‫هیواد نیازي متوسطه خصوصي ښوونځی‬

‫د نهم ټولګی مدنی نوټ‬

‫‪.‬قانون‪ -:‬د هغو قواعدو او مقرراتو مجموعه ده چی په یوه ټولنه کې د خلکو اړیکو ته ترتیب او تنظیم ورکوی‬
‫اساسی قانون‪ -:‬هغه قواعد او مقررات دي چې د دولت جوړښت ‪ ،‬درې ګونې قواوو جوړښت‪ ،‬دندې او واکونو او د خلکو‬
‫‪.‬دندې‪ ،‬مکلفیتونه او ازادیو څخه بحت کوی‬
‫عادی قانون‪ -:‬عبارت له هغې مصوبې شوی مادې څخه ده چې د ملی شورا له خوا تصویب او د ولسمشر له خوا توشیح‬
‫‪.‬کیږی‬
‫د افغانستان اساسی قانون‬
‫لومړی اساسی قانون غازی امان هللا خان ( نظامنامه) ‪۱:-‬‬
‫نادرخان( اصول نامه) ‪۲:- ۱۳۰۹‬‬
‫ظاهرشاه ‪۳:- ۱۳۴۳‬‬
‫داود خان ‪۴:- ۱۳۵۵‬‬
‫دوکتور نجیب هللا ‪۵:- ۱۳۶۶‬‬
‫کال اساسی قانون د حامد کرزی دوره ‪۶:- ۱۳۸۲‬‬
‫دولت‪ -:‬عبارت له هغه سیاسی سازمان څخه دی چې د جغرافیی موقعیت او نړیوالو ټاکلیو سرحدونو لرونکی وی او د یو‬
‫‪.‬عالیه قدرت تر اداری الندی وی‬
‫د دولت ډولونه‬

‫په دوه ډوله دی ‪ -:۱‬زورواکی دولت ‪ -:‬هغه دولت ته وایی چې یو یا څو کسان یی په اداره والړ وی او هر څه د خپل‬
‫ځان په ګټه استعمالوی‪ -:۲ .‬انتخابی دولت( غیر زورواکی دولت) هغه دولت ته وایی چې د خلکو په خوښه او رایه منځ ته‬
‫‪.‬راغلی وی او د خلکو نماینده ګی کوی‬

‫نوټ‬

‫اکثره شاهی نظامونه زورواکی دولتونه دی ‪۱:-‬‬

‫ټول انتخابی نظامونه غیر زورواکی دولتونه دی ‪۲:-‬‬
‫‪.‬هغه شاهی نظام چې په اساس قانون والړ وی مشروطه شاهی نظام بلل کیږی ‪۳:-‬‬
‫د دولت حوړښت‬
‫له درې قواوو څخه جوړ شوی‬

‫مقنینه قوه( قانون جوړونکې قوه) چې عبارت له ملی شورا څخه دی او ملی شورا له دوو برخو جوړه شوې ده ولسي ‪۱:-‬‬
‫جرګه او د مشرانو جرګه‬

‫د ولسی جرګې جوړښت او ټاکنه‬

‫د خلکو د رایو په اساس په مستقیم ډول انتخابیږی او منځ راځي‬
‫د مشرانو جرګې جوړښت او ټاکنه‬
‫د دریو برخو څخه دوه برخې د والیتی شورا او ولسوالیو شوراګانو څخه انتخابیږی او د دریو څخه یوه برخه یی د‬
‫‪.‬ولسمشر له ټاکل کیږی‬
‫دندې‬
‫‪.‬د نو ی قانون جوړول او تصویب کول ‪۱:-‬‬
‫‪.‬زوړ قانون تعدیل یا لغوه کول ‪۲:-‬‬
‫‪.‬د دولت د کارونو څارنه ‪۳:-‬‬
‫‪.‬د دولتی بودیجې تصویب ‪۴:-‬‬
‫‪.‬د بین المللی تړونونو او لوزنامو تصدیقول ‪۵:-‬‬

‫‪1‬‬
 ‫هیواد نیازي متوسطه خصوصي ښوونځی‬

‫اجرایه قوه( عملی کیدونکی قوه)‬

‫‪.‬چې عبارت له رئیس جمهور‪ ،‬وزیرانو‪ ،‬والیانو او ولسواالنو څخه دی او ولسمشر د اجرایی قوې مشر بلل کیږی‬

‫دندی‬

‫اساسی قانون او عادی قانون اجرا کول ‪۱:-‬‬

‫د دولت د بودیجې نتظمول او ملی شورا ته وړاندې کول ‪۲:-‬‬
‫د پراختیایی کړنالرې طرحه او تطبیق ‪۳:-‬‬
‫د مالی کال شروع او ختم ګزارش وړاندې کول ملی شورا ته ‪۴:-‬‬
‫د ولسمشر مهمې دندې‬
‫داساسی قانون د صحیح اجرا څارنه ‪۱:-‬‬
‫د وسله والو قواوو لویه مشری ‪۲:-‬‬
‫د ملی شورا په تایید د وزیرانو ‪ ،‬سترې محکمې رئیس ‪ ،‬لوی څارنوال او د سرې میاشتې رئیس ټاکل ‪۳:-‬‬
‫د مشرانو جرګې له دریو غړو څخه یو ټاکل ‪۴:-‬‬
‫قضائیه قوه‬
‫‪.‬عبارت له سترې محکمې ‪ ،‬ابتدایه محکمې او استیناف محکمې څخه ده‬
‫دندې‬
‫د خلکو د حقوقو د ضایع کیدو مخنیوی‪۱:‬‬
‫د قانون ماتولو مخنیوی ‪۲:-‬‬
‫د هیوادوالو تر منځ یا د دولت او هیوادوالو ترمنځ د اختالفونو حل کول د قانون له الرې ‪۳:-‬‬
‫د دولت دندې‬

‫په ټولنه کې د مختلفو مؤسسیو ترمنځ همغږی رامنځ ته کول ‪۱:-‬‬

‫د قانون په وړاندې د خلکو مساویتوب ‪۲:-‬‬
‫د داخلی او خارجی تیري څخه د خلکو ساتنه ‪۳:-‬‬
‫د سرحدونو څارنه او ساتنه ‪۴:-‬‬
‫وطنوالو ته روغتیایی ‪ ،‬ښوونیز او هوسایی خدمات وړاندې کول ‪۵:-‬‬
‫)لویه جرګه (‬
‫‪.‬عبارت له هغه مجلس څخه دی چې یوازې په افغانستان کې دایریږی‬
‫)لوی جرګې جوړښت (‬
‫د ملی شورا غړی‪ ،‬والیتونو او ولسوالیو شوراګانو رئیسان او قومی مشران او علماء‬
‫)لوی جرګې د دایریدو وخت (‬
‫د هیواد په کچه تصمیم نیول ‪۱:-‬‬
‫داساسی قانون تغیر ‪۲:-‬‬
‫د ولسمشر محکمه کول ‪۳:-‬‬
‫دیموکراسی( ولسواکی)‬
‫د خلکو حکومت په خلکو باندې د خلکو لپاره ولسواکي څخه عبارت دی او په دوه ډوله دی ‪ -:۱ .‬مستقیمه ولسواکی ‪ -:‬هغه‬
‫ولسواکی ده چې په مستقیمه توګه خپله اراده پکې څرګنده شي‪ -:۲ .‬غیر مستقیمه ولسواکي ‪ -:‬هغه ولسواکي ده چې په د بل‬
‫‪.‬چا په واسطه پکې خپله اراده څرګنده شي‬

‫)ولسواکۍ اصول (‬

‫‪2‬‬
 ‫هیواد نیازي متوسطه خصوصي ښوونځی‬
‫د خلکو واکمني ‪ -:۲‬د بشر د بنسټیزو حقوقو ضمانت ‪ -:۳‬خپلواکه ټاکنې ‪ -:۴‬د قانون په وړاندې برابري ‪ -:۵‬د ‪۱:-‬‬
‫بیان ازادي ‪ -:۶‬د ډیره کیو حکومت په لږکیو په باندې د حقوق په سانتې سره‬

‫د افغانستان په اساسي قانون کې ولسواکی‬

‫‪.‬کله چې په ‪ ۱۳۸۲‬کال کې اساسی قانون د لویی جرګې له خوا تصویب شو‬
‫جمهور رئیس د خلکو او ملی شورا په وړاندې مسول ‪۱:-‬‬
‫ټاکل او ټاکنه د هر افغان حق ‪۲:-‬‬
‫د ټولنو او ګوندونو جوړول د هر افغان حق ‪۳:-‬‬
‫د سولیزو مظاهرو کول د هر افغان حق ‪۴:-‬‬
‫د بیان ازادی د هر افغان حق ‪۵:-‬‬

‫په افغانستان کې د اساسی قانون ځانګرتیاوی‬

‫‪ -:‬بشري حقوقو ته پاملرنه ‪ -:۳‬ټولنیز عدالت ‪ -:۴‬هر ډول تبعیض له منځه وړل ‪ -:۵‬وګړنیز او ‪۱:-‬‬ ‫اسالمیتوب‬
‫پرګنیزتوب‬
‫)مدني ازادي (‬
‫عبارت له بیان ازادي ‪ ،‬مذهب ازادی‪ ،‬د ګوندونو جوړولو ازادی ‪ ،‬د سولیزو الریونونو ازادی او د ډله ییزو رسنیو ازادی‬
‫\‪.‬چې په اساسي قانون کې تضمین شوی دی‬
‫ملګري ملتونه ( د ملتونو ټولنه‪ ،‬جامعه ملل)‬
‫ـــــــــــ ‪ ۱۹۱۸‬لومړنۍ نړیواله جګړه‪۱:- ۱۹۱۴‬‬
‫ــــــــــ‪ ۱۹۴۵‬دوهمه نړیواله جګړه‪۲:- ۱۹۳۹‬‬
‫ملګرو ملتونو بنسټ ایښوونکي هیوادونه‬
‫امریکا ‪ -:۲‬روسیه ‪ -:۳‬چین ‪ -:۴‬انګلیستان ‪ -:۵‬فرانسه ‪۱:-‬‬
‫ملګرو ملتونو بنسټ رسمي پرانسته‬
‫په ‪ ۱۳۲۸‬کال کې د ‪ ۵۱‬غړو په ګډون د ملګرو ملتونو د منشور په امضاء کولو سره پرانستل شوه‪ .‬او اوس مهال ‪۱۹۱‬‬
‫‪.‬غړي لري او زموږ هیواد په ‪ ۱۳۲۵‬کال کې د ملګرو ملتونو رسمي غړی شو‬
‫‪.‬نوټ‪ -:‬د ملګرو ملتونو رسمي دفتر د امریکا متحده ایالتونو په نیویارک ښارکې دی‬
‫په شپږو رسمي ژبو خپرونې لری‬
‫انګلیسی ‪ -:۲‬فرانسوی ‪ -:۳‬اسپانوی ‪ -:۴‬چینایی ‪ -:۵‬روسی ‪ -:۵‬عربی ‪۱:-‬‬
‫د ملګرو ملتونو ارکان‬
‫‪ -:۲‬فرعی ارکان ‪۱:-‬‬ ‫ملی ارکان‬
‫ملی ارکان‬
‫عمومی ټولنه ‪ -:۲‬امنیت شورا ‪ -:۳‬اقتصادی او اجتماعی شورا ‪ -:۴‬داراالنشاء ‪ :۵‬د عدالت نړیواله محکمه ‪۱:-‬‬
‫عمومي ټولنه‬
‫عبارت له شاملو غړو مجموعې څخه دی‬
‫دندې‬
‫هر غړی د یوې رایی حق لری ‪ -:۲‬نوی غړو منل ‪ -:۳‬د پخوانیو غړو ځنډول یا لغوه کول ‪ -:۴‬د امنیت شورا د ‪۱:-‬‬
‫غیری دایمی غړی ټاکل‬
‫د امینت شورا جوړښت‬

‫‪3‬‬
 ‫هیواد نیازي متوسطه خصوصي ښوونځی‬
‫امینت شورا له ‪ ۱۵‬غړو څخه جوړه شوې ده ‪ ۵‬یی دایمی او ‪ ۱۰‬یی غیری دایمی غړی‪ .‬او دایمی غړی عبارت له امریکا‪،‬‬
‫روسیه ‪ ،‬چین ‪ ،‬فرانسه او انګلستان څخه دی‪.‬او غیری دایمی غړي يې د عمومي ټولنې له خوا د دوو کالو لپاره ټاکل‬
‫‪.‬کیږی‬
‫د امینت شورا دندې‬
‫‪.‬په سولییز ډول د اختالفونو له منځه وړل ‪ -:۲‬سولې ته د ګواښ یا تیری په وخت کې عملي اقدامات کول ‪۱:-‬‬
‫اقتصادی او اجتماعی شورا‬
‫‪.‬دا شورا د غړو هیوادونو د اقتصادی او اجتماعی کارونو د ودې لپاره کار کوی‬
‫د عدالت نړیواله محکمه‬
‫دا شورا د نړیوالو د مشکالتو د حل لپاره کار کوی‬
‫داراالنشاء‬
‫داراالنشاء عبارت له یوه سرمنشي او یو شمیر کارمندانو څخه ده‬
‫دندې‬
‫د ملګرو ملتونو د چارو تنظیم او برابرول‪ -:۲ .‬د امنیت شورا مصوبې نېغ په نېغ اجرا کول‪ -:۳ .‬د اجرا نظارت کول ‪۱:-‬‬
‫د ملګرو ملتونو فرعی ارکان‬
‫یونسکو ‪ -:۲‬یونیسف ‪ -:۳‬د کډوالو په چارو کې د ملګرو ملتونو عالی کمیشنري ‪۱:-‬‬
‫یونسکو‬
‫عبارت د ملګرو ملتونو له هغه متخصص سازمان څخه دی چې په نړۍ کې د زده کړې ‪ ،‬علمی‪،‬او فرهنګي چارو‬
‫‪.‬سمبالښت دنده په غاړه لری‬

‫یونیسف‬
‫عبارت د ملګرو ملتونو له هغه متخصص سازمان څخــه دی چې د ماشــومانو د امن ‪ ،‬ســالمتیا ‪ ،‬مناســبو خــوړو او ګټــورې‬
‫ښوونې او روزنې سره د مرسته کولو دنده په غاړه لری‪ .‬چې د ماشومانو نړیوال صندوق هم ورته وایی‪.‬‬

‫د کډوالو په چارو کې د ملګرو ملتونو عالی کمیشنري‬

‫عبارت د ملګرو ملتونو له هغه فرعی رکن څخه دی چې په جنګ ځپلو سیمو کې د کـډه شـویو خلکـو سـر پنـاه او د هغـوی‬
‫سره د مرسته کولو دنده په غاړه لری‪.‬‬
‫( ملګرو ملتونو عمومي دندې )‬
‫‪ -:۱‬د جګړې مخنیوی ــــــــــــ او سوله رامنځ ته کول‬
‫‪ -:۲‬د کار پیدا کول ـــــــــــــــ او د غریبۍ سره مبارزه‬
‫‪ -:۳‬د اختالفونو په سوله ییز ډول حل کول‬
‫( د بشر حقوق )‬
‫عبارت له هغو حقوقو او ارزښتونو څخه ده چې هر انسان یې باید په خپل ژوندانه کې له هغوی څخه برخمن وی‪.‬‬
‫د ژوندانه حق د عدالت او برابری حق‬ ‫لکه د ازادۍ حق‬
‫( د بشري حقوقو نړیواله اعالمیه )‬
‫عبارت له هغه نړیوال سند څخه دی چې د بشر ټول حقوق پکې ذکر او د ملګرو ملتونو د عمومي مجلس له خوا تصویب‬
‫شوی دی‪ .‬چې په الندي ډول دی‬
‫‪ -:۱‬د ژوند ‪ -:۲‬ازادۍ او ځانګړی حق ‪ -:۳‬د قانون په وړاندې د برابري حق ‪ -:۴‬د وګړو انسانی کرامت ‪ -:۵‬واده‬
‫کولو حق ‪ -:۶‬مالکیت حق ‪ -:۷‬د فکر ‪،‬عقیدې ‪ ،‬بیان او د مطبوعاتو حق ‪ -:۹‬د ښوونې او روزنې حق‬
‫په افغانستان کې د بشري حقوقو کمیسیون په ‪ ۱۳۸۱‬کال کې جوړ شو‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫هیواد نیازي متوسطه خصوصي ښوونځی‬

‫‪5‬‬