२.

३ सरकारी बजेट लेखा र लेखा पररक्षण सम्बन्धी

सामान्य जानकारी
(General Knowledge about Government Budgeting,
Accounting and Auditing System)

खेमराज सापकोटा
शाखा अधधकृत
नेपाल सरकार
 बजेट(Budget)
• बजेट आय र व्ययको अनुमान हो
• यसलाई छोटो अवधधको योजना भधनन्छ
• यो एक आधथिक वर्िको आय र व्ययको अनुमाधनत वववरण हो
• बजेट (Budget) शब्द ल्यावटन भार्ाको बेग (Bauge) र फ्रेन्च भार्ाको बगेट (
Bougette) शब्दबाट आएको हो
• यी दुवैको अथि छालाको सानो थैली (A small leather bag or wallet) भन्ने हन्ु छ
• ववश्वमा सविप्रथम बजेट सुरु बेलायतबाट सन् १७३३ रोबटि वालपोल
• ववश्वमा कायिक्रम बजेटको सुरुवात सन् १९४९ अमेररका
• ववश्वमा लै विक उत्तरदायी बजेट सुरुवात अष्ट्रेधलयाबाट
 नेपालमा बजेट
• नेपालमा पवहलो पटक बजेट वव सं २००८ माघ २१ मा प्रस्तुत भएको
• मातृका प्रसाद कोइरालाको पालमा सविप्रथम बजेट प्रस्तुत गररएको
• नेपालमा पवहलो पटक बजेट प्रस्तुत गने सुवणि सम्शेर
• नेपालको बजेटलाई साधारण र ववकासमा वधगिकरण गनि सुरु आ व
२०१३दे खख
• नेपालमा कायिक्रम बजेटको सुरुवात आ व २०२६।२७ दे खख
• नेपालमा पवहलो नाफा बजेट प्रस्तुत भएको आ व २०३३।३४ मा
• नेपालमा लै विक उत्तरदायी बजेट सुरुवात आ व २०६३।६४ दे खख
• नेपालको सं ववधानको भाग १० मा सं घीय आधथिक कायिप्रणाली धारा ११९ मा
• अथिमन्रीले जेठ १५ गते सं सदमा बजेट पेश गने
 बजेटका प्रकारहरु
• आय र व्ययबीचको सम्बन्ध (Relationship Between revenue and Expenditure)
को आधारमा
(क) सन्तुधलत बजेट (Balanced Budget) : आम्दानी र खचि बराबर भएको बजेट ।
(ख) घाटा बजेट (Deficit Budget) : आम्दानी भन्दा खचि बढी भएको बजेट
(ग) बचत बजेट (Surplus Budget) : आम्दानी भन्दा खचि कम भएको बजेट
 ...........बजेटका प्रकारहरु
• क्षेरगत खचिको आधारमा
(क) साधारण वा चालु बजेट (Recurrent Budget) :
तलव, भत्ता, भाडा लगायत एक वर्ि भन्दा कम खप्ने सामानमा खचि गररने
बजेट ।
ूँ ीगत बजेट (Capital Budget) :
(ख) पज
भवन, जग्गा जधमन, फधनिचर, सडक लगायतका एक वर्िभन्दा बढी वटक्ने
सामानमा खचि वा लगानी गररने बजेट
(ग) ववत्तीय व्यवस्थापन (Financial Management) :
साूँवा ब्याज भ ुक्तानी लगायत ववत्तीय व्यवस्थापनमा खचि गररने बजेट ।
 सं घीय व्यवस्थावपका (Federal Parliament)
प्रधतधनधी सभा House of Representative रावष्ट्रय सभा National Assembly
• तल्लो सदन • माधथल्लो सदन तथा स्थायी सदन
• १६५ + ११० = २७५ सदस्य रहने • ५९ सदस्य रहने
• अथि ववधयेक प्रधतधनधी सभामा मार पेश हन ु े
• प्रधतधनधी सभाले पाररत गरे को अथि ववधेयक रावष्ट्रय सभाले १५ ददन बजेट पाररत
गनुप ि ने
• दुवै सदनबाट पाररत अथि ववधेयक राष्ट्रपधतले १५ ददनधभर प्रमाखणत गरे पधछ लागु
हन ु े
 बजेट चक्र(Budget Cycle) ि ा प्रकृया
नेपालमा बजेट तजुम

(क) कुल बजेटको आकार (सीमाङ्कन) तयार

- बजेटको अनुमान
- बजेटको मस्यौदा तयार (ख) बजेट तजुम
ि ा मागिदशिन र सीमा पठाउने
- बजेट पेश
(ग) कायिक्रम तथा बजेट तयार गरी पेश गने
- बजेटमाधथ छलफल
- बजेट स्वीकृधत (घ) कायिक्रम तथा बजेट उपर छलफल
- बजेटको कायािन्वयन
(ङ) बजेट प्रस्तुत गने र सं सदबाट पाररत गने
- लेखाङ्कन
- लेखापरीक्षण (च) बजेट खचि गने अखततयारी र कायिक्रम स्वीकृधत
- मल्याङ्कन
- पृष्ठपोर्ण
 बजेटको महत्व
•- साविजधनक कोर्को धनयन्रण गनि सवकने
•- सरकारी खचिमा पारदखशिता ल्याउन सवकने
•- जनउत्तरदावयत्व प्रबर्द्िन गने
•- सरकारका लाधग मागिदशिन प्राप्त हनु े
•- सरोकारवालाका लाधग जानकारी प्राप्त हन ु े
•- आय र व्ययको बीचमा उखचत सन्तल ु न कायम हन
ु े
•- सरकारका नीधत र कायिक्रमका लाधग श्रोतको धनखितता हन ु े
•- खचि प्राथधमकीकरणका आधार तय हन ु े
 लेखा

• लेखा आम्दानी र खचिको अधभलेख

• Record of Income and Expenditure
• आधथिक कारोबारहरुको अधभलेख
• Record of Economic Transactions
• लेखा भन्नाले कारोबार भएको व्यहोरा दे खखने गरी प्रचधलत कानन
बमोखजम राखखने अधभलेख, खाता, वकताब आदद र सो कारोबारलाई
प्रमाखणत गने अन्य कागजात समेतलाई सम्झनु पछि
 दोहोरो लेखा प्रणाली (Double Accounting System)
• यसको जन्मदाता इटालीका LUCA PACIOLI
• उनले सन् १४९४ मा Suma De Arithmetica नामक पुस्तक माफित दोहोरो
लेखा प्रणाली साविजधनक गरे का
• दोहोरो लेखा प्रणालीमा कारोबार(Transaction) को दोहोरो प्रभाव(Double Effect)
दे खाईन्छ
• दोहोरो लेखा प्रणालीमा डेववट र क्रेधडट बरावर हनु पु दिछ
• नेपालमा पधन वव सं २०१८ चैर २ मा खस्वकृत भएको लेखा प्रणाली दोहोरो
लेखा प्रणालीको धसद्दान्तमा आधाररत छ
 सरकारी लेखा

• साविजधनक धनकायले गरे का आधथिक कारोबारहरुको अधभलेख

• सं घीय कानुन बमोखजम महालेखा परीक्षकले तोकेको ढाूँचामा सरकारी लेखा
राखखने
• ववधनयोजन
• राजश्व
• धरौवट र
• खजन्सीको लेखा राखखने
• दोहोरो लेखा प्रणाली सवहतको नयाूँ श्रे ष्ता प्रणाली लागु गररएको(वव सं २०१८
चैर २ मा खस्वकृत)
• नगदमा आधाररत लेखा प्रणाली (two types of Accounting system Cash based
& Accural)
 ववधनयोजन लेखा प्रणाली
• नगद आम्दानी र खचिको लेखा

राजश्व लेखा प्रणाली

• कायािलयमा प्राप्त भएका राजश्वको अधभलेख

धरौटी लेखा प्रणाली

• कुनै काम टु िो नलागेसम्म सुरक्षण बापत राखखएको रकमको अधभलेख
• यसमा धरौवट आम्दानी वफताि सदरस्याहा लगायतको अधभलेख राखखने

खजन्सी लेखा प्रणाली

• खजन्सी माल वस्तुको आम्दानी तथा खचि के कसरी भयो ? कुन सामान के कस्तो
अवस्थामा छ, लगायतका वववरण दे खाउने लेखा
 नेपालमा प्रयोगमा रहे का वतिमान लेखा प्रणाली/स्रे स्ता प्रणाली

• ववधनयोजन स्रे स्ता – वव.सं .२०१८/०१९दे खख प्रचलनमा,

• खजन्सी स्रे स्ता – वव.सं .२०२० दे खख लाग
• राजस्व स्रे स्ता – वव.सं . २०३१/०३२ (२०६३ दे खख दोहोरो लेखामा)
• धरौटी स्रे स्ता – २०४५ दे खख सुरु
 सरकारी लेखाप्रणालीको उद्देश्य / महत्व
• ववत्तीय अनुशासन र पारदखशिता,
• सरकारी नगदी खजन्सीको सुरक्षा,
• ववत्तीय सचना उपलब्ध गराउनु,
• लेखा प्रणालीमा एकरूपता कायम गनु,ि
• बजेट धनयन्रण गनि
• सरकारी कायिक्रमको उपलखब्ध मल्याङ्कनका लाधग
• खचि धनयन्रणको औजार,
 खजन्सी श्रे ष्ता प्रणालीमा प्रयोग गररने केवह म ले प फारमहरु
• माग फारम *मलेपफा नं ४०१
• खररद आदे श मलेपफा नं ४०२
• दाखखला प्रधतवेदन मलेपफा नं ४०३
• खचि धनकासा फारम मलेपफा नं ४०४
• हस्तान्तरण फारम मलेपफा नं ४०६
• खचि भए जाने खजन्सी खाता मलेपफा नं ४०७
• खचि भएर नजाने खजन्सी खाता मलेपफा नं ४०८
• खजन्सी धनररक्षण फारम मलेपफा नं ४११

*महालेखा पररक्षक फारम नं

 खजन्सी श्रे ष्ता प्रणालीको महत्व
• सामग्री तथा उपकरणहरुको आपधति व्यवस्थापन गनि ।
• भण्डारण व्यवस्थापन गनि
• अनावश्यक सामग्रीहरुको खररद व्यवस्था धनयन्रण/व्यवस्थापन गनि ।
• अत्यावश्यवकय व्यवस्थापनका लाधग खजन्सी धनयन्रण गनि ।
• सरकारी खजन्सी सामानको सदुपयोग गनि ।
• सरकारी खजन्सी सामानहरुको हानी/नोक्सानी, क्षधत हन
ु नपाउने व्यवस्था
गनि
ूँ ीगत सामग्रीहरुको ह्रास कट्टी गरर पुनः प्रधतस्थापन (Replacing) गने
• पज
• लगत तयार गनि ।
 लेखा परीक्षण(Audit)
• लेखापरीक्षण भन्नाले वहसाब वकताबको भौधतक रूपमा जाूँच गने कायि हो
• Audit शब्दको उत्पखत्त ल्यावटन शब्द Audire वाट भएको हो जसको अथि सुन्नु (to
hear) हन्ु छ
• आन्तररक र अखन्तम लेखा पररक्षण गरर २ प्रकारका लेखा पररक्षण हन
ु े
• आन्तररक लेखा पररक्षण सं गठन धभरबाट नै हन
ु े
• अखन्तम लेखा पररक्षण महालेखा पररक्षकबाट हन
ु े
• नेपालको सं ववधानको भाग २२ अनुसार स्वतन्र सं वैधाधनक धनकाय महालेखा
परीक्षकबाट साविजधनक धनकायको लेखाको अखन्तम परीक्षण गररने
• ५० प्रधतशत वा सो भन्दा बवढ सेयर नेपाल सरकारको भएको सं गदठत सं स्थाको
लेखा पररक्षणको लाधग लेखा पररक्षक धनयुखक्त गदाि महालेखा पररक्षकसूँग परामशि
गनुप
ि ने व्यवस्था रहे को
 आन्तररक र अखन्तम लेखा पररक्षणमा फरक
आन्तररक लेखा पररक्षण Internal Audit
• सं गठन धभरकै धनकाय/कमिचारीद्वारा
गररने पररक्षण
• समयमै गखल्त पत्ता लगाएर सुधार गने
उदे श्यका साथ गररने
• यो धनयधमत कायि हो जुन समय
समयमा गररन्छ
• यो कोर् तथा लेखा धनयन्रक
कायािलयले गछि
• यसमा धनयधमतता धमतव्यवयता
कायिदक्षता प्रभावकारीताको पररक्षण
गररन्छ
अखन्तम लेखा पररक्षण Final Audit
• स्वतन्र धनकायद्वारा गररने पररक्षण
• गखल्त सुधार गने अवसर कम हन
ु े
• यो आधथिक वर्ि समाप्त भएपधछ गररन्छ
• यो महालेखा पररक्षक कायािलयले गछि
• यसमा धनयधमतता धमतव्यवयता
कायिदक्षता प्रभावकारीता र
औखचत्यताको पररक्षण गररन्छ
 आन्तररक र अखन्तम लेखा पररक्षणमा पररक्षण गररने ववर्यहरु
आन्तररक लेखा पररक्षण Internal Audit अखन्तम लेखा पररक्षण Final Audit
• धनयधमतता Regularity • धनयधमतता Regularity

• धमतव्यवयता Economy • धमतव्यवयता Economy

• कायिदक्षता Efficiency • कायिदक्षता Efficiency

• प्रभावकारीता Effectiveness • प्रभावकारीता Effectiveness

• औखचत्यता Propriety
 लेखापरीक्षणको उद्देश्य, आवश्यकता एवं महत्त्व
– भल, रुवट वा गल्ती पत्ता लगाई आवश्यक सुझाव तथा धसफाररस गने ।
– लेखाको शुर्द्ता जाूँच गने
– अधनयधमतता र छलकपट पत्तालगाई रोक्ने
– साविजधनक सम्पखत्तको सं रक्षण गने
-आधथिक ऐन धनयमको पालना गरे नगरे को परीक्षण गने
– साविजधनक जबाफदे वहता कायम गने
– सरकारी कारोबारको वहसाबलाई पारदशी वनाउूँने
– ववत्तीय वववरणहरू प्रमाखणत तथा पुष्याईं गने
– कायिसम्पादन स्तर मापन गने
– हाधन नोक्सानी भए/नभएको परीक्षण गरी भएको भए धनयधमत तथा असुलउपर गने
धन्यवाद