Socioeconomic Protests in MENA and

Latin America: Egypt and Tunisia in

Interregional Comparison 1st ed.
Edition Irene Weipert-Fenner
Visit to download the full and correct content document:
https://ebookmass.com/product/socioeconomic-protests-in-mena-and-latin-america-e
gypt-and-tunisia-in-interregional-comparison-1st-ed-edition-irene-weipert-fenner/
More products digital (pdf, epub, mobi) instant
download maybe you interests ...

Street Art and Democracy in Latin America 1st ed. 2020

Edition Olivier Dabène

https://ebookmass.com/product/street-art-and-democracy-in-latin-
america-1st-ed-2020-edition-olivier-dabene/

The Arab Uprisings in Egypt, Jordan and Tunisia:

Social, Political and Economic Transformations 1st
Edition Andrea Teti

https://ebookmass.com/product/the-arab-uprisings-in-egypt-jordan-
and-tunisia-social-political-and-economic-transformations-1st-
edition-andrea-teti/

Gun Control Policies in Latin America 1st ed. Edition

Diego Sanjurjo

https://ebookmass.com/product/gun-control-policies-in-latin-
america-1st-ed-edition-diego-sanjurjo/

Gender, Protests and Political Change in Africa 1st ed.

Edition Awino Okech

https://ebookmass.com/product/gender-protests-and-political-
change-in-africa-1st-ed-edition-awino-okech/
Prisons, Inmates and Governance in Latin America Máximo
Sozzo

https://ebookmass.com/product/prisons-inmates-and-governance-in-
latin-america-maximo-sozzo/

Affect, Gender and Sexuality in Latin America Cecilia

Macón

https://ebookmass.com/product/affect-gender-and-sexuality-in-
latin-america-cecilia-macon/

More Money, More Crime: Prosperity and Rising Crime in

Latin America Marcelo Bergman

https://ebookmass.com/product/more-money-more-crime-prosperity-
and-rising-crime-in-latin-america-marcelo-bergman/

Electoral Rules And Democracy In Latin America Cynthia

Mcclintock

https://ebookmass.com/product/electoral-rules-and-democracy-in-
latin-america-cynthia-mcclintock/

The Right Against RIghts in Latin America Leigh A.

Payne (Ed.)

https://ebookmass.com/product/the-right-against-rights-in-latin-
america-leigh-a-payne-ed/
MIDDLE EAST TODAY

Socioeconomic Protests in MENA

and Latin America
Egypt and Tunisia in Interregional
Comparison

Edited by
Irene Weipert-Fenner · Jonas Wolff
 Middle East Today

Series Editors
Fawaz A. Gerges
Department of International Relations
London School of Economics
London, UK

Nader Hashemi
Center for Middle East Studies
Josef Korbel School of International Studies
University of Denver
Denver, CO, USA
The Iranian Revolution of 1979, the Iran-Iraq War, the Gulf War, and the
US invasion and occupation of Iraq have dramatically altered the geopo-
litical landscape of the contemporary Middle East. The Arab Spring upris-
ings have complicated this picture. This series puts forward a critical body
of first-rate scholarship that reflects the current political and social realities
of the region, focusing on original research about contentious politics
and social movements; political institutions; the role played by non-­
governmental organizations such as Hamas, Hezbollah, and the Muslim
Brotherhood; and the Israeli-Palestine conflict. Other themes of interest
include Iran and Turkey as emerging pre-eminent powers in the region,
the former an ‘Islamic Republic’ and the latter an emerging democracy
currently governed by a party with Islamic roots; the Gulf monarchies,
their petrol economies and regional ambitions; potential problems of
nuclear proliferation in the region; and the challenges confronting the
United States, Europe, and the United Nations in the greater Middle
East. The focus of the series is on general topics such as social turmoil, war
and revolution, international relations, occupation, radicalism, democracy,
human rights, and Islam as a political force in the context of the modern
Middle East.

More information about this series at

http://www.palgrave.com/gp/series/14803
 Irene Weipert-Fenner • Jonas Wolff
Editors

Socioeconomic
Protests in MENA
and Latin America
Egypt and Tunisia in Interregional Comparison
Editors
Irene Weipert-Fenner Jonas Wolff
Peace Research Institute Frankfurt Peace Research Institute Frankfurt
Frankfurt am Main, Hessen, Germany Frankfurt am Main, Hessen, Germany

Middle East Today

ISBN 978-3-030-19620-2    ISBN 978-3-030-19621-9 (eBook)
https://doi.org/10.1007/978-3-030-19621-9

© The Editor(s) (if applicable) and The Author(s), under exclusive licence to Springer
Nature Switzerland AG 2020
The chapter “From North Africa to Latin America and back: Comparative findings and
theoretical reflections” is licensed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0
International License (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/). For further details
see licence information in the chapter.
This work is subject to copyright. All rights are solely and exclusively licensed by the
Publisher, whether the whole or part of the material is concerned, specifically the rights of
translation, reprinting, reuse of illustrations, recitation, broadcasting, reproduction on
microfilms or in any other physical way, and transmission or information storage and retrieval,
electronic adaptation, computer software, or by similar or dissimilar methodology now
known or hereafter developed.
The use of general descriptive names, registered names, trademarks, service marks, etc. in this
publication does not imply, even in the absence of a specific statement, that such names are
exempt from the relevant protective laws and regulations and therefore free for general use.
The publisher, the authors and the editors are safe to assume that the advice and information
in this book are believed to be true and accurate at the date of publication. Neither the
publisher nor the authors or the editors give a warranty, express or implied, with respect to
the material contained herein or for any errors or omissions that may have been made. The
publisher remains neutral with regard to jurisdictional claims in published maps and
institutional affiliations.

Cover illustration: © Aanas Lahoui / shutterstock.com

This Palgrave Macmillan imprint is published by the registered company Springer Nature
Switzerland AG
The registered company address is: Gewerbestrasse 11, 6330 Cham, Switzerland
 Preface

This book is the result of a collaborative research project that was carried
out by the Arab Forum for Alternatives (AFA—Egypt), the Peace Research
Institute Frankfurt (PRIF—Germany), and the University of Sfax (Tunisia)
between 2013 and 2018. During this period, the core group consisted of
eight scholars: Nadine Abdalla, Nayera Abdelrahman Soliman, and Amr El
Shobaki at AFA; Samiha Hamdi and Bassem Karray at Sfax University; and
Jan-Philipp Vatthauer, Irene Weipert-Fenner, and Jonas Wolff at PRIF. The
project was entitled “Socioeconomic protests and political transformation:
dynamics of contentious politics in Egypt and Tunisia against the back-
ground of South American experiences.” Between 2013 and 2018, we
met at least once a year to discuss our empirical research, theoretical inter-
pretations, and political implications. In addition to our project work-
shops, we also organized panels at international conferences to discuss our
findings with other scholars. Visiting fellowships offered further opportu-
nity for cooperation. The group grew closer, bringing up new ideas such
as joint field research. Inter-institutional ties developed, too, and paved
the way for a new joint research project that has just started and will con-
tinue our research on the social question in the Middle East and North
Africa (MENA) and beyond.
None of this would have been possible without the generous funding
of the Volkswagen Foundation. We are particularly indebted for the funds
specifically targeted at young researchers, which enabled us to provide
important support to the Ph.D. candidates in our team. We would also
like to express our gratitude for the helpful guidance in handling adminis-
trative procedures and for keen sensitivity to challenges arising from

v
vi PREFACE

changing political contexts. The Volkswagen Foundation has been impres-

sively supportive throughout this project, in particular Dr. Anika Haverig.
We toured the world (at least parts of it) to present and discuss our
work at the Middle East Studies Association (MESA), the International
Political Science Association (IPSA), the German Middle East Studies
Association (DAVO), the German Political Science Association (DVPW),
the Arab Council for the Social Sciences (ACSS), and the Latin American
Studies Association (LASA), to name but a few. On these occasions, as
well as during various events we organized at PRIF, we were lucky enough
to receive an astonishing amount of input from great scholars, from
experts on MENA and Latin America, as well as from scholars whose work
generally focuses on the socioeconomic dimension of political change in
the Global South. We gained fascinating insights and a great deal of food
for thought. In particular, we would like to thank Amr Adly and Hamza
Meddeb, who eventually became a part of the team (as their chapter in this
book testifies), as well as Federico Rossi and Eduardo Silva, who shared
their insights and thoughts about many things with us during our final
conference including the question of popular sector incorporation, and
provided helpful comments on several draft chapters of this volume. In
addition, several colleagues contributed with critical questions and
thought-provoking ideas: Naoual Belakhdar, Chantel Berman, Dina
Bishara, Melanie Cammett, Didier Chabanet, Janine Clark, Carine Clert,
Ruth Collier, Emmanuela Dalmasso, Thomas Demmelhuber, James
M. Dorsey, Kristina Dietz, Marie Duboc, Bettina Engels, Lorenza Fontana,
Carmen Geha, Doaa Kaddah, Markus Loewe, Chiara Loschi, Ellen Lust,
Rania Masri, Katia Pilati, Hans-Jürgen Puhle, Jillian Schwedler, Yann
Philippe Tastevin, Zafiris Tzannatos, and Fréderic Volpi as well as several
people from the Egyptian Center for Economic and Social Rights, the
Forum Tunisien de Droits Économiques et Sociaux, and the Friedrich-­
Ebert Foundation.
The project was carried out in close cooperation with the research net-
work “Re-configurations” at the Centre for Near and Middle East Studies
(CNMS) at Marburg University. We owe particular gratitude to Thorsten
Bonacker, Susanne Buckley-Zistel, Anika Oettler, Rachid Ouaissa, Achim
Rohde, Laura Ruiz de Elvira, Mariam Salehi, and Christoph Schwarz. At
AFA, we also thank Mohamed El Agati. At Sfax, Amour Boubakri, who
was a team member during the very first stages of the project before he left
Tunisia for Afghanistan, provided important ideas and helped set up the
cooperation between our institutions. At PRIF, we owe crucial ­observations
 PREFACE vii

and suggestions to several of our colleagues. In the early phase of drafting

the project, Achim Spanger was particularly important in critically chal-
lenging our ideas. During the final stages, Cornelia Hess, supported by
Nadine Benedix, was indispensable in preparing the manuscript. Several
interns and student research assistants also contributed with literature
research, data collection, and critical comments, including Matteo
Barutzki, Giuseppe Campisi, Johanna Faulstich, Francy Koellner, Ouassima
Laabich, Janne Rossen, Isabel Ruckelshauss, Yannick Schimbera, Jonas
Schröder, Clara Süß, Babette Ullemeyer, and, most notably, Prisca Jöst,
who eventually became a co-author of one of the contributions to this
volume. At Palgrave, we would like to thank Alina Yurova and Mary Fata
for the excellent management of our book project. We also highly appreci-
ate the valuable comments and suggestions of an anonymous reviewer.
Finally, Matthew Harris greatly improved the language of all the chapters
that follow.
Last but not least, we also would like to express our gratitude to all the
activists in Egypt and Tunisia who were kind enough to talk to us, take us
to their field of contention, and explain their situation and challenges to us.

Frankfurt, Germany Irene Weipert-Fenner

Frankfurt, Germany  Jonas Wolff
January 2019
 Praise for Socioeconomic Protests in MENA
and Latin America

“This book breaks new ground in its approach to comparison and theory building.
It presents original analyses of socio-economic protest in the little studied cases of
Egypt and Tunisia in light of theory generated in more extensively studied cases
across Latin America. The result is at once a major intra-regional study of socio-­
economic grievance in the MENA region and how it opens space for larger upris-
ings that make demands for major regime change, at the same time that it builds
cross-regional theory about dilemmas of different movement strategies concern-
ing autonomy, politicization, and decentralization. The result is a new model of
comparative analysis as well as a novel analysis of the Arab spring.”
—Ruth B. Collier, Professor, University of California, Berkeley, USA

“In Socioeconomic Protests in MENA and Latin America, Irene Weipert-Fenner

and Jonas Wolff made a unique in its kind double comparative effort. They put
together a group of stellar scholars to comparatively analyze the revolts for democ-
ratization in Tunisia and Egypt through the lenses of the Latin American litera-
ture. The role of trade unions and popular movements in South America’s
dynamics of democratization and the struggles for reincorporation are intercon-
nected with the cross-national comparative analysis of Tunisia and Egypt to under-
stand the political economy of these dynamics. This thought provoking volume
offers a new inter-regional research agenda that will certainly redefine the current
debates in the MENA.”
—Federico M. Rossi, Professor, CONICET-National University of San Martín,
Argentina, and author of The Poor’s Struggle for Political Incorporation

“Socioeconomic Protests in MENA and Latin America stands out among a crowded
field of books on the 2011 uprisings in Tunisia and Egypt. Easily one of the most
theoretically rich frameworks to date, Weipert-Fenner and Wolff led a collection of
scholars through a multi-year project that examined not the uprisings per se but
protests dealing with economic grievances and inequalities that began well before
the uprisings and continued after the largest crowds went home. The result is an
empirically and theoretically rich set of contributions that, unlike most edited vol-
umes, cohere into a whole that is greater than even its excellent parts. This book is
a must read for its substantive engagement with the contentious politics literature

ix
x PRAISE FOR SOCIOECONOMIC PROTESTS IN MENA AND LATIN AMERICA

and its rich original empirical material. The shadow comparison with s­ ocioeconomic
protests in Latin American further extends the reach of this collection well beyond
those interested primarily in the MENA region.”
—Jillian Schwedler, Professor, City University of New York, USA

“This groundbreaking volume offers a theoretically persuasive and empirically rich

account of the role of socioeconomically motivated contentious action against the
politics of austerity during the Arab Spring and its aftermath. In a tightly crafted,
flexible analytical framework that combines structure, agency, and contingency, a
comparison to broadly similar cycles of protest in Latin America drives home a
crucial the point. The dynamics of contention of the Arab Spring and its political
consequences were not just the product of distinctive culture or the diffusion of
democratic norms but decisively linked to world historical political-economic
trends—a brilliant synthesis of social movement theorizing and comparative politi-
cal economy.”
—Eduardo Silva, Professor, Tulane University, New Orleans, USA
 Contents

1 Introduction: Socioeconomic Protests in Times of

Political Change—Studying Egypt and Tunisia from a
Comparative Perspective  1
Irene Weipert-Fenner and Jonas Wolff

Part I General Trends  41

2 Beyond Regime Change: The State and the Crisis of

Governance in Post-2011 Egypt and Tunisia 43
Amr Adly and Hamza Meddeb

3 Socioeconomic Contention in Post-2011 Egypt and

Tunisia: A Comparison 71
Prisca Jöst and Jan-Philipp Vatthauer

Part II Organized Labor 105

4 Organized Labor and Political Change in Latin America:

An Overview107
Jonas Wolff

xi
xii CONTENTS

5 Proposals, Intermediation, and Pressure: The Three Roles

of the UGTT in Tunisia’s Post-revolutionary
Constitutional Process123
Bassem Karray

6 From the Dream of Change to the Nightmare of

Structural Weakness: The Trajectory of Egypt’s
Independent Trade Union Movement After 2011145
Nadine Abdalla

Part III Marginalized Groups 169

7 Contention by Marginalized Groups and Political Change

in Latin America: An Overview171
Jonas Wolff

8 Unemployed Protests in Tunisia: Between Grassroots

Activism and Formal Organization195
Samiha Hamdi and Irene Weipert-Fenner

9 Mobilized Along the Margins: Survival Strategies of

Tuktuk Drivers in Egypt221
Nayera Abdelrahman Soliman

Part IV Conclusion 249

10 From North Africa to Latin America and Back:

Comparative Findings and Theoretical Reflections251
Irene Weipert-Fenner and Jonas Wolff
 Notes on Contributors

Nadine Abdalla is visiting assistant professor of Sociology at the American

University in Cairo (AUC) and research associate at the Arab Forum for
Alternatives (AFA), Beirut. She holds a Ph.D. from Sciences-Po Grenoble.
Her areas of expertise are labor and youth movements, the socio-political
transformation in Egypt, as well as the European Neighborhood Policy.
Her work was published in academic journals such as Mediterranean
Politics as well as by many think tanks and research centers such as The
European Institute of the Mediterranean (IEMed) in Barcelona, the Arab
Reform Initiative (ARI) in Paris, and The Middle East Institute (MEI) in
Washington.
Nayera Abdelrahman Soliman is a Ph.D. fellow at the Berlin Graduate
School for Muslim Cultures and Societies, Freie Universität Berlin. She
also worked as a fellow researcher at the Arab Forum for Alternatives
(AFA), Beirut.
Amr Adly is an assistant professor in the Department of Political Science
at the American University in Cairo (AUC). Previously, he worked at
Stanford University, at the Middle East Directions Programme at the
European University Institute (EUI) and as a non-resident scholar at
the Carnegie Middle East Center. His research centers on political
economy, development studies, and economic sociology of the Middle
East. He is the author of State Reform and Development in the Middle
East: The Cases of Turkey and Egypt (2012), and his articles have
appeared in a number of peer-reviewed journals, including Business
and Politics, the Journal of Turkish Studies, and Middle Eastern Studies.

xiii
xiv NOTES ON CONTRIBUTORS

Samiha Hamdi holds a Ph.D. of Sociology from the Faculty of Arts and
Humanities, University of Sfax, and is a member of the research unit Etat,
Culture et Mutations de Société (ECUMUS) at this university.
Prisca Jöst is a Ph.D. candidate at the Department of Political Science,
University of Gothenburg, affiliated with the Program on Governance and
Local Development (GLD). Previously, she was a student research assis-
tant at the Peace Research Institute Frankfurt (PRIF). Her work focuses
on political participation and social movements in Africa and the
Middle East.
Bassem Karray is professor in Public Law at the Faculty of Law of the
University of Sfax. He is also a member of the Fiscal Studies Center and
Doctoral School of the Sfax Faculty of Law as well as an associated mem-
ber of the European Law Laboratory of the Faculty of Legal, Political and
Social Science of Tunis. He has worked as a consultant for Tunisian
and international NGOs and organizations as well as Tunisian
authorities on manifold topics such as constitutional law, decentral-
ization, Euro-Mediterranean relations, as well as customs law and
international trade.
Hamza Meddeb is assistant professor at the Mediterranean School of
Business, South Mediterranean University in Tunis and non-resident
scholar at the Carnegie Middle East Centre. His research interests focus
on the intersection of political economy, security studies, and state-society
relations in Tunisia. He is the co-­author of L’État d’injustice au Maghreb.
Maroc et Tunisie (2015, together with Irene Bono, Béatrice Hibou and
Mohamed Tozy). His work has been widely published, such as in Middle
East Law and Governance.
Jan-Philipp Vatthauer is deputy spokesman of the parliamentary group
of Die Linke in the German Bundestag and associate fellow at the Peace
Research Institute Frankfurt (PRIF). Between 2014 and 2017, he worked
as a doctoral researcher at PRIF.
Irene Weipert-Fenner is a senior research fellow at the Peace Research
Institute Frankfurt (PRIF). She holds a Ph.D. in political science from
Goethe University Frankfurt. She works on authoritarian regimes, democ-
ratization, and social movements in Egypt and Tunisia. Her articles have
appeared in peer-reviewed journals such as the Journal of North African
Studies and Politische Vierteljahresschrift (PVS). She is the co-editor of
 NOTES ON CONTRIBUTORS xv

Clientelism and Patronage in the Middle East and North Africa: Networks
of Dependency (2018, together with Laura Ruiz de Elvira and Christoph
Schwarz).
Jonas Wolff is head of the research department “Intrastate Conflict” and
executive board member of the Peace Research Institute Frankfurt (PRIF).
His research focuses on the transformation of political orders, contentious
politics, international democracy promotion, and Latin American politics.
Recent publications include The Negotiation of Democracy Promotion:
Issues, parameters and consequences (Democratization Special Issue, 2019,
co-edited with Annika E. Poppe and Julia Leininger) and Justice and
Peace: The role of justice claims in international cooperation and conflict
(Springer, 2019, co-edited with Caroline Fehl, Dirk Peters, and Simone
Wisotzki).
 List of Figures

Fig. 3.1 Protests in Tunisia. Source: Authors’ data collection based on

the ACLED data set 77
Fig. 3.2 Socioeconomic protesters in Tunisia. Source: Authors’ data
collection based on the ACLED data set 81
Fig. 3.3 Protesters’ demands in Tunisia. Source: Authors’ data collection
based on the ACLED data set 83
Fig. 3.4 The types of protest in Tunisia. Source: Authors’ data collection
based on the ACLED data set 84
Fig. 3.5 Protests in Egypt. Source: Authors’ data collection based on the
ACLED data set 87
Fig. 3.6 Socioeconomic protesters in Egypt. Source: Authors’ data
collection based on the ACLED data set 92
Fig. 3.7 Protesters’ demands in Egypt. Source: Authors’ data collection
based on the ACLED data set 93
Fig. 3.8 Types of protests in Egypt. Source: Authors’ data collection
based on the ACLED data set 94
Fig. 9.1 Belqas, Egypt; October 18, 2017; taken by researcher 223
Fig. 9.2 The view after crossing the bridge over the railway “Mazlaa’an,”
taken by the researcher, June 29, 2015 239
Fig. 9.3 Picture taken from a tuktuk in Belqas by the researcher, June
22, 2015 244

xvii
 List of Tables

Table 1.1 Dynamics of socioeconomic contention 14

Table 3.1 Protest numbers in Tunisia and Egypt (in brackets: per million
inhabitants)76
Table 3.2 Socioeconomic protests by region in Tunisia 86
Table 3.3 Socioeconomic protests by region in Egypt 95
Table 9.1 Laws and protests related to tuktuks from 2008 to 2016 226

xix
 CHAPTER 1

Introduction: Socioeconomic Protests

in Times of Political Change—Studying
Egypt and Tunisia from a Comparative
Perspective

Irene Weipert-Fenner and Jonas Wolff

1.1   Introduction
When millions of people took to the streets in late 2010 and early 2011,
first in Tunisia, then in Egypt, they shouted slogans such as khubz wa ma’,
Ben ‘Ali la (bread and water, no to Ben Ali), shughl, hurriyya, karama
wataniyya (employment, freedom, national dignity), and ‘aysh, hurriyya,
‘adala ijtima‘iyya (bread, freedom, social justice). In the very moment
when the two uprisings successfully brought down the respective dicta-
tors, it became undeniable that socioeconomic grievances had played an
important role in motivating people to dare the—until then—unthink-
able: to directly and openly challenge the rule of two repressive authoritar-
ian regimes. Yet, shortly after the toppling of Ben Ali and Hosni Mubarak,

I. Weipert-Fenner (*) • J. Wolff

Peace Research Institute Frankfurt, Frankfurt am Main, Hessen, Germany
e-mail: weipert-fenner@hsfk.de; wolff@hsfk.de

© The Author(s) 2020 1

I. Weipert-Fenner, J. Wolff (eds.), Socioeconomic Protests
in MENA and Latin America, Middle East Today,
https://doi.org/10.1007/978-3-030-19621-9_1
2 I. WEIPERT-FENNER AND J. WOLFF

this seemed to have been forgotten: rapidly, the reform of political institu-
tions and conflicts over (religious) identity and civil-military relations
began to dominate the political agenda—and academic debates too
(Al-Anani 2012; Albrecht and Bishara 2011; Albrecht and Ohl 2016;
Brumberg 2013; Zeghal 2013).1
In terms of political developments, Egypt and Tunisia have taken differ-
ent paths since polarization between Islamists and secular forces reached
its height in the summer of 2013 in both countries. In Egypt, the military
used the mass demonstrations to oust the then president Muhammad
Morsi, to reassume power, and to openly oppose first the Muslim
Brotherhood and soon afterwards all kinds of oppositional groups (Pioppi
2013; Roll 2016). Tunisia took another direction: a compromise was bro-
kered between the Islamist al-Nahda Party and the anti-Islamist groups
with the help of four civil society organizations referred to as the National
Dialogue Quartet. Additional external pressure from international finan-
cial institutions contributed to the emergence of an elite consensus, which
was long portrayed as a success story, but was also criticized for not mov-
ing in any direction apart from re-establishing old power structures and
suppressing dissent (Boubekeur 2016; Marzouki and Meddeb 2016).
Since 2018, cracks in this consensus have become visible, yet the demo-
cratic order seems to be firmly established (Dihstelhoff 2018).
In spite of the different political trajectories, both countries saw the
introduction of a new constitution as well as presidential and parliamentary
elections in 2014. Frequent government reshuffles, including changes of
prime minister, notwithstanding, it seems that in the course of 2015 the
political transition phase—to democracy in one case and to a reconfigured
authoritarian regime in the other—gave way to a period of relative politico-­
institutional stability. Also, when it comes to questions of socioeconomic
development and economic policies, the post-revolutionary trajectories in
the two countries have been remarkably similar. The predominant state
response during the first years after the revolutions was marked by prag-
matic muddling through that refrained from pursuing structural and/or
redistributive reforms. Post-revolutionary governments in Egypt and
Tunisia were unable and/or unwilling to improve the socioeconomic situa-
tion of the general population, and as a result, the socioeconomic grievances

1
For an overview of the first wave of publications on the transformations in the Arab World
of 2011, see Weipert-Fenner (2014). For the second wave, see Grimm (2015), and for fur-
ther consolidated overviews, see Valbjørn (2015) and Bank (2018).
 1 INTRODUCTION: SOCIOECONOMIC PROTESTS IN TIMES OF POLITICAL… 3

that were key drivers of the 2010–2011 uprisings remained unaddressed.

This state of affairs was reflected in the surveys of the Arab Barometer,
which showed a clear continuity in this regard: no matter whether people
were asked in 2007, 2011, 2013, or 2015 (Tunisia) and 2016 (Egypt), “the
economic situation” was cited as the most important challenge of the
respective country by more than 60%.2 This is remarkable, given that schol-
ars generally acknowledged that socioeconomic concerns were important
drivers of the uprisings in Tunisia, Egypt, and beyond, and they speculated
that addressing “citizen demands for material improvement and social jus-
tice” would be crucial for the future of the political transformations (Burnell
2013, p. 846; see also Bayat 2013; Costello et al. 2015, p. 97; Dupont and
Passy 2012, p. 101; Schlumberger and Matzke 2012, pp. 107–108).
Against this background, the present book addresses a set of key ques-
tions: What has happened to the socioeconomic discontent voiced in the
mass mobilizations of 2010 and 2011 in Egypt and Tunisia? How did
socioeconomic protests, understood here as contentious collective actions
in which socioeconomic demands are raised, develop after the fall of Ben
Ali and Mubarak, including the issues being contested and the actors
involved? How did the political actors of the transition period react to
socioeconomic contention, including the ways in which they dealt with
contentious actors and eventually modified their economic policies? What
were the resulting dynamics of contentious politics, that is, the patterns of
interaction between state and contentious actors? This is all the more
important as socioeconomic grievances not only fueled the general frustra-
tion voiced in the uprisings of 2011 but also found expression prior to
2011 in socioeconomic protests. More specifically, in both countries the
2000s were marked by a general (re-)emergence of socioeconomic pro-
tests and by particular protest events and cycles of contention that gained
nationwide attention.
With hindsight, these pre-revolutionary dynamics of socioeconomic
contention have been interpreted as having sowed the seeds for the upris-
ings. In Egypt, these were mainly labor protests. As Nadine Abdalla’s con-
tribution elaborates in detail, starting in 2004, a wave of strikes both
among blue- and white-collar workers led to the mobilization of around
two million people by 2010. As Joel Beinin has argued, these strikes played

2
The Arab Barometer survey data is available for all four waves on arabbaromter.org. Also,
Teti et al. (2018) confirm the importance of socioeconomic grievances for 2011 based on
different survey data.
Another random document with
no related content on Scribd:
Theol. gent. c. 17 de morte. Nägelsbach, Homer. Theol. 310 f.
Paulsen, Ethik I 80 f. Weiss, Apol. d. Christ. I3 475-501 II3 464-517.
Het optimisme der vorige eeuw sloeg reeds bij Voltaire, Candide
1759 in pessimisme om, en Hegels rationalisme maakte plaats voor
de wijsbegeerte van Schelling, welke niet de rede maar den wil tot
principe der wereld verhief, deel II 204. De rede moge verklaren
kunnen, wat en hoe de dingen zijn; dat ze zijn, is alleen af te leiden
uit een wil; en deze existentie der dingen is het eigenlijk positieve, is
de irrationale Rest, die ten slotte op den bodem van al het
bestaande overblijft. Nach der ewigen That der Selbstoffenbarung ist
nämlich in der Welt, wie wir sie jetzt erblicken, alles Regel, Ordnung
und Form; aber immer liegt noch im Grunde das Regellose, als
könnte es einmal wieder durchbrechen, und nirgends scheint es, als
wären Ordnung und Form das Ursprüngliche, sondern als wäre ein
anfänglich Regelloses zur Ordnung gebracht worden. Dieses is an
den Dingen die unergreifliche Basis der Realität, der nie aufgehende
Rest, das, was zich mit der grössten Anstrengung nicht in Verstand
auflösen lässt, sondern ewig im Grunde bleibt..... Ohne diess
vorausgehende Dunkel giebt es keine Realität der Creatur;
Finsternis ist ihr notwendiges Erbtheil..... Alle Geburt ist Geburt aus
Dunkel ans Licht, Werke I 7 S. 359 f. Om deze reden had Schelling
ook een geheel anderen blik op leven en wereld dan Hegel; voor
dezen was alles redelijk, maar Schelling zag aan alles het
irrationeele, het regellooze, de duisternis, het chaotische ten
grondslag liggen en erkende den lijdensweg van het wereldproces.
Es ist vergebliches Bemühen, aus friedlicher Ineinsbildung
verschiedener Kräfte die Mannichfaltigkeit in der Natur zu erklären.
Alles was wird, kann nur im Unmuth werden, und wie Angst die
Grundempfindung jedes lebenden Geschöpfs, so ist alles was lebt,
nur im heftigen Streit empfangen und geboren. Wer möchte glauben,
dass die Natur so vielerlei wunderliche Produkte in dieser
schrecklichen äussern Verwirrung und chaotischen innern
Mischung..... anders als im heftigsten Widerwillen der Kräfte habe
erschaffen können? Sind nicht die meisten Produkte der
unorganischen Natur offenbar Kinder der Angst, des Schreckens, ja
der Verzweiflung? Werke I 8 S. 322, cf. 328. 335 II 1 S. 582. Zelfs is
er in God ein Quell der Traurigkeit, die aber nie zur Wirklichkeit
kommt, sondern nur zur ewigen Freude der Ueberwindung dient.
Daher der Schleier der Schwermuth, der über die ganze Natur
ausgebreitet ist, die tiefe unzerstörliche Melancholie alles Lebens;
Freude muss Leid haben, Leid in Freude erklärt werden, I 7 S. 399.
De tegenwoordige wereld, in welke wij leven, is slechts als eene
aussergöttliche te begrijpen. Van haar is de mensch door zijn val de
oorzaak, II 3 S. 352 f., diese aussergöttliche Welt ist die Welt des
göttlichen Unwillens, alle Menschen, Juden und Heiden, sind τεκνα
φυσει ὀργης, von Natur Kinder des göttlichen Unwillens, ib. 372 enz.,
cf. v. Hartmann, Ges. Stud. u. Aufs. 1876 S. 683 f. Al deze
gedachten keeren in systematischen samenhang bij de wijsgeeren
Schopenhauer en von Hartmann, in dichterlijken vorm bij Rückert,
Lenau, Byron, Shelley, George Sand, Alfred de Musset, Leopardi en
bovenal ook in de nieuwere fin-de-siècle litteratuur terug; het
Buddhisme, dat in den wil om te leven, in het zijn zelf, de oorzaak
van alle lijden ziet, wordt als de hoogste wijsheid geëerd. Leven is
lijden, het slingert heen en weer tusschen smart en verveling, het is
de moeite van het leven niet waard. De wereld met hare hospitalen,
lazareths, chirurgische martelingen, gevangenissen, folterkamers,
slavenstallen, slagvelden, gerechtshoven, woningen van ellende
enz., biedt eene geschikte stof voor de beschrijving der hel en is
zelve een hel, waarin de eene mensch een duivel voor den ander is.
Indien zij een weinig slechter ware, zou zij van ellende niet kunnen
bestaan. Alwat bestaat is daarom waard, dat het te gronde gaat,
Schopenhauer, Die Welt u.s.w. I6 366 f. II 657 f. Parerga II5 303 f. v.
Hartmann, Philos. d. Unb. II 273-390 enz., en verdere litt. over het
pessimisme bij Ueberweg-Heinze, Gesch. d. Philos.8 1897 S. 183 f.
481. Over oorsprong en doel van het lijden zijn de beschouwingen
vele geweest. De philosophie is er bijna altijd op uit, om de schuld
ervan, evenals van de zonde, rechtstreeks of zijdelings te werpen op
God. Het lijden wordt dan afgeleid uit een zelfstandig, boos principe
(Parzisme, Manicheisme), uit een oorspronkelijk boos wezen (Daub),
uit eene donkere natuur in God (Böhme, Schelling), uit den blinden,
alogischen wil om te zijn (Buddhisme, Schopenhauer, von
Hartmann), uit de zelfobjectiveering en Entäusserung Gods (Hegel),
uit de materie (Plato, Aristoteles, Philo), uit natuurnoodwendigheid
(Weisse, Rothe), uit de eindigheid van het schepsel (Leibniz), uit den
ontwikkelingstoestand der wereld (Ulrici), uit het zondig bewustzijn
des menschen, dat de op zichzelf noodzakelijke onvolkomenheden
der wereld als Uebel opvat (Schleiermacher, Lipsius, Ritschl) enz.
Dat echter het lijden niet in dien zin aan God is toe te schrijven, dat
het met de schepping zelve gegeven was, staat vast op grond van
de leer der H. Schrift, van de getuigenis onzer conscientie, en het
wezen der religie, dat heiligheid en zaligheid ten nauwste verbindt.
Toch schijnt een bestaan en ontwikkeling van wereld en menschheid
zonder lijden eene onmogelijke gedachte te zijn. Van eene
geschiedenis zonder zonde en ellende kunnen wij ons geene
voorstelling vormen; zoodra wij deze wegdenken, blijft er in het
ledige raam van den tijd en de ruimte geene gebeurtenis meer over.
Aan het physisch organisme schijnt smart en dood van nature,
noodwendig eigen te zijn; de impassibilitas is eene eigenschap, die
in een zinnelijk schepsel niet te denken valt. Van menschen geldt dit
reeds, veel meer nog van planten en dieren; de nieuwere
natuurwetenschap heeft ons overal in de organische en
anorganische natuur een struggle for life doen aanschouwen, waarin
alle schepselen vijandig staan tegenover elkaar en het op elkanders
dood hebben toegelegd.
En toch, hoe natuurlijk smart en lijden ook schijnen, tegen de
voorgaande beschouwing is met grond het volgende in te brengen:
1o. Indien wij uit wereld en menschheid eens verwijderen konden alle
lijden, dat zonder eenigen twijfel direct of indirect door de zonde is
veroorzaakt, dan zou in eens verreweg het meeste en zwaarste
lijden verdwenen en het probleem des lijdens tot zeer kleine
afmetingen teruggebracht zijn. Niemand kan ontkennen, dat er
tusschen zonde en ellende een allernauwst verband bestaat; vele
zonden slepen naar aller oordeel allerlei schrikkelijke gevolgen na
zich, niet alleen geestelijk, zooals vrees, spijt, schaamte, schande,
berouw enz., maar ook stoffelijk, zooals ziekte, ellende, pijn,
armoede, verwildering enz. En niet alleen is dit het geval bij
vleeschelijke zonden, zooals zingenot, dronkenschap, wellust enz.,
maar ook bij zulke zonden die een meer geestelijk karakter dragen,
zooals afgoderij, bijgeloof, ongeloof, leugen, hebzucht, ijdelheid,
hoogmoed, haat, nijd, drift enz. Zij werken alle in meerder of minder
mate ook op het lichaam in en brengen er verwoestingen aan. Een
stroom van geestelijke en lichamelijke ellende in de individueele
personen, in gezinnen, familiën, geslachten, volken, in staat, kerk,
maatschappij, wetenschap, kunst neemt in de zonde zijn oorsprong.
Neem deze weg, en er blijft volgens aller instemming bijna geen
lijden meer over. Die Welt ist vollkommen überall, wo der Mensch
nicht hinkommt mit seiner Qual (Schiller). Die Hauptquelle der
ernstlichsten Uebel, die den Menschen treffen, ist der Mensch
selbst, homo homini lupus, Schopenhauer, Die Welt II6 663. 2o. Toch,
hoeveel waarheid er ook ligge in Schillers woord, heelemaal waar is
het niet. Al denken wij het lijden weg, dat naar aller oordeel
rechtstreeks of zijdelings in de zonde zijne oorzaak heeft, de wereld
zou er toch niet in eens volmaakt door worden. Er zouden nog
overblijven al die rampen, welke den mensch van buiten af
overkomen en niet voor ieders bewustzijn in verband met de zonde
staan, zooals aardbeving, storm, onweder, watersnood,
hongersnood, pest, spoorwegongeluk enz. Ook hier is er wel naar de
getuigenis der Schrift verband met de zonde, maar het is toch
anders dan bij het bovengenoemde lijden. Farizeën en Motazelieten
zochten ook daarvan de verklaring in persoonlijke zonden, maar
Jezus oordeelde anders, Luk. 13:4, Joh. 9:1. Niet in persoonlijke
zonden, maar in de zonde der menschheid heeft de disharmonie en
vijandschap der natuur hare oorzaak. God heeft om de zonde des
menschen de aarde met den vloek getroffen en al het schepsel der
ijdelheid en verderfenis onderworpen. De gevallen mensch hoort niet
meer thuis in een paradijs; met zijn toestand komt de aarde overeen,
die tusschen hemel en hel instaat. De mensch heeft met de kennis
en gerechtigheid ook de heerschappij en heerlijkheid verloren; de
krachten en elementen der natuur staan menigmaal vijandig tegen
hem over; hij kan ze nu niet anders aan zich onderwerpen dan door
moeitevollen, inspannenden arbeid. In haar geheel is de menschheid
geen betere plaats dan deze aarde waardig; en voor haar
ontwikkeling, opvoeding, behoudenis is er ook geen betere mogelijk.
Van bijzondere rampen kunnen wij bijna nooit de bedoeling
aangeven, waarmee God ze zond, al zijn ze zeker nooit volstrekt
sprakeloos voor dengene, dien ze treffen. Maar des te vermeteler is
het, met Schopenhauer en von Hartmann de schaal in de hand te
nemen, daarin het lief en het leed der gansche wereld tegen
elkander af te wegen, om dan het oordeel op te maken, dat de straf
de vreugde zeer verre overtreft. Want elk schepsel en ieder mensch,
ook de volleerdste pessimist, geeft feitelijk aan het smartvolle zijn
boven het smartlooze niet-zijn de voorkeur en tracht in zijn bestaan
te volharden. En de menschheid in haar geheel heeft in de
worsteling met de natuur een prikkel voor haar energie, een
materiaal voor haar arbeid, een spoorslag voor hare ontwikkeling
gevonden. De vloek over de aarde is haar door Gods genade in een
zegen verkeerd. 3o. Dat de gansche natuur deelt in den val van den
mensch, staat niet alleen vast op grond van de Schrift, maar vloeit
uit de centrale plaats, welke de mensch in de schepping inneemt, als
vanzelve voort, en is ook met het oog op de hedendaagsche
natuurwetenschap meer dan waarschijnlijk. Er is over den toestand
der wereld vóór den val en over hare verandering door en na den val
soms zeer wonderlijk geredeneerd, deel II 548. 549, maar de
Gereformeerden hebben hier over het algemeen eene wijze
soberheid betracht, ib. 559. 560, en den gulden regel gevolgd, dat
wel de forma der dingen door de zonde is veranderd maar de
materia dezelfde is gebleven. De zonde is immers geen substantie
en kan de substantie der dingen, die alleen God tot auteur heeft,
noch vermeerderen noch verminderen. Gelijk de mensch na den val
wezenlijk mensch is gebleven, zoo is het met de gansche natuur. Er
zijn geen nieuwe species in planten- of dierenrijk bijgekomen;
doornen en distelen zijn niet door een woord Gods nieuw geschapen
gelijk het gras en het kruid en het geboomte op den derden dag,
Gen. 1:11; en kruipend en wild gedierte bestond er ook reeds vóór
den val, Gen. 1:24. Maar gelijk bij den mensch dezelfde vermogens
en krachten, door de zonde bedorven, in eene andere richting
gingen werken, zoo is het ook met de gansche schepping, nadat ze
door God met den vloek getroffen werd. Overgelaten aan zichzelve,
geëmancipeerd van de heerschappij en de verzorging van den
mensch, beladen met Gods vloek, is de natuur allengs verwilderd en
verbasterd en heeft doornen en distelen, allerlei ongedierte en
verscheurende beesten voortgebracht. De mogelijkheid van zulk
eene verbastering wordt door de nieuwere natuurwetenschap boven
alle bedenking verheven. De palaeontologie levert slechts zeer
weinig fossilen van verscheurende dieren; de groote dieren van den
oudsten tijd, rhinoceros, mammuth, mastodon waren allen
plantenetend. Van de zoogenaamde sauriërs, die men voor
hagedissen houdt, is het onzeker; maar zelfs de walvisschen leven
ten deele van planten. Insecten zijn alle plantenetend; alleen zijn er
sommige, die in onontwikkelden toestand, zooals rupsen, larven,
sluipwespen (ichneumon) zich voeden met de bestanddeelen van
animale wezens, maar kevers, mieren, bijen, vlinders enz., leven alle
van plantaardig voedsel. Onder de vogels zijn er wel vele, die dierlijk
voedsel gebruiken, maar zij kunnen toch ook van planten leven. Tot
de verscheurende dieren behooren de drie genera van felis (leeuw,
tijger, kat, panther, luipaard enz.), canis (hond, wolf, vos) en ursus
(beer enz). Maar van al deze dieren is het minstens twijfelachtig, of
het vleescheten tot hunne natuur behoort. Darwin heeft in zijn ook in
dit opzicht voor theologen zeer leerzame werk, Het varieeren der
huisdieren en cultuurplanten, vert. door Dr. H. Hartogh Heys van
Zouteveen, Arnh. Nijm. Cohen, bewezen, dat dieren zich aan
veranderde voeding kunnen gewennen en haalt daarvoor
verschillende voorbeelden aan, II 344v. En evenzoo kunnen door
verwildering takken in dorens, en door cultivatie dorens in takken
veranderen, II 361. De natuur is nu in veel opzichten eene antithese
geworden van den mensch, 2 Kon. 17:25, Job 5:22, 23, Hos. 2:20,
Jes. 11:6v. 7:23, 65:20v., Ezech. 14:15, 21, Op. 21, Sir. 39:32v.;
planten en dieren zijn geworden tot levende beelden van
menschelijke zondige neigingen en hartstochten; dierenvrees en
dierenvereering bewijzen de abnormale verhouding van den mensch
tot de wereld rondom hem heen. Maar de nu en dan bij menschen
nog voorkomende wondere macht over de dieren; de vele
veranderingen, die blijkens de palaeontologie in planten- en
dierenrijk zijn ingetreden; de domesticatie en de langzame
variabiliteit bij planten en dieren leveren bewijzen te over, dat een
toestand, als Jesaja in hoofdst 11 en 65 ons teekent, volstrekt niet
tot de onmogelijkheden behoort. Er is niets ongerijmds in de
gedachte, dat, evenals bij den mensch, zoo ook bij de natuur
tengevolge van het oordeel Gods eene belangrijke verandering is
ingetreden. In elk geval is de Schrift heel wat rationeeler dan wat
soms onder den naam van wetenschap aan de markt wordt
gebracht; volgens Lindenschmitt waren de menschen vroeger
verscheurende dieren geweest, die zich tegenover elkander door in
het water gebouwde paalwoningen moesten beschermen, maar de
roofdieren waren toen hoogst onschuldige schepsels geweest, bij
Weiss, Apol. II3 497. 4o. Daarbij vergete men eindelijk niet, dat,
theologisch gesproken, de schepping zelve in zekeren zin
infralapsarisch was, Delitzsch, Genesis 1887 S. 67. De val is voor
God geen verrassing en geen teleurstelling geweest. Hij zag hem
vooruit, had hem opgenomen in zijn raad en rekende er reeds mede
bij de schepping. Deze heeft daarom zoo plaats gehad, dat de
gansche wereld, ingeval de mensch als haar hoofd viel, zoo worden
kon als zij thans is. De toestand van den mensch en van heel de
aarde was vóór den val een voorloopige, die zoo niet blijven kon. Hij
was van dien aard, dat hij opgevoerd kon worden tot hooger
heerlijkheid maar ook, in geval van ’s menschen overtreding, aan
ijdelheid en verderfenis kon onderworpen worden. Door de zonde en
den vloek Gods kwam overal van onder en van achter de harmonie
het regellooze, het chaotische, het daemonische te voorschijn, dat
ons verwart en beangst. Er is over de gansche schepping een
Schleier der Schwermuth uitgebreid. Πασα ἡ κτισις συνστεναζει και
συνωδινει. Cf. Naville, Le problème du mal, Genève 1868. Delitzsch,
Syst. d. chr. Apol. 1869 S. 141 f. Ebrard, Apolog. I 275 f. Pressensé,
Le problème de la douleur, Etudes évang. 1867 p. 1-168. Keppler,
Das Problem des Leidens in der Moral, Freiburg Herder 1895.
Sterling Berry, Das Problem menschl. Leidens im Lichte des Christ.
Aus d. Engl. Heilbronn 1895. Holliday, The effect of the fall of man
on nature, Presb. and. Ref. Rev. Oct. 1896 p. 611-621. Paul Cadène,
Le pessimisme légitime, Montauban 1894. James Orr, Christian view
217. 495. Harnisch, Das Leiden beurteilt vom theist. Standpunkt,
Halle 1881. Kübel, in Herzog2 15, 702 f. Lamers, Het probleem des
lijdens, Theol. Stud 1896. Illingworth, The problem of pain, 3d essay
in Lux Mundi ed. by Ch. Gore, 13 ed. 1892 p. 82-92. Henry Hayman,
Why we suffer and other essays, London 1890 p. 1-109.

6. Dit lijden voleindt zich in die andere straf op de zonde, welke

de dood heet. Velen zijn van meening, dat de Schrift, behalve op
enkele plaatsen, den dood niet beschouwt als gevolg en straf der
zonde. Wel is in Gen. 2:17 de plotselinge, terstond intredende dood
als straf op de zonde bedreigd, en deze wordt ook altijd als eene
ramp en eene straf beschouwd. Maar de dood op zichzelf is
veelmeer natuurlijk en is met het stoffelijk organisme van den
mensch vanzelf gegeven, Gen. 3:19, 18:27, Job 4:19, Ps. 89:48v.,
90:3, 103:14v., 146:4, Pred. 3:20, 12:7. Zoo oordeelden vroeger
reeds de Pelagianen, Socinianen, Rationalisten en oordeelen thans
nog vele theologen, zooals Schleiermacher, Chr. Gl. § 59 Zusatz.
Lipsius, Dogm. § 414. Ritschl, Rechtf. u. Vers. III 308 f. Smend, Altt.
Rel. 504. Marti, Gesch. d. israel. Rel. 193. Clemen, Die chr. Lehre v.
d. Sünde I 233 f. Matthes, Theol. Tijdschr. 1890 bl. 239-254 enz. Er
ligt in deze voorstelling eenige waarheid. In Gen. 2:17 is inderdaad
niet de dood in het algemeen, maar bepaald de terstond na de
overtreding intredende dood op de zonde bedreigd. Gen. 3:19
verhaalt daarom ook niet de volle uitvoering der bedreigde straf;
maar wijzigt deze en stelt haar uit. Dientengevolge ziet het O. T. in
den plotselingen, in den bloei der jaren intredenden dood juist eene
straf voor de zonde, Gen. 6:3, Num. 16:29, 27:3, Ps. 90:7-10, gelijk
ook de doodstraf zoo opgevat wordt. Deze beschouwing hangt
samen met de toenmalige oeconomie des verbonds en met de
paedagogie van het volk Israels. God verbond aan de onderhouding
zijner geboden in de dagen des O. T. een lang en gelukkig leven en
stelde op de overtreding allerlei straffen aan deze zijde des grafs.
Zoo was het oog van de rechtvaardigen vooral op de lotsbedeeling
van dit leven gericht en binnen den kring van het aardsche bestaan
beperkt; slechts zelden drong het door tot de overzijde des grafs.
Het onderscheid tusschen rechtvaardigen en goddeloozen lag
daarom niet allereerst in den dood als zoodanig, want deze was voor
allen gelijk, maar in de verschillende bedeeling van het lot, dat aan
den dood voorafging. En als die bedeeling ook dikwerf zoo weinig
verschilde, dan werd het onderscheid tusschen de rechtvaardigen en
de goddeloozen gezocht in de onderscheidene bedoeling, die het
lijden voor de eersten en de laatsten had, Deut. 8:2v., Hos. 2:5v. Jes.
1:25v., Jer. 5:3, 9:7, 31:18, Klaagl. 3:27v., Ps. 119:67, 71, 75, Spr.
3:11v., Job 1 enz. De gerechtigheid Gods, die de zonden bezoekt,
wordt voor het vrome Israel ook wederom principe van verlossing en
heil, deel II 197v. Maar hieruit volgt nog geenszins, dat de dood zelf
natuurlijk en noodzakelijk werd geacht. Immers sluit de
beschouwing, dat de dood gevolg is van het stoffelijk organisme des
menschen, geenszins uit, dat die dood straf is der zonde. Alleen
daarom kan voor den mensch de straf der zonde in den dood
bestaan, wijl hij stof is en uit de aarde genomen. Paulus leert
evenzoo, dat Adam aardsch is uit de aarde en dat desniettemin de
dood door de zonde in de wereld is gekomen. En alle Christenen
spreken op dezelfde wijze; de mensch is stof, vleesch, vergankelijk,
en toch is zijn dood gevolg der zonde. Voorts is er geen volk, dat de
schrikkelijkheid en de onnatuurlijkheid des doods dieper heeft
gevoeld dan Israel; de mensch is stof en moet tot stof wederkeeren,
maar natuurlijk is dit niet, de zonde heeft de levenskracht der
menschen allengs verzwakt, Henoch en Elia zijn den dood
ontkomen, het is in strijd met de innerlijke natuur van den mensch,
Job 14:1-12, rechtvaardigheid en leven zijn innig verbonden, Lev.
18:5, Deut. 4:1, 30:15, Jer. 21:8, Hab. 2:4, Ezech. 33:16, Ps. 36:10,
Spr. 3:2, 18, 4:4, 13, 22, 8:35 enz., in de vergankelijkheid des levens
wordt een gericht Gods openbaar, Ps. 90:7-12, cf. Krabbe, Die Lehre
v. d. Sünde u. v. Tode 1836. Schultz, Altt. Theol. 690 f. Oehler, Theol.
d. A. T. § 77. In de apocriefe en joodsche litteratuur, Sir. 25:26,
39:29, 40:9, Henoch 69:11, Wijsh. 1:12v., 2:24, 4 Ezr. 3:7, Apoc. Bar.
23:4, Weber, System 238 f., en in het N. T., Joh. 8:44, Rom. 1:32,
5:12, 6:23, 1 Cor. 15:22, 55, 56, Hebr. 2:14, 1 Petr. 4:6, Jak. 1:15,
5:20, Op. 20:14, 21:4 enz., wordt dan duidelijk uitgesproken, dat de
dood bezoldiging der zonde is. Allerminst bestaat er dus voor hen,
die het N. T. steeds verheffen ten koste van het O. T., reden, om den
samenhang van zonde en dood te loochenen. Toch geschiedt dit
menigmaal op grond van getuigenissen der historie en uitspraken
der natuurwetenschap. Er zijn n.l. velen, die alle vreeze des doods
schijnen overwonnen te hebben en zeer kalm ontslapen; anderen
maken door zelfmoord zelfs een einde aan het leven; Rousseau
beweerde, dat de natuurmenschen allen in vrede en zonder vreeze
sterven; Lessing meende, dat de ouden den dood hielden voor een
broeder van den slaap en er niets schrikwekkends in zagen; de
romantiek dweepte menigmaal op sentimenteele wijze met den
dood. En toch, al hebben enkelen in stoische apathie het zoover
gebracht, dat zij den dood als een lot met kalmte tegemoet zien,
vreeze des doods is al het levende aangeboren. Wij gelooven in den
grond niet, dat wij sterven moeten. De dood speelt in het menschelijk
leven zulk eene groote rol, dat de philosophie terecht eene μελετη
θανατου kan heeten, Schopenhauer, Die Welt I 324 f. II 528 f. De
dood is voor den mensch altijd de laatste en grootste vijand
geweest; allen erkennen in hem ten slotte eene onnatuurlijke macht
en ontvluchten hem zoo lang mogelijk. Wel heeft de
natuurwetenschap menigmaal den dood natuurlijk en noodzakelijk
genoemd; Lauvergne zeide b. v., la mort de l’homme est une
conséquence logique et naturelle de son être. Tout prend fin, dura
lex sed lex, bij Delitzsch, Apol. 132, cf. ook H. Wagner, De dood
toegelicht van het standpunt der natuurwet, Utrecht 1856. Maar zoo
sprekende, heeft de wetenschap meer beweerd, dan zij
verantwoorden kon. De dood is een mysterie in vollen zin. Volgens
de natuurwetenschap zijn stof en kracht, en volgens Weismann en
anderen zijn ook de ééncellige protozoën onsterfelijk. Waarom is dan
sterfelijk het physisch organisme, dat uit zulke stoffen en krachten en
cellen samengesteld is? Dat organisme wordt bovendien volgens de
wetenschap bij een mensch alle zeven jaren vernieuwd; het wordt
van dag tot dag gevoed en versterkt; waarom kan dit proces niet
doorgaan en houdt het na enkele tientallen van jaren reeds op? Men
spreke niet van ouderdom en verval van krachten, want dit zijn
namen, die de verschijnselen wel aanduiden maar niet verklaren, en
zelve juist verklaring van noode hebben. Weshalb die Zellen sich
abnutzen und dahinsiechen, weshalb sie im Alter Veränderungen
unterliegen, von denen sie in der Jugend bewahrt bleiben, das ist
uns bis jetzt noch verborgen, H. de Varigny, Wie stirbt man? Was ist
der Tod? Uebers. von S. Wiarda, Minden z. j. 52. Vele planten en
dieren voorts overtreffen den levensduur des menschen tot soms
met honderden jaren toe; waarom is de levenskracht bij den mensch
zoo spoedig uitgeput en brengt hij het hoogstens tot zeventig of
tachtig jaren, als hij zeer sterk is? Daarbij komt nog, dat de dood
door verval van krachten zoo goed als nooit voorkomt, noch bij
menschen, noch bij planten en dieren. Bijna altijd treedt de dood in
tengevolge van een ziekte, een ramp, een ongeval enz.; zelfs als
eene enkele maal een mensch zoogenaamd aan verval van
krachten sterft, draagt de dood toch nog een pathologisch karakter
en wordt hij door eene of andere storing van bepaalde cellen in het
lichaam veroorzaakt. Wat is dan de reden, dat de dood bijna alle
menschen wegneemt vóór den tijd en dikwerf zelfs in de kracht der
jaren, in den bloei der jeugd, in de eerste uren van hun bestaan? De
wetenschap kent de oorzaak niet, welke den dood tot eene
noodwendigheid maakt, de Varigny 18. Dat de mensch sterft, zegt
daarom Prof. Pruys van der Hoeven in zijne Studie der Christ.
Anthropologie, is een raadsel, dat zich alleen verklaren laat door de
ontaarding zijner natuur, bij Delitzsch, Apol. 126. Le mystère de la
mort reste aussi intact que celui de la vie, Delage, La structure du
protoplasme etc. 1895 p. 354. 771, en cf. voorts Sabatier, Le
problème de la mort, 2 ed. 1896. Bourdeau, Le problème de la mort,
ses solutions imaginaires et la science positive, 2 ed. Paris 1896.
Newman Smyth, The place of death in evolution, London Unwin
1897.

7. De laatste, hier te bespreken straf der zonde bestaat daarin,

dat de wereld in ethischen zin in de macht van Satan en zijne
engelen gekomen is. Sedert Satan den mensch verleid en ten val
heeft gebracht, Joh. 8:44, 2 Cor. 11:3, 1 Tim. 2:14, Op. 12:9, 14, 15,
20:2, 10, is de wereld in zijne macht en ligt in den booze, 1 Joh.
5:19, hij is de overste der wereld en de god dezer eeuw, Joh. 12:31,
16:11, 2 Cor. 4:4. Al is het ook, dat de duivelen na hun val in de hel
geworpen zijn, om tot het oordeel bewaard te worden, 2 Petr. 2:4,
Jud. 6; zij zijn toch nog niet door dat oordeel getroffen, Mt. 8:29, Luk.
8:31, Jak. 2:19. Zij komen nog in de vergadering der engelen, Job 1,
Luk. 10:18, Op. 12:7, houden zich op in de lucht, Ef. 2:2, 6:12,
zwerven rond, wonen en werken op deze aarde, en hebben hier
groote macht. Vooral de Heidenwereld is het gebied hunner
werkzaamheid, Hd. 16:16, 26:18, Ef. 2:2, 6:12, Col. 1:13, 1 Cor.
10:20, 8:5, Op. 9:20; maar toen Christus op aarde kwam, hebben zij
ook binnen de grenzen van het volk Gods den strijd tegen Hem
aangebonden. Satan heerschte en werkte in de Christus vijandige
Joden, Joh. 8:44v., verzocht Jezus, Mt. 4:1-11, zond onreine
geesten, voer in Judas, Luk. 22:3, Joh. 6:70, 13:2, 27 enz.; het was
toen zijne ure, Luk. 22:53, Joh. 14:30. Maar Christus was de
sterkere, Luk. 11:22, streed tegen hem heel zijn leven, Luk. 4:13,
overwon hem en wierp hem buiten, Luk. 10:18, Joh. 14:30, 12:31,
16:11, Col. 2:15, Hebr. 2:14, Joh. 3:8, en onttrekt in beginsel het
gebied der gemeente aan zijne heerschappij, Hd. 26:18, Col. 1:13, 1
Joh. 2:13, 4:4, Op. 12:11. Toch werkt hij nog altijd van buiten af in de
gemeente in; hij zwerft rond over de aarde, Job 1, verzoekt de
geloovigen en werkt hun tegen, Luk. 22:31, 1 Cor. 12:7, 1 Thess.
2:18, tracht hen te verleiden en ten val te brengen, 1 Cor. 7:5, 2 Cor.
2:10, 11:3, 13-15, 1 Petr. 5:8, 1 Thess. 3:5, Op. 12:10, zoodat de
gemeente geroepen is voortdurend tegen hem te strijden, Mt. 6:13,
Ef. 6:12v., Rom. 16:20, 1 Petr. 5:9, Jak. 4:7, Op. 12:11. Eens aan het
einde der dagen verheft hij zich nog eenmaal in al zijne kracht, Mt.
24, Mk. 13, Luk. 21, 2 Thess. 2:1-12, Op. 12v.; maar dan zal hij ook
door Christus overwonnen en met al zijne engelen in den poel des
vuurs geworpen worden, 2 Thess. 2:8, 1 Cor. 15:24, Op. 20:10, cf.
Litt. boven bl. 91.
Het geloof aan booze geesten komt bij alle volken en in alle
godsdiensten voor. Soms heeft de vrees voor de booze geesten het
vertrouwen op de goede schier geheel verdrongen, Roskoff, Gesch.
des Teufels 1869 I 20. En in bijna alle heidensche godsdiensten
wordt het physisch kwaad aan een of meer geestelijke wezens
toegeschreven, die in natuur en rang met de goede goden gelijk
staan, ib. 24-175. De Schrift leert echter anders, en het Christendom
heeft in den eersten tijd op allerlei wijze het joodsche en heidensche
bijgeloof bedwongen en tegengegaan; kerk en staat maakten allerlei
bepalingen tegen tooverij, waarzegging enz., en pasten toch op hen,
die zich daaraan schuldig maakten, tot de dertiende eeuw niet
anders dan disciplinaire straffen toe, ib. I 287. 293. Zelfs toen men
later tot de doodstraf de toevlucht nam, had men daarmede toch
eigenlijk de uitroeiing der heidensche superstitie op het oog. Het
gaat daarom niet aan, christelijke religie en kerk zonder meer
aansprakelijk te stellen voor al het bijgeloof, dat ook onder de
Christenen, en voornamelijk van de 13e tot de 18e eeuw, heeft
geheerscht. Er werkten daartoe allerlei oorzaken mede, de ellendige
toestanden in staat en maatschappij, de schrikkelijke bezoekingen
van hongersnood en pest, de grove onkunde van het volk, de
gebrekkige kennis van de natuur, de magische, kabbalistische
richting onder de beoefenaren der natuurwetenschap enz., ib. II 314
f. Toch gaat de kerk in dezen niet vrij uit. Menigmaal nam zij in
theorie en practijk het heidensche bijgeloof over. Reeds bij de
kerkvaders komt dat uit. Gelijk ieder mensch zijn beschermengel
heeft, zoo heeft hij ook zijn daemon. Buiten het Christendom heeft
de duivel schier onbeperkte heerschappij. De verlossing in Christus
is in de eerste plaats eene bevrijding van den duivel. Alle physisch
kwaad in de wereld, ziekte, misgewas, hongersnood, pest, dood
wordt aan Satan toegeschreven. Hij is de onzichtbare oorzaak van
alle afgoderij, magie, astrologie, ketterij, ongeloof; de superstitie rust
op eene daemonische realiteit. Toen de veelszins oppervlakkige
bekeeringen der volken van Europa onder christelijk vernis allerlei
heidensche leeringen en practijken deden voortleven, kwam in de
Middeleeuwen daar nog bij het geloof, dat de duivel in allerlei
gedaanten, van kater, kat, muis, bok, zwijn, weerwolf, verschijnen,
allerlei ongedierte scheppen, als incubus of succubus aan hoererij
zich schuldig maken, menschen tot een met bloed bezegeld verbond
overhalen, hen beheksen, in hen varen, met hen door de lucht rijden,
hen in dieren veranderen, en ook in de natuur allerlei onheil
aanrichten kon. Rome heeft de daemonische realiteit van dit
bijgeloof steeds in bescherming genomen, niet alleen in de
Middeleeuwen (bul van Innocentius VIII 1484. Malleus maleficarum
1487), maar ook na de Hervorming tot op den huidigen dag toe; in
de Roomsche theologie, b. v. van Suarez, Vasquez, Lessius, Liguori,
Görres, e. a., neemt het geloof aan de macht des duivels eene
buitengewoon breede plaats in, cf. Graf Paul von Hoensbroech,
Religion oder Aberglaube, Berlin Walther 1897 S. 56 f.; en hoezeer
het bijgeloof onder de Roomsche Christenen in de practijk voortleeft,
is nog onlangs in de beruchte geschiedenis van Leo Taxil op droeve
wijze aan het licht getreden, cf. H. Gerber, Leo Taxil’s
Palladismusroman, 2 Th. Berlin 1897. Voor Rome valt al het
bestaande in een lager, ongewijd en een hooger, gewijd terrein
uiteen; op het eerste heerscht Satan met bijna onbeperkte macht,
het tweede moet door kruisteeken, wijwater, bezweringen enz., voor
zijn invloed en werking beveiligd worden, De Harbe’s Verklaring der
Kath. Geloofs- en zedeleer, bew. en verm. door B. Dankelman,
Utrecht IV 1888 bl. 598v.; de Roomsche Christen ziet zich overal van
den duivel bedreigd en moet allerlei maatregelen nemen, om hem te
verjagen, Kolde, Die kirchl. Bruderschaften, Erlangen 1895 S. 47.
Het is waar, dat het Protestantisme dit Roomsche en in den grond
heidensche bijgeloof in den eersten tijd bijna geheel onaangetast
heeft gelaten; heksengeloof en heksenprocessen werden door de
Protestanten even sterk als door de Roomschen verdedigd en later
door de Roomschen (Spina, Molitor, Loos, Tanner, von Spee)
evengoed als door de Protestanten (Weier 1563, Godelmann 1562,
Reginald Scott 1584, van Dale 1685, Bekker 1691, Thomasius 1701)
bestreden; op voorgang van Luther, kenden de Lutherschen eene
zeer groote macht aan den duivel toe, leidden alle kwaad uit hem af
en handhaafden het exorcisme, Köstlin, Luthers Theol. II 351 f.
Müller, Symb. Bücher 477. 483. 771, cf. Roskoff, t. a. p. II 364 f.
Philippi, Kirchl. Gl. III 341. Maar toch bracht de Reformatie, vooral in
haar Calvinistische vertakking, in het duivelgeloof wel terdege eene
belangrijke wijziging aan. Teruggaande tot de Schrift en bij hare
gegevens blijvende staan, belijdende de volstrekte souvereiniteit
Gods, kon zij in Satan en zijne engelen, hoe machtig ook, toch niet
anders zien dan schepselen, die zonder Gods wil zich noch roeren
noch bewegen kunnen. Rationalistisch was de Hervorming niet. Zij
hield staande, dat er booze geesten waren, die op de menschen,
vooral op hun verbeelding, inwerken en hen zelfs tot hun instrument
verlagen konden. Maar deze macht van Satan over de menschheid
was toch altijd aan Gods voorzienigheid onderworpen; zij was in de
eerste plaats ethisch van aard en had in de zonde haar oorsprong;
zij was bovendien binnen enge grenzen beperkt; niet Satan, maar
God is de Schepper van het licht en de duisternis, van het goede en
het kwade; ziekte en dood worden door Hem ons toegezonden, Jes.
45:7. Hebr. 2:7 zegt alleen, dat Satan het geweld des doods heeft,
wijl hij door de zonde den dood in de wereld tot heerschappij heeft
gebracht en dus menschenmoorder is van den beginne, Joh. 8:44.
Ons leven en levenseinde is niet in Satans maar in Gods hand. Luk.
13:11, 16 en 2 Cor. 12:7 geven geen recht, om alle ziekte en kwaal
aan Satan toe te schrijven. En voorts kan Satan niet scheppen en
iets uit niet voortbrengen, hij kan noch als incubus noch als
succubus kinderen voortbrengen, hij kan geen menschen in dieren
veranderen, ter dood brengen of in het leven terugroepen; hij kan
niet onmiddelijk op verstand en wil inwerken, hij kan de substantie
en de qualiteit der dingen niet veranderen enz., Voetius, Disp. I 906
sq., en voorts Polanus, Synt. V c. 12. Zanchius, Op. III 167-216.
Synopsis pur. theol. XII 36 sq. Turretinus, Theol. El. VII qu. 5.
Mastricht, Theol. III c. 8. Brahe, Aanm. over de vijf Walch. art. 1758
bl. 195v. Moor II 328. M. Vitringa II 117 sq.
Alleen door zulk een geloof, dat zich eng aansluit bij de H.
Schrift, is het bijgeloof te overwinnen, hetwelk zoo diepe wortelen
geslagen heeft in het menschelijk hart en trots alle zoogenaamde
verstandelijke ontwikkeling telkens weer bovenkomt. Het
rationalisme bestreed eerst de inwerking der booze geesten op de
menschen en daarna hun bestaan; en het gevolg is geweest, dat wel
het geloof aan de Schrift is prijsgegeven, maar niet het bijgeloof is
uitgeroeid. Integendeel doet dit thans onder allerlei vormen van
magnetisme, hypnotisme, telepathie, spiritisme, astrologie enz., juist
in de kringen des ongeloofs zijn intrede; het occultisme, dat alle
eeuwen door en bij alle volken gebloeid heeft, cf. Kiesewetter,
Gesch. d. Occultismus, 3 Bde, Leipzig 1891, A. Lehmann,
Aberglaube und Zauberei, Stuttgart 1898, telt ook in de laatste
decennia dezer eeuw zijne aanhangers bij millioenen en wordt zelfs
in kunst en wetenschap als de hoogste wijsheid verheerlijkt. Ook
tegenover dit nieuwerwetsche bijgeloof is het dwaze Gods wijzer dan
de menschen. Want niet alleen is er tegen het bestaan van gevallen
geesten niets redelijks in te brengen, maar ook de mogelijkheid, dat
zij menschen verleiden kunnen, kan op geen enkelen grond worden
betwist. Gelijk menschen door woord en daad, door voorbeeld en
gedrag op anderen invloed oefenen, zoo is er niets ongerijmds in de
gedachte, dat ook van de gevallen geestenwereld eene verleidende
macht uitgaat op der menschen verbeelding, verstand en wil. Er
wordt hiertegen wel ingebracht, dat dan de mensch altijd zijne schuld
op den duivel werpen kan; maar dit is ook het geval, als iemand door
zijn medemensch verleid wordt; voorts geschiedt de verzoeking altijd
in ethischen weg en heft de eigen schuld niet op; en in de kringen,
waar aan het bestaan van gevallen engelen geloofd wordt, is het
schuldgevoel gewoonlijk niet zwakker, dan daar, waar hun bestaan
wordt ontkend. Het geloof aan den duivel handhaaft tegelijk den
ontzettenden ernst der zonde en de verlossingsvatbaarheid van den
mensch; entweder ein Teufel ausserhalb der Menschheit oder
Tausende von Teufeln in Menschengestalt, Weiss, Apol. d. Christ. II3
519. Er openbaart zich bij menschen soms zulk een woeste,
welbewuste, opzettelijke haat tegen God en al het goddelijke, ib.
574-587; kinderen Gods, en onder hen niet de zwakste en de
kleinste, maar de verst gevorderden, zulke, die vooraan staan in den
strijd, die het nauwst leven in de gemeenschap met God, zij klagen
menigmaal over zulke schrikkelijke verzoekingen en aanvechtingen,
zij gewagen van zoo goddelooze gedachten en neigingen, die
plotseling in hun hart opstijgen, dat het een voorrecht is, aan het
bestaan van duivelen te mogen gelooven. Er zijn βαθη του σατανα,
welke in de Schrift, in de historie der menschheid, in de worsteling
der kerk van Christus, in de ervaring der geloovigen soms voor een
oogenblik worden ontdekt. En daarbij bedenke men, dat de zondige
macht een rijk vormt en in haar bestrijding van God en zijn rijk
systematisch te werk gaat. Wie haar geheel kon overzien, zou
zonder twijfel in de geschiedenis harer worsteling een plan van
aanval en verdediging ontdekken. Daar is in het zondige leven van
den enkelen mensch, maar veel meer nog in dat van gezinnen,
geslachten, volken, menschheid door alle eeuwen heen eene
welbewuste, planmatige bestrijding van God en al wat Godes is. En
de leiding van dezen strijd rust bij hem, die in de Schrift de overste
dezer wereld en de god dezer eeuw heet. Zoo is hij reeds terstond
opgetreden bij de verleiding en den val van den eersten mensch. In
het Heidendom heeft hij eene macht georganiseerd, die tegen alle
ware religie, zedelijkheid, beschaving vijandig overstaat. Als Christus
op aarde verscheen, heeft hij zijne macht tegen Hem
geconcentreerd, niet alleen door Hem persoonlijk aan te vallen en
rusteloos te vervolgen, maar ook door Hem van alle kant met
daemonische krachten te omringen en alzoo zijn werk tegen te
houden en af te breken. De δαιμονιζομενοι in het N. T. waren geen
gewone kranken, al komen ziekteverschijnselen, zooals doofheid,
stomheid, epilepsie, krankzinnigheid enz., ook wel bij hen voor. Want
zij worden telkens duidelijk van gewone zieken onderscheiden, Mt.
4:24, 8:16, 10:1, Mk. 1:32, 3:15, Luk. 13:32. Het bijzondere bij de
bezetenen is, dat uit hen een ander subject spreekt, dan zij zelven
zijn, dat dat subject Jezus als den Zone Gods erkent, geheel vijandig
tegenover Hem staat, en niet anders dan op zijn bevel den lijder
verlaat, Mt. 1:34, 8:29, 31, Mk. 1:26, 3:11, Luk. 4:34, 41, 5:41, 8:2,
30, Hd. 16:17, 19:15. Deze obsessio nu, hoe ontzettend ook, is zoo
weinig onmogelijk, dat wij in het hypnotisme, waarbij de eene
mensch aan gedachte en wil van den ander onderworpen wordt, een
analoog verschijnsel zien optreden; dat er nog heden ten dage zulke
gevallen van bezetenheid zich voordoen; en dat wie haar onmogelijk
acht, ook alle inwerking van de ziel op het lichaam, en van God op
den mensch en de wereld zou moeten ontkennen. Satan bootst alles
na; God openbaart zich door theophanie (incarnatie), profetie,
wonder; de daemonische caricatuur daarvan zijn obsessio, mantiek
en magie, aan welke de Schrift daarom menigmaal realiteit toekent,
Gen. 41:8, Ex. 7:12, 22, 8:7, 18, 19, Num. 22, Deut. 33:4, Jos. 24:10,
1 Sam. 6:2, 7, 28, 2 Chr. 33:6, Jes. 47:9-12, Jer. 39:13, Nah. 3:4,
Dan. 1:20, 2:10, Hd. 8:9, 13:6-10, 16:16 enz., die zij ten stelligste
afkeurt en verbiedt, Ex. 22:18, Lev. 20:27, Deut. 18:10, Jer. 27:9, 2
Chr. 33:6, Mich. 5:11, Gal. 5:20, maar die nog eens tegen het einde
der dagen door Satan in al hare verleidende kracht zullen worden
geopenbaard, 1 Thess. 2:18, 2 Thess. 2:8-11, Op. 9:1-11, 13:13-15,
19:20. Cf. behalve de reeds vroeger over de daemonologie
genoemde litt., boven bl. 91, Ebrard, art. Dämonische in Herzog1.
Joh. Weiss, in Herzog3. Delitzsch, Bibl. Psych.2 293. Hofmann,
Schriftbew. I 445 f. Philippi, Kirchl. Gl. III2 334 f. Kahnis, Dogm. I 445
f. Beck, Vorles. über Chr. Gl. II 390 f. Weiss, Leben Jesu I 454 f.
Justinus Kerner, Geschichten Besessener neuer Zeit, nebst
Reflexionen von C. A. Eschenmayer über Besessensein und Zauber
1834, en daarbij Strauss, Charakteristiken und Kritiken 1830 S. 301.
Demon Possession and allied themes, being an inductive study of
phenomena of our own times, bij Rev. John L. Nevius D. D. for forty
years a missionary to the Chinese. With an introduction by Rev. F. F.
Ellinwood D. D. 2 ed. New-York, Chicago and Toronto, Fleming H.
Revell Company 1896. Hafner, Die Daemonischen im N. T. 1894.
Laehr, Die Daem. des N. T. Leipzig 1894. Zimmer, Sünde oder
Krankheit, Leipzig 1894. J. A. H. van Dale, Bezetenheid en
Krankzinnigheid, Heusden 1896. Florenz Chable, Die Wunder Jesu,
Strassb. Theol. Stud. II 4. 1897 S. 45 f. Bodelschwingh, Die Mitarbeit
der Kirche an der Pflege der Geisteskranken, 1896 S. 13 f.
 Hoofdstuk VII.
Over Christus.

§ 40. Het verbond der genade.

1. Zonde en ellende worden tot op zekere hoogte door alle

menschen erkend. En uit deze erkentenis wordt bij allen een
zwakker of sterker verlangen naar verlossing geboren; ook de
verlossingsbehoefte is algemeen. Zelfs zijn alle menschen in
meerder of minder mate zich bewust, dat de verlossing moet komen
van boven. Παντες δε θεων χατεους’ ἀνθρωποι. Maar de Heidenen
kenden toch de genade niet, welke den mensch alleen van zonde en
ellende verlossen kan; zij hadden slechts vermoedens en wenschen.
Humana ad deos transferebat Homerus; divina mallem ad nos
(Cicero). Eerst in de H. Schrift treedt de genade Gods in al haar
rijkdom en heerlijkheid ons tegemoet. Terstond na den val neemt zij
al een aanvang. De in Gen. 2:17 gedreigde straf is blijkbaar niet ten
volle uitgevoerd. Adam en Eva zijn niet op den dag hunner
overtreding gestorven. Ware de rechtvaardige straf op de zonde
terstond en ten volle voltrokken dan zou in het eerste menschenpaar
geheel het menschelijk geslacht vernietigd, de aarde verwoest, de
kosmos tot een chaos, ja tot het niet wedergekeerd zijn. Maar dan
had ook Satan getriumfeerd en God het verloren. Daarom treedt er
terstond na den val een ander beginsel in werking, dat de zonde
beteugelt, bestrijdt en verwint. Niet alleen wordt de straf niet ten volle
toegepast; maar ook die straf, welke toegepast wordt, is tegelijk ook
nog een zegen. Alwat terstond na den val plaats heeft, is openbaring
en bewijs van Gods toorn en van Gods genade tegelijk. Het
schuldbewustzijn, dat in Adam en Eva ontwaakt, het geweten dat
beschuldigend zich verheft, de schaamte over hun naaktheid, de
vreeze en de verberging voor God, Gen. 3:7v. zijn alle een bewijs,
dat zij Gods wet hebben overtreden en zijn toorn en straf waardig
zijn; maar zij toonen toch ook, dat de mensch niet verstokt of verhard
is, dat hij geen duivel geworden maar mensch gebleven is. Met de
engelen is het zoo, dat zij, vallende, ook in eens vallen ter helle toe,
Jud. 6, ze zijn terstond verstokt in het kwaad en onverlosbaar. Maar
de mensch is zoo geschapen, dat hij, vallende, toch nog weer
opgericht kan worden; hij blijft vatbaar voor verlossing. God houdt de
volle doorwerking van het beginsel en de macht der zonde in den
mensch tegen. Meer nog, God trekt zich na den val niet terug en laat
ook dan den mensch geen oogenblik los. Als terstond na de
overtreding schuldgevoel, schaamte, vreeze in den mensch
ontwaken, dan is dit alles reeds eene werking van Gods Geest in
den mensch, eene openbaring van zijn toorn maar ook van zijne
genade, eene openbaring, die de grondslag is van alle religieuse en
ethische leven, dat er nog in den mensch is na den val. Maar God
openbaart zich ook nog op eene andere wijze. Als de mensch zich
voor Hem verbergt, zoekt Hij hem op en roept hem. Het is waar, God
komt uit de verte tot hem en de mensch wil uit vreeze zich verbergen
en den afstand tusschen zichzelven en God nog grooter maken. Er
is geen gemeenschap meer tusschen God en mensch maar
verwijdering en scheiding; het verbond is verbroken. En toch, God
komt tot den mensch en zoekt hem op; Hij laat hem niet meer over
aan zijn eigen dwaasheid en angst, welke hem in verberging voor
God heil zoeken doet. Maar Hij zelf roept uit eigen beweging den
mensch tot zich terug. En daarbij overvalt en verschrikt Hij den
mensch niet. Hij komt als het ware uit de verte; Hij komt tot hem niet
in storm of onweder maar in de ‎‫‏רּוַח ַה ּיֹום‏‬‎, d. i. in de avondkoelte,
onder het plechtig ruischen der boomen in den avond. En daaraan
kenden zij de stem Gods en bemerkten zij dat Hij naderde. Dat
naderen was genade. God laat den mensch tijd, om tot zichzelf te
komen en te overleggen wat hij antwoorden zal. Nog duidelijker komt
in het verhoor en in de straf deze openbaring van Gods genade uit,
Gen. 3:9-13. De Heere roept bepaaldelijk Adam, want deze is het
hoofd en de verantwoordelijke persoon. God komt niet in eens met
zijn vonnis maar stelt een onderzoek in, gaat aan het ondervragen,
en geeft den mensch alle gelegenheid, om zich te verantwoorden.
Als de mensch daarvan gebruik maakt, en wel niet alle schuld
ontkent maar toch ook niet ootmoedig en boetvaardig voor God
neervalt, doch zich te verontschuldigen zoekt, dan ontsteekt God
niet in toorn, dan laat Hij die verontschuldiging tot op zekere hoogte
gelden. En dan richt Hij, terwijl Hij in het verhoor met Adam begon,
nu bij het uitspreken der straf het eerst zich tot de slang, dan tot Eva,
daarna tot Adam.
En in die straf roemt de barmhartigheid tegen het oordeel. De
straf, Gen. 3:14, 15 heeft allereerst op de slang als gewoon dier
betrekking. God vernedert de slang, en zet vijandschap tusschen
haar en den mensch; van nu voortaan zal er in plaats van de
vroegen onderworpenheid der dieren aan den mensch een strijd
tusschen beide heerschen, waarin de mensch wel overwinnen maar
toch veel van de dieren, bepaaldelijk van de slang, zal hebben te
lijden. Maar voorts gaat deze straf door de slang heen op de booze
macht terug, wier instrument zij was. Met haar had de mensch een
verbond gesloten en daarvoor het verbond met God verbroken; God
doet genadiglijk dit verbond des menschen te niet, zet vijandschap
tusschen slangenzaad en vrouwenzaad, brengt het vrouwenzaad d.
i. de menschheid weer aan zijne zijde over, spreekt dus uit dat er uit
Eva nog eene menschheid voortkomen zal, en dat die menschheid
in den strijd tegen de booze macht wel veel lijden maar toch ten
slotte triumfeeren zal. De weg voor het menschelijk geslacht zal van
nu voortaan door lijden tot heerlijkheid gaan, door strijd tot
overwinning, door het kruis naar de kroon, door den staat der
vernedering tot dien der verhooging. Dit is de grondwet, die God hier
afkondigt voor den ingang in het koninkrijk der hemelen. De straf
over de vrouw, Gen. 3:16, treft haar beide als moeder en als vrouw;
zij zal juist als vrouw veel smart hebben te dragen; het hoogste, wat
zij wenscht, n.l. om moeder te zijn, zal zij niet anders kunnen
verkrijgen dan in den weg van velerlei lijden, begeerte naar,
onderwerping aan den man, baren met smart; maar zoo zal zij dan
toch haar hoogsten wensch verkrijgen, en haar bestemming