‫هویت و ساختار سیاسی در آسیای مرکزی با تأکید بر تاجیکستان‬

‫نصراللهی‪1‬‬ ‫فرشته‬
‫شیرازی‪*2‬‬ ‫حبیباهلل ابوالحسن‬
‫اردستانی‪3‬‬ ‫احمد بخشایش‬

‫‪7‬‬ ‫چکیده‬
‫منطقه آسیای مرکزی را باید از نظر ژئوپلتیک یک خرده نظام بین المللی محسوب نموود و آن را‬
‫به صورت یک کلیت واحد در نظر گرفت‪ .‬هر چه زمان بیشتر میگذرد یکپارچگی هویت آسیای‬
‫مرکزی و پیوستگی تحوالت آن با همدیگر بیشتر روشن میگوردد‪ .‬رویکورد منطقوهای و کسو‬
‫هویت یکپارچه از الزامات موفقیت سیاستهای هر یک از کشورهای منطقوه بورای پیشورفت و‬
‫توسعه محسوب میشود‪ ،‬چرا که ماهیت بسیاری از تحوالت موجود در هریک از ایون کشوورها‬
‫فصلنامه‬ ‫ماهیت فراملی داشته و سطح منطقه را پوشش میدهد‪ .‬در این مقالوه توش شود توا بوا در نظور‬
‫پژوهشهای‬
‫گرفتن یک ایدئولوژی سیاسی‪ -‬اسشمی به این سؤال پاسخ داده شود که هویت وساختار سیاسی‬
‫المل ط‬ ‫رواب ط ب ط‬
‫دوره نهططم شططماره‬ ‫آسیای مرکزی از جمله تاجیکستان چیست؟ رو پژوهش تحلیلی‪ -‬تبیینی بوده و با بهرهگیوری‬
‫دوم شماره پ طاپ‬ ‫از منابع کتابخانهای و نظری‪ ،‬به شناسایی و تحلیو منطقوی اجوزا مسولله خواهود پرداخوت‪ .‬در‬
‫س و دوم‬
‫نهایت چنین نتیجهگیری شد که در تحلی وضعیت سیاسی جمهوریهای آسویای مرکوزی آنچوه‬
‫تابستان ‪1398‬‬
‫بیش از همه باید به آن توجه نمود‪ ،‬پرهیز کردن از یکسان انگاری سیر تحوالت در این کشوورها‬
‫و تحلی بر اساس یک الگوی ثابت است‪ .‬مولفههای تاثیرگذار بر هویت وساختار سیاسی آسیای‬
‫مرکزی از جمله تاجیکستان تمامی عوام و جریانهای داخلی اعم از سیاسی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬امنیتوی‪،‬‬
‫جغرافیایی را شام شده است‪ .‬سیاست خارجی تاجیکستان در خش شک نخواهد گرفت‪ ،‬بلکه‬
‫معلول بستر‪ ،‬بافت و شرایط فرهنگی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬جغرافیایی و اقتصادی خاص این کشور است‪.‬‬

‫واژگان کلیدی‪ :‬هویت‪ ،‬ساختار سیاسی‪ ،‬آسیای مرکزی‪ ،‬تاجیکستان‬

‫‪ .1‬دانشجوی دکتری گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسشمی واحد تهران مرکزی‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬
‫‪ .2‬دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسشمی واحد تهران مرکزی‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‬
‫‪* Habib_shirazi@yahoo.com‬‬
‫‪ .3‬استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسشمی واحد تهران مرکزی‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬

‫تاریخ پذیرش‪1398/6/12:‬‬ ‫تاریخ دریافت‪1398/3/7 :‬‬

‫فصلنامه پژوهشهای رواب ب المل دوره نهم شماره پ اپ س و دوم صص ‪7-28‬‬
 ‫مقدمه‬
‫منطقة آسیای مرکزی پساز پایان سلطه اتحاد جمواهیر شووروی در حوزههوای مختلفوی‬
‫همچون ژئوپلیتیکی (مح تشقوی قودرتهای منطقوهای وفرامنطقوهای)‪ ،‬ژئواکونوومیکی‬
‫(منابع عظیم انرژی بویژه نفت و گاز حوزة خزر)‪ ،‬ژئواستراتژیکی و ژئوکوالچری (بوویژه‬
‫بورای خیوز‬ ‫درچهارچوب نظریه برخورد تمدنهای هوانتینگتون و بسوترهای مناسو‬
‫حرکات اسشم گرایی) دارای اهمیتی روزافزون درنظام بینالمللوی گردیود‪ .‬تقابو اسوشم‬
‫شیعی و نیز انقشبی با اسشم سنی ارائوه شوده درچهوارچوب نظامهوای سوکوالر آسویای‬
‫مرکزی‪ ،‬تبلیغات وسیع ضد ایرانی ازسوی قدرتهای فرامنطقهای چون ترکیه و آمریکا و‬ ‫‪8‬‬
‫نفوذ فرهنگی و زبانی قودرتهایی چوون روسویه و ترکیوه‪ ،‬را بایود از مهمتورین عوامو‬
‫واگرایی ایران و آسیای مرکزی درحوزه فرهنگی دانست‪ .‬کشورهای آسیای مرکوزی پوس‬
‫از اسووتقشل‪ ،‬دچووار نوووعی بحووران هوی وت و مشووروعیت شوودند و در مرحلووه گووذار از‬
‫«ملتسازی» و «دولتسازی» میباشد‪ .‬بنابراین‪ ،‬کشورهای آسیای مرکوزی بورای جبوران‬
‫خألهای موجود‪ ،‬دست به تاریخسازی و در مواردی جع تاریخ انجام داده تا هویتی نوو‬ ‫فصلنامه‬
‫پژوهشهای‬
‫و مستق از خود به کشورهای منطقوه و جهوان ارائوه کننود‪ .‬تعمیوق مناسوبات ایوران بوا‬ ‫المل ط‬ ‫رواب ط ب ط‬
‫دوره نهططم شططماره‬
‫کشورهای این منطقه در حوزه فرهنگی (کوه فراهمکننوده زمینوه تعامو جودی در سوایر‬
‫دوم شماره پ طاپ‬
‫حوزهها میباشد) منوط به شناسایی مؤلفههای مشترک فرهنگی میان جمهووری اسوشمی‬ ‫س و دوم‬
‫تابستان ‪1398‬‬
‫ایران وکشورهای منطقه مانند مشترکات دینی‪ ،‬زبانی‪ ،‬تاریخی و میوراث فرهنگوی و درک‬
‫مؤلفههای تهدید کننده این اشتراکات فرهنگی بماننود اسوشمگرایی افراطوی و قوومگرایی‬
‫است‪ .‬دراین راستا‪ ،‬هدف اصلی نویسندگان در مقاله حاضور واکواوی هویوت و سواختار‬
‫سیاسی آسیای مرکزی با تاکید بر کشور تاجیکستان میباشد‪.‬‬

‫‪ .1‬پیشینه تحقیق‬
‫مؤمنی و مؤدب‪ ،)1398( ،‬در پژوهشوی ظرفیتهوا و مؤلفوههای قودرت نورم جمهووری‬
‫اسشمی ایران در تاجیکستان را مورد واکاوی قرار داده اسوت‪ .‬در ایون پوژوهش‪ ،‬زبوان و‬
‫ادبیات فارسی‪ ،‬آداب و رسوم و مفاخر تاریخی مورد بررسی قورار گرفتوه و ایون فرضویه‬
 ‫از جمله دالیو و موانوع تحقوق‬ ‫مطرح شد که عوام سیاسی و وجود فرهنگهای رقی‬
‫عملی ظرفیتها است‪.‬‬
‫شیرازی (‪ ،)1397‬در مقالهای روابط خارجی جمهوری اسشمی ایران و تاجیکسوتان و‬
‫بسترهای همگرایی و زمینههای واگرایی آن را بررسی کرده و چنین عنووان کورده اسوت‬
‫که‪ :‬آسیای مرکزی از جمله مناطقی است که از جایگاهی روزافزون در مناسبات منطقهای‬
‫و بین المللی‪ ،‬برخوردار بوده و در حال حاضر به عنوان یکی از مهمترین زیر سیستمهای‬
‫منطقهای محسوب میگردد‪ .‬سیاست خارجی ایوران در تاجیکسوتان‪ ،‬از یکسوو بور پایوه‬
‫‪9‬‬ ‫عوام همگرایی در حوزههای فرهنگی‪ ،‬اقتصوادی و سیاسوی از فرصوتها و زمینوههای‬
‫نفوذ و همکاری‪ ،‬برخوردار میباشد و از طرف سویی دیگر با توجه به عوام واگرایی با‬
‫چالشها و تهدیداتی مواجه است که برآیند ایون امور‪ ،‬هموواره در جهوتگیری سیاسوت‬
‫خارجی ایران در تاجیکستان تلثیرگذار میباشد‪.‬‬
‫فشحی‪ ،‬بصیری‪ ،)1396( ،‬ریشوههای داخلوی نواقتودارگرایی در آسویای مرکوزی در‬
‫هویططت و سططا تار‬
‫س اس در آس ای‬ ‫چارچوب الگوی نئوپاتریمونیالیستی را بررسی کرده است‪ .‬این مقالوه بوا بررسوی الگووی‬
‫مرکزی بطا تکک ط‬
‫جدید اقتدار گرایی در آسیای مرکزی در پی پاسخ به این پرسوش اسوت کوه ریشوههای‬
‫تاج کستان‬
‫درونی نواقتدارگرایی در آسیای مرکزی چیست؟ نواقتدارگرایی در آسیای مرکزی پدیوده‬
‫ای چند وجهی بوده که پسزمینههای اقتصادی‪ ،‬سیاسی و اجتماعی دارد‪ .‬آسیای مرکوزی‬
‫درحال گذر از ساختارهای سنتی به مدرن میباشد‪ .‬از اینرو مولفههای اقتصادی‪ ،‬سیاسی‬
‫و اجتماعی آن در وضعیتی بینابینی قرار دارد‪.‬‬
‫کرمی وکریمیان‪ ،)1396( ،‬مقالهای در خصووص چشوم انوداز آینوده ایوران وآسویای‬
‫مرکزی و روندهای منطقهای نگاشته است‪ .‬ایون مقالوه بوه بررسوی پیامودهای رونودهای‬
‫اقتصادی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬امنیتی و ارتباطاتی و همگرایی منطقهای در آسویای مرکوزی بور منوافع‬
‫جمهوری اسشمی ایران متمرکز است‪ .‬یافتوههای ایون مقالوه نشوان میدهود‪ ،‬بوهطورکلی‬
‫سیاست ایران دراین حوزه فاقد خشقیتهایی است که برای اغتنام فرصتها و بهره بوری‬
‫بیشتر در جهت افزایش ثروت‪ ،‬نفوذ و قدرت ملی کشور در این منطقه ضروری است‪.‬‬
‫رئیسی (‪ ،)1395‬در پژوهشی به بررسی ارتباطات میوان فرهنگوی در روابوط ایوران و‬
‫تاجیکستان پرداخته است‪ .‬دراین پژوهش آمده است‪ :‬ایوران و تاجیکسوتان بوه عنووان دو‬
 ‫عوامو‬ ‫ملت پیوسته به هم که منشا هویتی واحدی دارند نمونوه بوارزی از تولثیر غالو‬
‫هویتی و فرهنگی در مناسبات میان کنشگران سیاسیاند‪ .‬مبنا قراردادن نظریه ای فرا اثبات‬
‫گرای روابط بین المل بخصوص سازه انگاری درحوزه مناسبات ایران و تاجیکسوتان بوه‬
‫خوبی تلییدکننده مفروضات اساسی این نظریهها میباشد‪ .‬عوام و متغیرهوای هوویتی و‬
‫روابط ایران وتاجیکستان را شک داده و بر عوام مادی فائق آموده‬ ‫فرهنگی بخش غال‬
‫است‪ .‬بویژه که از منظر نظریههای فرا اثباتگرا روابط بینالملو ‪ ،‬منوافع کشوورها صورفاً‬
‫ناظر بر منافع مادی و ابزاری نیست و در تعاریف نوین‪ ،‬منوافع هوویتی و هستیشوناختی‬
‫بیشتری برای کنشگران سیاسی پیودا کورده اسوت‪ .‬همچنوین در‬ ‫بعضاً در اولویت وارز‬ ‫‪10‬‬
‫در مناسوبات ایوران و تاجیکسوتان در دورههوای مختلوف‬ ‫مورد میزان غلبه ایون نگور‬
‫نوسانهایی نیز مشاهده میگردد‪.‬‬
‫نموود‪ ،‬موروری کوتواه و کواربردی از‬ ‫نوری (‪ ،)1395‬درکتاب روسیه شناسی توش‬
‫مهمترین ویژگیها و روندهای جاری در روسیة معاصر ارائه کنود‪ .‬برایناسواس‪ ،‬در ایون‬
‫کتاب با تمرکز بیشتر برمقطوع اخیور‪ ،‬طوی هشوت بخوش‪ ،‬ایون ویژگیهوا و رونودها در‬ ‫فصلنامه‬
‫پژوهشهای‬
‫زمینههای سیاست داخلی‪ ،‬سیاست منطقهای‪ ،‬سیاست خارجی‪ ،‬نظامی و امنیتی‪ ،‬اجتماعی‪،‬‬ ‫المل ط‬ ‫رواب ط ب ط‬

‫اقتصادی‪ ،‬حقوقی‪ ،‬و فرهنگی مورد تحلیو قورار داده و درعینحوال‪ ،‬بوه بسوتر تواریخی‬ ‫دوره نهططم شططماره‬
‫دوم شماره پ طاپ‬
‫تحوالت و ارتباط معنادار این عرصهها با یکدیگر نیز توجه نموده است‪.‬‬ ‫س و دوم‬
‫تابستان ‪1398‬‬

‫‪ .2‬چارچوب مفهومی پژوهش‬

‫‪ .1-2‬ساختار و ویژگیهای سیاسی منطقه آسیای مرکزی‬
‫شد‪ ،‬منطقوه آسویای مرکوزی بورای‬ ‫فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ‪ 1991‬سب‬
‫اولین بار بتواند بدون سلطه هرگونه قدرت خارجی به هویتی مستق دسوت پیودا کنود و‬
‫در درون خود شاهد شک گیری پنج کشور مستق ترکمنستان‪ ،‬تاجیکسوتان‪ ،‬قرقیزسوتان‪،‬‬
‫ازبکستان و قزاقستان باشد‪ .‬در این رستاخیز هویتی و قومی‪ ،‬کشورهای آسیای مرکزی در‬
‫نخستین گام کوشیدند‪ ،‬هویت مستقلی را از منطقه در مقابو تعواریف محودود (مضویق)‬
‫دوران اتحاد جماهیر شوروی از آسیای داخلوی یوا آسویای میانوه و یوا تعریوف گسوترده‬
‫بانک جهانی و یونسکو ارائه دهند (کوالیی‪ ،‬کوزه گر‪.)126 :1398 ،‬‬ ‫(موسع) از جان‬
 ‫پس از کودتای اوت ‪ 1991‬و به استقشل رسیدن این کشوورها بعنووان اولوین اقودام‪،‬‬
‫شک گیری احزاب متعددی شود‪ ،‬اموا بوه‬ ‫حزب کمونیست منح گردید‪ .‬هرچند موج‬
‫مرور زمان مشخص گردید‪ :‬حکومت جدید وارث تمام خصوصویات حوزب کمونیسوت‬
‫بوده و همان خط مشی را در زمینه سیاست‪ ،‬اقتصاد و قدرت اعمال مینماید و در واقع‬
‫حزب کمونیست در آسیای مرکزی تنها به تغییر نوام خوود مبوادرت ورزیود و کگب و‬
‫وزارت کشور با استفاده از تاکتیکهای قدیمی که از سوی حزب کمونیست برای مقابلوه‬
‫با هر نوع مقاومت در مقاب انحصار قدرت حوزب ابوداع گردیود‪ ،‬در پوس هور کودام از‬
‫‪11‬‬ ‫جمهوریها باقی مانده است‪ .‬ساختار سیاسی احزاب نیز در واقع هموان دیووان سواالری‬
‫کمونیستی سابق را داشت‪ .‬روسای جمهور هر کدام از این کشورها همان دبیوران حوزب‬
‫کمونیست سابق جمهوریهای شورویاند که به شیوه گذشته ادامه میدادنود و بوه هوی‬
‫نهاداجتماعی خارج از کنترل دولت اجازه فعالیت داده نمیشود‪.‬‬
‫مدیریتهای کشن انحصارطلبانه حاکم برکشوورهای آسویای مرکوزی و سواختارهای‬
‫هویططت و سططا تار‬
‫س اس در آس ای‬ ‫گردیود توا تموام‬ ‫خاص اقتصادی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬فرهنگی وامنیتی این کشورها سب‬
‫مرکزی بطا تکک ط‬
‫این جمهوریها تازه به اسوتقشل رسویده روسویه بوه درجوات مختلوف بوجوود آورنوده‬
‫تاج کستان‬
‫تحوالت و تغییرات ساختاری در سطوح مختلوف سیاسوی و اجتمواعی شووند‪ .‬ازجملوه‬
‫مهمترین مشخصه سیاسی منطقه آسیای مرکزی را میتوان بدین شورح برشومرد‪ :‬فقودان‬
‫تجربه دولتداری دموکراتیک‪ ،‬تداوم ساختاری نظام برجای مانده شوروی سابق‪ ،‬حاکمیت‬
‫الگوی راست جمهوری بر سیستمهای سیاسی و ضعف نظوام تفکیوک قووا و در نهایوت‬
‫ضعف ساختارهای قانونگذاری و قضایی‪ ،‬غلبوه فضوای امنیتوی بور حوزههوای مختلوف‪،‬‬
‫تمرکزگرایی شدید در اداره امور‪ ،‬عدم وجود احزاب سیاسی قوی و تلثیرگذار و نهادهای‬
‫مدنی واسط‪ ،‬حاکمیت طیفی خاص‪ ،‬تحم سیاسی در سطح پایین‪ ،‬رویکردهای سوکوالر‬
‫توأم با ضدیت با دین در دولتداری‪ ،‬عدم وجود فرآیند شفاف جانشینی رهبران سیاسوی‬
‫و انتخابات سالم و آزاد‪(...‬جمشیدی‪ ،‬الهی دهقی‪.)32 :1393،‬‬
‫میتوان گفت در هر یک از جمهوریهای آسیای مرکزی بر روی مسوئله اصوشحات‬
‫نهاده شد و علت آن است که رهبران این جمهوریها بور ایون اعتقادنود‬ ‫سیاسی سرپو‬
‫که در اجرای اصشحات دموکراتیک‪ ،‬اقتصاد ازجایگاه باالتری برخوردار میباشد‪ .‬راهکار‬
‫سیاسی دیگر نخبگان سنتی آسویای مرکوزی‪ ،‬مبتنوی براصوشح قووانین اساسوی کشوور و‬
‫برگزاری همهپرسیها است‪ ،‬بطوری که با تمرکز بر قدرت برتر ریاست جمهووری‪ ،‬نظوام‬
‫سیاسی بر پایه قدرت فردی بنا میشد‪ .‬برای مثال‪ ،‬رهبران این جمهوریهوا بوا برگوزاری‬
‫همه پرسیها در سال ‪ ،1995‬قدرت ریاست جمهوری خود را تا پایان سال ‪ 2000‬تمدید‬
‫نمودند‪ ،‬در مواردی هم دوران ریاست جمهوری افزایش یافته یا مادام العمر شوده اسوت‪.‬‬
‫این معنی آن است که در این جمهوریها به دلی عدم توسعه یوافتگی فرهنوگ سیاسوی‪،‬‬
‫سیستم متمرکز قدرت به شدت تحت نظر رئویس جمهووری درآموده اسوت (ابوالحسون‬
‫شیرازی‪ ،‬مجیدی‪.)65-68 :1382،‬‬ ‫‪12‬‬
‫تمرکز اقتدار در دستان روسوای جمهووری منطقوه آسویای مرکوزی فرصوتها بورای‬
‫تحوالت اساسی و صلح آمیز در منطقه را محدود نمووده اسوت‪ .‬در طوول دهوه گذشوته‬
‫قوههای مجریه کشورهای آسیای مرکوزی پیوسوته قودرت پارلمانهایشوان را بوه چوالش‬
‫کشیدهاند‪ .‬روسای جمهور منطقه از طریق کنترل بور تعیوین مقامهوا در قووه قضوائیه‪ ،‬بوا‬
‫حامیان دست چین شده‪ ،‬دادگاههای محلوی منطقوهای و ملوی را بوی اثور نمودهانود‪ .‬ایون‬ ‫فصلنامه‬
‫پژوهشهای‬
‫مسئولین قضایی به نوبه خود‪ ،‬مقرراتی را وضعمی نمایند که قدرت اجرایوی حاکموان را‬ ‫المل ط‬ ‫رواب ط ب ط‬

‫قووانین‬ ‫افزایش میدهد‪ ،‬به ویوژه از طریوق پرونوده سوازی و اتهاموات جنوایی و نقو‬ ‫دوره نهططم شططماره‬
‫دوم شماره پ طاپ‬
‫انتخاباتی (‪.)McGilchy,2011:3‬‬ ‫س و دوم‬
‫تابستان ‪1398‬‬
‫درحال حاضر‪ ،‬مشکشت زیادی از فقر اقتصادی تا منازعات مذهبی‪ ،‬قومی وسرزمینی‬
‫و دخالت قدرتهای جهانی و فقدان ترتیبات فراگیر ح و فص مشوکشت‪ ،‬آینوده ایون‬
‫منطقه را در وضعیت مبهمی قرار داده است‪ .‬از یک سو بورای حو مسوائ و مشوکشت‬
‫اقتصادی‪ ،‬سیاسی و امنیتی منطقه اوراسویای مرکوزی‪ ،‬شوک گیری سواختارها و ترتیبوات‬
‫گسترده و حضور و همکاری همه بوازیگران ضوروری خواهود بوود‪ .‬از طرفوی‪ ،‬حضوور‬
‫روسیه و نگاهی‬ ‫قدرتهای جهانی در این منطقه‪ ،‬با سیاست تمامیت خواه و اقتدار طل‬
‫که در سالهای اخیر به کشورهای شوروی سابق داشته‪ ،‬در تضاد است‪ .‬همچنوین مسولله‬
‫انرژی و ترانزیت آن‪ ،‬به یکی از مسائ جهوانی تبودی شوده و از ایون رو منواطق دارای‬
‫انرژی در همه جای جهان و از جمله در منطقه اوراسیای مرکزی‪ ،‬مورد توجه قدرتهای‬
‫بزرگ جهانی و منطقهای همچون روسیه‪ ،‬آمریکا‪ ،‬چین و اتحادیه اروپا قرار گرفته اسوت‬
 ‫(زرگز‪ ،‬صیاد‪ .)169 :1395 ،‬منطقه اوراسیای مرکزی به دلیو برخوورداری از منوابع مهوم‬
‫انرژی و همچنین کنترل برمسیر ارتباطی شور و غورب جهوان‪ ،‬اهمیوت ویوژهای دارد و‬
‫میکنند با تسلط بر منوابع انورژی‪ ،‬معوادالت منطقوه را بوه گونوهای‬ ‫سایر قدرتها تش‬
‫جهتدهی نمایند که با منافع خودشان سازگار گردد‪ .‬سیاست ایوران در منطقوه از سووی‬
‫تحلی گران غرب به عنوان سیاست حفو وضوع موجوود و سیاسوت عملگورا یواد شوده‬
‫میشود‪ .‬سباستین پیروس صراحتاً به عملگرایوی ایوران اشواره دارد وآن را فاقود نگور‬
‫ایدئولوژیک به منطقه میداند (‪ .)Peyrouse, 2014‬این موضوع که ایوران بعوداز برجوام‬
‫‪13‬‬ ‫میتواند نقش موثری در تعام با کشوورهای منطقوهایفا کنود‪ ،‬موورد تاکیود تحلیو گران‬
‫خارجی ست و تا آنجاکه آن به عنوان عاملی جهت تهدید منافع غورب یواد شوده اسوت‬
‫(‪.)Weitz, 2015: 1-3‬‬
‫درمنطقه آسیای مرکزی تش هایی زیادی جهت ایجواد همگرایوی منطقوهای بوسویله‬
‫ایجاد نهادی خاص درون منطقه انجام شده‪ ،‬اما نتوانسته است به نتایجی برسود‪ .‬موضووع‬
‫هویططت و سططا تار‬
‫س اس در آس ای‬ ‫همگرایی در منطقه به دو شک برون منطقهای و درون منطقهای مطرح است‪ .‬در این بین‬
‫مرکزی بطا تکک ط‬
‫دو کشور قزاقستان و ازبکستان ابتکار عم خوود را بورای ادغوام آسویای مرکوزی آغواز‬
‫تاج کستان‬
‫کردند‪ .‬در ژانویه سال ‪ 1994‬در تاشکند یک توافقنامه برای ایجاد اتحادیه آسیای مرکوزی‬
‫امضا شد که قرقیزستان به سرعت به آن ملحق شد‪ .‬این نشان دهنوده آغواز رونود ادغوام‬
‫آسیای مرکزی بودکه هدف آن توسعه و اجرای پروژهها بورای تقویوت ادغوام اقتصوادی‬
‫شود‪ ،‬بانوک همکواری و‬ ‫است‪ .‬اما نتیجه ای حاص نشد‪ .‬در سالهای ‪ 1998‬نیوز توش‬
‫توسعه درمنطقه تشکی گردد‪ .‬همچنین درسال ‪ 2005‬سازمانی موسوم به جامعه اقتصادی‬
‫آسیای مرکزی شک گیرد و یا در ‪ 2006‬موضوع منطقه تجارت آزاد مطرح شد‪ ،‬اما هوی‬
‫یک تا کنون موفق نبوه استد‪ .‬اعشمیههای متعدد نیز نتوانست تحولی جدی ایجاد کند‪ .‬نام‬
‫سازمان از اتحادیه آسیای مرکزی به انجمن اقتصادی آسویای مرکوزی‪ ،‬و بعود بوه اتحواد‬
‫سازمان آسیای مرکزی تغییر یافت اما نتوانست منشل اثری باشد ( ‪Zhambekov, 2015:‬‬
‫‪)1-2‬‬
‫اختشفووات داخلووی بووین کشووورهای آسوویای مرکووزی و سو اسووتفاده آنهووا از نفوووذ‬
‫قدرتهای خارجی‪ ،‬چشمانداز ادغام منطقهای را به طوور فزاینودهای دور از ذهون کورده‬
‫است‪ .‬در این کشمکش‪ ،‬میتوان نقش یران را بسویار مهوم دانسوت‪ .‬در سوطوح مختلوف‬
‫سیاسی و امنیتی منطقه‪ ،‬ایران همواره سیاست حمایت از صلح و ثبات و پرهیز از مداخله‬
‫در امور سایر کشورها را دنبال کرده است‪ .‬به نظر میرسد که نگرانیهای امنیتی مشوترک‬
‫تهران و عشقآباد میتواند به همکاریهوای امنیتوی مهمتوری در منطقوه آسویای مرکوزی‬
‫بینجامد (‪ )Ramani, 2016: 1‬در بنیاد بینالمللی صلح کارنگی‪ ،‬رومر و همکوارانش در‬
‫مقالهای به بازگشت ایران به منطقه پس از تحریمها اشاره نمودند و فرصتهای مهمی را‬
‫در حوزه مسائ سیاسی‪ ،‬اقتصادی و راهبردی را برای ایران پویش بینوی کردنود‪ .‬از نگواه‬
‫آنها‪ ،‬ایران با جمعیت بیش از ‪ 80‬میلیون‪ ،‬مرز زمینی با ترکمنستان ودسترسوی بوه خلویج‬ ‫‪14‬‬
‫فارس و دریای خزر‪ ،‬نقش پررنگوی در بوازار جهوانی انورژی دارد‪ ،‬مرکوز حمو و نقو‬
‫منطقهای ست و میتواند بتدریج به یک شوریک منحصور بوه فورد و قابو توجوه بورای‬
‫کشورهای آسیای مرکزی تبدی شود (‪.)Rumer, 2016: 14‬‬

‫‪ .2-2‬تحلیل ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی‬ ‫فصلنامه‬

‫پژوهشهای‬
‫آسیای مرکزی از دیرباز یکی از مهمترین مراکز فرهنگ و تمدن بشری به شمار میآموده‬ ‫المل ط‬ ‫رواب ط ب ط‬
‫دوره نهططم شططماره‬
‫و ملیتهوای گونواگون میباشود‪ .‬سولطه‬ ‫و ویژگی مهم آن به هم تنیدگی اقووام‪ ،‬موذه‬
‫دوم شماره پ طاپ‬
‫روسها بر منطقه زمانی رخ داد که این منطقه در حال گذراندن دوران افول فرهنگی بود‪.‬‬ ‫س و دوم‬
‫تابستان ‪1398‬‬
‫این سلطه بخصوص در دوران هفتاد ساله اتحاد شوروی‪ ،‬تاثیری انکار ناپذیر بر فرهنوگ‬
‫و هنر این منطقه گذاشت‪ .‬منطقه آسیای مرکزی با در بر گرفتن قومهای مختلوف بعنووان‬
‫بخشی از جاده ابریشم‪ ،‬در طول تاریخ مح تشقوی فرهنگهوای متعوددی بووده اسوت‪،‬‬
‫هرچند به واسطه وجود پیوندهای تاریخی با ایران مظاهر فرهنگ ایرانی در آن نمایان تور‬
‫است‪ ،‬ولی تآثیر حضوور فرهنوگ و روحیوات روسوی نیوز در آن قابو مشواهده اسوت‪.‬‬
‫همچنین باوجود ویژگیهای تاریخی و فرهنگی مشترک مردموان سواکن در آن از جملوه‬
‫یکسووان بووودن ویژگیهووای بومشووناختی‪ ،‬همکیشووی‪ ،‬یگانگیهووای ذوقووی و هنووری‪،‬‬
‫همسوییهای عرفانی و اشوراقی و همزبانیهوای تواریخی از لحوا فرهنگوی سواختاری‬
‫موزائیکی دارند‪ .‬غلبه عنصر قومیت‪ ،‬غدغه های هویتی‪ ،‬سطح نازل دانش دینی‪ ،‬رقابت و‬
‫چالش میان خرده فرهنگهای باقی مانده از دوره غلبه کمونیسوتها و همچنوین مظواهر‬
 ‫فرهنگی جدید وارداتی از یک طرف با مظاهر و آداب و سنن کهن منطقه از طرفی دیگر‬
‫روند احیا گرایشهای دینی و چالش بین روحیوات دینوی بوا رویکردهوای اقتودارگرای‬
‫حوواکم بوور کشووورها از دیگوور ویژگیهووای فرهنگووی و اجتموواعی کنووونی منطقووه اسووت‬
‫(جمشیدی‪ ،‬الهی دهقی‪.)32 :1393،‬‬

‫‪ .1-2-2‬هویت‬
‫جمهوریهای آسیای مرکزی پس از استقشل و از سال ‪ ،1991‬در پی بازسوازی‪ ،‬ایجواد و‬
‫‪15‬‬
‫تعیین هویت ملی خود بودهاند‪ .‬این فعالیتها در راستای جوایگزین کوردن یوک هویوت‬
‫قومی و ملی بجای هویت قبلی و عام موجود در اتحادیوه شووروی بوود‪ .‬بعضوی از ایون‬
‫جمهوریها مانند ترکمنستان در این مسیر از مشکشت کمتری برخوردار بودند‪ ،‬که دلیو‬
‫آن دوری از روسوویه مرکووزی و حضووور انوودک روسهووا در ایوون سوورزمین میباشوود‪.‬‬
‫جمهوریهای آسیای مرکزی درمسیر تعیین هویوت ملوی و قوومی جودای از روسهوا و‬
‫هویططت و سططا تار‬
‫س اس در آس ای‬ ‫فاصله گرفتن از روسیه دو اقدام اساسی انجام دادهاند‪ ،‬اول‪ :‬مطورح نموودن یوک هویوت‬
‫مرکزی بطا تکک ط‬
‫تاج کستان‬
‫منطقهای «پدیده باز شدن منطقهای‪ :‬به این معنوا کوه بوه یوک هویوت جمعوی در آسویای‬
‫مرکزی توجه میگردد که به گذشته‪ ،‬سونتها و فرهنوگ مشوترک آنهوا اشواره میکنود‪.‬‬
‫مختلفوی اشواره‬ ‫هرچند این موضوع به معنی یک اجماع در هویت نبوده‪ ،‬اما بوه جوانو‬
‫مینماید که مردمان منطقه را گرد یکدیگر جمع می‪ -‬کند‪ .‬این هویوت منطقوهای آسویای‬
‫مرکزی را به ایران‪ ،‬افغانستان و ایالت سین کیانگ چوین متصو میسوازد‪ .‬دوموین اقودام‬
‫در جهوت طورح و بزرگداشوت مظواهر ملوی و قوومی‪،‬‬ ‫اساسی این جمهوریها‪ ،‬توش‬
‫همچون تقویت زبان محلی و قومی میباشد‪ .‬پس از استقشل‪ ،‬در همه جمهوریها‪ ،‬زبوان‬
‫محلی بعنوان زبان رسمی و اصلی اعوشم گردیود‪( .‬ابوالحسون شویرازی‪ ،‬مجیودی‪:1382،‬‬
‫‪.)257‬‬
‫مسئله ملیتها درشوروی‪ ،‬مسئله هویت سیاسی اسوت‪ .‬درخصووص شوناخت رابطوه‬
‫بین هویت سیاسی و امپراطوری شوروی‪ ،‬چسبیدگی جغرافیایی منحصور بوه فورد مرکوز‬
‫امپراطوری و سرزمینهای زیرسلطه در امپراطوری شوروی قاب توجه میباشود‪ .‬معموای‬
‫ایوودئولوژی مارکسوویت‪ -‬لنینیسووتی هووم در تحلیو پدیووده هویووت سیاسووی در شوووروی‬
‫میبایست مدنظر قرار گیرد‪ .‬در دوره شوروی‪ ،‬ایدئولوژی مارکسیستی به لحا نظریه بوا‬
‫اص حف امپراطوری قرار میگرفته است‪ .‬زیرا ایدئولوژی مذکور داعیه ای جهانی داشته‬
‫و با طبیعت انترناسیونالیستی خود مخالف مرز بندیهای نژادی‪ ،‬طبقاتی و قومی میبوود‪.‬‬
‫چگونگی ح این معض ‪ ،‬یعنی حف اقتدار امپراطوری با مرکزیت قووم روس و توسوعه‬
‫ایدئولوژی مارکسیست‪ -‬لنینیستی‪ ،‬چالش فکری و عملی بزرگی برای کورملین بوه شومار‬
‫میآمد‪ .‬درنتیجه بر پیچیدگی فرایند هویت سیاسی در شوروی افزود میشد و حو ایون‬
‫معض به شرایط همه جانبه شوروی و شیوه فردی رهبران شوروی بسوتگی توام داشوت‪.‬‬
‫در این زمینه نقش ساختاری و بسیار مؤثر اسوتالین در حو مسوئله هویوت قابو توجوه‬ ‫‪16‬‬
‫میباشد‪ .‬وی معمار اصلی سیاستهای قومی و ملیتی شوروی در دوران بعد از کمونیسم‬
‫محسوب میگردد‪ .‬موضوع دیگری که درک ما را از فرایند هویوت سیاسوی در شووروی‬
‫باال میبرد‪ ،‬توجه به مفهوم «انسان نوین سوسیالیستی» است‪ .‬در مجموع میتووان گفوت‪،‬‬
‫کمونیستها بعد ازمدت زمان ‪ 74‬سال حکومت‪ ،‬با وجود ادعاهوایی نظوری نتوانسوتهاند‬
‫مسئله ملیتها و بالطبع مسئله هویت سیاسوی را حو نماینود و فقوط پیچیودگی مسوئله‬ ‫فصلنامه‬
‫پژوهشهای‬
‫هویوت را افووزایش دادهانوود (ابوالحسوون شویرازی‪ ،‬مجیوودی‪ .)257 :1382،‬در عووین حووال‬ ‫المل ط‬ ‫رواب ط ب ط‬

‫نمیشود از این نکته غفلت کرد که مکانیزمها و ابزارهای فکری و عملی الزم برای ایجاد‬ ‫دوره نهططم شططماره‬
‫دوم شماره پ طاپ‬
‫نوعی هویت عام فوراهم آموده اسوت‪ .‬درپوی فروپاشوی اتحواد شووروی‪ ،‬هویوت کوشن‬ ‫س و دوم‬
‫تابستان ‪1398‬‬
‫امپرطورگرا دچار گسستگی ساختاری گردید‪ .‬درنتیجه هویتهوای شکسوته و پراکنودهای‬
‫درسه سطح جداگانه مرکز‪ ،‬منطقهای و واحدهای ملی بوجودآمد‪.‬‬

‫‪ .2-2-2‬هویت مذهبی‬
‫اساساً توسعه اسشم در آسیای مرکزی از قرن اول هجری شک گرفوت و در قورن سووم‬
‫اسشم به عنوان دین اصلی در این منطقه استقرار پیدا کرد و این منطقه به کلی تبودی بوه‬
‫کانونهای اصلی فرهنک و تمدن اسشمی شد (محموودی‪ ،‬جووری‪ .)44 :1394 ،‬پوس از‬
‫پایان جنگ جهانی دوم‪ ،‬از سال ‪ 1946‬مرکز روحوانی آسویای مرکوزی و قزاقسوتان پایوه‬
‫گذاری شد‪ .‬نکته مهم اینکوه بوه رغوم برناموههای وسویع ضود موذهبی در دوران اتحواد‬
‫شوروی‪ ،‬باورهای اسشمی در این منطقه از بین نرفته است‪ ،‬بلکه در دهوه ‪ 1980‬بتودریج‬
 ‫وارد مرحلووه جدیوودی گردیوود و رسووتاخیز اسووشمی بووه ایوون منطقووه نیووز راه یافووت‬
‫(کوالیی‪ .)50 :1389،‬در واقع تحول اصلی و مهمی که اتفا افتواد نووعی کثورت گرایوی‬
‫دینی بشمار میآید که در طی موج فراگیر فضای باز و آزاد بوجود آمده است‪ .‬در حوالی‬
‫که در تاریخ اوراسیا به ویژه در بین جوامع مسلمان چنین دوره ای تکرار نشده اسوت‪ .‬از‬
‫کارکردهای هویت مذهبی در اوراسیا میتوان به موارد ذی اشاره نمود‪:‬‬
‫اکثریت جمعیت کشورهای آسیای مرکزی را مسلمان تشکی میدهد و حتی تاتارهوا‬
‫که عمدتاً از مسلمانان بخش اروپایی اتحاد شوروی و سیبری هستند در آسویای مرکوزی‬
‫‪17‬‬ ‫سکنی دارند‪ .‬همچنین عمدهترین اقوام مسلمان این منطقه تاجیکها‪ ،‬ازبکها‪ ،‬ترکمنهوا‪،‬‬
‫قزا ها‪ ،‬قرقیزها‪ ،‬قراقالباقها و نیز دونگنها هستند‪ .‬بدین جهت جمهوری اسشمی ایران در‬
‫منطقه آسیای مرکزی از امتیاز مسلمان بودن مردم این منطقه بهره مند میباشد‪ .‬بوه هموین‬
‫دلی است که جمهوری اسشمی ایران از امتیازاتی برخوردار است کوه دیگوران از آن بوی‬
‫بهرهاند و به همین منظور روابط اقتصادی و فرهنگی ایوران بوه مووازات توسوعه و بسوط‬
‫هویططت و سططا تار‬
‫س اس در آس ای‬ ‫است (محمودی‪ ،‬جوری‪ .)44 :1394 ،‬هماگونه کوه عنووان‬ ‫روابط سیاسی رو به گستر‬
‫مرکزی بطا تکک ط‬
‫بر مسلک حنفیاند و محبت‬ ‫شد بسیاری از اقوام ساکن در این منطقه مسلماناند و اغل‬
‫تاج کستان‬
‫اه بیت (ع) را برخورد فرض میدانند‪ .‬وجود میراث مکتووب و ارزشومند مشوترک در‬
‫کتابخانهها و موزههای کشورهای آسیای مرکزی که در حووزه پوژوهش از اعتبوار بسویار‬
‫باالیی برخوردارهستند خود گویای این مشوترکات بووده و بوه درسوتی یکوی از عوامو‬
‫اساسی برابری و یکسانی فرهنگی‪ -‬اعتقادی در این منطقه به شمار میآید‪ .‬جوایی کوه در‬
‫آن ‪ 92‬درصد ازبکها‪ 95 ،‬درصد تاجیکها‪ 80 ،‬درصد قرقیزها‪ 89 ،‬درصود ترکمنهوا و‬
‫‪ %47‬قزا ها خود را مسلمان میدانند‪( .‬ابوالحسن شیرازی‪ )266-264 ،1387 ،‬با توجه به‬
‫عدم وجود مباحث نظری جدی در خصوص بازسوازی جامعوه در دوران گوذار‪ ،‬هویوت‬
‫مذهبی بعنوان عاملی اساسی جهت جبران نقصان تئوری بازسازی جامعه کارکرد خوود را‬
‫نشان داده است‪ .‬علقههای نوظهور مذهبی در میان خانواده‪ ،‬مراکز آموزشی و متن جامعه‪،‬‬
‫بعد از شوروی‪ ،‬توانست پایگاهی جهت ایجاد شبکههای اجتماعی نوین از طریوق ایجواد‬
‫شوراها‪ ،‬سازمانهای مذهبی یا ارتباطات خویشاوندی عمیق باشد‪ .‬نیاز دیگری که دین از‬
‫دوران پس از شوروی کوشید به آن پاسخی ارائه کند‪ ،‬بحثهای فرهنگی واستفاده از این‬
‫حوزه درمسائ اجتماعی وگفتمان عمومی است‪ .‬زیرا زمانی که دین وارد مباحث عمومی‬
‫گردید‪ ،‬هویت مذهبی به صورت منبعی برای مشروعیت سیاسی و همبستگی جلوه نمود‪.‬‬

‫‪ .3-2-2‬الیههای هویتی‪ -‬اسالمی در آسیای مرکزی‬

‫حنفیاند‪ .‬این شاخه با مجموعه ای از احکام‬ ‫بیشتر مردم آسیای مرکزی سنی پیرو مذه‬
‫چهار گانه سنی اسوت کوه در بیشوتر نوواحی آسویای‬ ‫مذهبی خاص خود یکی از مذاه‬
‫مرکزی چیرگی داشته است‪ .‬جنبههای فقه حنفی و از جمله باورهای مردم آسیای مرکزی‬
‫این است که ضابطهای شناخته شده از تعلیمات حنیفه‪ ،‬ماهیوت ثوانوی رفتارهوا را موورد‬ ‫‪18‬‬
‫شناسایی قرارخواهد داد‪ .‬تصوف مهمترین جنبش اسشمی پدید آموده درآسویای مرکوزی‬
‫میباشد‪ .‬یکی دیگر از الیههای هویتی اسشمی در آسیای مرکزی هویوت شویعه اسوت و‬
‫شیعیان به رغم فقدان سازماندهی‪ ،‬دربرخی کشورهای این منطقه حضوور چشومگیری از‬
‫خود نشان داده اسوت‪ .‬بورای نمونوه درازبکسوتان درشوهرهای بخوارا وسومرقند شویعیان‬
‫حضوری منسجم داشته و عمدتاً به زبان فارسوی تواجیکی صوحبت مینماینود‪ .‬گروهوی‬ ‫فصلنامه‬
‫پژوهشهای‬
‫دیگر‪ ،‬شیعیان آذری هستند که در زمان استالین از آذربایجان به ازبکستان تبعید شودند و‬ ‫المل ط‬ ‫رواب ط ب ط‬
‫دوره نهططم شططماره‬
‫بیشتر در مشاغ پایین کار میکنند (کوالیی‪.)127 :1389،‬‬
‫دوم شماره پ طاپ‬
‫دولتهای سکوالر آسیای مرکزی به دنبال سرکوب اسوشم و مبوارزه بوا جنبشهوای‬ ‫س و دوم‬
‫تابستان ‪1398‬‬
‫اسشمی به خصوص سلفیگری در منطقه آسیای مرکزی هستند‪ .‬قوادر ملوک اف رئویس‬
‫مرکز ادیان و حقو ‪ ،‬علت اصلی انحرافات و تندرویهای مذهبی را در سرکوب هویوت‬
‫مذهبی مردم توسط دولتهای سکوالر منطقه میداند که نتیجه آن به وجود آمودن خوش‬
‫ایدئولوژیک و زایش گروههای سلفیگر تندرو افراطوی میشوود کوه آموزههوای موذهبی‬
‫انحرافووی مووورد نظرشووان را در جامعووه بووه صووورت غیرقووانونی توورویج میدهنوود‬
‫(‪.)Anderson,2014‬‬

‫‪ .3-2‬بررسی هویت و ساختار سیاسی تاجیکستان‬

‫با اضمحشل کمونیسم و تجزیه اتحاد جماهیر شووروی‪ ،‬اسوتقشل ناخواسوتهای بور هموه‬
‫جمهوریهای آسیای مرکزی بهویژه تاجیکستان مستولی شد‪ ،‬به گونهای که عدم آموادگی‬
 ‫سیاسی این جمهوری برای مواجه با شرایط سیاسی جدیود در ابعواد داخلوی و خوارجی‪،‬‬
‫تلثیرات قاب توجهی بر جای گذاشته است (شیرازی‪.)14 :1397 ،‬‬
‫جمهوری تاجیکستان یکی ازتوسعه نیافتوه تورین جمهووری شووروی اسوت کوه بوا‬
‫فروپاشی شووروی در تواریخ ‪ 9‬سپووتامبر ‪ )1370/6/18(1991‬اعوشم اسوتقشل از اتحواد‬
‫جماهیر شوروی نمود و ایران نخستین کشووری اسوت کوه اسوتقشل آن را بوه رسومیت‬
‫شناخت‪ .‬پایتخت این کشور شوهر دوشونبه و در جنووب شورقی آسویای مرکوزی اسوت‪.‬‬
‫تاجیکها یکی از نمونههای ابهام آمیز وراثت قومی درآسویای مرکوزی ونمایوانگر بسوط‬
‫‪19‬‬ ‫یکی ازکهنترین تمدنهای آسیای میانه بشمار میآید‪ .‬زبان ملی ایون کشوور تواجیکی و‬
‫متعلق به گروه زبانهای جنوب شرقی ایران و مسلمان حنفی مذه اند‪ .‬بزرگتورین منبوع‬
‫انرژی این کشور ذخایر آبی است و بعد از فدراسیون روسیه‪ ،‬تاجیکستان دومین مقوام از‬
‫شود توا کشواورزی کوه رکون اصولی‬ ‫لحا منبع آبی را دارا میباشد‪ .‬جنگ داخلی سب‬
‫اقتصاد این جمهوری را تشکی میداد با افت شدید محصوالت روبرو گردد‪.‬‬
‫هویططت و سططا تار‬
‫س اس در آس ای‬ ‫سرزمین تاجیکستان خود خواستگاه بخشی از فرهنگ ایرانی است که قبو و پوس از‬
‫مرکزی بطا تکک ط‬
‫ورود ترکها به ماورا النهر در اوج شکوفایی قرار داشوت و علیورغم هجومهوای بسویار‬
‫تاج کستان‬
‫فرهنگی و نظامی این پیوند باقی مانده است‪ .‬میتوان گفت فرهنگ موردم تاجیکسوتان از‬
‫سه عنصر اصلی ایرانی‪ ،‬ترکی و روسی تشکی شوده اسوت‪ .‬زبوان ملوی ایون جمهووری‬
‫تاجیکی و متعلق به گروه زبانها جنوب شرقی ایران میباشود‪ .‬آنچوه درایون نوشوتار بوه‬
‫عنوان مرکز ثق تحلیلی موضوع بحث قرار میگیرد‪ ،‬بررسوی هویوت وسواختار سیاسوی‬
‫تاجیکستان است که میتوان در دو بخش زیر آن را تحلی و بررسی نمود‪:‬‬

‫‪ .1-3-2‬هویت و ساختار سیاسی تاجیکستان قبل از فروپاشی شوروی‬

‫از دیرباز منطقه اوراسیای مرکزی مورد توجه قدرتهای بزرگ قرار داشت و آنچنان که‬
‫زیوادی بور‬ ‫مشهود است همواره و در طول تاریخ‪ ،‬روسیه و امپراتوری شووروی‪ ،‬توش‬
‫ایجاد سلطه و برقراری امنیت دراین منطقه انجوام دادهانود‪ .‬منطقوه اوراسویای مرکوزی در‬
‫دوران جنگ سرد در قلمرو شوروی بود‪ ،‬ولی فروپاشی شووروی در اوایو دهوه ‪،1990‬‬
‫معادالت را بر هم زد‪ .‬به دلی اینکه قدرتهای بزرگ این فرصت را مغتونم شومردند و‬
‫نفوذ خود را در این منطقه افزایش دادند (زرگر؛ صیاد‪ .)46 :1395 ،‬از جمله ویژگیهوای‬
‫جامعه شوروی جدایی مردم از تحوالت سیاسی است‪ .‬کلیه تصمیمگیریها در صشحیت‬
‫عده معدودی از مقامات بلند پایه حزب کمونیست اتحاد جماهیر شووروی بووده اسوت‪،‬‬
‫مردم بدلی اینکه در تصمیم گیریها و تحوالت سیاسوی هوی نقشوی بورای خوود قائو‬
‫نبودهاند‪ ،‬نسبت به مسائ سیاسوی جامعوه بوی تفواوت شودند‪ .‬میخاییو گوربواچوف در‬
‫شوروی در سال ‪ 1985‬به قدرت رسید‪ .‬گورباچف وارث بحران سیاسوی و اقتصوادی در‬
‫این کشور بود‪ ،‬چنین شرایطی ایجاب مینمود تا با اتخواذ و تغییور رونودهای سیاسوی و‬
‫اقتصادی و با استفاده از افراد الیوق شووروی را از بحوران بیورون کشود‪ .‬بوههمین دلیو‬ ‫‪20‬‬
‫گورباچف‪ ،‬سیاست بازسازی اقتصادی و ایجاد فضای سیاسی معروف به پروسوترویکا و‬
‫گشسنوست را در رأس دستور کار دولت خود قورار داد‪ .‬در مرحلوه دوم عملوی نموودن‬
‫قانون آزادی وجدان و مذاه ‪ ،‬فضای جدیدی را در جامعوه راکود شووروی شوک داد‪.‬‬
‫یکی از اهداف سیاست جدید گورباچف فعال کردن انسان بیتفواوت شووروی و آوردن‬
‫او به صحنه تحوالت سیاسی واجتماعی میبود (سنگری‪.)59 :1393 ،‬‬ ‫فصلنامه‬
‫پژوهشهای‬
‫در این زمان تحوالت درجمهوری تاجیکستان بوا تولخیر مواجوه اسوت‪ .‬در دو سوال‬ ‫المل ط‬ ‫رواب ط ب ط‬

‫نخست سیاست پروسترویکا‪ ،‬جامعه تاجیکسوتان هنووز تکوان نخوورده بواقی مانود و بوا‬ ‫دوره نهططم شططماره‬
‫دوم شماره پ طاپ‬
‫تحوالت در روسیه و بعضی دیگر از جمهوریها‪ ،‬به تدریج دامنه تحوالت ایون‬ ‫گستر‬ ‫س و دوم‬
‫تابستان ‪1398‬‬
‫جمهوری را نیز فرا گرفت‪ .‬با توجه به اهمیتی که تاجیکسوتان بوه احیوای فرهنوگ خوود‬
‫میداد‪ ،‬تحوالت در آنجا از مسائ فرهنگوی شوروع شوده اسوت‪ .‬در اواخور سوال ‪1988‬‬
‫تعدادی از علما و روشنفکران با رسمیت بخشیدن به زبان ملی تاجیکان به احیای فرهنگ‬
‫خود پردازند‪ .‬در اواخر سال ‪ 1988‬عده ای از علما و روشنفکران رسمیت بخشونیدن بوه‬
‫زبان ملی تاجیکان را مطرح کردند و از حمایت وسویع موردم نیوز برخووردار شودند‪ .‬در‬
‫قوانونی آن شودند‬ ‫همین راستا در ‪ 22‬ژوئن ‪ 1989‬پارلمان تاجیکستان مجبور به تصوی‬
‫این قانون پیروزی مردم قلمداد شد (محمودی‪.)81 :1392 ،‬‬ ‫که تصوی‬
‫با گذشت زمان و گستردهتر شدن تحوالت‪ ،‬تعودادی ازگروههوای فرهنگوی مواهیتی‬
‫سیاسی به خود گرفتند و گروههای سیاسی نیز موجودیت خود را اعشن کردند‪ .‬تعودادی‬
‫ازآنها مانند حزب نهضت اسشمی‪ ،‬حزب دموکرات تاجیکستان‪ ،‬سازمان مردمی رستاخیز‪،‬‬
 ‫سازمان لع بدخشان‪ ،‬سازمان آریانای بزرگ و سازمان جوانان آزاد گروههایی هستند کوه‬
‫اجازه داشتند به طور رسومی فعالیوت کننود (زرگور؛ صویاد‪ .)46 :1395 ،‬اداره قاضویات‬
‫تاجیکستان هم از سیاستهای جدید بی بهره نمانده است‪ ،‬بوا مورگ جوان کوشن اف در‬
‫سال ‪ ،1988‬قاضی اکبر تورجانزاده که فرزند یکی از رهبران مشهور صووفی تاجیکسوتان‬
‫بود به ریاست اداره قاضیات منصوب گردید‪ .‬وی پس از بدسوت گورفتن ریاسوت اداره‬
‫دینی‪ ،‬دانشکده اسوشمیامام ترموذی را درخجنود بنیواد گذاشوت و درایجواد و گسوتر‬
‫زیادی نمود‪ .‬قاضوی تورجوانزاده عوشوه بور فعالیتهوای موذهبی‬ ‫مدارس اسشمی تش‬
‫‪21‬‬ ‫درانتخابات سال ‪ 1990‬به پارلمان نیز راه یافت‪ ،‬رویدادی کوه نقطوه عطوف فعالیتهوای‬
‫سیاسی وی به شمار میآید‪ .‬بعدها این اداره با همکواری گروههوای سیاسوی موذهبی بوه‬
‫مرکزی برای مبارزه علیه نیروهای کمونیستی تبدی شد‪.‬‬

‫‪ .2-3-2‬هویت و ساختار سیاسی تاجیکستان بعد از فروپاشی شوروی‬

‫هویططت و سططا تار‬
‫س اس در آس ای‬ ‫در تاجیکستان پس از فروپاشی شوروی‪ ،‬سه گروه اصولی مخالفوان غیور حزبوی یوا غیور‬
‫مرکزی بطا تکک ط‬
‫رسمی وجود داشت‪ :‬جنبش دمکراتیک غیر مذهبی‪ ،‬یک گروه مسلمان میانوه رو بوه نوام‬
‫تاج کستان‬
‫رستاخیز و تجدید حیات اسشمی بود که خواستار احیوای مجودد اسوشم اسوت‪ .‬جنوبش‬
‫دمکراتیک هم اعضای روسی و هم اعضوای تاجیوک داشوت و تعودادی از روشونفکران‬
‫همچون دولت خدانظراف عضو آن بودند که خود را ملی گرایان تاجیک نیز میدانسوتند‪.‬‬
‫برخشف دیگر جمهوریهای آسیای مرکزی‪ ،‬در جریان کودتوای اوت ‪ ،1991‬محکوم اف‬
‫رئیس جمهور تاجیکستان جهت گیری مثبتی نسبت به آن داشت‪ .‬با شکسوت کودتواگران‬
‫در مسکو گروههای مخالف در تاجیکستان خواستار برکناری محکم اف بودنود‪ .‬آنهوا او‬
‫را به خاطر دشمنی با فرایند اصشحات سیاسی مورد حمله قورار داده‪ ،‬محکووم نمودنود‪.‬‬
‫شورایعالی تاجیکستان در سپتامبر ‪ 1991‬کناره گیری محکم اف را پوذیرفت و قدرالودین‬
‫اسشناف رئیس خود را بعنوان رئیسجمهور موقت معرفی کورد (کووالیی‪-154 :1389 ،‬‬
‫‪ .)153‬اسشناف در ‪ 20‬اکتبر ‪ 1991‬تبدی نظوام سیاسوی تاجیکسوتان را بور پایوه اصوول‬
‫نمود‪ .‬همچنین از اقدامهای اولیوه او تغییور نوام حوزب سوسیالیسوت‬ ‫دمکراسی تصوی‬
‫تاجیکستان است و خود نیز از این حزب استعفا داد‪ .‬اسوشن اف دسوتور انحوشل حوزب‬
‫کمونیست را صادر نمود‪ ،‬که به دنبال آن ستیز میان ترقی خواهان و محافظوه کواران ایون‬
‫حزب رخ داد‪ .‬شورای عالی تاجیکستان در یک جلسه اضطراری تصمیم اصشن اف مبنی‬
‫بر انحشل حزب کمونیست را لغو نمود و تا اول ژانویه ‪ 1992‬نیوز وضوعیت غیور عوادی‬
‫اسشن اف جای خود را به رئیس شورای عالی تاجیکستان یعنی‬ ‫اعشم کرد‪ .‬به این ترتی‬
‫رحمان نبویاف داد‪ .‬کمونیسوتها توانسوتند در ‪ 24‬نووامبر ‪ 1991‬رحموان نبویاف را در‬
‫انتخابات ریاست جمهوری پیروز کنند‪ ،‬این در حالی بود که دو حزب ائتشفی دمکرات و‬
‫احیای اسشمی از دولت پشتیبانی مینمودند و حدود ‪ 30‬درصد آرا را به خود اختصاص‬
‫داده بودند‪ .‬در ‪ 7‬سپتامبر ‪ 1992‬گروهی از جوانان دوشنبه رحمان نبویاف را در فرودگواه‬ ‫‪22‬‬
‫محاصره کرده و او را وادار به اسوتعفا کردنود‪ .‬پوس از وی اکبور شواه اسوکندراف کفیو‬
‫ریاست جمهوری گردید‪ ،‬اما اوضاع کشور آرام نشد‪ .‬شورای عالی تاجیکستان در نووامبر‬
‫‪ 1993‬در خجند تشکی جلسه داد‪ .‬در این جلسه کمونیستها که ‪ 97‬درصود نماینودگان‬
‫را تشکی میدادند‪ ،‬در یک اقدام غیر قانونی اسکندراف را برکنار و امام علی رحمان اف‬
‫را به ریاست شورای عالی رساندند‪ .‬سپس رحماناف از طریوق انتخابوات بطوور رسومی‬ ‫فصلنامه‬
‫پژوهشهای‬
‫رئیس جمهور تاجیکستان شد و دولتی را تشکی داد که مخالفان در آن حضور نداشوتند‪.‬‬ ‫المل ط‬ ‫رواب ط ب ط‬

‫با به قدرت رسیدن این دولت‪ ،‬سیاست منوع فعالیوت احوزاب و مطبوعوات و دسوتگیری‬ ‫دوره نهططم شططماره‬
‫دوم شماره پ طاپ‬
‫مخالفین آغاز گردید و کمونیسوتها بوه رهبوری جبهوه خلقوی سونگگ صوفراف بورای‬ ‫س و دوم‬
‫تابستان ‪1398‬‬
‫سرکوب نیروهای مخالف داخلی وارد عم شدند (ابوالحسن شویرازی‪ ،‬مجیودی‪:1382 ،‬‬
‫‪.)220-222‬‬
‫تاجیکستان تا سال ‪ 1991‬از سیاستهای مسکو پیروی میکرد و از تحوالت جهوانی‬
‫به دور بود و ارتباط چندانی با سوایر کشوورها نداشوته اسوت‪ .‬ایون جمهووری سیاسوت‬
‫خارجی و اقتصادی مستقلی نداشته و اقودامات آن توابعی از تصومیمات اتخواذ شوده در‬
‫مسکو بود‪ .‬با اعشم اصشحات سیاسی واقتصوادی در اتحواد جمواهیر شووروی در زموان‬
‫گورباچف؛ احزاب سیاسی اجازه فعالیت گرفتند‪ .‬پس از انتخابات سال ‪ ،1990‬در مجلس‬
‫اکثریت مطلق باکمونیست های محافظه کار بود‪ .‬پس از کودتوای نافرجوام ‪ 19‬اوت سوال‬
‫‪ 1991‬در اتحاد جماهیر شوروی‪ ،‬رئیس جمهور وقت تاجیکسوتان برکنوار شوده ورئویس‬
‫جمهورموقف‪ ،‬اسشمف در روز ‪ 9‬سپتامبر ‪ 1991‬استقشل تاجیکسوتان را اعوشم نموود‪ .‬او‬
 ‫حزب کمونیست را حزبی غیرقانونی اعشم کورد و بوه هموین دلیو مجلوس او را در ‪23‬‬
‫سپتامبر همان سال برکنار نمود‪ .‬تاجیکستان تنها کشور آسیای مرکزی است که درآن یوک‬
‫حووزب اسووشمی‪ ،‬هرچنوود متعهوود بووه نظووام غیردینووی کشووور درمجلووس نماینووده دارد‬
‫(رئیسی‪ .)74 :1395،‬قانون اساسی تاجیکستان درسال ‪ 1994‬از راه همه پرسی به تصوی‬
‫شد‪ .‬بنابر قانون اساسی‪ ،‬تاجیکستان کشوری جمهوری‪ ،‬مردم ساالر و چند حزبی است و‬
‫اقتصاد کشور مبتنی بور نظوام بوازار آزاد اسوت و فعالیوت بخوش خصوصوی را تضومین‬
‫مینماید‪ .‬زبان رسمی کشور فارسی (تاجیکی است) اما آزادی استفاده از زبانهای مادری‬
‫‪23‬‬ ‫برای اقلیتها محفو نگه داشته میشود‪ .‬از خصوصیات بارز قانون اساسوی تاجیکسوتان‬
‫این است که گروههای دینی حق مداخله در کارهای دولت را خواهنود داشوت‪ .‬بوا آنکوه‬
‫تفکیک قوا در قانون در نظر گرفته شده است‪ ،‬اما تاجیکستان از نوع جمهوریهایی است‬
‫که درآن رئیس جمهور هوم رئویس دولوت بووده وهوم رئویس کشوور واختیوارات قابو‬
‫مشحظهای دارد‪ .‬بنابرقانون اساسی تاجیکستان‪ ،‬انتخابات با رأی عمومی‪ ،‬بطور مسوتقیم و‬
‫هویططت و سططا تار‬
‫س اس در آس ای‬ ‫با رأی مخفی صورت میگیرد (بهشتی پور‪.)1398،‬‬
‫مرکزی بطا تکک ط‬
‫تاج کستان‬
‫جدول ‪ .1‬ساختارسیاسی تاجیکستان (ماخذ‪ :‬نگارندگان)‬
‫نظام سیاسی‬ ‫تشکیشت اداری‬ ‫تشکیشت سیاسی‬ ‫ساختار‬
‫رئوویس جمهووور بعوووان‬
‫رئوویس دولووت در رأس‬ ‫رئیس دولت‬ ‫مجریه‬
‫قوه مجریه قرار دارد‪.‬‬
‫دارای ‪ 34‬نماینده است‪.‬‬ ‫‪ -‬مجلس ملی‬ ‫مقننه‬ ‫قوای‬
‫دارای ‪ 63‬نماینده است‪.‬‬ ‫‪ -‬مجلس نمایندگان‬ ‫سه گانه‬
‫نظارت بر اجورای دقیوق‬ ‫‪-‬دادگاه قانون اساسی‬
‫قانون بر عهوده دادسوتان‬ ‫‪-‬دادگاه عالی اقتصادی‬
‫ک است‪.‬‬ ‫‪-‬دادگاه ایالت بدخشان‬ ‫قضائیه‬
‫‪-‬دادگاه ایالت دوشنبه‬
‫‪-‬دادگاه سایر شهرها‬
‫حزب خلق دموکراتیوک‬ ‫در وزارت دادگستری ثبت‬ ‫‪ -‬حزب خلق دموکراتیک‬
‫بعنوووان حووزب حوواکم‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫‪ -‬حزب کمونیست‬ ‫احزاب‬
 ‫است‪.‬‬ ‫‪-‬حوووزب نهضوووت اسوووشمی‬
‫تاجیکستان‬
‫‪-‬حزب دموکراتیک تاجیکستان‬
‫‪ -‬حزب سوسیالیست‬
‫‪ -‬حزب اصشحات اقتصادی‬

‫مجلس عالی در تاجیکستان‪ ،‬باالترین قوه قانونگذاری است که از دو بخوش تقسویم‬

‫شده است‪ .‬مجلس نمایندگان و مجلس ملوی‪ .‬ریاسوت مجلوس بوا رأی مخفوی اکثریوت‬
‫‪24‬‬
‫نمایندگان انتخاب خواهد شد‪ .‬یکی از معاونان رئیس مجلس نماینوده ایالوت خودمختوار‬
‫بدخشان میباشد‪ .‬رئیس مجلوس عوالی تاجیکسوتان مقوام دوم کشوور را پوس از رئویس‬
‫جمهوردارد‪ .‬برابر اص ‪ 65‬قانون اساسوی تاجیکسوتان‪ ،‬رئویس جمهوور رئویس دولوت و‬
‫رئیس قهوه اجرایی میباشد‪ .‬وی فرمانده ک قوایمسلح کشور وسران قووای سوهگانه را‬
‫معرفی مینماید‪ .‬رئیسجمهور را شهروندان تاجیکستان با رأی عموومی مخفوی و بطوور‬
‫فصلنامه‬
‫مستقیم انتخاب میکنند‪ .‬آخرین انتخابات ریاست جمهووری تاجیکسوتان در سوال ‪2013‬‬
‫پژوهشهای‬
‫میشدی برگزار شد‪ .‬درهمه پرسی ‪ 22‬ژوئن ‪ 2016‬رأی دهندگان تاجیکی بوه اصوشحات‬ ‫المل ط‬ ‫رواب ط ب ط‬
‫دوره نهططم شططماره‬
‫قانون اساسی که متضمن ریاست جمهوری مادام العمور بورای رئویس جمهوور کنوونی و‬ ‫دوم شماره پ طاپ‬
‫همچنین ممنوعیت تشکی احزاب سیاسی‪ -‬مذهبی است‪ ،‬رأی مثبت دادند‪ .‬طبوق قوانون‬ ‫س و دوم‬
‫تابستان ‪1398‬‬
‫اساسی فعلوی بوا پایوان دوره ریاسوت جمهووری اموامعلی رحموان در سوال ‪ ،2020‬وی‬
‫نمیتواند برای دوره بعدی نامزد گردد‪ .‬درصورت فوت یا عدم توانوایی رئویس جمهوور‬
‫درانجام وظایفش‪ ،‬تا انتخابات رئیس جمهور جدید‪ ،‬این وظایف برعهده رئویس مجلوس‬
‫است (بهشتی پور‪.)1398 ،‬‬

‫نتیجهگیری‬
‫در پاسخ به سؤال اصلی مطرح شده در این مقاله کوه هویوت وسواختار سیاسوی آسویای‬
‫مرکزی از جمله تاجیکستان چیست؟ میتوان چنین پاسخ داد که‪:‬‬
‫آسیای مرکزی از دیرباز‪ ،‬بعنوان یکی از مراکز مهوم تمودنی جهوان بهشومارمیآمد و‬
‫اهمیتی بسزا در تحوالت دوران باستان و سدههای میانوه داشوت؛ ایون منطقوه‪ ،‬حکوموت‬
 ‫امپراتوری ایرانی‪ ،‬سیطره مغوالن و حاکمیت ترکان‪ ،‬سولطه امپراتووری روسویه توزاری و‬
‫سپس حکومت هفتادساله نظام سوسیالیستی شوروی را تجربه نموده اسوت؛ تاجیکسوتان‬
‫در دوران کمونیسم‪ ،‬بهطورمتوالی تحت تلثیر تبلیغهای شدید بر ضد اسشم قورار گرفوت‪.‬‬
‫نقطه اوج آن‪ ،‬سیاستهای اسشمزدایی استالین بود‪ .‬اما هدف استالین‪ ،‬هرگز بوهطورکام‬
‫دید و هوویتی جدیود نیوز‬ ‫محقق نگردید‪ .‬درنتیجه این اقدامات منابع هویت سنتی آسی‬
‫جایگزین آن نشده است؛ بهاینترتی ‪ ،‬در تاجیکستان بحران هویتی شک گرفت‪ .‬بنوابراین‬
‫با فروپاشی شوروی‪ ،‬مردم تاجیکستان‪ ،‬توجوه بوه اسوشم را بوهعنوان بخشوی قودیمی از‬
‫‪25‬‬ ‫هویت خود آشکار نمودند؛ این در حالی است که رهبران ایون منطقوه‪ ،‬همچنوان‪ ،‬اسوشم‬
‫خود برآورد میکردند‪ .‬انکار کام اسشم بعنووان یکوی از منوابع هوویتی‬ ‫سیاسی را رقی‬
‫مردم منطقه‪ ،‬امکانناپذیر مینماید‪ ،‬براین اساس الگوی نئوپاتریمونیالیستی‪ 1،‬مبوانی نظوری‬
‫هویتِ معاصر ترکیبی از اسشم‪ ،‬لیبرالیسم و کمونیسم اسوت؛ بوهعبارتدیگر ایون کشوور‬
‫هنوز‪ ،‬زیرسیستم هویتی مشخصی برای خود تعریوفنکرده اسوت و بوهتبع آن نتوانسوته‪،‬‬
‫هویططت و سططا تار‬
‫س اس در آس ای‬ ‫منافع ملی خود را که در برگیرنده هویت ملی و ایدئولوژیک آنان است‪ ،‬به طور سوازمان‬
‫مرکزی بطا تکک ط‬
‫یافته باز تعریف کند؛ ازاینرو‪ ،‬نقش رهبران سیاسی درکنترل منابع هویتی در راستای منافع‬
‫تاج کستان‬
‫بهاصطشح ملی‪ ،‬برجسته میگردد که اغل ‪ ،‬بهصورت اقتدارگرایانه و در جهت تقویت یا‬
‫تضعیف یک بعد از منابع هویتی اعمالشده است‪.‬‬
‫آنچه بر واقعیتهای هویتی این منطقه سنگینی میکند‪ ،‬ضعیف بودن قشر روشن فکر‬
‫دینی میباشد که بتواند واقعیتهای دینی را بودون افوراط و تفوریط در جامعوه تبلیوغ و‬
‫دهد و این کار را امروزه رهبران سیاسی با اغراض سیاسی خود انجام میدهنود‪،‬‬ ‫گستر‬
‫رهبرانی که در بین تمام گروههای تندرو اسشم گرا هی گونه مشروعیتی نداشتهاند‪ .‬ایون‬
‫های پایودار‬ ‫عام باعث شد بین تجدد گراهای اسشمی دولت محور و بنیادگراها ستیز‬
‫به وجود آید‪ .‬در تحلی وضعیت سیاسی جمهوریهای آسیای مرکزی آنچه بیش از هموه‬
‫باید به آن توجه نمود‪ ،‬پرهیز کردن از یکسان انگاری سویر تحووالت در ایون کشوورها و‬
‫تحلی بر اساس یک الگوی ثابت است‪ .‬بدینمعنا که نه تحوالت سیاسوی در قرقیزسوتان‬
‫نشان دهنده دموکراسی و خواست و اراده اکثریت در مفهوم رایج آن بوده و نوه شوباهت‬

‫‪1. Neo-patrimonialism‬‬
‫تحوالت چهار کشور دیگر نشان دهنده یکسانی شرایط و رویودادها در آنهاسوت‪ .‬نکتوه‬
‫حائز اهمیت دیگرکه در تحلی تحوالت کشوورهای آسویای مرکوزی بایود موورد توجوه‬
‫قرارداد‪ ،‬این واقعیت مهم است که اصلیترین نیروی سیاسی در این منطقه‪ ،‬همچنان قبیله‬
‫و روابط بین این قبای میباشد‪ .‬این در حال ایست که برآیند روابط بوین ایون قبایو بوا‬
‫یکدیگر و با دولت در هرکدام از این کشورها شک خاصی به نظام سیاسی داده است‪.‬‬
‫سیاست خارجی تاجیکستان نیز همانند سایر کشورها تحت تلثیر عوام و متغیرهایی‬
‫در سه سوطح داخلی‪ ،‬خارجی و فردی قرار دارد بوه‪ .‬رغوم دیودگاههای متفواوتی کوه در‬
‫خصوص عوام تعیین کننده سیاست خارجی بهطورکلی و سیاست خارجی تاجیکسوتان‬ ‫‪26‬‬
‫به طور خاص وجود دارد‪ ،‬امروزه تقریباً نوعی اجماع و اتفا نظر درباره نقش ویژگیها و‬
‫متغیرهای جامعه داخلی درشک دهی به سیاست خارجی موجود است‪ .‬از ایونرو‪ ،‬بورای‬
‫فهم ماهیت رفتار سیاست خارجی تاجیکستان‪ ،‬شناخت و تعیین مولفوههای داخلوی ایون‬
‫کشور ضروری خواهد بود‪ .‬مولفههای داخلی تاثیرگذار بر سیاست خوارجی تاجیکسوتان‬
‫تمامی عوام و جریانهای داخلی اعم از سیاسی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬امنیتی‪ ،‬جغرافیوایی را شوام‬ ‫فصلنامه‬
‫پژوهشهای‬
‫میشود‪ .‬سیاست خارجی این کشور همچون هر پدیده و فرایند سیاسی دیگری در خش‬ ‫المل ط‬ ‫رواب ط ب ط‬

‫شک نخواهد گرفت‪ ،‬بلکه معلول بستر‪ ،‬بافت و شرایط فرهنگی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬جغرافیوایی و‬ ‫دوره نهططم شططماره‬
‫دوم شماره پ طاپ‬
‫اقتصادی خاص این کشور است‪.‬‬ ‫س و دوم‬
‫تابستان ‪1398‬‬

‫منابع‬
‫ابوالحسن شیرازی‪ ،‬حبی اهلل و محمدرضوا مجیودی‪ .)1382( .‬سیاستت و حکومتت در‬
‫آسیای مرکزی‪ ،‬تهران‪ :‬نشر قومی‪.‬‬
‫ابوالحسون شوویرازی‪ ،‬حبیو اهلل‪« .)1397( .‬روابووط خووارجی جمهووری اسووشمی ایوران و‬
‫تاجیکستان‪ ،‬بسترهای همگرایی و زمینههای واگرایی»‪ ،‬فصلنامه مطالعات روابط بین‬
‫الملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره‪.42 ،‬‬
‫بهشتیپور‪ ،‬حسن‪ .)1398( .‬ایران و تاجیکستان آغاز دور جدیتد تحتو در مناستبات‬
‫دوستانه‪ ،‬ایراس‪ ،‬قاب دسترسی در‪http://www.iras.ir :‬‬
 ‫جمشیدی‪ ،‬محمد‪ ،‬الهی دهقی‪ ،‬الهوه‪« .)1393( .‬ارائوه الگووی تحلیلوی محویط راهبوردی‬
‫سیاست خارجی جمهوری اسشمی ایران؛ مطالعوه مووردی منطقوه آسویای مرکوزی»‪،‬‬
‫فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز‪ ،‬شماره ‪.86‬‬
‫رئیسی‪ ،‬بهروز‪« .)1395( .‬ارتباطات میان فرهنگی در روابط ایران و تاجیکستان (بوا تاکیود‬
‫بر نظریه سازه انگاری)»‪ ،‬فصلنامه علوم خبری‪ ،‬سال چهارم‪ ،‬شماره ‪.17‬‬
‫زرگر؛ افشین‪ ،‬صیاد‪ ،‬سینا‪« .)1395( .‬اهمیت اوراسیای مرکزی در رقابتهوای ژئووپلتیکی‬
‫بین قدرتهای بزرگ»‪ ،‬فصلنامه تخصصتی علتوم سیاستی‪ ،‬دوره ‪ ،12‬شوماره ‪،36‬‬
‫‪27‬‬
‫صص ‪.169-196‬‬
‫عطری سنگری‪ ،‬زهرا‪ .)1393( .‬سیر تحوالت سیاسی اقتصادی فرهنگی آسیای مرکزی‬
‫استتتالمی‪ ،‬قابووو درسترسوووی در‬ ‫از فروپاشتتتی شتتتوروی‪ ،‬فرهنتتت‬ ‫پتتت‬
‫‪https://farhangeeslami.com‬‬
‫فشحی‪ ،‬احسان‪ ،‬بصیری‪ ،‬محمد علی‪« .)1396( .‬بررسی ریشههای داخلوی نواقتودارگرایی‬
‫هویططت و سططا تار‬
‫س اس در آس ای‬ ‫در آسووویای مرکوووزی در چوووارچوب الگووووی نئوپاتریمونیالیسوووتی»‪ ،‬دوفصتتتلنامه‬
‫مرکزی بطا تکک ط‬
‫جامعهشناسی سیاسی جهان اسالم‪ ،‬دوره ‪ ،5‬شماره ‪.2‬‬
‫تاج کستان‬
‫کوالئی‪ ،‬الهه‪ .)1389( .‬سیاست و حکومت در اوراسیای مرکزی‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان مطالعه‬
‫علوم انسانی دانشگاهها (سمت)‪.‬‬ ‫و تدوین کت‬
‫کرمی‪ ،‬جهانگیر‪ ،‬کریمیان‪ ،‬علیرضا‪« .)1396( .‬ایران وآسیای مرکزی روندهای منطقوهای و‬
‫چشماندازآینده»‪ ،‬فصلنامه سیاست جهانی‪ ،‬دوره ششم‪ ،‬شماره سوم‪.‬‬
‫کوالیی‪ ،‬الهه‪ ،‬کووزهگر کوالجی‪ ،‬ولوی‪« .)1398( .‬دالیو و زمینوههای غیرامنیتیسوازی در‬
‫آسیای مرکزی»‪ ،‬فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز‪ ،‬شماره ‪.106‬‬
‫کوزهگر کالجی‪ ،‬ولوی‪ .)1394( .‬ایران‪ ،‬روسیه و چین در آسیای مرکزی (تعامل و تقابل‬
‫با سیاست خارجی آمریکا)‪ ،‬تهران‪ :‬اداره نشر وزارت امور خارجه‪.‬‬
‫مؤمنی‪ ،‬مجیدرضا‪ ،‬مؤدب‪ ،‬بهرنگ‪ .)1398( .‬ظرفیتها و مؤلفههای قدرت نرم جمهوری‬
‫اسالمی ایران در تاجیکستان‪ ،‬همایش پیوندهای فکری و فرهنگی ایوران بوا آسویای‬
‫مرکزی و قفقاز‪ ،‬مرکز مطالعات اوراسیای مرکزی دانشگاه تهران‪.‬‬
‫ «نقش دیون اسوشم در روابوط بوین ایوران و‬.)1394( .‫ جوری‬،‫ لطیف‬،‫ مرتضی‬،‫محمودی‬
.29 ‫ شماره‬،8 ‫ دوره‬،‫ فصلنامه مطالعات روابط بین الملل‬،»‫ملتهای آسیای مرکزی‬
‫ «تعامشت اقتصادی تاجیکسوتان و ایوران و دورنموای آینوده‬.)1392( ‫ مرتضی‬،‫محمودی‬
‫ پژوهشنامه روابط بین الملل (مطالعات روابتط‬،»‫روابط دو کشور در دهههای اخیر‬
.61-87 ‫ صص‬،24 ‫ شماره‬,6 ‫ دوره‬،)‫بین الملل‬
‫ موسسووه فرهنگووی مطالعووات و تحقیقووات‬،‫ روستتیه شناستتی‬.)1395( .‫ علیرضووا‬،‫نوووری‬
.‫بینالمللی ابرار معاصر تهران‬
Anderson, Jason. (2014). “Getting Religion in Central Asia”. 28
Available.at:http://foreignpolicyblogs.com/getting-religion-
incentral-asia-part-2-national-debates/
McGlichey,Ericm, Revolutions and Religion in Central Asia –
PONARSPolicy Memo 364, Center for Strategic and International
Studies, accessed on: 1390/4/28.
Peyrouse, Sebastien (2014). Iran’s Growing Role in Central Asia?
Geopolitical, Economic and Political Profit and Loss Account, ‫فصلنامه‬
in:http://studies.aljazeera.net/en/dossiers. ‫پژوهشهای‬
Rumer, Eugene, Richard Sokolsky and Paul Stronski. (2016). U.S ‫المل ط‬ ‫رواب ط ب ط‬
Policy Towards Central Asia, Carnegie Endowment for ‫دوره نهططم شططماره‬
International Peace in: http://carnegieendowment.org/ ‫دوم شماره پ طاپ‬
Ramani, Samuel. (2016). Has Iran Finally Found a Security Partner ‫س و دوم‬
in Central Asia? The Diplomat, 1398 ‫تابستان‬
http://thediplomat.com/2016/05/has-iran-finally-found-a-
securitypartner-in-central-asia.
Weitz, Richard. (2015). Monday, 19 October, Iran's empowerment in
Central Asia and the South Caucasus, in:http://cacianalyst.org/
Zhambekov, Nurzhan. (2015). Central Asian Union and the Obstacles
to Integration in Central Asia, 07 January 2015, The Central Asia-
Caucasus Analyst in: http://www.cacianalyst.org.