Ortaçağdan Günümüze Anadolu Uygarlıkları

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2452

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1424
ORTAÇAĞDAN GÜNÜMÜZE
ANADOLU UYGARLIKLARI
Yazarlar
Prof.Dr. Yelda OLCAY UÇKAN (Ünite 1, 2, 3)
Prof.Dr. Zeliha DEMİREL GÖKALP (Ünite 1, 2, 3)
Dr.Öğr.Üyesi Muradiye BURSALI ÖZTAŞKIN (Ünite 1, 2, 3)
Prof.Dr. Canan PARLA (Ünite 4, 5)
Dr.Öğr.Üyesi Nilgün ÇÖL (Ünite 6, 7)
Dr.Öğr.Üyesi Zeynep ERTUĞRUL (Ünite 8)
Editör
Prof.Dr. Erol ALTINSAPAN
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
Öğretim Tasarımcısı
Dr.Öğr.Üyesi Kadriye Uzun
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Dil ve Yazım Danışmanı

Öğr.Gör. Aydın Fındıkoğlu
Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Öğr.Gör. Atilla Tekin
Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu
Ortaçağdan Günümüze Anadolu Uygarlıkları
E-ISBN
978-975-06-3169-6
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ocak 2019
2632-0-0-0-1902-V01
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................... vii
Erken Bizans Dönemi ................................................................... 2 1. ÜNİTE

TARİHÇE ..................................................................................................................... 3
MİMARİ ....................................................................................................................... 6
Dini Mimari ................................................................................................................. 6
Kiliseler ......................................................................................................................... 7
Tek Nefli Yapılar ........................................................................................................... 7
Bazilikalar ..................................................................................................................... 7
Bazilikanın Bölümleri ve Mimari Plastik Elemanlar .............................................. 7
Merkezi Planlı Yapılar .................................................................................................. 10
Serbest Haç Planlı Yapılar .......................................................................................... 10
Vaftizhane (Baptisterium) .......................................................................................... 10
Manastırlar ................................................................................................................... 10
Sivil Mimari .................................................................................................................. 11
Kentler, Meydanlar, Forumlar, Zafer Sütunları, Zafer Takları
ve Hipodrom ................................................................................................................ 11
Surlar ............................................................................................................................. 13
Evler, Saraylar ............................................................................................................... 13
Su Kemerleri, Sarnıçlar, Hamamlar, Köprüler .......................................................... 14
RESİM ............................................................................................................................ 15
EL SANATLARI ........................................................................................................... 20
Maden ............................................................................................................................ 20
Fildişi.............................................................................................................................. 22
Seramik .......................................................................................................................... 22
Cam ................................................................................................................................ 23
Tekstil ............................................................................................................................. 25
Sikke ............................................................................................................................... 27
Özet ............................................................................................................... ................ 29
Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 30
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 31
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 31
Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 32
Orta Bizans Dönemi...................................................................... 34 2. ÜNİTE

TARİHÇE ...................................................................................................................... 35
Orta Bizans Dönemi İçin Önemli Tarihler ............................................................... 38
MİMARİ ....................................................................................................................... 39
Dini Mimari ................................................................................................................. 39
Kiliseler ......................................................................................................................... 39
Kapalı Yunan Haçı Planlı Kiliseler ............................................................................ 39
Sekiz Destekli Tip ........................................................................................................ 41
Manastırlar ................................................................................................................... 41
Sivil Mimari (Kentler, Surlar, Evler, Saraylar) .......................................................... 41
RESİM ........................................................................................................................... 42
EL SANATLARI .......................................................................................................... 49
Maden ........................................................................................................................... 49
Fildişi ............................................................................................................................. 50
Seramik ......................................................................................................................... 50
Cam ............................................................................................................................... 53
Tekstil ............................................................................................................................ 55
Sikke .............................................................................................................................. 56
Özet ............................................................................................................... ................ 59
iv İçindekiler

3. ÜNİTE Geç Bizans Dönemi ....................................................................... 64

TARİHÇE ..................................................................................................................... 65
MİMARİ ........................................................................................................................ 67
RESİM ............................................................................................................................ 70
EL SANATLARI .......................................................................................................... 73
Seramik .......................................................................................................................... 73
Sikke ............................................................................................................................... 74
Özet ................................................................................................................................ 76
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 78
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 79
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 79
4. ÜNİTE Selçuklu Dönemi........................................................................... 82

ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ TARİHİNE GİRİŞ ........................................ 83
ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ’NDE KÜLTÜREL ORTAM ........................ 84
ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ SANATI ......................................................... 87
Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisi ......................................................................... 87
Cami ve Mescitler ......................................................................................................... 87
Medreseler ..................................................................................................................... 92
Şifahaneler .................................................................................................................... 95
Hanikâh, Rıbat, Zaviye ve Tekkeler............................................................................ 96
Mezar Yapıları ............................................................................................................... 96
Kervansaray ve Hanlar ................................................................................................ 98
Hamamlar ..................................................................................................................... 100
Köprüler ........................................................................................................................ 100
Saray, Köşk ve Kasırlar ................................................................................................. 101
Anadolu Selçuklu Dönemi El Sanatları ..................................................................... 102
Kitap ve Minyatür Sanatı ............................................................................................. 102
Taş ve Sırlı Tuğla Kullanımı ....................................................................................... 103
Çini ve Seramik Eserler .............................................................................................. 104
Alçı Eserler ................................................................................................................... 106
Ahşap Eserler ................................................................................................................ 107
Maden Eserler ............................................................................................................... 107
Halı ve Kumaş Sanatı ................................................................................................... 108
Özet ................................................................................................................................ 110
5. ÜNİTE Beylikler Dönemi .......................................................................... 114

BEYLİKLER DÖNEMİ TARİHİNE GİRİŞ ............................................................. 115
BEYLİKLER DÖNEMİ’NDE KÜLTÜREL ORTAM ............................................... 117
BEYLİKLER DÖNEMİ SANATI ............................................................................... 119
Anadolu’daki İlhanlı Eserleri ...................................................................................... 121
Beylikler Dönemi Mimarisi ........................................................................................ 123
Cami ve Mescitler .................................................................................................. 123
Medreseler .............................................................................................................. 130
Şifahaneler .............................................................................................................. 133
Hanikâh, Rıbat, Zaviye ve Tekkeler ...................................................................... 133
İçindekiler v
Mezar Yapıları ......................................................................................................... 134
Kervansaray ve Hanlar .......................................................................................... 137
Hamamlar ............................................................................................................... 138
Köprüler .................................................................................................................. 138
Saray, Köşk ve Kasırlar .......................................................................................... 139
Beylikler Dönemi El ve Dokuma Sanatları ............................................................... 139
Kitap ve Minyatür Sanatı ...................................................................................... 139
Taş ve Sırlı Tuğla Kullanımı .................................................................................. 140
Çini ve Seramik Eserler ......................................................................................... 141
Alçı Eserler ............................................................................................................. 141
Ahşap Eserler ......................................................................................................... 141
Maden Eserler ......................................................................................................... 142
Halı ve Kumaş Sanatı ............................................................................................ 143
Özet ................................................................................................................................ 144
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 146
Erken ve Klasik Osmanlı Dönemi ................................................. 148 6. ÜNİTE

OSMANLI DEVLETİNİN KURULUŞ VE YÜKSELİŞ DÖNEMİ TARİHÇESİ . 149
ERKEN OSMANLI DÖNEMİ MİMARİSİ (1300-1453) ........................................ 151
Tek Üniteli Cami (Tek veya Çok Kubbeli Camiler) ................................................. 152
İznik Yeşil Cami (1378-1398) .................................................................................... 152
Bursa Ulu Camii ........................................................................................................... 153
Edirne Eski Camii ........................................................................................................ 154
Edirne Üç Şerefeli Camii (1443-47) .......................................................................... 154
Bursa Yeşil Camii ......................................................................................................... 155
İstanbul Fatih Külliyesi (1463-1471).......................................................................... 156
Erken Osmanlı Dönemi Mimarisinde Sosyal Yapılar.............................................. 158
Erken Osmanlı Dönemi Mimarisinin Özellikleri .................................................... 159
Erken Osmanlı Döneminde Çini ve Seramik Sanatı ............................................... 159
Erken Osmanlı Dönemi Maden Sanatı ..................................................................... 161
KLASİK OSMANLI DÖNEMİ MİMARLIK............................................................ 161
Edirne Sultan II. Bayezid Külliyesi (1484-1488) ...................................................... 162
İstanbul Sultan Beyazıt Külliyesi ................................................................................ 163
İstanbul Yavuz Sultan Selim Camii (1522) ............................................................... 163
KLASİK OSMANLI DÖNEMİ MİMARİSİ VE MİMAR SİNAN ......................... 164
İstanbul Haseki Hürrem Sultan Külliyesi .................................................................. 164
İstanbul Şehzade Mehmet Külliyesi (1544-1548)..................................................... 164
İstanbul Süleymaniye Külliyesi (1557) ...................................................................... 165
Edirne Selimiye Külliyesi (1569-1575) ..................................................................... 166
İstanbul Sultan Ahmet Külliyesi (1609-1617) ......................................................... 167
Eminönü Yeni Cami (Valide Cami) (1598-1663)..................................................... 167
KLASİK OSMANLI DÖNEMİ MİMARLIĞININ ANA ÖZELLİKLERİ ............ 168
Klasik Dönem Osmanlı Mimarisinde Cami Dışındaki Yapı Örnekleri ................ 168
Klasik Dönem Osmanlı Çini Sanatı ........................................................................... 171
Klasik Osmanlı Döneminde Halı ve Tekstil ............................................................. 173
Klasik Osmanlı Dönemi Minyatür Sanatı ................................................................. 174
Osmanlı Hat Sanatı ...................................................................................................... 176
Klasik Dönem Osmanlı Taş Bezeme Sanatı .............................................................. 176
Klasik Dönem Osmanlı Sanatında Kalemişi ........................................................... 176
Klasik Dönem Osmanlı Ahşap İşçiliği ...................................................................... 177
Klasik Osmanlı Dönemi Maden Sanatı ..................................................................... 177
Özet ................................................................................................................................ 178
vi İçindekiler

Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 182
7. ÜNİTE Geç Osmanlı Dönemi (XVIII.-XIX. Y.Y.) ......................................... 184
GEÇ OSMANLI DÖNEMİ TARİHÇESİ .................................................................. 185
Geç Osmanlı Dönemi Sosyal ve Kültürel Ortam ..................................................... 186
GEÇ OSMANLI DÖNEMİ SANATININ ANA HATLARI .................................. 187
Geç Osmanlı Dönemi Mimarisi Örnekleri ............................................................... 188
Nuruosmaniye Külliyesi (1748) .................................................................................. 188
İstanbul Laleli Camisi (1759-1763) ............................................................................ 189
Tophane Nusretiye Cami ............................................................................................. 189
Dolmabahçe Cami (1853-1854) ................................................................................. 189
Aksaray Valide Camisi (1871) .................................................................................... 190
Ortaköy Cami (Büyük Mecidiye) ............................................................................... 190
İzmir Salepçioğlu (1897-1907) ................................................................................... 190
Geç Osmanlı Dönemi Mimarisinde Cami Dışındaki Yapı Örnekleri ................... 191
III. Ahmet Çeşmesi (Bab-ı Hümayun Meydan Çeşmesi, 1728)............................. 191
Dolmabahçe Sarayı ...................................................................................................... 191
GEÇ OSMANLI DÖNEMİ ÇİNİ VE SERAMİK SANATI .................................... 192
Geç Osmanlı Dönemi Minyatür Sanatı ..................................................................... 192
GEÇ OSMANLI DÖNEMİ MİMARÎ BEZEME ...................................................... 193
GEÇ OSMANLI DÖNEMİ MADEN SANATI ........................................................ 195
GEÇ OSMANLI DÖNEMİ RESİM SANATI ........................................................... 195
Özet ................................................................................................................................ 197
Sıra sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 199
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 199
8. ÜNİTE Cumhuriyet Dönemi ..................................................................... 200
CUMHURİYET DÖNEMİ KÜLTÜR VE SANATINI HAZIRLAYAN
TARİHSEL ORTAM .................................................................................................... 201
CUMHURİYET DÖNEMİ MİMARİSİ .................................................................... 202
Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi ............................................................................... 202
1929-1939 Arasındaki İşlevsel Mimarlık .................................................................. 204
İkinci Ulusal Mimarlık Dönemi ................................................................................. 205
Anıtkabir ....................................................................................................................... 205
Uluslararası Üslup ........................................................................................................ 206
CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK RESMİ ............................................................... 207
Primitifler ..................................................................................................................... 207
Türk İzlenimcileri ......................................................................................................... 208
Müstakil Ressamlar ve Heykeltıraşlar Birliği ............................................................ 209
“D” Grubu ..................................................................................................................... 210
“Yeniler” ya da “Liman Ressamları” Grubu .............................................................. 211
1950 Sonrası Gelişmeler .............................................................................................. 212
“On” lar Grubu.............................................................................................................. 212
CUMHURİYET DÖNEMİ HEYKEL SANATI ....................................................... 213
Özet ............................................................................................................... ................ 216
Sözlük ....................................................................................... 221

Önsöz vii
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü tarafından hazırlanan
Ortaçağdan Günümüze Anadolu Uygarlıkları adlı bu ders kitabında kronolojik sırayla
yer alan 8 ayrı bölüm bulunmaktadır. Erken, Orta ve Geç Bizans Dönemleri, Selçuklu
Dönemi, Beylikler Dönemi, Erken ve Klasik Osmanlı, Geç Osmanlı Dönemleri ile Cum-
huriyet Döneminin ele alındığı bölümlerin her birinde kısa tarihçe verilerek dönemin
kültürel ortamı ve önemli sanat eserleri olabildiğince fotoğraf ve çizimlerle desteklenerek
tanıtılmıştır.
Kitap bütüncül olarak, geleneksel ‘Uygarlık Tarihi’ kitaplarının anlatım diline sahip
olmayıp insanların yaşadıkları ortamda kendi öz varlılarını ve kimliklerini en güzel ola-
rak ifade ettikleri plastik sanat eserlerini öne çıkartan, bir anlatım biçimi temel alınarak
tasarlanmıştır.
Sanat tarihi Bölümünün Erken Hıristiyan ve Bizans, Türk ve İslam Sanatı, Çağdaş ve
Batı Sanatları Anabilim dalları öğretim elemanları tarafından hazırlanan çok yazarlı bu
kitabın yeniden basılmasından emeği geçenlere çok teşekkür ederim.
Editör
Prof.Dr. Erol ALTINSAPAN
1
ORTAÇAĞDAN GÜNÜMÜZE ANADOLU UYGARLIKLARI
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Erken Bizans Sanatının zamansal ve mekânsal sınırlarını tanımlayabilecek,
 Anadolu ve Anadolu dışında bulunan Erken Bizans Dönemi Mimarisi örnekle
rini ifade edebilecek,
 Erken Bizans Dönemi Resim Sanatı örneklerini açıklayabilecek,
 Erken Bizans Dönemi El Sanatı örneklerini tanımlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bazilika • Seramik
• Şapel • Tekstil
• Martyrium • Hipoje
• El Yazması • Baptisterium
• Fildişi • Fresko
• Kilise • Maden
• Katakomp • Cam
• Mozaik • Sikke
İçindekiler
• TARİHÇE
Ortaçağdan Günümüze • MİMARİ
Erken Bizans Dönemi
Anadolu Uygarlıkları • RESİM
• EL SANATLARI
Erken Bizans Dönemi
TARİHÇE
Araştırmacıların büyük çoğunluğu tarafından, Bizans İmparatorluğu’nun, Kons-
tantinopolis (İstanbul)’in başkent olarak M.S. 324 yılında kuruluşuyla birlikte doğ-
duğu ve aynı kentin 1453’te Osmanlı Türklerinin eline geçmesiyle sona erdiği kabul
edilmektedir. Ancak; antik dünyadan devlet yapısı, din, sosyal ve ekonomik ko-
şullar bakımında oldukça farklılık gösteren Bizans İmparatorluğu’nda yaşayanlar
kendilerini hiçbir zaman ‘Bizanslı’ olarak tanımlamamıştır. ‘Bizans’ adı ilk kez 16.
yüzyılda yaşamış Alman araştırmacı Hieronymus Wolff tarafından kullanılmıştır.
“Byzas” M.Ö. 7. yüzyılda, sonradan Konstantinopolis (İstanbul) olacak başkentin
ilk kurucusunun adıdır ve şehir “Byzantion” yani “Byzas’ın şehri” olarak anılmıştır.
Roma İmparatorluğu sınırları içerisinde gelişen Hıristiyanlık, Yunan ve Ro-
ma sanatı ile beraber tekrar yorumlanmış ve biçim değiştirmiştir. Dolayısıyla Er-
ken Bizans Dönemi; mimarisi, resim sanatı ve el sanatı ürünleriyle daha sonraki
yüzyıllarda izlenen sanatın oluşumunda belirleyici olmuştur (Koch, 2007: 2). Bu
yüzden sanat eserlerinde gözlenen değişimlere göre, Bizans’ın bu on bir yüzyıllık
varlığında ‘Bizans Sanatı’, Erken, Orta ve Geç olmak üzere üç büyük dönem altın-
da incelenmektedir.
Erken Bizans döneminin, yaklaşık 7. yüzyılın ortasına değin, bir başka deyişle Tetrarşi: Sınırları çok geniş
İslam’ın yükselişi ve Arap akınlarının Akdeniz’in doğu ve güney kıyılarında be- olan Roma İmparatorluğu’nda
yönetimi kolaylaştırmak için
lirgin varlık gösterdiği çağa dek uzandığı kabul edilmektedir (Mango, 2008: 9). Doğu ve Batı’daki toprakların
Tetrarşi dönemine son vererek tek başına imparator olan I. Konstantinos impara- yönetiminin bölünerek birer
Augustus ve Sezar tarafından
torluğun doğu eyaletlerindeki hâkimiyetini korumak için stratejik olarak önemli yönetildiği sistem.
bir konumda bulunan Byzantion (Konstantinopolis/Yeni Roma)’u başkent olarak
Ekümenik Konsil: Hıristiyan
seçmiştir. Hıristiyanlığın yayılmaya başladığı ilk yıllarda Hıristiyan nüfus kovuş- âlemi tarafından kabul edilen
turulsa da I. Konstantinos döneminde, 313 yılında, Milano Fermanı’yla Hıristi- yedi büyük konsile verilen
isim.
yanlık serbest bırakılmıştır. Bu süreçle birlikte Bizans tarihi boyunca sonu gelme-
yecek olan dini tartışmalar ve bu tartışmaların çözüme kavuşturulmaya çalışıldığı Paganizm: Çok tanrılı inanışa
konsiller dönemi de başlamıştır. İlk ekümenik konsil de I. Konstantinos döne- verilen isim.
minde 325 yılında Nikaia (İznik) da toplanmıştır.
I. Theodosius döneminde 391 yılında da paganizm yasaklanarak Hıristiyanlık
devlet dini olarak kabul edilmiştir. I. Theodosius Balkanlar’daki Vizigot saldırıla-
rıyla mücadele etmiş ve ölümünden önce, 395 yıllında, Roma İmparatorluğunu
Doğu ve Batı olmak üzere iki oğlu arasında paylaştırmıştır. (Şekil 1.1) Böylece
Doğu Roma yani Bizans İmparatorluğu ortaya çıkmıştır.
4 Ortaçağdan Günümüze Anadolu Uygarlıkları
Şekil 1.1
M.S. 400 yılında Bizans İmparatorluğu
Kaynak: John Haldon, Bizans Tarih Atlası (Çev. Ali Özdamar), 2006, s. 38.
Kavimler Göçü: 350 yılında Kavimler Göçü ile ilerleyişi durmayan akınlar 476 yılında Batı Roma’nın yıkı-
Orta Asya’da yaşayan Hun
kabilelerinin batıya göç lışına neden olmuştur. Doğu Roma/Bizans İmparatorluğu ise bu saldırılara karşı
etmesiyle Germen kabilelerini direnebilmiş ve hem doğuda Sasaniler ile hem de batıda Balkanlar’da Slav saldı-
de göç etmek zorunda
bıraktığı dönem. Bu göç rıları ile mücadele etmek zorunda kalmıştır. Uzun savaşlarla geçen dönemin ar-
dalgası günümüz Avrupa’sının dından İmparator I. Iustinianus döneminde Kuzey Afrika, İtalya ve Doğu İspanya
temellerini atmıştır. yeniden hâkimiyet altına alınmıştır. (Şekil 1.2)
1. Ünite - Erken Bizans Dönemi 5
Şekil 1.2
M.S. 6. yüzyılda Bizans İmparatorluğunda çatışma, imparatorluğun genişlemesi ve savaşlar
Kaynak: John Haldon, Bizans Tarih Atlası (Çev. Ali Özdamar), 2006, s. 45.
Sasanilerle yapılan barış sözleşmesiyle de doğu sınırı güvenlik altında tutul-

muştur. Bu fetihlerden anlaşılacağı gibi Bizans uygarlığı, Akdeniz’in doğu böl-
gesinde, başta Anadolu olmak üzere, Trakya, Balkanlar, Makedonya, Sırbistan ve
Yunanistan’da, İslamiyetin doğuşuna kadar Mısır, Suriye, Filistin’de hâkim olmuş-
tur (Eyice, 1982: 568).
Bu dönemde dini anlaşmazlıklar da doruğa çıkmıştır. Konstantinopolis’teki
532 yılında Nika İsyanı sonucunda Ayasofya Kilisesi ve daha birçok önemli yapı
çıkan yangında harap olmuştur. İsyan I. Iustinianus’un (527-565) komutanların-
dan Belisarios tarafından Hipodrom’da binlerce insanın katledilmesiyle kanlı bir
şekilde bastırılmıştır. Dini anlaşmazlıkların yanı sıra imparator I. Iustinianus’un
devri aynı zamanda bir reformlar çağıydı. Roma Hukuku’ndan derlenerek oluştu-
rulan ‘Corpus Luris Civilis’, günümüz Medeni Hukuk’unun temelini oluşturmuş-
tur. I. Iustinianus Nika İsyanı sırasında yanan ve bazilikal planlı olduğu bilinen
kilisenin yerine Bizans mimarisinin en muazzam eserlerinden biri olan Hagia
Sophia (Kutsal Bilge-Bilgelik) Kilisesi’ni inşa ettirmiştir. I. Iustinianus ile birlikte
Bizans Sanatı, daha doğrusu, Erken Bizans Dönemi başlar.
Bizans adının kökeni neye dayanmaktadır? Açıklayınız.

1
Erken Bizans Dönemi İçi Önemli Tarihler
284-305 Diocletianos idaresi ve tetrarşi devri
306-337 I. Konstantinos Dönemi
313 Milano Fermanı
325 İznik Konsili-I. Ekümenik Konsil
330 Konstantinopolis’in başkent oluşu
381 I. Konstantinopolis Konsili-II. Ekümenik Konsil
391 Paganizmin yasaklanarak Hıristiyanlığın resmi din ilan edilmesi
395 Roma İmparatorluğu yönetiminin Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılması
431 Efes Konsili- III. Ekümenik Konsil
451 Kadıköy Konsili- IV. Ekümenik Konsil
476 Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılışı
532 Nika İsyanı
537 Hagia Sophia’nın (Ayasofya) tamamlanarak kutsanması
553 II. Konstantinopolis Konsili-V. Ekümenik Konsil
565-591 Doğu sınırında Sasani akınları
566 Batıda sınırında Slav saldırılarının başlangıcı
Erken Bizans tarihi ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için Georg Ostrogorsky’nin Bizans
Devleti Tarihi (Çeviren: Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi,
1981); Timothy E. Gregory’nin Bizans Tarihi (Çeviren: Esra Ermert. İstanbul: Yapı
Kredi Yayınları, 2008); Cyril Mango’nun Bizans: Yeni Roma İmparatorluğu (Çe-
viren: Gül Çağalı Güven. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007) ve Michael Grant’in
Roma’dan Bizans’a (Çeviren: Z. Zühre İlkgelen. İstanbul: Homer Kitabevi, 2000)
adlı yayınlarını inceleyebilirsiniz.
MİMARİ
Dini Mimari
Hıristiyanlar dini törenlerini yapabilecekleri, vaftiz olabilecekleri, dini dersler ala-
bilecekleri, ölülerini gömebilecekleri kapalı mekânlara ihtiyaç duymuşlardır. Ar-
keolojik açıdan M.S. 200 yılı öncesine tarihlenebilecek bir dini yapı henüz tespit
edilmemiştir. Erken dönemlerde inanlardan birinin evi dini tören, akan suyun
bulunduğu herhangi bir açık alan da vaftiz için kullanılmış olmalıydı. Nitekim
Suriye’nin doğusunda, Fırat nehrinin kıyısındaki küçük bir kent olan Dura Euro-
Kilise: Hıristiyanların ibadet pos’ta (Salihiye), arkeolojik açıdan da kanıtlanabilen bir ev kilise bulunmaktadır.
ettiği yapı
232/33 yılında kiliseye çevrilmiş bu ev, ibadet ve vaftiz odalarına yer veren ve o
Litürji: Bir dinin törenlerine dönem yazılı kaynaklarında anlatılan tek örnektir (Koch, 2007). Dura Europos
ve tapınma biçimine ilişkin ki lisesi, 3. yüzyılın ortalarında Hıristiyan topluluğunun kolaylıkla buluştuğu ve
kuralların tümüdür. Litürjik ise
litürjiye ilişkin olguları niteler litürjik gereksinimlerini karşıladığı yapıdır. Avrupa’da bu dönem için bilinen en
erken örneklerse katakomplardır.
Katakomp: Roma’da
ilk Hıristiyanların içinde Günümüze gelmeyen, ancak az sayıda yazılı kaynaktan edinilen bilgilere göre,
toplanıp tapındıkları yeraltı 3. yüzyıl sonuyla 4. yüzyıl arasında Hıristiyan nüfus sayısının hızla artması ne-
mezarlarının genel adıdır
deniyle daha büyük kiliseler yapıldığı bilinmektedir. İmparator I. Konstantinos
(M.S. 307-337) için kilise, imparatorluğu istikrara kavuşturma ve kendi gücünü
sağlamlaştırma çabası açısından değerli bir müttefikti (Haldon, 2007: 85). Bu ne-
denle imparatorluğun hem doğusunda, hem de batısında kiliseler yaptırmıştır. Bu
kiliselerin de birçoğu ya tamamen yok olmuş ya da çok az kalıntıyla günümüze

ulaşmıştır. Ancak bu dönemde inşa edilmiş kiliseler ilgili fikir edinilebilecek bazı
dönem kaynakları mevcuttur. Bunlar; Liber Pontificalis (Papalar Kroniği), Filis-
tin-Caesarea Piskoposu Eusebios’un yazdığı Vita Constantini (Konstantinos’un
Yaşamı) ve Kiliseler Tarihi isimli eserlerdir.
Kiliseler
Kiliseler genellikle doğu batı doğrultusunda, girişleri araziye uygun olduğunda ba-
tıda, zaman zaman da doğuda olan yapılardır. Aşağıda Erken Bizans Dönemi kilise
mimarisinde uygulanan yapı tipleri, kısa tanımları ve örnekleri yer almaktadır.
Tek Nefli Yapılar

Tek Nefli Yapılar, doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Bu tip yapıların Nef: Kiliselerde sütun ya da
paye gibi destek dizileriyle
Anadolu’da birçok örneği bulunmaktadır. Örneğin; Pamukkale (Hierapolis) Do- ayrılmış bölümlere denir.
mitianus Kapısı yakınındaki şapel. Yapının büyüklüğüne göre
farklılaşan nef sayıları 1, 3,
5 hatta 7 olabilmektedir.
Bazilikalar Neflerden ortadaki yani apsis
Erken Hıristiyanlık ve Bizans Dönemi’nde bazilika genel olarak “kilise” anlamın- ekseninde bulunan orta nef,
her iki yandakiler ise yan neftir
da kullanılmıştır. Uzunlamasına gelişmiş mekân düzenine sahip, sütun ya da pa-
ye dizilerince taşınan bazilikalar, ilk olarak Romalılar tarafından yapılmışlardır. Şapel: Küçük kilise yapılarına
denir. Bazen bir azize adanmış
Ancak bunlar din dışı, kamusal işlevlere hizmet eden yapılardır. Kilise işlevi gö- tapınma yeri de olabilir
ren Hıristiyan bazilikaları da bunları örnek almışlardır. Paralel sütun dizilerince
Strüktür: Bir nesneyi ya da
uzunlamasına neflere ayrılan, ahşap çatılı strüktürlerdir. Ortadaki nef geniş ve yapıyı ayakta tutan taşıyıcı
yüksek olur, bunun yanlarında birer ya da ikişer yan nef bulunurdu. Ana nef yani sistem
orta nef genellikle doğuda bir apsisle sonlanır, apsisin tam karşısında, batı yönün-
de ana giriş yer alırdı (Sözen ve Tanyeli, 1999: 38-39).
Bazilikanın Bölümleri ve Mimari Plastik Elemanlar

Atrium; genellikle kiliselerin batısında bulunan avluya denir. Ancak kilisenin do- Mimari Plastik: Mimaride
yapıyı statik ve estetik açıdan
ğusunda ya da güneyinde avlusu olan örnekler de vardır. tamamlayan elemanlardır.
Nartheks; kilisenin batısında yer alan ve naosa açılan giriş mekânıdır. Daha Örneğin; sütun başlığı, kemer,
arşitrav, friz, söve, korkuluk
çok Balkanlarda ve Anadolu yapılarında bulunur. levha ve sütunları, litürjik
Naos; yunan tapınaklarında tanrı heykelinin bulunduğu kutsal mekâna verilen işlevi olan altar, kiborium,
isimdir. Ancak kiliselerde naos halkın ibadet ettiği, orta ve yan neflerden meyda- ambon, templon.
na gelen mekândır.
Galeri; Kiliselerde yan nefin üzerinde bulunan ikinci kata denir. Bunlar orta nefi
U formunda dolaşır. Galeri kilisede kadınların yeri (gynaikonitis) olarak da gösterilir.
Sütun ve Payeler; yapıdaki taşıyıcı elemanlardır. Orta ve yan nefler bu destekler
birbirinden ayrılır.
Arkadlar-Arşitravlar; destekleri yani sütun ya da payeleri birbirine bağlayan
elemanlardır. Arkad kemerlere verilen isimdir. Arşitrav ise taştan, profilli ve be-
zemeli kirişlerdir.
Bema; sadece din adamlarının girebildiği, naostan levhalar aracılığı ayrılmış,
naos seviyesinden biraz daha yüksek döşemesi olan altar odası.
Apsis; kilisenin doğusunda bulunan ve ibadetin yönünü gösteren bölümdür.
Genellikle içten ve dıştan yarım yuvarlak ya içten yarım yuvarlak dıştan çok cep-
heli ya da hem içten hem dıştan çok cepheli olabilmektedir.
Ambon; birkaç basamakla çıkılan ve vaazın verildiği bölümdür. Genellikle orta
nefin orta aksın güneyinde yer alır. Tek ya da çift merdivenli olabilir.
Solea; bema ile ambon arasındaki parapetli yoldur.

Templon; kiliselerde kutsal mekân olan bema ile halka açık ibadet mekânı olan
naosu ayıran bölüme denir.
Levhalar; Templonla nefleri ayıran sütun ya da paye aralarında yer alan, genel-
likle dikdörtgen formda ve farklı bezemelere sahip elemanlardır.
Altar; Hıristiyanlık öncesi çeşitli dinlerde hayvanların üzerinde kurban edildi-
ği taş masa. Kiliselerdeyse üzerinde İsa’nın bedenini simgeleyen ekmeğin ve yine
İsa’nın kanını simgeleyen şarabın bulunduğu, genellikle taştan ya da madenden
yapılmış, dört ya da daha çok destekle taşınan, bir üst tabladan oluşan masa.
Kiborium; altarın önemini vurgulamak için, onun üzerini kaplayacak biçimde
yapılmış, dört sütuna atılan kemerlere oturan, genellikle kubbeyle oluşturulmuş
bölüm.
Synthronon; apsis yarım yuvarlığı içinde, kademeli basamaklarla oluşturulan,
din görevlilerinin oturmaları için ayrılmış bölüme denir.
Kathedra; synthrononun ortasında ahşap, taş ya da fildişinden yapılmış ve baş-
piskoposun oturduğu büyük, yüksek görkemli koltuk.
Pastoforium; apsisin kuzey ve güneyindeki kapalı mekânlara denir. Bu mekân-
lar kiliselerde yapılacak dini törene hazırlık yeri ve aynı zamanda din görevlileri-
nin eşyalarını koydukları yerlerdir. Apsisin kuzeyindeki odaya “prothesis” ve gü-
neyindeki odaya ise “diakonikon” denir.
Kripta: Kiliselerin alt katında yer alan mezar odasıdır.
Erken Bizans Dönemi bazilikaları, örtü sistemine ve mimari özelliklerine göre
4’e ayrılır.
a. Ahşap Örtülü (Helenistik) Bazilika: Örtü sistemi ahşap olan bazilikalardır.
Örneğin; I. Konstantinos’un kutsal topraklarda inşa ettirdiği Kudüs Kutsal Mezar
Kilisesi, 328-335 yılları arasına tarihlenmektedir. İsa’nın çarmıha gerildiği yer ol-
duğuna inanılan Golgota tepesinin yanına inşa edilmiştir. Beş nefli, atriumlu ve
galerili Helenistik bazilikadır. Bazilikanın yönelişi batı doğu doğrultusundadır.
Anadolu’da ise tarihi bilinen en erken Helenistik bazilika başkent Konstantinopo-
lis’te (İstanbul) bulunan Studios Manastırı Kilisesi’dir (Şekil 1.3).
Şekil 1.3
Studios Manastırı
Kilisesi
Kaynak: <http://
www.arkeo3d.com/
byzantium1200/
studion.html>
453-463 yılları arasında Vaftizci Yahya adına inşa edilen kilise üç nefli, atri- Tonoz: Biçimi alttan içbükey
olmak üzere taş ya da tuğla,
umlu, nartheksli, galerili ve apsisi içten yarım yuvarlak, dıştan üç cephelidir. Yapı harçla örülmüş yarım silindir
İstanbul’un fethinden sonra İmrahor Camii olarak anılmıştır. Selanik’te İoannes biçiminde tavan: bir kemerin
Studios Manastırı Kilisesi’nin çağdaşı ve benzeri Akheiropoietos Bazilikası da üç ötelenmesiyle meydana gelen
örtü
nefli ve galerilidir.
b. Tonoz Örtülü Bazilika: Örtü sistemi tonoz olan bazilikalardır. Bu tip bazi- Kubbe: Bir kemer, yayının
tepe noktasından inen dikin,
likalar Karadağ (Binbir kilise) ve Karaman gibi özellikle Orta Anadolu çevresin- çevresinde dönmesiyle
de çok yaygın olarak inşa edilmiştir. Genellikle küçük boyutlu olan bu yapıların meydana gelen örtü.
Kubbeler kare, çokgen ya da
apsisleri içten ve dıştan at nalı biçimindedir. Anadolu’da bu gruba en iyi örnek dairesel planları örtmekte
Binbirkilise, 1. No.lu bazilikadır. kullanılmıştır.
Karaman-Karadağ bölgesinde bulunan Bizans Dönemi yapıları hakkında ayrıntılı

bilgiyi Semavi Eyice’nin Karadağ (Binbirlkilise) ve Karaman Çevresinde Arke-
olojik İncelemeler (İstanbul, 1971) adlı kitabında bulabilirsiniz.
c. Kubbeli Bazilika: Örtü sistemi kubbe olan bazilikalardır. Bu yapılarda orta Hagios Polyeuktos: 524-527
nefin orta bölümü kubbe ile örtülüdür. Bizans mimarisinde imparator Iustinianus yıllarında inşa edilen kiliseden
günümüze bazı kalıntılar
(İ. S. 527-565) döneminde kubbe ön plana çıkmıştır. Bilinen en erken tarihli kub- ulaşmıştır. Yapı başkentte
beli bazilika Konstantinopolis’teki Hagios Polyeuktos’dur. Anadolu’da bilinen en Hagia Sophia Kilisesi inşa
edilene kadar kentteki en
iyi örnekleri; Alahan Doğu Bazilikası, Demre Aziz Nikoalos Kilisesi’dir. Başkent büyük kiliseydi
Konstantinopolis’te ise, Hagia Sophia (Şekil 1.4) ve Hagia Eirene Kilisesi’dir.
Şekil 1.4
Hagia Sophia (Aya
Sofya) (532-537),
İstanbul
d. Transeptli Bazilika: Kiliselerde naos’un doğusunda, apsisin batısında doğu Hagia Sophia (Aya Sofya):
batı doğrultusundaki yapıyı, kuzey güney doğrultusunda dışa taşkın şekilde vur- I. Konstantinos zamanında
Hagia Sophia’nın yerinde
gulayan bölüme transept denir. Bu tip aslında haç plan şemasının kökünü oluştur- “Megale Ekklesia” (Büyük
maktadır. Anadolu’da bilinen en iyi örneği; 6. yüzyıl başlarında inşa edilmiş olan Kilise) vardı. Daha sonra
II. Theodosius zamanında,
Efes, Selçuk Ayasuluk tepesinde Aziz Ioannes Bazilikası’dır. Batı’da ise bilinen en beş nefli bir bazilika inşa
iyi örnekleri, I. Konstantinos döneminde inşa edilen Vatikan Aziz Petrus Bazili- edilmiştir. Yapı bugünkü
plan tipini I. Iustinianus
kası ve Roma’da bugünkü adı Lateran olan Salvator Kilisesi’dir. döneminde almıştır. Mimarları
Tralles’li (Aydın) Anthemius ve
Miletus’lu (Balat) İsidorus’dur
Aziz Petrus: Petrus İsa’nın Merkezi Planlı Yapılar

on iki havarisinden biridir.
İ.S.64 yılında Roma’da Kubbenin egemen olduğu merkezi plan tipi, pagan yapılarında da oldukça fazla
öldürülmüştür. Mezarının da uygulanmıştır. Bizans mimarisinde bazilika kadar yaygın kullanılmayan bu tipin
Vatikan tepesinde olduğuna
inanılmaktadır altı çeşidi vardır. Bunlar:
a. Rotonda (Daire Planlı); Selanik, Aziz Georgios Kilisesi (M.S.4.yy), Kons-
Pagan: Eski Yunan ve Roma’da tantinopolis, Hagia Sophia Hazine Dairesi
çoktanrıcılığa verilen ad
b. Oktagon (Sekizgen Planlı); Konstantinopolis, Azizler Segios ve Bakchos
Kilisesi (6. yüzyıl)
c. Heksagon (Altıgen Planlı); Konstantinopolis, Hagia Euphemia Kilisesi (5.
yüzyıl)
d. Trikonchios (Üç Yapraklı Yonca Tipi); Side “cc” bazilikasının kuzeyindeki
yapı
e. Tetrakonchios (Dört Yapraklı Yonca Tipi); Antiockheia Seleukeia Pieria
(Antakya-Çevlik)
Martyrium: İsa’nın yaşamı f. Kare içinde Sekizken Planlı; Hierapolis’de (Pamukkale) Aziz Philippius
ile ilişkili bir olayın geçtiği bir
yerde ya da bir din şehidinin Martyriumu
(Martyr) mezarı üzerine inşa
edilen genellikle merkezi
plan özelliği taşıyan Erken Serbest Haç Planlı Yapılar
Hıristiyan yapısı Bir dini yapı (kilise ya da mezar yapısı da olabilir) içten ve dışarıdan haç planı-
nı yansıtıyorsa buna, serbest haç planlı yapı denir. Kaynağı transeptli bazilikalar
olan bu tip, Latin Haçı Planlı ve Yunan Haçı Planlı olmak üzere iki başlık altında
incelenebilir.
Latin Haçı Planlı kiliselerde, batı haç kolu doğu haç koluna göre daha uzundur.
Anadolu’da bilinen örneklerinden biri, Kayseri Tomarzadaki Panagia Kilisesi’dir.
Yunan Haçı Planlı kiliseler, haç kolları eşit bir plan şeması yansıtır. Anadolu’da
bilinen örneklerinden biri, 378’lere tarihlenen bir kitabesi bulunan Antakya Ha-
gios Babylas kilisesidir.
Vaftizhane (Baptisterium)
Vaftiz sözcüğü Grekçe kökenlidir ve “suya batırma daldırma” anlamı taşır. İsa’ya
iman edip İncil’i Tanrı sözü olarak kabul eden kişi vaftiz edilir. Vaftiz bunun ifade
biçimidir. Akan herhangi bir suda vaftiz olup Hıristiyan cemaatine katılma olana-
ğı olsa da 3. yüzyıldan itibaren bu amaca yönelik mekânlar inşa edilmiştir. Vaftiz-
haneler Hristiyanlar için, içinde vaftiz töreni yapılan, genellikle de merkezi planlı
dinsel yapılarıdır. Vaftizhanelerin genellikle orta bölümlerinde bir havuz bulunur.
Haç ya da yonca planlı bu havuzların, batı ve doğusunda merdiven basamakları
bulunur. Anadolu’da Ephesos (Efes) Meryem Ana Kilisesi’nin Vaftizhaesi (5. yüz-
yıl başı) ve Konstantinopolis’te Iustinianus tarafından yaptırılan Hagia Sophia Vaf-
tizhanesi (532-537) örnek olarak verilebilir. 6. yüzyılın sonlarından itibaren artık
çocuklar vaftiz edilmeye başlandığı için büyük vaftizhaneler işlevlerini kaybetmiş
ve kullanılmaz olmuştur.
Manastırlar
Manastır: Dünya ile Manastır kurumu, Bizans toplumunu tanımlayan en önemli özelliklerinden bi-
ilişkisini kesmiş Hıristiyan ridir. Yaşam pratiği içinde, birçok bakımdan, imparatorluğun tebaası olan herke-
din adamlarının yaşaması
için, genellikle kırsal alanda si etkilemiştir. Genellikle kırsal alanda, bir köyün ya da bir kentteki mahallenin
yapılmış yapı ya da yapı ruhani merkezi olan manastırlarda yaşayanlar, manastır kilisesinde ibadet eder,
topluluğudur
ruhani konularda keşişlere danışır, ya da gerektiğinde onlardan yardım isterlerdi.
Manastır sisteminin ortaya çıkışı, Roma İmparatorluğu’nda Hıristiyanlığın yayıl-
masıyla yakından ilişkilidir; ilk keşişler, Hıristiyanlara yönelik zulmün son evre-
lerini içeren 3. yüzyıl sonlarında ortaya çıkmıştır. Manastır sözcüğü Yunanca “tek
başın yaşamak” fiilinden türemiştir. Nitekim ilk keşişler, tek başına yaşayan birer
münzeviydi (Talbot, 1999: 161-163).
4. yüzyıl ortalarında, ilk olarak Mısır’da başlayan manastır yapımları, tüm Hı-
ristiyan dünyasında hızla yayılmıştır. Anadolu’da manastır kurumunun gelişme-
si ve yaygınlaşmasında Kaisaereia’lı (Kayseri) Aziz Basileios’un rolü önemlidir. Aziz Basileios: 329-379
yılları arasında yaşayan ve
Manastırlar; Aziz Basileios’un hazırladığı kurallara uymakta, ama aynı zamanda 370-71’de Kayseri piskoposu
da kendi başına örgütlenmiş ve kurucusunun koyduğu kurallara göre yaşamları- olan Basileios Kapadokya’da
nı düzenliyorlardı. Bu kuruluş belgelerine “Typikon” denir (Talbot, 1999: 167). kurduğu manastır için kurallar
da hazırlamıştır
Bugün 9-15. yüzyıllar arasına tarihlenen 52 typikon bulunmaktadır. Günümüze
ulaşan manastır örnekleri ve typkonlara göre, bir manastır kuruluşunda, şu yapı
çeşitleri yer almaktadır: Katholikon (Ana kilise), trapeza (Yemekhane), fırın, mut-
fak, şarap mahzeni, tuvalet (soteria), ambar, değirmen, şapel, sarnıç, kütüphane, Sarnıç: Yağmur suyu
biriktirmeye yarayan yeraltı
yıkanma mekânları, el yazmalarının üretiminde kullanılan mekânlar, başrahip su deposu
hücreleri, keşiş hücreleri, kitap satışlarının yapıldığı mekânlar, çan kuleleri, hasta
Rölik: Hıristiyanlıkta İsa,
hücreleri, hizmetlilerin hücreleri, mezarlık, çevre duvarı, öğrencilerin kaldığı me- aziz ya da azizlerle ilişkili,
kânlar, röliklerin saklandığı yerler, okullar, yüksek rütbeli ziyaretçiler içim ikamet olanlardan artakalan kutsal
mekânları, vb. eşya veya parçalardır. Örneğin;
İsa’nın çarmıha gerildiği haçın
Örnek olarak 5. yüzyıl sonuna tarihlenen Alahan Manastırı ve 6. yüzyıla ta- parçaları, kutsal kişilerin
rihlenen Antakya yakınında Genç Aziz Simeon’un Admirabilis Dağı’ndaki (Sa- kemikleri gibi
mandağ) manastırını verebiliriz. Ayrıca şehir içinde bulunan manastırlar da mev-
cuttur. Konstantinopolis kent surları içinde yer alan ve 453-463 yılları arasına
tarihlenen Studios Manastırı Kilisesi bunlardan biridir.
Erken Bizans Mimarisi hakkında daha ayrıntılı bilgi için Guntram Koch’un, Erken
Hıristiyan Sanatı (İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2007) ve Cyril Mango’nun,
Bizans Mimarisi (Ankara: Rekmay Ltd. Şti., 2006) adlı yayınlarını inceleyebilirsiniz.
Sivil Mimari
Kentler, Meydanlar, Forumlar, Zafer Sütunları, Zafer Takları ve

Hipodrom
Erken Bizans Dönemi’nde kentler iki grup halinde incelenebilir. Birinci grup; Gymnasium: Antik Yunan
Roma’da içinde spor yapılan
aslında Roma Dönemi’nde hatta daha bile önceleri kurulmuş olan Helenistik yer
Dönem kentinin devamı olarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin; İznik (Nikaia)
Bouleuterium: Antik
Kenti, Helenistik bir yerleşimdir, ancak kentin gelişimi Roma Dönemi’nde ger- Yunan’da kent meclisi binası
çekleşmiştir. Aynı durum yine Anadolu’da Efes, Bergama, Milet gibi kentler içinde
söylenebilir. Bu ve benzeri birçok kent 7. yüzyılın ilk çeyreğinde ortaya çıkan Arap Agora: Antik Yunan kentinin
kamusal, yönetimsel ve ticari
akınlarına kadar ayakta kalabilmiştir. Hıristiyanlığın, devletin resmi dini olarak merkezi niteliğindeki alan
kabulünden sonra, pagan tapınaklara ait taşlar, yapı malzemesi olarak taş ocak-
larına dönüştürülmüş; kiliseler yaptırılmış; gymnasium ve bouleuterium ben-
zeri yapılar terk edilmiş, ama halka açık hamamlar ve tiyatrolar korunmuştur.
Perakende satışlar agoradan embolos denilen sütun dizili caddeye taşınmıştır.
Görüldüğü üzere kent dokusu değişmekle birlikte, Anadolu’da kent yaşamı Arap
akınlarına dek sürmüştür. Bu olayı izleyen yıllarda kentlerin çoğu terk edilmiş ve
yerlerini dağ tepelerinde kurulmuş kaleler almıştır.
İkinci grupsa Bizans Dönemi’nde kurulmuş kentlerdir. Ancak bu kentlerin

büyük bölümü kısa ömürlü olmuştur. Kervanların konakladığı bir yerden haç
merkezine dönüşen Suriye Çölü’ndeki Rusafa (Sergiopoplis) kenti, Anadolu’da iyi
korunan sınır kentlerinden biri olan Dara (Nusaybin-Oğuz Köyü), Sırbistan’da
Niş ve güneyinde Caricin Grad bu gruba örnek olarak gösterilebilir. Bu kentler
Yunan ve Roma Dönemi’nde olduğu gibi genellikle yüksek bir arazide kurulmuş,
dikdörtgen planlı olup, birbirini dik kesen caddelere sahiptir. Bunun yanında ki-
liseler de önemli meydanlarda yapılmıştır.
Hipodrom: İçinde atlı araba Başkent Konstantinopolis’in (İstanbul) antik bir kentten 4. ve 5. yüzyıllarda
yarışları yapılan yapı. Bir çok büyük boyutlu bir metropolise dönüşmesiyse kendine özgü bir özellik taşı-
ucu dairesel biten, uzunca,
dikdörtgen biçimli bir planı maktadır. İmparator Konstantinos’un, 330 yılında açılışını törenlerle kutladığı
vardır Konstantinopolis’ten günümüze, çok az kalıntı gelmişse de biz, yine de bu kent
hakkında yaklaşık bir fikir sahibi olabiliriz. Kuruluşu M.Ö. yaklaşık 7. yüzyıla ka-
dar giden kentin sonrasında genişlediği ve Septimus Severus tarafından yeniden
yaptırıldığı bilinmektedir. Hipodrom (Şekil 1.5) Zeuksippos hamamları ve ago-
rası Severus tarafından belirlenmiştir.
Şekil 1.5
Hipodrom
Kaynak: <http://
wowturkey.com/
forum/viewtopic.
php?t=10507&start=35>
Forum: Antik Roma İmparator I. Konstantinos’un kent merkezi de Severus’unkinin üzerine yerleş-
kentlerinin merkezlerinde tirilmiştir. Konstantinos bugün Hagia Sophia Kilisesi’nin bulunduğu yerin yakı-
yer alan ve çevresi önemli
kamusal yapılarla kuşatılmış nında yuvarlak planlı bir forum yaptırmış, forumun ortasındaki porfir bir sütun,
meydan. Antik Yunan’daki bunu çevreleyen revaklarsa heykellerle süsletmiştir. Daha sonraki dönemlerde,
agora ile aynı işleve sahip
kente bugünkü İstanbul’da artık mevcut olmayan dikdörtgen planlı dört meydan
Porfir: Kızıl veya yeşil renkte daha eklenmiştir. Bunlar Tauri Forumu (Şimkeşhane-Beyazıt Meydanı), Bovis
damarlı ve çok sert bir çeşit
mermer Forumu (Aksaray Meydanı) ve “Philadelphion” (kesin tarihleri belli değil-Beyazıt
Meydanı ile Aksaray Meydanı arasında) ile yüksek bir sütunu olan Arcadius Fo-
Revak: Üstü örtülü, önü açık
galeri. Revakların genellikle ru mu’dur (Haseki Semti).
ön yüzü kemerlemeli ve açık, Erken Hıristiyanlık Dönemi’nde de Roma İmparatorluk Dönemi’nde olduğu
arkası duvarlı, üstü tonoz, gibi, imparatorun zaferini ya da diğer önemli olayları kutlamak için Onur Sü-
kubbe veya düz tavanla örtülü
olur tunları ve Zafer Takları inşa edilmiştir. Başkentteki örnekleri; Konstantinos Sütu-
nu (Çemberlitaş’ta), Theodosius Sütunu (Beyazıt Meydanı’nda), Arcadius Sütunu
(Fatih’teki Kıztaşı), Gotlar Sütunu (Gülhane Parkında), Theodosius Zafer Takı
(Beyazıt Meydanı’nda). Onur sütunlarının diğer formları, daha önce var oldukla-
rı yerde yani hipodromun ortasında (spina) korunmuştur. Bunlardan biri Teodo-
sius’un 390/92 yılında zafer anıtı olarak diktirdiği, Mısır Karnak Tapınağı’ndan
getirilen ve İ.Ö. 1500 yılına tarihlenen obelisktir.
Erken Bizans kentleri hakkında daha ayrıntılı bilgi için Cyril Mango’nun, Bizans
Mimarisi (Ankara: Rekmay Ltd. Şti., 2006) adlı yayınlarını inceleyebilirsiniz.
Surlar
M.S. 2. ve 3. yüzyılın sonlarına kadar, var olan barış ortamından dolayı şehirlerde
sur duvarlarına rastlanmaz. Ancak 3. yüzyılın sonundan itibaren kentler sur du-
varlarıyla korunmaya başlamıştır. Anadolu’da özelikle 4. yüzyıldan sonra kentlerin
savunma duvarları olan surlar için, eski İmparatorluk Dönemi yapılarından (Ha-
mam, tiyatro vb.) alınmış büyük düzgün kesme bloklar kullanılmıştır. Örneğin;
Hierapolis (Pamukkale), Aphrodisias (Geyre), bazen de eski ve sağlam duvarlar
küçük onarımlarla Perge (Aksu) antik kentinde olduğu gibi kullanılmaya devam
edilmiştir. Nadiren şehirlerin genişletildiği ya da yeni sur duvarlarının yapıldığı
da görülmektedir. En önemli örnek, Konstantinopolis’in, İmparator II. Theodosius
zamanında (408-413 yılları arasında) yapılan duvarlarıdır (Şekil 1.6).
Bunlar Geç Antik
Çağ’dan beri, Blakher- Şekil 1.6
nai Mevkii’ndeki küçük İstanbul Surları
eklentiler dışında, kenti (II. Theodosius
1000 yıl, yani 1453 yılın- Dönemi)
da Osmanlı fethine kadar Kaynak: http://
koruyabilmiştir. Duvar- www.arkeo3d.com/
lar hendek, ön duvar ve byzantium1200/
landwall.html
asıl duvar olmak üzere üç
bölümden oluşmaktadır.
İmparatorluğun sınırla-
rını ve şehirler arasındaki
önemli yolları korumak
amacıyla farklı büyük-
lükte, kare ya da dikdört-
gen, bazen arazinin yapısına göre yuvarlak ya da düzensiz plana sahip kaleler de
yapılmıştır (Koch, 2007: 104-108).
Evler, Saraylar
Bizans mimarisinde evler, başkent ve eyaletlerde Roma geleneğini sürdürmüştür. Peristyle: Antik mimarlıkta
Geç Roma İmparatorluğu’nda evler, 1. yüzyıla kadar iki tipte karşımıza çıkmakta- tapınak ya da avlunun
çevresini dolanan sürekli sütun
dır; insula= apartman evler, ya da domus= özel müstakil evler. Insula tipindeki ev dizisi. Aynı zamanda büyük
mimarisinin 7. yüzyıla kadar Konstantinopolis’teki örnekleri yazılı kaynaklardan evlerin üç kenarı kolanadlı
avlular için de kullanılır
bilinmektedir. Domus tip evler genellikle tek, bazen iki katlı, ortada bir avlu ve
içi, bahçe çevresinde odaların yer aldığı peristyle plan tipindedir. Odalardan biri
apsidal biçimli olup, yemek salonu (triklinium) veya konukları karşılama salonu
işlevini görmekteydi (Doğan, 2008: 1).
Saraylar da özel saraylar ve imparator sarayları olmak üzere iki biçimde kar-
şımıza çıkarlar.
Konstantinopolis’te üç özel saray kalıntısı vardır. Bu yapılara özgü bir plan şe-
ması yoktur. Yapılar, imparator sarayları örnek alınarak yapılmıştır. Hepsinde bü-
yük ve zengin süslemeli bir kabul salonuna yer verilmiştir (Kabul salonlarının
planı yuvarlak, altıgen ya da kare olabilir). Bu mekânların örtüsünde kubbe kul-
lanılmış, sağlam duvarlarla cepheler oluşturulmuştur. Konstantinopolis örnekleri;
bugün Bodrum Camii (Myrelaion Manastır Kilisesi) yerinde bulunan 4. yüzyılda

inşa edilen Bodrum Sarayı, 5. yüzyıl başında yapılan ve kalıntıları Sultanahmet’te
Firuz Ağa Camii yakınlarında bulunan Lausos Sarayı, yine 5. yüzyıl başlarında
inşa edilen ve bugün yerinde Adliye Sarayının otoparkının olduğu Antiochus Sa-
rayı. İmparator sarayları büyük bir arazide özel ve ortak kullanıma açık bölümleri,
kiliseler ve bahçeleriyle büyük kompleksler olarak karşımıza çıkmaktadır. Genel-
likle bu yapılarda imparatorun tahtını koymak için yapılan vurgulu apsisiyle bü-
yük ve görkemli bir kabul salonu bulunur (Koch, 2007: 111-112). Konstantino-
polis’te bugün Sultanahmet Camiinin bulunduğu yerden Marmara kıyısına kadar
uzanan yaklaşık 100.000 metrekarelik bir alanı kaplayan ve 4. yüzyıldan 11. yüz-
yıla kadar Bizans imparatorlarının kullandığı “Büyük Saray” olarak adlandırılmış
sarayın kalıntıları bulunmaktadır.
Su Kemerleri, Sarnıçlar, Hamamlar, Köprüler

Su kemerleri; küçük ya da büyük vadilerde, suyun aktarıldığı köprüye benzer ya-
pılarıdır. Geç Antik Çağ’da mevcut su kanalları ve su kemerleri onarılmış, gerekli
yerlerde de yenileri inşa edilmiştir. Konstantinopolis’te İmparator Valens’in (364-
78) yaptırdığı sukemeri önemli bir örnektir (Şekil 1.7). Türk devrinde Bozdoğan
Kemeri olarak adlandırılan eser, bugün Atatürk Bulvarı üzerinde uzanmaktadır.
Sarnıçlar, şehir içinde yağmur suyu biriktirmeye yarayan yeraltı su depolarıdır.
Geç Antik Çağ’da birçok ev, saray ve manastırın kendine ait sarnıcı vardır. Buna ek
olarak şehir içinde suyun top-
Şekil 1.7
lanması için bazen üstü açık ya
Valens Su Kemeri da kapalı büyük sarnıçlar da
Kaynak: <http:// yapılmıştır. İstanbul Bakırköy
www.arkeo3d.com/ Sarnıcı üstü açık sarnıça iyi bir
byzantium1200/ örnektir. Üstü kapalı sarnıça
aquaduct.html>
örnek olarak yine İstanbul’da
I. Iustinianus tarafından 542
yıllarında yaptırılmış Yereba-
tan Sarnıcını ve daha önce in-
şa edilen Binbirdirek Sarnıcını
gösterebiliriz.
Roma İmparatorluk Döne-
mi’nde halka açık yapılan ha-
mamların büyük bölümü, Er-
ken Bizans Dönemi’nde de onarılarak kullanılmış ya da yenileri inşa edilmiştir.
Ancak özellikle I. Iustinianos’un yeni inşa ettirdiği hamamlar günümüze gelme-
miştir. Günümüze kalıntıları ulaşan hamamlar, daha çok yenilenerek kullanılan
Roma hamamlarıdır.
İmparator Iustinianus zamanında yol ağları ve yeni köprüler yaptırılmış, eskileri
onartılmıştır. Türkiye’nin güneydoğusunda Tarsus ve Adana’daki köprülerle Türki-
ye’nin kuzeybatısında Nikomedia’nın (İzmit) 40 km doğusundaki uzunluğu yakla-
şık 420 m. olan Sangarios (Sakarya) Köprüsü önemli örnekler arasındadır (Koch,
2007: 115-120).
Bizans dini mimari yapı türleri nelerdir?

2
RESİM
Roma sanatının vazgeçilmez bir unsuru olan resim ve tasvir geleneği, aynı kültü-
rün devamı olan Bizans İmparatorluğunun erken çağlarından itibaren örneklerle
izlenir. Roma’nın kültürel mirası üzerine yapılanan Bizans’ın, Hıristiyanlık inan-
cıyla buluşturduğu tasvir geleneği, kiliselerdeki mekân olgusuyla bütünleşmiş ve
vazgeçilmez bir unsur halini almıştır. Roma sanat geleneğinin vazgeçilmez unsuru
olan klasik estetiğe karşı, Bizans dünyasında Hıristiyanlığa özgü idealleri içeren
farklı bir estetik ortaya koyma çabası, erken dönemlerden itibaren karşımıza çık-
maya başlar. Bu yeni estetik anlayış, salt ideal güzellik ve uyumu sorgulayan klasik
estetiğin aksine, içsel güzellik ve biçimi ortaya koymayı hedeflemiştir. Bu üslup
farklılığının, erken dönem Bizans resim sanatındaki dönüşümü keskin hatlarla iz-
lenmemekle beraber yeni estetik arayışın izleri saptanabilir. Bu arayış, Bizans resim
sanatına hâkim olan yeni perspektif anlayışının doğmasına yol açmıştır.
Hıristiyanlığın devletin resmi dini olarak kabul edildiği Erken Hıristiyanlık
döneminde ibadet mekânı olan Kiliselerin yanı sıra, Hipoje (mezar yapısı), sivil ve
resmi yapıların freskolarla bezendiğini gösteren eserler belgelenmektedir. Günü-
müzde saptanabilen en eski örnek, Suriye’deki Dura Europos’daki bir evin içinde
yer alır. Erken Hıristiyanlık çağında söz konusu ev, kilise işleviyle kullanılmıştır.
Hıristiyanlığın yasal olmadığı Roma imparatorluğu döneminde, evin bir odası-
nın ibadet amaçlı düzenlendiği izlenmektedir. Arkeolojik bulgular, bu yapının
M.S.3.yüzyıla (232/33) tarihlendiğini ortaya koymuştur. Evin ibadet için ayrılan
odası dikdörtgen planlıdır ve içinde bir vaftiz teknesi de yer almaktadır. Vaftiz
teknesinin üzerindeki alınlıkta bir fresko yer almaktadır. Freskoda bir çoban ve
sürüsüyle ayrıca bir erkek ve kadın figürü vardır. Burada çalışma yapan araştır-
İyi Çoban İsa: Hıristiyan
macılara göre, çoban ve sürüsü, “iyi çoban İsa” betimlemesidir. Kadın ve erkek ikonografisinde, “İyi Çoban
figürleri ise Adem ve Havva olarak değerlendirilmektedir. Gerek bu sahne gerekse İsa” tiplemesi, Yunan
Mitolojisinden bilinen
evin diğer duvarlarında bulunan freskolarda Tevrat konuları ve Museviliğe ait ki- Orpheus’un bir devamı olarak
mi geometrik motiflerin olduğu tespit edilmiştir. karşımıza çıkmaktadır. Bu
Bununla birlikte erken Bizans dönemi resim örneklerinin büyük çoğunluğu figür tipi, Hıristiyanlıkta
sembolik bir anlam
günümüze kadar ulaşmamıştır. Bunun en önemli nedeni 726-843 yılları arasın- kazanarak İsa’nın insanlara
da yaşanan ikonakırıcı (ikonaklasmus/İkonaklazm) dönemdir. Bu dönemin, daha yol gösterici olma sıfatıyla
özdeşleştirilmiştir.
sonraki bölümlerde neden ve sonuçlarıyla ayrıca üzerinde durulacaktır. Ancak yeri
gelmişken doğrudan tasvirlere yönelik olarak gelişen bu hareketin erken Bizans
resim sanatını tanımlamamızdaki olumsuz etkisini de vurgulamakta fayda vardır.
Erken Bizans dönemi resim sanatını tanımlarken yazılı kaynaklara da başvurmak
gerekmektedir. Kapadokyalı din adamlarından Nysa’lı Georgius ve Kaisareia’lı Basi-
leos’un bize aktardıkları bilgilerden, Bizans İmparatorluğunun kuruluş döneminde
yaptırılan kiliselerin freskolarla bezeli olduğu anlaşılmaktadır. Benzer bilgiler Kons-
tantinopolis Patriği olan Ioannes Khrysostomos tarafından da aktarılmıştır. Tüm bu
veriler, gerek başkent Konstantinopolis (İstanbul), gerekse Anadolu’da erken dönem- Katakomp: Hıristiyanlığın
de resim programına sahip ibadet mekânlarının varlığına işaret etmektedir. henüz resmen kabul
edilmediği yıllarda, bu inanca
İkonakırıcı dönemde resimlerin tahrip edilmesi sonucu Bizans egemenliği al- sahip olan insanların, hem
tında olan bölgelerdeki eserler, bir kaç örnek dışında günümüze ulaşamamıştır. ibadetlerini yerine getirmek,
hem de Hıristiyanlarca kutsal
Bunun tam tersi olarak Batı Roma İmparatorluk sınırları içinde kalan bölgeler- sayılan kişileri öldükten
deyse erken Hıristiyanlık dönemine ait yapılarda, fresko ya da mozaik tekniğiy- sonra buraya gömmek
le yapılmış resim örneklerini saptamak mümkündür. Bunlara arasındaki en ka- amacıyla kentin altında
oluşturulan mekânlar ve
rakteristik örnekler Roma Katakomplarında karşımıza çıkar. Katakomplardaki mekânları biribirine bağlayan
resimler fresko tekniğinde yapılmıştır. Dinsel içerikli bu resimler, estetik kaygı- koridorlardan oluşan
yapılardır.
lardan çok, yeni bir inancın dünya görüşünü ifade etmeye yönelik olarak tasvir
edilmiştir. İçlerinde İncil ve Tevrat konulu sahnelerin olduğu resimlerde çizgisel
üslup hâkimdir. Bu resimleri yapan sanatçılar, şüphesizki insan figürlerini canlan-
dırma yeteneğine sahiptiler. Ancak, böylesine bir etki yaratma çabası içinde olma-
dıkları gözlenebilmektedir. Onlara göre, resim estetik amacıyla yapılan bağımsız
bir şey değildir. Resim yapmanın başlıca amacı, inananlara kutsal kitaptan kimi
anımsatmalar yapmaktır.
Katakomp resimlerinin bilinen en erken tarihli örnekleri M.S.2.yüzyılda ya-
pılmıştır. Bunlardan en eskisinin, Roma’da Via Ardetina’da bulunan Domitilla
katakompundaki mermer taklidi boyalı çerçevelerle Pompei üslubunu hatırlatan
resimler olduğu söylenir. Eski örneklerin bir bölümü de Flavius hipoje’sinde bu-
lunmuştur. Günümüzde tespit edilebilen katakomp resimlerini konularına göre
şu şekilde gruplandırabiliriz:
1. Dini konulu sahneler (Tevrat ve İncil kaynaklı)
2. Mezarları bulunan aziz ve azize portreleri
3. Konusuz tasvirler (Tek figürler, haç vb. gibi sembolik tasvirler)
4. Bitkisel ve geometrik bezemeler
Kantharos: Antik seramik Erken Bizans dönemi resim sanatının Anadolu’da saptanan ender örneklerinden
formları arasında önemli bir
yeri olan dikey kulplara sahip biri İznik, Elbeyli Köyündeki hipoje (mezar yapısı)’dir. Doğrudan İncil veya Tevrat
içki kabı. konularının yer almadığı mekânın içinde yoğun sembolizmle karşılaşılır. Hipojenin
Christogram: Hazreti İsa’nın içindeki freskolar çok iyi durumda bulunmuştur. Ancak ne yazık ki yakın zamanda
adının kısaltması olarak defineciler tarafından dinamitlenen hipojenin freskoları hasar görmüştür.
harflerle düzenlenmiş bir tür
arma. Hipojenin doğu duvarı, süsleme kompozisyonu açısından en dikkat çekici bö-
lümüdür. Ortadaki kantharosun iki yanında profilden tasvir edilmiş tavus kuşları
yer almaktadır (Şekil 1.8). Bu kompozisyonun fonu, bitkisel bezemelerle süslen-
miştir. Sahnenin üst kısmında yer alan alınlıktaysa ortada bir Christogram iki
yanında daha küçük boyutlu tavus kuşlarıyla birlikte resmedilmiştir.
Şekil 1.8
İznik, Elbeyli köyü,
Hipoje, Tavus
Kuşları, 4yüzyıl
Kaynak: www.
kenthaber.com/
marmara/bursa/
iznik/Rehber/...
Tavus kuşu kompozisyonu, erken Hıristiyan sanatında sıkça görülür. Bu şema-

yı, tavus kuşunun Roma bahçelerinin en güzel kuşu olarak betimlenmesi gelene-
ğine bağlamak olasıdır. Böylelikle antik çağdan alınıp erken Hıristiyan çağı sana-
tına uygulanışı, Roma’nın görkemli bahçelerinin, Hıristiyan dünyasının cennet
bahçelerine dönüşmesi olarak yorumlanır. Dolayısıyla tavus kuşu, cennet kuşu
olarak da değerlendirilmiştir. Cennet bahçesinde ruhun ölümsüzlüğünü simgele-

yen tavus kuşu ikonografisi, erken dönem Hıristiyan resim sanatının dinsel sem-
bolizmini en belirgin biçimde yansıtan örneklerle yaygınlaşmıştır.
Erken Bizans dönemi resim sanatının Anadolu’daki izleri söz konusu oldu-
ğunda, değinilmesi gereken örneklerden biri de Efes, Yamaç Evler’dir. M.S.1.yüz-
yılda Augustus döneminde yapıldığı ve M.S.7.yüzyıla dek birçok kez onarım ve
değişiklikler yapılarak kullanıldığı anlaşılmıştır. Son yapılan araştırmalar 262
depremi nedeniyle 3.yüzyılda tahrip olduğunu göstermektedir. Efes, Yamaç Ev-
leri, kent merkezindeki konumu, evlerin konforu, inşa kaliteleri, içlerinde yaşa-
yanların sıradan kişiler olmadıklarını gösterir. Dışa kapalı ve sade olan evlere çok
gerekmedikçe pencere yapılmamıştır. Duvarları freskolarla tabanlarıysa mozaik Mozaik: Taş, mermer, pişmiş
ile döşenmiş evlerin sahiplerinin güzel sanatlara ve tiyatro oyunlarına büyük il- toprak, cam ve değerli taşların
küçük geometrik parçacıklar
gi duydukları, özellikle evlerde yer alan freskolarda bu konuların işlenmesinden halinde harç üzerine dizilerek
anlaşılmaktadır. Freskolarda en sevilen figür Müzler (esin perileri) ve Eros’lardır. yapılan dekorasyonlardır.
Bunlar mimariyi tamamlayıcı
Bunların yanı sıra balık ve kuş gibi hayvan tasvirleri, gülük hayattan alınmış figür- ve dekoratif bir süsleme sanatı
ler, tiyatro sahnesi ve mitolojik konulu sahneler freskoların konularını oluşturur. olarak karşımıza çıkarlar.
Erken Bizans dönemi duvar resimlerinin bir kısmı mozaik tekniğiyle yapılmış-
tır. Mozaikte kullanılan çakıl taşlarının tıraşlanmış bir şekilde yapılmasına “Tessera”
adı verilmektedir. Roma dönemi mozaikleri çakıl veya camdan yapılmış tesseralar-
dan üretilmiştir. Bizans dönemi mozaiklerindeyse altın ve gümüş kaplama tesse-
ra kullanımı oldukça yaygındır. Bu dönemde, kiliselerdeki mozaiklerde, özellikle
M.S.6.yüzyıldan itibaren, altın ve gümüş kaplama tessera kullanımı başlamıştır.
Bilinen en erken tarihli örnek, Roma Aziz Peter Kilisesi altındaki Julianus me-
zarının tonozunda yer alır. Atlı arabasıyla gökyüzüne çıkan figür, başından ışınlar
saçan bir İsa tasviridir. M.S.3.yüzyıla tarihlenen mozaikte cam tesseralar kulla-
nılmıştır ve Hıristiyan mozaiklerin bir öncüsü olarak nitelendirilebilir. Duvar ve
kısmen tonozu kaplayan bu sahnede İsa, güneş tanrısının arabasına binmiş olarak
gösterilmiştir ve başından çıkan ışınlar da yine güneş tanrısının bir özelliği olarak
betimlenmiştir.
Başkent Konstantinopolis (İstanbul)’den erken Bizans dönemi mozaik resim-
ler günümüze ulaşamamıştır. Bununla birlikte yazılı kaynaklardan, İmparator
Konstantinos’un yaşamını konu alan
Şekil 1.9
mozaiklerin Polyeuktos Kilisesinde
yer aldığı öğrenilmektedir. Benzer Büyük Saray,
şekilde Hagia Sophia (Ayasofya) Ki- mozaik bordür,
detay.
lisesi’nde İmparator II. Iustinos dö-
neminde yapıldığı anlaşılan, ancak Kaynak: W. Jobst,
günümüze ulaşamayan mozaikle- İstanbul. Büyük
Saray Mozayiği,
rin, Hazreti İsa’nın yaşamına ait tek İstanbul, 1997.
figürlü sahneler olduğu bilinir. Gü-
nümüze ulaşamayan Oniki Havari
Kilisesi’nde Meryem ve Göğe Çıkış
sahnelerinin tasvir edildiği söz ko-
nusu kaynaklardan aktarılmaktadır.
Başkent’teki erken Bizans dönemi
mozaiklerinden günümüze ulaşan
örnekler Büyük Saray Kompleksine
aittir (Şekil 1.9).
Sarayın orijinaline ilişkin bilgiler imparator VII. Konstantinos Porphyrogen-

netos (913-959)’un “Törenler” adlı kitabından edinilmektedir. Bizans imparator-
larının M.S.4-9. yüzyıllar arasında yaşadıkları saray daha sonra giderek önemini
yitirmiş, Mangana ve Blakhernai saraylarının inşa edilmesinin ardından resmi
toplantılar için kullanılmaya başlanmış, sonra da terk edilmiştir. Büyük Saray’da
ortaya çıkarılan mozaikler, imalatın büyük bir sanatçı grubu tarafından gerçek-
leştirildigi izlenimini vermektedir. Kireç taşı, mermer, cam, terrakotta ve değerli
taşların kullanıldığı mozaiklerde, genellikle günlük ve kırsal yaşama ilişkin sahne-
lerle karşılaşılır. Hayvan dövüşleri, tarımla ilgili sahneler ve mitolojik konulara yer
verildiği görülmektedir.
İmparator Iustinianos’un yönetimde kaldığı yıllar, Bizans’ın sanatsal üretim
bakımından üretken olduğu bir dönemi içerir. Bu nedenle başkentteki faaliyetler-
le sınırlı kalmaksızın İmparatorluğun, geniş etki alanı içinde pek çok yerleşimde
resim sanatına ilişkin yetkin örnekler saptanır. İkonakırıcı dönemin etki alanı dı-
şında kalan yerlerin bir kısmında erken dönem resimleri belgelenmektedir. Sina
Dağı’ndaki Katherina Manastırı’ndaki apsis mozaiği, Kıbrıs’daki Kanakaria Kili-
sesi mozaikleri olasılıkla Başkentli ustalar tarafından yapılan erken bizans döne-
mi eserleridir. Selanik’deki Aziz Demetrios Kilisesi’ndeki bazı örnekler 6. yüzyıla
tarihlendirilmektedir.
İmparator Iustinianus’un sınırlarını genişletme çabası İtalya’ya kadar uzandı-
ğında Ravenna Gotlar’ın işgali altındaydı. Kent, Iustinianus tarafından alındıktan
sonra kısa süreliğine başkentlik yapmıştır. Bu nedenle Ravenna’da, erken bizans
döneminin ilginç örnekleri yer alır. Ravenna’daki S.Apollinare in Nuovo, M.S.496
sonrası Ostrogot kralı Theodoric hükümdarlığı döneminde inşa edilmiş yapılar-
dan biridir. Nef duvarları üç şerit halinde düzenlenmiştir. En alttaki şeritte, aziz-
lerin İsa’ya, Meryem ve çocuk İsa’ya doğru yönelişleri; ortadaki şeritte, pencereler
arasında kalan boşluklara, aziz ve azize figürleri; en üstteki üçüncü şeritteyse İncil
konulu sahneler yer almaktadır. Güney duvarında İsa’nın çektikleri, kuzey duva-
rında İsa’nın mucizeleri sahnelenmiştir. İncil sahnelerine bu denli geniş yer veril-
mesi bir yenilik olarak karşımıza çıkar. Tasvirlerde kullanılan bazı imgeler doğu
etkisini ortaya koyar.
Ravenna’daki ilgi çekici örneklerden bir diğeri M.S.547 yılında inşa edilen San
Vitale Kilisesidir. Apsis yarım kubbesindeki beş figürden ortadaki İsa’dır ve bir kü-
re üzerinde oturmaktadır. Hemen yanında iki melek, meleklerden birinin yanında
kilisenin kurucusu Piskopos Ecclesius, diğer tarafta kilisenin adandığı Aziz San
Vitale yer alır. Apsis nişinin
Şekil 1.10 alt duvarında karşılıklı yerleş-
Ravenna, San tirilmiş İmparator Iustinianos
Vitale Kilisesi, ve İmparatoriçe Thedora (Şe-
İmparatoriçe kil 1.10) ile ilgili iki sahne yer
Thedora ve maiyeti
alır. Kutsal alanda yer alan bu
Kaynak: A. sahne, kuşkusuz İmparatorlu-
Paolucci, Ravenna. ğun gücünü vurgular. Kilise
An Art Guide,
Ravenna, 1971. ile Devleti bir bütün ve İm-
paratoru da Hıristiyanlığın
yeryüzündeki koruyucusu
olarak algılamamızı sağlayan
bu kompozisyon Bizans resim
sanatı için üniktir.
Geç Roma dönemi sanat üslubunu yansıtan örneklerde bir diğeri Ravenna S.
Apollinare in Classe Kilisesidir. Yapı, Piskopos Maksimianus tarafından 547 yılın-
da kutsanmıştır. Apsis mozaikleri defalarca restore edilmiştir. Gümüş haleli melek
figürleri tıpkı apsis mozaikleri gibi (kemer hariç) 6.yüzyıla aittir. Apsis yarım kub-
besinde ellerini yukarı doğru açmış dua eder pozisyonda bir aziz tasviri yer alır. Bu
figürün üstünde sembolik olarak İsa tasvir edilmiştir. Madalyon içindeki haç moti-
fi, İlya ve Musa peygamberler arasında betimlenmiştir. Madalyonun etrafı tümüyle
altın yaldızla doldurulmuştur. Azizin bastığı yerde yeşil çimenler üzerinde bitki ve
hayvan tasvirleri yer alır. Bu kompozisyon Metamorfozis (Başkalaşım) sahnesinin
sembolik olarak tasviridir. Alt kısımdaki kuzu tasvirleri havari figürlerini sembo-
lize eder.
Bu dönemin Roma’daki örnekleri çeşitli dönemlerde onarım geçirmiş, birçoğu
orijinal halleriyle günümüze ulaşamamıştır. 6.yüzyıla ait olduğu bilinen örnekler
arasında Kosmos ve Damianos Kilisesi sayılabilir. IV.Felix (526-530) ‘in pisko-
posluğu sırasında, Vespesian’ın inşa ettirdigi forum, kiliseye çevrilir. Yapının ap-
sisindeki mozaikte İsa üzerinde uzun bir tunik, arkasında renkli bulut kümeleri
ile tasvir edilmiştir. Yandaki figür, yapının Banisi IV.Felix’dir. Diger figürse Aziz
Theodoros’dur.
Erken Bizans resim sanatının en önemli örnekleri el yazmalarındaki resimlerle
belgelenir. İkonaklast dönemde anıtsal resim sanatının uğradığı tahribata karşılık,
el yazmaları dönemin manastır kitaplıklarında, saraylarda ve kiliselerde koruna-
bildiği için günümüze ulaşabilmiştir. Manastırlarda bir ekip tarafından üretilen
el yazmalarında, sanatçı ismine rastlamak pek mümkün değildir. Bazı önemli ör-
neklerde ise üretim yerleri yazılıdır. Bizans döneminde, el yazmalarının Başkentin
yanısıra Antakya, İskenderiye, Kayseri ve Kudüs’de hazırlandığı bilinmektedir.
Başkentteki Saray Atölyelerinde yapılan en eski örnek, Dioskorides’dir. Prenses
Juliana Anicia tarafından ısmarlanan yazma, M.S.1.yüzyıla ait De Materia Medi-
ca adlı bir farmakoloji kitabının M.S.6.yüzyılda yapılmış bir kopyasıdır. Kitabın
içindeki resimler de orijinaline uygun olarak Hellenistik sanatın etkilerini yan-
sıtır. Tümü günümüze geleme-
yen metnin içinde resimlerin yer Şekil 1.11
aldığı önemli örneklerden bir de Viyana Genesis,
Cotton İncili’dir. Günümüze gelen Eliezer ve
parçalardan Tevrat konulu sahne- Rebeca’nın ailesi, 5.
ler saptanmaktadır. Erken döne- yüzyıl
min el yazmaları arasında ergu- Kaynak:
vani parşömen ile hazırlananlar K. Weitzmann, Late
önemli eserler olarak belgelenir. Antique and Early
Christian Book
Bunlar arasında Viyana Genesis Illumination, 1977.
(31 No’lu) el yazmasında Tevrat
Konulu sahnelerin öykücü bir dil-
le resimlendiği izlenir (Şekil 1.11).
Kitabın içinde yazılı metnin
resimle de izlenmesini sağlayan bu yaklaşım, bizans dönemi el yazmalarında sık-
lıkla begelenir. Erken bizans dönemi resim sanatındaki Hellenistik etkinin de iz-
lendiği Sinop İncili, az sayıda resim içeren bir örnektir. Erguvan parşömen üzeri-
ne altınyaldızla yazılan yazmada resimler sayfa altında yer alır. Doğu üslubunun
izlendiği, Suriye kökenli olduğu düşünülen bir diğer erguvani yazma, Rossano
İncili’dir. M.S.6.yüzyıla tarihlenen eserin metni gümüşle yazılmış, hiyerarşik yapı-
sıyla resme farklı bir kompozisyon anlayışı getirilmiştir. İncil konulu sahneler, ko-
İkona: etimolojik olarak
Yunanca eiko fiilinden
nunun içinde yer alan kişilerin önem ve önceliği dikkate alınarak kompozisyonu
türetilen, ‘tasvir, suret’
düzenlenmiş, figür boyutları da aynı kriter dikkate alınarak resimlenmiştir. Ör-
anlamına gelen ikona, boya ile
ahşap panel üzerine yapılan ve
neğin; İsa her zaman merkezde ve diğer figürle kıyasla büyük boyutludur. Suriye
ibadet amacı da taşıyan dini
konulu resimlerdir. kökenli bir diğer eser Rahip Rabula’nın adını taşıyan 685 tarihli Rabula İncili’dir.
Zagba Manastırı’nda yazıldığı bilinen İncilde tam sayfa resimlerin yanısıra, sayfa
kenarına yerleştirilmiş tasvirler de yer alır.
Şekil 1.12 Bizans resim sanatının önemli bir parçası da
İkona’dır. Bir sanat eseri olarak algılanmasının
Pantokrator ötesinde, önemli bir liturjik öge olan ikonaların,
İsa ikonası,
Mısır Sina Dağı en erken tarihli örnekleri Sina Dağı Katherina
Azize Katherina Manastırı’nda belgelenir. Manastır, İkonaklast
Manastırı, 6.yüzyıl dönemde Bizans’ın hakimiyeti dışında kaldığın-
Kaynak: dan eserlerin çoğu günümüze kadar ulaşmıştır.
R. S. Nelson ve Manastırdaki en erken tarihli ikonalar 6.yüzyı-
K.M.Collins (2006). la tarihlenir. İkonaların ortaya çıkışında etkili
Icons from Sinai,
Los Angeles. olan ve erken Bizans ikonalarının kompozisyon
ve üslubunu etkileyen Fayyum Portreleri Mı-
sır’da, Sina Dağı’nın içinde yer aldığı coğrafyada
bulunmuştur. Mısır topraklarının Roma İmpa-
ratorluğu egemenliğinde olduğu M.S.1-3. yüz-
yıllarda ahşap panel üzerine tempera tekniğiyle
yapılan Fayyum portreleri, ikonaların oluşma-
sında önemli rol oynamıştır. Bu nedenle Sina’da
saptanan erken tarihli ‘Pantokrator İsa’ (Şekil
1.12), ‘Meryem ve Çocuk İsa’ İkonalarında Fay-
yum portrelerinde yer alan üslup özelliklerini
saptamak mümkündür.
Bizans resim sanatının görüldüğü örnekler nelerdir?

3
EL SANATLARI
Maden
Bizans maden yapım sanatında altın, gümüş, bakır, bronz ya da tunç (bakır kalay
alaşımı), demir ve pirinç (bakır çinko alaşımı) gibi malzemeler kullanılmıştır. Ma-
den eserlerin yapım teknikleri; Dövme, Döküm ve Tornada Çekme’dir. Süsleme
teknikleri; Kazıma, Kabartma, Kalıpla Kabartma, Delik işi (Kesme, Ajur), Telkari,
Kakma, Niello, Mine ve Kaplama’dır. Erken Bizans Dönemi’nde; özellikle günlük
kullanım araç gereçlerinde, genellikle malzeme olarak bronz, yapım tekniği ola-
rak döküm ve süsleme tekniği olarak kazıma, kabartma teknikleri kullanılmıştır.
Meden eserlerin, yapım ve süsleme teknikleriyle ilgili daha ayrıntı bilgi için Ülker
Erginsoy’un, İslam maden sanatının gelişmesi : (Başlangıcından Anadolu Selçuk-
lularının Sonuna Kadar) (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1978) adlı yayınını
inceleyebilirsiniz.
Erken Bizans Dönemi’nde altın, daha çok, bilezik, yüzük, kemer, madalyon, Mine: Metal üzerine
fırınlanarak kaplanan cam
kolye, küpe gibi süs eşyası yapmak için kullanılmıştır. Bu eşyaların üzerinde Hı- esaslı tabaka
ristiyan dinine ait konular tasvir edilmiştir. Eserler renkli taşlar ve mine ile süs-
lenmiştir. Gümüş malzeme daha çok imparatorların, hükümdarlık yıldönümü- Kontrol Damgası: Değerli
madenden yapılmış objelerin,
nü kutlamak için yapılan hediyelik eşyalarda ve liturjik eşyalarda kullanılmıştır. kalitelerini gösteren resmi
Özellikle litürjik eşyalarda kullanılan gümüş eserlerde kontrol damgaları vardır. bir işaretle damgalanmasıdır.
Damgalı gümüş eserler Bizans
Bu damgalar sayesinde eserlerin tarihlendirmeleri yapılabilmekte ve üretim yer- Devleti tarafından 400-615
leri öğrenilmektedir. Bronz ya da tunç ise, ucuz ve kolay satın alınabilen malzeme yılları arasında yapılmıştır.
Bir eser üzerinde beş yüksek
olması dolayısıyla hem sivil hem de dini alanda küçük eşya yapımında karşımıza dereceli memurun damgası
çıkmaktadır. Bir diğer malzemeyse özellikle 6. yüzyıl ya da 7. yüzyıl başına tarih- bulunmaktaydı
lenen ampullalarda kullanılan kurşun ve kalay alaşımıdır (Koch, 2007: 179-182). Ampulla: İçine kutsal yağın
Maden eser gruplarını aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz; (İsa’nın üzerinde öldüğü
• Mücevherler, çarmıha temas eden yağ)
konduğu kaplar
• Tabaklar,
• Kantar Ağırlıkları,
• Özel ya da kilise kullanımı için yapılmış haçlar (encolpion=haç kolye, elde
taşınabilen ya da sabit haç),
• Fildişi eserlerde de görülen ve aynı amaçla kullanılan Pyxid, Röliker, Sta
urotek ve Kitap kapakları,
• Aydınlatma Araçları (Kandil: Düz bir zeminde, bir zincir ile asılarak ya da
bir ayak üzerinde kullanılan bronz lambadır; Polykandilion: Değişik çap ve
formda (daire, kare, dikdörtgen, haç, balık, vb.) diskler olup, birden fazla
cam kandili taşıyan eserlerdir; Kandil Ayağı: Düz bir zeminde ya da bir ma-
sa üzerinde durması için kandilin üzerine oturtulduğu ayaklardır; Kandil
Zarfı: İçine cam yağ kabının yerleştirildiği, üçlü zincir askı kullanılan, ışığı
yansıtabilmesi için, ajur tekniğinde işlenmiş kaplardır),
• Ökaristi Ayininde kullanılan maden eserler (Paten ve Asteriskos: Paten, Ökaristi: Kelime anlamı
İsa’nın bedenini sembolize eden ekmeğin konduğu tepsidir. Asteriskos ise, şükran demektir. Hıristiyan
liturjisinin ana ayinidir. Temeli
paten ile birlikte kullanılan ve ekmeğin üzerine gelebilecek toz, böcek vb. İsa’nın havarileriyle yediği
önlemek için, üzerine örtü serilen, yarım daire şeklinde, iki şeridin mer- “Son Akşam Yemeği” olan
ökaristi, İsa’nın bedeni olan
kezde birbirine bağlanmasıyla oluşturulmuş malzemedir; Kalis: İsa’nın ka- ekmek ve kanı olan şarabın
nını sembolize eden şarabın konduğu kadehtir; Kaşık: Şarabın içinde ıs- kutsandığı ayindir. Törende
ekmek ve şarabın dağıtılması
latılan kutsal ekmek parçalarını ayine katılanlara vermek için kullanılan İsa’nın ölümünü ve tekrar
malzeme; İbrik ve Trulla: Ayine başlamadan önce rahibin ellerini yıkaması dirilişini sembol eder
için kullanılır; Buhurdan: İçinde tütsünün yakıldığı küresel, dilimli, silindi-
rik, altıgen ya da kare göveli kaplardır; Yelpaze: Kutsak ekmek ve şarabı toz
ve böceklerden korumak için kullanılan malzemedir; Kitap Kapağı: İncil
ve diğer dini kitapları koruyan kapaklardır; Haç: İsa’nın çarmıha gerilişini
sembolize eden malzeme)
Erken Bizans Dönemi maden kandilleri için Z. Demirel Gökalp’in “Bizans Dönemine
Ait Bronz Kandiller ve Bir Tipoloji Önerisi” Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Dergisi (Eskişehir, 2002, Cilt: 1, Sayı: 3, Sayfa: 173-199), polykandilionlar için “Er-
ken Bizans Dönemine Ait Dört Bronz Polykandilion” Anadolu Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Dergisi (Eskişehir, 2004, Cilt: 2, Sayı: 1-2, Sayfa: 45-58) adlı yayınlarına ve
Ökaristi’de kullanılan maden eserler ile ilgili olarak Meryem Acara’nın “Bizans Orto-
doks Kilisesi’nde Liturji ve Liturjik Eserler” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakülte-
si Dergisi (C.15, S.1, Anakara, 1998, s.183-201) adlı yayınına bakabilirsiniz.
Fildişi
Bizans fildişi eserleri Erken ve Orta Bizans Dönemi olmak üzere iki dönem altın-
da incelenmektedir. Geç Antik Çağ’dan 6. yüzyıla kadar Hindistan ve Afrika’da-
ki fillerin dişlerinden üretilen eserler, en parlak dönemini yaşamıştır. Özellikle
kuzey Afrika fillerinin aşırı avlanması 7. yüzyılın hemen öncesinde onların tü-
kenmesine neden olmuş ve 570 yılında Arabistan’ın Persler tarafından işgali de
başkent Konstantinopolis’e Hindistan ve Doğu Afrika’dan mallarının gelişimi en-
gellemiştir. Ancak 10. yüzyıldan sonra tekrar fildişi kullanımı devam etmiştir.
Konsül: En yüksek dereceli Erken Hıristiyanlık Dönemi’nde, toplumun ileri gelenleri için, sayısız fildişi
memur
eser yapılmıştır. 395-540 yılları arasına tarihlenen “konsül diptikonları”, fildişi
Diptikon: Birbirine menteşe eserler arasında önemli bir gruptur.
ile bağlı iki levhadan oluşan, Erken Bizans Dönemi’ne tarihlenen önemli fildişi örneklerden biri 546-556
Konsüller başa geçtiği zaman,
diğer meslektaşlarına yeni yılları arasında üretilen, Ravenna Başpiskoposu Maximianus’un kathedrasıdır.
görevine başladığını haber Kathedranın ahşap iskeletinin üzeri, havariler ve İsa’nın yaşamından sahnelerin
vermek için üretilen hediyedir.
Diptikonun dış yüzünde yer aldığı fildişi levhalarla kaplanmıştır.
genellikle konsüller tahta Diğer fildişi eserler ve tanımları aşağıda yer almaktadır.
tasvir edilir ve sirk gösterileri,
hayvan mücadeleleri ya da Pyxid: Mücevher, tütsü kutusu ya da kiliselerde saklama kabı olarak yapılmış
tiyatro oyunlarının açılışını yuvarlak, kare ya da dikdörtgen kutulardır. Üzerleri Yunan Roma mitolojisinden
yaparken görülmektedir
ya da Tevrat ve İncil’den konularla bezenmiş olabilir. Bu kutuların üzerinde dini
Röliker: Önemli dini kişilerin konular olanları Röliker işleviyle de kullanılmıştır.
kemiklerinin muhafaza Staurotek: İsa’nın gerildiği haçın parçalarının saklandığı kutulardır.
edildiği kutulardır
Kitap Kapakları: İmparatorların taç giyme töreninde içinde kutsal kitabın ko-
runduğu levhalardır.
Erken Bizans Dönemi fildişi eserlerinin çeşitleri, üretim merkezleri ve yapım tek-
niklerine ilişkin daha ayrıntılı bilgi için, Anthony Cutler’in, The Craft of Ivory: So-
urces, Techniques, and Uses in the Mediterranean World: A.D.200-1400 (Washing-
ton, D.C.: Dumbarton Oaks, 1985) adlı yayınını inceleyebilirsiniz.
Bizans fildişi eserleri en parlak dönemini ne zaman yaşamıştır?

4
Seramik
Seramiğin ham maddesini, doğadan elde edilen kil oluşturur. Kil su dolu havuz-
Seramik: Keramik. Arkeoloji
larda dinlendirilerek yabancı maddelerden arındırılır. Bu işlemlerden geçirilen ve
ve Sanat Tarihi’nde pişmiş
topraktan yapılan objelere
çamur haline getirilen kil, kap yapımında kullanılabilir. Kilin kap formunu alma-
verilen isim.
sında elde, kalıpta ve çarkta şekillendirme ola-
Şekil 1.13 rak üç yapım tekniği görülür. Şekil verilen kabın
Bizans Dönemi’nde üzerine seramik hamuru henüz ıslakken damga
kullanılan seramik ve rulet adı verilen aletlerle bastırılarak bezeme
fırını yapılır. Diğer bir bezeme tekniği de sivri uçlu
Kaynak: http:// bir alet yardımıyla yüzeye motiflerin kazınma-
www.pottery-magic. sıyla oluşturulan kazıma yöntemidir. Kabartma
com/.../roman_ tekniğindeki bezemedeyse kap, çarkta biçimlen-
potteryKiln.jpg
dirildikten sonra üzerine tekrar sulu halde kil
sürülür. Bu parçaların üzerine, hazırlanan kalıp
bastırıldığında, kap yüzeyine çıkıntılı motifler
bırakır. Bezeme işleminden sonra kabın güneş-
te kuruması beklenir. Daha sonra kabın ‘bisküvi’
adı verilen ilk fırınlaması yapılır (Şekil 1.13).
Bizans döneminde kullanılan fırınlar genellikle dairesel planlı ve iki katlıdır. Astar: Seramik hamurundan
Altta ateşin yandığı kısım yer alır. İkinci katı ayıran ızgara biçimindeki zemin daha fazla dinlendirilerek
arıtılmış kile verilen isimdir.
üzerindeki raflara hazırlanmış kaplar dizilir. Altta düzenli bir şekilde yanan ateşle
kaplar fırınlanır. Bu işlemden sonra kap üzerine astar sürülür. Astarlama işlemin-
den sonra kap daha düşük ısıda ikinci kez fırınlanır.
Seramik yapımındaki aşamalar nelerdir? Açıklayınız.

5
Seramiğin yapım ve süsleme teknikleriyle ilgili daha ayrıntılı bilgi için E. Cooper’ın,
Seramik ve Çömlekçilik (Çeviren: Ö. Bakırer, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1978) adlı
yayınını inceleyebilirsiniz.
Amphora: Şarap, zeytinyağı
Erken Bizans Dönemi’nde Geç Antik Çağ’dan beri kullanılan tabak, çanak, amp- veya katı gıdaları taşımak için
hora, pithos, ibrik, kadeh, kâse, pişirme kabı gibi seramik formları kullanılmaya kullanılan kap.
devam edilir. Bu dönemde ‘Kırmızı Astarlı Seramikler’ adı verilen seramikler Bi- Pithos: Seramikten yapılan
zans hâkimiyeti altındaki topraklarda yoğun olarak kullanılmıştır. Kırmızı Astarlı büyük küp.
Seramikler, 4. yüzyıldan 7. yüzyıl
Şekil 1.14
ortasına kadar üretilmiştir. Bu üre-
tim grubu adını üzerindeki parlak Rulet Bezemeli Kıbrıs
ve pürüzsüz kırmızı renkli astarın- Üretimi Kırmızı
Astarlı Seramik Tabak,
dan alır. Kırmızı astarlı seramikler, Olympos, 5-6. yüzyıl
üretim merkezlerine göre Afrika,
Mısır, Foça, Kıbrıs ve Sagalassos Kaynak: B.Yelda
Olcay Uçkan ve et. al.,
olmak üzere beş farklı grup altında Lykia’da Bir Korsan
ele alınmıştır. En sık kullanılan be- Kenti: Olympos, 2006,
zemeler hamurun bisküvi fırınla- s.133.
masından önce seramik üzerinde
yan yana çizgiler halinde görülen
rulet bezemedir (Şekil 1.14).
Diğer bir yaygın teknikse genellikle kabın iç yüzeyine uygulanan damgalarla
yapılan baskı bezemedir. Bu teknikte hazırlanan desen kalıpları hamur üzerine
bastırılarak bezeme oluşturulmuştur. Bu teknikte bitki motifleri, hayvan ve insan
figürleriyle Hıristiyanlığa ilişkin haç ve christogram gibi semboller bulunur.
Bizans Dönemi’nde ampulla, unguentarium ve kandil gibi seramik kaplar da
kullanılmıştır. Hac merkezlerinde üretilen ve hacıların kutsal saydıkları yağ, su
gibi nesneleri taşımaları için üretilmiş ampulla adı verilen küçük kaplar yapılmış-
tır. Boyna asılarak kullanılan çift kulplu ampulla’ların üzerine hac merkezine ya
da Hıristiyanlığa ilişkin tasvirler yapılmıştır. Unguentarium adı verilen silindirik
gövdeli, küçük şişeler yağ ve çeşitli kokuların saklanması amacıyla kullanılmıştır.
Erken Bizans Dönemi seramikleriyle ilgili daha ayrıntılı bilgi için John William Hayes’in,
Late Roman Pottery (Londra: British School at Rome, 1972) adlı yayınını inceleyebilirsiniz.
Cam
Saydam ve yarısaydam bir madde olarak cam, çekici renkleriyle çağlar boyunca
insanlar tarafından üretilip kullanılmıştır. Camın endüstriyel bir ürün olarak seri
üretime girmesiyle birlikte, insanların günlük yaşamının vazgeçilmez bir unsuru
haline geldiği izlenir. Bizans döneminde de cam gerek günlük yaşamda gerekse
Lüks Obje: Genellikle kamusal ve dinsel mekânlarda kullanılmıştır. Günümüze ulaşan yazılı kaynaklar
imparatorluk sarayı için
değerli malzemeler ve arkeolojik bulgular Bizans döneminde camın, aydınlatmaya yönelik kandille-
kullanılarak üretilen ve rin üretimiyle günlük tüketim ve saklama kaplarında kullanıldığını ortaya koyar.
süslenen kullanım eşyalarıdır. Bunların yanı sıra Bizans döneminde lüks obje olarak tanımladığımız ve özellikle
Bizans İmparatorluğunun
zevkini yansıtan, işlevsel imparatorluk sarayı için üretilen cam eserler izlenebilir. İleriki ünitelerde bu tür
olmaktan çok gösterişli örneklere ayrıca değinilecektir.
olmaları amaçlanan objelerdir
Erken Bizans dönemi cam üretim atölyeleri, köken olarak, Roma dönemi cam
sanatı geleneğine bağlıdır. Roma döneminde ortaya çıkan üretim ve pazarlama
organizasyonunun Bizans’sın erken döneminde de devam ettiği görülmektedir.
Cam üretim atölyeleri, üretimin yanı sıra satış amacıyla da kullanılmıştır. Bu dö-
nemde cam üretiminin, kimi zaman, sabit atölyeler yerine gezici ustalar tarafın-
dan da üretildiği düşünülmektedir. Hammadde olarak camın ve yapım gereçleri-
nin kolaylıkla taşınarak gidilen yerlerde talebe göre cam ürettikleri bazı arkeolojik
bulgularla kanıtlanmaktadır. Özellikle hamam yapılarının ısıtma fırınlarından ya-
rarlanarak cam üretildiği tezi, Batı Anadolu’nun önemli kentlerinden Aphrodisi-
as’ta, Hadrian Hamamı buluntularıyla desteklenmektedir. Hamamın ısıtma fırını
civarında bulunan üretim artığı cam parçaları ve cüruflar bu açıdan önemlidir.
Böylece, herhangi bir ısı kaynağı kullanılarak cam üretimi yapılabileceğini dü-
şünebiliriz. Kırılgan bir malzeme olması nedeniyle bitmiş cam eşyaları belirli bir
merkezden alarak taşımaktansa gezici ustaların yerinde ihtiyaca yönelik üretim
yapması daha akılcıdır.
Pota: Cam hamurunun eriyik Potada eriyik haldeyken eklenen bazı madenler [Örn. Altın (pembe, kırmı-
olarak saklandığı madeni kap
zı), Gümüş (sarı), Bakır (yeşil, mavi, turkuvaz), Demir (yeşil, mavi, sarı), Kobalt
(koyu mavi, açık mavi), Magnezyum (mor, eflatun), Çinko (beyaz, opal)] cam ha-
murunun farklı renk almasını sağlar. Bu madenler oranlarına göre farklı tonlarda
renk oluştururlar.
Altın Sandviç: Renksiz iki Roma İmparatorluğunun hem yönetsel hem de sanatsal anlamda mirasçısı
cam arasına altın yaldızla ya- olan Erken Bizans Dönemi, cam sanatı alanında kapsamlı bir endüstriye sahiptir.
pılan süsleme tekniğidir
Bu dönemde yönetimin cam sanatını himaye ettiği görülür. İmparator I. Konstan-
tinos, M.S.337’deki halk vergilerinden cam yapımcılarını (vitriari) ve cam deko-
ratörlerini (diatretarii) muaf tutmuştur. Ardından yönetime gelen II. Theodosios
ise cam sanatçılarından vergi almamıştır. Bu yönetsel uygulamalar Erken Bizans
Dönemi’nde Başkent Konstantinopolis’in (İstanbul) cam üretiminde önemli rol
oynadığını gösterir. Bu dönemin imparatorlarının cam sanatına duydukları ilgiyi
kanıtlayan bir diğer olgu da, M.S.551-565 yıllarında Rahip Menas’ın cam yapı-
mında yetkin İbrani ustaları Konstantinopolis (İstanbul)’e davet etmesi ve olası-
lıkla gelişmiş teknikleri burada uygulamalarını sağlamasıdır.
Erken dönemin karakteristik örnekleri ara-
Şekil 1.15
sında, altın sandviç tekniğiyle bezeli cam eserler
Altın Sandviç sayılabilir (Şekil 1.15). İki cam arasına altın yaldız
tekniğinde “İyi boyama tekniğiyle dekorasyon yapılmış kâse dip-
Çoban İsa” tasvirli
kâse dibi M.S. 4 leri ile madalyonlar bu grup içinde yer alır. Bu tür
yüzyıl, örneklerin bezeme kompozisyonları Geç Roma
Erken Hıristiyanlık çağı ikonografisine sahiptir.
Kaynak: H. Tait,
Five Thousand Bu dönemde, Roma kültürü ve devlet yapısı-
Years of Glass, 1991. nı tek tanrılı dinle birleştirirken, Hıristiyanlığa
ilişkin unsurlarla çok tanrılı inanç geleneğine
bağlı sanat üslubu ilginç bir sentezle karşımıza
çıkar. Altın sandviç bezeli cam eserlerdeki Hı-
ristiyanlığa ait konular, antik çağ mitolojisinin kompozisyonlarıyla birleşerek tas- Kalıba Üfleme Tekniği:
Üfleme borusunun ucuna
vir edilmiştir. alınan cam hamurunun
Erken Bizans dönemi cam sanatı söz konusu olduğunda değinilmesi gereken önceden hazırlanmış kalıba
diğer bir eser grubu da M.S. 578-636 yılları arasına tarihlenen “hacı kapları”dır. üflenerek şekillendirilmesidir
(Şekil 1.16) Suriye ve Filistin kökenli bu eserler, kalıba üfleme tekniği ile üretil-
miş çokgen gövdeli şişelerdir. İçlerinden bazıları kulplu olan bu şişelerin üzeri
İbrani ve Hıristiyan sembollerle bezelidir. Şekil 1.16
Şişelerin gövdesi üzerinde izlenen kabartma
motifler eserlerin yapımı sırasında kullanılan ka- Hacı Şişeleri,
M.S.578-636
lıp içine oyulmuş, yapım sırasında da camın yü-
zeyine geçmiştir. Bu şişeleri kutsal yerleri ziyaret Kaynak: H. Tait,
eden hacıların yanlarında taşıdıkları bilinmekte- Five Thousand Years
of Glass, 1991.
dir. Hıristiyan hacılar bu şişelerin içinde kutsal
kabul edilen yağları taşıyor ve bu yağların hem
koruyucu hem de tedavi edici gücüne inanıyor-
lardı.
Erken Bizans dönemi cam sanatını Anado-
lu’daki bazı yerleşimlerde saptamak mümkündür.
Bunların arasında Sardis hem erken, hem de da-
ha sonraki bölümde değinileceği gibi Orta Bizans
Dönemi camcılığı için önemli bir merkezdir. Bi-
zans’ın erken döneminde cam üretimi açısından
bilinen bir diğer yerleşimse Anamur’dur.
M.S.7.yüzyıl, Arapların etkin bir güç olarak Bizans imparatorluğu üzerinde
baskı kurduğu bir süreci içerir. Bu dönemde özellikle imparatorluk için cam üreti-
mi açısından önemli olan Mısır, Suriye ve Filistin topraklarını Araplara teslim et-
mesi, Bizans cam sanatını olumsuz yönde etkilemiştir. Gerek politik gerekse eko-
nomik gücü elinde bulunduran Arapların, bu bölgeleri almasıyla cam üretiminin
duraksadığı söylenemez. Çünkü; Emevilerin sahip oldukları güçle gösterişli yö-
netim merkezleri oluşturdukları ve sanatsal üretime önem verdikleri günümüze
gelen eserlerle belgelenmektedir. Dolayısıyla böyle bir ortamda cam sanatına ara
verildiği düşünülemez. Bununla birlikte Bizans’ın cam üretiminde önemli mer-
kezleri kaybetmeleriyle bu bölgedeki üretimi de İslami zevke uygun bir üsluba
dönüştürmüştür. Arap akınlarıyla sarsılan Bizans imparatorluğunun bozuk eko-
nomisini toparlamak için aldığı ilk tedbir sanatsal üretimin kısıtlanmasıdır. Aynı
dönemde Abbasilerin başkenti Rakka’da cam sanatına eklenen teknikler ve biçim-
lerle yeni bir gelenek yaratıldığı izlenir.
Arap akınlarının hemen ardından, İkonaklast dönemle birlikte yaşanan sıkın-
tılı süreç, M.S.7-10.yüzyıllar arasında cam sanatını izlememizi zorlaştırır. Gerek
yönetsel gerekse ekonomik anlamda yaşanan kriz, kırılgan yapısı nedeniyle üreti-
mi öncelikle sınırlanan cam endüstrisini olumsuz etkilemiştir.
Tekstil
Bizans Dönemi tekstil üretiminde pamuk, keten, ipek gibi hammaddeler kullanıl- Kopt: Erken Bizans
mıştır. Ancak tekstilin doğa şartlarına karşı dayanıksız olması, çok az sayıda örne- Dönemi’nde Mısır’da yaşayan
Hıristiyan halka verilen isim.
ğin günümüze gelebilmesine neden olmuştur. Mezar mekânları gibi sadece nemin (Bigti)
çok az bulunduğu ortamlarda, Mısır gibi çok kuru iklime sahip ülkelerde tekstil
parçaları ele geçmiştir. Mısır’da ele geçen örnekler Kopt Kumaşları olarak anılır.
Tekstilin günlük yaşamda ev içinde kullanımının yanı sıra saraylarda, kiliselerde
ve zengin konutlarda perde, örtü ve duvar halısı olarak da kullanıldığı bilinmekte-

dir. Bizans İmparatorluğu’nda ipek üretimi ipek böceğinin 552 yılında İmparator
I. Iustinianus döneminde Uzakdoğu’dan getirilmesiyle başlamıştır. İpeğin ticareti
çok önemli ve sınırlıdır. Bu yüzden Bizans sarayına bağlı imparatorluk atölyeleri
tarafından üretimi denetim altında tutulmuştur. Saray atölyeleri dışında halkın
günlük ihtiyacını karşılamaya yönelik atölyeler de mevcuttur. Bununla birlikte ev-
lerde de ailenin ihtiyacını karşılamak için kurulan dokuma tezgahlarının varlığı
bilinmektedir. Dokuma tezgâhları iplerin gerildiği kasnağın duruşuna göre yatay
dokuma tezgâhı ve dikey dokuma tezgâhı olarak iki gruba ayrılabilir.
Şekil 1.17
Ravenna San Vitale
Kilisesi, İmparator I.
Iustinianus ve saray
maiyeti
Tunik: Dize kadar uzanan tek Kaynak: A.
parça, geniş giysi Paolucci, Ravenna.
Khiton: Dikdörtgen bir An Art Guide,
kumaşın karşılıklı kenarlarının Ravenna, 1971.
birbirine dikilmesiyle yapılan
çok bol giysi. Genellikle bir
kemerle sıkılır ve göğüs
altında sarkan kıvrımlı bir kat
oluşturur.
Khimation: Kalın ve uzun

pelerin.
Bizans Dönemi’nde giysiler kesimlerine ve süslemesine göre çeşitli tiplere ay-
Khlamys: Büyük bir rılır. En çok kullanılan günlük kıyafet tunik’tir. Diğer giysi tipleri; khiton, khi-
dikdörtgen kumaşın
omuzda fibula yardımıyla mation, khlamys, dalmatika, paludemantum olarak sayılabilir. Tunik, khiton
tutturulmasıyla oluşan ve tüm gibi giysiler daha sade ve süslemeleri ince şeritler biçimindedir. Kumaşlar süsle-
vucudu örten pelerin. meleriyle birlikte dokunduğu gibi motiflerin ayrıca dokunarak giysiye sonradan
Dalmatika: Eteklere doğru dikildiği örnekler de mevcuttur. Kumaşlarda kullanılan renklerin sayısına göre
iyice bollaşan, uzun ve geniş kumaşlar iki renkli veya çok renkli olarak ikiye ayrılır. Geç Antik Çağ’dan itibaren
kollu giysi.
çok süslemeli, gösterişli kumaşlar da üretilmiştir (Şekil 1.17). Ancak Bizanslı din
Paludemantum: Düz uzun adamlarının özellikle dini konular içeren elbiselerin giyilmesini sakıncalı buldu-
ve mor askeri pelerindir.
Genellikle zırhın üzerine giyilir ğu da bilinmektedir. Duvar halılarında mitoloji, Tevrat ve İncil konulu sahneler
ve sağ omuzda bir fibula ile kullanılmıştır. Erken Bizans tekstillerinde figürler Helenistik üslupta, gerçek hal-
tutturulur.
lerine yakın biçimde işlenir.
Bizans döneminde en sık kullanılan giysi tipleri nelerdir?

6
Bizans tekstiliyle ilgili daha ayrıntılı bilgi için Eunice Dauterman Maguire’ın, Wea-
vings from Roman, Byzantine and Islamic Egypt (Urbana: University of Illinois
Press, 1999) adlı yayınına bakabilirsiniz.
Sikke Sikke: Sikke, ticarette ve

günlük alış verişlerde ödeme
Bizans sikkelerinin başlangıcı için, nümismatik alanında 491 yılında imparator aracı olarak kullanılan, ağırlığı
olan Anastasius tarafından gerçekleştirilen sikke reformu temel alınmaktadır. Do- ve içindeki değerli maden
miktarı ayarlanmış, üzerinde
layısıyla Bizans sikkeleri, I. Anastasius’dan (491-518) Konstantinopolis’in 1453’te- kendisini basıp piyasaya
ki fethi sırasında tahta olan XI. Konstantinos’a (1448-1453) kadar olan dönemi çıkaran ve istendiğinde, tekrar
geri almayı garanti eden
kapsamaktadır. Ayrıca 1204’teki Latin istilasından sonra kurulan Nikaia (İznik), devletin arma veya işaretini
Epiros, Thessalonika İmparatorlukları ile Trabzon imparatorluğu sikkeleri de Bi- taşıyan, küçük ve ana maddesi
zans sikkeleri kapsamında ele alınmaktadır. metal olan bir ödeme aracıdır
Bizans sikkeleri esas olarak üç metalden basılmıştır: altın, gümüş ve bakır. An- Nümismatik: Sikke bilimi.
cak 11. yüzyıldan itibaren ekonomik kriz dolayısıyla ayarı düşük altın “elektron” Antik Nümismatik ve İslami
Nümismatik gibi bölümleri
ve ayarı düşük gümüş “billon” sikkeler de yoğun olarak basılmıştır (Tekin, 1999: vardır.
37).
Bizans altın sikke birimi yaklaşık 4.40 Şekil 1.18
gr. ağırlığındaki “solidus”tur. (Şekil 1.18)
Ön yüzlerinde 1/3 ya da tam frontal impa- Tremissis, I.
Iustinianus, Ön Yüz
rator büstü yer alır. İmparatorlar genellikle (Yalvaç Arkeoloji
askeri giysilidir. Arka yüzde Viktoria ya da Müzesi, Env. No.
bir haç tutan baş melek, Konstantinopo- 701)
lis’in oturan figürü ya da basamak üzerinde
bir haç tasviri yer alır. Solidus’un yarısı olan
“semissis” 2.25 gr., üçte biri olan “tremissis”
ise 1.52 gr. ağırlığındadır. Her iki birimin
de ön yüzlerinde imparator büstü, daha çok
profilden ve arka yüzlerinde Viktoria tasvir
edilmiştir. Ancak 9. yüzyılın ikinci yarısın-
dan sonra bu iki birimin basılmasına son
verilmiştir. II. Iustinianus ile birlikte altın
sikkelerde İsa büstü görülmeye başlamıştır Viktoria: Yunan mitolojisinde
kanatlı zafer tanrıçası
(Grierson, 1999: 6-8). olarak bilinen Victoria
Bizans gümüş sikkeleri, altın ve bakır sikkelere göre daha az basılmıştır. İm- Roma imparatorluğu’nda
imparatorun zaferinin
parator Heraclius 615 yılında gümüş sikkeyi yeniden canlandırmıştır. Özellikle simgesidir. Elinde çelenk ve
Pers savaşları sırasında çok sayıda kiliseye ait gümüşleri devlet hazinesine çekip defne dalı tutan kanatlı kadın
olarak tanımlanır
gümüş sikke bastırmıştır. Bu yeni gümüş sikkeler “hexagram” olarak bilinir. He-
xagram Roma imparatorluğu süresince basılan sikkelerden daha büyük ve 6.84 gr. Konstantinoplis: İstanbul
kentinin kişileştirilmiş şekli.
ağırlığındadır (Grierson, 1999: 13). Hexagram 8. yüzyılın başlarında tedavülden Miğferli, bir elinde mızrak,
kaldırılmıştır. diğerinde globus (küre) ya da
Anastasius’un 498 yılında gerçekleştirmiş olduğu para reformu esas olarak ba- nike (zafer) figürü tutan otu-
ran kadın şeklinde tasvir
kır sikkelerde kendini göstermiştir. Yaklaşık 350 yıl süren bu değişiklikte, önce-
ki ufak bakır sikke “nummus”un yerine tedavüle çıkarılan sikkelerde en büyük Follis: 40 nummi değerinde
bakır sikke
birimin adı “follis” idi. 40 nummi değerindeki bu bakır sikkenin ön yüzünde
imparator büstü ve arka yüzünde, değerini gösteren büyük bir “M” harfi vardı. Nummi: Follisin 1/40’ına eşit
bakır sikke değer birimi
Daha küçük birimler de yine sikkenin arka yüzüne yerleştirilen harflerle göste-
riliyordu. Dolayısıyla yarım follis (K) follis’in yarısı, decanummium (I) follis’in Darphane: Sikkelerin
basıldığı kurumun ya da
çeyreği, pentanummium da (€) follis’in sekizde biri değerindeydi. Değer işaretleri yerin adı
her zaman sikkenin arka yüzünde yer alıyordu. Follislerin arka yüzünde değer,
darphane ve şube (ofis) belirtilirken I. Iustinianus ve ondan sonra bu yüzde, sik-
kenin basıldığı tarih de yer almaya başlamıştır. (Şekil 1.19)
Şekil 1.19 Şekil 1.20

Follis, Arka Hexagram,
Yüz (Yalvaç II.Constans,
Arkeoloji Ön Yüz (Yalvaç
Müzesi, Env. No. Arkeoloji
956) Müzesi)
Paludemantum: Düz uzun 6. yüzyıl Bizans sikkelerinin ön yüzünde doğal olarak imparatorun cepheden,
ve mor askeri pelerindir. profilden büstü ya da ayakta figürü yer alırdı. İmparatorlar askeri (paludeman-
Genellikle zırhın üzerine giyilir
ve sağ omuzda bir fibula ile tumlu), zırhlı, sivil (Khlamys) ya da Konsül kostümlü (loros) giyimlidir. İmpa-
tutturulur) ve rator ortağı ile betimlenmek istendiğinde genellikle oturur durumda tasvir edil-
Khlamys: sağ omuzda fibula miştir. 7. yüzyılda ise büyük kullanım gören betimleme ayakta figür tipleridir. İki
ile tutturulan ve sağ omuzu ortak imparator sikke üzerinde betimlendiğinde, yaşça büyük olanı sakallı olma-
açık bırakan uzun pelerindir
sıyla ayırt edilir (Şekil 1.20). Genç olan sakalsızdır. Bu iki ortak imparatordan yaşça
Loros: Loros deriden yapılan, büyük olanı geleneğe göre sikkeye bakanın solunda ve küçük olanı sağda yer alır.
ağır, uzun ve dar dikdörtgen,
yaklaşık 5 m. uzunluğunda bir Sikke üzerinde üç figürün yer aldığı örneklerde, en büyük olanı, yani asıl impara-
atkıdır. Hem imparator hem tor ortada yer alır. İkinci önemli figür ortadakinin sağ tarafında, üçüncüsü de sol
de imparatoriçe tarafından tarafında yer alır.
giyilen loros’un gelişimi Roma
imparatorluğu döneminde Anastasius döneminin sonunda imparatorluk topraklarında dört darphane
konsüllerin giydiği “toga” ya mevcuttu: Konstantinopolis, Thessalonika (Selanik), Nikomedia (İzmit) ve Anti-
da “trabea”ya dayanmaktadır
okheia (Antakya). I. Iustinianus döneminde bu darphanelere Kyzikos (Erdek, Ban-
dırma arasında), Aleksandreia ve Kherson (Kırım) eklenmiştir. I. Iustinianus’un
İtalya, Balkanlar, Kuzey Afrika ve İspanya fethi sonucunda Kartaca, Roma, Ra-
venna ve Karthagena darphaneleri de imparatorluk için faaliyete geçmiştir. Bütün
bu darphanelerde bakır sikke basılmaktaydı. Altın; Konstantinopolis, Ravenna ve
Kartaca’da, gümüş; Ravenna ve Kartaca’da basılıyordu. 7. yüzyılda toprak kaybı ne-
deniyle darphane sayısı azalmıştır. Önce Antiokheia ardından Nikomedia, Kyzi-
kos ve Thessalonika faaliyetlerine son vermek zorunda kalmıştır. 620 dolaylarında
Karthagena’nın Vizigotların, 646’da da Aleksandreia’nın Arapların eline geçmesiyle
birlikte 7. yüzyılda imparatorluk topraklarında faaliyet gösteren yalnızca beş darp-
hane bulunuyordu: Konstantinopolis, Kartaca, Syrakusai, Roma ve Ravenna. Kar-
taca darphanesi yüzyılın sonundaki Arap akınlarından dolayı kapanmıştır. 878’de
Araplar Syrakusai alınca bu darphane de kapanmıştır (Tekin, 1999: 40).
Bizans altın sikke birimi olan solidusların ön ve arka yüzlerinde hangi tipler görülür?
7
Özet
Erken Bizans Sanatının zamansal ve mekânsal sı- Erken Bizans Dönemi Resim Sanatı örneklerini
1 nırlarını tanımlamak. 3 açıklamak.
Erken Bizans döneminin, yaklaşık 7. yüzyılın or- Roma’nın kültürel mirası üzerine yapılanan Bi-
tasına değin, bir başka değişle İslam’ın yükselişi zans’ın Hıristiyanlık inancıyla buluşturduğu
ve Arapların Akdeniz’in doğu ve güney kıyıla- tasvir geleneği, kiliselerdeki mekân olgusuyla
rında belirgin varlık gösterdiği çağa dek uzandı- bütünleşmiş ve vazgeçilmez bir unsur halini al-
ğı kabul edilmektedir. M.S. 200-600 yılları arası mıştır. Ancak Bizans dönemi resim örneklerinin
da genellikle “Geç Antik Çağ” ya da “Erken Hı- büyük çoğunluğu günümüze kadar ulaşmamış-
ristiyanlık Dönemi” olarak bilinir. Bizans uygar- tır. Bunun en önemli nedeni 726-843 yılları ara-
lığı Akdeniz’in doğu bölgesinde, başta Anadolu sında yaşanan ikonakırıcı (ikonaklasmus/İko-
olmak üzere, Trakya ve Balkanlar, Makedonya, naklazm) dönemdir. Bizans resim sanatının en
Sırbistan ve Yunanistan’da, İslamiyetlin doğuşu- iyi örneklerini mozaik, fresko, ikona ve elyazma-
na kadar Mısır, Suriye, Filistin’de hâkim olmuş- larında görmek mümkündür. Geç Roma döne-
tur. Hıristiyanlığın kabulü, Grekçenin resmi dil mi sanat üslubunu yansıtan bu dönem örnekleri
olarak kabul edilmesi, yaşamın gittikçe dini bir özellikle dinsel içerikli resimlerdir. Erken dönem
görünüm alması yani Roma teşkilatı, Helenistik Hıristiyan resim sanatının dinsel sembolizmini
Yunan kültürü ve Hıristiyan dinin şekillendirdi- en belirgin biçimde yansıtan bu örnekler, estetik
ği bir temele sahip olmak, ekonomik ve sosyal kaygılardan çok, yeni bir inancın dünya görüşü-
gelişmelerin hepsi, çok geçmeden yeni bir devlet nü ifade etmeye yönelik olarak tasvir edilmiştir.
sistemi meydana getirmiştir.
Erken Bizans Dönemi El Sanatı örneklerini ta-
Anadolu ve Anadolu dışında bulunan Erken Bi- 4 nımlamak.
2 zans Dönemi Mimarisi örneklerini ifade etmek. Bizans el sanatı eserleri farklı malzemelerden
Hıristiyanlar dini törenlerini yapabilecekleri, vaf- yapılmış (maden, fildişi, cam, seramik, tekstil,
tiz olabilecekleri, dini dersler almak ve ölülerini sikke) bir grubu temsil etmektedir. Bu malzeme-
gömmek için kapalı mekânlara ihtiyaç duymuş- lerden üretilmiş eserlerin bazıları litürjik nesne-
lardır. Arkeolojik açıdan İ.S. 200 yılı öncesine ler, giysiler, hediyeler, günlük kullanım eşyaları
tarihlenebilecek bir dini yapı henüz tespit edil- olarak karşımıza çıkmaktadır. Kimi oldukça sa-
memiştir. Suriye’nin doğusunda, Fırat nehrinin de kimi sanatsal açıdan değerli bu eserlerde kul-
kıyısındaki küçük bir kent olan Dura Europos’ta lanılan malzeme ve süsleme teknikleri dönemin
(Salihiye) bulunan kilise, 3. yüzyılın ortalarında işçiliğini yansıtmaktadır.
Hıristiyan topluluğunun kolaylıkla buluştuğu ve
gereksinimlerini karşıladığı yapıdır. Avrupa’da
bu dönem için bilinen en erken örneklerse ka-
takomplardır. Günümüze gelmeyen, ancak az
sayıda yazılı kaynaktan edinilen bilgilere göre,
3. yüzyıl sonuyla 4. yüzyıl arasında Hıristiyan
nüfusu sayısının hızla artması nedeniyle daha
büyük kiliseler yapıldığı bilinmektedir. Anado-
lu’da, kutsal topraklarda ve Batı’da 5. ve 6. yüzyıl-
larda özellikle çok sayıda, ibadete yönelik, yapı
inşa edilmiştir. Farklı plan tipi sergileyen bu dini
yapılar dışında hem Anadolu’da, hem Anadolu
dışında sivil ve savunma yapıları bulunmaktadır.
Kendimizi Sınayalım
1. 3. yüzyılın ortalarında Hıristiyan topluluğunun ko- 6. Genellikle zırhın üzerine giyilen ve sağ omuzda bir
laylıkla buluştuğu ve litürjik gereksinimlerini karşıla- fibula ile tutturulan uzun, mor Bizans giysisinin adı
dığı yapı aşağıdakilerden hangisidir? nedir?
a. Dura Europos Kilisesi a. Paludemantum
b. Bazilika b. Tunik
c. Hipoje c. Dalmatika
d. Apsis d. Khiton
e. Şapel e. Solidus
2. Aşağıdakilerden hangisi Bazilikanın bölümlerin- 7. Sınırları çok geniş olan Roma İmparatorluğu’nda
den biri değildir? yönetimi kolaylaştırmak için Doğu ve Batı’daki toprak-
a. Naos ların yönetiminin bölünerek birer Augustus ve Sezar
b. Galeri tarafından yönetildiği sisteme ne ad verilir?
c. Bema a. Monarşi
d. Pastoforium b. Cumhuriyet
e. Martyrium c. Tetrarşi
d. Konsil
3. Aşağıdakilerden hangisi, birbirine menteşe ile bağ- e. Bizans
lı iki levhadan oluşan, Konsüller başa geçtiği zaman,
diğer meslektaşlarına yeni görevine başladığını haber 8. Antik seramik formları arasında önemli bir yeri
vermek için üretilen hediyedir? olan dikey kulplara sahip içki kabına ne ad verilir?
a. Pyxid a. Christogram
b. Ampulla b. Katakomp
c. Diptikon c. Mozaik
d. Röliker d. Mine
e. Prothesis e. Kantharos
4. Bizans sikkelerinin arka yüzlerinde yer alan “M”, 9. Erken Bizans dönemi resim örneklerinin büyük ço-
“K”, “I” gibi harfler neyi simgelemektedir? ğunluğunun günümüze ulaşmamasının nedeni aşağı-
a. Fiyatını dakilerden hangisidir?
b. Kalitesini a. İkonaklazm
c. Ofis işaretini b. Depremler
d. Değerini c. Savaşlar
e. Darphanesini d. Katakomp
e. Tessera
5. Aşağıdakilerden hangisi Erken Bizans dönemi se-
ramiklerinde kullanılan süsleme tekniklerinden biri 10. Cam hamurunun eriyik olarak saklandığı madeni
değildir? kaba ne ad verilir?
a. Kazıma a. Obje
b. Rulet b. Pota
c. Terra Sigillata c. Kase
d. Kabartma d. Pyxid
e. Baskı e. Kalıp
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. a Yanıtınız yanlış ise, “Dini Mimari” konusunu Sıra Sizde 1
yeniden gözden geçiriniz. Bizans adı Doğu Roma İmparatorluğu’nun Antik Çağ-
2. e Yanıtınız yanlış ise, “Bazilikanın Bölümleri” dan din, sosyal yaşam, devlet yapısı ve ekonomik ko-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. şullar bakımından farklı olduğunu düşünen araştırma-
3. c Yanıtınız yanlış ise, “Fildişi” konusunu yeniden cı Hieronymus Wolff ’un 16. yüzyılda verdiği isimdir.
gözden geçiriniz. Doğu Roma’nın Konstantinopolis adıyla başkenti olan
4. d Yanıtınız yanlış ise, “Sikke” konusunu yeniden Byzantion şehrinin kurucusu Byzas’a ithafen bu ismi
gözden geçiriniz. tercih etmiştir.
5. c Yanıtınız yanlış ise, “Seramik” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
6. a Yanıtınız yanlış ise, “Tekstil” konusunu yeni- Kiliseler (Tek Nefli Kiliseler, Bazilikalar, Merkezi Planlı
den gözden geçiriniz. Yapılar, Serbest Haç Planlı Yapılar), Vaftizhane, Mart-
7. c Yanıtınız yanlış ise, “Tarihçe” konusunu yeni- yrium, Manastırlar Bizans dini mimari yapı türleri ara-
den gözden geçiriniz. sında yer almaktadır.
8. e Yanıtınız yanlış ise, “Resim” konusunu yeniden
gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
9. a Yanıtınız yanlış ise, “Resim” konusunu yeniden Bizans resim sanatı örnekleri, el yazmalarında, ikona-
gözden geçiriniz. larda, dini ve sivil yapılarda yer alan mozaik ve fresko-
10. b Yanıtınız yanlış ise, “Cam” konusunu yeniden larda görülmektedir.
gözden geçiriniz.
Sıra Sizde 4
Geç Antik Çağ’dan 6. yüzyıla kadar Hindistan ya da Af-
rika’daki fillerden elde edilen fildişinden üretilen mal-
zemeler en parlak dönemini yaşamıştır. Özellikle ku-
zey Afrika fillerinin aşırı avlanması 7. yüzyılın hemen
öncesinde onların tükenmesine neden olmuş ve 570
yılında Arabistan’ın Persler tarafından işgali de başkent
Konstantinopolis’e Hindistan ve Doğu Afrika’dan mal-
larının gelmesini engellemiştir.
Sıra Sizde 5
Sırasıyla kilin dinlendirilmesi, çamura şekil verilmesi, be-
zeme, bisküvi fırınlama, astarlama ve ikinci fırınlamadır.
Sıra Sizde 6
Bizans döneminde tunik, khiton, khlamys, khimation,
paludemantum ve dalmatika gibi giysiler kullanılmıştır.
Sıra Sizde 7
Bizans altın sikke birimi olan solidusların ön yüzlerin-
de 1/3 ya da tam frontal imparator büstü yer alır. İmpa-
ratorlar genellikle askeri giysilidir. Arka yüzde Viktoria
ya da bir haç tutan baş melek, Konstantinopolis’in otu-
ran figürü ya da basamak üzerinde bir haç tasviri yer
alır.
Yararlanılan Kaynaklar
Buckton, D. (1994). Byzantium. Treasures of Byzan- Newman, H. (1987). An Illustrated Dictionary of
tine Art and Culture, London: British Museum Glass, London.
Press. Olcay, B.Y. (1998). “Bizans Döneminin Cam Sanatı
Canav, Ü. (1985). Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları Tarihi İçindeki Yeri”, Anadolu Sanat, Eskişehir:
A.Ş. Cam Eserler Koleksiyonu, İstanbul. Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fak. Yay., S.8,
Cooper, E. (1978). Seramik ve Çömlekçilik (Çev. Ö. s.145-166.
Bakırer), İstanbul: Remzi Kitabevi. Olcay, B.Y. ve Acara, M. (1998). “Bizans Döneminde
Doğan, S. (2008). “Alanya ve Çevresinde Erken Hıris- Kullanılan Aydınlatma Elemanları ve Demre Aziz
tiyan-Bizans Evleri ve Kırsal Yaşam”, Anadolu ve Nikolaos Kilisesinde Bulunan Kandiller”, ADAL-
Çevresinde Ortaçağ, 2, s.1-20. YA, Antalya: Suna&İnan Kıraç Akdeniz Medeni-
Ebersolt, J. (1999). Bizans İstanbul’u ve Doğu Seyyah- yetleri Araştırma Enstitüsü Yay., S.II, s.249-266.
ları (Çev. İ. Arda), İstanbul: Pera Turizm. Olcay Uçkan, B.Y. vd. (2007). “Lüks Üretimde ve Gün-
Eyice, S. (1982). “Türkiye’de Bizans Sanatı”, Anadolu lük Kullanımda Cam”, Kalanlar, 12. ve 13. Yüzyıl-
Uygarlıkları Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedi- larda Türkiye’de Bizans, İstanbul: Vehbi Koç Vakfı
si, C. 3. s. 568-618. Yay., s.42-47.
Grant, Michael. (2000) Roma’dan Bizans’a (Çev.Z. Olcay Uçkan, B.Y. (2008). “Cam Tarihine Genel Bir Ba-
Zühre İlkgelen), İstanbul: Homer Kitabevi. kış”, Anadolu Sanat, Eskişehir: Anadolu Üniversi-
Gregory, Timothy E. (2008) Bizans Tarihi (Çev.Esra tesi Güzel Sanatlar Fak. Yay., S.19, s.97-110.
Ermert), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Orcasberro, S. (1998). “Mozaiğin Kısa Bir Tarihi”, Sa-
Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage, Washington, nat Dünyamız, S.69-70, 149-154.
D.C.: Dumbarton Oaks Reseacrch Library and Col- Ostrogorsky, Georg. (1981) Bizans Devleti Tarihi
lection. (Çev.Fikret Işıltan), Ankara: Türk Tarih Kurumu
Haldon, J. (2007). Bizans Tarihi Atlası, İstanbul: Kitap Basımevi.
Yayınevi. Ötüken, Y.(1997). “Bizans:Anıtsal Resim ve Minyatür”,
Hayes, John William. (1972). Late Roman Pottery, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, İstanbul, 257-260.
Londra: British School at Rome. Özgümüş, Ü. (2000). Anadolu Camcılığı, İstanbul:
Hasol, D. (1998). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Pera Yayıncılık.
İstanbul: Yem Yayın. Paolucci, A.(1971). Ravenna. An Art Guide, Ravenna:
Jobst, W. (1997). İstanbul. Büyük Saray Mozayiği, İs- Edizioni Salera.
tanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Sözen, M ve Tanyeli, U. (1999). Sanat Kavram ve Te-
Kazhdan, Alexander (Ed.) (1991) Oxford Dictionary rimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
of Byzantium, New York: Oxford University Press. Tait, H. (1991). Five Thousand Years of Glass, Lon-
Klein, D. ve LLOYD, W. (1989). The History of Glass, don: British Museum Press.
New York. Talbot, A. (1999). “Bizans Manastır Sistemine Giriş”,
Koch, G. (2007). Erken Hıristiyan Sanatı, İstanbul: Cogito, S. 17, s.161-176.
Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Tekin, O. (1999). Yapı Kredi Koleksiyonu Bizans Sik-
Küçükerman, Ö. (1984). Cam Sanatı ve Geleneksel keleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Türk Camcılığı, İstanbul: Türkiye Şişe ve Cam Fab-
rikaları A.Ş.Yayınları.
Küçükerman, Ö. (1987). 3000 Yıllık Camcılığın Ana-
dolu’daki Son İzleri, İstanbul.
Mango, C. (2006). Bizans Mimarisi, Ankara: Rekmay
Ltd. Şti.
Mango,C.(2007). Bizans. Yeni Roma İmparatorluğu,
Çev.G.Ç.Güven, İstanbul.
Nelson, R.S. ve K.M.Collins (2006). Icons from Sinai,
Los Angeles.
2
Amaçlarımız
 Orta Bizans Dönemi sanatının zamansal ve mekânsal sınırlarını tanımlayabi-
lecek,
 Anadolu ve Anadolu dışında bulunan Orta Bizans Dönemi Mimarisi örnekle-
rini ifade edebilecek,
 Orta Bizans Dönemi Resim Sanatı örneklerini açıklayabilecek,
 Orta Bizans Dönemi El Sanatı örneklerini tanımlayabileceksiniz.
bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Kilise • Seramik
• Manastır • Tekstil
• İkonaklazma • Cam
• Mozaik • Maden
• Fresko • Fildişi
• El Yazması • Sikke
İçindekiler
• TARİHÇE
Orta Bizans Dönemi
• EL SANATLARI
Orta Bizans Dönemi
TARİHÇE
M.S. 843-1204 yılları arası, genellikle Erken Bizans Dönemi sonrasından 1204 La-
tin İstilası’na kadar olan dönem, ‘Orta Bizans Dönemi’ olarak anılır. Bizans İmpa-
ratorluğu’nda savaşlarla geçen bu dönem, Anadolu’nun kent yaşamında da etkisi-
ni derin biçimde hissettirir.
Bizans İmparatorluğu 7-8. yüzyıllarda doğudan gelen Arap ve Sasani tehdidine
maruz kalırken batıda da Slavların tehdidi altındaydı. 610 yılında Bizans tahtına
geçen Heraklios Sasani saldırılarıyla mücadele etmiş ve Tuna Irmağı üzerinden
başkente kadar gelen Avarlar’a karşı başkentin savunmasını güçlendirmiştir. Sa-
manilere karşı kazanılan zaferlerle yeniden ele geçirilen topraklar bu kez de Arap
hâkimiyetine geçmiştir. Bu dönemde Araplar, uzun süreli olmayan ancak, Anado-
lu’daki kentleri ve ticaret yaşamını harap eden akınlar düzenlemekteydiler. Arap
orduları 632-41 yılları arasında Suriye, Filistin ve Mısır’ı ele geçirdiler. Böylelikle
Kudüs Arap hâkimiyetine geçmiş oldu. Arap birlikleri 674-678 yılları arasında
birçok kez Konstantinopolis’te başarıya ulaşmayan kuşatma hareketlerini de ger-
çekleştirmişlerdir. Thema Teşkilatı: Bizans
İmparatorluğunda savunma
Sürekli savaşlarla yıpranan askeri düzenin ve devlet idaresinin iyileştirilmesi ve üretimin devam edebilmesi
için 7. yüzyılda Thema Teşkilatı kurulmuştur (Şekil 2.1). Roma İmparatoru Di- önceliklerine dayanan askeri
(toprak düzeni) kuruluş.
ocletianus (284-305) döneminden itibaren kullanılan bu sistemde 7. yüzyıldan
önce Opsikion, Anatolikon, Armeniakon ve Kibyrrhaiotai olmak üzere dört the-
ma vardı.
Şekil 2.1
Bizans Dönemi’nde 7. ve 9. yüzyıllarda Anadolu’daki Themalar
Kaynak: G. Ostrogosky, Bizans Devleti Tarihi (Çev. F. Işıltan), Ankara, 1981. harita II.
Themaların yeniden düzenlenmesinin nedenleri arasında, Themaların başında

Strategos: Themaların görev yapan strategos’ların yetkilerinin fazla olması, çok büyük olan thema sınır-
başında bulunan askeri
valilere verilen isim. larında strategosların ordularıyla sürekli baş kaldırmaları sayılabilir. Dolayısıyla bu
sistemde değişiklik yapılması zorunlu olmuştur. Çok büyük olan thema sınırları
değiştirilerek sayıları on ikiye çıkartılmış ve 7. yüzyıldaki düzenlemede strategoslar
artık daha çok imparatorun askeri danışmanları olarak görev yapmışlardır. Sınırla-
rı ve sayıları değişmiş Thema teşkilatı 14. yüzyıla kadar kullanılmıştır.
İkonaklast/İkonaklazma Bizans İmparatorluğu yönetimi, 8. yüzyıl başında Heraklios Hanedanlığı’ndan
(İkonakırıcılık): Yunancadaki İsauria Hanedanlığı’na geçmiştir. İsauria Hanedanlığı’nın ilk imparator olan III. Le-
eikon (ikona ya da imge) ve
klao (kırmak ya da yıkmak) on (717-741) Batı Anadolu’da Arap saldırılarını bertaraf etmiş ancak aynı zamanda
sözcüklerinden gelir ve sözcük Bizans Sanatı için dönüm noktası olan İkonaklast ya da İkonaklazma (726-842)
anlamıyla imgelerin kasıtlı
olarak yok edilmesini anlatır. hareketinin de mimarı olmuştur. İlahi varlık tasvirlerinin yapılmasını yasaklayan bu
Bizans tarihinde her tür dinsel dönemde, birçok sanat eseri yok edilmiş, çok az bir kısmı günümüze ulaşabilmiştir.
tasvirin kaldırılması için
girişilen çatışmalarla geçen 867-1056 yılları arasında tahtta bulunan Makedonya Hanedanlığı’nda savaşlarla
dönemdir.) bozulan ekonomik düzenin yeniden kurulması sağlanmıştır. İlk temsilcisi I. Basi-
leios (867-886), elden çıkan Anadolu topraklarını yeniden imparatorluk sınırlarına
katmış, Girit, Kıbrıs, Suriye ve Balkanlar’ın bir kısmında tekrar Bizans hâkimiyetine
girmiştir. I. Basileios ve ardılı VI. Leon (886-912) döneminde imparatorluğun hu-
kuk sistemi de yeniden düzenlenmiştir.
2. Ünite - Orta Bizans Dönemi 37
Bu dönemde Konstantinopolis patrikliği ve papalık arasındaki görüş ayrılık-

ları da çok sert tartışmalarla sonuçlanmıştır. Tartışmalar sonucunda IX. Kons-
tantinos Monomakhos (1042-1055) döneminde Roma Katolik Kilisesi ile Doğu
Ortodoks Kilisesi 1054 yılında tamamen bağımsız kiliseler haline gelmiştir.
XI. yüzyılın ortalarında Bizans için yeni tehditler baş göstermeye başlamış-
tır. Abbasi Halifeliği’nin son bulmasıyla askeri ve siyasi güç Mısır’da Fatimiler’in
ve imparatorluğun doğusundaki Selçuklular’ın eline geçmiştir. IV. Romanos Di-
ogenes 1068 yılında tahta çıktığında Anadolu’daki orduları tekrar düzenlemiş,
Norman tehlikesiyle mücadele etmiştir. Ancak 1068-69 yılları arasında ordusuyla
Doğu Anadolu’ya seferler düzenlediği esnada Selçuklular Anadolu’daki kentleri
ele geçirmiştir. 1071 yılında Doğu Anadolu’da Malazgirt’te yapılan savaşta impa-
ratorluk ordusu paralı Norman askerlerin savaş alanını terk etmesiyle Büyük Sel-
çuklulara karşı ağır bir yenilgi almıştır. Bu savaş Bizans tarihi için ‘imparatorun
asla telafi edemeyeceği bir hata’ olarak tanımlanmıştır. Savaş sonrasında Büyük
Selçuklu komutanları Anadolu’ya sürekli akınlar düzenlemeye başlamış ve yakla-
şık on yıl içerisinde başkent Konstantinopolis sınırına dayanmışlardır. 1075 yılın-
da da başkenti İznik olan Anadolu Selçuklu Devleti’ni kurmuşlardır.
I. Aleksios Komnenos’un (1081-1118) askeri başarılarıyla Norman tehlikesi-
ni bertaraf etmesi ve Selçuklu Sultanı Kutalmışoğlu Süleyman Şah’ın ölmesiyle
Bizans İmparatorluğu, kısa bir süre için de olsa, bu buhrandan uzaklaşmıştır. 11.
yüzyıl sonunda Kutsal Kent Kudüs’ün geri alınması idealine dayanan ilk Haçlı
ordusu toplanmıştır. I. Haçlı Seferi’ne katılan Haçlı komutanları ile I. Aleksios
Komnenos arasında Anadolu’da geri alınan toprakların Bizans’a bırakılması yö-
nünde anlaşma yapılmıştır. Ancak Haçlılar’ın ele geçirdikleri topraklarda kendi
krallıklarını kurmaları Bizans’ın tamamen aleyhine sonuçlanan bir durumdur.
IV. Haçlı Seferi ise tamamen idealinden uzaklaşarak, Bizans’ın görkemli baş-
kenti Konstantinopolis’in 1204 yılından Latinler tarafından işgal edilmesiyle so-
nuçlanmıştır. İşgal esnasında başkentin tüm kiliseleri ve sarayları yağmalanmış-
tır. 1204’te Konstantinopolis’te Flandre Kontu Baudouin yönetiminde bir Latin
İmparatorluğu kurulmuştur. Haçlıların istila etmediği topraklardaysa dört farklı
Bizans Devletleri hâkim olmuştur (Şekil 2.2).
Şekil 2.2
Latin İstilası döneminde Bizans Devletleri
Şekil 2.2
Kaynak: J. Haldon, Bizans Tarih Atlası (Çev. A. Özdamar), İstanbul, 2006, s. 201.
İznik’te 1204 yılında I. Theodoros Laskaris, İznik İmparatorluğu kurucusu ve

Roma hükümdarı olarak taç giymiştir. Trabzon’da Komnenos Hanedanlığı’ndan
Aleksios ve David tarafından Pontos Devleti kurulmuştur. Bu devlet bağımsızlı-
ğını 1461’de Osmanlılar tarafından ortadan kaldırılmasına kadar sürdürmüştür.
Mikhael Komnenos Dukas Adriyatik kıyısında Epiros Despotluğu’nu kurmuştur.
Bu devlet daha sonra sınırlarını Makedonya ve Batı Trakya’da genişleterek Sela-
nik’i ele geçirmiştir. İznik İmparatorluğu ise sınırlarını Avrupa’ya kadar geniş-
letmiştir. VIII. Mikhael Palaeologos döneminde 1261 yılında İznik İmparatoru
Konstantinopolis’e girerek, başkenti, Latin İmparatorluğu’ndan geri almıştır. VIII.
Mikhael Palaeologos’un Ayasofya’da ‘Roma İmparatoru’ olarak taç giymesiyle Bi-
zans İmparatorluğu yönetiminde Palaeologos Hanedanı dönemi başlamıştır.
Bizans döneminde Thema Teşkilatı’nın yapısı nasıldır? Tartışınız.

1
Or ta Bizans Dönemi İçin Önemli Tarihler
626 Konstantinopolis’in Avarlar tarafından kuşatılması
634 Arap Akınlarının başlangıcı
691/92 Konstantinopolis Sinodu
717-741 İmparator III. Leon dönemi
726 İkonaklast Dönem başlangıcı
787 II. İznik Konsili-VII. Ekümenik Konsil
838 Arapların Anadolu’yu işgali ve Amorion kuşatması
843 İkonaklast Dönem sonu
863 Son Arap Bizans savaşı. Bizans’ın galibiyeti.

1071 Malazgirt Savaşı
1091 Konstantinopolis’in Peçenekler tarafından kuşatılması
1096 I. Haçlı Seferi
1098-1099 Kudüs Krallığı ve Haçlı Kontlukları’nın kuruluşu
1146-1148 II. Haçlı Seferi
1202 IV. Haçlı Seferi
1204-1261 Latin İstilası
Erken Bizans tarihi ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için G. Ostrogorsky’nin Bizans Devleti
Tarihi (Çeviren: Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1981); Timothy
E. Gregory’nin Bizans Tarihi (Çeviren: Esra Ermert. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları,
2008); Cyril Mango’nun Bizans: Yeni Roma İmparatorluğu (Çeviren: Gül Çağalı Güven.
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007) ve Michael Grant’in Roma’dan Bizans’a (Çeviren:
Z. Zühre İlkgelen. İstanbul: Homer Kitabevi, 2000) adlı yayınlarını inceleyebilirsiniz.
MİMARİ
610 yılında tahta geçen Heraklios (610-641) ve onun ardından sonraki 200 yıl,
Bizans İmparatorluğu’nun en karanlık dönemidir. Askeri, politik ve siyasi alanda
krizde olan İmparatorluk 7. yüzyılın başlarından itibaren batıda Avarlar ve Slav-
larla doğuda Persler ile savaşmak zorunda kalmıştır. Bunun yanı sıra, “Karanlık
Dönem” olarak adlandırılan yaklaşık 610 ve 850 yılları arasındaki dönemde Bi-
zans sanatının ve özellikle de mimarisinin gelişimi hakkında çok az şey bilinmek-
tedir (Mango, 2006: 130; Ostrogorsky, 1981: 81-192).
842 yılında, İkonaklazma’nın bitmesiyle başlayan ve 1204 yılında Latinlerin
İstanbul’u işgaline dek süren Orta Bizans Döneminde (Krautheimer, 1986: 334)
imparatorluk hem askeri, hem siyasi başarılara imza atmış, hem de başta başkent
Konstantinopolis olmak üzere imar faaliyetleri hız kazanmıştır.
Dini Mimari
Kiliseler
Kapalı Yunan Haçı Planlı Kiliseler

Orta Bizans Döneminde kilise mimarisinde, başta başkent olmak üzere, impa- Pandandif: Bir kubbeyi
taşıyan kemerler ile kubbe
ratorluğun bütün bölgelerinde yaygın olarak kullanılan plan tipi “Kapalı Yunan kaidesinin arasını kapatan ve
Haçı”dır. Kapalı Yunan Haçı planlı yapılarda, dikdörtgen bir zemin planı üzerinde kare bir plandan kubbenin
yer almakta; ortada dört serbest destek üzerine oturan, pandandif geçişli kubbeli dairesel kaidesine geçmeyi
sağlayan küresel üçgen).
bir bölüm, bunun dik eksenlerinde tonoz örtülü haç kolları, çapraz eksenlerinde
ise tonoz ya da kubbe örtülü köşe odaları bulunmaktadır. Orta Bizans Dönemi bu
tipik planında, karakteristik olarak yapılar küçük boyutlu, destekler sütunlardan
ya da payelerden oluşmaktadır. Kubbe pencerelerle hareketlendirilmiş, yüksek
kasnak üzerine oturmuştur. Doğu yönünde genellikle dışa taşan üç apsis uygu-
lanmıştır. Özellikle İstanbul örneklerinde batı yönünde nartheks yer alır (Pekak,
1991: 126).
Kapalı Yuna Haçı plan tipinin kökeni hakkında ileri sürülmüş iki görüş vardır.
Birincisi, bu plan tipinin Bizans dini mimarisinin kendi içindeki gelişimi sonucun-
da ortaya çıktığı; ikincisiyse, yabancı kültürlerden alındığıdır (Pekak, 1991: 126).
Nitekim bu plan tipi imparatorluğun doğusunda, Gürcü ve Ermeni sanatında

Bizans’a göre oldukça erken tarihlerde denenmiştir.
Kapalı Yunan Haçı planlı kiliseler genellikle “Kompleks Tip” (Gelişmiş ya da
Başkent Tipi) ve “Basit Tip” olarak iki başlık altında incelenebilir. Kompleks Tipte
kubbe dört sütun ya da paye ile taşınmaktadır. Bu tip başta başkent Konstanti-
nopolis olmak üzere, Bithynia, Trakya, Bulgaristan, Rusya, Makedonya, Güney
Yunanistan ve Trabzon yapılarında görülmektedir. Basit Tipse kubbenin köşe du-
varlarına oturtulduğu örneklerle sınırlıdır. Özellikle Anadolu’da Kapadokya kaya
kiliselerinde, Girit yapılarında basit tip yaygındır (Eyice, 1980: 115-116).
Orta Bizans Dönemine damgasını vurmuş Kapalı Yunan Haçı Planlı kiliseler-
den tarihi bilinilen en eskisi 907 tarihli İstanbul Konstantin Lips Manastırı’nın
(Fenari İsa Camii) kuzey kilisesidir (Şekil 2.3).
Şekil 2.3
İstanbul, Konstantin
Lips Manastırı
Kilisesi
http://www.
arkeo3d.com/
byzantium1200/c-
lipsos.html
Kilise, İmparator VI. Leon (886-912) döneminde, devletin yüksek dereceli

bir memuru olan Konstantin Lips tarafından yaptırılmış ve Mer yem anaya ithaf
edilmiştir. Diğeriyse yaklaşık 920 tarihli Myrelaion Manastırı Kilisesi’dir (Bod-
rum Camii). Yapı İmparator I. Romanos Lekopenos (920-944) tarafından inşa et-
tirilmiştir (Mango, 2006: 165-166). Tarihleri bilinen bu iki kilise dışında, başkent
Homilye: Kiliselerde verilen Konstantinopolis’de günümüze gelmemiş, ancak bu plan tipinin ilk örneği olarak
vaazları bir araya toplayan el
yazmasıdır kabul edilen “Nea” adlı bir kilisenin varlığı bilinmektedir. I. Basileios (867-886)
tarafından yaptırılan kilisenin varlığı ve planına ilişkin bilgiler İstanbul Patriği
Photius’un (858-867; 877-886) yazdığı homilyede bulunmaktadır (Pekak, 1991:
129).
Başkent Konstantinopolis’te, on birinci yüzyıl sonuyla on ikinci yüzyılda, Bi-
zanslı mimarların en önemli eserleri hakkında fikir verecek iki önemli yapı vardır.
Bunlardan biri yaklaşık 1100 tarihinde I. Aleksios’un annesi tarafından yaptırılan
Pantepoptes Manastırı Kilisesi’dir (Eski İmaret Camii). Diğeriyse Komnenos ailesi
tarafından yaptırılan Pantokrator İsa Manastırı’dır (Zeyrek Kilise Camii). Bu yapı
topluluğu yan yana üç kiliseden oluşmaktadır.
Sekiz Destekli Tip

Makedonya Sülalesi Dönemi’nde (856-1056) özellikle Yunanistan ve Kıbrıs’ta ter- Tromp: Kare Planlı kubbeli bir
cih edilen bu plan tipinde, yapılardaki orta nefin üzerini örten kubbe, sekiz destek yapının duvarları arasındaki
köşelerin üst bölümüne
üzerine oturmaktadır. Kubbeye geçişler genellikle tromptur. 11. yüzyılda yoğun yapılan ve binanın üstünü
olarak kullanılan bu tip, Ada Tipi ve Kara Tipi olmak üzere iki başlık altında in- sekiz kenarlı bir şekil haline
getirerek kubbenin oturması
celenmektedir. Ada Tipi kiliselerde kubbenin kuzeyinde ve güneyinde yan nefler için köşeleme örülen tonoz.
bulunmaz. Örneğin; Sakız Adası’nda yer alan Nea Moni Kilisesi. Kara tipindeyse
kubbenin kuzeyinde ve güneyinde yan nefler yer alır. Örneğin; Yunanistan’da Ha-
sios Lukas Kilisesi.
Orta Bizans Dönemi’nde dini yapılarda tercih edilen plan tipleri nelerdir? Açıklayınız.
2
Manastırlar
Erken Bizans Dönemi’nde yalnızlık arayışı ve sivil yaşamdan kaçma çabaları so-
nucunda keşişler kırsal bölgelerde toplanırlardı; kentlerde kurulan manastırlar
azınlıktaydı. Ancak Orta Bizans Dönemine ait önemli gelişmelerden biri manas-
tırların giderek daha özgür hale gelmeleri ve kentlerde manastır yerleşimlerinin
çoğalmasıdır. Özellikle bu dönemde manastırlar, kişisel kaynaklarını manastırın
mallarını arttırmak için kullanan zengin hayır sahibi koruyuculardan yararlanır-
lardı. Bu zengin hayır sahipleri için de önemliydi çünkü, kendileri ve yakınları
için emekliliklerinde ya da öldüklerinde gömüleceği yerlerin hazır olduğu anla-
mına gelmekteydi. Dolayısıyla Orta ve Geç Bizans dönemlerinde yapım etkinlik-
lerinin önemli bir bölümünün özel mülkiyette olan manastırların yapımına ayrıl-
dığı sonucu çıkmaktadır.
Orta Bizans Dönemi manastırları iyi tanımlanabilir bir yapı topluluğu olarak
karşımıza çıkmaktadır. Bu dönemde manastırların çevreleri bir surla kuşatılmış-
tır. Ziyaretçi içeri girince kendini geniş, açık bir avluda bulurdu. Ortada ise her
yönden görülebilen kilise yer alırdı. Kilisenin diğer yapılardan ayrı tek başına bu
konumu da Erken Bizans Dönemi örneklerinin tersine, dış görünüme daha fazla
özen gösterilmesine neden olmuştur. Günlük yaşam için gerekli diğer mekânlar
da sur duvarlarını izleyecek şekilde düzenlenmiştir. Ancak birçok örnekte günü-
müze kilise dışında manastırların diğer yapıları gelmemiştir (Mango, 2006: 161).
Sivil Mimari (Kentler, Surlar, Evler, Saraylar)

9. yüzyılın ilk yarısında Arap Akınlarının ve İkonaklazmanın getirdiği olumsuz-
luklardan kurtulan Bizans imparatorluğu, aynı zamanda, büyük toprak kaybına
uğramıştı. Arap akınlarıyla harap olmuş bir Anadolu, Slavlardan geri alınan Yu-
nanistan, Kırım, Güney İtalya, Sicilya gibi uzak eyaletler şeklinde küçülmüş bir
devletti. Bizans artık kültür ve sanatı elinde tutan tek büyük kent Konstantino-
polis’ten oluşan kırsal bir devletti. Birçok kent Arap akınları sonucu yok olmuş,
diğerleri tehlike zamanında korunak olarak kullanılan ancak küçük bir nüfusu
barındıracak surlarla kuşatılmış kalelere sığınmak zorunda kalmıştırdır. Özelikle
610-850 yılları arasındaki dönemde, Bizans sivil mimarisinin gelişimi hakkında
kesin bir şeyler söylemek de çok da mümkün değildir. Özelikle surlar ve su sis-
temleri çoğu zaman var olanları onarmak şeklinde yapılmıştır. Kentsel yaşamın
çökmesi, Erken Bizans Dönemi kentlerinden farklı olarak manastırların giderek
daha özgür hale gelmeleri ve kentlerde manastır yerleşimlerinin çoğalması Orta
Bizans kentlerindeki mimari tarzı da etkilemiştir (Mango, 2006: 130, 158).
Orta Bizans Döneminde, evlerden ya da çok katlı apartmanlardan oluşan

Roma insulası artık kullanılmıyordu. Orta Bizans ve izleyen dönemlerde varlıklı
kişiler Roma tipi atriumlu evlere ya da büyük bir merkezi salonu olan, bazen de
bahçesi olan çok katlı evlere sahipti. Fakat, sıradan evler, büyük olasılıkla iki kat-
lıydı zemin kat; hizmet odalarına, depolara, ahırlara, birinci ya da üst katlar da
yaşama alanlarına ayrılmış olmalıydı (Kuban, 2004: 152).
Bizans Karanlık Dönemi sonunda bilinen en erken tarihli saray yapısı, Anado-
lu yakasında Bostancı semtinde bulunan Bryas Sarayı’dır. İmparator Theophilos
(829-842) tarafında yaptırılan sarayın Emevi ve Abbasi saraylarıyla büyük ben-
zerlik gösterdiği bilinmektedir. Başkent Konstantinopolis’te 11. yüzyılda kullanıl-
mış olduğu bilinen bir diğer saray örneği Sarayburnundaki-Ahırkapı bölgesinde
bulunmaktadır. Kısa bir süre kullanılan, Manganoi Sarayı olarak bilinen yapıdan
günümüz temelleri ve mahzenleri ulaşabilmiştir. Komnenoslar döneminde 12.
yüzyıldaysa Bizans imparatorlarının başkentte yedi yüz yıldır yaşadıkları eski İm-
paratorluk (Büyük) Sarayı terk edilmiş ve Blakhernai’deki daha küçük bir saraya
taşınılmıştır. Türk devrinde Tekfur Sarayı denilen yapı Haliç’e hâkim bir yerde,
surlara bitişik olarak inşa edilmiştir.
Komnenos Sülalesi Dönemi’nde (1081-1204), özellikle başkent Konstantino-
polis’te çoğu manastırlarla bağlantısı olan, düşkünler için evler, yetimhaneler, has-
taneler, halk hamamları ve benzeri yapılar inşa edildiği bilinmektedir.
RESİM
İkonaklazma hareketinden en fazla etkilenen yer başkent Konstantinopolis (İs-
tanbul) olmuştur. Öncesinde var olan eserlerin de kaldırıldığı ve yerine sembolik
tasvirlerin konulduğu izlenir. Örneğin; H.Sophia (Ayasofya) Kilisesinin apsisinde
yer alan, Meryem tasviri kaldırılarak yerine bir haç tasviri yerleştirilmiştir. Ben-
zer uygulamalar Konstantinopolis (İstanbul)’deki H.Eirene (Aya İrini) Kilisesi,
İznik Koimesis, Selanik H.Sophia Kiliselerinde de görülebilir. Bazı yapılardaysa
geometrik ve bitkisel bezemeler haç tasvirleriyle birlikte uygulanmıştır. Kapadok-
ya’daki H.Stephanos ve H.Basileios freskoları bu düzenlemeye örnektir.
İkonaklazma’nın yıkıcı etkisi sonrası Bizans sınırları içinde, erken dönem resim
sanatı eserlerini saptamak güçleşmektedir. Günümüzde ikonaklazma öncesine ait
olabileceği düşünülen, Başkent’deki tek örnek, Kalenderhane kazıları sırasında orta-
ya çıkarılan, mozaik tekniğinde yapılmış Mabede Takdim (İsa’nın tapınağa sunulma-
sı) sahnesidir. Başkent dışındaki diğer yerleşimlerde İkonaklasmus öncesi, yani 7-8.
yüzyıllara ait örnekler yok denecek kadar azdır. Bunlardan biri Selanik H.Demetrios
kilisesinde yer alır. 629-634 yıllarındaki yangın sonrası yapılmıştır. Bir diğer örnek,
Kıbrıs’daki Angeloktistos Kilisesi apsisindeki Meryem tasviridir. İki yanında melek-
lerle resmedilen Meryem tasvirinin Başkent üslubuna uygun olduğu söylenebilir.
7. yüzyıl başındaki Arap akınları ve hemen ardından gelen İkonaklazma dö-
neminin etkilerinden kaçan Bizanslı sanatçıların İtalya ve Fransa’ya yerleştikleri
bilinmektedir. Özellikle Roma ve güney İtalya’da yaptıkları resimlerin Bizans üslu-
bunu taşıdıkları görülür. Bu sanatçılar 7. ve 8. yüzyılda çoğu Yunan ve Suriyeli Pa-
palara hizmet etmiştir. Bunlar arasında Roma’daki S.Agnese Kilisesi apsis mozaiği
(625-638) oldukça dikkat çekicidir. Ayrıca S.Maria Antiqua Kiliselerinde freskolar,
ikonalar gibi bağımsız panolar şeklinde yapılmıştır. Milano yakınlarında yer alan
Castelseprio’daki Meryem Kilisesinde de 8-9. yüzyıl Bizans resminin seçkin örnek-
leri izlenebilir. Ağırlıklı olarak pastel renklerin kullanıldığı freskolarda fırça dar-
beleriyle yapılan sahnelerde akıcı bir anlatım hakimdir. Hz.İsa’nın hayatının anla-
tıldığı freskolar belki de 8-9. yüzyılda yapılmış en güzel Bizans resim örnekleridir.
Anadolu’da ikonaklazmadan etkilenmeden günümüze geldiği düşünülen ör- Deesis: Mahşer sahnesinin
merkezinde yer alan üçlü bir
neklerin sayısı oldukça azdır. Tartışmalı da olsa Kapadokya’daki bazı örneklerin kompozisyondur. Ortada İsa,
ikonaklazma dönemine ait olduğu düşünülür. Bunlar arasında Güzelöz (Mavru- iki yanında annesi Meryem
can)’deki Haç Kilise, sahnelerin canlı ve öyküsel anlatımıyla dikkat çeker. Bunun ve Vaftizci Yahya yer alır.
Bu iki figür, Kıyamet günü
dışında İznik H.Sophia (Ayasofya) Kilisesi’ndeki Deesis sahnesi; Bafa Gölü, Beş- yargılanan insanlar için İsa’nın
parmak Dağı yamaçlarındaki Pantokrator Mağarası’ndaki tasvir, Eğirdir Gölü’nde- affedici olmasını dilerler. Dee-
sis, resim sanatında Mahşer
ki Niş Adası’ndaki kilisenin tasvirleri İkonaklazma dönemi örnekleri olarak sayılır. sahneleri içinde olduğu gibi
843 yılında, ikonaları sevdiği bilinen İmparatoriçe Theodora Khalke kapısına tek başına da karşımıza çıkar.
İsa imgesini tekrar astırır. Böylelikle İkonaklazma dönem sona erer. Tarihçi The-
ophanes, imparatoriçenin ikonalara bağlılığına ilişkin şöyle bir hikâye aktarır:
“Bir gün Denderis adındaki saray soytarısı imparatoriçenin odasına girer. İmpara-
toriçeyi ellerinin arasında bir şeyi öperken yakalar. Denderis ellerinde ne olduğunu
sorar. İmparatoriçenin bebeği tekrar öpüşünü izler ve bu imgeyi çok sevdiğini öğrenir.
Bir süre sonra İmparator, Denderis’i çağırır ve sarayda olup bitenlerle ilgili bilgi ister.
Denderis imparatoriçenin yaptığını anlatır. İmparator ne olduğunu anlar ve impara-
toriçenin odasına gider. Büyük bir hışımla odasına dalar ve yaptığının gerekçesini so-
rar. İmparatoriçe büyük bir özgüvenle bunun tek tanığının saray budalası olduğunu
ve sakinleşmesini söyler. İmparator çok ikna olmamakla birlikte sakinleşir.”
Bu durum bize, Bizans Sarayı’nda ikona yasağına rağmen ikonasever kadınla-

rın geleneği bir şekilde yaşattıklarını gösterir. İkonasever İmparatoriçeler Eirene
ve Theodora’nın bu yasağın kalkmasında etkili oldukları şüphesizdir.
İkonaklazma için J. Lowden’ın “İkona mı? Put mu? İkonakırıcılık Tartışması”, Sanat
Dünyamız, S.69-70. Yapı Kredi Kültür ve Sanat Yayıncılık, 1999, s.210-216 adlı yayı-
nını inceleyebilirsiniz.
İkonaklazma döneminin sona ermesiyle birlikte Bizans resim sanatında ye-

niden canlanma yaşanır. Bu dönem sonrası başa geçen Makedonya Hanedanlığı
mensubu İmparator III. Mikhael (842-867) ve onu izleyen yıllarda imparator olan
I. Basileios (867-886) ile VI. Leon (886-912) dönemleri Bizans resminin zengin
örneklerini barındırır. Büyük çoğunluğu günümüze ulaşamayan bu eserler ara-
sında İstanbul’daki Nea Kilisesi (880 öncesi) özellikle Kapalı Yunan Haçı planlı
kiliselerde geliştirilen resim programına öncülük etmesi nedeniyle önemlidir.
Ayrıca Sergios ve Bakkhos Kilisesi (867-877), H.Apostoloi (867-886) kilisesi
resimleri de bu dönemin önemli örnekleri olarak sayılabilir. Günümüzde de gö-
rebileceğimiz İstanbul H.Sophia’nın apsisindeki Meryem tasviriyle bema tonozun-
daki başmelek mozaikleri bu dönemin eserleri olarak belgelenir. Bu dönemde var
olduğunu bildiğimiz, kubbedeki “Pantokrator İsa” tasviriyle güneydeki başmelek
tasvirleri günümüze ulaşamamıştır. Kuzey ve güney duvarların kör kemerlerinde
yer alan ve kısmen günümüze ulaşan resimler piskopos tasvirleridir. İç nartheksin
İmparator kapısı alınlığında yer alan Pantokrator İsa ve VI. Leon mozaiği, impara-
torun hüküm sürdüğü 886-912 yılları arasına tarihlenir. Aynı döneme ait olduğu
düşünülen bu mozaiklerdeki üslup farklılığıysa dikkat çekicidir. Apsisteki Meryem
tasviriyle bema tonozundaki melek tasviri, Makedonya Hanedenlığı’nın köken ola-
rak bağlı olduğu Helenistik sanat üslubunu yansıtırken diğer örnekler çok daha sert
hatlı ve çizgiseldir. İznik Koimesis ve Selanik H. Sophia kiliselerinde de başkent H.
Sophia’da olduğu gibi apsis yarım kubbesi Meryem tasviri içerir. Koimesis’in ana
kubbesindeki tasvire ilişkin, elimizde olmamakla birlikte, başkentte olduğu gibi Hz.
İsa tasviri içerdiği öngörülebilir. Selanik H.Sophia kilisesindeyse anıtsal boyutlarda,

bilinen ilk “İsa’nın Göğe Yükselişi” sahnesi canlandırılmıştır. Bu dönemde, gerçekçi
oranlar, plastik figür anlayışı, renk tonlamalarıyla idealize edilmiş yüz hatları, baş-
kent sanat üslubunu yansıtır. Aynı dönemde Selanik’teki örneklerdeyse daha sert
çizgilerle iki boyutlu, çizgisel bir sanat üslubunun hâkim olduğu izlenir.
H.Sophia’da yapının banisi I. Iustinianus ve kentin kurucusu I. Konstantinos’u
Meryem ve çocuk İsa ile birlikte canlandıran sahne, II. Basileos döneminde (976-
1025) yapılmıştır. Bu sahnede resim sanatında halen izlenen Helenistik üslubun,
Bizans sanatına hâkim olan dinsel ve soyut bir anlatımla birleştirildiği izlenir. Ki-
lisede 11.yüzyıl ikinci yarısına ait bir diğer mozaik güney galeride yer alır. Sahne-
de Hz. İsa, İmparatoriçe Zoe ve İmparator IX. Konstantinos Monomakhos tasvir
edilmiştir. Portre özelliğinin ön plana çıktığı sahne, zaman içinde değişiklikler ve
onarımlar görmüştür.
Bu dönemde Anadolu Bizans resim sanatı örneklerini bütün halinde barındı-
ran en önemli merkez Kapadokya’dır. Kayaya oyma kiliseler içine yapılan fresko-
lar, doğu etkili yerel geleneğe bağlı üslubu yansıtır niteliktedir. Bununla birlikte,
başkent üslubuna sahip eserler de belgelenmektedir. Kapadokya bölgesinde sapta-
nan resim örneklerinde öyküsel anlatımlı Meryem ve İsa’nın hayatını içeren resim
dizisine rastlamak mümkündür. Bunun yanı sıra, zengin bir ikonografi yansıtır-
lar. Bölge örneklerinde, İncil konularının yanı sıra Apokrif (Yalancı) İncil kaynak-
lı konuların da saptanması ilginçtir. Birbiriyle bağlantılı kişi ya da olayları belirli
bir sıra içinde tasvir eden resim programları bölgede yaygındır. Bunlar arasında
Apokrif kaynaklı konularıyla, Meryem’in hayatına ilişkin sahnelerin betimlendiği
Kızılçukur Yohakim ve Anna Kilisesi (9-10.yüzyıl); İsa’nın hayatına ilişkin sah-
neler içeren Göreme, Eski Tokalı Kilisesi (10.yüzyıl) (Şekil 2.4); Göreme Kılıçlar
Kilisesi (10.yüzyıl?) sayılabilir. 11.yüzyıl başlarından itibaren Kapadokya bölge-
sindeki kiliselerde sahne sayılarının azaltıldığı izlenir. Bazı örneklerde başkent üs-
lubu etkisini görmek ilginçtir. Soğanlıdere Barbara Kilisesi (1065) ile 11.yüzyıla
tarihlenen Karabaş Kilise freskoları bu açıdan dikkat çekicidir.
Şekil 2.4
Göreme, Eski Tokalı
Kilisesi, “Meryem’e
Müjde” ve “Meryem
ile Elizabeth’in
Buluşması”,
10.yüzyıl
Kaynak: Y.Uçkan
Arşivi
Bizans resim sanatının 11.yüzyıldaki en seçkin örnekleri, Yunanistan’daki Daph- Bayram Sahneleri:
Hıristiyan Kilisesince önemli
ne (Dafni) Manastır Kilisesi, Hosios Lukas ve Sakız Adası Nea Moni Kiliseleridir. Bu oniki olaydır. 1.Meryem’e
yapıların içinde yer alan resimlerde bazı üslup farklılıkları olsa da ortak özellikler Müjde, 2.İsa’nın Doğumu,
de saptanabilir. Her şeyden önce resim programında hiyerarşinin ön plana çıktığı 3.Mabede Takdim, 4.Vaftiz,
5.Suret Değişimi, 6.Lazarus’un
izlenir. Bu hiyerarşi, kilisenin iç mekan algılayışına göre sahnelerin yerleştirilmesiy- Dirilişi, 7.Kudüs’e Giriş,
le karşımıza çıkar. Örneğin; merkezi kubbede madalyon içine alınmış Pantokrator 8.Çarmıh, 9.Anastasis
[İsa’nın kendisinden önce
İsa tasviri yer alır. Evrenin hâkimi olarak tanrısallaştırılmış bu figür, gökkubbe ola- ölen Peygamberleri Hades’in
rak sembolleştirilmiş kubbe içinde yer alır. Dolayısıyla bu bölüm tanrıya ayrılmıştır. cehenneminden çıkarması],
10.Göğe Çıkış, 11.Pentekost,
İsa kimi zaman başmeleklerle çevrilidir. Bu kompozisyonun altında havari ve pey- 12.Koimesis [Meryem’in
gamber tasvirleri yer alır. Kubbe geçişleri (çoğunlukla pandantif, bazı örneklerde ise Ölümü])
tromp) dört İncil yazarı için ayrılmıştır. Benzer şekilde Apsis yarım kubbesi, İsa’nın
annesi Meryem’e ayrılmıştır. Meryem genellikle iki yanında başmelekler Mikael ve
Cebrail ile birlikte tasvir edilir. Bu kompozisyonun altında ise havari komünyonu
veya piskopos tasvirleri yer alır. Mekânın diğer bölümlerinde genellikle saat yönün-
de kronolojik olarak betimlenen Bayram Sahneleri ile Hıristiyanlık uğruna savaşan
azizler, keşişler tasvir edilmiştir. Resim programında ortaya konan bu düzen, genel
ilkeler bozulmadan imparatorluk sona erene kadar varlığını sürdürmüştür.
Bu genel kompozisyon
içinden sahnelere bakacak Şekil 2.5
olursak, sahnelerde bazı un- Daphne Manastır
surlara mümkün olduğunca Kilisesi, M.S.1100,
yer verilmediği görülür. Ço- “Kudüs’e Giriş”
Sahnesi
ğunlukla altın yaldız zemin
üzerine yerleştirilen figür- http://www.sacred-
lere konu gerektirmedikçe destinations.com/
greece/daphni-
mimari, peyzaj gibi unsur- monastery
lar eklenmemiştir. Örneğin;
Daphne Kilisesi “Meryem’e
Müjde” sahnesindeki an-
latım, Meryem ve Melek
olmak üzere iki figürle sı-
nırlanmıştır. Konunun ak-
tarılmasında yeterli olma-
sı nedeniyle diğer detaylar
üzerinde çok durulmadığı
izlenir. Bu resimlere baktı-
ğımızda farklı bir perspektif
anlayışının ortaya konduğu
da izlenmektedir. Mekân-
sal düzenlemede göz önüne
alınan hiyerarşi, sahnelerin
içindeki figürler için de söz
konusudur. Örneğin; kom-
pozisyonun merkezinde, Daphne’deki “Kudüs’e Giriş” sahnesinde eşek sırtındaki
İsa, Kudüs kentine girerken betimlenmiştir (Şekil 2.5). Aynı düzlemde olmalarına
rağmen kendisini karşılamaya gelenlerin boyutları daha küçük, İsa’nın oranı ise
kent siluetiyle neredeyse aynı boyuttadır. Bu yaklaşımın temeli, Bizanslı sanatçı-
ların ideal perspektifi bilmemeleri ya da beceremeyişlerinden değil, resimlerin
kutsal imge olarak ön plana çıkmalarından kaynaklanır.
Şekil 2.6
Hosios Lukas
Kilisesi, 11.yüzyılın
ilk yarısı ,”Ayak
Yıkama” Sahnesi.
http://www.
mlahanas.
de/Greeks/
Medieval/Arch/
HossiosLoucas.html
11.yüzyıl ilk yarısına tarihlenen Hosios Lukas Kilisesi’nin klasik geleneğin dı-
şında keskin hatlı, iri gözlü, zıt renklerin bir arada kullanımıyla oluşturulan sah-
neleri; anlatıcı yaklaşımın; çarpıcı örnekleridir (Şekil 2.6). Yaklaşık 1100 yıllarına
tarihlenen Daphne’deki örnekler, yukarıda sözü edilen farklı perspektif algı içe-
risinde, klasik estetiğe bağlı figür anlayışıyla dikkati çekerler. Figürler ışık-gölge
pastel renklerin tonlamalarıyla oluşturulan, Bizans resmindeki Helenistik etkiyi
yansıtır. IX. Konstantinos (1042-55) tarafından yaptırılan Nea Moni Kilisesi mo-
zaiklerinde program olarak Başkente bağlılık izlenir.
Bizans resim sanatının 11.yüzyıla tarihlenen fresko örnekleri oldukça sınırlı-
dır. Bunlar arasında en çarpıcı olanı Ohri H.Sophia kilisesi resimleridir. Yapıda
yer alan “Havari Komünyonu” sahnesiyle apsis ve bemada, Liturjinin kurucusu
olarak bilinen Basileos’un yaşam öyküsüne yer verilmiştir. Yapının pastoforium
mekânlarındaysa apokrif kaynaklı sahneler betimlenmiştir. Sahnelerde klasik es-
tetiğe bağlı yaklaşım dikkat çekicidir.
Bizans resim sanatı ile ilgili araştırmalarda Makedonya Rönesansı olarak tanım-
lanan bir dönemden söz edilir. Adını Makedonya hanedanlığından alan bu hareke-
tin VII. Konstantinos Porfyrogenitos (913-959) döneminde var olduğu çok da net
olmayan bir tez olarak sunulur. Bu döneme ait anıtsal duvar resimlerinin olmayışı,
tanımlama konusunda sıkıntı yaratmaktadır. Makedonya Rönesansı olarak adlan-
dırılan bu hareketin izleri, daha çok el yazmalarında izlenir. Bu dönemde Antik Çağ
sanat ve edebiyatına ait el yazmalarının sanatçılar tarafından kopyalandığı bilinir.
Alegori: Bir sanat eserindeki Döneme atfedilen el yazmalarındaki resimlerde klasik dönem sanat üslubu
kavramsal öğelerin daha iyi
algılanmasını sağlamak için ağırlıklıdır. Bu döneme ait olduğu önerilen en önemli el yazması Paris Mezmuru
gerçek hayattan bir görüntü (Parisinius gr.139)’dur (Şekil 2.7). Saray atölyelerinde üretilen yazmada on dört
ile canlandırılması.
tam sayfa Tevrat konulu sahne yer alır. Figür üslubu, dengeli kompozisyon klasik
dönemin ideal güzelliğini yansıtırken altın yaldız kullanımı ve alegoriler Bizans
resim sanatının imzasını taşır. Bu dönemin dikkati çeken bir diğer eseri Yeşu Ru-
losu (Vatikan, Cod.gr.431)’dur. On metre uzunluğundaki ruloda sahneler, birbiri
ardına sıralanırken mimari öğelerin doğa ile sahne ayrımlarının sağlandığı izle-
nir. Antik dönem mimarisi ve klasik figür üslubuyla Makedonya Rönesansı için
tipik bir eser olarak nitelenebilir.
Şekil 2.7
Paris Mezmuru
(Parisinius gr.139),
“Davut Peygamber”,
10.yüzyıl
Komnenoslar döneminin günümüze ulaşan İstanbul’daki resim tek örneği

H.Sophia Kilisesi, güney galerideki II. Ioannes Komnenos ile İmparatoriçe Eire-
ne’nin Meryem ile birlikte betimlendiği sahnedir. Portre özelliği taşıyan imparator
ve imparatoriçe figürleri, zengin kıyafetler içinde tasvir edilmişlerdir (Şekil 2.8).
Şekil 2.8
İstanbul H.Sophia
galeri katı Meryem-
çocuk İsa, İmparator
Ioannes Komnenos
ve İmparatoriçe
Eirene, 12.yüzyıl
Kaynak: J. Freely
ve A. S. Çakmak,
Byzantine
Monuments
of İstanbul,
Cambridge, 2004.
12. yüzyılda Bizanslı ustaların İtalya’da ortaya koydukları örneklerden en çar-

pıcı olanları Venedik San Marco ve Torcello’daki Meryem Kilisesinde karşımıza
çıkar. Bizans sanatının imparatorluk sınırları dışına taştığı yıllar yaklaşık olarak
1000 ile 1150 arasına rastlamaktadır. Bu dönemde Bizanslı sanatçıların Palermo
ve Cefalu’ya kadar gittikleri bilinmektedir. Norman Krallığı zamanından başkent-
ten getirilen ustalara bu mozaiklerin yaptırıldığı bilinmektedir. Örneğin; Norman
Kralı II. Roger (1132-40) döneminde yaptırılan Palermo’daki Palatina şapeli mo-
zaikleri, Bizans resim sanatının etkilerini yansıtan çarpıcı bir resim biçimi içerir.
11-12.yüzyılın başkent freskoları hakkında bilgilerimiz oldukça sınırlıdır. Oda-
lar Mescidi’nde bu döneme ait freskoların Meryem’in hayatına ilişkin bir resim di-
zisi içerdiği bilinmektedir. Bu dönemin en çarpıcı örnekleri, Demre (Myra) Aziz
Nikolaos Kilisesi’nde yer alır. Bu dönemin üslup olarak da fark yaratan örneklerin-
den biri, Makedonya’daki Nerezi Aziz Panteleimon Kilisesi’dir. İmparator I.Aleksi-
os Komnenos’un torunu Aleksios Komnenos tarafından Bizanslı sanatçılara yaptı-
rılmıştır. Dramatik yoğunlukla dolu figürler, abartılı bir duygusallık ve hareketlerle
dikkati çekerler.
12.yüzyılın el yazmaları arasında dikkat çekici birkaç örnekten söz etmekte fay-
da vardır. Bunlar arasında başkent atölyelerinde üretildiği bilinen Ioannnes Skylit-
zes Kroniği’dir. Madrid Milli Kütüphane’deki 600 resim içeren el yazmasında 811-
1057 yılları arasındaki Bizans tarihi anlatılmıştır. Başkent kökenli ve günümüzde
Topkapı Sarayı Kitaplığında korunan önemli bir yazma Oktateukh (cod.gr.8)’dur.
Tevrat Konularının anlatıldığı el yazmasında yarım kalmış resimler, teknik detaylar
sunması açısından da ayrıca önemlidir. Eseri önemli kılan bir diğer unsur, giriş bö-
lümünün İmparator I. Aleksios Komnenos’un oğlu Isaakios Komnenos tarafından
yazılmış olmasıdır.
Orta Bizans döneminde İkonalar, İkonakırıcı dönemin sona ermesinin ardın-
dan, Hıristiyanlığın zaferini vurgulayan sembol eserler olarak karşımıza çıkar. Bu
dönemde İkonaların imgesel anlamları, Hıristiyanlığın zaferi ve kurtuluşuna vur-
gu yaptığı kadar, inananları koruyucu bir rolü de üstlenmiştir. Bu yaklaşımın, iko-
na üretimini arttırdığı izlenir. Bu artış, aynı zamanda ikona üretiminin belirli bir
düzene alınmasına yol açmış ve birçoğu manastırlar içinde yer alan üretim mer-
kezleri hızla artış göstermiştir. Bununla birlikte kesin olarak tarihlenebilen Kons-
tantinopolis örnekleri son derece sınırlıdır. Tıpkı erken Bizans dönemi örneklerin-
de olduğu gibi, Sina Dağı Azize Katerina Manastırı örnekleri, bu dönem eserlerini
tanımamıza yardımcı olur. Araştırmacılar arasındaki genel kanı, bu örneklerin
olasılıkla başkent kaynaklı üretildiğidir. Olasılıkla başkentli sanatçılar tarafından
imparatorluk eliyle yaptırılmış olmalıydılar.
Bizans resim sanatının 1150-1200 yılları farklı üslupların ortaya konduğu bi-
raz da karmaşık bir dönemdir. Öyle ki yüzlerce yıl önce unutulan heykel sana-
tını canlandırmaya yönelik çabaları, dönemin tarihçilerinden öğrenmek müm-
kündür. İmparator I. Andronikos’un tahttan indirildiği süreçte, bronz bir heykeli
yaptırma hazırlığında olduğu aktarılır. Kanun yazıcı Balsamon’dan öğrendiğimize
göre: “Bazı zenginler, evlerinde erotik konulu resimler ve alçıdan figüral oyma-
lara sahiptiler”. Bu örnekler, dinin baskı altında tutmaya çalıştığı sanatın, kendi
özgür akışını arama çabasını göstermesi bakımından önemlidir. Bununla birlikte
asıl önemli olan, bu dönemde sanatçı isimlerinin ortaya çıkmasıdır. Bunlar ara-
sında en bilineni İstanbul’daki Kutsal Havari Kilisesinin resimlerini yenileyen Eu-
alios’dur. Üstelik kendisini gündelik kıyafetler içinde sahnelerden birine koyma
cesaretini de gösterdiği söylenmektedir. Saray tarafından himaye edildiği bilinen
iki ressam: Khenaros ve Khartularis’dir. Novgorodlu Antonios 1200’de, H. Sophi-
a’daki Vaftiz sahnesinin yapımından sorumlu Paul adlı bir sanatçıdan söz etmek-
tedir. Bizans resim sanatında çok sıklıkla olmasa da sanatçı isimlerinin yazıldığı
kitabelerin 13.yüzyıldan itibaren görülmeye başlaması önemlidir.
Erken Bizans resim sanatı örneklerini saptamak neden zordur? Açıklayınız.

3
EL SANATLARI
Maden
Bizans maden sanatında kullanılan malzeme, yapım ve süsleme tekniklerine ilişkin
bilgiler, Erken Bizans Dönemi başlığı altında daha önce verildiği için, burada bu ko-
nulara değinilmemiştir. Orta Bizans Dönemi’nde altın yine değerli ziynet eşyaların-
da tercih edilen bir malzeme olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanında değerli
kilise hazinelerinde de kullanılmıştır. Orta Bizans Dönemi’nde ekonomiyle de ilişkili
olarak gümüş kullanımı azalmıştır. Dolayısıyla eserlerde kontrol damgası sistemi de
görülmez. Maden sanatında, 9. yüzyıl ile birlikte, özellikle Makedonya Sülalesi’nin
yönetime geçmesiyle başlayan dönemde (867-1056), sanatta yeni bir canlanma ya-
şanmıştır. Bu dönemde yeni bir teknikle üretilen eserler, erken dönemin gümüş ha-
zinelerinin yerini almıştır. Bu yeni teknik, Bizans kuyumculuğunun doruk nokta-
sına ulaştırdığı mine tekniğidir. Bugün, Venedik San Marco Hazinesi başta olmak
üzere, çeşitli Avrupa ülkelerinin müze ve koleksiyonlarına dağılmış olan eserlerin
bir kısmı sipariş yoluyla Başkent Konstantinopolis’te yapılmış olmakla beraber bü-
yük çoğunluğu da 1204 Latin İstilası sırasında Konstantinopolis’ten götürülmüştür
(Acara, 2007: 37). Mine tekniğinin kullanıldığı eserlerin büyük kısmını paten, kalis,
röliker gibi dini işlevli eserlerle taç, küpe, bilezik gibi süs eşyaları oluşturmaktadır.
Bu eserler üzerinde “Son Akşam Yemeği”, “Pantokrator İsa”, Meryem, başmelekler,
azizler, martür, piskopos, patrik, imparator, havariler ve İncil yazarlarının tasvirleri
görülmektedir. Dönemin tarihlenebilir en önemli örnekleri arasında VI. Leon’un
Adak Tacı (886-912), İmparator Romanos kalisleri (956-963), İmparator Konstanti-
nos Monokmakhos’un Tacı (1042-1050) yer almaktadır (Şekil 2.9).
Şekil 2.9
Konstantinos
Monokmakhos’un
Tacı
http://en.wikipedia.
org/wiki/
Constantine_IX_
Monomachos
9. yüzyıldan itibaren maden sanatına bakıldığında mine ve nadir gümüş eser-

lerin dışında kilise eşyalarında ve günlük kullanıma yönelik eşyalarda malzeme,
süsleme tekniği, tasvirler, üslup ve yazıtların içeriğinde dikkate değer bir değişim
olduğu görülmektedir. İmparatorluğun ekonomik koşullarıyla bağlantılı olarak pa-
ten ve kalis gibi birinci derecede litürjik eşyalarda da bronz ve bakır kullanılmaya
başlamıştır (Acara, 2007: 38). Ancak malzeme olarak bakır, yapım tekniği olarak
dövme, bezemelerde kazıma tekniği, erken döneme göre daha yoğun kullanılmıştır.
Orta Bizans Dönemi maden eserlerinde gümüş niçin az tercih edilen bir malzemedir?
4 Tartışınız.
Orta Bizans Dönemi Maden Sanatı ile ilgili ayrıntılı bilgi almak için Meryem Aca-
ra’nın “Litürjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı”, Kalanlar 12. ve 13. yüzyıl-
larda Türkiye’de Bizans (İstanbul, 2007, s. 37-39) ve “Bizans Döneminde Maden
Aydınlatma Araçlarının Kullanımı ve Orta Bizans Dönemi Polykandilionları”, Or-
taçağ’da Anadolu Prof. Dr. Aynur Durukan’a Armağan (Ankara, 2002, s. 23-37) adlı
yayınlarını inceleyebilirsiniz.
Fildişi
Bizans fildişi eserlerinin Erken ve Orta Bizans Dönemi olmak üzere iki dönem
altında incelendiğini bir önceki ünitede belirtmiştik. Erken Bizans Dönemi fil-
dişi eserlerinin üzerlerinde tasvir edilen konular mitolojik, gündelik hayat, İncil
ve Tevrat konulu olarak karşımıza çıkarken Orta Bizans Dönemi örneklerinde,
yoğun olarak dini konular işlenmiştir. Ancak bunun yanında gündelik yaşamda
kullanılan bazı kutularda din dışı konulara yer verilmiştir. Üretim yeri Başkent
Konstantinopolis olan, 10. ve 11. yüzyıla tarihlenen bu dönem fildişi örneklerin
neredeyse hepsi bugün yurt dışındaki müzelerde sergilenmektedir. 11. yüzyıl son-
rasına tarihlenen örneklerse oldukça sınırlıdır. Erken Bizans Dönemi örneklerin-
de olduğu gibi eserler genellikle Pyxid, Röliker, Staurotek ve Kitap Kapakları’dır.
Orta Bizans Dönemi fildişi eserlerinin çeşitleri, üretim merkezleri ve üzerlerinde

tasvir edilen konulara ilişkin daha ayrıntılı bilgi için, Anthony Cutler’in, The Hand
of the Master: Craftsmanship, Ivory and Society in Byzantium (9th-11th Centuries)
(Princeton University Press, 1994) adlı yayınına bakabilirsiniz.
Seramik
Bizans döneminde 7. yüzyıl ortasında Arap akınlarıyla başlayan buhran döne-
minde, Geç Antik Çağ’ın seramik üretim merkezleri de zarar görmüştür. Bu mer-
kezlerin tamamı özellikle limana yakın yerlerde konumlanmıştır. Akınlarla bir-
likte Bizans İmparatorluğu’nun Akdeniz ticaretindeki hâkimiyeti kaybolur. Arap
akınlarının da ilk olarak zengin kıyı kentlerini hedef alması, seramik üreticile-
rinin üretimini de sonlandırır. Arap akınlarıyla birlikte Kırmızı Astarlı Seramik
üretimi sonlanır. Bu dönemde kil çıkartılan ve seramik üreten merkezlerin yeri
değişir. İmparatorlukta ‘Beyaz Hamurlu Seramikler’ olarak anılan üretim grubu
ortaya çıkar. Bu seramikler, beyaz hamurlu, yeşil, kahverengi ya da sarı renkte sır-
lıdır. Sır içeriğinde, renk vermesi için kurşun kullanılmıştır. Yüksek kaideli servis
kapları ve tabaklar en sık üretilen seramik formlarıdır. Başkent Konstantinopo-
Sır: İnce ve akışkan cam lis’te Büyük Saray çevresinde yapılan kazılarda bu seramiklerden yoğun miktarda
hamurudur. Seramik
yüzeylerin sıvı geçirgenliğini ele geçmiştir. Başkent çevresi, Ege ve Balkanlar’da bu seramiklerin çeşitli tipleri,
azaltmak hem de dekoratif 11. yüzyıla kadar üretilmiştir. Seramikler üzerinde geometrik motifleriyle balık ve
etki sağlamak için kullanılır.
haç motifi gibi Hıristiyanlık sembolleri yer alır.
Beyaz Hamurlu Seramikler’le aynı dönemde, 9. yüzyılda üretimine başlanan Taç Yaprağı Dekorlu
Seramikler: Üzerinde üst
‘Baskı dekorlu Seramikler’ adı verilen bir başka üretim grubu da görülür. Bu sırlı üste binmiş çiçek yaprakları
seramikler üzerinde baskı tekniğiyle yapılmış insan, hayvan figürleri ve mimari biçiminde kabartma bezeme
tasvirler yer alır. Aynı yüzyılda Bizans hâkimiyetindeki coğrafyada ‘Tek Renk Sır- bulunan seramiklere verilen
isim.
lı Seramikler’in de üretildiği görülür. Fırınlandığında kırmızı renk alan seramik
hamuru kullanılmıştır. Sarı, kahverengi ve yeşil sırlı seramiklerdir. ‘Taç Yaprağı Polychrome: İngilizce
Poly: çok ve Chrome: krom
Dekorlu Seramikler’ ve ‘Polychrome Seramikler’ de yine Orta Bizans dönemin- kaplamak kelimelerinin
de üretilmiştir. Bizans Seramik Sanatı içerisinde özel bir üretim grubu olarak gö- birleşmesiyle çok renkli dekor
anlamındaki sözcüktür.
ze çarpar. Seramikler adını, üzerinde birkaç farklı renkte bulunabilen boyalardan
alır. Bu teknikle sofralarda kullanılmak üzere servis kapları ve fincanlar üretil-
miştir. Polychrome teknikte düz plakalar halinde hazırlanan seramikler Bizans
saraylarında duvar kaplaması olarak kullanılmıştır. Bu teknikle yapılmış bir ikona
da Bulgaristandaı Preslav’da ele geçmiştir (Şekil 2.10).
Şekil 2.10
Bulgaristan/Presla,
polychrome ikona.
10. yüzyıl. 17x18
cm.
Kaynak: Ken Dark,

Byzantine Pottery,
2001, resim 35.
Orta Bizans döneminde Kırmızı Astarlı Seramikler’in üretiminin sonlanması ve

‘Beyaz Hamurlu Seramikler’in üretimine başlanmasının nedenleri nelerdir? 5
Sgrafitto: Astar Kazıma.
Bizans seramik sanatında 11. yüzyılda yeni süsleme teknikleri kullanılmaya Seramik üzerine sürülen
astarın kuruduktan sonra ince
başlanmıştır. Sgrafitto tekniğinin kullanımı seramikler üzerinde serbest elle ya- uçlu bir aletle kazınmasıyla
pılan zengin dekorların görülmesine neden olmuştur (Şekil 2.11). desenler çizilir. Kap sıralanarak
ikinci kez fırınlanır. Bu
fırınlamada kazınan astar
daha koyu bir renk alarak
desenler belirginleşir.

Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi, sgrafitto Korinth, ‘Âşıklar Bahçede’ isimli champleve
tekniğinde tabak. 12. yüzyıl. tekniğinde tabak. 13. yüzyıl başı.
Kaynak: Kalanlar: 12. ve 13. Yüzyıllarda Türkiye’de Kaynak: Ken Dark, Byzantine Pottery, 2001,
Bizans, 2007, s. 99. resim 48.
Champleve: Geniş Oyma.

Uygulanışı sgrafitto tekniğiyle Çok gelişen ve yeni dekorların denendiği sgrafitto tekniğinde üretilen kaplar,
tamamen aynıdır. Bezemelerin
çizilişinde farklılık görülür. üslup özelliklerine göre Ege Tipi, İnce Kazıma, Boyalı İnce Kazıma, Kıbrıs Stili ve
Sgrafitto dekorda motifleri St. Symeon gibi farklı adlandırmalarla da tiplere ayrılmıştır. Yine astarın kazın-
çizgilerin kendisi oluştururken,
champleve tekniğinde ması temeline dayanan champleve (Şekil 2.12) tekniğiyle de İslam sanatı figürle-
motiflerin çevresindeki astarın rinin etkisinde kalan hayvan ve insan figürlü, geometrik ve bitkisel motifli kaplar
tamamı kazınır.
üretilmiştir.
Kırmızı Benek Boyalı:
Sgrafitto tekniğinde çizilen Şekil 2.13
desenlerin içleri kırmızı renkte
astarla yapılan noktalarla Korint, lüster
doldurulmuştur. tekniğinde tabak.
Orta Bizans
Yeşil ve Kahverengi Boyalı: Dönemi.
Seramik yüzeyine fırçayla yeşil
veya kahverengi renklerde
desenlerin uygulandığı teknik. Kaynak: Ken Dark,
Byzantine Pottery,
Slip Boyalı: Astar seramik 2001,
yüzeyinin tamamını resim 37.
kaplamaz. Fırça yardımıyla ya
da akıtılarak seramik üzerinde
bezeme unsuru olarak
kullanılır. Üzeri yeşil, sarı ya da
kahverengi sırla kaplanır.
Püskürtme Boyalı
Seramikler: Boyanın serbest
bir şekilde dalgalı çizgiler ve
noktalar oluşturacak biçimde
uygulandığı seramiklere
verilen isim.)
Aynı yüzyılın sonunda Kırmızı Benek Boyalı, Yeşil ve Kahverengi Boyalı,
Lüster: Astar üzerine bakır Slip Boyalı, ve Püskürtme Boyalı seramikler de üretilmeye başlanır. Bu dönem
renkli boya ile bezemeler Bizans seramikleri İslam coğrafyasında üretilen seramiklerin etkisini gösterir.
yapıldıktan sonra seramik
yüzey açık yeşil, sarı ya da Lüster (Şekil 2.13) gibi tamamen İslam seramiği sayılabilecek seramiklerin de Bi-
şeffaf sırla kaplanır. zanslı ustalarca taklitleri yapılmıştır.
Orta Bizans Dönemi seramikleriyle ilgili daha ayrıntılı bilgi için Lale Doğer’in, “İş-
lev, Teknik ve Estetik Değerlendirmelerle Bizans Günlük Yaşamında Sırlı Seramik”
SERES’O7 IV. Uluslararası Katılımlı Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Semineri
(Eskişehir, 2007: 709-727) ve “Halkın İmge Dünyasında Seramik Sanatı” Kalanlar:
12. ve 13. Yüzyıllarda Türkiye’de Bizans (İstanbul, Vehbi Koç Vakfı, 2007: 48-51) adlı
Cam
Orta Bizans dönemi üretim atölyeleri ve üretimde kullanılan malzemelere ilişkin Forum: Antik Roma
kentlerinin merkezlerinde
bilgiler yazılı kaynaklarda yer alır. M.S. 9.yüzyıla tarihlenen bir Suriye el yazma- yer alan ve çevresi önemli
sında detaylı bir fırın tanımı yapılmıştır. Bu el yazmasında anlatılan altı bölümlü kamusal yapılarla kuşatılmış
fırının benzerinin Korinth’deki kazılarda belgelenmesi, bu dönem cam fırınları- meydan. Antik Yunan’daki
agora ile aynı işleve sahiptir.
nın genel yapısı hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlar. Bütün bu bulgular, üretim
tekniğinde Roma dönemi sonrası fazla bir değişiklik olmadan geleneğin devam
ettiğini göstermektedir. Tıpkı Roma döneminde olduğu gibi, Bizans dönemi cam
atölyelerinde de yalnızca üretim yapılmadığı, aynı zamanda satış yeri olarak da
kullanıldığı anlaşılmaktadır. Başkent Konstantinopolis (İstanbul)’in atölye ya da
küçük satış dükkânı anlamına gelen “Ergasterion” örnekleri içerdiği, bunların ara-
sında “cam ergasterion”’larının da olduğu M.S.10. yüzyıla tarihlenen bir kaynakta
aktarılmaktadır. Bu atölye küçük satış dükkânı ya da ikisini birden içeren birim-
ler, genellikle pazaryeri ya da Forumda yer alırdı.
Orta Bizans döneminde, camı renklendiren madenlerin tercihi, her zaman es-
tetik kaygı taşımaz. Dönemin ekonomik yapısındaki güçlükler nedeniyle camın
renklendirilmesinde kullanılan altın, gümüş gibi pahalı madenlerin, özel üretime
yönelik lüks eşyalarda kullanıldığı izlenir. Günlük kullanım eşyalarının, demir ve
bakır gibi daha ucuz madenlerle renklendirildiği görülür. Öte yandan cam atöl-
yelerinin yer aldığı bölgelerdeki maden ocaklarının da bu tercihte etkili olduğu
unutulmamalıdır.
Bizans İmparatorluğunun orta dönemi düşünüldüğünde, cam üretiminin Ana-
dolu’da etkin bir rol oynadığı anlaşılır. Erken dönemlerden itibaren, köklü cam-
cılık geleneğine sahip olan Anadolu’daki üretim atölyeleri, Bizans döneminde de
kullanılmıştır. Günümüzde yapılan arkeolojik kazı ve araştırmalar, Anadolu’daki
birçok yerleşimde cam endüstrisinin varlığını kanıtlayan bilgiler sunar. Farklı dö-
nemlerde etkinliğini bildiğimiz merkezler arasında, Sardis, Alişar Höyük (Yozgat),
Porsuk Höyük (Niğde), Seleuceia ad Calycadnum, Anamur, Truva, Antakya yer
alır. Bunların yanı sıra, Aphrodisias, Arykanda ve Metropolis’de son yıllarda yapı-
lan kazılarda cam üretimine ilişkin verilere ulaşılmıştır. Aphrodisias’da ortaya çı-
karılan ve bir cam ustasıyla atölyesini betimleyen kabartmalı lahit, bu açıdan ilginç
bir bulgudur.
Orta Bizans döneminde cam üretiminin izlendiği merkezlerden biri Antak-
ya’dır. Sanatsal üretim açısından önemli bir merkez olan Antakya’yı 1160-1173
yılları arasında dolaşan Tudela’lı Benjamin, kentteki cam imalatı hakkında bilgi
verir ve İbrani cam ustalarından söz eder. Aynı dönemde Bizans İmparatorlu-
ğunun başkenti Konstantinopolis (İstanbul)’deki cam üretimi hakkında bilgileri-
miz yazılı kaynaklarla sınırlıdır. Bunlar arasında M.S.11-12. yüzyıllara tarihlenen
bir kaynakta başkentteki cam üretimine ilişkin bilgiler yer alır. Bunun yanı sıra,
20.yüzyılın ortalarından sonra artan arkeolojik çalışmalarla belgelenen eserlere
dayanarak, başkentin cam sanatını, kısmen tanımlamak imkânı doğmuştur. Bu-
nunla birlikte bu eserlerin ne kadarı Konstantinopolis (İstanbul)’da üretilmişti?

Bu üretimde yerel ustalar mı çalışmıştı? Gibi sorulara net yanıt vermemiz olduk-
ça güçtür. Çünkü; ortaçağ cam endüstrisinin niteliği tam olarak ortaya konma-
dan, hangi eserlerin yerel üretim hangilerininse ithal olduğunu saptamak kolay
değildir. Örneğin; İstanbul’daki Saraçhane kazılarının Orta Bizans dönemine ait
tabakalarında, ele geçen cam buluntuların biçim, üslup ve işçilik bakımından, iki
farklı grup oluşturdukları izlenir. Bu durum bize üretimde farklı atölye ve gele-
neklerin etkili olduğunu gösterir.
Orta Bizans dönemi cam sanatını tanımlamamızı sağlayan merkezlerden biri
de Yunanistan’daki Korinth’dir. M.S.9-11.yüzyıllarda Korinth’de cam üretimi yapıl-
dığı arkeolojik kazılarla ortaya çıkarılan cam atölyeleriyle belgelenmektedir. Geniş
bir kompleks olarak düzenlenmiş cam atölyelerinin seramik atölyeleriyle bir arada
olduğu ve kentin çarşı kısmında yer aldığı saptanmıştır. Bu verilere dayanarak, üre-
tim ve satışın bir arada olduğu düzenlemeden söz etmemiz mümkündür.
Bizans imparatorluğunun doğusunda yer alan, camın üretildiği ilk çağlar-
dan itibaren bu endüstriye sahip olan ülkeler, orta dönem boyunca da önemle-
rini korumuşlardır. Bunlar arasında Mısır ve ticari ilişkilerinin hiç kesilmediği
Suriye başta gelir. Arap işgalinin bu ticari ilişkiyi bozmaması ilginçtir. Özellik-
le Mısır’daki Fustat kenti, kuruluşundan itibaren cam endüstrisine sahip olması
ve İslam camının niteliğini yansıtan bir merkez olması nedeniyle önemlidir. Gü-
nümüze ulaşan bulgular, Fustat’daki cam imalatının iç pazardan çok, dış ticarete
yönelik olarak tasarlandığını ve geliştirildiğini ortaya koyar. Korinth kazılarında
bulunan Mısır kökenli bir mühür, hem cam eşya hem de cam ustası değişimini
belgelemesi açısından önemlidir.
Akdeniz’deki bu ticari ilişkiyi gözler önüne seren bir eser grubu, Serçe Lima-
Cam Ağırlık: Cam eşyaların nı batığı kazılarında ortaya çıkmıştır. Arkeolojik bulgular ışığında bu geminin
tartılması amacıyla
yapılmış,disk biçiminde,farlı M.S.1025 civarında batmış ticaret veya kargo gemisi olduğu anlaşılmaktadır. Bu
gramajda üretilmiş,camdan bulgular arasında en çarpıcı olanlarsa Bizans İmparatoru II. Basileos’a ait bir sikke
yapılmış ölçü birimi.
ile Fatımi dönemine ait 1024-25 veya 1021-22 tarihli üç cam ağırlıktır. Gerek bu
veriler, gerekse kazıda ele geçen cam eserlerin hem sayısal, hem işçilik bakımın-
dan zenginliği, ortaçağda Bizans imparatorluğunun bulunduğu coğrafyadaki cam
üretimi ve ticaretini gösterir.
12.-13. yüzyıllar, Müslümanlar ile Hıristiyanlar arasında süren sayısız müca-
deleye tanıklık etmiştir. Anadolu’nun her dönemde olduğu gibi Bizans imparator-
luğu için de var olan stratejik önemi ister istemez farklı kültürlerle buluşmasını
sağlamıştır. Türklerin Anadolu’ya gelişi ve Haçlı seferleriyle sağlanan ilişkiler so-
nucu farklı bir sanat üslubunun oluştuğu izlenir. Bu yıllarda, cam atölyelerinde
aydınlatma amaçlı kandiller, pencere camları, günlük kullanım objeleri, duvar
mozaikleri için tessera ve lüks objeler üretildiği bilinmektedir.
Altın Yaldız ve Emay Lüks obje olarak tanımladığımız eserler Konstantinopolis’teki saray atölyele-
Tekniği: Soğuk cam üzerine rinde üretilmiş ve tüm bu faaliyetler imparatorluk tarafından denetlenmiştir. Sı-
altın yaldız ve maden
oksitlerle dekorasyon kı bir şekilde denetim altında tutulan bu atölyelerde yapılan üretim, uzun yıllar
yapıldıktan sonra fırında Bizanslılar tarafından sır olarak saklanmıştır. Doğu ile batı arasındaki geçiş gü-
ısıtılarak camın yüzeyine
sabitlenmesi işlemidir. zergâhında olan imparatorluğun komşularıyla dinamik tutması gereken ilişkiler
için bu tür objelerin iyi niyet unsuru olarak kullanıldığı izlenir. Erişilmez objeler
olarak algılanan bu eserlerin o dönem için değerleri paha biçilmezdir. Bu şekilde
sıklıkla el değiştiren objeler arasında cam eserler de önemli bir yer tutmaktadır.
12. yüzyılda Batılı Rahip Theophilus tarafından kaleme alınan eser, Bizans camı
için önemli bir kaynaktır. Theophilus Bizanslı cam ustalarından söz ederken, altın
yaldız ve emay tekniğini de anlatır. Bitkisel, geometrik motifli emay tekniğinde yapı-
lan dekorasyonla birlikte altın yaldız varakla betimlenen insan ya da hayvan figürlü
mavi cam kaplar ürettiklerini anlatır. Bu tanıma uygun bazı eserler günümüze ulaş-
mıştır. Bu örneklerden biri, 1204’deki Latin istilası sırasında Konstantinopolis (İs-
tanbul)’den kaçırılıp Venedik’deki San Marco hazinesine götürülmüştür (Şekil 2.14).
Şekil 2.14
Altın Yaldız ve
Emay Cam Kâse,
Venedik San Marco,
M.S.11.yüzyıl
(Treasury of San
Marco 1984)
Bu tekniğin Konstantinopolis atölyelerinde uygulandığını gösteren arkeolo- Grifon: Kartal başlı, aslan
jik bulgular Saraçhane kazısında ortaya çıkmıştır. Bu teknik, 12-13.yüzyıllarda, vücutlu mitolojik yaratık.
Anadolu ve Doğu Akdeniz’de Bizans cam sanatının yanı sıra İslam cam eserlerin- Sfenks: İnsan başlı, aslan
de görülür. Örneğin, Güneydoğu Anadolu’da Samsat kazılarında bulunan emay gövdeli mitolojik yaratık.
bezemeli ve kufi kitabeli eserler, cam sanatındaki kültürel etkileşimi göstermesi
nedeniyle önemlidir.
12-13.yüzyıllarda, Venedik ve Cenevizlilerin Doğu Akdeniz’deki Bizans, İslam
ve Frenk Devletleriyle geliştirdikleri güçlü ekonomik bağlar dikkat çekicidir. Bu
ilişkiler, Bizans’ın uzun yıllar tekelinde tuttuğu lüks cam üretiminin Konstantino-
polis dışına çıkmasına yol açmıştır. Özellikle lüks cam üretiminde kullanılan altın
yaldız ve emay tekniği, bu açılımla Suriye’deki atölyelerde üretilmeye başlanmıştır.
Tekstil Şekil 2.15

Orta Bizans Dönemi’nde üretilen ku-
maşlarda Erken Bizans Dönemi’nde Victoria and Albert
Museum, Sasani
görülen gerçekçilik ve gölgeli etkiler üslubunda Bizans
kaybolmaya başlamıştır. Bu dönemde kumaşı. 7. yüzyıl
Sasani Pers üslubu olarak da adlandırı-
Kaynak: H. Peirce
lan kumaşlar kullanılmıştır (Şekil 2.15). ve R. Tyler, “The
7. yüzyıldan itibaren İran’da üretilmiş Prague Rider-Silk
olan bu kumaşların Bizans’ta da üreti- and the Persian-
Byzantine Problem”,
lip üretilmediği kesin olarak bilinme- The Burlwington
mektedir. Üslup olarak desenler artık Magazine for
çizgiseldir. Daireler içerisinde aslan, fil, Connoisseurs 68/398
(1936), 213-224,
tavus kuşu, kartal, at gibi hayvanlarla levha. 15.
grifon, sfenks gibi hayali yaratıklar gö-
rülür. İki renkli dokumalar yaygınlaşır.
Maphorion: Başı ve 10-12. yüzyıl arasında Thessalonika, Korinth, Thebes ve Atina’nın önemli tekstil
omuzlardan itibaren tüm
vücudu örten bol giysi.) üretim merkezleri olduğu bilinmektedir.
Bizans döneminde erguvan renk kutsal sayılmıştır. İsa’nın tuniği, Meryem’in
maphorionu erguvan renktedir. İmparatorluk gücünü simgeleyen renk olarak im-
paratorlar da erguvan renkte giyinmişlerdir. Bu yüzden erguvan renkte giysileri
halkın giymesi yasaklanmış, sadece imparator ve ailesine bu ayrıcalık verilmiştir.
Erguvan rengi veren boyanın üretimi de imparatorluk tarafından kısıtlanmıştır. Bu
boya sadece murex adı verilen bir tür deniz kabuğundan üretilebilmektedir. Bizans
döneminde Tyre limanı ve Marmara Denizi’nden çıkartıldığı bilinmektedir.
Bizans tekstili ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için Eunice Dauterman Maguire’ın, Wea-
vings from Roman, Byzantine and Islamic Egypt (Urbana: University of Illinois
Press, 1999) adlı yayınını inceleyebilirsiniz.
Sikke
Bizans altın sikke birimi olan “solidus”un ağırlığında, kalitesinde ve büyüklüğün-
de İmparator II. Nikephoros’a kadar (963-969) herhangi bir değişiklik olmamıştır.
II. Nikephoros ise solidus’tan daha hafif “tetarteron (nomisma) olarak adlandı-
rılan sikkeyi tedavüle sokmuştur. Ağırlığı tam olan altın sikke ise “histamenon”
(nomisma) olarak bilinir (Tekin, 1999: 38). Tetarteron ve histemenon görünüşte
çok farklı değildir. Ancak II. Basileios (976-1025) döneminde histamenon büyük
ve ince; tetarteron ise daha küçük ve kalın basılmıştır (Grierson, 1999: 10).
Nomisma’nın ayarı ve kali-
Şekil 2.16 tesi IV. Mikhael (1034-1040) ile
Histamenon, VII. birlikte bozulmaya başlamıştır.
Mikhael Dukas 1071’deki Malazgirt yenilgisin-
(1071-78), Ön Yüz, den sonra ve I. Aleksios (1081-
Malatya Arkeoloji
Müzesi, Env. No. 1118) döneminde nomismanın
4702 içindeki altın miktarı neredeyse
%75 oranında azalmıştır. 1092
yılında I. Aleksios para reformu
yapmak zorunda kalmıştır. Yeni
düzenlemede “nomisma”nın ye-
rine “hyperpyron adıyla yeni bir
altın sikke tedavüle sokulmuş-
tur. Ancak bu kez altının aya-
rı 24 karat yerine 20 1/2 karata
düşmüştür. Nomisma’dan farklı
olarak, hyperpyron’un bir yüzü
çukur, bir yüzü bombelidir (içbükey-dışbükey). Bu sikkeler nümismatik litera-
türünde “skyphate” (çukur) olarak adlandırılır (Tekin, 1999: 38). Bunun yanında
ilk çukur sikke basıma daha önce, IX. Konstantinos (1042-55) döneminde çukur
histamenon olarak basılmıştır (Şekil 2.16). I. Aleksios (1081-1118) döneminde
tedavüle sokulan “hyperpyron”un üçte biri değerindeki elektron “aspyron trakhy”
ve kırk sekizde biri “billon trakhy”dir (stamenon) (Tekin, 2005: 66).
Gümüş birim olarak, 720 yılında III. Leon ve oğlu V. Konstantinos (720-741)
tedavüle yeni ve sürekli “Miliaresion”u sokmuştur. Miliaresion hexagram’a göre da-
ha geniş ve ince olarak basılmıştır. Sasani “drachma”larına benzeyen miliaresion
betimlerinde kesin kurallar yoktur. Sikke üzerinde sadece bir haç ve ortak impara-
torların adları ve yazıtları vardır. I. Mikhael (811-813) döneminde miliaresion üze-

rindeki yazılara “Romanion” (Romalı) ve “basileis” (imparator) eklenmiştir (Gri-
erson, 1999: 14-15). Miliaresion I. Aleksios dönemine kadar tedavülde kalmıştır. I.
Aleksios’un 1092 yılı reformundan sonra gümüş sikke eski önemine ve kalitesine
ulaşamamıştır (Tekin, 1999: 39).
Bakır birimlerde (follisler) V. Konstantinos (741-775) iktidarının ortalarında
neredeyse decanummia (follisin çeyreği) ile pentanummia (follisin sekizde biri)
son kez basılmıştır. Bunun yanında VI. Konstantinos (780-797) döneminde fol-
lisler “M” işaretinin iki yanında anlamsız “XXX/NNN” taşır (Grierson, 1999: 20).
Yaklaşık 835’te İmparator Theophilos (829-842) önceki 175 yılın kötü bakır fol-
lislerini toplatıp yeniden darp ettirmiştir. Bu yeni follis, sadece yunan yazısı taşı-
makta ve 288 tanesi bir altın nomisma’ya karşılık gelmekteydi. Bu sikkelerin ön
yüzünde de tören lorusu ve tacıyla yarım ya da üççeyrek imparator tasviri, arka
yüzünde ise dört veya beş satır halinde imparator ismi yer alırdı.
Makedonya Hanedanlığı’nın (M.S. 867-1056) sekizinci ferdi olan İmparator
I. Ioannes Tzimiskes (969-976) dö-
nemindeyse, “Anonim Follis”ler Şekil 2.17
basılmaya başlamıştır. Anonim fol- Anonim Follis A2
lisleri önceki yüzyıllarda basılmış (976-1030-35),
olan sikkelerden ayıran iki önemli Ön Yüz, Yalvaç
Arkeoloji Müzesi,
özelliği vardır. Birincisi, bakır sik- Env. No. 12055
keler üzerinde, şimdiye kadar al-
tın sikkeler için ayrılmış bir özellik
olan, İsa’nın bir portresinin olması;
ikincisi, herhangi bir imparator adı-
na basılmamış olmalarıdır. Anonim
follisler araştırmacılar tarafından
on beş gruba ayrılmıştır (A-N). (Şe-
kil 2.17-2.19) Son üç grup dışında
tüm grupların piyasaya sürülme sı-
raları günümüzde bellidir ve sırala-
ma harflere göre yapılmıştır.
Anonim Follis C (1042-1050), Arka Yüz, Yalvaç Anonim Follis D (1050-1060), Ön Yüz, Yalvaç
Arkeoloji Müzesi, Env. No. 14513 Arkeoloji Müzesi, Env. No. 459
1092’de I. Aleksios, “Anonim Follis”leri ortadan kaldırarak yerine küçük ve

çukur olmayan yayvan sikke tedavüle sokmuştur. Altın tetartera’yı hatırlatan bu
sikkeler bakır tetarteron adı ile anılır. 12. yüzyıl boyunca Konstantinopolis ve
Thessalonika’da (Selanik) basılan sikkelerin bir yüzünde imparatorların büstü ya
da ayakta tasviri, diğer bir yüzünde İsa, Meryem, Aziz ya da monogramlar tasvir
edilmiştir.
11. yüzyıl sikkelerinde görülen bir değişiklik, imparatorların ayakta tasvir edil-
diği örneklerde üzerlerinde durdukları objelerdir. Bu objeler iki formda görülür.
Bunlar kare ya da dikdörtgen halı ve ayak taburesidir.
Orta Bizans Dönemi’nde ortaya çıkan Anonim follisleri önceki yüzyıllarda basılmış
6 olan sikkelerden ayıran özellik nedir? Açıklayınız.
Özet
Orta Bizans Dönemi sanatının zamansal ve me- yabancı kültürlerden alındığıdır. Nitekim bu
1 kânsal sınırlarını tanımlamak. plan tipi imparatorluğun doğusunda, Gürcü ve
M.S. 843-1204 yılları arasında, Erken Bizans Ermeni sanatında Bizans’a göre oldukça erken
Dönemi sonrasından 1204 Latin İstilası’na ka- tarihlerde denenmiştir. Orta Bizans Dönemine
dar olan dönem genellikle ‘Orta Bizans Dönemi’ damgasını vurmuş Kapalı Yunan Haçı Planlı ki-
olarak anılır. Bizans İmparatorluğu yönetimi, 8. liselerden tarihi bilinilen en eskisi 907 tarihli İs-
yüzyıl başında Herakleios Hanedanlığı’ndan İsa- tanbul Konstantin Lips Manastırı’nın (Fenari İsa
uria Hanedanığı’na geçmiştir. İsauria Hanedan- Camii) kuzey kilisesidir. Diğeriyse yaklaşık 920
lığı’nın ilk imparator olan III. Leon (717-741) tarihli Myrelaion Manastırı Kilisesi’dir (Bodrum
Batı Anadolu’da Arap saldırılarını bertaraf etmiş Camii). Orta Bizans Dönemi’nde görülen diğer
ancak aynı zamanda Bizans Sanatı için dönüm önemli tip ise “Sekiz Destekli” tiptir. Orta Bizans
noktası olan İkonaklast İkonaklazma’ (726-842) Dönemi manastırları da iyi tanımlanabilir bir
hareketinde mimarı olmuştur. 867-1056 yılları yapı topluluğu olarak karşımıza çıkmaktadır.
arasında tahta bulunan Makedonya Hanedan-
lığı’nda savaşlarla bozulan ekonomik düzenin Orta Bizans Dönemi Resim Sanatı örneklerini
yeniden kurulması sağlanmıştır. İlk temsilcisi I. 3 açıklamak.
Basileios (867-886) elden çıkan Anadolu toprak- İkonaklazma’nın yıkıcı etkisi sonrası Bizans sı-
larını yeniden imparatorluk sınırlarına katmış, nırları içinde erken dönem resim sanatı eser-
Girit, Kıbrıs, Suriye ve Balkanlar’ın bir kısmın- lerini saptamak güçleşmektedir. Günümüzde
da tekrar Bizans hâkimiyetine girmiştir. Ancak ikonaklazma öncesine ait olabileceği düşünülen,
1068-69 yılları arasında Doğu Anadolu’da Sel- Başkent’deki tek örnek, Kalenderhane kazıları
çuklular Anadolu’daki kentleri ele geçirmiş, 1071 sırasında ortaya çıkarılan, mozaik tekniğinde
yılında da Malazgirt’te yapılan savaşta da Bizans yapılmış Mabede Takdim (İsa’nın tapınağa su-
ordusunu ağır bir yenilgiye uğratmıştır. 11. yüz- nulması) sahnesidir. Anadolu’da ikonaklazma-
yıl sonunda Kutsal Kent Kudüs’ün geri alınması dan etkilenmeden günümüze geldiği düşünülen
idealine dayanan ilk Haçlı ordusu toplanmıştır. örneklerin sayısı oldukça azdır. Tartışmalı da
IV. Haçlı Seferi ise tamamen idealinden uzakla- olsa Kapadokya’daki bazı örneklerin ikonaklaz-
şarak, Bizans’ın görkemli başkenti Konstantino- ma dönemine ait olduğu düşünülür. Bunun dı-
polis’in 1204 yılından Latinler tarafından işgal şında İznik H.Sophia (Ayasofya) Kilisesi’ndeki
edilmesiyle sonuçlanmıştır. Deesis sahnesi; Bafa Gölü, Beşparmak Dağı ya-
maçlarındaki Pantokrator Mağarası’ndaki tas-
Anadolu ve Anadolu dışında bulunan Orta Bi- vir, Eğirdir Gölü’ndeki Niş Adası’ndaki kilisenin
2 zans Dönemi Mimarisi örneklerini ifade etmek. tasvirleri İkonaklazma dönemi örnekleri olarak
Orta Bizans Dönemi’nde kilise mimarisinde, sayılır. İkonaklazma döneminin sona ermesiyle
başta başkent olmak üzere, imparatorluğun bü- birlikte Bizans resim sanatında yeniden canlan-
tün bölgelerinde yaygın olarak kullanılan plan ma yaşanır. Bu dönem sonrası başa geçen Ma-
tipi “Kapalı Yunan Haçı”dır. Kapalı Yunan Haçı kedonya Hanedanlığı mensubu İmparator III.
planlı yapılar, dikdörtgen bir zemin planı üze- Mikhael (842-867) ve onu izleyen yıllarda im-
rinde yer almakta; ortada dört serbest destek parator olan I. Basileios (867-886) ile VI. Leon
üzerine oturan, pandandif geçişli kubbeli bir (886-912) dönemleri Bizans resminin zengin
bölüm, bunun dik eksenlerinde tonoz örtülü örneklerini barındırır. Bu dönemde Anadolu
haç kolları, çapraz eksenlerindeyse tonoz ya da Bizans resim sanatı örneklerini bütün halinde
kubbe örtülü köşe odaları bulunmaktadır. Kapa- barındıran en önemli merkez Kapadokya’dır.
lı Yuna Haçı plan tipinin kökeni hakkında ileri Kayaya oyma kiliseler içine yapılan freskolar,
sürülmüş iki görüş vardır. Birincisi bu plan tipi- doğu etkili yerel geleneğe bağlı üslubu yansıtır
nin Bizans dini mimarisinin kendi içindeki ge- niteliktedir. Bununla birlikte, başkent üslubuna
lişimi sonucunda ortaya çıktığı; ikinci görüşse, sahip eserler de belgelenmektedir. Bizans resim
sanatının 11.yüzyıldaki en seçkin örnekleri, Yu- cam ustalarından söz ederken altın yaldız tekni-
nanistan’daki Daphne (Dafni) Manastır Kilisesi, ğini de anlatır.
Hosios Lukas ve Sakız Adası Nea Moni Kilise- Orta Bizans Dönemi’nde üretilen kumaşlarda
leridir. 12.yüzyılın elyazmaları arasında dikkat Erken Bizans Dönemi’nde görülen gerçekçilik
çekici birkaç örnekten söz etmekte fayda vardır. ve gölgeli etkiler kaybolmaya başlamıştır. Bu dö-
Bunlar arasında Başkent atölyelerinde üretildiği nemde Sasani Pers üslubu olarak da adlandırılan
bilinen Ioannnes Skylitzes Kroniği’dir. Başkent kumaşlar kullanılmıştır. Üslup olarak desenler
kökenli ve günümüzde Topkapı Sarayı Kitaplı- artık çizgiseldir. Daireler içerisinde aslan, fil, ta-
ğında korunan önemli bir yazma da Oktateukh vuskuşu, kartal, at gibi hayvanlarla grifon, sfenks
(cod.gr.8)’dur. Orta Bizans döneminde İkonalar, gibi hayali yaratıklar görülür. İki renkli dokuma-
İkonakırıcı dönemin sona ermesinin ardından lar yaygınlaşır. 10-12. yüzyıl arasında Thessalo-
Hıristiyanlığın zaferini vurgulayan sembol eser- nika, Korinth, Thebes ve Atina’nın önemli tekstil
ler olarak karşımıza çıkar. üretim merkezleri olduğu bilinmektedir.
Bizans altın sikkelerinin ayarı ve kalitesi IV. Mik-
Orta Bizans Dönemi El Sanatı örneklerini tanım- hael (1034-1040) ile birlikte bozulmaya başla-
4 lamak. mıştır. 1071’deki Malazgirt yenilgisinden sonra
Maden sanatında, 9. yüzyıl ile birlikte, özellik- ve I. Aleksios (1081-1118) döneminde nomis-
le Makedonya Sülalesi’nin yönetime geçmesiyle manın içindeki altın miktarı neredeyse %75 ora-
başlayan dönemde (867-1056), sanatta yeni bir nında azalmıştır. 1092 yılında I. Aleksios para re-
canlanma başlamıştır. Bu dönemde yeni bir formu yapmak zorunda kalmıştır. Gümüş birim
teknikle üretilen eserler erken dönemin gümüş olarak, 720 yılında III. Leon ve oğlu V. Konstan-
hazinelerinin yerini almıştır. Bu yeni teknik, Bi- tinos (720-741) tedavüle yeni ve sürekli “Miliare-
zans kuyumculuğunun doruk noktasına ulaştır- sion”u sokmuştur. Makedonya Hanedanlığı’nın
dığı mine tekniğidir. (M.S. 867-1056) sekizinci ferdi olan İmparator
Orta Bizans Dönemi fildişi örneklerinde yoğun I. Ioannes Tzimiskes (969-976) dönemindeyse
olarak dini konular işlenmiştir. Üretim yeri başkent “Anonim Follis”ler basılmaya başlamıştır.
Konstantinopolis olan, 10. ve 11. yüzyıla tarihlenen
bu dönem fildişi örneklerin neredeyse hepsi, bu-
gün yurt dışındaki müzelerde sergilenmektedir.
Orta Bizans Dönemi seramik yapım ve süsleme
tekniklerinde çeşitlilik göze çarpar. Bunlar Taç
Yaprağı Dekorlu Seramikler, polychrome sera-
mikler, sgrafitto, champleve, Kırmızı Benek Bo-
yalı, Yeşil ve Kahverengi Boyalı, Püskürtme Bo-
yalı ve Lüster gibi tekniklerdir.
Orta Bizans dönemi cam üretim atölyeleri ve
üretimde kullanılan malzemelere ilişkin bilgiler,
dönemin yazılı kaynaklarında yer almaktadır.
Dönemin ekonomik yapısındaki güçlükler nede-
niyle camın renklendirilmesinde kullanılan altın,
gümüş gibi pahalı madenlerin, özel üretime yö-
nelik lüks eşyalarda kullanıldığı izlenir. Günlük
kullanım eşyalarınınsa demir ve bakır gibi daha
ucuz madenlerle renklendirildiği görülür. Bizans
İmparatorluğunun orta dönemi düşünüldüğün-
de, cam üretiminin Anadolu’da etkin bir rol oy-
nadığı anlaşılır. 12. yüzyılda Batılı Rahip Theop-
hilus tarafından kaleme alınan eser, Bizans camı
için önemli bir kaynaktır. Theophilus Bizanslı
1. Bizans tarihinde her tür dinsel tasvirin kaldırılması 6. İstanbul’da Komnenoslar döneminden günümü-
için girişilen çatışmalarla geçen döneme ne denir? ze kadar ulaşan tek resim örneği aşağıdaki yapılardan
a. İkonaklazma hangisinde bulunmaktadır?
b. Orta Bizans a. Hagia Eirene
c. Thema b. Hagia Sophia
d. Strategos c. Aziz Nikolaos Kilisesi
e. Latin İstilası d. Azize Katerina Manastırı
e. Hosios Lukas Kilisesi
2. Roma Katolik Kilisesi ile Doğu Ortodoks Kilisesi
hangi dönemde tamamen bağımsız kiliseler haline gel- 7. Orta Bizans Dönemi’nde fildişi eserlerde yoğun
miştir? olarak aşağıdaki konulardan hangisi işlenmiştir?
a. Erken Bizans a. Dini konular
b. Orta Bizans b. Mitolojik
c. Geç Bizans c. Doğa
d. Karanlık Dönem d. Mimari
e. İkonaklazma e. Geometrik
3. Orta Bizans Dönemine damgasını vurmuş kilise 8. Seramik üzerine sürülen astarın kuruduktan sonra
plan tipi aşağıdakilerden hangisidir? ince uçlu bir aletle kazınarak desenlerin çizildiği tekni-
a. Bazilika ğe ne ad verilir?
b. Şapel a. Sgrafitto
c. Kapalı Yuna Haçı b. Champleve
d. Martyrium c. Slip Boya
e. Oktagon d. Püskürtme Boya
e. Polychrome
4. Kilisede orta nefin üzerini örten kubbenin sekiz des-
tek üstüne oturduğu plan tipi aşağıdakilerden hangisidir? 9. Kartal başlı, aslan vücutlu mitolojik yaratığa ne ad
a. İkona verilir?
b. Kubbeli Bazilika a. Grifon
c. Transept b. Sfenks
d. Sekiz Destekli Tip c. Ejder
e. Taşra tipi d. Maphorion
e. Hale
5. İkonaklazma döneminin etkilerinden kaçan Bi-
zanslı sanatçılar hangi ülkeye yerleşmişler? 10. Bizans Anonim Follisleri hangi dönemde basılma-
a. Almanya-Yunanistan ya başlanmıştır?
b. Belçika-İngiltere a. Erken Bizans
c. İtalya-Fransa b. Orta Bizans
d. Almaya-Avusturya c. Geç Bizans
e. Fransa-İngiltere d. Karanlık Dönem
e. İkonaklazma

1. a Yanıtınız yanlış ise, “Tarihçe” konusunu yeni- Sıra Sizde 1
den gözden geçiriniz. Diocletianus döneminde itibaren kullanılan Thema
2. b Yanıtınız yanlış ise, “Tarihçe” konusunu yeni- Teşkilatı, Bizans İmparatorluğunda yeniden düzenlen-
den gözden geçiriniz. miştir. Savunma ve üretimin devam edebilmesi önce-
3. c Yanıtınız yanlış ise, “Dini Mimari” konusunu liklerine dayanan askeri toprak düzenidir. Themaların
yeniden gözden geçiriniz. başında görev yapan strategos’ların yetkilerinin sınır-
4. d Yanıtınız yanlış ise, “Dini Mimari” konusunu lanması ve imparatorluk topraklarının düzenlenmesi
yeniden gözden geçiriniz. amacıyla sistemde değişiklikler yapılmıştır. Bu sistem-
5. c Yanıtınız yanlış ise, “Resim” konusunu yeniden de 7. yüzyılda dört tane olan themaların sınırları değiş-
gözden geçiriniz. tirilerek sayıları on ikiye çıkartılmıştır. 14. yüzyıla ka-
6. b Yanıtınız yanlış ise, “Resim” konusunu yeniden dar kullanılan sistemde themaların sınırları ve sayıları
gözden geçiriniz. sürekli değiştirilmiştir.
7. a Yanıtınız yanlış ise, “Fildişi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
8. a Yanıtınız yanlış ise, “Seramik” konusunu yeni- Kapalı Yuna Haçı (Başkent ve Taşra tipi) ve Sekiz Des-
den gözden geçiriniz. tekli Tip
9. a Yanıtınız yanlış ise, “Tekstil” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
10. b Yanıtınız yanlış ise, “Sikke” konusunu yeniden İkonaklazma’nın yıkıcı etkisi sonrası Bizans sınırları
gözden geçiriniz. içinde erken dönem resim sanatı eserlerini saptamak
güçleşmektedir.
Sıra Sizde 4
Orta Bizans Dönemi’nde ekonomiyle de ilişkili olarak
gümüş kullanımı azalmıştır.
Sıra Sizde 5
Arap akınlarıyla seramik üretimi yapan merkezler de-
ğişir. Kırmızı renkli kil ile üretim yapan merkezlerin
üretimi sonlanır. Başkent Konstantinopolis çevresin-
deki merkezler üretim yapmaya devam ederler.
Sıra Sizde 6
Birincisi, bakır sikkeler üzerinde, şimdiye kadar altın
sikkeler için ayrılmış bir özellik olan, İsa’nın bir por-
tresinin olması; ikincisi, herhangi bir imparator adına
basılmamış olmalarıdır.
Acara, M. (2007). “Litürjide ve Günlük Kullanımda Peirce, Hayford ve Royall Tyler (1936). “The Prague Ri-
Maden Sanatı”, Kalanlar 12. ve 13. Yüzyıllarda der-Silk and the Persian-Byzantine Problem”, The
Türkiye’de Bizans, İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 37-39. Burlington Magazine for Connoisseurs, 68/398:
Akkaya, T. (2000). Ortodoks İkonaları : Genel Bir Ba- 213-224.
kış. İstanbul : Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Pekak, S. (1991).” Zeytinbağı (trigleia) Bizans Dönemi
Doğer, Lale (2007). “İşlev, Teknik ve Estetik Değerlen- Kiliseleri ve “Fatih Camii” (tarihi ve mimarisi)”, Ya-
dirmelerle Bizans Günlük Yaşamında Sırlı Seramik” yınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversite-
SERES’O7 IV. Uluslararası Katılımlı Seramik, si, SBE.
Cam, Emaye, Sır ve Boya Semineri, Eskişehir, Sözen, M ve Tanyeli, U. (1999). Sanat Kavram ve Te-
709-727. rimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Doğer, Lale (2007). “Halkın İmge Dünyasında Seramik Tekin, O. (1999). Yapı Kredi Koleksiyonu Bizans Sik-
Sanatı” Kalanlar: 12. ve 13. Yüzyıllarda Türkiye’de keleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Bizans, İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 48-51. Tekin, O. (2005). “Eski Yunan, Roma ve Bizans Altın
Kazhdan, Alexander (Ed.) (1991). Oxford Dictionary Sikkeleri”, Altının İktidarı, İktidarın Altınları:
of Byzantium C.1-3, New York: Oxford University Yapı Kredi Altın Sikke Koleksiyonu (Ed. Şennur
Press. Şentürk ve Selahattin Özpalabıyıklar), Yapı Kredi
Eyice, S. (1980). Son Devir Bizans Mimarisi İstan- Kültür ve Sanat Yayıncılık, s.39-67.
bul’da Palaiologos’lar Devri Anıtlar, İstanbul: Yıldız, H. D. (1982). “Bizans Tarihi”, Anadolu Uygar-
Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu. lıkları Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, C. 3.
Eyice, S. (1982). “Türkiye’de Bizans Sanatı”, Anadolu s. 488-565.
Uygarlıkları Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedi- Weitzmann, K. (1966). Byzantine Miniature and Icon
si, C. 3, 568-618. Painting in the Eleventh Century, Oxford.
Freely J.ve A.S. Çakmak (2004). Byzantine Monu-
ments of İstanbul, Cambridge.
Gregory, Timothy E. (2008). Bizans Tarihi (Çev. Esra
Ermert), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage, Washington,
D.C.: Dumbarton Oaks Reseacrch Library and Col-
lection.
Hasol, D. (1998). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İs-
tanbul: Yem Yayın.
Kuban, D. (2004). İstanbul Bir Kent Tarihi, İstanbul:
Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Ltd. Şti.
Mango, Cyril. (2007). Bizans: Yeni Roma İmparator-
luğu (Çev. Gül Çağalı Güven), İstanbul: Yapı Kredi
Yayınları.
Nelson, R. S. ve K. M. Collins (2006). Icons from Sinai,
Los Angeles.
Orcasberro, S. (1998). “Mozaiğin Kısa Bir Tarihi”, Sa-
nat Dünyamız, S.69-70, 149-154.
Ostrogorsky, G. (1981). Bizans Devleti Tarihi (Çev.
Fikret Işıltan), Ankara: Türk Tarih Kurumu Bası-
mevi.
Ötüken, Y.(1997). “Bizans: Anıtsal Resim ve Minyatür”,
Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, İstanbul, 257-260.
3
Amaçlarımız
 Geç Bizans Dönemi sanatının zamansal ve mekânsal sınırlarını tanımlayabilecek,
 Anadolu ve Anadolu dışında bulunan Geç Bizans Dönemi Mimarisi örneklerini
tanımlayabilecek,
 Geç Bizans Dönemi Resim Sanatı örneklerini açıklayabilecek,
 Geç Bizans Dönemi El Sanatı örnekelrini tanımlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kilise • Seramik
• Mozaik • Sikke
• Fresko
İçindekiler
• TARİHÇE
Geç Bizans Dönemi
• EL SANATLARI
Geç Bizans Dönemi
TARİHÇE
Bir önceki bölümde IV. Haçlı seferi sonucunda (1204 yılında) başkent Konstanti-
nopolis’in (İstanbul) Latinler tarafından işgal edildiği ve Haçlıların istila etmedi-
ği topraklarda ise dört farklı Bizans Devletinin hâkim olduğu bilgisi verilmiştir.
Bu devletlerden Nikaia (İznik) İmparatorluğu Cenova ile ittifak kurarak, Venedik
deniz gücüyle kendi aralarında denge sağlamış, 1240 ve 1250 yılları süresince Av-
rupa’daki topraklarını genişletmiştir. 13. yüzyıla gelindiğindeyse, Orta Yunanis-
tan’ın bazı kısımları yeniden Bizanslıların eline geçmişti. Nikaia İmparatorluğu
kısa ömürlü olmuş, ama 1261’de başkent Konstantinopolis’in Latinlerin elinden
alınarak Bizans imparatorluğunun yeniden kurulmasını mümkün kılmıştır. 1261
yılından 1453’e dek uzanan dönem, Geç Bizans Dönemi olarak adlandırılmakta-
dır (Haldon, 2007: 193).
VIII. Mikhael Palaeologos’un 1261’de Bizans tahtına geçmesinin ardından, La-
tin devletleri, Konstantinopolis’i ele geçirmek için yeni bir Haçlı Seferi düzenle-
mişlerdir. Ancak, 1281’de Fransa Kralı IX. Louis’in kardeşi Anjou Dükü Charles’ın
komuta ettiği Haçlı ordusu, Arnavutluk’ta yenilgiye uğramıştır.
VIII. Mikhail Palaeologos döneminde Bizans İmparatorluğu, uluslararası iliş-
kiler bakımından son derece iyi durumdaydı. Maalesef halefleri döneminde, bu
kısa toparlanma döneminin geçici olduğu görüldü. Bizans, özellikle doğu sınırın-
da, Anadolu beyliklerinin saldırılarına maruz kaldı. Bizans İmparatorluğu, VIII.
Mikhail Palaeologos’tan sonra tahta geçen II. Andronikos Palaeologos ve III. An-
dronikos Palaeologos dönemlerinde Anadolu’da Osmanlılarla, Balkanlar’da Sırp-
larla savaşmak zorunda kaldı. Bu dönemde imparatorlukta askeri düzenlemeler
ve vergi reformları yapıldı. Ortodoks Kilisesi’nde yeniden yapılandırmaya gidildi.
İç savaşlarda devleti zayıf düşürdü.
Sırp Kralı Stefan Duğan, 1346 yılında kendini Sırbistan ve Yunanistan impara-
toru ilan etti. Stefan Duğan, birleşik bir Slav Bizans imparatorluğu kurmak için gi-
rişimlerde bulunduysa da başarılı olamadı. 1299 yılında bir beylik olarak kurulan
Osmanlı Devleti 1329 yılında İznik ve 1377 yılında da İzmit’i ele geçirmişti (Şekil
3.1). Osmanlı Padişahı I. Murad, 1362’de Konstantinopolis’in kuzeybatısındaki
Edirne’yi ele geçirdi ve kenti Osmanlı Devleti’nin yeni başkenti yaptı. Balkanlar’da
Türklere karşı girişilen ayaklanmanın 1389 Kosova Savaşı’nda bastırılmasıyla Bi-
zans İmparatorluğu, dört yanından Osmanlı topraklarıyla çevrilmiş bir ada haline
geldi. II. Manuel Palaeologos döneminde, Bizans İmparatorluğu, son bir canlan-
ma daha yaşadı. II. Manuel Palaeologos, İmparatorluğun itibarını ayakta tutmak

için, Patrikliğin vasıtasıyla Hıristiyan dünyasının desteğini aldı. Bu dönemde sa-
dece Macarlar Avrupa’da Türk hâkimiyetine girmemişti. Yıldırım Bayezid’in 1394
yılında Konstantinopolis’i kuşatmasın sırasında Bizans imparatorunun Macar
kralından yardım istemesiyle seferde Haçlı ordusu, 1396 yılında Yıldırım Bayezid
tarafından Nikopolis’teki Niğbolu savaşı’nda yenilgiye uğratıldı.
Şekil 3.1
1360-1401 yılları arasında Bizans İmparatorluğu ve Anadolu
Kaynak: John Haldon. Bizans Tarih Atlası. Çev. Ali Özdamar. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006. sayfa: 239.
Ankara Savaşı’nda Osmanlıların Timur’un ordusuna yenilmesi, Bizans İm-

paratorluğu için geçici bir rahatlama yarattı. II. Manuel Palaeologos’un Sultan I.
Mehmed (Çelebi) ile kurduğu ittifak da Bizans İmparatorluğu’nun durumunu iyi-
leştiriyordu. Ancak 1421 yılında Sultan I. Mehmed’in ani ölümüyle yeni Bizans
İmparatoru VIII. İoannes Palaeologos’un bu ilişkiyi devam ettirmemesi Bizans
İmparatorluğu’nun aleyhine sonuçlandı. Başkent Konstantinopolis Osmanlılar ta-
rafından bir kez daha kuşatıldıysa da başarılı olunamadı. 1444 yılında da yeni bir
Haçlı ordusu Varna Savaşı’nda Osmanlılarca yenilgiye uğratıldı.
1448 yılında Bizans İmparatorluğu tahtına XI. Konstantinos Palaeologos çık-
tı. 1452 yılında Sultan II. Mehmed, Bizans İmparatorluğu’nun anlaşmaya uyma-
masını sebep göstererek, büyükbabası Bayezid’in yaptırdığı Anadolu Hisarı’nın
karşısında Rumeli Hisarı’nın inşasına başladı. Konstantinopolis’i ele geçirmek
üzere hazırlıklarını tamamlayan Osmanlı Padişahı II. Mehmed, 1453’te 80.000
3. Ünite - Geç Bizans Dönemi 67
kadar askeriyle şehri kuşattı. Hıristiyanlar sayıca yetersizliklerine rağmen kenti

savundular. 29 Mayıs 1453 günü, elli üç gün süren kuşatmanın ardından Kons-
tantinopolis, Osmanlıların eline geçti. Bizans İmparatorluğu’nun son imparatoru
XI. Konstantinos Palaeologos’du. Fetihten sonra Sultan II. Mehmed, Fatih Sultan
Mehmed olarak anılmaya başlandı. Bizans’ın bazı kurumları ve kültürel mirası fe-
tihten sonra da varlığını sürdürmüştür. Trabzon’da kurulmuş olan Trebizond İm-
paratorluğu konumu nedeniyle korunmuş ve varlığını ancak 15. yüzyıl ortasına
kadar devam ettirebilmiştir.
Geç Bizans Dönemi’nin tarihsel sınırları nedir? Açıklayınız.

1
Geç Bizans tarihi ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için G. Ostrogorsky’nin Bizans Dev-
leti Tarihi (Çeviren: Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1981);
Timothy E. Gregory’nin Bizans Tarihi (Çeviren: Esra Ermert. İstanbul: Yapı Kredi
Yayınları, 2008), J. Haldon’un Bizans Tarih Atlası (Çev. Ali Özdamar. İstanbul: Ki-
tap Yayıevi, 2007) adlı yayınlarını inceleyebilirsiniz.
MİMARİ
1204 yılında Konstantinopolis IV. Haçlı Seferi’ne katılan şövalyelerin eline geçince,
Anadolu’da Laskaris ailesinin hükümdarlığı altında Nikaia (İznik) İmparatorluğu,
1204 ile 1451 yılları arasında Karadeniz kıyılarında Komnenosların Trabzon İm-
paratorluğu, Balkanlarda Arta’da Epiros Desotluğu, başkenti Mistra olan ve 1460
yılına kadar bağımsızlığını koruyan Morea (Peloponnes) Beyliği kurulmuştur.
1261-1453 yılları arası Palaiologos ailesinin hükümranlığı altında yeniden kurulan
Bizans’ı da dikkate alırsak, bu dönemin mimarisinde doğal olarak çeşitli yerel uy-
gulamalar sergilediğini görürüz (Mango, 2006: 210).
1204-1261 yılları arası Latin hükümdarlığının, başkent Konstantinopolis’te tek
mimari etkinliğinin, Hagia Sophia’nın (Ayasofya) güneydoğudaki çatı örtülü kapa-
lı girişinin olduğu söylenebilir. Ancak bunun yanında Latin beylikleri 13. yüzyıl-
dan itibaren Bizans Devleti’ne ait topraklarda, Batılı üslupta birçok şato, manastır
ve kilise yapılmasına da neden olmuştur. 1204 yılında kurulan Nikaia İmparator-
luğunun Magnesia (Manisa), Smyrna (İzmir), Efes ve Priene’dekiler gibi savunma
yapıları dışında, eserlerinin çok azı tanımlanabilmektedir. Bunların yanında İzmir
yakınlarında Nymphaion’daki (Kemalpaşa) üç katlı, dikdörtgen planlı saray, mi-
mari özelliği bakımından önemlidir.
Balkanlarda merkezi Arta’daki Epiros Despotluğu’nun ise mimari eserleri daha
iyi bilinmektedir. En önemlileri arasında Arta’daki Parigoritissa Kilisesi’dir (Man-
go, 2006: 211-217).
Morea (Pelaponnesos) Beyliği’nin Mistra’da yer alan Hodegetria Kilisesi
“Mistra Tipi” denilen kiliselere öncülük etmesi bakımından önemlidir. Mistra
tipi yapılar iki katlıdır. Bazilika Yunan haçı tiplerinin karışımı olan bu yapılarda,
zeminin üç nefli bir bazilika görünüşüne sahip olmasına karşın, sütun dizileri-
nin aralarına yerleştirilen dört payenin yardımıyla üst kat, bir yunan haçı görü-
nümündedir. Alt kat bazilika, üst kat kapalı yuna haçı planlı olan bu tip, ilk kez
Mistra’da görüldüğü için bu isimle adlandırılmaktadır. Anadolu’da tek örneği,
Kırklareli Vize İlçesinde bulunan ve yaygın olarak Vize Ayasofya’sı (H. Sophia)
diye bilinen camidir (Şekil 3.2).
Şekil 3.2
Kırklareli, Vize,
Ayasofya Kilisesi
(Gazi Süleyman
Paşa Cami)
Kaynak: http://
www.kenthaber.
com/marmara/
kirklareli/vize/
Rehber/kiliseler/
vize-ayasofyasi-
Yunanistan’daki Selanik kentinde Palaiologoslar Dönemi’ne ait çok sayıda ki-

lise bulunmaktadır. Bunların arasında en önemlisi 1312 ve 1315 yılları arasında
Patrik Niphon tarafından kurulan Hagios Apostoloi (Kutsal Havariler) Kilisesi’dir.
Geç Bizans Dönemi’nin güzel bir örneği olan kilise, dört sütunlu yunan haçı plan-
lıdır. Yine Selanik’te 14. yüzyılda inşa edilen bir diğer yapıysa, Hagios Soterios
şapelidir.
Trabzon İmparatorluğu’ndan (1204-1461) kalan yapılar da mevcuttur. Ancak
bunlardan Ayasofya dışındakiler yeterli olarak araştırılmamıştır. Ayasofya kilisesi
1238 ve 1263 yılları arasında İmparator I. Manuel tarafından yaptırılmıştır. Yapı,
uzunlamasına dört sütunlu plan tipindedir. Üzeri oniki cepheli kasnağı olan tek
bir kubbeyle örtülüdür.
Palaiologoslar Bizans tarihi ve sanatının son aşamasına adını veren bir aile-
dir. “Palaiologoslar Rönesansı” çok sık kullanılan bir terimdir ve resim sanatı ala-
nında kullanılmasında da haklılık payı vardır (Mango, 2006: 220). Palaiologoslar,
ekonomik, politik ve kültürel yaşamı canlandırmaya çalışmıştır. Giderek dağılan
politik örgüte ve toprak kayıplarına karşın, sanat ve düşünce yaşamında, adeta bir
Rönesans yaşanmaya başladığını, mimarlıkta Geç Devir sanatına özgü planlarda,
strüktür, örtü ve üst yapılarda, yapı elemanlarının biçim kalıplarındaki aşamalar-
dan da biliyoruz (Ersen, 1990: 2). Ancak mimaride bazı yenilikler aransa da bun-
lar, belirli prensiplerin dışına çıkmayan uygulamalar olarak kalmıştır.
Başkent Konstantinopolis’te bu dönemde “Dehlizli Tip, Kapalı Yunan Haçı
Planlı, Tek Nefli, Yonca Planlı” dini yapı tipleri görülmektedir.
Dehlizli Tip olarak adlandırılan bu tipte mekân kare bir kule gibi kilisenin ana
kitlesini aşarak yükselmekte ve üstünü yüksek kasnaklı bir kubbeyle örtmektedir.
Bu tipin İstanbul’da günümüze kadar az çok değişerek gelebilmiş örnekleri Hagios
Andres Manastırı Kilisesi (1284) (Koca Mustafa Paşa Camii), Lips Manastırı Ki-
lisesi güney binası (1290) (Fenari İsa Camii) ve Pammakaristos Manastırı Kilisesi
kuzey binasıdır (1294) (Fethiye Camii) (Şekil 3.3). Bu tip İstanbul dışında Make-
donya’da, daha küçük ve basit yapılarda görülür (Eyice, 1988: 49).
Şekil 3.3
Pammakaristos
Manastırı Kilisesi
Kaynak: http://
www.arkeo3d.com/
byzantium1200/
pamma.html
Başkentte “kapalı yunan haçı plan tipi”nin tek temsilcisi Pammakaristos Ma-
nastırı Kilisesi (Fethiye Camii) güney binasıdır. Yine başkentte inşa edilmiş “tek
nefli yapı”lar olarak; İs Kapı Mescidi, Kariye Camii güney şapeli, Boğdan Sarayı,
Sinan Paşa Mescidi’ni sayabiliriz.
Başkent Konstantinopolis’de görülen bir diğer yapı türüyse “yonca planlı
tip”tir. Bizans ‘ın neredeyse her döneminde görülen bu tipin, Geç Bizans Dönemi
örnekleri arasında, Panaghiotissa ve Panagha kiliseleri bulunmaktadır.
Konstantinopolis’teki Palaiolo-
Şekil 3.4
gos kilise mimarisi örnekleri ara-
sında iki önemli yapı daha yer al- Khora Manastırı
Kilisesi (Kariye
maktadır. Bunlardan biri, 1316 ve Camii)
1321 yılları arasında, devlet ve bilim
adamı olan Theodoros Metokhi- Kaynak: http://
www.arkeo3d.com/
tes onarttığı Khora (Kariye Camii) byzantium1200/
Manastırı’dır (Şekil 3.4). Bu ona- chora.htm
rımlarda Orta Bizans Dönemi’nde
Komnenoslar Hanedanlığı’nın yap-
tırdığı kilisenin naosu olduğu gibi
bırakılmış ancak, kubbe yeniden
yapılmıştır. Bir diğer yapı Molla
Gürani Camii’nin dış narteksidir Şekil 3.5
(Yapının Bizans Dönemi adı bilin-
Tekfur Sarayı
memektedir). Bu yapı da Kariye Ca-
mii gibi Palaiologoslar döneminde Kaynak: http://
yeniden ek yapılarla genişletilmiş ve www.arkeo3d.com/
onarılmıştır. byzantium1200/
tekfur.html
Dini mimariden çok ev mima-
risiyle ilişkili olan “portico facade”
düzenlemesinin günümüze gelen
Palaiologoslar dönemini tek örneği
Konstantinopolis kent surlarına ba-
kan, “Tekfur Sarayı” denilen yapıdır
(Şekil 3.5). Bu yapı VIII. Mikhael
Palaiologos’un oğlu olan Porphyro-
gennetos’un sarayı olarak bilinir. Üç katlı dikdörtgen yapının inşa tarihi 1261-
1291 yılları arasında olmalıdır.
Geç Bizans Dönemi yapıların dış cepheleri geometrik motifli tuğlalarla süs-
lenmiş, kubbe kasnaklarının kıvrımlı, yüksek bir görünüş almalarına önem veril-
miştir. Dış cepheler renkli, payeler, nişler, kademeli kemerler, testere dişi motifli
silmeler ile hareketlendirilmiştir. İyi korunmuş bir Palaiologos kilisesinin içine gi-
rildiğinde ilk edinilen izlenim, eldeki mevcut bütün yüzeylerin her santimini kap-
layan figürlü resimlerin üretkenliğidir. Palaiologoslar Dönemi ayrıca, naos ve be-
ma arasındaki yüksek bir bölüntü olan İkonostasis’in ortaya çıkmasına da tanıklık
etmiştir (Mango, 2006: 247).
Başkent Konstantinopolis’te görülen Geç Bizans Dönemi dini mimari tipleri neler-
2 dir? Açıklayınız.
Geç Bizans Dönemi mimariyle ilgili ayrıntılı bilgi için Cyril Mango’nun, Bizans
Mimarisi (Ankara: Rekmay Ltd. Şti., 2006) ve özellikle Palaiologoslar Dönemi baş-
kent mimarisi için Semavi Eyice’nin Son Devir Bizans Mimarisi İstanbul’da Palaio-
logos’lar Devri Anıtları (İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1980) adlı
RESİM
1204’deki Latin İstilası, Bizans imparatorluğunun sanatsal açıdan yağmalandığı
bir dönemdir. 1261’e kadar süren bu dönemin ardından, yeniden kurulan Bizans
İmparatorluğu’nun bundan sonrası ile İstanbul’un Osmanlılar tarafından 1453
yılındaki fethine kadar olan süre Geç Bizans olarak tanımlanır. Son devir resim
sanatı, orta dönemden tamamen farklıdır. Son dönemde bütün siyasi sıkıntılara
rağmen, sanatsal açıdan farklı bir zevkin hâkim olduğu görülür. Bu özel karakteri
nedeniyle bazı araştırmacılar, bu dönemin sanatını “Bizans Rönesansı” veya “Pa-
laiologoslar Devri Rönesansı” olarak tanımlar. Bu tanım, aynı dönemde İtalya’da
başlayan Rönesans hareketiyle karıştırılmamalıdır. Burada sözü edilen, Avrupa’da
doğan, yayılan Rönesans değil, Bizans sanatının erken çağlarından beri aşina ol-
duğu, orta dönemde de bazı örneklerde karşılaştığımız klasik üslubun, resim sa-
natında tekrar egemen olmasıdır. Latin İstilasının acısı üstüne Bizanslı sanatçılar
Batıya dönmek yerine kendi geleneklerine dönmeyi tercih ederek, sanatta klasik
üslubun tekrar egemen olmasını sağlamışlardır.
1204’deki Latin İstilası, Başkenti etkisiz kıldığında, Laskaris Hanedanlığının
İznik (Nicaea/Nikaia) merkezli yönetimiyle karşılaşılır. Bu dönemin resim sanatı
üzerine etkisini saptamak, ne yazık ki çok mümkün değildir. Bilinen sınırlı örnek-
lerden biri İznik H. Sophia kilisesi Diakonikon mekânında yer alan havari ve aziz
tasvirleridir (1250). Bir diğer örnek, Trilye’deki Pantobasilissa Kilisesi’ndeki fres-
kolardır. Laskarisa adının anıldığı kitabeli örneklerse Kapadokya bölgesinde kar-
şımıza çıkar. Suvasa Oktagonu (1222-54), Gülşehir Karşı Kilise (1212) ve Kırşehir
Kırk Martyrler (1216-17) Kiliselerinin fresko kitabelerinde Theodoros Laskaris adı
geçer. İznik örneklerine benzer aziz tasvirleri ve üsluplarıyla dikkati çeken Akhisar
Çanlı Kilise ile Eski Andaval Konstantin ve Helena Kiliseleri freskolarının Laska-
risler döneminde yapıldığı muhtemeldir.
Trabzon H.Sophia Kilisesi, Latin istilası sonrası Trabzon’a yerleşen Komnenos-
ların ortaya koydukları özgün bir örnek olarak karşımıza çıkar. Yapının içinde yer
alan freskolar Komnenos döneminin genel figür üslubuna sahip olmakla birlikte
hacim ve dengeli hareket eden figürleriyle Palaiologoslar Dönemi’nde hâkim olan
üslubun, adeta ön örneği olarak karşımıza çıkarlar (Şekil 3.6).
Şekil 3.6
Trabzon, H. Sophia,
“Kana Düğünü”
Sahnesi
Kaynak: http://
bbs.keyhole.com/
ubb/ubbthreads.
php?ubb=download
Laskarisler’in politik ilişki içinde olduğu Bulgar Çarlığı topraklarında Bizans

resim sanatını izleri bu dönemde örneklerle izlenebilir. Örneğin; Boyana’daki Ka-
loyan Kilisesi, 1259 tarihli bir eser olarak belgelenir. Benzer şekilde 13.yüzyıl ba-
şından itibaren Sırbistan’daki kiliselerin de olasılıkla Bizanslı sanatçılar tarafından
resimlendiği söylenebilir. 1208-9 tarihli Studenica’daki Aziz Bogorodica Kilisesi
örnekler arasında en dikkat çekici olanıdır.
Günümüzde, Başkent’teki yapılarda gördüğümüz mozaiklerin çoğunluğu Pala-
iologoslar Dönemi’ne aittir. 13.yüzyılın başına tarihlenen bu eserlerdeki sahnele-
rin büyük bir kısmı günümüze ulaşamamıştır. Örneğin; orijinalinde on iki bayram
sahnesi içerdiğini bildiğimiz Pammakaristos Manastırı Güney Kilisesi (Fethiye
Camii)’nde yalnızca “Vaftiz” ve “Göğe Çıkış” sahnelerinin izleri görülmektedir. Ya-
pının kubbesinde yer alan “Pantokrator İsa” ve “Deesis” sahnelerinde figür üslubu
klasik dönem etkilerini yansıtır. Kaliteli işçilik yansıtan mozaiklerde renk tonlama-
larıyla sağlanan yumuşak geçişler dikkat çekicidir. H.Sophia’nın güney galerisinde
yer alan “Deesis” sahnesi de bu dönemde yapılmıştır. Gerek teknik ve işçilik, ge-
rek anlatım yönünden son derece etkileyici bir sahnedir. Merkezde yer alan İsa’nın
dünyevi görünüşü, figürdeki hümanist yaklaşımı açıklıkça ortaya koyar. Sahnede
yer alan Vaftizci Yahya tasvirinde duyguların dışa vurumu oldukça etkileyicidir.
Başkentin bu döneme ait en çarpıcı örnekleri Chora Manastırı (Kariye Ca-
mii)’nda yer alır. 1315-21 yılları arasında İmparator II. Andronikos’un bürokratı
olan Theodoros Metokhites’in tarafından yaptırılan sahneler, günümüze ulaştığı
şekliyle yapının iç ve dış nartekslerinde yer alır. İç narthekste Meryem’in hayatına
ilişkin sahne dizisi yer alır. Dış narthekse İsa’nın çocukluk dönemiyle mucizele-
rini konu alan sahneler yerleştirilmiştir. Sahnelerde figürler, mimari ya da doğa
kompozisyonlarıyla birlikte, dengeli olarak yerleştirilmiştir (Şekil 3.7).
Şekil 3.7
İstanbul, Chora
Manastır Kilisesi
(Kariye Cami)
“Meryem’e Müjde”
Sahnesi.
Kaynak: R.
Ousterhout,
Sanatsal Açıdan
Kariye Camii (Çev.
A. Durukan),
İstanbul, 2002.
İnce uzun bedenlerinde kafalar vücuda göre küçüktür. Öte yandan yüz ifadele-
rindeki derinlik, canlılık kimi zaman abartılı bir görünümü yansıtır. Tüm bu kom-
pozisyonda ağırlıklı olan gerçeğe yakınlıktır. Gerçeği yansıtmaya olan bu yatkınlık,
figürleri ruhani olmaktan çok dünyevi kılan bir unsurdur. Bu yorum, Palaiologos-
lar dönemi resim sanatında baskın olan hümanist yaklaşımı vurgulaması açısından
önemlidir. Yapının Parekklesion bölümündeki freskolarda hümanist yaklaşım daha
çarpıcı biçimde karşımıza çıkar. Freskolardaki konular yapının mezar işlevine uy-
gun olarak seçilmiştir. Bu sahneler arasında özellikle bu dünyadan çok öteki dünya-
ya ait olan öğelerin vurgulandığı “Son Mahkeme” ve “Anastasis” vardır (Şekil 3.8).
Şekil 3.8
İstanbul, Chora
Manastır Kilisesi
(Kariye Cami),
Parakklesion
“Anastasis”
http://ha216c.
wordpress.com/
page/2/
“Mucizevi Diriltme” gibi sahnelerde dahi hümanist etkinin baskın oluşu ilginçtir.
Bu dönemde ikona geleneğinin devam ettiği ve dönemin anıtsal duvar re-
simlerinde izlenen üsluba paralel özellikler gösterdiği izlenir. 12.-13.yüzyıllarda
ikonaların, İkonastasis’e yerleştirilmeye başlandığı izlenir. Apsis ile naos arasında
ayrım oluşturan ikonastasisler üzerine asılan ikonalar, içerdiği konular ve sırala-
nışlarıyla anıtsal duvar resimlerindekine benzer düzen oluştururlar. Bu yıllarda
ikonalar arasında önemli bir grubu da Azizlerin yaşam öykülerinin anlatıldığı Vi-
ta İkonalar oluşturur. Bu tür ikonaların da en çarpıcı örneklerini Sina Dağı Azize
Katerina Manastırında bulmak mümkündür. Özellikle 13.yüzyıla tarihlenen Vita
İkonaları manastırın koleksiyonunda belgelenebilir.
14. yüzyılda Bizans’ın siyasal çöküşü, resim sanatında son dönemde ortaya
koyan bu çarpıcı üslubun daha fazla ilerlemesine ne yazık ki engel olmuştur. Za-
man içinde zengin bir birikimle oluşturulan Bizans’ın sanatsal mirası Rusya’ya
aktarılmıştır.
“Bizans Rönesansı” veya “Palaiologoslar Devri Rönesansı” ne demektir? Açıklayınız.

3
EL SANATLARI
Geç Bizans Dönemi’nde günlük kullanım objeleri dışında, lüks obje üretimine çok
az rastlanmaktadır. Bunun nedenleri arasında 1261-1453 yılları arasında imparator-
luğun içinde bulunduğu siyasal ve ekonomik bunalım ayrıca değerli objelerin ham
maddesinin kaynağı olan toprakların kaybını sıralayabiliriz. Bu dönemde Fildişi ve
tekstil örneklerine neredeyse hiç rastlanmaz. Az sayıda da olsa cam ve maden eser
günümüze ulaşmıştır. Dolayısıyla “El Sanatları” başlığı altında değerlendirdiğimiz
bu el sanatı ürünlerinden sadece “Seramik” ve “Sikke” için alt başlık açılmıştır.
Seramik Zeuxippus Seramikler: İnce

Arap akınlarının son bulmasıyla 10. yüzyıl sonundan itibaren Bizans ekonomi- ve zarif bir üretim grubudur.
sinde gelişme yaşanmıştır. Özellikle 12-14. yüzyıllar arasında Batı Anadolu’daki Sarı ve hardal sarısı renklerde
daha geç örneklerinde yeşil
seramik üretim merkezlerinin faaliyetlerini sürdürdüğü bilinmektedir. 13. yüz- renkte sır kullanılmıştır.
yılda Bizans seramik üretiminde kullanılan fırın malzemelerinin çeşitlenmesi, tek Karakteristik olarak kabın iç
yüzeyinde merkezde iç içe
seferde daha fazla kabın üretilebilmesine olanak tanımıştır. Geç Bizans dönemin- konsantrik dairelerden oluşan
de kupa, küçük kâse ve tabak formları yoğun olarak kullanılan formlardır. Beze- bezeme yer alır.
melerde kuş ve hayvan motifleri sıklıkla
karşımıza çıkar. Şekil 3.9
Geç Bizans döneminde ‘Zeuxippus Eskişehir
Seramikler’ olarak anılan üretim gru- Karacahisar Kalesi
bu görülür. Aynı dönemde Champleve, Kazısı’ndan Kâse.
Geç Bizans Dönemi
Slip Boyalı, Tek Renk Sırlı Seramikler’in
üretimi de devam eder. Bu dönem- Kaynak: Muradiye
de birçok süsleme tekniğinin bir ara- Öztaşkın, “Eskişehir
Karacahisar
da kullanıldığı örnekler de mevcuttur. Kalesi Sgrafitto
Sgrafitto dekorlu kaplar üzerinde oksit Dekorlu Ortaçağ
malzemenin kullanımıyla çok renkli Seramikleri”,
Yayınlanmamış
süslemeler yoğunlaşmıştır. Bu dönem Yüksek Lisans
sgrafitto seramikleri kullanılan oksit Tezi, Anadolu
boya renklerine göre Yeşil ve Kavuniçi Üniversitesi, SBE,
Lekeli Seramikler, Mangan Kahverengi Eskişehir, 2007
resim 2.
Lekeli Seramikler, Yeşil Lekeli Seramik-
ler olarak gruplara ayrılır (Şekil 3.9).
Geç Bizans döneminde yoğun olarak kullanılan seramik üretim grupları nelerdir? Tartışınız.
4
Orta Bizans Dönemi seramikleri ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için Lale Doğer’in, “İş-
lev, Teknik ve Estetik Değerlendirmelerle Bizans Günlük Yaşamında Sırlı Seramik”
SERES’O7 IV. Uluslararası Katılımlı Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Semi-
neri (Eskişehir, 2007: 709-727) ve “Halkın İmge Dünyasında Seramik Sanatı” Ka-
lanlar: 12. ve 13. Yüzyıllarda Türkiye’de Bizans (İstanbul, Vehbi Koç Vakfı, 2007:
48-51) adlı yayınını inceleyebilirsiniz.
Sikke
Karat: Bir mücevherin (elmas, Latinlerin Konstantinopolis’i istilası (1204-1261) sırasında sürgündeki Nikaia im-
pırlanta, altın) ağırlığığnı ifade paratorluğunda, III. Ioannes (1222-1254) döneminde, hyperpyron’un içindeki al-
eden ölçü birimi, 1 karat 200
miligram ağırlığındadır. tın ayarı 16-18 karat’a düşürülmüştür. Hyperpyron, Konstantinopolis yeniden ele
geçirildikten sonra VIII. Mikhael (1259-1285) döneminde 15 karat’a, II. Androni-
kos (1285-1330) döneminde de 12 karat’a düşmüştür. Altın hyperpyron son kez
11 karat olarak V. Ioannes (1341-1391) döneminde basılmış ve böylece Bizans al-
tın sikkeleri 1350’lerde sona ermiştir (Tekin, 1999: 66). Anlaşılacağı üzere başın-
dan itibaren yaklaşık %98-95 saflıkta basılmış olan altın sikkelerin saflığında 11.
yüzyılın ortalarından itibaren kayda değer bir düşüş gözlenir (Tekin, 2005: 167).
1300 yılı sonrası II. Andronikos (1282-1328) “basilicon” adlı Venedik gümüş
“ducat”sına benzeyen geniş fakat çukur olmayan yeni bir gümüş sikke tedavüle
sokmuştur. Tedavüle girdiği yıldan yaklaşık 50 yıl sonra ortadan kalkan bu sikke
hyperpyron’un 1/12’si değerindeydi (Grierson, 1999: 16). 14. yüzyılın üçüncü çey-
reği içinde, V. Ioannes’in (1341-1391) iktidarı döneminde altın sikkenin yerini,
hyperpyron adını taşıyan gümüş sikke almıştır. Gümüş hyperpyron, aynı adı ta-
şıyan önceki altın hyperpyron’un yarısı değerindeydi. Bu sikke “stavraton” olarak
da bilinmektedir (Tekin, 1999: 40).
13. yüzyılın sonlarına doğru diğer bakır sikkeler gibi tetarteron’da ortadan kal-
kar. II. Andronikos ve III. Andronikos (1328-41) dönemlerinde “Assaria” adı ile
bilinen hafif bakır sikke tedavüle girmiştir. İki imparator da her yıl assaria üzerin-
deki modelleri değiştirdiği için sıra dışı, bozuk, korumasız ve yeniden üretileme-
yecek numuneler ortaya çıkmıştır. 1367 yılında imparator V. Ioannes’in tedavüle
soktuğu gümüş “stavraton”un yanında iki bakır birim de bulunmaktadır. Fransız
“dernier tournois”in modelinde “tornese” ve bundan 1 gr. hafif olan “follaro” teda-
vüle girmiştir (Grierson, 1999: 22).
Palaiologos Hanedanı dönemi sikkelerinde imparator tiplerinin betimlenme-
sinde iki farklı dönem vardır. Birincisi 1261’den sonradır ve sürekli değişen tipler-
dir. Bunlar ayakta figür (tek başına ya da ortak imparator ile), yarım 4/3 cepheden
figür (tek başına ya da ortak imparator ile), oturan figür (genellikle tek başına),
diz çökmüş figür (İsa ya da Meryem önünde), proskynesis (İsa ya da Meryem
önünde). Doğal olarak imparatorlar yine bir işaret tutar. İmparator tiplerinin bu
çeşitliliği ikinci dönemde zıtlık gösterir. 1360 sonrası bu ikinci dönemde, baskın
olan tip, imparatorun cepheden büstüdür. Bu tip neredeyse 11. yüzyıldan itibaren
görülmemiştir. Buna ek olarak bir yenilik imparatorun kubbe biçimli taç ve yakalı
bir kıyafet ile betimlenmesidir. Buna rağmen küçük birimlerde yine de ayakta bir
figür ve çok az da olsa at üzerinde imparator figürü görülür. Palaiologos Hanedanı
dönemi sikkelerinin bir özelliği de nimbus geleneğinin yeniden canlanmasıdır. 7.

yüzyıl başlarında yok olan bu gelenek genellikle altın madalyonlar, konsül soli-
dusları ve gümüş tören sikkelerinde kullanılırdı. 14. yüzyılda yeniden doğan bu
gelenek II. Andronikos döneminde görülür. Ayrıca 13. yüzyıl Thessalonika sikke-
lerinde yer alan oldukça yabancı bir tip vardır. Bu sikkelerde imparatorlar kanatlı
betimlenmiştir. Almanlardan ilham alınarak yapıldığı düşünülen bu tipteki tas-
virlerin, dönemin “güzel söz” söyleyen imparatorları için kullanıldığı söylenebilir.
15. yüzyılın ilk yarısında Bizans imparatorluğu hangi madenden sikke basıyordu?
Açıklayınız. 5
Özet
Geç Bizans Dönemi sanatının zamansal ve me- Anadolu ve Anadolu dışında bulunan Geç Bizans
1 kânsal sınırlarını tanımlamak. 2 Dönemi Mimarisi örneklerini tanımlamak.
Nikaia İmparatorluğu 1261’de başkent Konstan- 1204 yılında Konstantinopolis IV. Haçlı Sefe-
tinoplis’in Latinlerin elinden alınarak, Bizans ri’ne katılan şövalyelerin eline geçince, Anado-
imparatorluğunun yeniden kurmuştur. Dola- lu’da Laskaris ailesinin hükümdarlığı altında Ni-
yısıyla 1261 yılından 1453’e dek uzanan dönem kaia (İznik) İmparatorluğu, 1204 ile 1451 yılları
Geç Bizans Dönemi olarak adlandırılmaktadır. arasında Karadeniz kıyılarında Komnenosların
VIII. Mikhael Palaeologos’un 1261’de Bizans Trabzon İmparatorluğu, Balkanlarda Arta’da
tahtına geçmesinin ardından, Latin devletle- Epiros Desotluğu, başkenti Mistra olan ve 1460
ri Konstantinopolis’i ele geçirmek için yeni bir yılına kadar bağımsızlığını koruyan Morea (Pe-
Haçlı Seferi düzenlemişlerdir. Ancak, Arnavut- loponnes) Beyliği kurulmuştur. 1204-1261 yıl-
luk’ta yenilgiye uğratılmıştır. VIII. Mikhail Pa- ları arası Latin hükümdarlığının, başkent Kons-
laeologos döneminde Bizans İmparatorluğu, tantinopolis’te tek mimari etkinliğinin Hagia
uluslararası ilişkiler bakımından son derece iyi Sophia’nın (Ayasofya) güneydoğudaki çatı örtü-
durumdaydı. Maalesef halefleri döneminde bu lü, kapalı girişinin olduğu söylenebilir. Balkan-
kısa toparlanma döneminin geçici olduğu gö- larda, merkezi Arta’daki Epiros Despotluğu’nun,
rüldü. Bizans özellikle Anadolu’da Osmanlılarla, mimari eserleri daha iyi bilinmektedir. Morea
Balkanlar’da Sırplarla savaşmak zorunda kaldı. (Pelaponnesos) Beyliği’nin Mistra’da yer alan
Bu dönemde imparatorlukta askeri düzenle- Hodegetria Kilisesi “Mistra Tipi” denilen kili-
meler ve vergi reformları yapıldıysa da impara- selere öncülük etmesi bakımından önemlidir.
torluk iç savaşlarda da zayıf düşürdü. Osman- Yunanistan’da Selanik kentinde Palaiologoslar
lıların Ankara Savaşı’nda Timur’un ordusuna Dönemi’ne ait çok sayıda kilise bulunmaktadır.
yenilmesi, Bizans İmparatorluğu için geçici bir Trabzon İmparatorluğu’ndan (1204-1461) kalan
rahatlama yarattı. Ancak, 1452 yılında Sultan yapılarda mevcuttur. Ancak bunlardan Ayasofya
II. Mehmed, 1452 yılında Bizans İmparatorlu- dışında diğerleri yeterli olarak araştırılmamış-
ğu’nun anlaşmaya uymamasını sebep göstere- tır. Başkent Konstantinopolis’de, Palaiologoslar
rek büyükbabası Bayezid’in yaptırdığı Anadolu Dönemi’ne ait “Dehlizli Tip, Kapalı Yunan Haçı
Hisarı’nın karşısında Rumeli Hisarı’nın inşasına Planlı, Tek Nefli, Yonca Planlı” dini yapı tipleri
başladı. Konstantinopolis’i ele geçirmek üzere görülmektedir.
hazırlıklarını tamamlayan Osmanlı Padişahı II.
Mehmed, 1453’te 80.000 kadar askeriyle şehri
kuşattı. Hıristiyanlar sayıca azlıklarına rağmen
kenti savundular. 29 Mayıs 1453 günü elli üç gün
süren kuşatmanın ardından Konstantinopolis,
Osmanlıların eline geçti.
Geç Bizans Dönemi Resim Sanatı örneklerini Geç Bizans Dönemi El Sanatı örneklerini tanım-
3 açıklamak. 4 lamak.
Son devir resim sanatı Orta dönemden tamamen Geç Bizans Dönemi’nde günlük kullanım obje-
farklıdır. Son dönemin bütün siyasi sıkıntılarına leri dışında, lüks obje üretimine çok az rastlan-
rağmen, sanatsal açıdan farklı bir zevkin hâkim maktadır. Bunun nedenleri arasında 1261-1453
olduğu görülür. Bu özel karakteri nedeniyle bazı yılları arasında imparatorluğun içinde bulundu-
araştırmacılar, bu dönemin sanatını “Bizans Rö- ğu siyasal ve ekonomik bunalım, ayrıca değerli
nesansı” ya da “Palaiologoslar Devri Rönesansı” objelerin ham maddesinin kaynağı olan toprak-
olarak tanımlar. 1204’deki Latin İstilası, Başkenti ların kaybı sıralanabilir. Bizanssın fildişi ve teks-
etkisiz kıldığında Laskaris Hanedanlığının İz- til üretimine bu dönemde neredeyse hiç rast-
nik (Nicea) merkezli yönetimiyle karşılaşılır. Bu lanmaz. Ancak bunun yanında az sayıda da olsa
dönemin resim sanatı üzerine etkisini saptamak cam ve maden eser üretildiği ve günlük kulla-
ne yazık ki çok mümkün değildir. Bilinen sınırlı nımın da vazgeçilmez malzemeleri olan seramik
örneklerden biri İznik H.Sophia kilisesi Diako- ve sikke üretiminin devam ettiği görülmektedir.
nikon mekânında yer alan havari ve aziz tasvir-
leridir. Bir diğer örnek Trilye’deki Pantobasilissa
Kilisesindeki freskolardır. Laskarisa adının anıl-
dığı kitabeli örneklerse Kapadokya bölgesinde
görülür. Trabzon H.Sophia Kilisesi, Latin istilası
sonrası Trabzon’a yerleşen Komnenosların orta-
ya koydukları özgün bir örnek olarak karşımıza
çıkar. Lakarisler’in politik ilişki içinde olduğu
Bulgar Çarlığı topraklarında Bizans resim sa-
natını izleri bu dönemde örneklerle izlenebi-
lir. Örneğin Boyana’daki Kaloyan Kilisesi, 1259
tarihli bir eser olarak belgelenir. Günümüzde,
Başkent’teki yapılarda gördüğümüz mozaiklerin
çoğunluğu Palaiologoslar Dönemi’ne aittir. Baş-
kentin bu döneme ait en çarpıcı örnekleri Chora
Manastırı (Kariye Camii)’nda yer alır.
Bu dönemde ikona geleneğinin devam ettiği ve
dönemin anıtsal duvar resimlerinde izlenen üs-
luba paralel özellikler gösterdiği izlenir. 12.-13.
yüzyıllarda ikonaların, İkonastasis’e yerleştirilme-
ye başlandığı izlenir. Bu yıllarda ikonalar arasında
önemli bir grubu da Azizlerin yaşam öykülerinin
anlatıldığı Vita İkonalar oluşturur. Bu tür ikona-
ların da en çarpıcı örneklerini Sina Dağı Azize
Katerina Manastırında bulmak mümkündür.
1. Bizans tarihinde 1261-1453 yılları arası döneme ve- 6. Başkent Konstantinopolis’de Geç Bizans Dönemi
rilen ad aşağıdakilerden hangisidir? resim sanatı örnekleri en yoğun olarak aşağıdaki yapı-
a. Erken Bizans lardan hangisinde görülür?
b. Orta Bizans a. Hagia Sophia
c. Geç Bizans b. Chora Manastırı Kilisesi
d. Karanlık Dönem c. Hagia Eirene
e. İkonaklazma d. Zeyrek Camii
e. Fethiye Camii
2. Bizans İmparatorluğu’nun başkenti Konstantino-
polis hangi yıl Osmanlı Devleti’nin eline geçmiştir 7. En çarpıcı örnekleri Sina Dağı Azize Katerina Ma-
a. 1261 nastırında bulunan ve azizlerin yaşam öykülerinin an-
b. 1204 latıldığı örneklere ne ad verilir?
c. 1544 a. Vita-ikonaları
d. 1453 b. Konaklast
e. 1503 c. Maphorion
d. Champleve
3. Aşağıdaki mimari yapı tiplerinden hangisi Geç Bi- e. Hale
zans Dönemi’nde başkentte görülmez?
a. Dehlizli 8. Geç Bizans Dönemi seramik sanatında yoğun ola-
b. Kapalı Yunan Haçı rak görülen üretim grubu aşağıdakilerden hangisidir?
c. Mistra a. Zeuxippus Seramikler
d. Yonca Planlı b. Slip Boya
e. Tek Nefli c. Kazıma
d. Lüster
4. Alt kat bazilika, üst kat kapalı yunan haçı planlı ya- e. Boyama
pılara ne ad verilir?
a. Bazilika 9. Geç Bizans Dönemi’nde aşağıdaki el sanatı ürünle-
b. Yunan Haçı rinden hangilerine rastlanmaz?
c. Şapel a. Maden
d. Mistra b. Sikke
e. Arta c. Fildişi
d. Seramik
5. Bizans resim sanatında “Bizans Rönesansı” veya e. Sgrafitto
“Palaiologoslar Devri Rönesansı” olarak adlandırılan
dönem aşağıdakilerden hangisidir? 10. “Basilicon” adlı Venedik gümüş “ducat”sına benze-
a. Erken Bizans yen geniş fakat çukur olmayan gümüş sikke Bizans’ın
b. Orta Bizans hangi döneminde tedavüle girmiştir?
c. Geç Bizans a. Erken Bizans
d. Karanlık Dönem b. Orta Bizans
e. İkonaklazma c. Geç Bizans
d. Karanlık Dönem
e. İkonaklazma

1. c Yanıtınız yanlış ise, “Tarihçe” konusunu yeni- Sıra Sizde 1
den gözden geçiriniz. IV. Haçlı seferi sonucunda 1204 yılında başkent Kons-
2. d Yanıtınız yanlış ise, “Tarihçe” konusunu yeni- tantinopolis’in (İstanbul) Latinler tarafından işgal edil-
den gözden geçiriniz. diğini ve Haçlıların istila etmediği topraklarda ise dört
3. c Yanıtınız yanlış ise, “Mimari” konusunu yeni- farklı Bizans Devletinin hâkim olduğu bir önceki bö-
den gözden geçiriniz. lümde verilmiştir. Bu devletlerden Nikaia İmparator-
4. d Yanıtınız yanlış ise, “Mimari” konusunu yeni- luğu Cenova ile ittifak kurarak, Venedik deniz gücüyle
den gözden geçiriniz. kendi aralarında denge sağlamış, 1240 ve 1250’ler sü-
5. c Yanıtınız yanlış ise, “Resim” konusunu yeniden resincede Avrupa’daki topraklarını genişletmiştir. 13.
gözden geçiriniz. yüzyıla gelindiğinde ise, Orta Yunanistan’ın bazı kı-
6. b Yanıtınız yanlış ise, “Resim” konusunu yeniden sımları yeniden Bizanslıların eline geçmişti. Nikaia İm-
gözden geçiriniz. paratorluğu kısa ömürlü olmuş, ama 1261’de başkent
7. a Yanıtınız yanlış ise, “Resim” konusunu yeniden Konstantinopolis’in Latinlerin elinden alınarak Bizans
gözden geçiriniz. imparatorluğunun yeniden kurulmasını mümkün kıl-
8. a Yanıtınız yanlış ise, “Seramik” konusunu yeni- mıştır. Dolayısıyla 1261 yılından 1453’e dek uzanan
den gözden geçiriniz. dönem Geç Bizans Dönemi olarak adlandırılmaktadır.
9. b Yanıtınız yanlış ise, “El Sanatları” konusunu ye-
niden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
10. c Yanıtınız yanlış ise, “Sikke” konusunu yeniden Başkent Konstantinopolis’te Geç Bizans Dönemi’nde
gözden geçiriniz. “Dehlizli Tip, Kapalı Yunan Haçı Planlı, Tek Nefli, Yon-
ca Planlı” dini yapı tipleri görülmektedir.
Sıra Sizde 3
Geç Bizans Dönemi bütün siyasi sıkıntılarına rağmen
sanatsal açıdan farklı bir zevkin hâkim olduğu dönem-
dir. Bu özel karakteri nedeniyle bazı araştırmacılar, bu
dönemin sanatını “Bizans Rönesansı” veya “Palaiolo-
goslar Devri Rönesansı” olarak tanımlar. Bu tanım,
aynı dönemde İtalya’da başlayan Rönesans hareketiyle
karıştırılmamalıdır. Burada sözü edilen Avrupa’da do-
ğan ve yayılan Rönesans değil, Bizans sanatının erken
çağlardan beri aşina olduğu ve orta dönemde de bazı
örneklerde karşılaştığımız klasik üslubun resim sana-
tında tekrar egemen oluşudur.
Sıra Sizde 4 Doğer, Lale (2007). “İşlev, Teknik ve Estetik Değer-
Geç Bizans döneminde sıklıkla Zeuxippus Seramikler, lendirmelerle Bizans Günlük Yaşamında Sırlı Se-
Champleve Seramikler, Tek Renk Sırlı Seramikler, Slip ramik”, SERES’O7 IV. Uluslararası Katılımlı
Boyalı, Sgrafitto Seramikler, Yeşil ve Kavuniçi Leke- Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Semineri, Es-
li Seramikler, Mangan-Kahverengi Lekeli Seramikler, kişehir, 709-727.
Yeşil Lekeli Seramikler kullanılmıştır. Doğer, Lale (2007). “Halkın İmge Dünyasında Seramik
Sanatı”, Kalanlar: 12. ve 13. Yüzyıllarda Türki-
Sıra Sizde 5 ye’de Bizans, İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 48-51.
Ersen, A. (1990). “Orta ve Geç Devirde Bizans Mimari-
Bizans imparatorluğunda altın sikke İmparator V. Io-
sinin Merkez (İstanbul) ve Yunanistan Örneklerin-
annes (1341-1391) döneminde son kez basılmış ve
deki Üslup Farklılıkları”, Sanat Tarihi Araştırma-
böylece Bizans altın sikkeleri 1350’lerde sona ermiştir.
ları Dergisi, S.7, 2-16.
Dolayısıyla 15. yüzyılın ilk çeyreğinde Bizans İmpara- Eyice, S. (1980). Son Devir Bizans Mimarisi İstan-
torluğu gümüş ve bakır sikke basıyordu. bul’da Palaiologos’lar Devri Anıtlar, İstanbul:
Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
Eyice, S. (1988). “Bizans Mimarisi”, Mimarbaşı Koca
Sinan’ın Yaşadığı Çağ ve Eserleri, İstanbul: Vakıf-
lar Yayınları, 45-50.
Gregory, Timothy E. (2008). Bizans Tarihi (Çev. Esra
Ermert), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage, Washington,
D.C.: Dumbarton Oaks Reseacrch Library and Col-
lection.
Haldon, John. (2006). Bizans Tarih Atlası (Çev. Ali
Özdamar), İstanbul: Kitap Yayınevi.
Mango, C. (2007). Bizans. Yeni Roma İmparatorluğu
(Çev.G. Ç. Güven), İstanbul.
Ltd. Şti.
Nelson, R.S. ve K.M.Collins (2006). Icons from Sinai,
Los Angeles.
Ostrogorsky, Georg. (1981) Bizans Devleti Tarihi
(Çev. Fikret Işıltan), Ankara: Türk Tarih Kurumu
Basımevi.
Ousterhout, R. (2002). Sanatsal Açıdan Kariye Camii
(Çev. A. Durukan), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Ya-
yınları
Ötüken, Y. (1998). “Bizans: Anıtsal Resim ve Minya-
tür”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, İstanbul,
257-260.
Ötüken, Y., vd. (2007). “Resim Sanatında İnancın İm-
geleri”, Kalanlar. 12.ve13. Yüzyıllarda Türkiye’de
Bizans, İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 33-35.
Tekin, O. (1999). Yapı Kredi Koleksiyonu Bizans Sik-
keleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Tekin, O. (2005). “Eski Yunan, Roma ve Bizans Altın
Sikkeleri”, Altının İktidarı, İktidarın Altınları:
Yapı Kredi Altın Sikke Koleksiyonu (Ed. Şennur
Şentürk ve Selahattin Özpalabıyıklar), İstanbul:
Yapı Kredi Kültür ve Sanat Yayıncılık, 39-67.
4
Amaçlarımız
 Anadolu Selçuklu ve Erken Dönem Türk Beyliklerinin kuruluşlarını açıklaya-
bilecek,
 Anadolu Selçuklu Dönemi kültürel ortamını tanımlayabilecek,
 Anadolu Selçuklu Dönemi sanatını açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Ahlatşahlar (Sökmenliler) • Mengücekliler
• İnaloğulları • Çakalılar ve Tanrıbermişliler
• Büyük Selçuklular • Saltuklular
İçindekiler
• ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ

Ortaçağdan Günümüze TARİHİNE GİRİŞ
Selçuklu Dönemi • ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ’NDE
Anadolu Uygarlıkları
KÜLTÜREL ORTAM
• ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ SANATI
Selçuklu Dönemi
ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ TARİHİNE GİRİŞ

Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan, Bizans ordusunu 1071 yılında Malazgirt’te Büyük Selçuklu: Oğuzların
Üçok kolunun Kınık boyuna
yendikten sonra Artuk Bey’in komutasındaki bir orduyu Anadolu’nun fethiyle mensup Selçuklular
görevlendirdi ve emirleri ile komutanlarına fethettikleri toprakların kendilerine tarfından 1040 yılında
ve oğullarına bırakılacağını bildirerek Oğuz boylarına Anadolu’nun yolunu açtı. İran bölgesinde kurulan
Selçuklu Devleti’ne, Selçuklu
Bundan sonra fetihlere girişen emir ve komutanlar, ard arda fethettikleri toprak- hanedanına bağlı kişilerin
larda soylarının adlarıyla anılan beyliklerini kurdular. Büyük Selçuklu komutan- kurdukları diğer Selçuklu
Devletleri ile karıştırılması
larından Dilmaç oğlu Alp Tekin Muhammed, 11. yüzyılın son çeyreğinde Erzen ve için Büyük Selçuklu Devleti
Bitlis bölgelerinde Dilmaçoğulları Beyliği’ni (1071-14.yy sonu/15.yy başı), Büyük denilmektedir. Büyük
Selçuklular, Kuzey Irak, Kuzey
Selçuklu hanedanına mensup Kutalmış oğlu I. Rükneddin Süleymanşah (1075- İran ve Horasan bölgelerine
1086), 1075 yılında İznik’i fethederek Anadolu Selçuklu Devleti’ni, Büyük Selçuk- hakim olmuş, Suriye ve
Anadolu Selçuklularını
lulardan Danişmend Taylu’nun oğlu Gümüştekin Ahmet Gazi, 1080 yılında Si- doğurmuş, Sultan Sencer’in
vas’ı fethederek Danişmendli Beyliği’ni (1080-1178), 11. yüzyılın son çeyreğinde (öl. 1157) vefatından
Ebû’l-Kâsım, Erzurum’u fethederek Saltuklu Beyliği’ni (11.yy son çeyrek-1202), sonra tarih sahnesinden
çekilmişlerdir.
emir Mengücek Gazi ise, Erzincan, Kemah ve Şebinkarahisar’ı fethederek Men-
gücekli Beyliği’ni (11.yy son çeyrek-13.yy son çeyrek), Çaka Bey, 1081 yılında fet- Danişmend: Tahsil görmüş,
kendisine danışılacak düzeyde
hettiği İzmir ve çevresinde Çakalılar Beyliği’ni (1081-1093), aynı tarihlerde Efes’i kültüre sahip öğretmenlik
fetheden Tanrıbermiş Bey, kendi adını taşıyan Tanrıbermişler Beyliği’ni kurdu. yapabilen kişilere Danişmend
denilmektedir.
Bizanslıların, ilk Haçlı ordusunu Anadolu’ya geçirerek 1097 yılında İznik’i al-
maları üzerine Selçuklular, Konya’yı başkent yaparak Orta Anadolu’ya çekilmek
zorunda kaldılar. Aynı tarihlerde Suriye Selçukluları tarafından Diyarbakır’a Vali
olarak atanan İnal Bey, 1097 yılında Diyarbakır ve çevresinde İnaloğulları Beyli-
ği’ni kurdu (1097-1183). Oldukça erken bir tarihte İslam kültürü ile tanışan Ahlat Ahlat: Ahlatşahlardan
II. Sökmen (1128-1185)
halkının, Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın, 1092 yılında ölümünün ardından devrinde tarihinin altın devrini
şehirlerini ele geçiren Mervanoğullarının zulmunden bıkarak 1099-1100 yılın- yaşmış ve İslam dünyasının
da, adalet ve dirayetini duydukları Sökmen el-Kutbî’ye Ahlat’ı teslim etmeleriyle en büyük kentlerinden biri
haline gelmiştir. Siyasi istikrar
Ahlatşahlar ya da Sökmenliler (1100-1204) adıyla anılan bir diğer Türk Beyliği Ahlat’ta ticaret, ilim, sanat ve
kuruldu. Artuk Bey’in oğullarından Muinûddin Sokman, 1101 senesinde Hasan- kültürün gelişmesini sağlamış,
kentin zenginliği komşu
keyf ’e yerleşerek, Hasankeyf Artuklu Beyliği’ni kurdu (1101-1231). Artuklu Nec- hükümdarların dikkatini
meddin İl-gazi, 1108 yılında Mardin’i alarak Mardin Artuklu Beyliği’ni (1108- çekmiş ve Ahlat, bu dönemde
Bağdat ile yarışacak derecede
1409), 1113 yılında Harput ve Palu taraflarını fetheden Artuklu Belek ise, Harput gelişerek eğlence merkezi
Artuklu Beyliği’ni kurdu (1113-1234). olmuştur.
Evvelce Büyük Selçuklulara tabi olan Anadolu Selçukluları Sultan I. Mesud
Dönemi’nde (öl.1155) tam bağımsızlıklarını elde ettiler. Avrupalılar, I. Mesud Dö-
nemi’nden itibaren Anadolu’yu Türkiye adıyla adlandırdılar. Anadolu Selçuklu

Devleti II. Gıyaseddin Mesud (öl.1308) ve kendisinden sonra başa geçen V. Kılıç
Arslan’ın (öl.1318) çok sönük geçen devirlerinin ardından 1318 yılında yıkılarak
tarihe karıştı.
Anadolu Selçuklu Dönemi, Erken Dönem Türk Beylikleri ile Anadolu Selçuk-
luların iç içe geçmiş, kısmen ortak tarihlerini kapsar. Yıkılmaları, genellikle bir di-
ğerinin elinden olmuştur. Anadolu Selçukluları, Çakalılar, Danişmenliler, Saltuk-
lular, Ahlatşahlar, Kemah-Erzincan Mengücekli kolu ve Harput Artuklu kolunu
yıktılar. Artuklular İnaloğullarını, Moğollar Divriği Mengücekli kolunu, Akkoyun-
lular Dilmaçoğullarını tarih sahnesinden sildiler. (Sevim-Merçil, 1995, 421-493).
Anadolu’nun Türk yurdu oluşunu sağlayan tarihi olay nedir? Açıklayınız.

1
ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ’NDE KÜLTÜREL
ORTAM
Keşfu’l-Akabe: Malatya’nın
Anadolu’nun farklı yerlerinde siyasi güç odakları olarak beliren kurucu beylerinin
fethinden (1101) sonra, çevresinde toplanan Türk boyları, Orta Asya ve Orta Doğu’nun kültürel yapısını,
Danişmendli Gümüştekin kendi gelenek ve kültürleriyle birlikte Anadolu’ya taşıdılar. İslam şemsiyesi altın-
Ahmet Gazi’nin (öl.1105)
vefatından önce 1101-1105 da toplanan yeni kültürel ve sanatsal ortamlarının oluşmasını sağlayan bu beyler,
yılları arasında yazılmıştır. tamamen atlı kuvvetlerden oluşan, at, silah ve yiyeceklerini kendileri temin eden,
Bilinen tek nüshası İstanbul
Süleymaniye Kütüphanesinde ganimetten aldıkları paydan başka gelirleri olmayan Türkmen adı verilen konar
bulunan eserin ön sözünde, göçer Oğuz süvarileriyle fethettikleri Anadolu’da, Selçuklu Dönemi uygarlığını
yazarının, Malatya’nın biçimlendiler. Anadolu’ya Müslüman olarak gelen Türklerin, eski adet ve gelenek-
fethinde ve Amasya’da
haçlıların yenildiği savaşlar lerini korudukları, özellikle ölüm gibi insanın çaresiz kaldığı durumlarda halkın
sırasında yaşanan olaylara yanı sıra Sultanların da eski matem usullerine uydukları görülmektedir. Sultan
yer verdiği bir başka
eserinin daha bulunduğu ve beyler eski geleneklere uyarak cenaze alaylarında başlarını açıyor, elbiselerini
belirtilmektedir. Dört ters çevirerek giyiyor, saçlarını kesiyor ve atlarının eğerlerini ters yerleştiriyorlardı
makaleden oluşan Keşfu’l- (Turan, 2006, 467-471).
Akabe’nin ilk makalesinde
dünya ve kainatın küre Bugünkü bilgilerimiz ışığında, Anadolu’da yazıldığı bilinen günümüze gelebil-
biçiminde olduğu ve dünyanın miş ilk eser, Kayserili İbnü’l Kemal’in Danişmendli Beyliği’nin kurucusu Gümüş-
kâinatın merkezinde yer
aldığı, dünyanın dörtte tekin Ahmet Gazi (öl.1105) adına kaleme aldığı Farsça Keşfu’l-Akabe adlı eseri-
üçünün sularla kaplı olduğu dir. Artuklu hükümdarları inşa ettikleri medrese, zaviye, imaret ve şifahanelerin
belirtilmekte ve dünyanın çapı yanı sıra, kurdukları zengin vakıflarla ilim ve kültürün yükselmesine gayret etmiş
ile iki meridyen arasındaki
mesafe hesaplanmaktadır. ve bilim adamları ile sanatkârları korumuşlardır. 1037 yılında Silvan’da doğan Taş-
İkinci makalede cennet kentli bir Türk ailesine mensup olan Ebu Bekir el-Şaşi, Hilye-t’ül-ulema adlı eseri
ve cehennem, üçüncü ve
dördüncü makalelerde ile ünlenmiş, daha sonra Bağdad Nizamiye Medresesi’nde müderrislik etmiştir.
insan ruhunun yapısı 1155 yılında Diyarbakır’da doğan, felsefe ve mantık üzerine yazdığı eserleriyle bü-
ile sıkıntı ve mutluluk
konuları işlenmektedir. yük ün kazanan Seyfeddin Amidi, Bağdad, Şam ve Kahire’de dersler vererek öğ-
Danişmendlilerin erken renciler yetiştirmiştir. 12. yüzyılda Kızıltepeli İl-almış oğlu Durmuş oğlu Ömer,
devrine ışık tutan eserin, Kızıltepe tarihini yazmıştır. Kervan yolu üzerinde bir konak yeri olan Mardin’in
Anadolu’da yazılmış en erken
tarihli kaynak olduğu kabul güneyindeki ovada kurulan Kızıltepe, Necmeddin Alp (1154-1176) zamanında
edilmektedir. kültür ve ticaret merkezi haline gelmiştir. Mardin Artuklu hükümdarı Necmed-
din İl-gazi’nin oğlu Hüsameddin Timürtaş, büyük kütüphaneler inşa ettirerek pek
çok kitap toplamış ve vakıflar kurmuştur.
Arap tarihçisi İbnü’l Esir, Anadolu Selçuklularının kurucusu I. Rükneddin Sü-
leyman Şah’ın ve babası Kutalmış’ın astronomiyi ve beşeri coğrafyayı iyi bildiklerini
belirtmektedir. Selçuklu Sulltanı II. Kılıç Arslan Dönemi’nde ekonominin canlan-
masıyla imar ve iskân hareketleri hızlanmıştır. 1170 yılında Aksaray’ı inşa ve imar
eden II. Kılıç Arslan, 1196 yılında Safranbolu’yu alınca yaptığı gibi, imar etmek iste-
diği bölgelere konar göçer Türkleri yerleştirmeye gayret etmiş ve Hıristiyan çiftçileri
4. Ünite - Selçuklu Dönemi 85
gruplar halinde değişik yerlere yerleştirerek üretimi arttırmaya çalışmıştır. Selçuk-

lular, I. İzzeddin Keykavus ve I. Alâeddin Keykubad Dönemlerinde Karadeniz ve
Akdeniz limanlarına açılmış, 13. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren, Sinop’tan An-
talya ve Alanya’ya kadar uzanan ticaret yoluna ve Trabzon hariç Karadeniz’in tüm
kıyılarıyla iç kesimlerine yerleşerek kuzey güney ticaretini kontrol altına almışlardır
(Bayram, 1979, 284; Koç, 2006, 241-247’den derlenmiştir).
Selçuklu Sultanları, ticaret yolları üzerine kervansaraylar yaptırmak, kervan
yollarının güvenliğini sağlamak, Venedik, Ceneviz ve Kıbrıslılarla ticaret anlaş-
maları imzalamak ve tacirlerin serbest dolaşımını sağlamak suretiyle ticarete ve
ekonomiye büyük önem vermiş, şehirleri, çekim merkezi haline getirmek için çok
uğraşmış, etraflarına topladıkları Türk, Arap ve Fars kökenli alim, mutasavvıf, Mutasavvıf: Sufilere, ilahiyat
ve tasavvufla uğraşarak bunu
şair ve edebiyatçılara eserler yazdırmak için her türlü kolaylığı sağlamaya gayret yaymaya çalışan kimselere
etmişlerdir. Selçuklu Dönemi’nde, İran ve Arap ülkelerinden gelerek Anadolu’ya mutasavvıf denilmektedir.
yerleşen bilim adamları olduğu gibi, değişik Arap ülkelerine giden Anadolu med-
reselerinde yetişmiş bilim adamları da bulunmaktadır.
İbn-i Sina’nın etkisinde kalarak, kozmosun yapısını çift anlam ve yönler sem-
bolizmi üzerine oturtan ve İşraki felsefesini temellendiren İslâm dünyasının ye-
tiştirdiği büyük düşünürlerden maktûl Suhreverdi (1153-1191), Selçuklu Döne-
mi’nde Anadolu’ya gelmiş, Artuklu ve Selçuklu saraylarında kabul görmüştür.
Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan’ın oğlu Niksar Meliki Berkyarukşâh adına Pertev-
nâme, Harput Artuklu hükümdarı Kara Arslan oğlu İmâdeddin (1185-1203) adı-
na Elvâh ul-İmâdiye adlı eserleri yazmıştır. Mengücekli hükümdarı Behram Şah,
Iraklı filozof ve hekim Abdüllatif el-Bağdadî’yi on iki, 1214 yılında Anadolu’ya
göç eden Mevlânâ Celâleddin Rumî’nin babası Bahâeddin Veled’i iki yıl himaye
etmiştir. Genceli şair Nizâmi, (öl.1213-1214), sırlar hazinesi anlamına gelen Mah-
zen-i Esrar adlı eserini Erzincan’a gelerek Behram Şah’a sunmuştur.
Devrin mühendis ve mucidi El-Cezerî, Diyarbakır Artuklu hükümdarı Melik Otomata konusunu mekanik
aletlerden almaktadır. Topkapı
Nâsiruddîn Mahmud’un isteği üzerine, 1206 yılında geometri ve teknik aletleri Sarayı Müzesi III. Ahmet
konu alan, kısaca otomata adıyla bilinen Arapça Kitab fi Ma’rifet el-hiyel el-Hen- Kitaplığı’nda bulunan eser,
desesiyye adlı minyatürlü bir kitap yazmıştır. altı kısım, elli bölümden
oluşmaktadır. Birinci kısmında
Azarbeycan’ın Hoy kasabasında doğan Ahi Evren, Herat kentinde Fahrü’d-Din su ve kandil saatleri, ikinci
Râzî’nin hizmetindeyken hocası Evhadü’d-din ile birlikte, 1204 yılında Kayseri’ye kısmında ziyafet kapları ve
sürahiler, üçüncü kısmında
gelmiş ve bu kentte Ahi teşkilatını kurmuştur. Eşi Fatma Hatun, Anadolu Sel- abdest alma kapları ve kan
çuklularının ilk kadın dayanışma örgütü olan Anadolu Bacıları teşkilatını kuran alma aletleri, dördüncü
kısmında çeşmeler, fıskiyeler,
kişidir. I. Alâeddin Keykubad’ın desteğiyle büyük bir uygarlık ve kültür projesi- müzik aletleri, beşinci
ne dönüşerek tüm Anadolu’ya yayılan Ahilik teşkilatı Anadolu’nun sosyal, siyasi, kısmında su pompalayan
makineler, altıncı kısmında
ekonomik, bilim, sanat ve savunmasında büyük rol oynamıştır. değişik işlevli çeşitli aletler
Moğol istilaları nedeniyle başlayan kitlesel göçlerin 13. yüzyılın başlarından iti- konu edilmektedir.
baren Anadolu’ya yönelmesi, özellikle Horasan ve Irak gibi iki büyük kültür çevre-
sinde yetişen çeşitli tasavvuf akımlarına ve tarikatlere mensup şeyh ve dervişlerin
Anadolu Selçuklu topraklarına gelmesine neden olmuştur. Gelenlerin bir kısmı
büyük kültür merkezlerinde doğmuş ve gelişmiş, önemli yazılı eserler vermiş, yük-
sek kültürlü kimselerden, bir kısmı da halk arasında öne çıkan tasavvuf tarikatleri-
ne mensup kişilerden oluşmaktaydı. Yüksek tasavvuf kültürüyle donanmış olarak
gelen Horasanîler, Maveraünnehir ve Harezm bölgesinin büyük kültür merkezle-
rinde yetişmişlerdi. Bu okula mensup olanlar arasında Necmeddin Kübra (1221),
Evhadeddin Kirmânî (1237), Ahi Evren, Mevlânâ Celâleddin ve babası Bahâeddin
Veled (1238), Burhaneddin Tirmizî (1240), Necmeddin Râzî (Dâye) (1256) bulun-
maktaydı. Irâkiler olarak adlandırılanlar, Irak bölgesinin büyük kültür merkezle-
rinde yetişmişlerdi. Aralarında Kadirî ve Rifâî tarikatleri mensuplarıyla Bağdatlı

Şihabeddin Ömer Sühreverdî’nin (1238) tarikatine bağlı kişiler bulunmaktaydı.
Yüksek tasavvufu temsil eden bu kişiler, Ahlat, Erzurum, Bayburt, Sivas, Tokat,
Amasya, Kırşehir, Kayseri ve Konya gibi devrin önemli merkezlerinde faaliyet gös-
termekteydiler (Bayrakdar, 2004, 465-471; Bayram, 1979, 271-287; 1995, 7-113;
Ocak, 2006A, 429-439’dan derlenmiştir).
Anadolu’ya gelen yüksek tasavvufu temsil eden kişiler arasında, 1164 yılında
İspanya’da doğan, pek çok İslam kültür merkezini dolaştıktan sonra geldiği Kon-
ya’da 1223 yılına kadar kalan, Vahdet-î Vücud anlayışını en yüksek seviyesine ulaş-
tıran Muhyiddin Arabi’nin (öl.1241) özel bir yeri bulunmaktadır. Evlatlığı ve ha-
lifesi olan Konyalı mutasavvıf Sadreddin Konevi (öl.1274), Muhyiddin Arabi’nin
eserlerini, yazdığı şerhlerle anlaşılır hale getirmiştir. Muhyiddin Arabi’nin fikir-
leri, Selçuklu saray çevresinde ve halk arasında geniş bir taraftar kitlesi toplamış
ve tüm kesimleri etkilemiştir. Horasan tasavvuf okuluna ve Necmeddin Kübrâ ta-
rikatına mensup babası Sultanu’l-ulema Bahâeddin Veled ile birlikte çocuk yaşta
Anadolu’ya gelen Mevlânâ Celâleddin Rumî, Anadolu Selçuklu tasavvuf ve kültür
hayatında büyük yankılar yapmış, büyük İslâm mutasavvıfıdır. Horasanî ile Irâki
okullarının tasavvuf anlayışlarının sentezini yapan Mevlânâ Celâleddin Rumî, ta-
Mesnevi: Her beyti başlı
başına kafiyeli ve başından savvufî anlayışını ve düşüncelerini ortaya koyan Mesnevi, Divan-ı Kebir, Fihi mâ
sonuna kadar aynı vezinde Fîh ve Rubaiyat gibi eserlerini Farsça yazmış olmakla beraber, fikirleri, her dinden
olan manzumelere mesnevi ve her dilden halk üzerinde etkili olmuştur. Öte yandan, kırsal kesimde doğmuş
denilmektedir.
ve bu yerlerde kabul görmüş tasavvuf çevrelerinde yetişenlerin aralarında Ahmed
Yesevî, Hacı Bektaş-ı Velî gibi sufilerin bulunduğu Yesevilik, Vefailik, Kalenderilik,
Haydarilik gibi tasavvuf tarikatlerine mensup olanlar, Anadolu’nun yerel gelenek-
leri ve eski putperest inançlarla sarmalanmış Hıristiyanlık anlayışıyla uyuşarak, hi-
Redifli gazel: Her beytin kaye ve rivayetlerin ağırlık kazandığı evliya hikayelerine ve efsanelere dayanan bir
sonunda kafiyeden sonra çeşit halk İslâmlığı oluşturmuşlardır (Ocak, 2006A, 429-439; Ocak, 2006 B, 443-
tekrarlanan ek ve kelimelere
redif, klasik doğu şiirinin 457’ den derlenmiştir).
konularını aşk, tasavvuf, Anadolu Selçukluları yazı dili olarak Farsça ve Arapça’yı kullanmışlardır. Türk-
tabiat ve hayat felsefelerinden çe sözlü gelenek içinde yerini bulduğundan, Türkçe yazılmış çok az eser bulun-
alan nazım biçimine gazel,
gazellerin her beytinin maktadır. Türkçe yazıldığı bilinen ilk şiir “olısar”, Evhadüddin Kirmânî tarafından
sonunda kafiyeden sonra redifli gazel olarak kaleme alınmıştır (Macit, 2006, 481-483).
tekrarlanan ek ve kelimeleri
bulunanlarına redifli gazel Evhaüddin-i Kirmanî’nin müridi olan İslam hukukçusu Ahmed Fakih, Oğuz
denilmektedir. Türkçesi ile eser veren ilk şairlerdendir. Çarhnâme adıyla anılan, Türkçe kasidesin-
de, dünyanın faniliğinden bahsederek öğütler vermektedir (Kartal, 2006, 508-509).
Sadreddin Konevî’nin babası Şeyh Mecdüddin İshak, I. İzzeddin Keykavus
Kaside: İleri gelen kişileri (1211-1220) devrinde tasavvufi şiirler kaleme almıştır. Sultan I. İzzeddin Keykavus
övmek için yazılan en az on ile ardılı Sultan I. Alâeddin Keykubad Dönemleri Selçuklularının yükseliş devridir.
beş beyitten oluşan, bütün I. Alâeddin Keykubad Dönemi’nin ünlü tarihçisi İbni Bibi, kaleme aldığı el-Eva-
beyitlerinin ikinci mısraları
başlangıçtaki ilk mısra ile mirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye adlı eserinde, döneminin tarihi olaylarına geniş
kafiyeli nazım eserlere kaside yer vermiştir.
denilmektedir.
Moğol istilası önünden kaçarak Anadolu’ya gelen Necmeddin Râzî Dâye
(öl.1256), Sultan I. Alâeddin Keykubad adına Mirsâdü’l-İbâd adlı bir siyasetname
yazmıştır. Selçuklu Devleti’nin son günlerinde Yunus Emre’nin parladığı görülür.
Yunus Emre, 14. yüzyıl Türkçesi ile yazılmış, dini ve tasavvufi içerikli şiirleriyle
Manzum: Vezinli ve
kafiyeli sözlere manzum meş hurdur. Yunus Emre’nin çağdaşı ve Türk divan edebiyatının ilk şairlerinden
denilmektedir. Gülşehri, 1301 yılında Kırşehir’de gökbilim esaslarını açıkladığı Farsça manzum
Felek-nâme adlı eserini yazmıştır (Sevim-Merçil, 1995, 521-522).
Anadolu Selçuklu Dönemi kültürel ortamını biçimlendiren başlıca unsurlar neler-

dir? Açıklayınız. 2
ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ SANATI

Saltuklu, Mengücekli ve Danişmendlilerin sanatını mimarileri, Artuklular ile
Anadolu Selçuluların sanatını mimarilerinin yanı sıra diğer sanat dallarında ver-
dikleri eserler temsil eder. Çakalılar ile Tanrıbermişlerin eserleri bilinmemektedir.
Ahlatşahlardan günümüze bazıları kitabeli sandukalarla yüksek kaideli mezar taş-
ları gelebilmiştir. Bitlis şehir içinde yer alan çok sayıdaki tek kemer gözlü köprü
yapıları ile Bitlis Ulu Camii’nin dışında Dilmaçoğullarına bağlanan eser yoktur.
Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisi
Cami ve Mescitler
Erken Dönem Türk Beyliklerinin günümüze gelebilen yapıları içerisinde, ilk sıra- Sahın: Birbirine paralel
yı cami ve mescitler almaktadır. Büyük Selçukluların inşa ettirdikleri Diyarbakır kemer sıraları arasında
kalan üstü örtülü geniş
Ulu (1091-1092) ve Siirt Ulu (1129 onarım) Camii, Anadolu Türk döneminin en mekân birimlerine sahın
erken tarihli cami yapılarını oluştururlar. 1150 yılında onarıldığı anlaşılan Bitlis denilmektedir.
Ulu Camii, Dilmaçoğullarına bağlanmaktadır. Mihraba paralel üç sahınlı Bitlis Paye: Taş ve tuğla gibi kargir
Ulu Camii’nin, güney sahnının mihrap önü bölümü, tromp geçişli kubbe, sahın- malzemelerle örülerek inşa
edilen taşıyıcı ayaklara paye
ları sivri kemer profilli beşik tonoz örtülüdür. Sahınları birbirinden ikisi duvarla- denilmektedir.
ra dayanan dördü serbest payeli iki destek sırası ile sivri kemerler ayırır. Mihrap
Tonoz: Taş ya da tuğla
önü kubbesi dışarıdan yüksek bir kasnakla çevrelenmiş ve konik külâh içerisine malzemeyle örülmüş, alttan
alınmıştır. Avlusu bulunmayan caminin mihraba paralel sahınlı ve mihrap önü iç bükey görüntülü tavanlara
kubbeli camilere örnek teşkil ettiği düşünülmektedir. tonoz denilmektedir. Bir
kemerin aralıksız olarak
Diyarbakır Şafiler Camii (1140-1141), Diyarbakır (Hz. Ömer) Şeddad (1145- devam ettirilmesiyle
1155) ve Diyarbakır Kale Camii (1160-1163) İnaloğullarına aittir. İnaloğulların- oluşturulanlarına beşik tonoz
denilmektedir. Tonoz örtülerin,
dan İl-aldı’nın 1140-1141 tarihinde Diyarbakır Ulu Cami’nin avlusuna kuzeyba- çapraz, haç, kaburgalı
tıdan bitişik olarak inşa ettirdiği Şafiler Camii, mihraba paralel üç sahınlı, düz haç, yıldız ve bileşik tonoz
olarak adlandırılan çeşitleri
ahşap tavanlıdır. Sahınlar, beşer sütunlu iki sütun sırası ve sivri kemerlerle birbi- bulunmaktadır.
rinden ayrılırlar. İnaloğullarının veziri Nisanoğlu Ebu’l Kasım Ali (1145-1155),
Diyarbakır Mardin Kapı’nın üzerindeki mevcut mekânı cami olarak düzenletmiş-
tir. Hz. Ömer ya da Şeddad Camii adıyla bilinen bu camide mevcut mekân, üst
seviyede duvarlarına atılan iki kemerle, her biri kare alt yapıya oturan yan yana
sıralanmış üç kubbeyle örtülmüştür. Nisanoğlu Ebu’l Kasım Ali ayrıca, evvelce ki-
liseden çevrilen Diyarbakır İç Kale Camii’ne 1160 yılında kare kesitli, dikdörtgen
prizma gövdeli, silidirik petekli bir minare ekletmiş, 1163 yılında mevcut caminin
yerine kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen biçimli bir alana oturan bugünkü
mihraba paralel üç sahınlı Kale (Hz. Süleyman) Camii’ni yaptırmıştır.
Silvan Ulu (1152-1157), Harput Ulu (1156-12157), Mardin Ulu (1176) ve Kızıl-
tepe Ulu Camii (1204) Artuklulara aittir. Kubbe eteğinde bulunan kitabesine göre,
Artuklu hükümdarı Necmeddin Alp (1152-1176) tarafından yaptırdığı anlaşılan
Silvan Ulu Camii’nin, üç sahın genişliğinde mihrap önü bölümü ve mihraba para-
lel dört sahını bulunur. Kuzeydeki sahının ortadaki üç birimi çapraz tonoz, diğer
sahınlar sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtülüdür. Caminin kuzey cephesi,
özgününde bir avlusunun bulunduğuna işaret etmektedir. Artuklu hükümdarı
Fahreddin Kara Arslan’ın, 1156-1157 yılında yaptırdığı, mihrap önü kubbeli mih-
raba paralel iki sahınlı Harput Ulu Camii ise, ortasında yer alan iç avlusu ile diğer
Artuklu camilerinden ayrılır. İç avlu, kuzey ve güney kenarlarından iki, doğu ve

batı kenarlarından üçer sivri kemerle çevrelenir. Avlunun kuzey, doğu ve batısında
ikişer, güneyinde bir sivri kemer profilli beşik tonoz örtülü sahın bulunmaktadır.
Avlunun güneyindeki sahının doğu ve batı köşelerinden harime geçilmektedir. Ba-
tı cephe duvarının iç yüzüne, iç avlunun kuzeybatı çaprazına gelecek biçimde tek
şerefeli, silindirik gövdeli minarenin, kare kesitli dikdörtgen prizma biçimli ka-
idesi dayanmaktadır. 1172 yılında Artuklu hükümdarı Necmeddin Alp tarafından
yaptırıldığı kabul edilen Mardin Ulu Camii’nin, kuzeyinde selsebilli avlu yer alır.
Sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtülü mihraba paralel üç sahınlı mescidinin,
mihrap önü bölümü tromp geçişli kubbe örtülüdür. Dıştan yivlenerek vurgulanan
kubbesi, bu tür kubbelerin ilk örneğidir. Artuklu Camilerinin başyapıtı olarak ka-
bul edilen Kızıltepe Ulu Camii’nin inşasına, kitabesine göre Artuklu hükümda-
rı Yavlak Arslan tarafından (1184-1200) başlanmış, kardeşi Artuk Arslan (1200-
1239) tarafından tamamlanmıştır. Mardin Ulu Camii’ne benzeyen yapı, doğu batı
doğrultusunda dikdörtgen biçimli bir alana inşa edilmiştir. Kuzeyinde avlu yer alır.
Mihraba paralel üç sahınlı caminin, iki sahın genişliğindeki mihrap önü bölümü
tromp geçişli kubbe, diğer bölümleri sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtülüdür.
Tokat Garipler Camii (1086-1104), Niksar Ulu (12.yy), Kayseri Ulu (1205 ona-
rım) ve Kayseri Kölük (1210 onarım) Camii Danişmendlilere aittir. Danişmend
Gazi tarafından inşa ettirildiği kabul edilen kare biçimli bir alana oturan Tokat
Garipler Camii, kubbe örtülü merkezi birimlidir. Karahanlıların Hazer Camii’ne
(11.yy) benzeyen yapının ortasındaki kare kesitli dört serbest desteğin köşelerini
belirlediği kubbe örtülü kare biçimli merkezi birim yer alır. Merkezi birimin ke-
nar ortalarında ayrıca, silindirik gövdeli birer sütun bulunmaktadır. Doğu batı
ekseninin iki yanındaki paye ve sütunlar, doğu batı doğrultusunda atılmış dörder
yuvarlak kemerle birbirlerine, doğu ve batı duvarlarına, kuzey güney ekseninin
iki yanındaki paye ve sütunlardan batıda yer alanları kuzey güney doğrultusunda
atılmış üç yuvarlak kemerle birbirlerine ve kuzey duvarına, doğuda yer alanla-
rı ise, iki yuvarlak kemerle birbirlerine bağlanmışlardır. Pandantif geçişli kubbe
örtülü, merkezi birimin kuzeybatı ve kuzeydoğu köşe payeleri arasındaki sütunu-
nun bir yuvarlak kemerle kuzey duvarına bağlanmasıyla oluşturulan kare alt ya-
pılı küçük birim sekiz dilimli kubbe, merkezi birimle duvarlar arasında kalan dik-
dörtgen biçimli tüm birimler sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtülmüşlerdir.
1145 yılında inşa edildiği kabul edilen Niksar Ulu Camii, planı dışında büyük
ölçüde özgünlüğünü yitirmiştir. Avlusu bulunmayan caminin mihrap aksının iki
yanında herbirinde eşit aralıklarla yerleştirilmiş kare kesitli altı payenin bulunduğu
ikişer destek sırası bulunmaktadır. Bu payelerin sivri kemerlerle birbirlerine ve du-
varlara bağlanmalarıyla harim otuz beş eş bölüme ayrılmış ve kubbeli mihrap önü
bölümü hariç diğer bölümler haç tonozla örtülmüştür. Kayseri’de, her ikisini de Ni-
zameddin Yağıbasan’ın 12. yüzyılda yaptırdığı düşünülen Danişmendlilere ait iki
cami daha bulunmaktadır. Bunlardan Kayseri Ulu Camii’ndeki kitabe Yağıbasan’ın
oğlu Muzafferüddin Mahmud adını ve 1205 tarihini vermektedir. Çok tamir gör-
düğü anlaşılan caminin bugünkü plan şeması, iki sahın genişliğinde kubbe örtülü
bir mihrap önü bölümü ile bu bölümün iki yanında mihraba dik yönelişli ikişer
sahın ve bu birimlerin kuzeyinde yer alan mihraba paralel yedi sahından oluşmak-
tadır. Paralel sahınlardan kuzeyden beşinci, güneyden üçüncüsünün ortasındaki
kare alt yapılı birim, aydınlık açıklıklı kubbe, sahınlar sivri kemer profilli beşik
tonozlarla örtülüdür. 1210 tarihli onarım kitabesinden Yağıbasan’ın torunu Atsız
Elti tarafından tamir edildiği anlaşılan Kayseri Kölük Camii’nin, mihrap aksı ile bu
aksın batısında mihraba dik birer, mihrap aksının doğusunda mihraba paralel beş
sahın bulunur. Orta sahının mihrap önü bölümü ile kare alt yapılı kuzeyden üçün-
cü birimi kubbe, sahınlar sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtülüdür.
Saltukluların her ikisi de Erzurum’da yer alan iki cami yapısı bulunmaktadır.
12. yy da Ebû’l-Kâsım Bey’in yaptırdığı kabul edilen Kale Camii, iç kalenin ya-
rım yuvarlak kesitli burçlarından birinin içerisine mihrabı yerleştirilmek suretiyle
kuzey güney doğrultusunda, kareye yakın dikdörtgen biçimli bir alana oturtul-
muştur. Harimin ortasındaki, birbirlerine bakan kollarına kare kesitli birer paye
dayanan ‘L’ biçimli iki serbest payenin sivri kemerlerle birbirlerine ve duvarlara
bağlanmalarıyla mekân mihraba paralel iki sahına ayrılmıştır. Güneydeki sahın,
iki yandan sivri kemer profilli beşik tonozlara oturan kubbe, kuzeydeki sahın, iki
yandan sivri kemer profilli beşik tonozlara oturan aynalı çapraz tonoz ile örtü-
lüdür. Mihrap önü kubbesi, dıştan silindirik gövdeli kasnakla sarılmış ve konik
külâh içerisine alınmıştır. Caminin yakınına kitabesine göre, Ebû’l-Kâsım Bey
tarafından 12. yüzyılda silindirik gövdeli gözetleme ve minare işlevlerini yerine
getirdiği düşünülen Tepsi Minare adıyla anılan bir kule yaptırılmıştır. 1179 yılın-
da inşa edildiği kabul edilen Erzurum Ulu Camii ise, mihraba dik yedi sahından
oluşmaktadır. Sahınınları birbirinden her biri beşer payeli ikişer destek sırası ile
sivri kemerler ayırmaktadır. Daha geniş olan orta sahnın iki yanında dörder paye
bulunmaktadır. Orta sahının mihrap önü bölümü iki kemer genişliğinde kare alt
yapıya oturan kubbe ile örtülüdür. Bu bölümün kuzeyindeki birim aynalı çapraz,
onun kuzeyindeki birim ise, mukarnas dilimleriyle oluşturulmuş bindirmeli to-
nozla örtülüdür. Diğer birimler, sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtülüdür.
Onarımlarla özgünlüğünü yitirmiş bulunan caminin, kârgir olduğu anlaşılan yı-
kılmış mihrap önü kubbesinin yerine Osmanlı Dönemi’nde, bindirmeli ahşap ki- Kârgir: Taş, tuğla, kerpiç gibi
malzemelerden inşa edilmiş
rişlerden oluşturulan bir kırlangıç kubbe yapılmıştır. Mengüceklilerin Divriği’de her türlü mimari öge kârgir
bulunan iki cami yapısından Kale Camii, Divriği Mengücekli kolu hükümdarı Sü- olarak adlandırılmaktadır.
leyman Bey tarafından 1155 yılı civarında yaptırılmıştır. Azerbeycanlı Firuz oğlu Kırlangıç kubbe: Kırlangıç
Meragalı Hasan’ın eseridir. Mihrap ekseninin iki yanındaki üçer serbest payeli yuvasına benzer biçimde
birer destek sırasının, payelerine atılan kuzey güney doğrultulu sivri kemerlerle bindirmeli ahşap kirişlerle
oluşturulmuş örtü çeşitlerine
mihrap ekseninde sivri kemer profilli beşik tonoz örtülü mihraba dik bir sahın kırlangıç kubbe denilmektedir.
oluşturulmuştur. Payelerden eksenin doğusundakilerin doğu, batısındakilerin
batı duvarına sivri kemerlerle bağlanmalarıyla, ayrıca, doğu ve batı duvarları bo-
yunca ar arda sıralanan her biri kubbe örtülü beş eş bölüm oluşturulmuştur. Div-
riği Mengücekli kolunun hükümdarı Ahmed Şah tarafından 1228-1229 yılında
yaptırılan Divriği Ulu Camii (Şekil 4.1-4.2) şifahane, cami ve türbeden oluşan bir
külliyenin ana yapısını oluşturmaktadır. Ahlatlı Mugîs oğlu Hürremşah’ın eseri
olan camiye, kuzey ve batı cephe eksenlerinde bulunan dışa taşkın birer portal-
le girilmektedir. Harimin güneydoğu köşesine açılan, doğu cephedeki Selçuklu
üslubunda yapılmış üçüncü portalden bu köşede bulunan bey mahfiline geçil-
mektedir. Mihrap ekseninin iki yanına yerleştirilen, her birinde dörder paye bu-
lunan ikişer destek sırasının payelerinin sivri kemerlerle birbirlerine ve duvarlara
bağlanmasıyla harim, her biri farklı türde tonoz ve kubbe çeşitlemeleriyle örtülen
farklı boyutta yirmi beş birime ayırılmıştır. Mihrap önü bölümü, on iki kemerli
kaburgalı kubbeyle örtülmüştür. Harimin ortasındaki bölüm aydınlık açıklıklık-
lıdır. Farklı kuruluş ve bezemelere sahip portallerinden kuzey cephede yer alanı
yüksek kabartma bitkisel bezemeleri ve Güneş kursları, batı cephede yer alanı,
büyük boyutlu kabartma kuş figürleri ile ünlüdür.
Kârgir kuruluşlu büyük ölçekli Selçuklu Camilerinin en tanınmışlarını Kon-
ya Alaeddin (1155), Sivas Ulu (1197), Konya İplikçi (12.yy sonu), Akşehir Ulu
(1213), Niğde Alaeddin (1223), Malatya Ulu (1224), Afşin Eshab-ı Kehf (1232),
Mazgirt Elti Hatun (1252), Kayseri Huand Hatun (1238), Amasya Burmalı Mina-
re (1237-1247), Kayseri Hacı Kılıç (1249), Amasya Gök Medrese (1266-67), Kay-
seri Bünyan Ulu (1256) ve Kayseri Develi Ulu Camii (1281) oluştururlar.

Divriği Divriği
Külliyesi Ulu Camii
Kuzey
Portal ve
İç Mekân
Bu camilerden, 1155 tarihinde Sultan I. Mesud zamanında inşasına başlandığı

genel kabul gören I. İzzeddin Keykavus ve I. Alâeddin Keykubad devirlerinde yapı-
lan eklemelerle tamamlanan Konya Alâeddin Camii’nin bütünlük arzetmeyen par-
çalı bir yapısı bulunmaktadır (Şekil 4.3). I. İzzeddin Keykavus ve I. Alâeddin Keyku-
bad dönemi inşaatları Şamlı Havlân oğlu Muhammed’in eseridir. Selçuklu sarayının
bulunduğu çift surla çevrelenmiş Konya İç Kale’de yer alan cami, düzgün olmayan
bir araziye inşa edilmiştir. Avlusunda iki kümbet bulunur. Birbirinden farklı plan
kuruluşuna sahip üç bölümden oluşan caminin doğu bölümü mihraba paralel yedi,
batı bölümü mihraba paralel beş sahınlıdır. Kubbe yüzeyinin, üçgen kuşağın ve çini
mozaik teknikli mihrabın kaplamaları Kerimüddin Erdişah’ın eseridir.
Konya Niğde
Alâeddin Alâeddin
Camii Camii
Niğde İç Kalesi’nde yer alan Niğde Alâeddin Camii’ni, Selçuklu emirlerinden

Niğde Valisi Zeyneddin Beşarebey 1223 yılında Sıddık ve Gazi adlı iki kardeş yapı
ustasına yaptırmıştır. Kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen biçimli bir alana
inşa edilen caminin, mihrap ekseninin iki yanında her birinde dörder payenin
bulunduğu birer destek sırası yer alır (Şekil 4.4). Payelerin sivri kemerlerle bir-
birlerine ve duvarlara bağlanmasıyla harim onbeş bölüme ayrılmıştır. Harimin
ortasındaki bölüm aydınlık açıklıklıdır. Mihrap duvarı boyunca sıralanan kare alt
yapılı üç bölüm, tromp geçişli kubbelerle örtülmüştür. Kuzey duvarına dayanan
üç bölümden doğudaki çapraz, ortadaki aynalı düz, batıdaki sivri kemer profilli
beşik tonoz örtülüdür. Çapraz tonoz örtülü bölümün kuzey duvarında, günümüze
gelemeyen bey mahfiline geçildiği düşünülen daha sade ikinci bir portal açılmış-
tır. Caminin diğer bölümleri kuzey güney doğrultusunda sivri kemer profilli be-
şik tonozlarla örtülüdür. Yapının kuzeydoğu köşesinde, içeriden geçilen silindirik
gövdeli minare bulunur. Doğu portalinin kemer köşeliklerinde saç örgülü birer
insan başı kabartması, kuzeybatı üst köşesinde bir kuş figürü yer alır.
1224 yılında Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad Dönemi’nde yaptırıldığı kabul
edilen Malatya Ulu Camii’nin de birkaç inşa dönemi geçirdiği anlaşılmaktadır (Şe-
kil 4.5). Batı portalinde 1247, doğu
portalinde 1273-74 tarihli birer ki- Şekil 4.5
tabe yer almaktadır. Yapının orta- Malatya Ulu Camii
sında Harput Ulu Camii’nde oldu-
ğu gibi bir iç avlu bulunur. Cami,
genel olarak, iç avluyu üç yönden
saran bir bölüm ile daha sonra av-
luya kuzeyinden eklenen mihraba
paralel dört sahınlı ikinci bir cami
yapısından oluşur. Avlu, güneyin-
den iki sahın genişliğinde kub-
be örtülü mihrap önü bölümüne
bağlanan bir eyvana açılmaktadır.
Eyvan kemerinde ve kubbe kasna-
ğında yer alan iki çini kitabeden bu
bölümlerin Malatyalı Ebubekir oğlu Yakup’un eseri olduğu anlaşılmaktadır. Avlu, do-
ğu ve batısından sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtülmüş, mihraba paralel seki-
zer sahınla bağlantılı sivri kemerlerle çevrelenmiştir. Kubbe, eyvan tonozu ve avlunun
revak kemerlerinde sırlı tuğla, eyvan kemeriyle bu kemeri çevreleyen şeritler ile yazılı
panolarda çini kullanılmıştır. Malatya Ulu Camii, mihrap önü kubbeli, eyvanlı ve iç
avlulu, Büyük Selçuklu camilerinin Anadolu’da kısmen tekrarlandığı tek örnektir.

Sivrihisar Ankara
Ulu Arslanhane
Camii İç Camii İç
Mekân Mekân
Ahşap direkli Selçuklu camilerinden en tanınmışlarını, Konya Larende Sahip

Ata Külliyesi’nin Camii (1258), Sivrihisar Ulu (1274) Camii (Şekil 4.6) ve Anka-
ra Arslanhane Camii (13.yy) gibi büyük boyutlu yapılar oluşturmaktadır (Şekil

4.7). Günümüze gelemeyen Sahip Ata Camii’nin kazı çalışmalarıyla daha sonraki
yıllarda Eşrefoğullarının Beyşehir Ulu Camii’nde tekrarlanan bir plan şemasına
sahip olduğu, mihrap önündeki kârgir paye ve kemerlere oturan kare alt yapılı
kubbe örtülü bir birimi haricinde ahşap direkli, ahşap tavanlı olduğu anlaşılmış-
tır. En eski kitabesi 1231-1232 tarihini gösteren, Sivrihisar Ulu Camii’ni, 1274 yı-
lında maliye nazırı Abdullah oğlu Emineddin Mikail yeniletmiştir. Mihraba para-
lel beş destek sırasıyla altı sahına ayrılan cami, kirişlemesi üstten kaplamalı ahşap
bindirme tavanla örtülüdür. Güneyden üçüncü sahnının mihrap ekseninin batı
çaprazında kalan bölümüne küçük bir aydınlık açıklığı yapılmıştır.
Selçuklular kârgir ya da ahşap direkli büyük ölçekli camilerin yanı sıra kare
ya da dikdörtgen planlı olabilen genellikle kubbe örtülü, giriş mekânları ya da
son cemaat yerleri bulunan küçük ölçekli mescitler de inşa etmişlerdir. İçlerinde
Cuma namazı kılınmayan, tek kubbe ya da tonoz örtülü, küçük ölçekli Selçuklu
mescitlerini, Konya Taş Mescit (1215), Konya Beşarebey Mescidi (1213), Konya
Erdemşah Mescidi (1220), Konya Sırçalı Mescit (1224 öncesi, Şekil 4.8), Akşehir
Güdük Minare Mescidi (1226), Akşehir Küçük Ayasofya Mescidi (1235), Konya İç
Kararaslan Mescidi (1220-1237, Şekil 4.9), Konya Küçük Karatay Mescidi (1248),
Konya Karatay Mescidi (13.yy ortası), Konya Hoca Hasan Mescidi (13.yy ortası),
Konya Tahir ile Zühre Mescidi (13.yy sonu), Harput Arap Baba Mescidi (1279)
gibi yapılar temsil etmektedir.
Konya Konya İç
Sırçalı Karaarslan
Mescit Mescidi
Artuklu camileri ile Divriği Ulu Camii ve Şifahanesi’nin öne çıkan özellikleri neler-
3 dir? Açıklayınız.
Medreseler
İslâm dünyasında, eğitimi düzenleyerek Nizamiye medreseleri olarak adlandırı-
lan ilk düzenli medrese yapılarını inşa ettiren Büyük Selçukluların ünlü veziri Ni-
zam-ül mülk’dür. Anadolu’da Türk devri başladığında, en erken tarihli ilk medrese
yapılarını, Büyük Selçukluların mirasçısı olan Artuklu, Danişmendli ve Selçuklu-
lar inşa ettirmişlerdir. Erken tarihli medrese yapılarına Orta, Güneydoğu ve Doğu
Anadolu bölgelerinde rastlanmaktadır. Genel olarak belli bir alanda eğitim veren
kurumlar olarak beliren medreselerin dini eğitim verenlerinin yanı sıra İslâm hu-
kuku, tıp eğitimi verenleri, Selçukluların Kırşehir Caca Bey Medresesi’nde olduğu
gibi rasathane görevini yerine getirenleri bulunmaktadır. Benzer mimari özellikle-
re sahip olan medreseler, kapalı ve açık avlulu olmak üzere iki grupta toplanırlar.
Anadolu’nun en erken tarihli açık avlulu medreselerini Artuklular, kubbe örtülü
kapalı avlulu medreselerini Danişmendliler kurmuşlardır. Medreselerin hemen Eyvan: Cephelerinden

birinin yüksek bir kemerle
hepsinde bulunan eyvanlar, bu yapıların en önemli mekânlarını oluştururlar. Sayı- doğrudan dışarıya açıldığı,
ları değişmekle birlikte genellikle giriş ekseni ile onu doksan derecelik açıyla kesen diğer üç cephesi dışarıya
yan eksenin iki ucunda yer alırlar. Artuklulular Mardin Eminüddin (1108), Mar- kapalı olan genellikle tonoz
örtülü mekânlara eyvan
din Necmeddin Gazi (1122), Mardin Hatuniye (1185 öncesi), Diyarbakır Zinciri- denilmektedir.
ye (1198-1199), Diyarbakır Mesudiye (1198-1223), Mardin Şehidiye (13.yy başı),
Mardin Marufiye (13.yy başı) ve Mardin Sultan İsa (1385) Medresesi gibi bir çok
medrese yapısı inşa etmişlerdir.
Artukluların Diyarbakır Ulu Camii’ne bağlı yapılar içerisinde yer alan iki med-
resesi de Artuklu hükümdarı II. Sökmen dönemine tarihlenmektedir. Bunlardan
Zinciriye Medresesi’nin yapı ustası İsa Ebu Dirhem’dir. Yaklaşık kare biçimli bir
alana oturan açık avlulu iki eyvanlı medresenin avlusunu dört yönden revak ke-
merleri çevreler. Ana eyvanın doğusunda ve medresenin güneydoğu köşesinde bu-
lunan kare planlı birer mekân kubbe, diğer mekânlar sivri kemer profilli beşik to-
nozlarla örtülüdür. Diyarbakır Ulu Camii avlusunun kuzeydoğusundaki revaklara
arkadan bitiştirilerek inşa edilen Mesudiye Medresesi’nin çizimini Halepli mimar
Cafer bin Mahmud yapmış, inşasını yapı ustası Mesut gerçekleştirmiştir. İki katlı
medrese açık avluludur. Avlunun doğusunda iki kat yüksekliğinde ana eyvan yer
alır. Avluyu üç yönden iki katlı revak kemerleri çevreler. Batı revaktan batısındaki
üç yandan birer eyvanın bağlandığı orta sofalı kapalı bölümlere geçilmektedir.
Danişmendli hükümdarı Nizameddin Yağıbasan’ın, Tokat ve Niksar’da inşa
ettirdiği kapalı avlulu medreselerden Tokat Yağıbasan Medresesi 1151-52, Nik-
sar Yağıbasan Medresesi 1157-58 tarihlidir. Kare biçimli bir alana oturan Tokat
Yağıbasan Medresesi, kapalı avlulu, üç eyvanlıdır. Yapıya kuzey cephe ekseninde
bulunan bir portal ile girilmektedir. Giriş eyvanı, doğrudan revaksız avluya açılır.
Avlu, çift kat tromp geçişli, ortası açık bırakılmış basık kubbeyle örtülüdür. Ana
eyvanın mescit olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Eyvan ve odalar sivri kemer
profilli beşik tonozlarla örtülmüştür.
Selçukluların açık avlulu medrese yapılarınının en bilinenlerini, Kayseri Hoca
Hasan (1202), Kayseri Çifte (1205-1206), Afyon Boyalıköy (1210 civarı), Amasya
Halifet Gazi (1225), Kayseri Huand Hatun (1237-1246), Kayseri Seraceddin (1238-
1239), Antalya II. Gıyaseddin Keyhüsrev (1239), Konya Sırçalı (1242-1243), Kay-
seri Hacı Kılıç (1249), Kayseri Avgunu (13.yy ilk yarısı), Antalya Karatay (1250),
Akşehir Taş (1250), Kayseri Sahibiye (1268), Sivas Gök (1271), Çorum Alaca (13.
yy) Medreseleri; az sayıdaki kapalı avlulu medreselerini ise, Konya Ali Gav (13.yy
ilk çeyrek), Isparta Atabey Ertokuş (1224), Konya Karatay (1251), Konya İnce Mi-
nareli (1260-1265) ve Afyon Çay Taş (1278-1279) Medreseleri oluştururlar. Bun-
lardan birbirlerine yakın tarihlerde inşa edilmiş çok tanınan üçü Konya’da yer alır.
Bu yapılardan Sırçalı Medrese’yi, 1242-1243 yılında Sultan II. Gıyaseddin Key-
hüsrev’in lalası Bedrüddin Muslih yaptırılmıştır (Şekil 4.10). Konya Alaeddin Te-
pesi’nin güneyine inşa edilen yapının sanatkârı, yapı ve çini ustası olduğu kabul
edilen Tuslu Osman oğlu Mehmet oğlu Mehmet’dir. Açık avlusu üç yönden revakla
çevrelenmiştir. İki eyvanlı ve iki katlı olan yapının büyük kısmı yıkılmış ve çini
kaplamalarının çoğu dökülmüştür. 1961 yılında büyük bir onarım geçiren medre-
se, günümüzde müze olarak kullanılmaktadır. Giriş eyvanının iki yanında ikişer,
avlunun uzun kenarlarında dörder, ana eyvanın iki yanında birer mekân bulun-
maktadır. Giriş eyvanının kuzeyinde, iki katlı bir türbe yer alır. Ana eyvanın güney
duvar ekseninde çinili mihrap bulunur. Ana eyvanın iki yanında, üçgen kuşak ge-
çişli kubbe örtülü birer mekân yer almaktadır. Çini ve sırlı tuğla bezemeleriyle ünlü
yapının cephe duvarlarıyla portali taş, diğer bölümleri tuğladan inşa edilmiştir.
Selçukluların kapalı avlulu medreselerinden Konya Alaeddin Tepesi’nin ku-

zey eteğinde yer alan Konya Karatay Medresesi, Sultan II. İzzeddin Keykavus za-
manında emir Celâleddin Karatay tarafından 1251-1252 yıllarında yaptırılmıştır.
Sanatkârı belli değildir. Medresenin, kapalı avlusu, ana eyvanı ve bu eyvanın iki
yanındaki üçgen kuşak geçişli kubbe örtülü mekânları, portali ve giriş cephesi-
nin bir kısım duvarı günümüze gelebilmiştir. Restore edilerek tamamlanan yapı,
günümüzde çini eserleri müzesi olarak kullanılmaktadır. Kapalı avlusu yelpaze
biçimli köşe üçgenleriyle geçilen aydınlık açıklıklı kubbe, ana eyvan sivri kemer
profilli beşik tonozla örtülüdür. Avlu duvarları, kubbe geçişleri, kubbe yüzeyi, ana
eyvan duvarıyla eyvan tonozu çini bezemelidir. Kubbe yüzeyinde, gök kubbesini
çağrıştırır biçimde firuze ve patlıcan moru renkli çinilerle yıldız geçme kompo-
zisyonları oluşturulmuştur. Portali bazı farklılıklarla, kuruluş ve bezeme olarak
Konya Alâeddin Camii’nin kuzey cephesinin orta portalini tekrarlar.
Konya Konya İnce
Sırçalı Minareli
Medrese Medrese
Adını minaresinden alan Konya Alâeddin Tepesi’nin batı eteğindeki bulunan

Konya İnce Minareli Medresesi, Sultan II. İzzeddin Keykavus zamanında vezir Sa-
hip Ata Fahreddin Ali tarafından 13. yüzyılın ikinci yarısında yaptırılmıştır (Şekil
4.11). Kelûk bin Abdullah’ın eseri olan medresenin kuzeydoğu köşesinde bulu-
nan, iki bölümlü son cemaat yerli, üçgen kuşak geçişli kubbe örtülü tek mekânlı
mescidi yıkılmıştır. 1901 yılında minaresine isabet eden yıldırım, iki şerefeli mi-
narenin üst şerefesinin yıkılmasına neden olmuştur. Kapalı avlulu ve tek eyvan-
lı medresenin yelpaze biçimli köşe üçgenleriyle geçilen aydınlık açıklıklı kubbe
örtülü büyük bir kapalı avlusu bulunmaktadır. Tuğla ve sırlı tuğlaların değişik
biçimlerde istiflenmesiyle kubbe eteği geometrik geçmeli bir kuşakla çevrelen-
miş, kubbe yüzeyinde zik zak motifleri oluşturulmuştur. Mekânların dikdörtgen
biçimli çökertme yüzeyler içerisine alınmış kapılarının kemer alınlıklarında geo-
metrik geçme ve kufi yazılar bulunmaktadır. Restore edilerek tamamlanan yapı,
günümüzde taş ve ahşap eserleri müzesi olarak hizmet vermektedir. Portalinin,
kuruluş ve bezemelerinin Anadolu Türk sanatında benzeri yoktur. Fatiha ve Ya-
sin surelerinin yazıldığı iki geniş yazı şeridi ile köşelerde yer alan büyük boyutlu
hayat ağacı kabartmaları portale ana karakterini vermektedir. Minaresinin dilimli
gövdesi, sırlı tuğlalarla oluşturulmuş geometrik bezemelerle bu bezemelerin ara-
larına yerleştirilmiş küçük çini parçalarıyla süslenmiştir.
Danişmendli medreselerinin Anadolu Türk mimari sanatında öne çıkan özellikleri

4 nelerdir? Tartışınız.
Şifahaneler
Artuklu, Mengücekli ve Selçuklular, medrese plan şemalarını kullanarak hasta te- Maristan: Ortaçağ İslam
davilerinin yapıldığı şifahaneler de inşa etmişlerdir. Mardin Artuklu hükümdarı dünyasında hasta tedavi
edilen şifahanelere genellikle
Necmeddin İl-gazi’nin, 1108-1109 yılında Mardin’de yaptırdığı cami, medrese, şi- maristan denilmektedir.
fahane, hamam ve çeşme yapısının bulunduğu Emineddin Külliyesi’nin yıkılan
maristanı Anadolu, Türk döneminin bilinen en erken tarihli şifahane yapısıdır.
Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan’ın kızı Gevher Nesibe’nin vasiyeti üzerine, II.
Kılıç Arslan ve I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ortak saltanatları sırasında 1205-1206
yılında inşa edilen Kayseri Gevher Nesibe maristanı Selçukluların bilinen ilk şifa-
hanesidir. Kayseri Çifte Medrese adıyla bilinen iki yapının yan yana inşa edilme-
siyle oluşturulmuş yapı topluluğunun batısında şifahane, doğusunda tıp eğitimi
verdiği düşünülen medrese yer alır. Her ikisi de üç yönden revaklarla çevrelenmiş
açık avlulu ve dört eyvanlıdır. Eyvanların yanlarında irili ufaklı odalar, doğu yan
eyvanının kuzeyinde Gevher Nesibe ve yakınları için yaptırıldığı düşünülen iki
katlı kümbet yer alır. Kayseri Çifte Medresesi, Selçukluların tıp medresesi ile şifa-
hane yapısını birlikte inşa ettikleri ilk örnektir.
Bu yapıyı, Selçuklu Sultanı I. İzzeddin Keykavus’un 1217-1218 yılında Sivas’ta
inşa ettirdiği şifahane takibederler (Şekil 4.12). Yapıya kuzeyinden günümüze ge-
lemeyen bir medresesinin bulunduğu 1937-1938 yılında gerçekleştirilen kazı ça-
lışmaları sonucunda tespit edilmiştir.
Şekil 4.12
Sivas I. İzzeddin
Keykavus Şifahanesi
Türbe Cephesi ve
Figürlü Bezemeleri
Dört eyvanlı açık avlulu şifahane yapısının avlusunu iki yönden revaklar çev- Bimarhane: Ortaçağ İslam
dünyasında akıl hastalarının
reler. Ana eyvan kemerinin güney köşeliğine Ay biçimli bir rozet içinde saç örgülü tedavi edildiği şifahanelere
kadın, kuzey köşeliğine Güneş biçimli rozet içinde erkek başı kabartması yerleşti- bimarhane denilmektedir.
rilmiştir. Kabartma başlar, birer kelime-i tevhid yazısıyla çevrelenmiştir. Geomet-
rik geçmelerle bezenmiş portalinin köşeliklerinde kabartma arslan ya da kaplan
olabilecek hayvan figürleri bulunmaktadır. Şifahanenin, I. İzzeddin Keykavus’un
vefatı üzerine üçgen kuşak geçişli bir kubbeyle örtülerek Marendli Ahmet usta
tarafından türbeye dönüştürülen güney eyvanın çinileri ve kasnağının tuğla be-
zemeleri benzersizdir.
II. Kılıç Arslan’ın Konya’da inşa ettirdiği bimarhane ile I. Alaeddin Keyku-
bad’ın 1221 tarihinde Konya’da yaptırdığı şifahane ve cüzzamhane yapıları günü-
müze gelmemiştir. Selçukluların bunlardan başka Çankırı Atabey Cemaleddin
Ferruh (1235), Kastamonu Pervaneoğlu Ali (1272) ve 1277 öncesine tarihlenen
Tokat Müineddin Pervane (Gök Medrese) şifahaneleri bulunmaktadır. Mengücekli
Ahmed Şah’ın eşi Melike Turan’ın 1228-1229 tarihinde inşa ettirdiği kubbe örtülü
kapalı avlulu medrese şemasına sahip Divriği Şifahanesi dönemin en özgün yapı-
larındandır (Şekil 4.13).
Şekil 4.13
Divriği Şifahane
Portali ve İç Mekân
Hanikâh, Rıbat, Zaviye ve Tekkeler

Selçuklu döneminin kapalı avlulu medrese kuruluşlarına benzer mimari özellikler
taşıyan tasavvuf ehli için yapılmış yapıları, Horasan’da sufi hareketlerinin başladığı
8. yüzyılın sonlarından itibaren sufilerin evlerde toplanması nedeniyle Orta Asya
ev mimarisine bağlanan özellikler taşırlar. İnzivaya çekilenlerin konaklama ve ba-
rınma işlevini yerine getiren küçük ölçeklilerine, Horasan’da olduğu gibi Selçuklu
Dönemi’nde de hanikâh adı verilmektedir. Hanikâhlardan farklı olarak tasavvuf
ehlinin konakladığı han benzeri büyük ölçekli korunaklı yapılara rıbat, hanikâhlar-
la irtibatlı olarak gelişen bir şeyh ve onun müridleri için inşa edilmiş, genel olarak
konaklama, mescit ve toplantı mekânına sahip yapılara zaviye, zaviyelerin yanına
şeyhin türbesinin de yapıldığı, eğitimin belli usullere bağlı olarak tarikatleştiği da-
ha büyük kuruluşlara genel olarak tekke denilmektedir. Dini içerikli sosyal kurum-
lara dönüşen zaviye ve tekkelerin mimarileri kadar işlevleri de birbirine benzer.
Hanikâh yapılarına, Konya Sahip Ata Hanikâhı (1279), Tokat Ebu Şems Hani-
kâhı (1288), Afyon Boyalıköy Hanikâhı (13.yy), Aksaray’daki Melik Mahmud Gazi
Hanikâhı (13.yy) ve Diyarbakır Eğil Tekke Köyü Hanikâhı (14.yy) örnek verilebi-
lir. Bunlardan, Konya Sahip Ata Hanikâhı’na (1279) kuzeyinden büyük bir cami
dayanmaktadır. Kubbe örtülü kapalı avlusuna, üç yönden açılan birer eyvanı ve
köşe odalarıyla Orta Asya konut mimarisi ve kapalı avlulu medrese şemasından
gelişen hanikâhın kuzey eyvanının ardına, bir pencere ile irtibatlandırılarak Sahip
Ata’nın kare planlı kubbe örtülü türbesi yerleştirilmiştir. 1215 tarihli Afşin Eshabı
Kehf Rıbatı, hanikâh ve zaviye özelliklerini bir arada taşıyan iki katlı büyük ölçekli
bir yapıdır. Yakınındaki bir han ve yedi uyurlara ait mağaranın ağzına kurulmuş
cami yapısıyla birlikte bir yapı topluluğu içinde yer alır. Zaviye ve tekkelerin erken
dönemlerden itibaren Danişmendlilerin hakim oldukları bölgelerde bulunduğu,
Sivas I. İzzeddin Kaykavus Şifahanesi’nin vakfiyesinde Danişmendli hükümdarı
Nizameddin Yağıbasan’ın Sivas’da günümüze gelemeyen bir tekke yapısının bu-
lunduğunun belirtilmesinden anlaşılmaktadır. Tokat Şeyh Meknun ya da Açıkbaş
Tekkesi (1277 öncesi), Tokat Çöreği Büyük Tekkesi (13-14.yy) bu yapıların günü-
müze gelebilenleridir.
Mezar Yapıları
Selçuklu döneminin en erken tarihli mezar taşları ve sandukaları mezar mimarisi
açısından bir açık hava müzesi niteliğini taşıyan Ahlat’ın tarihi mezarlıklarda yer
alırlar. Özellikle Ahlat Meydanlık mezarlığında 11-16. yüzyıllar arasına tarihle-
nen değişik boyut ve biçimlerde mezar taşları, sandukalar ve akıtlar bulunmak-

tadır. Meydan Mezarlığında en erken tarihlisi 1158 yılını veren Ahlatşahlara ait
bir kaç taş sanduka ile mezar taşı yer almaktadır. Bazı taşların üstünde hayvan
figürleri bulunmaktadır. Ejder figürlü mezar taşları işlenişleriyle de dikkat çeker-
ler. Konya ve Akşehir yöresinde ölen kişinin yaptığı işleri gösteren insan figürleri
işlenmiş mezar taşı örnekleri bulunmaktadır.
Erken Dönem Türk Beylikleri’nden Danişmendli, Saltuklu, Mengücekli ve Sel- Kümbet: Altta cenazelik,
üstte mescit katı bulunan,
çuklular, mezar taşlarından başka, Orta Asya’dan getirdikleri mumyalama gele- mescit katlarının örtüsü
neğini koruyarak Anadolu coğrafyasının imkanlarına bağlı olarak değişen özel- ayrıca dışarıdan konik ya da
liklerle Karahanlı ve Büyük Selçuklu türbe ve kümbetleri tarzında mezar yapıları piramidal külâh içine alınan
mezar yapılarına kümbet
inşa etmişlerdir. Kare, sekizgen, çokgen, daire planlı ya da eyvan biçimli olabilen denilmektedir.
bu yapılar genellikle iki katlıdır. Altta cesedin gömüldüğü mumyalık ya da ce-
nezalik katı, üstte genellikle temsili bir sandukanın ve mihrap nişinin yer aldığı
mescit katı yer alır. Mescit katları, genellikle dışarıdan konik, ya da çok cepheli
piramidal külâhlar içerisine alınmış kubbelerle örtülüdür. Kubbeleri dıştan saran
ikinci örtüler, aşağıdan yukarıya doğru daralarak, tepede bir sivri uçla gökyüzünü
işaret ederek sonuçlanırlar. Konik ya da piramidal külâhlı çift örtülüler genellikle
kümbet, tek örtülüler türbe olarak adlandırılırlar.
Niksar Melik Gazi Türbesi (12.yy ortaları), Niksar Kulak (12. yy üçüncü çeyrek),
Kayseri Hacı Çıkrık (1182-1183) ve Kayseri Melik Danişmend Gazi (12.yy son çey-
rek) Kümbetleri Danişmendlilere aittir. Bu kümbetlerden Kayseri’deki Melik Da-
nişmend Gazi Kümbeti’nin cenazelik mekânı dıştan kare içten haç planlıdır. Haç
kolları sivri tonoz, orta bölümü çapraz tonoz örtülüdür. Kare planlı mescit mekâ-
nı, tromp geçişli kubbe örtülüdür. Sekizgen prizma biçimli bir kasnakla çevrelenen
kubbesi dıştan piramidal örtü içine alınmıştır. Kaidesi dışında tümüyle tuğladan
inşa edilen kümbetin cepheleri, büyük sağır sivri kemerlerle hareketlendirilmiştir ve
değişik dizilimli tuğlalarla balıksırtı, baklava ve zik zak biçimi oluşturacak biçimde
örülerek bezenmiştir.
Saltukluların Erzurum Emir Saltuk (12.yy sonu) ve Tercan Mama Hatun (13. Kavsara: Nişlerin üst
yy ortaları) Kümbetleri de özgün özellikli tekil örneklerdir. İzzeddin Saltuk adına kısımlarını örten iç
bükey örtülere kavsara
yapılmış olabileceği üzerinde durulan iki katlı Erzurum Emir Saltuk Kümbeti’nin denilmektedir.
dıştan sekizgen içten dikdörtgen planlı alt katı beşik tonoz örtülü, sekizgen planlı
üst katı kubbe örtülüdür. Kubbe dıştan konik külâh içerisine alınmıştır. Tamamen
taştan inşa edilen kümbetin, cepheleri üst kotta üçgen alınlıklarla nihayetlenir.
Üçgen alınlıkların gerisinden yükselen silindirik kasnağın, kümbetin köşelerin-
den geçen hatlardaki bölümlerinde yuvarlak kemerlerle sonuçlanan üçgen kesitli
birer niş bulunmaktadır. Nişlerin kemer kavsaralarına 12 hayvanlı Türk takvimi-
ne ait bazı hayvan figürleri kabartma olarak işlenmiştir.
13. yy ortalarına tarihlenen Ahlatlı mimar Ebu’n-Nema bin Mufaddalü’l-Ah-
vel’in eseri olan 1193 tarihli Tercan Mama Hatun Kümbeti’nin Saltuklu hükümdarı
olan Mama Hatun’a ait olduğu kabul edilmektedir (Şekil 4.14). Kümbet, iç yüzeyine
sivri kemerli 12 nişin açıldığı daire planlı kalın bir duvarla çevrelenen alanın mer-
kezinde bulunur. Nişlerden bazılarında sandukalar yer alır. Portalin doğusundan
duvar içerisine yerleştirilmiş bir merdivenle çevre duvarının üstüne çıkılmaktadır.
İki katlı kümbetin kare planlı alt katı çapraz tonoz örtülüdür. Dışarıya sekiz yuvar-
lak dilimle yansıyan üst kat, içten sekiz dilimli kubbe, dıştan konik külâh örtülüdür.
Divriği Sitte Melik (1194), Divriği Kamereddin (1196), Kemah Mengücek Ga-
zi (13.yy başı), Divriği Ahmet Şah-Melike Turan (1228-1229) ve Kırşehir Melik
Gazi Kümbeti (13.yy üçüncü çeyrek) Mengüceklilere aittir.
Şekil 4.14
Tercan Mama
Hatun Türbesi
Mengücekli hükümdarı Fahreddin Behramşah’ın oğlu Melik Muzafferiddin’in

haremine mensup bir kadın tarafından yaptırıldığı anlaşılan Kırşehir Melik Gazi
Kümbeti ise, Anadolu Türk mezar mimarisinin benzersiz örneklerindendir. Tü-
müyle taştan bir çadırı hatırlatır biçimde inşa edilmiş iki katlı kümbetin kare planlı
Kot: Belirlenen belli bir alt katı çapraz tonoz, sekizgen planlı üst katı kubbe örtülüdür. Sekizgen prizma bi-
noktadan geçen yatay çimli cephelerin üst yarıları, tepeleri gövdenin köşelerine dayanan yukarıya çıktıkça
düzeleme göre yapıların genişleyerek büyüyen dış bükey yüzeyli sekiz üçgenden oluşur. Üçgen yüzeylerin
değişik seviyelerdeki
bölümlerinden alınan tabanlarının birleştiği üst kotta, kubbeyi dıştan sararak yükselen konik külâh başlar.
yükseklik ölçüleri kot sözcüğü Anadolu Selçuklu türbelerinin bazıları cami ve medrese yapıları ile ilişkilendi-
ile tanımlanır.
rilmiştir. Cami yapılarıyla bağlantılı türbelerin en bilinenleri, Konya II. Kılıç Arslan,
Konya Yarım Kümbet, Amasya Gök Medrese Camii Kümbeti (1226-1227), Amasya
Burmalı Minare Camii Türbesi (1237-1246), Kayseri Huand Hatun Kümbeti (1260-
1270)’dir. Bunlardan, II. Kılıç Arslan ve Yarım Kümbet Konya Alaeddin Camii’nin
avlusunda Huand Hatun Kümbeti ise, Huand Hatun Camii ile Medresesi arasında
yer alır. II. Kılıç Arslan’ın babası I. Mesud için yaptırdığı daha sonraki Selçuklu Sul-
tanları’nın da mumyalarının bulunduğu Konya II. Kılıç Arslan Kümbeti, Hocenli
Abdülgaffar oğlu Yusuf ’un eseridir. Kümbetin her iki katı da dıştan ongen, içten
daire planlı, kubbe örtülüdür. Duvarları, on yarım yuvarlak kesitli nişle hareket-
lendirilen mescit katında çini kaplamalı oldukları anlaşılan, sekiz sanduka bulun-
maktadır. Kubbesi dıştan on cepheli piramidal bir örtü içerisine alınmıştır. Ongen
prizma gövdeli tek Selçuklu kümbetidir
Medrese yapılarına bağlı türbelerden en bilinenlerini Kayseri Gevher Nesibe
Türbesi (1206), Seyitgazi Ümmühan Hatun Türbesi (1207-1208), Sivas İzzedin
Keykavus Türbesi (1220), Afyon Boyalıköy Kureyş Baba Kümbeti (13.yy başı), Ata-
bey Ertokuş Kümbeti (1223), Kırşehir Caca Bey Türbesi (1272-1273), Konya Sahip
Ata Türbesi (1283 yenilenme) oluştururlar. Bunlardan eyvan kuruluşlu Seyitgazi
Ümmühan Hatun Türbesi, Eskişehir Seyitgazi külliyesinin içerisinde yer alan I.
Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından eşi Ümmühan Hatun adına inşa ettirilen medre-
senin ana eyvanını oluşturmaktadır. iki katlı kümbetin yaklaşık kare planlı tonoz
örtülü alt katının ortasında sanduka yer alır. Dikdörtgen planlı eyvan kuruluşlu üst
katı sivri kemer profilli beşik tonoz örtülüdür. Afyon Osmanköyü Herdena Baba
(13.yy ikinci yarısı), Akşehir Emir Yavtaş (13.yy ikinci yarısı), Afyon Boylıköy (13.
yy), Konya Gömeç Hatun (13.yy sonu-14.yy başı) Türbeleri eyvan kuruluşlu to-
noz örtülü diğer örneklerdir. Selçuklu Dönemi eyvanlı türbelerinin kubbe örtülü
olanlarına Tokat Sevdakâr, Konya Sahip Ata ve Konya Mevlâna Türbeleri örnek
gösterilebilir.
Kervansaray ve Hanlar
Anadolu toprakları, ilk çağlardan bu yana kuzey-güney ve doğu-batı ticaret yolla-
rı üzerinde olmuş, doğunun baharat, ipekli kumaş ve kıymetli eşyaları kervanlarla
Anadolu kara yolları üzerinden geçirilerek limanlara taşınmak suretiyle deniz yo-
luyla uluslararası pazarlara arz edilmiştir. Selçuklu Sultanları, Anadolu’nun ulus-

lararası ticarete açık benzersiz konumunu çok iyi değerlendirmiş ve ticaret yolla-
rının güvenliğini sağlayarak, bu yollar üzerindeki eski köprüleri onartmış gerekli
gördükleri yerlere yeni yollar açarak köprüler kurmuş ve dönemlerinin başka hiç
bir devletinde görülmeyecek biçimde topraklarını belli aralıklarla inşa ettirdikleri
han yapılarıyla donatmışlardır.
Bilinen en erken tarihli hanı II. Kılıç Arslan inşa ettirmiş, ilk ticari amaçlı an-
laşmayı oğlu I. Gıyaseddin Keyhüsrev imzalamıştır. Uluslararası ticaretten pay al-
mayı ve refah seviyesini yükseltmeyi amaçlayan diğer sultanlar da kervan yollarını
devlet korumasına almış, görkemleri ve hemen her ihtiyaca cevap veren kuruluş-
ları ile kervansaray adını hak eden Sultan Hanları yaptırarak prestij sağlamışlardır.
Devletin ileri gelenleri de bu faaliyetlere katılmış ve han yapıları inşa ettirmişlerdir.
Tebriz üzerinden Anadolu’ya giren doğu-batı kervanyolu üzerinde bulunan Er-
zurum, Erzincan, Sivas, Kayseri, Konya Selçuklu Dönemi’nde önemli ticaret mer-
kezleri olmuş, özellikle Sivas ve Kayseri kentleri, değişik uluslara mensup tacirlerin
buluşma yerleri olarak öne çıkmışlardır. I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in Antalya’yı al-
masından sonra Konya Antalya arasındaki kervan yolu, I. İzzeddin Keykavus’un
Sinop’u almasından sonra Sivas, Tokat, Amasya, Sinop yolunu izleyen kervan yolu
kontrol altına alınmış ve Anadolu’nun kuzey-güney ve doğu-batı kervan yolları
tamamiyle Selçukluların hakimiyet ve sorumluluk alanı içerisine girmiştir. I. Alâ-
eddin Keykubad’ın Alanya ve Kırım Suğdak kentlerini almasıyla Kırım’dan Akde-
niz’e uzanan deniz ve kara ticaretinde söz sahibi olan Selçuklular, Alanya ve Sinop
limanlarda kurdukları tersanelerde inşa ettikleri gemilerle denizlere açılmışlardır.
Kervanlarının güvenlik sorunu, bir yandan han yapılarının inşasını gerektir-
miş diğer yandan bu yapılarının mimarisine biçim vermiştir. Erken tarihli han-
ların çoğunluğunun avlu ve kaplı bölümleri bulunmaktadır. Kale görünüşündeki
kalın duvarlı bu sağlam yapılara güvenlik nedeniyle sadece avlu bölümüne açılan
tek bir kapıdan buradan da tek bir kapıyla kapalı bölüme girilip çıkılabilmekte-
dir. Bu yapılar, avludan oluşan, kapalı bölümü bulunan, hem avlu hem de kapalı
bölümü bulunanlar olmak üzere başlıca üç grupta, hiç bir gruba girmeyenler de
münferit kuruluşlu hanlar adı altında bir dördüncü grupta toparlanmaktadır.

Aksaray Alara Han
Sultan Plan ve İç
Hanı Görünüş
Bilinen en erken tarihli avlu ve kapalı bölümden oluşan Selçuklu kervansara-

yı, Sultan II. Kılıç Arslan’ın (1155-1192), Aksaray yakınlarında inşa ettirdiği Alay
Han’dır. Bu grubun örnekleri arasında Altunapa Hanı (1201-1202), Karatay Han

(1219-1236), Ertokuş Han (1223), Aksaray Sultan Han (1229), Denizli Çardak
Han (1230), Kayseri Tuzhisarı Sultan Han (1230-1234), Ağzıkara Han (1231-
1240), Avanos Sarı Han (1249) sayılabilir.
Avludan oluşanlara Evdir Han (1211), Sadece kapalı bölümü bulunanlara Şa-
rafsa Han (1236-1237), Ezine Pazarı Han (1238-1246) ve Öresun Han (1270),
münferit tipli hanlara ise Alara Han (1231-1232, Şekil 4.16), Afşin Eshab-ı Kehf
Han (1215-1234), Tercan Mama Hatun Hanı (13. yy) ve Mirçinge Hanı (13.yy) ör-
nek gösterilebilir. Mama Hatun Hanı Saltuklulara, Mirçinge Hanı Mengüceklilere
diğer tüm hanlar Selçuklulara aittir. I. Alâeddin Keykubad tarafından 1229 yılında
yaptırılan Konya Aksaray yolu üzerinde yer alan avlu ve kapalı bölümü bulunan
Aksaray Sultan Hanı, Şamlı Havlan oğlu Muhammed’in eseridir (Şekil 4.15). Avlu-
nun tam ortasında, dört köşe payesi üzerinde yükselen, kare planlı köşk mescit bu-
lunmaktadır. Örtüsü günümüze gelmemiş olmakla birlikte, köşelerdeki izlerden,
mescidin tromp geçişli kubbe örtülü olduğu anlaşılmaktadır. Kapalı bölüm, giriş
aksında yer alan yüksek ve geniş bir sahın ile bu sahına iki yandan saplanan por-
tal duvarına paralel dokuz sahından oluşmaktadır. Giriş aksındaki sahının ortası,
tromplara oturan küçük bir kubbe, diğer birimler sivri kemer profilli beşik tonozla
örtülüdür. Tümüyle taştan inşa edilen yapının bezemeleri portallerinde ve köşk
mescitte toplanmıştır.
Hamamlar
Selçuklu Dönemi hamamlarının soyunmalık, ılıklık, sıcaklık bölümleri ve su de-
posu ile külhân adı verilen içinde ocak bulunan bölümleri bulunmakta, soyunma-
lıktan genellikle küçük bir ara mekânla ılıklığa, buradan da kurnaların bulunduğu
sıcaklığa geçilmektedir. Temiz su ihtiyaçları özel kuyu, akarsu, sarnıç ya da vakıf-
lara ait su depolarından karşılanan hamamlar, sıcaklık ve ılıklık bölümlerinin dö-
şemelerinin altında bulunan cehennemlikte dolaştırılan sıcak hava ve kaynayan
suyun buharıyla ısıtılırlar. Selçuklu Dönemi’nde inşa edilmiş Türk hamamlarının
sıcaklık bölümlerinin erken örneklerinden itibaren genellikle kubbe örtülü köşe
halvetlerinin bulunduğunu ve ortadaki kubbeli birimlerine eksenlerinden eyvan-
ların bağlandığını, Artukluların Mardin Radviyye Hamamı (1176-1185), Men-
güceklilerin Divriği Bekir Çavuş Hamamı (1228), Selçukluların Kayseri Huand
Hatun Külliyesi Hamamı’nın kadınlar bölümü (1238), Konya Larende Sahip Ata
Hamamı’nın kadınlar ve erkekler bölümü (1258-1279) göstermektedir.
Köprüler
1076 tarihli Amasya İltekin Gazi ya da Çağlayan Köprüsü, olarak bilinen 6 kemer
gözlü köprü, eski bir köprünün kalıntıları üzerine Danişmendlilerden Amasya
fatihi İltekin Gazi tarafından yaptırılmıştır. Kelkit Çayı üzerine yer alan 8 sivri
kemer gözlü Tokat Talazan Köprüsü ile 1145 tarihinde inşa edildiği düşünülen
Amasya Hundi Hatun Köprüsü de Danişmendlilere mal edilmektedir. Mengü-
cekliler, Divriği-Arapgir kervan yolunun üzerinden geçtiği Divriği Mirçinge Çayı
(Handere) üzerine iki kemer gözlü bir taş köprü yapmışlardır. Köprünün Mirçin-
ge Çayını kucaklayan 5 metre açıklığındaki sivri kemerinden başka yola oturuşu-
nu sağlayan yuvarlak kemerli küçük bir kemeri daha bulunmaktadır.
Artukluların çok sayıdaki köprüsünden Batman Hasankeyf Köprüsü (1154-
1175), Diyarbakır Haburman Köprüsü (1179), Diyarbakır Devegeçidi Köprüsü
(1218), Diyarbakır Malabadi Köprüsü (12.yy), Mardin Kızıltepe (13.yy) ve Şır-
nak Cizre Akabin (13.yy) Köprüsü en bilinenleridir. Bunlardan Dicle üzerinde

inşa edilen Hasankeyf Köprüsü’nün sadece ayakları günümüze gelebilmiştir (Şe-
kil 4.17). Yaklaşık 40 m. genişliğindeki büyük orta kemerin doğusunda bir, ba-
tısında iki kemer bulunmaktadır. Uzunluğu 100 metreyi aşan köprü Ortaçağ’ın
Dicle üzerine kurulmuş en büyük köprüsüdür. Silvan’ın doğusunda, Batman Suyu
üzerinde yer alan 1147 yılında Artuklu Timurtaş tarafından yaptırılan Malabâdi
Köprüsü ise, genişliği 39 metreye yaklaşan büyük bir sivri kemerden oluşmakta-
dır (Şekil 4.18). Selçukluların çok sayıdaki köprüsünden, Afyon Altıgöz (1210),
Ankara Ak (1222), Ankara Kızılırmak (13.yy), Antalya Köprüçay (1219-1236),
Kayseri Tekgöz (1202), Kırıkkale Çeşnigir (13.yy), Konya Meram Köprüsü (13.yy)
ve Malatya Eski Kozluk Köprüsü (13.yy) en bilinenleridir.

Hasankeyf Malabâdi
Köprüsü Köprüsü
Kalıntıları
Saray, Köşk ve Kasırlar

Kaynaklarda bahsi geçen Artuklu sarayları, Moğol ve ardından gelen Timurlu
istilalarının yanı sıra bölgede yaşanan savaşlarla harap olarak yok olmuşlardır.
Bunlardan Kutbeddin İl-gazi’nin Kızıltepe’de yaptırdığı Kasr ul-Kutbî adlı sarayın,
Artuklu hükümdarlarının dinlenme yeri olduğu, duvarlarının yazı ve resimlerle
süslendiği, ağaç ve çiçeklerle donatılmış bir bahçesinin bulunduğu, Mardin Ar-
tuklularının Silvan’da yabancı misafirler ve elçiler için, Dar ül-Acemiye adlı bir
saray yaptırdıkları bilinmektedir (Turan, 1993, s.134-219).
Artukluların, Diyarbakır İç Kalesi’nde yaptırdıkları beşgen planlı küçük Ar- Selsebil: Üst kısmında
bulunan su oyuğundan suyun
tuklu Kalesi ve bu kalenin içine bulunan sarayları da diğerleri gibi yıkılmıştır. aşağıya akıtıldığı çeşmelere
1961-1962 yıllarında Prof. Dr. Oktay Aslanapa tarafından, gerçekleştirilen kazı- selsebil denilmektedir.
da sarayın, dört eyvanlı selsebilli havuzu ortaya çıkarılmış, mozaik zemini tespit
edilmiş, figürlü çinileri bulunmuştur. (Aslanapa, 1962, 10-16).
Konya, Sivas ve Kayseri Selçuklu saraylarının bulunduğu kentlerdir. Konya Ala-
eddin Tepesi’nde yer alan, taş kaidesinin ve tuğla örgülü duvarlarının bir bölümü
ile dökülen çini mozaiklerinin bir kısmı günümüze gelebilen yapı kalıntısı, Sultan
II. Kılıç Arslan tarafından yaptırılan seyran köşküne aittir. 1941 yılında başlanan
Konya Sarayı kazılarında, II. Kılıç Arslan köşkü ile Konya Alâeddin Camii’nin ara-
sında bulunan alanda, duvar ve temel kalıntılarına rastlanmış, çini ve alçı bezemeli
buluntular ele geçirilmiştir. Ankara Saltanat Sarayı (1210 öncesi), Akşehir Sarayı
(1213-1216), I. İzzeddin Keykavus ya da I. Alâeddin Keykubad’a mal edilen Antal-
ya Sarayı’ndan başka I. Alâeddin Keykubad’ın yaptırdığı, Konya Felekabad (1221),
Alanya (1223), Kayseri Keykubadiye (1227-1228), Beyşehir Kubadabad Sarayları
bulunmaktadır. Alara Kalesi’ne bir hamamlı kasır da yaptıran Sultan ayrıca, 1223
yılında Manavgat Aspendos Tiyatrosu’nun üst bölümünü saraya dönüştürmüş ve
Afyonkarahisar Kalesi’ne bir saray yaptırmıştır. Alanya yakınlarındaki Gülevşen
Köşkü de I.Alâeddin Keykubad’a mal edilmektedir. II. Gıyaseddin Keyhüsrev, Kay-

seri’de Hıdrellez ya da Hızır İlyas adıyla tanınan bir köşk inşa ettirmiştir. Bunlar-
dan başka emir, sultan eş ve kızlarının yaptırdıkları saraylar da bulunmaktadır.
1940’lı yıllardan bu yana yürütülen yüzey araştırmaları ve arkeolojik kazılarla top-
rak altında kalmış Selçuklu saraylarının ortaya çıkarılmasına devam edilmektedir.
Anadolu Selçuklu Dönemi El Sanatları
Kitap ve Minyatür Sanatı

Hat (yazı), tezhip, minyatür ve cilt konuları kitap sanatları içerisinde yer alırlar.
Küçüklüklerinden ötürü minyatür adı verilen kitap resimleri, yazı ve süslemelerin
başka alanlarda da büyük bir incelikle kullanıldığını taş, ahşap, alçı, maden, çini ve
Kufî: İlk kez Kufe şehrinde seramik eserler göstermektedir. Anadolu Selçukluları pek çok aşama geçirdikten
kullanılmaya başlandığı için
kufî yazı adını alan bu yazı sonra Bağdat Abbasi sarayında geliştirilen Arap yazısının kufî ve sülüs türleri başta
çeşidinde harflerin dik açılı olmak üzere pek çok yazı çeşidini kullanmışlardır. Sülüs yazı el yazmalarında yeri-
köşelerle dikey ve yatay hatlar ni alırken kufî yazı giderek dekoratifleşmiş ve bir süre sonra kullanılmaz olmuştur.
oluşturması esastır.
Orta Asya’dan Büyük Selçuklulara oradan da Anadolu Selçuklara ulaşan tezhip ise,
Sülüs: İslâmiyetin ilk el yazmalarının altın yaldız ve renkli boya ile bezenmesi sanatıdır. Kur’an ve din
yıllarından beri kullanılan
makılî yazının Abbasi kitaplarının bezenmesine verilen önem, Anadolu Selçuklu Dönemi’nde bir tezhip
dönemi’nde kufî yazı ile ekolünün oluşmasını ve gelişmesini sağlamıştır. Tarihi kayıtlar I. Alâeddin Keyku-
birlikte yeniden yorumlanması
ve belli kaidelere bad Dönemi’nde Anadolu Selçuklu divanında üstad ressamların ve ketebe olarak
bağlanmasıyla oluşturulan adlandırılan katiplerin ya da hattatların görev yaptığını belirtmektedir.
yeni yazı türlerinden birine
sülüs, bu yazının daha basit Kur’anların baş kısmındaki ilk bir kaç sayfa ile hatime denilen son sayfaları,
olanına nesih denilmektedir. metin başları, sure ve fasıl başları, Fatihâ ve Bakara surelerinin başları, satır arala-
Mikleb: Ciltli kitapların
rı, sayfa kenarları ve köşeleri tezhiplenir, sayfalar ayrıca, altın yaldızla çerçevele-
arka kapaklarının uzantısı nirdi. Tezhiplerde çok çeşitli renklerde geometrik ve bitkisel bezemeler kullanıl-
olan, katlanarak diğer mış değişik çiçek motiflerine yer verilmiştir (Ersoy, 1988, 40-50).
kapağın altına sokulabilen,
kitabın sayfalarını korumaya Kitap ciltleme işi de tezhip gibi Uygur, Gazneli ve Büyük Selçuklulardan Anado-
yarayan parçalara mikleb lu Selçuklularına geçmiştir. Sırtları daima düz olan Anadolu Selçuklu ciltlerinde ön
denilmektedir.
ve arka kapaklar, mikleb, sırt, sertâb ve iç kapaklar bulunur. Açıklı koyulu kahve-
Sertâb: Arka kapakla rengi tonlarına sahip deri ciltlerinin üzerlerine kalıp kullanılarak soğuk baskı tek-
mirkeb arasında bulunan
kitabın sayfalarını korumaya ni ği ile yapılan desenler, ön ve arka kapaklarda farklıdır. Kapak desenlerinin farklı
yarayan bölümlerine Sertab olması ve motif aralarına altın parçaların kakılması Selçuklu ciltciliğinin özelliğidir.
denilmektedir. Cilt kapakları genellikle yuvarlak, oval, yıldız, altıgen, sekizgen ya da yıldız biçimli
şemselerle bezenir, kapak içleri ise, kalıp kullanılarak kabartma desenlerle süslenir-
di. Anadolu Selçuklularının bilinen en erken tarihli kitap cildi, 1154 tarihli Sultan I.
Mesud Dönemi’nde yapılmış Kitâbü’l-Garîbeyn fi’l- Kur’an ve’l-Hadîs isimli yazma
esere aittir (Arıtan, 1993, 181-187).
Otomata Varka ve
Minyatürleri Gülşah
(El-Cezerî, Minyatürleri
1990, 46,68) (Pancaroğlu,
2006, 578;
Merçil,
2001,23)
Büyük Selçukluların Bağdat’ta kurdukları, sanatçılarının çoğunu Uygurlu Türk-

lerin oluşturduğu ilk İslâm minyatür okulunda gelişen minyatür sanatı da Büyük
Selçuklulardan Anadolu’ya geçmiştir. Anadolu’da yapıldığı bilinen ilk kitap minya-

türleri, Diyarbakır Artuklu hükümdarı Melik Nâsiruddîn Mahmud’un isteği üzerine
El-Cezerî’nin 1206 yılında kaleme aldığı, geometri ve teknik aletleri konu alan oto-
mata adlı kitaba aletleri açıklamak için kendisinin yaptığı minyatürlerdir (Şekil 4.19).
Anadolu Selçuklulardan ise, günümüze iki minyatürlü yazma gelebilmiştir.
Topkapı Sarayı Hazine Kitaplığı’nda bulunan Varka ve Gülşah isimli minyatür-
lü Farsça yazma, Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad Dönemi’nde
(1220-1237) hazırlanmış, Uygur Selçuklu üslûbunun en önemli eserlerindendir
(Şekil 4.20). Bu yazmanın, Kubadabad Sarayı çinileri ve Uygur resimlerinde gö-
rülen Türk tiplerine benzeyen insan figürlü minyatürlerini, Azerbaycan Hoy şeh-
rinden gelen Nakkaş Mehmed ibn Abdülmümin yapmıştır. 1271-1272 tarihinde
Aksaray ve Kayseri’de Sivaslı İbn El Sicistani, tarafından yazılarak resimlendiği
belirtilen bir diğer minyatürlü Selçuklu yazması, bugün Paris Ulusal Kütüpha-
ne’de bulunmaktadır. Yazar, üç bölümden oluşan eserinin birinci bölümünde tüm
İslâm dünyasını gezdiğini, büyü resimleri, yıldız falı, tılsım, nokta ve çizgilerle ga-
yipten haber verme işiyle uğraştığını belirtmektedir. Yazmanın kitab-ı dekâyik ül
hakâyik adlı ikinci bölümü, 1271 yılında Aksaray’da, Mûnis el Havarif adlı üçüncü
ve son bölümü 1272 yılında Kayseri’de hazırlanmış ve devrin Anadolu Selçuk-
lu Sultanı III. Gıyaseddin Keyhüsrev’e ithaf edilmiştir. Minyatürlerin konusunu,
burç ve gezegenleri simgeleyen figürler, kale ve burçlar, hayali yaratıklar, çeşitli
melek tasvirleri, sihir ve büyü işaretleri ve başka minyatürlerden alınmış değişik
konular oluşturmaktadır (Aslanapa, 1993, 196-197’den derlenmiştir).
I. Alâeddin Keykubad’ın yaptırdığı Kubadabad Sarayı’nın minyatür tarzı resim-
leri bulunan çini kaplamaları ile I. Alâeddin Keykubad dönemine tarihlenen Alara
Hamamlı Kasrın günümüze gelememiş insan figürlü freskoları iki farklı türde de
olsa, Anadolu Selçuklu saray duvarlarında resimlerinin severek kullanıldığını göste-
rirler. Tarihi kaynakların, Selçuklu divanında görev yapan üstad ressamların bulun-
duğunu ve Aynüddevle adlı bir ressamın, rulo yapılarak sandıklarda saklanabilen
kağıtlara Mevlâna’nın çok sayıda resmini yaptığını kaydetmetleri, Anadolu Selçuklu
Dönemi’nde minyatürlerden başka resimlerin de yapıldığını göstermektedir.
Taş ve Sırlı Tuğla Kullanımı

Selçuklu Dönemi mimarisinin ana yapı ve bezeme malzemesini taş oluşturur. Dö-
nemin portalleri, mihrap, minber, konsol, mukarnas ve tonozları Selçuklu üslubunu
en iyi yansıtan taş eserler arasında yer alan mimari ögelerdir. Konya Sırçalı Merdre-
se (1242-1243) ve Divriği Kale Camii (1180) portallerinde görüldüğü gibi, 13. Yüz-
yılın ilk yarısına ait erken örneklerde hafif kabartmalı geometrik geçmeli bezemeler
bulunur. 1217-1218 tarihli Sivas I. İzzeddin Keykavus Darüşşifası ile 1227-1228 ta-
rihli Divriği Darüşşifası’nın portallerinde geometrik, bitkisel ve figürlü bezemeler
yer alır. Divriği Ulu Camii’nin büyük boyutlu, yüksek kabartma iri bitkisel bezeme-
leri ile rozetleri tekil uygulamalar olarak dikkati çeker. 13. yüzyılın ikinci yarısından
sonra bitkisel bezeme kullanımının yoğunlaştığı, yazılı şeritlerin bezeme programı-
na katıldığı görülür. Bitkisel ve figürlü bezemeleri bulunan 1258 tarihli Konya İnce
Minareli Medrese portaline eklenen yazı şeritleri portali benzersiz kılmıştır.
Artukluların Cizre köprüsündeki İkizler burcu kabartması, Diyarbakır Artuklu
Kemeri ile Diyarbakır Ulu Camii’nin avlusunun doğu cephesinde bulunan Boğa ve
Arslan kabartmaları, I. İzzeddin Keykavus Şifahanesi’nin ana eyvan kemerinin kö-
şeliklerindeki insan başlı Ay ve Güneş rozetleri ile portalindeki arslan ve kaplan ka-
bartmaları, Niğde Alaeddin Camii’nin doğu portalinin köşeliklerindeki saç örgülü
insan başı kabartmaları, Erzurum Çifte Minareli, Erzurum Yakutiye Medreselerinin
ejderlerin koruduğu, üstlerinde çift başlı kartalın bulunduğu hayat ağaçlı kompozis-
yonları ile Sivas Gök Medresesi’ndeki hayat ağacı kompozisyonu, Konya Kalesi’nin
çift başlı kartal, ejder ve melek tasvirli kabartmaları, Sinop ve Kayseri Kalelerindeki
arslan heykelleri ile binaların arslan ve ejder başlı çörtenleri dönemin öne çıkan taş
eserleri arasında yer alırlar.
Malatya Ulu Konya
Camii İç Alaeddin
Mekân Camii İç
Mekân
Selçuklu yapılarının önemli bezeme malzemeleri arasında bulunan sırlı tuğla-

lar, çiniye oranla daha dayanıklı olduklarından cephelerin kapı ve pencere alın-
lıklarıyla minare gövdelerinde kullanılmışlardır. Sivas Ulu Camii (1213), Kayseri
Ulu Camii (1205), Akşehir Taş Medrese (1250), Antalya Yivli Minare ( 1220-
1237), Konya İnce Minareli Medrese (1264), Konya Sahip Ata Camii (1258), Sivas
Gök Medrese (1271) ve Sivas Çifte Minareli Medrese (1272) minareleri sırlı tuğla
bezemelidir. Sırlı tuğlayla çinin birlikte kullanımına, Amasya Gök Medrese Camii
Türbesi (1266) ve Sivas Keykavus Darüşşifa Türbesi’nin (1219-1220, Şekil 4.12)
bezemelerinde rastlanmaktadır. Sırlı tuğlalarda en çok firûze rengi kullanılmış,
daha sonra bu renge mor, siyah ve kobalt mavi eklenmiştir. Malatya Ulu Camii
(1247, Şekil 4.21) ile Tokat Gök Medrese (1270) yapılarının kemer, tonoz, eyvan,
kubbe ve kubbe geçişleri ile duvarların bezenmesinde sırlı ve sırsız tuğlalardan ya-
pılmış zengin kompozisyonlu bezeme programları bulunur (Öney, 1987, 44-45).
Çini ve Seramik Eserler

Anadolu Selçukluları sırlı tuğlaya göre daha az dayanıklı olan çiniyi yapıların iç du-
var kaplamalarında kullanmışlardır. Çininin iç mekân kaplamalarında kullanıldığı
durumlarda başlıca iki uygulama tekniği dikkati çekmektedir. Bunlardan birini farklı
renkli çini levhalardan istenilen biçime göre kesilerek hazırlanan parçaların biraraya
getirilmesiyle oluşturulan çini mozayik tekniği, diğerini kare, dikdörtgen, altıgen, üç-
gen, yıldız ve haç biçimli çini levhaların kullanıldığı düz kaplama tekniği oluşturur.
Çini mozaik tekniği Anadolu Selçuklular tarafından geliştirilmiş ve Anado-
lu’dan diğer İslâm ülkelerine yayılmıştır. Çini mozaik tekniği, firûze, kobalt ma-
visi, mor ve siyah renkli (tek renk sırlı) ayrı çini levhalardan istenilen desene göre
kesilen çini parçalarının sırlı yüzeylerinin altta, sivriltilen arka yüzeylerinin üstte
kalacak biçimde bir araya getirilmesi ve birleşen parçaların arka yüzeylerinin üs-
tüne kirli beyaz renkli alçı katkılı harç dökülerek bütünleştirilmesi esasına dayanır.
Çini mozaik genellikle kubbe göbekleri, kubbe etekleri, kubbe geçişleri ve mih-
rap kaplamalarında kullanılmıştır. Malatya Ulu Camii, Konya Alâeddin Camii (Şe-
kil 4.22), Konya Sırçalı Medrese, Konya İnce Minareli Medrese, Konya Sahip Ata
Hanikâhı, Akşehir Taş Medrese Mescidi, Sivas Buruciye Medresesi ve Sivas Gök
Medrese Mescidi’nin kubbelerinde çini mozaiklerin en güzel örnekleri bulunur.
Konya Alâeddin Camii, Konya Sadreddin Konevî Mescidi, Konya Sahip Ata Lüster: Gümüş ve bakır
oksidin kırmızı ya da sarı
Camii, Konya Sırçalı Mescid, Konya Beyhekim Mescidi, Afyon Çay Taş Medrese, toprak boya, sülfür karışımı
Harput Alaca Mescit, Sivas Gök Medrese Mescidi, Afyon Mısrî Mescidi ve Anka- ve sirkeyle karıştırılmasıyla
ra Arslanhane Camii’nin mihrapları çini mozaik tekniğinde yapılmışlardır. Kon- elde edilen eriyik lüster
olarak adlandırılmaktadır.
ya II. Kılıç Arslan Kümbeti’nde bulunan Selçuklu Sultanlarına ait sandukaların Lüster tekniği bir kaç aşamalı
kaplamalarında tek renk sırlı, düz çini levhalar ve lacivert zemin üzerine beyaz uygulamayı gerektirmektedir.
kabartmalı yazıları bulunan kitabeler kullanılmıştır. Konya Karatay Medresesi’nin Hazırlanan çini levhalar önce
üzerlerine sürülen genellikle
düz çini levhalardan oluşan duvar kaplamalarında çinilerin sırlarının üstüne ay- şeffaf olmayan beyaz sırla
rıca, yaldız sürüldüğü görülmektedir. Konya Sahip Ata Hanikâhı ile Tokat Gök kaplanarak fırınlanırlar.
Fırınlanan levhaların üstüne
Medrese Şifahanesi’nin altıgen biçimli çini levhaları da düz kaplama tekniğinde daha sonra hazırlanan lüster
uygulanmışlardır. Sarımsı sert hamurlu, astarsız tek renk sırlı bu çinilerde firûze ile desen verilir. Lüsterlenmiş
başta olmak üzere kobalt mavisi ve mor renkleri kullanılmıştır. levhalar düşük ısıda ikinci
kez fırınlanırlar. Bu fırınlama,
Kubadabad Sarayı’nın yıldız ve haç biçimli düz levha kaplama tekniğinde yerleş- lüsterin içeriğinde bulunan
tirilmiş duvar çinilerinden yıldız biçimli olanların hamurları üzerine firûze, mor ve toprak boya ve maden
oksitlerinin çini levhalar
siyah renklerle desen verilmiş, çiniler daha sonra renksiz şeffaf sırla sırlanarak fırın- üzerinde renk tonlamalarına
lanmışlardır. Haç biçimli çinilerin ise, farklı olarak desenleri siyah renkle verilmiş ve sahip parıltılı yüzeyler
üzerlerine şeffaf firuze renkli sır sürülmüştür. Çini imalatında, desenlerinin renksiz oluşturmasına neden olur.
şeffaf sır altına yapıldığı bu tekniğe sır altı tekniği denilmektedir. Saray kazıları çini-
lerin sır altı, lüster ve minai tekniklerinde imal edildiklerini, sır altı tekniğinde üre-
Minaî: Opak beyaz, şeffaf,
tilmiş çini levhaların diğer tekniklere göre hemen her yerde kullanıldığını ve sayıca renksiz ya da firuze renkli sır
daha fazla olduğunu göstermiştir. Kubadabad Sarayı’nın sır altı ve lüster teknikli kullanılan, mavi, firuze ve yeşil
çinilerinin kumlu kaba hamurları kirli beyaz renklidir. Figürlü olanların konularını renklerin sır altına kırmızı,
siyah, beyaz ve altın yaldızın
saray hayatı, saray eğlenceleri, av sahneleri ve fantastik yaratıklar oluşturur. sır üstüne sürüldüğü tekniğe
Konya Alâeddin Tepesi’nde yapılan kazılarda ele geçirilen II. Kılıç Arslan minaî denilmektedir.
(1156-1192) Köşkü’ne ait konularını saray hayatından alan figürlü bezemeli mi-
naî teknikli çini örneklerine ise, başka yerlerde rastlanmamıştır (Şekil 4.23). Bu
çinilerin haç biçimlileri sır üstüne boyanak desenlendirilmiş, yıldız biçimlilerinin
mavi, mor ve yeşil renkli desenleri sır altına, kırmızı, siyah ve beyaz desenleri sır
üstüne yapılmıştır (Öney, 1987, 44-46).
Şekil 4.23
Konya II. Kılıç
Arslan Köşkü Minaî
Çini Örnekleri
(Arık, 2000, 32-35)
Saray kazılarında elde edilen figürlü ve figürsüz çini buluntular, Selçuklu çini-
lerinin ne kadar ileri seviyede bulunduğunu göstermektedir. Diyarbakır Artuklu Sgrafitto tekniği: Beyaz
Saray kazısında, açık ve koyu tonlarla mavi, kahverengi, firûze, yeşil, mor ve be- astar ya da hamur üzerine,
yaz renklerinin kullanıldığı Kubadabad Sarayı çinilerine benzer tek renkli çini ince uçlu bir aletle kazılarak
çizilen desenlerin, ayrıca,
buluntular ele geçirilmiştir. Bunlardan, firûze sır altına siyah renkle yapılmış, Ku- kahverengi ya da siyah renkle
badabad Sarayı çinilerine benzeyen çift başlı kartal armalı kare biçimli çini levha belirginleştirilmesi ve bu
işlemden sonra seramiklerin
dikkati çekmektedir (Aslanapa, 1962, 16). şeffaf renksiz ya da tek renkli
Öte yandan, Konya, Kubadabad ve Alanya Sarayı kazılarında cam parçaları ile sırla sırlanması esasına
kumlu gri ve beyaz hamurlu, firuze sırlı (tek renk sırlı) pek çok seramik bulun- dayanan tekniğe sgrafitto
tekniği denilmektedir.
muştur. Anadolu Selçuklu seramiklerinin sırlı ve desenli olanları genellikle sgra-
fitto tekniğinde imal edilmiştir. Ayrıca, sırsız, derin oyma, slip, sır altı ya da lüster
tekniğinde imâl edilmiş çok sayıda seramik ele geçirilmiştir (Şekil 4.24-4.25).

Rakkase Kubadabad
Figürlü Büyük Saray
Seramik Kaseler
Tabak (Arık, 2000,
(Kuban, 2001, 238, 245)
45)
Bu kazılarda ele geçirilen yuvarlak pencere camlarının kenarları ince, ortala-

rı şişkin ve bombelidir. Kubadabad büyük saray kazılarında ayrıca, beyaz zemin
üzerine altın yaldızla işlenen yazı şeridinde II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in adı geçti-
ğinden 1237-1245 yılları arasına tarihlenen, merkezinde bitkisel bezemeli yuvar-
lak bir madalyon yer alan emaye bezemeli, ufak kırıkları bulunan bütün bir cam
tabak ele geçmiştir (R. Arık 2000, 181-182).
Alçı Eserler
Alçı bağlayıcı olarak tuğla, sırlı tuğla ve çini mozaik eserlerde harç ile birlikte kulla-
nılan vazgeçilmez bir malzemedir. Kazılar, Artuklu ve Anadolu Selçuklu sarayları-
nın duvar kaplamalarında alçının dekoratif amaçlarla tek başına kullanıldığını gös-
termiştir. İstenilen biçime göre hazırlanmış ahşap kalıplara dökülen akışkan alçının
kuruyup katılaşmasının ardından, kalıpların çıkarılmasıyla alçı levhaların elde edil-
mesini sağlayan tekniğe kalıplama tekniği denilmektedir. Bu teknikle alçı levhalara
kemer, mukarnas vb. biçimler verilebilmektedir. Bezemeli alçı levhalar elde edil-
mek istendiğinde kalıplama, baskı ve oyma teknikleri kullanılmaktadır. Kalıplama
tekniğinde, ahşap kalıbın yüzeyinin istenilen desene göre negatif olarak oyulması
esastır. Üstüne dökülen akışkan alçının, kuruyup katılaşmasının ardından kalıbın
sökülmesiyle kabartma bezemeli alçı levhalar elde edilmektedir. Baskı tekniği, tam
olarak kurumamış alçı yüzeylere negatif oyulmuş kalıpların basılıp çekilmesi, oyma
tekniği ise, farklı olarak alçı yüzeylerin keskilerle istenilen desene göre oyulması ve
oyulmayan bölgelerin kabartma olarak bırakılması esasına dayanır.
Konya II. Kılıç Arslan Köşkü’nden (Şekil 4.26) ve Kubadabad Sarayı kazıla-
rından ele geçirilen çok sayıdaki alçı buluntunun bezeme konularını kalıplama
tekniği ile yapıldığı anlaşılan av sahneleri, hayvan ve insan figürleri, geometrik ve
bitkisel kompozisyonlar oluşturmaktadır.
Şekil 4.26
Konya II. Kılıç
Arslan Köşkü Alçı
Bezemeleri (Türk
İslâm Eserleri
Müzesi)
Harput Ulu Camii, Konya Sakhane Mescidi, Konya İç Karaarslan Mescidi,

Konya Sahip Ata Mescidi, Konya Sahip Ata Hanikahı ve Hasankeyf Koç Camii’nin
mihrapları alçıdandır. Çini ve alçının birlikte kullanıldığı Ankara Arslanhane Ca-
mii Mihrabı’nın, Büyük Selçuklu alçı işçiliğine bağlanan kat kat delik işli bitkisel
bezemeli alçı süslemeleri oyma tekniğine örnek gösterilebilir.
Ahşap Eserler
Rahleler, minberler, kapı ve pencere kanatları, sandukalar, kürsüler, kirişler ve Gerçek kündekâri: küçük
başlıklar ahşap eserler içerisinde önemli yer tutarlar. Bu eserlerin bezemeleri- boyutlu dörtgen, çokgen ya da
yıldız biçimli ahşap öğelerin,
ni genellikle bitkisel ve geometrik bezemeler oluşturmaktadır. Figürlü bezemeli çivi kullanılmaksızın dişi ve
olanları çok azdır. Figürlü bezemeli ahşap eserlere Ankara Hacı Hasan Camii’nin erkek geçmelerle alıştırılarak
birbirine geçirilmesi
arslan kabartmalı kapı kanatları, Akşehir Kilerci Mescidi’nin çift başlı kartal ve esasına dayanan tekniğe
ejder kabartmalı pencere kanatları örnek verilebilir. gerçek kündekâri tekniği
denilmektedir.
Ahşap sanatında uygulanan başlıca teknikler kündekâri, oyma, kazıma, ajur
ve kafes tekniğidir. Kündekâri tekniğinin gerçek kündekâri ve yalancı kündekâri Yalancı kündekâri: Taşıyıcı
ahşap kirişlerle desteklenen
olmak üzere iki, oyma tekniğinin düz satıhlı derin, yuvarlak satıhlı derin oyma, büyük ahşap yüzeylerin
eğri kesim, çift katlı oyma ve oluklu oyma gibi çeşitleri bulunmaktadır. Gerçek çatkısını oluşturan taşıyıcı
kündekâri tekniğinde yapılmış ahşap eserler bu tekniğin güç uygalanırlığı nede- kirişlere daha küçük boyutlu
bezemeli ahşap panoların
niyle çok sayıda değildir. çakılmasıyla oluşturulan
Kitabelerinde I. Mesud ile oğlu II. Kılıç Arslan’ın adları geçen (1155 öncesi) Ana- tekniğe yalancı kündekâri
denilmektedir.
dolu Selçuklu minberlerinden Hoca Nüştekin Cemalî’nin eseri Aksaray Ulu Camii
ile Ahlatlı Hacı Mengümberti’nin eseri Konya Alâeddin Camii’nin Minberleri ger-
çek kündekâri (Şekil 4.27), Danişmendlilerin Kayseri Ulu Camii, Mengüceklilerin
Divriği Ulu Camii Minberleri ise yalancı kündekâri tekniğinde yapılmışlardır.
Şekil 4.27
Konya Alâeddin
Camii Minberi
Ankara Alaeddin Camii Minberi’nin kitabesi çift katlı oyma, kitabenin altta-
ki kıvrık dallardan oluşan kabartmaları düz satıhlı derin oyma, üstteki yazıları
yuvarlak satıhlı derin oyma tekniğine örnek gösterilebilir. Eğri kesim tekniğine
Aksaray Ulu Camii Minberi’nin pabuçluk kısmınının şeritlerindeki palmet motif-
lerinin oyulma biçimi örnek gösterilebilir.
Kabartma yüzeyleri yivlendirilen oluklu oymalara, III. Gıyaseddin Keyhüs-
rev’in ahşap tahtı örnek gösterilebilir. Ajur tekniği ahşap yüzeyin oyularak çıka-
rılmak suretiyle istenilen kısımlarının delikli bırakılması esasına dayanır. Ajur
tekniğine, Aksaray Ulu Camii Minberi’nin korkulukları, genellikle minber korku-
luklarında görülen Kafes tekniğine, Konya Alaeddin Camii’nin Minber korkuluk-
ları örnek gösterilebilir (Kuban, 2002,363-366).
Maden Eserler
Artuklular Anadolu Selçuklu ve diğer beyliklere göre maden sanatında daha fazla
eserler vermişlerdir. Artuklu maden eserleri içerisinde kap kacak, ayna, havan, man-
gal ve kapı tokmakları gibi gündelik kullanım eşyalarıyla taht süsleri ve davullar özel
yer tutmaktadır. Bu eserlerde Suriye, Mezopotamya, İran ve Anadolu etkileri görülür.
Maden eserler içerisinde, kitabesinde Hasankeyf hükümdarı Rükneddin Da-
vud’un adının geçtiği mineli bakır tasın özel bir yer tutmaktadır. Rükneddin Davud
Dönemi’nde 1114-1144 yılları arasında yapıldığı anlaşılan, Innsbruck Ferdinande-
um Müzesi’nde bulunan 23 cm. çapındaki bu tas, bakır üzerine mine tekniğinin uy-
Grifon: Vücutlarının ön gulandığı tek İslami örnektir. Teknik ve bezemeleri açısından Bizans etkisi taşıyan
yarısı kartal, arka yarısı aslan
biçimli olan hayal ürünü çift kulplu tasın, iç ve dış yüzeyi mine dolgularla kaplanmış, minelerin yerleştirildiği
karşık yaratıklara grifon kısımlar ayrıca, altınla yaldızlanmıştır. Tasın merkezindeki büyük yuvarlak madal-
denilmektedir. yonun içerisine Büyük İskender’in göğe yükseliş sahnesi işlenmiştir. Merkezdeki
madalyonu, içlerine arslan ile boğa, grifon ile geyik mücadeleri, tavus kuşu ve kartal
figürlerinin işlendiği, altı yuvarlak madalyon çevrelemektedir. Tasın dış yüzeyinde,
iç kısmında olduğu gibi, bezemeli altı yuvarlak madalyon bulunmaktadır.
Artukluların Cizre Ulu Camii’ne ait 13. yüzyıla tarihlenen dökümle yapılmış
hayvan figürlerinden oluşan tunç kapı tokmakları, ejder çiftlerinden oluşmak-
tadır (Şekil 4.29). Ejderlerin enseleri birbirine bakacak biçimde başları dışarıya
döndürülmüştür. Gövdeleri, halka biçiminde birer düğüm yapmakta, küçük kar-
tal başlarıyla nihayetlenen kuyrukları bir birine dolanmaktadır. Enselerinin arası-
na bir aslan başı yerleştirilmiştir.
Küre Çizre Ulu
Buhurdan ve Camii Kapı
Bronz Kandil Tokmağı
(Kuban, 2001, (Türk İslâm
106-107) Eserleri
Müzesi)
Selçukluların maden eşya üretim merkezi Konya’dır. 13. yüzyılın Selçuklu ta-
rihçisi İbni Bibi, I. İzzeddin Keykavus’un (1211-1219) düğününde altın ve gümüş
kaplardan yenilip içildiğini, 13. yüzyılın üçüncü çeyreğinde, Konya’da yapılmış
olabileceği üzerinde durulan, iki yarım küreden oluşan Konya Mevlevi dergâhına
ait küre biçimli pirinç buhurdanlığın biçimi, hayvan figürlü bezemeleri ve iyi di-
lek yazılarının bulunduğu kûfi taklitli yazı şeritleri bulunmaktadır (Şekil 4.28). 13.
yüzyılın başına tarihlenen, çelikten üretilmiş saplı Selçuklu aynasının, üst kısmın-
da, gövdeleri birbirine dolanmış, başları birbirine dönük iki ejder figürü bulunan
fantastik hayvan figürleriyle çevrelenmiş arka yüzüne, sağ eliyle atının dizginlerini,
eldivenli sol elinde şahin bulunan bir atlı avcı figürü işlenmiştir. Bu aynada, av sı-
rasında bir şehzadenin resmedildiği düşünülmektedir. Ayrıca, aynanın yüzeyine
çekiçle dövülmek suretiyle çok ince altın parçalar yerleştirilmiştir. (Erginsoy, 1978,
173, 327-497).
Halı ve Kumaş Sanatı

Marko Polo 13. yüzyılın son çeyreğinde, Konya, Kayseri, Kırşehir ve Aksaray’ın
Selçukluların dokuma merkezleri olduğunu, dünyanın en güzel halılarının Ana-
dolu’da dokunduğunu belirtmektedir.
Günümüze gelebilen 23 halının, sekizi Konya Alâeddin Camii’nde, yedisi Fus-
tat’ta, üçü Beyşehir Eşrefoğlu Camii’nde, beşi Tibet’te bulunmuştur. Yün malze-
meyle Türk düğümü tekniğinde dokunan, geometrik desenli ve hayvan figürlü bu
halıların kenarlarında, geometrik geçme ve kufi yazıyı andıran desenler bulun-
maktadır (Şekil 4.30).
Konya Alaeddin ve Beyşehir Eşrefoğlu Camileri’nin 13. yüzyıla tarihlenen ha-
lılarında kırmızı, mavi, lacivert, kahverengi ve beyaz rengin kullanıldığı, kartal,
sekiz kollu yıldız ve eli belinde motiflerini çağrıştıran desenlerinin, kırmızı zemin
üzerine mavi ya da mavi zemin üzerine kırmızı renklerle oluşturuldukları tespit
edilmiştir (Deniz, 2002, 369-373’den derlenmiştir).
Şekil 4.30
Selçuklu Halı
Parçaları (Türk
İslâm Eserleri
Müzesi)
Marko Polo, halılardan başka altın tellerle dokunmuş kırmızı renkli ipekli ku- Kemha: İpekli ve havsız
kadife kumaşlara kemha
maşların kalitesini överek, bu kumaşların dokunduktan sonra liman kentlerine denilmektedir.
nakledilerek Venedik ve Cenevizli tacirlere satıldıklarını anlatmaktadır. Selçuklu
Sultanlarının, altın tellerle dokuttukları ipekli kumaşları, yabancı ülke hükümdar-
larıyla elçi ve ileri gelenlerine hediye ettikleri bilinmektedir. 1258 yılında İlhanlı
Hakanına hediye edilmek üzere, Erzincan’da 2000 top altın telli kumaş dokutul-
muştur. Selçukluların kumaş dokuma merkezleri, Konya, Sivas, Kayseri, Erzin-
can, Malatya ve Ankara’dır.
Anadolu Selçuklulara ait altın telli, kırmızı ipekli iki kemha parçası günümüze
gelebilmiştir. Bunlardan Lyon Tarihi Dokumalar Müzesi’nde yer alan kırmızı zeminli
ipek kumaşın, kenar bordüründe I. Alâeddin Keykubad’ın adı yazılıdır. Açık kırmızı
zemin üzerine altın telli klap-
dan ile dokunan kumaşın, I. Şekil 4.31
Alâeddin Keykubad için 1220- Selçuklu Kumaş
1237 yılları arasında Konya Örnekleri
saray tezgâhında dokunduğu (Kuban, 2001,
39; Berlin
düşünülmektedir. Kumaşın Kungtgewerbe
sırtları birbirine dayanan, kuy- Museum)
ruk uçları birer rumi motifiyle
biten ikişer arslan figürünün
bulunduğu madalyonları üzer-
lerine yan yana sıralanmış altı
dilimli küçük çiçek motifle-
rinin yerleştirildiği halkalarla
çerçevelenmiş deseni dikkati
çekmektedir (Şekil 4.31). Madalyonların arasında kalan boşlukları lotus ve palmet Klapdan: İpek ile altın
ya da gümüş telin birlikte
motiflerinden oluşan dört kollu yıldız motifleriyle doldurulmuştur. Konya’da do- bükülmesiyle oluşturulan
kunduğu kabul edilen Berlin Kunstgewerbe Müzesi’nde bulunan altın telli, kırmızı ipliklere klapdan
zeminli ipekli kemha parçasının desenini, inci dizileriyle çerçevelenmiş, köşeleri yu- denilmektedir.
varlatılmış üçgen biçimli yüzeylere, altın klaptanla yapılan çift başlı kartal figürleri
oluşturmaktadır. Boşluklar, kartalların uçları birer ejder başıyla nihayetlenen kanat
uçlarıyla doldurulmuştur (Yetkin, 1993, 330-342’den derlenmiştir).
Anadolu Selçuklu dönemi sanatının özellikleri nelerdir? Açıklayınız.

5
Özet
Anadolu Selçuklu ve Erken Dönem Türk Beylikle- na gelmesine neden oldu. Horasan bölgesinden
1 rinin kuruluşlarını açıklamak gelen Yesevi ve Haydari dervişler, söyledikleri
Anadolu Selçuklu Dönemi, Erken Dönem Türk Türkçe şiirlerle kendilerinden sonra gelenlere
Beylikleri ile Anadolu Selçukluların iç içe geç- örnek olmuşlardır. Oğuz Türkçesi, sufî şair Yu-
miş, kısmen ortak tarihlerini kapsar. Büyük nus Emre ile parlamıştır. Medrese ve darü’l-ha-
Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın, 1071 Malazgirt dislerde hadis, fıkıh, tefsir, matematik ve mantık
zaferinin ardından Anadolu, Türk yerleşimine dersleri, 1272 yılında yaptırılan Kırşehir Caca
açıldı. Büyük Selçuklu komutanı Artuk Bey, İz- Bey rasathanesinde astronomi dersleri veril-
mit’e kadar ilerledi. Diğer emir ve komutanlar mekteydi. Bilim ve sanat adamlarını koruyarak
Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleriyle Orta Anadolu’ya gelmelerini sağlayan beylik hüküm-
ve Kuzey Anadolu’nun fethinde bulunarak, fet- darları ve Selçuklu Sultanlarına ithaf edilmiş pek
hettikleri bölgelerde çok sayıda beylik kurdu- çok eser bulunmaktadır.
lar. Dilmaçoğulları, Danişmendliler, Çakalılar
ve Tanrıbermişliler diğer beyliklere göre daha Anadolu Selçuklu Dönemi sanatını açıklamak.
3
erken tarihlerde kuruldular. Ahlatşahlar (Sök- Erken dönem Türk beylikleri ve Selçuklu Sultan-
menliler), İnaloğulları, Nisanoğulları, Mengü- ları ve devletin ileri gelenleri özellikle mimariye
cekliler, Saltuklular ve Artuklular Erken dönem çok önem vererek toprakları cami, medrese, şifa-
Türk Beyliklerinden diğerlerini oluştururlar. hane, kervansaray, han, hamam, köprü gibi pek
Yıkılmaları, genellikle bir diğerinin elinden ol- çok yapıyla donattılar. Anadolu’nun en erken ta-
muştur. Anadolu Selçukluları, Çakalılar, Daniş- rihli açık avlulu medreselerini Artuklular, kapalı
menliler, Saltuklular, Ahlatşahlar, Kemah-Erzin- avlulu medereselerini Danişmendliler kurdular.
can Mengücekli kolu ve Harput Artuklu kolunu Mengüceklilerin Divriği Külliyesi, kuruluşu ve
yıktılar. Artuklular İnaloğullarını, Moğollar bezemeleriyle Ortaçağ Türk sanatının başyapı-
Divriği Mengücekli kolunu, Akkoyunlular Dil- tıdır. Artukluların mimari ve maden sanatında
maçoğullarını tarih sahnesinden sildiler. öne çıkan önemli eserleri bulunmaktadır.Büyük
açıklıkları geçen sivri kemerli Artuklu köprüle-
Anadolu Selçuklu Dönemi kültürel or tamını ri, Artukluların ulaşım ve ticaretindeki etkinlik-
2 tanımlamak. lerinin kanıtıdır. Türbe ve medrese yapılarında
Beylik hükümdarları ve Selçuklu Sultanları yap- Türklerin eski sanat geleneklerinden izler bulun-
tırdıkları, sosyal, dini, askeri ve ticari işlevli ya- maktadır. Selçuklular taş ve ahşap işçiliğini çok
pılarla bir yandan Anadolu’yu imar ederken ileri seviyeye ulaştırmış, çini ve dokuma sana-
kurdukları vakıflarla da eserlerinin sürekliliğini tında ünü Anadolu dışına taşan eserler vermiş-
sağladılar. II. Kılıç Arslan Dönemi’nden baş- lerdir. Sanat konuları arasında yer alan, insan
layarak Selçuklu Sultanları, ticaret yollarının ve hayvan figürleri, gezegen ve burç sembolleri,
güvenliğini sağlayarak bu yollar üzerine kale bitkisel kompozisyonlar, hayat ağaçları, sonsuza
görünüşlü kervansaray ve han yapıları inşa et- uzanıyormuş izlenimi veren geometrik geçmeler,
tiler. 13. yüzyılın ortalarında kurulan, I. Alâed- Anadolu Selçuklu dönemi uygarlığının Orta As-
din Keykubad’ın desteğiyle büyük bir uygarlık ya, Mezopotamya ve İran kültürleriyle Anadolu
ve kültür projesine dönüşerek tüm Anadolu’ya kültürlerinin içinde bulunduğu geniş bir coğraf-
yayılan Ahi teşkilatı, Anadolu’nun sosyal, siyasi, yadan beslendiğini göstermektedir.
ekonomik, bilim, sanat ve savunmasında büyük
rol oynadı. Moğol istilalarının tetiklediği kitle-
sel göç hareketinin, 13. yüzyılın başlarından iti-
baren Anadolu’ya yönelmesi, özellikle Horasan
ve Irak gibi iki büyük kültür çevresinde yetişen
çeşitli tasavvuf akımlarına ve tarikatlere mensup
şeyh ve dervişlerin Anadolu Selçuklu toprakları-
1. II. Kılıç Arslan Kümbeti aşağıdaki camilerden han- 6. Aşağıdaki Anadolu Selçuklu Sultanlarından hangi-
gisinin avlusunda yer alır? si ilk defa sikke bastırmıştır?
a. Malatya Ulu Camii a. I. Rükneddin Süleymanşah
b. Niğde Alâeddin Camii b. I. Kılıç Arslan
c. Huand Hatun Camii c. I. Alâeddin Keykubad
d. Konya Alâeddin Camii d. II. Gıyaseddin Keyhüsrev
e. Divriği Ulu Camii e. II. Mesud
2. Malatya Ulu Camii’nin plan tipi aşağıdakilerden 7. Aşağıdakilerden hangisi Tokat Yağıbasan Medrese-
hangisidir? si’nin mimari özelliğidir?
a. Mihraba paralel sahınlıdır a. Tuğla duvarlıdır
b. Eş birimli mihrap önü kubbelidir b. İç avluludur
c. Eyvanlı ve iç avluludur c. Revaklı avluludur
d. Çok bölüntülüdür d. Dört eyvanlıdır
e. Mihraba dik sahınlıdır e. Kubbe örtülü kapalı avluludur
3. Aşağıdaki hanlardan hangisi diğerlerinden farklı 8. Aşağıdaki kümbetlerden hangisinde, 12 hayvanlı

bir plan tipine sahiptir? Türk takviminden alınma figürlü bezemeler bulunur?
a. Aksaray Sultan Han a. Emir Saltuk Kümbeti
b. Alara Han b. Tercan Mama Hatun Kümbeti
c. Konya Zazadin Hanı c. Sitte Melik Kümbeti
d. Ağzıkara Han d. Kırşehir Melik Gazi Kümbeti
e. Kayseri Tuzhisarı Sultan Han e. Kemah Mengücek Gazi Kümbeti
4. Selçuklu halılarının bordürlerinde aşağıdaki motif- 9. Artuklu maden eserlerinden mineli bakır tasın
lerden hangisi bulunur? merkez bezemesinin konusunu aşağıdakilerden hangi-
a. Kufî yazı taklitleri si oluşturur?
b. Çiçek motifleri a. Dans sahnesi
c. İnsan ve bitki motifleri b. İskender’in göğe yükseliş sahnesi
d. Kıvrık dallar c. Av sahnesi
e. Mimari resimleri d. Taht sahnesi
e. Saray eğlenceleri
5. Nakkaş Mehmed ibn Abdülmümin aşağıdaki eser-
lerden hangisinin sanatkarıdır? 10. Otomata’nın yazarı El-Cezerî, eserini aşağıdaki hü-
a. Ankara Arslanhane Camii mihrabı kümdarlardan hangisi adına yazmıştır?
b. Varka ve Gülşah Minyatürleri a. Artuklu Rükneddin Mahmud
c. 13. yy Konya halısı b. Artuklu İl-gazi
d. Antalya Yivli Minare c. Artuklu Kara Arslan
e. Sivrihisar Ulu Camii Minberi d. Artuklu Melik Nâsiruddîn Mahmud
e. Artuklu il-aldı
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. d Yanıtınız yanlış ise, “Mezar Yapıları” bölümünü Sıra Sizde 3
yeniden gözden geçiriniz. Artuklu camileri, mihraba paralel sahınlı, iki ya da üç
2. c Yanıtınız yanlış ise, “Cami ve Mescitler” bölü- sahın genişliğinde kubbe örtülü mihrap önü kubbeli,
münü yeniden gözden geçiriniz. diğer bölümleri tonoz örtülü yapılardır. Mengücekli
3. b Yanıtınız yanlış ise, “Kervansaray ve Hanlar” eseri olan günümüzde dünya kültür mirası listesinde
yer alan yapı, Divriği Ulu Camii ve Şifahanesi’nin bir
bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
türbe yapısıyla birlikte oluşturdukları külliye, dönemi-
4. a Yanıtınız yanlış ise, “Halı ve Kumaş Sanatı” bö- nin en özgün külliyelerindendir. Güneyine dayanan şi-
lümünü yeniden gözden geçiriniz. fahane ve türbe ile bir yapı içerisinde yer alan cami, her
5. b Yanıtınız yanlış ise, “Kitap ve Minyatür Sanatı- biri farklı türde tonoz ve kubbe çeşitlemeleriyle örtülen
nı” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. çok bölüntülü harimi, oniki dilimli kaburgalı mihrap
6. b Yanıtınız yanlış ise, “Sikkeler” bölümünü yeni- önü kubbesi, güneydoğu köşesinde yer alan bey mah-
den gözden geçiriniz. fili, aydınlık açıklıklı orta bölümü, yüksek kabartma
7. e Yanıtınız yanlış ise, “Medreseler” bölümünü taş işlemeli özgün mihrap ve portalleri ile şifahane ise,
yeniden gözden geçiriniz. geometrik, bitkisel ve figürlü bezemeli Gotik üsluplu
portali ve kapalı avlulu, iki eyvanlı kısmen iki katlı ku-
8. a Yanıtınız yanlış ise, “Mezar Yapıları” bölümünü
ruluşlu ile öne çıkar.
yeniden gözden geçiriniz.
9. b Yanıtınız yanlış ise, “Maden Eserler” bölümünü Sıra Sizde 4
yeniden gözden geçiriniz. Kubbe örtülü kapalı avluları ve eyvanlı kuruluşları ile
10. d Yanıtınız yanlış ise, “Selçuklu Dönemi Kültürel öne çıkan Danişmendlilerin Tokat ve Niksar Yağıbasan
Ortamı” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Medreseleri, Anadolu Türk mimarisinin en erken ta-
rihli kapalı avlulu medrese yapılarını oluştururlar.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 5

Anadolu Selçuklu Dönemi’nde başta mimari olmak
Sıra Sizde 1
üzere sanatın hemen her dalında eserler verilmiştir.
Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın emir ve komutan-
Taş, Anadolu Selçuklu mimarisinin ana malzemesini
larına Anadolu’nun fethini emretmesi üzerine fetihlerde oluşturmuş, büyük ölçekli yapılarının hemen hepsine,
bulunan beylerin Anadolu’daki ilk Türk devletlerini kur- yapı türüne göre biçim değiştirmeyen ortak özellikler
maları, Büyük Selçuklularla Bizanslılar arasında 1071 taşıyan taş portaller yapılmıştır. Zaman içinde çeşit-
yılında gerçekleşen Malazgirt savaşının kazanılması ile lenseler de sivri kemerli, üç yönden bezemeli şeritler-
sağlanmıştır. Kısa sürede Anadolu’da tutunmayı başaran le çevrelenmiş dikdörtgen prizma biçimli kütlesel ka-
genel olarak Erken Dönem Türk beylikleri adıyla anılan rakterlerini koruyan portaller, Selçuklu Dönemi genel
beyliklerle Anadolu Selçuklu Devleti’nin gayret ve çaba- üslubu içerisinde kalmışlardır. Plan özelliklerine göre
ları ile hızla Türkleşen Anadolu’yu Avrupalılar, 1155 yı- bir kaç tipte toplanabilen Selçuklu kervansaray ve han-
ları açık ve kapalı avlulu medrese yapılarında olduğu
lında vefat eden Sultan I. Mesud Dönemi’nden itibaren,
gibi klasikleşen mimari ögelere sahiptir. Anadolu Sel-
Türkiye olarak adlandırmışlardır. çuklu Dönemi mimari sanatını, başka hiç bir dönem
ve devlette görülmeyen büyük bir devlet projesi olarak
Sıra Sizde 2 ele alınarak inşa edilen kervansaray ve han yapıları tek
Bilim adamlarıyla sanatkârları koruyup kollayan, si- başına temsil edebilirler. Camiler ise, çok çeşitli plan
yasi istikrarı sağlayan, uluslararası ticarette etkin rol tiplerinin uygulandığı görülür. Arayışın hiç bitmediği,
almayı amaçlayarak batılılarla ticari anlaşmalar yapan Selçuklu mimarisi bu anlamda günümüz çağdaş mi-
Sultanların, dil, din, ırk farkı gözetmeyen yaklaşımla- mari anlayışını yansıtır. Yapıların iç duvarları, çeşitli
rı Anadolu Selçuklu Uygarlığının temelini oluşturur. tekniklerde uygulanmış alçı, sırlı tuğla ve çinilerle be-
zemişlerdir. Çini mozaik tekniği Selçuklu Dönemi sa-
Anadolu Selçuklu kültürel ortamını biçimlendiren
natı için karakteristiktir. Halı ve kumaş dokuma sanat-
başlıca unsurlar arasında, gelişmiş bir ekonomi, Ana- larında ahşap işçiliğinde çok ileri seviyeye ulaşılan bu
dolu’ya Müslüman olarak gelen Selçukluların beraber- devirde büyük ölçekli tablo tarzında resim yapılmamış
lerinde getirdikleri eski adet ve gelenekler, Hıristiyan kitap sayfalarını süsleyen çok renkli minyatürler yapıl-
kültürüyle uyuşabilme kabiliyetleri, Anadolu’ya gelen mıştır. Minyatür tarzı resimler, sadece kitap sayfaların-
kitleler içerisinde bulunan edebiyatçı, şair, mutasavvıf da kalmamış çini, seramik ve maden eşyalar üzerlerin-
ve sanatkârlar sayılabilir. de de yerlerini almışlardır.
Arık, R.(2000). Kubadabad, İstanbul:Mas Matbaacılık A.Ş. Macit, M.(2006). “Anadolu Selçukluları ve Beylikler
Arık, R.(2007). “Selçuklu Saraylarında Çini”, Anado- Döneminde Türkçe ve Gelişimi”, Anadolu Selçuklu-
lu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Acar Basım ları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 1., İstanbul: Desen
ve Cilt San. Tic. A.Ş. Ofset A.Ş. s.481-485.
Arıtan, A.(1993), “Anadolu Selçuklu Cild San’atı’nın Merçil, E.(2001), “Anadolu Selçukluları”, Alâeddin’in
Özellikleri” Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırma- Lambası Anadolu’da Selçuklu Çağı Sanatı ve Alâeddin
ları Merkezi I-II Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Keykubâd, İstanbul: Promat A.Ş., s.16-24.
Semineri Bildirileri, Konya: Selçuk Üniversitesi Ya- Ocak, A.Y.(2006 A). “Selçuklular ve Beylikler Devrinde
yınları, s.181-197. Tasavvufi Düşünce”, Anadolu Selçukluları ve Beylik-
Aslanapa, O.(1962). “Diyarbakır Sarayı Kazısından İlk ler Dönemi Uygarlığı 1., Ankara: Desen Ofset A.Ş.,
Rapor” Türk Arkeoloji Dergisi, XI, s.10-18. s.429-439.
Aslanapa, O.(1993). Türk Sanatı El Kitabı (İslâm Öncesi Ocak, A.Y.(2006 B). “Türkiye Selçukluları ve İslâm”,
Sanat, Mimari, Hat, Kumaş, Çini, Keramik, Minyatür), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı
İstanbul:İnkılâp Kitabevi Yayın Sanayi ve Tic. A. Ş. 1., Ankara: Desen Ofset A.Ş., s.443-457.
Bayrakdar, M.(2004). “Diyarbakırlı Bir Makine ve Oto- Ögel, S.(1987). Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı,
mat Mühendisi: Ebû’l-İzz el-Cezerî”, I. Uluslararası Ankara: Türk Tarih Kurum Basımevi.
Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, 20- Öney, G. (1978). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Süsleme
22 Mayıs 2004 Diyarbakır, İzmir:O.R.B Organizas- ve El Sanatları, Ankara: Ajans Türk Matbaacılık.
yon, s. 465-471. Öney, G.(1987). İslâm Mimarîsinde Çini, İzmir: Ada Ya-
Bayram, M.(1979). “Anadolu’da te’lif edilen ilk eser yınları, Aksoy Matbaacılık A.Ş.
“Kaşf al-’Akaba”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Öney, G.(2002). “Selçuklu Seramik Sanatı”, Selçuklu Ça-
VII/3-4, s. 271-287. ğında Anadolu Sanatı, İstanbul: YKY, Promat A.Ş.,
Bayram, M.(1995). Ahi Evren Tasavvufî Düşüncenin s.375-379,
Esasları, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Mat- Önkal, H. (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara:
baacılık ve Ticaret İşletmesi. Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
Cantay, G.(1992), Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüş- Pancaroğlu, O.(2006). “Resimli ve Tasvirli El Yazmala-
şifaları, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. rı”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlı-
Deniz, B.(2002). “Anadolu Selçuklu Halıları”, Selçuklu ğı 2., Ankara: Desen Ofset A.Ş., s. 575-585.
Çağında Anadolu Sanatı, İstanbul: Yapı Kredi Yayın- Pekin, F.-Yılmaz, H.F.(2008). Türkiye’nin Kültür Mirası
ları-1567, Promat A.Ş., s.369-373. 100 Köprü, İstanbul: Ofset Filimcilik ve Matbaacılık
El Cezerî, (1990). Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi San. ve Tic. A.Ş.
Hakkında Kitap, (Tıpkı Basım), Ankara: Sevinç Mat. Sevim, A.-Merçil, E.(1995). Selçuklu Devletleri Tarihi,
Erginsoy, Ü.(1978). İslam Maden Sanatının Gelişmesi Siyaset, Teşkilât ve Kültür, Ankara: Türk Tarih Ku-
(Başlangıcından Anadolu Selçuklularının Sonuna Ka- rumu Basımevi.
dar), İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. Sözen, M.(1970,1972). Anadolu Medreseleri Selçuklu ve
Ersoy, A.(1988). Türk Tezhip Sanatı, İstanbul:Hilal Mat- Beylikler Devri I-II., İstanbul: İstanbul Teknik Üni-
baacılık, San.Tic. A.Ş. versite Matbaası.
Karaçağ, A.(2006). “Alçı Sanatı”, Anadolu Selçukluları ve Sözen, M.-Tanyeli, U.(1992). Sanat Kavram ve Terimleri
Beylikler Dönemi Uygarlığı 2., Ankara: Desen Ofset Sözlüğü, İstanbul: Evrim Matbaacılık Ltd. Şti.
A.Ş., s.493-505. Tuncer, O.C.(1986). Anadolu Kümbetleri-1-Selçuklu Dö-
Kartal, A.( 2006). “Anadolu Selçukluları ve Beylikler nemi, Ankara: Güven Matbaası.
Döneminde Şiir ve Şairler”, Anadolu Selçukluları ve Tunç, G.(1978). Taş Köprülerimiz, Ankara: Karayolları
Beylikler Dönemi Uygarlığı 1., Ankara: Desen Ofset Genel Müdürlüğü Matbaası.
A.Ş., s. 493-519. Turan, O.(1993). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi,
Koç, Y.(2006). “Anadolu Selçuklu Döneminde Türki- Saltuklular, Mengücükler, Sökmenliler, Dilmaçoğulla-
ye’de Yerleşme ve Nüfus”, Anadolu Selçukluları ve rı ve Artukluların siyasi tarih ve medeniyetleri, 3. bas-
Beylikler Dönemi Uygarlığı 1., Ankara: Desen Ofset kı, İstanbul: Fatih Gençlik Vakfı Matbaası.
A.Ş., s. 241-247. Turan, O.(2006). “Ortaçağ Türkiyesi’nde Türkler ve
Kuban, D.(2001). “Selçuklu Sanat Dünyası”, Alâeddin’in Yerliler”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi
Lambası Anadolu’da Selçuklu Çağı Sanatı ve Alâeddin Uygarlığı 1., Ankara: Desen Ofset A.Ş., s.467-471.
Keykubâd, İstanbul: Promat A.Ş., s. 24-166. Yetkin, Ş.(1993). “Türk Kumaş Sanatı” Başlangıcından
Kuban, D.(2002). Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, İs- Bugüne Türk Sanatı, Ankara: İş Bankası Yayınları, s.
tanbul:Yapı Kredi Yayınları, Promat A.Ş. 330-342.
5
Amaçlarımız
 Beyliklerin kuruluşlarını açıklayabilecek,
 Beylikler Dönemi’nin kültürel ortamını tanımlayabilecek,
 Beylikler Dönemi’nin kültür ve sanatını açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Aydınoğulları • Menteşeoğulları
• Karamanoğulları • Eşrefoğulları
• Akkoyunlular • Per vaneoğulları
• Karakoyunlular • Eretnaoğulları
• Candaroğulları • Ramazanoğulları
• Karesioğulları • Germiyanoğulları
• Çobanoğulları • Sahipataoğulları
• İlhanlılar • Hamidoğulları
• Dulkadiroğulları • Saruhanoğulları
İçindekiler
• BEYLİKLER DÖNEMİ TARİHİNE GİRİŞ

Ortaçağdan Günümüze • BEYLİKLER DÖNEMİ’NDE KÜLTÜREL
Beylikler Dönemi
Anadolu Uygarlıkları ORTAM
• BEYLİKLER DÖNEMİ SANATI
Beylikler Dönemi
BEYLİKLER DÖNEMİ TARİHİNE GİRİŞ

Maveraünnehir ve Horasan bölgelerini istila eden Moğollar, 1220 yılından itibaren
bu bölgelerde yaşayanları batıya doğru göç etmeye zorlayınca, Sultan I. Alâeddin
Keykubad (1220-1237), büyük dalgalar halinde Anadolu’ya gelen Türk boylarını,
uç adı verilen sınır bölgelerine yerleştirmekle Selçuklu Devleti’nin çöküşe geçtiği
ve dağıldığı sıralarda kurulacak beyliklerin güç alacakları toprakları kendilerine
sağlamış oldu. Kurucu beylerinin soy adlarıyla anılan ve genel olarak beylikler adı
altında toplanan bu küçük devletlerden ilkinin, I. Alâeddin Keykubad’ın Kırım se-
ferini başarıyla yerine getiren ve Suğdak’ı fetheden Melikü’l-ümera Hüsameddin
Çoban’a, 1227 yılında ıktâ olarak verdiği Kastamonu ve çevresinde, Selçuklu haki-
miyetinde kurulan Çobanoğulları Beyliği (1227-1309) olduğu kabul edilmektedir.
Moğollar’ın önünden kaçarak Anadolu’ya gelen kitlelerden Babai tarikatına
mensup olanların 1240 yılında çıkardıkları, çok kanlı bir biçimde bastırılan Ba-
bai isyanı ve Selçuklularının 1243 Kösedağ Savaşında Moğollara yenilerek vergiye
bağlanmaları, Anadolu Selçuklu Devleti’nin çöküşünü hazırladı. Moğolların 1256
yılında İran’da İlhanlı Devleti’ni (1256-1335) kurarak Selçuklu Sultanlarının taht
kavgalarına taraf olmaları, Selçuklu Sultanlarını kendi memurları gibi azlederek ata-
yabilmeleri, tabi oldukları İlhanlılara karşı direnemeyen bu Sultanların kötü yöneti-
mi ve devletin ağırlaşan vergilerle yoksul düşmesi Selçukluların yıkılmasına ve ara-
larında Osmanlıların da bulunduğu çok sayıda beyliğin kurulmasına neden oldu.
Selçuklu Sultanı IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın 1256 yılında Kerimeddin Ka- Iktâ: Bir vilayet ya da
raman’a sahip olduğu toprakları ıktâ olarak vermesiyle Karamanoğulları Beyli- eyaletin bütün taşınmaz
ği (1256-1487) kuruldu. Anadolu Selçuklu emiri Muineddin Süleyman Per vâne, mal ve gelirleriyle birlikte
1266 yılında Sinop’u geri alınca, isteği üzerine şehir, kendisine ıktâ olarak verildi. bir komutan ya da
valiye verilmesine ıktâ
İlhanlı hükümdarı Abaka Han’ın, Pervâne Muineddin Süleyman’ı idam ettirdiği denilmektedir.
1277 yılından sonra evvelce Sinop’un yönetimine getirmiş olduğu oğlu Mehmed
Bey, Sinop’ta Pervâneoğulları Beyliği’ni (1277-1322) kurdu. Anadolu Selçuklu Sa- Pervâne: Selçukluların büyük
hiller emiri Hacı Baheddin oğlu Menteşe Bey’in komutasındaki kuvvetler, 1282 divanında bulunan ve toprak
hukuku ile ilgili olarak hâs
yılında Aydın ile yakınlarındaki Güzelhisar’ı fethettiler. 1296 yılından sonra Mi- ve ıktâlarla ilgili işlemleri
las, Beçin, Bozöyük, Marin, Çine, Tavas, Burnar, Muğla, Balat, Fethiye, Köyceğiz yapan dairenin hazırladığı,
ve Finike ilçe ve yörelerini yönetimleri altına aldılar. Germiyanoğulları Beyliği’nin Sultanın verdiği imtiyazları
bildiren fermana pervâne,
(13. yy ikinci yarı-1424) merkezinin Milas olduğu sanılmaktadır. bu belgeleri hazırlayan
Anadolu Selçuklu veziri Sahip Ata Fahreddin Ali’nin Karahisar emiri olan oğ- dairenin başkanına pervâneci
lu Nusretüddin Hasan’ın 1277 yılında hayatını kaybetmesi üzerine ailesi tarafından denilmektedir.
Afyon ve civarında Sahipataoğulları Beyliği (13.yy sonu-1353) kuruldu. Anadolu
Selçuklu emiri Eşrefoğlu Süleyman Bey, Beyşehir’de 1288 yılında Eşrefoğulları Bey-
liği’ni (1288-1326) kurdu. Danişmendoğullarının yıkılışından sonra Selçuklu hiz-
metine girerek ileri gelen emirler arasında yer alan uç beyi Kalem Bey ile oğlu Karesi
Bey, Batı Anadolu’ya yöneldiler. Karesi Bey, 1296 yılı civarında Balıkesir’i başkent
yaparak kendi adıyla anılan Karesioğulları Beyliği’ni (1296-1361) kurdu. Anadolu

Selçuklularının Eğirdir, Borlu, Yalvaç ve Antalya yörelerine yerleştirdikleri Hamid
Bey’e bağlı Türkmenlerden Dündar Bey 13. yy sonu 14. yy başında bu bölgede Ha-
midoğulları Beyliği’ni (yıkılışı 1493) kurdu. Selçukluların yanında yer alarak Ba-
baî isyanını (1240) bastıran Germiyan oymağının 1241 yılı sonrasında, Kütahya ve
Denizli taraflarındaki uç bölgelere yerleştirildikleri düşünülmektedir. Germiyanlı
Kerimeddin Alişiroğlu Yakup Bey (öl. 1327), Anadolu Selçuklu emiri olduğu sı-
ralarda, adına izafeten Yakup İli denilen Ankara ve yörelerinden Kırşehir’e kadar
uzanan bölgeye hakimdi. 1327 yılından sonra öldüğü tahmin edilen Yakup Bey’in
yerine geçen oğlu Mehmed Bey, Kula ve Simav İlçelerini alarak Simav Gölü’ne sahip
oldu. Germiyanoğullarının son hükümdarı II. Yakup, 1429 yılında ölünce, vasiyeti
üzerine toprakları Osmanlılara geçti ve Germiyanoğulları Beyliği (13.yy ikinci ya-
rı-1429) sona erdi. Germiyanoğullarının ordu komutanı Aydınoğlu Mehmed Bey,
1308 yılında Tire, Efes ve Selçuk’u ele geçirerek Aydınoğulları Beyliği’ni (1308-1426)
kurdu. 1291-1292 yılları civarında geçen savaşlarda esir düşen Anadolu Selçuklu
Sultanı II. Gıyaseddin Mesud’u, Şemseddin Yaman Candar kurtarınca Kastamonu
ve havalisi, hizmetlerinden dolayı Şemseddin Yaman Candar’a verildi. Şemseddin
Candar: Selçuklu Sarayının Yaman Candar’ın oğlu Süleyman Paşa, 1309 yılında Kastamonu’da Candaroğulla-
korunmasıyla görevli kişilere rı Beyliği’ni (1309-1464) kurdu. Evvelce Selçuklularının hizmetine giren Harezm
candar, onların başkanlarına komutanı Saruhan Bey’in torunu Saruhan Bey, 1313 yılında Manisa’yı fethetti ve
da Emir Candar denilmektedir.
başkent yaptığı bu kentte Saruhanoğulları Beyliği’ni (1313-1412) kurdu.
14. yüzyılın başlarında İlhanlı hükümdarı Ebu Said Bahadır Han’ın, Emir Ço-
ban’ın oğlu Demirtaş’ı 1316 yılında Anadolu Valiliği’ne ataması, İlhanlı asker ve
komutanları arasında şiddetli mücadelelerin yaşanmasına neden oldu ve İlhanlı-
ları yıkılışa götürecek karışık bir dönemi başlattı. Emir Çoban, 1327 yılında öldü-
rülünce, Ebu Said Bahadır Han’dan korkan Demirtaş, kayınbiraderi Eretna Bey’i
vekil bırakarak Memlüklülere sığındı. 1335 yılında Ebu Said Bahadır Han’ın ölü-
müyle İlhanlı Devleti yıkılınca Eretna Bey de Orta Anadolu’da kendi adıyla anılan
Eretnaoğulları Beyliği’ni (1335-1390) kurdu. Eretnaoğullarının son zamanlarda
Erzincan emiri Mutahharten 1379 yılında adına sikke bastırarak beylik (1379-
1410) kurdu. 1381 yılından sonra bağımsız hareket etmeye başlayan Eretnaoğul-
larının veziri Kadı Burhanettin’in, Eretnaoğullarının toprakları üzerinde kurduğu
kendi adıyla anılan beyliğini 1398 yılında Akkoyunlular yıktılar.
1337 yılında Kahramanmaraş ve Elbistan bölgesine yerleşen Oğuz Türkle-
rinin Bozok boyundan olan Dulkadiroğlu Zeyneddin Karaca Bey, 1339 yılında
Eretnaoğullarından aldığı Elbistan’ı başkent yaparak Dulkadiroğulları Beyliği’ni
(1339-1521) kurdu. Dulkadiroğlu Zeyneddin Karaca Bey, 1353 yılında kendisine
sığınan Halep Valisini Memlüklü Sultanına teslim etmeyince Memlükler, kendi-
lerine tabi olan Dulkadiroğullarının bir kısım topraklarını Ramazan Bey’e vermiş-
lerdi. Ramazan Bey’den sonra 1378 yılında başa geçen oğlu Sârımeddin İbrahim
Bey, Adana, Tarsus, Kozan, Misis, Ayas ve Payas’ı içine alan bölgede Memlüklü-
lere tabi Ramazanoğulları Beyliği’ni (1378-1608) kurdu. İlhanlıların yıkılışından
sonra, birbirleriyle mücadele eden Moğolların Celâyir, Çoban ve Sutay hanedan-
larının kavgalarına katılan Karakoyunlular Irak’taki Celâyirlilerin, Akkoyunlular
ise Musul ve Diyarbekir civarlarında hüküm süren Sutaylıların hizmetine girerek
birbirlerine karşı savaştılar. Bayram Hoca ile 1365-1366 yıllarından sonra tarih
sahnesine çıkan Karakoyunlular, 14. yüzyılın ikinci yarısının başlarında, Van Gö-
lü’nün kıyısındaki Erciş ve yöresi merkez olmak üzere Erzurum ile Musul hava-
lisine kadar uzanan Doğu Anadolu bölgesinde Karakoyunlu Devleti’ni (14.yy’ın
ikici yarısı-1469) kurdular. 14. yüzyılda kuzeyde Bayburt güneyde Urfa ve Mardin
ile sınırlanan Fırat ve Dicle’nin geçtiği Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinde
yaşayan ve savaşlara karışarak akınlar yapan Akkoyunlu oymağının lideri Kara
Yülük Osman, 1403 yılı ortalarında Anadolu’yu terk eden Timur’un kendisine
bütün Diyarbekir bölgesinin emirliğini vermesiyle Akkoyunlu Devleti’ni (1403-
1508) kurdu. (Sümer, 1967, 292-305; Sevim-Yücel, 1989, 223-420; Yınanç,1961,
251-270; 2006, 187-193’den derlenmiştir).
5. Ünite - Beylikler Dönemi 117
Anadolu Selçuklularının yıkılışını, beyliklerin kuruluşunu hazırlayan temel olay

nedir? Açıklayınız. 1
BEYLİKLER DÖNEMİ’NDE KÜLTÜREL ORTAM
13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Anadolu Selçukluları ile beyliklerin siyasi
tarihleri, biri olmadan diğerinin açıklanmasını imkânsız kılacak biçimde iç içe geç-
miştir. Çeşitli boylara mensup Oğuz Türklerine dayanan beylikler, Anadolu’nun
Türkleşmesinde büyük rol oynamışlardır. Uçlarda ve Bizans sınırına yakın yerlerde
bağdaştırıcı bir din anlayışına sahip olarak yerli halkla kolayca ilişkiye girebilen
derviş, gazi, abdal ve ahilerin, fetihlerde ve fethedilen toprakların imarında, sosyal
ve ticari hayatın canlanmasında büyük katkıları olmuştur. Beylikler Dönemi’nde
askeri faaliyetlerin, Selçuklularda olduğu gibi sürdürüldüğü, ana gücün atlı süva-
rilere dayandığı anlaşılmaktadır. 13. yüzyılın sonundan itibaren, özellikle denize
kıyısı olan beyliklerde, deniz savaşlarının ve deniz ticaretinin öne çıktığı görül-
mektedir. Karadeniz, Akdeniz, Marmara ve Ege Denizi’ne açılan limanları bulunan
Pervâneoğulları, Karasioğulları, Menteşeoğulları, Candaroğulları, Aydınoğulları,
Saruhanoğulları ve Hamidoğulları denizcilik faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Bi-
linçli kültürel politikalar izleyerek, kuruluşlarından itibaren memleketlerinin ima-
rına çalışan beylik hükümdarları, mimariye ve edebiyata büyük önem vermişlerdir.
İlim ve edebiyatı himaye ederek gelişmesinde büyük çabalar sarfeden Kasta-
monu Beyi Çobanoğlu Muzafferüddin Yavlak Arslan adına Kutbeddîn eş-Şîrâzî
ve Muhammed bin Mahmud Farsça birer eser yazmışlardır. Hoylu Hasan bin Ab-
dülmümin’in, Muzaffereddin Yavlak Arslan, adına yazdığı Nüzhetü’l küttâb adlı
bir inşaat kitabı ile Yavlak Arslan’ın oğlu Emir Mahmud adına yazdığı Kavâ’idü’r-
risâil adlı bir başka inşaat kitabı daha bulunmaktadır. Farsça yazılmış diğer eserler
arasında Yârcânî’nin, kaleme aldığı kayıp Karaman Şahnâmesi, yazarı bilinmeyen
Târih-i Âl-i Selcûk adlı tarih kitabı, Kerîmeddîn Mahmud Aksarâyî’nin, İlhan-
lı Valisi Timurtaş adına yazdığı Müsâmeretü’l-ahbâr ve müsâyeretü’l-ahyâr adlı
eserleri, Niğdeli Kadı Ahmed’in, yazdığı el-Veledü’şefîk adlı eser ve Azîz bin Erde-
şîr-i Esterâbâdî’nin, Kadı Burhaneddin Ahmed adına yazdığı Bezm u Rezm adlı
eser bulunmaktadır (Karaismailoğlu, 2006, 491; Yücel, 1988, 50).
Şemseddin Muhammed Tusteri, Eşrefoğlu Mehmed Bey adına Arapça Fusu- Fusulü’l-Eşrefiyye: Bu eserin
lü’l-Eşrefiyye isimli sekiz bölümlük bir eser yazmıştır. Eşrefoğulları Dönemi’nde birinci bölümünde kelâm
ilmine, ikinci bölümünde
Konyalı Kemaleddin’in kaleme aldığı Tekarirü’l-Menasıb adlı inşa kitabı ise kayıp- maddenin yapısına, üçüncü
tır (Çaycı, 2008, 108). ve dördüncü bölümlerinde
Karamanoğulları, Germiyanoğulları ve Aydınoğullarının koruyuculuğunda göklere, beşinci ve altınca
bölümlerinde maddenin
eser veren bilgin ve şairler, Oğuz Türkçesinin yazı dili olarak gelişmesine öncü- hareket ve yapısına, yedinci
lük etmişlerdir. Karamanoğlu Mehmed Bey’in, çarşıda, pazarda, divanda ve der- bölümünde güneşten
gâhta Türkçe kullanılacağı yolundaki ünlü fermanı, Oğuz Türkçesinin gelişmesine başlayarak dumanın
oluşumuna kadar geniş bir
dayanak oluşturmuştur. Karamanoğulları devrinde, Konya, Karaman ve Kırşehir alana girilmekte, sekizinci
çevresinde Türkçe eserler verilmiştir. Selçukluların çöküşe geçtiği dönemde Kon- bölümünde insanı diğer
ya’da medrese tahsili gördüğü tahmin edilen, Yunus Emre (1240-1320), Farsçadan canlılardan ayıran özelliklere
değinilmektedir.
Türkçeye geçiş devrinin ünlü sufî şaiiridir. Beylikler Dönemi’nde yazı dilinin te-
melini Oğuz Türkçesi oluşturmaktadır. Eski Oğuz Türkçesi, 15. yüzyıldan itibaren
Osmanlı Türkçesi ile temsil edilen Batı Oğuzcası ve Azeri Türkçesi ile temsil edilen
Doğu Oğuzcası olmak üzere iki kola ayrılmış, 16. yüzyıldan sonra iki ayrı yazı dili
oluşmuştur. 14. yüzyılda, Eretnaoğullarının toprakları üzerinde kendi beyliğini
kuran Mısır ve Şam’da eğitim görmüş bulunan Kadı Burhaneddin Ahmed, Türk-
çe, Arapça ve Farsça eserler vermiş, Türkçe şiirler söylemiştir. British Museum’da
sergilenen 1500 gazel, 20 rubaiden oluşan bir Türkçe divanı bulunmaktadır. Bu
divanı 1393-1394 yılında Mehmed oğlu Halil adlı bir kişi yazıya dökmüştür. Ka-
dı Burhaneddin’in, dini konuları ele alan İksir as-Saadat fî Asrâr al-İbâdat isimli
üç bölümden oluşan bir eseri daha bulunmaktadır (Sevim-Yücel, 1989, 209-219)
14. yüzyılda eser veren Erzurumlu Kadı Dârir, Azeri Türkçesine yakın olmak-
la birlikte Mısır Memlüklü Sultanlarına ithaf ettiği eserlerinde Memlük Oğuzcası-
nın temsilcisi olarak görülmüştür. Seyyid Nesimî, 14. yüzyılda Azeri Türkçesi ile
yazdığı şiirleriyle, Anadolu ile Rumeli’de yetişen şairleri etkilemiştir. 15. yüzyılda,
Karakoyunlu hükümdarı Cihanşâh ile kendisi gibi şair olan oğlu Pir Budak’ın gay-
retleriyle kültür ve sanat alanında gelişmeler yaşanmıştır. Hakikî mahlasında tertip
edilmiş bir divanı bulunan Cihanşâh, Türkçe ve Farsça şiirler yazmıştır. Akkoyunlu
hükümdarı Uzun Hasan, Kur’an-ı Kerim’i Türkçeye çevirtmiş, himayesinde eserler
veren Dede Ömer Ruşenî ile İbrahim Gülşenî Türkçe şiirler yazmışlardır. Edhemî,
Habibî ve Emir Hidayetullah, Anadolu’ya gelen Akkoyunlu Dönemi şairlerinden-
dirler. Akkoyunlu Dönemi’nde özellikle Türkçe mesnevi yazımında artış olmuştur.
Tebrizli Hatayî’nin, Yusuf u Züleyha, Tebrizli Hakirî’nin Leylâ ve Mecnûn ile Es-
rar-nâme adlı mesnevileri Azeri Türkçesi ile yazılmışlardır (Macit, 2006, 483-485).
Türkçe eser yazılması ve diğer dillerde yazılmış eserlerin Türkçeye çevrilmesi
Germiyanoğulları, Aydınoğulları ve Menteşeoğullarının önemli kültürel faaliyet-
leri arasında bulunur. Germiyanoğlu Yakup Bey, Mehmed Bey ve Süleymanşah
Dönemlerinde edebiyat çok gelişmiş, Kütahya öne çıkarak çekim ve kültür mer-
kezi olmuştur. Bilim adamları ile şairleri koruyan bu beyler, onları eser vermeleri
için teşvik etmişlerdir. Şeyhoğlu Mustafa, Ahmed-i Dâ’î ve Ahmedî Süleyman-
şah’ın meclisinde bulunmuş alim ve şairlerdendirler. Şeyhoğlu Mustafa, Süley-
manşah adına yazmaya başladığı Hurşîd-nâme adlı aruz vezniyle kaleme alınmış
Türkçe mesnevisini, Süleymanşah’ın ölümü üzerine Osmanlı Sultanı Yıldırım Be-
yazıt’a sunmuştur. 14. yüzyılın ve öncesinin Türk örf ve adetlerinden izler taşı-
yan eser önemli bir kültür kaynağıdır. Necmeddin Dâye’nin, Mirsâdü’l-ibâd adlı
eserini, Kutadgu Bilig’den (1067-1070) sonra devlet idaresini konu edinen ikinci
Türkçe eser olarak kabul edilen Kenzü’l-küberâ ve Mehekkü’l-ulemâ adıyla çevi-
ren Şeyhoğlu Mustafa, Süleymanşah’ın isteği ile devlet idaresi ve ahlaki konularda
öğütler veren Farsça Marzuban-nâme adlı eserini ve Kabus oğlu İskender’in 1082
yılında oğlu Gîlânşah için yazdığı nasihatlerden oluşan Farsça Kâbus-nâme adlı
eserini Türkçeye çevirmiştir (Kartal, 2006, 536).
Kadılık yaptığı bilinen şair Germiyanlı Ahmed-i Dâ’î, Germiyanoğlu Yakup
Bey’in emriyle, Ebu Bekir bin Abdullah el-Vâsıtî’nin Arapça yazdığı tabirnâmesini,
Farsça tercümesinden Türkçeye çevirmiştir. Lülü Paşa isimli bir kişi için, Miftâhu’l-
cenne adlı Arapça eseri Türkçeye çeviren Ahmed-i Dâ’î ayrıca, Nâsır-ı Tûsî’nin, giz-
li ilimlerden bahseden Câmasb-nâme isimli mesnevisi ile konusunu astronomi ve
astrolojiden alan Sî-Fasl adlı eserini Türkçeye çevirmiştir (Kartal, 2006, 536-537).
Germiyanoğulları Beyliği’nde yetişen, Osmanlı Devleti’nin ilk hekimbaşısı
olarak bilinen Sultan Çelebi Mehmed’in özel hekimi Şeyhî’nin Türkçe Divanı bu-
lunmaktadır. Şeyhi ayrıca, Nizâmî’nin yazdığı Hüsrev ü Şîrîn adlı mesneviyi Os-
manlı Sultanı II. Murad adına aynı isimle Türkçeye çevirmiş ve Türkçe Hâr-nâme
adlı bir de mesnevi yazmıştır. Germiyanoğullarının kültür sahası içinde yetişen
15. yüzyılın şairlerinden Ahmedî, Germiyanoğlu Süleymanşah’ın hocası olmuş ve
Yıldırım Beyazıt’ın hizmetinde bulunmuş, Arapça ve Farsça öğrenmek isteyenler
için Aydınoğlu Hamza Bey adına bir sözlük hazırlamış, Osmanlı Şehzadesi Emir
Süleyman’ın isteği üzerine Selmân-ı Sâvecî’nin Cemşîd ü Hurşîd isimli Farsça mes-
nevisini eklemeler yaparak aruz vezniyle Türkçeye çevirmiştir. Nizâmî’nin yazdığı
İskender-nâme adlı esere nazire olarak İskender-nâme ismiyle Türkçe bir mesnevi
yazmıştır (Kartal, 2006, 537).
Vakfiye: Bir vakfın işleyiş ve Dil ve gramer açısından 15. yüzyılın öne çıkan Türkçe yazılmış iki önemli
şartlarını bildiren resmi evrağa
vakfiye denilmektedir. ese rinden birini, Germiyanoğlu II. Yakup Bey tarafından kaleme alınan Kütahya
İmaret Mescidi’ne ait Türkçe vakfiye, diğerini Sultan II. Murad ile Karamanoğlu
İbrahim Bey arasında yapılan açık bir Türkçe ile yazılmış anlaşma metni oluştur-
maktadır (Sevim-Yücel, 1989, 292, 331).
Aydınoğulları Beyliği’nde Hacı Paşa adıyla ünlenen Celâlüddin Hızır, Türkçe bir
tıp kitabı yazmıştır. İbni Baytar’ın Farsça yazılmış tıp kitabını, bilinmeyen bir kişi
Müfredât-ı İbni Baytar Tercümesi adıyla Türkçeye çevrilerek Aydınoğlu Umur Bey’e
ithaf edilmiştir. Tutmacı isimli bir şair, sağlıklı beslenmeye değinen Farsça bir eseri
Aydınoğlu Umur Bey için Tabîat-nâme adıyla Türkçeye çevirmiştir. Tutmacı ayrı-
ca, Feridun Attar’ın, Hüsrev-nâme adlı Farsça mesnevisini, kısaltarak Gül ü Hüsrev
adı altında Türkçeye çevirmiştir. Sa’lebî’nin Farsça yazılmış peygamberler tarihi,
bilinmeyen bir kişi tarafından Türkçeye çevrilerek Aydınoğlu Beyliği’nin kurucusu
Mehmed Bey’e ithaf edilmiştir. Feridun Attar’ın Tezkiretü’l-Evliyâ adlı eseri yine bi-
linmeyen bir kişi tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Hoca Mesud, insani aşkı konu
alan Farsça yazılmış Kenzü’l-bedâyi adlı eseri Süheyl ü Nev-bahar adıyla Türkçeye
mesnevi olarak tercüme etmiştir. Süheyl ü Nev-bahar, Anadolu’da kaleme alınmış,
klâsik tarzda düzenlenmiş Türkçe yazılmış ilk mesnevilerdendir. Hoca Mesud ay-
rıca, Sa’dî-i Şîrâzî’nin dini öykülerle ahlâki öğütlerin yer aldığı Bôstân isimli Farsça
eserini, kısaltarak Ferheng-nâme-i Sa’dî adıyla mesnevi tarzında Türkçeye çevir-
miştir. Hoca Mesud’un mesnevileri arasında manzum Kelile Dinme çevirisi de bu-
lunmaktadır. Mensur olarak tercüme ettiği bu eseri Aydınoğlu İsa Bey’in teşviki Mensur: Manzum olmayan,
ile Sultan I. Murad için aruz vezniyle manzumeleştirmiştir. Aydınoğlu Beyliği’nde vezinsiz kafiyesiz sözlere
mensur denilmektedir.
yetişerek saraya bağlanan Fahrî, Aydınoğulları İsa Bey adına, Nizâmî’nin Hüsrev ü
Şîrîn adlı eserini, bazı beyitlerini çıkartmak ve Şeh-nâmeden aldığı beyitleri ilave
ederek genişletmek suretiyle aruz vezni ile Türkçeye çevirmiştir.
Edebiyatçı Salahaddin, Saruhanlı Yakup Bey adına Nasirüddîn-i Tûsî’nin Bâh-
nâme adlı eserini Türkçeye çevirmiştir. Saruhan yöresinden şair Hasan’ın, Saru-
hanoğlu Hızır Bey adına kaside söylediği bilinmektedir. Mahmûd-ı Şîrvânî, Men-
teşeoğlu İlyas Bey adına tıpla ilgili olarak Arapça İlyâsiyye isimli bir eser kaleme
almış ve İlyas Bey’in isteği ile bu eseri Türkçeye çevirmiştir. Barcınlı Mehmedoğlu
Mahmud, Balat hükümdarı Mehmed Bey’in isteği ile avcılığı konu alan Bâz-nâme
adlı eseri Türkçeye çevirmiştir.
Allâme Mahmûd Şîrâvî, Candaroğlu I. Süleyman Paşa adına İntihâb-ı Süley-
mânî adlı Farsça bir eser kaleme almış, I. Süleyman Paşa’nın isteği üzerine Kur’ân-
Kerîm tefsiri yapmıştır. Kastamonulu Şâzî, 1362 yılında Candaroğlu Celâlüddîn
Şâh Bâyezîd adına, İbn Muhnef Lutoğlu’nun mesnevisini, Türkçeye çevirmiştir.
Klasik mesnevi tertibine uygun olan eserin, türünün ilk örneği olduğu kabul edil-
mektedir. Sinoplu hekim, Mümin Mukbil, İsfendiyâr Bey adına, iki eser kaleme
almıştır. Kasım Bey adına kaleme alınan Hülâsatu’t-tıb adlı Türkçe tıp kitabının
yazarı bilinmemektedir. Türkçe yazılmış Hulviyyât-ı Şâhî adlı bir eseri bulunan
Kastamonulu Ömer bin Ahmed, Candaroğlu İsmail Bey’in isteği üzerine Risâle-i
Münciyye adlı Türkçe bir kitap kaleme almıştır. Yûnus bin Halîl bin Mehmed, aynı
hükümdar adına, tasavvufla ilgili bir başka eser yazmıştır (Kartal, 2006, s. 537-
541’den derlenmiştir).
Dulkadiroğullarının biri Bozok Kanunnamesi olarak bilinen diğeri Alaüddevle
Bey’in yaptığı ceza, arazi ve vergi konusunu ele alan iki kanunnamesi bulunmaktadır.
Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın Hasan Padişah kanunları olarak adlandırılan
arazi ve vergi konuları ile tımarlı sipahiler hakkında düzenlemeler getiren kanunları
kendisinden sonra da Osmanlı ve Safaviler tarafından uzun süre kullanılmıştır.
Beylikler Dönemi kültür ortamı hangi temeller üzerine oturur? Tartışınız.

2
BEYLİKLER DÖNEMİ SANATI
Beylikler Dönemi sanatı beyliklerin bıraktıkları mimari eserler yoluyla tanınabil-
mektedir. Karasioğulları ile İnançoğullarının sikkelerinden başka maddi eserleri
bilinmemektedir. Çobanoğullarından bir cami ve türbe yapısı günümüze gelebil-
miştir. Selçuklu emiri olarak yaptırdığı birçok eser bulunan Muinüddin Süleyman
Pervâne’den sonra Sinop’ta inşa edilen yapılar Pervâneoğullarına bağlanmaktadır.

Aynı şekilde Selçuklu mimarisinin başyapıtları arasında yer alan bir çok eser yaptır-
mış bulunan Sahip Ata Fahreddin Ali’nin ailesi tarafından kurulan Sahipataoğulları
Afyon’da eserleri bulunmaktadır. Karamanoğulları, sahip oldukları kentlerin mev-
cut surlarını kuvvetlendirmiş, gerekli gördükleri yerleşimleri yeni surlarla çevrele-
miş cami, mescit, medrese, imaret, tekke, zaviye, han, hamam, türbe, köprü, çeşme,
köşk ve kasırlar yaptırmışlardır. Bu yapıların bazıları yok olmuş, bazıları harabeye
dönüşmüş ya da onarım ve eklemelerle özgünlüklerini büyük ölçüde yitirmişlerdir.
Eşrefoğulları Beyşehir ve Seydişehir kalelerini yaptırarak buralarda yeni birer şehir
kurmaya çalışmış ve pek çok yapı yaptırmışlardır. Hamidoğulları, Eğirdir Taş (Dün-
dar Bey) ve Korkuteli Emir Sinaneddin Medreseleri ile I. Alâeddin Keykubad’ın An-
talya’da yaptırdığı yıkılan caminin yerine Yivli Minare Camii’ni yaptırmışlardır.
İlhanlı valileri ve ileri gelenleri, Selçukluların çöküşe geçtiği, Anadolu’nun
iyice fakirleştiği dönemde Erzurum, Sivas ve Amasya’da yapılar yaptırmışlardır.
Bunlardan Erzurum Ahmediye, Erzurum Yakutiye, Sivas Çifte Minareli Medre-
seleri ve Amasya Bimarhanesi özgün özellikler taşıyan büyük ölçekli yapılarıdır.
Niğde, Sivas, Kayseri ve Kırşehir’de önemli özelliklere sahip eserleri bulunan
Eretnaoğullarının doğurduğu iki beylikten birini Erzincan Beyliği diğerini Kadı
Burhaneddin Beyliği oluşturur. Erzincan Beyliği’nin günümüze gelebilmiş maddi
eseri yoktur. Kaynaklarda Erzincan Beyi Mutahharten’in Timur adına sikke kestir-
diğini belirtilmektedir. Selçuklu Dönemi’nin bayındır ve zengin kentlerinden Kay-
seri ve Sivas’a sahip olan Kadı Burhaneddin’in de büyük ölçekli imar faaliyetlerinde
girişmediği anlaşılmaktadır. Bu dönemde yazılan Bezm u Rezm adlı eserden Ka-
dı Burhaneddin Ahmed’in bazı imar işleriyle ilgilendiği, Turhal’da imaret, Zile’de
medrese, Turhal yakınlarında bir kale ve Tokat ile Amasya civarında bazı kaleler
yaptırdığı anlaşılmaktadır. Bu beylikten günümüze, Tokat Dazya’da bulunan 1388
tarihli bir zaviye ile Kayseri’de bulunan 1389 tarihli bir çeşme yapısı gelebilmiştir.
Candaroğulları, Kastamonu, Sinop, Çankırı, Taşköprü, Araç, Devrekâni’de ca-
mi, medrese, imaret, türbe, han, hamam, köprü ve çeşmeler yaptırmış ve ahşap sa-
natında çok gelişmiş eserler vermişlerdir. Germiyanoğulları Dönemi’nde, pek çok
yapı inşa edilmiş, özellikle Kütahya, Anadolu’nun önemli kültür merkezlerinden
biri olmuştur. II. Yakup Bey, İlim ve fikir adamlarını korumuş, Türkçe dilinin ge-
lişmesine yardımcı olmuştur. Kaleme aldığı Türkçe imaret vakfiyesi dil ve gramer
açısından 15. yüzyılın ilk yarısından kalan değerli bir belgedir. Batı Anadolu’da
kurulan denizci beyliklerinden Aydınoğulları Birgi, Tire, Selçuk ve İzmir’de pek
çok mimari eserler yaptırmışlardır. İsa Bey’in Selçuk’ta yaptırttığı İsa Bey Camii
özgün özelliklere sahip bir Aydınoğulları eseridir. Saruhanlılar merkezleri Mani-
sa’da pek çok yapı inşa ettirmişlerdir. Cami, medrese, türbe, hamam ve çeşmeden
oluşan İshak Çelebi Külliyesi özgün özelliklere sahiptir. Menteşeoğullarının Mi-
las, Balat, Beçin, Fethiye ve Çine’de yaptırdıkları cami, medrese, han, hamam, çeş-
me ve türbe türündeki yapılarının pek çoğu yok olmuş, günümüze gelebilenlerin
çoğu özgünlüğünü yitirmiştir.
Çukurova’nın ticaret ve hac yolu üzerinde bulunması, Ramazanoğulları’nın
ekonomik olarak gelişmesini sağlamıştır. Ramazanoğulları, Adana’da pek çok eser
yaptırarak vakıflar kurmuşlardır. Dulkadiroğullarının Şah İsmail ile arası açıldı-
ğından, bu beyliğin 1505 yılından önce Güneydoğu Anadolu bölgesinde özellik-
le Kahramanmaraş ve Adıyaman’da yaptırdıkları yapıların hemen hepsi Safaviler
tarafından tahrip edilmiştir. Daha sonra onarılarak yenilenen yapıların pek çoğu
büyük ölçüde özgünlüklerini yitirmişlerdir.
Karakoyunluların özgün özelliklere sahip Van Ulu Camii günümüze harabe
olarak gelebilmiştir. Karakoyunluların mezar yapılarından günümüze gelebilen
Gevaş Halime Hatun Kümbeti, Ahlat Erzen Hatun Kümbeti, Patnos Anonim
Kümbet, Erciş Kadem Paşa Hatun Kümbeti’nin yanı sıra Erciş, Adilcevaz, Ahlat,
Avnik ve Erzurum’un bazı bölgeleri ile Erzincan’da görülen mezar taşı olarak kul-
lanılan koyun/koç heykelleri bulunmaktadır.
Akkoyunluların, Diyarbakır ve Mardin’de yaptırdıkları pek çok yapı özgün ola-
rak günümüze gelebilmiştir. Diyarbakır Ayni Minare Camii, Şeyh Matar Camii,
Nebi Camii, Safa/İparlı Camii, İbrahim Bey Mescidi, Mardin Kalesi Akkoyunlu
Camii, Mardin Sultan Kasım Medresesi, Mardin Sultan Hamza Türbesi, Mardin
Cihangir Türbesi, Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi, Ahlat Emir Bayındır Mescidi
ve Kümbeti bunlardan bazılarıdır. Karakoyunlu ve Akkoyunlular mimari dışında
resimle de ilgilenmişler, minyatür sanatını çok geliştirerek Karakoyunlu ve Akko-
yunlu minyatür ekollerini kurmuşlardır.
Anadolu’daki İlhanlı Eserleri

İlhanlı veziri Sahip Şemseddin Cüveynî’nin 1271-1272 yılında darülhadis olarak Darülhadis: Hadis bilimi
yaptırdığı Sivas Çifte Minareli Medresesi’nin günümüze sadece giriş cephesi gele- okutan din okullarına
darülhadis denilmektedir.
bilmiştir. Kazı çalışmaları sonunda yapının, revaklı açık avlulu, dört eyvanlı ve iki
katlı olduğu anlaşılmıştır. Cephe düzeni ve bezemeleri açısından özgün özellikler
taşır. Portalin üst köşelerinde tek şerefeli birer minare bulunmaktadır. Tamamen
taştan inşa edilmiş yapının, minare gövdeleri sırlı ve sırsız tuğlalarla örülmüştür.
Bezemeleri, portalinde, köşe kulelerinde, pencere çerçevelerinde ve minare göv-
delerinde toplanmıştır.
Bimarhane: Akıl hastalarının
İlhanlı hükümdarı Olcaytu’nun eşi Yıldız Hatun’un kölesi Abdullah oğlu An- tedavi edildiği yapılara
ber tarafından 1308-1309 yıllarında yaptırılan Amasya Bimarhanesi’nin cephe- bimarhane denilmektedir.
den dışa taşan portalinin kemer kilit taşına ayak bileğindeki zincirle tasvir edilmiş
kabartma bir insan figürü işlenmiştir. Tamamen taştan inşa edilen yapı, uzun ke-
narları revakla sınırlanan açık avlulu ve iki eyvanlı medrese planına sahiptir. Avlu
revaklarının ardında hasta koğuşu oldukları düşünülen dikdörtgen planlı, sivri
kemer profilli beşik tonoz örtülü büyük birer mekân bulunmaktadır. Bu mekânla-
ra, avlu revaklarından açılan üçer kapıyla girilmektedir.
İlhanlı hükümdarı Olcaytu zamanında Erzurum ve Bayburt’un İlhanlı Valisi Hoca
Cemâleddin Yakut adına 1310-1311 yıllarında yaptırılan kapalı avlulu, dört eyvanlı
Erzurum Yakutiye Medresesi’ne batı cephe ekseninde bulunan dışa taşkın bir portalle
girilmektedir (Şekil 5.1). Ana eyvanın arkasında çift katlı bir kümbet yer almaktadır.
Kapalı avlusu mukarnas dolgulu tonoz, diğer birimleri sivri kemer profilli beşik to-
nozlarla örtülüdür. Giriş cephesinin güney köşesinde bulunan silindirik gövdeli mina-
resi şerefe üstünden yıkılmıştır. Minarenin kaidesi taş, gövdesi tuğla örgülüdür. Por-
talinin dış yan yüzlerinde, iki yanında birer aslan, tepesinde çift başlı kartal figürünün
bulunduğu hayat ağacı motifli yüksek kabartma bezemeler bulunmaktadır.
Şekil 5.1
Erzurum Yakutiye
Medresesi ve Figürlü
Bezemeli Portali
Kaynak: Dick
Osseman, http://
www.pbase.com/
dosseman/root
Nurettin oğlu Sentimur tarafından 1314 yılında inşa edilen Tokat İbn Senti-
mur Türbesi, kare planlı, kübik gövdelidir. İçten tromp geçişli kubbe dıştan yıldız
planlı, yivli cepheleri bulunan piramidal bir külâhla örtülüdür. Gövdesi taş, kub-
be, kasnak ve külâhı tuğla örgülüdür (Şekil 5.2).
Selçuklu Sultanı IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın kızı Hüdavend Hatun, 1275
yılında Tebriz’e giderek o tarihte İlhanlı veliâhtı olan Argun Han ile evlenmiş,
Argun Han’ın (öl.1291) ölümünden sonra Anadolu’ya dönerek Niğde’ye yerleş-
miş, sağlığında 1312-1313 yılında türbesini yaptırmış, türbenin inşasından çok
sonra 1332 yılında vefat etmiştir. İlhanlıların Selçukluların tüm kurumlarına el
koydukları, devletin dağıldığı tarihlerde inşa edildiğinden, bu kümbet İlhanlı
Dönemi’nde inşa edilmiş bir Selçuklu eseri olarak tanıtılmaktadır (Şekil 5.3). Se-
kizgen prizma gövdeli, yüksek kaidelidir. Kümbete doğu cephesinde bulunan bir
portalle girilmektedir. İçten kubbe dıştan piramidal külâhla örtülüdür. Kasnak
cephelerindeki sivri kemerli aynalıklarda ve bu aynalıkların kemer köşeliklerin-
de birbirinden farklı düzen ve içerikli, geometrik ve bitkisel bezemelerle insan
başlı kabartma figürler yer alır. Türbenin pencere kemer köşeliklerinde iri boyut-
lu yüksek kabartma aslan, kartal ve siren figürleri bulunmakta, sütun başlarında
maske biçimli kabartma insan başları yer almaktadır. Portalinin iç yan yüzlerin-
den güneye bakanın bitkisel bezemeleri arasına iki insan figürlü bir kompozisyon
gizlenerek işlenmiş bulunmaktadır. Tümüyle kesme taştan inşa edilen kümbetin
bezemeleri, portal, pencere, kasnak cephelerinde ve mihrabında toplanmıştır.
İlhanlı Melik Şah Bey tarafından kardeşi Kiru Baltu oğlu Sultan Şah Bey adına
1327 yılında yaptırılan iki katlı Sivrihisar Alemşah Kümbeti, kare biçimli bir alana
oturur. Her iki kata da doğu cephe eksenlerinde bulunan birer kapıyla girilmek-
tedir. Dikdörtgen planlı, sivri kemer profilli beşik tonoz örtülü cenazelik katının
üstünde, tromp geçişli kubbe örtülü, kare planlı mescit katı yer alır. Kübik gövdesi
üst köşelerden üçgen biçiminde pahlanmış, kubbesi dışarıdan piramidal külah
içerisine alınmıştır. Yüzeyden dışarıya taşmayan sivri kemerli mermer portali de-
rin olmayan bir eyvan görüntüsündedir. Geometrik geçmeli ve bitkisel bezemeli
portalin ayrıca balık figürü ve 12 hayvanlı Türk takviminden alınmış hayvan başı
kabartmaları bulunur.
Tokat İbn Niğde Hüdavend
Sentimut Hatun Türbesi
Türbesi
Horasanlı Baba İlyas’ın torunu sufî şair Aşık Paşa (öl.1332) adına ailesi tarafın-
dan yaptırılan Kırşehir Aşık Paşa Türbesi de İlhanlılara bağlanmaktadır. Aşık Pa-
şa’nın vefatından sonra ailesi tarafından yaptırıldığı kabul edilen iki mekânlı Kırşe-
hir Aşık Paşa Türbesi, kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen biçimli bir alana inşa
edilmiştir. Kuzeyde doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlı sivri kemer profil-
li beşik tonozla örtülü giriş mekânı, güneyde pandantif geçişli kubbe örtülü kare
planlı türbe mekânı yer alır. Türbenin kuzey duvarıyla giriş mekânının güney du-
varı ortaktır. Yapıya, giriş bölümünün batı duvar ekseninde bulunan yana alınmış,
eyvan kuruluşlu dışa taşkın bir portalle girilmektedir. Tümüyle taştan inşa edilmiş
türbenin ön cephesi ve portali mermer kaplamalıdır. İlhanlıların Anadolu’da inşa

ettikleri eserler arasında 1297-1298 yıllarında Emir Çoban’ın Erzurum Varto yolu
üzerinde yaptırdığı yedi kemer gözlü Çobandere Köprüsü de bulunmaktadır.
Beylikler Dönemi Mimarisi

Cami ve Mescitler
Bir yandan Selçuklu tarzında cami ve mescitlerin inşası sürdürülürken diğer yan-
dan coğrafi şartlara ve kültürel ortama uygun yeni plan arayışlarına girişilmiş,
kare ya da dikdörtgen planlı, son cemaat yerleri bulunan cami ve mescitlerin in-
şası artmıştır. Alışılagelmiş cami işlev ve planlarından farklı olarak, ilk nüveleri
Selçuklu dönemi hanikâhlarında şekillenmeye başlayan, plan ve mekân düzenleri
açısından kapalı avlulu medreseleri hatırlatan zaviyeli camilerin çoğalarak belli Zaviyeli Cami: İbadet, eğitim
bir gelişim çizgisini yakalamaları bu dönemin önemli yeniliklerindendir. Beylik- ve barınma işlevlerinin bir
arada toplandığı camilere
ler Dönemi’nin en erken tarihli cami yapılarını ahşap direkli camilerin oluştur- zaviyeli cami denilmektedir.
ması ve bu camilerin Selçuklu ahşap direkli camilerine paralel olarak 13. yüzyılın Ortadaki kapalı avlularına
üç yandan eyvan ya da
ikinci yarısından sonraya tarihlenmeleri aynı ekonomik koşullara ve kültürel çev- kapalı mekânlar açılır. Bu
reye işaret ederek başlangıçta mimariye kesin çizgilerle yansıyan bir ayrışmanın mekânlardan en büyüğü
olmadığını göstermesi açısından önemi büyüktür. mescit bölümüdür.
Ahşap Direkli Camileri, Çobanoğullarının Kastamonu Atabey Gazi Camii
(1273), Eşrefoğullarının Beyşehir Ulu Camii (1296), Sahipataoğullarının Af-
yon Ulu Camii (1341-1342), Candaroğullarının Kasabaköy Mahmud Bey Camii
(1366), Karamanoğullarının Niğde Şah Mescidi (1413) ve Karaman İlisra Camii
(15.yy) yapıları temsil ederler.
Bunlardan kuzeydoğu köşesinden üçgen biçimli büyükçe bir parçası çıkarılmış ku-
zey güney doğrultusunda dikdörtgen biçimli bir alana inşa edilen Eşrefoğlu Süleyman
Bey’in, 1296 yılında Beyşehir’de yaptırdığı Ulu Camii en abidevi olanıdır (Şekil 5.4).
Şekil 5.4
Beyşehir Eşrefoğlu Camii Kuzeydoğu Cephe ve İç Mekân
Yapıya kuzeydoğu cephesinde bulunan, dışa taşkın abidevi bir portalle girilmek-
tedir. Portal kuruluşunun kuzeyine tek şerefeli minare eklenmiştir. Minare kaidesine
dayanan, iki pencere açıklıklı duvar parçasının, caminin kuzey cephesinin önünde
bulunan, günümüze gelemeyen, bir kütüphaneye ait olduğu düşünülmektedir. Ca-
minin doğu ve batı cephelerinde birer portali daha bulunmaktadır. Doğu portalin
kuzeyine Süleyman Bey’in kümbeti dayanmaktadır. Kümbete, cami içerisinden do-
ğu duvarına açılmış bir kapıyla geçilmektedir. Cami, her birinde mukarnas başlıklı
yedişer ahşap direğin bulunduğu, mihrap ekseninin iki yanına yerleştirilmiş üçer
destek sırasıyla mihraba dik yedi sahına ayrılmıştır. Ortadaki sahın diğerlerinden
daha geniştir. Orta sahının merkezindeki köşelerinde dört ahşap direk bulunan ka-
re planlı derin havuzun üstü açık bırakılmıştır. Orta sahının mihrap önü karesinin
kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde yıldız kesitli tuğla örgülü birer destek bulunur.
Mihrap önü bölümü, bu desteklere atılmış kuzey, doğu ve batıdan birer sivri kemer,
güneyden duvarla sınırlanan kare alt yapıya oturan üçgen kuşak geçişli kubbeyle
örtülmüştür. Güney duvar ekseninde mozaik teknikli çinili mihrap, mihrabın batı-
sında kündekâri tekniğinde yapılmış ahşap minber bulunmaktadır. Mihrap önü dı-
şındaki tüm bölümleri, kirişlemesi üstten kaplamalı ahşap bindirme tavanla örtülü-
dür. Bezemeleri, portallerin kabartma taş işçiliğinde, ahşap direklerinin mukarnaslı
ahşap başlıklarında, kiriş yüzeylerine yapılan kalemişi nakışlarda, kuzeydeki iç kapı
ile mihrap ve üçgen kuşağın çini kaplamalarında, ahşap kapı ve pencere kanatlarıyla
minber korkuluklarının oyma işlemelerinde toplanmıştır.
İlk yapısı Selçuklu dönemine tarihlenen Afyon Ulu Camii, Sahipataoğulla-
rı’ndan Nusretüddin Ahmed Bey zamanında, Muzaffereddin oğlu Mugisettin İsa
Bey tarafından 1341-1342 yılında tamir edilerek yenilenmiştir. Ahşap direkli ve
kirişlemesi üstten kaplamalı ahşap bindirme tavanlı camiye, kuzey, doğu ve batı
cephelerinde yer alan birer kapıyla girilmektedir. Her birinde sekizer direk bulu-
nan, birbirine paralel beş destek sırası ile mihraba paralel altı sahına ayrılan cami-
nin, ahşap direklerinin üzerlerinde mukarnaslı ahşap başlıklar bulunur.
Şekil 5.5
Kasabaköy Mahmud Bey Camii Batı Cephe ve İç Mekân
Candaroğlu Emir Mahmud Bey tarafından 1366 yılında yaptırılan ahşap di-
rekli Kasabaköy Mahmud Bey Camii ise, mihraba dik üç sahınlı, kirişlemesi üst-
ten kaplamalı, ahşap bindirme tavanlıdır. Güney duvarı ekseninde, geometrik ve
bitkisel bezemeli alçı mihrabı bulunmaktadır (Şekil 5.5). Ahşap direklerin mu-
karnaslı ahşap başlıkları, tavanı ve mahfil kirişleri kalem işi bezemelidir. Ankaralı
Mahmud Vakkas oğlu Abdullah, ahşap kapı kanatlarını yapmıştır.
Beylikler Dönemi kârgir camilerinden tonoz ya da düz ahşap tavan örtülü
mihraba paralel sahınlılarını, Karamanoğullarının düz ahşap tavanlı mihraba pa-
ralel üç sahınlı Ermenak Ulu (1302), Ermenak Kemerosu Kebir (Havasıl), Kara-
man Hacıbeyler (1358) ve Ermenak Sipas Camii (1306-1349), mihraba paralel
dört sahınlı Karaman Dikbasan (15.yy), Karaman Arapzâde (1374-1420) ve Ka-
raman Gaferyat Camii ile Akkoyunluların 1500 yılı civarına tarihlenen mihraba
paralel iki sahınlı Diyarbakır Hacı Büzürk Camii temsil eder.
Mihraba paralel sahınlı tonoz örtülü mihrap önü kubbeli camilerini tek başına
Aydınoğullarına ait Selçuk İsa Bey Camii (1374) temsil etmektedir (Şekil 5.6). İsa
Bey tarafından 1374 yılında mimar Şamlı Ali oğluna yaptırılan mihrap eksenin-
de ard arda iki kubbeyle örtülü mihraba paralel iki sahınlı cami, Şam Emeviye,
Diyarbakır Ulu ve Artuklu Camileri’ne benzeyen mimari özellikler taşımaktadır.
Kuzeyinde üç yönden revakla çevrelendiği anlaşılan bir avlu bulunmaktadır.
Avlu duvarı ile caminin kuzey cephesinin kesiştiği doğu ve batı köşelerde üstlerin-
den minare yükselen abidevi birer portal yer alır. Minarelerden doğuda yer alanı
tamamen yıkılmış, batıda bulunanın şerefe altındaki bölümü günümüze gelebil-

miştir. Batı portalinden avluya, avlunun güneyinden, sivri kemerli üç açıklıkla ca-
miye geçilmektedir. Doğu batı eksenine yerleştirilen, altı sütunun taşıdığı mukar-
naslı başlıklara doğu batı doğrultusunda atılmış sivri kemerlerle iki sahına ayrılan
caminin ortadaki iki sütunu ayrıca, başlıkları üzerinden atılan sivri kemerlerle
kuzey ve güney duvarlarına bağlanmışlardır. Böylece mihrap aksında kare alt ya-
pılı kubbe örtülü ard arda sıralanan iki bölüm oluşturulmuştur. Günümüze gelen
izlerden, kubbe geçişlerinin çini bezemeli oldukları anlaşılmaktadır. Kubbeleri ha-
ricinde özgün tonoz örtüsünü kaybetmiş bulunan caminin sahınları, günümüzde
iki yöne eğimli ahşap tavanla örtülmüştür. Mihrap ve minberi mermerdendir.
Şekil 5.6
Selçuk İsa Bey Camii Doğu Cephe, Avlu, Batı Portal ve Mihrap Önü Bölüm
Kârgir camilerden tonoz ya da düz ahşap tavan örtülü mihraba dik sahınlıları,
Aydınoğullarına ait Birgi Ulu Camii (1312-1313) ve Menteşeoğullarına ait Milas
Ulu Camii (1378), Eretnaoğullarına ait Ürgüp Damseköy Taşkın Paşa Camii (14.
yy ikinci yarısı) temsil ederler.

Birgi Ulu Camii Kuzey Portal ve İç Mekân Niğde Sungur Bey Camii Doğu Portal
Aydınoğlu Mehmet Bey tarafından 1312-1313 yılında yaptırılan Birgi Ulu Ca-
mii (Şekil 5.7), mihrap ekseninin iki yanına yerleştirilmiş her birinde dörder sütun
bulunan ikişer destek sırasına ve kuzey-güney doğrultusunda atılmış sivri kemer-
lerle birbirlerinden ayrılan mihraba dik beş sahına sahiptir. Mihrap önü bölümü
kubbe, diğerlerinden biraz daha geniş olan orta sahın, iki yana eğimli ahşap, di-
ğer sahınlar kirişlemesi üstten kaplamalı ahşap bindirme tavanla örtülüdür. Güney
duvar ekseninde Selçuklu üslubunu devam ettiren çini mozaik teknikli mihrap,
mihrabın batısında ceviz ağacından kündekâri teknikli minber bulunur. Cami ya-
pısının güneybatısında taş kaideli tuğla örgülü silindirik gövdeli minare yer alır.
Minare gövdesi, sırlı ve sırsız tuğlalarla bezenmiştir. Batı cephesinin kuzeyinde
Mehmed Bey’e ait 1334 tarihli kare planlı, pandantif geçişli, yüzeyi firuze ve laci-
vert sırlı tuğlalarla bezenmiş kubbe örtülü türbe yer alır.
1378 yılında Ahmed Gazi tarafından kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen
biçimli bir alana inşa ettirilen Milas Ulu Camii, mihrap ekseninin iki yanına yer-
leştirilen her birinde dörder paye bulunan birer destek sırasının payelerine atılmış
kuzey-güney ve doğu-batı doğrultusundaki sivri kemerler harimi mihraba dik üç
sahına ayırır. Mihrap önü bölümü kare alt yapıya oturan tromp geçişli kubbe örtü-
lü, orta sahının mihraba dik doğrultulu sivri kemer profilli beşik tonoz, batı duvarı
boyunca sıralanan beş birim, mihraba paralel doğrultulu sivri kemer profilli beşik,
doğu duvarı boyunca sıralanan beş birim haç tonoz örtülüdür. Çok onarım geçi-
ren, cepheleri payandalarla sağlamlaştırılan yapının doğu ve batı duvarları boyun-
ca sıralanan birimlerin kemer atılımlarının ve örtülerinin bu onarımlar sırasında
bugünkü biçimini aldığı düşünülmektedir. Duvarları tuğla hatıllı taş örgülüdür.
Paye, kemer ve örtülerinde kesme taş kullanılmıştır. Mihrabı ve minberi taştandır.
Kuzey cephe ekseninde bulunan portalinin batısından başlayan bir merdivenle ça-
tıya kurulmuş minareye çıkılmaktadır.
Mihrap önü kubbeli, mihraba dik sahınlı camilerden bir diğerini Eretnaoğulları
Dönemi’nde Taşkın Paşa tarafından yaptırılan Ürgüp Damseköy Taşkın Paşa Camii
oluşturmaktadır. 14. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen yapı, cami, yazlık mescit,
medrese ve iki kümbetten oluşan bir külliyenin ana yapısıdır. Cami, mihrap ekseni-
nin iki yanında yer alan, her birinde silindirik gövdeli üçer bodur sütun bulunan bi-
rer destek sırası ve sütunları birbirine bağlayan kuzey-güney doğrultusunda atılmış
sivri kemerlerle mihraba dik üç sahına ayırılmıştır. Ortadaki sahının mihrap önü
bölümü pandantif geçişli kubbe, sahınlar sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtü-
lüdür. Ahşap oyma sanatının en güzel örneklerinden olan ceviz ağacından künde-
kârı tekniğinde yapılmış özgün mihrap ve minberi Ankara Etnografya Müzesi’nde
sergilenmektedir.
İki kemerle doğrudan avluya açılan, sivri kemer profilli beşik tonoz örtülü
mihraba paralel iki sahınlı yazlık mescidin kuzeydoğu köşesine yaslanan bir mer-
divenle çatı üstünde yer alan minareye çıkılmaktadır.
Kârgir destek ve kemerlerle taşınan farklı örtü türlerine sahip değişik ölçülerde
kare ya da dikdörtgen biçimli birimleri bulunan çok bölüntülü camileri tek başı-
na Eretnaoğullarının Niğde Sungur Bey Camii (1335) temsil etmektedir. Eretna-
oğullarının Niğde Valisi Seyfeddin Sungur Ağa tarafından 1335 yılında yaptırılan
Niğde Sungur Bey Camii, 18. yüzyılda geçirdiği bir yangınla harap olmuş ve özgün
mekân düzenini yitirmiştir. Biri kuzey, diğeri doğu cephede yer alan iki portali bu-
lunan yapının eyvan biçimli iki minareli doğu portalinin doğu yer alan minaresi
yıkılmıştır. Caminin doğu cephesine, portal ile güneydoğu köşesi arasına sekizgen
prizma gövdeli, piramidal külâhlı Seyfeddin Sungur Bey’in kümbeti dayanmakta-
dır. Günümüze gelen izlere dayanarak yapının özgününde, mihrap ekseninin iki
yanına yerleştirilmiş her birinde üçer payenin bulunduğu birer destek sırasının pa-
yeleri üzerinden atılmış kuzey güney ve doğu batı yönlü kemerlerle on iki birime
ayrıldığı, doğu ve batı duvarlarına dayanan dörder biriminin haç tonoz, mihrap
ekseninde yer alan dört birimin oval kubbelerle örtülü olduğu ileri sürülmektedir.
İç mekânın düzeni, kaburgalı doğu portali, her iki portalin kapı açıklıklarının üs-
tünde ve batı cephede yer alan pencereleri Gotik üslûbundadır. Doğu portalin iç
yan yüzlerinde 12 hayvanlı Türk takviminden alınmış yüksek kabartma hayvan
figürlü bezemeler bulunmaktadır.
Beylikler Dönemi’nde, birimleri kubbe, haç ve çapraz tonozlarla örtülebilen çok

bölüntülü Selçuklu ve Beylikler Dönemi camilerinden farklı olarak, belli bir biri-
min temel alındığı modüler sisteme dayanan, her biri tonoz ya da kubbe örtülü eş
ölçüdeki kare ya da dikdörtgen biçimli birimlerden oluşan çok sayıda cami inşa
edilmiştir. Eş bölüntülü Beylikler Dönemi camilerini, Hamidoğullarının Antalya
Yivli Minare Camii (1374), Saruhanoğullarının Manisa Ulu Camii (1376), Karako-
yunluların Van Ulu Camii (1389-1400), Karamanoğullarının Aksaray Ulu Camii
(1402-1424-1463), Ermenak Meydan Camii (1436 öncesi) Akkoyunluların Diyar-
bakır İbrahim Bey Mescidi (15.yy son çeyreği) ile Ramazanoğullarının Adana Ulu
Camii (1519-1520) temsil ederler.
Şekil 5.9
Hamidoğullarından emir Mübari-
zeddin Mehmet Bey tarafından 1373 Manisa Ulu Camii
yılında yaptırılan doğu batı doğrultu- İç Mekân
sunda dikdörtgen biçimli bir alana otu- Kaynak: Dick
ran Antalya Yivli Minare Cami, batı ya- Osseman, http://
nındaki tonoz örtülü birim haricinde, www.pbase.com/
her biri kubbe örtülü altı eş birime sa- dosseman/root
hiptir. Yapı, her birimi kubbe örtülü eş
bölüntülü cami tipinin Anadolu’daki ilk
uygulamasıdır. Bu yapıyı, Saruhanoğ-
lu İshak Bey’in 1376 yılında yaptırdığı
Manisa Ulu/İshak Bey Camii takip eder
(Şekil 5.9). Medrese, türbe, hamam, çeşme ve mevlevihâneden oluşan külliyenin
ana yapısını oluşturan caminin üç yönden revakla çevrelenmiş avlusu bulunmak-
tadır. Avlunun güneyinden sivri kemerli kapı açıklığı ile harime geçilmektedir.
Yapının harim bölümü ile avlusunun, kare birimleri modül alan bir sisteme da-
yanarak inşa edildiği görülmektedir. Kuzey güney doğrultusunda sekiz, doğu batı
doğrultusunda yedişer karenin temel alındığı 8 × 7 = 56 eş kareye bölünen inşaat
alanı, kuzey ve güneyden dördüncü karelerin birleştiği kesimlere doğu batı doğ-
rultusunda örülen, bir duvarla ikiye ayrılmıştır. Bu duvarın güneyi harim, kuzeyi
avlu olarak düzenlenmiştir. Cami ve avlu bölümlerinin güney duvarlarına daya-
nan eksendeki 3 × 3 = 9 birimlik bölümlerin içleri hariç, modül karelerin köşe-
Baldaken: Kubbe, haç ya
lerine birer sütun yerleştirilmiş ve bu sütunların başlıkları üzerinden atılan sivri da çapraz tonoz örtülü,
kemerlerle birbirlerine ve duvarlara bağlanmasıyla oluşan kare alt yapılı birimler kare, çokgen ya da yuvarlak
haç tonozlarla örtülmüşlerdir. Harimin mihrap önündeki dokuz birimlik bölümü planlı olabilen, sütun ya da
payelere atılmış kemerlerle
sekiz desteğe oturan kubbeyle örtülmüş, avlunun güneyindeki dokuz birimlik bö- oluşturulan dışarıya açık
lüm ortasına sekizgen biçimli bir havuz yerleştirilerek açık bırakılmıştır. Mihrap mimari kuruluşlara baldaken
denilmektedir.
önündeki dokuz birimlik mihrap önü karesinin kenar ortalarına eşit aralıklı ikişer
paye yerleştirilmiş, ayrıca, güney duvara kuzeydeki iki payeyi karşılayacak biçim- Mukarnas: İç bükey yüzeyli
de birer sütun dayanmıştır. Mihrap önü karesinin güney sütunları ile kuzeyindeki küçük prizmatik ögelerin,
birbirleri üstüne derece
iki payenin, doğu ve batı çaprazlarındaki payelere sivri kemerlerle bağlanmalarıy- derece taşarak bindirilmek
la mihrap önünde oluşturulan sekizgen tabanlı baldaken kubbeyle örtülmüştür. suretiyle dizildiği üç boyutlu
Yapının minberi kündekâri tekniklidir. mimari ögelere mukarnas
denilmektedir. Sütun
Karakoyunlu hükümdarı, Kara Yusuf zamanında (1389-1400) inşa edildiği tah- başlıklarında, portal ve
min edilen, 1913 yılından sonra minare gövdesi ve duvarlarının alt kısmı haricinde niş kavsaralarında, şerefe
tamamen yıkılan Van Ulu Camii’nin de 1970-1973 yılları arasında gerçekleştirilen altlarında, kubbe geçişlerinde
kullanılırlar.
kazılarla modüler sisteme dayanan bir plan şeması gösterdiği tespit edilmiştir (Şe-
kil 5.10). Kuzey batı köşesinde minaresi bulunan, kare biçimli bir alana oturan ya-
pı, Manisa Ulu Camii’nde olduğu gibi mihrap önü bölümü haricinde, eş aralıklarla
yerleştirilmiş payeleri birbirlerine ve duvarlara bağlayan sivri kemerlerle eş karelere
ayrılmıştır. Mihrap önündeki 9 birimlik kare alt yapılı bölüm, mukarnas dilimlerin-
den oluşturulmuş kubbemsi bir tonoz, diğer birimler haç tonozlarla örtülmüşlerdir.
Şekil 5.10
Van Ulu Camii
Kalıntısı ve Plan
Kaynak: Dick
Osseman, http://
www.pbase.com/
dosseman/root
Karamanoğlu II. Mehmet Bey zamanında (1402-1424) inşasına başlanan II.

İbrahim Bey zamanında (1424-1463 ) tamamlanan dikdörtgen biçimli bir alana
oturan Aksaray Ulu Camii de modüler sisteme dayanan eş bölüntülü plan şema-
sına sahiptir. Mimar Firuz Bey’in eseri olan caminin geçirdiği onarımlarla özel-
likle batı cephesi çok değişmiştir. Camiye batı cephe ekseninde bulunan 19. yüzyıl
özellikleri gösteren dışa taşkın bir portalle girilmektedir.
Mihrap ekseninin iki yanına yerleştirilmiş her birinde dörder paye bulunan
ikişer destek sırasının payelerine atılan kuzey güney ve doğu batı doğrultusunda-
Pandantif: Köşeli ki kemerlerle harim, 25 eş birime ayrılmıştır. Kuzey duvarı boyunca sıralanan beş
bir mekânın kubbe ile
örtülebilmesi için, kemerler birim iki katlıdır. Mihrap önü birimiyle mihrap aksında yer alan kuzeyden ikinci
arasına köşelere yerleştirilen iç birim kubbe, diğer birimler haç tonoz örtülüdür.
bükey yüzeyli geçiş ögelerine 1436 öncesine tarihlenen Karamanoğullarının Ermenak Meydan Camii, orta-
pandantif denilmektedir.
daki kare kesitli iki payeden duvarlara atılan kuzey güney ve doğu batı doğrultu-
sunda kemerlerle 6 eş birime ayrılmış, mihrap önü bölümü kubbe diğer birimleri
haç tonozla örtülmüştür.
Ramazanoğlu Halil Bey tarafından 1508 yılında inşasına başlanan Adana Ulu
Camii, Halil Bey’in oğlu Piri Mehmed Paşa tarafından 1519-1520 yılında tamam-
lanmıştır (Şekil 5.11). Cami, medrese, türbe ve çeşmeden oluşan külliyenin ana ya-
pısını oluşturur. Avlusu ile birlikte doğu batı doğrultusunda kareye yakın dikdört-
gen biçimli bir alana oturan yapının, bu alanın üçte birlik güney bölümünü harim,
üçte ikilik kuzey bölümünü avlu kaplamaktadır. Avlu kuzey ve batısından her birimi
kubbe örtülü revaklarla çevrilidir. Kuzeydeki revaklar iki sıralıdır. Avlunun kuzey-
doğu köşesinde çok cepheli, tek şerefeli bir minare, güneydoğu köşesinde Ramaza-
noğulları ailesine ait türbe yer alır. Avlunun batısına 1541 yılında sibyan mektebi
eklenmiştir. Avludan sivri kemerli üç açıklıkla camiye geçilmektedir. Harim, doğu
batı ekseni üzerinde bulunan eş aralıklı dört sütunun, kuzey güney ve doğu batı yö-
nünde atılmış sivri kemerlerle birbirlerine ve duvarlara bağlanmasıyla 10 eş birime
ayrılmıştır. Bunlardan mihrap önü bölümü pandantif geçişli kubbe, diğerleri haç
tonozlarla örülüdür.
Şekil 5.11
Adana Ulu Camii Kuzey ve Batı Cepheler İç Mekân ve Mihrap
Kaynak: Dick Osseman, http://www.pbase.com/dosseman/root

Akkoyunlu Uzun Hasan’ın kardeşi İbrahim Bey tarafından 15. yüzyılın son
çeyreğinde yaptırılan, Diyarbakır İbrahim Bey Mescidi, mihrap ekseninin iki ya-
nında bulunan ikişer payeli birer destek sırasının payelerinin kuzey güney ve do-
ğu batı yönünde atılan kemerlerle birbirlerine ve duvarlara bağlanmalarıyla 6 eş
kare birime ayrılmıştır. Mihrap önü bölümü ve batı duvarına dayanan iki birim
kubbe diğer birimler çapraz tonoz örtülüdür.
Beylikler Dönemi’nin kubbe örtülü merkezi birimli camilerini, Germiyano-
ğullarının büyük onarım geçiren Simav Ulu (Babuk Bey) Camii (15.yy ilk çeyrek)
ile Uşak Ulu Camii (15. yy ilk çeyrek) ve Akkoyunluların Diyarbakır Safa (İparlı)
Camii (1453-1479) temsil ederler. Her üç caminin de Karahanlıların Talhatan Ba-
ba Camii’ne (11.yy sonu-12.yy başı) benzer plan şemalarına sahip olmaları dikkat
çekicidir. Babuk Bey tarafından yaptırılan doğu batı doğrultusunda dikdörtgen
biçimli bir alana inşa ettirilen Simav Ulu Camii’nin, ortadaki kare alt yapılı kubbe
örtülü mihrap önü bölümünün iki yanında, doğu ve batı duvarları boyunca ard
arda sıralanan her biri kubbe örtülü iki kare birimi bulunmaktadır. Yaklaşık kare
biçimli bir alana inşa edilen Uşak Ulu Camii’nin farklı olarak mihrap önü kubbe-
sinin kuzeyinde sivri kemer profilli beşik tonoz örtülü doğu batı doğrultusunda
dikdörtgen biçimli bir birimi ve doğu batı duvarlarına ard arda sıralanmış her
biri kubbe örtülü üçer kare birimi bulunmaktadır. Akkoyunlu hükümdarı Uzun
Hasan tarafından yaptırıldığı kabul edilen Diyarbakır Safa (İparlı) Camii’nin, or-
tadaki kubbe örtülü mihrap önü biriminin iki yanında doğu ve batı duvarları bo-
yunca ard arda sıralanan üçer birimi bulunmaktadır (Şekil 5.12). Bu birimden
köşelerdeki kare birimler kubbe, ortadaki dikdörtgen birimler tonoz örtülüdür.
Şekil 5.12
Diyarbakır Safa Bey
Camii
Beylikler Dönemi’nin tek örtülü, tek birimli camilerinin tonoz örtülülerini

Akkoyunluların Ahlat Emir Bayındır Mescidi (1477; Şekil 5.13), kubbe örtülü-
lerini Sahipataoğullarına ait Afyon Kubbeli Mescit (1331), Saruhanoğullarının
Manisa Kale (1345) ve Manisa Hacı İlyas Bey (1362) Mescidleri, Germiyanoğulla-
rının Kütahya Kurşunlu (1377-1378), Sandıklı Ulu (1378) ve Kütahya İshak Fakih
(1433-1434) Camileri ile Afyon Arasta (1355), Kütahya Pekmezpazarı (Analcı)
(1369), Kütahya Çatalçeşme (1381-1382) Mescidleri, Candaroğullarının Kasta-
monu İbn Neccar Camii (1354), Karamanoğullarının Mut Lal Ağa (1356-1390)
ve Karaman Çelebi (1478) Camileri, Menteşeoğullarının Balat İlyas Bey Camii
(1404), Akkoyunluların Diyarbakır Kasım Padişah (Dört Ayaklı Minare) (1500)
ve Diyarbakır Lala Kasım (16. yy ilk çeyrek) Camileri temsil ederler.
Diğer cami planlarından farklı olarak Akkoyunlu Dönemi’nde Şirazlı Hacı
Ahmet tarafından 1489 yılında yaptırıldığı kabul edilen Diyarbakır Hoca Ahmet
(Ayni Minareli) Camii’nin, dikdörtgen biçimli tonoz örtülü bir sahının güney ek-
senine açılan geniş bir eyvanla birleştirilmesiyle oluşturulmuş ters T planlı kuru-
luşu tekil örnek olarak dikkat çeker.
Şekil 5.13
Emir Bayındır
Türbesi ve Mescidi
Beylikler Dönemi’nin çok işlevli zaviyeli camilerini, Menteşeoğullarının Os-

manlı yönetimine geçtiği tarihte inşa edilen Milas Firuz Bey Camii (1394) ile
Candaroğullarının Kastamonu İsmail Bey Camii (1454) temsil ederler.
Candaroğlu İsmail Bey tarafından inşası başlatılan, 1454 yılında tamamlanan
zaviyeli camiler grubuna giren Kastamonu İsmail Bey Camii, medrese, imaret,
türbe, han ve hamamdan oluşan külliyenin ana yapısını oluşturur. Tümüyle taştan
inşa edilen yapının her biri kubbe örtülü, beş bölümlü son cemaat yeri bulunmak-
tadır. Son cemaat yerinin orta bölümden, mermer bir portalle kubbe örtülü kapalı
avluya girilmektedir. Kapalı avluya güneyinden büyük bir kemerle açılan ana ey-
van yapının mescit bölümüdür. Güney duvarındaki alçı mihrabı, sökülerek İstan-
bul Çinili Köşk’e götürülen özgün çinili mihrabının yerine sonradan yapılmıştır.
Mescit ve avlu, köşe üçgenleriyle geçilen birer kubbeyle örtülüdür. Avlunun doğu
duvarının kuzey köşesine açılmış bir kapıyla doğusundaki dikdörtgen planlı, ba-
sık tonoz örtülü yan mekâna geçilmektedir. Bezemeleri, portal ile pencere çerçeve
ve alınlıklarında toplanmıştır.
Beylikler Dönemi camilerinin özellikleri nelerdir? Açıklayınız.

3
Medreseler
Beylikler Dönemi’nde, Selçuklu Dönemi’nde olduğu gibi verdikleri eğitime göre
adlandırılan açık ve kapalı avlulu medreseler inşa edilmiştir. Beylikler Dönemi-
’nin açık avlulu medreselerini, Hamidoğullarının Eğirdir Dündar Bey (Taş) Med-
resesi (1301-1302), Karamanoğullarının Ermenak Tol (1339), Alanya Oba Köy
(1373), Karaman Hatuniye (1381-1382), Niğde Ak (1409-1410) ve Aksaray Zin-
ciriye (1424-1463) Medreseleri, Menteşeoğullarının Beçin Ahmet Gazi Medresesi
(1373), Dulkadiroğullarının Kayseri Hatuniye Medresesi (1431-1432) ile Akko-
yunluların Mardin Sultan Kasım Medresesi (1487-1502) temsil ederler.
Ana eyvan kitabesine göre, 1301/1302 yılında Dündar Bey tarafından yaptırılan
Eğirdir Taş (Dündar Bey) Medresesi açık avlulu, tek eyvanlı, iki katlıdır. Karama-
noğlu Emir Musa Bey tarafından 1339 yılında yaptırılan Ermenak Tol Medrese-
si (1339), üç yönden revakla çevrelenmiş açık avlulu, iki eyvanlıdır. Alanya Oba
Köy’de Emir Bedreddin Mahmut tarafından 1373 yılında yaptırılan medrese re-
vaksız açık avlulu ve iki eyvanlıdır. Karamanoğlu Alâeddin Ali Bey’in eşi Osmanlı
Sultanı Murad Hüdâvendigâr’ın kızı Melike Sultan tarafından, mimar Numanoğlu
Hoca Ahmed’e 1381-1382 yıllarında yaptırılan Karaman Hatuniye Medresesi, iki
yandan revaklı açık avlulu, iki eyvanlı, tek katlıdır. Karamanoğullarından Niğde
hakimi, Ali Bey tarafından 1409-1410 yıllarında yaptırılan Niğde Ak Medresesi,

üç yönden revakla çevrelenmiş açık avlulu, iki eyvanlı, iki katlıdır. Revakları ve
yan kanatlarının planı üst katta aynen tekrarlanan medresenin 1385 tarihli Bursa
Hüdavendigar Camii’nin kuzey cephesinin üst katını hatırlatan ikiz kemerli ikişer
kemerle cepheye açılan dikdörtgen biçimli tonoz örtülü üst kat mekânlarının med-
rese yapıları içerisinde benzeri yoktur. Karamanoğlu II. İbrahim Bey tarafından
(1424-1463) yaptırılan Aksaray Zinciriye Medresesi, üç yönden revakla çevrelen-
miş açık avlulu, dört eyvanlıdır.
Menteşeoğlu Ahmed Gazi tarafından 1375 yılında kareye yakın dikdörtgen bi-
çimli bir alana inşa ettirilen Beçin Ahmed Gazi Medresesi, açık avlulu, iki eyvanlıdır
(Şekil 5.14). Ana eyvan kubbe, diğer mekânlar sivri kemer profilli beşik tonozlarla
örtülüdür. İçerisinde iki mezarın bulunduğu ana eyvanın, kemer köşeliklerinde, ön
ayaklarıyla bayrak tutan kabartma arslan figürlü dikine dikdörtgen biçimli birer taş
levha bulunmaktadır. Bu levhalardan birinin bayrağının üzerine “Ahmed Gazi” ismi
yazılmıştır. Saruhanoğullarının Manisa Ulu Camii’ne batısından bitişen İshak Bey
Medresesi (1378), revaksız açık avlulu, üç eyvanlı, iki katlıdır. Dulkadiroğullarından
Halil Bey’in oğlu Melik Nasıreddin Mehmed Bey tarafından 1431-1432 yıllarında
yaptırılan Kayseri Hatuniye Medresesi, açık avlulu, iki eyvanlı, iki katlıdır.
Şekil 5.14
Beçin Ahmet Gazi
Medresesi Ana
Eyvan
1487-1502 yılları arasında Akko- Şekil 5.15

yunlu Sultan Kasım tarafından yap-
tırıldığı kabul edilen Mardin Sultan Mardin Kasım Bey
Medresesi Ana
Kasım Medresesi, Artuklu Dönemi’n- Eyvan
de bu şehirde yapılan 1385 tarihli İsa
Bey Medresesi’nin plan ve düzenini
ufak farklılıklarla tekrarlar. Medrese,
mescit ve türbeden oluşan külliyenin
ana birimini oluşturan medrese, açık
avlulu, iki eyvanlı ve iki katlıdır (Şekil
5.15). Kareye yakın dikdörtgen biçim-
li bir alana kurulan külliyenin güney-
batısında mescit, doğusunda medrese
yer alır. Külliyeye güney cephe ekseninde bulunan hafifçe dışa taşkın bir portalle
girilmektedir. Portal, mescit ile medreseyi bir birine bağlayan L biçimli iki kollu
koridorun güney koluna açılmaktadır. Sivri kemer profilli beşik tonoz örtülü kori-
dor kollarının birleştiği kare alt yapılı bölüm, yıldız tonoz başlangıçlı bir kubbe ile
örtülerek vurgulanmıştır. Koridorun batı kolunun güney ucuna açılan bir kapıyla
doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlı, mihrap önü iki yandan sivri kemer
profilli beşik tonozlara oturan tromp geçişli bir kubbe ile örtülü mescide, korido-
run kubbeli köşesinden bir kapıyla medreseye geçilmektedir. Ortasındaki kare bi-
çimli büyük bir havuz bulunan açık avlunun kuzeyinde selsebilli ana eyvan yer alır.
Ana eyvanın iki yanından merdivenlerle üst kata çıkılmaktadır. Medresenin yan
kanatlarında doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlı beşer mekân, güneydo-
ğu ve güneybatı köşelerinde güney duvar eksenlerinde birer mihrap nişi bulunan
iki yandan sivri kemer profilli beşik tonozlara oturan kubbe örtülü birer türbe yer
almaktadır. Mescit planını küçük ölçekte tekrarlayan türbelerden birinin Kasım
Bey’e diğerinin eşi Esma Hatun’a ait olduğu düşünülmektedir. Dıştan dilimli kub-
belerle vurgulanan türbelere kuzey duvarlarının doğu ve batı köşelerinde bulunan
doğrudan avlunun doğu ve batı revaklarına açılan birer kapıyla geçilmektedir. Bu
mekânların arasında, medresenin güney cephesine dayanan, beş bölümlü güney
revak yer almaktadır. Ortadaki üç bölüm yıldız, iki yandaki bölümler haç tonozla
örtülüdür. Yıldız tonozlarla örtülmüş üç bölümden ortada yer alanın güney duvar
ekseninde mihrap nişi bulunmaktadır. Ana eyvanın iki yanındaki kare planlı revak
birimleri yıldız, diğer birimler sivri kemer profilli beşik tonoz örtülüdür. Yan ka-
natların üzerinde yer alan ikinci kat, ana eyvan ve türbe bölümleri hariç, alt katın
planını tekrarlarlar. Yapının kubbe, yıldız ve haç tonoz örtülü bölümlerinin dışın-
daki tüm birimleri sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtülüdür. Yan kanat revak-
larının tuğla örgülü tonozları dışında yapı tümüyle taştan inşa edilmiştir.
Beylikler Dönemi’nin kapalı avlulu medreselerini Germiyanoğullarının Vaci-
diye Medresesi (1314) ile Karamanoğullarının Karaman Emir Musa Paşa Medre-
sesi (1349 öncesi) temsil ederler. Karamanoğlu Musa Paşa tarafından yaptırılan
Karaman Emir Musa Paşa Medresesi (1349 öncesi) üç yönden revakla çevrelen-
miş pandantif geçişli kubbe örtülü kapalı avlulu, iki eyvanlıdır. Ana eyvanın iki
yanında bulunan kubbe örtülü kare planlı mekânlar türbedir. Giriş eyvanının iki
yanında ikişer, yan kanatlarda dörder tonoz örtülü mekân bulunmaktadır. Giriş
eyvanının hemen kuzeyindeki dar ve uzun mekândan geçilen tamamen taştan
yapılmış silindirik gövdeli minaresi portalin yanından yükselmekteydi. Minaresi
yıkılan, avlu kubbesi çöken medrese günümüze harabe halinde gelmiştir. Germi-
yanoğlu Mübarezeddin Umur bin Savcı tarafından 1314 yılında kareye yakın bir
alana inşa ettirilen Kütahya Vacidiye Medresesi kapalı avlulu, iki eyvanlıdır. Giriş
cephesi iki kademeli olarak düzenlenmiştir. Yapıya, öndeki kademenin eksenin-
de bulunan, dışa taşkın bir portalle girilmektedir. Giriş eyvanı ve bu eyvanın iki
yanındaki dikdörtgen planlı birer mekân, ilk kademenin içerisine alınmışlardır.
Tromp geçişli kubbeyle örtülü giriş eyvanı, doğrudan ortadaki kare planlı avluya
açılmaktadır. Üçgen kuşak geçişli, ortası açık bir kubbeyle örtülmüş avlunun tam
ortasında, kubbe açıklığının altına denk gelen kesimde, kare biçimli bir havuz
bulunmaktadır. Ana eyvana sonradan Molla Vacid’e ait bir sanduka konulmuştur.
Ana eyvanın iki yanında bulunan dikdörtgen planlı dershane mekânların her biri,
doğu ve batı duvarlarına atılmış geniş birer sivri kemerle kuzey üst kesimlerinden
kareye dönüştürülerek pandantif geçişli kubbelerle örtülmüştür. Avlunun doğu
ve batısına ayrıca, yaklaşık kare planlı üçer mekân sıralanmaktadır. Kubbe örtülü
bölümler dışında yapının tüm bölümleri beşik tonozlarla örtülüdür.
Darülhuffaz: Kuran okutulan Beylikler Dönemi’nin ikisini Hacı Hasbey oğlu Mehmet Bey’in, diğerini II. İb-
ve ezberletilen okullara rahim Bey’in kızından olan torunu Nasuh Bey’in inşa ettirdiği Karamanoğullarına
darülhuffaz denilmektedir.
ait kare planlı kubbe örtülü üç darülhuffaz yapısı da Konya’da yer almaktadır. Ha-
cı Hasbey oğlu Mehmet Bey, 1402-1424 yılları arasında, Konya Meram’da Selçuklu
Sultanı I. Alâeddin Keykubad zamanına tarihlenen Tavus Baba Türbesi’nin çok ya-
kınına birbirine bitişik bir mescit ile darülhuffaz ve yakınlarına çifte hamam yap-
tırarak bu bölgeyi cazibe merkezi haline getirmiş ve 1421 yılında Konya merkezde
hem namaz kılınan hem de kuran okunan, iki katlı Konya Hasbey Darülhuffazı’nı
inşa ettirmiştir. Tuğladan inşa edilen Konya Hasbey Darülhuffazı’nın, cepheleri dış-
tan taşla kaplanmıştır. Mozaik çinili mihrabının ve kubbesinin çinilerinin büyük
kısmı dökülmüştür.
Şifahaneler
Kaynaklar, Kastamonu’da Çobanoğullarına ait günümüze gelememiş Ata Bey Şi-
fahanesi (120-1275) ile Germiyanoğullarına ait Kütahya’da günümüze gelememiş
bir şifahanenin (13.yy üçüncü çeyrek) bulunduğuna işaret etmektedir (Cantay,
1992, s.17). 19. yüzyılda geçirdiği yangınla tamamen yıkılan, Pervaneoğullarının
Süleymanoğlu Ali Bey’in 1273 yılında, baş mimar Güherbaş’ın nezaretinde mi-
mar Kayserili Said’e inşa ettirdiği Kastamonu şifahanesinin giriş cephesinden bir
duvar parçası günümüze gelebilmiştir. Bu nedenle Beylikler Dönemi şifahanele-
rini ayakta bulunan İlhanlıların akıl hastaları için 1308 yılında Amasya’da inşa
ettirdikleri bimarhane yapısı temsil etmektedir.
Hanikâh, Rıbat, Zaviye ve Tekkeler

Eretnaoğullarının kurucusu Eratna Bey’in 1339 yılında Kayseri’de şehir dışına
yaptırdığı Köşk Medrese adıyla bilinen yapının hanikâh olduğu anlaşılmıştır (Şe-
kil 5.16). Yaklaşık kare biçimli bir alana kurulan kale görünümündeki yapının
ortasında eşi Suli Paşa’nın kümbeti bulunmaktadır. Giriş kanadı iki katlı olan ya-
pının avlusunu giriş cephesi haricinde üç yönden saran cephe duvarlarına içten,
sivri kemerlerle avluya açılan tonozlu revaklar dayanmaktadır. Saltuklulara ait
çevre duvarlı Tercan Mama Hatun Türbesi’ni hatırlatan yapının benzeri yoktur.
Kayseri Köşk Medrese Karaman Ak Tekke Camii
Germiyanoğullarına ait Kula Sungur Bey Rıbatı (1356-1357) günümüze gele- İmaret: Erken Osmanlı
Dönemi’nde dinsel yapılara
memiştir. Zaviye yapılarını, Gemiyanoğullarının Kütahya II. Yakup Çelebi İma- genel olarak imaret
reti (1411-1412) ve Karamanoğullarının Karaman II. İbrahim Bey İmareti (1432- denilmektedir. Daha sonraları
1433) temsil etmektedir. hayır kurumlarına imaret
denilmiş, giderek sadece
Bunlardan Kütahya II. Yakup Çelebi İmareti, doğu cephesinin önünde yer alan yoksullara yemek dağıtılan
her biri kubbe örtülü üç birimli giriş bölümünün güney duvarına yerleştirilen yerlerin adı olmuştur. Selçuklu
döneminde ise, her türlü
taş vakfiyeye göre, 1411-1412 yıllarında II. Yakup Bey tarafından yaptırılmıştır. yapıya imaret denilmekteydi
İmaret, yapısına giriş bölümünün ortasından, merkezinde sekizgen biçimli bü-
Darül-kurra: Kuran’ın belli
yük bir şadırvanın bulunduğu, kapalı avluya açılan bir kapıyla girilmektedir. Ay- kural ve işaretlere göre
dınlık açıklıklı kubbe örtülü avluya, üç yönden birer eyvan açılmaktadır. Batıdaki okunmasının öğretildiği
dini yapılara darül-kurra
eyvanın güney duvarı ekseninde mihrap, güney eyvanın ardında bir türbe mekânı denilmektedir.
bulunmaktadır. Taştan inşa edilmiş yapının tüm mekânları kubbe örtülüdür. Gü-
ney eyvanın zemini ile sanduka, altıgen biçimli firuze ve üçgen biçimli lacivert çi- Tabhane: Çok işlevli zaviyeli
camilerin ibadet alanının iki
nilerle bezenmiştir. Yan eyvanlarla ön cephe duvarı arasında, avlunun güneydoğu yanında yer alan barınma ve
ve güneybatı köşelerine açılan birer mekân yer alır. Karamanoğlu II. İbrahim Bey toplantı amacıyla kullanıldığı
düşünülen mekânlara tabhane
tarafından 1432-1433 yılları arasında, inşa ettirilen iki katlı Karaman II. İbrahim denilmektedir.
Bey İmareti, mescit, medrese, darül-kurra ve tabhaneden oluşan bir bütündür.
Batı cephesinin güney köşesine II. İbrahim Bey’in türbesi dayanan yapının ku-
zeybatı köşesinde silindirik gövdeli minare bulunur. Bağımsız bir de çeşmesi bu-
lunan imaret, kapalı avlulu, dört eyvanlı ve iki katlı medrese planı tipindedir. Yan
eyvanlar avlunun güney köşesine kaydırılmışlardır. Mescit olarak kullanılan ana
eyvanın güney duvar ekseninde mihrap yer almaktadır. Ana eyvanın iki yanında
dershane olduğu düşünülen kubbe örtülü kare planlı birer mekân yer alır. Cephe
yüzeyinden çok az çıkıntı yapan sade bir portali bulunmaktadır. Çinili mihrabı ile
ahşap kapı ve pencere kanatları İstanbul Çinili Köşk’e götürülmüştür. 1962 yılın-
dan sonra ön cephesine, kubbe örtülü üç bölümlü bir son cemaat yeri eklenmiştir.
Tekke: Dervişlerin Beylikler Dönemi’nde kurulan tekke yapılarını, Baba İlyas’ın halifelerinden
toplanarak, tapınma, tören Ha cı Bektaş-ı Velî’den (1271), sonra tarikatleşen Bektaşilik ile ilgili olarak ilk ku-
ve konakladıkları evlere teke, ruluşu Selçuklular Dönemi’ne kadar geri götürülen Hacı Bektaş’da zaviyeden ge-
Mevlânâ Celaleddin-i Rumî’nin
kurduğu tarikate mensup lişen Hacı Bektaş Velî Tekkesi ve Mevlâna Celâleddin-i Rumi’den (1273) sonra
Mevlevilerin zikir ve devran tarikatleşen Mevlevilik ile ilgili olarak Selçuklu Dönemi’nde kurulan Konya Mev-
ayinleri yaptıkları tekkelere
Mevlevihâne denilmektedir levihânesi, Karamanoğullarına ait Mevlânâ Celâleddin Rumî’nin annesi Mümine
Hatun için Karaman’da kurulan zaviyeden gelişen Ak Tekke (1370), Yunus adlı bir
şeyhe ait olabileceği düşünülen Karaman Kirişçi Tekkesi, Konya Ereğli’deki Şeyh
Sühreverdî tarikatine mensup bir şeyh adına yapılmış tekke ile Şeyh Alâeddin
Karabaş Velî adına kurulan Karaman Karabaş Velî Tekkesi (1464-1469), Alanya
Obaköy Mevlevihânesi, Germiyanoğullarının Afyon Mevlevihânesi ve ilk kuru-
luşu 14. yy a kadar geri götürülen Kütahya Mevlevihânesi, Saruhanlıların Mani-
sa’daki Seyyit Hoca Tekkesi ve Manisa İshak Bey Mevlevihânesi temsil ederler.
Alâeddin Bey’in, 1370 yılında Karaman’da Mevlânâ Celâleddin Rumî’nin annesi
Mümine Hatun için yaptırdığı zaviyenin büyük avlusunun güneyine inşa edilen Mâ-
der-î Mevlânâ ya da Ak Tekke Camii olarak adlandırılan evvelce Mevlevilerin ayin
yaptıkları yapı, günümüzde cami olarak kullanılmaktadır. Avlunun kuzeyinde derviş
hücreleri bulunmaktadır. Kare planlı, üç bölümlü son cemaat yerli tek kubbe ile örtü-
lü camiye, kuzey cephe ekseninde bulunan sivri kemerli sade bir portalle girilmekte-
dir. Cami mekânının kuzeyinde, iki destekle taşınan ahşap bir mahfil bulunmaktadır.
Doğudaki desteğe yaslanan, batısından alçak bir taş korkulukla sınırlanmış yükseltil-
miş bölümünde Mevlânâ Celâleddin Rumî’nin annesinin ve ailesinin taş sandukaları
bulunmaktadır. Yunus adlı bir şeyhe ait olabileceği düşünülen Karaman’daki Kirişçi
Tekkesi olarak da anılan diğer yapı ise, bugün Yunus Camii adıyla cami olarak hiz-
met vermektedir. Doğu batı doğrultusunda dikdörtgen biçimli bir alana oturan yapı-
nın, kuzey güney ekseninin batısına yerleştirilen iki serbest paye, kuzey güney doğ-
rultusunda atılan kemerlerle kuzey ve güney, doğu batı doğrultusunda atılan kemerle
batı duvarına bağlanmışlardır. Böylelikle yapının batısında tekke olarak kullanılan
bölüm, doğusunda kare planlı kubbe örtülü namaz kılınan bölüm oluşturulmuştur.
Tekke olarak kullanılan bölümün batısına ayrıca, kuzey güney doğrultusunda dik-
dörtgen planlı beşik tonoz örtülü bir türbe inşa edilmiştir.
Saruhanoğullarının 14. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen Manisa’daki İbrahim
Seydî Tekkesi’nin, yapıları yıkılmış, bazı farklılıklarla Karaman Yunus Camii’ni
hatırlatan, batısında her biri kubbe örtülü iki birimli bir mekân ile doğusundaki
kubbe örtülü mescitten oluşan tekke yapısı günümüze gelebilmiştir. Saruhanoğ-
lu İshak Bey tarafından 1368-1369 yılında mimar Emet oğlu Osman’a yaptırılan
Manisa Mevlevihânesi, İshak Bey Külliyesi’ne ait yapılar arasında yer alır. Kubbe
örtülü kapalı avlulu, üç eyvanlı, iki katlıdır.
Mezar Yapıları
Beylikler Dönemi’nde figürlü süslemeli mezar taşları kalkmış, dikdörtgen çerçeve
içerisine alınmış kemer biçimi verilmiş taşlarla üzerlerinde ölenin kimliğinin, ayet
ve hadislerin yazdığı şeritlerin yer aldığı dikdörtgen prizma ve silindirik gövdeli

mezar taşları yontulmuştur. Batı Anadolu beyliklerinin silindirik gövdeli sütun-
lardan oluşan üst kısımlarındaki bir kaç sıra paralel yazı şeritleri ile nihayetlenen
mezar taşları ile Erciş, Adilcevaz, Ahlat, ve Erzurum’un bazı bölgeleri ile Erzin-
can’da rastlanan Karakoyunlu ve Akkoyunlulara mal edilen koyun ve koç heykel-
leri biçiminde yapılmış mezar taşları farklı özellikleriyle dikkat çekerler. Beylik-
ler Dönemi’nde bir yandan alışılagelen tarzda türbe ve kümbetlerin inşaatlarının
sürdürüldüğü diğer yandan, kümbet ve eyvan bileşimli, eyvanlı ve baldaken tarzlı
mezar yapıları ile kendilerine has özellikleriyle öne çıkan yeni arayışların yansıtıl-
dığı tekrarı bulunmayan türbe ve kümbetlerin inşa edildiği, cenazelik katlarının
giderek ortadan kaktığı görülür.
Kümbet eyvan birleşimli türbelere, Dulkadiroğullarına ait Çandır Şahruh
(1499-1500) ve Çayıralan Çerkez Bey (1587-1588) Türbeleri ile Germiyanoğul-
larının Hacım Sultan Köyü Türbesi (14.yy), Eretnaoğullarının Kayseri Ali Cafer
Kümbeti (14.yy ortası) örnek verilebilir.
Dulkadiroğlu Şahruh tarafından eşi Şah Sultan Hatun adına 1499-1500 yılında
yaptırılan tümüyle kesme taştan inşa edilmiş Yozgat Çandır Şahruh Kümbeti’nin
cenazelik ve mescit katlarına önünde bulunan sivri kemerli eyvanın doğu duvarı-
na açılmış, altlı üstlü birer kapıyla girilmektedir (Şekil 5.18). Kare planlı cenazelik
katı çapraz tonoz, sekizgen planlı mescit katı içten kubbe, dıştan piramidal kü-
lâhla örtülüdür. Mescit katında Şah Sultan Hatun’un mermerden yapılmış temsili
sandukası yer almaktadır.
Çandır Şahruh Kümbeti Gevaş Halime Hatun Kümbeti
Beylikler Dönemi’nde inşa edilmiş eyvanlı türbelerin tonoz örtülü olanlarının ya-
nı sıra kubbe örtülü olanları da bulunmaktadır. Tonoz örtülülere, Candaroğullarının
Kastamonu Aşık Sultan Türbesi (14. yy), İlhanlı dönemine tarihlenen Niğde Beyler-
beyi (1325), Eretnaoğullarının Amasya Şad Geldi Paşa (1381-1382), Amasya Sultan
Mesut (14. yy ortası), Amasya Kadınlar (14. yy ikinci yarısı) ve Kayseri Beş Parmak
(15.yy) Türbeleri, kubbe örtülü eyvanlı türbelere Ahlat Emir Ali Türbesi (14.yy),
Menteşeoğullarının Beçin Ahmet Gazi Medresesi’nin ana eyvanı, Germiyanoğulla-
rının Altıntaş-Alıncık Köyü Türbesi (14.yy) ile Kütahya II. Yakup Çelebi (1411-1414)
ve Kütahya Paşam Sultan (14.yy ikinci yarısı) Türbeleri örnek verilebilir.
Beylikler Dönemi’nin cepheleri kemerlerle dışarıya açılan baldaken tarzlı tür-
belerine, dört kemerli Ankara Kesikbaş Türbesi, Germiyanoğullarının Afyon Sü-
leyman Şah Türbesi, Eretnaoğullarının Ürgüp Damseköy Taşkın Paşa Camii’nin
avlusunda bulunan sandukaları 1351 ve 1355 yıllarına tarihlenen, altı kemerli üs-
tü açık Hızır Bey Türbesi, aynı köyde yer alan dört kemerli kubbe örtülü Kesikbaş
Türbesi ile sekiz kemerle dışarıya açılan üstü açık Karaman Karabaş Velî (öl.1465)
Türbesi örnek gösterilebilir.
Beylikler Dönemi türbe ve kümbetlerinden İlhanlı Dönemi’ne tarihlenen Kır-
şehir Aşık Paşa Türbesi, Karakoyunluların Van Gevaş Halime Hatun ve Ahlat Er-
zen Hatun Kümbetleri, Akkoyunlulara ait Ahlat Emir Bayındır ve Hasankeyf Zey-
nel Bey Türbeleri ile Eretnaoğullarının Sivas Güdük Minare Türbesi kendilerine
has özellikleriyle öne çıkarlar.
Karakoyunlulardan Melik İzzeddin tarafından, 1335 yılında vefat eden Halime
Hatun için Ahlatlı mimar Pehlivan oğlu Esed’e yaptırılan Van Gevaş Halime Hatun
Kümbeti ile Karakoyunlulardan emir Ali tarafından kızı Erzen Hatun için 1396-
1397 yılında mimar Ali oğlu Kasım’a yaptırılan Ahlat Erzen Hatun Kümbeti ufak
farklılıklarla birbirlerine benzerler. Tümüyle taştan inşa edilmiş her iki kümbet de
iki katlıdır. Halime Hatun Kümbeti’nin, kare planlı, çapraz tonoz örtülü cenazelik
katı, köşelerinin toprak üstünden başlayarak iki yana pahlanarak örtülmesiyle üst-
te mescit katının oturtulduğu on iki kenarlı bir kaideye dönüşmektedir. Mescit me-
kânı dıştan onikigen içten daire planlı, kubbe örtülüdür. Kubbesi ayrıca, dışarıdan
konik külâh içerisine alınmıştır. Külâh, kaval silmelerle aşağıdan yukarıya doğru,
daralıp küçülerek, birbirlerinin üstüne yapılan yedi sıra üçer dilimli kemer biçi-
mi verilmiş silmelerle bezenmiştir. Mescit katının ana yönlerinde bulunan cephe
eksenlerinde yer alan açıklıklardan kuzeydeki kapı, diğer üçü penceredir. Pencere
ve kapılar arasında kalan ikişer cephenin her birine, aynalı basık kemerlerin sınır-
ladığı çökertme yüzeyler bulunur. Ahlat Erzen Hatun Kümbeti’nin farklı olarak
külâhının üst bölümü düzdür.
Eretna Bey tarafından ölen oğlu Şeyh Hasan Bey için 1347-1348 yıllarında
yaptırılan adını biçiminden alan Sivas Güdük Minare Türbesi, kübik gövdeli alt
bölümün üzerinden üçgen kuşaklı minare pabuçuna benzer bir bölümle geçilen
kalın silindirik gövdeli bir minare gibi yükselir (Şekil 5.20). İki katlı türbenin her
iki katına da güney cephe eksenlerinde bulunan birer kapıyla girilmektedir. Ce-
nazelik katı, dıştan kare, içten dört kollu haç planlıdır. Orta birimi çapraz, kolları
sivri kemer profilli beşik tonozla örtülüdür. Kare planlı mescit katı, kubbe örtü-
lüdür. Kubbeyi dışarıdan silindirik gövdeli yüksek kasnak sarar. Alt kısmı kesme
taş, gövdesi tuğladan inşa edilen türbenin dıştaki ikinci örtüsü yıkılmıştır. Sırsız
ve firûze sırlı tuğlalarla örülen silindirik gövdeli yüksek kasnağı eşkenar dörtgen-
lerden oluşan geometrik kompozisyonlu bir süsleme programına sahiptir.
Sivas Güdük Hasankeyf
Minare Zeynel Bey
Türbesi Türbesi
Akkoyunlu Uzun Hasan tarafından Otlukbeli savaşında şehit düşen oğlu Zeynel
Bey adına Hasankeyf ’te Dicle kıyısına yaptırılan Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi’nin
(1473 yılı sonrası), alt katının örtüsü çöktüğünden iki katı birleşmiştir (Şekil 5.21).
Dıştan daire içten sekizgen planlı silindirik gövdeli kesme taştan inşa edilmiş yapı-
nın gövdesi sırlı ve sırsız tuğlalarla kaplanmış, çini mozaiklerle bezenmiştir. Mescit
katının duvar eksenlerinde zeminden kubbe eteğine kadar yükselen sivri kemerli
birer geniş niş bulunmaktadır. Nişlerin kemer köşeliklerinde bulunan tromplar üze-
rinde yer alan üçgen kuşakla kubbe eteğini çevreleyen mukarnas sıralarına, buradan
da kubbeye geçilmektedir. Kubbe yüzeyinin çini kaplamalı olduğu dökülen çini lev-
haların bıraktıkları izlerden anlaşılmaktadır. Dış gövdesi ve kubbe kasnağı geomet-
rik kompozisyonlar oluşturacak biçimde firûze ve lacivert sırlı tuğlalarla kaplanarak
bezenmiştir. Ayrıca, portal kemerinin alınlığında firûze, lacivert ve beyaz çinilerden
oluşturulmuş mozaik teknikli bezemeler ve kitabe yer almaktadır.
1481 yılında ölen Akkoyunlulardan emir Bayındır için eşi Şah Selime Hatun
tarafından 1492 yılında mimar Baba Can Bey’e inşa ettirilen iki katlı Ahlat Emir
Bayındır Türbesi’nin kare planlı cenazelik mekânı, sivri kemer profilli beşik to-
noz örtülüdür. Cenazelik katının toprak üstünde kalan ve türbenin kaidesini teşkil
eden üst bölümü, köşelerinden iki yana pahlanarak on iki cepheli bir tabana dönü-
şür ve mescit katını taşır. Bu tabanın üstüne, kuzeye, köşelerine silindirik gövdeli
birer sütun dayanan kısa bir duvar parçası örülmüş, bu duvar parçasının güneyin-
deki alana silindirik gövdeli sekiz serbest sütün yerleştirilmiştir. Sütunların üstüne
atılmış 9 kemer dizisiyle, mescit katının yaklaşık yarısından fazlası doğrudan dışa-
rıya açılmaktadır. Bu katın silindirik alt yapıya oturan kubbesi dıştan konik külâh
içerisine alınmıştır.
Beylikler Dönemi türbelerinin bazıları cami ve medrese yapılarıyla ilişkilen-
dirilmiştir. Cami yapılarıyla bağlantılı türbelere, Beyşehir Eşrefoğlu Süleyman
Bey’in Ulu Camii’ne bitişik türbesi, Aydınoğlu Mehmet Bey’in Birgi Ulu Camii’ne
çok yakın konumdaki türbesi, 1388 yılında Yıldırım Beyazıd tarafından öldürülen
Karaman Alâeddin Bey’in Karaman’da yaptırdığı 1460 yılında Gedik Ahmet Paşa
tarafından yıktırılan camisine bitişik onikigen planlı kubbe örtülü türbesi, Eretna-
oğullarının Niğde Sungur Bey Camii’ne bitişik Sungur Bey’in sekizgen planlı kub-
be örtülü kümbeti ile Ürgüp Damse Köy Taşkın Paşa Camii’nin Türbeleri ile Ra-
mazanoğullarının Adana Ulu Camii’ne bitişik hanedan türbesi örnek verilebilir.
Medrese yapılarıyla bağlantılı türbelere, Saruhanoğullarının İshak Bey Med-
resesi içerisinde yer alan türbe, Menteşeoğullarının Beçin Ahmet Gazi Medre-
sesi’nin ana eyvanından oluşan türbe, Germiyanoğullarına ait Kütahya Vacidiye
Medresesi Molla Vacid’in Türbesi ve Kütahya İmaret II. Yakup Çelebi Türbesi, Ka-
ramanoğullarına Konya Hasbey Darülhuffâzı’nın alt katında bulunan türbe, Kara-
man İbrahim Bey İmareti’nin Türbesi ve Eretnaoğullarının Kayseri Köşk Medrese
içerisinde yer alan türbesi örnek verilebilir.
Kervansaray ve Hanlar
Beylikler Dönemi hanlarını Karamanoğullarının Zalmanda (15.yy ilk yarısı),
Germiyanoğulların Eğret, Çakırsaz, Yeniceköy ve İnay Hanı, Menteşeoğullarının
Balat ile Beçin arasındaki kervan yolu üzerinde yer alan Bafa Hanı (14.yy) ile Be-
çin’deki Kızıl Han (15.yy) yapıları temsil eder. Germiyanoğullarının Simav Babuk,
Gelinkayası ve Hanı günümüze gelememiştir. Sadece tonoz örtülü bir kaç sahınlı
kapalı bölümden oluşan bu hanların Selçuklu han ve kervansaraylarının görke-
mine ulaşamadıkları görülür. Bafa ve Kızıl Han sivri kemer profilli beşik tonoz
örtülü tek sahınlı yapılardır. Farklı olarak Kızıl Han’ın üstünde ortadaki sofanın
iki yanında kubbe örtülü birer birimin yer aldığı üç mekânlı ikinci bir kat bulu-
nur. Beylikler Dönemi’nde daha ziyade şehir içi hanları inşa edilmiştir. Bunlardan
Beyşehir, Tokat ve Kayseri’de bulunan bedestenler 14.-15. yüzyıllara tarihlenirler.
Hamamlar
Eşrefoğlu Süleyman Bey’in Beyşehir’de 1295-1296 yıllarında yaptırdığı 19. yüzyıla
kadar kullanılan çifte hamamının erkekler kısmı günümüze gelebilmiş diğer bölüm-
leri yıkılmıştır. Kubbe örtülü soyunmalık ve ılıklık ve kısımları bulunan hamamın
ortası kubbe örtülü sıcaklık bölümü, dört eyvanlı ve kubbe örtülü köşe halvetlidir.
Karamanoğullarından 1370 öncesi Emir Seyfeddin Süleyman Bey’in inşa ettir-
diği Karaman Ak Tekke (Mader-i Mevlânâ) Camii’nin yakınlarındaki hamamın
büyük kubbeli bir soyunmalık bölümünden geçilen kubbeli ılıklığın açıldığı dört
eyvanlı köşe halvetli sıcaklık bölümü bulunmaktadır. Karamanoğullarının, Konya
Meram’daki Hasbey oğlu Mehmet Bey’in 1424 yılında yaptırdığı çifte hamamın,
ortasında bulunan kare kesitli dört payenin, kuzey güney ve doğu batı doğrultu-
sunda atılmış kemerlerle bir birlerine ve duvarlara bağlanmalarıyla oluşturulmuş,
merkezi birimli camileri hatırlatan ilginç bir plan şeması bulunmaktadır. Kubbeli
merkezi birimi ve kubbeli köşe birimleri ile tonoz örtülü yan birimlerden oluşan
sıcaklığının benzeri yoktur. Germiyanoğullarının Kütahya Saray Hamamı, Simav
Babuk Bey Hamamı, Kütahya Kemer Hamamı ve Kütahya Küçük Hamam gü-
nümüze gelebilmiş, Sandıklı Büyük Hamam, Sandıklı Küçük Hamam, Uşak Eski
Hamam ve Kula Sungur Bey Hamamı yıkılmıştır.
Menteşeoğullarının Beçin’de ve Balat’ta inşa ettirdikleri 14.-15. yüzyıllara ta-
rihlenen irili ufaklı çok sayıdaki hamam yapısı ile Aydınoğullarının Selçuk İsa Bey
Hamamı (14.yy), harabeye dönüşmüştür. Aydınoğullarının Selçuk Saadet Hatun
Hamamı (14.yy), günümüzde Selçuk Müzesi’nin bir parçası olarak işlev görmek-
tedir. Saruhanoğullarının Manisa’daki 4 eyvanlı sıcaklık mekânına sahip İshak
Bey Hamamı kısmen ayaktadır.
Köprüler
Karamanoğullarına ait köprüleri, iki kemer gözlü Ermenak yakınlarında Göksu
nehri üzerinde yer alan 1306 tarihli Ala Köprü, dört kemer gözlü Karaman-Erme-
nak yolunda Göksu üzerinde yer alan Bıçakçı Köprüsü, tek kemer gözlü Karaman
yolundaki Yeşildere üzerine kurulmuş Yeşildere Köprüsü, iki kemer gözlü Konya
Afyon yolu üzerinde 1437 tarihli Argıthanı Köprüsü, iki kemer gözlü Konya Ereğ-
li-Ayrancı Köprüsü, üç kemer gözlü Konya Ereğli İlçesi Divle Köprüsü, tek kemer
gözlü Karaman Gazalpa Köprüsü, dört kemer gözlü diğer Gazalpa Köprüsü, beş
kemer gözlü Mut Karaman yolu üzerindeki Gıravga Köprüsü, Göksu üzerindeki
Mut Hocantı Köprüsü, tek kemer gözlü Konya Yeşildere bucağı Kızıllar Köprüsü,
Konya Ereğli Musa Köyü Köprüsü, beş kemer gözlü Konya Ereğli İvriz suyu üze-
rindeki Hortu Köprüsü, aynı su üzerinde yer alan tek kemer gözlü İvriz Köprüsü
ve Anamur Köprüleri temsil ederler. Bitlis Ahlat-Tatvan yolu üzerindeki 1481 ön-
cesine tarihlenen tek kemerli Bayındır Köprüsü Akkoyunlu eseridir.
Uşak Köprübaşı Köyü-Selendi yolu üzerindeki altı kemer gözlü Beylerhan
Köprüsü ile 1968 tarihinde yıkılan Afyon Şuhut yolu üzerindeki Savcı (Şuhut)
Köprüsü Germiyanoğullarına aittir.
Aydın Sökeye bağlı Sazlıköy de bulunan Sazlıbön Köprüsü Menteşeoğullarına,
Sivas Kayseri yolu Kızılırmak üzerinde yer alan sekiz kemer gözlü Şahruh Köprü-
sü Dulkadiroğullarına aittir.
Saray, Köşk ve Kasırlar

İbni Batuta’dan Aydınoğlu Mehmet Bey’in Birgi’de bir sarayı, Bozdağ’da sayfiyesi
bulunduğu öğrenilmektedir. Karamanoğullarının köşk ve kasırlarının bulundu-
ğu, Hamidoğullarından Dündar Bey’in bir saray inşa ettirdiği tarihi kaynaklarda
yazılıdır. Kazılar, Beçin’de Menteşeoğullarına ait bir bey sarayının bulunduğunu
gösterir veriler sunsa da bey sarayları, maalesef günümüze gelemediklerinden mi-
marileri hakkında hemen hiç bilgi yoktur.
Beylikler Dönemi El ve Dokuma Sanatları
Kitap ve Minyatür Sanatı

Anadolu Selçukluların tezhip ve cilt üslubu, Batı Anadolu Beylikleri, Germiyano-
ğulları, Karamanoğulları, Karakoyunlular ve Akkoyunlularda gelişerek devam et-
miştir. Karakoyunlular, 1440-1470 yılları arasındaki 30 yılda, bir çok yazma eseri
resimlemişlerdir. Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah ve oğlu Pir Budak dönemin-
de belirli motif ve biçimsel kalıpları olan yeni bir minyatür üslubu yaratılmıştır.
Şiraz ve Bağdat’ta biçimlenen, Karakoyunlu resim üslubunun biçimsel özellikleri,
ilkin Şiraz’da ortaya konulmuştur. Şiraz minyatürlerinde sadelik, minyatür gele-
neğine bağlılık ve simetri dikkati çeker. Karakoyunlu resim üslubunda, tek ya da
iki odaklı düzenlemeler öne çıkmaktadır. Rahat anlaşılır, gözü yormayan anlatım-
ların yeğlendiği bu üslupta, kısa boylu, tıknaz, dolgun yüzlü, küçük ayaklı, hare-
ketleri durgun figürler yer alır. Şiraz ve Bağdat’ta yapılmış geç dönem minyatür-
lerinde figürlerin incelip uzadıkları ve daha zarif oldukları görülür. Minyatürlerin
bir ucu hafifçe aşağıya sarkan, Türkmen sarığı olarak bilinen erkek figürlerine ait
başlık tipleri karakteristiktir (Atılgan, 2006, 587-594’den derlenmiştir).
Hazreti Ali’nin Ejderle Mücadelesi Hazreti Ali’nin Şeytanı Yenmesi
Kaynak: Akkoyunlu Şiraz Türkmen Dön., Dieji, Kaynak: Akkoyunlu Şiraz Türkmen Dön., Dieji,
2007,243 2007, 243-244
Akkoyunlu resim üslubu, Karakoyunlular gibi Şiraz’da gelişmiş, Şiraz ve Teb-

riz merkezlerinde biçimlenmiştir (Şekil 5.22-5.23). Karakoyunlu minyatürlerinde
karakteristik özellikleri belirlenen Türkmen resim üslubunu Şiraz’da tekrarlayan
Akkoyunlular, Tebriz’de çok daha farklı bir saray üslubu geliştirmişlerdir. Teb-
riz’deki atölyelerde çalışan sanatkârlar, Timurlu dönemi Herat resimleri gibi üstün
sanat özellikli eserler hazırlamış, farklı üslup ve teknikler deneyerek, yeni arayış-
lara yönelmişlerdir. Akkoyunlu Sultanı Halil ve Yakub Bey dönemlerinde, Şeyhî

ve Derviş Muhammed gibi ustalar, Türkmen saray üslubunu en üst seviyeye ulaş-
tırmışlardır (Atılgan, 2006, s.594-599’den derlenmiştir).
Taş ve Sırlı Tuğla Kullanımı

Portal, pencere ve kapı çerçeveleri ile taştan yapılmış mihrap ve minberlerin oyma-
larında Selçuklu Dönemi’nin geometrik ve bitkisel bezemeleri Beylikler Dönemi’n-
de de devam eder. İlhanlı ve Eretnaoğullarının eserlerinde figürlü taş kabartmalar
görülür. Menteşeoğullarının Balat İlyas Bey ve Milas Firuz Bey Camii’nin renkli taş
kakmaları dikkati çeker. İlhanlılara bağlanan Niğde Hüdavend Hatun Türbesi’nin
çok sayıdaki insan başlı kabartmalarından bazıları maske biçimindedir. Kasnak
cephelerinde bulunan çift başlı kartal ve gözünden akan bir damla yaşla resmedil-
miş üç dilimli tacı bulunan kadın başı, pencere köşeliklerinde yer alan aslan, kartal
ve siren kabartmaları ikonografik özellikleriyle de öne çıkarlar. İlhanlıların Amas-
ya’da yaptırdıkları Bimarhane portalinin kemer kilit taşına kabartma olarak işlenen
ayağından zincirli insan figürü, yapının işlevi ile uygun bir anlatım sunar. Eretna-
oğullarının Niğde Sungur Bey Camii’nin kuzey portalinde bulunan çift başlı kar-
tal kabartması arma olarak kullanılmıştır. Karamanoğullarının Karaman Hatuniye
Medresesi’nin portal kavsarasının mukarnas dilimlerinden birine işlenen kuş figü-
rü, Menteşeoğullarının Beçin Ahmet Gazi Medresesi’nin ana eyvan köşeliklerinde
bulunan bayrak tutan aslan kabartmaları figürlü taş işçiliğinin önemli örneklerin-
dendirler.
Niğde Hüdavend Hatun Türbesi’nin her biri değişik biçimde işlenmiş geo-
metrik ve bitkisel kompozisyonlu şebekeleri, Balat İlyas Bey Camii’nin kapısının
iki yanındaki açıklıkların bir birinden farklı geometrik geçmeli şebekeleri, Niğde
Sungur Bey Camii’nin Gotik üsluplu pencere şebekeleri, Hamidoğullarının Eğir-
dir Dündar Bey Medresesi’nin ana eyvan şebekesi, Karaman II. İbrahim Bey İma-
reti’nin pencere şebekeleri dönemin en tanınmış değişik biçim ve üsluplu delik işli
taş eserlerini oluştururlar. Menteşeoğullarına ait Balat İlyas Bey Camii ile Milas
Firuz Bey Camii’nin renkli taş kakma işçilikleri ayrıca dikkat çekicidir. Beylikler
Dönemi’nin taş mihrap ve minberlerine Selçuklu üslubunda geometrik ve bitkisel
bezemeler oyulmuştur. Bunlardan, panolara ayrılarak bazılarının içlerine kabart-
ma kandil motifleri işlenmiş, Balat İlyas Bey Camii’nin taş mihrabı benzersizdir.
Hamidoğullarına ait Eğirdir Dündar Bey Medresesi’nin kabartma kuş figürleri ve
bitki motifleriyle bezenmiş taştan oyulmuş sütun başlıkları bulunmaktadır. Eret-
naoğullarının Ürgüp Taşkın Paşa Camii ile Karamanoğullarının Arapzâde Cami-
i’nin hayvan figürlü çörtenleri dikkat çeker. Arapzâde Camii’nin kabartma pullar-
la bezenmiş ejder başlı taş çörteninin benzeri yoktur.
İlhanlıların Erzurum Yakutiye, Erzurum Çifte Minareli ve Sivas Çifte Minareli
Medreseleri, Aydınoğullarının Birgi Ulu Camii, Saruhanoğullarının Manisa Ulu Ca-
mii, Hamidoğullarının Eğirdir Hızır Bey Camii, Karamanoğullarının Konya Ereğli
Ulu Camii ve Karaman İbrahim Bey İmareti minarelerinde, Eretnaoğullarının Sivas
Güdük Minare Türbesi ile Akkoyunluların Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi’nin göv-
delerinde, Eşrefoğullarının Beyşehir Eşrefoğlu Camii’nin mihrap önü kubbesi ile
Aydınoğlu Birgi Mehmet Bey Türbesi’nin kubbe süslemelerinde Selçuklu üslubun-
da firuze ve koyu mavi renkli sırlı tuğla kullanımının sürdürüldüğü görülmektedir.
Beylikler dönemi taş ve sırlı tuğla kullanımı yapıların nerelerinde yoğunlaşır? Açıklayınız.
4
Çini ve Seramik Eserler

Erzurum Yakutiye Medresesi, Beyşehir Eşrefoğlu Camii ve Demirli Mescit yapı-
ları Birgi Ulu Camii, Konya Hasbey Darülhüffazı, Karaman Gaferyat Köyü Ulu
Camii, Ermenak Ulu Camii, Ermenak Sipas Camii, İlisra (Yollarbaşı) Köyü Ulu
Camii, Karaman Dikbasan Camii, Karaman İbrahim Bey İmareti ve Adana Ulu
Camii mihraplarında çini kullanılmıştır. Bunlardan İbrahim Bey İmaretinin İs-
tanbul Çinili Köşk’te bulunan mihrabının renkli sırlı çinileri bir yenilik olarak
belirir. Adana Ulu Camii mihrabının sır altı boyama teknikli çini kaplamaları bu-
lunmaktadır. Duvarları ayrıca Kütahya çinileriyle kaplanmıştır. Hasankeyf Zeynel
Bey Türbesi’nin kapı kemerlerinde çini kullanılmıştır. Beyşehir Eşrefoğlu Cami-
i’nin mihrap önü kubbesi ve geçişlerinde, Aydınoğullarına ait Selçuk İsa Bey Ca-
mii’nin mihrap önü kubbesinin geçişlerinde. Eşrefoğlu Türbesi’nin kubbe yüze-
yinde, Karamanoğullarına ait Konya Hasbey Darülhuffâzı’nın kubbe geçişlerinde
çini kullanılmıştır. Ermenak Tol Medrese Türbesi’ndeki (1399) sandukasında, Ka-
raman Alaeddin Ali Bey Türbesi’ndeki (1388) sandukada, Kütahya II. Yakup Bey
Türbesi’ndeki sandukada (1427), Kütahya İshak Fakih Camii Türbesi’ndeki (15.yy
ortaları) sandukada çini kaplamalar bulunur.
14. yüzyılda Kütahya, İznik gibi önemli bir seramik ve çini üretim merkezidir.
14. yüzyılın ortalarından 15. yüzyılın ortalarına kadar Kütahya seramik ve çinile-
rinde kırmızı hamur kullanmıştır. Kalın sır altında astar yoktur. 15. yüzyılın ikinci
yarısından sonra, sarımsı beyaz sert ve sık sokulu hamur kullanılmaya başlanmıştır.
Kütahya’da 13. yüzyıl sonunda Milet işi adı verilen seramiklerin üretimine başlan-
dığı kanıtlanmış olmakla beraber Osmanlı Dönemi öncesine ait seramik örnekleri
günümüze gelmemiştir. Kütahya İmaret Mescidi’nde bulunan II. Yakup Bey’in tür-
besinin zeminini ve sandukasını kaplayan, kırmızı hamurlu, firuze renkli altıgen ve
lacivert renkli üçgen çini levhalar Germiyanoğullarının son yıllarında üretilmiş çini
örneklerini oluştururlar. Karaman Gaferyat Camii’nin mozaik çinili mihrabını, iki
yan ve üstten mihrap duvarına eşit aralıklarla yerleştirilen altıgen biçimli Kütahya
çini levhaları çevreler. Diyarbakır Safa/İparlı Camii (1453-1479) Duvarları pencere
altlarına kadar sekizgen ve üçgen biçimli değişik renkli çini levhalarla kaplanmıştır.
Kubbe geçişleri ve kubbe yüzeyi kelem işi bezemelidir. Mihrap ve minberi zengin
taş işçiliklidir. Tek şerefeli minaresinin silindirik gövdesi ile son cemaat yerinin ke-
mer köşeliklerinde farklı biçimlerde bezemeli madalyonlar yer almaktadır.
Kütahya çini ve seramiklerinin özellikleri nelerdir? Açıklayınız.

5
Alçı Eserler
Kabartma tekniğinde geometrik ve bitkisel bezemeli alçı işçiliği genellikle Beylik-
ler Dönemi mimarisinin iç duvar süslemelerinde, ocak nişlerinde ve mihrapların-
da görülür.
Kazılarda bulunan tuğla ve bezemeli alçı parçalar, bütünüyle tuğladan inşa edilen
Van Ulu Camii duvarlarının, zengin bezemeli alçı levhalarla kaplandığını göstermiştir.
Konya Ereğli’de, Karamanoğlu Seyfeddin Süleyman Bey’in kızı Nasiha Hatun
tarafından, Şeyh Şahabeddin Sühreverdi tarikatına mensup bir şeyh adına yaptı-
rılan tekkenin şeyh türbesinin duvarını, zengin işlemeli alçı panoların kapladığı
günümüze gelen parçalardan anlaşılmaktadır.
Ahşap Eserler
Selçuklu ahşap işçiliği teknik ve bezeme olarak Beylikler Dönemi’nde de sürdü-
rülmüştür. Gerçek kündekâri teknikli minberlerden, Beyşehir Eşrefoğlu Ulu Ca-
mii’nin minberini İsa usta, Manisa Ulu (1376-1377) ve Bursa Ulu (1399) Cami-
i’nin minberlerini Antepli Daki oğlu Abdülaziz oğlu Hacı Mehmet usta, Birgi Ulu
Camii’nin minberini 1322 yılında Abdülvahid oğlu Muzafferüddin usta, Niğde
Sungur Bey Camii’nin sedef kakmalı minberini Muallim oğlu Hoca Ebubekir usta
yapmıştır. Ürgüp Damse Köyü Taşkın Paşa Camii’nin 14. yüzyılın başına tarihle-
nen kündekâri teknikli mihrap ve minberinin ustaları bilinmez (Şekil 5.24).
Ankara Ahi Elvan Camii’nin 1413 tarihli minberini Harputlu Bayezid oğlu
Mehmed usta yapmıştır. Candaroğullarının Kastamonu İbn Neccar Camii ile Ka-
sabaköy Mahmut Bey Camii’nin kapı ve pencere kanatlarını Ankaralı Mahmut
oğlu Abdullah adlı usta yapmıştır. Karaman II. İbrahim Bey İmareti’nin İlyas oğlu
Ömer adlı ahşap ustasının yaptığı ahşap kapı kanatları bugün İslâm Eserleri Mü-
zesi’nde bulunmaktadır (Şekil 5.25).
Taşkın Paşa Camii Mihrap ve Minberi Karaman İbrahim Bey İmareti Kapı Kanatları
Beylikler Dönemi’nde ahşap tekniklerine kakma ve tarsî adıyla anılan iki yeni
teknik eklenir. Kakma tekniği, ahşap yüzeylerin yuvalarına tek parçadan oluşan
başka bir malzemenin kakılması esasına dayanmaktadır. Beyşehir Eşrefoğlu Ca-
mii Minberinin yan aynalıkları ile Niğde Sungur Bey Camii Minberinin kapı ka-
natlarında kakma tekniği uygulanmıştır.
Tarsî tekniği, ahşap yuvalara birden fazla değişik malzemeden oluşturulmuş
mozaik biçimli süslemelerin yapıştırılması esasına dayanmaktadır. Tarsî tekniği-
ne, Damseköy Taşkın Paşa Minberi’nin kapı kanatlarındaki altıgen biçimli yüzey-
leri (Şekiil 5.24), Antepli Daki oğlu Abdülaziz oğlu Hacı Mehmet ustanın yaptığı
Manisa Ulu Camii Minberinin kapı kanatları ile Bursa Ulu Camii’nin yan ayna-
lıkları örnek verilebilir.
Maden Eserler
14. yüzyılın başında Anadolu’da bulunan İbn Batuta da Anadolu beyliklerinin
saraylarında altın kapların kullanıldığını belirtmektedir. Bu bilginin dışında, 15.
yüzyıla kadar yaşayan Erken Dönem Türk Beylikleri’nden Artuklulara ait eserler
haricinde Geç Dönem Beylikleri’nin maden sanat örnekleri bilinmemektedir.
Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’nde bulunan, gövdelerinin alt kısımı ayağa dö-
nüştürülmüş dört ejder heykelciğinin ortasından yükselen bronz şamdan, 14.
yüzyıl sonu 15. yüzyıl başına tarihlenen, nadir maden sanatı örneklerindendir
(Şekil 5.26). Sorguçlu başları bulunan ejderlerin gövde pulları, kulakları, badem
biçimli iri gözleri ve açık ağızları ile dil ve dişleri incelikle işlenmiştir. Mumluk,
silindirik gövdeli burmalı bir taşıyıcıyla ejder gövdelerinin birleştiği tabana otur-
maktadır. Mumluğun yüzeylerini bezeyen stilize palmet ve kıvrım dalların ha-
yat ağacı sembolleri oldukları düşünülebilir. Orta Asya ve Ortaçağ Anadolu Türk
Devletleri’nin sanatında hayatı ağaçlarını koruyan çift ejder figürleri kozmik güç
sembolleri olarak belirirler.
Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’nde bulunan 15. Yüzyılın başına tarihlenen Diyar-
bakır’da bulunmuş bronz davul, bezemeleri ve kufi karakterli yazısıyla benzersiz bir
Artuklu eserdir (Şekil 5.26). Gövdesinin ortasında bulunan stilize bitkisel bezemeli
geniş yüzey üzerine, tek ejder, çift insan başlarıyla biten kufî karakterli geniş yazı
bandı işlenmiştir. Artuklu hükümdarlarının tören davulu olduğu düşünülmektedir.
Şekil 5.26
Artuklu Bronz
Şamdan, Atuklu
Bronz Davul ve
Detay
Halı ve Kumaş Sanatı

İbn Batuta 14. yüzyılın başlarında, koyun yününden dokunan Aksaray halılarının
benzersizliğini ve bordürleri altın tellerle dokunan Denizli’nin (Lâdik) pamuklu
kumaşlarıyla halılarını övmektedir. Beylikler Dönemi halıları, erken tarihli Türk-
men halılarının teknik özelliklerini sürdürürler. Beylikler Dönemi’nde geometrik
desenli ve hayvan figürlü halılar dokunmuştur. Genellikle halı zeminleri küçük ya
da büyük karelere bölünmüş ve bu bölmelerin içine sekizgen madalyonlar yerleş-
tirilmiştir. Sekizgenlerin içlerinde ise, stilize edilmiş hayvan figürleri bulunur. Ze-
minin bölüntüsüz olduğu, hayvan figürlerinin doğrudan çapraz eksenler üzerine
yerleştirildiği örnekler de bulunmaktadır. Hayvan figürlü halılardan başla 14. 15.
yüzyıllarda geometrik desenli figürsüz halılar da dokunmuştur.
Özet
Beyliklerin kuruluşlarını açıklamak. Beylikler Dönemi’nin tarih kültür ve sanatını
1
Maveraünnehir ve Horasan Bölgelerini istila 3 açıklamak.
eden Moğollar, 1220 yılından itibaren bu bölge- Selçukluların son zamanlarında, İlhanlı hüküm-
lerde yaşayanları batıya doğru göç etmeye zor- darları ve İlhanlı ailesinden kişiler Anadolu’da
layınca, önlerinden kaçan Türk boyları büyük büyük ölçekli medreselerle her bir farklı tekil
dalgalar halinde Anadolu’ya gelerek Selçuklu özelliklere sahip kümbetler yaptırmışlardır. Sel-
Sultanlarının kendilerine gösterdikleri uç bölge- çuklu taş süsleme özelliklerinin bu eserlerde
lere yerleştiler. Giderek artan Moğol baskısı ve abartılı olarak tekrarlandıkları görülmektedir.
Selçuklular yıkılma sürecine girmeleri karşısın- Yapıların oranları değişmiş, figürlü bezemeyle
da, uç bölgelerine yerleştirilmiş bulunan Türk- minare gövdelerinin sırlı ve sırsız tuğlalarla be-
ler, kendi boy beylerinin çevresinde toplanarak zenmeleri artmıştır.
bağımsızlıklarını ilan ettiler.
Beylikler Dönemi’nin kültürel or tamını tanım-

2 lamak.
Beylik hükümdarları bilinçli kültürel politika-
lar izleyerek, bilim ve sanatın gelişmesine büyük
çaba göstermişlerdir. Karamanoğlu Mehmed
Bey’in Türkçe konuşulmasını emreden fermanı,
Farsça ve Arapça yazıp söyleyen Selçuklu saray
çevresinin halktan kopukluğuna tepkidir. Türk
kitlelerine dayanan beylik hükümdarları, bilinçli
politikalar izleyerek, Türk dilinin gelişmesine bü-
yük önem vermiş ve Türkçe eser yazımını teşvik
etmişlerdir. Beylikler Dönemi’nde hızla Türkle-
şen Anadolu’da, Eski Oğuz Türkçesi, 15. yüzyıl-
dan itibaren Osmanlı Türkçesi ile temsil edilen
Batı Oğuzcası ve yazı dili kullanılır olmuştur.
1. Aşağıdaki camilerden hangisinde 12 hayvanlı Türk 6. Aşağıdaki yapılardan hangisi alçı dekorludur?
takviminden alınma figürlü bezemeler bulunur? a. Amasya Bimarhanesi
a. Malatya Ulu Camii b. Beyşehir Ulu Camii
b. Manisa Ulu Camii c. Birgi Ulu Camii
c. Selçuk İsa Bey Camii d. Gevaş Halime Hatun Kümbeti
d. Ürgüp Damseköy Taşkın Paşa Camii e. Van Ulu Camii
e. Birgi Ulu Camii
7. Aşağıdaki Beyliklerden hangisi Güney Anadolu’da
2. Aşağıdaki türbelerden hangisinde kartal arması bulunur?
bulunur? a. Dulkadiroğulları
a. Kayseri Köşk Medrese Türbesi b. Ramazanoğulları
b. Niğde Hüdavend Hatun Türbesi c. Karakoyunlular
c. Gevaş Halime Hatun Türbesi d. Karesioğulları
d. Niğde Sungur Bey Türbesi e. Çobanoğulları
e. Kırşehir Aşık Paşa Türbesi
8. Aşağıdaki yapılardan hangisini Uzun Hasan yaptır-
3. Aşağıdaki camilerden hangisinin kubbesi sekiz mıştır?
desteğe oturur? a. Sivas Çifte Minareli Medrese
a. Kastamonu Atabey Gazi Camii b. Diyarbakır Safa Bey Cami
b. Kastamonu İbn Neccar Cami c. Erzurum Yakutiye Medresesi
c. Afyon Ulu Camii d. Sivas Gök Medrese
d. Beyşehir Ulu Camii e. Milas Ulu Camii
e. Manisa Ulu Camii
9. Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi hangi beyliğin mi-
4. Aşağıdaki türbelerden hangisinin gövdesi tuğla be- mari eseridir?
zemelidir? a. Saruhanoğulları
a. I. Kılıç Arslan Türbesi b. Candaroğulları
b. Sivas Güdük Minare Türbesi c. Karakoyunlular
c. Niğde Hüdavend Hatun Türbesi d. Akkoyunlular
d. Karaman II. İbrahim Bey Kümbeti e. Dulkadiroğulları
e. Ahlat Emir Bayındır Türbesi
10. Aşağıdaki camilerden hangisi ahşap desteklidir?
5. Aşağıdakilerden hangisi Erzurum Yakutiye Medre- a. Milas Firuz Bey Camii
sesi’nin ana özelliğidir? b. Diyarbakır Safa Camii
a. Açık avluludur c. Adıyaman Ulu Camii
b. Şadırvanlıdır d. Afyon Ulu Camii
c. Tek eyvanlıdır e. Kastamonu İbn Neccar Camii
d. Kapalı avluludur
e. Soncemaat yerlidir

1. d Yanıtınız yanlış ise, “Cami ve Mescitler” bölü- Sıra Sizde 2
münü yeniden gözden geçiriniz. Beylikler Dönemi’nin kültürel alt yapısında, bağdaştı-
2. b Yanıtınız yanlış ise, “Anadolu’daki İlhanlı Eser- rıcı bir din anlayışına sahip olarak yerli halkla kolayca
leri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. ilişkiye girebilen, fetihlere katılan derviş, gazi, abdal,
3. e Yanıtınız yanlış ise, “Cami ve Mescitler” bölü- ahiler ve bayındırlık faaliyetleri ile edebiyat ve bilime
münü yeniden gözden geçiriniz. önem vererek bu konularda eserler verilmesini teşvik
4. b Yanıtınız yanlış ise, “Mezar Yapıları” bölümünü ederek Türkçenin edebiyat ve bilim dili olmasında gös-
yeniden gözden geçiriniz. terdikleri büyük gayretlerle 15. yüzyılın başından son-
5. d Yanıtınız yanlış ise, “Anadolu’daki İlhanlı Eser- ra Anadolu’da Eski Oğuz Türkçesi’nin batı kolunun
leri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. yerleşmesini sağlayan beylik hükümdarlarının bilinçli
6. e Yanıtınız yanlış ise, “Alçı Eserler” bölümünü kültürel politikaları bulunmaktadır.
yeniden gözden geçiriniz.
7. b Yanıtınız yanlış ise, “Beylikler Dönemi Tarihi- Sıra Sizde 3
ne Giriş” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Anadolu Selçukluların değişik plan ve kuruluştaki ca-
8. b Yanıtınız yanlış ise, “Cami ve Mescitler” bölü- mi yapıları bu dönemde de sürdürülmüş, farklı olarak
münü yeniden gözden geçiriniz. eş bölüntülü her birimi kubbe ya da haç tonoz örtü-
9. d Yanıtınız yanlış ise, “Mezar Yapıları” bölümünü lü camilerin inşası artmış, dönemin kültürel yapısı-
yeniden gözden geçiriniz. na damgalarını vuran abdal, derviş ve ahilerle ilişkili
10. d Yanıtınız yanlış ise, “Cami ve Mescitler” bölü- olarak dini ve sosyal gereksinimlere cevap veren, çok
münü yeniden gözden geçiriniz. işlevli zaviyeli camiler adıyla anılan yeni bir cami tipi
ortaya çıkmıştır.
Sıra Sizde 4
Beylikler Dönemi’nin kaynağını Selçuklu Dönemi-
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ’nin geometrik ve bitkisel motiflerinden alan alçak ve
Sıra Sizde 1 yüksek kabartmalı bezemeli taş işçiliği portal, pencere
1220 tarihinden sonra batıya doğru büyük bir saldırı ve kapı çerçeveleri ile taştan yapılmış mihrap ve min-
hareketine girişen Moğollar’ın önünden kaçan ve bü- berlerle çörten ve kapı pencere şebekelerinde yoğunla-
yük kitleler halinde Anadolu’ya gelen kitlelerden Babai şırlar. Firuze ve koyu mavi renkli sırlı tuğla kullanımı,
tarikatına mensup olanların 1240 yılında çıkardıkları kapı ve pencere çevreleri, minaret ve türbe gövdeleri,
Babai isyanı ve Anadolu Selçuklularının 1243 Kösedağ kubbe geçiş ve yüzeylerinde yoğunlaşır.
Savaşında Moğollara yenilerek vergiye bağlanmaları,
Anadolu Selçuklu Devleti’nin çöküşünü hazırladı. Mo- Sıra Sizde 5
ğolların 1256 yılında İran’da İlhanlı Devleti’ni kurarak Kütahya 14. yüzyılda çini ve seramik üretim merkezidir.
Anadolu Selçuklu Sultanlarının taht kavgalarına taraf 14. yüzyılın ortalarından 15. yüzyılın ortalarına kadar
olmaları, Selçuklu Sultanlarını kendi memurları gibi Kütahya seramik ve çinilerinde kırmızı hamur kullan-
azlederek atayabilmeleri, İlhanlılara karşı direnemeyen mıştır. Kalın sır altında astar yoktur. 15. yüzyılın ikinci
bu Sultanların kötü yönetimi ve devletin ağırlaşan ver- yarısından sonra, sarımsı beyaz sert ve sık dokulu ha-
gilerle yoksul düşmesi devletin çöküşünü ve yıkılışını mur kullanılmaya başlanmıştır. Kütahya’da 13. yüzyıl so-
hazırlamıştır. nunda Milet işi adı verilen seramiklerin üretimine baş-
landığı kanıtlanmış olmakla beraber Osmanlı Dönemi
öncesine ait seramik örnekleri günümüze gelmemiştir.
Arıtan, A. (1993), “Anadolu Selçuklu Cild San’atı’nın Önder, M. (1993). Başlangıcından Bugüne Türk Sanatı,
Özellikleri” Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırma- Ankara: İş Bankası Yayınları.
ları Merkezi I-II Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Öney, G., (1987) İslâm Mimarîsinde Çini, İzmir, Ada Ya-
Semineri Bildirileri, Konya: Selçuk Üniversitesi Ya- yınları, Aksoy Matbaacılık A.Ş., 1987, s. 44-45.
yınları, s.181-197. Pekin, F.-Yılmaz, H.F. (2008). Türkiye’nin Kültür Mirası
Aslanapa, O. (1973). Türk Sanatı II. Anadolu Selçuklu- 100 Köprü, İstanbul: Ofset Filimcilik ve Matbaacılık
larından Beylikler devrinin sonuna kadar, İstanbul: San. ve Tic. A.Ş.
Milli Eğitim Basımevi. Sevim, A.-Yücel, Y. (1989). Türkiye Tarihi, Fetih, Selçuk-
Altun, A. (1981-1982). “Kütahya’nın Türk Devri Mi- lu ve Beylikler Dönemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu
marisi “bir deneme”, Kütahya, Atatürk’ün Doğumu- Basımevi.
nun 100. Yılına Armağan, İstanbul: Formül Matbaa- Sözen, M. (1970). Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Bey-
sı, s. 171-700. likler Devri I., İstanbul: İstanbul Teknik Üniversite
Atılgan, S. (2006). “Karakoyunlu ve Akkoyunlu Minya- Matbaası.
tür Sanatı” Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Sözen, M. (1971). Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstan-
Uygarlığı 2., Ankara: Desen Ofset A.Ş., s. 587-599. bul: Gün Matbaası.
Bozer, R. (2006). “Ahşap Sanatı”, Anadolu Selçukluları ve Sözen, M. (1972). Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Bey-
Beylikler Dönemi Uygarlığı 2., Ankara: Desen Ofset likler Devri II., İstanbul: İstanbul Teknik Üniversite
A.Ş., s.533-541. Matbaası.
Cantay, G. (1992), Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşi- Sözen, M. (1981). Anadolu’da Akkoyunlu Mimarisi, İs-
faları, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek tanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, Ye-
Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. nilik Basımevi.
Çaycı, A. (2008). Eşrefoğlu Beyliği Dönemi Mimari Eser- Sümer, F. (1967). Kara Koyunlular (Başlangıcından Ci-
leri, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek han-Şah’a kadar) I., Ankara: Türk Tarih Kurumu Ba-
Kurumu Türk Tarih Kurumu Başkanlığı, Epa-Mat. sımevi.
Dieji, A. (2007). “İran Minyatüründe Savaş Sahneleri”, Tuncer, O.C. (1991). Anadolu Kümbetleri 2, Beylikler ve
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayım-
Osmanlı Dönemi, Ankara: Sevinç Matbaası.
lanmamış doktora tezi, İstanbul.
Tunç, G. (1978). Taş Köprülerimiz, Ankara: Karayolları
Diez, E.-Aslanapa,O. (1950). Karaman Devri Sanatı, İs-
Genel Müdürlüğü Matbaası.
tanbul: Doğan Kardeş Yayınları A.Ş. Basımevi.
Uysal, A.O. (2006). Germiyanoğulları Beyliğinin Mimarî
Ersoy, A. (1988). Türk Tezhip Sanatı, İstanbul: Hilal
Eserleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı
Matbaacılık San. Tic. A. Ş.
Yayını.
Gündoğdu, H. (1986). Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, An-
Uzunçarşılı, İ.H. (1984). Anadolu Beylikleri ve Akko-
kara: Ünal Ofset Matbaacılık Sanayi Ltd. Şti.
yunlu, Karakoyunlu Devletleri, 3.Baskı, Ankara:
Karaismailoğlu, A. (2006). “Anadolu Selçukluları ve
Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Beylikler Döneminde Farsça ve Farsça Eserler”,
Yetkin, Ş. (1986). Anadolu’da Türk Çini Sanatının Geliş-
Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı
mesi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa-
1., Ankara: Desen Ofset A.Ş., 487-491.
kültesi Matbaası.
Kartal, A. (2006). “Tercüme Edebiyatı”, Anadolu Selçuk-
Yinanç, M. (1961). “Akkoyunlular”, İslam Ansiklopedisi,
luları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 1., Ankara: De-
I., İatanbul: M.E.Basımevi, s.251-270.
sen Ofset A.Ş., s. 533-545.
Yinanç, R. (2006). “Dulkadir Beyliği”, Anadolu Selçuk-
Macit, M. (2006). “Anadolu Selçukluları ve Beylikler
luları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 1., Ankara: De-
Döneminde Türkçe ve Gelişimi”, Anadolu Selçuklu-
ları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 1., Ankara: Desen
sen Ofset A.Ş., s. 187-193.
Ofset A.Ş.,s. 481-485. Yücel, Y. (1988). Anadolu Beylikleri Hakkında Araştır-
Ocak, A.Y. (2006 ). “XII.-XVI. Yüzyıllarda Anadolu Şe- malar 13-15. Yüzyıllarda Kuzey-Batı Anadolu Tarihi,
hirlerinde Dini-Sosyal Hayat”, Anadolu Selçukluları Çoban-Oğulları Beyliği-Candar-Oğulları Beyliği I, 2.
ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 1., Ankara: Desen Of- Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
set A.Ş., s.249-263.
6
Amaçlarımız
 Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve yükseliş dönemlerinin tarihi coğrafyasını ta-
nımlayabilecek,
 “Erken ve Klasik Osmanlı Sanatı” tanımının içeriğini açıklayabilecek,
 Erken ve Klasik Osmanlı Sanatının taşınamaz (mimari) ve taşınabilir (çini, se-
ramik, taş, ahşap, maden, halı, kilim gibi) kültür ve sanat eserlerini, malzeme-
teknik özellikleri ile örneklerle tanımlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Osmanlı Sanatı • Hassa Mimarlar Ocağı
• Külliye • Ulu Cami
• Klasik Dönem Osmanlı Sanatı • Ehli Hiref Teşkilatı
• Mimar Sinan • Çini
İçindekiler
• OSMANLI DEVLETİNİN KURULUŞ VE
YÜKSELİŞ DÖNEMİ TARİHÇESİ
• ERKEN OSMANLI DÖNEMİ MİMARİSİ
Ortaçağdan Günümüze (1300-1453)
Erken ve Klasik Osmanlı Dönemi • KLASİK OSMANLI DÖNEMİ MİMARLIK
• KLASİK OSMANLI DÖNEMİ MİMARİSİ
VE MİMAR SİNAN
• KLASİK OSMANLI DÖNEMİ
MİMARLIĞININ ANA ÖZELLİKLERİ
Erken ve Klasik Osmanlı
Dönemi
OSMANLI DEVLETİNİN KURULUŞ VE YÜKSELİŞ DÖNEMİ

TARİHÇESİ
Oğuzların Kayı boyundan olup, Orta Asya’dan İran’a oradan Anadolu’ya gelerek
1228’de Fırat’ı geçerek boğulan beyleri Süleyman Şah’ın oğlu Ertuğrul Bey idare-
sinde Bilecik Söğüt’e yerleşmişlerdir.
Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubat döneminde yaptıkları hizmet-
ler karşılığında, Kayı’lara sultan tarafından Söğüt ve Domaniç bölgesi yurt olarak
verilmiştir.
Tekfur denilen Rum Beyleri, Bizans’tan bağımsız hareket etmektedirler. Os-
man Bey, Bizans devletinin yaşadığı yönetim kavgalarından faydalanarak sürek-
li beyliğin sınırlarını genişletir. Bu dönemde Ahi şeyhlerinden Şeyh Edebali’nin
kızı Mal Hatun ile evlenir ve bu evlilik sonucu Osman Bey, Ahi topluluğunun da
desteğini kazanır. 1326 yılında, Orhan Bey Bursa’yı feth eder ve Osman Bey’in
ölümü üzerine beyliğin başına geçer. Bursa merkez olur ve Orhan Bey, İzmit, Ba-
lıkesir bölgelerini de ele geçirir. Orhan Bey döneminde ilk kez Rumeli’de Çimpe
Kalesi, bu bölge kontrolü için önemli bir üs olarak Osmanlı topraklarına katılır.
Orhan Bey’in 1362’de ölümü üzerine oğlu I. Murad, devletin başına geçer. 1363
yılında Sazlıdere Savaşı sonucu, Edirne feth edilir ve Osmanlı Devleti Balkanlar’a
yayılmaya devam eder. I. Murad’ın 1389 yılında I. Kosova Savaş’ında öldürülme-
si sonucu yerine oğlu I. Bayezid (Yıldırım) geçecektir. I. Bayezid, 1396 yılında
kazandığı Niğbolu Savaş’ı ile Balkanlar’da yönetimi kontrol ederken, aynı başarı-
yı Anadolu’da gösteremez ve 1402 yılında Ankara Savaşı’nda Timur’a esir düşer.
Bunun sonucunda Anadolu’daki Türk birliği parçalanır. Bu dönemde İstanbul iki
kez kuşatılmasına rağmen fethi mümkün olmaz. 1403 yılında, I. Bayezid’in ölümü
üzerine, Osmanlı tarihinde Fetret (Gerileme) Dönemi başlayacaktır. Timur, bu
dönemde Bursa, İznik ve Yenişehir’i işgal eder. 1413’te I. Bayezid’in oğlu Meh-
med Çelebi, Rumeli Beyleri ile işbirliği yapar ve kardeşi Musa Çelebi’yi yener. Bu
olay Fetret Devri’nin sonu olacaktır. Rumeli ve Balkanlar’a tekrar akınlar başlar,
Anadolu’da tekrar güç kazanılır. 1421’de ölen Mehmed Çelebi’nin yerine oğlu II.
Murad geçer. Sultan II. Murad, 1451’de vefat eder ve yerine geçen oğlu II. Meh-
med, 1453 yılında İstanbul’un fethi ile dünya tarihini etkiler. Osmanlı Devleti’nin
üç kez başına geçen babası II. Murad’ın hastalanarak ölmesi (1451) üzerine dev-
letin başına geçen II. Mehmet, Bizans Devleti’nin dolayısı ile en güçlü Hristiyan
devletinin başkenti Konstantinapolis’i fethederek Osmanlı Devleti’nin Başkenti

İstanbul olarak ilan eder. Bundan sonra kendisi de “Fatih” olarak anılacaktır. İs-
tanbul’un Fethi sonrası Osmanlı Devletinin Rumeli ve Anadolu’da sınırları geniş-
leyecektir, İstanbul’un kara ve deniz ticareti açısından çok önemli bir konumda
olması ise Osmanlı Devleti’ne mutlak bir güç katacaktır. İstanbul’un Fethi sonu-
cunda Osmanlı Devleti Kuruluş Dönemini tamamlayıp Yükseliş Dönemine gir-
miştir. Fetih sonrası Osmanlı Devleti sadece İslam Dünyası’nda değil, Hıristiyan
dünyasında da önemli bir siyasi güç haline gelmiştir. Asya-Avrupa ve Karadeniz-
Akdeniz arasındaki ticaret yollarının denetimi Osmanlılara geçmiştir. Askeri ve
Siyasi yapılanmalarla “Yeni Çağ” başlamıştır.
Resim 6.1
Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan itibaren yönetimi altında olan bölgeler.
Resim 6.1
Fatih Sultan Mehmed döneminin siyasi olayları kadar devletin sosyal yapılan-
ması da önemlidir. Bu dönemde, mimaride külliye kuruluşlarına önem verilmiş,
fetih sonrası İstanbul’da önemli devlet adamlarına vakıf-imaret sistemine uygun,
kentin nitelikli yerlerinde araziler külliye inşası için tahsis edilmiştir. Fatih Sultan
Mehmet, İstanbul’u yeniden imar etme çalışmalarının yanı sıra çağın yenilikçi
düşüncelerine açık bir devlet adamı olarak güzel sanatların her dalında sanatçıları
ve dönemin bilim adamlarını da destekleyecektir. Fatih Sultan Mehmet’in ölümü
üzerine oğlu II. Bayezid, tahta geçer. Döneminde kardeşi Cem Sultan’ın ölümü,
Osmanlı-İran ilişkileri, Osmanlı-Memluk ilişkileri, önemli siyasi gelişmeleridir.
II. Bayezid’in ölümü üzerine oğlu Yavuz Sultan Selim başa geçer. Yavuz Sultan
Selim döneminde, Mısır Seferi sonucu Halifelik Osmanlı’lara geçmiştir. Suriye,
Filistin, Hicaz, Osmanlı topraklarına katılmıştır. Yavuz Sultan Selim’in 1520’de
ölümü üzerine oğlu Kanuni Sultan Süleyman Devletin başına geçer ve Osman-
lı Devleti’nin tüm dünyada hakimiyetini kabul ettirdiği, kültür-sanat ortamında
6. Ünite - Erken ve Klasik Osmanlı Dönemi 151
en güçlü üslubunu (Klasik Dönem Üslubu) ortaya koyduğu çağı başlatır. Vezir-i
Azam Sokollu Mehmed Paşa ve Kaptan-ı Derya Barboros Hayreddin Paşa bu dö-
nemin önemli devlet adamlarıdır.
Kanuni Sultan Süleyman Döneminde, Macaristan, Azerbaycan, İran, Rodos,
Cezayir gibi önemli bölgeler de Osmanlı hakimiyetine girer. Fransa hariç tüm Av-
rupa’ya hakim olan Alman imparatoru Şarlken’e karşı Fransa kralı I. François’yı
destekleyen Kanunî, hem Avrupa’daki Hıristiyan birliğini parçalamak, hem de Ak-
deniz’de ticareti canlandırmak düşüncesi ile Fransa’ya bazı ticarî ayrıcalıklar tanıdı
(1535). Buna göre Fransa Akdeniz’de düşük gümrük vergisi ile ticaret yapabilecek,
Fransız tüccarların davalarına İstanbul’da Fransız hâkim bakacak, Fransız tüccar-
lar ile Türkler arasındaki davalara Türk mahkemeler bakacak ve Türk tüccarlar da
Fransa’da aynı haklardan yararlanabilecekti. Bu uygulama tarihte; Kapitülasyonlar
(İmtiyazât-ı Mahsusa) olarak bilinecektir. 1566 yılında Kanuni Sultan Süleyman’ın
Zigetvar’da ölmesi üzerine Şehzade II. Selim, tahta geçer. Ardından 1574 yılında
oğlu II. Murad, 1595’te III. Mehmed, 1603’te I. Ahmet Osmanlı Devleti’nin yöne-
timinde görev alan padişahlar olacaktır. I. Ahmet, devletin bütünlüğünü sağlamak
amacıyla kardeş katli geleneğine son vererek Ekber ve Erşed geleneğini (hanedan
üyelerinin en yaşlı ve aklı başında olanının başa geçmesi) uygulamaya başlamış-
tır. Sırasıyla II. Osman (Genç Osman), IV. Murad, IV. Mehmed (Avcı), II. Süley-
man, II. Ahmet, II. Mustafa Osmanlı Devleti’nin başına geçecek olan padişahlardır.
Osmanlı Devleti, İran, Avrupa, Akdeniz’deki Kaleler üzerinde mutlak otoritesini
kaybettiği bir döneme XVII. yüzyıl sonlarında girecektir. II. Mustafa Döneminde
Osmanlı ordusunun Avusturya karşısında yenilmesi sonucu, ilk toprak kaybıyla
sonuçlanan Karlofça Antlaşması, 1699 yılında imzalanacaktır.
ERKEN OSMANLI DÖNEMİ MİMARİSİ (1300-1453)

Erken Dönem Osmanlı mimarisi, mekan-kubbe-kütle ilişkisi ve mimari problem- Ulu Cami, bir yerleşim yerinin
en büyük ölçekli camisinin
lerin örneklerle ele alındığı bir dönemdir. Erken Osmanlı dönemi olarak tanım- tanımı olmasının yanı sıra
ladığımız Osmanlı Devletin kuruluşundan İstanbul’un fethine kadar olan süreç fonksiyonel nitelikleri sosyal,
aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş ve yükselme döneminin baş- siyasi toplanma mekânı da
olma niteliğindeki yapıdır.
langıcı olarak da tanımlanabilir. Bu dönemin eserlerini, aynı zamanda Klasik Dö-
nemin hazırlayıcı örnekleri olarak da değerlendirmek gerekir. Küçük ölçekli bir yapı olan
1333 tarihli İznik Hacı Özbek
Erken Osmanlı Dönemi’nden günümüze gelen yapıların çoğunluğu dini mi- Camii, Osmanlı’dan günümüze
mari örnekleridir. Bursa ve Edirne bu dönemin iki önemli başkenti olarak değerli gelen ve inşa tarihi bilinen ilk
camidir.
örneklere ev sahipliği yapar. Gerek plan gelişimi açısından, gerekse malzeme- tek-
nik ve üslup açısından yapıları değerlendirmek daha doğru olacaktır. Bu dönem-
den günümüze gelen yapıların çoğunluğu camilerdir. Cami; İslami inancın ibadet
mekânıdır. Cami sadece ibadet mekânı olmayıp en önemli toplanma alanıdır ve
sosyal, siyasi olaylarında konuşulup, tartışılacağı yerdir. Caminin, Cuma namaz-
larının kalabalık cemaatine de hizmet vermesi amaçlanır.
Bu nitelikler büyük mekânlı cami formuna ihtiyaç duyulmasına yol açar. İlk
dönemlerde mekânı tek büyük kubbe ile örterek mekân bütünlüğü sağlamak en-
dişesi yoktu. Küçük mekânlar birbiri ile ilişkili olarak, çeşitli görevleri yerine ge-
tiren tek kütle olarak düzenlenebiliyordu. Bu düzenlemeler Erken Osmanlı mi-
marisinin özelliği olan Kanatlı, Zaviyeli, Ters T; Tabhaneli gibi işlevlerine göre
isimlendirilen mimari biçimlenmeyi yaratacaktır. Bu yapı formunda, tek yapının
bünyesindeki her bölüm kubbe, tonoz, düz çatı gibi değişik örtü elemanlarına sa-
hip olabilir, ancak Osmanlı mimarisinde tercih edilen örtü sistemi kubbedir.
Osmanlı Mimarisinde en fazla tartışma yaratan yapı grubu olan, Zaviyeli-Tabha-

neli ters T, Bursa tipi(örnek; Bursa Yıldırım cami-1400) olarak anılan bu yapı grubuna
yan mekânlı, kanatlı, çok fonksiyonlu gibi tanımlamalar da yapılmıştır. Plan olarak
bazı farklılıklar gösterse de genel olarak mihrap önüne dik, arka arkaya iki kubbe ile
örtülü ana mekân ve yanlarda birer ya da daha fazla sayıda odalar olarak karşımıza
çıkan bu uygulamada, yan oda-mekânların da kubbe ile örtülmesi söz konusu olabilir.
Bu tipteki yapılarda yan mekân-odalarında mihrap yoktur (Ör; Bursa Yeşil Ca-
mii-1424) Ocak, dolap gibi bölümler olabilir. Biçimden çok işlevin önemli olduğu
düşünülebilir. Ana eksendeki ilk bölümde şadırvan veya aydınlık feneri olabilir
(ör; Edirne Eski Camii-1414). Kıble yönündeki mekân mihraba sahiptir ve asıl ana
ibadet mekânı burasıdır. Bazen bu bölümün birkaç basamakla ulaşılan yükseltil-
miş bir alan olması söz konusudur. İbadet harici işlevlere yönelik mekânlara da
sahip olan bu yapı tipi erken Osmanlı Mimarisinde yaygın olarak karşımıza çıkar.
Erken Osmanlı Mimarisi’nde Zaviyeli camiler olarak tanımlanan yapılarda plan şe-
1 ması nasıl açıklanır?
Tek Üniteli Cami (Tek veya Çok Kubbeli Camiler)

Bu tip yapılara en erken örnek Erken Osmanlı mimarisinde en fazla tercih edilen, üzeri kubbeyle örtülü dört kö-
olarak İznik Hacı Özbek Camii
ve Bursa Alaaddin Bey Camii şe mekanlı yapı tipidir. Genellikle tuğla hatıllı kaba yontu taş duvar örgüsü kulla-
(1335) gösterilebilir nılır. Yarım küre formundaki kubbenin duvarlara geçişi çoğunlukla iç mekanda
kırık üçgenlerle dışarıdan bir kasnak vasıtası ile sağlanır. Dışarıdan bakıldığında
bu kasnak neredeyse daireye yakın çokgendir. Çok az sayıda, yapılarda kubbe ge-
çişi tromp (köşeleri kemerli), pandantife benzeyen bir geçiş elemanı ve mukarnas-
lı konsol ile sağlanmıştır. Beylikler döneminden beri uygulanan bu sade plan tipi
çoğunlukla son cemaat yeri olmadan karşımıza çıkar. Tek üniteli olarak tanımla-
nan camileri iç mekanı değişik planlanan ve dış kütlesi değişiklik gösteren yapılar
olarak da açıklayabiliriz.
İznik Yeşil Cami (1378-1398)

İznik’te I. Murad’ın veziri Çandarlı Halil Hayrettin Paşa’nın emriyle, mimar Hacı
Bin Musa tarafından yapılmıştır. Kare planlı ve tek kubbeli olarak planlanan ana
mekân fikri bu yapıda geliştirilerek son cemaat yeri ile kare ana mekân arasında
uygulanan ek bir bölümle yapı uzatılmıştır. Son cemaat yerinin tavanı aynalı to-
nozlu olup orta göz yükseltilmiş sekizgen bir kasnak üzerinde küçük dilimli bir
kubbe oturtulmuştur. Kubbeli ana ibadet mekanı ile son cemaat yeri arasında üç
bölmeli ve kemerli bir bölüm daha oluşturulmuştur. Bu bölümün düzenlenmesi
son cemaat yeri gibi olup orta bölümünde sağır fenerli bir kubbe bulunur. Ana
mekanı örten kubbe, içeride üçgen dilimli kuşaklı, dışarıda on iki gen bir kasnağa
oturtulmuştur.
İki iri sütunla bunlar arasındaki kemerlere oturan üç bölümden ortadakinde
kubbe, yanlardaki mekânlarda ise tonoz örtü kullanılmıştır. Ana mekanı örten
kubbe, prizmatik üçgenlerden oluşan bir kasnakla duvarlara geçiş yapar. Ana me-
kan, son cemaat yerine açılırken ortada sağır kemerli, kubbeli iki yanda aynalı
tonozlu bir bölüm mevcuttur.
Yapının kaliteli taş süslenmeleri mevcuttur. Osmanlı mimarisinde ilk mermer
mihrap bu yapıdadır. Yapı adını dış cephe ve minaresindeki firuze renkli çinilerinden
alır. İznik yeşil Camii, iç mekanı değişiklik gösteren camiler grubunda ele alınabilir.
Resim 6.2 Resim 6.3

İznik Yeşil Camii-Giriş Cephesi İznik Yeşil Camii-Minare
Bursa Ulu Camii

Erken dönem Osmanlı Mimarisinin en anıtsal yapısıdır. İnşaatına I. Murad Hü-
davendigar tarafından başlanmış olup, 1399’da Yıldırım Bayezid döneminde ta-
mamlanmıştır. 68 × 56 m. ölçülerindeki yapı, 12 iri paye tarafından taşınan 20
kubbe ile örtülü mekânlara bölünmüştür. Orta eksendeki kubbeler daha yüksek
tutulmuştur ve bütün kubbeler pandantifler üzerine oturmuştur. Kubbeler dışa-
rıdan sekizgen kasnak üzerine oturtulmuş olup, kasnaklarda yapının aydınlığını
sağlayan pencereler yer alır. Caminin içinde 16 köşeli mermer bir şadırvan yer
alır. Yapının içinde çok azı orijinal kalan yazı ve kalemişi süslemeler mevcuttur.
Taş portali yoğun bir restorasyon geçirmiştir. Ahşap minberinde tarih belirten bir
kitabesi mevcuttur. Kitabede Yıldırım Bayezid’in tarih kitabesi ve yapan usta’nın
adı yazılıdır. Kitabede 802 (1399-1400) tarihi ve ahşap minberi yapan Hacı Meh-
met bin Abdülaziz el- Dıkki isimli usta ismi yer alır. Tek üniteli çok kubbeli ulu
camilerin en önemlisi olan Bursa Ulu Camii, kuzeybatı ve kuzeydoğu köşelerinde
birer minareye sahiptir.
Bursa Ulu Camii ve Edirne Eski Cami hangi plan şemasına örnektir?
2
Resim 6.4 Resim 6.5
Bursa Ulu Cami Plan Resim Bursa Ulu Cami İç Görünüm
Resim 6.6 Edirne Eski Camii

Kitabesine göre H. 816 (1414) Emir Sü-
Bursa Ulu Cami-
Giriş Cephesi leyman Çelebi tarafından inşası başla-
yan yapı, Çelebi Sultan Mehmet döne-
minde tamamlanmıştır. Konyalı Hacı
Alaaddin isimli mimar tarafından in-
şa edilen bu cami, Ulu Camii unvanı-
nı taşımamakla birlikte, erken dönem
Osmanlı mimarisinin Edirne’deki en
büyük yapısıdır. Plan özellikleri açısın-
dan Bursa Ulu Camii’ne benzerlik gös-
terir. 49.5 m kenar uzunluğuna sahip
kare mekân 4 büyük paye ile taşınan 9 kubbe ile örtülmüştür. Merkezdeki kubbe
dört paye üzerine oturur ve bu kubbe, diğerlerine göre daha yüksektir. Kubbelere
geçiş pandantif, tromp, üçgen panolar, stalaktitli konsollarla sağlanır. Ana meka-
nın önünde sonradan ilave edilen 5 gözlü son cemaat yeri bulunur. Çok kaliteli
mermer işçiliği gösteren minberi mevcuttur. Edirne Eski Camii, tek üniteli çok
kubbeli cami grubuna örnek gösterilebilir.
Resim 6.7 Resim 6.8
Edirne Eski Cami Dış Görünüm Edirne Eski Cami Plan
Edirne Üç Şerefeli Camii (1443-47)

1443-1447 yılları arasında II. Murad tarafından inşa ettirilen yapı enlemesine dü-
zenlenmiş bir ana mekan, çepeçevre revaklı şadırvan avlusu ve dört minaresi ile
anıtsal bir yapıdır. Ana mekana hakim altı dayanağa oturan bir büyük kubbe yer
alır ve altıgen ayaklarda geçişler pandantiflerle yapılmıştır, sekiz adet kubbe pa-
yandası ilk kez bu yapıda görülür, mihrap yönünde iki payanda duvarları destek-
ler. Mekan iki yanda daha küçük kubbelerle örtülmüş ikişer bölümle genişletilmiş
olup ilerde başka yapılarda kullanılacak olan bir uygulamaya gidilmiştir. Klasik
Osmanlı Mimarisinin öncü yapısı olarak kabul edilmektedir. Edirne Üç Şerefeli
Cami adını, üç şerefesine de ayrı merdivenle çıkılan minaresinden almaktadır.
Caminin avlusunun köşelerine yerleştirilen gövdeleri farklı bezemeli 4 minaresi
mevcuttur. Cami portalinde yoğun taş süsleme mevcuttur. Revaklı şadırvan avlu-
su simetrik değildir.
Resim 6.9 Resim 6.10

Edirne Üç Şerefeli Camii Edirne Üç Şerefeli Camii Planı (E.H.Ayverdi)
Hünkâr Mahfili: Osmanlı

Bursa Yeşil Camii camilerinde padişahın namaz
Çelebi Sultan Mehmet tarafından 1419-1424 tarihlerinde Mimar Hacı İvaz bin kılması için ayrılan bölüm. Ana
Ahi Bayezid’e yaptırılmıştır. Erken Osmanlı döneminin gerek mimari gerekse süs- mekandan yüksekte tutulur ve
korunaklı alandır.
leme sanatları bakımından en önemli yapılarından biridir. Süslemeden sorumlu
usta, Nakkaş Ali Bin İlyas Ali olup, çini ustalarından Mehmet El Mecnun ve Tür- Medrese: Günümüz yüksek
öğretimine denk düzeyde
benin de ustası olan Ahşap kapı ve pencere kanatlarını yapan marangoz Tebrizli eğitim veren İslam okulu,
Ali Bin Hacı Ahmet adı kitabede adı geçen ustalardır. Yeşil Camii Türbe ve med- ders veren hoca Müderrisin
odası ya da evi kelimesinden
resesiyle bir külliye’dir. Caminin iki katlı olan giriş bölümünde üst katta Hünkâr türediği düşünülmektedir.
Mahfili bulunur. Bu mahfil dönemin mahkemesi olarak da kullanılmıştır.
Erken Osmanlı Mimarlığı’nda külliyelerin yerleşim şemasında hangi özellik görülür?

3
Alt Katta ise loca şeklinde iki mahfil daha vardır. Ana eksen üzerinde kubbe Araştırmacıların “fonksiyonel
ile örtülmüş iki büyük mekân ve yanlarda birer eyvan ile ayrıca ikişer oda vardır. yapı birimlerini (Cami,
medrese, tabhane, han,
Yapı iç mekânda kaliteli çini örneklerini bulundurur. Özellikle mihrap, Hünkâr kervansaray, darüşşifa, imaret,
Mahfili alt kattaki mahfillerin kabartma figürlü renkli sırlı çinileri kaliteli işçilik hamam, çarşı, mektep,
kütüphane, sebil) bir arada
ve desen özellikleri ile çok önemlidir. Portal ve pencerelerin çevresindeki mermer planlanıp inşa edilen sosyal
işçilikleri erken dönem Osmanlı sanatının üslup bakımından kaliteli örnekleridir. yapılar topluluğu” olarak
tanımladığı külliyeler Erken
Bursa Yeşil Camii, Erken Osmanlı döneminin ters T planlı, Zaviyeli, Kanatlı ola- Osmanlı Mimarisi’nde Bursa
rak tanımlanan cami örneklerinin en anıtsal olanıdır. Orhan Bey, Bursa Yıldırım,
Bursa Yıldırım Camii(1400), Bursa Muradiye Camii(1426), Edirne Muradiye Bursa Muradiye, İstanbul
Eyüp Sultan, İstanbul Fatih
Camii(1436) bu plan tipinin görüldüğü diğer örneklerdir. Külliyeleri olmak üzere
örneklenebilir.
Bursa Yeşil Cami Bursa Yeşil Cami Planı

Bursa Yeşil Cami Bursa Yeşil Cami Kalemişi Süslemeler
Resim 6.15
Bursa
Hüdavendigar Cami
ve Medrese Dış
Görünüş
İstanbul Fatih Külliyesi (1463-1471)

İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet’in inşa ettirdiği ilk önemli yapı
grubudur. Külliyenin merkezini oluşturan cami 1470/71 yılında tamamlanmıştır.
Fatih döneminde yarım kubbenin kullanılması ve büyük ölçekli kubbe uygulaması
(26m) ile mimarı açıdan öncü bir yapıdır. 1765’te depremde çok büyük hasar gör-
müş ve 1767-1771 yıllarında Sultan III. Mustafa tarafından yeniden inşa edilmiştir.
Günümüzde dört yarım kubbenin taşıdığı merkezi büyük kubbe uygulaması olan
caminin ilk yapısında bir büyük kubbeyi bir yarım kubbenin desteklediği kaynak-
lardan anlaşılır. İstanbul’un önemli tepelerinden birine ve “On İki Havari Kilisesi”
üzerine inşa edilen orijinal yapının mimarı Atik Sinan’dır.
Cami, 16 medrese, hastane, misafirhane, imaret, kervansaray, hamam, sıbyan
mektebi, kütüphane, müvakkithane ve Fatih ile eşi Gülbahar Hatun’un türbeleri
olmak üzere çok düzenli bir yerleşim planı gösterir. Cami, Fatih’in türbesi, Gül-
bahar Hatun’un türbesi merkez yapılar olarak planlanmış, doğu ve batıda cami
eksenine paralel uzanan sekizerden on altı medresesi ile dönemin en önemli eği-
tim kurumu olarak inşa edilmiştir. Karadeniz ve Akdeniz Medreselerinden başka
kütüphane, mektep ve hamam yapıları vardır.
İstanbul Fatih Külliyesi Yerleşim Planı İstanbul Fatih Cami
İstanbul Aksaray Murat Paşa Külliyesi (1471 - 1472) tabhaneli cami, türbe,
imaret, medrese, çifte hamamdan oluşan önemli bir erken dönem külliyesidir.
Medresesi günümüze ulaşmamıştır.
İstanbul Üsküdar Rum Mehmet Paşa Külliyesi (1471 -1472), İstanbul Mahmut
Paşa Külliyesi (1472 1473), dönemin İstanbul’daki diğer önemli külliyeleridir.
İnegöl İshak Paşa Külliyesi (1468) ve Afyon Gedik Ahmet Paşa Külliyesi (1472)
başkent dışındaki diğer önemli külliye örnekleridir.
Fatih Külliyesi Medreseler Mahmut Paşa Hamamı
Erken Osmanlı Dönemi Mimarisinde Sosyal Yapılar

Şifahane: Osmanlı Osmanlı Devletinde halkın eğitim kurumları sıbyan mektepleri ve medreseler-
külliyelerinin yapı dir. Sarayda Şehzadegân Mektebi ve Fatih Sultan Mehmet tarafından kurulan En-
programında sağlık hizmetleri
vermek üzere inşa edilen derun, Osmanlı devlet teşkilatında görev yapacak kişileri yetiştiren kurumlardı.
yapılar. Şifahaneler medrese Osmanlı eğitim kurumlarının başında gelen medreselerde, örtü sisteminin kubbe
yapı tipine benzer olarak inşa olması belli bir mimari karakteri ortaya çıkarmıştır. İznik Süleyman Paşa Medre-
edilirler.
sesi, (1331) geleneksel medrese tipinin dışında, Osmanlı mimarlığında gelişerek
tercih edilen bir yapı tipinin ilk örneği olacaktır. Bursa Hüdavendigar Camii üst
kattaki medresesi ile iki katlı olup farklı işlevleri yerine getiren bir örnektir. Bir
sıra taş, üç sıra tuğla örgülü kalın duvarları, yanlardan ve önden ortası sütunlu
çift sivri kemerle açılan üst revakları ile iki katlı cephe düzenlemesiyle alt katı ca-
mi üst katı medrese yapısı olarak farklı bir örnektir. Osmanlıların ilk sağlık yapısı
1399-1400 yıllarında yapılan Bursa Yıldırım Şifahanesi’dir.
Dersliği kubbe ile örtülü ve eyvan biçiminde olan, avlulu bir örnektir. Osman-
Arasta: Aynı meslek lı mimarisinde konaklama yapıları olan han-kervansaray gibi yapılar çoğunlukla
grubundaki esnafın bir araya
toplandığı çoğunlukla sıra vakıf sistemine bağlı olarak nitelendirilirler. Erken dönemden itibaren Osmanlı
dükkanlar olarak düzenlenen Devletinde önemli kentlerde dini merkezlerin çevresi yoğun ticaret alanları ola-
çarşı. rak gelişir. Pazar yerleri, çarşı ve arastalar burada yer alır. Osmanlı Mimarisinin
farklı işlevine göre planlanan bir diğer yapı hamamlardır. Bursa’da Orhan Bey’in
inşa ettirdiği çifte hamam klasik hamam planındadır. Çeşmeler, hayır sebilleri,
şadırvanlar, su kemerleri, köprüler diğer su ilişkili yapılar olarak görülmektedir.
İznik Süleyman Paşa Medresesi İznik Nilüfer Hatun İmareti

Bursa Muradiye Türbesi Edirne Bedesten

Bursa Kapalıçarşı Edirne II. Bayezid Darüşşifa
Resim 6.20
Erken Osmanlı Dönemi Mimarisinin Özellikleri

Erken Osmanlı mimarisi; dini kimliğinin yanı sıra siyasi ve kültürel işlevlerin ni-
teliklerini de taşıyan camilerde çok işleve yönelik tek yapılarda örneklenirken aynı
zamanda değişik işlevlerin ihtiyacına göre biçimlenen yapıların bir arada tasar-
lanması ile külliyelere yönelir. Sultan ve Devlet görevindeki kişiler tarafından belli
bir sistem içinde işleyebilmesi için arazi, gelir bağışlanarak vakıf olarak düzenle-
nen külliyeler halka hizmet esas alarak inşa edilirdi. Erken Osmanlı döneminde
ilk külliye cami ve hamam olarak İznik Orhan Gazi olurken 1340 tarihli Bursa
Orhan Gazi Külliyesi, cami medrese, hamam, mektep ve şifahane yapıları ile ar-
dından inşa edilir. Erken Osmanlı döneminde, Bursa Hüdavendigar, Yıldırım Ba-
yezit, Bursa Yeşil ve II. Murad olarak külliye yapılarının inşa alanının sıkıntısın-
dan dolayı dağınık imar durumu gösterdiğini görürüz. Osmanlı Devleti’nin siyasi
alanda olduğu kadar sosyal alanda da örgütlenmesi sonucu külliye programının
en yüksek ölçüde hizmet verebilecek şekilde düzenlenmesi sonucunu getirecektir.
Erken Osmanlı mimarisinde tuğla hatıllı, kaba yontu taş duvar örgüsü yaygındır.
Kubbenin eğrisel yüzeye uygun hazırlanan kiremit kaplaması üst örtü özelliğidir.
XV. yüzyılda Osmanlı mimarisi’nde yaygın olan tek kubbeli camiler genellikle ka-
re planlı, kübik yapı formunda olup kubbe kalın duvarlarla taşınır. Kubbenin du-
varlara geçişi, geniş Türk üçgeni ve kasnaklarla sağlanır. Yine bu dönemde ayak ve
payelerle örtü sisteminin taşınması ve ana mekan-yan mekan ilişkisinde bütünlük
sağlayacak çözümlerin üretilmesi söz konusudur.
Erken Osmanlı Döneminde Çini ve Seramik Sanatı

Osmanlı Çini Sanatı erken dönem örnekleri; Selçuklu geleneklerini gerek yapım,
gerekse renk ve desen olarak sürdürür. 15. yüzyıl başlarında Bizans döneminde de
kaliteli bir çini-seramik yapım merkezi olan İznik, üretimi çiniler, Bursa yapılarında
görülmeye başlar. Erken Dönem Osmanlı çini sanatında renkli sır tekniği ile üreti-
len, sarı ve yeşil renklerin bitkisel motiflerle ön plana çıktığı örnekler mevcuttur. Fi-
ruze, mavi, yeşilin tonları ve beyaz hakim renklerdir. İlk Osmanlı çini örneklerinde
hamur kırmızı renktedir. Kabartma dekorlanabilen, ateşe dayanıklı, büyük parçalar
halinde hazırlanan, mimari programa göre düzenlenen çini örnekleri mevcuttur.
Çini hamuru ile sır arasında, Selçuklu döneminde olduğu gibi astar kullanılmaz.
Yapının duvar, mihrap, pencere ve kapı alınlıkları uygulama alanlarıdır.
Bursa Yeşil Cami ve Türbesi Erken Osmanlı dönemi çini sanatının en önem- Ali İbn İlyas Ali, Nakkaş Ali
li örneklerini sergiler. (1421-24) Bursa Yeşil Camii mihrabında okunan “Tebrizli olarak tanınır ve yapının
tüm süsleme programını ve
Ustalar” yazısı, hünkar mahfilinde “Muhammed el Mecnun” ismi Yeşil Türbe’nin ustaların kontrolünü yapmıştır.
kapısı üzerinde “Tebrizli ali İbn Hacı Ahmed” yazısı, hünkar mahfilinde taş üze-
Palmet: Bir sapın iki tarafına
rine yazılan kitabedeki “Ali İbn İlyas Ali” ismi bu önemli yapının çini ve süsleme Simetrik yerleştirilen stilize
ustalarının isimleridir. edilmiş yaprak biçimi bezeme,
Rumî: Türk sanatında sık
Mozaik tekniğindeki çinilerde kırmızı hamur üzerine, mavi ve yeşilin tonları kullanılan kıvrımlı yaprak
ile mor, lacivert ve sarı renklerle, renkli sır uygulamasını çok kaliteli bir işçilikle bezeme, Hatayî: Stilize edilmiş
bitkisel motifli süsleme tarzı.
görmekteyiz. Kullanılan sarı rengin üzerine sürülen altın yaldızla, zarif palmet,
rûmi, hatayi gibi bezemeler çini panoların birleşme yerini göstermeyecek ve alt-
taki alçı zemini belli etmeyecek biçimde grift örgüler biçiminde düzenlenmiştir.
Dönemin bir diğer önemli örneği aynı teknikle üretilen Edirne Muradiye Camii
mihrabındaki çini programıdır.
Bursa Yeşil Camii ve Türbe’nin teknik açıdan çinilerinde hangi özellikler vardır?
4
Tebrizli ustalar kimlerdir?

5
Osmanlı Çini Sanatının 15. yüzyıldan 16. yüzyıl başına kadar uyguladığı bir
diğer teknik Mavi-Beyaz çini tekniğidir. İki ana grup olarak incelenebilir. Beyaz
zemin üzerine çeşitli mavi tonları ya da koyu veya açık mavi zemin üzerine beyaz
desenler şeffaf sır altına işlenerek yapılır. Bezemelerde bitkisel motiflerin grift de-
senler oluşturacak biçimde yer aldığı görülür.
İznik Yeşil Cami Minare Çini İşçiliği Bursa Yeşil Türbe
İstanbul’da fetih sonrası inşa edilen Çinili Köşk’ün (1472) natüralist çiçekler ve
rumilerle desenlenen çiniler, Osmanlı çini sanatının önemli örneklerinden birisidir.

Bursa Muradiye Türbesi Bursa Muradiye Türbesi

Bursa Yeşil Türbe Mihrap Bursa Muradiye Türbesi
Erken Osmanlı Dönemi Maden Sanatı

Erken Osmanlı Dönemi’ne ait maden sanatı bilgileri çok sınırlıdır. XIII. yüzyıl-
da Moğol istilasından kaçan İran ve Selçuklu ustaları, Irak ve Suriye bölgesine
yerleşerek geleneksel ustalıklarını Selçuklu ve Beylikler Dönemi’nde sürdürürler.
Erken Osmanlı Dönemi’ne ait olarak karşılaştığımız az sayıda eserler, bu ustaların
yarattığı Musul ekolünü yansıtır. Çoğunlukla kandil, tas, leğen, mangal gibi gün-
lük kullanım eşyası olan madeni eserler, döküm ve dövme tekniği ile pirinç, bronz
ve demir malzemelerinden kazıma desenli olarak üretilmiştir.
Erken Osmanlı dönemi maden sanatının ana özelliği nedir?

6
KLASİK OSMANLI DÖNEMİ MİMARLIK
Bu dönem mimarlığını tanımlayabilmek için Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’un
fethinden sonra kentte başlattığı büyük imar faaliyetini incelemek gerekir. Fetih
sonrası Osmanlı Devleti’nin başta Balkanlar olmak üzere, hızla sınırlarını genişlet-
mesi sonucu, geleneksel Osmanlı mimari üslubu geniş bir coğrafyaya yayılacaktır.
Erken Osmanlı Dönemi’nin tercih edilen mimari biçimi ters “ T ” cami şeması bu-
rada devam edecektir. Ayrıca, Osmanlı geleneğindeki Vakıf-İmaret sistemi doğrul-
tusunda fetihte görev alan önemli asker ve devlet adamlarına verilen vakıf arazileri,
onların inşa ettirdikleri yapılarla şenlenecektir. Erken Osmanlı mimarisinde Bursa
külliyelerinde topoğrafyaya bağlı olarak uygulanan dağınık yerleşimin yerine, ek-
sen üzerine yerleştirilen yapılarla düzgün yerleşim planlı örnekler, Klasik Dönem-
de tercih edilecektir. Klasik Dönem Osmanlı mimarisinin ana özelliklerini mekan
bütünlüğünün sağlanması, yapının kubbe strüktürüne göre biçimlenmesi, merkezi
mekan tasarımlarının çeşitliliği, revaklı avlu, ağırlık kulesi, galeri, hünkar mahfili
gibi yeni uygulamaların başlaması, yapının ışık, akustik gibi değerlerle birlikte plan-
lanması, yarım kubbe, ayak, paye gibi ana kubbeyi destekleyen elemanlarda çeşitli
uygulamaların gerçekleşmesi, düzgün kesme taş duvar örgüsünün tercih edilmesi
olarak tanımlayabiliriz. Bu dönem, “büyük külliyeler dönemi” olarak tanımlanır.
Fetih sonrasından itibaren hızla geliştirilerek uygulanan külliyeler, devletin
gücünü ve sosyal hizmet niteliğini tanımlayan en güçlü mimari biçim olarak Os-
manlı coğrafyasında yerini alacaktır. Osmanlı mimarisinin XIV. ve XV. yüzyıl-

larda ortaya koyduğu örneklerde plan ve yapı tiplerindeki çeşitlilik ön plana çı-
karken, XVI. ve XVII. yüzyıllarda yapıda merkezi planlama ve tek büyük kubbe
altında toplanan mekan anlayışı hakim olacaktır.
Rumeli Hisarı üç büyük kule Klasik Dönem Osmanlı Mimarisini İncelerken; Fetih sonrası İstanbul mer-
ile on üç burç olarak yamaçta
yerleşime sahip ve boğaza kezli mimarlık çalışmalarını yükseliş dönemi örnekleri olarak değerlendirmek ve
hakim bir konumdadır. Klasik Osmanlı mimarisinin hazırlayıcı ortamı olarak incelemek gerekir. Klasik
Dönem Osmanlı mimarisini, Mimar Sinan ve başkent İstanbul’daki anıtsal külliye
örnekleri ile değerlendirmek doğru olur.
Fetihten bir yıl önce inşasına başlanan Rumeli Hisarı devam eden yapılanması
ile Osmanlı Askeri mimarisinin en önemli örneğidir. Kasımpaşa bölgesinde yer
alan Bizans tersanesi, fetih sonrası büyütülecek ve Tersane-i Amire olarak Os-
manlı Donanmasına hizmet verecektir.
Rumeli Hisarı. Topkapı Sarayı
Bab-ı Hümayun sarayın tak Fetih sonrası inşası başlayan Topkapı Sarayı yapıları süreklilik arz eden imarı
kapısı olup iç avlulara açılan
ve yapılarla bağlantısı olan bir ile devletin en önemli yönetsel yapısı olacaktır. Kentin kuşkusuz en önemli ticaret
düzenlemeye sahiptir. yapı topluluğu; Kapalıçarşı ve bedestenleri fetih sonrası inşasına başlanıp takip
eden dönemlerde eklenen yapıları ile sürekli gelişim gösterir.
Edirne Sultan II. Bayezid Külliyesi (1484-1488)

Mimar Hayreddin tarafından 1488 de tamamlanan külliye geniş bir alanda, Tunca
nehri kenarında cami, imaret, hastane, medrese, hamam, mutfak ve erzak depo-
Resim 6.34
ları ile planlanmıştır. Camisinin 20.55
metrelik kubbesi 20 köşeli kasnakla
Edirne Sultan II. kübik gövdeye bağlanır. Külliye’nin ca-
Bayezid Külliyesi
misi tabhaneli olarak inşa edilmiştir.
İki yanda dokuzar kubbeli tabhanele-
re camiden geçiş yapılmaz. Tek şerefeli
iki minare tabhanelerin dış köşelerin-
de yer alır. Yivli minarelerin yüksekliği
dikkat çekicidir. Sade mermer mihrap
ve geometrik bezemeli mermer min-
ber, mermer sütunlu hünkar mahfili
dönemin kaliteli örnekleridir. Cami-
nin kapı ve pencere kanatları rumî, ha-
tayî süslemeli XV. Yüzyılın en kaliteli ağaç işçiliği örneğidir. Camide kubbe geçişin-
deki pandantiflerdeki alçı üzeri renkli kalem işi bezemeler ile bezerlik gösterirler.
Edirne II. Bayezid külliyesi büyük ölçekli yapıları, yerleşim planı, Sultan Bayezıd’ın
titizlikle düzenlediği vakfiyesi ile dönemin en dikkat çekici yapı topluluğudur.
İstanbul Sultan Beyazıt Külliyesi

Mimar Hayreddin tarafından inşa edilen külliyenin camisi 1501-1506 yılları ara-
sında inşa edilmiştir. 18 m çapındaki büyük kubbe kuzey - güney eksende iki yarım
kubbe ve yanlarda dörder küçük kubbe ile tamamlanmıştır. Bu kubbeler yüksek ve
geniş sivri kemerler üzerine oturmaktadır. Caminin iki katlı revakları, pencereli
şadırvanlı avlusu ve iki minaresi yapıyla bütünlük arz eder. Medresesi cami’den
uzakta inşa edilmiştir. Çifte Hamam, imaret, Kervansaray, Türbeler Külliyenin di-
ğer yapılarıdır. Külliye yapıları bölgenin yoğun imar alanı olmasından ötürü de-
ğişik yerlere inşa edilmişlerdir. Adeta camiden ayrı yapılar olarak algılanabilirler.
İstanbul Beyazıt Külliyesi’nin camisinde kubbe örtüsü nasıl uygulanmıştır?

7
İstanbul Beyazıd Külliyesi ve Edirne Sultan Beyazid Külliyesi’nin mimarı kimdir?

8
İstanbul Sultan Beyazıt Camii İstanbul Sultan Beyazıt Medrese
Çemberlitaş Atik Ali Paşa Külliyesi (1496) ve Sultan Ahmet Firuz Ağa (1491)
Külliyesi Tabhaneli cami geleneğini devam ettiren bu dönemin diğer önemli ya-
pılarıdır.
İstanbul Yavuz Sultan Selim Camii (1522)

Mimarı bilinmeyen bu yapı inşa alanında birçok prob-
Resim 6.37
lemi olmasına rağmen mimari açıdan önemli çözümler
üretilmiştir. Tabhaneli bir cami olan bu yapı 24 metre- İstanbul Yavuz Sultan Selim Cami.
lik kubbesi tüm ağırlığı ile yapının dik eksenlerindeki
kemerleri üzerinde yükselir. Cami inşa alanın oldukça
yüksek bir alan olması cami siluetinin çok etkin biçim-
de hakim kılar. Caminin minarelerinin çok yüksek oluşu
pencere alınlıklarındaki kaliteli çini süslemeleri, kalem
işleri ve mermer, ahşap işlemeleri birbirine uyumlu de-
sen özelliği gösterir. Portali mukarnas kavsaralı olup niş,
sütunce gibi mimari süslemeleri ile Klasik Osmanlı taç
kapı öncüsüdür. Cami revaklı şadırvan avlusu ile uyum-
ludur. Yavuz Sultan Selim’in türbesi caminin yanındadır.
KLASİK OSMANLI DÖNEMİ MİMARİSİ VE MİMAR SİNAN

XVI. yüzyıl Klasik Osmanlı mimarlığını Kanunî Sultan Süleyman’ın güçlü ve aydın
yöneticiliği ve Mimar Sinan’ın devletin gücünü tasarladığı yapılarla ortaya koydu-
ğu bir dönem olarak değerlendirmek doğru olur. Mimar Sinan 1490 Kayseri, Gesi
Ağırnas köyünde doğmuştur. Devşirme olarak alınıp Acemioğlanlar mektebinde
yetişmiştir. Yavuz Sultan Selim’in İran ve Mısır seferlerine katılmıştır. 1539’da mi-
marbaşlığına getirilen Mimar Sinan Bin Abdülmennan tezkirelerde adı geçen 364
eser yaratmıştır.
Saî Çelebi’nin Mimar Sinan’ nın hayatını ve eserlerini anlattığı Tezkiret-ül
Bünyan ve Tezkiret-ül Ebniye, Tuhfet-ül Mimarin gibi eserler Mimar Sinan ve
eserleri hakkında bilgi verdiği kadar Klasik Osmanlı mimarisini’de anlatan ana
kaynaklardır. Mimar Sinan sadece mimar olarak değerlendirilemez. Kent planla-
macılığı, deseni kuvvetli bir sanatçı olması da önemli niteliklerdir. Mimar Sinan
Osmanlı Mimarisinde her tür yapının plan, örtü sistemlerini araştıran, Rönesans
sanatçılarının merkezi anıtsal kubbe örneklerini inceleyen ve her yapısında deği-
şik uygulamalara yönelen mimarlık tarihinin en önemli dehaları arasındadır.
Menzil külliyesi: Osmanlı Mimar Sinan öncelikle büyük kubbe ve taşıyıcı sistemler üzerine denemeleri
mimarlığında kent dışı önemli
ulaşım yollarının belirli ile dikkat çeker. İlk eserlerinde İznik, Bursa, Edirne eserlerinin mekân uygulama-
noktalarında oluşturulan larına bağlı kalmıştır. Suriye Valisi Hüsrev Paşa için Halep’te inşa ettirdiği Hüsre-
ticari hizmeti ön planda olan
yapılardır. viye Külliyesi (1536-1537) bilinen en erken tarihli Külliyesidir.
Gebze’de Çoban Mustafa Paşa adına inşa ettiği Gebze Çoban Mustafa Paşa
Külliyesinin menzil külliyesi olarak planlanması önemlidir. Külliye; Cami, Med-
rese, Tekke, İmaret, Kütüphane, Kervansaray, türbe olarak bir bütün halinde plan-
lanmış ve etrafı duvarla çevrilerek adeta koruma altına alınmıştır.
Mimar Sinan’ın planladığı ilk menzil külliyesi hangisidir?

9
İstanbul Haseki Hürrem Sultan Külliyesi
Mimar Sinan’ın İstanbul’da planladığı ve inşa ettiği ilk külliyedir (1539-1551). Ken-
tin yoğun dokusu içinde inşa edilen külliye tek kubbeli camisi, medrese, mektep,
imareti ve darüşşifa, çeşme yapıları ile bu yoğun dokudan dolayı dağınık yerleşim
gösterir. Külliyeye bağlı inşa edilen dükkânlar günümüze gelmemiştir. Darüşşifa
Külliyenin en önemli yapısıdır.
Mimar Sinan Haseki Hürrem Sultan için inşa ettiği Külliye’de nasıl bir yerleşim pla-
10 nı uygulamıştır?
İstanbul Şehzade Mehmet Külliyesi (1544-1548)

Kentin en önemli yolu üzerine inşa edilen külliye için Mimar Sinan “Çıraklık Ese-
rim” der. Külliyenin camisinde uygulanan plan, merkezi kubbe ve dört yarım kub-
be uygulamasıdır. Ayrıca merkezi kubbe dört iri paye üzerine oturtuluştur. Cami,
medrese tabhane, kervansaray, imaret, mektep, türbe olarak inşa edilen külliye
yapıları simetrik düzenleme ile yerleştirilmiştir. Kesişen iki yolun köşe arasına
paralel iki eksen üzerine yapıları oturtmuştur. Külliye Bizans döneminden günü-
müze gelen önemli bir su tesisi (Valens) Bozdoğan su kemeri ile bitişiktir.

İstanbul Şehzade Mehmet Camisi. Şehzade Mehmet Külliyesi Planı
İstanbul Süleymaniye Külliyesi (1557)

Süleymaniye Külliyesi XVI. Yüzyılın İstanbul’da en önemli mimari eseri olan Kül-
liye yedi yılda 1557’de tamamlanmıştır. Mimar Sinan cami ve Külliyenin diğer
yapıları için hem kent dokusu hem yapılar açısından önemli uygulamalar gerçek-
leştirmiştir. Süleymaniye Camisi büyük ölçekli (27,40m) merkezi kubbenin iki
yarım kubbe ile desteklendiği ve kubbe yüksekliğinin (53m) dengeli düzenlediği
İstanbul’da Ayasofya’dan sonra gelen en büyük kubbeye sahip olarak Mimar Si-
nan’ın “kalfalık eserim” dediği bir yapıdır. Anıtsal kubbe, iki yarım kubbesi ve
yarım kubbelerin ikişer çeyrek kubbe ile genişletilmiştir. Mimar Sinan yan me-
kânları beşer kubbe ile örterek camide kubbelerini ritimli bir şekilde yer alması-
nı sağlamıştır. Süleymaniye Camisi oran, denge, ritim açısından klasik dönemin
kubbe mimarisinin en anıtsal örneğidir. Caminin önündeki revaklı şadırvanlı av-
lu oran açısından cami ile bütünlük gösterir.
Mimar Sinan İstanbul Süleymaniye Camisi’nde örtü sistemini nasıl düzenlemiştir?

11
Fatih külliyesinden sonra sahip olduğu medreselerde dönemin en büyük eği-
tim kurumu olan Süleymaniye on sekiz ayrı binası ile cami merkezli olarak ken-
tin en önemli yükseltisinde Haliç’e göre yönelen yapı terasları ile yer alır. Külli-
ye, cami, Medreseler, Darüşşifa, Bimarhane, İmaret, Tabhane, türbeler, hamam,
Dükkânlar, Tiryaki çarşısı ve ahırlar olarak planlanmıştır. Mihrap duvarında son
derece kaliteli İznik üretimi çini süslemeler mevcuttur.

İstanbul Süleymaniye Külliyesi Planı. İstanbul Süleymaniye Külliyesi.
Edirne Selimiye Külliyesi (1569-1575)

Merkez yapısı cami olan külliye, medreseler, dükkânlar, mektep ve kervansaray
olarak planlanmıştır. Edirne Selimiye Külliye yapılarını Mimar Sinan değişik se-
viyede kotlara oturtarak caminin anıtsallığını vurgulamıştır. Edirne Selimiye Ca-
misi için ustalık eserim diyen Mimar Sinan bu yapıların inşası sırasında 80 yaşın-
dadır. Sultan II. Selim’in emri ile yapılan Külliyenin camisi Osmanlı mimarlığında
kubbe geleneğinin vardığı son aşama olacaktır.
Edirne Selimiye Cami. Edirne Selimiye Külliyesi Planı
Tezkiret-ül Bünyan’da Selimiye Camisi’nin hem özellikleri hem de inşasındaki

problemleri aktarır. Selimiye Camisinde anıtsal kubbe sekiz paye ile taşınır. Pa-
yelerin arasında payanda kemerleri, kubbenin köşelerde bıraktığı boşlukları dol-
duran eksedralar ve mihrap önünde daha alçak tutulan yarım kubbesi ile Mimar
Sinan Selimiye Camisinde yeni bir uygulama ortaya koyar. Caminin tamamına
hâkim olan kubbesi dört ince zarif minare ile bütünleşir ve yapı sonsuz bir ritim
duygusu ile yükselir. Selimiye Camisi mimari özellikleri dışında mono blok taş
minberinin işçiliği, mihrap yönü duvarları, minberinin arkası ve külahı, alt kat
pencere alınlıkları XVI yüzyıl çini sanatının bir daha rastlanmayacak kalitedeki
örneklerini sergiler. Sol köşede dört sütun üzerine oturan hünkâr mahfilinin çini-
leri zengin kompozisyonu ile göze çarpar.
Edirne Selimiye Cami’sinde yapı kütlesi ile örtü sistemi nasıl düzenlenmiştir?
12
Hünkâr mahfilinin altındaki tavan orijinal renkli ahşap kalemişi süslemeleri
ile eşsizdir. Caminin içinde lacivert üzeri iri beyaz harflerle yazılan sureler çini
dekorlamanın bir diğer örneğidir. Cami’nin şadırvanlı avlusu cami ve dış avlu et-
rafına yerleşen diğer yapılara uyumludur.
İstanbul Sultan Ahmet Külliyesi (1609-1617)

Sultan I. Ahmed’in inşa ettirdiği yapı topluluğu hem camisinin görkemi, hem de in- Fil ayağı (Filpaye): Büyük
kubbeli yapılarda yarım kubbe
şa alanının önemi açısından dikkat çeker. Mimarı Sedefkâr Mehmed Ağa’dır. 1609- ya da tonozları taşıyan iri
1617 arasında tamamlanmıştır. Cami planı Eminönü Yeni Cami’ye benzer. Fil ayağı taşıyıcı ve ayak.
denilen dört mermer payeye oturan ana kubbe dört yarım kubbe ile mihrap yönün-
de iki, diğer yönlerde üçer eksedra ile dengeli bir düzenleme göstermektedir.
Yüksek sivri kemerlerle caminin içine ferah aydınlık mekan anlayışı yansıtılır.
Caminin üst kat mahfilleri çinileri ile eşsizdir. Hünkar mahfili renkli kalemişi süs-
leri ve altın yaldızlı ayet yazılı firuze çinileri ile çok önemlidir. Yazılar Hattat Ah-
med Gubarî’nin eseridir. Sedef işlemeli kapı ve pencere kanatlarının mimarın eski
mesleği olan sedefkârlığı camide yaşattığının örneğidir. Otuz kubbeli revaklı, şa-
dırvanlı avlusu, medrese, imaret, darüşşifa çarşı ve arastası ile bulunduğu konum
ve çevreyi olağanüstü etkileyen bir yapıdır. Yapının yanındaki hünkar mahfili bu-
gün halı müzesi olarak kullanılmaktadır. Caminin yanında Sultan I. Ahmed’in
türbesi yer alır. Türbede alçı üzeri malakâri süslemeler dikkat çekicidir.
Sultan Ahmed Camisi’nin mimarı olan Sedefkar Mehmed Ağa cami içinde süsleme
olarak neler yapmıştır? 13
Eminönü Yeni Cami (Valide Cami) (1598-1663)

Sultan III. Mehmed’in Annesi Safiye Sultan tarafından büyük bir külliye isteği ile Arasta: Osmanlı mimarisinde
Mimarbaşı Davud Ağa’ya planlatılan Cami 1598’de su içine kazıklar çakılarak ha- üstü açık veya kapalı olan dizili
dükkan sıraları.
zırlanan alana inşa edilmeye başlanır. Ancak mimarın ölümü üzerine yerine Mimar
Dalgıç Ahmet Çavuş getirilir. III. Mehmed’in ölümü üzerine annesi Eski Saray’a
gönderilir ve inşaat durur. Cami Hatice Turhan Sultan tarafından mimar Mustafa
Ağa’ya 1663’te bitirtilir. Külliye planlamasına bağlı olarak camiye gelir getirmesi
amacı ile yanına yapılan Mısır Çarşısı olarak bilinen yapı, önemli ticaret alanıdır.
XVII. yüzyılın büyük ölçekli son külliyesidir. Yeni Valide Camisinde dört
paye, ana kubbeyi taşır. Yarım kubbeleri de kubbe ağırlığını beden duvarları-
na aktarır. İki minaresi, şadır vanlı avlusu, iç mekanda zengin çini bezemeleri,
kalemişi süslemeleri banisi olan Hatice Turhan Sultan’ın zerafetini yansıtır. Da-
rülkurra, mektep, hamam, sebil, çeşme yapıları günümüze gelememiş, caminin
karşısında Turhan Sultan’ın Türbesi bulunmaktadır. Yeni caminin en önemli ya-
pısı cami duvarına bitişik Hünkar Kasrıdır. Hünkar Mahfili ile bağlantılı olup
köşk mimarisi için iyi bir örnektir. Uzun bir rampa ile ulaşılan kasır sivri kemer-
li bir tonoz üzerine inşa edilmiştir.
Yeni Cami Kapalı Şadırvan ve Revaklı Avlusu İstanbul Sultan Ahmed Camii
Klasik Osmanlı Mimarisinin en önemli örnekleri nerede yoğundur?

14
KLASİK OSMANLI DÖNEMİ MİMARLIĞININ ANA
ÖZELLİKLERİ
Klasik Dönem Mimarlığında Uygulanan Kubbe-Tasarım Çözümleri,
1. Beden duvarlarına oturtulan kubbe,
2. Dört ayak (paye) ile taşınan kubbe,
a. Dört ayak ve Tek yönde yarım kubbe ile destekleme,
b. İki yönde yarım kubbe ile desteklenen kubbe,
c. Üç yönde yarım kubbelerle desteklenen kubbe,
d. Dört yönde dört yarım kubbe ile desteklenen kubbe,
3. Geniş Kemer, Kubbe, tonoz gibi elemanlarla beraber planlanan örtü sistemi,
4. Eşit kubbelerle örtülü mekânlar,
5. Altı ayakla taşınan kubbe,
6. Sekiz ayakla taşınan kubbe
olarak açıklanabilir. Parçalanmış mekan yerine bütünlük gösteren merkezi
planlama uygulanır, revaklı avlu, hünkar mahfili ve ağırlık kulesi gibi yeni mima-
ri öğeler ön plana çıkar.
Klasik Dönem Osmanlı Camilerinde en fazla hangi planlama tercih edilmiştir?

15
Klasik Dönem Osmanlı Mimarisinde Cami Dışındaki Yapı
Örnekleri
Klasik Osmanlı Mimarisinde gelişim gösteren diğer yapılara değinirsek öncelikle
Eğitim yapıları olan medrese ve mektepleri değerlendirmek gerekir. Medreseler
Külliyelere bağlı olarak inşa edilmekle beraber bağımsız olarak inşa edilen örnek-
ler de mevcuttur.
Mimar Sinan’ın başkent İstanbul’da inşa ettiği ilk külliye hangisidir?

16
Plan özellikleri açısından karşılıklı sıra odalar, U biçiminde merkezde dershane

olan medreseler, L biçiminde ve sekizgen planlı gibi örnekler görülür. Medreseler-
de genelde simetri gözetilerek planlama yapılır. Cami ve medresenin ortak avluya
açıldığı, avluyu çevreleyen revakların arkasında öğrenci odaları olmak üzere dü-
zenlenir. Edirnekapı Mihrimah Sultan Cami ve Medrese ortak avluya açılmaktadır.

İstanbul Bayezid Medresesi. Kanuni Sultan Süleyman Türbesi.
Mektep yapıları genelde tek kubbeli küçük ölçekli mekânlar olarak planlanır.
Külliye içinde olanlar sakin bir bölüme inşa edilirler.
Anıtsal mezar yapıları olan türbeler kare planlı, dikdörtgen planlı, altıgen
planlı, dıştan ve içten sekizgen planlı, dıştan revaklı sekizgen türbeler olarak sınıf-
landırabiliriz. Örtü sistemleri ise kubbe kasnağı ile kubbeli türbeler, kubbe kas-
nağı olmadan kubbe uygulanan türbeler, tonoz örtü sistemli türbeler, çatı örtü
sistemli türbeler olarak örtü sistemlerine göre sınıflandırılabilir. Tuğla-Taş örgülü
duvarlar ya da sade taş örgülü duvarlar çini panolarla süslü olabilir.
Osmanlı sağlık yapıları; şifahane ve akıl hastalarının tedavisi için inşa edilen
tımarhaneler olarak külliyeler içerisinde yer alır. Merkezi planlı ve revaklı avlulu,
şadırvanla planlanan yapılardır. Medrese plan şemaları ile benzerlik gösteren plan
şemaları uygulanır. Ör: Haseki Darüşşifası
Darüşşifa nedir?
17
Konaklama yapıları; kervansaraylar, hanlar orta avlulu ve iki katlı olarak şehir
külliyeleri ve menzil külliyelerine bağlı olarak inşa edilirler.
Ticaret yapıları; Kapalıçarşılar, bedestenler, sıra dükkânlar ve hanlar olarak ta-
nımlanabilir. Fetih sonrası İstanbul’da hemen inşasına başlanan Kapalıçarşı, Os-
manlı dünyasının en büyük ölçekli kapalı çarşısıdır. Üzeri tonoz örtülü, sürekli
ilaveleri olan ve bağlı hanları ile (24 han, 1 cami, 1 hamam, 2 şadırvan, 1 sebil,
4300 dükkân olduğu bilinir) bir ticaret bölgesi olarak ele alınmalıdır.
Aynı meslek grubunun bir arada bulunduğu (tonoz örtülü veya düz çatılı me-
kanlar) sıra odalar “Arasta” olarak tanımlanır.
Çarşıların değerli mallarının satıldığı bölümleri “Bedestenler” çoğunlukla üs-
tü örtülü, güvenliği ön planda tutulan kapalı mekânlardır.

Edirne Rüstem Paşa Hanı. İstanbul Kapalı Çarşı İçi.
Ticaret alanlarına hizmet veren hanlar konaklama dışında ürün depolama,

alım-satım bazen üretime dönük olarak orta avlulu ve çoğunlukla avluya açılan
iki katlı mekân düzenlemeleri ile karşımıza çıkarlar.
Osmanlı mimarisinin klasik dönem su yapıları hamamlar, çeşme ve sebiller, su
bend ve kemerleri, köprüler olarak açıklanabilir.
Hamamlar, kentlerde en az camiler kadar önemsenerek inşa edilen bir külliye
programına bağlı olması gerekmeyen yapılardır. Soyunmalık, sıcaklık ve soğuk-
luk, helâları ile genelde çifte hamam (Kadın ve Erkekler için ayrı ayrı) olarak kub-
beli inşa edilirler.
İstanbul Mimar Sinan Hamamı. Edirne Saray Köprü
Halkın kullanımına yönelik suları kente kaynaklardan taşımak için su kemer-

leri inşa edilmiştir (İstanbul Kırkçeşme Suları, Eğri Kemer gibi kente su taşıyan
tesisler Mimar Sinan tarafından inşa edilmiştir). Getirilen sular maksem denilen
havuzlar ve üstü örtülü künklerle yerleşim yerlerine dağıtılmaktaydı.
Klasik dönemin en önemli hizmet yapıları içinde mimari yapı olarak düzen-
lenen meydan çeşmelerini değerlendirmek gerekir. Külliyelere bağlı inşa edilen
cephe düzeni son derece zengin bezemeli anıtsal çeşmeler ve yol kenarında gelip
geçene hizmet vermek üzere yapılan “sebil” denen hayır çeşmeleri camilerde ve
medreselerde abdest almaya yarayan avluları zenginleştiren şadırvanlar çoğun-
lukla mermerden yapılan üstü güneş veya yağmurdan korunmaya yönelik örtü
sistemine sahiptir.
Sebil nedir?
18
Osmanlı mimarisinde hem ulaşım, hem askeri, hem ticari önemi olan köprü- Hassa Mimarlar Ocağı:
Osmanlı İmparatorluğunda
ler ayaklar üzerine, kemer gözlü olarak taş malzemeden inşa edilen anıtsal yapı- imar-bayındırlık çalışmalarının
lardır. Mimar Sinan’ın Edirne Kanuni Sultan Süleyman (1553-1554), Lüleburgaz tümünü organize eden,
Sokollu Köprüleri günümüze ulaşan örnekleridir. denetleyen, görevi yalnızca
yeni yapıların inşası ile sınırlı
Külliyelere bağlı inşa edilen imarethaneler (Aşhaneler) kurulan vakıflarla var- olmayan, dini, sosyal, askeri
lıklarını sürdürür, yoksul ve medrese öğrencilerine hizmet verirlerdi. tüm kamu yapılarının bakımı-
onarımı gerekli değişiklikleri
Devletin en önemli yönetim yapısı olan Topkapı Sarayı’nın inşası fetihten he- yapma yetkisi olan devlet
men sonra başladı. Fatih Döneminde inşa edilen en eski yapı Çinili Köşk olup teşkilatıdır.
zaman içinde sürekli eklemelerle günümüzdeki yapılar topluluğu oluştu. 1475-
1479 yılları arasında Saray-ı Cedit adı ile başlayan saray inşası, I. Kapı Bab-ı Hü-
mayun ve I. Avlu Alay meydanı, II. Kapı Babüsselam, III. Avlu Enderun, IV. Avlu
ve sahile bakan yamaçlara Hasbahçeler (Padişah mülkü olan sarayın bahçeleri)
olarak ana hatları ile tanımlanabilir. Topkapı Sarayı mutfakları Mimar Sinan’ın
inşasıdır. İstanbul’da günümüze gelen bir diğer önemli yapı Sultanahmet’teki İb-
rahim Paşa sarayıdır.
İstanbul İbrahim Paşa Sarayı. İstanbul Sultan Selim Camii Çini
Sadrazam İbrahim Paşa konutu elçilerin kabulü ve bayram, şehzade sünnet

eğlencelerini padişahın seyretmesi için kullanılan bir yapıdır. Günümüze ancak
plan ve mekânları değişerek gelmiştir.
Hassa mimarlar ocağı nedir?

19
Klasik Dönem Osmanlı Çini Sanatı
Klasik Osmanlı Döneminde çini eserler hem mimari yapılarda, hem günlük kulla- Cuerda Seca (Renkli sır
tekniği): Seramik ve çinide
nım eşyalarında (tabak, kase, kandil, sürahi) önemli ve kaliteli eserlerle izlenebilir. kullanılan bir desenleme cinsi.
Klasik dönem çini sanatının ana üretim merkezi İznik olup Kütahya üretimi Bu teknikte desenler önce
kontur olarak çizilir sonrasında
çiniler İznik kalitesine ulaşamamıştır. Kütahya çinileri malzeme açısından farklı- renkli sır ile kaplanır böylelikle
lık gösterir. Kaba çini hamuru, daha donuk sır ve soluk renkler ana özellikleridir. sırın konturlarla birleştiği
noktalar daha farklı bir renk
Sıraltı tekniği ise dönemin en önemli uygulaması olacaktır. tonunda oluşur.
Erken dönemdeki Selçuklu etkisi sarı ve açık yeşil renkler terk edilir. Yerini ko-
Sıraltı Tekniği: Çini ve
balt mavi, firuze, koyu yeşil ve beyaz alır. Klasik Dönem çini sanatının en önemli seramik yapımında bisküvi
özelliklerinden biri kabarık, çok canlı bir kırmızı rengin 30 yıllık zaman dilimin- halindeki malzemenin üzerine
de ortaya çıkıp uygulanmasıdır. Bu dönemde motif zenginliği malzeme-teknik boyamanın yapılıp daha sonra
camsı, şeffaf sırın uygulanıp
özellikler kadar dikkat çekicidir. Desenlemeler stilize, bitkisel motifler, bahar dal- fırınlanması tekniği.
ları, karanfil, gül, sümbül, narçiçeği, şakayık, hançereli yaprak süslemeleri, mih-
rap bezemelerinde kullanılan yazı frizleri olarak tanımlanabilir.
Mavi-Beyaz grubu olarak Bu dönemde İznik ve Kütahya üretimi olan Mavi-Beyaz olarak tanınan örnek-
tanımlanan çini örneklerinde
beyaz zemin üzerine sır altı ler kullanma seramiği olarak çok yaygındır.
tekniğinde mavinin tonları ile Mavi-Beyaz grubunun bezemesi farklılık gösteren “Haliç işi” bir yanılgı sonucu
bezenen çini örnekleri mavi,
kobalt mavisi ve firuze arasında Haliç’te yapıldığı düşünülen ve adını bundan alan çiniler olup Kütahya ve İznik’te
değişebilir. Az sayıda örnekte üretilir.
zemin mavi, desenleme beyaz
olur. Sırı renksiz ve şeffaftır. XVI yüzyıl çini sanatında karşılaşılan bir başka eser grubu “Şam Tipi” denilen
kalitesi İznik üretimine göre daha zayıf olan bu eserlerin Osmanlıların Suriye’yi
Mavi Beyaz çini grubunda
beyaz zemin üzerine, mavi veya alması sonucu burada inşa edilen yapılar için İznikli ustaları Şam’a getirip atöl-
siyah incecik spiraller ufak kıvrık yeleri burada oluşturması ve üretim yapması düşüncesi benimsenen yorumdur.
yaprakçıklarla dolgulanır.
Haliç İşi ne demektir?

20
Klasik Dönem Mavi-Beyaz XVI. yüzyıl Haliç İşi Çini Tabak.Grubu Kandil.
Desen özelliği İznik üretimleri ile benzerdir. Kuşlar, Servi ağaçları (Hayat ağacı
motifi) Sarmaşıklar ise Şam işi çinilerin tercih edilen diğer bezeme unsurlarıdır.
Kırmızılı çiniler Klasik Osmanlı dönemi çini sanatının en tartışmalı grubudur. Es-
ki yayınlarda Rodos işi olarak tanımlanır. Sıraltı tekniği ile 7 renk uygulaması var-
dır. Hafif kabarık, canlı mercan kırmızı renk bu grubun tanıtıcı özelliğidir. İznik ve
Kütahya üretimi olan çiniler XVII yüzyılın ortalarına doğru kalitesini yitirir.
Rodos İşi kırmızılı sıraltı çini örneklerini İstanbul Rüstem Paşa Cami (1561),
İstanbul Süleymaniye Cami ve Kanuni Sultan Süleyman’ın Türbesi (1557) ve Top-
kapı Sarayı’nda görmek mümkündür.
XVII. yüzyılda çini örneklerinin malzeme, renk, sır kalitesinin bozulması ve
desenlemelerdeki monotonluk hızlanır.

XVI.yüzyıl Çini Mihrap. Osmanlı Saray Halısı.
Klasik Osmanlı Döneminde Halı ve Tekstil

Türk’lerin ısınmak ve yaşam alanlarını donatmak için ürettikleri halılar ve kilim- Gördes, Kula, Ladik dokuması
lere İslamiyet’in kabulünden sonra seccadeler ilave edilmiştir. seccadeler halı ve kilim gibi
yaygı dokumalar grubuna
Klasik Dönem halı örnekleri, desen açısından önceki dönemlerden farklı de- kaliteli örnekler olarak dahil
ğildir ancak; hayvan figürlü halı dokuması çok rağbet görmez, hayat ağacı mo- olur.
tifleri, çokgenlerle oluşturulan bordürler sürekli işlenen bitkisel motifler Klasik
dönemde daha yaygındır. Hans Holbein’dan ötürü
Seccadelerde ise kufi yazı kuşakları, Kandil, rozet motifleri ön plana çıkar. Av- Holbein diye tanınan
geometrik desenli halılar ve
rupa’da Rönesans ressamlarının eserlerinde görülen Holbein halıları krem, koyu Lorenzo Lotto’nun eserlerinde
mavi ve kırmızı renklerin hakim olduğu, beyaz kufi yazı desenlidir. Stilize, geo- görülen namaz seccadeleri
Lotto diye tanınan gruptaki
metrik biçimlenen bitkisel bezemeler hakim olabilir. halılar aynı yanılgı sonucu isim
Holbein halılarının üretim yeri olan Uşak önemli bir merkezdir. Büyük boy yer almıştır.
halısı olarak dokunan Uşak halıları bitkisel bezemelerin yanı sıra madalyon motif-
li, yıldız motifli, kuşlu ve çintemani desenli diye sınıflandırılır. Gördes düğümüyle dokunan
Halı sanatında yumuşaklığı ve parlaklığı ile dikkat çeken İran Sine Düğümü ile Uşak halılarının en eski örneği
1584 tarihli olup İstanbul
dokunmuş saray için dokunan “saray halıları” küçülen madalyon deseni hançer Sultan Ahmet Halı Müzesi’nde
gibi kıvrık yapraklar, rozet çiçekler gibi bezemelerle farklılık gösterir. sergilenmektedir.
Bergama bu dönemin ayrı bir halı üretim merkezidir. Halı dokumasında yün,
ipek ve pamuk malzeme kullanılır.
Osmanlı halılarının Avrupalı ressamlar tarafından resmedilmesi nasıl bir sonuca

21 yol açmıştır?
Resim 6.58 Erken Osmanlı döneminde Denizli

Osmanlı Kaftanı. bölgesinin dokumacılığından “tonoz-
lu dokuması” olarak söz edilir. Ancak
dokuma dirençsiz bir malzemedir. Bu
nedenle incelenebilecek örnek mevcut
değildir.
Osmanlı tekstil sanatının kaliteli ör-
nekleri, XVI. yüzyılda belli merkezlerde
üretilen Ankara’nın Yünlü Sof Dokuma-
sı ve Bursa İpeklisi’dir.
Dokuma tekniği ve üretimin kali-
tesi açısından İstanbul’un XVI. yüzyıl-
da önemli bir merkez olduğu görülür.
Sarayın denetiminde kurulan atölyeler
hem sarayın ihtiyacını giderir, hem de
hediyelik olarak verilecek ürünleri do-
kur. XVI. yüzyılda Bursa, İstanbul dı-
şında dokumacılık merkezleri olarak
Şam, Mardin, Halep, Bağdat ve Selanik
önemlidir.
Kemhâ, çatma, seraser, şahbenk, kadi-
fe ve diba, ipekli Osmanlı dokumalarının
çeşitleridir. Sof, Çuha ise yünlü dokuma-
Kemhâ: Atkısı ve çözgüsü lardır. Kutnu, Alaca, Çırpaz ise bez tabir edilen pamuklu günlük hayatta sık kullanılan
ipek olan altın ve gümüş halk arasında yaygın olan dokumalardır. Padişah kaftanlarının kumaşı ise “Kemha”dır.
tellerle dokunmuş havsız bir
kadife türüdür. Çatma ise sağlam dokunmuş kabartma çiçekli ipek kadifedir. İpekle karışık
som altın tellerle dokunmuş ve arasına inciler serpiştirilmiş örnekleri mevcuttur.
Diba nitelikli atlas kumaşlar olup ipek dokumanın bir başka cinsidir. Ay, Gü-
neş, Çintemani, Kaplan Çizgisi, Şakayık sık kullanılan bezemelerdir.
Osmanlı dokuma sanatında saray için üretilen ürünler hangileridir?

22
Klasik Osmanlı Dönemi Minyatür Sanatı
Minyatür kelimesinin anlamı “bir nesnenin küçük hali” olarak tarif edilir. Minya-
tür sanatı, Uygurlara kadar inen bir tasvir sanatıdır. Osmanlı sanatında minyatür-
ler kitap resimlemek üzere tasarlanmış ve üretilmiştir. Erken Osmanlı sanatında
çok nadir örneği görülen, realist bakış açısı ile olay anlatan minyatürler, peyzajlar,
portreler ve bilimsel konuları içeren temalar olarak sınıflanabilir. Nakkaş olarak
bilinen minyatür sanatçıları; Osmanlı Sarayında itibarlı ve Nakkaşhane olarak Ehl-i
Hiref teşkilatında yer alan bir sanatçı örgütüdür. İran’la sürekli siyasi problemler
yaşansa da doğu sanatlarının kuşkusuz Osmanlı sanatı üzerinde etkisi mevcuttur.
Bu etki, minyatür sanatında daha yoğundur. II. Bayezid Döneminin önemli ese-
ri Hüsrev-i Şirin, Süleymannâme, Selimnâme, Kelile ve Dimme, Hünernâme, Nus-
retnâme minyatürlü el yazması eserlerdir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde
Şehnamecilik adı ile tarihi olayların yazılıp minyatür tarzında resimlenerek kayda
geçirilmesi; savaşlar, av sahneleri, fetihler, tahta çıkış törenleri, bayram ve şehzade-
lerin sünnet törenleri, sefere gidilen ülke ve şehirlerin tasvirleri minyatürlerde ele
alınan ana temalar olacaktır.
Nevai Hamsesi, Tuhfet-el Ahrar, Matrakçı Nasuh’un topografya, bitki örtüsü
gibi detaylarla ele aldığı Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyn gibi eserler dönemin
önemli minyatürlü yazmalarıdır. Surname-i Vehbi, Süleymanname ve Şehinşahna-
me; Nakkaş Osman ile Seyyid Lokman’ın bu dönemde yaptıkları belge niteliğinde-
ki önemli minyatür eserlerdir. III. Murad dönemi nakkaşlık sanatı için en verimli
dönemdir. Sultanın tasvir sanatına ve sanatçılara duyduğu ilgi sonucu 214 levha-
dan oluşan III. Mehmed’in sünnet törenlerinin Sultan Ahmet’te tasvirlerini yansı-
tan Surname-i Hümayun hazırlanır. Osmanlı Padişahlarının tarihini, kıyafetlerini
ve özelliklerini anlatan Şehnâmeler, Kıyafet-el İnsaniyeti Şemail en Osmaniye ve Siyer-i Nebî; dönemin dini
Hünernâmeler, bu dönemin önemli minyatür eserleridir. içerikli el yazmasıdır.
Osmanlı minyatürü; saf renkleri kullanması, realist doğa ve kişi tasvirleri, altın
ve gümüş yaldızlı zemin hazırlanması gibi özelliklere sahiptir.

Kanuni Sultan Süleyman’ın Cülus Töreni, Matrakçı Hat Örneği
Nasuh, Süleymanname.
III. Murad’ın oğlu Şehzade Mehmed’in sünnet törenini tasvir eden eserin ismi nedir?
23
Seyyid Lokman Hünername isimli eseri hazırlarken kiminle çalışmıştır?

24
Osmanlı Hat Sanatı

İslami güzel yazı sanatıdır. Köşeli yazı kufi, sülüs, nesih reyhanî gibi biçimleri
mevcuttur. Ahmet Karahisarî, Muhammed Hüseyin Tebrizi önemli Osmanlı Hat-
tatlarıdır. Ehl-i Hiref Teşkilatı; Osmanlı devletinin saraya bağlı sanatsal çalışmala-
rın yanı sıra uzmanlık ve ayrıcalıklı bilgi gerektiren meslekleri yapan ehil kişilerin
oluşturduğu ve sarayın kapıkullarından oluşan topluluktur.
Ehl-i Hiref teşkilatı nedir?

25
Klasik Dönem Osmanlı Taş Bezeme Sanatı
Anadolu’nun geleneksel yapı malzemesi taş, Osmanlı mimarisinde yapının inşası
ve süslemesinde uyum içinde kullanılmıştır. Taş işçiliği portal (taç kapı), Mihrap,
minber, pencere alınlıkları, vaaz kürsülerinde incelenebilir. Yapının kemer avlu
revakları, portal, nişler, mihrap, minber gibi bölümlerinde kullanılan taş işçiliğini
kabartma, kakma, iki renkli geçmeli teknikleri ile açıklayabiliriz. Tercih edilen de-
senler ise hatayî, rumî, palmet gibi bitkisel motifler, geometrik grifit düzenleme-
lerdir. Taç kapılar ve mihrapların mukarnaslı (kum saati formlu) düzenlemeleri
külliye yapılarında karşımıza çıkar.
Osmanlı taş süsleme sanatında işleme teknikleri hangileridir?

26
Klasik Dönem Osmanlı Sanatında Kalemişi
Duvar boyaması olarak başlayan iç mekan süslemesidir. Boyama desenler kuru sı-
va üzerine fırça ile yapılır. Gölgeleme yapılmaz. Geometrik, bitkisel motifler, yazı
kuşakları (ayetler) tercih edilir. Lacivert, kırmızı, beyaz, sarı en sevilen renklerdir.
Kalemişi tekniğinde yazılan yazılarda ayrıca hat uygulanabilir. Kubbe içi gibi eğ-
risel yüzeylere çiçekli bordürlerle çevrili nesih veya sülüs yazı ile oluşturulmuş bir
madalyon uygulaması, tercih edilen düzenlemedir. Sıva dirençsiz bir malzemedir.
Bundan dolayı günümüze orijinal halde gelen kalemişi süslemeler az sayıdadır. Sı-
va üzerine yapılan bir başka süsleme biçimi Malakâri’dir Tavan ve duvarlara hafif
kabartmalı alçı desenlemelerdir. Mala ile yapıldığı için bu isimle bilinir.
Kalemişi süslemelerde desenlemelerin ana motifleri nelerdir?

27
Mermer Minber (İstanbul Bayezid Cami) Kalemişi Süslemeler, Süleymaniye Camii
Klasik Dönem Osmanlı Ahşap İşçiliği Eğri Kesim Tekniği: Ahşap

işçiliğinde kullanılan özel bir
Ahşap işçiliği, Osmanlı sanatında, minber, kürsü, korkuluk, kapı-pencere kanatla- metal kalemle derinliği olacak
rı ve rahlelerde karşımıza çıkar. Teknik olarak kabartma kalemişi, eğri kesim tek- şekilde birbirine paralel iki
kontur halinde oluşturulan
niğinde yapılmış bezemeler, kakma, Kündekâri tercih edilir. Bezeme malzemesi bezeme biçimidir.
fildişi sedef, bağa(kaplumbağa kabuğu)
Resim 6.63
bazen yeşim ve akik gibi değerli taşların
kakma tekniğinde ilavesiyle zenginleşir. Sultan Ahmet
Bitkisel motifler, hatayî, rumî yazılar Cami, Kapı Kanadı,
Kündekari.
sık kullanılan desenlerdir. Ölçü ve geo-
metri bilgisine dayalı kündekâri tekni-
ği, sedef ve bağa ile birlikte uygulandığı
gibi sadece ahşap malzeme ile oluşturu-
lan örneklerle, pencere, kapı kanatları
ve dolaplarda da uygulanmıştır.
Osmanlı ahşap işçiliğinin örneklerini mimari eserlerde hangi bölümlerde görmekteyiz?

28
Klasik Osmanlı Dönemi Maden Sanatı
Klasik Dönemde Osmanlı maden sanatı örnekleri, pencere demirlerinde, şadır-
vanlarda, türbe parmaklıklarında mimariye bağlı olarak üretilir. Demir ve Tunç
malzemelerle döküm ve dövme tekniklerinde biçimlenir.
Taşınabilir eserlerde ise, şamdan, havan, maşrapa, vazo, kapı menteşe kilitle-
ri, cami alemleri gibi örnekler, hem süsleme hem de üretim teknikleri açısından
önemlidir. Eserlerin üzerine, kazıma ve Resim 6.64
kabartma tekniğinde palmet, grift bit-
kisel bezemeler uygulanabilir. Silahlar, XVI. yüzyıl
Mücevherli Ayna.
miğ fer, zırhlı, kılıçlar Osmanlı maden
sanatında önemli yer tutmaktadır. Os-
manlı Sarayı’nın nakkaşları kuran kap-
larını, gülebdanları (gülsuyu kapları),
kandilleri, takıları ayrıca değerli taşlarla
bezeyerek işlemektedirler.
Klasik Dönem Osmanlı Maden Sanatı’nda günlük kulanım için üretilen malzemeler
nelerdir? 29
Özet
Bu üniteyi çalıştıktan sonra Osmanlı Devleti’nin “Erken ve Klasik Osmanlı Sanatı” tanımının içe-
1 kuruluş ve yükseliş dönemlerinin tarihi coğrafya- 2 riğini açıklamak.
sını tanımlamak. Osmanlı Devleti kuruluş ve gelişme sürecinde
XIV. ve XVI. yüzyıllarda Osmanlı Devleti kuru- Anadolu coğrafyasında özellikle mimari alanda
luş ve gelişme sürecini yaşayacaktır. Bu dönem çok güçlü eserler veren Beylikler dönemi mima-
Osmanlı Devleti’nin güçlü devlet politikasının risinin mirasını sürdürecek, öncelikle başkentleri
ortaya koymasının yanı sıra sınırlarını Avrupa Bursa ve Edirne’de önemli mimari örnekler or-
içlerinden Kuzey Afrika’ya kadar genişletecek- taya koyacaktır. İstanbul’un fethi ardından baş-
tir. Hakim olduğu coğrafyada kendinden önce kent olarak konumlanması aynı zamanda Kla-
varlık göstermiş olan, devletlerin kültür ve sanat sik Osmanlı mimarisinin en önemli örneklerini
anlayışlarının üstünde kendi mimarlık ve sanat bu güçlü kent yapısı içinde inşa sürecini getirir.
anlayışını ortaya koyacaktır. Kuruluş ve gelişme Güçlü ve zengin devlet yapısı önemli inanç yapı-
sürecinde II. Bayezid donanmayı güçlendirir. ları ve kentsel değeri kadar sosyal hizmet kimli-
Bunun sonucunda Akdeniz ve Karadeniz’de da- ği de önemli olan külliyelerle ortaya konacaktır.
ha rahat hareket edilir, yeni fetihler gerçekleşir. Osmanlı İmparatorluğu Klasik Dönem olarak ta-
Yavuz Sultan Selim halifeliği Osmanlı hüküm- nımlanan XVI.-XVII. yüzyıllarda izlediği vakıf-
darlarının sorumluluğuna alır, Osmanlı İmpa- imaret sistemi ve şenlendirme politikası sonucu
ratorluğu Türk ve İslam dünyalarını birleştirir. devletin gücünü önemli külliyelerle ortaya koya-
Kanuni Sultan Süleyman dönemi ise Osmanlı caktır. Osmanlı mimarisini bu dönemde anıtsal
İmparatorluğu’nun en güçlü dönemi olacaktır. külliyeler ve Mimar Sinan ile tanımlanır.
Güçlü devlet adamları ve doğru fetihler sonun-
da imparatorluk gerek siyasi, gerekse ekonomik Erken ve Klasik Osmanlı Sanatının taşınmaz (mi-
anlamda yayıldığı coğrafyada tek güç olarak var- 3 mari) ve taşınabilir (çini, seramik, taş, ahşap, ma-
lık gösterecektir. Dolayısıyla bu güç mimarlık ve den, halı, kilim gibi) kültür ve sanat eserlerini, mal-
sanat anlayışında da ortaya konacaktır. zeme-teknik özellikleri ile örneklerle tanımlamak.
XVI. ve XVII. yüzyıllarda kültür ve sanat hayatı,
anıtsal mimari yapılarla birlikte İznik ve Kütah-
ya çinileri, kalemişi, kündekari gibi el sanatla-
rı örnekleri, minyatür gibi önemli tasvir sanatı
örneklerinin yanı sıra bilim ve kültür hayatında
dönemin önemli alimleri ve sanatçılarına itibar
edip sahiplenmiştir.
1. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’un fethinden he- 5. Külliye nedir?
men sonra inşasına başlattığı yapı topluluğu hangisidir? a. Hamam ve mektep gibi sosyal yapı gruplarıdır.
a. Topkapı Sarayı. b. Osmanlı mimarisinde sosyal hizmet amacı-
b. Ayasofya Camisi. nın ibadet yapılarının da içinde planlandığı en
c. Edirnekapı-Topkapı surları. önemli yapı topluluklarıdır.
d. Mahmutpaşa Külliyesi. c. Büyük ölçekli camilerdir.
e. Fatih Külliyesi. d. Yol güzergahlarına inşa edilen yapı gruplarıdır.
e. Özellikle başkente özgü cami ve bağlı yapılardır.
2. Erken Osmanlı mimarisinde ters T planlı olarak ta-
nımlanan cami planı neyi ifade eder?
a. Camilerin içinin T biçiminde olduğunu. 6. Hassa Mimarlar Ocağı nedir?
b. Cami yapılarının ibadet işlevi dışında kullanıl- a. Mimar Sinan’ın kurduğu mimarlık teşkilatıdır.
dığı planlamayı. b. Süleymaniye Camisi’nin yanındaki mimarlık
c. Zaviyeli, tabhaneli olarak da bilinen ek mekan- teşkilatıdır.
ların ana ibadet mekanı ile beraber planlandığı c. Osmanlı Klasik Dönemi’nde yapılanan devletin
yapı tipini. imar ve onarım çalışmalarının planlandığı mi-
d. Cami ve medrese olarak inşa edilen yapıların mar ve ustaların yetiştirildiği en önemli imar
plan tipini. kurumudur.
e. Külliye içinde inşa edilen camilere en uygun d. Osmanlı Devleti içinde mimarların oluşturdu-
planın bu olduğu. ğu ayrı bir teşkilattır.
e. Mimar Sinan’ın kendi planladığı külliyelere
3. Edirne Eski Cami, Bursa Ulu Cami ile hangi yön- onarım hizmeti vermek üzere oluşturduğu teş-
den benzerlik gösterir? kilattır.
a. İkisi de Ulu Cami’dir.
b. Her ikisi de çok kubbeli camiler grubuna girer. 7. Şadırvanlı avlu tanımı aşağıdakilerden hangisidir?
c. Her ikisinde de taş minare vardır. a. Su tesisinin külliyenin avlularına inşa edilmesidir.
d. Her ikisini de vezirler yaptırmıştır. b. Hayrına yapılan su tesisidir.
e. Her ikisinde de minber orijinaldir. c. Su tesislerinin mimari form kazanarak inşa
edilmesidir.
4. Bursa Yeşil Cami çini ustasının ismi aşağıdakiler- d. Özellikle cami, darüşşifa yapılarında avluya inşa
den hangisidir? edilen hizmet amaçlı su tesisidir.
a. Nakkaş Mecnun. e. Abdest almaya yarayan su tesisidir.
b. Mehmet el Mecnun.
c. Mecnun bin Ahmet. 8. Eksedra nedir?
d. Ali bin Tebrizi. a. Yarım kubbedir.
e. Hacı Ivaz Ahmedi. b. Tam daire kubbedir.
c. Yapının son cemaat yerinde yer alan kubbelerdir.
d. Mihrabın önündeki küçük kubbedir.
e. Klasik Dönem Osmanlı mimarisinde merkezi
büyük kubbeyi taşıma çözümlerinden birisi olan
yarım kubbelerle bağlantılı çeyrek kubbelerdir.
9. Eminönü Yeni Valide Cami’nde çalışan mimarlar 1. e Yanıtınız yanlış ise, “Klasik Osmanlı Dönemi
kimlerdir? Mimarlık” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
a. Mimar Sinan - Mimar Hayreddin. 2. c Yanıtınız yanlış ise, “Erken Osmanlı Dönemi
b. Mimar Hayreddin - Sedefkar Mehmed Ağa. Mimarisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
c. Mimarbaşı Davut Ağa - Mimar Dalgıç Ahmed 3. b Yanıtınız yanlış ise, “Erken Osmanlı Dönemi
Ağa - Mimar Mustafa Ağa. Mimarisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
d. Sedefkar Osman Ağa - Mimar Sinan - Mimar 4. b Yanıtınız yanlış ise, “Bursa Yeşil Camii” bölü-
Mustafa Ağa. münü yeniden gözden geçiriniz.
e. Mimar Sinan - Mimarbaşı Davut Ağa - Mimar 5. b Yanıtınız yanlış ise, “Erken Osmanlı Dönemi
Hayreddin. Mimarisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
6. c Yanıtınız yanlış ise, “Erken Osmanlı Dönemi
10. Minyatür sanatının ustaları Osmanlı Saray teşkila- Mimarisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
tında nereye bağlı olarak çalışırlar? 7. d Yanıtınız yanlış ise, “Klasik Osmanlı Dönemin-
a. Hassa Mimarlar Ocağı. de Halı ve Tekstil” bölümünü yeniden gözden
b. Hüsn-ü Hat Teşkilatı. geçiriniz.
c. Nakkaşlar Ocağı. 8. e Yanıtınız yanlış ise, “Klasik Dönem Osmanlı Çi-
d. Enderun Teşkilatı. ni Sanatı” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
e. Ehli Hiref Teşkilatı. 9. c Yanıtınız yanlış ise, “Eminönü Yeni Cami (Vali-
de Cami)” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
10. e Yanıtınız yanlış ise, “Klasik Osmanlı Dönemi
Minyatür Sanatı” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1 Sıra Sizde 11
Zaviyeli, Kanatlı, Ters t gibi isimler alan yapı tipi ana Merkezi plan şemasında kubbe iki yanda yarım kubbe-
eksen üzerinde yer alan kapalı merkezi mekanın ve lerle, yarım kubbelerinde ikişer (eksedra) çeyrek kubbe-
çevresindeki üç eyvandan oluşur. Osmanlı mimarisin- lerle açılım yaptığı örtü sistemi olarak düzenlenmiştir.
de bütün mekanların kubbe ile örtülme geleneği vardır.
Sıra Sizde 12
Sıra Sizde 2 Edirne Selimiye Camiinde sekiz paye ana kubbeyi,
Osmanlı Mimarisi’nde “Ulu Camii” olarak tanımlanan mihrap önünde yarım kubbe ile taşır, köşe boşluklarını
cami gurubuna girerler, plan açısından ise çok kubbeli eksedralar doldurur.
merkezi plan olarak tanımlanırlar.
Sıra Sizde 13
Sıra Sizde 3 Kapı ve pencere kanatlarında sedefli ahşap işlemeleri
Erken Osmanlı Dönemi’nde özellikle Bursa’da karşımı- gerçekleştirilmiştir.
za çıkan külliyeler inşa alanlarının sorunları nedeniyle,
dağınık yerleşim gösterirler Sıra Sizde 14
Klasik Osmanlı mimarisinin en anıtsal örnekleri baş-
Sıra Sizde 4 kent İstanbul’da bulunmaktadır.
Mozaik tekniğindeki çiniler kırmızı hamurlu ve renkli
sır tekniğinde kaliteli işçiliğe sahiptir. Sıra Sizde 15
Merkezi plan şeması, yarım kubbeler veya ayaklarla ta-
Sıra Sizde 5 şınan merkezi kubbe örtüsü genel karakterdir.
Bursa Yeşil Cami ve türbenin tüm süslemelerini ger-
çekleştiren ve sorumlu olan ustalar; Muhammed-el- Sıra Sizde 16
Mecnun, Tebrizli Ali İbn İlyas Ali, Tebrizli Ali İbn Hacı Başkent İstanbul’da ilk inşa ettiği külliye Haseki Hür-
Ahmed olarak bilinir. rem Sultan Külliyesi’dir.

Erken Osmanlı Dönemi maden sanatı örnekleri olduk- Tıp eğitimini ve sağlık hizmetlerini veren kurum.
ça az sayıda günlük kullanım eşyası olup, Musul Ekol’ü
olarak değerlendirilen üslup özelliği gösterir. Sıra Sizde 18
Genellikle yola dönük inşa edilen çeşme, anıtsal çeşme
Sıra Sizde 7 gibi hayır amaçlı yapılan su tesisi.
Istanbul Beyazıt Camii iki yarım kubbeli merkezi kub-
be ile örtülür. Sıra Sizde 19
Osmanlı devlet teşkilatında imar faaliyetleri (yapım -
Sıra Sizde 8 onarım) ve inşaat eğitimini veren kurum.
Mimar Hayreddin Ağa’dır.
Sıra Sizde 20
Sıra Sizde 9 İznik imalatı XVI. yüzyıl çinilerinde mavi-beyaz guru-
Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesidir. bunun spiral, yaprakçıklı bezeme karakterinde örnekler.

Bölgedeki yoğun yapılar nedeni ile külliyenin yapıları Genellikle Uşak üretimi olan madalyonlu halıların
arasından sokak geçer. Dağınık imar planı uygulanmıştır. Holbein ve Lotto’nun resimlerinde işlenmesi ressamla-
rın isimleri ile tanımlanırlar.
Sıra Sizde 22 Afyoncu, Fatma. XVII. Yüzyılda Hassa Mimarlar
Diba / Kemha, Seraser, Kadife Ocağı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay, 2001.
Aslanapa, Oktay. Osmanlı Mimarisi. İstanbul, 1986.
Sıra Sizde 23 Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı. İstanbul, 1984.
Surname-i, Hümayun Ayverdi, E.Hakkı, Fatih Devri Mimarisi, İstanbul,
1973.
Sıra Sizde 24
Ayverdi, Ekrem Hakkı. Yüksel, İ. Aydın. İlk 250 Sene-
Nakkaş Osman ile beraber çalışmıştır.
nin Osmanlı Mimarisi. İstanbul, 1976.
Sıra Sizde 25 Bağcı, S., Çağman, F., Renda, G., Tanındı, Z. Osmanlı
Topkapı Sarayı’nın içinde yer alan Osmanlı sanatçılar Resim Sanatı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 2006.
teşkilatı. Nakkaşlar, hattatlar en bilenenleridir. Bodur, Fulya. Türk Maden Sanatı. İstanbul, 1987.
Bostan, İdris. Osmanlı Bahriye Teşkilatı, XVVII.
Sıra Sizde 26 Yüzyılda Tershane-i Amire. Ankara, 1992.
Kabartma, kakma, iki renkli geçmeli teknikleridir. Bulut Lale, Aydoğan Demir, Yekta Demiralp, “Sultan-
lar Kenti Bursa, Erken Osmanlı Sanatı” Arkeoloji
Sıra Sizde 27 ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Geometrik, bitkisel motifler, yazı kuşakları (ayetler) Cantay, Gönül. Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüş-
ana motiflerdendir. şifaları. Ankara, 1992.
Cantay, Gönül. Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu.
Sıra Sizde 28
Ankara, 2002
Pencere, kapı kanatları ve dolaplarda görmekteyiz.
Cantay, Tanju. Süleymaniye Camii. İstanbul, 1989.
Demiriz Yıldız, Osmanlı Mimarisinde Süsleme I Er-
Sıra Sizde 29
Şamdan, havan, maşrapa, vazo, kapı-menteşe kilitleri ken Devir-1300-1453, İstanbul, 1979.
günlük kullanım için kullanılan malzemelerdendir. İnalcık Halil - Renda Günsel, Ottoman Civilization 2,
Ankara, 2004
İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ. İs-
tanbul, 2006.
İnalcık, Halil. Devlet-i Aliye, İstanbul, 2009.
Halaçoğlu Yusuf, Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve
Sosyal Yapı, T.T.K.Ankara,2003.
Hasol, Doğan, Mimarlık Sözlüğü,İstanbul, 1979.
Hattstein, Markus and Delius, Peter, İslam Art and
Architecture, Köneman, Cologne, 2000.
Kuban, Doğan. Sinan’ın Sanatı ve Selimiye. İstanbul,
1997.
Kuban, Doğan. Türk ve İslam Sanatı Üzerine Dene-
meler. İstanbul, 1995.
Kuran, Aptullah. Mimar Sinan. İstanbul, 1986.
Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı. Yay.
Haz. Zeki Sönmez, İstanbul, 1998.
Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. Yay. Yön. Robert
Mantran, çev. Servet Tanilli. İstanbul, 1995.
Ödekan, Ayla, Faroghi, Suriye. v.d. Türkiye Tarihi c.2,
Osmanlı Devleti. İstanbul, 1997.
Osmanlı Devleti. İstanbul, 1997.
Öney, Gönül. İslam Mimarisinde Çini
Öz, Tahsin. İstanbul Camileri C. I-II. Ankara, 1987.
Özdeş, Gündüz. Türk Çarşıları. Ankara, 1998.
Pitcher, Donald Edgar. çev. Bahar Tırnakçı. Osmanlı
İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası. İstanbul,
2001.
Roth, Leland M. Mimarlığın Öyküsü. İstanbul, 2000.
Sözen, Metin, Tanyeli, Uğur, Sanat Kavram ve Terim-
leri Sözlüğü. İstanbul, 1986.
Uluslar Arası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri.
Yay. Haz. Azize Aktaş. Ankara: Yasa Yay., 1996.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin Saray
Teşkilatı. Ankara: TTK, 1988.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi C. II. TTK,
Ankara: TTK, 1994.
Yetkin, Şerare. Anadolu’da Türk Çini Sanatı’nın Ge-
lişmesi. İstanbul, 1986.
7
Amaçlarımız
 XVIII.- XIX. yüzyıllar arası Osmanlı tarihi coğrafyasının fiziki ve tarihi sınır-
larını tanımlayabilecek,
 XVIII.- XIX. yüzyıllar arası Osmanlı mimarlığı ve sanatını etkileyen, batı etki-
lerinin sebep- sonuç ilişkisi çerçevesinde açıklayabilecek,
 XVIII.- XIX. yüzyıllar arası Osmanlı mimarisi ve sanatında etkili olan Barok,
Ampir ve Art Nouveau üsluplarının özelliklerini örneklerle açıklayabilecek,
 XVIII.- XIX. yüzyıllar arası Osmanlı mimari eserlerini, çini-seramik, maden,
halı, tekstil, ahşap, minyatür, resim ve diğer el sanatı örneklerini dönem üslup
özellikleriyle açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Barok • Rokoko
• Ampir • Asker Ressamlar
• Art Nouveau • Sanayi-i Nefise
İçindekiler
• GEÇ OSMANLI DÖNEMİ TARİHÇESİ

• GEÇ OSMANLI DÖNEMİ SANATININ
ANA HATLARI
• GEÇ OSMANLI DÖNEMİ ÇİNİ VE
Ortaçağdan Günümüze Geç Osmanlı Dönemi SERAMİK SANATI
Anadolu Uygarlıkları (XVIII.-XIX. Y.Y.) • GEÇ OSMANLI DÖNEMİ MİMARÎ
BEZEMEN
• GEÇ OSMANLI DÖNEMİ MADEN
SANATI
• GEÇ OSMANLI DÖNEMİ RESİM SANATI
Geç Osmanlı Dönemi
(XVIII.-XIX. Y.Y.)
GEÇ OSMANLI DÖNEMİ TARİHÇESİ

Osmanlı Devleti, XVII. yüzyılın ikinci yarısında ekonomik ve askeri sisteminin
zayıflaması, devlet yönetiminde ehil olmayan kişilerin görev alması sonucunda
duraklama dönemine girmiştir. Bu dönemde Avrupa Devletlerinin Rönesans ve
Reform hareketleri sonrası önemli toplumsal gelişmeler kaydetmesi, coğrafi keşif-
ler sonucu ekonomilerini güçlendirmeleri, yeni ve güçlü savaş sistemleri oluştur-
maları, bu gelişmeleri takip edemeyen Osmanlı Devletinin ekonomik, toplumsal
ve askeri alanda gücünün zayıflamasına neden olacaktır. 1730’ da tahta geçen I.
Mahmut’un yaptığı yeniliklerin neredeyse tamamı askeri niteliktedir. XVII. yüzyıl
sonrası Osmanlı Devleti Avrupa devletleri, Rusya ve İran ile sürekli anlaşmazlık-
lar yaşayacak ve toprak kaybetmeye başlayacaktır.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında Sanayi Devrimi sonrasında yeniden biçimlenen
Avrupa özellikle Fransa, Osmanlı Devleti ile yeniden yapılanan ilişkiler içinde
olurlar. Bunun temelinde Osmanlı Devletinin elinde bulunan ticarî potansiyel ve
pazarlara hâkim olma düşüncesi yatar.
1669 yılında Fransa ile imzalanan anlaşma sonucu tüccar ve gezgin kimliğinde
birçok insanın Osmanlı topraklarına gelmesi akımı başlar. İstanbul Galata, Ana-
dolu’da İzmir bu Fransız gezgin ve tacirlerin yerleşme yerleri olacaktır.
İstanbul Galata bölgesi limandan kaynaklanan yoğun ticaret potansiyeli nedeni
ile hem Osmanlı dışından gelenlerin elçiliklerinin olduğu hem de Osmanlı teba-
asındaki gayri Müslimlerin yerleşim alanıdır. Galata bölgesi; Pera ve Beyoğlu ola-
rak bilinen tarihi süreçte daima ticaret, liman, yabancı yerleşkesi olarak önemlidir.
Bunun sonucunda çağdaş kent düzenlemesi olarak yenilikler burada başlayacaktır.
İlk modern belediyecilik hizmetlerini vermek üzere kurulan Beyoğlu Beledi-
ye Dairesi burada kurulur. Tünel inşası, sokak sambaları ile sokak aydınlatılma-
sı, çöp toplanması Beyoğlu ana ulaşım arterinin düzenlenmesi önemli şehircilik
çalışmalarıdır.
Osmanlı Mimarisi ve Sanatı önce Lale Devri ile Batı ile ilişkiye girmiş ardından
Avrupa kökenli Barok, Rokoko, Ampir ve Seçmeci üslupları benimsemiş bunların
etkisi ile kendi üslubunu oluşturmuştur.
Vanmour, Cassas, Melling, Kavyer gibi ressamların yaptıkları resimlerle top-
lumda resim sanatına karşı ilgi başlamıştır. Abdülmecit döneminde Devlet hesa-
bına çalışan Gaspare Trajano Fossati (1809-1883) Ayasofya’nın onarımında çalış-
mıştır. Başkent İstanbul’da Tarihi Yarımadanın kent dokusunun yoğunluğu sonucu
yeni yerleşimlerin oluşturulma sürecine öncelikle devletin üst yönetiminin nitelik-
li yapıları inşa edilerek önem verilir. Bu uygulama Dolmabahçe Sarayı ve ona bağlı
inşa edilen Dolmabahçe Camisi ve saat kulesi, Beylerbeyi Sarayı, Yıldız Sarayı ve
bağlı kasırlarla Boğaziçi hattı imara açılır. Boğaziçi hattı nitelikli devlet yapıları ile
imara açılan en önemli bölge olacaktır.
II. Mahmut döneminde kentin ilk imar planı Moltke tarafından hazırlanmıştır
(1837)Selimiye kışlası ve çevresindeki yapılarla bu bölgenin imara açılması söz
konusudur.İlk buharlı geminin alınması (1829) Tünel inşası (1871-1874), Kara-
köy Köprüsü geleneksel Osmanlı mimarlığından farklı ulaşım hizmetlerine bağlı
gelişen mimarlık örnekleri olarak görülür.
Lale Devri olarak bilinen 1718 Pasarofça anlaşması ile 1730 Patrona Halil İsyanı arası Osmanlı Tarihin-
dönemde İbrahim Müteferrika
tarafından ilk matbaa de “Lale Devri” olarak tanımlanır. Bu dönemde Avrupa’daki gelişmeleri takip et-
kurulmuş, Mühendishane-i mek üzere Avrupa başkentlerine elçiler gönderilir. Avrupa’dan getirilen uzmanlar
Bahri, Mühendishane-i
Berri Hümayun olarak özellikle askeri ve şehircilik alanlarında Avrupa’daki uygulamaları Osmanlı Dev-
ilk mühendislik okulları letinde gerçekleştirirler. Bu uygulamalar dönemin aynı zamanda “Batılılaşma Dö-
kurulmuştur.
nemi” olarak tanımlanmasına neden olur.
Humbaracı Ocağı: Osmanlı
askeri teşkilatının top Geç Osmanlı Dönemi Sosyal ve Kültürel Or tam
döküm atölyeleri ve burada
görevli olan askerler. Bu • Yirmisekiz Mehmet Çelebi bir heyetle Avrupa’ya gönderilir. Paris ve Viya
atölyelerde aynı zamanda na’da gördüklerini “Sefaretname” isimli eserinde anlatır.
metalurji araştırmaları da
gerçekleştirilmekteydi. • İstanbul’da ilk itfaiye teşkilatı oluşturulur.
• İbrahim Müteferrika ilk matbaayı kurar. (1727)
Cihan-nüma: Dünya haritası. • İlk Mühendis okulu olan Hendesehane kurulur. (1734)
• Humbaracı Ahmet Paşa olarak tanınan Fransız subay Conte de Bonneval
Humbaracılar Ocağını kurar.
• İlk Çağdaş Tıp Üniversitesi olan Mektebi Tıbbiyei Şahane kurulur.
• Baron de Tott Mühendishanei Berri Hümayun’u kurar (1773)
• Nizamı Cedit adı ile yeni bir ordu oluşturulur.
• Osmanlı Devletinde en önemli yürütme ve yasama kurumu olan “Divan”
teşkilatı kaldırılır ve yerine Nazırlıklar (Bakanlıklar) kurulur.
• İlk Osmanlı Anayasası Kanunı Esasi hazırlanır.
• Avrupa’da olduğu gibi ilköğretim erkek çocuklara zorunlu hale getirilir.
• Takvimi Vakayi adı ile ilk gazete basılır.
• Nüfus sayımı uygulaması ve Posta dağıtım sistemi başlatılır.
• Emir Çelebi’nin hekimlikle ilgili “En Muzecu’t Tıbb” eseri ve Katip Çele
bi’nin (coğrafya ve kozmografya konulu) Cihan-nüma isimli eseri dönemin
önemli eserleridir.
XVII. yüzyıl sonrasında ortaya çıkan siyasi ve ekonomik problemler sonucu
Osmanlı Devleti duraklama ve ardından dağılma sürecine girer. XVII. ve XVIII.
yüzyıllar aynı zamanda Avrupa devletlerinin ve Rusya’nın Osmanlı Devletine kar-
şı çeşitli yıkıcı ve toprak kaybına yol açan İttifaklar oluşturduğu bir dönemdir.
Avrupa’nın bu sürede Fransız İhtilali (1789) ve Sanayi Devrimi gibi çok önemli
toplumsal değişimlere yol açan iki olayı yaşaması Osmanlı toplumunuda etkile-
yecektir. Bu süreçte özellikle Fransız etkisindeki sanat ve sosyal yaşamı özellikleri
Osmanlı Kültürüne yansıyacaktır.
Sefaretname isimli kaynak hangi konulardan bahsetmektedir?

1
Osmanlı Divan Teşkilatı’nın kaldırılması sonucu nasıl bir uygulama yapılmıştır?

2
7. Ünite - Genç Osmanlı Dönemi (XVIII.-XIX. Y.Y.) 187
Cihan-nüma isimli eser kim tarafından hazırlanmıştır?

3
XVII. Yüzyıl ortalarında önce İtalya’da oluşup sonraları Almanya, Fransa, İs- Gesamptkunstwerk: Tüm
panya’yı etkisi altına alan Barok üslup Fransa’da çok rağbet görmemiştir. Tasarım sanatların birlikteliği ve
Barok üslubun ana uygulama
ilkeleri eğri konturlar ve oval biçimlere dayalı olan Barok üslup içbükey/dışbükey biçimidir.
dalgalanmalarla, optik yanılsama yöntemleri ile mekân anlayışında farklılık yaratır.
Bu dönemde Osmanlı sanatının özellikle Fransız sanatının etkisinde kalmasının se-

bebi nedir? 4
Kolon, sütun gibi yapı elemanları gruplaşarak ve yontu değerleri katılarak iç ve

dış mekanlarda değerlendirilir.
Katlı bitkisel bezemeler, yaprak frizleri, kıvrımlı kumaş, çelenk (girlant) isti-
ridye formu, kartuşlar, boşlukta uçan figürler ve hacim kazandırılmış formlar Ba-
rok mimarî ve süslemelerde ana özelliktir.
Çıkış bölgesi İtalya olan Barok üslup ile Fransız kökenli Rokoko tarzı, Osmanlı Rokoko: Avrupa sanatında
Barok’tan sonra gelişen üslup
mimarisinde yapı kütlesini etkilemez. İç mekan düzeni ve süslemesinde etkili olur. daha çok dekoratif sanatlarda
Rokoko üslubunda bezeme programında sarmal kıvrımlı dallar, S kıvrımlar, egemen olmuş, Barok’a göre
bombeli olmayan kartuşlar, az çıkıntılı pilastırlar, çizgisel üslupta akant yaprak- daha sadeleşmiş bir sanat
akımıdır.
ları karakteristik öğelerdir.
XVII. Yüzyılın sonunda Barok ve Rokoko üsluplarının yerini Napolyon yö Pilastır: Dörtgen formlu ve
bir yanından duvara bitişik
netimini simgeleyen Ampir üslup alır. Mısır ve Roma mimarisinin etkisi altında yarım sütun.
gelişen Ampir üslupta düşey ve yatay öğeler dengelenmiştir. Roma tarzı sütun
başlıklı, duvara gömülü kolonlar, yuvarlak kemerler, üçgen alınlıklar ve yalın sil-
meli kornişler cephe düzenlemesini geliştiren öğelerdir.
GEÇ OSMANLI DÖNEMİ SANATININ ANA HATLARI

• Batı Etkisinde Barok, Rokoko, Ampir gibi üslupların eklektik özelliklerle
mimariye yansıması
• Yabancı ve gayri müslim sanatçıların ilgi görmesi
• Mimari’de iç mekanda duvar resminin yaygınlaşması
• Figüratif heykelin mimaride cephede uygulanması
• Asker ressamların çağdaş Türk resmine öncülük edecek bir ekol oluşturmaları
• Sanayii Nefise’nin kurulması; Mimarlık, Heykel ve Resim eğitiminin başlaması
• Tuval Resminin ilgi görmesi
• Mimariye bağlı park ve bahçe düzenlemelerinin başlaması sebil ve çeşme
lerin kent içinde önem kazanması
• Klasik Osmanlı Mimarisinin plan ve yapı tipi formlarının tercih edilmesi
devam eder
• Sultan yapıları kadar devlet ileri gelenlerinin de imar faaliyetleri görülür.
Özellikle külliyelerin inşası devlet ileri gelenleri tarafından gerçekleştirile-
cektir.
• Külliyelerde caminin merkez yapı olma geleneği terk edilmiş medrese veya
kütüphane merkezli küçük ölçekli külliye modelleri ortaya çıkmıştır.
• Mimaride özellikle camilerde dikey hatlar önem kazanır, yapı silueti daha
çok dikine gelişen bir model sergiler.
Osmanlı mimarisinin seçmece anlayışını sergileyen Abdülaziz ve Abdülmecid
dönemi kamu yapılarının neredeyse tamamı Ermeni Balyan ailesi tarafından inşa
edilmiştir. Saray mimarları olarak çalışan bu aileden III. Selim için çalışan Krikor
Amira Balyan (17641831) Aynalıkavak Köşkü, Nusretiye Camisi, Selimiye Kışla

sı, Beyazıt Yangın Kulesi inşaatlarını gerçekleştirmiş oğlu Garabet Amira Balyan
Dolmabahçe Sarayı’nın ve bağlı yapıların inşasını ve Nigogos Balyan Dolmabahçe
Sarayı Muayede Salonu, Küçüksu Kasrı, Ortaköy Camisi, Ihlamur Köşkü gibi ya-
pıları inşa etmişlerdir. Yine başmimar olan Sarkis Balyan Beylerbeyi Sarayı, Çıra
ğan Sarayı, Yıldız Sarayı ve bağlı yapıları, Aksaray Valide Cami, Beşiktaş Akaretler
Sıraevler gibi yapıları inşa etmiştir. II. Abdülhamit dönemiyle I. Dünya Savaşı ön-
cesi Osmanlı mimarisi Art Nouveau, Barok ve Rokoko akımlarında olduğu gibi
devletin tercihi ve desteği ile önemli yapılarda değişik tarzlar uygulayan Osmanlı
mimarisine ilgi duyan yabancı sanatçıların yarattığı farklı etkiyi yansıtır. İtalyan
mimar Raimando d’Aronco Yıldız Sarayı, Şale Köşkü, Alexandre Valloury Hay
darpaşa Mektebi Tıbbiye binasını, Duyun-u Umumiye binasını ve birçok yapıyı
özellikle İstanbul’da inşa etmişlerdir.
Geç Osmanlı Dönemi Mimarisi Örnekleri
Nuruosmaniye Külliyesi (1748)

Resim 7.1 Resim 7.2
Nuruosmaniye Camii Plan İstanbul Nuruosmaniye Camii
Resim 7.3 I. Mahmut tarafından yapımında

İstanbul başlatılan Nuruosmaniye Cami 1755
Nuruosmaniye yılında tamamlanmıştır. XVIII. Yüzyı-
Cami İç Mekan lın en güçlü Barok etkileri taşıyan ca-
misidir. Topografik sorunu ve çevrenin
yoğun ticari dokusu nedeniyle değişik
kot seviyelerinde yapı çözümlenmiştir.
Barok etkinin en yoğun hissedildiği yer
mukarnasın yerini almış kavsara dolgu-
sudur.
Cami avlusu oval formda düzenlenmiş, kıvrık yuvarlak kemerler, oval pence- Fevkani: Osmanlı
mimarisinde özellikle
reler, S biçimli payandalar diğer Barok özellikler olarak camide görülür. camilerde yapının iki katlı
Ana hatları klasik Osmanlı portalini andırsa da Barok kıvrımlarla portal üslup olma geleneğidir. Çoğunlukla
değişimini yansıtır. Caminin hünkâr mahfili dönemin ayrı bir mimarî uygulama- alt kat dükkan, çarşı, depo gibi
ticari nitelikli bölüm olarak
sıdır. Kütüphane yapısı ile külliye tamamlanır. kullanılır.
İstanbul Laleli Camisi (1759-1763)

III. Mustafa döneminde Mimar Tahir
Resim 7.4
Ağa tarafından inşa edilir. 1783 yılında
önemli bir onarım geçirmiştir. Zemine İstanbul Laleli Cami
kemer sistemi ile oturtularak cami avlu-
su ile yükseğe alınmıştır. Bu uygulama
dikkat çekicidir. Caminin altında aras-
ta vardır. Kubbenin sekiz dayanağına
oturtulduğu bir uygulama vardır. Kub-
beyi destekleyen payandaların S biçimli
görüntüleri, Barok etkiyi hissettirir.
Tophane Nusretiye Cami

Resim 7.5
1826 yılında II. Mahmut tarafından Kir-
kor Balyan’a yaptırılmış çokgen mihrap Tophane Nusretiye
önü çıkıntısı, kuzey yönünde galeri kat- Cami
lı ek bölüm doğu-batı yönünde revak
dizisi, hünkar mahfili gibi bölümlerle
dönemin farklı yapılarından birisidir.
Yüksek kasnak üzerine oturtulmuş tek
kubbeye sahip, yuvarlak kemerli pence-
reler Barok bezemeli süslemelerle dö-
nem özelliklerini yansıtır.
Dolmabahçe Cami (1853-1854)

Abdülmecid’in annesi Bezmi Alem Valide Sultan tarafından Nigogos Balyan’a yaptı
rılmıştır. Son cemaat yeri revakları kapalı bir mekana dönüştürülmüş, ibadet alanıy-
la birleştirilmiştir. Tek kubbeli beden duvarlarında pencerelerle adeta yapı şeffaflaş-
tırılmış köşe kuleleri ve bezemeleriyle Barok özellikler gösteren bir yapıdır. Ampir
özellikteki renkli mermer mimberi kaliteli işçiliği ile dönemin özelliğini yansıtır.
Resim 7.6 Resim 7.7

Dolmabahçe Cami Plan Resim Dolmabahçe Camii Genel Görünüş
Aksaray Valide Camisi (1871)

Resim 7.8 Agop ve Sarkis Balyan tarafından inşa
edilmiştir. Sultan Abdülaziz’in anne-
Aksaray Valide
Cami si Pertevniyal Valide Sultan tarafından
yaptırılan cami 16gen yüksek kasnağa
oturtulmuş ve ana mekandan küçük
kalmış bir kubbeye sahiptir. Kubbe köşe
kuleleriyle duvarlara geçmektedir. Yapı
yoğun olarak stuko malzemeden rumi,
palmet gibi figürlerle bezeli alınlık, niş,
mukarnas gibi mimari süsleme beze-
melerine sahiptir.
Or taköy Cami (Büyük Mecidiye)

Sultan Abdülmecid tarafından Nigogos Balyan’a 18541855 yılları arasında yaptı
rılmıştır. Dolmabahçe Camisi ile beraber denenen yeni tasarımların uygulandığı
yapılardan bir tanesidir. Cami kütlesinin dış duvarları yivli iri plastırlarla ayrılan
içbükey hareketlendirmelerle farklılık sergiler. Merkezi kubbe beden duvarlarına
köşe kuleleriyle yansır. Kubbe içinde hayali mimarî görüntüler işlenen renkli be-
zemeler mevcuttur. Renkli taş minberi dönemin özelliğidir.
İzmir Salepçioğlu (1897-1907)

İstanbul Ortaköy
Ortaköy Cami
Camii Planı
Kaynak:
sanattasarim.
com
Resim 7.11
İzmir Salepçioğlu
Cami
Başkent dışındaki önemli dönem
örneklerinden bir tanesidir. Barok özel-
likleri dış cephede yoğun olarak kendi-
ni hissettirir. Son cemaat yeri bölümü
yapıya dahil edilmiştir.
Geç Osmanlı Dönemi Mimarisinde Cami Dışındaki Yapı

Örnekleri
III. Ahmet Çeşmesi (Bab-ı Hümayun Meydan Çeşmesi, 1728)

Meydan çeşmesi ve sebil yapımı Lale Devri’yle beraber Avrupa etkisiyle kentsel
gelişim örnekleri olarak Osmanlı mimarisinde yer alacaktır. Özellikle başkent İs-
tanbul’un birçok yerinde mimari formla inşa edilen meydan çeşmeleri yeni kent-
sel düzenlemelerdir.
İstanbul Köprülü Mehmet Paşa Kül- Resim 7.12
liyesi, Amcazade Hüseyin Paşa Külliye- III. Ahmet Çeşmesi
si, Nevşehir Damat İbrahim Külliyesi (Bab-ı Hümayun
bu dönemde klasik külliye geleneğini Meydan Çeşmesi,
1728)
devam ettiren yapı gruplarıdır. Bu dö-
nemde medrese yapılarında kütüphane
birimlerinin ilave edilmesi görülmeye
başlanır. Topkapı Sarayı, III. Ahmet Kü-
tüphanesi dönemin en önemli kütüpha-
ne yapılarındandır.

Dolmabahçe Sarayı Dolmabahçe Sarayı Hazine Kapısı
Resim 7.15
Döneminin en görkemli devlet yapısıdır.
Dolmabahçe Saat
Avrupa sarayları örnek alınarak inşa edil- Kulesi
miştir. Mimarları Garabet Amira Balyan ve
oğlu Nigogos Balyan’dır. 18481856 yılları
arasında inşa edilmiş deniz kıyısına paralel
yapının kara tarafı yüksek duvarlarla çevi-
rilidir. Son derece gösterişli Barok özellik-
te ana kapı ve on adet yan kapı mevcuttur.
Saat kulesi yapıya ek olarak inşa edilmiştir.
Ana yapı Mabeyin-i Hümayun, Muayede
Salonu, Hususi Daire olarak düzenlenmiş-
tir. Saray kendisine bağlı bir çok ek yapıyla
kompleks bir düzenlemeye sahiptir.
GEÇ OSMANLI DÖNEMİ ÇİNİ VE SERAMİK SANATI

Bu dönemde, Kütahyalı Hafız Osmanlı Çini Sanatı’nın iki önemli merkezi vardır: İznik ve Kütahya. İznik, XVI
Emin Usta çini sanatının en
önemli ismidir. I. yüzyılda neredeyse tamamen çini üretimini kesmiş, İznik üretimine göre ka-
litesi daha düşük olan Kütahya, günümüze kadar süreklilik göstermiştir. Bu dö-
XVIII. yüzyıl yapılarında
özellikle bina giriş ve pencere nemde Kütahya üretimi çiniler mimarî’ye bağlı eserler ve kullanım eşyası olarak
alınlıklarında Kütahya üretimi İstanbul ve Anadolu’da karşımıza çıkar. 1725 tarihinde Damat İbrahim Paşa, bir
mavi rengin hakim olduğu
çini panolar dönem özelliğidir. Bizans Sarayı olan İstanbul Tekfur sarayında, bir çini atölyesi kurdurmuş ve bu-
Sirkeci Büyük Postahane. rada saray’a üretim yaptırmıştır. Ancak, bu eserler de İznik 16. yüzyıl eserlerinin
kalitesinden oldukça uzaktır. Tekfur sarayı üretimi çinilerde lekeler bulanıklıklar
görülür. Yeşilimsi şeffaf sır ve batı etkili Barok desenlemeler kullanılır. Gerek
Kütahya gerekse Tekfur sarayı çinilerinde renkler soluk, sır kalitesi bulanık, kaba
hamurlu örnekler görülür. Bu dönemin dikkat çekici eserleri desen olarak Kâ-
be ve Medine tasvirleri çok tercih edilen sadece Kütahya’ya özgü tasarımlardır.
Zaman zaman; çiçekli madalyonlar, sıra sıra ser viler bu dönemin değişen desen
anlayışını gösterir. 18. Yüzyıl kullanım seramikleri açısından bir başka merkez
Çanakkale ortaya çıkar. Aşırı süslü, hayvan figürlü, naif halk sanatı çerçevesinde
gelişen kırmızı hamur üzerine akışkan şeffaf sırla kahve, küf yeşili, sarı gibi ton-
larla yelkeni şişmiş kalyon hayvan betimlemeleri gibi kompozisyonlar karakte-
ristik özellik olarak kendini gösterir.
Kabe ve Medine tasvirli çini panolar çini sanatında hangi gruba girer?
5
Topkapı Sarayı Kara Ağalar Mescidi XVIII. Yüzyıl Kabe Tasvirli Çini Mihrap Çanakkale
Seramikleri
Geç Osmanlı Dönemi Minyatür Sanatı

Levnî’nin diğer bir önemli Bu dönem minyatür eserlerde iki önemli sanatçı ön plana çıkmaktadır. Birincisi,
eseri, Osmangazi’den
Sultan III. Ahmed’e padişah gerçek ismi Abdülcelil Çelebi olan Levnî’dir. Surnâmei Vehbi isimli eserde Sultan
portrelerinin yer aldığı Kebir III. Ahmed’in oğullarının sünnet törenini, geçit törenlerini resmetmiştir (1720).
Musavver Silsilenâme adlı
eserdir. Ayrıca tek figür eserler de yapmıştır. İkincisi, Abdullah Buharî’dir. Bu ressam da
yine tek figürleri ve çiçek resimleriyle bilinmektedir. Her iki ressamın da yaptığı
figürlerde hacim ve ritim duygusu hissedilmektedir. Özellikle Levnî’nin kadın por-

trelerinde kıvrak vücutlar, uyumlu renkler dönem özelliği olarak değerlendirilebilir.

XVIII. Yüzyıl Minyatür Örneği, Levnî Nakkaş Osman, Surname
GEÇ OSMANLI DÖNEMİ MİMARÎ BEZEME

Batılılaşma Döneminde mimarîde
iç dekorasyonun çok renkli, hare- Resim 7.20
ketli figüratif özellikler gösteren Barok İç Mekan
duvar resimleri, tasvirler özellikle Bezemesi
duvar üzeri boyama tekniği ile göze
çarpar. Anadolu’daki bu dönem ca-
milerinde Kâbe, İstanbul camileri
tasviri tercih edilen kompozisyon-
lardır. Başkent yapılarında ise, Na
türalist çiçek demetlerinin vazoda
tasviri, perde, püskül gibi motifler,
kıvrımlı, renk tonlamalarıyla ha-
cim kazandırılmış kompozisyonlar
uygulanır. Dolmabahçe sarayı ise iç
dekorasyonda altın varaklı Barok
süslemelerle dönemin karakterini
yansıtır. Topkapı Harem dairesi II-
I. Mustafa yemiş odası natürmort
kompozisyonlu duvar resimlerinin
önemli bir örneğidir.

Dönemin Duvar Resmi Örneği (Fahri Kaptan, Yıldız Osmanlı Dönemi Hat Örneği
Sarayı Bahçesinden)
Lale Devri sonrası duvar resimlerinde resmedilen konular nelerdir?

6

Osmanlı Dönemi Lake Kur’an Kabı Osmanlı Dönemi Dokuma Örneği
GEÇ OSMANLI DÖNEMİ MADEN SANATI

Bu dönemde tunç işleri azalmış, gümüş
ve altından üretilen eserler malzeme, Resim 7.25
teknik ve model açısından zenginlik Osmanlı Maden
gösterir. Günlük kullanım eşyalarında Sanatı, Tombak Kap
bakır, bakır alaşımları, pirinç malzeme-
li döküm ve dövme tekniğindeki eşya-
larda kabartma, kazıma desenler uygu-
lanmıştır. Cami alemleri, kapı kilitleri
değişiklik göstermeden üretilen eserler-
dir. Sivas, Gaziantep, Erzurum, Diyar
bakır gibi illerde geleneksel maden eser
üretimi, günlük kullanım eşyası olarak
günümüzde devam etmektedir.
XVII. yüzyılda İstanbul gümüş, altın
ve kakma yönteminde değerli taşlarla
bezeli maden eserlerde XVIII. Ve XIX.
Yüzyıllarda kalitesini sürdürmüştür. Geleneksel Osmanlı maden sanatının “Tom- Tombak: Bakır, gümüş,
tunç gibi malzeme üzerine
bak” diye bilinen en özel üretim tekniği eserler çeşitlilik gösterir. altınlama tekniğidir. Cami
Tombak tekniği uygulanan malzeme aynı zamanda kazıma desenlerle donatılabilir. kandilleri, ibrikler, şamdan,
buhurdanlık, kapı plakaları
Maden eserlerde kemer tokaları, miğfer, kalkan, at koşumu takımları üretilebilir. gibi eserlerde örnekler görülür.
En değerli ürün gurubu Kuranı Kerim muhafaza kaplarıdır. Değerli taşlarla
bezeli, hem malzeme hem form açısından çok değerli örnekler Topkapı Müze-
si’nde sergilenmektedir.
GEÇ OSMANLI DÖNEMİ RESİM SANATI

Duvar Resmi, İç Mekân Bezemeleri
Batı etkisiyle üslûp değişikliği göste- Resim 7.26
rirken, 19. yüzyıl içinde askerî eğitim Topkapı Sarayı
amaçlı olarak, mühendislik okullarında III. Ahmet Yemiş
başlayan haritacılık ve teknik çizimler, Odası Duvar Resim
çağdaş Türk resminin öncüsü olacak- Programı
tır. 1835 yılında İngiltere’ye gönderilen
askerî okul öğrencileri, ressam sınıfı
oluşturmak üzere resim eğitimi alma-
ya başlarlar. Bunlar Ferik İbrahim Paşa,
Süleyman Seyit Bey, Hoca Ali Rıza, Şe
ker Ahmet Paşa gibi geleceğin önemli
ressamları olacaklardır. 19. yüzyıl yağlı-
boya tuval resminin Türk resim tarihin-
de yer bulması ve Sanayi Nefise (Gü
zel Sanatlar Yüksek Okulu) mektebinin
resim eğitimi vermeye başlaması resim
sanatı adına çağdaşlığın yolunu açacak-
tır. Doğa tasvirleri, Kent görüntüleri,
Natürmort, Manzara, olmak üzere ilk
konular gruplanabilir.
Barok ve Ampir üslupta iç mekan dekorasyonunda renkli resimlerde hangi temalar

7 tercih edilir?

Şeker Ahmet Paşa, Natürmort Osman Hamdi Bey (Kaplumbağa Terbiyecisi)
Özet
XVIII.- XIX. yüzyıllar arası Osmanlı tarihi coğ- XVIII.- XIX. yüzyıllar arası Osmanlı mimari eser-
1 rafyasının fiziki ve tarihi sınırlarını tanımlamak. 4 lerini, çini- seramik, maden, halı, tekstil, ahşap,
Geç Osmanlı dönemi, Batılılaşma dönemi, Lale minyatür, resim ve diğer el sanatı örneklerini dö-
Devri, Barok Dönem olarak tanımlanan XVIII. nem üslup özellikleriyle açıklamak.
Ve XIX. Yüzyıllar arasındaki tarihsel süreç Os- Geç Osmanlı Dönemi’nde malzeme, teknik,
manlı Devleti’nin önce duraklama daha sonra bezeme unsurları açısından hem geleneklerin
siyasi anlamda çöküş dönemi olarak değerlen- dışına çıkılması hem de kalitesi düşük ürünle-
dirilir. XVII. Yüzyılın sonundan XX. yüzyıl ba- rin ortaya çıkması söz konusudur. Çağdaş res
şına kadar sürecek olan bu dönemde Osmanlı min kabul görmesi farklılık olarak nitelenebilir.
toplumu kültür ve sanat anlayışı farklı değerler Avrupa ülkelerinde olduğu gibi güzel sanatlar
kazanacaktır. Bu dönemin mimari ve sanat an- eğitimi veren kurumların başta Sanayii Nefise
layışının yaşadığı değişikliklerin tarihi coğrafya Mektebi olmak üzere yapılanması yenilikler ara-
çerçevesinde nedenleri ve sonuçları örneklerle sındadır. Bu özellikler göz önüne alınarak XVIII.
incelenmelidir. ve XIX. yüzyıllarda Osmanlı çini-seramik, ma-
den, minyatür, resim ve kitap gibi el sanatları
XVIII.- XIX. yüzyıllar arası Osmanlı mimarlığı örnekleriyle tanımlanıp çağdaş Türk resmi ve
2 ve sanatını etkileyen, batı etkilerinin sebep- sonuç örneklenmemiş olan kentsel yapılanmalar o dö-
ilişkisi çerçevesinde açıklamak. nemin en önemli gelişim hareketleridir.
XVIII. ve XIX. yüzyıllarda yaşadığı siyasi, aske-
ri, ekonomik sıkıntılar ve Avrupa devletlerinin
Osmanlı Devleti’ne karşı izlediği siyasetin sonu-
cu olarak Osmanlı devlet yapısı ve toplumunda
gerçekleşen önemli değişikliklere yol açacaktır.
Avrupa devletlerinin model teşkil ettiği uygula-
maların Osmanlı devlet yapısında ve toplumsal
yaşamda yarattığı değişimler aynı zamanda mi-
marlık ve sanat anlayışını da etkileyecektir.
XVIII.- XIX. yüzyıllar arası Osmanlı mimarisi

3 ve sanatında etkili olan Barok, Ampir ve Art No-
uveau üsluplarının özelliklerini örneklerle açıkla-
mak.
Batılılaşma dönemi olarak tanımlanan sürecin
ardından Osmanlı Devleti’nin ekonomik gücü-
nün zayıflaması, büyük ölçekli külliyelerin nere-
deyse hiç inşa edilemediği ve tek yapı birimle-
rinin daha tercih edilir hale gelmesi, özellikle iç
mekanda maliyeti yüksek dekorasyon öğelerinin
yerini daha ucuz ve dayanıksız malzeme, teknik
ve süsleme unsurlarına bırakması ve geleneksel
Osmanlı sanatının Batı etkisinde örnekler ver-
mesine neden olacaktır.
1. XVIII. ve XIX. yüzyıllar, Osmanlı sanatı hangi 6. Kabe ve Medine tasvirleri çoğunlukla hangi üretim
isimlerle tanımlanmaktadır? merkezinin çini panolarında işlenmiştir?
a. Realist - Klasik Dönem a. İznik üretimi
b. Batılılaşma - Barok Dönem b. İstanbul üretimi
c. Rokoko - Ampir Dönem c. Tekfur Sarayı üretimi
d. Balyanlar Dönemi d. Kütahya üretimi
e. Barok - Klasik Dönem e. Çanakkale üretimi
2. Dolmabahçe Sarayı, cami, saat kulesi hangi mimar- 7. Minyatür sanatçısı Levni, Surname-i Vehbi isimli
lar tarafından inşa edilmiştir? eserde hangi konuları resmetmiştir?
a. Mimar Hayreddin - Sedefkar Mustafa Ağa a. Taç giyme törenleri
b. Nigogos Balyan Garabet Amira Balyan b. Günlük hayat sahneleri
c. Sarkis Balyan - Garabet Balyan c. Kıyafetnameler
d. Sarkis Balyan - Sedefkar Mustafa Ağa d. Şehzade sünnet törenleri
e. Kirkor Balyan - Garabet Balyan e. Topkapı Sarayı’nın görüntüleri
3. Stuko nedir? 8. Oval avlu planlı cami aşağıdakilerden hangisidir?

a. Mermer tozu ve alçı karışımıyla elde edilen dış a. Nusretiye Cami
cephe süslemesinde yoğun olarak kullanılan b. Dolmabahçe Cami
Barok döneme özgü bir bezeme biçimidir c. Ortaköy Cami
b. Mermer işçiliğinin boyanarak uygulandığı bir d. Beylerbeyi Cami
bezeme biçimidir e. Nuruosmaniye Cami
c. Barok dönemin renkli dış cephe süslemesidir
d. Ucuz malzeme olarak alçının mermer taklidiyle 9. Tombak nedir?
kullanıldığı bir bezeme cinsidir a. Maden sanatında altınlama denilen uygulamadır
e. Özellikle camilerin portallerinde uygulanan b. Maden sanatında altınla kaplamadır
mermer taklidi süsleme biçimidir c. Bakır kapların şişman gövdeli olarak işlenmesidir
d. Kabartma desenlere sahip maden eserlerdir
4. Geç Osmanlı Dönemi çini sanatında ortaya çıkan e. Gümüş ve altın takı gruplarına verilen isimdir
çini ve seramik eserler hangileridir?
a. Mavi-beyaz grubu 10. Geç Osmanlı dönemi mimarisinde kent görünü-
b. Şam İşi grubu münü etkileyen su yapıları hangileridir?
c. Tekfur Sarayı ve Çanakkale eserleri a. Şadırvanlar
d. Kütahya eserleri b. Çeşmeler
e. İznik eserleri c. Su kemerleri
d. Anıtsal meydan çeşmeleri ve sebiller
5. Minyatür sanatının Geç Osmanlı dönemindeki en e. Su terazileri
önemli sanatçısı kimdir?
a. Abdülcelil Efendi (Levni)
b. Nakkaş Osman
c. Nakkaş İbrahim
d. Matrakçı Nasuh
e. Nakkaş Ali bin Celil Efendi

1. b Yanıtınız yanlış ise “Geç Osmanlı Dönemi Ta- Sıra Sizde 6
rihçesi” başlıklı bölümü tekrar gözden geçiriniz. Manzara, hayali manzaralar, çiçek motifleri, vazodan
2. b Yanıtınız yanlış ise “Dolmabahçe Sarayı” baş- çıkan çiçek düzenlemeleri başlıca konulardır.
lıklı bölümü tekrar gözden geçiriniz.
3. a Yanıtınız yanlış ise “Aksaray Valide Camisi” Sıra Sizde 7
başlıklı bölümü tekrar gözden geçiriniz. Kıvrımlı grift derinliği olan bordürler çoğunluğu çiçek
4. c Yanıtınız yanlış ise “Geç Osmanlı Dönemi Çini demetleri ve vazo rozet gibi elemanlarla değerlendiri-
ve Seramik Sanatı” başlıklı bölümü tekrar göz- len çiçek düzenlemeleri tercih edilir.
den geçiriniz.
5. a Yanıtınız yanlış ise “Geç Osmanlı Dönemi
Minyatür Sanatı” başlıklı bölümü tekrar göz-
den geçiriniz. Yararlanılan ve Başvurulabilecek
6. d Yanıtınız yanlış ise “Geç Osmanlı Dönemi Çini Kaynaklar
ve Seramik Sanatı” başlıklı bölümü tekrar göz- Afyoncu Fatma. XVII. Yüzyılda Hassa Mimarlar
den geçiriniz. Ocağı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay, 2001.
7. d Yanıtınız yanlış ise “Geç Osmanlı Dönemi Aslanapa, Oktay. Osmanlı Mimarisi. İstanbul, 1986.
Minyatür Sanatı” başlıklı bölümü tekrar göz- Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı. İstanbul, 1984.
den geçiriniz. Bağcı, S., Çağman, F., Renda, G., Tanındı, Z. Osmanlı
8. e Yanıtınız yanlış ise “Nuruosmaniye Külliyesi” Resim Sanatı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 2006.
başlıklı bölümü tekrar gözden geçiriniz. Bodur, Fulya. Türk Maden Sanatı. İstanbul, 1987.
9. a Yanıtınız yanlış ise “Geç Osmanlı Dönemi Cantay, Gönül. Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu.
Maden Sanatı” başlıklı bölümü tekrar gözden Ankara, 2002.
geçiriniz. İnalcık, Halil. Devlet-i Aliye, İstanbul, 2009.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Geç Osmanlı Dönemi İslam Sanatının 3 Başkenti. Editör Ayşen Anadol. İs
Mimarisinde Cami Dışındaki Yapı Örnekleri” tanbul, 2008.
başlıklı bölümü tekrar gözden geçiriniz. Kuban, Doğan. Türk ve İslam Sanatı Üzerine Dene-
meler. İstanbul, 1995.
Kuran, Aptullah. Mimar Sinan. İstanbul, 1986.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. Yay. Yön. Robert
Sıra Sizde 1 Mantran, çev. Servet Tanilli. İstanbul, 1995.
Avrupa toplumunun sosyal yaşamı, kent düzenlemele- Ödekan, Ayla, Faroghi, Suriye. v.d. Türkiye Tarihi c.2,
ri ve askeri özelliklerinden bahsetmektedir. Osmanlı Devleti. İstanbul, 1997.
Sıra Sizde 2 Osmanlı Devleti. İstanbul, 1997.
Nazırlıklar (Bakanlıklar) oluşturmuştur. Öney, Gönül. İslam Mimarisinde Çini
Öz, Tahsin. İstanbul Camileri C. I-II. Ankara, 1987.
Sıra Sizde 3 Özdeş, Gündüz. Türk Çarşıları. Ankara, 1998.
Katip Çelebi tarafından hazırlanmıştır. Roth, Leland M. Mimarlığın Öyküsü. İstanbul, 2000.
Sözen, Metin, Tanyeli, Uğur. Sanat Kavram ve Terim-
Sıra Sizde 4 leri Sözlüğü. İstanbul, 1986.
Kanuni Sultan Süleyman döneminde kapitülasyonlarla Tansuğ, Sezer, Çağdaş Türk Sanatı, İstanbul, 2008.
Fransızlarla ticari ve siyasi ilişkilerin başlaması ve Os- Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin Saray
manlı Devleti’nin Fransa’ya karşı tanıdığı bir çok imti- Teşkilatı. Ankara: TTK, 1988.
yaz Fransa ile daha sıkı ilişkilere yol açmıştır. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi C. II. TTK,
Ankara: TTK, 1994.
Sıra Sizde 5 Yetkin, Şerare. Anadolu’da Türk Çini Sanatı’nın Ge-
XVIII. yüzyıl Kütahya üretimi çini grubuna girer. lişmesi. İstanbul, 1986.
8
Amaçlarımız
 Cumhuriyet Dönemi sanatını hazırlayan tarihsel çerçeveyi açıklayabilecek,
 Cumhuriyet Dönemi mimari üsluplarını ve sanatçılarını tanımlayabilecek,
 Cumhuriyet Dönemi resim sanatının tarihsel gelişim sürecini açıklayabilecek,
 Cumhuriyet Dönemi heykel sanatının tarihsel gelişimini tanımlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi • Primitifler
• İkinci Ulusal Mimarlık Dönemi • D Grubu
• Müstakiller Grubu • Anıt
• Yeniler Grubu • Heykel
• Onlar Grubu
İçindekiler
• CUMHURİYET DÖNEMİ KÜLTÜR VE

• SANATINI HAZIRLAYAN TARİHSEL
Ortaçağdan Günümüze • ORTAM
Cumhuriyet Dönemi • CUMHURİYET DÖNEMİ MİMARİSİ
• CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK
RESMİ
• CUMHURİYET DÖNEMİ HEYKEL SANATI
Cumhuriyet Dönemi
CUMHURİYET DÖNEMİ KÜLTÜR VE SANATINI HAZIRLAYAN

TARİHSEL ORTAM
Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi Sanatını anlayabilmek için Osmanlı Devletinin
ortadan kalkması ve yeni bir devletin kuruluşuna kadar olan döneme kısaca bak-
mak gerekmektedir. Yüzyıllar boyunca refah içinde yaşayan din ve dil farklılığı
gösteren çeşitli etnik topluluklardan oluşan Osmanlı toplum yapısı, 19. yüzyıl-
da ortaya çıkan milliyetçilik akımıyla çözülmeye başlamıştır. Osmanlı İmpara-
torluğunu içine düştüğü bu çıkmazdan kurtarmayı amaçlayan çeşitli ideolojiler
oluşturulmuştur. Bu amaçla başlatılan reformları sürdürmek ve yaygınlaştırmak
için ilan edilen Tanzimat Fermanı (1839) ile toplum yapısında bir reform dönemi
başlatılarak yönetimin merkezileşmesi sağlanmıştır. İmparatorluk yönetimi altın-
daki farklı dinsel ve etnik grupları tek bir “Osmanlı Milleti” olarak kabul eden
bu anlayış, cemaat ve milliyet farklılıklarını aşan ve tüm Osmanlı topluluklarına
hitap eden ilk ideolojik yaklaşımdır. II. Abdülhamit döneminde İslamcılık fikriy-
le ortaya çıkan ümmetçilik anlayışı Osmanlıcılık kadar geniş kabul görmemiştir.
1876 yılında Osmanlı devletinin ilk anayasası olan Kanun-i Esasi’yi ve Meşru-
tiyet’i ilan eden II. Abdülhamit, böylece yetkilerini bir Meclis ile paylaşmıştır. An-
cak bir yıl sonra Rus Ordusunun Ayastefanos’a kadar gelmesinden yararlanarak
Meclis-i Mebusanı dağıtmış ve Kanuni Esasiyi askıya almıştır. İttihat ve Terakki: 1889
Jön Türkler ve sonrasında İttihat ve Terakki hareketi, ülkenin geri kalmışlı- Mayısında Askeri Tıbbiye
Mektebinde İbrahim Temo,
ğına ve padişahın baskıcı yönetimine karşı çözümü, anayasanın ve meclisin geri Mehmet Reşit, İshak Sükuti,
getirilmesinde bulmuştur. 1908 yılında 2. Abdülhamit Meşrutiyet’i ilan eder ve Abdullah Cevdet ve Hikmet
Emin adlı beş öğrenci
İttihat ve Terakki Cemiyetinden oluşan Meclis-i Mebusanı yeniden toplar. Birinci tarafından kurulan İttihad-ı
Osmani adlı gizli dernek, 1895
Dünya Savaşına kadar ülkeyi yönetecek İttihat ve Terakki Cemiyeti ile birlikte, yılında adını İttihat ve Terakki
Osmanlıcılık anlayışı yerini, fikir babalığını Ziya Gökalp’in yaptığı Türkçülük ide- olarak değiştirmiştir. Örgüt
1908-1918 yılları arasında kısa
olojisine bırakacaktır. kesintilerle devlet yönetimine
Birinci Dünya Savaşından Mondros Ateşkes Antlaşmasını (30 Ekim 1918) imza- hakim olmuştur.
layarak yenik çıkmasının ardından Osmanlı Devletinin toprakları itilaf devletlerin-
ce işgal edilmiştir. Mustafa Kemal ve silah arkadaşları tarafından başlatılan Kurtuluş
Savaşının siyasi manifestosu olan Misak-ı Milli sınırları bu antlaşmada belirmiştir.
Cumhuriyet rejimi Osmanlı Devletinin elinde kalan toprakların korunmasını amaç
edinmiştir. Kuvayi Milliye adı verilen halk direnişi, 19 Mayıs 1919’da Samsuna çıkı-
Kuvayi Milliye: Mondros şından sonra Mustafa Kemal tarafından organize edilerek, işgalci güçlere karşı di-
Mütarekesinin ağır
koşullarının dayatılması, reniş başlatılmıştır.
Osmanlı ordusunun 23 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisinin açılmasıyla Ankara Milli Müca-
dağıtılması ve Anadolu’nun
İngiliz, Fransız, İtalyan ve delenin merkezi olur. Doğu, Batı ve Güney Cephelerinde elde edilen başarılarla
Yunan kuvvetleri tarafından güçlenen Anadolu Hükümeti, 1 Kasım 1922 yılında İstanbul Hükümetinin hu-
işgal edilmesinin ardından kuki varlığına son vererek saltanatı kaldırır. Mustafa Kemal ve silah arkadaşları-
ortaya çıkan milli direniş
örgütü. nın başlattığı Kurtuluş Savaşı 24 Temmuz 1923’de Lozan Antlaşması ile resmen
sona erer. TBMM’de tartışılan en önemli sorun olan yeni devletin yönetim bi-
çimi, 29 Ekim 1923’te Türkiye Devletin hükümet biçiminin Cumhuriyet olarak
ilan edilmesiyle son bulmuştur.
Ancak Türkiye Devletinin teokratik, çok uluslu Osmanlı Devletinden, demok-
ratik, laik, ulus devlete dönüşmesi mücadelesi Çok partili denemeleri, Şapka ve
kıyafet devrimi, tekke ve zaviyelerin kapatılması, Harf devrimi gibi yeniliklerle
devam edecektir.
Çok uluslu bir devlet yapısı olan Osmanlı Devletini parçalanmaktan kurtarmak için
1 oluşturulan ideolojiler nelerdir?
Cumhuriyet Dönemi Sanat Ortamını hazırlayan tarihsel çerçeve hakkında daha faz-
la bilgi için Mete Tunçay’ın “Siyasal Tarih 1908-1923” Türkiye Tarihi 4 Çağdaş Tür-
kiye 1908-1980, (İstanbul: Cem Yayınevi 1992, s.27-75) adlı yayına bakabilirsiniz.
CUMHURİYET DÖNEMİ MİMARİSİ
Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi

Sanayi-i Nefise Mektebi: 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanı ile başlayıp 1930’lar da sona eren dönem, Türk mi-
Osman Hamdi Bey tarafından
1882’de kurulan batı tarzında marlık tarihinde “Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi” olarak tanımlanmaktadır. Os-
sanat eğitimi veren okulun manlı Devletinin ortadan kalktığı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğu bu yıllar-
adı 1928 yılında Güzel
Sanatlar Akademisi olarak da, Türk Ulusçuluğu düşüncesi, her alanda olduğu gibi mimaride de etkili olmuştur.
değiştirilmiştir. Günümüzde Dönem bundan yola çıkılarak Milli Mimari Üslubu, Neoklasik Üslup, Erken Cum-
Mimar Sinan Güzel Sanatlar
Fakültesi olarak eğitim huriyet Dönemi Mimarisi olarak da adlandırılmaktadır. Bu üslubun öncülüğünü
vermeye devam etmektedir. Sanayi Nefise Mektebi hocalarından Mimar Vedat Bey ve Hendesei Mülkiye Mek-
Mimar Vedat Tek: 1888’de
tebi hocalarından Mimar Kemalettin Bey yapmışlardır (Sözen, 1984: 28).
Paris’e giden sanatçı, önce Birinci Ulusal Mimarlık dönemi yapılarının değişmez özelliği, giriş ekseni-
École Monge’u bitirmiş, ne göre cephelerin ve planların simetrik olarak düzenlenmesidir. Üslup, özellikle
sonra da Paris Güzel Sanatlar
Yüksekokulu’nun sınavını cephelerde arandığı için, plan ve yerleşme planı ikincil durumda kalmıştır. Cep-
kazanarak mimarlık eğitimine helerde pencerelerin kemer eğrilerini izleyen çok katlı yapılarda, katların döşe-
başlamıştır. Vedat Bey 1900
yılında Sanayi-i Nefise meleri seviyesinden geçen yatay silmeler karşımıza çıkmaktadır. Yapılarda sokağa
Mektebi’nde mimarlık tarihi bakan cephelere ve girişlere önem verilmiş, buralarda Selçuklu dönemi portalle-
öğretmenliği, 1905’te Posta
Telgraf Nezareti mimarlığı, rini anımsatan kemerli düzenlemeler uygulanmıştır. Cephelerde Klasik Dönem
1908’de saray baş mimarlığı Osmanlı Mimarisi’nden alınan dekoratif ve strüktürel unsurlarla giriş ya da yapı
görevlerinde bulunmuştur. köşelerinde Osmanlı kubbeleri kullanılmıştır. Bunların bir kısmı işlevsel değil sa-
dece anıtsal görünme ve süsleme amaçlı olarak düzenlenmiştir. Pencere ve kapı
açıklıklarında kullanılan basık, sivri veya düz, Osmanlı ve Selçuklu dönemlerinde
denenmiş değişik biçimli kemerler yeni inşaat teknikleriyle gerçekleştirilmişlerdir
(Aslanoğlu, 1980: 15).
8. Ünite - Cumhuriyet Dönemi 203
Birinci Ulusal Mimarlık Üslubu başta İstanbul ve Ankara olmak üzere İzmir, Hendese-i Mülkiye
Mektebi: 1883 yılında
Konya, Kastamonu, Niğde, Bursa, Balıkesir, Eskişehir, Erzurum gibi Anadolu’nun kurulan bu mühendislik
pek çok kentinde, kamu yapılarından konutlara kadar yoğun olarak uygulanmış- okulunun adı 1909 yılında
tır (Sözen 1984:15). Tüm kentler içinde en önemli değişim Türkiye Cumhuriyeti- Mühendis Mektebi olarak
değiştirilmiştir. Okul
nin başkenti ilan edilen Ankara’da görülmektedir. Küçük bir Anadolu kasabasın- günümüzdeki İstanbul Teknik
dan yeni devletin başkentine dönüşen kentte çok geniş bir yapılaşma programı Üniversitesinin de temelini
oluşturmuştur
uygulanmıştır. Bu dönemin Ankara’daki ilk yapısı, 1917 yılında Hasip Bey’in ta-
sarladığı, İttihat ve Terakki Cemiyeti için yapılan binadır. Yapı 1923 yılında yeni Mimar Kemalettin Bey:
1887 yılında Hendese-i
ulusun parlamento binası olarak kullanılmıştır. Binanın geniş ahşap saçakları, iyi Mülkiye mektebine
oranlanmış pencereleri ve simetrik planı, Birinci Ulusal Mimarlık döneminin bi- kaydolmuştur. Jachmund’un
çimsel özelliklerini yansıtmaktadır (Yavuz- Özkan 2007: 56). desteği ile 1895 yılında
Berlin’deki Charlottenburg
Yeni kamu binalarının inşası için Mimar Vedat (Tek) II. Millet Meclisini Teknische Hochschule’ye
(1924) ve Ankara Palas Otelini (1924-27) gerçekleştirmek için çağrılmıştır. 1927 devam etmiştir. 1908’de
Osmanlı Mimar ve Mühendis
yılında hizmete açılan Ankara Palas, Vedat Bey’in çeşitli anlaşmazlıklar sebebiyle Cemiyeti adıyla bu meslek
İstanbul’a dönmesinin ardından Mimar Kemalettin Bey tarafından tamamlan- dallarının Türkiye’deki ilk
mıştır. Birinci Ulusal Mimarlık döneminin tüm cephe özelliklerini taşımasının meslek odasını kurmuştur.
yanı sıra batılı tarzda tuvaletleri, banyo ve küvetleri, elektrik jeneratörü gibi özel-
likleriyle dikkat çekmiştir. Kemalettin Bey Ankara’da Gazi Eğitim Enstitüsü (Gazi
Üniversitesi Rektörlük Binası), Vakıf Apartmanları (1928) gibi yapıların inşasın-
da çalışmıştır. 1909 yılından itibaren Sanayi-i Nefise Mektebinde dersler veren
İtalyan Mimar Mongeri’nin erken Cumhuriyet dönemi mimarlığına en önemli
katkısı, zengin yüzey dekorasyonu ile olmuştur. Karmaşık arabesk oyma desenler,
zengin başlıklar ile taçlandırılmış gömme kolon ve sütunlar, sanatçının yapıların-
da karşımıza çıkan önemli detaylardır. İstanbul Beyoğlu’ndaki St.Antoine Kilisesi
(1906-12), Ankara Ulus’taki Osmanlı Bankası (1926), İnhisarlar (Tekel) Başmü-
dürlüğü (1928), Ziraat Bankası Genel Müdürlüğü (1926-29), Türkiye İş Bankası
(1929); Bursa’daki Çelik Palas (1930-32) Mongeri’nin en önemli eserleridir. Arif
Hikmet Koyunoğlu’nun 1927 yılında tamamlanan Hariciye Vekâleti Binası, 1938
yılında Atatürk’ün naaşının Anıtkabir’in tamamlanmasına kadar konulduğu yapı
olan Etnografya Müzesi ve Türk Ocağı Binası, Birinci Ulusal Mimarlık döneminin
sembolü olmuş yapılardır (Yavuz-Özkan 2007: 65).

Ankara Etnografya Müzesi Ankara Türk Ocağı Binası
Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi ile ilgili ayrıntılı bilgi almak için Yıldırım Yavuz Sü-
ha Özkan’ın “Ulusal Bir İfade Bulmak: Birinci Ulusal Üslup” Modern Türk Mimarlığı,
(Ankara: TMMOB Mimarlar Odası 2007, s.55-68) adlı yayına bakabilirsiniz.
1929-1939 Arasındaki İşlevsel Mimarlık

Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi mimarlarının, Almanya’dan gelen ve danışman-
lık yapan yabancı uzmanlarca eleştirilmeye başlanması, Ulusal ve Uluslararası
Üslup tartışmalarını başlatmıştır. Modernleşmeyi ve batı kültürüne geçişi başa-
rabilmek için, modern mimarlığa yönelmek ön koşul olarak algılanmış, Osmanlı
yeniden canlandırmacı üslubu terk edilmiştir (Batur 2007: 71). Özellikle Teşvik-i
Sanayi Kanununun kabul edilmesinin ardından yabancı uzmanlar daha yaygın
olarak kullanılmaya başlanmış, mühendislerin ve mimarların Türkiye’de çalışma-
larına izin verilmiştir. 1927-1940 yılları arasında dokuzu Alman, biri Avusturyalı
on dört mimarın ve plancının Türkiye’ye resmen davet edildikleri bilinmektedir.
Böylece Modern mimarlık, Birinci Ulusal Mimarlık Üslubunun yerini almaya baş-
lamıştır. Bu dönemin en erken tarihli yapısı Theodor Jost tarafından 1926-1927
yıllarında tasarlanan Sağlık Bakanlığı binasıdır. Bu binayı 1927-31 yılları arasında
Holzmeister tarafından yapılan Milli Savunma Bakanlığı izlemiştir. Modern eği-
lim, Jansen’in 1928’de kazandığı Ankara Nazım Planı Yarışmasının ardından tam
anlamıyla geçerlilik kazanmıştır. Clemens Holzmeister, Jansen planında yer alan
Yönetim Mahallesini (kartel) planlamak ve buradaki bazı yapıları tasarlamakla
görevlendirilmiştir. Genelkurmay Başkanlığı, Cumhurbaşkanlığı Köşkü, İçişleri
Bakanlığı, Emniyet ve Jandarma Genel Müdürlüğü, Bayındırlık Bakanlığı, Ulus
Merkez Bankası, Emlak ve Kredi Bankası binalarını tasarlamıştır. Bu işlerin sayısı,
ölçeği ve doğası Holzmeister’i dönemin en güçlü mimarı haline getirmiştir. Bir
Holzmeister tasarımının en karakteristik özellikleri, avlulu dikdörtgen biçimin-
deki planlar, U şeklindeki şemalar, simetrik planlar, cephe düzenlemeleri ve ek
yeri bulunmaksızın uzanan bloklardır. Sanatçı, Modern Akımın erken döneminin
Viyana Ekolüne göndermelerde bulunan bazı karakteristik öğelerde kullanmıştır.
Örneğin; Genel Kurmay Başkanlığı Binasının köşelerindeki dairesel düzenleme
ve bu birimlerin küçük çıkmalarla dikdörtgen ana kütleye eklenme tarzı, Viyana
Ekolünün öncülerinde görülen ayırt edici bir özelliktir. Holzmeister’in tüm yapı-
larında çağdaş yapı teknolojisi kullanılmıştır. Fakat klasik şemaları kullanmadaki
ısrarı, bir eksene oturan düzenlemeleri ve yapı malzemesi olarak taşı tercih etmiş-
tir. Yargıtay ve en önemli çalışması olan Türkiye Büyük Millet Meclisi (1938-1960)
gibi bazı binalarda iki ya da üç kat boyunca yükselen devasa sütunların kullanımı
Holzmeister’in Nasyonal Sosyalist tasarıma olası yakınlığını göstermektedir.
Ernst Egli 1927-1940 yılları arasında Türkiye’de eğitimci, mimar ve danışman
olarak görev yapmıştır. Sanatçı Musiki Muallim Mektebi, Sayıştay (Divan-ı Muha-
sebat), Siyasal Bilgiler Fakültesi (Mülkiye Mektebi) gibi yalnızca plan bakımından
değil, tasarım ilkeleri ve form bakımından da modern olan yapıları tasarlamıştır.
Bruno Taut’un Ankara’da tasarladığı Dil Tarih Coğrafya Fakültesi uygulaması orta
Avrupa ile Türk etkilerinin sentezi olarak görülebilir.
Holzmeister-Merkez Bankası Bruno Taut Dil Tarih Coğrafya Fakültesi
Türkiye’de 1931 yılında, Mimar adıyla ilk mesleki derginin yayına başlama-
sı, Modern mimarlığın tanınmasını ve yaygınlaşmasını sağlamıştır. 1933 yılında
adı Arkitekt olarak değiştirilen Zeki Sayar editörlüğündeki dergi, Türkiye’nin mi-
marlıktaki gelişiminin önemli bir belgesi haline gelmiştir. Celal Esat Arseven’in,
1931 de yayınlanan Yeni Mimari adlı kitabı, Türkiye’de Modern mimarlık üzeri-
ne yayınlanan ilk eserdir ve Modern Akımın ilkelerini, Alman İşlevselciliğini ve
Corbusier’i genel anlamda tanıtmıştır. Bu çalışmalar sonucunda Türk Mimarlar
Modern Mimarlığa, başlangıçta temkinli yaklaşsalar da sonunda üslup olarak be-
nimsemişlerdir. Bir Türk mimarın elinden çıktığı bilinen ilk modern bina, İstan-
bul’da Sırrı Arif Bey tarafından 1929 yılında tasarlanan Bekir Bey Evi’dir. Döne-
min önemli mimarları arasında Sedat Hakkı Eldem, Abdullah Ziya Kozanoğlu,
Zeki Sayar, Abidin Mortaş, Hüsnü, Semih Rüstem ve Arif Hikmet bulunmaktadır.
Yapılarda planlar geometrik formlar halinde olmakla birlikte, serbest bir biçimde,
katı geometriye bağlı kalmaksızın ama işlevlerine uygun olarak düzenlenmiştir.
Türk Mimarisinde 1930-1940 döneminde baskın olan Modernizme tepkiler,
yabancı mimarlara verilen işlerin protesto edilmesini artırmıştır. Bu on yıllık mi-
marlık dönemi, farklı ama paralel eğilimlerin temsilcisi olan iki mimarla Seyfettin
Nasih Arkan ve Sedad Hakkı Eldem ile sonlandırılacaktır.
Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi sonrası mimari ortamla ilgili ayrıntılı bilgi almak
için Batur Afife “Modern Olmak: Bir Cumhuriyet Mimarlığı Arayışı” Modern Türk
Mimarlığı, Ankara: TMMOB Mimarlar Odası 2007, s. 71-96 adlı yayına bakabilirsiniz.
İkinci Ulusal Mimarlık Dönemi

II. Dünya Savaşının başlamasıyla yapı malzemelerinin dış alımı kesilmiş, zorunlu Sedad Hakkı Eldem:
1928 yılında Güzel Sanatlar
olarak yerel yapı gereçlerine dönülmüş, bölgeselcilik ve ulusalcılık yeniden günde- Akademisi Mimarlık
me gelmiştir. Sedad Hakkı Eldem’in Güzel Sanatlar Akademisinde “Ulusal Mimar- bölümünü bitiren sanatçı,
lık Seminerleri”ni açması bölgesel kimlik arayışlarının bir göstergesidir. Geleneksel 1932 yılında Akademide ders
vermeye başlamıştır. 19.
mimarlığın ayrıntılı incelenmesi, bu seminerlerle başlamış ve yeni kuşak mimarla- yy Türk evi üzerine yaptığı
rın düşünceleri üzerinde etkili olmuştur. Paul Bonatz’ın çağdaş mimarlık anlayışını çalışmalardan türeyen bir
mimari anlayışı geliştiren
eleştirmesi de ulusalcı mimarlık düşüncelerini güçlendirmiştir. 1940’da Arkitekt sanatçı 1986 yılında Ağa Han
dergisinin 3-4. sayılarında Sedad Hakkı Eldem’in “Yeni Mimariye Doğru” adlı ya- Mimarlık ödülünü kazanmıştır.
zısının yayınlanmasıyla İkinci Ulusal Mimarlık Dönemi başlamıştır. Bu dönemin
genel anlayışı Ulusal Mimarlığın, üstünde yer aldığı toprağın bir ürünü olması
gerektiğidir. Bu ülkede yetişen sanatçılardan yararlanılmalı, yerel yapı gereçleri
ve yapım teknikleri kullanılmalıdır. Tarihsel yapı öğeleri çağdaşlaştırılmalı, Türk
mimarlığının daha önceki dönemleri, sivil ve kırsal yapı örnekleri incelenmeli ve
onlardan yararlanılmalıdır. Devlet tüm kamu yapıları için belirli bir biçim benim-
semeli ve uygulanmasını sağlamalıdır. Yeniden canlandırmacılıkta hep sorun olan,
hangi biçemin ulusal olduğu sorunu, İkinci Ulusal Mimarlık Akımında da ortaya
çıkmıştır. Dönemin bölgesel ve kırsal çalışmalara öncülük ettiği Türk Evinin yeni-
den keşfedilmesinin Türk Mimarlığına önemli bir katkısı olduğu görülmektedir.
Anıtkabir
İkinci Ulusal Mimarlık döneminin en önemli yapısının Atatürk’ün Ankara’daki Anıt-
kabiri olduğu söylenebilir. 1941 yılında bu yapı için uluslar arası bir yarışma düzen-
lenmiştir. Türk Mimarları Emin Onat ve Orhan Arda tarafından hazırlanan tasarım
uygulamaya değer bulunmuş, inşasına 1944 yılında başlanan yapı 1953 yılında açılmış-
tır. Anıtkabir, çağdaş olduğu kadar, geleneksel mimarlıktan da izler taşıyan bir yapıdır.

Anıtkabir Anıtkabir Mozole
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/An%C4%B1tkabir Kaynak: http://tr.wikipedia.org/
Yapıda Türk türbe geleneği ile Anadolu anıt gömüt geleneği yeni ve çağdaş bir
yorumla birleştirilmeye çalışılmıştır. Çağdaş olduğu kadar geleneksel yapı gereç-
leri ve yapım teknikleri de kullanılmıştır. Geleneksel süslemelerin yanı sıra heykel
ve kabartma gibi sanat türlerinin de kullanıldığı yapı, anıtsal olmasına karşılık
duyarlı oranları, yetkin ayrıntılarıyla geometrik bir yalınlığa sahiptir. Biçimiyle
Selçuklu Osmanlı türbe ya da kümbetlerini yinelemekte, bir biçimde kendi mi-
marlık dilini oluşturmak amacıyla Anadolu kültürlerinin daha erken dönemle-
rine gönderme yaparak, kendine özgü bir evrensellik oluşturmaya çalışılmıştır.
İkinci Ulusal Mimarlık Dönemin bazı önemli mimarları ve yapıları şunlardır:
Bedri Uçar’ın 1941 yılında tasarladığı Ankara Devlet Demiryolları Genel Mü-
dürlüğü, Emin Onat ve Sedat Hakkı Eldem’in birlikte çalıştıkları 1944 tarihli İs-
tanbul Üniversitesi Fen ve Edebiyat Fakültesi ve 1945 tarihli Ankara Üniversitesi
Fen Fakültesi, Paul Bonatz’ın Ankara Saraçoğlu Memur Evleridir 1945.
Mimarlıkta ulusalcılıkla ilgili düşünceler II. Dünya Savaşından sonra gerile-
meye başlamıştır. Savaşın sona ermesinin ardından Türkiye uzun ve zorunlu bir
dışa kapalılığın ardından, yeniden dünyaya açılmaya başlayacak, mimarlık dü-
şünceleri de bundan payını alacaktır.
İkinci Ulusal Mimarlık Dönemiyle ilgili ayrıntılı bilgi almak için Alsaç Üstün “İkin-
ci Ulusal Mimarlık Dönemi” Modern Türk Mimarlığı, Ankara: TMMOB Mimarlar
Odası 2007, s. 97-111 adlı yayına bakabilirsiniz.
Uluslararası Üslup
Türkiye’de egemen ideolojinin aracı olarak kullanılan mimarlık, 1950’li yıllarda da-
ha devingen bir döneme girecektir. Bu dönem mimarisinde aynı çerçeve içine sığ-
dırılabilecek genel bir tutum yerine, genelleşmiş çok sayıda tutumdan söz edilebi-
lir. Kendi içlerinde günümüze kadar uzanan bir gelişim çizgisi gösteren bu üsluplar
Rasyonalist pürist Anlayış, Brütalist anlayış, Bağımsız biçim arayışları, geleneksel
mimarlık değerlerinin yeniden yorumlanması olarak sıralanabilir. 1950 sonrasın-
daki bu anlayışların ana özelliği evrensel bir kimlik arayışının belirginleşmesi ve
mimari anlayışın Batı ile bütünleşmiş görünmesidir. Bu ortamın oluşmasının se-
bepleri yapı tiplerinin çoğalması, yapı malzemeleri alanındaki gelişmeler, Batı ile
kurulan ilişkilerle yeni inşaat yöntemlerinin kullanılabilmesini ve yabancı mal de-

ğişimi sayesinde lüks malzemelerin ithal edilebilmesi olarak sıralanabilir. Böylece
mimarlık ortamında, üslup ve biçeme ait uluslararası kavramlar, daha etkili hale
gelmiştir. Uluslararası üslup fikirlerinin yakından izlendiğinin ilk örneği yalın ve
rasyonel cephe anlayışı, cephelerde çoğunlukla ızgara sisteminin kullanıldığı Se-
dad Hakkı Eldem tarafından gerçekleştirilen İstanbul Hilton Otelidir. Türkiye’deki
mimarlık okullarının eğitim kadroları, Avrupa ve Amerika’da çalışma olanağı bul-
maya başladıkça, Uluslararası üslubun ilkeleri, eğitim sistemi içinde daha çok ve
derinden benimsenmiştir. Uluslararası üslubun artık tam olarak yerleştiğinin gös-
tergesi açılan yarışmayı Sedad Hakkı Eldem ve Emin Onat’ın kazandığı İstanbul
Adliye Sarayı projesidir. Türkiye’nin ilk ticari ofis mekanı olarak tasarlanan gök-
deleni olan Enver Tokay ve İlhan Tayman’ın Emek Binası (1959), aynı zamanda ilk
giydirme cepheli yapıdır. Anıtsal iç bükey cepheleriyle Tuğrul Devres ve Vedat Öz-
san’ın Etibank Genel Müdürlüğü, Brütalist cephe uygulaması ve prizmatik planıyla
M. Saugey’in Büyük Ankara Oteli (1965) vb. yapılar bu üslup içinde sayılabilir.
Birinci ve İkinci Ulusal Mimarlık Dönemleri arasındaki benzerlikler ve farklılıklar

nelerdir? 2
CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK RESMİ

Osmanlı Sanatında Batı anlayışında resimlerin ilk örnekleri III. Selim dönemin-
de Kapıdağlı Konstantin adlı bir ressama Padişahların resimlerinin yaptırılması
ile başlamıştır. İstanbul’a batıdan gelen “Boğaziçi Ressamları” adıyla tanınan A.
De Favray, J.B. Hilair, Melling, Amade van Loo, Castellan, Van Mour’dan oluşan
sanatçı grubu, kente tutkularını, pek çok bölgesini resmederek göstermişlerdir.
Batılı anlamda resim eğitimi ise Mühendishane-i Berr-i Hümayun ve Harbiye
Mektebi’nde eğitici amaçla resim derslerinin konulmasıyla başlamıştır. Bu okullar-
dan mezun olduktan sonra Avrupa’ya gönderilen Ferik İbrahim Paşa ve Süleyman
Seyit Batı etkisindeki Türk resminin öncüleri olan asker kökenli ressamlardır.
Primitifler
Askeri okul çıkışlı olup sanatçı kimliklerini yurt içinde öğretmenlik yaparak geliş- Primitif: Sanat Tarihinde
ilkel toplumların sanatını
tiren Fahri Kaptan, Ahmet Bedri, Hilmi Kasımpaşalı, Ahmet Ragıp, Hüseyin Gi- ve kültürünü nitelemek için
ritli, Ahmet Münip, Salih Molla Aşki, Ahmet Ziya ve isimleri bilinmeyen bir grup kullanılan bu kavramı Batı
etkisindeki Osmanlı resim
ressam Batı etkisindeki resim sanatında “Primitifler” olarak adlandırılmışlardır. sanatı için ilk kez Fransız yazar
Bu sanatçılar, Türkiye’de henüz doğada, açık havada resim yapma geleneği yerleş- Rene Huyghe kullanmıştır.
mediği için, doğadan çekilmiş fotoğrafları model alarak eserler üretmişlerdir. Pri-
mitifler dönemlerinin ünlü fotoğrafçıları Abdullah Biraderlerin 1860’lı yıllarda
İstanbul’da çektiği Yıldız Sarayı ve çevresi, Çinili Köşk, Ihlamur Kasrı, Şehzadebaşı
ve çevresinin konu alındığı siyah beyaz fotoğrafları renkli resimler halinde tuvale
aktarmışlardır. 1874 yılında Guillement adlı bir Fransız ressam tarafından Pera’da
(Beyoğlu) resim eğitimi veren ilk özel akademinin kurulması ve Sanay-i Nefise
Mektebinin açılmasıyla birlikte ressamların sayısı giderek artmıştır. Özellikle Ab-
dülaziz döneminde sarayda yerli ve yabancı ressamlara büyük önem verilmiştir.
Kendisi de resim yapan Sultan, Rus sanatçı Ayvazovski’yi saraya davet ederek İs-
tanbul ve özellikle Boğazı konu alan resimler yapmasının önünü açmıştır. Avrupa
dönüşlerinde Şeker Ahmet Paşa, Süleyman Seyit başta olmak üzere Osman Nuri,
Hüseyin Zekai Paşa, Halil Paşa gibi sanatçılar resim sanatımıza klasik manzara ge-
leneğini yerleştirmişlerdir. İstanbul’un kıyı semtlerini, özellikle Üsküdar yöresini,
resimlerinde kendine özgü bir çizgi ve renk anlayışıyla yansıtan Hoca Ali Rıza ve
Türk resminde figür üzerine köklü bir geleneğin başlatıcısı sayılabilecek Osman
Hamdi Bey’de bu grupla birlikte ele alınmalıdır (Renda-Özsezgin 1993: 27).

Osman Hamdi Bey- Kaplumbağa Terbiyecisi Şeker Ahmet Paşa Natürmort
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Osman_Hamdi_Bey Kaynak: gulerresim.blogcu.com/seker-ahmet-pasa/587244
Türk İzlenimcileri
Resim tarihimizde 1914 kuşağı olarak geçen Türk İzlenimcilerinin ortaya çıkışı
ve kendilerini kabul ettirişleri, I. Dünya Savaşının başlaması üzerine Avrupa’dan
yurda dönmeleriyle başlatılmıştır. Bu sanatçıların anlayışlarının temelinde; izle-
nimci bir duyarlılıkla gelenekçi doğacılıktan, simgeciliğe kadar farklı eğilimleri
ortak bir potada eriten açılımlar ve yönelişler görülmektedir. Dönemlerinin en
tanınan sanatçısının adıyla anılan ve Çallı Kuşağı olarak da bilinen grup Türki-
ye’de yeni ve köklü bir resim anlayışının yolunu açmışlardır. Bu sanatçıların büyük
bölümü Nazmi Ziya, Namık İsmail, Feyhaman Duran, Hüseyin Avni Lifij ve İb-
rahim Çallı gibi Sanayi-i Nefise çıkışlı, bir bölümüyse Hikmet Onat ve Ruhi Arel
gibi Bahriye Mektebi mezunu olup, okulu bitirdikten sonra ordudan ayrılarak Sa-
nayi-i Nefise’de sanat öğrenimlerini sürdürmüşlerdir.
İbrahim Çallı-Uzanmış Nü Fotoğraf Avni Lifij- Karagün
Kaynak: sonergoksay.com/wp/?p=100 Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCseyin_Avni_Lifij

Sanayi-i Nefise ve İnas Sanayi-i Nefise’de görev yapmış olan bu sanatçılar resim İnas Sanayi-i Nefise
Mektebi: Mihri Müşvik
türleri üzerinde herhangi bir ayırım yapmadan peyzaj, figür ve portrede derinleş- (Besim) hanım müdürlüğünde
me eğilimi göstermişlerdir. Resim sanatını, geniş bir konu repertuarı çerçevesinde 1914 yılında Beyazıt’taki
doğaya ve insana açılış olarak görmüşlerdir. Mühendishane ve Harbiye gibi okul- Zeynep Hanım Konağında Kız
öğrencilere resim ve müzik
larda resim daha çok manzara düzeyinde ele alınırken bu dönem ressamları, mo- derslerinin verilmesi için açılan
del sorununa bir çözüm getirmek üzere çıplak figürlere ağırlık vermişler ve bu türü okul 1926 yılında kapatılmış
ve öğrenciler Sanayi-i Nefise
bir tabu olmaktan çıkarmışlardır (Renda-Özsezgin 1993: 42). Çallı kuşağı Sanayi-i Mektebinde eğitim almaya
Nefise’ye hoca olduktan sonra okuldaki yabancı hocaların egemenliği yıkılmıştır. başlamışlardır.
Cumhuriyet’in ilk yıllarında Avrupa’ya gönderilen sanatçılar, burada hakim
olan kübizm, fovizm, ekspresyonizm gibi çağdaş akımları benimseyerek Atatürk’ün
çağdaşlaşma politikasına uygun olarak, bu akımları yurda taşımış ve uygulamışlar-
dır. Böylece daha önce yalnızca izlenimcilerin egemen olduğu sanat ortamına bir-
den fazla yeni akım katılarak sanat ortamı zenginleşmiştir (Ersoy 1998: 16).
Müstakil Ressamlar ve Heykeltıraşlar Birliği

Cumhuriyetin 10. yıl kutlamaları dolayısıyla 1933 yılı bir dönüm noktasıdır. Türk
sanatçıları bu dönemde ulusal egemenlik anlayışıyla bütünleşen eserler üretmiş-
lerdir. Sanayi-i Nefise’ye müdür olarak atanan Namık İsmail 1933’te hazırladığı
raporda, sanat ve kültürü evrensel boyutlara götürecek önlemler üzerinde duru-
yor ve kısa zaman öncesine kadar yabancı uzmanların görüş ve önerileri üzerinde
gelişmiş olan sanatsal yapıya ulusal bir karakter vererek, toplumun geniş kesimi-
ne ulaşmasını sağlamanın gereğine değiniyordu. 1933 yılında Ankara Halkevinde
düzenlenen “inkılap” sergisi, 1939’da resmi bir kimlik taşıyan devlet sergilerinin
oluşturulması fikrinin başlangıcı oluyordu. Serginin amacı, Türk ressamlarının
Anadolu doğası, kültürü ve yaşamıyla doğrudan ilişki kurarak, o güne dek ye-
terince değerlendirilmemiş Anadolu’nun en sevilen konu olarak seçilmesi ve bu
sayede sanat toplum ilişkisini geliştirilmesidir.
Avrupa’dan dönen Ali Avni Çelebi ve Zeki Kocamemi’nin 1927 Galatasaray
sergisindeki resimleri alışılmış tekniğin dışında yeni bir biçim anlayışını kapsı-
yordu. Yer yer kübist ya da inşacı, yer yer anlatımcı (ekspresyonist) motifler içeren
bu resimler 1914 kuşağının izlenimci anlayışına sırt çeviriyordu (Renda-Özsezgin
1993: 55). 15 Temmuz 1929’da kurulan Müstakil Ressamlar ve Heykeltıraşlar Bir-
liği’nin üyeleri, Muhittin Sebati, Cevat Dereli, Hale Asaf, Mahmut Cuda, Ali Avni
Çelebi, Zeki Kocamemi, Şeref Akdik, Refik Epikman ile heykeltıraş Hadi Bora,
Ratip Acutoğlu ve Zühtü Müridoğlu’dur. Müstakilleri bir araya getiren üslupsal
bir birlikleri yoktur. Eserlerinde realizm, ekspresyonizm, kübizm, konstrüktivizm
gibi pek çok akımın etkisi hissedilir. Ürettikleri yapıtlar portre, peyzaj, natürmort
ve poşadlar olarak çeşitlenirken uyguladıkları teknikler ve üsluplar birbirinden
farklılıklar gösterir (Ersoy 1998: 24-25). Grubun ressamlarının biçimsel tutumla- POŞAD: Birkaç fırça vuruşuyla
rı ve teknik açıları farklı olsa da birleştikleri nokta kendilerinden önceki kuşağın çabucak yapılan resim.
sanatçılarının renkçi tutumuna karşılık müstakiller, tablonun çizgisel yapısına ve
hacimsel kuruluşuna önem veriyorlardı.
1929-1940 yılları arasında 20 den fazla sergi açan Müstakiller, kadın ressamla-
rın öncülerinden Hale Asaf ve Muhittin Sebati gibi iki güçlü sanatçının ölümüyle
sarsılmış, Devlet ve özel kesimlerin sanatçılara fazla ilgi göstermemeleri sebebiy-
le dağılmışlardır. Birlikteki sanatçılar asıl kimlik ve sanatsal kişiliklerini bundan
sonra bulmuşlardır.
1933 yılında Ankara Halk evinde düzenlenen İnkılap sergisinin amacı nedir?
3

Ali Avni Çelebi-Yaralı Asker Zeki Kocamemi- Mekkare Erleri
Kaynak: mimoza.marmara.edu.tr/.../turk_resmi_sayi3.htm Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Zeki_Kocamemi
Grubun alfabenin 4. harfini

isim olarak seçme nedeni,
“D” Grubu
1908 de kurulan Osmanlı Müstakil Ressamlar ve Heykeltıraşlar Birliğinin ardından Cumhuriyet’in 10. yı-
Ressamlar Cemiyeti, 1921 lında “D” Grubu kurulmuştur. Bu dönemde Türkiye’deki düşünce ve sanat dün-
yılında kurulan Türk Ressamlar
Cemiyeti ve 1928 yılında yasında en önemli amaç çağdaşlaşmadır. Bunu yapabilmenin yoluysa Batı’daki
kurulan Müstakil Ressamlar plastik sanatlar alanında ortaya çıkan yeni görüş, teknik ve eğilimleri takip ede-
ve Heykeltıraşlar Derneğinden
sonra kurulan Türkiye’nin bilmektir. Bu amaçla 1933 yılında Nurullah Berk, Abidin Dino, Zeki Faik İzer, Elif
dördüncü sanat kuruluşu Naci, Cemal Tollu ve Heykeltıraş Zühtü Müridoğlu “D” Grubu adını verdikleri
olmasıdır.
yeni bir sanat topluluğu oluştururlar (Ersoy 1998: 25).
Zeki Faik İzer-İnkılap Yolunda Nurullah Berk- Oturan Adam
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/ zeki faik izer Kaynak: http://arşiv.ntvmsnbc.com/news/255447.asp
Yılda bir kez temmuz ayında Galatasaray Lisesinde sergi düzenleyen “D” grubu
sanatçıları, Batıda yayılan çağdaş sanat üsluplarını, Türk sanatına tanıtmış kübizm,
konstrüktivizm ya da soyut üsluplarda ürettikleri yapıtlarla sergiler açmışlardır.
Başlangıçta anlaşılamayan bu grup, gazete ve dergilerde makaleler ve konferans-
larla eserlerini açıklamaya çalışmışlar, zamanla aydın kesim tarafından benimsen-
mişlerdir. “D” grubunun kuramcılığını ve sanat yazarlığını yapan Nurullah Berk’e
göre grubun kuruluş amacı, birbirlerini anlayan, ortak hareket edebilen sanatçıları
bir araya getirebilmektir. Ülkedeki durgun sanat ortamına hareket getirmek, sanatı
geniş halk kitlelerine tanıtmak ve sevdirmek için, yaşamları boyunca aynı çizgide
kalmayan, akademik kuralcılığın dışına çıkabilen sanatçılar gerekmektedir.
“D” grubu ressamları İstanbul’da 1933-1947 arasında 15 sergi düzenlemişler-

dir. Bir üslup birlikleri olmayan grubunun üye sayısı, On yıl sonra Halil Dikmen,
Eşref Üren, Eren Eyüpoğlu, Arif Kaptan, Salih Urallı, Hakkı Anlı, Sabri Berkel,
Fahrelnissa Zeid, Ercüment Kamlık, Malik Aksel, ve Nusret Suman gibi sanatçı-
ların katılımıyla 15 sanatçıya ulaşmıştır. Turgut Zaim ve Bedri Rahmi Eyüboğ-
lu’nun “D” grubuna katılmasıyla sanatçılar yerel motiflere ve temalara ilgi gös-
termeye başlamışlardır. Kübist bir üslupla Anadolu kırsal yaşamıyla geometrik,
soyut nakışlar arasında bir bağ kurmaya çalışmışlardır. Müstakillerden Zeki Ko-
camemi grubun 1947 yılındaki son sergisine katılmıştır. Bu sergiden sonra mo-
dern sanatın çeşitli üsluplarını benimseyen, bir birlik oluşturamamış sanatçılar,
bireysel çalışma isteğiyle gruptan ayrılmışlardır (Ersoy 1998: 26).
“Yeniler” ya da “Liman Ressamları” Grubu Nuri İyem: grubun önde

D grubu ressamlarının Batı üsluplarının ardından gitmesine bir tepki olarak, gelen ressamı ve sözcüsüdür.
1940’lı yıllarda bazı sanatçılar, yöresel ve yerel bir sanat akımı yaratmaya çalışmış- Öğrenim hayatı boyunca
Nazmi Ziya, Hikmet Onat
lardır. Yeniler grubu D grubundan ayrılan Abidin Dino başta olmak üzere Nuri ve İbrahim Çallı ve Leopold
İyem, Haşmet Akal, Turgut Atalay, Mümtaz Yener, Ferruh Başağa, Faruk Morel, Levy gibi önemli sanatçılarla
çalışmıştır.
Agop Arad, Avni Arbaş, Selim Turan, Kemal Sönmezler, Nejat Melih Devrim,
Fethi Karakaş’tan oluşmuştur.

Nuri İyem-Nalbant Ferruh Başağa-Güvercinler
Kaynak: baybul.com/sanat-resimleri/1401857-nuri-iyem- Kaynak: tr.wikipedia.org/wiki/Ferruh_Başağa
İlk sergilerini 1941 yılında açan grup, belli bir sanatsal görüş etrafında top-
lanan ilk grup olarak nitelendirilebilir. Modern resim anlayışını izleyip, batı et-
kilerini Türk resmine aşılayarak bir yere varılamayacağını savunan bu sanatçı-
lar, toplumcu ve toplumcu gerçekçi bir görüş etrafında birleşmişlerdir. Grup ilk
olarak, İstanbul’daki yoksul liman ve deniz işçilerinin yaşam mücadelesini konu
alan, toplumsal içerikli bir sergi düzenlemiştir. Bu ilk sergiye katılanlar, bu yüz-
den Liman Ressamları olarak da anılmışlardır. Yeniler grubunun ikinci sergisinin
konusu kadın olarak belirlenmiştir. İkinci sergiden sonra gruba katılmak isteyen
sanatçılar çoğalmıştır. Bir ülkenin sorunlarını yaşamadan ve o ülkenin insanla-
rının içinde bulunmadan yapılan bir sanatın ulusal olamayacağı görüşü, yeniler
grubunun ülke sorunlarına sahip çıkmaları düşüncesiyle kendi sanatlarını hem

içerik, hem de biçimsel olarak yaratabilecekleri görüşünü güçlendirmiştir. Yeniler
grubu ilk dört yıl geniş bir etkinlik göstermiş olsa da topluluğa katılan ve ayrılanlar-
la giderek gevşemiş ve 1952 yılında dağılma kararı almıştır. Toplumcu gerçekçi gö-
rüşü benimseyen ve savunan bu grubun üyelerinin pek çoğu, 1950’lerden itibaren
soyut sanata yönelmiştir. 1955’den sonraysa toplumsal gerçekçi anlayış ancak bazı
gerçeküstü figürsel çalışmalarla varlığını sürdürmeye çalışmıştır (Ersoy 1998: s.28).
Cumhuriyet Dönemi resim sanatıyla ilgili daha ayrıntılı bilgi almak için Renda G.
- Özsezgin K. vd Türk Plastik Sanatlar Tarihi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açı-
köğretim Fakültesi Yayın No: 275, 1993 adlı yayına bakabilirsiniz.
1950 Sonrası Gelişmeler

Türk ressamlar 1940’lı yıllardan itibaren kısa aralıklarla dış ülkelere gidip dönmek
yerine, bu yıllarda başlayan soyut kavramsal sanat yönündeki akım ve eğilimleri
yerinde izleme ihtiyacı duymuşlardır. Böylece Fikret Mualla, Abidin Dino, Avni Ar-
baş, Nejat Devrim, Selim Turan gibi sanatçılar Fransa’da yaşamaya başlamışlardır.
“On” lar Grubu

1946 yılında “On”lar grubu altında birleşen sanatçılar, Bedri Rahmi atölyesinde
sanat öğrenimlerini pekiştirmiş kişilerden oluşmaktaydı. İlk sergilerini akade-
minin yemekhanesinde açan “On”lar grubu afişlerinde bir kilim motifi ile Ünlü
İspanyol ressam El Greco’nun bir figürünü birlikte kullanmışlardır. Grubun ku-
ruluşunu özendiren Bedri Rahmi, Doğunun süsleme sanatlarıyla Batının yağlı
boya tekniğiyle oluşturulmuş bir yapıtını, birbirini dengeleyecek yeni bir üslup
yaratabilmek için kullanıyordu. 1950’li yıllara kadar etkinliğini sürdüren grup
sonradan 1960 kuşağı olarak isim yapan sanatçıların bağımsız çıkışlarıyla işlevini
tamamlamıştır.
1940’lı yılların sonlarına doğru basında soyut ya da non figüratif sanat sorunla-
rıyla ilgili ilk yazıların görülmeye başlanması, ilk denemelerin fazla atak olmamak-
la birlikte bu dönemde ortaya çıktığını göstermektedir. 1950’li yıllarda Türkiye’nin
çok partili, demokratik yönetime geçmesiyle yaşanan sosyo ekonomik değişimler,
sanatın her alanında, daha özgürlükçü bir ortamın oluşmasını sağlamıştır. Böylece
daha önceleri toplumsal içerikli resimler yapan sanatçılar giderek soyut sanata yö-
nelmişlerdir. 1949 yılında düzenlenen Devlet Resim Sergisinde, Ferruh Başağa’nın
ödül alan “Aşk” adlı resmi soyutlaştırılmış bir kadın ve erkek figüründen oluşmak-
tadır. Bu resim, soyut sanata yönelişin Türk resmindeki ilk örneklerindendir. Aynı
dönemlerde Refik Epikman, Zeki Faik İzer, Nurullah Berk, Sabri Berkel, Arif Kap-
tan, Cemal Bingöl, Malik Aksel, Halil Dikmen, Fahrünisa Zeyd gibi sanatçılar da
soyut sanata yönelmişlerdir. Cemal Bingöl’ün soyut geometrik eğilimdeki çalışma-
ları 1954 yılında devlet sergisine kabul edilmiş ve aynı yıl tümü soyut resimlerden
oluşan 20 kadar sanatçının katılmasıyla düzenlenen sergi ile soyut sanat sevgisi-
nin yayıldığı görülmüştür. Serginin amacı şu sözlerle dile getirilir “Tabiatı taklitten
kurtulup, türkü gibi, nakış gibi insanın duyduğunu ve düşündüğünü aracısız ve
içine doğduğu gibi vermek”. Sergide soyut anlayışta heykel üreten Kuzgun Acar ve
Sadi Özdiş’in yanı sıra Lütfü Günay, Adnan Çoker, Nuri İyem, Ferruh Başağa da
yer almaktadır.
Türk resminin 1970’lerden sonra gelişmeye ve zenginleşmeye başlayan sanat

ortamı 1940’lar ve 1950’lerdeki özgür ve bireysel çıkışlara olanak sağlayan gelişme-
lerin bir uzantısıdır. Ancak kişilikler ve farklı anlayışların yarattığı yeni sentezler
eskiye oranla belirginleşmeye başlamış, daha önce sadece batıdaki sanatsal çıkışla-
rın paralelinde yürütülen Türk resmi, yeni süreçte kendi dinamiklerini ve yaratma
kapasitesini sorgulayarak, daha geniş bir yelpazede yeni biçimleri denemiş ve geliş-
tirmiştir. Bu tarihten itibaren Türk Resim Sanatı, farklı görüşlerin birlikte gelişme
gösterdiği bir döneme girmiştir. Sanatçılar Türkiye’nin toplumsal yaşam koşulları-
nı göz ardı etmeden bu koşullara özgü anlatım diliyle Batının biçimsel üsluplarını
bir potada karıştırarak, yeni ve özgün yapıtlar üretmişlerdir. Günümüz Türk resim
sanatını ve sanatçılarını belli görüşler ya da eğilimler çerçevesinde sınıflandırmak
oldukça güçtür. Sanatçılar soyut sanattan, figüratif resme, dışavurumculardan, ger-
çeküstücülere, fotogerçekçilerden, minimalistlere, kavramsal sanat yapanlardan,
naiflere kadar pek çok anlayışta eserler vermektedirler.
1950 sonrası Cumhuriyet Dönemi resim sanatıyla ilgili daha ayrıntılı bilgi almak
için Ayla Ersoy Günümüz Türk Resim Sanatı (1950 den 2000 e), İstanbul: Bilim Sa-
nat Galerisi, 1998 adlı yayına bakabilirsiniz.
Cumhuriyet Dönemi Türk Resminde grupların yeri nedir?

4
CUMHURİYET DÖNEMİ HEYKEL SANATI
Çeşitli maddelerden kalıba dökülerek ya da yoğrulup pişirilerek yapılan insan, Anıt: Arapça “abide” de
denilen Anıt sözcüğü,
hayvan vb. biçimleri yansıtan sanat yapıtı olarak tanımlayabileceğimiz heykel “ebedileştirilen şey” anlamına
kavramı, Cumhuriyet Döneminde Anıt kavramından ayrı tutulamaz. Cumhu- gelmekte ve bir olayın ya da
riyet Döneminde bir olayın ya da kişinin anısına kamuya açık alanlara yapılan, kişilerin anısını yaşatmak,
askeri bir başarıyı, toplumun
üzerinde onun heykelinin bulunduğu simge niteliğinde yapıtlar olan Anıt hey- değer verdiği düşünceyi
kellerde, bu iki kavram birlikte karşımıza çıkmaktadır. Kamuya açık alanlara simgelemek amacıyla yapılan
yazıt, sütun, ya da mimari
heykel dikilmesi geleneği, Batı’da Yunan Uygarlığından beri var olan bir gelenek- yapıyı tanımlamaktadır.
tir. İstanbul’da Osmanlı Sarayı çevresinde Batılı anlamda heykellerin ilk örnek-
leri Kanuni Sultan Süleyman’ın Mohaç Seferine (1526) katılan Sadrazam İbra-
him Paşa’nın Budapeşte’den bazı heykelleri İstanbul’a getirmesi ve Sultan Ahmet
Meydanı’na koydurması ile başlar. Sipariş üzerine ilk heykel ise Abdülaziz’in Av-
rupa gezisi sırasında Fransa’da çeşitli kentlerde gördüğü imparator heykellerin-
den etkilenmesi üzerine yapılır. Sultan 1871 yılında C.F. Fuller adlı sanatçıya bir
büstünü ve at üstünde heykelini yaptırmıştır. Çeşitli dönemlerde yer değiştiren
atlı heykel bugün Beylerbeyi Sarayında, büst ise Topkapı Sarayında bulunmakta-
dır (Osma 2003: 19).
Cumhuriyet’in ilanından önceki dönemde Batılı anlamda heykel sanatının
eğitimi Sanayi-i Nefise Mektebi’nde verilmeye başlanmıştır. Heykel bölümünün
başına 1882 yılında Roma’da eğitimini tamamlayarak yurda dönen Yervant Os-
kan (1855-1914) getirilmiştir. Sanayi-i Nefise’ye heykel eğitimi için giren ilk Türk
sanatçı ise İhsan Özsoy’dur. İsa Behzat ve Mahir Tomruk gibi sanatçılar onun ilk
öğrencileridir. İzzet Mesrur, Mehmet Bahri ve Basri gibi sanatçılar ilk Türk hey-
keltıraşlar kuşağını oluştururlar (Berk N.-Gezer H. 1976: s.11).
20. yüzyılın ilk çeyreğinde mimar Muzaffer Bey tarafından İstanbul’da 31 Mart
olayının anısına yapılan Abide-i Hürriyet ve Konya’nın zirai zenginliğini simge-
lemesi için yapılan Ziraat Anıtı ile Anıt kavramı Osmanlı toplumunun günlük
yaşantısına katılmıştır. Cumhuriyet döneminin ilk anıtı Atatürk’ün önerisiyle

mimar Arif Hikmet Koyunoğlu tarafından yapılan Dumlupınar Şehit Sancaktar
Mehmetçik Anıtıdır. Afyon’un dışındaki bir alanda bulunan Anıtta kaide üzerin-
de dirsekten bir kol sancak tutarken betimlenmiştir (Osma 2003: 22).
Nijad Sirel: 1916 yılında Cumhuriyet döneminde ilk anıt heykeller, bu konuda yetişmiş deneyimli Türk
Sanayi-i Nefise Mektebinden
mezun olarak Almanya’ya heykeltıraşı ve gerekli teknik kadro olmadığı için yabancılara sipariş edilmiştir.
gitmiş Münih Güzel Sanatlar 1926 yılında İstanbul’da Sarayburnu’nda H. Krippel tarafından yapılan Atatürk
Akademisinde çalıştıktan
sonra 1924 yılında yurda Heykeli kent meydanlarını süsleyen ilk Anıt heykeldir. Ankara Ulus’ta bulunan
dönmüş ve Sanayi Nefise’de Atlı Atatürk heykel grubu gibi önemli çalışmaları bulunan Krippel’in etkinliği
modelaj öğretmenliği 1936 yılında Afyon Utku anıtıyla sona ermiştir. Ankara Etnografya Müzesi önün-
yapmıştır.
deki atlı Atatürk heykeli ve İzmir atlı Atatürk anıtı gibi çalışmaları olan Canonica
ise uygulamalarını 1927-32 yılları arasında yapmıştır (Osma 2003: 23). Bu uygu-
lamaların ardından Kurtuluş Savaşı sırasında şehit olan askerler, bazı kurumların
kurucuları gibi konuları olan anıt heykeller giderek yaygınlaşmıştır.
Cumhuriyetin ilk yıllarında Akademideki heykel eğitimi Alman sanatçı Ru-
dolf Belling tarafından verilmektedir. Bu dönemde heykel sanatçıları Avrupa’ya
sanat eğitimi için gönderilmeye başlanmıştır. Bu sanatçıların ilki Paris’te eğitim
gören ve 1928 yılında yurda dönen Ratip Aşir Acudoğlu’dur. Anıt heykel alanında
ilk etkinlik gösteren Türk Heykelci Nijad Sirel’dir. Güçlü kütle ve hacim anlayışına
dayalı plastik anlatımı olan Ali Hadi Bara, klasik heykel çıkışlı statik soyutlamaları
olan Zühtü Müritoğlu ve Nusret Suman devlet bursuyla Paris’e gönderilmişlerdir.
Amasya ve Tekirdağ Atatürk Anıtları gibi erken tarihli örnekler başta olmak üzere
Edirne, Isparta, Çorum, Elazığ, Silfke, Kayseri, İçel, Çankırı ve Tarsus’taki anıtları
yapan heykeltıraş Kenan Yontuç’da Sanayi-i Nefise’nin ardından Almanya, İtalya
ve Fransa’da çalışmalar yapmış ve 1925 yılında yurda dönmüştür (Osma 2003: 25).

Canonica- Atatürk Heykeli Zühtü Müridoğlu, Hadi Bara Barbaros Heykeli
1940’lı yıllardan itibaren heykel sanatı Cumhuriyet dönemi içinde kendine bir
yer edinmiş ve çok sayıda sanatçı yetiştirilmiştir. Mahir Tomruk, ve Sabiha Ben-
gütaş gibi sanatçılar açtıkları sergilerle heykel sanatını Türk toplumuna benim-
setmeyi amaçlamışlardır. Zühtü Müridoğlu ve Hadi Bara’nın İstanbul Barbaros
Anıtı, Hüseyin Anka’nın Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakültesinin önündeki Mi-
mar Sinan Heykeli, bu dönemin en önemli yapıtlarıdır. Yine Belling’in öğrencileri
İlhan Koman, Kamil Sonad, Duyarlı Figür ve soyut çalışmaları olan Şadi Çalık,
ulusal motifleri esas alan figür araştırmalarıyla Hüseyin Gezer, Hakkı Atamulu,
Yavuz Görey ve Zerrin Bölükbaşı gibi sanatçılar, bir yandan çeşitli anıt heykel-
ler yaparken bir yandan da çağdaş heykel akımlarından etkilenerek özgün eserler
üretmişlerdir (Berk N.-Gezer H. 1976:13). 1950’den sonraki en önemli hareket
Anıtkabiri süslemek üzere yapılan Zühtü Müridoğlu, Hüseyin Anka Özkan’ın
heykelleriyle İlhan Koman, Nusret Suman, Hakkı Atamulu’nun kabartmalarıdır.
Aynı dönemlerde Milliyet gazetesi öncülüğünde olmayan illere halkın bağışlarıyla
Atatürk Heykelleri yaptırılmıştır (Berk-Gezer 1976: 14).
1960 sonrası Türk heykeli eğitim kurumlarının yaygınlaşması ve toplumsal
hareketliliğin getirdiği ilgiyle önemli bir aşama kaydetmiştir. Şadi Çalık’ın ODTÜ
deki, Hüseyin Gezer’in Hacettepe Üniversitesi, Antalya ve TBMM deki anıtları,
Kuzgun Acar’ın soyut heykelleriyle bu sanata olan ilginin arttığı görülmektedir.
Özellikle figüratif çalışan ve büstleriyle tanınan Gürdal Duyar, soyut heykel çalış-
malarıyla Füsun Onur, anıt heykel uygulamalarıyla tanınan Tamer Başoğlu, Haluk
Tezonar, Tankut Öktem, yalın ve soyut biçimleri fantastik çıkışlı figürlerle sürdü-
ren Ali Teoman Germaner heykel sanatçılarının içinde önemli bir yere sahiptirler.
Sadi Çalık atölyesi çıkışlı Koray Ariş’in deri işçiliğini kullandığı figür çıkışlı so-
yutlamaları, Saim Bugay’ın ağaç ve metalden tek cepheli modülün tekrarıyla oluş-
turduğu heykelleri, Aytaç Katı’nın figür çıkışlı ahşap, bronz ve mermer heykelleri,
Mehmet Aksoy’un figüratif ve soyut büyük boyutlu mermer yontuları günümüz
heykel sanatını özetleyebilecek örneklerdir (Renda-Özsezgin 1993: 137-138).
Cumhuriyet Dönemi kentlerinde Atatürk Heykellerinin yeri nedir?

5
Özet
Cumhuriyet Dönemi sanatını hazırlayan tarihsel Cumhuriyet Dönemi heykel sanatının tarihsel ge-
1 çerçeveyi açıklamak. 4 lişimini tanımlamak.
Birinci Dünya Savaşından yenik çıkarak toprakla- Osmanlı Sanatında heykel eğitiminin verilme-
rı itilaf devletlerince işgal edilen Osmanlı Devle- si Yervant Oskan’ın Sanayi-i Nefise Mektebi ile
tinin küllerinden, genç Türkiye Cumhuriyetinin başlamıştır. Bu okula heykel eğitimi almak için
doğuşu Mustafa Kemal ve silah arkadaşlarının giren ilk Türk sanatçı İhsan Özsoy’dur. Mimar
başlattığı Kurtuluş Savaşı ile olmuştur. Böylece te- Muzaffer Bey İstanbul’daki Abide-i Hürriyet ve
okratik ve çok uluslu bir devlet olan Osmanlı’dan Konya’daki Ziraat Anıtı ile Osmanlının ilk anıt-
demokratik, laik ve ulus devleti olma mücadele- larını tasarlamıştır. Cumhuriyet Dönemindeki
sindeki Türkiye Cumhuriyeti doğmuştur. uygulamalarda Krippel ve Canonica’nın eserle-
riyle başlayan Atatürk heykellerinin ağırlık ka-
Cumhuriyet Dönemi mimari üslupları ve sanatçı- zandığı görülmektedir. Bu dönemde Akademi-
2 larını tanımlamak. de heykel eğitimini Belling vermektedir. Ratip
1908 yılında başlattığımız Cumhuriyet Dönemi Aşir Acudoğlu, Nijad Sirel, Hadi Bara, Zühtü
Mimarisi bireysel çalışmalardan çok dönemin Müridoğlu, Kenan Yontuç ve Nusret Suman gi-
ideolojisiyle bire bir ilişkili olan üsluplardan bi sanatçılar yurt dışına heykel eğitimi için gön-
oluşmaktadır. Yerli ya da yabancı mimarların derilmişlerdir. Bu dönemde halkın bağışlarıyla
tamamı dört üslup içinde eserler üretmişlerdir. yapılan Atatürk heykelleri dışında, önemli tari-
Bu mimari dönemleri ve bazı sanatçılarını söyle hi kişiliklerin ya da Kurtuluş Savaşı şehitlerinin
sıralayabiliriz. Birinci Ulusal Mimarlık Döne- heykelleri de yapılmaktadır. 1950’li yılların en
mi; Mimar Kemalettin, Vedat Bey Arif Hikmet önemli heykel hareketi Anıtkabiri süslemek üze-
Koyunoğlu ve Mongeri, İşlevsel Mimarlık; The- re yapılan Zühtü Müridoğlu, Hüseyin Anka Öz-
dor Jost, Holzmeister, Ernst Egli İkinci Ulusal kan’ın heykelleri İlhan Koman, Nusret Suman,
Mimarlık Dönemi; Sedad Hakkı Eldem, Emin Hakkı Atamulu’nun kabartmalarıdır.1960’lı
Onat, Bedri Uçar ve Paul Bonatz, Uluslararası yıllarda giderek figürden uzaklaşılmış ve soyut
Üslup; Sedad Hakkı Eldem, Enver Tokay, İlhan heykeller üretilmeye başlanmıştır.
Tayman, Tuğrul Devres.
Cumhuriyet Dönemi resim sanatının tarihsel geli-

3 şim sürecini açıklamak.
Cumhuriyet Döneminde batılı anlamda resim
örnekleri Primitifler adını verdiğimiz askeri okul
çıkışlı sanatçılarla başlamaktadır. Bu grubun ar-
dından pek çok sanatçı Avrupa’ya resim eğitimi
almak için gönderilirler. Cumhuriyet dönemi
mimarisinde olduğu gibi resim sanatında da
belli gruplar etrafında toplanarak eserler üreten
sanatçılar karşımıza çıkar. Bu gruplar Türk İz-
lenimcileri (1914 ya da Çallı Kuşağı), Müstakil
Ressamlar ve Heykeltıraşlar Birliği, D Grubu, Ye-
niler (Liman Ressamları) Grubu, Onlar Grubu
olarak sıralanabilir. Bu gruplarda belli akımların
ve üslupların tercih edildiği görülür. 1950’li yıl-
lardan itibarense sanatçılar artık gruplar olarak
değil bireysel çalışmalarıyla ön plana çıkarlar.
1. 1908-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz öncü- 6. İstanbul’da resim eğitimi veren ilk özel akademi aşa-
lüğünü Vedat ve Kemalettin Beylerin yaptığı mimarlık ğıdaki sanatçılardan hangisi tarafından kurulmuştur?
dönemi aşağıdakilerden hangisidir? a. Krippe
a. Uluslararası Üslup b. Belling
b. Birinci Ulusal Mimarlık c. Fuller
c. Modernist Üslup d. Ayvazovski
d. İkinci Ulusal Mimarlık e. Guillement
e. Brütalist Üslup
7. Cumhuriyet Dönemi Türk resminde ilk sergilerini
2. Ankara’da Mülkiye Mektebi, Divan-Muhasebat, 1941 yılında açan, belli bir sanat görüşü etrafında bir-
Musiki Muallim Mektebi gibi yapıları tasarlamış olan leşen ilk sanatçı grubu aşağıdakilerden hangisidir?
mimar aşağıdakilerden hangisidir? a. Primitifler
a. Holzmeister b. Müstakiller
b. Gulio Mongeri c. “D” Grubu
c. Ernst Egli d. Yeniler
d. Paul Bonatz e. “Onlar” Grubu
e. Jansen
8. Sanayi-i Nefise Mektebine heykel eğitimi almak
3. İkinci Ulusal Mimarlık Döneminin en önemli yapı- için giren ilk Türk sanatçı aşağıdakilerden hangisidir?
sı olan Anıtkabir aşağıdaki sanatçıların hangileri tara- a. İsa Behzat
fından tasarlanmıştır? b. Mahir Tomruk
a. Emin Onat-Sedad Hakkı Eldem c. Mehmet Bahri
b. Bedri Uçar- Paul Bonatz d. İzzet Mesrur
c. Orhan Arda-Ernst Egli e. İhsan Özsoy
d. Sedad Hakkı Eldem-Orhan Arda
e. Emin Onat-Orhan Arda 9. 1926 yılında İstanbul Sarayburnu’na yapılan Ata-
türk Heykeli aşağıdaki sanatçılardan hangisine aittir?
4. 1882 yılında Osman Hamdi Bey tarafından batı a. Krippel
tarzında sanat eğitimi verilmesi amacıyla kurulan okul b. Canonica
aşağıdakilerden hangisidir? c. Fuller
a. Sanayi-i Nefise Mektebi d. Nejad Sirel
b. İnas Sanayi-i Nefise Mektebi e. Nusret Suman
c. Bahriye Mektebi
d. Hendese-i Mülkiye Mektebi 10. Aşağıdaki sanatçılardan hangisi Türk Resminde Pri-
e. Harbiye Mektebi mitifler adı verilen grubun üyelerinden biri değildir?
a. Fahri Kaptan
5. Aşağıdaki sanatçılardan hangisi “D” Grubunun ku- b. Ahmet Bedri
rucularından biri değildir? c. Nuri İyem
a. Cemal Tollu d. Hilmi Kasımpaşalı
b. Adnan Turani e. Hüseyin Giritli
c. Elif Naci
d. Nurullah Berk
e. Abidin Dino

1. b Yanıtınız yanlış ise, “Cumhuriyet Dönemi Mi- Sıra Sizde 1
marisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 19. Yüzyılda Avrupa’da ortaya çıkan milliyetçilik akım-
2. c Yanıtınız yanlış ise, “Cumhuriyet Dönemi Mi- larından zarar görmemesi ve çok uluslu bir devlet ya-
marisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. pısı olan Osmanlı’yı parçalanmaktan kurtarmak için
3. e Yanıtınız yanlış ise, “Cumhuriyet Dönemi Mi- ilk ideolojik yaklaşım İmparatorluk yönetimi altındaki
marisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. farklı dinsel ve etnik grupları tek bir “ Osmanlı Mil-
4. a Yanıtınız yanlış ise, “Cumhuriyet Dönemi Mi- leti” olarak kabul eden, cemaat ve milliyet farklılıkla-
marisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. rını aşan Osmanlıcılıktır. II. Abdülhamit döneminde
5. b Yanıtınız yanlış ise, “Cumhuriyet Dönemi Resim İslamcılık fikriyle ortaya çıkan ümmetçilik anlayışı
Sanatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Osmanlıcılık kadar geniş kabul görmemiştir. İttihat ve
6. e Yanıtınız yanlış ise, “Cumhuriyet Dönemi Resim Terakki Cemiyeti ile birlikte Osmanlıcılık anlayışı yeri-
Sanatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ni Türkçülük ideolojisine bırakmıştır.
7. d Yanıtınız yanlış ise, “Cumhuriyet Dönemi Resim
Sanatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
8. e Yanıtınız yanlış ise, “Cumhuriyet Dönemi Hey- Birinci ve İkinci Ulusal Mimarlık akımlarının ikisi de
kel Sanatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ulusalcılık düşüncelerinin yükseldiği kriz dönemleri-
9. a Yanıtınız yanlış ise, “Cumhuriyet Dönemi Hey- nin ürünüdür ve ikisinin ortasında da bir dünya sava-
kel Sanatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. şı yer alır. İki akımda mimarlıktan tarihsel biçimleri
10. c Yanıtınız yanlış ise, “Cumhuriyet Dönemi Resim kullanmıştır. Birinci Ulusal Mimarlık dönemi Osmanlı
Sanatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. mimarlığına dayanan uluslar üstü sayılabilecek seçme-
ciliğine karşı İkinci Ulusal Mimarlık Dönemi simgeleri
yalnızca Türkiye’nin ulusal sınırları içinde kalan Anado-
lu Selçuklularının biçem özellikleri ile ve Türk Evi başta
olmak üzere sivil mimarlık örnekleriyle sınırlı kalmıştır.
Yeniden canlandırmacılıkta hep sorun olan hangi biçe-
min ulusal olduğu sorunu Birinci Ulusal Mimarlık dö-
neminde daha belirginken, İkinci Ulusal Mimarlık Akı-
mında bu konuda bir fikir birliği oluşmamıştır.
Sıra Sizde 3
1933 yılında Ankara Halkevinde düzenlenen “inkılap”
sergisinin amacı Türk ressamlarının Anadolu doğası,
kültürü ve yaşamı ile doğrudan ilişki kurabilmesinin
sağlanması, o güne dek yeterince değerlendirilmemiş
Anadolu toprağının en sevilen konu olarak seçilmesi
ve yeni resim üslubunun bu konulardan oluşturularak
sanat toplum ilişkisinin geliştirebilmesinin sağlanma-
sıdır. İnkılap sergisi aynı zamanda 1939’da resmi bir
kimlik taşıyan devlet sergilerinin oluşturulması fikri-
nin de başlangıcı sayılabilir.
Sıra Sizde 4 Aslanoğlu, İ. (1980). Erken Cumhuriyet Dönemi Mi-
Çağdaş Türk resim sanatının gelişmesinde sanatçı grup- marlığı (1923-1938), Ankara: ODTÜ Mimarlık
larının önemli bir rolü vardır. 1908 yılında Osmanlı res- Fakültesi Basım İşliği, 1980.
samlar Cemiyetinin girişimleri ile başlayan resim-heykel Başkan, S. (1997). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e
sergileri, sanatçıların ortak hareket edebilecekleri, sanat Türkiye’de Resim, Ankara: Türk Tarih Kurumu
yaşamına renk katan ortamlar olarak önem kazanmıştır. Basımevi.
Bu sergilere birlikte katılan sanatçılar aynı akımlara bağ- Batur A. “Modern Olmak: Bir Cumhuriyet Mimar-
lı olmasalar bile artık grup olarak anılmaya başlamışlar- lığı Arayışı” Modern Türk Mimarlığı, Ankara:
dır. 1950’li yıllara kadar sanatçıların gruplar etrafında TMMOB Mimarlar Odası 2007, s. 71-96.
birleşmelerinin en önemli sebebi böylece dönemlerinin Berk, N., Gezer H., (1973). 50 Yılın Türk Resim ve
sanat anlayışı hakkında fikir sahibi olabilmek için geliş- Heykeli, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
meleri daha rahat takip edebilmeleri ve gruplar içinde Ersoy, A. (1998). Günümüz Türk Resim Sanatı (1950
üslupsal tartışmalar yaparak kültürel bir dinamizm ya- den 2000 e), İstanbul: Bilim Sanat Galerisi.
ratma çabası ile ilgili olduğu söylenebilir. Holod, R., Evin A., Özkan, S. (2007). Modern Türk
Mimarlığı, Ankara: TMMOB Mimarlar Odası.
Sıra Sizde 5 Osma, K. (2003). Cumhuriyet Dönemi Anıt Heykelleri
Krippel ve Canonica gibi yabancı sanatçılar tarafından (1923-1946), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
yapılan ilk Atatürk heykelleri ile birlikte Cumhuriyet Ödekan, A. (1992). “Mimarlık ve Sanat Tarihi (1908-
dönemi kentlerinde önemli yapıları ve meydanları Ata- 1980),” Türkiye Tarihi 4 Çağdaş Türkiye 1908-
türk heykelleri ile vurgulamak bir gelenek halini almış- 1980, İstanbul: Cem Yayınevi, 1992 s. 505-517.
tır diyebiliriz. Kenan Yontuç gibi çok sayıda Atatürk Renda G. - Özsezgin K. vd Türk Plastik Sanatlar Ta-
Heykelleri yapan sanatçılarla birlikte kentlerde bir Ata- rihi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim
türk heykelinin bulunması onun ideolojisinin takipçisi Fakültesi Yayın No: 275, 1993.
olmakla bir tutulmuştur. Bazı kentlerde Atatürk hey- Sözen, M. (1984). Cumhuriyet Dönemi Türk Mimar-
kellerinin gazeteler önderliğinde açılan bağış kampan- lığı (1923-1983). Ankara: Türkiye İş Bankası Kül-
yaları sonunda yaptırılmış olmaları bunun en önemli tür Yayınları.
kanıtıdır. Tunçay, M. (1992). “Siyasal Tarih 1908-1923” Türki-
ye Tarihi 4 Çağdaş Türkiye 1908-1980, İstanbul:
Cem Yayınevi 1992, s.27-75.
Tansuğ, S. (2008). Çağdaş Türk Sanatı, İstanbul: Rem-
zi Kitabevi.
Turani, A. (1984). Batı Anlayışına Dönük Türk Resim
Sanatı, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Yavuz Y.-Özkan S. (2007). “Ulusal Bir İfade Bulmak:
Birinci Ulusal Üslup” Modern Türk Mimarlığı,
Ankara: TMMOB Mimarlar Odası. 55-68.
Yavuz, Y. (1981). Mimar Kemalettin ve Birinci Ulusal
Mimarlık Dönemi. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fa-
kültesi Basım İşliği.
Sözlük 221
Sözlük
A Çakalılar ve Tanrıbermişler: Çaka Bey tarafından 1081 yı-
Ahlatşahlar/Sökmenliler: Sökmen el-Kutbî tarafından Ah- lında İzmir, Tanrıbermiş Bey tarafından Efes ve çevre-
lat’ta kurulan 1100-1204 yılları arasında varlık gösteren sinde kurulan 1093 yılına kadar varlık gösteren iki Türk
Türk Beyliği. Beyliği.
Ahşap: İşlem görmüş mobilya tahtası. Çini: Bir yüzeyleri sırlı, diğer yüzeyleri gözenekli yüksek ısı-
Akkoyunlular: Kara Yülük Osman tarafından Diyarbakır da pişirilmiş toprak nesne.
ve çevresinde kurulan 1403-1508 yılları arasında varlık Çobanoğulları: Anadolu Selçuklu uç beyi Hüsameddin Ço-
gösteren Türk Devleti. ban tarafından Kastamonu’da kurulan 1227-1309 yılla-
Alçı: Alçı taşının pişirilip toz durumuna getirilmesiyle elde rı arasında Karadeniz bölgesinde varlık gösteren Türk
edilen, su ile karıldığında kolay şekil alan madde. Beyliği.
Ampir: I. Napolyon’un yönetiminde ( 1804-1814) ortaya çı-
kan mimarlık ve mimariye bağlı dekorasyon özellikleri- D
ni etkileyen bir üslup. D Grubu: Cumhuriyet dönemi Türk resminde, 1933–1947
Anadolu Selçukluları: Kutalmış oğlu I. Rükneddin Süley- yılları arasında faaliyet gösteren sanat grubu.
manşah tarafından İznik’te kurulan, 1075-1318 yılları Danişmendliler: Danişmend oğlu Gümüştekin Ahmet Gazi
arasında varlık gösteren Türk Devleti. tarafından Sivas ve çevresinde kurulan 1080-1178 yılları
Anıt: Bir olayın ya da kişilerin anısını, askeri bir başarı ya da arasında varlık gösteren Türk Beyliği.
toplumun değer verdiği düşünceyi simgelemesi amacıy- Dilmaçoğulları: Dilmaç oğlu Alp Tekin Muhammed tara-
la yapılan yazıt, sütun ya da mimari yapılar. fından Erzen ve Bitlis bölgesinde kurulan 1071-15. yüz-
Artuklular: Büyük Selçuklu ordu komutanı Artuk Bey’in yıl başı arasında varlık gösteren Türk Beyliği.
oğulları tarafından Hasankeyf, Harput ve Mardin’de ku- Dokuma: Tezgâhta dokunan ipliklerle elde edilen her türlü
rulan 1101-1409 yılları arasında varlık gösteren Türk kumaş ya da yaygı.
Beyliği. Dulkadiroğulları: Dulkadiroğlu Zeyneddin Karaca tara-
Aydınoğulları: Aydınoğlu Mehmed Bey tarafından Tire, fından Elbistan ve Kahramanmaraş çevresinde kurulan
Efes ve Selçuk civarında kurulan 1308-1390 ve 1402- 1339-1521 yılları arasında varlık gösteren Türk Beyliği.
1426 yılları arasında varlık gösteren Türk Beyliği.
E
B Ehli Hiref Teşkilatı: 15. Yüzyılda II. Beyazıt tarafında Os-
Baptisterium: Vaftizhane, Hıristiyanların içinde vaftiz töre- manlı Saray teşkilatı içinde oluşturulan sanat ve sanatçı
ni yaptığı yapı. örgütü.
Barok: Avrupa Sanatının 17-18. yüzyıllarda yaşadığı bir dö- Eretnaoğulları: Eratna Bey tarafından Orta Anadolu’da ku-
nemdir. Osmanlı sanatı açısından Klasik Osmanlı sanat rulan 1335-1390 yılları arasında varlık gösteren Türk
anlayışını değiştiren, klasik ölçülerdeki eserlerin yeni Beyliği.
form, ölçü, düzen anlayışıyla ele alınması. Eşrefoğulları: Eşrefoğlu Süleyman Bey tarafından Beyşehir
Bazilika: Erken Hıristiyanlık ve Bizans Dönemi’nde “kilise” ve çevresinde kurulan 1288-1326 yılları arasında varlık
olarak kullanılmış, uzunlamasına mekân düzenine sa- gösteren Türk Beyliği.
hip, sütun ya da paye dizilerince taşınan yapı.
Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi: Cumhuriyet dönemi F
Türk mimarlığında 1908-1930 yılları arasındaki döne- Fresko: Yaş yada kuru sıva üzerine kök boyalarla yapılan
me verilen ad. resim.
C-Ç G
Cam: Silisli kumun ateşte eritilmesiyle yapılan sert ve say- Germiyanoğulları: Germiyanlı Kerimeddin Alişiroğlu Ya-
dam nesne. kup Bey tarafından Kütahya ve çevresinde kurulan
Cami: Cami İslami inancın ibadet mekânı. 1303-1389 ve 1402-1429 yılları arasında varlık gösteren
Candaroğulları: Candar oğlu Süleyman Paşa tarafından Türk Beyliği.
Kastamonu ve çevresinde kurulan 1309-1391 ve 1402-
1461 yılları arasında varlık gösteren Türk Beyliği.
H Katakomp: Roma’da ilk Hıristiyanların içinde toplanıp ta-

Halı: Değişik renkli yün ve ipek ipliklerle desen verilerek pındıkları yeraltı mezarları.
dokunan kısa ve sık tüylü yaygı. Kilise: Hıristiyanların ibadet ettiği yapı.
Hamidoğulları: Hamid oğullarından Dündar Bey tarafın- Kumaş: Değişik renk ve türde ipliklerle tezgâhta dokunmuş
dan Eğirdir ve Antalya çevresinde kurulan 13.yüzyıl her türlü dokuma.
sonu-1391 ve 1402-1493 yılları arasında varlık gösteren Külliye: Fonksiyonel yapı birimlerinin (Cami, medrese, tab-
Türk Beyliği. hane, han, kervansaray, darüşşifa, imaret, hamam, çarşı,
Hassa Mimarlar Ocağı: Osmanlı İmparatorluğunda imar- mektep, kütüphane, sebil) bir arada planlanıp inşa edi-
bayındırlık çalışmalarının tümünü organize eden, de- len sosyal yapılar topluluğu.
netleyen, görevi yalnızca yeni yapıların inşası ile sınırlı
olmayan, dini, sosyal, askeri tüm kamu yapılarının ba- L
kımı-onarımı gerekli değişiklikleri yapma yetkisi olan Lale Devri: 17. Yüzyıl ortalarından itibaren Osmanlı devle-
devlet teşkilatı. tinin Avrupa devletlerle ilişkileri sonucu gerek devletin
Heykel: Alçı, taş, metal vb. farklı malzemelerden, çeşitli tek- yönetim anlayışı, gerekse kültür, sanat ve sosyal yapısı
niklerle yapılan üç boyutlu sanat nesnelerine verilen ge- batılı etkilerde kalarak, gerek mimari gerekse süsleme
nel ad. sanatları açısından klasik Osmanlı sanat anlayışından
Hipoje: Mezar yapısı. sıyrılıp farklılıklar getiren dönem.
İ M
İkinci Ulusal Mimarlık Dönemi: Cumhuriyet dönemi Türk Maden: Topraktan çıkartılan kıymetli cevher.
mimarlığında 1940-1950 yılları arasındaki döneme ve- Manastır: Dünya ile ilişkisini kesmiş Hıristiyan din adamla-
rilen ad. rının yaşaması için genellikle kırsal alanda yapılmış yapı
İkonaklazma: 726–843 yılları arasında yaşanan ikonakırıcı ya da yapı topluluğu.
(ikonaklasmus/İkonaklazm) dönem. Martyrium: İsa’nın yaşamı ile ilişkili bir olayın geçtiği bir
İlhanlılar: Batı İran’da kurulan 1256-1335 yılları arasında yerde ya da bir din şehidinin (Martyr) mezarı üzerine
varlık gösteren Moğol Devleti. inşa edilen genellikle merkezi plan özelliği taşıyan Erken
İnal ve Nisan oğulları: İnal Bey tarafından Diyarbakır’da Hıristiyan yapısı.
kurulan 1097-1183 yılları arasında varlık gösteren Türk Mengücekliler: Mengücek Gazi tarafından Erzincan ve Ke-
Beyliği ve Nisan Bey tarafından kurulan 1142-1183 yıl- mah çevresinde kurulan 11. yüzyılın üçüncü çeyreği ile
ları arasında varlık gösteren vezirler hanedanı. 13. yüzyılın son çeyreği arasında varlık gösteren Türk
İznik Çini: Tarih boyunca seramik üretimi ile bilinen İz- Beyliği.
nik’te 15-16 yy.’da form, desen, hammade, sır kalitesi ile Menteşeoğulları: Menteşe Bey’e bağlı Türkler tarafından
farklı bir üslup oluşturan ekol. Muğla ve civarında kurulan 1261-1390 ve 1402-1424
yılları arasında varlık gösteren Türk Beyliği.
K Mimar Sinan: 1490 Kayseri, Gesi Ağırnas köyünde doğan,
Kalemişi: Kuru alçı üzerine fırçayla boyama desenler yapı- devşirme olarak alınıp Acemioğlanlar mektebinde yetiş-
lan iç mekan süslemesi. tirilen, 1539’da Osmanlı İmparatorluğunun mimarbaşı
Kanuni Sultan Süleyman: 1520-1603 yılları arasında Klasik olan mimar.
Osmanlı döneminin yaratıcısı olan devlet adamı. Mimari: Mimarlık ürünü olan yapılar.
Karakoyunlular: Bayram Hoca tarafından Erçiş ve çevre- Minyatür: Kitap resim sanatı, küçük ölçekli alanda gerçek-
sinde kurulan 1366-1469 yılları arasında varlık gösteren leştirilen tasvir örnekleri, küçük boyutlu objelerin süs-
Türk Devleti. lenme sanatı.
Karamanoğulları: Kerimeddin Karaman tarafından Erme- Mozaik: Taş, mermer, pişmiş toprak, cam ve değerli taşların
nak ve Mut çevresinde kurulan 1256-1389 ve 1402-1487 küçük geometrik parçacıklar halinde harç üzerine dizi-
yılları arasında varlık gösteren Türk Beyliği. lerek yapılan dekorasyon.
Karesioğulları: Karesi Bey tarafından Balıkesir ve çevresin-
de kurulan 1296-1361 yılları arasında varlık gösteren
Türk Beyliği.
Sözlük 223
O T
Osmanlı İmparatorluğu: 13. yüzyıl sonlarından 20. yüz- Tombak: Osmanlı maden sanatında uygulanan bir süsleme
yılın ilk çeyreğine değin varlığını sürdüren Osmanlı tekniğidir. Çinko ve pirinç karışımından oluşan ve ren-
devleti, Anadolu’da kurulmuş, coğrafi sınırları tarihi gi altına benzeyen bir alaşımın çoğunlukla leğen, tepsi,
boyunca çok değişmekle birlikte en geniş döneminde ibrik, kahve güğümü gibi kullanım eşyalarına uygulan-
(16.yy.) bugünkü Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan, ması.
Yugoslavya, Romanya ve Akdeniz’in doğusundaki ada-
ları, Macaristan ve Rusya’nın bazı kesimlerini, Kafkas- U
ya, Irak, Suriye, Filistin ve Mısır’ı, Cezayir’e kadar tüm Ulu Cami: Ulu Cami, bir yerleşim yerinin en büyük ölçekli
Kuzey Afrika ve Arabistan’ın bir bölümüne yayılmıştır. camisinin tanımı olmasının yanı sıra fonksiyonel nite-
likleri sosyal, siyasi toplanma mekânı da olma niteliği
R taşıyan camiler.
Resim: Realist veya hayali olarak çeşitli malzemelerle yapı-
lan tasvir sanatı. Osmanlı resim sanatı 19. Yüzyıla kadar Y
minyatür eserlerle izlenir, modern anlamda dinsel tema- Yeniler Grubu: “Liman Ressamları” adıyla da bilinen ilk
lardan ayrı resim anlayışı oldukça geç bir tarihte kabul sergilerini 1941 yılında açan 1952 yılında dağılan sanat
görmüştür. grubu.
Rokoko: Avrupa sanatında Barok dönemden sonra dekoras-
yonda etkili olan sanat üslubu. Barok üslubun eğrisel ve
bitkisel formlarını daha sade renklerle kullanmak olarak
tanımlanabilir.
S-Ş
Saray: Osmanlı Devletinde yönetim merkezi olan çoğun-
lukla kompleks yapılardan oluşan aynı zamanda Padi-
şah ve yönetimdekilerin ve ailelerinin ikametgahı olan
devletin evi olarak nitelendirilebilecek mimari yapı.
Saruhanoğulları: Saruhan Bey’in Manisa ve çevresinde
kurduğu 1313-1390 ve 1402-1412 yılları arasında varlık
gösteren Türk Beyliği.
Seramik: Yüksek ısıda pişirilmek suretiyle topraktan yapılan
her türlü nesne.
Sırlı Tuğla: Yüzeyine ergitme yoluyla sır sürülmüş tuğla.
Sikke: Madeni para.
Stuko: Alçı ya da Sıva ile bir duvar üzerinde oluşturulan ka-
bartma bezemeli yüzey geç dönem Osmanlı mimarisin-
de tercih edilen bir dış cephe dekorasyon malzemesi ve
özelliğidir.
Şapel: Küçük kilise yapıları veya bir azize adanmış tapınma
yeri.

Ortaçağdan Günümüze Anadolu Uygarlıkları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Ortaçağdan Günümüze Anadolu Uygarlıkları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ortaçağdan Günümüze Anadolu Uygarlıkları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2452

Copyright © 2012 by Anadolu University

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Dil ve Yazım Danışmanı

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Ortaçağdan Günümüze Anadolu Uygarlıkları

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Erken Bizans Dönemi ................................................................... 2 1. ÜNİTE

Orta Bizans Dönemi...................................................................... 34 2. ÜNİTE

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 62

3. ÜNİTE Geç Bizans Dönemi ....................................................................... 64

4. ÜNİTE Selçuklu Dönemi........................................................................... 82

5. ÜNİTE Beylikler Dönemi .......................................................................... 114

Erken ve Klasik Osmanlı Dönemi ................................................. 148 6. ÜNİTE

Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 179

Sözlük ....................................................................................... 221

Sasanilerle yapılan barış sözleşmesiyle de doğu sınırı güvenlik altında tutul-

Bizans adının kökeni neye dayanmaktadır? Açıklayınız.

kiliselerin de birçoğu ya tamamen yok olmuş ya da çok az kalıntıyla günümüze

Tek Nefli Yapılar

Bazilikanın Bölümleri ve Mimari Plastik Elemanlar

Solea; bema ile ambon arasındaki parapetli yoldur.

Karaman-Karadağ bölgesinde bulunan Bizans Dönemi yapıları hakkında ayrıntılı

Aziz Petrus: Petrus İsa’nın Merkezi Planlı Yapılar

Kentler, Meydanlar, Forumlar, Zafer Sütunları, Zafer Takları ve

İkinci grupsa Bizans Dönemi’nde kurulmuş kentlerdir. Ancak bu kentlerin

bugün Bodrum Camii (Myrelaion Manastır Kilisesi) yerinde bulunan 4. yüzyılda

Su Kemerleri, Sarnıçlar, Hamamlar, Köprüler

Bizans dini mimari yapı türleri nelerdir?

Tavus kuşu kompozisyonu, erken Hıristiyan sanatında sıkça görülür. Bu şema-

olarak da değerlendirilmiştir. Cennet bahçesinde ruhun ölümsüzlüğünü simgele-

Sarayın orijinaline ilişkin bilgiler imparator VII. Konstantinos Porphyrogen-

Bizans resim sanatının görüldüğü örnekler nelerdir?

Bizans fildişi eserleri en parlak dönemini ne zaman yaşamıştır?

Seramik yapımındaki aşamalar nelerdir? Açıklayınız.

ve zengin konutlarda perde, örtü ve duvar halısı olarak da kullanıldığı bilinmekte-

Khimation: Kalın ve uzun

Bizans döneminde en sık kullanılan giysi tipleri nelerdir?

Sikke Sikke: Sikke, ticarette ve

Şekil 1.19 Şekil 1.20

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Themaların yeniden düzenlenmesinin nedenleri arasında, Themaların başında

Bu dönemde Konstantinopolis patrikliği ve papalık arasındaki görüş ayrılık-

İznik’te 1204 yılında I. Theodoros Laskaris, İznik İmparatorluğu kurucusu ve

Bizans döneminde Thema Teşkilatı’nın yapısı nasıldır? Tartışınız.

863 Son Arap Bizans savaşı. Bizans’ın galibiyeti.

Kapalı Yunan Haçı Planlı Kiliseler

Nitekim bu plan tipi imparatorluğun doğusunda, Gürcü ve Ermeni sanatında

Kilise, İmparator VI. Leon (886-912) döneminde, devletin yüksek dereceli

Sekiz Destekli Tip

Sivil Mimari (Kentler, Surlar, Evler, Saraylar)

Orta Bizans Döneminde, evlerden ya da çok katlı apartmanlardan oluşan

Bu durum bize, Bizans Sarayı’nda ikona yasağına rağmen ikonasever kadınla-

İkonaklazma döneminin sona ermesiyle birlikte Bizans resim sanatında ye-

İsa tasviri içerdiği öngörülebilir. Selanik H.Sophia kilisesindeyse anıtsal boyutlarda,

Komnenoslar döneminin günümüze ulaşan İstanbul’daki resim tek örneği

12. yüzyılda Bizanslı ustaların İtalya’da ortaya koydukları örneklerden en çar-