NyS fps_u _¡

A
A¥rslprkL fp¡lf_¡
^
kp„õL ©rsL L fsy„
DÅN f
kpdreL
Know Your Identity
સળંગ અંક - ૩૯-૪૦ | વષ� ૧૧ | ��ુઆરીથી જૂન ૨૦૨૪

િવશેષ�ક
1
2
 A_y¾ drZLp
6 મહા�ધરાજ �ાગમલ� �ી�
8 ઉપ�હની નજર� ક� �ુરાત�વ
Know Your Identity 14 ક�� કલા સં�ૃ�તનો સ��નફાલ
16 ક�નો ઇ�તહાસ (ટૂં કમ�)
A peer reviewed journal of history and
culture (Multi language) 20 ક�� �ાપ�મ� ક��યત
ન�ધણી નંબરઃ 23 હં ુ ક� છુ ં...
સોસાયટી ન�ધણી નં. : ગુજ/૧૪૩૩૬/અ’વાદ. 24 ક�મ� નાગદ�વતાની �ુ�
�હેર ટ�� ન�ધણી નં.: એફ /૧૪૧૪૯/અ’વાદ.
25 ક� �વાસન
�કાશકઃ િહ�ોરીકલ એ� ક�રલ િરસચ�
સે�ર (HCRC), અમદાવાદ. 38 ક�ની મેગા�લથીક માનવ વસાહતો
તં�ીઃ કિપલ ઠાકર 40 The Ornamental Architecture
સહતં�ીઃ િક�રી શાહ of Kutch
Peer Reviewed Committee 47 Kutch as Architectural
�ી �વીણ ક. લહેરી, �ી વાય. એસ. રાવત Maestros Shaping Time
�ી સુભાષ ��ભ�, ડૉ. િવશાલ �ષી 51 Dholavira: Proto to
ડૉ. શૈલેષ સોલંકી, ડૉ. સોનલ ચૌધરી Written History
સહયોગી ટીમ: કીિતં ઠાકર, રોનક રાણા, 54 સાચા અથ�મ� �ૃ�તને અમર બનાવ�ું
ડૉ. િશવ શંકર �ષી, ડૉ. િવ�ુ�સંહ ચાવડા સં�હાલય એટલે �ૃ�તવન
િડઝાઇનઃ ફરહાન અજમેરવાલા
55 ક� સં�હાલય
ફોટો�ા�રઃ નરે� ઓિતયા
57 ક�� �ુજર� ભાષા સા�હ�
મુખપૃ� િચ��કનઃ િબિપન સોની
60 ખડ�રબેટ�ું મહાનગર – ધોળાવીરા
Keep in touch 63 બ�ી
9825129703, 9328312363
67 �ી નારાયણ સરોવર
atulyavarso
68 જુ રા�સક �ુડ ફો�સલ પાક�
@AtulyaVarso001
69 મનોહર મ�ડવી
atulyavarso.magazine
atulyavarso@gmail.com
71 ધ �ાઈટ ઈગલ, દ�વપર
www.atulyavarso.com 73 મહા�ુભાવોના મતે ક� એટલે
https://www.youtube.com 75 ક�ની વાવો�ું દ�તાવે�કરણ

3
 તં�ી લેખ
Lr`g WpLf
રોડ ટુ હે વન અને કચ્છ
પ�રક્રમા - પ્રવાસનની દ્ર��એ
�માં એવા અનેક માનવસ�જર્ત પ્રોજેક્ટો થયા છે જેને જે તે ￵વસ્તારની
�વ ભૌગો￵લક �સ્થ￵ત અને માનવ�વનને ઘણું મોટુ ં પ્રદાન આપ્યું છ. જેના
ઉદાહરણ તરીકે સુએઝ અને પનામા કે નાલ લઈ શકાય. આવો જ એક મોટો ભૌગો￵લક
ફે રફાર સહીતનો ￵વકાસ કચ્છમાં થયો તે �ણીતો છે સ્વગર્ જવાના માગર્ તરીકે એટલે કે
Road to Heaven. કચ્છ એ ન માત્ર ગુજરાતનો, ન માત્ર દે શનો પણ સમગ્ર એ￵શયાનો
મોટામાં મોટો ��ો છે. ￵વ�માં એવા અનેક દે શો છે જે ￵વસ્તારનાં પ્રમાણમાં ઘણા નાના
છે. આવા કચ્છમાં તત્કા￵લન મુખ્યમંત્રી અને વતર્માન વડાપ્રધાનશ્રી નરેન્દ્રભાઈ મોદી�
�ારા સુરક્ષા, સુ￵વધા અને પ્રવાસનની દ્ર��એ ઘણા ￵વશેષ પ્રોજેક્ટ હાથ ધરવામાં આવ્યા
જેમાં પછી કચ્છ શાખા નમર્દા નહે ર હોય (કે જે રણમાંથી પસાર થતી ￵વ�ની અ�ડ
કે નાલ ગણી શકાય), તાજેતરમાં વૈ��ક સ્તરે જેને બેસ્ટ પ્રવાસન કે ન્દ્રનો એવોડર્ એનાયત
થયો એ ધોરડો ગામમાં ￵વકસેલ રણોત્સવ હોય, માંડવી બીચ પ્રવાસનનો ￵વકાસ કે
સરહદે આવેલ નારાયણ સરોવર અને કોટે�ર તીથર્નો ￵વકાસ, સાથે લખપત જેવા દૂ ર
છેવાડાનાં ગામમાં પ્રવાસન ￵વકાસની કામગીરી વગેરે મુખ્ય છે. તાજેતરમાં કચ્છમાં
￵વકાસ પામેલ ખાવડાથી ખડીર સુધીનો માગર્ એ કચ્છનાં પ�રવહન ઈ￵તહાસની મોટી
સ�� સમાન ગણી શકાય. અત્યારસુધી કચ્છ આવનાર પ્રવાસીઓએ સંપૂણર્ કચ્છને
એક સાથે �વું મુશ્કે લ હતું. કે મ કે મોટાભાગના પ્રવાસીઓ સામખ્યાળી માગ� ભચાઉ
થઈ ભુજ પહોચતા અથવા તો ગાંધીધામ, અં�ર માગ� ભુજ પહોચતા. અહીથી માંડવી,
મુન્દ્રા, કોટે�ર, માતાનો મઢ, ધોરડો, કાળો ડુંગર જેવા સ્થળોએ પ્રવાસનું આયોજન
કરતા અને અહીથી જ પરત ફરી જતા. ખડીર-ધોળાવીરા તરફ જવાની પ્રવાસીઓની
ઈચ્છા હોવા છતાં સમયમયાર્દા અને લાંબા મુસાફરી માગર્નાં કારણે પ્રવાસને ટૂ કં ાવી
અથવા તો ફરી આવીશું એ આશા સાથે પરત ફરતા હતા. એ રીતે ખડીર-ધોળાવીરા
તરફ આવનાર પ્રવાસી બે ત્રણ િદનના પ્રવાસ બાદ પરત ફરતા. ટૂ કં માં કચ્છનો પ્રવાસ
સંપૂણર્ એક સાથે કરવામાં ક્યાંકને ક્યાંક કોઈ અડચણ હતી અને એ છે ખડીરથી બન્નીનું
રોડ માગ� �ડાણ જેને પૂ￵તર્ કરવાનું કામ થયું રોડ ટુ હે વન થકી. આમ તો આ રોડ ઘડુલી
સાંતલપુર હાઈવે પ્રોજેક્ટનો ભાગ છે પણ ખાવડા બાદ ખડીર પહોચવાના માગર્માં
આવતું અંદા�જત ૩૦ િક.મી. જેટલો માગર્ સફે દ રણમાંથી પસાર થાય છે અને આ માગર્
જુ દા જુ દા વાતાવરણમાં �ભન્ન �ભન્ન રીતે ખીલે છે તે થકી સ�ર્તા અ�ભુત સ�દયર્ અને
આસપાસનાં રમણીય દ્રશ્યોને લીધે આ રોડ સ્વગર્ જવાના માગર્ તરીકે ખીલી ઉઠે છે તેથી
જ કહે વાય છે Road to Heaven.
હાલમાં અહી આવનાર પ્રવાસીઓ સમગ્ર કચ્છની પ�રક્રમા કરી શકે છે અને જેના
કારણે વાગડ, બન્ની, ખડીર જેવા ￵વ￵વધ ￵વસ્તારની કલા – સંસ્કૃ ￵ત માણી શકે છે. આ
રોડ ન માત્ર પ્રવાસીઓ માટે પણ સ્થા￵નકો માટે પણ આ￵શવાર્દરૂપ છે, વષ�થી ન�ક
છતાં દુ ર રહે લા ખડીર અને બન્ની ￵વસ્તારનાં લોકો એકબી�ની ન�ક આવ્યા. વષ�
અગાઉ સ્થા￵નક લોકોનાં ક�ા મુજબ રણ માગ� તેઓ પગપાળા સામે કાંઠે જતા. ખડીર
જેવા ￵વસ્તારમાં ધોળાવીરા જેવી મોટી હરપ્પન સાઈટ હોવા છતાં પ્રવાસીઓ અહી
આવવાનું ટાળતા કે મ કે એક સાઈટ �વા માટે આટલી લાંબી મુસાફરી કરી કોણ આવે ?
એવું નથી કે ખડીરમાં માત્ર ધોળાવીરા જ છે, પણ એવા અનેક સ્થળો છે જે હજુ સુધી ઘણા
ઓછા ભો￵મયાઓ �ારા ખુંદવામાં આવ્યા છે અને અહીની સંસ્કૃ ￵ત પણ સચવાયેલી છે.
� કે વતર્માન સમયમાં આવકનું મોટામાં મોટુ ં સાધન હોય તો તે પ્રવાસન છે. જેના થકી
સ્થા￵નક લોકોને, કલાકારોને પુષ્કળ પ્રમાણમાં રોજગારીની તકો મળે જે આ માગર્નાં
કારણે ખુલી, � કે પ્રવાસન ￵વકાસ સ્થા￵નક લોકોની ગ�રમા જળવાય, સ્થા￵નક કલા-
સંસ્કૃ ￵તને ખલેલ ન પહોચે એ રીતે થાય તે અ￵ત આવશ્યક છે.
હવે વાત કરીએ કે આ રોડ થકી હવેથી કચ્છમાં પ્રવાસ કરવો કઈ રીતે સરળ બનશે
4
અને સમગ્ર કચ્છની પ�રક્રમા કરી શકાશે...
પહે લા �ણીએ કચ્છ ￵વશે થોડીક પ્રાથ￵મક ￵વગતો. તત્કાલીન સમયે કચ્છ મંડળ,
કચ્છીય, કચ્છક ￵વ￵વધ નામે �ણીતો આ પ્રદે શ આભીર નામે પણ ઓળખાય છે. કચ્છનાં
નકશાને ઊંધો રાખીને ધ્યાનપૂવર્ક �ઈએ તો કાચબા જેવા આકાર લાગે છે. જેને લીધે આ
￵વસ્તારને કચ્છ કહે વાય છે અને એક માન્યતા એવી પણ છે કે કાદવવાળી ઉ�ડ ભૂ￵મને
કારણે આ પ્રદે શનું કચ્છ નામ પ�ું. તત્કાલીન સમયનાં કચ્છ રાજ્યમાં અનેક નાના મોટા
દરબારગઢ આવેલા હતા આજે પણ અહી �વા મળતા િક�ાઓ અને દરબારગઢનાં
અવશેષોથી તેનો ખ્યાલ આવે છે રોહા, તેરા, દે વપર વગેરે �ણીતા ગઢ હતા જેમાંથી
આજે પણ દે વપર દરબારગઢ કાયર્રત છે � કે હાલમાં દે વપર શૈક્ષ�ણક અને પ્રવાસન
દ્ર��થી સિક્રય છે. અમારા વડીલ ￵મત્ર શ્રી પ્રમોદભાઈ જેઠીએ કરેલા સંશોધન મુજબ
કચ્છમાં ૩૦૦ જેટલા િક�ાઓ હતા. અમારા બી� એક વડીલ ￵મત્ર શ્રી સંજયભાઈ
ઠાકરે તાજેતરમાં કચ્છનાં સેલોર એટલે કે વાવ સ્થાપત્ય પર સંશોધન કરતા ૧૫૦ થી
વધુ વાવ શોધી કાઢી અને પુસ્તક સ્વરુપે લોકો સમક્ષ રજૂ કરી. આ ઉપરાંત ભુજ, માંડવી,
મુન્દ્રા, ન￵લયા, ધોરડો, અં�ર, ધોળાવીરા, કોટે�ર, માતાનો મઢ, કાળો ડુંગર વગેરે
પ્રવાસન કે ન્દ્ર તરીકે સુપ્રસ� છે. દ�રયો, રણ, પવર્ત, નદી, ￵શલ્પ, સ્થાપત્યો, પુરાતત્વ,
વન્ય �વન, ધમર્, કલા, હે ન્ડીક્રાફટ, સંગીતકલા આમ, તમામ પાસાઓનું સમન્વય એટલે
કચ્છ. આવા કચ્છની પ�રક્રમા પ્રવાસન દ્ર��એ ક્યાંથી ક્યાં સુધી કરવી તે �ઈએ.
કચ્છ યાત્રાનું પ્રારં�ભક મથક છે સામ�ખયાળી. અ￵હથી ભચાઉ થઈ સીધા ભુજ નીકળી
શકાય પણ પ્રવાસી તરીકે આપણે ભચાઉ થઈ ગાંધીધામ, આિદપુર, અં�ર થઈ વાયા ભુ�ડી,
માધાપર ભુજ પહોચી શકાય. ગાંધીધામમાં �બન હરીફની દાબેલી ખાઈને અં�રનાં ￵વ￵વધ
સ્થળોની મુલાકાત લઈ શકાય જેમાં જેસલ તોરલની સમા￵ધ, મેકમડ� બંગલામાં �વા મળતા
જૂ ના ચત્રો, િક�ાનાં બુરજ પરથી અં�ર નગરીનું વ્યૂહ સાથે અં�રનાં અ�ભુત સ્થાપત્ય
ધરાવતા ધા￵મર્ક સ્થાનોની મુલાકાત લઈ શકાય. બાદમાં ભુ�ડીનું હે ન્ડીક્રાફટ બ�ર �ઈ
માધાપરમાં રોડ પર �વા મળતું વીરાંગના સ્મારક, જૂ ની સેલોર વાવ �ઈ ભુજ આવી શકાય.
િદવસ ૧ ભુજ: ભુજમાં પ્રવેશતા જ ભૂકંપનો ભોગ બનેલ લોકોની સ્�￵તનાં ભાગરૂપે
સરકારશ્રી �ારા તૈયાર કરવામાં આવેલ સ્�￵તવન અચૂકથી સમય લઈ �વા જેવંુ છે.
ભુજમાં અનેક સ્થળો �વા-�ણવા લાયક છે જેમાં હમીરસર તળાવ, આયના અને પ્રાગ
મહે લ, શહે રની હે �રટેજ વોક, કચ્છ સંગ્રહાલય, રામ કું ડ, પ્રાચીન છતરડીઓ, નગરનું
માક� ટ, ખાણીપીણી બધું જ માણવા લાયક છે.રાત્રી રોકાણ ભુજમાં કરી શકાય.
િદવસ ૨ મુ��ા અને મ�ડવી: કચ્છનાં પે�રસ તરીકે ઓળખાતું મુન્દ્રા �ઈ શકાય. ખાસ
કરીને અહી પોટર્ �વા જેવંુ છે અને નગરમાં �વા મળતા જૂ ના ભવ્ય કોતરણીયુક્ત
ભવનો ￵વશેષ છે. વળી ન�કમાં આવેલંુ ભદ્રે�ર મોટુ ં જૈન તીથર્ છે. સાથે કલા રસકો
માટે ન�ધનીય સ્થાન છે. અહીથી માંડવી જઈ શકાય. હજુ પણ અહી વહાણો બાંધવાની
કામગીરી ચાલુ છે જે ઘણા વષ�થી ચાલી રહી છે. આ નગર ઘણું જ ઐ￵તહાસક છે
અહીનો ￵વજય￵વલાસ પેલેસ િફલ્મ સજર્કો માટે ￵પ્રય સ્થળ છે. અહી ￵વકાસ થયેલ બીચ
પ્રવાસન, નગરના જુ ના ભવનો, શ્યામ� કૃ ષ્ણ વમાર્ સ્મારક વગેરે મુખ્ય છે. ખાસ કરીને
આજે આપણે જે દાબેલી ખાઈએ છીએ તેનંુ સજર્ક આ નગર છે જેને અહી ડબલ રોટી
કહે છે. આજે પણ અહી અનેક લોકો દાબેલીનાં વ્યવસાયથી �ડાયેલા છે અહી �ષી
ડબલ રોટીવાલા સૌથી જૂ ના હોવાનું �ણવા મળે છે.
િદવસ 3 નારાયણ સરોવર: ભુજથી નખત્રાણા થઈ માતાનો મઢ થઈ નારાયણ સરોવર
જઈ શકાય. ભુજથી નખત્રાણા જવાના માગર્માં સૌપ્રથમ માનકુ વા આવશે. અહીની
પ્રસ� આઈસ કે ન્ડી ખાઈ આપ સમાત્રા ગામમાં આકાશવાણીનો ખબ ઉંચો ટાવર
આવેલો છે. અને � તમે જંગલનાં શોખીન હોવ તો અહીથી ન�ક આવેલ ચાડવાની

રખાલ નામના જંગલમાં પણ જઈ શકાય. સામત્રાથી આગળ જતા પુઅરે�રનું ￵શવાલય
અને વડી મેડી નામનું સ્થાપત્ય મુખ્ય માગર્માં જ આવે છે જે �વા લાયક છે. આગળ જતા
મોટા યક્ષનું સ્થાનક આવે છે જે સ્થા￵નક લોકોમાં પ્રસ� ધમર્ સ્થાન છે. અહીથી થોડાક જ
આગળ દે વપર આવે છે અહીનો દરબારગઢ �વા લાયક છે, આ દરબારગઢમાં હાલમાં
હે �રટેજ હોમ સ્ટે સાથે સ્કૂ લ ચાલે છે. દે વપરથી આગળ નખત્રાણા થઈ માતાનો મઢ આવે
છે. અહી દશર્ન કરી નારાયણ સરોવર જઈ શકાય. રાત્રી રોકાણ નારાયણ સરોવરમાં
કરી શકાય. અહી ન�કમાં કોટે�ર મહાદે વનું સ્થાન આવેલંુ છે જે સુપ્રસ� છે.
િદવસ ૪ ધોરડો/કાળો ડું ગર: નારાયણ સરોવરથી સવારે વહે લા નીકળી ન�કમાં
લખપત ગામ �વા જેવંુ છે. અહી ￵હં દુ, મુ�સ્લમ, શીખ તમામ ધમર્નંુ સ્થાનક છે, િક�ેબંધ
લખપત નગર તત્કાલીન સમયે બંદર હતું અને ખુબ જ લાખોનો વેપાર અહીથી ચાલતો.
લખપતથી સયોત (બૌ� ગુફાઓ – � શોખ હોય હે �રટેજનો તો અવશ્ય જવું) થઈ
હા�પીર થઈ ધોરડો. � ￵શયાળા દરમ્યાન હોવ તો ધોરડો રાત્રી રોકાણ કરી શકાય
અને રણોત્સવ નો સમય ન હોય તો કાળો ડુંગર આસપાસ રા￵ત્ર રોકાણ કરી શકાય. આ
બન્ની ￵વસ્તાર છે અહીનાં ￵વશાળ મેદાનો, પશુધન અહીની ઓળખ છે. દૂ ધ અને તેને
સંલ� પ્રોડક્ટ માટે આ ￵વસ્તાર પ્રખ્યાત છે સાથે ખાવડાનો મૈસુર પાક સુપ્રસ� છે. અહી
અમારા ￵મત્ર પંકજભાઈ રાજદે ની દુ કાનમાં મૈસુર પાક ઉપરાંત ગુલાબપાક અચુકથી
ખાવા જેવો છે. ધોરડો અને કાળો ડુંગર આસપાસ ભૂંગામાં રોકાવવાની મ� ￵વશેષ છે.
જ્યારે રણોત્સવ દરમ્યાન ટેન્ટમાં રોકાઈ શકાય, મુખ્ય ટેન્ટ સટી ઉપરાંત ધોરડો અને
ન�કનાં ગોરેવાલી જેવા ગામોમાં પણ અનેક ટેન્ટ અને ભૂંગાઓ ￵નવાસ માટે ઉપલબ્ધ
હોય છે જ્યાં સ્થા￵નક ભોજન સાથે સંગીત કલા પણ માણી શકાય છે.
5
ફોટો - અ�ભષેક ગોસાઈ
િદવસ ૫ ધોળાવીરા: ધોરડો/કાળો ડુંગર થઈ ખાવડાથી હવે પ્રારંભ થશે રોડ ટુ
હે વનનો. ખાવડાથી ૧૦ િક.મી. બાદ રણનો પ્રારંભ થાય છે અને અંદા�જત ૩૦ િક.મી.
સુધી રણ આવે છે વચ્ચે એક નાનો બેટ જરૂર આવે છે. અગાઉ વાત કરી એમ ખૂબ સુંદર
આ માગર્ પસાર કરતા સામે કાંઠે ખડીર બેટનો પ્રારંભ થાય છે. અહી �વા લાયક મુખ્ય
સ્થળમાં હરપ્પન સાઈટ ધોળાવીરા અને ત્યાંથી થોડાક આગળ આવેલ ફોસલ પાકર્ છે.
અહી રા￵ત્ર રોકાણની સારી વ્યવસ્થા છે. અહીથી રાપર રવેચી ધામ અને વાગડનાં અન્ય
સ્થળોની મુલાકાત લેતા આપ કચ્છ યાત્રા પૂણર્ કરી શકશો.
મારી છે�ી કચ્છ યાત્રા દરમ્યાન મારા ￵મત્રશ્રીએ મને પૂછેલંુ કે તમને કચ્છમાં શું ગમે
છે ? ત્યારે જવાબ આપેલો કે “કચ્છની જમીન”. અહીની ધરતી જ એવી છે કે તે તમને
મોહી લેશે. અમારો આ કચ્છને ઉ�ગર કરવાનો એક નાનકડો પ્રયાસ આ ￵વશેષાંક થકી
કય� છે જે સૌને લાભદાયી નીવડશે તેવી અમને આશા છે.
અંતે કચ્છનાં ઇ￵તહાસને ઉ�ગર કરતું પુસ્તક “The BLACK HILLS” Kutch
in History and legend વષ� અગાઉ રુસબ્રોક ￵વ￵લયમ નામના લેખકે લખેલંુ તેમાં
પ્રારંભમાં કચ્છી ગીતનાં શબ્દો તેઓએ રજૂ કરેલા જે અહી પુનઃ મૂકવાનું મન થાય છે.
Ho ! the black hills of our land !
Ho ! the white milk of our land :
Sweet are our water and air !
Loyal in heart and in hand
We kutchi hold true to our land !
 �વન પ�રચય
L© sp\®tklÆ ÅX¡Å
ગૌ બ્રા�ણ પ્ર�તપાળ, લોક�પ્રય
મહા�ધરાજ પ્રાગમલ� ત્રી�
મના નામનુ સંબોધન ગૌબ્રા�ણ પ્ર￵તપાળ, મહારા�￵ધરાજ ￵મરઝા મહારાઓ
તે સવાઈબહાદુ ર પ્રાગમલ� ત્રી� છે. કચ્છના મહારાઓને દરબારીઓને લોકો
સન્માન ભયુર્ એક સંબોધન રા બાવા કે બાવા તરીકે કરે છે. તેનો એક અથર્ તેઓ કહે તા કે
માણસ કાંઈજ સાથે લઈને આવ્યો નથી કે સાથે લઈ જવાનો નથી એ અથર્માં બાવા સંબોધન
કરવામાં આવે છે. જેથી અ�ભમાન ન થાય.
તેઓ માનતા કે ધમર્સત્તા રાજસત્તાથી ઉપર છે. (મનુસ્�￵ત અનુસાર)
પ્રખર સ્વરજ્યો￵તષ જ્ઞાતા મધુસુદન લાલ� મહારાજની મહારાવ શ્રી ખેંગાર� ત્રી�
�ારા શ્રી નારાયણસરોવર મહા તીથર્ �ગીર પર જ્યારે મુલાકાત લેવામાં આવી હતી ત્યારે
તેમણે �સંહ જયં￵ત ￵વક્રમ સવંત ૧૯૯૨ના શુભ િદવસે મહારાવ ખેંગાર�ને ત્યાં પૌત્ર
જન્મ થશે તેવી આગાહી કરી હતી. મધુસૂદન લાલ� મહારાજની ભ￵વષ્યવાણી સાચી
પડી. રાજકુ માર ��થ્વરાજસંહ�નો જન્મ �સંહ જયં￵ત ત્રી� મે ૧૯૩૬ના રોજ ભુજના
દરબારગઢમાં થયો. કાન� વાઘુભા ગો￵હલે ભુજના દરબારગઢ રાણીવાસથી મહારાવ
ખેંગાર� સુધી આનંદના આ સમાચાર પહ�ચા�ા હતા.
મહારાવ શ્રી ખેંગાર� ખૂબ જ આનંિદત થયા હતા અને તેમણે ઘોષણા કરી હતી
કે તેમનો પૌત્ર “મહારાવ પ્રાગમલ� ત્રી�” તરીકે તેમનો અં￵તમ વારસદાર બનશે. જે
સમાચાર કચ્છ ગેઝેટમાં પ્રકા￵શત થયા હતા. તે િદવસે, ર� �હે ર કરવામાં આવી હતી,
શાળાના બાળકોને મીઠાઈઓનું ￵વતરણ કરવામાં આવ્યું હતું અને કે ટલાક કે દીઓને છોડી
મૂકવામાં આવ્યા હતા.
તેમના ￵પતા સ્વગર્સ્થ મહારાવ શ્રી મેઘરાજ�એ તેમના પુસ્તક “વતનનો વતાર્લાપ”માં
તેમના પ્રથમ પુત્રના જન્મ ￵વશે લખ્યું છે “હી તાં ત રે ને ￵તરસ�ગ”. મતલબ કે પ�રવારમાં
પહે લાથી જ ત્રણ સંહ હતા. મહારાવ ખેંગાર�, યુવરાજ ￵વજયરાજ� અને યુવરાજ કુ માર
મેઘરાજ� અને ત્રણ સંહોની ઉપર ચોથો સંહ રાજકુ માર ��થ્વરાજસંહ� તરીકે આવ્યા.
રીવાના ફૈ બાસાહે બ મહારાણી પ્રવીણ કું વરબા અને બરવાનીના ફૈ બાસાહે બ મહારાણી
િદલહાર કું વરબાએ નામકરણ ￵વ￵ધ કરી હતી. પસંદ કરેલ નામ ��થ્વરાજસંહ� હતું
અને તેમનું ગાદી નામ પ્રાગમલ� ત્રી� હતું. ફૈ બાસાહે બ િદલહાર કું વરબાએ પાંચમની
સુરજ પૂ� અને છઠની પૂ� કરી હતી.
મોટી પોશાળ �ગીરના ગોર� ભદ્ર મેર�એ રાજકુ માર ��થ્વરાજસંહ�ને કુ મકુ મ
ભરેલી થાળીમાં પ્રથમ એકડો ઘંુટાવ્યો હતો.�રસાલદાર વાઘ� સામત� ગો￵હલે યુવાન
રાજકુ મારને ઘોડેસવારી શીખવી હતી.જ્યારે તેઓ પાંચ વષર્ના થયા ત્યારે ��થ્વરાજસંહ�
અને તેમના ભાઈ ભૂપતસંહ�નુ પ્રથમ વખત મુડં ન કરવામાં આવ્યુ હતુ.
મહારાવ અને તેના વારસદાર જમણા પગ પર ચાંદીની કામ્બી (કડુ) પહે રતા. અને
પોતાને દે શ દૈ વી માના પ્રથમ સેવક માનતા. શ્રી રુદ્રાણી� મંિદરમાં પૂ� કરીને મહા
અ�મી ને િદવસે કાંબીમાં એક તોલા ચાંદી અને થોડું સોનું ઉમેરી પગમાં પહે રી હતી.
આ પહે રનારને નમ્રતા, જવાબદારી, ￵વ�ાસ અને શાહી ફર� માટે આંત�રક દૈ વી
�ડાણ થયાની અનુભ￵ૂ ત થાય છે. રા�એ માતા�ના સેવક તરીકે શાસન કરવાની તેની
પ્ર￵તબ�તાને હં મશ ે ા યાદ રાખવી �ઈએ. માતા� તેની ક્ષમતા મુજબ તેની ઇચ્છા પૂરી
કરે છે. યુવાન રાજકુ મારના ઉછેરમાં કે ટલીક મહત્વપૂણર્ વ્ય�ક્તઓમાં, સસ્ટર બ્રોલી,
શ્રીમતી ડોરોથી વલ� સસ્ટર ફગ્યુર્સન અને રાતિડયાના બાલુભા �ડે� હતા. દાદા
મહારાવ ￵વજયરાજ�નો આગ્રહ હતો કે પૌત્રને અજમેરની મેયો કોલેજમાં દાખલ કરવા.
આઝાદીના સમયે અને ￵વભાજન પછી દૂ ન સ્કૂ લ દહે રાદૂ નના કે ટલાક બાળકો લાહોર અને
કરાંચી પરત ગયા અને જગ્યા થતા મહારાવ મેઘરાજ�એ ��થ્વરાજસંહ� અને ભાઈ
ભૂપતસંહ� બન્ને ને દૂ ન સ્કૂ લ દહે રાદૂ નમાં પ્રવેશ અપાવ્યો.
દૂ ન સ્કુ લમાં સુપ્રસ� પવર્તારોહક ગુરિદયાલ સંઘ સ￵હત દૂ ન સ્કૂ લના ઘણા અનુભવી
6
તાલીમ આપનારોઓએ ��થ્વરાજસંહ� અને ભૂપતસંહ�ના યુવા માનસ પર સારી
છાપ છોડી હતી. ��થ્વરાજસંહ� એક ખેલિદલ રમતવીર હતા અને ટે￵નસ, નાવની રેસ
અને કાર રેસંગમાં માહે ર હતા. ��થ્વરાજસંહ� એક ગૌરવપૂણર્, પ્રામા�ણક અને સારી
વતર્ણૂક ધરાવતા કચ્છી યુવાન તરીકે મોટા થયા.
પંદર વષર્ની ઉંમરે યુવાન રાજકુ મારે ભુ�જયા ઉપર પ્રથમ વખત દીપડાનો ￵શકાર
કય� હતો. યુવરાણી પ્રી￵તદે વી સાથે લ� કયાર્ પછી, તેમને ￵શકાર પસંદ ન હોતા, તેમના
સન્માનની ખાતર ￵શકાર ન કરવાનું ન�ી કયુ� હતું. ચાડવા રખાલ ખાતે પ્રાગસર તળાવમાં
માછલી પકડવાનો કોન્ટર્ાક્ટ આપવામાં આવ્યો હતો, જ્યારે પ્રી￵તદે વીને �ણ થતા તેમણે
મહારાઓને ક�ું કે “તળાવમાં મગરો શું ખાશે?” અને તરત જ માછીમારીનો કોન્ટર્ાક્ટ રદ
કરવામાં આવ્યો હતો. ચાડવા રખાલ અને ￵વજય ￵વલાસ એસ્ટેટ ખાતે સ�� વનસ્પ￵ત
વન અને પ્રાણી���ના સંરક્ષણ અને �ળવણી માટે મહારાવશ્રી અને મહારાણી સાહે બ
વષ� સુધી સિક્રય ર�ા છે.
સ્વ. મહારાઓ મેઘરાજ� બાવાએ ચાડવા રખાલની 12,000 એકર જેટલી જમીન
યુવરાજ ��થ્વરાજસંહ�ને ભેટ આપેલ છે જેમાં સ્થા￵નક વનસ્પ￵તઓ �વ જંતઓ ુ અને
પશુ પક્ષીઓની ઘણી બધી ￵વ￵વધતા વષ�થી સચવાઇ રહી છે. ભારતભરમાં હવે આવા
રક્ષત જંગલો બહુ જ ઓછા ર�ા છે. જ્યાં નાશ પામવાને આરે આવેલી વનસ્પ￵તની �તો
કે પશુ પક્ષીઓની �તો સચવાઈ રહી છે. ચાડવા રખાલમાં ￵નષ્ણાતોની ટીમ �ારા જે સવ�
કરવામાં આવેલો તેનો આ સાર છે. દીપડા અને જંગલી �બલાડાની એક �ત હણોત્રો
હજુ ચાડવા રખાલમાં અ�સ્તત્વ ધરાવે છે. મહારાઓશ્રી અને મહારાણી સાહે બા છે�ા
૭૦ વષર્થી સ્વ ખચ� આ રખાલનુ સંરક્ષણ અને સંવધર્ન કરી ર�ા છે. પ્રાગમલ� બાવાએ
નેચર કન્ઝવ�શન ટર્સ્ટ બનાવ્યુ છે અને પ્રકૃ ￵ત￵વદ જેહાનભાઈ ભુજવાલાને તેના મેને�ંગ
ટર્સ્ટી બનાવ્યા છે.
બી� બધાની જેમ દૂ ન સ્કૂ લમાંથી સ્નાતક થયા પછી તેઓ પણ િદલ્હીની સેન્ટ સ્ટીફન્સ
કૉલેજમાં દાખલ થવા ગયા.
￵પ્ર�ન્સપાલે આ યુવાન સેન્ટ સ્ટીફન્સ કોલેજના ભૂતપૂવર્ ￵વ�ાથ�ઓની બે ભલામણો
લઇ આવવા ક�ું પરંતુ કોઈપણ ભલામણ સાથે પ્રવેશ મેળવવાની ઈચ્છા ન હોવાથી યુવાન
��થ્વરાજસંહ� ત્યાથી નીકળી ગયા અને રોડ ક્રોસ કરી સામેની બાજુ એ ￵હં દુ કોલેજમાં
�ડાયા અને ઈ￵તહાસ (￵વષેશ) ￵વષય સાથે સ્નાતકની િડગ્રી પ્રા� કરી હતી.
મુબં ઈમાં �બલ હાઉસના બગીચામાં મહાત્મા ગાંધી�ને મળવા ગયા ત્યારે હસ્તાક્ષર
મેળવવા ￵વનંતી કરી. ગાંધી�એ તેમને પૂછયુ શું તમે ક�ગ્રેસના સભ્ય છો? અને તમારી
પાસે સહી લેવા માટે હાથ બનાવટનો કાગળ છે ? બીજે િદવસે તેઓ રૂ. ૧ ભરીને ક�ગ્રેસના
સભ્ય બન્યા અને હાથ બનાવટનો કાગળ મેળવી મહાત્મા�ના હસ્તાક્ષરો મેળવ્યા.
યુવરાજ ��થ્વરાજસંહ�એ ભારતના તત્કાલીન વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુનું
ભુજ એરિફલ્ડ પર સ્વાગત કયુ� હતું. ડુંગરપુરના મામા, મહારાજ ડૉ. નાગેન્દ્રસંહ�એ
￵ત્રપુરા પ�રવારનો મહારાવ મેઘરાજ� સાથે પ�રચય કરાવ્યો હતો અને તુરંત યુવા
રાજકુ મારી પ્રી￵ત દે વીની પસંદગી કરવામાં આવી હતી. ફે બ્ર.ુ ૧૯૫૭માં દ�રયા મહે લ
બોમ્બે અને ￵ત્રપુરા પેલેસ કલકત્તામાં લ� સંપન્ન થયા હતા. લ�ના સમાચાર “ઇલસ્ટર્ટે ડે
લંડન ન્યૂઝ” નામના �ગ્લેન્ડના સમાચાર પત્રમાં છપાયા હતા. જેમાં ભારતના બે છેડાના
રાજ્યો, કચ્છ અને ￵ત્રપુરાના સાથેનો ભારતનો નકશો દશાર્વવામાં આવ્યો હતો.
મહારાવ મેઘરાજ�એ “ક્વીન—ઓફ—બમાર્-રૂબી” નામનું માણેક રતન જડેલી
વીટી લ�ની ભેટ તરીકે આપવાની તૈયારી બતાવી હતી પણ યુવરાજ ��થ્વરાજસંહ�એ
તેના બદલે ૧૯૫૮ મોડલની અમે�રકન શેવરોલે કોવ�ટ સ્પોટ્સર્ રોડસ્ટર કાર માંગી અને
�નીવા (�સ્વઝરલેન્ડ) માં આયાત કરવાનું પસંદ કયુ�. ત્યાંથી યુવાન પ�રણીત યુગલે આખા
યુરોપમાં પ્રવાસ કય�. જમર્નીના સ્ટર્ટગાટર્ માં મસર્ડીઝની ફે ક્ટરીએ પહ�ચ્યા ત્યારે ત્યાંના
તમામ કમર્ચારીઓ આ શ�ક્તશાળી અમે�રકન કન્વ�ટર્બલ કાર �વા માટે ફે કટીમાંથી
બહાર આવી ગયા હતા. ભારતમાં આયાત કરવામાં આવેલ આ પ્રથમ કોવ�ટ કાર હતી જેણે
મૈત્રીપૂણર્ રેસમાં શ�ક્તશાળી મસર્ડીઝ ૩૦૦ એસ. એલ. કારને હરાવી હતી.
યુવરાજ ��થ્વરાજસંહ� સરોસ અરદે શર દાદાભાઈ નવરો�ના ￵વલના
એ�ક્ઝક્યુટર હતા. સરોસ અરદે શર દાદાભાઈ નવરો� એન્ડોઉમેન્ટ ફં ડના તેઓ સેટલર
હતા. સ્વયં �ત અનુભવ માટે યુવરાજ ��થ્વરાજસંહ� ફામાર્સ્યુ�ટકલ કં પની “મા�ટર્ન
અને હે �રસમાં” એિકઝક્યુ�ટવ િડરેક્ટર તરીકે �ડાયા હતા અને બોમ્બે અને પછીથી
કલકત્તામાં કામ કયુ� હતુ. તેમને લોડર્ સ્વરાજ પોલ સાથે ￵નકટથી કામ કરવાની તક મળી
હતી. એસ.પી. ગોદરેજ, ઘનશ્યામદાસ �બરલા અને કે . બ�જ સાથે ￵મત્રતા થઈ હતી.
યુવરાજ ��થ્વરાજસંહ� 1971માં પાંચમી લોકસભાની ચૂંટણીમાં અપક્ષ તરીકે લડવા
માટે કચ્છ પરત ફયાર્ હતા જેમાં તેઓ ખૂબ જ ઓછા મા�જર્નથી હારી ગયા હતા. ત્યારથી
યુવરાજ ��થ્વસંહ�એ કચ્છમાં ફરીને લોકોની સેવા કરવાનું ચાલુ રાખ્યુ હતું.
��થ્વસંહ�એ ૧૯૭૨માં �ગીર અધ્યક્ષ મધુસુદનલાલ� મહારજ સાથે રહીને
નારાયણ સરોવર ત્રી￵વક્રમરાય� મંિદરનો સુવણર્ કળશ ચડાવ્યો હતો. આચાયર્ રજનીશને
￵વજય ￵વલાસ પેલેસ માંડ્વીમાં સ્થાયી થવા અટકાવવા ��થ્વસંહ�એ ￵વજય ￵વલાસ
પેલેસ અંબા એગ્રો ઇન્ડસ્ટર્ી ભાગી દારી પેઢી માટે ખરીદી લીધો હતો.
યુવરાજ ��થ્વરાજસંહ� “સંધુ �રસેટલમેન્ટ કોપ�રેશન” ના આ�વન િડરેક્ટર
હતા. યુવરાજ ��થ્વરાજસંહ� ગુજરાત ફોરેસ્ટના ચીફ વોડર્ન હતા. યુવરાજ સાહે બને
￵વન્ટેજ કાર અને ઘિડયાળોનો ખુબ શોખ હતો. તેઓ સમય પાલનમા અત્યંત ચુસ્ત હતા.
યુવરાજસાહે બ પ્લા￵નંગ અને આક�ટેક્ચર માં ઊંડો રસ ધરાવતા હતા.
��થ્વરાજસંહ� અને પ્રી￵ત દે વીએ ચાડવા રખાલમાં પ��મે�ર મંિદરની સ્થાપના
કરી. સંધુ �રસેટલમેન્ટ કોપ�રેશન આિદપુરમાં મહારાવ ￵વજયરાજ�ની પ્ર￵તમા સ્થા￵પત
કરી. એ જ રીતે, કં ડલા પોટર્ ટર્સ્ટમાં મહારાવ ખેંગાર� ત્રી�ની આરસની પ્ર￵તમા સ્થા￵પત
કરી. જેમણે કં ડલા પોટર્ની સ્થાપના કરી હતી.
લંડનમાં રહે તા અને �ત્યુ પામેલા તેમના સ્વગર્સ્થ ￵પતાનુ લંડન ખાતે ૧૯ જૂ ન ૧૯૯૧
ના અવસાન થઈ જતા ગુજરાત ના તાત્કાલીન મુખ્ય પ્રધાન શ્રી માધવસંહ સોલંકીની
મદદથી �તદે હને ૮ િદવસ પ�ાત ભુજ લાવી અં￵તમ િક્રયા કરવામાં આવી હતી. ત્યાર
બાદ દશેરાને િદવસે ઓક્ટોબર ૧૯૯૧માં મહારાઓશ્રીને ટીલામેડી દરબારગઢમાં
રાજ￵તલક કરવામાં આવ્યુ હતુ. મોટીપોશાળ �ગીરમાં પાંચ સદીનો રા� શાહીનો
ઇ￵તહાસ �ળવી રાખવામા આવે છે તેમાં તેમનું નામ તે વખતે ગોર� ભદ્ર મેર�એ ઉમેય�ુ
હતું. મહારાવ પ્રાગમલ�એ જ્યારે જરૂર પડી ત્યારે માતાનામઢના રા� બાવા, રુદ્રાણી�
ખાતે પીર બાવા અને શ્રી નારાયણસરોવર �ગીર તથા શ્રી રવેચી� �ગીર ખાતે �ગીર
આધ્યક્ષોની પસંદગી અને ￵નમણૂક કરી છે. મહારાવ પ્રાગમલ�એ ચડવા રખાલમાં એક
નવુ તળાવ બનાવ્યું છે તેનંુ નામ “પ્રી￵ત તરાઈ” રાખ્યું છે. મહારાવ પ્રાગમલ�એ “અલગ
કચ્છ” માટેની ચળવળનું ને�ત્વ કયુ� છે. તેઓ અંત સુધી એમ માનતા હતા કે કચ્છ રાજયનું
અલગ અ�સ્તત્વ હોવુ �ઇએ એ માટેની તમામ ક્ષમતા કચ્છમાં છે.
માં આશાપુરા સ્કુ લની સ્થાપના મહારાવ પ્રાગમલ�એ ૧૯૯૩માં પ્રાગમહે લ અને
દરબારગઢમાં ￵શવ શ�ક્ત સ્ટડી સકર્ લ ના પ્રોફે સર વખતસંહ� �ારા કરાવી હતી. શાળાને
કોઈ કુ ટુબં ના સભ્યનુ નામ આપવાની બદલે તેમણે નવી શાળાનું નામ “માં આશાપુરા
શાળા” રાખવાનું સૂચન કયુ� હતું. જે આજે ભુજમાં એક સારી સ્કૂ લ તરીકે સ્થા￵પત સંસ્થા
છે. દે વપરના ઠાકોર મ￵હપતસંહ�ની ￵વનંતીથી વ્હાઇટ ઇગલ્સ સ્કૂ લ દે વપરના ચફ
પેટર્ન તરીકે મહારાવ પ્રાગમલ� ર�ા હતા. અને હાલમાં દે વપર સ્કુ લ ખાતે મહારાણી
પ્રી￵ત દે વી પ્રેસડેન્ટ છે. “વ્હાઇટ ઇગલ્સ સ્કૂ લ” દે વપર માં શૈક્ષ�ણક શ્રે�તા, આ￵થર્ક
7
જરૂ�રયાત અને રમતગમતની કુ શળતાને આધારે દર વષ� મહારાવ તરફથી ￵શષ્ય�િત્ત
આપવામાં આવે છે. મહારાવ પ્રાગમલ� અને મહારાણી પ્રી￵ત દે વી ભુજની “￵લટલ
સ્ટેપ્સ મોન્ટેસરી સ્કૂ લ” ને છત્રછાયા આપે છે, જેનંુ નામ બદલીને હવે “મહારાણી પ્રી￵ત
દે વી સ્કૂ લ” રાખવામાં આવ્યું છે.
મહારાવ પ્રાગમલ�એ શ્રી આશાપુરા મંિદર ભુજ ટર્સ્ટની સ્થાપના કરી સેટલર ર�ા.
મહારાવ પ્રાગમલ� એમ. એમ. કચ્છ બેનીવોલન્ટ ટર્સ્ટ અને એમ. એમ. કચ્છ દે વસ્થાન
અને અન્ય ચેરીટેબલ ટર્સ્ટના આ�વન અધ્યક્ષ હતા. મહારાવ પ્રાગમલ�એ એરફોસર્
સ્ટેશન ભુજમાં આવેલા નાના રુદ્રાણી� મંિદર, ભુ�જયા િક�ા પરના ભુજગં દે વ મંિદર
અને ચાડવા રખાલમાં પ્રાચીન સ્વયંભુ પ��મે�ર મંિદરને સુરક્ષત રાખવા આ�વન
પ્રયત્નશીલ ર�ા. ૧૯૯૮ અને ૧૯૯૯ના વાવાઝોડા અને ૨૦૦૧ના ￵વનાશક ધરતીકં પ
પછી મહારાવ પ્રાગમલ�એ સમગ્ર કચ્છનો પ્રવાસ કય� હતો. મહારાવ પ્રાગમલ� અને
કન્વીનર તરીકે ઠાકોર મ￵હપતસંહ�એ INTACH ન્યુ દે લ્હી સાથે રૂદ્રાણી� મંિદર,
જૂ ની શાક માક� ટ ભુજ, ટંકશાળ મસ્�દ ભુજ, થાન �ગીર અને જૂ ની મેડી દરબારગઢ
દે વપુર નું સમારકામ ચુના થી કરાવ્યું. પોતાના અંગત ￵નવાસ રણ�ત ￵વલાસ પેલેસ ને
રીપેર�ગ કરાવતા પહે લા તેમણે ૨૦૧૩માં મહારાણી સાહે બની પ્લે�ટનમ જન્મજયં￵ત
માટે પ્રાગમહલ દરબાર હોલને રીપેર�ગ કરવા માટે પોતાના અંગત ફં ડમાંથી દોઢ કરોડ
રૂ￵પયા ખચ્યાર્ હતા. ત્યાર પછી છેક ૨૦૨૦માં જ મહારાવ સાહે બે ભુજમાં રણ�ત
￵વલાનુ પુન:સ્થાપન અને �રટર્ોિફટ કરાવ્યુ હતું. આ રીતે અંગત આવાસોની બદલે �હે ર
ઉપયોગની ￵મલકતોને પુનઃસ્થા￵પત કરવાનું ઉદાર વલણ અપનાવ્યુ હતુ.
હાવર્ડર્ના ડૉ. કે ￵વન મેકગ્રાથ મહારાવ પ્રાગમલ�ના એક સારા ￵મત્ર છે અને લાંબા
પત્રવ્યવહારથી ખૂબ જ ￵નય￵મત રીતે સંકળાયલા છે. ડો. કે ￵વને એક પુસ્તક “ઇન ધ કચ્છ”
લખ્યું છે. અને પ્રાગમલ� ત્રી�ને સમ￵પર્ત કયુ� છે.
મહારાવ પ્રાગમલ� ભારતીય કે લેન્ડરને ￵ન�ા પૂવર્ક અનુસરે છે. કચ્છમાં મહામાયા
દે વસ્થાન દરબારગઢ, માતાના મઢ, માં આશાપુરા મંિદર ભુજ, માં રુદ્રાણી�, માં રવેચી�
અને અન્ય તમામ ધમ�ના ધમર્સ્થાનોમાં અનેક પૂ�ઓમા �તે ઉપ�સ્થત રહે તા. મહારાવ
પ્રાગમલ�એ ચાલીસ વષર્ સુધી માતા�ના મઢ ખાતે અચળપણે પત્રી પૂ� કરી. ��ાવસ્થા
પર તેમણે ત્રણ અનુગામીઓની ￵નમણૂક કરી, જેમા (1) ન￵લયાના �ડે� ઇન્દ્ર�તસંહ,
(1) દે વપુરના �ડે� કુ તાથર્સંહ અને (i) તેરાના �ડે� મયુરધ્વજસંહ છે. તેઓ
પરંપરાગત ચાલી આવતી ધા￵મર્ક ￵વ￵ધઓ તથા �હે ર ફર� ￵નભાવવા અને તમામ
સામા�જક પ્ર�િત્તઓ જે છે�ા 40 વષર્થી મહારાવ કરતા હતા. તેનુ અનુસરન કરવા માટે
￵નમ્યા છે. મહારાવ પ્રાગમલ�એ યુવા આક�ટેક્ટ શ્રીરાજ ગો￵હલને માગર્દશર્ન આપી ભુજ
દરબારગઢમાં ટર્ાિફકની સરળતા માટે “સુખ સદાચાર �ાર”નું ￵નમાર્ણ કયુ� છે.
મહારાવ પ્રાગમલ�એ તેમની હયાતીમાં શ�ક્ત સ્થળ નામે મા મહામાયા મંિદરની
ભવ્ય રચના કરાવી છે જેમાં શ્રી મહામાયા, શ્રી ￵ત્રપુર સુંદરી, શ્રી મહાકાલી, શ્રી રૂદ્રાણી�
અને શ્રી ￵હં ગળાજ માતા સાથે ચાડવા રખાલમાં પ્રી￵ત તરાઈ પાસે આવેલા પ્રાચીન ઉ�ર્
�બંદુ શ�ક્ત સ્થાન પર ભવ્ય મંિદર બનાવ્યું છે. મંિદરની આસપાસ 51 શ�ક્તપીઠો આવેલી
છે. �સંહ જયં￵ત 2022 ના રોજ તેમની જન્મજયં￵ત પર મહારાણી �ારા આ પ￵વત્ર
સ્થાનની પ્રાણ પ્ર￵ત�ા કરવામાં આવી છે.
મહારાણીએ રણ�ત ￵વલા મેમો�રયલ ગાડર્નમાં કચ્છના છે�ા મહારાવ પ્રાગમલ�ની
પ્ર￵તમાને �હે ર જનતા માટે ખુ�ી મૂકી છે. જેમાં રાજવંશનો ઇ￵તહાસ રહે શે. �સંહ
જયં￵ત 2023 ના રોજ મહારાણીએ ભુજ દરબારગઢમાં મહારાવ પ્રાગમલ�ની કાંસ્ય
પ્ર￵તમાનું અનાવરણ કયુ� હતું. જન્મા�મી 2023 ના રોજ, જે મહારાવ ￵વજયરાજ�ની
જન્મજયં￵ત છે તે િદવસે શ્રી ￵વજય ￵વલાસ પેલેસ માંડવી ખાતે મહારાવ ￵વજયરાજ�
અને મહારાવ પ્રાગમલ�ની કાંસ્ય પ્ર￵તમાનું અનાવરણ કરવામાં આવશે.
મહારાવ પ્રાગમલ�ની સ્�￵તમાં મહારાણી પ્રી￵ત દે વીએ માતા�ના મઢ કચ્છ રાજપૂત
અ￵ત￵થ �હને 51 લાખનું ઉમદા દાન આપ્યું છે અને નવરાત્રી 2023ની આસપાસ મહારાવ
પ્રાગમલ�ની આરસની પ્ર￵તમાનું અનાવરણ કરવામાં આવશે. ત્યારબાદ, ચાવડા રખાલ
ખાતે પ્ર￵તમાનું પણ આયોજન કરવામાં આવ્યું છે. મહારાણી પ્રી￵ત દે વીએ ￵વ�ા મંિદર
સ્કુ લ કચ્છ સંઘને 31 લાખની રકમ દાન આપ્યુ છે. હવે સંસ્થાનું નામ “મહારાવ પ્રાગમલ�
￵વ�ા સંકુલ” રાખવામાં આવ્યું છે.
નવરાત્રી અ�મી 2021 અને 2022 ના રોજ માતાના મઢ ખાતે પત્રી પૂજન કરનાર
મહારાણી પ્રી￵તદે વ પ્રથમ અને એકમાત્ર મ￵હલા છે. મહારાણી પ્રી￵તદે વીએ ભુજમાં પાંચ
સદી જૂ ના દરબારગઢના �ણ��ાર અને પુનઃ￵નમાર્ણની કામગીરી હાથ ધરી છે.
મહારાવ પ્રાગમલ�ને સવાઈ કચ્છી તરીકે યાદ કરવામાં આવશે, કચ્છના છે�ા
મહારાવ, દયાળુ, સ્પ� વક્તા અને સરળ સ્વભાવના માનવી હતા જે પોતાને મા
આશાપુરાના પ્રથમ સેવક તરીકે ગણતા પોતાનું સમગ્ર �વન એ રીતે કચ્છ માટે સમ￵પર્ત
કયુ� અને તમામ કચ્છીઓના હ્રદયમાં વસી ગયા.
 ઉપ�હોની નજર�
X p¡. âcy W½f
ઉપગ્રહની નજરે
કચ્છ પુરાતત્વ
થ્વીની ઉત્પિત્તને ચાર અબજ બત્રીસ કરોડ જેટલા વષ� થયા છે. તેમાં �થ્વી પર
� ���ની રચના આશરે બે અબજ વષ� પહે લાં થઇ હતી. આજે ��� સંવતનું
આશરે બે અબજ જેટલું વષર્ ચાલી ર�ું છે. વધારે ચોકસાઈ પૂવર્ક કહું તો એક અબજ
છનું કરોડ આઠ લાખ ત્રેપન હ�ર અને એકસો ચોયાર્સી વષર્ પસાર થઇ ચૂક્યા છે.
આપણો વતર્માન દે શ ભારત જંબુ �ીપમાં ભરતખંડમાં કુ મા�રકા ક્ષેત્રના નામે
ઓળખાતો હતો. અને ત્યાં માનવ ���નો ￵વકાસ થયો હતો. આજ સુધી એવું
માનવામાં આવતું હતું કે માનવની ઉત્પિત્ત આિફ્રકા ખંડ માં થઇ હતી. અને માણસ
આિફ્રકામાંથી ￵વ�ના અન્ય દે શોમાં ગયો હશે. પરંતુ તાજેતરમાં કચ્છમાં નખત્રાણા
પાસે નાયરો નદીની ખીણમાં સાંધવ પ્રાચીન માનવ વસાહત મળી આવી છે. જે દશાર્વે
છે કે આ માનવ વસાહત ￵વ�માં સૌથી જૂ ની વસાહત છે. આથી એમ કહી શકાય કે
માણસ ભારતમાંથી ￵વ�ના અન્ય દે શોમાં ગયો હશે. સમગ્ર જંબ �ીપમાં માણસ વસતો
હતો અને જંબુ �ીપમાં સનાતન ધમર્ ફે લાયેલો હતો.
યુરે￵શયામાં કાળા સમુદ્ર પાસે કૉકે સસ પહાડીઓમાંથી હોમીનીડ / ￵શવા￵પથેક્સ
/ રામા￵પથેક્સ આિદમાનવના �વા�શ્મઓ મ�ા છે. જે એક કરોડ એંશી લાખ
વષર્ જૂ ના છે. ભારત પાિકસ્તાનમાં ￵હમાલયમાં ￵શવા￵લક પહાડીઓમાં પણ આવા
અવશેષો મળે છે. ગુજરાતમાં કચ્છ �જ�ામાં બીરબલ સહાની ઇ�ન્સ્ટ�ૂટ ઓફ
પેલીઓસાયન્સના વૈજ્ઞા￵નક ડો. અનસૂયા ભંડારીને ઈ.સ. 2011 માં
અં�ર પાસે આવેલા ટપર ડેમ ￵વસ્તારમાંથી આિદ માનવ ના ઉપલા
જડબાના અવશેષો દાંત સાથે મ�ા હતા. તેમનું શોધ પત્ર 2017-
18 માં પ્લોઝ વન જનર્લમાં પ્રસ� થયું હતું. જેની ઉમર એક કરોડ
દશ લાખ વષર્ જેટલી �ણવા મળી છે.
આમ આપણો દે શ ભારત ￵વ�માં સૌથી પ્રાચીન દે શ છે
જે પોતાની સનાતન �વંત પરંપરા સાથે પોતાનો ઘણો લાંબો
ઇ￵તહાસ ધરાવે છે. અનેક ￵વ￵વધ પ્રકારના પ્રસંગોથી ભરપૂર
ભારતીય ઇ￵તહાસ ક￵વતા, મહાકાવ્ય ના રૂપે, લોકબોલીમાં, તથા
પથ્થરોમાં કં ડારાયેલો પ�ો છે.
આપણા પ્રાચીન નગરો વૈ��ક નગરો હતાં. બ્ર�ાંડ ની રચનાના
આધારે નગરોનું સ્થાન પસંદ કરીને તે ￵વસ્તાર માં ચોરસ, લંબ ચોરસ, ગોળાકાર,
અધર્ ગોળાકાર, કે અધર્ ચંદ્રાકાર, ￵ત્રકોણ કે સ્વ�સ્તક આકારના ￵વસ્તારને ગ્રીડમાં
વહેં ચીને કે ન્દ્ર સ્થાન માં રા�ના કુ ળદે વ કે કુ ળદે વીનું મંિદર બનાવી તેની ચારે તરફ
રા� કે રાણીનો મહે લ અને તેની બહારની બાજુ એ જુ દા જુ દા વ્યવસાયના વેપારીઓના
રહે ઠાણ અને તેની બહાર ની તરફ કારીગરોના રહે ઠાણ અને તે પછી લડાયક કોમ
- સૈ￵નકો તથા ક્ષ￵ત્રયોના રહે ઠાણ બનાવવામાં આવતા હતા. આ નગરોના આકાર
અને તેમાં રસ્તા અને શેરીઓ સાથે મકાનોની ગોઠવણીના આધારે આ નગરો ￵વ￵વધ
નામથી ઓળખાતા હતા. જેમ કે સ્વ�સ્તક, પ�ક, કમુર્ક, સવર્તોભદ્ર, પ્રસ્તરા, નં�ાવતર્,
ચતુમુર્ખ, અને દં ડક જેવા ￵વ￵વધ નામથી આ નગરો ઓળખાતા હતા. દં ડક માં પણ
રસ્તાઓ અને મકાનોની ગોઠવણીના આધારે કતર્�ર દં ડક, બહુ દં ડક, કલાકાબંધ દં ડક,
ક�ટકામ દં ડકમ ￵વ. નામે આવા દં ડક નગરો પણ ઓળખાતા હતા.
કચ્છના પુરાત�વીય સ્થળો ￵વશે વાત કરીએ છીએ તો સૌ પ્રથમ કચ્છની ધરા -
ભૂ￵મ ￵વષે થોડી વાત કરી લઉં તે યોગ્ય રહે શે .
કચ્છની ધરા આશરે બસો કરોડ વષર્ જેટલી જૂ ની છે. લેખક 1993-94માં કચ્છના
મોટા રણમાં ખડીરની ઉત્તરમાં પાિકસ્તાન સરહદ ન�ક આવેલ મરૂડા ટ�રની
મુલાકાતે ગયા હતા.ત્યારે ત્યાંથી ખડકના નમૂના લઇ આવ્યા હતા. તેના પરથી
8
ખ્યાલ આવ્યો કે આ ખડકો પ્રી-કે �મ્બ્રયન છે. ત્યાર પછી ફરીથી લેખક ઈ.સ. 2007માં
િદલ્હીથી પુરાત�વીય સંસ્થા - આિકર્ ઓલો�જકલ સોસાયટી ઓફ ઇ�ન્ડયા – ના
દશેક જેટલા સભ્યોને લઈને મરૂડા ટ�રની મુલાકાતે ગયા હતા. તે સમયે ત્યાંથી જે
માટીનાં ઠીકરાં મ�ા હતા તે પરથી ખ્યાલ આવ્યો હતો કે આસપાસ જે વસાહત હશે
તે હરપ્પન કાળની સંધુ-સરસ્વતી સભ્યતાની હશે. ત્યાર પછી ઈ.સ. 2020માં કચ્છ
યુ￵ન.ના ભૂસ્તરશા�ી ડો.મહે શ ઠ�ર અને ગૌરવ ચૌહાણ મરૂડા ટ�રની મુલાકાતે
ગયા હતા. તેમની સાથે ચચાર્ થયા મુજબ આ ખડકો ઓછામાં ઓછા બસો કરોડ વષર્
જેટલા જૂ ના હશે.
હવે કચ્છ ના ખડીર બેટ પર મળતા �ક્ષો -વનસ્પ￵તના �વા�શ્મઓની વાત કરીએ
તો આ અ�શ્મઓ 16.7 કરોડ વષર્ જૂ ના હોવાની મા￵હતી મળે છે. કે ટલાક લોકો તેને
17.6 કરોડ વષર્ જેટલા જૂ ના કહે છે. પણ અ￵ધકૃ ત મા￵હતી પ્રમાણે તે 16.7 કરોડ વષર્
જેટલા જૂ ના છે. આમ કચ્છની ભૂ￵મ કરોડો વષ�નો ઇ￵તહાસ ધરાવે છે.
￵વ�માં એક એવો સ�ાંત પ્ર￵તપાિદત કરવામાં આવ્યો હતો કે માનવની ઉત્પિત્ત
આિફ્રકામાં થઇ હતી અને માનવ સ્થળાંતર કરીને આિફ્રકામાંથી ￵વ�ના અન્ય ભાગો
માં ગયો હતો. ટપર ડેમ પાસેથી મળેલા આિદમાનવના જડબાના અ�શ્મઓ તથા સાંધવ
વસાહતની શોધ પછી એવું કહી શકાય કે માનવ પહે લાં ભારત - એ￵શયામાં
રહે તો હતો અને પછી સ્થળાંતર કરી ￵વ�ના અન્ય દે શોમાં ગયો હશે .
આજથી એક સો વષર્ પહે લાં ભારતમાં પ્રાચીન સંસ્કૃ ￵ત હોવા અંગે
કોઈ કં ઈ જ પણ �ણતું ન હતું. જ્યારે સંધમાં ઈ.સ. 1920 માં
રેલવે લાઈન નાંખવાનું કામ ચાલુ હતું ત્યારે ત્યાં મજૂ રોને જૂ ની
વસાહતમાં �ટોના ઢગલા �વા મ�ા હતા અને તેઓએ તે �ટોનો
ઉપયોગ તે કામમાં લેતા હતા. ત્યારે 1922 માં પુરાતત્વ￵વદ શ્રી
બેનર� �ારા ત્યાં ખોદકામ કરતાં ત્યાંથી મોહેં � દારો - મુંએ �
ડેરો - ઢેર વસાહત મળી આવી હતી. સંધુ નદીના િકનારે હોવાથી
તેને સંધુ સંસ્કૃ ￵ત નામ આપવામાં આવ્યું હતું . બે વષર્ પછી ત્યાંથી
ઉત્તરમાં હરપ્પા નગર મળી આવતાં આ સંસ્કૃ ￵ત હરપ્પા સંસ્કૃ ￵ત કે
હરપ્પન સંસ્કૃ ￵તના નામે પણ ઓળખવામાં આવતી હતી. આમ આશરે
પાંચ હ�ર વષર્ પહે લાંની ભારતમાં માનવ વસાહતની હાજરી મળી આવતાં
￵વ�ભરમાં ભારતની સંસ્કૃ ￵તને ખ્યા￵ત મળી.
1947માં ભારતનું ￵વભાજન થતાં ભારત પાિકસ્તાન બે અલગ દે શોનું ￵નમાર્ણ
થયું, જેમાં આ બંને પુરાતત્વીય સ્થળ પાિકસ્તાનમાં જતાં ભારતમાં સંધુ સંસ્કૃ ￵તનું
નામો￵નશાન ર�ું નહ�. આથી ભારતીય પુરાતત્વ ￵વભાગના શ્રી એ.ઘોષ, કે .વી. સુંદર
રાજન, શ્રી જે.પી.�શી, તથા એસ.આર.રાવ જેવા ચાર થી પાંચ જેટલા પુરાતત્વ ￵વદો
￵નસ્વાથર્ ભાવે ભારતમાં સરસ્વતી સંધુ સંસ્કૃ ￵તના સ્થળ શોધી કાઢવા માટે સવ�ક્ષણના
કામે લાગી ગયા હતા.
ગુજરાતમાં પુરાતત્વના અભ્યાસ અંગેનો ઇ￵તહાસ �ઈએ તો ભાવનગર �જ�ાના
વાળા - વ�ભીપુરમાં ઉત્ખનન ઈ.સ. 1930માં મુંબઈની સેન્ટ ઝે￵વયસર્ કોલેજના
ફાધર હે રાસ �ારા કરવામાં આવ્યું હતું. ગુજરાતમાં સરસ્વતી સંધુ સંસ્કૃ ￵ત શોધવા
માટેનો સૌ પ્રથમ પ્રયત્ન હતો. ગુજરાતમાં આ સંસ્કૃ ￵તના અવશેષો ધરાવતા સ્થળો
શોધવાનો પ્રયત્ન ભારતીય પુરાતત્વ ખાતામાં કાયર્રત પંિડત શ્રી એમ. એસ. વત્સ �ારા
1934 માં સુરેન્દ્રનગર �જ�ાના લ�બડી આસપાસના થોડાઘણા ટીમ્બાનો અભ્યાસ
કરવામાં આવ્યો હતો 1954 માં લોથલ શોધી કાઢવાનો યશ ડો.એસ.આર.રાવના
ફાળે �ય છે. લોથલનું ઉત્ખનન કાયર્ પણ ડો. રાવે કયુ� હતું. ડો. એસ. આર. રાવે
સૌરા� માં 1954-56 માં સવ�ક્ષણ દરમ્યાન 1954 માં રંગપુર સ્થળ શોધી કાઢયું હતું.
ઈ.સ. 1964માં શ્રી જે.પી.�શીએ લગભગ પચીસ જેટલાં આ સંસ્કૃ ￵તના સ્થળો
શોધી કાઢયાં હતાં. કચ્છ �જ�ામાં સુરકોટડા અને ધોળાવીરા શોધવાનો યશ પણ
શ્રી જે.પી. �શીના ફાળે �ય છે. સુરકોટડાનું ઉત્ખનન કાયર્ તેમણે કયુ� હતું. પરંતુ
ધોળાવીરાનું ઉત્ખનન કાયર્ કોઈ અગમ્ય કારણોસર અટવાઈ ગયું હતું. જે 1990માં
શ્રી આર.એસ.�બ� �ારા શરુ કરવામાં આવ્યું હતું.
ડો. એસ.આર. રાવ ને અમદાવાદ ન�ક સંધુ સંસ્કૃ ￵તનું બંદરીય સ્થળ લોથલ
શોધી કાઢવાનું શ્રેય મ�ું. ત ેજ રીતે કચ્છમાં પુરાત�વ￵વદ શ્રી જગત્પ￵તઃ �શી ને
સુરકોટડા તથા ધોળાવીરા શોધી કાઢવાનું શ્રેય મ�ું. ડો. એસ. આર. રાવે લોથલનું
ઉત્ખનન કાયર્ કયુ�, જ્યારે જગત પ￵ત �શીએ સુરકોટડાનું ઉત્ખનન કાયર્ કયુ�. � કે
ધોળાવીરાનું ઉત્ખનન કાયર્ ઘણા વષ� પછી એટલે કે 1990 પછી ડો. આર.એસ. �બ�
�ારા કરવામાં આવ્યું. આમ ધોળાવીરાના ઉત્ખનન કાયર્નંુ શ્રેય ડો. આર. એસ. �બ�ને
ફાળે �ય છે.આજે તો ધોળાવીરા પુરાત�વીય સ્થળને ￵વ� ધરોહરમાં સ્થાન મ�ું છે.
અને ધોળાવીરા ગામને પ્રાચીન ધરોહર ગામની જેમ ￵વકસાવવા માટે સરકાર �ારા
એક પ્રકલ્પ પણ હાથ ધરવામાં આવ્યો છે.
ત્યાર પછી તો ગુજરાતમાં ઘણા પુરાતત્વીય સ્થળોની શોધ થઇ ચૂકી છે. કચ્છ
માં પણ ઘણા પુરાત�વીય સ્થળો શોધી કાઢવામાં આવ્યા છે. કચ્છની ભૂ￵મ તો
પુરાત�વ￵વદો માટે પુરાત�વીય સ્થળોનો અમૂલ્ય ખ�નો છે. કચ્છમાં ￵શકારપુર,
ગૂંથલી -દે શલપુર, પાબુમઠ, કાનમેર, નેત્રા - ખીરસરા, મેઘપર, સેવકીયા-ચત્રોડ, કોટડા
- ભડલી, કટે�ર વાવ, સયોત ગુફા, રાસા� ના ગઢડા, કં થકોટ, અંધૌ, દં દો પધ્ધર,
પ�રગઢ, બકરીકોટ, સરાણ, જૂ ની કુ રણ, આડેસર, સુરકોટડા, જૂ ના ખ�ટયા, નાની
છેર તથા ધોળાવીરા જેવા પુરાત�વીય સ્થળો કચ્છની મુખ્ય ભૂ￵મ પર તથા ￵વઘોકોટ,
કં જરકોટ (હાલ સંધ પાિકસ્તાન), કરીમશાહી, કા� કા કરાઈ, મરૂડા ટ�ર જેવા
સ્થળો કચ્છના મોટા રણમાં તેમજ બસ્તા બંદર, કોટડી ધમર્શાળા જેવા સ્થળ કોરી
ક્રીકમાં તથા સંદડી બંદર જેવા સ્થળ રણમાં પાણીમાં આવેલા છે.
ધોળાવીરા , ગુંથલી - દે શલપુર, સુરકોટડા,પાબુમઠ, કાનમેર, કોટડા - ભડલી તથા
જૂ ની કુ રણ અને સાંધવ જેવા સ્થળોએ તો ઉત્ખનન પણ થયું છે. હું અહ� ઉપગ્રહ �ારા
મળતી તસવીરોની મદદથી પુરાતત્વીય સ્થળો ￵વષે વાત કરીશ. આ સ્થળો ઉપરાંત
અન્ય ઐ￵તહાસક તથા પ્રાચીન સ્થળો તથા નવા શક્ય પુરાતત્વીય સ્થળો શોધી કાઢવા
અંગે પણ �ણકારી આપવા પ્રયત્ન કરીશ. ઉપગ્રહની તસવીરો આપણને કુ દરતી
રંગ તથા ફોલ્સ કલરમાં મળે છે. વનસ્પ￵ત લીલા રંગની હોય છે જે કુ દરતી રંગની
તસવીરમાં લીલી દે ખાય છે જ્યારે ફોલ્સ કલર તસવીરો માં વનસ્પ￵ત નો રંગ લાલ
�વા મળે છે. આ તસવીરોની મદદથી આપણે જે ￵વસ્તાર માં પહ�ચવું મુશ્કે લ હોય
તેવા ￵વસ્તાર નો પણ અભ્યાસ ઘેર બેઠાં કે લેબોરેટરીમાં બેસીને આપણે કરી શકીએ
છીએ અને પુરાત�વીય સ્થળો અંગે મા￵હતી મેળવી શકીએ છીએ.
મેં કચ્છની મુખ્ય ભૂ￵મ પર, કચ્છના મોટા રણમાં તથા કોરી ક્રીકમાં તથા રણમાં
જયાં પાણી ભરાઈ રહે છે તેવા દુ ગર્મ ￵વસ્તારોમાં પણ ઉપગ્રહની તસવીરોની મદદથી
પુરાતત્વીય સ્થળો શોધી કાઢી, સ્થળ પર જઈ તે અંગેના પુરાવા એકત્ર કરી સા�બત
કયુ� છે કે પુરાતત્વીય સ્થળો શોધી કાઢવામાં ઉપગ્રહની તસવીરોનો આપણે સફળતા
પૂવર્ક ઉપયોગ કરી શકીએ છીએ. તથા જયાં ઉત્ખનન થયું હહે ત્યાં વધારાના કયા
￵વસ્તારોમાં અવશેષો દબાયેલા પડયા છે તે અંગે પણ �ણકારી મેળવી શકીએ છીએ.
હું આ લેખ માં તસવીરો માં પુરાતત્વીય સ્થળો કે વા દે ખાય છે તે અંગે આપ સૌને
મા￵હતી આપવાનો પ્રયત્ન કરીશ. પહે લાં �ણીતા સ્થળો અથવા જયાં ઉત્ખનન થયું
છે તેવા સ્થળો અંગે મા￵હતી મેળવી લઈએ.
િશકારપુર સૌરા�માંથી મા￵ળયા થઇ સૂરજબારી પૂલ પરથી કચ્છમાં દાખલ થઈએ
ત્યારે જમણા હાથે ભચાઉ તાલુકાનું ￵શકારપુર ગામ આવે છે. ￵શકારપુર ગામથી 4.5
િકલોમીટર દૂ ર દક્ષણ િદશા માં મા￵ળયા ગાંધીધામ હાઇવેથી ડાબી બાજુ એ વાલ￵મયો
ટોમ્બો આવેલો છે.
ઈ.સ. 1987-88 માં, ગુજરાત રાજ્યના પુરાતત્વ ￵વભાગ �ારા, અહ� ઉત્ખનન
કાયર્ થયું હતું. ત્યાર પછી ગુજરાત રાજ્ય પુરાતત્વ ￵વભાગ અને મ. સ. યુ￵નવસ�ટીના
પુરાતત્વ￵વદો �ારા અહ� 2007-08 માં ઉત્ખનન કરવામાં આવ્યું હતું. લેખકે તે સમયે
(1988-89) ગુજરાત રાજ્ય પુરાતત્વ ￵વભાગના ￵નયામક શ્રી મુકુંદભાઈ હ. રાવલ
સાથે આ સ્થળ ની પહે લી વખત મુલાકાત લીધી હતી.
અહ� રાજ્ય સરકાર અને કે ન્દ્ર સરકાર �ારા રાજ્ય ધોરી માગર્ અને અન્ય રસ્તાઓ
બનાવવા માટે તથા પવન ચ�ીઓ નાખવા જેવા અન્ય ￵વકાસના કામોના લીધે આ
સ્થળ હાલમાં તો લગભગ ન�પ્રાયઃ હાલતમાં છે.
9
અહ�થી િકં મતી પથ્થર નાં ઘરેણાં, શંખ ની બંગડીઓ, તાંબાની ભૂંગળીઓ -
નળીઓ, માટીનાં રમકડાં - ટેરાકોટા, છરી - ચપ્પા, વ�ટીઓ, માટી નાં ગાડાં, માટીની
પ્રાણીઓની આકૃ ￵તઓ, પોઠીયા, માટીનું માણસ નું ધડ - હાથ પગ તથા શરીરનો
નીચેનો ભાગ તૂટલ ે ી હાલતમાં મળી આવેલ છે. આ ઉપરાંત જુ દી જુ દી િડઝાઇન
ધરાવતાં ઠીકરાં, ￵ત્રકોણાકાર કે ક, હાડકાં માંથી બનાવેલ ￵વ￵વધ વસ્તુઓ, સોનાનાં
સૂ�મ મોતી, સ્ટેન્ડ સાથે ડીશ, વાટકા, નાના ઘડા, પથ્થરની પતરીઓ - છપતરીઓ,
￵વ. વસ્તુઓ મળી આવી હતી.
લખાણ સાથેની મુદ્રાઓ - સીલ, ત્રણ માથાવાળા યુ￵નકોનર્ની આકૃ ￵ત પણ મળી
છે. લાખનો ઉપયોગ કરી આપણે જેમ સીલ મારી વસ્તુઓ બાંધીએ છીએ તેમ ત્રણ
સીલ કરેલા નમૂના મ�ા છે જેમાં ઉપરના ભાગમાં લખાણ છે તથા નીચેના ભાગમાં
દોરા તથા તેમાં ગાંઠો વાળેલી �ઈ શકાય છે. હાડકાં ઘણી મોટી સંખ્યામાં મ�ા છે.
જેમાં 47 �તનાં પ્રાણીઓનાં હાડકાં છે.જેમાંથી 23 સસ્તન પ્રાણીઓ નાં છે જેમ કે
જંગલી ભેંસ, નીલગાય - રોઝ, કા￵ળયાર તથા અન્ય હરણ તેમજ જંગલી સુવર - ડુ�ર,
સસલાં, ગેંડો - રીનોસરોઝ, જેવા પ્રાણીઓનાં છે. ત્રણ હાડકાં પક્ષીઓના છે, પાંચ
હાડકાં માછલીઓના તથા તેર જેટલા હાડકાં �દુ કાય શરીર ધરાવતાં પ્રાણીઓનાં છે.
આ ઉપરથી તે સમયના લોકોના ખોરાક ￵વષે પણ આપણને �ણકારી મળી શકે
છે. અહ� 85 ટકા જેટલા પ્રાણીઓ પાલતુ જનાવર હશે તેવંુ જણાય છે. ઘોડાનાં હાડકાં
પણ અહ� થી મળી આવ્યા છે.
ઉપગ્રહની તસવીરોમાં અહ� કોઈ િક�ો, બુજ,ર્ કે દીવાલો તથા અન્ય કોઈ પથ્થરનું
કે �ટોનું બાંધકામ હોય તેવી કોઈ ￵નશાનીઓ �વા મળતી નથી તેથી એમ કહી
શકાય કે આ વસાહત ખેતી કે પશુપાલન આધા�રત ગ્રામ્ય વસાહત હશે કે કોઈ નદી
િકનારાની કે સમુદ્ર કાંઠાની બંદરીય વસાહત હશે.
સુરકોટડા કચ્છમાં અગત્યનું કહી શકાય તેવંુ પુરાતત્વીય સ્થળ સુરકોટડાને ગણાવી
શકાય. સહુ પ્રથમ કચ્છમાં ભારતીય પુરાતત્વ ખાતાના પુરાતત્વ￵વદ શ્રી જગત્પ￵તઃ
�શી �ારા શોધાયેલંુ અને ઉત્ખનન કરવામાં આવેલંુ આ સ્થળ છે. પરંતુ અહ� સુધી
પહ�ચવાનો પાકો ડામર રોડ -બારમાસી રસ્તો ન હોવાને કારણે ઘણા ઓછા લોકો
અહ�ની મુલાકાત લે છે. આ નગર િક�ેબંધ નગર હતું અને િક�ાની દક્ષણ િદશામાં
અંગ્રે� શબ્દ એલ આકાર નો દરવા� ઉપગ્રહ ની તસવીરમાં �ઈ શકાય છે. આવા
દરવા� યુ� વખતે ઘોડા તથા ગજરાજ - હાથીની ઝડપ તોડવા માટે બનાવવામાં
આવતા હતા તેમજ દરવા� માં મોટા ખીલા હોવાથી પ્રાણીઓ ઈ�ગ્રસ્ત થતાં
દુ શ્મનોને િક�ામાં દાખલ થતા અટકાવી શકાય તે ઉ�ેશ્ય રહે તો હતો.
આ સ્થળ આડેસર થી ફતેહગઢ થઈ બેલા જવાના રસ્તે સણવા ગામ પાસે આવેલંુ
છે.અહ�થી ઘોડા અને ગધેડાના હાડકાના અવશેષો મ�ા છે. જે દશાર્વે છે કે હરપ્પન
કાળમાં ઘોડાની હાજરી હતી. િદલ્હી પાસે સનૌલી પુરાતત્વીય સ્થળેથી રથ પણ
તાજેતરમાં મળી આવ્યો છે. સ્થળ ની પૂવર્ િદશા માં ખોદકામ કરવામાં આવે તો હજુ
ઘણું �ણવા મળે તેવંુ મને લાગે છે.
ધોળાવીરા ખડીર બેટમાં ધોળાવીરા ગામથી ઉત્તરમાં કોટડા ટીમ્બા પર થી આ
વસાહત મળી આવી છે. 1963 માં સ્થા￵નક રહે વાસી શ્રી શંભુદાન ગઢવીને દુ ષ્કાળના
રાહત કાય�ના ખોદકામ દરમ્યાન અમુક વસ્તુઓ મળી આવી હતી તે તેમણે ભૂજ ખાતે
ભારતીય પુરાતત્વ ખાતાના અ￵ધકારીઓને બતાવતાં આ સ્થળ ￵વષે પ્રથમ �ણકારી
શ્રી જગત્પ￵તઃ �શી �ારા મળી હતી. પરંતુ કોઈ અગમ્ય કારણોસર ત્યાં ઉત્ખનનનું
કાયર્ લાંબા સમય સુધી થયું ન હતું. ઈ.સ. 1990 માં, ડો. આર. એસ. �બ� �ારા
અહ� ઉત્ખનન કાયર્ શરુ કરવામાં આવ્યું અને આ સ્થળ ના ઉત્ખનન માટેનો શ્રેય
ડો.આર.એસ. �બ�ને ફાળે ગયો. શહે રની ચારે તરફ િક�ો તથા િક�ાની બહાર
પથ્થર ખોદીને બનાવેલ જળાશયો, િક�ાના દરવા�, ના��હ - સ્ટેિડયમ, બ�ર
￵વ. �વા મળે છે.
અહ�થી મોટુ ં દશ અક્ષરનું એક બોડર્ પણ મ�ું છે. જે દશાર્વે છે કે તે સમયે લોકો
અભણ નહ� પણ ￵શક્ષત હતા.
હવે તો ધોળાવીરાને ￵વ� ધરોહર માં સ્થાન મ�ું છે અને સરકારે ધોળાવીરા
ગામને પ્રાચીન નગરની જેમ તેનો ￵વકાસ કરવાનો ￵નણર્ય પણ કય� છે.
ઉપગ્રહની તસવીરોમાં ધોળાવીરા ચોરસ નગર દે ખાય છે અને આસપાસના
જળાશયો - ટર્ ન્ે ચ પણ �ઈ શકાય છે. ઉત્ખનન કયાર્ સવાયના ભાગોમાં પણ અને
પુરાતત્વ ખાતાએ તૈયાર કરેલ પ્લાન - નકશાની બહારના ભાગમાં પણ િક�ાના તથા
અન્ય બાંધકામના અવશેષો હોય તેવંુ જણાય છે. ઉપગ્રહની આ તસવીરોના ઉપયોગ
�ારાજ્યાં ખોદકામ - ઉત્ખનન નથી થયું તેવા અન્ય ઘણા સ્થળોએ જરૂરી ખોદકામ
કરવામાં આવે તો ઘણી નવી �ણકારી મળી શકે તેમ છે તેવંુ હું માનું છુ ં.
 કાનમેર �ુરાત�વીય �ળ
કાનમેર કચ્છના રાપર તાલુકા ના કાનમેર ગામની બાજુ માં આ પુરાતત્વીય સ્થળ
આવેલંુ છે. આડેસરથી ભચાઉ જતાં રા�ીય ધોરીમાગર્ નંબર 27 પર રસ્તાની ડાબી
બાજુ એ એક િકલોમીટરના અંતરે આ ગામ આવે છે. રસ્તા પરથી ડાબી બાજુ એ વ�ા
પછી ગામમાં દાખલ થતાં જમણી તરફ વળીને ઈશાન િદશામાં આ પુરાતત્વીય સ્થળ
આવેલંુ છે જે બકર કોટના નામે પણ ઓળખાય છે. સંધુ - સરસ્વતી સભ્યતાનું આ
સ્થળ શ્રી આર.એસ. �બ� અને તેમની ટુ કડીએ 1980 ના દશકા માં સવ�ક્ષણ કરતી
વખતે શોધ્યું હતું.
આ સ્થળનું ઉત્ખનન ગુજરાત રાજ્યના પુરાતત્વ ￵વભાગ અને રાજસ્થાનના
ઉદયપુરની સંસ્થાના શ્રી �વણ સંહ ખડકવાલ �ારા કરવામાં આવ્યું હતું. આ સ્થળ
115 મીટર પહોળાઈમાં અને 155 મીટર લંબાઈમાં ફે લાયેલંુ છે. અને સમુદ્રતળથી 20
મીટરની ઊંચાઈએ આવેલંુ છે. અહ�થી પ્રાચીન મકાનો, ઠીકરાં-પોટરી, સીલ તથા મોતી
મ�ાં છે. અહ�થી 0.35 મીલીમીટર થી 0.75 મીલીમીટર જેટલા સૂ�મ કાણાંવાળા
સૂ�મ મોતી પણ મ�ાં છે.
સ�ધવ �ુરાત�વીય �ળ
સ�ધવ કચ્છ �જ�ામાં અબડાસા તાલુકાના સાંધવ ગામ પાસે મહારા� સયા�રાવ
યુ￵નવસર્ટી ના પુરાતત્વ￵વદ ડો. અ�જતપ્રસાદ અને તેમની ટીમે આ સ્થળેથી સૌપ્રથમ
વખત 2018-19 માં, દે શમાં એક લાખ ચૌદ હ�ર વષ� જેટલી જૂ ની માનવ વસાહત
શોધી કાઢી છે. કચ્છના દ�રયા િકનારાથી આ સ્થળ આશરે વીસ િકલોમીટર જેટલું
દૂ ર આવેલંુ છે.
લંડન ની હોલોવે યુ￵નવસર્ટીના ￵વ�ાનો, મ.સ. યુ￵ન. ના પુરાતત્વ￵વદો, અને
પ્લેન્ક ઇ�ન્સ્ટ�ૂટ ફોર સાયન્સ ઓફ �ુમન ￵હસ્ટરી ના ￵વ�ાનોએ કોઠારા પાસે નાયરા
નદીની ખીણ માં આવેલ સાંધવ પાસેની આ વસાહતનો અભ્યાસ કરી કવાટર્રનરી
સાયન્સ �રવ્યુઝમાં સંશોધન પત્ર પ્રસ� કયુ� હતું.
ડો. �મ્બો બ્લીન્કટનના જણાવ્યા મુજબ આ અભ્યાસ પરથી �ણવા મ�ું છે કે
આ વસાહત હોમો સે￵પયન્સની હાજરીનો દે ખીતો પૂરાવો છે અને તેઓ કઈ �તના
પથ્થરના સાધનોનો ઉપયોગ કરતા હતા તે પણ અહ�થી �ણવા મ�ું છે.
જૂ ના ખિટયા લખપત તાલુકામાં આવેલ ખ�ટયા અને લાખાપર ગામમાં કે રાલા
યુ￵નવસ�ટી ના પુરાતત્વ￵વદ શ્રી રાજેશ એસ.વી.ના ને�ત્વ હે ઠળ કામ કરતી ટીમે
સવ�ક્ષણ કરતાં ઈ.સ. 2016 માં આ સ્થળ શોધી કા�ું હતું. ત્યાર પછી 2019-20
માં 75 કબરોનું ઉત્ખનન કયુ� હતું. આ પુરાતત્વ￵વદોએ આ સ્થળે ઉત્ખનન કરી પૂવર્
હરપ્પન કાળનું દે શભરમાં સૌથી મોટુ ં આશરે 16 હે ક્ટર માં ફે લાયેલ કબ્રસ્તાન - દફન
સ્થાન શોધી કા�ું હતું. આશરે 500 જેટલી કબરો શોધી તેમાંથી 197 જેટલી કબરોમાં
ઉત્ખનન કાયર્ કયુ� છે. અહ� કબરો ઉત્તર દક્ષણ િદશામાં તથા પૂવર્ પ��મ િદશામાં
પણ �વા મળે છે. કબરો ની લંબાઈ પણ જુ દી જુ દી �વા મળે છે. મોટા ભાગની
કબરો લંબચોરસ આકારની છે પણ કે ટલીક લંબગોળ આકારની તથા વતુર્ળ આકારની
પણ �વા મળે છે. આટલી કબરનો અભ્યાસ કરતા માત્ર એક જ કબર માંથી આખું
હાડ￵પંજર મ�ું હતું. કબરોમાંથી બંગડીઓ, શંખના મણકા, પથ્થરના મણકા, સીલ-
મુદ્રા, વાસણો ￵વ. વસ્તુઓ પણ મળી છે.
કોટડા કચ્છ �જ�ામાં ભુજથી નખત્રાણા જતાં રસ્તામાં પુંઅરે�ર મહાદે વનું મંિદર
આવે છે. આ મંિદરના સ્થાનથી ઈશાન િદશામાં આ સ્થળ આવેલંુ છે. અહ� જૂ નું કોટડા
તથા 2001ના ધરતીકં પ પછી નવું વસાવેલંુ કોટડા પણ આવેલ છે.
આ હરપ્પન સ્થળની સહુ પ્રથમ શોધ શ્રી જે. પી. �શીએ 1965-66માં કરી હતી
પરંતુ તે બહુ પ્રકાશમાં આવી ન હતી. લોકો આ સ્થળ ￵વષે પણ પધ્ધરગઢની માફક
અ�ણ હતા.
આ સ્થળ િક�ેબંધ છે અને 3.11 એકરમાં ફે લાયેલ છે. ઈ.સ. 2003-4 માં લેખકે
ઉપગ્રહની તસવીરોની મદદ થી પધ્ધર ગઢની જેમ આ સ્થળ પણ શોધી કા�ું હતું.
અને તેની રજૂ આત અનેક સ્થળે કરી હતી. આ ￵વસ્તારમાં જયાં બે નદીઓ કોટડી
અને થારાવડી મળે છે ત્યાં વચ્ચેના ભાગમાં ઉપગ્રહની તસવીરમાં એક ચોરસ આકાર
�ઈ શકાય છે. સ્થળ પર મુલાકાત લેતાં ત્યાં અનેક અવશેષો વેર-￵વખેર પડેલા �વા
મ�ા હતા. ઈ.સ.2010-2013 માં ગુજરાત રાજ્યના પુરાતત્વ ￵વભાગ, તેમજ
કે નેડાની ટોરેન્ટો અને હે ￵મલ્ટન યુ￵નવસર્ટી તથા મહારા� સયા�રાવ યુ￵નવસર્ટીના
પુરાતત્વ￵વદોએ સાથે મળી ઉત્ખનન કાયર્ કરતાં �ણવા મ�ું હતું કે 4320 થી 3970
વષ� પહે લાં અહ� �વન ધબકતું હશે.
કોટડા પુરાતત્વીય સ્થળ થી ઉત્તર િદશામાં બે નદીઓના સંગમ સ્થાન પાસે અન્ય
એક ચોરસ સ્થાન કોરોના સેટલ ે ાઈટ �ારા (1965) માં પ્રા� તસવીર માં �ઈ શકાય
છે. આ સ્થાન પુરાતત્વીય સ્થળ પહે લાં નું હોવાની શક્યતા છે. કદાચ સાંધવ જેટલું
10
પ્રાચીન પણ હોઈ શકે છે. આ સ્થાનના અક્ષાંશ રેખાંશ 23 � 20΄ 55.35” અને 69 � 25
΄ 30.97” છે. અહ� ઉત્ખનન કરવામાં આવે તો ઘણું નવું �ણવા મળે તેવંુ હું માનું છુ ં.
જૂ ની કુ રણ જૂ ની કુ રણ પાસે કોઈ પુરાતત્વીય સ્થળ છે તેવી �ણકારી પુરાતત્વ
ખાતાના અ￵ધકારીઓને હતી. વડોદરાના કે ન્દ્ર સરકારના પુરાતત્વ ￵વભાગમાં તે
સમયે કાયર્રત અ￵ધકારી શ્રીમતી પ્રમા�ણક ને આ સ્થળે ઉત્ખનન કરવાનું હોઈ તે
અંત�રક્ષ ઉપયોગ કે ન્દ્ર ઈસરો અમદાવાદ માં મારી ઓિફસમાં મને મળવા આવેલા. મેં
ચાંપાનેરમાં મદદ કરી હતી તેની �ણકારી તેમને હતી અને પુરાતત્વના અભ્યાસ માટે
ઉપગ્રહની તસવીરો ઉપયોગી થાય છે તે પણ તેઓ �ણતા હતા.
મેં તેમને કુ રણ ની આસપાસ ના શક્ય સ્થાનો બતાવ્યા હતા. તે સ્થળની મુલાકાત
લઈને ફરીથી મને ઓિફસ માં મળવા આવ્યા હતા. તેમની પાસે જે મા￵હતી હતી તે
પ્રમાણે તેમને સ્થળ પર કોઈ ￵નશાની �વા મળતી ન હતી તેવંુ તેમની વાતચીત પરથી
જણાયું હતું.
મેં ઉપગ્રહની તસવીર પરથી તેમને શક્ય સ્થાન તસ્વીર પર દશાર્વતી તસવીરો પણ
તેમને આપી હતી. તે પછી તે ફરીથી મેં દશાર્વેલ સ્થળ પર ગયા અને ત્યાં તેમને �ણવા
મ�ું હતું કે લોકો તે સ્થાનને પ￵વત્ર માનતા હતા અને લોકો ત્યાં પેશાબ કે ઝાડે જતા ન
હતા. ત્યાંથી તેમને અમુક ￵નશાનીઓ પણ �વા મળી અને ત્યાં તેમણે ઉત્ખનન કરતાં
એક સ્ટેિડયમ, િક�ો તથા લોઅર ટાઉનના અવશેષો પણ મ�ા હતા.
સારણ - મ�� પો� �ળની �ુલાકાત
સારણ લેખક �ારા સહુ પ્રથમ ઉપગ્રહની તસવીરોની મદદથી કોઈ પુરાત�વીય સ્થળ
શોધવામાં આવ્યું હોય તો તે આ સ્થળ છે. ધોળાવીરાની ઉત્તર િદશામાં ખડીર બેટની
કાંધી પર રણના પાણીને અડીને ભૂ￵મ પર આવેલંુ આ સ્થળ છે જે સારણના નામે
ઓળખાય છે.
હું જ્યારે ઘાસના ￵વસ્તારના અભ્યાસ માટે આ ￵વસ્તાર માં ગયો ત્યારે મને ચોરસ
આકારના લીધે આ ભાગમાં રસ �ગ્યો હતો. મેં સુરક્ષા દળના અ￵ધકારી સાથે આ
સ્થળની મુલાકાત લીધી હતી. મને તે સ્થળ પર પથ્થરની િદવાલો �વા મળી હતી.
અહ� સમેન્ટનો ઉપયોગ થયો નથી.
ધોળાવીરા પણ ચોરસ દે ખાતું હતું. ધોળાવીરા માં પણ મને અમુક રસપ્રદ બાબત
�વા મળી હતી. આથી તે સમયે ત્યાં કામ કરતા ડો. આર.એસ. �બ� સાથે મેં ચચાર્
કરી હતી. અને સારણ સ્થળ અંગે પણ ચચાર્ કરી હતી.
આથી ત્યાં કામ કરતા પુરાત�વ￵વદ શ્રી અ��ની અસ્થાના, શ્રી આલોક ￵ત્રપાઠી
અને શ્રી યદુ વીર સંહ રાવત મારી સાથે સ્થળ પર આવ્યા હતા. અને ટર્ ન્ે ચ કરી
�ણકારી મેળવી હતી કે તે સ્થળ સારણ પણ ધોળાવીરા જેટલું જ પ્રાચીન હતું. આમ
ઉપગ્રહની તસવીરમાં ચોરસ આકારના સ્થળે પુરાતત્વીય અવશેષો મળતાં મને ખાતરી
થઇ કે તે પુરાતત્વીય સ્થળ છે. અને મારા ￵વ�ાસમાં વધારો થયો. આ સ્થળે પણ
ઉત્ખનન કરવાની જરૂર છે.
નરા - આધોઇ આધોઇ પાસે નરા ડેમની બાજુ માં ઉપગ્રહની તસવીર માં એક
લંબચોરસ આકાર �ઈ શકાતો હતો. મને એમ લાગ્યું કે આ પણ પુરાતત્વીય સ્થળ
હોવું �ઈએ. તેથી સ્થળ પર જઈ ચોકસાઈ કરતાં ત્રણ જુ દા જુ દા સમય ગાળાનાં
ઠીકરાં - પોટરી ત્યાંથી મળી.હતી. આ સ્થળે પણ � ઉત્ખનન કરવામાં આવે તો ઘણું
�ણવા મળે તેવંુ જણાય છે. આ સ્થળ જે ખેતરમાં કોળી મરાયા હતા ત્યાં આવેલંુ છે.
2001 ના ધરતીકં પમાં આધોઇ નાશ પામ્યું હતું. આજનું આધોઇ નવું વસેલંુ આધોઇ
છે. ભૂતકાળમાં પણ કોઈ ભૂકંપમાં નાશ પામેલંુ આ સ્થળ હોઈ શકે છે.
પુંઅરો ગઢ - પ� ગઢ ભુજથી નખત્રાણા જતાં રસ્તાની ડાબી બાજુ એ પુંઅરે�ર
મહાદે વનું મંિદર આવે છે. તેની બાજુ માં એક પુરાત�વીય રક્ષત સ્થળ વડી મેડી આવેલંુ
છે.અહ� બાજુ માં એક િક�ેબંધ મોટા નગરના અવશેષો વેર￵વખેર હાલતમાં પડેલા
છે. આ સ્થળ ￵વષે ઘણા લોકોને તથા પુરાત�વ ખાતાના ઉચ્ચ અ￵ધકારીઓને પણ
�ણકારી ન હતી. લોકો પુંઅરે�ર મંિદર તથા વડી મેડીની મુલાકાત લઇ ત્યાંથી આગળ
નીકળી જતા હતા. ગેઝે�ટયરમાં આ અંગે મા￵હતી ઉપલબ્ધ છે પરંતુ તે બી� ગામ
મંજલ માં દશાર્વેલ છે.
પ�રગઢના િક�ાની દક્ષણ િદશામાં તેનો દરવા� �ઈ શકાય છે જે અંગ્રે�
અક્ષર એલ આકારનો છે. આવા દરવા� બનાવવા પાછળનો હે તુ યુ� સમયે હાથી -
ગજરાજ કે ઘોડાઓની ઝડપ તોડી નાંખવા માટેનો હતો. સુરકોટડા પુરાત�વીય સ્થળે
પણ આવો એલ આકારનો દરવા� દક્ષણ િદશામાં �ઈ શકાય છે.
દં દો પ�ધર ખાવડા બેટ માં ખાવડાથી ખડીર જવાના રસ્તે કાટવાંઢ પહે લાં �મ
કુ ન�રયા ગામ પાસે આ પુરાતત્વીય સ્થળ આવેલંુ છે. પુરાતત્વ ખાતાના અ￵ધકારીઓ
તથા પુરાતત્વ માં રસ ધરાવતા લોકોને પણ આ સ્થળ ￵વષે કોઈ �ણકારી નથી. લેખકે
ઉપગ્રહની તસ્વીરોની મદદ થી આ સ્થળ શોધી કા�ું હતું. સ્થળ પર જઈ તપાસ કરતાં
આ સ્થળે લગભગ એકસો જેટલા મકાનોના અવશેષો પાંચ થી છ ફૂ ટની ઊંચાઈના
�વા મ�ા હતા. ગામની ફરતે બે િક�ાના અવશેષો પણ તસ્વીરમાં તથા સ્થળ પર
�ઈ શકાતા હતા. કચ્છના મોટા રણમાં સરહદી રસ્તા તૈયાર કરવા માટે કોન્ટર્ ાકટરના
માણસો ટર્ ક્ે ટરોમાં આ પથ્થર ઉઠાવી જતા હતા તેવી મા￵હતી મળી હતી.
આ સ્થળ ની બાજુ માં રસ્તાની સામે પૂવર્ િદશામાં ડુંગર પર એક અન્ય સ્થળ
બકરીકોટ પણ આવેલંુ છે. જ્યાં ઠીકરાં વેર ￵વખેર પડયા હતા. અંધૌ પણ અહ�થી
ન�ક છે. આ સ્થળે તથા બકરીકોટ અને અંધૌમાં પણ ઉત્ખનન કરવામાં આવે તો
ઘણી નવી �ણકારી મળી રહે તેમ છે.
રાસા�ના ગઢડા બેલા બેટ પર બાલાસરથી ઉત્તર િદશામાં રણ ની કાંધી પર આવેલંુ
આ ગામ રાસા�ના ગઢડા સંપૂણર્ પણે નાશ પામ્યું હોય તેમ જણાય છે. અહ� રણની
કાંધી પર જમીન બે ભાગમાં વહેં ચાઈ ગઈ હોય તેવંુ ઉપગ્રહની તસવીરમાં સ્પ� પણે
�ઈ શકાય છે. આ સ્થળની મા￵હતી પણ ઉપગ્રહની તસવીરોની મદદથી મળી હતી.
ભૂસ્તર શા�ની દ્ર��એ વાત કરીએ તો ફોલ્ટ લાઈનના કારણે કોઈ કાળે આમ
બન્યું હશે. સ્થળ પર ઘણા અવશેષો �ઈ શકાય છે.
કટ� �ર ઔદ�બર� િવ� િવ�ાલય - યુિનવિસ�ટ� ગુજરાતમાં પ્રાચીન વ�ભી ￵વ�
￵વ�ાલય - યુ￵નવસર્ટી ઉપરાંત કચ્છમાં ઔદુ મ્બરી ￵વ� ￵વ�ાલય આવેલ હોવાની
શક્યતા છે. �ુ એન ત્સંગ ના પ્રવાસ વણર્નમાં આ ચીની મુસાફરે લખ્યું છે કે કોટે�રમાં
આશરે એંશી જેટલા બૌ� / ￵વહાર / સ્તૂપ હતા. મોટા ભાગના લોકો કોટે�રને
આજના નારાયણ સરોવર પાસેના કોટે�રને તે સ્થળ માની લે છે. પરંતુ કોટે�ર પાસે
આવા કોઈ પ્રાચીન અવશેષો �વા મળતા નથી. કોટે�ર - કટે�ર લખપતથી ઈશાન
િદશામાં આશરે બાર િકલોમીટર દૂ ર આવેલંુ છે. અહ� સયોત પાસે બૌ� ગુફામાં
બુ�ની ઘણી મૂ￵તર્ઓ પણ મળી છે. લેખકે અહ� આવેલી એક વાવ તથા ￵શવ મંિદર
અને કા￵લકા મંિદર પાસે ઉપગ્રહ ની તસવીરો ની મદદ થી આ સ્થળ ના શક્ય સ્થાનો
શોધ્યા છે. પરંતુ કોરોના કાળ અને ત્યાર પછી નાદુ રસ્ત ત�બયતના કારણે સ્થળ પર
જઈ શકાયું નથી. અહ� કટે�રમાં પણ ઉત્ખનન કરવામાં આવે તો ઘણું �ણવા મળશે
તેવંુ હું અંગત રીતે માનું છુ ં.
સયોત ગુફા રક્ષત પુરાતત્વીય સ્થળ છે. બીજુ ં અહ� ￵શવ મંિદર અને કાળી મંિદર
પણ બે છે. તેથી સાચા સ્થળ પર અભ્યાસુ લોકો પહ�ચી શકતા નથી તેવંુ હું માનું છુ ં.
નાની છે ર નાની છેર લખપત તાલુકાનું લખપતથી પ��મ િદશામાં આવેલંુ ગામ
છે. ગામ થી પૂવર્ િદશામાં ખાડી પાસે અને લખપતની સીમા સુરક્ષા દળની ચોકી થી
પ��મમાં એક ટેકરા પર આ સ્થળ આવેલંુ છે. કચ્છ યુ￵નવસર્ટીના ભૂસ્તરશા� અને
પુરાતત્વ ￵વ�ા ના ￵વ�ાનો એ અહ� સંશોધન કરી એક સંશોધન પત્ર પણ પ્રસ� કયુ�
છે. તેમના અભ્યાસ પ્રમાણે આ વસાહત ત્રણ હ�ર વષર્ પહે લા �વંત હશે. આમ આ
વસાહત લોહ કાળ ની છે તેમ કહી શકાય. લેખકે પી.આર.એલ. ના ભૂસ્તર શા�ી
ડો. નવીન જુ યાલ તથા કચ્છ યુ￵નવસર્ટીના ભૂસ્તર શા�ી ડો.મહે શ ઠ�ર સાથે આ
સ્થળની મુલાકાત લીધી હતી. આ સ્થળે ઉત્ખનન કરવામાં આવે તો મોટી વસાહત
અંગે ઘણું �ણવા મળશે તેમ હું માનું છુ ં.
કચ્છના મોટા રણમાં લેખકે ઉપગ્રહની તસવીરોની મદદથી શોધી કાઢેલાં
પુરાતત્વીય સ્થળો: રણનો બધો ￵વસ્તાર એ￵પ્રલ મ￵હનાથી ઓક્ટોબર મ￵હના સુધી,
નૈઋત્યના પવનોના કારણે સમુદ્રનું પાણી રણમાં ધસી આવવાથી તથા વરસાદના
કારણે લુણી, બનાસ, સરસ્વતી, રૂપેણ તથા કચ્છ અને સૌરા�ની નાની મોટી નદીઓનું
આવતું પાણી રણમાં આવવાથી, પાણીથી ભરાયેલો રહે છે. આ પાણી 30 સે.મી. થી
90 સે.મી. જેટલું ઊંડું હોય છે. રણમાં એકાદ બે એકલ દોકલ સ્થળો સવાય રણમાં
ક્યાંય પણ કોઈ સ્થળ પોચું-નરમ કે લપસણું થતું નથી. રણમાં જેવંુ પાણી સૂકાઈ �ય
તે પછી રણની ભૂ￵મમાં મીઠાના થર �મવા લાગે છે.
ગરમીના કારણે હવા ગરમ થઈને ઉપરની િદશામાં જવાથી રણ ￵વસ્તારમાં
�ગજળ - ઝાંઝવાં �વા મળે છે. સવર્ સંગ્રહમાંથી મળતી મા￵હતી પ્રમાણે કચ્છના મોટા
રણમાં સવર્ત્ર પાણી �વા મળતું હતું. ઘાસનું એક તણખલું પણ �વા મળતું ન હતું.
હં જ નગર સુધી જતાં કોઈ �વનની ￵નશાની �વા મળતી ન હતી. નીરવ શાં￵ત અને
અફાટ પાણી વચ્ચે ક્યારેક કોઈ એકલ દોકલ પક્ષી ઉપર આકાશમાં �વા મળતું હતું.
ભૂતકાળમાં નરા, સંધુ, સતલજ, રાવી કે સરસ્વતી નદી / નદીઓ ના પાણી કચ્છમાં
આવતાં હતા અને નહે રો �ારા કચ્છના આજના બન્ની તથા રણ ￵વસ્તારમાં શાલી
ચોખા / લાલ ચોખાની ખેતી થતી હતી અને તે ચોખાની પરદે શોમાં પણ ￵નકાસ થતી
હતી. કચ્છના રણનો ￵વસ્તાર બહુ ફળદ્રુપ હતો અને આ ￵વસ્તારમાં ઘણા નગરો -
શહે રોમાં લોકો નો વસવાટ હતો. આવા નગરોમાં આજ ના રણ ￵વસ્તારમાં ￵વઘોકોટ,
કં જરકોટ, લલન પ�ણ, કા� કા કરાઈ, કરીમ શાહી, મરુડા ટ�ર જેવા નગરોની
વસાહત હતી. લેખકે ઉપગ્રહની તસવીરોની મદદ થી આવા નગરો મોટા રણમાં શોધી
11
કા�ા છે અને સ્થળ પર જઈ પુરાતત્વીય પુરાવા મેળવી શંશોધન પત્રો પ્રસ� કયાર્ છે
અને ફ્રાન્સમાં સ્ટર્ ોસબગર્ ખાતે આંતરરા�ીય સંગો��માં પોતાનું સંશોધન કાયર્ રજુ
પણ કયુ� હતું. ઉપગ્રહની તસવીરોની મદદથી પુરાતત્વીય સ્થળો શોધવાનું કાયર્ લેખકે
દે શભરમાં સૌ પ્રથમવાર કયુ� હતું.
િવઘોકોટકચ્છના મોટા રણમાં ખાવડા અને ધમર્શાળા સીમાચોકીથી આશરે એક
સો િક.મી. દૂ ર વાયવ્ય િદશામાં આ પુરાતત્વીય સ્થળ આવેલંુ છે. લેખકે 1990 માં,
ઉપગ્રહની તસવીરની મદદ થી, આ સ્થળ શોધીને, ત્યાં જવાનો પ્રયત્ન કય� હતો. પરંતુ
સૈન્ય દળ અને સીમા સુરક્ષા દળ તરફથી ત્યાં જવા માટેની ર� ઈ.સ. 2001 માં મળતાં
પહે લી વખત ટાઈમ્સ ઓફ ઇ�ન્ડયાના પત્રકાર શ્રી શ્યામ પારેખ સાથે ત્યાં પહ�ચી
શક્યા અને આ પુરાત�વીય સ્થળ શોધી કાઢવાનો અને ચોકસાઈ-ખાત્રી કરવાનો
અનેરો આનંદ થયો. ￵વઘોકોટનો િક�ો પંચકોણ - પેંટાગોન આકારનો છે.
િક�ાના અવશેષો, મકાનો ના અવશેષો, તાંબાના સ�ાઓ વગેરે મળી આવતાં
કોઈ મોટા નગરની શક્યતાઓ જણાઈ હતી. ત્યાર પછી તો વારંવાર જવાનું થયું. ત્યાં
િક�ાની બહાર નૈઋત્ય િદશામાં મોટા બૌ� સ્તૂપના અવશેષો પણ �ઈ શકાય છે.
ઇ�ન્ડયા ટૂ ડે ના પત્રકાર શ્રી ઉદય મધુરકરે આ સ્થળની મુલાકાત લઇ ઇ�ન્ડયા
ટૂ ડેમાં હાઈ ટેક આિકર્ ઓલો� લેખ પણ પ્રકા￵શત કય� હતો. આજતક ચેનલના તે
સમયના ચીફ બ્યુરો શ્રી ધીમંતભાઈ પુરો￵હતે ￵વઘોકોટ અને કરીમશાહી સ્થળોની
મુલાકાત લઇ આજતક ચેનલ પર જે તે સમયે કાયર્ક્રમ પણ પ્રસા�રત કય� હતો.
પી.આર.એલ.; ડે�ન કોલેજ પૂણે,; તથા આઈ.આઈ.ટી. ખડગપુર �ારા સંશોધન
કાયર્ કરતા આ સ્થળ આશરે સોળસો વષર્ પહે લાં અ�સ્તત્વમાં હશે તેવંુ �ણવા મ�ું
છે અને આ સ્થળ લોહ યુગ નું હશે તેવંુ જણાય છે. ઉત્ખનન કાયર્ કરવાની જરૂર છે.
આ સ્થળની આસપાસ બહુ મોટા ￵વસ્તારમાં પુરાણા નગરના અવશેષો વેરાયેલા
�ઈ શકાય છે. ઉત્ખનન કરવામાં આવે તો ઘણું નવું �ણવા મળે તેમ છે. અહ�થી
મળેલ મોટી કોઠી અને તેમાં મળેલ પૂ�નો સામાન ઘણું કહી �ય છે.
￵વઘોકોટથી ઉત્તર િદશામાં કં જરકોટનો ચોરસ િક�ો પણ ઉપગ્રહની તસવીરોમાં
�ઈ શકાય છે. કં જરકોટ 1965 પહે લાં ગુજરાતમાં કચ્છમાં હતું. સંધની સરહદથી તે
આશરે 2700 મીટર દક્ષણમાં ગુજરાતમાં હતું. પરંતુ 1965ના યુ� પછી આંતરા�ીય
સમજૂ તી મુજબ તે આપણે 1968 માં પાિકસ્તાન ને સ�પ્યું હતું.
કર�મશાહ� કચ્છના મોટા રણમાં ધમર્શાળા સુરક્ષા ચોકી જ્યાં વૉર મેમો�રયલ
બનાવવામાં આવ્યું છે, ત્યાંથી ￵વઘોકોટ જતાં શક￵તબેટ પછી રસ્તામાં લગભગ
બાવીસ િકલોમીટરના અંતરે કરીમશાહી સુરક્ષા ચોકી હતી પણ તે સ્થળ આજે પણ
કરીમશાહીના નામે �ણીતું છે. આ સ્થળથી દક્ષણમાં રણમાં પાણીના િકનારે આ
પુરાત�વીય સ્થળ આવેલંુ છે.
લેખકે ઉપગ્રહની તસવીરોની મદદ થી આ સ્થળ શોધી કાઢી, સ્થળ પર જઈ
અવશેષો શોધી કાઢયા હતા. ત્યાર પછી તે સમયે ગુજરાત રાજ્ય સરકાર ના પુરાતત્વ
￵વભાગના વડા શ્રી યદુ વીર સંહ રાવત, વડોદરા મ.સ. યુ￵ન.ના ભૂસ્તરશા�ી ડો.
આર.વી. કરંથ તેમજ પી.આર.એલ.ના ભૂસ્તર શા�ી ડો. નવીન જુ યાલ તેમજ કચ્છ
યુ￵ન.ના ભૂસ્તર શા�ી ડો.મહે શ ઠ�ર સાથે જઈ અભ્યાસ કરતાં, �ણવા મ�ું
હતું કે આ સ્થાન ત્રણથી પાંચ હ�ર વષ� પહે લાં કોઈ મોટી નદીના િકનારે આવેલંુ
સ�� નગર હશે. વળી આ નદીનું ઉદગમ સ્થાન ￵હમાલયમાંથી હશે તેવંુ પૂરાવાઓ
પરથી જણાય છે. અહ�થી માટીના ઠીકરાં,માટીની મોટી કોઠીઓ, તાંબા ના સ�ા,
�ીઓના માથામાં નાંખવાની મોરના આકારની ￵પન, માછલીના હાડકાં વી. ઘણા
અવષેશો મળી આવ્યા હતા. ઉત્ખનન કરવામાં આવે તો િક�ેબંધ નગર સાથે ઘણી
નવી �ણકારી મળી રહે તેમ છે.
મ�ડા ટ�ર વૈિદક સરસ્વતી નદીના માટે મારા ઉપરી અ￵ધકારી શ્રી અરૂપ
દાસગુ�ાએ મને ઉપગ્રહની તસવીર ઉપલબ્ધ કરાવેલી. તે 1990 ની ઉપગ્રહની
તસવીર માં કચ્છ ના મોટા રણ માં ખડીર ટાપુની ઉત્તર માં એક પ્રાચીન નદીના
પ્રવાહના િકનારે એક ચોરસ િક�ેબંધ નગર હોય તેવંુ જણાતું હતું. આ િક�ાના
ચારે ખૂણા પર ચાર બુજનર્ ી ￵નશાની પણ દે ખાતી હતી.
સવ� ઓફ ઇ�ન્ડયાના નકશાનો ઉપયોગ કરતાં આ ￵વસ્તારમાં મરૂડા ટ�ર નામની
એક મોટી પથરાળ ડુંગરી �વા મળી. આ પુરાતત્વીય સ્થળ આ ટેકરીથી ચાર િકલોમીટર
જેટલા અંતરે ઉત્તર િદશામાં આવેલ છે. ત્યાર પછી મેં બે વખત તે સ્થળની મુલાકાત
લીધી હતી. બી� વખત િદલ્હીની પુરાતત્વીય સંસ્થાના દસેક જેટલા ￵વ�ાથ�ઓ તથા
અ￵ધકારી શ્રી આલોક ￵ત્રપાઠી સાથે હતા. પરંતુ સં�ગોવસાત અમે ત્યાં ટર્ન્ે ચ કરી શક્યા
નહ�. પણ ટેકરી પરથી મળેલાં ઠીકરાં પરથી આ સ્થાન પણ હરપ્પા કાળનું હોય તેવંુ
જણાય છે. અહ� દે ખાતો નદીનો પ્રવાહ આશરે સોળ સો વષ� પહે લાં વહે તો હશે તેવંુ
ખડીરની ઉત્તરમાં મળતા તે પ્રવાહમાં સેિડમેન્ટ્સના અભ્યાસ પરથી ખ્યાલ આવે છે.
 કા� કા કરાઈ આ સ્થળ ￵વઘોકોટથી વાયવ્ય િદશામાં આશરે ચાર િકલોમીટર
દૂ ર આવેલંુ છે. ઉપગ્રહ �ારા મળતી તસવીરમાં તેનો આકાર લંબગોળ દે ખાય છે.
કોરોના ઉપગ્રહની 1965ની તસવીરમાં તે ચોરસ િક�ેબંધ નગર હોય તેવંુ લાગે છે.
આ સ્થળની મુલાકાત લીધી ત્યારે ભૂ￵મ પર મકાનોના પાયા �ઈ શકાતા હતા તથા
બી� અવશેષો જેમ કે �ટો, પથ્થર, તેમજ તાંબાના સ�ા ￵વપુલ પ્રમાણમાં વેર ￵વખેર
પડેલા દે ખાતા હતા.
સ્થળના નામ પર થી તે ન્યાયાલય કે તેની કચેરી અથવા ન્યાયાધીશનું રહે ઠાણ
હોઈ શકે તેવંુ જણાય છે. જુ ના નકશાઓમાં આ ગામનું નામ �ઈ શકાય છે. આ સ્થળે
ઉત્ખનન કરવા માં આવે તો ઘણું નવું �ણવા મળી શકે તેવંુ જણાય છે.
િસંદડ� સંદડી િક�ો લખપતથી કચ્છના મોટા રણમાં ઈશાન િદશામાં ￵વઘોકોટની
દક્ષણ માં આશરે સોળ િક.મી. દૂ ર આવેલ હતો. ઈ.સ.1819માં આવેલ ધરતીકં પ
અને સુનામી કારણે તે િક�ો લગભગ ચાર મીટર જેટલી ઊંડાઈમાં પાણીમાં ગરકાવ
થઇ ગયો હતો. આસપાસની ઘણી જમીન નીચે બેસી ગઈ હતી. આ સ્થળે કચ્છમાંથી
સંધ તરફ જતા અને સંધમાંથી કચ્છમાં જળમાગ� વેપાર કરતા લોકો પાસેથી વેરો
ઉઘરાવવામાં આવતો હતો.
અહ� સામાન રાખવા અને તે સાચવવા માટે ગોડાઉનની વ્યવસ્થા પણ હતી. આ
િક�ો ઈ.સ.1838 સુધી �ઈ શકાતો હતો. તેના ચત્ર ઉપલબ્ધ છે. ત્યાર પછી કોઈ
મા￵હતી મળતી નથી. ઈ.સ.1819 ના ધરતી કં પ અને સુનામી સમયની, પ�ર�સ્થ￵તનું
વણર્ન, તથા ત્યાર પછીના ચાર પાંચ િદવસનું વણર્ન, સા￵હત્યમાં �વા મળે છે. લેખકે
અમદાવાદની િફ￵ઝકલ �રસચર્ લેબોરેટરી અને કચ્છ યુ￵નવસ�ટીના ભૂસ્તર શા�ીઓ
સાથે ત્રણથી ચાર વખત સ્થળ પર પહ�ચવાનો પ્રયત્ન કય� હતો. પરંતુ લખપતની
ઉત્તરમાં થઇ અરબી સાગરનું પાણી કોરી ક્રીકમાં થઇ આ ￵વસ્તારમાં આવી જતું
હોવાથી સ્થળ પર પહ�ચી શકાયું ન હતું. જ્યારે પાણી સૂકાઈ �ય છે ત્યારે આ સ્થળ
પર ઉત્ખનન કરવામાં આવે તો ઘણી નવી �ણકારી મળી શકે તેમ છે.

બસ્તા બંદર - ઉપગ્રહની તસવીરમાં તથા સ્થળની મુલાકાત, લેખક ફોટામાં ડાબી બાજુ થી ત્રી� નંબરે બેઠેલા �ઈ શકાય છે. બાજુ ના નકશામાં સંધ,ુ કાબુલ-કુ ભા
અને સતલજનો પ્રવાહ કચ્છમાં બસ્તા બંદર સુધી આવતો �ઈ શકાય છે.
બ�તા બંદર બસ્તા બંદર કચ્છના વાયવ્ય ભાગમાં કોરી ક્રીક - નાળમાં ઉત્તર તરફ પડાલા ક્રીકમાં આવેલા િક�ાના અવશેષો છે. ઉપગ્રહની તસવીરમાં લેખકે
2010માં સૌ પ્રથમ શોધી કાઢયું હતું. તે પહે લા ગણત્રીના લોકો આ ￵વષે �ણતા હતા અને કે ટલાક નસીબદાર લોકોને મુલાકાત લેવાનું સદભાગ્ય પણ પ્રા� થયું
હતું તેવંુ પાછળ થી અમારી આ સ્થળની મુલાકાત પછી �ણવા મ�ું હતું. સીમા સુરક્ષા દળના અ￵ધકારી ડી.આઈ.�. (ઓપરેશન) શ્રી એમ.એસ. રાઠોડની મદદથી
તથા ક્રોકોડાઈલ કમાન્ડોની ટુકડીની મદદથી અમે ત્યાં પહ�ચી શક્યા હતા. ત્યાંથી ઠીકરાં તથા અન્ય અવશેષો લાવી તેનંુ �થ્થકકરણ કરતાં �ણવા મ�ું હતું કે આ
સ્થળ પણ કદાચ ઈ.સ. 1819ના ધરતીકં પ તથા સુનામી સમયે પાણીમાં ગરકાવ થઇ ગયું હશે. િક�ાની િદવાલો તથા બુજ ર્ તસવીરમાં સ્પ� પણે �ઈ શકાય છે.
અવશેષો આશરે 210 વષ� જેટલા જુ ના જણાય છે.
આ સ્થળે િક�ાની આસપાસ આશરે ચાર િકલોમીટર જેટલા ￵વસ્તારમાં અવશેષો ફે લાયેલા હોય તેવંુ તસવીરોની મદદથી �ણી શકાય છે. આશરે બસો વષર્
પહે લા ઈ.સ. 1819 ના ધરતીકં પ / સુનામી વખતે સંદડી ગામ અને િક�ાની જેમ આ સ્થળ પણ પાણીમાં ગરકાવ થઇ ગયું હશે. સા￵હત્યમાંથી �ણવા મળે છે કે
ગુરુ નાનક બસ્તા બંદરથી જળ માગ� અહ�થી મ�ા મદીના ગયા હતા. આ ઉપરાંત 19મી સદીમાં યુરોપના એક ￵હં દુ વ્ય�ક્તએ આ સ્થળની મુલાકાત લીધી હતી અને
તેમણે યુરોપના એક મેગેઝીનના તંત્રીને પત્ર લખીને આ વાત જણાવી હતી.
કોટડ� ધમ�શાળા લખપતથી ઉત્તરમાં થોડે દૂ ર પૂવર્માં અને 1175 બોડર્ર ￵પલર જવાના રસ્તાથી વચ્ચેના ભાગમાં પ��મ િદશામાં અને બસ્તા બંદરથી ઈશાન
િદશામાં કોરી ક્રીક-ખાડી માં ઉપગ્રહની તસવીરમાં પાણીની વચ્ચે એક ચોરસ સ્થળ �ઈ શકાય છે. ત્યાં હમણાં સુધી સીમા સુરક્ષા દળના જવાનો સીમાની રક્ષા માટે
અહ� રહે તા હતા . જે હવે થોડે દૂ ર પૂવર્માં નવી હાઈ ટેક પોસ્ટ - ચોકી બનાવી છે. જૂ ના નકશાઓ �તાં જણાયું કે ત્યાં કોટડી ધમર્શાળા નામનું ગામ - વસાહત હતી.
ઉપગ્રહની તસવીર �તાં લાગે છે કે ગામ બેથી ત્રણ વખત જુ દા જુ દા સ્થળે આસપાસના ￵વસ્તારમાં વસ્યું હશે.
આ સ્થળે પણ � ઉત્ખનન કરવામાં આવે તો ઘણું નવું �ણવા મળે તેવંુ હું માનું છુ ં. અમે ત્રણથી ચાર વખત ત્યાં પહ�ચવાનો પ્રયત્ન કય� હતો પણ કે ટલીક વખત
ભરતી જેવા કુ દરતી કારણે તો ક્યારેક વહીવટી કારણોસર પહ�ચી શક્યા ન હતા.

12
મોરો ધરો લો�ાણી ખડીર બેટ માં લોદ્રાણી પાસે મોરો ધરો નામનું સ્થળ હમણાં આમ ધોળાવીરાનું બંદર અનાયાસે મળી ગયું તેમ લાગે છે. આ િદશામાં વધારે સંશોધન
પ્રકાશમાં આવ્યું છે. ગામના લોકોને આ સ્થળે સોનું દટાયેલંુ છે તેવી મા￵હતી મળતાં તે કરવાની જરૂર છે.
સ્થળે ખોદકામ કરતાં ત્યાં પ્રાચીન નગરના અવશેષો મળી આવ્યા હતા. અહ� જૂ નો એક
લંબચોરસ આકારનો િક�ો 1965 ના ઉપગ્રહ �ારા પ્રા� ચત્રોમાં �ઈ શકાય છે. જુ ના
નકશાઓ �તાં અહ� ચોકડી કરેલી અને ઉ�ડ / વેરાન ( Deserted) કોટડો લખાણ
�વા મળે છે.
લોદ્રાણી પાસે 1965થી આજ સુધી ચાર જુ દા જુ દા પુરાતત્વીય સ્થળો મળી આવ્યા
છે અને લોદ્રાણી અને રાસા�ના ગઢડા વચ્ચે હજુ આવા ઘણા સ્થળો અહ�ની ભૂ￵મમાં
ધરબાયેલા હોય તેવંુ જણાય છે.
ધોળાવીરાનું બંદર - ભ�જડો છે�ા ઘણા વષ�થી ધોળાવીરા પાસે સરસ્વતી નદીના
વહે ણના પુરાવા મળતા હતા તથા તે કોઈ કાળે દ�રયા િકનારાનું બંદર હોવાની ચચાર્ પણ
થતી હતી. વળી ધોળાવીરાના વેપારી સંબંધો પરદે શ સાથે હતા અને મેસોપોટેમીયામાં પણ
ધોળાવીરા માં જે મુદ્રા -સીલ મળે છે તેવા જ સીલ ત્યાં મળે છે તે પુરાવા �તાં અહ� બંદર
હોવું �ઈએ તેવંુ હું માનતો હતો. પરંતુ આવા બંદરના કોઈ અવશેષો કે ￵નશાની ઉપગ્રહની
તસવીરોમાં �વા મળતી ન હતી.
હમણાં િદલ્હી ના ડો. પુનીત ગુ�ા સાથે ચચાર્ થતાં એવું �ણવા મ�ું કે ધોળાવીરાથી
થોડે દૂ ર એક પહાડી પર એક દત્તાત્રેયનું મંિદર આવેલંુ હતું અને એ મંિદરમાં ધોળાવીરામાં
રહે તા દાદુ ભા સોઢા નામના માણસ ત્યાં પૂ� કરતા હતા. જેમનું અવસાન સાતેક મ￵હના
પહે લાં થયું છે. સ્વ.દાદુ ભા ના જણાવ્યા મુજબ ત્યાં આજે પણ એક ￵ત્રશૂળ છે અને તેની
પૂ� ત્યાં છે�ા ત્રણેક હ�ર વષ�થી થતી આવી છે. કદાચ અહ� દત્ત પરંપરા છે�ા પાંચ
હ�ર વષર્થી ચાલી આવે છે.
ઉપગ્રહની તસવીરો પરથી, 1993થી મને, એવું લાગતું હતું કે , ભાંજડા ટાપુની દક્ષણ
િદશામાં કોઈ પુરાતત્વીય સ્થળ હોવું �ઈએ. પણ હું એ ￵વસ્તારમાં પાણી હોવાથી તથા
હોડીની સગવડ ન મળતી હોવાથી જઈ શક્યો ન હતો. ભ�જડો - ધોળાવીરાનું બંદર
ભૂસ્તર શા�ી ડો.મહે શ ઠ�ર, ભૂતપૂવર્ કુ લપ￵ત કચ્છ યુ￵ન. અને ભૂસ્તર શા� ધોળાવીરામાં કોઈ કાળે ઉલ્કા પડી હોય તેવંુ તેવંુ ડો.ગુ�ાએ જણાવ્યું હતું, તે પથ્થર
￵વભાગના વડા તથા હાલમાં બીરબલ સહાની ઇ�ન્સ્ટ�ૂટ લખનૌના ￵નયામક, સાથે ચચાર્ નારાયણ ￵શલા તરીકે ઓળખાય છે અને તેમને ઉલ્કા લાગતાં તેમણે ફોટો લેવાનું ￵વચાયુ�
કરતા મેં તેમને જણાવેલ કે મને આ સ્થળ શક્ય પુરાતત્વીય સ્થળ લાગે છે ત્યારે તેમણે પણ પણ ગાઈડ તેમને લખાણ બતાવવા લઇ ગયા પછી બી� સ્થળો બતાવી અન્ય રસ્તે પાછા
તે શક્યતા દશાર્વી પરંતુ તેમણે એમ ક�ું કે ભાંજડા ટેકરી પરથી તેમને તે સ્થળ ડોક લાગે છે લઇ ગયો તેથી સં�ગવસાત ફોટો લેવાનું રહી ગયું હતું .આ નારાયણ￵શલાનો પણ કોઈએ
તેવંુ તેમને ઘણા સમયથી લાગતું હતું. પરંતુ તે િદશામાં તે આગળ કામ કરી શક્યા ન હતા. અભ્યાસ કરવાની જરૂર છે.

13
 પ�ચ ‘ક’નો સમ�વય
`Úîu Å¡fphftkl Åvh
કચ્છી કલા સંસ્કૃ �તનો
સજર્નફાલ
ચ્છ એટલે રણ અને મહે રામણ વચ્ચે વસતા માનવીઓનો એક ￵વ￵શ� મુલક.
ક કચ્છ સાથે પાંચ ‘ક’ �ડાયેલા છે. કમર્, કૌવત, કલા, કૌશલ્ય અને કારીગરી કસબ.
કલા, સંસ્કાર અને સંસ્કૃ ￵તની દ્ર��એ ગુજરાતનો � કોઈ સ�� પ્રદે શ હોય તો કચ્છ અને
સૌરા� છે. કચ્છી કલા અને સંસ્કૃ ￵ત એ �થ્વીના પટ પર વસેલા ￵વ�ભરના કલા પ્રેમીઓનું
ધ્યાન ખેંચ્યું છે. કચ્છ પ્રદે શ ભૌગો￵લક રીતે ગુજરાત, અને સંસ્કૃ ￵તએ સૌરા�થી ￵વખૂટો
પડી ગયેલો હોવાથી કચ્છી પ્ર�ના લોકસંસ્કાર અને સંસ્કૃ ￵તએ આગવી ભાત ઉપસાવી
છે. અહ�ની લોક સંસ્કૃ ￵તમાં �વતા માનવીનો ￵મ�જ અનોખા પ્રકારનો જ �વા મળે છે.
આ વાતની પ્રતી￵ત કરાવતો એક દૂ હો છે:
તળ ઊંડા જળ છીછરા, કમાન લંબે કે શ
નર પટાધર નીપજે, કોડીલો કચ્છ દેશ
ગુજરાતના ઉત્તર-પ��મ ભાગે આવેલા ‘કચ્છ’ અંગે ઘણી િકવદં તીઓ અને કથાઓ
કહે વાતી આવી છે. એમ કહે વાય છે કે , આ પ્રદે શ કાંઠા પાસેનો ભીનો અને પોચો હોવાથી
એનું નામ કચ્છ પ�ું છે. પ્રાચીન કાળમાં કચ્છ પ્રદે શ આ�ભર દે શના નામે ઓળખાતો.
મહાભારત કાળ પૂવ� અહ� આ�ભર નામે આયર્ પશુપાલકો આવીને વસ્યા હતા. કચ્છ નામ
ઈ.સ.ની બી� શતાબ્દીથી મળે છે. જેનો અથર્ ભેજવાળી ભૂ￵મ એવો થાય છે. જેની ન�ધ
પા�ણનીના ગ્રંથમાંથી મળે છે. શ્રી અ�ત પં�ા ન�ધે છે કે , ગુજરાત, સૌરા� અને કચ્છ
મોગલ જમાના સુધી એકબી�થી અલગ હતા. સંધનુ ો એક ફાંટો નળ સરોવરમાં થઈને
ખંભાતના અખાતમાં વહે તો હતો. આમ કચ્છ અને સૌરા� જૂ ના કાળે બે ટાપુઓ હતા.
એના અવશેષ રૂપે માત્ર નળ સરોવર જ આજે રહે વા પામ્યું છે.
પ્રાચીન સૌરા� જેમ ઝાલાવાડ, ગો￵હલવાડ, ઓખામંડળ, હાલાર, મચ્છુ કાંઠો, અને
કાઠીયાવાડ પંથકમાં વહેં ચાયેલો હતો. ૪૫,૬૧૨ ચોરસ કી.મી.નો ￵વસ્તાર ધરાવતો કચ્છ
પ્રદે શ પાવર, ￵મયાણી, બન્ની, પચ્છમ, ખડીર, વાગડ, અં�ર-ચોવીસી, ઘુવડ-ચોવીસી,
હાલા-ચોવીસી, કાંઠી, મોડાસા, અબડાસા, કં ડ, ગરડો, માડુ ઈત્યાદી સોળ ઉપરાંત અગરના
પંથકોમાં પ્રસરેલો હતો. આ પંથકો અને પગરણાઓની રચના ત્યાંની ભૌગો￵લક અને
સાંસ્કૃ ￵તક પ�ર�સ્થ￵તને આધારે થઈ હોવાનું માની શકાય. પ્રત્યેક પગરણા લોકસાંસ્કૃ ￵તક
અને ઐ￵તહાસક સંદભ� ધરાવે છે. ગુજરાત રાજ્યની અને કચ્છ �જ�ાની રચના થતા
આ પંથકો અને પગરણાના આટાપાટા સાવ ભૂંસાઈ ગયા છે, પણ લોકસા￵હત્યના જૂ ના
દૂ ણ અને કહે વતો આજે એની ￵વશેષતાઓ સાચવીને બેઠા છે. જેમ કે ,
�શયાળે સોરઠ ભલો, ઉનાળે ગુજરાત:
વષાર્માં વાગડ ભલો, કચ્છડો બારેમાસ
ખાસા માલ ખડીરની, બાજર, બાકર બોર;
કુ ળ ધુળ કં થકોટની, ઠાકર ચાકર ચોર
અથાર્ત કચ્છના ખડીર પગરણાનો બાજરો, બકરા અને બોર તથા કં થકોટના કુ ડ, કપટ,
ઠાકર, ચાકર ને ચોર મલક આખામાં વખણાય છે.
દાઢી એ ઝાઝા કાતરા, કાખે �� કે શ;
ચૂંથ્યા પીખ્યાં લુગડા, કૂ ડો વાગડ દેશ.
પારાવાર તકલીફો અને ￵વટંબણાઓની વચમાં �વનારા વાગડ પ્રદે શના ચીરી ગામ
માટે પણ એક કહે વત �ણીતી છે:
ચીરી ગામ ને ચકાસર પાણી;
દીકરી દે� એવું �ણી.
કચ્છની ધરતી પર અનેક �￵તઓનો વસવાટ �વા મળે છે, જેમાં માલધારી, ખેતી
કરનારા, દ�રયાવટ પર નભતી કારીગર, વ્યાપારી વગેરે અનેક �￵તઓનો સમાવેશ થાય
છે. મોટાભાગની �￵તઓ બહારથી આવીને અહ� સ્થાયી થઈ છે. પ્રા. �તેન્દ્ર અંતાણી
14
ન�ધે છે કે , કચ્છમાં આવનાર અનેક જન સમૂહોમાં આય�, યાદવ, શક, મૈત્રેય, ગુજરર્ ,
આ�ભર, હૂ ણો અને પછી કાઠી, આ￵હર, રબારી, જત જેવી પશુપાલક �￵તઓ, સમા,
સોઢા, સંધી, વાઘેલા, �ડે�, વાણીયા, બ્રા�ણો, ભા�ટયા, ચારણ, કણબી, મેઘવાળ,
લોહાણા જેવી અનેક નાની મોટી જ્ઞા￵તઓ, આરબ, મોગલ, પઠાણ, તુકર્, સૈયદ, સુમરા
અને સીદી એવી તો કં ઈ કે ટલીય જ્ઞા￵તઓ કચ્છમાં આવી. કચ્છ અનેક આગંતકુ જ્ઞા￵તઓનું
સંગમ સ્થાન બની ર�ું. આ બધી પ્ર�એ મળીને કચ્છની સંસ્કૃ ￵તનું ઘડતર કયુ� છે. કચ્છની
અ�સ્મતા ઉભી કરી છે.
કચ્છની લોક સંસ્કૃ ￵તના અભ્યાસીઓને આ બધા પગરણના પંથકો, લોક�￵તઓ,
તેમના ઘર-ખોરડાં, ઓરડા, ભૂંગા, એનો લ�પણકામ, રાચરચીલું, એમના નામો, અટકો,
વેશભૂષા, ઘરેણાં, સ�દયર્ પ્રસાધનો, ખાનપાન, રીત�રવા�, માન્યતાઓ, મેળા-ઉત્સવો,
એમનું લોકસંગીત, લોકવા�ો, લોક-કલાઓ, ચત્રો, ભ�તચત્રો, દે વી-દે વતાઓ, લોક�ત્ય
અને લોકસા￵હત્યનો અભ્યાસ રસપ્રદ બની રહે તેવો છે.
ભૂસ્તરશા�ીઓ માને છે કે , કાચબા જેવો આકાર ધરાવતા કચ્છ �જ�ાનું ભૂસ્તર
બનવાની શરૂઆત આશરે ૧૮ કરોડ વષર્ પૂવ� થઈ હતી. આટલા વષ�નો ઇ￵તહાસ કચ્છની
ધરતી પોતાની અંદર સંઘરીને બેઠી છે. પુરાતત્વ￵વદ ડૉ. હસમુખ સાંક￵ળયાને પાષાણ
યુગના માનવીના ઓ�ર ભૂખી નદીના ￵વસ્તારમાંથી મ�ા છે. એના આધારે કહી
શકાય કે , આ સમયથી માણસે અહ� વસવાટ કય� હશે. ખડીર પંથકમાં આવેલંુ ધોળાવીરા
સંધકુ ાલીન મહાનગર અને પુરાત�વનો અ�ડ નમૂનો છે. અહ�થી મળેલ ૫૦૦૦ વષર્
પૂવ�ના માનવ પગલાં અને છાતી પર કાંસાનો અરીસો રાખી ચીર ￵નદ્રામાં પોઢેલી �ીનું
હાડ￵પંજર �તા રૂંવાડા ખડા થઈ �ય છે. ધોળાવીરા ઉપરાંત પાબુમઠ, દે શલપુર, ગુંતલી,
￵શહારપુર તથા કાળા ડુંગરની ખીણમાં આવેલા કુ રન પાસે સંધખ ુ ીણની વસાહતો અને
માંડવી તાલુકાના નાનીરાયણ ગામમાંથી ૫૦૦૦ વષર્ પુરાણા માનવ વસવાટના પુરાવાઓ
પ્રા� થયા છે. આ કચ્છની સંસ્કૃ ￵ત છે, કચ્છની ￵વરાસત છે.
પ્રાચીન કાળે કચ્છે દ�રયાઈ વેપાર અને વહાણવટા માટે પ્રસ�� મેળવેલી છે. જૂ ના કાળે
અહ� કો�ટયા, બગલા, ગં� જેવા નાના મોટા વહાણો બાંધવાની કળા કારીગરોએ હસ્તગત
કરી હતી. ૪૦૦ વષર્ પહે લાં ગુજરાતમાં સુરત, સૌરા�માં વેરાવળ અને કચ્છ બંદર પર ૮૪
બંદરના વાવટા ચડતા. કનર્લ ક્યુઈટ નામના ઇ￵તહાસકારે કચ્છના વહાણો, તેની મજબૂત
બાંધણી, કળામય કારીગરી અને સુંદર દે ખાવની ન�ધ લઇ જગમશહૂ ર વહાણવટાના મુક્ત
કં ઠે વખાણ કયાર્ છે. ટોલેમી નામના ગ્રીક ઇ￵તહાસકારે તો કચ્છના વહાણવટાની કી￵તર્
કથાઓ લખી છે. ચીની મુસાફર �ું એન ત્સંગે કચ્છનો પ્રવાસ કરી પોતાની પ્રવાસપોથીમાં
કચ્છી વહાણવટાનું અને સાગર ખેડુઓનું વણર્ન કયુ� છે. દ�રયાકાંઠાના વહાણવટીઓ,
ના￵વકો, ખારવાઓની પણ એક આગવી સંસ્કૃ ￵ત છે.
અહ� મારે વાત કરવી છે કચ્છી કમર્શીલ કારીગરોના આ�યર્ મુગ્ધ કરતા પરંપ�રત
હસ્તકલા હુ ન્નરના કલા કસબની. આવા હસ્તકલા કૌશલ્ય અને હુ ન્નરો ગુજરાતના દરેક
�જ�ામાં વધતે ઓછે અંશે �વા મળે છે, પણ ભાતીગળ સંસ્કૃ ￵ત ધરાવતો કચ્છ �જ�ો
આ બધામાં ￵શરમોર રૂપ છે. રણ, ખડકાડ ટેકરીઓ, ડુંગરા અને સૂકા મેદાનોથી ઘેરાયેલો
કચ્છડો આમ �ઈએ તો શુષ્ક જણાય, પણ અહ�ના કલા કસબીઓએ ￵વ￵વધ હુ ન્નરો
￵વકસાવી ભાતીગળ રંગોથી એને ભરી દીધો છે. અહ� વસતા કલાપ્રેમી માનવીઓની
તાસીર કં ઈક જુ દી જ �વા મળે છે.
કચ્છની ખંતીલી, નમણી નારીઓના હાથે સજર્ન પામતું ભરતકામ આજે ￵વ�￵વખ્યાત
બન્યું છે. �ભરંડીયારા, લુિડયા, હોડકો, ગોરેવાલી, કુ માડો, આિડયાંગ, પ્રાગસર, રાપર,
દે વડી, નખત્રાણા, સુમરાસર, ધોળાવીરા વગેરે જગ્યાએ ￵વ￵વધ કામો �ારા થતું ભરતકામ-
મુતવા ભરત, સુફ-ભરત, આહીર-ભરત, મોચી-ભરત, રબારી અને જત-ભરત તથા
કણબી-ભરત તરીકે વધુ પ્રચ￵લત બન્યું છે. કચ્છી ભરતકામની વાત કરીએ ત્યારે કચ્છની
આ કળા પર ઓળઘોળ થઈ ગયેલા બહે ન જુ ડી ફ્રેટરને યાદ કરવા પડે. તેમણે બે દાયકા
સુધી કચ્છમાં રહી રબારી ભરતના નમૂના એકઠા કરીને એનો અભ્યાસ કય� અને
‘થ્રેડ્સ ઓફ આઇડે�ન્ટટી’ નામે પુસ્તક પ્રકા￵શત કયુ�. ત્યારે રબારી બહે નોના કલાત્મક
ભરતકામની જગતને સૌપ્રથમ �ણ થઈ. એમણે ખરીદીને એકત્ર કરેલા ભરતકામના
ઉત્તમ નમૂના અમે�રકાના પાટનગર વો￵શંગ્ટનના ટેક્સટાઇલ મ્યુ￵ઝયમમાં લઈ જઈ એક
આખો ￵વભાગ ઉભો કરાવ્યો. આજે પણ તેઓ કચ્છમાં આવીને કચ્છી બનીને રહી ગયાં છે.
અજરક, બાટીક અને બાંધણી એ કચ્છની ￵વ￵શ� અને આગવી હસ્તકલા છે. કચ્છી
ઉખાણું આ કળાને પ્રત્યક્ષ કરે છે!
Painting by Kavita Soni
ભુજ� ભા�રમેં હરકત હકડી ડઠી;
ન�સે ડને નપૂટો (ને)મ� સે ડને મઠી.
અથાર્ત: ભુજની બ�રમાં હરકત એક �ઈ. નખથી દીધો ટુપં ો અને મોઢેથી ભરી ચૂમી.
દોરાવડે બાંધણીનાં બંધન બાંધનારી બાઈનું તાદ્રશ્ય વણર્ન આ ઉખાણું આપે છે. મુન્દ્રા,
ભુજ, અં�ર, ધમકડા, ભડલી, તેરા, ન￵લયા, વાયોર, વ�ઝણ, બારા અને ધુફીમાં તૈયાર
થતી ￵વ￵વધ રંગો અને ભાતીગળ ભાતો વાળી બાંધણીઓ દે શ ￵વદે શમાં કચ્છી વ�કલાનો
ડંકો વગાડી રહી છે. ભરતકામ ઉપરાંત કચ્છમાં ઉનીશાલ, ધાબળાનું વણાટ કામ, અનરખ
￵પ્રન્ટ, ધડકીની કળા, પેચવકર્ , રોગાન કામ, મશરૂ, જરદોશી કામ, ચામડા પરનું આરી
ભરત, ચાંદીપરનું નકશીકામ, લાકડા પરનું કા�કં ડારણ, બાટીક ￵પ્રન્ટ, સંગાડા કામ,
ભૂંગામાં થતી લ�પણનકશી, ખરકી-ઘંટડીઓ, ઊની નામદા અને માટીકામની હસ્તકલા
અને હુ ન્નર કલા ￵વકાસ પામી છે. આ કામ કરનારા કલાકારો રા�ીય એવોડ્સર્ લઈ આવ્યા
છે અને દે શ પરદે શમાં પણ જઈ આવ્યા છે.
આપણે ત્યાં કું ભારી કામનો વ્યવસાય સાતેક હ�ર વષર્ જેટલો જૂ નો હોવાનું
પુરાતત્વ￵વદો કહે છે. ચાકડો, કું ભાર અને વાસણોએ મળીને સંસ્કૃ ￵તના ￵વકાસમાં
મહત્વનો ફાળો આપ્યો છે. આ કું ભારી કામના છત્રીસ કાંઠા ગણાય છે. છત્રીસ કાંઠા ઘડતા
આવડે એ કું ભારી કામનો સાચો કારીગર ગણાય. આ ર�ા એ કાંઠા ૧. કોડીયુ, ૨. રમૈયં,ુ
૩. પડઘલો, ૪. ચકલો, ૫. ઢાંકણી, ૬. લોટી, ૭. આવ￵ળયું, ૮. ગુજરડો, ૯. ગુ�, ૧૦. ઘડુ
લોટી, ૧૧. મો�રયો, ૧૨. માટલી, ૧૩. માટલું ૧૪. ગોળો, ૧૫. માણ, ૧૬. મા�ણયો, ૧૭.
બતક ૧૮. ધુ�ણયો, ૧૯. �કરો, ૨૦. દડાણાની કું ડી, ૨૧. કું ડું-કું ડી, ૨૨. ઘીની વાઢી, ૨૩.
કુ લડી-ભંભો, ૨૪. છાશ કરવાની મોટી ગોળી, ૨૫. કળહલી, ૨૬. તાવડી, ૨૭. કથરોટ,
૨૮. તવો, ૨૯. કદો-પા�ટયાં, ૩૦. ગરબો, ૩૧. ઘોઘા, ૩૨. સાંતિકયા, ૩૩. મો�ભયાં,
૩૪. છાશનું દોણું, ૩૫. ન￵ળયા, ૩૬. ગાગરબેડીયું વગેરે વાસણો કરનારા કું ભારો પરથી
ગુજરાતી સા￵હત્યમાં ઘણી કહે વતો અ�સ્તત્વમાં આવી છે. જેમ કે કું ભાર કરતાં ગધેડાં
ડા�ા. બૈરું કં ઈ કું ભારના ઘરનું માટલું થોડું છે કે , મન ફાવે ત્યારે બદલી નંખાય, કું ભારનો
￵નભાડો નીવડે વખાણ.
ચાર સાડા ચાર હ�ર વષર્ પૂવ� હડપ્પા મોહેં �-દડોમાં જે ઉત્તમ પ્રકારનું કું ભારી કામ
થતું એ પરંપરા આજે માત્ર કચ્છી કું ભારો એ �ળવી રાખી છે. એ કાળે માટીના વાસણો
15
પર જે ચત્ર પ્રતીકો આલેખાતાં હતા તે આજે ય કચ્છના માટીના વાસણો પર �વા મળે
છે. દોઢેક દાયકા પૂવ� સાન ફ્રા�ન્સસકોની સુપ્રસ� સંસ્થા ‘એસોસએશન ઓફ ગ્લાસ
આ�ટર્સ્ટ’ ના બે સભ્યો શ્રી બાબર્રા અને શ્રી જેન કું ભારી કલાનો અભ્યાસ કરવા કચ્છમાં
આવેલા ત્યારે અહ�ના કું ભારી કામના કલાપૂણર્ વાસણોના નમૂના �ઈને ખૂબ જ પ્રભા￵વત
થયેલા. તેઓ અમે�રકા ગયા પછી કચ્છમાં આવેલા ધરતીકં પે કચ્છી પ્ર� અને કું ભારી
કામના કારીગરોની તબાહીના સમાચારોએ કચ્છી કું ભારો માટે કં ઈક કરી છૂ ટવાની ઝંખના
જગાડી. એમણે અમે�રકાની નેશનલ ગેલેરી ઓફ મોડર્ન આટર્માં પોટ્સર્ ઓફ પે�રલ
(પ્ર�પ￵તઓ �ખમમાં) નામે પ્રદશર્ન યોજ્યું. તેમાં સૌપ્રથમવાર ભારત અને અમે�રકાના
પ્ર�પ￵તઓની કલાકૃ ￵ત રજૂ કરવામાં આવી. ત્યાં કચ્છી કું ભારીકામના વાસણો ખૂબ
વખણાયાં. કચ્છી કું ભારોને આ￵થર્ક ઉપાજર્ન પણ પ્રા� થયું. લોકસંસ્કૃ ￵તનું મહત્વનું અંગ
લોકસંગીત, લોકવા�ો, અને લોક�ત્ય છે. કચ્છનું લોક�વન, લોકસંગીત અને લોક્વા�ોથી
હયુ� ભયુ� છે. સુરંદોએ કચ્છનું પરંપ�રત વા� છે, સુરંદાના છે�ા કલાકાર સી�ીકભાઈ
જત અમારા ગુજરાત લોકકલા ફાઉન્ડેશનના કલાકાર હતા. તેઓ �ગ્લેન્ડ, ર￵શયા અને
જમર્નીમાં સુરંદા વાદન પ્રસ્તુત કરી આવ્યા હતા. નોબત શરણાઈ વાદક ￵વ�￵વખ્યાત
નગારચી સુલેમાનભાઈ જુ મા ઇ�ન્ડયા ફે �સ્ટવલમાં ફ્રાન્સના એિફલ ટાવર પર બેસીને
નોબત વાદન કરી આવ્યા હતા. કચ્છમાં આજે મુસા ગુલામજત, ઈસ્માઈલજત, નૂર મહં મદ
સોઢા, �કબજત, સાલેમામદ સોઢા, અલાના સુમરા જેવા �િડયા પાવાના કલાકારો છે.
આ ઉપરાંત મોરચંગ, સુંદરી, મોરલી, કાની અને નોબત શરણાઈના કલાકારો કચ્છની
￵વરાસત બની ર�ા છે.
કચ્છની દ્રશ્યકલાઓની વાત કરીએ ત્યારે કચ્છના કમાંગરો અને કમાંગરી ચત્ર શૈલીના
ચતારાઓને પણ યાદ કરવા �ઈએ. મોગલ સમયમાં સેના માટે તીરકામઠા અને ગેંડાના
ચામડામાંથી ઢાલ બનાવવાના કારીગરો કમાંગરો તરીકે ઓળખાતા. યુ�ો ઓછા થતા
આ કમાંગરોના કે ટલાક પ�રવારોએ ૧૮ મી સદીમાં કચ્છમાં આવીને વસવાટ કય�. અહ�
તેઓએ મોગલ અને કચ્છી ચત્ર શૈલી ઉપરથી નવી ચત્ર શૈલી ￵વકસાવી. જે કમાંગરી શૈલી
તરીકે ઓળખાય છે. ૧૮મી સદીના ઉત્તરાધર્માં કચ્છના મહારાજ લખપત�એ તેને ઉત્તેજન
આપ્યું. રાજની મા￵લકીની અનેક ઇમારતો ઉપર કમાંગરી શૈલીના ચત્રો દોરવ્યા. મ�ની
વાત એ છે કે , આ ચતારાઓ મુ�સ્લમ હોવા છતાં તેમણે ￵હં દુ ધમર્શા�ો આધા�રત રામાયણ-
મહાભારતના કલાપૂણર્ ચત્રો આલેખ્યા છે. ૧૮૧૭ માં અં�રના સમાહતાર્ તરીકે આવેલા
જવાં મદર્ અંગ્રજ ે કે પ્ટન જેમ્સ મેકમડ�એ અં�રમાં કચ્છી સ્થાપત્ય પરંપરા અને અનુરૂપ એક
માળીયો બંગલો બંધાવ્યો. બંગલાના િદવાન ખંડની ભ�તો ઉપર રામાયણ, મહાભારતના
કમાંતગારી શૈલીના મનોહર ચત્રો દોરાવ્યાં. મેકમડ�ને કચ્છની તળપદી કલા પ્રત્યે અનહદ
પ્રેમ હતો. એ માનતો કે તળપદ લોકોની વચ્ચે રહે વંુ હોય અને એમનો પ્રેમ સંપાદન કરવો હોય
તો એમના જેવંુ ઘર બનાવીને રહે વંુ �ઈએ. ઉનાળાના તાપમાં પ્રવાસ કરતા તેમને કોલેરા
થયો અને નાની ઉંમરે �ત્યુ પામ્યા. તેમણે કરેલા વીલ મુજબ એમના �તદેહને કચ્છની ધરતી
પર જ દફનવવામાં આવ્યો. વરણું ગામમાં આવેલી એમની કબર અં�રના બંગલાના ભ�ત
ચત્રોની અને કચ્છી કલાઓ તરફના એમના પ્રેમની યાદ આપે છે.
આવી જ બી� વાત કરવી છે ￵વ�કમાર્ના વંશજ ગણાતા કચ્છના કલાકાર સુથારોની.
ભુજમાં આવેલા આઈના મહે લ પર મીટ માંડતા જ આપણી સંસ્કા�રતાનો, આપણી
કલાકસબની ગરવી ક￵વતાનો ભવ્ય ભૂતકાળ નજર સમક્ષ ખડો થાય છે. આયના મહે લનું
બાંધકામ મહારાવ શ્રી લખપત�(ઈ.સ.૧૭૫૨ – ૧૭૬૧) ના સમયમાં થયું. રામસંગ
માલમે મહે લને શણગાય�. કચ્છની અસલીયતના સીમાચન્હરૂપ આયના મહે લની દોઢી
સ￵હત ઝરૂખાબંધ મહે લાતોનું કામ કચ્છકલાના પરંપરાગતના કલાકાર કસબી દહ�સ�રયા
સુથારો પૈકીના ગઈધર દે વશીએ કયુ� હતું. એમનું સ્મારક ભૂજમાં છે અને એમના વંશ�
આજે હયાત છે. આઈના મહે લની ઇમારતમાંથી જનાનખાનામાં જવા માટે હાથીદાંતની
કમનીય કારીગરીવાળા કમાડ સને ૧૭૦૮ માં મહારાવશ્રી ગોડ� પહે લાના અમલમાં
કચ્છના સુથાર માધે ઘ�ા હતા. એનો ફોટો રામસંહ�ભાઈએ ‘કચ્છના સંસ્કૃ ￵તદશર્ન’
ગ્રંથમાં પ્રગટ કય� હતો. આ ફોટો લંડનના ￵વક્ટો�રયા એન્ડ આલ્બટર્ મ્યુ￵ઝયમના વડા
જે.સી.ઈરવીનના �વામાં આવ્યો, એમણે કચ્છના મહારાવશ્રી પાસે એની માંગણી મૂકી.
કલાપ્રેમી મહારાવશ્રી મદનસંહ� બાવાએ માત્ર ફોટો મોકલીને એટલું જ જણાવ્યું કે , આ
અગાઉ લોડર્ કઝર્ને આ કમાડ મેળવવા માંગણી મૂકી હતી. આયના મહે લ કચ્છનું ઘરેણું
હોઈ આ કમાડ અમે અહ� જ ￵વરાસત રૂપે �ળવીશું.
કચ્છી સુથારી કામની બી� એક અ�યબી આજે આઈના મહે લ સંગ્રહસ્થાનમાં �વા
મળે છે. એ છે અને ૧૮૩૯ ના ભૂજના સુથાર લખમશીએ િકધેલ અ�યબ ઘિડયાળ. આજે
ચાલુ હાલતનું આ ઘિડયાળ દર ￵મ￵નટે મીઠી ટકોરી કરે છે. સાલ, માસ, પક્ષ, ￵ત￵થ, વાર,
ચોઘિડયા, કલાક, ￵મ￵નટ અને સેકન્ડની સાથે સૂય�દય તથા ચંદ્રની કળા પણ દશાર્વે છે.
આમ ￵વ�કમાર્ના વંશજ કચ્છી સુથારોએ જુ ના કાળે જગતભરમાં પોતાની કલાનો ડંકો
વગા�ો હતો. એવા નર ગયા વહી, વાતો એમની રહી.
 ઇ�તહાસ-સં�ૃ�ત

âdp¡v S¡ Wu કચ્છનો ઇ�તહાસ (ટૂકં માં)

16
 ચ્છ! આ અઢી અક્ષરવાળો પ્રદે શ પોતાના ગભર્માં સભ્યતા, સંસ્કા�રતા અને અ�સ્મતાને
ક સમાવતો કે ટલાય યુગોથી અસ્ખ￵લત, અ￵વરત, કાળની સાક્ષી આપતો ર�ો છે.
કચ્છનો ઉ�ેખ ચ્છપ તરીકે પુરાણોમાં થયેલ છે. ચ્છપ એટલે ‘કાચબો’ આમ કચ્છનો અથર્
કાચબો થાય છે. કચ્છના નકશાને ઊંધો રાખી ઝીણવટથી �તાં તેનો આકાર કાચબા જેવો લાગે
છે અને આથી “કચ્છ” નામ પડયું હશે.!
કચ્છ પ્રદે શનો ઉ�ેખ મહાભારત તથા રામાયણમાં પણ �વા મળે છે. તાજેતરમાં
ધોળાવીરા ખાતે થયેલ ઉત્ખનનમાં સંધુ નદીના તટે વસેલ આજથી ૫૦૦૦ વષર્ પહે લાંની
હ�પીય સંસ્કૃ ￵તના પ્રમાણ આપતાં અવશેષો બહાર આવેલ છે.
નારાયણ સરોવરના પ્રદે શમાં દશ પ્રચેતાઓની તપ�યાર્, રાવણ �ારા કૈ લાસ પવર્તમાં
મહાદે વને પ્રસન્ન કરી ￵શવલ�ગ લંકા લઈ જતાં કોટે�ર પાસે કો�ટલ�ગની સ્થાપના, રામવાડામાં
રામ ભગવાનનો ઉ�ેખ, ગેડીમાં પાંડવોનો અજ્ઞાતવાસ ￵વ. પ્રસંગો કચ્છ સાથે �ડાયેલ છે તો
જયુરાસક સમય ગાળા દરમ્યાન કચ્છ પ્રદે શમાં વસતાં મહાકાય જંગલી પ્રાણીઓ (ડાયનાસોર)
નાં ફુ ટ ￵પ્રન્ટ પણ અહ� �વા મળેલ છે. એ સમયે કચ્છમાં ￵વપુલ જંગલો હતાં તેનો પુરાવો
પાનધ્રોમાંથી મળતો ￵લ�ાઈટનો જથ્થો છે. પ્રાચીન સમયમાં વસ્તીનું પ્રમાણ ઘણું જ ઓછુ ં
17
હતું. બન્ની ￵વસ્તારમાં ઉત્તમ પ્રકારનું ઘાસ ઉગતું હતું. આથી પશુપાલકો પોતાના પશુઓ માટે
અહ� આવવા શરૂ થયા. ￵હન્દુ સ્તાનની મૂળભૂ￵મ સાથે કચ્છનો ￵નકટનો સંબંધ પ્રાચીનકાળથી
લઈને ઈ.સ. ૧૦૦૦ સુધી હતો જેનાં પ્રમાણો ￵વશેષ મળે છે.
ઈ. સ. પૂ. પર૧-૪૮૫ માં પારસના પરાક્રમી રા� ￵હસ્ટાસ્પસર્નાં દીકરા દારાએ જયારે
ઈરાની સામ્રાજયનો ૨૦મો પ્રાંત સંધુ નદીની ખીણવાળો પ્રદે શ �તી લઈ પોતાના રાજય સાથે
�ડી દીધો ત્યારે તે ભાગો ઉપર રાજય ચલાવવા માટે કુ દરતી બંદરોની સુંદર સગવડવાળા કચ્છ
પ્રદે શની તેમને ખૂબ જ મહત્તા સમ�ઈ હતી.
મહાન સકં દર પં�બને રસ્તે ઈ.સ.પૂ. ૩૨૫ માં જયારે સંધુ નદીના મુખ સુધી પહ�ચી
આવ્યો ત્યારે સંધ, કાિઠયાવાડ અને ગુજરાતના દ�રયાકાંઠા ઉપર સારી સંખ્યામાં નાનાં
નાનાં સ્વતંત્ર રાજયો ઊભાં થયાં હતાં તેમાં કચ્છ એ સમયે સ્વતંત્ર રાજય હતું. કચ્છનો વેપાર
￵હન્દુ સ્તાનના બી� ભાગો સાથે તેમજ પ��મના દે શો સાથે ચાલુ હતો.
ઈ.સ.પૂ. ૩૧૬માં મૌયર્વંશના રા� ચંદ્રગુ�ના સમયમાં ગુજરાતની જે સ��� હતી તેનો
કચ્છને લાભ મળતો હતો. કચ્છનો પ્રદે શ અશોકના સમયમાં તેના વચર્સ્વ નીચે હશે એવું મનાય
છે. મૌયર્ સામ્રાજય ભાંગતા બેકટેરીયાથી આવેલ ગ્રીકોએ ગુજરાત-કચ્છ અને સંઘ ઉપર હકૂ મત
જમાવી. ગ્રીક બાહશાહ ￵મનેન્દરના સામ્રાજયનો એક ભાગ કચ્છ બન્યો હતો. એ સમ્રાટે
ઈ.સ.પૂ. ૧૭૫માં ￵હન્દુ સ્તાન પર ચડાઈ કરી સંધનુ ો ￵ત્રકોણ પ્રદે શ, કાિઠયાવાડ અને બી�
કે ટલોક ભાગ �તી લીધો અને તેથી કે ટલીક વસાહતો પણ ઊભી થઈ જેમાંની ચોકકસ વસાહતો
￵વષે કચ્છના ઈ￵તહાસમાં ઉ�ેખ થયેલો �વા મળે છે. ઈ.સ.પૂ. ૬૬-૨૪ માં સ્ટર્બ ે ોએ અહ�
બેકટે�રયન મંિદરોનાં ખંડેરો, મૂ￵તર્ઓ, િક�ેબંધીવાળી છાવણીઓ અને પાકી બાંધણીવાળા
મોટા મોટા કૂ વાઓના અવશેષો �યાં પર હોવાનું લખ્યુ છે. (સંભવ છે કે તેણે ધોળાવીરાની
વસાયત �ઈ હોય) તેણે કચ્છને તાજરા� જેની રાજધાની તેજ (તા￵હજ) હતી એમ લખ્યુ છે.
જયારે ઈ.સ. ૧૫૮૨માં અબ્દુ લફઝલે પણ કચ્છના પાટનગરને તેજ (ભુજ) નામથી સંબોધ્યું છે.
ઈ.સ. પહે લી સદીમાં શક લોકોએ હૂ મલા કરી ગુજરાત-કાિઠયાવાડ અને કચ્છ ઉપરની
હકૂ મત બેકટે�રયનો પાસેથી ઝૂંટવી લીધી અને રાજય ચલાવવા સૂબાઓની વંશ પરંપરાની
પ�￵ત દાખલ કરી.જે આશરે ૩૦૦ વરસ સુધી ચાલુ રહી હતી. આ હૂ મલાખોરો સામે પ્રતાપી
રા� ￵વક્રમાિદત્યે સામનો કરેલ હતો અને જેની સ્�￵ત ટકાવવા માટે ઈ.સ.પૂ. ૫૬ની સાલથી
￵વક્રમ સંવત શરૂ કરવામાં આવી છે. આ શક સૂબાઓએ પોતાનું સામ્રાજય વધારવાની કોશીશ
કરેલ જેમાં શક સૂબો નાહપણને (ઈ.સ. ૧૧૯-૧૨૫) આંધ્રનો પ્રખ્યાત રાજવંશી સતવાહનોનો
વંશજ ગોમતીપુત્ર સતકરમીએ હરાવેલ પણ શક સૂબાની મદદે અન્ય સૂબાઓ આવી જતાં
સતવાહનોને હાંકી કાઢવામાં સફળતા મેળવી શકયા હતા.
શક રા� રૂદ્રદામન મહાપ્રતાપી હતો. ઈ.સ.૧૫૦માં �ગરનાર પવર્ત ઉપર તેણે સ્થા￵પત
કરેલાં ￵શલાલેખો ઉપરથી જણાય છે કે , કચ્છમાંથી થઈ સંધુ સુધીના મુલકો તેણે �તી
લીધા હતા. ઈ.સ.પૂ. ૨૦૦માં કચ્છ પર પ￵શર્યન સરદારોની હકૂ મત હતી. આજ પણ ઘણા
ઈન્ડોપ￵શર્યન કાળના જૂ ના સકકાઓ મળે છે.
શક રા� રૂદ્રદામન સંસ્કારી તેમજ શૂરવીર હતો. વેપાર, રોજગાર, વહાણવટુ,ં શહે રી
ઢબની વ્યવસ્થા ￵વ. તેના શાસનકાળમાં બરાબર ચાલતી હતી. જે તેના સમયનાં મળતાં
￵શલાલેખો પરથી �ણી શકાય છે. આવા મહાશ�ક્તશાળી શકો સામે સતવાહનના વંશ�
અવારનવાર હૂ મલા કરતાં હતાં. ધીમે ધીમે શક રા�ઓની સત્તા ઓસરતી ગઈ અને ઈ.સ.૪થા
સૈકામાં સમુદ્રગુ�ને ખંડણી આપવાની ફરજ પડી હતી. ધીમે ધીમે શક સામ્રાજયનો અંત આવ્યો
અને કચ્છ ગુ�વંશના સામ્રાજયનો એક ભાગ બન્યું
ચીની �ભક્ષુએ (ઈ.સ. ૩૯૯ થી ૪૧૪) માં જણાવેલ છે કે , કચ્છ એ કલ્યાણકારી રાજયતંત્ર
નીચે આબાદી ભોગવતું હતું. આ સમયમાં ઉત્તમ પ્રકારની હસ્તકળાઓનો ￵વકાસ થયેલ હતો.
ગુ� સામ્રાજયની પડતી બાદ મૈત્રક નામના સરદારોએ કચ્છ ઉપર રાજય ચલાવ્યું હતું.
ચીનના ￵વ�પ્રવાસી હયુ. એન. સાંગે ઈ.સ. ૬૩૦-૬૪૪માં પોતાની ￵હન્દુ સ્તાનની મુશાફરી
દરમ્યાન કચ્છને સંધના ભાગ તરીકે વણર્વ્યું છે અને ન�ધ કરી છે કે , પૈસે ટકે સ�� તથા ગીચ
વસ્તીવાળુ, આબોહવા તથા રીત �રવા�માં માલવાને મળતુ આવતું છે. તેણે કટે�ર પાસે
૫૦૦૦ બૌ� �ભક્ષુઓને �યેલ હતા તેવો પણ ઉ�ેખ છે. આ પરથી �ણી શકાય છે કે , કચ્છમાં
છ�ી સદીમાં પણ બૌ� ધમર્નો પ્રભાવ હતો. કચ્છનાં કોટે�ર બંદરે થતા વેપારમાં આિફકાથી
હાથીદાંતની આયાત મોટા પ્રમાણમાં થતી હતી. આ સદીમાં આરબોનાં આક્રમણો વધતાં જતાં
હતાં. કાઠી લોકો સંધ છોડી કચ્છ તરફ આવવા લાગ્યા અને તેઓએ મધ્ય કચ્છ તથા દક્ષણ
કચ્છ ￵વસ્તારમાં પોતાનો કબ્� જમાવ્યો હતો. આરબોએ હુ મલા કરી મકરાણ �તી લીધુ.
સંધ રાજય સામે ઈરાકના ગવર્નર અલહ� જેણે અ￵ત કાબેલ સરદાર કાસમની સરદારી તળે
સંધ કાંઠા પર હૂ મલો કરવા ￵વશાળ સૈન્ય મોકલ્યું. (ઈ.સ.૭૦૮). આ લડાઈમાં સંધનો રા�
ડામર માય� ગયો. સંધમાં ઘણા સરદારોએ મુ�સ્લમ ધમર્ અંગીકાર કય�. જેની અસર કચ્છ
પર પણ પડી હતી. ગુજરાતમાં રાજય કરતાં ગુજરર્ અને ચાણુકય વંશના રા�ઓનો સામનો
કરવો મુશ્કે લ હતો તેથી આરબોને સંધ પાછા જવું પડયું હતું. આરબો દ�રયાઈ યુ�માં કુ શળ
ન હતાં આથી રાજપૂત રા�ઓને હરાવવામાં ફાવી શકયા નહ�. આ સમયે ગુજરાતમાં પાટણ
ચાવડાવંશની રાજધાની હતી. આ ચાવડાવંશના રાજપૂતોએ કચ્છનાં પૂવર્ભાગમાં જમાવટ
કરી. કાઠી લોકો પણ મધ્ય ભાગમાંથી પૂવર્ ભાગમાં આવેલ કં થકોટ શહે રમાં પોતાની રાજધાની
રાખેલ જેની પાસેથી ચાવડાઓએ ઝૂંટવી લીધી.(૮મી સદી) ગુજરાતનાં અણ￵હલવાડ પાટણને
ચાલુકયવંશનાં સોલંકી સરદારોએ �તી લીધું છતાં કચ્છના વાગડ પ્રદે શમાં ચાવડાઓની સત્તા
કાયમ રહી હતી પણ સૉલકીઓએ કચ્છના વાગડ પ્રદે શને �તવા લડાઈઓ ચાલુ રાખી જેને
લઈને ઘણા સોલંકી કું ટુબં ો કચ્છમાં આવીને વસ્યા. તેમની સાથે વાઘેલા પણ આવ્યા ધીમે ધીમે
આ વાગડ પ્રદે શ પર વાઘેલા તથા સોલંકીઓના હૂ મલા થવાથી ચાવડાઓ પ��મ કચ્છ બાજુ
નીકળી ગયા. આમ ગુજરાતનાં રાજપૂતો વચ્ચે કચ્છની સત્તા વહે ચાઈ ગઈ.
આ બાજુ સંધ આરબની હકૂ મત નીચે આવી જતાં ઘણા સમા રાજપૂતોએ મુ�સ્લમ ધમર્
અંગીકાર કય� અને જે સમાઓએ ￵હન્દુ ધમર્ ન છોડયો તેમણે કચ્છ બાજુ પ્રયાણ કયુ� આ
રાજપૂતોએ ચાવડા, સોલંકી, વાધેલા રાજપૂતો સાથે લ� સંબંધ બાંધવાના શરૂ કયાર્.
નવમી સદીમાં ￵હન્દુ સમા રાજપૂતમાં સૌથી બળવાન સરદાર લા�ખયાર ભડનો પૂત્ર લાખો
ધુરારો હતો. તેણે કચ્છ પ્રદે શમાંથી બે લ� કયા� હતા. એક પાટગઢના ચાવડા વાઘમની કું વરી
બોધી અને બી� પાલીતાણા ગો￵હલ સરદારની કું વરી ચંદ્રકું વર બા(ગોડરાણી) હતી. આ બન્ને
18
રાણીથી ચાર પુત્રો થયા. લાખા ધુરારાના �ત્યુ બાદ ગોડરાણીનો પુત્ર ઉન્નડ ગાદીએ આવ્યો.
પરંતુ તેના ભાઈઓ મોડ અને મનાઈએ કાવતરું કરી તેનંુ કાસળ કાઢી નાખ્યું. અને તે બન્ને
ભાઈઓ કચ્છમાં તેમના મામા વાધમ ચાવડા પાસે પાટગઢ ચાલ્યા આવ્યા. અહ� મામા પાસે
થોડો સમય રહીને દગાથી મામાને મારી નાખી તેનંુ રાજય પચાવી પાટગઢમાં રહે વા લાગ્યા.
વાઘમ ચાવડો ગુંતલીના વાઘેલા સાત ભાઈઓ (સાત સાંધ) નો ખંડણી રા� હતો. જેથી
મોડ અને મનાઈ પાટગઢમાં બેઠા ત્યારે આ સાત સાંધે તેમને ધમકીઓ આપી. આથી મોડ
મનાઈએ ખંડણીનાં સાત ગાડાંને બદલે ચૌદ ગાડાં આપવાનું કબૂલ કરી સાત સાંધનો ￵વ�ાસ
સંપન્ન કય� અને પોતાની સારી ચાલ ચલગત દે ખાડવા મનાઈને ગુંતલીમાં રહે વાની ફરજ પડી.
અહ� મનાઈ સાત સાંધના શહે રમાં અંદરની વાતોથી વાકે ફ થયો. મોકો મળતાં તેણે તેના ભાઈ
મોડને સંદશો મોકલી ખંડણી તરીકે મોકલવામાં આવતા ચૌદ ગાડાંમાં સપાઈઓને છૂ પાવવાનું
કહે ણ મોકલ્યું અને ઓચંતો છાપો મારી સાત સાંધનો વધ કરાવી નાખ્યો અને તેઓ પ��મ
કચ્છનાં સ્વતંત્ર ધણી થઈ ગયા.
બાદમાં મોડે પૂવર્ કચ્છ તરફ નજર દોડાવી. પૂવર્ કચ્છમાં (વાગડ) ધરણ વાઘેલા રાજ કરતો
હતો. તેની સાથે ￵મત્રતા બાંધી અને પોતાના પુત્ર સાડનાં લ� ધરણ વાઘેલાની બહે ન સાથે
કયાર્. ધરણ વાધેલાએ પોતાની બહે નને કાપડામાં કં થકોટનો ડુંગર આપ્યો. જેમાં મોડે િક�ો
બંધાવવાનું શરૂ કયુ� પણ કં થડનાથની અવગણના કરતાં તે િક�ો બંધાવી શકયો નહ�. મોડના
�ત્યુ બાદ તેનો પુત્ર સાડ કં થડનાથના ચેલા પાસેથી ગુરૂને ખુશ કરવાની રીત �ણી કં થકોટને
ફરતો િક�ો ચણાવ્યો. જેમાં કં થકનાથ દાદાની દહે રી, મોડકૂ વો અને સાડ બારી ચણાવી.
સાડની કી￵તર્ આ ￵વસ્તારમાં ફે લાતી ગઈ જેથી ધરણ વાઘેલાને ડર અને ઈષાર્ થતાં તેણે
સાડનું ખૂન કરાવી નાખ્યું. તે વખતે સાડનો પુત્ર ફૂ લ છ માસનો હતો. આ ફૂ લને તેની દાસી
ઝ�કડી કં થકોટથી છૂ પા રસ્તે સંધ બાજુ લઈ નીકળી ગઈ. ધરણ વાઘેલાને ખબર પડતાં તેણે
કું વરને મારવા મારાઓ પાછળ મોકલ્યા પણ ચાલાક અને ￵વ�ાસુ દાસીએ પોતાના પુત્રનાં
કપડાં ફૂ લને પહે રાવ્યાં અને ફૂ લનાં કપડાં પોતાના પુત્રને પહે રાવતાં મારાઓ રસ્તામાં મ�ા ત્યારે
ફૂ લના કપડાં પહે રેલ ઝ�કડીના પુત્રને ફૂ લ સમ� તે જ ક્ષણે મારી નાખ્યો. આમ રાજભિકતવાળી
દાસીએ પોતાના પ્રાણ￵પ્રય પુત્રનું બ￵લદાન આપી ફૂ લને સંધના બાંભણસરનાં બાદશાહ દુ લારા
પાસે લઈ આવી. અહ� તેનો ઉછેર થવા લાગ્યો. ફૂ લ તેના કાકા તથા દાદા (મોડ અને મનાઈ
) જેવો જ શૂરવીર બન્યો. ઉંમર લાયક થતાં તે ￵પતાના ખૂનનો બદલો લેવા સંધથી લશ્કરની
મદદ મેળવી કં થકોટમાં રહે તાં ધરણ વાઘેલાને ખબરદાર કય�. ધરણ વાધેલાએ સમય અને
પ�ર�સ્થ￵ત સમ� ફૂ લ સાથે સમજૂ તી કરી અને પોતાની પુત્રી ફૂ લ સાથે પરણાવી ને કં થકોટનો
િક�ો પણ પાછો આપ્યો.
થોડો સમય પસાર કય� છતાં ફૂ લના હદયમાં બાપના ખૂનનો બદલો લેવાની ભાવના
ભૂલાતી ન હતી. એક સમયે ધરણ વાધેલો કાકે �ર મહાદે વની પૂ� કરવા પોતાનો ઘોડો
રત્નાકર લઈ જતો હતો ત્યારે ફૂ લે રસ્તામાં ઉઠાણે આવેલ ઘોડીઓ ઊભી રાખતાં રત્નાકર
ઘોડો ભડકયો અને ધરણને જમીન પર પછાડયો. આ સમયનો લાગ �ઈ ફૂ લે ધરણનું માથું
ધડથી અલગ કરી દીધું એ માથાને લઈને પોતાના િક�ે કં થકોટ લઈ આવ્યો. આ િક�ામાં તે
તેની પત્ની સાથે દરરોજ ચોપાટ ખેલતો હતો તે જગ્યાએ ધરણનું માથું આસન નીચે સંતાડી
દીધું અને �ણે કં ઈ બન્યુ ન હોય તેમ તેની પત્નીને બોલાવી ચોપાટ ખેલવા કહયુ. પત્ની પોતાના
￵પતાના થયેલ ખૂન ￵વશે અ�ણ હતી. તે રમવા બેઠી અને રોજની જેમ બોલી, “ પાસા ઢળ જેમ
ધરણના ઢ�ા” આ સાંભળી ને ફૂ લને ગુસ્સો આવ્યો. આસન હટાવી ધરણનું માથું બતાવ્યું.
આ �ઈને તેની પત્ની કે જે સગભાર્ હતી તે આઘાત પામી અને ખંજરથી પોતાના પેટમાં રહે લ
ગભર્ને બહાર કાઢી �ત્યુ પામી. ફૂ લ તો દં ગ થઈ ગયો અને અફસોસ પણ કરવા લાગ્યો પણ
ઘણું મોડું થઈ ગયું હતું. તેને કં થકોટમાં ચેન પડતું ન હતું તેથી તે તેના પુત્ર ધાઓને લઈ કોટાય
પાસે અણગોર ગઢ બનાવી રહે વા લાગ્યો.
એક સમયે અણગોર ગઢના બોલાડી િક�ા પર ફૂ લ બેઠો હતો ત્યારે તેણે એક અદ્ભૂત દશ્ય
�યું. ૧૪ વષ�ય કન્યા માથા પર પાણીનું બેડું લઈ બન્ને હાથથી બે વછેરાને દોરી જતી હતી ત્યાં
સામેથી તોફાની ઘોડો આવતાં તેણીએ વછેરાની દોરી પોતાના પણ નીચે દબાવી ઘોડાને એક
ઝાપટ મારતાં ઘોડો સીધોદોર થઈ ગયો. આ દશ્ય �ઈને ફૂ લ ￵વચારવા લાગ્યો કે , આ કન્યામાં
કે ટલી તાકાત ! � આ કન્યા સાથે લ� કરું અને તેનાથી જે સંતાન થાય તે અ￵ત તાકાતવાન
થશે. આથી ફૂ લે કન્યા ￵વશે તપાસ કરાવી, તો �ણવા મ�ું કે , આ કન્યાને રબારીએ પાળીપોસી
મોટી કરેલ છે. તેણીનું નામ સોનલ છે. ફૂ લે આ કન્યા સાથે લ� કયાર્ અને તેણીથી તેને લાખા
નામનો પુત્ર જનમ્યો જે લાખા ફૂ લાણી તરીકે કચ્છના ઈ￵તહાસમાં પ્રખ્યાત થયો છે...
આ લાખાને બાપ સાથે અણબનાવ થતાં તે અણ￵હલવાડના રાજવી ચાવડાનાં દરબારમાં
પોતાનું નશીબ અજમાવવા નીકળી પડયો. ત્યાં તેણે પોતાની શૂરવીરતા અને બહાદૂ રીથી
ચાવડા રાજવીનું િદલ �તી લીધું આ સમયે ચાવડા તથા સૉલકીની દુ શ્મનાવટ ચાલતી હતી.
મૂળરાજ સ�લકી સામંતસંહ ચાવડાનો ભાણેજ થતો હતો. તેણે પોતાના મામા સામંતસંહને
મારી ચાવડા વંશનો અંત આણ્યો અને અણ￵હલવાડ પાટણ �તી ગુજરાતમાં સોલંકી
(ચાલુક્ય) વંશની સ્થાપના કરી.
 ગુજરાતમાં ચાવડા રાજવીઓની હકૂ મત હતી તે હવે મૂળરાજ સોલંકીના હાથમાં આવતાં
લાખો ફૂ લાણી મૂળરાજનો ખંિડયો રા� બન્યો. મૂળરાજ સોલંકીનો ￵પતા રાજે પોતાની પ્રથમ
પત્ની લીલાવતીના �ત્યુ બાદ લાખાની બહે ન રાયા� સાથે લ� કયાર્ હતા. આમ રાયા�
મૂળરાજની સાવકીમા થાય. રાયા�ને રાખાઈત નામનો પુત્ર થયો જે લાખાનો સગો ભાણેજ
થાય. તે મોટો થતાં તેને રાજ્યમાં યોગ્ય સ્થાન ન મળતાં લાખાએ તેના બનેવી રાજને તથા તેનાં
સોલંકી સામંતોને મારી નાખ્યા. આથી મૂળરાજ પોતાના ￵પતાના ખૂનનો બદલો લેવા થનગની
રહયો હતો. લાખાએ કે રાને રાજધાની બનાવી. તેનો ￵વકાસ કય�. તેણે સુંદર ￵શવમંિદરનું
￵નમાર્ણ કયુ�. લાખાની કી￵તર્ વધવાથી મૂળરાજે બદલો લેવા પ્રયત્નો કય�. આમેય લાખો તેનો
ખંિડયો રા� હોવા છતાં તેને ગાંઠતો ન હતો. મૂળરાજને જૂ નાગઢનાં ચૂડાસમા વંશના ગ્રહ�રપુ
સાથે દુ શ્મનાવટ હતી. આ ગ્રહ�રપુ સોમનાથ મંિદર આવતાં યાત્રાળુઓ પાસેથી કર વસૂલ કરતો
હતો. ગ્રહ�રપુ ના�સ્તક હતો. આથી મૂળરાજે ગ્રહ�રપુને ઠીક કરવા ચડાઈ કરી આથી ગ્રહ�રપુની
મદદ માટે લાખો ફૂ લાણી ￵મત્ર ભાવે ગયો અને ભીષણ યુ�માં તે મરાયો. ઘણા ઈ￵તહાસકાર
જણાવે છે કે , મારવાડના રાજવી સયા� �ારકા દશર્ન કરવા ગયેલા જે પાછા વળતાં આ
￵ધંગાણામાં મૂળરાજ પક્ષે ર�ા અને તેના હાથે લાખાનું �ત્યુ થયું. રાજકોટની બાજુ માં આટકોટ
ગામ પાસે લાખા ફૂ લાણીનો પા￵ળયો આવેલ છે. જેના પર ઈ.સ. ૯૭૯ લખેલ છે. જનરલ
ટોડનો “રાજસ્થાનનો ઈ￵તહાસ” માં સયો�ની સાલવારી આપેલ છે. તેની સાથે લાખાની
સાલવારીમાં ૩૦૦ વષર્નો ફરક જણાય છે. આમ લાખાના �ત્યુ અંગે ઈ￵તહાસમાં �ભન્ન �ભન્ન
મતો �વા મળે છે પણ એ હકીકત છે કે લાખો મૂળરાજ સાથેના યુ�માં આટકોટ પાસે મરાયો છે.
કચ્છના ઈ￵તહાસમાં લાખાને ￵શવભક્ત દશાર્વેલ છે. પરજુ ં તે બૌ��� હતો. ગ્રહ�રપુ પણ
બૌ��� હતો. જેથી આ નાતે તે તેની મદદ માટે ગયો હતો. કે રામાં આવેલ ￵શવમંિદર લાખાએ
બંધાવ્યું હોય તેમ નથી જણાતું કારણ કે , હાલમાં ￵શવમંિદરની બાજુ માં ખોદકામ થતાં મંિદરની
નીચે અન્ય મોટા મંિદરના અવશેષો �વા મળે છે. આથી સા�બત થાય છે કે હાલે જે મંિદર
દે ખાય છે તેના પહે લાં પણ અહ� ભવ્ય મંિદર હશે.
લાખાના મુત્યુ બાદ તેનો ભત્રી� પુંઅરો (ધાઓનો પુત્ર) ગાદીએ આવ્યો. તેણે પોતાની
રાજધાની કે રાથી ખસેડી પધ્ધરગઢ સ્થાપી. આ પુંઅરા ￵વશે ઈ￵તહાસમાં કહે વાયું છે કે તે ધાતકી
હતો. પધ્ધરગઢ બનાવનાર ￵શલ્પીઓનાં કાંડાં કપાવી નાખ્યાં હતાં. પ્ર�ને ત્રાસ આપતો હતો.
આ સમયે આ પ્રદે શમાં ઋ￵ષઓ તપ કરવા આવ્યા હતા. તેઓ જયો￵તષનું જ્ઞાન ધરાવતા હતા.
ગ્રામ્ય લોકો શ્ર�ાથી આ ઋ￵ષઓની સેવા પૂ� કરતાં હતાં. આથી પુંઅરો આ ઋ￵ષઓને કે દ
કરી ત્રાસ આપવા લાગ્યો. જેમાંથી એક ઋ￵ષએ છટકીને પોતાના ઈ�દે વની પ્રાથર્ના કરી. ત્યારે
૭ર જખો જખૌ બંદરે ઉતરી ઋ￵ષઓની મદદે આવ્યા. તેઓએ પુંઅરાનો વધ કરી ત્યાંની પ્ર�ને
ત્રાસ મુકત કરી. આથી ૭૨ જખની યાદમાં પધ્ધરગઢની બાજુ માં સ્થાનક બનાવેલ છે. જેમાં
ઘોડાપર અસવાર બેઠા છે. પીઠ પર તીરનું ભાથુ લટકે છે. હાથમાં પેટી (ચોપડી) જેવંુ પકડયું છે.
પુંઅરાએ પોતાના રહે ઠાણ માટે વડીમેડી તથા નઢ� મેડી ચણાવેલ. જેના અવશેષ આજ પણ
�વા મળે છે. પરંતુ આ પથ્થરોના અવશેષ �તા જણાય છે કે , તે બૌ� લોકોનાં ￵વહાર હોય.
સંભવ છે કે પધ્ધરગઢ વાળો ￵વસ્તાર મોટી ￵વ�ાપીઠ હોય જેનો પુંઅરાએ પાછળથી નાશ કરી
￵શવમંિદર બંધાવ્યું હોય. આ બૌ� લોકો ૫મી કે છ�ી સદીમાં કચ્છમાં હતા. � કે પુરાત�વ
￵વદો આ ￵વશે કોઈ ચૌકકસ પ્રમાણ આપેલ નથી. આ જગ્યાએ ઉત્ખનન થાય તો ખરી હકીકત
બહાર આવે તેમ છે. કચ્છમાં ઘણી જગ્યાએ જખના થડા �વા મળે છે એટલે એ વાત ન�ી છે કે
કચ્છના લોકો જખને દે વતા તરીકે માનતા હશે. આ જખ લોકો કોણ હતા, કયાંથી આવ્યા અને
કચ્છમાં કયારે આવ્યા તેના કોઈ ચૌ�સ પ્રમાણ પ્રા� થતાં નથી જે સંશોધનનો ￵વષય રહયો છે.
પુંઅરાને સંતાન ન હતું તેથી પુંઅરાના �ત્યુ પછી ચાવડા રાજપૂતોએ આ જગ્યાનો કબ�
મેળવેલ. પુંઅરાના �ત્યુ થી સમાવંશનો અંત આવ્યો. લગભગ ૧૫૦ વષર્ બાદ સંધમાંથી
ઉન્નડનાં વંશમાંથી ઉતરી આવેલ લાખો અને લા�ખયાર કચ્છમાં આવ્યા. જેમણે ચાવડાઓને
હટાવી લા�ખયાર વીરામાં પોતાની રાજધાની સ્થાપી. આ લાખા લા�ખયારના વંશમાં રત્તો
રાયધણ થયો. તેને જત લોકો ત્રાસ આપતા હતા. ધીણોધર ખાતે ગુરૂ ધોરમનાથના ￵શષ્ય
ગરીબનાથ જયારે તપ કરતા હતા ત્યારે જતનાં છોકરાઓ હે રાન કરતાં હતાં. આથી ગરીબનાથે
પોતાની શિકત રત્તા રાયધણને આપતાં જત લોકોને મારી હટાવવામાં રત્તો રાયધણ સફળ
થયો. અને તેણે ધીણોધર �ગીર કાનફ�ા પીરોને બક્ષીસમાં આપી. આ રત્તા રાયધણનું �ત્યુ
ઈ.સ. ૧૨૧૫ની આસપાસ થયું. તેના �ત્યુ બાદ તેનાં ચાર કું વરોને રાજયની વહેં ચણી કરવામાં
મામૈદેવે સહાય કરી. સૌથી મોટા કું વર દે દાને કં થકોટ અને વાગડનો ￵વસ્તાર, બી� નંબરનાં
કું વર ઓઢ 1 ને લા�ખયાર વીરા, ત્રી� કું વર ગજણને તેરા ન�ક બારા ગામ અને સૌથી નાના
કું વર હોથીને પુનડી ન�કના બાર ગામની �ગીર આપવામાં આવી. ઓઢાને પાટવી કું વર
બનાવતાં બી�
ભાઈઓ નારાજ થયા. અને તેઓમાં અંદરો અંદર વેરનાં બીજ રોપવાના શરૂ થયાં. ૧૫મી
સદીમાં (ઈ.સ. ૧૪૫૮-૧૫૧૧) બાદશાહ સુલતાન મહમદ બેગડો થયો તેણે ગુજરાતની સત્તાના
￵વકાસ માટે કચ્છ પ્રદે શમાં રહે તા �ડે� રાજવીઓ તરફ સ￵હષ્ણુતાવાળો વતાર્વ રાખ્યો હતો.
કચ્છમાં ઓઢાના વંશ� અને ગજણનાં વંશ� વચ્ચે હરીફાઈ ચાલતી હતી.
19
ગજણ�નાં વંશમાં આઠમો �ડે� લાખો થયો જે પ્રખ્યાત યૌ�ો હતો. તેને મહમદ
બેગડાએ કાિઠયાવાડની આમરણ અને ગ�ડલની �ગીરો ભેટમાં આપી હતી. લાખાએ
નવી �ગીરોનો કબ� લઈ પોતાના બારા �ગીરના આિદપુઢષ ગજણ પછીના હાલા�
�ડે�ના નામથી આ પ્રદે શને “ હાલાર” તરીકે �હે ર કરી કાિઠયાવાડમાં �ડે�
રાજય સ્થાપ્યું.આ લાખાએ પોતાના વડીલોની �ગીર બારા પાછા આવવાનો ￵વચાર
કય�. જયારે તેણે હબાય ડુંગર પાસે સંગારોની વાંઢમાં ઉતારો કય� ત્યારે કે ટલાક
ઝનૂની માણસો કે જેઓ હાલારથી તેનો પીછો કરતા આવ્યા હતા તેઓએ લાખાને મારી નાખ્યો.
આથી લાખાના પુત્ર રાવળે લા�ખયાર વીરાના ઓઢાવંશના હમીર�ને જવાબદાર ગણ્યા.
આ �મ હમીર� પોતાના ￵પતા ભીમ� પછી લા�ખયાર વીરાની ગાદીએ આવ્યા
હતા. (ઈ.સ.૧૪૭૨) તેઓ આશાપુરા માતા�ના પરમ ભકત હતા. પોતે માતાને મઢ
દે વીના દશર્ન કરવા ગયેલા ત્યારે પૂ�રીને પુષ્કળ જમીન તથા ગામડાઓ બક્ષીસમાં આપેલ
અને ત્યાંનાં પૂ�રીને “રા�” નો ઈલ્કાબ આપેલ તેમજ તેના વંશ� રાજગાદીએ બેસે ત્યારે
માતા�ના દશર્ન કરવા માતાને મઢ આવશે એવી ખાતરી પણ આપેલ જે આજ પય�ત પરંપરા
�ળવવામાં આવે છે.
�મ રાવળ �મ હમીર�ને મારવા માટે કં થકોટના દે દા ભાયાતો સાથે સંબંધ વધારી
હમીર� ￵વઢ� ઉશ્કે રણી કરવા લાગ્યો. બાદમાં પોતે વેરઝેરનું સમાધાન કરવા ઈચ્છે છે તેવંુ
જણાવી �મ હમીર�ને પોતાને ત્યાં જમવા બોલાવી દગાથી તેનંુ ખૂન કરી નાખ્યું. આ �મ
હમીર�ની કલાત્મક છતરડી આજ પણ તેરા અને બારા ગામ વચ્ચે ઈ￵તહાસની સાક્ષી આપતી
ઊભી છે. �મ રાવળે �મ હમીર�ને મારી તેના વંશનો પણ નાશ કરવાના ઈરાદે થી �મ
હમીર�ના પુત્રો ખેંગાર�, સાહે બ� અને રાયબ�ને મારવા પાછળ પડયો. પરન્તુ જયારે �મ
હમીર�નું ખૂન થયું ત્યારે તેની સાથે તેનો સ્વામીભક્ત છછર બુ�ો પણ સાથે હતો. તે તરત જ
￵વંઝાણ આવ્યો કારણ કે ખેંગાર� તથા સાહે બ� તેમના મોસાળમાં હતા. ત્યાંથી તેમને લઈ
વાગડ બાજુ નીકળી ગયો પણ �મ રાવળને ખબર મળતા તેણે તેમનો પીછો કય�. છછર બુ�ોએ
પહે લા કં થકોટના દે દાના વંશ� પાસે આશરો માંગ્યો પણ તેઓ �મ રાવળ સાથે ભળેલા હતા
તેથી �કારો આપ્યો. આથી રેલડી ગામે મનાઈના વંશજ �ભંયા ક�લ પાસે આવ્યો. અહ�
ઘાસની ગં�માં આ બે રાજકુ મારોને સંતાડી દીધા. આ બાજુ �મ રાવળ પીછો કરતો કરતો
પહ�ચી આવ્યો. તેણે �ભંયા ક�લને પૂછતાછ કરી, અને ધાકધમકી તેમજ લાલચ પણ આપી.
છતાં �ભંયા ક�લે પોતે કં ઈ �ણતો નથી એમ જ ક�ું. આથી �મ રાવળે તેના છ પુત્રોને તેની
સામે જ કાપી નાખ્યાં. આમ છતાં �ભંયા ક�લ તથા તેની ઘરવાળી મલણી પોતાની વાતમાં
મકકમ ર�ા. આખરે �મ રાવળ કં ટાળી ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો.
�મ રાવળના ચાલ્યા ગયા બાદ ઘાસની ગં�માંથી કું વરો કાઢી છછર બુ�ો નાનું રણ
ઓળંગી ધ્રાંગધાના ચરાવડા ગામે આવ્યો. અહ� ઝાડ નીચે આરામ કરતા હતા, ત્યાં એક જૈન
સાધુ ત્યાંથી પસાર થયા. તેણે આ તેજસ્વી કુ મારોને �તાં જ કહયું કે આ બાળક ચક્રવત� રાજય
ભોગવશે અને તેઓને પોતાની પોશાળમાં તેડી ગયા. આ જૈન સાધુનંુ નામ માણેકમેર� હતું.
આ સાધુએ પોતાના પાસેની માતા�ની ચમત્કા�રક સાંગ કુ માર ખેંગાર�ને આપી અને ક�ું કે
તમો અમદાવાદ �ઓ રસ્તામાં કાળો ઘોડો તથા સફે દ ખોરાકનાં દશર્ન થશે એવા આશ�વાદ
પણ આપ્યા.
છછર બુ�ો કું વરોને લઈ મોરબીના દહ�સરા ગામે આવ્યો. બ�રમાં એક સુતારણ બાઈ
કે જે કચ્છની હતી તે મળી અને તેણીએ આ કું વરોને ઓળખી લીધા અને પોતાના ઘરે તેડી
ગઈ. જમવામાં સફે દ રાબ અને બાદમાં પોતાનો કાળો ઘોડો આપ્યો. જે મળતા જૈન મુ￵નના
આશ�વાદ યાદ આવ્યા. ત્યાંથી તેઓ અમદાવાદ પહોચ્યાં. અમદાવાદમાં તેમના ભાઈ
અલીયો� મહં મદ બેગડાના રાજમાં નોકરી કરતાં ત્યાં તેમની પાસે પહોચ્યાં. અહ� રહીને
બન્ને ભાઈઓએ પ�ાબા� તથા ￵નશાનબા�ની તાલીમ લીધી અને એક સમયે જયારે મહં મદ
બેગડો ￵શકાર માટે જંગલમાં ગયેલ ત્યારે સંહે અચાનક હૂ મલો કરતાં તે વખતે ￵શકારમાં સાથે
ગયેલાં ખેંગાર�એ ચપળતાથી પોતાને માણેકમેર�એ આપેલ સાંગથી સંહનો ￵શકાર કરી
મહં મદ બેગડાની �ન બચાવી. આથી મહં મદ બેગડો ખુશ થયો અને તેણે ‘રાઓ’’ નો ઈલ્કાબ
આપ્યો અને ખેંગાર�ને ખોયેલંુ રાજય પાછુ ં મેળવવા માટે લશ્કરની સહાય આપી. જયારે
કુ માર ખેંગાર� મોરબી આવ્યા અને ત્યાંથી કચ્છમાં લશ્કર લઈને આવે છે એવા સમાચાર �મ
રાવળ ને મળતાં તે પોતાના સાતસો સૈ￵નકો સાથે લઈ કચ્છને છે�ા સલામ કરી કાિઠયાવાડ
બાજુ નીકળી ગયો.
રાઓશ્રી ખેંગાર� પહે લાં રાપરમાં ટીલે બેઠા ત્યારબાદ બી�વાર સંવત ૧૬૦૨ માં
અં�ર શહે ર અને પછી માગશર વદ ૫ સંવત ૧૬૦૫ માં ભુજ શહે રને તોરણ બાંધ્યું. રાઓશ્રી
ખેંગાર�એ કાબુલના ￵મઝાર્હુસેનની ફોજને ઝારા ડુંગર પાસે ￵શકસ્ત આપી હતી. તેઓ
પરાક્રમી અને બહાદુ ર રાજવી હતા. તેઓ ૭૬ વષર્ કચ્છની રાજગાદી ભોગવી (ઈ.સ. ૧૫૧૦–
૧૫૮૬) તેમના �ત્યુ બાદ તેમના પુત્ર રાઓશ્રી ભારમ�� ગાદીએ બેઠા ત્યારે કચ્છી કહે વત
પ્રચ￵લત થઈ, “ખટયો ખેંગાર ને ભોગવે ભારો” એટલે કે ખેંગાર�એ સારી �જંદગી એકઠુ ં કયુ�
અને ભારમલ�એ ભોગવ્યું.
 �ાપ� કલા
_f¡i A„spZu
કચ્છી સ્થાપત્યમાં કચ્છીયત
રતીય સંસ્કૃ ￵તના પુરાતત્વ, સંસ્કૃ ￵ત, ￵શલ્પ અને સ્થાપત્યના ￵વકાસ ની સાથે
ભા પ્રવાસન ક્ષેત્રમાં પણ કચ્છનું પ્રદાન અદકે રું છે. આપણા અતીતની ગવાહી
આપતા અનેક પ્રમાણો કચ્છમાંથી ઠેરઠેર પ્રા� થાય છે. ઈ￵તહાસના પાના વાંચતા �ણવા
મળે છે કે , હં મેશ યાયાવર ટોળાઓ અને ￵નવાર્સતોએ કચ્છને પોતાનું આશ્રય સ્થાન
બનાવ્યું છે. છેક પ્રાગ ઐ￵તહાસક કાળથી અવાર્ચીન કાળ સુધી આ પ્રિક્રયા ચાલુ રહે વા
પામી છે. જેને કારણે કચ્છમાં એક અનોખી કચ્છી સંસ્કૃ ￵તનું ￵નમાર્ણ થયેલંુ �વા મળે છે.
અને તેમાં આપણને કચ્છીયતના દશર્ન થાય છે. કે ટલીય સંસ્કૃ ￵તઓનો સુમેળ કચ્છમાં
થયેલો છે. અને પ�રણામે આપણા ઈ￵તહાસ, ભૂગોળ, ધમર્, રીત-�રવા�ની ઘેરી અસર
અહ� �વા મળે છે. ભારતીય સંસ્કૃ ￵તમાં કચ્છના રંગીન લોક�ત્યો, કલા સભર ￵નવાસો,
સરસ અને સાલસ રીત �રવા�, હસ્તકલાઓનો ગુજરાતની સંસ્કૃ ￵તના ￵વકાસમાં અનેરૂં
પ્રદાન છે. દે શના અન્ય પ્રદે શોની જેમ કચ્છમાં પણ સંસ્કાર ધમર્ સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલ
છે. સા￵હત્ય, સ્થાપત્ય, ચત્ર કલા અને સંગીત જેવાં ￵વ￵વધ સાંસ્કૃ ￵તક ક્ષત્રો આપણા
સંસ્કાર વારસાની ધરોહર છે. આમ તો સમગ્ર કચ્છ પ્રાચીન અને અવાર્ચીન બન્ને ક્ષેત્રે
દે શભરમાં આગવું સ્થાન ધરાવે છે. કચ્છના વાગડ ￵વસ્તા૨માં આવેલંુ ધોળાવીરા ની
૫૦૦૦ વષર્ જુ ની હડપ્પીય સંસ્કૃ ￵તએ કચ્છ અને ગુજરાતને ￵વ�ભરમાં ખ્યા￵ત અપાવી
છે. અને તેના �ારા કચ્છીયતની ઓળખ ￵વ�ને કરાવે છે. કચ્છના પુરાતન વારસમાં
કચ્છના ખડીર ￵વસ્તાર માંથી મળતા ક્ષત્રપના બી� ત્રી� સદીના ￵શલાલેખો પણ મૌયર્,
ગુ� અને ક્ષત્રપ વારસાની ઝાંખી કરાવે છે. તો કચ્છમાં ઠેર ઠેર રહે લાં અદ્ભૂત ￵શલ્પ
સ્થાપત્ય આપણા ભવ્ય સાંસ્કૃ ￵તક વારસાનું સ્મરણ કરાવે છે. આ �જ�ાના મુ�સ્લમ
સ્થાપત્યનો વારસો પણ ભારતીય અને આરબ કલાનું ￵મશ્રણ ધરાવતી ભવ્ય ઈમારતોમાં
સચવાયો છે. કચ્છની ઈમારતો ભલે ￵વશાળ નથી પણ તેનંુ ￵શલ્પ, કોતરકામની કારીગરી
ઉચ્ચ કક્ષાની છે. આપણી આ ધરોહર પૈકીના કે ટલાક �ણીતા સ્થાપત્યોમાં સચવાયેલી
કચ્છીયત અને આપણા સંસ્કાર વારસાની ઝલક મેળવીશુ.
હડપ્પીયન વસાહત ક્ષેત્રે કચ્છને ￵વ�ભરમાં �ણીતું બનાવનાર વસાહત ધોળાવીરા
પૂવર્ કચ્છના ખડીર બેટમાં આવલી છે. આ બેટ ચારે તરફથી રણથી ઘેરાયેલો છે.
ધોળાવીરા અંગે ￵વશેષ પ�રચયથીતો આપણે સૌ પ�રચત છીએ તેથી તેની વાત નહ�
કરતાં તેમાં થતાં કચ્છીયતને ખાસીયતની વાત કરીશું .
ધોળાવીરા ભારતની હડપ્પીય વસાહતો અને પાિકસ્તાન �સ્થત મોહે � દારો અને
હડપ્પાથી કે ટલીય રીતે જુ દું તરી આવે છે એ એની અને આપણા કચ્છ પ્રદે શની અનોખી
￵વશેષતાનો આપણને પ�રચય કરાવે છે.
આજથી પાંચ હ�ર વષર્ પૂવ� પણ કચ્છનું આ શહે ર (આજની જેમ) દુ શ્મનોથી
સાવધ હશે તે આ ઉપરથી અંદાજ કરી શકાય છે. અહ�ના સુશો�ભત સ્તંભો પણ
￵વશેષ છે. આ સ્તંભો શાના હોઈ શકે તે સંશોધનનો ￵વષય છે પરંતુ પુનાની ડે�ન
કોલેજના પૂવર્ ￵નયામક ડૉ. એમ. કે .ધવલીકરનું માનવું છે કે આ શંકુ આકારના આ
સ્તંભો કોઈ સ્મારક સ્તંભો હોઈ શકે છે. સંધુકા￵લન લોકો કલાના ઉપાસક ન હતા એવી
માન્યતાને ધોળાવીરાએ જબરી ￵શકસ્ત આપી છે. ધોળાવીરાના મહે લના ચારે દરવા�
કોતરણીવાળા પથ્થરોના બનેલા છે અને આ પ્રકારનું
સ્થાપત્ય બીજે ક્યાંય પણ �વા મ�ું નથી. જે ધોળાવીરાની અને એ �ારા કચ્છી
સ્થાપત્યની ￵વશેષતાનો આપણને પ�રચય કરાવે છે.
ધોળાવીરામાંથી મળી આવેલંુ એક ￵વશાળ બોડર્ પણ રસપ્રદ છે. જેના પર સંધુ
￵લ￵પમાં અક્ષરો લખવામાં આવ્યા છે. આ બોડર્ પર લુગદી જેવા પદાથર્ વડે ચોડીને
મણકાઓથી લખાયેલા ૧૦ અક્ષરો કે સંજ્ઞાઓ છે. હજુ સુધી આપણે સંધુ ￵લપી ઉકે લી
શકયા નથી. જયારે પણ ￵લ￵પ ઉકે લાશે ત્યારે આ બોડર્ પરની સંજ્ઞાઓનો ઉકે લ ખૂબ જ
20
રસપ્રદ નીવડશે એ ચો�સ છે.
અહ� પાણીની બચત કરવા માટે વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ કરવાના અને દૂ રની નદી
તેમજ ઝરણામાં પાણી લઈ આવવાની સુંદર યોજના અહ� �ઈ શકાય છે. મહે લમાં
પાણીનું એક મોટુ ં ટાંકુ છે. જેમાં ￵વશાળ ગરનાળા �ારા નદીનું પાણી લાવવાની વ્યવસ્થા
છે. અને આ ગરનાળ પું ભૂગભર્માં હોવાથી િક�ો બંધ હોવા છતાં પણ પાણીનો આ
પ્રવાહ ચાલુ રહે છે. વરસાદી પાણી ભેગુ થઈ તળાવમાં ભરાય તેવી રચના માત્ર
ધોળાવીરામાં �વા મળે છે; આથી ઓછા વરસાદની પ�ર�સ્થ￵તનો આજની જેમ એ
સમયે પણ લોકો સામનો કરતા હશે, એ પણ આ પ્રદે શની એક પ્રકારની ખાસીયત અને
કચ્છીયતના દશર્ન કરાવે છે.
ધોળાવીરામાંથી છીપની એક ગોળાકાર ર�ગ મળી છે. જેમાં ઉપરના ભાગમાં છ અને
નીચેના ભાગમાં છ એમ ઉભા કાપા કરવામાં આવ્યા છે. અને ￵વ�ાનો આને પંચાંગની બાર
રા￵શઓના પ્ર￵તક અથવા નેવીગેશન કં પાસ (હોકાયંત્ર) હોવાનું તારણ કાઢે છે. આથી
સુમ�ે રયન ઈ￵તહાસમાં સંધકુ ાંઠે મહાબંદર હોવાનો ઉ�ેખ છે તે ધોળાવીરા હોઈ શકે
છે. આજે પણ કચ્છ ગુજરાતમાં સૌથી મોટો સાગરકાંઠો ધરાવતો ￵વસ્તાર છે અને સેંકડો
વષર્થી દ�રયાઈ માગ� કચ્છી દે શ દે શાવર સાથે વ્યાપારી સંબંધો સંબંધો ધરાવતો આવ્યો
છે. એ દશાર્વે છે કે , કચ્છની દ�રયાઈ સંસ્કૃ ￵તનો પાયો છેક હડપ્પીયકાળથી �વા મળે છે.
ધોળાવીરાની કે ટલીય ￵વશેષતાઓ છે જે તેને અન્ય સંસ્કૃ ￵તથી જદું પાડે છે તેની
￵વગતો �ઈએ તો. (૧) સ્થાપત્યની કલાત્મકતા અહ�નું આગવું લક્ષણ છે. (૨) અન્ય
વસાહતોની જેમ આ શહે ર નદીકાંઠે આવેલંુ નથી. અને તેથીજ કદાચ ખેતી તેનો મુખ્ય
વ્યવસાય નહી હોય. (૩) જમીનની અંદરથી પાણી લઈ આવવાના ગરનાળા પણ માત્ર
ધોળાવીરામાં જ �વા મળે છે. (૪) સરક્ષણની આટલી મજબૂત વ્યવસ્થા મોહેં –�–ડેરો
કે હડપ્પામાં પણ �વા મળતી નથી. (૫) લોથલમાં �તદે હોને દાટવાની, એકથી વધુ
�તદે હો ભેગા દફનાવવાની પ્રથા �વા મળે છે. તો અહ� અિ�દાહ આપ્યા પછી વધેલા
અવશેષોને દફનાવવામાં આવ્યા છે. (૬) તો વળી લોથલમાંથી મોટા પ્રમાણમાં સંધુ￵લ￵પ
વાળી મુદ્રાઓ મળેલ છે. જયારે અહ�થી જૂ જ મુદ્રાઓ મળેલ છે. સંધુ ￵લ￵પમાં લખેલ મોટુ ં
બોડર્ પણ ધોળાવીરા સવાય કયાંય �વા મળતું નથી. એ એ સમયના અહ�ના લોકો
અન્ય વસાહતોના લોકો કરતાં સાક્ષર હશે જે કચ્છની ￵વશેષતા દશાર્વે છે.
ધોળાવીરા સવાય પણ કચ્છમાં અનેક હડપ્પીય વસાહતો શોધી શકાઈ છે, જે દરેક
વસાહત પોત પોતાની રીતે અનોખી છે અને તે જે દરેક પણ નોખી સંસ્કૃ ￵તના દશર્ન
કરાવે છે જે �ારા કચ્છીયતને ઉ�ગર કરે છે. આ વસાહતોમાં ખીરસરા, કુ રન, કાનમેર,
દે શલપર (ગુંતલી ), ￵શકારપુર, પાબુમઠ વગેરે નો સમાવેશ થાય છે.
કચ્છમાં એવાં પણ અનેક સ્થાપત્યો છે કે , પોતાની આગવી સ્થાપત્ય કલા કે
￵વશેષતાથી દે શના અન્ય સ્થાપત્યો કરતાં પોતાની જુ દી ઓળખ પૂરવાર કરી ￵વશેષ
કચ્છીયતની વાત કરે છે. જેની વાત કરીએ તો,
પુઅર� �ર ભુજ નખત્રાણાના માગર્ ઉપર મંજલથી એકાદ અને ભુજથી પાંત્રીસ િકલોમીટર
દૂ ર પુંઅરોગઢ પુઅરે�ર મહાદે વના નામથી ઓળખાતું પ્રાચીન ￵શવ મંિદર આવેલંુ છે.
પુંઅરાગઢની બહાર રસ્તા ઉપર પુંઅરે�ર મહાદે વના નામે �ણીતું ભ� ￵શવ
મંિદર છે. મજબુત પીળા અને લાલ પત્થરનું બનેલંુ આ મંિદર દશમી સદીનું જ છે. અહ�
મહાકાય કીચકો, તોરણો અને ચૈત્ય બારીઓ સુંદર રીતે અલંકૃત કરવામાં આવ્યા છે.
ધરતીકં પ જેવા કારણોસર આ મંિદર પડી ગયું હતું અને પાછળથી ઉભું કરવામાં આવેલંુ
છે. પણ મંિદરની આસપાસ છુ ટા પડી ગયેલા પત્થરો પરનું ￵શલ્પ મંિદરની ભવ્યતા
સૂચત કરે છે. તેની સામે પુંઅરોગઢ છે. ઈ￵તહાસ￵વદ સ્વ. કં ચનપ્રસાદ છાયા આ
મંિદરને �મ પુઅરાથી અગાઉના સમયનું એટલે કે આઠમી સદીનું માને છે. આ મંિદર
કચ્છમાં ￵શવ સંપ્રદાયનું પ્રાબલ્ય સુચવે છે. ગુજરાત પહે લા ચાવડાઓ કચ્છના શાસકો
હતા આથી એવું પણ કહી શકાય કે , ચાવડા શાસકો કચ્છની સંસ્કૃ ￵તને ગુજરાતમાં લઈ
ગયા એ પણ આ પ્રદે શની એક આગવી ￵વશેષતા છે.
વડ� મેડ� પુંઅરાગઢ પાસે વડીમેડી તરીકે �ણીતું લાલ પત્થરની મોટી ￵શલાઓથી
બનેલંુ બે મજલાનું સ્થળ આવેલંુ છે. તેની અંદર દાખલ તથા તે ￵શવ મઠ અથવા ખાખી
બાવાઓનો અખાડો હોય તેમ જણાય છે. � કે તે બૌધ્ધમઠ હોવાનું પણ અનુમાન
￵વ�ાનો કરે છે. આ સ્થળ દશમી સદીનું છે.
ક� રા િશવમંિદર કે રા કચ્છનું સુંદર નાનું નગર છે. પુરાણકાળમાં આ જ ભૂ￵મ પર ક￵પલ
મુ￵નનો આશ્રમ હતો આથી તે ક￵પલગ્રામ તરીકે પણ ઓળખાતુ. સંધના નગરસમૈથી
કચ્છમાં આવી વસેલા મોડ અને મનાઈ નામના બે ભાઈઓએ કચ્છમાં સમા વંશની
સ્થાપના કરી હતી. મનાઈના વંશ� ‘કે ર’ કહે વાતા અને એ પોતે પોતાના ભાગના
ક￵પલાશ્રમમાં ર�ો એટલે એ પણ ‘કે રાઈ’ તરીકે ઓળખાયું અને સમય જતાં કે રાઈ
માંથી ઈ લૂ� થઈ ગયો અને કે રા જ ર�ું. આ કે રામાં પાછળથી લાખા ફુ લાણીએ રાજ
કયુર્, આ પછી કે રાની કચ્છ ઉપરાંત રાજસ્થાન, ઉત્તર પ્રદે શ અને ભારતના દૂ ર દૂ રના
પ્રદે શો સુધી બોલબાલા વધી હતી. કે રા માં પણ એક સુંદર ￵શલ્પસભર ભ� મંિદર
ઉભું છે. સવંત ૧૭૬૫ના ધરતીકં પે આ મંિદરને તોડી પા�ું છે. અહ�ના આ ￵શવાલયને
લાખે�રના નામથી ઓળખાવામાં આવે છે. ￵શવાલયને રા લાખાએ બંધાવ્યું હોવાનું
મનાય છે. પણ સ્વ. રામસંહ રાઠોડ અને સ્વ કં ચન પ્રસાદભાઈ છાયાના મતે મંિદરનું
સ્થાપત્ય રચના મંિદરને લાખાની પહે લાના સમયકાળમાં મૂકે છે. શક્ય છે કે કે રા લાખાયે
તેનો �ણ��ાર કય� હોય. ધરતીકં પમાં મંિદરનો ઘણખરો ભાગ જમીન દોસ્ત થઈ ગયો
પણ ગભાર્ભાર્ગારના ￵શખર વગેરેનો ભાગ બચવા પામ્યો છે તે તેનો ￵શલ્પ સ્થાપત્યની
ઉત્કૃ �ાનો ખ્યાલ આપે છે. મંિદરની ઘસાયેલી અને ક્ષીણ થયેલી કૃ ￵તઓ માંથી પણ એ
સમયનું ઉત્કૃ � કલા લાવણ્ય �વા મળે છે.
કોટાય ભુજ તાલુકાના કોટાય ગામ પાસે આવેલ અણગોરગઢની ગોદમાં આજથી
સવાસો વષર્ પહે લા ચાર ￵શલ્પ સભર મંિદરો હોવાનું જેમ્સ બજર્ને ૧૭૯૪ના પોતાના
પુરાતત્વીય સવ�ક્ષણ અહે વાલમાં ન�ધ્યું છે. પરંતુ તે પૈકી આજે તો ફકત એક જ મંિદર
ભ� હાલતમાં છે. ભગવાન કોટયકર્ (સૂયર્ જે સ્થળે બરાબર કાટખૂણે આવે છે તે કકર્ �ત)
એટલે સૂયર્નંુ મંિદર આ સ્થળે હતું. આ સૂયર્ મંિદર આજે તો કાળનો ઘસારો ખાઈ નામશેષ
ભંગાર બની ગયું છે. આ મંિદર પરથી જ ગામનું નામ કોટાય પડયું. હાલમાં જે એક મંિદર
પ��મા�ભમૂખ ઉભેલંુ છે તે મંિદરમાં કયા દે વની સ્થાપના હતી તે કહી શકાતું નથી. મુકી
તે ઉપર છતને ટકાવીને આધાર અપાયેલો છે. છતમાં રાસમંડળી અને પાંખડીઓ પાંખડી
બતાવી ઉપસાવેલા કમળોનું ￵શલ્પાંકન મનોહર છે. મંિદરની બહારના ભાગમાં �ાર
પર કે ટલીક ભવ્ય પ્ર￵તમાઓ છે, તો ભોય તળીયેથી ￵શખર સુધી મંિદરનું સ્થાપત્ય ￵શલ્પ
પ્રચુર છે, પંકજ, પુષ્પો, પ્રાણીઓ, સુંદર અંગમરોડમાં લાવણ્યની રૂપસુંદરીઓ અને અનેક
પ્રસંન્ન દે વ મૂ￵તર્ઓ ઘસાઈને તુટી ગઈ હોવા છતા તેની ભવ્યતા ડોકાયા ￵વના રહે તી
નથી. ભારત સરકારના પુરાતત્વ ￵વભાગ �ારા રક્ષત આ મંિદરમાં પણ એ સમયની
સુંદર સ્થાપત્યકલા �વા મળે છે.
રામકું ડ તથા રહીમકું ડ બે�ડ કોમી એકતાના પ્રતીક ભુજના મહાદે વ નાકે આવેલો
રામકું ડ સ્થાપત્ય, પુરાતત્વ અને ઈ￵તહાસની દ્ર��એ રામાયણકાળ સાથે �ડી શકાય એમ
ન હોવા છતાં તેનંુ નામ રામકું ડ શાથી પડયું હશે? એ સવાલ છે પરંતુ એક હકીકત એ ધ્યાને
આવી છે કે રામકું ડમાના કે ટલાય ￵શલ્પો રામાયણની વાત કરે છે આથી કદાચ તેને રામકું ડ
કહે વાયો હશે એવું અનુમાન કરી શકાય. ભુજના આ રામકું ડનું ￵નમાર્ણ રાવ પ્રાગમલ�
બી�(ઈ.સ. ૧૮૬૦-૧૮૭૫) ના સમયમાં કરાયું છે. આજ અરસામાં ￵નમાર્ણ કરાયેલો
ભુજ શહે રની ભાગોળે પૂવર્ િદશાએ ખારીનદી તરફ જતા માગર્ મોટાપીરની �બલકુ લ
ન�ક આવેલો મોગલ હોજ અથવા રહીમ કું ડ તરીકે ઓળખાતો કું ડ પણ અસલ રામકું ડની
પ્ર￵તકૃ ￵ત છે. આ બન્ને કું ડ કચ્છની બે�ડ કોમી એકતાની સંસ્કૃ ￵તના દશર્ન કરાવે છે.
કાઠીઓ કચ્છી સંસ્કૃ ￵ત લઈને ગયા
પૂવર્ કચ્છમાં ભચાઉ તાલુકાના કં થકોટમાં બે મંિદરો ભ� દશામાં ઉભેલા હતા પરંતુ
સનઃ ૨૦૦૧ના ધરતીકં પમાં આ બન્ને મંિદરો સંપૂણર્ ધ્વસ્ત થઈ ગયા હતા. એક માત્ર
કં થકોટનો િક�ો ઉભો છે. જૂ ની તવા�રખોમાં ટોલેમીએ રણની કં ઠારે આવેલા દુ ગર્નો
ઉ�ેખ કય� છે એ કં થકોટ આઠમી સદીમાં કાઠીઓની રાજધાની હતું સંધથી કચ્છમાં
આવેલા કાઠીઓ કચ્છ છોડતાં પહે લાં અહ� પોતાની સત્તાના પ્રમાણો છોડતા ગયા છે.
કં થકોટ પહાડી િક�ો છે. એક સાંકડી અને પાંચેકસો ફૂ ટ સીધા ચડાણવાળી કે ડીમાં થઈને
ઉપર િક�ામાં પ્રવેશી શકાય છે. મધ્યકાલીન અનેક સંભારણાઓ સાચવતો આ િક�ો
સમથળ ટોચવાળો અને �ડીઓ ઝાંખરાઓથી છવાયેલો છે. ઉંચા-નીચા ડુંગરો અને
વચ્ચે વચ્ચે હરીયાળી ખીણો તેની ￵વ￵શ�તાનો ખ્યાલ આપે છે. િક�ાના પથ્થરોમાં સીસુ
ધરબેલંુ છે . િક�ાના �ાર પર નગારખાનું, દોઢી, મેડી, ઝરુખા, ચોકીઓ અને �ારપાલની
21
બેઠકો આજે પણ �ઈ શકાય છે. કાઠીઓ અહ� પોતાના આરાધ્ય સૂયર્ દે વના ￵વશાળ
મંિદરનું ￵નમાર્ણ કરેલંુ તે મંિદર, સોળ થાંભલાઓ વાળુ ￵વશાળ જૈન દે રાસર, નવલખો,
ઘોડાર વગરે કાળની અનેક થપાટો ખાઈને જમીનદોસ્ત થઈ ગયા છે, જેના ભ�ાવશેષો
આજે ￵નહાળી શકાય છ આ મંિદરો દશર્￵નય હતા અહ�નું એક મંિદર એક મંિદર જૈનોના
ચોવીસમા તીથ�કર મહાવીર સ્વામીનું હતું આ દે રાસરમાંથી મળેલ ￵શલાલેખ મુજબ તે
￵વક્રમ સવંત ૧૩૪૯મા બંધાયેલ હતું. આ સમય જગડુશાનો છે અને જગડુશાની દાતારી
�ણીતી છે. અન્ય મંિદર કાઠીઓ કચ્છમાંથી સૌરા�માં ગયા એ પહે લાં કચ્છમાં ર�ા
હતા અને તેમણે પોતાના ઈ�દે વ સૂયર્ ભગવાનના મંિદરનું ￵નમાર્ણ કયુ� હતું આથી
એક કહી શકાય કે , કાઠીઓ કચ્છમાંથી કચ્છી સંસ્કૃ ￵ત, કચ્છીયતના સંસ્કારો લઈને
કાિઠયાવાડનું ￵નમાર્ણ કયુ�.
કટ� �ર (િસયોત) અને તેની ગુફા કચ્છનાં અનેક તીથર્ સ્થાનોમાં લખપત તાલુકામાં
આવેલંુ કટે�ર પણ એક પૌરા�ણક તીથર્ધામ છે. સયોત ગામની ન�ક જંગલમાં નદીના
િકનારે અને ડુંગરની તળેટીમાં આ સ્થાન આવ્યું છે. અહ� મહાદે વ અને કા￵લકા માતાનું
સુંદર મંિદર અને પાણીના કું ડ છે. આ સ્થાન એક સમયે વાઘમ ચાવડાની રાજધાની
હતું. તે મહાદે વનો પરમ્ ભકત હતો. તેની હત્યા કરી તેના ભત્રી� મોઽ અને મનાઈ
એ કટે�રનો કબ� લીધો અને પાછળથી આ બન્ને મંિદરોનો �જણ��ાર કરાવ્યો હતો.
પુરાતત્વની દ્ર��એ મહત્વની કહી શકાય એવી સયોત ગામ પાસે આવેલી કોટે�રની
ગુફાઓમાંથી ૧૯૯૦ના દાયકાના આરંભમાં હ�રોની સંખ્યામાં કાચી માટીની બૌધ્ધ
મુદ્રાઓ મળી આવી છે જે કચ્છમાં બૌધ્ધ ધમર્ના ફે લાવાના પૂરતા પ્રમાણો આપે છે.
આ ગુફાઓ ઈ.સ. ત્રી� શતાબ્દીની છે. કચ્છમાં બૌ� ધમર્ના અનુયાયીઓ ફે લાયેલા
હતા તેવા સમયની આ ગુફાઓમાં આવેલા આ સ્તંભ અન્ય બૌ� સ્તંભોના ઘાટના જ
હોવાથી આ ગુફાઓ બૌ� ગુફા જ હોવાનો સ્પ� મત પુરાતત્વ￵વ�ો આપે છે. કચ્છની
ધરતીએ દરેક ધમ�ને આદર આપ્યો છે તેનો આ એક વધુ મજબૂત પૂરાવો છે. એ પણ
એક આગવી કચ્છીયત છે.
લખપત�ની છતરડ�, ભુજ કચ્છના �ડે� રાજવીઓમાં સા￵હત્ય અને કળાને
પોષનારા રાજવી તરીકે રાવશ્રી લખપત� (ઈસવી સન ૧૭૫૨- ૧૭૬૧) �ણીતા
છે. કચ્છની મોટાભાગની કલા અને સંસ્કૃ ￵તને એમના સમયમાં પ્રોત્સાહન મ�ું હતું.
નાનીવયે લખપત�ને અસાધ્ય રોગ જલંદર લાગુ પડી ગયો અને સંવત ૧૮૧૭ જેઠ સુદ
૬ના િદવસે તેમનું અવસાન થયું. તેમના અવસાન પછી િદલ્હીથી તેમની સાથે આવેલ
પંદરે રાજ નતર્કીઓ સતી થઈ હતી. લખપત�ના અવસાન પછી રાવશ્રી રાયધણ�
બી� ના સમયમાં સંવતઃ ૧૮૩૮માં તેમની છતરડી બનાવવામાં આવી. છતરડીમાં એક
જ હરોળમાં વચ્ચે લખપત� અને તેની આસપાસ એક તરફ સાત બને બી� તરફ આઠ
એક કુ લ સોળ પા￵ળયા આવેલા હતા. આ સુંદર છતરડી અને સોળ પૈકીના કે ટલીક
નતર્કીઓના પા￵ળયા ઈસવી સન ૨૦૦૧ની ૨૬મી �ન્યુઆરીનાં રોજ કચ્છમાં થયેલ
ધરતીકં પમાં તૂટી ગયા છે, છતરડી તો સંપૂણર્ ધ્વસ્ત થઈ ગઈ છે. કે ન્દ્રના પુરાતત્વ ￵વભાગ
તરફથી આ છતરડીના પુનઃ￵નમાર્ણ માટેનંુ આયોજન હાથ ધરાયું છે અને કામગીરી પણ
શરૂ કરવામાં આવેલ છે.
લખપત�ની આ છતરડી ‘છેલ છતરડી’ ના નામથી ઓળખાતી હતી, આ છતરડી
કચ્છી ￵શલ્પ, સ્થાપત્ય કલાના ઉત્તમ નમૂના રૂપ હતી.
રા�શાહીના સ્મરણરૂપ આ છતરડીમાં નમણી, નાજુ ક અને ન�કત ભરી કચ્છની
અદ્ભૂત ￵શલ્પકળા કં ડારાયેલી હતી. સ્તંભોની રચના, ઘાટ, કોતરણી, ઘુમ્મટ અને
તેમાં વપરાયેલી ￵વશાળ ￵શલાઓ �નારને મંત્રમુગ્ધ કરતી હતી. આ છતરડીએ ￵વના
કળાપ્રેમીઓનું ધ્યાન ખેંચ્યું હતું. લોડર્ કઝર્ને પણ આ છતરડી ￵નહાળી તેના મુક્ત કં ઠે
વખાણ કયાર્ છે.
જગડુ શાનો મહ� લ ભ�ે �ર મુંદરા તાલુકાનું ભદ્રે�ર આજે તેના પ્રાચીન જૈનતીથર્
‘વસઈ’થી વધારે �ણીતું છે. પરંતુ જૈનતીથર્ની સાથે સાથે ભદ્રે�ર અને તેની આસ
પાસના આવેલાં એટલાં જ સ્થાનોથી નવી પેઢી ઓછી મા￵હતગાર હશે. આ સ્થાનોનું
સંશોધન અને ઉત્ખનન આ સ્થળની પ્રાચીનતાને ઉ�ગર કરવા કરવા માટે જરૂરી
બન્યું છે ભદ્રે�રની �હોજલાલીમાં જગડુશાનો ફાળો સ￵વશેષ ર�ો છે. એ ઈ￵તહાસ
પ્રસ� હકીકત છે. એ સમયની ભદ્રાવતી નગરીમાં કે વા મહે લો અને મોલાતો હશે તેની
તો કલ્પના જ કરવાની રહી પરંતુ એ સમયની જગડુશાની મોલાત તરીકે �ણીતો
જગડુશાનો મહે લ, જગડુશાની બેઠક તરીકે �ણીતી ઈમારતના ￵વશાળ ખંડેરો એ
અ￵તતની ભવ્યતાના દશર્ન કરાવે છે. ભદ્રે�ર ગામ તરફ આગળ વધતાં ખીમલી
મ�સ્જદ તરીકે �ણીતી મ�સ્જદ આવે છે. આ મ�સ્જદ જગડુશાએ પોતાના ￵મત્ર ખીમલી
પં�રાની યાદમાં બંધાવ્યા ન�ધ ‘જગડુશાચ�રત’ માં છે. આ મ�સ્જદમાં કુ ફી ભાષામાં
લખાણ છે. મ�સ્જદથી થોડે દૂ ર ‘લાલશા બાઝ’નો કૂ બો પણ નજરે પડે છે.. આ ઈમાતો
પણ કચ્છની કોમી એકતા અને અ�ડ કચ્છીયતના દશર્ન કરાવે છે.
લખપતી પીરની દરગાહ અને પીર ઘોષ મહમહનો કૂ બો લખપતમાં લખપતી
પીરની દરગાહ અને પીર ઘોષ મહમદની દરગાર કે પીર ઘોષ મહમદના કૂ બા તરીકે
પણ �ણીતી છે . આ બન્ને ઈમારતો કચ્છમાં �ણીતી છે અને લખપત જતા પ્રવાસીઓ
અચૂક તેને ￵નહાળે છે. લખપતી પીરની દરગાહમાં મધ્યમાં ઊંચો ઘૂમટ અને તેને ફરતા
બી� નાના આઠ ઘૂમટ કરેલા છે. પ્રત્યેક તરફની િદવાલમાં ઊંચી કાંગરીવાળી કમાન
કાઢી તેની મધ્યમાં દરવા� કરેલા છે. આથી તેને કુ લ બાર દરવા� બનેલા છે. કમાનોની
શીરોરેખા ઉપરના ઘૂમટો પરના કળશની ટોચે જઈને મળે એવી રીતના બાંધકામમાં
સમાયોજન કરવામાં આવ્યું છે. ઘૂમટ પર આડી અને ઊભી રેખાઓ વડેના ચોરસ
પડતા હોય એવું ચણતર કરવામાં આવ્યું છે. દરગાહની અંદર પથ્થરની �ળીઓનું
કોતરકામ મનમોહક છે. આ જ રીતે પીર ઘોષમહમદની દરગાહ કે કૂ બા પર એક ઊંચો
અધર્ અંડાકાર ઘૂમટ છે. તેની ઉપર પણ આડી અને ઉભી રેખાઓ વડે નાના ચોરસ
પાડેલા છે. આ દરગાહની �ળીઓ પર પણ સુંદર કોતરકામ કરવામાં આવ્યું છે જે
ભુજના આયના મહે લની �ળીઓને મળતી આવે છે. ગોળાકારના ખંડની મધ્યમાં પીર
ઘોષમહમદની કબર આવેલી છે. તેની ઉપરનું બારીક કોતરકામ �વા અહ� આવતા
પ્રત્યેક પ્રવાસી આવે છે.
જમાદાર ફતેહમહમદનો રો� ભુજ શહે રના પાટવાડી નાકાં બહાર આવેલો જમાદાર
ફતેહમહમદનો રો� પણ ઐ￵તહાસક ધરોહર છે. જમાદાર ફતેહમહમદ કચ્છનો
સામાન્ય સપાહીમાંથી લશ્કરી વડો બની ગયો હતો અને તે કચ્છના ક્રોમવેલ તરીકે પણ
�ણીતો બન્યો હતો. કચ્છમાં અંગ્રે� શાસનને કાબુમાં રાખવામાં તેનો મોટો ￵હસ્સો
હોવાનું પણ ઈ￵તહાસમાં ન�ધાયું છે. મૈસુરનો ટીપુ સુલતાન પણ તેનાથી પ્રભા￵વત હતો,
આથી તેની સાથે તેમના સંબંધો પણ સારા હતા. અહ� તેના ઈ￵તહાસની વાત કરવાની
ન હોવાથી આટલા પ�રચય પછી તેના રો�ની વાત કરીએ. જમાદાર ફતેહમહદનો આ
રો�ને સન. ૨૦૦૧ના ધરતીકં પમાં વ્યાપક નુકસાન થયું છે. દરેક જગ્યાએથી તે તૂટી
ગયો છે, ખૂ�ો થઈ ગયો છે આ રો�ની અંદર જમાદારના ￵નધન અંગેની ન�ધ કરાવતા
બે ￵શલાલેખો આવેલા છે જે પૈકી એક અરબીમાં છે જ્યારે બી� ગુજરાતી સંસ્કૃ ત ￵મ￵લત
ભાષા ધરાવે છે. ગુજરાતી-સંસ્કૃ ત લખાણવાળા ￵શલાલેખનો આરંભ સંસ્કૃ તમાં “શ્રી
સરસ્વતેય નમઃ” એવા લખાણથી થાય છે. એ ન�ધનીય બાબત છે.
ક�ની આગવી �ચ�શૈલી તો ૧૭મ� સૈકાથી પણ જુ ની છે
ક�છ� કમ�ગર� િચ�શૈલી કચ્છી ચત્ર શૈલી હકીકતમાં એક સ્વતંત્ર ચત્ર શૈલી તરીકે
૧૭માં સૈકા અગાઉથી જ અ�સ્તત્વ ધરાવતી હોવી �ઈએ તેને કમાંગરી ચત્ર શૈલી એવું
નામ તો પાછળથી આપવામાં આવ્યું હોઈ શકે . કચ્છી ચત્ર શૈલી પર સંશોધન કરવાના
ખાસ હે તુ સાથેનંુ ￵મશન લઈ કાયર્ કરી રહે લા ભારતીય ચત્રકલા શૈલીના ￵નષ્ણાત પ્રા.
ડો. શૈલેન્દ્રસંઘ કુ શવાહ નો આ મત છે. ભુજના કચ્છ મ્યુ￵ઝયમ ખાતે મ્યુ￵ઝયમના કચ્છી
રામાયણ, નાગ પંચમીની અસવારી તથા તા�જયાના ચત્રો તથા અન્ય ચત્રો �યા પછી
એમણે આવો દાવો કય� હતો.
કચ્છના જુ દા જૂ ા ગામોમાં આવેલા ભ�તચત્રો અને અન્ય સ્થળે સંગ્રહાયેલા
લઘુચત્રોના અભ્યાસ બાદ ￵નષ્ણાતોના તારણ મુજબ કચ્છના ચત્રોનું ભારતીય
ચત્રશૈલીમાં બહુ મોટુ ં યોગદાન ર�ું છે કારણ કે અહ�ના ચત્રો રાજસ્થાનના પાલી,
￵શરોહી, મેવાડ અને મારવાડના ચત્રો સાથે સીધો સંબંધ ધરાવે છે.
એમના એક મત મુજબ ૧૭મી સદીથી અગાઉના સમયથી જ કચ્છમાં સ્વતંત્ર ચત્ર શૈલી
અ�સ્તત્વમાં હોવી �ઈએ કારણ કે કમાંગરો એટલે કે ￵નષ્ણાત કારીગરોનો સમૂહનો છેક
૧૮માં સૈકામાં મોગલ શાસનના અંત સમયમાં િદલ્હીથી કચ્છમાં આવ્યો છે. જ્યારે કચ્છમાં
ચત્રકામ તો એ સમય પહે લાથી જ થતું હોવાનું જણાયું છે. કચ્છના એ સમયના રાજવીઓ
રાવ દે શળ� તથા લખપત�એ કલાકારોને પ્રોત્સાહન આપતાં તેમણે કચ્છની પરંપરાગત
ચત્રશૈલી અપનાવી અને તે પ્રકાશમાં આવતાં કમાંગરી ચત્રશૈલી તરીકે �ણીતી બની.
વળી કમાંગરો માત્ર ચત્ર જ નહોતા બનાવતા તેઓ અન્ય પણ કે ટલીય કળામાં પણ
￵નષ્ણાત હતા. વસ્તુતઃ તે કચ્છની સ્વતંત્ર ચત્રશૈલી જ છે.
કળા ક્ષેત્રે કચ્છ એક ￵વ￵શ� સ્થાન ધરાવતો પ્રદે શ છે. મુંબઈ ગેઝે�ટયરમાં જણાવ્યા
મુજબ મુઘલ શાસનના અંત સમયમાં કે ટલાક કળાકારો િદલ્હીથી કચ્છમાં આવી સ્થાયી
થયા અને કચ્છમાં ચત્રકલાનો ￵વકાસ શરૂ થયો. કચ્છની પારંપ�રક ચત્રકલાને ‘કમાંગરી
ચત્રશૈલી’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. કચ્છની સુંદર પ્રાદે ￵શક લક્ષણોથી ભરપૂર
કમાંગરી ચત્રકલાના કલાકારોને રાવ દે શળ� (૧૭૧૮-૪૧) તથા રાવ શ્રીલખપત�
(ઈ.સ. ૧૭૪૧-૬૦) ના દરબારમાં ‘રાજય કલાકાર’ તરીકે સ્થાન આપવામાં આવતું.
કચ્છ ચત્રશૈલીને ‘કમાાંગરી શૈલી’ અને ચત્રકારને ‘’કમાંગર’ શા માટે કહે વામાં
આવે છે? એ અંગે કોઈ ચો�સ કારણ મળતું નથી. પરંતુ કમાનગર એટલે ગુજરાતી
�ડણીકોશ મુજબ ધનુષનો ચતારો એવો અથર્ થાય છે. એ અથર્માં �ઈએ તો છરી,
તલવાર વગેરેના મ્યાન બનાવનાર, તલવાર સજે ત્યારે ચતુર સજનાર એના ઉપર
22
નકશીકામ કરે, ચત્રો સરખાં કરે, કમાન બનાવે. તલવારના મ્યાન ઉપર પણ ચત્રાંકન
કરવાની પ્રથા હતી એટલે કમાન બનાવનારા ચત્રો પણ કરતા હતા એવો મત કલા￵વદ
શ્રી ખોિડદાસભાઈ પરમારનો હતો.
એક અન્ય મત એવો પણ છે કે કોઈપણ કાયર્માં અગ્રેસર હોય એને ‘કમાંગર’
કહે વાય છે. સંસ્કૃ તમાં કમર્ એટલે કામ અને અગ્ર એટલે આગળ પ્રથમ એમ કહે વાય છે.
એ રીતે સવ� કામમાં આગળ તે કમાંગર - કમાગર કહે વાયા હશે તેવંુ માની શકાય, પણ
એને પ્રમાણની જરૂર છે.’ કચ્છી કમાંગરી ચત્રશૈલી પણ ભારતીય ચત્રકલાની જેમ બે
ભાગમાં વહે ચાયેલી છે. કાગળના લાંબા પટા ઉપર તથા ભીત પર ચત્ર કરવામાં આવતા.
કચ્છી કમાંગરી ચત્રશૈલી માત્ર રાજદરબાર સુધી સી￵મત ન રહે તા લોકચત્રશૈલી
તરીકે વધુ બહાર આવી છે. આ ચત્રશૈલીના ઉચ્ચ કોટીના નમૂનાઓ અં�રના
મેકમડ�ના બંગલામાં તેરાના દરબારમાં, ભારાપરની શાળામાં, �બબ્બરના રામમંિદરમાં,
મુન્દ્રાની હવેલીઓમાં, બંગલાઓમાં ઉપરાંત કચ્છમાં અન્ય કે ટલીય જગ્યાએ �વા મળે
છે. ૧૮મી અને ૧૯મી શતાબ્દીમાં આ ચત્રશૈલીથી ઘરના ખંડોનું સુશોભન કરાવવું એ
એક ગૌરવ લેખાતું. હવે કચ્છમાં રહે લા આવા ચત્રોની �ળવણી કરવી ખુબજ જરૂરી છે.
કચ્છી કમાંગરી કલા અંગે કલા ગુરુ ર￵વશંકર રાવળે લખ્યું છે કે , કમાંગરી કલાની
￵વશેષતા એ છે કે દરેક કોમનો અભ્યાસ કયાર્ બાદ એને ચત્રમાં ઉતારવાનો પ્રયાસ
કરવામાં આવે છે. એકાદ ફૂ ટ જગ્યામાં માનવસમુદાય, પ્રાણીઓ, યોધ્ધાઓ, અમઈદારો,
અ�ો, હાથીઓ અને ઉટ સવારીનું ચત્ર �ઈને એમણે આ�યર્ વ્યકત કયુ� હતું. કારણકે
આવા ચત્રોના ચતારાઓએ દરેક વ્યિકતનાં ચહે રા, લક્ષણો, અને પોશાકમાં વૈ￵વધ્ય
દશાર્વવામાં સફળતા મેળવી હતી.
અલ્પ�વી પુરવાર થયેલી કમાંગરી કલાનો આરંભ ૧૮મી સદીમાં થયો હતો અને
૨૦મી સદીના આરંભમાં ઘસાવા લાગી હતી. આ ચત્ર કરવાની રીત પણ અનેરી છે.
ચૂનાના ગારામાં ચરોડી ઉમેરી, ભ�ત પર લગાવી એની સપાટી આરસ જેવી લીસી થાય
ત્યાં સુધી ઘૂંટવામાં આવે છે. એ પછી ભીની સપાટી ઉપર ચત્રો બનાવવામાં આવે છે.
ભીની સપાટીમાં રંગ ઉડે સુધી ઉતરે છે. જેને પ�રણામે ચત્રની આવરદા લાંબી રહે છે.
ચત્ર માટેના રંગો ગેરુ તથા કાથાને ગૂગળ સાથે ઉમેરી, પાણીમાં ઉકાળીને તૈયાર કરવામાં
આવતા. સ્વ. રામસંહ� રાઠોડ પોતના ગ્રંથ ‘કચ્છ એન્ડ રામરાંધ’ માં કચ્છી કમાંગરી
કલા ￵વશે સુંદર મા￵હતી આપતા જણાવે છે કે ચત્રકલાના ક્ષેત્રમાં કચ્છી કમાંગરી કલમ
એક સ્થા￵પત કલા તરીકે પારંપ�રક રીતે પાંગરી હતી. ￵વશેષ કરીને કલાપ્રેમી અને ક￵વ
એવા મહારાવ લખપત�ના સમયમાં કચ્છી કમાંગરી કલા પૂરબહારમાં ખીલી હતી. કલાને
￵ન� શૈલી પરંપરા હતી. એના ઉપર અમુક અંશે મારૂ ગુજરર્ , મુઘલ અને �બ્ર�ટશ શૈલીની
અસર રહી હોવા છતાં આધુ￵નક કલાના નવા અંશોને સ્વીકાયાર્ છતાં કચ્છી કમાંગરી
કલમે પોતાની આગવી ઓળખ �ળવી રાખી કચ્છીયતને ઉ�ગર કરી છે. આજે પણ
કે ટલાક સંપ્રદાયોના મંિદરો આ કલાથી સુશો�ભત બની ર�ાં છે. આ કલા એની સહજતા
અને સરળતા માટે પણ �ણીતી છે. કચ્છી કમાંગરી કલમ દીવાલ, કાગળ, લાકડું, કાચ,
હાથીદાંત, ચામડું ઉપરાંત સોના-ચાંદી પરના મીનાકામમાં પણ આલેખાતી રહી હતી.
ભ�તો ઉપર કરાયેલાં આવા ચત્રો તો એક જમાનામાં કચ્છના ગામે ગામનાં રહે ઠાણોની
એક આગવી ￵વશેષતા હતી, ભીતો ઉપર કરવામાં આવેલ આ ચત્રશૈલીમાં ફળ-ફૂ લનું
આલેખન ￵વ￵શ� રીતે કરવામાં આવતું. લયબધ્ધ સળંગ રેખાઓ આ શૈલીની લાક્ષ�ણક્તા
છે. રામાયણ, મહાભારત, પુરાણપ્રસંગો, કૃ ષ્ણલીલા, સંસાર �વનના દશ્યો, ઉતસવો,
પવ�, જૈન કથાઓ, પશુ-પક્ષી, ફૂ લ-ફળ-વેલ, રા�ની તથા �બ્ર�ટશરોની અસવારી, છે�ે
આધુ￵નક રેલ્વે સુધીના ￵વષયોને આ ભ�ત ચત્રોમાં આવરી લેવામાં આવ્યા છે.
કચ્છની કે ટલીક કોમ ખાસ કરીને ￵મ�ી, ભા�ટયા અને જૈનોએ દૂ ર દે શાવરમાં
વ્યવસાય અથ� જઈને મેળવેલી સંપ￵તમાંથી વતન કચ્છમાં આવાસો–ભવનોનું ￵નમાર્ણ
કયુ� અને એમાં આવાં કમાંગરી શૈલીના ભીતચત્રો કરાવ્યા છે. અં�રમાં આવેલ કે પ્ટન
મેકમડ�ના બંગલામાં તથા તેરા �ગીરના દરબારમાં રામાયણનાં ચત્રો દશર્નીય છે.
આ ચત્રોમાં કલાકારની આવડતની સાથે બહારનો સંસગર્ પણ પ્ર￵ત�બં�બત થાય છે.
તો અં�રના �બ્ર�ટશરોના રાજકીય પ્ર￵ત￵ન￵ધ કે પ્ટન મેકમડ�એ પોતાનો બંગલો તો
પોતાના વતનના બંગલા જેવો બંધાવ્યો, પરંતુ સ્થા￵નક પ્ર� સાથે ઘરોબો કે ળવવા આ
બંગલામાં કમાંગરો મારફત રામાયણ, મહાભારતના ચત્રો પણ કં ડારાવ્યા છે. આપણાં
સંસ્કૃ ￵ત, લોકકલા, ઈ￵તહાસ, ધા￵મર્ક ભાવનાઓ, ૫રં૫રાઓ માન્યતાઓ વગેરે આ
ભ�તચત્રો �ારા રજુ થાય છે. પરંતુ આવો આ સ�ધ્ધ કલા વારસો ઝડપથી લુ� થઈ
ર�ો છે. તેમાંય ૨૦૦૧ના ￵વનાશક ધરતીકં પે તેમાં ઝડપ લાવી દીધી અને અપવાદ બાદ
કરતાં મોટાભાગના ચત્રો ન� થઈ ગયાં છે. કચ્છમાં એક સમયે આટર્ સ્કૂ લ, �જભાષા
પાઠશાળા જેવી સંસ્થાઓ કચ્છ રાજય �ારા ચલાવાતી હતી એ જ આ પ્રદે શમાં કલાના
મૂળ ઉડા હોવાનો પૂરાવો આપે છે. આમ, સ્થાપત્ય અને ચત્રકલામાં ￵વ￵વધ રૂપે આપણને
કચ્છીયતના દશર્ન થાય છે.
 પ�રચય
k„S e WpLf
હું કચ્છ છુ .ં ..
ત્રો, હું કચ્છ છુ ં. હું એક પ્રદે શની હે સયત ધરાવતો અને આગવી લોકસંસ્કૃ ￵તથી
�મ ધબકતો �જ�ો છુ ં. પ્રાચીન સભ્યતા, કચ્છી ભાષા, મારા ખોળામાં ઉછરનાર
લોકોની રખતરખણી, કોમી ઐક્ય, જનકલ્યાણ અને �વદયા માટેની સખાવત, બે￵મસાલ
વતનપ્રેમ, ￵વ￵શ� આ￵તથ્ય અને લોકકલાના વારસા થકી હું ઊજળો છુ ં. મારા વતનીઓ
અને મને પ્રેમ કરનારને દુ ￵નયા કચ્છી માડુ તરીકે ઓળખે છે. મારા બાલુડાં દે શદે શાવરમાં
પથરાયેલા છે અને ￵વ￵વધ ક્ષેત્રે તેમણે નામના મેળવી છે. ભારતની પ��મ િદશાએ
આવેલો ગુજરાત રાજયનો હું મરુ, મેરુ અને મહે રામણથી વ�ટળાયેલો ભાતીગળ પ્રદે શ
છુ ં. ભારતના �જ�ાઓના છે�ા સીમાંકન પ્રમાણે હું દે શનો ￵વસ્તારની દ��એ સૌથી
મોટો �જ�ો છુ ં. મને આંતરરા�ીય સરહદ લાગુ પડે છે, તેમાંયે જમીન સીમા અને સમુદ્રી
સીમા બન્ને આગવી ખાસયત ધરાવે છે. મારા સરહદી ￵વસ્તારમાં ભારતીય લશ્કર અને
અધર્લશ્કરી દળોના થાણાં - મથકો આવેલાં છે. ધરતીકં પ, વાવાઝોડું, દુ ષ્કાળ જેવી કુ દરતી
આફતો અને યુ� જેવી માનવીય આફતો સામે મેં અને મારા કચ્છી માડુએ બાથ ભીડી
છે અને કચ્છી માડુ િફ￵નકસ પંખીની જેમ રાખમાંથી ફરી બેઠા થવાની તાકાત ધરાવે છે.
પ્રાચીનકાળથી અતીત સાથેનો મારો અનુબંધ છે. પુરાતત્વીય અવશેષો, પુરાતન
￵શલાલેખો, પા￵ળયા, અ�શ્મઓ, વસાહતો, ￵શલ્પ-સ્થાપત્યોથી મંિડત મંિદરો, મહાલયો
અને સ્મારકો તેની સાક્ષી પૂરે છે. મહાભારત, શ્રીમદ્ ભાગવત, વાયુપરુ ાણ, પા�ણનીનું
અ�ાઘ્યાયી, જૈન મહાગ્રંથ ભગવતીસૂત્ર આિદમાં મારો ઉ�ેખ મળે છે.
મને ઇ￵તહાસની સંદૂક કહે વામાં આવે છે. કઈક �ણી-અ�ણી વાતો મારામાં
સંઘરાયેલી છે. ભૂ￵વજ્ઞાનીઓના મતાનુસાર હ�રો વષર્ પૂવ� મારી ધરતી સમુદ્રતળમાં
હતી, પણ �થ્વીની ભીતર થતી ઉથલપાથલથી ધરતીનો આ ખંડ બહાર ઉપસી આવ્યો.
‘કચ્છ’ શબ્દનો અથર્ સંસ્કૃ તમાં કાચબો થાય છે. અગાઉ જયારે મારા રણ ￵વસ્તારમાં
દ�રયાની ખાડી હતી ત્યારે હું કચ્છ બેટ હતો. તેથી તેમ મારો આકાર કં ઇક કાચબાને
મળતો લાગવાથી આ અલંકા�રક નામ પડયું લાગે છે. હું અનુપદે શ તરીકે પણ ઓળખાઉ
છુ ં. એક ગ્રીક પ્રવાસીએ મારું નામ ઇ.સ. પૂવ� આ�ભર હોવાનું ન�ધ્યું છે.
હું કકર્ �ત્ત ઉપર ૨૨ અંશ ૪૪’-૧૧” ઉત્તર અક્ષાંશથી ૨૪ અંશ ૪૧’-૨૫” ઉત્તર અક્ષાંશ
અને ૬૮ અંશ ૦૯’-૪૬” અને ૭૧ અંશ ૫૪’-૪૭” પૂવર્ રેખાંશ વચ્ચે આવેલ છુ ં. મારી
ઉત્તરે અને ઉત્તર-પ��મે સંધ (પાિકસ્તાન) આવેલ છે. ઉત્તર-પૂવર્માં રાજસ્થાન, પૂવર્માં
બનાસકાંઠા અને પાટણ, દક્ષણ-પૂવર્માં સુરેન્દ્રનગર અને મોરબી �જ�ો, દક્ષણે કચ્છનો
અખાત છે તથા દક્ષણ-પ��મે અને પ��મે અરબી સમુદ્ર આવેલ છે.
મારો ￵વસ્તાર ૪૫,૬૫૨ ચો. િક. મી. જેટલો છે. તેમાં ૨૩૩૧૦ ચો. િક. મી. રણ ￵વસ્તાર
છે. હું ઉત્તરે અને પૂવ� ખારાપાટના રણથી ઘેરાયેલો છુ ં. ગુજરાત રાજયનો ૨૩.૨૭ ટકા
￵વસ્તાર મારો છે. ૨૦૧૧ની વસતી ગણતરી પ્રમાણે વસતી ૨૦,૯૨,૩૭૧ છે. જેમાં, પુરુષ
૧૦,૯૬,૭૩૭ અને �ી ૯,૯૫,૬૩૪ છે. ગ્રામ્ય વસતી ૧૩,૬૩,૮૩૬ અને શહે રી વસતી
૭,૨૮,૫૩૫ છે. અનુસૂચત �￵તની વસતી ૨,૫૮,૮૫૯ જયારે અનુસૂચત જન�￵તની
વસતી ૨૪,૨૨૮ છે.
મારા ૯૫૧ ગામોમાંથી ૮૮૭ વસવાટી ગામડાં છે, આઠ શહે રો છે. મારી ૨૦૧૧ની
વસતી ગણતરી પ્રમાણે સાક્ષરતાનો દર ૭૦.૫૯ ટકા છે. પુરુષો અને �ીઓની સાક્ષરતા
અનુક્રમે ૭૯.૪૦ ટકા અને ૬૦.૮૭ ટકા છે. વસતીની ગીચતા દર ચો. િક. મી. દીઠ ૪૬
છે. ગ્રામ્ય જૂ થ પંચાયતો ૬૧૪ આવેલી છે. નગરપા￵લકા આઠ આવેલી છે. દર હ�ર પુરુષ
સામે મ￵હલાનું પ્રમાણ ૯૦૭ છે. વસતી વધારાનો છે�ા
દશક ( ૨૦૦૧-૨૦૧૧ )નો દર ૩૨.૦૩ ટકા છે. મારા ￵વસ્તારમાં સરેરાશ વરસાદ
૩૪૬ મી.મી. છે. વરસાદવાળા િદવસોની સંખ્યા ૨૦ થી ૨૫ જેટલી છે.
રા�શાહીમાં મારા ￵વભાગો –બ્લોકસ પાડવામાં આવ્યા હતા, જેને પરગણા નામથી
23
ફોટો - ક�પેશ શાહ
સંબોધવામાં આવતા. તાલુકાની રચના થયા પછી હ� પણ એ નામ ભુલાયા નથી હો.!
એ ￵વભાગોમાં કં ડ, ધંગ, ગએડો (અથવા ગરડો), અબડાસા, કં ઠી, પાવર, મીઆણી, માક
(માકપટ), અં�ર ચોવીસી, ભૂવડ ચોવીસી, હાલા ચોવીસી, વાગડ અને બન્નીનો સમાવેશ
થાય છે. આ ઉપરાંત રણના ત્રણ બેટ - પચ્છમ, ખડીર અને પ્રાંથળ પણ પોતાની આગવી
ઓળખ ધરાવે છે. હાલમાં હું દસ તાલુકા ધરાવું છુ ં. એમાં ભુજ, અં�ર, મુન્દ્રા, રાપર,
માંડવી, ભચાઉ, નખત્રાણા, અબડાસા, લખપત અને નવરચત ગાંધીધામ તાલુકાનો
સમાવેશ થાય છે.
જયાં મારી સંસ્કૃ ￵તનું પારણું બંધાયું તે ધરતીમાં ધરબાયેલી ધરોહર ધોળાવીરા પ્રાચીન
સભ્યતાની શાખ પૂરે છે. ૨૭મી જુ લાઈ ૨૦૨૧ના િદવસે યુનેસ્કો �ારા બેનમૂન ધોળાવીરા
પુરાત�વીય વસાહત ￵વ�ની ધરોહર ઘો￵ષત કરાઈ છે. મારા ભૂભાગમાં ઘરબાયેલા
અ�શ્મઓ, પુરાવશેષો ઠેકઠેકાણે મળી આવ્યા છે. મારી પુરાતન ધરામાં અનેકાનેક ખ￵નજ
ઠાંસીઠાંસીએ ભયાર્ છે. ગાયોના રક્ષણ કાજે શહીદ થનાર હા�પીર અને રણમાં ભૂલા
પડેલાને રસ્તો ચંધી તરસ છીપાવનાર સંત મેકરણદાદા મારા સંતાનો છે. દે શદે વી મા
આશાપુરાનું માતાના મઢ, નારાયણ સરોવર અને જૈન તીથર્ ભદ્રે�ર-વસઈ જેવા તીથર્ધામો
મારા આસ્થાસ્થાનો છે. મા રવેચી અને જખ બ�તેરાના અહ� બેસણાં છે. હ�રો માઈલનો
પ્રવાસ કરી મારા આંગણે પધારનાર સુરખાબની હું પ્રજનનભૂ￵મ છુ ં. મારી ભ�ય પર નાના
રણમાં ધૂડખરનો વસવાટ છે અને તેનંુ અભયારણ્ય �ણીતું છે. ચંકારા અને ઘોરાડે
મારી ભૂ￵મ પર આશરો લીધો છે. મારા રણમાં પથરાયેલંુ �ેત રણ આજે સૌનું આકષર્ણનું
કે ન્દ્ર છે, સફે દ રણનો ન�રો �ઈને પ્રવાસીઓ રોમાંચત થઈ ઊઠે છે. તાજેતરમાં ૨૦
ઓકટો. ૨૦૨૩ના સંયક્ુ ત રા�ના ￵વ� પ્રવાસન સંગઠન �ારા ધવલ રણવાળા ધોરડો
ગામને શ્રે� પ્રવાસનધામ તરીકે �હે ર કરાયું છે. કાળા ડુંગરનું સ�દયર્ અને તેની ભૌગો￵લક
મહત્તા અનેરી છે. ઘીણોધર ડુંગર, માંડવી અને ￵પંગલે�રનો દ�રયાિકનારો, મહાબંદર
કં ડલા અને મેરીટાઈમ માસ્ટરપીસ મુન્દ્રા બંદરની મુલાકાત પ્રવાસીઓ ભૂલી શકતા
નથી. અહ� આવેલા ￵વજય￵વલાસ સ￵હતના રાજમહે લો, કે રા–કોટાય અને પુંઅરે�રનાં
મંિદરોનું ￵શલ્પ સ્થાપત્ય અદ્ભૂત છે. મારા ￵વસ્તારમાં આવેલા કોટ-િક�ાઓ તો �ણે
સ્થાપત્યકલાના ઘરેણાં છે. મારા આંગણે ગુરુ નાનકદે વ અને સ્વામી ￵વવેકાનંદ� પધારી
ચૂકયા છે અને લખપતનું ગુરુ�ારા તો હે �રટેજ સાઈટમાં સ્થાન ધરાવે છે.
મારા કચ્છી માડુનો કલા-કારીગરીનો વૈભવ સ�� છે. ભરતકામ હોય કે આળેખકામ,
ચમર્કામ હોય કે વણાટકામ, ધડકી તરીકે ઓળખાતી ગોદડીનું પેચવકર્ હોય કે ધાતુની ઘંટડી—
ખરકી, ￵નરોણાનું રોગાણકામ હોય કે મુન્દ્રાનું ઊની નામદાકામ... બધે જ મારી, મારી
કચ્છીયતની ખુશ્બુ છવાયેલી છે. મારી લોક�￵તઓના વ�ાલંકારો �ઈ, તેમનું લોક�વન
�ઇ લોકો દંગ રહી �ય છે. રેતાળ મુલકના હે તાળ માનવીઓનો આ મલક છે સાહે બ ! અહ�
રણમાં ઝરણ છે અને રેતીમાં ખેતી થાય છે. મારી ભાતીગળ ભોમકામાં વારેવારે પોતાનો રંગ
બદલતું રણ પણ છે અને કં ઠી ￵વસ્તારમાં ફળફળાિદથી લચી પડતાં બગીચા પણ છે. મારો
કચ્છી માડુ, આળુ (માલધારી-પશુપાલક ) છે ને સારો ખેડુ પણ છે! પાંચમાં પૂછાતો કચ્છી
માડુની સાહસકતાનો �ટો જડવો મુશ્કે લ છે. મારી ખારેક અને કે સર કે રી પ્રખ્યાત છે એટલું
જ નહ�, હવે તો દાડમ, અં�ર અને ￵વદેશી ડર્ેગન ફ્રુટ ( કમલમ્ ) ની ખેતી પણ અહ� થાય
છે. તમે સ્વાદશોખીન હો તો કચ્છી મેસકુ , ગુલાબપાક અને પકવાનની જયાફત ઉડાવ� અને
હા, ચટપટી દાબેલી-ડબલરોટીને જન્મ આપનાર પણ હું જ છુ ં..!
ચાલો �યાર� , ‘થોડું લ�યું, ઝાઝું વ�ચ�..
‘અંતમાં મારા એક કચ્છી માડુ ક￵વ ￵નરંજન�એ લખેલંુ કચ્છી રા�ીય ગીત સાંભળી જ
લો... આય વલો અસા� વતન-મું� મા�ભૂ�મ કે નમન કચ્છી અસાં� કોડ �મં� કુ લભાન
કરી તનમન... મું�
 લોકપરં પરા
âp¡. (Xp¸.) rhipg Å¡ju
કચ્છમાં
નાગદેવતાની પૂ�
નાતન સંસ્કૃ ￵ત પ્રકૃ ￵તના તત્વોની રક્ષક-પોષક જ નહ� પરંતુ ઉપાસક પણ રહી
સ છે. હ�રો વષ�નો ભારતનો ઈ￵તહાસ આ બાબતની સાક્ષી પૂરે છે. પ્રકૃ ￵તની
ઉપાસના જ સંસ્કૃ ￵ત છે. સમગ્ર ભારતવષર્ના અનેક ￵વ￵વધ પ્રદે શોમાં અનેકાનેક
￵વ￵વધતાઓની વચ્ચે પણ પોતાની પરંપરાઓ પ્રમાણે પ્રકૃ ￵તના ત�વોની પૂ�માં ઘણું
સામ્ય જણાઈ આવે છે. ભાષા-પહે રવેશ-પ્રદે શમાં વૈ￵વધ્યતા ધરાવતો આ દે શ પ્રકૃ ￵તના
તત્વોની ઉપાસના માં પરમ ઐક્ય ધરાવે છે. ભારતમાં વેદકાળ પૂવ�થી પણ નાગપૂ�
પ્રસ� છે. વરાહપુરાણ માં પણ નાગદે વતા ની પૂ�નું મહાત્મ્ય દશાર્વવામાં આવેલ છે. તે
મુજબ પહાડોમાં વસતા નાગદે વતાના નાગકુ ળ ને ‘તક્ષકકુ ળ’ કહે વામાં આવે છે. જ્યારે
દ�રયામાં કે જળમાં વસતા નાગદે વતા ના નાગકુ ળ ને ‘કક�ર કુ ળ’ તરીકે ઓળખવામાં
આવે છે. યજુ વ�દ અને અથવર્વેદમાં પણ નાગપૂ�ની પ્રાથર્નાઓ મળે છે. રામાયણ અને
મહાભારતમાં પણ તેના ઉ�ેખો �વા મળે છે. નવખંડ અને સાત પાતાળ નગરમાં તેમનો
￵નવાસ રહે લો છે. આમાંનંુ એક પાતાળ નગર સંધુ મુખ આગળ કચ્છ પાસે આવેલ હતું.
આમ કચ્છના પહાડો કે જળ ￵વસ્તારમાં નાગદે વતાઓનું ￵નવાસ સ્થાન ર�ું છે.
કચ્છ એક અદભુત અને અલૌિકક પ્રદે શ ર�ો છે. ￵વ￵વધતામાં એકતાનું ઉત્કૃ �
ઉદાહરણ એટલે કચ્છ. કચ્છ પ્રદે શ અને તેની પ્રેમાળ પ્ર�જનો પ્રકૃ ￵તની રક્ષક-પોષક અને
ઉપાસક રહી છે. આથી જ કુ દરતી આપિત્તઓ સામે અડીખમ ઉભવાની અપાર ક્ષમતાઓ
કુ દરતે જ તેને બક્ષી હોય તેવંુ સ્પ� જણાઈ છે.
કચ્છની પડોશે સુરન્ે દ્રનગરના થાનગઢમાં ‘વાસુકી નાગ’ નું પ્રસ� મંિદર આવેલંુ છે.
વઢવાણ માં પણ ત્રણ પ્રસ� નાગ દેવતાના સ્થાનકો છે. આજ રીતે ઉત્તર ગુજરાત અને
સૌરા�માં અનેક જગ્યાએ નાગ દેવતાના સ્થાનકો આવેલા છે. ￵વ� પ્રસ� કલાનગરી
ભુજનું નામ ભુજગં નાગ દેવતા પરથી જ આવેલંુ છે. ભુ�યા ડુંગર પર વષ�થી ભુજગં નાગ
દેવતાની પૂ� થાય છે. દર નાગ પંચમી પર રાજવી પ�રવાર �ારા અહી ￵વશેષ પૂ�-અચર્ના
કરવામાં આવે છે. સમગ્ર ભુજની શ્ર�ા આ નાગ દેવતાના મંિદર સાથે �ડાયેલી છે. આ
નાગ દેવતાના સ્થાનક પર રહે લા નાગા બાવાઓએ શેર બુલદં ખાન ને હરાવવામાં મહત્વની
ભૂ￵મકા ભજવી હતી.(૨) કચ્છના લગભગ ગામડાઓમાં ખેતરપાળ તરીકે પૂ�તા આ
નાગદેવતાના સ્થાનકો સાથે લોકોની શ્ર�ા પેઢી દર પેઢી પરંપરાગત રીતે પોષાતી રહી છે.
ક્ષેત્ર રક્ષક, ગ્રામ રક્ષક કે કુ લરક્ષક તરીકે આ ખેતરપાળ વષ�થી પૂ�તા આવ્યા છે.
24
નાગદે વતાની પૂ� સમયે કચ્છી ભાષામાં નીચે પ્રમાણેની આરતી પણ ગવાય છે;
‘નાગલા પૂજશ સુપતુ રીએ ને સખડા પૂજશ ભાઈએ રે,
નઢી વડીમાં, નઢી વડી ભેણ નાગ પુજને ે ઘર આવઈ રે,
સુભાઈએ રે સપુતરીએ રે નાગ પૂજ ે તે ઘર આવઈ રે,
છગનમાં મગામાં નાગ પૂજ ે ને ઘર આવઈ રે,
�વમળામાં કમળામાં નાગ પૂજ ે ને ઘર આવઈ રે.’(૩)
લોક�વનમાં નાગ દે વતાને સંત￵તદાતા, સ��ના પ્ર￵તક, દ્ર��ના દાતા, સ���ના
પ્ર￵તક તરીકે અનેક જગ્યાએ પૂ�ય છે. કચ્છના લગભગ ગામડાઓનાં પાદરમાં, નદી કાંઠે,
ખેતરમાં, પહાડ પર, �ક્ષ નીચે કે અન્ય મંિદરોની સાથે નાના મોટા નાગ દે વતાના સ્થાનકો
પણ આવેલા છે. લોકો ખુબજ શ્ર�ા ભાવથી તેની પૂ�-અચર્ના કરે છે.
કચ્છ પ્રદે શ અને તેની પ્રેમાળ પ્ર�એ અનેક ￵વપરીત પ�ર�સ્થ￵તઓની વચ્ચે પણ
પોતાની પ્રકૃ ￵ત પોષી અને પરંપરાગત રીતે પેઢી દર પેઢી સુરક્ષા રાખી છે.આથીજ પ્રકૃ ￵તના
આ ઉપાસકોનો કચ્છ પ્રદે શ એ માત્ર પ્રદે શ જ ન બની રહે તા ભવ્ય સંસ્કૃ ￵ત બનવા પામ્યો
છે. ભારતના ઇ￵તહાસમાં િદવ્ય કચ્છ ભવ્ય સંસ્કૃ ￵તનું રક્ષક-પોષક બની ર�ું છે.
કચ્છમાં આવેલ ￵વ￵વધ નાગ દે વતાઓના મંિદરોમાં ખેતરપાર દાદા ધુણઈ, ખેતરપાર
દાદા તેરા, ખેતરપાર દાદા વષાર્મડે ી, ખેતરપાર દાદાજૂ ના કટારીયા. ખેતરપાર દાદા
લોરીયા, ખેતરપાર દાદા સલારી, ખેતરપાર દાદા �બદડા, ખેતરપાર દાદા નવીનાળ મુન્દ્રા,
ખેતરપાર દાદા બેલા, ખેતરપાર દાદા રાપર, વાગડના ભીમાસર ગામમાં ખેતરપાળનું
દાદાનું મંિદર ￵વક્રમ સંવંત ૧૭૩૫ માં આવેલંુ છે. આ ઉપરાંત ખારીપટમાં ￵શવગઢ અને
ફતેહગઢ વચ્ચે પણ પ્રસ� ખેતરપાળનું મંિદર આવેલ છે. આ સવાય પણ નાના-મોટા
ગામોની અંદર પણ ખેતરપાળ કે ગોગા મહારાજ થી નાગ દે વતાના અનેક સ્થાનકો
આવેલા છે. કચ્છની ￵વ￵વધ કલાઓમાં પણ નાગદે વતા પ્રત્યેન� તેમની શ્ર�ા સહજ દે ખાઈ
આવે છે. ￵વ￵વધ ભીતચત્રો, ભરતકામ, ￵શલ્પ-સ્થાપત્ય વગેરેમાં નાગ દે વતાના ￵વ￵વધ
સ્વરૂપોને ખુબજ સુંદર રીતે કં ડારવામાં આવેલા છે.
ધન્ય ધરા કચ્છ – જય જય ગરવી ગુજરાત દરેક િદલેર કચ્છી વસુધૈવ કુ ટુમ્બકમ
વાક્યને ચ�રતાથર્ કરી �વન �વી ર�ો છે. પ્રકૃ ￵તના આ કચ્છી ઉપાસકોએ સવર્જન
￵હતાય અને સવર્જન સુખાયને પણ કે ન્દ્રમાં રાખેલંુ છે.
 ક� દશ�ન
dlpv¡h bpfX
કચ્છ પ્રવાસન
��તાવના
કૃ ￵તક દશ્યો અને સ્થળો એ સદાય માનવીના પ્રેરણા�ોત ર�ા છે. જ્ઞાન પ્રા� કરવા,
પ્રા આ￵થર્ક ￵હતો સાધવા, માનસક શાં￵ત તથા થાક ઊતારવા માટે માનવ પ્રકૃ ￵ત સાથે
￵નરંતર સંપકર્ ર�ો છે. જ્યારે સ્થા￵નક પ્રકૃ ￵ત માનવની �જજ્ઞાસાને સંત�
ુ ના કરી શકે ત્યારે
તે પ્રવાસી બની �ય છે. આજે પ્રવાસનનું આ￵થર્ક તથા સામા�જક મહ�વ એટલું વધી ગયું
છે કે પ્રબુ� વગર્ આ તરફ પુનઃ￵વચાર કરવા માટે ￵વવશ થયો છે. નવીન રીતે સંશોધન થયું
અને પ્રવાસનને ઉ�ોગનો દર�ો પ્રા� થયો. આજે પ્રવાસન ￵વ�નો સવાર્￵ધક મહ�વપૂણ,ર્
ગ￵તશીલ, રોજગારજન્ય, શ્રમઅ�ભમુખ અને ￵વદેશી મુદ્રા પ્રા� કરવાવાળો ઉ�ોગ છે. આજે
આ ઉ�ોગ એક માત્ર ￵વદેશી મુદ્રા પ્રા� કરવાવાળું મહ�વપૂણર્ સાધન છે. પરંતુ આ રા�ીય
એકતા અને આંતરરા�ીયવાદનું પણ પોષક છે. તથા આંતરરા�ીય શાં￵ત, સદ્ભાવના,
25
ફોટો - અ�ભષેક ગોસાઈ
ભાઈચારો અને સામા�જક, સાંસ્કૃ ￵તક તેમજ રાજનૈ￵તક ￵વચારનો ￵વ￵નમય એક મંચ છે.
21મી સદી પ્રવાસન સદી છે, ઘરેલુ અને ￵વદેશી બંને પ્રવાસીઓ સદાય મૂલ્યવાન �ણકારી
ઇચ્છે છે. � તેમને પ્રવાસન સ્થળની ખરેખર �ણકારી ના મળે તો તે સંપણ ૂ રૂર્ પેથી તે પ્રવાસન
સ્થળનો આનંદ ઉઠાવી શકતા નથી. આજનો પ્રવાસી દરેક દશર્નીય, પ્રાકૃ ￵તક, પૌરા�ણક,
ધા￵મર્ક, ઐ￵તહાસક અને સ્થાપત્યકીય સ�દયર્ ધરાવતા સ્થળો ￵વશે �જજ્ઞાસા રાખે છે.
‘જ્યારે કોઈ વ્ય�ક્ત કે પ�રવાર પોતાની કં ટાળાજનક �જંદગીમાંથી, �વાલાયક સ્થળોનું
ચયન કરી તેની મુલાકાત �ારા આનંદ માણે તો તેને પ્રવાસ કય� કહે વાય’, અને કોઈ પણ
પ્રાદે￵શક કે �બન પ્રાદે￵શક સ્થળની પસંદગી કરીએ ત્યારે તેના ઐ￵તહાસક પ્રવાસન સ્થળો
પણ મહત્વનો ભાગ ભજવતા હોય છે, કે મ કે પ્રવાસી કાંતો ઐ￵તહાસક સ્થળો, ધા￵મર્ક સ્થળો,
મનોરંજન, હવા ખાવાના સ્થળો વગેરે તરીકે પ્રવાસન સ્થળની પસંદગી કરતા હોય છે. આમ,
કચ્છ �જ�ાના ઐ￵તહાસક પ્રવાસન સ્થળો પર અને તેને લગતી અભ્યાસલક્ષી મા￵હતી પૂરી
પાડવાનો ઉમદા પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે.
ક�છ કચ્છનો કુ લ ￵વસ્તાર લગભગ 20875.5 ચો. િકમી. છે. જેમાં મૂળભૂ￵મ ￵વસ્તાર
20875 ચો.કીમી. છે તથા જ્યારે બાકીનો રણ ￵વસ્તાર લગભગ 23310 ચો.િકમી.નો
ભૂ￵મભાગ રોકે છે. કચ્છ ઘણો પ્રાચીન પ્રદેશ છે. તેની ઉત્તરે પાિકસ્તાન તથા ઉત્તર-પૂવમર્ ાં
રાજસ્થાન અને પૂવકર્ માં ઉત્તર ગુજરાત તથા દક્ષણમાં સૌરા�નો ઉત્તર-પૂવર્ ભાગ તથા
કચ્છનો અખાત આવેલો છે. જે કચ્છ સૌરા�ને જુ દા પાડે છે. કચ્છની ઉત્તરે કચ્છનું મોટુ ં
રણ તથા પૂવર્ અને દક્ષણ-પૂવમર્ ાં કચ્છનું નાનું રણ આવેલા છે. કચ્છના મોટા રણમાં બેલા,
ખડીર, પ્રાથડ આવેલા છે. બેલા તથા પચ્છમ મૂળભૂ￵મ સાથે �ડાયેલા છે. જ્યારે ખડીર મોટા
રણમાં આવેલો એક બેટ છે. જેની ચારે ફરતુ કચ્છનું મોટુ ં રણ આવેલંુ છે. આ ખડીર બેટમાં જ
હડપ્પીય સંસ્કૃ ￵તના ધોળાવીરા શહે રના અવશેષો પ્રા� થયા છે. જ્યારે ખડીરના મધ્ય ભાગે
આવેલા જનાણ ગામ પાસેથી પ્રાગ-હડપ્પીય સંસ્કૃ ￵તના અવશેષો પ્રા� થયા છે. સંધ અને
પચ્છમ જે સંધની દક્ષણ-પૂવમર્ ાં આવેલો એક ભાગ છે. સંધમાંથી કરવામાં કચ્છમાં આવવા
આવેલા ત્રણ જમીન રસ્તાઓ છે. જે બેલા તથા પચ્છમમાં મળે છે. હ�રો વષર્થી કચ્છ તથા
સંધ સાંસ્કૃ ￵તક તથા અન્ય રીતે એકબી� સાથે સંકળાયેલા છે. વષ�થી બલુચસ્તાન તથા
સંધની પ્ર� આ માગ�એ થઈને કચ્છમાં થઈને સૌરા� તથા ઉત્તર ગુજરાતમાં ફે લાયેલી
છે. કચ્છનો મૂળ પ્રદેશ ડુંગરાળ છે તથા કાંટાણી વનસ્પ￵ત – ઝાખરાથી ભરેલો છે. અ￵હં ની
નદીઓ બારમાસી નથી. કચ્છમાંથી કકર્ �ત પસાર થતો હોઈને અ￵હં વરસાદ બહું ઓછો પડે
છે. આથી ટુકં ા મૂળના ધાન્યો થાય છે. કચ્છની અન્ને ￵વસ્તાર પશુપાલન માટે �ણીતો છે.
કચ્છ ને નાના મોટા બંદરો છે. જેનાથી દ�રયાઈ વ્યાપાર ચાલે છે.
ઐ�તહા�સક �વાસન
ભારત ￵વ�માં ￵વ�ભન્ન સંસ્કૃ ￵તઓ અને ધમ�નો સવાર્￵ધક લોક￵પ્રય દે શ છે. ￵વ�ના મોટા
ભાગના ધમર્નંુ જન્મસ્થળ ભારત છે. આ દે શની સંસ્કૃ ￵ત પાંચ હ�ર વષર્થી વધારે અ￵ધક
પુરાતન છે તેમજ ￵હન્દુ ધમર્ ￵વ�માં સવાર્￵ધક પ્રાચીન ધમર્ છે. પાંચ હ�ર વષર્થી અ￵ધક
જૂ ના પુરાવશેષો કચ્છ ￵વસ્તારથી પ્રા� થયા છે, જેમાં ધોળાવીરા મુખ્ય છે.
આપણાં દે શમાં ￵વ�ભન્ન સ્થળો પર પ્રાચીન સભ્યતાના અવશેષ, પ્રાચીન ઈમારતોના
ખંડેરો તેમજ મૂ￵તર્ઓના રૂપમાં પ્રા� થયા છે. તેમાંથી કે ટલાક અવશેષ તો ખૂબ જ
સારી �સ્થ￵તમાં છે. કે ટલાક ખંિડત �સ્થ￵તમાં મૌજૂ દ છે. આવા ક્ષેત્રોને પુરાતત્વ ￵વભાગે
એક ￵વશેષ પ�ર￵ધમાં ￵વકસત કરી તેને પ્રવાસન માટે સમ￵પર્ત કરી દે વા �ઈએ. આ
પ્રકારના દશર્નીય સ્થળોમાં પ્રાચીન દે વાલયો, મૂ￵તર્ઓ તેમજ સ્તૂપ અત્યંત પ્રસ� છે. તેનંુ
પ્રવાસન તેમજ સાંસ્કૃ ￵તક મૂલ્ય ખૂબ જ વધી શકે તેમ છે. પ્રવાસનને વધારે ગ￵ત આપવા
માટે યુવાવગર્માં વધારેમાં વધારે લોક￵પ્રય બનાવવું �ઈએ. સ્કૂ લ અને શાળા કૉલે�માં
￵વ�ાથ�-￵વ�ા￵થર્નીઓને ‘આપણી સંસ્કૃ ￵ત તેમજ સભ્યતાને �ણીએ’ના અંતગર્ત
પ્રવાસન ટુર �ારા સાંસ્કૃ ￵તક, ધા￵મર્ક તેમજ ઐ￵તહાસક ઈમારતોની મુલાકાત કરાવવી
�ઈએ. આ પ્રકારની શરૂઆત આપણા દે શની કે ટલીક પબ્લીક સ્કૂ લોએ શરૂ કરી છે. જે
અત્યંત મહ�વપૂણર્ યાત્રા સ� થઈ છે. આ પ્રકારે દે શમાં અન્ય ધા￵મર્ક, ઐ￵તહાસક તેમજ
સાંસ્કૃ ￵તક સભ્યાતના કે ન્દ્રો પર જઈને આ પ્રકારની �ણકારી ￵વ�ાથ�-￵વ�ા￵થર્નીઓને
આપી શકાય. જેનાથી એમને આપણી સાંસ્કૃ ￵તક જડોને �ણવાનો સાચો અવસર મળી
શકશે. પ��મના દે શોના અ￵ધકાંશ પ્રવાસઓ પ્રાચીન ઐ￵તહાસક ઈમારતો તેમજ
સ્તૂપોને �ઈને પોતાનું ￵વશુ� મનોરંજન કરે છે. તે પ્રવાસઓમાંનો એક વગર્ એવો છે કે જે
આજે પણ પુરાતન સંસ્કૃ ￵તઓની ભૂલી-�બસરી કહા￵નયોના ઇ￵તહાસને તા� કરવા માટે
એકબી� દે શનું ભ્રમણ કરે છે. આથી તેને �વા દે શ-￵વદે શના ઉચ્ચસ્તરીય પ્રવાસીઓ
લલચાય છે. આ પુરાતન સ્થળોનું ભ્રમણ કરવા, ઇ￵તહાસના પુરાતનને �ણવા નીકળે છે.
આ રીતે ઐ￵તહાસક ઇમારતો, ઐ￵તહાસક પ્રવાસનને પ્રોત્સાહન આપે છે.
ક�ના ઐ�તહા�સક �વાસન �ળો
કચ્છ એક એવો પ્રદે શ છે જ્યાં તમને ￵વ￵વધ પ્રકારના લોકો તેમની પોતાની કલા, સંસ્કૃ ￵ત
અને રીત�રવા� સાથે વસતા �વા મળશે. કચ્છ એ ઇ￵તહાસની રસપ્રદ વાતાર્ઓથી ભરેલંુ
છે. આ તમામ પ્રાચીન ઐ￵તહાસક સ્થળો અને સામ્રાજ્યો કચ્છ પર લાંબા સમય સુધી
શાસન કરનારા રા�ઓ અને સમ્રાટો �ારા બનાવવામાં આવ્યા હતા. આજે કચ્છ ઘણા
ઐ￵તહાસક સ્થળોથી ભરેલંુ છે જે તમને તેના ભવ્ય ભૂતકાળ અને ભવ્ય શાસનની યાદ
અપાવે છે.
કચ્છ એક ખૂબ જ પ્રાચીન છે અને તેની સાંસ્કૃ ￵તક અને ઐ￵તહાસક મહત્વને નવી
ઊંચાઈઓ પર લઈ જવાનો શ્રેય તેની પરંપરાગત, ઐ￵તહાસકતા અને ભવ્ય વારસાને �ય
છે. કચ્છમાં ઘણા પુરાતા�ત્વક સ્થળો, મહે લ અને િક�ાઓ કારીગરો �ારા બનાવવામાં
આવ્યા છે જેઓ તેમની અદભૂત કારીગરીનું પ્રદશર્ન કરીને દે શનું પ્ર￵ત￵ન￵ધત્વ કરી ર�ા છે.
કચ્છમાં સ્થાપત્ય અને ￵શલ્પકલાનો ￵વકાસ છેક પ્રાગૈ￵તહાસક સંસ્કૃ ￵તઓના સમયથી
જણાય છે. સ્થાપત્ય અને ￵શલ્પકલાના ક્ષેત્રે બેનમુન ગણાય તેવા અતીતની ગવાહી આપતા
પ્રાચીન ખંડેરો, મંિદરો, મ�સ્જદો, દરગાહો, ગુફાઓ, કોટ-િક�ાઓ, પાળીયાઓ, છતરડી,
સ્તંભો, મહે લો સરોવર, તળાવ, વાવ, કું ડ વગેરે કચ્છમાંથી પ્રા� થયા છે. કચ્છીઓ પ્રાચીન
26
સમયથી સ્થાપત્ય કલામાં કુ શળ હતા, ધોળાવીરા, કુ રન, કાનમેર, દે શળપર (ગુંતલી),
સૂરકોટડા, ખીરસરા નેત્રા, પાબુમઠ, નાની રાયણ વગેરે.
સંસ્કૃ ￵તનો સૂય�દય આ સ્થળોએ થયેલો. આ રીતે એનું મહત્વ અનન્ય છે. ભારતીય
સંસ્કૃ ￵તનું પારણું કહી શકાય તેવા સ્થળો માટે કચ્છ ગૌરવ ધરાવે છે. આ પ્રકરણ �ારા
કચ્છના ઘણા મુખ્ય ઐ￵તહાસક સ્થળો પર સંશોધન કરી તેના ￵વશે મા￵હતી પ્રદાન
કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે, જે નીચે મુજબ છે.
કુ રન કચ્છના રણ કાંધીના પ્રખ્યાત કાળા ડુંગરની ગોદમાં આવેલ કુ રન ગામની સીમમાં
“શહીદોના ગડ” તરીકે �ણીતા ￵વસ્તાર સરસ્વતીની શોધ માટે ભારતીય પુરાતત્વ
સવ�ક્ષણ ￵વભાગની વડોદરા કચેરીના અ￵ધક્ષક શ્રીમતી સુબ્રા પ્રમા�ણકના માગર્દશર્ન
નીચે 6 �ન્યુઆરી 2004માં થયેલ ઉત્ખનન દર￵મયાન ગટરની પાકી નહે ર અને ત્રણ
પ્રકારના િક�ાઓથી રક્ષત વસાહત મળી આવી છે. 225-220 મીટરના ￵વસ્તારમાં
રાજભવન આવેલ છે. રાજમહે લના િક�ાની દીવાલ એક સમયે ધરતીકં પમાં ધ્વસ્ત થઇ
ગયેલ હશે તે ધ્વસ્ત દીવાલને એમને એમ રહે વા દઈ તેની બાજુ માં નવી દીવાલ ચણવામાં
આવી હોય તેવા પ્રમાણો અહી એકથી વધારે વખત �વા મળે છે. કુ રનમાં ગઢના અવશેષો
મ�ા છે િક�ાનું પ્રવેશ �ાર દક્ષણ િદશામાં છે. આ િક�ો શત્રુઓ તથા કુ દરતી આફત
પૂરથી બચવા સંરક્ષણાત્મક દ્ર�ીએ મહત્વના પુરવાર થયા છે. આમ કચ્છમાં િક�ાઓના
￵નમાર્ણની પરંપરા અ￵ત પ્રાચીનકાળથી અ�સ્તત્વમાં રહી છે.
કાનમેર કાનમેર ભારત દે શના પ��મ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના કચ્છ �જ�ામાં
આવેલા રાપર તાલુકામાં આવેલુ ગામ અને સંધુ ખીણની સંસ્કૃ ￵ત સાથે સંબં￵ધત એક
પુરાતત્વીય સ્થળ છે.કાનમેર ગામના લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી, ખેતમજૂ રી તેમજ
પશુપાલન છે. ગુજરાત સરકારના પુરાતત્વ ￵વભાગ �ારા 2006 ના વષર્ દર￵મયાન
કાનમેરમાં ભારત અને �પાન બંને દે શોએ સંયક્ુ ત રીતે ઉત્ખનન હાથ ધયુ� હતું,જેમાં
રાજસ્થાન સ્ટડીઝ, RIHN, JRN રાજસ્થાન ￵વ�ાપીઠ, પુરાતત્વ ￵વભાગ ગુજરાત અને
�પાનના સભ્યોનો સમાવેશ થતો હતો. ૨૦૦૮માં વાય.એ.રાવલે સંધુ સભ્યતાના
કું ભારી કામના ઉત્તમ નમૂનાઓ ની શોધ કરી હતી.સંયક્ુ ત ઉપક્રમે ઉત્ખનન દર￵મયાન
150 મીટરના ￵વસ્તારમાં 17 મીટર લાંબી અને 11 મીટર ઉંચી દીવાલ મળી આવેલ છે. તે
�તાં સુરક્ષાના મજબુત કવચથી આ નગર રક્ષત હશે એવું અનુમાન કરી શકાય .નગરમાં
એક સામુ￵હક રસોડાના અવશેષો મ�ા છે. નગરની અંદર માગ� તથા મકાનો મ�ા છે.
કાનમેરના િક�ાની દીવાલો મજબુત પથ્થરોની બનેલી છે તે �તાં કાનમેર વધુ સુરક્ષત
અને મહત્વનું નગર હશે.આ સ્થળ નાનું હોવા છતાં િક�ેબંધ કરેલંુ હતું, એનું કારણ
કદાચ તે સંધ અને સૌરા� વચ્ચેના વેપાર માગર્ની વચ્ચે હોવાનું હોઇ શકે છે.આ સ્થળ
પરથી મળેલી ચીનાઇ માટીની વસ્તુઓ ￵વકસેલી હડપ્પા સંસ્કૃ ￵તનું સૂચન કરે છે.સંધુ ￵લપી
ધરાવતી, મધ્યમાં �છદ્ર ધરાવતી હોય એવી ત્રણ મુદ્રાઓ અહ�થી મળી છે.
કાનમેરમાંથી મોટી સંખ્યામાં મણકા ￵નમાર્ણની વસ્તુઓ મળી છે, જેમાં ૧૫૦
પથ્થરની માળાઓ, ૧૬૦ છીદ્ર પાડવાના સાધનો, ૪૩૩ માટીની (faience) માળાઓ
અને ૨૦,૦૦૦ સફે દ પત્થરની માળાઓ અહ� મળી છે, જે આ સ્થળનું ઔ�ો�ગક મહત્વ
દશાર્વે છે. અહ�થી ૨૦ િકમી દૂ ર અકીકની ખાણ પણ મળી છે.માટીની મુદ્રાઓ પર રહે લી
આકૃ ￵તઓ મોહેં -�-દારો સાથે સમાનતા ધરાવે છે, જે સૂચવે છે કે કાનમેર હડપ્પા અને
મોહેં -�-દડો જેવા મોટા વેપાર કે ન્દ્રો સાથે �ડાયેલંુ હતું.કાનમેર ખાતે ખરકવાલ સાહે બ
અને છે�ે રાજસ્થાનના કે પી સંહ સાહે બના માગર્દશર્ન હે ઠળ ઉત્ખનન થયેલ છે. કાનમેર
ખાતે થી જે પણ અવશેષો પ્રા� થાય છે તે ઉદે પરુ ખાતે આવેલા મ્યુ￵ઝયમમાં રાખવામાં
આવ્યા છે ત્યાં આપણે જઈએ તો �વા મળે છે.
દ�શલપર (ગુંતલી) પાિકસ્તાનના કોટદી�માંથી આવેલા પૂવર્ હડપ્પીઓએ આ વસાહત
વસાવી હતી. ગુજરાત રાજ્યના પુરાતત્વ ￵વભાગના ઉત્ખનન ઈ.સ.1970-71 અને
ઈ.સ.2012 માં થયેલા ઉત્ખનન દર￵મયાન પ્રથમ કાચી �ટનો અને પછી પથ્થરની મજબૂત
કરવામાં આવેલો િક�ો ધ્યાનમાં આવ્યો છે.
સુરકોટડા સુરકોટડા એ ભારતમાં આવેલી સંધુ ખીણના સંસ્કૃ ￵તના કાળનું એક
પુરાતાત્વીક સ્થળ છે.આ સ્થળ એક િક�ેબંધ નાના નગરના અવશેષો ધરાવે છે તેનો
વ્યાપ ૧.૪ હે ક્ટર (૩.૫ એકર)છે!સુરકોટડા સ્થળ ગુજરાત રાજ્યના કચ્છ �જ�ાની
રાજધાની ભુજ શહે રથી ઈશાન િદશામાં ૧૬૦ િક. મી. (૯૯ માઈલ) દૂ ર આવેલંુ છે.
અહ� રેતાળખડકોની ઉંચી નીચી ભૂ￵મ વચ્ચે એક પ્રાચીન ટેકરી ટ�બો આવેલો છે અને
જમીન રાતા લેટરે ાઈટની માટી ધરાવે છે.અહ� વનસ્પ￵ત જૂ જ છે અને છે તેમાં પણ
થોર, ￵પલૂ બાવળ અને કાંટાળી વનસ્પ￵તઓ ઉગે છે.આ ટેકરાની શોધ ઈ.સ. ૧૯૬૪માં
આિકર્ યોલો�જકલ સવ�ના શ્રી જે પી �ષીએ કરી હતી.આ ટેકરો કે ટ�બો પ��મ તરફ વધુ
ઊંચો છે અને પૂવર્ તરફ નીચો છે.તેની સરેરાશ ઊંચાઇ ૫ થી ૮ મીટર (૧૬ થી ૨૬ ફૂ ટ)
છે.વષ� પહે લા ૭૫૦ મીટર (½ માઇલ) પહોળી નદી આ સ્થળની ઈશાન િદશામાંથી વહે તી
હતી.આ નદી કચ્છના નાના રણને જઈ મળતી હતી.આ નદીની ઉપલબ્ધતા આ નગર
વસવાનું પ્રમુખ કારણ હોવું �ઈએ. અત્યારે તે ઠેકાણે એક નાનું નાળું વહે છે.હવે આપણે
ત્યાં મળેલા ઘોડાના અવશેષો ઉપર નજર કરીએ!
ઘોડાના અવશેષ સુરકોટડામાં ઈ.સ. પૂ. ૨૦૦૦ના સમયના ઘોડાના અવશેષો
મળેલ છે. જે સંધુ ખીણ સંસ્કૃ ￵ત સંબંધે એક ન�ધપાત્ર અવલોકન છે. ઈ.સ. ૧૯૯૭ માં
સૅન્દોર બોકોન્યીએ કરેલા પરીક્ષણમાં જણાવ્યું છે કે મળેલા અવશેષોમાં ઓછામાં ઓછા
છ અવશેષો સાચા ઘોડાઓના છે.ઈ.સ.૧૯૭૪ દરમ્યાન આિકર્ યોલો�કલ સવ� ઑફ
ઈ�ન્ડયાએ જે. પી. �શીના અને એ. કે . શમાર્ ને�ત્વ હે ઠળ અહ� ખોદકામ હાથ ધયુ� હતું
અને તેમના અહે વાલ અનુસાર દરેક સ્તરોએ ઘોડાના હાડકાના અવશેષો મળી આવ્યા છે.
(ઈ.પૂ. ૨૧૦૦-૧૭૦૦)સુરકોટડામાં વસાહતનો સમય અન્ય હડપ્પન કે સંધુ નદીની ખીણ
સંસ્કૃ ￵ત સમાન નથી.પણ તે લોથલ અને ક￵લબંગણના વસવાટ કાળ સાથે સમાનાંતર
છે.આનો અથર્ એ થયો કે હડપ્પા સંસ્કૃ ￵તના શરૂઆતના તબ�ામાં નહ� પણ તેના અં￵તમ
ચરણમાં આ વસાતહત સ્થપાઈ હતી. સુરકોટાડામાં લગભગ ૪૦૦ વષર્ સુધી વસવાટ ર�ો
હતો.સુરકોટડાના વસવાટી કાળને પુરાતત્વ￵વદોએ સાંસ્કૃ ￵તક દ્ર��એ ત્રણ તબ�ામાં
￵વભા�ત કય� છે. તેમની બાંધકામ પ્ર�િત્તઓને આધારે નીચેના ત્રણ તબ�ાઓમાં
વગ�કરણ કરવામાં આવેલંુ છે.
સમય 1 અ (ઇ.સ.�ૂવ� ૨૦૧૧ - ઇ.સ.�ૂવ� ૧૯૫૦)
સુરકોટાડાના સૌથી પહે લા વસાહતીઓ સાંસ્કૃ ￵તક પૂવર્ ઈ￵તહાસ ધરાવતા હતા. તેમણે
દાબીને સખત કરેલી પીળી માટીના ઊંચા ઓટલા પર ગારામાંથી બનાવેલી �ટો વાપરી
કોટ બનાવ્યો હતો. આ કોટને પાંચથી આઠ થર ધરાવતા ગારાથી લ�પેલી હતી. ઓટલાની
સરેરાશ ઊંચાઈ ૧.૫ મીટર અને સરેરાશ પાયા આગળ પહોળાઈ ૭ મીટર (૨૩ ફૂ ટ) હતી.
અહ� વપરાયેલી �ટોનું પ્રમાણ ૧:૨:૪ હતું. જે પુખ્ત હડપ્પન સંસ્કૃ ￵તના ધોરણ અનુસાર
હતું.આ િદવાલની ઊંચાઈ ૪.૫ મીટર (૧૫ મીટર) છે. રહે ણાંકની ઈમારતો પણ િક�ે
બંધી સાથે બાંધવામાં આવતી, તેની �ડાઈ ૩.૫ મીટર (૧૧ ફૂ ટ) જેટલી રહે તી. રહે ણાંક
ક્ષેત્ર સુધી પહ�ચવા દક્ષણ ને પૂવર્ િદશામાં એમ બે દરવા� હતા.રહે ણાક ક્ષેત્રમાં નીક
કે ખાળ, દરેક ઘરમાં થોડી ઊંચાઈ ધરાવતી મોરી વગેરે સ્વચ્છ ગંદાપાણીના નીકાલની
હ�પન વ્યવસ્થાનો પુરાવો આપે છે.
સમય 1 બ (ઇ.સ.�ૂવ� ૧૯૫૦ - ઇ.સ.�ૂવ� ૧૮૦૦)
સમય ખંડ ૧ અ અને ૧ બ વચ્ચે વસવાટમાં કોઈ વ્યત્યય નથી પણ નવા આવેલા વસહતીઓ
અને તેમના �ારા લાવવામાં આવેલી નવા સાધનો અને નવા માટીના વાસણોને કારણે આ
ખંડને ￵વભા�ત કરવામાં આવ્યો છે. તેમણે િક�ાનું માળખું તે જ રાખ્યું પણ િક�ાની
અંદરની બાજુ એ તેમણે �ટના બાંધકામની એક સપાટી ઉમેરી િક�ેબંધી મજબૂત કરી. આમ
કરતાં િક�ાની અંદરનું ક્ષેત્રફળ ઘ�ું તેમ છતા તેમ કરવાનો ￵નણર્ય કે મ લેવાયો તે સ્પ�
નથી. સમયખંડ ૧બ ના અંતમાં રાખનો �ડો થર દેખાય છે તે કોઈ મહાદાવાનળ દશાર્વે છે.
સમય 1 ક (ઇ.સ.�ૂવ� ૧૮૦૦ - ઇ.સ.�ૂવ� ૧૭૦૦)
સમયખંડ ૧ બ પછી નવા લોકો સુરકોટડા રહે વા આવ્યા, �કે ફરી વચ્ચે વસવાટમાં કોઈ
વ્યત્યય નથી. નવા વસાહતીઓએ તેમના પૂરોગામી અનુસાર કાપેલા પથ્થરો અને ગારો
વાપરી બાંધકામ કરી કોટ અને રહે ણાંક ￵વસ્તાર બાંધ્યા. તેમના માપ અનુક્રમે ૬૦ મીટર
અને ૬૦ ગુણ્યા ૫૫ મીટર હતા. શહે ર આયોજન અને સ્થાપત્ય અવશેષો ઉપર નાખીએ
તો સુરકોટડાના સમખંડ ૧ક ના કાળનું ક્ષેત્ર મુખ્ય િદશાઓને સમાંતર એવા લંબચોરસ
આકારમાં છે. તેની લંબાઈ પૂવર્ - પ��મ ૧૨૦ મીટર (૩૯૦ ફૂ ટ) અને પહોળાઈ લગભગ
60 મીટર ઉત્તર-દક્ષણ છે. તેના નાના કદ છતાં, પુરાત�વ￵વદો સુરકોટડાને ખૂબ જ
મહત્વપૂણર્ માને છે. તેનંુ આયોજન તેમના સ્થાપત્ય￵વદો �ારા લોથલ અને કા￵લબાંગણ
જેટલી ચોકસાઈથી કરવામાં આવ્યું છે. અહ�ના દરવા� ખુબ ધ્યાન પૂવર્ક બાંધવામાં
આવ્યા છે તે અમુક વાતે હડપ્પાના દરવા�થી જુ દા પડે છે. ઘણાં ઇ￵તહાસકારો અમને છે કે
હડપ્પા અને સંધ ક્ષેત્રના લોકોનો પૂવર્ તરફ સ્થળાંતર અટકાવવા માટે સુરકોટડા વ્યુહાત્મક
મહ�વ ધરાવતું હતું. સુરકોટાડામાં કારભારની સામંતી પ�￵તના દશાર્વે છે. અને શબ્દોમાં
સુરકોટડા કોઈ રજવાડાની રાજધાની કે છાવણીનું શહે ર હોઈ શકે છે.સુરકોટાડાનો નક્શો
બે ચોરસ ક્ષેત્રો ધરાવે છે. પૂવ� તરફનું ક્ષેત્ર રહે ણાંક છે તેનંુ માપ ૬૦ મીટર x ૫૫ મીટર છે.
જ્યારે પ��મે ગઢ આવેલો છે તે ૬૦ મીટર x ૬૦ મીટરનો છે.ગઢ ઊંચાઈએ આવેલો છે.
ગઢની દીવાલો પાયા આગાળ ૩.૫ થી ૪ મીટર �ડી છે અને દક્ષણમાં બે બુર� આવેલાં
છે. આવા જ બુર� ઉત્તરમાં હોવાની અપેક્ષા છે પણ તે હ� ખોદવામાં આવેલ નથી.ગઢની
દક્ષણ દીવાલની મધ્યમાં બહાર તરફ ખુલતો દરવા� છે. તે ૧૦ મીટર x ૨૩ મીટરનું
માપ ધરાવે છે. તેની સાથે દાદરા અને ચઢાણ �ડાયેલા છે જે સાથે બે પહે રેદારના ઓરડા
છે. તેમાં પ્રવેશ સુધી જવા ૧.૭ મીટરનો ગ￵લયારો છે. રહે ણાંક ક્ષેત્રમાં ઘણાં મોટા ઘરો છે
તેમાંના અમુક તો ૯ ખંડ ધરાવે છે. ગઢની પૂવર્ દીવાલમાં પણ એક પ્રવેશ �ાર છે જે ૧.૭
મીટર પહોળો છે. અહ�થી રહે ણાંક ક્ષેત્રમાં પ્રવેશી શકાય છે.રહે ણાંક ￵વસ્તારમાં આવેલ
ઘરો ગઢના ઘરો કરતાં નાના કદના છે. એક લાક્ષ�ણક ઉદાહરણ તરીકે પાંચ આંત�રક રીતે
27
�ડાયેલા ખંડો વાળું ઘર છે, તેને એક અંગણું છે, તે ત્રણ બાજુ એ બંધ છે અને શેરી તરફની
બાજુ એ એક ઓટલો ધરાવે છે. આ ઓટલો દુ કાન તરીકે કે ધંધાથ� વપરાતો હશે. રહે ણાંક
￵વસ્તારની દક્ષણી તરફની િક�ાની િદવાલ એક દરવા� ધરાવે છે. પણ વાસ્તુ￵વદોએ
તેને રચના જુ દી કરી છે. અન્ય હડપ્પન દરવા�ને મુકાબલે તે એ રીતે જુ દો પડે છે કે તેને
આડો અવડો વાંકો ચૂકો પ્રવેશ ન હોતાં સીધો પ્રવેશ છે. આ દરવા� િક�ાની �ડીએ
દીવાલોમાં છે અને બહારની તરફ બે દરવાન ચોકીઓ છે. રહે ણાંક ￵વસ્તારના િક�ાની
િદવાલ સરેરાશ 3.4 મીટર �ડાઈ ધરાવે છે અને તેના ખૂણાના બુર� ઓછી ઊંચાઈ
ધરાવે છે.આ બધા લક્ષણો બતાવવા હડપ્પન સંસ્કૃ ￵તના (ઇ. સ. પૂવ� ૧૭૦૦) ધરાવે છે જે
ન�ધપાત્ર છે.હડપ્પન સંસ્કૃ ￵તના ￵નયમોને સુરકકોટડામાં ત્યારે અનુસરવામાં આવ્યા હતાં
જયારે તે સંસ્કૃ ￵ત તેના અં￵તમ ચરણોમાં હતી અને તેના અન્ય સ્થળો નાશ પામ્યાં હતાં.
આજ સુધીના સંસોધન પ્રમાણે, ગઢની આસપાસ મોહેં -�- દરો અને કા￵લબાંગણ જેવા
મોટા શહે રના કદની વસાહતના કોઈ ત્યાં કોઈ પુરાવા મ�ા નથી. ગઢથી ૫૦૦ મીટર
દૂ ર વાયવ્યમાં એક ટ�બો છે તેમાં અમુક વસાહત હોવાના લક્ષણો મ�ા છે પણ હડપ્પન
અવશેષો ન￵હવત્ છે. પુરાતત્વ￵વદોને મોટા શહે રના અ�સ્તત્વની શક્યતા નહીવત લાગે
છે,પરંતુ તેને નકારી પણ શકાય તેમ નથી.સુરકોટડામાં મોહેં -�-દરો, હડપ્પા અને રંગપુર
જેવા ક્ષેત્રોની જેમ નો￵ળયાના અ�સ્તત્વના અવશેષો મ�ા છે, જે દશાર્વે છે કે સાપથી
રક્ષણ માટે તેમને પાળવામાં આવતા હાથી અને વરુ (પાળેલા)ના હાડકાં અહ� પણ મળી
આવ્યા છે.
ફોટો - ક�પેશ શાહ
આઈના મહ� લ આઈના મહે લ એ 1761માં રાવ લખપત� �ારા બંધાવવામાં આવ્યો
હતો. આના મુખ્ય વાસ્તુકાર કચ્છી ￵મ�ી રામ સંહ માલમ હતા. જેને કચ્છના સ્થા￵નક
￵મ�ીઓ �ારા મદદ કરવામાં આવી હતી. મહે લની િદવાલો સફે દ આરસની છે જેમાં
સોનાની દોરીઓ વડે અરીસાઓ લગાવવામાં આવ્યા છે અને જે વેનેટીયન ગ્લાસના રંગથી
ઘેરાયેલા અલંકારોથી અલગ પડેલા અરીસાઓથી ઢંકાયેલી હોય છે. આ મહે લમાં ભાગે
ચારે બાજુ અરીસાઓ જ લગાવવામાં આવેલ છે. આ મહે લમાં તમને અનેક અરીસાઓ,
જૂ નાં ચલચત્રો તેમજ ચાઈનીઝ ટાઈલ્સ અને શાહી પ�રવારોની કે ટલીક વસ્તુઓ પણ
�વા મળશે જેમાં જૂ ની તલવારો અને મુજરો કરવામાં આવતો તે જગ્યા પણ અહ� �વા
મળશે.
2001 ના ગુજરાત ધરતીકં પમાં આ મહે લ પૂણર્ રીતે નાશ પામ્યો હતો. પણ આ
મહે લનો એક ભાગ ને તેટલું નુકશાન થયું ન હતું. તેનંુ સમારકામ કરીને તેને પુનઃ સ્થા￵પત
કરરવામાં આવ્યો છે. આ ભાગમાં એક શયન ખંડ, સંગીત ખંડ, દરબાર ખંડ, અમુક પુરાતન
વસ્તુઓ, ચત્રો, શ�ો અને સંહાસન આિદ સાચવીને મુકવામાં આવ્યાં છે.
ખીરસરા (ને�ા) નખત્રાણા તાલુકાના નેત્રાથી ચાર કીલોમીટરના અંતરે આવેલા ખીરસરા
ગામની સીમમાં ધોળાવીરા અને કુ રન પછી કચ્છની સૌથી મોટી હડપ્પીય વસાહત ગઢવાળી
નામે ઓળખાતી વાડી ન�ક મળી આવી છે. 14 િડસેમ્બર 2010 થી ભારત સરકારના
પુરાતત્વ ￵વભાગે ઉત્ખનન કરતા ધોળાવીરાની માફક ત્રણ સ્તરમાં ધરબાયેલંુ નગર મળી
આવ્યું. મકાનની દીવાલો પથ્થરની અને પાકી �ટોની બનેલી છે. અનાજ સંગ્રહવાનો
કોઠાર મળી આવ્યો છે. મકાનની બાંધણી, ઓરડાના માળખા, તત્કાલીન ગઢના ચાર
ખૂણાઓ ઉત્ખનન દર￵મયાન મળી આવ્યા છે. માટીના વાસણો પકવવા માટેની એક
￵વશાળ ભ�ી પણ મળી આવી જે 3 મીટર જેટલો ઘેરાવો ધરાવે છે. ભ�ીની દીવાલો પાકી
અને લીસી સપાટી ધરાવે છે. પછીની કચ્છની સૌથી મોટી હડપ્પીય વસાહત છે.
પાબુમઠ રાપર તાલુકાના સુવઈગામ ન�ક આવેલ પાબુમઠમાં પ્રારં�ભક કાળમાં કાચા
લાકડાના અને પાછળથી પથ્થરના બનાવેલા રહે ઠાણો મળી આવ્યા છે. એક શ�ગી પ્રાણી
મુદ્રા મળી આવી છે. જેમાં હડપ્પન ￵લ￵પમાં લખાણ છે.
નાની રાયણ માંડવી તાલુકાના નાની રાયણ ગામેથી ડૉ. પુ￵લન વસાને પૂવર્ હડપ્પા કાળથી
આજ િદન સુધીના ￵વ￵વધ માનવ વસવાટના પુરાવા મ�ા છે.
કં થકોટ િક�લો કં થકોટનો િક�ો ખડકાળ ટેકરી પર આવેલો જૂ નો િક�ો છે, જે 5
િકમીના પ�રઘ ￵વસ્તારમાં ફે લાયેલો છે. આ િક�ાની િદવાલો મોટા પથ્થરોની બનેલી અને
અમુક જગ્યાએથી નાના પથ્થરોથી સમારકામ કરેલી છે. કં થકોટ 8મી સદીમાં કાઠીઓની
રાજધાની હતું એમ મનાય છે, અને ત્યાર પછી ચાવડાઓએ તેમની પાસેથી કં થકોટનો
કબ્� મેળવ્યો હતો. લોકકથા મુજબ હાલનો િક�ો ઇ.સ.843 (સંવત 900)ની સાલમાં
બંધાવવાનો શરૂ થયો હતો. િક�ાની િદવાલનો એક ભાગ કં થડનાથની ધૂણી પરથી પસાર
થતા તેમના ક્રોધને કારણે િક�ાનો નાશ થયો હતો. િક�ો બાંધનાર એ તેમના નામ
પરથી િક�ાનું નામ પા�ું અને પછી િક�ો પૂણર્ થયો. 10મી સદીની મધ્યમાં, કં થદુ ગર્ના
નામથી િક�ો પ્રચ￵લત હતો જ્યાં ચાલુક્ય-સોલંકી રા� મૂળરાજ સોલંકીની ચાલુક્ય
શાસક તૈલપ બી�થી ભાગીને સંતાયો હતો. 11મી સદીમાં િક�ામાં મહમદ ગઝનીથી
બચવા ભીમદે વ સોલંકી પહે લાએ અહ� આશરો લીધો હતો. ઇ.સ.1143માં કં થડગામ
અથવા કં થકોટના રા�એ અણ￵હલવાડ પાટણના કુ મારપાળની ￵વરુ� નાગોર સરદારની
સાથે બળવો કય� હતો.
13મી સદીમાં ઇ.સ.1370 સુધી કં થકોટ વાઘેલા વંશનું પાટનગર હતું. વાઘેલા સરદારે
કં થકોટની સાથે તેની પુત્રી મોડ સમાના પુત્ર સાડને આપી, સાડના પુત્ર ફુ લે િક�ાનું નામ
કં થદુ ગર્ પા�ું હતું. ઇ.સ.1816માં �બ્ર�ટશ કનર્લ ઇસ્ટ �ારા િક�ેબંધનો નાશ કરાયો હતો
અને ઇ.સ.1819માં કચ્છ રાજ્યે �બ્ર�ટશ આ￵ધપત્ય સ્વીકાયુ� હતું. તેમ છતાં, કં થકોટનો
િક�ો 1947માં ભારતની સ્વતંત્રતા સુધી �ડે� શાસકો �ડે ર�ો.
ટેકરીની પ��મ િદશામાં બે મોટા ઊંડા કૂ વા અને રે￵તયા પથ્થરોથી બનેલી એક ખંડેર
વાવ આવેલી છે. આ કૂ વામાંથી એક ભમ્મ�રયો કૂ વો 12 ફૂ ટનો વ્યાસ ધરાવે છે અને 76
ફૂ ટ ઊંડો છે, બી� કૂ વો નવઘણ તરીકે ઓળખાય છે, જે 63 ફૂ ટ ઊંડો છે. ટેકરીની ઉપર
ત્રણ મંિદરો આવેલા છે, જેમાંનંુ એક કં ઠડનાથનું, બીજુ ં જૂ નું મંિદર મહાવીરનું અને ત્રીજુ ં
મંિદર સૂયર્ મંિદર છે. કં ઠડનાથનું મંિદર ટેકરીના પ��મ ખૂણાએ ઇ.સ.1820માં દે દા
�ડે�ઓ વડે બાંધવામાં આવ્યું હતું જે ઇ.સ.1819ના કચ્છના ધરતીકં પમાં નાશ પામેલા
ઇ.સ.1270માં મોડ સમ્માએ બંધાવેલા ￵વશાળ મંિદર ￵વશાળ મંિદરની જગ્યાએ બનાવેલં.ુ
હાલનું મંિદર ઊંચા પાયા પર ઘુંમટ સાથે 28 ફીટ x 14 ફીટ પહોળું અને 28 ફીટ ઊંચંુ છે.
તે ચાર સ્થંભો ધરાવે છે અને ગભર્�હમાં પગ વાળીને બેઠેલા કં ઠડનાથની સફે દ આરસની
પ્ર￵તમા ધરાવે છે.
મહાવીરનું જૈન મંિદર મોટાભાગે ખંિડત છે અને બે મંડપો ધરાવે છે. પ્રવેશ �હના
સ્થંભ પરનું લખાણ ઇ.સ. 1283 (સંવત 1340)નું છે જે આત્મદે વનાથના પુત્રો લાખા અને
સોહી મંિદરના ￵શલ્પકારો છે એમ દશાર્વે છે. બહારની બાજુ એ મૂકેલ તકતી આત્મદે વનો
પુત્ર પાસલ મંિદર બાંધનાર છે એમ કહે છે. મંિદરનું બાંધકાર કરનાર કુ ટુબ ં ભદ્રે�રના
જગડુશાના સંબંધીઓ હતા એમ મનાય છે. જૈન મંિદરની બાજુ માં જૂ નંુ સૂયર્ મંિદર આવેલંુ
છે, જે કાઠીઓના માનીતા દે વ હતા. અહ� આવેલંુ લખાણ રૂદ્રની પ્રશંસાના �ોકો ધરાવે
છે. મંિદરમાં સૂયર્ દે વની મૂ￵તર્ પુરુષ અને �ી સેવકો બે બાજુ એ ધરાવે છે. મૂ￵તર્ �કે ￵વષ્ણુ
જેવી વધુ લાગે છે. મંિદરની ન�ક પા￵ળયાઓ આવેલા છે.
તેરાનો િક�લો દે શળ� પ્રથમ (1718-1741)ના શાસન દર￵મયાન તેરાની �ગીર સ�પાતા
આ િક�ો �ડે�ઓ શાસકો �ારા બાંધવામાં આવ્યો હતો.મહારાવ લખપત�ના શાસન
(1741-1760) દર￵મયાન યુ�માં િક�ો ભારે નુકશાન પામ્યો હતો. તેરા �ગીરના
સુમરા� ઠાકોરે કચ્છના રાવ સાથે ખરાબ ભાષામાં વાત કરતા લખપત�એ તેરામાં સેના
મોકલી હતી. કચ્છના ઇ￵તહાસમાં પ્રથમ વખત યુ�માં તોપો વપરાઇ હતી. તોપગોળા
વડે મોટાભાગનો િક�ો નાશ પામ્યો હતો. ત્રણ મ￵હનાની ઘેરાબંધી પછી સુમરા�એ
માફી માંગીને શરણાગ￵ત સ્વીકારી હતી. 1819ના ધરતીકં પમાં આ િક�ો નુકશાન પામ્યો
હતો અને પછીથી તેનંુ સમારકામ કરવામાં આવ્યું હતું આ િક�ો હવે કચ્છનું એક પ્રવાસી
આકષર્ણ કે ન્દ્ર છે.
રોહાનો િક�લો રોહાનો િક�ો કચ્છ, ગુજરાતમાં આવેલો નખત્રાણા તાલુકાના રોહા
ગામની સીમા પર આવેલો છે. રોહા �ગીરનું મુખ્ય મથક અહ� આવેલંુ હતું. અલા�ીન
�ખલ� સાથેના યુ�માં �ત્યુ પામેલા અબડાસાના �ગીરદાર અબડાની 120 સુમરા
રાજપૂત રાજકુ મારીઓએ આશ્રય સ્થાન મેળવ્યું હતું. પછીથી તમામ રાજકુ મારીઓએ
28
અહ� સમા￵ધ લીધી હતી, તેથી આ સ્થળ સુમરી રોહા તરીકે પણ ઓળખાય છે. રોહાનો
િક�ો ભૂજથી 50 િકમીના અંતરે આવેલો છે. તેનો ￵વસ્તાર લગભગ 16 એકર છે અને
તે મુખ્ય માગર્ સાથે �ડાયેલ છે. તેની જમીન સપાટીથી 500 ફૂ ટ અને સમુદ્ર સપાટીથી
800 ફુ ટ છે. રોહાની �ગીરમાં 52 ગામોનો સમાવેશ થતો હતો. રાવ ખેંગાર� પ્રથમ
(1510-1585) ના ભાઇ સાહે બ�એ રોહા ગામની સ્થાપના કરી હતી અને તેઓ
રાયસંહ� ઝાલા સાથેના યુ�માં �ત્યુ પામ્યા હતા.તેમના અનુગામી �યા� �ારા બે
મોટી ટાંકીઓ બનાવવામાં આવી હતી અને તેમના પુત્ર ઠાકોર નવઘણ� �ારા િક�ો
બાંધવામાં આવ્યો હતો. ગુજરાતના પ્રખ્યાત ક￵વ કલાપીએ રોહાની ટેકરી પર શાંત અને
રમણીય વાતાવરણમાં ક￵વતાઓ લખી છે. રોહામાં મોર અને અન્ય પક્ષીઓ હજુ પણ
મોટી સંખ્યામાં �વા મળે છે. રોહાનો િક�ો હવે કચ્છનું એક �વાલાયક સ્થળ ગણાય છે.
ફોટો - ક�પેશ શાહ
િવજય િવલાસ પેલેસ ￵વજય ￵વલાસ પેલેસ કચ્છ �જ�ાના માંડવી ખાતે આવેલ એક
રજવાડી મહે લ છે. માંડવી શહે રના સુંદર દ�રયા િકનારા પર વૈભવતાના પ્ર￵તક સમાન
￵વજય ￵વલાસ મહે લ કચ્છ �જ�ાની શાન ગણાય છે. આ મહે લનું ￵નમાર્ણ ઈ.સ.1920માં
જયપુરના કારીગરો �ારા કરવામાં આવ્યું હતું. આના કારણે મહે લના બાંધકામમાં રાજપુત
સ્થાપત્ય શૈલીની ઝલક �વા મળે છે. લાલ રેતાળ પથ્થરોથી બનેલો આ મહે લ એક મુખ્ય
ગુંબજ ધરાવે છે, તેની ચોતરફ બંગાળી ગુંબ�, ખૂણામાં ￵મનારા અને રંગીન કાચની
બારીઓ છે. છત પરના ઝરુખામાંથી આસપાસનો ￵વસ્તાર દ્રશ્યમાન થાય છે અને રા�ની
સમા￵ધ પણ દે ખાય છે. મહે લનો મધ્યખંડ અદ્ભુત છે. મહે લની રંગબેરંગી બારીઓ,
દરબા�ઓ અને પ્રવેશ�ારની રચના પણ અદ્ભુત છે. દ�રયા િકનારાને કારણે અહ�
હં મશે ા હવા ઉ�સ રહે છે. ￵હન્દી ચલચત્રના શૂ�ટંગ માટે આ એક પસંદગીનું સ્થળ છે.
�ાગ મહ� લ પ્રાગ મહે લ એ કચ્છ �જ�ાના ભૂજ શહે રમાં આવેલો 19મી સદીમાં બંધાયેલો
એક મહે લ છે. આના બાંધકામની શરૂઆત રાવ પ્રાગમલ� (ત્રી�)એ 1865માં કરાવી
હતી. આની સંરચના કનર્લ હે નરી સેંટ ￵વલ્કીન્સ �ારા ઈટા￵લયન ગોથીક શૈ￵લમાં કરવામાં
આવી હતી. આ મહે લના બાંધકામ માટે ઘણાં ઈટા￵લયન કારીગરો તેડાવવામાં આવ્યા
હતા. આ કારીગરોને મહે નતાણું સોનાના સ�ાઓમાં આપવામાં આવતું. મહે લના
બાંધકમનો ખચર્ તે સમયે 31 લાખ રુ￵પયા આવ્યો અને તેનંુ બાંધકામ 1979માં ખેંગાર�
(ત્રી�)ના રાજમાં પૂણર્ થયું. સ્થા￵નક કચ્છી કારીગરો પણ આ મહે લનાં બાંધકામમાં
શામેલ હતાં. મહે લની ￵વશેષતાઓમાં (1) મુખ્ય ખંડ, જેની િદવાલ પર પશુઓના મસાલા
ભરેલા માથા લટકાવ્યા છે, (2) દરબાર ખંડ, જેમાં તૂટલ ે ાં ઝુ મ્મર અને પ્ર￵તમઓ છે, (3)
કોરીન્થીયન થાંભલા, (4) યુરોપીયન વનસ્પ￵તઓ અને પ્રાણીઓના કોતરકામ વાળું �ળી
કામ, (5) મહે લના પ્રાંગણમાં પાછળના ભાગે આવેલંુ નાનકડું મંિદર જેમાં સુંદર નક્શીકામ
કરેલા પત્થરો જડેલા છે. હમ િદલ દે ચૂકે સનમ અને લગાન જેવી બોલીવુડની પ્રખ્યાત
િફલ્મો અને ઘણી ગુજરાતી િફલ્મોનું શૂ�ટંગ અહ� થયું છે, જે તેની પ્રસ��ની સા�બતી
પૂરી પાડે છે.
2001માં ગુજરાતમાં આવેલા ધરતીકં પમાં આ મહે લને ઘણું નુકશાન થયું હતું.
2006માં આ મહે લને લૂંટવામાં આવ્યો હતો, ચોરો પ્રાચીન કલાકૃ ￵તઓને લઈ ગયા અને
ઘણી તોડફોડ કરી ગયાં. આજે આ મહે લ ભૂ￵તયા ખંડેર જેવી �સ્થ￵તમાં છે. આ મહે લમાં
પ્રવાસીઓ મુખ્ય ખંડમાં પ્રવેશીને ટાવરના પગ￵થયા ચઢીને ઉપર જઈ શકે છે. આ ટાવર
પરથી આખું શહે ર દે ખાય છે.
શરદ બાગ પેલેસ (રાજવાિટકા) રાજવા�ટકા તરીકે ઓળખ ધરાવતો શરદબાગ પેલેસ,
1991 સુધી કચ્છના રા�નું ￵નવાસ હતું. 1991માં કચ્છના અં￵તમ રા� મદનસંહનું
અવસાન થતા આ મહે લ હવે સંગ્રહાલય ફે રવેલ છે. ઘણા ફૂ લો અને ઔષધીય
વનસ્પ￵તઓના સુંદર બગીચાઓ આ મહે લના શાન છે. મહે લના મેદામા ઘણા સ્થળાંતર
કરતા પક્ષીઓને ઘેર બનાવે છે અને તેઓ તેમના માગર્ પર આરામ માટે રોકાય છે.
ગ�ધી સમાધી – ગ�ધીધામ ભારતમાં રાજઘાટ, િદલ્હી બાદ અન્ય એકમાત્ર ગુજરાતમાં
ગાંધી સમાધી આવેલી છે. દે શમાં બે જ સ્થળોએ ગાંધી સમા￵ધ છે, જે પૈકીની આ એક છે.
તે કચ્છ �જ�ામાં ગાંધીધામ ન�ક આિદપુર ખાતે આવેલી છે. ગાંધી સમાધીનું સ્થળ
ચોતરફ લીલોતરીથી છવાયેલુ અને રમણીય છે. પ્રાથર્ના માટે ખાસ વ્યવસ્થા છે. મહાત્મા
ગાંધીનું િદલ્હી ખાતે અવસાન થયા બાદ રાજઘાટ ખાતે તેમના શરીરને અિ�સંસ્કાર
આપવામાં આવ્યા હતા. ગાંધી�ના અ�સ્થને જુ દા-જુ દા સ્થળોએ રાખવામાં આવેલા
હતાં. તે પૈકી ગાંધીધામના સ્થાપક ભાઇ પ્રતાપ અને કે ટલાક અન્ય મહાનુભાવો �ારા
ગાંધી�ના અ�સ્થને ગુજરાત લાવવામાં આવ્યા હતા અને આદીપુર ખાતે અ�સ્થ પધરાવીને
સમાધીમંિદરનું ￵નમાર્ણ કરવામાં આવ્યુ હતુ. આ ગાંધી સમાધી આજે પણ હયાત છે અને
ભારતમાં રાજઘાટ િદલ્હી બાદ ભારતના રા�￵પતા મહાત્મા ગાંધી�ની આ એક જ
સમાધી છે. 1998ના વાવાઝોડા અને 2001ના ભૂકંપ બાદ ગાંધી સમાધીનું નવીનીકરણ
કરવામાં આવ્યું હતું. ગાંધી સમાધીએ દે શના પ્રથમ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરૂ દશર્નાથે
આવ્યા હતા. દે શના ચોથા વડાપ્રધાન મોરાર� દે સાઈ, ભાજપના રા�ીય નેતા લાલકૃ ષ્ણ
અડવાણી, કે શભ ુ ાઇ પટેલ, સ￵હતના રાજકીય અગ્રણીઓ ગાંધી સમાધીએ દશર્નાથે ખાસ
આવી ચુકયા છે.ગાંધી સમાધીના સ્થળ પરથી આ શહે ર કે જેનુ મુળ નામ સરદાગંજ હતુ
ને બદલી ગાંધીધામ રાખવામાં આવ્યુ હતું.
LLDC– િલિવંગ એ�ડ લિન�ગ િડઝાઇન સે�ટર ભુજની ન�ક અજરખપુર ગામમાં
કચ્છની હસ્તકળાને અને તેમાંયે ખાસ કરીને લુ�તાને આરે આવી ગયેલી ચો�સ
પ્રકારની ભરત-ગૂંથણ કળાને વ્યાવસા￵યક અ�ભગમથી બેઠી કરીને એના પરંપરાગત
રૂપરંગ સાથે ટકાવી-�વતી રાખનાર ￵વ�ખ્યાત `શ્રૃજન’ સંસ્થાએ ‘￵લ￵વંગ એન્ડ લ￵ન�ગ
િડઝાઇન સેન્ટર’ ઉભુ કયુ� છે. આ �વંત મ્યુ￵ઝયમમાં ત્રણ ગેલેરીઓનો સમાવેશ કરાયો
છે. જેમાં કચ્છના �વંત ભરતકામનું અદ્ભૂત પ્રદશર્ન છે. બી� ગેલેરી �રસચર્ ગેલેરી
છે જેમાં ભરતકામમાં થયેલા ચડાવ-ઉતાર તેમજ કોઇપણ એક કોમને ધ્યાનમાં રાખીને
ઊંડાણપૂવર્કના સંશોધનાત્મક પાસાંઓનો ઉ�ેખ. ત્રી� ગેલેરી ભ￵વષ્યમાં ઇન્સ્પીરેશન
ગેલેરી તરીકે ખુ�ી મૂકાશે તેમાં કચ્છની 12 જેટલી અલગ અલગ કોમ-જ્ઞા￵તઓનું
ભરતકામ મૂકવામાં આવ્યું છે, આહીર, મેઘવાળ-ગુજરર્ , રબારી, સોઢા-�ડે�, મેઘવાળ
મારૂ, મોચી, જત, રાઉ, નોડે, મુતવા, હાલેપોત્રા, મેઘવાળ મારવાડાનો સમાવેશ થાય છે.
આ ￵વભાગના જુ દા જુ દા પેટા ￵વભાગો છે, તેમાં અન્ય જ્ઞા￵તઓના ભરતકામ અને બી�
વસ્તુઓ મૂકાયેલ છે. દરેક કોમોના પરંપરાગત વ�ોની સાથોસાથ હાલના આધુ￵નક
સમયના વ�ો પર કરેલ ભરતકામ રજૂ કરાયું છે દરેક કોમના ભરતકામમાં એમની સંસ્કૃ ￵ત,
એમના રીત�રવા� અને એની સાથે �ડાયેલા ભરતકામની ખાસયતો જણાવવામાં
આવી છે. ઘોિડયા પર લટકતા રમકડાંમાં , પશુ શણગારમાં ભરતકામ, શણગારેલા ઊંટ
સ￵હતનો કાફલો સુધીના નમૂના કે તસવીરો પ્રદશર્નમાં મૂકાયેલી. આજે આ સંગ્રહ-અમૂલ્ય
ખ�નો માત્ર કચ્છ કે ભારત માટે જ નહ� સમગ્ર ￵વ�ની ભા￵વ પેઢી માટે મહ�વનો બન્યો
છે. વળી એનું �રસચર્-સંશોધનકાયર્ એટલું તો વ્યાપક છે કે માત્ર ભરતકલા જ નહ� પરંતુ
કચ્છની સમગ્ર સંસ્કૃ ￵ત તેમાં ઉ�ગર થઇ છે. કારણ કે , સંશોધન હાથ ધરતી વખતે પ્રત્યેક
કોમ-�￵તના �વનના દરેક પાસાંનો ઇ￵તહાસ એમની લોકવાયકાઓ, લોકગીતો અને
અન્ય સા￵હત્ય મૌ�ખક પરંપરાના આધારે એકત્ર કરાયાં છે. વળી પચાસ કે સો વષર્ જૂ ની
િડઝાઇનવાળા વ�ો જેમની પાસે સચવાયેલા હતા તે ખરીદી લેવાયા. ધા￵મર્ક, સામા�જક
પ્રસંગો, તહે વારો, મેળા, બખમલાખડા જેવી રમતો, રમણીય સ્થળો, જુ દી જુ દી કોમોના
ઘર, ફ￵ળયા, ફ￵નર્ચર માટી અને તાંબા-કાંસાના વાસણ… બધાની ઊંડાણપૂવર્કની મા￵હતી
એકઠી કરીને તેનંુ દસ્તાવે�કરણ કરવામાં આવ્યું. અને આ બધી મા￵હતી, દસ્તાવેજ,
હસ્તકલાના નમૂના, તસવીરો, ચત્રો, કથાઓનો ખ�નો ￵વ� સમક્ષ `￵લ￵વંગ એન્ડ લ￵ન�ગ
િડઝાઇન સેન્ટર’ના નામે પેશ કરવામાં આવ્યો છે. આજે કચ્છ આવતા અનેક પ્રવાસીઓ
આ મ્યુ￵ઝયમની મુલાકાત લેઇ પોતાની સંસ્કૃ ￵તના મુ￵ળયા શોધવા પ્રયાસ કરે છે.
છતરડ� છતરડી ભુજમાં આવેલંુ �વા લાયક ￵શલ્પ સ્થાપત્ય છે. હમીરસર તળાવની
દક્ષણ-પ��મની 20 મીનીટ ના ચાલતા અંતરે જે ખુલો ￵વસ્તાર હતો પરંતુ આજે તમે
હવે શહે રમાં છો તેવંુ લાગે છે, તે શાહી કે નોટાફ છે તે લોકો માટે સ્મારકો છે જે વાસ્તવમાં
દફનાવવામાં આવ્યાં નથી અને આ િકસ્સામાં, દફન￵વ￵ધ સવાય દફનાવવામાં આવ્યાં
નથી. તે લાલ પત્થરોથી બનેલંુ છે. સ્થા￵નક ભાષામાં “છતેડી” એટલે છત્રી. અહ� તમે
29
શાહી રાજની ઘણી શાહી છત્રીઓ �ઈ શકશો જે �ત રજવાડાને રક્ષણ આપવા અને
છાંયડો પૂરો પાડે છે. ઘણા સ્મારકો ધરતીકં પને કારણે ખંડેર થયા છે, પરંતુ લખપત્�,
રાયધણ� બી� અને દે સર�ના સ્મારકો હજુ પણ અકબંધ છે. સાઇટ ખૂબ જ શાંત અને
ખુ�ા મેદાનોની મધ્યમાં છે, ઇમારતોથી ઘેરાયેલી નથી. સવારે અને સાંજ ે ખૂબ શાં￵તપૂણર્
વાતાવરણ નો અનુભવ થાય છે, �કે િદવસના મધ્યમાં તે તેજસ્વી સૂયર્ કીરણો હે ઠળ
ખૂબ ગરમ હોઈ છે. આ છતેડી 1770 માં શાહી પ�રવારની સમાધીને ગૌરવ આપવા
માટે બનાવવામાં આવી છે. તેમાં ગૂંચવણવાળા છતવાળી બહુ કોણ આકાર છે અને તે
જરુખાઓ છે. કે ટલાક પ્રભાવશાળી અને સૌથી મોટા સમાધીઆો રાવ લખા, રાવ રાયધણ,
રાવ દે સાઈ અને રાવ પ્રગમલની છે.
જખ બ�તેરા આઠમી સદીમાં, પુંવર રા� સંઘાર �￵તના લોકો પર દમન કરતો હતો.
તેમણે જખોની મદદ માંગી. પ�રણામે બ�તેર જખો આવ્યા અને તેમણે પુંવણ�ગઢથી ૩
માઈલ દૂ ર આવેલી ટેકરીમાં પડાવ નાખ્યો અને પુંવણ�ગઢ અને પુંવરનો નાશ કય�. સંઘાર
લોકોએ જખોના સરદાર કકડ ના સન્માનમાં તે ટેકરીને કકડગઢ કે કકડભીટ નામ આપ્યું.
તેમને આ ગોરા ઘોડેસવાર લડવૈયાઓ દૈ વી યક્ષ સમાન લાગતાં હતાં આથી તેમને યક્ષ
ક�ા જેનંુ અપભ્રંશ પછીથી જખ થયું. તેમના માનમાં સંઘાર લોકોએ 72 ઘોડેસવારોની મૂ￵તર્
દક્ષણા િદશા સામે મુકી, તેને પુંવણ�ગઢમાં એક ઓટલા પર સ્થાપી અને ત્યાં વા￵ષર્ક મેળો
શરૂ કય�. દં તકથા જખને ઐ￵તહાસક નગર પુંવણ�ગઢમાં સાથે �ડે છે, આ ખંડેર હાલમાં
કચ્છ ��ાના મંજલ ગામના, ઉત્તર-પ��મમાં લગભગ બે માઇલ �સ્થત છે.
આજુ બાજુ ની ટેકરીઓના નામ જખો સામે તેમને ધ્રુ�રી અનુસાર રાખવામાં આવ્યા
છે જેમ કે , નાનાઓ (ડુબાડનાર), ધ્રબવો (ધ્રુ�વનાર), લાખિડયો (લથડાતો, પાણી સમાન
અ�સ્થર ), અધો ચીની (ચીરાયેલો) વગેરે. તેમાંની એક ટેકરી કકડભીટ કે કકડભટ તરીકે
ઓળખાય જે 72 પૈકી સૌથી નાના જખનું નામ હતું
વંદ� માતરમ મેમોિરયલ, ભુ�ડ� વંદે માતરામ મેમો�રયલ રા�માં આશુપરુ ા જૂ થની
નમ્ર અને હજુ સુધી સૌથી મહત્વાકાંક્ષી ઓફર છે. મેમો�રયલ એક �બન-નફાકારક સંસ્થા
છે જે 1857 ના બળવાથી 1947માં ભારતની સ્વતંત્રતા સુધીના ભારતના સ્વાતં�ય
સંઘષર્માં સૌથી મહત્વપૂણર્ એ￵પસોડ્સને અમર બનાવવા નો પ્રયાસ છે. સંગ્રહાલયનું
સંકુલ ગુજરાતના કચ્છના ભૂજ ન�ક આવેલંુ છે. 12 એકર જમીન ઉપર; સંગ્રહાલયની
પ્રાથ￵મક માળખું 1,00,000 ચોરસ ફુ ટથી વધારે છે અને તેને “સંસદ ભવન” (ભારતીય
સંસદ ભવન) ની સમાનતા પર આકાર આપવામાં આવે છે અને તે 4 વષર્થી વધુ �ણીતા
ઇ￵તહાસકારો, આિકર્ ટક્ે ટ, ￵શલ્પકારો અને કલાકારોના ઇનપ્લેઝ સાથે બનાવવામાં આવ્યું
છે. આગ્રા િક�ા પર મોડેલ થયેલ 50,000 ચોરસ ફુ ટનું ગૌણ માળખુ,ં ગુજરાતમાંથી એક
સ્વતંત્રતા સેનાનીઓ, એક ઓિડટો�રયમ, એક પુસ્તકાલય અને એક ફૂ ડ કોટર્ ધરાવે છે.
આ એક પ્રકારનું એક પ્રકારનું સ્મારક છે. વંદે માતરમ કલાના ￵મશ્રણનો ઉપયોગ કરે
છે; આિકર્ ટક્ે ચર અને ટેક્નૉલૉ� એક ઇમસર્વ અનુભવ બનાવવા માટે છે જે આપણને
સ્વાતં�યની ચળવળને ફરીથી �વંત કરવામાં મદદ કરે છે. ભારતની આઝાદીની ચળવળ
અને તે મેળવવા માટે આપણા દે શવાસીઓનાં બ￵લદાનનો ઇ￵તહાસ ફક્ત ઇ￵તહાસના
પાના પર જ નહ�, તેઓને અનુભવવાની, ફરી �વીત કરવા માટે અને અનંતકાળ માટે
આપણા હૃદય અને આત્માઓમાં સ્થાન કરવાની જરૂર છે – વંદે માતરામ મેમો�રયલ તે
પ્રા� કરવા માટે જ છે.વંદે માતરામ એક વાર દરેક ભારતીય જે તેના મૂળ સાથે ફરીથી
�ડાવા માટે આતુર છે અને જે રા�ીય ગૌરવ અને તેના સંબંધની નવીકરણને નવીકરણ
અને પુનસ્થાર્￵પત કરવા માંગે છે તે તેના માટે મુલાકાત લેવી આવશ્યક છે.
�યામ� કૃ �ણ વમ� મેમોિરયલ, મ�ડવી શ્યામ� કૃ ષ્ણ વમાર્નો જન્મ 4થી ઓક્ટોબર,
1857ના રોજ માંડવી, કચ્છ, માં થયો હતો. તે એક કોટન પ્રેસ કં પનીમાં કામ કરતા શ્રી
કરશન ભાનુશાળીના પુત્ર હતા. તેઓ 1857ના પ્રથમ સ્વાતં�ય સંગ્રામના ક્રાં￵તકારી
વષર્માં જન્મેલા આ ક્રાં￵તગુરૂના 1930માં દે હાંત પછી �જ￵નવાથી તેમના અ�સ્થકળશ
મુખ્યમંત્રીશ્રીએ સ્વદે શ પરત લાવીને માંડવીમાં સ્�￵ત સ્મારકનું ￵નમાર્ણ કરવાનો ￵નધાર્ર
કય� હતો. સને 2009 વષર્માં માંડવીમાં ક્રાં￵તતીથર્ના ￵નમાર્ણનો પ્રારંભ કરવા રાજ્ય
સરકારે શ્યામ� કૃ ષ્ણવમાર્ મેમો�રયલ સોસાયટી રચી હતી અને જમીન ફાળવી હતી. માત્ર
14 જ મ￵હનામાં ક્રાં￵તતીથર્નંુ આ ભવ્ય શ્યામ� કૃ ષ્ણવમાર્ સ્મારક ￵વ�ભરના આઝાદી
કાજે �વન સમ￵પર્ત કરનારા સૌ કોઇ દે શભકતોને મા�ભૂ￵મની સેવા માટે સેવા સમપર્ણની
પ્રેરણા આપે તેવંુ બન્યું છે. એકં દરે રૂા. 6 કરોડના ખચ� આ ક્રાં￵તતીથર્માં આઝાદીની લડતના
1857થી 1947 સુધીના 90 વષર્ની ઐ￵તહાસક પ્રમુખ ધટનાઓની તવા�રખ અને ક્રાં￵તકારી
દે શભકતોના સચત્ર સમપર્ણની ગાથા પ્રસ્તુત કરવામાં આવી છે. શ્યામ� કૃ ષ્ણવમાર્એ
અંગ્રે� સલ્તનતની છાતી ઉપર લંડનમાં જ સશ� ક્રાં￵તથી આઝાદી મેળવવાના સંકલ્પ
તરીકે ઇ�ન્ડયા હાઉસ કાયર્રત કરેલંુ તેની અ�ભૂત પ્ર￵તકૃ ￵ત આ ક્રાં￵તતીથર્માં સ્મારકરૂપે
મૂકવામાં આવી છે. આ ક્રાં￵તતીથર્ ભારતના સાંસ્કૃ ￵તક ઇ￵તહાસની ￵વરાસત બનશે.
ભારત માતાને ￵વ�ગુરૂ બનાવવા “વંદેમાતરમ અને સુજલામ સુફલામ”ના મંત્રને માટે
�વન ખપાવી દે નારા ક્રાં￵તવીરોના સપના સાકાર કરવા માટેનંુ આ પ્રેરણા તીથર્ છે.
જેસલ તોરલ સમાિધ, અં�ર જેસલ તોરલ સમા￵ધ કચ્છ �જ�ાના અં�ર ખાતે
આવેલ છે, જ્યાં પહે લાના જમાનામાં સતી થઈ ગયેલ તોરલ અને લુંટારો બાદમાં સાધુ
બનેલ જેસલની સમા￵ધ આવેલી છે. આ ગામનું નામ પહે લાં અંજપે ાળ હતું પરંતુ સમયના
વહાણની સાથે તેનંુ નામ બદલાઈને અં�ર થઈ ગયું. કહે વાય છે કે 14 મી સદીના
મધ્યભાગમાં કચ્છની ધરતીનો કાળો નાગ ગણાતો બહારવટીયા, જેસલ �ડે�, મારધાડ,
માણસોને મારવા, લૂંટફાટ કરવી, કુ વરીઓની આબરૂ અને �નને લુંટી લેવી, ખેતરોનો
પાક લણી લેવો, ઢોર- ઢાંખરને ઉપાડીને લઈ જવા આ બધી જ બાબતો મા ખુબજ કુ ખ્યાત
હતો. જેસલને એક વખત જે વસ્તુ પસંદ આવે તેને મેળવીને તે જંપતો હતો. કાિઠયાવાડમાં
સલડી ગામના સાંસ￵તયા�ની તોરી નામની ઘોડી અને તેની પત્ની તોરલના લોકો ખૂબ
જ વખાણ કરતાં હતાં. આ વાત જેસલને કાને પડતાં તેણે તેને મેળવવાનો ￵ન�ય કય�.
તે લાગ �ઈને બેઠો હતો. એક વખત સાંસ￵તયા�ના ઘરે ભજન હતાં બસ આ વાતની
તક ઉઠાવીને તે રાત્રે પહોચી ગયો તેમના ઘોડારમાં. અ�ણ્યા માણસનો અવાજ સાંભળી
તેમની ઘોડીએ ખીલેથી રાસને તોડી િદધી અને ભગત પાસે જઈને ઉભી રહી. ભગતે પાછી
તેને લાવીને ખીલે જડી િદધી તે વખતે ખીલાની સાથે જેસલો હાથ પણ જડાઈ ગયો પરંતુ
તેને જરા પણ અવાજ ન કય�. સવારે જ્યારે પ્રસાદ વહેં ચાયો ત્યારે એક જણનો પ્રસાદ
વધ્યો. તે વખતે કોઈ પણ માપ ￵વના પ્રસાદ બનાવવામાં આવતો હતો અને ત્યાં જેટલા
લોકો હોય તેમને પુરો પડતો હતો ન જરાયે વધતો કે ન ઘટતો. ભગત ચંતામાં પડી ગયાં.
ઘોડીનો અવાજ સાંભળીને તે ઘોડાર પાસે ગયાં અને �યું તો જેસલનો હાથ ખીલાની સાથે
જડાયેલો હતો. તેમણે જેસલની બહાદુ રીના વખાણ કરીને મુક્ત કય� અને પ્રસાદ આપ્યો.
જેસલે તેમની પાસે તેમની ઘોડી અને પત્નીની માંગ કરી તો ભગતે ક�ું કે � તું ધમર્નો રસ્તો
સ્વીકારે તો હુ તારી માંગણી પુરી કરવા માટે તૈયાર છુ ં. જેસલે આ વાતનો સ્વીકાર કય�
અને તેમની ઘોડી અને તેમની પત્નીને લઈને ત્યાંથી ચાલ્યો. રસ્તામાં દ�રયો પાર કરવાનો
હતો. નાવની અંદર બેસતાની સાથે જ ભયંકર વાવાઝોડુ શરૂ થઈ ગયું અને નાવ હાલક-
ડોલક થવા લાગી. સતી તોરલે તે વખતે જેસલને તેણે કરેલા પાપ યાદ દે વડાવ્યાં અને તેને
�વનનું રહસ્ય સમ�વ્યું. જેસલને તેનંુ જ્ઞાત થતાં તેણે પાપનો માગર્ છોડીને ભ�ક્તનો
માગર્ અપનાવ્યો. તે જ જેસલ તોરલની સમા￵ધ અહ�યા અં�રમાં આવેલી છે. અહ�યા
હ�રોની સંખ્યામાં લોકો દશર્ન કરવા માટે આવે છે.
ક�છના �યુઝ�યમો આપણા પ્રાચીન સાંસ્કૃ ￵તક કલાવારસાથી આજની પેઢી ￵વમુખ થતી
હોય એવું લાગે છે, ત્યારે બી� બાજુ આપણા આ સ�� વારસાનાં જતન અને રક્ષણ માટે
મ્યુ￵ઝયમોમાં એનું કાળ�પૂવર્કનું જતન કરવામાં આવી રહે લ છે.
મ્યુ￵ઝયમો હવે અ�યબઘર કે માત્ર સંગ્રહસ્થાન નથી ર�ાં. કે ળવણીના ક્ષેત્રમાં
મ્યુ￵ઝયમોનું પ્રદાન પ્ર￵તિદન વધી રહે લ છે. મ્યુ￵ઝયમ એ શાળાકીય, ઉચ્ચ ￵શક્ષણ અને
લોક￵શક્ષણનું અસરકારક માધ્યમ બન્યું છે. એટલે જ મ્યુ￵ઝયમો વધુ લોકા�ભમુખ બને,
લોકો અને મ્યુ￵ઝયમ વચ્ચેનંુ તાદાત્મ્ય વધુ ગાઢ બને એવા ઉ�ેશ્યથી આખાય ભારતવષર્માં
દર વષ� �ન્યુઆરીની 8મી તારીખથી 14મી તારીખ સુધી અ�ખલ ભારતીય મ્યુ￵ઝયમ
સ�ાહ’ ઊજવવામાં આવે છે. આ દર￵મયાન અનેક લોકરુચકર કાયર્ક્રમોનું આયોજન
30
કરવામાં આવતું હોય છે.
ભારતમાં મ્યુ￵ઝયમ પ્ર�િત્તનું મંગલાચરણ ઈ.સ.1814 માં થયું. પ્રથમ કલકત્તાનું
ઇ�ન્ડયન મ્યુ￵ઝયમ સ્થપાયું અને ત્યારથી આજ પય�ત ભારતમાં મ્યુ￵ઝયમોની સ્થાપના
થતી રહી છે. મ્યુ￵ઝયમ એ ￵શક્ષણ અને સંસ્કારનું પ્રતીક મનાય છે અને એટલે જ ￵વ�માં
સૌથી વધુ મ્યુ￵ઝયમો ધરાવતો દે શ ફ્રાંસ એ સૌથી વધુ સ�� અને સંસ્કારી દે શ છે. એ
જ રીતે ભારતમાં પ��મ બંગાળ સૌથી વધુ મ્યુ￵ઝયમો ધરાવે છે અને બીજે ક્રમે આપણું
ગુજરાત આવે છે, જે આપણા માટે ગૌરવપ્રદ હકીકત છે. એનાથી વધુ ગૌરવજનક હકીકત
એ છે કે આપણા રાજ્યમાં એકથી વધુ મ્યુ￵ઝયમો અમદાવાદ, એ પછી વડોદરા અને પાંચ
મ્યુ￵ઝયમો ધરાવતું ભુજ શહે ર ત્રી� ક્રમે આવે છે. વળી રાજ્યનું સૌથી જૂ નંુ મ્યુ￵ઝયમ પણ
ભુજ શહે રમાં છે.
મ્યુ￵ઝયમ એ પ્રવતર્માન સમાજમાં લોક￵શક્ષણનું એક અસરકારક માધ્યમ બની રહે
છે. રા�ના ભા ભૂતકાળ અને યુગોની ઉત્તરોત્તર પ્રગ￵તનું જ્ઞાન પુસ્તકોમાં મળે એ કરતાં
મ્યુ￵ઝયમમાં �વંત રીતે મળે છે. ત્યારે કચ્છના ઇ￵તહાસ અને ￵વકાસની યાત્રાનો ખ્યાલ
આપતાં અનેક મ્યુ￵ઝયમો ભુજમાં આવેલાં છે, જેમનો પૂણર્ પ�રચય ઉપયોગી થઈ રહે શે.
ભુજમાં ખાસ કરીને �વંશશા� તથા બહુ હેતકુ મ્યુ￵ઝયમો આવેલાં છે. અહ� રાજ્ય
સરકાર સંચા￵લત એક મ્યુ￵ઝયમ છે, જ્યારે અન્ય ચાર મ્યુ￵ઝયમો ટર્સ્ટ- સંચા￵લત છે.
ધોળાવીરા પુરાત�વ સં�હાલય પુરાતત્વ સંગ્રહાલય ધોળાવીરાના ઉત્ખનન વખતે અહ�
મળી આવેલી અનેક નાની નાની વસ્તુઓથી વૈજ્ઞા￵નકો �ારા તે સમયમાં લોકોના �વન
અને તેમની સામા�જક આ￵થર્ક પ�ર�સ્થ￵ત મુ�ે તારણ કા�ા હતા. તે સમયનું ચલણી નાણું,
લોકો �ારા વાપરતા વાસણો, ઘર વપરાશની વસ્તુઓ વગેરે આ મ્યુ￵ઝયમમાં મૂકવામાં
આવ્યા છે. આ સવ� વસ્તુઓ અહ�ના પુરાતત્વ સંગ્રહાલયમાં પ્રદશર્ન માટે મૂકવામાં આવી
છે. કેં દ્ર સરકાર �ારા ધોળાવીરા ખાતે ￵વ� કક્ષાનું 220 કરોડના ખચર્ મ્યુ￵ઝયમ તૈયાર થઈ
ર�ું છે.જેમાં ધોળાવીરામાંથી નીકળેલ 50 હ�ર થી વધારે વસ્તુઓ રાખવામાં આવશે.
ધોળાવીરા ફોિસલ પાક� ફોસલ પાકર્ ધોળાવીરામાં માત્ર પાંચ હ�ર જૂ ના અવશેષો
જ નહ�, પરંતુ લાખો વષર્ જૂ ના અવશેષો પણ મળી આવ્યા છે. અહ�ના ફોસલ પાકર્ માં
રખાયેલી ઝાડની અ�શ્મઓ લાખો વષર્ પહે લાંના જુ રાસક યુગની હોવાનું માનવામાં આવે
છે. તો અહ� થોડા વષ� પહે લા જ ઉપરી જડબાનું એક ￵વશાળ ફોસલ પણ મળી આવ્યું
હતું જે 1.10 કરોડ વષર્ પહે લાંના પ્રાચીન વાનરનું હોવાનું મનાય છે.
ક�છ �યુિઝયમ કચ્છના ઐ￵તહાસક પાટનગર ભુજમાં 1877માં સ્થપાયેલંુ ગુજરાતનું
તથા પ��મ ભારતનું સૌથી જૂ નં,ુ ભારતના સદી વટાવી ચૂકેલાં પ્રથમ દસ મ્યુ￵ઝયમો પૈકીનું
‘કચ્છ મ્યુ￵ઝયમ’ આવેલંુ છે.
કચ્છ મ્યુ￵ઝયમનું સંચાલન રાજ્ય સરકારના યુવક સેવા સાંસ્કૃ ￵તક પ્ર�િત્તઓના
￵વભાગ હે ઠળ સંગ્રહાલય ખાતા �ારા કરવામાં આવે છે. જેની વડી કચેરી વડોદરા ખાતે
આવેલી છે. આ ખાતાના સંચાલન હે ઠળ રાજ્યભરમાં કુ લ તેર મ્યુ￵ઝયમો આવેલાં છે.
કચ્છ મ્યુ￵ઝયમ કચ્છનું એકમાત્ર સરકારી મ્યુ￵ઝયમ છે. એ. મ્યુ￵ઝયમનું નામ મુબ ં ઈના
તત્કાલીન ગવનર્ર સર જેમ્સ ફગ્યુર્સનના નામ પરથી ફગ્યુર્સન મ્યુ￵ઝયમ’ પ�ું. 1948માં
ભારતનાં કે ટલાંક રજવાડાંઓના ￵વલીનીકરણ વખતે કચ્છનું પણ ￵વલીનીકરણ થતાં
ત્યારથી લોકોમાં આ મ્યુ￵ઝયમ કચ્છ મ્યુ￵ઝયમ’ તરીકે ઓળખાયું, જે નામ આજ પય�ત ચાલુ
ર�ું છે. કચ્છ એ ચારે બાજુ સમુદ્ર અને રણથી ઘેરાયેલા ટાપુ જેવો ￵વસ્તાર છે.
આયનામહ� લ સં�હાલય આયનામહે લ એટલે અરીસાનો મહે લ અને એ ભુજ શહે રની
મધ્યમાં દરબારગઢના ચોકમાં આવેલ છે. આ આયનામહે લને તા. 01-01-1977ના રોજ
કચ્છના મહારાવશ્રી મદનસંહ�સાહે બે કચ્છની પ્ર�ને અપર્ણ કરેલ છે.
આ આયનામહે લનું બાંધકામ લખપત�એ ઈ.સ.1750ની આસપાસ એટલે કે
આજથી અઢીસો વષર્ પહે લાં કરાવ્યું હતું. ચવશ્રી લખપત�ના ￵પતા રાવશ્રી દે શળ�
￵વશે કચ્છની પ્ર�ને ઘણું જ માન હતું. રાવશ્રી દે શળ� એટલા તો પ્ર�વત્સલ હતા કે
પ્ર�ની એક ઉ�ક્ત થઈ હતી કે દે શરા પરમે�રા’. આ સમયે એટલે કે અઢારમી સદીમાં
ભારતનો ઇ￵તહાસ અંધાધૂંધીથી ભરેલો હતો, ત્યારે કચ્છમાં ત�ન ઊલટુ ં જ હતું. રાવશ્રી
દે શળ�ના સમયમાં કચ્છનો ￵વકાસ શરૂ થયો એમ કહીએ તો ખોટુ ં નથી. એમના સમયમાં
ભુજ શહે રને ફરતા કોટ, આલમપનાહનો ગઢ અને ભુ�જયાનો ગઢ બંધાયા. અમદાવાદનો
સૂબો શેરબુલંદખાન કચ્છ પર ચડી આવ્યો. ત્યારે ભુ�જયાના ગઢનું કામ પૂરું થયું ન હતું. તે
વખતે કચ્છના ભાયાતો સાથે રાવશ્રી દે શળ�ને સારો સંબંધ હતો.
મુઘલ સલ્તનતમાં ઔરંગઝેબ પછી મહમદશાહ ગાદીએ આવ્યો, ત્યારે મુઘલ સલ્તનત
નબળી પડી અને તેના તાબાનાં જુ દાં-જુ દાં રજવાડાં સ્વતંત્ર બન્યાં. શેરબુલંદખાન
ગુજરાતનો સૂબો બન્યો અને કચ્છ પર ચડી આવ્યો.
પરંતુ રાવશ્રી દે શળ� સામે એ ફાવ્યો નહ�. રાવશ્રી દે શળ�એ પોતાના પુત્ર
લખપત�ને મહમદશાહના �ત્યુ પછી એની વાંસે િદલ્હીમાં રાજ્યઉત્સવ યો�યો એમાં
મોકલ્યા હતા. આ ઉત્સવમાં રાવશ્રી લખપત� પર મુઘલ બાદશાહ ખુશ થયા અને કચ્છના
મહારા�ઓને ￵મર�’ ઇલકાબ તથા “માઈ મુરાતીબ’ – સોનાની માછલી ભેટ આપી.
રાવશ્રી દે શળ� પછી લખપત� ગાદીએ આવ્યા. રાવશ્રી લખપત� સા￵હત્ય, સંગીત,
સંસ્કૃ ત તથા ￵વ￵વધ કળાના શોખીન હતા અને એમણે શરૂઆતથી જ કચ્છમાં હુ ન્નર
તથા કારીગરીને ￵વકસાવવાનું કામ શરૂ કયુ�. રાવશ્રી લખપત�માં કલાકારોમાં છૂ પી કલા
શોધી કાઢવાની કુ નેહ હતી અને એ કારણે એમણે એક રામસંહ નામના માલમને શોધી
કા�ો અને એને કાચ, લોખંડ વગેરે ઉ�ોગોમાં ￵નપુણતા મેળવવા માટે ઉત્તેજન આપ્યું. એ
રામસંહે દે શ-પરદે શમાં જઈ ત્યાં જુ દીજુ દી �તનું જ્ઞાન મેળવ્યું. શરૂઆતમાં તો એ તોપ
બનાવનાર કારીગર તરીકે કામ કરતો, પરંતુ ધીમેધીમે માટીકામ, મીનાકામ, કાચકામ,
ચાંદીકામ વગેરે કળામાં પણ એણે ￵નપુણતા મેળવી હતી. રાવશ્રી લખપત�એ ઈ.સ.1741
થી 1960 સુધી રાજ્ય કયુ�. પરંતુ આ 20 વષર્ની અંદરર કચ્છની કળાકારીગરી સ���ની
ટોચે પહ�ચી. લખપત�ને સા￵હત્યપ્રેમીઓ તથા કળાવામીઓ તરફ માન હતું. ભારતમાં
તથા કદાચ દુ ￵નયામાં પ્રખ્યાત એવી વ્રજ-ભાષાની પાઠશાળા પણ એમણે સ્થાપી અને
આ પાઠશાળામાં ક￵વઓનું સજર્ન થયું, ગુજરાતના �ણીતા ક￵વ દલપતરામ પણ આ
શાળાના ￵વ�ાથ� હતા.
રાવશ્રી લખપત�એ મુઘલ બાદશાહનો દબદબો �ઈ કચ્છમાં પણ એમણે કં ઈક
કરવાની મનસૂબો કય�. એમની મહે ચ્છા કચ્છમાં એક મોટો મહે લ બાંધવાની હતી
અને એ ઉ�ેશને પાર પાડવા માટે રામસંહ માલમે તૈયારી બતાવી અને આખરે ભુજના
આયનામહે લની શરૂઆત થઈ.
આયનામહે લમાં જવા માટે દરબારગઢના મુખ્ય દરવા�માંથી પસાર થઈ સામે
પ્રાગમહે લ આવે છે, એની બાજુ માંથી પસાર થઈ પછી એક ચોક કે જેમાં રા�શાહી વખતમાં
િદવાળીના િદવસોમાં તોપખાનું ફોડાતું એ ચોકમાંથી પસાર થઈ, પગ￵થયાં ચડી, પહે લે
મજલે આયનામહે લમાં જઈ શકાય છે.
આયનામહે લ એ પ્રથમ એક સાધારણ જૂ નો મહે લ હતો. એના અમુક ખાસ ભાગને
પસંદ કરી આયનામહે લ બનાવવામાં આવ્યો છે. આ આયના- મહે લમાં દીવાને આમ,
દીવાને ખાસ, ઉનાળામાં તાપથી બચવા પાણીના ફુ વારાવાળી ખાસ વ્યવસ્થાવાળી બેઠક,
ખાનગી રૂમ અને આયના હૉલ એમ વ્યવસ્થા કરી. રૂમની ચારે બાજુ છૂ ટથી ફરી શકાય
એવી લૉબીઓ છે. મુબ ં ઈ ગૅઝે�ટયરની ન�ધ પ્રમાણે આ આયનામહે લ તૈયાર કરવાનું બે
લાખ પાઉન્ડ એટલે એ વખતની 80 લાખ કોરી એટલે લગભગ પચીસ લાખ રૂ￵પયા જેટલું
ખચર્ કરવામાં આવ્યું અને આ કામ સને 1950ની આસપાસ પૂરું થયું.
આયનામહે લની રચનાનો સાધારણ ખ્યાલ આમ આપી શકાય : પ્રથમ મુઘલકાલીન
પ્રવેશ�ાર વટાવ્યા બાદ દીવાને આમ આવે છે. અહ� લાકડા પર કોતરકામ સારું છે.
ત્યાર બાદ સાદા ફુ વારા અને હોજવાળો રૂમ આવે છે. અહ� હોજની વચ્ચે બેઠક છે. ચારે
તરફ થાંભલા તેમ જ ભ�તો ઉપર હસ્તચત્રો અને તસવીરો મૂકવામાં આવ્યાં છે. હોજના
િકનારાની પાળી ઉપર મીણબત્તીઓ મૂકવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. શીતળ ફુ વારા
ઊડતા હોવાથી ગરમીના િદવસોમાં પણ ઠંડક અનુભવાય છે.
ફુ વારાનું પાણી આયનામહે લથી લગભગ એક હ�ર ફીટ છેટથે ી એક ઊંચી ટાંકીમાંથી
આવે છે. આ ટાંકીની નીચે એક કોઠાવાવ નામનો કૂ વો છે, જેમાં રેંટ ચલાવવાથી કૂ વા
ઉપરની ઊંચી ટાંકીમાં પાણી પડે છે. આ પાણી તેને માટેના પાઇપોમાંથી દરબારગઢમાં
આયનામહે લ સુધી લઈ જવામાં આવેલ છે. એ વખતે લોખંડના પાઇપો ન હતા, પરંતુ
માટીના પાઇપો પણ બહુ જ સાચ અને પાકા બનાવવામાં આવ્યા છે. આયનામહે લની
અંદર જ્યારે સંગીત હોય, ફુ વારાનું પાણી ઊડતું હોય, અરીસામાં સેંકડોની સંખ્યામાં
દીવાઓનું પ્ર￵ત�બંબ પડતું હોય અને ઠંડી ખુશનુમા હવા ચાલતી હોય, ત્યારે આ બધાથી
વાતાવરણ ઘણું જ આહ્લાદક બને છે. ફુ વારાનું પાણી મહે લ બહાર નીકળી �ય એને માટે
યોગ્ય ગટરો પણ કરવામાં આવી છે. રા�શાહીના વખતમાં કાળી-ચૌદશ અને િદવાળીને
િદવસે કચેરી બેસે એટલે કે રા� પોતે બેસતા અને સંગીત ચાલુ થતું.
ફુ વારાના હૉલ બાદ એક આયનાવાળો હૉલ છે. જેનંુ માપ 46 ફીટ X 40 ફીટ અને
ઊંચાઈ 16 ફીટની છે. આ રૂમની બહાર થાંભલાઓ ઉપર આયના જડવામાં આવ્યા છે. આ
લાદીઓ ઉપર સુંદર ઓપ ચડાવવામાં આવ્યો છે. દીવાલોમાં આરસ જડવામાં આવ્યો છે
અને વચ્ચેવચ્ચે ફૂ લવેલ જડવામાં આવેલ છે. પાછળ લૉબીમાં પ્રકાશ￵નયંત્રણ થાય એવા
￵વ￵વધ રંગના કાચ જડવામાં આવ્યા છે. આ કાચ પણ સ્થા￵નક બનાવટના છે. આમ, 200
વષર્ પર કચ્છની કળા-કારીગરી કે ટલી ઉચ્ચ કક્ષાની હશે એનો ખ્યાલ આવી શકે .
અહ� ભુજના એક સુથારે બનાવેલ લાકડાનાં કમાડ છે, જેના પર અદ્ભુત કોતરણી
છે અને એમાં હાથીદાંતની નકશી મૂકવામાં આવી છે. આ કારીગરીની ખાસયત એ છે
કે હાથીદાંતની ત�ન પાતળી ચીપોમાંથી હાથી, ઘોડા અને અન્ય પશુ તથા માનવઆકૃ ￵ત
બનાવી જડવામાં આવી છે. આજે કોઈ કારીગર આવું કમાડ તૈયાર કરે તો એને 2 થી 3
વષર્ લાગી �ય, કહે વાય છે કે આ કમાડ ઈ.સ.1708માં ભુજના માધવ નામના સુથારે માત્ર
40 કોરી એટલે અંદાજે રૂ￵પયા 10નું મહે નતાણું લઈ કરી આપેલ છે. હૉલના થાંભલા તેમ
31
જ દીવાલોમાં અરીસા જડવામાં આવ્યા છે. છત ઉપર પણ આરસ તેમ જ વેલબુ�ાનું કામ
છે. વચ્ચેના 8 ફૂ ટ x 8 ફૂ ટના રૂમની અંદર બાજુ ની ભ�તો ઉપર આરસનું કામ છે. કાળા
સોનેરી રંગની મુઘલાઈ ઢબની ફૂ લવેલ અને કાચનાં સુંદર પાંદડાં જડી મૂકવામાં આવ્યાં છે.
બાજુ ની ભ�તોમાં પણ આયના જડવામાં આવ્યા છે. વચ્ચે રાવશ્રી લખપત�નો ઢો￵લયો
નીચે મૂકવામાં આવ્યો છે. આ ઢો￵લયા ઉપર એઓશ્રીને ભેટ મળેલી રત્નજિડત મૂઠવાળી
તલવાર અને ઢાલ રાખવામાં આવેલ છે. આ જગ્યાએથી જ મહારાવશ્રીએ સા￵હત્યસાધના
કરી હતી. તેમ જ ખાનગી બેઠકો પણ અહ� જ મળતી હતી.
આ ઉપરાંત પ્ર� તરફથી મળેલ ભેટના નમૂનાઓ જેવા કે કાચકામના નમૂનાઓ,
હાંડીઓ, ઝુ મ્મરો, ઘિડયાળ વગેરે રાખવામાં આવ્યા છે. એક ઘિડયાળ તો એવું છે કે જે
સમય, તારીખ, ￵ત￵થ, સૂયર્- ચંદ્રનો ઉદય અને અસ્ત તથા મ￵હનો બતાવે છે. ચારે િદશામાં
જુ દાજુ દા ચંદાઓ રાખવામાં આવ્યા છે. આયનામહે લની રચના કરવામાં આવી ત્યારે
વીજળીની શોધ થઈ ન હતી, એટલે એ વખતે રોશની કરવા માટે મીણબત્તી તથા તેલના
દીવા મૂકવામાં આવતાં હતાં. મીણબત્તીઓ મૂકવા માટે હાંડી તથા ઝુ મ્મરની રચના
કરવામાં આવી છે. આ ગોઠવણી એવી સુંદર કરવામાં આવી છે કે બધે સ્થળે પ્રકાશ ફે લાઈ
�ય. આયનામહે લને િદવસે �વા કરતાં મીણબત્તીની રોશનીમાં રાત્રે �વો આહ્લાદક
લાગે છે. આયનામહે લમાં એ વખતે જવાથી મુઘલ દરબારમાં �ણે પ્રવેશ્યા હોઈએ એવો
અનુભવ થાય છે. આયનામહે લમાં કે ટલાક નવા ￵વભાગો ઉમેરી તા. 01-01-1977ના
મદનસંહ� મ્યુ￵ઝયમ’ અને તા. 01-01-1982ના ‘કલાઅટારી કચ્છકની રચના કરવામાં
આવેલી. આ નવા ￵વભાગોમાં નાગપંચમીની નીકળતી સવારીની કચ્છી કમાંગરી શૈલીનાં
ચત્રપટી ઉપરાંત સવારીની પાલખી, ગરમ પાણી માટેનંુ વરાળયંત્ર, રાજવી પોશાક,
તે રાજ્યકાળના કે ટલાક દસ્તાવે�, અલભ્ય તસવીરો, કચ્છી રાજવીઓની તસવીરો,
સવારીમાં નીકળતાં ￵નશાન-ડંકા, મા￵હ મુરાતીબ, કચ્છી ચલણના સ�ા, લ�ની ચોરી
વગેરે મૂકવામાં આવેલાં છે.
છે�ા કે ટલાક સમયથી આયનામહે લના સંચાલકો �ારા ‘કચ્છી પ્રવાસી મા￵હતી કે ન્દ્ર’
શરૂ કરવામાં આવેલ છે. આ મા￵હતીકે ન્દ્રમાં કચ્છ આવતા પ્રવાસીઓને ￵વનામૂલ્યે કચ્છના
પ્રવાસનું માગર્દશર્ન આપવામાં આવે છે.
આ આયનામહે લ �ારા મહે લ તથા મ્યુ￵ઝયમ અંગે પ્રકાશ તથા રંગીન પોસ્ટકાડર્
પ્રકા￵શત કરવામાં આવેલ છે. અહ� શૈક્ષ�ણક અને સાંસ્કૃ ￵તક પ્ર�િત્તઓ પણ હાથ ધરાય
છે. આયનામહે લ સંગ્રહાલય દર ગુરુવારે બંધ રહે તા આયનામહે લનો સમય સવારના 9
થી 12 તથા બપોરનો 3 થી 6:30 નો છે અને તેની પ્રવેશ ફી રૂ. 10/- છે.
ભારતીય સં�ૃિત દશ�ન કચ્છની સંસ્કૃ ￵તને ક￵વવર ઉમાશંકર �શી, કલાગુરુ ર￵વશંકર
રાવળ, સા￵હત્યકાર-પત્રકાર હરીન્દ્ર દવે વગેરએ ે નવા� છે. ઉમાશંકર �શીએ કચ્છના
સંશોધનક્ષેત્રે ‘વનરાજ’ તરીકે નવાજ્યા છે એવા કચ્છના ઇ￵તહાસકાર, પુરાત�વ￵વદ સ્વ.
રામસંહ� રાઠોડની કચ્છના ઇ￵તહાસની સામગ્રીમાં શહાદતની તવારીખ આપતા પા￵ળયા,
પ્રાચીન તથા અવાર્ચીન સ�ાઓ, કચ્છરાજ્યનાં ગ્રંથભંડારો, ￵શલાલેખો, તોશાખાનાં,
દફ્તરો, ધમા�દા મઠ અને �ગીરોમાં વેરણછેરણ પડેલી પુરાવસ્તુઓ લુ� થાય એ પહે લાં
એક પ્રાદે￵શક સંગ્રહાલયમાં સાચવી �ળવણી કરવી જરૂરી લાગી, તેથી કચ્છી લોકસા￵હત્ય,
બોલી વગેરને ે નવી અસર લાગે તે પહે લાં તેમની �ળવણી કરવા સંગ્રહાલય ઊભું કરવા
સ્વ. રામસંહ� રાઠોડે પોતાની યુવાવસ્થાથી જ પ્રયત્નો શરૂ કયાર્ હતા.
ભારતીય સંસ્કૃ ￵ત દશર્નનો ઇ￵તહાસ પણ રસપ્રદ છે. એમો લખેલ ગ્રંથ ‘કચ્છનું સંસ્કૃ ￵ત
દશર્ન’ 1959માં પ્રગટ થયો અને કી￵તર્ પ્રા� થઈ. 1960માં િ�ભાષી મુબ ં ઈ રાજ્યના શ્રે�
ગ્રંથ તરીકે પ્રથમ પા�રતો￵ષક આ ગ્રંથને મ�ું. 1962માં ભારતીય સા￵હત્ય અકાદમીનો
ઍવૉડર્ એ ગ્રંથને મ�ો, જ્યારે 1963માં ગુજરાત સા￵હત્ય સભા �ારા ￵શરમોર સમાન
રણ�જતરામ સુવણર્ચંદ્રક’ પણ આ ગ્રંથ માટે રામસંહભાઈને અપર્ણ કરાયો. િ�ભાષી
મુબં ઈ રાજ્ય અને ભારતીય સા￵હત્ય અકાદમી �ારા મળેલાં પા�રતો￵ષકોની સાત હ�ર
રૂ￵પયાની રકમ સાથે એમણે કચ્છ સંસ્કૃ ￵તદશર્ન રામસંહ� રાઠોડ ટર્સ્ટ’ની સ્થાપના કરી
આટર્સ્ટને ભારતીય સંસ્કૃ ￵ત ભવન ઊભું કરવા ગુજરાત સરકારે ભુજના પાદરે રાહત-
દરે જમીન આપી. પોતાની અંગત બચતમાંથી રૂ.51 હ�ર ભેટ આપ્યા અને સરકારે રૂ.
1 લાખ 35 હ�રની ગ્રાંટ મંજૂર કરી. પોતાની 76 વષર્ની વયને લક્ષમાં રાખીને, એમનાં
�વનભરનાં શ્રમભયા� સંશોધનો સચવાઈ રહે અને એમનો ઉપયોગ સંશોધકો કે
અભ્યાસીઓ કરી શકે એવી વ્યવસ્થા કરવા ‘ભારતીય સંસ્કૃ ￵ત ફાઉન્ડેશન, ભુજ-કચ્છ’ની
સ્થાપના કરવામાં આવી, જેમાં આ ક્ષેત્રના અભ્યાસી અને રસયા એવા 21 સભ્યોનો
સમાવેશ થાય છે.
આ સંસ્કૃ ￵તદશર્નનું બહારનું કલેવર અને અંદરના ￵વભાગો ભારતીય સંસ્કૃ ￵તનો
અંતગર્ત ભાગ હોવા છતાં આવી અનોખી ભાત પાડતી કચ્છી સંસ્કૃ ￵તનું ભારોભાર
દશર્ન થાય છે. આ કે ન્દ્રના �હે ૨ માગર્ પર પડતા મુખવટાની રચના જુ ઓ, પ્રવેશ�ારના
ગ્રીલના દરવા� પર અંિકત પ્રતીકો, ડેલીમાં પ્રવેશતી દરબારી ઠાઠના બે ￵વશાળ ઓટલા,
ક�છનું સફ� દ રણ ‘રણ ઉ�સવ’ કચ્છનું રણ પ��મ ગુજરાતના કચ્છ ��ામાં થાર
રણમાં મીઠી માશ� જમીન છે. તે પાિકસ્તાનના સંધ પ્રાંત અને ભારતના ગુજરાત વચ્ચે
આવેલંુ છે. તેમાં આશરે 30,000 ચોરસ િકલોમીટર જમીન છે. જેમાં કચ્છનું મોટુ રણ,
કચ્છનું નાનું રણ અને બન્ની ઘાસભૂ￵મ ￵વસ્તારનો સમાવેશ થાય છે.
કચ્છનો રણ તેના સફે દ મીઠાની રેતી માટે �ણીતું છે. અને તે ￵વ�નું સૌથી મોટુ ં મીઠુ ં
રણ તરીકે ગણાય છે. ‘રણ’ એટલે ￵હન્દીમાં ડેજટર્ નો અથર્ છે જે સંસ્કૃ ત શબ્દ ‘ઇ�રના’
પરથી આવ્યો છે જેનો અથર્ રણ પણ થાય છે. કચ્છના રહે વાસીઓને કચ્છી કહે વામાં
આવે છે અને તે જ નામથી પોતાની ભાષા ધરાવે છે. કચ્છના રણની મોટા ભાગની વસ્તી
￵હન્દુ ઓ, મુ�સ્લમો, જૈનો અને શીખોનો સમાવેશ કરે છે.
કચ્છ ક્ષેત્રનો રણ પા�ર�સ્થ￵તક રીતે સ�� વન્ય �વન જેમ કે ફ્લે￵મંગોસ અને જંગલી
ગધેડા માટે પ્રાકૃ ￵તક આશ્રય સ્થાન છે. જે ઘણીવાર રણની આસપાસ �વા મળે છે.
એની દીવાલો પર રબારી લ�પણકલાના પ્રતીકાત્મક નમૂના અને તેરાના િક�ાની
અંદરના ‘રામોધ’(રામલીલા)ના કચ્છ કલા- કારીગરીનાં ભ�તચત્રો, કચ્છ-સૌરા�ની
લોકકલાના અભ્યાસી શ્રી ખોડીદાસ પરમારના માગર્દશર્ન હે ઠળ તૈયાર કરાયેલાં રંગીન
રેખાંકનો, સંગ્રહાલયના કે �ન્દ્રત મકાન પર સેંધવી (સંધઉ) સંસ્કૃ ￵તની ￵લ￵પમાં અંિકત
સીલની મુકાયેલી બે અનુકૃ￵તઓ, સંગ્રહાલયમાં કચ્છની મોતી, ધાતુ, વ�ો, કા�, માટી
વગેરેની કચ્છી હસ્તકારીગરીના અવશેષો અને કસબના નમૂનાઓ, ભૂસ્તર-નકશાઓ,
પરવાળાનાં અશ્મીભૂત, લોકવા�ો, 100 વષર્ પહે લાંના કચ્છી કારીગરોનાં પેઇ�ન્ટંગ્સ,
ઇ￵તહાસ, કચ્છી ભાષા અને અસલ નાગરી ￵લ￵પના મૂળાક્ષરો, કચ્છમાં લોકશાહીની
અસર ‘બારભાયા’શાસનનો ઉ�ેખ કરતો ￵શલાલેખ, કચ્છમાં સારી રીતે પ્રચ￵લત
સ્વા￵મનારાયણ સંપ્રદાયને એવી ￵વ￵વધ સામગ્રી અહ� લગતાં લખાણો સંઘરવામાં આવી
છે. બી� ￵વભાગોમાં કચ્છને લગતાં કચ્છી અને ગુજરાતી કે અન્ય ભાષાનાં હસ્ત￵લ�ખત
સ￵હતનાં અઢીએક હ�ર પુસ્તકો, �ણીતા કચ્છી લેખકોની ખ્યાતનામ કચ્છી ચત્રકાર
સ�ત એલ. સી. સોની �ારા તૈયાર થયેલી રંગીન તસવીરો પેઇ�ન્ટંગ), કલાગુરુ ર￵વશંકર
રાવળે કચ્છનાં કથાનાયકોનાં દોરેલાં ચત્રોની કૃ ￵તઓ વગેરે સ�� વારસો સચવાયો છે,
જ્યાં સંશોધકોને અભ્યાસ માટે બેસવાની સગવડ પણ આપવાની વ્યવસ્થા છે. એ જ રીતે,
આ કે ન્દ્રની સામે આવેલા વરંડામાં કચ્છનું ગ્રામીણ �વન તાદર્ શ કરાયું છે. આમ, ભારતીય
સંસ્કૃ ￵તદશર્ન’ એક અનન્ય એવું ￵વ�ાધામ છે, જેની ￵વ￵શ�તા એ છે કે એની સમગ્ર રચના
તેમ સંગ્રહ એકલા હાથનું સજર્ન છે. જુ લાઈ 2000થી આ સંગ્રહાલયનો નવા ભવનમાં
￵વસ્તાર કરવામાં આવ્યો છે. મ્યુ￵ઝયમ ￵નહાળવાની ફી રૂ.5/- છે.
�ાગમહ� લ સં�હાલય મહારાવશ્રી પ્રાગમલ� બી� (ઈ.સ.1860-1875)ના શાસનકાળ
દર￵મયાન બાંધવામાં આવેલા પ્રાગમહે લનો દે ખાવ બહારથી ચચર્ જેવો લાગે છે. તેની
32
રણનો થોડા ￵વસ્તાર વન્ય �વન જેમ કે ભારતીય જંગલી ગધેડો અભ્યારણ્ય, કચ્છ રણ
વન્ય�વન અભ્યારણ્ય વગેરેનો ભાગ છે. તે વન્ય�વન ફોટોગ્રાફરો અને પ્રકૃ ￵ત પ્રેમીઓ
માટે સ્વગર્ સમાન છે.
ગુજરાત સરકારે દર વષ� નવેમ્બરથી ફે બ્રઆ
ુ રી સુધી દર વષ� ‘રણ ઉત્સવ’ નામથી
ઉત્સવ ઉજવ્યો છે. જેમા મુલાકાતીઓને સ્થા￵નક વાનગીઓ, કલા અને કચ્છની સંસ્કૃ ￵ત
અને હો�સ્પટા￵લટી પરોસવામા આવે છે. જેને �વા અને માણવા માટે ￵વ�ભરના
મુલાકાતીઓને આ સ્થળની મુલાકાત માટે આવે છે. આસપાસના સ્થા￵નક લોકો માટે આ
આવકનો મુખ્ય સ્રોત છે. તાજેતરમાં 20 ઓકટોબર 2023 ના રોજ કચ્છના ‘ધોરડો’ને
વલ્ડર્ ટુ�રઝમ ઓગ�નાઇઝેશન તરફથી ‘બેસ્ટ ટુ�રઝમ ￵વલેજ’નો એવોડર્ અપાયો છે.કચ્છ
માટે આંતરરા�ીય સ્તરે વધુ એક ગૌરવની ક્ષણ અગાઉ ‘કિડયા ધ્રો’ હે �રટેજ સાઇટ �હે ર
થઈ ચૂકી છે.
ફોટો - ક�પેશ શાહ
બાંધણી ઇટા￵લયન છે. આ મહે લની બાંધણીના પથ્થરો કચ્છના અંધૌ ખાતેથી લાવવામાં
આવેલ છે. આ મહે લમાં કચ્છરાજ્યનો દરબાર ભરાતો, જ્યારે અમુક ખંડો મહારાવના
અંગત ઉપયોગ માટે અનામત રહે તા. રાજ્યની લાઇબ્રેરી પણ આ મહે લમાં રહે તી. હાલ
આ મહે લની મધ્યમાં આવેલ દરબાર હૉલ’ લોકો માટે ખુ�ો મુકાયો છે. મહે લની ઉપર
આવેલ ટાવર લોકોને �વા દે વાય છે. �કે હાલ ટાવર બંધ છે, પરંતુ ટાવરની ટોચ પરથી
ભુજનું દૃશ્ય ખૂબ જ નયનરમ્ય દે ખાય છે.
શરદબાગ પેલેસ સં�હાલય મહારાવશ્રી ખેંગાર� ત્રી� (￵વ.સં. 1876-1946)
ના સમયમાં આ ઉ�ાન તથા મહે લ બનાવવામાં આવેલ છે. કચ્છના છે�ા રાજવી
મદનસંહ�નું આ સત્તાવાર ￵નવાસસ્થાન રહે લ હતું. આ ઉ�ાનમાં મનમોહક ફૂ લોના
છોડ, ઝાડ વગેરે રોપવામાં આવેલ છે. રા�શાહી વખતમાં અહ� બોટૅ￵નકલ ગાડર્ન હતો.
મહારાવશ્રી મદનસંહ�ના ￵નધન પછી આ ઉ�ાન તથા પૅલેસ લોકો માટે ખુ�ા મૂકવામાં
આવેલ છે.
આ મહે લમાં મહારાવશ્રીની અંગત વસ્તુઓ અને ભેટ મળેલ વસ્તુઓ રાખવામાં
આવેલ છે. આઠ ફીટ લાંબા હાથીદાંત સાથેનંુ ઘિડયાળ અિ�તીય છે. આમ, ભુજનાં
￵વ￵વધ મ્યુ￵ઝયમોમાં કચ્છનો ભવ્ય કલાવારસો અકબંધ જળવાયો છે. શરદબાગ �વાની
ફી રૂ.5/- છે. 26મી �ન્યુઆરી, 2001ના રોજ ગુજરાતમાં આવેલા ￵વનાશક ધરતીકં પે
ભારે ￵વનાશ વેય� અને ખાસ કરીને કચ્છમાં ભુજ, અં�ર, ભચાઉ અને રાપર શહે રોને
લગભગ નેસ્તનાબૂદ કરી નાખવા જેવી જ પ�ર�સ્થ￵ત ઊભી કરી.. કચ્છમાં થયેલી વ્યાપક
નુકસાનીથી ભુજ શહે રનાં આ સંગ્રહાલયો પણ બચી શક્યાં નથી. અગાઉનાં વષ�માં
આવેલા ધરતીકં પો સહન કરી ગયેલાં આ સંગ્રહાલયો આ ધરતીકં પ ખમી શક્યાં નહ�.
મ�ડવી બીચ ગુજરાતના કચ્છ �જ�ાના દક્ષણના �બંદુએ �સ્થત છે.માંડવી બીચ એ
સોનેરી-ભૂરા રેતીનો પટ છે,તે મુખ્ય આંતરછેદ, ભુજની દક્ષણે આવેલંુ છે.બીચ માંડવી
શહે ર થી દક્ષણ બાજુ �સ્થત છે, જે એક સમયે ઐ￵તહાસક રીતે ભારતને સેવા આપતું
વ્યસ્ત બંદર હતું. નગરના ઐ￵તહાસક ભાગમાં હજુ પણ જુ ના બંદરના િક�ાની િદવાલ
છે.મુલાકાતીઓ માટે આ શાંત બીચ છે. સાંજ સમયે મેળા જેવો માહોલ અદ્ભુત �વા
મળે છે,કારણ કે સૂયાર્સ્તનો ન�રો અદ્ભુત છે.રુકમાવતી નદી જ્યાં કચ્છના અખાતને
મળે છે તે નદી મુખ,ે કચ્છના મહારાવે આ બંદર શહે રની સ્થાપના કરી હતી. તે સમય
દર￵મયાન કચ્છનું દે શ ￵વદે શમાં વ્યાપારનું એક ન�ધપાત્ર વ્યાપારી કે ન્દ્ર હતું.ગાંધી� પણ
આ જ બંદરે કચ્છમાં આવેલા હતા.ખારવા જ્ઞા￵ત લાકડાના જહા�ની રચનામાં તેમની
કુ શળતા માટે �ણીતા હતા, વસાહત એક િક�ેબંધી ગઢની અંદર બાંધવામાં આવી હતી.
પંદરમી સદીના મધ્યમાં રક્ષણાત્મક િક�ેબંધીનું ￵નમાર્ણ કયુ� હતું.ગઢ હવે બહુ મોટો ન
હોવા છતાં, તેના ભાગો હજુ પણ �ઈ શકાય છે.અહ� દ�રયાની અનેક રાઈડો ઉપલબ્ધ
છે.આ ઉપરાંત, તમે ઘોડેસવારી પર જઈ શકો છો અને દ�રયાિકનારે આવેલા ફૂ ડ સ્ટેન્ડ પર
જઈ શકો છો. પવનચ�ીઓનો દ�રયા િકનારો અદ્ભુત સમન્વય �વા મળે છે.અહ�યા
શીપ આકારની મોટી હોટેલ પણ બની રહી છે.ગુજરાત સરકારના ટુ�રઝમ ￵વભાગ �ારા
દર વષ� અહ�યા બે મ￵હના બીચ ફે �સ્ટવલ યોજવામાં આવે છે.
લખપત િક�લો લખપત એ કચ્છનું એક નાનકડું નગર અને તાલુકો છે, જેનો અથર્
લખપ￵તઓનું શહે ર થાય છે. આ શહે ર 18મી સદીથી લખપત િક�ાની ચાર િદવાલોમાં
�સ્થત છે. ગુજરાત અને સંધને �ડવાના કારણે આ શહે ર વ્યાપા�રક દ્ર��એ ખુબ જ
મહત્વપુણર્ ર�ું છે. આ શહે રનું પતન 1819ના ભૂકંપની સાથે શરૂ થયું, જ્યારે સંધુ નદીનો
પ્રવાહ શહે રથી દૂ ર થઇ ગયો. ઉ�ેખનીય છે કે , આ િક�ા શહે રનું ￵નમાર્ણ 1801માં
જમાદાર ફતેહ મોહમ્મદ �ારા કરાવવામાં આવ્યું હતું.અને આ િક�ો કુ લ સાત િકલોમીટર
નો છે ફરતે અને બનાવતા સાત વષર્ લાગેલ હતા અને 31 કોઠા છે તેમજ આ લખપત
નુ વણર્ન �ુ એન સંગે પણ તેની બુક્સમાં ન�ધ કરેલ છે તેમજ ￵પ્રન્સ આગાખાન પણ
આવેલ હતા તેમજ તેમનુ આગાખાનની મકાન ખંડેર હાલતમાં છે તેમજ ગુરુ�ારા
પણ છે.મુ�સ્લમોના સંતની સમા￵ધ પણ આવેલંુ છે.આ િક�ો માંડવી બાજુ નું ભાટીયા
વેપારીઓનું ગામ લૂંટીને તે પૈસામાંથી બનાવેલ છે અને લોકવાયકા છે કે તેમના શ્રાપથી
પણ જે ગોઝારો ધરતીકં પ આવ્યો તેના કારણે સંધન ુ ા વેણ બદલાઈ ગયા અને લખપત
વેરાન થઈ ગયુ અને આજે ઈ￵તહાસ સંઘરીને બેઠુ ં છે.
કોટ� �ર ગુજરાત રાજ્યના કચ્છ �જ�ાના લખપત તાલુકામાં ભારત - પાિકસ્તાનની
સરહદે આ ગામ આવેલંુ છે. સમુદ્રકાંઠે આવેલંુ આ સ્થળ અહ�ના પુરાણ પ્રસ� કોટી
￵શવ￵લંગોના કારણે પ્રખ્યાત બન્યું છે. કોટે�ર મંિદર પૌરા�ણક કથા પ્રમાણે ￵શવભક્ત
રાવણ કૈ લાશમાં તપ કરીને ભોલેનાથને પ્રસન્ન કરી િદવ્ય શીવ￵લંગ પ્રા� કરે છે,અને
લંકામાં લઇ જવા આજ્ઞા માંગે છે.ત્યારે ભોલેનાથ એ શરત મૂકી કે , આ ￵લંગ જમીન પર
મૂકવાનું નથી.અને � જમીન પર મૂકવામાં આવશે તો ત્યાં જ સ્થા￵પત થઈ જશે અને
રાવણ લઈને નીક�ો અને દે વતાઓ મૂઝ ં ાયા અને બ્ર�ા પાસે ગયા અને કોઈ પણ રીતે
￵લંગ લંકા ન પહ�ચે તે માટે ￵વનંતી કરી અને બ્ર�ા� એ ગાયનું રૂપ લઈને હાલના કોટે�ર
પાસે ખાડામાં પડીને ફસાઈ ગયા. જે આકાશ માગ� નીકળેલ ગૌ ભક્ત રાવણે �યું અને
33
તરત નીચે આવીને ￵લંગને જમીન પર મૂકીને ગાયને બહાર કાઢી અને આ બાજુ ￵લંગ
જમીન પર રહે તા કોટી ￵લંગ થઈ ગયા રાવણને ભૂલ સમ�ઈ તેથી આ ￵લંગની પૂ� કરી
એટલે કોટે�ર કહે વાય છે.￵હં દુ ધમર્ માટે આ યાત્રાનું સ્થળ છે. તે કચ્છને �ડતી ભારતની
સરહદે આવેલંુ અં￵તમ ગામ છે. ત્યાંથી દ�રયામાં આંતરરા�ીય સરહદ આવેલી છે. સામા
કાંઠે કરાંચી આવેલંુ હોવાથી અહ�થી રાત્રે ત્યાંનો પ્રકાશ પણ ￵નહાળી શકાય છે. મંિદરની
પાસે જ સીમા સુરક્ષા દળની ચોકી આવેલી છે.આ બંદર પ્રસ� ચીની યાત્રાળુ �ુ-એન-
ત્સાંગે શોધ્યું હતું એમ મનાય છે. એ વખતે આ સ્થળે શૈવમંિદર અને પાશુપત સાધુઓ
હોવાનું �ુ-એન-ત્સાંગના વણન ઉપરથી લાગે છે. આ બંદરની પ્રાચીન મહત્તા નાશ પામી
છે. ગામથી કોટે�રનું મંિદર એક માઈલ છેટે ટેકરા ઉપર આવેલંુ છે. દરવા� ઉપરના એક
લેખ મુજબ હાલનું મંિદર સં. ૧૮૭૭માં બંધાયું છે. આ સ્થળનું પ્રાચીન મંિદર ત�ન નાશ
પામ્યું છે અને એની કશી ￵નશાનીઓ જળવાઈ નથી. અત્યારે કોટે�ર અને નીલકં ઠ બે
શૈવમંિદરો ફકત છે, પણ નારાયણ સરોવર પણ એક કાળે કાનફટા બાવાઓના હાથમાં
હતું એ �તાં કોટે�ર જૂ ના કાળમાં મોટુ ં તીથર્ હશે અને એ મંિદરના પાશુપત આચાય�નું
�ર હશે એમ લાગે છે. કોટે�ર મંિદર ન�ક સમુદ્રના કાંઠે આજે પણ તૂટલ ે ા મંિદરના
અવશેષો ￵વખેરાયેલા �વા મળે છે.આજે પણ ક્ચ્છભરમાંથી ખંિડત થયેલા પા￵ળયા અને
મૂ￵તર્ઓ કોટે�ર દ�રયામાં ￵વ￵ધ પૂવર્ક પધરાવવા આવે છે.
નારાયણ સરોવર નારાયણ સરોવર એ કોરી ખાડી પરનું એક ગામ અને ￵હન્દુ ઓનું
તીથર્સ્થાન છે.ભારતના ગુજરાત રાજ્યના કચ્છ �જ�ાના લખપત તાલુકામાં આવેલંુ છે.
પ્રાચીન કોટે�ર મંિદર ઉત્તર-પ��મ તરફ માત્ર 4 િકમી દૂ ર આવેલંુ છે. આ મંિદર વૈષ્ણવ
પરંપરાના 108 ક્ષેત્રમાંનંુ એક છે.મંિદરો, સ્થળની મુખ્ય ઇમારતો, એક િક�ેબંધી િદવાલથી
ઘેરાયેલા છે, જેની બહાર ગામલોકોના ઘરો છે. તે અગાઉ લગભગ 3000 ફૂ ટ લાંબો
અને પંદર પહોળો પીળા પથ્થરના રસ્તા �ારા મુખ્ય ભૂ￵મ સાથે �ડાયેલો રસ્તો હતો, જે
1863માં મુબ ં ઈના એક ભા�ટયા ગોકલદાસ લીલાધર પાદશા નામના વ્ય�ક્ત �ારા આશરે
(1,00,000 કચ્છ કોરી )ના ખચ� બાંધવામાં આવ્યો હતો.હવે નવો રસ્તો બનાવવામાં
આવ્યો છે. પ્રાચીન સમયમાં નારાયણ સરોવર પ્રખ્યાત હતું.આજે પણ ભારતના પાંચ
પ￵વત્ર સરોવર માંથી એક સરોવર છે.તળાવની બાજુ માં, આિદનારાયણનું મંિદર હતું.
કાનફટા સંપ્રદાયના પૂ�રીઓના ને�ત્વ હે ઠળ લાંબા સમય સુધી, મંિદર લગભગ 1550 (
સંવત 1607) હતું, જે જૂ નાગઢના નારનગર નામના સન્યાસી અ￵તત �ારા તેમની પાસેથી
છીનવાઈ ગયું હતું.
તળાવ આસપાસ મજબૂત િદવાલ છે. વાઘેલી મહાકું વર કચ્છ રાજ્યના રાવ
દે શલ� પહે લાની પત્ની �ારકાના પુ�રીઓથી નારાજ થયા તેમના બ્રા�ણો સાથે
સલાહ લીધા પછી, નારાયણસરને પ￵વત્ર સ્થાન તરીકે ઉછેરવાનું ન�ી કયુ� હતું.
1734માં, સૌપ્રથમ લ�મીનારાયણ અને ￵ત્રકમરાયના મંિદરો �ારકાના મંિદરો જેવી જ
શૈલીમાં બાંધ્યા, તેમને અમુક ગામોની આવક અને ચો�સ કરની આવક સ�પી, અને
પછી આિદનારાયણ, ગોવધર્નનાથ, �ારકાનાથ અને લ�મી�ના મંિદર બનાવ્યા હતા.
�ારકાનાથ રણછોડ�ના મંિદરમાં તેની સામે એક નાનું મંિદર છે જેમાં ગરુડની મોટી
છબી છે.ત્રીજુ ં મંિદર ગોવધર્નનાથનું છે. ચોથું આિદનારાયણ અને સામે ગોપાલ�નું
તાજેતરમાં બંધાયેલંુ નાનું મંિદર છે.લ�મીનારાયણ માટે, ચાંદીના ઢોળવાળા દરવા� અને
મૂ￵તર્નંુ સંહાસન અને ચાંદીની છત્ર છે. આ પાંચ મંિદરોની એક લાઇનમાં રાવ દે શલ�
બી� �ારા 1828 (સંવત 1885) માં બંધાયેલ કલ્યાણરાયનું મંિદર છે. પ્રવેશ�ારની ઉપર
પથ્થર અને લાકડાની ચોકઠાઓ પર પુષ્કળ કોતરણી કરવામાં આવી છે. અને દરવા�
ચાંદીના ઢોળથી ચડેલા છે જેમાં ફૂ લો, ફળ, પાંદડા ખૂબ કુ શળતાથી કોતરવામાં આવ્યા
છે. ભગવાનની છત્ર એક ￵શલા પર ઉભી છે, અને ચાર ચાંદીના થાંભલાઓ પર ઝીણી
સપાર્કાર વાંસળી કોતરવામાં આવી છે. આ બાંધવામાં આવેલા મંિદરો ઉપરાંત, િક�ાની
ન�કના નરમ રેતીના પત્થરો ￵વ￵વધ સમયે મંિદરોમાં અને ગુફાઓમાં ખોખલા થઈ ગયા
છે. રામગુફા, લ�મણગુફા અને શેષગુફા તરીકે ઓળખાય છે.ધા￵મર્ક મહત્વ ￵હં દુ ધમર્શા�
અનુસાર, પાંચ પ￵વત્ર તળાવો છે. સામૂ￵હક રીતે પંચ-સરોવર કહે વાય છે.માનસરોવર ,
�બંદુ સરોવર , નારાયણ સરોવર, પંપા સરોવર અને પુષ્કર સરોવર દં તકથાઓ અનુસાર,
ભારતની પ￵વત્ર નદીઓમાંની એક, સરસ્વતી નદીને હાલના નારાયણ સરોવરની ન�ક
સમુદ્રમાં પ્રવેશ થતો હતો,અને તળાવના પાણી સરસ્વતી નદીના પ￵વત્ર જળથી ભરેલા
હતા, તેથી જ આ સ્થાન અને ￵હં દુઓ �ારા હજુ પણ પાંચ પ￵વત્ર સરોવરોમાંના એક તરીકે
ગણવામાં આવે છે.વ�ભાચાય� તેમના �વનકાળ દર￵મયાન આ સ્થળની મુલાકાત લીધી
હતી કારણ કે પુ��માગર્ના અનુયાયીઓ માટે પણ આ સ્થળ પ￵વત્ર છે. અહ� બે વા￵ષર્ક
મેળા ભરાય છે, એક ચૈત્ર (એ￵પ્રલ-મે)માં અને બી� 10મી થી 15મી કારતક (નવેમ્બર-
િડસેમ્બર) દર￵મયાન, જ્યારે પ��મ ભારતમાંથી હ�રો યાત્રાળુઓ નદી િકનારે અં￵તમ
સંસ્કાર કરવા આવે છે. નારાયણ સરોવરમાં યાત્રાળુઓ માટે રહે વાની સુ￵વધા ઉપલબ્ધ
છે.1981માં, ગામની આસપાસના ￵વસ્તારને વન્ય�વ અભ્યારણ્ય, નારાયણ સરોવર
અભ્યારણ્ય તરીકે સૂચત કરવામાં આવ્યું છે.લાલ કા￵ળયાર ચંકારા અભ્યારણ્યમાં �વા
મળે છે.તાજેતરમાં ગુજરાત સરકાર �ારા “નારાયણ સરોવરની સ્�￵તઓમાં સમા￵હત
થશે, “પ￵વત્ર પ્રકૃ ￵ત”તીથર્ધામ તરીકે ￵વખ્યાત નારાયણ સરોવર ખાતે ચંકારા સ￵હતના
વસવાટ કરતા વન્ય પ્રાણીઓને સંરક્ષણ પ્રદાન કરવાના ઉત્કૃ � અ�ભગમ સાથે અહ�
જંગલ સફારી ￵નમાર્ણનો પ્રોજેક્ટ હાથ ધરવામાં આવ્યો છે.
માતાનો મઢ આશાપુરા માતા� કચ્છ �જ�ાના લખપત તાલુકામાં આવેલંુ એક ગામ
છે.કચ્છ �જ�ાના મુખ્ય મથક ભૂજથી ૧૦૫ િક.મી. ના અંતરે આશાપુરા માતાનું મંિદર
આવેલંુ છે, જે ગુજરાતભરમાં તેમજ ગુજરાતીઓમાં માતાનો મઢ તરીકે પ્રસ� છે.આ
મંિદરની ચારેબાજુ નાની નાની ટેકરીઓ અને પવર્તો આવેલા છે. અહ� આશાપુરા માતાની
છ ફુ ટ ઉંચી અને છ ફુ ટ પહોળી સ્વયંભુ મૂ￵તર્ �બરાજમાન છે. માતાની મુ￵તર્ મનુષ્યના શરીર
કરતાં પણ ઉંચી છે પરંતુ તે માત્ર ગોઠણ સુધી જ છે.
એવું કહે વાય છે કે , આજથી લગભગ દોઢ હ�ર વષર્ પહે લાં દે વચંદ નામનો મારવાડનો
કરાડ વૈશ્ય (વા�ણયો) કચ્છમાં વેપાર માટે ફરતો હતો. તે દર￵મયાન તાજેતરમાં જ્યાં
આશાપુરા માતાનું મંિદર છે તે જગ્યાએ તે વા�ણયાએ આસો મ￵હનાની નવરા￵ત્ર હોવાથી
માતા�ની સ્થાપના કરી અને ખુબ જ ભ�ક્તભાવપુવર્ક માતાની આરાધના કરી હતી.
તેની ભ�ક્તને �ઈને માતા ખુશ થયાં અને તેને સ્વપ્નમાં દશર્ન આપીને જણાવ્યું કે , વત્સ
તે જે જગ્યાએ મારૂ સ્થાપન કયુ� છે તે જગ્યાએ મારૂ મંિદર બંધાવડાવજે, પરંતુ મંિદરના
દરવા� છ મ￵હના સુધી ઉઘાડતો નહ�. વા�ણયાએ ખુશ થઈને એવું જ કયુ� અને મંિદરની
રખેવાળી કરવા માટે તે પોતાનું ઘર છોડીને અહ� આવીને વસવા લાગ્યો. પાંચ મ￵હના
પૂણર્ થયા બાદ મંિદરના �ાર પાછળથી એક વખત તેને ઝાંઝર અને ગીતનો મધુર અવાજ
સંભળાયો. આ મધુર ધ્વ￵નને સાંભ�ાં બાદ તેનાથી રહે વાયું નહી અને તે મંિદરના �ાર
ખોલીને અંદર ગયો. અંદર જઈને તેણે �યું તો દે વીની ભવ્ય મૂ￵તર્ના દશર્ન થયા. પરંતુ
તેને યાદ આવ્યું કે તેણે માતા�એ આપેલા સમયના એક મ￵હના પહે લા જ મંિદરના �ાર
ખોલી દીધા છે,જેને કારણે માતા�ની અધર્￵વકસત મૂ￵તર્નંુ ￵નમાર્ણ થયું હતું. પોતાના આ
કૃ ત્ય બદલ તેણે માતા�ના ચરણોમાં પડીને માફી માંગી. માતા�એ તેની ભ�ક્ત પર પ્રસન્ન
થઈને તેને માફી આપી દીધી અને તેને વરદાન માંગવા ક�ું. વરદાનમાં તેણે પુત્ર રત્નની
માંગણી કરી. પરંતુ માતા�એ ક�ું કે તારી ઉતાવળને લીધે મારા ચરણોનું પ્રાગ� અધુરૂ
રહી ગયું.૧૮૧૯માં કચ્છમાં આવેલા ભૂકંપ દર￵મયાન આ મંિદરને ભારે નુકશાન થયું હતું.
ત્યાર બાદ પાંચ જ વષર્માં સુંદર� ￵શવ� અને વ�ભ�એ આ મંિદરને ફરીથી બંધાવી
દે વડાવ્યું હતું.ત્યાર બાદ ૨૦૦૧માં આવેલા ભૂકંપમાં ફરીથી આ મંિદરને નુકસાન થયું હતું.
પરંતુ થોડાક જ સમયમાં આ મંિદરને ફરીથી ફરીથી બંધાવ્યું છે.દર વષ� નવરાત્રી દરમ્યાન
લાખો શ્ર�ાળુઓ ચાલતા માતાના મઢ આવે છે.અને નવ િદવસ મેળા જેવો માહોલ હોય
છે.કચ્છના �ડે�ના કુ ળદે વી છે,તેમજ અનેક જ્ઞા￵તઓના કુ ળદે વી છે.રાજ્ય સરકાર �ારા
પ￵વત્ર યાત્રાધામ બોડર્માં સમાવેશ કરીને ￵વકાસ કરવામાં આવી ર�ો છે.કચ્છના મહારાવ
�ારા નોરતામાં આઠમના િદવસે પત્રી ￵વ￵ધ થાય છે.
ઘુડખર અ�યાર�ય ભારતીય જંગલી ગદર્ ભ (ઇક્વેસ હે ￵મઓનસ ખુર), જેને સ્થા￵નક
ગુજરાતી ભાષામાં ઘુડખર કહીએ છીએ. ખુર અથવા ભારતીય ઓન્જેનર પણ કહે વામાં
આવે છે, તે દક્ષણ એ￵શયામાં રહે તા વંશની પેટા�￵ત છે.ભારતીય જંગલના હાલમાં
આઇયુસીએન �ારા સૂચબ� છે. અગાઉની વસ્તી ગણતરી 2009 માં 4,038 ભારતીય
જંગલી ગધેડાઓની વસ્તીનો અંદાજ છે.� કે , વસ્તી હ� વધી રહી છે. િડસેમ્બર 2014
માં, વસ્તી 4,451 હોવાનો અંદાજ મૂકવામાં આવ્યો હતો.ભારતીય જંગલી ગદર્ ભ, જેમ
કે અન્ય એ￵શયન જંગલી ગધેડોની પેટા�￵તઓની જેમ, આિફ્રકન જંગલી ગધેડોની
�￵તથી ત�ન અલગ છે.આ સામાન્ય રીતે રેતાળ ￵વસ્તારમાં રહે તા હોય છે, પરંતુ તે
લાલ રંગના, પાસે એક સીધો, ઘેરો �તો હોય છે. જે માથાના પાછળના ભાગથી અને
ગળા સુધી હોય છે.પછી પૂંછડીના મૂળ સુધી પાછળથી સાથે ઘેરા બદામી રંગની પ�ી ચાલે
છે!ભારતીય જંગલી ગધેડોની શ્રેણી એકવાર પ��મ ભારત, દક્ષણ પાિકસ્તાન (એટલે
કે સંધ અને બલુચસ્તાનના પ્રાંત), અફઘા￵નસ્તાન અને દક્ષણ-પૂવ� ઇરાનથી ￵વસ્�ત
હતી.આજે તેનંુ અં￵તમ આશ્રય ભારતના ગુજરાત પ્રાંતના કચ્છના નાના રણ અને તેની
આસપાસના ￵વસ્તારોમાં આવેલા ભારતીય વાઇલ્ડ એસો અભ્યારણ્યમાં છે.�કે , આ
પ્રાણી સુરેન્દ્રનગર, બનાસકાંઠા, મહે સાણા અને અન્ય કચ્છ �જ�ાઓમાં પણ �વા મળે
છે. ક્ષારયુક્ત રણ, શુષ્ક ઘાસના મેદાનો અને ઝાડવાળાઓ તે પસંદ કરેલા વાતાવરણ
છે. ભારતીય જંગલી ગધેડાની સંખ્યા વસ્તીમાં વધી રહી છે અને તેની શ્રેણી કચ્છના નાના
રણથી ￵વસ્તરી રહી છે, જ્યાં ￵વ�ની આ પેટા�￵તની છે�ી વસ્તી તાજેતરના વષ�માં
મયાર્િદત થઈ ગઈ છે, અને ધીમે ધીમે કચ્છના ગ્રેટર રણ ને સ્થળાંતર કરવાનું શરૂ કયુ� છે,
ગુજરાતના કચ્છ અને ખેજરીયાલી અને તેના પડોશી સરહદે આવેલા ઝાલોર �જ�ાના
સરહદ ગામોમાં પડોશી રાજસ્થાન રાજ્યનો ￵વસ્તાર પણ ￵વસ્�ત થાય છે, જ્યાં 2007માં
મહે સૂલ અ￵ધકારીઓ �ારા 60 િકમી 2 ￵વસ્તાર રાજસ્થાન વન ￵વભાગને ટર્ાન્સફર
34
કરવામાં આવ્યો હતો.રેબેરીસ ચંકારસ, પ�ાવાળી હાયના, લાલ ￵શયાળ, રણ �બલાડીઓ
અને ભારતીય વરુઓ વગેરેની �તો પ્રોસોપીસ જુ ￵લફ્લોરા જંગલોમાં રહે છે.ભારતીય
જંગલી ગધેડાઓ સવાર અને સાંજની વચ્ચે ચરતા હોય છે. પ્રાણી ઘાસ, પાંદડા અને છોડ,
પાક, પ્રોસો￵પસ શ�ગો અને ખારા વનસ્પ￵તના ફળને ખાય છે. તે ભારતીય પ્રાણીઓમાં
સૌથી ઝડપી એક છે, જેની ગ￵ત લગભગ 70 - 80 િક.મી. કલાક દીઠ અને સરળતાથી
�પથી આગળ વધી શકે છે! સ્ટેલીઅન્સ કાં તો એકાંતમાં �વે છે, અથવા તેમના મોટા
ટોળામાં રહે છે ત્યારે નાના-નાના બે જૂ થો અને બે જૂ થોમાં રહે છે.સંવનન ઋતુ વરસાદની
ઋતુમાં હોય છે.જ્યારે ગરમીમાં આવે છે, ત્યારે તે જુ દા પડે છે જે તેના હસ્તકના હરીફો
સામે લડતી હોય છે.થોડા િદવસો પછી, �ડી ટોળામાં પાછા ફરે છે.
ઘુડખર બચ્ચાને જન્મ આપે છે તે 1-2 વષર્ની ઉંમરે દૂ ધ છોડાવી દે છે.જ્યારે માદા
પ�રવારના ટોળા સાથે રહે છે.પ��મ ભારત અને પાિકસ્તાનના ભાગોમાં ભારતીય
જંગલી ગધેડો ગાયબ થઈ ગયા છે, કારણ કે પ્રાણી ક્યારેય ભારતીય મહારા�ઓ અને
�બ્ર�ટશ રાજના વસાહતી �બ્રટીશ અ￵ધકારીઓનો ￵શકાર ન હતો.� કે , તે સમયના
ભારતના મુગલ સમ્રાટો અને ઉમરાવોએ સમ્રાટ જહાંગીર સાથે તેની પુસ્તક તુઝક-એ-
જહાંગીરીમાં તેનો ￵શકાર કરવામાં ખૂબ આનંદ લીધો.અકબરનામાથી બચી ગયેલી એક
સચત્ર નકલમાં, મોગલ સમ્રાટ અકબર પુસ્તક, એક ભારતીય જંગલી ગધેડા પર ગોળીબાર
કરનાર અકબરનું એક ચત્ર છે, જેમાંના ઘણાએ તેને ગોળી મારી હતી.
1958-1960 દર￵મયાન, જંગલી ગદર્ ભ, ટર્ાયપનોસોમા ઇવાન્સી �ારા અને માખીઓ
�ારા સંક્ર￵મત થતાં સુરા તરીકે ઓળખાતી બીમારીનો ￵શકાર બન્યો, જેના કારણે ભારતમાં
તેની વસ્તીમાં ન�ધપાત્ર ઘટાડો થયો.નવેમ્બર અને િડસેમ્બર 1961 માં, દક્ષણ આિફ્રકન
ઘોડાની બીમારી ફાટી નીક�ા પછી જંગલી ગધેડાની વસ્તી ફક્ત 870 થઈ ગઈ.રોગ
ઉપરાંત, ગધેડાની અન્ય મીઠાની પ્ર�િત્તઓને લીધે રહે ઠાણના અધોગ￵ત, પ્રોસો￵પસ
જ્યુ￵લફ્લોરા ઝાડવા પર આક્રમણ, અને માલધારી �ારા અ￵તક્રમણ અને ચરાઇ શામેલ
છે.1969 થી સંરક્ષણના પ્રયત્નોથી પ્રાણીઓની વસ્તી 4000 થી વધુ સંખ્યામાં વધારો
કરવામાં મદદ મળી છે.
છે�ી સદીમાં ભારતીય જંગલી ગધેડો ઉત્તર પ��મ ભારત અને પ��મ પાિકસ્તાન
મા અને જેસલમેર, �બકાનેર, સંધ અને બલુચસ્તાન સ￵હતના શુષ્ક પ્રદે શોમાં રહે તા
હતા.આજે, તે ફક્ત નાનકડા રણમાં જ ટકી ર�ા છે, અને કચ્છના મહાન રણ તરફ થોડા
રખડતાં, રાજસ્થાન રાજ્યના ઝાલોર �જ�ાના કે ટલાક સરહદ ગામોમાં પહ�ચ્યા છે.
જંગલી ગધેડાની પ્રથમ વસ્તી ગણતરી 1940 માં કરવામાં આવી હતી, જ્યારે આશરે
3,500 જંગલી ગધેડાઓ હતા.પરંત,ુ વષર્ 1960 સુધીમાં, આ આંકડો ઘટીને માત્ર 362
થઈ ગયો, તે પછી તે ખૂબ જ �ખમી �￵તઓ તરીકે વગ�કૃ ત કરવામાં આવ્યો.વષર્ 1973
અને 1976 માં, કચ્છ અને આજુ બાજુ ના �જ�ાઓનો રણ આ પેટા પ્ર�￵તના સંરક્ષણ
માટેનો ￵વસ્તાર તરીકે ખુર તરીકે ઓળખાતો હતો.1976 થી વન ￵વભાગે જંગલી ગધેડાની
વસ્તી ગણતરી હાથ ધરી.આ ￵વસ્તારમાં પાણીના છીદ્રો વધારવામાં આવ્યા હતા, વન
￵વભાગ �ારા ઘાસચારા પ્લોટ હોવાનો પ્રોજેક્ટ પણ શરૂ કરવામાં આવ્યો છે, તેમ છતાં
વન ￵વભાગને ઇ�ચ્છત સફળતા મળી નથી.1998 માં, જંગલી ગધેડાની વસ્તી 2,940
ની અંદાજવામાં આવી હતી, વષર્ 2004 સુધીમાં તે વધીને અંદાજે 3,863 થઈ ગઈ
છે.વન ￵વભાગ �ારા કરવામાં આવેલી તાજેતરની વસ્તી ગણતરીમાં બહાર આવ્યું છે
કે રાજ્યમાં જંગલી ગધેડાની વસ્તી વધી હતી, જે 2004ની સરખામણીએ 3.33% નો
વધારો હતો. તાજેતરમાં 2015 માં ભારતીય વન્ય ગધેડાની વસ્તીની વસ્તી ગણતરી
ભારતીય વાઇલ્ડ ગદર્ ભ અભયારણ્યની બહાર અને બહારની સંખ્યામાં વધારો થયો
છે.અંતમાં તે અમદાવાદની બરાબર નળ સરોવર પક્ષી અભયારણ્ય ન�ક �વા મ�ો
છે. લાગે છે કે તે હવે રણના 4,953.71 િકમી 2 ￵વસ્તાર સુધી મયાર્િદત નથી, પરંતુ તે હવે
કચ્છ અને નળ સરોવરમાં બાન્ની ઘાસના મેદાનો પાસેના કાળા ડુંગર સુધી મળી આવે
છે.ગુજરાત રાજ્યની અંદર તે હવે સુરેન્દ્રનગર, રાજકોટ, પાટણ, બનાસકાંઠા અને કચ્છ
�જ�ાઓમાં પણ �વા મળે છે.જંગલી ગધેડાઓની આ વસ્તી એ સમગ્ર ￵વ�માં ભારતીય
જંગલી ગધેડાઓનો એકમાત્ર જનીન પુલ છે અને �થ્વી પર છે. ભૌગો￵લક �તો અથવા
પેટા પ્ર�￵તઓમાંથી એક છે. 1976થી વસ્તી વધી રહી છે, પરંતુ જંગલી ગદર્ ભ ￵નષ્ણાતો
ચેતવણી આપે છે, લાંબા ગાળાના વલણો તીવ્ર વધઘટ દશાર્વે છે. કચ્છ ગુજરાતનો આ
￵વસ્તાર અ￵નય￵મત ચોમાસાને લીધે દુ ષ્કાળગ્રસ્ત છે,જંગલી ગધેડાની વસતી અચાનક
ઘટી શકે છે.
રોડ ઓફ હ� વન ￵વ�ના સુંદર 10 રસ્તાઓમાં જેની ગણના થાય છે તે રસ્તો એટલે રોડ
ઓફ હે વન! સરકાર �ારા ઘડુલી સાંતલપુર એક નવો ધોરીમાગર્ બનાવ્યો છે,જે સરહદી
￵વસ્તારમાં ચાલે છે,જેમાં ખાવડા થી ધોળાવીરા સુધીના રણમાં 35 િકલોમીટરના આ
રસ્તાને લોકોએ રોડ ઓફ હે વન નામ આપ્યું છે,અને અનેક દે શ ￵વદે શથી પ્રવાસીઓ
આવે છે. અને રસ્તાની મ� લે છે, આ રસ્તાની ￵વશેષતા એ છે કે ચારેબાજુ રણ અને
વચ્ચે રસ્તો આવેલો છે,એટલે ઉનાળામાં સફે દ રણમાં રસ્તો �ણે કે સ્વગર્માં જતો હોય
એવો લાગે છે,જ્યારે ચોમાસામાં દ�રયાની મધ્યમાં રસ્તો હોય એવો ભાસે છે,એટલે આ
રસ્તાની ￵વશેષતા એ પ્રવાસનને ખુબ ઉતેજન આપ્યું છે.
કાળો ડું ગર કાળો ડુંગર એ કચ્છનું સૌથી ઉંચંુ ￵શખર છે, જેની ઉંચાઇ ૪૫૮ મીટર છે. તે
�જ�ાના મુખ્ય શહે ર ભુજથી ૯૭ િકમી દૂ ર આવેલો છે અને સૌથી ન�કનું શહે ર ખાવડા
છે.આ કદાચ માત્ર એવી જગ્યા છે જ્યાંથી કચ્છના રણનો ૩૬૦ અંશનો દે ખાવ �વા મળે
છે. આ જગ્યા પાિકસ્તાનની સરહદની ન�ક હોવાથી તેની ટોચ પર લશ્કરી થાણું છે; તેની
આગળ માત્ર લશ્કરના વ્ય�ક્તઓ જ જઇ શકે છે.કાળો ડુંગર ૪૦૦ વષર્ જૂ નાં દત્તાત્રેય
મંિદર માટે �ણીતો છે. દં તકથા મુજબ જ્યારે દત્તાત્રેય �થ્વી પર ભ્રમણ કરી ર�ા હતા
ત્યારે તેઓ કાળા ડુંગર પાસે રોકાયા અને ત્યાં ભૂખ્યા ￵શયાળોનું ટોળું તેમને �વા મ�ું.
તેમણે પોતાના શરીરનો ભાગ ￵શયાળના ટોળાંને ખાવા માટે આપ્યો અને ￵શયાળોએ તે
ખાધાં પછી દત્તાત્રેયના અંગો ફરીથી ઉગવા માં�ા. આના કારણે છે�ાં ચારસો વષ�થી
મંિદરનો પૂ�રી રાંધેલા ભાતનો પ્રસાદ સાંજની આરતી પછી ￵શયાળોને ધરાવે છે.બી�
દં તકથા મુજબ લખ્ખ ગુરૂ કાળા ડુંગર પર રહે તા હતાં અને ભગવાન દત્તાત્રેયના પૂજક
હતા. તેઓ જંગલી ￵શયાળોને ભોજન આપતા હતા. એક િદવસ તેમની પાસે કોઇ ભોજન
નહોતું જેથી તેમણે પોતાના શરીરનો ભાગ કાપીને ￵શયાળોને ખાવા આપ્યો અને ક�ું,
“લે અંગ!’. સદીઓ પછી આ અપભ્રંશ થઇને ‘લ�ગ’ બન્યું.કાળા ડુંગર પર ￵વચત્ર ઘટના
અનુભવાય છે જ્યારે કે ટલાક મુલાકાતીઓ તેમના વાહનો એ�ન્જન બંધ કરેલંુ હોવા છતાં
૮૦ િકમી પ્ર￵ત કલાકની ઝડપ મેળવે છે. ગુજરાત સ્ટેટ િડઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ ઓથો�રટી
(GSDMA), ઇ�ન્સ્ટ�ુટ ઓફ સસ્મોલો� રીસચર્, ગાંધીનગર અને ઇ�ન્ડયન ઇ�ન્સ્ટ�ુટ
ઓફ ટેકનોલો�, કાનપુરના સભ્યોએ આ ઘટના ￵વશે સંશોધન કયુ� તેમણે તારણ કા�ું
કે વાહનો તીવ્ર ઢાળને કારણે વધુ ઝડપ મેળવે છે.સૌથી ઉંચા કાળા ડુંગર પર �બરા�ને
દત્તાત્રેય મહારાજ કચ્છના રખોપા કરતા હતા. કચ્છ-સંધ વચ્ચે આવ �વ કરતા લોકો
કાળા ડુંગર પર દતાત્રેયની આજ્ઞાા લઈ પ્રસાદ ધરાવીને જતા અને પાછા વળતા ત્યારે
અહ� પેડી ચડાવતા હતા. માગસર સુદ પૂ�ણર્મા એટલે કે ભગવાન ગુરુ દતાત્રેયની જયં￵ત.
દતાત્રેય ભગવાનને શ્રી ￵વષ્ણુના અવતાર માનવામાં આવે છે. ગુરુ દતાત્રેયનો મ￵હમા
અનેરો છે. ગુરુ દતાત્રેયની જયં￵તની તેમના પાવન સ્થળોએ ઉજવણી કરવામાં આવેછે.
ત્યારે કચ્છમાં સરહદી રણકાંધીએ આવેલા કાળા ડુંગરે પણ ભગવાન દતાત્રેયના બેસણા
છે. અ￵હં પણ ગુરુુ દત જયં￵તની ઉજવણી કરાય છે,આ ધા￵મર્ક સ્થળ હવે પયર્ટકોમાં ￵પ્રય
બની ગયો છે. એટલે, િદવાળી પછી ભગવાન દતાત્રેયના જયાં બેસણા છે તેવા કાળા ડુંગરે
હ�રો પ્રવાસીઓ આવતા હોય છે.કચ્છના ઉતર ભાગમાં આવેલ કચ્છના મોટા રણની
કાંધી પર ઉભેલ કચ્છનો ઉંચામાં ઉંચો ૧૫૫૨ ફુ ટ કાળો ડુંગર દતાત્રેય ભગવાનનું સ્થાન
છે. દત ￵શખર તરીકે ઓળખાતી ટોચ પર ￵વશાળ સપાટ જગ્યામાં મંિદર છે. કચ્છની
ડુંગરની ત્રણ ધાર પર માંહેલી ઉતર ધાર પર કાળો ડુંગર �સ્થત છે. મૂળ અરવ�ી કુ ળનું
આ પવર્ત જુ રાસીક પીરીયડનું છે એટલે કે સાડા છ કરોડ વષર્ પ્રાચીન છે અને એટલા
જ માટે તેની ટોચ ઉપરના પથ્થરો વચ્ચે લાકડાના તથા દ�રયાઈ �વોના અ�શ્મઓ
�વા મળે છે. કહે વાતો આ કાળો પરંતુ ઉપર જતા જ લાગે આ કાળો નથી. આ સ્થાન
ઉંચો હોવાથી ભારત-પાક બોડર્ર પ્રવાસી દૂ રથી �ઈ શકે છે. સવારે સૂય�દય અને સાંજ ે
સૂયાર્સ્ત માઉન્ટ આબુને ભૂલાવી દે તેવો છે. વળી, આકાશ દશર્ન માણવા જેવો છે.અ￵હં ,
ગુરૂ દતાત્રેયના મંિદરે સવાર સાંજ આરતી બાદ જંગલના ￵શયાળોને ‘લ�ગ લ�ગ’ કહીને
પૂ�રી બોલાવે છે અને દુ ર ઓટલા પર પ્રસાદી ધરવામાં આવે છે જયાં જંગલમાંથી આવીને
￵શયાળો પ્રસાદ આરોગી �ય છે. આ ‘લ�ગ’(￵શયાળ)ને ગુરુ દતાત્રેયનું સ્વરુપ માનીને
યાત્રીઓ,મુલાકાતીઓ,પ્રવાસીઓ ખાસ એકઠા થાય છે.કાળા ડુંગરને અંગ્રે�એ બ્લેક
￵હલ ઓફ કચ્છ ક�ો છે.
હા�પીર ગુજરાતના કચ્છ �જ�ામાં આવેલંુ મુ�સ્લમોનું પ￵વત્ર સ્થળ છે. ત્યાં �સ્થત
દરગાહ મુ�સ્લમ સંત હા� પીરને સમ￵પર્ત છે. એવું માનવામાં આવે છે કે તે શહાબુ�ીન
મુહમ્મદ ગૌરીની સેનામાં સૈ￵નક તરીકે આવ્યા હતા. તેમણે સેવા છો�ા પછી તેઓ નારા
ખાતે સ્થાયી થયા હતા,અને ગાયોને લૂંટારુઓથી બચાવતી વખતે તેમનું �ત્યુ થયું હતું.
તેમણે હજ કરી હતી તેથી તેઓ હા� પીર તરીકે �ણીતા હતા. તેમને �ંદા પીર અથવા
વલી પીર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. ચૈત્ર મ￵હનાના પ્રથમ સોમવારે (એ￵પ્રલ)
વા￵ષર્ક મેળાનું આયોજન કરવામાં આવે છે. સમગ્ર ગુજરાતમાંથી લોકો દરગાહની
મુલાકાત લે છે અને ન�કમાં આવેલ કરોલ પીરની દરગાહની પણ મુલાકાત લે છે.
કિડયા �ો ક્ચ્છ �જ�ામાં નખત્રાણા તાલુકામાં આવેલ કિડયા ધ્રો ખૂબ જ પ્રખ્યાત સ્થળ
તરીકે �ણીતું છે, કિડયા ધ્રો એક કુ દરતી સંરચના છે. ભોએડ નદી તેમજ અન્ય સહાયક
નદીઓ મળીને એક ￵વશાળ જળાશય રચે છે જે પુષ્કળ પથ્થરોવાળા ￵વસ્તારમાંથી પસાર
થાય છે. પાણીના વહે ણને હવાની લપડાક લગવાને કારણે લાખો વષ�માં પથ્થરો પર
કોતરોનું ￵નમાર્ણ થયું છે. કુ દરતી રીતે ￵નમાર્ણ પામેલી આ જગ્યા એટલી બધી મનોરમ્ય
35
છે કે એવું જ લાગે �ણે કોઈ જગ￵વખ્યાત ￵શલ્પીએ કોતરી હોય.ન્યુયોકર્ ટાઈમ્સ એ વૈ��ક
સ્તરે ખૂબ જ મહત્વનું અખબાર છે જે દર વષ� આખી દુ ￵નયામાં આવેલા 52 �વાલાયક
સ્થળોની યાદી આપે છે. આ યાદીમાં ગુજરાતના કચ્છ �જ�ામાં આવેલ પયર્ટન સ્થળ
કિડયા ધ્રોને સ્થાન મ�ું છે.￵વ�ના 52 ફરવાલાયક સ્થળોની યાદી તૈયાર કરવા માટે
ન્યુયોકર્ ટાઈમ્સને 2000 કરતાં વધુ એન્ટર્ી મળી હતી જેમાં ભારતના જ લ�ાખ અને
નંદાદે વી પવર્ત પણ સામેલ છે. પણ આ બધા ને મ્હાત આપીને કચ્છના કિડયા ધ્રોએ આ
યાદીમાં ત્રીજુ ં સ્થાન મેળવ્યું. એટલું જ ન￵હ ￵વ�પ્રસધ્ધ અખબારના પહે લા પાને ચમક્યું.
અમે�રકાના ￵વ� પ્રસધ્ધ અખબારે ગુજરાતના એક એવા સ્થળની ન�ધ લીધી જેના ￵વષે
ભાગ્યે જ કોઈ ગુજરાતીઓ �ણતા હતા. આ વાતનો બધો જ શ્રેય વરુણ સચદે નામના
ટર્ાવેલ ફોટોગ્રાફરને �ય છે.
ધીણોધર કચ્છ �જ�ાના નખત્રાણા તાલુકામાં નાની અરલ ગામ પાસે ધીણોધર ડૂંગર
આવેલો છે.ધીણોધર એક ધા￵મર્ક પ્રવાસન તીથર્ સ્થળ છે.ધીણોધર જ્વાળામુખી થી બનેલો
ડુંગર છે.ધોરમનાથ મંિદર ધીણોધર ડુંગર પર આવેલંુ છે,ટેકરીના સવ�ચ્ચ ￵શખર પર,
1821 ( સંવત 1877) માં બ્ર�-ક્ષ￵ત્રય શેઠ સુંદર� ￵શવ� �ારા બાંધવામાં આવેલ ચૂનાના
પત્થર અને માટીના પ્લાસ્ટરનું નાનું, ગુંબજવાળું, મંિદર છે. મંિદરનું મુખ પૂવર્ તરફ છે
અને તેને કોઈ દરવા� નથી. તેનંુ માપ પાંચ 3/4 ફૂ ટ ચોરસ અને છ ફુ ટ ઊંચંુ છે, જેમાં
પ્રવેશ�ાર ચાર 1/ 2 ફૂ ટ ઊંચંુ અને 2 ફૂ ટ પહોળું છે. આ મંિદર પ￵વત્ર ધોરમનાથનું છે ,
જેમણે માંડવીનો નાશ કયાર્ પછી , �વનના નુકસાનનો પસ્તાવો કય�, અને કોઈ એકલી
ટેકરી પર તેમના માથા પર ઉભા રહીને માંસને ક્ષીણ કરવાનો ￵નધાર્ર કય�. ઉત્તર તરફ
મુસાફરી કરીને તેમણે તે �ઈ શકે તેવી સૌથી ઊંચી ટેકરી પર ચઢવાનું શરૂ કયુ�, પરંતુ
તે તેમના પાપથી અને વજનથી નાનો બની ગયો.એટલે તેમણે બી� ટેકરી પસંદ કરી,
પરંતુ તેના માટે પણ અપરાધનો બોજ ખૂબ જ મોટો હતો અને તે ઝુ �રયો બની ગયો ,
“તૂ�ો”તેમણે ત્રી� ટેકરી પસંદ કરી, અને તેને પાછળની તરફ ચડતા, તેને ધીણોધર,
“ધીરજ ધરનાર” તરીકે ઓળખાવ્યો. તેના સવ�ચ્ચ ￵શખર પર, તેને શંકુ આકારના પથ્થર
પર આરામ આપીને, બાર વષર્ સુધી તેના માથા પર ઊભા ર�ા, એક ચારણ �ી તેમને દૂ ધ
પીવડાવી રહી હતી. આવી યોગ્યતા અને શ�ક્ત દે વતાઓએ �ઈ અને તેમની તપસ્યા
બંધ કરવા ક�ું. ધોરમનાથે ક�ું, જ્યાં પણ તે પહે લી નજર કરશે ત્યાં દે શ ઉ�ડ થઈ જશે.
દે વતાઓએ ગોઠવણ કરી કે પહે લા સમુદ્ર તરફ �વે અને નજર હે ઠળ સુકાઈ ગયું અને રણ
થઈ ગયું તેથી કચ્છનું રણ અ�સ્તત્વમાં આવ્યું. આટલી બધી માછલીઓના �ત્યુથી તે તેમની
યોગ્યતા ગુમાવી દે શે જેના કારણે ધોરમનાથે તેમની આંખો ખસેડી અને તે બે ભાગમાં
￵વભા�ત ટેકરી તરફ �યું. પછી ધોરમનાથ નીચે આવ્યા, પોતાનો અિ� સળગાવ્યો,
એક આશ્રમ બનાવ્યો , અને કાનફટાની સ્થાપના કરી.મંિદરમાં લાલ રંગનો ￵ત્રકોણાકાર
પથ્થર છે જેમાં એવું કહે વાય છે કે તપસ્યા કરતી વખતે ધોરમનાથ પોતાનું માથું આરામ
કરવા રાખ્યું હતું. મંિદરની બહાર મૂળ તપસ્વીની અિ�, ધૂણી છે, જે ભાદ્રપદ (ઓગસ્ટ-
સપ્ટેમ્બર)માં ત્રણ િદવસ પ્રગટાવવામાં આવે છે, જ્યારે મઠના વડા પૂ� કરવા આવે છે અને
આસપાસના ગામોના લોકો પાસેથી અંજ￵લ મેળવે છે. ટેકરીની તળેટીમાં, મઠની ઇમારતો
વચ્ચે, ધોરમનાથનું બીજુ ં એક મંિદર છે જે પૂવર્ તરફના ઊંચા ડુંગર પર છે, લગભગ સાત
ફૂ ટ ચોરસ અને લગભગ સાત ફૂ ટ ઊંચી િદવાલો સાથે. અંદર ધોરમનાથની ત્રણ ફૂ ટ ઊંચી
આરસની મૂ￵તર્, કે ટલાક નાના ￵લંગો અને અન્ય ￵પત્તળ અને પથ્થરની મૂ￵તર્ઓ છે અને
એક દીવો હં મશ ે ા સળગતો રહે છે. ન�કના એક મોટા શેડમાં એક તપસ્વીનો અિ� કું ડ
છે, જે ધોરમનાથના સમયથી સળગતી હોવાનું કહે વાય છે. ઑગસ્ટ અને ઑક્ટોબરમાં,
જન્મા�મી અને નવરાત્રીના તહે વારોમાં, ખાંડ સાથે મીઠાં ચોખા અને ઘઉંનો લોટ રાંધીને
લોકોને પ્રસાદી રૂપે આપવામાં આવે છે.
ક�છ ઘોરાડ અ�યાર�ય કચ્છ ઘોરાડ અભ્યારણ્ય કે જે લાલા પરજણ ક્ષેત્ર તરીકે
પણ ઓળખાય છે, તે કચ્છ �જ�ામાં આવેલા નલીયા તાલુકામાં આવેલા જખૌ ગામ
ન�ક આવેલંુ એક સુરક્ષત ક્ષેત્ર છે,ગ્રેટ ઇ�ન્ડયન બસ્ટડર્ વાઇલ્ડ લાઇફ સેન્ચુરી સમગ્ર
ભારતમાં એકમાત્ર કદમાં નાનું અભ્યારણ છે. ત્યાં ઘોરાડ પંખી �વા મળે છે. ઉપરાંત
￵વ�માં નામશેષ થવાના ભયમાં મુકાયેલા ટીલાર (લેસર ફ્લોરીકન) અને હોબારા બાડર્
કૂ ળના ત્રણેય પંખીનો અહ� વસવાટ છે. બ્લેક પાટ�જ (કાળા તેતર) સોયેબલ લેપ�રંગ
ઇ�ન્ડયન ગ્રેવલ્ુ ફ (વરુ, કચ્છીમાં ભગાડ), સ્પાઇની ટેઈલ ￵લઝડર્ (સાંઢા) વગેરે ￵વ�સ્તરે
�ત બચાવવા સંઘષર્ કરી ર�ા છે. આ તમામને અહ� સૂકા ઘાસયાં વન્ય મેદાનોમાં
સંરક્ષણ અપાયું છે.
રવેચી માતા� રવ કચ્છની ઐ￵તહાસક ભૂ￵મ પર રાપર તાલુકાના રણ કાંઠા પર રવ ગામે
પાસે પુરાણ પ્રસ� રવેચી માતા�નું મંિદર આવેલંુ છે.￵વક્રમ સંવત ૧૮૭૮માં સામબાઈ
માતાએ ૨૬૦૦૦ કોરીના ખચ� ￵વશાળ પાકી બાંધણી વાળું મંિદર ચણાવ્યું લગભગ ૫૪
ફૂ ટ ઊંચા ઘુમટવાળું ૧૪ ફૂ ટ લાંબુ અને ૧૩ ફૂ ટ પહોળું છે. મંિદરના મધ્ય ભાગે રવેચી
માતા�ની, ખોડીયાર માતા�ની, આશાપુરા માતા�ની અને બાજુ માં સામબાઈ માતાની
મૂ￵તર્ બાજુ માં ￵વભુ�વાળા અંબામાની મૂ￵તર્ �વા મળે છે.રવના ગરાસીયાઓની મૂળ
પુરુષ મુરવા� �ડે�ને રવનું રાજ્ય અપાવ્યું તેમની તેમની યાદગીરીમાં મૂ￵તર્ પધરાવેલી
છે. રવરાયની મૂ￵તર્ સામે ત્રણ પગે ઉભેલ નકલંકી ઘોડાની મૂ￵તર્ છે. મંિદરની અંદર
રામદે વ� ભગવાનનું નાનું મંિદર છે. બટુક ખેતરપાળ મંિદરની જયોત અખંડ બળે છે
તેમને ખોળામાં લઇને �બરાજે છે. અહ� શુ� ઘીની અખંડ જ્યોત જલે છે.મંિદરની બાજુ માં
ઠાકર મંિદર છે. ત્યાં કૌરવનું સ્થાનક છે. પહે લે માનવનું બ￵લદાન અપાતું હશે ત્યાં આખા
શ્રીફળનો ભોગ ધરાય છે. અહ� ￵ત્રકમ�નો ઓરડો છે. ગરુડ ભગવાન, ભૈરવ, ખેતરપાળ,
લ�મીનારાયણ ભગવાન, હનુમાન� તથા ગણપ￵ત �બરાજે છે. મંિદરમાં ત્રણ વખત
સવારે ૪ વાગ્યે મંગળ આરતી, સવારે ૭ વાગ્યે શણગાર આરતી અને સાંજ ે ૭ વાગ્યે સંધ્યા
આરતી થાય છે.મસાલી ગામના મુરવા� રવેચી માતાના પરમ ભક્ત હતા, માતા� તેમને
પ્રસન્ન થયા રવ, ડાવરી, ત્રંબૌમાં દે દાઓનો અંત આવ્યો બાદ રાજ ચલાવવામાં આપ્યું
હતું. માતા� મુરવા�ની પેઢીએ એક એક શંખ બહાર કાઢતાં ર�ાં છે. છ શંખ બહાર
કા�ા છે. જે માતા�ની મૂ￵તર્ પાસે મોજુ દ છે. સાતમો શંખ હજુ નીકળેલો નથી.અહ�
અજુ નર્ દે વનો ઐ￵તહાસક ￵શલાલેખ નીચે મુજબ હોવાનું જણાય છે. મહારા� ￵ધરાજ
અજુ નર્ દે વ અણ￵હલવાડ પાટણ તેમના કાયર્કતાર્ કારભારી ધાન દલીયાણ બાઈથી થરીયા
સુતરસંહ� �ત વા�ટકા તાલુકામાં આવેલા રવ ગામે માતા� મંિદરે પોતાના આત્માના
કલ્યાણ અથ� વાવ ગળાવી તેમાં સોળસો દ્રવ્ય પરહયાર્ તે ￵વક્રમ સંવત ૧૩૨૮ શ્રાવણ
સૂદ ૨ શુક્રવારના લેખથી સા�બત થાય છે. એમ ર￵વસંહ�ને માતા�ને પ્રસન્ન થયેલ
છે.સામબાઈ માતાનો જન્મ ઈ.સ. ૧૮૫૦ માં થયો હતો. ભટી ખેંગાર ભોપાની પુત્રી હતાં.
નાનપણથી ગુણોવાળા અને દે વ કન્યા જેવા રૂપાળા હતા. ૧૫ વષર્ના થતાં ભટી ખેંગારને
તેમને પરણાવવાની ચંતા થવા લાગી પરંતુ સામબાઈ માતા તો કહે પુરુષ માત્ર મારે પેટના
પોતરા સમાન છે. મારે તો રવેચી માતાની સેવા ભ�ક્ત કરવી છે.છેવટે ખેંગાર� પોતાની
પુત્રીને કં થકોટના મુરવા� �ડે લ� ન�ી કરે છે. બે ફે રા ખાંડાના કં થકોટ ફરીને આવ્યા.
રસ્તામાં બહારવટીયા સાથેના ધ�ગાણામાં મુરવા� ખપી ગયા. સામબાઈ માતા ￵વધવા
કન્યા રવેચી માતાની ભ�ક્તમાં મન પરોવી દીધું.રાપરના કલ્યાણે�રના મહં ત મસ્તગીરી
પાસે આવી સામબાઈએ સંન્યાસ લીધો સન્યાસ બાદ તેમનું નામ રામસાગર� પા�ું.
રવેચી માતાની પૂ� પાઠમાં �વન ￵વતાવ્યું. મંિદરનો �ણ��ાર કરાવ્યો. ચાર ધામ અડસઠ
તીરથ કયાર્ હતા.
મહારાવશ્રી દે શલ�ને શરીરના પાછળના ભાગમાં ગુમડાનું દદર્ સામબાઈએ
કારેંગાની કરીથી મટા�ું હતું આથી મહારાવશ્રી પ્રસન્ન થઇ ખુશ થયા અને તેમના
પ્રત્યે શ્ર�ા �ગી. સામબાઈના કહે વાથી ૧૮૯૫ માં ભુજ ન�ક રુદ્રાણી માતા�નું મંિદર
બંધાવ્યું. તે સમયે પાડા વગેરે ચડતા તે બંધ કરાવી મોટી �ગીર શરુ કરાવી. સામબાઈ
અને દે શલ� પૂવર્ જન્મમાં ભાઈ બહે ન હોવાનું કહે વાય છે. સંવત ૧૯૧૬માં સામબાઈ
માતાએ રુદ્રાણી માતા�ના મંિદરે �વતી સમા￵ધ લીધી હોવાનું કહે વાય છે. રુદ્રાણીના
મંિદરે રવેચી, રુદ્રાણી અને આશાપુરાની મૂ￵તર્ઓ તથા ખેતરપાળનું મંિદર છે. સામબાઈ
માતાનું ￵શખરબંધ મંિદર છે. રવેચી મંિદર તરફથી આવનાર યાત્રાળુઓને મફત સાદું
અને સા�ત્વક ભોજન આપવામાં આવે છે. મીઠી છાશથી યાત્રાળુઓ શાં￵ત અનુભવે
છે. આવનાર યાત્રાળુઓની મહં તશ્રી સુખ સગવડની ભોજનની પૂરતી વ્યવસ્થા કરી
આપે છે.મંિદર પાસે ૨૫૦૦ ગાયો છે. જે ખીરામાં કહે વાય છે. ગાયોનું દૂ ધ વાલોવવામાં
આવતું નથી માતા�ની ગાયોને અનેક ભક્તો ઘાસ અને ગોવાર ચારી માનતા પૂરી કરે
છે. અહ� ￵વશાળ ગૌશાળા �વાલાયક છે.અહ� ચાર ગામના પંથકમાં રવ, ડાવરી, ત્રંબૌ,
અને જેસડા ￵વસ્તારમાં ￵શયાળુ પવન રાત્રીના વાતો નથી. માતા�એ ચાર ગામના
રક્ષણ માટે વચન આપેલંુ છે. માતા�ની કૃ પા પર અપરંપાર છે. ભા￵વક ભક્તો માટે
હાજરા-હજુ ર છે. માતા� પ્રત્યે સંપૂણર્ શ્ર�ા ધરાવનાર અનેક ભક્તો પર માની કૃ પાના
પ્રત્યક્ષ પરચા મ�ાના અનેક દાખલા મોજુ દ છે.પ્રવેશ�ારમાં દાખલ થતાં શીતળા માતા,
ગણપ￵ત,હનુમાન�, વાસંગી ખેતરપાળની મૂ￵તર્ઓ છે. પાસે ધમર્શાળા છે. પંચમુખા
મહાદે વ�નું મંિદર છે. બાજુ માં મહં તશ્રી અમરજતી કે શવગીરી� ગણેશગીરી�ની
દે રીઓ છે. અજુ નર્ દે વનો શીલાલેખ છે. બાજુ માં ￵વશાળ દે વીસર તળાવ છે. મંિદર બહાર
રવેચી માતાની કામધેનંુ ગાયની દે રી છે. તે દે રી સ્વ. મહે તા પોપટલાલ નારાણ�ના
સ્મરણાથ� તેમના સુપુત્રોએ બંધાવેલ છે. બાજુ માં ચબુતરો છે. અહ� ૩૦૦ જેટલા
મોરલા અને પંખીઓને ￵નય￵મત દાણા નખાય છે. અસલ મંિદર પાંડવોએ નવ ￵શખર
અને ઘૂમટો સહીત બનાવેલંુ હતું વચ્ચે બાબી સુલતાને તોડી પા�ું હોવાનું કહે વાય
છે.રવેચી માતા�ના પરચા અપરંપાર છે,જગડુશાનાં વહાણ તાયાર્ હતા.સંવત
૧૯૪૫ની સાલે રવના રાણા કોલીની મૈત્રીથી કાનડો બહારવટીયો અ�ગયાર સાથીઓ
માળીયા મ�યાણાથી રવેચી મંિદરે આરતી ટાણે મહં ત વશરામગરને દોરડાથી બાંધી
ઓરડામાં પૂરી ૩૫૦૦ કોરીની મતા લૂંટી. મહં ત વશરામગરે માતા�ને પ્રાથર્ના કરી
એટલે આપોઆપ ઓરડો ખૂલી ગયો, દોરડા છૂ ટી ગયા.બહારવટીયા લૂંટ કરી મેવાસા
36
ડુંગરમાં ચાલ્યા ગયા. રવો� તથા મનુભાઈ ફોજદાર પગેરું લેતા મેવાસા ડુંગરમાં ગયા.
સામસામી ગોળીયું છૂ ટી. બહારવટીયાની ગોળીઓ રવા� અને ફોજદારને લ�ડીની
માફક સામાન્ય લાગતી. કાનડો અને બી� બહારવટીયા ઢળી પ�ા બચ્યો માત્ર એક
જ બહારવટીયો જે પાણી ભરવા ગયો હતો અેને માતા�એ લૂંટ કરવાની ના પાડી હતી.
નારણ બહારવટીયે છુ પાવેલી બધી ￵મલ્કત કાઢી આપી હતી.
વાગડના વીર �િ�ય રાજપૂત વરણે�ર પરમાર રાપર તાલુકાના આડેસરથી
15 િકમી દૂ ર વરણું ગામ આવેલંુ છે,જ્યાં લોકબોલીમાં વરણું દાદાની પ્રસ� જગ્યા
આવેલી છે,જ્યાં દર બીજના િદવસે અનેક શ્ર�ાળુઓ દાદાને માથું ટેકવવા આવે
છે.દર વષ� મહા મ￵હનાની બીજના િદવસે ભવ્ય મેળો ભરાય છે.વરણું �ગીર
મોમયમોરા �ગીરમાં આવે છે.અહ�યા બાજુ માં કચ્છના ગવનર્ર જેમ્સ મેકમડ�ની
સમા￵ધ આવેલી છે.મોટી ગૌ શાળા છે બાજુ માં ￵વશાળ તળાવ અને �ગીરની મોટા
પ્રમાણમાં જમીન આવેલી છે.અહ�યાથી દસ િકમી દૂ ર જ્યાં દાદાનું શરીર પ�ું તે રણ
વચ્ચે મેડકબેટ આવેલંુ છે.પરમાર કુ ળના મું�� પરમાર ઉ�ૈનમાં રાજ કરતા હતા.
િદવસ-રાત રૈયતનું ￵હત ઈચ્છતા એવા પ્ર�વત્સલ એવા પરાક્રમી પરમાર મું��ના
પ�રવારમાં પહે લી ધમર્પત્નીની કું ખે પુત્ર પૂં�� તથા બી� ધમર્પત્ની નાથકું વરબાની
કુ ખેથી વણર્યાત�, વરણેશ્ર્વર તથા દીકરી લીલાંબા હતા.આમ બંધુ બેલડી પોતાના
રાજકાજમાં આનંદ થી િદવસો પસાર કરતાં હતા.મોટાભાઈ પું��ના લ�
�ંબુવતીબાથી થાય છે.રાજ દરબાર અને નગરમાં ધુમધામ થી લ�￵વધી પતાવી
પોતાના સુખ સંસારમાં દૂ ધમાં સાકર ભળે તેમ �ંબુવતીબા સાસરા પક્ષમાં ભળી �ય
છે.પરમારવંશના કુ ળદે વતા વરણેશ્ર્વર પરમાર નાનપણથી જ ભ�ક્ત ભાવથી �વન
વીતાવતા હતા. દરરોજ સવારે વહે લા ઉઠી સ્નાનાદી ક્રીયા પતાવી સૂયર્ ભગવાનને
પ્રણામ કરી એક જ વચન માંગતા કે હે ..ઊગતા ભાણ..મારા આરાધ્ય દે વ હંુ ...તારી
પાસે શંુ માંગુ...?..હે દે વ મારું મોત ગૌમાતાની રક્ષામાં થાય એવુ વચન માંગુ છુ ..
એવી પ્રાથના કરુ છુ ...તો હે ..મારા આરાધ્ય તું મારી પ્રાથના જરુર સાંભળજે....આ
તેમના ￵નયમની દરોજની પ્રાથના હતી.સમયાંતરે એક િદવસ સ્નાન િક્રયા પતાવી
જ્યારે વરણેશ્ર્વર પરમાર સૂયર્ને અધ્યર્ ભરી પ્રાથર્ના કરતાં હોય છે.ત્યારે જ મા� તુલ્ય
ભાભીશ્રી �ંબુવતી ટીખણ કરે છે.હે મારા વાલા દે વરાય� માંગવાથી મોત મલતાં
નથી � ખરેખર ગાયોની વારે મોત �તંુ હોય તો અહ�થી પ��મ િદશામાં �ઓ
જ્યાં દરોજ મલેચ્છો ગાયોના હરણ કરે છે.
નકકર હે દ�રયા માડી નકકર પણ ના કર નાં નાં કર ખોટા ફં દ �રે..�હં દુરાણા.
માંગયા મોતણ ન આવે રે રાજ આવે ના �હં દુરાણા.
વહાલા મા� તુલ્ય ભાભીશ્રીના આવા વેણ સાંભળી વરણેશ્ર્વર પરમારને રીસ ચડે
છે અને ભાભીને કહે છે.
મેણા ના માર ભાભલ માવડી મેણા માથા નો ઘા.
આજે જ રણે સધાવશુ ઈ તો ગાયુ ની વારે વેણવા
ત્યારે મા� તુલ્ય ભાભીશ્રીના મુખમાંથી શબ્દો સરી પડે છે અને �ી સ્વભાવથી બોલી
ઉઠે છે.
સધાવો રણ સંગ્રામમાં ગાયોની રક્ષા કાજ.
સાચે મોતીડે વધાવશુ જેદી ગાયુ વારશે વેણુઓ
મેણા ઉપર મેણાના ઘાથી વરણેશ્ર્વર નુ હૃદય ચત્કાર કરી ઉઠે છે..અને ત્યારે જ પોતે
ઘોડારમાં જઈ પોતાના ઘોડા ઉપર અસવાર થઈ વરણેશ્ર્વર પ��મ િદશા તરફ પ્રયાણ
કરે છે.
ધોરે ઘોડે પલાણ નાખીયા વરણેશ્ર્વર થયા અસવાર.
�શહોરી તલવાર દીધી હાથ માં હાલ્યા ગૌ રક્ષા કાજ.
વરણેશ્ર્વર પરમાર એ જ્યારે ધોરે ઘોડે અસવારી કરી પ��મ િદશા બાજુ પ્રયાણ કરે
છે.ત્યારે મોટાભાઈ વણર્યાત� અને નીલાંબા રાજ મહે લમાં પ્રવેશ કરે છે.વરણેશ્ર્વરને
રાજ મહે લમાં કયાંયના �તા બેન ￵નલાંબા ભાભી �ંબવુ તીને પૂછે છે..હે .ભાભી ભાઈ
વરણેશ્ર્વર � કયાંય દે ખાતા કે મ નથી ??? ત્યારે ભાભી શ્રી �ંબવુ તીબા નીલાંબાને કહે
છે.મારા થી એક મોટી ભૂલ થઈ ગઈ છે..દરરોજ સુયર્નારાયણ ને અથર્ ભરી પ્રાથના કરતાં
વરણેશ્ર્વર �ને �તાં આજ મારા મોઢામાંથી કવેણ ￵નકળી ગયા અને વરણેશ્ર્વર�
રીસ કરી અહ�થી પ�શ્ર્ચમ િદશા બાજુ ગાયુની વહારે ગયા છે.આ સાંભળતા જ ￵નલાંબા
ક્રોધથી ભાભીને કહે છે.
ફટરે ભુંડી ભાભલડી તેતો ભલા �નભાવ્યા હે ત.
કવેણનાં વેણ કાંઢીયાં હવે કયાંથી ભાળશુ �વર વેણુઓ
ભાભીશ્રી આવાં વેણ સાંભળી ધ્રુસકે ધ્રુસકે રળી પડે છે.ભાભીને રાજ મહે લમાં રડતાં
મૂકીને જ વણર્યાત� ભાઈ અને ￵નલાંબા વરણેશ્ર્વરની પાછળ જે મળે તેને વરણેશ્ર્વરના
સમાચાર પૂછતા આવે છે.
 પંચરંગી સાફો પહે રીઓ વળી ધોરે ઘોડે અસવાર ￵શહોરી તલવારથી શોભતાં.તમે
કયાંય ભા�ો મારો વીર વેણુઓ
પોતાના નગરમાંથી ￵નકળી વરણેશ્ર્વર પરમાર પ�શ્ર્ચમ િદશામાં ટીકર ગામે આવી
પોતાના પ્રાણ ￵પ્રય ઘોડાને તળાવની પાળે બાંધીને બે ઘડી ￵વશ્રામ કરેછે.ત્યાંજ ધ્રુબાંગ..
ધ્રુબાંગ..કરતાં ઢોલનો અવાજ વરણેશ્ર્વરને સંભળાય છે.એક પણ ઘડીનો ￵વલંબ ન કરતાં
વરણેશ્ર્વર પોતાના ઘોડા પર અસવાર થઈ ગામમાં પ્રવેશે છે.અને ઢોલીને પૂછે છે..હે ..
ભાઈ ઢોલી તું આ બુંગીઓ શા માટે વગાડે છે? શું ગામમાં કોઈ આફત આવી છે.જે હોય
તે મને જણાવ હુ પરમારવંશી વરણેશ્ર્વર છુ .ત્યાજ ચારણ દે વી આઈ શ�ક્ત દે વલબાઈ
વરણેશ્ર્વરના રંગ રુપ અને પહે રવેશ પરથી કોઈ રાજબીજ છે.એમ �ણી લે છે.અને
વરણેશ્ર્વર ￵વરના ઓવારણા લ્યે છે.દે વલબાઈ વીરને સવાલ કરે છે કે ..
કયા રે દેશના રાજવી અને શુ છે તમારા નામ....
શાને કાજે સીધાવીયા? એવા સુ પડયા તમારે કામ
ઉ�ૈન નગરી નો હુ રા�યો વરણેશ્ર્વર મારા નામ.
ગાયા ની વહારે આ�વયો બોલો બેની શુ પડયા અમારા કામ
ત્યારે દે વલબાઈ વરણેશ્ર્વરના ઓવારણાં લઈ ને આંસુડાની ધારુ થવા લાગી... રોઈ રોઈ
ને બહે ન દે વલબાઈ નો કાંછુડો ભ��ઈ ગયો અને રોતા દે વલબાઈ બોલ્યાં કે . રોઈ રોઈ
ભ��ણો દે વલબાઈનો કાંછુડો.�ય નયને અખંડ ધાર ગાયુ હરાણી છે..ચારણો ની કે તમે
વારે ચડોને ￵વર વેણુઆ ત્યારે વરણેશ્ર્વર� દે વલબાઈ ને કહે છે.
રુઓ નહી દેવલબાઈ બેનડી મન માં રાખ� ધીર.
ગાયુ વારી અમે આવશું એમ બોલ્યા વરણેશ્ર્વર વીર
હાકલ પડી ￵હં દુઆ કમધેનન ુ ે કાજ.લાખેણી રાખવા લાજ પરમાર ઘોડે.પલાણીયા
આમ કહી વરણેશ્ર્વર ધોરે ઘોડે અસવાર થઈ મલેચ્છાઓનો ￵પછો કરતા �ટકર ગામથી
આગડ આવ્યા ત્યારે એકલા અસવારને આવતો �ઈ મલેચ્છાઓ મનમાં મલકયાં અને
વરણેશ્ર્વર� ને કહયુ કે પાછો વળી � હ� તારી ઉમર લડવાની નથી..અમારા આવડા
જણા ની સામે તારુ કામ નથી..શા માટે મોત ને વહાલું કરે છે..આવા શબ્દો સાંભળી
વરણેશ્ર્વર� બોલ્યા કે .
આવ્યો અવસર મહામુલો એળે ન જવા દેવાય.
એક ઘા અને ચાર મસ્તક ના પડે તો ઈ વરણેશ્ર્વર� ન કહે વાય.
આમ કહી સામ સામી તલવાર ટકરાણી.વરણેશ્ર્વર� સામે મલેચ્છાઓનું કં ઈ ન ચાલ્યું
ત્યારે સામેથી મલેચ્છાઓ એ હાર સ્વીકારી માફી માંગી �વતા છોડી મૂકવા પ્રાથના કરી.
મલેચ્છાઓ ઉપર પણ દયા કરી વરણેશ્ર્વર� ગાયુને વારીને ચારણ આઈના નેહડે આવે
છે.દે વલબાઈને વરણેશ્ર્વર� ગાયુ વારી આવ્યાના સમાચાર મલે છે.ત્યારે હરખના મારયા
￵વરના સામૈયાની તૈયારી કરે છે...અને હરખ ભેર વરણેશ્ર્વર�ને સાચે મોતીડે વધાવી
સામૈયુ કરે છે.અને દે વલબાઈ વરણેશ્ર્વર� ને વધાવી ઓવારણા લે છે.
ભયાર્ થાળ મોતીડે દે વલબાઈ હાલીયાં અંતર મન ઉઘડીયાં આજ ￵વર વરણેશ્ર્વરને
વધાવતાં અને આજ સમયે બેન ￵નલાંબા અને ભાઈ વણર્યાત� આવી ને વરણેશ્ર્વર�
ના સમાચાર લે છે.ત્યારે ગામ ના લોકો કહે છે. જેમની તમે તપાસ કરો છો એ જ વીરના
અત્યારે અમારા ગામની ગાયુ વારી આવેલા વીરના સામૈયા થાય છે..ત્યારે બેન ￵નલાંબા
અને વણર્યાત� વરણેશ્ર્વર� ને મળે છે.અને હરખ ઉત્પન્ન કરે છે..
દે વલબાઈ વરણેશ્ર્વર� ને કહે છે.ભાઈ હવે આરામ કરો અને હું જમવાની તૈયારી
કરાવુ છુ . ત્યારે વરણેશ્ર્વર� કહે બેન આજે તો અગીયારસ નો ઉપવાસ છે.એટલે પહે લા
તમે તમારી ગાયુ ગણી લ્યો એમા તમારી કોઈ ગાય રહી નથી ગઈ ને ત્યારે દે વલબાઈ કહે
વીરા બધીય આવી ગઈ પણ મારી એક ગાય નથી આવી..જેની હું દરોજ પુ� કરતી એના
દુ ધ ના િદવા કરતી..એવી મારી કવલી ગાય નથી આવી.આવા કરુણ વચનો સાંભળીને
વરણેશ્ર્વર� અને વણર્યાત� બન્ને ￵વર એ દે વલબાઈ ને કહે છે..કે બહે ન મન માં ￵હં મત
રાખ� અમે બન્ને ભાઈઓ જઈને હમણા જ તમારી કવલી ગાય ને પાછી વાળી આવીએ
છીએ..આ પરમાર વંશી વરણેશ્ર્વર� અને વણર્યાત� ના વચન છે..ને બહે નને વચન
આપી.બન્ને ભાઈ પોતાના ઘોડા પર અસવાર થઈ કચ્છ ના નાના રણ માં આવ્યા...ત્યારે
દુ ર થી કું ડાળે બેઠેલા મલેચ્છાઓ �ઈને બન્ને ￵વરો પડકાર કરે છે..નરાધમો તમે અમારી
સાથે કપટ રમીને અમારી કવલી ગાય અમને પાછી આપો..આ વીરોનો પડકાર સાંભળી
ને મલેચ્છાઓની છાતીના પાટીયા બેસી �ય છે.અને કહે છે.
હે ! શુરવીરો અમે તમારી ઈ કવલી કે મ કરીને આપીએ કે મકે જે કવલીની તમે વાત કરો
છો.એ ગાય અમે વધેરી નાખી છે...
આ શબ્દ સાંભળતાં જ વરણેશ્ર્વર� અને વણર્યાત�ની આંખ ક્રોધથી લાલ થઈ �ય
છે.અને વરણેશ્ર્વર� ￵વચાર કરે છે..કે દે વલબાઈને વચન આપ્યુ છે.કે તમારી કવલી
લઈને જ આવીશુ..પણ અહ�યા તો આ નરાધમોએ કવલીને તો વધારી નાખી છે.
ધુંધારે ધેરુ ધબે કં પે શુરાની કાય.ખરો જંગ ખેલાય વારે ચ�ો વીર વેણુઓ પોતાના
37
હાથમાં રાખેલી તલવારથી વરણેશ્ર્વર� એ પોતાનંુ મસ્તક ઉતારી દે વીશર તળાવની
પાળે મુકે છે.માથંુ ઉતારવાની સાથે જ છાતીમાં આખ્યુ ફૂ ટે છે.હાકલા.પડકારના અવાજ
મસ્તકમાંથી નીકળવા લાગ્યા. અને ધડ મલેચ્છાઓના મસ્તક વધેરતું આગળ વધ્યું. માથા
ઉતારી ધડ લડે ધન્ય ધન્ય વરણેશ્ર્વર પરમાર ત્રણ ત્રણ ગાઉની વાર એક જ કવલી ગાયને
કારણે ઘમાસાણ યુ� �મ્યું.
અડપડે ઝીકમાંથી અચુક, ક� �ત શીશ ઘટ ટુક ટુક,
ફ��ત કૈં ક ફે ફરાં ફાર, હ� �ત કે ક કાયર સંહાર,
કુ દતં શીષ પડતે કબંધ, ધટ ધટત ખેત મચવાસ ધંધ,
રણંકે પ્રનાળ ભભકં ત રક્ત, �ગણી પત્ર ભરીયંત જ્ત,
નાચંત �વર વેતાળ કે ક, ઉછરંગ અંગ વરતે અનેક,
ભલજુ ધ્ધ હોત દેખંત ભાન, વ્યોમે સહાય અપસરા વેમાન,
આછટે તીર ગોળી અપાર, કરમરા ઝ�ક બરછી કટાર,
પિડયાજ લોથ ધણવાર પાર, મરતાંસ કહત મુખ મારમાર,
ધ્ર�પયા પંખ પળચરાં ધ્રાય, આ�શષ દેત કે કે ઉમાય,
હરખંત તત્વ નારદ હોય, જય ધન્ય શૂરા સ�ય,
માથા વગરના ધડને લડતું �ઈ મલેચ્છાઓ ભાગે છે.અને ￵ધંગાણામાં વીર વરણેશ્ર્વર
કામ આવી �ય છે.ધડ લડતું મેડકમાં �ય છે.મેડક સુધી પહ�ચયા પછી મલેચ્છાઓએ
ગરીનો દોરો આગડ રાખી દીધો અને વરણેશ્ર્વર પરમારનું ધડ રોકાઈ ગયુ. બહે ન
￵નલાંબા ઘણો સમય થયાં છતાંય પોતાના બન્ને ભાઈઓ આવ્યા નથી તેથી ચંતાતુર વંદને
બહે ન દે વલબાઈ ને કે હે ..દે વલબાઈ હ� મારા ભાઈઓ આવ્યા કે મ નથી ???
ત્યારે દે વલબાઈ કહે છે..કે બહે નાં તારા બન્ને વીર ભાઈઓ ગૌ માતાના રક્ષણ કરતાં
જ કામે આવી ગ્યા છે.આવા સમાચાર સાંભળતા બહે ન રુદન કરે છે.ત્યારે દે વલબાઈ અને
￵નલાંબા જ્યા વરણેશ્ર્વરનું મસ્તક હતું અને જ્યા વણર્યાત� કામ આવ્યા હતા.ત્યા આવ્યા
ભાઈના મસ્તકને �ઈને બહે ન ￵નલાંબા જે રણમાં ભાઈઓને માટે પાણી પીવરાવવા માટે
મટુકી લઈ �ય છે.તો મટુકી પડી �ય છે.અને ઢોળાઈ �ય છે.ત્યા રણમાં આજ પણ મીઠંુ
પાણી નીકળે છે.બહે ન ભાઈઓને કામ આવેલા �ઈ રુદન કરે છે.ત્યારે દે વલબાઈ કહે
છે.હે ￵નલાંબા કહે .તો કરુ તારા ભાઈઓને સ�વન અને કહે તો ત્રણે લોકમાં જુ ગ કરું અમર
નામ ત્યારે ￵નલાંબા કહે છે.કે હે .આઈ શ�ક્ત દે વલબાઈ �ત્યુ તો આવવાનું જ છે.અને એક
િદવસ આવશે પણ આવા મોત નહ� મળે તો હે આઈ શ�ક્ત તમે મારા ભાઈઓના નામ
જુ ગ જુ ગ અમર કરો.
વાગડ કે રી ભોમમાં વરણેશ્ર્વર પરમાર.
પ્રગટ પરચા પુરતાં જેના અમર કીધાં નામ
આ પ્રમાણે વરણેશ્ર્વર પરમાર અને વીર વણર્યાત�ના નામને અમરનો આદે શ
અપાવી બહે ન ￵નલાંબાને સત ચડે છે અને બહે નો પોતાના વહાલ સોયા ભાઈઓ પાછળ
સતી થાય છે.આ ત્રણે બહે ન ભાઈઓ ત્યારના દે વીસર અને હાલના ગુજરાતના કચ્છ
��ાના રાપર તાલુકાના વરણુ ગામે પૂં�ય છે.દાદાની તલવાર તાજેતરમાં ચત્રાસણી
�ગીર �ારા દાદાની જગ્યામાં અપર્ણ કરવામાં આવેલી છે.
ઉપસંહાર સંસ્કૃ ￵ત, કલા, સા￵હત્ય તથા આ￵થર્ક સંપિત્ત, વ્યાપારને લઈને ‘સોને કી
ચિડયા’ ભારત દે શના પ��મ કાંઠે આવેલ ગુજરાત રાજ્યના કચ્છના ખડીર બેટમાં
જ હડપ્પીય સંસ્કૃ ￵તના ધોળાવીરા શહે રના અવશેષો પ્રા� થયા છે. પાંચ હ�ર વષર્થી
અ￵ધક જૂ ના પુરાવશેષો કચ્છ ￵વસ્તારથી પ્રા� થયા છે, જેમાં ધોળાવીરા મુખ્ય છે.
પ્રાચીન સમયથી ધોળાવીરા, કુ રન, કાનમેર, દે શળપર (ગુંતલી), સૂરકોટડા, ખીરસરા
નેત્રા, પાબુમઠ, નાની રાયણ સ્થળો કચ્છ પાસે છે. એટલું જ સ્થાપત્ય અને ￵શલ્પકલાના
ક્ષેત્રે બેનમુન ગણાય તેવા અતીતની ગવાહી આપતા પ્રાચીન ખંડેરો, મંિદરો, મ�સ્જદો,
દરગાહો, ગુફાઓ, કોટ-િક�ાઓ, પાળીયાઓ, છતરડી, સ્તંભો, મહે લો સરોવર,
તળાવ, વાવ, કું ડ વગેરે કચ્છમાંથી પ્રા� થયા છે. જે આજના પ્રવાસીઓને ખાસ આકષ�
છે. જેમાં પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં કચ્છના ઐ￵તહાસક સ્થળો તરીકે ધોળાવીરા, કુ રન, રાપરમાં
આવેલ કાનમેર, દે શલપર, સુરકોટડા, નાની રાયણ વગેરે જેવા પુરાત�ત્વક સ્થળો રજૂ
કરવામાં આવ્યા છે. કચ્છના સ્મારકો અને સ્થાપત્યોમાં કં થકોટ િક�ો, તેરાનો િક�ો,
આઈના મહે લ, રોહાનો િક�ો, પ્રાગ મહે લ, ￵વજય ￵વલાસ પેલેસ, શરદ બાગ પેલેસ,
ગાંધી સમા￵ધ, ￵લ￵વંગ એન્ડ લ￵ન�ગ િડઝાઇન સેન્ટર, છતેડી, જખ બ�તેરા વગેરે નો
ઉ�ેખ આ પ્રકરણમાં �વા મળે છે. બીજુ ,ં વંદે માતરમ મેમો�રયલ, શ્યામ� કૃ ષ્ણ વમાર્
મેમો�રયલ, જેસલ તોરલ સમા￵ધ અને આધુ￵નક કાળમાં ટોચ પર રહે લ કચ્છનું સફે દ રણ
‘રણ ઉત્સવના ઉ�ેખો કરવામાં આવ્યા છે. કચ્છના પ્રવાસન સ્થળોમાં ત્યાના ધોળાવીરા
પુરાતત્વ સંગ્રહાલય, ધોળાવીરા ફોસલ પાકર્ , કચ્છ મ્યુ￵ઝયમ, આયના મહે લ સંગ્રહાલય,
ભારતીય સંસ્કૃ ￵ત દશર્ન, પ્રાગમહે લ સંગ્રહાલય અને શરદબાગ પેલેસ સંગ્રહાલય જેવા
ઐ￵તહાસક મ્યુઝીયમોની ચચાર્ પ્રસ્તુત કરવામાં આવી છે.
 �ુરાત�વીય સંશોધન
vg`s vpZu^pfuep
કચ્છની મેગા�લથીક
માનવ વસાહતો
� થાય તો જવાબ મળે. મને પ્ર� થયો કે જ્યાં આપણે રહીએ છીએ ત્યાં,
પ્ર કચ્છ, ગુજરાત,ભારતમાં માનવ �તે સૌથી પ્રથમ વસવાટ ક્યારથી શરૂ કય�
હશે? છે�ા 45 વષર્થી કચ્છમાં ગ્રામ ￵વકાસ પ્ર�િત્તઓના સંદભર્માં કચ્છના અંત�રયાળ
￵વસ્તારો અને ગામડાઓમાં ફરવાનું બનતું આવ્યું છે. ઇ￵તહાસ, ભૂગોળ પયાર્વરણ,
સમાજશા�, ખગોળ અને પ્રકૃ ￵તના મૂળ તત્વો, પાણી, વનસ્પ￵ત, �વ���માં રસ-
રૂચ છે. ખુ�ી આંખે ￵નરીક્ષણ કરતા રહે વાની ટેવથી જે મા￵હતી અને સંદભ� મળતા
ર�ા છે. તેના પરથી ઘણા રસપ્રદ તારણો મ�ાં છે. “કચ્છ કે ટલુ જૂ નું” એ પ્ર�ના
જવાબમાં સંધુ સંસ્કૃ ￵તની વસાહતો થી શરૂ કરીને એથી પહે લા શું? એનાથી પહે લા શું
? એમ પ્ર� થતાં સમયના પડો ઉકે લતા, �થ્વી બની ત્યારના સમુદ્રી �વોના અવશેષો
કચ્છમાં મળે છે.
આજે કચ્છ અને ભારતના ￵વ￵વધ પ્રદે શોમાં મળેલી ૭ થી ૧૨ હ�ર વષર્ પહે લાંની
માનવ વસાહતોના અવશેષોના અભ્યાસની વાત કરવી છે. કચ્છનો સંદભર્ શા માટે
? જયાં આપણે રહે તા હોઈએ. એ જગ્યાની સૌ પ્રથમ બધી મા￵હતી આપણને હોવી
�ઈએ. આખી �થ્વીના ગોળા ઉપર આપણે જ્યાં પણ ઊભા છીએ તે જગ્યા �થ્વીનું કે ન્દ્ર
છે એક દડા ઉપર એક જગ્યાએ આંગળી મૂકી જુ ઓ તો તેની ખાતરી થશે પહે લા આપણે
જ્યાં રહીએ છીએ, જ્યાં છીએ ત્યાંથી શરૂઆત કરવી �ઈએ એ રીતે કચ્છથી ગુજરાત,
ભારત અને ￵વ�ના સંદભર્ સાથે સમજવાની શરૂઆત કરવી �ઇએ.
સમયરેખાના ગ્રાફમાં એક જગ્યા એક સ્થળ કે એક ઘટનાની મા￵હતી, �ણકારી શું
છે. એ �ણવા સમયની પરતો હટાવતા જઈએ તો શું મળે છે. તે સમજવાની શરૂઆત
કરી. તળાવના પાણીને ઉપરથી �ઈએ તો સપાટી ઉપરના પાંદડાં દે ખાય છે. પાણીની
અંદર છુ પાયેલા ખડકો અને વનસ્પ￵ત પાણી ચોખ્ખું હોય તો દે ખાય છે પ્રકાશ સીધો
પડતો હોય તો ત￵ળયાની રેતી કે રેતીમાં પડેલી ચમકતી છીપલીઓ પણ દે ખાય છે.
પણ આ બધું એક સાથે દે ખાય છે એવી જ રીતે એક જગ્યા એક સ્થળ અને તેના પડળો
,સ્તરો તપાસતા એ જ જગ્યાએ વષ� પહે લા શું હતું તેનંુ ચત્ર મળે છે. આધારો શોધતા
જવાથી મ�નું કામ થાય છે.
ભુતકાળની ઘટનાઓને �ણવા સમજવા જરૂરી કે ટલાક શબ્દોની આપને ખબર
છે. સૈકાઓની ઘટનાઓનું ચત્ર એકસોથી એક હ�ર વષર્ સુધીનું હોય તેને એને
આપણે ઇ￵તહાસ તરીકે ઓળખીએ છીએ. 1000 વષર્થી જૂ ની વાતો કે પાંચ કે દસ
હ�ર વષ� પહે લાની ઘટનાઓને આપણે પુરાતત્વ કહીએ છીએ. અને ૨૦, ૩૦ કે ૪૦
હ�ર વષર્ પહે લાંની હકીકતોને સમજવાના માટે આપણે ભૂસ્તરશા�નો આશરો લેવો
પડે છે. લાખો વષર્ પહે લાંની હકીકત તો બનાવો ની સમજ મેળવવા ઉત્ક્રાં￵તવાદ અને
અ�શ્મઓની રચનાને સમજવાની કો￵શશ કરવી પડે છે.
કચ્છ યુ￵નવસર્ટીમાં બે વષર્ પહે લા ત્રણ િદવસનો એક સેમીનાર હતો, જેમાં છે�ા
પાંચ વષર્માં કચ્છના ભૂસ્તરશા�માં થયેલા દોઢસોથી વધુ શોધ ￵નબંધોની ઝલક રજૂ
કરવામાં આવી હતી. તે વખતે �ણવા મ�ું કે સમુદ્રી �વોના અ�શ્મ અવષેશો પરથી
એ જમીનનો ભાગ કે ટલા કરોડ વષર્ જૂ નો છે. તેનો આધાર ન�ી કરવામાં આવે છે.
૫૦ વષર્થી વધુ કચ્છમાં ઓ.એન.�.સી. તરફથી તેલ સંશોધન માટે કામ કરનાર ઋ￵ષ
સમાન ભૂસ્તરશા�ી શ્રી એસ.કે �બ�ાસ સાહે બ પાસેથી જે �ણકારી મળી તે અમૂલ્ય
છે. એ સેમીનારમાં એક પેપર રજૂ થયેલંુ. જેમાં માતાના મઢ પાસેથી મળેલી માટી અને
મંગળગ્રહ પરથી મળેલી માટેની સરખામણી આપવામાં આવી હતી. જેમાં ૮૫% કરતા
વધુ સમાનતા છે. તેમ દશાર્વવામાં આવેલુ. ઉત્ક્રાં￵તવાદને નેટ પરથી સમજવા, કરોડો,
વષર્ પહે લાની �વ���ની મા￵હતી કે ટલાક ચાટર્માં મળે છે. તે ઉપરથી સમુદ્રી �વોના
અ�શ્મઓ ઉપરથી એ જમીન કે ટલા કરોડો વષર્ પહે લા બની તે ન�ી કરવામાં આવે છે.
38
સમયની પરતો ઉકે લતા જે તે પદાથર્ અને તે જગ્યા કે સ્થળના સમયનું ચત્ર ટુ કડે
ટુ કડે કરકે ઝલકમાં ધીમે ધીમે સ્પ� થાય છે.
ઇ.સ. 1978-80ના આ સમયગાળામાં જુ દા જુ દા રંગના પથ્થરો ભેગા કરવાનો શોખ
હતો. અમારા માંડવીના ￵વ�ાન ￵મત્ર ડૉક્ટર ￵મત્ર પુ￵લનભાઈ વસાને બતાવતો તેમાં
થી એક પત્થર હાથમાં લઈને તેમણે મને પૂ�ું આ શું છે ખબર છે ? મેં કીધું એ પત્થર
છે તેના ઉપરની િડઝાયન મને ગમી એટલે લીધો છે. તો એમણે કીધું કે આ ફોસલ્સ
કહે વાય. મેં પૂ�ું ફોસલ્સ એટલે શું ? પછી તેને સમ�વેલંુ તે આજે પણ યાદ છે.
કચ્છમાં કે ટલાક તો (રેર) ભાગ્યે જ મળે તેવા અવશેષો મળે છે. તેની શોધ અને �ણકારી
આજ સુધી ચાલુ છે. એવી જ રીતે એકવાર એમણે મને પૂ�ું કે ડોણ ગામ પાસે રોડથી
ડાબા હાથે ત્રાસો થઈને પડેલો એક મોટો પથ્થર છે. તે તમે �યો છે ? મેં ક�ું હા, એ
કોઈ પાળીયો હોય એવું લાગે છે પણ તેના પર કોઈ લખાણ કે આકૃ ￵ત નથી. ત્યારે તેમણે
મને એમ ક�ું કે મેનહીર છે. અને મેગા￵લ￵થક એઇજના લોકો અહ� વસતા હતા. તેની
￵નશાની છે. ત્યારથી મેગા￵લ￵થક વસાહત ￵વશે �ણવા સમજવા શોધવાની શરૂઆત
થઇ હતી. કચ્છ માંડવી તાલુકાના રાજડા ગામ પાસે આવેલ ગાંધીગ્રામ નદીને સામે કાંઠે,
હમલા મંજલ તરફ જતા જમણા હાથે ઊંચો ખોડેલો પથ્થર દૂ રથી પણ �વા મળે છે.
તેની આસપાસ ૩૦ થી ૪૦ જેટલા પથ્થરના કું ડાળા કરેલા છે અને વચ્ચે એક બે પાણા
ગોઠવેલા મોટા ચોરસ ઓટલા છે. આ આખું મેગા￵લ￵થક સમયગાળાની વસાહત અને
તેમનું સ્મશાન છે. મેગા￵લ￵થક સમયગાળો એટલે જ્યારે માનવ�ત ડો. પુ￵લન વસા,
ગુફામાંથી નીકળી બહાર જમીન પર રહે વાની શરૂઆત કરી.
એ વખતે માનવીની કોઈ �￵ત કે જ્ઞા￵ત નહોતી. ઝૂંપડાં કે મકાનો ન હોતા, ગામ
કે વાંઢો પણ નહોતી. ટોળામાં કે કબીલામાં ￵શકાર કરીને રહે તા. ખેતી કે પશુપાલનની
પણ કદાચ શરૂઆત નહ� થઈ હોય એ સમયગાળો આશરે ૧૦,૦૦૦થી ૧૨,૦૦૦
વષર્ પહે લાનો હશે. તેમ અનુમાન કયુ� હતું. પછી તે અંગેના સંદભ� તપાસતાં એની પણ
ખાતરી થઈ. તે વખતે માંડવી અને અબડાસા તાલુકામાં વધુ ફરવાનું બનતું અને લખપત
જવાનું ત્યારે ત્યાં આવી વસાહતોની ￵નશાનીઓ ખાસ કરીને ગોળાકાર પથ્થરોની
ગોઠવણો અને ઊંચો પથ્થર મેનહીર �વા મળતો. તેની ચચાર્ ડોક્ટર પુ￵લનભાઈ સાથે
થતી. તેમણે મને ક�ું કે તમે �યેલી જગ્યાઓ નકશા ઉપર મૂકો. તેમાંથી જે કે ટલાંક
તારણો નીક�ાં તે આ પ્રમાણે છે. આ બધી વસાહતોની ￵નશાનીઓ પાણી મળે તેવી
જગ્યાની આસપાસ છે. નદી, વોકળો, જૂ નું તળાવ કે તે વખતે પાણીનો સોસર્ હશે.
તેવી જગ્યાની ન�કમાં છે. દરેક વસાહતો નાની ટેકરીઓ ઉપર છે. દરેક આવી
વસાહતો વચ્ચે ઊંચો પથ્થર મેન￵હર એકી સંખ્યામાં, એક ત્રણ પાંચ કે સાત ખોડલા
દે ખાય છે. કે ટલીક જગ્યાએ પથ્થર આડા પડી ગયેલા કે ઉપાડી જવાયેલા છે. આ પથ્થર
મોટાભાગે માથા કરતા ઊંચો અને બંને તરફ, ચપટો ભાગ પૂવર્-પ��મ રહે તેમ ખોડેલા
હોય છે. એવી ઘણી જગ્યાઓ છે જ્યાં આસપાસ ગોળાકારે પત્થરો વાળી ગોઠવણની
જગ્યાઓ ધોવાઈ કે ખવાઈ ગઈ હોય અને માત્ર એક પત્થર ખોદે લો કે આડો પડેલો હોય
ભૂતકાળમાં મેગા￵લ￵થક વસાહતો હતી.
રૂકમાવતી નદીના િકનારાથી શરૂ કરીને ધોકડા, ભાડઈ, ડોણ, રતાડીયા, નાગ્રેચા,
સાંભરાઇ, કોટડી, કરોડીયા,￵વંઝાણ, વરાડીયા, ભાનાડા,નલીઆ, વાયોર, બીટા,
જુ ણાગીઆ, છેક પાનધ્રો સુધી આવા અનેક અંતે�ીસ્થાનો સાથે સાથે કે આસપાસ કે એક
બી�થી થોડા દુ ર �વા મળે છે.આ બધી જગ્યાઓ નકશા પર મૂકી �તા, નદીઓના
કોતરોના કાંઠે, એકબી�થી ચાલીને પહ�ચી શકાય તેટલી કે દે ખાય તેટલી દૂ ર,
દ�રયાિકનારાથી ૧૦ થી ૧૫ િકલોમીટરના અંદર, સમુદ્ર િકનારાથી સમાંતર આવેલી છે.
એ સવાય પણ કચ્છમાં બી� તાલુકાઓમાં ગામથી દૂ ર સીમાડાઓ વચ્ચે આવી
મેગા￵લથીક વસાહતોના અવશેષો, જુ ના અંત્યે�� સ્થાનો સાથે �વા મળે છે. જ્યાં
પહે લાના સમયમાં ગામ કે નાના કસ્બા જેવંુ હશે. પણ કોઈ કારણસર ઉ�ડ થઈ ગયેલંુ
હશે. કચ્છના ઈ￵તહાસમાંતો એવા ઉ�ડ થઈ ગયેલા ગામ અને ટ�બાઓ અસંખ્ય
છે. ત્યાં ન�કમાં આવા અંત્યે�� સ્થાનો �વા મળે છે. પ્રાચીન કાળથી લઈને આજ
સુધી માનવ�￵તમાં થયેલા જ્ઞા￵ત-�￵તના પ�રવતર્નો તેમની અં￵તમ િક્રયાની ￵નશાની
રૂપ આજે પણ સચવાયેલા છે. પહે લાંના સમયમા સ્મશાન કે અંતે�ી સ્થાનો ગામમા
વસતી કોમો ના જુ દા જુ દા નહોતા. એક જ જગ્યાએ, ન�ક ન�ક પોતપોતાના �રવા�
મુજબ અંત્યે�� િક્રયાઓ થતી હશે તેવંુ મારંુ માનવુ છે. આજે પણ આવા જૂ ના અંતે�ી
સ્થાનોમાં ગોળાકાર પત્થરોની ગોઠવણ સાથે એકી સંખ્યા માં પડેલા પથ્થરો જે સૌથી
જૂ ની પરંપરા હતી તે �વા મળે છે. એ જ જૂ ના અંતેષઠી સ્થાનોમા સાથે સાથે મ�રો,
દે �રયો, છતેરડીઓ, સ￵તમાના પં�, પા￵ળયાઓ, પીરની જગ્યા અને ￵શવ￵લંગવાળી
સમા￵ધઓના ઓટાઓ, ન�ક ન�કમાં કે આસપાસ �વા મળે છે. સામાન્ય રીતે
અં￵તમસ્થાન વાળી જગ્યા અને તેની ગોઠવણ ને કોઇ અડતું નથી. તેથી તેમાં કચ્છની
જ્ઞા￵ત �￵ત નો ઈ￵તહાસ અકબંધ સચવાયેલા ર�ો છે તેવંુ મારું માનવું છે.
કચ્છની હવામાનની અને જમીનની તાસીર જ એવી છે કે વસાહતો બને છે અને
ઉજડતી રહે છે. આજ સુધી સંધુ સંસ્કૃ ￵તના અવશેષો પર સંશોધન થયું છે અને થઈ
ર�ુ છે. ધોળાવીરા પછી પણ ત્રણથી ચાર જગ્યાઓ મળી છે. અને ઘણી બધી શોધવાની
બાકી છે. હવે તો ઈન્ટરનેટ ઉપર દુ ￵નયાભરના સંશોધનોને મા￵હતી આંગળીના ટેરવાથી
મળી શકે તેમ છે. આ લેખ માટે નેટ પર સચર્ કરતાં www. streyouressayas.com
પરથી �ણવા મ�ું કે માત્ર યુરોપમાં સ્વીડનથી મેડીટે�રયન સમુદ્ર સુધીમાં જ પાંત્રીસ
હ�રથી વધુ મેગા￵લથીક સાઇટ ન�ધાયેલી છે. સૌથી જૂ ની સ�રયામા ટેલ ક્યુરેમલમાં
એલેપ્પો જગ્યાએ પત્થરોની આવી ગોઠવણ 12000 વષર્થી પુરાણી છે. સાઉથ તૂક�માં
એનાટો￵લયા ￵વસ્તારમાં ઊભા પત્થરો અને પત્થરોના ઓટાઓવાળી ગોબેકલી ટેપ
નામની જગ્યા 11000 વષર્ જુ ની છે.
�બ્રટનમા �વ્હલશાયર પ્લેઈનમા આવેલ ઊંચા ઊભા ￵વશાળ પત્થરોનું પ્રખ્યાત
સ્ટોનહે જ સકર્ લ તો માત્ર 5000 વષર્ પહે લાનંુ ગણાય છે. તે પહે લાની જૂ ની માનવ
વસાહતો જે ન�ધાય છે તે ગુફાઓની છે. લાસેક્સ કે વ ફ્રાન્સ મા 17000 વષર્ પહે લા
અને તે પહે લાની ગુફાની વસાહતો સત્યાવીસ, ત્રીસ, છત્રીસ અને આડત્રીસ હ�ર વષર્
પહે લાની છે.
એ સમયગાળાના લોકોને ખગોળનું અને હવામાનનું ચો�સ જ્ઞાન હશે કે તેમની
પથ્થર ની ગોઠવણી ઉપરથી ખબર પડે છે કચ્છમાં પણ જે ગોળાકાર પથ્થરોની ગોઠવણ
કરવામાં આવી છે તેમાં ગોળાકારમા ઉભી છીપરોની ગોઠવણમાં એક જગ્યાએ એકાદ
બે પથ્થર જેટલી ખુ�ી જગ્યા રાખેલી �વામા આવે છે અને ત્યાં બેય બાજૂ બે પથ્થર
દરવા�ની જગ્યા હોય તેમ ખોડવા મા આવ્યા છે. જે મોટાભાગે પૂવર્ િદશા તરફ ખુ�ો
ભાગ રહે તેમ રાખ્યા છે. મેનહીર પત્થર પણ માથોડુ ઊંચા ચપટા પણ તેની સપાટબાજુ
પૂવર્-પ��મ રહે તેવી રીતે ખોડવામાં આવ્યા છે.
એ પથ્થર માંથી જ પછી પા￵ળયાનું સ્વરૂપ બન્યું હશે તેમ મારું માનવું છે. હું તે મેનહીર
પત્થરને પાળીયાનો પ્ર￵પતામહ કહું છુ ં. એ પથ્થરો પર કોઈ ￵નશાની ઘ�ચી કે આકૃ ￵તઓ
નથી. જે કાંઈ છે તે પછીના એટલે કે એટલે કે હમણાં, આ સમયગાળામાં કોઈએ કરી
હોય તેમ જણાય છે.કોઈ જગ્યાએ તેની ઉપર સંદૂર કે ￵ત્રશુલ પણ દોરવામાં આવેલંુ
જણાય છે.કચ્છ મ્યુ￵ઝયમના મા� ક્યુરેટર શ્રી રાજરત્ન ગૌસ્વામી એ પોતાના પુસ્તક
“કચ્છ સંસ્કૃ ￵ત, સમસ્યા અને સમાધાન” ના પાનાનં: ૨૯માં મારા અનુમાનને સમથર્ન
હું પાડે તેવંુ લખ્યું છે. ઈરાન, બલુચસ્તાન અને અફઘા￵નસ્તાન તરફથી દસ હ�ર
વષર્ પૂવ� પ્રાગૈ￵તહાસક કાળથી ￵શકારીઓ જે પછીથી માલધારીઓ પશુપાલકો બન્યા
તેમની હરતીફરતી વસાહતો જમીન રસ્તે નવા પ્રદે શોની શોધમાં એ￵શયાના દે શો તરફ
આવતી હતી. તેવંુ ￵વ�ાનોના સંદભ� સાથે અભ્યાસના તારણમાં લખ્યું છે. કચ્છની આ
વસાહતો એ જ પરંપરાની છે.
ભારતમાં સૌથી વધુ સંખ્યામાં દક્ષણ ભારતમાં મેગા￵લથીક સાઈટો મળે છે.
તા￵મલનાડુમાં પાયમપ�ી માં,નાઇડૂઝ અને ટકાલઘાટમાં ઘણી જગ્યાએ આવી સાઇટો
મળી છે. ￵વદભર્માં રાજસ્થાનમાં મહારા�માં વગેરે છૂ ટી છવાઈ કે ટલીક સાઇટો મળી
છે. ભારતમાં જમીન માગ� ઇરાન બલુચસ્તાન સધ્ધ પં�બ રાજસ્થાન થઈને આ લોકો
કચ્છમાં આવ્યાહોવાનું અનુમાન થઈ શકે સમુદ્ર માગ� પણ સીધા દક્ષણ ભારતમાં આવા
રહે ણી કરણી સમાન �રવાજ પાળનારા પહ�ચ્યા હશે.
આવી બધીજ વસાહતો બાર હ�ર જૂ ની છે એમ માની લેવાનંુ નથી. પણ એટલા
વષ�થી આ પત્થરોની ગોઠવણવાળી પ્રથા ચાલુ છે જે આજની તારીખમાં પણ કચ્છમાં
કે ટલીક જ્ઞા￵તઓમાં �વા મળે છે. અંત્યે�� વખતે અિ�દાહ આપ્યા પછી રાખનો
ઢગલો કરી ઉપર માટલી મૂકી, ફરતે આવી જ પથ્થરોની ગોઠણ કરવામં આવે છે. તે
39
કે ટલી જૂ ની પ્રથા છે તે કદાચ બનાવનાર ને પણ ખબર નહ� હોય.
આિફ્રકાથી માનવ �ત આખા ￵વ�માં પહે ચી છે એવી માન્યતા છે. તેમાં બે
￵થયરીઓ માનવામાં આવે છે. સમુદ્રમાગ� અને જમીન માગ� એ વસાહતો, કબીલાના
માણસો દૂ ર-દૂ ર સુધીના દે શોમાં પહ�ચ્યા અને જઈને વસ્યા હશે. કોઠારા પાસે સાંધવ
ગામ બાજુ માં નાયરો નદીના િકનારે એક પુરાતત્વ સંશોધક ટીમે થોડા વષ� અગાઉ કામ
કયુ� ત્યારે આવી એક �ટંબા ઉપર આવી પ્રાગઐ￵તહાસક વસાહતના અવશેષો તેમને
મ�ા છે. એની ￵લંક ઉપર એ ￵વગતો છે. એ વસાહત જમીનમાગ� માઇગ્રેશન કરેલા
લોકોની હતી, અને એનો સમયગાળો (1,14,000) એક લાખ ચૌદ હ�ર વષર્ પહે લાંનો
છે તેવંુ તે સાઇટ માં લખેલંુ છે.
દક્ષણ ભારતમાં ઘણી બધી જગ્યાએ મેગા￵લથીક સમયનાં સ્થાનો મ�ા છે.
વેબસાઈટ પરથી માલૂમ પડે છે કે પથ્થરોની ગોઠવણીના ત્રણથી ચાર પ્રકાર છે. મોટી
છીપરો ત્રણ બાજુ િદવાલની જેમ ઊભી કરી તેની ઉપર આડી મોટી છીપર મૂકવામાં
આવે છે અને એ રીતે દે રી કે ઝુંપડા જેવંુ બનાવવામાં આવે છે તેને ડેલોમન અંગ્રે�માં
Deloman કહે છે ક્યાંક જમીન નીચે પણ આવી પથ્થર ની ગોઠવણી �વા મળે છે.
બી� પ્રકાર જમીનમાં ચોરસ પાણીની ટાંકી જેમ પત્થરો ખોડેલ હોય છે. તેને અંગ્ર�મા
cist તરીકે ઓળખાય છે. ત્રી� પ્રકાર ઊભો ઊંચો ચપટો અણઘડ અણીદાર પત્થર
જેને Menhir કહે છે.ચોથો પ્રકાર ગોળાકાર પથ્થરની ગોઠણ stone circle છે.
કે ટલીક જગ્યાએ ચોરસ ઢગલામાં પત્થરો ગોઠવેલા હોય છે. આમ ચારથી પાંચ પ્રકાર
મેગા￵લથીક વસાહતોના �વા મળે છે.
કચ્છમાં ફક્ત મેન હીર અને ગોળાકાર પથ્થરો વાળી ગોઠવણ �વા મળે છે. જ્યારે
દક્ષણ ભારતમાં ઉભા પથ્થરોની ગોઠણ વાળી ડેરી આકાર અને એક પથ્થર ઉપર આડો
પથ્થર જેવા પ્રકારો વધારે �વા મળે છે નવાઈની વાત એ છે કે મેગા￵લથીક સાઈટોની
મા￵હતીમાં દુ ￵નયાના અને એ￵શયાના ઘણા બધા સ્થાનોના ઉ�ેખ છે પણ કચ્છની
સાઇટોનો ક્યાંય ઉ�ેખ નથી.
આ પરંપરા દસથી બાર હ�ર વષર્ જૂ ની છે પણ દરેક સ્થાન કે ટલું જૂ નું ના પણ હોય
તેમ બને. ત્યાર પછીના લોકોએ આજ સુધી એ પ્રથા ચાલુ રાખી છે.
કોઈપણ પથ્થર કે ટલો જૂ નો ખોડેલો છે તેનંુ ￵નરીક્ષણ કરવાથી ખબર પડે છે.
હવામાનથી, ટાઢ, તડકા, ઝાકળ અને વરસાદથી, એ કાળો કે ભૂખરો ધૂળ માટીના કે
લીલ ફૂ ગના આવરણ વાળો થઈ �ય છે તેના પરથી એ જગ્યા કે ટલી જૂ ની છે તેનંુ
અનુમાન થઈ શકે છે.
કચ્છમાં તો આિદમાનવ પણ વસતો હતો તેના હ￵થયારો ગુંતરી, આંગીયા,
માધાપરવાળી નદીમાંથી મ�ા છે. હાડકા કે માનવ અવશેષો હ� સુધી મ�ા નથી.
પુરાતત્વ￵વદો આિફ્રકાથી એ￵શયા તરફ આવેલા માનવની ￵નશાની કચ્છથી મળેલા
આિદમાનવના હ￵થયારો ને મહત્વના અને કડીરૂપ સમજે છે.
ભૂકંપ પછીના વષ�માં ઇઝરાયેલથી આવેલ ડેઝટર્ ગાઈડ મોતી શેમટોવ સાથે
ભાઈબંધી થયેલી. તે આખી દુ ￵નયામાં રખડેલો. ઈઝરાઈલમાં તેણે આ સમયગાળાની
કે ટલી જગ્યાઓ, વસાહતો પોતાના ￵નરીક્ષણ ઉપરથી શોધી હતી ઇઝરાયેલની તેલ
અવીવ યુ￵નવસર્ટીના પ્રોફે સર ડોક્ટર ઊઝી પાસે તેની ખરાઇ પણ કરાવેલી. તેનંુ
કહે વાનું એમ હતું કે એ સમયની વસાહતો સપાટ જમીન પર નહ� નાની ટેકરીઓ મથાળે
મળે છે. તે વખતે માનવે ગોઠવેલ પથ્થર અને પડેલા પથ્થર વચ્ચે દે ખીતો ફરક શું છે તે
તેના લક્ષણો પરથી તેને ખબર હતી. કોઇ પથ્થર કે ટલો જૂ નો છે કે ટલા સમયથી ત્યાં છે
તેનંુ પણ ￵નરીક્ષણ કહીને તે કહી શકતો.
કચ્છમાં મોથાળા પાસે એક નાની ટેકરી ઉપર તેણે વણર્વેલી સાઈડ જેવી જગ્યાએ હું
તને લઈ ગયો. ઉભા ખોડેલા પથ્થર ની વાડ જેવી લાઈનથી લંબચોરસ બનેલી આકૃ ￵ત
�ઈને તેણે ક�ું કે આ હ�રો વષર્ જૂ ની જગ્યા છે. � અહ� બે પથ્થર ઉભા છીપરા જેવા
કાટખૂણે ગોઠવેલા અને નીચે આડો મૂકેલો પથ્થર મળવો �ઈએ. એ અમને મ�ો. પછી
કહે અહ� ન�કમાં આડો પડેલો કે ખોડેલો એક કાણું હોય તેવો પથ્થર મળવો �ઈએ.
એવો પથ્થર પણ ત્યાં મ�ો. તેણે ક�ા પ્રમાણે એક પત્થરમા ખરલ જેવો ખાડો પ્રવાહી
ભરાય તેવો હશે અને તે તુટી ગયેલ કે તોડી નાખવામા આવ્યો હશે,તેવો પત્થર પણ
હતો. તેણે ખાતરીથી ક�ું કે આ વસાહત હ�રો વષર્ પહે લાની છે. ત્યાં એક પથ્થર ઉપર
ઘ�ચી પાડેલ વતુર્ળાકારો વાળી આકૃ ￵ત પણ વષ� જૂ ની �વા મળી.
જેમાં એક નાનું વતુર્ળ તેની બહાર બીજુ ં ત્રીજુ ં એમ ચાર પાંચ વતુર્ળો, પાણીમાં પથ્થર
પડે અને તરંગો થાય તેવી આકૃ ￵ત રચતા �વા મ�ા. આ �જંદગીનું તેમજ �વનનું,
પાણીનું, ચેતનાનું સમ્બોલ છે. જે ઇ��ના ￵પરામીડોથી કચ્છની છતરડીઓના પીલરો
સુધી �વા મળે છે. તે માનવ વસાહતોના આવાગમનનું �ડાણ સૂચવે છે. અને ￵વ�માં
માનવ �￵તની પ્રાચીન કથા કહે છે. સંશોધકો તથા રસ ધરાવનાર અભ્યાસુઓને આ
ધરતી હં મેશાં સાદ પાડતી રહી છે.
 ARCHITECTURE

Pradip Zaveri
The Ornamental
Architecture of Kutch
ifferent art forms are the visual expressions of the region
D and the culture of the people residing there. These art forms
are products of daily usage from embroidery to textile, pottery
to wall paintings, sculptures, stone and wood carving and other
objects of art. Among these art forms the architecture reflects the
culture and opulence of the society. This monograph presents the
regional indigenous architecture seen in secular and non-secular
places situated in villages and towns of Kutch.
The Kutch district of Present day Gujarat state, once a princely
state, is known for its various arts and crafts used in the daily
life of its people. However, proper attention is not given to
its ornamental architecture of edifices adorned with intricate
carvings on wood and stone. Very few attempts have been made
to acquaint people with them. Through this monograph I have
endeavoured to present a visual study of such an architecture.
However, it does not offer the perspective of an architect but
is perceived as a visual presentation of this decorative art once
pursued in the Kutch region. I undertook the field studies and
the photo documentation on different occasions from the year
1995 to year 2001 till the earthquake happened. Fortunately I was
able to explore large areas of the region and capture images of
these ornate structures before the devastating earthquake of 2001.
Though many buildings survived and were fit for living some
of them are being dismantled to give way to the new modern
structures which are mostly devoid of any ornamental motifs.
The elements of such demolished buildings of heritage value are
being sold to the antique dealers.
This monograph does not correspond to the architecture of
the early medieval period monuments found in the Kutch region.
It also does not provide information on some other wood crafts
such as the furniture manufacturing of the Banni region and the
toys and household products made at Nirona village. However,
due to the limited space of the print media only representative sociologist, an art enthusiast or a geologist. Before proceeding
images are incorporated in this monograph. The object of this to study the ornamental architecture of Kutch, it is essential to
presentation is to bring forth available material for the study of understand the historical geography of the region. Kutch, in terms
wood and stone carving tradition of Kutch to enthusiasts of the of area, is the largest district of the state of Gujarat in western
architecture discipline and showcase one of the extinct arts of India. With an area of 45692 sq kms which includes 23310
the region. sq.kms. of the Rann, it forms 23% of the total area of Gujarat
Kutch (also spelled as Kachchh) is visually one of the most but only 3% forms the part of the total population of the state.
awe inspiring districts of India. The landscape of the region After Ladakh, Kutch is the second largest district of India.
continuously astonishes the human eye. It is an area of vital However, the large part of the district is uninhabited consisting
interest which always offers something new to a person who may of vast stony, sandy and uncultivated plains that stretch till
be a historian, an anthropologist, a linguist, an archaeologist, a the horizon interspersed with low lying rocky plants. Kutch,

40
takes its name from its unique geographical characteristics
and topographical features resembling a kachhap (tortoise).
kachha in Sanskrit denotes a bank or any ground bordering on
water, a marshy land. In the epic Mahabharata it is referred to
as a cardamom-like island inhabited by Abhirs and defined as a
marshy region or a waste land.
THE RANN North of Bhuj, the principal city, is the great Rann
of Kutch, awe-inspiring in its remote endless stretch. It has many
moods and appearances which change from dawn to dusk. Its
silent vastness is unique under the bluish glow of the full moon.
Its mystery is deepened by unusual mirages, much different from
those seen in an ordinary desert. The land is stark. At places there
is not a blade of grass as far as the eye can see and then all of a
sudden there is a magnificent transition as the Rann marshes meet
with lush grassland dark cliffs at Kala dungar or Khadir.
The Rann is responsible for giving Kutch the great climate it
has. From the extended south coast of Kutch comes the pleasant
sea breeze but its humidity is drawn out by the Rann, with the
salt deposits, acting as a giant natural desiccator.
This arid peninsula on the west coast of India is bounded on
the north and north west by Sindh (Pakistan), on the north-east
direction by Rajasthan, on the east by the district of Banaskantha
and Mahesana, on the south east by the Surendranagar district and
on the south west by the Arabian sea.
The ancestors of many communities residing in present day
Kutch have migrated from these areas. As early as the Indian
civilization era many urbanized settlements such as Dholavira,
Kuran and Khirsara were established in Kutch. During that period
of time Kutch was profoundly connected with the Persian Gulf
as well as Mesopotamian region by maritime trade. Captain
Alexander Burns (1805-1841), a British diplomat and an avid
explorer has referred to Kutch, as a space without a counterpart.
In the past, due to vagaries of monsoon, Kutch was often
affected by scarcity. This has compelled the inhabitants and
seafaring people of Kutch to develop a form of living that assisted
them in their struggle with natural calamities. When compared
with other parts of western India, the climate of Kutch can be
said to be mild and delightful during the rainy season. Along the
coast, the climate is pleasant and cool with fine soft breeze night
and day. This is why so many different traditions and cultures
from all directions have found shelter in lands of Kutch and
made it their home. The Kutch state had been ruled by the Jadeja
dynasty established by Rao Khengarji for four hundred years
until its merger with the Indian Union in 1947. Bhuj, the capital
established in 1548 CE, continues to be the principal city of the
region.
In the medieval period Mandvi, Mundra, Jakhau, Lakhpat
and Koteshwar were known as major ports of the Kutch region.
These ports played an important role in maritime trade with
other countries and were used as exit points for migration. The
close relationship between the port cities of Kutch and the Indian
Ocean world can be seen in the urban space and architecture of
Kutch. In Mundra, Mandvi and in many other small towns of
Abdasa region of Kutch one can observe use of imported teak
wood brought from south India and south east Asia.
British Engineer Leech in his report ‘Memoir on The Trade of
the Port Province in Kutch’ published in 1830 mentions that ‘The
41
merchants of Kutch had a great influence on the Indian Ocean
world in the 19th century particularly between the Arabian-West
Indian areas. With the developed marine routes from Mandvi and
Mundra ports to Bombay, Malabar, Sindh, Zanzibar and Arabia
there were direct trades and exchanges between Kutch and these
ports’
These merchants invested their income in their native towns
and villages by way of constructing havelis and mansions with
ornamental architecture’.
These mansions, built in their hometowns, were adorned
with wood and stone work and wall paintings. The influence
of the Europeans and Arabs who dominated the east coast of
Africa can be seen in the elements of residential buildings as
well as mosques and dargahs of Kutch. A new form of regional
architectural heritage was thus created in the region. From the
mid-18th century until the early 20th century, this “place apart”
from the rest of India pursued a different extraordinary course for
the formation of both art and architecture.
New trends in architecture, sculpture and decoration were
introduced in Bhuj in the mid-18th century with the return of
Ramsinh Malam from Holland. When he arrived at Bhuj, the
capital city of the princely Kutch state, in search of employment,
he was patronised by Rao Lakhpat, himself a connoisseur of
art. Ramsinh, under the influence of European architecture,
replicated it by hiring apprentices from the local salat community.
The vernacular Baroque - style Dutch figures and motifs over
ornamental facades were introduced. It was further encouraged
by the Neo-architectural style brought by the Britishers in the
late 18th century, ushering in an entirely new set of construction
techniques and ornamental tradition.
The buildings in Kutch have motifs engraved over the front
wall lintels, door - window frames, facades or ornamentation
under the balconies.
The famous Aina Maal was built by Ramsinh for his patron
Rao lakhpat.
Wooden architecture incorporated with carved stone represents
an important segment of the traditional architecture in Kutch and
its large scale usage helped to flourish the carving craft.
From the fourth quarter of the 19th century the wooden
ceilings of the mansions of wealthy merchants were embellished
with western motifs and designs. In the second decade of the
20th century the images of the national leaders appeared on the
wooden ceilings of the mansions in many towns of Kutch.
WOOD - STONE CRAFTS IN KUTCH Many documentations
have been carried out in the Kutch region on the architecture,
especially of dwellings in the rural area of Banni. Known as
bunga, they are referred for their functions, spaces and the form.
However, proper attention is not given to the edifices adorned
with wood and stone crafts. In India, domestic and religious
structures within the rural and urban areas are built with locally
available materials such as stone, wood, earth along with metal
and glass. Among all these, the widely used materials are wood
and stone with multiple different usage such as construction
of buildings and making of interior and exterior elements for
decoration.
There are many states in India where wood is used along with
stone for the construction of various kinds of buildings. The
region of Kutch holds an important place among them. Both these Both the haveli temple and the Swaminarayan temple display
elements were used, with ease by creating a unique fusion, for a profusion of wood carving in columns, struts and balconies, all
the decoration of different kinds of structures. based on vaishnav mythology. Mythical birds, composite beasts,
INFLUENCE OF GUJARAT ON THE KUTCH CRAFTS Gujarat half-lion half-bird, elephants, apsaras, creepers and flowers,
was the chief centre of wood carving in India at least from the scenes from the epics and the krishna legend are common motifs.
15th century. Though stone as a building material was used From the 18th century the mistris have been the main engineers
abundantly, the people of Gujarat continued to use wood freely of almost all historical monuments and of forts in the
in the construction of various types of edifices with ornately princely state of Kutch including the Tera and the
carved facades, balconies, doors, columns, pillars, brackets, and Bhujio forts and the fortification of towns
the grilled windows of residential buildings. Over the period, like Mandvi, Anjar, Lakhpat and Mundra.
newer forms of wood carving and its applications were developed With the help of local artisans
which carved a niche for its intrinsic versatility and was valued known as Kamangars they
as one of the major art forms. embellished walls of the secular
THE CRAFTSMEN Among the people, there existed a community and non-secular places with
exclusively dedicated to artistic pursuits. These were the master paintings. The chief among
builders and skilled craftsmen these craftsmen was
MISTRI - Mistris belong to the Gurjar Kshatriya community known as Gaidhar. He
which originally belonged to Rajasthan. Subsequently some was the person who as an
of them migrated to Gujarat. Today, they are known by their expert had knowledge to
surname “mistri”. It is a term used for the master craftsman, plan and build edifices.
foreman or the supervisor of manual workers in India. The word He was responsible for
was coined by the Portuguese from the word mestre meaning the overall supervision
master. The Portuguese were present in Gujarat from around of the project either
1500AD. They defeated the Sultan of Gujarat in the battle of Diu designed by him or
in 1509 and built a fort. They also acknowledged the expertise of by another architect.
kadiya kshatriyas in building fortresses and called them mistre. The Gaidhar held an
Even the Muslim rulers accepted their expertise and took important place in the
their services for building forts. It was because of these qualities royal court as an advisor
that around the mid 16THhcentury they came to be known as to the king. Gaidhar were
‘mistris’ in Kutch. The people of mistri community as master the persons of high
craftsmen, architects and contractors, have played a major role integrity as they used to
in erection and construction of forts, palaces and other edifices make the blueprint of
of Kutch. In the 19th century, during the British era, a majority forts and palaces. They
of them worked in railways, in the public works department and were authorised to
as contractors in India. hire manual laborers
Carpenter (suthar) Known as Suthar (carpenter), their craft and skilled masons
occupied a dominant position in the sphere of construction. Wood for such construction
carving is their ancestral occupation. They are the skilled artisans work. ‘Gaidhar’
who could create exquisite carvings of floral and geometrical Jagmal Pitambar of
patterns on doors, windows, and pillars. Important items like Anjar was the main
tower bolts and latches, bars and window grills which could person under whose
have been expected to be made in iron, were made of wood by supervision several
these suthars. Regarding the caste of the carpenters, the Bombay important forts of Kutch
Gazetteer of 1901 list the following six sub - divisions for were erected. Mistri Kanji
Gujarat. Ahir, Gurjar,Newada, Pancholi, Marwadi and Vaish, all Gova Rathod of Khedoi was
collectively known as Suthar. This word simply means ‘carpenter’ the ‘Gaidhar’ in the court of
and is derived from the Sanskrit word Sutradhar.George Watt Gagubha, the durbar of Kothara
wrote in 1903 “ and the circumstance that the wood and stone from 1855 to 1875. The jain temple
carver belong to one and the same caste, may be accepted as of Kothara and the durbargadh were
an additional evidence in favour of the gradual production of also built under his supervision.
the one form the other and that at no very ancient date”. Watts The Pragmahal was built by Gaidhar
quotation is particularly interesting because it tallies with the Ruda Gajdhar Jagmal during the reign of
easily observable fact that in many instances the traditional stone Rao Pragmalji II (1815-1878). Later the Alfred
construction of Gujarat imitated wooden construction. Capital High School and the Fergussion museum were
and brackets capital were connected to beams in ancient stone built by him during the reign of Rao Khengarji III.
temples was identical with that seen in wooden houses. This has The Swaminarayan temple situated at Kumbhariya
been reflected in the architecture of Kutch too. was built in 1868 by Jivan Narayan Chauhan. Besides

42
being in construction work mistris were also entrepreneurs and
many of them owned a fleet of ships which were used for ferrying
and transporting goods from Gulf, African coast and the Malabar
Coast. Notable among them was Sheth Raja Narayan Chauhan
of Kumbhariya who built Swaminarayan temple, Sheth Khoda
Ramji Chauhan of Sinogra, who was a private banker
and Kachrani Varu of Anjar.(period 1880 -1890).
In the past Kutch has been ravaged by
earthquakes. The earthquake of 2001 severely
affected towns and villages such as Anjar,
Sinogra, Kumbhariya, Devaliya,
Chandiya and Nagalpar. These are
the main places where the mistris
resided and built for themselves
ornamental mansions and
havelis around a hundred
years ago. These dwellings
were decorated with ornate
facade, metal grills and
wood work on panels
of doors and windows.
The walls and ceilings
of these mansions were
depicted with paintings
from secular and
non-secular subjects.
Many of these heritage
buildings were destroyed
due to the earthquake of
2001.
SALATS The people
from this community
were the stone carvers.
Salats were engaged
for the construction
of temples and
monuments as they
were proficient in
fashioning idols, motifs
of different types on
religious structures and on
residential buildings. They
were also known for their
intricate carving on stone to
produce jali (fretwork). As the
expert craftsmen they were proficient
in stone cutting and construction
of various types of buildings. Other
architectural artifacts and structural
elements they created were stone brackets,
stone screens, sculpted images and motifs from
a variety of stones found locally.
THE PATRONS Under merchants, traders and
shopkeepers come the Hindu divisions of Vanias,
Lohanas and Bhatias. The Vanias are divided into two
leading sects. The traders who migrated to other areas
43
for better business opportunities were mostly from Bhatia,
Lohana, Vania and Khoja communities. The people who
traveled to Zanzibar, Muscat, Aden and other parts of Arabia
and Africa were residents of Kutch and Kathiawar coast while
those who went to Bombay (Mumbai) belonged to hinterland
as well as coastal towns. The income earned from the business
by these communities as well as others such as cultivators
and shopkeepers were usually invested in building houses and
mansions. Such investments helped the salats and carpenters to
find constant employment for building stone houses in Kutch and
Kathiawar. The famous Aina Mahal was built during the reign of
Rao Lakhpat (1741 - 1761). It was designed by Ramsinh Malam
who had spent seventeen years in Holland and Belgium learning
various European arts and crafts. He was the principal architect
with whom Gaidhar Devsi along with his kadiyas worked and
created this masterpiece showcasing the fusion of Kutchee and
European architecture.
Mrs Postans, first British woman to visit Kutch, mentioned in
her book that ‘The Hindus choose for their common water vessels
the design from their embroidery, from garlands and wreath
which everywhere adorned their temples, palaces and canopies’.
(Mrs.Postans p171 -Random Or Sketches Of Kutch, published
in 1839) Before discussing the development of ornamentation in
wood and stone in the dwellings of Kutch region it is necessary
to look at the history of its development in Gujarat. The use of
any material for building construction is mainly determined by its
local availability and cost. In the Gujarat region, availability of
the shaping quality of wood has provided a very handy material
for the expression of carving art. This art form was appreciated
by the people of the region. It is very common to find some
carving at least on the door or window frame of a house in towns
and villages. However, its extension to other parts, elaboration
and ornamentation depended on the status of the owner of the
house. The carpenters and salats were supported by the religious
activity of building temples by the wealthy merchants and also
by the royals who built palaces and durbargadhs. They were the
chief patrons who kept alive the tradition of carving craft in every
nook and corner of Gujarat.
Western Gujarat enjoyed a unique position in the development
of woodcarving both in the construction and decoration of
temples and dwelling houses. A few Jain temples built in wood
with decorative work came into vogue in this part of the country.
The master craftsman had full scope for the application of his
inventive faculties to such diverse objects as home shrines,
pigeon houses and articles of carts, chariots, boats and articles
for domestic use etc. Kutch, though isolated and independent,
was a part of Gujarat due to which the crafts and art of Kutch
were influenced by the other areas of Gujarat. Also many artisans
migrated to Kutch bringing their craft and later creating a fusion
with the local craftsmen. The constant availability of work
helped the stone and woodcarvers to attain perfection in one’s
workmanship by the execution of elaborated details and a variety
of ornamentation. Due to these reasons, there has been a great
interaction between wood and stone sculptures, both of which
have displayed a unique similarity in design and form. However,
the wood carving has shown more diversity and richness than
the stone carving due to the natural limitations of the material
(stone). These limitations restricted the stone carvers to produce
various intricate decorations seen in wood. It is observed that the
wood carving of Kutch is not as intricate as found at many places
in Gujarat. The carvings of Gujarat display more variations and
have more intricacy especially in struts, brackets and the upper
portion of pillars.
The emplacement of a carved wooden plank on the lintel
level of the entrance doors and windows is a unique addition
to the ornamental architecture of Kutch. These wooden planks
contain various designs and an inscription of a deity in the
center of the frame. It could be an image of Ganapati or a
Gajlakshami depending on the religious faith of the owner of the
house. Simple floral patterns or a scroll of creepers can also be
observed. The carved jambs of the entrance doors display flora
and fauna with the geometrical designs. The ornamentation was
also carried out due to the belief that it would bring prosperity
and wealth and create auspiciousness. Simple floral patterns or
a scroll of creepers can also be observed. The carved jambs of
the entrance doors display flora and fauna with the geometrical
designs. Similar to Gujarat other important categories of wood
work in Kutch were painted ceilings adorned with European
motifs, cupboards with painted glass affixed on the wooden door
and carved jalis (lattice work) especially in Haveli temples and
in-house temples of Bhatia community following the Vaishnav
Pushti Marg. The flora and fauna were carved to indicate natural
ambiance required for good qualities of life attached to nature.
The use of wood combined with stone was mainly confined to
doors, balconies,struts, brackets and planks in the lintel level.
The development of stone and wood carving in Kutch is based
on the same principle translated into two distinct media by the
same artist. There is no differentiation, therefore, between the two
in the evolution of their style from one period of time to another.
TYPES OF CARVING AND MOTIFS There are four main types
of carvers that can be seen in Kutch. The one found in Hindu
edifices are beautiful Hindu figures whose work is exclusive and
prominent. In the Muslim houses one can see various abstract and is the distinctive features of wood sculpture as expressed in the
geometrical patterns which makes them distinct from other forms carving of brackets. The brackets utilized in supporting domes
of the carving. These designs and works are mostly found in the of a temple or a balcony were treated with limited numbers of
reception rooms of the wealthy people. The exclusive carvings subjects such as human figures, celestial musicians and dancers
that can be seen above the balcony. The lintel levels have floral carrying musical instruments and standing in different postures
designs. of classical dance. In a dwelling house, the front portion and the
The practice of wood and stone carving, started from the 12th first floor level is usually decorated as it catches the eye due to its
century, has represented the glorious culture of the Gujarat region. being within the normal range of a man’s vision. This is the main
The utilisation of wood.on a large scale, in domestic construction object of ornamental decoration. The various parts decorated in
enabled the wood carvers to devise various artistic forms and a house are pillars, round or square, windows and door frames,
designs. These designs, from time to time, were elaborated and doors, lintels, brackets, ceilings, wall panels etc.
refined. Under the impact of various styles that influenced art Door The door generally is divided either into square or
and architecture the stone carvers have assimilated all the various rectangular panels enclosed by a thick wooden frame running
motifs formerly produced in wood. Many a times it excelled vertical and crosswise. The door panels are either plain, carved
the wood carving as the nature of the material enabled them to or perforated with jali work. In temples they are very elaborately
produce some of the artistic forms and motifs which could not be carved with images of deities or overlaid by intricate geocentric
worked so well in wood. designs. The main gateway of wealthy households is very large
However, they have not been able to reproduce in stone the and massive. It is constructed on the same design but is provided
numerous motifs and designs carved on wooden brackets. A with a small window gate for entrance and exists when the main
fanciful combination of floral scrollwork, animals, birds, human door is closed. The front doors were profoundly ornamental. It
figures and deities inter mixed with intricate geometrical designs became a kind of symbol for prestige and prosperity. It became

44
the identity of the house. Doors demonstrate not only incredible
craftsmanship and aesthetics but in their original settings, reveal
information about their owners. The carving on the door shutters
and lintel of the house and the different grills and shutters are
the ways in which the entrance door is ornamented. The idea of
putting a decorated carved door is constant in all houses. The
grills and internal doors were often the same but the front door
is more decorated.
The torans (kangari), if found, were mainly on the ornamental
door shutters and the grills are an example of carefully crafted
entities. This is done to differentiate houses and symbolically
identify one’s territory. The columns that curtained the courtyard
(osari from outside/street) too were ornamented. The wooden
plank on the lintel over the door frame has some floral decoration
with the image either of Ganesh or Gajlakshmi in the center. The
act of placing images of deities is similar to evoking the god in
the beginning of a ritual. The upper corners of the door frame or
todla are either plain or ornamental.
Windows The windows are either built in or projected. . The
window frames on the ground floor are done in a simple style
with carved wooden planks with iron rods or band jalis fixed in
the frame to provide security and protection. The wooden plank
utilized in the window has exquisite floral designs carved with
interstices left for air and light. At Mundra another important
feature is the zarokha or the balcony which helps to relieve the
monotony of plain walls. On the upper storey, the facade has
projecting windows, the intervening portion being panelled either
by relief or pierced lattice work. Inside the house the ceiling
has not often received good attention. However, in the late 19th
century, ceilings of houses of wealthy people displayed a variety
of geometrical designs in wood or paintings.
Jali work, one of the varied innovations which the architects
have devised and introduced very liberally both in the house and
temple architecture. It is the form-for a perforated stone or wooden
lattice screen, usually with an ornamental pattern constructed
through the use of calligraphy, geometry or natural patterns. This
form of architecture is common in indo-islamic architecture and
more generally in Indian architecture. Ornamental as well as for
utilization, it is the product of the peculiar climatic conditions
of the region where bright sunshine and blazing heat are the
characteristic features of a tropical country. This device offered
shade and coolness and also ensured protection from oppressive
heat and excessive light and ensured adequate light, ventilation
and air. However, such Jalis are seen at a very few places in
Mundra and Mandvi. The design of jalis varies as per the financial
capacity of the owner of the building. Starting from the modest
beginning of introducing aperture in walls enclosed by wooden or
bamboo chips or bricks, the jali has developed as the most artistic
feature of building construction by implementation of pierced
stone or wooden screens.
This jali work which adorns the dwellings consists of a series
of square openings filled in with tracery or scrolled plant forms,
birds, animals, human figures and geometrical designs. For the
women observing the purdah system, the pierced screen was a
great advantage as it enabled them to attend the functions unseen
by others.
The pillars which support the upper floor either stand on a
45
raised otla or a platform are built in the wall.They are mostly
square but not infrequently round and grooved. Sometimes
tapered as they go upwards. The capitals, struts etc. are the most
common objects of ornamentation. From the simplest to the most
decoratively produced they are ornamented at the top either by
half rounds or geometric designs. The frieze and capital at the top
frequently bear floral and geometrical patterns. The two devices
in the upper storey are either pillars with or without struts, joists
or projecting brackets. The artist has shown the greatest ingenuity
and fancy in the carving of brackets where in foliage, geometrical
designs. Birds, animals and human forms are interwoven. The
craftsman has found in the brackets a very fertile field for the
manipulation of his art.
DELO Seen at many places in Kutch it is a block where an
enclosed open space is separated from the street by a gate. The
delo is the vernacular house type spread particulary in Kutch. It
is often situated to one side at right angles to the street and has a
courtyard enclosed by a high wall. The entrance is through a single
gateway opening onto the street. Each delo is a self-contained
autonomous unit, isolated from the immediate neighbors. The
typical delo house consisted of two adjacent orados (rooms) with
an open veranda called an osari in front. It has greater width and
a narrow depth.
The greater width corresponded to a wide yard which was
useful for stabling animals. The kitchen was located in a corner
of the front veranda visible from the courtyard and entrance.It
also has the water storage (paniyaru) facility next to the Kitchen.
The roof of this kind of the house is invariably sloping covered
with (naliya) clay tiles. Some areas were left flat (known as
aghasi) which were used for sleeping outside in summer and for
several domestic activities. The courtyard opens into the parsaal/
osari. It is the place where the family members sit and rest and
carry out other household activities. Sometimes a swing is placed
in the Osari. In one corner It also has a staircase connecting to
the upper floor. The osari opens into the inner rooms called ordo.
On the upper floor was a room known as a baithak where guests
were seated. This room overlooks the street.
PEGION HOUSE Built as an act of piety by philanthropic persons,
a chabutaro or pigeon house serves as a watering and feeding
place for birds. Often placed in a chowk it is the common feature
of towns and villages of Kutch. The Chabutaro at Sinogra was
built by Seth Khora Ramji Chawda shows the unique architecture
and skill of Mistris of Kutch. The wood work also includes pieces
of furniture .and articles of decorative use. In the past, in Kutch,
they have become popular objects of decoration by wood carvers.
These articles depended on the mode of living of the people.
Under the western influence in the 19th century chairs, sofa
sets, cupboards with inlaying of ivory or wood from Ker tree,
dining tables were introduced. However, for the common man
pat, bajothh and julla (swing) were introduced. They were the
essential part of the furniture required in the house.
Havelis/ Mansions built by wealthy merchants can be seen
in the port cities of Kutch influenced by the regional style on
gates, doors and windows while the basic architectural style is
based on the traditional Gujarat style. Elements such as wooden
chambers and tiles are thought to be the influence of the Indian
Ocean Trade. It indicates that the construction of residential
buildings in Kutch was carried out through the unique cultural Swali Families are adorned with beautifully carved brackets and
exchange with these coastal areas. On the Eastern African pillars to support the upper floors. In Mundra, the porcelain grills
coast, it is observed especially in Zanzibar and Mombasa that found on the terrace walls of Swali families and the Navlakho
the doors and verandas were similar to those found in Kutch. bungalow, are not seen in the entire region. The buildings situated
Those are the evidence of the propagation of the Kutch house in coastal towns of Mundra, Mandvi, Anjar and some villages of
style which spread to the Indian Ocean due to the mercantile Abdasa region, comparatively, were more decorated than other
activities of Kutchhe traders. Under the western influence a towns and villages located in the hinterland. At many places the
room known as diwankhana was added on the upper floor of ceilings were embellished with European motifs.
the house as a men’s domain. The place offered privacy for the The specimens of wood and stone carving in the buildings
business related discussions as well as for the entertainment. constructed prior to the 18th century are not found to exist to
In the affluent houses the walls of this room were covered with this day because of the many earthquakes that occurred in the
either large size mirrors or murals. The wooden ceiling of this 19thcentury.Unfortunately many of the urban dwellings now are
room was adorned with paintings and chandeliers of various being demolished to give way to new modern structures which
sizes. It became the sign of aristocracy and symbolized high are mostly devoid of any ornamental motifs.
status and the wealth of the owner of the house.
The ornamental architecture of Kutch can be divided in
three broad categories, namely wood work, stone work and the
painted ceilings and walls. The elements of the house where the
decoration was carried out were doors, todlas, lintel level of
doors, door frames, column heads (capital) and the base, second
floor columns, brackets and windows. In the front elevation the
pillars include their bases (kumbhi) and the balcony. The motifs
as the decoration were used presenting the locally popular flora
and fauna along with figurative sculptures. Among the flora
which have commanded popular appeal are certain trees, creepers
and flowers. Among the depiction of flowers the most depicted
one was the lotus in a variety of forms. The artists were always
particular to choose for their motifs subjects which have great
religious significance, when expressed through the medium of
symbols. In addition to its being the favourite flowers of goddess
Lakshami, the lotus among flowers is beauty incarnate. It has
colour, form, design, charm and beauty, all its own leaves,
creepers, branches of trees all assume new shape and spirit
under the inspire chisel of the carvers as it appears from the
beautiful wood carving. The fauna presented a variegated array
of birds and animals such as peacock, parrot and wild as well as
domesticated animals. Among them are lions, alligators, horses,
cows and elephants.
CONCLUSION/OBSERVATION The Kutch wood carving
is simpler than the Gujarat carving which is more intricate.
However, it has a unique feature of the placement of carved
wooden plank on the lintel level of the door jambs, which are
made of stone and duly carved. The windows too are adorned
with such planks. Sometimes in a more affluent house a carved
stone slab is placed on this plank.
However, the elaboration of carving differs from one place to
another. More carved brackets are found on the buildings at Bhuj
and Mundra. In Deshalpar (kanthi) village more stone work with
depiction of flora and fauna is observed. The wooden planks,
on lintel level, found in this village are having more detailed
carving. The buildings at Mandvi and Sayra have large pillars
to support the upper floor with the addition of iron grills with
different symbols including the front profile of Queen Victoria.
Such grills in stone as well as iron are found at Anjar and at
Nani Khakhar village. However, the brackets observed there are
simpler than the other places. The old Swaminarayn temple, the
residence of Jamadar Fateh Mohamad at Bhuj and the buildings of

46
 Architect
Shrirajsinh R. Gohil
Kutch as Architectural
Maestros Shaping Time
n the annals of history, the illustrious Jadeja dynasty
I bestowed upon the arid landscapes of Kutch an enduring
legacy of grandeur and architectural marvels. It was in the year
1549 that the visionary ruler, Rao Shri Khengarji I of Kutch,
surveyed the vast expanse of Kutch and laid the foundation
of Bhuj, a city nestled at the foothills of Bhujiya Dunagr,
proclaiming it as the regal capital of the realm.
From the era of Rao Khengarji I to the distinguished reign
of the last Maharao of Kutch, Maharaosaheb Pragmulji III, the
Jadeja dynasty wielded immense influence and made indelible
contributions to the realm of Kutchi Architecture. The inception
of this architectural odyssey can be traced back to the visionary
Khengarji I, attaining its zenith under the sagacious rule of
Maharao Lakhpatji and Maharao Pragmulji II. Subsequently,
under the discerning stewardship of Maharaosaheb Pragmulji III,
the legacy experienced a renaissance, marking a glorious chapter
in the architectural tapestry of Kutch.
Let me take you to the regal journey through time as we unveil
the architectural opulence and enduring contributions of the
Maharaos of Kutch, each a luminary in their own right, shaping
not only the physical landscapes but also the very essence of
Kutchi Architecture.
BHUJ GENESIS
RAO KHENGARJI I & THE BIRTH OF BHUJ In the chronicles
of antiquity, the strategic selection and meticulous identification
of Bhuj’s location, as attributed to the sagacious Rao Khengarji
I, emerge as a testament to visionary governance. Per folklore,
the nomenclature ‘Kutch’ finds its origins in the distinctive
landform resembling a tortoise shell (Kachhap), where the central
expanse rises elegantly before gently descending on all sides.
The execution of a survey in the 1540s to precisely pinpoint
the elevated center point amid this topography is considered an
engineering marvel of its time.
In a microcosmic context, Bhuj unveils itself as possessing
a saucer-like configuration, ensconced by hills, with the terrain
gracefully descending toward the center, where the commissioned
Hamirsar lake resides. Within the arid embrace of Kutch, where
water is a scarce commodity, this deliberate design imparts a
natural water catchment area to the city, proving invaluable
during drought years. Such prescient urban planning, executed
in an era when such endeavors were Herculean, reflects the
visionary acumen of Rao Khengarji I.
Beyond the realm of Bhuj, Rao Khengarji I’s indelible legacy
47
extends to Mandvi, where his far-reaching vision manifested in
the establishment of one of Kutch’s foremost ports. This maritime
hub, conceived under his stewardship, burgeoned over time,
endowing Kutch with a formidable presence in global maritime
trade—a testament to the enduring impact of Rao Khengarji I’s
strategic foresight and profound contributions.
FORTIFYING LEGACY
MAHARAO DESHALJI’S MAGNIFICENT FORT COMMISSIONS
& SACRED PILGRIM CONSTRUCTIONS In the era spanning
1718 to 1752, Maharao Shri Deshalji I, a sagacious sovereign
of Kutch, demonstrated unparalleled foresight, recognizing the
intrinsic value of fortified structures and sacred pilgrimage sites.
His judicious governance and adept statecraft not only ushered
in a period of prosperity but also facilitated the flourishing of
trade within Kutch. Leveraging the economic vitality of his
domain, Maharao Shri Deshalji I undertook the ambitious
commissioning of the resplendent Bhujiya Fort—a testament
to his profound architectural understanding and visionary
infrastructure planning.Situated upon the shifting tectonic plates
of Bhuj, the construction of Bhujiya Fort required meticulous
architectural expertise. Maharao Shri Deshalji I conceived the
fort as a fortified township enclosed by formidable walls, replete
with water tanks, garrisons, barracks, and concealed tunnels.
This strategic design ensured the safety of citizens during times
of conflict, epitomizing Maharao Shri Deshalji I’s commitment
to the welfare and security of his people. Simultaneously, the
indomitable ruler commissioned the Bhuj Fort, introducing
enhanced urban planning that interconnected streets, main roads,
and crossroads. This masterful town planning provided accessible
marketplaces for diverse trades and dedicated residential areas
for the multicultural Kutchi community. Noteworthy within this
blueprint was the creation of a network of interconnected wells,
emblematic of Maharao Shri Deshalji I’s meticulous attention to
civic infrastructure.
Expanding his visionary endeavors, Maharao Shri Deshalji
I commissioned eight additional strategic forts, including those
in Mundra, Mandvi, Adhoi, and Anjar. He diligently continued
the legacy of trade town expansions initiated by his forebears.
Concurrently, the esteemed sovereign left an indelible mark along
the coastal belt by commissioning pivotal temples in Narayan
Sarovar. Beyond their spiritual significance, these temples served
as bastions fortifying Kutch’s coastal presence.
Demonstrating a global perspective, Maharao Shri Deshalji I
extended Kutch’s influence by commissioning the Kutchi Fort on
an island near Okha. Additionally, he established Rayma Bazaar
in Sindh, fostering trade along the Silk Route and providing a
platform for Kutchi traders to engage with overseas markets.
Maharao Shri Deshalji I’s multifaceted vision and strategic
initiatives resonate as a cornerstone of Kutch’s regal legacy.
MAHARAO SHRI LAKHPATJI
ARCHITECTURAL MAESTRO, ARTISTIC VIRTUOSO,
POETIC LUMINARY – A GLOBAL RENAISSANCE IN KUTCHI
HERITAGE In the epoch of Maharao Shri Lakhpatji’s illustrious
reign (1752-1761), a profound passion for architecture, music,
art, and poetry ignited the cultural landscape of Kutch. Under
his enlightened patronage, a cadre of skilled craftsmen embarked
on a transformative journey to Europe, guided by the sagacious
Ramsang Malam. These artisans, hailing from the heart of
Kutch, immersed themselves in the artistic traditions of the
continent, mastering the nuances of delft tile craftsmanship in the
Netherlands, the delicate art of glassmaking amidst the Burano
Islands in Italy, and an array of refined crafts in Belgium.
Upon their return, infused with newfound skills and
48
inspirations, Maharao Shri Lakhpatji orchestrated a pinnacle
of architectural splendor – the Aina Mahal. Revered as an
architectural jewel in the annals of the Asian subcontinent,
Aina Mahal stands as a testament to Maharao Shri Lakhpatji’s
visionary spirit. This resplendent palace is distinguished by its
masterful glasswork, intricate wooden detailing, and impeccable
spatial planning tailored to the nuances of the local climate.
Notably, the Kutchi rendition of delft tiles graces its surfaces,
creating an enchanting tapestry of artistic ingenuity. Aina Mahal’s
radiance transcends the physical realm; it was believed that the
mere illumination of a single candle within its hallowed halls
could suffuse the entire palace with an ethereal glow, a testament
to the judicious placement of glass and mirrors
In addition to the opulence of Aina Mahal, Maharao Shri
Lakhpatji extended his visionary endeavors to the embellishment
and expansion of Nagarkhana Naka, imprinting his regal seal
upon the city’s architectural canvas. Thus, the legacy of Maharao
Shri Lakhpatji endures – a legacy defined by a harmonious fusion
of artistic excellence, architectural grandeur, and a profound love
for the cultural heritage of Kutch.

REGAL VISIONS UNVEILED: MAHARAO
SHRI PRAGMULJI II’S ARCHITECTURAL OPULENCE
In the annals of Kutch’s regal chronicles, Maharao Shri
Pragmulji II, whose reign spanned a mere 15 years (1860-
1875 A.D.), orchestrated a legacy of enduring architectural
prowess. Amongst the architectural marvels he bequeathed to
history stands the resplendent Pragmahal, a masterpiece that
transcends time. This Gothic architectural gem, a testament to
Maharao Shri Pragmulji II’s visionary spirit, was the first of its
kind in the western sub-Asian continent. Adjoining this opulent
palace, a towering clock tower, engineered with innovative
masonry techniques, withstood the seismic tests of centuries.
Quarried from mines scattered across Kutch, its stones found
companionship with imported Italian marble, marking the
inaugural collaboration between Kutchi craftsmen and Italian
artisans. The Pragmahal, renowned for its intricately carved
detailing, serves as a cultural tableau where Kutch’s heritage
harmonizes with Italian influences.
In the reverberations of Maharao Shri Pragmulji II’s
architectural legacy, the echoes of Western architectural
49
references extended to the Alfred High School, gracing the
banks of Hamirsar with its notable presence. Beyond the realm of
architectural splendors, Maharao Saheb Pragmulji II unfurled his
visionary mantle upon the landscape with the engineering marvel
of the Chadva Rakhal dam. Surveyed and situated on the natural
ridge of the Chadva Rakhal Nature Conservancy, this colossal
dam altered not only the physical panorama but also the micro-
biodiversity and climate of the region. Amidst the arid climate of
Kutch, this man-made marvel, standing proudly for four decades,
has never succumbed to desiccation. It stands as a testament to
the indomitable spirit of Maharao Shri Pragmulji II, forever
shaping the tapestry of Kutch’s history with his formidable vision
and engineering prowess.
MAHARAO SHRI VIJAYRAJI: ARCHITECTURAL SPLENDOR,
MARITIME VISION, AND URBAN RENAISSANCE IN KUTCH
In the annals of Indian rulership, Maharao Shri Vijayraji
stands as a pioneering visionary, a trailblazer in the pursuit of
modern urbanization and town planning. His foresight marked
the inception of Kandla Port, a testament to his strategic acumen,
now standing as one of the paramount ports in 21st-century
India. Beyond maritime achievements, Maharao Shri Vijayraji
orchestrated a transformative urban landscape by founding
the twin towns of Gandhidham and Adipur in Kutch. These
townships, a beacon of modernity in pre-independent India,
reflected his commitment to providing proper infrastructure
and spaces for future generations, especially settling the Sindhi
community.
Noteworthy in his architectural patronage, Maharao Shri
Vijayraji commissioned the Summer Palace at Mandvi, a coastal
gem that epitomizes cultural amalgamation. This regal abode
seamlessly weaves together architectural styles from Rajputana,
Bengali, Mughal, and more, showcasing an unparalleled diversity
that mirrors the ruler’s broad cultural appreciation. The palace’s
scale, ingeniously designed to accommodate these various
architectural influences, stands as a testament to Maharao Shri
Vijayraji’s commitment to architectural grandeur.
Displaying a profound connection to nature, Maharao Shri
Vijayraji, with his personal affinity for botany, embarked on
a monumental project. He personally engaged in developing
a sprawling 450-acre orchard on the sandy beaches, a venture
that remains a landscaping marvel even by contemporary
standards. His enduring commitment to intricate landscaping
on such challenging terrain underscores the ruler’s dedication to
harmonizing nature with regal splendor.
In the legacy of Maharao Shri Vijayraji, the modernity of
Gandhidham and Adipur, the strategic significance of Kandla
Port, and the timeless elegance of the Mandvi Summer Palace
collectively narrate a saga of foresight, urban ingenuity, and a
regal commitment to cultural diversity.
THE LAST MAHRAO OF KUTCH PRAGMULJI III: THE KUTCHI
ARCHITECTURAL REVIVAL AND PHILANTHROPIC LEGACY
It is a privilege to have personally witnessed the architectural
stewardship under Bawasaheb, affectionately regarded by
his loved ones. Maharao Saheb Pragmulji III is hailed as the
torchbearer of the revival of Kutchi Architecture in modern-day
India. Alongside HH Maharani Saheb Pritideviji, they dedicated
themselves to the preservation and accessibility of the royal
family’s palaces and architectural wonders for the common
populace. Tragically, the seismic impact of the 2001 earthquake
resonated through the palatial structures of Kutch. From his
personal coffers, Maharao Saheb Pragmulji III prioritized the
restoration of Pragmahal and Vijay Vilas for the public before
attending to his residence, Ranjit Vilas.
In 2018, Maharao Saheb Pragmulji III embarked on a tribute
to his wife, Maharani Saheb Pritideviji, by commissioning the
Sri Shakti Sthal. The original design featured a main temple
adorned with a distinctive pyramidal stone roof. Despite the
global challenges posed by the 2020 pandemic, Maharao Saheb
Pragmulji III expanded the project magnanimously. Adding 52
small temples of deities, a residential complex, temple dwar,
and kund, the initiative provided crucial financial support to
numerous masons from nearby villages during the challenging
times. Beyond its unique pyramidal roof, the temple stands as a
stone tapestry of India, utilizing various stones from across the
50
nation in diverse forms.
Another noteworthy commission was the Sukh Sadachar
Dwar. The Darbargadh Bhuj, visited by numerous tourists each
year, faced inconvenience due to its narrow entrance. Maharao
Saheb addressed this with the commissioning of a new fort gate,
constructed from repurposing the rubbles from the earthquake.
The central arch and gateway were executed with Khavda
Limestone, employing an innovative Rubik’s Cube technique to
withstand seismic forces.
Continuing the visionary legacy, Maharani Saheb Pritideviji
commissioned the Pragmahal Atelier in the old administrative
block on the south fort wall of Darbargadh Bhuj. This restoration
included modern infrastructure, providing a platform for Kutch’s
artisans. Plans for the restoration of Ranivas are currently
underway, progressing through the meticulous documentation
stage, aligning with the enduring vision set forth by Maharao
Saheb Pragmulji III.
 Harappan Site
Dholavira: Proto to
Written History
Dr. Ruchira Maheshwari
uman biology, satellite imaging, geology, dating,
H archaeology, material culture science and living traditions
around Dholavira has revealed amazing facts about UNESCO
approved Harappan site in state of Gujrat in Modern India that
lies almost exactly on Tropic of cancer. A revision of Dholavira
heritage was through decipherment of very first humankind “true
writing system (HTWS)” that was in use for a very long time
(around 2000 years from 3500 BCE to 1300 BCE) and across a
very large (million plus square kilometer) region. The Harappan
letters were deciphered through understanding of speech biology
related to cancer head and neck cancer; one of the most common
cancer types in India.
Dr Puneet Gupta (MBBS, MD DNB DM MBA) is a senior,
qualified, cancer super-specialist of India who has furnished
innovative Human Biology Hypothesis & cracked the enigma
of Harappan Writing System. Dr Gupta was instrumental to
start three cancer teaching and training programmes in India for
very first time including 1. Cancer Medicine DrNB (Diplomate
of National Board) from 2001; 2. “Cancer Psychology Diploma”
from 2022 ;3. “Cancer Nursing Diploma” approved by Nursing
council of India. Presently he is serving as Chairman Asian
cancer care services as well as DIRECTOR training DrNB cancer
medicine at Delhi NCR India. He wishes to start a “Diploma in
Pharmacology oncology” in India for very first time in upcoming
months of the year 2024.
Dr PG accidentally discovered the secret of the “Harappan
writing system” using “Human biology” while treating his patients
suffering with Head and neck cancer. He noticed that “distorted
symmetry of human speech organs” led to loss of specific sounds
& when the “symmetrical functionality” of the articulating part
51
recovered so recovered the missing speech sounds. Later while
seeing a film on UFO that showed “symmetrical letters” itched
on an Unidentified flying object (UFO) that landed in a UK
Airforce base during cold war (movie OUT OF THE BLUE).
Later came his eureka moment when Dr PG joined the dots of
1) “symmetrical” letters on UFO; 2. “symmetrical” writings
on Dholavira board; 3. human speech sounds produced by
“symmetrical” movements of human speech organs. Therefore,
based on concept of “symmetry” Dr PG evolved biological
Rosetta stone of reconstructed “symmetrical” Harappan letters”.
Thus, it is vital to appreciate that all ten letters on Dholavira
board are “symmetrical”.
Dr Gupta model of “biological Harappan letters” yielded
a “Harappan true writing system” (HTWS) that evolved from
“abugida” to “alpha syllabary” (with as well as without dia-
critics). Overall evolved HTWS had a) consonants; b) independent
vowel system (as required for abugida writing system) and c)
dependent vowels or dia-critics (required for alpha syllabary dia-
critic writing system). HTWS was used for over two thousand
years (3500 BCE to 1300 BCE) all over western India over a
vast region that later modified into many “post Harappan (that
is after 1300 BCE) daughter Alpha syllabary diacritic writing
systems” of ancient India (1300 BCE to present). To summarize
the finding, Dr Gupta cracked the full “Harappan alpha syllabary
(with and without diacritics) that was the pinnacle of Harappan
writing system. He has not used “Rebus technique” or “logo-
pictograph” related guess work to decode vocabulary.
Dr Gupta further decipherment of Harappan writings in overall
Harappan Heritage and Dholavira in specific (as being the first
UNESCO designated Harappan site of India). The complete work
is nicknamed as Dr Gupta Harappan Code (DGHC 2023). The
Dholavira writings yielded information as 1) Dattatreya tradition
details in Dholavira Board. The inscriptions declare that “this
dwelling is blessed by Lord Dattatreya”. We must understand the
importance of this inscription as Dattatreya, Parshuram and King
Kartavirya-arjun traditions revealed in other DGHC 2023 works
establish the placement of just, kind and appropriate rulers to
govern the ancient land of Bharat. The Parshuram and Kartavirya
traditions are well rooted in south India below Narmada river
especially along Western Ghat hill ranges. 2) The Dholavira stone
writings mention that “one must uphold the path of truth firmly”
3) Dholavira seal reveals Dattatreya tradition (Figure 2) that
mentions an extraordinary unique aspect of Dattatreya tradition
that is arrival of three cosmic powers of Brahmaa, Vishnu and
Rudr from “Akaash Marg “ as and when recalled by blessed
worshipper. If the blessed worshipper is the ruler, then it favors
the concept of “priest King”. 4) International seal (Harappan?
Dholavira?- Iraq, Sumer seal) as depicted in Figure 2 reveal
Dattatreya and Mata Lalitha Tripura Sundari tradition. Mata
Lalitha Tripura Sundari is uniquely associated with a) Shodashi
mantra tradition (16 letter mantra that too is likely source for
16,32, 64 weights system used for making measuring weights in
Harappan times); b) Shree Vidya tradition of Tantra; c) sugarcane
and arrows with flowers, both of which are also closely associated
with “deity of lust and passion” named Kaam-dev.
5) Many Dholavira seals show cauldron which Dr Gupta has
decoded as high-end aerodynamic tool made of silver being used
as a very specialized “Whorl fumigation” using special bark,
wood, and sap of trees to create a thick smoke that is sucked in
through tapering air tubes made by pressing together two silver
sheets (one over another).The final outcome is an whorl of smoke
mimicking a rotatory disc.
6) Many Dholavira seals reveal a composite animal that depict
a mix of many animals (composite conglomerated mythological
animal) has been decoded by DGHC 2023 as depicting the
journey upto Kingdom of divine light or Brahm-pur or Brahm-
lok; nicknamed in various Hindu traditions as “Moksh Marg”;
or “Devyani Marg”; or “Akaash Marg”.Simply, these different
types of animals are thereby “celestial stations” that one comes
across in deep space journey during Samadhi unto the Kingdom
of Divine light a) The Tiger (hind leg strips and claws) depict
the Mula nakshatra (thereby the ancient land people were named
MALUHAN; DGHC code); b) the Elephant (trunk) depicts the
Purv-ashadha nakshatra; c) the Deer or Markhor depicts the
Mrig-shira nakshatra; d) the Water Buffalo (horns) is the vehicle
for Yama, the deity of death ;e) poisonous snake Vasuki ; d) & e);
both depict the death or immortal domain; finally f) Rhino (horn
and skin pattern) depicts the Immortal domain or Brahm-pur.
This Harappan composite animal tradition still depicted across
all Hindu worship places across Nepal; Tibet; all over North as
well as South India called Gandaki Yalli and in Orissa as Nav-
gun-jara.
In revealing the overall fabric of Harappan society, beyond
Dholavira, Dr Gupta Harappan Code (DGHC) 2023 facilitated
the ancient pre-history of India transformed into written history
for about two thousand years come alive (3500 BCE to 1300
BCE). His total work beyond Dholavira, reveals Harappan
society as multifaceted culture of 1) Harappan Tantric tradition;
2) Harappan Dattatreya Avadhoot tradition inscriptions all across
Harappa, Mohenjo-Daro, Mehrgarh, Sanauli, Banawali, Kali
Banga, Dholavira, Bhagpat etc; 3) Harappan Vedic inscriptions 4)
Harappan Jain inscriptions; 5) Harappan Shaivya inscriptions; 6)
Harappan Vaishnav inscriptions (mantras); 7) Harappan Kartikeya
inscriptions; 8) Harappan Adi Tatav and Harappan Mata Tripura
Sundari related inscriptions. Adi Shakti & Adi Purush is the
supreme mother & father in Hindu pantheon having spiritual
divine Brahm body (not Brahmaa) alone whereas Sda Shakti and
Sda Purush are second last state having dual personas that is both
spiritual as well as physical bodies like shape-changers.
Adi form is considered the one that exists with or without
52
related material domain. “Adi Purush” (Brahm Tatav or
Dattatreya or Adi Avadhoot or Adi Vishnu or Adi Shiv) has
combined power of three that is Brahmaa, Vishnu and Rudr.
Similarly, “Adi Shakti” has combined power of Brahmi shakti,
Vaishnav Shakti and Shaiv Shakti. Thus, Adi Mata is known to
have related incarnations into the material world that include
Adi-Durga, Adi-kali, Adi-Lakshmi, Maa Saraswati, Mata Sita,
Bhadrakaali and other deities. Adi Tripura Sundari form is one
of the forms of Shakti related to Adi-Shiva form whereas Sda
Tripura Sundari Shakti is related to Sda Shiv shape changer form
and belongs to Kula tradition and Sri Vidya tantra traditions.
Simply, Adi Mata; Mata Chamunda; Mata Lalita Tripura; all three
are closely associated with Dattatreya tradition; 9) Harappan
Medical inscriptions; 10) Harappan Mathematical inscriptions;
11) Harappan Business inscriptions; 12) Harappan Art (Yalli &
cauldron).
Dholavira Seal Showing same leaf-like letters as on
Dholavira Board
Dr Gupta presented his paper on Harappan Writing System
at 1) National seminar on Harappan Writing System organized
by ASI Chief Dr Manjul at Greater Noida Knowledge Park
Delhi NCR in Feb 2023; 2) National seminar on Ancient India
writings & coinage at Constitutional Club of India as a second
speaker after ASI Chief Dr Manjul. He did a short certificate
course on Harappan culture online under DR SHINDE &
met him in person at National seminar on HWS 2023.Dr PG
has published 11 papers as well as videos related to Harappan
Heritage in academia.edu. He publishes under the nickname Dr
Gupta Harappan code (DGHC). (https://independent.academia.
edu/PUNEETGUPTA75/Papers) Also, an animation was made
by his son named Puru titled “Harappan Heritage and writing
system unveiled; enigma cracked; conundrum decoded”.
He has been one of the main scholars in 1) One Hour GUJRAT
DOORDARSHAN DOCUMENTARY on DHOLAVIRA; 2) One
half hour documentary by Outlook RENDEZVOUS programme
on Dr Puneet Gupta as expert guest. Dr Puneet and son (Puru),
duo, went to Dholavira and made the startling discovery of
Dattatreya tradition still being practiced in places nearby to
the UNESCO designated Dholavira Harappan site. The nearby
village had a 90-year-old village priest named Dadoobha sohdha
who was practicing Dattatreya tantra and showed the traditional
Siddh Chimta to.
The elderly priest son Mr Bharat is now responsible for the
Dattatreya and Chamunda Mata worship and day to day rituals
at newly constructed village temples. As the old priest in his last
days could not visit the actual Dattatreya temple at the top of the
Holy Hill called (Bhan-jano or Bhan-jado) therefore the village
people built two temples at base of the Bhan-jado. However,
he told me that he used to regularly visit the Holy Dattatreya
Shikhar temple that has a holy Trident at worship place likely
3000 years old as reveled by his elders. There used to be a festival
where village people worshiped “Dattatreya” deity nicknamed as
“Phanjada Dada” on one day just before the dark moon of Diwali
festival. Currently Holy Hill remains surrounded all around by a
water body year around except for a few months. The old priest
recently died seven months back.
Presently villagers usually worship at two temples at base of
main Island. One temple is for Dattatreya (with three composite
faces and three composite headgears, that is the iconography for
three main Hindu Vedic pantheon deities called Brahmaa-not
Brahm, Vishnu and Rudr) along with Narayan Shila. Another
temple is for Chamunda Mata. The priest told me an ancient
tradition that the “Dattatreya seeker” must pass through the
divine challenges posed by “Mata Chamunda” and “Yogni” then
alone one gets blessings of Adi Avadhoot Dattatreya.
Dr Puneet has presented link between ancient Harappan
spiritual heritage and human biology through recently published
book with world first title APPLIED SPIRITUAL BIOLOGY by
famous Jaypee brothers and medical publishers, Delhi India 2022.
(Launched by Honorable minister Mrs. Smriti Irani 2022). The
title is available in Flipkart. Dr Gupta is preparing an upcoming
international paper and digital application on Harappan writing
system. Now one can teach Humanity first true writing system
to children world-wide as and when the Harappan writings are
translated in all major living scripts of the world.
Also, children of India now may read Indian heritage as
India proto-history transformed into documented ancient history
and Sanatan tradition (letter by letter) from 3500 BCE to 1300
BCE. The Harappan writing system later gave rise to daughter
northern (Lalit-Vistara related Brahmi of around 600 BCE;
Ashokan Brahmi of 200 BCE, Gupta Brahmi of 400 AD) as well
as daughter southern (Tamil Brahmi of 600 BCE, Sri Lankan
Brahmi OF 600 BCE) scripts beside around 100 scripts of Asian
continent including Iran, Iraq, Afghanistan, Pakistan, Myanmar,
Indonesia, Java, Japan, Cambodia especially those scripts that use
alpha syllabary dia-critic (independent vowel) writing system.
The writing systems of ancient India thus was a continuum
as HTWS (3500 BCE to 1300 BCE) and after 1300 BCE
transformed into daughter scripts to represent same old Sanskrit
like speech sounds with different local vocabularies including
1) ancient Brahmi of 600 BCE(mentioned in Lalit-vistara book
that script was one of 64 writing systems prevailed during Lord
Buddha childhood); 2) Sri Lankan Brahmi of 600 BCE was with
HTWS letters and sounds; 3) ancient Tamil Brahmi of 600 BCE
with modified HTWS letters and sounds 4) Maurya Brahmi Alpha
Syllabary Diacritic system 5) Prakrit language with modified
loco-regional vocabulary however with HTWS related diacritics;
letters & sounds) 6) Pali was without diacritics however with
similar letters & sounds as parent HTWS language 7) Kushan
Brahmi (100 BCE) Alpha Syllabary Diacritic 8) Gupta Brahmi
Alpha Syllabary Diacritic system to write Sanskrit vocabulary
(300AD-500 AD); 9) Sanskrit sounds in Devnagari lipi (around
700 AD); 9) around 100 Asian scripts (700 AD to present)
with diacritics plus similar sounds as HTWS & corresponding
53
modified letters as per original parent HTWS. However, different
Asian languages were using very different vocabulary with age-
old writing system of using the very same sounds and diacritics
as in parent HTWS.
Thus, overall Dr Gupta revelations put an end to North
and South India divide as the composite Harappan traditions
of 1) Dattatreya three face &/or three composite headgear
iconographies ;2) Lalitha Tripura Sundari Mata with sugarcane
iconography & Shree Vidya mantra;3) Avatar Parashurama in
Mehrgarh seal; 4) King Karta-virya-arjun of Madhya Pradesh in
Kali Banga artifact reveal connect directly. Whereas the indirect
(non-excavated but mentioned in traditional holy texts) ancient
connects of Dattatreya traditions include; 5) Rishi Attri (father of
Datt Guru and one of the authors of Rigveda especially Chapter
5); 6) Rishi Vashist, Rishi Vishav-mitra, Rishi Bhardwaj (are one
of the authors of Rig Veda); 7) King Sudas (son of King Divodas)
who won the “war of ten kings” as mentioned in Rigveda that
happened across Ravi river.
Dattatreya tradition is also related with origins of Chander-
Vanshi & Surya-Vanshi clans of India. In summary, the
Dattatreya tradition of past and present thus connects hundreds
of places across Nepal, Tibet, west India (Harappa, Mohenjo-
Daro, Banawali, Kali Banga, Mehrgarh; see academia.com);
east India; south India along western ghats (especially Sahyadri
Mountain ranges where Dattatreya frequented & his disciple
Parshuram mastered Tripura Mata related Shodshi mantra. Also
the Dattatreya tradition even today flourishes as different sects in
India like Mahanu-bhav panth of Maharasthra; Datt Sampradaya;
Nath Sampradaya; Baba Balak Sampradaya of Himachal.
Finally, the DGHC 2023 decoding of ancient Indian heritage
shall; 1) abridge the North and South India divide as now it
is clear that there exist an integrated Dattatreya, Parshuram,
Kartavirya-arjun traditional continuum over long time along
with a common parent ancient Harappan true writing system; 2)
redeem the status of Vishav Guru to Mata Saraswati who is the
deity of wisdom and knowledge (whose another name is Brahmi
and thus the ancient Indian script was named in her honor as
Brahmi)
 સાચા અથર્માં સ્��તને અમર
બનાવતું સંગ્રહાલય એટલે
ગુજરાતની ધરતી તેની પરંપરાગત સંસ્કૃ ￵ત, અથાગ ઇ￵તહાસ, અને પ્રાદે ￵શક
સ લોકો વડે ધબકે છે. અને ગુજરાતની આ ધરતી પર એક અમૂલ્ય અને
અ￵વસ્મરણીય રત્ન સમાન છે ભારતનું સૌથી ￵વશાળ અને એક માત્ર સ્�￵તવન ભૂકંપ
સ્મારક અને સંગ્રહાલય.
કચ્છ પ્રદે શમાં ભૂજ શહે રના પ્રખ્યાત ભુ�યા ડુંગર પર �સ્થત સ્�￵ત વન ૨૦૦૧નાં
ભૂકંપમાં �વ ગુમાવનાર લોકોની યાદમાં બનાવવામાં આવ્યું છે. આ સાથે જ સ્�￵ત વન
કુ દરત અને ટેકનોલો� નો અદભૂત સમન્વય ધરાવે છે. ૨૮ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ના રોજ
માનનીય પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્રભાઈ મોદીના વરદ હસ્તે ઉદ્ઘાટન કરવામાં આવેલ
૧૭૦ એકરમાં ફે લાયેલા સ્�￵તવન સ્મારક નાં સનપોઇન્ટ પરથી સૂય�દય અને સૂયાર્સ્તની
સુંદરતાને બખૂબી ￵નહાળી શકાય છે. ત્યા ંજ ૪.૫ લાખથી પણ વધુ �ક્ષો સાથે વન્ય
�વનને ધબકતું રાખતું દુ ￵નયા નું સૌથી મોટુ ં ￵મયાવાકી વન સ્�￵ત વનને વધુ સુંદર અને
�વંત બનાવે છે. જ્યાં સ્�￵તવનની બા� સુંદરતા તમારું મન મોહી લે છે ત્યાંજ સ્�￵તવનની
અંદર એક અલગ અને અદભૂત દુ ￵નયા છે જે તમારી મુલાકાતને અ￵વસ્મરણીય બનાવે
છે. સ્મારકને ૭ અલગ અલગ અને ત�ન અપૂવર્ ગેલેરીમાં ￵વકસત કરેલ છે જ્યાં દરેક
ગેલેરીમાં એક નવા જ ￵વષય ￵વશે �ણકારી અને અનુભવ મેળવી શકાય છે.
સ્�￵ત વનની તમારી સફરમાં તમે �થ્વીની રચનાથી લઇને બ્ર�ાંડની સુંદરતા,
ગુજરાતની ગૌરવ ગાથા સાથે સ્થા￵નક લોકોની ￵હમ્મત, દ્રઢતા, અને પ્રગ￵ત ￵વશે �ણી
શકો છો. ભૂકંપ બાદ કચ્છ કઈ રીતે સાથે મળીને �સ્થ￵ત સ્થાપકતા મેળવી એ પણ ખૂબ સારી
રીતે ￵નહાળી શકાય છે. જ્યાં સ્�￵ત વને ગત વષ�ની સ્�￵તઓને ટેક્નોલો�નાં માધ્યમથી
�વંત રાખી રાખ્યું છે. ત્યાં જ અલગ અલગ કાયર્ક્રમો �ારા લોકોમાં એક અલગ જ �શ
અને નવીનતાનું સંચન પણ કરી ર�ું છે .
હાલ માં જ િદવાળી ૨૦૨૩નાં પવર્ની ઉજવણીનાં ભાગ રૂપે ધનતેરસનાં શુભ અવસર
પર સ્�￵તવન ખાતે દીપ ઉત્સવ ની ઉજવણી કરવામાં આવી હતી. ગત વષ� જ્યાં દીપ
ઉત્સવના ભાગરૂપે ૨૧,૦૦૦ દીવા પ્રગટાવવામાં આવ્યા હતા. ત્યાં જ આ વષ� ૫૧,૦૦૦
દીવા પ્રગટાવવામાં આવ્યા હતા અને �ણે આખું સ્�￵ત વન નવી ઉ�ર્ સાથે ઝળહ￵ળત થઇ
ઉ�ું હતું . 26 �ન્યુઆરી 2023ના રોજ સ્�￵ત વન ખાતે ૨૦૦૧નાં ભયાનક ભૂકંપના
54
સ્��તવન
૨૨માં વષર્ની શ્ર�ાંજ￵લના ભાગરૂપે ભૂકંપમાં િદવંગતોની યાદમાં અલગ-અલગ કાયર્ક્રમ
અને પ્રવુિત્તઓનું આયોજન કરાયું હતું.
કાયર્ક્રમની શરૂઆત શ્ર�ાંજ￵લ વોકથી થઇ હતી. ત્યાર બાદ ધ્વ�રોહણ, પરેડ,
સાંસ્કૃ ￵તક કાયર્ક્રમો, NDRF �ારા ભૂકંપ શમન કવાયત, ૨૦૦૧માં ભોગ બનેલા
સ્વજનોની યાદમાં તેઓના કુ ટુબ ં ીજનો �ારા �ક્ષારોપણ, િદવંગતોની નેમપ્લેટ પાસે જઈ
શ્ર�ાંજ￵લ આપ્યા બાદ મ્યુ￵ઝયમ ￵નહાળેલ અને િદવસના અંતે ભુજવાસીઓ �ારા અનેક
દીપ પ્રજવલ કરી પ્રાથર્ના કરવામાં આવી હતી.
સ્�￵ત વન ખાતે યોગ િદવસ, િફટનેસ ઈવેન્ટ્સ, ફોરેસ્ટ વોક, G20 પ્ર￵ત￵ન￵ધઓનું
સ્વાગત, ૧૫ ઓગસ્ટ, પેઇ�ન્ટંગ સ્પધાર્ અને બી� અલગ અલગ સ્પધાર્ઓ અને ઘણા બધાં
સાંસ્કૃ ￵તક કાયર્ક્રમોની ઉજવણી પણ ઉત્સાહભેર થાય છે.
સ્�￵ત વનની મુલાકાત લેવા ઇચ્છુ ક સ્મારકની એડવાન્સ બુિકં ગ વેબસાઈટનાં
માધ્યમથી ઓનલાઈન કરવાની સુ￵વધા મેળવી શકે છે. આ સાથે જ સ્�￵ત વનમાં બાળકો
માટે ખાસ પ્લે એ�રયા, કચ્છની કલાકૃ ￵તઓની ઝાખી કરાવતી સંભારણાંઓની સ�વેનીર
શોપ, અને અધધ વાતો અને વાતાર્ઓથી ઘેરાયેલી લાયબ્રેરી પણ મુલાકાતીઓ માટે
બનાવામાં આવી છે. અહ� સા�ત્વક ભોજન પીરસતા રેસ્ટોરન્ટ અને કૅ ફેની પણ સુ￵વધા
છે. વ�ર� મુલાકાતીઓ માટે ગોલ્ફ કાટર્ની પણ વ્યવસ્થા સ્�￵તવન ખાતે ઉપલબ્ધ છે.
સ્મારકની મુલાકાત લેવાના સમય છે. સવારે ૫ વાગ્યાથી લઇને રાત્રે ૧૧ વાગ્યા સુધી.
અને સંગ્રહાલયની મુલાકાત લેવાનો સમય છે. મંગળવારથી લઇને શુક્રવાર સુધી સવારે ૧0
વાગ્યાથી લઇને સાંજ ે 6 વાગ્યા સુધી તો શ￵નવાર અને ર￵વવારે સવારે ૧૦ વાગ્યાથી રાત
ના ૮ વાગ્યા સુધી ખુ�ુ રહે છે. દર સોમવારે સ્�￵ત વન મુલાકાતીઓ માટે બંધ રાખવામાં
આવે છે. સ્�￵ત વન કચ્છમાં દર વષ� થનાર રણોત્સવનો જ એક મહત્વનો ભાગ છે. એટલે
જ � તમે પણ રણોત્સવની અસીમ રંગબેરંગી દુ ￵નયાની મુલાકાત લેવા ઇચ્છુ ક છો તો
સ્�￵ત વનની અચૂક મુલાકાત લે�. કારણકે તેના વગર તમારી કચ્છની સફર અધૂરી રહે શે.
તો ચાલો સ્�￵ત વનની એક યાદગાર મુલાકાત લઈએ, માત્ર કચ્છ નહ� પરંતુ ભારતનાં
ગૌરવ સમાન આ સ્મારક અને આસપાસ પથરાયેલા લીલા ઝાઝમ સમાન ￵મયાવાકી વનને
માણીયે અને સાહસ અને દ્રઢતાની ઉજવણી કરીએ.
 �વંત �ૂતકાળ
bygbyg tlNmpÆep
કચ્છ સંગ્રહાલય
ચ્છ સંગ્રહાલય એટલે ગુજરાત નું સૌપ્રથમ પ્રાચીનતમ સંગ્રહાલય. જે કચ્છ �જ�ાના
ક ભુજ શહે રમાં નયનરમ્ય હમીરસર તળાવના કાંઠે અને મંિદર ચોક પાસે, ઘનશ્યામ નગર
￵વસ્તારમાં આવેલંુ છે. ગુજરાત સરકારના રમત-ગમત, યુવા અને સાંસ્કૃ ￵તક પ્ર�￵ત ￵વભાગના
￵નયામક્શ્રી પુરાતત્વ અને સંગ્રહાલય કચેરી હે ઠળ કાયર્રત છે.
આઝાદી પહે લા કચ્છ એક રજવાડું રાજ્ય હતુ.ં જેની સ્થાપના 1147 માં સન્ધ માંથી કચ્છ
સ્થળાંતર કરીને આવેલા લાખો �દાણી �ારા કરવામાં આવી હતી. આ કચ્છ રજવાડાંના રાજવી
મહારાવ ખેંગાર� ત્રી� (1875-1942) સૌથી લાંબા સમય સુધી શાસન કરનાર શાસક હતા.
તેઓશ્રીને પ્રગ￵તશીલ અને સુધારાવાદી શાસક માનવામાં આવતા હતા. તેઓના શાસનકાળ
દર￵મયાન કચ્છમાં અનેક ￵વકાસકાયર્ થયા હતા. ઘણાં મહત્વપૂણર્ નગરો અને બંદરોને �ડતાં
રેલ્વેના ￵વશાળ નેટવકર્ ની રચનાથી કચ્છ રાજ્ય રેલ્વેની ઓળખ ઊભી કરી હતી. કં ડલા બંદરનો
￵વકાસ પણ મહારાવ ખેંગાર� ત્રી�ના શાસનકાળમાં થયો હતો. �બ્ર�ટશ રાજ પાસેથી કચ્છ
રાજ્યની અપ્ર￵તમ પ્ર￵તભાને કારણે 17 તોપની સલામીનું સન્માન મેળવ્યું હતુ.ં તેઓશ્રીએ
િદલ્હીની ત્રણેય દરબારમાં હાજરી આપી હતી. 1921 માં �જનીવા માં લીગ ઑફ નેશન્સ
કોન્ફરન્સ માં ભારત તરફથી ભાગ લીધો હતો. મહારાવ ખેંગાર� ત્રી� એક �ણીતા રમતવીર,
પ્રકૃ ￵તવાદી અને પક્ષીશા�ી, કલા, સંસ્કૃ ￵ત, વન્ય�વન અને પ્રાણી���ના વતર્નમાં પણ ઊંડો
રસ ધરાવતા હતા.
મહારાવ ખેંગાર� ત્રી� �ારા પ્રાચીન કલા, હસ્તકલા અને પરંપરાગત ઉ�ોગોને પ્રોત્સા￵હત
કરવા આટર્ સ્કૂ લની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. આચાયર્ શ્રી જે.ડી. એસ્પેરન્ે સ (બોમ્બેની સર
જે.જે. સ્કૂ લ ઑફ આટ્સર્ના અનુભવી) ના માગર્દશર્ન હે ઠળ સ્કૂ લ ઑફ આટ્સર્ ના ભાગ રૂપે 1
લી જુ લાઇ, 1877 ના રોજ સંગ્રહાલયની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. ફેબ્રઆ ુ રી 1884 માં
રાવ ખેંગાર� ના ￵વવાહ પ્રસંગે કચ્છી કલા અને હસ્તકલાનું એક પ્રદશર્ન આયોજવામાં આવ્યુ
હતુ.ં જેમાં ઘણી ભેટ-સોગાદો પણ હતી. અંદા�જત 5897 કલાકૃ ￵તઓના પ્રદશર્ન સમાિ�
પછી સમયાંતરે કલાકૃ ￵તઓની સંખ્યામાં વધારો થતાં અને યથાયોગ્ય સંગ્ર￵હત કરવા માટે એક
નવી ઈમારતના ￵નમાર્ણની જરૂ�રયાત ઊભી થઇ. બોમ્બે પ્રેસીડેન્સીના તત્કા￵લન ગવનર્ર સર
જેમ્સ ફગ્યુર્સન પાસે વતર્માન મ્યુ￵ઝયમ �બલ્ડ�ગનો 14મી નવેમ્બર, 1884 ના રોજ ￵શલાન્યાસ
કરાવવામાં આવ્યો હતો. જેથી મહારાવશ્રી �ારા તેમના નામ પર જ ફગ્યુર્સન મ્યુ￵ઝયમ નામ
આપવામાં આવ્યું હતુ.ં અહ� પુસ્તકાલય પણ શરુ કરવામાં આવ્યું હતુ.ં બાજુ માં ઑલ્ફ્રેડ હાઇ સ્કૂ લ
�બલ્ડ�ગનું ઉદ્ઘાટન પણ એ જ િદવસે સર જેમ્સ ફગ્યુર્સનના હાથે થયું હતુ.ં બે માળની સંગ્રહાલય
ઈમારત તત્કા￵લન સ્ટેટ એ�ન્જ￵નયર શ્રી મેક લેલન્ે ડ �ારા ઈટાલીયન ગો￵થક શૈલીમાં િડઝાઇન
55
કરવામાં આવી હતી. ખાસ લાલ રેતીયા પત્થરથી બનાવવામાં આવેલી આ ઈમારત ₹32000/-
માં તે સમયે તૈયાર થઈ હતી. રાજ્યના ગઢેર શ્રીજયરામ રુડા ગજધર ની દેખરેખ હે ઠળ ￵મ�ીઓ
તરીકે ઓળખાતા સ્થા￵નક કારીગરો પાસેથી બનાવવામાં આવી હતી. કચ્છ રાજ્યના મહારાવશ્રી
ની સંરક્ષણમાં આ સંગ્રહાલય શરૂઆત થી 1948 સુધી હતુ.ં જેથી રાજ્યના અંગત મહે માનોને જ
બતાવવામાં આવતુ.ં જ્યારે અન્ય પ્ર�જનો માટે મહત્વપૂણર્ ધા￵મર્ક તહે વાર કે ખાસ પ્રસંગોએ
જ ખુ�ું રાખવામાં આવતુ.ં પરંત,ુ કાળક્રમે આઝાદી પછી, ગુજરાતને 1960 માં એક અલગ
રાજ્યનો દર�ો મળતાં અને 1962 માં કચ્છ રાજ્યનો ગુજરાતના એક �જ�ા તરીકે સમાવેશ
થયા બાદ, સંગ્રહાલય �હે ર પ્ર� માટે ખુ�ંુ મુકાયું. જે સમયાંતરે લોકો વચ્ચે કચ્છ મ્યુ￵ઝયમ ના
નામથી પ્રખ્યાત થયું.
2001 ના ભૂકંપે સંગ્રહાલયની ઈમારતની અખંિડતતાને પારખી હોવા છતાં, તેના સંગ્રહને
માત્ર ન�વું નુકસાન થયું હતુ.ં ભૂકંપથી પ્રભા￵વત સંગ્રહના ભાગને પુનઃપ્રા� કરવાના ખાસ
પ્રોજેક્ટ ને હાથ ધરવા માટે શ્રી યદુબીરસંઘ રાવત, પુરાતત્વ￵વદ્, ને ￵નયુક્ત કરવામાં આવ્યા
હતા. તેઓશ્રીની દેખરેખ હે ઠળ પ્રત્યેક કલાકૃ ￵તઓને કાટમાળમાંથી પુનઃપ્રા� કરી, પુનઃસ્થા￵પત
અને પુન:પ્રદ￵શર્ત કરવામાં આવી હતી. પધ્ધ￵તસર દસ્તાવે�કરણ કરવામાં આવ્યું હતું અને
ત્યારબાદ સલામત સ્થળે સ્થાનાંત�રત કરવામાં આવી હતી. મ્યુ￵ઝયમની ઇમારતનું પુનઃ￵નમાર્ણ
અને નવીનીકરણ કરવામાં આવ્યું હતુ.ં પરંતુ તેમાં આંત�રક રચનાને ફરીથી બનાવતી વખતે
તેના બા� દેખાવને અકબંધ રાખ્યો હતો. કચ્છ મ્યુ￵ઝયમના ￵વકાસકાયર્ને ધ્યાને રાખી બાજુ માં
આવેલ કચ્છની સૌથી જૂ ની ઑલ્ફ્રેડ હાઈ સ્કૂ લને ધરતીકં પ પછી, કચ્છ મ્યુ￵ઝયમ સાથે ભેળવી
દેવામાં આવી હતી. આમ, મ્યુ￵ઝયમનું માળખાકીય ￵વસ્તરણ થયું હતુ.ં નવી નવીનીકરણ કરાયેલ
ઇમારત ધરતીકં પ અને અન્ય કુ દરતી આફતો સામે ￵નવારક પગલાંથી સ� કરવામાં આવી હતી.
જેથી ભ￵વષ્યમાં મ્યુ￵ઝયમની નવી ઇમારતના ￵વસ્�ત ભાગમાં નવી ગેલરે ીઓ અને પ્રદશર્નો
સ્થા￵પત કરી, સંગ્ર￵હત કલા વારસો ઉત્કૃ �તાથી પ્રદ￵શર્ત થઇ શકે .
બહુ હેતકુ – બહુ ￵વષયક કચ્છ સંગ્રહાલયમાં કચ્છ ની પ્રાદે￵શક ￵વ￵શ�તા અને વૈ￵વધ્યતાને
પ્રદ￵શર્ત કરવામાં આવી છે. જેમાં મુખ્યત્વે પુરાતત્વીય અને સ્થા￵નક કલાને ઉ�ગર કરતાં ￵શલ્પો,
￵શલાલેખ, માટીકામ, સીલ, ચત્રો, હસ્તપ્રતો, નૈસ�ગર્ક અને જૈ￵વક ઈ￵તહાસના નમુનાઓ, કા�
કલા, ધાતુ હસ્ત કલા, શ� કલા, ભરતકામ, વ� કલા અને સ�ાઓનો સમાવેશ થાય છે. કચ્છ
સંગ્રહાલય એકં દરે ઈ.સ. પૂવર્ 2500 સદીથી લઇને 21મી સદી સુધીના અવશેષો પ્રદ￵શર્ત કરે છે.
તમામ સ્તરના મુલાકાતીઓને પ્રાદે￵શક કચ્છ �જ�ાના કે ￵લડોસ્કોપીક દ્રશ્યનો અનુભવ પ્રદાન
કરે છે. કચ્છમાં પુરાતત્વીય સંશોધનો અને ખોદકામ (Excavation) ના પ�રણામે ઐ￵તહાસક
કલાકૃ ￵તઓની શોધ થઈ છે. આ સંશોધનોમાંથી કે ટલીક કલાકૃ ￵તઓ, જેમ કે પ્રાગૈ￵તહાસક
પથ્થરના સાધનો-ઓ�રો, માટીકામના ટુકડાઓ (ઠીકરાઓ) અને �ક્ષોના અવશેષો, કચ્છ
સંગ્રહાલયમાં કચ્છ પ્રદેશની ભૂગોળ ￵વશે વધારાની મા￵હતી સાથે પ્રદ￵શર્ત કરવામાં આવ્યા છે.
આ ￵વસ્તાર સંધ-ુ હડપ્પન સંસ્કૃ ￵તના સ્થળોની ઉપલબ્ધતા માટે �ણીતો છે. ભારતમાં ખોદકામ
કરવામાં આવનાર સૌથી મોટી જગ્યામાંની એક છે જે ભચાઉ તાલુકામાં ખડીર બેટ ટાપુ (ગ્રેટર
રણ) પર �સ્થત ધોળાવીરા. કચ્છ મ્યુ￵ઝયમમાં સંધ-ુ હડપ્પન સંસ્કૃ ￵તના બે મૂળ સીલ પ્રદ￵શર્ત છે.
જેમાં ખીરસરા ગામમાંથી મળેલ લંબચોરસ સીલ અને ધોળાવીરાથી મળેલ ચોરસ સીલ જે એક
શૃગ ં ા� જેવા પ્રાણીને દશાર્વે છે. અન્ય સંધ-ુ હડપ્પન કલાકૃ ￵તઓ જેમ કે , �છિદ્રત માટીકામના
અવશેષો, ટેરાકોટાના વાસણો, શંખમાંથી બનેલી બંગડીઓ, મણકાં અને નળાકાર મણકાંની
માળા પણ પ્રદ￵શર્ત �વા મળે છે.
કચ્છ મ્યુ￵ઝયમની દુલભ ર્ અને સૌથી ન�ધપાત્ર કલાકૃ ￵તઓમાં ક્ષત્રપ વંશના શાસનકાળના 12
અંિકત ￵શલાલેખ છે. જેમાંથી સૌથી પ્રચીનતમ 89 CE (સાકા વષર્ 11) માં ક્ષત્રપ વંશના સ્થાપક
શાસક ચસ્ટન અને રુદ્રદામન પ્રથમના નામનો ઉ�ેખ થયેલ છે. આ કલાકૃ ￵તઓ કચ્છના ભુજ
ન�ક આવેલા પ્રખ્યાત કાળા ડુંગર ન�ક અંધાઉ અને ખાવડામાંથી પ્રા� કરવમાં આવ્યા હતા.
આ ￵શલાલેખની શોધથી ક્ષત્રપ વંશનો ઈ￵તહાસ સાકા વષર્ 52 (130 CE) કરતા 40 વષર્ આગળ,
સાકા વષર્ 11 થી અગાઉ ની ખાતરી કરાવે છે. અન્ય મહત્વપૂણર્ ￵શલાલેખ અભીર શાસક ઈ�રદેવ
(332 CE) નું નામ ધરાવે છે અને તે ગુજરાતમાં અભીરોનો એકમાત્ર �ણીતો ￵શલાલેખ છે.
પ્રદ￵શર્ત અન્ય મહત્વની એ￵પગ્રાિફકલ કલાકૃ ￵તમાં નવમી સદીના માટીના સીલનો સમૂહ છે જે
ભૂ￵મ સ્પશર્ (�થ્વીને સ્પશર્તી) મુદ્રામાં બુ�ને દશાર્વે છ. જે કચ્છના લખપત તાલુકા ન�ક સયોત
(કટે�ર) ગુફાઓમાં થી મળી આવેલ. આ સીલ દશાર્વે છે કે આ સમય દર￵મયાન કચ્છમાં બૌ�
ધમર્ સિક્રય હતો. ભારતીય ￵શલ્પના સુવણર્યગ ુ ના કચ્છમાં થી કે રા, કં થકોટય અને પુઅ
ં રાગઢના
9મી-10મી સદીના ￵શલ્પો માંથી કે રા મંિદરનું હ�ીસકનું ￵શલ્પ વતુળ ર્ કારે આઠ યુગ્મોને રાસ
�ત્ય કરતું અ￵વસ્મરણીય પ્રદ￵શર્ત છે. જ્યારે પુઅ ં રાગઢ નું ￵શલ્પ સંગીત �ત્ય મંડળીને પ્રસ્તુત
કરે છે. જ્યારે કોટાયથી મળેલ કુ બેરનું ￵શલ્પ મત્સ્યાકારની ધનની થેલીના કારણે મુલાકાતીઓ
માટે ધ્યાનપાત્ર પ્રદ￵શર્ત છે.
કચ્છ પ્રદેશ કલાના ￵વ￵વધ પ્રવતર્માન સ્વરૂપોનું પારણું છે અને તેના સ્થા￵નક સમુદાયો
ભરતકામ, બંધજ ે , વણાટ અને પેટનર્ વકર્ , મણકાનું કામ, રોગાનનું કામ, હાથીદાંતનું કામ,
ફીલીગ્રી વકર્ અને એવી અનેક તકનીકોમાં ￵નપુણ છે. કચ્છ મ્યુ￵ઝયમના પ્રથમ માળે પ્રદ￵શર્ત
કરાયેલા વ� કલા સંગ્રહમાં ￵વ￵વધ સ્થા￵નક શૈલીના વ�ો, પ્રાણીઓની સ�વટ, ઘરની સ�વટ,
હે ન્ડબેગ્સ, સુશોભનની વસ્તુઓ વગેરને ો સમાવેશ થાય છે. કચ્છનું ￵વ� ￵વખ્યાત ભરતકામ આ
સ્વદેશી હસ્તકલાનો પ્રયોગ કરતા સમુદાયો પર આધા�રત છે. જેમ કે , મોચી, ખત્રી, લોહાણા,
�ટ, મુતવા, આહીર, કણબી અને રબારી. આરી ભરત (અથવા મોચી ભરત) એ ભરતકામનું
એક ￵વશાળ સુશોભન સ્વરૂપ છે, જે મોચી સમુદાય �ારા કરવામાં આવે છે. ભરતકામના સ્વરૂપનું
નામ આરી (હૂ કવાળી સોય) પરથી પ�ું છે, જે આ પ્રિક્રયામાં વપરાતું મુખ્ય સાધન છે. બન્ની
ઘાસના મેદાનોમાં રહે તા કે ટલાક સમુદાયો �ારા કં જરી ભરતકામ કરવામાં આવે છે. કં જરી એ
જ�ટલ ભરતકામ અને આભલા (￵મરર વકર્ ) સાથેનંુ લાંબુ બ્લાઉઝ છે. એવું કહે વાય છે કે , એક
માતા તેની પુત્રીના જન્મની સાથે જ કં જરી પર કામ કરવાનું શરૂ કરે છે. કારણ કે , તેણીએ તેની
પુત્રીને લ�માં ભેટ આપવાની હોય છે. મુતવા અને �ટ જેવા બન્ની સમુદાયોની ભરતકામની
પેટનર્ અને િડઝાઈનમાં સંધ પ્રદેશની પરંપરાગત ભાતો (કે જ્યાંથી તેઓ એકવાર સ્થળાંતર થયા
હતા) ￵નરુપીત કરવામાં આવે છે.
રોગન કલાકૃ ￵તઓ કચ્છ સંગ્રહાલયના સંગ્રહનું બીજુ ં એક રસપ્રદ પાસું છે. રોગન તકનીક
એ કાપડ પર પેઇ�ન્ટંગનું એક સ્વરૂપ છે. જેમાં એરંડાના તેલ સાથે ￵મ�શ્રત કુ દરતી રંગોનો
ઉપયોગ થાય છે. વનસ્પ￵ત રંગોમાંથી તૈયાર કરાયેલા કુ દરતી રંગો ગાઢ અને તેજસ્વી હોય
છે. પેઇ�ન્ટંગની પ્રિક્રયા રંગોની તૈયારી સાથે શરૂ થાય છે. બે િદવસ સુધીના સમયગાળા
માટે એરંડાના તેલ સાથે કુ દરતી રંગદ્રવ્યોના ￵મશ્રણને ઉકા�ા બાદ કાપડ પર �ડા પેસ્ટને
હે તપુ વૂ ર્કના રૂપમાં અંિકત કરવામાં આવે છે. રસપ્રદ વાત એ છે કે પેઇન્ટ લગાવવા માટે
વપરાતો ધાતુનો સ￵ળયો કપડાને ક્યારેય સ્પશર્તો નથી. સામાન્ય રીતે, કલાકાર કાપડની
માત્ર એક બાજુ ને પેઇન્ટ કરે છે, ત્યારબાદ તેને ફોલ્ડ કરીને સામેની બાજુ એ અરીસાની છાપ
ઊભી કરવામાં આવે છે. ભુજ ન�ક આવેલા ￵નરોણા ગામમાં રહે તા ખત્રી સમાજના કે ટલાક
પ�રવારો જ આ કળાને ઉભારી શકે છે. ભરત શબ્દનો સામાન્ય અથર્ થાય છે ‘ભરવું’. ￵વ￵વધ
શૈલીઓ કચ્છમાં પ્રચ￵લત અને �વંત ગહન કલા સ્વરૂપ છે. ખાસ આભલાઓ સાથે ગાઢ
ટાંકાનો ઉપયોગ થાય છે. સામાન્ય રીતે વ�ો, થેલીઓ અને પ્રાણીઓના વ�ો માટે ભરતકામ
માટે વપરાય છે. કચ્છમાં આહીર અને રબારી સમુદાયો �ારા સૌથી વધુ અગ્રણી ભરત કામનો
પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. કચ્છ સંગ્રહાલયના વ� કલા સંગ્રહમાં મશરૂ વણાટના નમૂનાઓ
પણ પ્રદ￵શર્ત છે. સામાન્યત: મુ�સ્લમ સમુદાયો �ારા પરંપરાગત રીતે તૈયાર કરવામાં આવે છે.
જે એક વણાટ તકનીક છે જેમાં અંદરથી કપાસ અને બહારથી રેશમ સાથે કાપડનું ઉત્પાદન
કરવામાં આવે છે. મુ�સ્લમોમાં એક માન્યતા મુજબ, રેશમ તેમની ત્વચાને સ્પશર્વંુ ન �ઇએ.
56
અરબી ભાષાના એક શબ્દ પરથી પડેલ મશરૂ શબ્દનો અથર્ થાય છે ‘જેની મંજૂરી છે’, જે દશાર્વે
છે કે આ તકનીક તેમની ધા￵મર્ક માન્યતાઓનું ઉ�ંઘન કરતી નથી.
સંગ્રહાલયમાં કચ્છના આિદજન�￵ત સમુદાયો જેમ કે , વાઘિડયા રબારી, કચ્છી રબારી,
આહીર, મુતવા, મેઘવાલ, પઠાણ, ફકીરાણી �ટ, ચારણ, ભીલ અને કોળીના આબેહૂબ �વંત
કદના ડાયરોમાના સ્વરૂપમાં પ્રદ￵શર્ત કરવામાં આવેલ છે. ડાયોરામા આ સમુદાયોનો પ્રાથ￵મક
દૃ��કોણ રજૂ કરે છે. જેમાં તેમના પરંપરાગત પોશાક, ઘરેણાં, ઘરગથ્થુ વસ્તુઓ, રો�જંદા �વનની
વસ્તુઓ અને વ્યવસાયનું પ્રદશર્ન થયેલ છે. સાથે-સાથે આ સમુદાયોના અનેક ફોટોગ્રાફ્સ �ારા
તેમની �વનશૈલી દશાર્વવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવેલ છે.
મહારાવશ્રી ખેંગાર� પ્રથમ �ારા 1549 સુધીમાં સમગ્ર કચ્છ પ્રદેશને રાજકીય રીતે એક
કરી �ડે� વંશનું વચર્સ્વ મજબૂત કયુ� હતુ.ં 1617 માં તેમણે કચ્છ રાજ્ય માટે ￵વ￵શ� ચલણની
ટંકશાળને મંજૂરી આપવાનું ન�ી કયુ� હતુ.ં કોરી તરીકે ઓળખાતા ચલણનું ઉત્પાદન ભુજની
રાજવી ટંકશાળમાં થતું હતુ.ં પ્રમાણભૂત કચ્છી કોરીનું મૂલ્ય ભારતીય રૂ￵પયાના લગભગ એક
�તીયાંશ જેટલું હતુ.ં તેના અન્ય ભાગોને અ￵ધયો, ઢબુ, ઢ�ગલો, દોકડો, અધ� કોરી, પેલો અને
ત્રાંબીયો કહે વાતા હતા. ચલણનું સૌથી વધુ મૂલ્ય 10 કોરી હતુ.ં બી� ￵વ�યુ� દર￵મયાન કચ્છ
રાજ્ય �ારા કાગળનું ચલણ પણ બહાર પાડવામાં આવ્યુ હતુ.ં � કે , ભારતને આઝાદી મળી
અને પ�ાત કચ્છ તેની સાથે ભળી ગયું, જેથી આ ચલણનું ક્યારેય ￵વતરણ થયું ન હતુ.ં સૌથી
રસપ્રદ નમૂનો દેવનાગરી ￵લ￵પમાં લખાયેલ ‘જય ￵હં દ કોરી’ છે. જે કચ્છના સ્વતંત્ર ભારતમાં
￵વલીનીકરણ પહે લા કાયર્રત કરવામાં આવી હતી. કચ્છ મ્યુ￵ઝયમ કચ્છી કોરીના ￵વ￵વધ પ્રકારોની
સાથે અન્ય ￵વ￵વધ રાજવંશો, સમયકાળ અને દેશોના સ�ાઓના વૈ￵વધ્યપુણર્ સંગ્રહને પણ
પ્રદ￵શર્ત કરે છે. કચ્છ મ્યુ￵ઝયમમાં અ�-શ�ોની ￵વશાળ શ્રેણી છે. તેમાં એક દુલભ ર્ હૈ દરી તોપ
છે, જે ટીપુ સુલતાન �ારા 1795 માં કચ્છ રાજ્યને ભેટમાં આપવામાં આવેલ અને સેનાના વડા
જમાદાર ફતેહ મુહમ્મદ �ારા સ્વીકારવામાં આવી હતી. આ તોપ પર અરબી લેખ છે. એક ‘બેલ
કે નન’ નું નામ તેના ઘંટ આકાર મુજબ મ્યુ￵ઝયમના બા� પ�રસરમાં પ્રદ￵શર્ત કરવામાં આવેલ
છે. અન્ય એક તોપ પોટુગર્ ીઝ મૂળની છે. જેના પર પોટુગર્ ીઝ ભાષામાં લેખ છે. શ�ાગાર સંગ્રહની
એક રસપ્રદ કલાકૃ ￵ત ભુજ તરીકે ઓળખાતું શ� છે. ભૂજ નામ પ્રમાણે, તેનંુ મૂળ ભૂજ પ્રદેશમાં
છે. શ�ની ટોચ પર કુ હાડી જેવી બ્લેડ હોય છે, જ્યારે હાથાના પાયામાં છુ પાયેલ છરી હોય છે, જેને
સામાન્ય રીતે ગુ�ી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. નોબ કે જેના પર બ્લેડ રહે છે તે અલગ-અલગ
મુખાકૃ ￵તથી અલંકૃત થયેલ હોય છે.
સંગ્રહમાં ઘણી અનન્ય અને દુલભ ર્ કલાકૃ ￵તઓમાં બુ�ની સાતમી સદીની કાંસાની પ્ર￵તમા,
સમભંગ સ્થાનમાં (સંપણ ૂ ર્ સંતલુ નની મુદ્રામાં) અને અભય (￵નડર) મુદ્રામાં ઉ�ેખનીય છે. જે
ચો�સપણે ધ્યાન આક￵ષર્ત કરે છે. દેવનાગરીમાં લખાયેલ પ્ર￵તમાનો લેખ જણાવે છે કે , આ
પ્ર￵તમા નાગ સંહ નામના વ્ય�ક્ત �ારા તેમના ગુરુ કી￵તર્ દેવી માટે બનાવવામાં આવી હતી. આ
પ્રમા�ણત કરે છે કે બૌ� ધમ� ￵હં દુ ધમર્ સ￵હત તે સમયના અન્ય ધમ�થી ￵વપરીત �ીઓને આચયર્
સાધક બનવાની મંજૂરી આપી હતી. અન્ય ન�ધપાત્ર કલાકૃ ￵તમાં ઐરાવતનું લાકડાનું ￵શલ્પ છે,
જે પૌરા�ણક હાથી ￵હં દુ દેવ ઇન્દ્રને વહન કરે છે. સાત સૂઢં વાળું આ ￵શલ્પ અઢારમી સદીનું છે.
માંડવીના જૈન દેરાસર પાસેથી મેળવવામાં આવ્યું હતુ.ં આ ￵શલ્પ પરંપરાગત કચ્છી કામાંગીરી
શૈલીમાં ચ￵ત્રત છે. ધા￵મર્ક સરઘસો દર￵મયાન તેનો ઉપયોગ ઔપચા�રક કલાકૃ ￵ત તરીકે કરવામાં
આવ્યો હતો. ઇન્દ્ર ઐરાવતાની ટોચ પર બેઠલે ા �વા મળે છે. જે દશાર્વે છે કે ‘દેવોના રા�’ (￵હં દુ
પૌરા�ણક કથાઓ અનુસાર) નવા જન્મેલા તીથ�કર ને સન્મા￵નત કરવા માટે મુસાફરી કરી ર�ા
છે. ઐરાવતાની દરેક સૂઢં પર એક મંિદર છે જેમાં તીથ�કરની મૂ￵તર્ છે. 1978માં કચ્છ મ્યુ￵ઝયમની
શતાબ્દી ￵ન￵મત્તે ઐરાવતાના ￵શલ્પને ￵વ￵શ�-આ�િત્ત સ્ટેમ્પના રૂપમાં યાદ કરતાં સરકારશ્રી �ારા
છાપવામાં આવી હતી. ગુજરાત સરકારના રમત-ગમત, યુવા અને સાંસ્કૃ ￵તક પ્ર�￵ત ￵વભાગના
￵નયામક્શ્રી પુરાતત્વ અને સંગ્રહાલય કચેરી હે ઠળ કાયર્રત કચ્છ સંગ્રહાલયમાં મુલકાતીઓ સવારે
10 થી સાંજ ે 5:30 વાગ્યા સુધી સંગ્રહાલય ￵નહાળી શકે છે. ભારતીય મુલાકાતી ₹5/-, ￵વ�ાથ�
₹2/- અને પરદેશી મુલાકાતી ₹50/- ની પ્રવેશ �ટકીટ 10 થી 5 વાગ્યા સુધીના સમય દર￵મયાન
મેળવી સંગ્રહાલયમાં પ્રવેશ મેળવી શકે છે. સ�ાહમાં દર બુધવારે બંધ રહે છે. તેમજ, સરકાર
આદે￵શત �હે ર ર�ના િદવસે બંધ રહે છે. આમ, ગુજરાતનું સૌથી જૂ નંુ કચ્છ મ્યુ￵ઝયમ વષ�થી
￵વકાસના અનેક તબ�ાઓમાંથી પસાર થયું છે. જેની સ્થાપના કલા-શાળાના એક ભાગ તરીકે
કરવામાં આવી હતી. જે પછી રાજવી પ�રવારના આશ્રય હે ઠળ સંપણ ૂ ર્ સુ￵વધાયુક્ત સંગ્રહાલયમાં
￵વકસત થયું. મહારાવશ્રી ખેંગાર� ત્રી�ના રા�શાહી ￵વવાહ પ્રસંગે સંગ્રહાલયને તેનંુ પ્રથમ
સંગ્રહ પ્રા� થયું હતુ.ં મહારાવશ્રીના સમ￵પર્ત ધ્યાનથી સંગ્રહાલયને ￵વકસવામાં સમથર્ન મ�ુ
હતુ.ં આધુ￵નક સમયમાં કચ્છની ઘણી �વંત કલા ધરોહરના અને સાંસ્કૃ ￵તક રીતે વૈ￵વધ્યસભર
�જ�ાનું પ્ર￵ત￵ન￵ધત્વ કરવા માટે સંગ્રહાલય ￵વકસત થયું છે. આથી, શાળા પુસ્તકાલય અને
સંગ્રહાલયની ગાઢ ￵નશ્રામાં આપણી ￵વરાસતને સં�પી પ્ર� હે તુ ઉત્થાનનો અ�ભૂત સમન્વય
અને દીઘર્ દ્ર�ા મહારાવશ્રી ખેંગાર� ત્રી�ની આગવી બહુ મખ ુ ી પ્ર￵તભાનો અતુલ્ય વારસો એટલે
આજનું કચ્છ સંગ્રહાલય. જે ગુજરાતમાં સંગ્રહાલય ￵વકાસના ઈ￵તહાસમાં એક સીમા ચન્હરૂપ
આગવું સ્થાન ધરાવે છે.
 ક�� બોલી...
cpÁeîubp hpO¡gp
કચ્છી ગુજરી ભાષા સા�હત્ય
ષા એટલે ભાવ.બોલી એટલે હ્રદય.“મારી ભાષાની સીમાનો અથર્ છે મારી
ભા દુ ￵નયાની સીમા.”-લુડ￵વગ ￵વટ્ગેનસ્ટાઈનનું આ કથન મને આજે ગુજરાતના
નોખા અનોખા ને સવાયા દે શ કચ્છ અને કચ્છી ભાષાની યાદ અપાવે છે.‘કચ્છી’ (ભાશા/
ભાષા) ના ઘડતરની ગાથા તો ખૂબ લાંબી.પરાપૂવર્થી આપણા આ સીમાડે સંધ તરફથી
આક્રમણો થતા ર�ા છે.પ્રાચીનેથી જુ દી જુ દી પ્ર�ઓના ધાડા ઉત્તરમાંથી આવી ભારતના
ભૂ￵મ ભાગમાં પ્રવેશ્યા છે;એમ કરી કચ્છમાંથી પસાર થઈ આગળ વધ્યા છે.જેમાંથી કોઈ
કોઈ કાયમી વસવાટ કરી બેઠા છે.જેના દ્ર�ાંત સ્વરૂપે ભારત પાિકસ્તાન ￵વભાજન
ગાથાની જ વાત કરીએ તો જે સંધી ￵નવાર્સતો ભારતના જુ દા જુ દા ભાગોમાં સ્થાયી
થયા તેમના મોટા જૂ થે કં ડલાની સ્થાપના પૂવ� આ સ્થળે આિદપુર વસાવી ઠરી ઠામ થયું.
‘�ीमूलराजपुरुषोत्तमोड़वधीद् दुमर्दाभीरान्’ તેમ હે મચંદ્ર�ની સ�હે મપ્ર�શ્સ્તના બી�
�ોકમાં મૂળરાજે આભીરો (કચ્છના રહીશો) ને માયાર્નો ઉ�ેખ કરે છે.અ�ગયારમી
સદીની અધવચ્ચે લાખા �ડે�ની સરદારી હે ઠળ સમાઓની એક �રદાર ટોળી કચ્છ
ભણી આવી. જેમણે કચ્છમાં પોતાનું સ્થાન જમાવ્યું અને આમ તેમની સત્તાનું �ર વધતું
ચાલ્યું.સમાઓ અને સુમરાઓની બોલી તેમની પો￵તકી એ કાળની સંધી હતી.કચ્છમાં
તે વખતના રહીશોની ત્યારે તળપદી અને આભીરી બોલી કચ્છમાં પ્રચ￵લત હતી.આ
બંને બોલીઓનો સમન્વય થયો અને તે કાળક્રમે તેના રૂપાંત�રત ભેદમાં કચ્છી બોલીનો
જન્મ થયો.
‘આભીરી ભાષા’ જે તે વખતે કચ્છના પ્રાચીન ભાષા સ્વરૂપ સંદભ� ગણાવી શકાય.
જેનો ‘આભીરો�ક્ત’ તરીકે પણ ઉ�ેખ �વા મળે છે.વલભીના ઉદયકાળ પહે લા
આભીરમાં આભીરો એટલે કે કચ્છના રહીશો અને ભારતના આ પચ્છમધરા વસતા બી�
લોકો બોલતા તે બોલીને સા￵હત્યની મૂલવણીમાં ‘અપભ્રંશ’ ગણાવી છે.જેમ ‘પ્રાકૃ ત’ અને
‘સંસ્કૃ ત’ બે બહે નો ગણાવી છે તેમ ‘અપભ્રંશ’ને તેની ત્રી� બહે ન તરીકે લેખાવી છે.વૈિદક
યુગની આિદમ પ્રાકૃ ત માંથી કાલાનુક્રમે અપભ્રંશની ઉત્પિત્ત બતાવી છે.આ જ અપભ્રંશને
ગુજરાતીની જનની કહી છે.બારમાં શતકમાં બોલાતી આભીરી કે અપભ્રંશને ‘ઉગતી
ગુજરાતી’ કહી છે.એટલે કે દસમાથી ચૌદમાં શતક સુધી અપભ્રંશ કે પ્રાચીન ગુજરાતી
અને પંદરમાંથી સત્તરમાં સતક સુધી મધ્યકાલીન કે જુ ની ગુજરાતી આ પચ્છમધરાની
ભાષા તરીકે પ્રચ￵લત રહી હતી.તેમ કરતા કરતા અવાર્ચીન ગુજરાતી ભાષાનો ઉદય તો
છેક સત્તરમી સદીથી થયો ગણાય છે.
ગુજરાતી ભાષાનું ઐ￵તહાસક સ્વરૂપ તેનંુ પ્રાચીન રૂપ આજે પણ કચ્છમાં તેની
આહીરાતમાં પ્રચલત રીતે જળવાયેલંુ �વા મળે છે.તેવી ‘આભીરી’ આપણી પ્રાચીન
ગુજરાતી બોલી કચ્છમાં તેના ￵મયાણીપટમાં પ્રાંથિડયા આહીરો આજે પણ બોલે
છે.આપણી હાલની ગુજરાતી ભાષાનું તે વતર્માન અસલી સ્વરૂપ છે.આ પ્રાંથિડયા
આહીરો જૂ ના આભીરોના વંશ� છે.તેમની આ ભાષામાં વધુ ઊંડાણે ડોિકયું કરીએ કૈં ક
નવા જૂ જવા રુપે ભાષાની અવનવી અને રસભરી સામગ્રી મળી શકે છે.તેમની (પ્રાંથિડયા
આહીરો) ભાષાના થોડા વાક્યો �ઈએ તો- ‘મું ભણે માણી લંક લચકુ લચકુ ગી તી
અ�ુ ણો મું કણે કાણું કમ્મ લેહે? અહે મીણી બેઠી સે ઈ ને હરત તી ઈ �જહે ’- અથાર્ત
‘હું કહું છુ ં કે મારી કમર લચકાઈ ગઈ છે તો મારી પાસેથી શું કામ લેશે? આ બહે ન બેઠી
છે તે એનાથી નકકી કર તે જશે.’સોળમી સદી સુધી ગુજરાતીમાં કહે વાના અથર્માં ‘ભણ’
ધાતુનો પ્રયોગ થતો.જે આજે આપણે ‘ભણ’ એટલે અભ્યાસ કરવો-ના અથર્માં પ્રયોગ
કરીએ છીએ.જ્યારે કે પ્રાંથિડયા આહીરો કહે વંુ એટલે ‘ભણવું’ એમ આજે પણ બોલે છે.જે
આજેય ગુજરાતી બોલીની અસ￵લયત અને ખુમારી �ળવી ર�ા છે.
ક�� બોલી,સા�હ�ની ભાષા �જ અને રાજભાષા �ુજરાતી
કરડાકી ભયાર્ રણકાવાળી કચ્છી બોલી પ્રાણભરી લાગે છે. એ વ્યવહારમાં વહે તી રહી
57
છે.મથાળે લીટીવાળી ગુજરાતી ￵લ￵પના જૂ ના મરોડમાં લખાયેલંુ કચ્છી સા￵હત્ય પણ મળી
રહે છે.જૂ ના વખતથી કચ્છમાં તે ગુજરાતી પણ નાગરી ￵લ￵પમાં લખાવાની પ્રથા ચાલુ રહી
છે,અથવા તેને મરોડ બદલાતાં માથે સળંગ લીટી રહી અક્ષરોને ઘાટ નાગરીને વધુ મળતા
રહે એમ લખાતા આવ્યા છે.
કચ્છમાંથી મળી આવેલાં પ્રાચીનતમ લખાણ રુદ્રદામનના ક્ષત્રપ સમયની
￵શલાલ��ઓમાં જેવા મળે છે.આ પછીના કાળમાં સોલંકી યુગના અને વાઘેલાઓના
વખતના ￵શલાલેખો અને તામ્રપત્રો કચ્છમાંથી મળી આવ્યાં છે.ગુજરાતના સોલંકી રા�
બાણાવળી ભીમ પહે લાનું ￵વક્રમ સંવત ૧૧૧૭નું કચ્છમંડળનું જે તામ્રશાસન મ�ું છે
તેના લખાણની ￵લ￵પ પુરાણી નાગરી છે અને એની ભાષા ચલણ સ્વરૂપે સંસ્કૃ ત છે.એમાં
ગુજરાત રાજ્યના એક ભાગ તરીકે કચ્છના રાજકીય સંબંધનો ઉ�ેખ છે.બીજુ ં કચ્છને
લગતું એક તાંબા ઉપરનું દાનપત્ર સંહસંવત ૯૩ ના ￵નદ� શવાળું અણ￵હલપાટણના રા�
ભીમદે વ બી�નું છે.તેનો લેખ સંસ્કૃ તમાં છે.કચ્છના વાગડમાં આવેલા રવને અજુ નર્ દે વનો
સં.૧૩૨૮ નો ￵શલાલેખ અને ￵વ. સં. ૧૩૩૨નો સારંગદે વ વાઘેલાના સમયનો પા￵ળયા
ઉપરનો ￵શલાલેખ નાગરી ￵લ￵પમાં અને સંસ્કૃ ત ભાષામાં છે.
ક�ને �ુજરાતી લેખો અને અવે�
સંવત ૧૬૬૫ એટલે આજથી ત્રણસો વષર્ પૂવ� ￵શલામાં કં ડારાયેલો એક ગુજરાતી લેખ
�રયાણના ડાડાના દે રામાં (ધેરમનાથના મંિદરમાં) ચાંપણમાં બેસાડેલે છે.જેમાં રાવ શ્રી
ભારમલ�એ �રયાણની ખરા�ત ઉપર સદાવત આપ્યું એની ￵વગત છે.સંવત ૧૭૨૫નું
એક લખત માતાના મઢ મધ્યે માતા�ના તંબૂમાં વેર ભાંગ્યાના કરારનું છે.“￵નકલંક”
જ્યો￵તની સ્થાપના(￵શવરામંડપ-ભૂજ)રાવશ્રી દે શલ�એ કરી.ત્યારે સંધ, મારવાડને
અમદાવાદ સુધીના લાખો સાધુસંત ભૂજ નગર મધ્યે ભેગા થયા હતા.જેની ભલીભાતની
મા￵હતી આપતો સંવત ૧૮૦૫નો ગુજરાતી ભાષામાં રસભય� ￵શલાલેખ ભૂજના
￵શવરામંડપમાં છે.સંવત ૧૮૫૭માં જમાદાર ફતેમામદ માતાના મઢના ભૂવાને પત્ર લખે
છે તે ગુજરાતીમાં છે.જેમાં માતાના મઢમાં થતી ફટકડીની ￵વગત આપી છે.મહારાવ શ્રી
દે શલ�ના સમયમાં સતી અને સતી થવાનો �રવાજ બંધ કરવા થયેલા રાજ્ય ફરમાનના
સંવત ૧૯૦૯ની સાલના �હે રનામામાં લખાણની ગુજરાતી ભાષા તથા લીટી દોરી નીચે
કરેલંુ લખાણ તેની ધાટીનો સુંદર ￵વકાસ સૂચવે છે.આ રીતે કચ્છમાં સવર્ત્ર સવ� કામે સરાર
ભાષા તરીકે ગુજરાતીને વપરાશ ચાલુ ર�ો છે.
ક��ું લોકસા�હ�
કચ્છના તળપદા લોકસા￵હત્યનો પ્રારંભ મોડ-મનાઈના કચ્છના આગમને કાળે ગુજરી
ગુંતરીના પાત્રથી શરૂ થઈ ઉમરખ મારુઈ, ભદુ ઓ ભોરી, કોરુ ￵પંગળ, શેણી હમીર, મુમલ
રાણો, કપૂરી કારાયલ, રા� પુનરા�, ઉઢો હોથલ, ફૂ લ સોનલ, પુંઅરો રાજે, જેસલ
તોરલ અને રૂપાં ￵વજલની કચ્છની લોકકથાઓમાં આભ ભરીને વાતાર્રસ ભય� છે.ગુંતરી,
�કડી, જગડુશા, લાખો ફુ લાણી, અબડો અણભંગ, ધોરમ, મામૈ અને ઢોલીથરનો ઢોલી
જેવી જૂ ની લોકવાતાર્ થી શરૂ કરી હજુ ગઈ કાલની વાત જેવી વીજળીની જળસમા￵ધની
ઘટનાની લોકકહાણીઓમાં વાતાર્, દુ હા, ભજનો, ગીતો, કાફીઓ, સલોકા, કહે વતો અને
ગુ�રત જેવાં કચ્છી લોકસા￵હત્યનાં અનેક￵વધ અંગોને આવરી લેવાયાં છે.કચ્છના
મોટા રણના ઉત્તર કાંઠે રાયમા બ�ર(રાયમાં એક ￵વ￵શ� �￵તનું નામ છે જે પરથી
રાયમા બ�ર)થી પૂવ� થર અને પારકરના દક્ષણ ભાગમાં ત્યાંની દે શજ ગુજરાતી બોલાય
છે. ખત્રી ઈભ્રામ અલારખા પટેલ “મકભૂલ’ કચ્છીના તખ�ુસથી કરાચીના “કચ્છી
ચોપડીઘર” માંથી કચ્છી કીતર્ન, કચ્છની સમસ્યાઓ, કચ્છી કોયલ, સોનજ્યું સંગરું, કચ્છી
બોલેં� િક�રયા વગેરે કચ્છી કાવ્યો અને કાવ્યસા￵હત્યની િકતાબો લખી ગુજરાતીમાં
પ્રગટ કરેલ.

ક�ની કા�યશાળા અને �ુજરાત
અમદાવાદમાં ગુજરાત વનાર્કયુલર સોસાયટીની સ્થાપના ૧૮૪૮માં થઈ.એનાથી
બરાબર સો વષર્ પહે લાં સને ૧૭૪૯માં કચ્છના મહારાવ લખપત�એ કાવ્યકળા
શીખવાની સા￵હત્યજગતની અિ�તીય એવી “ક￵વતાની શાળા” ની ભૂજમાં સ્થાપના કરી.
દલપતરામે કાવ્ય કરવાની અહ�થી પ્રેરણા લીધી અને અહ� એમણે ￵પંગળનો અભ્યાસ
કય�.૧૮૫૮ના જુ લાઈના ‘બુ��પ્રકાશ’માં દલપતરામ લખે છે કે “ગુજરાતમાં આવી શાળા
ન તો ક્યાંય �વામાં આવી છે કે ન તો સાંભળવામાં આવી છે.”
મહારાવ લખપત�એ “ક￵વ જન્મે છે,એને ઘડી શકાતો નથી”-એવી હે તી
બદલી,કચ્છમાં ક￵વઓ ઘડવાની વ્રજ ભાષા પાઠશાલા સ્થાપી.જેમાં કનકકુ શળ નામે
તિ�દ ￵વ�ાનને “ભ�ાકર્ ”ની પદવી આપી અધ્યક્ષરસ્થાને શોભાવ્યા.મહારાવ લખપત�
પોતે કાવ્યપ્રેમી ક￵વ તથા કલામમર્જ્ઞ હતા.તેઓના ￵પતા દે શળ� ‘દે શરાપરમેશરા” નામે
�ણીતા હતા.દાદા મેંકણ એમના આધ્યા�ત્મક ગુરુ હતા.સંવત ૧૬૦૫માં ખેંગાર�
પહે લાએ “ભૂજ”ની સ્થાપના કરી. એમના ઉત્તરા￵ધકારી મહારાવ ભારમલ� પહે લાનો
સમય કચ્છમાં શાં￵તનો કાળ હતો.કચ્છનું લોકસા￵હત્ય ત્યારે ￵વકસ્યું અને કચ્છમાં ત્યારે
િડંગળ￵પંગળના ખુમારીભયાર્ ચારણી સા￵હત્યની બોલબાલા હતી.
કલામમ�� લખપત અને �જ ભાષાની કા�યશાલ
તેમના સમયમાં કચ્છ રાજ્યમાં દરબાર ભરાય ત્યારે ચારણ ક￵વના ક￵વતથી
અને આશાપુરાની પ્રાથર્નાથી દરબાર શરૂ કરવાની પ્રથા અ�ા￵પ પય�ત કચ્છ રાજ્યના
￵વલીનીકરણ સુધી ચાલુ હતી. પરંપરામાં સા￵હત્યના આવા સંસ્કારી ક￵વરાજવી
લખપત�નું “�ત્યસુધારસમંજરી’ નામના ગ્રંથમાં, તેના લેખક ફકીરચંદે મહારાવ
58
ફોટો - �લયાકત અલી નો�તયાર
લખપત�ની રસજ્ઞતા, કલામમર્જ્ઞતા તથા ક￵વકલાકાર વત્સલતાનું ￵વદગ્ધ વણર્ન કયુ� છેઃ
“�દવકુ લસરમુકુટમ�ન લખપ�ત લખ દાતાર
માન� આય� જગતમેં દૂ� ચંદ્ર-અવતાર
ખટ ભાષાકે �ન ક�વ કઈ ગાયનકે �ંદ
ના રસભીનૈ ની�ત રહે લખપ�તરાઉ ના�રંદ”
એટલે કે ,-“ખટ ભાષા કે �ન ક￵વ’ લખપત� સા￵હત્ય, સંગીત તથા કાવ્યના મમર્જ્ઞ
ક￵વઓ અને અનેક લ￵લતકલાઓના કલાકારોને સન્માન અને આશ્રય આપતા.આ
પોશાળ �ારા લગભગ દોઢસો વષર્ સુધી વ્રજ ભાષાનું ￵શક્ષણકાયર્ ચાલુ રહે લંુ.ત્યાંથી
આપવામાં આવતા પ્રમાણપત્રમાં “વ્રજ ભાષા કાવ્યશાલા મહારાવશ્રી લખપત�” તેવી
મુદ્રા અંિકત થયેલી રહે તી.જે નાગરી ￵લ￵પમાં અને ￵હન્દી ભાષામાં લખાતું.લખપત�એ
સંગીતની શાળા પણ શરૂ કરેલી.લ￵લતકલાઓની તાલીમની જ્યાં વ્યવસ્થા થયેલી તે આ
વ્રજ ભાષા પાઠશાળામાં એક હ�ર ઉપરાંત હસ્ત￵લ�ખત ગ્રંથોને સ�� સમુચ્ચય પાંગય�
છે.જ્યાં ડુંગરશી દે વસર જેવા ચત્રકારે સંસ્થામાં રાગરા�ગણીઓનાં અને બી� ચત્રો
પણ દોરી આપેલાં છે.
“કિવ”રાજ તર�ક� લખપત�
લખપત�એ લખપ￵તમાનમંજરી, સુરતરં�ગણી, �દં ગમહોરા, રાગસાગર,
હ�રભ�ક્ત￵વલાસ, ￵શવબ્યાહ આિદ ગ્રંથોની રચના કરી છે. �સંહાવતારની કથા
જેમાં વણી લેવામાં આવી છે તેવંુ લખપત� ￵લ�ખત “હ�રભ�ક્ત￵વલાસ’ ૬૬૫ છંદનું
ખંડકાવ્ય છે.સુરતરં�ગણી સંગીતશા� ￵વષયક ગ્રંથ છે. તેમાં નાદઉત્પિત્ત, નાદમ￵હમા,
રાગરા�ગણીઓનાં સ્વરૂપ￵નરૂપણ અને લક્ષણ￵વસ્તાર વગેરે આપવામાં આવેલ છેઃ
 “રાગાિદક ગીતાિદમેં હાવભાવ રસભેદ
સબકો નોકો કર કહ� ભાવક લચ્છનભેદ
તાનસેન મન આનંકે ભરત�હ ચત્ત લગાયે
સંગીત મૂછનર્ આિદ સબ િદન�હ ભેદ બતાયે”
એમ ક￵થત કરીને સૂરાધ્યાય સુરતરં�ગણું ગ્રંથ સંપૂણર્ કય� છે.એમણે
“�ત્યસુધારસમંજરી’ તૈયાર કરેલંુ:
“મહારાવ લખપ�ત િકયૌ શુભ લખપ�તસંગાર
રચ્ચે દે�ખ રસમંજરી સકલ રસ�નકો સાર”
સં�ૃત �ંથ ‘રસમંજર�’ ઉપરથી “લખપ�ત�ૃંગાર’ �ંથ તૈયાર કય�
“�ંદારક ભાષા કરી ય� નર ભાષા ન્યાય
�તૈં રસ કૌ પંથ જગ સમુજ ેં સકલ સુભાય
કન્હ� લખપ�ત કછપ�ત ભલે સુનૌ ક�વભૂપ
સુંદર િક્રત અનુરૂ૫ યહ રસતરંગ રસરૂપ”
ઉપરાંત, લખપત�ના સમયમાં હમીરદાન રતનુ�એ “ગુણ￵પંગલપ્રકાશ,
હમીરનામમાલા, ￵પંગલકોષ, જદુ વંશ વંશાવલી, મહારાવ દે શલની વચ￵નકા,
લખ૫તગુણ￵પંગલ, જ્યો￵તષજડાવ, ભાગવતદપર્ણ અને બ્ર�ાંડપુરાણ એમ નવ ગ્રંથોની
રચના કરેલી.
�ુજરાતી સા�હ�ને ક�ની કા�યશાળાની દ� ન
રાવ લખપત� તથા તેમના પુત્ર ભોજરાજ�ના જમાનામાં ગુજરાતી સા￵હત્યમાં
આ ક￵વ પરંપરામાંથી બ્ર�ાનંદ અને દલપતરામનાં નામ અમર બન્યાં છે.સહ�નંદ
મહારાજના સખા બ્ર�ાનંદ સ્વા￵મનારાયણ સંપ્રદાયમાં મહાન સાધુ અને ￵વખ્યાત ક￵વ
થઈ ગયા છે.જ્ઞા￵તએ ભાટ અને નામ લાડુ બારોટ.બચપણ અને ￵શક્ષા-દીક્ષા ભૂજમાં
વીત્યાં.એમનું બચ૫ણુનું નામ લાડુ.જુ વાનીનું નામ શ્રીરંગ અને ઉત્તરાવસ્થાનું નામ
બ્ર�ાનંદ.આ ત્રણે નામેથી એમણે ક￵વતા કરી છે.એમને તે વ્રત હતું કે દરરેજની ચો�સ
સંખ્યાના પદની કાવ્યરચના કરી પછી ભેજન લેવં.ુ એમણે ૮૦૦૦થી ય વધુ બોધપ્રધાન
પદો લખ્યાં છે.’બ્ર�ાનંદકાવ્ય’ નામે એમનાં પદોનો સંગ્રહ બહાર પ�ો છે.￵હં દીમાં તેમણે
“સંપ્રદાયપ્રદી૫” લખેલ છે. ભાવ અને ભાષાની તથા અ�ભવ્ય�ક્તની દ્ર��એ ઉત્કૃ �
એવી સંગીતાતત્મક રચનાઓ પણ આપી છે.ચારણ પરંપરામાં પણ તેઓ કાવ્યો કરતા.
“આ તનરંગ પતંગ સરીખે જતાં વાર ન લાગે�
બ્ર�ાનંદ કહે ચેત અજ્ઞાની અંત ફજેતી થાશે�.”
દલપતરામ;ક� તથા અવ�ચીન �ુજરાતી ગ�-પ� સા�હ�નો ઉદય
દલપતરામને ભાષાક￵વ થવાના કોડ �ગ્યા અને ‘ભુજ’ ભણ્યા.એક ગઢવીએ એમને
રસ અને ક￵વતાનું રહસ્ય સમ�વ્યું.ભ�ાકર્ � પાસે પોશાળમાં (ભૂજથી)તેઓ ‘માનમંજરી’
અને “અનેકાથ�” એવા ભાષાભંડારના બે કોશ લઈ આવ્યા.સને ૧૮૪૧માં વૈષ્ણવાનંદ
સ્વામી સત્સંગના ક￵વ બની ભૂજથી ભણીને મૂળી આવ્યા.સુંદરદાસ� સ્વામી પણ ભૂજમાં
હતા.છે�ી પરીક્ષામાં એમણે સરસ કાવ્યચાતુયર્ દાખવ્યું એટલે કચ્છના મહારાવે એમને
પાઘ, સોનાનાં કડાં, શાલ અને કં ઠી તેમજ પોશાક ભેટ આપ્યા હતા.દલપતરામને થયું કે
પોતાના છપ્પા પણ ભૂજ મોકલે અને ત્યાં ભણવાની એમને ઉત્કં ઠા થઈ.અંગત વ્યવહારીક
કામો પતાવીને દલપતરામ ફતેહગઢ થઈ લોદ્રાણી ગયા.લોદ્રાણીમાં સાંભ�ું કે કચ્છના
મહારાવ દે શળ� બાવા ઉદાર રા� છે.ભૂજ જવાનું ને રાવ શ્રી બાવાને મળવાનું મન
થયું.લોદ્રાણીથી દે શળપર, રાપર, આધોઈ, અં�ર, �બદડ થઈને ક￵વ ભૂજ ગયા.ત્યારે બે
એક િદવસ ભૂજમાં ર�ા એમાં મહારાવશ્રીને �વા સવાય ખાસ મેળાપ થયો ન￵હ.આ
અરસામાં તેમણે તેમના ગ્રંથ ‘જ્ઞાનચાતુરી’ ની રચના કરી હતી.
સને ૧૮૪૭માં સ્વા￵મનારાયણ સંપ્રદાયના આચાયર્ અયોધ્યાપ્રસાદ� મહારાજે
પોતાની ધમર્સવારી કચ્છમાં ગોઠવી ત્યારે દલપતરામને એમણે સાથે લીધા.ફરતા ફરતા
અં�ર થઈ ભૂજ પધાયાર્. મહારાવ દે શળ�એ ખૂબ આદર સત્કાર કયાર્.શીઘ્ર ક￵વતાઓ
સાંભળી ને સંભળાવી. ભૂજની આ યાત્રા તો ક￵વને મન કાવ્યયાત્રા તરીકે ￵નવડી હતી.
સ્વયંમાં શબ્દઅખંડત્વ ધારણ કરીને ￵વરાજતી ભૂજની આ શારદાપીઠનાં દલપતરામને
ત્યારે પ્રથમ દશર્ન થયેલા.વષ� પછી દલપતરામે સને ૧૮૫૮ના બુ��પ્રકાશમાં“ભૂજની
ક￵વતાની શાળા’ને લેખ લખી પોશાળનું સંભારણું �ળવી રાખ્યું.
કચ્છના દાનવીર શેઠ ગોકુ ળદાસ તેજપાળ મુંબઈમાં બુ��વધર્ક સભાને આગળ
વધારવા ઉત્તેજન આપતા હતા ત્યારે એમણે મુંબઈમાં પ્રથમ શરૂ થયેલી બે કન્યાશાળાઓ
પૈકી એકનો આરંભ કરાવ્યો.ઠ�ર કરસન� નારાયણ તથા રતન� શામ�
અં�રવાળાને દલપતરામે “હં સકાવ્ય શતક’ બનાવી આપ્યું.૧૮૬૯માં ક￵વએ મૂળરાજ
સોલંકી અને કચ્છાદે શા￵ધપ￵ત લાખા ફુ લાણીના ઐ￵તહાસક રણસંગ્રામની ક￵વતા રચી.
ભૂજની પોશાળના ધીર� ક￵વની કથા ૫ણ તેમણે “ફાબર્સ- ￵વલાસ’માં ઉતારી.
૧૮૭૦ના માચર્માં કચ્છનરેશ મહારાવ શ્રીપ્રાગમલ� બાવા મુંબઈ જતાં માગ�
59
અમદાવાદ ઊતયાર્.નિડયાદના શ્રી. ઝવેરીલાલ યા￵જ્ઞક જેમણે અ�ભજ્ઞાનશાકું તલનું
ભાષાંતર કરેલંુ તે એમની સંગાથે હતા.તેમના થકી ત્યારે દલપતરામે મહારાવ�ની
મુલાકાત કરેલી.મહારાવ�ને રાજરીતે રં�જત કયાર્,ક￵વતા સંભળાવી અને ગુજરાત
વનાર્કયુલર સોસાયટીની સત્પ્ર�િત્તઓ સમ�વી.મહારાવે રૂા. ૭૦૦ આપ્યા અને
સોસાયટીનો સત્કાર કય�.૧૮૭૦માં દલપતરામે હાસ્યરસપ્રધાન ‘￵મથ્યા�ભમાન’ નાટકની
રચના કરી. દલપતરામે કચ્છના પો￵લ�ટકલ એજન્ટની ફરમાઈશથી “સગોત્ર￵વવાહ-
￵નણર્ય” લખ્યું અને ઈ. સ. ૧૮૭૫માં રૂ. સો ઈનામના મેળવ્યા.
કચ્છના પ્રતાપપ્રભાવી પાંખડી સરીખા નાનીબાસાહે બે ભૂજમાં રાજકુ ટુબ ં માં
લ�ોત્સવ પ્રસંગે કવી�ર દલપતરામને નોતયાર્. �� દલપતરામ દ�રયાપાર �તે જઈ
શક્યા ન￵હ.ત્યારે એમણે પોતાની ક￵વતા મોકલાવી.ત્યારે નાનીબાએ ￵શરપાવના રૂા.
બસ્સો પાઠવી ક￵વને લખ્યું કે બાળાએ ગાતાં-રમતાં સદબોધ પામે તેવી ગરબાવળી
રચી આપો. લોકસંગ્રહની દલપતશૈલીમાં “કચ્છગરબાવલી” ૧૮૮૦ માં રચી ક￵વએ
ભૂજ મોકલાવી.૧૮૮૩ના‘બુ��પ્રકાશ’ના સપ્ટેમ્બર અંકમાં ત્યારે પ્રસ� થયેલી
“કચ્છગરબાવલી” ની ￵વસ્તારી �હે રખબર આપેલી છે.
ક� અને અવ�ચીન �ુજરાતી સા�હ�
‘ગુજરાત વનાર્કયુલર સેસાયટી’ને કચ્છ સાથે જે સંબંધ ક￵વ દલપતરામે બાંધી આપેલો
તેનો મ�ણભાઈ જશભાઈના સમયમાં કચ્છની �રજન્સી કાઉ�ન્સલ �ારા સારો ￵વકાસ
થયેલો.કચ્છી લોકસા￵હત્ય ભજનો કીતર્નોમાં કચ્છમાંથી સતી તોરલ,દાદા મેંકણ,ક￵વ
ઉન્નડ,રતનબાઈ,ક￵વ રાઘવ, પંિડત પીતામ્બર,�બહારીદાસ�,પ્યારેરામ, �વરામ
અજરામર, ગૌરીશંકર વોરા, ક￵વ લાલ�, ￵નરંજન, મોરાર� કામદાર અને ક￵વ દુ લેરાય
કારાણીએ ક￵વતા જગતમાં નામ રાખ્યા છે.સચત્ર સા￵હત્ય સજર્નની ગુજરાતને પ્રેરણાના
અમીરસ ￵પયાલા પાનાર હા� મહમદ,ડુંગરશી સંપટ,મૂળછ જેઠુ,જયંત ખત્રી અને
નાનાલાલ �શીએ ગ� અને અન્ય સા￵હત્યસજર્નમાં કચ્છનું નામ કા�ું છે.કચ્છીઓની
પુસ્તક પ્રકાશન સંસ્થાઓ મુંબઈમાં બે અને અમદાવાદમાં એક છે.આમાંથી અમદાવાદના
શંભુભાઈના ગૂજરર્ ગ્રંથરત્ન કાયાર્લયે આપણા અગ્રણી સા￵હત્યકારેના સંખ્યાબંધ ગ્રંથોનું
પ્રકાશન કરી ગુજરાતી સા￵હત્ય અને સા￵હત્યકારોનું સૌજન્ય મેળવ્યું છે.
અંતે સૌરા�માંથી કચ્છને તોરલ સમું નારીરત્ન સાંપ�ું.તોરલ આતમના તાર
ડોલાવનાર સુકુમાર ભાવોના ગુજરાતી કવ￵યત્રી હતા.અને આમ પણ કચ્છના નારી
“રત્નો” આજે પણ એટલા જ ઉજળાં ને પ￵વત્ર છે જેટલા પ્રાચીને હતા.એમના હ્રદય
હં મેશા એક સત્ ના ઓઢણા ઓઢીને જ અનંતમાં ￵વ￵લન થઈ છૂ �ા છે.કચ્છને ત�વજ્ઞાની
લોકક￵વ મહાત્મા મેંકણ એની બાર વષર્ની પહે લી ધૂણી બીલખામાં તપાવી હતી. કચ્છની
જુ વાની અમદાવાદને આંગણે સંહનો ￵શકાર ખેલે છે અને આપબળે અમદાવાદથી
આધાર મેળવી કચ્છના �ડે� રાજ્યની ભૂજમાં સ્થાપના કરે છે ત્યારથી સળંગ કચ્છની
રાજભાષા ગુજરાતી રહી છે. ભારતમાં ૧૯૪૭માં સ્વતંત્ર પ્ર�તંત્ર થયું તે પહે લાં પ��મકાંઠે
ગુજરાતથી અલગ એવો કચ્છ પ્રદે શ ગુજરાતને મન પરદે શ હોય એવી ભાવઝલક કચ્છ
બહાર રમી રહી. ‘કચ્છ’ એક અલગ ‘ક’ વગર્નંુ રાજ્ય બન્યું.૧૯૫૬માં િ�ભાષી મુંબઈ
રાજ્યના �ડાણ સુધી કચ્છની આવી અલગ અ�સ્મતા કાયમ રહી. ૧૯૬૦માં ગુજરાતી
ભાષાબળના એક જ સંસ્કારના ફળસ્વરૂપ ગુજરાત રાજ્યના ભાગ તરીકે કચ્છ એનું
એક અંગ બન્યું છે.હાલ પણ ભૂજ મધ્યે કચ્છ નેક નામદાર બાવાસાહે બ શ્રી પ્રાગમલ�
ત્રી�,સવાઈ બહાદુ ર ઓફ કચ્છ;જેઓ કચ્છના છે�ા મહારાવ કે જેમણે ઈ￵તહાસના
કં ઈ કે ટલાયે તાણાવાણા �યેલા,�ણેલા તથા ￵પછાણેલા.તેઓના દે હ ￵વલય બાદ
‘હુ કમ’* તથા મહારાણીસાહે બ શ્રી પ્રીતીદે વી�ના ફરમાન સહ �રી કરીને તેમના ગાદી
વારસદારો તરીકે ન￵લયા ઠાકોર સાહે બ કું વર શ્રી ઈન્દ્ર�તસંહ� (બાપુસાહે બ) �ડે�
અ￵ત ઉમદા અને ઉદાર હ્રદયવાન મનેખ પણ ખરા!તેઓની સાથે દે વપર ઠાકોર કું વર શ્રી
કૃ તાથર્સંહ� �ડે� તથા તેરા ઠાકોર સાહે બ કું વર શ્રી મયુરધ્વજ� �ડે�ને ￵નમવામાં
આવ્યા છે.જેઓ તેમની સંસ્કૃ ￵ત,કલા તથા ‘અતુલ્ય વારસા’ ને નખશીખ ￵નભાવી ર�ા
છે.આમ,એક અખંડ ગુજરાતના ગૌરવભયાર્ ઇ￵તહાસનું સજર્ન એના કચ્છને સીમાડે
છે.હતું અને યુગાિદ સુધી રહે શે.ત્યારે એક ￵વચાર ચાનકે ચઢે કે , કચ્છ વગર કોઈ રહી
જ કે મ શકે !?-કોઈ ન રહી શકે .ન મનેખ �ત,ન સા￵હત્ય, ન કલા, ન વારસો, ન ગઢ
કે ન ગઢના કાંગરાની ધાટી ,ન ઓહમ સોહમ,ન ‘પ્રાણ’ કે ન મહાપ્રાણ, ન પ્રચંડ હે ￵ત
સમાન લાગઠ,આઠેય પ્હોર પ્રજવ￵લત તથા �જવલ્યમાન રહે તી મારી ‘દે વી’ આશાપુરી
કે વ�ધ(ઔંધ) મુકામે ￵વરાજતી નવ લાખ ચારણ આઈયું એ જગદં બા પરામ્બાઓ,ન
ખુદ ઈ�ર પણ…કે ન ઈશથી પરે સત્ય પણ. “￵વ￵ધ” ના ￵વધાન સમી જેની બેત સમસ્ત
અ�ખલાઈને ક્યારેય મળી શકે તેમ નથી.ખરું ને!
(*માનવંતા શબ્દ તરીકે ઉ�ેખ �ણવો)
તળપદા શબ્દો: સરાર-સતત,અસ્ખ￵લત, ધાટી-ઢબ, શૈલી, હે ￵ત-તેજ, અિ�ની જ્વાળા,
બેત-નકશો, આલેખન, પોશાળ-ઉપાશ્રય, અપાસરો, પોષનાર શાળા.
 ધોળાવીરા- કોટડો
evy buftkl fphs
ખડીરબેટનું મહાનગર -
ધોળાવીરા
ળાવીરા એ સંપૂણર્ ભારતીય ઉપખંડ મા આજસુધી શોધાયેલી બધી જ હડપ્પીય
ધો સાઈટ માની ક્ષેત્રફળની દ્ર��એ મોહેં -�-દારો, હડપ્પા અને રાખીગઢી પછી
ચોથા નંબરની મોટી સાઈટ છે પરંતુ સંરક્ષણની દ્ર��એ પથ્થરમાં ￵નમાર્ણ હોવાના લીધે
આ વસાહત અન્ય સાઈટ કરતા ખૂબ જ સારી �સ્થ￵તમાં અડીખમ છે.
ગુજરાત રાજ્યના કચ્છ �જ�ામાં આવેલ મોટા રણની વચ્ચે છે એક નાનકડો બેટ!
નામ છે ખડીર. આ બેટના પ��મ ભાગમાં �સ્થત છે ધોળાવીરા નામનું ગામ. ગામના
વાયવ્ય ખૂણે આશરે એક િકલોમીટરના અંતરે આવેલ છે કોટડો ટ�બો. આ ટ�બાના
પેટાળમાંથી ભારતીય પુરાતત્વ સવ�ક્ષણ ￵વભાગ �ારા ખોદકામ દર￵મયાન મળી આવેલ
છે પ૦૦૦ વષર્થી ૩૫૦૦ વષર્ સુધીના જૂ ની વસાહતના અદ્ભુત પ્રાચીન અવશેષો.
પુરાતત્વ ￵વ�ાના �ણકારોના મંતવ્ય મુજબ આ અવશેષો હડપ્પીય સભ્યતાના એક
મહાનગરના છે, જેનંુ બાંધકામ આયોજનપૂવર્ક આશરે ૪૮ હે ક્ટર ￵વસ્તારમાં કરવામાં
આવેલંુ હતું. નગરની ફરતે સુરક્ષા માટે માટીની �ટો અને પથ્થરથી બંધાયેલ મજબૂત
િક�ો હતો. તે સવાય િક�ાના બહારના ભાગમાં નૈઋત્ય ખૂણામાં સ્મશાન અને
વાયવ્ય અને અિ� ખૂણામાં પણ સમકાલીન વસાહતના અવશેષો મળેલા છે. આમ,
સંપૂણર્ નગર આશરે ૧૦૦ હે કટર ક્ષેત્રફળમાં ￵વસ્�ત હશે.
પુરાતત્વીય મહત્વની દ્ર��એ આ સ્થળને શોધવાનું શ્રેય પ્રસ� પુરાતત્વ￵વદ્
જગતપ￵ત �શીને ફાળે �ય છે, જે ભારતીય પુરાતત્વ સવ�ક્ષણ ￵વભાગના
મહા￵નયામક પણ રહે લા. ઈસવીસન ૧૯૬૭માં થયેલ આ શોધ પાછળનો હે તુ ભારતના
￵વભાજન પહે લાના ગુજરાત અને સંધ પ્રાંત વચ્ચે આવેલ વેપારી માગ� ઉપર સ્થળ
અથવા પ્રચીન હડપ્પીય સમયની વસાહતોની શોધ કરવાનો હતો. સ્થા￵નકોમાં કોટડા
તરીકે �ણીતા આ ટ�બાની, �ન્યુઆરી ૧૯૯૦માં ભારતીય પુરાતત્વ સવ�ક્ષણ �ારા
ડૉ. ર￵વન્દ્રસંહ �બ�ના ને�ત્વમાં ઉત્ખનનની કામગીરીની શરૂઆત પહે લાં ૧૯૮૪ના
િડસેમ્બર માસથી ઝીણવટપૂવર્ક સ્થળ તપાસ કરવામાં આવેલ હતી, જેના ફળસ્વરૂપે વષર્
૧૯૮૭ સુધીમાં પુરાતત્વ￵વદોને આ મહાનગરની નગરરચના ￵વશેની �ણકારી મળી
60
ગઈ હતી. આ �ણકારીના લીધે ઉત્ખનનનું આયોજન કરવામાં ખૂબ જ સરળતા રહી.
ઉત્ખનનની કામગીરી જરૂરી અંતરાલ સાથે વષર્ ૨૦૦૫ સુધી ચાલી અને આ દર￵મયાન
એક ભવ્ય પ્રાચીન મહાનગરના ￵વ￵વધ અવશેષોનું અનાવરણ કરવામાં આવેલંુ છે. આ
લેખના લેખકે પણ ધોળાવીરા ખાતેના આ કોટડા ટ�બાના સવ�ક્ષણ અને ઉત્ખનનની
કામગીરીમાં વષર્ ૧૯૮૪ થી ૨૦૦૦ સુધી મહત્વની ભૂ￵મકા ભજવી હતી.
નગર આયોજનની દ્ર��એ �ઈએ તો એ બાબતનો આભાસ મળે છે કે , આયોજનથી
પૂવ� નવી વસાહત સ્થાપનાર લોકોએ સંપૂણર્ ખડીરબેટના ￵વ￵વધ પાસાઓની ￵વગતવાર
�ણકારી મેળવેલ હતી. લોકોએ બેટની ભૌગો￵લક સંરચના, ભૂસંરચના, પ્રાકૃ ￵તક
સંસાધનો, જળસ્રોત, ભવન ￵નમાર્ણ માટે ઉપયોગી ભૂસ્તર, જંગલ, ખેતી લાયક જમીન
વગેરેની �ણકારી મેળવી લીધી હતી. આ �ણકારીનો ઉપયોગ ￵નમાર્ણકતાર્ઓ �ારા
નગર ￵નમાર્ણ માટેની ￵વ￵વધ વાસ્તુ સંરચનાઓ જેવીકે , િક�ાની રાંગ, પાણી સંગ્રહ
માટેના જળાશયો વગેરેનંુ બાંધકામ કરતી વખતે કરવામાં આવ્યો હતો.
�ાપના અને નગર આયોજન
કોટડા ટ�બાની પુરાતત્વીય �ણકારી મેળવા માટે આ હડપ્પીય વસાહતના ￵વ￵વધ
ભાગોમાં ઉત્ખનનની કામગીરી કરવામાં આવી હતી. આ કામગીરી દર￵મયાન
અહ�થી ૫૦૦ વષર્ પૂવર્ની આ� ઐ￵તહાસક વસાહતની સ્થાપના અને તે પછી
તેના ઉત્તરોત્તર તબ�ાવાર ￵વકાસના સાત તબ�ાઓ મળેલ છે. આ તબ્બકાઓની
￵વગતવાર �ણકારી નીચે મુજબ છે: ધોળાવીરાની સૌપ્રથમ વસાહત સ્થા￵પત કરવા
માટે ￵નમાર્ણકતાર્ઓએ હાલમાં મનહર નામથી �ણીતી વરસાદી નદીના ઉત્તર
કાંઠે આવેલ ઢોળાવવાળી જમીનના નીચાણના ભાગની સમતલ ભૂ￵મની પસંદગી
કરી હતી. ઈસવીસન પૂવ�ની ૨૯મી /૨૮મી સદીમાં આ ભૂ￵મ ૫ર પ્રથમ તબ�ાની
વસાહત સ્થા￵પત કરવામાં આવી હતી. આ વસાહત આશરે ૨ હે ક્ટર ક્ષેત્રફળના
￵વસ્તારમાં સી￵મત હતી અને ૧૧ મીટર પહોળાઇ અને ૪ મીટરથી વધારે ઉંચાઇ
ધરાવતા મજબૂત િક�ાથી સુરક્ષત હતી. આ સમયના પુરાતત્વીય અવશેષ પ�રપક્વ
હડપ્પીયકાળથી પહે લાંના સમયના જણાય છે અને અહ�થી પ્રા� તે સમયના વાસણો
કે ટલીક બાબતમાં સમકાલીન ‘આમરી સંસ્કૃ ￵ત’ સાથે સામ્ય ધરાવે છે. આ કાળના
અવશેષોમાંથી કોઈપણ ￵લ￵પ અથવા મુદ્રાલેખ ઉપલબ્ધ થયેલ નથી. શંખ અને
પથ્થરની વસ્તુઓ સવાય મોતી બનાવવાની કામગીરી ઉપરાંત તાંબાની વસ્તુઓનો
ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. મકાનોનું બાંધકામ �ડાઇ, પહોળાઇ અને લંબાઇમાં
અનુક્રમે ૧:૨:૪ ના ગુણોત્તરના માપવાળી કાચી �ટોના ચણતરથી થતું હતું. બહુ જ
સી￵મત ક્ષેત્રમાં ખોદકામના કારણે આ કાળ ￵વષે ખૂબ જ ઓછી મા￵હતી ઉપલબ્ધ છે.
સમયાંતરે પ્રથમ તબ�ાની વસાહતને વધુ ￵વસ્�ત કરવા માટે િ�તીય તબ�ામાં
વસાહતનો ઉત્તર, પૂવર્ અને પ��મની તરફ ￵વસ્તાર કરવામાં આવ્યો હતો અને
સાથોસાથ િક�ાને વધુ મજબૂતી પ્રદાન કરવાના હે તુથી તેની અંદરોઅંદર �ટોની
૨.૮૦ મીટર પહોળી દીવાલ બનાવીને તેની �ડાઈ લગભગ ૧૪ મીટર સુધી
વધારવામાં આવી હતી. આ સમય દર￵મયાન ￵વસ્તાર પામેલ ભાગોના અવશેષો
દરબારગઢ અને તેના નીચલા ઉપ￵વભાગના સૌથી નીચેના થરો સવાય પછીના
ત્રી� તબ�ામાં બનાવવામાં આવેલ રંગભૂ￵મની નીચેના થરોમાંથી પણ મ�ા છે.
આમ, કહી શકાય છે કે , બી� તબ�ામાં વસાહતનું સૌપ્રથમ વખત બે ￵વભાગમાં
આયોજન કરવામાં આવેલંુ અને તે સમયની વસાહત લગભગ ૪.પ હે ક્ટરના
￵વસ્તારમાં ફે લાયેલી હતી. િ�ભાગીય આયોજનની દ્ર��એ આ તબ�ાને મહત્વપૂણર્
કહી શકાય છે. પુરાતત્વીય સામગ્રીની દ્ર��એ પ્રથમ અને િ�તીય તબ�ામાં ઘણું
સામ્ય દે ખાય છે. રોજબરોજ ઉપયોગમાં લેવાતા વાસણો, ઓ�ર, આભૂષણ અને
61
અન્ય વસ્તુઓ સમાનતા દશાર્વે છે. ￵લ￵પ અને મુદ્રાલેખ આ સમય દર￵મયાનમાં પણ
ઉપલબ્ધ થયેલ નથી.
રાજગઢ�, રં ગ�ૂ�મ અને મ�યમ નગરની �ાપના
ઉપરોક્ત બે તબ�ાઓ પછીનો ત્રી� તબ�ો ધોળાવીરા-કોટડાના ઇ￵તહાસનો
સૌથી મહત્વનો સમય હશે તેમ કહીએ તો અ￵તશયો�ક્ત ન કહે વાય. આ તબ�ા
દર￵મયાન અગાઉની ￵વકાસશીલ વસાહતને સમયાંતરે એક પછી એક, એમ બે
ચરણમાં આયોજનપૂવર્ક મહાનગરમાં ફે રવવામાં આવી. પ્રથમ ચરણમાં નગરનો
￵વસ્તાર ઉત્તરમાં આવેલ વરસાદી નદી મનસરના કાંઠા સુધી કરવામાં આવ્યો અને
પૂવર્ સમયની મૂળ વસાહતની ઉંચી જગ્યા ઉપર રાજગઢીની સ્થાપના કરવામાં આવેલ
અને તેનંુ આયોજન બે ￵વભાગમાં કરવામાં આવેલ. પૂવર્ તરફનો ઉંચો ભાગ રાજગઢી
અને પ��મ તરફનો નીચલો ભાગ અનાજના કોઠાર તેમજ દરબારગઢની ￵વ￵વધ
કામગીરી સાથે સંકળાયેલા કાયર્ભારીઓ માટે હતો. આ દરબારગઢની ઉત્તરમાં જ્યાં
િ�તીય તબ�ાનો ￵વસ્તારેલો ભાગ હતો, તેને સમતલ કરીને લંબચોરસ આકારના
બહુ ઉપયોગી મેદાનમાં ફે રવવામાં આવ્યો હતો. આ મેદાન પૂવર્થી પ��મ ૨૮૩ મીટર
લાંબા અને ઉત્તર-દક્ષણ ૪૭.૫૦ મીટરની પહોળાઈવાળા ક્ષેત્રમાં ￵વસ્�ત હતું. તેનો
ઉપયોગ ￵વશેષ ઉત્સવો યોજવા સવાય રંગભૂ￵મ તરીકે અથવા ￵વ￵વધ પ્રકારના હાટ-
બ�ર યોજવા માટે થતો હોય એવું પુરાત�ત્વક અને સાંયો�ગક પુરાવાઓથી ફ￵લત થાય
છે. આ મેદાનથી ઉત્તરના ભાગમાં એક નવી વસાહતની સ્થાપના પણ આ ચરણમાં થઈ.
આ વસાહતને પુરાતત્વ￵વદો �ારા મધ્યમ અથવા વચલા નગર તરીકે ઓળખવામાં
આવે છે. આ વસાહત પણ ચારે તરફથી િક�ા અને દરવા�ઓથી સુરક્ષત કરવામાં
આવી હતી.
ત્રી� તબ�ાના પ્રથમ ચરણમાં નગરના ફરતે િક�ેબંધી કરવામાં આવી હતી અને
નગરના ઇશાન ખૂણામાં ભ￵વષ્યમાં થનાર ￵વસ્તરણ માટે ખાલી જગ્યા રાખવામાં
આવી હતી. આ તબ�ામાં મોટાભાગના મકાનો કાચી �ટોથી ￵નમાર્ણ પામેલા હતા
અને ￵વ￵વધ રંગોની માટીથી લ�પણ કરવામાં આવ્યું હતું. આ તબ�ાના થરોમાંથી
શેલખડી પથ્થરથી ￵ન￵મર્ત ધોળાવીરાની પ્રથમ મુદ્રા મળેલ છે. જેમાં માત્ર ચત્રણ
ઉપલબ્ધ છે પણ ￵લ￵પનો ઉપયોગ થયેલો નથી. પરંતુ ￵લ￵પની �ણકારી લોકોને હતી
તેની મા￵હતી વાસણ ૫ર ઉકે રેલા અક્ષરોથી મળે છે. આ કાળના વાસણોમાં ઉત્તરોત્તર
￵વકાસ અને નવા પ્રકાર દ્ર��ગોચર થાય છે. ભવન ￵નમાર્ણ માટે ઉપયોગમાં લેવામાં
આવેલ �ટોનું માપ �ડાઇ, પહોળાઇ અને લંબાઇમાં અનુક્રમે ૧:૨:૪ ના ગુણોત્તરમાં
�વા મળે છે.
ત્રી� તબ�ાના િ�તીય ચરણમાં મધ્યમ નગરના ઈશાન ખૂણા અને પૂવર્ તરફ
નીચલું નગર વસાવવામાં આવ્યું હતું, જે બહુ ઉપયોગી મેદાનના પૂવ� ભાગ સુધી
￵વસ્�ત હતું. આમ ત્રી� તબ�ાના િ�તીય ચરણ સાથે જ ધોળાવીરાની શરૂઆત
મહાનગર તરીકે થઇ. ત્રણ મુખ્ય ￵વભાગમાં વહેં ચાયેલા આ મહાનગરને ચારે તરફથી
િક�ેબંધ કરવામાં આવ્યું હતું. આ સમયમાં િક�ેબંધ નગર ૭૭૧.૧૦ મીટર (લંબાઇ)
x ૬૧૬.૮૫મીટર(પહોળાઇ)ના ￵વસ્તારમા ફે લાયેલંુ હતું, જેની અંદર ત્રણ ￵વભાગ
તથા કે ટલાંક ખાલી મેદાનો પણ હતા. આ મેદાનો પૈકી કે ટલાંક મેદાનોના ઉપયોગ અંગે
�ણકારી મળવાની હજુ બાકી છે.
આ સમય દર￵મયાન નગરને સમુચત પાણી પુરવઠો મળતો રહે તે હે તુથી વરસાદી
પાણીના સંગ્રહ માટે મનહર અને મનસર નાળા ઉપર બંધો બાંધવામાં આવેલા અને
આ બંધથી નાળીઓ �ારા પાણીને િક�ાની અંદરના ભાગમાં બાંધવામાં આવેલા
જળાશયોમાં પહ�ચાડવાની સુદૃઢ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી.. ઉત્ખનનથી અના�ત્ત
મોટાભાગના જળાશયો રાજગઢીના પૂવ� દરવા�ની બહાર અને દક્ષણ તરફ
નગરિક�ાની સાથોસાથ બાંધવામાં આવેલા છે. આ જળાશયો પૈકી સૌથી મોટુ ં જળાશય
આશરે ૭૩ મીટર લાંબંુ અને ૩૦ મીટર પહોળું હતું, જે રાજગઢીની બહાર પૂવર્માં
આવેલંુ છે. તેમાં ઉતરવા માટે ત્રણ ખૂણાએ સોપાનોની વ્યવસ્થા કરવામાં આવેલી છે.
મનહરના વરસાદી પાણીથી સૌપ્રથમ આ જળાશય ભરાતું હતું, ત્યારબાદ ગુરૂત્વાકષર્ણ
પ�￵તથી રાજગઢીના દક્ષણ ભાગમાં આવેલ જળાશયો ક્રમવાર પૂવર્થી પ��મ િદશા
તરફ એક પછી એક ભરાય તેવી વ્યવસ્થા ગોઠવવામાં આવી હતી. ઉત્ખનનથી બહાર
કાઢવામાં આવેલા જળાશયોની રચના જે-તે જળાશયની ઉપયો�ગતાના આધાર પર
કરવામાં આવી હતી અને ઉપયોગ અનુરૂપ નીચે ઉતરવાની વ્યવથા પણ કરવામાં આવી
હતી. એક ઢોળાવદાર માગર્યુક્ત જળાશય કદાચ બાંધકામ અથવા ઢોરઢાંખરોને પાણી
પીવા માટે બનાવવામાં આવેલંુ હતું, તેમ જણાય છે.
મહાનગરના ￵વકાસના ચોથા તબ�ા દર￵મયાન નગર આયોજનમાં વધુ ફે રફાર
�વા મ�ો નથી, પરંતુ આ તબ�ામાં થયેલ ￵નમાર્ણ કામોમાં મોટાપાયે પથ્થરનો
ઉપયોગ �વા મળે છે. તે સાથે નગરની ભવ્યતા વધારવા માટે પથ્થરથી ￵ન￵મર્ત ￵વ￵વધ
સંરચનાઓ જેવીકે , નગર�ાર અને પ્રવેશ �ારો, ￵વશાળ ￵શલાખંડોને ચો�સ આકાર
આપીને અલંકૃત કરવામાં આવેલા હતા. રાજગઢીને ચારેય િદશામાં અલગ-અલગ
પ્રકારના દરવા�ઓથી સુસ��ત કરવામાં આવી હતી. આ ચાર દરવા�ઓ પૈકી
દક્ષણ િદશાનો દરવા� તે િદશામાં આવેલ જળાશયો તરફ જવા માટેના સાધારણ
પ્રવેશ�ાર તરીકે , જ્યારે પ��મ િદશાનો દરવા� રાજગઢી અને તેના નીચલા ભાગ
વચ્ચે આવાગમન માટે ઢોળાવદાર બનાવવામાં આવ્યો હતો. ઉત્તર િદશાનો દરવા�
સૌથી મોટો અને ભવ્યતા ધરાવતો હતો. સ્થાપત્યની દ્ર��એ તે કચ્છમાં આવેલી
જૂ ની મોટી હવેલીઓ અને મકાનોના ડેલાના સ્વરૂપનો હતો, પરંતુ ખૂબ જ શાનદાર
કામગીરીથી ￵ન￵મર્ત કરવામાં આવ્યો હતો.
આ દરવા�માં પ્રવેશ કરવા માટે સાધારણ ઉંચાઇ પર �સ્થત બે કક્ષોની વચ્ચે એક
ગ￵લયારો હતો. ગ￵લયારાની બંને બાજુ ના કક્ષ સુંદર ભાતના સ્તંભોથી સુસ��ત
કરવામાં આવેલા હતા, જેના કે ટલાંક સુંદર અવશેષો આજે પણ ખંડેર સ્વરૂપમાં
￵વ�માન છે. ઉત્તર િદશાના આ ભવ્ય દરવા�ની પ��મ બાજુ ના કક્ષની અંદર ૧૦
અક્ષરોવાળો ￵વશાળ લેખ મ�ો છે. આ અક્ષરો એક ફૂ ટથી વધારે ઊંચા અને ૧ ફૂ ટ
જેટલી પહોળાઇના છે, જે સફે દ �પ્સમના જડતર સ્વરૂપે બનાવવામાં આવેલા હતા.
ઉત્ખનન દર￵મયાન મળેલા પુરાવાઓથી જણાય છે કે , આ અક્ષરો લાકડાની એક મોટી
તખ્તી પર જડવામાં આવેલા હતા. આમ, આ એક પ્રકારનું સાઇનબોડર્ હોઇ શકે છે,
જે દરવા�ના મુખ્ય પ્રવેશ�ારની ઉપર લગાવવામાં આવ્યું હતું. દરવા�ની પહોળાઇ
લગભગ ૩.૫ મીટર અને સાઇનબોડર્ની લંબાઇ પણ ૩ મીટરથી વધારે હોઇ, આ વાતની
પુ�� થાય છે. તે સવાય મોટા અક્ષરોના કારણે આ સાઇનબોડર્ મધ્યભાગના નગર
અને નીચલાભાગના નગરથી પણ દ્ર��ગત હશે. આ જ રીતે પૂવર્ તરફનો દરવા�
એક કક્ષવાળો હતો, તે પણ સુંદર સ્તંભોથી અલંકૃત હતો. ચોથો તબ�ો ધોળાવીરાની
સ���નો યુગ હતો. આ સમય દર￵મયાન ધોળાવીરા આંતરરાજ્ય અને આંતરરા�ીય
વ્યાપાર અને વા�ણજ્યના પ્રમુખ કે ન્દ્ર તરીકે ￵વકાસ પામ્યું હતું અને તે સમયના
ગુજરાત ક્ષેત્રમાં મુખ્ય બંદર હશે તેમ જણાય છે. આ સમય દર￵મયાન ધોળાવીરાના
સંબંધો સમકાલીન હડપ્પા સભ્યતાના પ્રમુખ મહાનગરો સાથે હતા, જે વાત ￵વ￵વધ
પ્રકારના પુરાવશેષોથી ફ￵લત થાય છે. આ નગર શંખની ￵વ￵વધ પ્રકારની વસ્તુઓ,
￵વ￵વધ પ્રકારના પથ્થરના મોતીઓ, સોના-ચાંદી અને કાંસ્ય તેમજ તાંબાની ￵વ￵વધ
વસ્તુઓ અને અન્ય હસ્તકલા જેવી કે માટીકામ, પથ્થરકામ, હાડકાની વસ્તુઓ વગેરે
બનાવવાની કામગીરી માટે પ્રસ� નગર હતું, તેમ જણાય છે. ભવન ￵નમાર્ણ માટે
ઉપયોગમાં લેવાતા પથ્થરો મહાનગરની ઉત્તર િદશામાં લગભગ એક િકલોમીટરના
અંતરે આવેલા ચૂનાના પથ્થર, રે￵તયા પથ્થર તેમજ શૈલ ખડકોમાંથી લેવામાં આવતા
હતા. મેઘસર પાસે વરાળપ� તરીકે �ણીતા સ્થળમાં આજે પણ તે સમયના કે ટલાંક
અનઘિડત પથ્થરો દ્ર��ગોચર થાય છે.
મોતીકામમાં ￵વ￵વધ પ્રકારના પથ્થરો જેવાકે , અકીક, ગોમેદ, શેલખડી, લાજવતર્
અને અન્ય અધર્કીમતી પથ્થરોની કામગીરી માટે આ મહાનગર ખૂબ જ પ્રસ� હશે
તેમ અહ�થી સેંકડોની સંખ્યામાં મળેલ ￵વશેષ પ્રકારના પથ્થરમાંથી બનાવેલ �છદ્રક
(Drill) થી સા�બત થાય છે. આ પ્રકારના છીદ્રકોનો ઉપયોગ ખૂબ લાંબા પ્રકારના ગોમેદ
પથ્થરના મોતીઓ બનાવવા માટે થતો હતો. તેથી આ પ્રકારના મોતી બનાવવામાં
ધોળાવીરા અને કચ્છની અન્ય હડપ્પીય વસાહતોનો એકા￵ધકાર હોય, તેમાં કોઈ
નવાઈ નથી.
ચોથા તબ�ામાં મળેલ મોટાભાગની વસ્તુઓ સમકાલીન હડપ્પીય વસાહતો સાથે
ખૂબ જ સામ્ય ધરાવે છે. ધોળાવીરાથી શેલખડી પથ્થરમાંથી બનાવેલી સેંકડો મુદ્રાઓ
પ્રા� થઈ છે, જેમાં ચત્રણ અને મુદ્રા￵લપી બંને મળે છે. માટીના વાસણોની કું ભારકલા
પણ અન્ય હડપ્પીય નગરો જેવી હતી, પરંતુ માટીની ગુણવત્તા સંધ અને પં�બ જેવી
ન હતી. જેના કારણે માત્ર વાસણોના બા� દે ખાવ અન્ય ક્ષેત્રોના વાસણોની સમકક્ષ
કરવાના પ્રયત્નો દે ખાય છે. ચોથા તબ�ાના અં￵તમ ચરણમાં ધોળાવીરા મહાનગરની
�હોજલાલીનું ધીમે-ધીમે પતન થવા લાગ્યું હશે તેમ જણાય છે. પતનના આ મુખ્ય
તબ�ાને પાંચમા તબ�ા તરીકે આલેખવામાં આવેલ છે. આ તબ�ો આ￵થર્ક �સ્થ￵ત
સવાય ચોથા તબ�ાનું ￵વસ્તરણ કહી શકાય. પુરાતત્વીય પુરાવાઓથી લાગે છે કે ,
કુ દરતી આપદાઓ અથવા વ્યાપાર વ્યવસ્થામાં ￵વઘ્નના કારણે મહાનગરની આ￵થર્ક
વ્યવસ્થા ડગમગવા લાગેલી. પહે લાં જેવી �હોજલાલી રહી ન હતી. જેના કારણે
વચલા અને નીચલા નગરના લોકો શહે રને છોડવાની પ્ર�િત્ત તરફ આગળ વધવા
લાગ્યા અને છે�ે કે ટલાંક લોકોના સામૂ￵હક સ્થળાંતરણનાં કારણે અમુક મહો�ાઓ
વેરાન થવા લાગ્યા હતા. આ પ�ર�સ્થ￵તમાં પણ નગર આશરે ૧૦૦-૨૦૦ વષર્ સુધી
�સ્થર ર�ું, પરંતુ છે�ે રાજગઢીમાં રહે નાર શાસકોના સ્થળાંતરણને કારણે રાજગઢી
પણ વેરાન થઈ ગઈ હતી. જેના કારણે મોટાભાગના વસાહતીઓએ નગર છોડી દીધું
62
હતું. માત્ર ગણતરીના લોકો જ વચલા નગરમાં રહી ગયા હશે તેમ જણાય છે.
રાજગઢી વેરાન થઇને ખંડેરમાં પરાવ￵તર્ત થવા લાગી હતી. શાસકોની પાછાં
આવવાની શક્યતા ન જણાંતા છ�ા તબ�ાના કે ટલાંક લોકો અમુક સમયના ￵વરામ
પછી રાજગઢી અને તેની ઉત્તરમાં આવેલ વચલા નગરના દક્ષણ ભાગમાં સી￵મત થઈ
ગયા હતા. આ લોકોએ પોતાની વસ્તીની ફરતે સુરક્ષા માટે ખૂબ જ સી￵મત સંસાધનોથી
કામચલાઉ િક�ો બાંધ્યો, જેમાં પ્રવેશ માટે ઉત્તર તરફથી એક સાધારણ પ્રવેશ�ાર
બાંધવામાં આવ્યું હતું. આ સમયના લોકોએ રાજગઢીના વાયવ્ય ખૂણા તેમજ પ��મી
રાંગની આડમાં પોતાના મકાનો બાંધ્યા હતા. તે સવાય રાજગઢીના નીચલા ભાગમાં
પણ તે સમયના અમુક મકાનોના ખંડેર મ�ા છે. આ સમયના લોકોએ મોટાભાગે
તેઓના પૂવર્વત� પ�રપક્વ હડપ્પાકાલીન વસાહતના મકાનોના ખંડેરોના પથ્થરોથી
પોતાના મકાન બાંધ્યા હતા અને પોતાના ઘરમાં વપરાશ માટે જૂ ના ખંડેર થયેલા
ભવનો અને દરવા�ઓના પથ્થરોમાંથી ￵ન￵મર્ત ￵વ￵વધ સારી વસ્તુઓ લઇને વસાવી
હતી. જેના અનેક દાખલા ઉત્ખનન દર￵મયાન મળેલ છે. આ સમય દર￵મયાન લોકો
પ�રપક્વ હડપ્પાકાલીન વાસણો સવાય જુ દા જ પ્રકારના વાસણોનો ઉપયોગ કરવા
લાગ્યા હતા, જે સાંસ્કૃ ￵તક પ�રવતર્ન તેમજ અન્ય સંસ્કૃ ￵તઓના લોકો સાથે સંપકર્ અને
સહવાસનું પ�રણામ હોવાનું જણાય છે. આ તબ�ાના લોકોના મકાન પૂવર્વત� કોલોની
મકાનો જેવા લંબચોરસ અથવા ચૌકાર પ્રકારના હતા, પરંતુ ખૂબ જ નાના અને સામાન્ય
પ્રકારના હતા. છ�ા તબ�ાની વસ્તી પણ ખૂબ જ અલ્પ સમય સુધી ધોળાવીરામાં રહી
અને અંતે લોકોએ સુયોગ્ય ￵વસ્તારોની શોધમાં અહ�થી બી� પ્રદે શો તરફ સ્થળાંતરણ
કરેલ હોવાનું જણાય છે.
છ�ા તબ�ા પછી કે ટલાંક સમય સુધી અહ�ની વસાહત વેરાન રહી તેમ જણાય
છે, પરંતુ કે ટલાંક સમયની વેરાની પછી સાતમા તબ�ાના લોકોએ જૂ ની વસાહતો
અને ખંડેરો વચ્ચે પોતાની વસાહત ઊભી કરેલી. આ સમયની સૌથી ￵વશેષ ઓળખ
તેઓના રહે ઠાણ માટેની ઝૂંપડીઓ છે. આ તબ�ાના લોકોએ પૂવર્વત� વસાહતીઓની
ભવન ￵નમાર્ણ શૈલીથી ￵વપરીત સંપૂણર્પણે નવીન શૈલીમાં આવાસોનું ￵નમાર્ણ કરેલ,
જે વતુર્ળાકાર ઝૂંપડીઓનો યુગ કહી શકાય. આ લોકોની રહે ણીકરણી પણ પૂવર્ના
તબ�ાઓથી ત�ન જુ દી જ હતી. તે લોકો બહુ જ સી￵મત સંસાધનો સાથે �વન￵નવાર્હ
કરતા હશે તેમ જણાય છે. લોકો મુખ્યતઃ પશુપાલન અને જંગલ પેદાશથી ગુજરાન
ચલાવતા હશે, જે તેઓ �ારા ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી સાધન સામગ્રી ઉપરથી
જણાય છે. આ સમય દર￵મયાન પથ્થરની ખાંડણીઓનો બહુ ઉપયોગ થયો હતો, તેવા
પુરાવા પણ સાંપ�ા છે.આજે પણ ગુજરાત અને રાજસ્થાનના રણ￵વસ્તારમાં આ
પ્રકારની ઝૂંપડીઓ �વા મળે છે, જે ભૂંગા, કું ડ અથવા કૂ બા તરીકે ઓળખાય છે. વેરાન
રણ￵વસ્તારની ￵વપરીત આબોહવા માટે આ ઝૂંપડીઓ ખૂબ જ ઉપયોગી હોય છે. આમ
સાતમા તબ�ાની આ ઝૂંપડીઓ તે સમયના હવામાનની ￵વપરીત પ�ર�સ્થ￵તઓ અંગેનંુ
સૂચન કરે છે.આ ભૂંગા ઘાસમાંથી ￵ન￵મર્ત થતા અને તેનો આધાર આં￵શક રૂપે પથ્થરથી
￵ન￵મર્ત હતો. આ સમય દર￵મયાન પણ છ�ા તબ�ાના અમુક વાસણો ઉપયોગ માટે
પ્રચ￵લત હતા.
આ વસ્તી પણ ખૂબ જ ઓછા સમય સુધી આબાદ રહી અને છે�ે આ લોકોએ પણ
આ પ્રાચીન સ્થળ છોડી દીધું. તે પછી લગભગ ૧૫૦૦ વષ� સુધી ધોળાવીરા/ ખડીરમાં
કોઈ વસ્તીના અવશેષ મ�ા નથી, પરંતુ પહે લી બી� સદી ઈ. સ. માં ક્ષત્રપ કાળમાં
આ ￵વસ્તારમાં લોકોનું પુનરાગમન થયું.
�મશાન ધોળાવીરા મહાનગરના નેઋત્ય િદશામાં આવેલ એક મોટા તળાવની પાળે
ચારે તરફ તથા પ��મ તરફ હડપ્પીય વસાહતના સ્મશાન મ�ા છે. આ સ્મશાનમાં
આવેલ મોટાભાગની કબરો પથ્થરની મોટી મોટી ￵શલાઓથી બનાવેલી હતી, પરંતુ
નગરના ￵વ￵શ� લોકો ખાસ કરીને શાસકો માટે વતુર્ળાકાર ટેકરીના સ્વરૂપે સ્મારક
સમા￵ધઓ ￵વશેષ રીતે બનાવવામાં આવતી હતી. તે પ્રકારના પુરાવા આ સ્થળેથી
મળી આવેલ છે.
બંદર કોટડા ધોળાવીરાની ઉત્તર-પૂવર્ િદશામાં મોટા રણના કાંઠે એક નાની ટેકરી
આવેલી છે, જેની પૂવર્ તરફથી સારણ નદી પસાર થાય છે અને થોડેક દૂ ર મોટા રણને
ભળી �ય છે. સારણ નદીમાં પીવાલાયક પાણીની આવક ચૂના પથ્થરના મોટા ખડકોમાં
સંગ્ર￵હત વરસાદી પાણીના ￵નરંતર ટપકવાથી થાય છે. જેનો ઉપયોગ સ્થા￵નક લોકો
અને તેઓના પશુઓ �ારા કરવામાં આવે છે. મોટા રણ અને નદીના સંગમ વચ્ચે ઉભેલી
ટેકરી અને નદીના બંને કાંઠે હડપ્પીય કાળના પથ્થરના મકાનોના ￵નમાર્ણના અવશેષ
ઉપલબ્ધ છે, જેમાંથી એક મોટુ ં ભવન કદાચ ભંડારણ માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતું
હશે, તે પ્રકારનું છે. નદીના બંને કાંઠે સામ-સામે ચબૂતરાઓનું ￵નમાર્ણ �વા મ�ું છે.
આ બધા ￵નમાર્ણ એક જ એકમના લાગે છે, જે આ નદીના કાંઠા ઉપર હડપ્પીય બંદરના
હોઇ શકે છે.
 ધ� ધરા...
Lgp^f dyshp
ક્ષીરધારા પર નભતી,
એના જેવી મીઠડી ભૂ�મ
“બન્ની બાણું ન િડયે ઝૂરે �વધાઈ ઝોક,
લૂણે મંઝા લોક લાખે લખ લડાએયા.” (શાહ �ભટાઈ)
“કચ્છ્� રણ કં ધી તેં નીલી બન્ની ન્યાર
નીલા નેસ નવાણ, ને ઘા નીલા ગુલઝાર ....” (કારાણી)
કુ દરતની તડકી છાંયડી સહન કરતી રણ�ીપ સમી ભૂ￵મ “બન્ની” પ્રત્યે સન્ધી
ભાષાનાં ￵શરમોર શાયર “શાહ અબ્દુ લ લતીફ �ભટાઈ” અને કચ્છી ક￵વતાના
કસબી એવા “કારાણી” જેવા કદરદાન ક￵વઓ આક￵ષર્ત થાય અને પોતાનાં ક￵વતા રૂપી
કમળમાં “બન્ની” શબ્દરૂપી એક પાંખડી ઊમેરે, અને એ પં�ક્ત કોઈ લોક ગાયકની કણર્￵પ્રય
કં ઠ મારફતે કોઈ બ￵નયારનાં કણર્પટલ પર પહ�ચે ત્યારે તેની છાતી ગજ ગજ ગજ ગજ
ફૂ લ્યા વગર ક્યાંથી રહે .
સંસ્કૃ ￵તના સંદભર્માં �ઈએ તો કચ્છ મલકની સંસ્કૃ ￵ત અને પકૃ ￵ત પટોળાની ભાતની
પેઠે ગુજરાતની સંસ્કૃ ￵તથી અલગ ઊપસી આવે,. તેમાં વળી બન્નીની સંસ્કૃ ￵ત અજરકની
ફૂ દડી જેવો અલાહે દો સાથીયો પૂરાવે ત્યારે તો સંસ્કૃ ￵તની રૂડી એવી રંગોળી રચાઈ �ય છે.
બન્નીની સંસ્કૃ ￵ત, પ્રકૃ ￵ત, પરંપરાઓની અને સુખ દૂ ખ ની દાસ્તાનોને શબ્દારસી માં
ગોઠવવાના પ્રયત્ન કરતાં બન્નીની પરંપરાઓ સાથે �ડાયેલી નાની નાની ઘણી એવી
બાબતો શબ્દદે હ પામવા હરખ પદુ ડી બની �ય છે ત્યારે ￵વમાસણમાં મૂકાઈ જવાય કે
માવડી બન્નીની કઈ વાતને કાગળ પર કં ડારવી!
સંધન ુ ા ￵નમર્ળ નીર આવતાં બંધ થયાં બન્નીનું ભાગ્ય બદલાયું, ત્યારથી અહ�નું
લોક �વન અભાવો અને અછતો સામે એકલું અટૂલંુ ઝઝૂ મતું ર�ું છે. અહીના લોકો
ક્યારેક કં દમૂળ કે જંગલી વનસ્પ￵તઓ કે તેમાંથી કાઢેલંુ બરછટ અનાજ ખાઈને તો ક્યારેક
માત્ર છાસ દૂ ધ દહ� આરોગીને “શો મસ્ટ ગો ઓન” માફક �વન લીલાને �વંત રાખતાં
આવ્યા છે. રા� શાહીના વખતમાં બન્ની “બન્ની મહાલ” તરીકે ઓળખાતી. બન્ની
63
બન્ની
સાથે �ડાયેલો “મહાલ” શબ્દ જ સૂચક છે કે બન્ની એક સમયમાં દૂ ર સુદૂરનો પ્રદે શ
ગણાતો. ભીરંડીયારા – લો�રયા રોડ બન્યા પછી બન્ની કચ્છ સાથે ખરા અથર્માં �ડાઈ.
જેને છએક દાયકા માંડ થયાં હશે. આમ ￵શક્ષણ, આરોગ્ય, રોડ, રસ્તા, લાઈટ , પાણી
જેવી પ્રાથ￵મક સુ￵વધાઓ બન્નીમાં ખૂબ મોડી પહ�ચી. જે હ� પણ કે ટલાક ગામડાઓમાં
પાંગળી અવસ્થામાં છે.
પચાસના દાયકાની આસપાસ બન્નીમાં ￵વ￵વધ પ્રકારના લાંબા અને ટૂકં ા એવા પૌ��ક
ઘાસ થતાં, જેના કારણે સમગ્ર એ￵શયામાં બન્નીની શ્રે� ચ�રયાણ પ્રદે શ તરીકે ની નામના
હતી. સમયાંતરે પશુપાલન સાથે �ડાયેલી �￵તઓ સંધ પ્રદે શથી આવીને અહ� સ્થાયી
થતી રહી. ધીરે ધીરે એક અલગ પ્રકારની સંસ્કૃ ￵ત જેને માલધારી સંસ્કૃ ￵ત કહી શકાય,
પાંગરતી રહી. હવે ભૂતકાળ જેવા એ ઘાસ તો નથી થતાં છતાં માલધારી સંસ્કૃ ￵ત વટ�ક્ષ
થઈને અડીખમ ઊભી છે. આજે બન્ની અને પશુ એક સ�ાની બે બાજુ સમાન છે. અહ�
ની કું ઢી ભેંસની ઓલાદએ તો ￵વ�ને ઘેલંુ લગા�ું છે, અહ�ની ગાય, બળદ, ઘોડા કે કૂ તરા
જેવા અન્ય પશુઓ પણ ઉત્તમ પ્રકારના છે. “બન્ની �યેતી થણ તે ન કે કણ તે” (�વન
આધાર દૂ ધ પર છે ખેતી પર નથી) ક્ષીરની મીઠડી ધારા પર �વતા આ મલકના માનવી
પણ એટલા જ મીઠડાં છે. આ મીઠડાં માનવીઓના �વન મૂલ્યોને લગતી નાની નાની
ઘણી એવી બાબતો રંગનાં છાંટણાં કે નવોઢાના ગાલે ત્રોફવેલા છુ ંદણા જેવી સુંદર છે
જે બન્નીના લોક �વન ને શોભા બક્ષે છે. આ શોભા ને ￵વશેષતા વતર્માનમાં પણ અ￵ત
પ્રાસં�ગક છે.
પૈસા પાછળની આંધળી દોટના કારણે આજનો માનવી રાત્રે એ.સી. રૂમમાં પણ
આરામથી સૂઈ શકતો નથી, પછી ભલેને તેની પાસે કરોડો રૂ￵પયા કે મ ન હોય.. જ્યારે
ઊપરવાળાનાં આશરે પ્રકૃ ￵તના ખોળામાં પ્રારબ્ધવાદી �વન �વતો બન્નીનો માલધારી
ફાટેલંુ ગોદડું તૂટલ
ે ાં ખાટલા પર કે ભ�ય પાથરી ને સડસડાટ ઊંઘી શકે છે. હા,પણ ચૈતર
વૈશાખ કે દુ ષ્કાળમાં જ્યારે ઘાસની તાણ પડે અને તેના વાડામાં ઘાસનું તણખલુંય ન હોય
ત્યારે બેશક એને ઊંઘ નથી આવતી. ઘરમાં બાળકો માટે લોટ ન હોય તો કદાચ એને એટલી
ચંતા નથી હોતી જેટલી પશુ માટે ઘાસ ન હોય ત્યારે હોય છે.
બન્નીનો માલધારી વતન પરસ્ત છે. “બન્ની ત મા� પેટ આય.” કહીને તેને માની
જેમ સાચવે છે, તેનંુ જતન કરે છે. ઘાસ ચારાની તંગી હોય, ￵હજરત કરીને બીજે ક્યાં
જવાની ફરજ પડી હોય.પરંતુ ચોમાસાની ઋતુ આવતાં બન્નીમાં વરસાદ નો પ્રથમ છાંટો
પડે ત્યારે માલધારી અને તેનો માલ બંને વતનની વાટ પકડવા માટે અધીરાં બન્ની �ય
છે. માણસ ભાગી આવે એ તો ઠીક પણ પશુઓ પોતાની રીતે ભાગી આવ્યા હોય એવાય
કે ટલા �વંત િકસ્સાઓ છે.
અહ� “શેઠ”ની વ્યાખ્યામાં એ માણસ નથી આવતો જેની પાસે મોટુ ં બેંક બેલેન્સ હોય,
અહ� તો શેિઠયો એ છે જેની પાસે ગાયો કે ભેંસોનું મોટુ ં ધણ હોય.
બન્ની ૨૫૦૦ સ્ક્વેર િકલોમીટરથી વધારે ￵વસ્તારમાં ફે લાયેલી છે. જેમાં પચાસ થી
વધારે ગામડા છે. જેની વસ્તી પાંત્રીસ થી ચાલીસ હ�રની માંડ હશે. પરંતુ પશુની સંખ્યા
સવા થી દોઢ લાખ છે. ચોમાસાની ઋતુ બન્નીનાં �બનની ઋતુ છે. જ્યાં જુ ઓ ત્યાં આંખ
ઠારતી લીલોતરી. પશુઓની કોટે રણકતી ઘંટડીઓ, ખીલે કૂ દતાં વાછરડા. પાલર પાણીથી
ભરેલી તળાવડીઓ તેના પરથી ઉડતા સફે દ બગલા જેવા િદલખુશ દ્રશ્યો સ�ર્ય છે.
અહ� દરેક ગામ લગભગ એક જ �￵તની વસ્તી પર આધા�રત છે. અને ગામડા
�￵તવાર વસેલા છે. એક ￵ત્રજ્યામાં જતોના ગામ તો બી� ￵ત્રજ્યામાં મુત્વાઓના ગામ.
એ રીતે હાલેપોત્રા, રાયશીપોત્રા, નોડે, સૂમરા વગેરે જેવી �￵તનાં લોકોના અલગ અલગ
ગામડાઓ વસેલા છે. જે એક પ્રકારની ￵વશેષતા છે. કે ટલાક ગામડાઓમાં દ￵લત તેમજ
વાઢા �￵તની વસ્તી પણ સાથે રહે છે. ત્રીસેક વષર્ પહે લા સુધી દ￵લત કે વાઢા �￵તનાં લોકો
છાશ અને દૂ ધ સંદભ� આ�શ્રત હતા. “હટાર” પ્રથાને લીધે તેમને દૂ ધ છાશ મફત મળતા.
હવે દ￵લત �￵તના લોકો પણ માલધારી બની સ્વ￵નભર્ર બનવા લાગ્યા છે. પાડોશી પાસે
દૂ ધ ન હોય તો તેનાં બાળકો માટે દૂ ધાળું ઢોર અથવા દૂ ધ છાશ મફત અપવાની પ્રથા આજે
પણ બન્નીમાં અકબંધ છે. અહી વસતી �￵તઓમાં રોટી વ્યવહાર ખરો પણ બેટી વ્યવહાર
આજે પણ નથી. મોટા ભાગે ગામની છોકરીને ગામમાં જ પરણવાય છે.
ગરીબડો મલક છે, છતાં મહે માન નવાજ છે. ઘરમાં જે હોય તે મહે માન ને મનથી
ખવડાવવામાં આવે છે.દરેક ગામમાં ઘરથી થોડેક દૂ ર “ઓતાક” બનેલી હોય છે. જ્યાં
�ણ્યો અ�ણ્યો કોઈ પણ માણસ મહે માન તરીકે રોકાઈ શકે છે.
અહ�નો માલધારી સમાજ અત્યંત લાગણીશીલ અને પ્રેમાળ સમાજ છે. સહકાર - સંઘ
અને એક બી� માટે કં ઈક કરી છૂ ટવાની ભાવના તો કોઈ અહ�થી શીખે.. જરૂરતના સમયે
એક બી�ની વહારે વણ ક�ા દોડી �ય. અને કોઈ પણ પ્રકારની અપેક્ષા રાખ્યા વગર
સામેની વ્ય�ક્તની મદદ કરે. દાખલા તરીકે કોઈના ઘરે લ�નો અવસર આવ્યો હોય ત્યારે
ગામ લોકો સાથે મળીને સાફ સુફાઈ, શ￵મયાણા મંડપ કે મહે માનોની આગતા સ્વાગતા
જેવી સઘળી જવાબદારીઓ ઉપાડી લે છે. અને લ� ટાણે સમાજમાંથી “￵નયન્ધર” રૂપે
એટલા પૈસા આવે છે કે લ�નું સઘળું ખચર્ ઉભું થઇ �ય છે. તેથી ઊછીના પૈસા લઈને
પણ માં બાપ આ પ￵વત્ર ફરજની અદાયગી કરી શકે છે. લ�ો દહે જ કે ક�રયાવર વગર
સાદગીપૂણર્ થાય છે. જમણવાર માં ખારી ભાત જ પીરસાય. આ છે અહીની સાદગી.
એક બી�ને મળતી વખતે હાથ ￵મલાવીને મળવાના સંસ્કાર અહ� છે. પછી આવનાર
ભલેને એક જ િકલો મીટરનાં અંતરના ગામડામાંથી િદવસમાં બે વાર કે મ ન આવ્યો હોય!
એક ફ￵ળયાની વ્ય�ક્ત બી� ફળીયામાં �ય ત્યારેય તેને ” (નામ સાથે)..... આએં” કહીને
આવકારવાની માન્કારી રીત અહ� પ્રચ￵લત છે. અરે, ધણાર ધણ ચરાવીને સવારે પાછો
આવે અને ધણના મા￵લકને તેનંુ સામૈયંુ કરવા તેમજ આવકારવા જવું પડે.
અહીનો કાચા ભૂંગામાં રહે તો માનવી વ્યવહાર અને વાયદાનો સાફ અને પાકો છે.
ભેળસેળ, ભ્ર�ાચાર, ચોરી બેઈમાની, દારૂ, નશા જેવા દૂ ષણો થી દૂ ર રહે છે. અહ� ક્રાઈમ
રેટ શૂન્ય છે. લાખોનું પશુધન આખી રાત ધણી વગર સીમમાં ચરીને સલામત પાછુ ં આવી
શકે છે. રાત્રે કોઈ ઘરને તાળું દઈને નથી સુતં.ુ
�ીની ઈ�ત અને આદર જળવાય. લડેલા બે પક્ષો લોહીના તરસ્યા કે મ ન હોય ,
પણ કોઈ પક્ષ એ વેરનો અંત આણવા પોતાની ￵નયાણી (દીકરી) ને લઈને ક્ષમા માંગવા
�ય તો માફી આપવાની સુંદર એવી પરમ્પરા અહીના માલધારી સમાજમાં છે. �ી પાલવ
પુરુષ પટકો આગળ ધરી માફી માંગે તો માફી આપવી જ પડે. �ીને તેની ઉમર પ્રમાણે
“અમ્માં”, “અધી”, “માસી” કહીને તેના માથે હાથ મૂકીને આવકાર આપવાની પ્રેમાળ
પરંપરા અહી હ� હયાત છે.
માલધા�રયતનાં ￵નષ્ણાંતને “ભા�ગયો” કહે વાય છે. ભા�ગયો માણસ પશુની નસલ,
ગુણ અવગુણ, સ્વભાવ, રોગ લક્ષણો તેના ઘરગથ્થું ઈલાજ તેમજ અહ� થતાં ઘાસનાં નામ
અને તેની ખાસયતો અથાર્ત પશુપાલન ￵વશેની સંપણ ૂ ર્ �ણકારી પરંપરાગત રીતે ગ્રહણ
કરેલ હોય છે. તે હ�રો ઢોરોની વચ્ચે પણ પોતાના ઢોરને સરળતાથી ઓળખી શકે છે.
નાના વાછરડાને પણ વંશ કે વાથાણ નાં આધારે સરળતાથી ઓળખી શકે . એક જ વખત
�યેલા ઢોરનું ચત્ર તેની સ્�￵તમાં અંિકત થઇ �ય છે. પગની છાપના આધારે પણ પોતાના
ઢોરને જંગલમાંથી ગોતી શકે છે.
અહ�નો પશુ રાત્રે ચ�રયાણ કરે છે. એક વથાણ અથવા એક મા￵લકના પશુ ઘંટડી
બાંધેલ પશુની દોરવણીમાં ચરવા �ય છે. અને પાછા આવે છે. આ પશુઓ એક મેકની
ઘંટડીઓનાં રણકાર કાને ધરી રાત્રે ચ�રયાણ કરે છે અને એક બી�થી ￵વખૂટા પડતા નથી.
પશુ પોતાની રીતે ચરવા �ય છે અને વહે લી સવારે મા￵લકના આંગણે પાછાં આવી �ય
છે. અહ� વડવાઓનાં નામ લગભગ દર ત્રી� પેઢીએ પુનરાવ￵તર્ત થાય છે. એ રીતે પશુ
ને પણ અહ� કોઈક ને કોઈક નામ આપવામાં આવે છે. જે નામ લઇ તેની સાથે “અમ્માં”
અથવા “માડી” શબ્દ બોલાવવામાં આવે છે. ખાસ કરીને ગાય ભેંસ ને. દાખલા તરીકે
કોઈ ગાયનું નામ માકે ળ છે, તો તેને “માકે ળ ... અમ્માં .. અમ્માં હલઈ મા હલઈ” કહી
બોલાવવામાં આવશે. આમ માલધારી અને તેની ગાય ભેંસ માં દીકરા જેવા પ￵વત્ર સંબંધ
સાથે �ડાઈ �ય છે. એ સબંધ થી ￵વશેષ દુ ￵નયામાં કોઈ સબંધ છે જ ન￵હ. તેથીજ તો
જૂ ના લોકો �ડા ઊતારીને વથાણમાં જતા. આમાં ભેંસોના થોડાક નામો �ઈએ તો કું ઢડી,
કડમ, કારોહી. મોર, મેધરી, ઢર્ાખ, ઢોલી, ધેવાની વગેરે જેવા હોય છે. પશુઓનાં નામ પણ
ત્રી� પેઢીએ રીપીટ થયાં કરે. છે. લયવારાના હા� મૂસા નામના માલધારી પાસે ભેંસની
એક નસલ ૧૦૮ વષર્થી “છલી” નામે પરંપરાગત રીતે ચાલી આવે છે.
અહ� દૂ ધ જેવી પ￵વત્ર અને અલસ્તી એવી રો� સવાય અન્ય ધંધા કે રોજગારનાં
અવકાશ નથી, લોકો પાસે ફૂ રસદનો સમય ઘણો હોય છે. જેના કારણે ખાલી સમયમાં
લોકો “�રયાણ” (મેળાવડો) કરે છે. ફુ રસદના કારણે અહ� હસ્ત કલાઓ , લોક સા￵હત્ય
તેમજ લોક રમતોનું લોકો ભરપૂર આનંદ લે છે. અહ�નું ભરત કામ, ગોદડી કામ, કા�કામ,
64
ચમર્કામ, મડવકર્ ￵વ�ભરમાં ￵વખ્યાત છે. અને આ￵થર્ક ઉપાજર્નમાં પણ મદદરૂપ થાય છે.
આ રીતે બન્નીની રહે ણીકરણી, બોલી, લોક સા￵હત્ય, લોક કલા, લોક લાગણી,
સખાવત, મહમાન નવા�, ખુમારી અને ખુ�ારી જેવા પરંપરાઓથી �ડાયેલા મૂલ્યો હ�
ખૂબ જ સારી �સ્થ￵તમાં કાયમ છે. પરંતુ હવે જેમ જેમ કહે વાતો ￵વકાસ થઇ ર�ો છે, થોડીક
આ￵થર્ક સ�રતા આવી રહી છે, પ્રવાસન , રાજકારણ તેમજ રાજકીય પ્રભાવ વધી ર�ાં છે
ત્યારે બન્નીની ઉપરોક્ત ￵વશેષતાઓ અને પરંપરાઓ ને ક્યાંક ને ક્યાંક ઘસારો લાગી ર�ો
છે એ પણ એક વાસ્ત￵વકતા છે. ક્ષીરધારા પર નભતી અને એના જેવી મીઠડી “બન્ની”
બની રહે તેવી ખેવના.
વારસા થી લઇ વૈ��ક ફલક �ુધીની �ૂંગાની �મણ ગાથા
હી ભૂંગા હી ભેણીયુ,ં હી ગામો�રયન � ગસ,
હં ધ પસ્યો સૂમરા મૂંખે લુડક વહન થા લસ,
મારું મુન્હી� �મટ ઓઠે વ્યા ઉકરી
(શાહ �ભટાઈ)
બન્નીના એક લેખક તરીકે બન્ની ￵વષે જ્યારે કં ઈ પણ લખવા બેસતો હોઉં છુ ં ત્યારે
એક ઋણ ચૂકવ્યાનો એહસાસ થાય છે. અને સાચું પૂછોતો મારો લખવાનો આશય પણ
એક ને માત્ર એક જ બન્નીની ઓળખ અને અ�સ્મતા ને ઉ�ગર કરવાનો, તેમજ તેનો
દસ્તાવે�કરણ કરવાનો ર�ો છે. મારા મૌ￵લક સજર્ન માં પણ માવલડી બન્ની જ ઝળક્યા
કરે છે. મારી બાબાણી બન્નીને મેં હં મશ ે ા શબ્દોથી વ્હાલ કય� છે.
આજે વૈ��કરણની અસર તળે પરંપરાઓ સમુદાયો સાથેનો છેડો ફાડી રહી છે.
કચ્છમાં �સ્થ￵ત હ� મહદ અંશે સંતોષજનક છે. કચ્છનો બન્ની પ્રદે શતો એનાથી ￵વશેષ
પોતાની આગવી અને અદકે રી એવી હાથી જેવી મદમસ્ત પરંપરાગત ચાલ પર ઝૂ લતો
ઝઝૂ મતો �વા મળે છે.
બન્નીમાં માલધારી સમાજ રહે છે. જે આ ભૂ￵મને માના પેટની ઉપમા આપી પોતાનો
પ્રેમ વ્યક્ત કરે છે. જેના �વન નો સંપણ ૂ ર્ આધાર આ ભૂ￵મ પર ￵વચરતા માલ પર છે.
કોઈ પણ સમુદાયનો સંપણ ૂ ર્ આધાર માત્ર પશુપાલન પર ￵નભર્ર હોય એ પણ એક પ્રકારે
અનોખી અને આગવી બાબત છે. આ માલધારી સમાજને પોતીકી સ�ધ્ધ એવી સાંસ્કૃ ￵તક
પરંપરાઓ અને અમૂલ્ય એવા મૂલ્યો છે. એક એક પરંપરા અને એક એક મૂલ્ય પર ગૌરવ
ગાથા લખી શકાય તેવા કીમતી છે.
બન્નીની રહે ણીકરણીમાં ભૂંગો અ￵ત મહત્વનો અંગ છે. જેનો રહે ઠાણ તરીકે ઉપયોગ
થાય છે. આ ભૂંગો બન્નીયાર સંસ્કૃ ￵તનું સાંસ્કૃ ￵તક પ્ર￵તક છે.
દીકરો જેમ જેમ મોટો થતો �ય તેમ તેમ માં બાપ દીકરાના લ� ની તૈયારી કરતા થાય
એમાં સૌ પ્રથમ દીકરા માટે આલાહે દો ભૂંગો બનાવવાની ચંતા મા￵વત્રોને પહે લી હોય.
ભૂંગો એક ￵વ￵શ� પ્રકારનું સ્ટર્ક્ચર અને ￵વશેષતા ધરાવતું રહે ઠાણ છે.
બન્નીમાં ભૂંગા બે પ્રકારનાં �વા મળે છે. કલાત્મક ભૂંગો અને આમ સાદો ભૂંગો.
સ્વભા￵વક છે દીકરાના લ� પ્રસંગે બનાવાતો ભૂંગો કલાત્મક હોય અને આમ રહે ઠાણ
માટેનો ભૂંગો સાદો જ હોય.
ભૂંગાની ભ�તો ત્રણ પ્રકારની તરકીબો થી બનાવવામાં આવે છે. ચીકણી માટીમાંથી
બનાવેલી કાચી �ટોની ભ�ત વાળા ભૂંગા , માટી અને છાણના ￵મશ્રણ થી બનાવેલી
હારીઓની ભ�તો વાળા ભૂંગા, અને લાકડાની ઊભી કરેલી ભ�તો વાળા ભૂંગા.
�ટોથી બનાવેલા ભૂંગા કરતા હારીઓથી બનાવેલા ભૂંગા વધુ માંજબૂત હોય છે. અને
હારીઓથી બનાવેલા ભૂંગા કરતા લાકડાની ભ�તો વાળા ભૂંગા મજબૂત હોય છે. ત્રણે
પ્રકારના ભૂંગાઓમાં મહે નત ક્રમશઃ વધારે હોય છે. તેથી બનાવનાર પોતાની �સ્થ￵ત પ્રમાણે
બનાવતા હોય છે.
ભૂંગાનાં બાંધકામ સાથે “આભથ” જેવી આગવી પરંપરા પણ �ડાયેલી છે. કોઈ
પણ કામ ને પુરૂં કરવામાં ગામ કે સમાજના લોકો શારી�રક શ્રમ કરી સહકાર આપે
એને ‘આભથ’ કહે વામાં આવે છે. �ટો પાડવામાં, લાકડા તેમજ ઘાસ કાપવા માટે અને
છાપરાના બાંધકામ એટલે કે વ￵ળયા વગેરે દે વા માટે આભથનો અચૂક સહારો લેવાય
છે. સૌ આભથીયાઓ પોતપોતાના સાધનો લઇ આવે અને પોતાનાથી બનતી મદદ કરે.
આભથ કરાવનાર ને ભોજન ટાણે જમાડવું પડે. જબીજુ કોઈ ખચર્ ન￵હ. જૂ ના જમાનામાં
આભથમાં મીઠાં ભાત જમાડવામાં આવતા. આમ આભથના કારણે ભૂંગા માટે �ઈતો
કાચો માલ પૈસા ખચર્ કયાર્ ￵વના ઉપલબ્ધ થઇ �ય છે.
આજથી ત્રીસ ચાલીસ વષર્ પહે લા બન્નીની પ્રાકૃ ￵તક સંપદા અ￵ત સ�ધ્ધ હતી. ચાલીસ
થી પચાસ પ્રકારના ઘાસ થતાં જેમાના કે ટલાક ઘાસ તો ત્રણ થી ચાર ફૂ ટના ઊંચા થતા.
અને મોટા મોટા બાથમાં ન સમાય તેવા દે શી બાવળ, ખીજડા, અને કે રડા થતાં. ટંકારા
નામની વનસ્પ￵ત જેના પાતળા લાકડાનો ઉપયોગ વ￵ળયા દે વામાં કરવામાં આવે છે તે
લાકડું ￵નરોણા, વંગ , ડાડોરની સીમ માંથી મળી રહે તં.ુ જે આભથ કરી કપાવી ત્યાંતી લઇ
આવાતું. આમ ભૂંગો બનાવવા માટે લોખંડની ખીલીઓ સવાયની સંપણ ૂ ર્ સામગ્રી બન્ની
અને પાવર પ�ીની ભૂ￵મમાંથી મળી રહે તી.
ભૂંગા ને સ્થા￵નકે “ઘર”, “ગન્ભ’ અને ચોરો” પણ કહે વાય છે. જૂ ના જમાનામાં
ભૂંગાની માપણી પગથી કરવામાં આવતી. પંદર પગ સુધીની ￵ત્રજ્યા વાળો ભૂંગો માધ્યમ
કદનો ભૂંગો લેખાય. એનાથી મોટો અઢારથી વીસ પગનો ભૂંગો પણ હોય. ભૂંગાની લંબાઈ
વચ્ચે મૂકાતી આડીની ઉપલબ્ધતાને ધ્યાનમાં રાખીને કરાય છે.
ભૂંગાની ભ�તની ઊંચાઈ છથી સાત ફૂ ટની હોય. ભૂંગાનાં છાપરાના બાંધકામમાં વચ્ચે
મજબૂત પ્રકારનું જે આડું લાકડું મૂકવામાં આવે છે તેને જ “આડી” કહે વામાં આવે છે.
જેના માટે “ લાટ” શબ્દ પણ વપરાય છે. એ આડી પર ચાર થી પાંચ ફૂ ટ ઊંચંુ બીજુ ં એક
કોતરકામ કરેલ લાકડું ઉભું મૂકવામાં આવે છે જેને “બુન્ધો” કહે વામાં આવે છે એ બુંધા
ઉપર દોઢ બે ફૂ ટની ઊંચાઈ અને દોઢ બે ફૂ ટની ￵ત્રજ્યા ધરાવતું શંકુ આકારનું લાકડું
મુકવામાં આવે છે જેને “મન” કહે વામાં આવે છે. મન પણ કોતરણી થી સુશો�ભત હોય.
વરા [વળા] નો એક છેડો આ મન સાથે ખીલી થી �ડવામાં આવે છે તો બી� છેડો ભ�ત
સુધી જય છે. વરાનાં ભ�ત થી નીચે નીકળેલા છેડાને “કરણ” કહે વામાં આવે છે. લાંબી
કરણ વરસાદ વાવાઝોડા અને પવનથી ભ�તનો બચાવ કરે છે. તડકામાં ભ�ત પર
છાંયડો રહે તા ભૂંગો ઠંડો રહે છે જ્યારે ￵શયાળામાં ઠંડા પવન ને રોકી ગરમ ગરમ રાખે
છે. ભૂંગાનું સ્ટર્ક્ચર કં ઇક એવા પ્રકારનું છે કે તેના છાપરા પર સૂરજના િકરણો એકી સાથે
સીધાં ન પડતા ત્રાંસાં પણ પડે છે પ�રણામે ટાઢ તડકામાં તેનંુ તાપમાન જળવાઈ રહે છે.
ભ�ત નું સ્ટર્ક્ચર પણ ગોળ હોવાના કારણે હવાનું દબાણ કોઈ એક જગ્યાએ એકત્ર થતું
નથી. એવીજ રીતે ભૂકંપ નું દબાણ પણ ઝીલી લે છે. ભૂંગાની બી� મોટી ખાસયત એ છે
કે એની ભ�તો અગર � પડે છે તો બહારની િદશામાં પડે છે. આ બધી ખાસયતોનાં લીધે
ભૂન્ગો રહે ઠાણ માટે અ￵ત ઉત્તમ છે.
ભૂંગામાં વળાનો ઉપયોગ બેકી સંખ્યામાં થાય છે. જે વીસ, બાવીસ, ચોવીસ એમ
ભૂંગાની ￵ત્રજ્યાના આધારે સંખ્યા ન�ી થાય છે. સામાન્ય ભૂંગામાં વળાના વચ્ચેના
ભાગમાં કે રડા, કે આકડાનાં પ્રમાણમાં ઝીણાં લાકડા ખોસવામાં આવે છે. જ્યારે કલાત્મક
ભૂંગામાં વાંસની ‘વન્�’ નો ઉપયોગ થાય છે. આ લાકડા કે વન્�ને વ￵ળયા અને વળા
[વરા] સાથે મજબૂત રીતે �ડી રાખે છે. વ￵ળયા ટંકારા નામની વનસ્પ￵તના જ હોય.
65
ભૂંગાનું બાંધકામ ખૂબ ચીવટ ભયુ� અને કળા કારીગરીનું કામ છે. છાપરાનું લાકડાનું
બાંધકામ કયાર્ પછી છાપરા ઉપર ઘાસ પાથરવાનું કામ કરવામાં આવે છે. જેને “છાજ’
કહે વામાં આવે છે. છાજ માટે ધ્રભ નામનું ઘાસ અ￵ત ઉત્તમ ગણાય છે. જે ટકાઉ હોય છે.
છાજ માટેનંુ ઘાસ સફતપૂવર્ક નીચે થી લઇ ઉપર તરફ ખૂબ ચીવટથી પાથરવામાં આવે
છે. આ ઘાસને પાણીથી ભ�જવી ગોઠવવામાં આવે છે. ઘાસની ગોઠવણી પછી એને ધ્રભ
ઘાસમાંથી જ તૈયાર કરેલ �ડા દોરડાથી ઉભા બંધ બાંધવામાં આવે છે. જેને સ્થા￵નક
ભાષામાં “મુડ�યા” કવામાં આવે છે. એ મુડ�યાના છેડા સામસામેના વળામાં ખૂબ ખેંચીને
બાંધવામાં આવે છે. એના પર ધ્રભમાંથી જ બનાવેલ પાતળી રસ્સી જેને સ્થા￵નક ભાષામાં
“નોડી “ કહે વામાં આવે છે તેના ફરતે એકાદ ફૂ ટના અંતરે પેચ મારવામાં આવે છે. આમ
મુડ�યા અને નોડી ઘાસને છાપરા પર ટકાવી રાખે છે. નોડી આપતી વખતે ફરીથી છાજને
ભ�જવવામાં આવે છે. પાથરેલા ઘાસ ઉપર હલન ચલન છાજને નુકસાન પહ�ચાડે છે. જેમાં
ઘાસ નીચે સરકી જવાનો ભય રહે છે. ઘાસ સરકી જતાં ક્યાંક ક્યાંક ઘાસનો પડ પાતળો
બને છે અને એ પાતડા પડમાંથી વરસાદી પાણી ભૂંગાની અંદર આવી શકે છે. છાપરામાં
આ પ્રકારની ખામી ન રહી �ય તેના માટે ઘાસને પલાળવું જરૂરી છે. પલળેલંુ ઘાસ સરકતું
નથી કે હવામાં ઉડતું નથી. ઘાસને પલાળવા માટે પાણીને ઉપર પહ�ચાડવાની તરકીબ પણ
માલધારી સમાજની અનોખી છે. છાજ આપનાર વ્ય�ક્ત ભૂંગાની ટોચ ઉપર બેસે છે. ચાર
પાંચ લીટર પાણી સમાઈ શકે એવું બ�ગેણુ [સાંકડા મ� વાળું વાસણ] લઇ તેનાં કાંઠલામાં
મજબૂત રીતે દોરી બાંધવામાં આવે છે. જેનો એક છેડો છાજ આપનાર વ્ય�ક્તનાં હાથમાં
હોય છે. બ�ગેણુ પાણી થી ભરી નીચે ઊભેલી વ્ય�ક્ત પૂરી તાકાતથી એક િદશામાં ધકો
મારી ગ￵તમાન કરે છે. ઉપર બેઠેલી વ્ય�ક્ત પણ પૂરી તાકાતથી પેલા વાસણને ભૂંગાની
￵ત્રજ્યામાં ગોળ ગોળ ફે રવતાં પોતાની તરફ ખેંચે છે. આમ છાજને કોઈ પણ પ્રકારનું
નુકસાન પહ�ચા�ા વગર પાણીને ભૂંગાની ટોચ સુધી પહ�ચાડવામાં આવે છે. નોડી આપ્યા
બાદ ઘાસના છેડા જે નીચે લટકતા હોય છે એ છેડા ને જેમ માથાના વાળ ગૂંથાય છે એ
પ્રકારે ગૂંથી નખાય છે. જેને ‘વ�ઢલા’ કહે વાય છે. વ�ઢલાનાં કારણે એકતો ભૂંગાનો બા�
દે ખાવ ખૂબ સુંદર લાગે છે અને બીજુ ં ઘાસના છેડા સંકેલાઈ જવાના કારણે ગાય ભેંસની
માથું મારવાની પહ�ચથી દૂ ર થઇ �ય છે.
 છાપરા સુધીનું બાંધકામ પુરુષ વગર્ �ારા થાય છે. લ�પણ તેમજ ચત્રણ કામ �ીઓ �ારા
કરવામાં આવે છે. નવા ભૂંગાને બે-ત્રણ વખત છાણ માટી માંથી તૈયાર કરેલા ￵મશ્રણથી
લ�પવામાં આવે છે. છાણ માટીના લ�પણ પછી રાબ જેવી પાતડી માટીથી લ�પવામાં આવે
છે. જેના કારણે ભૂંગ માં અજવાળામાં વધારો થાય છે. વધુ અજવાળાં માટે ક્યારેક ભૂંગાની
આખી ભ�તને ચૂનાથી પણ ઘોળવામાં આવે છે. લગભગ દર વષ� ઈદ, હોળી િદવાળી જેવા
તહે વારો પર અંદરથી ખાલી માટી કે ચુનાથી ભ�તો ઘોળવામાં આવે છે અને બહારથી
લ�પણ કરવામાં આવે છે જેના કારણે ભૂંગો નવા જેવો લાગે છે. ઉપરનું છાજ પણ બીજે
ત્રીજે વષ� બદલવું પડે.
લ�પણ કામ પૂણર્ થઇ ગયા પછી અંદરના ડેકોરેશન [શણગાર] નું કામ થાય છે. જૂ ના
જમાનામાં આજના જેવંુ તૈયાર ફન�ચર મળતું નહોતું. તેથી મડવકર્ થી સુશો�ભત પછંઢી,
પેઢલા, સંજરીયા, હે લારીયા, ભૂંગાનાં શણગારની ચી� હતી. આ બધી ચી� �ીઓ
પોતાના હાથે બનાવતી. આ ચી� સાથે લાકડાનું ડામચયું પણ શામેલ હતું .
બે અઢી ફૂ ટ પહોળું અને એકાદ ફૂ ટ ઊંચંુ અને પાંચ સાત ફૂ ટ લાંબુ છાણ માટીનું
પેઢ્લું બનાવામાં આવે છે. જેના પર સંજરીયો, હે લારીયો અને ડામચયું મૂકવામાં આવે
છે. સંજરીયો આજના જમાનાના કબાટનું કામ આપતું. જ્યારે હે લારીયા ઉપર તાંબા ,
￵પત્તળ કે એલ્યુ￵મ￵નયમનાં વાસણો ઉત્તરડ રૂપે મૂકવા માં આવે છે. ડામચયા ઉપર ગોદડાં
ગોઠવવામાં આવે છે. જ્યારે પછંઢીમાં જુ દા જુ દા વાસણો સફત પૂવર્ક ગોઠવવામાં આવે
છે. પછંઢી, સંજરીયા અને હે લારીયાને માટીકામથી કરેલા ચત્રણથી શણગારવામાં આવે
છે. જેમાં કડી ચૂના, આભલા અને બ�રમાં મળતા રંગીન ફ્રેમ વાળા અરીસાઓનો પણ
ઉપયોગ થાય છે.
ભૂંગા પચ્છમ ￵વસ્તારમાં પણ �વા મળે છે. એ ભૂંગા થોડા અલગ પ્રકારના હોય છે.
જેની બનાવટમાં ફરક હોય છે જેમાં ￵વ￵વધ વનસ્પ￵તઓનો ઉપયોગ થાય છે. પચ્છમમાં
છાજ માટે “શણ” અથવા “ખીપ” નામની વનસ્પ￵તનો ઉપયોગ ￵વશેષ થાય છે. શણનાં
છાપરાની ￵વશેષતા એ હોય છે કે અંદરથી એમાં આકાશ દે ખાયા કરે છે છતાં વરસાદ
વખતે જરા પણ પાણી કે તડકો અંદર આવતો નથી. પચ્છમના ભૂંગાઓની ભ�તો ટૂકં ી હોય
છે પ�રણામે ઝૂ કીને અંદર જવું પડે છે. પચ્છમ ￵વસ્તારના ભૂંગા અને સોઢા સમુદાય �ારા
બનાવાતા ભૂંગા સંધના થર પ્રદે શમાં બનતા ભૂંગા જેવા હોય છે.
આજે ઈન્ટરનેટ પર “કચ્છ , બન્ની કે રણોત્સવ સચર્ કરતા તુરંત ભૂંગાની તસ્વીર ડોકયું
કાઢે છે. બન્ની થી ￵વ� સુધીની ભૂન્ગના સફર ￵વશેની વાત ખૂબ મહત્વની છે.
આમ તો આખી બન્ની મહે માન નવા� માટે પ્રખ્યાત છે. આંગણે આવેલા અ￵ત￵થને
￵મસ્કીન માલધારી હૃદયના ભાવ સાથે આવકાર આપે છે અને પોતાની �સ્થ￵ત પ્રમાણે
મહે માનગ￵ત કરે છે. પછી એ મહે માન પ�રચત હોય કે અપ�રચત, અથવા કોઈ પણ
જ્ઞા￵તનો હોય મહે માનગ￵તમાં કોઈ ભેદ હોતો નથી.
બન્નીના ધોરડો ગામના ગુલબેગની મહે માનગ￵તએ કચ્છ અને કચ્છ બહાર નામના
મેળવી. કરણ કે ગુલ્બેગ પાસે ઓિફસર અ￵ધકારી જેવો ભણેલો ગણેલો વગર્ સરકારી
કામકાજ અથ� આવતો. અને સા�ઠ સત્તેરના દાયકાથી એકલ દોકલ ￵વદે શી પ્રવાસીઓનું
પણ આવવાનું શરુ થયું. આમ બન્નીની મહે માનગ￵તની સુવાસ દે શ દે શાવર સુધી પ્રસરી.
ગુલ્બેગનો ભૂન્ગો ખૂબજ કલાત્મક રીતે શણગારેલો હતો. મહે માન આવે અને ગુલ્બેગ
તેમને ભૂંગામાં ઊતારો આપે, મીઠપભરી મેજબાની કરે સાથે સાથે બન્નીની સંસ્કૃ ￵ત, પ્રકૃ ￵ત,
સમસ્યાઓ તેમજ ￵વ￵વધ ￵વષયો પર વાતો કરે. રણ વચાળે ફે લાયેલા ￵વસ્તારમાં જ્યાં
આવનારને કોઈ ચીજ મળવાનો આશરો ન હોય ત્યાં આવા કાલાત્મ્ક ભૂંગામાં િદલથી
માન સન્માન મળે એનાથી ￵વશેષ બીજુ ં શું હોઈ શકે . ગુલ્બેગનું નામ જેટલું મોટુ ં હતું
આ￵થર્ક રીતે એ એટલાજ કમ�ર હતાં છતાં તેમના ભૂંગાની જેમ તેમનું િદલ ￵વશાળ
હતું. તેથી આવનાર આગંતકુ પછી તે અમીર હોય કે ગરીબ, ઓિફસર હોય કે અ￵ધકારી
મહે માનગ￵ત રૂપે પ્રેમભાવ જરૂર પામતો. આમ ગુલબેગ થકી બન્ની ની મહે માન ગ￵ત,
બન્નીની સંસ્કૃ ￵ત ધીરે ધીરે આગળ ધપવા લાગી. જેની સાથે સાથે બન્નીનો ભૂન્ગો પણ
યાત્રા કરવા લાગ્યો.
હાલે ગુલબેગના પુત્ર ￵મયાં હુ સેનના ટેબલ પર પડેલી જૂ ની ￵વઝીટ બુક પર નજર
ફે રવતાં માલૂમ થાય છે કે લગભગ ￵વ�નો કોઈ એવો દે શ બાકી ન￵હ હોય કે જ્યાંથી કોઈ
ન કોઈ વ્ય�ક્તએ ગુલબેગના ભૂંગાની મુલાકાત ન લીધી હોય.
ખાલી ગુજરાતના મુખ્યમંત્રીઓની વાત કરીએ તો �વરાજ મહે તાથી લઇ નરેન્દ્ર મોદી
, ￵વજય રૂપાણી તેમજ ભૂપેન્દ્ર પટેલ સ￵હત લગભગ તમામ મુખ્ય મંત્રીઓએ સમય સમય
પર આ ભૂંગામાં પધાયાર્ છે. વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી સંઘના નાનાં એવા કાયર્કર હતા
ત્યારે કે ટલાય િદવસ સુધી ધોરડોના મહે માન બની અહ� ભૂંગામાં ર�ા હતા. ગુલબેગનાં
અવસાન બાદ મુખ્યમંત્રી બનીને રણોત્સવનાં ઉદ્ઘાટન ટાણે ધોરડો આવ્યા ત્યારે પણ
આ ભૂંગાની મુલાકાત લીધી. એ સવાય ગવનર્રથી લઇ એમ્બેસેડરનો હો�ો ધરાવતી
વ્ય�ક્તઓ પણ આ ભૂંગાની મુલાકાત લઈ ચૂકી છે.
66
જેમ બન્નીનો માણસ હ� થોડાક દાયકા પહે લા બન્નીથી બહાર નીકળતો થયો છે તેમ
બન્નીનો ભૂંગો પણ લગભગ ૧૯૭૦ - ૭૧માં પ્રથમ વખત બન્નીથી બહાર નીક�ો. અને
આ પગલું સીધું િદલ્હી સુધીનું હતું એટલે આ પગલાને પગલું ન￵હ પણ હરણફાળ કહી
શકાય. ￵મસ્ટર ભસીન કરીને કે ન્દ્ર સરકારના કોઈક ઓિફસર િદલ્હીથી ધોરડો આવ્યા.
અને ગુલબેગનાં મહે માન બન્યા. એમને આ ભૂંગાનું સ્ટર્ક્ચર તેમજ પરંપરાગત કલા
કારીગરી એટલી તો ગમી ગઈ કે તેમણે િદલ્હીના પ્રગ￵ત મેદાનમાં આવો ભૂન્ગો ઉભો
કરવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી. બસ પછી તો ગુલબેગ બન્નીથી કારીગરોની આખી ટીમ લઇ
િદલ્હી ગયા અને ત્યાં બન્નીની સંસ્કૃ ￵તનું પ્ર￵તક ભૂંગો ઉભો કય�. જેને માલધારીની ઘર
વખરીની તમામ ચી� સાથે શણગારવામાં આવ્યો. એ પછી તો દે શના ￵વ￵વધ શહે રોમાં
અનેક ભૂંગા બન્યા છે. ૨૦૦૫મા ભસર ભૂરાની ટીમે જમર્નીમાં દે શી ભૂન્ગો બનાવ્યો.
જેના માટેનો સંપણ ૂ ર્ કાચો માલ કચ્છથી સ્ટીમ્બર મારફતે પહ�ચાડવામાં આવ્યો.
ભૂંગામાં કરાતુ માટીકામ ભૂંગાની શોભામાં અ￵ત મહત્વપૂણર્ ભાગ ભજવે છે. આ
માટીકામ �ીઓ �ારા કરવામાં આવે છે. અન્ય સમૂદાયો કરતાં મુતવા સમૂદાયનું માટીકામ
ખૂબ જ ઝીણું હોય છે. પણ �ીઓનું ઘરથી બહાર નીકળવું મુશ્કે લ હોય છે. તેથી મેહમૂદ
મુતવા જેવા કલા પ્રેમીએ આ કલા હસ્તગત કરી. ગુલાબે�ા ઘરમાં કે બંગલામાં તેમણે
જ કરેલંુ માટીકામ છે. પ્રગ￵ત મેદાનમાં બનેલા ભૂંગામાં પણ તેમની જ કલાના કામણ
પથરાયેલા છે. એમનાથી પ્રેરણા લઇ ધોરડો તેમજ આસપાસના અનેક યુવકો આ મડવકર્
કરવા લાગ્યા છે. માં�ખાન જેવા કલાકારે તો ખૂબ પ્રગ￵ત કરી છે. Amazon જેવી
માક� �ટંગ કં પનીએ તેમના કામની ન�ધ લઇ તેમને પોતાની સાથે ��ા છે. આમ ભૂંગો
કદાચ ઓછા પ્રમાણમાં બહાર પહ�ચ્યો હશે પણ ભૂંગાની સાથે �ડાયેલંુ મડવકર્ ખૂબ
મોટા પ્રમાણમાં બહાર પહ�ચ્યો છે. અને ચાહના મેળવી છે.
ભંગ ૂ ા ￵વષે પૂવર્ ગવનર્ર અનીસ જંગ જેવા અનેક લોકોએ ઘણા લેખો લખ્યા છે. સ્વાગત
મેગેઝીન જેવા એર લાઇન્સ �ારા પ્રગટ થતા અન્ય મેગેઝીનોમાં પણ ભૂંગા અને તેની
કલાત્મકતા પર લેખો પ્રકા￵શત થયા છે. કચ્છની સંસ્કૃ ￵તના અભ્યાસુ રામસંહ� રાઠોડ
�ારા લખાયેલા પુસ્તક ‘કચ્છનું સંસ્કૃ ￵ત દશર્ન’ માં પણ બન્નીના ભૂંગાની ક્લાત્મકતાની
ચચાર્ છે. આજના રણોત્સવની શરૂઆત ‘કચ્છોત્સવ’ નામથી થઇ. એ વખતે પણ ધોરડો
ખાતે બન્નીના પરંપરાગત ભૂંગા ઉભા કરવામાં આવ્યા હતા. કે ન્દ્ર સરકારના પ્રોયોજન
હે ઠળ સહ�વન સંસ્થાના માગર્દશર્ન નીચે હોડકો પયર્ટન સ￵મ￵ત �ારા ‘શામ એ સરહદ’
નામનું ગ્રામ્ય �રસોટર્ ઊભું કરવમાં આવ્યું. જ્યાં ભૂંગા બનાવવામાં આવ્યા. આ �રસોટર્ એ
પણ ભૂંગા સંસ્કૃ ￵તને આગળ ધપાવવામાં મહત્વનો ભાગ ભજવ્યો. એ પછી રણોત્સવોની
શરૂઆત થઇ અને પયર્ટનને ભારે વેગ મ�ો. નવા નવા �રસોટર્ ઊભા થતા ગયા આ બધા
�રસોટર્ ભૂંગા સ્ટર્ક્ચર ધરાવે છે. આ રીતે ભૂંગા આજે સોળે કળાએ ખીલેલા છે.
આ ભૂંગાને સૌ પ્રથમ આધુ￵નક ઓપ આપવાનું શ્રેય ધોરડોના કારીગર મામદ મુતવાના
ફાળે �ય છે. જેમણે આલમખાન મુતવાનો ૧૯૮૩મા ￵વલાયતી ન￵ળયા વાળો ભૂન્ગો
બનાવ્યો. આમ ￵વલાયતી ન￵ળયાવાળો આ સવર્ પ્રથમ બનેલો ભૂન્ગો છે જે આજે પણ
હયાત છે.એ પછી ભૂંગાનાં સ્ટર્ક્ચર માં ખાસ કરીને ભૂકંપ પછી ઘણા ફે રફાર થતાં ર�ા
ભૂંગાની છતમાં હાડર્ બોડર્ તેમજ સનમાઈકાનો પણ ઉપયોગ થવા લાગ્યો.
હવે બન્નીના લોકો પોતાના રહે ઠાણ માટે ભૂન્ગો બનાવવાનું ખૂબ ઓછુ ં પસંદ કરે છે.
હવે તેઓ પાકો ભૂન્ગો અથવા પાકું મકાન બનાવવાને પ્રાધાન્ય આપે છે. એના પાછળ પણ
કે ટલાક કારણ છે. એક તો બન્નીની પ્રાકૃ ￵તક સંપદા ગાંડા બાવળ અને અન્ય કારણોસર
બદલાઈ છે. બન્નીમાં હવે પહે લા જેવંુ ઈમારતી લાકડું આપે એવા �ક્ષો ર�ા નથી. અને
વરસાદની મોસમમાં ગાંડા બાવળનાં બી લ�પેલી ભ�તમાં ઉગી નીકળે છે જેના કારણે
આખું લ�પણ ખરાબ થઇ જવાની સમસ્યા ઊભી થઇ છે. છાજ માટે ઉપયોગી ધ્રભ નામનું
ઘાસ હવે ગાંડા બાવળના પ્રકોપના કારણે ઉપલબ્ધ નથી. પ�રણામે લોકો પાકા મકાનો
બનાવવા તરફ વ�ા છે. જેમાં લોકોની આ￵થર્ક �સ્થ￵ત પહે લા કરતા થોડી સુધરી છે એ
બાબત પણ મહત્વનો ભાગ ભજવે છે.
આજે ઘણા �રસોટર્સમાં સમેન્ટ કોન્ક્રીટના સંપણ ૂ ર્ પાકા ભૂંગા બનવા લાગ્યા છે. જેમ
ઘણી વખત ભણેલ ગણેલ વ્ય�ક્ત કહે વાતી પ્રગ￵તનાં નામે શહે ર તરફ આગળ નીકળી
છે અને પરંપરાગત વેશભૂષા છોડી �ન્સ પેન્ટ જેવી ચી�ના મોહમાં સપડાઈ �ય છે.
પરંપરાગત ભૂંગાનાના સ્ટર્કચરની �સ્થ￵ત પણ કં ઇક એ િદશા તરફ જઈ રહી છે. જે એક
￵વકૃ ￵ત સમાન છે.
જડતા છોડી પ�રવતર્ન નો સ્વીકાર કરી આશાવાદી દૃ�� �બંદુથી �ઈએ તો વારસા
થી લઇ વૈ��ક ફલક સુધીની ભૂંગાની ભ્રમણ યાત્રા અ￵ત સુખદ લાગે છે. પરંતુ જ્યારે
કોન્ક્રીટના ભૂંગા ઉપર નજર �ય છે ત્યારે આ ભૂન્ગો પરંપરા રૂપી આત્મા ￵વહોણું માત્ર
ખોખા જેવંુ ભાસે છે એ પણ એક હકીકત છે. અને તેના અસલી અ�સ્તત્વ ￵વશેની ચતાનો
વીજ કોરડો મન આકાશ પર વ�ઝાઇ �ય છે. આમ પરંપરાગત ભૂંગો તેના અસલી
સ્વરૂપમાં કાયમ રહે તેના ￵વષે સૌએ ચંતા કરવા જેવી ખરી.
 પિવ� યા�ાધામ
îu kp¡_ggpgÆ dlpfpS શ્રી નારાયણ સરોવર
રા�ણક તીથર્ ધામ શ્રી નારાયણ સરોવર જે ભારત વષર્ના મુખ્ય ચાર સરોવર
પૌ જેમકે ૧. પંપા સરોવર ૨. �બંદુ સરોવર ૩. માન સરોવર અને ચોથું ભારતના
પ��મ છેડા પર આવેલંુ પૌરા�ણક તીથર્ધામ શ્રી નારાયણ સરોવર. જેનો મ￵હમા અનેક
ધા￵મર્ક ગ્રંથોની અંદર વણર્વવામાં આવ્યો છે.
શ્રીમદ ભાગવત અનુસાર ભગવાન શ્રી ￵વષ્ણુ�ના જમના પગના અંગુઠામાંથી
જળ પ્રગટ થતા આ સ્થળને શ્રી તીથર્ધામ નારાયણ સરોવર તરીકે ઓળખાય છે. આખું
ગામ એક ટાપુ ઉપર આવેલંુ છે. ગામની ચારે બાજુ દ�રયો છે અને તેની વચ્ચે મીઠા
પાણીનું શ્રી સરોવર આવેલંુ છે. અહ� ગયા � તેમજ સ�પુરની જેમ ￵પ� તપર્ણનો
￵વશેષ મ￵હમા છે. કારતક માસ, ચૈત્ર માસ અને ભાદરવા મ￵હનામાં અહ� દુ ર સુદૂરથી
ભા￵વક ભક્તો ￵પ� તપર્ણ માટે આવતા હોય છે અને ધન્યતા અનુભવતાં હોય છે.
અહ� ૪૦૦ વષર્ જુ નું ભગવાન શ્રી ￵ત્ર￵વક્રમ રાય� (ભગવાન શ્રી ￵વષ્ણુ�)નું
મંિદર છે, જેમાં પ્રભુશ્રી શંખ, ચક્ર, ગદા, પ� સાથે ચતુભર્ુજ સ્વરૂપે �બરાજે છે. આ
મંિદર કચ્છના મહારાણી શ્રી મહાકું વર બા શ્રી એ બંધાવ્યું છે. ઈ.સ. પૂવ� ૧૭૯૦ ની
સાલમાં આ મંિદરનું ￵નમાર્ણ કરવામાં આવ્યું છે. આ મંિદરની સાથે ભગવાન શ્રી
કૃ ષ્ણના અન્ય સ્વરૂપોના સાત મંિદરો મુખ્ય મંિદર પ�રસરમાં આવેલા છે. ભગવાન
શ્રી ￵ત્ર￵વક્રમ રાય� મુખ્ય મંિદર સહીત અન્ય સાત મંિદરો ને ફરતો કોટ (િક�ો)
બાંધવામાં આવ્યો છે, જે આજે પણ અડીખમ ઉભો છે. ભા￵વક ભક્તો સરોવર�માં
સ્નાન કરી ભગવાન શ્રી ￵ત્ર￵વક્રમ રાય�ના દશર્ન કરી શકે તેમ ઘાટ પર મુખ્ય મંિદરનું
￵નમાર્ણ કરવામાં આવ્યું છે. ઉ�ેખનીય છે કે મહારાણી સાહે બે �ારકા થી પ્રેરણા લઇ
બી� �ારકા પૂરી ભારતના પ��મ છેડે આ મંિદરનું ￵નમાર્ણ કયુ� છે.
તીથર્ધામ શ્રી નારાયણ સરોવરમાં પ્રાઇવેટ ટર્ સ્ટની ધમર્શાળા અને ભોજનાલય
આવેલા છે, તેમજ નાના-મોટા હોમ સ્ટે પણ અ�સ્તત્વમાં આવ્યા છે. અહ� વસતા
લોકો મુખ્યત્વે ખેતી, કટલરી, નાસ્તા, ચા, પાણીના વ્યવસાય સાથે સંકળાયેલા છે.
અહ� પ્રાથ￵મક શાળા તેમજ ઉચ્ચતર માધ્ય￵મક શાળા પણ આવેલી છે, આ ￵વસ્તાર
બોડર્ર ￵વસ્તાર હોવાથી પોલીસ, BSF આમ� વગેરે જેવી સુરક્ષા એજન્સીઓ પણ
અહ� છે. અહ� પહે લા યા￵ત્રકોનો આવવાનો સમય ૩ થી ૪ મ￵હના રહે તો. પરંતુ હવે
તો રણ ઉત્સવ ચાલુ થતા તેમજ રોડ રસ્તા સુધરતા તથા આ લખપત તાલુકામાં ચાર
67
મોટા ધા￵મર્ક સ્થળો હોવાથી ભા￵વકોનો ઘસારો િદન પ્ર￵તિદન વધી ર�ો છે. તીથર્ધામ
શ્રી નારાયણ સરોવરથી બે િકલોમીટરના અંતરે કોટે�ર મહાદે વ�નું મંિદર આવેલંુ
છે. કહે વાય છે કે આ ￵લંગ રાવણ જ્યારે અમરત્વ પ્રા� કરી લંકા જઈ ર�ા હતા ત્યારે
એક ગાય કાદવમાં ખૂંપેલી �ઈ તેને કાઢવા આકાશવાણી થઈ અને રાવણ ઉંચા ટેકરા
પર ￵શવ￵લંગ મૂકીને ગાય કાઢવા જતા આ ગાય અદ્રશ્ય થઈ ગઈ અને ઉપર ટેકરા
પર જતા અનેક ￵શવ￵લંગ �યા. જેથી તને ખ્યાલ આવ્યો કે આ કોટે�ર મહાદે વનું
મંિદર દ�રયા િકનારા પર આવેલંુ છે. નારાયણ સરોવર કોટે�ર ￵વસ્તારમાં ચંકારા
અભયારણ્ય પણ આવેલંુ છે અત્યારે અહ� ફોરેસ્ટ �ારા દ�રયામાં ચે�રયા (મેન્ગ્રુવ)
નું મોટા પાયે વાવેતર થઈ ર�ું છે. આમ પૌરા�ણક તીથર્ધામ શ્રી નારાયણ સરોવર
કોટે�રમાં દશર્ન કરી ભા￵વક ભક્તો ધન્યતા અનુભવે છે, સાથે સાથે મંિદરને ફરતે
આવેલ કોટ (િક�ો) જેના પર ભા￵વકો ઉપર ચઢીને સમુદ્ર અને સરોવરના નયનરમ્ય
દ્રશ્ય કે મેરામાં કે દ કરતા ભૂલતા નથી. શ્રી નારાયણ સરોવર મુખ્ય મંિદર ભગવાન
શ્રી ￵વક્રમરાય�ના મંિદર પ�રસરમાં 12 મ￵હનાના દર ઉત્સવો ધામધૂમથી ઉજવાતા
હોવાથી ભા￵વક ભક્તો દૂ રસુદૂરથી દશર્નનો લ્હાવો લેવા આવે છે, જેમાં કારતક સુદ
અ�ગયારસના તુલસી ￵વવાહ તેમજ કૃ ષ્ણ જન્મોત્સવ ઉત્સવ માણવા ભા￵વકોના
ઘોડાપૂર ઉમટે છે.
વ�ભાચાય� તેમના �વનકાળ દર￵મયાન આ સ્થળની મુલાકાત લીધી હતી કારણ
કે પુ��માગર્ના અનુયાયીઓ માટે પણ આ સ્થળ પ￵વત્ર છે. અહ� બે વા￵ષર્ક મેળા ભરાય
છે, એક ચૈત્ર (એ￵પ્રલ-મે)માં અને બી� 10મી થી 15મી કારતક (નવેમ્બર-િડસેમ્બર)
દર￵મયાન, જ્યારે પ��મ ભારતમાંથી હ�રો યાત્રાળુઓ નદી િકનારે અં￵તમ સંસ્કાર
કરવા આવે છે. નારાયણ સરોવરમાં યાત્રાળુઓ માટે રહે વાની સુ￵વધા ઉપલબ્ધ છે.
1981 માં, ગામની આસપાસના ￵વસ્તારને વન્ય�વ અભયારણ્ય, નારાયણ સરોવર
અભયારણ્ય તરીકે સૂચત કરવામાં આવ્યું છે. લાલ કા￵ળયાર ચંકારા અભયારણ્યમાં
�વા મળે છે. તાજેતરમાં ગુજરાત સરકાર �ારા નારાયણ સરોવરની સ્�￵તઓમાં
સમા￵હત થશે, “પ￵વત્ર પ્રકૃ ￵ત” તીથર્ધામ તરીકે ￵વખ્યાત નારાયણ સરોવર ખાતે ચંકારા
સ￵હતના વસવાટ કરતા વન્ય પ્રાણીઓને સંરક્ષણ પ્રદાન કરવાના ઉત્કૃ � અ�ભગમ
સાથે અહ� જંગલ સફારી ￵નમાર્ણનો પ્રોજેક્ટ હાથ ધરવામાં આવ્યો છે.
 વૈ��ક ધરોહર
Xp¸. dl¡i W½f
જુરાસક વુડ ફોસલ પાકર્
મગ્ર ભારતમાં જુ રાસક સમયના ખડકો અને અ�શ્મઓ કચ્છ અને ￵હમાલયમાં
સ મળી આવે છે. ￵હમાલય પવર્તમાળા ટેક્ટો￵નક બળોની અસરના કારણે અત્યંત
ગેડીકૃ ત થયેલ હોઈ અ�શ્મઓ જૂ જ પ્રમાણમાં મળી આવે છે, જ્યારે કચ્છના
ખડકોમાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં અનેક￵વધ પ્ર�￵તઓના અ�શ્મઓ મળે છે.
જુ રાસક કાળમાં કચ્છ એક અખાતના સ્વરૂપે હતો જ્યાં પરવાળા,
ફોરામીનીફે રા, મોલ્યુસ્કા, બ્રેડીઓપોડા, ઈકીનોઈિડયા વગેરે પ્રકારના
કુ ળના અનેક અ��વંશી જળચર પ્રાણીઓ વસતા હતા. ૨૦ કરોડથી લગભગ ૯ કરોડ
વષર્ (૧૧ કરોડ વષર્નો ગાળો) સુધી આ પ્રદેશમાં છીછરાથી ઊંડા દ�રયામાં બનેલા ખડકો �વા
મળે છે. હ�રો મીટરના દ�રયાઈ ￵નક્ષેપો કાળક્રમે અનેક ભૂકંપો �ારા દ�રયાના ત￵ળયેથી
દ�રયાની સપાટી પર અને સપાટીથી ઉપર પવર્તમાળાના રૂપમાં બહાર આવ્યા, જ્યાં કાળક્રમે
ખડકો બન્યા, જેના ધોવાણથી અનેક દ�રયાઈ અવશેષો-અ�શ્મઓ ખડકોમાં મળી આવે છે.
છે�ા ૬.૫ કોડ થી ૯ કરોડ વષર્ દર￵મયાન છીછરા સમુદ્રથી લઈને નદીજન્ય અવશેષો
પણ પ્રા� થઈ ર�ા છે, જ્યારે ઉત્તરના કે ટલાક પ્રદેશોના ખડકોમાં ૧૫ કરોડ વષર્માં પણ
નદીજન્ય અવશેષો પ્રા� થયા છે. ઉત્તરના ખડકો સામાન્ય રીતે પચ્છમ, ખડીર, બેલા અને
ચોરાડ નામના ખડકાળ �ીપોમાં ￵વ�ત થયેલા છે. કચ્છમાં આવેલી દરેક પવર્તમાળા પોતાની
એક આગવી ભૂસ્તરીય ઓળખ ધરાવે છે. ખડીરનો ખડકાળ �ીપ એક અ�ડ લાક્ષ�ણકતા
સાથે દ�રયામાંથી બહાર આવેલ છે; આજે તેને �ીપ એટલા માટે કહે વામાં આવે છે કે વષર્નો
મોટો ભાગ તે ચારેય બાજુ થી છીછરા પાણીથી ઘેરાયેલો રહે છે, ઉનાળામાં પાણી સૂકાઈ જતા
ચારે બાજુ સફેદ ચાદર જેવા મીઠાના રણમાં ફેરવાઇ �ય છે. ખડીરના આ મહા�ીપમાં અનેક
ભૂસ્તરીય ￵વ￵વધતા છુ પાયેલી પડી છે. તેમાંની એક અહ� મળી આવેલ જુ રાસક યુગના
￵વશાળકાય ઝાડનું અ�શ્મ છે. હકીકતમાં આ જગ્યાએ ઝાડના અને અન્ય અ�શ્મઓ તૂટલે ી
હાલતમાં મળી આવ્યા છે. જેમાંના બે પ્રમુખ અ�શ્મઓ ૧૩ -૧૧ મીટર જેટલી લંબાઇ ધરાવે
છે. તેની આજુ બાજુ ના નાના8થી 10 �ક્ષોના થડના અ�શ્મઓ આવેલા છે.
ધોળાવીરાની પુરાતત્વીય વૈ��ક ધરોહરથી લગભગ ૧૦ િકલોમીટર ઉત્તરે રણની કાંધી
ઉપર આવેલો ફોસલ પાકર્ સેંકડોથી હ�રો વષ�થી કદાચ અહ� રણની કાંધી ઉપર ખડકોમાંથી
બહાર આવીને સતત વરસાદ, ગરમી, ઠંડીથી તૂટતો ર�ો હશે. પરંતુ જ્યારે ૨૦૦૧ના
ભૂકંપ પછી કચ્છમાં અનેક ભૂસ્તરશા�ીઓની અવર-જવર વધતા આ અ�શ્મઓ તેઓના
કે મરે ામાં કે દ થયા અને લગભગ ૨૦૦૫થી ૨૦૦૬ દર￵મયાન જંગલખાતાની મદદથી આ
આખી જગ્યાની આસપાસ તારની વાડ બનાવીને તેને ઔપચા�રક રીતે રક્ષત કરવામાં
આવી, પરંતુ ત્યાં ચો�સ પ્રમાણમાં સગવડો અને ચોકીદારના અભાવે સામાન્ય જનતા
અથવા પ્રવાસીઓ-ભૂસ્તરશા�ીઓ �ારા તૂટલ ે ા આ મહાકાય વુડફોસલના ટુકડાઓને
અનઅ￵ધકૃ ત રીતે ઉપાડી જવાયા અને પ�રણામે જગ્યા ઉપર બહુ જ ઓછા પ્રમાણમાં
અ�શ્મના ટુકડા બચવા પામ્યા. aવખત જતા પ્રવાસીઓની સંખ્યામાં વધારો થયો અને જેઓ
પુરાતત્વીય ધોળાવીરા નગરની મુલાકાત લેતા તેઓ અહ� આવવા લાગ્યા; તેનંુ મૂળ કારણ
આ જગ્યાનું ભૌગો￵લક સ્થાન છે. ખડીરની પવર્તમાળાની ધારથી સીધા ઢોળાવ વડે રણમાં
જતા નયનરમ્ય દ્રશ્યો દેખાય છે અને જ્યારે ￵શયાળામાં ફ્લે￵મંગો અને બી� અનેક પ્રવાસી
પક્ષીઓ કચ્છની મુલાકાત લેતા હોય છે ત્યારે, આ જગ્યાએ પણ પુષ્કળ સંખ્યામાં સુરખાબ
નજરે ચડે છે. આમ સમય જતાં સ્થળ આપમેળે જ પ્રવાસી સ્થળ બની ગયું. મોડા મોડા પણ
�જ�ા પ્રશાસન અને પ્રવાસન ￵વભાગને આ સ્થળનો ￵વકાસ કરવાનો ￵વચાર આવ્યો અને
તે માટે બજેટ ન�ી કરાયું. પરંત,ુ છેક ૨૦૧૭માં લગભગ ત્રણ-ચાર વષર્ પછી તેના ￵વકાસની
પ્ર�િત્ત શરૂ કરવામાં આવી. સૌપ્રથમ અહ� આવતા અનેક પ્રવાસીઓ માટે રસ્તો, પાિક� ગની
સુ￵વધા, પાણીનું તળાવ વગેરે બનાવવામાં આવ્યા. ત્યારબાદ બે મહાકાય વુડ ફોસલની
આસપાસ મજબૂત એવી રે￵લંગ બનાવાઈ જેથી લોકો �ારા થતી ફોસલની ચોરી લગભગ
68
બંધ થઈ; પરંતુ �ક્ષના અ�શ્મઓ સતત ગરમી, ઠંડી અને વરસાદની વચ્ચે કુ દરતી રીતે જ
ખવાઈ જતા પાણીમાં વહી જતા રોકવાની વાત છેક ૨૦૧૯માં થઇ અને તેની વૈજ્ઞા￵નક રીતે
�ળવણી અને �રસ્ટોરેશન કરવાની જવાબદારી કલેકટર �ારા કચ્છ યુ￵નવસર્ટીના અથર્
અને એન્વાયરમેન્ટ સાયન્સ ￵વભાગને સ�પવામાં આવી.
પ્રયોગશાળામાં અનેક પ્રયોગો વડે તથા ￵નષ્ણાતોની સાથે ચચાર્ કયાર્ બાદ આ કાયર્ ત્રણથી
ચાર માસમાં સંપન્ન થયું. આજે અ�શ્મનું ધોવાણ તથા ખવાણ મહદંશે બંધ થઈ ગયું છે, પરંતુ
આ મહામુલા અ�શ્મની ઉપર એક મજબૂત છત્ર બની �ય તો વધુ સારી રીતે સચવાઈ �ય.
￵વ�માં ચીન, �પાન, અમે�રકા, કે નડે ા જેવા દેશોમાં �યો હે �રટેજ સ્થાનોને પ�￵તસર રક્ષત
કરીને પ્રવાસીઓ માટે શૈક્ષ�ણક હે તસ
ુ ર ખુ�ા મૂકવામાં આવે છે. જુ રાસક વુડ ફોસલ પાકર્ ને
આવા જ એક મહત્વના સ્થળ તરીકે ￵વકસાવવા માટે �જ�ા પ્રશાસન, પ્રવાસન ￵વભાગ અને
વન￵વભાગ �ારા તે જગ્યાએ જવાના રસ્તા ઉપર કચ્છમાં મળી આવતા જુ રાસક કાળના
￵વ￵વધ સમુદ્રીય પ્રાણીઓના �વાશ્મોની મહાકાય પ્ર￵તકૃ ￵તઓ મુકવામાં આવેલ છે. જેમાં
બેનમૂન ઈકીયોસોરસ, સ્ટેગોસોરસ, એમોનાઈટ્સ તથા બ્રેકીયોસોરસ જેવા ડાયનોસોરના
ટેબ્લો ધ્યાન આકષ� છે. તેઓની ઝીણવટભરી વૈજ્ઞા￵નક મા￵હતી ￵હન્દી, અંગ્ર� ે અને
ગુજરાતી ભાષામાં ત્યાં પૂરી પાડવામાં આવી છે. જેથી સામાન્ય જનતાને આવા પ્રાણીઓ
￵વશેની સમજ કે ળવાય અને કચ્છની ભૂસ્તરીય ￵વરાસતની �ણકારી પ્રા� થાય.
જે સ્થાને જુ રાસક વુડ ફોસલ મળી આવે છે તે સ્થાન રણની સપાટીથી ત્રણ ચાર
મીટરથી વધુ ઊંચંુ નથી. જ્યારે રણ સપાટી પર મોટા-મોટા ￵વ￵વધ આકારોમાં કુ દરતી રીતે
કોતરાયેલ ખડકો મળી આવે છે, જે સૂચવે છે કે અહ� ન�કના ભૂતકાળમાં દ�રયો હશે અને
તેના મો�ઓથી જમીન અને દ�રયાના સપ્રમાણ સ્થાને આવી ધરાકૃ ￵તઓ બનવા પામી હશે.
જમીન તરફથી આવતા પાણીના વહે ણ વડે પણ પથ્થરોમાં આવી કૃ ￵ત બની શકે છે. પાકર્ ની
સામે દેખાતા રણમાં ભૂસ્તરશા�ીઓને જુ ની નદીઓની ચેનલો પ્રા� થયેલ છે, જે સૂચવે છે કે
પાંચથી છ હ�ર વષર્ પૂવ� હડપ્પાના સમયમાં અહ� છીછરા પાણીની ખાડીઓ હોવી �ઈએ.
ખડીર �ીપમાં આવી ભૂસ્તરીય સાતથી આઠ મહત્વની જગ્યાઓને ￵વકસાવીને સમગ્ર
ખડીર �યો પાકર્ �હે ર કરી શકાય. રણની કાંધી પર આવેલ ચે�રયા બેટ ભૂસ્તરીય રીતે
મહત્વનો છે કે મકે અહ�થી ડાયનોસોરના હાડકાના ટુકડા મળી આવે છે. આ ઉપરાંત,
અદ્ભુત ધરાકૃ ￵તઓ ધરાવતા છીપર પત્થર, હડીભડાંડાની ટેકરી, ભજંડાનો ડુંગર,
છપરીયા રખાલ, રણકતો પત્થર, કક�િડયા ડુંગર જેવી ભૂસ્તરીય રીતે મહત્વના સ્થાનોને
￵વકસાવી શકાય. ૫૫૦૦ વષર્ જૂ ના હડપ્પા સંસ્કૃ ￵તના મહાનગરની ઇજનેરી ￵વશેષતા અને
ભૂગભર્જળ વ્યવસ્થાપન અને સંગ્રહની પ�￵તઓને ધ્યાનમાં લઈને તે સ્થાનને યુનસ્ે કો �ારા
વૈ��ક ￵વરાસતની હરોળમાં મુકેલ છે, ત્યારે તેની આસપાસ આવા ભૂસ્તરીય આકષર્ણોને
ઉ�ગર કરવા એટલા જ મહત્વના છે.
 ક�� વહાણવટું
rhh¡L NYhu
મનોહર માંડવી
ગુ જરાત રાજ્યનો કચ્છ �જ�ો જે આખા ભારતનો સૌથી મોટો �જ�ો છે, અને
એના માંડવી તાલુકાનું બંદરીય શહે ર એટલે માંડવી. હું એટલે કહીશ કારણકે ,
માંડવી આવતા જ ઐ￵તહાસક શહે ર આપનું મન હરી લે છે. કચ્છ માંડવીનું નામ
આવે એટલે માંડવીનો દ�રયો, માંડવીની દાબેલી, માંડવીની બાંધણી વગેરે આંખો સામે
આવી �ય. તો આવો મારા સાથે લઈએ મારા મનોહર માંડવી શહે રની મુલાકાત અને
ઐ￵તહાસક �હોજલાલીની મા￵હતી.
માંડવી તાલુકાનું મુખ્ય મથકની વાત કરીએ તો એનું ભૌગો￵લક સ્થાન તે 22’50”
ઉત્તર અક્ષાંશ અને 69’21” િડગ્રી પૂવ� રેખાંશ પર રુકમાવતી નદીના કાંઠે આવેલંુ છે. જૈન
પ્રબંધોમાં તેના �રયાણ વતનના નામે આ સ્થાનનો ઉ�ેખ મળે છે. આ ઉપરથી તે રાવ
(એટલે રા�)એ વસાવેલંુ ગામ એટલે રાયપુર કહે વાતું હતું.
ઈ.સ. ૧૫૮૦માં રાવ ખેંગાર�ના સમયમાં તેની સ્થાપના થઈ હતી. રાહુ લ ખેંગાર�નું
સમગ્ર કચ્છ પર શાસન અને તેમના પછીના રાજવીઓએ પણ માંડવીના ￵વકાસમાં રસ
લીધો હતો. કચ્છનું મોટુ ં બંદર જે માંડવી તે સંવત ૧૬૩૬ના મહાવદ અ�ગયારસના રોજ
નગર કડાથી આવેલા ભા�ટયા વેપારી ટોપણશાહ મારફતે તેમની કારિકદ�માં વધારો
થયો હતો. માંડવી શબ્દના અથર્ઘટન ￵વશે મત-મતાંતર છે. માંડવીનો ￵હન્દી શબ્દ મંડી
થાય છે અને મંડી એટલે બ�ર. બ�ર એટલે કોઈ પણ પ્રકારની બ�ર. જેમ કચ્છમાં
આપણું માંડવી છે તો તે અનેક જગ્યાએ આ નામના શહે રનું નામ તરીકે ઉપયોગ કરવામાં
આવ્યો છે. મુબ ં ઈ, સુરત, વડોદરામાં માંડવી આવેલ છે એ બધી જગ્યાએ માંડવીની કોઈ
પ્રખ્યાત પ્રભાવશાળી વ્ય�ક્તગત થઈ ગઈ હોય અને તેના આધારે નામ પાડવામાં હશે
એવી સંભાવના આપણે કહી શકીએ. કે ટલાક માંડવી શહે રને દ�રયાઈ જકાતનું થાણું પણ
કહે છે, �કે આ શહે રની ￵વ￵શ�તા એ છે કે માંડવીને લોક ભાષામાં મળઈ કહે છે, અને
એવું માનવું છે કે લગભગ ભારતમાં બીજુ ં કોઈ શહે ર એવું નહ� હોય કે જેનંુ લોકભાષામાં
અલગ નામ હોય.
માંડવીનો અથર્ બ�ર પણ થાય છે તે માટે એ પણ સંભાવના રહે લી છે કે આિફ્રકાથી
ગુલામો કચ્છના ભા�ટયા અને ખો�ઓ મસ્કતમાં હતા ત્યારે તેમાંથી લાખો ગુલામો આયાત
થતા અને મસ્કતથી વહાણમાં માંડવી આવતા અને માંડવીથી તે ભારતભરમાં ￵નકાસ થતાં.
એટલે ગુલામોનું મોટુ ં બ�ર માંડવી એક સમયે બની ગયું હતુ.ં એટલે બ�રના કારણે માંડવી
નામ થયું હોય. ગુલામોની બ�રનો ઉ�ેખ દરેક ઇ￵તહાસમાં થયેલ છે. રાવ� ગોડ�
બી�ના સમયમાં (૧૭૬૦-૭૮) દર￵મયાન માંડવીની �હો-જલાલી ટોચ પર પહ�ચી હતી.
માંડવીમાં એમને એક ધ�ો અને રાજ આવાસ બંધાવ્યા હતા. એ કામે અહ� જહાજ વાડો
હતો, તેમાં બંધાતા વહાણો ઉપર એમની �ત દેખરેખ હતી. અહ� બનાવેલા જહાજ ખૂબ
પ્રચ￵લત હતા, ઇ￵તહાસ ગવાહ છે કે , અહ� બંધાવેલા એક વહાણ કૂ પ અહી ગુડ હોય થઈ
છેક �ગ્લેન્ડ �ય ત્યાંથી મલબાર થઈને કચ્છ પાછા ફરતા જેટલી લાંબી ખેપ કરી હતી. આમ
પ��મ તરફના સાગરમાં બે વાહની જે અ￵ત લાંબી ખેપ કરી હતી. માંડવીના જહાજવાડામાં
ઉમદા અને ટકાઉ વહાણો બનતા આના પરથી સમ� શકાય છે. સને ૧૭૪૨-૬૨ દર￵મયાન
રાવ લખપત�ના સમયમાં યુરોપમાં છેક હોલેન્ડ વગેરે દેશોમાં રહીને મીના કારીગરી કાચ
ગાળવાની, તોપ ગાળવાની, ચાંદીના બારીક કોતર કામની કળા શીખી આવેલા મુન્દ્રાના
રામસંહ માલમ એ કચ્છના કારીગરોને એ ￵વ�ા શીખવીને માંડવીમાં કાચનું કારખાનું અને
લોખંડ ગાળવાની ભ�ીઓ ઊભી કરી હતી.
ઓખા મંડળના ચાંચયાઓની કનડગત તેમજ શાસનની અંધાધુંધીના સમયમાં
માંડવીનો વેપાર ધમધોકાર ચાલતો હતો. જમીનના માગ� સંધ, મારવાડ, રાજસ્થાનને
ઉત્તર ગુજરાત સાથે જલમાગર્ દમણ, મુબ ં ઈ, ક�કણ, કા￵લકટ, કોલંબો અને રાતા સમુદ્ર
તથા ઈરાનના અખાતના બંદરો અને પૂવર્ આિફ્રકાના બંદરો સાથે તેનો વ્યવહાર હતો.
69
સને ૧૮૧૩ના અરસામાં જમીન માગ� મારવાડને-મળલા સાથે માંડવીનો વેપાર
ચાલતો હતો. દ�રયાઈ માગ� અરબસ્તાન, મુબ ં ઈ, મલબાર સાથે ધીન્કતો વ્યાપાર હતો. રૂ
રેશમી તથા �ડુ સુતરાઉ કાપડ, ફટકડી અને ઘીની ￵નકાસ થતી. દમણ અને મલબારથી
અનાજ, ઇમારતી લાકડું તથા ના�રયેળની આયાત થતી. મસ્કત અને બસરાથી ખજૂ ર, પૂવર્
આિફ્રકાથી હાથીદાંત, ગેંડાના ￵શંગડા તથા ચામડું આવતા.
૮૦ થી ૧૦૦ ટનમાં ૮૦૦ જેટલા વહાણો આ બધા વ્યાપારમાં દ�રયો ખેડતા. ખાડીમાં
કાંપથી પુરણ વધતા માંડતા માત્ર વહાણોને કં કારથી દૂ ર લંગર નાખવું પડતું. અને હોડી
�ારા માલની હે રફે ર કરવી પડતી. પ�રણામે માંડવીના વેપારમાં ૧૮૨૩ ના અરસામાં માઠી
અસર વતાર્તી શરૂ થઈ. સને ૧૮૨૩માં માંડવી આવેલા કનર્લ ટોડે કરેલી ન�ધ પ્રમાણે
ગુલામોના વેપાર બંધ થવાથી તથા મારવાડ માળવા સાથેના વ્યાપારમાં ઓટ આવવાથી
વેપારને સહન કરવું પડેલં.ુ સને ૧૮૨૭ માં સર એ. બન્સર્એ માંડવી બંધાતા વહાણો ગામના
ગલી કું ચીવાલા સાંકડા રસ્તાઓ, કાપડની ￵નકાસ, ખજૂ ર, કોફી, દ્રાક્ષ, હાથીદાંત વગેરેની
આયાતનો ઉ�ેખ કરેલ છે અને ૧૮૨૮ માં કે પ્ટન મેકમડ� માંડવી આવેલો અને ૧૮૭૩ માં
કરાંચી બંદરે થતા વેપાર ત્યાં ખેંચાઈ જતા માંડવીને માઠી અસર પડી હતી. ઓ�રએન્ટલ
કોમસર્ નામે પુસ્તકમાં મીલ્બને માંડવીને મોટા બંદર તરીકે ગણાવ્યું હતું.
સને ૧૮૫૦ માં રાવ પ્રાણમલ�ને ૮ લાખ રૂ￵પયાના ખચ� માંડવીના દ�રયામાં ￵પ્રન્સ
ઓફ વેલ્સની યાદમાં ઓલ્ફ્રેડ એડવડર્ નામે બેકવોટર બંધાવેલ. જેના એ�ન્જ￵નયર શ્રી
જગત્રીસ રાવ શંકરરાવ હતા.
સને ૧૮૭૨થી �બ્ર�ટશ ઇ�ન્ડયા સ્ટ�મ ને￵વગેશન કં પનીએ માંડવી સુધી સ્ટીમર
શરૂ કરેલ જે મુબ ં ઈથી નીકળી ર￵વવારના માંડવી આવતી. અને તેમાં કચ્છ-સૌરા�ના
પ્રવાસીઓ ઉતયાર્ બાદ કરાંચી જતી અને કરાંચીથી પ્રવાસીઓ લઈ મંગળવારે માંડવી
આવતી. અને તેમાં કચ્છ-સૌરા� પ્રવાસીઓ ચડતા અને મુબ ં ઈ જતા. કચ્છ-સૌરા�થી
મુબં ઈ જવાનો રસ્તો માત્ર આ એક જ હતો. એટલે કચ્છ સૌરા�ના પ્રવાસીઓ આગલા
િદવસે માંડવી આવી જતા અને બંદર પર ચાર ધમર્શાળા મુસાફરખાના છે, તેમાં ઉતરતા
ત્યારે બંદર એકદમ ધમધમી ઉઠતું. ૧૯૬૫ માં પાિકસ્તાન સાથે ભારતનું યુ� થતા આ
સ્ટીમર સેવા બંધ થઈ ગઈ. એક સ્ટીમર સરસ્વતી પાિકસ્તાને કબજે કરી લીધી. બી�
સ્ટીમર પણ શરૂ ન થઈ. મહારાવશ્રી પ્રણમલ�એ સને ૧૮૬૮માં સ￵વલ હો�સ્પટલ અને
૧૮૮૫માં બ્રાન્ચ િડસ્પેન્સરી બંધાવેલ હતી.
છે�ા સવાસો વષર્માં સમગ્ર કચ્છમાં વધુમાં વધુ વરસાદ માંડવીમાં થયેલ છે, જે ૬૭
�ચ જેટલો છે. હાલની પેઢીને તે બાબત આ�યર્જનક લાગશે. જ્યારે સને ૧૯૮૭માં એપ્પી
કહે વાતા છપનાના અને છનુડાના દુ ષ્કાળ કરતાં પણ ઓછો છે, કે મકે છપ્પનના દુ ષ્કાળમાં
૮૪ દોકડા અને છત્રુના દુ ષ્કાળમાં ૧�ચ ૩૨ દોકડા હતો.
તા.૨૦ જૂ ન ૧૮૧૯ માં કચ્છમાં આવેલ ભયાનક ભૂકંપમાં માંડવીમાં એક �તીયાંશ
જેટલા મકાનો પડી ગયા હતા, જ્યારે માંડવીમાં ૧૮૮૭ માં ફે લાયેલ મરડી(પ્લેગ) રોગે
માંડવીની અડધી વસ્તીને ખલાસ કરી નાખેલ. કચ્છમાં મરડીની શરૂઆત માંડવીમાં જ
થયેલ, જ્યારે સારવાર માટે યુરો￵પયન ડોક્ટરો બોલાવવા પડેલ હતા.
માંડવીમાં આજે અનુભવી અને વહાણવટાના �ણકાર સુથારો વહાણ બાંધે છે.
પ્રાચીન સમયમાં યુરોપના ઘણા દે શો કચ્છના જહાજવાડામાં તૈયાર થયેલ વહાણોનો
ઉપયોગ કરતા હતા. એમ માનવામાં આવે છે. �બ્રટનના નેશન્સનું ￵વક્ટો�રયા નામનું
યુ� જહાજ લવ� વાડીયા અથવા માંડવીના નથુ લઘાના જહાજવાડામાં બંધાયું એમ
માનવામાં આવે છે. આ જહાજ હાલે લંડનના મ્યુ￵ઝયમમાં રાખવામાં આવેલ છે.
કચ્છની પ્ર� પોતાના માદરે વતનને ગૌરવભેર અસાં� કચ્છ ગણે છે. સૂકી અને ￵વકટ
ભૂ￵મની ખમીરવંતી સાહસક અને વતન પ્રેમી પ્ર�ઓ કચ્છના વહાણવટાથી કચ્છને
દુ ￵નયાના બંદરો સાથે �ડી દીધું હતું. માંડવીના વહાણવટાઓ ખૂબ જ ઊંડું જ્ઞાન ધરાવતા
હતા. અભણ હોવા છતાં અક્ષાંશ રેખાંશ ગણવાની આધારભૂત પ�￵ત તેમની પાસે હતી.
દ�રયાઈ પાણીના રંગ પરથી પાણીની ઊંડાઈ અને કયો દ�રયો છે તે આકાશના તારા
�ઈને કં પાસ ￵વના િદશા ન�ી કરતા. પક્ષીઓને �ઈને ભૂ￵મરવાન અને પ્રદે શની ઓળખ
તેઓ કરી લેતા હતા.
પ��મના દે શોથી પહે લા કચ્છના ના￵વકોએ અંશનું માપ શોધી કાઢીને તેમની
રીત કો�ક ગીત બનાવ્યું હતું. આરબ ના￵વકોમાં પ્રચ￵લત હોકાયંત્ર ભારતીય કચ્છી
પરંપરાઓની અનુસરે છે.
માંડવીના ના￵વકોમાં સાહસકતા અને આત્મ￵વ�ાસના કારણે મોગલ શહે નશાહો
જ્યારે હજ કરવા જતા ત્યારે યાત્રાળુઓને લાવવા લઈ જવાનું કામ માંડવીના ના￵વકોને
સ�પતા, અને એ કામના બદલામાં તેમને ખંડણી માફ કરવામાં આવતી.
પરદે શ જતા વહાણોને કચ્છ રાજ્ય તરફથી કરેજ એન્ડ કો�ન્ફડન્સની રાજ્ય મુ�ા વાળો
ખહીતો આપવામાં આવતો. આવો એક ખહીતો સને ૧૯૨૯ મી સાલનો અપાયેલ જેમાં
વહાણોની સંખ્યા ૪૦૬૧ બતાવવામાં આવેલ, તેના પરથી માંડવી બંદરની �હોજલાલીનો
ખ્યાલ આવે છે.
70
સને ૧૮૯૮માં વાસ્કો-દ-ગામાની સફર દર￵મયાન માંડવીના ખલાસી કાન� માલમ
સાથે મેળાપ થયો. કાન� માલમ વહાણ ચલાવવામાં અને તારાઓનો અભ્યાસ કરી િદશા
પારખવામાં એ�ો, વાસ્કો-દ-ગામાએ એ￵શયાની શોધ માટે કાન�ના સહકારની માંગણી
કરી અને બંને એકબી�ના સહકારથી દુ ￵નયા ખુદં તા ખુદં તા ભારતમાં કા￵લકટ બંદરે
પહ�ચ્યા પહ�ચ્યા હતા, ત્યાંથી માંડવી આવેલા આ સફર પછી ભારત અને આિફ્રકા વચ્ચે
એક નવા જ માગર્ની શરૂઆત થઈ અને એ માગર્ કચ્છીઓ માટે આશીવાર્દરૂપ બની ગયો.
લાકડાની કોતરણી અને કા�કલા માટે પ્રખ્યાત માંડવીના તપગચ્છ જૈન દે રાસરમાંથી
કચ્છ સંગ્રહાલયમાં મૂકવામાં આવેલો ઐરાવત ૧૬ મી સદીનો એટલે કે ૧૦૦ વષર્થી પણ
જૂ નો છે. કચ્છ સંગ્રહાલયનો કા�કલાનો આ એક ઉત્તમ નમૂનો છે. ૧૬૫ સેમી ઊંચી
૧૦૦ સેમી પહોળી અને ૫૦ સેમી લાંબી આ કલાકૃ ￵તની ટપાલ �ટિકટની સૌથી ઓછી
૨૫ પૈસાની િકં મત રાખવામાં આવી હતી. અને તેની છપાઈ અન્ય ત્રણ ટપાલ �ટિકટો
કરતાં વધારે સંખ્યામાં ૫૦ લાખની સંખ્યામાં કરવામાં આવી હતી. આમ ઐરવત હાથીએ
કચ્છ સંગ્રહાલયને અને કચ્છના જૈન ધમર્ને દે શ પરદે શમાં વ્યાપક નામના અપાવી હતી.
આ ટપાલ �ટિકટોના ફોલ્ડર, કસ્ટ કે કવર સ્પે￵શયલ કન્સેસન સીઝન કાડર્ વગેરેમાં પણ
ઐરાવતને સ્થાન આપવામાં આવ્યું હતું.
 હ� �રટ� જ �ૂ લ

ધ વ્હાઇટ ઇગલ, દેવપર

ઝાદી પહે લાંની કચ્છની �ગીરો પૈકીની ભવ્ય પરંપરા ધરાવતી રોહા �ગીર સંસ્થાના પ્રેસડેન્ટ તરીકે મહારાણી સાહે બા મા. પ્ર￵તદે વી� સફળ ને�ત્વ કરી ર�ાં છે.
આ કચ્છની સૌથી મોટી બાવન ગામની �ગીર હતી. રોહા �ગીરના ઠાકોર સાહે બ આત્મીયતાસભર વાતાવરણ વચ્ચે સતત થનગનતા રહે તા અહ�ના વીધાથ�ઓ
શ્રી વેરીશાલ�ના મોટા કુ માર હમીર� રોહાના �ગીર પદે �બરાજ્યા અને નાના કુ માર સ્વયં ￵શસ્તને અનુસરે છે. વગર્ખડં નહ� ￵વષયખંડની સુ￵વધા તથા છ કલાકનું ￵નષ્ણાત
કરણસંહ� ઉફ� કલુભા સાહે બ માટે સાત ગામના ગરાસ આપીને દે વપુર �ગીરની અધ્યાપકો �ારા અપાતું ￵શક્ષણ ઉપરાંત અનેક ઇત્તર પ્ર�િત્તઓ ￵વ�ાથ�ઓનો વ્ય�ક્તગત
સ્થાપના કરવામાં આવી. ￵વકાસ પોષે છે. ભાર વગરનું ભણતર, સતત મૂલ્યાંકન અને અ�તન શૈક્ષ�ણક સાધનો
કરણસંહ� ઉફ� કલુભા પ્ર�પ્રેમી �ગીરદાર હતા. તેઓને કલા અને સા￵હત્ય સાથે સ� આ સંસ્થાના ￵વ�ાથ�ઓ હળવા ફૂ લ છતાં સતત પ્રગ￵ત પંથે અગ્રેસર રહે
ક્ષેત્રે ઉંડો રસ હતો. રમતવીરોને તેઓ પ્રોત્સા￵હત કરતા. તેઓ પ્ર�ના આદરવાન છે. તરણ, હોકી, ફૂ ટબોલ, વોલીબોલ સ￵હતની રમતો માટે અહ� યોગ્ય સુ￵વધા છે અને
�ગીરદાર હતા અને તેથી દે વપુર ‘કલુભા દે વપુર’ કહે વાવા લાગ્યું. તેમના ￵પતાશ્રી શ્રી ￵વ￵વધ રમત સ્પધાર્ઓમાં અહ�ના છાત્રોએ રાજ્ય તેમજ રા�ીય કક્ષાએ નામના મેળવી
વેરીશાલ�એ ઇ.સ. ૧૯૦૩માં દે વપુર દરબારગઢનું ￵નમાર્ણકાયર્ હાથ ધયુ�. કલા, કારીગરી છે અને એ વાતનો ખાસ ઉ�ેખ કરવો ર�ો કે શાળાના બાળકોએ જવાહરલાલ નેહુરું
અને સ્થાપત્યની દ્ર��એ આકષર્ક મનોરમ્ય બાંધકામ ધરાવતો દરબારગઢ પ્રાચીન અને હોકી કપમાં રાજ્ય લેવલે અન્ડર-૧૭ જુ . ￵વભાગમાં �ભલોડા ખાતે યો�યેલ સ્પધાર્માં
અવાર્ચીન સગવડોનો સુંદર સમન્વય ધરાવતું એક ભવ્ય ￵નમાર્ણ છે અને તેનંુ બાંધકામ ગુજરાત રાજ્યની ૩૨ ટીમોએ ભાગ લીધો હતો. આમાં ગુજરાતના ૨૬ �જ�ાઓ પૈકી
આશરે ત્રણેક વષર્ જેટલું ચાલ્યું હતું. ચાલુ વષર્ ￵વજયાદશમીના શુભ િદવસે આ સ્કૂ લની ટીમે પ્રથમ સ્થાન પ્રા� કરી કચ્છને
કલુભા સાહે બના ઉત્તરા￵ધકારી �વવત્સલ ઠાકોર રણ�જતસંહ�ને કચ્છ રાજ્યના ￵વજયની ભેટ ધરી હતી. તદ્ઉપરાંત શાળા ખાતે સીબીએસસી વેસ્ટ ઝોન એથ્લેટીક,
મહારાવ શ્રી ￵વજયરાજ� સાહે બ તરફથી ‘કે પ્ટન’’ તરીકે નંુ બહુ માન પ્રા� થયેલં.ુ ફૂ ટબોલ, હોકીની સ્પધાર્ જેવાં ગુજરાત, રાજસ્થાન, મહારા� અને મધ્યપ્રદે શની
સાથેસાથે પાટનગર ભુજ ખાતે ઉતારાની વ્યવસ્થા એક દે વપુર કુ મારને રાજકુ માર શાળાઓએ ભાગ લીધો હતો. તેમાં રાજ્ય તથા રા�ીય કક્ષાએ સફળતા હાંસલ કરી
કોલેજ, રાજકોટ ખાતે ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે ￵શષ્ય�િત્ત એનાયત કરવામાં છે. કોમ્પ્યુટર કક્ષ, અ�તન પ્રયોગશાળા, મ્યુ￵ઝક ક્લબ, યોગ- પ્રાણાયમ,
આવી. હવન સાથે ગુરુ પરંપરાને વંદના, શૈક્ષ�ણક રીતે મહ�વના સ્થાનોના
કે ળવણી એટલે માત્ર અક્ષરજ્ઞાન જ નહ� પરંતુ સંસ્કારો આપી પ્રવાસ સાથે સાથે વક�ત્વ, અ�ભનય, �ત્ય, ગાયન �ારા વ્ય�ક્તત્વ
શકે તેવ �વનનો સવા�ગી ￵વકાસ. એ ￵વધાનને આત્મસાત ઘડતર પાયાનું ￵શક્ષણ ￵વ�ાથ�ઓને પુ� કરે છે. યુ￵નફોમર્ નહ�
કરવામાં સફળ રહે લા દે વપુર કુ માર શ્રી મ￵હપતસંહ�ના પણ ડર્ેસ રેગ્યુલેશન, પા�પુસ્તકોનું ભારણ નહ�,�હકાયર્ નહ�
પ્રેરણામૂ￵તર્ તેમના મા�શ્રી �ઇએ ￵વજયકું વરબા સાહે બે આમ સરળતાથી ૯૫%થી વધારે ￵વ�ાથ�ઓ ઉપરનાં વગ�
તેમના ગળગુથીમાં જ માનવતાના સંસ્કારાથી મંિડત કયાર્ પ્રા� કરે છે. આ શાળાના ભૂતપૂવર્ ￵વ�ાથ�ઓ નવીન ￵શક્ષણ
હતા. પ�￵ત મારફતે જુ દાજુ દ ઉચ્ચ અભ્યાસક્રમો જેવા કે , મેિડસીન
મ￵હપતસંહ� રાજકુ માર કોલેજ, રાજકોટના છાત્ર હતા. કે એ�ન્જ￵નય�રંગ, મેનેજમેન્ટ, કોમ્પ્યુટર, ફામર્સી, ફોરેન લેંગ્વેજ
ત્યારથી જ તેમના મનમાં દ્રઢ થયેલંુ કે , અ�તન ￵શક્ષણ અને વગેરેમાં દે શ તેમજ ￵વદે શ ખાતે ઝળક્યાં છે.
ઉચ્ચ સંસ્કારો આપી શકે તેવી શૈક્ષ�ણક સંસ્થા વતનમાં ઠાકોર સાહ� બ �ી મ�હપત�સહ � �ડ� � ધી વ્હાઇટ ઇગલ્સ સ્કૂ લ ￵વ�ાથ�ઓને ￵વ￵વધ ક્ષેત્રે
સ્થાપવી �ઇએ. જેથી પોતાના ￵વસ્તારના બાળકો સારું �ાપક, ધ �ાઇટ ઇગ� �ૂ લ દ� વપર સ્કોલર￵શપ આપી પ્રોત્સા￵હત કરે છે જેમ કે આ￵થર્ક
￵શક્ષણ મેળવી શકે . પછાતવગર્ના ￵વ�ાથ�ઓ, કન્યાઓને શૈક્ષ�ણક તેમજ
સમય વહે તો ગયો, સંસ્કારો પુ� થતાં ર�ાં. અધ્યાપન ક્ષેત્રમાં અનુસ્નાતક થયા રમતગમત અને ￵વ￵વધ ￵વષયોમાં ઉત્કૃ � દે ખાવ કરનાર ￵વ�ાથ�ઓને રૂ￵પયા
અને મા�સંસ્થા, રાજકુ માર કોલેજમાં અધ્યાપક તરીકે ની ઉ�વળ કારિકદ� પ્રાચાયર્પદ ૨,૫૦,૦૦૦થી ૩,૦૦,૦૦૦ લાખ રૂ￵પયા જેવી માતબર રકમ ￵શષ્ય�િત્તઓ રૂપે
પણ શોભાવ્યું. ત્યારબાદ હૈ દરાબાદ પ�બ્લક સ્કૂ લ, ઉદરપુર સ્કૂ લ જેવી કે ટલીક શૈક્ષ�ણક એનાયત કરવા ઉપરાં ત ચં દ્ર ક-પદકો એનાયત કરીને સન્મા￵નત કરવામાં આવે છે.
સંસ્થાઓએ તેમની ￵વ�તાનો લાભ લીધો. માતબર પુસ્તકાલય, વાંચનાલય અને આધુ￵નક મા￵હતી માધ્યમથી આ સંસ્થા ઇન્ટરનેટ
તેવામાં કચ્છ વતને તેમને સાદ દઇ બોલાવી લીધા અને પ્રેરણામૂ￵તર્ રાણા રામ - ચદ્ર સાથે સંપન્ન છે. કચ્છ ઉપરાંત સમગ્ર ગુજરાત અને મુબ ં ઇથી આવનાર છાત્રો અહ� પ્રવેશ
� સાહે બના શ�ક્ત-પાતથી ‘Love’ - પ્રેમ, Purity –શુ�તા, ‘Humility’ નમ્રતા અને મેળવે છે. વગર પ્રવેશ ફીએ દાખલ થતાં છાત્રોને સ્ટેશનરી, તબીબી સગવડ અને શૈક્ષ�ણક
‘Renunciation’ - સ્વૈ�ચ્છક પ�રત્યાગના મૂળ મંત્રને આદશર્ તરીકે સ્થાપીને દે વપુર ઉપકરણો ઉપલબ્ધ થાય છે.
દરબારગઢને ટર્સ્ટમાં ફે રવી સંપણ ૂ ર્ સ�તા અને મ�મતા સાથે તા. ૩૧/૭/૧૯૯૪ના ૩૦૦ની આસપાસની છાત્ર સંખ્યા ધરાવતા આ સંસ્થાના ૧૦૦ જેટલા બાળકો
શુભિદને ગુજરાત રાજ્યના પૂવર્ નાણામંત્રી અને રાજકોટ ઠાકોર શ્રીમાન મનોહરસંહ�ના સ્થા￵નક હોસ્ટેલમાં રહે છે. હોસ્ટેલ સ￵હત તમામ ખચર્ની ૪૦,૦૦૦ રૂ￵પયા જેટલી ખચર્
શુભ હસ્તે ‘ધી વ્હાઇટ ઇગલ્સ’નો શુભારંભ મહાનુભાવોની ઉપ�સ્થ￵તમાં કરાવ્યો. પી. કે . વ્યવસ્થા અને બહાર રહીને અભ્યાસ કરતા ￵વ�ાથ�ઓનો તમામ ખચર્ રૂ/- ૩,૦૦૦થી
કુ �રયન કોચીન, ડો. માંડ￵લક પી. છાયા - વડોદરા જે વા ખમતીધર મહાનુભાવો ધી વ્હાઇટ ૧૫,૦૦૦ જેટલો જ હોય છે.
ઇગલ્સ એજ્યુકેશન સોસાયટીના પેટર્ન સભ્યપદને શોભાવી ર�ાં છે. ઇ�ન્ડયન પ�બ્લક છાત્રાવાસના છાત્રો અને સંસ્થા �ારા ગોઠવાયેલી સગવડ �ારા આવતા બહારના
સ્કૂ લ કોન્ફરન્સ અને ઇ�ન્ડયન નેશનલ ટર્સ્ટ ફોર આટર્ એન્ડ કલ્ચર હે �રટેઝ �ારા માન્ય છાત્રોને અપાતી સગવડો, માવજત અને ઇ�ત ￵વષયે તો પ્રત્યક્ષ દશર્ન જ યોગ્ય ગણાય.
વ્હાઇટ ઇગલ્સ શૈક્ષ�ણક સંસ્થા કે � થી હાયર સેકન્ડરી સુધીના કોમસર્ અને સાયન્સનાં અહ� વાત્સલ્યનો પ્રવાહ અ￵વરત છે. ધી વ્હાઇટ ઇગલ્સ અહ� કાયર્રત અધ્યાપકો અને
વગ� ધરાવે છે. શાળાનો અભ્યાસક્રમ નવી િદલ્હી સીબીએસઇ સાથે સંલ� છે. સદર �બનશૈક્ષ�ણક રીતે કાયર્રત સૌને પોતીકી સંસ્થા જ છે તેનો સંતોષ થાય છે. રહે વા- જમવા

71
સ￵હતની અનેક સુ￵વધાઓ સૌને ઉપલબ્ધ થાય છે તેમજ માન્ય પગાર અપાય છે.
કચ્છ ગુજરાત સ￵હત ભારતના ￵વ￵વધ પ્રાંતોમાંથી આવતા અધ્યાપકો ￵વ￵વધતામાં
એકતાના દશર્ન કરાવે છે અને સાંસ્કૃ ￵તક આદાન- પ્રદાન સુલભ કરાવે છે.
સંપણૂ ર્ રા�ીય ભાવના – સમપર્ણ ભાવ સાથે અહ� રા�ીય તહે વારોની માન અને શાન
સાથે ઉજવણી થાય છે. ઉપરાંત ગુરુપૂ�ણર્મા, નવરા￵ત્ર, હોળી, રક્ષાબંધન, શાળા સ્થાપના
િદવસ સ￵હતના તહે વારો અધ્યાપકો અને ￵વ�ાથ�ઓ સાથે મળીને શાનદાર રીતે ઉજવે
છે. ગુજરાતના એક સમયના રાજ્યપાલ અંશમુ ાનસંહ - વ્હાઇટ ઇગલ્સના આમંત્રણને
માન આપી દે વપુર આવ્યા હતા. ￵વ�ાથ�ઓ વચ્ચે થોડો સમય ગાળી એક ખાસ કાયર્ક્રમમાં
￵શષ્ય�િત્ત વગેરે ￵વતરણ કરી આનંદ વ્યક્ત કય� હતો.
મહારાવ પ્રાગમલ� સાહે બ (ત્રી�) મ.કુ . ￵હં મતસંહ�, સાંસદ મા. પુષ્પદાન�
ગઢવી, ફતેસંહ� જેસોલ (IAS), ઠા. શ્રી પ્રવીણસ�, ડો. �. પી. ગૌતમ, મીસ ર￵ત કપૂર,
￵પ્ર. રાજકુ માર કોલેજ - રાજકોટ, રી. મેજર જનરલ ચંદ્રસંહ�, ડો. યુ. એન. સંહ - આસ.
ક￵મશનર કે ન્દ્રીય ￵વ�ાલય – ગાંધીનગર, શ્રૃજન - કચ્છ નવ￵નમાર્ણ અ�ભયાનના મોવડી
શ્રે�� પ્રણેતા કાં￵તસેન શ્રોફ, ડો. રાવ, પા�દ દરબાર સાહે બ ‘રુસ્વા મઝલુમી’ અયાઝખાન
અનેક ￵શક્ષણ ￵વ�ાનોની મુલાકાત આ સંસ્થા માટે ઉપકારક નીવડી છે. નાત, �ત, જ્ઞા￵ત,
ધમર્, સંપ્રદાય વગેરેથી પર રહીને તમામ ￵વ�ાથ�ઓને આ સંસ્થા આવકારે છે, કે ળવે છે
અને મદદ પણ કરે છે. અહ�ના સુમળ ે એકતા �બનસાંપ્રદા￵યતા સાથે સતત આનંદમય
રોહા ઠાકોર સાહ� બ �ી
વે�રસાલ�બાવા �
72
વાતાવરણને ￵નહાળી સર મુમતાઝ અલીસાહે બ ભા￵વવભોર થયા હતા.
અંગ્રે� માધ્યમની આ સંસ્થા અગાઉ ન�ધ્યું છે તે રીતે પ્રેમ, શુ�તા, નમ્રતા અને સ્વૈ�ચ્છક
પ�રત્યાગના સંસ્કારો સ�ચીને ખંતથી છાત્રોમાં ઉત્તમ નાગ�રકના સંસ્કારોને પુ� કરે છે. એ
તો ખરું જ સાથેસાથે કચ્છી ભાષા, સા￵હત્ય, કલા અને કચ્છની સંસ્કૃ ￵ત તેમજ સમગ્ર કચ્છ
￵વષયક �ણકારીથી છાત્રોને અ�ભમુખ કરીને મા�ભૂ￵મને વંદના કરે છે એ તો વ્હાઇટ
ઇગલ્સના કોઇ સાંસ્કૃ ￵તક કાયર્ક્રમમાં હાજરી આપી હોય તો જ સાક્ષાત્કાર માણી શકાય.
શ્રી મનોજભાઈ સોની �ારા પ્ર￵ત વષર્ જરૂરતમંદ ￵વધાથ�ઓને ￵શષ્ય�￵ત પ્રદાન
કરીને મદદરૂપ થાયે છે. સદર સંસ્થા તરફથી ચાલતી “ સંસ્કાર સ�રતા“ ના ઉપક્રમે
સંસ્કૃ ત અને કચ્છી ભાષા સવર્ધન માટે પ્ર￵તવષર્ ઉત્સવ ઉજવાયે છે જેમાં ￵વ￵વધ
સા￵હત્ય પ્રકારો માટે સ્પધાર્ઓ યો� ને સ્પધર્કોને પ્રોત્સા￵હત પણ કરવામાં આવેછે
આ પ્ર�￵ત સવર્શ્રી દીલીરા� કાપડી િકત�ભાઈ ખત્રી ડો કાન્તી ગોર, જયંતી �ષી સબાબ,
ડો પંકજ ઠાકર અને પ�શ્રી ડો. નારાયણ �ષી ‘કારાયલ’ના માગર્દશર્ન હે ઠળ CA શ્રી
ધમ�શભાઈ ભાનુશાળીની હૂં ફથી ચાલે છે. આ સંસ્થા દરબારગઢની સ્થાપનાની સદી
પૂણર્ કરતા ત્યારે આ સંસ્થા એક વાતનું ગૌરવ જરૂર લઇ શકે કે તે કચ્છ જેવી મરુભૂ￵મમાં
પોતાનું સ્થાન પોતાની અનન્ય શ�ક્તથી શોભાવી ર�ી છે તેવી જ રીતે સામે પક્ષે કચ્છે પણ
સેવાતણી ન�ધ લેવી જ રહી કે વષ�થી પછાત રણપ્રદે શ તરીકે ઓળખાતા ￵વસ્તારમાં ધી
વ્હાઇટ ઇગલ્સ નામની સંસ્થા પોતાનો પ્રકાશ ફે લાવી રહી છે.
 મહા ે
ુ ાવોના મ ે ક� એટલ
�ભ
ત

�ુભકામના.... આશીવ�દ...
અ�ુ� વારસોની ટ�મ, ભાઈ કિપલ ઠાકરની લીડરશીપ સાથે �ુજરાતમ� જળાશયો, વાવો અને �ાચીન �ારકોની �ળવણી માટ�
જન��ૃ�ત�ુ �ે કામ કર� રહ� છે તેના સમાચારો �ણી �ૂબ આનંદ થાય છે. આપણા િવ�તારની િવસરાતી જતી અ��તા ��ે �ા�નક
લોકો ��ૃત થશે તો જ આપણા ભ�ય વારસાની સાચવણ થઈ શકશે અને ભાિવ પેઢ�મા પણ એ સં�ાર આવશે .
ટ�મ અ�ુ� વારસો �ારા ક�ન� ઈ�તહાસ, કલા-સં�ૃ�ત અને �વાસનને અ�ુલ�ીને �ે િવશેષ�ક �કા�શત કરવામ� આવી ર�ો છે �ેનો
મને હષ� છે.
સૌને �ેરક એવા કાય� બદલ �ૂબ અ�ભનંદન. ક� મહારાણી
મા આશા�ુરા સહાય રહો... �ી િ��તદ� વી�

ક�� ��, ક�� સં�ૃ�ત તેમજ ક�� કલા ભ�યા�તભ�ય અને િવશેષપણે �યાપક છે તો સાથોસાથ કરછની �ુમાર� અને ક��
માડુ ઓની સંક�પ થક� �સ��ની યા�ા અનોખી છે. �ુદ�ઘ� સામા��ક સમીકરણો અને ભૌગો�લક પર�વત�નો, ડાયનાસોર �ુગથી શ�
થતો �ાગૈ�તહા�સક કાળ અને હડ�ન �ુગીન ભ�યતાથી આગળ વધીને કાળ�ુખા �ુકંપ પછ��ું આ�ુ�નક ક�; આ આરોહ અવરોહની
સફરનો �ુ�યવ��ત અ�યાસ થાય તે �ૃ��ટની રચનાને સમજવા બરાબર છે.
રા�ના ત�ાલીન �ુ�મં�ી અને વત�માન �ધાનમં�ી�ીની દ�ઘ����ટએ આ ��લાને સમ� િવ�મ� િવશેષ �ાન અપા��ું છે. �વાસન
���ટએ તો દ�શ-િવદ�શન� લોકોને આ �દ�શ પોતાના તરફ આકષ� છે અને એ જ ર�તે સંશોધકો, ઉધોગકારો �યવસાય િવરો અને િવિવધ
�ે�ના રોકાણકારો માટ� પણ આ �ૂ�મ �થમ પસંદગી અને સાત��ૂણ� િવકાસનો પય�ય છે.
�દ�પ�સહ રાઠોડ
અ�ધક કલે�ર, �ુજરાત રા�

�ુજરાતનો િવશાળકાય ક� ���લો એ ઇ�તહાસ, �ૂગોળ, સ��ૃ �તક અને કલા�ક વારસો, ધા�મક �ળો, આબોહવા, ઉ�ોગો,
ખેતી, ભાષા, ખનીજ, માનવ મહ� રામણ અને પ�ુ-પંખી, રણ અને દ�રયો તમામ બાબતે ક�ઈક અલગ જ િવશેષતા ધરાવે છે. કદાચ જ
�ઈ ���લામ� આટલી િવવધતા �વા મળશે . ક�ના લોકોની આવડત અને કામ કરવાની ખેવનાએ આ�ે દુ�નયામ� તમામ જ�યાએ
ક��ું નામ રોશન ક�ુ� છે. �વાસન �ળોના કારણે ક� આ�ે �ણી�ું બ�ું છે. પરં �ુ ક�મ� �વા �ે�ું અને ��સ� ના થયેલ એવી
ક� ટલીય જ�યાઓ છે �ે િવ� ફલક પર નામ કમાવી શક� છે. �ે અંગે “અ�ુ� વારસો” મેગેઝીન અને તેની ટ�મ ક�ની િવઝીટ કર�ને
આવા �ળોની �ુલાકાત લે છે. આપણ� સ��ૃ �તક વારસા પર “ટ� પાટ�”�ું આયોજન કર� વારસા�ું મહ�વ સમ�વે છે ચચ� કર� છે, અને
તે સાથે સ��ૃ �તક વારસા ��ેનો રસ દાખવતા લોકોને ભેગા કર� છે.આ �ય�થી ચો�સ કહ�શ ક� લોકો ��ૃત થશે અને આપણો
અ�ૂ� વારસાની �ળવણી કરશે . િવશેષમ� કહ�શ ક� ક� �ૂળના લોકો ખેતી, ધંધા અને રોજગારમ�થી કમાઈને �વવા વાળા છે �ેથી ડ�. આર. ચૌધર�
પોલીસ ઇ��પે�ર
ક�ની અંદર સરકાર� ઓ�ફસથી મ�ડ� શાળા, કોલેજ, દવાખાના તમામ જ�યા અ� ���લાના અ�ધકાર�- કમ�ચાર� નોકર� કર� છે. �ેઓ જખૌ મર�ન પોલીસ �ે શન,
ક�મ� આવતા તો ���લા ���લા વ�ે�ું અંતરના લીધે નોકર� કરવા આવતા પણ ખચકાટ પણ અ�ુભવે છે પરં �ુ તે જ અ�ધકાર� મા� પ. ક� �ુજ
૬ મ�હના ક�મ� નોકર� ક� ધંધો રોજગાર કર� લે તો સદાય માટ� ક�નો થઈ �ય છે. એટલે ક�મ� રહ�ને બહાર જતા લોકોની એક
��ાત કહ� વત છે ક� , “ક�મ� આવે તે પણ રડ� અને �ય તે પણ રડ� ”
આમ ક� અને ક��માડું ઓ િવશે �ણો એટ�ુ ઓછુ ં પડ� . જય જય ગરવી �ુજરાત

73
ક� એટલે �� કુ દરત અને સૌદય�નો એક અ�ત� ન�રો �વા મળે છે, ક� એટલે કુ દરત �ારા પાથરવામ� આવેલ રણની એક એવી
કરામત ક� �ે સમય જત� એક �ુંદર સફ� દ રં ગની ચાદરમ� ફ� રવાઈ �ય છે. અને તેની સાથેજ ક�નો દ�રયાનો �કનારો �ે કોઈ િવદ�શી દ�રયાને
પણ �ૂલાવી દ� તેવો �ુંદર છે. ક� એટલે કુ દરતની અ�ત� રચના ખડ�રબેટમ�થી ડાયનાસોરના અવશેષો મળ� આવે છે �ે દુ�નયાની બહુ
જૂ જ જ�યાઓ પર �વા મળે છે. ક� એટલે �સ�ુ સ�યતા �ારા �ાપવામ� આવેલ હડ�ન સં�ૃ�તના દશ�ન કરાવતા ધોળાવીરા શહ� ર
�ે તેની વરસાદ� પાણીના સં�હ માટ� બનાવવામ� આવેલા ખાસ �કારના કૂ વાથી પણ �ણી�ું બનેલ છે. ટૂં કમ� કહું તો ક� એટલે કુ દરત
અને સૌદય�નો અ�ત� �મલાપ છે. ક� એટલે કુ દરતની સવ���ે ઠ રચના �� �કૃ �ત, વ��વ અને રણ�ું �ું �રદાર સમ�વય છે. ક�
એટલે ક પરથી કુ દરતી ચ પર થી ચમકદાર અને છ પરથી છબી છે. ક�મ� રોડ ઓફ હ� વન એટલે િવ�મ� દસ ર�તાઓમ� �ેને �ાન મ��ું
છે એવો ર�તો અને લેહ લદાખ પણ હવે જવાની જ�ર નથી. હવે ખડ�રનો આ ર�તો તેની ગરજ સાર� છે. ક��ું આકાશ અને અમાસના રજનીક�ત પટ� લ
�ુરત
આકાશમ� તારા મંડળ �વા માટ� ખગોશા�ીઓએ દૂર દૂર થી આવે છે.ક��ું પ�ી જગત �ેવા આપણા �ુજરાત�ું રા� પ�ી �ુરખાબ
પણ �શયાળે અને હવે તો બાર� માસ ક��ું મહ� માન હોય છે તો સાથે સાથે અનેક દ�શ િવદ�શથી પ�ીઓ ક�ના મહ� માન બને છે �ેમ�
છાર�ઢઢ, �લે�મગો�સટ� �ેવા �ળો પર મોટા �માણમ� �શયાળે �વા મળે છે, તો સાઇ�બર�યાથી કું જ મોટા �માણમ� મહ� માન �શયાળે
બને છે. આ ઉપર�ત નાના મોટા �ાણીઓ સર��ૃપ મોટા �માણમ� ક�ના નાના રણમ� આવેલા બેટોમ� �વા મળે છે. ક�મ� અનેક નાના
મોટા બેટો રણના મ�યમ� આવેલા છે, ક�મ� એ�શયા�ું એક મા� �ુડખર પણ ક�મ� �વા મળે છે. ક� મા� એક એવો �દ�શ છે ��
માનવ ઉ�પ�ત થી વત�માન �ુધીનો ઇ�તહાસ �વા મળે છે. ક� માટ� માર� પાસે શ�ો નથી એટલે હું કહ�શ ક� ક� એટલે ક�.

ક� િવશેના મારા મંત�યો જણા�ું તો ક�ની જમીન�ું મને વષ�થી અલગ જ ખ�ચાણ છે, ક� બી� કોઈ દ�શ-�દ�શ કરતા િવ�શ�ટ અને
વૈિવ�યસભર િવ�તાર છે, હું અહ�યાના કોઈ પણ �ળોએ �ઉં છુ ં પછ� એ જમીન હોય જંગલ હોય પવ�ત હોય રણ હોય દ�રયો હોય મં�દરો
હોય �ાપ�ો હોય ખમીરવંતા ચર��ો હોય ક� કલા-કાર�ગર� હોય, એ બધા મને �ણે ક� ક �ેરણા આપતા હોય એ�ું સતત ભાસે છે, મને કોઈ
પણ જ�યા કરતા વ�ુ મોહ અને �ડાણ હોય તો એ મારા ક� ��ે છે, કહ� છે ને ક� “ जननी भूिमश्च स्वगार्दिप गरीयसी|” બસ એજ અ�ુભવ
સાથ�ક થાય છે અહ� ક�ની જમીન પર, ક��ું અફાટ સફ� દ રણ િવશાળ દ�રયો, ખનીજ સંપદા અને બીજુ ં બ�ું ઈ�ર�ું એક િવ��પ દશ�ન
છે, ક�ને લોકો કઈ નજરથી જુ એ છે એના પર �નભ�ર કર� છે એ, િવ�નો કોઈ પણ �ય��ત અહ�યા આવીને અ�યાષ કર� શક� એટલા િવશાળ
�ે�ો અહ� ફ� લાયેલા છે, ક� �દ�શ પર કામ કર�ું એટલે એક જ��ું કામ નથી, એ �ૂ�ં કરવા અહ� વાર� વાર� જ� લેવો પડ� તો પણ કદાચ
અ�ુ�ં ને અ�ૂ�ં જ. �ીમદ ભગવદ ગીતામ� ક��ું છે એમ “ बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां �प�ते| वासुदवे : सवर्िमित स महात्मा सुदल
ु भ
र् : મહ� શ રાઠોડ
” હું કદાચ પેલા �લોક ની �ેમ ગમે એટ�ું વણ�ન ક��ું કર�શ તો પણ એ બાક� જ રહ� જશે એટલી િવ�શ�ટતા છે આ જમીનની अिसत-िग�र- અં�ર
समं स्यात् कज्जलं िसन्ध-ु पा�े|सुर-तरुवर-शाखा लेखनी प�मुव�||िलखित यिद गृहीत्वा शारदा सवर्कालं|तदिप तव गुणानामीश पारं
न याित|એટલે અમારા કિવ કારાણી એ પણ લ�ું છે ક� “મથા પડ� તા ધડ લડ� તા.... લખ� લખીને ક� તરો લખે કારાણી, હ� પણ પ��ે ક�ડ઼ે
� પાણી, બસ મને હં મશ ે ા ઊંડ� ઊંડ� મનમ� એક અજંપો, રં જ, અફસોસ છે ક� હું હજુ પણ આવા મહાન �દ�શ ઉપર માર� પાસે �ે આવડત છે.
એનો ઉપયોગ કર�ને કં ઈ પણ િવશેષ એ�ું સા�હ� ઉ�ું નથી કર� શ�ો, એ�ું કં ઈ બનાવી નથી શ�ો �ે આવનાર� પેઢ�ઓ માટ� માગ�દશ�ન
ક� ઉપયોગી બની રહ� અને ક�ના દર� ક �ે�ને સમજવામ� સરળતા રહ� . મારા �યાસો કાચબાની ગ�ત �ેવા છે.

“અ�ુ� વારસો” એ આપણા ક�ના સ��ૃ �તક વારસાના જતનને નવી �દશા આપી છે. અનેક એવા �ાન અને વારસાને અ�ુ� વારસા
એ ખર� ખર �પમ� અ�ુલ વારસો બના�યો છે અને લોકો સમ� લા�યો છે. અ�ુ� વારસો �હ�ર� અને આક�ઓલૉ�ના �ે�મ� �ુજરાતી
મ�યમ�ું �કાશ�તંભ છે, �ે �ાચીન �ળોના સ�ૃ� પટ અને તેમના ઊંડા સ��ૃ �તક મહ�વને ઉ�ગર કરવા માટ� સમ�પત છે. આ મેગે�ઝન
આપણી ઐ�તહા�સક વારસાઓ�ું ર�ક છે, �ે સમયના અનંત કો�રડોરમ� �ુંજતા અસં� ચમ�ારો�ું દ�તાવે�કરણ કરવાની સાથે સાથે
લોકો એ વારસાને ઓળખે અને તે �ાન �ુધી પહ�ચતા થાય તે માટ� ��તબ� છે.
“�ારગે�ઝગ ઈ��ડયા અને અ�ુ� વારસો” બંને આપણા �ૂતકાળના રહ�યો, ખાસ કર�ને છુ પાયેલા રહ�યોને લોકો સમ� લાવવાના
લોકભો�ય �ય�ો કર� ર�ા છે. �ે ર�તે “�ારગે�ઝગ ઈ��ડયા” ���ડના રહ�યો લોકો �ુધી પહ�ચાડવા મહ� નત કર� ર�ું છે તે જ
ર�તે “અ�ુ� વારસો” સહ�વન સંબંધ ભારતના �ૂ�દ�શોમ� રહ� લી િવિવધ સ��ૃ �તક વારસાના જતન અને �ચારના તેમના સં�ુ�ત �નશ�ત ગોર
�ુજ
��તબ�તા�ું �માણ છે. આપણા �ૂળને સમજવા અને જતન કરવાથી, આપણે એવા ભિવ�યનો માગ� મોકળો કર�એ છ�એ �ે �ૂતકાળના
�ાન અને હાલના આ�ુ�નક િવ�ાન�ું �ુખદ સમ�વય એટલે “અ�ુ� વારસો”.“અ�ુ� વારસો” આપણી સ��ૃ �તક વારસા તરફના માગ�ને
�કા�શત કર�ું રહ� , એવી આશા છે ક� આપણા �ાચીન �ળોની ચમક આવનાર� પેઢ�ઓ માટ� હં મેશા તેજ�વી રહ� શે .”

ક� એટલે રણ દ�રયો અને ડું ગર ?

ના ક� એટલે તો રણ દ�રયો અને ડું ગર તો ખરા જ પણ એના �સવાય ક� એટલે ધોળાવીરા નાગ�ભાઈ પરમારની સાથે , લખપતની
સં�ૃ�ત દ�પક ગો�વામીની સાથે તેમજ �ૂજ હ� �રટ� જ �દનેશભાઈ મ�ર તથા �મોદભાઈ �ેથી સાથે જુ ઓ તો ખરા. તેમજ ક��ું હ� �ડ��ાફટ,
ક�ર, નેચર તથા ક�મ� વરસાદ� વોટરફોલ, ક�ના લોકલ ખાણીપીણી એના �સવાય પણ ઘ�ું બ�ું છે એકવાર આવો તો ખરા. અને
છે �લે અંતમ� ક�ના માણસો ની લાગણી �ેમક� બ�ીમ� કરસનભાઈ મારવાડા, ધાણેટ�મ� વાઘ�ભાઈની મહ� માનગ�ત અને પ�ીિવદ
એવા નવીનભાઈ બાપટને મળો તો ખરા. ક� તન ગૌ�વામી, ટુ �ર� ગાઈડ, ક�

74
 કચ્છની વાવોનું
fdZuL Tp`rXep
દસ્તાવે�કરણ
જરાતની કલા સંસ્કૃ ￵ત ઘણી પ્રાચીન છે. ભારતીય સંસ્કૃ ￵ત પરંપરા ￵વ�માં ,પુરાતત્વ￵વદ્ સાથે ￵વચાર- ￵વમશર્ કય� અને કચ્છના અંત�રયાળ ગામડા સુધીના
ગુ અ�ડ રહી છે. સદીઓ પૂવ� માનવીય સંસ્કૃ ￵ત નદી કાંઠે વસીને ￵વસ્તરીને પ્રવાસો કયાર્. સેલોર -વાવના ￵નમાર્ણ પાછળની રોમાંચક કથાઓની લોકોના
ફૂ લી- ફાલી અને કાળક્રમે ￵વસ્તરી છે. સાથે- સાથે ભારતીય ઇજનેરી કૌશલ્યોમાં સંપકર્ માં આવીને ન�ધો ટપકાવી, ખરાઈ માટે અનેક ઐ￵તહાસક ગ્રંથોનો અભ્યાસ
￵શલ્પ - સ્થાપત્ય પણ બેનમૂન છે અને પૌરા�ણક કું ડ- વાવો, જળસ્મારકો તાજના કરીને કચ્છ ધરાની 150 કરતાં પણ વધારે સેલોર-વાવ ઉપર દસ્તાવે�કરણ કયુ�.
સાક્ષીની જેમ અડીખમ ઊભા છે. ભારતીય કલા સંસ્કૃ ￵તનો ￵વકાસ નદી કાંઠે આ ગ્રંથમાં 129 પ્રકરણો સમાવવામાં આવ્યા છે. 336 જેટલા ��ો સાથે 364 જેટલી
થયો છે. પાણીના પ્રવાહની જેમ પ્રત્યેક �વન��� જળ ￵વના અધૂરી જ ગણાય. ￵વસ્�ત વાવોની તસ્વીરો પ્રાચીન ઇ￵તહાસની સાક્ષી પૂરે છે. જે તે સમયે પ્ર�લક્ષી
માનવ�￵તના �વનચક્રને �વંત રાખવા માટે જે તે સમયના શાસકોએ ઠેર ઠેર અ�ભગમ રાખીને સમાજ શ્રે�ી, સમાજના મહાજનોએ કરેલા રૂડા કાય�ની તેની
વાવો, તળાવો તથા સરોવરોનું ￵નમાર્ણ કરી કૃ ￵ષ અને વન્ય ���ને હ�રયાળી અને પાછળ સમાયેલા ઇ￵તહાસને ઉ�ગર કરવાનું આ કાયર્ સાચા અથર્માં મેઘાવી કાયર્
હરીભરી રાખવા માટે જળમંિદરોનો અ�ભગમ અપનાવ્યો છે. ￵વ�માં જળસંગ્રહ સા�બત થયું છે.
માટેના કી￵મયાઓનો કથા- સંગ્રહ થાય તો ભારત જેવો પાણીદાર પ્રદે શ બી� કોઈ
ન મળે.
ભારતીય સંસ્કૃ ￵તમાં જળને ￵વશેષ મહત્વ અપાયું છે. તેથી જ આપણે ત્યાં
જળસંગ્રહની સંેકડો પ�￵તઓ છે. આ પ�￵તઓમાં વાવ એક અનોખી ભાત પાડે છે.
ગુજરાતના પટ પર વાવ સંસ્કૃ ￵તના પદચન્હો અંિકત છે. ગુજરાત એટલે નદીઓ,
જળાશયો અને વાવ ધરાવતો પ્રદે શ. ભારત ભ્રમણ કરીને ઇ￵તહાસ -લેખન કરનારા
સંખ્યાબંધ ઇ￵તહાસકારોના લખાણોમાં એવા ઉ�ેખ �વા મળે છે કે ￵હન્દુ સ્તાનના
પ્રત્યેક ગામડામાં વટેમાગુર્ અને ગ્રામજનોની જળ જરૂ�રયાતને સંતોષી શકે તેવી વાવો
અ�સ્તત્વ ધરાવતી હતી... પણ આજે હવે પ�ર�સ્થ￵ત પલટાઈ ચૂકી છે. બ�રવાદના
ભરડાને પગલે પાણી પડીકે વેચાઈ ર�ું છે .ઔ�ો�ગક ￵વકાસની આંધળી દોટમાં
જે સારું હતું તે પણ ગુમાવ્યું. નાના ગામડાંઓથી માંડીને મહાનગરોમાં જે વાવો
અ�સ્તત્વ ધરાવતી હતી તે આજે લગભગ ખંડેર બની ચૂકી છે.
વાવ સ્થાપત્ય માટે પણ અનેક સા￵હત્ય ગ્રંથોમાં તેના ઉ�ેખો આપણને
પ્રાચીનકાળથી મળે છે. વાવ માટે સંસ્કૃ ત શબ્દ “વાપી” પ્રયો�તો �વા મળે છે.
આ વાપી ￵નમાર્ણ માટેના અનેક ઉ�ેખો આપણને વાસ્તુશા�ને લગતા સંસ્કૃ ત
ગ્રંથોમાંથી મળે છે. જેમાં સમરાંગણ સૂત્રધાર, અપરા�જત પુષ્છા, રાજવ�ભ,
વાસ્તુસાર, માનસાર, મયમત, ￵વ�કમાર્ શા� વગેરેમાં સમાવેશ થાય છે.
ભોજરા�ના સમયમાં (ઇ.સ.2018 - 60) પ્રાચીન સમરાંગણ સૂત્રધાર ની રચના
થઈ. વાસ્તુશા�માં મળતા વણર્નો મુજબ વાવના ચાર પ્રકારો છે જેમાં એક મુખ અને
ત્રણ કૂ ટવાળી “નંદાવાવ” બે પ્રવેશ અને છ કૂ ટવાળી “ભદ્રાવવાવ” ત્રણ પ્રવેશ અને
નવકૂ ટ વાળી “જયાવાવ” અને ચાર પ્રવેશ અને બાર ફૂ ટવાળી “￵વજયાવાવ” આમ
છતાં વાવો ￵વ�માન છે. તેમાં મહદ અંશે ત્રણ, પાંચ અને સાત મજલાવાળી વાવો
આપણને �વા મળે છે.
વાવ સ્થાપત્યની દ્ર��એ ગુજરર્ કલા સંસ્કૃ ￵ત ન�ધપાત્ર સ્થાન ધરાવે છે. રાજ્ય
પુરાતનખાતાના ભૂતપૂવર્ ￵નયામક શ્રી મુકુન્દ રાવલે પોતાના ગુજરાતના વાવ
સ્થાપત્ય અંગેના સંશોધન કાયર્ દર￵મયાન ગુજરાતમાં 2000 થી પણ વધુ વાવો
હોવાનું ન�ધ્યું છે. અલબત્ત આમાંની બધી વાવો તેના મૂળ સ્વરૂપમાં જળવાયેલી નથી
તે આપણા સૌ માટે દુ ઃખદ ઘટના છે. ગુજરર્ ધરાની અણમોલ ￵વરાસત સમૂહ વાવ
સ્થાપત્ય વતર્માન પેઢી સમજે તે પણ ખૂબ જ જરૂરી છે નહ�તર આવનારા વષ�માં
માત્ર ગ્રંથોના ��ો પર વીતેલા યુગોની ￵વરાસત બનીને સચવાઈ રહે શે તે ન�ી છે.
આ પીડા પારખીને �જ�ા ￵શક્ષણ અને તાલીમ ભવન- ભુજના પૂવર્ પ્રાચાયર્ અને
ઇ￵તહાસ અને ગુજરાતીના ￵વષય સાથે ઉચ્ચ પદવી મેળવીને સામા�જક ક્ષેત્રમાં
પ્ર�િત્ત થયેલા ઇ￵તહાસ￵વદ્ સંજયભાઈ ઠાકરે કચ્છ પ્રદે શની સેલોર- વાવની વતર્માન
પ�ર�સ્થ￵ત પારખીને દસ્તાવે�કરણ કરવાનું બીડું ઝડપ્યું...અનેક ઇ￵તહાસ￵વદ્

75
 EXPLORE THE TREASURED
HERITAGE OF GUJARAT

#Vocal for Local

EMPORIUMS

For Online Shopping Visit garvigurjari.gujarat.gov.in

76
Follow us: