कृती िवचार

िच.अशान बागवान
 कृती श दाची िन

कृितः शरीर व पम् । टीका अ. .स.ू १/१०

 कृती श दाची यु प ी

+ कः 'कतरी ि लच'् भावादौ ि लन् वा ।

ि यते कायािदकमनयेित + कृ + ि लन् ।

ज ममरणा तरालभािवनी अिवकारणी दोषि थती कृितः ।

..रसवैशोिषक सू १/६
 कृती कधी व कशी िनमाण होते ?

शु शोिणतसयं ोगे यो भवे ोष उ कटः ।

कृितजायते तेन..... ।। स.ु शा. ४/६३
 कृती थदोषां
चे अबाधकर व

िवषजातो यथा क टो न िवषेण िवप ते ।

त कृतयो म य श नवु िं त न बािधतमु ् ।।
...स.ु शा.४/७९
 कृती थदोषां
चे अबाधकर व

िवषजातो यथा क टो न िवषेण िवप ते ।

त कृतयो म य श नवु ंित न बािधतमु ् ।।
...स.ु शा.४/७९

कोपो वाऽयथाभावो वा यो वा नोपजायते ।

कृतीनां वभावेन जायते तु गतायषु ा ।।
...स.ु शा. ४/७८
 कृती िनमाणकर भाव

शु ासृ गिभणीभो यचे ागभाशयतषु ु ।

यः या ोषोऽिधकस तेन कृितः स धोिदता ।।
...अ. .शा. ३/८३
 कृतीचे कार

शारी रक कृती मानस कृती जा यादी कृती

(गणु मयी कृती )

दोषज कृती पांचभौितक कृती

 दोषज कृतीचे कार

स ः कृतयो भवि त । दोषैः पथृ क ि शः सम तै ।। स.ु शा. ४/६२

 भौ
ितक कृती

कृितिमह नराणां भौितक के िचदाहः ।

पवनदहनतौयैः क ितता ता तु ित ः ।।
ि थरिवपल
ु शरीरः पािथव मावान् ।
शिु चरथ िचरजीवी नाभसः खैमहि दः ।। स.ु शा. ४/८०
 जा यादी कृतीचे कार

त कृितजाित स ाच कुल स ाच,देशानपु ाितनीच,कालान- ु

पाितनीच,वयोऽनपु ाितनीच या मिनयताचेित । च. इ.ं १/५
 ि दोषज कृती

ससं गात् ससं ृ ल णाः । च.िव. ८/९९

 समदोषज कृती

सवगणु समिु दता तु समधातवः । च.िव. ८/१००

समदोषज कृती सव कृ अस याची कारणे

समिप ािनलकफा;के िच भािद मानवाः।

य ते वातलाः के िचि प लाः े मला तथा ।।
तेषामनातरु ाः पवू वातला ाः सदातरु ाः।
...च.स.ू ७/३९,४०
 वातादी कृतीचे माणसेसदातुर अस याचे कारण
सदातरु :
-कायम आजारी

सदातरु ा इित व थ यवहारभाजोऽिप फुिटताङ्ङ्ग व िवषमाि न वािद यु ा ।

...टीका च.स.ू ७/३९
 सव े कृती व िनं कृती

तै ित ः कृतयोहीनम यो मा पथृ क् ।
समधातःु सम तासु े ा िनं ा ि दोषजा ।। अ. .स.ू १/१३
 चरकसिं
हतेमधीलवात कृतीची ल णे
वात तु - लघ-ु चल-बह- शी - शीत- प ष -िवशदः ।
त य रौ यात् वातला ापिचता पशरीराः । तत- -ाम- स न-
स जजर वरा,
जाग का भवि त,लघुवा लघचु पलगितचे ाहार याहाराः,
चल वादनवि थतस याि भहू वो िज हा िशरः क धपािणपादाः,
बह वा ह लापक डरािसरा तानाः,शी वाद् शी समार भ ोभ-िवकाराः
शी ासरागिवरागाः तु ािहणोऽपर मतृ य ,शै या छीता-सिह णवः
ततशीतको पे क त भाः,पा यात् प षके श म रु ोम-नखदशनवदनपािणपादाः,
वैश ात् फुिटताङ्गवयवाः,सततसि धश द-गािमन भवि त,त एवगं णु योगा ातला;
ायेणा पबला ा पायु ष शा पाप या ा पसाधना ा पधना भवि त । च.िव. ८/९८
 सु ुत सिं
हतेमधीलवात कृतीची ल णे
त वात कृितः जाग कः,शीत षे ी दभु गः तेनो म सयनाय ग धविच ः
फुिटतकरचरणोऽप म नु खके शः ाथी द तखादी च भवित।
अधिृ तर ढसौ दः कृत नः कृशप षो धमनीततः लापी ।
ुतगितरटनोऽनवि थता मा िवयित च ग छित स मेण सु ः ।।
अ यवि थतमित ल ि म दर नधनस चयिम ः ।
िकंिचदेव िवलप यिनब ं मा त कृितरे ष मनु यः ।।
वाितका ाजगोमायश ु शाखू शनु ां तथा ।
गृ काकखरादीनामनक ू ै ः क ितता नराः ।। स.ु शा. ४/६४-
६७
 वात कृती या माणसां
चे डोळे

ने ािण चैषां खरधसू रािण वतृ ा यचा िण मतृ ोपमािन ।

उ मीिलतानीव भवि त सु े...। अ. .शा. ३/८७
 चरक सिं
हतेमधीलिप कृती ल णे
िप मु णं ती णं वं िव म लं कटुकं च । त यौ यात् िप ला भवि त उ णासहा,
उ णामखु ाः सक ु ु मारावदातगा ाः,भतू िप लु यंगितल िपडकाः, िु पपासाव तः
ि वली पिलत- खािल यदोषाः,ायो मङ ृ ् क प-किपल-म - ु लोम- के शाश,
तै यात् ती णपरा माः ती णा नयः,भतू ाशनपानाः,लेशासिह णवो,
द दशक ू ाः,व वाि छिथलमदृ सु ि धमांसाः,भतू सृ -वेदमू - पु रषाश,
िव वात् कट्व ल वाद प- भतू पिू तक ा य- िशरः शरीरग धाः,I t i
h
शु यवायाप याः,च। त एवं गणु योगात् िप ला म यबला म यायषु ो
म य ानिव ानिव ोपकरणव तश भवि त । च.िव. ८/९७
 सु ुत सिं
हतेमधीलिप कृतीची ल णे
िप कृित तु वेदनो दगु धः पीतािशिथलाङ्ग ता नखनयनतालु
िज हौ पािणपादतलो दभु गोविलपिलतखिल यजु ो बहभगु ु ण षे ी ि कोप सादो
म यबलो म यायु भवित । मेधावी िनपणु मितिवगहृ ा व ा तेज वी सिमितषु
दिु नवारवीयः ।। सु ः सन् कनकपलाशकिणकारान् सपं येदिप च हताशिव दु ु काः
।। न भयात् णमेदनते वमदृ ःु णते विप सा वनदान िचः ।। भवती सदा
यिथता यगितः स भवेिदह िप कृितः ।।
भजु ङ्गोलक ू ग धवय माजारवानरै ः या ङ् नकुलानक ु ै ः पैि का तु नराः मतृ ाः ।।
...स.ु शा. ४/६८-७१
 िप कृतीला पडणारी व ने
सु ः सन् कनकपलाशकिणकारान् स प येदिप च हताशिव दु ु काः ।।
हा रत सिं
हतेम ये सां
िगतलेली िप कृतीची िवशेषल णे

ित रसानभु ोजी षे ी च ती णे च नवो णसेवी ।

तिु ति यो द तिवशु वण जातः स िप कृतीमनु यः ।
...हा रत .अ. ५/२०
 कफ कृतीची चरक सिं
हतेमधीलल णे

े मा िह ि न ध- ण- मदृ -
ु मधरु -
सार सा -
म द-
ि तिमत गु -शीत-िव जला छः। त य
नेहात् े मलाः ि नधांगाः, ण वात् णांगाः,मदृ ु वात् ीसख ु सकु ु मार अवदात
गा ाः,माधयु ात् भतू शु यवायाप याः,सार वात् सारसंहत ि थरशरीराः,सा वा-
दपु िचतप रपणू सवागाः,मदं वा मदं चे ाहार याहाराः,तैिम याद-शी ार भ ोभिवकाराः,
गु वात् सारािधि तावि थतगतयः,शै याद प तु ् तृ णास ताप वेददोषाः,िव जल वात्
सिु सार-सि धब धनाः,तथाऽछवात् स न दशनाननाः,स नि न धवण वरा
भवि त। त एवंगणु योगात् े मला बलव तो वसमु तो िव ाव त ओजि वनः शा ता
आयु म त भवि त । च.िव. ८/९६