlhanesi şeyhliği yapmış­
tır. Daha çok Galata ve Kasımpaşa Mevlevlha­
neleri'nde ağırlığını hissettiren bu aile, Yenika­
pı Mevlevlhanesi'nde yalnızca Safi Dede'nin
meşihat dönemiyle sınırlı bir hakimiyet kura­
bilmiş, 1 746'da dergahın yönetimi Mevlevilik
tarihinin en önemli şeyh ailelerinden birisi olan
Ebubekir Dede ailesine geçmiştir. Safi Dede'nin
vefatıyla boşalan meşihat makamında ancak
1 8 ay şeyhlik yapabilen Küçük (Kfıçek) Meh­
med Dede ( 1 1 5911 746) hakkında ise yeterli
bilgiden yoksunuz. Mevlevi sikkeli mezartaşı,
dergahın yanmış bulunan türbe sahası içinde­
dir.
1 74 6 'dan tekkelerin kapatıldığı 1 92 5 ' e
kadar Yenikapı Mevlevlhanesi ' nin yönetimi,
Ebubekir Dede ailesine mensup Mevlevi şeyh­
leri üstlenmiş ve ailenin diğer bir kolu da Gala­
ta Mevlev1hanesi meşihatini ele geçirmiştir. Bu
aile aynı zamanda, Saray ile Konya'daki çelebi­
lik makamı arasında, 1 9 . yüzyıl başlarından
itibaren idari ve kültürel reformlarla ortaya çı­
kan anlaşmazlıkları çok iyi değerlendirmiş ,
ağırlığını modernleşme yanlısı kadrolardan ya­
na koyarak, sarayın da desteğini almış ve bu
tarihe kadar Mevlev1liğin merkeziyetçi yapısını
temsil eden Mevlana Asitanesi postnişinlerini,
özellikle şeyh atamalarında yalnızca bir tasdik
makamına indirebilecek kadar siyasi nüfuz ka­
zanmıştır.
Ebubekir Dede ( 1 1 8911 775), 1 7. yüzyılın
ünlü Halveti şeyhlerinden Seyyid Nureddin
Efendi ailesine mensuptur. Babası Halveti şey­
hi Ahmed Efendi'nin üç oğlundan biri olarak
Kütahya'da doğmuş ve gençlik yıllarında Seff-
318
n e yazan Mustafa Sakıb Dede'ye intisap etmiş­
tir. 1 746'da Yenikapı Mevlevlhanesi postnişin­
liğine atanmış ve Galata Mevlevlhanesi şeyhi
Abdülbaki Sırri Dede'nin kızıyla evlenmek su­
retiyle de bu dergahın yönetiminde söz sahibi
olmuştur. Fakat Galata Mevlev1hanesi'nin asıl
yönetimi, ailenin ikinci kolunu kuran Ebubekir
Dede'nin kardeşi Ömer Dede'ye mensup şeyh­
ler tarafından yürütülmüştür. Bunlardan Kud­
retullah Dede ile Mehmed Ataullah Dede, söz
konusu ettiğimiz Ömer Dede'nin oğlu Yenikapı
Mevlev1hanesi Aşçıbaşısı Sahih Ahmed Dede
ailesinden gelmektedir.
Yenikapı Mevlev1hanesi'nde 1 8 . yüzyıl or­
talarından itibaren güçlü bir yönetim kuran
Ebubekir Dede, ünlü Melamiler'den Habeşi-za­
de Zaim Ağa'nın sohbetlerine katılmış7 ı ve tıp­
kı Arifi Dede zamanında olduğu gibi dergahı
Melam1 meşrep Mevleviler'in merkezi durumu­
na getirmiştir. İstanbul' daki Mevlevi kültürüne
Melami neş'eyi sokan şeyhlerin Halveti köken­
li olmaları dikkat çekicidir. Bu temel özellik Ari­
fi Dede'de bulunduğu gibi, Ebubekir Dede' de de
vardır. Ayrıca Ebubekir Dede'nin Melamiliği bir
ölçüde Galata Mevlev1hanesi postnişinlerinden
Abdülbaki Sırri Dede ve onun babası Nayl Os­
man Dede yoluyla ünlü Bayramı halifelerinden
Ahmed B1can soyuna mensup bulunan Gavsi
Ahmed Dede'ye kadar uzanmaktadır.
Ebubekir Dede'nin meşihat döneminde Ye­
nikapı Mevlev1hanesi 1 754 ve 1 774'de iki de­
fa tamir edilmiştir. Birinci tamir ı 754 yılı son­
larında, Arifi Dede ' n i n damadı ve Yenikapı
Mevlev1hanesi müntesiplerinden Sadrazam
Abdullah Naili Paşa tarafından yaptırılır. 72 Bu
tamirat sırasında harap durumdaki derviş hüc­
releri yeniden inşa edilmiştir. ikinci tamirat ise
l 774 'de sadrazam olan izzet Mehmed Paşa ta-
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Mevlevilerin Tanzimat sonrasındakıJaaliyetlen'yalnızca kültürel sahayla s1111rlı kalmayıp siyasi bir boyut da kazanmıştı.
Yenikapı Mevlevihdnesi dervişlen)ön Türk hareketini destekliyor ve Abdülbaki Dede komutasında Kanal Siferi'ne katılarak tek­
kelerinin kapısını !ttihad ve Terakki politikasına açıyorlardı.

rafından yaptınlmaya başlanmış, Ebubekir De­
de'nin 1 775 ' de vefatıyla yerine geçen oğlu Ali
Nutki Dede'nin ilk meşihat yıllarında tamam­
lanmıştır. Nutki Dede'nin henüz çocuk yaşta
bulunması nedeniyle, bu tamirat işini dergah
adına takip eden, Aşçıbaşı Sahih Ahmed De­
'de'dir. 1 774 tamiratı daha çok mevlevlhanenin
türbesini ilgilendirmektedir. Doğan! Dede Tür­
besi adıyla bilinen ve semahaneye bitişik olan
bu alçak tavanlı dar yapı, o zamana kadar yal­
nızca Ebubekir Çelebi, Kemal Ahmed Dede, Do­
ğan! Ahmed Dede, Naci Ahmed Dede, Seyyid
Ebubekir Dede ve Abdülahad Çelebi-zade Veled
Çelebi ' nin sandukalarını ihtiva edip, ihtiyaca
cevap vermediği için yıktırılarak, semahanenin
mihrap yönüne doğru genişletilmek suretiyle
yeniden inşa edilmiştir. 73
Henüz 1 4 yaşında iken babası Ebubekir
Dede'nin vefatıyla postnişin olan Ali Nutki De­
de ( 1 2 ı 9 / 1 8 04 ) , ailenin birinci kuşak üyele­
rindendir. Yaşça küçüklüğü nedeniyle meşiha­
tinin ilk yılları, amcaoğlu Aşçıbaşı Sahih Ah­
med Dede ' nin himayesinde geçmiştir. Daha
sonra bilinmeyen bir nedenden ötürü bu iki in­
sanın araları açılmış ve Ahmed Dede, Yenikapı
Mevlevlhanesi' nden uzaklaştırılmıştır. Ahmed
Dede'nin bugün halen mevcud bulunan ve Ha­
let Efendi tarafından yaptırılan türbesi, bu
olayla bağlantılı olarak dergahın dışında, Mer­
kezefendi mezarlığının Mevlevhihane Cadde­
si 'ne bakan cephesindedir. ili. Selim dönemi
şeyhlerinden olan Nutki Dede,74 zamanının in­
ce sanat zevkiyle yetişmiş, hat, şiir ve musıki
dallarında eserler vermiştir. Günümüze bıraktı­
ğı en önemli iki eseri, kendi türündeki tek ör­
nek niteliğini taşıyan ve Yenikapı Mevlevilıa-

ISTANBUL'UN M iSTiK TARiHiNDE MEVLEVİHANELER 319

nesi'nin bir çeşit günlüğü olan Defter-i Dervi­
şdn ile şevk-i tarab makamında bestelediği
Mevlevl ayinidir.
Nutki Dede döneminde Yenikapı Mevlevi­
hanesi 'nde, 75 Türk kültür tarihinin büyük sa­
natkarlarından Şeyh Gil.lib ve Hamamı-zade İs­
mail Dede'yi yetiştirir. Şeyh Galib çilesini bura­
da tamamlayarak Galata Mevlevihanesi meşi­
hatine atanmış bestekar !smail Dede ise, Nutki
Dede'ye intisap ederek 1 799'da "Dede" olmuş­
tur. 76 Dergahın bu dönemde geçirdiği yapısal
değişiklikler hakkında yeterli bilgimiz yoktur.
Şeyhülislam Mekkl Efendi, türbe önündeki şa-
dırvanı 1 785'de yeniden inşa ettirmiştir. Bu şa-
dırvan günümüzde mevcut değildir.
1 80 4 'de çocuksuz vefat eden Nutki De-
de'nin yerine ailenin ikinci oğlu olan kardeşi
Abdülbaki Nil.sır Dede ( 1 236/ 1 82 1 ) geçmiştir.
Nutki Dede zamanında dergahın neyzenbaşılı-
ğını da üstlenen Nasır Dede, Yenikapı Mevlevi-
hanesi'ni tam anlamıyla bir musıkl konserva­
tuanna dönüştürür. Türk musıklsi konusunda­
ki derin bilgisi nedeniyle dergahta geniş bir sa­
natçı çevresi oluşturmuş, Dede Efendi 'ye ney
ve dini musıki dersleri vererek, bu konuda ayn­
ca teorik eserler de yazmıştır. Bu eserlerden
Tedkik u Tahkik, Türk musıklsi makam ve
usullerinin incelendiği, Tahrfnyye ise kendisi
tarafından geliştirilen ebcede dayalı nota siste­
minin açıklandığı başlıca çalışmalarıdır. Bunla­
ra ilaveten acem-bCıselik ve ısfahan makamla­
rında iki Mevlevi ayini de bestelemiştir. 7 7 Ayn­
ca Eflakl'den yaptığı Terceme-i Mendkıbü'/­
Arjfin ve Musa Safı Dede'nin Ta 'rfb-i Şahi­
di'sine yazdığı Şerh-i Şdhidi'si ile Divdn 'ı var­
dır. 78
Nil.sır Dede döneminde Yenikapı Mevlevi­
hanesi, il. Mahmud tarafından esaslı şekilde
320
tamir ettirilmiş ve semahane ile türbe yeniden
yaptırılmıştır. Hil.let Efendi'nin bu tamirat için
padişah üzerindeki nüfuzunu kullandığı bilin­
mektedir. 1 8 1 6'da Şehremini Hayrullah Efen­
di'nin dergah mahallinde yaptığı keşif üzerine,
3 3 . 4 74 kuruş bedelle yeniden inşasına başla­
nan semahane, önce tamamen yıktınlmış ve
beş ay süren bir faaliyet sonucu tamamlanarak
1 8 1 7'de törenle açılmıştır. 79 Semahanenin
kubbe yazıları Keresteci Nuri Dede'nin, kapı ki­
tabesi ise Keçeci-zade izzet Molla'nın olup, ta­
rih beyti,
"Envdr-ı Şems-i Tebrfz tdrfhim itdi /ebrfz
Devr-i semaya döndi bdb-ı semdhdne"
ş e kJ i n d e d i r . 80 Ayrıca de rgah i nş a a t i n i n
1 8 1 7 ' de tamamlanmasıyla ana giriş kapısı
üzerine konulan hicri 1 232 tarihli
"Mevlevihdnrye izzet dıdi Pfrfm tdrfh
Yaptı bu dergehi Sultan-ı cilıdn Hdn
Mahmud"
beytini ihtiva eden kitabe de izzet Molla'ya ait­
tir.
Ailenin ikinci kuşak üyelerinden Mehmed
Hüsni Dede ( 1 2 4 51 1 82 9 ) , babası Nasır De­
de'nin yerine 1 82 1 'de postnişin olmuştur. As­
lında tarikat geleneğine göre Nasır Dede'nin
kardeşi Abdurrahlm Kunhl Dede şeyh olması
lazım gelirken , o dönemdeki psikolojik duru­
munun dergah yönetmesine imkan vermeye­
ceği düşüncesiyle meşihat Hüsni Dede'ye geç­
miştir. Yaklaşık sekiz yıl süren Hüsni Dede'nin
postnişinliği vefatıyla son bulunca, yerine bu
kez Abdurrahim Kunhl Dede atanmıştır. Yeni­
kapı Mevlevlhanesi'nin meczup tabiatlı şeyhle-
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
1961 'de çıkan biryangın sonucunda Yenikapı Mevlevihıinesi'nin ortadan kalkan semahanesi. Mevlevi tekkeleniıin geleneksel
mimari programlanndaki semahane-türbe bütünleşmesı; tarikatm dünya ile ahireti kucaklayan mistisizmıiıi temsil ediyordu.
rinden olan Kunhl Dede ( 1 24 71 1 83 1 ) , musıkl
sahasındaki geniş kültürüyle tanınır. Uzun yıl­
lar dergahın kudümzenbaşılığını yapmış, arala­
rında Vardakosta Mehmed Ağa'nın da bulun­
duğu besteciler yetiştirmiştir. Hicaz ve nühüft
makamlarında bestelediği iki Mevlevi ayini
vardır.
Yenikapı Mevlevlhane s i ' n i n Tanzimat
sonrası dönemine ve 1 9 . yüzyıl siyası hayatına
damgasını vuran Osman Salaheddln Dede
( 1 304/ 1 887) , amcası Kunhl Dede'nin vefatıyla
1 83 1 'de postnişin olmuş ve bu görevi yarım
yüzyıldan fazla bir süre üstlenerek, dönemin
en nüfuzlu şeyhleri arasına girmiştir. Henüz 1 1
yaşındayken posta oturan Salaheddin Dede'yi,
Beşiktaş Mevlevihanesi şeyhi Mehmed Kadri
Dede yetiştirmiş ve bu sırada dergahın yöneti-
İSTANBUL'UN MİSTİK TARİHİNDE MEVLEVİHANELER
mini ümmi Sinan Tekkesi şeyhi Zekai Efen­
di'nin damadı Aşçıbaşı Mehmed Sadık Dede
vekaleten yürütmüştür. Gençliğinde ünlü Nakşl
şeyhi Hoca Hüsameddin Efendi'den Mesnevi
okuyan Salaheddln Dede, Eyüb HatCıniye Tek­
kesi'nde düzenlenen bir törenle mesnevihanlık
icazeti almış ve Yenikapı Mevlevllıanesi'nde
uzun yıllar Mesnevi dersleri vermiştir. fakat
onun üzerinde durulması gereken en önemli
özelliği, Tanzimat dönemi siyası kadrolarıyla
kurduğu yakın ilişki sonucunda, Yenikapı
Mevlevlhanesi'ni özgürlük fikirlerinin tartışıla­
bildiği başlıca merkezlerden birisi durumuna
getirmesidir. Kendisine intisap eden devlet
adamları arasında Tanzimat'ın iki büyük sad­
razamı, Keçeci-zade Fuad Paşa ile Ali Paşa var­
dır. Fuad Paşa'nın intisabı, babası izzet Mol-
321
Şehirli bir tarikat kimliği taş(Yan Mevlevi/iğıiı örgütlenme modeli, dergahlar arasındaki kültürel dolaşımı sağlayacak biçimde
kurulmuştu. Bu açıdanJark/ı coğrq/i bölgelerdeki dergah/ar.arasında tanlı boyunca, özellikle hac mevsimınde Mevlevi derviş­
lerimn gruplar hdlınde seyahat etmeleri birgelenektı: Bağdat demiıyolunun htzmete girmes(yle bu seyahatler daha organize bir
nitelik kazandı.

la'nın Abdülbaki Nasır Dede müridi oluşundan
ötürü, bu dergaha ailece bağlanmanın bir so­
nucudur. Her iki devlet adamının ailelerine ait
mezarlar, Yenikapı Mevlevihanesi haziresinde
halen mevcutturlar. Mısırlı olarak anılan Kamil
Paşa ve Şeyhülislam Sahib Molla da Salil.hedin
Dede'nin dergah toplantılarına katılarak, devlet
sohbeti yapan kişiler arasında ilk anda dikkati
çeken isimlerdir. Fakat Salaheddin Dede'nin si­
yasi hayattaki yerini belirleyen kişi, yakın dos­
tu Sadrazam Midhat Paşa olmuştur. Yenikapı
Mevlevihiinesi yakınındaki Arap-zade çiftliğini
satın alarak buraya kendisi için bir köşk yaptı­
ran Midhat Paşa, 1. Meşrutiyet öncesi anayasa
tartışmalarını hiç kuşkusuz Salaheddin De­
de'nin toplantılarına da taşımış ve bu durum
daha sonra Yenikapı Mevlevihanesi'nin il. Ab­
dülhamid tarafından kontrol altında tutulması
sonucunu doğurmuştur. il. Abdülhamid'in der-
gah üzerindeki kuşkularını sürekli canlı tutan
başlıca neden, henüz şehzade iken Midhat Pa­
şa 'yı kendisine tanıştıran kişinin Salil.heddin
Dede olmasıdır. s ı Bu tanışma esnasında Şeh­
zade Abdülhamid'in Midhat Paşa'ya Teşkilat-!
Esil.siyye Kanunu'nu padişah olduğunda ilan
edeceğine dair ver'1iği sözün tek tanığı da Sala­
heddin Dede'dir. Fakat il. Abdülhamid, padi­
şahlığı döneminde Midhat Paşa ve yakın çevre­
si hakkında Abdülaziz'e komplo düzenlemek
iddiasıyla soruşturma açtırmış, dolayısıyla Sa­
laheddin Dede'nin de Saray'la ilişiği kesilmiş ve
Yenikapı Mevlevihanesi istibdat yılları boyunca
jurnalcilerin en yakından takip ettikleri bir yer
olma özelliğini kazanmıştır.
Tanzimat'ın getirdiği idari reformlar sonu­
cunda Şeyhülislamliğa bağlı olarak kurulan ve
tarikatların devlet denetimi altında tek merkez­
den yönetimini amaçlayan Meclis-i Meşayih 'in

322 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

ilk başkanı, Salaheddin Dede'dir. 1 868'de bu
kuruluşun başına getirilmiş, 1 8 74 ve 1 8 78 yıl­
lanndaki Meclis-i Meşayih yönetiminde de baş­
kan olarak görev almıştır.
Salahedd1n Dede'nin meşihat dönemindeki
Yenikapı Mevlevihanesi,82 üç büyük tamirata
sahne olmuştur. 1 83 7'deki tamiratı il. Mah­
mud yaptırmış ve dergahın bütün yapıları yeni­
lenmiştir. Ziver Paşa'nın bu tamire ilişkin tari­
hi, dergah kapısına konulmuş olup şöyledir:
"Zivergüher-veş çıkdı bir tdrfh genc-i hd­
meden
kıldı iki kere bind bu hankdhı şehrfydr. "
Abdülmecid ise 1 84 5 'de dergahın çevre
duvarlarını inşa ettirmiş, zamanla harap olan
müştemilatı yeniletmiştir. 83 Dergahın günü­
müzdeki topografık konumunu belirlemesi açı­
sından bu tamiratın önemi büyüktür. 1 84 5 'den
itibaren Mevlevihane'nin gelişim aksları şekil­
lenmeye başlamış, özellikle hazirenin dergah
içinde kapladığı alan ilk defa bu yıllarda belir­
gin bir mekan olma niteliğini kazanmıştır. Nite­
kim Maliye Nazırı Abdurrahman Nafiz Pa­
şa'nın 1 850'de yaptırdığı kütüphane ve bu ya­
pıya bitişik kendi türbesi, söz konusu hazire
alanının kuzeydoğu köşesinde yer almakta,
dolayısıyla bölgenin adeta doğal sınırını belirle­
mektedir. inşa ettirdiği muvakkithane ise hazi­
reyi karşı yönden sınırlayan bir konumdadır ve
bu da bize dergahın dış avlusundaki yapı grup­
larının 1 850'lerden itibaren belli bir plan orga­
nizasyonu dahilinde inşa edildiklerini göster­
mektedir. 84 Nafiz Paşa, ayrıca dergahın sokak
cephesine bakan bir de sebil yaptırmıştır ki, gü­
nümüzde mevcut değildir. Yenikapı Mevleviha­
nesi'nin bu dönemdeki son tamiri Mısır Valisi
İSTANBUL'UN MİSTİK TARİHİNDE MEVLEviHANELER
lsmail Paşa tarafından 83.432 kuruş sarf edile­
rek gerçekleştirilmiştir. 1 863'de derviş hücrele­
ri, harem ve selamlık dairelerinin yeniden inşa­
sına başlamış, semahane de bu arada esaslı şe­
kilde tamir edilerek bütün inşaat 1 864 'te so­
nuçlandırılmıştır.85
1 3 0 1 nüfus sayımı sonuçlarına göre Sala­
heddin Dede 'nin son meşihat yıllarında der­
gahda sürekli ikamet eden 24 erkek ve 1 7 ka­
dından oluşan 4 1 kişilik bir topluluğun yaşadı­
ğı tespit edilmiştir.86 Bu sonuç itibariyle der­
gah, lstanbul'daki mevlevihaneler arasında en
kalabalık nüfusa sahip Mevlevi merkezi olma
özelliğini taşımaktadır.
Mehmed Celaleddin Dede ( 1 326/ 1 908 ) ,
önce babası Salaheddin Dede'nin yerine veka­
leten ve onun vefatıyla da 1 88 7'de asaleten
Yenikapı Mevlevihanesi postnişinliğine atan­
mıştır. Salaheddin Dede'den Mevnevf okumuş
ve Eskişehir Mevlevihiinesi postnişini Hasan
Hüsni Dede'den mesnevihanlık icazeti almıştır.
Yenikapı Mevlevihanesi'nin musıki alanındaki
köklü geleneğini, Nayi Osman Dede'ye ait hi­
caz ayinini dügah makamında yeniden bestele­
yerek sürdürmüş ve aralarında Rauf Yekta ile
Suphi Ezgi gibi son dönemin başlıca nıüziko­
loglarının da bulunduğu aydın bir zümrenin
yetişmesini sağlamıştır. öte yandan il. Abdül­
hanıid'in dergah üzerindeki kuşkuları dağılmış
değildir. Mevlevihaneye devanı edenler sürekli
izlenmekte ve saraya jurnallenmektedir. Bu işi
yapanların arasına Meclis-i Meşayih başkanı
olan Kadirihane postnişini Şeyh Ahmed Muh­
yieddin Efendi'nin de bir şüphe üzerine adının
karışması dikkat çekicidir.8 7 Nitekim jurnalcile­
rin bütün bu hassasiyetleri yersiz de değildir.
Gerçekten de Yenikapı Mevlevihiinesi'nin Pa­
ris'teki jön Türkler'le ilişkisi vardır. Avrupa'da
323
yayınlanan jön Türk gazeteleri, Şı1ra-yı Devlet
Bidayet Mahkemesi başkanı Hakkı Bey tarafın­
dan gizlice dergaha sokulmata ve dervişlere
okunmaktadır. Bu ilişkiyi sağlayanlardan birisi
de Hakkı Bey'in kardeşi, Bedevi Tekkesi şeyhi
Mustafa Naili Efendi'dir. i l . Abdülhamid'in
tahttan indirilip yerine Sultan Reşad'ın çıkartıl­
ması amacıyla düzenlenmek istenen bir komp­
loyu, Celaleddin Dede'ye anlatmış ve fikirlerini
almıştır.88
1 906'da kütüphanenin altındaki ahırlarda
çıkan bir yangın sonucu dergah çok büyük ha­
sar görür. Celaleddin Dede, yangından kurtulan
harem dairesini dervişlere tahsis ederek, der­
gah dışındaki bir köşke taşınır. Bir kısım derviş
ise muvakkithanede barınmak zorunda kalır.
Son dönem Mevlevi şairlerinden ismet Bey, bu
olay için şu beyti yazmıştır:
"Tarfh-i taz'j/eyledi nar-ı dil-i virdnemiz
Oldu muvakkithdnemiz hdJ'fd muvakkat
hanemiz. "
ıı. Abdülhamid'in bilinen nedenlerden ötü­
rü ilgi göstermeyip kaderine terk ettiği Yenikapı
Mevlevihanesi, beş yıla yakın bir süre harap
vaziyette kalmış ve meşihatinin son dönemini
dergahtan uzakta geçiren Celaleddin Dede, il.
Meşrutiyet'in ilan edildiği 1 908'de vefat etmiş­
tir. Mevlevihanenin yeniden inşası, şehzadeliği
sırasında Salaheddin Dede'ye intisap eden Sul­
tan Reşad'ın tahta çıkmasıyla gerçekleşir. Ha­
zine-i hassadan 1 0.000 kuruş vererek dergahı
mükemmel surette yeniden inşa ettirmiştir.
Aralarında Evkaf-ı Humayfın başmimarı Ke­
maleddin Bey'in de bulunduğu bir keşif heyeti­
n i n verdiği rapor ü z e r i n e 1 6 R e b i ü l a h i r
1 32 8 ' de enkaz kaldırılmış v e i k i a y sonra da
324
inşaata başlanmıştır. 89 ilk önce inşa edilen ya­
pılar mescid, selamlık dairesi, derviş hücreleri,
yemekhane, matbah ve kilerdir. Mimar Kema­
leddin'in öncülüğünde, ulusal mimari anlayışı­
na göre tamamı kagir olarak yapılan bu bina
kompleksi, günümüzde halen mevcuttur. Der­
gahın mescidi yangından önce düz çatılı bir ya­
pı iken, bu son tamiratta yüksek ve kubbeli
olarak inşa edilmiş, eskiden mevcut bulunma­
yan bir de minare eklenmiştir. Derviş hücreleri­
nin bulunduğu ana yapının iç avlusunda bina­
ya bitişik olarak inşa edilen bu mescid, dört du­
var üzerine oturan yüksek bir kubbenin örttü­
ğü basit bir mekan organizasyonuna sahiptir.
Bünyesinde derviş hücreleri, dedegan odası,
matbah, kiler ve diğer birimlerin bulunduğu
asıl yapı, ortası şadırvanlı bir iç avluyu çepe­
çevre kuşatan geniş ölçekli bir mimari tasarıma
göre inşa edilmiştir. Bu ana yapının 1 9 1 1 'de
tamamlanmasına rağmen semahane, türbe ve
harem dairesinin inşaatı bir süre daha devam
etmiştir.
Bu önemli tamirat dergahın son postnişini
Abdülbaki Dede ( 1 935) ' nin meşihat dönemin­
de tamamlanır. Abdülbaki Dede, Mehmed Cela­
leddin Dede'nin oğludur. Sütlüce Sa'di Tekkesi
şeyhi Hasıri-zade Mehmed Elif E fendi'den
mesnevihanlık icazeti almış ve babasının has­
talığı nedeniyle 1 9 03 'den itibaren Yenikapı
Mevlevilıanesi'ni vekaleten yönetmiştir. Cela­
leddin Dede'nin vefatıyla dergah meşihatine
1 908'de asaleten atanır ve l 909'da bu görevin
yanısıra Meclis-i Meşayih üyeliğini üstlenir.
Abdülbaki Dede döneminde dergah,90 Balkan
ve Çanakkale savaştan nedeniyle iki defa has­
tahane olarak kullanılmak üzere Harbiye Neza­
reti'nin emrine verilmiştir.9 ı Yenikapı Mevlevi­
hanesi yönetiminin ı. Dünya Savaşı yıllarında
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
 ff
;::::. - -
Cumhunjet döneminde kaderine terkedilen ve 1961 'de çıkan biryangın sonucu tamamen ortadan kalkan Yenikapı Mev­
levihdnesi'nin türbesi. Çöken bir tanlıin bu hüzün vencigörüntüsü, lstanbul kültürünü ayakta tutan temel direklenlı birbiri ar­
dınca nasılyıkıldığını gözler önüne sennekte.
orduya verdiği destek yalnızca bu değildir.
1 9 1 5'de lngilizler'e karşı düzenlenen ünlü Ka-
nal seferi için yalnızca Mevlevilerden oluşan
Mücahidin-i Mevleviyye Alayı'na Abdülbaki
Dede komutasında Yenikapı Mevlevihanesi
dervişleri de katılırlar.92 Neyzen Tevfik bu ola­
yı nükteli bir şekilde şöyle dile getirmektedir:
"Kalmadı bryninde ashdb-ı tarikin ıhtikif
Ehl-i hakkı birbirine toplayıp berkitti/er
Şeyh Baki rehber oldu bu seferde hepsine
lbn-i Sef.ydn 'ı z(ydretçün td Şam 'agittiler. "
Tekkelerin kapatılmasını izleyen yıllarda
kanun gereği Baykara soyadım alan Abdül­
baki Dede, İstanbul Türk Ocağı müdürlüğü ile
Edebiyat Fakültesi Farsça hocalığı görevinde
ISTANBUL'UN MiSTiK TARiHİNDE MEVLEVİHANELER
bulunmuş ve 1 9 3 3 ünivers ite reformuyla
emekli edildikten sonra 1 93 5 ' te vefat etmiş-
tir.
Mukabele günleri Pazartesi ve Perşembe93
olan Yenikapı Mevlevihanesi, Cumhuriyet dö­
neminde uzunca bir süre öğrenci yurdu olarak
kullanılmış ve 9 Eylül 1 96 1 'de hünkar muhfıli­
nin altında çıkan bir yangın sonucu semahane,
şerbethane ve türbesi tamamiyle yanmıştır.
Her üç yapı da ahşap olup Sultan Reşad döne­
mine aittir. Dergahın 1 96 1 yangınından önceki
son durumuna göre, daire planlı semahanenin
sağında şerbethane, solunda ise türbe vardır.
Geleneksel Mevlevi mimarisine uygun şekilde
türbenin sağ cephesi semahaneye açılmakta,
şerbethane de sol cepheden iki kapıyla sema­
haneye bağlanmaktadır. Semahane ise iki katl ı
325

!stanbu/'un kültür hayatında bir Mevlevi şrylıinin temsı1 ettiği değer­
ler, Meldmer neş'es(yle yoğrulmuş valıder anlayışını veJarklı külrür­
lerden süzülen misrık recrübeleri kuşaC(yordu.
bir yapı olup, giriş kapısının hemen üst kısmın­
da mutrıb heyetinin yeri vardır. Zemin katta
mukabeleyi izleyenler için ayrılmış. sema ala­
nını kuşatan alçak parmaklıklı bir bölüm ve bu­
mın üzerinde de sütunlarla desteklenerek bina­
yı içerden galeri şeklinde dolaşan bir asma kat
mevcuttur. Bu katın giriş kapısına göre solunda
kadınlara mahsus harem kısmı ve mihrab yö­
nünde de hünkar muhfıli ana mekanı tamam­
lamaktadır. Türbe ise birbiriyle bağlantılı iki ay-
326
rı mekandan meydana gelmektedir. Girişin so­
lunda türbedar odası, sağında ise sarnıç yer al­
makta ve bu mekan dergah şeyhlerine ait san­
dukaların bulunduğu asıl türbe binasına açıl­
maktadır. Türbe ile dergahın Mevlevihane Cad­
desi'ne bakan cephe duvarı arasında hazire bu­
lunur. Dergahın sosyal topografyasını göster­
mesi açısından bu hazire adeta bir Tanzimat
müzesi gibidir. Dönemin sadrazamlarından Ali
Paşa. Fuad Paşa ve Mustafa Naili Paşa'nın aile
mensuplarına ait ikinci hazire alanı "Hamlı­
şan" ise dergahın dışında. Mevlevi Tekkesi So­
kağı'nın köşesindedir.94
Günümüzde Zeytinburnu ilçesi Merkeze­
fendi mahallesinde 502 pafta 2965 ada 2 par­
sel üzerine kayıtlı bulunan ve mülkiyeti Vakıf­
lar .Genel Müdürlüğü'ne ait olan Yenikapı Mev­
levihanesi'nin semahane ve türbesinin yeniden
inşa edilmesi için alınan karar. bugüne kadar
uygulanamamıştır ve dergah şimdilik kaderine
terk edilmiştir.
1 7. yüzyılda Mevlevilik, Anadolu, Balkan­
lar ve Akdeniz coğrafyasını kuşatan geniş çap­
lı bir örgütlenme ağına sahiptir. Bu sayede Os­
manlı dünyasının farklı alanlarına nüfuz edebi­
len tarikat, yayıldığı bölgelerin uygarlık biri­
kimlerini, istanbul ' u n üst ve orta tabakaları
arasındaki kültürel dolaşıma aktarma işlevini
üstlenmiş, dolayısıyla şehrin gündelik hayatını
şekillendiren başlıca dinamiklerden birisi duru­
muna gelmiştir. ı 7. yüzyıla kadar istanbul'da­
ki faaliyet merkezlerini Galata ve Yenikapı
mevlevihaneleriyle sınırlı tutan Mevleviliğin bu
yeni dönemde, artık bir imparatorluk tarikatı
olarak üstlendiği dinamik role uygun örgütlen­
me modelini şehir ölçeğinde yaygınlaştırmaya
başladığı görülmektedir. Bu model ana hatla­
rıyla, güçlü şeyh ailelerinin denetiminde geli-
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
şen çokmerkezli bir idari yapılanmayı kapsar.
Beşiktaş, Kasımpaşa ve Üsküdar mevlevihane­
leri böyle bir yapılanmanın gereği olarak kurul­
muşlar, 1 7. yüzyıl ortalanndan itibaren tarikat
içinde güçlenen şeyh aileleri de bu dergahlann
ortak yönetimlerini ele geçirmek suretiyle İs­
tanbul Mevleviliğinin sosyo-kültürel temelleri­
ni atmışlardır.
Beşiktaş ı Bahariye Mevlevihanesi
Galata ve Yenikapı mevlevihanelerinden
sonra istanbul'da kurulan üçüncü Mevlevi der­
gahı, Beşiktaş Mevlevihanesi'dir. 1 622'de Sad­
razam Ohrili Hüseyin Paşa tarafından yaptırı­
lan dergah, 1 86 8 ' e kadar Beşiktaş'ta faaliyet
göstermiş bu tarihte Çırağan Sarayı'nın inşası
nedeniyle yıktırılarak, önce Fındıklı'da Karace­
hennem İbrahim Paşa Konağı 'na ve buradan
da 1 8 72 'de tamamlanan Maçka'daki binasına
geçmiştir. Ancak 1 8 74 ' de askeri kışla yapımı
için b u dergah da yıktırılınca, geçici olarak
Eyüb'deki Hatab Emini Mustafa ve Hüseyin
Efendiler'e ait yalılara taşınmış, daha sonra in­
şası 1 8 77'de biten Eyüb Bahariyesi'ndeki yeni
yapılarına yerleşerek, l 925'e kadar Bahariye
Mevlevihanesi adı altında faaliyetlerini sürdür­
müştür.
Beşiktaş Mevlevihanesi'nin kurucusu Olı­
rili Hüseyin Paşa, 1 7. yüzyılın önde gelen dev­
let adamlarındandır. Bostancı ocağından yeti­
şerek sadrazamlığa kadar yükselmiş, fakat
1 622'de Dilaver Paşa'nın yerine ikinci defa bu
makama getirilmiş ise de, II. Osman'a karşı dü­
zenlenen Yeniçeri ayaklanması sırasında, daha
görevine başlayamadan katledilmiştir. 95 Bu
beklenmedik ölümle birlikte, devlet adamları
İSTANBUL'UN MİSTiK TARiHİNDE MEVLEVİHANELER
tarafından İstanbul· da Mevlevi Dergahı kurma
geleneği de son bulmuş, dolayısıyla Kasımpa­
şa, Üsküdar ve Bahariye mevlevihaneleri, tari­
katın kendi imkanları çerçevesinde açtığı mer­
kezler olma özelliğini kazanmışlardır.
Ohrili Hüseyin Paşa üzerindeki manevi
nüfuzu sayesinde Beşiktaş Mevlevlhanesi'nin
kurulmasına neden olan Gelibolu Mevleviha­
n e s i şeyhi Ağazade M e h m e d Hakiki Dede
( 1 06 3/ 1 6 52 ) , dergahın i l k postnişinidir. 9 6
Hakkında ayrıntılı bilgiye sahip bulunmadığı­
mız Mehmed Hak1k1 Dede'nin, aynı zamanda
Gelibolu Mevlevihanesi'nin de kurucusu oldu­
ğunu ve Akdeniz seferinden dönen Ohrili Hü­
seyin Paşa ile bu dergahta tanışarak, onu Mev­
levlliğe intisap ettirdiğini biliyoruz. 9 7 Gelibolu
ve Beşiktaş mevlevihanelerinin ortak meşihati­
ni üstlenmiş, Hüseyin Paşa'nın katlini izleyen
yıllarda bir süre daha İstanbul'da kaldıktan
sonra Gelibolu Mevlevlhanesi'ne dönerek ora­
da vefat etmiştir.
Dergahın kuruluş dönemine ait yapıları
üzerine mevcut bilgileri, Hüseyin Ayvansaray1
ve Evliya Çelebi'de buluyoruz. Her iki kaynak­
taki bilgiler çerçevesinde mevlevlhanenin tam
teşekküllü bir külliye olarak kurulmayıp, za­
manla inşa edilen ek binalarla genişletildiği an­
laşılmaktadır. Başlangıçta yalnızca bir semaha­
neden ibaret olan dergahın, matbah-ı şerifi
yoktur.98 Böyle bir durumu, Ohrili Hüseyin Pa­
şa'nın katliyle inşaat faaliyetlerinin bir süre ke­
sintiye uğradığı ve Mevlevilerce, henüz ta­
mamlanmayan dergahta mukabele yap ı lmak
zorunda kalındığı şeklinde yorumlamak müm­
kündür. Semahane ise, Boğaz kıyısında yüksek
kubbeli ve iç mekanı necef taşlarıyla süslenmiş
iki katlı ahşap bir yapı olup batısında derviş
hücreleri yer almaktad ı r. 99
327
Mevlevilik, Osmanlı coğrqjjasınınfarklı kültür birikimlenni lstanbul'a aktarmak suret{yle şehir hayatında zengin bir tasavvef
anlayışının doğmasmayol açmıştı. lstanbul Mevleviliği ise bu hayatm ortasmda şekı!lendi ve saraydan sokağa doğrugenişleyen
bir ılısanyelpazesıni kucakladı.

Ağazade Mehmed Hakiki Dede'den sonra
yerine geçen postnişin hakkında, birbiriyle çeli­
şen farklı bilgiler mevcuttur. Zakir Şükr1 Efen­
d i ' n i n listesinde bu şeyh, Süleyman Dede
( 1 065/ 1 654) 'dir. Evliya Çelebi ve Hüseyin Ay­
vansarayl ise, Hasan Dede ( 1 0 7 1 / 1 660) ' nin
adını vermektedirler. Diğer yandan Beşiktaş
Mevlevihanesi'ne ait 6 Muharrem 1 060/ 1 650
tarihli hüccet suretinde Hasan Dede 'nin şeyh
olarak zikredilmesi, Süleyman Dede'nin meşi­
hatinin bu tarihten önce kaldırıldığını kanıtla­
maktadır. ı oo Mevnevlhan Hasan Dede ' n i n
coşkun bir tasavvuf neş'esine sahip bulundu­
ğunu, Evliya Çelebi'den öğreniyoruz. ı o ı Hasan
Dede ' nin şeyhliğini onaylayan söz konusu
hüccete göre, bu dönemde yıllık iaşe bedeli
7.200 akçe olarak İstanbul Ermeni cizyesinden
tahsil edilmektedir. Dergahın 1 650 yılındaki
gelir kaynakları arasında bu tür vergilerin de
bulunması, bir bakıma mevlevihanenin kuru­
luş yıllarında güçlü bir vakıf sistemine dayan­
madığını göstermektedir. 1 8 . yüzyıla gelindi­
ğinde, dergahın İstanbul dışındaki vakıf arazi­
lerinden büyük miktarda gelir temin ettiğini
dikkate alırsak, 1 650 yılına ait bu kaynak tah­
sisinin geçici bir çözüm olduğunu varsayabili­
riz. Hasan Dede ' ni n vefatıyla posta oturan
Pendari Naci Ahmed Dede ( 1 1 22/l 71 O) . önce

328 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

Beşiktaş, ardından Galata ve Yenikapı mevlevi­
hanelerinde şeyhlik yaparak, İstanbul mevlevi­
liğine ilk defa dönüşümlü meşihat modelini ge­
tiren kişi olarak tanınır. Bursa Mevlevihanesi
şeyhi Zihni Salih Dede'ye intisap ederek çile çı­
kartmış ve 1 66 0 ' da Beşiktaş Mevlevihanesi
meşihatine atanmıştır. 1 663'e kadar kısa bir
süre dergahta postnişinlik yapan Naci Ahmed
Dede'nin meşihati, aynı yıl Kırım seferine kanl­
ması nedeniyle Mevlana Asitanesi şeyhi Hüse­
yin Çelebi tarafından kaldmlarak, yerine Galata
Mevlevih a n e s i neyzenbaşısı Y u s u f D e d e
( 1 080/ 1 669) getirilmiştir. Çengi lakabıyla tanı­
nan Yusuf Dede, aslen Konyalı'dır. Farsça yaz­
dığı on bin beyitlik Ravzatü'n-nıJr adlı eseriyle
tanınmakla birlikte, ı o2 asıl ününü iV. Meh­
med'in yakın çevresine girerek, 1 666'da Mev­
levilere sema yasağı konmasına yolaçan Van!
Mehmed Efendi'ye karşı yürüttüğü faaliyetle­
riyle sağlamıştır. Van! Mehmed Efendi'nin ge­
rek padişah, gerekse medrese üzerindeki etkisi
dikkate alındığında, ı o3 Yusuf Dede'nin izlediği
saray yanlısı politika sayesinde tarikat üzerin­
deki mevcut ulema baskısının hafiflediği ve Be­
şiktaş Mevlevihanesi'nin böylece döneminin
en canlı tasavvuf merkezlerinden birisi olma
özelliğini koruyabildiği anlaşılmaktadır.
1 7. Yüzyıl, İstanbul Mevlev1liği'nde şeyh
ailelerinin güçlenerek ön plana çıktıkları bir dö­
nemdir. Daha önce tarikatin tarihinde pek rast­
lanmayan bu d u r u m , S ı rrı Abdi D e d e
( 1 04 1 / 1 63 1 ) 'nin Galata Mevlev1hanesi postni­
şinliğinden ayrılarak, söz konusu yüzyılın baş­
larında Kasımpaşa Mevlev1hanesi'ni kurınasıy­
la ortaya çıkmış ve Abdi Dede ailesine mensup
şeyhler, Mevlev1liği istanbul'da ilk defa kan
bağına dayalı meşihat modeline göre temsil
eden grup olmuştur. 1 7. yüzyıl ortalarından iti-
ISTANBUL'UN MİSTiK TARiHİNDE MEVLEVİHANELER
baren bu grubu Beşiktaş Mevlev1hanesi'nde
Eyyubi Mehmed Dede ile Galata Mevlevihane­
si 'nde Gavsi Ahmed Dede aileleri izlemiştir.
Çengi Yusuf Dede'nin yerine atanan Eyyu­
b1 Mehmed Dede ( 1 1 3611 723), Beşiktaş Mev­
lev1hanesi meşihatini yaklaşık bir yüzyıl elinde
tutan şeyh ailesinin ilk temsilcisidir. ! 04 Yusuf
Dede'nin ıv. Mehmed ile kurduğu ilişkiyi bu
defa kendisi sürdürerek, dergaha padişahın
maddi desteğini sağlamıştır. ı os Yanın yüzyıl­
dan fazla postnişinlik yapan Mehmed Dede'nin
meşihatini 1 723'de vefat etmesiyle oğlu Ah­
med Dede ( 1 1 7 71 1 763) devralmış ve onu da
torunu Mehmed Sadık Dede ( 1 1 78/ 1 764) 'nin
bir yıllık kısa şeyhliği izlemiştir. Ailenin 1 669-
1 764 arasındaki bu uzun meşihat dönemi, der­
gahın tarihini çok yakından ilgilendiren Li:\le
Devri'ni de kapsadığından, ayrıca büyük önem
taşımaktadır.
Boğaziçi kıyılarının, Osmanlı üst tabakası
tarafından daha iV. Murad zamanında sayfiye
yeri olarak seçilmesi, 1 7. yüzyıl ortalanndan iti­
baren Beşiktaş Mevlev1hanesi çevresinde bir di­
zi yalı ve sahilsarayın inşasıyla sonuçlanacak
tarihsel sürecin ilk habercisidir. önceleri Kazan­
cıoğlu Bahçesi adıyla anılan ve Beşiktaş Mevle­
v1hanesi'nin kurulduğu alanı kapsayan mesire
yeri, iV. Murad döneminde has bahçelere katıla­
rak padişahın kızkardeşi Kaya Sultan mülkiye­
tine geçmiş, o da burada kendisine bir yalı yap­
tırmıştır. ı 06 Beşiktaş Mevlevlhanesi'ne çok ya­
kın bir konumda bulunan bu yalı, 1 8 . yüzyıl
başlarında Sadrazam Nevşehirli lbrahiııı Paşa
tarafından yenilenerek eşi Fatma Sultan ·a veril­
miş, lll. Ahıııed'in Lale Devri eğlenceleri ne sah­
ne olması nedeniyle de Çırağan Yalısı adını al­
ııııştır. ı o7 Söz konusu yalı ile aynı Boğaz ıııek.:1-
nını paylaşan Beşiktaş Mevlevlhanesi, özellikle
329
Jscanbul'un külcür hayacına damgasmı vuran veyetişCirdikleri öğrencıleniıe Türk musıkfsimiı pek çok eserini nocaya aldırcarak
kaybolmakcan kurcaran üç büyük Mevlevi şeyhıiıden günümüze kalan son bir lıaara: (soldan sağa ocuranlar) Yenikapı Mev­
levihıinesi postnişini Mehmed Celaleddin Dede, Bahar{ye Mevlevihıinesi postnişini Hüseyin Fahreddin Dede ve Galata Mev­
levihdnesipostnişini Mehmed Ataullah Dede.

Eyyubi Mehmed Dede ve oğlu Ahmed Dede'nin
meşihat yılları boyunca, Osmanlı üst tabaka
kültürünün birbirini bütünleyen farklı iki boyu­
tunu temsil etmişlerdir. Ne var ki 1 9 . yüzyıla
gelindiğinde, Çırağan Yalısı'nın Çırağan Sara­
yı'na dönüşmesiyle birlikte dergah, bu eşsiz gü­
zellikteki mekanı Tanzimat modernleşmesinin
yeni sembolüne terk etmek zorunda kalacaktır.
ı 764'de Eyyubi Mehmed Dede ailesinin
meşihat dönemi sona erince dergah, kısa bir
süre Abdülahad Dede 'nin yönetiminde kalmış
ve ardından Ahmed Dede'ye bağlı Trablus kö­
kenli şeyh ailesinin denetimine geçmiştir. Ab­
dülahad Dede ( 1 1 80/ 1 766) , Mevlevi tarikatı
içinde adı çeşitli söylentilere kanşmış bir kişidir.
Tokat Mevlevihanesi postnişini iken. aynı za­
manda bölgenin önde gelen ayanlarından ol­
ması nedeniyle Mevlevi dervişlerini adeta birer
devlet memuru gibi kullanmış, halkın yaşam
tarzına ters düşen hareketlerinden dolayı gide­
rek artan şikayetler sonucunda Ebubekir Çelebi
tarafından meşihati kaldınlarak şehirden ayrıl­
mak zorunda bırakılmıştır. ı os Abdülahad De­
de'nin Beşiktaş Mevlevihanesi postnişinliği iki
yıla yakın sürer. Bu kısa dönemde çevresine
rind meşrep Mevlev11eri toplayarak dergahı,
Osmanlı üst tabakasının ilgi odağı haline getir­
meyi başarmıştır. ı 09

330 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 Beşiktaş Mevlevlhanesi, 1 766'da Ahmed
Dede'nin postnişinliğe atanmasıyla 1 853 tari­
hine kadar dergah yönetimini elinde tutacak
olan Trablus kökenli ünlü bir Mevlevi şeyh ai­
lesinin denetimine girer. Bu ailenin bir kolu da
Galata Mevlevlhanesi meşihatini üstlenerek,
1 8 1 0- 1 8 1 6 yılları arasında her iki dergahı or­
tak bir yönetim çatısı altında birleştirmiştir. Ah­
med Dede ( 1 1 8511 7 7 1 ) , Mevlevlliğin Akdeniz
coğrafyasındaki en önemli merkezleri arasında
bulunan Trablus Mevlevlhanesi'nde yetişmiş
ve Kuzey Afrika'da kökleşen Mevlevi kültürü­
nün istanbul'a girmesinde başlıca rolü oyna­
mıştır. Bir diğer önemli özelliği ise, Beşiktaş
Mevlevlhanesi'nin 1 8 . yüzyıl sonlarına doğru
karşılaştığı ekonomik sorunları aşabilmek için,
dergaha ait vakıf gelirlerinin düzenli şekilde
toplanmasını sağlamasıdır. Bu konuya ilişkin
olarak Ill. Mustafa'ya yazdığı 2 7 Safer 1 1 80
tarihli arzuhalde, Beşiktaş Mevlevihanesi va­
kıflarının Balıkesir'deki izmirlioğlu Hamza Bey
evkafına ait Çırakçı mezraası üzerindeki tasar­
ruf hakkının kendi adına yeniden tescilini iste­
mektedir. ı ı o Vefatıyla yerine oğlu Yusuf Zühdi
Dede ( 1 232/ 1 8 1 6) , ailenin dergah yönetimin­
deki ikinci kuşak temsilcisi olarak geçer. Hem
tanınmış bir hattat, hem de Mesnevf'ye yazdığı
Arapça şerh ile bu alandaki gücünü kanıtlamış
bir mutasavvıftır. t ı ı Hat ve nakış sanatında
pek çok Mevlevi dervişi yetiştirmiştir. Bunlar
arasında, Yenikapı Mevlevihanesi müntesiple­
rinden hattat Leylek Hasan Dede ile Beşiktaş
Mevlevlhanesi dervişlerinden Said Efendi zik­
redilebilir. t ı 2 Yusuf Zühdi Dede'nin meşihat
dönemi, kendileri de birer Mevlevi olan ili. Se­
lim ve il. Mahmud'un saltanat yıllarına rastla­
ması bakımından önem taşır. Bu tarihe gelince­
ye değin lstanbul'daki diğer Mevlevi dergahla-
İSTANBUL'UN MİSTİK TARİHİNDE MEVLEVİHANELER
rından bağımsız bir örgütlenme yapısına sahip
bulunan Beşiktaş Mevlevihanesi, ilk defa Yu­
suf Dede'nin damadı Mehmed Dede aracılığıyla
1 8 1 0'dan 1 8 1 6'ya kadar Galata Mevlevihane­
si meşihati üzerinde söz sahibi olmuştur. Kuş­
kusuz böyle bir ortak yönetim kurulmasında en
büyük etken, Yusuf Dede ailesinin temsil ettiği
kan bağına dayalı meşihat modelini, çokmer­
kezli bir dergah organizasyonu içinde yaygın­
laştırma politikasından kaynaklanmaktadır.
Beşiktaş Mevlevihanesi tarihini bu dönemde
yakından ilgilendiren bir diğer olay da, lll. Se­
lim tarafından Çırağan Sarayı'nın genişletilmesi
sırasında dergahın yeniden inşa ettirilmesidir.
1 9 . yüzyıl başlarında ııı. Selim'in kızkardeşi
Beyhan Sultan'a ait bulunan Çırağan Sahilsa­
rayı, daha geniş ölçekte inşa edilmek amacıyla
1 802'de yeniden ele alınmış ve Kocaeli sanca­
ğı mutasarrıfı Tahir Paşa bu işle görevlendiril­
miştir. ! ı 3 önce saraya bitişik Rodoslu Yalısı
yıktırılarak yerine mabeyn dairesi yaptırıl­
mış, ı ı 4 ve bu bina ile saray aras ı nda kalan Be­
şiktaş Mevlevihanesi de söz konusu yapı grup­
larıyla mimari estetik açısından uyum sağlaya­
bilecek şekilde düzenlenmiştir.' ı s Dergaha ait
şeyh dairesi ve 1 2 adet derviş hücresinin, bu
imar faaliyetleri sırasında baştan sona yenilen­
diği görülmektedir. ı ı6 Bu tamire ilişkin Es'ad
Efendi'nin düştüğü tarih şöyledir: "Çıkıb bir
pfr-i rıJ.şen-dfl didi tarfh-i itmamın I Yeniden
kıldı bu dergah-ı piri Şeb Selfm bünyad. " ı ı 7
lnşaati 1 804'te tamamlanan Çırağan Sarayı ı ı s
bünyesindeki Beşiktaş Mevlevihanesi · nin, sa­
ray yap ı ları içindeki konumunu Bostancıbaşı
Defterleri'nden öğrenmek mümkündür. 1 809-
ı 8 ı 4 yılları na tarihlendirilen üç ayrı defterde
dergah, sarayın ana binası ile ıııabeyn dairesi
arasındaki bölgede gösterilmektedir. ı 1 9
331

Mevlevi zerefetı; /stanbul kültürünün incelmişyönünü temsil ed(yor­
du. Bu zerefetin ortadan kalkmasıyla gündelik hayatın bütün bir
defferler sistemi önce insanın ruhundan, ardından da şehre kimlik
veren can damarlanndan çekilerek geriye sagır ve kör bir kalabalı.tın
hayat düzenini bıraktı.
Yusuf Zühdi Dede 'nin vefatıyla boşalan
meşihat makamına damadı Mahmud Dede
( 1 234/ 1 8 1 8) atanır. önce Mehmed Ruhi De­
de'nin yerine Galata Mevlevlhanesi postnişinli­
ğine getirilen Mahmud Dede, daha s o n ra
1 8 1 6'da yerini Kudretullah Dede'ye bırakarak,
Beşiktaş Mevlevihanesi şeyhliğini üstlenmiş ve
bu görevini ancak iki yıl sürdürebilmiştir. Tari­
kat geleneğine göre Mahmud Dede'nin maka­
mına oğlu Mahmud Said Dede getirilmek isten­
miş ise de, yaşça küçüklüğü nedeniyle posta
oturması 1 850 'ye kadar mümkün olamamış,
bu süre zarfında Beşiktaş Mevlevihanesi şeyh­
liği Mehmed Kadri Dede ( 1 26 71 1 850) tarafın­
dan yürütülmüştür. 1 20 Kaynaklarda daha çok
Abdülkadir Dede şeklinde geçen Mehmed Kad­
ri Dede, Yenikapı Mevlevihanesi mensupların­
dandır. ı 2 1 Bu dergahın 1 9 . yüzyıldaki ünlü
postnişini Osman Salaheddin Dede'yi yetiştir­
miş ve bir bakıma 1 8 1 8- 1 850 tarihleri arasın­
da Yenikapı ile Beşiktaş mevlevihanelerinin
kültürel dolaşımlarındaki ortak neş'eyi kişili-
332
ğinde sembolize etmiştir. Mehmed Kadri Dede
döneminde dergah, ı 22 Çırağan Sarayı' nı geniş­
letmek amacıyla il. Mahmud tarafından yıktı­
rılmıştır. Bu imar faaliyetleri sırasında mevlevi­
hane yakınındaki 1 6. yüzyıla ait Hanım Kadın
Mescidi ile Mısır tüccarlarından Eğribozlu el­
Hac Ahmed Ağa'nın 1 765'de yaptırdığı mek­
tep de saray arazisine katılmışlardır.123 Bu ara­
da dergah, geçici olarak 1 836'da sarayın bitişi­
ğindeki Musahib Abdi Bey Yalısı'na taşınır. il.
Mahmud, mevlevihane olarak kullanılan bu
yalıda Mehmed Kadri Dede'yi hemen her hafta
ziyaret etmiş ve 1 839'da kendisinin de katıldı­
ğı bir mukabelede İsmail Dede'nin ferahfeza
ayinini izlemiştir. 1 850'de vefat eden Mehmed
Kadri Dede, önce dergahın türbesine defnedil­
miş, fakat 1 867'de dergaha ait müştemilat Ab­
dülaziz tarafından Çırağan Sarayı'nın yeniden
inşası amacıyla tekrar yıktırılınca, Üsküdar
Mevlevihanesi türbesine nakledilmiştir. 1 24
Trabluslu Ahmed Dede ailesinin Beşiktaş
Mevlevihanesi'ndeki son temsilcisi, Mehmed
Said Dede ( 1 2 70/1853) 'dir. Mehmed Kadri De­
de'nin kardeşi Hacı Süleyman Efendi, abisinin
vefatıyla boşalan meşihat makamına geçmek
üzere sadarete başvurmuş ise de, 1 25 dergah me­
şihatnamesi Said Hemdem Çelebi tarafından
Mehmed Said Dede'ye gönderilmiş ve 1 3 Receb
1 2 67'de Galata Mevlevihanesi şeyhi Kudretul­
lah Dede'nin de hazır bulunduğu bir törenle ken­
disine verilerek resmen 1 7 Receb 1 2 6 7' de Be­
şiktaş Mevlevihanesi postnişinliğine atanmış­
tır. 1 2 6 Kısa meşihati süresince dergaha ilişkin
kayda değer bir olaya rastlanmaz. Vefatıyla yeri­
ne oğlu neyzen Yusuf Paşa geçmek istemiş, fa­
kat Mızıka-i Hümayfın hocalanndan olduğu için
saraydaki resmi görevinden ayrılması Abdülme­
cid tarafından uygun bulunmamıştır. 1 2 7 Böylece
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT .
Trabluslu Ahmed Dede ailesinin Beşiktaş Mevle­
vihanesi'ndeki meşihat dönemi sona erer.
Dergah yönetimini üstlenen üçüncü büyük
şeyh ailesinin ilk temsilcisi. Hasan Nazif De­
de'dir. Bu aile 1 853'den tekkelerin kapatıldığı
1 925 tarihine kadar önce Beşiktaş, ardından da
Bahariye Mevlevihiinesi meşihatini yürüten
şeyhleri yetiştirmiş ve son dönem İstanbul
Mevleviliğinde Ehl-i beyt aşığı tasavvuf züm­
resinin en güçlü sözcüsü kabul edilmiştir. Kü­
tahya'dan Mora Yenişehiri'ne göç etmiş Mah­
mud Efendizade el-Hac Halil Efendi'nin oğlu
olan Hasan Nazif Dede ( 1 2 781 1 86 1 ) . uzun yıl­
lar buradaki Horasani Aziz Efendi medresesin­
de müderrislik yapmış. fakat meşrep bakımın­
dan zahir ulemasıyla anlaşamadığı için, önce
Hacı Bektaş Asitanesi ' ne gitmiş, oradan da
Konya·ya geçerek Said Hemdem Çelebi'ye inti­
sap etmiştir. ı 2 s Daha sonra Konya'da çile çı­ Bahariye Mevlevfhdnesi post111Şi11i Hüseyılı Fahreddt11 Dede, babası
Hasan Nazif Dede'de11 miras kala11 rind-meşrep Mevlevtlik a11 -
kartıp, Aşçıbaşı Nesib Dede'den hilafet almış ve
layış111111 lstanbu/ kültür hayat111daki so11 büyük sözcüsü idı: Venikapı
1 852'de Mora Yenişehiri'ndeki mevlevlhaneye Mev/evthdnesi mensuplann111 tersine lttılıadçılarda11 uzak durdu ve
postnişin olarak atanmıştır. Burada ancak bir Veled Çelebiye rağmen Bahar(ye Mevlevfhd11esi'11i s(yaserc karıştır­
madı.
yıl görev yapabilen Hasan Nazif Dede ' n i n ,
1 853'de Mehmed Said Dede'nin vefatıyla bo­ bir tasavvuf anlayışını, gerek Divdn'ıııdaki şiir­
şalan Beşiktaş Mevlevihanesi'ne atanmasıyla lerinde, gerekse Mevlevilik erkanı üzerine yaz­
birlikte. istanbul Mevlevlliğinde Ehl-i beyt yan­ dığı Tarjfü 's-Suluk adlı eserinde izleyebiliriz.
lısı tasavvuf kültürünü yeniden canlandırdığı Söz konusu Divdn 'ında yer alan şiirlerini Ha­
ve örgütlenme faaliyetlerini sürdüren Bektaşller şim Bey'in suzinak ayini olarak bestelemesi
ile ilişki kurarak, her iki zümreyi birbirine ya­ üzerine. istanbul'daki bazı zi\hid Mevleviler çe­
kınlaştırabilecek ortak bir zeminin oluşmasına lebilik makamına müracaat ederek, bu eserin
öncülük ettiği görülmektedir. Beşiktaş Mevlevi­ icra edilmesini engellemişlerdir. ı 29
hanesi' nde başlayıp Kasımpaşa ve Bahariye Saltanat d ö n e m i n i n s o n l a rı na doğru
Mevlevihanelerinde devanı eden bu Bektaşi 1 859'da Abdülnıecid'in yıktırarak yeniden in­
meşrep Mevlevilik anlayışı. Galata Mevleviha­ şasını planladığı Çırağan Sarayı' ndaki imar fa­
nesi'nin son postnişini Ahmed Celaleddin De­ aliyetlerinin, Beşiktaş Mevlevilıanesi'ne hangi
de'nin kişiliğinde, tekkelerin kapatıldığı ı 925'e ölçülerde yansıdığı bilinmemektedir. Ancak pa­
kadar istanbul'un mistik hayatına damgasını dişahın vefatıyla yarım kalan bu faaliyetler sı­
vurmuştur. Nazif Dede'nin Ehl-i beyt eğilimli rasında dergahın, Nazif Dede tarafından yüklü-

İSTANBUL'UN MİSTİK TARiHİNDE MEVLEVİHANELER 333

ce bir borç altına girilerek tamir ettirildiğine da­
ir elimizde bilgiler mevcuttur. 1 30
1 8 6 1 'de vefat eden Nazif Dede'nin posnı­
na, o tarihte henüz çok küçük olan oğlu Hüse­
yin Fahreddin Dede oturur. 1 3 t Yaşça dergahı
yönetecek durumda bulunmaması nedeniyle
Sadreddin Çelebi tarafından kendisine Raşid
Dede naib tayin edilmiş ve veki\leten yönetilen
bu meşihat dönemi, 1 8 7 1 'e kadar sürmüştür.
Bu d ö n e m i n kuşkusuz en ö n e m l i olayı ,
334
1 864'ten itibaren Abdülaziz'in başlattığı Çıra­
ğan Sarayı i n şaatı t 32 nedeniyle, dergahın
1 868'de yıktırılarak tarihe karışınasıdır. 1 33 Be­
şiktaş Mevlevihanesi, yıkılmadan önceki son
durumuna göre, ana binası di kdörtgen planlı
ahşap bir yapı olup üzeri kırık çatıyla örtülü­
dür. ön cephesinde iki basamakla çıkılan ve
yanlarda sağlı sollu pencerelerin bulunduğu
yuvarlak kemerli bir kapısı vardır. Bu çift ka­
natlı yapıdan kare planlı semahaneye girilir.
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
 Bahariye Mevlevihdnesı; tadkat külliYelen· içinde !stanbu/'a hasyalı miman'sıilin bürün özel/iklerin iyansuan son
örnekci. KülliYenin Haliç'e bakan yönünde selamlık, semahane ve harem k/S/mları tıpkı BoğazıÇiyalıları gibi
• sıralanıyordu. Eyüb 'ün manevi dokusu içineyerleşen bıı escetik jfade zincirı; önceyanlış bir modenılc,rnıc
hevesinin insefına terkedi/dı; ardından çağdaş çevre düzenlemesi ad{ylayünicülen kültürsüzleşme operasyonuyla
ortadan kaldınldı.

Semahanenin sol tarafında mihrap ve yanında­ mevlev1hane türbesinde araştırmalar yapmış

ki merdivenle çıkılan ahşap mutnb mahfili bu­
lunur. Her iki tarafından duvarlarla destekle­
nen bu bölüm, semahanenin içinden ayrıca iki
sütunla taşınmakta olup, üç adet pencereye sa­
hiptir. Semahanenin diğer kapılarından ise ,
dergaha ait iki ayn binaya geçilmektedir. ı 34
Mütareke yıllarında Çırağan Sarayı'na yer­
leşen bir Fransız istihkam birliği, üzerine Abdü­
laziz' in kemer çektirerek korumaya aldırdığı
ve bilinmeyen bir nedenle dergah postnişinleri­
ne ait pek çok mezaıtaşı bu sırada parçalanmış­
tır. 1 35 Uzun yıllar Çırağan Sarayı'nın yıkınt ı ları
arasında kalan bu mezaıtaşları . Çı rağan Palas­
Kempinski Oteli'nin inşaatı sıras ı nda enkaz al­
tından çıkartılarak 7 Kas ı nı 1 9 8 7 'de Galata
Mevlevlhiinesi hazircsinc nakledil ı ııişlcrdir. 1 3o
1 7 . yüzyıldan beri Boğaziçi'nde faaliycı
gösteren Beşiktaş Mevlevilıanesi. 1 868'dc bu

İSTANBUL'UN MİSTİK TARİHİNDE MEVLEVİHANELER 335

tarihi mekandan ayrılarak, önce Fındıklı'daki
Karacehennem İbrahim Paşa Konağı'na taşın­
mış ve buradan da 1 8 72 'de Maçka'daki yeni
binasına geçmiştir. Dergahın Raşid Dede tara­
fından vekaleten yönetimi bu tarihte sona er­
miş olup Hüseyin Fahreddin Dede asaleten
postnişinliğe atanmış ve 27 Şevval 1 286 Çar­
şamba günü icra edilen ilk ayin-i şerifi yönet­
miştir. Maçka Mevlevihanesi olarak da anılan
bu dergah hakkında, hiçbir bilgi mevcut değil­
dir. Günümüzde İTÜ Maden Fakültesi'nin bu­
lunduğu alanda kurulduğunu bildiğimiz mevle­
vihane, ancak 1 8 74 · e kadar ayakta kalabilmiş
ve bu tarihte arsasına askeri kışla yapılmak
amacıyla yıktırılmıştır. Bunun üzerine Fahred­
din Dede ailesiyle birlikte, babası Nazif Dede
müntesiplerinden Hüseyin Efendi'nin Eyüb Ba­
hariyesi' ndeki yalısına ve dervişleri de yine ay­
nı yerdeki Hatab Emini Mustafa Efendi 'ye ait
yalıya yerleşmişlerdir. ı 3 7 Daha sonra dergah,
yapımı 1 8 77'de biten yeni binasına taşınarak,
1 8 Rebiülevvel 1 2 9 4 Çarşamba günü icra edi­
len mukabele ile açılmış ı 3s ve faaliyetlerini
1 925'e kadar aralıksız sürdürmüştür.
Bahariye Mevlevihanesi'nin ilk postnişini
Hüseyin Fahreddin Dede ( 1 3291 1 9 1 1 ) , Beşik­
taş Mev!evihanesi'nde Nazif Dede ile Zübeyde
Havva Hanım'ın oğulları olarak 1 854'de dün­
yaya gelmiş, Mevlev1lik icazetini teberrüken
babasından almıştır. Nazif Dede'nin vefatında
henüz sekiz yaşında bulunduğu için Sadreddin
Çelebi tarafından kendisine dergahın Aşçıbaşı­
cısı el-Hac Raşid Dede vekil tayin edilir. Daha
sonra Afyonkarahisar Mevlevihanesi şeyhi Ke­
maleddin Dede ile Mısır Darülmevlevisi postni­
şini Azmi Dede'den icazet yenileyen Fahreddin
Dede, ı 39 Beşiktaş Rüşdiyesi'ne devanı ederek
buradan mezun olmuş, Hintli İskender Efen-
336
di'den Farsça ile Fransızca, Osman Salaheddin
Dede'den Arapça, Abdurrahman Sami Pa­
şa'dan Mesnevi ve Yenişehirli Avni Bey'den ta­
savvuf dersleri alarak öğrenimini tamamlarnış­
tır. ı 40 Türkçe ve Farsça şiirlerini kendisine ait
Mecmua'sında toplayan Fahreddin Dede, asıl
ününü musıkl sahasında yapmıştır. Çalışındaki
kıvraklık ve sazına olan hakimiyeti nedeniyle
musıki tarihimizin yetiştirdiği en önemli ney­
zenlerden birisi kabul edilir. ı 4 ı Beşiktaş Mevle­
vihanesi postnişini Mehmed Said Dede'nin oğ­
lu Mızıka-i Hümayun feriki Yusuf Paşa ile der­
gahın neyzenbaşısı Salih Dede'den ney, Zekai
Dede ve Mutafzade Ahmed Efendi'den musıki
teorisi, ayrıca Şeyh Abdülhalim Efendi'den
Hamparsum ve fülütist Ratib Efendi'den Batı
notasını öğrenen Fahreddin Dede, Chopin'in
eserlerini çalabilecek kadar da Avrupa müziği­
ne vakıftır. 1 42 Bestelediği acem-aşiran ayini,
gereksiz ayrıntılardan arınmış, kendi içinde
sağlam bir denge ve ifade gücüne sahip bulu­
nup, Mevlevi musikisinin son dönem Osmanlı
kültüründe vardığı en yüksek aşamayı sembo­
lize eder. Onun bu alandaki başarısı Bahariye
Mevlevihanesi'ni, aralarında Yenikapı Mevle­
vihanesi şeyhi Mehmed Ataullah Dede'nin de
bulunduğu ve Medeni Aziz Efendi, Tanburi Ka­
mil Bey, Yeniköylü Hasan Efendi, Bolahenk
Nuri Bey, Dr. Suphi Ezgi ile Rauf Yekta gibi ta­
nınmış isimlerden meydana gelen aydın bir
çevreyi bünyesinde barındıran, istanbul'un
bellibaşlı musıki merkezlerinden birisi durumu­
na getirmiştir. ı 43
1 8 72 'de Maçka Mevlevihanesi postnişini
iken Osmanlı Salaheddin Dede'nin kızı Fatma
Aliye Hanını ile evlenen Fahreddin Dede, ı 44
Yenikapı Mevlevihanesi'nin 19. yüzyıldaki bu
ünlü şeyh ailesiyle yakın akrabalık ilişkisi kur-
İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
Eyüb 'deki Bahariye Mevlevihdnesi'nin günümüzde mevcut olmayan semahane-türbe binası. Haliç kıyısında ahşap yalı
mimansinin seçkin bir örneği dummundaki buyapı, Cumhunjet döneminin çarpık şehircilik anlayışına kurban edilerekyıktınl­
dı ve böylece köklü bir tanhin son izleri de lstanbul hayatından silindi

muş ise de, söz konusu aile, hiçbir zaman Ba-
hariye Mevlevlhanesi üzerinde ortak meşihat
anlamına gelebilecek bir idari tasarrufta bulun-
mamıştır. Kuşkusuz bunda, her iki dergahı
temsil eden farklı meşrepteki Mevlevilik anlayı-
şının da büyük rolü vardır. Yenikapı Mevlevi-
hanesi, son dönem İstanbul Mevlevi kültürün-
de, tarikatın geleneksel tasavvuf yorumunu
sürdüren bir merkez olarak dikkati çekerken,
Bahariye Mevlevlhanesi daha çok Ehl-i beyt
bağlılığı temelinde gelişen Bektaşi-Melami
meşrep Mevlevlliğin .odaklandığı bir dergah gö-
rünümü kazanmıştır. 1 45 Sabfıhi Ahmed Dede
ile 1 7. yüzyılda Yenikapı Mevlevihanesi'nde
şekillenen Bektaşi meşrep Mevlevilik anlayışı,
asıl gelişimini Beşiktaş Mevlevihanesi'nde Ha-
san Nazif Dede'nin postnişinliği döneminde
göstermiş ve Bahariye Mevlev!hanesi, 1 9. yüz-
yıl sonlarından itibaren bu kültürel mirası de-
vam ettirmiştir. Her iki dergah arasındaki bir
diğer farkWık da. siyasi hayat içindeki konum-
landır. Daha 1 8 . yüzyıl sonlarından itibaren
Ebubekir Dede aracılığıyla Osmanlı modernleş-
mesinin siyasi tercihlerinden yana bir tavır ser-
gileyen Yenikapı Mevlevihanesi, özellikle Sala-
heddln Dede döneminde açıkça jön Türkler'in
destekçisi olmuş ve anayasacı düşünce akımla-
rı ile masonluğu, temsil ettiği geleneksel tasav-
vuf kültürüyle bütünleştirerek, tipik bir Tanzi-
mat kurumuna dönüşmüştür. Buna karşın Ba-
hariye Mevlevlhanesi, Fahreddin Dede'nin ki-
şiliğinde odaklanan bir tutumla gündelik siya-
setin dışında kalma ilkesini benimsemiş, dola-
yısıyla Yenikapı Mevlevihanesi'nden daha ba-
ğımsız bir çizgi izlemiştir.
Topografık konum itibariyle Beşiktaş Mev-
levihanesi'nin mimari özelliklerini belirleyen ko-
şullar, Bahariye Mevlevihaııesi için de geçerlidir.
Bu açıdan her iki dergah da, Boğaziçi ve Haliç
kıyılannda şekillenen üst tabaka yaşam üslubu-

ISTANBUL'UN MiSTİK TARiHİNDE MEVLEviHANELER 337

nun temel konut tipi sayılabilecek yalı mimarisi­
ne özgü bir sivil mekan organizasyonuna sahip­
tir. Ancak Bahariye Mevlevihanesi'ni meydana
getiren yapı grubu içinde hiç kuşku yok ki ha­
rem dairesi bu sivil mimari anlayışına uygun bir
örnek olarak öne çıkmakla birlikte, tarikatın
mistik karakterini yansıtan geleneksel yapılar da
bütünsel dokuyu tamamlayacak yönde, söz ko­
nusu plan organizasyonuna katılmışlardır.
Mevlevıhanenin 1 877'de kurulan ilk bina­
ları, semahane, türbe, 1 8 derviş hücresi ve mat­
bah-i şeriften ibarettir. Kısa bir süre sonra il. Ab­
dülhamid, güney cephesi Haliç'e bakan üç katlı
bir harem ve selamlık dairesi inşa ettirmiştir. Yir­
mi sekiz odalı bu yalının ilk iki katının harem
kısmına aynldığı ve bunun üstündeki katın da
Fahreddin Dede'ye ait selamlık dairesi olarak
kullanıldığını biliyoruz. Nitekim 1 889'da istan­
bul'a ziyaret için gelen ve Bahariye Mevleviha­
nesi'nde uzunca bir süre misafir kalan Veled Çe­
lebi de, yapıyı bu şekilde tarif etmektedir. ı 46 Bu­
rada görüldüğü gibi harem ve selamlık daireleri­
nin aynı mimari program içinde geniş ölçekli bir
yapı tipini oluşturmalanndaki en önemli etken,
şeyh ailelerinin ı 7. yüzyıldan itibaren dergah
yönetimini ele geçirerek büyük gruplar halinde
içe dönük bir yaşam tarzını sürdürmeye başla­
malandır. Daha önce tarikatin tarihinde rastla­
madığımız böyle bir sosyo-kültürel olgunun or­
taya çıkmasıyla, İstanbul mevlevihanelerindeki
barınma ihtiyacına yönelik bu tür mekanlar gi­
derek önem kazanmışlardır. 1 885 tarihli sayıma
göre Bahariye Mevlevihanesi'nde sürekli ikamet
eden 24 kişilik bir nüfus yoğunluğu, ı 4 7 bize en
genel hatlarıyla bu toplu yaşam tarzının gerek­
tirdiği geniş ölçekli konut tipi hakkında ayrıca
somut ipuçları vermektedir.
Fahreddin Dede 'nin meşihat döneminde
338
dergah, önemli bir tamir görmüştür. Haliç'in
rutubetinden çok çabuk etkilenen binalar 11.
Meşrutiyet yıllarında harap bir duruma gelmiş
ve bunun üzerine Evkaf-ı Humayün Nezare­
ti'nin 26 Muharrem 1 32 6 tarihli kararıyla ge­
niş kapsamlı bir tamirata başlanmıştır. Masraf­
ları 11. Mahmud vakfından karşılanmak üzere
2 1 3.000 kuruş bedelle Kosti Avram Kalfa'ya
ihale edilen bu restorasyon projesi, 148 dergahta
bazı yapısal değişikliklere yol açmış ve mevle­
vihane bu son şekliyle Cumhuriyet'in ilk yılla­
rına kadar gelebilmiştir. Tamiratın başlamasıy­
la birlikte Fahreddin Dede ve ailesi, harem da­
iresinden çıkarak geçici bir süre Pertev Bey'in
Bahariye'deki yalısına taşınırlar. 1 49 Tek katlı
olarak inşa edilen selamlık dairesinin 1 8 Ra­
mazan 1 32 7 'de tamamlanması üzerine Fah­
reddin Dede, önce bu yapıya yerleşmiş ve ar­
dından 1 8 Zilhicce 1 32 7'de ailesiyle beraber
yeni harem binasına geçmiştir. ı 50 Nihayet in­
şası 1 3 Zilkade 1 328'de bütünüyle tamamla­
nan mevlevihane, Sultan Reşad'ın da katıldığı
büyük bir törenle açılmıştır. 1 5 ı Fahreddin Dede
bu töreni Mecmüa'sında ayrıntılarıyla anlatır.
Alaturka saat 7 .30'da okunan ezanı takiben
davetliler semahaneye girmişler ve saat 8 . 00
sularında Sultan Reşad'ın saltanat kayığı der­
gah rıhtımına yanaşmıştır. Aralarında şeyhü­
lislam Musa Kazım Efendi ile Evkaf Nazın Şerif
Haydar Bey'in de bulunduğu kalabalık bir
Mevlevi zümresince karşılanan padişaha Fah­
reddin Dede tarafından buhurdanlık tutulmuş
ve ardından semahaneye geçilerek düzenlenen
tören izlenmiştir. Tören , Fahreddin Dede'nin
eniştesi Şevki Efendi, Teşvikiye Camii başmü­
ezzini Hafız Şükrü Efendi ve Galata Mevleviha­
nesi hatibi Tahsin Efendi tarafından okunan
mevlüd ile açılmış, Balaban Tekkesi şeyhi Hüs-
İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Bahariye Mevlevihdnesi'nin harem kısmı, Cumhunjet döneminde terkedildikten sonra hızla harap olmaya başlamıştı. Terkedilen
tanh, kendisini hatırlamak istemeyenlere çıplak, anlamsız ve bir o kadar insani kimliğıiıden uzaklaşmış bır şehir coğrq/jası ar­
mağan etmekte gecikmeyecektı:
nü Efendi'nin duasıyla birlikte Bahariye Mevle­
vlhanesi kudümzenbaşısı Zekiil Dede'nin oku­
duğu na't-i şerife geçilerek ısfahan ayini icra
olunmuştur. Ayinin bitiminden sonra ayrıca
Kocamustafapaşa Asitanesi postnişini Mehmed
Kutbeddln Efendi tarafından Sünbüll devranı
ve kıyam tevhidi icra edilerek semahanedeki
tören son bulmuştur. ı s2
Bahariye Mevlevihanesi, 1 9 1 O ' daki bu
büyük tamir faaliyetiyle son şeklini almış,
1 92 5 tarihine kadar da önemli bir değişiklik
geçirmemiştir. Elimizdeki mevcut bilgiler çerçe­
vesinde dergahın topografık konumu ve yapı­
ları hakkında şu genel değerlendirmeyi yapabi­
liriz: Mevlevihane, Haliç'irı Kağıthane kıvrı­
mındaki Bahariye mevkiinde yer almaktadır.
Kara tarafından Silahtarağa Caddesi ile sınırla­
nan dergaha ait saha, güneye doğru lıafıf bir
İSTANBUL'UN MİSTİK TARİHİNDE MEVLEVİHANELER
meyille Bahariye Adaları' nın karşısına düşen
Haliç kıyısına kadar uzanır. Topografık komım
itibariyle, Silahtarağa Caddesi yönünde uzanan
bahçe tarımına elverişli doğal bir kuşakla çevri­
li bulunan mevlevihanenin asıl yapıları, kıyı
şeridinde yoğunlaşmıştır. Bu yapılar moloz taş
örgülü bir rıhtım boyunca doğu-batı yönünde
sıralanan harem, semahane-türbe ve selamlık
dairelerinden meydana gelirler. ı 53 Rıhtım vası­
tasıyla Haliç'e açılan dergah kompleksinin asıl
giriş kapısı ise, Silahtarağa Caddesi'nden kıyıya
doğru uzanan Mevlevihane Çıkmazı ' nın so­
nunda yer almaktadır.
Günümüzde mevcut bulunmayan cümle
kapısı, 1 9 1 0 tamiratı sırasıııda Sultan Reşad
tarafından neo-klasik üslupta inşa ettirilmiştir.
Kesme köfeki taşından yaptırılan kapınııı basık
kemerli açıklığı üzerinde, dikdörtgen bir bordür
339
Mimar Kemaleddin 'ılı eseri olan Bahariye Mevlevlhıinesi mescıdı; mütevazi mimaris(yle kü/l(yenin merkezindeyer alıyordu.
Bugün ise, mevlevfhıineninyok edilmes(yle kendisine ancak hayatm kıyısmda biryer bulabildi.

içine yerleştirilmiş 1 328/ 1 9 1 0 tarihli ta'lik ki­
tabenin tarih beyti şöyledir: "Baş keser derviş­
ler tanlıine Remzi hemıin / Oldu ılıyıi gel cıi-yi
naz!f-i Mevlevi. Bu kitabeyi, zemini küre şek­
" Mescidin yanında iki grup halinde doğu­
linde kabartılmış Sultan Reşad'ın tuğrası ve da­
ha üstte de sivri kemerli bir alınlık tamamla­
maktadır.
Cümle kapısının solunda, meydan-ı şerif
olarak kullanılan tuğla duvarlı mescid vardır.
Neo-klasik üslupta inşa edilen kare planlı yapı,
iki köşesi kesilmek süretiyle dar kenarlı bir altı­
gen şeklini almıştır. ı 54 Cephe duvarları sivri
kemerli ikişer pencere ile donatılan yapıya, do­
ğu yönündeki çift kanatlı bir kapıdan girilir. Bu
basık kemerli giriş kapısı doğrudan ana meka­
na açılmakta ve güneyinde mihrap ile kuzeyin­
de ahşap kadınlar mahfili bulunmaktadır. Gü-
nümüzde bu mahfil mevcut değildir. Mescidin
kuzeybatı köşesindeki küçük minare ise, yapı­
ya sonradan eklenmiştir.
batı yönünde sıralanan derviş hücreleri yer al­
maktadır. Birinci grup üç hücreden ibaret olup,
neyzenbaşı, kudümzenbaşı ve aşçıdedeye aittir.
Diğer grup ise on beş hücreden meydana gelir
ve her iki gruptaki hücre adedi, "Nezr-i Mevla­
na "ya tekabül eden 1 8 sayısını verir. Hücrelerin
iç avluya bakan cephesi, ahşap direkli bir sakıf­
la çevrelenmiş ve bu sakıf, yapı grubuyla güne­
ye kıvrılarak birbirine bitişik somathane ile mat­
bah-ı şerifi kuşatmıştır. Tek katlı ahşap yapılar­
dan meydana gelen bu kitlenin güneyinde, der­
gahın harem kısmıyla ilişkili bir hamam ile mut­
fak yer almakta ve bu grubu Haliç kıyısı boyun-

340 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

ca doğu-batı yönünde uzanan harem, semaha­
ne ve selamlık daireleri izlemektedir. 1 55
Dergahın Haliç kıyısındaki ilk büyük yapı­
sı, haremdir. Ahşap yalı mimarisinin son ör­
neklerinden olan yapı, mevlevihanenin kuru­
luş yıllarında II. Abdülhamid tarafından inşa
ettirilmiş ve ı 9 ı O tamiratında önemli ölçüde
değişikliğe uğramıştır. ı 889 yılında dergahı zi­
yaret eden Veled Çelebi, yapının değişikliğe uğ­
ramadan önceki halini görmüş ve harem ile se­
lamlık dairelerinin aynı bina içinde yer aldıkla­
rını ayrıca hatıratında kaydetmiştir. ı 56 Bu şek­
liyle yapı, yirmi sekiz odayı kapsayan ve ilk iki
katı harem, üçüncü katı da selamlık dairesine
ayrılmış tipik bir Boğaz yalısı görünümündedir.
ı 9 1 O tamiratında selamlık dairesi olarak kulla­
nılan üçüncü kat yıktırılarak yapı iki kata indi­
rilmiş ve üzeri kırık çatıyla örtülmüştür. Haliç'e
bakan güney cephesinde ise, içeri doğru çekil­
miş iki adet üst kat balkonu vardır.
Haremin batısında, güney cephesi dergah
rıhtımına paralel uzanan iki katlı ahşap sema­
hane yer alır. Tıpkı harem gibi ı 9. yüzyıl Boğa­
ziçi yalılarının mimari özelliklerini barındıran
yapının dört ayrı girişi olup bunlardan kara ta­
rafındaki kuzey kapısı, semahaneye doğrudan
açılan ana giriştir. !ki ahşap sütunla desteklen­
miş kırma çatılı bir camekan bölümüne sahip
bulunan bu kapının üzerinde, Beşiktaş Mevle­
vihanesi'nden getirilmiş ve metni Musa Kazım
Paşa'ya ait olan 1 859 tarihli kitabe vardır. Bu
ana kapıdan başka yapı, kuzeydoğu ve güney­
doğu köşelerinde türbe ile üst kattaki hünkar
mahfılinie açılan iki ayrı giriş ve Haliç yönünde
de kadınlar mahfiliyle bağlantılı diğer bir girişe
sahiptir. ı 5 7 Yapıyı örten kırma çatı üzerinde
ise, Mevleviliği sembolize eden deskarlı bir sik­
ke bulunmaktadır.
İSTANBUL'UN MİSTiK TARiHİNDE MEVLEVİHANELER
Bahariye Mevlevihanesi'nin semahanesi,
lstanbul'daki Mevlevi dergahları içinde büyük­
lük bakımından Yenikapı Mevlevihanesi sema­
hanesinden sonra gelir. Kare planlı yapının Ha­
liç' e bakan güney cephesinde mihrap ve ku­
zeydeki ana girişin hemen solunda da türbe yer
almaktadır. Türbenin aynı mekan organizasyo­
nu içinde semahane ile bütünleşmesi, Konya
Mevlana Asitanesi'nden bu yana Mevlevi der­
gahlarında uygulanan geleneksel mimari prog­
ramın lstanbul'daki son örneğidir. Aralarında
Beşiktaş Mevlevihanesi postnişinlerinden Meh­
med Said Dede ile Hasan Nazif Dede ' nin de
sandukalarının bulunduğu türbe, bir korkuluk­
la sema alanından aynlmıştır. Türbenin karşısı­
na düşen batı yönünde ise, şerbethane ile mes­
nevihan kürsüsü vardır. ı 58 Söz konusu ettiği­
miz bu bölümler ile asıl sema alanı arasında ka­
lan kısım, mihrap ve kuzey girişi dışında zemin
katı çepeçevre dolanan, mukabeleyi izlemeye
gelenlere ayrılmış alçak parmaklıklı bir galeriy­
le kuşatılmıştır. Sema alanı çevresindeki,
"Nezr-i Mevlana"ya tekabül eden on sekiz adet
sütun, ikinci kattaki galeriyi taşımakta ve bu
kısımda, kuzey girişinin her iki yanından mer­
divenle çıkılan, kapı üzerindeki mutrıb heyeti­
ne ayrılmış bölüm ile doğu-batı yönlerinde kar­
şılıklı konumlandınlmış olan hünkar ve kadın­
lar mahfili bulunmaktadır. Semahanenin iç
süslemeleri ise, batı etkisine açık farklı üslupla­
rın birbirini bütünlediği eklektik bir sanat zev­
kinin klasik Mevlevi kültürüne yansıması şek­
linde kendini gösterir.
Rıhtım boyunca uzanan yapılar dizisinin
sonuncusu, semahanenin batısında yer alan
selamlık dairesidir. Bu yapı, nıevlevilıanenin
kuruluş yıllarında, haremin üçüncü katını işgal
etmekte iken, 1 9 1 O'da bağımsız bir bina olarak
341
 .....-;_;....� _:. ..,
\ - .....: _ ...,,,...
Bahar(ye Mevlevfhanesi'nin günümüze ulaşamayan selamlık bölümü. Hüseyin Fahreddin Dede 'nin ikametine ayrılan bu
mütevaziyapı, aralarında Raef Yekta ile Dr. Suphi Ezgigıbi üstatların da bulunduğu saz ve söz meclislerine tamk olmuştu.
semahanenin yanında yeniden inşa ettirilmiş­
tir. üzeri kırma çarıyla örtülü tek katlı ahşap bir
yapıdır. Merkezi bir sofa etrafında sıralanan al­
tı adet odadan ibaret bir mekan organizasyonu­
na sahip olup, kütüphane ve kahve ocağı gibi
birimleri de bünyesinde barındırmaktadır. ı 59
1 9 1 0 tamiratına başından sonuna kadar
nezaret eden Hüseyin Fahreddin Dede 1 9 1 1 'de
vefat edince, yerine oğlu Küçük Hasan Nazif
Dede ( 1 3341 1 9 1 5) geçer. Büyükbabası, Beşik­
taş Mevlevihanesi şeyhi Hasan Nazif Dede' den
ayrılmak için "Küçük" lakabıyla anılmıştır. Na­
zif Dede'nin dergahtaki çocukluk ve gençlik yıl­
larını kapsayan bazı kayıtlar Fahreddin De­
de'nin Mecmua'sında bulunmakla birlikte, daha
sonraki postnişinliği dönemine ait yeterli bilgi­
den yoksunuz. 1 8 78 ' de dergahta doğmuş ve
henüz yedi yaşında iken 1 885'de sema çıkart­
mıştır. ı öo Postnişinliği dört yıl gibi kısa bir dö-
342
nemi kapsayan Nazif Dede'nin ı 9 1 5 ' de vefa­
tıyla meşihat makamı, Fahreddin Dede'nin kızı
Fatma Fasiha Hanım'dan doğma Selman Faik
Dede'ye asaleten geçmiş ise de, bu tarihte yaşça
küçüklüğü nedeniyle dergah önce, Salaheddin
Çelebi ve ardından da Bahaeddin Dede· nin ve­
kaleten idaresinde kalmıştır. Salaheddin Çelebi.
Mevlana'nın torunu Mutahhara Hatun'a bağlı
"İnas Çelebileri" kolundandır. önce Afyonkara­
hisar Mevlevlhanesi postnişinliğinde bulunmuş,
ardından da kısa bir süre Bahariye Mevleviha­
nesi meşihatini vekaleten yürütmüştür. Sala­
heddin Çelebi'den sonra dergah meşihatini ve­
kaleten üstlenen ikinci postnişin, Beşiktaş Mev­
levihanesi şeyhi Büyük Nazif Dede'nin kardeşi
el-Hac Arif Efendi'nin torunu, Bahaeddin De­
de'dir. Fahreddin Dede tarafından düzenlenen
aile şeceresinde, babasının Ahmed Dede olduğu
kayıtlıdır. Bilecik Mevlevihanesi postnişini iken
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
Salaheddin Çelebi' nin yerine vekaleten atanmış
ve tekkelerin kapatıldığı 1 925 tarihine kadar bu
görevini sürdürmüştür. Bu tarihten önce, veka­
leten temsil ettiği dergah meşihatini tarikat gele­
neğine aykırı b i r şekilde Evkaf Nezareti 'ne
onaylatarak asaleten postnişin olan Bahaeddin
Dede'nin bu tartışmalı şeyhliği, Mevleviler ara­
sında benimsenmemiş ve Selman Dede son
postnişin olarak kabul edilmiştir. ı 6 t Bahaeddin
Dede'nin bu tartışmalı meşihat dönemine rast­
layan ı. Dünya Savaşı yıllarında dergahın tari­
hini ilgilendiren ilginç bir olayı da burada belirt­
mek gerekir. Savaş süresince Osmanlı ordusun­
da görev yapan Birinci Kolordu'ya bağlı Alman
Subaylara, dergahın selamlık dairesi karargah
olarak tahsis edilmiş, aynı bölgede yer alan
Taşlıburun Tekkesi' ne de cephane taburunun
üçüncü bölüğü yerleştirilmiştir. 1 62 istanbul'daki
Mevlevi organizasyonu içinde Beşiktaş Mevle­
vihanesi'nin devamı sayılan dergahın mukabe­
le günü, tıpkı bir öncekinde olduğu gibi, t 63 Çar­
şamba günüdür. ı 64
Mütareke döneminden itibaren eski öne­
mini kaybetmeye başlayan dergah, henüz tüm
yapıları ayakta iken, ı 65 l 925'den sonra diğer
dergahlar gibi kaderine terk edilerek hızla ha­
rap olmuştur. Uzunca bir süre Hazine, Vakıflar
ve mirasçılar arasında dergah mülkiyeti konu­
sunda çıkan anlaşmazlık çözümlenememiş,
1 935'de semahane Vakıflar tarafından yıktırıl­
mış ve kısa bir süre sonra ı 939'da da harem
binası yanmıştır. ı 66 ! 960'lı yıllarda ise, mev­
levihanenin arsasında bir tuğla imalathanesi
faaliyet göstererek mescidi tuğla deposu olarak
kullanmıştır. 1 968'de mülkiyet davasıııı kaza­
nan mirasçılar, yanmış bulunan türbedeki
postnişin mezarlarını Silahtarağa Caddesi üze­
rindeki 1 6 Mart şehidlerinin eski yerine nakle-
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
derek, arsayı satmışlardır. Bu tarihte mevlevi­
hiine arsasına Gislaved ve Aydın Yün Mensu­
cat fabrikaları kurulmuş, l 9 70'de ise selamlık
dairesi ile cümle kapısı yeni mülk sahiplerince
ortadan kaldınlmıştır. ı67 1 986'da Haliç projesi
kapsamına giren mevlevihiine sahasındaki fab­
rikalar kamulaştırılarak yıktırılmaya başlanmış
ve bu arada pek çok mezar tahrip olunarak
mescid dışında dergaha ait son tarihsel kalıntı­
ların üzerinden buldozerler geçirilmek suretiyle
kültürümüzün bu seçkin müessesesi, çarpık sa­
nayileşme ve bilinçsiz şehircilik hevesine kur­
ban edilmiştir.
lstanbul, 4 (Ocak 1 993) , s. 1 1 9- 1 3 1 ;
6 (Temmuz 1 993), s . 1 29 - 1 3 7
Notlar
A. Van Millingen, Byzancıiıe Churches in Constan­
tinople, their History and Architecrure, Landon,
1 9 1 2 , s. 1 83- 1 90.
Hüseyin Ayvansarayi, Hadikatü 'l-Cevdmi. 1, İstan­
bul, 1 28 1 , s. 1 66; E. Hakkı Ayverdi, Facih Devri
Mimansi, lstanbul, 1 953, s . 1 7; ö. Lütfi Barkan -
E. Hakkı Ayverdi, lstanbul Vak!f/an Tahrir Drjieri,
lstanbul, 1 9 70, s. 1 55; W. Müller-Wiener, Bildlexi­
kon zur Topographie. /scanbuls, Tübingen, 1 9 77,
s. 1 53-1 58; Nejat Göyünç, '"Kalenderhiıne Camii'",
Tanlı Dergisi. xxxıv ( 1 984), s. 485-494.
3 Fatılı Mehmet il Vaijiyelen", Ankara, 1 938, s. 259-
260; Abdülbaki Gölpınarlı, Mevldnd 'dan Sonra
Mevlevilik, lstanbul, 1 983, s. 336-337.
Mchnıcd Mecdi, Haddıku 'ş-Şakdik, lsıanbul. 1 269.
s. 367-368; Mustafa Kara, '"Molla lliıhi: U n precur­
scur de la Nakşibendiye en Anatolie'", Naqshbaıı
dis. Clıemiııcments et situatıon acruc/lc d'wı on/re
ll(YStiquc musulman. lsranbul-Paris. 1 990. s. 3 ı 9.
5 Siir-11d111c, lstanbul Üniversitesi Ktp . , l b nülcnıin
yazmaları, nr. 2802, vr. 21 b.
6 BOA, irade Evkqf n r . 1 9 6 6 1 7 , (20 l\aııı azan
1 3 1 3) .
7 Hac/ika, 1, 265; A. Gölpıııarlı, a.g e., 339-340.
8 Ahmet Işık Doğan, Osmanlı Mimarisinde Tarikııı
343
 Yapılan, Tekkeler, ZdviYeler ve Benzer Nitelikteki 38 BOA, irade Meclis-i Vaid, nr. 1 7013.
Fütüvvet Yapılan, İstanbul, 1 977, s. 138- 1 6 1 . 39 Dersa'ddet ve Bildd-ı Seldse Nefüs-ı Umümisine
9 Hüseyin Ayvansarayl, Vefaydt-ı Seldtfn ve Meşd­ Malısüs istatistik Cedvelidir, lstanbul, 1 302, s. 56.
hir-i Rical, lstanbul, 1 9 78, s. 76. 40 BOA, irade Evkef, nr. 56/5.
1 O Hadika. ıı, 42. 41 Hüseyin Vassaf, Sefine, V, 237-239.
1 1 Can Kerametli, Galata Mevlevihdnesi. Divan Ede­ 42 Sadeddin Nüzhet Ergun, Türk Musıkisi Ancokyisi,
biYatı Müzesi, lstanbul, 1 977, s. 1 8- 1 9 . ll, lstanbul, 1943, s. 664-666.
1 2 B u konuda bkz., BOA, Cevdet Evkef, nr. 1 9 1 29'da 43 lbnülenıin Mahmud Kemal inal, Son Asır Türk Şair­
kayıtlı 20 Zilhicce 1 1 58 tarihli istida ile BOA, Cev­ leri, Cüz. il, lstanbul, 1969, s. 2 1 7.
det Evkef, nr. 22 739'da kayıtlı 28 Cemaziyelahir 44 Bedi N. Şehsuvaroğlu, Eczacı Yarbay Ndyzen Halil
1 239 tarihli takrir suretleri. Can (1905-1973) , lstanbul, 1 9 74, s. 38.
1 3 zakir Şükı'i, Die lstanbuler Derıvisch-konvente und 45 Asitdne-i AliYye ve Bildd-ı Seldse'de Kd'in el-an
ihre Scheiche, Freiburg im Breisgau, 1980, s. 43. Mevcüd ve Muhtenk Olmuş Tekkelen·n isim ve Şöh­
1 4 Sakıb Mustafa Dede, Sçjfne-i Nçjfse-i Mevlevfydn, retten· ve Mukabele-i Şertfe Günlen· Beyan Olunur,
1, Mısır, 1 283, s. 39. lstanbul, 1 256, s. 1 1 .
15 Seh\ Bey, Tezkire-i Sehi, lstanbul, 1325, s. 72. 4 6 Bandırmalı-zade Ahmed Münib. Mecmü 'a-i Tekdyd,
16 Hadika, ll, 43. lstanbul, 1 307, s. 4; )ohn P. Brown, 71ıe Darvishes
1 7 Hüseyin Vassaf, Sç/fne-i EvliYd, V. Süleymaniye or Orienca/ Spıdtııalizm, London, 1927, s. 469.
Ktp., yazma bağışlar, nr. 2309, s. 1 6 1 - 1 65. 4 7 Raynıond Lifches-Zeynep Çelik, "The Dervish Tek­
1 8 Tarih-i Naimd, 1, lstanbul, 1 280, s. 357. kes of lstanbul: A Survey in Progress" , Essays in
1 9 Evliya Çelebi, Seyahatname, ı, Dersaadet, 1 3 1 4, s. !slamic Art and Archicectııre in Honor qfKhacari­
442 . na Occo-Dom, Malibu, 1 98 1 , s. 102.
20 jean de Thevenot, 'Travels ılıto ehe levant. London. 48 BOA, Plan, Prq.fe ve Kroki, nr. 745.
1 687, s. 253-254. 49 BOA, Plan, Prqje ve Kroki, nr. 392.
21 lbrahim Hilmi Tanışık, lscanbul Çeşme/en·, ll, İstan- 50 Tann-i Naimd, ı, 1 87.
bul, 1 945, s. 26. 51 Selanik1 Mustafa, Tarih-i Selaniki, il, lstanbul,
22 Seyahatname, ı, 444. 1 989, s. 730.
23 A. Gölpıııarlı, a.g e., 1 64-1 65. 52 Mehnıed Ziya, Merdkiz-i Mühimme-i Mevlev(yye­
24 BOA, Cevdet Evkef, nr. 887. den Yemkapu Mevlevihdnesi, Darü'l-hilafeti'l-aliy­
25 Tann-i Vds!f, ı, Bulak, 1 242, s. 2 1 7. ye, 1329, s. 36.
26 Şemdan1-zade Süleyman, Mün''t-Tevdnn, II/A, ls­ 53 Seyahatname, ı. 392.
tanbul, 1 978, s. 85. 54 Sç/fne-i Nçjfse-i Mevlevfydn, il, 37; Şahabettin Uz­
27 Atilla Çetin, "lstanbul'daki Tekke, Zaviye ve Han­ luk, Mevlevilikte Resim. Resimde Mevleviler, An­
kahlar Hakkında 1 1 99/1 784 Tarihli Önemli Bir Ve­ kara, 1 957, s. 54-55.
.
sika . , Vak!flar Dergisi, Xlll ( 1 98 1 ) , s. 589. 55 A. Gölpınarlı, Mevlevi Adab ve Erkam, İstanbul,
28 Sur-name, vr. 1 3a. 1 963, s. 35-36.
29 Ali Nutki, Defter-i Dervişdn, Süleymaniye Ktp., Ab­ 56 Zakir Şükri, a.g. e., 3 1 .
durrahman Nafiz Paşa, nr. 1 194, vr. 15b. 57 Seyahatname, 1 , 392.
30 Abdurrahman Şeref, Tann Mıısalıabeleri, lstanbul, 58 BOA, Cevdet Evkef, nr. 28368.
1 323, s. 27-38. 59 M. Ziya, a.g e., 89.
3 ı Tanlı-i Şdni-zdde, ı, lstanbul, 1 290, s. 249. 60 Hadika, 1, 22 1 .
32 Tann-i Cevdet, Xll , lstanbul, 1 309, s. 54-60. 61 Osman-zade Tiiib, Hadikatü'l- Vüzerd, lstanbul.
33 izzet Kumbaracılar, /stanbu/ Sebilleri, lstanbul, 1 2 7 1 , s. 88-89.
1 938, s. 5 1 . 62 Seffne-i Nçjfse-i Mevlevfydn, il , 76.
34 Erdem Yücel, "Galata Mevlevihanesi", Türk Dünya­ 63 Sç/fne-i Nçjfse-i Mevlevfydn, 1, ı 80.
sı Araştırmaları Dergisi, 112 ( 1 979) , s. 75-78. 64 Rauf Yekta, Mevlevi Ayin/en·, lstanbul, 1 934, s. vıı.
35 lsnıail Erünsal. Türk Kütüphaneleri Tarihi, ll, An­ 65 Mustafa Kara, Bıırsa 'da Tarikatlar ve Tekkeler. 1,
kara, 1 988, s. 12 7. Bursa. 1 990, s. 1 34-1 35.
36 BOA, Cevdet Evkef, nr. 1 4508. 66 Divan, lstanbul üniversitesi Ktp., TY, nr. 1245, vr.
3 7 BOA, irade DahiliYe, nr. 23883. 22a.

344 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

67 A. Gölpınarlı, Mevldnd'dan Sonra Mevlevflik, s .
308.
68 Hadika, l, 229.
69 Müri't- Tevdnh, ll/A, s. 1 7.
70 M. Ziya, a.ge., 53.
7 1 A. Gölpınarlı, a.g e., 308.
72 Müri't- Tevdnh, 11/A, s. 23.
73 M. Ziya, a.g e., 53-54.
74 Hüseyin Vassaf, Sefine, v. 206; Al i Enver, Semahd­
ne-i Edeb, lstanbul, 1 309, s. 236.
75 A. Çetin, a.g m. , 587.
76 Rauf Yekta, Esdtiz-i E/hdn, lstanbul, 1 343, s. 1 2 7-
1 28.
7 7 Suphi Ezgi, Nazarf ve Ameli Türk Musıkisi. V, İs­
tanbul, 1 953, s. 528-530; lbnülemin Mahmud Ke­
mal inal, Hoş Sadd, İstanbul , 1 958, s. 24-26.
78 Hüseyin Vassaf, Sefine, V, s. 207.
79 Hadika, ı, 230.
80 M. Ziya, a.g e., 58-6 ı .
8 1 Mustafa Kara, "Tanzimat Dönemi ve Tasavvufi Ha­
yat", Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslararası
Sempozyumu, Ankara, 1 99 1 , s. 30 1 .
82 Sur-name, vr. ! 3a.
83 BOA, irade Dalıiltye, nr. 6298, ( 14 Receb 1 262) .
8 4 BOA, Plan, Prqje ve Kroki, nr. 70, (29 Muharrem
1281).
8 5 M . Ziya, a.g e., 63-64.
86 1301 Nijfiis istatistik Cedveli, 54.
8 7 Mehmed Tahir, Yemkapı Mevlevilıdnesi Postnişini
Şı;ylı Celaleddin lfendi Merlıı1m, İstanbul, 1 326, s.
9; M. Ziya, a.g e., 242.
88 M. Ziya, a.g e., 229-2 3 1 .
8 9 M . Ziya, a.g.e., 273-274.
90 "Esami-i Tekaya ve Zevayii", Şelıremaneıi llısatydı
Mecmuası, Dersaadet, 1 32 9. s. 1 9 .
91 Nejat Göyünç, "Osmanlı Dev let i ' nd e Mevleviler",
Belleten, LV/2 1 3 (Ağustos 1 99 1 ) , s. 356.
92 Rusuhi Baykara, "Birinci Harb-i Umumide Mücalıi­
din-i Mevleviyye Alayı", Yeni Tanlı Mecmuası. S. 3
( 1 953), s. 1 06-1 08.
93 Asitdne, s. 9 , 1 5; Mecmü 'a-i Tekdyd. s. 10. 1 6; ).
P. Brown, a.g e. . 469.
94 A. Tibet - E. Işın - D. Yelkenci. " Ye ni kap ı Mevlcvi­
hanesi Haziresi", Is/dm Dünyasıııda Mezarlıklar ve
Defin Gelenekleri Uluslararası Kollokyııııııı (2 30
Eylül 1991) , Mimar Sinan üniversitesi. lstanbul.
(basılmamış bildiri metni) .
95 Tanh-i Nafmd , 11, 224; Solak-zdde Tarılıi. lstanbul.
1 297, s. 7 1 7- 7 1 8 ; Hüseyin Ayvansarayi. Vrjeydı ı
Selıitin ve Meşdlıfr-i Rical, s. 39.
ISTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT
96 Zakir Şükri, a.ge., 7 1 .
9 7 Hüseyin Vassaf, Sefine, V , 1 77.
98 Hadika, 11, 1 05.
99 Seyalıatndme, ı, 450.
1 00 BOA, Cevdet Evkqf. nr. 8 7 1 4 , ( 6 Muharrem
1 060).
1O1 Seyahatname, ı, 450, Zakir Şükri Efendi bu şey­
hin adını "Hüseyin" olarak kaydetmektedir. Bkz.,
zakir Şükri, a.g.e. 7 1 .
1 02 Hadika, 11, 1 05.
1 03 Tanh-i Raşid, ı. lstanbul, 1 282, s. 1 6 1 ; Eremya
Çelebi Kömürciyan, lscanbul Tarihi, lstanbul,
1 988, s. 40.
1 04 H . Vassaf, Sefine, V. 1 78.
1 05 Silahddr Tanlıi, 11, lstan bul , 1 928, s. 65.
1 06 Seyahatname, ı, 448.
107 Tanh-i Raşid, v, 205.
1 08 Mün"t- Tevdnlı , 11/A, s. 87.
ı 09 H. Vassaf, Sefine. V, 1 78.
1 1 0 BOA, Cevdet Evkef, nr. 1 845, (27 Safer 1 1 80).
1 1 1 Hadika, 11, 1 07. Sözkonusu Arapça Mesnevi şerhi-
ni, dergahın daha önceki şeyhlerinden Çengi Yusuf
Dede'ye ait bulunduğunu gösterir bir kayıt için
bkz., A. Gölpıııarlı, a.g.e., 1 43.
1 1 2 Şehabettin Uzluk, a.g e. . 66-69.
113 BOA, Cevdet Saray, nr. 5337, (5 Receb 1 2 1 7) .
1 14 Tanlı-i Cevdet, V11 , 1 45.
ı 15 Hadika. II, 1 07- 1 08.
1 16 Ali Nutki, Defter-i Dervişdn, vr. 22 a.
ı 1 7 Hadika, 11, 1 09.
1 1 8 Melımed Ziya. lstanbııl ve Boğaziçi, 11, lsıanbul.
1 928, s. 24 1 .
1 1 9 Bosıancıbaşı Defteri. lsıanbul Üniversitesi Ktp . .
TV, nr. 8866. vr. 1 3b; Bosıancıbaşı Defteri, lstaıı­
bul Ü ni ve rsites i Ktp., TV, nr. 88ö5. vr. 22a; Bos­
rcıncıbaşı Defteri, lstanbul Ktp .. TV. ıı r. 8830, vr.
25b.
1 20 Darü 's -Saltanati'l-Altyye'de Zdvtye- n işin Olan
Meşayilıin Drjreri ve Hayratı. Sülcyıııaııiye Ktp . .
Zülıdü Bey, nr. 489. vr. ı b .
1 2 1 lladika. 1 1 . 1 07.
1 22 Sür nıimc. vr. l 3a.
1 23 /!adı"ka. ıı. 1 09.
124 lsıııail l lakkı el-Üsküdari. Mcrükid i Mıı 'tebere i
Uskıidar. l sta ıı bu l . 1 976. s. 89.
1 25 BOA. lradc Dalııltye . ıır. 1 4 1 4 0. (6 Rcccb 1267).
1 26 110A. lradc nalıiliyc. ı ı r . 14oq2, ( 17 Rccclı 1 2 6 7) .
1 2 7 Muzaffer Erdoğan. "Mevevi Kuruluşları Arasında
lstaııbul Mevlcvilıaııeleri", Gün cydoğ ıı A vnıpa
Ara,mrıııaları Deıgisi. IV-V ( 1 976) . s. 37.
345
1 28 H. Vassaf, Sefine, V, 1 79- 1 84 . 148 BOA, irade Evkef, nr. 2 9 1 1 1 5 , (15 Safer 1 326) .
129 A. Gölpınarlı, a.g.e., 458-459. 149 H. Fahreddin Dede, Mecmü 'a, vr. 1 09b.
1 30 BOA, irade Dahiliye, nr. 3 3 0 5 0 , (24 Şevval 1 50 H. Fahreddin Dede, Mecmü'a, vr. 1 1 Oa.
1 2 78 ) . 151 Lutfı Simavi, Sultan Mehmed Reşdd Hdn 'ın ve
131 Vak 'a-nüvis Ahmet Lu!fi ijendi ranhı', X, Anka­ Halefinin Sarayında Gördüklerim , !, lstanbul,
ra, 1 988,
s. 64 ; BOA, irade Dahil(ye, nr. 33050. 1340, s. 1 3 1 .
1 32 Takvim-! Vekayi, (5 Zilhicce 1 2 8 1 ) . 1 52 H. Fahreddin Dede, Mecmü'a, vr. 1 1 9a-b.
1 33 Mualla Yaman, Çırağan Sarayı Tarihi, 1 94 5 - 1 53 M. Baha Tanman, "Bahariye Mevlevihanesi", Di­
1 946, lstanbul Üniversitesi Merkez Ktp., n r. 1 292, yanet Va/efı Is/dm Ansiklopedisi, iV, ( 1 99 1 ) , s.
s. 23. 472.
134 Bige Özkan, Jstanbu/'daki Mevlevihane/er, 1 96 7, 1 54 B. özkan, a.g. e., 66.
lstanbul Üniversitesi Merkez Ktp., nr. 4842, s. 50. 1 55 M. Baha Tanınan, a.g.m., 4 72.
135 M. Yaman, a.g. e., 30. 1 56 Veled Çelebi lzbudak, a.g. e., 2 4 .
136 Pars Tuğlacı, "Çırağan Mevlevihanesi'', ranh ve 1 57 M. Baha Tanınan, a.g. m., 4 73 ; B. özkan, a.g. e.,
rop/um, XIIV78 (Haziran 1 990), s. 45. 64-65.
137 Mehmed Ziya, "Şeyh Hüseyin Fahreddin Efendi", 1 58 M. Baha Tanman, a.g.m., s. 4 73.
Musavver Nevsdl-i Osmani, lstanbul , 1 32 8 , s. 1 59 BOA, Plan, Prge ve Kroki, nr. 544, ( 1 1 Rebiülev­
274. vel 1326) .
1 38 Hüseyin F a h reddin Dede, Mecm ı1 'a, Konya 1 60 H. Fahreddin Dede, Mecmı1'a, vr. 1 l Ob-1 1 la.
Mevlana Müzesi ihtisas Ktp., nr. 7467, vr. 1 09b. 161 Selman (Tüzün) Dede ile 1 O . 1 2 . 1 992 tarihinde
139 M. Ziya, a.g. m., 273. yapılan özel görüşme notlan.
1 40 lbnülemin Mahmud Kemal inal, Son Asır Türk Şa­ 1 62 Ce111a/eddin Server Revnakoğlu Arşivi, Divan Ede­
irleri. Cüz 11, lstanbul. 1 969. s. 347. biyatı Müzesi Ktp., Dosya B/99.
141 Rauf Yekta, "Şeyh Hüseyin Fahreddin Efendi", 1 63 Asitdne, 1 3; john P. Brown, a.g. e. , 469.
Musavver Nevsdl-i Osmani, lstanbul, 1 32 8 , s. 1 64 Hacı lsmail Bey-zade Osman, Mecmı1a-i Cevdmi.
282. 11, lstanbul, 1 304, s. 1 0- 1 1 ; Bandırmalı-zade Ah­
142 ibnülemin Mahmud Kemal inal, Hoş Sadd, İstan­ med Münib, Mecmü 'a-i rekdyd, İstanbul, 1307, s.
bul, 1 958, s. 1 93 - 1 96; Sadeddin Nüzhet Ergun, 12.
Türk MusıkisiAntolgisi. 11, lstanbul, 1 943, s. 507. 1 65 Yeşil-zade Mehmed S a l i h , Rehber-! rekdyd,
1 43 M. Ziya, a.g. m., 279. Süleymaniye Ktp., Tırııovalı, nr. 1 035/4m, s. 2 1 .
1 44 H. Fahreddin Dede, Mecmı1'a, vr. 1 l Ob. 166 Erdem Yüce l . " Be ş i ktaş ( B a h a riye) Mev­
1 45 A. Gölpınarlı, a.g.e. , 2 1 1 . levihanesi", Sanat ranhi Yıllığı, Xll ( 1 982 ) , s.
146 Veled Çelebi lzbudak, Hdaralanm, lstanbul. 1 946, 1 66.
s. 24. 1 67 Erdem Yücel, a.g. 111 . . 1 66 ; M . Baha Tanman,
1 4 7 1301 N«fiJs lstutistık Cedve/i, 58. a.g. 111 . , 472.

346 İSTANBUL'DA GÜNDELİK HAYAT

 DİZİN

abacılar 256 Abdülmecid 1 3 9 , 1 45 , 2 2 5 , 2 3 3 , Ahmed Cevdet (lkdamcı) 1 1 4

Abakan 203 235, 236, 304, 309, 323, 332, Ahmed Cevdet Paşa 8 6 , 8 9 , 1 09,
Abdi Fakih Mahallesi 4 3 333 1 1 1 , 1 1 2 , 1 20, 1 2 4 , 1 25. 1 26,
Abdullah Biraderler 2 0 1 Abdülmecid Sivasi 61 , 3 1 4 145, 227, 228, 229, 230, 233,
Abdullah Cevdet 1 1 5 , 1 29 , 1 30, Abid Çelebi 33, 300 234, 244
1 59, 1 60, 1 6 1 , 1 62 , 1 63, 1 65, Abid Çelebi Tekkesi 3 0 1 Ahmed Dede (Trabluslu) 332, 333
1 66, 1 67, 1 68, 1 69 , 1 70. 225, Acem 64 Ahmed Dede 62, 329, 330, 3 3 1
226 Acemioğlanlar Çarşısı 24 Ahmed Efendi (Evliyaziıde) 264
Abdullah Dede 62 Acemioğlanları 58 Ahmed Efendi (Mutafzade) 336
Abdullah Naili Paşa 3 1 8 Addb-ı Muaşeret Hasbilıdllen· 129, Ahmed Efendi 3 1 8
Abdullah Şükrü Efendi 202 1 63 Ahmed Eflaki Dede 3 1 3, 320
Abdurrahim Kunhi Dede 320, 32 1 Adalar 86, 96, 1 36, 1 79, 235 Ahmed Hamdi 1 99
Abdurrahman Kethüda 25 1 Addisson, joseph 275 Ahmed Haşim 1 83
Abdurrahman Nafiz Paşa Kütüpha- Adem Dede 304 Ahmed 1 4 4 , 4 8
nesi 323 Adıvar, Halide Edib 1 1 3 Ahmed 111 1 26, 329
Abdurrahman Sami Paşa 336 Adile Sultan 309 Ahmed kolu 65
Abdülahad Dede 330 Adile Sultan Şadırvanı 309, 3 1 0 Ahmed Midhat Efendi 1 1 O , 1 1 2 ,
Abdülahad Nuri 6 1 , 62 Adliye 8 7 1 1 4 , 1 1 5, 1 24 , 1 26, 1 27, 1 29,
Abdülaziz 2 0 2 , 2 72 , 2 8 4 , 3 2 2 , Afife Jale 1 1 3 1 30, 1 32 , 1 39, 1 40, 1 4 1 , 1 42.
332, 334, 335 Afrika 267, 3 3 1 1 43, 1 4 4 , 1 46, 1 4 7, 1 4 8 , 1 50,
Abdülbaki Dede 3 1 9, 324. 325 Afrikalılar 64 1 5 1 , 1 52, 1 6 1 , 1 67, 1 80
Abdülbaki Nasır Dede 320, 322 afyon 65 Ahmed Muhyieddin Efendi 323
Abdülbaki Sırri Dede 304, 3 1 8 Afyonkarahisar Mevlevihiınesi Ahmed Mustafa Efendi 1 99
Abdülhalim Çelebi 304 336, 342 Ahmed Rasim ı ı , 226
Abdülhalim Efendi 336 Ağacamii Mahallesi 42 Ahmediyye 62
Abdülhamid 1 304 Ahilik 30 Aile 1 1 3
Abdülhamid il 1 07, 1 1 0, 1 1 3, 1 1 4 , Ahmed (Tersaneli) 288 Akaretler 1 74
1 1 6, 1 33 , 1 35, 1 43, 162, 1 77, Ahmed Ağa (Eğribozlu) 332 Akataleptos Manastırı Kilisesi 29
1 79, 1 96 , 1 9 7, 1 98, 202, 2 1 3, Ahmed Bican Efendi 304. 3 1 8 Akbaba 51
224, 225, 272, 284, 287, 322, Ahmed Celiıleddin Dede 309, 3 1 O, Akdeniz 1 8 , 1 9 , 24, 35. 40, 4 3 ,
323, 324 , 338, 34 1 333 45, 1 40, 2 1 ı . 2 1 8, 283, 326,
Abdülkadir Dede 304, 332 Ahmed Cevad 1 2 9 327, 331

DiZiN 347
Akide kolu 65 arasta (lar) 81 Ayakapı 22
Akka 2 l Arif Çelebi (Ulu) 302 Ayasofya 2 1 , 56, 60
Aksaray 2 1 , 23, 25, 55, 60, 1 22 , Arif Hikmet (Hersekli) 230 Ayasofya Camii 32
1 75 , l 9 9 , 283 Arife Hanım l l 3 Ayasofya Çeşmesi 256
Aksaray Hamamı 269 Arifi Ahmed Dede (Peçevizade) Ayasofya Hamamı 269
Akse!, Malik 88 316 Ayasofya Meydanı 209
Akşemseddin 20, 34 Arifi Dede 3 1 8 Ayasofya vaizliği 6 1
Alaş 203 arka sakası 256 Ayastefanos 243
Aleksan 288 Arkadios Hamamı 268 Aynalıkavak 4 1 , 232, 31 O
Alev!lik 3 1 Armstrong Fabrikası 242 Ayşe Hanım 260
Ali Bey 243 Arnavut(lar) 2 1 , 49 Ayvansaray 22, 34
Ali Dede (Bakkalziide) 304 Arnavutköy 22, 49 Ayvansaray Loncası 284
Ali Emin Efendi 100, 103 Arnavutluk 55 Azablar Hamamı 269
Ali Fakih 20 Artuklular 268 Azapkapı 45, 86
Ali Hilmi Efendi 23 7, 240 Arzi Mehmed Dede 304 Azeri(ler) 54
Ali Kadri 1 99 Asaf (Detterdarlı) 288 Aziz Efendi (Horasani) 333
Ali Kemal 1 8 1 Asan 3 1 2 Aziz Efendi (Medeni) 336
Ali Nutki Dede 306, 307, 3 1 9 , 320 Asayiş vapuru 23 7 Aziz Mahmud Hüdai 52, 54, 63,
Ali Paşa 126, 1 3 7, 1 42, 1 43, 32 1 , Asmalımescid Mahallesi 4 2 314
326 Asya 52, 53, 267 Azimet vapuru 240
Ali Paşa (Hekimziide) 3 l 7 Aşık Ömer 2 7 7 Azmi Dede 336
Ali Sedad Bey 1 1 1 aşık kahveleri 277, 2 8 2 , 283, 285
Altay Dağlan 203 Aşiyan 1 77 Bab-ı Humayün 249, 253
Altınay, Ahmet Refik l ı Aşk-ı Memnu 1 78 Bab-ı Seraskeri l 73
Altıncı Daire-i Belediye 9 4 , 209, at sakalan 256 Baba Nazlı kolu 65
224 Atik İbrahim Paşa Camii 62 baba sofası 284
Alus, Sermet Muhtar l 1 Atik Valde 1 8 7 Babaeski 56
Amasya 3 1 Atikali 23 Babagan kolu 30
Amed vapuru 240 Atmeydanı 4 7, 65 Babıali 1 3 7 , 1 43 , 1 4 5 , 1 56, 1 66,
Ameli Ruh(Xydt l 62 Atmeydanı Çeşmesi 256 l 77, 1 84 , 209, 228, 23 1 , 232,
Amerika(lılar) 232 attarlar 1 99, 200 234, 235, 2 4 1 , 258
Anadolu 20, 2 1 , 2 5 , 30, 35, 4 2 , avanz sandıklan 40, 94 Babıali Baskını 2 1 2
43, 5 1 , 56, 58, 76, 1 00, 1 0 3 , Avni Bey (Yenişehirli) 336 Babıali caddesi 1 8 1
120, l 9 0 , 2 0 2 , 204, 2 1 1 , 233, Avrat Pazan l 99 Babıali efendisi 233
239, 244, 249, 267, 268, 299, Avrupa 1 1 , 2 4 , 43, 55, 58, 64, Babıali Hariciye Kalemi 244
302, 3 1 7, 326 8 1 , 94, 99, 1 1 4 , 1 1 7, 1 2 4 , Babıali katibi 202
Anadolu kazaskerliği 60 125, 1 2 6 , 1 2 7, 129, 1 30, 1 37, Babıali türkçesi 1 80
Anadolu Türkleri 2 l 1 39, 1 40, 1 4 1 , 142, 143, 1 44, Babil 1 8 1
Anadolu vapuru 23 7 1 45, 1 4 6 , 1 4 7, 1 48, 1 49, 1 50, Baedeker 1 4 1
Anadoluhisan 5 1 , 52 1 5 1 , 1 52 , 1 53, 1 54, 1 55, 159, Bağçe-i Bebek Çelebi 50
Ananyan, Paul 237 1 6 1 , 1 62 , 1 63, 1 68, 1 70, 1 73, Bağdat 74
Andon Bey (Mısırlı) 238 1 79, 1 82 , 1 97, 1 98, 20 1 , 205, Bağdat deı:niryolu 322
Anglikan kilisesi 45 208, 2 1 3, 2 1 7, 22 1 , 222, 224, Bahaeddin Dede 342, 343
Ankara 2 1 7 226, 230, 23 1 , 237, 238, 240, Bahai körfezi 52
Ankara Mevlevitıanesi 3 1 6 2 72 , 273, 274, 275, 309, 323, Bahariye 32 7, 336, 339
Apery, Pierre 2 0 1 336 Bahariye Adalan 339
Apollon Fotoğrafhanesi 202 A vrupa Adab-ı Mudşeretiyahud Bahariye Mevlevihanesi 305, 327,
Araba Sevdası 99 A lqfranga 1 2 5 , 1 4 1 330, 333, 335, 336, 337, 338,
Arap bacı(lar) 1 1 O Avrupa elçilikleri 4 3 339, 340, 34 1 , 342
Arap vilayetleri 80 A vrupa 'da Bir Cevelan 1 4 1 Bahariye vapuru 237
Arap (lar) 20, 43, 54, 63, 64, 76, Avrupalı (lar) 98 Bahçekapı 22, 4 1 , 56, 59, 1 8 1 ,
84 ayak naibleri 194 200, 209, 240, 283

348 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

bahçeler 205 303, 304, 305, 307, 3 1 6, 32 1 , Bonkowski, Charles 201
Bakırcılar Çarşısı 24 327, 328, 329, 3 3 1 , 332, 333, bonmarşeler 92, 93
Balaban Tekkesi 338 335, 336, 34 1 , 342 , 343 Bostan Çelebi 302, 3 1 5
Balat 2 1 , 22, 4 1 , 56, 60, 97 Beşiktaş Rüşdiyesi 336 Bostan Hamamı 269
Balat çingeneleri 2 1 Beşiktaş Sarayı 208 Bostancı 2 1 6
Balat Hamamı 269 Beşiktaş vapuru 236 Bostancı kolluğu 5 1
Balıkesir 33 1 Beşir Kemal 200 Bostancı Ocağı 32 7
Balıkpazan 2 5 Beyatlı, Yahya Kemal 1 8 1 , 1 82 , Bostanziide 2 75
Balıkpazan çarşısı 24 1 8 3 , 1 84 , 1 85 , 1 86, 1 88, 1 89 , Boşnak lsmail Efendi Yalısı 50
Balım Sultan 3 1 190, 1 9 1 , 1 92 Brighton 1 74
Bali Süleyman Ağa 2 0 Beyazıt 2 3 , 2 4 , 2 5 , 28, 59, 1 2 2 , Bristol Oteli 99
Balkan Savaşı 243, 324 1 35, 1 75 , 283 Buğ Gemisi 232, 286
Balkan şehirleri 35 Beyazıt Meydanı 1 73, 209 Buhara 33
Balkan(lar) 18, 19, 20, 24, 35, 40, Beyhan Sultan 33 1 Bulgaristan 55
5� 1 8 1 , 26� 3 1 6, 326 Beykoz 5 1 , 2 1 6, 233 burma 250
Balkapanı Hanı 25 Beykoz vapuru 23 7 burma lüle 2 5 0 , 2 5 1 , 2 5 2 , 2 5 4 ,
Baltacı Mahmud Paşa Yalısı 49 Beylerbeyi Sarayı 208 256
Baltalimanı 2 1 Beylerbeyi vapuru 236 Bursa 2 1 , 53, 57, 229, 230, 2 6 1 ,
balyos(lar) 43, 45 Beylikler 268 262, 299
Bambul Zindanı 4 1 Beyne'l-Kasreyn Çeşmesi 251 Bursa kaplıcaları 227, 228, 234
Barton, Edward 44, 45 Beyoğlu bkz., Pera (Beyoğlu) Bursa Mevlevihanesi 3 1 6, 329
Baruthane 46 Beyoğlu bonmarşeleri 93, 94, 1 79 Bursa Ulu Camii 229
Baruthane Kulesi 4 1 Beyoğlu Evlendirme Dairesi 31 O burun otu 280
Bastil 1 1 8 Beyoğlu Karakolu 1 73 Busbecq, Augier Ghislain de 2 7 1 ,
başhaneler 58 Beyrut 238 274
Batta/name 88, 103 Beyşehir 264 Büyük Fransız Oteli 99
Bayezid Camii ve Külliyesi 28, 29 biliid-ı selase 22, 42 Büyük Galata 2 1
Bayezid ıı 22, 28, 29, 3 1 , 32, 33, Bilecik Mevlevlhanesi 342 Büyük Kroecker Oteli 99
34, 46, 49, 5 1 , 264, 299, 302, Bilezikciyan, Mıgırdıç 236 Büyük Saray 268
Bayezid vapuru 23 7 Bizans 9 , 1 8 , 1 9, 24, 25, 29, 32, Büyükada vapuru 23 7
Bayramiyye 34, 299, 304 42, 43, 74, 79, 86, 1 00, 2 1 1 , Büyükada Yat Kulübü 2 1 7
Baytop, Turhan 201 249, 268, 269, 274, 300 Büyükdere 50, 2 1 O, 23 7
Beato, Felice A 201 Bizans forumlan 269 Byron 1 4 3
Bebek 50, 187 Bizans hamamlan 267
Bebek Çelebi 50 Bizans lstanbulu 1 8, 2 1 O Cadde-i Kebir 9 5
Bebek vapuru 23 7 Bizans monogramları 1 9 cafe chantant 13 7
bedesten 23, 24, 25, 3 7 Bodrum Kervansarayı 25 Cağaloğlu Hamamı 269
Bedevi Tekkesi 324 Boğaziçi 2 2 , 40, 4 7 , 48, 4 9 , 50, cağaloğlu Mahmud Bey Yalısı 49
bekar odalan 289 5 1 , 52, 53, 86, 89, 9 1 , 95, 96, caldarium 267
Bekir Ziya 1 99 98, 1 1 2 , 1 22 , 125, 1 39 , 1 59 , Cami Ahmed Dede 3 1 5 , 3 1 6
Bektaşi adabı 285 1 79, 1 8 7, 1 88, 1 89 , 190, 2 1 1 , Cami Mahallesi 43
Bektaşi babalan 2 8 1 2 1 2 , 2 1 4, 227, 230, 232, 233, cami(ler) 76, 77, 78, 79, 86, 87
Bektaşi tekkeleri 2 8 3 , 3 0 1 234, 235, 237, 238, 239, 240, canbazlar 64
Bektaşi (ler) 1 0 , 2 78 , 2 8 4 , 305, 24 1 , 242, 24� 244 , 29� 32� Canning, Stratford 1 45
307, 309, 333 329, 335 , 337, 34 1 Cebehane Ocağı 4 6
Bektaşilik 29, 3 1 , 33, 34, 62, 124. Boğaziçi aristokrasisi 89 celeb teşkilatı 58
283, 298, 299, 3 1 1 , 3 1 5, 337 Boğaziçi kaleleri 50 Celvetiler 53, 54
Belgrad kervanı 55 Boğaziçi köyleri 4 7, 48, 50 Celveıiyye 63, 3 1 4
berş 65 Boğaziçi mesireleri 48 Cem Sultan 32
Beşiktaş 48, 49, 200, 327 Boğaziçi vapuru 242, 244 Cemal Paşa 1 1 5, 2 1 2
Beşiktaş Bahçesi 48, 49 Boğaziçi yalıları 49 Cemaleddin Halveti 3 1 , 32
Beşiktaş Mevlevihanesi 62, 2 9 9 , Boğdan 57, 58, 233 Cenıaliyye 32

DiZİN 349
Cemiyet-i Eczaciyan der Asitane-i
Aliyye 201
Cenab Şahabeddin ı ı 7. ı 76, 1 83 ,
1 84
Ceneviz(liler) 20, 4 1 , 45
cerrahhane 1 95
Cerrahpaşa Hamamı 269
Cevahir Bedesteni 1 O
Cevahir kolu 65
Cevdet Paşa vapuru 243
Chateaubriand, François Rene
1 1 8, 1 43, 2 1 9, 220
Cibali 2 1 , 22, 24, 60
Cihangir 1 92
Cirit Meydanı Kasn 4 1
cirit oyunu 46, 49, 5 1
Cocu lmaginaire 44
Concordia 1 79
Constantinus 9
ereme Perrev 1 1 7
Cuhudkapısı Hamamı 2 70
cuma alayı 264
Cumapazarı Hamamı 269
Cumhuriyet baloları 1 58, 1 59
Çakır Ağa 20
Çakırağa Mahallesi 23
çalgılı kahveler 277, 285
Çamlıca 187
Çanakkale Savaşı 3 1 4 , 324
Çarşamba 2 1 , 23
çarşı(lar) 79, 80, 8 1 , 9 ı , 92
Çarşıkapı 1 75
çaşnigir ağaları 264
çay 273, 274, 275, 280
Çelebi Halife bkz .. Cemaleddin Hal-
veti
Çelebi Kethüda Yalısı 4 9
Çelebi kolu 6 5
çelebilik makamı 299, 304 , 3 1 7,
318
Çemberlitaş 285
Çengelköy 53
Çerkes(ler) 96
Çıfıt Kapısı 2 1
Çıkrıkçılarbaşı 62
Çınar Vakası 304
Çırağan Palas-Kempinski Oteli
335
Çırağan Sarayı 48, 1 8 1 . 327, 330,
33 1 , 332, 333, 334 , 335
Çırağan Yalısı 329. 330
350
Çırakçı mezraası 331 Divan-ı Humayfın 4 2 , 1 43, 263,
Çırçır suyu 50 265
çingene manileri 288 Divan-ı Humayfın hocalan 264
Çinili Camii Külliyesi Hamamı 269 Divane Mehmed Çelebi 62
Çinili Külliyesi 269 Divanyolu 25, 59, 1 8 1 , 1 99
Çiroz Ali (Yenimahalleli) 288 DiYana 1 1 4
Çömlekçiler 301 Dnyeper 56
Çubuklu 5 1 Dnyester 56
Çubuklu Bahçesi 5 1 Doğancılar 63, 2 1 0
Çukur Hamam 268, 269 Doğani A h m e d Dede 6 2 , 3 1 3 ,
3 1 4, 3 1 5, 3 1 9
Dahil Medreseleri 55 Doğani Ahmed Dede Türbesi 3 1 9
dama 280 Dolmabahçe 9 1 , 1 8 1
Danişmendndme 88, ı 03 Dolmabahçe mesiresi 4 8
dans salonlan 2 1 7 Dolmabahçe Sarayı 48, 208
Darphane Çarşısı 24 Don 56
Darü '!-Mesnevi 33 Dördüncü Haçlı Seferi 2 1 0
Darülbedayi 1 1 3, 1 1 8 Dr. Bernard 1 9 9
Darülfünun 1 1 5, 1 2 9 , 1 3 7, 1 5 5 , Dün ve Yann 1 62
242
Darülmuallimat 1 1 0, 1 1 3, 1 2 8 Ebe Mektebi 1 1 3, 1 2 8
Davud Paşa 28 Ebniye Nizamnamesi 209
Davud Paşa Hamamı 269 Ebu'l-vefa 20
Davud Paşa Külliyesi 28 · Ebubekir Çelebi 306, 3 1 9, 330
de Amicis, Edmondo 1 64, 222 Ebubekir Dede 3 0 7 , 3 0 9 , 3 1 8 ,
de Bouillon, Godefroi 2 1 O 337
de Caranza, Ernest 201 Ebussuud Efendi 6 1 , 2 6 4 , 273,
de Nerval, Gerard 2 2 1 274, 275
d e Nointel, Marquis 44 Eckford, Henry 232
de Villalon, Cristobal 36 Eczacı 201
debbağhaneler 4 1 Eczacı Mekteb-i Alisi 1 99
Debbağlar Çarşısı 24 Eczahane-i Edhem Perrev 200
debbağlar 58 Eczahane-i Hamdi 1 99
Defn't Amoureusxc 4 4 Eczahane-i Mehmed Kazım 200
Defter-i Dervişdn 320 Eczahane-i Ziya 1 9 9
Defterdar Halıcızade Yalısı 52 Edebiyat Fakültesi 325
Demet 1 1 4 Edebiyat-ı Cedide 1 84
deniz banyosu donları 2 1 5 Edhem Perrev 200
deniz banyosu elbiseleri 2 1 7 Edhem Perrev Müstahzeratı 201
deniz hamamlan 2 1 4 , 2 1 5, 2 1 6 Edirne 57, 302
denizlik 2 1 5 Edirne Mevlevihanesi 3 1 2
Dergah-ı ali çavuşları 264 Edirnekapı 27, 3 4 , 60
Derviş Çelebi (Mevlevizacte) 304 Edirnekapı gümrüğü 23
Devlet-i Osmaniye Eczacıları Der- Edremit 58
neği 201 Edward Vll 2 1 3
Dickens, Charles 1 74 Eflak 57, 5 8 , 233
Dikiliıaş çarşısı 24 Ege 57, 2 1 8
Dil-nişin vapuru 2 4 1 Ege adalan 42
Dilaver Paşa 3 2 7 Eğirdir 21
Dıp/omalı Kız 1 1 4 Eğriboz 5 7
Disraeli, Benjamin 1 72 Eğrikapı 2 1
Divan Edebiyatı Müzesi 31 O Ehl-i beyt 62
ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT
Ekmekçizacte Ahmed Paşa Yalısı 49 Eudoksia Hamamları 268 Fransız elçileri 43
Eksik 60 Evkaf-ı Humayün Nezareti 309, Fransız enfıyesi 280
Elçi Hanı 2 5 324, 338, 343 Fransız mürebbiyeler 96, 1 ıo
Eldem, Sedad Hakkı 208 Evliya Çelebi 2 1 , 36, 4 1 , 45, 46, Fransız Sarayı 43, 44
Eldorado 2 1 8 52, 54, 57, 65, 1 74, 1 93, 204, Fransız(lar) 44, ı 1 1
Elhdn-ı şitd l 75 269, 303, 3 1 2 , 3 1 3, 327, 328 Frenkler 2 1
Elixir Digestif Hamdi 200 Evyapan, Gönül Aslanoğlu 208 frigidarium 267
Emekderliler 2 1 Eyüb 1 0, 2 1 , 22, 86, 1 3 7 , 1 79 , Fuad Paşa (Keçeciziide) 86, 124,
Emeviler 268 1 82, 1 83 , 1 86, 1 87, 1 88 , 26 1 , 1 42 , 143, 227, 229, 230, 234,
Emir Buhari 33 263, 264, 274, 30 1 , 32 1 , 327, 240, 32 1 , 326
Emir Halil Ağa 3 1 6 335, 336, 337 Fuad Paşa vapuru 243
Emir Paşa Yalısı 52 Eyüb Hamamı 269 Fulton, Robeıt 2 3 1
Emine Semiye Hanım ı 1 5 Eyüb Salhanesi 58 Fuzuli 1 00
Eminönü 25, 27, 40, 56, 57, 1 38, Ezgi, Suphi 323, 336, 342 Fütüvvet teşkilatı 1 94, 1 95
239
Emirgan (Mirgün) 50, 1 8 7 falcılar 83, 84 Galata 22, 29, 40, 4 1 , 42, 43, 44,
Emirgüne Han 50 Fantan 1 74 45, 63, 85, 86, 88, 92, 94, 95,
Encümen-i Daniş 230 Fatih 2 1 , 23, 28, 32, 33, 62, 122, 13 7, 209, 22 1 , 222, 233, 236,
Enderun 62, 266 1 83 , 1 86, 300 240, 243, 283, 302
Endülüs Araplan 42 Fatih Camii ve Külliyesi 1 9, 27, 28, Galata antrepoları 24
enfiye 280 316 Galata Bankerleri 42, 94, 236
Enver Paşa 1 1 5, 1 59 Fatih Kanunnamesi 34, 2 64 Galata Bedesteni 24
Eote11 23 1 Fatih Mevlevihanesi 300 Galata kadısı 7 5
Er-Avrat Destanı 289 Fatma Aliye Hanım 1 09, l l o. l 1 1, Galata Köprüsü 84, 1 64, 1 66. 234
erbab-ı hıref 1 9 3 1 1 2 , 1 1 4, 1 1 5, 1 24 Galata Kulesi 4 1 . 42
Erdek 2 1 7 Fatma Aliye Hanım 336 Galata Mevlevihanesi 29. 6 1 . 62.
Eremya Çelebi 5 1 Fatma Fasiha Hanım 342 2 9 9 . 302 . 3 0 3 . 304 , 305,
Erenköy 1 35 Fatma Fuad 1 1 4 306, 307, 308, 309, 3 1 0,
Ergin, Osman Nuri 2 75 Fatma Sultan 2 6 1 , 329 3 1 1 , 3 1 3 , 3 1 6 . 3 1 7, 3 1 8 ,
Ermeni Aşuğları 288 faytonlar 99, 1 00 320, 326. 329, 330. 33 1 '
Ermeni cizyesi 328 Fazıl Ahmed Paşa 3 1 5 332, 333, 335, 338.
Ermeni Patrikliği 233 Felemenk 2 73 Galata nhtımı 86
Ermeni(ler) 1 0, 20, 2 1 , 22, 27, 43, Felemenk enfıyesi 280 Galata surları 209
49, 53, 54, 57, 1 80, 1 98, 199, Fener 22, 97 Galata vapuru 23 7
20 1 , 288, 303 Fenerkapısı 2 1 Galata Yahudileri 44
Ersoy, Mehmed Akif 1 83 Fenerkapısı Hamamı 2 70 Galatasaray Sultanisi bkz . . Mektcb-i
Es'ad Efendi 33 1 Fenerliler 42 Sultani
Es'ad efendi (Rumeli Kazaskeri) Ferdinand (Kral) 22 Galib Dede Caddesi 307. 309
313 Ferhat ile Şin'11 286 Giilib Dede Dergahı bkz .. Galata
Eser-i hayr vapuru 232 Ferid Paşa (Damad) 244 Mevlevihfinesi
Eser-i merhamet vapuru 24 1 , 244 Feridun Paşa Bahçesi 50 Gavsi Ahmed Dede (Mesncvihan)
Eser-i ticaret vapuru 233 Feriha K5mran 1 1 3 304, 3 1 8
Eski Lonca Mahallesi 43 Fındıklı 48, 3 2 7 , 336 Gayret vapuru 240
Eski Odalar 2 7 1 Filibe 57 Gaziyan-ı Rüm 1 9 1
Eskişehir Mevlevihanesi 323 Filibe Mevlevihanesi 3 1 6 Gazze 2 1
esnaf kahveleri 2 79 Filiz Ahmed 288 Gebze 58
esnaf loncaları 64, 65 Fincancılar 209 Gediz 56
esnaf teferrüçleri 46, 78 Fitzroy Meydanı 1 7 1 Gelibolu 2 1 . 243
esnaf-ı cerrahan 1 95 Florya plajı 2 1 7 Gelibolu Mcvlcvihanesi 309, 327
esrar 65 Forum Konsıaminos 24 Genç Kad111 1 14
Esrar Dede 306 Forum Tauri 24 Genç Kız Kalbi 1 78
Essai sur le the 2 7 4 Fransa 1 4 6, 2 1 0, 2 1 3 Gençlik Parkı 2 1 7

DİZiN 351
Germen(ler) 20 Halil Efendi (Mahmud Efendizacte) Hasköy Tersanesi 244
Gevheri 277 333 Haslar kadısı 75
Gladston, William Ewart 1 72 Halli Numan Bey 304 hassa gulamları 283
Göksu 52 Halil Paşa (Çandarlı) 34 Haşim Bey 333
Göksu vapuru 236 Halvetiler 31, 32 Haşune kolu 65
Guyau, jean-Marie 1 6 1 , 1 63 Halvetiyye 3 1 , 3 3 , 3 4 , 6 2 , 6 3 , Hatice Semiha 1 1 3
Gül Camii 3 1 299, 302, 3 1 4, 3 1 6 hatm-i hacegan 300
Gülhane Parkı 2 1 O hamamlar 2 1 2 , 2 6 7 , 2 6 8 , 2 70, Hatüniye Tekkesi 3 2 1
Gülşen-i Esrar 302 2 7 1 , 277 Havariler Kilisesi 1 9
Gülşeniler 33 Hamparsum 336 Haydarpaşa 1 35
Gülşeniyye 34, 62 hamüşan 30 1 , 326 Haydarpaşa Garı 8 7
Gümüşsuyu mesiresi 229 Hamza Bey (lzmirlioğlu) 331 Haydarpaşa Hamamı 269
Güzel Prens 1 1 4 Hamzaname 275 Haydarpaşa Hastanesi 1 9 6
Güzelhisar vapuru 242, 244 Hamzaviler 3 1 6 Hayırsız Ada 225
Han-ı Sultanı (Bey Kervansarayı) Hayrabolu 56, 58
hab-ı cihanbahş 65 25 hayranluk 65
hab-ı dilküşa 65 hanedan teşrifatı 1 56 Hayriye tüccarı 23 7
hab-ı dilşfıd 65 Hangay 203 Hayrullah Efendi (Şehremini) 320
hab-ı rasıfı 65 Hanım 1 1 4 hazine-i hassa 324
hab-ı sera 65 Hanım Kadın Mescidi 332 Henry 111 1 66
hab-ı şifa 65 Hanımlar 1 1 3 Hıristiyan cemaatleri 1 9 , 2 1
hab-ı uşşaki 65 HanımlarAlemi 1 1 4 Hıristiyan mahalleleri 20, 40
Habeşistan 294 Hanımlara Mahsus Gazete 1 1 4 Hıristiyan(lar) 20, 36, 43, 75, 222,
Habsburglar 1 53 Hanımlara Mahsus Malütfıat 1 1 4 247
Hacegan-ı Divan-ı Humayun 265, Hanway, john 274 Hıristiyanlık 1 9 , 74, 100, 1 1 4
266 Harb-i umüml 1 53 Hızırçelebi Odaları 28
Hacı Bektaş Asitiinesi 333 Harbiye Nezareti 3 1 4, 324 Hidiv hanedanı 125
Hacı Bektaş-ı Veli 30, 88 harci fırınlar 5 7 Hikmet Bey (Keçecizacte) 243
Hacı Hamdi 200 Harem 1 09 Hind 64
Hacı Hamza Mahallesi 43 harem 1 1 8 Hindistan 1 4 4
Hacı llyas Ağa 20 Harem iskelesi 240 Hintli Müslümanlar 74
Hacı Mimi Mahallesi 42 Harratlar Çarşısı 2 4 Hipodrom 267
Hadım Ali Ağa Yalısı 50 has fınnlar 5 7 Hoca Çelebi Yalısı 52
Hafız Tevfik Efendi 89 Hasan Ağa (Matbah emini) 304 Hoca Saadeddin 45
Hagion Apostolon Kilisesi 28 Hasan Ağa (Tırnakçı) 3 1 1 Hocapaşa 59
Hagios Andreas Manastırı 32 Hasan Ağa Çeşmesi 309 Hollywood 2 1 7
Hakem 63, 275 Hasan Dede (Leylek) 331 Horasan 30, 33
Hakkı Bey 288, 324 Hasan Dede 328 Houssmann 1 55
Halep 57, 84, 1 1 1 , 3 1 7 Hasan Efendi (Yeniköylü) 336 Hristos Akataleptos Kilisesi 300
Halep Eczahanesi 200 Hasan eş-Şazel1 294 Hulüs1 Dede (Aşçıbaşı) 306
Halep Mevlevlhanesi 31 7 Hasan Halife (Yeniçeri Ağası) 50 Hurufilik 34, 302
Halet Efendi (Devlet Kethüdası) Hasan Hüsni Dede 323 Hüdavendigar livası 56
307, 308, 3 1 9, 320 Hasan Nazif Dede 305, 333, 334, Hümayiş-i ticaret vapuru 233
Haliç 22, 23, 24, 25, 37, 40, 4 1 , 336, 337, 34 1 , 342 Hünkar iskelesi 55
4 5 , 5 3 , 8 5 , 209, 2 79, 283, Hasan NazifDede (Küçük) 342 Hünkar iskelesi vapuru 242, 244
296, 3 1 1 , 335, 337, 338, 339, hasbahçeler 208 Hünkar suyu 50
340, 34 1 , 343 Haseki Hamamı bkz . , Ayasofya Hüsameddin Efendi (Mesnevlhiı.n)
Haliç iskeleleri 13 7 Hamamı 32 1
Haliç kapanları 23 Hasırizadeler 3 0 1 Hüsameddin Efendi 62
Haliç kayıkçıları 286 Hasib Paşa 1 96 Hüseyin Ayvansarayl 6 4 , 3 2 7 ,
Haliç mesireleri 48 Hasköy 2 1 , 22, 56, 86 328
Haliç-Dersaadet Vapur Şirketi 86 Hasköy Fabrikası 243 Hüseyin Azmi Dede 309

352 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

Hüseyin Çelebi 329 lngiliz(ler) 45, 65. 1 ı 1 , 1 69, 1 74, istinye vapuru 23 7
Hüseyin Dede (Aşçıbaşı) 304 23 1 , 232 İtalyan ticaret kolonileri 20
Hüseyin Efendi 327, 336 İngiltere 2 1 3 , 236 lttihad ve Terakki 1 1 5, 21 7, 3 1 9
Hüseyin Fahreddin Dede 305, 330, İnönü, ismet 2 1 7 ITO Maden Fakültesi 336
333, 334 , 336, 337, 338, 342 lnsan{yet ı 1 3 izdivaç 1 1 4
Hüseyin Haki Efendi 2 3 7 , 2 3 9 , inşirah vapuru 242 lzmir 2 1 , 56, 233
240, 24 1 , 242, 243, 244 intizam vapuru 24 1 tzmit 27, 58, 243
Hüseyin Llimekiini 3 1 4 tran 3 1 , 1 00, 3 1 7 tzzeddin Dede (Akşehirli) 3 1 3
Hüseyin Paşa (Arnucazade) 3 ı 6 tranlı(lar) 43, 50, 54, 74 izzet Bey 242
Hüseyin Paşa (Deli) 50 !sa Dede 304, 308, 3 1 7 izzet Mehmed Paşa 3 1 8
Hüseyin Paşa (Ohrili) 62, 32 7 ishak Ağa 266 izzet Molla (Keçecizade) 1 24 , 307,
Hüsn ü Aşk 306 ishak Yahudi Yalısı 49 320, 32 1
Hüsnü Efendi 339 iskele Kapısı 43
Hüsrev Çelebi 3 1 3 tskender 202 )apon(lar) 1 54
Hyde Park ı 74 lskender Ağa 3 1 1 Japonya 1 4 4
Hz. Adem 245 lskender Efendi (Hintli) 336 johnson, Samuel 275
Hz. Ali 88 tskender Efendi 238 joseph, Franz 1 98
tskender Paşa 29, 5 1 , 302, 309 /oumal de la Societe de Phannacie
ırgat Hamamı 269 tskenderiye 1 O de Constantinople 201
lslahat-ı Turuk Komisyonu 209 lslamiyet 1 9, 46, 74, 78, 84, 1 02 , jön Türk 1 1 4
lstranca 27 1 1 0, 1 1 4 , 1 1 5, 1 1 7, 2 0 4 , 220, jön Türkler 1 72, 2 1 3 , 2 2 5 . 226,
Itri (Buhur1zade) 62, 3 1 2, 3 1 6 226, 292 3 1 9, 323, 324, 337
tsmail (Acem) 288
lbn Arabi 3 0 l , 303 lsmail Ağa (Sersekban) 264 Kaan Ahmed Dede 3 1 6
tbn-i Sufyan 325 lsmail Dede Efendi (Hamamizade) kabadayılar 2 76, 284, 288
İbrahim Bey Köşkü ı 8 1 3 1 1 , 320, 332 Kabakçı Mustafa isyanı 307
İbrahim Gülşeni 33, 62 tsmail Paşa 323 Kabataş 2 1 , 48, 86, 238, 240
lbrahim Müteferrika 3 1 0 İsmail Rüm1 3 1 4 Kabataş vapuru 23 7
tbrahim Paşa (Nevşehirli) 3 1 6, 329 tsmail Rusüh1 Dede (Ankaravi) Kadıasker 60
İbrahim Peçevi 64 302 , 303 . 304, 308 Kadıköy 1 89, 233
lbrahim Şinasi 1 25 , 1 82 , 1 84 , 224 lsmail Rusüh1 Dede Türbesi 306, · Kadm 1 1 4
ibret l 71 308 Kadmlar Dünyası ı 1 4
lctihıid ı 60, 225 ismet Bey 324 Kadmlık 1 1 4
ldris-i Muhtefı 3 ı 4 lspanyol Yahudileri 44 Kadırgalimanı Hamamı 269
ldrisköşkü 30 ı İstanbul çeşmeleri 246 Kadızade Mehmed Efendi 6 1
Ihsan (Muratpaşalı) 288 İstanbul dalyanları 5 1 Kadız<'ideliler 6 1 , 3 1 5, 3 1 6
Ihsan vapuru 240, 244 lstanbul hamamları 269 Kadir1hane 323
ihtisap ağaları 56 İstanbul kadılığı 22, 60 Kadiriyye 3 1 4
lhtıydrdt 3 ı 5 İstanbul kahvehaneleri 2 75, 2 8 1 Kafkasya 204
ikdam vapuru 24 l İstanbul köpekleri 220. 226 Kaftancı Ali Çelebi Yalısı 52
ileri, Celal Nuri ı 1 5 İstanbul limanı 25, 228 Kağıtçılar Çarşısı 80, 8 1
ilmiye sınıfı 28, 55, 87, 1 2 1 , 1 24 , lstanbul mahallesi 37, 38, 75, 276 Kağıthane 4 6 . 4 7 , 6 5 . 1 26, 339
264, 266 İstanbul mevlev1haneleri 30 1 Kağıthane Deresi 46
imaret sistemi 8 7 lstanbul Mevlev1liği 303 Kağıthane mesiresi 4 7
tiıan, Abdülkadir 203 İstanbul mezarlıkları 260 Kahire 84, 25 ı , 3 1 7
!nas Çelebileri 342 İstanbul Muhafızı 2 1 2 kahve 2 73 , 2 7 4 , 2 75 . 283. 2 9 4 .
!nas Rüşdiyeleri 108 İstanbul surları 20 297
inci 1 1 4 lstanbul tekkeleri 299 kahvecibaşı 2 7 5
lncirliköy 5 1 lstanbıı/'da Köpekler 225 kahvchanclcr 63, 64, 88. 1 02. 1 97.
lnecik 56 tstanbul-Paris deıniryolu 98 268. 274, 275. 277. 278. 279.
lngiliz elçiliği 44 tscanköy 58 280, 28 1 , 283. 284. 286, 287.
lngiliz kahvehaneleri 275 lstinye 50, 1 8 7. 234 288. 290. 293. 296. 297. 298

DiZiN 353
Kaiser Willhelm 1 98 Kasım Bey 262 Komiser Hüsameddin 'in Destanı
kakünç hapı 65 Kasımpaşa 4 1 , 4 4 , 46, 5 7 , 20 1 , 2 78, 289
Kal'a-yı Sulraniyye 243 213 konak hamamlan 2 7 1 , 2 72
kalem efendileri 233 Kasımpaşa Mevlevihanesi 62, 299, Konstantinos Hamamı 268
Kalender vapuru 242, 244 30 1 , 303, 304, 3 1 7, 3 1 8 , 327, Konya 299, 304, 3 1 1 , 3 1 3 , 3 1 5,
Kalenderhilne Zaviyesi 29, 300 329, 333 3 1 6 , 3 1 7, 3 1 8, 333, 341
Kalenderi erkanı 62 Kasımpaşa Tersanesi 44 Kosti Avram Kalfa 338
Kalenderiler 33, 302 kathisma 267 köpekler 2 1 9, 220, 222, 224, 225
Kalenderilik 34, 62, 302 Katırcı Hanı 25 Kösem Valide Kervansarayı 54
kallavi kavuk 263 katibi kavuk 265 Kudretullah Dede 307, 308, 309,
Kalpakçılarbaşı 1 73 Katolik kiliseleri 42, 43 318, 332
Kamer vapuru 242 Karun 203 Kulebahçesi 53
Kamil Bey (Mahşer Midillisi) 1 4 3 Kauffer, François 209 Kuledibi 43
Kamil Bey (Tanburi) 336 Kavd'id-i OsmdniJye 230 Kulekapı Mevlevihanesi bkz., Gala-
Kamil Paşa 1 2 6 , 2 3 7 , 238, 240, Kavak Sarayı 55 ta Mevlevihanesi
24 1 , 322 Kavaklar 233 Kumkapı 22, 1 99, 2 1 6
Kanal seferi 3 1 9, 325 Kaya Sultan 329 Kumkapı Nişancı Camii 260
Kandilli 52, 53, 1 87, 1 88 Kaygılı, Osman Cemal ı 1, 2 77 Kurşunlu Mahzen 280
Kandilli Bahçesi 53 kayıkçılık 229 Kuruçeşme 2 1 , 22
Kandilli vapuru 23 7 Kazancıoğlu Bahçesi 329 Kuyumcular Çeşmesi 256
Kani Bey Enfiyesi 280 Keçeci, Salih Fuad 124 Kuzguncuk 53
Kanlıca 5 1 , 52, 57, 1 87, 233 Kelly 232 Küçük Ayasofya Hamamı 269
Kanlıca körfezi 52 Kem 203 Küçük Galata 21
kanto 280 Kemal Ahmed Dede 6 1 , 3 1 1 , 3 1 3, Küçüksu 52, 1 8 7
Kanuni Sultan Süleyman 20, 3 3 , 319 Küçüksu vapuru 2 4 2 , 244
3 6 , 4 1 , 4 6 , 4 7, 49, 5 0 , 5 1 ' 5 3 , Kemaleddin Dede 336 külhanbeyi 2 7 1
55, 6 1 , 62. 65, 249, 254, 256, Kemaleddin Bey (Mimar) 324, 340 külhanbeyi manileri 288
2 7 1 , 274, 275 kervansaraylar 98 külhanbeyler 282, 284, 290
Kapalı Çarşı 23, 24, 26, 29, 79, 80, Kestane suyu 50 külliye hamamları 269
92, 1 75, 279 Keşan 56 külliyeler 55
Kara Bati Bahçesi 48 keşkül 3 1 Kürkçü Hanı 25
Kara Hasanoğlu Yalısı 49 Kevork (Sarra� 237 Kürkçü Kapısı 43
kara surları 56 kıpti köçekler 284 Kütahya 318, 333
Karabaş-ı Veli 62 Kıpti (ler) 84
Karabaşiyye 62 Kırım 56 Liile Devri 89, 1 90, 207, 229, 232,
Karabet 288 Kırım Savaşı 1 99, 20 1 , 233, 236 249, 257, 3 1 6, 329
Karaburçek 302 Kırk Çeşme 256 liilezar 207
Karaca Ahmed Sultan 52 kıssahanlar 64 Lambo (Lavtacı) 288
Karacaahmet 260, 2 6 1 , 264, 266, kısun 65 Langa 22, 57, 60
310 kıyamet-i sugra 34, 35 Latifi 64
Karacehennem lbrahim Paşa Kona- Kız Ahmed 64 Latin mezarlığı 209
ğı 327, 336 Kız Sanayi Mektebi 1 1 3 Latinler 20, 43
Karadeniz 56, 57, 237 Kinglake, Alexander William 2 3 1 Le Bon, Gustave 1 62
Karaköy 43 Kirişhane Çarşısı 24 Le Cocq, Charles 1 79
Karaköy Caddesi 2 09 Klermon 2 3 1 Lebib 309
Karaköy Köprüsü 86 Koca Sinan Paşa Camii 49 Lello. Henry 4 5
Karaköy Meydanı 45 Kocaeli 331 Levant Company 44
Karaman 58, 60 Kocamustafapaşa 23, 62, 1 86, 187 levanten kahvehaneleri 88
Karamürsel 243 Kocamustafapaşa Asitanesi 3 2 , Levanten (ler) 4 1 , 99, 202, 2 2 1
Karaylar 44 339 Limni 5 7
Karesi 56 Koçu, Reşad Ekrem 1 1 Lion Garı 1 8 1
Kasım Baba (Eyüblü) 3 1 5 Kola Hamdi 200 Lonca Hamamı 269

354 lSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

loncalar 26, 58 Medine 3 1 6
Londra 58, 1 71 , 1 73, 1 74 , 238 medrese uleması 28
Londra metrosu 1 73 Mehdsin 1 1 4
Londra Oteli 99 Mehmed (Derviş) 2 6 1
Louis xıv 1 46 Mehmed Ağa (Mimar) 269
Lüksemburg Oteli 1 39 Mehmed Ağa (Vardakosta) 32 1
lüle 250 Mehmed Ağa 2 6 1
Lüleburgaz 56 Mehmed Ali Paşa 125, 2 3 3 , 2 3 7
Lütfi Efendi 228, 233 Mehmed Ali Paşa Hanı 2 4 1
Mehmed Ataullah Dede 308, 309,
Ma'rCizdt 1 2 6 3 1 0, 3 1 8, 330, 336
Macuncu Mahallesi 2 1 Mehmed Bahaeddin 3 1 , 52
Maçiç tspanyol 2 7 7 Mehmed Celaleddin Dede 3 2 3 ,
Maçka 3 2 7 , 336 324, 330
Maçka Mevlevihanesi 336 Mehmed Dede (Dolapçı) 301
Magnifica Comunita di Pera 42 Mehmed Dede (Eyyubi) 329, 330
mahalle çeşmesi 257 Mehmed Dede (Kerestecizade) 31 7
mahalle hamamlan 268 Mehmed Dede (Küçük) 3 1 8
mahalle imamlan 275 Mehmed Dede 3 3 1
mahalle kahveleri 276, 277, 297 Mehmed Efendi (Malkoç) 6 1 , 3 1 1 ,
mahalle kültürü 20 3 1 3, 3 1 4
mahalle tulumbacıları 284 Mehmed Efendi 2 3 7
mahalleler 73, 74, 77, 1 22, 205 Mehmed Elif Efendi (Hasırizade)
Mahmud Dede (Mesnevihan) 302 324
Mahmud Dede 306, 307, 332 Mehmed Es'ad Dede bkz . , Şeyh
Mahmud 11 2 2 4 , 2 2 5 , 226, 2 3 1 , Galib
232 , 263, 266, 283, 284, 286, Mehmed Hakiki Dede (Ağazade)
307, 308, 309, 320, 323, 33 1 , 62, 327, 328
332 , 338 Mehmed Hüsni Dede 320
Mahmud Paşa 28 Mehmed 11 (Fatih) 9 , 1 9 , 20, 25,
Mahmud Paşa Hamamı 269 3 3 , 34, 4 1 , 49, 5 0 , 53, 55,
Mahmud Paşa Külliyesi 28 269
Mahmud Resmi 20 Mehmed ııı 65.. 3 1 1
Mahpeyker Sultan 269 Mehmed ıv 49, 52, 263, 329
Mai ve SiYah 1 78, 1 79 Mehmed Kadri Dede 32 1 , 332
Makedonya 58 Mehmed Kazım 200
Malkara 56, 58 Mehmed Kutbeddin Efendi 339
Maltepe 57 Mehmed Paşa (Kaptan-ı derya)
Manisa 2 1 262, 264
Manolaki 236 Mehmed Paşa (Nişancı-Karamani)
Manukyan Matbaası 243 2 1 , 260
mare nostrum 2 1 1 Mehmed Paşa (Rum) 2 1
Margate 1 74 Mehmed Paşa (Sufi) 62, 3 1 5
Marmara 22, 85, 86, 3 1 1 Mehmed Paşa 3 1 1
Marsilya 1 8 1 Mehmed Rauf 1 1 4, 1 76, 1 78
maslak 65 Mehmed Rühi Dede 306, 308, 332
mavnacılar 239 Mehmed Sadık Dede (Aşçıbaşı)
Mecidiye nişanı 239 32 1
Meclis-i Meşayih 322, 323, 324 Mehmed Sadık Dede 304 , 3 1 8 .
Medar-ı ticaret vapuru 233 329
meddahlar 64 Mehmed Said Dede 332, 333, 336,
Medie 1 8 1 341
Mehmed Subhi Bey 309
Mehmed Şemseddin Dede 3 0 4 ,
317
Mehmed v (Sultan Reşad) 1 59 ,
3 1 4 , 324, 325, 338, 339, 340
mehtab alemleri 52
Mekki Efendi 320
Mekteb-i Harbiye 1 76, 182
Mekteb-i Mülkiye 1 76, 199
Mekteb-i Sultani 44, 1 76, 202
Mekteb-i Tıbbiye 1 76 , 1 8 3 , 1 96,
1 99, 200
Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye 1 96
Melamet 326
Me!am1ler 3 0 5 , 3 1 4 , 3 1 5 , 3 1 6 ,
3 1 8 , 337
Melling, Antoine-Ignace 208, 209
Mendkıbü 'l-Arj/in 3 1 3
Menas Kalfa 309
mendeflıane 256
Mercan 209
Meriç 56
Merkez Efendi Tekkesi 3 1 1
Merkezefendi Mahallesi 326
Merkezefendi Mezarlığı 3 1 9
Mersin 58
Meserret vapuru 240
mesireler 44, 45
Mesnevi 2 9 , 33, 300, 30 1 . 303,
3 1 6, 32 1 , 323, 33 1 , 336
Metanet vapuru 24 1, 244
Mevlana Asiranesi 302, 304, 307,
3 1 0, 3 1 1 , 3 1 3, 3 1 5 , 3 1 6, 3 1 7,
3 1 8, 329 , 34 1
Mevlana Celaleddin-i Rümi 3 3 ,
299, 300, 3 0 1 , 302
Mevlanakapı 31 1
Mevleviler 29, 62, 30 1 , 309, 3 1 1 ,
3 1 5 , 3 1 8, 3 1 9 , 325, 329
Mevlev1lik 29, 30, 3 1 , 33, 34, 6 1 ,
62, 1 24 , 299, 30� 302, 302,
303, 305, 307, 3 1 2 , 3 1 5 , 31 6,
3 1 7, 3 1 8, 322, 326, 328, 330,
333, 337, 34 1
Mevlevi Tekkesi Sokağı 326
Mevlevihane Caddesi 3 1 9 , 326
Mevlevihane Çıkmazı 339
meydan çeşmeleri 257, 258
meyhaneler 45, 75
Meyit Kapısı 4 1
Meymenet vapuru 240
Mıgırdıç (Resimci) 236

DiZİN 355
Mısır 1 0, 2 0 , 5 7 , 5 8 , 1 25 , 2 3 3 , Mustafa Sakıb Dede 3 0 2 , 3 1 2 , nizam-ı alem 205
237, 332 3 1 5, 3 1 8 Nizam-ı Cedid 283
Mısır Çarşısı 5 6 , 80, 1 98 , 1 99 , Mustafa Yahya Efendi Yalısı 50 Nuri Dede (Keresteci) 320
200 Mutahhara Hatun 342 Nuri Bey (Bolahenk) 336
Mısır Darülmevlevisi 336 mutnb 29 Nusret vapuru 240, 244
Mısır Mevlevihanesi 309, 3 1 6 Muvazene-i umumiyye cedvelleri Nüzhet vapuru 240
Mısırlı(lar) 89 241
Mızıka-i Humaylın 332, 336 Mücahidin-i Mevleviyye Alayı 325 Odeon 1 79
Midhat Paşa 1 43, 322 mücevveze 263, 264 Odunkapanı 24, 25
Mihri Müşfık 1 1 3 Mühr-i Süleyman 2 6 1 Odunkapısı 25
Mihrimah Sultan Camii 54 Mükemmel ve Resimli Addb-ı Mu- Offenbach 1 79
Mihrimah Sultan Kervansarayı 54 aşeret Rehben· 1 6 1 Olimpos 1 0
Mikado 1 79 Münif Paşa 224 Olivier 22 1
Millet Kütüphanesi 1 03 Müslüman cemaatler 1 9 Onnik (San) 288
Mimar Mustafa Ağa Yalısı 49 Müslüman mahalleleri 20, 40 Orient Express 99
Mimar Sinan 5 1 , 5 5 , 2 4 4 , 2 5 4 , Müslüman(lar) 20, 26, 27, 29, 36, Onman Müdürlüğü 2 1 O
269 37, 42, 43, 44, 49, 50, 5 1 , 52, Onman Nizamnamesi 2 1 O
Mirgiin vapuru 23 7 53, 54, 57, 59, 64, 75, 85, 86, Orta Asya 46, 3 1 5
mit! değinmenler 5 7 96, 9 7, 1 08 , 1 09 , 1 3 7, 1 79 , Orta Asya Türkieri 203
Miskinler Tekkesi 3 1 O 1 82, 1 88, 1 90, 1 99, 200, 2 1 2 , Orta Valide Kervansarayı 54
Moda 1 89 2 1 3, 2 1 8, 220, 2 2 1 , 222, 234, Ortadoğu 74, 1 00, 232
Moliere 44 247, 248, 270, 274 Ortaköy 22, 49, 57
Molla tıahi 33, 300 Müteferrika Matbaası 232 Ortaköy yatılan 49
Montagu, Lady Mary Wortley 2 7 1 müteferrikalar 264 ortaoyunu 280
Mora 2 1 , 307, 333 Oryantalizm 222, 225
Muallim Naci 1 75 , 1 80, 1 83 Nabi 1 00 Osman Ağa (Çavuşbaşı) 304
Muhadarat 1 1 3 Nafı'a Hanı 240 Osman Dede (Kutb-ı Nayi) 304,
Muhsin (Mukallid) 288 Nahı! alayları 65 3 1 8, 323
Munika, Koch 208 Nakkaş Paşa Yalısı 49 Osman il 327
Murad ııı 52, 6 1 , 62, 65, 254 Nakşbendi 300 Osman Nuri (Bahriyeli) 288
Murad iV 50, 5 1 , 53, 275, 3 1 4 , Nakşbendiyye 33, 299, 309 Osman Salaheddin Dede 1 24, 32 1 ,
3 1 5 , 329 Namık Kemal ı 1 4 , 1 25, 1 43, ı 7 1 , 322, 323, 324, 332, 336, 337
Musa Kazım Efendi 338 1 72 , 1 73, 1 74, 1 82 , 1 84 Osmanlı ailesi 95, 1 1 9, 1 20, 1 24,
Musa Kazım Paşa 3 4 1 nargile 283 1 2 7, 1 33
Musa Safı Dede 3 1 7, 3 1 8, 320 Nasuh Paşa 48 Osmanlı Demokrat Fırkası 1 1 5
Musalıib Abdi Bey Yalısı 332 Nasuhi Mehmed Efendi 63 Osmanlı hanedanı 30
Musahipzade Celal 1 ı Neave, Dorina L 222 Osmanlı lstanbulu 1 9
Musliheddin Vefa 33 Necati 1 00 Osmanlı mahallesi 75, 78, 83, 84,
Mustafa Ağa (Hazinedar) 260 Nedim 2 6 1 , 3 1 6 94, 1 22
Mustafa Ağa 32 Nefi 1 00 Osmanlı pazan 44
Mustafa Efendi (Hatab Emini) 327, Nesib Dede (Aşçıbaşı) 333 Osmanlı taşrası 1 00 , 1 0 1 , 1 02 ,
336 Nesim (Balatlı) 288 1 03, 2 7 7
Mustafa Efendi (Reisülküttap) 265 Nestle 1 35 Osmanlı(lar) 9 , 2 0 , 2 4 , 3 5 , 4 1 ,
Mustafa Efendi 3 1 6 Neveser vapuru 2 4 1 49, 75, 89, 9 1 , 92, 93, 97,
Mustafa III 33 ı Neyzen Tevfık 325 1 00 , 1 0 3 , 1 0 7 , 1 0 9 , 1 1 0 ,
Musrafa izzet (Yesanzade) 309 Nezr-i Mevlana 3 1 2 , 340, 34 1 1 1 2, 1 1 4' 1 1 5, 1 1 6, 1 1 9,
Mustafa Naili Efendi 324 Nigar Hanım 1 ı 1 , 1 1 2 , 1 1 4 1 2 1 , 1 25 , 1 2 6 , 1 28, 1 29,
Mustafa Naili Paşa 326 Nikolaki Efendi 240 1 3 0, 1 3 1 . 1 3 5 , 1 3 6 , 1 3 7 ,
Mustafa Paşa Yalısı 52 Nisari Ali Efendi 304 1 3 9, 14 1 ' 1 4 2 , 1 4 4 ' 1 45 ,
Mustafa Reşid Efendi 305 Nişancı Mehmed Paşa Zaviyesi 62 1 4 6 , 1 4 7 , 1 4 8, 1 50, ı s ı ,
Mustafa Reşid Paşa 1 42 , 1 44, 228, Nişantaşı 1 12 , 1 89 1 52 , 1 55 , 1 5 6 , 1 58 , 1 59 ,
229, 235, 236 Nizam Plajı 2 1 7 1 6 0 , 1 6 1 ' 1 62 , 1 6 4 , 1 65 ,

356 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 1 6 6 , 1 6 9 , 1 7 1 , 1 72 , 1 7 3 , Pera (Beyoğlu) 1 2 , 40, 4 1 , 43, 44, Roma 9, 21 ı . 222, 267, 274
1 74 , 1 7 7 , 1 8 1 , 1 8 3 , 1 8 4 , 85, 86, 88, 92, 94, 95, 97, 99, Roma Banşı 2 73
1 86 , 1 88 , 1 9 1 , 1 93 , 1 99 , 1 22, 1 36, 1 3 7 , 139, 1 40, 1 4 1 , Roma hamamlan 267
200, 2 0 1 ' 202, 205, 206, 1 79, 1 88, 1 89, 202, 209, 22 1 , Romanoflar 1 53
207, 208, 209, 2 1 1 , 2 1 2 , 222, 224, 233, 309 Ruhi-i Bağdadi 3 1 5
2 1 3 , 2 1 4, 2 1 5, 2 1 6, 2 1 7, Pera (Beyoğlu) tiyatrolan 277, 287 Rum aristokrasisi 42
2 1 9, 220, 224, 226, ' 227, Pera levantenleri 43 Rum köçekler 284
23 1 , 232, 234, 240, 243, Pera Palas 98, 99 Rum Mehmed Paşa camii 54, 260
244, 248, 249, 250, 25 1 , Pertev Bey 338 Rum Mehmed Paşa Camii Mahalle-
2 5 2 , 2 5 6 , 2 5 7 , 2 5 9 , 2 60 , Pertev Şurubu 201 si 53
2 6 1 , 262, 264, 267, 268, Peyk-i ticaret vapuru 233 Rum Patrikliği 233
2 73 , 2 7 4 , 2 7 6 , 2 7 7 , 2 7 8 , Phebus Efendi 202 Rum (lar) 20, 2 1 , 22, 26, 2 7, 42,
282, 285, 288, 289, 290, Pınarbaşı mesiresi 229 43, 45, 49, 50, 53, 1 98, 1 99,
29 1 , 2 9 2 , 299, 303, 305, Piccadilly ı 74 270
307, 3 1 0, 326, 328, 329, Pilevne 1 76 Rumeli 20, 2 1 , 47, 49, 5 1 , 56, 76,
330, 336 , 337, 343 Pirs 1 79 1 00, 1 03, 1 20, 1 82 , 233, 249,
Othello 278 Plais de Cristal ı 79 316
Othmar 202 Planquette 1 79 Rumeli kazaskerliği 60
Odukçuyokuşu 300 Pompeia 1 79 Rumeli vapuru 236
otomobiller 99, ı 00 Prens Menernich 1 44 Rumelihisan 2 1 , 49, 50
Prusya 1 44, 223 Rus(lar) 4 1 , 240
Ömer (Badik) 288 Rusya 58, 1 44, 229
Ömer (Kaptan) 240 rafızi(ler) 29 Rüçhan vapuru 244
Ömer Dede 3 1 8 Rağbet vapuru 242, 244
örf 263, 264 Riih-ı Cedid 60 Sa'dabiid 1 O, 206
Özbek(ler) 1 O Rahat vapuru 240 Sa'di Tekkesi 324
Rakofça 1 8 1 Sa'diyye 301
padişah şenlikleri (Sur-i Humayun) Ramazan Mahfi 62, 3 1 4 Sabuhi Ahmed Dede 3 1 5 , 3 1 6 ,
47, 65 Ramazaniyye 62 337
Palaiologoslar 1 9 Ramle 2 1 sade lüle 250
Palazzo del Commune 4 5 Raşid (Zibidi) 288 Sadık (Darbukacı) 288
Pamukçu lhsanBry'in Destanı 289 Raşid Dede 334, 336 Sadreddin Çelebi 3 1 6, 334, 336
Parça Bohçası 1 1 4 Raşid Efendi 237, 238, 240 Safa Hamamı 2 70
Paris 36, 58, 1 12 , 1 40, 1 44, 1 45 , Ratib Efendi 336 Safa 'i Dede 302
1 46, 1 8 1 , 1 96, 2 0 1 , 323 Rauf Bey 240 Safed Yahudileri 2 1
Paris Belediyesi 94, 209 Rauf Yekta 323, 336, 342 Safevi(ler) 32, 33
Paris Operası ı 72 Ravzatü 'n-nür 329 Safı Musa Dede 304
Pans-Kudüs Yolculuğu 2 1 9 Recaizade Mahmud Ekrem 9 9 , Safiye Sultan Yalısı 49
pasban bkz., pazvant 1 8 0 , 1 83, 1 84 Safranor 1 79
paşa daireleri 233 Relt vapuru 240 Safveti Ziya 1 29 , 1 63
Paşabahçe 5 1 Rehber vapuru 24 1 , 244 Sahih Ahmed Dede (Aşçıbaşı) 3 1 8,
paşai kavuk 263 Renan, Ernest 1 39, 1 43 319
Paşakapısı 59, 265 Resanet vapuru 2 4 1 sahib Molla 322
Paşa/imanı Cinayeti Destanı 289 Ressam-ı Hazret-i Şehriyari 202 Sahilbend vapuru 238, 239
Patakoğlu kolu 65 Reşid Paşa vapuru 243 Sahn-ı Seman Medreseleri 28
Patrona isyanı 31 7 Revue Medico-Plıarmaceutique Said Efendi 331
Paulus 273 201 Said Hemdem Çelebi 332. 333
pazvant 39 Rhodes, Forster 232 Sakarya 56
Pean 1 96 Rıza (Toygarlı) 288 Sakız 58
Pehlivan Parpul kolu 65 Robenson 286 Salacak 55
Pendari Naci Ahmed Dede 3 0 4 , Robertson, )ames 20 1 Salacak Mahallesi 53
3 1 6, 3 1 9, 328, 329 Rodoslu Yalısı 331 Salaheddin Çelebi 342, 343

DiZİN 357
salhaneler 58 Sevengil. Refik Ahmed ı ı 55, 56, 87, 1 90, 269
Salıpazan 21 , 4 1 Seyr ü Sefer Kalemi 242 Süleymaniye Medresesi 55, 1 75
Salih Dede (Neyzenbaşı) 336 Seyydle ı 1 4 Süleynıaniye müderrisliği 60
Samatya 1 9 seyyar kahveciler 293 Sünbül Sinan bkz., Sinaneddin Yu-
Samsun 2 1 seyyar satıc�ar 27, 224 suf
Samurkaş kolu 65 . Seyyid Hasan Ağa 20 Sünbüliyye 32, 339
Sanayi-i Nefise Mektebi 1 1 3, 1 1 7, Seyyid Nureddin Efendi 3 1 8 Sür'at vapuru 232
129 Sırıi Abdi Dede 302, 303, 329 Süreyya vapuru 242
Sandal Bedesteni 2 4 Silahtarağa Caddesi 339, 343 sürre alayı 286
Sanderson, )ohn 45 Silivrikapısı 2 1 Süs 1 1 4
Saraçhanebaşı 24 Silivrikapısı Hamamı 269 Sütgöl 203
Saraçlar Çarşısı 24, 28 Sinan Paşa 36 Sütlüce 57, 324
saraçlar 28, 4 6 Sinaneddin Yusuf 32, 34 Sütlüce vapuru 242
Sarafim Kıraathanesi 2 7 5 Sinaniyye 62
Saraybumu vapuru 242 Sinop 2 1 Şah lsnıail 33
Sanyer 50, 1 8 1 Sirkeci 86, 209 Şahidi 302
Sanyer vapuru 2 3 7 Sirkeci Gan ı 82 Şahkulu Kapısı 4 1
Saruhan 56 Sivas 2 ı Şah kulu Sokağı 31 O
satranç 280 Sivasüer 6 1 Şam 57, 74, 84, 238, 3 1 7
Saville, Henıy 2 74 Sivasiyye 62 Şanı Mevlevihanesi 3 1 S , 3 1 6
saz şairleri 2 77 Siyahi Mustafa Dede 3 1 6 Şamanizm 203
Schedel, Hartmann 1 9 sokaklar 206 Şarköy 243
Sebah ve )oaillier 202 Stockholm 1 4 1 Şazel11er 294
Sedad Simavi 1 1 4 Styx 2 1 2 Şehfıb vapuru 242
Sedes, Selami izzet ı ı 4 Suhulet vapuru 2 3 8 , 2 3 9 , 2 4 3 , Şehir Harlan işletmesi 244
Sefaradlar 2 2 244 Şehir Oğlanı Kapucuoğlu Osman
Sefine-i Nefise-i Mev/evfydn 302, sukiya 273 kolu 65
3ı8 Sultan Ahmed Camii ve Külliyesi Şehremini 62
Selamet vapuru 240 56 Şehsuvaroğlu, Haluk 1 1
Selanik ı 8 ı, 233 Sultan Ahmed Külliyesi Hamamı Şehzade Caddesi 1 73
Selanik Yahudileri 2 1 269 Şehzade Camii ve Külliyesi 55, 88
Selçuklu(lar) 30, ı oo. 268, 3 1 5 Sultan Bayezid Hamamı 269 Şehzactebaşı 88, 2 7 ı
Selim Ağa 266 Sultan Hanı 28 şehzadeler 2 1 2
Selim Dede 304, 3 ı 8 Sultan Selim Camii 55 Şekerci Cemil 88
Selim I 32, 34, 4 1 , 1 9 ı Sultan Süleyman Hamamı 269 Şekerci Yahudi Yalısı 49
Selim m 8 7 , ı s ı , 264, 283, 305, Sultan Veled 299 Şems 63, 275
306, 3 1 9 , 331 Sultanahmet 2 1 O Şems kolu 305
Selimi kavuk 263 Sultanhanıanı 25, 209 Şemseddin Sami 1 1 3, 1 1 4
Selimiye Kışlası 55, 87 Sultaniye mesiresi S 1 Şemsi Dede 304
Selman Faik Dede 342, 343 Sultaniye vapuru 242, 244 Şemsi Paşa Camii 54, 260
Sema'! Mehmed Dede (Sultan-ı Di­ Sultanselim 30 1 Şerh-i Şahfdf 320
vani) 29, 302, 3 ı 3 Sulunıanastır 2 ı . 22 Şerif Haydar Bey (Evkaf Nazırı)
semai kahveleri 2 7 7 , 2 78 , 2 8 1 , Sunımer Palace 98, 99 338
282, 284, 285, 286, 288, 289, Suriye 20, 268 Şevki Efendi 338
290, 298 Surp Lusavoriç Kilisesi 43 Şeyh Galib 3 0 4 , 305 , 306, 308,
Sender 202 Süleyman Ağa 1 1 ı 3 1 2, 320
Septimus Severus 267 Süleyman Dede 328 Şifa suyu 50
ser-eribba-i hassa ı 96 Süleyman Efendi (Hacı) 332 Şii 3ı
Servet-ıJünun 1 75, I 76, ı 77, Süleyman Nazif 1 83 Şile 2ı 7
ı 78, ı 7 9 , 1 80, 202 Süleyman Paşa Odaları Hanı 25 Şimendifer idaresi 240
Seıvi kolu 65 Süleynıaniye 10, 1 83 Şirket-i Hayriyye 86, ı 80 , 2 2 7 ,
Sester 208 Süleymaniye Camii ve Külliyesi 54, 228, 2 2 9 , 230, 23 ı , 232, 233,

358 ISTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 234 , 235, 236, 237, 238, 239, tarikadar 29 Trablusşam 3 1 7
240, 242, 243, 244, 289 Tarz-ı nevin vapuru 2 4 1 Trabzon 233
Şirket-i Mahsusa 86 Taşlıburun Tekkesi 3 4 3 Trafalgar Meydanı ı 72
Şişli 189, 209 taşra hanları 2 5 Trakya 27, 56, 5 7 , 58
Şüra-yı Devlet Bidayet Mahkemesi Tatavla 1 89 tulumbacı kahvehaneleri 2 77, 2 78,
324 tavla 280, 295 298
Şükran vapuru 2 4 1 , 244 Tavukpazan 60, 277, 285 tulumbacı şairleri 288
Şükrü Efendi (Hafız) 338 Tavukpazarı kahveleri 277 tulumbacı(lar) 4 1 , 2 1 2 , 2 1 3 , 2 7 1 ,
Şük(jfendme 208 Tayyar (Eyüblü) 288 276, 278, 279, 282, 284, 286,
Şüküfezar 1 1 3 teber 3 1 289, 290, 298
7edkik u Tahkik 320 Tuna 56
Ta'n'b-i Şahidi 320 Tekfur Ağa 237 Tuna Prenslikleri 56
tabakhaneler 58 Tekfur Sarayı 2 1 Türk boyları 203, 204
tahıl ticareti 56 Tekfurdağı 243 Türk eczacılar 201
Tahir Paşa 3 3 1 Tekirdağ (Rodosçuk) 56, 57, 232 Türk hamamları 267, 268, 269
Tahrfriyye 320 Tepebaşı Bahçesi 1 79 Türk Kadmı 1 14
Tahsin Efendi 338 tepidarium 267 Türk kahvehaneleri 88
Tahtakale 1 O Terakki 1 1 3 Türk Ocakları 1 70, 325
Tahtakale 1 0, 2 1 , 24, 25, 60, 63, Terbiye ve Veraset 1 6 1 Türk(ler) 2 0 , 4 1 , 4 3 , 1 00, 1 08 ,
64, 275, 296, 297 Terceme-i Mandkıbii 'l-Arj/fn 320 1 09, 1 1 2 , 1 1 3 . 1 1 5 , 1 1 7, 1 1 8,
Tahtakale meddah kahveleri 64 Tercüman-ı Hakikat 14 1 1 52, 1 54 , 1 55, 1 56, 1 5 7, 1 59,
Taife-i Bektaşiyye 30 terlikçiler 2 7 1 63, 1 66 , 1 80, 1 85, 188, 189,
takkeciler 2 7 Tersane 2 1 190, 1 99 , 200, 204, 205, 21 O,
Taksim 209 Tersane Zindanı 4 1 2 1 6, 2 1 8 , 2 3 1 , 288, 3 1 2 , 3 1 6,
Taksim Bahçesi 1 62 Tersane-i Amire 232, 234 , 235 320, 330
Taksim Kışlası 201 terziler 2 7 Türk-Amerikan Dostluk, Ticaret ve
Talu, Ercüment Ekrem 1 1 Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu 322 Seyr-i Sefüin Muahedesi 232
Tannau 203 Tetimme Medreseleri 28 Türkmen 58
tanzifat amelesi 209 Tevfik Fikret 1 76, 1 77. 1 83, 1 84 tütün 274, 2 75 , 280
Tanzimat 65, 8 1 , 84, 85, 87, 89, Tezdkir 1 45 , 229
1 02, 1 07, 1 08 , 1 09, 1 1 1 , 1 1 2 , Ticaret Nezareti 21 O. 236. 237
Ulviye Mevlan ı14
Umay 204
1 1 3, 1 1 4 , 1 1 9 , 1 20, 1 2 1 , 1 22 , Tire 2 1
Unkapanı 24, 25. 52. 56. 59. 60,
1 2 3 , 1 25, 1 26, 1 2 7, 128, 1 30, tiryaki kahveleri 280
86, 2 79, 283
1 32, 1 33 , 1 37, 1 42, 1 44 , 1 75, tiryakiler 273, 274, 280
Unkapaııı Caddesi 209
1 76, 1 77, 1 82 , 1 84 , 1 85. 1 95. Tokat 2 1
Usül ve Addb-ı Mudşereı 1 30
1 97, 208, 2 1 0, 227, 229, 231 , Tokat Bahçesi 5 1
Uşaklıgil, Halid Ziya ı 77. ı 78
233, 234, 237, 239, 244, 2 7 1 , Tokat Mevlevihanesi 330
Uşşakiyye 62, 3 1 6
272, 277, 280, 281 , 284, 285, Tokat Sarayı 5 1
uyuşturucu maddeler 65
287, 307, 3 1 9, 32 1 , 322, 326, Tokatlıyan Oteli 99
Uzakdoğu 64, 80. 144
330 Tomtom Kaptan Sokağı 45
Uzunköprü 56
Tanzimat ailesi 1 2 2 . 1 2 3 . 1 2 4 , Tophane 2 1 , 4 1 , 4 4 , 45, 46, 2 1 3
126 Tophane rıhumı 273 Üçüncü Ahmed Meydan Çeşmesi
Tanzimat bürokrasisi 228 Tophane vapunı 236 249, 253
Tanzimat efendisi 228 Toplıane yangını 304 Ülgen 204
Tanzimat şiiri 1 84 Topkapı 22. 2 70 ümmi Sinan 62
Tarabya 50, 96. 99. 2 1 3 Topkapı Sarayı 35. 48. 2 1 O Ümmi Sinan Tekkesi 32 1
Tarabya vapuru 236 Topuzlu, Cemil 1 96, 209. 21 O üsküb 2 1 . 1 8 1
Taraklı 60 Toygar Hamza Mescidi Mahallesi 53 üsküblü Mahallesi 2 ı . 3 9
Tarcan, Selim Sırrı 1 1 7 tömbeki 280 Üsküdar 2 1 . 2 2 . 5 2 , 53. 54 . 57.
Tarhan, Abdülhak Hamid 1 6 0 , Trablus 330. 33 1 6 3 , 8 6 , 8 8 . 1 3 7 . 1 7 9 . 1 82 .
1 83, 1 84 Trablus Mevlevihancsi 33 1 1 87. 188. 1 89 , 1 92. 2 1 0 , 238.
Tarjfü 's-Su/iik 333 Trablusgarb Savaşı 243 239, 240, 260. 288

DiZiN 359
Üsküdar iskelesi 54 Welt-chronik 1 9 32 1 , 322, 3 2 3 , 3 2 4 , 325,
Üsküdar Mevlevihanesi 299, 304, Westminster 1 7 1 , 1 74 3 2 6 , 329, 3 3 0 , 33 1 ' 332 ,
3 1 0, 327, 332 336, 337, 34 1
Üsküdar Sarayı 55 Yagobyan, Yagob 23 7 Yenikapı Mevlevihanesi Türbesi
Yahudhane 9 7 325
Vahdet-i vücud 204, 301 , 3 1 2 Yahudi hekimler 2 2 Yeniköy 50, 233
Vak'a-i hayriyye 1 2 4 , 2 2 7 , 282, Yahudi mahalleleri 2 0 Yenimahalle 2 1
284 Yahudi sarraflar 2 2 Yenisey 203
Vakaresko 1 1 8 Yahudi(ler) 1 0, 2 0 , 2 1 , 22, 27,36, Yenişehir 2 1 , 333
Vakıflar Genel Müdürlüğü 326 44, 45, 49, 53, 56, 57, 97, 99, Yeşilköy 96, 2 1 6
Vani Mehmed Efendi 53, 3 1 5 , 329 199, 270 Yıldız Hamamı 22
Vaniköy 53 Yahudilik 74 Yıldız Sarayı 48
vapurlar 85 Yalova 58 Yirmisekiz Çelebi Mehmed 1 72
Vasıf (Üsküdarlı) 288, 289 Yasef Moiz 1 99 Yorgancı Sadık Destanı 2 78, 289
Vasıta-i ticaret vapuru 233 Yedikule 22, 24, 60 Yugoslavya 55
Vefa 2 1 Yedikule Salhanesi 58 Yunan hamamları 267
Vefa Hamamı 269 Yemen 273, 275, 294 Yusuf Dede (Çengi) 329
Vehbi Efendi (Hafız) 24 1 , 2 4 2 , Yemiş Kapanı Hanı 25 YusufNesib Dede 3 1 6
243 Yeni Cami ve Külliyesi 56 Yusuf Paşa (Neyzen) 332, 336
Veled Çelebi (Abdülahad Çelebiza- Yeni Odalar 55 Yusuf Sineçak 62
de) 3 1 9 Yeni Odalarbaşı Hamamı 269 Yusuf Zühd1 Dede 307, 33 1 , 332
Veled Çelebi 3 1 0, 333, 338, 34 1 Yeni Osmanlılar 1 2 5 , 1 3 7 , 1 72 , Yusufı kavuk 263
Veli Dede (Aşçıbaşı) 302 1 74
Venedik 36, 58, 201 Yeniçeri ağası 59 Zilim Ağa (Habeşizade) 3 1 8
Venedik balyosu 45 Yeniçeri Efendisi Koyunzade Yalısı zakir Şükri Efendi 328
Venedik Cumhuriyeti 45 50 Zal Mahmud Paşa camii 301
Venedik Loncası Mahallesi 25 Yeniçeri hamamları 2 7 1 zatü'l-hareke 2 1 6
Venedik Sarayı 43 Yeniçeri kahvehaneleri 6 5 , 2 8 3 , Zekai Efendi 32 1
Venedik ticaret kolonileri 25 284, 286, 296, 298 Zekai Dede 336, 339
Venedik(liler) 20, 43, 45 Yeniçeri kışlaları 55 zerrin külah 266
Venedikli tüccarlar 58 Yeniçeri Ocağı 30, 226, 3 1 1 Zeuxippe Hamamlan 267
Vense!, Fritz 208 Yeniçeri odaları 2 8 1 , 284 Zeyniyye 299
Vezneciler 29, 80 Yeniçeri(ler) 30, 32, 45, 57, 65, Zeyrek 23, 59, 1 9 9
Vezneciler Hamamı 269 1 75, 1 9 1 , 2 1 3, 271, 276, 278, Zeyrek Medresesi 3 3
Victoria 1 53 282, 283, 285, 296, 297, 298, Zeytinburnu 326
Vivitz 1 79 309, 3 1 1 , 32 7 Zihni (Bayburtlu) 2 7 7
Viyana Garı 1 72 Yeniçerilik 3 1 , 45 Zihni Salih Dede 3 1 6 , 329
Vize 302 Yenikapı 22 Ziver Paşa 323
von Moltke, Helmut 209, 223 Yenikapı Mevlevihanesi 6 1 , 6 2 , Ziya Paşa 1 83, 243
1 2 4 , 303, 304, 306, 307, Ziya vapuru 242, 244
Waterloo istasyonu 1 74 310, 3 1 1 , 3 1 2 , 3 1 3, 3 1 5, Zübeyde Havva Hanım 336
Weinberg 202 3 1 6, 3 1 7, 3 1 8, 3 1 9, 320, Zümtüd kolu 65

360 İSTANBUL'DA GÜNDELiK HAYAT

 RESİM KAYNAKLARI

Kitap hazırlanırken pek çok kişinin yakın desteğini gördüm . Başta M. Baha Tanman, E.
Nedret işli, Cengiz Kahraman ve ö . Faruk Şerifoğlu, görsel malzeme temini konusunda kendi
arşivlerini istifademe sunmak nezaketini gösterdiler. Hepsine şükran borçluyum.
Sayfa 30, 1 24 , 3 1 0, 3 1 2 , 32 1 , 325, 334, 337, 339, 342 'deki gravür ve fotoğraflar M. Baha
Tanman arşivinden; 55, 56, 78 (üst) , 85, 87, 88, 89, 90, 98, 1 1 6, 1 26, 1 76, 1 86, 1 89, 1 98, 206,
207, 229, 230, 234, 2 4 1 , 260'daki resim ve kartpostallar E. Nedret işli arşivinden; 26, 52, 63,
80, 8 1 , 82, 96, 1 1 0, 1 1 1 , 1 1 3, 1 1 4 , 1 2 1 , 1 42 , 1 44 , 1 45, 1 59, 1 60, 1 72 , 1 74 , 1 77 , 1 78, 1 79,
184, 1 9 6 , 200, 20 1 , 2 1 6, 2 1 7, 220, 223, 2 2 4 , 289, 322 'deki görsel malzeme Cengiz Kahraman
arşivinden; 1 99 'daki fotoğraf ö. Faruk Şerifoğlu' ndan alınmıştır. Ayrıca, sayfa 1 5 7, 1 58, 1 62 ,
1 63 , 1 6 7, 1 68 , 2 1 5'deki fotoğraflar YKB Sermet Çifter Kütüphanesi'ndeki Salahattin Giz arşivine
aittirler. Sayfa 262, 263, 2 6 4 , 265, 266, 302, 306, 3 1 4 , 3 1 5, 340'daki fotoğraflar ise tarafımdan
çekilmiştir.

RESİM KAYNAKLAR! 361

İ n s anlığın varoluş h aritasında İstanbul, imp aratorluklar d ö n e m i b oyun­

ca hep yön e tici gücün merkezini te msil etti. Ro ma, B izans ve O s manlı,

bu merkezin etrafında şekillenen birer medeniyet dairesi olarak tari hte

yerlerini aldılar. Tarihe bu açıdan b akmak ve onun sayfaları n d a in sanlı­

ğın m acerasını okumak demek, bir b akıma An adolu, Balkanlar ve Akde­

niz'in göğü n d e p arl ayan bu göz kama ştı r ı c ı y ı l d ı z ı her defa s ı n d a yeni­

den ke şfetmek d emekti . İnsanlık İ stanbul'u keşfettikçe , kendi geçmi şi­

ne uzanan yolun d a tutkulu bir yolcusu olduğunu farketti. B u gün İstan­

bul, kaybettiğimiz bütün değerleri itinayla saklayan bir hazinedir. Yönü­

nü şaşıran toplumsal kimliğimiz için bir p u su l a , çürüyen e stetik zevki­

miz için bir mihenk taşı ve b o zulan a d alet d uygumuz için güvenilebilir

bir terazi olma işlevini üstlenen bu şehir, kendisine sorul acak her türlü

soruya cevap n iteliği taşıyab ilecek insan tecrübesini ve b ilgi b i rikimini

bize cö mertçe sun maktadır.

İstan b u l 'da Gündelik Hayat toplumsal kimliğimizin kökenlerine d oğru

çıkılan bir yo lculuğun çarpıcı görüntülerinden ib aretti r. İnsan, Kültür

ve Mekan ili şkileri düzleminde bir imparatorluk şehrinin tarih i n i kuşa­

tan çalı şma, so syal di siplinler aras ı n d aki dengeyi b a şarıyla kuran yeni

t a r i h ya z ı m ı n ı n da d i kk a te değer bir ö r n e ğ i d i r . S i y a s e tt e n k ü l t ü r e ,

mimariden edeb iyata uzanan çok b oyutlu b ir zemin üzerinde gerçekleş­

tiri l m i ş kur gu su ve k e n d i n e h a s ü s l u b uy l a ay n ı z a m an d a , gü n ü m ü z

tarihçisinin de İ stanbul'a sunduğu b i r armağandır.

Kapak Fotoğrafı: Albert Barry, 1 9 2 0 başlarında Galata Köprüsü .

.J!!!.
TÜRKİYE ÇÖL OLMASIN!
(0212) 281 10 27

ISBN 97 5-08 -005 4-0