mpsc

राज्यसेवा पूवव एवं मुख्य परीक्षा

महाराष्ट्र लोक सेवा आयोग

सामान्य अध्ययन
पेपर I – भाग – 1

प्राचीन आणि मध्ययग

ु ीन भारताचा
इणतहास
 Maharastra - PSC
प्राचीन आणि मध्ययुगीन भारताचा इणतहास
Ø-la- v/;k; i`"B la-
1. भारतीय प्राचीन इपतहासाचे स्त्रोत 1
2. पाषाण युग 5
3. ताम्रपाषाण युग 9
4. ससिंधु घाटी सभ्यता 13
5. वै सिक युग 21
6. जैन धर्म आसण बौध धर्म 29
7. र्हाजनपिे 43
8. र्ौयम साम्राज्य 48
9. उत्तर- र्ौयम कालावधी 58
10. सिंगर् युग 64
11. गुप्त युग 70
12. िख्खनर्धील वाकाटक 77
13. गुप्तािं- निं तरचा कालावधी 78
14. प्रारिं सभक र्ध्ययुगीन भारत (750-1200) 85
15. चोल साम्राज्य 98
16. सिंघषामचा कालावधी 107
17. अरब आक्रर्ण 113
18. सिल्लीची सुलतानशाही 117
19. सवजयनगर आसण बहार्नी साम्राज्य 127
20. र्ुघल साम्राज्य 138
21. र्राठा साम्राज्य आसण इतर प्रािे सशक राज्ये 154
22. र्ध्ययुगीन काळातील धासर्मक चळवळी 167
--
1 भारतीय प्राचीन इपतहासाचे स्त्रोत
CHAPTER

पु रातत्व स्रोत 2. तांबे-तबके

● अंकशास्त्र - नाण्ां चा अभ्यास.
 'जमीन अनुदान' साठी खोदलेले आजि अनुदान दे िाऱ्याला
● एपपग्राफी - पशलाले खां चा अभ्यास.
जदले िाते .
● पुरातत्व = ' आर्कीओस व लॉजिया ( आर्कीओस = प्राचीन
 तां ब्याच्या 3 तबर्के, तां ब्याच्या गाठीद्वारे एर्कमेर्काां िी
आजिलॉजिया = ज्ञान ).
बाां धल्या िातात.
1. पशलालेख/ अग्रलेख/ पशलालेख  र्रचे आपर्ण शेर्टचे भाग कोरले ले नाहीत र्कारि ते
र्कालाां तराने अस्पष्ट होऊ िर्कतात.
● सर्ाा त जु ने पशलाले ख - सम्राट अशोक - मु ख्यतः ब्राह्मी
पलपीत.  त्या र्काळातील सामापजक-आपथाक स्थथतीची माजहती दे ते.
● इतर जिलाले ख  उदा. सोहगौरा - ताम्रपट आम्हाला गां भीर दु ष्काळ आजि
नार् आढळले बद्दल अन्नटां चाईच्या समस्ये ला तोांड दे ण्यासाठी अजधर्काऱ्याां नी
नागपनकाचा नािे घाट, सातवाहन रािा र्केलेल्या उपाययोिनाां बद्दल माजहती दे ते.
पशलाले ख महाराष्ट्र सातकर्णी I ची र्कामे
3. नार्णी
नापशक नाजिर्क लेिी, गौतमीपुत्र
पशलाले ख महाराष्ट्र सातकर्णी ● व्यापार आपर्ण व्यार्सापयक पियाकलाप आजि आपथाक
प्रयाग प्रशस्ती / अलाहाबाद, समु द्रगुप्त ; हररसेना आपर्ण तां पत्रक पर्कासाबद्दल माजहतीदे ते
अलाहाबाद स्तंभ उत्तर प्रदे श याां नी सां स्कृतमध्ये ● उल्ले ख र्केले ल्या तारखां नी आम्हाला राजां च्या
जलजहले कालिमाबद्दल जार्णून घे ण्ास मदत केली .
ऐहोळ पशलाले ख कनाा टक रजवर्कीती याां नी ● भारतातील पपहले नार्णे - 'पंचमाका केले ले नार्णे' पांजचांग
बदामीचा चालुक्य पद्धतीने बनवले.
रािा पुलकेशीन ● िक्यतो र्कोित्याही िासर्काने नव्हे तर व्यापारी संघाने
दु सरा याच्याजवषयी
सादर केले .
हाथीगुां फा उदयजगरी , राजा खारर्ेला बद्दल
● नाण्याां मधील शु द्धतेचे गुर्णोत्तर आपथाक स्थथतीचा अथा
पशलाले ख ओपिशा
स्पष्ट र्करते .

1
● शासक आजि त्याचा र्काळ. 7. पुरातत्व अर्शेष
● पपहले सोन्याचे नार्णे - इं िो-ग्रीकां चे. (i) मातीची भां िी:
● कुशार्णां नी िारी केले ली शुद्ध सोन्याची नार्णी .  प्रोटोजहस्टर ी पासू न सु रुवातीच्या मध्ययु गीन
● जास्तीत जास्त संख्या पि अशुद्ध सोन्याची नार्णी - गुप्त र्कालावधीपयं त आधारभूत उपकरर्णे .
 र्ाट्या, ताट, भां िी इत्यादी जवजवध वस्तूां नी बनले ली .
4. स्मारके/स्मारक
 सां बांजधत सां स्कृती, आर्कार, फॅजिक्स, पृष्ठभाग-उपचार
● तां पत्रक कौशल्ये , राहर्णीमान, आपथाक स्थथती आपर्ण त्या
(फॅजिर्क, रां ग, जडझाइन, पेंजटां ग), मातीची भाां डी
र्काळातील वास्तू िैलीचा अभ्यास अथथ लावण्यास मदत बनजवण्याचे तां त्र इ. नुसार पभन्नता .
र्करतो.  पर्पशष्ट् मातीची भां िी-प्रकार पर्पशष्ट्
● शासक जर्कांवा रािवां िाच्या समृद्धीचे जचत्रि र्करते . संस्कृती/कालार्धीसाठी जनयु क्त र्केला िातो.
● 3 प्रमु ख शैली: (ii) मर्णी
○ उत्तरे र्कडील नगर िैली.  दगि, अधा-मौल्यर्ान खिे (िसे अगे ट, चाल्सेिनी ,
○ दजििे तील द्रजवड िैली. जिस्टल, नीलमिी, लॅजपस-लाझुली), काच, सोने, तां बे
○ वे सारा िैली. यां सारखे धातू; टे रा कोटा, हस्स्तदं त, कर्च इ.
 गोल, चौर्कोनी, दां डगोलार्कार, बॅ रल-आर्कार इत्यादी
5. पशल्पकला
जवजवध आर्कार .
 हिप्पा जिल्प- दगड, स्टीटाईट, माती, टे रार्कोटा, चुना,  जवजिष्ट र्कालावधीचा ताां जत्रर्क जवर्कास आजि सौंदयाा चा
र्काां स्य, हस्तस्तदां त, लार्कूड इत्यादीपासू न बनजवले ले - वापर- अथा जार्णू न घे ण्ासाठी स्त्रोत म्हर्णून र्ापरला िाऊ
मूती, जचन्ह, खेळिी, मनोरां िन. िर्कतो .
 कां स्य पु तळे (हडप्पा सभ्यता) आजि खे ळर्णी (जदयामाबाद ). (iii) जीर्जंतू अर्शेष/हािे
 मौया पशल्पे - पददारगंजची यक्षी - समर्कालीन सां पन्नता आजि  उत्खननात मोठ्या प्रमािात हाडे जर्कांवा िीविांतूांचे
लोर्काां ची सौंदयाबोध . अविेष आढळतात.
 कपनष्कचा पु तळा - राजाचा पर्दे शी मू ळ आजि जवदे िी  त्या जवजिष्ट स्थानाच्या आजूबाजूच्या ऐपतहापसक
िैलीचा पोिाख, िसे र्की, उच्च बू ट, अांगावरील र्कपड्यावर पयाथ वरि जर्कांवा पररसां स्थेवर प्रकाश टार्कते . संबंपधत
घालायचा उबदार र्कोट इ. लोकां च्या आहाराच्या सर्यी समजण्ास मदत होते .
(iv) फुलां चे अर्शेष
6. पचत्रे
 ऐपतहापसक पयाा र्रर्णशास्त्र आजि सां बांजधत लोर्काां च्या
 पचत्रां ची सर्ाा त जुनी उदाहरिे - भीमबे टका (मध्य प्रदे ि) आहाराच्या सर्यी ंची मापहती दे ते.
- मे सोपलपथक गुहा-रपहर्ाशां नी आसपासच्या जनसगाथ तील
रां ग आजि साधनाां चा वापर र्करून रे खाटलेली. सापहस्त्यक स्रोत
 अपजंठा जचत्रे - धापमा क पर्चारधारा, अध्यास्िक शां तता,
1. धापमाक स्रोत
अलं कार, र्ेशभूषा, परदे शी पाहुर्णे इत्यादीच
ां ी माजहती.
 चोल पेंपटं ग्ज- चोल राजर्टीची 'दै र्ी राजेशाही'  मूळ स्त्रोत: वै जदर्क ग्रां थ, सू त्रे, स्मृती, पुरािे आजि महार्काव्ये
यासारखे ब्राह्मर्ण ग्रंथ .
संकल्पना प्रदजिथत र्करते .
र्ैपदक ग्रंथ ● ऋग्वे द - सर्ाा त जुना - आपल्याला ऋग्वे जदर्क समािाची र्कल्पना दे तो
● यजुर्ेद आपर्ण अथर्ार्ेद - नं तरच्या र्ैपदक काळातील समािाची माजहती .
● 900 र्षाां चा इपतहास (1500बी.सी. -600बी.सी.).
● आयाां चा उगम , त्याां ची रािर्कीय रचना, समाि, आजथथर्क घडामोडी, धाजमथर्क दृष्टीर्कोन, सां स्कृती इत्यादीांची मापहती
दे ते..
सूत्रे ● धाग्यात मोत्यासारखे सुां दर ठे वलेले िब्द जर्कांवा भिन.
● वै जदर्क र्काळाची माजहती दे तो.
● सहा भाग: जििा, व्यार्करि , छां दा , र्कल्प , जनरुक्त आजि ज्योजतष
उपर्ेद ● आयुर्ेद- र्ैद्यकीय शास्त्राशी सां बांजधत - ऋग्वे दाचा उपर्ेद.
● गंधर्ा र्ेद - सं गीताशी सां बांजधत - सामर्ेदाचा उपर्ेद.
● धनू र र्ेद - यु द्धर्कौिल्य , शस्त्रे आपर्ण दारूगोळा याां च्यािी सां बांजधत - यजुर्ेदातील उपर्े द.
● पशल्प र्े द - कला पशल्प आपर्ण थथापत्यकले शी सां बांजधत - अथवथ वेदाचा उपर्े द .

2
 स्मृती ग्रंथ ● मनुस्मृती - सवाथ त िुनी स्मृती मिर्कूर (200 बी.सी.- 200ए.डी. ).
● याज्ञर्ल्कय स्मृती - 100ए.डी. ते 300ए.डी. दरम्यान सां र्कजलत.
● नारद स्मृती (300ए.डी.-400ए.डी.) आजि परािर स्मृती (300ए.डी.-500ए.डी.) - गु प्ाां च्या सामापजक आपर्ण
धापमा क पररस्थथती.
पुरार्ण ● सां र्कजलत ; 18 संख्येने.
● माकांिे य पुरार्ण, र्ायु पुरार्ण, ब्रह्म पुरार्ण, पर्ष्णु पुरार्ण, भागर्त पुरार्ण आपर्ण मत्स्य पुरार्ण - प्राचीन पुरार्ण.
● मत्स्य , वायु आजि जवष्णू पुरािातील प्राचीन भारतीय रािवां िाां ची माजहती .
● महाभारताच्या युद्धानंतर राज्य करर्णार्या राजर्ं शां चे फक्त उपलब्ध स्त्रोत .
● र्ेगर्ेगळ्या राजर्ंशां ची कालगर्णना आपर्ण त्यां ची पदानुिमे प्रदान र्करते .
महाकाव्ये ● ब्राह्मर्ण ग्रंथां चा एर्क भाग
● सर्ाा त महत्वाचे - महाभारत आजि रामायि.
● रामायर्ण - र्ास्िकी पलस्खत - मौयोत्तर र्काळ.
● महाभारत - र्ेद व्यास पलस्खत - गु प् र्काळात पूिथ झाले - सु रुवातीला िय सां जहता/भारत असे नाव जदले गे ले
बौद्ध सापहत्य ● पपटक - सर्ाा त जुने बौद्ध ग्रंथ.
● भगर्ान बु द्धां च्या पनर्ाा र्णानंतर संकपलत.
● 3 प्रकार :
○ सुत्त पपटक - धापमा क पर्चारधारा आजि बु द्धाच्या म्हिीांचा समावेि आहे .
○ पर्नया पपटक - बौद्ध संघाच्या कायद्यां चा आग्रह धरतो .
○ अपभधम्म पपटक - बौद्ध तत्त्वज्ञानाचा समावे ि आहे .
● जातक कथा - भगर्ान बु द्धां च्या मागील जन्ां चे पकस्से
● पमपलं दापन्हो - बौद्ध मजकूर - आम्हाला ग्रीक शासक पमनां दर आपर्ण बौद्ध संत नागसे ना यां च्यातील
तास्त्वक संर्ादाची माजहती दे तो .
● पदव्यर्ादन - चौथे ितर्क इसवी सन - वे गवे गळ्या राज्यर्कत्यां ची माजहती.
● आयामंजूश्रीमु लकल्प - गुप्त साम्राज्याच्या जवजवध िासर्काां ची बौद्ध दृष्टीर्कोनातू न माजहती.
● अंगुतारपनकाय - सोळा महाजनपदां ची नावे दे तो .
पसंहली ● दीपवां ि आपर्ण महार्ंश - बौद्ध ग्रां थाां चा समावे ि आहे .
मजकूर ● पदपर्ंश - चौथे ितर्क इ.स
● महार्ंश - पाचवे ितर्क इ.स
● त्यार्ेळच्या सामापजक र् सां स्कृपतक जीर्नाची मापहती दे ते.
● आजि परदे िातील सां स्कृपतक संबंधां ची मापहती दे ते..
जैन ग्रंथ ● मुख्य ग्रां थ- आगमा ग्रंथ ( सां ख्येने एर्कूि 12)
● आचारं गसूत्र - आगमाचा भाग - महावीराां च्या जिर्कविीवर आधाररत आजि िैन सां ताां च्या आचरिाबद्दल बोलतो.
● व्याख्यप्रजापती उफा भगर्ती सू त्र - महावीराां चे िीवन. नयधम्मर्कहा - भगवान महावीराां च्या जिर्कविीचे सां र्कलन.
● भगर्ती सूत्र - 16 महािनपदाां ची माजहती .
● भद्रबाहू चररत - जैन आचाया भद्रबाहू आजि चांद्रगु प् मौयथ याां च्या िीवनावर प्रर्काि टार्कतो .
● पररपशष्ठपर्ार्ण - सवाथ त महत्वाचा िैन ग्रां थ - याां नी जलजहलेला
● हे मचंद्र इ . बाराव्या ितर्कात

2. अधापमाक ग्रंथ  अथाशास्त्र - कौपटल्य / जवष्णुगुप् / चािक्य - 15 भागाां मध्ये

जवभागलेले - भारतीय राजकीय व्यर्थथेची मापहती , मौया
 समािाच्या िवळपास सवथ पैलूांवर प्रर्काि टार्कते .
युगाची स्थथती .
अष्ट्ाध्यायी - पापर्णनी द्वारे - भारतातील सर्ाा त जु ने
 पतंजली आजि मालपर्कापिपमत्रमचे महाभाष्य
व्याकरर्ण/सापहत्य - मौयापूर्ा काळातील रािर्कीय,
कापलदासाने - ' शुंगा राजर्ं श' बद्दल मापहती.
सामाजिर्क आजि धाजमथर्क स्तस्थतीबद्दल माजहती .
 र्ात्स्यानाचे कामसूत्र - सामाजिर्क िीवन, िारीररर्क सां बांध,
 मु द्राराक्षस - पर्शाखदत्त यां नी - मौया काळातील माजहती
र्कौटुां जबर्क िीवन इत्यादीांची माजहती.

3
 शूद्रकाचे ' मृ च्छकपटकम् ' _ आजि दं पिन जलस्तखत ' मे गाथथेपनस ● सेल्यूकस पनकेटरचा राजदू त, चंद्रगुप्त
दशकुमारचररता ' - त्या र्काळातील सामाजिर्क िीवनाची मौयाच्या दरबारात तै नात .
माजहती. ● काम - इं पिका - पाटलीपुत्राच्या
मां िर्णीचे विथ न र्करते
3. संगम सापहत्य
● समाि रचना, िाजतव्यवस्था, िाजतसां बांध
 प्राचीन दपक्षर्ण भारतीय सापहत्य इ. वर उल्ले ख र्केला आहे .
 िे ल्टाइक तपमळनािूमध्ये राहर्णार्या लोकां च्या सामाजिर्क, ● मू ळ इं पिका हरर्ली.
आजथथर्क आजि रािर्कीय िीवनाची मापहती . एररथ्रीयन ● इजिप्च्या जर्कनाऱ्यावरील मस्तिमाराने
अगजत्तयम अगस्त्य अिराां च्या समु द्राचा जलजहलेले असावे असे मानले िाते .
व्यार्करिावर एर्क पेररप्लस ● सु रुवातीच्या ऐजतहाजसर्क र्काळात इं िो-
र्काम रोमन व्यापारार्र पनष्पक्ष आपर्ण
टोलर्कस्तप्पयम टोलर्कप्यार व्यार्करि आजि र्स्तुपनष्ठ मापहती दे ते .
(तजमळ व्यार्करि) र्कजवता वर एर्क ग्रां थ ● भारताच्या पकनारपट्टीर्रील बं दरे ,
एट् टुटोगाई (8 - - मेल्कन्नक्कू एर्कजत्रत भारतातील व्यापार केंद्रे , व्यापार-
र्काव्यसां ग्रह) रूप. मागा- व्यापार र्केंद्रे आजि बांदरे याां ना
पट् टू पट् टू (10 - - मेल्कन्नक्कू एर्कजत्रत िोडिारे , र्केंद्राां मधील अांतर , वस्तू -
र्कजवता ) रूप. व्यापार, व्यापाराचे वाजषथर्क प्रमाि,
पजटनेस्तिलार्कनक्कू - - एर्क उपदे िात्मर्क िहािाां चे प्रर्कार इत्यादीांची माजहती दे ते.
(18 जर्करर्कोळ र्काम) र्कायथ . फापहयान ● गु प्ाां च्या र्काळात भारताला भे ट जदली.
र्कुरल ( मुप्पल ) जतरुवल्लुवर रािर्कारि, (फा ● बौद्ध पभक्षू ; दे र्भूमीचे ज्ञान
नैजतर्कता, सामाजिर्क पियान) पमळर्ण्ासाठी भारताला भे ट जदली
जनयमाां वरील एर्क (म्हििे, भारत) आजि बौद्ध तीथथिेत्राां ना
ग्रां थ. भे ट जदली.
जसलप्पाजदर्करम आयआँ गो र्कोवलनची प्रेमर्कथा ह्युएन- ● हषा र्धानच्या कारपकदीत भारताला भे ट
आजदगळ स्माधवी स्ियां ग जदली .
मजनमेर्कलाय सीतालाई मजिमेर्कलाईचे (िुआन ● बौद्ध तीथथिेत्राां ना भे ट जदली आजि नालांदा
सत्तानार साहस िां ग) पर्द्यापीठात मु क्काम केला.
जिवगा जसां दमिी जतरुत्तर्कदे वर एर्क सां स्कृत ग्रां थ ● बौद्ध धमाा चा अभ्यास केला, मूळ बौद्ध
भरतम् पेरुडे वानर िेवटचे महार्काव्य र्कामे वाचली, हस्तजलस्तखते आजि
पजन्नरुपदलम ( अगस्त्याां चे 12 पुरम साजहत्यावरील स्मृजतजचन्ह गोळा र्केले, प्रती तयार र्केल्या
व्यार्करि ) जिष्य व्यार्करिात्मर्क र्कायथ आजि हषाा च्या संमेलनात हजर रापहले .

र्कक्कीपजदनीम - - प्रसोडी वर एर्क ● चीनमध्ये, त्याां नी 'सी-यू-की' (वे स्टनथ

(प्रसोडी) र्काम रीिन्सवरील ग्रे ट टॅां ग रे र्कॉड्थ स) जलजहले -

त्यां नी भारतात काय पापहले याचे स्पष्ट्
4. परदे शी खाती र्र्णान पदले आहे .
 प्रवाश्ाां च्या लेखनाचा समावे ि आहे . ● रािाां ची जविेषत: हषा आजि त्याची
औदायथ , भारतातील जवजवध प्रदे िातील
हे रोिोटस ● जगातील पपहला इपतहासकार मानला
लोर्क आजि चालीरीती, िीवनिैली
जातो .
इत्यादीांची मापहती दे ते .
● पजिथयन लोर्काां च्या बािूने लढिाऱ्या
भारतीय सै जनर्काां चा उल्लेख र्केला.

4
 2 पाषाण युग
CHAPTER
● प्रागैतिहातिक कालखं ड- ललखखत पुरावा नाही. ● लोक वापरत असलेल्या दगडी अवजारां चे स्वरूप आलण
● मुख्य स्त्रोत - पुराित्व उत्खनन. हवामानातील बदलाच्या स्वरूपानुसार, भारिािील
● पल्लवरम हँ डॅक्स - भारिािील पतहले पॅलेओतलतिक पॅलेओतलतिक युग िीन टप्प्याि तवभागले गेले आहे :
िाधन - रॉबर्ट ब्रू स फूर् (1863 एडी) यां नी शोधले - तसे च o लोअर/ प्रारं लभक पॅलेओतलतिक युग : 100,000
दलिण भारतात मोठ्या सं ख्येने पूवट-ऐलतहालसक स्थळां चा बीसी पयं त
शोध लावला. o मध्य पुरापाषाण युग: 100,000 BC - 40,000 बीसी
● भू वैज्ञालनक यु ग, दगडी अवजारां चे प्रकार आलण तं त्रज्ञान o अप्पर पॅलेओतलतिक यु ग: 40,000 BC - 10,000
आलण लनवाट ह आधार यावर आधाररत, भारिीय पाषाण बीसी
युगाची तवभागणी केली आहे -
लोअर पॅलेओतलतिक एज (प्रारिं तभक पॅलेओतलतिक
1. पुरापाषाण युग (जु ना पाषाण यु ग): कालावधी -
500,000 - 10,000 बी.सी.इ. युग)
2. मे िोतलतिक युग (उशीरा पाषाण यु ग) : कालावधी - ● वैतशष्ट्ये:
10,000 - 6000 बी.सी.इ. ○ जास्तीि जास्त कालावधी व्यापतो (सं पूणट लोअर
3. तनओतलतिक युग (नवीन पाषाण युग) : कालावधी - प्लाइस्टोसीन आलण मध्य प्लेस्टोसीन यु गाचा मोठा भाग
6000 - 1000 बी.सी.इ. व्यापतो).
○ नदीच्या खोऱ्या आतण र्े कड्या ियार झाल्या .
पु रािन पाषाण युग (जुना पाषाण युग) ○ सु रुवातीच्या लोकां नी पाणीपुरवठ्याजवळ राहणे
● प्रागै लतहालसक काळातील पलहला ललखखत पुरावा पििंि केले , कारण दगडी अवजारे प्रामु ख्याने
● पॅलेओस (जुना) + ललथोस (दगड) = पुरापाषाण (जुने दगड नदीच्या खोऱ्याि तकिंवा त्यालगि आढळिाि.
यु ग) ○ प्रामुख्याने पलिम यु रोप आलण आलिकेत पसरले.
● प्लेस्टोिीन कालावधी तकिंवा तहमयुगाि लवकलसत . ○ िवाा ि प्राचीन दगडी िाधनािं चा पुरावा - पलिम यु रोप
● "पॅलेओतलतिक" हा शब्द जॉन लु बबॉकने 1885 मध्ये - लोअर प्लाइस्टोसीनमधील पलहल्या आं तर-
तयार केला होता. लहमालशयाई अवस्थेतील सं चय.
● क्वार्ट झाइर्पासू न बनवले ली दगडी हत्यारे म्हणू न पुरुषां ना ○ भर्के जीवनशैली जगली.
भारतात 'क्वार्ट झाइर् ' पुरुष म्हर्ले जात असे . ○ तशकारी आतण अन्न गोळा करणारे
● भारतात , या काळातील लोक 'नेतिटो' विं शाचे होिे आलण ○ तनएिं डरिल िारख्या पॅलेन्थ्रोतपक मानवां चे योगदान
ते मोकळ्या हवे त, नदीच्या खोऱ्यात, गु हा आलण खडकां च्या (होलमलनड उत्क्ां तीचा लतसरा र्प्पा)
आश्रयस्थानात राहत होते . ○ महाराष्ट्रािील बोरी हे िवाा ि प्राचीन पाषाणकालीन
● ते अन्न गोळा करणारे आतण तशकारी होिे. स्थळां पैकी एक आहे .
● घर, मािीची भािं डी, शेिीचे ज्ञान नाही. ● िाधने:
● नंतरच्या र्प्प्यात त्यां ना आगीचे महत्त्व समजले . ○ िाधने - चु नखडीपािून बनतवले ले - हाताची
● वरच्या पॅलेओलललथक यु गात, तचत्ािं च्या स्वरूपात कलेचा कुऱ्हाड, लहान लवमाने आलण क्लीव्हर - खडबडीि
पुरावा आहे . आतण जड.
● मानवां नी हाताची कुऱ्हाड, लहान लवमाने , ब्लेड, ब्रु इन आलण ○ प्रिम दगडी उपकरणे ियार करणे सु रू झाले;
स्क्रॅपर यां सारखे पॉललश न केलेले, खडबडीि दगड ओल्डोवन परिं परा म्हणू न ओळखले जाते .
वापरले . ○ म्हणू न ओळखले जाणारे तु कडे केलेले दगड - िवाा ि
● मू लभूि िामातजक रचना- सं घर्न समुदायावर आधाररत जुनी िाधने.
(<100 लोकां नी एक लहान समु दाय तयार केला). ● प्रमु ख स्िळे :
● भटके तवमु क्त लोक , रीलतररवाज, सामालजक लशष्टाचार ○ सोन व्हॅ ली (सध्याच्या पालकस्तानमध्ये )
आलण लनयमां नी बां धलेले ○ थारचे वाळवं र्
○ काश्मीर
○ मेवाड मैदान

5
 ○ सौराष्टर ○ क्वार्ट झाइर्, क्वार््ट ज आलण बे साल्टची जागा चेटा आतण
○ गु जरात जास्पर िारख्या बारीक तितलतियि खडकािं नी
○ मध्य भारत घे िली
○ दख्खनचे पठार ○ चेर्ट आउर्क्रॉप्सवर शस्त्र लनलमट ती स्थळे मध्य भारि
○ छोर्ानागपूर पठार आतण राजस्िानमध्ये आढळिाि.
○ कावे री नदीच्या उत्तरे स ○ महत्त्वाची स्थळे उत्तर प्रदे शमधील बे लान खोरे
○ उत्तर प्रदे शमधील बे लान खोरे ○ लुनी व्हॅ ली (राजस्थान)
○ सोन आलण नमटदा नद्या
दोन महत्त्वाच्या ििंस्कृिी -
○ भीमबे र्का
 िोहनी ििंस्कृिी:
○ तुं गभद्रा नदीच्या खोऱ्या
o लसं धूची उपनदी सोहन नदीवरून हे नाव लमळाले .
○ पोतवार पठार (लसं धू आलण झे लम दरम्यान)
o स्िळे - उत्तर-पतिम भारि आतण
○ सं घाव गु हा (पेशावर जवळ, पालकस्तान)
पातकस्तानमधील तशवातलक टे कड्या.
o खालच्या पाषाणकालीन दगडािं ची अवजारे अप्पर पॅलेओतलतिक युग
सापडली.
● वैतशष्ट्ये:
o प्राण्ािं चे अवशेष - घोडा, म्है स, सरळ हत्ती आलण
○ होमो िेतपयन्सचे स्वरूप .
लहप्पोपोर्ॅ मस.
○ कला आलण लवधी प्रलतलबं लबत करणाऱ्या मू िी आतण
o गारगोर्ीची िाधने आतण लहान लवमाने िाठे
इिर कलाकृिी िंचे व्यापक स्वरूप .
सापडले.
○ राजस्थान, मध्य प्रदे श आलण महाराष्टरात 40 हून अलधक
 अच्यु तलयन ििंस्कृिी/ मद्रािी ििंस्कृिी:
लठकाणी शहामृ गाच्या अिंड्याच्या कवचाचा शोध
o अचेउलच्या िेंच स्थळावरून नाव दे ण्यात आले .
○ आलण उत्तर अिां शां मध्ये अत्यिं ि ििंड आतण कोरडे
o भारिीय उपखिं डािील पतहले प्रभावी
हवामान .
विाहिीकरण.
○ उत्तर-पलिम भारतात वाळविंटािं ची तवस्तृि तनतमा िी
o भारतातील खालच्या पाषाणकालीन विाहिी िंचा
○ पतिम भारिािील डरेनेज पॅटना जवळजवळ तनकामी
िमानािी.
झाले आलण नदीचे प्रवाह "पलिमेकडे " सरकले .
o हाि-कुऱ्हाड आतण कोयता यां चा सं चय
○ वनस्पिी िंचे आवरण कमी करणे.
मध्य पाषाण युग ○ मानवी लोकसं ख्येला अन्न ििंिाधनािं चा िामना
करावा लागला- म्हणू नच कोरड्या आलण अधट -शुष्क
● वैतशष्ट्ये:
प्रदे शात वरच्या पुरातत्त्वकालीन स्थळे फारच मयाट लदत
○ मुख्यतः मनुष्याच्या सु रुवातीच्या स्वरूपाशी ििंबिंतधि
आहे त.
आहे - लनएं डरथल्स.
● िाधने:
○ आगीच्या वापराचा पुरावा .
○ हाडािं ची िाधने - सु या, मासे मारी, हापूटन, ब्लेड आलण
○ मध्य पाषाणकालीन मनुष्य हा एक लशकार आलण फळे
बु रीन साधने.
गोळा करत होिा परिं िु तशकार आतण फळे गोळा
○ ििंत्ज्ञानाच्या शुद्धीकरणािाठी आतण ियार िाधन
केल्याचा फारसा पुरावा सापडला नाही.
रचनेच्या मानकीकरणािाठी लचन्ां लकत प्रादे लशक
○ दफन करण्यापूवी मृतां ना रिं गवले गेले.
लवलवधता
○ काही साधनां चे प्रकार काढू न र्ाकून आलण नवीन रचना
○ धारदार दगड आतण अणकुचीदार हत्यारे दे खील
आलण ते बनवण्याच्या नवीन तं त्रां चा समावे श करून
िापडले आहे ि - साधन उत्पादनाच्या तं त्रज्ञानातील
अच्यु तलयन ििंस्कृिीचे हळू हळू पररविान .
प्रगती.
● िाधने:
● प्रमु ख स्िळे :
○ लहान, पािळ आतण तिकट झाले .
○ भीमबे र्का (भोपाळच्या दलिणेला) – ये थे हाताची
○ बोअसट , पॉइं र््स आलण स्क्रॅपसट इत्यादी बनवण्यासाठी
कुऱ्हाडी आलण कोयता, ब्लेड, स्क्रॅपर आलण काही
वापरल्या जाणाऱ्या वाकणाऱ्या तारे वर मु ख्यिः
ब्रु इन्स सापडले आहे त.
अवलिं बून अििे .
○ बे लन
○ या काळात कच्च्च्या गारगोटीचा उद्योगही लदसू न ये तो.
○ छोर्ा नागपूर पठार (लबहार)
○ दगड अलतशय लहान होते ज्ां ना मायक्रोतलि
○ महाराष्टर
म्हणिाि .
○ ओररसा आलण

6
 ○ आं ध्र प्रदे शातील पूवट घार् ● भीमबे टका पाषाण पेंतटिं ग धालमटक पद्धतीच्य
ं ा लवकासाची
○ आं ध्र प्रदे शातील कुरनूल आलण मुच्छतला लचंतामणी कल्पना दे तात आलण ललंगावर आधाररत श्रम लवभागणी
गवी या गुं फेच्या लठकाणी सापडली आहे त. दे खील प्रलतलबं लबत करतात. पुरुषां ना लशकार करताना
दाखवण्यात आले आहे तर खस्त्रया एकत्र करून अन्न तयार
मेिोतलतिक कालावधी (मध्य पाषाण युग) करताना दाखवल्या आहे त.
● ग्रीक शब्ां पासू न व्यु त्पन्न - ' मे सो ' आलण 'लललथक'. 'मध्य
महत्त्वपूणा मेिोतलतिक स्िळे
पाषाण यु ग' म्हणू नही ओळखले जाते
● होलोसीन कालखिं डािील. ● बागोर (राजस्िान)
पॅलेओलललथक आलण लनओलललथक कालखंडातील ○ भारतातील िवाा ि मोठ्या आतण िवोत्तम-
ििंक्रमणकालीन काळ - याला नंतरचे पाषाण यु ग दे खील दस्तऐवजीकरण केले ल्या मेसोलललथक स्थळां पैकी
म्हणिाि. एक
○ कोठारी नदीवर.
वैतशष्ट्ये: ○ प्राण्ािं च्या पाळीवपणाचे सवाट त जुने पुरावे लदले.
● उन्हाळ्याि मु िळधार पाऊि आतण तहवाळ्याि मध्यम ● महादहा , दमदमा , िराय नहर राय (उत्तर प्रदे श)-
पाऊि अिले ले उबदार हवामान . ○ मानवी िािं गाड्याचा पुरावा .
● सु रुवातीला लशकारी आलण गोळा करणारे , परं तु निंिर ○ महादह ये थे एक पुरुष आलण एका मतहले ला एकत्
पाळीव प्राणी आतण लागवड केले ल्या वनस्पिी . पुरण्ाि आले .
● आतदम शेिी, बागायती सु रू झाली. ○ एका दफनभू मीत िे व्ह गॉड म्हणून हस्तस्तदिं िी
● पाळलेला पलहला प्राणी - कुत्र्याचा जिंगली पूवाज . लटकन होिे.
● में ढ्या आलण शेळ्या - िवाा ि िामान्य पाळीव प्राणी. ● ििंपूणा भारिािील मे िोतलतिक पाषाण कला स्थळे
● सी एव्हि आतण मोकळ्या मै दानािं िह अधा-स्िायी ○ मध्य भारत, जसे की भीमबे टका ले णी, खरवार,
विाहिी िंमध्ये राहि होिे. जाओरा आतण किोतटया (एमपी), िुिंदरगड
● निंिरच्या जीवनावर तवश्वाि ठे वला आतण म्हणू न ○ सं बलपूर ( ओतडशा )
अन्नपदाथट आलण इतर वस्तूं सह मृतां ना पुरले. ○ इझुथु गु हा ( केरळ )
● लोक प्राण्ािं च्या कािडीचे कपडे घालू लागले . ● लिं घनाज (गुजराि) आतण तबहारनपूर (पतिम बिं गाल)
● या काळात गिंगा मै दानावर प्रिम मानवी विाहि . ○ लंघनाज - वन्य प्राण्ािं ची हाडे (गें डा, काळवीर् इ.)
● शेवर्चा र्प्पा - वनस्पिी लागवडीची िुरुवाि. ○ अनेक मानवी िािं गाडे
○ मायक्रोतलथ्िची मोठी सं ख्या
िाधने - मायक्रोतलथ्ि
● भौलमलतक आलण नॉन-भौलमतीय आकारां मध्ये तक्रप्टो-
तनओतलतिक कालखिंड (नवीन पाषाण युग)
तक्रस्टलाइन तितलका, चाल्सेडनी तकिंवा चेटापािून  जगाच्या काही भागां मध्ये होलोिीनच्या सु रुवातीच्या
बनलवलेले . आसपास अनेक िािं स्कृतिक बदल होऊ लागले , ज्यामु ळे
● ििंतमश्र िाधने, भाला, बाण आतण तवळा ियार तनओतलतिकचा ििंस्कृिी _लवकास झाला.
करण्ािाठी वापरला जािो.  लहमयु ग सं पल्यानंतर उशीरा प्लेस्टोिीन ते
● आलण पक्ष्ां ची तशकार करण्ाि िक्षम . होलोिीनपासू न ििंक्रमणादरम्यान , जगाच्या अनेक
भागां मध्ये, हवामानात मोठे बदल िुचवले जािाि.
तचत्े
 जगभरात हवामान बदलू लागले , ज्यामु ळे प्राणी आलण
● कला प्रेमी आलण प्रागैतिहातिक मध्ये पाषाण कला िुरू. वनस्पतीच्य
ं ा लोकसं ख्येमध्ये आलण त्यां च्या लवतरणात बदल
● भारिािील पतहले पाषाण पेंतटिं ग - 1867 मध्ये झाला.
िोहागीघाट (UP) ये थे सापडले .  हे पयाा वरणीय बदल प्रभातवि तनओतलतिक ििंस्कृिी
● लवषय - वन्य प्राणी आलण लशकारीची दृश्ये , नृत्य आलण अन्न आलण काही प्रमाणात लनओलललथक लोकां च्या जीवनाचे मागट
सं कलन. लनलित केले.
● लचत्रे मु ख्यिः लाल गेरूमधील परं तु कधीकधी लनळसर-  लनओलललथक शब् िीक शब्द 'लनयो' पासू न आला आहे ,
लहरव्या, लपवळ्या लकंवा पां ढऱ्या रं गां चा वापर केला जातो. ज्ाचा अथट नवीन आलण 'लललथक' म्हणजे दगड.
● लचत्रां मध्ये लचलत्रत केलेल्या प्राण्यां च्या 29 प्रजािी िंपैकी तचत्ता  1865 मध्ये िर जॉन लु बॉक यािं नी ियार केले .
सवाट त जास्त आढळला  तनओतलतिक ििंस्कृिी िामीण आतण कृषीक होत्या ,
● िापािं चे तचत्ण नाही परं तु धािूच्या अवजारािं च्या ज्ञानातशवाय होत्या .

7
 ते पॉललश केले ले दगडी हत्यारे , मातीची साधने आलण महत्त्वपूणा तनओतलतिक स्िळे
मातीची भां डी वापरि .
● कोस्तल्डहवा (अलाहाबादच्या दतक्षणेि) : हाताने
 लनओलललथक कालखंडात, मानवाने वनस्पिी आलण
बनवले ल्या कच्च्च्या भां ड्यां सह गोलाकार झोपड्यािं चा
पाळीव प्राणी पाळण्यास सु रुवात केली .
पुरावा दे तो.
 त्यां नी त्यां च्या फायद्यासाठी नै ितगाक ििं िाधने प्रभावीपणे
● महागरा : जगातील भािशेिीचा सवाट त जुना पुरावा
िुधारणे, तनयिंतत्ि करणे आतण व्यवस्िातपि करणे िु रू
केले . ● मे हरगढ (बलु तचस्तान, पातकस्तान): िवाा ि जु नी
 या उपायां मुळे त्यां ची अन्नसु रिा तर वाढलीच पण त्याच वे ळी तनओतलतिक स्थळे , लजथे लोक उन्ात वाळलेल्या लवर्ां नी
त्यां च्या जीवनशै लीतही बदल झाला. बां धलेल्या घरात राहत होते आलण कापूस आलण गहू सारखी
● वैतशष्ट्ये लपके घेत होते .
○ होलोिीन भूवैज्ञातनक यु गाशी सं बंलधत आहे . ● बु झाा होम (काश्मीर): पाळीव कुत्र्यािं ना त्यािं च्या
○ याला ' तनयोतलतिक क्रािं िी' (व्ही. गॉडा न चाइल्ड स्वामी िंिोबि त्यां च्या कबरीत दफन करण्यात आले, लोक
द्वारा) म्हणूनही ओळखले जािे कारण याने खड्ड्ां मध्ये जागा करून राहत होते आलण पॉललश केलेले
माणसाच्या सामालजक आलण आलथटक जीवनात अनेक दगड आलण हाडे बनवलेली साधने वापरत असत.
महत्त्वपूणट बदल घडवू न आणले . ● गुफ्क्क्राल (काश्मीर): शाखब्क अथट "कुंभाराची गु हा". हे
○ माणूि अन्न गोळा करणाऱ्यापािून अन्न उत्पादकाि लनओलललथक स्थळ खड्डा तनवाि, दगडी अवजारे आतण
बदलला. म्हणजेच शेतीमधु न उत्पादन घेऊ लागला. घरािील स्मशानािं िाठी प्रतिद्ध आहे .
○ ललंग आलण वयावर आधाररत श्रम तवभागणी ● तचरिं द (तबहार): लशंगां पासू न बनवलेली हाडां ची हत्यारे
● िाधने आतण शस्त्रे ● नेवािा : िी ओटन कापडाचा पुरावा
○ चकाकी असलेली, धार लावू न अंकुशार केलेली शस्त्रे व ● तपकलीहाल, ब्रह्मतगरी, मस्की आतण टक्कलकोटा, हलू र
साधने (कनाा टक): राखे चा शोध .
 उत्तर-पतिम- वक्र कलर्ं ग काठासह आयताकृती
अि लवं ध्येच्या बे लान खोऱ्यािील चोपनी मािं डो आलण नमटदा
 ईशान्य - आयताकृती बर् आलण अधू नमधू न खोऱ्याच्या मध्यभागी, तिन्ही टप्प्यािं िील (पॅलेओतलतिक िे
पॉललश केलेले दगडी कुऱ्हाड. नवपाषाण काळािील) व्यविाय िापडले आहे ि - तसे च
 अंडाकृती बाजू आलण र्ोकदार बर् असलेले या लठकाणाहून जीवाश्म प्राण्ािंच्या हाडािं चाही शोध लागला
दतक्षणी अक्ष आहे .
● शेिी
○ नाचणी आलण घोडा हरभरा (कुलती) सारखी िळे
आतण कणीि .
○ तसे च पाळीव गुरे, में ढ्या आतण शेळ्या.
● मािीची भािं डी
○ प्रिम हािाने बनवले ली भािं डी पातहली आलण नंतर
भां डी तयार करण्यास चाक वापरले.
○ राखाडी भां डी, भाजलेली भां डी, साच्याची भां डी यां चा
○ िमावेश आहे .
● गृहतनमाा ण आतण स्िातयक जीवन
○ लोक मािी आतण वेळूिंनी बनवले ल्या आयिाकृिी
तकिंवा गोलाकार घरािं मध्ये राहि होिे.
○ तसे च बोटी कशी बनवायची हे मातहि होिे आलण
कापूि, लोकर आतण कापड तवणिा येिे.
○ प्रामु ख्याने डोिंगराळ नदीच्या खोऱ्या, खडकािं चे
आश्रयस्िान आतण डोिंगर उिारािं वर वस्ती.
नवपाषाण ििंस्कृिीचे दोन टप्पे -
● अतिरॅ तमक - तिरे तमकचा पुरावा नाही
● तिरॅ तमक - मािीची भािं डी, मािीची घरे , िािं बे-बाण,
काळ्या भािं डीची भािं डी, पेंट केले ली मािीची भािं डी
यािं चा पुरावा.

8
 3 ताम्रपाषाि युग
CHAPTER (3500 बी.सी. -1000 बी.सी.)
● निओनिनिक अवस्िे चा शेवट - िोकाां िी धातू वापरण्यास
ताां बे + जनम्न-दिाध चे काां स्य + दगडी साधने = ताम्रपाषाण
सु रुवात केिी.
टप्पा / पाषाण- ताां बे टप्पा
● प्रथम वापरले ला धातू - ताां बे.
● शस्त्राां साठी कमी दिाध च्या काांस्यचा वापर
● सामाजिक जवषमतेसह ग्रामीण समािाचा उदय पानििा .
● अन्नप्रजक्रये साठी जाते , नगरणी आजि िातोडा वापर
वैजिष्ट्ये केिा जात असे
3. धाजमध क प्रथा
● पूवव-हडप्पा टप्पा, तिानप, दे शाच्या कािी भागाां मध्ये
● मातेची पूजा करण्यात ये त िोती.
िडप्पाच्या टप्प्यािांतर ताम्रपाषाण सां स्कृती नदसू ि आिी.
● बै ल िे धानमवक पांिाचे प्रतीक होते
● मु ख्य आहार - मासे आजि भात
● प्रिनन पांथाची पूजा करण्यात आिी
● िळले ल्या जवटाां चा उपयोग नाही ,
● इनामगाव आजि नेवाडा येथे भािले ल्या जकांवा न
● घरे - माती आनण गोलाकार जकांवा आयताकृती
भािले ल्या दोन्ही मातीपासून बनवले ल्या स्त्ी मू ती
● सोन्याचा वापर केवळ शोभे च्या िे तूांसाठी
सापडल्या आिे त .
● कापसाचे उत्पादि दख्खन प्रदे िात होते
● मां जदराचा पुरावा नाही.
● िोक जविकाम, कताई आजि ताां बे नवतळवण्याची कामे
4. िेती
करत.
● काळ्या कापूस मातीच्या प्रदे िात ताम्रपाषाण
● ताम्रपाषाण वसाहती ांचे पुरावे -
वसािती वाढल्या
○ दनिण-पूवव राजस्िाि,
● दोन्ही जपके आवतधन पद्धतीने घे तिी जात िोती.
○ पनिम मध्य प्रदे श,
● उत्पानदत जपके - बािी, गहू, मसूर, काळे िरभरे , निरवे
○ पनिम मिाराष्ट्र,
िरभरे , ताां दूळ आनण निरवे वाटाणे .
○ दनिण आनण पूवव भारत
● पिुधन - म्हशी, गायी, नशकार केिेिे िरणे , शेळ्या,
● ििाि साधनाां चा आजि िस्त्ाां चा वापर - दगडीित्यारे
मेंढ्या आनण डु क्कर.
आनण अणकुचीदार शस्त्रे
● उां टाचे अविेष सापडिे आिे त.
● काळा रां ग भाां डी आनण िाि भाां ड्ाां चा वापर .
● नाां गर जकांवा कुदळाचा पुरावा नाही
ताम्रपाषाि सांस्कृतीची इतर वैजिष्ट्ये ● सच्छिद्र दगडी चकती आनण खोदिेल्या काड्ाां चा शोध
5. दफनजवधी
1. मातीची भाां डी
● या टप्प्यातीि लोकाां चा मृ त्यूनांतरच्या िीवनावर
● प्रथम रां गकाम केले ली भाां डी वापरत.
जवश्वास होता
● चाकाने बनवले ली बारीक भाां डी
● महाराष्ट्रात , मृताां िा उत्तर-दजिि स्थथतीत त्याां च्या
● सजावटीच्या िे तूांसाठी - फुिाां चा, प्राणी, पिी आनण
घराच्या खाली कलिात पुरण्यात आले .
माशाां च्या आकृनतबां धाां चा वापर केिा गे िा.
● पूवध भारतात , अांशात्मक दफन करण्याची प्रिा िोती.
2. दाजगने
● दजिि भारतात , मृताां िा पूवध-पजिम स्थथतीत
● कािेनियि इत्यादी अधध-मौल्यवान दगडाां पासू न
पुरण्यात आले
बिनविे िे मणी तयार केिे गे िे.
● व्यक्ती या जगात परत ये ऊ िये म्हणू ि मृ ताां चे पाय
● सामान्य दाजगन्याां मध्ये पैंजण, बाां गड्या आजि
छाटण्यात आले
ताां ब्याचे मिी याां चा समावे श िोता
● दायमाबादमध्ये तळाला छे दले ल्या पाच कलि
● नवनवध काये वािुकामय सामग्रीपासून बनजवले ले
सापडल्या आिे त.
मायक्रोजलजथक साधने सामान्यतः वापरिी जात िोती

महत्त्वाच्या ताम्रपाषाि सांस्कृती आजि त्याांची वैजिष्ट्ये

सांस्कृती कालावधी वै जिष्ट्ये थथळे
अहर सांस्कृती 2100-1500 ● पाां ढर्या नडझाइिसि नवनशष्ट् काळा रां ग भाां डी ● प्रादे नशक केंद्र-
इ.स.पू आनण िाि भाां ड्ाां चा वापर नगिुां ड

9
 ● उत्पानदत जपके - ताां दूळ, ज्वारी, बाजरी, ● मित्त्वाची नठकाणे-
कुल्ठी, िाचणी, निरवे वाटाणे, मसूर, निरवे अिर आनण बिािि
आनण काळा िरभरा.
● दगडाांची घरे
कायथा सांस्कृती 2000-1880 ● चॉकिे ट रां गात नडझाइिसि रां गविे िे मजबूत ● चांबळ आनण त्याच्या
इ.स.पू लाल रां गाची नडझाईि केिे िी भाां डी उपिद्या
● लाल नपवळसर रां गाची नडझाईि ि काढिेिी
चकचकीत भाां डी काळजीपूववक माां डणी
करूि ठे विे िी भाां डी ज्यामध्ये छाटिेिे िमु िे
आिे त
● तटबां दी वस्ती
माळवा सांस्कृती 1700-1200 ● काळ्या आजि लाल रां गात नडझाईन्स ● िवदाटोिी , एरण
इ.स.पू असिे ल्या जाड चकचकीत पृष्ठभागासह आनण िागदा -
खडबडीत कापडाच्या वस्तू . मित्त्वपूणव वसाित.
● उत्पानदत पीक - गहू आनण बािी ● िवदातिी - सवाव त
मोठी वस्ती
सावलदा सांस्कृती 2300-2000 ● डे क्कनमधील सवाधत िुना िेतकरी समुदाय ● मिाराष्ट्रातीि धुळे
इ.स.पू नजल्हा
िोवे सांस्कृती 1400-700 ● चकचकीत िसिे ल्यापृष्ठभागासि िाि रां गावर ● तापी , गोदावरी
इ.स.पू काळा रां ग नदिे िी भाां डी. आनण भीमाच्या
खोर्या
● दायमाबाद - सवाव त
मोठी वस्ती
प्रभास आजि 2000-1400 ● चकचकीत िाि रां गाची भाां डी
रां गपूर सांस्कृती इ.स.पू
● कायथा - 29 ताां ब्याच्या बाां गड्या आनण दोि अनितीय
इतर ताम्रपाषािकालीन थथळे कुर्िाडी, कािेनियि आनण स्टीटाइट सारख्या अधव -

1. पूवध उत्तर प्रदे ि मौल्यवाि दगडाां चे िार याां चा शोध

● एरन - हडप्पा नसले ली सांस्कृती दाखवते
● खै राडीह
● नरहान 5. पजिम महाराष्ट्र

2. दजिि-पूवध रािथथान ● िोवे - सपाट, आयताकृती ताां ब्याच्या अिाां चा पुरावा

● गिेश्वर - हडप्पापूवध ताम्रपाषाण सांस्कृती दिधवते
● अहर - ताां ब्याची साधिे, दगडी कुऱ्हाडी जकांवा धार िसिेिी
शस्त्रे आजि धातू शस्त्राां चा सराव
3. पजिम बांगाल (ताांदळाच्या आकड्याांचा पुरावा)
● मजहषदल
● पाां डू रािार जधबी
4. पजिम मध्य प्रदे ि (उत्पाजदत गहू आजि बाली)
● माळवा - ये िे सवाध त समृद्ध ताम्रपाषाणकािीि म्रृनिका
जसरे जमक सापडिे आिे त
● दमाबाद - सवाध त मोठे िोवे साां स्कृजतक थथळ ( 20
िे क्टर), काां स्य वस्तू
● चाां दोली - ताां ब्याचे जछन्नी
● इनामगाव - ताां दळाचे पुरावे , माते च्या मूती, भट्टी असिेिी
मातीची मोठी घरे आनण गोिाकार खड्डे असिेिी घरे .
● नवदाटोली - मद्य आजि िवसाचा पुरावा.
6. जबहार
● नरहान
● जचरां द (माशाच्या गळाचा पुरावा)

10
दजिि भारताची मेगाजलजथक सांस्कृती
मेगाजलथ
● ग्रीक िब्द: मेगास = ग्रे ट + नििोस = दगड.
● मोठ्या दगडाां नी बाां धले ली स्मारके.
○ सगळी स्मारके मेगानििसारख्या मोठ्या दगडापासू ि
बाां धिी गे िी आिे त.
○ ठरानवक कािावधीसाठी वापर प्रजतबां जधत आहे आनण
वीरपु रुषाां च्या स्मृतीच
ां ी स्मारके वगळता कबर सारखी
स्मारक नकांवा नवधीनवषयक सां घटिा असले ल्या
स्मारकाां च्या जकांवा सां रचनाां च्या जवजिष्ट् वगाध साठी
लागू केला िातो .
● मे गाजलजथक स्मारके - केरळ, तानमळिाडू, आां ध्र प्रदे श,
किाव टक आनण मिाराष्ट्र.
मेगाजलजथक सांस्कृती ांची उत्पत्ती आजि प्रसार
● मेगानिनिक स्मारके - माणसाचे सवाध त व्यापक अविेष .
● पूवध जनओजलजथक कालखां डातील भू मध्यसागरीय प्रदे ि -
अटिाां नटक नकिार्यावर धातूां च्या शोधात पनिम यु रोपात
गे िेल्या व्यापार्याां िी िेिे.
● पनिम आनशयातू ि समुद्रमागे दजिि भारतात आले .
● भारतीय मे गॅजलथ हे लोहयुगािी सां बांनधत आिे त जे
साधारणपणे 1000 बीसी नांतरचे आहे त.
● भारतीय उपखां डात आगमन दोन मागाां नी झािे असते -
○ ओमािच्या आखातापासून भारताच्या पजिम
जकनाऱ्यापयां त
○ इराि पासून िमीन मागध.
● मु ख्य केंद्र- डे क्कन (गोदावरी िदीच्या दनिणे स).
● कािी सामान्य मे गाजलथ प्रकार उत्तर भारत, मध्य भारत
आजि पजिम भारतात आढळतात. उदा. नबिारमधीि
सरायकेिा ; अल्मोडा नजल्ह्यातीि दे वधू रा आनण उिर
प्रदे शातीि आग्रा नजल्ह्यातीि फते िपूर नसक्रीजवळीि खेरा ;
िागपूर; मध्य प्रदे शातीि चाां दा आनण भां डारा नजल्हे ; दौसा ,
राजस्िािमधीि जयपूरपासू ि 32 मैि पूवेस.
● पाजकस्तानमधील कराचीिवळ , जहमालयातील लेह
आजि िम्मू आजि काश्मीरमधील बु र्ाध होम ये िे दे खीि
आढळतात .
● परां तु भारताच्या दजििेकडील प्रदे िात व्यापक नवतरण-
मूित: दनिण भारतीय वै नशष्ट्य.
मेगाजलजथक सांस्कृतीचे जवजवध पैलू
समाि
● मोठ्या प्रमािात ग्रामीि लोकसांख्या .
● घरे - िाकडी चौकटीवां र आधार असले ली, खरड जकांवा
रीड छप्पर असले ली घरे .
● नाां गर लागवडीचा प्रसार- सघन मिागत .
11
● मुख्य जिस्रोताां पासू ि 10-20 नकमी अांतरावरीि गाव
पारगमन .
● खोरे आनण खोरे आनण काळी माती, िाि वािुकामय-
नचकणदार माती नवभागामध्ये िास्तीत िास्तकेंद्रीत .
● 600-1500 नममी.
● स्मारकाचा आकार आनण गांभीर मौल्यवाि वस्तूां च्या
स्वरूपातीि फरक- वगध जवभागिी.
धाजमधक श्रद्धा आजि प्रथा
● मृताां साठी खू प आदर होता
● दफिपेटी वस्तू - मृ त्यूनांतरच्या िीवनावर जवश्वास ठे वला.
● तसे च पाळीव प्राण्याां ना पुरले .
● अॅजनजमर्मवर जवश्वास - पाळीव प्राण्याां च्या िाडे जसे की
गु रेढोरे , मेंढ्या/शेळ्या आनण मेगानििमधीि िाां डग्यासारखे
वन्य प्राणी.
● कबराां मध्ये साां गाड्याचे अविेष दफन केले गेले
रािकीय स्थथती
मे गॅजलजथक दफनभूमीत वस्तू
● मेगॅनिनिक िोकाां िी जवस्तृत आजि श्रम थडगे बाां धले .
● मृ ताां च्या नांतरच्या िीवनावर जवश्वास ठे वला
● कबर फजनधचर - मातीची भाां डी ; िस्त्े, , दगड नकांवा
ताां ब्याची अवजारे ; टे राकोटाचे मणी, अधव -मौल्यवाि खडे ,
सोिे नकांवा ताां बे, कवच इत्यादी दानगिे, गळ्यात बाां धिेिे
नकांवा क्वनचत कािातिे नकांवा िाकाचे दानगिे, आमविेट
नकांवा ब्रे सिेट आनण डायडे म्स;
● अन्न - भाताची भु सा आनण भुसा आनण इतर कािी
तृ णधान्ये;
● प्राण्याां चे साां गाडे ही सापडिे आिे त.
● लोक आजदवासी वांिाचे होते - मु ख्यत्वे प्रचनित.
● पेरुमकाि/ महान मु लगा प्रमु ख म्हिून ओळखिे जाते .
● त्याच्या कुळातीि सां पूणव वै यच्छक्तक, भौनतक आनण
साां स्कृनतक सां साधिाां चा आदे श नदिा.
● िक्तीचे जवतरि - साधे आनण कोितेही पदानुक्रम
समाजवष्ट् नाही.
● लहान चीफडॉम्स सह-अस्स्तत्वात आहे त आजि
एकमे काां च्या जवरोधात लढत आिे त आनण नििि यु गाच्या
वळणावर मोठ्या चीफडॉम्सचा उदय िोण्याची अपेिा आिे .
● प्रमु खाां साठी जविेष दफनजवधी.
दजिि भारतातील मेगाजलजथक सांस्कृती
● एक पूिध नवकनसत लोह युग सांस्कृती.
● साधनाां साठी दगडाां चा कमी वापर.
● दजिि भारतातील लोहयु गाजवषयीची बहुते क माजहती
मेगानिनिक दफिातीि उत्खननातू न जमळते.
● सवध मे गाजलजथक स्िळामध्ये सापडले ल्या लोखां डी वस्तू -
नवदभव प्रदे शात िागपूरजवळ जुिापाणी (मध्य भारत) ते
दनिणे त तानमळिाडूमधीि अनडचिाल्लूर .
 ऑथोस्टॅ ट ○ डोल्मेनॉइड जसस्ट
● कमी-अजधक स्लॅबसारखा आकार असले ला मोठा ■ अने क ऑथोस्टॅ ट्सने बाां धले ल्या चौकोनी जकांवा
दगड कृजिमररत्या सरळ स्िानपत करते . आयताकृती पेटीसारख्या कबराां चा समावे श असतो,
● उदा. में जहर आनण इतर उभे दगड . प्रत्येक बाजूसाठी एक नकांवा अनधक, एक नकांवा अनधक
दगडाां चा समावे श असिेल्या सु परइन्कम्बें ट
दजिि भारतातील जभन्न कॅपस्टोििा आधार दे तात, बहुते कदा फरशी दे खीि
● दनिण भारतातीि नवनवध स्िळाां वर केिेल्या शोध आनण दगडी स्लॅबसि पक्की केिे िी असते .
उत्खििाच्या आधारे : ■ सुिोजभत आजि अिोजभत असू शकते .
○ खडक कोरिेिी ले िी ■ ताजमळनाडूमध्ये प्रामु ख्याने आढळतात .
■ पनिम नकिार्याच्या दनिणे कडीि भागात मऊ ○ केनध मां डळे
लॅ टराइटवर कोरले ले . ■ सां पूणव दनिण भारतात आढळिारी सवाध त लोकजप्रय
■ पजिम जकनारपट्टीच्या प्रदे िासाठी जवलिि
प्रकारची मे गाजलजथक स्मारके .
आजि केरळच्या कोचीि आनण मिबार प्रदे शात
■ दगडी जढगाऱ्याचा जढगारा दगडाां च्या वतुधळात बां द
आढळते (निव्वळ मेगानिनिक आनण फ्युिरी).
केले ला असतो.
■ दजिि भारताचा पूवध जकनारा- मद्रास िवळ
■ 3 उपप्रकार:
ममल्लापुरम (मिाबिीपुरम).
 खड्डा पुरिे
■ दख्खन आजि पजिम भारत - एनिफांटा ,
 नैसजगध क िजमनीत खोल खड्डे खोदले ले
अनजांठा, एिोरा, कारिे, भाजा इ.
असतात .
○ हूड स्टोन्स आजि हॅ ट स्टोन्स/कॅप स्टोन्स/ टोपीकल
 साधारि गोलाकार, चौरस जकांवा
■ खडक कापले ल्या ले ण्याां िी सांलग्न पण सोप्या
आयताकृती.
स्वरूपाचे.
 कांकालचे अविेष आजि कबर मिल्याां वर
■ गुांबद-आकाराच्या लॅ टराइट ब्लॉकचा समावे श
ठे विे िे आिे .
आिे जो भू गभाव तीि गोिाकार खड्डा एका िैसनगव क
 िांतर मातीने भरले .
खडकात कापिेिा आिे आनण एक नजिा तयार
 नचांगिेपुट (ताजमळनाडू), नचत्रदु गव आनण
करतो.
गु िबगाव (कनाध टक) नजल्ह्याां त आढळतात .
■ हूड स्टोनच्या वर हॅ ट स्टोन नकांवा टॉनपककि
 सारकोफागी दफन
आिे - एक प्लॅ िो -कन्व्हेक्स स्लॅ ब िो तीन जकांवा
 टे राकोटाची बनले ली पायाां ची िवपेटी.
चार चतुभुधि स्िनोस्टॅ जटक बोल्डसधवर
जवसावला आहे .  अनधक व्यापक.
■ किश आनण इतर कबर सामाि असिेिा  कांकालचे अविेष आजि कबर पेटीचे
भूजमगत दफन खड्डा आिादि करतो . प्राथजमक साठे एका आयताकृती
■ कोचीन आजि मलबार भागात आढळतात . टे राकोटा सारकोफॅगसमध्ये ठे वले ले
○ मे नजहसध आहे त यानशवाय खड्डा दफि
■ मोनोजलजथक खाां ब िजमनीत सरळ लावले . करण्यासारखेच .
■ उां चीिे लहान जकांवा अवाढव्य असू शकते (16  भाां डी माां डणी आजि भाां डी वर आधार
फूट - 3 फूट). नकांवा वर ठे विे.
■ स्मशािभू मीच्या नठकाणी नकांवा जवळ उभारले ले  ताजमळनाडूच्या दनिण अकोट, नचांगिपु ट
स्मारक दगडी खाां ब . आनण उिर अकोट नजल्ह्याां मध्ये आनण
■ प्राचीि तनमळ सानित्यात नाडु कल / पाां डुक्कल कनाध टकातील कोिार नजल्ह्यात, आां ध्र
जकांवा पांजडल म्हिून उल्लेख केला आहे . प्रदे िातील दनिणे कडीि नजल्ह्याां मध्ये
○ सांरेखन आढळतात.
■ मे नजहसधिी िवळचा सांबांध.  पायरी रचिा जकांवा कलि दफन.
■ मु ख्य जदिाजनदे िाां कडे उन्मु ख असले ल्या  किश, ज्यामध्ये दफि केिे जाते , ते मातीत
उभ्या दगडाां च्या माजलकेचा समावेि आहे . खोदले ल्या खड्ड्यात िमा केले िाते.
■ केरळमधीि कोमिापरिािा आनण किाव टकातीि  जनमिीच्या पातळीपयं त खड्डे मातीने भरले
गुलबगाध , रायचूर, नलगोांडा आनण मिबू बिगर आनण एका नवनशष्ट् उां चीपयं त आिे त.
नजल्ह्यात आढळतात .  ताजमळनाडू, कनाध टक, आां ध्र प्रदे ि आनण
○ मागध महाराष्ट्र, केरळमध्ये सापडिे.
■ सां रेखिाां च्या दोन जकांवा अजधक समाां तर पांक्ती ांचा
समावेि आहे .

12
 4 स िंधू घाटी भ्यता
CHAPTER

स िंधू िंस्कृतीचा शोध ● उत्तरे कडील सिकाण- जम्मू आवण काश्मीरमधील माां डा
(नदी- वचनाब)
● दसिण आसशयातील पसिली नागरी भ्यता
● दसिणेकडील वठकाण- महाराष्ट्रातील दै माबाद (नदी-
● मे ोपोटे समयन आसण इसिप्शशयन भ्यतेच्या मकालीन
प्रिरा)
● भारतीय उपखिं डाच्या उत्तर-पसिम भागात विकवित
● वाा त पविमेकडील स्थळ बलुवचस्तानमधील िु तकागें डोर
● 1853 - ए. कसनिं गिॅ मने बै ल दाखिलेल्या िडप्पाच्या
(नदी- दश्क)
विक्क्याचा शोध.
● पूवेकडील स्थळ - उत्तर प्रदे िातील आलमगीरपूर (नदी-
● 1921- दयाराम ािनी याां नी हडप्पाचा शोध (शोधले ले वहां डन)
पसिले पुरातत्व स्थळ) . त्यामुळे याला हडप्पा िभ्यता
अिे ही म्हणतात . िडप्पा िंस्कृतीचे टप्पे
● 1922- आरडी बॅ निी यािं नी मोिें िोदारोचा शोध लावला 1. प्रारिं सभक/िडप्पापूवा टप्पा (3500-2500 ई ापूवा) -
● मूलत: नदीची िंस्कृती. ● घग्गर-िाकरा नदीच्या खोऱ्याभोवती
● एक कािं स्य यु ग भ्यता . ● प्रोटो- िहरी टप्पा
सवद्वानािं ची मते मू ळ ● गाि आवण िहराां चा विकाि पावहला
ईजेएच मॅके िु मेर (दविण मेिोपोटे वमया) ● केंद्रीकृत असधकार आसण शिरी िीवन द्वारे
ये थील लोकाां च्या स्थलाां तरामुळे िै विष्ट्यीकृत .
डीएच गॉडड न आवण पविम आवियातील लोकाां च्या ● सपके - िाटाणे , तीळ, खजूर, कापूि इ.
मावटड न व्हीलर स्थलाां तरामुळे
● स्थळे - मेहरगढ , कोट वडजी , ढोलिीरा , कालीबां गन इ.
जॉन मािडल आवण व्ही. परदे िी मूळ अिलेली
● ििाड त िुनी विां धू िां स्कृतीमधील वलपी 3000 ई ापूवा
गॉडड न चाइल्ड मेिोपोटे वमयन िां स्कृतीची ििाहत
आिे .
एिआर राि आवण आयाां नी बाां धले
2. पररपक्व िडप्पा टप्पा (2500-1800 BC)-
टीएन रामचांद्रन
स्टु अटड वपगॉट आवण इराणी-बलुची िां स्कृतीतू न उगम ● हडप्पा, मोहें जोदारो आवण लोथल िारख्या मोठ्या
रोवमला थापर पािला शिरी केंद्रािं चा विकाि .
डीपी अग्रिाल आवण िोठी िां स्कृतीतू न उगम पािला ● स िंचन िां कल्पना विकवित केली.
अमलानांद घोष 3. नांतरचा िडप्पा टप्पा (1800-1500 ई ापूवा) -
● िळू िळू घट िोण्याची सचन्हे, 1700 बीिी पयंत
भौगोसलक सवस्तार
बहुते क िहरे िोडली गे ली.
● व्यापलेले िे त्र - िु मारे 13 लाख चौरि वकमी ● स्थळे - मािं डा , चांदीगड, िाां गोल , दौलतपूर ,
● सवस्तार- विां ध, बलुवचस्तान , पां जाब, हररयाणा, राजस्थान, आलमगीरपूर , हुलाि इ.
गु जरात, पविम उत्तर प्रदे ि आवण उत्तर महाराष्ट्र.

िडप्पा िंस्कृतीतील मित्त्वाची सिकाणे

ाइट् नदी वैसशष्ट्ये
िडप्पा (1921) रिी ● 6 धान्य कोिारािं ची पांक्ती .
पांजाबमधील मााँ टगोमेरी ● ये थे आर-37 आवण एच- स्मिानभू मी आढळली.
वजल्हा. ● ताबू त दफन
उर्ड धान्याचे शिर. ● लाल िाळू चा खडक नर धड
● ताां ब्याची बै लगाडी
● वििवलांग आवण योनीचे दगड प्रतीक
● दे िी माते ची टे राकोटा आकृती.
● एका खोलीची छािणीवपतळे ची भाां डी.
● सकल्ला (उभारलेला प्लॅटर्ॉमड)
● र्ािा
मोिें िोदारो (1922) इां डि ● ग्रेट बाथ (विधी आां घोळीिाठी, दगडाचा िापर नाही, जळलेल्या विटाां नी बाां धलेले,

13
(मृताां चा वढगारा)-
विां धमधील लारकाना
वजल्हा
वाा त मोिी विां धु घाटी
िां स्कृती स्थळ
लोथल (1957) (बां दर
िहर)- गु जरात
व्यापार केंद्र रत्ने आवण
दावगन्ाां िाठी
चािं हुदारो (1931) -
विां ध
कालीबिं गन (1953)
(काळ्या बाां गड्ा)-
राजस्थान
धोलावीरा (1990-91)
- गु जरात
रिं गपूर (1931)
(गु जरात)
बाणावली (1973-74)
(वहिार, हररयाणा)
राखीगढी (1963)
(हररयाणा)
ुरकोटाडा (1964)
बाहे रील वभां ती आवण मजल्याां िर वबटु मन िापरलेले)
● ग्रेट ग्रॅ नरी ( मोहें जोदारोमधील ििाड त मोिी इमारत )
● सवणले ल्या कापडाचा तु कडा
● नृत्य करणाऱ्या मु लीचा कािं स्य पुतळा - उजिा हात वनतां ब आवण डािा हात
बाां गड्ाां नी झाकलेला.
● िु ती कापड
● एकिमान इमारती आवण िजन
● मातृदेवतेचा सशक्का
● योगीची मूती
● पिुपती मोहर
● दाढी अिलेल्या माणिाची स्टे टाइट प्रवतमा
● मेिोपोटे वमयन िील
● नग्न मवहला नतड कीची काां स्य प्रवतमा
● शिरातील 7 थर→ िहर िात िे ळा पुनरड चना केले गे ले.
भोगिाह ● शिराची 6 सवभागात सवभागणी
● वकनारपट्टीचे िहर, मे ोपोटे समयाशी ागरी व्यापार िंबिंध
● डॉकयाडा (जहाजाां ची वनवमडती आवण दु रुस्ती करण्यािाठी)
● तािं दळाच्या भु ाचा पुरािा
● दु िेरी दफन आवण 3-जोडी दर्न
● आग वेद्या
● जहाजाचे टे राकोटा मॉडे ल
● मापनािाठी हस्तस्तदां त मापक
● पविडयन गल्फ िील
इां डि ● सकल्ल्यासशवाय फक्त शिर
● मणी बनवण्याचा कारखाना , वलपस्तस्टक, इां कपॉटचा पुरािा .
● विटे िर कुत्र्याच्या पांजाचा ठिा
● बै लगाडीचे टे राकोटा मॉडे ल
● काां स्य खेळण्याां ची गाडी
घग्गर ● भु भुशीत िमीन
● आग वेद्या
● भािले ल्या सवटा , मातीच्या विटाां ची उपस्तस्थती नािी
● विवहरी अिलेली घरे
● डर े नेि नािी
● पूिड-हडप्पा तिे च हडप्पा टप्प्याचे पुरािे दाखिते
लुनी ● पाणी ािवण यिंत्रणा
● िादळी पाण्याचा वनचरा व्यिस्था
● स्टे वडयम
● 10 अिराां चीनािाची पाटी (ििाड त मोठी विां धु घाटी िां स्कृती विलालेख)
● 3 भागािं मध्ये सवभागले ले एकमे व शिर.
महार ● प्रारां वभक ि मध्यम कालहडप्पा टप्प्याचे अििेष
● दगडफेकीचा पुरािा
िरस्वती ● प्रारां वभक ि मध्यम काल आवण नांतरचा हडप्पा टप्पा
● नाां गराचे मातीचे मॉडे ल
● डर े नेि व्यवस्था नािी
● नाां गराचे टे राकोटा मॉडे ल
● बाली धान्
● नीलमणी
● रे सडयल रस्त्ािं ि एकमे व िाइट
● भारतातील वाा त मोिी विां धु घाटी िां स्कृती स्थळ
● वछन्न केलेल्या मादी आकृतीिह जाड मजबू त लाल भाां डेची खांवडत कलाकृती
● घोड्याचे अवशेष आसण स्मशान
14
 (कच्छ, गु जरात)
आमरी (1929) (विां ध,
पावकस्तान)
रोपर (पांजाब, भारत)
आलमगीरपूर (उत्तर
प्रदे ि)
दायमाबाद (महाराष्ट्र)
● तु टलेल्या भाां ड्ाचा तु कडा
● भािं डे पुरणे
● ओव्हल कबर
इां डि ● गेंड्याचा पुरािा
ितलज ● स्वातिंत्र्यानिंतर उत्खनन झाले ली पसिली िागा
● माणिािोबत कुत्रा पुरला
● खड्डा दर्न
● तािं बे कुऱ्िाड
यमुना ● तु टलेली ताां बे ब्लेड
● विरे वमक िस्तू
प्रिरा ● कािं स्य प्रसतमा (रथ, बै ल, हत्ती आवण गें डा अिलेले िारथी)

नौली
स नौली उत्खनन 1.0:
● 116 दर्न स्थळे िापडली.
● चाल्कोसलसथक कालखिंडातील भारतातील वाात मोठ्या ज्ञात दर्नभू मीपैकी एक म्हणून ओळखले जाते.
● दफन स्थळे विांधू िंस्कृतीपेिा वे गळी आहे त .
● शवपे टी 4 पायािंच्या आिे त आवण थडग्ाां मध्ये भू वमगत कि आहे त.
● शरीरािवळ फुलदाण्या , वाया आवण भािंडी पद्धतशीरपणे मािंडली .
● िैन्ाच्या मृ तदे हािोबत पुरलेल्या त्या भािंड्यािंमध्ये तािंदूळ ापडला
● 8 मानवविं शीय आकृत्या (मानिाां िारखे वदिणारे काहीतरी) िापडले .
● दफनसवधी वै सदक िंस्कृतीप्रमाणेच आिे , स िंधू िंस्कृतीशी नािी

स नौली उत्खनन 2.0:

● 2018 मध्ये पु न्हा प्रकाशात आला जे व्हा एका िे तकऱ्याने शेत नािंगरताना जवमनीत पुरातन वास्तू ापडल्याचा
अिवाल सदला .
● घोडे काढलेले रथ (जिळपाि 5000 िषे जु ने) िापडले - लाां ब खाां बाद्वारे एका लहान जूला जोडलेले एक स्तस्थर घोटा
आहे - अिे मानले जाते की ते प्राण्यािंनी, शक्यतो घोडे काढले आिे त.
● िांिेदनाग्र तलिारी , युद्ध ढाल इत्यादी अने क िस्त्रे िापडली
● मातीची भािंडी िोबत लाकडी चार पायािंची शवपे टी .
● प्राण्याां ना िूवचत करण्यािाठी चाबू क ापडला आिे , याचा अथा येथे रािणारी टोळी प्राण्यािंवर सनयिंत्रण िे वत िोती
● मसिला आवण पु रुष योद्धे दे खील त्यािंच्या तलवारी ि पु रलेले आढळले आहे त .
● तथावप , त्याां चे दर्न करण्यापूिी त्याां चे पाय घोयाभोवती काढले गे ले िोते.
मातीची भािंडी :
● गे रू रिं गीत मातीची भािंडी (ओिीपी) िांस्कृती.
● उिीरा पररपक्व िडप्पा िंस्कृती ारखीच आिे परां तु इतर अने क बाबीांमध्ये ती वतच्यापेिा िेगळी आहे .

○ पसिम भाग - लहान पण उां च - गड - िािक िगाड च्या

स िंधू िंस्कृतीची वैसशष्ट्ये
ताब्यात.
नगर सनयोिन ○ पूवेकडील भाग- मोठा पण खालचा- िामान् वकांिा
काम करणाऱ्या लोकाां ची िस्ती - विटाां ची घरे .
● तटबिं दी
● चािं हुदारो : सकल्ला न ले ले शिर ,
● िु वनयोवजत रस्ते
● हडप्पा आवण मोहें जोदारो या दोघाां नाही वकल्ला होता. (या
● िहराां मध्ये प्रगत िाां डपाणी व्यवस्था
दोन स्थळाां ना विां धु घाटी िांस्कृतीची राजधानी िहरे
● शिरे - दोन वकांिा अवधक भाग.
म्हणतात)

15