Kultura średniowiecznej Europy - podsumowanie

Wprowadzenie
Przeczytaj
Gra edukacyjna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Dokument z czasów panowania Kazimierza Wielkiego, [w:] M. Sobańska-Bondaruk,

S.B. Lenard, Wiek V-XV w źródłach , Warszawa 1999, s. 269–272.
 Kultura średniowiecznej Europy - podsumowanie

Ilustracja przedstawiająca życie religijne w średniowieczu.

Źródło: Jacob P.L., 1870, domena publiczna.

Kulturę średniowiecznej Europy zdominowała religia chrześcijańska. Chrystianizacja

przyspieszyła, wykształcił się uniwersalizm – różne państwa połączyła ta sama religia
(chrześcijaństwo) oraz ten sam język (łacina), obowiązywały podobne zasady i trendy
kulturowe. Sztuka średniowieczna miała na terenie całej katolickiej Europy ten sam
charakter Jednocześnie w wiekach średnich zaczęły się tworzyć scentralizowane państwa
narodowe i nastąpił wyraźny podział społeczeństwa, który utrzymał się przez kolejne setki
lat. Ukształtowały się stany, którym przypisane zostały odpowiednie role, obowiązki i prawa.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele
Scharakteryzujesz ideał pobożności obowiązujące w kulturze średniowiecznej
Europy.
Omówisz najważniejsze grupy społeczne średniowiecznej Europy.
Wyjaśnisz, czym charakteryzował się średniowieczny uniwersalizm.
Przeczytaj

Za początek średniowiecza przyjmuje sie rok 476 jako symboliczną datę, kiedy barbarzyńcy
zamordowali ostatniego cesarza zachodnio‐rzymskiego Romulusa Augustulusa
przemieniając Italię w królestwo barbarzyńskie. Koniec średniowiecza z kulturowego
punktu widzenia to rok 1517, czyli wystąpienie Marcina Lutra z Kościoła
rzymskokatolickiego i początek rozbicia jedności, czyli uniwersalizmu
zachodniochrześcijańskiej Europy. Omawiane terytorium obejmuje Europę
rzymskokatolicką.

Rzymskie dziedzictwo
Uniwersalny charakter średniowiecznej kultury powodował, że Europa mimo podziału
politycznego była jednolita światopoglądowo. Wbrew opinii, mającej swoje źródło
w oświeceniu, średniowiecze nie było okresem zacofania czy „wiekami ciemnymi”.
Stanowiło początkowe i pełne stadium rozwoju cywilizacji zachodnio‐europejskiej, jaka
wyrosła po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego.

Na jego ziemiach powstały barbarzyńskie państwa: Franków, Wizygotów, Lombardów etc.

W tamtym okresie były dwa ośrodki chrześcijaństwa: Rzym i Konstantynopol. Rzym
chrystianizował ziemie będące niegdyś częścią cesarstwa zachodnio‐rzymskiego, a także
będące pod wpływem państw już przez Rzym schrystianizowanych – na przykład chrzest
władcy Franków Chlodwiga odbył się już w 496 roku.

Chrzest Chlodwiga I. Dokonał go w Boże Narodzenie, prawdopodobnie w 496 roku, św. Remigiusz, w kościele
w Reims. Obraz z 1500 roku.
Wyjaśnij, co wskazuje na to, że obraz przedstawia scenę chrztu.
Źródło: Master of Saint Giles , Galeria Narodowa, Washington, D.C., Wikimedia Commons, domena publiczna.

Państwo Franków z czasem się rozrosło i za Karola Wielkiego zajęło obszary w granicach: na
wschodzie po rzekę Łabę, Turyngię, Karyntię, na zachodzie po Bretanię, a na południu po
Pireneje na Półwyspie Iberyjskim i w Italii po Rzym. Dzięki swojemy położeniu państwo
frankijskie aktywnie wspierało akcję chrystianizacyjną. Na wschodzie zaś, poza granicami
państwa Franków pozostawały plemiona zależne od Karola Wielkiego: Obodryci, Wieleci,
Czesi, Serbowie połabscy, Awarowie, Morawianie, Chorwaci, Serbowie.

Mapa rozwoju Imperium Franków w latach 481–814. W którym okresie imperium Franków rozwinęło się
najprężniej.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Sémhur, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Po rozpadzie Państwa Franków w 843 roku, na mocy traktatu w Verdun powstały: państwo
Franków Zachodnich (późniejsza Francja), Franków Wschodnich (późniejsze Niemcy)
i państwo Lotara zajmujące tereny Lotaryngiii, Alzacji i Północnych Włoch. To ostatnie
upadło stosunkowo szybko, bo po śmierci Ludwika II w 875 roku, syna Lotara I, który objął te
ziemie w wyniku postanowień z Verdun. O ziemie te rywalizacja między Francją i Niemcami
trwała aż do XX wieku .
Podział państwa Franków w 843 roku. Określ, która część dawnego państwa Franków miała Twoim zdaniem
największe szanse na przetrwanie. Odpowiedź uzasadnij.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podatawie Krzysztof Kuba Wawrzosek, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Chrys anizacja Europy i uniwersalizm

Brytania była chrystianizowana od VI wieku, W 563 roku św. Kolumban rozpoczął
chrystianizację Szkocji, a w 597 roku św. Augustyn z Cantenbury Anglii. W Irlandii działał
w V wieku św. Patryk. Ziemie na wschód od Łaby były chrystianizowane od IX wieku. Te
ziemie będąc pod wpływem Rzymu przyjęły obrządek rzymski i po 1054 roku pozostały
wierne papieżowi. To powodowało jednolitość liturgiczną na tych ziemiach. Językiem kultu
oraz nauki był język łaciński. Mimo podziału politycznego, centrum kulturowo‐religijnym
nadal był Rzym.
Przedstawienie św. Patryka (ur. ok. 385–389, zm. ok 461) – biskup i apostoł Irlandii, święty Kościoła
katolickiego, starokatolickiego, anglikańskiego i prawosławnego, misjonarz. Z pochodzenia był Brytem,
wychowanym w w rodzinie kapłańskiej, urodził się prawdopodobnie w Walii. W wieku 16 lat został sprzedany
w niewolę do Irlandii. Po sześciu latach uciekł do Galii, jednak w 431 roku powrócił do Irlandii i rozpoczął
działalność misyjną, doprowadzając do ewangelizacji północnej, środkowej i zachodniej części wyspy oraz
wprowadzenia zorganizowanej formy działalności kościelnej. Według legend słynął z cudów, m.in. przywracał
wzrok i ożywiał zmarłych.
Określ, czy przedstawienie św. Patryka jest ikoną. Odpowiedź uzasadnij.
Źródło: bobosh_t AKA "Father Ted", Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

Najwyższym zwierzchnikiem religijnym i autorytetem ideologicznym był papież. Stanowił

on również najwyższą instancję odwoławczą od wyroków monarszych, ekskomuniki,
interdyktu rzuconego na feudała czy władztwo.

Z zachodnio‐europejskim uniwersalizmem
łączy się również pojęcie cesarza, jako obok
papieża, najważniejszej osoby w Europie. Tak
jak papież był najwyższym kapłanem,
zwierzchnikiem religijnym, tak cesarz miał
być najwyższym zwierzchnikiem świeckim,
przełożonym królów i książąt. Od 800 roku
cesarstwem było Państwo Frankijskie. Od 962
roku godność cesarska należała do nowo
powstałego Świętego Cesarstwa Rzymskiego.
W praktyce ideologia ta była faktem do
połowy wieku XIII. Od połowy wieku XIII
cesarz miał coraz słabsza władzę,
w rzeczywistości stając się jednym z władców
europejskich. Od XIV wieku zaczęła sie
Akt inwestytury, czyli nadanie lenna, w tym
szerzyć idea suwerenności poszczególnych
przypadku biskupowi przez króla.
władców („król cesarzem w swoim
Na podstawie ilustracji opisz ceremoniał nadawania
królestwie”). Do wieku XIII miała miejsce dóbr seniora wasalowi.
większa bądź mniejsza zależność królestw Źródło: Philip Van Ness Myers, 1905 r., Mediaeval and
i księstw lub jedynie formalna wobec cesarza. Modern History, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Sztuka średniowieczna miała na terenie całej katolickiej Europy charakter teocentryczny,

dydaktyczny i moralizatorski. W centrum zainteresowania artystów był Bóg. Malarstwo,
rzeźba, miniatury przedstawiały sceny biblijne, religijne, związane z kultem religijnym, czy
sceny z życia świętych, które popularyzowały wiarę wśród niepiśmiennego ludu (źródło B).
Zdarzały się również sceny bitew, wizerunki władców, rycerstwa, duchownych dla
upamiętnienia ważnych wydarzeń, postaci, fundatorów świątyń. Wspólnie z ówczesną
literaturą (dziejopisarstwo, poezja) dawały wskazówki jak postępować aby wieść godne
życie. Charakterystyczne było tu wiązanie brzydoty fizycznej z zepsuciem moralnym,
a piękna z dobrem.
Romański fresk z apsydy kościoła Sant Climent de Taüll, 1123, obecnie w Narodowym Muzeum Sztuki
Katalonii.
Co wskazuje na to, że jest to fresk romański?
Źródło: Master of Taüll , Wikimedia Commons, domena publiczna.

W całej katolickiej Europie językiem korespondencji międzypaństwowej, kancelarii, nauki

była łacina. Wyjątek stanowili Krzyżacy, którzy zaczęli stosować język niemiecki.

Fragment z Biblii z 1407, pisany łaciną.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W całej Europie pojawiły sie zakony, które odegrały decydujący wpływ na kształt kultury
europejskiej. Benedyktyni stworzyli pojęcie ora et labora czyli połączenia etosu pracy
i życia religijnego, cystersi wywarli pozytywny wpływ na rozwój rolnictwa (wprowadzili
między innymi pług żelazny). W rozwijających się miastach od XIII wieku pojawiły
się zakony żebracze, czyli franciszkanie i dominikanie. Rozwijały się także zakony rycerskie:
templariusze, joannici, krzyżacy, bożogrobcy, lazaryci, bracia dobrzyńscy, kawalerowie
mieczowi.

Opactwo benedyktynów w Tyńcu w Krakowie.

Wyjaśnij, dlaczego opactwo leży na wzgórzu.
Źródło: Jerzy Strzelecki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

System kształcenia
Przy każdej parafii oraz klasztorze była szkoła
w której dzieci mogły pobierać nauki.
Uczniowie byli tym samym ewentualnymi
kandydatami do stanu duchownego. Tam
podstawą była nauka czytania i pisania
w łacinie. Następnie następowała nauka
sztuk wyzwolonych. Dzieliły się one na dwa
zasadnicze działy: trivium (czyli gramatyka,
dialektyka i retoryka) i quadrivium
(geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka).
Sztuki wyzwolone stanowiło na studiach
wyższych początek edukacji. Quadruvium
uważano za wstęp do nauki filozofii i teologii.
Początki uniwersytetów sięgają XII wieku,
kiedy to w miastach północnej Italii zaczęto
Plan wzorcowej szkoły klasztornej (fragment planu
zakładać placówki naukowe. O ile szkoły
klasztoru w Sankt Gallen ok. 820 r.). Na ilustracji
przyparafialne i klasztorne były nastawione widoczna jest szkoła zewnętrzna, do której wchodzi
na kształcenie duchownych, to pierwsze się z boku kościoła. Na planie zaznaczonych jest
uniwersytety były zakładane głównie dla
mieszczan. Uniwersytety zakładane w Bolonii dwanaście cel, w których przebywają uczniowie,
(1088), Paryżu (1100) zyskały międzynarodową a pośrodku dwa duże pomieszczenia wspólne. Po
lewej wskazano prawdopodobnie miejsce
sławę, a przez to zaczęły przyciągać
wypoczynku. Do latryn prowadzi korytarz.
uczonych i żaków z całej Europy. Miały one Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
bardziej zaawansowany program niż szkoły
lokalne. Miały one przywileje przynależności do władz miejskich oraz nadawania stopni
naukowych. Uczono na nich teologii, filozofii, prawa kanonicznego i rzymskiego, medycyny
– były to tak zwane fakultety.

Wykład na Uniwersytecie Paryskim, uczniowie w tonsurach siedzą na podłodze.

Źródło: XIV w., Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wykształciły się trzy modele życia

uniwersyteckiego. Model boloński opierał sie
na zasadzie korporacyjnej, gdzie studenci
zorganizowani byli według wspólnot
językowych (nacje). Zawierali umowy
z nauczycielami, opłacali ich i wybierali
spośród siebie rektora. Większość z uczących
i studiujących byli świeckimi. Uniwersytet
Boloński słynął z nauki prawa – tutaj odkryto
Kodeks Justyniana co ożywiło studia nad
prawem rzymskim. W Paryżu uniwersytet był
podporządkowany miejscowemu biskupowi,
a rektora wybierano spośród nauczycieli.
Obowiązywały podobne do zakonnych reguły, Żacy przyjmowani do nacji niemieckiej na
a większość członków stanowiły osoby Uniwersytecie Bolońskim (ok. XV w.).
Źródło: XV w., Wikimedia Commons, domena publiczna.
duchowne. Paryż słynął ze studiów
teologicznych. W Neapolu powstał z kolei
uniwersytet podporządkowany państwu, niezależny od Kościoła, gdzie studenci
i nauczyciele mieli zakaz opuszczania go. Nastawiony był on na kształcenie zaplecza
urzędników dla państwa. Tytuły uniwersyteckie były respektowane w całej Europie. Na
teologii nadawano tytuły według kolejności: bakałarza biblijnego, bakałarza sentencjariusza
i magistra teologii. Na fakultecie filozoficznym: bakałarz filozofii, magister filozofii. Po
prawie uzyskiwano doktorat. Po fakultecie medycznym – tytuł fizyka. Uniwersytety
zakładano w całej Europie.

Uniwersytety w średniowiecznej Europie i daty ich powstania.

Wyjaśnij, dlaczego najwięcej uczelni powstało w Zachodniej Europie.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Ziegelbrenner, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozwijała się również filozofia. O jcem średniowiecznej filozofii był św. Augustyn z Hippony,
początkowo manichejczyk, nawrócił się kierując myśl na neoplatonizm. Św. Tomasz
z Akwinu żyjący w XIII wieku stworzył kompleksowy system filozoficzny zwany tomizmem.
Połączył myśl Arystotelesa i chrześcijaństwo, wysunął pięć dowodów na istnienie Boga.
Dominującym nurtem filozofii tamtych czasów była scholastyka. Jan Duns zwany od
pochodzenia Szkotem głosił wyższość myślenia abstrakcyjnego nad bytem rzeczywistym.
Triumf św. Tomasza z Akwinu, obraz z 1471 roku, Luwr, Paryż. Górująca pozycja Tomasza z Akwinu świadczy
o jego dominacji nad wszystkimi zebranymi. Prawą nogą depcze postać, symbolizującą zło. Tomasz trzyma
w rękach księgę otwartą na słowach: „Wytracę mądrość mędrców”, co jest cytatem z listu do Koryn an św.
Pawła i nawiązuje do dysput Tomasza z heretykami.
Wyjaśnij, w jakim celu powstał ten obraz.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Średniowieczne społeczeństwo
Po załamaniu się monarchii Karolingów
i upadku imperium Franków, najpierw na
terenie przyszłej Francji, a potem
w większości europejskich krajów, rozwinął
się system feudalny, czyli forma zależności
wasalnej i lennej. Elita wojowników
przekształciła się w rycerzy
zorganizowanych w grupy o charakterze
hierarchicznym. Wasale króla – książęta
i hrabiowie – mieli swoich wasali, a ci swoich.
Ostatecznie rycerstwo wyodrębniło się pod
koniec średniowiecza jako grupa posiadająca
ziemię na tzw. prawie rycerskim. Rycerz
musiał kierować się szczególnym kodeksem
postępowania. Miały charakteryzować go
Rycerz na XIV w. miniaturze. Rycerze wytworzyli
wierność swojemu panu, obowiązek walki
swoisty styl życia, ceremoniał i etykę. Początkowo
z wrogiem, waleczność, szacunek i cześć dla rycerstwo było warstwą otwartą. Mogli więc do niej
kobiet. Z czasem rycerstwo przekształciło się łatwo przeniknąć przedstawiciele rodzin
w szlachtę.
Obok rycerstwa wyodrębniło się mieszczańskich i chłopskich. Od około XI wieku
nazwę nazwę rycerz mógł nosić tylko wojownik
duchowieństwo, które od wieku XIII zaczęło
pasowany podczas specjalnej ceremonii. Wymień
podlegać prawu kanonicznemu, a władcy
podstawowe atrybuty rycerza.
zaczęli nadawać Kościołowi liczne przywileje, Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
np. immunitety zakładające wolność od
świadczeń na rzecz państwa. Kolejną grupą posiadającą pewne przywileje było
mieszczaństwo, zajmujące się m.in. handlem bądź rzemiosłem. Ta grupa społeczna również
wykształciła się w wieku XIII w związku z powstawaniem średniowiecznych miast
rządzących się swoimi prawami. Mieszczanie mieli m.in. możliwość prowadzenia wolnej
działalności gospodarczej, mogli wybierać władze miejskie, przysługiwało im członkostwo
w bractwach kupieckich i cechach rzemieślniczych.

Obok tych stanów wraz z rozwojem wielkiej własności ziemskiej i po ujednoliceniu systemu
czynszowego uformowało się chłopstwo, które pozbawione było wszelkich przywilejów. Już
około X wieku chłopi zaczęli być zobowiązani do składania świadczeń w pieniądzu lub
produktach właścicielom gruntów za ich użytkowanie. Przynależność stanowa, poza
duchowieństwem, była dziedziczna.

Wieki nie takie ciemne

Zachodnia Europa w epoce średniowiecznej od czasów upadku imperium Franków była
politycznie podzielona. Projekt utrzymania jedności politycznej (której wyrazicielem była
instytucja cesarza) zakończył się fiaskiem. Mimo to Europa zachowała aż do XVI wieku
kulturową, światopoglądową jedność dzięki chrystianizacji płynącej z jednego ośrodka –
Stolicy Apostolskiej. Oznaczało to jedno centrum kulturowe – Rzym. Europa w wiekach
średnich była w fazie rozwoju kulturowego, naukowego i filozoficznego. Rozwijało się
szkolnictwo i nauka. Odkrywano na nowo starożytne dzieła. Nie można więc zgodzić się
z tezą, że średniowiecze to wieki ciemne. Średniowiecze było w większości okresem
rozwoju na kontynencie europejskim po upadku cesarstwa zachodnio‐rzymskiego.
 1

domena publiczna, Wikimedia Commons

Św. Augustyn z Hippony (354-430) filozof,

teolog, organizator życia kościelnego, święty
Kościoła rzymsko-katolickiego i jeden z jego
doktorów.

domena publiczna, Wikimedia Commons

 Św. Augustyn z Cantenbury – święty Kościoła
rzymsko-katolickiego, anglikańskiego
i prawosławnego, pierwszy arcybiskup
Cantenbury. Nazywany apostołem Anglii.
W 597 rozpoczął chrys anizację Anglo- Sasów.

domena publiczna, Wikimedia Commons

Chlodwig – władca Franków w latach 481-511,

przedstawiciel dynas i Merowingów. W 496
roku przyjął chrzest rozpoczynając ekspansję
religii katolickiej na tereny barbarzyńskie.
4

domena publiczna, Wikimedia Commons

Jan Duns Szkot – (1266-1308) szkocki filozof,

teolog, franciszkanin, błogosławiony Kościoła
rzymsko- katolickiego.

domena publiczna, Wikimedia Commons

Karol Wielki – król Franków i Longobardów od
768, syn Pepina Krótkiego, cesarz od 800 roku.
Stworzył pierwsze po upadku Cesarstwa
zachodniorzymskiego imperium. Zmarł w 814
roku. Przedstawiciel dynas i Karolingów.

domena publiczna, Wikimedia Commons

Św. Kolumban – (521-597) irlandzki opat,

misjonarz, święty Kościoła rzymsko-katolickiego
i anglikańskiego oraz prawosławnego, znany
z chrys anizacji Piktów.
 7

domena publiczna, Wikimedia Commons

O o I Wielki – książę Saksonii 936-961, król

niemiecki od 936 i cesarz od 962 roku.
Przedstawiciel dynas i Ludolfingów zwanej
rónież Saską, czy O ońską.

domena publiczna, Wikimedia Commons

 św. Tomasz z Akwinu – (1225-1274) – filozof
scholastyczny, teolog i dominikanin, święty
Kościoła rzymsko-katolickiego, doktor Kościoła
i jeden z najwybitniejszych myślicieli
chrześcijaństwa.

Polecenie 1

Zapoznaj się z audiobookiem. Na jego podstawie scharakteryzuj obyczajowość rycerską.

Jakie były najważniejsze ideały rycerza?
Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/Podo9Fg7W

Kronika Jana de Beca, Pasowanie na rycerza w XIII w.

(...) postanowiliśmy opowiedzieć, w jaki sposób ów Wilhelm wedle urządzeń

chrześcijańskich stał się rycerzem (...). Po przygotowuj więc wszystkiego w kościele w
Kolonii, po ewangelii uroczystą mszy, król czeski zaprowadził wspomnianego giermka
Wilhelma przed kardynała, wypowiadając te słowa: Waszej Wielebności, ojcze
świątobliwy, przedstawiam tego wybornego giermka, prosząc najpokorniej Waszą
Wielebność o przyjęcie jego pobożnego ślubowania, aby godnie mógł wejść w nasze
grono rycerzy. Pan zaś kardynał, ubrany w strój pontyfikalny, wytłumaczył owemu
giermkowi (...) co to jest rycerz: „Każdy, kto zechce być żołnierzem, musi być
wielkodusznym, wolnie urodzonym, szczodrym, doskonałym i mężnym (...). Zanim
jednakże uczynisz ślubowanie swego stanu, usłyszysz z należną rozwagą zasady reguły.
Taką zaś jest reguła stanu rycerskiego: przede wszystkim słuchać codziennie mszy z
pobożnym rozpamiętywaniem męki pańskiej; odważnie walczyć w obronie wiary
katolickiej, święty kościół wraz z jego sługami uwalniać od jakichkolwiek napastników;
wdowy i sieroty wspierać w ich potrzebie; unikać wojen niesprawiedliwych, nie
napierać się niesłusznego żołdu; stoczyć pojedynek w obronie każdego niewinnego,
uczęszczać na turnieje tylko dla ćwiczeń rycerskich; cesarzowi rzymskiemu albo jego
patrycjuszowi z czcią okazywać posłuszeństwo w sprawach świeckich (...); dóbr
feudalnych królewskich lub cesarskich wcale nie sprzedawać i żyć nienagannie wobec
Boga i ludzi na tym świecie. Jeżeli zaś będziesz przestrzegać tych zasad rycerskiej
reguły (...) osiągniesz doczesną cześć na ziemi, a po tym życiu spokój wieczysty w
niebiesiech”.

Po dokonaniu zaś tego kardynał pan położył ręce owego giermka złączone ze sobą na
mszale, na (miejscu), gdzie czytano ewangelię, mówiąc: „Czy pragniesz więc przyjąć
 rycerski stan w imię Pana i spełniać wedle twej możności regułę, wyjaśnioną wedle jej
tekstu?” Giermek odparł: „Chcę”. Pan zaś kardynał przedłożył poniższy (tekst)
wyznania giermkowi, który go wobec wszystkich w ten sposób odczytał: Ja, Wilhelm,
holenderskiego rycerstwa książę, świętego cesarstwa wolny wasal, przysięgą
zobowiązuję się przestrzegać regułę rycerską w obecności pana mego Piotra (...)
kardynała i legata apostolskiego na tę przenajświętszą ewangelię, którą ręką dotykam”.
(Odpowiedział) mu kardynał „To pobożne wyznanie oby było prawdziwym
odpuszczenia Twoich grzechów, Amen”. Po tych słowach król czeski uderzył w kark
giermka, mówiąc: „Mianuję cię rycerzem na cześć wszechmogącego Boga i przyjmuję
łaskawie do naszego grona” (...).

Po dokonaniu tego w tak uroczysty sposób nowy rycerz po mszy, przy dźwięku trąb,
przy huku bębnów i biciu cymbałów, stoczył z synem króla czeskiego trzykrotną walkę
na włócznie, a po zakończeniu turnieju, walkę na nagie miecze, urządził wielkimi
kosztami trzydniowe uroczystości i szczodrymi darami uczcił wszystkich magnatów.

Polecenie 2

Legenda o życiu św. Jadwigi przedstawia ideał człowieka pobożnego, żyjącego w ascezie. Czy
była to powszechna praktyka? Uzasadnij swoją odpowiedź,a następnie podaj dwa przykłady
postaci historycznych, dla których taki ideał był ważny.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/Podo9Fg7W

Legenda o życiu św. Jadwigi

(...) Wiedząc o tym, boża służebnica, że owe żywe kamienie, z których ma być
odbudowana niebieska Jerozolima, muszą być wprzódy na tym świecie ze wszelkich
chropowatości wygładzone, i że liczne umartwienia przebyć potrzeba, aby trafić do tej
chwalebnej ojczyzny, cała się wydała na potok cierpień i ciało swoje licznemi plagami z
zupełnym poddaniem się trapiła, a codzienną wstrzemięźliwością i postem tym i
więcej się wycieńczała, im bardziej się dziwiono, jak osoba tak słaba i wątła może
podobne męczarnie wytrzymać. (...) Gruby chleb i trochę gorącej zupy stanowiło
zwykle jej pożywienie (...). Na ciele nosiła twardą włosiennicę, a biodra pasem z
końskich włosów utkanych tak mocno ściskała, że się od niego rany w tym miejscu
robiły. Zimą i latem chodziła boso w jednej tylko sukni i w prostym płaszczu bez
żadnego futrzanego okrycia, a ponieważ nigdy się nie zdarzyło, aby pomimo mrozu i
śniegu tak na pół ubrana do kościoła nie poszła, zdawała się być cała zziębnięta, a z ran
na rękach i na nogach krople krwi się sączyły. Zewnętrzne to jednak zimno było jej do
 zniesienia łatwiejszym, bo ją wewnątrz ogrzewał płomień niebieski. (...) We dnie i w
nocy ostrym kaleczyła się biczowaniem, a nie poprzestąjąc na razach, własną ręką sobie
zadanych, rozkazywała poufalszym swego dworu niewiastom, aby ją do krwi chłostały.
Przez tak ciężkie i przedłużające się kaleczenie do tego stopnia poodciskała sobie
kolana, że na nich guzy wielkości jaja powyskakiwały.

Słownik
chrys anizacja

proces wprowadzania wary chrześcijańskiej na określony teren w określonym czasie.

W średniowiecznej Europie oznaczała stopniowe wypieranie rodzimych wierze
pogańskich zastępując je chrześcijaństwem.
kultura

całokształt materialnego i duchowego dorobku człowieka.

misja

działalność przedstawicieli danej religii w celu rozpowszechnienia swoich wierzeń.

papież

następca Świętego Piotra i zastępca Jezusa Chrystusa na Ziemi, głowa Kościoła rzymsko-
katolickiego.
Święte Cesarstwo Rzymskie

zwane w skrócie Cesarstwem lub Pierwszą Rzeszą, pojęcie określające państwo będące
ideologicznie kontynuatorem tradycji Cesarstwa zachodniorzymskiego powstałe
w wyniku rozpadu Państwa Franków w IX wieku jako Królestwo Franków Wschodnich.
Składało się formalnie z trzech królestw: Niemiec, Włoch i Burgundii. Na jego czele stał
cesarz, który miał być najwyższym, uniwersalnym władcą świeckim (analogicznie do
papieża, który był najwyższym zwierzchnikiem duchownym).
zakony żebrające (mendykanckie)

zakony w Kościele rzymsko‐katolickim charakteryzujące się umiłowaniem ubóstwa,

skromnością w architekturze klasztornej, kładące nacisk na rozwój intelektualny. Do
zakonów żebrających zalicza się: franciszkanów, dominikanów, augustianów
i karmelitów.
zakony kontemplacyjne

inaczej mnisze, rzymsko‐katolicka i prawosławna forma życia monastycznego polegająca

na odcięciu sie od świata zewnętrznego i całkowitym oddaniu sie modlitwie oraz
kontemplacji Boga.
Słowa kluczowe
średniowiecze, Marcin Luter, Rzym, Konstantynopol, chrystianizacja, Święte Cesarstwo
Rzymskie, zakon, filozofia

Bibliografia
J. Flori, Rycerze i rycerstwo w średniowieczu, tłum. E. Trojańska, Poznań 2003.

J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, tłum. H. Szumańska‐Grossowa, Gdańsk–

Warszawa 2002.

M. Pastoureau, Życie codzienne we Francji i Anglii w czasach rycerzy Okrągłego Stołu (XII–
XIII wiek), tłum. M. Skibniewska, Warszawa 1983.

M. Demska‐Trębaczowa, Materiały źródłowe do historii kultury. Wieki średnie, Warszawa

1981.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat
Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Gra edukacyjna

Polecenie 1

Zagraj w grę interaktywną i sprawdź swoją wiedzę. Następnie wykonaj poniższe zadania.

Test

Sprawdź swoją wiedzę

Poziom trudności: Limit czasu:

łatwy 4 min
Twój ostatni wynik:

-
Uruchom

Polecenie 2

Wymień sztuki wyzwolone wchodzące w skład trivium i quadrivium.

Polecenie 3

Wyjaśnij, na czym polegała metoda nauczania zwana scholastyką.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸
Ćwiczenie 2 輸

Przyjrzyj się ilustracji i odpowiedz na pytania.

Rycina z XV wieku
Źródło: Guyot Marchant, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Podaj nazwę motywu/alegorii przedstawionego na rycinie.

Wyjaśnij przesłanie tego motywu.

Dokończ zdanie: Alegoria przedstawiona na ilustracji pojawiła się kulturze średniowiecznej

w związku z

 epidemią dżumy.

 upadkiem Bizancjum.

 ogłoszeniem krucjat.

 najazdami Mongołów.
Ćwiczenie 3 輸

Scharakteryzuj wzorzec osobowy, który propaguje ilustracja i wymień 3 jego cechy.

Ilustracja z XIII wieku przedstawiająca św. Dominika

Źródło: Strikehard, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 4 醙

Zapoznaj się z ilustracją i odpowiedz na pytania.

Ilustracja z Kodeksu Manesse z XIV wieku, przedstawiająca odbiór nagrody za wygraną w turnieju.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wymień jaki wzorzec osoby propaguje ilustracja.

Wymień dwie cechy, których uosobieniem jest ten wzorzec.

Rozstrzygnij czy ilustracja ta jest przykładem kultury dworskiej czy miejskiej. Odpowiedź
uzasadnij.
Ćwiczenie 5 醙
Przyporządkuj nazwy pojęć do ich opisów.

Opis Nazwa

Kierunek filozofii chrześcijańskiej dążący do rozumowego udowodnienia

dogmatów religijnych i prawd wiary.

Dążenie do ujednolicenia całości życia społeczno-politycznego, oraz

podporządkowania go doktrynie chrześcijańskiej.

Pogląd filozoficzny stawiający Boga w centrum wszechświata, uznający go

za najwyższą wartość.

Prąd filozoficzno-religijny uznający możliwość pozazmysłowego,

bezpośredniego kontaktu z Bogiem;

tomizm teocentryzm mistycyzm scholastyka uniwersalizm

Ćwiczenie 6 醙

Przyjrzyj się ilustracji i odpowiedz na pytania.

Ilustracja ze średniowiecznego tłumaczenia „Elementów” Euklidesa (ok. 1310)

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wyjaśnij jaką dziedziną nauki zajmowała się kobieta przedstawiona na ilustracji.

Scharakteryzuj stosunek słuchaczy wobec nauczycielki.

Ćwiczenie 7 難

Uzasadnij tezę, że w średniowieczu nastąpiła sakralizacja władzy cesarskiej. W uzasadnieniu

wymień dwa argumenty, odnoszące się do treści ryciny.

Sakramentariusz (księga mszału) Henryka II z XII wieku

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 8 難

Zapoznaj się ze źródłami i odpowiedz na pytania.

Źródło 1.

“ Dokument z czasów panowania Kazimierza

Wielkiego

W imię Pańskie amen. […] Przeto My, Kazimierz, z Bożej łaski król
Polski[…] , pragnąc gorąco, tak jak to jest naszym obowiązkiem, aby się
rzecz pożyteczna i wszelka pomyślność rodzaju ludzkiego rozszerzała,
bacząc na to, co lepsze, i nie wątpiąc, że to duchowieństwu i poddanym
królestwa naszego pożytek przyniesie, postanowiliśmy w mieście
naszym Krakowie wyznaczyć, obrać, ustanowić i urządzić miejsce, na
którym by szkoła powszechna w każdym dozwolonym wydziale
kwitnęła, a dla przyszłości na wieczne czasy tym pismem jej istnienie
zapewnić chcemy. Niechże więc tam będzie nauk przemożnych perła,
aby wydawała męże dojrzałością rady znakomite, ozdobą cnót świetne
i w różnych umiejętnościach biegłe; niechaj otworzy się orzeźwiające
źródło, a z jego pełności niech czerpią wszyscy naukami napoić się
pragnący.

Do tego to miasta Krakowa niechaj zjeżdżają się swobodnie

i bezpiecznie wszyscy mieszkańcy, nie tylko królestwa naszego i krajów
przyległych, ale i inni, z różnych części świata, którzy pragną nabyć te
przesławną perłę wiedzy.

Źródło: Dokument z czasów panowania Kazimierza Wielkiego, [w:] M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Wiek V-XV w
źródłach, Warszawa 1999, s. 269–272.

Źródło 2.
Obraz Jana Matejki „Założenie Szkoły Głównej”
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wyjaśnij jaki był cel powołania do życia szkoły powszechnej.

Rozstrzygnij, czy oba źródła dotyczą tego samego wydarzenia. Odpowiedź uzasadnij
odwołując się do obu źródeł.
Rozstrzygnięcie: Tak,oba źródła dotyczą tego samego wydarzenia

Uzasadnienie:

Wyjaśnij, dlaczego scena uwieczniona przez Matejkę jest fikcyjna.

Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz

Przedmiot: Historia 2022, Historia

Temat: Kultura średniowiecznej Europy - podsumowanie

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

Zakres podstawowy

XIII. Kultura średniowiecza. Uczeń:

1) wyjaśnia uniwersalny charakter kultury średniowiecza, wskazując na wyjątkową

rolę chrześcijaństwa;

2) rozpoznaje dokonania okresu średniowiecza w dziedzinie kultury,

z uwzględnieniem dorobku polskiego średniowiecza;

3) określa znaczenie chrześcijaństwa w obrządku łacińskim dla rozwoju kultury

polskiej;

4) charakteryzuje sztukę romańską i gotycką.

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

XIII. Kultura średniowiecza. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu

podstawowego, a ponadto:

1) opisuje rolę uniwersytetów i ich organizację oraz wyjaśnia przyczyny trwałości idei
uniwersyteckiej;

2) charakteryzuje przemiany życia religijnego w okresie średniowiecza;

3) określa znaczenie włączenia ziem polskich do cywilizacyjnego kręgu świata

zachodniego (łacińskiego).
Treści nauczania - wymagania szczegółowe

Zakres podstawowy

XIII. Kultura średniowiecza. Uczeń:

1) wyjaśnia uniwersalny charakter kultury zachodniego średniowiecza, wskazując na

wyjątkową rolę chrześcijaństwa jako podstawy ścisłej więzi wiary religijnej i rozumu,
ze szczególnym uwzględnieniem roli św. Tomasza z Akwinu;

2) rozpoznaje trzy podstawowe wyznaczniki zasięgu zachodniej christianitas: łacina

(język liturgii i nauki), etos rycerski i sztuka gotycka;

3) rozpoznaje dokonania okresu średniowiecza w dziedzinie kultury,

z uwzględnieniem dorobku polskiego średniowiecza;

4) określa znaczenie chrześcijaństwa w obrządku łacińskim dla rozwoju kultury

polskiej;

5) charakteryzuje sztukę romańską i gotycką.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

charakteryzuje ideał rycerski i ideał pobożności obowiązujące w kulturze

średniowiecznej Europy;
omawia najważniejsze grupy społeczne średniowiecznej Europy.
tłumaczy znaczenie średniowiecznego uniwersalizmu.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm;
lekcja odwrócona.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
 dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

Nauczyciel poleca uczniom, aby powtórzyli najważniejsze wiadomości dotyczące kultury

średniowiecznej (sztuka średniowieczna, nauka i filozofia, architektura, wzorce osobowe
itp.). Mogą wykorzystać do tego e‐materiał (bez gry interaktywnej i zestawu ćwiczeń).
W tym celu loguje się na platformie i udostępnia uczniom e‐materiał „Kultura
średniowiecznej Europy - podsumowanie”.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla temat zajęć i poleca, by na jego podstawie uczniowie

sformułowali cele lekcji.
2. Raport z przygotowań. Zalogowany na platformie nauczyciel przy użyciu raportu
kontroluje przygotowanie uczniów do lekcji: weryfikuje, którzy uczniowie zapoznali się
z udostępnionym e‐materiałem. Nauczyciel poleca, by uczniowie w parach opracowali
mapy myśli związane z tematem (hasło – kultura średniowiecznej Europy). Wybrana
osoba z danej pary przedstawia przygotowane propozycje, a ochotnik zapisuje je na
tablicy. Pozostali uczniowie się do nich odnoszą, uzupełniając je o swoje propozycje.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel prosi uczniów, by wykonali indywidualnie sześć wybranych ćwiczeń

z sekcji „Sprawdź się” celem przypomnienia sobie faktów dotyczących zaganienia
kultury średniowiecznej Europy. Weryfikuje wspólnie z uczniami poprawność
odpowiedzi i udziela informacji zwrotnej.
2. Następnie dzieli uczniów na dwie, trzy lub cztery grupy i zapowiada, że zagrają w grę
interaktywną sprawdzającą ich wiedzę. Będzie to quiz na wzór Milionerów, ale
z ograniczeniem czasu na udzielenie odpowiedzi. Prosi, aby grupy wyłoniły liderów,
 którzy będą odpowiadali na pytania. Pozostałe osoby odgrywają rolę publiczności, która
może udzielać podpowiedzi. Zwycięża ta grupa, która najszybciej odpowie poprawnie
na wszystkie pytania.
3. Uczniowie grają w grę interaktywną. Grupy rywalizują ze sobą i ta, która najszybciej
rozwiąże quiz, jest nagradzana, np. oceną za aktywność.
4. Podsumowując quiz, nauczyciel odwołuje się do wiedzy uczniów i pyta: Które z pytań
sprawiło wam największą trudność?

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji

„Wprowadzenie”. Prosi uczniów o podsumowanie zajęć, a także samoocenę dotyczącą
współpracy w zespole oraz wykonanego zadania. Ocenia pracę grup uczniowskich.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia interaktywne nr 7 i 8. Przygotuj uzasadnienia poprawnych

odpowiedzi.
2. Wykonaj polecenie nr 3 – „Wyjaśnij, na czym polegała metoda nauczania zwana
scholastyką” z sekcji „Gra edukacyjna”.

Materiały pomocnicze:

J. Flori, Rycerze i rycerstwo w średniowieczu, tłum. E. Trojańska, Poznań 2003.

J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, tłum. H. Szumańska‐Grossowa, Gdańsk–

Warszawa 2002.

M. Pastoureau, Życie codzienne we Francji i Anglii w czasach rycerzy Okrągłego Stołu (XII–
XIII wiek), tłum. M. Skibniewska, Warszawa 1983.

M. Demska‐Trębaczowa, Materiały źródłowe do historii kultury. Wieki średnie, Warszawa

1981.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat
Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Wskazówki metodyczne:

Gra interaktywna może być wykorzystana zarówno do sprawdzenia wiedzy indywidualnej

uczniów podczas lekcji (każdy uczeń odpowiada samodzielnie), jak i do sprawdzenia
wiedzy poza lekcją, np. przy powtórce wiadomości.