‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ع�����������ن أب������ی‌س������ع������ی������د ال���خ� ّ‬

‫��دری؟ضر؟ ق���ال‪ :‬ق���ال َر ُس���ول‬

‫َ َ َ َََ َ َ َ ََُ ُ‬ ‫ُ ُ‬
‫الق ُ‬
‫رآن‬ ‫اهّلل؟لص؟‪«َ :‬ی���ق���ول ال� َّ���ر ُّب تبارک وتعالی‪ :‬من شغله‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫عطیت ُه أفضل َما أعطی َّ‬
‫السا ِئ ِل َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َو ِذکری َعن َمسأل ِتی أ َ‬
‫ین‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ََ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اهّلل َعلی َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ‬
‫لق ِه»‪.‬‬ ‫اهّلل علی خ ِ‬
‫ضل ِ‬
‫الم‪ ،‬کف ِ‬ ‫ِ‬ ‫الک‬ ‫ر‬
‫ِ‬ ‫ئ‬‫ِ‬ ‫ا‬‫س‬ ‫ِ‬ ‫الم‬
‫ِ‬ ‫ک‬ ‫ضل‬ ‫وف‬
‫سنن ترمذی‪ ،‬باب فضائل القرآن (‪)25/2926‬‬

‫از پیامبر گرامی اس�ل�ام؟لص؟ روایت اس���ت‪« :‬پ���روردگار متعال‬

‫می‌فرمای���د‪ :‬ه���ر ک���س به‌جای طل���ب از من‪ ،‬با ق���رآن و ذکر من‬
‫مش���غول باش���د‪ ،‬بهتر از آنچه به س���ؤال‌کنندگان می‌دهم‪ ،‬به‬
‫این افراد عنایت می‌کنم‪ .‬همانا برتری کالم خدا بر سایر کالم‌ها‪،‬‬
‫همانند برتری خود پروردگار بر سایر مخلوقاتش است»‪.‬‬
‫دورۀ کامل آم��وزش تجويد‬
‫ب��ه رواي���ت حفص از عاصم‬

‫ضياء الرحمن ّ‬
‫صحت‬
 ‫ٰ‬
‫ضیاءالرحمـن صحت‬ ‫مؤلف‪:‬‬
‫طراح‪ :‬امید رستمی‬
‫ناشر‪ :‬احسان‬
‫قطع‪ :‬وزیری‬
‫تیراژ‪ 3000 :‬نسخه‬
‫نوبت چاپ‪ :‬سوم ‪1399‬‬
 ‫ف���ه���رس���ت م��ط��ال��ب‬
‫پیش‌گفتار‪9.....................................................................................................................................................................................‬‬

‫فصل اول‪ :‬نگاهی مختصر به پيدايش قراءات و روايات قرآنی ‪13 // ...‬‬
‫نگاهی به تاریخ کتابت قرآن و تدوین قراءات قرآنی ‪15............................................................‬‬
‫نخستین جمع قرآن در یک مصحف (به صورت مکتوب)‪16...................................‬‬
‫سوم (حضرت عثمان؟ضر؟)‪17...........................................‬‬ ‫جمع قرآن در زمان خلیفه ّ‬
‫قراءات سبعه و قراءات عشره‪20...............................................................................................................‬‬
‫روایت حفص از عاصم ‪27..............................................................................................................................................‬‬
‫آداب تالوت قرآن کریم ‪29...............................................................................................................................................‬‬
‫ّ‬
‫فصل دوم‪ :‬مقدمات تجويد ‪31 //‬‬
‫تجوید و ضرورت یادگیری آن‪33.........................................................................................................................‬‬
‫تدوین تجوید‪34...........................................................................................................................................................‬‬
‫انواع لحن ‪36................................................................................................................................................................................‬‬
‫روش های سه گانه تالوت قرآن ‪39..................................................................................................................‬‬
‫‪ .1‬تحقیق ‪39........................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .2‬تدویر ‪40.............................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .3‬حدر ‪40...............................................................................................................................................................................‬‬
‫تعریف علم تجوید ‪42........................................................................................................................................................‬‬
‫تجوید علمی (تئوری) ‪43....................................................................................................................................‬‬
‫تجوید عملی (شفاهی) ‪43..............................................................................................................................‬‬
‫هدف از یادگیری تجوید ‪44...............................................................................................................................‬‬
‫استعاذه و بسمله‪45. .......................................................................................................................................................‬‬
‫شناخت «هاء ضمیر»‪48...............................................................................................................................................‬‬
‫هاء کوتاه (عدم اشباع) ‪48...............................................................................................................................‬‬
‫اشباع هاء ضمیر ‪48....................................................................................................................................................‬‬
‫َ‬
‫ساکنین‪50................................................................................................................................................................‬‬
‫اجتماع ِ‬
‫ّ‬
‫تلفظ صحیح حرکات‪51......................................................................................................................................................‬‬

‫فصل سوم ‪ :‬مخارج حروف ‪53 //‬‬

‫مخارج حروف ‪55......................................................................................................................................................................‬‬
‫جــوف‪56.............................................................................................................................................................................................‬‬
‫حــلـق ‪57..............................................................................................................................................................................................‬‬
‫زبــان ‪59................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ریشۀ‌ زبان ‪59......................................................................................................................................................................‬‬
‫وسط زبان ‪60.......................................................................................................................................................................‬‬
‫کنارۀ زبان ‪60.........................................................................................................................................................................‬‬
‫اسامی دندان ها‪61.....................................................................................................................................................‬‬
‫لب ها ‪66...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫خیشوم ‪67. ......................................................................................................................................................................................‬‬
‫فایده ‪67....................................................................................................................................................................................‬‬

‫فصل چهارم‪ :‬صفات حروف ‪69 //‬‬

‫ّ‬
‫صفات متضاد‪73....................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .1‬جهر ‪73.............................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .2‬همس ‪73......................................................................................................................................................................‬‬
‫شدت‪74.........................................................................................................................................................................‬‬ ‫‪ّ .3‬‬
‫‪ .4‬رخوت ‪75........................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .5‬استعالء ‪76..................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .6‬استفال ‪77....................................................................................................................................................................‬‬

‫بلاطم تسرهف‬ ‫‪6‬‬

 ‫‪ .7‬اطباق ‪77........................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .8‬انفتاح ‪78........................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .9‬اذالق ‪78...........................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .10‬اصمات ‪79....................................................................................................................................................................‬‬
‫ّ‬
‫صفات غیر متضاد‪80...........................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .1‬صفیر ‪80...............................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .2‬قلقله ‪80............................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .3‬لین‪82.................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .4‬انحراف ‪82.......................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .5‬تکریر‪83...........................................................................................................................................................................‬‬
‫ّ‬
‫‪ .6‬تفشی ‪84.........................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .7‬استطالت ‪84...............................................................................................................................................................‬‬

‫فصل پنجم ‪ :‬احکام حروف ‪89 //‬‬

‫احکام نون ساکن و تنوین‪92...................................................................................................................................‬‬
‫‪ .1‬اظهار ‪92................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .2‬ادغام‪94............................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .3‬قلب ‪96..............................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .4‬اخفاء ‪96...........................................................................................................................................................................‬‬
‫احکام میم ساکن‪101............................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .1‬اخفاء شفوی ‪101.......................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .2‬ادغام شفوی ‪102....................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .3‬اظهار شفوی ‪102....................................................................................................................................................‬‬
‫ّ‬
‫غنـه‪104..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ادغـام ‪106. ...........................................................................................................................................................................................‬‬
‫ادغام متماثلین ‪106.....................................................................................................................................................‬‬
‫ادغام متجانسین ‪106................................................................................................................................................‬‬
‫ادغام متقاربین ‪108....................................................................................................................................................‬‬

‫‪7‬‬ ‫بلاطم تسرهف‬

‫تفخیم و ترقیق ‪110...................................................................................................................................................................‬‬
‫تفخیم و ترقیق «الف» ‪111.....................................................................................................................................‬‬
‫تفخیم و ترقیق «الم»‪111........................................................................................................................................‬‬
‫تفخیم و ترقیق «راء» ‪113....................................................................................................................................‬‬
‫مـد و قصـر‪116................................................................................................................................................................................‬‬ ‫ّ‬
‫مد متصل ‪118......................................................................................................................................................................‬‬ ‫ّ‬
‫مد منفصل ‪118..................................................................................................................................................................‬‬ ‫ّ‬
‫مد الزم ‪120..............................................................................................................................................................................‬‬ ‫ّ‬
‫مد عارض للسکون ‪123........................................................................................................................................‬‬ ‫ّ‬
‫مد لین‪124.............................................................................................................................................................................‬‬ ‫ّ‬
‫مدها ‪127.............................................................................................................................................................‬‬ ‫جدول ّ‬

‫نکات مهم و متفرق در روایت حفص از عاصم ‪128........................................................................‬‬

‫فصل ششم ‪ :‬وقف و ابتداء ‪133 //‬‬

‫وقف‪136..............................................................................................................................................................................................‬‬
‫ِ(اسکان ـــ َروم ـــ ِاشمام)‪136.......................................................................................................................‬‬
‫وقف‪140...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫(اختباری ــ اضطراری ــ اختیاری) ‪140.........................................................................................................‬‬
‫وقف ‪142...................................................................................................................................................................................‬‬
‫ابتـداء ‪149.........................................................................................................................................................................................‬‬
‫ابتدا به همزه وصل ‪152...................................................................................................................................................‬‬
‫آشنایی با عالئم وقف ‪157.............................................................................................................................................‬‬
‫عالئم وقف در گزینش جدید‪160..........................................................................................................................‬‬
‫آیاتی که عالئم وقف ندارند‪163..................................................................................................................‬‬
‫تکبیر ‪164..............................................................................................................................................................................................‬‬
‫نکاتی که در صورت قصر منفصل بر قاری قرآن الزم است ‪165. ....................................‬‬
‫سجده های تالوت در قرآن کریم‪168...............................................................................................................‬‬
‫پایان سخن ‪171...........................................................................................................................................................................‬‬
 ‫پیش‌گفتار‬
‫َّ‬
‫والصلوة َّ‬
‫والس ُ‬
‫رسول اهلل؟لص؟‬
‫ِ‬ ‫الم علی‬ ‫الحمدهلل‬
‫وعلی آله وأصحابه أجمعین‪.‬‬
‫ق���رآن بزرگ‌تری���ن معج���زه جاودان���ۀ آخری���ن پی���ام‌آور اله���ی‪ ،‬حض���رت ّ‬
‫محم���د‬
‫مصطف���ی؟لص؟‪ ،‬و عص���اره و چکی���دۀ همۀ کتاب‌های آس���مانی اس���ت‪ .‬کتابی فنا‬
‫ناپذی���ر که گذش���ت زمان آن‌را فرس���وده نمی‌کند‪ ،‬بلکه روز ب���ه روز علوم و معارف‬
‫پوشیده آن را هویداتر می‌سازد‪.‬‬
‫پیامبر اسالم؟لص؟ به قرآن و اهل قرآن بسیار ّ‬
‫اهمیت می‌دادند و سعی وافری‬
‫در تعلیم و آموزش آن داش���تند؛ زیرا می‌دانستند ّاولین پله رسیدن به اقیانوس‬
‫بی‌پایان قرآن‪« ،‬تالوت صحیح» آن است‪ .‬خداوند متعال نیز یکی از اهداف بعثت‬
‫پیامب���ر و ّاولین آنها را «تالوت آیات قرآن» و س���پس «تعلیم آیات قرآن» قرار داده‬
‫اس���ت‪(:‬ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ‬
‫ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ‪( )‌ ...‬آ ل‌عم���ران‪( )164/‬ب���ه‬
‫تحقیق خداوند بر مؤمنان احس���ان بزرگی کرد‪ ،‬هنگامی‌که در میان آنها پیامبری‬
‫از خودش���ان فرستاد تا آیات الهی را بر آنها تالوت کند و به پاکسازی آنها پرداخته‬
‫و قرآن و حکمت بیاموزد)‪.‬‬
‫نحوۀ تالوت صحیح را نیز خداوند حکیم به پیامبر گرامی اسالم؟لص؟ آموخته‬
‫است‪ ،‬چنانكه می‌فرماید‪(‌ :‬ﰄﰅﰆﰇ) (قیامه‪ ،)18/‬یعنی هرگاه ما قرآن را‬
‫ّ‬
‫به وسیله جبرئیل امین بر تو قرائت کردیم از نحوۀ قرائت او اتباع کن و به همان‬
‫شیوه بخوان‪ .‬لذا معلوم می‌شود که تالوت قرآن باید مطابق با تالوت پیامبر؟لص؟‬
‫و با ّ‬
‫صحت حروف و الفاظ عربی به همان صورتی‌که نازل ش���ده‪ ،‬قرائت ش���ود‪ ،‬نه‬
‫اینکه با لهجه فارسی‪ ،‬ترکی‪ ،‬کردی‪ ،‬بلوچی‪ ،‬افغانی و‪ ...‬خوانده شود‪.‬‬
‫پیامبر بزرگوار اس�ل�ام؟لص؟ فرمودند‪« :‬برترین ش���ما کس���ی اس���ت که قرآن را‬
‫فراگرفت���ه و به دیگران یاد بدهد‪ .»1‬بنابر این کس���انی‌که در ص���دد فراگیری قرآن و‬
‫یا به آموختن آن اشتغال دارند‪ ،‬از مقام و مرتبت باالیی نزد پروردگار برخوردارند‪.‬‬
‫از ای���ن‌رو هر ف���رد مؤمن و مس���لمان در وهل���ۀ اول وظیفه دارد ّ‬
‫ف���ن تالوت و‬
‫کیفیت قرائت قرآن را آن‌طورکه شایسته و الزم است فرا گیرد‪ .‬در مرحلۀ دوم آن را‬
‫به درستی بفهمد و سپس بر آن عمل کند‪ .‬چرا که علم بدون عمل مثال درخت‬
‫بی‌ثمر اس���ت‪ .‬پس یادگیری قرآن و ّ‬
‫تحمل زحمت و مشقت در این راه دروازه‌ای‬
‫است ب ‌هس���وی فهم صحیح قرآن و در نتیجه‪ ،‬شاهراهی در مسیر عمل به کتاب‬
‫الهی‪ .‬این است هدف اساسی رسالت پیامبران و هدایت بشریت‪.‬‬
‫لترین دانش‌هایی اس���ت که ّامت اس�ل�امی به آن‬
‫دانش تجوید‪ ،‬یکی از اصی ‌‬
‫مفتخر گشته است‪ .‬در هیچ عصر و زمان ‌های و برای هیچ کتاب و صحیف ‌های چنین‬
‫قواع���دی تدوین و اعمال نش���ده و ت���ا به امروز هم در هیچ زبان���ی این علم با این‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ظرایف و دقت یافت نشده است‪ .‬مثال زبان انگلیسی که از آن به عنوان زبان بین‬
‫یشود‪ ،‬هرگز دارای چنین لطایف‪ ،‬قواعد و دستوری نیست‪ .‬حرف (‪)c‬‬ ‫المللی یاد م ‌‬
‫ً‬
‫عموم���ا ص���دای کاف را م ‌یدهد و حرف (‪ )k‬نیز صدای کاف را م ‌‬
‫یرس���اند‪ ،‬آیا مخرج‬
‫‪ .1‬صحیح بخاری‪ ،‬باب فضائل القرآن (‪ ،)5027‬ابوداود‪ ،‬ترمذی‪ ،‬ابن ماجه و کتب دیگر حدیث‪.‬‬

‫راتفگشیپ‬ ‫‪10‬‬
 ‫ای���ن دو حرف یکی اس���ت ی���ا متفاو ‌‬
‫تاند؟ در چ���ه صفاتی با هم مش���ترک و با چه‬
‫یشوند؟ آیا قاعده‪ ،‬ضابطه‪ ،‬کتابی یا علمی وجود دارد‬ ‫صفاتی از همدیگر ممتاز م ‌‬
‫ً‬
‫که مانند علم تجوید مشخص کند موقعیت حروف انگلیسی کجاست و دقیقا‬
‫ّ‬
‫از کدام قس���مت دستگاه تکلم ایجاد می‌ش���ود و میزان کشش و خصوصیات و‬
‫ویژگی‌های منحصر به فرد آن چیست؟‬
‫این از ویژگی‌ها و اعجاز زبان قرآن کریم است که دانشمندان و علما‪ ،‬قواعد و‬
‫ریزه‌کاری‌های این کتاب را به‌صورت ّ‬
‫مدون و سینه به سینه به نسل‌های بعدی‬
‫منتقل کردند‪ ،‬به همان شیوه‌ای که بر پیامبر گرامی اسالم؟لص؟ نازل شده بود‪:‬‬
‫(ﮗﮘﮙﮚﮛﮜﮝ) (حج���ر‪« )9/‬م���ا خود‪ ،‬ق���رآن را نازل کرده و از آن‬
‫حفاظت خواهیم کرد»‪.‬‬
‫کت���اب حاضر با عن���وان ّ‬
‫«فن تالوت قرآن کریم» ش���امل قواعد‪ ،‬احکام و نکات‬ ‫ِ‬
‫مهمی اس���ت که امروزه نیاز آن‌ها در آموزش عملی احس���اس می‌شود‪ .‬مسائلی‬‫ّ‬

‫که با زحمات فراوان طی چندین س���ال تجربه و تحقیق‪ ،‬گزینش و انتخاب ش���ده‬
‫است و اکنون در اختیار شما عالق ‌همندان قرار م ‌‬
‫یگیرد‪.‬‬
‫بحمداهلل قواعد این کتاب ب ‌هگونه‌ای تنظیم ش���ده اس���ت ک���ه برای تدریس و‬
‫تفهیم‪ ،‬بس���یار مناسب و در جهت استفادۀ علمی و عملی نیز تا ّ‬
‫حد زیادی مؤثر‬
‫است و در نگارش و تألیف آن سعی بر ساده‌نویسی شده است‪.‬‬
‫تلمذ‬‫مت���ر از همه اینکه آم���وزش تجوید و قرائت قرآن کریم بدون حضور و ّ‬ ‫مه ‌‬
‫ّ‬
‫مج���رب و ارزیاب���ی و راهنمایی‌های وی غیرممکن اس���ت‪ ،‬زی���را تنها با‬ ‫نزد اس���تاد‬
‫مطالعۀ کتاب‌های تجوید نمی‌توان به نتیجه کافی و الزم دست یافت‪ .‬در بخش‬
‫عملی نیز م ‌‬
‫یتوان از اس���تماع تالوت‌های اس���اتید برجس���تۀ تجوید و قرائت قرآن‬
‫کریم بهره جست‪.‬‬

‫‪11‬‬ ‫راتفگشیپ‬
‫ای���ن کتاب را به همۀ عالقه‌مندان به تالوت و مش���تاقان قرائت قرآن کریم که‬
‫س���عی در زیبا خوانی‪ُ ،‬حسن اداء حروف و کلمات قرآن عظیم‌الشأن دارند تقدیم‬
‫م‌‬
‫ینمایم‪.‬‬
‫امید است خداوند ّ‬
‫عزوجل ما را در راه انس با قرآن و فهم و درک آن و عمل به‬
‫احکام و دستورات حیا ‌‬
‫تبخش خویش یاری و نصرت نماید و این تالش ناچیز را‬
‫بر میزان حسنات ما افزوده و سبب نجات و ذخیرۀ آخرت گرداند‪.‬‬

‫(ﯹ ﯺ ﯻ ﯼﯽ ﯾ ﯿﰀﰁ‬
‫) (هود‪)88/‬‬

‫ضیاءالرحمن صحت‬
‫جمادی االولی ‪1431‬‬
‫اردیبهشت ‪1389‬‬

‫راتفگشیپ‬ ‫‪12‬‬
 ‫فصل اول‬

‫نگاهی مختصر به‬

‫پيدايش قراءات و روايات قرآنی‬
‫جمع و تدوين قرآن‬
 ‫نگاهی به تار یخ کتابت قرآن و تدو ین قراءات قرآنی‬
‫در حی���ات ّ‬
‫طیب���ۀ رس���ول اک���رم؟لص؟ ق���رآن ب���ر روی تخته‌س���نگ‌ها‪ ،‬چوب‌ها‪،‬‬
‫پوس���ت‌ها‪ ،‬اس���تخوان‌های حیوانات و برگ‌های درختان نوش���ته می‌شد و هرگاه‬
‫آیاتی بر آن‌حضرت؟لص؟ نازل می‌شد یکی از کاتبان وحی را که مورد تأییدشان بود‬
‫دستور می‌داد تا آن را در جای ّ‬
‫معینی قرار داده و بنویسد و بدین‌سان تمام قرآن‬
‫در جاهای مختلف و به‌صورت پراکنده توسط کاتبان وحی بدون نقطه و إعراب و‬
‫حرکت جمع‌آوری شد‪ ،‬به‌طوری‌که عرب‌ها در دهۀ اول تا ّ‬
‫سوم هجری نوشته‌ها را‬
‫بدون هیچ‌گونه عالمت و نقطه‌ای می‌خوانده و می‌نوش���تند و تا آن زمان‪ ،‬نقطه و‬
‫إعراب متداول نبود‪.‬‬
‫و چون مس���لمانان از قبایل مختلف و طوایف متعدد به دین اس�ل�ام ّ‬
‫مشرف‬
‫می‌ش���دند‪ ،‬آن‌حض���رت؟لص؟ ق���رآن را طب���ق لهج���ه و گفت���ار خودش���ان ب���ه آن‌ها‬
‫می‌آموخت تا برای کس���ی تالوت قرآن دش���وار و س���نگین نباش���د و همه بتوانند‬
‫طب���ق اصول گفتاری قوم‌ش���ان‪ ،‬کالم اله���ی را فرا بگیرند و به دیگ���ران بیاموزند؛ و‬
‫در صورتی‌ک���ه بی���ن دو نفر و ی���ا دو قبیله اختالفی در کلم���ات قرآنی پیش می‌آمد‪،‬‬
‫آن‌حض���رت؟لص؟ ه���ر دو را متقاعد نم���وده و قرائتش���ان را تأیید می‌ک���رد و آن‌گاه‬

‫‪15‬‬ ‫ینآرق تاياور و تاءارق شياديپ هب رصتخم یهاگن‬

 ‫می‌فرمود‪« :‬همه شما درست و صحیح می‌خوانید»‪.‬‬
‫این اجازه و رخصت‪ ،‬نوعی امتیاز برای امت اس�ل�امی و س���هولت در أمر قرائت‬
‫قرآن بود تا همۀ مردم بتوانند زیر سایۀ الطاف و عنایات پروردگار‪ ،‬قرآن کریم را به‬
‫آسانی و بدون رنج و زحمت‪ ،‬شب و روز تالوت کنند‪.‬‬
‫نخستین جمع قرآن در یک مصحف (به صورت مکتوب)‬
‫پس از رحلت پیامبر بزرگ اس�ل�ام؟لص؟ در س���ال ‪ 12‬هجری‪ ،‬بین مس���لمانان‬
‫ّ‬ ‫و ّ‬
‫مرتدان���ی که از پیروان ُمس���یلمه کذاب بودند‪ ،1‬جنگ س���ختی درگرفت‪ .‬در این‬
‫جنگ ک���ه به «جنگ یمامه» معروف بود‪ ،‬تعداد زی���ادی از حافظان و قاریان قرآن‬
‫‪2‬‬
‫شهید شدند‪.‬‬
‫این امر خلیفۀ ّاول مسلمین‪ ،‬یعنی حضرت ابوبکر صدیق؟ضر؟ را بر آن داشت‬
‫ّ‬
‫تا کلیۀ اجزاء و اوراقی که در زمان پیامبر اسالم؟لص؟ نوشته شده بود را جمع‌آوری‬
‫کن���د‪ 3‬و پ���س از تطبی���ق حف���ظ حافظ���ان‪ ،‬تمام ق���رآن را در ی���ک جل���دی بگنجاند‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .1‬مس���یلمه كذاب‪ ،‬كس���ی بود كه پس از وفات پیامبر؟لص؟ ادعای نبوت كرد و گروه زیادی از مردم تازه مس ��لمان‬
‫از او پیروی نموده و ّ‬
‫مرتد شدند‪.‬‬
‫‪ .2‬هفت���اد و ب���ه قولی هفتصد نفر از بزرگان صحابه كه همگی از قاریان و حافظ���ان ممتاز قرآن كریم بودند‪ ،‬در این‬
‫جنگ از بین رفتند‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .3‬بنابر پیش���نهاد حضرت عمر؟ضر؟ مبنی بر جمع‌آوری مکتوب قرآن‪ ،‬حضرت ابوبکر صدیق؟ضر؟ دس ��ت به کار شده‬
‫و ای���ن عمل را انجام داد‪ .‬در کتاب صحیح بخاری آمده اس ��ت که زی ��د ابن ثابت گفت‪ :‬ابوبکر پس از جنگ یمامه مرا‬
‫احضار کرد‪ ،‬نزد او رفتم‪ ،‬عمر بن خطاب نیز حضور داش ��ت؛ ابوبکر؟ضر؟ گفت‪ :‬عمر نزد من آمده اس ��ت و می گوید‪ :‬در‬
‫عده زیادی از قاریان و حافظان قرآن شهید شده‌اند و من می‌ترسم که در جنگ‌های آینده نیز بقیه آنان‬ ‫جنگ یمامه ّ‬
‫شهید شوند و قسمت عمده‌ای از قرآن از میان برود‪ ،‬نظر من این است که فرمان بدهی قرآن را جمع و تدوین کنند‪.‬‬
‫من به عمر گفتم چگونه کاری را که رس���ول خدا انجام نداده اس���ت انجام دهیم؟ عمر گفت به خدا قس ��م کار خوبی‬
‫است و باالخره آنقدر در این باره با من صحبت کرد تا اینکه خداوند متعال تحمل این کار را برای من آسان ساخت‬
‫و با عمر هم عقیده شدم‪ .‬بعد ابوبکر به من گفت‪ :‬تو جوان خردمندی هستی و ما درباره تو هیچگونه نقطه ضعفی‬
‫نداریم‪ ،‬تو کاتب وحی پیامبر؟لص؟ بوده‌ای‪ ،‬دست‌نوشته‌های قرآن را جستجو کن و آنها را گرد آور!!! به خدا قسم اگر‬
‫مرا فرمان داده بودند که کوهی را از جایی برکنم و آن را جابجا کنم برایم دش ��وارتر از این کار نبود که از من خواس ��ته‬
‫بودند قرآن را جمع کنم‪ ،‬گفتم چگونه می‌خواهید کاری را که پیامبر خدا؟لص؟ انجام نداده است انجام دهید؟ گفت‬

‫لوا لصف‬ ‫‪16‬‬

 ‫مسئولیت این‌کار به حضرت زید بن ثابت سپرده شد و پس از تالش و کوشش‬
‫ّ‬
‫فراوان و همکاری سایر دوستان و یاران پیامبر اسالم؟لص؟ کل قرآن در یک جلد‬
‫گردآوری شد و آن‌را «مصحف» نام نهادند‪.‬‬
‫ای���ن ق���رآن نزد حض���رت ابوبکر صدی���ق؟ضر؟ ماند و پ���س از وفات ایش���ان نزد‬
‫حضرت عمر؟ضر؟ و پس از آن نزد ّام‌المؤمنین حفصه؟اهضر؟ حفاظت می‌شد‪.‬‬
‫جمع قرآن در زمان خلیفه ّ‬
‫سوم (حضرت عثمان؟ضر؟)‬
‫در آن‌زمان قرآن در دسترس همگان نبود و فقط یک نسخه از آن وجود داشت‬
‫و ه���ر کس ق���رآن را از قوم و قبیل���ه‌اش‪ ،‬به‌صورت ش���فاهی می‌آموخت و اهل هر‬
‫لغتی طبق لهجه و دستورالعمل زبان خود‪ ،‬قرآن را فرا می‌گرفت و به همان‌شیوه‬
‫ّ‬
‫تالوت می‌کرد و به دیگران می‌آموخت؛ حتی بس���یاری از بزرگان صحابه‪ ،‬قرآن‌های‬
‫ش���خصی در اختیار داش���تند و از نظر معنا و اس���تنباط احکام‪ ،‬در آن (بدون تغییر و‬
‫تحریف در اصل قرآن) دخل و تصرف می‌کردند و برداشت‌های شخصی را یادداشت‬
‫می‌کردند و شاید بعضی از سوره‌ها را به خاطر اعتماد بر حافظه‌شان نمی‌نوشتند‬
‫و ی���ا کلماتی ب���ه عنوان تفس���یر در آن می‌افزودند‪ ،‬به همین خاط���ر اگر فردی این‬
‫قرآن‌ها را می‌دید‪ ،‬دچار اشتباه می‌شد‪.‬‬
‫همۀ این عوامل باعث ش���د تا اختالف بین بقیه م���ردم بروز کرده و روز به روز‬
‫افزای���ش یاب���د و در مواردی منج���ر به نزاع و درگیری ش���ده و همدیگ���ر را به کذب‬
‫ّ‬
‫متهم کنند‪ 1.‬تا اینکه خلیفۀ س���وم مس���لمانان‪ ،‬دست به کار شد و قرآنی را که در‬

‫تحمل این‬‫ب���ه خدا قس���م کار خوبی اس���ت و باالخره آنق���در در این‌باره به من مراجع���ه کرد تا خداوند همان‌ط���ور که ّ‬
‫امر را برای ابوبکر و عمر؟امهضر؟ آس���ان س���اخته بود بر من نیز آسان ساخت‪ ،‬ش ��روع به جمع قرآن کردم و قرآن را از روی‬
‫دست‌نوشته‌ها روی چوب درخت خرما و الواح ظریف سنگی و محفوظات مردم گردآوری نمودم‪ .»...‬صحیح بخاری‪،‬‬
‫کتاب التفسیر‪ ،‬شماره ‪ 4679‬و کتاب فضائل القرآن باب جمع القرآن شماره ‪4986‬‬
‫‪ .1‬حذیفه بن یمان هنگامی‌كه از جنگ آذربایجان و ارمنس���تان برگش���ت و اختالفاتی را كه در بالد مختلف اسالمی‬

‫‪17‬‬ ‫ینآرق تاياور و تاءارق شياديپ هب رصتخم یهاگن‬

‫عهد ابوبکر صدیق؟ضر؟ جمع آوری شده بود عاریت گرفت و از آن استفاده نمود‬
‫و س���پس آن را به حضرت حفصه؟اهضر؟ بازگرداند‪ .‬مسئولیت جمع‌آوری به حضرت‬
‫زی���د اب���ن ثابت که فردی امین و قرآن را در محضر پیامبر اس�ل�ام نوش���ته و عرضه‬
‫کرده بود سپرده شد‪.‬‬
‫حضرت عثمان؟ضر؟ همۀ قرآن‌ها و مصاحف شخصی صحابه را جمع‌آوری نمود‬
‫و با مش���اورت و همکاری اصحاب پیامبر؟لص؟ قرآن را در یک مصحفی گرد آورد‪،1‬‬
‫و چهار و به قولی هفت نسخه از آن تکثیر نموده‪ ،‬همراه با یک قاری قرآن به بالد‬
‫اس�ل�امی گس���یل داشت‪( 2‬که به «مصاحف عثمانی» ش���هرت یافتند) و پس از آن کلیۀ‬
‫مصاحف غیر رس���می را از بین برد تا اینکه اختالف و نزاع ریش���ه‌کن شده و تمامی‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫مس���لمانان ب���ر تالوت یک مصحف‪ ،‬متفق و متحد ش���وند؛ ای���ن‌کار مورد تأیید و‬
‫صحت این مصاحف‪،‬‬ ‫تحسین همگان قرار گرفت و تا به امروز همۀ ِف َرق اسالمی بر ّ‬
‫ّ‬
‫ف���اق نظر دارن���د و قرآن را طبق همان رس���م و هیئت ت�ل�اوت می‌کنند‪.‬‬
‫اجم���اع و ات ِ‬
‫خالصه مطلب‪:‬‬
‫قرآن کریم همان‌گونه که در س���ینه و حافظۀ اصحاب گرامی؟مهضر؟ محفوظ بود‪،‬‬
‫توسط کاتبان وحی حفاظت می‌شد و به همین‌صورت با تواتر‬ ‫به صورت نوش���ته ّ‬
‫کامل و بدون هیچگونه تحریف به ما رسیده است‪.‬‬

‫«امت‬‫مطلع ساخت و فرمود ‪ّ :‬‬ ‫بویژه در شام مشاهده كرده بود‪ ،‬نزد عثمان بیان داشته و او را از عواقب وخیم آن ّ‬
‫را دری���اب پی���ش از آنكه مثل یهود و نصاری اختالف كنند»‪ .‬صحیح بخاری‪ ،‬کتاب فضائل القرآن باب ‪ 2‬و ‪ .3‬اإلتقان‬
‫ف���ی عل���وم القرآن‪/‬س���یوطی ج‪ 1‬ص‪ 102‬و مباحث ف���ی علوم القرآن ص ‪ .131‬برای تحقیقات بیش ��تر مراجعه ش ��ود به‬
‫کتاب‌ه���ای فضائ���ل القرآن‪ ،‬ابوعبید ص ‪ .153‬المقن���ع‪ ،‬ابوعمرو دانی ص ‪ 121‬و ‪ .122‬المصاحف‪ ،‬سجس ��تانی ص ‪.26‬‬
‫النشر فی القراءات العشر‪ ،‬ابن جزری ج‪ 1‬ص ‪ .7‬رسم المصحف‪ ،‬غانم قدوری الحمد ص ‪ 111‬تا ‪ .115‬التبیان فی علوم‬
‫القرآن‪ ،‬صابونی ص ‪ 175‬و ‪.176‬‬
‫ّ‬
‫‪ .1‬این مصحف بعدها به مصحف «امام» یا «أم» مشهور گشت و نزد حضرت عثمان نگهداری می‌شد‪.‬‬
‫‪ .2‬االتقان فی علوم القرآن ج ‪ 1‬ص ‪ 170‬و ‪171‬‬

‫لوا لصف‬ ‫‪18‬‬

 ‫س���پاس و س���تایش خداوند پاک���ی را که قرآن کری���م را بدون کاس���تی و فزونی‪،‬‬
‫صحیح و س���الم برای ما نگه داش���ت و درود و سالم بر یاران رسول اکرم؟لص؟ که‬
‫ق���رآن را با ج���ان و دل محافظت ک���رده و به بعدی‌ها رس���اندند؛ بویژه حضرت زید‬
‫حس���اس‪ ،‬قرآن کریم را با دستان خویش‬‫ابن ثابت؟ضر؟ که در س���ه مرحلۀ مهم و ّ‬
‫نوشت؛ نخست در زمان نزول وحی و در حضور پیامبر اسالم؟لص؟ و سپس در‬
‫زمان حضرت ابوبکر ّ‬
‫صدیق؟ضر؟ و پس از آن در زمان خالفت حضرت عثمان؟ضر؟‪.‬‬
‫مرحلۀ بعدی در زمان خالفت حضرت علی؟ضر؟ ّ‬
‫توسط ابواألسود دؤلی (متوفای‬
‫ّ‬
‫‪ 69‬ه ق) انجام گرفت‪ ،‬ایشان کل قرآن را با نقطه إعراب‌گذاری نمود‪ ،‬بدین‌صورت‬
‫ک���ه برای حرف مفت���وح‪ ،‬یک نقطۀ قرمز باالی آن ح���رف و برای حرف مضموم‪ ،‬یک‬
‫نقط���ۀ قرمز جلوی آن حرف و برای نش���اندهی حرف مکس���ور‪ ،‬یک نقطۀ قرمز زیر‬
‫آن حرف و برای تنوین‪ ،‬دو نقطه بر روی حرف قرار داد‪ .‬پس از آن خلیل بن احمد‬
‫فراهیدی (متوفای ‪ 175‬هق) در اواخر قرن ّ‬
‫س���وم به جای نقطه‌های إعراب‪ ،‬عالیم‬
‫َ‬ ‫فعلی فتحه‪ ،‬کسره‪ّ ،‬‬
‫ضمه‪ ،‬سکون و تشدید را ابداع نمود‪ .‬کار ابواألسود را «نقط»‬
‫َ‬
‫و کار خلیل را «شکل» می‌گویند‪.‬‬
‫حجاج ابن یوسف‬ ‫پس از آن نصر بن عاصم لیثی و یحیی بن یعمر به دستور ّ‬

‫ثقف���ی‪ ،‬والی ع���راق؛ حروف متش���ابه را نقطه‌گذاری کردند؛ آنها ح���روف «ب ت ث»‬
‫را که در کتابت به یک ش���یوه نوش���ته می‌ش���دند با نقطه‌گذاری جدا نمودند و به‬
‫ّ‬
‫همین‌صورت بقیه حروف را که در اتصال یا انفصال ش���بیه هم نوشته می‌شدند‬
‫ّ‬
‫مشخص نمودند‪.1‬‬

‫‪ .1‬جهت اطالعات بیش���تر به کتاب‌های ذیل مراجعه ش���ود‪ :‬فضائل القرآن‪ ،‬ابوعبید صفحه ‪ .153‬المقنع‪ ،‬ابوعمرو‬
‫النش���ر فی القراءات العش���ر‪ ،‬ابن‌جزری صفحه ‪ .7/1‬المصاحف‪ ،‬سجستانی صفحه ‪ .26‬رسم‬ ‫دانی صفحه ‪ 121‬و ‪ّ .122‬‬
‫المصحف‪ ،‬غانم‪ ،‬صفحه ‪ 114 ،113 ،111‬و ‪.115‬‬

‫‪19‬‬ ‫ینآرق تاياور و تاءارق شياديپ هب رصتخم یهاگن‬

 ‫قراءات سبعه و قراءات عشره‬
‫‪1‬‬

‫ّ‬
‫الخ���ط مصاحف مذک���ور به گونه‌ای تنظیم ش���ده ب���ود که کلی���ۀ قراءات‬ ‫رس���م‬
‫صحی���ح و متوات���ر را (ک���ه در زم���ان رس���ول اکرم؟لص؟ وج���ود داش���ته و خوانده م ‌‬
‫یش ��دند)‬

‫‪ .1‬بهتر اس���ت توضیحاتی در مورد «س���بعة أحرف» که به صورت گسترده در کتاب‌های حدیث و تاریخ آمده و برخی‬
‫به تواتر بودن آن قائل هستند‪ ،‬داده شود‪.‬‬
‫موطا امام مالک‪ ،‬اب���وداود‪ ،‬ترمذی و غیره آمده اس ��ت که پیامبر‬ ‫در کت���اب صحیح بخاری‪ ،‬مس���لم‪ ،‬مس���ند احم���د‪ّ ،‬‬
‫میسر اس ��ت بخوانید»‪ .‬در مورد‬ ‫اکرم؟لص؟ فرمودند‪« :‬قرآن بر هفت حرف نازل ش���ده اس���ت‪ ،‬هر کدام برای ش���ما ّ‬
‫س���بعة أحرف (هفت حرف) و تش���خیص معنای آن نظرات و دیدگاه‌های مختلف و متفاوتی از طرف علمای اسالم‬
‫منقول ش���ده اس���ت تا جایی که در حدود چهل تفس���یر و تأویل در این‌باره ارائه گردیده اس ��ت‪ ،‬لیکن بهترین و‬
‫ّ‬
‫پسندیده‌ترین قول در این‌باره دیدگاه عالمه فخر رازی‪ ،‬ابن‌جزری و ابوعمرو دانی است که معتقدند مراد از «سبعة‬
‫أحرف» وجوهات و شیوه‌های متفاوت قرائت قرآن کریم است که در موقع نزول قرآن به لغات و لهجه‌های عربی‬
‫وارد ش���ده اس���ت و هدف از آن س���هولت در امر قرائت قرآن کریم و آسان‌گیری پیامبر اس�ل�ام بر مسلمانان بوده‬
‫اس���ت تا هر کس بتواند از این وجوه اس���تفاده کند و هر کدام برایش آس���ان‌تر اس���ت تالوت کند‪ .‬چنانکه حدیث‬
‫مش���هوری در این‌باره از حضرت عمر؟ضر؟ وارد ش���ده اس���ت که می‌گوید‪ :‬در مس���جد رس���ول خدا نشسته بودم که‬
‫هش���ام بن حکیم در نماز س���وره فرقان را تالوت می‌کرد‪ ،‬به گونه‌ای که چنین قرائتی من تا به حال نش ��نیده بودم‬
‫و پیامبر نیز آنطور به من یاد نداده بود؛ چیزی نمانده بود که با او گالویز ش���وم‪ ،‬صبر کردم تا نمازش تمام ش ��ود‪،‬‬
‫پس ازپایان نماز عبایش را بر او پیچیدم و پیش پیامبر اس�ل�ام؟ضر؟ آوردم‪ ،‬گفتم یا رس���ول اهلل من شنیدم که این‬
‫مرد سوره فرقان را به صورتی دیگر غیر از آن روشی که به ما آموزش دادید می‌خواند‪ ،‬پیامبر اکرم؟لص؟ به او گفت‪:‬‬
‫بخوان! او به همان شیوه که در نماز شنیده بودم خواند‪ ،‬پیامبر؟لص؟ فرمود‪ :‬به همین صورت نازل شده است‪،‬‬
‫س���پس به من گفت‪ :‬بخوان! من به همان گونه که از رس���ول خدا؟لص؟ ش���نیده بودم خواندم؛ فرمود‪ :‬به همین‬
‫صورت نازل ش���ده اس���ت‪ ،‬همانا این قرآن بر هفت حرف نازل شده است هرکدام برای شما آسان است بخوانید‪.‬‬
‫(صحیح بخاری‪ ،‬کتاب فضائل القرآن‪ ،‬باب أنزل القرآن علی سبعة أحرف ‪)100/6‬‬
‫بنابر قول مختار‪ ،‬مراد از سبعة أحرف‪ ،‬هفت وجه قرائت هستند که عبارتند از‪ .1 :‬اختالف در مفرد و تثنیه و جمع‪،‬‬
‫َ ًَ‬ ‫َ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫«س � ِّ�یئة» (اس ��راء ‪.2 .)38‬‬ ‫«س ِّ���یئ ُه» و‬ ‫و همچنی���ن در مذک���ر و مؤنث‪ ،‬مانند‪« :‬ألماناتهم» و «ألمانتهم» (مؤمنون ‪،)8‬‬
‫ٌ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫کلمات» (بق ��ره ‪ .3 .)37‬اختالف در‬ ‫آدم من ربه‬ ‫«فتلقی َ‬ ‫کلم���ات»‪ ،‬و‬
‫ٍ‬ ‫آدم من ّربه‬ ‫«فتلقی ُ‬ ‫اخت�ل�اف در إع���راب‪ ،‬مانن���د‪:‬‬
‫قت ُل َ‬
‫ََ ُ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َ َّ َ ُ‬
‫ون‬ ‫«وات ِخذوا» (بق���ره ‪ .4 .)125‬اختالف در تقدیم و تأخیر کلم ��ات‪ ،‬مانند‪« :‬فی‬ ‫«واتخ���ذوا» و‬ ‫ص���رف افعال‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫َ‬ ‫َُ َُ َ َ َ ُُ‬ ‫قت ُل َ‬
‫ُ َ‬
‫���ون» (توبه ‪ )111‬که «فیقتلون و یقتلون» نیز خوانده ش���ده اس���ت‪ .5 .‬اخت�ل�اف در تبدیل حروف و یا کلمات‪،‬‬ ‫وی‬
‫َ‬
‫َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫مانن���د‪« :‬وتوکل» و «فتوکل» (ش���عراء ‪ )217‬و همچنی���ن «فتبینوا» و «فتثبـتوا» (حج���رات ‪ .6 .)6‬اختالف در افزونی و‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫جری ِمن‬ ‫جری تحتها» و «ت ِ‬ ‫س���ارعوا» (آ ل‌عمران ‪ ،)133‬همچنین «ت ِ‬ ‫«س���ارعوا» و «و ِ‬ ‫ِ‬ ‫کاس���تی حروف یا کلمات‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫ّ‬
‫تحته���ا» (توب���ه ‪ .7 .)100‬اخت�ل�اف در لهجه‌ها‪ ،‬مانند‪ :‬مد‪ ،‬قصر‪ ،‬امال���ه‪ ،‬فتح‪ ،‬تفخیم‪ ،‬ترقیق‪ ،‬اختالس‪ ،‬روم‪ ،‬تس���هیل‬ ‫ِ‬
‫و غی���ره‪ .‬منبع‪ :‬االتقان فی‌علوم‌القرآن‪ ،‬س���یوطی (‪ .)45/1‬االحرف الس���بعة‪ ،‬ابوعمرو دان���ی ص ‪ .33‬مدخل إلی علم‬
‫القراءات‪ ،‬دکتر شعبان محمد اسماعیل ص ‪ .19‬الوافی فی‌شرح الشاطبیة‪ ،‬عبدالفتاح قاضی ص ‪7‬‬

‫لوا لصف‬ ‫‪20‬‬

 ‫ک���ه ه���م (ﮅ) و ه���م‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫در ب���ر می‌گرفتن���د‪ ،‬مانن���د‪:‬‬
‫)‬ ‫) را ش���امل می‌ش���د و ی���ا مانن���د‪( :‬‬ ‫(ﭞ‬
‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َََ ُ‬
‫(حج���رات‪ )6/‬که ش���امل ( ﮬ) و (فتثبَّتوا) می‌ش���د‪1‬؛ (که به آنها «ف ُ���رش» یا «فرش‬
‫الحروف» می‌گویند‪ )2‬و چون مصاحف عثمانی فاقد هرگونه نقطه و إعراب و عالمت‬ ‫ُ‬

‫بودند‪ ،‬از این‌رو بس���یاری از کلمات با قراءات مختلف قرائت می‌شدند‪ ،‬به عنوان‬
‫مث���ال‪ ،‬ح���روف ُمعجم (نقط���ه‌دار ) و حروف ُمهمل (بی‌نقطه) مانن���د‪« :‬س ش ـــ ع غ‬
‫ـــ د ذ ـــ ر ز و ‪ »...‬در کتابت و نوش���تن یکس���ان بودند و بدین‌صورت تمام حروف‬
‫و کلمات‪ ،‬بدون نقطه در مصاحف عثمانی ثبت ش���ده بودند و فقط کس���انی آنها‬
‫را تش���خیص می‌دادن���د که جزو قاری���ان و حافظان برتر قرآن کریم ب���وده و با وجوه‬
‫قرائات آشنایی داشتند‪.‬‬
‫لذا با کار «توحید مصاحف» بسیاری از قراءات شاذ و غیر معتبری که در میان‬
‫مردم رایج بودند از بین رفته و برای همیشه مدفون شدند‪.‬‬
‫البته از س���ویی دیگر‪ ،‬چون دایرۀ فتوحات اس�ل�ام روز به روز گس���ترده می‌شد‬
‫و بس���یاری از مردم غیر عرب به اس�ل�ام روی می‌آوردند و چه بس���ا ک���ه در قرائت و‬
‫ّ‬
‫حتی در شیوۀ تلفظ حروف عربی دچار اشتباه می‌شدند‪ ،‬سبب شد تا اختالف در‬
‫قراءات بار دیگر بروز کند‪.‬‬
‫از طرف���ی‪ ،‬گروهی دیگر از مس���لمانان که در تالوت ق���رآن تجربه و مهارت کافی‬

‫‪ .1‬گاهی هیئت نوش���تاری کلمه‪ ،‬اختالفات دیگر قرائت را مش���خص نمی‌کرد‪ ،‬ازاین‌رو در بعضی مصاحف این نکته‬
‫لحاظ می‌ش���د‪ ،‬مثال در مصحف اهل مدینه و ش���ام نوش���ته ش���ده بود‪( :‬وأویص هِبا إرباهمی ُبَنی ِه‪( ) ...‬بقره ‪ )132‬و‬
‫ً‬
‫َ لُ ٌّ‬
‫در بقیه مصاحف ( َو َو یّص هِبا إرباهمی ُبَنی ِه‪ ) ...‬نوش���ته ش���د‪ .‬و یا در مصحف اهل ش���ام نوش���ته شده بود‪( :‬وک‬
‫الُ ًّ َ َ‬
‫َوعداهلل ُاحلُس��نی) (حدید ‪ )10‬و در بقیه مصاحف ( َوک َوعداهلل ُاحلُس��نی) نوش���ته ش���د‪( .‬اتحاف فضالء البش ��ر‬
‫ََ‬
‫‪ 418/1‬ـــ ‪)520/2‬‬
‫‪ .2‬فرش به معنای نشر و پراکندگی‪ .‬حرف به معنای قرائت‪« .‬فرش الحروف» به آن دسته از کلمات اختالفی قرآن‬
‫گفته می‌شود که دارای قاعده خاصی نیستند و در قرآن پراکنده هستند‪.‬‬

‫‪21‬‬ ‫ینآرق تاياور و تاءارق شياديپ هب رصتخم یهاگن‬

 ‫ّ‬
‫نداش���تند‪ ،‬به علم خود اکتفا نموده و به جای اینکه نزد معلمان و اس���اتید قرآنی‬
‫ّ‬
‫نح���وۀ تالوت صحیح و قراءات متواتره را به صورت تلقی و مش���افهه بیاموزند‪ ،‬به‬
‫ظاهر کتابت قرآن بسنده کرده و با رأی و قیاس خود‪ ،‬کلمات قرآنی را با وجوهات‬
‫ِ‬
‫مختل���ف خوانده و به تالوت می‌پرداختند و لذا دچار اش���تباه ش���ده و بقیۀ مردم‬
‫را نیز به این‌س���و می‌کش���اندند‪ ،‬از این‌رو اختالف در قراءات قرآنی اوج گرفت و در‬
‫همین اثناء‪ ،‬قراءات غیر متواتره یعنی قراءات شاذ (قرائاتی که سندشان غیر صحیح‬
‫و مورد تأیید و توثیق نبوده و فاقد ارکان قرائت بودند) ظهور کردند و مردم را دچار ابهام‬
‫نمودند‪ .‬به‌طوری‌که تشخیص و تفکیک قرائت صحیح از غیرصحیح برای همگان‬
‫دش���وار ش���د و هر کس بر خواندۀ خویش اکتفا نموده و قرائت دیگری را تردید و‬
‫تکذیب می‌کرد‪.‬‬
‫قاریان بزرگواری که در ش���هرهای ّ‬
‫مهم اسالمی مشغول خدمت و تعلیم قرآن‬
‫بودند و به عنوان مرجع دینی مسلمانان محسوب می‌شدند و در تقوا و دیانت‪،‬‬
‫ّ‬
‫حفظ و صیانت‪ ،‬دقت و مهارت از دیگران برتری داش���تند و مورد اعتماد همگان‬
‫بودند‪ ،‬در قبال این جهالت بزرگ که دامنگیر همۀ مردم شده بود‪ ،‬به‌پا خواسته‬
‫و مردم را آگاه نمودند و به س���وی قرائت صحیح و متواتر که از پیامبر اکرم؟لص؟‬
‫ثابت بود رهنمون ساختند‪.‬‬
‫آنان که به عنوان «پیشوایان قرائت» مطرح بودند‪ ،‬خود را وقف تعلیم قرآن و‬
‫ّ‬
‫فن قرائت کرده و تمامی تالش و کوش���ش خود را در جهت نگهداری و حفاظت‬
‫از اص���ل تجوی���د و قراءات متوات���ره قرآنی مبذول داش���تند‪ .‬آنها در ای���ن زمینه به‬
‫درج���ۀ باالی���ی از ّ‬
‫تخصص نایل آمده بودند ت���ا اینکه مردم به آنها اقت���دا کرده و از‬
‫س���رزمین‌های دور و نزدیک به س���وی آنان می‌آمدند و قرآن را فرا می‌گرفتند؛ و به‬
‫ّ‬ ‫جهت ّ‬
‫تصدی و تسلط آنها در امور قرآنی‪ ،‬قرائت قرآن به نام آنها منسوب گشت؛‬

‫لوا لصف‬ ‫‪22‬‬

 ‫تا جایی‌که می‌گفتند‪ :‬قرائت فالنی‪ ،‬قرائت نافع‪ ،‬قرائت عاصم و ‪. ...‬‬
‫آن���ان در حین آم���وزش قرائت‪ ،‬به ش���اگردان خود می‌گفتند که قرائت‌ش���ان را‬
‫از چ���ه کس���ی فرا گرفته‌ان���د و آنها نیز همان سلس���له را ادام���ه داده و به بعدی‌ها‬
‫عده از قاریان س���عی وافری در نش���ر و ترویج ق���راءات صحیح‬ ‫می‌رس���اندند‪ ،‬ای���ن ّ‬
‫داشتند و به این ّ‬
‫فن‪ ،‬رونق خاصی بخشیدند‪.‬‬
‫علمای قراءات (در س���دۀ چهارم هجری) برای ّ‬
‫صحت و ثبوت قرائت و تمیز دادن‬
‫قرائت‌های صحیح از ضعیف و متواتر از شاذ‪ ،‬اصول و ضوابطی تدوین نمودند و‬
‫برای تأیید و ثبوت قرائت‪ ،‬سه شرط اساسی بنا نهادند‪:‬‬
‫‪ .1‬قرائت؛ متواتر باش���د؛ یعنی ّ‬
‫توس���ط یک گروه بزرگی نقل ش���ده و از پیامبر‬
‫اکرم؟لص؟ ثابت باشد و در آن شائبۀ کذب نباشد‪.‬‬
‫الخط مصاحف عثمانی مطابق باشد‪.‬‬‫‪ .2‬قرائت؛ با رسم ّ‬

‫‪ .3‬قرائت؛ با دستور زبان عربی (صرف و نحو) موافق باشد‪.1‬‬

‫ّ‬
‫ای���ن ش���رایط‪ ،‬مورد اتف���اق همۀ اهل علم و اس���اتید قرائت ق���رار گرفت و همه‬
‫طبق این اصل‪ ،‬قرائت‌های قرآنی را س���نجیده و آنها را درجه‌بندی می‌کردند‪ ،‬پس‬
‫اگر در قرائتی‪ ،‬یکی از این ارکان یافت نمی‌ش���د از درجه اعتبار س���اقط شده و جزو‬
‫قرائت‌های شاذ به حساب می‌آمد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ّاولی���ن کس���ی‌که در زمینۀ «ق���راءات قرآنی» کتاب مس���تقلی نوش���ت‪ ،‬ابوعبید‬
‫ّ‬
‫قاسم‌ابن‌س�ل�ام (متوفی‪ 224 :‬هـ ق) بود؛ او نام بیس���ت و پنج قاری قرآن را به همراه‬

‫‪ .1‬ب���ر ای���ن اس���اس‪ ،‬قرائتی که هر س���ه رکن قبولیت را داش���ته باش���د‪ ،‬جزو «أحرف س���بعه» به ش���مار آم ��ده و قرآن‬
‫محس���وب می‌شود و قرائتی که فاقد یک رکن از ارکان مذکور باشد جزو قرائت‌های شاذ و ضعیف به‌حساب آمده‬
‫و ت�ل�اوت آن ب���ه عنوان ق���رآن جایز نخواهد بود‪ .‬مراجعه ش���ود به کتاب‌ه���ای‪« :‬االتقان فی علوم الق���رآن»‪« ،‬مناهل‬
‫القرآن»‪« ،‬مباحث فی‌علوم القرآن» و «النشر فی القراءات العشر»‪.‬‬

‫‪23‬‬ ‫ینآرق تاياور و تاءارق شياديپ هب رصتخم یهاگن‬

 ‫اصول قرائت‌شان در کتاب خود گنجاند‪.1‬‬
‫ّ‬
‫متخصص به نام «ابوبکر ابن مجاهد»‪( 2‬متوفای‪ 324 :‬هـ ق) که‬ ‫پ���س از آن فردی‬
‫در قراءات قرآنی سرآمد زمان خود بود‪ ،‬قراءات قرآنی را در «هفت قرائت» منحصر‬
‫ک���رد و آنه���ا را در کتاب خود به همراه قرائت‌ش���ان انتخ���اب و گزینش نمود‪ .3‬این‬
‫ُ‬
‫هف���ت نفر بعدها به «ق ّراء س���بعه» معروف ش���دند و مورد پذی���رش و تأیید همۀ‬
‫علمای اسالم قرار گرفتند؛ زیرا قرائت‌شان دارای همۀ شرایط و ارکان قرائت بوده‬
‫و به صورت تواتر از پیامبر اکرم؟لص؟ ثابت بود‪.‬‬
‫ه���ر یک از «ق���راء س���بعه» دارای دو راوی مش���هور هس���تند که قرائت‌ش���ان را‬
‫به‌صورت صحیح از اس���اتید خ���ود أخذ نموده و با مالزمت و ّ‬
‫جدی���ت تمام‪ ،‬آنها را‬
‫آموخته و به دیگران آموزش دادند‪.‬‬

‫‪ .1‬امروزه صحیح‌ترین اس���انید و کتاب‌ها که همه طرق آن متواتر هس���تند فقط س���ه کتاب هس ��تند‪« .1 :‬حرزاألمانی‬
‫فیره ش���اطبی (ت ‪ 590‬ه� �ـ)‪ّ .2 .‬‬ ‫ّ‬
‫التهان���ی فی القراءات الس���بع»‪ ،‬معروف به ش���اطبیه از امام قاس���م بن ّ‬
‫«الدرة‬ ‫ووج���ه‬
‫«النشر فی القراءات العشر» از امام ابن‌جزری که نزدیک‬ ‫المضیة فی القراءات الثالث المرضیة» از امام ابن‌جزری‪ّ .3 .‬‬
‫النشر فی القراءات‬ ‫به هزار طریق از قراء عشره در آن آورده است و همه این طرق را به صورت شعر در کتاب «طیبة ّ‬
‫العشر» آورده است‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .2‬احمد بن موس���ی بن عباس بن مجاهد تمیمی‪ ،‬عالم و متبحر در قراءات قرآنی و در دیانت و تقوا مش ��هور بود‪.‬‬
‫در س���ال ‪ 245‬در بغداد متولد ش���د‪ .‬قرائت را بر قنبل و ابن‌جریر طبری و ثعلب و بس���یاری دیگر خواند و شاگردان‬
‫زیادی تربیت کرد و کتاب «السبعة فی القراءات» و کتاب «الهاءات والیاءات» را نوشت‪« .‬غایة النهایة» ج ‪ 1‬ص ‪139‬‬
‫ـــ ‪ 142‬و «األعالم» ج ‪ 1‬ص ‪.261‬‬
‫‪ .3‬پ���س از ابن‌مجاه���د بس���یاری از علم���ا کتاب‌های���ی در بی���ان ق���راءات هفتگانه مذک���ور نوش ��تند‪ ،‬از جمله کتاب‬
‫ّ‬
‫«التبصرة فی‌القراءات الس���بع» و «الکش���ف ع���ن وجوه القراءات الس���بع وعللها وحججها» اثر مک ��ی بن أبی طالب‬
‫السبع» اثر َ‬‫«التیسیر فی القراءات ّ‬‫ّ‬
‫ابوعمرو‬ ‫القیسی (متوفای‪ 437 :‬هـ) و کتاب «جامع البیان فی القراءات السبع» و‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫عثمان بن س���عید دانی (متوفای ‪ 444‬هـ) و باالخره کتاب «حرزاألمانی ووجه التهانی فی القراءات الس ��بع» نوش ��ته‬
‫قاسم بن فیره شاطبی (متوفای ‪ 590‬هـ) که کتاب تیسیر ابوعمرو دانی را به صورت شعر درآورد و تا امروز از شهرت‬
‫و قبولیت خاصی برخوردار گش���ت‪ .‬این کتاب دارای ‪ 1173‬بیت اس���ت و در اکثر دانش���کده‌های علوم قرآن به ویژه‬
‫علم قراءات مورد استفاده قرار گرفته و طالب و دانشجویان علوم قرآنی از آن بهره می‌گیرند‪.‬‬

‫لوا لصف‬ ‫‪24‬‬

 ‫اسامی ّ‬
‫قراء سبعه و راویان آنها‬

‫نام راویان‬ ‫نام قاری‬

‫َورش‬ ‫قالون‬ ‫امام نافع مدنی‬ ‫‪1‬‬

‫(‪ 110‬ـــ ‪)197‬‬ ‫(‪ 120‬ـــ ‪)220‬‬ ‫(‪ 70‬ـــ ‪)169‬‬
‫ُ‬ ‫ّ‬
‫ق ُنبل‬ ‫َب ّزی‬ ‫امام ابن کثیر مکی‬ ‫‪2‬‬
‫(‪ 195‬ـــ ‪)291‬‬ ‫(‪ 170‬ـــ ‪)250‬‬ ‫(‪ 45‬ـــ ‪)120‬‬

‫ُسوسی‬ ‫ُدوری‬ ‫امام َ‬

‫ابوعمرو بصری‬ ‫‪3‬‬
‫(‪ 171‬ـــ ‪)261‬‬ ‫(‪ 150‬ـــ ‪)246‬‬ ‫(‪ 70‬ـــ ‪)154‬‬
‫َ‬
‫ابن ذکوان‬ ‫ِهشام‬ ‫امام ابن عامر شامی‬ ‫‪4‬‬
‫(‪ 173‬ـــ ‪)242‬‬ ‫(‪ 153‬ـــ ‪)245‬‬ ‫(‪ 8‬ـــ ‪)118‬‬
‫ُ‬
‫حفص‬ ‫شعبه‬ ‫عاصم کوفی‬
‫امام ِ‬ ‫‪5‬‬
‫(‪ 90‬ـــ ‪)180‬‬ ‫(‪ 95‬ـــ ‪)193‬‬ ‫( ـــ ‪)127‬‬
‫َ ّ‬ ‫ََ‬
‫خالد‬ ‫خلف‬ ‫امام حمزه کوفی‬ ‫‪6‬‬
‫(‪ 130‬ـــ ‪)220‬‬ ‫(‪ 150‬ـــ ‪)229‬‬ ‫(‪ 80‬ـــ ‪)156‬‬

‫ُدوری‬ ‫ابوالحارث‬ ‫امام کسائی کوفی‬ ‫‪7‬‬

‫(‪ 150‬ـــ ‪)246‬‬ ‫( ـــ ‪)240‬‬ ‫(‪ 119‬ـــ ‪)189‬‬

‫ّ‬
‫نام س���ه تن دیگر از قاریان که دانش���مندان علوم قرآن���ی و در رأس آنها عالمه‬
‫صحت و ثبوت قرائت آنها تأکید دارند و‬ ‫محمد ابن‌جزری؟هر؟ ‪ 1‬بر ّ‬ ‫‌الدین ّ‬‫شمس ّ‬

‫در لیست قرائت‌های مقبول و متواتر قرار داده‌اند عبارتند از‪:‬‬

‫ّ‬ ‫محمد بن ّ‬ ‫محمد بن ّ‬ ‫‪ .1‬ش���مس الدی���ن ابوالخی���ر ّ‬

‫محمد بن علی بن یوس���ف جزری‪ ،‬س���رآمد قاری���ان و از محققان‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫بنام علم قراءات و نویس���نده بیش از هفتاد کتاب در فن قراءات و حدیث و تاریخ از جمله‪« :‬النش���ر فی القراءات‬
‫ّ‬
‫«المقدم���ة فی ما علی قارئ���ه أن یعلمه» و غیره‪ .‬در س���ال ‪ 751‬هـ ق در‬ ‫العش���ر»‪« ،‬غای���ة النهایة فی طبق���ات القراء»‪،‬‬
‫دمشق متولد و در سال ‪ 833‬هـ ق در شیراز وفات کرد‪.‬‬

‫‪25‬‬ ‫ینآرق تاياور و تاءارق شياديپ هب رصتخم یهاگن‬

 ‫نام راویان‬ ‫نام قاری‬

‫ابن وردان ـــ ابن جماز‬ ‫امام ابو جعفر مدنی‬ ‫‪1‬‬
‫ُر َویس ـــ َروح‬ ‫امام یعقوب َح َ‬
‫ضر ِمی‬ ‫‪2‬‬
‫َ‬
‫اسحاق ـــ ادریس‬ ‫امام خلف بغدادی‬ ‫‪3‬‬

‫ً‬
‫مجموع���ا «ده قرائت» را تش���کیل‬ ‫ای���ن س���ه نف���ر در کنار هفت نف���ر دیگر ک���ه‬
‫َ‬
‫«قرا ‌ء َعشره» معروف‌اند‪.‬‬‫می‌دهند‪ ،‬به ّ‬
‫خواندن قرآن طبق هر یک از قرائت‌ها و روایت‌های فوق در مجالس‪ ،‬محافل‪،‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫حلقه‌ه���ای تعلیم و حت���ی در نماز به اتـفاق تمام علمای اس�ل�ام جایز بوده‪1‬و هیچ‬
‫ممنوعیتی ندارد؛ به‌ش���رطی که شخص‪ ،‬آنها را از استاد ماهری به صورت شفاهی‬
‫و إلقایی فرا گرفته و از او مدرک و سند روایی دریافت کرده باشد و مجاز به تالوت‬
‫آنها باشد‪.‬‬
‫الزم ب ‌ه ذکر اس���ت که تالوت قرآن بغیر از ده قرائت مذکور‪ ،‬به تصریح جمهور‬
‫علمای اسالم‪ ،‬ناجایز بوده و از دایرۀ ّ‬
‫صحت و قبولیت خار ج‌اند و جزو قرائت‌های‬
‫«شاذ» به‌شمار می‌آیند‪.2‬‬

‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ّ .1‬‬

‫مقدمه کتاب «التذکرة فی القراءات الثمان‪ ،‬طاهر بن غلبون (‪ )23/1‬و کتاب‌های البرهان فی علوم القرآن‪ ،‬زرکشی‬
‫(‪)318/1‬؛ شرح کوکب المنیر (‪)172/2‬؛ منجد المقرئین ص ‪ 91‬و المستصفی‪ ،‬غزالی (‪.)9/2‬‬
‫ّ‬
‫‪ .2‬جه���ت تفصی���ل مراجعه ش���ود به کتاب‌ه���ای‪ :‬التبیان فی آداب حملة الق���رآن‪ ،‬ن���ووی (ص‪ ،)47‬المدونة (‪،)84/1‬‬
‫مدخل الی علم القراءات‪ ،‬دکتر شعبان اسماعیل (ص ‪.)79‬‬
‫چهار قرائتی که به عنوان قراءات ش���اذ از آنها یاد می‌ش���ود عبارتند از‪ .1 :‬قرائت حس���ن بصری (متوفای ‪ 110‬هـ ق)‪.2 .‬‬
‫قرائت ابن محیصن (متوفای ‪ 123‬هـ ق)‪ .‬قرائت یحیی ابن مبارک یزیدی (متوفای ‪ 202‬هـ ق)‪ .4 .‬قرائت سلیمان بن‬
‫مهران معروف به اعمش (متوفای ‪ 148‬هـ ق)‪.‬‬
‫در کتاب «اتحاف فضالء البشر فی القراءات األربعة عشر» نوشته احمد بن محمد دمیاطی می‌توان به قراءات این‬
‫چهار نفر مراجعه کرد‪.‬‬

‫لوا لصف‬ ‫‪26‬‬

 ‫روایت حفص از عاصم‬
‫ام���ام عاص���م بن أبی ّ‬
‫‌النج���ود کوفی (متوف���ای ‪ 127‬هـ) ک���ه یکی از ّ‬
‫قراء س���بعه و از‬
‫تابعین بارز و بزرگوار آن‌زمان است‪ 1،‬دارای دو راوی مشهور بوده است‪:‬‬
‫‪ .1‬ابوبکر ُشعبه بن ّ‬
‫عیاش کوفی (م‪ 95 :‬هـ ‪ .‬و‪ 193 :‬هـ)‬
‫ایش���ان ق���رآن را از ام���ام عاصم کوف���ی از ِز ّر ب���ن ُحبیش أس���دی از حضرت‬
‫عبداهلل بن مسعود از رسول اکرم؟لص؟ أخذ کردند‪.‬‬
‫‪ .2‬حفص بن سلیمان کوفی (م‪ 90 :‬هـ ‪ .‬و‪ 180 :‬هـ)‬
‫ایش���ان قرآن را بر امام عاصم کوفی بر ابوعبدالرحمن ُس���لمی (متوفای ‪74‬‬
‫هـ) بر حضرت ّ‬
‫علی بن ابی‌طالب و زید بن ثابت بر رسول اکرم؟لص؟ قرائت‬
‫کردند‪.‬‬

‫نکته‪1‬‬
‫مش���هورترین روایتی که از میان ّ‬
‫قراء عش���ره در اکثر ممالک اسالمی شناخته‬
‫ش���ده و اغلب مس���لمانان‪ ،‬قرآن را طبق آن می‌خوانند‪ ،‬روایت «حفص از عاصم»‬
‫است‪.‬‬
‫در بعضی از کشورهای افریقا «روایت قالون»‪َ ،‬‬
‫«ورش»‪« ،‬دوری» و «سوسی» نیز‬
‫متداول است‪.‬‬
‫احکام این کتاب نیز طبق روایت حفص از عاصم نوشته شده است‪.‬‬
‫قواع���د این روایت (و بقیه قراءات و روایات متواتر قرآنی) از دو طریق به ما رس���یده‬
‫است‪:‬‬
‫رائات َّ‬ ‫ُ َّ‬ ‫‪ .1‬طریق ش��اطبی از کت���اب ُ‬
‫الس ��بع»‬ ‫الق ِ‬ ‫«حرزاألما ِنی َو َوج ��ه التها ِنی ِفی ِ‬
‫ِ‬

‫‪ .1‬إتحاف فضالء البشر‪ ،‬دمیاطی‪ ،‬ص ‪ .26‬کفایة المرید‪ ،‬محمد نجیب خیاطة‪ ،‬ص ‪.112‬‬

‫‪27‬‬ ‫ینآرق تاياور و تاءارق شياديپ هب رصتخم یهاگن‬

 ‫ُ‬
‫نوشتۀ عالمه قاسم بن ِف ّ‬ ‫ّ‬
‫یره شاطبی(متوفای ‪ 590‬هـ)‪.1‬‬
‫که مسائل این کتاب اغلب از همین طریق بیان شده است‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫َّ‬ ‫ُّ َّ ُ ُ َ ُ‬
‫رض َّی ِة»‬ ‫�اث َ‬
‫الم ِ‬ ‫�راءات الث�ل ِ‬
‫الق � ِ‬ ‫الم ِض ّی ��ة ِف ��ی ِ‬ ‫‪ .2‬طری��ق َج َ��زری از کت���اب «ال ��درة‬
‫الدین ّ‬ ‫عالمه شمس ّ‬ ‫ّ‬ ‫القرائات َ‬ ‫َ ُ َّ‬
‫محمد‬ ‫العش ��ر» نوشتۀ‬ ‫و«ط ِّی َبة النش ��ر ِفی ِ ِ‬
‫‌جزری(متوفای ‪ 833‬هـ)‪.3‬‬
‫ابن َ َ‬

‫ّ‬ ‫‪ .1‬قاس���م ب���ن ّ‬

‫فیره ب���ن خلف بن احم���د رعینی‪ ،‬نابینا بود‪ .‬در ش���اطبه اندل���س متولد و در قاهره مص ��ر وفات کرد‪.‬‬
‫مقبولی���ت کت���اب «حرزاألمان���ی» در علم قراءات به قدری اس���ت که در مقاب���ل کتاب‌های دیگر بی‌همتاس ��ت‪ .‬این‬
‫کتاب به صورت ش���عر و در قالب ‪ 1173‬بیت نوش���ته شده است و برگرفته از کتاب «التیسیر» عالمه ابوعمرو دانی‬
‫(متوفای ‪ 444‬هـ ق) است‪.‬‬
‫‪ .2‬بیشتر كتاب‌هایی كه در زمینه تجوید قرآن كریم نوشته شده به طریق شاطبی و برگرفته از همین كتاب است‪،‬‬
‫از این‌رو بر همه خوانندگان قرآن الزم اس���ت طبق احكام و قواعد این طریق‪ ،‬پیش رفته و از آن ّ‬
‫تخطی نكنند؛ زیرا‬
‫بسیاری دیگر از احكام قرائت در صورت پیروی از طریق جزری الزم می‌آید كه قاری قرآن باید آنها را رعایت كند‪.‬‬
‫‪ .3‬عالمه ابن‌جزری آنچه را در کتاب بزرگ «النشر فی القراءات العشر» بیان کرده است‪ ،‬در کتاب «طیبة النشر» به‬
‫صورت شعر درآورده است و مشتمل بر ‪ 1015‬بیت می‌باشد‪.‬‬

‫لوا لصف‬ ‫‪28‬‬

 ‫‪1‬‬
‫آداب تالوت قرآن کریم‬
‫‪ .1‬در حال طهارت به تالوت قرآن پرداخته و بدون وضو آن را دست نزند‪.‬‬
‫‪ .2‬دهانش را با مسواک ّ‬
‫معطر کند‪.‬‬
‫‪ .3‬قرآن را با نهایت خشوع و خضوع بخواند و سعی کند با آرامش و طمأنینه‬
‫تالوت کند‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .4‬قرآن را بایستی باالتر از زمین و حتی‌االمکان روی رحل قرار دهد‪.‬‬
‫‪ .5‬قرآن را با صوت زیبا و با لحن عربی بخواند‪.‬‬
‫‪ .6‬ق���رآن را خالصانه برای پروردگار و برای رضای���ت او بخواند و در طمع مال و‬
‫ّ‬
‫ثروت و مقام دنیوی نباش���د و از کسی هم توقع تعریف و تمجید نداشته‬
‫باشد‪.‬‬
‫ّ‬
‫تفکر کند؛ زیرا ه���دف از تالوت‪ّ ،‬‬ ‫‪ .7‬در معان���ی و مفاهیم آی���ات ّ‬
‫تدبر در‬ ‫تدبر و‬
‫کالم الهی و عمل به فرامین آن است‪.‬‬
‫در آیات رحمت و بشارت از خداوند طلب رحمت نماید و در آیات تسبیح‬
‫و تنزیه‪ ،‬خدا را تس���بیح گوید و در آیات اس���تغفار‪ ،‬از خداوند طلب مغفرت‬
‫کند و هرگاه به آیه عذاب و تهدید رسید از ّ‬
‫شر آن به خداوند پناه برد‪.‬‬
‫‪ .8‬سعی کند قرآن را با صدای بلند تالوت کند‪ ،‬به‌شرطی که سبب آزار و اذیت‬
‫دیگران نش���ود و از ش���ائبـۀ ری���ا و خودنمایی هم به‌دور باش���د‪ ،‬زیرا تالوت‬
‫توجهش را بیش���تر می‌کند و به نش���اطش‬‫ب���ا صدای بلند‪ ،‬قلب را بیدار و ّ‬

‫افزوده و کسالتش را برطرف می‌کند و چه بسا ممکن است سبب بیداری‬

‫و إحیای انسانی دیگر قرار گیرد‪.‬‬

‫‪ .1‬آداب تالوت قرآن کریم زیاد هستند که به برخی از آنها و مهم ترین‌شان پرداخته می‌شود‪.‬‬

‫‪29‬‬ ‫ینآرق تاياور و تاءارق شياديپ هب رصتخم یهاگن‬

‫‪ .9‬هدف از تالوت‪ ،‬ختم کردن آن نباش���د‪ ،‬بلکه با کم���ال اطمینان و آرامش‪،‬‬
‫‌عباس؟ضر؟ می‌فرماید‪ :‬سورۀ بقره‬‫بدون س���رعت تالوت کند‪( ،‬حضرت ابن ّ‬
‫و آ ل‌عمران را با آرامش و ّ‬
‫تدبر تالوت کنم برایم محبوب‌تر است از این‌که‬
‫تمام قرآن را با سرعت بخوانم)‪.1‬‬
‫‪ .10‬س���عی کن���د هن���گام ت�ل�اوت آی���ات الهی گری���ه کن���د؛ زی���را آن‌حضرت؟لص؟‬
‫فرمودن���د‪« :‬قرآن را با ح���زن بخوانید و هنگام ت�ل�اوت آن گریه کنید؛ اگر به‬
‫‪2‬‬
‫گریه نیامدید خود را به حالت گریه در‌آورید‪».‬‬

‫‪ّ .1‬‬
‫موط���ا امام مال���ک‪ ،‬کتاب القرآن‪ ،‬باب ما ج���اء فی تحزیب القرآن (‪ .)10383/2‬الس���نن الکب ��ری‪ ،‬بیهقی‪ ،‬باب ترتیل‬
‫القراءة (‪)4714/3‬‬
‫‪ .2‬س���نن ابن ماجه‪ ،‬باب الحزن والبکاء (‪)424/1‬؛ بیهقی‪ ،‬ش���عب االیمان (‪ .)249/1‬کنزالعمال (‪ 606/1‬ـــ ‪)2777‬؛ ابن‬
‫عساکر؛ ابونعیم؛ طبرانی در کتاب األوسط‪.‬‬

‫لوا لصف‬ ‫‪30‬‬

 ‫فصل دوم‬

‫ّ‬
‫مقدمات تجويد‬
 ‫تجوید و ضرورت یادگیری آن‬
‫عل���م تجوی���د از جمل���ه با ارزش‌تری���ن و مهم‌ترین علومی اس���ت ک���ه از پیامبر‬
‫اک���رم؟لص؟ به‌ص���ورت عملی به ما رس���یده اس���ت و تالوت قرآن هم���راه با تجوید‪،‬‬
‫امری اس���ت که مورد تأکید و دستور خداوند متعال‪ ،‬پیامبر گرامی اسالم‪ ،‬علما و‬
‫حافظ صحیح خوانی قرآن و تالوت زیبای‬ ‫ِ‬ ‫ائمۀ دین بوده اس���ت؛ زیرا علم تجوید‪،‬‬
‫ّ‬
‫کالم الهی است و شکی نیست که قرآن به زبان عربی و با تجوید بر پیامبر بزرگوار‬
‫اسالم؟لص؟ نازل شده است‪.‬‬
‫تالوت قرآن بدون رعایت قوانین تجوید‪ ،‬کاری است که اصل قرآن را مخدوش‬
‫کرده و چه بسا کتاب الهی مورد تحریف و تغییر قرار گیرد و گاهی به‌سبب آن نماز‬
‫باطل می‌شود‪.‬‬
‫ل���ذا مقص���ود از فراگی���ری این ّ‬
‫فن‪ ،‬جلوگیری از اش���تباهاتی اس���ت ک���ه در ادای‬
‫ّ‬
‫ح���روف و تلفظ کلم���ات و در نهایت معانی آیات رخ می‌دهد؛ از این‌رو بر ماس���ت‬
‫مس���لمانان مرد‬
‫ِ‬ ‫ت���ا روش صحی���ح قرائت و ت�ل�اوت کالم اهلل را فرا گرفته و به همۀ‬
‫الق َ‬ ‫َ‬
‫َ ُُ َ ََّ َ ُ‬
‫رآن و‬ ‫و زن بیاموزیم‪ .‬پیامبر گرامی اس�ل�ام؟لص؟ می‌فرمای���د‪« :‬خیرکم من تعلم‬
‫ََ‬
‫َعل ّمه»‪1‬؛ (بهترین ش���ما کسی است که قرآن را بیاموزد و به دیگران آموزش دهد)‪ ،‬بنابر‌این‬
‫ّ‬
‫تعلیم و تعلم قرآن از جمله ارزنده‌ترین و بارزترین کارهایی است که ّامت اسالمی‬
‫به آن توصیه شده است‪.‬‬
‫نزد قاطبۀ علمای اسالم‪ ،‬خواندن قرآن با تجوید و تصحیح حروف بر هر شخص‬
‫مس���لمان الزم و واجب اس���ت و بعضی آن را فرض عین دانسته‌اند؛ بنابراین اگر‬
‫فن رفته و قرائتش را تصحیح کند‬ ‫کسی این توانایی و فرصت را دارد که نزد اهل ّ‬

‫‪ .1‬صحیح بخاری (‪)5027‬‬

‫‪33‬‬ ‫ديوجت تامّدقم‬

‫و تجوید قرآن را بیاموزد‪ ،‬ولی اقدام نکند و در صدد رفع اشتباهش نباشد‪ ،‬یا خود‬
‫‪1‬‬ ‫را مستغنی بداند‪ ،‬بدون ّ‬
‫شک کوتاهی نموده و گناهکار خواهد شد‪.‬‬
‫باید دانس���ت ک���ه هرگونه سس���تی و بی ّ‬
‫‌توجهی در ادای دقی���ق حروف‪ ،‬باعث‬
‫تغییر و فساد در لفظ و معنا می‌شود و جمالت و آیات قرآن‪ ،‬معنا و مفهوم دیگری‬
‫می‌یابند و در نتیجه کالم الهی‪ ،‬چه دانسته و یا ندانسته مورد تحریف قرار می‌گیرد‪.‬‬
‫بنابراین تالوت قرآن با تجوید حروف و رعایت قوانین آن‪ ،‬امری‌ست که بر فرد‬
‫فرد مس���لمان‪ ،‬یادگیری آن الزم اس���ت و ویژۀ قاریان و یا افراد مخصوصی از مردم‬
‫ِ‬
‫نیست‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬تجوید زینت و زیور تالوت است؛ و به زیبایی و ُحسن قرآن‬
‫می‌افزای���د‪ ،‬در حقیقت می‌توان گف���ت‪« :‬تجوید نمک قرآن اس���ت» و تالوت قرآن‬
‫بدون تجوید‪ ،‬مثال غذایی است که بدون طعم و ّ‬
‫مزه باشد‪.‬‬
‫تدوین تجوید‬
‫ضرورت یادگیری تجوید به‌صورت یک ّ‬
‫فن مس���تقل‪ ،‬مربوط به زمانی‌ست که‬
‫مسلمانان عرب و عجم مخلوط شده و دایرۀ فتوحات اسالمی گسترش یافت و‬
‫ّ‬
‫بسیاری از مردم عجم در تلفظ حروف عربی دچار مشکل شدند و نزدیک بود زبان‬
‫عربی به سمت انحراف کشانده شود؛ این کار‪ ،‬ائمـۀ قرائت‪ ،‬علما و ّ‬
‫مجودین را بر‬
‫آن داشت تا قواعد و قوانینی را تدوین کنند که مردم طبق آن ضوابط‪ ،‬قرآن کریم‬
‫را ب���ا لحن و فصاح���ت عربی تالوت کنند و در نتیجه‪ ،‬کتاب الهی از خطا و اش���تباه‬
‫مصون بماند‪.‬‬
‫و چون در زمان نزول وحی و دوران صحابه؟مهضر؟‪ ،‬همۀ مردم قرآن را طبق اصول‬
‫اصی���ل زبان عرب و از محضر مبارک پیامبر اس�ل�ام؟لص؟ ف���را می‌گرفتند‪ ،‬نیازی به‬
‫‪ .1‬تفصیل این بخش را می‌توان در كتاب «النش���ر فی القرائات العش���ر » (‪ )171/1‬ـــ االتقان فی علوم القرآن (‪ )100/1‬ـــ‬
‫نهایة القول المفید ص(‪10‬ـ‪ )11‬و أحکام قراءة القرآن الکریم‪ ،‬حصری ص(‪ )20‬مشاهده كرد‪.‬‬

‫مود لصف‬ ‫‪34‬‬

 ‫گ���ردآوری و تنظیم قواعد و مس���ائل تجوی���د و قرائت نبود؛ تا اینک���ه بعدها یعنی‬
‫هم���ت نموده و همچون عل���وم دیگر مثل فقه و‬ ‫دوران پ���س از صحاب���ه‪ ،‬افرادی ّ‬

‫حدیث‪ ،‬صرف و نحو‪ ،‬این علم شریف را تدوین نمودند‪.‬‬

‫ّ‬
‫اینکه چه کسی برای اولین بار قواعد علم تجوید را تدوین کرد؛ هنوز مشخص‬
‫نیس���ت؛ زی���را در کت���ب علم تجوی���د و قرائ���ت‪ ،‬نام‌های اف���راد گوناگونی به‌چش���م‬
‫َ‬
‫می‌خ���ورد‪ ،‬از جمله‪ :‬خلیل بن احمد فراهیدی‪ ،‬ابواألس���ود ُدؤلی‪ ،‬یحیی بن َیعمر‪،‬‬
‫حفص بن عمر ُدوری‪ 1‬و‪. ...‬‬
‫ّ‬
‫اولین کسی‌که در علم تجوید کتاب مستقلی به رشتۀ تحریر درآورد‪ :‬ابومزاحم‬
‫ّ‬
‫موس���ی ابن عبیداهلل خاقانی بغ���دادی (متوفای ‪ 325‬هـ ق) اس���ت‪ ،‬او از علمای قرن‬
‫چهارم بود و کتابی به‌نام «قصیدۀ خاقانی» نوشت‪.2‬‬

‫‪ .1‬ایش���ان راوی قرائت امام ابوعمرو بصری و کس���ائی اس���ت‪ ،‬در س���ال ‪ 246‬وفات کرد‪.‬‬
‫‪ .2‬منظومه خاقانی مشتمل بر ‪ 51‬بیت است‪ ،‬برخی از علما آن را شرح داده‌اند و دکتر عبدالعزیز قاری بر آن تحقیقی‬
‫انجام داده است‪ .‬عالمه ابن‌جزری می‌گوید‪ :‬طبق دانش من اولین کسی که در زمینه تجوید کتاب نوشت موسی‬
‫ابن عبیداهلل خاقانی است‪ .‬در سال ‪ 325‬وفات کرد‪ .‬غایة النهایة فی طبقات القراء‪ ،‬ابن‌جزری (‪)320/2‬‬

‫‪35‬‬ ‫ديوجت تامّدقم‬

 ‫انواع لحن‬
‫لحن در زبان عربی به چندین معنا آمده است‪ ،‬از جمله‪ :‬آهنگ ـــ خوش‌آوازی‬
‫ـــ اشتباه‌خوانی ـــ زیرکی‪.1‬‬
‫در علم تجوید مراد از لحن‪« :‬غلط خوانی» و «اشتباه در تالوت» است‪.‬‬
‫لحن بر دو قسم است‪:‬‬
‫‪ .1‬لحن جلی‬
‫‪ .2‬لحن خفی‬

‫لحن جلی‬
‫به‌معنای اشتباه واضح و آشکار‪ ،‬به‌گونه‌ای ‌که لفظ را آسیب رسانده و کلمه را‬
‫مختل نماید‪ ،‬چه اینکه معنا را برهم زند و یا ساختار کلمه را از هم بپاشد‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫‪ .1‬تغییر در تلفظ صحیح حروف‬

‫نادرست‬ ‫درست‬
‫ـین»‪ :‬انجیر‬ ‫« ِت ٍ‬ ‫(ﮖ)‪ِ :‬گل ـــ خاک‬
‫یف»‪ :‬شمشیر‬ ‫َّ‬ ‫(ﭗ)‪ :‬تابستان‬
‫«والس ِ‬
‫ُ‬
‫«کل»‪ :‬بخور‬
‫ُ‬ ‫(ﭑ)‪ :‬بگو‬
‫«غل»‪ :‬زنجیر‬
‫ٌ‬
‫«إسم»‪ :‬نام‬ ‫(ﯪ)‪ :‬گناه‬
‫َّ‬
‫«ال ِـزی»‪( :‬بدون معنا)‬ ‫(ﮤ)‪ :‬کسی‌که ـــ آنچه‌که‬

‫‪ .1‬لسان العرب؛ المنجد (لحن)‪ّ .‬اما آنچه که به عنوان «صوت و لحن» در قرائت قرآن یاد می‌شود‪ ،‬تالوت با لهجه‬
‫عربی است‪ .‬لیکن در علم تجوید مراد از «لحن»‪ ،‬خطا و اشتباه است‪.‬‬

‫مود لصف‬ ‫‪36‬‬

 ‫‪ .2‬تغییر در حرکات‬

‫نادرست‬ ‫درست‬
‫راب»‪ :‬حرکات‬ ‫ْ‬
‫«اإلع ُ‬ ‫(ﮘ)‪ :‬بادیه نشینان‬
‫ین»‪ :‬قرض ـــ وام‬ ‫َ‬ ‫(ﭯ)‪ :‬دین ـــ آیین‬
‫«د ِ‬
‫ْ‬
‫«أن َع ْم ُت»‪ :‬من ِانعام کردم‬ ‫(ﮙ)‪ :‬تو ِانعام کردی‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫«أنت»‪ :‬تو (مؤنث)‬
‫ِ‬ ‫(ﮩ)‪ :‬تو (مذکر )‬
‫وم»‪( :‬بدون معنا)‬ ‫ُ‬
‫«ی َ‬ ‫(ﮪ)‪ :‬روزی که‬

‫نمونه دیگری از اشتباهات إعرابی‪:‬‬

‫(ﯰ)‪ :‬خشکی (بخشندگی)‬ ‫)‪ :‬گندم‬ ‫(‬ ‫(ﯚ)‪ :‬نیکی و احسان‬
‫(ﯲ)‪ّ :‬‬
‫جن‪ ،‬جنون‬ ‫(ﮥ)‪ :‬پوشش‪ ،‬سپر‬ ‫(ﮏ)‪ :‬بهشت‪ ،‬باغ‬

‫‪ .3‬افزودن و یا کاستن حرف‬

‫نادرست‬ ‫درست‬
‫ّ‬
‫«الح ْم ُدو ِلل ِهی»‬‫َ‬
‫(ﮟﮠ)‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫«من ق ْبلیک ْم»‬ ‫ِ‬ ‫(ﮌﮍ)‬
‫َ ْ َ ْ َ َ‬
‫لید َو لم ُیـل ْد»‬ ‫«لم ی‬ ‫(ﭙﭚﭛﭜ)‬
‫َ‬
‫ِ«بـق ُـب ٍـل»‬ ‫(ﯲ)‬
‫«أن ْـم َ‬ ‫َ‬
‫ـت»‬ ‫(ﮙ)‬

‫این‌گون���ه اش���تباهات چون‌ک���ه واض���ح و آش���کار هس���تند‪ ،‬بیش���تر م���ردم و‬

‫تحصیل‌کرده‌گان‪ ،‬آنها را تش���خیص می‌دهند‪ ،‬به همی���ن دلیل آن را «لحن جلی»‬
‫می‌گویند‪.‬‬

‫‪37‬‬ ‫ديوجت تامّدقم‬

 ‫حکم لحن جلی‬
‫ً‬
‫دچار ش���دن در لحن جلی ش���رعا ح���رام و ممنوع اس���ت؛ زیرا آی���ات الهی مورد‬
‫تحریف و بی‌حرمتی قرار ‌گرفته و تالوت‌کننده گناهکار خواهد شد‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫لحن خفی‬
‫یعنی اش���تباه ریز و پوش���یده‪‌،‬که معنا یا اساس کلمه را عوض نمی‌کند‪ ،‬بلکه‬
‫ّ‬ ‫خالف قواعد و ّ‬
‫مقرراتی اس���ت که در علم تجوید مش���خص ش���ده اس���ت و به‌جز‬
‫عالمان به قرائت‪ ،‬کسی آن را تشخیص نمی‌دهد‪ ،‬مانند‪ :‬ترک اخفاء‪ ،‬قلب‪ ،‬اظهار‪،‬‬
‫ادغام‪ّ ،‬‬
‫غنه؛ وقف به حرکت‪ ،‬وصل به سکون و‪...‬‬
‫ّ‬
‫متخصصان‬ ‫البته بعضی از اش���تباهات و نکات ریز و کوچک هستند که به‌جز‬
‫فن‪ ،‬کسی دیگر آنها را درک نمی‌کند‪ ،‬مانند‪ :‬عدم تساوی در کشش ّ‬
‫مدها‪،‬‬ ‫و اهل ّ‬
‫نابراب���ری در ّ‬
‫غنه‌ها‪ ،‬ع���دم فصاحت برخی از ح���روف‪ ،‬عجم‌خوانی‪ ،‬فارس���ی‌خوانی‪،‬‬
‫شل‌خواندن‪ ،‬خیشوم‌خوانی و امثال آن‪.‬‬
‫حکم لحن خفی‬

‫ارت���کاب در لح���ن خف���ی مک���روه و ناپس���ند بوده و خ�ل�اف فصاح���ت و اصولی‬

‫مقرر شده اس���ت‪ .‬گرچه بعضی از علما‪ ،‬لحن خفی را نیز‬‫اس���ت که در علم تجوید ّ‬
‫ح���رام می‌دانند؛ ولی در ه���ر صورت‪ ،‬ارتکاب در لحن جل���ی و خفی از عیوب تالوت‬
‫‪2‬‬
‫محسوب می‌شود که اجتناب از آن بر همگان الزم و ضروری است‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ .1‬البته اگر کس���ی به علت فراموش���ی یا نادانی دچار لحن جلی شود حرجی نیست‪ ،‬ولی اگر به علت سهل‌انگاری و‬
‫کوتاهی مرتکب آن شود قطعا گناهکار خواهد شد‪.‬‬
‫‪ .2‬کس���انی که تحصیل‌کرده و باس���واد هستند و تا حدودی با علوم دینی آش���نایند‪ ،‬دچار شدن در لحن خفی برای‬
‫ّ‬
‫آنان ناپس���ند و معیوب اس���ت‪ ،‬ولی افرادی که کم‌س���واد و عامی هس���تند و با علوم دینی و حتی علوم روز آش ��نایی‬
‫ندارند بر آنان حرجی نیس���ت و نمی‌توان آنها را (در صورت دچار ش���دن در لحن خفی) گناهکار دانس ��ت‪ ،‬زیرا لحن‬
‫خفی معنا را تغییر نمی‌دهد و فقط از حسن تالوت می‌کاهد‪ .‬واهلل اعلم‬

‫مود لصف‬ ‫‪38‬‬

 ‫روش های سه گانه تالوت قرآن‬
‫ً‬
‫‪1‬‬
‫کالم خداوند متعال معموال به سه روش تالوت می‌شود‪:‬‬

‫‪ .1‬تحقیق‬
‫ّ‬
‫در لغت به معنای «ادا کردن حق مطلب ـــ رسیدن به حقیقت یک چیز‪ ،‬بدون‬
‫کم و کاست‪».‬‬
‫ّ‬ ‫و در اصطالح علم تجوید‪« :‬قرائت قرآن با ّ‬
‫حد اکثر آرامش و تأنی‪ ،‬بدون عجله و‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫سرعت‪ ،‬به‌گونه‌ای که حق و مستحق هر حرف به‌صورت کامل ادا شود‪».‬‬
‫روش تحقیق بر دو نوع است‪:‬‬
‫الف‪ :‬تحقیق آموزشی؛ که با لحنی ساده در مقام تعلیم و آموزش استفاده‬
‫می‌شود‪.2‬‬
‫ب‪ :‬تحقیق مجلسی؛ که در محافل و مجالس با اصوات و الحان مختلف‬
‫عربی قرائت می‌شود‪.3‬‬
‫امتیازات روش تحقیق‪:‬‬
‫‪ّ .1‬‬
‫تدبر در مفاهیم و معانی قرآن‬
‫‪ .2‬تعلیم و آموزش به شاگردان‬
‫ّ‬
‫‪ .3‬تمرین و ریاضت زبان و به‌کارگیری کلیه اصول و قواعد تجویدی‬

‫‪ .1‬این تقسیم‌بندی بر اساس سرعت و کندی تالوت است‪.‬‬

‫ّ‬
‫‪ .2‬مانند دوره کامل تحقیق آموزشی استاد محمود خلیل الحصری که به آن «مصحف مجود» می‌گویند‪.‬‬
‫‪ .3‬مانند تحقیق مجلسی استاد عبدالباسط عبدالصمد؛ که بیشتر توسط قاریان مصری انجام می‌گیرد‪.‬‬

‫‪39‬‬ ‫ديوجت تامّدقم‬

 ‫‪ .2‬تدویر‬
‫در لغت یعنی «به گردش درآوردن»‬
‫ّ‬
‫متوسط؛ نه تند و نه کند‪»1.‬‬ ‫و در اصطالح تجویدی‪« :‬تالوت قرآن با ّ‬
‫حد میانه و‬
‫«تدویر» روشی است که اکثر مردم به‌طور طبیعی با آن به تالوت می‌پردازند‪.‬‬
‫امتیازات این روش‪:‬‬
‫‪ .1‬روشی آسان برای تالوت‬
‫‪ .2‬شیوه‌ای معتدل و در ّ‬
‫حد میانه‬
‫ّ‬ ‫‪ّ .3‬‬
‫تدبر و تفکر در آیات الهی‬
‫‪ .3‬حدر‬
‫در لغت به معنای «سرعت گرفتن ـــ پایین آمدن از سراشیبی»‬
‫و در اصطالح «خواندن قرآن با سرعت و شتاب زیاد»‬
‫البته در این روش س���عی شود قواعد تجوید پایمال نگردد و کتاب الهی مورد‬
‫بی‌حرمتی قرار نگیرد‪ ،‬و فقط کس���انی مجاز به اس���تفاده از این روش هس���تند که‬
‫ّ‬
‫‪2‬‬
‫تسلط و مهارت کافی در علم تجوید را داشته باشند‪.‬‬
‫امتیازات این روش‪:‬‬
‫‪ .1‬از این روش برای ختم سریع قرآن استفاده می‌شود‪.‬‬
‫‪ .2‬برای تکثیر میزان حسنات‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .3‬برای حفاظ قرآن در جهت تمرین و تکرار محفوظات نیز به‌کار می‌رود‪.‬‬
‫‪ .1‬مانند دوره کامل ترتیل محمد صدیق منشاوی که معموال هر جزء قرآن به ّ‬
‫مدت یک ساعت و یا اندکی کمتر از‬
‫ّ‬
‫آن خوانده می‌شود و به آن «مصحف مرتل» می‌گویند‪.‬‬
‫‪ .2‬مانند تالوت حافظان قرآن در نمازهای تراویح ماه مبارک رمضان‪ .‬البته حافظان بزرگوار سرعت تالوت را مراعات‬
‫کنند و به گونه‌ای بخوانند که هم خودش���ان و هم مس���تمعین گرامی آیات الهی را درک کنند و فرصتی برای ّ‬
‫تدبر و‬
‫ّ‬
‫تفکر فراهم آید‪ .‬و هدف‌شان ختم سریع قرآن نباشد‪.‬‬

‫مود لصف‬ ‫‪40‬‬

 ‫نکته‪1‬‬
‫س���ه روش مذکور باال در «ترتیل» داخل هس���تند و آیۀ مش���هور (ﭢﭣ‬
‫ﭤ)‪ّ 1‬‬
‫(مزم���ل‪ )4/‬هر س���ه نوع باال را ش���امل می‌ش���ود؛ زیرا ترتی���ل به‌معنای تالوت‬
‫ّ‬ ‫قرآن با ّ‬
‫صحت ادای حروف و کلمات‪ ،‬همراه با ّ‬
‫تدبر و تفکر در معانی آیات است‪.‬‬
‫بنابراین ترتیل همان تجوید است؛ از حضرت علی؟ضر؟ دربارۀ معنای ترتیل سؤال‬
‫َ َُ ْ ُ‬ ‫َّ ُ‬
‫رتیل ُه َو َت ْج ُ‬
‫وی���د ُ‬
‫عرفة ال ُوق ِ‬
‫���وف»؛‪ 2‬ترتیل یعنی‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫وف‬
‫ِ‬ ‫الح ُ‬
‫���ر‬ ‫ش���د؟ فرمودن���د‪« :‬الت‬
‫مفسرین این آیه را چنین‬‫تجوید حروف و ش���ناخت مواضع وقف است‪ .‬برخی از ّ‬
‫َ ْ َ ّ ُ َ َ‬
‫رآن ت ْج ِو ًیدا» یعنی ق���رآن را با تجوید و تصحیح حروف‬‫معن���ا کرده‌ان���د‪« :‬أی ج ِو ِد الق‬
‫بخوان‪.3‬‬

‫‪ .1‬همچنین آیه (ﯾﯿ) (فرقان آیه‪ )32/‬نیز به همین معناست‪.‬‬

‫‪ّ .2‬‬
‫النشر فی القراءات العشر‪ ،‬ابن‌جزری (‪ )209/1‬و االتقان فی علوم القرآن‪ ،‬سیوطی (‪)83/1‬‬
‫‪ .3‬تفسیر بیضاوی‬

‫‪41‬‬ ‫ديوجت تامّدقم‬

 ‫تعریف علم تجوید‬
‫تجوید در لغت به‌معنای «تحسین و نیکو گردانیدن» است‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫واژه ّ‬
‫«جید» از همین کلمه است و معنای «نیکو ـــ جالب ـــ زیبا» را می‌رساند‪.‬‬
‫و در اصطالح علم قرائت‪ ،‬عبارت است از‪:‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫«تلف���ظ صحیح هر ح���رف از مخرج ّ‬
‫معین آن‪ ،‬همراه با رعایت حق و مس���تحق‬
‫‪2‬‬
‫حرف»‬
‫ّ‬
‫«حق حرف» یعنی‪ :‬صفت‌های الزمۀ یک حرف به تنهایی‪ ،‬مانند‪ :‬پستی‪ ،‬بلندی‪،‬‬
‫نرمی‪ ،‬سختی و غیره‪ ...‬که به آنها «صفات حروف» می‌گویند‪.‬‬
‫ّ‬
‫«مس���تحق حرف» یعن���ی‪ :‬حاالت و احکام مختلف یک ح���رف در کنار حروف یا‬
‫م���د‪ّ ،‬‬
‫غنه‪ ،‬اخفاء‪ ،‬ادغ���ام‪ ،‬تفخیم‪ ،‬ترقیق و غی���ره‪ ،‬که به آنها‬ ‫ح���رکات دیگر‪ ،‬مانند‪ّ :‬‬
‫‪3‬‬
‫«احکام حروف» می‌گویند‪.‬‬
‫در درس‌های آینده با «صفات حروف» و «احکام مربوط به بعضی حروف» آشنا‬
‫خواهیم شد‪.‬‬
‫بنابراین تجوید ش���امل س���ه بخش‪ :‬مخ���ارج حروف‪ ،‬صفات ح���روف و احکام‬
‫حروف می‌باشد‪.‬‬
‫نتیجۀ این سه بخش‪ :‬توانایی و مهارت در تالوت قرآن کریم و چگونگی ادای‬
‫‪4‬‬ ‫توسط اساتید قرائت و اهل ّ‬
‫فن می‌باشد‪.‬‬ ‫صحیح حروف به‌صورت إلقایی ّ‬
‫َ َّ َ ُ َ ّ ُ َ‬
‫جو ًیدا‬
‫‪ .1‬تجوید از باب تفعیل است‪ ،‬جود یج ِود ت ِ‬
‫‪ .2‬المنح الفکریة‪ ،‬مالعلی قاری ص ‪.21‬‬
‫ّ‬ ‫‪ .3‬نهایة القول المفید‪ّ ،‬‬
‫محمدمکی نصر‪ ،‬ص ‪.13‬‬
‫ّ‬
‫‪ .4‬اصل در فراگیر تجوید‪ ،‬تلقی و مش���افهه اس���ت؛ به این معنا که باید پیش اس���تاد ماهر و متقنی رفته و احکام‬
‫تجوید را به صورت ش���فاهی یاد گرفت و به تمرین و ممارس���ت پرداخت‪ ،‬زیرا قرائت صحیح فقط با خواندن مطلق‬
‫قرآن و یا کتاب‌های تجوید ممکن نیس���ت و س���عی در این راه بیهوده اس���ت‪ ،‬چون بس���یاری از قواعد مانند َروم‪،‬‬
‫اش���مام‪ ،‬تس���هیل‪ ،‬اماله‪ ،‬اختالس‪ ،‬تقلیل‪ ،‬تفخیم و نکات ریز تجوید بدون اجرای استاد قابل فهم نیستند‪ .‬بنا به‬

‫مود لصف‬ ‫‪42‬‬

 ‫از این‌رو فراگیری تجوید از دو طریق به‌دست می‌آید‪:‬‬
‫‪ .1‬تجوید علمی‬
‫‪ .2‬تجوید عملی‬
‫تجوید علمی (تئوری)‬
‫عبارت اس���ت از فراگیری احکام علم تجوید‪ ،‬مانند‪ :‬ش���ناخت اظهار در لغت و‬
‫اصطالح‪ ،‬تعریف ادغام‪ّ ،‬‬
‫مد و غیره‪.‬‬
‫حکم تجوید علمی‬
‫یادگی���ری قواعد علمی تجوید‪ ،‬مس���تحب اس���ت و ب���رای عموم م���ردم واجب‬
‫‪2‬‬
‫نیست‪ 1،‬البته برای اهل علم‪ ،‬شناخت آن فرض کفایه است‪.‬‬
‫تجوید عملی (شفاهی)‬
‫ّ‬
‫عبارت است از ادا و تلفظ صحیح حروف با دهان‪ ،‬همراه با تمرین و ممارست‪.‬‬
‫حکم تجوید عملی‬
‫ّ‬
‫بر هر ش���خص مس���لمان و مکـلف‪ ،‬واجب عینی اس���ت که قرآن را با تجوید و‬
‫‪3‬‬
‫تصحیح حروف تالوت نماید‪.‬‬

‫گفته ابن‌جزری «برای رس���یدن به نهایت اتقان در تجوید‪ ،‬راهی جز تمرین و ممارس���ت زبان که از دهان اس ��تاد فرا‬
‫النشر فی القراءات العشر ج ‪ 1‬ص ‪213‬‬‫گرفته می‌شود وجود ندارد»‪ّ .‬‬

‫‪ .1‬احکام قراءة القرآن الکریم‪ ،‬حصری ص ‪27‬‬

‫‪ .2‬فرض كفایی به آن دس���ته از واجبات گفته می‌ش���ود كه چون توس���ط یك یا بعضی از افراد انجام شود‪ ،‬تكلیف از‬
‫دیگران ساقط می‌شود‪ ،‬مانند نماز جنازه‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .3‬ابن‌جزری می‌گوید‪ :‬جمهور علما بر همین نظریه‌اند که فراگیری تجوید بر هر انس���ان مکلف فرض عین اس ��ت‪.‬‬
‫همچنین جالل الدین س���یوطی در کتاب االتقان؛ حافظ ابن حجر قس���طالنی در لطائف االش���ارات‪ ،‬نویری در شرح‬
‫طیب���ه و بس���یاری از علم���ای دیگر بر فرضی���ت تجوید فتوا داده‌اند‪ .‬ش���یخ محمدمکی نصر در کت���اب «نهایة القول‬
‫ّ‬
‫المفید» (ص‪29‬ـ‪ )31‬می‌نویس���د‪ :‬از عالمه ناصرالدین طبالوی در مورد حکم تجوید س���ؤال ش���د‪ ،‬ایشان در نامه‌ای‬
‫ّ ّ‬ ‫ّ‬
‫مد متصل واجب هس ��تند؛‬ ‫رس���می فتوا دادند که کلیه قواعد تجوید مانند احکام نون س���اکن و تنوین و کش���ش‬

‫‪43‬‬ ‫ديوجت تامّدقم‬

 ‫ّ‬
‫مه���م دی���ن‪ ،‬نماز اس���ت و نماز ب���دون رعایت قوانی���ن تجوید و‬ ‫یک���ی از ارکان‬
‫‪1‬‬
‫تصحیح حروف و الفاظ قرآن‪ ،‬پذیرفته نیست‪.‬‬
‫باید دانس���ت که فقط با مطالعه و خواندن کتاب نمی‌توان به تجوید مطلوب‬
‫دس���ت یافت و قاری قرآن یا اس���تاد قرآن شد؛ بلکه الزم است تجوید را به‌صورت‬
‫ّ‬
‫متقن قرآن کری���م (که خود نیز به‬
‫ِ‬ ‫عمل���ی و ش���فاهی از معلمین و اس���اتید ماهر و‬
‫همین روش از اس���اتید مافوق خود به‌صورت القایی و سماعی أخذ کرده‌اند) فرا‬
‫گرفت؛‪ 2‬زیرا بسیاری از احکام تجوید هستند که بدون راهنمایی استاد‪ ،‬شناخت‬
‫آنها ممکن نیست‪.‬‬
‫هدف از یادگیری تجوید‪:‬‬
‫علم تجوید برای این وضع ش���ده اس���ت تا انس���ان در کتاب الهی دچار اشتباه‬
‫و تحریف لفظی نش���ود‪ 3‬و آن‌طور که شایس���ته و الزمۀ قرآن عظیم الش���أن است‬
‫ّ‬
‫تالوت کند تا در نتیجه‪ ،‬مستحق پاداش و ثواب اخروی گردد‪.‬‬
‫ّ ً‬
‫و اگر کس���ی قرآن را با تجوید و تصحیح حروف نخواند مسلما گناهکار خواهد‬
‫‪4‬‬
‫شد‪.‬‬

‫بر هر ش���خص عاقلی که دیانت دارد باید قواعد تجوید را از اس���اتید معتبر فرا بگیرد و کیفیت اداء آن را از اهل فن‬
‫بیام���وزد و از غی���ر اهل فن خودداری کند‪ ,‬هر کس قواعد و اح���کام تجوید را که ائمه قرائت نقل کردند انکار کند او‬
‫خطاکار و گناهکار اس���ت و باید از این اعتقادش برگردد‪ .‬هل التجوید واجب‪ ،‬ش���یخ اس���امه یاس ��ین‬
‫‪ .1‬مراجع���ه ش���ود به کتاب «الفقه اإلس�ل�امی وأدلته» باب أرکان الص�ل�اة‪ ،‬الرکن الثالث‪ ،‬القراءة لق ��ادر علیها‪ ،‬ج ‪ 1‬ص‬
‫‪ 698‬دارالفکر‬
‫‪ .2‬علم ش���ریف «تجوید و قرائت» به صورت تواتر و س���ینه به س���ینه از عصر پیامبر اكرم؟لص؟ تا زمان حاضر به ما‬
‫ً‬
‫رس���یده اس���ت‪ .‬افرادی‌كه عموما بر مس���ند قرائت نشس���ته و یا تدریس تجوید و قرائات قرآنی را ب ��ه عهده دارند‪،‬‬
‫ّ‬
‫دارای سلسله سند روایی می‌باشند و این سند تا شخص مبارك پیامبر اسالم؟لص؟ متصل است‪.‬‬
‫‪ .3‬التمهید فی علم التجوید‪ ،‬ابن‌جزری‪ ،‬ص ‪.47‬‬
‫‪ .4‬المقدمة‪ ،‬ابن‌جزری‪ ،‬بیت ‪.27‬‬

‫مود لصف‬ ‫‪44‬‬

 ‫استعاذه و بسمله‬
‫استعاذه به معنای گفتن (ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ)‬
‫(پناه می‌برم به خداوند از ّ‬
‫شر شیطان رانده شده)‬
‫ّ‬
‫مس���تحب اس���ت در ابت���دای ت�ل�اوت ب���ا الفاظ ف���وق‪ ،‬اس���تعاذه ش���ود‪( 1‬چه در‬
‫اول س���وره و ی���ا در وس���ط آن) زی���را در س���ورۀ نح���ل آم���ده اس���ت‪( :‬ﮝﮞﮟ‬
‫ﮠﮡﮢﮣ ﮤ) (آیۀ ‪)98‬‬
‫(پس چون قرآن مى‏خوانى از شیطان رانده شده به خدا پناه بر )‬

‫نکته‪1‬‬
‫اگر قاری قرآن در حین تالوت‪ ،‬با مانعی روبرو شد و تالوتش قطع شد‪ ،‬چنانچه‬
‫ّ‬
‫آن کار متعلق به قرآن و احکام آن باش���د‪ ،‬مانند‪ :‬مس���أله تجوید‪ ،‬قرائت‪ ،‬تفس���یر‬
‫و‪ ...‬برای ادامه تالوت‪ ،‬اس���تعاذه ضروری نیس���ت ولی اگر س���خن وابسته به قرآن‬
‫نباشد‪ ،‬اگرچه جواب سالم هم باشد‪ ،‬استعاذه الزم است‪.‬‬
‫ّ‬
‫َبسمله مخفف (ﮪﮫ) است؛ به معنای گفتن‬
‫(ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ)‬

‫(به نام خداوند رحمت‌گر مهربان)‬

‫همۀ سوره‌های قرآن کریم با (ﮪ ﮫﮬﮭ) آغاز می‌شوند‪ ،‬به‌جز‬
‫س���ورۀ توبه که در آن بس���مله وجود ندارد و خواندن آن در ابتدای س���وره ممنوع‬
‫اس���ت‪ ،‬زیرا س���ورۀ توبه با اعالن برائت از مشرکین‪ ،‬خشم و غضب‪ ،‬سیف و قتال‬
‫ن���ازل ش���ده‪ ،‬در حالی‌که بس���مله آی���ۀ امان و رحمت اس���ت و ای���ن دو با هم جمع‬

‫‪ .1‬البته الفاظ دیگری نیز در باب اس���تعاذه نقل ش���ده است‪ ،‬كه از میان آنها الفاظ فوق مورد توافق اغلب علماء و‬
‫رأی اكثریت پیش���وایان قرائت اس���ت‪ .‬برخی از علما استعاذه را در ابتدای تالوت واجب می دانند زیرا معتقدند امر‬
‫در این آیه برای وجوب است‪.‬‬

‫‪45‬‬ ‫ديوجت تامّدقم‬

‫نمی‌ش���وند‪ ،‬نی���ز در هیچ‌یک از قرآن‌ه���ا از عهد پیامبر تا عصر حاضر‪ ،‬بس���مله در‬
‫ابتدای سورۀ توبه وجود نداشته است‪.‬‬
‫بنابراین الزم است در ابتدای تمام سوره‌ها (غیر از توبه) بسمله خوانده شود‪،‬‬
‫‪1‬‬

‫ّاما اگر تالوت از میان سوره‌ها شروع شود‪ 2،‬خواندن بسمله اختیاری است‪ ،‬ولی‬
‫بهتر است خوانده شود‪.‬‬
‫همچنین اگر س���وره‌ای تمام و س���ورۀ جدیدی شروع ش���د‪ ،‬خواندن «بسمله»‬
‫الزامی است‪.‬‬

‫نکته‪1‬‬
‫در هنگام آغاز تالوت از ابتدای سوره‪ 3،‬چهار صورت برای استعاذه و بسمله و‬
‫سوره جایز است‪:‬‬
‫ّ‬
‫‪ .1‬فصل کل ـــ یعنی هر کدام جدا خوانده شود‪.‬‬
‫(استعاذه ــ بسمله ــ سوره) و این بهترین صورت است‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .2‬وصل کل ـــ یعنی همه با هم خوانده شوند‪.‬‬
‫‪ .3‬فصل ّاول‪ ،‬وصل ثانی ـــ یعنی استعاذه جدا و بسمله و سوره با هم خوانده‬
‫شوند‪.‬‬
‫‪ .4‬وصل ّاول‪ ،‬فصل ثانی ـــ یعنی استعاذه و بسمله با هم و سوره جدا خوانده‬
‫شود‪.‬‬

‫ّ‬
‫‪ .1‬از نظر فقهی نزد احناف بسمله یک آیه کامل از مجموع کل قرآن کریم می‌باشد و برای فصل بین دو سوره آمده‬
‫است و نزد شوافع بسمله آیه کامل از سوره فاتحه و از هر سوره قرآن است‬
‫‪ .2‬از آیه دوم به بعد‪ ،‬در حكم «میان سوره» است‪.‬‬
‫‪ .3‬غیر از سوره توبه‪.‬‬

‫مود لصف‬ ‫‪46‬‬

 ‫نکته‪1‬‬
‫در صورتی که سوره‌ای تمام و سوره‌ای دیگر آغاز شود؛ مانند‪:‬‬
‫(ﮠﮡ ﮢﮣ ﮪﮫﮬﮭﮥﮦﮧﮨ) آنگاه س���ه‬
‫صورت جایز و صورت چهارم ناجایز است‪:‬‬
‫ّ‬
‫‪ .1‬فصل کل (پایان سوره ــ بسمله ــ آغاز سوره بعدی)‬
‫ّ‬
‫‪ .2‬وصل کل (پایان سوره و بسمله و آغاز سوره بعدی)‬
‫‪ .3‬فصل اول‪ ،‬وصل ثانی (پایان سوره ــ بسمله و آغاز سوره بعدی)‬
‫‪ .4‬وصل اول‪ ،‬فصل ثانی (پایان سوره و بسمله ــ آغاز سوره بعدی)‬
‫ّ‬
‫صورت چهارم به این خاطر ناجایز اس���ت که بس���مله متعلق به س���ورۀ بعدی‬
‫ّ‬ ‫است و در صورت وقف بر آن‪ ،‬این ّ‬
‫توهم پیش می‌آید که بسمله متعلق به پایان‬
‫سوره قبلی است؛ در حالی‌که بسمله برای آغاز سورۀ بعدی است‪.‬‬
‫صورت‌های وصل آخر «أنفال» به ّاول «توبه»‪:‬‬
‫پ���س از پای���ان س���ورۀ أنف���ال‪ ،‬در ص���ورت ابت���دا ب���ه س���ورۀ توب���ه‪ ،‬یعن���ی‪( :‬ﰂ‬
‫ﰃﰄﰅﰆﰇﭑﭒﭓﭔ‪ )...‬به سه روش می‌توان عمل کرد‪:‬‬
‫‪ .1‬وصل آخر انفال به اول توبه‬
‫‪1‬‬
‫‪ .2‬سکت بین آن دو‬
‫‪ .3‬وقف بین آن دو‬
‫‪2‬‬

‫و در هر سه صورت‪ ،‬بسمله خوانده نمی‌شود‪.‬‬

‫ّ‬
‫‪ .1‬بدون تنفس‬
‫ّ‬
‫‪ .2‬همراه با تنفس‬

‫‪47‬‬ ‫ديوجت تامّدقم‬

 ‫شناخت «هاء ضمیر»‬
‫«ه���اء ضمی���ر» حرفی اس���ت ک���ه جایگزین اس���م می‌ش���ود و از تک���رار بی‌مورد‬
‫ً‬
‫جلوگیری می‌نماید‪ ،‬مثال می‌گوییم‪ :‬سعید به مسجد رفت‪ ،‬او در آنجا نماز خواند‪.‬‬
‫در زبان عربی نیز برای پرهیز از تکرار‪ ،‬از «هاء ضمیر» اس���تفاده می‌ش���ود که به‬
‫ش���کل (ه ـــ ـه) نوشته می‌ش���ود و به آن «هاء کنایه» نیز می‌گویند‪ ،‬مانند‪( :‬ﭧ‬
‫ﭨﭩﭪﭫﭬﭭﭮﭯ) (به یاد آور در قرآن‪ ،‬ابراهیم را؛ او فردی بسیار‬
‫جانب خدا) بود)‪( .‬مریم‪)41/‬‬ ‫راستگو و پیامبری (از‬
‫ّ‬
‫این ضمیر همیشه در آخر کلمه می‌آید و بر واحد مذکر غائب داللت دارد‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﯺ)‬ ‫(ﭩ) ـــ (ﭮ) ـــ (ﮌ) ـــ‬
‫هاءضمیر گاهیبه‌صورتکوتاهوگاهیبه‌صورتإشباع(کشیده)خواندهمی‌شود‪.‬‬
‫هاء کوتاه (عدم اشباع)‬
‫اگر حرف قبل و یا بعد از «هاء ضمیر» ساکن باشد‪ ،‬در این‌صورت‪ ،‬هاء ضمیر‬
‫به‌ص���ورت کس���ره و یا ّ‬
‫ضمـ���ۀ کوت���اه خوانده می‌ش���ود‪ ،‬مانن���د‪( :‬ﮜﮝﮞ) ـــ‬
‫(ﮩﮪ ﮫ)‬ ‫(ﮉﭙ) ـــ (ﮐﮑ) ـــ‬
‫ّ‬
‫مشدد باشد‪ ،‬در‬ ‫همچنین اگر دو طرف هاء ضمیر‪ ،‬ساکن و یا حرف بعد از آن‬
‫(ﯷﯸ)‬ ‫این حکم داخل است‪ ،‬مانند‪( :‬ﭻﭼ) ـــ‬
‫البت���ه به‌اس���تثنای (ﭯ ﭰ) (فرق���ان‪ )69/‬که با اش���باع و به‌صورت کش���یده‬
‫خوانده می‌شود‪.‬‬
‫اشباع هاء ضمیر‬
‫ّ‬
‫متحرک باش���د‪ ،‬حرکت «هاء» با اش���باع‬ ‫اگ���ر حرف قب���ل و بعد از «ه���اء ضمیر»‬
‫مدی» و اگر مکس���ور باشد «یای‬ ‫خوانده می‌ش���ود‪ ،‬یعنی اگر مضموم باش���د «واو ّ‬

‫مود لصف‬ ‫‪48‬‬

 ‫(ﰀ ﰁ)‬
‫ّ‬
‫مدی» در آخر آن اضافه می‌شود‪ ،‬مانند‪( :‬ﮘﮙ) ـــ‬
‫‪1‬‬
‫این نوع اشباع را «صله» نیز می‌گویند‪.‬‬
‫البته سه کلمه از این قاعده مستثنی هستند‪:‬‬
‫▪ (ﮓﮔ) (اعراف‪ 111/‬ـــ شعراء‪ )36/‬که هاء ضمیر در (ﮓ) با سکون است‪.‬‬
‫▪ (ﮔﮕ) (نمل‪ )28/‬این مورد نیز ساکن است‪.‬‬
‫▪ (ﮈﮉ) (زمر‪ )7/‬این مورد با ّ‬
‫ضمـۀ کوتاه است‪.‬‬

‫نکته‪1‬‬
‫«هاء ضمیر» در اصل مضموم است؛ ولی اگر قبل از آن «کسره» یا «یای ساکن»‬
‫واقع شود‪ ،‬هاء ضمیر به خاطر سهولت در اداء‪ ،‬مکسور خوانده می‌شود‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﮂ) ـــ (ﯡ)‪.‬‬
‫) (فتح‪)10/‬‬‫به‌استثنای (ﭧﭨ) (کهف‪ )63/‬و (ﭧﭨ‬
‫که طبق روایت حفص‪ ،‬این دو مورد با ّ‬
‫ضمه خوانده می‌شوند‪.‬‬
‫و کلمه (ﯿ) در سورۀ نور (آیه‪ )52/‬با کسره خوانده می‌شود‪.‬‬

‫نکته‪1‬‬
‫(ﭷ) ـــ (ﯡ)‬ ‫ح���رف «ه���اء» در آخ���ر کلماتی مث���ل‪ ( :‬ﯣ) ـــ (ﮇ) ــ���ـ‬
‫ضمیر نیست‪ ،‬بلکه جزو ذات و جوهر کلمه است و اشباع نمی‌شود‪.‬‬
‫به‌جز کلمۀ (ﭲ)‪ 2‬که با اش���باع خوانده می‌ش���ود‪ ،‬گرچه این «هاء» اصلی‬
‫بوده و با ذات کلمه همراه است‪.‬‬

‫‪ .1‬چنانچه پس از این هاء‪ ،‬همزه قطع قرار نگیرد به آن ّ‬

‫«مد صله صغری» می‌گویند و به مقدار مد طبیعی کش ��یده‬
‫«مد صله کبری» می‌گویند‪ ،‬مانند‪( :‬ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ)‪.‬‬ ‫می‌شود و اگر پس از این هاء همزه قطع قرار گیرد به آن ّ‬
‫مدهای منفصل قرار می‌گیرد‪.‬‬ ‫مد جزو ّ‬
‫این ّ‬

‫‪ .2‬در جاهای مختلف قرآن‪.‬‬

‫‪49‬‬ ‫ديوجت تامّدقم‬

 ‫َ‬
‫ساکنین‬
‫اجتماع ِ‬
‫اجتم��اع س��اکنین عبارت اس���ت از جمع ش���دن دو ح���رف س���اکن در دو کلمۀ‬
‫ساک َنین» نیز می‌گویند‪.‬‬
‫جداگانه‪ 1،‬که به این حالت « ِالتقای ِ‬
‫خواندن چنین کلماتی بس���یار مشکل اس���ت و برای رفع آن‪ ،‬باید حرف اول را‬
‫حرکت داده و یا حذف نماییم‪.‬‬
‫پس اگر س���اکن اول‪ ،‬ح���رف ّ‬
‫مد (الف ـــ واو ـــ یاء) باش���د‪ ،‬آن را حذف می‌کنیم‬
‫ً‬
‫(وصال) مانند‪( :‬ﮝﮞ) ـــ (ﯛﯜ) ـــ (ﯵﯶ)‪.‬‬
‫مد نباشد‪ ،‬آن را حرکت کسره می‌دهیم‪ ،‬مانند‪:‬‬ ‫و در صورتی که ساکن ّاول حرف ّ‬

‫(ﭔﭖﭗ) ـــ (ﮱ ﯓ) ـــ (ﰆﰇﰈ) ـــ (ﮩ‬

‫ﮪ) ـــ (ﭖ ﭘ) ـــ (ﯚﯜ)‪.‬‬
‫البته اگـــر ســاکن اول‪ ،‬مـــیم جمــع یا واو جمع باشـــد‪ ،‬آن را حرکــت ّ‬
‫ضــمه‬
‫مـــی‌دهــیـــــم‪ ،‬مـــانـــنــد‪( :‬ﮁ ﮂ) ـــ (ﮕ ﮖ) ـــ (ﮖ ﮗ) ـــ‬
‫(ﮚﮛﮜ) ـــ (ﯺﯻﯼﯽ)‪.‬‬
‫و اگر حرف (ﮣ) باشد‪ ،‬آن را حرکت فتحه می‌دهیم‪ ،‬مانند‪( :‬ﮩﰃ) ـــ (ﮩ‬
‫ﮪ) ـــ (ﯭﯮ)‪.‬‬

‫‪ .1‬چنانچه دو س���اکن در یک کلمه باش���ند‪ ،‬فقط در دو حالت درست و امکان پذیر است‪ .1 :‬حرف اول از حروف مد‬
‫مقطعات‪ ،‬مانند‪( :‬ﭬ) ‪ْ ( ،‬‬
‫عین)‪ .2 .‬ساکن دوم عارضی باشد‪ ،‬مانند‪:‬‬ ‫یا لین باشد‪ ،‬مانند‪( :‬دابه) ؛ یا در حروف ّ‬
‫َ ْْ‬ ‫َ‬ ‫المؤم ُن ْ‬ ‫َ‬
‫ون)‪( ،‬الق ْد ْر)‪ِ ( ،‬من األرض)‪.‬‬ ‫ین)‪ِ ُ ( ،‬‬
‫العل ِم ْ‬‫وقف بر (‬

‫مود لصف‬ ‫‪50‬‬

 ‫ّ‬
‫تلفظ صحیح حرکات‬
‫ضمه) در لهجۀ فصیح عربی نقش‬ ‫حرکات کوتاه (فتحه ـــ کس���ره ــ���ـ ّ‬
‫ِ‬ ‫ادای صحیح‬
‫ّ‬
‫بس���یار مهم���ی دارد‪ ،‬به‌طوری‌که تلف���ظ صحیح آنه���ا در رعایت بس���یاری از قواعد‬
‫ّ‬
‫تجویدی مؤثر است‪.‬‬
‫مدی» اس���ت‪ ،‬صدای کس���ره متمایل به «یای‬ ‫ص���دای فتحه متمایل به «الف ّ‬
‫ضمه متمایل به «واو ّ‬
‫مدی» است‪.‬‬ ‫ّ‬
‫مدی» و صدای ّ‬

‫به عبارت دیگر‪ ،‬اگر یک فتحه دو برابر ش���ود صدای «الف»‪ ،‬اگر یک کس���ره دو‬
‫برابر ش���ود ص���دای «یاء» و اگر ی���ک ّ‬
‫ضمه دو برابر ش���ود ص���دای «واو» را می‌دهد‪.‬‬
‫بنابراین یک فتحه نصف الف‪ ،‬یک کسره نصف یاء و یک ّ‬
‫ضمه نصف واو است‪.‬‬
‫کلمات ذیل را با ّ‬
‫توجه به قاعدۀ باال تمرین کنید‪:‬‬
‫ﯡ)‬ ‫(ﮩ(ﯩ) ـــ ﯶ ـــ‬
‫ﮑ)‬ ‫(ﮯ(ﭴ) ـــ ﭞ ـــ‬
‫ﯘ)‬
‫‪1‬‬
‫(ﮉ(ﮍ) ـــ ﭗ ـــ‬

‫الرحمان���ی َّ‬ ‫ّ‬

‫الله���ی َّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫الر ِحیم»‪ .‬یا کلمه‬ ‫ِ‬ ‫یس���می ِ‬
‫ِ‬ ‫‪ .1‬دق���ت ش���ود که تلفظ حرکت منجر به تولید حروف نش���ود‪ ،‬مانند‪«ِ :‬ب‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫(ﰉ) به صورت «ع ِ‬
‫الیهیم» تلفظ نش���ود‪ .‬در ادای صحیح حرکات نه افراط و زیاده‌روی انجام گیرد و نه تفریط و‬
‫سهل‌انگاری‪.‬‬

‫‪51‬‬ ‫ديوجت تامّدقم‬

‫فصل سوم‬

‫مخارج حروف‬
 ‫برای کسی‌که می‌خواهد قرآن کریم را تالوت کند و یا به زبان عربی صحبت نماید‪،‬‬
‫ّ‬
‫شناخت جایگاه تلفظ حروف و طریقۀ ادای آنها بسیار مهم و ضروری است‪ ،‬که این‬
‫امر مستلزم فراگیری صحیح و اصیل از اساتید باتجربه و متقن علم تجوید است‪.‬‬
‫حروف الفبای عربی ‪ 29‬تا هستند‪ 1‬که هر کدام برای خود‪ ،‬مخرج خاص و ّ‬
‫معینی‬
‫‪2‬‬
‫دارند و ادای صحیح حروف در گرو شناخت مخارج و صفات آن است‪.‬‬
‫ّ ّ‬
‫مخارج‪ ،‬جمع مخرج به‌معنای‪« :‬محل تلفظ حرف»‬
‫مخارج حروف بنابر قول مشهور هفده تا هستند‪ 3‬که در پنج قسمت اعضای‬
‫ّ‬
‫تکلم قرار دارند و آنها عبارتند از‪:‬‬
‫ّ‬
‫مقدار مخرج‬ ‫مواضع تکلم‬
‫دارای ‪ 1‬مخرج‬ ‫جوف‬ ‫‪1‬‬
‫دارای ‪ 3‬مخرج‬ ‫حلق‬ ‫‪2‬‬
‫دارای ‪ 10‬مخرج‬ ‫زبان‬ ‫‪3‬‬
‫دارای ‪ 2‬مخرج‬ ‫لب‌ها‬ ‫‪4‬‬
‫دارای ‪ 1‬مخرج‬ ‫خیشوم‬ ‫‪5‬‬

‫مدی است‪،‬‬ ‫مبرد نحوی‪ ،‬الفبای عربی را ‪ 28‬حرف می‌دانند‪ ،‬محل اختالف بر سر الف ّ‬ ‫‪ .1‬بعضی دیگر از علما‪ ،‬مانند ّ‬
‫ّ‬
‫م���دی را جزو حروف حس���اب می‌كنند معتقد به ‪ 29‬حرف و دس���ته‌ای كه الف م���دی را جزو حروف‬ ‫آنهای���ی ك���ه الف ّ‬
‫به‌شمار نمی‌آورند‪ ،‬الفبای عربی را ‪ 28‬حرف می‌دانند‪ ،‬چون معتقدند که الف همان همزه است و مستقال به شمار‬
‫نمی‌آید‪ .‬نیز باید دانست که حروف عربی از لحاظ نوشتاری ‪ 28‬حرف و از لحاظ گفتاری ‪ 29‬حرف هستند‪.‬‬
‫‪ .2‬هر حرف ار حروف عربی دارای چهار حالت است‪ :‬سکون‪ ،‬مفتوح‪ ،‬مضموم و مکسور‬
‫حرف س���اکن با برخورد دو عضو ادا می‌ش���ود و حروف مفتوح‪ ،‬مضموم و مکس���ور با جدا شدن و فاصله گرفتن دو‬
‫عضو انجام می‌گیرند و پس از آن صدای حرف ش���نیده می‌ش���ود‪.‬‬
‫‪ .3‬در م���ورد تع���داد مخ���ارج ح���روف س���ه ق���ول وج���ود دارد‪ :‬گروه���ی مانن���د س���یبویه‪ ،‬ابوعم���رو دان���ی و ش ��اطبی‬
‫معتقدن���د ک���ه مخ���ارج ح���روف ش���انزده ت���ا هس���تند و مخ���رج ج���وف نقش���ی ن���دارد‪ .‬گروه���ی مانن���د ف���راء و قط ��رب و‬
‫ابن‌کیس���ان برای���ن نظریه‌ان���د ک���ه مخ���ارج ح���روف چه���ارده ت���ا هس���تند‪ ،‬مخرج ج���وف وج���ود ن���دارد و هری ��ک از الم و‬
‫ّ‬
‫ن���ون و راء از ی���ک مخ���رج تلف���ظ می‌ش���وند‪ .‬گ���روه دیگ���ر از علم���ا مانن���د خلی���ل بن احم���د‪ ،‬ابن‌ج���زری و اکث ��ر نحویین‬
‫النش���ر ف���ی الق���راءات العش���ر‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪ 198‬و ‪.199‬‬ ‫و قاری���ان ب���ر ای���ن عقیده‌ان���د ک���ه مخارج ح���روف هفده ت���ا هس���تند‪ّ .‬‬

‫‪55‬‬ ‫فورح جراخم‬

 ‫مخارج حروف عربی دارای پنج قسمت اصلی می‌باشد‪:‬‬
‫‪ .5‬خیشوم‬ ‫‪ .4‬لب‬ ‫‪ .3‬زبان‬ ‫‪ .2‬حلق‬ ‫‪ .1‬جوف‬

‫جــوف‬
‫در لغت به معنای «میان‌تهی» ـــ «میان‌خالی»‬
‫و در اصطالح علم تجوید‪« :‬فضای درونی و خالی حلق و دهان را می‌گویند که از‬
‫انتهای حلق شروع شده و تا خروجی دهان ادامه دارد»‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫این موضع فقط یک مخرج دارد که از آن «حروف سه‌گانۀ ّ‬

‫مدی» ادا می‌شوند‪:‬‬
‫ّ‬
‫‪ .1‬الف مدی؛‪ 2‬مانند‪( :‬ﮎ ـــ ﭞ ـــ ﯙ)‬

‫ﮡ)‬ ‫‪ .2‬واو ساکن ماقبل مضموم؛ مانند‪( :‬ﭨ ـــ ﯤ ـــ‬

‫‪3‬‬
‫ﯞ)‬ ‫‪ .3‬یای ساکن ماقبل مکسور؛ مانند‪( :‬ﯮ ـــ ﭻ ـــ‬
‫ّ‬
‫‪ .1‬در تلفظ حروف جوفی‪ ،‬تارهای صوتی نیز به ارتعاش درمی‌آیند‪.‬‬
‫ّ‬
‫تلفظ واو ّ‬ ‫مدی‪« ،‬الف» اس���ت و دو حرف « واو و یای ّ‬
‫‪ .2‬اص���ل در ح���روف ّ‬
‫مدی‪ ،‬لب‌ها و در‬ ‫مدی » فر ِع آنند‪ ،‬زی���را در‬
‫ّ‬
‫تلفظ یای ّ‬
‫مدی‪ ،‬وسط زبان دخالت ضعیفی دارد‪ّ ،‬اما در هنگام ادای «الف» هیچ عضوی دخیل نیست بلكه هوا به‬
‫مدی همیش ��ه س ��اكن بوده‬ ‫راحتی از گذرگاه بین زبان و كام باال به بیرون جریان می‌یابد‪ .‬الزم به ذكر اس���ت كه الف ّ‬
‫و ماقبلش همواره مفتوح است‪.‬‬
‫ّ‬ ‫دقت ش���ود حرف واو ّ‬ ‫ّ‬
‫مدی به صورت مجهول و یا مانند «‪ »O‬انگلیس���ی (کش���یده) تلفظ نش ��ود؛ همچنین یاء‬ ‫‪.3‬‬

‫موس لصف‬ ‫‪56‬‬

 ‫این س���ه حرف را «حروف َجوف��ی» یا «حروف ّ‬
‫مدی» و یا «صداهای کش��یده» نیز‬
‫‪1‬‬
‫می‌گویند‪.‬‬

‫ّ‬
‫نکته‪1‬‬
‫متکی به ج���زء خاصی نیس���ت و ب���ه عضو ّ‬
‫معین���ی مربوط‬ ‫چ���ون ای���ن مخ���رج‪،‬‬
‫نمی‌شود به آن «مخرج ّ‬
‫مقدر» می‌گویند‪ ،‬چون فضای طوالنی را در برمی‌گیرد؛ و تا‬
‫ّ‬
‫زمانی‌که صوت جریان دارد‪ ،‬صدای حرف نیز ادامه دارد؛ ّاما بقیه مخارج‪« ،‬محقق»‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫هس���تند‪ ،‬بدین‌معنا که محل مخصوصی برای تلفظ و خروج حرف دارند و متکی‬
‫ّ‬ ‫به جایگاه ّ‬
‫خاصی هستند‪ ،‬مانند‪ :‬حرف «ب» که متکی به لب‌ها و حرف «راء» که از‬
‫‪2‬‬
‫برخورد سر زبان با کام باال ادا می‌شود‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫حــلـق‬
‫ّ‬
‫حلق دارای سه مخرج است و از هر مخرج‪ ،‬دو حرف تلفظ می‌شود‪:‬‬
‫‪ .1‬انتهای حلق‪4‬؛ (نزدیک به سینه و باالتر از حنجره) و از آنجا دو حرف «ء ـــ هـ»‬
‫‪5‬‬
‫ادا می‌شود‪.‬‬
‫«همزه» با سختی و ّ‬
‫شدت‪ ،‬بدون کشش؛ و «هاء» با نرمی و رخوت‪ ،‬همراه‬
‫با کشش ادا می‌شود‪ 6:‬مانند‪:‬‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫مدی مشابه یای مجهول یا مانند «‪ » E‬انگلیسی (کشیده) ادا نشود که قطعا اشتباه است‪.‬‬
‫‪ .1‬به این س���ه حرف «حروف هوایی» نیز گفته می‌ش���ود‪ ،‬به این معنا که صدای این حروف به هوا خاتمه می‌یابند‪.‬‬
‫مدی صدا به یکباره قطع شود و یا صدای همزه شنیده شود که اشتباه است‪.‬‬ ‫پس نباید در پایان حروف ّ‬

‫‪ .2‬احکام قراءة القرآن الکریم‪ ،‬حصری ص ‪50‬‬

‫ّ‬
‫‪.3‬مجراییاستبینحنجرهودهان که آنرادر زبانفارسی«گلو»می‌گویندوششحرفاز حروفعربیبه آنتعلقدارد‪.‬‬
‫‪ .4‬در زبان عربی به آن «أقصی الحلق» می‌گویند به معنای «دورترین ناحیه حلق به دهان»‪.‬‬
‫‪ .5‬آواشناسان و دانشمندان فیزیک صوت‪ ،‬دو حرف همزه و هاء را حنجری می‌دانند و معتقدند که این دو حرف‬
‫از حنجره تولید می‌شوند‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .6‬الزم به ذكر اس���ت‪ ،‬در مبحث مخارج حروف‪ ،‬پس از بیان محل تلفظ حرف‪ ،‬به جهت تش���ریح بیشتر آنها اشاره‬

‫‪57‬‬ ‫فورح جراخم‬

 ‫( ﯦ) ـــ ( ﯠ) ـــ ( ﭪ)‬

‫(ﭧ ) ـــ ( ﭹ) ـــ ( ﰊ)‪.‬‬

‫‪ .2‬وسط حلق؛ از اینجا دو حرف «ع ـــ ح» ادا می‌شود‪.‬‬
‫«ع» با نرمی و کش���ش‪ ،‬همراه با ارتعاش تارهای صوتی‪ ،1‬و «ح» با گرفتگی و‬
‫تنگیدیوارۀحلقهمراهبا کشش‪،‬بدونارتعاشتارهایصوتیادامی‌شود‪:‬‬
‫(ﮜ) ـــ (ﭿ) ـــ (ﭡ)‬

‫(ﯡ) ـــ (ﭑ) ـــ (ﮊ)‬

‫ّ‬
‫‪ .3‬ابت��دای حل��ق؛‪( 2‬نزدیک ب���ه ده���ان) از این مکان دو ح���رف «غ ــ���ـ خ» تلفظ‬
‫می‌شود‪.‬‬
‫«غ» با نرمی و بلندی و «خ» با خراش و پستی ادا می‌شود‪ ،‬و هر دو با درشتی‬
‫و کشش همراهند‪ 3،‬مانند‪:‬‬
‫(ﭯ ﭰ) ـــ (ﯦﯧ) ـــ (ﮘ)‬

‫(ﭸ) ـــ (ﯝ) ـــ (ﮡ)‬

‫حروف حلقی در این شعر جمع شده‌اند‪:‬‬

‫حرف حـلقی شش بـود ای نور َعین همزه‌هـا و حـا و خــا و عـیـن و غـیـن‬

‫به چند صفت از صفات اصلی حروف خواهد شد‪ ،‬تا قاری قرآن در بخش تمرینات عملی به صفات اختصاصی هر‬
‫ّ‬
‫حرف و كیفیت تلفظ آن پی ببرد‪.‬‬
‫‪ .1‬تاره���ای صوتی ش���امل دو پرده لعاب‌مانندی هس���تند که به ص���ورت افقی در حنجره قرار دارن ��د‪ .‬خود حنجره در‬
‫پایین حلق قرار دارد‪ .‬تارهای صوتی در زمان دم‪ ،‬باز ش���ده و در بازدم بنابر نیاز به ارتعاش در می‌آیند که نتیجه آن‬
‫تولید صداست‪.‬‬
‫‪ .2‬در زبان عربی آن را «أدنی الحلق» گویند‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ .3‬در تلف���ظ «غین» تارهای صوتی به ارتعاش درآم���ده و در تلفظ حرف «خاء» به علت وجود صفت همس‪ ،‬تارهای‬
‫صوت���ی به ارتعاش درنمی‌آیند‪ .‬گرچه نزد علمای تجوید و آواشناس���ان اخت�ل�اف اندکی در مورد مخرج این دو حرف‬
‫وجود دارد‪ ،‬رجوع شود به کتاب «االصوات اللغویة» دکتر ابراهیم انیس‪.‬‬

‫موس لصف‬ ‫‪58‬‬

 ‫زبــان‬
‫ّ‬
‫زبان‪ ،‬وس���یع‌ترین موضع دس���تگاه تکلم اس���ت که به چهار قسمت تقسیم‬
‫می‌شود‪ :‬ریش ‌ۀ زبان ـــ وسط زبان ـــ کنار ‌ۀ زبان ـــ سر زبان‪.‬‬

‫ریش ‌ۀ زبان‬
‫‪1‬‬

‫دارای دو مخرج است‪:‬‬

‫ّ‬
‫مخرج «ق»‪ :‬قسمت ریش ‌ۀ زبان باال رفته و با زبان کوچک (یعنی لهات) متصل‬
‫شدت از هم جدا شود‪( .‬ﮎ) ـــ (ﯾ) ـــ (ﮊ)‪.‬‬ ‫شود و با ّ‬

‫نرم���کام‪ 2‬باال‬
‫ِ‬ ‫مخرج «ک»‪ :‬قس���مت ریش���ۀ زبان کم���ی جلو‌تر از مخ���رج «ق»‪ ،‬با‬
‫ّ‬
‫متصل شده و سپس رها شود‪.‬‬
‫(ﭭ) ـــ (ﯦﯧ) ـــ (ﭱ)‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫دو حرف «ق ـــ ک» را «لهاتی» یا «ل َه ِوی» می‌نامند؛ زیرا این دو حرف از کنار لهات‬
‫که همان زبان کوچک است‪ ،‬ادا می‌شوند‪.‬‬

‫ّ‬
‫‪ .1‬در زبان عربی به آن «أقصی اللسان» می‌گویند‪.‬‬
‫‪ .2‬قسمت انتهایی سقف دهان را می‌گویند که به زبان کوچک ختم می‌شود‪.‬‬

‫‪59‬‬ ‫فورح جراخم‬

 ‫وسط زبان‬
‫در نتیج ‌ۀ باال رفتن وسط زبان به قسمت کام باال (و تماس با سخت‌کام) سه‬
‫حرف «ج ـــ ش ـــ ی» ادا می‌شوند‪.‬‬
‫حرف «ج» با انسداد و قطع صوت‬
‫حرف «ش» با کشش و پخش صوت‬
‫و حرف «ی» ـــ غیر ّ‬
‫مدی‪ 1‬ـــ با جریان کمتر صوت همراه با نرمی ادا می‌شود‪:‬‬
‫(ﮩ) ـــ (ﮒ) ـــ ( هَب ْ‬
‫یج‬
‫)‬ ‫ِ‬
‫ُ ْ‬
‫(ﮯ) ـــ (ﭑ) ـــ (املَنفوش)‬
‫(ﭞﭟ) ـــ (ﮁﮂ) ـــ ( َ‬
‫الغ ْـّ‬
‫ی)‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫به سه حرف (ج ش ی)‪« ،‬حروف شجری» می‌گویند‪« ،‬شجر»‪ 2‬به‌معنای شکاف‬
‫‪3‬‬
‫سقف دهان‪.‬‬
‫ِ‬ ‫و فرو رفتگی‬
‫‪4‬‬
‫کنارۀ زبان‬
‫قس���مت کنارۀ زبان از چپ یا راس���ت به موازی خود با دندان‌های اضراس باال‬
‫ّ‬
‫اتصال داشته باشد‪ ،‬حرف «ض» ادا می‌شود‪ ،‬البته از جانب چپ راحت‌تر و از هر‬
‫‪5‬‬
‫دو طرف هم‌زمان دشوار است‪.‬‬
‫حرف «ض» سخت‌ترین حرف زبان عربی است و مردم به شیوه‌های مختلف‬
‫متحرک (مفتوح ـــ مضموم ـــ مکس���ور ) و یاء س���اکن ماقبل مفتوح می‌باش ��د‪ّ .‬‬
‫النش���ر فی‬ ‫ّ‬ ‫‪ .1‬م���راد از غی���ر ّ‬
‫مدی‪ ،‬یاء‬
‫القراءات العشر‪ ،‬ابن‌جزری‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪.200‬‬
‫‪ .2‬در ق���رآن کری���م نیز «ش���جر» در آی���ه (ﯜﯝﯞﯟ ﯠﯡﯢﯣﯤ) (نس���اء‪ )65/‬معنای‬
‫شکاف و اختالف را می‌دهد‪.‬‬
‫‪ .3‬در آواشناسی فارسی این سه حرف را «کامی» نام گذاشته‌اند‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .4‬در زبان عربی به آن «حافة اللسان» می‌گویند‪.‬‬
‫‪ّ .5‬‬
‫النشر فی القراءات العشر‪ ،‬ابن‌جزری‪ ،‬ص ‪.200‬‬

‫موس لصف‬ ‫‪60‬‬

 ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫آن‌را ادا می‌کنن���د و بس���یاری در تلف���ظ آن س���رگردانند‪ّ ،‬ام���ا باید دانس���ت که تلفظ‬
‫ّ‬
‫صحی���ح حرف «ض���اد» از اتصال کنارۀ زبان با دندان‌های قس���مت داخلی اضراس‬
‫باال است و با صفت استطالت همراه است‪.‬‬
‫ّ‬
‫نبای���د این ح���رف به صورت دال مفخم و یا از مخرج حرف ظاء ادا ش���ود؛ چون‬
‫ً‬
‫قطعا اشتباه است‪.‬‬
‫متخصصین این علم فرا گرفت‪.‬‬‫ّ‬ ‫فن و‬‫این حرف را باید به‌صورت عملی از اهل ّ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫مثال‪( :‬ﮊ) ـــ (ﮘ ﮎ) ـــ ( يِف األرض)‬

‫اسامی دندان ها‬

‫اینک الزم است با اسامی دندان‌ها که نقش ّ‬
‫مهمی در ادای حروف دارند‪ ،‬آشنا‬
‫شویم‪.‬‬
‫هر انسان به‌طور طبیعی دارای ‪ 32‬دندان است‪ ،‬که شانزده‌تای آنها در ّ‬
‫فک باال‬
‫و شانزده تای دیگر در ّ‬
‫فک پایین قرار دارند‪.‬‬
‫این دندان‌ها به شش دسته تقسیم می‌شوند‪:‬‬
‫‪« .1‬ثــنایــا» ـــ چهار عدد هس���تند (دو باال و دو پایین) و در قسمت جلو قرار‬
‫دارند‪.‬‬
‫‪« .2‬رباعیات» ـــ چهار عدد (دو باال و دو پایین) که در کنار ثنایا قرار دارند‪.‬‬
‫در زب���ان فارس���ی ب���ه دندان‌ه���ای ثنای���ا و رباعی���ات «دندان‌های پیش���ین»‬
‫می‌گویند‪.‬‬
‫‪« .3‬انی��اب» ـــ چهار عدد (دو باال و دو پایی���ن) که در کنار رباعیات قرار دارند و‬
‫نوک‌تیز هستند‪.‬‬
‫در زبان فارسی به آنها «دندان‌های نیش» می‌گویند‪.‬‬

‫‪61‬‬ ‫فورح جراخم‬

 ‫‪« .4‬ضواحک» ـــ چهار عدد (دو باال و دو پایین) که در کنار انیاب قرار دارند‪.‬‬
‫در زبان فارسی به آنها «آسیای کوچک» می‌گویند‪.‬‬
‫‪« .5‬طواحن» ـــ دوازده عدد (شش باال و شش پایین) که سه به سه در کنار‬
‫ضواحک قرار دارند‪.‬‬
‫در زبان فارسی به آنها «آسیای بزرگ» می‌گویند‪.‬‬
‫‪« .6‬نواجذ» ـــ چهار عدد (دو باال و دو پایین) که در ردیف آخر قرار دارند‪.‬‬
‫به این دندان‌ها در زبان فارسی «دندان‌های عقل» می‌گویند‪.‬‬
‫مجموعه دندان‌های ضواحک‪ ،‬طواحن و نواجذ را «أضراس» می‌نامند و تعداد‬
‫آنها بیست‌تا است‪.‬‬
‫«ضرس���ی» و چون از‬
‫چون حرف «ض» با دندان‌های اضراس ارتباط دارد‪ ،‬به آن ِ‬
‫ّ‬
‫کناره زبان ادا می‌شود به آن «حافی» می‌گویند‪.‬‬

‫نمای دندان‌ها‬

‫سر زبان‬
‫‪1‬‬

‫این بخش از زبان شامل شش مخرج (از مخرج نهم تا چهاردهم) است‪.‬‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ .1‬در زبان عربی به آن «طرف اللسان» یا «رأس اللسان» می‌گویند‪.‬‬

‫موس لصف‬ ‫‪62‬‬

 ‫ّ‬
‫مخرج اول‪ :‬نوک زبان و دو طرف آن‪ 1‬با قس���مت برآمدگی لثۀ ثنایای باال تماس‬
‫ّ‬
‫داشته و با کشش ِنسبی همراه باشد که محل خروج حرف «ل» است‪ ( :‬ﮟ)‬
‫َْ ُ ْ‬
‫ـــ ( ﮁ ) ـــ (مأکول)‪.‬‬
‫ّ‬
‫در بعض���ی از کتاب‌ه���ای تجوی���د‪ ،‬مخ���رج «ل» را از اتصال کنارۀ جل���وی زبان (از‬
‫ّ‬
‫راس���ت یا چپ) با لثۀ دندان‌های ضاحک‪ ،‬ناب‪ ،‬رباعی و ثنایا علیا نوش���ته‌اند‪ 2.‬که‬
‫هر دو تعریف بیانگر همان یک مخرج است‪.‬‬
‫‪3‬‬

‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫مخ��رج ّ‬

‫دوم‪ :‬ن���وک زب���ان ب���ا لثـۀ باال کم���ی جلوتر از مخ���رج «الم» متصل ش���ود‪،‬‬
‫ّ‬
‫طوری‌که راه عبور هوا از دهان مسدود و در نتیجه‪ ،‬صدا از بینی خارج‌شود؛ محل‬
‫خروج حرف «ن» است‪ ( :‬ﮍ) ـــ ( ﭹ) ـــ ( ﭨ)‪.‬‬

‫ّ‬
‫نکته‪1‬‬
‫‪4‬‬
‫مشدد است‪.‬‬‫ّ‬ ‫ساکن اظهار شده و‬ ‫نون‬ ‫و‬ ‫ک‬ ‫ّ‬
‫متحر‬ ‫نون‬ ‫به‬ ‫ق‬ ‫متعل‬ ‫این مخرج‬
‫ِ‬
‫ّ‬ ‫مخرج ّ‬
‫س��وم‪ :‬در نزدیکی مخرج «ن» قرار دارد‪ ،‬یعنی س���ر زبان با لثۀ باال مماس‬
‫ّ‬ ‫ش���ده و ً‬
‫فورا جدا شود و پش���ت زبان‪ 5‬نیز در تلفظ آن دخالت دارد؛ جایگاه تولید‬
‫حرف «ر» است‪(:‬ﯳ) ـــ (ﮭ) ـــ (ﯰ)‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫سه حرف (ل ن ر ) را حروف «ذلقی» یا «ذولقی» می‌نامند‪ .‬ذلق‪ :‬تیزی نوک زبان‬
‫‪6‬‬
‫را می‌گویند‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ .1‬عالمه ابن‌جزری مخرج حرف الم را ادنای حافه می‌داند‪ ،‬یعنی دو طرف سر زبان در مقابل خود به کام باال متصل‬
‫َ ّ‬
‫الال ُم أدناها ل ُم َنتهاها» ّ‬
‫(مقدمه‪ ،‬بیت ‪)14‬‬ ‫ِ‬ ‫شود‪ ،‬قوله‪« :‬و‬
‫النشر فی القراءات العشر‪ ،‬ابن‌جزری‪ ،‬ص ‪.200‬‬ ‫‪ّ .2‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫الم مرقق فقط سر زبان نقش دارد و در تلفظ الم مفخم عالوه بر آن‪ ،‬دو طرف زبان نیز‬
‫ِ‬ ‫‪ .3‬با این تفصیل که در تلفظ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫به لثه باال متصل و ریشه زبان به علت تفخیم مرتفع می‌گردد‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .4‬زیرا نون اخفا شده و مدغم به ادغام ناقص صرفا از خیشوم ادا می‌شود‪.‬‬
‫‪ .5‬مراد از پشت زبان بخشی است که به سر زبان نزدیک است‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .6‬به این سه حرف «طرفی» نیز می‌گویند‪ .‬طرف اللسان یعنی سر زبان‬

‫‪63‬‬ ‫فورح جراخم‬

‫بس���یاری از علما به‌خاطر نزدیک بودن جایگاه خروج این س���ه حرف‪ ،‬آنها را به‬
‫منزلۀ یک مخرج حساب کرده‌اند‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫مخرج چهارم‪ :‬قسمت جلوی زبان (سر زبان) با لثۀ دندان‌های باال متصل شده‬
‫ّ‬
‫و کناره‌های زبان هوا را حبس نموده و سپس رها کند‪ ،‬محل خروج سه حرف «ط‬
‫د ت» می‌باشد‪.‬‬
‫حرف «ط» درشت و ُپرحجم‬
‫حرف «ت» باریک و کم‌حجم‪ ،‬در عین حال با پستی و ضعف‬
‫و حرف «د» نیز باریک‪ ،‬ولی با بلندی و ّ‬
‫قوت ادا می‌شود‪.‬‬
‫(ﮦ) ـــ (ﭒ) ـــ (ﭲ)‬

‫(ﭸ) ـــ (ﭿ) ـــ (ﯕ)‬

‫(ﮇ) ـــ (ﭑ) ـــ (ﭓ)‪.‬‬

‫طعی» می‌گویند و ِنطع به‌معنای خطوط برجسته‬

‫سه حرف (ط ت د) را حروف « ِن ِ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫لثه‌های جلو؛ محلی که جایگاه تلفظ این حروف است‪.‬‬
‫مخرج پنجم‪ :‬نوک زبان به طرف ثنایای سفلی مایل باشد‪ 2‬و هوا با فشار از بین‬
‫ّ ّ‬
‫ثنایا علیا و سفلی به بیرون رانده شود‪ .‬محل تلفظ سه حرف «ص س ز» است‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫حرف «ص» از درشتی و غلظت برخوردار است‪.‬‬
‫حرف «س» باریک و کم‌حجم همراه با پستی و ضعف‬
‫و حرف «ز» نیز باریک همراه با بلندی و ّ‬
‫قوت ادا می‌شود‪.‬‬

‫فراء‪ ،‬قطرب و ابن‌كیسان بر این نظریه‌اند‪.‬‬‫‪ .1‬دانشمندانی همچون ّ‬

‫ّ‬
‫‪ .2‬بدین‌صورت که س���طح جلوی زبان با لثه باال تماس پیدا کند و نوک زبان به س���مت ثنایای پایین باش ��د و هوا از‬
‫ّ‬ ‫سایش به‌وجود آمده ّ‬
‫توسط زبان و لثه باال از بین دندان‌های ثنایا علیا و سفلی به بیرون رانده شود‪.‬‬
‫مفخم‪ ،‬لب‌ها نقشی ندارند‪ ،‬مگر اینکه دارای حرکت ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ضمه باشند‪.‬‬ ‫‪ .3‬در تلفظ حروف‬

‫موس لصف‬ ‫‪64‬‬

 ‫(ﯬ) ـــ (ﮩ) ـــ (ﯙ)‬

‫(ﮋ) ـــ (ﯰ) ـــ (ﮃ)‬

‫(ﯜ) ـــ (ﮱ) ـــ (ﭥ)‪.‬‬

‫ّ‬ ‫َ‬
‫سه حرف (ص ـــ س ـــ ز ) را حروف «ا َسلی» می‌گویند‪ ،‬زیرا سر زبان در تلفظ این‬
‫حروف دخالت دارد‪.‬‬
‫این سه حرف به حروف «صفیر» نیز معروف‌اند‪ ،‬چون صدایی مشابه با سوت‬
‫از آن‌ها تولید شده و به گوش می‌رسد‪.‬‬
‫ّ‬
‫مخرج شش��م‪ :‬نوک زبان با نرمی به دندان‌های ثنایای باال متصل شده و هوا از‬
‫ّ‬
‫تنگ ایجاد شده بین آنها عبور کند‪ .‬جایگاه تلفظ سه حرف «ظ ـــ ذ ـــ ث»‬
‫فاصلۀ ِ‬
‫است‪.‬‬
‫حرف «ظ» درشت و پرحجم‬
‫حرف «ذ» باریک و کم‌حجم‪ ،‬همراه با ارتعاش تارهای صوتی‬
‫و حرف «ث» نیز باریک ولی بدون ارتعاش تارهای صوتی و از دمیدگی بیشتری‬
‫برخوردار است‪.‬‬
‫ْ‬
‫)‬ ‫(ﯥ) ـــ ( ﮋ) ـــ ( حَ ْمفُوظ‬
‫جَ ُ ْ‬
‫(ﮌ) ـــ ( ﯤ) ـــ (مذوذ )‬

‫ُ ْ‬
‫(ﮧ) ـــ ( ﭚ ) ـــ ( امل َ ْبثوث )‪.‬‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫این س���ه حرف را « ِلثوی» نامیده‌اند‪ ،‬زیرا مخرج آن‌ها با لثه‌ها نزدیک اس���ت و‬
‫ً‬
‫در مجاورت آن‌ها قرار دارند‪ 1،‬هر چند سر زبان مستقیما با آنها برخورد نمی‌کند‪.‬‬

‫‪ .1‬البرهان فی تجویدالقرآن‪ ،‬قمحاوی‪ ،‬ص ‪.25‬‬

‫‪65‬‬ ‫فورح جراخم‬

 ‫لب ها‬
‫لب‌ها جایگاه دو مخرج از مخارج حروف هستند‪.‬‬
‫مخرج اول‪ :‬قسمت درونی لب پایین با نرمی بر لبۀ دندان‌های ثنایای باال قرار‬
‫گیرد و هوا با فشار از بین آن‌ها به بیرون رانده شود که در نتیجه حرف «ف»‬
‫تولید می‌شود‪.‬‬
‫ْ‬
‫(ﭽ) ـــ (ﯺ) ـــ ( َو َّ‬
‫الصیف)‪.‬‬
‫مخرج ّ‬
‫دوم‪ :‬با کمک هر دو لب‪ ،‬سه حرف «ب ـــ م ـــ و» ادا می‌شوند‪.‬‬
‫ّ‬
‫حرف «ب» با متصل شدن و روی هم قرار گرفتن دو لب ادا شده و صدای آن‬
‫پس از جدا شدن لب‌ها از راه دهان خارج می‌شود‪.‬‬
‫رَ‬
‫(ﯭ) ـــ (ﯙﯚﯛ) ـــ ( ق ْ‬
‫یب )‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ح���رف «م» ب���ا متصل ش���دن دو لب تلفظ ش���ده و در عین حال‪ ،‬ه���وا از طریق‬
‫دهان مسدود و در نتیجه صدا از راه بینی خارج می‌شود‪.‬‬
‫َ‬
‫(ﭞ) ـــ (ﯩ) ـــ ( ِم َن الغ ّم )‪.‬‬
‫مدی) در نتیج ‌ۀ جمع‌ش���دن و غنچه‌ش���دن لب‌ه���ا با نرمی ادا‬ ‫ح���رف «و» (غیر ّ‬
‫ّ‬ ‫می‌شود؛ و نباید با ّ‬
‫شدت و یا از مخرج «ف» (همانند واو فارسی) تلفظ شود‪.‬‬
‫(ﮪ) ـــ (ﮦ) ـــ (ﮇﮈ)‪.‬‬
‫ّ‬
‫چهار حرف «ف ـــ ب ـــ م ـــ و» به‌جهت کمک لب‌ها در هنگام تلفظ‪ ،‬به «حروف‬
‫َ َ‬
‫شفوی»‪ 1‬معروف هستند‪.‬‬

‫‪ .1‬شفه به معنای «لب»‪.‬‬

‫موس لصف‬ ‫‪66‬‬

 ‫خیشوم‬
‫ّ‬
‫آخرین مخرج‪ ،‬متعلق به خیشوم است‪.‬‬
‫ّ‬
‫فضای بینی را «خیشوم» و صدایی که از آن خارج می‌شود «غنه» نام دارد‪.‬‬
‫ّ‬
‫غن���ه مخص���وص دو ح���رف میم و نون اس���ت‪ .‬ص���دای این دو ح���رف از طریق‬
‫خیشوم خارج می‌شود‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫بعضی از علما معتقدند‪ :‬مراد از ّ‬

‫غنه در این مخرج‪ ،‬اخفای نون ساکن و تنوین‬
‫در پان���زده حرف و ادغام ناقص در دو حرف «ی» و «و» می‌باش���د‪ ،‬مانند‪(:‬ﭨ) ـــ‬
‫ّ‬
‫(ﭿﮀ) ــ���ـ (ﮨﮩ) ــ���ـ (ﯚ ﯛ) ــ���ـ (ﭭﭮﭯﭰﭱﭲ)؛ دق���ت‬
‫نمایی���د در مثال‌ه���ای مذکور‪ ،‬حرف نون از مخرج خود (س���ر زبان) ادا نمی‌ش���ود‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫بلکه از خیشوم قابل اجراست‪.‬‬
‫فایده‬
‫باید دانس���ت ک���ه ازمیان ‪ 28‬حرف عربی فقط صدای دو ح���رف «م ـــ ن» از بینی‬
‫ساکن اظهار‬ ‫‌مدت باشد‪ ،‬مانند‪:‬‬ ‫خارج می‌شود‪ ،‬مساوی است که ّ‬
‫غنـۀ آنها کوتاه ّ‬
‫ِ‬
‫متحرک‪ ،‬چون‪( :‬ﯘﯙ) ـــ (ﭯ) ـــ (ﮣﮤ)؛ و یا به اندازۀ‬ ‫ّ‬ ‫ش���ده و‬
‫ّ‬
‫مش���دد‪ ،‬کلیه اخفاءات‪ ،‬ادغام نون در‬ ‫دو حرکت مکث ش���ود‪ ،‬مانند‪ :‬میم و نون‬
‫ح���روف «یم���ون» و اقالب؛ چون‪( :‬ﮝ) ـــ (ﯨ) ــ���ـ (ﭕﭖ) ـــ (ﭿﮀ) ـــ‬
‫(ﮰﮱ) ـــ (ﮆﮇ) ـــ (ﭓﭔ)‪.‬‬

‫‪ .1‬پ���س باید دانس���ت که ح���رف میم و نون هر کدام دارای دو مخرج هس���تند‪ ،‬مخرج می���م از لب‌ها و صدای آن به‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ص���ورت ّ‬
‫غنه از خیش���وم خارج می‌ش���ود؛ مخرج نون از اتصال س���ر زبان ب���ا لثه دندان‌های باالس���ت و صدای آن به‬
‫غنه از خیشوم خارج می‌شود‪.‬‬ ‫صورت ّ‬

‫‪ .2‬االصوات اللغویة‪ ،‬دکتر ابراهیم انیس‪ ،‬ص ‪.67‬‬

‫‪67‬‬ ‫فورح جراخم‬

 ‫نکته‪1‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫به‌علت ش���باهت و هم‌مخرج بودن بس���یاری از حروف عربی و فارس���ی‪ ،‬تلفظ‬
‫بعضی از حروف‪ ،‬مانند‪« :‬ث ـــ ح ـــ ذ ـــ ص ـــ ض ـــ ط ـــ ظ ـــ ع ـــ غ ـــ (ق) ـــ و» تفاوت‬
‫زیادی با فارسی دارند که در یادگیری دقیق آنها باید بیشتر تمرین و تالش نمود‪.‬‬
‫جدول مخارج حروف‬
‫ّ‬
‫القاب حروف‬ ‫حروف‬ ‫ردیف مخرج‬ ‫تعداد مخارج‬ ‫مواضع تکلم‬
‫حروف ّ‬
‫مدی‬ ‫الف ـــ واو ـــ یاء‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ 1‬مخرج‬ ‫جوف‬
‫ء ـــ هـ‬ ‫‪2‬‬
‫حروف حلقی‬ ‫ع ـــ ح‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ 3‬مخرج‬ ‫حلق‬
‫غ ـــ خ‬ ‫‪4‬‬
‫َ‬
‫حروف لهاتی‬ ‫ق‬ ‫‪5‬‬
‫َ‬
‫یا ل َهوی‬ ‫ک‬ ‫‪6‬‬
‫حروف شجری‬ ‫ج ـــ ش ـــ ی‬ ‫‪7‬‬
‫حرف ِضرسی‬ ‫ض‬ ‫‪8‬‬
‫ل‬ ‫‪9‬‬
‫‪ 10‬مخرج‬ ‫زبان‬
‫َ‬ ‫ن‬ ‫‪10‬‬
‫حروف ذلقی‬
‫ر‬ ‫‪11‬‬
‫حروف ِنطعی‬ ‫ط ـــ د ـــ ت‬ ‫‪12‬‬
‫حروف َأسلی‬ ‫ص ـــ س ـــ ز‬ ‫‪13‬‬
‫حروف ِلثوی‬ ‫ظ ـــ ذ ـــ ث‬ ‫‪14‬‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫‪15‬‬
‫حروف شفوی‬ ‫‪ 2‬مخرج‬ ‫لب‌ها‬
‫ب ـــ م ـــ و‬ ‫‪16‬‬
‫حروف ّ‬
‫غنه‬ ‫غنه‬‫ّ‬ ‫‪17‬‬ ‫‪ 1‬مخرج‬ ‫خیشوم‬

‫موس لصف‬ ‫‪68‬‬

‫فصل چهارم‬

‫صفات حروف‬
 ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫تلفظ حروف را «مخرج» و ّ‬
‫کیفیت تلفظ حروف را «صفت» می‌نامند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫جایگاه‬
‫شناخت صفات حروف یکی از مباحث مهم و کلیدی تجوید است و قسمت‬
‫عمده‌ای از این علم را تشکیل می‌دهد‪ ،‬زیرا در آن از چگونگی تولید حروف و علل‬
‫تفاوت صداهای حروف بحث می‌شود‪.‬‬
‫کار صفات‪ ،‬متمایز نمودن و جدا کردن حروف از یکدیگر است‪ ،‬به‌ویژه حروفی‬
‫قوت و ضعف حروف به‌وسیله صفات‬ ‫که در مخرج با هم مشترک‌اند؛ همچنین ّ‬
‫تشخیص داده می‌شود؛ لذا بکارگیری صحیح آنها در تلفظ حروف‪ ،‬باعث زیبایی‬
‫‪2‬‬
‫و تحسین ادا و رونق تالوت خواهد شد‪.‬‬
‫ه���ر حرف‪ ،‬صف���ات ویژه و الزمه‌ای ب���رای خود دارد ک���ه در صورت حذف صفت‬
‫ّ‬
‫الزم���ی‪ ،‬ممکن اس���ت حرف به‌طور کل از بین رفته و ی���ا همانند یک حرف مهمل‬
‫ً‬
‫باقی بماند؛ مثال اگر صفت اس���تعال و اطباق حرف «ط» برداش���ته شود‪ ،‬تبدیل به‬
‫حرف «ت» می‌گردد و یا قلقله در «ق» رعایت نش���ود‪ ،‬حرف به‌صورت نامش���خص‬
‫و نامعل���وم تولید خواهد ش���د‪ .‬ل���ذا هر یک از این صف���ات‪ ،‬در ذات و اصل حروف‬
‫موجود بوده و الزمۀ هر حرف به‌حس���اب می‌آیند‪ .‬به همین‌خاطر آن‌ها را «صفات‬
‫ذاتی» یا «الزمی» می‌نامند‪.‬‬
‫این‌گونه صفات الزمی بر دو قسم‌اند‪:‬‬
‫متضاد (صفاتی که ّ‬
‫ضد دارند)‬ ‫ّ‬ ‫‪ .1‬صفات‬
‫متضاد (صفاتی که ّ‬
‫ضد ندارند)‬ ‫ّ‬ ‫‪ .2‬صفات غیر‬

‫ّ‬
‫‪ .1‬صفت در لغت به معنای خاصیت و مشخصه یك چیز‪ ،‬مانند‪ :‬سیاهی‪ ،‬سفیدی‪ ،‬علم‪ ،‬بداخالقی‪ ،‬مهربانی‪ .‬و در‬
‫اصطالح چگونگی تولید و كیفیت خروج حرف را می‌گویند‪ ،‬مانند اینكه بعضی از حروف خاصیت درش���تی و بعضی‬
‫دیگ���ر خاصی���ت باریكی‪ ،‬بعضی خاصی���ت بلندی و برخی دیگر خاصیت پس���تی دارند‪ .‬لذا هر ك���دام از حروف دارای‬
‫ّ‬
‫مشخصه و كیفیتی هستند كه آن‌ را از سایر حروف دیگر متمایز می‌كند‪.‬‬
‫‪ .2‬نهایة القول المفید‪ ،‬محمد مکی نصر‪ ،‬ص ‪42‬‬

‫‪71‬‬ ‫فورح تافص ‬

 ‫متضاد ده تا هستند که هر یک از آن‌ها با صفت مقابل خود‪ّ ،‬‬
‫ضد بوده‬ ‫ّ‬ ‫صفات‬
‫و در برابر او قرار دارد‪.‬‬

‫صفات ضعیف‬ ‫صفات قوی‬

‫همس‬ ‫جهر‬
‫رخوت‬ ‫ّ‬
‫شدت‬
‫استفال‬ ‫توسط‬ ‫استعالء‬
‫انفتاح‬ ‫اطباق‬
‫اذالق‬ ‫اصمات‬

‫‪1‬‬ ‫ّ‬
‫متضاد بنابر قول مشهور هفت تا هستند‪:‬‬ ‫صفات غیر‬
‫ّ‬
‫استطالت‬ ‫تفشی‬ ‫تکریر‬ ‫لین انحراف‬ ‫قلقله‬ ‫صفیر‬

‫‪ .1‬در م���ورد تع���داد صفات متضاد‪ ،‬برخی از علما ده صفت و بعضی دیگر فقط هش���ت صفت ذكر كرده‌اند‪ .‬و درباره‬
‫صف���ات غی���ر متضاد نیز بیش���تر و كمت���ر از موارد فوق در كتاب‌ه���ای علم تجوید و قرائت به ثبت رس ��یده كه ما در‬
‫این‌گونه موارد‪ ،‬قول راجح و مختار را بر می‌گزینیم و مبنا را نظر «ابن‌جزری» قرار می‌دهیم‪.‬‬

‫مراهچ لصف‬ ‫‪72‬‬

 ‫ّ‬ ‫قسم اول‪:‬‬
‫صفات متضاد‬
‫‪ .1‬جهر‪:‬‬
‫در لغت به‌معنای بلند و آشکار‬
‫و در اصط�ل�اح عل���م تجوید عبارت اس���ت از‪« :‬عدم جریان نف���س در حین تلفظ‬
‫حرف‪ ،‬به دلیل قوت حرف در مخرج‪».‬‬
‫آواشناس���ان «جه���ر» را این‌گون���ه ّ‬
‫معرفی کرده‌ان���د‪« :‬ارتعاش تاره���ای صوتی در‬
‫‪1‬‬
‫خالل تلفظ حرف‪ ،‬که باعث ایجاد آوای جهر می گردد‪».‬‬
‫هر دوتعریفدر حقیقتیکمطلبرامی‌رساند‪،‬بدینمعناکهاینحروفبهدلیل‬
‫اینکه قوی و آشکار از مخرج خود ادا می‌شوند‪ ،‬نفس دچار مانع می شود‪ ،‬در نتیجه‬
‫ّ‬
‫‪2‬‬
‫تارهای صوتی به هنگام تلفظ حروف مجهور مرتعش شده و به حرکت در می‌آیند‪.‬‬
‫قار ٍئ ِذی‬ ‫َ ُ َ َ ُ‬
‫حروفی که این خاصیت را دارند ‪ 19‬تا هستند که در جمله «عظم وزن ِ‬
‫َ‬ ‫َ ّ‬
‫غض َج ّد َطلب»‪ 3‬گرد آمده‌اند‪.‬‬

‫‪ .2‬همس‪:‬‬
‫در لغت به‌معنای صدای پست و پایین‬
‫ّ‬
‫و در اصط�ل�اح تجویدی عبارت اس���ت از‪« :‬جریان داش���تن نفس در خالل تلفظ‬
‫‪ .1‬در آواشناسی جدید‪ ،‬حروف مجهور را آواهای واک‌دار و حروف مهموس را آواهای بی‌واک می‌گویند‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .2‬بدین‌صورت كه در هنگام تلفظ حرف‪ ،‬فاصله تارهای صوتی كم شده و هوای خارج شده از ششها تارهای صوتی را‬
‫به ارتعاش در می‌آورد و صفت «جهر» به‌وجود می‌آید‪ ،‬انگشت دست خود را بر روی گلو (سیب آدم) بگذارید‪ ،‬آنگاه‬
‫حرف «ز» را به صورت طوالنی ادا كنید‪ ،‬لرزشی را در گلو احساس می‌كنید‪ ،‬این لرزش همان ارتعاش تارهای صوتی‬
‫ّ‬
‫ممتد ادا كنید‪ ،‬در می‌یابید كه هنگام تولید‬ ‫است كه صفت جهر را می‌نمایاند‪ ،‬اكنون حرف «س» را به صورت سكون و‬
‫آن‪ ،‬هیچ‌گونه فعالیت و لرزش���ی در ناحیه حنجره احس���اس نمی‌كنید‪ ،‬این عمل حاكی از «همس» بودن آن است‪.‬‬
‫‪ .3‬یعنی درجه قاری قرآنی كه دیدگانش را (از س���ر ش���رم و حیا) پایین انداخته و در راه كس���ب علم تالش می‌كند‪،‬‬
‫بلند و باالست‪.‬‬

‫‪73‬‬ ‫فورح تافص ‬

 ‫حرف‪ ،‬به خاطر ضعف تکیه بر مخرج»‬
‫در آواشناسیجدید گفتهاند‪:‬تارهایصوتیدر هنگامتلفظحرفمهموسهاز هم‬
‫‪1‬‬
‫فاصله گرفته و مرتعش نمی شوند‪ .‬به همین خاطر نفس در ادای آن جریان دارد‪.‬‬
‫َ َ َ َّ َ ْ‬
‫(سک َت ف َحث ُه شخ ٌص)‪ 2‬جمع شده‌اند‪.‬‬ ‫حروف همس ده تا هستند که در جمله‬
‫مثال حروف مجهوره به تنهایی‪ :‬أز ـــ أغ ـــ أم ـــ أق‪...‬‬
‫مثال حروف مهموسه به تنهایی‪ :‬أف ـــ أس ـــ أخ ـــ أهـ ‪...‬‬
‫مثال حروف جهر در بین کلمات‪:‬‬
‫(ﭹ) ـــ (ﯝ) ـــ (ﮧ) ـــ (ﮥ ﮦﮧ)‬

‫مثال حروف همس در بین کلمات‪( :‬ﭹ) ـــ (ﯼ) ـــ (ﯫﯬ) ـــ ( ﯲ‬
‫ﯳ ﯴ ﯵ)‬

‫نکته‪1‬‬
‫هری���ک از حروف زبان عربی حتم���ا دارای یکی از این دو صفت «همس ـــ جهر»‬
‫ّ‬
‫متضاد نیز کلیه حروف را در بر می گیرند‪ .‬پس نتیجه اینکه‬ ‫است‪ ،‬و سایر صفات‬
‫هر حرف باید دارای پنج صفت از صفات اصلی متضاد باشد‪.‬‬
‫‪ّ .3‬‬
‫شدت‪:‬‬
‫در لغت به‌معنای سختی و ّ‬
‫قوت‬
‫ّ‬
‫و در اصطالح تجویدی عبارت اس���ت از‪« :‬عدم جریان صدا در تلفظ حرف‪ ،‬بر اثر‬
‫شدت و قوتی که در حرف وجود دارد‪».‬‬

‫‪ .1‬األصوات اللغویة‪ ،‬دکتر ابراهیم انیس‪ ،‬ص ‪.20‬‬

‫‪ .2‬لطائ���ف اإلش���ارات لفن���ون الق���راءات‪ ،‬قس���طالنی‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪( 197‬ترجم���ه عبارت‪ :‬یعن���ی خاموش بود كه ن ��اگاه او را‬
‫شخصی برانگیخت)‪.‬‬

‫مراهچ لصف‬ ‫‪74‬‬

 ‫َ‬
‫«أج ْد ق ٍط‬ ‫ّ‬
‫حروف شدت هشت حرف «أ ج د ق ط ب ک ت» هستند که در جمله ِ‬
‫َ‬
‫‪1‬‬
‫َبک ْت» جمع شده‌اند‪.‬‬
‫مث�ل�ا ح���رف دال را در «أد» ی���ا «أق» بخواهیم تلفظ کنیم‪ ،‬ص���دا مانع جریان می‬
‫‪2‬‬
‫شود و هر اندازه بخواهیم آن را بکشیم با مانع روبرو می شویم‪.‬‬

‫‪ .4‬رخوت‪:‬‬
‫در لغت به‌معنای سستی و نرمی‬
‫ّ‬
‫و در اصط�ل�اح عل���م تجوید عبارت اس���ت از‪« :‬ج���اری بودن ص���دا در حین تلفظ‬
‫حرف»؛ و تا زمانی که صوت جریان دارد‪ ،‬صدای حرف نیز قابل استماع است‪.‬‬
‫حروف رخوت شانزده حرف هستند‪« :‬ث ح خ ذ ز س ش ص ض ظ غ ف و هـ ی»‬
‫هر یک از این حروف را اگر بخواهیم تلفظ کنیم‪ ،‬صدا به راحتی جریان پیدا می‬
‫کند‪ ،‬مانند‪ :‬أث ـــ أح ـــ أخ ـــ أذ ‪...‬‬
‫ّ‬
‫شدت و رخوت که شامل پنج حرف « ِلن ُع َمر» است‪،‬‬
‫توسط‪ :‬حالتی است بین ّ‬
‫بدی���ن معن���ا که صدا ن���ه مانند حروف ّ‬
‫ش���دت کامال محبوس و ن���ه مانند حروف‬
‫رخوت به راحتی جریان دارد‪ ،‬بلکه با حالتی بین آن دو تولید می‌شوند‪.‬‬
‫‪3‬‬

‫ّ‬
‫مشدد‬ ‫برای تش���خیص بیش���تر ّ‬
‫ش���دت و رخوت و یا ّ‬
‫توسط‪ ،‬حرف را س���اکن یا‬
‫ّ‬
‫نموده آنگاه تلفظ کنید‪.‬‬

‫‪ .1‬ترجمه عبارت‪ :‬زنی از قبیله قط را دیدم که گریه کرد‪ .‬نهایة القول المفید‪ ،‬ص ‪46‬‬
‫‪ .2‬در آواشناسی به این حروف «انفجاری» یا «انسدادی» می‌گویند‪.‬‬
‫‪ .3‬آنچ���ه در بح���ث ّ‬
‫ش���دت و رخوت به عنوان «جریان ص���دا و یا عدم جریان» توضیح داده ش���د‪ ،‬بیانگر این مطلب‬
‫ّ‬
‫نیست كه ما در حروف شدیده و یا رخوه صدا را تا مدت‌زمانی حبس نموده و یا جاری كنیم‪ ،‬منظور از این صفات‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫«حبس موقت صدا» و «جریان موقت صدا» است كه برای لحظه‌ای بسیار كوتاه اعمال می‌شود كه البته در صورت‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫مش���دد بودن حرف‪ ،‬این احس���اس به خوبی تحقق می‌یابد‪ .‬نتیجه این بحث را می‌توان بدین‌صورت بیان کرد که‬
‫توس���ط بیشتر از زمان حروف ّ‬ ‫ّ‬
‫توس���ط و زمان تلفظ حروف ّ‬ ‫ّ‬
‫زمان تلفظ حروف رخوت بیش���تر از حروف ّ‬
‫شدت است‪.‬‬

‫‪75‬‬ ‫فورح تافص ‬

 ‫مثال‌های قرآنی زیر را مرور کنید‪:‬‬
‫مثال شدت‪( :‬ﯨ) ـــ (ﭒ) ـــ (ﭜ) ـــ (ﭒ)‬
‫ّ‬

‫(ﯢ)‬ ‫مثال رخوت‪( :‬ﯙ) ـــ (ﮬ) ـــ (ﭻ) ـــ‬

‫توسط‪( :‬ﯧ) ـــ (ﭯ) ـــ (ﮌ) ـــ (ﯧ)‬
‫مثال ّ‬

‫نکته (‪1)1‬‬
‫هوایی که از ریه انس���ان نشأت می‌گیرد‪ ،‬اگر با حالت طبیعی خود بیرون آید به‬
‫ََ‬
‫آن «نف���س» می‌گوین���د‪( ،‬چنانکه در همس و جهر گذش���ت) و اگر با اراده انس���ان‬
‫هم���راه با ام���واج تارهای صوتی بی���رون آید‪ ،‬به آن «ص���دا» می‌گوین���د‪( ،‬چنانکه در‬
‫ََ‬ ‫ّ‬
‫شدت و رخوت ذکر شد) بنابراین نفس و صدا هر دو با هم متفاوت‌اند‪.‬‬

‫نکته ّ(‪1 )2‬‬

‫در تلف���ظ دو ح���رف «ک ــ���ـ ت» به‌خاط���ر دارا بودن صفت همس و ّ‬
‫ش���دت باید‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫دقت نمود که از «ک» صدای‪« :‬هـ» و یا از «ت» صدای‪« :‬س» تولید نشود که قطعا‬
‫اشتباه است‪.‬‬

‫‪ .5‬استعالء‪:‬‬
‫در اصل به‌معنای بلندی ـــ ارتفاع ـــ برتری طلبی‬
‫و در اصطالح علم تجوید عبارت اس���ت از‪« :‬مایل شدن و باال آمدن ریشه زبان‬
‫به طرف کام باال؛ که در اثر آن‪ ،‬حرف با تفخیم و درشتی ادا می‌شود»‪.‬‬
‫این حالت فقط در هفت حرف «ص ـــ ض ـــ ط ـــ ظ ـــ ق ـــ غ ـــ خ» یافت می‌شود که‬
‫َُ َ ْ‬
‫‪1‬‬
‫به آن‌ها «حروف استعالء» می‌گویند و در جمله (خ ّص ضغ ٍط ِقظْ) جمع شده‌اند‪.‬‬
‫‪« .1‬خص ضغط قظ» به معنای‪ :‬در خانه تنگ اقامت گزین‪ .‬از میان حروف اس���تعالء‪ ،‬چهار حرف «ص ض ط ظ» از‬
‫تفخیم بیشتری برخوردارند‪ ،‬چنانکه در بحث اطباق خواهد آمد‪.‬‬

‫مراهچ لصف‬ ‫‪76‬‬

 ‫‪ .6‬استفال‪:‬‬
‫در لغت به‌معنای پایینی‬
‫و در اصط�ل�اح تجویدی‪« :‬پایین آمدن ریش���ه زبان از کام ب���اال را می‌گویند؛ که در‬
‫ّ‬
‫نتیجه‪ ،‬حرف به‌صورت نازک و رقیق تلفظ می‌شود»‪.‬‬
‫بغیر از حروف اس���تعالء‪ ،‬مابقی حروف دارای صفت استفال هستند؛ بنابراین‬
‫حروف استعالء با تفخیم و حروف استفال با ترقیق ادا می‌شوند‪ ،‬البته سه حرف‬
‫«الم لفظ جالله» گاهی پر و برخی مواقع باریک خوانده می‌شوند که‬
‫«الف»‪« ،‬راء» و ِ‬
‫توضیح آن‌ها در مبحث «احکام حروف» خواهد آمد‪.‬‬
‫مثال‌های زیر را تمرین کنید‪:‬‬
‫مثال استعالء‪( :‬ﯤ) ـــ (ﮘﮎ) ـــ (ﭾ) ـــ (ﭒ) ـــ (ﮪ)‬

‫مثال استفال‪( :‬ﭯ) ـــ (ﮖ) ـــ (ﭓ) ـــ (ﯛ) ـــ (ﮘﮙﮚ)‬

‫‪ .7‬اطباق‪:‬‬
‫در لغت به‌معنی‪ :‬روی هم قرار دادن ـــ چسباندن‬
‫و در اصط�ل�اح عل���م تجوید‪« :‬باال آمدن و منطبق ش���دن قس���مت اعظم زبان با‬
‫سقف دهان را می‌گویند»‪.‬‬
‫حروف اطباق چهار تا هستند‪« :‬ص ـــ ض ـــ ط ـــ ظ»‬
‫این چهار حرف عالوه بر این‌که اس���تعالء دارن���د‪ ،‬صفت اطباق نیز دارند؛ یعنی‬
‫از تفخیم بیش���تری برخوردارند و زبان‪ ،‬حالت َط َبق به خود گرفته و وس���ط آن گود‬
‫می‌ش���ود‪ .‬به عبارتی دیگر‪ ،‬زبان با س���قف دهان هماهنگ و هم‌س���طح شده و به‬
‫مثل طبقه در زیر آن قرار می‌گیرد‪.‬‬

‫‪77‬‬ ‫فورح تافص ‬

‫بنابراین‪ ،‬هر اطباقی دارای استعالست‪ ،‬اما هر استعالئی را الزمه اطباق نیست‪،1‬‬
‫ّ‬
‫پس در تفخیم س���ه حرف «ق ـــ غ ـــ خ» دقت بیش���تری صورت گیرد؛ زیرا این سه‬
‫حرف فقط دارای استعالء و فاقد صفت اطباق هستند‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ .8‬انفتاح‪:‬‬
‫در لغت به‌معنای باز شدن و فاصله گرفتن‬
‫و در اصط�ل�اح اه���ل تجوی���د‪« :‬فاصل���ه گرفت���ن س���طح زبان از س���قف ده���ان را‬
‫ّ‬
‫می‌گوین���د» ط���وری که در وقت تلفظ‪ ،‬صدای حرف به راحت���ی از بین زبان و کام باال‬
‫جریان داشته باشد‪.‬‬
‫عالوه از حروف اطباق‪ّ ،‬‬
‫بقیه حروف صفت انفتاح دارند‪.‬‬
‫به مثال‌های زیر ّ‬
‫توجه کنید‪:‬‬
‫مثال اطباق‪( :‬ﯨ) ـــ (ﮟ) ـــ (ﭢ) ـــ (ﮋ)‬

‫مثال انفتاح‪( :‬ﭲ) ـــ (ﭒ) ـــ (ﮗ) ـــ (ﭮ)‬

‫‪ .9‬اذالق‪:‬‬
‫برگرفته از «ذلق» به‌معنای‪ :‬نوک ـــ تیزی‬
‫ّ‬
‫و در اصط�ل�اح تجوید آن را چنین معرفی کرده‌اند‪« :‬تلفظ حرف به‌صورت روان و‬
‫ّ‬
‫با سرعت‪ ،‬به‌گونه‌ای که دستگاه تکلم به راحتی می‌تواند آن را ادا کند»‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ََ‬
‫این‌گونه حروف ش���ش تا هستند که در جمله «ف ّر ِمن ل ٍّب» جمع شده‌اند‪ .‬سه‬
‫تای آن‌ها از حروف ش���فوی هستند و از کناره لب‌ها ادا می‌شوند و سه تای دیگر‬

‫‪ .1‬المنح الفکریة‪ ،‬مال علی قاری ص ‪.17‬‬

‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ .2‬بعضی از قاریان در تلفظ این س���ه حرف توجه كمتری نموده و آنها را به حد اطباق می‌رس ��انند و یا در تلفظ آنها‬
‫لبها را به صورت غنچه در می‌آورند كه اشتباه است‪.‬‬

‫مراهچ لصف‬ ‫‪78‬‬

 ‫ّ‬
‫از نوک زبان هس���تند که این حروف با نهایت س���هولت و آسانی تلفظ می‌شوند‪،‬‬
‫طوری‌که یک حرف را می‌توان چندین بار پشت سر هم ادا کرد‪.‬‬

‫‪ .10‬اصمات‪:‬‬
‫در لغت به‌معنای سکوت ـــ خاموشی و باز آمدن از کالم را می‌گویند‪.‬‬
‫ّ‬
‫و در اصط�ل�اح تجویدی عبارت اس���ت از‪« :‬تلفظ حرف با س���نگینی و کندی‪ ،‬چرا‬
‫که در محاصرۀ مخارج دیگر قرار گرفته اس���ت»‪ .‬لذا نمی‌توان به آس���انی و سرعت‬
‫ّ‬
‫آن را ادا ک���رد‪ ،‬ب���ه همین‌خاطر کلم���ه‌ای چهار حرفی و یا بیش���تر‪ ،‬ک���ه کلیۀ حروف‬
‫اصلی آن مصمته و جامد باش���ند در زبان عربی یافت نمی‌ش���ود‪ ،‬از این‌رو کلماتی‬
‫سطوس» نوعی گیاه‬ ‫«ع ُ‬‫سجد» به معنی طال که چهار حرفی است‪ ،‬یا َ‬ ‫همچون‪َ :‬‬
‫«ع َ‬

‫و یا «استاذ»‪ ،‬کلمات غیر عربی هستند که وارد این زبان شده‌اند‪.‬‬

‫بقیه حروف دارای صفت اصمات هستند‪.‬‬ ‫بغیر از شش حرف اذالق‪ّ ،‬‬

‫مثال‌های ذیل را تکرار کنید‪:‬‬

‫مثال اذالق‪( :‬ﮚ) ـــ (ﯚ) ـــ (ﮱ) ـــ (ﮎ)‬

‫مثال اصمات‪( :‬ﯘ) ـــ (ﭔﭕ) ـــ (ﭑ) ـــ (ﭵ)‬

‫ّ‬
‫نکته‪1‬‬
‫طبق نظریۀ بس���یاری از محققین‪ ،‬دو صفت اذالق و اصمات کاربرد چندانی در‬
‫ّ‬
‫علم تجوید ندارند‪ ،‬به همین‌خاطر عالمه ابوالقاسم شاطبی در کتاب « ِح ُرزاألمانی‬
‫ُ َّ‬
‫�اطبیة» اش���اره‌ای به این دو صفت نکرده اس���ت‪،‬‬ ‫و َوجه التهانی» معروف به «ش � ِ‬
‫ّ‬
‫«عالم���ه ابن َج َ���زری» در اش���عار تجویدی خ���ود‪ ،‬بدان اش���اره کرده‪ ،‬ول���ی در کتاب‬
‫َ ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫اساس���ی و ّ‬
‫العشر» در مبحث صفات حروف‪ ،‬نامی‬ ‫رائات‬
‫الق ِ‬‫مهم خود «النشر ِفی ِ‬
‫از آن نبرده است‪.‬‬

‫‪79‬‬ ‫فورح تافص ‬

 ‫قسم ّ‬
‫ّ‬ ‫دوم‪:‬‬
‫صفات غیر متضاد‬
‫ّ‬
‫متضاد به آن‌دس���ته از صفات اصلی می‌گویند که با ذات بعضی از‬ ‫صفات غیر‬
‫ّ‬
‫متضاد»‬ ‫حروف همراه‌اند و اگر آن صفات را از حروف برداریم همانند «صفات اصلی‬
‫ماهیت حرف از بین می‌رود‪ .‬این حروف دارای ّ‬
‫ضد خود نیستند و فقط بعضی از‬
‫حروف را شامل می‌شوند که مهم‌ترین آنها از نظر کاربرد عملی هفت تا هستند‪:‬‬

‫‪ .1‬صفیر‪:‬‬
‫در لغت به‌معنای سوت‌زدن ـــ صدای پرنده ـــ صدای آژیر‬
‫و در اصطالح علم تجوید عبارت است از‪ :‬صدای زنگ‌دار و سوت‌مانندی که در‬
‫ّ‬
‫هنگام تلفظ سه حرف «ص س ز» تولید شده و به‌گوش می‌رسد‪.‬‬
‫علت به وجود آمدن صفیر‪ ،‬فشار هوا از بین سر زبان و بین ثنایای علیا و سفلی‬
‫است و سایشی که حاصل این دوعضو می شود‪ ،‬صفیر حرف را به وجود می آورد‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫البته مراد از صفت صفیر این نیست که در تلفظ «ص» سوت شدیدی شنیده‬
‫ش���ود و یا در هنگام ادای «ز» افراط نموده و با مبالغه صدای زنبور ش���نیده شود‪،‬‬
‫بلکه به میزان طبیعی و بدون زیاده روی‪ ،‬این صفت رعایت شود‪.‬‬
‫مثال‪( :‬ﭗ) ـــ (ﯞ) ـــ (ﭒ)‬

‫‪ .2‬قلقله‪:‬‬
‫در لغت به‌معنای ّ‬
‫تحرک ـــ تکان دادن‬
‫و در اصطالح به پنج حرف «ق ط ب ج د» در حالت س���کون اطالق می‌ش���ود که‬
‫دو ان���دام پ���س از برخورد و روی هم قرار گرفتن‪ ،‬به س���رعت از هم جدا ش���وند؛ در‬

‫‪ .1‬گویند صدای «ص» مشابه صدای غاز‪« ،‬س» مشابه صدای ملخ و «ز» همانند صدای زنبور است‪.‬‬

‫مراهچ لصف‬ ‫‪80‬‬

 ‫ّ‬
‫نتیجه این حرف به‌صورت واضح و آش���کار تلفظ می‌شود‪ .‬به این حالت «قلقله»‬
‫می‌گویند؛ مانند‪( :‬ﭰﭱﭲﭳﭴﯞ)‪.‬‬
‫علت قلقله در این پنج حرف‪ ،‬وجود دو صفت جهر و ش���دت اس���ت که باعث‬
‫حبس نفس و صدا شده و عمل قلقله موجب جدایی و رفع حبس می گردد‪.‬‬
‫ُ‬
‫طب َج ّد» گردآوری کرده‌اند‪.‬‬
‫«ق ُ‬ ‫حروف قلقله را در عبارت‬

‫مراتب قلقله‬
‫باالتری���ن می���زان قلقله و ظهور صدای حرف‪ ،‬زمانی اس���ت که در آخر کلمه و به‬
‫صورت تشدید قرار گیرد‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﮂ) ـــ (ﮌ) ـــ (ﭟﭠ) ـــ (ﯡ)‪.‬‬
‫ّ‬
‫مشدد باشد‪ ،‬وضوح صدای حرف کمتر از‬ ‫و اگر حرف قلقله در آخر کلمه و غیر‬
‫مورد قبلی خواهد بود‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫ََ ْ‬
‫اب) ـــ (الفلق) ـــ ( هَب ْ‬ ‫َ‬ ‫هَ ْ‬
‫( ِمیط) ـــ (شید) ـــ (ال ِعق ْ‬ ‫حُ ْ‬
‫یج)‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫کمترین مقدار قلقله زمانی است که در وسط کلمه قرار گیرد‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫(ﯪ)‬ ‫(ﭑ) ـــ (ﭨ) ـــ (ﮞ) ـــ (ﭩ) ـــ‬

‫نکته مهم ‪1‬‬

‫ع�ل�اوه از حروف قلقله‪ ،‬نباید بقیه ح���روف را تکان و یا حرکت داد‪ ،‬چرا که در اثر‬
‫بی توجهی چنین اتفاقی رخ می دهد‪ .‬جنبش دادن حروف‪ ،‬بغیر از حروف قلقله‬

‫الوق���ف َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫ّ‬

‫عالم���ه ابن‌ج���زری در ابیات ّ‬
‫کان َ‬
‫أبینا» یعنی اگر‬ ‫«وبینن ُمقلقال إن َس���کنا‪َ ،‬و إن َیکن ِفی َ ِ‬
‫مقدمه می‌گوید‪ّ :‬‬ ‫‪.1‬‬
‫حرف قلقله ساکن باشد آن را واضح بخوان و اگر حرف قلقله در آخر کلمه باشد وضوحش بیشتر خواهد بود‪.‬‬
‫‪ .2‬توصیه می‌ش���ود حروف قلقله به گونه‌ای ادا ش���وند که مابین حرکات (فتحه ـــ ّ‬
‫ضمه ـــ کسره) و به دور از تمایل‬
‫به آنها باش���ند و این قول مناس���ب‌ترین ق���ول و راجح‌ترین نظریه اس���ت‪ .‬همچنین نباید قلقل���ه منجر به حرکات‬
‫َ ُُ‬ ‫َ‬
‫سه‌گانه گردد‪ ،‬مانند‪ :‬ق ِد کان‪ ،‬الاق ِس ُم‪َ ،‬إب َر ِ‬
‫اهیم‪ .‬یا با قلقله شدید (زلزله) خوانده شوند‪.‬‬

‫‪81‬‬ ‫فورح تافص ‬

 ‫ّ‬
‫خطای���ی فاحش و آش���کار به حس���اب می‌آید‪ ،‬حت���ی بعضی از قاری���ان نیز در برخی‬
‫موارد دچار چنین اشتباهی می‌شوند‪ ،‬مانند قلقله در کلماتی چون‪:‬‬
‫(ﭯ) ـــ (ﯝ) ـــ (ﰁﰂ) ـــ (ﯥﯦ) ـــ (ﭓﭕ‪ )...‬ـــ‬
‫(ﯥ) ـــ (ﭛﭜ) ـــ (ﮎﮏ)‪.‬‬

‫‪ .3‬لین‪:‬‬
‫در لغت به‌معنای نرمی‬
‫ّ‬
‫و در اصطالح تجویدی عبارت است از‪« :‬تلفظ دو حرف واو و یای ساکن‪ ،‬ماقبل‬
‫مفتوح‪ ،‬به‌صورت نرم و بدون سختی»‬
‫و چون این دو حرف قابلیت انعطاف و کشش را دارند‪ ،‬در هنگام وقف می‌توان‬
‫آنه���ا را همچ���ون ح���روف ّ‬
‫مد‪ ،‬بی���ش از اندازه طبیعی کش���ید‪ ،‬مانن���د‪( :‬ﯴ) ـــ‬
‫یَ‬ ‫( وَ ْ‬
‫)‬ ‫خ ْف) ـــ (ﯮ) ـــ ( ْ‬
‫ش ْء‬
‫ّ‬
‫دقت نمود که فتحۀ ماقبل آن‌ها واضح و آش���کار ادا شده و صدای ّ‬
‫ضمه‬ ‫ِ‬ ‫باید‬
‫ُ َ‬
‫و کس���ره به خود نگیرند‪ ،‬مانند‪( :‬ﭗ) که به‌صورت «یوم» ادا نش���ود‪( .‬ﭜ )‬
‫َ‬
‫به‌صورت « َع ِلیک» خوانده نشود‪.‬‬

‫‪ .4‬انحراف‪:‬‬
‫در لغت به‌معنای میل و تجاوز‬
‫و در اصطالح علم تجوید‪ :‬منحرف ش���دن دو ح���رف «ل» و «ر» را می‌گویند که از‬
‫مخرج اصلی خودش به مخرج هم‌جوار تجاوز می‌کنند؛ زیرا حرف «ل» به‌طرف سر‬
‫زبان و حرف «ر» به‌طرف پشت زبان (قبل از نوک زبان) منحرف می‌شود‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪ .1‬ب���ا توج���ه به اینکه دو حرف الم و راء حاالت تفخیم و ترقیق به خود می‌گیرند وضعیت اس ��تقرار زبان (س ��ر زبان و‬
‫ریشه زبان) نیز در هر دو حالت متفاوت است‪.‬‬

‫مراهچ لصف‬ ‫‪82‬‬

 ‫القرائات َ‬
‫العش ��ر» می‌گوی���د‪ :‬طبق قول‬ ‫َّ‬ ‫ّ‬
‫عالم���ه اب���ن جزری در کتاب «النش ��ر ِفی ِ‬
‫ّ‬
‫صحیح‪ ،‬حرف راء و الم صفت انحراف دارند‪ ،‬زیرا هنگام تلفظ‪ ،‬از مخرج اصلی خود‬
‫ّ‬
‫‪1‬‬
‫میل نموده و به مخارج حروف دیگر متصل می‌شوند‪.‬‬
‫مثال‪( :‬ﮭﮮﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ) ـــ (ﭑﭒﭓﭔﭕ)‬

‫‪ .5‬تکریر‪:‬‬
‫به‌معنای تکرار کردن و پیاپی انجام دادن‬
‫و در اصط�ل�اح عل���م تجوید‪ :‬صفتی اس���ت ویژه ح���رف «راء» که قابلی���ت تکرار و‬
‫لرزش را دارد‪ ،‬اما نباید از آن تکرار بی‌مورد صادر ش���ود‪ ،‬باالخص وقتی حرف «راء»‬
‫مشدد باشد‪ ،‬مانند‪ ( :‬ﰏ) ـــ ( ﭗﭘ)‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ّ‬
‫همچنین از تفخیم بیش از اندازه «راء مفخم» اجتناب شود‪ ،‬طوری‌که از غلظت‬
‫باالیی برخوردار باش���د‪ ،‬یا با حرف «غ» مش���ابهت پیدا کند و یا به صورت مبهم و‬
‫‪2‬‬
‫نامعلوم تلفظ شود‪.‬‬
‫مثال‪( :‬ﭷ) ـــ (ﮎ ﮏ) ـــ (ﮒ) ـــ (ﮑ)‬

‫ّ‬
‫‪ .1‬به نظر نگارنده‪ ،‬اگر صفت انحراف در حرف «الم» نبود‪ ،‬تلفظ همه قاریان قرآن اش���تباه محس���وب می‌ش ��د‪ ،‬زیرا‬
‫ام���روزه هم���ه مردم «الم» را از س���ر زب���ان ادا می‌كنند (صفت انح���راف)‪ ،‬در صورتی‌كه مخرج اصل���ی آن از ادنای حافه‬
‫(كناره جلوی دو طرف زبان) است‪.‬‬
‫ّ‬
‫الالم أدناه���ا ِل ُمنتهاها» بدین معنا كه مخرج الم از‬
‫«و ُ‬ ‫عالمه ابن‌ج���زری نیز درباره مخرج الم می‌گوید‪َ :‬‬ ‫چنانک���ه خود‬
‫ادنای حافه تا انتهای آن یعنی از كناره جلوی زبان (دو طرف آن) از دندان ضاحك تا انتهای زبان (س���ر زبان) اس ��ت‪.‬‬
‫ّ ّ‬ ‫جهت تحقیق بیش���تر مراجعه شود به کتاب ّ‬
‫النشر فی القراءات العشر‪ ،‬ابن‌جزری ج ‪ 1‬ص ‪ .204‬حق التالوة‪ ،‬حسنی‬
‫ّ‬ ‫شیخ عثمان صفحه ‪ .217‬نهایة القول المفید‪ّ ،‬‬
‫محمدمکی نصر صفحه ‪.93‬‬
‫ّ‬
‫حرف «راء» از س���ر زبان تلفظ می‌ش���ود‪ّ ،‬اما به س���بب دارا بودن صفت انحراف و حاالت مختلفی كه در اثر تفخیم و‬
‫ترقی���ق ب���ر این حرف‪ ،‬عارض می‌ش���ود‪ ،‬آن را از محدوده و جایگاه واقعی‌اش به مس���یر دیگر س���وق می‌دهد و این‬
‫ّ‬
‫حرف برای تلفظ‪ ،‬به هر قسمتی كه برایش راحت‌تر باشد‪ ،‬میل می‌كند‪.‬‬
‫‪ .2‬و یا صدای واو از آن شنیده شود‪.‬‬

‫‪83‬‬ ‫فورح تافص ‬

 ‫ّ‬
‫‪ .6‬تفشی‪:‬‬
‫به‌معنای فاش شدن ـــ پخش شدن‬
‫ّ‬
‫و در علم تجوید‪ ،‬مراد از تفش���ی‪ :‬انتش���ار صدای حرف «ش» به هنگام تولید از‬
‫مخرج را می‌گویند‪ .‬زیرا در تلفظ این حرف‪ ،‬زبان به صورت پهن و گسترده درآمده‬
‫و هوا با فش���ار به بیرون رانده می‌ش���ود‪ .‬در نتیجه صدای حرف در دهان پخش و‬
‫منتشر می‌شود‪.‬‬
‫مثال‪( :‬ﭑ) ـــ (ﭯ) ـــ (ﯯ)‬

‫‪ .7‬استطالت‪:‬‬
‫به‌معنای طوالنی و دراز‬
‫و در اصطالح تجویدی‪ :‬امتداد صوت از ابتدای کنارۀ زبان تا انتهای آن‪ ،‬در هنگام‬
‫تلفظ حرف «ض» را می‌گویند‪.‬‬
‫یعن���ی همان‌گونه که مخرج حرف «ض» طوالنی اس���ت و از دندان ناجذ ش���روع‬
‫شده و تا دندان ضاحک (و حتی جلوتر از آن) ادامه دارد‪ ،‬صدا نیز به تبع آن دارای‬
‫ّ‬
‫امتداد خواهد بود‪ .‬بنابراین زمانی اس���تطالت صدا تحق���ق می‌پذیرد که برخورد یا‬
‫ّ‬
‫تأنی باشد‪ ،‬نه اینکه با ّ‬
‫شدت و یا مانند «دال» به صورت جهشی‬ ‫جدایی دو اندام با‬
‫ادا گردد‪.‬‬
‫ّ‬
‫طریقه تلفظ و چگونگی امتداد آن را باید از اساتید ماهر و متقن علم تجوید فرا‬
‫گرفت؛ شاید با نوش���تن درک نشود؛ زیرا این حرف به شیوه‌های مختلف در بالد‬
‫ّ‬
‫اسالمی و عربی تلفظ می‌گردد‪.‬‬
‫)‬‫األر ْض‬
‫مثال‪( :‬ﭰﭱ) ـــ (ﭸ) ـــ ( َو َما يِف ْ‬

‫مراهچ لصف‬ ‫‪84‬‬

 ‫جدول صفات غیر متضاد و حروف آن‬

‫حروف‬ ‫نام صفت‬

‫صز س‬ ‫صفیر‬ ‫‪1‬‬

‫قطبجد‬ ‫قلقله‬ ‫‪2‬‬

‫و ی (ساکن ماقبل مفتوح)‬ ‫لین‬ ‫‪3‬‬

‫لر‬ ‫انحراف‬ ‫‪4‬‬

‫ر‬ ‫تکریر‬ ‫‪5‬‬

‫ش‬ ‫تفشی‬ ‫‪6‬‬

‫ض‬ ‫استطالت‬ ‫‪7‬‬

‫نکته‪1‬‬
‫صفات متضاد‪ ،‬همه حروف را در بر می‌گیرند؛ بدین معنا که هر حرف باید پنج‬
‫صفت از صفات متضاد را داشته باشد‪ ،‬اما صفات غیر متضاد این حکم را ندارند‬
‫و فقط بعضی از حروف را شامل می‌شوند‪.‬‬

‫‪85‬‬ ‫فورح تافص ‬

 ‫صفت‌های هر حرف را در جدول زیر مشاهده کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫جدول صفات حروف‬
‫تعداد‬ ‫صفات‬
‫صفات متضاد‬ ‫حروف‬
‫غیر متضاد صفت‬
‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــ‬ ‫جهر‪ ،‬شدت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫همزه‬

‫‪6‬‬ ‫قلقله‬ ‫جهر‪ ،‬شدت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اذالق‬ ‫ب‬

‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــ‬ ‫همس‪ ،‬شدت‪،‬استفال‪،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫ت‬

‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــ‬ ‫همس‪ ،‬رخوت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫ث‬

‫‪6‬‬ ‫قلقله‬ ‫جهر‪ ،‬شدت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫ج‬

‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــ‬ ‫همس‪ ،‬رخوت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫ح‬

‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــ‬ ‫همس‪ ،‬رخوت‪ ،‬استعال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫خ‬

‫‪6‬‬ ‫قلقله‬ ‫جهر‪ ،‬شدت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫د‬

‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــ‬ ‫جهر‪ ،‬رخوت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫ذ‬

‫انحراف‪،‬‬
‫‪7‬‬ ‫جهر‪ ،‬توسط‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اذالق‬ ‫ر‬
‫تـــکـریــر‬
‫‪6‬‬ ‫صفیر‬ ‫جهر‪ ،‬رخوت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫ز‬

‫‪6‬‬ ‫صفیر‬ ‫همس‪ ،‬رخوت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫س‬

‫‪6‬‬ ‫تفشی‬ ‫همس‪ ،‬رخوت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫ش‬

‫‪6‬‬ ‫صفیر‬ ‫همس‪ ،‬رخوت‪ ،‬استعال‪ ،‬اطباق‪ ،‬اصمات‬ ‫ص‬

‫‪6‬‬ ‫استطالت‬ ‫جهر‪ ،‬رخوت‪ ،‬استعال‪ ،‬اطباق‪ ،‬اصمات‬ ‫ض‬

‫‪ .1‬صفاتی كه به صورت پررنگ و برجسته نشاندهی شده‌اند‪ ،‬صفات قوی هستند‪.‬‬

‫مراهچ لصف‬ ‫‪86‬‬

 ‫تعداد‬ ‫صفات‬
‫صفات متضاد‬ ‫حروف‬
‫غیر متضاد صفت‬
‫‪6‬‬ ‫قلقله‬ ‫جهر‪ ،‬شدت‪ ،‬استعال‪ ،‬اطباق‪ ،‬اصمات‬ ‫ط‬

‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــ‬ ‫جهر‪ ،‬رخوت‪ ،‬استعال‪ ،‬اطباق‪ ،‬اصمات‬ ‫ظ‬

‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــ‬ ‫جهر‪ ،‬توسط‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫ع‬

‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــ‬ ‫جهر‪ ،‬رخوت‪ ،‬استعال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫غ‬

‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــ‬ ‫همس‪ ،‬رخوت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اذالق‬ ‫ف‬

‫‪6‬‬ ‫قلقله‬ ‫جهر‪ ،‬شدت‪ ،‬استعال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫ق‬

‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــ‬ ‫همس‪ ،‬شدت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫ک‬

‫‪6‬‬ ‫انحراف‬ ‫جهر‪ ،‬توسط‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اذالق‬ ‫ل‬

‫ّ‬
‫‪6‬‬ ‫(غنه)‬ ‫جهر‪ ،‬توسط‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اذالق‬ ‫م‬
‫ّ‬
‫‪6‬‬ ‫(غنه)‬ ‫جهر‪ ،‬توسط‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اذالق‬ ‫ن‬

‫‪6‬‬ ‫لین‬ ‫جهر‪ ،‬رخوت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫و‬

‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــ‬ ‫همس‪ ،‬رخوت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫هـ‬

‫‪6‬‬ ‫لین‬ ‫جهر‪ ،‬رخوت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬اصمات‬ ‫ی‬

‫برخ���ی از این صف���ات به‌عنوان «صفات ق��وی» و برخی دیگ���ر به‌عنوان «صفات‬
‫ضعیف» شناخته می‌شوند‪.‬‬
‫صفات قوی عبارتند از‪ :‬جهر‪ّ ،‬‬
‫ش���دت‪ ،‬استعالء‪ ،‬اطباق‪ ،‬صفیر‪ ،‬قلقله‪ ،‬انحراف‪،‬‬
‫ّ‬
‫تکریر‪ ،‬تفشی و استطالت‪.‬‬
‫صفات ضعیف عبارتند از‪ :‬همس‪ ،‬رخوت‪ ،‬استفال‪ ،‬انفتاح‪ ،‬لین‪.‬‬
‫صف���ت اذالق و اصم���ات و همچنین صفت توس���ط (آنگونه ک���ه در کتاب‌های‬

‫‪87‬‬ ‫فورح تافص ‬

 ‫معتبر تجوید آمده است) نقشی در ّ‬
‫قوت و ضعف حروف ندارند‪.‬‬
‫قوی بیشتری باشد به همان اندازه قوی و هر‬
‫پس هر حرفی که دارای صفات ِ‬
‫مقدار صفات ضعیف داشته باشد به همان اندازه ضعیف به شمار می‌رود‪.‬‬
‫از می���ان همۀ حروف عربی‪ ،‬ح���رف «ط» قوی‌ترین‪ ،‬و ح���رف «ف» ضعیف‌ترین‬
‫آنهاست‪.‬‬

‫مراهچ لصف‬ ‫‪88‬‬

‫فصل پنجم‬

‫احکام حروف‬
 ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫در مبحث «تعریف تجوید» بیان ش���د که «حق و مس���تحق حرف» باید رعایت‬
‫شود‪.‬‬
‫ّ‬
‫بای���د دانس���ت که حق حرف‪ ،‬همان صفات حروف هس���تند ک���ه در درس‌های‬
‫ّ‬
‫گذشته با آنها آشنا شدیم و اکنون درباره «مستحق حرف» یعنی احکام مربوط به‬
‫بعضی از حروف بحث خواهیم کرد‪.‬‬
‫احکام حروف به آن دسته از قواعد اطالق می‌شود که در اثر مجاورت و ترکیب‬
‫با حروف دیگر برای حرف پیش می‌آید‪ ،‬مانند‪ :‬حاالت مختلفی که برای نون ساکن‬
‫و تنوی���ن (مث���ل اخفاء ـــ اق�ل�اب ـــ ادغام) به‌وجود می‌آی���د‪ ،‬تفخیم و ترقیق بعضی‬
‫مد و قصر و ‪. ...‬‬‫حروف‪ّ ،‬‬
‫صفات حروف از جهت رتبه و اهمیت‪ ،‬بر احکام حروف ّ‬
‫مقدم هستند‪ ،‬بدین‬
‫معنا که اگر صفات الزمۀ حروف در کالم رعایت نشوند‪ ،‬اساس حرف از بین می‌رود‬
‫ولی اگر احکام حروف به‌درس���تی ادا نشوند به بنیاد حرف‪ ،‬خللی وارد نمی‌شود و‬
‫ن جهت به این‌گونه صفات‪« ،‬عارضی»‬
‫فقط از زیبایی و رونق آن می‌کاهد؛ به‌همی ‌‬
‫می‌گویند‪ ،‬زیرا در شرایط خاص بر حروف عارض می‌شوند‪.‬‬

‫‪91‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫‪1‬‬
‫احکام نون ساکن و تنو ین‬
‫«نون س��اکن» نونی اس���ت که هیچ حرکت���ی ندارد و در وقف و وصل نوش���ته و‬
‫خوانده می‌شود‪ ،‬مانند‪( :‬ﭯ) ـــ (ﮧﮨ)‬

‫این حرف هیچ اختیاری از خود ندارد و همیشه تابع حرف مابعد است‪ ،‬گاهی‬
‫ّ‬
‫به‌صورت آش���کار تلفظ می‌شود‪ ،‬گاهی از بین می‌رود‪ ،‬گاهی به حرفی دیگر تبدیل‬
‫ّ‬
‫می‌گردد و گاهی از مخرج خود تلفظ نشده و فقط صدای آن از راه بینی خارج می‌شود‪.‬‬
‫و «تنوین» عبارت از دو فتحه یا دو کسره یا دو ضمه‌ای است که در آخر کلمه‬
‫می‌آید و نوش���ته نمی‌شود‪ 2.‬در صورت وصل خوانده می‌شود‪ّ ،‬اما در حالت وقف‬
‫خوانده نمی‌شود‪ ،‬مانند‪( :‬ﭩ) ـــ (ﯬ) ـــ (ﰒ)‬

‫چنانچه بعد از نون ساکن و تنوین‪ ،‬هر یک از ‪ 28‬حرف عربی قرار گیرد‪ ،‬یکی از‬
‫ّ‬
‫چهار حکم ذیل به آن تعلق می‌گیرد‪:‬‬
‫اخفاء‬ ‫قلب‬ ‫ادغام‬ ‫اظهار‬
‫‪ .1‬اظهار‬
‫در لغت به‌معنای ظاهر کردن ـــ آشکار نمودن‬
‫و در اصط�ل�اح تجوی���دی عب���ارت اس���ت از‪ :‬اداء کام���ل حرف از مخ���رج خودش‬
‫(به‌صورت طبیعی و بدون مکث و تأخیر )‬
‫هرگاه بعد از نون س���اکن و تنوین‪ ،‬یکی از ش���ش حرف حلقی «ء ـــ هـ ـــ ح ـــ خ ـــ‬
‫ع ـــ غ» قرار گیرد‪ ،‬نون س���اکن و تنوین از مخرج خودش به‌صورت آش���کار و بدون‬
‫مکث ادا می‌شود‪.‬‬
‫‪ .1‬ای���ن مبح���ث چونكه از كاربردی‌ترین مباحث تجوید در بخش احكام حروف اس���ت‪ ،‬بر بقی ��ه احكام‪ّ ،‬‬
‫مقدم ذكر‬
‫شد‪ .‬به همین خاطر برخی از كتاب‌های تجوید عربی با این مبحث آغاز می‌شوند‪.‬‬
‫‪ .2‬تنوی���ن در واق���ع‪ ،‬نون س���اکنی اس���ت که به صورت تک���رار حرکت آخر کلم���ه می‌آید‪ ،‬مانن ��د‪( :‬ﭯ) که در اصل‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫«قد َ‬
‫یءن» است‪.‬‬ ‫«سمیعن» و (ﯾ) که در اصل «ش ِ‬ ‫یرن» است؛ (ﰂ) که در اصل‬ ‫ِ‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪92‬‬

 ‫مثال همزه در یک کلمه‪( :‬ﰊ)‬

‫مثال همزه در دو کلمه‪( :‬ﯟﯠ)‬

‫مثال همزه در تنوین‪( :‬ﭶﭷ)‪.‬‬

‫اظهار نون س���اکن باید توجه نمود که س���کته ص���ورت نگیرد و یا صدا قطع‬
‫ِ‬ ‫در‬
‫نشود و یا به قلقله شباهت پیدا نکند‪.‬‬
‫به مثال‌های شش حرف در جدول زیر توجه کنید‪:‬‬
‫جدول اظهار‬
‫مثال «ن»‬ ‫مثال «ن»‬ ‫حروف‬
‫مثال در تنوین‬
‫در دو کلمه‬ ‫در یک کلمه‬ ‫اظـهار‬
‫(ﭶﭷ)‬ ‫(ﯟﯠ)‬ ‫(ﰊ)‬
‫‪1‬‬ ‫ء‬
‫(ﭮﭯ)‬ ‫(ﯢﯣ)‬ ‫(ﮬ)‬ ‫هـ‬
‫(ﭾﭿ)‬ ‫(ﭵ ﭶ)‬ ‫(ﭯ)‬ ‫ع‬
‫(ﮈﮉ)‬ ‫(ﭘﭙ)‬ ‫(ﮌ)‬ ‫ح‬
‫(ﮧﮨ)‬ ‫(ﭚ ﭛ)‬ ‫‪2‬‬
‫(ﭩ)‬ ‫غ‬
‫(ﭪﭫ)‬ ‫(ﯵﯶ)‬ ‫‪3‬‬
‫(ﭜ)‬ ‫خ‬
‫ّ‬
‫علت اظهار نون س���اکن در مقابل حروف حلقی‪ ،‬دور بودن مخرج نون از این‬
‫‪4‬‬
‫حروف است‪.‬‬
‫‪ .1‬مثال دیگری در قرآن برای همزه در یك كلمه وجود ندارد‪.‬‬
‫‪ .2‬مثال دیگری برای حرف «غین» در یك كلمه نیست‪.‬‬
‫‪ .3‬مثال دیگری برای حرف «خاء» در یك كلمه نیست‪.‬‬
‫‪ .4‬عالمت اظهار در ضبط مصحف و برخی نس���خه‌های چاپ عربی‪ ،‬عالمت س���اکنی است که بر روی حرف نون قرار‬
‫گرفته است‪ ،‬مانند‪( :‬ﯟﯠ)‪ .‬یا تنوینی است که سرهم و به این‌صورت گذاشته شده است‪( :‬ﯣﯤ)‪،‬‬

‫‪93‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫‪ .2‬ادغام‬
‫در لغت به‌معنای آمیختن و یکجا کردن‬
‫و در اصط�ل�اح عل���م تجوید به معن���ای‪ :‬داخل کردن یک ح���رف در حرف دیگر‪،‬‬
‫ّ‬
‫مشدد گردد‪.‬‬ ‫به‌گونه‌ای که حرف اول از بین رفته و حرف بعدی‬
‫هرگاه بعد از نون ساکن و تنوین یکی از شش حرف «ی ـ ر ـ م ـ ل ـ و ـ ن»‪ 1‬واقع‬
‫شود‪ ،‬نون ساکن و تنوین در این حروف ادغام می‌شود‪.‬‬
‫ادغام (یرملون) بر دو قسم است‪:‬‬
‫ّ‬
‫‪ .1‬ادغام با غنه ـــ در چهار حرف (ی ــ م ــ و ــ ن)‬
‫غنه به اندازه دو حرکت کشیده شود‪.‬‬ ‫در این ادغام الزم است صفت ّ‬
‫در دو حرف (م ــ ن) ّ‬
‫غنه به‌صورت کامل‪ ،‬و تمام صدا از راه بینی خارج می‌شود‪،‬‬
‫مانند‪( :‬ﭩﭪ) ـــ (ﯴﯵ)‬

‫غنه به‌صورت ناقص ادا می‌ش���ود که آواشناس���ان این‬ ‫و در دو ح���رف (و ـ���ـ ی) ّ‬

‫ً‬
‫حال���ت را «انفم���ی» تعبیر کرده‌ان���د‪ ،‬یعنی صدا مش���ترکا از راه ده���ان و بینی خارج‬
‫می‌شود‪ ،‬مانند‪( :‬ﮎﮏ)ــ (ﭱﭲ) ـــ (ﯴﯙﯚﯛ)‬
‫ّ‬
‫‪ .2‬ادغام بدون غنه ـــ در دو حرف (ل ــ ر )‪.‬‬
‫ً‬
‫‪2‬‬
‫در این ادغام‪ ،‬حرف اول کامال از بین می‌رود‪ ،‬مانند‪( :‬ﭭﭮ)ــ (ﮐﮑ)‬

‫شرط ادغام در حروف «یرملون» آن است که در دو کلمه صورت گیرد‪ ،‬بدین معنا‬
‫(ﮫﮬ) و (ﯾﯿ)‪.‬‬
‫‪ .1‬این حروف در كلمه «یرملون» گرد آمده‌اند و به معنای‪« :‬با شتاب می‌روند» یا «ریگ می‌پاشند» است‪.‬‬
‫‪ .2‬در نس���خه‌های چاپ قرآن‌های عربی‪ ،‬بر روی نون س���اکن در حالت ادغام هیچ عالمتی قرار نمی‌دهند‪ .‬در ادغام‬
‫ً‬ ‫ناق���ص (و ی) ب���ر روی ح���رف ّ‬
‫دوم عالمت تش���دید نمی‌گذارند‪ ،‬زی���را کامال در ح���رف بعدی ادغام نمی‌ش ��ود‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﭽﭾ) ‪( ،‬ﭑ ﭒ)‪ .‬و در حالت ادغام کامل (ن ر م ل) بر روی حرف بعدی عالمت تشدید می‌گذارند‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﯴﯵ)‪( ،‬ﮐﮑ)‪( ،‬ﭵ ﭶ)‪( ،‬ﮢﮣ)‪( ،‬ﭠﭡ)‪ .‬و عالم���ت تنوی���ن به‌ص ��ورت کش ��یده و ب ��ا‬
‫فاصله گذاشته شده است‪.‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪94‬‬

 ‫که نون ساکن در آخر کلمه و یکی از حروف «یرملون» در ابتدای کلمه بعدی قرار‬
‫گیرد؛ بنابراین در کلماتی مانند‪(:‬ﭦ) ـــ (ﯘ) ـــ (ﮬ) ـــ (ﮧ) ادغام‬
‫صورت نمی‌گیرد‪ 1.‬و بغیر از این چهار کلمه مثالی دیگر برای آن در قرآن نیس���ت‪.‬‬
‫جدول ادغام‬

‫تنوین‬ ‫«ن» در دو کلمه‬ ‫حروف ادغام‬

‫(ﮮ ﮯ)‬ ‫(ﮎﮏ)‬ ‫ی‬

‫(ﮃﮄ)‬ ‫(ﯥ ﯦ)‬ ‫و‬
‫(ﭩﭪ)‬ ‫(ﮐﮋﮌ)‬ ‫م‬
‫(ﭭ ﭮ)‬ ‫(ﯴﯵ)‬ ‫ن‬
‫(ﯶﭫ)‬ ‫(ﮐﮑﮒ)‬ ‫ل‬
‫(ﮁ ﮂ)‬ ‫(ﮐﮑ)‬ ‫ر‬

‫س���بب ادغام نون س���اکن در حروف «یرمل���ون» به جهت قری���ب المخرج و یا‬
‫قریب الصفت بودن نون با حروف مذکور است‪.‬‬

‫ّ‬
‫نکته‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫در عبارت (ﭰﭱﭲﭳ) (قیامه‪ )27/‬به‌علت وجود سکته‪ ،‬ادغام صورت نمی‌گیرد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫نون ساکن در (ﭬﭮ) و(ﮉﮊﮋ) نیز اظهار می‌شود‪.‬‬
‫ُّ‬
‫«الد ّیا» برای‬ ‫‪ .1‬زیرا در صورت ادغام‪ ،‬با مضاعف مشتبه می‌شوند و حرف اصلی از بین می‌رود‪ ،‬چون اگر گفته شود‪:‬‬
‫«د ْنی» است یا از ُ‬
‫«د ّی»‪ .‬هدایة القاری ص ‪165‬‬ ‫سامع التباس پیش می‌آید که این کلمه از ُ‬

‫‪ .2‬به طریق ش���اطبی كه طریق مشهوری‌س���ت‪ ،‬این مورد به اظهار همراه با س���كته نقل ش���ده است‪ ،‬ولی از طریق‬
‫طیبة النشر ابن‌جزری «ادغام كامل» و «اظهار با سكته» هر دو جایز است‪.‬‬
‫‪ .3‬ای���ن م���ورد نیز از طریق ش���اطبی فقط به «اظه���ار» و از طریق طیبة ابن‌جزری به دو وج���ه «اظهار» و «ادغام» آمده‬

‫‪95‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫‪ .3‬قلب‬
‫در لغت به‌معنای تغییر دادن ـ تبدیل کردن ـ دگرگون ساختن‬
‫و در اصطالح تجویدی عبارت است از تبدیل کردن «ن» ساکن به «م»‪.‬‬
‫هرگاه پس از نون ساکن و تنوین حرف «ب» بیاید‪ ،‬نون ساکن و تنوین به «م»‬
‫‪1‬‬ ‫تبدیل شده و به اندازه دو حرکت ّ‬
‫غنه می‌شود‪.‬‬
‫در زب���ان فارس���ی نیز کلمات���ی هم‌چون‪ :‬پنبه‪ ،‬ش���نبه‪ ،‬انبر و‪ ...‬نی���ز از این قاعده‬
‫پیروی می‌کنند‪.‬‬
‫جدول اقالب‬
‫تنوین‬ ‫«ن» در دو کلمه‬ ‫«ن» در یک کلمه‬ ‫حرف قلب‬

‫(ﮥﮦ)‬ ‫(ﭰ ﭱ)‬ ‫(ﭳ)‬ ‫ب‬

‫در بس���یاری از چاپ‌ه���ای قرآن‪ ،‬ب���رای شناس���ایی «قلب»؛ روی ح���رف «نون» یا‬
‫«تنوین»‪ ،‬میم کوچکی می‌نویسند‪ ،‬مانند‪( :‬ﭰﭱ)‬
‫ّ‬
‫سبب «قلب» در این حرف‪ ،‬همانا سهولت در ادا و تلفظ می‌باشد‪.‬‬

‫‪ .4‬اخفاء‬
‫در لغت به‌معنای مخفی کردن ـــ پنهان نمودن‬
‫ّ‬
‫و در اصطالح تجویدی عبارت است از‪« :‬تلفظ حرف با حالتی بین اظهار و ادغام‪،‬‬
‫همراه با رعایت ّ‬
‫غنه»‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫یعنی نون س���اکن نه کامال اظهار و نه کامال حذف می‌شود‪ ،‬بلکه صدا به اندازه‬
‫غنه شده و مخفی می‌گردد‪.‬‬ ‫دو حرکت در مجرای بینی ّ‬
‫ّ‬ ‫است‪ .‬البته حرف نون در میم در حرف ّ‬
‫مقطعه (ﮝ) باالتفاق ادغام صورت می‌گیرد‪.‬‬
‫‪ .1‬از فاصله گذاشتن بین لب‌ها پرهیز شود‪.‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪96‬‬

 ‫ه���رگاه پس از نون س���اکن و تنوین (غیر از حروف حلق���ی‪ ،‬یرملون و حرف ب)‬
‫پانزده حرف باقی‌مانده بیاید‪ ،‬قاعدۀ اخفاء در آن اجرا می‌شود‪.‬‬
‫در هنگام ش���روع اخفاء (بدون اینکه سر زبان به محل ادای نون برسد)‪ ،‬حرف‬
‫ّ ّ‬
‫حرکت‬
‫ِ‬ ‫بعدی به محل تلفظ خود نزدیک ش���ده‪ ،‬در این حال‪ ،‬صوت به‌صورت دو‬
‫غنه ادامه پیدا کرده و آنگاه حرف بعدی به سهولت و آسانی ادا می‌شود‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ُ َُ َ‬
‫عالم���ه َجمزوری‪ 1‬در کتاب «تحفة األطفال» حروف اخفا را در اوایل کلمات ذیل‬
‫گردآورده است‪:‬‬
‫ُ ً َ َ‬ ‫َ ََ َ َ َ َ ٌ َ‬
‫ُدم َط ِّــی ًـبــا ِزد ِفـــی تــقــی ضــع ظـــا ِل َـمــا‬
‫‪2‬‬
‫خص قد َس َم ا‬ ‫ِصف ذا ثنا کم جاد ش‬
‫ز ف ت ضظ‬ ‫د ط‬ ‫ق س‬ ‫صذثک ج ش‬

‫نکاتی در مورد اخفاء‬

‫کیفیت اخفاء بس���تگی به نوع حرف بعدی دارد‪ ،‬بدین معنا که در حین اخفاء‪،‬‬
‫ده���ان حالت حرف بعد را به خود می گیرد‪ ،‬مثال در اخفای کلمه (ﭝ) دهان‬
‫حالت س���ین به خود می گیرد و س���ر زبان به محل تلفظ س���ین کامال نزدیک می‬
‫ش���ود؛ یا در کلمه (ﮨ) زبان حالت کاف به خود می گیرد و ریشه زبان باال می‬
‫آید و یا در کلمه (ﮣ) دهان حالت حرف فاء به خود می گیرد و لب پایین به‬
‫طرف دندان های ثنایا علیا تمایل پیدا می کند؛ به همین صورت بقیه اخفاءات‪.‬‬
‫در اخفاء اگر حرف بعد از نون ساکن یا تنوین‪ ،‬از حروف استعالء باشد‪ ،3‬اخفای‬

‫محمد بن ش���لبی جمزوری یکی از قاریان بزرگوار هستند که کتاب‌هایی مانند‪« :‬تحفة‬‫‪ .1‬س���لیمان بن حس���ین بن ّ‬
‫األطف���ال والغلمان ف���ی تجویدالقرآن»‪« ،‬فتح األقفال بش���رح تحفة األطفال»‪« ،‬الفتح ّ‬
‫الرحمانی بش���رح کنزالمعانی»‬
‫نوشته است‪ .‬هدایة القاری ص ‪657‬‬
‫‪ .2‬ترجمه ش���عر ‪« ‌:‬تعریف كن اهل س���تایش را‪ ،‬چه بسا افرادی كه س���خاوت نمودند و به سبب آن‪ ،‬مقامشان باال‬
‫رفت‪ ،‬تو نیز خود را با این اوصاف آراسته كن‪ ،‬تقوایت را بیفزا و ستمگر را رها كن»‪.‬‬
‫‪ .3‬از میان حروف استعالء‪ ،‬فقط پنج حرف «ص ض ط ظ ق» حكم اخفاء را دارند و دو حرف «غ خ» در حكم اظهار هستند‪.‬‬

‫‪97‬‬ ‫فورح ماکحا‬

‫ن���ون س���اکن و تنوین هم باید درش���ت و پرحجم ادا ش���ود‪ ،‬مانن���د‪( :‬ﭙﭚ) ـــ‬
‫(ﯬﯭ) ـــ (ﭻﭼ)‪ .‬و چنانچه از حروف اس���تفال باشد‪ ،‬اخفاء رقیق و‬
‫نازک خواهد بود‪ ،‬مانند‪( :‬ﮬ) ـــ (ﭳ) ـــ (ﮌﮍ)‪.‬‬
‫ضمه به واو مدی منجر‬ ‫مدی و ّ‬‫در اخفاء نباید فتحه به الف‪ ،‬کسره به یای ّ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ‬
‫«عانکم ــ ِمینکم ــ‬ ‫ش���ود‪ ،‬مانند‪( :‬ﰌ) ـــ (ﭔ) ـــ (ﮬ) که به‌صورت‬
‫ُ ُ‬
‫کونتم» ادا شود‪.‬‬
‫بیشترین سهمیۀ صوت در اخفاء‪ ،‬از راه بینی و مقدار کمی از آن به دهان‬
‫اختصاص دارد؛ بدین معنا که صدا هم زمان از راه بینی و دهان خارج می ش���ود‪،‬‬
‫ک���ه به این حالت «انفمی» می گویند؛ بج���ز دو حرف «ق» و «ک» که صدای این دو‬
‫حرف کامال از بینی می‌آیند و مخرج قاف و کاف کامال بسته می شود‪ ،‬زیرا این دو‬
‫حرف از مخرج «نون» فاصله زیادی دارند‪ ،‬مانند‪ ( :‬ﮥ ﮦ) و (ﭲ)‬
‫نون ساکن و تنوین یکی از کاربردی‌ترین قواعد ّ‬
‫فن تجوید به‌شمار می‌آید و از‬
‫ّ‬ ‫میان آن‪« ،‬اخفاء» از اهمیت باالیی برخوردار است‪ ،‬لذا برای ّ‬
‫صحت تلفظ آن باید‬
‫از محضر اساتید ماهر و باتجربۀ قرآنی استفاده نمود‪.‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪98‬‬

 ‫‪1‬‬
‫جدول اخفاء‬

‫در تنوین‬ ‫در دو کلمه‬ ‫در یک کلمه‬ ‫حروف اخفاء‬

‫(ﭦﭒ)‬ ‫(ﯖﯗ)‬ ‫(ﮬ)‬ ‫ت‬

‫(ﭟﭠ)‬ ‫(ﭡﭢ)‬ ‫(ﮖ)‬ ‫ث‬
‫(ﯽﯾ)‬ ‫(ﮎﮏ)‬ ‫(ﭑ)‬ ‫ج‬
‫(ﮬﮭ)‬ ‫(ﯰﯱ)‬ ‫(ﯞ)‬ ‫د‬

‫(ﮅﮆﮇ)‬ ‫(ﭗﭘ)‬ ‫(ﭑ)‬ ‫ذ‬

‫(ﰎﰏ)‬ ‫(ﭡﭶ)‬ ‫(ﭓ)‬ ‫ز‬
‫(ﯞﯟ)‬ ‫(ﭜﭝ)‬ ‫(ﭝ)‬ ‫س‬
‫(ﭽﭾ)‬ ‫(ﭩﭪ)‬ ‫(ﮫ)‬ ‫ش‬
‫(ﯧﯨ)‬ ‫(ﮰﮱ)‬ ‫(ﮃ)‬ ‫ص‬
‫(ﮒ ﮓ)‬ ‫(ﭡﭘ)‬ ‫(ﮎ)‬ ‫ض‬
‫(ﮨ ﮩ)‬ ‫(ﯞﯟ)‬ ‫(ﮢ)‬ ‫ط‬
‫(ﯕﯖ)‬ ‫(ﯤﯥ)‬ ‫(ﯭ)‬ ‫ظ‬
‫(ﮤﭶ)‬ ‫(ﭩﭪ)‬ ‫(ﭹ)‬ ‫ف‬
‫(ﮐﮑ)‬ ‫(ﭙﭚ)‬ ‫(ﭩ)‬ ‫ق‬
‫(ﮯﮰ)‬ ‫(ﮎ ﯸ)‬ ‫(ﭔ)‬ ‫ک‬

‫‪ .1‬در چاپ قرآن‌های عربی و در قسمت عالمت‌گذاری و ضبط حروف‪ ،‬بر روی نون ساکن ُمخفی‪ ،‬هیچگونه عالمتی‬
‫قرار داده نشده است‪ .‬و عالمت تنوین با فاصله و جدا گذاشته شده است‪.‬‬

‫‪99‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫ُ‬ ‫ّ‬
‫علت اخفاء در این حروف‪ ،‬نه قرب است و نه ُبعد؛ یعنی این حروف از مخرج‬
‫نون‪ ،‬نه آن چنان نزدیکند که ادغام ش���وند و نه چنان دور که اظهار شوند‪ ،‬لذا در‬
‫حالتی متوسط بین آن دو (که اخفا باشد) قرار می‌گیرند‪.‬‬

‫احکام نون ساکن و تنوین‬

‫اخفاء‬ ‫ادغام قلب‬ ‫اظهار‬

‫(ت ث ج د ذ ز س ش‬ ‫(ب)‬ ‫(ء هـ ع ح غ خ)‬
‫ص ض ط ظ ف ق ک)‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫بدون غنه‬ ‫باغنه‬
‫(ل ر )‬ ‫(ی م و ن)‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫غنه ناقص‬ ‫غنه کامل‬
‫(ی و)‬ ‫(م ن)‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪100‬‬

 ‫احکام میم ساکن‬
‫میم س���اکن آن اس���ت که حرکت نداش���ته باش���د‪ ،‬مانن���د‪ ( :‬ﯬ ) ــ���ـ ( ﯵ) ـــ‬
‫(ﯙ)‬

‫هرگاه پس از میم س���اکن‪ ،‬حرفی از حروف عربی قرار گیرد‪ ،‬یکی از احکام ذیل‬
‫ّ‬
‫به آن تعلق می‌گیرد‪:‬‬
‫اظهار شفوی‬ ‫ادغام شفوی‬ ‫اخفاء شفوی‬

‫‪ .1‬اخفاء شفوی‬
‫چنانچه پس از میم ساکن‪ ،‬حرف «ب» وجود داشته باشد‪ ،‬میم ساکن به اندازه دو‬
‫حرکتغنهمی‌شود‪،1‬مانند‪( :‬ﯣﯤ) ـــ (ﮠﮡ) ـــ (ﭕﭖﯡ)‬
‫ّ‬

‫س���عی شود در اخفای ش���فوی‪ ،‬لب‌ها به نرمی و با لطافت روی هم قرار گیرند‬
‫ّ‬ ‫و نباید آنها را با ّ‬
‫ش���دت و س���ختی به هم متصل کرد‪ .‬این را نیز باید دانست که از‬
‫ّ‬
‫نظ���ر تلفظ‪ ،‬هیچ تفاوتی بین میم س���اکن نزد «ب» مانن���د‪( :‬ﯭﯮ) و نون‬
‫س���اکنی که قلب به میم ش���ده‪ ،‬مانن���د‪( :‬ﭰﭱ) وجود ندارد‪ ،‬ه���ر دو در حکم‬
‫‪2‬‬
‫اخفاء هستند‪.‬‬

‫ّ‬
‫‪ .1‬زیرا حرف «م» و «ب» اش���تراك مخرج دارند و در بس���یاری از صفات متحد‌اند‪ ،‬لذا اظهار كامل باعث س ��نگینی آن‬
‫خواهد شد‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫‪ .2‬أخی���را صحبت‌های���ی دربارۀ كیفیت تلفظ میم س���اكن قبل از حرف باء‪ ،‬میان قاری���ان و مجودین به راه افتاده و‬
‫ّ‬
‫بس���یاری از قرآن آموزان س���ؤالی مطرح می‌كنند كه آیا در اخفاء ش���فوی و اقالب‪ ،‬لب‌ها به هم متصل می‌شوند و یا‬
‫بین آنها به اندازة كاغذ‪ ،‬فاصله‌ای وجود داشته باشد؟‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫در پاس���خ باید گفت‪ :‬آنچه از كتب معتبر و منابع موثق به دس���ت می‌آید‪ ،‬مؤید این اس���ت كه لب‌ها روی هم قرار‬
‫می‌گیرن���د‪ .‬و آنهایی كه قائل به فاصله هس���تند دلیلی جز اس���تنباط ذهنی ندارند‪ ،‬در حالیك���ه دو مقوله «تجوید ـــ‬
‫قرائت» به صورت القایی و ش���فاهی و س���ینه به س���ینه منتقل شده و به ما رسیده اس���ت‪ ،‬به گفته عالمه شاطبی‬
‫َ‬
‫���راءة َمدخل» در علم قرائت‪ ،‬قیاس و اجتهاد هیچ نقش���ی ندارند‪ .‬عالم���ه ابن‌جزری در كتاب‬
‫الق ِ‬
‫ی���اس ِفی ِ‬
‫ٍ‬ ‫«و م���ا ِل ِق‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫رائات العشر» (‪ )23/2‬می‌نویسد‪ :‬نون ساكن و تنوین در نزد حرف «ب» به میم خالص تبدیل‬ ‫الق ِ‬‫پرارج «النشر ِفی ِ‬
‫ّ‬
‫می‌ش���وند‪ ،‬مانن���د‪( :‬ﮐ) ـ���ـ (ﭰﭱ) ــ���ـ (ﭣ ﭤ) و غن���ه در آنها بای���د ظاهر و نمایان ش���ود‪ ،‬این عمل در‬

‫‪101‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫‪ .2‬ادغام شفوی‬
‫هرگاه پس از میم ساکن‪ ،‬میم متحرکی قرار گیرد‪ ،‬هر دو میم با هم ادغام شده‬
‫ّ‬
‫تلفظ می‌شوند و ّ‬ ‫ّ‬
‫غنه به میزان دو حرکت در آن الزامی‬ ‫مشدد‬ ‫و به‌صورت یک میم‬
‫است‪ ،‬مانند‪( :‬ﯱﮐﮑ) ـــ (ﭭﭮﭯ) ـــ (ﰂﰃ)‬
‫َ‬
‫ای���ن نوع ادغام از قبیل «صغیر مثلین» اس���ت‪ ،‬یعن���ی دو حرف هم‌مثل (اولی‬
‫دومی متحرک) در کنار هم قرار گرفتند که در این صورت ادغام آن واجب‬ ‫ساکن و ّ‬
‫است‪.‬‬
‫‪ .3‬اظهار شفوی‬
‫ه���رگاه پس از میم س���اکن‪ ،‬حرف���ی دیگر (غیر از ب���اء و میم) قرار گی���رد‪ ،‬میم از‬
‫مخرج خود به‌صورت طبیعی ادا می‌شود‪.‬‬
‫اظهار میم ساکن در دو کلمه و در یک کلمه نیز می‌آید‪ ،‬مانند‪( :‬ﰁ ﰂ ﰃ)‬

‫ـــ (ﮟ) ـــ (ﭯ)‬

‫ّ‬
‫اظهار در نزد دو حرف «واو» و «فاء» با دقت بیشتری انجام گیرد‪ ،‬زیرا حرف میم‬
‫ّ‬
‫با واو هم‌مخرج و با حرف فاء قریب المخرج است و در اثر بی‌دقتی احتمال ادغام‬

‫حقیقت‪ ،‬همان اخفاء میم در نزد باء است‪ ،‬لذا هیچ تفاوتی بین (ﮙﮚ) و بین (ﭜﭝ) نیست‪ .‬پس میم‬
‫ّ‬
‫خالص زمانی تحقق می‌پذیرد كه لب‌ها روی هم قرار گیرند‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫القول المفی���د» می‌گوید‪‌:‬حرف می���م و باء ه���ر دو با متصل ش ��دن دو لب ادا‬
‫ِ‬ ‫محم���د مك���ی نص���ر در كتاب «نهای���ة‬
‫می‌ش���وند‪ ،‬ل���ذا در امث���ال (ﮙﮚ) می���م را با غنة ظاهر ادا كن‪ ،‬س���پس ح���رف «ب» را قبل از جدا ش ��دن لب‌ها با‬
‫ّ‬
‫انطباق بیشتر تلفظ كن‪.‬‬
‫ً‬
‫و ّاما آنهایی‌كه لب‌ها را فاصله می‌دهند‪ ،‬تقریبا مدت سی سالی است این نظریه را مطرح كرده‌اند‪ ،‬اولین كسی‌كه‬
‫ً‬
‫آن‌را عنوان كرد «شیخ عامر سید عثمان» رئیس عمومی مكتب خانه‌های مصر (تقریبا در سال ‪ 1975‬میالدی) بود‬
‫الس���ود» یكی از قاریان س���وریه نیز از آن تبعیت كرد‪ّ ،‬اما قاطبه اساتید علم‬
‫و به دنبال آن «ش���یخ عبدالعزیز عیون ّ‬
‫ّ‬
‫تجوید و قرائت‪ ،‬این دیدگاه را نپذیرفته و آن‌را خالف تلقی و مش���افهه دانس���ته‌اند‪ ،‬چون در صورت فاصله لب‌ها‪،‬‬
‫ّ‬
‫حرفی غیر از میم تلفظ می‌شود و آن حرف نامعلوم و مبهمی است‪( .‬دلیل الترتیل‪ ،‬محمد امین عثمان)‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪102‬‬

 ‫یا اخفاء آنها زیاد اس���ت‪1‬؛ مانند‪(:‬ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ) ـــ‬
‫(ﮘﮘﮎ) ـــ (ﭲﭳ)‬

‫نکته‪1‬‬
‫در اظهار «ن» و «م» ساکن‪ ،‬سه نکته را ّ‬
‫مدنظر داشته باشید‪:‬‬
‫الف‪ :‬حرکت نگیرند و یا به تعبیری قلقله نشوند‪.‬‬
‫ب‪ :‬بیش از اندازۀ طبیعی در آنها مکث نشود‪.‬‬
‫ّ‬
‫ج‪ :‬در وقت تلفظ آنها‪ ،‬صدا قطع نشود‪.‬‬

‫میم ساکن‬

‫اظهار شفوی‬ ‫ادغام شفوی‬ ‫اخفاء شفوی‬

‫(ء ت‌ث‌ج‌ح‌خ‌دذر ز س‌ش‌ص‬ ‫(م)‬ ‫(ب)‬
‫ن هـ ‌و ی)‬
‫ف ق‌ک‌ل ‌‬
‫ظ ‌ع غ‌ ‌‬
‫ط ‌‬
‫‌ض‌ ‌‬

‫‪ .1‬زیرا اخفاء این دو حرف باعث سنگینی خواهد بود و ادغام میم در واو باعث التباس می‌شود‪ .‬و میم در فاء به‬
‫ّ‬
‫خاطر ضعف حرف فاء است و قاعده كلی است كه قوی در ضعیف ادغام نمی‌شود‪.‬‬

‫‪103‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫ّ‬
‫غنـه‬
‫ّ‬
‫غنه در لغت به‌معنای صدایی که از خیشوم (فضای بینی) خارج می‌شود‪.‬‬
‫و در اصط�ل�اح تجوی���د ب���ه صدایی گفته می‌ش���ود ک���ه در حی���ن ادای دو حرف‬
‫«م» و «ن» ش���نیده می‌ش���ود‪ .‬ای���ن دو ح���رف را «ح���روف ّ‬
‫غنه» می‌نامن���د‪ .‬چه این‬
‫متحرک و یا مش���دد باش���ند‪ ،‬مانند‪( :‬ﭯ) ـــ (ﭔ)‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫حروف‪ ،‬س���اکن یا‬
‫( ﭓ) ـــ ( ﭒ ) ـــ ( ﭹ)‬
‫ّ‬
‫مش���دد دارد‪ ،‬پ���س از آن ادغ���ام ناقص‪ ،‬و‬ ‫باالتری���ن می���زان ّ‬
‫غنه را می���م و نون‬
‫سپس مرتبه اخفاء‪ ،‬و بعد سکون در حالت اظهار‪ ،‬و کم‌ترین میزان ّ‬
‫غنه به‌هنگام‬
‫متحرک بودن این حروف است‪.‬‬
‫مواردی که در آن ّ‬
‫غنه به اندازه دو حرکت ضروری است‪ ،‬عبارتند از‪:‬‬
‫میم و نون مشدد؛ مانند‪( :‬ﭑ) ـــ (ﮥ) ـــ (ﭹ) ـــ (ﮭﮮ)‬
‫ّ‬ ‫‪.1‬‬
‫ادغام نون ساکن و تنوین در چهار حرف «ی و م ن»؛ مانند‪( :‬ﭰﭱ)‬ ‫‪.2‬‬
‫ـــ (ﮃﮄ) ـــ (ﭡﭢ) ـــ (ﭱﭲ)‬

‫‪ .3‬اخفاء نون س���اکن و تنوین نزد ‪ 15‬حرف و همچنین اخفاء میم ساکن نزد‬
‫باء؛ مانند‪( :‬ﯘ) ـــ (ﯶﯷﯸ) ـــ (ﮯﮰ) ـــ (ﭘﭙ)‬

‫‪ .4‬اق�ل�اب ن���ون س���اکن و تنوی���ن ن���زد ح���رف ب���اء؛ مانن���د‪( :‬ﮇ) ــ���ـ‬
‫(ﮆﮇ)‬
‫یکی از نشانه‌های مهارت در تالوت‪ ،‬رعایت توازن در کشش ّ‬
‫غنه‌ها و تساوی‬
‫‪1‬‬
‫در اجرای آنهاست‪.‬‬
‫غنه‌ها بس���تگی به نوع کندی و سرعت تالوت دارد‪ .‬هرچه تالوت کندتر باشد ّ‬
‫غنه‌ها نیز به همان اندازه‬ ‫‪ .1‬کش���ش ّ‬
‫کند خواهند بود و هرچه تالوت دارای س���رعت باش���د به همان مقدار ّ‬
‫غنه‌ها سریع‌تر ادا خواهند شد‪ .‬قاریان عزیز‬
‫توجه داش���ته باش���ند ک���ه در ادای ّ‬
‫غنه‌ها و اخف���اءات مبالغه نکنند و به‌خاطر تکمیل الحان و یا زیبا بخش ��یدن به‬ ‫ّ‬
‫غنه‌ها را بیش از میزان طبیعی امتداد ندهند‪.‬‬ ‫صوت‪ّ ،‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪104‬‬

 ‫نکته‪1‬‬
‫بغیر از دو حرف «م» و «ن»‪ ،‬بقیه حروف از دهان ادا شده و نباید صدای آنها از راه‬
‫بینی خارج شود؛ زیرا «خیشوم‌خوانی حروف» از عیوب تالوت محسوب می‌شود‪.‬‬

‫‪105‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫ادغـام‬
‫ادغام به‌معنای ادخال و یکجا نمودن‬
‫و در اصطالح علم تجوید و قرائت عبارت اس���ت از‪ :‬داخل نمودن یک حرف در‬
‫ّ‬
‫مشدد درآیند‪.‬‬ ‫حرف دیگر به‌طوری‌که هر دو حرف یکی شده و به صورت‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫دغم» و حرف ّ‬
‫دوم را «مدغم‌فیه» گویند‪.‬‬ ‫حرف اول را «م‬
‫ّ‬
‫متحرک باش���د‪ ،‬در‬ ‫ه���رگاه دو ح���رف کن���ار هم قرار گیرن���د‪ ،‬اولی س���اکن و ّ‬
‫دومی‬
‫صورت ادغام به یکی از سه روش ذیل عمل می‌شود‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫متقاربین‬ ‫متجانسین‬ ‫متماثلین‬

‫‪ .1‬ادغام متماثلین‬
‫به دو حرفی می‌گویند که مش���ابه و مثل هم باشند‪ ،‬مانند‪ ( :‬ﯞﯟ)‬

‫ـــ ( ﮧﮨ ) ـــ (ﮑﮒ) ـــ ( ﮅﮆ)‬

‫ادغام در این‌گونه حروف‪ ،‬الزم و واجب اس���ت‪ ،‬به‌ش���رطی که ح���رف اول‪ّ ،‬‬
‫مدی‬
‫نباشد مانند‪( :‬ﮘﮙ) ـــ (ﮖﮗﮘ) ـــ (ﯮﯯ) ـــ (ﮐ‬
‫ﮑ)که در این حالت ادغام صورت نمی‌گیرد‪.‬‬
‫توجه‪ :‬در (ﯵﯶﯷﯸ) (حاقه ‪ )29/28‬ادغام و سکته هر دو جایز هستند‪.‬‬
‫‪ .2‬ادغام متجانسین‬
‫به دو حرفی می‌گویند که هم‌مخرج بوده و صفت‌شان متفاوت باشد‪.‬‬
‫این نوع ادغام فقط در سه مورد انجام می‌گیرد‪:‬‬
‫ال��ف‪ :‬ادغام س���ه ح���رف «ط ــ���ـ د ــ���ـ ت» در همدیگ���ر‪ ،‬مانن���د‪( :‬ﮬﮭ) ـــ‬
‫(ﮠ) ـــ (ﰄﰅ) ـــ (ﭓﭔ)‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪106‬‬

 ‫ب‪ :‬ادغام س���ه حرف «ظ ـــ ذ ـــ ث» در یکدیگر‪ ،‬که فقط در سه مورد یافت شده‬
‫است‪:‬‬
‫)(نساء ‪)64‬‬ ‫(ﮭﮮ‬
‫)(زخرف ‪)39‬‬ ‫(ﮉﮊ‬
‫)(اعراف ‪)176‬‬ ‫(ﯞﯟﯠ‬
‫ج‪ :‬ادغ���ام حرف باء در میم‪ ،‬که تنه���ا در عبارت‪( :‬ﮨﮩ) (هود‪ )42/‬آمده‬
‫است‪.‬‬

‫توضیح‬
‫ادغام «طاء» در «تاء» که در چهار جای قرآن آمده است‪:‬‬
‫) (مائده آیه ‪)28‬‬ ‫(ﮠ‬
‫)(زمر آیه ‪)56‬‬ ‫(ﰁ‬
‫) (یوسف آیه ‪)80‬‬ ‫(ﭴ‬
‫) (نمل آیه ‪)22‬‬‫(ﯷ‬
‫از قبیل ادغام ناقص می‌باش���د‪ ،‬بدین معنا که صفت اس���تعالء و اطباق حرف‬
‫«ط» را باق���ی می‌گذاری���م و بدون قلقله‪ ،‬حرف بع���دی را تلفظ می‌کنیم؛ زیرا قوی در‬
‫ً‬
‫‪1‬‬
‫ضعیف کامال ادغام نمی‌شود‪.‬‬
‫در (ﯞﯟﯠ) و (ﮨﮩ) ادغام و اظهار هر دو جایز است‪ 2،‬و در‬
‫ّ‬
‫بقیه موارد‪ ،‬فقط ادغام تام است‪.‬‬
‫‪ .1‬در چاپ قرآن‌های عربی از جمله عثمان‌طه‪ ،‬فقط در ادغام کامل عالمت تشدید گذاشته شده است و در ادغام‬
‫ّ‬
‫ناقص‪ ،‬بر حرف مدغم‌فیه عالمت تش���دید گذاش���ته نشده اس���ت‪( ،‬زیرا حرف ّاول به کلی از بین نرفته است) و به‬
‫جای آن حرف مدغم خالی از عالمت سکون است‪.‬‬
‫طیبه ادغام و اظهار درست است‪.‬‬ ‫‪ .2‬طریق شاطبیه فقط ادغام و طریق ّ‬

‫‪107‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫‪.3‬ادغام متقاربین‬
‫به دو حرفی می‌گویند که قریب المخرج یا قریب الصفة باشند‪.‬‬
‫این نوع ادغام نیز در روایت حفص فقط در سه مورد قابل اجرا هست‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫الم در راء ؛ مانند‪( :‬ﭹﭺ) ـــ (ﮖﮗﮘ)‬ ‫‪.1‬‬
‫البته در (ﭻ ﭼﭽ)‬
‫ّ‬
‫(مطففین‪ )14/‬به‌خاطر وجود سکت‪ ،‬ادغام صورت نمی‌گیرد‪.‬‬
‫‪ .2‬ن���ون س���اکن در ح���روف «ی ر م ل و» ک���ه توضیح آن در بحث نون س���اکن‬
‫و تنوی���ن گذش���ت‪ ،‬مانن���د‪( :‬ﭰﭱ) ــ���ـ (ﮐﮑ) ــ���ـ (ﭦﭧ) ــ���ـ‬
‫(ﭺﭻ) ـــ (ﭵﭶ) (نون تنوین نیز در آن داخل است)‪.‬‬
‫ادغ���ام نون س���اکن و تنوی���ن در دو حرف «و» و «ی» از قبی���ل ادغام ناقص‬
‫است‪.‬‬
‫‪ .3‬قاف در کاف؛که فقط در کلمه (ﭑﭒ) (مرسالت‪ )20/‬آمده است‪.‬‬
‫ائمه قرائت‪ ،‬ادغام تام و ناقص‪ ،‬هر دو را در آن جایز دانس���ته‌اند‪ ،‬اما ادغام‬
‫‪2‬‬
‫تام (در همۀ طرق حفص) راجح است‪.‬‬
‫فائده ادغام‬
‫ّ‬
‫فائدۀ ادغام‪ ،‬سهولت و روانی در کالم و رفع سنگینی در تلفظ است‪ ،‬چرا که اگر‬
‫ّ‬
‫حرفی یک‌بار تلفظ شود و بالفاصله همان حرف یا حرف هم‌جنس و یا نزدیک آن‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫تکرار شود‪ ،‬تلفظ دوباره آن برای دستگاه تکلم دشوار خواهد بود‪ ،‬ازین رو قاعده‬
‫ّ‬
‫ادغام در جهت آسانی و راحت ادا نمودن حروف نقش بسیار مؤثری دارد‪.‬‬

‫‪ .1‬ادغام الم در راء نزد کس���انی که حروف ذلقی را از یک مخرج می‌دانند از نوع متجانس���ین اس ��ت‪ ،‬مانند ّ‬
‫فراء‬
‫‪ .2‬در بعضی از کتاب‌های تجوید‪ ،‬ادغام «الم تعریف» در حروف شمسی را نیز از اقسام ادغام متقاربین ذکر کرده‌اند‬
‫که این امر مربوط می‌شود به گویش زبان عربی‪ ،‬نه قانونمندی بحث ادغام الم‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪108‬‬

 ‫نکته‪1‬‬
‫آنچه از درس ادغام بر می‌آید اینکه بعضی از کلمات قرآن کریم هستند که نباید‬
‫ّ‬
‫دقت و ّ‬
‫توجه داشته باشد تا آن‌ها را به‬ ‫در آنها ادغام صورت گیرد و قاری قرآن باید‬
‫خوبی ادا کند‪ ،‬مانند‪( :‬ﯬ ﯭ ﯮ ) ـــ (ﭑﭒ) ـــ (ﭴﭵ) ـــ (ﯶﯷ) ـــ‬
‫‪1‬‬
‫(ﮇﮈ) ـــ (ﭽ)‬

‫فایده‬
‫در ادغام‪ ،‬اگر حرف اول س���اکن و حرف ّ‬
‫دوم متحرک باشد‪ ،‬آن را «ادغام صغیر»‬
‫گوین���د‪ ،‬مانند‪( :‬ﭹﭺ) ـــ (ﮖﮗ) و اگر مدغم و مدغم‌فیه هر دو متحرک‬
‫َّ ً‬
‫ار یات‌ذروا)‬
‫َ َّ‬ ‫ُّ ً‬
‫باشند‪ ،‬آن را «ادغام کبیر» گویند‪ ،‬مانند‪ِ ( :‬فیه‌هدی) ـــ (والذ ِ‬
‫ادغام کبیر از میان قرائات قرآنی‪ ،‬مربوط به «روایت سوسی» از قرائت «ابوعمرو‬
‫بصری» اس���ت و در روایت «حفص از عاصم» وجود ندارد و اگر هم وجود داش���ته‬
‫باشد در کتابت و نگارش قرآن لحاظ شده است‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫) (سوره زمر‪ ،‬آیه ‪)64‬‬‫(ﮪ‬
‫) (سوره كهف‪ ،‬آیه ‪)95‬‬ ‫(ﯺ‬
‫(ﯛﯜ) (سوره یوسف‪ ،‬آیه ‪ )11‬در صورت ادغام همراه با اشمام‬
‫سوره نساء‪ ،‬آیه ‪)58‬‬ ‫(ﯫ)(سوره‌های بقره‪ ،‬آیه ‪ 271‬ـــ‬
‫) (سوره انعام‪ ،‬آیه ‪)80‬‬‫و (ﯘ‬
‫َ َ ُ َ ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اجون ِنی» بوده‌اند‪.‬‬ ‫که در اصل‪« :‬ت ُأم ُرون ِنی ـــ َمک َن ِنی ـــ ت َأم ُن َنا ـــ ِنعم‌ما ـــ أتح‬

‫‪ّ .1‬‬
‫النشر فی القراءات العشر‪ ،‬ابن‌جزری ج ‪ 2‬ص ‪.153‬‬

‫‪109‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫تفخیم و ترقیق‬
‫تفخی���م در لغ���ت برگرفته از ماده «فخم» به‌معنای تعظیم و بزرگ‌داش���ت و در‬
‫اصطالح علم تجوید عبارت است از‪« :‬درشت و پرحجم ادا کردن حرف»‪.‬‬
‫ترقیق در لغت به‌معنای رقیق و نازک و در اصطالح ّ‬
‫مجودین «باریک ادا کردن‬
‫حرف» را می‌گویند‪.‬‬
‫حروف اس���تعالء «ص ض ط ظ ق غ خ» همیش���ه و در هم���ه حالت‌ها با تفخیم‬
‫خوانده می‌ش���وند و از میان حروف اس���تعالء‪ ،‬چهار حرف «ص ض ط ظ» به‌خاطر‬
‫دارا ب���ودن صفت اطباق‪ ،‬از فخامت بیش���تری برخوردارند؛ پ���س در تفاوت میزان‬
‫ّ‬
‫تفخیم حروف استعال و اطباق باید دقت کرد‪ ،‬زیرا هر اطباقی استعالست‪ ،‬اما هر‬
‫استعالیی اطباق نیست‪.‬‬
‫مراتب استعالء (از باالترین مرتبه تا پایین‌ترین آن) به شرح ذیل است‪:‬‬
‫بعد از حرف استعالء الف بیاید؛ مانند‪( :‬ﭒ) ـــ (ﮏ) ـــ (ﮏ)‬ ‫‪.1‬‬
‫حرف استعالء‪ ،‬مفتوح باشد؛ مانند‪( :‬ﯺ) ـــ (ﭴ) ـــ (ﭧ)‬ ‫‪.2‬‬
‫حرف استعالء‪ ،‬مضموم باشد؛ مانند‪( :‬ﭸ) ـــ (ﮭ) ـــ (ﭫ)‬ ‫‪.3‬‬
‫حرف استعالء‪ ،‬ساکن باشد؛ مانند‪( :‬ﭳ) ـــ (ﯓ) ـــ (ﭼﭽ)‬ ‫‪.4‬‬
‫حرف استعالء‪ ،‬مکسور باشد؛ مانند‪( :‬ﮖ) ـــ (ﯛ) ـــ (ﰎ)‬ ‫‪.5‬‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫نکته‪1‬‬
‫آنچه مهم به نظر می‌رس���د اینکه در تلفظ حروف مفخم نباید مبالغه نمود‪ ،‬به‬
‫گون���ه‌ای که از آن‪ ،‬صدای ّ‬
‫ضمه پیدا ش���ود و یا لب‌ها حال���ت غنچه همانند حرف‬
‫ّ‬
‫«واو» به‌خود گیرند؛ زیرا حروف مفخم با لب‌ها هیچ‌گونه ارتباطی ندارند‪.‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪110‬‬

 ‫عالوه از حروف اس���تعالء‪ ،‬یعنی حروف اس���تفال همیشه با ترقیق و به صورت‬
‫باریک ادا می‌ش���وند‪ ،‬بجز «الف»‪« ،‬الم» و «راء»‪ 1‬که در برخی موارد با تفخیم و گاهی‬
‫با ترقیق خوانده می‌شوند‪.‬‬

‫ترقیق‬ ‫گاهی تفخیم و گاهی ترقیق‬ ‫تفخیم‬

‫ءبتثجح‬ ‫الف ّ‬
‫مدی‬ ‫صضطظ‬
‫دذز سشع‬ ‫ل‬ ‫قغخ‬
‫ف ک م ن و هـ ی‬ ‫ر‬

‫تفخیم و ترقیق «الف»‬

‫«الف» همیشه تابع حرف ماقبلش است؛ اگر حرف قبل از آن پر باشد‪« ،‬الف»‬
‫نی���ز ب���ه تبع آن پر خوانده می‌ش���ود و اگر حرف قبل از آن باریک باش���د‪« ،‬الف» نیز‬
‫باریک خوانده می‌شود‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﭬ) ـــ (ﭜ) ـــ (ﭡ) ـــ (ﭬ) ـــ (ﮖ)‬

‫(ﯥ) ـــ (ﮦ) ـــ (ﭲ) ـــ (ﭖ)‬

‫تفخیم و ترقیق «الم»‬

‫حرف «الم» همیشه باریک خوانده می‌شود‪ ،‬به‌جز در لفظ جالله (ﯤ)‬

‫اگ���ر حرف قبل از لف���ظ جالله‪ ،‬مفتوح ی���ا مضموم باش���د‪ ،‬الم(ﯤ) پر خوانده‬
‫می‌شود‪ ،‬مانند‪(:‬ﯣﯤ) ـــ (ﭻﭼ) ـــ (ﮃﮄ) ـــ ( ﯘﯙ)‬
‫‪2‬‬
‫به تفخیم الم در لفظ جالل(ﯤ) «تغلیظ» هم می‌گویند‪.‬‬
‫‪ّ .1‬‬
‫غنه اخفاء نیز در صورتی‌كه پس از نون س���اكن و تنوین یكی از حروف اس���تعالء قرار داش���ته باش���د‪ ،‬درش ��ت و‬
‫پرحجم خواهد بود‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .2‬باید دقت نمود كه حرف «هاء» در لفظ جالله با تفخیم ادا نشود‪ .‬همچنین حرف قبل از الم جالله‬

‫‪111‬‬ ‫فورح ماکحا‬

‫و اگر حرف قبل از لفظ جالله مکسور باشد‪ ،‬الم (ﯤ) باریک خوانده می‌شود‪،‬‬
‫مانند‪( :‬ﮑﮒ) ـــ (ﮇﮈ)‬

‫در آیه زیر هر سه حکم را می‌توان یافت‪:‬‬

‫( ﮎﮏﮐﮑﮒﮓﮔﮕﮖﮗﮘﮙﮚﮛﮜﮝﮞ ) ‪.‬‬
‫(حجرات‪)1/‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪112‬‬

 ‫تفخیم و ترقیق «راء»‬
‫حرف «راء» س���ه حالت دارد؛ یا پر خوانده می‌ش���ود یا باریک و یا هر دو صورت‬
‫در آن جایز است‪.‬‬
‫موارد تفخیم‪ 8( :‬حالت)‬

‫راء مفتوح باشد‪ ،‬مانند‪( :‬ﭫ)‬ ‫‪.1‬‬

‫راء مضموم باشد‪ ،‬مانند‪( :‬ﭓ)‬ ‫‪.2‬‬
‫راء ساکن‪ ،‬ماقبلش مفتوح باشد‪ ،‬مانند‪( :‬ﭶ)‬ ‫‪.3‬‬
‫راء ساکن‪ ،‬ماقبلش مضموم باشد‪ ،‬مانند‪(:‬ﯗ)‬ ‫‪.4‬‬
‫ً‬
‫‪ .5‬راء س���اکن‪ ،‬ماقبلش س���اکن‪ ،‬ماقبل ماقبلش مفتوح باشد‪( ،‬وقفا) مانند‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ َْ ْ‬
‫(والفج ْر) ـــ (األن ْ‬
‫هار)‬
‫ً‬
‫‪ .6‬راء ساکن‪ ،‬ماقبلش ساکن‪ ،‬ماقبل ماقبلش مضموم باشد‪( ،‬وقفا) مانند‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫ُ ْ‬
‫(العس ْر) ـــ (شک ْ‬
‫ور)‬

‫‪ .7‬راء ساکن‪ ،‬ماقبلش همزه وصل باشد‪.‬‬

‫چه اینکه ماقبل راء س���اکن‪ ،‬کس���ره ع���ارض (در یک کلمه) باش���د‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﭥ) و یا کسره ماقبل در کلمه‌ای دیگر قرار گیرد‪ ،‬مانند‪( :‬ﯖﯗ)‬

‫ـــ (ﭾ ﭿ)‬

‫‪ .8‬راء س���اکن‪ ،‬ماقبلش س���اکن و مابعد آن حرف استعالء باشد (و هر دو در‬

‫یک کلمه قرار داشته باشند)‪ ،‬آنها عبارتند از‪:‬‬
‫(ﯱ) (توبه‪(،)122/‬ﯠ) (انعام‪(،)7/‬ﭙ)(توبه‪( ،)107/‬ﮬ‬
‫)(نبأ‪)21/‬‬

‫و (ﮑ) (فجر‪.)14/‬‬
‫در تمام قرآن فقط همین پنج کلمه وجود دارد‪.‬‬

‫‪113‬‬ ‫فورح ماکحا‬

‫بنابر این اگر راء س���اکن در یک کلمه و حرف اس���تعالء در کلمه‌ای دیگر باشد‪،‬‬
‫حرف راء تفخیم نمی‌شود‪ ،‬که مثال‌های این نوع در سه مورد آمده است‪:‬‬
‫)(سورۀ لقمان‪ ،‬آیۀ ‪)18‬‬‫(ﯷﯸﯹﯺ‬
‫)(سورۀ معارج‪ ،‬آیۀ ‪)5‬‬ ‫(ﯰﯱﯲ‬
‫(ﮅﮆﮇ‬
‫) (سورۀ نوح‪ ،‬آیۀ ‪)1‬‬

‫موارد ترقیق (‪ 4‬حالت)‬

‫راء‪ ،‬مکسور باشد‪ ،‬مانند‪( :‬ﭔ) ـــ (ﭒ)‬ ‫‪.1‬‬

‫راء ساکن‪ ،‬ماقبلش مکسور باشد‪ ،‬مانند‪( :‬ﭺ) ـــ (ﯰ)‬ ‫‪.2‬‬
‫‪ .3‬راء س���اکن‪ ،‬ماقبلش ساکن‪ ،‬ماقبل ماقبلش مکسور باشد (وقف ًا) مانند‪:‬‬
‫ّ ْ‬
‫)‬ ‫الس ْح ْر‬
‫الذک ْر ) ـــ ( ّ ِ‬
‫( ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ .4‬راء س���اکن‪ ،‬ماقبلش یاء س���اکن باشد (وقف ًا) مانند‪( :‬خ ْی ْر ) ـــ ( ّ‬
‫الط ْی ْر ) ـــ‬
‫َ‬
‫)‬ ‫(خ ِب ْیر‬
‫موارد جواز تفخیم و ترقیق (‪ 3‬مورد)‬

‫وقف بر کلمه ( ﮄ‪ )1‬و (ﮫ ﮬ‪)2‬‬ ‫‪.1‬‬

‫ترقی���ق به‌خاط���ر اصل قاعدۀ ش���مارۀ س���ه و تفخیم به‌خاط���ر وجود حرف‬
‫ّ‬
‫اس���تعالء قبل از راء ساکن؛ ّاما تفخیم بهتر اس���ت زیرا تلفظ آن برای زبان‬
‫‪3‬‬
‫راحت‌تر است‪.‬‬
‫) (شعراء‪)63/‬‬ ‫‪ .2‬کلمۀ (ﭭ)در آیۀ (ﭪﭫﭬﭭﭮ ﭯ‬
‫‪ .1‬در سوره‌های یونس آیه ‪ 87‬ـــ یوسف ‪ 21‬و ‪ 99‬ـــ زخرف ‪51‬‬
‫‪ .2‬سوره سبأ آیه ‪12‬‬
‫‪ .3‬عالمه ابن‌جزری در «مصر» تفخیم را بهتر و در «القطر» ترقیق را اولی می‌داند‪ ،‬بخاطر وصل و اصل حرکت راء در‬
‫این کلمات‪ .‬النشر ج ‪ 2‬ص ‪106‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪114‬‬

 ‫ترقیق به‌خاطر کس���ره دو طرف «راء» و س���هولت در اداء‪ ،‬و تفخیم به‌خاطر‬
‫وج���ود حرف اس���تعالی بع���د از آن (طبق قاعده ش���ماره پنج تفخی���م)‪ّ ،‬اما‬
‫ترقیق آن بهتر است‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫) (در سوره های هود‪ 81/‬ـــ حجر‪65/‬‬‫‪ .3‬وقف بر کلمات (ﭚﭛ)(فجر‪( ،)4/‬ﭕﭖـﭰ‬
‫ـــ طه‪ 77/‬ـــ شعراء‪ 52/‬ـــ دخان‪ )23/‬و کلمۀ (ﮫ) (در شش موضع سوره قمر )‪.‬‬
‫ّ‬
‫اص���ل خود «إذا‬
‫ِ‬ ‫عل���ت ترقیق‪ ،‬نظر به اصل آنهاس���ت؛ زی���را این کلمات در‬
‫ُُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪2‬‬
‫أسری» و «نذ ِری» بوده‌اند‪.‬‬
‫ِ‬ ‫«ف‬ ‫أسری» ـــ‬
‫سری» ـــ «أن ِ‬
‫ی ِ‬
‫ّ‬
‫و علت تفخیم‪ ،‬بنابر اصل قاعده شمارۀ سه است‪.‬‬
‫نکتۀ مهم‬
‫ُ َ َ ُ‬ ‫ّ‬
‫«المق ّد َمة» به ی���ک نکته ظریف و در عین حال اساس���ی‬ ‫عالم���ه ابن‌ج���زری در‬
‫اشاره کرده است و آن اینکه نباید حروف از صفت‌های حروف مجاور خود‪ ،‬تحت‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫تأثیر قرار گیرند‪ ،‬مثال صفت تفخیم در حروف مفخم نباید به حروف دیگر سرایت‬
‫نماید‪ ،‬مانند‪( :‬ﯳﯴ) ـــ (ﯫ) ـ(ﮘﮎ) ـــ (ﮡ) ـــ (ﮕ)‬

‫ـــ (ﯹ) ـــ (ﯺ) ـــ (ﮘ)ـ (ﮊ) ـــ (ﮀ)‬

‫ّ‬
‫دقت در این مس���أله‪ ،‬نش���ان از مهارت قاری قرآن در رعای���ت قواعد تجویدی‬
‫دارد‪.‬‬

‫‪ .1‬و در صورت���ی ک���ه بر این کلمه وقف با س���کون انجام گی���رد‪ ،‬فقط با تفخیم خوانده می‌ش���ود‪ .‬زیرا حرف قاف فاقد‬
‫کسره است‪.‬‬
‫‪ .2‬أحکام قراءة القرآن الکریم‪ ،‬حصری‪ ،‬ص ‪ 160‬و ‪161‬‬

‫‪115‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫ّ‬
‫مـد و قصـر‬
‫یک���ی از بحث‌های مهم تجوید‪ ،‬ش���ناخت ّ‬
‫م���د و قصر و مقدار کش���ش حروف‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫مدی است‪ .‬رعایت این امر باعث حالوت و جذابیت تالوت شده و آهنگ قرآن را‬
‫نزد مستمع‪ ،‬زیبا جلوه می‌دهد‪.‬‬
‫مد به‌معنای کشش و زیادت‪ ،‬و در اصطالح علم تجوید و قرائت عبارت است از‪:‬‬‫ّ‬
‫«کشش مطلق صوت در حروف سه‌گانه ّ‬
‫مد‪ ،‬چه زیاد و چه کم»‬
‫‪1‬‬

‫قص���ر به‌معنای کوت���اه‪ ،‬و در اصطالح تجویدی «کش���ش کوتاه و طبیعی حروف‬
‫‪2‬‬
‫مدی» را می‌گویند‪.‬‬ ‫سه‌گانه ّ‬
‫حروف سه گانه ّ‬
‫مد عبارتند از‪:‬‬
‫‪ .1‬الف (که همواره ماقبلش مفتوح است)؛ مانند‪( :‬ﭸ)‬

‫‪ .2‬واو ساکن‪ ،‬ماقبل مضموم؛ مانند‪( :‬ﮜ)‬

‫‪ .3‬یای ساکن‪ ،‬ماقبل مکسور؛ مانند‪( :‬ﭸ)‬

‫«مد طبیعی» نیز می‌گویند‪ ،‬زیرا اساس ّ‬
‫مد و اندازه طبیعی‬ ‫«مد اصلی» یا ّ‬
‫به اینها ّ‬

‫آن است‪ 3.‬این سه حرف در کلماتی مانند‪( :‬ﮙ) و (ﰅ) جمع شده‌اند‪.‬‬
‫اندازه کشش حروف ّ‬
‫مد‪ ،‬دو حرکت (برابر با یک الف) است‪.‬‬
‫ّ‬
‫(مطففی���ن‪ )29/‬در این‬ ‫مث���ال‪( :‬ﯰﯱ ﯲﯳﯴﯵﯶﯷ)؛‬
‫‪4‬‬ ‫آیه هشت حرف ّ‬
‫مد وجود دارد‪.‬‬
‫‪ .1‬حروف لین نیز این خاصیت را دارند و به همین خاطر در هنگام وقف می‌توان بر آنها ّ‬
‫مد نمود‪.‬‬
‫مد می‌آید‪ ،‬مانند اینکه حفص «فیه مهانا» را با‬‫‪ .2‬گاهی در علم قراءات‪ ،‬قصر به معنای عدم کشش وحذف حرف ّ‬
‫ّ‬
‫مد و بقیه قاریان را قصر می‌خوانند‪.‬‬
‫ّ‬ ‫‪ .3‬گاهی به حروف ّ‬
‫مد «حروف لین» نیز اطالق می‌شود‪ ،‬زیرا این حروف با نرمی و به راحتی از دستگاه تكلم ادا می‌شوند‪.‬‬
‫مدهای اصلی را به میزان طبیعی و‬ ‫توجه داشته باشند که ّ‬
‫‪ .4‬قاریان بزرگواری که به روش «تحقیق» تالوت می‌کنند ّ‬
‫همگام با سرعت تالوت امتداد دهند و به‌خاطر تکمیل الحان و نغمات‪ ،‬به اصول تجویدی آسیب نزنند و موازین‬
‫ّ‬
‫مد را کمتر و یا بیشتر از مقدار تعیین شده انجام ندهند‪.‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪116‬‬

 ‫مدها آشنا شویم‪.‬‬‫مد‪ ،‬بهتر است با معیار و میزان کشش ّ‬ ‫قبل از بیان انواع ّ‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫مده���ا عموما ب���ا «حرکت» ی���ا «الف» اندازه‌گیری و مقایس���ه می‌ش���وند‪ ،‬حرکت‬
‫مدت‌زمان یک فتحه یا یک کس���ره یا یک ّ‬
‫ضمه‪ .‬لذا یک الف مس���اوی‬ ‫به‌معن���ای ّ‬
‫‪1‬‬ ‫است با ّ‬
‫مدت‌زمان دو حرکت‪.‬‬
‫مقیاس ّ‬
‫مد را با سه چیز می‌سنجند‪:‬‬
‫‪ .1‬طول؛ یعنی ‪ 3‬الف‪ ،‬برابر با شش حرکت‬
‫‪ .2‬توسط؛ یعنی ‪ 2‬الف‪ ،‬برابر با چهار حرکت‬
‫‪2‬‬
‫‪ .3‬قصر؛ یعنی ‪ 1‬الف‪ ،‬برابر با دو حرکت‬
‫درب���اره اندازه «طول ـــ توس���ط ـــ قصر» آرای مختلف دیگری نی���ز وجود دارد‪ّ ،‬اما‬
‫قول اعتدال و میانه همین است که ذکر شد‪.‬‬
‫مد‪ ،‬همزه یا س���کون قرار داش���ته باش���د‪ ،‬آن‌را « ّ‬
‫مد فرعی»‬ ‫ه���رگاه پ���س از حرف ّ‬

‫می‌گویند‪.‬‬
‫این دو س���بب باعث می‌شود تا حروف ّ‬
‫مد بیش از اندازه طبیعی خود کشیده‬
‫شوند‪.‬‬
‫مد‪ ،‬همزه واقع ش ��ود به آن « ّ‬
‫مد بدل» می‌گویند که در‬ ‫در صورت ‌یک ��ه قبل از حرف ّ‬

‫(مد اصلی) کشیده می‌شود و در روایت ورش از نافع‬ ‫روایت حفص به اندازۀ یک الف ّ‬
‫‪3‬‬
‫می‌توان آن را بیش از میزان طبیعی کشید‪ ،‬مانند‪( :‬ﯶ) ـــ (ﯞ) ـــ (ﯨ)‬

‫ّ‬ ‫ً‬
‫‪ .1‬مثال خواندن «یاموسی» مساوی است با تلفظ شش حرکت‪ .‬بدین صورت که «یا» برابر است با دو حرکت؛ «مو»‬
‫برابر است با دو حرکت و «سی» نیز برابر است با دو حرکت‪ .‬پس مجموع «یاموسی» می‌شود مساوی با شش حرکت‪.‬‬
‫توس���ط نیز گاهی در بحث قراءات مطرح می‌ش���ود‪ .‬فوق قصر یعنی سه حرکت و فوق‬ ‫‪ .2‬اصطالح فوق قصر و فوق ّ‬
‫توسط به معنای پنج حرکت‪.‬‬‫ّ‬
‫دوم طبق حرکت ماقبل به حرف ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ .3‬این کلمات در اصل «أ أمنوا»‪« ،‬إئمان» و «أ أتوا» بوده‌اند؛ همزه ّ‬
‫مدی بدل شده‬ ‫ِ‬
‫مد بدل می‌گویند گرچه حرف ّ‬
‫مد‬ ‫مدی قرار گیرد در علم قرائت به آن ّ‬‫است‪ .‬بنابراین هر همزه‌ای که قبل از حرف ّ‬

‫‪117‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫ّ‬ ‫اگر پس از حروف ّ‬
‫مد‪ ،‬همزه واقع شود‪ ،‬بر دو قسم است‪ :‬متصل ـــ منفصل‬
‫و اگر پس از حروف ّ‬
‫مد‪ ،‬سکون واقع شود‪ ،‬نیز بر دو قسم است‪ :‬الزم ـــ عارض‬

‫مد به‌سبب همزه‬

‫ّ‬
‫‪ .1‬مد متصل‬
‫ه���رگاه پ���س از ح���رف ّ‬
‫مد‪ ،‬هم���زه بیای���د و ه���ر دو در یک کلم���ه باش���ند‪ ،‬به آن‬
‫ّ ّ‬
‫«مدمتصل» می‌گویند؛ مانند‪( :‬ﮥ) ـــ (ﭔ) ـــ (ﮛ)‬
‫آن را ّ‬
‫«م���د واجب» نیز می‌گوین���د‪ ،‬زیرا در همه قرائات قرآنی کش���ش آن واجب‬
‫است‪.‬‬
‫مقدار کشش مد متصل در روایت حفص‪« ،‬توسط» یعنی چهار حرکت است‪.‬‬
‫(‪ 5‬حرکت نیز مانعی ندارد یعنی فوق توسط)‬
‫ّ ّ‬
‫مد متصل وقف صورت گیرد و همزه در آخر کلمه قرار داشته‬ ‫و در صورتی‌که بر‬
‫باشد‪ ،‬می‌توان به خاطر سکون‪ ،‬آن را به اندازۀ شش حرکت کشید‪.‬‬

‫ّ ّ‬
‫نکته‪1‬‬
‫مد متصل تکرار ش���وند الزامی اس���ت؛‬ ‫تس���اوی در ّ‬
‫مدها به‌ویژه وقتی چندین‬
‫پ���س اگ���ر ّ‬
‫مد اول به میزان چهار حرکت کش���یده ش���د‪ ،‬بقیه نیز به هم���ان اندازه‬
‫کش���یده ش���وند و اگر پنج حرکت کشیده ش���د‪ ،‬دیگری نیز تا آخر تالوت به همان‬
‫اندازه کشیده شود‪.‬‬
‫‪ّ .2‬‬
‫مد منفصل‬
‫ه���رگاه ح���رف م���د در آخ���ر کلم���ه و هم���زه در ابت���دای کلمۀ بع���دی ق���رار گیرد‪،‬‬

‫بدل از همزه نباشد‪ ،‬مانند «القرءان»‪« ،‬جاءوا» و «المستهزئین»‪.‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪118‬‬

 ‫«مدمنفص���ل» می‌گوین���د؛ زی���را ح���رف ّ‬
‫م���د از هم���زه ج���دا هس���ت‪ ،‬مانند‪:‬‬ ‫ب���ه آن ّ‬
‫‪1‬‬
‫(ﮆﮇ) ـــ (ﯞﯟ) ـــ (ﮞ ﯝ)‬
‫به آن ّ‬
‫«مد جایز» نیز می‌گویند‪ ،‬زیرا در قرائات قرآنی بر کش���ش و عدم کش���ش‬
‫آن اتفاق نظر وجود ندارد‪ ،‬بعضی آن را به ّ‬
‫«مد» و برخی به قصر خوانده‌اند‪.‬‬
‫مقدار کشش ّ‬
‫مد منفصل در روایت حفص «توسط» می‌باشد‪ 4(.‬یا ‪ 5‬حرکت)‬
‫‪2‬‬
‫البته «قصر» آن هم جایز است‪.‬‬
‫پس اگر در ابتدای تالوت «توسط» نمود تا آخر توسط کند و اگر به قصر خواند‬
‫تا آخر با قصر بخواند و توازن مدها را رعایت نماید‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫ّ‬
‫مثال‌ه���ای دیگر برای مد منفصل‪( :‬ﮭﮮ) ـــ (ﮠ) ـــ (ﮝ)‬

‫ـــ (ﯭﯮ) ـــ (ﯷﯸ)‬

‫ّ ّ‬ ‫نباید مقدار کشش ّ‬

‫توجه‪1‬‬
‫مد متصل باشد‪ ،‬بلکه مساوی و یا‬ ‫مد منفصل بیشتر از‬
‫ّ ّ‬ ‫ّ‬
‫مد متصل و منفصل تکرار‬ ‫کمتر از متصل کش���یده ش���ود‪ ،‬به ویژه وقتی چندین‬
‫شوند دقت بیشتری الزم است‪ ،‬مانند‪( :‬ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ‬
‫ﮓ ﮔ) (نساء‪ ،‬آیه ‪)143‬‬

‫ّ‬ ‫‪ .1‬یكی از انواع ّ‬

‫مد منفصل «مد صله كبری» است‪ ،‬بدین معنا كه هرگاه پس از هاء ضمیر (مذكر غایبی كه به صورت‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫كشیده تلفظ می‌شود) همزه قطع قرار گیرد‪ ،‬حكم آن همانند مد منفصل است‪ ،‬مانند (ﭬﭭﭮﭯ) ـــ‬
‫(ﯫﯬﯭ)‪ .‬البته اگر بر هاء ضمیر وقف شود‪ ،‬از ّ‬
‫مدیت می‌افتد‪.‬‬
‫مد‬ ‫توس���ط ثابت اس���ت‪ .‬اگر كس���ی خواس ��ت ّ‬
‫توس���ط و به طریق طیبة ابن‌جزری‪ ،‬قصر و ّ‬
‫‪ .2‬به طریق ش���اطبیة فقط ّ‬
‫منفص���ل را ب���ه قصر بخواند آنگاه نكات دیگر تجویدی را از طریق ابن‌جزری باید رعایت كند كه در آخر كتاب به آنها‬
‫اشاره كردیم‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ .3‬این‌گونه کلمات اگرچه متصل نوش���ته ش���ده‌اند‪ ،‬اما در حقیقت جدا هس���تند‪« .‬یا» حرف ندا است و «ها» حرف‬
‫تنبیه‪.‬‬

‫‪119‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫ّ‬
‫مد به سبب سکون‬
‫‪ّ .1‬‬
‫مد الزم‬
‫آنست که پس از حرف ّ‬
‫مد‪ ،‬ساکن اصلی و ذاتی قرار گیرد‪ ،‬سکونی که جزو کلمه‬
‫بوده و در وقف و وصل همراه آن باشد‪.‬‬
‫به این خاطر آن را ّ‬
‫«مد الزم» می‌گویند که سکون آن در هر صورت باقی است و‬
‫در همه قرائات قرآنی کشیدن آن به اندازۀ «طول» الزمی است‪.‬‬
‫مقطعه یافت می‌ش���ود‪ ،‬و س���بب ّ‬
‫مد الزم‬ ‫مد الزم در کلمات قرآنی و در حروف ّ‬
‫ّ‬
‫مش���دد است‪ .‬با‬ ‫یعنی س���کون‪ ،‬گاهی به‌صورت ظاهر و در برخی موارد به‌صورت‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫کلمی‬‫کلمی مثقل ـ ِ‬ ‫توجه به این مطلب‪ ،‬مد الزم را بر چهار نوع تقسیم کرده‌اند‪ِ :‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫مخفف ــ حرفی مثقل ــ حرفی مخفف‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫مش���دد؛ مخفف به‌معنای س���اکن؛ کلمی به‌معن���ای واقع در‬ ‫(مثق���ل به‌معنای‬
‫کلمه؛ حرفی به‌معنای واقع در حرف)‪.‬‬
‫ّ‬ ‫‪ّ .1‬‬
‫مد الزم کلمی مثقل‪:‬‬
‫آن اس���ت ک���ه بع���د از ح���رف ّ‬
‫م���د‪ ،‬تش���دید در کلم���ه قرآن���ی بیای���د‪ ،‬مانن���د‪:‬‬
‫(ﮘﮎ) ـــ (ﯘ)‪.‬‬
‫تشدید نیز در ساکن داخل است‪ ،‬زیرا تشدید برگرفته از ساکن و متحرک است‪.‬‬
‫ّ‬ ‫‪ّ .2‬‬
‫مد الزم کلمی مخفف‪:‬‬
‫آن اس���ت که بعد از حرف ّ‬
‫مد‪ ،‬س���اکن در کلمه واقع ش���ود و مثال آن در روایت‬
‫حفص فقط در ( ﯴ) یافت شده است که آن هم دو بار در سورۀ یونس تکرار‬
‫شده است‪:‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪120‬‬

 ‫)(آیۀ ‪)51‬‬‫(ﯴﯵﯶﯷﯸ‬
‫) (آیۀ ‪)91‬‬‫(ﭻﭼﭽﭾ‬

‫نکته‪1‬‬
‫مد در آخر کلمه و س���اکن در اول کلمۀ بعدی قرار گیرد‪ّ ،‬‬
‫مد‬ ‫در صورتی‌که حرف ّ‬
‫ّ‬
‫تحقق نمی‌یابد‪ ،‬و حرف ّ‬
‫مد به‌خاطر التقای س���اکنین حذف می‌ش���ود‪ ،‬مانند‪:‬‬ ‫الزم‬
‫(ﮝﮞ) ــ���ـ (ﮊﮋ) ـــ (ﮣﮤ)‪ .‬بنابراین ّ‬
‫مد الزم همیش���ه در‬
‫یک کلمه انجام می‌گیرد‪.‬‬

‫نکته‪1‬‬
‫مقطعات یافت شود‪ ،‬آن را ّ‬
‫«مد الزم حرفی» گویند‪.‬‬ ‫چنانچه ساکن اصلی در حروف ّ‬

‫مقطعات‪ 1،‬فقط آنهایی که از سه حرف تشکیل‬ ‫باید دانست که از میان حروف ّ‬

‫مدی و حرف سوم دارای سکون ذاتی است جزو‬ ‫شده‌اند و حرف وسطی از حروف ّ‬
‫ََ‬ ‫ّ‬
‫مدهای الزم به‌شمار می‌آیند‪ ،‬این‌گونه حروف‪ ،‬هشت تا هستند که در جمله «نق َص‬
‫ُ ُ‬
‫َع َس���لکم» گردآمده‌ان���د‪ .‬بدین ص���ورت‪ :‬نون‌‌قاف‌‌صا ‌د عین‌‌س���ین‌‌الم‌‌کاف‌‌میم‪.‬‬
‫ّ‬ ‫‪ّ .3‬‬
‫مد الزم حرفی مثقل‪:‬‬
‫آن اس���ت که بعد از حرف ّ‬
‫مد‪ ،‬تش���دید در حرف ّ‬
‫مقطعه قرار گیرد و فقط در دو‬
‫مورد آمده است‪:‬‬
‫«الم» در ( ﭑ) که خوانده می‌شود‪ِ ّ :‬‬
‫«المیم»‬
‫‪2‬‬
‫و «سین» در ( ﮝ) که خوانده می‌شود‪« :‬طا ِّ‬
‫سیمیم»‪.‬‬
‫مقطعه دو حرفی که ّ‬
‫مد آن به صورت طبیعی‬ ‫مد است‪ّ .2 .‬‬ ‫مقطعات بر سه قسم‌اند‪ .1 :‬حرف الف که فاقد ّ‬
‫‪ .1‬حروف ّ‬
‫مقطعه سه حرفی که حرف وسط‬ ‫کشیده می‌شود و آنها پنج حرف هستند که در جمله َ‬
‫«ح ٌّی َط ُه َر » گردآمده‌اند‪ّ .3 .‬‬
‫سوم دارای سکون ذاتی است و آنها هشت تا هستند‪.‬‬ ‫مد و حرف ّ‬ ‫آنها دارای ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ .2‬كلیه مثال‌‌های مد الزم حرفی مثقل‪ ،‬همین دو حرف‪« :‬ل» در (ﭑ) ـــ (ﭑ) ـــ (ﭑ) و «س» در (ﭑ)‬

‫‪121‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫ّ‬ ‫‪ّ .4‬‬
‫مد الزم حرفی مخفف‪:‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫آن است که پس از حرف مد‪ ،‬ساکن در حرف مقطعه قرار گیرد‪ ،‬مانند‪ ( :‬ﭑ)‬

‫سین در ( ﭬ)‬ ‫ـــ ( ﮉ) ـــ میم در ( ﭑ) ـــ‬

‫نکته (‪1)1‬‬
‫در قرآن کریم تنها یک مورد ّ‬
‫«مد لین» وجود دارد که س���کونش اصلی اس���ت و‬
‫آن حرف «عین» در (ﭑ) (مریم‪ )1/‬و (ﭑﭒﭓ) (شوری‪ )2/1/‬است‬
‫که به آن ّ‬
‫«مد لین الزم» می‌گویند و مقدار کشش آن «طول» (‪ 6‬حرکت) یا «توسط»‬
‫‪1‬‬
‫(‪ 4‬حرکت) است‪.‬‬

‫نکته (‪1 )2‬‬

‫قاریان محترم‪ ،‬از اخفای نون س���اکن در حرف عین (ﭑ) (مریم‪ ،‬آیه‪ )1‬و‬
‫همچنین در حرف عین و سین (ﭓ) (شوری‪ ،‬آیه ‪ )2‬غفلت نورزند‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫نکته (‪)3‬‬

‫ّ‬
‫مقدار کشش کلیه ّ‬
‫مدهای الزم «طول» است‪.‬‬

‫ّ‬
‫نکته ً(‪1 )4‬‬
‫عموم���ا در کتابت قرآن بر روی ّ‬
‫مده���ای فرعی (منفصل‪ ،‬متصل و الزم) عالمت‬
‫ّ‬
‫مد ( ) گذاشته شده است‪.‬‬ ‫ݖ‬

‫اس���ت‪ .‬نیز در ص���ورت ادغام نون س���اکن (ﭬ) در واو (ﭮ) و ن���ون (ﮉ) در واو (ﮋ) به طریق طیبة‬
‫ّ‬
‫النشر ابن‌جزری‪ ،‬ادغام حرفی مثقل است‪.‬‬
‫‪ .1‬این به طریق شاطبی است و به طریق جزری «قصر» نیز در آن جایز است‪.‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪122‬‬

 ‫نکته (‪1 )5‬‬
‫اجرای بعضی از حروف مقطعات‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫شش حرکت‬ ‫مد الزم حرفی مخفف‬ ‫کاف‬
‫دو حرکت‬ ‫ّ‬
‫مد طبیعی‬ ‫ها‬
‫ّ‬
‫دو حرکت‬ ‫مد طبیعی‬ ‫یا‬ ‫(ﭑ)‬

‫شش یا چهار حرکت‬ ‫مد لین الزم‬‫ّ‬ ‫عین‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫شش حرکت‬ ‫مد الزم حرفی مخفف‬ ‫صاد‬
‫فاقد ّ‬
‫مد‬ ‫الف‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫شش حرکت‬ ‫مد الزم حرفی مثقل‬ ‫الم‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫(ﭑ)‬
‫شش حرکت‬ ‫مد الزم حرفی مخفف‬ ‫میم‬
‫دو حرکت‬ ‫مد طبیعی‬ ‫را‬
‫ُّ ُ‬ ‫‪ّ .2‬‬
‫لسـکون‬ ‫مد عارض ِل‬
‫مد‪ ،‬حرفی در آخر کلمه به‌خاطر وقف‪ ،‬س���اکن ش���ود به آن‬ ‫هرگاه پس از حرف ّ‬
‫ْ مَ‬ ‫مَ‬ ‫للسکون» می‌گویند‪ ،‬مانند‪ َّ ( :‬مْ‬
‫ارلحن ) ـــ ( العلنی ) ـــ ( یَعلُون )‬
‫ّ‬
‫«مد عارض ّ‬
‫ِ‬
‫آخ���ر ای���ن کلمات‪ ،‬متحرک اس���ت و قبل از آن ّ‬
‫م���د طبیعی وج���ود دارد‪ ،‬ولی به‬
‫مد عارض به‌وجود می‌آید‪.‬‬ ‫هنگام وقف‪ ،‬چون حرف نون‪ ،‬ساکن می‌شود‪ّ ،‬‬
‫مقدار کشش این ّ‬
‫مد‪ ،‬اختیاری است؛ طول‪ ،‬توسط و قصر هر سه جایز هستند‪.‬‬
‫پ���س اگر قاری قرآن در ابت���دای تالوت قصر نمود تا آخر با قص���ر بخواند‪ ،‬اگر با‬
‫توسط خواند‪ ،‬بقیه را نیز با توسط و اگر با طول خواند تاپایان تالوت با طول بخواند‪.‬‬
‫مناس���ب اس���ت در قرائت حدر‪ ،‬از میزان «قص���ر» و در قرائت تدوی���ر از میزان‬
‫«توس���ط» و در قرائت تحقیق از میزان «طول» اس���تفاده ش���ود تا تناسب مدها بر‬

‫‪123‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫مبنای سرعت انجام گیرد‪.‬‬
‫البت���ه اگر بر این‌گونه کلم���ات‪ ،‬وقف صورت نگیرد‪ ،‬آنگاه توس���ط و طول جایز‬
‫نخواهد بود و فقط قصر آن (به میزان طبیعی) درست است‪.‬‬
‫ّ‬
‫مد لین‬
‫حروف لین عبارتند از‪ :‬واو و یای ساکن ماقبل مفتوح‬
‫هرگاه پس از حروف لین‪ ،‬حرفی در آخر کلمه بخاطر وقف س���اکن ش���ود به آن‬
‫َ ْ‬ ‫َْ ْ‬ ‫ُ ْ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫«مد لین عارض» می‌گویند؛ مانند‪( :‬الب ْیت) ـــ (ق َر یش) ـــ (الیوم) ـــ (الموت)‬
‫ّ‬
‫و چون حروف لین‪ ،‬نوعی مش���ابهت با حروف ّ‬
‫مدی دارند به همین مناسبت‬
‫(که قابلیت کشش و انعطاف را دارند)‪ ،‬می‌توان آنها را همانند حروف ّ‬
‫مدی کشید‬
‫و در صورت وقف بر آنها ّ‬
‫مد کرد‪.‬‬
‫مقدار کششاین ّ‬
‫مدنیز اختیاریاست‪:‬طول‪،‬توسطوقصر هر سهجایز هستند‪.‬‬
‫تالوت کننده قرآن هر کدام را اختیار نمود تا پایان تالوت به همان مقدار بخواند‪.‬‬

‫متص���ل» بعد ّ‬ ‫ّ ّ‬ ‫«مد الزم» از همۀ ّ‬

‫نکته (‪1 )1‬‬
‫«مد عارض‬ ‫مدها قوی‌تر اس���ت‪ 1،‬س���پس «مد‬
‫«مد منفصل» و در آخر مرتبه ّ‬
‫«مد لین» اس���ت؛ بنابر این‬ ‫للس���کون» و پس از آن ّ‬

‫اگر دو سبب با هم جمع شوند بر قوی‌ترین آنها عمل می‌شود‪.‬‬

‫بدین صورت که اگر مد الزم کلمی مثقل و مد عارض للسکون با هم جمع‬
‫َ اَ ْ‬ ‫ْ‬
‫ن)؛ آنگاه فقط می‌توان بر ّ‬
‫مد الزم عمل نمود‬ ‫الج ّّ‌‬ ‫شوند‪ ،‬مانند‪َ ( :‬ص َو ّ‌‬
‫اف) ــ (و‬
‫و به مقدار طول آن را کشید؛ مد عارض للسکون در اینجا اعتبار ندارد و توسط و‬
‫قصر در آن جایز نیست‪.‬‬
‫ّ ّ‬
‫مد متصل و م� ّ��د عارض للس���کون با هم جمع ش���وند‪ ،‬مانند‪:‬‬ ‫همچنی���ن اگ���ر‬
‫ّ‬ ‫‪ .1‬زیرا س���بب ّ‬
‫مد در آن قوی اس���ت و همه قاریان دهگانه در کش���ش آن به مقدار طول اتفاق نظر دارند‪.‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪124‬‬

 ‫ّ ّ‬
‫مد متصل‬ ‫ماء)؛ آنگاه قصر جایز نیست؛ زیرا سبب ّ‬
‫مد یعنی همزه در‬ ‫الف َّ‬
‫الس ْ‬ ‫( َو يِ‬
‫قوی‌تر از عارض ّ‬
‫للسکون است؛ بنابر این فقط توسط و طول جایز می‌باشد‪.‬‬
‫مد عارض للسکون و مد لین عارض کنار هم آمدند‪ ،‬الزم است هر دو‬ ‫نیز اگر ّ‬
‫مد عارض بیشتر از ّ‬
‫مد لین کشیده‬ ‫با هم به‌صورت مس���اوی کشیده ش���وند و یا ّ‬

‫مد لین فقط قصر شود‬‫مد عارض للسکون با قصر خوانده شد‪ّ ،‬‬ ‫ش���ود؛ پس اگر ّ‬

‫مد لین فقط توسط یا قصر جایز است؛‬ ‫للسکون توسط شد‪ ،‬در ّ‬ ‫مد عارض ّ‬‫و اگر ّ‬
‫مد عارض للسکون طول انجام گرفت آنگاه در ّ‬
‫مد لین‬ ‫طول جایز نیست و اگر در ّ‬

‫«طول ـــ توسط ـــ قصر» هر سه جایز هستند‪.‬‬

‫نکته (‪1 )2‬‬

‫در صورت وصل ( ﮡ) در ابتدای س���وره آ ل‌عمران به آیۀ بعدی‪ ،‬یعنی (ﭓ‬
‫ْ‬
‫یم ُ‬
‫اهلل)‪« ،‬میم» حرکت‬ ‫(الف الم ّ‌م ْ‬‫ﭔﭕﭖﭗﭘﭙ) به‌خاطر رفع التقای ساکنین‬
‫ْ‬
‫اهلل)؛ لذا قصر و طول جایز است ّاما توسط جایز نیست‪،‬‬
‫یم ُ‬‫(الف الم ّ‌م َ‬‫فتحه می‌گیرد‬
‫اصل خود ساکن است و حرکتش عارضی و از جمله‬ ‫طول بدین خاطر که میم در ِ‬
‫ّ‬
‫مدهای الزم به‌شمار می‌آید و قصر به این خاطر که میم‪ ،‬حرکت گرفته و نمی توان آن‬
‫را بیش از اندازه طبیعی کشید؛ ّاما توسط جایز نیست‪ ،‬چون هیچ توجیهی ندارد‪.‬‬

‫نکته (‪1 )3‬‬

‫در سه کلمۀ قرآنی‪ ،‬پس از همزه استفهام‪ ،‬همزه «ال» تعریف قرار گرفته است‬
‫و آنها عبارتند از‪( :‬ﮩ) ـــ (ﭜ) ـــ (ﭻ)‬

‫در این س���ه کلم���ه همزه وصل حذف نمی‌ش���ود؛ زیرا در ص���ورت حذف همزۀ‬
‫وصل‪ ،‬التباس پیش می‌آید و جمله س���ؤالی با خبری مش���تبه می‌شود‪1‬؛ لذا ائمه‬
‫‪ .1‬جمله خبری به آن دسته از جمالت گفته می‌شود كه احتمال صدق و كذب در آن وجود دارد‪ ،‬مانند‪« :‬هوا سرد‬
‫اس���ت» و جمله انش���ایی آن اس���ت كه احتمال صدق و كذب در آن نیس���ت‪ ،‬كه اس���تفهام نوعی از جمله انش ��ایی‬
‫است‪ ،‬مانند «آیا شما می‌روید؟!»‬

‫‪125‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫ت خواندن را جایز قرار داده‌اند‪:‬‬ ‫قرائت در همزۀ ّ‬
‫دوم دو صور ‌‬
‫‪ .1‬ابدال؛ یعنی تبدیل کردن همزۀ وصل به الف‪ ،‬که در این‌صورت به ّ‬
‫مد الزم‬
‫کلمی تبدیل می‌شوند‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫دوم‪ 2،‬که در این‌صورت از ّ‬

‫مدیت می‌افتند‬ ‫‪ .2‬تسهیل؛ یعنی نرم‌خواندن همزۀ ّ‬
‫و دو همزه در کنار هم قرار می‌گیرند‪.‬‬

‫سوره ـــ آیه‬ ‫صورت تسهیل‬ ‫صورت ابدال‬ ‫کلمه‬

‫یونس‪ ،59‬نمل‪59‬‬ ‫َء اَهلل ُ‬ ‫(ﮩ)‬ ‫(ﮩ)‬ ‫‪1‬‬

‫انعام ‪ 143‬ـــ ‪144‬‬ ‫ک ِین‬‫َء اَ َّذل رَ َ‬ ‫(ﭜ)‬ ‫(ﭜ)‬ ‫‪2‬‬
‫َ‬
‫یونس ‪ 51‬ـــ ‪91‬‬ ‫َء الئَ َان‬ ‫(ﭻ)‬ ‫(ﭻ)‬ ‫‪3‬‬
‫ّ‬
‫ّ‬
‫توجه‪1‬‬
‫تلفظ حروف ّ‬
‫مدی رخ می‌دهد‪:‬‬ ‫اشتباهات و موارد نادرستی که گاهی در‬
‫‪ .1‬ترقی���ق بی���ش از اندازۀ ال���ف‪ ،‬به‌گونه‌ای که با امالۀ صغری مش���ابهت پیدا‬
‫حم ‌ی ُن)‬ ‫ان) َّ‬
‫(الر َ ‌‬
‫(إذ َ‌ج َء) ـــ ( َ‬
‫ارلّمح ُ‬ ‫اَ َ َ‬
‫کند‪ ،‬مانند‪( :‬إذا جء)‬
‫ی ی‬
‫ّ‬
‫‪ .2‬تفخیم بیش از اندازۀ الف مفخم‪ ،‬به‌گونه‌ای که با واو مشابهت پیدا کند‪،‬‬
‫اَ َ ُ‬
‫(خوا ِل ِد َ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫ین)‬ ‫لین)‬‫مانند‪( :‬قال) (قوال) ـــ (خ دِ ِ‬
‫مَ َ‬
‫مدی (مانند ‪ O‬و ‪ E‬انگلیسی)‪ ،‬مثل‪( :‬یَعلُون)‪،‬‬ ‫‪ .3‬مجهول خواندن واو و یاء ّ‬
‫َ َ‬
‫ِ َنی)‪( ،‬نست ِع ُ‬ ‫َ لمَ‬ ‫ون)‪( ،‬یُن ِف ُق َ‬
‫ون)‪َّ ( .‬‬ ‫(املُؤ ِمن ُ َ‬
‫نی)‪.‬‬ ‫ارل ِح ِمی)‪( ،‬العا‬
‫‪ .4‬خیشومی ادا شدن الف‪ ،‬واو و یاء ّ‬
‫مدی‬

‫ّ َ‬
‫«مد فرق» نام نهاده‌اند تا فرقی باش���د بین جمله اس���تفهامی و خبری‪.‬‬ ‫‪ .1‬در بعضی از كتابهای تجوید‪ ،‬آن را‬
‫‪ .2‬بین همزه و الف (بین بین)‪.‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪126‬‬

 ‫‪ .5‬ناخال���ص ادا ش���دن ال���ف‪ ،‬واو و ی���اء ّ‬
‫م���دی به‌گون���ه‌ای که با ح���روف دیگر‬
‫مشابهت پیدا کنند‪.‬‬
‫جدول ّ‬
‫مدها‬

‫مقدار مد‬ ‫مثال‌ها‬ ‫نام مد‬ ‫نوع مد‬

‫قصر‬ ‫اصلی یا‬
‫(ﭸ)‬ ‫(ﮜ)‬ ‫(ﭸ)‬ ‫حروف ّ‬
‫مد‬
‫(‪ 2‬حرکت)‬ ‫طبیعی‬

‫(ﭠ)‬
‫توسط‬
‫(ﯯ)‬ ‫(ﯞ)‬ ‫ّ‬
‫مد متصل‬ ‫ّ‬
‫مد فرعی‬
‫(‪ 4‬حرکت)‬
‫به‌اعتبار‬
‫توسط ـــ‬
‫(ﭩﭪ)‬ ‫(ﯞﯟ)‬ ‫(ﯛ)‬ ‫ّ‬
‫مد منفصل‬
‫همزه‬
‫قصر‬

‫طول‬ ‫الزم کلمی‬

‫ــــــــ‬ ‫(ﯘ)‬ ‫(ﮏ)‬ ‫ّ‬
‫(‪ 6‬حرکت)‬ ‫مثقل‬

‫الزم کلمی‬
‫(ﭻ)‬
‫ّ‬
‫مد فرعی‬
‫طول‬ ‫ــــــــ‬ ‫ــــــــ‬ ‫ّ‬
‫مخفف‬
‫به‌اعتبار‬
‫سکون‬
‫الزم حرفی‬
‫طول‬ ‫س در (ﭑ)‬ ‫ــــــــ‬ ‫ل در (ﮡ)‬ ‫ّ‬ ‫اصلی‬
‫مثقل‬

‫الزم حرفی‬
‫طول‬ ‫م در (ﭑ)‬ ‫(ﮉ)‬ ‫(ﭑ)‬ ‫ّ‬
‫مخفف‬

‫طول توسط‬
‫)‬
‫( َ‬
‫الع ِظمیْ‬ ‫)‬
‫(ی ُ ْؤ ِمن ُ ْ‬
‫ون‬ ‫)‬‫ذاب‬ ‫( َ‬
‫الع ْ‬ ‫ّ‬
‫مدعارض‬
‫مد فرعی‬
‫قصر‬ ‫للسکون‬
‫به‌اعتبار‬

‫طول توسط‬ ‫( رُ َ ْ ْ‬
‫قیش)‬
‫وَ ْ ْ‬
‫( ِمن خف)‬ ‫ــــــــ‬ ‫ّ‬
‫مد لین‬
‫سکون‬
‫عارضی‬
‫قصر‬

‫‪127‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫نکات مهم و متفرق در روایت حفص از عاصم‬
‫آنچه در این مبحث بیان می‌ش���ود‪ ،‬مربوط به کلماتی اس���ت که رعایت آنها در‬
‫روایت حفص الزامی است‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫کلمات زیر‬

‫درتمام‌قرآن‬ ‫(ﭝ)‬

‫آیه ‪38‬‬ ‫کهف‬ ‫(ﭼ)‬

‫‪10‬‬ ‫احزاب‬ ‫(ﮔ)‬

‫‪66‬‬ ‫احزاب‬ ‫(ﭿ)‬

‫‪67‬‬ ‫احزاب‬ ‫(ﮈ)‬

‫‪15‬‬ ‫دهر‬ ‫اولین (ﮥ)‬

‫ّ‬

‫الف آنها در صورت وقف خوانده می‌شود و در صورت وصل می‌افتد‪.‬‬

‫کلم���ۀ (ﯾ) (ده���ر‪ )4/‬را در حال���ت وقف می‌توان با «ال���ف» یا بدون «الف»‬
‫خواند و در صورت وصل «الف» آن خوانده نمی‌شود‪.‬‬
‫(فصلت‪ )44/‬همزۀ دوم با تسهیل یعنی به‌صورت نرم خوانده‬‫در کلمۀ (ﯟ) ّ‬

‫می‌شود که به آن َ«بین َبین» نیز می‌گویند یعنی بین همزه و الف‪ 2.‬غیر از این یک‬
‫‪3‬‬
‫مورد تسهیل‪ ،‬دیگر مثالی برای آن در قرآن وجود ندارد‪.‬‬
‫سکت به‌معنای قطع صوت به میزان دو حرکت (در حین تالوت بدون تجدید‬

‫‪ .1‬گرچه اغلب این مسائل در دروس گذشته بیان شده‌اند‪ ،‬ولی چون فراگیری آنها در روایت حفص مهم هستند‪،‬‬
‫دوباره آنها را مرور می‌کنیم‪.‬‬
‫مدی موافق با حرکت همزه‬‫‪ .2‬یا حرف ّ‬

‫‪ .3‬در سه كلمه (ﭜ) ـــ (ﮩ) ـــ (ﭻ) تسهیل نیز درست است‪.‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪128‬‬

 ‫نفس) و سپس ادامه تالوت‬
‫این قاعده باید در چهار موضع قرآن صورت گیرد‪:‬‬
‫‪1‬‬

‫آیه ‪ 1‬و ‪2‬‬ ‫سورۀ کهف‬ ‫(ﯥ ﯦﯧ ﯨ)‬ ‫‪1‬‬

‫آیه ‪52‬‬ ‫سورۀ یس‬ ‫(ﯬﯭ ﯮﯰ)‬ ‫‪2‬‬

‫در این دو مورد‪ ،‬وقف نیز جایز است و در صورت وصل‪ ،‬سکته الزم است‪.‬‬

‫آیه ‪27‬‬ ‫سوره قیامه‬ ‫(ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ)‬ ‫‪3‬‬

‫ّ‬
‫آیه ‪14‬‬ ‫سوره مطففین‬ ‫(ﭻ ﭼﭽ)‬ ‫‪4‬‬

‫زیرا در اثر عدم س���کته‪ ،‬ممکن اس���ت ش���بهه‌ای در ذهن بوج���ود آید و خالف‬
‫معنای مقصود را برساند‪.‬‬
‫سکته‌های جوازی‪:‬‬
‫‪ .1‬در صورت وصل (ﯵﯶﯷﯸ) (حاقه‪ )28،29/‬ادغام و س���کته هر دو جایز‬
‫هستند‪.‬‬
‫‪ .2‬هرگاه بخواهیم سورۀ انفال را به سورۀ توبه وصل کنیم آنگاه سه صورت‬
‫در آن جایز است‪:‬‬
‫‪ .1‬وصل انفال به توبه ـــ بدون بسمله (با یک نفس)‬
‫ّ‬
‫‪ .2‬سکت بین انفال و توبه ـــ بدون بسمله (بدون تنفس)‬
‫ّ‬
‫‪ .3‬وقف بین آن دو ـــ بدون بسمله (همراه با تنفس)‬
‫در ق���رآن کریم یک ج���ا اماله وج���ود دارد (اماله به‌معنای می���ل دادن فتحه به‬
‫کسره و الف به‌طرف یاء)‪ ،‬پس اگر این تمایل زیاد باشد به آن «امالۀ کبری» و اگر‬

‫‪ .1‬به طریق شاطبیه وجوبی است‪.‬‬

‫‪129‬‬ ‫فورح ماکحا‬

 ‫کم باشد آن را «امالۀ صغری» ـــ «تقلیل» و یا َ«بین َبین» گویند‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫امالۀ صغری در روایت حفص وجود ندارد‪ ،‬ولی امالۀ کبری فقط در یک مورد‬
‫آمده است و آن هم کلمۀ (ﮓ) (هود‪ )41/‬است‪.‬‬
‫استاد ماهری فرا گرفت‪.‬‬
‫ِ‬ ‫طریقۀ ادای صحیح آن را باید از‬
‫امالۀ کبری را در زبان فارسی می‌توان به کسرۀ کشیده تشبیه داد‪ 2‬و در زبان اردو‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫هاری» به صورت امالۀ کبری ادا می‌شوند‪.‬‬
‫ماری ـــ تم ِ‬
‫کلماتی مانند «ه ِ‬
‫‪3‬‬
‫نون اول در کلمۀ (ﯛﯜ) (یوسف‪ )11/‬را به دو صورت می‌توان خواند‪َ :‬روم‬ ‫•‬
‫ـــ إشمام‬
‫ُ‬
‫در صورت َ«روم» اظهار نون اول به صورت مضموم الزم است‪« :‬التأمننا»‬
‫ّ‬
‫ساکن اول در نون دوم الزم است‪« :‬التأمنا»‬
‫ِ‬ ‫در صورت «إشمام» ادغام نون‬
‫طریقه ادای هر دو را به‌صورت شفاهی از استاد باید آموخت‪.‬‬
‫• کلمۀ (ﭼ)و (ﮈ) در آیۀ (ﭸﭹﭺﭻﭼﭽﭾ‬
‫ﭿﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ ﮇ ﮈ ﮉ) (روم‪ )54/‬حرک���ت‬
‫ضاد در هر س���ه کلمه به دو صورت مفتوح و مضموم خوانده شده است‬
‫مقدم است‪.‬‬‫و هر دو وجه صحیح و جایز می‌باشد؛ البته فتح‪ّ ،‬‬

‫در ق���رآن کریم چهار کلمه وجود دارد که ب���اال و یا پایین آنها «س» کوچکی‬ ‫•‬
‫نوشته شده است‪:‬‬

‫‪( .1‬ﯯﯰﯱ) ــ���ـ در س���ورۀ بقره (آی���ه‪ )245/‬؛ این م���ورد با «س»‬
‫خوانده می‌شود‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪«َ .1‬بین َبین» یعنی بین فتح و اماله كبری‪ .‬فتح به معنای تلفظ الف به صورت طبیعی و باز كردن دهان در حین تلفظ الف‪.‬‬
‫‪ .2‬مانند کشش راء در «آره» و یا کشش الم در «بله»‬
‫ً‬
‫‪ .3‬بعضی آن را به «اختالس» تعبیر كرده‌اند كه تقریبا معنای «روم» را می‌رساند‪.‬‬

‫مجنپ لصف‬ ‫‪130‬‬

 ‫‪( .2‬ﭬﭭﭮﭯ) ـــ در سورۀ اعراف (آیه‪ )69/‬؛ این مورد نیز با‬
‫«س» خوانده می‌شود‪.‬‬

‫‪( .3‬ﮀﮁﮂ) ـــ در سوره طور (آیه‪ )37/‬؛ این مورد با «ص» و «س»‬
‫‪1‬‬
‫هر دو جایز است‪.‬‬

‫‪( .4‬ﯔﯥﯦ) ـــ در سوره غاشیه (آیه‪ )22/‬؛ این مورد با «ص»‬
‫خوانده می‌شود‪.‬‬

‫در جملۀ (ﰆﰇﰈﰉﰊ) سوره حجرات (آیه‪ )11/‬در هنگام‬ ‫•‬

‫وصل‪ ،‬هر دو همزه حذف می‌ش���وند و دو س���اکن کنار هم قرار می‌گیرند و‬
‫به دلیل اجتماع س���اکنین و دش���وار بودن تلفظ دو س���اکن‪ ،‬اولی را حرکت‬
‫کسره می‌دهند‪.‬‬

‫• کلمۀ (ﭘ) در س���ورۀ نم���ل (ﭗﭘﭙﭚﭛﭜ‬

‫) (آیه‪)36/‬‬
‫َ‬
‫هن���گام وق���ف‪ ،‬دو وجه‪ :‬اثب���ات یاء و ح���ذف یاء جایز اس���ت‪ ،‬یعن���ی‪« :‬فما‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ءاتان»‪.‬‬ ‫ءاتا ِنی» و «فما‬
‫و در صورت وصل‪ ،‬حرف «یاء» با فتحه قرائت می‌شود‪.‬‬
‫در س���ه کلمۀ (ﭜ) (انع���ام‪ )144-143/‬ــ���ـ (ﮩ) (یونس‪ .59/‬نم���ل‪ )59/‬و‬ ‫•‬
‫(ﭻ) (یونس‪ 51/‬و ‪ )91‬دو صورت خواندن جایز است‪:‬‬
‫‪ .1‬ابدال‪.‬‬
‫‪ .2‬تسهیل‪.‬‬
‫وجه ابدال بهتر است‪.‬‬

‫‪ .1‬البته صاد ّ‬
‫مقدم است‪ ،‬چون در رسم مصحف با صاد نوشته شده است‪.‬‬

‫‪131‬‬ ‫فورح ماکحا‬

‫فصل ششم‬

‫وقف و ابتداء‬
 ‫همان‌گون���ه ک���ه تجوی���د دارای اهمیت باالیی اس���ت‪ ،‬وق���ف و ابت���داء نیز برای‬
‫آیات قرآن از جایگاه خاصی برخوردار است‪.‬‬
‫تکمیل معنا و مفهوم ِ‬
‫صحت الفاظ و حروف‪ ،‬و وقف و ابتدا برای ّ‬
‫صحت معانی و مفاهیم‬ ‫تجوید برای ّ‬
‫قرآن در نظر گرفته شده است‪.‬‬
‫حضرت علی؟ضر؟ در رابطه با مقصود آیۀ(ﭢ ﭣ ﭤ) ّ‬
‫(مزمل‪ )4/‬پرس���یده‬
‫َ َ ْ َُ ُُ‬ ‫«الت ْرتی � ُ�ل ُه َو َت ْجوی � ُ�د ُ‬
‫ش���د؟ فرمودند‪َّ :‬‬
‫�وف»؛ یعنی مراد از‬
‫الوق � ِ‬ ‫الح � ُ�ر ِ‬
‫وف و مع ِرفة‬ ‫ِ‬
‫‪1‬‬
‫ترتیل‪ ،‬تجوید حروف و شناخت مواضع وقف است‪.‬‬
‫ّ‬
‫عالمه ابن‌جزری در این‌باره می‌فرماید‪ :‬از کالم حضرت علی؟ضر؟ چنین استنباط‬
‫می‌ش���ود که فراگیری و ش���ناخت وقف و ابتداء همانند تجوید الزم است؛ زیرا در‬
‫صدر اس�ل�ام‪ ،‬صحابۀ پیامبر؟لص؟ و تابعین و نیز پیش���وایان و پیش���گامان علم‬
‫توجه خاصی به این بخش داشته‌اند‪ .‬به همین‌خاطر بسیاری از‬ ‫قرائت‪ ،‬اهتمام و ّ‬
‫ّ‬
‫اس���اتید علم تجوید و قرائت به کسی که محل‌های وقف و ابتداء را نمی‌شناخت‬
‫‪2‬‬
‫اجازۀ قرائت و تعلیم قرآن را نمی‌دادند‪.‬‬
‫بدیهی است که وقف کردن در جاهایی که شایسته نیست و یا ابتدا نمودن از‬
‫مواضعی که مناسب نیست‪ ،‬سبب فساد معنا شده و مفهوم آیات دستخوش‬
‫دگرگون���ی می‌گردد‪ ،‬ازین‌رو بر تالوت کنندۀ قرآن الزم اس���ت مواضع وقف و موارد‬
‫ابتدا را بداند و به‌درستی بر آنها عمل کند‪.‬‬
‫البته در قرآن وقف واجب و یا حرامی نیس���ت که مرتکب آن گناهکار ش���ود یا‬
‫مس���توجب عقاب گردد‪ّ ،‬ام���ا چونکه در معنای آیه خلل و یا ابهام و اش���کال وارد‬
‫خود پروردگار تالوت ش���ود تا‬
‫می‌ش���ود‪ ،‬الزم اس���ت کالم الهی طبق مراد و مفهوم ِ‬
‫شائبـۀ خالف واقع در آن رخ ندهد‪.‬‬
‫القراءات َ‬ ‫َّ‬
‫العش���ر‪ ،‬ابن جزری‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪ 209‬ـــ االتقان فی علوم القرآن‪ ،‬س���یوطی (‪.)83/1‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ .1‬النش���ر ِفی ِ‬
‫َّ‬
‫النشر ِفی القراءات العشر (‪.)182/1‬‬ ‫‪.2‬‬

‫‪135‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

 ‫وقف‬
‫ِ(اسکان ـــ َروم ـــ ِاشمام)‬
‫ّ‬
‫وقف در لغت به‌معنای توقف و باز ایستادن‬
‫ّ‬
‫و در اصطالح علم قرائت عبارت اس���ت از‪« :‬توقف بر آخر کلمه به قصد تجدید‬
‫ََ‬
‫نفس و سپس ادامۀ تالوت»‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫وقف بر پایان و میان آیات درست است‪ ،‬ولی بر وسط کلمه و یا کلماتی که به‬
‫ّ‬
‫هم متصل هستند جایز نیست‪ ،‬مانند وقف در میان (ﯛ)‪( ،‬ﭩ)‪.‬‬
‫وقف بر آخر کلمات‪ ،‬به سه روش معمول است‪:‬‬
‫‪ .1‬وقف إسکان‬
‫‪ .2‬وقف َروم‬
‫‪ .3‬وقف إشمام‬
‫وقف اسکان‬
‫به وقفی می‌گویند که حرف آخر کلمه ساکن گردد‪ ،‬مانند وقف بر‪:‬‬
‫(ﮏ) ـــ (ﭠ) ـــ (ﰅ) ـــ (ﮎ)‬

‫که حرف آخر با سکون محض خوانده می‌شود‪.‬‬

‫چنانچه آخر کلمات از قبل ساکن بوده و یا با حرف ّ‬
‫مدی ختم شوند‪ ،‬به هنگام‬
‫وقف‪ ،‬تغییری نمی‌یابند‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﭓ) ـــ (ﯘ) ـــ (ﮰ) ـــ (ﮌ)‬
‫ّ‬
‫مشدد است‪،‬‬ ‫ّ‬
‫مشدد و یا نون‬ ‫اگر وقف بر کلمه‌ای انجام گیرد که آخرش میم‬
‫‪ .1‬یک���ی دیگ���ر از اصطالحات این علم «قطع» اس���ت‪ .‬قطع به معنای بازآمدن از تالوت و انص ��راف از آن‪ .‬قطع تالوت‬
‫فقط بر پایان آیات درس���ت است و نمی‌توان در وسط آیه‪ ،‬تالوت را به پایان رساند؛ همان‌گونه که نمی‌توان تالوت‬
‫قرآن را از وسط سوره آغاز کرد‪.‬‬

‫مشش لصف‬ ‫‪136‬‬

 ‫باید با ّ‬
‫غنه کامل خوانده شود‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﮆﮇ) ـــ (ﯲ) ـــ (ﮭﮮ)‬
‫ّ‬
‫مشدد باشد‪ ،‬در هنگام وقف‪ ،‬تشدید آن به صورت‬ ‫همچنین اگر آخر کلمه‌ای‬
‫واضح ادا شود‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﮍﮎ) ـــ (ﯹﯺ) ـــ (ﭭ)‬

‫نکته (‪1)1‬‬
‫کلمه‌ای که با تاء ِگـرد (ة) ختم می‌ش���ود‪ ،‬هنگام وقف به «هاء» س���اکن تبدیل‬
‫می‌گردد‪ ،‬اگر چه تنوین هم داشته باشد‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﭜﭝﭞﭟ) ـــ (ﯛﯜ) ـــ (ﮎ ﮏ ﮐ)‬

‫البته تاء تأنیثی که به صورت دراز «ت» نوش���ته می‌ش���ود‪ ،‬هنگام وقف با «تاء»‬
‫خوانده می‌شود‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﮈ ﮉ) ـــ (ﭥ ﭦ)‬

‫نکته (‪1 )2‬‬

‫تنوین نصب ( ًــ) در هنگام وقف‪ ،‬به الف ّ‬
‫مدی تبدیل می‌شود‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﮁ) ـــ (ﯤ) ـــ (ﭗ)‬

‫این دو نوع وقف را «ابدال» نیز می‌نامند؛ زیرا «تاء» به «هاء» و «تنوین» به «الف‬
‫ّ‬
‫مدی» بدل می‌شود‪.‬‬
‫وقف َروم‬
‫‌سوم حرکت باقی بماند و دو ّ‬
‫سوم آن از بین برود‪.‬‬ ‫به وقفی می‌گویند که یک ّ‬
‫این وقف فقط بر کس���ره و ّ‬
‫ضمه (همچنین تنوین رفع و جر ) درس���ت اس���ت‪،‬‬
‫مانند‪:‬‬

‫‪137‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

 ‫(ﮭ) ـــ (ﭾﭿ) ـــ (ﭥ) ـــ (ﮔﮕ)‬
‫‪1‬‬

‫این نوع وقف‪َ ،‬صوتی است و به‌وسیلۀ گوش قابل شنیدن است (البته برای‬
‫افرادی که با قاری قرآن نزدیک باشند)‪.‬‬
‫مد عارض یا ّ‬
‫مد لین صورت گیرد‪ ،‬فقط «قصر» آن جایز اس���ت‪،‬‬ ‫اگر وقف روم بر ّ‬

‫و نمی‌توان بیش از میزان طبیعی آن را کشید؛ زیرا وقف روم به نوعی حکم حرکت‬
‫(وصل) را دارد‪.‬‬

‫وقف إشمام‬
‫به وقفی می‌گویند که به‌وسیلۀ اشارۀ لب‌ها (غنچه نمودن)‪ ،‬حرکت آخر کلمه‬
‫(بالفاصله پس از ساکن نمودن حرف) نشاندهی می‌شود و فقط بر حرکت ّ‬
‫ضمه‬
‫(یا تنوین رفع) صورت می‌گیرد‪ ،‬مانند‪( :‬ﭥ) ـــ (ﭨﭩ)‬

‫این نوع وقف‪ ،‬تصویری بوده و فقط با چشم قابل دیدن است‪.‬‬
‫اگر وقف اشمام بر ّ‬
‫مد عارض ّ‬
‫للسکون انجام گیرد‪ ،‬آنگاه طول و توسط و قصر‬
‫هر سه جایز خواهند بود‪ ،‬مانند‪( :‬ﮠ ﮡ ﮢ) ـــ (ﰁﰂﰃ)‬

‫وقف روم و اش���مام ب���ر «هاء تأنیث»‪« 2،‬حرکت عارضی» و «میم جمع»‪ 3‬درس���ت‬
‫‪4‬‬
‫نیست‪ ،‬مانند‪( :‬ﭜ) ـــ (ﭜ‪ /‬ﭝ) ـــ (ﭑﭒ‪/‬ﭓ)‬

‫ّ‬
‫‪ .1‬در هن���گام وق���ف روم‪ ،‬تنوین ح���ذف می‌گردد و فقط حرکت حرف آخر باقی‌ماند و تلفظ می‌ش ��ود‪ ،‬مانند‪( :‬ﭨ)‬
‫ُ‬
‫«علیم»‬ ‫که می‌شود‪:‬‬
‫‪ .2‬در صورتی که با تاء ِگرد نوشته شود‪.‬‬
‫ّ‬
‫علیهمو» در قرائت ابن کثیر‪ ،‬ابوجعفر و وجه دوم روایت قالون‬ ‫َ‬
‫‪ .3‬همچنین مانند «أنعمت ِ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ .4‬درمورد هاء ضمیر س���ه قول نقل ش���ده است‪ .1 ،‬رو م و اش���مام مطلقا در آن جایز است‪ .2 .‬روم و اشمام مطلقا‬
‫در آن ناجایز است‪ .3 .‬قول سوم این است که در برخی موارد ممنوع و بقیه موارد جایز است‪ .‬امام ابن‌جزری این‬
‫قول را پس���ندیده اس���ت‪ .‬مواضعی که روم و اشمام در آن ناجایز اس���ت چهار تا هستند و آنها عبارتند از‪ .1 :‬ماقبل‬
‫هاء ضمیر کسره باشد‪ ،‬مانند‪( :‬ﮃ)‪ .2 .‬ماقبل هاء ضمیر یاء ساکن باشد‪ ،‬مانند‪( :‬ﯡ)‪ .3 .‬ماقبل هاء ضمیر‬
‫ضمه باش���د‪ ،‬مانند‪( :‬ﯬ)‪ .4 .‬ماقبل هاء ضمیر واو س���اکن باش���د‪ ،‬مانند‪( :‬ﭖ)‪ .‬غی ��ر از این موارد روم و‬ ‫ّ‬

‫مشش لصف‬ ‫‪138‬‬

 ‫فایدۀ وقف روم و اشمام را «نشاندهی حرکت آخر کلمه»‪ 1‬و «تمیز دادن سکون‬
‫‪2‬‬
‫اصلی از عارضی» عنوان کرده‌اند‪.‬‬
‫در کلمۀ (ﯛﯜ) (یوس���ف‪ )11/‬که فعل نفی اس���ت‪ ،‬اش���مام و ی���ا روم در آن الزم‬
‫َ‬
‫است‪ ،‬تا به فعل نهی مشابهت پیدا نکند‪ ،‬زیرا در اصل «الت َأم ُن َنا» بوده است‪.‬‬
‫به‌صورت نفی‪( :‬ﯛﯜﯝﯞ)؛ چرا ما را بر یوسف امین نمی‌دانی؟‬
‫به‌صورت نهی‪( :‬ﯛﯜﯝﯞ)؛ ما را بر یوسف امین ندان!‬
‫و اگ���ر ای���ن کلمه بدون اش���مام و ی���ا روم خوانده ش���ود‪ ،‬معنای آی���ه تغییر پیدا‬
‫می‌کند‪.‬‬
‫وقف روم و اشمام در تجوید عملی کاربرد کمتری دارند‪ .‬ازین‌رو (جز در مواردی‬
‫خاص) قابل استفاده نمی‌باشند‪.‬‬

‫اشمام در آن جایز است‪ ،‬مانند‪( :‬ﭕ)‪( ،‬ﭞ)‪( ،‬ﯤ)‪.‬‬

‫‪ّ .1‬‬
‫النشر فی القراءات العشر‪ ،‬ج ‪ 2‬ص ‪.125‬‬
‫ً‬
‫‪ .2‬همچنی���ن ب���ا وق���ف روم و اش���مام‪،‬؛ می‌ت���وان ب���ه اخت�ل�اف قرائت برخ���ی از کلمات اش���اره نم���ود‪ ،‬مث�ل�ا در کلمه‬
‫وارلحی��ان) در (ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ) (آی���ه ‪ 12‬س���وره رحم���ن) با نصب و جر و رفع خوانده ش���ده اس ��ت که‬ ‫( َّ‬
‫ّ‬ ‫می‌توان در هنگام وقف بر این کلمه‪ّ ،‬‬
‫جر و رفع را با روم و اشمام مشخص نمود‪ .‬یکی دیگر از فواید روم و اشمام‪،‬‬
‫توهم مس���تمعین از معنای غیر مراد الهی اس���ت‪ ،‬مانند وقف بر‪( :‬ﭒ ﭓﭔ ﭕ ﭖ ﭗﭘﭙﭚﭛ‬ ‫دفع ّ‬
‫ّ‬ ‫ﭜ) که می‌توان ّ‬
‫ضمه (ﭜ) را با روم یا اش���مام مش���خص نمود تا شنونده گمان نکند که کلمه (ﭜ) در این‌جا‪،‬‬
‫مفعول واقع شده است‪.‬‬

‫‪139‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

 ‫وقف‬
‫(اختباری ــ اضطراری ــ اختیاری)‬
‫وقف از حیث جمله و معنا بر سه قسم است‪:‬‬
‫‪ .1‬وقف اختباری‬
‫‪ .2‬وقف اضطراری‬
‫‪ .3‬وقف اختیاری‬
‫وقف اختباری‬
‫به وقف���ی می‌گویند ک���ه به‌خاطر امتحان و آزمایش اس���تاد ص���ورت می‌گیرد تا‬
‫دانش‌آموز کیفیت وقف بر کلمات موصول و مقطوع و محذوف َّ‬
‫الرس���م و سایر‬
‫احکام مربوط به تجوید و وقف و ابتدا را بشناسد‪.‬‬
‫این نوع وقف و یا ابتداء‪ ،‬بر هر کلمه‌ای درس���ت اس���ت و به جهت آموختن و‬
‫یادگیری اشکالی ندارد‪.‬‬

‫وقف اضطراری‬
‫وقفی اس���ت که به‌خاطر ناچاری و ضرورت پی���ش می‌آید و از توان قاری بیرون‬
‫ََ‬
‫است‪ ،‬مانند‪ :‬سرفه‪ ،‬عطسه‪ ،‬اتمام نفس‪ ،‬فراموش کردن آیه‪ ،‬ترس‪ ،‬گریه و‪...‬‬
‫ای���ن نوع وق���ف نیز بر هر کلم���ه‌ای به‌خاطر اضطرار و مجبوری درس���ت بوده و‬
‫مانعی ندارد‪ ،‬اما برای اعاده باید جای مناسبی را درنظر گرفت‪.‬‬

‫وقف اختیاری‬
‫وقفی اس���ت که به اختیار و رضای���ت تالوت‌کننده صورت می‌گیرد و قاری قرآن‬
‫هر کجا صالح دید می‌تواند وقف کند‪.‬‬

‫مشش لصف‬ ‫‪140‬‬

 ‫انواع وقف‬

‫اختباری اضطراری اختیاری‬

‫غیر جایز‬ ‫جایز‬

‫قبیح‬ ‫تام کافی حسن‬

‫‪141‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

 ‫وقف‬
‫(تام ــ کافی ــ حسن ــ قبیح)‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫محقق‬
‫وقف اختیاری از دیدگاه اکثر علمای قرائت‪ ،‬به‌ویژه امام ابوعمرو دانی‪ 1‬و ِ‬
‫‌الدین محمد ابن‌جزری‪ ،‬بر چهار قسم تقسیم می‌شود که سه تا جایز و‬ ‫ش���مس ّ‬

‫قسم چهارم ناپسند است‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫وقف تام ـــ وقف کافی ـــ وقف َح َسن ـــ وقف قبیح‬

‫وقف تام‬
‫ّ‬
‫وق���ف بر جمله‌ای که تام و کامل باش���د و ب���ا مابعد خود تعل���ق لفظی (إعرابی)‬
‫و معنایی نداش���ته باش���د‪ ،‬مانند‪ :‬وقف بر پایان س���وره‌ها‪ ،‬پایان ذکر بهش���ت و یا‬
‫جهن���م‪ ،‬انتهای بح���ث مؤمنین‪ ،‬کافری���ن‪ ،‬منافقین‪ ،‬اتمام قول‪ ،‬تحویل س���خن‪،‬‬ ‫ّ‬

‫فصل بین آیه عذاب و رحمت و امثال آن‪.‬‬

‫ای���ن نوع وق���ف‪ ،‬از بهتری���ن مصادیق وقف اس���ت‪.‬وقف بر بس���یاری از رئوس‬
‫آیات «تام» است و گاهی در وسط آیات نیز «تام» بوده و معنای آیه به کمال خود‬
‫می‌رسد‪ ،‬مانند‪(:‬ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪﭫ ﭬ ﭭ ﭮ‬
‫ﭯ) (ش���وری‪ )17/‬و یا مانن���د‪(:‬ﭲﭳﭴﭵﭶﭷﭸﭹ‬
‫ﭺ ﭻ ﭼ ﭽﭾ‪( )...‬بقره‪)143/‬‬

‫‪ .1‬عثم���ان ب���ن س���عید بن عثمان ام���وی‪ ،‬در زمان خودش مع���روف به «ابن صیرف���ی» و بعدها ب ��ه «ابوعمرو دانی»‬
‫ّ‬
‫ش���هرت یافت‪ .‬در س���ال ‪ 371‬متولد و در س���ال ‪ 444‬وفات کرد‪ .‬ایشان از بزرگان و پیش���وایان علوم قرآنی به شمار‬
‫ّ‬
‫می‌رود‪ ،‬مؤلف کتاب «التیس���یر فی القراءات الس���بع» اس���ت که بعدها عالمه ش���اطبی آن را به صورت شعر درآورد‪.‬‬
‫همچنی���ن صاحب تألیفات «جامع البیان فی القراءات الس���بع»‪« ،‬المقنع فی رس���م المصاحف»‪« ،‬المحکم فی نقط‬
‫المصاحف»‪« ،‬طبقات القراء» و غیره می‌باشد‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .2‬ق���اری ق���رآن در هنگام تالوت نباید عمدا مرتکب وقف قبیح ش���ود‪ ،‬مگر اینکه از روی ناچاری و مجبوری باش ��د‪،‬‬
‫مانن���د اتم���ام نف���س و امث���ال آن‪ .‬بنابراین وقف قبیح فق���ط در هنگام اضط���رار پیش می‌آید‪ .‬رجوع ش ��ود به کتاب‬
‫«النشر فی القراءات العشر» ج ‪ 1‬ص ‪.226‬‬ ‫ّ‬

‫مشش لصف‬ ‫‪142‬‬

 ‫وقف الزم نوعی از وقف تام اس���ت که در قرآن‌ها با عالمت «م» مش���خص شده‬
‫(ﭒ ﭓﭔﭕﭖ ﭗﭘ ﭙ ﭚﭛ ﭜ)‬ ‫اس���ت‪ ،‬مانن���د‪:‬‬
‫(انعام‪ .)36/‬و نوع دیگر از آن‪ ،‬وقف تام مطلق می‌باشد بدین معنا که وقف از وصل آن‬
‫بهتر است‪ ،‬مانند‪( :‬ﭦﮫﮬﮭﮮﮯﮰﮱﯓﯔ‬
‫ّ‬ ‫ﯕﯖ) (فرق���ان‪)29/‬؛ ک���ه عبارت ّاولی از گفتار ظال���م و جمله ّ‬
‫دوم متعلق به‬
‫قول پروردگار است‪.‬‬
‫حکم وقف تام‪:‬‬
‫بر عبارت ّاول وقف شود‪ ،‬آنگاه از عبارت ّ‬
‫دوم ابتدا شود‪.‬‬

‫وقف کافی‬
‫ّ‬
‫وقف بر جمله‌ای که با مابعد خود تعلق معنایی داشته ّاما از نظر لفظی (دستور‬
‫زبان عربی) کامل باشد‪.‬‬
‫بدین‌معنا که خود جمله‪ ،‬مس���تقل و مفید بوده و برای رس���اندن معنا کفایت‬
‫می‌کن���د ّام���ا جمله بعدی ادامه همان موضوع و س���خن اس���ت‪ ،‬مانن���د وقف بر‪:‬‬
‫(ﭺ) در عبارت (ﭷ ﭸﭹﭺﭻﭼﭽﭾ) (یونس‪ .)65/‬که از‬
‫قبیل وقف کافی است و ابتدا از مابعد هیچ مانعی ندارد‪.‬‬
‫نی���ز مانن���د وق���ف ب���ر (ﭤ) در (ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬
‫ﭢﭣﭤﭥﭦﭧﭨﭩﭪﭫﭬﭭﭮﭯ‬
‫ﭰﭱ) (بقره‪،‬آیه‪3/‬و‪)4‬‬
‫ً‬
‫این وقف عموما بر رئوس آیات یافت می‌شود و عالمت آن در وسط آیات‪« ،‬ج»‬
‫است‪ ،‬بدین معنا که وصل و وقف بر آن جایز است‪.‬‬
‫این نوع وقف بیش���ترین موارد را در قرآن دارد؛ زیرا بسیاری از عبارت‌ها معنای‬

‫‪143‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

‫کام���ل و کاف���ی را می‌دهن���د‪ ،‬گرچه ب���ا جمالت بع���دی پیوس���ته و در یک مضمون‬
‫هستند‪.‬‬
‫حکم وقف کافی‪:‬‬

‫می‌توان بر عبارت اول وقف‪ ،‬و از عبارت بعدی شروع نمود‪ ،‬گرچه وصل آن هم‬
‫مانعی ندارد‪.‬‬

‫وقف َح َسن‬
‫ّ‬
‫ظاهرا کامل باشد‪ّ ،‬اما با عبارت بعدی تعلق لفظی و معنوی‬
‫وقف بر جمله‌ای که ً‬
‫داشته باش���د‪ ،‬مانند‪ :‬وقف بر (ﮅﮆ) (فاتحه‪ )2/‬که ابتدا از (ﭖ ﰅ)‬

‫درست نیست و باید جملۀ قبلی با آن وصل شود و یا وقف بر (ﮠﮡ‬

‫) (حشر‪)22/‬‬
‫ی���ا (ﮞﮟ) (بق���ره‪ )21/‬ک���ه جملۀ بع���د‪ّ ،‬‬
‫مکمل آن اس���ت‪ .‬همچنین وقف بر‬
‫کلمه‌ای که قبل از «واو عطف» قرار داشته باشد‪ ،‬از قبیل وقف حسن است‪.‬‬
‫اگر وقف حس���ن بر س���ر آیات قرار گیرد‪ ،‬می‌ت���وان بر آن وقف نم���ود و از مابعد‬
‫(ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ‪)...‬‬ ‫ش���روع ک���رد‪ ،‬مانن���د‪:‬‬
‫(مؤمنون‪،‬آی���ه‪1/‬و‪)2‬؛ زیرا وقف بر رئوس آیات از روش و عملکرد پیامبر اس�ل�ام؟لص؟ به‬
‫حساب می‌آید‪ ،1‬که به آن «وقف ّ‬
‫سنت» می‌گویند‪.‬‬
‫یکی از عالئم وقف حس���ن در قرآن‌ها «صلی» است‪ ،‬بدین معنا که وصل بهتر‬
‫اس���ت؛ ّاما گاه���ی همین عالم���ت در قرآن‌ها معنای وقف کاف���ی را می‌دهد‪ ،‬یعنی‬
‫ابتدا به مابعد هیچ مانعی ندارد‪.‬‬

‫‪ .1‬حدیث حضرت «ام س���لمه» یکی از همس���ران پیامبر اسالم؟لص؟ در این باره مشهور است که فرمودند‪ :‬پیامبر‬
‫اس�ل�ام؟لص؟ هر آیه را جدا ج���دا می‌خواند و وقف می‌کرد‪ ،‬مثال می‌خوان���د‪( :‬ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ) و وقف‬
‫می‌کرد؛ (ﭛ ﭜ) و وقف می‌کرد؛ (ﭞ ﭟ ﭠ) و وقف می‌کرد‪( .‬سنن ترمذی ج ‪ 4‬ص ‪)257‬‬

‫مشش لصف‬ ‫‪144‬‬

 ‫حکم وقف حسن‪:‬‬

‫وق���ف بر آن خوب اس���ت‪ّ ،‬اما ابتداء از مابعد نادرس���ت اس���ت و باید از ماقبل‬
‫مناسب اعاده نموده و با عبارت بعد وصل شود‪ .‬البته بر سر آیات مانعی ندارد‪.‬‬

‫وقف قبیح‬
‫وق���ف ب���ر عبارتی که نیاز ش���دید ب���ه ادامۀ مطلب داش���ته و ب���دون جملۀ بعد‬
‫ناق���ص باش���د‪ ،‬به‌طوری‌که مراد خداون���د از آن نامعلوم و یا دارای مفهوم نباش���د‪،‬‬
‫مانند‪ :‬وقف بر مضاف غیر از مضاف الیه‪ ،‬مبتدا غیر از خبر‪ ،‬فاعل غیر از مفعول‪،‬‬
‫ناصب غیر از منصوب‪ ،‬جار غیر از مجرور؛ یا وقف بر کلماتی مانند‪( :‬ﯸ)‪( ،‬ﮜ)‪،‬‬
‫(ﯭ)‪( ،‬ﯙ)‪ ،‬وقف بر حروف و امثال آن‪.‬‬
‫ُ‬
‫وقف قبیح از نظر قبح‪ ،‬دارای درجات و مراتبی است‪:‬‬
‫‪ .1‬گاهی فقط مفید معنا نیست‪.‬‬
‫‪ .2‬گاهی خالف معنای مقصود را می‌رساند‪.‬‬
‫‪ .3‬برخ���ی مواق���ع از ناپس���ندترین و قبیح‌تری���ن وقف‌ه���ا به‌ش���مار م���ی‌رود‪،‬‬
‫به‌گونه‌ای که ذات خدا با صفات ناپسند توصیف شود‪.‬‬
‫مثال‌های نوع اول در قسمت باال گذشت‪.‬‬
‫مثال‌ه���ای نوع ّ‬
‫دوم مانند وقف ب���ر‪( :‬ﭘ) در آیۀ (ﭑﭒ‬
‫ﭛﭜﭝﭞ)‬ ‫ﭓ ﭔ ﭕﭖ ﭗﭘ ﭙﭚ‬
‫‪1‬‬
‫(کهف‪ )46/‬و یا مانند وقف بر (ﮣ ﮤ ﮥ ﮦﮧ ﮨ)‬

‫س���وره نس���اء‪ ،‬آیه ‪ .43‬همچنین مانند وقف ب���ر (ﭲ) در آیه (ﭮ ﭯ ﭰﭱ ﭲﭳ)‬ ‫‪.1‬‬
‫(یوسف ‪)17‬‬

‫‪145‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

‫س���وم‪ ،‬مانن���د‪ ( :‬ﭺﭻﭼﭽ)‪ (،1‬ﭯﭰﭱ)‪2‬ـ ( ﭥ‬ ‫مثال‌های نوع ّ‬
‫ﭦﭧﭨ)‪ ،3‬ک���ه ای���ن نوع اخی���ر‪ ،‬خالف م���راد الهی را رس���انده و معنا را‬
‫فاسد می‌کند‪.‬‬
‫وق���ف قبی���ح در قرآن‌ها عالم���ت خاصی ن���دارد‪ ،‬گاهی به ندرت مش���اهده‬
‫َ‬
‫می‌ش���ود که به‌صورت «ال» نوشته شده است‪ ،‬یعنی‪« :‬الت ِقف»؛ نایست! و‬
‫َ ُ ُ َ ُ َ‬
‫الوقف َعل ِیه»؛ وقف بر آن درست نیست‪.‬‬ ‫یا «الیجوز‬
‫حکم وقف قبیح‪:‬‬
‫وقف بر آن ممنوع و خالف قانون اس���ت‪ ،‬و اگر کسی از روی ناچاری و مجبوری‬
‫وقف کرد‪ ،‬باید از جای مناسبی برگشته و با عبارت بعدی وصل کند‪.‬‬
‫اگر کسی از روی عمد‪ ،‬وقف اقبح انجام دهد‪ ،‬گناهکار می‌شود و ممکن است‬
‫از دایره اسالم خارج گردد‪.‬‬

‫نکته (‪1 )1‬‬

‫تالوت‌کنندۀ قرآن باید س���عی کند بر کلماتی وقف نماید که معنای نامفهوم و‬
‫نادرس���تی از آن پدید نیاید‪ 4،‬بلکه ط���وری تالوت کند که معنا و مقصود کالم الهی‬
‫ّ‬
‫از آن درک ش���ود؛ البته اگر کس���ی با زبان عربی آشنا نیست حتی االمکان بر عالئم‬
‫معتبر وقف و رئوس آیات بایستد و از آن‌ها ّ‬
‫تعدی نکند‪.‬‬
‫‪ .1‬سوره بقره‪ ،‬آیه ‪.26‬‬
‫‪ .2‬سوره‌های ص‪ ،‬آیه ‪ 65‬ـــ آل عمران‪ ،‬آیه ‪ 62‬ـــ مائده‪ ،‬آیه ‪.73‬‬
‫‪ .3‬سوره‌های مائده ـــ انعام ـــ احقاف ـــ قصص ـــ منافقون ـــ زمر ـــ غافر‪.‬‬
‫ً‬
‫تعس���ف» اس���ت‪ ،‬یعنی وقف بر کلمه‌ای که قاری قرآن قصدا مرتکب آن می‌شود‬ ‫‪ .4‬یکی از این نوع وقف‌ها «وقف ّ‬
‫و از مابعد آن ابتدا می‌کند؛ در حالی که مقصود آیه و برداش���ت هیچ‌یک از ّ‬
‫مفس���رین نبوده اس ��ت‪ ،‬مانند وقف بر‬
‫(ﭭﭮ) و ابت���دا از (ﭯ) در (ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭪﭫﭬ ﭭﭮ ﭯﭰﭱ ﭲ ﭳ ﭴ) (لقم ��ان‬
‫‪ )13‬که جمله بعدی به صورت قسم درمی‌آید‪ .‬و یا مانند وقف بر (ﰈ) و ابتدا از (ﰉ) در (ﰂ ﰃ ﰄ‬
‫ﰅ ﰆﰇ ﰈ ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍ) (بقره ‪.)286‬‬

‫مشش لصف‬ ‫‪146‬‬

 ‫نکته (‪1 )2‬‬
‫وقف بر رئوس آیات از ّ‬
‫س���نت‌های پیامبر اکرم؟لص؟ به‌ش���مار می‌رود و یکی از‬
‫ّ‬
‫بهترین روش‌های وقف اس���ت‪ ،‬اگر چه با مابعد تعلق لفظی هم داش���ته باش���د؛‬
‫ّ‬
‫البت���ه اگ���ر آخر آیه ب���ا مابعدش تعل���ق تنگاتنگی داش���ته باش���د‪ ،‬مانند‪( :‬ﭶ‬
‫ﭷ) (س���ورۀ ماع���ون‪ ،‬آی���ۀ‪)4‬؛ بس���یاری از علم���ا‪ ،‬وص���ل آن را ب���ه آیۀ بع���د‪ ،‬یعنی‬
‫(ﭹﭺﭻﭼﭽ) بهتر دانسته‌اند‪.‬‬

‫نکته (‪1 )3‬‬

‫کیفیت وقف بر بعضی از کلمات قرآن کریم‬
‫(فقط در وقف اختباری یا اضطراری)‬

‫در صورت وقف‬ ‫سوره‪/‬آیه‬ ‫کلمه قرآنی‬

‫)‬ ‫(أیًّا) ـــ (أی ًّ َّاما‬ ‫إسراء‪110/‬‬ ‫(ﮑﮒﮓ)‬

‫ْ‬
‫(إل یاسنی)‬
‫ّ‬
‫صافات‪130/‬‬ ‫(ﭟﭠﭡﭢ)‬

‫(والت)‬
‫ْ‬ ‫ص‪3/‬‬ ‫(ﭤﭥﭦ)‬

‫مه)‬ ‫(اکلو ْ‬ ‫ّ‬

‫مطففین‪3/‬‬ ‫(ﯠ ﯡ)‬

‫وزنو ْ )‬
‫( َ َ ُ همُ‬ ‫ّ‬
‫مطففین‪3/‬‬ ‫(ﯣ)‬

‫حیی)‬
‫َ َ‬
‫(الیست ِ‬ ‫بقره‪26/‬‬ ‫(ﭼ ﭽ)‬

‫( ِیی)‬
‫یحُ‬ ‫بقره‪258/‬‬ ‫(ﭾ ﭿ)‬

‫(ل ِیی)‬
‫مَحُ‬ ‫ّ‬
‫فصلت‪39/‬‬ ‫(ﭡ ﮑ)‬

‫(أن ِیی)‬
‫یحُ‬ ‫قیامه‪40/‬‬ ‫(ﯘ ﯙ ﯚ)‬

‫‪147‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

‫در صورت وقف‬ ‫سوره‪/‬آیه‬ ‫کلمه قرآنی‬
‫َ َْ‬
‫(تفتأ)‬ ‫یوسف‪85/‬‬ ‫(ﯭﯮ)‬

‫ََ ََ‬
‫(لنسفعا)‬ ‫علق‪15/‬‬ ‫(ﯤﯥ)‬
‫( َ یَ ُ َ‬
‫ولَکونا)‬ ‫یوسف‪32/‬‬ ‫(ﮅﮆﮇ)‬

‫ْ‬ ‫َ‬
‫(ما) یا (مال)‬
‫کهف‪49/‬‬
‫(ﮇﮈ)‬
‫فرقان‪7/‬‬

‫مشش لصف‬ ‫‪148‬‬

 ‫ابتـداء‬
‫ابتدا نمودن از عبارت‌ها همیشه اختیاری بوده و مانند وقف‪ ،‬اضطراری نیست‪،‬‬
‫و تالوت‌کننده می‌تواند از هر قسمتی که بخواهد ابتدا نماید‪ ،‬به شرطی‌که معنا و‬
‫مفهوم مناسبی از آیه درک شود و مقصود الهی تغییر نکند‪.‬‬
‫ابت���دا نی���ز مانند وق���ف‪ ،‬دارای مراتب «ت���ام»‪« ،‬کافی»‪« ،‬حس���ن» و گاهی «قبیح»‬
‫می‌باشد‪.‬‬
‫ابتدا از آیۀ ّاول س���وره‌ها همیبش���ه ّ‬
‫تام است‪ ،‬همچنین ابتدا از داستان‌ها و یا‬
‫ّ‬
‫تعلق لفظی و معنایی نداشته باشد ّ‬
‫تام است‪.‬‬ ‫جمله‌ای که با ماقبل خودش هیچ‬
‫ً‬
‫ابت���دای کافی دقیق���ا مانند وقف کافی اس���ت‪ ،‬یعنی هر جا وق���ف کافی صورت‬
‫گرفت‪ ،‬ابتدا از مابعد‪ ،‬در حکم ابتدای کافی است‪.‬‬
‫ّ‬
‫ابت���دای َح َس���ن آن اس���ت که کلم���ه با ماقبل خ���ودش تعلق لفظ���ی و معنایی‬
‫داشته باشد و فقط بر ابتدای آیات جایز است‪.‬‬
‫ابتدای قبیح آن است که کلمه با ماقبل خودش ارتباط شدید لفظی و معنوی‬
‫داش���ته باش���د و در اثنای آیات ص���ورت می‌گیرد‪ ،‬مانند ابت���دا از فاعل غیر از فعل‪،‬‬
‫ابتدا از خبر غیر از مبتدا‪ ،‬ابتدا از کلماتی که معنای نامناسب و یا مهمل می‌دهند‪،‬‬
‫مانند‪:‬‬
‫) (سورۀ ناس‪ ،‬آیۀ‪)1‬‬ ‫ابتدا از (ﮂﮃ) در (ﮀﮁﮂﮃ‬
‫) (سورۀ نوح‪ ،‬آیۀ ‪)21‬‬ ‫(ﮔﮕ) در (ﮓﮔﮕﮖﮗ‬
‫و یا ابتدا از کلمه‌ای که معنای فاسد و قبیح از آن سر می‌زند‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫ابتدا از (ﮯﮰﮱ‬
‫) (سوره‌های مریم‪ ،‬آیه ‪ 88‬ـــ انبیاء‪ ،‬آیه ‪)26‬‬

‫‪149‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

‫ی���ا ابتدا از (ﮜﮝ) در آی���ه (ﯭﮙﮚﮛﮜﮝﮞﮟ‬
‫ﮠﮡ‬
‫) (سورۀ مائده‪ ،‬آیات ‪ 17‬و ‪)72‬‬

‫یا (‪...‬ﮝﮞﮟ‬
‫) (سورۀ توبه‪ ،‬آیه ‪)30‬‬

‫یا (ﯨﯩﯪ‬
‫) (سورۀ بقره‪ ،‬آیۀ ‪)14‬‬

‫یا (ﭫﭬﭭﭮﭯﭰﭱﭲ‬
‫) (سوره‌های بقره‪ ،‬آیۀ ‪ 120‬و رعد‪ ،‬آیۀ ‪)37‬‬

‫) (سورۀ آل عمران‪ ،‬آیۀ ‪)181‬‬‫یا (ﭗﭘﭙ‬

‫) (سورۀ ممتحنه‪ ،‬آیۀ ‪)1‬‬ ‫یا (ﭤﭥﭦﭧﭨﭩ‬

‫ََ‬
‫نکته (‪1)1‬‬
‫اگ���ر قاری قرآن ب���ا عبارت طوالنی‪ ،‬یا آیۀ بزرگی که نفس تا آخر آن همکاری نکرد‪،‬‬
‫ّ‬
‫مواجه شد؛ باید از فعل‪ ،‬متعلق فعل و یا کلمه‌ای که عبارت را دو قسمت می‌کند‬
‫ابتدا نمود‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫آیه ‪ 47‬سوره مبارکه یس (ﮊﮋﮌﮍﮎﮏﮐﮑﮒﮓ‬
‫ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ) ک���ه در‬
‫صورت وقف بر (ﮛ) از (ﮑﮒ) ابتدا نماید‪.‬‬
‫ی���ا مانند آی���ۀ ‪ 102‬س���ورۀ نس���اء‪( :‬ﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗ‬
‫ﭘ ﭙ ﭚﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭡ‬
‫ﭢ ﭣﭤ)‪ ،‬در ص���ورت وق���ف ب���ر (ﭠﭡ) از (ﭝ‬
‫ﭞ) ابتدا نماید‪.‬‬
‫و یا آیۀ ‪ 265‬س���ورۀ بق���ره‪( :‬ﭑﭒﭓﭔﭕﭖ‬
‫ﭗﭘﭙﭚﭛ ﭜﭝﭞﭟ) ک���ه در ص���ورت وقف‬

‫مشش لصف‬ ‫‪150‬‬

 ‫بر (ﭝ) ابتدا از ( ﭛ ﭜﭝ‪ )...‬مانعی ندارد‪.‬‬

‫نکته (‪1)2‬‬
‫کیفیت ابتدا از بعضی کلمات قرآن کریم‬
‫(در ابتدای اختیاری و اختباری)‬

‫در صورت ابتدا‬ ‫سوره‪/‬آیه‬ ‫کلمه قرآنی‬

‫)‬ ‫ِیت‬
‫(ا ِ‬ ‫یونس‪15/‬‬ ‫(ﭛ ﭜ)‬

‫(اِیتون)‬
‫ُ‬ ‫احقاف‪4/‬‬ ‫(ﯛﯜﯝ ﯞ)‬

‫(اِیتون)‬
‫ُ‬ ‫یونس‪79/‬‬ ‫(ﭒ ﭓ)‬

‫وتن)‬
‫(ا ُ مُ ِ َ‬ ‫بقره‪283/‬‬ ‫(ﭡ ﭢ)‬

‫ْ َْ‬
‫( یِلَقطع)‬ ‫حج‪15/‬‬ ‫(ﰑ ﰒ)‬
‫ْ ُ‬
‫( یِلَقضوا)‬ ‫حج‪29/‬‬ ‫(ﮬﮭ)‬
‫َْ َ َ‬
‫(الـئیک ِة)‬ ‫ص‪13/‬‬ ‫(ﯲﯳ)‬
‫َ‬
‫(ا ِل ْس ُم) ـــ ( ِل ْس ُم‬
‫)‬ ‫حجرات‪11/‬‬ ‫(ﰆﰇﰈ)‬

‫‪151‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

 ‫ابتدا به همزه وصل‬
‫به‌طور کل همزه بر دو قسم است‪:‬‬
‫‪ .1‬همزۀ قطع‬
‫‪ .2‬همزۀ وصل‬
‫هم���زۀ قطع آن اس���ت ک���ه در هر حال خوانده می‌ش���ود و قابل حذف نیس���ت‪،‬‬
‫آخر کلم���ه بیاید‪ ،‬مانند‪( :‬ﭓ)‬ ‫چ���ه این همزه در اول‪ ،‬چه در وس���ط و چه در‬
‫(ﭢ) ـــ (ﭻ)‬ ‫ـــ‬
‫عالمت آن‪ ،‬همزۀ کوچکی اس���ت (ء) که باالی ال���ف یا پایین آن قرار دارد‪( .‬مانند‬
‫مثال‌هایی که گذشت)‪.‬‬
‫گاه���ی ب���االی ح���رف «واو» ی���ا «ی���اء» نوش���ته می‌ش���ود‪ ،‬مانن���د‪( :‬ﮂ) ــ���ـ‬
‫(ﯭ) و برخی مواقع به تنهایی قرار می‌گیرد‪ ،‬مانند‪( :‬ﮰﮱﯓ)‪.‬‬
‫همزۀ وصل آن است که در صورت ابتدا خوانده می‌شود‪ّ ،1‬اما در وسط کالم و یا‬
‫هنگام وصل‪ ،‬ساقط می‌شود‪ ،‬مانند‪( :‬ﮦ‪/‬ﭤ) ـــ (ﭠ‪/‬ﭨ)‬

‫عالمت آن‪ ،‬صاد کوچکی اس���ت که در برخی قرآن‌ها (جهت تشخیص) بر روی‬
‫همزۀ وصل‪ ،‬به‌صورت (صـ) گذاش���ته ش���ده اس���ت و معنای (وص���ل) را می‌دهد‪،‬‬
‫مانند‪( :‬ﮟ)‪.‬‬

‫نکته‪1‬‬
‫ّ‬
‫مشدد است‪.‬‬ ‫حرف بعد از «همزۀ وصل» همیشه ساکن و یا‬
‫از آنجایی که «همزۀ وصل» در بسیاری از قرآن‌ها بدون حرکت نوشته می‌شود‪،‬‬

‫‪ .1‬در زبان عربی بعضی از كلمات با سكون یا تشدید آغاز می‌شوند و چون ابتدای به ساكن بر زبان سنگین است‪،‬‬
‫برای سهولت ادای آن‪ ،‬همزه وصل در ابتدای آن وضع كردند‪.‬‬

‫مشش لصف‬ ‫‪152‬‬

 ‫ق���اری قرآن در صورت ابتدا از همزۀ وصل باید بتواند نوع حرکت آن را تش���خیص‬
‫دهد‪ .‬به همین‌جهت برای راهنمایی بیشتر به شرح مختصری از آن می‌پردازیم‪:‬‬
‫باید دانست که همزه وصل در ابتدای اسم‪ ،‬فعل و حرف می‌آید‪.‬‬

‫همزۀ وصل در فعل‬

‫اگر حرف ّ‬
‫س���وم فتحه یا کس���ره داش���ته باش���د‪ ،‬هم���زۀ وصل مکس���ور خوانده‬
‫می‌شود‪ ،‬مانند‪( :‬ﯗ) ـــ (ﮤ) ـــ (ﭧ) ـــ (ﭑ)‬
‫ضمه داش���ته باش���د همزۀ وص���ل نیز ّ‬
‫ضمه می‌گی���رد‪ ،‬مانند‪:‬‬ ‫س���وم ّ‬
‫و اگر حرف ّ‬
‫(ﯨ ﯩ)‬ ‫(ﯩ) ـــ (ﮈ) ـــ‬

‫نکته (‪1)1‬‬
‫پنج کلمه در قرآن وجود دارد که حرکت حرف ّ‬
‫سوم آنها عارضی است‪ ،‬این‌گونه‬
‫کلمات عبارتند از‪( :‬ﭯ)‪1‬ــ (ﯝ)‪2‬ــ (ﭤ)‪3‬ــ (ﯾ)‪4‬ــ (ﮃ)‪ 5‬که در‬
‫قض ُیوا» ـــ‬
‫صورت ابتدا به این کلمات‪ ،‬همزۀ وصل کسره می‌گیرد‪ ،‬زیرا در اصل « ِا ِ‬
‫‪6‬‬
‫مض ُیوا» ـــ « ِا ِبن ُیوا» و‪ ...‬هستند‪.‬‬
‫« ِا ِ‬

‫نکته (‪1)2‬‬
‫هم���زۀ وصل در افع���ال‪ ،‬فقط بر امر ثالثی (یعنی س���ه حرف���ی‪ ،‬مانند‪( :‬ﮏ)‬

‫ــ���ـ (ﮆ))‪ ،‬ماض���ی خماس���ی (پنج‌حرف���ی) و ام���ر آن (مانن���د‪( :‬ﮮ)ـ‬

‫‪ .1‬یونس‪71 ،‬‬
‫‪ .2‬حجر‪65 ،‬‬
‫‪ .3‬كهف‪ 21 ،‬ـــ صافات‪.97 ،‬‬
‫‪ .4‬سوره‌های یونس ـــ یوسف ـــ طه ـــ جاثیه ـــ احقاف‪.‬‬
‫‪ .5‬ص‪.6 ،‬‬
‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ .6‬همچنین کلمه (ﮨ) که در اصل « ِاوت ِقیوا» بوده اس���ت‪ ،‬حرف س���وم در آن مفتوح اس���ت‪ ،‬لذا همزه وصل در‬
‫این کلمه مکسور خوانده می‌شود‪.‬‬

‫‪153‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

‫آن (مانند‪( :‬ﯔ)‬ ‫(ﯣ)) و ماض���ی سداس���ی (ش���ش‌حرفی) و ام���ر‬
‫ـ(ﯞ)) می‌آی���د و غی���ر از ای���ن هم���زات‪ ،‬بقی���ه همزه‌ها در فع���ل‪ ،‬قطعی‬
‫هستند‪.‬‬

‫همزۀ وصل در اسم‬

‫همزۀ وصل در اسم همیشه کسره می‌گیرد و به دو قسم تقسیم می‌شود‪:‬‬
‫‪ .1‬قیاسی‬
‫‪ .2‬سماعی‬
‫قیاس���ی فقط در مصادر افعال خماسی و ُسداس���ی (پنج حرفی و شش حرفی)‬
‫یافت می‌شود‪ ،‬مانند‪( :‬ﮥ) ـــ (ﭥ) ـــ (ﯝ) ـــ (ﮏ)‬
‫ً‬
‫و سماعی؛ که صرفا در هفت کلمۀ قرآن آمده است و آنها عبارتند از‪:‬‬
‫(ﮭ) ـــ (ﯺ) ـــ (ﯧ) ـــ (ﭙ) ـــ (ﯶ) ـــ (ﮌ) ـــ (ﮡ)‬

‫همزۀ وصل در حرف‬

‫تنه���ا حرفی ک���ه هم���زۀ وص���ل در ّاول آن می‌آید «ال» تعریف اس���ت‪ ،‬زی���را «ال»‬
‫تعریف از «همزۀ وصل» و «الم» تشکیل شده است‪ ،‬پس در صورت ابتدا‪ ،‬همزۀ‬
‫‪1‬‬
‫آن مفتوح خوانده می‌شود‪ ،‬مانند‪( :‬ﮟﮠ) ـــ (ﭡ) ـــ (ﮤ)‬

‫نکته‌ها‪‌1‬‬
‫اگ���ر بعد از هم���زۀ وصل‪ ،‬همزۀ قطع س���اکن قرار گیرد‪ 2،‬پ���س در صورت ابتدا‪،‬‬
‫مدی تبدیل می‌شود‪ ،‬مانند‪:‬‬ ‫همزۀ قطع طبق حرکت ماقبل به حرف ّ‬

‫ّ‬
‫‪ .1‬در صورت���ی ک���ه الم ج���ار قب���ل از «ال» تعری���ف قرار گی���رد‪ ،‬همزه وص���ل در تلف���ظ و کتابت حذف می‌ش ��ود‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(ﭜ)‬
‫‪ .2‬این مورد فقط در فعل می‌آید‪.‬‬

‫مشش لصف‬ ‫‪154‬‬

 ‫ُ‬
‫(ﯛﯜﯝﯞ) (احقاف‪ ،‬آیه ‪ .)4‬در صورت ابتدا‪ِ « :‬ایتو ِنی»‬
‫ُ ُ‬
‫(ﭠﭡﭢ) (بقره‪ ،‬آیه ‪ .)283‬در صورت ابتدا‪« :‬اوت ِم َن»‬
‫(فصلت‪ ،‬آیه ‪ .)11‬در صورت ابتدا‪ِ « :‬ا ِیت َیا»‬
‫(ﯩﯪﯫﯬ ﯭ) ّ‬

‫اگر پس از همزۀ اس���تفهام‪ ،1‬همزۀ وصل در فعل قرار گیرد؛ آنگاه همزۀ وصل‬
‫ّ‬
‫در تلفظ و کتابت حذف می‌ش���ود و فقط همزه استفهام باقی می‌ماند‪ .‬مثال‌های‬
‫این نوع فقط در هفت کلمۀ قرآن آمده است‪:‬‬
‫سوره سبأ آیه ‪8‬‬ ‫(ﭑ) ـــ‬
‫سوره ص آیه ‪75‬‬ ‫(ﯦ) ـــ‬
‫سوره صافات ‪153‬‬ ‫(ﯾ) ـــ‬
‫سوره بقره آیه ‪80‬‬ ‫(ﮊ) ـــ‬
‫سوره مریم آیه ‪78‬‬ ‫(ﭚ) ـــ‬
‫سوره ص آیه ‪63‬‬ ‫(ﭜ) ـــ‬
‫سوره منافقون آیه ‪6‬‬ ‫(ﭢ) ـــ‬
‫َ َ‬ ‫کب َ‬ ‫فت َری ـــ أا َ‬
‫ست َ‬ ‫این کلمات در اصل‪« :‬أا َ‬
‫صطفی ‪ »...‬بوده‌اند‪.‬‬ ‫رت ـــ أ ِا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و اگر پس از همزۀ استفهام‪ ،‬همزۀ وصل بر «ال» تعریف وارد شود‪ ،‬همزۀ وصل‬
‫ً‬
‫کامال حذف نمی‌ش���ود؛ بلکه دو صورت در آن جایز اس���ت‪ :‬ابدال و تس���هیل‪ .‬آنها‬
‫عبارتند از‪:‬‬
‫) (سوره انعام‪ ،‬آیه‪143/‬ـ‪)144‬‬‫(ﭜ‬
‫(ﮩ‬
‫) (یونس‪ ،‬آیه‪ 59‬ـــ ‌نمل‪ ،‬آیه‪)59‬‬

‫‪ .1‬همزه استفهام یعنی همزه سؤالی‪ .‬به عنوان مثال‪( :‬ﮖ ﮗ ﮘ) آیا الهی همراه خدا وجود دارد؟‬

‫‪155‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

 ‫(ﭻ‬
‫) (یونس‪،‬آیه‪51/‬ـ‪)91‬‬
‫ّ‬
‫مثقل و کلمه ّ‬ ‫پس در صورت ابدال‪ ،‬دو کلمۀ اول جزو ّ‬
‫سوم‬ ‫مدهای الزم کلمی‬
‫مخفف قرار می‌گیرد؛ چنانچه مشروح آن در بحث ّ‬‫ّ‬ ‫ّ‬
‫مدها گذشت‪.‬‬ ‫مد الزم کلمی‬
‫در عب���ارت (ﰆﰇ ﰈﰉﰊ) (حج���رات‪ ،‬آی���ه ‪ )11‬ه���ر دو هم���زه در‬
‫ً‬
‫(ﰇ) وص�ل�ا ح���ذف می‌ش���وند و دو س���اکن (ل ــ���ـ س) در کن���ار یکدیگ���ر قرار‬
‫ّ‬
‫می‌گیرند‪ ،‬در این صورت ساکن ّاول (به علت رفع التقای ساکنین) کسره می‌گیرد‪،‬‬
‫َّ ُ َ ُ ّ َ ُ ّ َ َ‬
‫ک ِبالکسر» یعنی هرگاه‬ ‫زیرا قاعدۀ معروف عربی اس���ت که‪« :‬الس ِاکن إذا ح ِرک ح ِر‬
‫بخواهند ساکنی را حرکت دهند به آن کسره می‌دهند‪.‬‬
‫سم» خوانده می‌شود‬ ‫سم» و « ِل ُ‬ ‫کلمۀ (ﰇ) در صورت ابتدا به دو صورت َ«ا ِل ُ‬
‫و هر دو صحیح است‪.‬‬
‫همچنین اگر قبل از همزۀ وصل‪ ،‬تنوین قرار گیرد؛ در صورت وصل کلمۀ قبلی‪،‬‬
‫ُ‬ ‫��د هَّ ُ‬
‫الل َّ‬
‫الص َمد) ــ���ـ (ط َو ن‌‬
‫ي‬ ‫أح ُ‬
‫ن���ون تنوین مکس���ور خوانده می‌ش���ود‪ ،‬مانند‪َ ( :‬‬
‫َ َ هَّ ُ‬
‫ن‬
‫َْ ْ‬
‫اذهب) ـــ (قوما الل)‬
‫ن‬
‫همزۀ وصل را در عبارت‌های زیر بخوانید‪( :‬ﮑﮒ) ـــ (ﭜﭝﭞ‬
‫ﭟﭠﭡ) ــ���ـ (ﮦﮧ ﮨﮩﮪ) ـــ (ﯢ ﯣ) ـــ (ﭥﭦ‬
‫ﭧ) ـــ (ﮔ ﮕ ﮖﮗ ﮘ) ـــ (ﮇﮈ)‬

‫مشش لصف‬ ‫‪156‬‬

 ‫آشنایی با عالئم وقف‬
‫ّ‬
‫به طور کل‪ ،‬محل وقف را از سه طریق می‌توان شناخت‪:‬‬
‫‪ .1‬آشنایی با ادبیات عرب‬
‫‪ .2‬آشنایی با معانی و مفاهیم قرآن‬
‫‪ .3‬آشنایی با عالئم وقف‪ ،‬که موضوع مورد نظر ماست‪.‬‬
‫امروزه همۀ قرآن‌های قابل اس���تفاده‪ ،‬دارای عالئم و نشانه‌های وقف هستند‬
‫که یادگیری آنها برای تالوت‌کننده قرآن حائز اهمیت است‪ ،‬این عالمت‌ها ّ‬
‫توسط‬
‫ّ‬
‫علم���ا و دانش���مندان علوم قرآنی ب���ه جهت تذکر و آگاهی قاری و تس���هیل در امر‬
‫تالوت قرآن وضع ش���ده‌اند‪ ،‬و از وقف‌های نامناس���ب که س���بب إخ�ل�ال در معنا‬
‫می‌گردد جلوگیری می‌نمایند‪.‬‬

‫رموز «سجاوندی»‬
‫ّ‬
‫عالمه ش���یخ «عبداهلل سجاوندی»‪ 1‬نخستین کسی است که عالمت‌های وقف‬
‫را وضع کرد‪ .‬به همین خاطر این عالمت‌ها به «رموز سجاوندی» معروف هستند‪.‬‬
‫َّ‬
‫مجوز‌لوجه ـــ‬ ‫رموز سجاوندی عبارتند از‪ :‬وقف‌الزم ـــ وقف‌مطلق ـــ وقف‌جایز ـــ‬
‫َّ‬
‫مرخص‌لوجه ـــ وقف‌ممنوع‬
‫{م} عالمت «وقف الزم»‬

‫این عالمت در مواردی گذاش���ته شده که وقف بر آن الزم و ضروری است‪ 2،‬چرا‬

‫محمد بن طیفور غزنوی سجاوندی یكی از ّ‬

‫مفسرین و دانشمندان قراءات قرآنی است كه كتاب‬ ‫‪ .1‬ایشان عبداهلل ّ‬
‫«االیضاح فی الوقف و االبتداء» را نوشته است‪( .‬وفات‪ 560:‬هـ‪.‬ق)‬
‫‪ .2‬البته این بدان معنا نیست که وقف بر آن لزوم شرعی دارد و چنانچه کسی که مرتکب آن شد گناهکار می‌شود؛‬
‫فن وقف و ابتدا الزم قرار داده شده است و فقط به جهت تشخیص معنای‬ ‫بلکه لزوم اصطالحی مراد است و در ّ‬
‫درست آیات به‌کار می‌رود‪.‬‬

‫‪157‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

‫که اگر با جملۀ بعد وصل شود‪ ،‬احتمال تغییر در مفهوم جمله زیاد است؛ مانند‪:‬‬
‫)‪( .‬انعام‪)36/‬‬ ‫(ﭒﭓﭔﭕﭖﭗﭘﭙﭚﭛ ﭜ‬
‫ﮁﮃﮄﮅﮆﮇﮈﮉ)‬
‫(ﭸﭹﭺﭻﭼﭽﭾﭿﮀ ﮂ‬
‫(نساء‪)171/‬‬

‫{ط} عالمت «وقف مطلق»‬

‫بدین معنا که وقف بر آن پس���ندیده اس���ت و ابتدا به مابعد شایس���ته است‪،‬‬

‫چون معنای جمله تمام است‪.‬‬
‫مثال(ﮬﮭ ط ﮯﮰﮱﯓﯔﯕﯖﯗ‬
‫) (آ ل‌عمران‪)113/‬‬

‫همچنی���ن مانند وق���ف ب���ر‪( :‬ﯹﯺﯻﯼﯽﯾﯿ) در آخ���ر آیه ‪82‬‬

‫سوره کهف و ابتدا از(ﰁﰂﰃﰄ)‪.‬‬
‫{ج} عالمت «وقف جایز»‬

‫یعنی وقف و وصل آن‪ ،‬هر دو جایز است‪.‬‬

‫مث���ال‪(:‬ﮄﮅﮆ ﮇ ﮈﮉﮊﮋﮌ ﮍﮎ ﮏﮐ‬
‫) (بقره‪)272/‬‬ ‫ﮑﮒﮓﮔﮕﮖ ﮗﮘﮙ‬
‫همچنی���ن مانن���د‪( :‬ﮗﮘﮙﮚﮛﮜﮝﮞﮟﮠﮡ‬
‫) (احزاب‪)5/‬‬ ‫ﮢ ﮣﮤﮥﮦﮧﮨﮩ‪...‬‬
‫َّ‬
‫مجوز»‬ ‫{ز} عالمت «وقف‬

‫بدی���ن معنا که وقف ب���ر آن‪ ،‬نظر به یک وجه جایز اس���ت‪ ،‬گرچه وصل آن بهتر‬
‫است‪.‬‬
‫) (بقره‪ .136/‬آ ل‌عمران‪)84/‬‬‫مثال‪( :‬ﭺﭻﭼﭽﭾز ﭿﮀﮁ‬

‫مشش لصف‬ ‫‪158‬‬

 ‫همچنی���ن مانند‪( :‬ﮗﮘﮙ ﮚﮛﮜز ﮞﮟﮠ‬
‫ﮡﮢﮣ ﮤ) (بقره‪)86/‬‬
‫َّ‬
‫{ص} عالمت «وقف مرخص»‬
‫ً‬
‫این عالمت عموما بر جمالت طوالنی که نفس یاری نمی‌کند‪ ،‬گذاش���ته شده‬
‫ّ‬
‫است و شخص‪ ،‬مجاز و مرخص است بر آن وقف کند‪.‬‬
‫مثال‪( :‬ﭡﭢﭣ ﭤﭥﭦﭧﭨﭩ ص ﭪﭫ‬
‫ﭬ ﭭﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ) (بقره‪)128/‬‬

‫همچنی���ن مانن���د‪( :‬ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙﮚ‬

‫ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‪( )...‬بقره‪)267،‬‬
‫ص‬

‫{ال} عالمت «وقف ممنوع»‬

‫ُ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫الوقف َعلیه»؛ یعنی‬ ‫ای���ن عالمت به‌معنای‪« :‬الت ِقف» (وقف نک���ن!)؛ یا «الیجوز‬
‫وقف بر آن جایز نیست‪ ،‬زیرا معنای جمله کامل نمی‌شود‪.‬‬
‫ّ‬
‫البته این نکته را باید دانس���ت که عالمه س���جاوندی ای���ن عالمت را به کثرت‬
‫اس���تفاده کرده اس���ت‪ ،‬گاهی بر س���ر آیات و گاهی در میان آنها قرار داده است‪ ،‬و‬
‫ّ‬
‫ه���ر جا معن���ای «وقف ممنوع» را نمی‌دهد‪ ،‬به گفتۀ عالم���ه ابن‌جزری این عالمت‬
‫در برخ���ی موارد معنای «وقف حس���ن» و بعض���ی مواضع معنای «وق���ف قبیح» را‬
‫می‌دهد‪ ،‬از این رو نباید هر جا از عالمت (ال) پیروی کرد‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪ّ .1‬‬
‫النشر فی القراءات العشر‪ ،‬ابن‌جزری‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪.236‬‬

‫‪159‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

 ‫عالئم وقف در گزینش جدید‬
‫ب���ا گذش���ت زمان و گس���ترش چاپ و نش���ر ق���رآن کری���م‪ ،‬عالئمی غی���ر از عالئم‬
‫سجاوندی در قرآن‌ها به کار رفت که کثرت آنها‪ ،‬خوانندگان قرآن را دچار مشکل‬
‫می‌کرد و هرکس آنها را تشخیص نمی‌داد‪ ،‬تا اینکه در سال ‪ 1342‬هـ قمری هیأتی‬
‫متش���کل از پژوهشگران و اساتید برجس���تۀ قرآنی مصر‪ ،‬تحت نظارت دانشگاه‬
‫«االزهر» با ریاس���ت اس���تاد عبدالفتاح قاضی منعقد شد که با کارشناسی دقیق و‬
‫بررس���ی عالئم وقف‪ ،‬هفت عالمت را که شیخ محمد بن علی بن خلف الحسینی‬
‫(شیخ المقارئ مصر ) وضع کرده بود‪ ،‬گزینش نمودند‪ .‬این عالمت‌ها در اکثر بالد‬
‫اسالمی مورد استقبال قرار گرفت و در قرآن‌ها به کار گرفته شدند‪.‬‬
‫(م) عالمت «وقف الزم»‬

‫این عالمت مطابق با عالمت «م» در وقف سجاوندی است‪.‬‬

‫(ﭳﭴﭵﭶﭷ ﭸﭹﭺﭻﭼﭽﭾ)‬ ‫مانن���د‪:‬‬
‫(یونس‪( )65/‬سخن آنان تو را غمگین نسازد‪ .‬تمام ّ‬
‫عزت از آن خداست)‪.‬‬
‫اگر عبارت (ﭳﭴﭵ) با جمله بعدی وصل ش���ود‪ ،‬چه بسا که‬
‫معنای خالف الهی را برساند‪.‬‬
‫در قرآن‌های چاپ عربی‪ ،‬عالئم وقف فقط در وس���ط آیات گذاش���ته شده است‬
‫ول���ی در آخ���ر آیات مش���اهده نمی‌ش���ود و این بدان معناس���ت که ت�ل�اوت کننده‬
‫مطابق با شیوۀ پیامبر اسالم؟لص؟ بر سر آیات وقف کند‪.‬‬
‫(قلی) عالمت «الوقف أولی»‬

‫این عالمت یکی از اقس���ام وقف جایز است‪ ،‬و وقف در آن اولویت دارد و ابتدا‬
‫از مابعد پسندیده‌تر است‪ .‬البته وصل آن هم مانعی ندارد‪.‬‬

‫مشش لصف‬ ‫‪160‬‬

 ‫مثال‪( :‬ﯩﯪﯫﯬﯭﯮﯯﯰ‬
‫) (انعام‪)80/‬‬

‫همچنین مانند‪( :‬ﯖﯗﯘﯙﯚﯛﯜ‬

‫ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ) (فاطر‪)28/‬‬

‫(ج) عالمت «وقف جایز»‬

‫این عالمت مطابق و هم‌معنا با عالمت «ج» در وقف سجاوندی است‪.‬‬
‫ّ‬
‫البت���ه ای���ن عالم���ت در گزین���ش جدی���د (قرآن‌ه���ای عربی) ب���ا دقت بیش���تر و‬
‫کارشناسی‌تر گذاشته شده است‪.‬‬
‫توصیه می‌ش���ود قاریان محترم قرآن در مواردی که عالمت «ج» گذاشته شده‪،‬‬
‫وقف نمایند‪.‬‬
‫(صلی) عالمت «الوصل أولی مع جواز الوقف»‬
‫وصل بهتر است؛ گرچه وقف بر آن نیز اشکالی ندارد‪.‬‬
‫مث���ال‪( :‬ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯﯰ ﯱ ﯲ ﯳ‬
‫ﯴﯵﯶﯷﯸﯹﯺﯻﯼ‬
‫) (بقره‪)36/‬‬

‫همچنین مانند‪( :‬ﭳﭴﭵﭶﭷﭸﭹ ﭺﭻ‬

‫) (بقره‪)5/‬‬

‫(ال) عالمت «وقف ممنوع»‬

‫ً‬
‫عینا مطابق با «ال» در عالئم سجاوندی است‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫این عالمت عموما جایی گذاشته می‌شود که محل وقف با جمله مابعد ارتباط‬
‫ش���دیدی دارد‪ ،‬به گونه‌ای که در صورت وقف‪ ،‬معنا و مفهوم آیه ناقص ش���ده و یا‬
‫ّ‬
‫متغیر گردد‪ .‬ازین‌رو اگر کس���ی بر عالمت «ال» وقف کرد‪ ،‬از ماقبل مناس���ب شروع‬
‫نموده و با جمله بعد وصل نماید‪.‬‬
‫این عالمت در قرآن‌های عربی به ندرت یافت می‌شود‪ .‬مثال‪:‬‬

‫‪161‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

‫‪( .1‬ﯜ ﯝ ﯞ ﯟﯠﯡﯢ ﯣ ﯤﯥ ﯦ ﯧ‬
‫) (نحل‪)101/‬‬ ‫ﯨﯩ‬
‫(ﭢﭣﭤﭥﭦﭧ ﭨ ﭩﭪﭫﭬﭭﭮﭯﭰﭱﭲ)‬ ‫‪.2‬‬
‫(بقره‪)120/‬‬

‫) عالمت «وقف معانقه» یا «مراقبه»‬ ‫(‬

‫موضع وقف که نزدیک هم باش���ند قرار می‌گیرند‪ ،‬اگر‬
‫ِ‬ ‫ای���ن دو عالم���ت برای دو‬
‫ق���اری قرآن بر یکی از آن دو وقف کن���د‪ ،‬نباید بر دیگری وقف نماید؛ زیرا آنچه بین‬
‫ّ‬
‫دو عالمت‪ ،‬یا متعلق به جمله قبل و یا وابسته به مابعد است‪.‬‬
‫لذا وقف بر هر دو عالمت صحیح نیس���ت‪ .‬اگر کس���ی بر هیچ کدام وقف نکرد‪،‬‬
‫اشکال ندارد‪.‬‬
‫) (بقره‪)2/‬‬ ‫مثال‪( :‬ﭓﭔﭕﭖﭗﭘﭙﭚ ﭛ‬
‫ّ‬
‫کلیۀ مثال‌های این نوع‪ ،‬در هفت جای قرآن وجود دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬س���وره بق���ره (آی���ه‪ .2 .)2/‬س���وره بق���ره (آی���ه‪ .3 .)195/‬س���وره مائ���ده (آی���ه‪.)26/‬‬
‫‪ .4‬س���وره مائ���ده (آیه‪ .5 .)41/‬س���وره اع���راف (آیه‪ .6 .)172/‬س���وره ابراهی���م (آیه‪.)9/‬‬
‫‪ .7‬سوره ّ‬
‫محمد (آیه‪.)4/‬‬
‫این وقف را «معانقه» نام نهاده‌اند‪ ،‬زیرا هر دو موضع وقف یکدیگر را در آغوش‬
‫گرفته‌اند و نزدیک هم قرار دارند‪.‬‬
‫عالمت «سکته»‬ ‫(س)‬
‫این عالمت نشانه «سکته» است‪ .‬بدین‌معنا که صدا به اندازه دو حرکت قطع‬
‫ّ‬
‫‪1‬‬
‫شود و آنگاه بدون تنفس به ادامه تالوت پرداخته شود‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .1‬م���وارد س���کت وجوب���ی در روایت حفص چهار تا هس���تند که موارد آن قبال توضیح داده ش ��ده اس ��ت و در چاپ‬
‫ّ‬
‫قرآن‌ها با عالمت (س) مشخص شده است‪ ،‬از جمله‪( :‬ﭰ ﭱﭲ ﭳ)‬

‫مشش لصف‬ ‫‪162‬‬

 ‫آیاتی که عالئم وقف ندارند‬
‫ّ‬
‫برخی از آیات قرآن کریم به‌علت ارتباط و پیوستگی به‌هم‪ ،‬عالمت وقف ندارند‪،‬‬
‫در صورتی که نفس تا آخر آیه همکاری نکرد‪ ،‬شخص می‌تواند با توجه به شناخت‬
‫اصول وقف و ابتدا‪ ،‬جای مناسبی وقف و سپس ابتدا کند‪.‬‬
‫به دو مثال ّ‬
‫توجه کنید‪:‬‬
‫(ﯗﭓﭔﭕﭖﭗﭘﭙﭚﭛﭜﭝﭞﭟ‬
‫ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤﭥ ﭦﭧﭨﭩ‬
‫ﭪ ﭫ ﭬﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ‬
‫ﭳ ﭴﭵ ﭶﭷﭸ) (بخشی از آیه‪177‬سوره‌بقره)‬
‫َ‬
‫در ای���ن آیه‪ ،‬وقف بر (ﭝ ﭞ) وقف ح َس���ن اس���ت‪ ،‬و ابتدا از (ﭚ ﭛ)‬

‫مناسب است‪ .‬همچنین وقف بر (ﭨﭩ) وقف حسن است‪ ،‬و ابتدا از‬
‫(ﭤﭥ) شایسته است‪ .‬نیز وقف بر (ﭱﭲ) وقف حسن است‪ ،‬و‬
‫ابتدا از همان جمله (ﭱﭲ) که فعل است بسیار پسندیده و نکوست‪.‬‬
‫(ﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗﭘﭙﭚﭛ‬
‫ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ) (آیه‪10/‬سوره‌حش���ر )‬

‫وقف بر ( ﭛﭜ) در این آیه وقف حس���ن اس���ت‪ ،‬لذا برای برگشت‬
‫از کلمۀ ( ﭕ) ابتدا شود‪ .‬همچنین اگر بر (ﭢﭣ) وقف نمود‪ ،‬از‬
‫ً‬
‫(ﭝﭞ) که فعل است و قبال یک‌بار تالوت شده‪ ،‬اعاده نماید‪.‬‬
‫بنابراین قاری قرآن سعی کند خود را به جای مناسبی از کلمات و جمالت قرآن‬
‫برساند‪ ،‬آنگاه از کلمه‌ای که درخور معنا و مفهوم آیه است انتخاب و ابتدا نماید‪.‬‬
‫در ای���ن صورت اس���ت که تالوت کالم اله���ی به نحو مطلوب و شایس���ته‌ای انجام‬
‫گرفته و مفاهیم و معانی آیات از خطا در امان خواهند ماند‪.‬‬

‫‪163‬‬ ‫ءادتبا و فقو‬

 ‫تکبیر‬
‫قراء و ّ‬
‫مجودین عبارت است از‬ ‫تکبیر به‌معنای گفتن «اهلل أکبر» و در اصطالح ّ‬
‫ّ‬
‫مستحب و‬ ‫گفتن «اهلل اکبر» از ابتدای س���وره «ضحی» تا پایان قرآن‪ ،‬که این عمل‬
‫‪1‬‬
‫سنت است‪.‬‬ ‫به قولی ّ‬
‫گویند‪ :‬وحی در یک ّ‬
‫مدت طوالنی بر آن‌حضرت ؟لص؟ قطع شد؛ به همین‌جهت‬
‫مش���رکین خوشحال و خرسند شده و از روی تمسخر و عناد می‌گفتند‪ :‬پروردگار‬
‫مدتی سورۀ مبارکۀ «ضحی» نازل شد‬ ‫محمد‪ ،‬او را رها کرده است‪ ،‬تا اینکه پس از ّ‬
‫ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫مس���رت و تصدیق وحی‪،‬‬ ‫و آن‌حض���رت را تس���لی داد‪ ،‬پیامبر اکرم؟لص؟ نیز از فرط‬
‫«اهلل اکبر» گفته و یارانی که در کنار او بودند نیز نعرۀ تکبیر سر دادند‪.‬‬
‫برخی از علما بغیر از تکبیر‪ ،‬ذکر تهلیل و بعضی دیگر ذکر تحمید را هم روایت‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫هلل‬‫ا‬
‫ِ ِ ِ‬‫س��م‬ ‫ب‬ ‫احلمد‬ ‫هلل‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫رب‬ ‫أک‬ ‫اهلل‬‫و‬ ‫اهلل‬ ‫ک���رده و بدان افزوده‌اند‪ ،‬بدین‌ش���یوه‪« :‬الإل��ه إال‬
‫َّ‬
‫ارلحمی‪.»...‬‬ ‫َّ‬
‫محن ِ‬ ‫ارل ِ‬
‫آیا تکبیر‪ ،‬از ابتدای سورۀ «ضحی» یا انتهای آن گفته شود؟‬
‫تکبیر از ابتدا و یا انتهای سوره «ضحی» هر دو صحیح است و عمل بر هر یک‬
‫از این دو قول معمول و متداول است‪.‬‬

‫‪ .1‬البدور الزاهرة فی القراءات العشر المتواترة‪ ،‬عبدالفتاح قاضی‪ ،‬ص ‪ 419‬ـــ ‪421‬‬

‫مشش لصف‬ ‫‪164‬‬

 ‫نکاتی که در صورت قصر منفصل بر قاری قرآن الزم است‬
‫م���د» توضیح داده ش���د که در مقدار کش���ش ّ‬
‫م���د منفصل‪،‬‬ ‫در بح���ث «اح���کام ّ‬
‫«توس���ط» جایز اس���ت‪ .‬باید دانس���ت که ّ‬
‫«توس���ط» به طریق‬ ‫دو ص���ورت «قصر» و ّ‬
‫َ‬
‫��اطبیة» اس���ت و این طریق‪ ،‬مش���هور و متداول بین اهل تجوید و اداء است‬
‫«ش ِ‬
‫َ‬
‫��اطبیة» نوش���ته ش���ده‌اند‪ .‬و‬
‫و اکثر کتاب‌های تجوید و نیز این کتاب به طریق «ش ِ‬
‫ُ َّ‬
‫«قصر منفصل» به طریق « َط ِّی َبة النشر» ابن‌جزری است‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫پس اگر کسی ّ‬

‫مد منفصل را از طریق « َط ّی َبة» ابن‌جزری گرفته و بدان عمل کرد‪،‬‬
‫ِ‬
‫قواعد دیگری را که از این طریق برای روایت حفص آمده است باید متابعت کند‬
‫تا دو طریق «شاطبیة» و « َط ِّی َبة» با هم آمیخته نشوند‪.‬‬
‫در صورت قصر منفصل از طریق « َط ّ ِی َبة»‪ ،‬رعایت قواعد ذیل الزامی است‪:‬‬
‫المختلف فیها َعن َحفص» از ش ��یخ علی‬
‫مات ُ‬ ‫ّ‬
‫الکل ِ‬
‫(ای���ن موارد از کتاب «صریح الن ��ص ِفی ِ‬
‫ضباع‪ ،‬شیخ عموم مقارئ مصری گرفته شده است‪):‬‬ ‫محمد ّ‬ ‫ّ‬

‫‪ .1‬در کتاب «طیبة ّ‬

‫النشر» ‪ 54‬طریق از حفص ثابت شده است‪.‬‬

‫‪165‬‬ ‫لصفنم رصق‬

 ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫قصر منفصل همراه با طول متصل‬ ‫قصر منفصل همراه با توسط متصل‬
‫(طریق ّ‬
‫طیبة)‬ ‫(طریق ّ‬
‫طیبة)‬

‫• ک����ل����م����ات (ﯱ) ‪( ،‬ﭯ)‪ • ،‬در ک��ل��م��ات (ﯱ) ‪( ،‬ﭯ)‪،‬‬

‫(ﯦ) و (ﮂ) س �ی��ن و‬ ‫(ﯦ) فقط با صاد و (ﮂ)‬
‫صاد هر دو صحیح است‪.‬‬ ‫فقط با سین خوانده شوند‪.‬‬

‫• در ک���ل���م���ات (ﭻ)‪( ،‬ﮩ) و • در س���ه ک��ل��م��ه (ﭻ)‪( ،‬ﮩ) و‬

‫(ﭜ) فقط ابدال انجام گیرد‪.‬‬ ‫(ﭜ) فقط ابدال صورت گیرد‪.‬‬

‫• در (ﯞﯟﯠ) و (ﮨ ﮩ) • در (ﯞﯟﯠ) ف �ق��ط ادغ� � ��ام و در‬

‫(ﮨﮩ) اظهار و ادغام است‪.‬‬ ‫فقط ادغام صورت گیرد‪.‬‬

‫• (ﯛﯜ) فقط با اشمام خوانده شود‪.‬‬ ‫• در (ﯛﯜ) فقط اشمام انجام گیرد‪.‬‬

‫• (ﯥ ﯦﯧ ﯨ)‪( ،‬ﯬﯭ ﯮﯰ)‪ • ،‬در (ﯥ ﯦﯧ ﯨ)‪( ،‬ﭱ ﭲﭳ) و‬

‫(ﭻ ﭼﭽ) س��ک��ت و ع ��دم س�ک��ت و در‬ ‫(ﭱ ﭲ ﭳ) و (ﭻ ﭼﭽ) با سکتـه خوانـده‬
‫(ﯬﯭﯰ) عدم سکت است‪.‬‬ ‫شونـد‪.‬‬

‫• در حرف (عنی) ابتدای مریم و شوری • در (عنی) مریم و شوری قصر و توسط‬
‫جایز است‪.‬‬ ‫فقط ّ‬
‫توسط انجام گیرد‪.‬‬

‫• حـرف راء در (ﭭ) فقط تفخیـم شـود‪ • .‬ح���رف راء در (ﭭ) ف�ق��ط ب��ا تفخیم‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫خوانده شود‪( .‬وصال)‬ ‫(وصال)‬

‫• در صورت وقف بر (ﭗﭘ) به حذف • در صورت وقف بر (ﭗﭘ) به حذف‬

‫یاء خوانده شود‪.‬‬ ‫یاء خوانده شود‪.‬‬

‫مشش لصف‬ ‫‪166‬‬

 ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫قصر منفصل همراه با طول متصل‬ ‫قصر منفصل همراه با توسط متصل‬
‫(طریق ّ‬
‫طیبة)‬ ‫(طریق ّ‬
‫طیبة)‬

‫• کلمات (ﭼ) و (ﮈ) فقط با • در کلمات (ﭼ) و (ﮈ) فتح و‬

‫ضم حرف ضاد هر دو درست است‪.‬‬ ‫فتحه خوانده شوند‪.‬‬

‫• در (ﭬﭮ) و (ﮉﮊﮋ) فقط • در (ﭬﭮ) و (ﮉﮊﮋ) اظهار‬

‫و ادغام درست است‪.‬‬ ‫اظهار شود‪.‬‬

‫• در صورت وقف بر (ﯾ) الف آخر • در ص��ورت وق��ف بر (ﯾ) ال��ف آن‬
‫حذف گردد‪.‬‬ ‫آن حذف گردد‪.‬‬

‫• در صورت گفتن تکبیر‪ ،‬قاری قرآن از آخر • در صورت گفتن تکبیر‪ ،‬از اول انشراح تا‬
‫اول سوره ناس تکبیر گفته شود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫سورهضحیتاآخر سورهناستکبیر بگوید‪.‬‬

‫‪ .1‬در بعضی از كتاب‌های تجوید در رابطه با «قصر منفصل» مس���ائل پیچیده‌ای ذكر كرده‌اند كه باعث س ��ردرگمی‬
‫ّ‬ ‫محمد ّ‬‫قاری قرآن می‌شود‪ .‬در این کتاب به مطالب شیخ علی ّ‬
‫ضباع‪ ،‬محقق مشهور اکتفا شده است‪.‬‬

‫‪167‬‬ ‫لصفنم رصق‬

 ‫سجده های تالوت در قرآن کریم‬
‫به اجماع همۀ فقهای دین‪ ،‬س���جده‌های تالوت در قرآن‪ ،‬مش���روع و از پیامبر‬
‫بزرگ اس�ل�ام؟لص؟ ثابت هس���تند؛ این س���جده‌ها نزد برخی از فقه���ا واجب و نزد‬
‫سنت هستند‪ .‬هر کس آیات سجده را بخواند یا بشنود‪ ،‬یک سجده‬ ‫بعضی دیگر ّ‬

‫انجام دهد‪.‬‬
‫کلیۀ آیات سجده در قرآن ‪ 15‬تا هستند که به ترتیب عبارتند از‪:‬‬
‫(ﯳ ﯴ ﯵ ﯶﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ )‬ ‫‪.1‬‬
‫(اعراف‪)206/‬‬

‫(ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ)‬ ‫‪.2‬‬

‫(رعد‪)15/‬‬

‫‪( .3‬ﮤ ﮥ ﮦﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ‬
‫) (نحل‪)49/‬‬ ‫ﮰﮱ‬

‫‪( .4‬ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪﭫﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴﭵ ﭶ‬

‫ﭷﭸ‬
‫) (اسراء‪)107/‬‬

‫‪( .5‬ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ‬
‫ﮔ ﮕﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠﮡ‬
‫) (مریم‪)58/‬‬ ‫ﮢﮣ‬

‫‪( .6‬ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾﭿﮀ‬

‫ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇﮈ ﮉ ﮊ ﮋ‬

‫مشش لصف‬ ‫‪168‬‬

 ‫ﮌﮍﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒﮓ ﮔﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ‬
‫) (حج‪)18/‬‬

‫‪( .7‬ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ‬
‫) (حج‪)77/‬‬‫ﮝﮞﮟ‬

‫‪( .8‬ﮈ ﮉ ﮊﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ‬
‫ﮔ‬
‫) (فرقان‪)60/‬‬

‫‪( .9‬ﭯ ﭰﭱ ﭲﭳﭴ ﭵﭶﭷ ﭸ ﭹ ﭺ‬

‫ﭻﭼﭽﭾﭿﮀﮁ ﮂﮃﮄﮅ‬
‫) (نمل‪)26/‬‬

‫‪( .10‬ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ‬
‫) (سجده‪)15/‬‬ ‫ﮎﮏﮐﮑ‬

‫‪( .11‬ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭﮮ ﮯ ﮰﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ‬
‫ﯗﯘﯙ ﯚ ﯛ ﯜﯝ ﯞ ﯟﯠﯡ ﯢ ﯣ ﯤ‬
‫) (ص‪)24/‬‬ ‫ﯥﯦﯧ ﯨﯩ‬

‫‪( .12‬ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜﯝ ﯞﯟ ﯠ ﯡ‬
‫ﯩ ﯪ)‬ ‫ﯢﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ‬
‫(فصلت‪)37/‬‬

‫‪( .13‬ﮧ ﮨﮩ‬

‫) (نجم‪)62/‬‬

‫‪( .14‬ﯢﯣﯤﯥﯦﯧ‬
‫) (انشقاق‪)21/‬‬

‫‪169‬‬ ‫والت یاه‪ ‬هدجس‬

 ‫‪1‬‬
‫‪( .15‬ﯱﯲﯳﯴﯵ‬
‫) (علق‪)19/‬‬

‫کیفیت ادای س���جده به این‌صورت اس���ت ک���ه نزد امام ابوحنیف���ه؟هر؟ و امام‬
‫مالک؟هر؟ یک س���جده با دو تکبیر (قبل و بعد از س���جده) بدون ّ‬
‫تشهد و سالم‬
‫انجام می‌گیرد و نزد امام ش���افعی؟هر؟ و امام احمد بن حنبل؟هر؟ یک سجده با‬
‫‪2‬‬
‫دو سالم (مانند نماز ) است‪.‬‬
‫بهتر اس���ت که در سجدۀ تالوت آنطور که ّ‬
‫سیده عایشه؟اهضر؟ روایت می‌کند که‬
‫َ َ َ ُ َ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََ َ‬
‫جهی ِلل ِذی خلقه وشق‬
‫پیامبر اکرم؟لص؟ در س���جدۀ قرآن می‌گفتند‪« :‬س ��جد و ِ‬
‫َُ‬ ‫َس َ ُ‬
‫معه َو َب َص َر ُه ِب َحو ِل ِه َوق ّو ِت ِه»‪ 3‬را بخواند‪.‬‬

‫‪ .1‬آیات س���جده نزد احناف ‪ 14‬تا هس���تند به اس���تثنای سجده ّ‬

‫دوم در س���وره حج‪ ،‬و نزد شوافع نیز ‪ 14‬تا هستند به‬
‫استثنای سوره صاد‪.‬‬
‫‪ .2‬برای تفصیل بیشتر مراجعه شود به کتاب «الفقه اإلسالمی وأدلته» سجدة التالوة‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪ 1137‬دارالفکر‪.‬‬
‫‪ .3‬صحیح مسلم‪ ،‬باب صالة ّ‬
‫النبی(‪ .)580‬مستدرک حاکم(‪.)220/1‬‬

‫مشش لصف‬ ‫‪170‬‬

 ‫پایان سخن‬
‫قرآن کریم‪ ،‬کالم پروردگار جهانیان است که به واسطۀ جبرئیل امین بر بهترین‬
‫محمد مصطفی؟لص؟ نازل شده است؛ کتابی که اساس‌نامۀ‬ ‫مخلوقات‪ ،‬حضرت ّ‬

‫زندگی ما و س���عادت همۀ بش���ریت را در بر دارد و تنها ریس���مانی است که ارتباط‬

‫انسان با خدا بدان وابسته است‪.‬‬
‫این کتابعظیمالشأناز ‪ 114‬سورهتشکیلشدهاست‪،‬هر سورهاز آیاتوهر آیه‬
‫از مجموع جمله‌ها درست شده است‪ ،‬هر جمله از کلمات و هر کلمه از چند حرف‬
‫تشکیل شده است‪ .‬بنابر این‪ ،‬حرف کوچکترین بنای این بنیان بزرگ الهی است‪.‬‬
‫قرآن کریم دارای‪:‬‬
‫‪ 120‬ربع‬ ‫‪ 60‬حزب‬ ‫‪ 30‬جزء‬
‫‪ 6236‬آیه‬ ‫‪ 114‬سوره‬ ‫‪ 240‬ربع الحزب‬
‫‪ 150681‬نقطه‬ ‫‪ 323671‬حرف‬ ‫‪ 77437‬کلمه‬
‫می‌باشد‪.‬‬
‫در پایان‪ ،‬کتاب را با یک حدیث که در حقیقت مژده‌ای عظیم به تالیان و قاریان‬
‫قرآن کریم است به اتمام می‌رسانیم‪.‬‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫َ ََ َ ً‬ ‫ُ َ َ َ ُ ُ‬
‫اهلل فل ُه‬
‫تاب ِ‬
‫ِ‬ ‫ک‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫ا‬‫رف‬ ‫ح‬ ‫أ‬ ‫ر‬‫ق‬ ‫ن‬‫«م‬ ‫؟لص؟‪:‬‬ ‫اهلل‬
‫ِ‬ ‫���ول‬ ‫ود قال قال رس‬ ‫عن ابن َمس���ع ٍ‬
‫َ‬
‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ٌ‬ ‫ٌ َ‬ ‫ََ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ٌَ َ َ َ َُ َ‬
‫ش���ر أمثا ِل َها‪ ،‬الأقول (ﭑ) َحرف‪َ ،‬ول ِکن ا ِلف َحرف‪َ ،‬و ال ٌم‬
‫ِب ِه حس���نة‪ ،‬والحسنة ِبع ِ‬
‫َ ٌ َ ٌ َ ٌ‬
‫حرف‪ ،‬و ِمیم حرف»‪( .‬رواه الترمذی‪)2910/‬‬

‫مکرم اسالم ؟لص؟ فرمودند‪« :‬هر کس یک حرف از کتاب خدا را بخواند‬ ‫پیامبر ّ‬
‫به او یک نیکی می‌رس���د و آن نیکی به ده برابر افزایش می‌یابد‪ ،‬نمی‌گویم (ﭑ)‬

‫یک حرف است‪ ،‬بلکه الف یک حرف‪ ،‬الم یک حرف و میم یک حرف است»‪.‬‬

‫‪171‬‬ ‫نخس نایاپ‬

‫پایان سخن‬

‫بی��ع قُلوبِن��ا َو َ‬ ‫العظ�یمَ َر َ‬ ‫��رءان َ‬‫الق َ‬ ‫اج َع��ل ُ‬ ‫ه��م ْ‬

‫الل َّ‬ ‫ّ‬
‫نور‬ ‫ِ‬
‫أحانِن��ا َو َذهابَ‬ ‫الء زْ‬ ‫َ‬
‫��فاء ُصدورن��ا َو ج َ‬ ‫أبصارنا َو ِش َ‬
‫ِ‬ ‫مُ ِ َ مُ‬
‫هو ِمنا و غو ِمنا‪.‬‬
‫یَ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫رمی سائِ َقنا َو قائِ َدنا إل َک‪،‬‬ ‫رءان الک َ‬ ‫الق َ‬ ‫اج َعل ُ‬
‫ِ‬
‫الل ُه َّم ْ‬
‫�لام‪،‬‬ ‫َّ‬
‫دارالس ِ‬ ‫ک‬ ‫َ‬ ‫دار‬ ‫و‬ ‫َّ‬
‫��ات انلع�یم‪َ ،‬‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫ن‬‫ج‬‫َ‬ ‫َ‬
‫��ک‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫َو یَإل َجنّ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫الص ّدیقنیَ‬
‫ی��ن َو ِّ‬ ‫م��ت َع یَلهم ِم َن انلَّبیّ َ‬ ‫أنع َ‬ ‫ین َ‬ ‫َم َ��ع الذَّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫الصالحِ نی‪.‬‬ ‫الشدا ِء َو ّ‬ ‫َو هُّ َ‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬

‫اهَّلل َر ِّب العالمین‬
‫مد ِ‬ ‫تمت ِبح ِ‬

‫خادم القرآن الکریم‬

‫ضیاءالرحمن ّ‬
‫صحت‬
‫ذی الحجة ‪ 1431‬هـ ق‬
‫آذرماه ‪ 1389‬هـ ش‬

‫نخس نایاپ‬ ‫‪172‬‬