LAJ KU’

Junsut kixk’ul rahilal laj ch’ina’ Ku’, chi numtajenaq xsahil sa’ xch’ool kirab’i lajeeb’ li molb’

kiyeechi’iik re sa’ b’e. Kinaq sa’ xch’ool naq kikanab’aak kach’in xtumin xb’aan li xna’. Anaqwan

tinloq’ linmolb’ chan sa’ xch’ool, jo’kan kixb’aanu kixloq li molb’ ut kixhupub’. Kixb’aanu li

k’anjel a’in xb’aan naq maajun chik xketomq ut maak’a’ xna’ xyuwa’ ani ta t-iloq re chi moko ani

naril sa’ li rochoch. Naq kixkooloni li oxib’ xamaan, ki’ok chi royb’eninkil naq te’moq li kok’

kaxlan, ab’anan, yal jun ki’ok chi nume’k li kutan ut tik chi yal ta nake’moq, kiril chi kama’an

ki’ok xk’a’uxl ut kixk’a’uxla xpatz’b’al re li na’chin k’a’ut naq ink’a’ nayo’laak li molb’. Toj a’an

chik kich’olob’an chi ru naq aajel ru rilb’al xb’een ma sik junaq li xa’an kaxlan, ma wan xtzo’il li

molb’ ut chan ru li loq’laj po. Toj aran ut kiraho sa’ xch’ool xb’aan naq ink’a’ naxnaw chi xjunil li

kich’olob’aak re. Kichal xyaab’, xb’aan naq kinaq sa’ xch’ool li xkamikeb’ li xna’ xyuwa’.

Wankeb’ ta xaq inna’ inyuwa’, ink’a’ raj xink’ul chi kama’in, ink’a’ raj xintz’eq lintumin.

Xe’xch’olob’ raj chi wu chan ru na’uxman li hupub’ank kaxlan. –chan.

Li loq’laj nima’
Sa’ junxil kutan wan jun li nima’ aran sa’ jun li k’aleb’aal aran sa’ xweent litenamit
chik’ajb’om, b’ar wi’ wankeb’ li kar jo’ ninq ut jo’ kok’.

Rajlal kutaneb’ li poyanam nake’xik chi xchapb’aleb’ li xkar sa’ li nima’ toj eq’la; ab’an sa’
jun kutan naq jun li ch’ina al ki’ok chi xchapb’al li xkar ab’an yal ta junaq li karnaxk’e rib’
chi ru li xra’l kixb’ay rib’ naab’al honal rik’in ab’an tiik yal ta junaqnaruhank chi xchapb’al,
jo’kan naq ki’ok chi xmajewankil chi kaw xyaab’ xkuxli nima’ ab’anan sa’ jumpaat kichal
jun li nimla chaqi’eel re li ch’ina al ut kirajraj ruk’b’al li nima’ ak xmajewa ut a’an jwal k’a
chik moko kixkuy ta chikxnuq’b’al b’ayaq, aran xk’e reetal naq moko us ta li xye ut sa’
jumpaat ki’okchi xpatz’b’al xkuyb’al xmaak chi ru li nima’ tojo’ naq kiru chi ruk’b’al li ha’.

Ut aran xnaw naq moko us ta naq taamajewa junaq li nima’ xb’aan naqyo’yookeb’ chi xjunil
li k’a’ru wan sa’ li ruuchich’och’
Li qana’ chin
Sa’ jun li k’aleb’aal kiwan jun li qana’chin jwal aj sak’a ut sa naril li ch’e’ok sa’li ochoch
naxk’e chi wa’ak li xb’eelom ut li xkok’al.
Ab’an sa’ jun kutan naq jwal tiq li saq’e kiraj xb’alaq’inkil li xb’eelom naq yo chaq chi
k’anjelak sa’ lipim ab’an moko jwal najt ta rik’in li rochoch.
Ut li ixq kixtikib’ xjapb’al re chi kaw ut kixye:
---Aay aay kilech xxamlel li wochoch ink’a’ ninru chixchupb’al lixam kim ab’eelom
tenq’ahin.
Chan ut li xb’eelom kixpaab’li aatin a’in kichalsa’ jumpaat chi xtenq’ankil ab’an naq
kik’ulun kiril naq li rixaqil yo chi se’ekchi kaw xb’aan naq yal tik’ti’ xye.
Li xb’eelom xko’o wi’ chik chi k’anjelak ab’ankihulak li honal naq kilech tz’aqal li xam sa’
li ochoch ut li ixq ki’ok wi’ chik chixjapb’al re chi kaw naq xlech li xam ut sa’ li honal a’an
ink’a’ chik kichal lixb’eelom chi xtenq’ankil xb’aan naq mare yal jot’ok wi’ chik re chan,
toj reetalnaq ki’oso’ li xk’atik chi xjunil li k’aru wank re sa’ rochoch.
Li muheelanb'il al
Laa’in aj Daniel. Laa’in ralal xk'ajol aj kaxlan winq ut nintawlimank sa' li tenamit Karcha
xteepal Alta Verapaz. Yookin chi tzolok sa' ro' na'aj. Nawaj xwotz'b'al eere li kink'ul
wan jun hab' anaqwan chiru li qahilaal re xraqik hab' naq kiwula'ni chaq jun li wikan
aran chi K'ajb'on. Aran kintaw jun linl'oy aj Xiwan jun aj Q'eqchi’, jun ch’ina’al li yook
aj wi' chi tzolok sa' ro' na'aj.
Sa' jun kutan laj Xiwan kinxb'oq chi tz'aqonk sa' jun mayejak. Li xyuwa' a'an jun aj
k'atol mayej. Kooxik chi qajunilo wank wi' jun li tzuul, koob'eek tanaak kiib'aq hiil.
Koohulak sa' li k'atleb' mayej. Jun li k'uch yook chi rupupik nakub'eek nataqe'k chi ru
li loq' laj tzuul. Jo' k'ahinaqeb', li winq ut eb' li ixq ke'ok chi xyamresinkil li xna'aj li
loq'laj xaml.
Kintenq'ank aj wi’ chi isink mul laa’in. Ki'uxmank li k'anjel chi rub'el chaj. Ke'xloch li
xam ut kiqatzolob' qib' chi xsutam chi maak'a' aaxaab’. Ke'xtus li q'eqi kanteel,
raxchoxaal, kaq, saq, q'an ut rax; ki'ok aj wi’ li kanteel yiib'anb'il rik'in xq'olb'il li aaq,
li sununkil pim, chaj, k'ajkab', kakaw, rax tib', hab'il b'an, pom, raxpom ut wank chik
xkomon li nake'hulak chi ru li xmama' rixa'aneb'. Kitaqe'k chi us xteram li xam,
kinume'k tana jun xaqal. Maji’ tana lajeeb' xka'k'aal k'asal naq kiha'erk wi' li kanteel.
Sa' junpaat ki'ok chi b'eek mare oxib' k'utub', laj Xiwan wan aj wi’ chink'atq, kixchap
xkok' pek ut ch'och’ re xramb'al li roq. Sa' xyaalal ke'xq'us. Ab'anan ink’a’ ki'usaak li
kixb'anu: kixjach rib' li roq li xq'ol li uutz'u'uj sa' kiib', kixsut rix li kok' pek, kixk'ul
wi' chik rib' ut toj re kixk'e xb'e chi us.
Ka'aj chik ma ninjap we re xpatz'b'al innumleb' re q'ajk chi wix, naq li xya'al li
uutz'u'uj, tz'aqal kaahib' miin aj chik ma naxtaweb' li ru'uj woq t'ant'o'keb' chi
kutankil…kixjach wi' chik rib' ut kinxsut… chanchan tz'aqal li b'isb'il, ka'aj wi' rusk'ul
kikanaak li woq chi sa' ut chi ink’a’ kink'at kach'inaq. Chi xjunileb' saheb' sa' xch'ool
chi rilb'al li yook chi xk'utb'esinkil li xam; ab'an laa’in xiikil raj linpatz'om.

Laj k'atol mayej, li xyuwa’ laj Xiwan, kixye we:

—Ma xawil chan ru naq xatxsik' li loq'laj xam

—Ab’an… K'a'ut naq kixsut wix –chankin re–.

—Re aamuheelankil… eb' li qamama' qixa'an xate'xsik re a'an.

Chalen aran naweek'a naq muheelanb'ilin.

Xokb'il chaq sa’ xyanq xnawon esil aj Roque Consuelo

K'uub'anb'il xb'aan Qawa’ Mario Enrique Caxaj

Li Jalam Uuch Sa' Xyanqeb' Li Chahim

Las Constelaciones en las estrellas

🌟🌟🌟🌟🌟

Li xLiit yo'lajenaq chi aj Xukub', jun ch'ina'usil na'ajej wan aran sa' li tenamit Kob'an. Li
xk'ab'a' li xna'chin a'an qana' Tiin. Li na'chinb'ej a'in nahulak chi ru xch'utub'ankil li
xjunkab'al re aatinak chi rix li k'a'atq re ru aajel ru.
Sa' jun yamyookil q'ojyiin ut q'axal sa rilb'al li loq' laj chahim nujenaq chi ru choxa,
kixb'oqeb' li ri chi seeraq'ik. Chi rub'elaj kixpatz' naq te'xk'am chaq xsi'eb', te'xkawresi chaq
chaj ut tz'ab'leb' xaml re xk'uub'ankil junaq li q'ixiil. —Re naq q'ixnaqo ut ink'a' tqeek'a li ke
— chan reheb'. Us chankeb' xb'aaneb' xsahil xch'ool ut chi xjunileb' ke'tz'aqonk ut kitiklaak
li aatinak.
Anaqwan chan li na'chinb’ej- too'aatinaq chi rixeb' li chahim. Re xtikib'ankil twaj naq teeye
li nakenaw chirix li na'leb' a'in.
Chi qajunil raj kiqaj xsimenkill li patz'om. Ab'anan linna'chin kixye naq chi xjunil aajel ru
rab'inkil, jo'kan aj wi' aajel ru xtusb'al chi chaab'il li na'leb' re naq sa aj wi' xyeeb'al.
—Xtikib’aq lix Ixchel, li toj kach'in chi us reheb' li wi— chan linna'chin— xb'aan naq chi
xjunileb’ li kok'al chaab'il nake'k'a'uxlak na'leb'ak.
-Jwal najt wankeeb' li chahim- chan lix Ixchel.
-Sa' li tzoleb'aal kintzol naq li chahim jwal nach' wan a'an li saq'e- kisumenk lix chaweel.

-Nake'xye naq yal nayo'laak li chahim ut saqsaq nake'ilok. Chi rix a'an nake'q'ano'k, toj sa'
roso'jik yal q'anputzinkeb' aj chik. Naq yal q'anputzinkeb’ aj chik naraj syeeb'al naq
kamenaqeb' chikan- Chan laj B'it.

-Laa'in ninnaw naq li chahim a'an xcha'al li choxa ch'och'. Li loq' laj choxa ch'och' tento
roxloq'inkil ut sa' xk’ab’a’ a'in eb'li chahim tento te'qoxloq'i. A'an a'in li kixch'olob' chi wu
linwa'chin- chan lix B'ir.
-Yaal, yaal,- chan linna'chin- Anaqwan too'aatinaq chi rixeb' li eetalil nake'xk'uub' li
chahim chi ru choxa.
-eetalil – chanko chi gajunilo
-Jo kan tz'aqal. Ilomaq li choxa. B'atz'unqex rik'in li chahim ut ch'utuximaq ruheb'- chan
linna'chin naq kichaq'ok.
Kiqataqsi li qilob'al sa' li choxa chi qajunilo ut koo'ok chi xk'a'uxlankil junjunq li eetalil.
-Us- chan linna'chinb'ej. Eb li poyanam junelik nake'ril li chahim. Wank nake'ilok re naq
chanchan nach'eb' xyanq, nake'xk'a'uxla xjunajinkil ru ut nake'xk'uub' eetalil chi ru. A'in
nake'xye re ch'uutal chahim.
Qab'ihaq, ani traj xyeeb'al we junaq ch'uutal chahim xril ut li eetalil xk'a'uxla chi ru.
-Xwil jun li xukup laa’in- chan lix Ixchel— yal jun naq na'ilok sa' choxa.
-Xq'emaal- chan linna'chin- A'an a'an laach'uutal chahim ut tqak'e cho'q xk'ab'a' “Xukup”-
-Xwil jun li kareet laa'in- chan linyuwa'. Ut jo'kan, chi qajunilo kiqaye li kiqil ut
kiqak'a'uxla.
Chaab'il tz'aqal li kiqab'anu chi ru li q'oqyin a'an ut naab'al aj wi' li na'leb' kiqatzol.
Linna'chin Tol, kixjultika se naq eb' li qamama' qixa'an ke'xtzol chaq chi us rix li chahim ut
q'axal k'i li xchamal xq'esnal li na’leb’ ke'xkanab' chaq. Kixye aj wi' qe naq tento too'ilo'q ru
hu re xk'eb'aal xkomon li qanawom chi rix li na'leb’ ke'xtzol chaq.
Ki'uxmank xraqb'al rik’in xyeeb'al junqaq ch'ina' usil na'leb’ chi rix li chahim — chan lix
Ixchel.
-Wankeb' xyu'am li chahim ut naqil xsahileb' ru- chan laj B'it.
-Naru naqab'atz'unle li qak'auxleb'aal naq joq'e tqil li loq'laj chahim chi ru choxa- chan sa'
xraqik lix B'ir.
Li ixq k'amol b'e
Cuento Q'eqchi'
Toyita a'an jun ch'ina ixqa'al. Jwal na'el chi ub'ej sa li tzolok. Wan naq ink'a naxtus
chi us li k'aru re ab'an jwal seeb' xch'ool.
Naq wan sa' xkab' na'aj kixnaw ru jun ixq jwal kaw xch'ool. Kisach xch'ool rilb'al. Ak
cheek chik li ixq, nab'al xnawon ut xk'aux. Aj k'amol b'e sa' xtenamit. Nab'al ch'a'aj
kilal kixyu'ami ab'an kiru chi elk chi ub'ej.
Lix Toyita kix nawru sa' li k'ayiil. Ki ril nak kiulak chi loq'ok b'ar wi nak'ayin li xna'.
Wan aran xb'aanunkil li xk'anjel re li tzoleb'aal naq ki ril ru li q'ana'chin. Li xna'
kixk'e lix loq'om. Naq yo chi loq'ok kixk'e reetal naq aran wan lix Toyita. Li xch'ina
ixqa'al wan chiru ch'och rik'in lix xhu. Wi' jwal nakattolok nim tz'aqal tatwulaq rik'in
la na'leb' chan re. Naru nakatenq'a li tenamit.
Li aatin a'an jwal kex'toch' xch'ool lix Toyita. Chalen utan kixye naq a'anaq aj
k'amolb'e. Kixk'auxla' xtenq'ankil li xtenamit. Kixkawresi rib' rik'in li tzolok.
Jo kan aj wi' jwal naril xsa' eb' li tasal hu naxtaw. Ki'aatinak rik'ineb' li nimqi
poyanam re naq tixtzol rib' rik'ineb'.
Naq kixket li waxaqlaju chi'ab' ak wan xhunil xtzolb'al. Narula'aniheb' li k'aleb'aal re
xyeeb'aleb' re aj jolominel b'ar wan li ch'a'a'jkilal junjunq. Jo'kan naq kiwulak li
chab'il ha' sa' eb' li k'aleb'aal. Kix koleb' rix li k'iche' chi ruheb' laj yok'ol che'.
Kixch'uutub'eb' laj xokol k'ula'al ut kixk'ub' jun li b'anleb'aal. Jo'kan aj wi' kixsik'
xtuminal rochocheb' li cheekel poyanam.
Toyita li ch'ina' ixqa'al li kiwulak jo jun aj k'amol b'e. Li aatin kirab'i rik'in li cheekel
ixq sa' li k'ayil jwal xkawresi lix ch'ool. Li aatin a'an kixyal li xyu'am.
Lix Amelia naraj xajok
Lix Amelia a'an jun ch'ina' ixqa'al naxajok chi chab'il. Jwal naru chi reek'asinkil rib' chi tz'aqal
reeru.
Sa' jun kutan kiwulak sa' tenamit jun ch'uut aj wajb'. Kik'ulun re te'wajb'aq sa' lix nimq'e li tenamit.
Chi xjunileb' te'raj rab'inkil li son ut chanru nake wajb'ak.
Naq kiwan li wajb'ak wan k'aru kexk'ul. Li ixqa'al li naxajok kix'toch rib' ut ink'a' chik kiru chi
xajok. Jwal yo xk'a'uxl kixk'e resil naq taaraj xtawb'al chik junaq laj xajonel. Li esil a'in kiwulak sa'
xxik lix Amelia, ut jwal kisaho' xch'ool..
Ab'anan, ma truuq tawi' chi xajok chi tz'aqal reeru wi' ink'a' tzolok b'ayaq. Ma truuq ta wi'
xb'aanunkil.
Lix Amelia kichal xk'a'uxl. Ma truuq ta wi' xxajb'al li son wi' maajunsut xtzol rib'. Rik'in lix k'a'uxl
yo aj wi' xxiw rik'in; xna' xyuwa'. Ma tkanab'aaq ta wi'.
Lix Amelia kiraatina lix xyuwa'. Kixye re k'a'ru naraj. Jwal kisach sa' xch'ool ut kixk'a'uxla naq jwal
kaw xch'ool li xrab'in. Jokan naq kixk'a'uxla xtenq'ankil. Yal b'an tento xq'unb'esinl li xna'.
Kiraatina chaq. Kitenq'aak b'aan li xyuwa'. Moko kixq'et ta chi ru xb'aan naq ki ril jwal sa' xch'ool.
Sa' li kutan a'an lix Amelia kixajok chi chab'il. Chan chan naq junelik kixtzol rib'. Chi xjunil li
tenamit kixpoq'poq'i ru ut kexye li xk'ab'a'.
Li ch'ina' ixqa'al aj xajonel kixb'anu li jwal nawulak chi ru. ?Ah! Jo'kan aj wi' kixb'anu chi chaab'il
li xyalb'a'ix chi rix li choxach'och.
Li suq li naraj chik jo' jun aj k'uch'
Sa' jun kutan jun suq b'ar wi' na matk'erib' jo' jun aj k'uch ut b'ar wi' narilrib' chi rupupik sa' xb'een
Los Alpes ut sa' xb'een Los Andes.
Sa' xb'een kutan jwal nasaho' tz'aqal sa' xch'ool; xnume' li kutan narek'arib' b'ar wi' nak'oxla' naq
ink'a' tixb'anu, junpaat chik naataw lix xik' nim, ut li xtib'el jwal aal, ruchre jwal nim, ut li
riichi'ij'rok nim; ut chi'ixjunil li k'anjeleb'al a'in naa laatz'an re xaqab'ankil rib' sa' xb'een li xmul
poyanam. B'ar wi' naa ra'ob'tesi rib' xtoch'b'al lix jolom chiru lix lem re rochoch.
Relik chi yaal ink'a' naraj rupupik najt xteram ut ink'a' aj wi' sa' li yamyookil na'ajej.
Ut jwal ra'narek'a wichik naq ink'a' naru'an chixik jo' jun aj k'uch ut rilb'al li tzuul, ut jwal ra'narek'a
nak a'an jun suq, ut xmaak a'an junes rupupik na' b'aanu, ut ink'a' na' wan sa' xyaalal, ut naab'al
b'uelt nab'anu sa' xna'aj ut timil-timil, chiru che'q'eq', na' war wichik.
Li ki'che' imul ut li kok re Palaw

Li nimla xul na k'utuk xaml sa' xchamal li palaw. A'an ajaw sa' palaw. Wan jun rochoch jwal ch'ina'
us. Yaj ut maani naru chi b'anok re. Sa' jun kutan laj b'anonel kixkanab' jun b'an jalan wi'. Kixye re
naq tento tixket li saseeb' li k'iche' imul.
Eb' laj jolominel k'anjel wankeb' ke'xye nak tento xtaqlankil junaq taql sa' li ch'och'. Tento
xchapb'al junak k'iche' imul. Jun li kok re palaw kixyeechi' rib'. A'an naru chi b'eek chi ru li ch'och'.
Li kok kixtikib' lix b'e. Toj reetal ki wulak sa' ch'och'. Sa' junpaat kixtaw jun li k'iche' imul.
Kixq'umb'esi naq taaxik chi rix sa' xchamal li palaw. ¡Toochik sa' jun nimla ochoch jwal ch'ina'us ut
nabal li tumin! Chan re.
Li kok kixk'am li k'iche' imul sa' li nimla ochoch. Aran kib'ak'e xb'aaneb' laj jolominel k'anjel.
Chirix a'an kik'ame rik'in li nimla xul nakutuk xaml. A'an kixye naq tixk'e li xsaaseb' cho'q re.
¡Tink'iraq wi tintzaka! chan.
K'iche' imul kixk'e reetal naq xiwxiw li xyu'am. Ut wan k'aru kix k'a'uxla'. ¡Linsaaseb' a'an jun li
b'an jwal rab'il! ¡Ink'a' xink'am chaq!, kixye. ¡Muqmu inb'an sa' jun na'ajej le' sa' ch'och'!.
Li ajaw, li xul nakutuk xaml kixye re li kok. Xikaq li k'iche' imul chi ru ch'och'. ¡K'am chaq li
saaseb'! chan re.
Li kok kiko chirix li k'iche' imul. K'a aj wi' ke'wulak, li k'iche' imul ki eelelik ut ki'ok chi pisk'ok.
¡Chi maak'a' nak'a'uxla!, kixhap re. B'ar aawilon a'an. ¡Jun li xul mak'a' xsaaseb' rik'in! jajajaja
¡Xinkol wib' chiru li b'alaq'iik!.
Li seeraq' a'in tuq'ub'anb'il ru xb'aan yeeb'il na'leb'.
Laj Pancho Penacho
Sa' jun kutan, jun tzo' kaxlan lix k'ab'a a'an Pancho Penacho b'ar wi' naa matk'erib' chi rupupik. Jwal
naraj rek'ankil li iq' sa' li xik' ut xnawb'al q'aru wan sa' xsutam lix na'aj. Junxil chaq lix yuwa'chin
chaq inke rupupik chi naj jo' li xteram li chaj.
Eb' laj echal ochoch ke' xk'aytesik eb' li kaxlan chi wan sa' li ochoch ab'an eb' li tzo'xul ink'a naru' te
xye' naq "ink'a' chik te raj rupupik", ut xmaak a'an eb' li tzo'xul inke' rupupik naq eb' li poyanam
ink'a' inke' ilokre'.
Laj Pancho na naw li seraq' a'in, ab'an naq' naraj rupupik jwal naxuwak. Ka'ajwi'an ink'a' na ru'an
chi rupupik. Sa jun kutan, jun xul na rupupik ajwi', kiye'e're chan ru li rupupik.
Ut jokan ajwi' li tzo'xul sa'q'e b'on sa' lix xik kixyerib' xtzolb'al, ki pitz k'ok' xk'oxlanquil naq xtauru
li tzolom. Ab'an qui t'ane chaq. Jun paataq chik jun ruq'che' na'ek'an ut na rab'i laj Pancho.
A'an raj jun kaxlan uch. "Jwal saa li kaxlan a'in" yo raj xk'oxlanquil laj kaxlan uch. Li b'olb'oquil ut
nimal ye' li wan raj re na b'ololnaq xkapak'alil yo raj rek'asinkil li xaq' che' chaqi.
Sa' lix h'onalil laj kaxlan ul ok raj re tochb'al, laj Pancho Penacho rek'a sa' lix xik' li iq'. Lix xik'
na'ek'an raj sa' xyalal. Xyal alinak, ab'an toj xte' lix naq'ru naq xk'e reetal. Eb' li roq' makua sa'
xb'een ch'och raj wankeb'. Ut toj sa' li raam ki ek'an sa' chixjunul li rochoch jun li "¡Kikirikííííí!
¡Kikirikííííí!".
Chelen a'an, laj Pancho Penacho kixwotz' chix k'at lix yuwa' ut li ras, lix taq'la'om re rajsinkileb' sa'
li rochocheb'. Ab'an toj yo' ajwi' chi waark. Anaq'wan naab'anu xmak li eeq'la.