KAZAK FOLKLORU ve HALK EDEBİYATI HAKKINDA
Doç. Dr. ŞAKİR İBRAYEV İLE BİR SOHBET (*)
K ısa h a y a t h ik â y e n iz i a n l a t ı r m ı­
sın ız ?
1950 y ılın d a K a z a k is ta n ’ın K ız ılo r-
d a v ila y e tin in Ş iy e lia v d a n k a s a b a s ın ın
B e s ta n köyünde doğdum . ilk o k u la
C im k e n t v ila y e tin in K e n ta v k e n tin d e
b a ş la d ım . 1968 y ılın d a ilk o k u lu b it ir ­
d im (1958 . 1968). 1968 y ılın d a A lm a -
A ta K a z a k D e v le t Ü n iv e rs ite s in in F i­
lo lo ji F a k ü lte s in e g ird im . A d ı g e ç e n
fa k ü lte y i 1973 y ılın d a b itir d im . B ir y ıl
a s is ta n o la r a k ilim le r a k a d e m is i M u h ­
t a r A v ezo v , E d e b iy a t v e S a n a t E n sti-
tü s ü ’n d e ç a lıştım . 1974 -1976 y ılla r ı a r a ­
s ın d a M o s k o v a il im le r A k a d e m is in in ,
D ü n y a E d e b iy a tla rı E n s titü s ü ’n ü n fo lk ­
lo r m e r k e z in d e a s is ta n o la r a k ç a lıştım .
1976 - 1979 y ıl la r ı a ra s ın d a . M o sk o v a
Ş a r k iy a t E n s titü s ü n d e a s p i r a n t o ld u m .
1979 y ılın d a «D ede K o r k u t D e s ta n ın ın
P o e tik a sı» ü z e r in d e h a z ır la d ığ ım t e ­
z im le « E d e b iy a t D o k to ru » ü n v a n ın ı ç iriy o ru z . A n c a k , g ö z le m , m ü la k a t vs.
a ld ım . 1980 y ılın d a ilim le r A k a d e m i­
s in d e (A lm a - A ta ) ö ğ re tim ü y e s i ol­
d u m . 1982 y ılın d a K a z a k D e v le t Ü n i­
v e r s ite s in e g e ç tim . 1990 y ıl m a k a d a r
Ü n iv e rs ite ’d e k a ld ım . B u a r a d a 1987
y ılın d a d o ç e n t o ld u m . 1992 y ılın d a
M u h t a r A v ezo v E l Y a z m a la rı M e r k e z i­
n in b a ş k a n ı v e E n s titü m ü d ü r y a r d ı m ­
c ısı o ld u m .
D il d o ç e n ti K a r lıg a ş h a n ım la e v li­
y im , b ir i kız, ik isi o ğ la n , ü ç ç o c u k b a ­
b a sıy ım . ' A lm a -A ta 1966.
B ize K a z a k fo lk lo ru n u n ö n e m li si­
m a la r ın ı s a y a r m ısın ız ?
B u n la rı ik iy e a y ır a r a k s ır a la m a k
is tiy o ru m .
* Bu sohbet, 1992 yazında K azakistan’da
bulunan yazarımız Yrd. Doç. Dr. Ali
Berat A LPT E K İN tarafından yapılmış,
tır.
20
1. V e f a t e d e n le r :
Ç o k a n V e lih a n o ğ lu , E b u b e k ir D i-
v ay ef, A h m e t B a y tu rs u n , E lib e y M a r-
g u la n , M u h t a r A v ezo v , S a k e n S e y fu lin ,
M a lik F a b d u llin , E u e lb e k K o n z a tb a e v ,
B e k m u r a t V a h a to v .
2 . Y a ş a y a n la r :
R a h m a n k u l B ezd ib a ev , S a it K as-
k a b a ro v , O ra z g u l K a z m a g a m b e to v a ,
Ş a k ir I b r a y e v ...
Ş a k i r B ey ç a lış m a la rın ız d e rle m e y e
m i d a y a n ıy o r ?
D o k to r a te z im d e d e rle m e iş i y a p ­
m a d ım . Ç ü n k ü D e d e K o rk u t, h a z ır la n ­
m ış, m e t n i to p la n m ış b i r e s e r. A n c a k
A k S a n d ık , K ö k S a n d ık , S o k ır T ek e,
K a z a k E p o s u b ü y ü k ö lç ü d e sö z lü k a y ­
n a k la r d a n y a p ıla n d e rle m e y e d a y a n ı­
y o r. D e rle m e y i g e n e llik le ses a lm a ci­
h a z ı v a s ıta s ıy le y a p ıy o ru z . D a h a so n ­
r a d e r l e n e n b u m a lz e m e le ri y a z ıy a g e ­
m e to d la r ın ı d a z a m a n z a m a n u y g u la ­
d ığ ım ız ı b e lir tm e k is te rim .
Ş a k i r B ey, b u g ü n e k a d a r k a ç k i t a ­
b ın ız y a y ın la n d ı, k o n u la n n e le r d ir ?
Ş im d iy e k a d a r 4 k ita b ım y a y ın la n ­
dı. B u n la r ın d ış ın d a 40 m a k a le m y a ­
y ın la n m ış o lu p , b u n u n 15’i R u sç a , 2 ’si
K ırg ız c a , 23’ü ise K a z a k ç a d ır. K ita p la -
n m m is m in i v e rirs e m z a te n k o n u s u d a
a n la ş ılır.
D e d e K o r k u t D e s ta n ın ın P o e tik a sı,
K a z a k E p o su , A lm a -A ta 1987.
A k S a n d ık - K ö k S a n d ık , A lm a -A ta
1988.
S o k ır T eke,
Ş u a n d a d a K a z a k B a tır la n , C ırı­
n ın P o e tik a s ı ü z e rin d e ç a lış m a k ta y ım .
E k im a y m a d o ğ r u b u k ita b ım d a y a ­
y ın la n a c a k .
B u a r a d a A k S a n d ık - K ö k S a n d ık
Millî Folklor
 a d lı e s e r im in y a y ın la n d ığ ı y ıl ö d ü lle n ­
d ir ild iğ in i d e b e lir tm e k is te rim .
A k a d e m id e k i p e rs o n e l s a y ın ız n e ­
d ir. K e n d i a r a n ı z d a b i r s ın ıfla m a n ız
v a r m ı?
A k a d e m i m e r k e z in d e 38 k iş i ç a lış ­
m a k t a o lu p ş u b ö lü m le r b u lu n m a k ta ­
d ır.
1. E l y a z m a la r ın ın s ın ıf la n d ır ıl­
m a s ı v e tip le n m e s i
2. M e tin le rin d e rle n m e s i v e y a ­
y ın la n m a s ı
3. A rş iv v e d e r le m e
4. L a b a r a t u v a r b ö lü m ü
B u g ü n c a n lı o la r a k K a z a k f o lk lo r
m a lz e m e le ri b ilin iy o r m u ?
B u f o lk lo r m a lz e m e s in in t ü r ü n e g ö ­
r e d e ğ iş m e k te d ir. B ü y ü k d e s t a n la r y a ­
v a ş y a v a ş u n u tu lu r k e n , m a s a l, e fs a n e ,
f ık r a , m it, a k ın , k o şu k , ş a rk ı, e v le n ­
m e c ır la n , ö lü m c ı r l a n h â lâ c a n lılığ ı­
n ı k o r u m a k ta d ır . Ş a m a n iz m le ilg ili
â d e tl e r h e m e n h e m e n u n u tu l m a k ü z e ­
re d ir. İn s a n ım ız d a h ız lı b i r d e ğ iş im
v a r d ır . 1917 ih tila li ö n c e s i h e m e n h e ­
m e n h e r k e s s ö z lü k ü lt ü r l e u ğ r a ş m a s ı­
n a r a ğ m e n ş im d i ilg ile n e n le r y o k d e ­
n e c e k k a d a r az. Y a şlı k iş ile r d ü n y a s ı­
n ı d e ğ iş tird ik ç e fo lk lo r, h a l k e d e b iy a ­
tı m a lz e m e s i d e o n u n la b ir lik te ö b ü r
d ü n y a y a g id iy o r.
R a d y o v e te le v iz y o n d a b u m a lz e ­
m e le r d e n n e ö lç ü d e is tifa d e e d iy o r s u ­
nuz?
R a d y o m u z d a n sık sık d e s ta n a n l a ­
tılıy o r. T e le v iz y o n d a ise a k ın l a r (a ş ık ­
la r ) s ık s ık a y tız a (a tış m a ) ç ık ıy o rla r.
A y tız la r 50 c iltlik b ir k ita b ı d o ld u r a ­
b ilir. A y tız la r, te le v iz y o n , r a d y o a r ş i­
v in d e v e d e ğ iş ik k it a p la r d a b u lu n ­
m a k ta d ır . Y in e r a d y o v e te le v iz y o n d a
a r a s ı r a ç o c u k m a s a ll a n , te r m e (e ğ iti­
ci d id a k t if ş iir ) , to lg a v ( d ü n y a y a g e liş
vs. ile ilg ili), d o k u m a la r, a h ş a p iş le ri,
m e ta l iş le ri vs. d e v e riliy o r. Ö y le p e k
sık d eğ il. B a ğ ım s ız lık ta n ö n c e d e te l e ­
v iz y o n d a a y tız vs. v a rd ı. A n c a k o y ıl­
l a r d a b a s k ı v e s a n s ü r v a rd ı. Ş im d i ise
b u n l a r yok. B u s e b e p te n d a h a ço k
fo lk lo r v e h a l k e d e b iy a tı m a h s u lle r i­
n e y e r v e rilm e k te d ir.
Millî Folklor
F o lk lo r v e h a lk e d e b iy a tı h a k k ın ­
d a b ir k a ç c ü m le s ö y le y in d e s e m ...
— F lo k lo rs u z b i r m ille t p sik o lo jisi
te ş e k k ü l ed e m e z.
— F o lk lo r öz k ü lt ü r ü n (m illî k ü lt ü ­
rü n ) a slıd ır.
— M ü z ik , felsefe, d in , s a n a t, ta r ih
vs. fo lk lo rla y a k ın iliş k ilid ir.
— B iz T ü r k le r fo lk lo ru c id d iy e a l­
m ıy o ru z . O y s a fo lk lo ru n te m e ­
li ç o k e s k ile re d a y a n ır , şam a-
n iz m e d a y a n ır .
— G ö ç e b e k ü lt ü r s ü z d e ğ ild ir, o n u n
d a k e n d in e h a s b i r k ü lt ü r ü v a r ­
d ır.
A ş a ğ ıd a k i k a v r a m la r a n e a d v e r i­
y o rs u n u z ?
M a s a l : «E rtegi» a d ın ı v e riy o ru z . B u ­
g ü n e k a d a r 50 k a d a r m a s a l k ita b ı ç ık ­
tı. K a z a k m a s a l l a n R u s ç a y a d a te r c ü ­
m e ed ild i. M a s a l a n l a t a n a «ertegici»
d e n ilir .
F ı k r a : « K ü ld irg e - a n g im e » d e n ir . N as-
r e d d i n H o ca, A ld a r K ö se K a z a k is ta n ’
d a b ilin ir. K a z a k is ta n ’d a çok sa y ıd a
f ı k r a a n la tılır . F ık r a la r ın b ü y ü k b ir
k ıs m ı k o m ş u ü lk e le r v e o n la n n d e v le t
a d a m la r ıy la ilg ilid ir.
A ta s ö z ü : «M ak al, « k a n a tlı söz», «me-
tel» g ib i a d l a r l a b ilin ir. B u g ü n e k a d a r
7, 8 a ta s ö z ü k it a b ı ç ık tı. 7000 k a d a r
a ta s ö z ü sö z lü k a y n a k la r d a n d e rle n m iş
d u r u m d a d ır .
B ilm e c e : « C u m b ak » o la r a k b ilin ir. B u ­
g ü n e k a d a r 3 k it a p çık tı. 2000 k a d a r
b ilm e c e sö z lü k a y n a k la r d a n d e rle n m iş
v e y a z ıy a g e ç ir ilm iş d u r u m d a d ır .
N in n i : «B eşik cırı» a d ıy la b ilin ir. B e­
şik c ır ın ı a n n e , h a la , te y z e vs. sö y le r,
b u g ü n e k a d a r m ü s ta k il b i r b e ş ik c ırı
k ita b ı y a y ın la n m a d ı. F a k a t d e ğ işik
fo lk lo r k it a p la r ın d a ö r n e k le r i b u lu n ­
m a k ta d ır .
A ğ ıt : «C oktav» a d ıy la b ilin m e k te o lu p ,
d e ğ iş ik f o lk lo r k it a p la r ın d a ö rn e k le ri
v a r d ır .
D e s ta n : K a z a k la r d e s ta n c ı b i r b o y ­
d u r. B u g ü n 100 k a d a r d e s ta n ın v a rlığ ın ı
b iliy o ru z . B u n la n n d ış ın d a h â lâ sö zlü
2]
 k a y n a k la r d a m a n z u m o la r a k sö y le n e n
v e ç o ğ u d e rle n m e m iş o la n 400 k a h r a ­
m a n lık , 300 se v g i k o n u lu d e s ta n v a rd ır.
S izd e â ş ık v a r m ı, b u n la r a n e a d
v e riy o rs u n u z ?
B izd e ço k s a y ıd a â ş ık v a r . B iz b u n ­
l a r a «akın» a d ın ı v e riy o ru z . B u g ü n 500
k a d a r a k ın K a z a k is ta n ’ın d e ğ iş ik y e r ­
le r in d e y a ş a m a k ta d ır . A k ın la rım ız ın
iç e r is in d e k a d ın l a r d a v a r d ır . Fakat
k a d ın la r ın sa y ıs ı f a z la d e ğ ild ir. B u g ü ­
n e k a d a r 1989 v e 1991 y ılın d a ik i a k ın ­
la r k u r u lta y ı y a p ıld ı. A k ın la r h e m e n
h e m e n h e r d a ld a s ö y le rle r. A n c a k k a ­
z a k la r ın ilg is in i a tı ş m a la r ç e k m e k te ­
d ir. Ş iirle rd e k i m ı s r a l a r ı n h e c e s a y ıla rı
7, 8, l l ’d ir.
K a z a k fo lk lo ru v e h a lk e d e b iy a ­
tıy la , T ü rk fo lk lo ru v e h a lk e d e b iy a tı
a r a s ın d a k i b e n z e rlik le ri a n la t ır m ıs ı­
n ız?
Ç o c u k la r b ir b ir le r in e b e n z e m e z m i?
B iz a y n ı a n a n ın , b a b a n ın ç o c u k la rı­
yız. O h a ld e b e n z e m e m iz , h e m d e çok
b e n z e m e m iz g e re k m e z m i? İş te o r ta k
o la n K o rk u t A ta , iş te M o lla N a s re d d in ,
iş d e d e s t a n la r v e b ir ç o k g e le n e k g ö ­
re n e k ..
S iz c e b u g ü n d e s t a n la r ın d a h a a z
s ö y le n m e s in in s e b e b i n e d ir ?
S e b e p a ç ık . Ç ü n k ü a rtık göçebe
h a y a t yok, ö y le e sk isi g ib i d e s ta n o la y ­
la r ı d a o lm u y o r.
D e d e K o rk u t H ik â y e le ri K a z a k is ­
t a n ’d a b ilin iy o r m u ?
D e d e K o r k u t H ik â y e le rin in g e ç tiğ i
c o ğ ra f i a la n b ü y ü k ö lç ü d e K a z a k is ­
t a n ’d ır. B irk a ç ö rn e k v e r m e k is tiy o ­
ru m .
K a z ılık D a ğ ı: O r ta K a z a k is ta n ’d a d ır .
A la D a ğ : K a z a k is ta n ’d a .
A r g u Beli, K a ra c ık , Ş a m ild ir, Ba-
y ıld ır, S ır d e r y a : G ü n e y k a z a k i s ta n ’d a.
D e d e m K o rk u t v e o n u n m e z a rı ile
ilg ili o la r a k K a z a k is ta n ’d a ço k s a y ıd a
e fs a n e v a r. B iz b u n la r ı k a y b o lm a d a n
to p la m a y a ç a lışıy o ru z .
K a z a k is ta n ’d a D e d e K o rk u t H ik â ­
y e le r in in b a z ı k o lla r ı b ilin iy o r.
22
B u n la r:
D irs e H a n : K a p la n d ı B a tır d e s t a ­
n ın ın iç e risin d e .
B e y re k : A lp a m ış d e s ta n ı iç e r is in d e
T e p e g ö z : E fsan e, m a s a l ş e k lin d e
sö z lü k a y n a k la r d a a n la tılıy o r .
D e li D u m r u l : K o r k u t a d iy le K a ­
z a k is ta n ’d a b ilin m e k te d ir.
T ü r k iy e ’y e m e s a jın ız d e s e m :
O r a d a k i k a rd e ş le rim iz e s e la m s ö y ­
le y in . T ü r k d ü n y a s ı z o r d u r u m d a b ir
o la lım , elele, g ö n ü l g ö n ü le o la lım . K ü ­
ç ü k ş e y le ri b ü y ü tm e y e lim , y a n i p ir e y i
deve y a p m a y a lım . B ize A m e rik a lı,
Ç in li, K o reli, F ra n s ız , A lm a n d a y a r ­
d ım e tm e k is te m e k te d ir. F a k a t o n la r ın
g a y e le r i f a r k lı. T ü rk iy e T ü r k le r i m a d ­
d î y a r d ım ın y a n ın d a m a n e v î o la r a k d a
b iz le re y a r d ım e tm eli. B ize T ü rk iy e
m a t b u a t v e rs in , o n la rı k u ll a n a c a k te k ­
n ik e le m a n g ö n d e rs in , t e y p v e rs in , k a ­
m e r a v e rs in , b iz b u k ü l t ü r m a lz e m e ­
sin i d e rle y ip , to p la y ıp a rş iv le y e lim .
K ıs a c a b iz im siz e ih tiy a c ım ız ç o k ...
S iz in d e b iz.'. Ç ü n k ü b iz siz in le a y n ı
k ö k te n iz .
B ü tü n b u a ç ık la m a la r d a n s o n r a
b iz d e K a z a k f o lk lo ru n u n z e n g in liğ in i
o r a d a k a ld ığ ım ız g ü n le r iç e r is in d e te s ­
b it e ttik . H e m e n h e m e n h e r g ü n te le ­
v iz y o n d a s e y r e ttiğ im iz p r o g r a m la r d a ,
K a z a k fo lk lo ru n u , h a lk e d e b iy a tın ın
ö r n e k le r in i g ö rd ü k . H e le h e le â ş ık a tı ş ­
m a l a r ı k e lim e n in ta m m â n â s ıy l a d ö rt
d ö r tlü k tü .
T a n n D a ğ la rın ın e te k le r in d e g ö r-
dü ğ -ü m ü z s ü r ü le r, k ö y e v in d e y e d iğ i­
m iz b e ş p a r m a k y e m e ğ i, K a z a k v e
K ız g ın la rın e s k i g e le n e k le rin e b a ğ lılı­
ğ ın ın b i r b a ş k a iş a re tiy d i. B a ş k a b ir
y a z ım ız d a b u k o n u la n t e k r a r e le a la ­
c a ğ ım ız iç in b u r a d a t e f e r r u a t a g ir m e k
is te m e d ik .
Y a z ım ız ı ta m a m l a r k e n b iz e b u im ­
k â n ı v e re n le re , K a z a k f o lk lo r u v e h a lk
e d e b iy a tı h a k k ın d a k i s o r u la n ın ı z ı ce ­
v a p la y a n s a y ın Doç. D r. Ş a k ir Ib r a y e v
B ey ’e te ş e k k ü rle rim iz i b ild ir iriz .
Millî Folklor