३.

लेखापरीक्षणातील विशेष क्षेत्रे

1. व्यवस्थापन लेखापरीक्षण

व्यवस्थापन लेखापरीक्षण व्यवस्थापन प्रक्रियेच्या विविध पैलूंशी संबंधित एक आहे

व्यवस्थापनाच्या विविध कृ ती आणि धोरणांचे परीक्षण, पुनरावलोकन आणि मूल्यांकन
करण्यासाठी लेखापरीक्षणआची काही मानकाच्या आधारावर खालील व्याख्या लक्षात
घेतली जाऊ शकते:

"व्यवस्थापन लेखापरीक्षण हे एक पद्धतशीर, सर्वसमावेशक, गंभीर मूल्यांकन आहे ते

संस्थेची रचना, व्यवस्थापन सराव आणि सामान्यतः बाह्य व्यकीद्वारे आयोजित स्वतंत्र
पद्धत आहे आहे ज्यामुळे संस्थेची कार्यक्षमता आणि नफा वाढवणे आणि
व्यवस्थापनाला कारवाई करण्यास प्रवृत्त करणे हे त्याचे प्राथमिक उद्दिष्ट आहे” (ब्रिटिश
इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट).

अशा प्रकारे व्यवस्थापन लेखापरीक्षण एकू ण कामगिरीचे पुनरावलोकन आणि

मूल्यांकनाशी संबंधित आहे कं पनीच्या व्यवस्थापन हे कोणत्याही कायद्यानुसार किं वा
कोणत्याही कायद्यात अनिवार्य नाही परंतु पूर्णपणे ऐच्छिक आहे व्यवस्थापन
लेखापरीक्षण हे व्यवस्थापन सल्लागारांद्वारे बाहेरून किं वा अंतर्गतपणे के ले जाऊ शकते
व्यवस्थापन लेखापरीक्षकासाठी व्यवस्थापनात कोणतीही विशिष्ट पात्रता विहित के लेली
नाही व्यवस्थापन लेखापरीक्षणाचे क्षेत्र आणि व्याप्ती खूप विस्तृत आणि व्यापक आहे
विविध परिस्थितींमध्ये व्यवस्थापन नियंत्रणाचे उत्कृ ष्ट साधन आहे. ते पूर्णपणे नवीन
आहे लेखापरीक्षण कार्याचे परिमाण आणि प्रचंड क्षमता आहे. हे प्रामुख्याने नियंत्रण
प्रणाली योग्य प्रकारे कार्यरत आहे कि नाही हे तपासते. व्यवस्थापन हे कार्याचे
पुनरावलोकन करते की नाही. ठरवलेली धोरणे आणि घेतलेले निर्णय हे संस्थेच्या
हिताचे आणि प्रभावी आहेत कि नाहीत. ते व्यवस्थापन अधिकारी किती प्रभावीपणे
योजना आखू शकतात, व्यवस्थापित करू शकतात याची खात्री देण्याचे तंत्र
समाविष्ट आहे. थेट आणि कार्यक्षमतेने नियंत्रण आणि ते उपलब्ध साधनसामग्री
वापरण्यास किती प्रभावीपणे सक्षम आहेत हे तपासते.

2. कर लेखापरीक्षण
वेगवेगळ्या कायद्यांतर्गत विविध प्रकारचे लेखापरीक्षण निर्धारित
के ले आहेत जसे की कं पनी कायद्यासाठी कं पनी लेखापारीखण आवश्यक आहे, खर्च
लेखा कायद्यासाठी खर्च लेखा आवश्यक आहे, इ. आयकर कायद्यानुसार
करदात्याने त्याच्या व्यवसाय/व्यवसायाच्या खात्यांचे लेखापरीक्षण करणे आवश्यक
आहे. आयकर कायद्याच्या तरतुदीनुसारकर लेखापरीक्षणाची व्याख्या
“करपात्र नफ्याच्या गणनेच्या अचूकतेचे मूल्यांकन करण्यासाठी, प्राप्तिकर
कायद्याच्या तरतुदींचे पालन सुनिश्चित करण्यासाठी आणि प्राप्तिकर कायद्यांतर्गत
वजावटीचा दावा करण्याच्या अटींची पूर्तता सुनिश्चित करण्यासाठी' म्हणून के ली
जाऊ शकते”.
करदात्यांच्या वर्गाशी संबंधित तरतुदी ज्यांना त्यांच्या खात्यांचे कर
लेखापरीक्षणांतर्गत लेखापरीक्षण करणे आवश्यक आहे त्या कलम 44 AB मध्ये
दिल्या आहेत. कलम 44AB अंतर्गत ऑडिटचे उद्दिष्ट आयकर कायद्याच्या विविध
तरतुदींचे पालन आणि आयकर कायद्याच्या इतर आवश्यकतांची पूर्तता तपासणे
आहे. कलम 44AB च्या आवश्यकतेनुसार करदात्याच्या खात्यांच्या चार्टर्ड
अकाउं टंटने के लेल्या ऑडिटला टॅक्स ऑडिट म्हणतात.
कलम 44AB अंतर्गत अनिवार्य कर ऑडिट कलम 44AB नुसार, खालील व्यक्तींना
त्यांच्या खात्यांचे लेखापरीक्षण करणे अनिवार्य आहे:
• व्यवसाय सुरू ठे वणारी व्यक्ती, जर तिची वर्षभरातील एकू ण विक्री, उलाढाल
किं वा एकू ण पावत्या (जसे असेल तसे) एक कोटी रुपयांपेक्षा जास्त किं वा त्याहून
अधिक असेल. ही तरतूद कलम 44AD अंतर्गत अनुमानित कर आकारणी योजनेची
निवड करणाऱ्या व्यक्तीला लागू नाही आणि त्याची एकू ण विक्री किं वा उलाढाल
दोन कोटी रुपयांपेक्षा जास्त नाही.
 • व्यवसाय करत असलेली व्यक्ती, जर त्याच्या व्यवसायातील वर्षभरातील एकू ण
पावत्या रुपये पन्नास लाखांपेक्षा जास्त असतील.
• एक करनिर्धारक जो कलम 44AD नुसार मागील कोणत्याही वर्षासाठी नफा
घोषित करतो आणि मागील वर्षाच्या नंतर संदर्भित पाच मूल्यांकन वर्षांपैकी
कोणत्याही एका वर्षात नफा कमी झाल्यास कलम 44AD नुसार गणना के लेल्या
नफ्यापेक्षा कमी असेल आणि त्याचे उत्पन्न पेक्षा जास्त असेल. कर आकारणीयोग्य
नसलेली रक्कम. •एखाद्या पात्र करनिर्धारणाने उपरोक्त कालावधीत, अनुमानित
कर आकारणी योजनेतून बाहेर पडल्यास, त्यानंतरच्या पाच मूल्यांकन वर्षांच्या
कालावधीसाठी तो गृहित कर आकारणी योजनेकडे परत जाणे निवडू शकत नाही.
• एखादी व्यक्ती जी कलम 44ADA च्या अनुमानित कर आकारणी योजनेची
निवड करण्यास पात्र आहे परंतु अशा व्यवसायातील नफा किं वा नफा हा अनुमानित
कर आकारणी योजनेनुसार गणना के लेल्या नफ्यापेक्षा कमी असल्याचा दावा करतो
आणि त्याचे उत्पन्न त्यापेक्षा जास्त आहे जे नाही. कर आकारणीयोग्य.
• ही तरतूद कलम 44AD अंतर्गत अनुमानित कर आकारणी योजनेची निवड
करणाऱ्या व्यक्तीला लागू नाही आणि त्याची एकू ण विक्री किं वा उलाढाल दोन कोटी
रुपयांपेक्षा जास्त नाही.
• एक व्यक्ती जी कलम 44AE च्या अनुमानित कर आकारणी योजनेची निवड
करण्यास पात्र आहे परंतु अशा व्यवसायासाठी नफा किं वा नफा कलम 44AE च्या
अनुमानित कर आकारणी योजनेनुसार गणना के लेल्या नफा आणि नफ्यांपेक्षा कमी
असल्याचा दावा तो करतो.
• एखादी व्यक्ती जी कलम 44BB किं वा कलम 44BBB अंतर्गत विहित के लेल्या
कर आकारणी योजनेची निवड करण्यास पात्र आहे परंतु अशा व्यवसायातील नफा
किं वा नफा या विभागांच्या कर आकारणी योजनेनुसार गणना के लेल्या नफा आणि
नफ्यांपेक्षा कमी असल्याचा दावा तो करतो. (*) कलम 44BB खनिज तेलांच्या
उत्खननासाठी वापरल्या जाणार्‍या वनस्पती आणि यंत्रसामग्रीच्या संबंधात सेवा
किं वा सुविधा प्रदान करण्याच्या व्यवसायात गुंतलेल्या अनिवासी करदात्यांना लागू
आहे. कलम 44BBB हे टर्नकी पॉवर प्रकल्पाच्या संबंधात नागरी बांधकाम किं वा
प्लांट किं वा यंत्रसामग्री उभारणी किं वा चाचणी किं वा चालू करण्याच्या व्यवसायात
गुंतलेल्या परदेशी कं पन्यांना लागू आहे.

3. खर्च लेखापरीक्षण
खर्च लेखापरीक्षण म्हणजे खर्च खात्यांची पडताळणी आणि अनुपालन सूची
खर्च लेखा योजना. यात हे समाविष्ट आहे:
(i) खर्च खात्याच्या नोंदीची पडताळणी जसे की किमतीची अचूकताखाती, खर्चाचे
तंत्र आणि खर्च अहवाल.
(ii) या नोंदींची छाननी करणे हे सुनिश्चित करणे की ते खर्चाच्या हिशेबाचे पालन
करतात
तत्त्वे आणि उद्दिष्टे.
इन्स्टिट्यूट ऑफ कॉस्ट अँड वर्क्स अकाउं टंट्स ऑफ इंडियाच्या मते खर्च
लेखापरीक्षण अशाप्रकारे असू शकते
"खर्च खात्यांच्या शुद्धतेची पडताळणी आणि खर्च लेखा तत्त्वे, योजना आणि
प्रक्रियांचे पालन"
आपल्या देशात 1965 मध्ये कॉस्ट ऑडिट सुरू करण्यात आले, या
उद्देशाने व्यवस्थापनाची कार्यक्षमता आणि एकू ण उत्पादकता याविषयी संपूर्ण
माहिती प्रदान करणे उत्पादनाचे घटक. इनपुट (अर्थव्यवस्था)कलम 233B
कं पनी कायदा, 1956 मध्ये कं पन्यांनी अंतर्भूत के ले होते(सुधारणा) अधिनियम,
1965 निर्दिष्ट कं पन्यांच्या बाबतीत वैधानिक खर्च लेखापरीक्षणाची तरतूद
करण्यासाठी.कॉस्ट ऑडिट हे कलम 224 अंतर्गत आयोजित आर्थिक ऑडिट
व्यतिरिक्त आहे
कं पनी कायदा.
कॉस्ट ऑडिटचा मुख्य उद्देश आहे
(i) औद्योगिक कार्यक्षमता सर्वांगीण आणि जास्तीत जास्त उत्पादन सुधारण्यास
मदत करा
(ii) सामान्य जनतेला खर्चाची जाणीव करून देणे
(iii) सर्व संस्थांमध्ये त्याच्या परिचयाचा मार्ग प्रगत आहे
(iv) किं मत विधाने उत्पादनाच्या किं मतीबद्दल योग्य आणि योग्य दृष्टिकोन सादर
करतात याची खात्री करणे आणि 'लेखापरीक्षण अंतर्गत उत्पादन' चे विपणन
करणे त्याचे काही सामाजिक उद्दिष्टही देखील आहेत. ते खालीलप्रमाणे आहेत.
(i) भागधारकांच्या हिताचे रक्षण करणे
(ii) कमी किमतीत दर्जेदार वस्तूंचे उत्पादन करणे
(iii) महागाईचा कल नियंत्रित करणे.

4.कार्यरत(ऑपरेशनल) लेखापरीक्षण
ऑपरेशनल लेखापरीक्षण हे प्रामुख्याने खरेदी, स्टोरेज, वाहतूक,
उत्पादन, गुणवत्ता नियंत्रण, विपणन, वित्तीय सेवा इत्यादी क्षेत्रातील
व्यवसायाचे सर्व ऑपरेशन्स योग्यरित्या चालवले जात आहेत की नाही हे
शोधण्याशी संबंधित आहे. यामध्ये कॉर्पोरेट आणि उद्योग मानके आणि निकष
आणि सिद्धांत यांच्या विरुद्ध संस्थेच्या प्रमुख कार्यांच्या परिणामकारकतेची
पद्धतशीर मान्यता समाविष्ट आहे जिथे सुधारणा करता येऊ शकतात.

कार्यरत(ऑपरेशनल) लेखापरीक्षणाचा उद्देश खालीलप्रमाणे आहे:

(1) व्यवस्थापनाला खात्री देणे की व्यवसायाची कार्यरत उद्दिष्टे वैध आहेत आणि
कार्यरत माहिती नियंत्रण वैध आणि विश्वासार्ह आहे.
(2) कार्यरत क्रियाकलाप प्रभावी आणि कार्यक्षम आहेत याची खात्री करणे
(3)काच्य्यामालाच्या तुलनेत पक्कामाल मोजून कोणत्याही व्यवसयाची कार्यक्षमता
मोजुशकतो

5. सामाजिक लेखापरीक्षण
 सामाजिक लेखापरीक्षण हे एक साधन आहे ज्याच्या सहाय्याने सरकारी
विभाग गैर-आर्थिक क्रियाकलापांचे नियोजन, व्यवस्थापन आणि मोजमाप करू
शकतात आणि विभाग/संस्थांच्या सामाजिक आणि व्यावसायिक कामकाजाच्या
अंतर्गत आणि बाह्य परिणामांचे निरीक्षण करू शकतात.एखाद्या फर्मच्या विविध
कार्यपद्धती, आचारसंहिता आणि समाजावर त्याचा प्रभाव निश्चित करण्यासाठी
इतर घटकांचे मूल्यांकन करण्याची प्रक्रिया. फर्मच्या कोणत्याही कृ तींचा
समाजावर कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे परिणाम झाला आहे हे ओळखणे हे
उद्दिष्ट आहे. सामाजिक लेखापरीक्षण एखाद्या फर्मद्वारे सुरू के ले जाऊ शकते
जी आपली एकसंधता सुधारू इच्छित आहे किं वा समाजातील आपली प्रतिमा
सुधारू शकते. परिणाम सकारात्मक असल्यास, ते लोकांसाठी प्रसिद्ध के ले जाऊ
शकतात.उदाहरणार्थ, एखाद्या कारखान्यावर नकारात्मक प्रभाव पडतो असे
मानले जात असल्यास, कं पनीचे सामाजिक लेखापरीक्षण के ले जाऊ शकते
ज्यामुळे समाजाला खरोखर फायदा होईल अशा कृ ती ओळखल्या जाऊ शकतात.
"सामाजिक लेखापरीक्षण ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये लोक
लाभार्थ्यांसाठी(लोकांसाठी हितासाठी असलेल्या धोरणे/कार्यक्रमाचचे नियोजन
आणि अंमलबजावणीवर लक्ष ठे वण्यासाठी सरकारसोबत काम करतात".
कोणत्याही सार्वजनिक उपयुक्ततेच्या सामाजिक सुसंगततेच्या दृष्टीने (संबंधाने)
त्याच्या कार्याची सखोल छाननी आणि विश्लेषण म्हणूनही त्याची व्याख्या के ली
जाते.
सामाजिक लेखापरीक्षणाच्या मूलभूत कल्पना लोकशाही आणि सहभागाच्या
संकल्पनेशी थेट जोडल्या जातात. सामाजिक लेखापरीक्षणामध्ये, ते सरकारी
संस्थांच्या संपर्कात असलेल्या समाजातील काही घटकांवर विशिष्ट सरकारी
क्रियाकलापांच्या प्रभावाचे परीक्षण करते. राष्ट्रीय घडामोडींच्या व्यवस्थापनात हे
एक महत्त्वाचे साधन आहे.

व्यवस्थापन लेखापारीक्षणाची वैशिष्ट्ये

व्यवस्थापन लेखापरीक्षण वैयक्तिक कामगिरीचे लेखापरीक्षण करत नाही किं वा
कामकाजाच्या व्यवस्थापकांवर निर्णय घेत नाही. व्यवस्थापन लेखापरीक्षण हे
व्यवस्थापन कार्याचे मूल्यांकन आहे, ते भूतकाळातील कार्याचे विश्लेषण करते,
सध्याच्या प्रणाली आणि कार्याचा अभ्यास करते आणि भविष्यासाठी बदल
सुचवते.व्यवस्थापन लेखापरीक्षण प्रणालीद्वारे प्राप्त के लेली माहिती मोठ्या
धोरणात्मक निर्णयांसाठी आणि मुख्य संरचनात्मक बदल आणि सुधारणांसाठी
खरोखरच अमूल्य असू शकते.
वास्तविक, व्यवस्थापन लेखापरीक्षण खालील गोष्टींशी संबंधित आहे:
1. संस्थेच्या संरचनेचा अभ्यास करणे.

2. संस्थेची तत्त्वे चांगल्या पाळली गेली आहेत की नाही याचा अभ्यास करणे.

3. उद्दिष्टे आणि योजनांबद्दल व्यवस्थापनाशी तपशीलवार चर्चा करणे.

4. अपेक्षित उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी स्वीकारलेल्या वर्तमान धोरणांचा अभ्यास

करणे.

5. सुधारणेचे क्षेत्र ठरवणे की ते नियोजन किं वा त्याची अंमलबजावणी किं वा

दोन्ही सुधारणांसाठी शिफारसी देणे.

6. संस्थेची नियंत्रण यंत्रणा पुरेशी आणि प्रभावी आहे का याचा अभ्यास करणे.

7. उत्पादनाच्या जास्तीत जास्त वाढ होण्यात अडथळा आणणारे घटक

शोधण्यासाठी उत्पादन प्रक्रियेचा अभ्यास करणे.

.
खर्च लेखापारीक्षणाची वैशिष्ट्ये
खर्च लेखापरीक्षण हे खर्च खात्यांचे सत्यापन आणि खर्च लेखा योजनेचे पालन
तपासण्याचे प्रतिनिधित्व करते. कॉस्ट ऑडिट हे खर्च लेखा नोंदीची अचूकता
तपासते की ते खर्च लेखा तत्त्वे, योजना, कार्यपद्धती आणि उद्दिष्टे यांच्याशी
सुसंगत असल्याची खात्री करते. खर्च लेखामध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो;

1. संबंधित खर्च लेखानोंदी नियमांतर्गत विहित के लेल्या खर्च खात्यांच्या नोंदींच्या

देखभालीमध्ये खर्च लेखा तत्त्वे योग्यरित्या पाळली गेली आहेत हे पाहण्यासाठी

2. कार्यक्षमतेच्या लेखापरीक्षणात प्राप्त असलेल्या ऐतिहासिक किं वा वास्तविक

खर्चाशी तुलना करणे

3. संस्थेची कमाई, कार्यक्षमता किं वा अकार्यक्षमता तपासण्यासाठी आणि

संसाधनांचा वापर सर्वोतमिकरण करण्यासाठी - राष्ट्रीय, आर्थिक, भौतिक आणि
मानवी, आणि संस्थेची रेट के लेली क्षमता साध्य करण्यासाठी

4. खर्च चेतना स्थापित करण्यासाठी,

5. खर्चाची अंतर्गत तुलना, विक्री किं मत निश्चित करणे, आणि शेवटी टॅरिफ दर
निश्चित करणे

कर लेखापारीक्षणाची वैशिष्ट्ये
1. सेवा कर आकारणी आणि संकलनासाठी कायदेशीर तरतुदी एकाच ठिकाणी
सूचित के ल्या आहेत.
2. आधुनिक पद्धतीवर आधारित सेवा कर-दात्यांच्या लेखापरीक्षणाची तत्त्वे गणली
जातात.

3. जोखीम मूल्यांकन तत्वाव्वर आधारित लेखापरीक्षणासाठी कर-दात्यांची निवड

करण्यासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे प्रदान करणे.

4. प्रत्यक्ष लेखापरीक्षण सुरू होण्यापूर्वी लेखापरीक्षण योजना तयार करण्यासाठी

तपशीलवार मार्गदर्शक तत्त्वे प्रदान करणे.

5. लेखापरीक्षणाचे आचरण, तयारी, अहवाल आणि पाठपुरावा यासाठी विशिष्ट

मार्गदर्शक तत्त्वे प्रदान करणे.

6. कर लेखापारीक्षणासाठी आवश्यक असलेली आर्थिक आणि परिमाणात्मक

माहिती काढणे (कलम 44AB अंतर्गत).