1

CHARAKTERYSTYKA EPOKI
Czas trwania:
 od 90 lat XVIII do końca XIX w.
Nazwa:
 Romantyzm – nazwa ta wywodzi się od francuskiego słowa “romantisme”, roman – znaczy powieść
pochodzącego od łacińskiego “romanticus” – tzn. niezwykły
 w romantyzmie – istnieją dwa znaczenia tego terminu:
o w odniesieniu do cech usposobienia – idealista, marzyciel
o w odniesieniu do prądu ideowego – jako reakcja na racjonalizm, rodzaj buntu przeciwko
regułom społecznym epoki Oświecenia (racjonalistyczne pojmowanie świata)

Główne cechy epoki:

 ruch ideowy, literacki i artystyczny
 dążenie do integracji sztuk, zacieranie granic między muzyką, słowem i obrazem
 zwrócenie uwagi na życie wewnętrzne człowieka – jego duchowość, uczucia, emocje,
indywidualność
 dominacja uczucia nad rozumem
 poznawanie świata poprzez sztukę a nie empiryzm
 najważniejsze uczucie to miłość, zwykle nieszczęśliwa i tragiczna
 propagowanie wolności osobistej i narodowej  konieczność walki ze zniewoleniem człowieka
(Wiosna Ludów 1848 – 49 – różne narody występują z dążeniami wyzwoleńczymi, Powstanie
Listopadowe 1830 – 1831, Powstanie Styczniowe 1863 – 1864, Kongres Wiedeński (1814 – 1815) –
próba zapewnienia pokoju w Europie ( brało udział 16 państw)

Literatura:
 przedstawiciele: Johann Wolf Goethe, Wiktor Hugo, Georg Byron, Aleksander Puszkin, Adam
Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Norwid, Aleksander Fredro
 gatunki: ballada, dramaty filozoficzne, różne gatunki powieści (poetycka, historyczna,
psychologiczna, obyczajowa, fantastyczna)

Malarstwo:
 zainteresowanie naturą , człowiekiem i jego samotnością
 bogata paleta kolorów
 posługiwanie się symboliką, nawiązywanie do legend, poezji
 przedstawiciele: Francisco Goya, Eugene Delacroix, Aleksander Orłowski, Piotr Michałowski

Architektura:
 romantyzm nie stworzył własnego stylu w budownictwie
 neogotyk – nawiązanie do średniowiecza
 budowano pałace i kościoły w stylu gotyckim - we wnętrzach umieszczano średniowieczne zbroje,
dawne świeczniki, galerie portretów przodków

 Rozwój artystycznych, romantycznych ogrodów:

o ogród angielski – naturalny, bujny, z tajemniczymi zakątkami
o ogród francuski – uporządkowany, sztucznie zaprojektowany

 Wynalazek fotografii (1839) - fotografika staje się dziedziną sztuki

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 2

Filozofia:
 podział świata na świat ducha i materii
 przeświadczenie, że warto poznać wyłącznie świat duchowy
 sposobem poznawania świata jest nie rozum, lecz wiara, czucie, intuicja, objawienie
 filozofowie: Immanuel Kant, Friedrich Schlegel
 artysta wznosi się ponad rzeczywistość, odrzuca normy i prawa

Związek muzyki z literaturą:

 najprostszy: sięganie po teksty poetyckie i dramatyczne do pieśni i oper
 rozwój muzyki programowej (utwory instrumentalne zainspirowane, np. poezją, przyrodą)
 powszechne są literackie ambicje kompozytorów  wykreowanie wizerunku wszechstronnego
kompozytora – geniusza o nieprzeciętnych różnorodnych zdolnościach

Zmianie ulega funkcja społeczna kompozytora

 muzyk niezależny = pisze dla odbiorcy ponadczasowego
 artyści dążą do sławy, oryginalności, odchodzenie od istniejących kanonów, reguł, kompozytor =
geniusz a wykonawca – wirtuoz

Muzyka:
 w 1810 roku słowo „romantyzm” zostaje wprowadzone do muzyki , a pierwszym krytykiem, który
użył tego słowa był E.T.A. Hoffman, pisząc recenzję z wykonania V Symfonii Ludwika
van Beethovena
 obok klasycznych gatunków tworzą się nowe gatunki muzyczne, jak np. poematy symfoniczne
(Liszt), czy też dramat muzyczny (Ryszard Wagner)
 harmonika i instrumentacja:
o rozbudowanie systemu dur – moll za pomocą chromatyki i enharmonii
o liczne zboczenia modulacyjne

Orkiestra symfoniczna:
 brzmienie orkiestry zmienia się ciągle poprzez wprowadzanie nowych instrumentów, takich jak: flet
piccolo, kontrafagot, puzon basowy i tuba
 powiększenie orkiestry i wzbogacenie składu instrumentów dętych blaszanych wnosi do muzyki
XIX wieku nowe silne brzmienie

 Rozwój orkiestry:
o za czasów Bacha – liczyła kilkunastu muzyków
o w połowie XVIII w. – ok. 50
o w XIX w. – kilkudziesięciu do 100 i więcej

Podejście kompozytorów do zróżnicowania brzmieniowego:

 w orkiestrze klasycznej – zwracanie uwagi na instrumenty smyczkowe, uzupełnienie to dęte
drewniane, a dęte blaszane – wykorzystywane rzadko, jednorazowo (wyjątek Beethoven); podział ról
poszczególnych instrumentów: I skrzypce – melodia główna, II skrzypce i altówki – wypełnienie
harmoniczne, wiolonczele, kontrabas i fagot – linia basu, dęte – wzmacniały tutti
 w orkiestrze romantycznej – włączenie przez kompozytorów do brzmienia skrajnych rejestrów
instrumentów - temat brzmi ciekawiej im lepiej jest zinstrumentowany; równouprawnienie
wszystkich instrumentów; stosowanie różnorodnej artykulacji (tremolo, pizzicato, col legno, tłumiki)
i dynamiki

 ważna rola traktatu H. Berlioza – Traktat o nowoczesnej instrumentacji i orkiestracji (1844), w XX

wieku udoskonalił go R. Strauss (1904) – w tej wersji funkcjonuje do dzisiaj

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 3

MUZYKA WCZESNEGO ROMANTYZMU

Granicę między muzyką klasycyzmu i romantyzmu zaciera sztuka największego twórcy przełomu XVIII
i XIX w. - Ludwika van Beethovena

Największa różnica między tymi dwoma okresami leży w założeniach estetycznych.

 klasycyzm był postawą, romantyzm to program artystyczny nastawiony na indywidualizm,
subiektywizm, nastrojowość i uczucie

Postacią, która stworzyła typ romantycznego artysty był niemiecki kompozytor, malarz, karykaturzysta,
poeta, a z zawodu prawnik - Ernst Theodor Amadeus Hoffmann (1776-1822)

 działał m.in. w Poznaniu, Płocku, Warszawie i Królewcu

 wprowadził pojęcie romantyzmu do muzyki
 jego tajemnicza osobowość, w której krzyżowała się fikcja literacka z uczuciem, subiektywizmem
i fantastyką, stanowi syntezę istoty romantyzmu
 jako krytyk muzyczny z ogromnym entuzjazmem pisał o Beethovenie, uwielbiał Mozarta
 jego utwory literackie odznaczają się romantyczną wyobraźnią, humorem pełnym groteski, nieco
upiornością – napisał satyrę Mistrz Pchła, o dyrektorze policji – przedstawił go jako śmiesznego ,
podejrzliwego człowieka
 najważniejszym utworem tego twórcy jest opera Undine (Rusałka)
o wniósł do niej przywiązanie do folkloru, nierealny świat baśni i legend ludowych,
a w warstwie muzycznej elementy, które uważane są za jedno ze źródeł romantycznych
motywów przewodnich

 przyczynił się wydatnie do rozwoju krytyki muzycznej, a do jego utworów literackich nawiązywali
m.in. Robert Schumann, Piotr Czajkowski, Jakub Offenbach i Paul Hindemith
 postać Hoffmanna zilustrował w swojej operze Jacques Offenbach – Opowieści Hoffmanna

 we foyer teatru Wielkiego w Poznaniu wmurowana jest (2001r.) tablica honorowa upamiętniająca
pobyt i działalność E.T.A. Hoffmanna w Poznaniu (1800 – 1802)
 powstał w Poznaniu Festiwal Hoffmannowski, który propaguje wykonywanie dzieł niemieckich
kompozytorów u nas w kraju oraz polskiego repertuaru operowego w teatrach niemieckich

STYL BRILLANT

 w okresie romantyzmu rozwinął się styl brillant – oznaczający utwór błyskotliwy, o bogatej figuracji,
ornamentyce, szybkim tempie czyli o cechach wirtuozowskich a jednocześnie śpiewnej melodyce
 główne formy dla stylu brillant, to: koncert, rondo, polonez, walc, wariacja
 przedstawiciele: Johann Nepomuk Hummel, Fryderyk Chopin w warszawskim okresie twórczości
(przed wyjazdem z Polski), Carl MariaWeber

Johann Nepomuk Hummel (1778 – 1837)

 austriacki pianista (wirtuoz), kompozytor

 był uczniem Mozarta i Haydna
 jego motto: ciesz się światem poprzez dawanie radości światu
 stworzył wzór koncertu brillant opierając się na klasycznych założeniach: trzyczęściowości: – 1cz. –
forma sonatowa z dwiema ekspozycjami (orkiestry i solisty), partie łącznikowe o charakterze
wirtuozowskim, 2cz. – wolna, 3cz. – szybka - rondo
 orkiestra posiada zwykle prosty akompaniament

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 4

Fryderyk Chopin

 uszlachetnił formę koncertu (napisał dwa koncerty fortepianowe: f – moll op.21 1829 – 1830, e –
moll op. 11 1830 r. )
 ornamentyka stała się organicznym elementem formy
 wzbogacił harmonikę, rozwinął figurację
 wprowadził kantylenową, liryczną melodykę w części drugiej
 wykorzystał elementy ludowe w ostatnich częściach obydwu koncertów
 koncerty są trzyczęściowe, wykorzystują klasyczny wzorzec koncertu z pierwszą częścią o formie
sonatowej, drugą liryczną i trzecią o formie ronda
 dzięki temu koncerty jego są nadal popularne w przeciwieństwie do bogatej literatury tego stylu,
która została zapomniana

Carl Maria Weber

 niemiecki kompozytor, dyrygent, pianista
 jego słynne kompozycje:
o Konzertstück f – moll op. 79 (1821 r.) na fortepian i orkiestrę – ulubiony utwór
Mendelssohna, grywany też przez Liszta
o Zaproszenie do tańca
 utwór programowy – wg kompozytora przedstawia scenę na balu, gdzie młodzieniec
rozmawia z nieznajomą. Ona zgadza się z nim zatańczyć, kłaniają się sobie i zamiast
rozpocząć taniec to oddalają się od siebie
 jest to forma walca ujęta w rondzie
 po spokojnym wstępie (introdukcji) utwór ma wirtuozowski charakter, wykorzystuje
kontrastujące pod względem nastroju tematy
 kompozycja była przedmiotem wielu transkrypcji orkiestrowych, m.in. Berlioza,
Liszta

o oprócz utworów fortepianowych znana jest twórczość na instrumenty dęte, np.:

 Concertino na róg i orkiestrę op. 45 (1806r.) – kompozytor rezygnuje z klasycznej
budowy: I cz. rozpoczyna się wolnym wstępem, następnie pojawiają się cztery
wariacje; II cz. jest ekspresyjnym recitativem, a III cz. – Rondo alla polacca
z elementami polonezowymi
 Koncert na klarnet
 Koncert na fagot

WCZESNA NIEMIECKA OPERA ROMANTYCZA

Carl Maria Weber 1786 – 1826 (40 lat)

 kompozytor, dyrygent, pianista, krytyk, pisarz, poeta

 syn wędrownych aktorów  dbałość o jakość inscenizacyjną
wystawianych oper będąc dyrygentem czuł się odpowiedzialny zarówno
za stronę muzyczną jak i dramatyczną utworów
 tworzył muzykę operową, kameralną, symfoniczną, koncertową
i solową
 uważany za ojca niemieckiej opery romantycznej
 był m.in. dyrektorem Opery w Pradze, w Dreźnie
 wpływy muzyki Webera, zwłaszcza jego osiągnięć w dziedzinie
instrumentacji, odnajdujemy u wielu kompozytorów niemieckich -
między innymi u Wagnera
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 5

Twórczość operowa
 popularne opery: Wolny strzelec, Oberon czyli czary króla elfów, Euryanthe
 za pomocą brzmienia orkiestry podkreśla tajemnicze nastroje libretta i ilustruje opisy przyrody
 treść oper – to łączenie realności i fikcji (baśniowości)

 ciekawa instrumentacja – wykorzystanie poszczególnych grup instrumentalnych, swobodnych

modulacji
 wykorzystuje arie w stylu francuskim, włoskim, ustępy niemieckie

Przykłady oper:

Wolny strzelec
 opera w trzech aktach
 w ówczesnym świecie muzycznym wywołała rewolucję – kompozytor zamiast przygód
arystokratycznych bohaterów ukazał świat ludowej legendy

 Weber określa to dzieło jako „jedno z najbardziej nastrojowych dzieł jakie kiedykolwiek powstało”

 opera ta jest także pierwszą próbą integracji motywicznej całego dzieła za pomocą motywów
towarzyszących postaciom, rzeczom, ideom, stanom uczuciowym, które powracają za każdym
pojawieniem się owych postaci i elementów treściowych

 ważna rola orkiestry - orkiestracja, która jest zaletą Wolnego strzelca, polega na nietradycyjnym
traktowaniu instrumentów i wykorzystywaniu ich nietypowych rejestrów, występują brawurowe sola
rogów przypominające sygnały myśliwskie - to właśnie od czasów Webera rogi stały się symbolem
instrumentu romantycznego
 obok popisowych arii wprowadza melodie w stylu ludowych piosenek niemieckich
 uwertura oddaje nastrój całego dzieła

 treść opery – Maks i Kacper starają się o rękę Agaty, która jest córką leśniczego. Kto okaże się
lepszym strzelcem ożeni się z Agatą. Agata kocha Maksa, który źle strzela. „Pomoc” ofiaruje mu
Kacper proponując mu skorzystanie z zaczarowanych kul trafiających zawsze do celu. Wszystko
kończy się pomyślnie, mimo oczywiście momentu grozy, gdzie jedna kula trafia Agatę. Jednak
bohaterka żyje.

Euryanthe
 libretto wg Wiktora Hugo (francuski pisarz, dramaturg, poeta, porusza problemy niesprawiedliwości
społecznej, ubóstwa, nędzy; słynna powieść – Nędznicy)
 akcja rozgrywa się w XII wieku – występują średniowieczni rycerze, wieśniacy oraz różne duchy

Oberon czyli czary króla elfów

 opera w j. angielskim z mówionymi dialogami
 akcja rozgrywa się w IX wieku m.in. w Bagdadzie i Tunisie
 treść dzieła – król elfów Oberon i jego żona sprzeczają się, kto jest wierniejszy w miłości – kobieta
czy mężczyzna. Aby rozstrzygnąć spór wystawiają dwoje młodych ludzi na próbę, którą oboje
przechodzą zwycięsko

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 6

DRAMAT MUZYCZNY RYSZARDA WAGNERA

RYSZARD WAGNER (Lipsk 1813 – Wenecja 1883)

 niemiecki kompozytor dyrygent, poeta i teoretyk sztuki

 jeden z głównych przedstawicieli niemieckiego neoromantyzmu
 twórca dramatu muzycznego
 studiował kompozycję i dyrygenturę
 był on dyrygentem w Operze Królewskiej w Dreźnie
 w 1872 osiadł w Bayreuth, gdzie wzniesiono według projektu
Wagnera teatr muzyczny przeznaczony do wykonywania wyłącznie
jego dzieł (przy poparciu króla Bawarii Ludwika II)

Cechy dramatu muzycznego:

 specyficzna tematyka dramatów – mity germańskie i celtyckie
 główna idea kompozytora: dzieło będące syntezą wszystkich dziedzin sztuki – Gesamtkunstwerk =
dramat muzyczny
 vorspiel zamiast uwertury
 melodie nie posiadają wyraźnych kadencji wewnętrznych = niekończąca się melodia (unendliche
Melodie)
 dramatyzacja linii melodycznej
 orkiestra:
o przejmuje funkcję starożytnego chóru komentującego wydarzenia dramatyczne
o nie jest po to, by tylko wypełniać miejsca w finałach aktów, jest dramatycznym środkiem
wyrazu
o Wagner powiększa obsadę, wprowadza niekonwencjonalne instrumenty: tubę basową, tubę
wagnerowską - tenorową, puzon kontrabasowy

 harmonika rozumiana przez R.W. awangardowo

o wychodzi poza skalę
o centralnym punktem odniesienia jest tonika, która ma kilka postaci – Wagner wykorzystywał
obydwa tryby i ich paralele, np.: C, c , a , Es
o chromatyzacja prowadzi do stopniowego zaniku zależności funkcyjnych między akordami

Trzy etapy twórczości, wybrane dzieła i ich charakterystyka:

I etap:
 nawiązanie do opery niemieckiej i francuskiej heroicznej
Rienzi
 wielka opera tragiczna
 5 aktów
 akcja rozgrywa się w Rzymie w połowie XIV w.
 libretto nawiązuje do dziejów Coli de Rienzo – przywódcy rewolucji ludowej w Rzymie, prekursora
idei zjednoczenia Włoch

II etap:
 opery w stylu romantycznym:
o rozbudowane sceny zespołowe
o równorzędnie traktowane partie wokalne z orkiestrowymi
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 7

o Holender tułacz, Tannhauser, Lohengrin

Holender tułacz
 libretto oparł na zaczerpniętym z legend skandynawskich opowiadaniu Heinego o przeklętym
żeglarzu, skazanym na tułaczkę po morzach świata, póki nie znajdzie się kobieta, która aż do śmierci
będzie mu wierna
 pojawia się motyw walki człowieka z siłami nadprzyrodzonymi oraz idea wyzwolenia przez śmierć

Tannhauser
 tematyka oparta częściowo na legendach i podaniach ludowych - łączy dwa wątki: legendę o rycerzu
Tannhauserze, który chce się dostać do podziemnego królestwa Wenus oraz opowiadania o turnieju
rycerzy - śpiewaków w XIII w. –minnesingerów, mamy tutaj wprowadzenie do opery postaci
historycznej Waltera von der Vogelweide (minnesingera)

 założenie opery – konflikt dwóch światów – świata surowych obyczajów, cnoty, pobożności
średniowiecznego rycerstwa oraz świata zmysłowych uciech, symbolizowanego przez grotę bogini
Wenus

Lohengrin
 opiera się na średniowiecznym opowiadaniu o legendarnym zakonie strażników świętego ognia
Graal
 zanika tutaj podział na arie, duety, sceny zespołowe
 z całą konsekwencją przeprowadza R.W. technikę motywów przewodnich

III etap:
 przebywając w Szwajcarii – przez 5 lat nie komponuje, pisze traktaty teoretyczne: Sztuka
i rewolucja, Dzieło sztuki przyszłości, Opera i dramat
 Wagner pisze następnie dramaty muzyczne: Pierścień Nibelunga, Tristan i Izolda, Śpiewacy
norymberscy, Parsifal

Pierścień Nibelunga
 to tetralogia składająca się z 4 cz.: Złoto Renu, Walkiria, Zygfryd, Zmierzch bogów
 naczelną ideą dzieła jest potępienie zbrodniczej żądzy władzy i bogactwa jako przyczyny wszelkiego
zła na ziemi oraz apoteoza miłości czystej, wyzwolonej z więzów i praw obyczajowej moralności
(libretto Wagnera)

 rozbudowana orkiestra (6 harf, 5 trąbek, 8 rogów, 4 tuby, 4 puzony); motywy przewodnie są

muzycznymi odpowiednikami postaci, ich uczuć, idei, przedmiotów – ok. 100 motywów

 charakterystyczne wielkie monologi, chór występuje tylko w Zmierzchu bogów

 ze względu na długi czas powstawania dzieło zawiera wiele sprzeczności
 widoczne analogie do własnego życia – miłość do Jessie Laussot

Tristan i Izolda
 R.W. wykorzystał celtycką legendę o idealnej miłości dwojga ludzi – genezy treści należy szukać
w osobistych przeżyciach kompozytora ( w jego miłości do mężatki Matyldy Wesendonk)

 dzieło najbardziej pesymistyczne – świat jest jedynie miejscem cierpień, a ideału szczęścia nie
można osiągnąć w życiu, które jest właściwie oczekiwaniem na śmierć
 całość kończy się wprawdzie śmiercią Izoldy, która to śmierć nie jest klęską, lecz triumfem ducha
wyzwalającego się z wszelkich więzów cielesnych namiętności, cierpień, lęku, tęsknoty

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 8

 w II akcie akcja prawie zamiera, a do głosu dochodzi orkiestra, przejmuje funkcję starożytnego chóru
komentującego wydarzenia dramatyczne

 dzieło posiada najbardziej nowatorski język harmoniczny = rozkład systemu dur-moll

 wykorzystuje akord tzw. tristanowski lub zwrot tristanowski, jest to jeden z głównych motywów
przewodnich dzieła
 akord jest złożony z dźwięków f-h-dis1-gis1
 przewija się on przez wszystkie części
 jest niezwykle wieloznaczny funkcyjnie, wywołuje napięcie, które można rozładować niemal
w dowolnym kierunku

 jest symbolem wagnerowskiej harmoniki

R. Wagner mówił o swoim dziele: … dla mnie Tristan jest i pozostanie cudem

Śpiewacy norymberscy
 dzieło ma charakter pogodny w przeciwieństwie do innych

 akcja rozgrywa się po wystąpieniu Marcina Lutra w Norymbergii

 jednym z gł. bohaterów jest postacią historyczną - poeta i szewc – Hans Sachs

 proste libretto wpływa na uproszczenie środków muzycznych: przewaga diatoniki, mały aparat
orkiestrowy, wykorzystanie polifonii = świadomy powrót do tradycji dawnych mistrzów niemieckich

Parsifal
 ostatnie dzieło nazywane przez R.W. uroczystym misterium scenicznym

 motto dzieła: Ten, co potrafi oprzeć się miłości zmysłowej, może posiąść cudowną siłę Graala
 Parsifal, to imię początkowo nieznanego nikomu wędrowca, który wraz z rozwojem akcji opery
przeżywa duchową przemianę
o wg legendy, Parsifal, to jeden z rycerzy króla Artura, poszukiwacz Graala, kielicha, do
którego zebrano krew z boku Jezusa przebitego włócznią

Inne utwory Wagnera:

Orkiestrowe:
 uwertury m.in. Polonia 1836
o skomponowana pod wrażeniem upadku powstania listopadowego 1830-1831 i będąca
wyrazem solidarności z jego uczestnikami

 Symfonia C-dur – pod wpływem Mozarta i Beethovena, skład orkiestry zbliżony do klasycznego,
orkiestracja w stylu Webera , widoczny brak doświadczenia młodego Wagnera w symfonice

Utwory fortepianowe (Dwie sonaty, Polonez na cztery ręce)

Pieśni

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 9

FRANCISZEK SCHUBERT

 1797 – 1828 (31 lat)

 ur. się w Lichtenthal, zm. w Wiedniu
 austriacki kompozytor
 syn nauczyciela
 był dwunastym z czternaściorga dzieci
 naukę muzyki rozpoczął mając 7 lat u parafialnego organisty

 mając 15 lat studiował kompozycję u A. Salierego

 pracował jako nauczyciel
 finansowo pomagali jemu przyjaciele

 prawie całe życie spędził w Wiedniu

 po zawodzie miłosnym był nieszczęśliwy do końca życia – muzycznym portretem jego uczucia jest
pieśń Małgorzata przy kołowrotku
 czuł się zawsze bardzo samotny
 popularną formą rozrywki były wieczory muzyczne w kawiarniach lub domach przyjaciół Schuberta
– tzw. Schubertiady
 jest muzykiem uniwersalnym – pisze utwory wokalne, inst., świeckie i religijne
 w tym samym czasie żyje i tworzy Beethoven, który umiera rok przed Schubertem
 Schubert wysoko cenił twórczość Beethovena

Cechy twórczości:
 wczesne utwory pod wpływem klasyków wiedeńskich
 łączy klasycyzm z romantyzmem – klasyczna forma sonatowa z wpływami liryki wokalnej
 twórca jednych z pierwszych miniatur fortepianowych
 wyodrębnił scherzo jako samodzielną formę 3cz. da capo (ABA)
 twórca liryki wokalnej (600 pieśni)
 wykorzystywał elementy ludowe, np.: Symfonia VIII w 1cz. T 2 to lȁndler (austriacki taniec ludowy)
 subtelnie traktował instrumenty dęte w orkiestrze

Twórczość

Pieśni:
 połączenie klasyczności (równowaga między melodią, śpiewem i deklamacją; podporządkowanie
partii wokalnej i fortepianowej wymogom poezji) z romantycznością (liryzm, ludowość, łączenie
pieśni w cykle)

 romantykiem jest w stosunku do pieśni ludowej – nie naśladuje jej lecz tworzyw ludowym stylu –
Polna różyczka

 różnorodne formy pieśni: przekomponowana (Wędrowiec), wariacyjna (Pstrąg), deklamacyjna

(Śmierć i dziewczyna), balladowa (Król Olch)

 wykorzystywał teksty wybitnych poetów niemieckich – Goethego, Schillera, Heinego, Müllera

 cykle pieśni : Piękna młynarka, Podróż zimowa, Łabędzi śpiew (cykl wydany pośmiertnie przez
przyjaciół Schuberta – 14 pieśni)
 słynne pieśni : Małgorzata przy kołowrotku, Pstrąg, Ave Maria

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 10

Utwory fortepianowe
 miniatury instrumentalne Schuberta - uważa się za pierwsze romantyczne miniatury instrumentalne
 3 cz. ABA o improwizacyjnym charakterze – Momenty muzyczne
 scherza, - sonaty, - tańce (lȁndlery)

Symfonie: ( 8 lub 9 )
 wykorzystanie wzorów klasycznych (haydnowska ludowość, śpiewna melodyka Mozarta,
monumentalność formy Beethovena)
 cechy romantyczne – nastrojowość, ludowość, różna ilość części, np.:ograniczenie formy do 2 cz.
(VII symfonia)

 VII Symfonia h-moll Niedokończona (1822 r.)

o najsłynniejsza z jego symfonii - wspaniałe dzieło niemieckiej symfonii romantycznej
o ukazuje talent kompozytora
o symfonia ta nie była nigdy wykonana za życia kompozytora – pierwsze wykonanie
nastąpiło 37 lat po śmierci kompozytora – Wiedeń 1865 r. (uzyskała pozytywne recenzje)
o od jej prawykonania jest jedną z najczęściej wykonywanych symfonii na świecie
o zrywa z zasadami symfonii klasycznej:
 budowa dwuczęściowa
 tonacja h – moll – niezwykła w tamtym czasie dla symfonii (Beethoven nazywał ją
tonacją czarną ze względu na wywoływanie uczucia melancholii, przygnębienia,
smutku)
o I część:
 Allegro moderato w metrum 3/4
 rozpoczyna się nie allegrem sonatowym lecz spokojną, cichą frazą graną przez
wiolon. i kontrabasy; dopiero po tym fragmencie oboje i klarnety przedstawiają T1
 T2 ma charakter ludowego tańca austriackiego lȁndlera w metrum ¾

o II część:
 Andante con moto w metrum 3/8
 wykorzystuje też dwa tematy
 część ta nie jest w D-dur (wg reguł klasycznych) lecz w E-dur, czyli w tonacji
Subdominanty durowej
 całość kończy się T1 tej części, który stopniowo zamiera, rozpływa się, zanika – jest
to typowo romantyczne podejście do zakończenia dzieła – niedoprowadzenie idei do
konkluzji

o Ryszard Strauss – niemiecki kompozytor późnego romantyzmu napisał: Symfonia

Niedokończona jest jak źródło, z którego wypływa cała późniejsza literatura symfoniczna od
Mendellsohna i Schumanna, przez Brahmsa i Czajkowskiego aż do Brucknera i Mahlera.

Utwory kameralne
 kwartety – wzoruje się na kwartetach Mozarta i Beethovena
 słynny kwartet – Śmierć i dziewczyna– F. Schubert wykorzystuje tutaj temat swojej pieśni o takim
samym tytule

 Kwintet fortepianowy Pstrąg – A – dur op. 114 z 1819 r.

o posiada 5 – części: Allegro, Andante, Scherzo, Temat z wariacjami, Finał – Allegro
o obsada: kwintet fortepianowy - fortepian, skrzypce, altówka, wiolonczela i kontrabas - jest
to skład nietypowy, zwykle kwintet fortepianowy to: fortepianu, 2 skrzypiec, altówka
i wiolonczela
o widoczna jest tu skłonność Schuberta do łączenia muzyki instrumentalnej z liryką wokalną,
gdyż wykorzystuje w w czwartej części – wariacjach - jako temat swoją własną pieśń:
"Pstrąg"(Die Forelle), napisaną 2 lata wcześniej

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 11

Muzyka religijna
 najbardziej cenione są jego wielkie formy wokalne, zwłaszcza msze
 skomponował 8 mszy, w tym jedno Requiem
 w sześciu mszach (Nr 1 – Nr 6) opuścił słowa: Wierzę w jeden święty, powszechny i apostolski
Kościół
 Stabat Mater
 Pieśń Ave Maria

Podsumowanie:
 był twórcą wszechstronnym, uprawiającym wszystkie klasyczne formy
 nie zrywał z przeszłością, ale nie naśladował też swoich klasycznych mistrzów
 przejmując osiągnięcia klasycyzmu wzbogacał je nowymi, romantycznymi treściami

ROBERT ALEXANDER SCHUMANN

 ur. Zwickau 1810r. – zm. w Endenich k. Bonn w 1859 r. – żył 49 lat

 niemiecki kompozytor, pianista, dyrygent, krytyk muzyczny, pisarz
 pragnął zostać pianistą – wirtuozem - jednak forsowne ćwiczenia
spowodowały kontuzję (niedowład palca) ręki
 poświęcił się kompozycji

 założył własne czasopismo Neue Zeitschrift fur Musik – używał w nim

pseudonimów: Florestan, Euzebiusz, Raro ( Euzebiusz - marzyciel,
Florestana - człowiek gwałtowny i pełen życia oraz nauczyciel i mistrz – Raro)

 zwrócił uwagę publiczności niemieckiej na twórczość Chopina, w jednym z artykułów

umieszczonych w swoim czasopiśmie napisał: Panowie czapki z głów, oto geniusz
 wykładał kompozycję i prowadził klasę fortepianu w konserwatorium lipskim
 ożenił się z młodszą od niego o 19 lat pianistką Clarą Wieck, która koncertując propagowała
twórczość męża

 przyjaźnił się z F. Mendelssohnem, J. Brahmsem, Josephem Joachimem (skrzypek)

 pod koniec życia (1854 r.) objawiła się u Schumanna choroba umysłowa, okresy euforii przeplatały
się z depresją, słyszał głosy oskarżające go i nazywające wielkim grzesznikiem – przebywał do
końca życia w zakładzie dla umysłowo chorych w Endenich k.Wiednia

 przez nieomal całe życie dążył do sławy – najpierw jako pisarz, później jako wirtuoz, kompozytor;
towarzyszył Schumannowi nieustanny lęk bycia zapomnianym po śmierci

Cechy twórczości:
 cała twórczość Schumanna ściśle związana jest z literaturą = typowy typ muzyki romantycznej
 reprezentuje ona typ programowości inspirowanej tekstami literackimi

 najważniejsze miejsce w jego twórczości zajmują kompozycje fortepianowe i pieśni

 rozwinął zapoczątkowaną przez Schuberta wokalną miniaturę liryczną oraz miniaturę instrumentalną
 tekst decyduje o formie utworu wokalnego
 wpływ liryki wokalnej oraz faktury fortepianowej widoczny jest w utworach kameralnych,
symfonicznych
 poszukiwał nowych środków wyrazu i nowych środków technicznych
 wykorzystuje synkopową, bogatą rytmikę, zmienne metrum

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 12

Pieśni
 obok Schuberta, Brahmsa i H.Wolfa pieśni Schumanna reprezentują najwyższe osiągnięcia
artystyczne w historii tej formy
 budowa ich wynika z charakteru liryki poetyckiej – często mają charakter deklamacyjny
 ważną rolę pełni akompaniament – faktura fortepianowa jest bardziej urozmaicona niż u Schuberta
 pieśni łączy w cykle: Krąg pieśni, Mirty (cykl ten podarował swojej żonie jako prezent ślubny),
Miłość i życie kobiety, Miłość poety, Hiszpańskie pieśni miłosne

Liryka fortepianowa
 tworzy utwory o lekkim zabarwieniu programowym, w których jest więcej uczuciowego wyrazu niż
malarstwa
 ważna rola techniki wariacyjnej
 powstaje w ten sposób nowy styl fortepianowy – stosuje misterne figuracje, dąży do wyzwolenia
zamkniętej w klasycznych, regularnych okresach melodyki
 ujednolica cykl wspólnym materiałem motywicznym

 łączy utwory w cykle: Motyle, Sceny dziecięce (zawierają m.in. Marzenie), Sceny leśne, Karnawał
op.9 (to 21 miniatur reprezentujących zamaskowane postaci karnawałowych zabaw, min. Arlekina,
Kolombiny, ale również Paganiniego i Chopina)

 inne kompozycje: 6 Etiud wg Paganiniego, Karnawał w Wiedniu – rodzaj sonaty romantycznej

Symfonie - 4
 I – B dur op.38 –Wiosenna, II C-dur op.61, III Es-dur op.97 –Reńska, IV d-moll op.120
 ideologia romantyczna przenika się z klasyczną koncepcją formy

Charakterystyka wybranych kompozycji

Symfonie

I Symfonia
 wywodzi się z Pastoralnej Beethovena
 wytyczyła kierunek twórczości Schumanna – styl romantyczno-uczuciowy
 R.Sch. nazwał ją Wiosenną – nie jest programowa tak bardzo jak u L.B. – części nie mają tytułów,
posiada tylko krótką sugestię dotyczącą charakteru T1 – „W dolinie rozkwitła wiosna”

IV Symfonia d – moll
 dzieło ukończone w 1841 r. – chronologicznie to drugie dzieło tego gatunku
 dzieło najbardziej charakterystyczne w całej twórczości symfonicznej R. Schumanna
 pierwotnie utwór nosił tytuł Fantazja symfoniczna
 części połączone są ze sobą (attaca)
 widoczna jednolitość motywiczna (wykorzystanie tematu z Introdukcji w przebiegu symfonii )

Koncerty

Koncert fortepianowy: a-moll op.54

 pierwszym wykonawcą była jego żona (ogromny sukces)
 budowa 3 częściowa
 początkowo był to kompozycja jednoczęściowa zwana Fantazją fortepianową, jednak ze względu na
nieprzychylną opinię wydawców Schumann dopisał jeszcze dwie części i powstał koncert
 w utworze jest brak ekspozycji orkiestry, solista rozpoczyna brawurową kaskadą akordów, po
których w orkiestrze pojawia się T1 przejęty następnie przez solistę
 T1 opiera się na dźwiękach pochodzących od imienia - Klara, gdzie włoskie brzmienie Chiara
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 13

ukazują w przybliżeniu dźwięki CHAA, melodyka liryczna o wokalnym charakterze

 pierwsza część jest monotematyczna
 ciekawa, urozmaicona orkiestracja
 koncert ten stał się dziełem ponadczasowym i najpopularniejszym utworem Schumanna

Koncert skrzypcowy: d-moll

Koncert wiolonczelowy a-moll op.129 – w młodości kompozytor grywał na tym instrumencie, kompozycja
często wykonywana, charakterystyczna jest kantylenowa partia wiolonczeli

Oratoria
 główna idea – „odkupienie”
 romantyczny charakter – swobodne przechodzenie od recytatywu do partii aryjnych i chóralnych
 tytuły: „Raj i Peri”, „Pielgrzymka róży”, Sceny z „Fausta” wg Goethego

Opera
Genowefa - dzieło za mało romantyczne – niepowodzenie na scenie mimo wysokiej wartości artystycznej
pod względem charakterystyki i opisu psychologicznego, motywów przewodnich

Uwertury - Manfred, Herman i Dorota, Faust

PIEŚŃ NIEMIECKA W OKRESIE NEOROMANTYZMU

Dalszy rozwój pieśni niemieckiej to twórczość kompozytorów II połowy XIX wieku. Są to: Carl Loewe,
Robert Franz i Hugo Wolf.

Carl Loewe
 kompozytor, organista, śpiewak
 pracował jako organista w luterańskim wówczas kościele św. Jakuba w Szczecinie i tam też utworzył
szkołę muzyczną, której był dyrektorem (w kościele tym spoczywa urna z jego sercem)
 uczył śpiewu, utworzył towarzystwo śpiewacze – popularyzowanie pieśni, organizował w Szczecinie
wiele koncertów
 dzięki niemu wzrósł w mieście poziom wykształcenia muzycznego
 komponował pieśni wykorzystując poezję romantyczną, m.in. A. Mickiewicza (Trzech Budrysów,
Czaty)
 zwany był Schubertem północnych Niemiec – kontynuował zdobycze Schuberta:
 dominuje budowa stroficzna pieśni
 prosta partia wokalna
 stosowanie efektów humorystycznych

Hugo Wolf - 1860 – 1903

 najwybitniejszy przedstawiciel niemieckiej pieśni tego okresu
 fascynacja Wagnerem, Mahlerem – dominacja tekstu, deklamacyjna melodyka
 forma pieśni wynika z budowy wiersza, jest zwykle przekomponowana
 pieśni to poematy na głos i fortepian
 równorzędne znaczenie partii wokalnej i fortepianowej
 interesował się poezją Szekspira, Byrona, hiszpańską, hebrajską
 napisał cykl artykułów o muzyce Wagnera
 komponował do 1897 r. , po próbie samobójczej przebywał w zakładzie dla umysłowo chorych
 H.W. jest symbolem dekadentyzmu ostatnich lat XIX w
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 14

FELIKS MENDELSSOHN – BARTHOLDY

 1809 Hamburg -1847 Lipsk – żył 38 lat

 niemiecki kompozytor, pianista
 dziadek był wybitnym filozofem żydowskim przybyłym do Berlina w 1743
 rodzina zamożna i kulturalna
 rodzice Feliksa przyjęli chrzest i zmienili nazwisko na Bartholdy, on jednak
nie wyparł się swojego rdzennego nazwiska

 jego siostra Fanny była znaną pianistką

 niezwykle uzdolniony muzycznie i plastycznie (rysunki) – mając 6 lat
zaczął uczyć się gry na fortepianie pod kierunkiem swojej matki
 studiował kompozycję

 słynna wypowiedź kompozytora: …myśli wyrażonych przez dobrą muzykę nie można ująć słowami
nie dlatego, iż słowa są nazbyt mgliste, lecz przeciwnie – dlatego, że są zanadto ścisłe

 w życiu towarzyszyły mu sukcesy osobiste i artystyczne

 był dyrektorem Konserwatorium Muzycznego w Lipsku, dyrygentem lipskiego Gewandhausu ( jedna
z najsłynniejszych sal koncertowych Europy otwarta w 1781)

 w 1829 doprowadził do pierwszego publicznego wykonania Pasji wg św. Mateusza J.S.Bacha

 po śmierci F.M. cały Lipsk okrył się żałobą. Pochowany został w Berlinie przy Marszu żałobnym
Beethovena, w gazetach pisano: …panuje straszna cisza, czujemy się tak, jak gdyby zmarł król
 jako kompozytor – to romantyk klasycyzujący
 symetria formy klasycznej + namiętność i melancholia, elementy ludowe

Twórczość symfoniczna
 5 symfonii

Ogólne cechy symfonii:

 nawiązanie do klasyczności – budowa 4 - częściowa., części odpowiadają formie sonatowej
 elementy romantyczne: kantylena, programowość, motywy ludowe

II Symfonia - Lobgesang ("Hymny Chwały") - B-dur, op. 52

 napisana została w 1840 roku dla uczczenia czterechsetnej rocznicy wynalezienia druku
 pierwsze trzy części posiadają obsadę instrumentalną, ostatnia - wokalno – instrumentalną

III Symfonia - Szkocka z instrumentacją imitującą chwilami brzmienie dud

IV Symfonia - Włoska A – dur

 F.M. skomponował ją mając 24 lata
 posiada 4 części:
o 1 cz. Allegro vivace o formie formy sonatowej
o 2 cz. Andante – charakter ekspresyjny pod wpływem neapolitańskich procesji religijnych,
w których uczestniczył Mendelssohn
o 3 cz. Moderato – to menuet z triem
o 4 cz. - Presto wykorzystujące saltarello – włoski (neapolitański) taniec ludowy

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 15

 nierozbudowana obsada orkiestry – kwintet smyczkowy, podwójna obsada fletów, obojów,

klarnetów, fagotów, rogów i trąbek oraz kotły
 utwór o radosnym charakterze
 F.M. pisał do swojej siostry – Symfonia włoska czyni wielkie postępy, będzie to najweselszy utwór,
jaki kiedykolwiek napisałem

V Symfonia - Reformacyjna - d – moll op. 107 (część czwarta nawiązuje do jednego z chorałów M. Lutra)

Uwertury:
Sen nocy letniej
 inspiracją było przeczytane przez kompozytora dzieło Szekspira (dramaturga angielskiego żyjącego
w XVI w.) o tym samym tytule
 najpierw skomponował pierwszą część – Uwerturę (miał 17 lat)
 zawiera ona reprezentatywne cechy stylu F.M. nazwanego – elfenromantik – melodyka świetlista
i zwiewna (drobne wartości rytmiczne w szybkim tempie)
 Uwertura cieszyła się ogromnym powodzeniem
 z pozostałych części skomponowanych dużo później popularny jest Marsz weselny oraz Scherzo

Hebrydy – utwór napisany pod wpływem podróży po Szkocji

Cisza na morzu i szczęśliwa podróż – utwór oparty na poematach Goethego, który był tym faktem
zachwycony, napisał do F.M.: Dobrze żegluj w swojej muzyce i niech Twoje podróże zawsze będą takie jak ta
szczęśliwe

Muzyka fortepianowa

Miniatury
Pieśni bez słów
 8 zeszytów (48 utworów)
 dominuje forma ABA
 delikatny akompaniament
 miniatury nawiązują do pieśni: gondolierów, myśliwych, prząśniczek, kołysanek, pieśni ludowych

Koncerty fortepianowe:
 d-moll op.40 (części połączone ze sobą, w 1cz. nie ma ekspozycji orkiestry)
 g-moll op.25 (charakter wirtuozowski)

Koncerty skrzypcowe:

Koncert d-moll
 młodzieńczy utwór (Mendelssohn napisał go w wieku 13 lat)
 zadedykował i ofiarował rękopis swojemu przyjacielowi i nauczycielowi, Edwardowi Rietzowi
 słynny skrzypek Yehudi Menuhin (+ 1999 r.) opublikował koncert w 1952 r.

Koncert e-moll op.64

 koncert napisał trzy lata przed śmiercią
 zawiera wspaniałe fragmenty kantylenowe oraz wirtuozowskie
 zmianie uległ tutaj stosunek sola do tutti – najpierw w ekspozycji koncertu słyszymy kantylenowe
solo skrzypiec, później dopiero tutti
 budowa 3 – częściowa

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 16

Oratoria:
 Paweł, Eliasz, Pierwsza noc Walpurgii
 łączy wzór haendlowski z wpływami Bacha (Pasja wg św. Mateusza)
 oratorium ma charakter koncertowy

HEKTOR BERLIOZ

 1803 La Côte- Saint-André – 1869 Paryż (żył 66 lat)

 francuski kompozytor, dyrygent, znakomity dziennikarz i krytyk

muzyczny
 twórca symfonii programowej
 podniósł czynność dyrygenta do rangi wirtuoza - przywiązywał dużą
wagę do wykonawstwa
 prekursor nowoczesnej orkiestracji

 pragnął pisać muzykę o potężnej sile wyrazu dramatycznego

 początkowo jego niekonwencjonalne utwory o masywnym brzmieniu nie znajdowały aprobaty,
od lat 40-tych XIX wieku zyskał sławę
 dążył do stworzenia formy będącej syntezą sztuk

 dużo odbywał podróży koncertowych, sam dyrygował prawykonaniami własnych utworów

 był dwukrotnie żonaty, obydwie żony zmarły, również zmarł jego jedyny syn – w tych trudnych
chwilach wspierali go przyjaciele: Liszt, Schumann, Wagner, Paganini, Hugo, Lamartin, Balzak
 muzykę Berlioza krytykowali: Chopin, Mendelssohn
 na grobie Berlioza znajduje się pomnik dłuta polskiego rzeźbiarza, Cypriana Godebskiego

Twórczość :
 instrumentalna programowa
 powiększył obsadę orkiestry, zwłaszcza grupę dętych blaszanych
 dodał inne instrumenty: tubę basową, harfę, fortepian, saksofon, dzwony, cymbały
 wskazał na związek swojej muzyki z dziełami wielkiego klasyka mówiąc: Jestem crescendem
Beethovena
 obsada często wokalno – instrumentalna
 był prekursorem Wagnera – myślał o stworzeniu dramatu muzycznego
 raził go konwencjonalny charakter grand-opery, ubóstwo instrumentacji, słodka kantylena włoskiej
opery

Charakterystyka wybranych kompozycji:

Symfonia fantastyczna op.14, podtytuł: Epizod z życia artysty

 obsada: orkiestra symfoniczna
 oparta na osobistych przeżyciach ( nieszczęśliwa początkowo miłość kompozytora do Henrietty
Smithson, która została później żoną kompozytora)
 jej niezwykłość polega na tym, że w pierwszej części założenia programowe pozostają w całkowitej
harmonii ze schematem formy sonatowej
 części łączą się między sobą i wykorzystują temat z I cz. – temat ukochanej zwany idee fixe
 poszczególne części posiadają tytuły: I – Marzenia i namiętności, II –Bal (forma walca), III Scena
na wsi, IV – Marsz na stracenie, V- Sabat czarownic ( wykorzystuje motyw średniowiecznej
sekwencji: Dies irae)
 program literacki opisuje prawie każdy takt - osłabienie formy symfonicznej ( w innych utworach
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 17

zrezygnował z tak szczegółowego programu)

 ciekawa instrumentacja, innowacyjne brzmienie – skrzypce w ostatniej części grają drzewcem,
klarnet prawdopodobnie po raz pierwszy stosuje glissando, Berlioz powiększa obsadę orkiestry
wykorzystuje m.in.: klarnety basowe, harfę, rożek angielski

Harold w Italii
 symfonia z partią koncertującej altówki dedykowaną Paganiniemu
 napisał je Berlioz na zamówienie Paganiniego, którego zachwycił Marsz na stracenie z Symfonii
fantastycznej
 koncert nie spełnił oczekiwań wirtuoza skrzypiec, który uznał, że zbyt mało zawiera ono popisów
partii solowych i Berlioz postanowił przerobić ów koncert na symfonię
 altówka pozostała tu instrumentem wiodącym, interpretując pojawiającą się i przewijającą przez całe
dzieło idee fix
 symfonia oparta jest na przeżyciach samego Berlioza, który utożsamił się z Byronowskim bohaterem
Wędrówek Childe Harolda
o Harold w poemacie Byrona jako człowiek skłócony ze światem, buntownik, wyrusza na
wielką wędrówkę. Niestety ani poznawanie bohaterskich czynów poszczególnych narodów,
ani kontemplacja przyrody, nie leczą bohatera z "choroby wieku". Czuje się nieszczęśliwy,
nie ma celu życia, nie potrafi wskazać jego sensu
o dzieło opisuje trzyletni pobyt Berlioza we Włoszech

Romeo i Julia op. 17

 symfonia dramatyczna (1839)
 obsada: soliści, chór i orkiestra
 kompozytor starał się zaakcentować symfoniczny charakter utworu, jednak wykonywana bywa jako
widowisko operowe

Potępienie Fausta
 legenda dramatyczna oparta na dramacie Goethego Faust
 utwór wokalno – instrumentalny, czteroczęściowy
 ukazuje fałszywość diabła i łatwowierność Fausta, który traci duszę nic w zamian nie zyskując

Uwertury koncertowe:
 Król Lear wg Szekspira, Korsarz wg Byrona, Rob Roy wg Scotta, Karnawał rzymski
 są to utwory o klasycznej formie, która ze względu na programowość utworów miejscami staje się
swobodna

opery: Benvenuto Cellini, Béatrice et Bénédict, Trojanie

Muzyka religijna:
 H.B. pisze muzykę religijną okolicznościowa, nie liturgiczną
 Grand Messe des Morts op.5 = Requiem
 najsłynniejsze requiem obok Mozartowskiego i Brahmsowskiego
 ogromna obsada: wielka ork. symfoniczna(16 kotłów, 4 bębny, 50 instr. dętych blaszanych , 600
osobowy chór, tenor– solo)
 romantyczna melodyka
 liturgiczny tekst interpretuje Berlioz w różny sposób: realistycznie, poetycko, z przepychem,
z archaiczną prostotą, swobodnie lub w ścisłej fakturze kontrapunktycznej
 utwór ten uważał autor za najcenniejszą swoją kompozycję: Gdyby mi zagrożono spaleniem
wszystkich moich dzieł, prosiłbym o łaskę dla mszy żałobnej

 inne kompozycje: Te Deum op.22 , oratorium Dzieciństwo Chrystusa

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 18

NICCOLO PAGANINI

 1782 Genua – 1840 Nicea - żył 58 lat

 w romantyzmie powstają duże sale koncertowe, w których prezentują się

instrumentaliści, kompozytorzy
 następuje rozwój życia koncertowego
 wirtuozostwo dotyczy głównie gry na fortepianie i skrzypcach
 kompozytorzy często sami wykonują swoje utwory, są wirtuozami
 słynnym wirtuozem skrzypcowym, kompozytorem był N. Paganini

 posiada barwną biografię, w której trudno czasami jest oddzielić prawdę od legendy
 był trzecim z szóstki rodzeństwa
 najpierw uczył się gry na mandolinie, następnie na skrzypcach i gitarze
 debiut kompozytorski miał w wieku 9 lat – zagrał swoją kompozycję Wariacje na temat Carmagnoli
– na skrzypce i gitarę (na temat francuskiej pieśni rewolucyjnej)

 koncertując odnosił oszałamiające triumfy – Niemcy, Francja, Anglia, Włochy, Polska (Poznań
1829, Warszawa) – ten triumfalny pochód przez Europę trwał zaledwie parę lat – w 1834 powrócił
do kraju i zamieszkał k.Parmy = rzadko grał publicznie, najczęściej dochód przeznaczał na cele
charytatywne choć znany był ze swojego skąpstwa
 w 1829 r. grał w Poznaniu i w Warszawie, gdzie doszło do skrzypcowego pojedynku z polskim
skrzypkiem Karolem Lipińskim

 niezależny finansowo – sam sprzedawał bilety na swoje koncerty, pomagał finansowo rodzinie
 przed koncertem ćwiczył utwory, które na nim nie wykonywał

 w miarę upływu lat stawał się „psychologiem” – dobrze znał upodobania publiczności, studiował jej
reakcję na swoją muzykę, uczył się sztuki zdobywania słuchaczy

 wiedział, że największym powodzeniem cieszą się utwory programowe zawierające jak najwięcej
elementów wirtuozowskich
 był twórcą własnej legendy i reklamy
 posiadał całą kolekcję wspaniałych skrzypiec: Stradivareigo, Amatiego, Guarneriego del Gesu
(otrzymał je w prezencie od kupca po przegraniu swoich w karty)

 często chorował na gardło, w ostatnich miesiącach przed śmiercią stracił głos i posługiwał się
tabliczką, na której pisał swoje wypowiedzi
 jedyny uczeń Paganiniego – Apolinary Kątski (1826-1879)

 za życia Paganini nie pozwalał najczęściej na drukowanie swoich utworów, komponował po to, by
zapewnić tylko sobie wirtuozowski repertuar

Osiągnięcia techniczne:
 wirtuoz skrzypiec, ukazał nową gamę ich możliwości technicznych, brzmieniowych
 wpłynął na rozwój sztuki skrzypcowej oraz w dużym stopniu na wirtuozerię fortepianową
 skrzypkowie nie potrafili go naśladować, nie mogli też niczego dodać do jego osiągnięć
technicznych (wyjątek K.Lipiński), zaś mistrzowie fortepianu pokusili się o przeniesienie tych
osiągnięć do swojego warsztatu –Chopin, Liszt, Schumann, Brahms
 mówiąc o osiągnięciu przez N.P. granic możliwości technicznych należy pamiętać o tym, że były to
granice tamtej epoki. Technika gry instrumentalnej podlega rozwojowi i np. Kaprysy w chwili
ukazania się drukiem uchodziły za niewykonalne, a dziś grają je uczniowie szkół muz.

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 19

 stosował specjalny strój instrumentu – obniżał lub podwyższał strój poszczególnych strun (łatwiejsze
palcowanie) – takie przestrajanie strun nosi nazwę scordatura (Koncert zamiast w Es dur gra się na
przykład w D dur)
 różne sposoby smyczkowania
 flażolety pojedyncze i podwójne
 pizzicato lewej ręki w połączeniu z grą smyczkiem – specjalny rodzaj wielogłosowości ( grał trzecim
i czwartym palcem w wysokich pozycjach, a trzema pozostałymi, łącznie z kciukiem,
akompaniament pizzicato)
 podwójne tryle
 różnorodna artykulacja – szybkie staccata
 gra na strunie G (Wariacje Mojżesz oparte na temacie z opery Rossiniego Mojżesz w Egipcie)
 ulubiona forma: wariacje

Twórczość:
 24 Kaprysy Niccolo Paganiniego do dziś dnia pozostały zbiorem wirtuozowskich utworów
skrzypcowych
 Taniec czarownic – cykl wariacji opartych na fragmencie baletu Sussmayer’a, zawiera komplet
nowości technicznych N.P.
 Koncerty (12)
o stanowią sprawdzian biegłości technicznej skrzypka – pochody tercjowe, sekstowe,
undecymowe, flażolety, tryle
o Koncert h – moll op.7 – finał to rondo zwane rondem dzwonkowym ze względu na cechy
tematu głównego
 Mojżesz – cykl wariacji na temat opery Rossiniego
 utwory kameralne z wykorzystaniem gitary (N.P. był mistrzem na tym instrumencie traktowanym
przez niego popisowo)
 Karnawał wenecki – szereg wariacji o wirtuozowskim charakterze

KONKURSY im. N. Paganiniego

 Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. N.P. w Geniu
 Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy Młody Paganini w Legnicy ( laureaci to m.in. uczniowie
POSM II st. im. M. Karłowicza – I. - Celina Kotz, I. -Marta Gidaszewska, II - Justyna Grudzień, II -
Robert Łaguniak)

KAROL LIPIŃSKI
 (1790 Radzyń k. Lublina -1861 Urłow)

 Karol Lipiński, najsławniejszy polski wirtuoz skrzypcowy pierwszej

połowy XIX wieku
 muzyk orkiestrowy, kompozytor, kameralista, dyrygent, pedagog i
solista

 najwybitniejszy przed Henrykiem Wieniawskim skrzypek polski i jeden z największych wirtuozów

pierwszej połowy XIX stulecia
 może być także uważany za twórcę polskiej szkoły wiolinistycznej
 wykształcił własny styl odtwórczy

 w wieku 19 lat został zaangażowany na stanowisko koncertmistrza orkiestry teatru we Lwowie,

później był jej kapelmistrzem
 był również koncertmistrzem orkiestry Gewandhausu w Lipsku
 we Lwowie napisał większość swoich kompozycji – koncerty, kaprysy, polonezy, symfonie (3)

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 20

 w roku 1817 Lipiński podjął pierwszą podróż artystyczną

o miała ona wielkie znaczenie głównie z uwagi na fakt spotkania z Niccolo Paganinim oraz
wspólnych z nim występów
o Polak zdobył uznanie wielkiego Włocha, a także poznał nowy, wirtuozowski styl jego gry

 koncertował m.in. w Kijowie, Wilnie, Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu, Berlinie, Lipsk

 rywalizacja z Paganinim, z którym spotkał się ponownie w 1829 roku w Warszawie, przyczyniła się
także do spopularyzowania jego nazwiska w Europie

 współpracował z R. Wagnerem, R. Schumannem, wspierał młodego H. Wieniawskiego

 mając 55 lat kupił majątek Urłów koło Tarnopola, spędzał tam wakacje, a po przejściu na emeryturę
(względy zdrowotne) zamieszkał w nim na stałe

 w Urłowie zaczął realizować swoje marzenie życia - założył szkołę muzyczną dla uzdolnionych
dzieci chłopskich i zakupił dla nich skrzypce u lwowskich lutników

 syn K. Lipińskiego zgodnie z wolą ojca ustanowił stypendium, które wspierało młodych, zdolnych
skrzypków (do wybuchu I wojny światowej)

Styl gry Lipińskiego charakteryzowała:

 kultura muzyczna
 perfekcja techniczna
 nieskazitelnie czysta intonacja
 doskonała interpretacja
 wspaniałe, głębokie brzmienie

Twórczość:
 jedenaście kaprysów zawierających różnorodne trudności wykonawcze
 widoczne są elementy narodowe wyraźnie dochodzące do głosu w polonezach, których
skomponował ponad trzydzieści, a które były jego ulubioną formą wypowiedzi artystycznej
 utwory na skrzypce z towarzyszeniem orkiestry to cztery koncerty skrzypcowe, spośród których
niewątpliwie na czoło wysuwa się II Koncert D-dur op. 21 zwany "wojskowym"
 trzy symfonie, uwertura, utwory kameralne

Podsumowanie:
 Karol Lipiński był jednym z największych wirtuozów skrzypiec owych czasów, a sąd ten
utwierdziła jeszcze opinia Paganiniego, który na pytanie odnośnie pierwszego skrzypka Europy
odpowiedział: "Kto jest pierwszym - nie wiem, ale drugim jest z pewnością Lipiński
 ogromna sława, jaką zdobył Karol Lipiński w epoce niespotykanego dotąd wirtuozostwa, jest
dowodem jego wielkiego talentu
 był znany w całej Europie i doszedł do niezwykłych zaszczytów
 podczas podróży koncertowych zawsze podkreślał swoje polskie pochodzenie
 swoją działalnością przyczynił się do spopularyzowania kultury polskiej, kultury narodu, którego
państwa nie było wówczas na mapie politycznej Europy

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 21

OPERA WE WŁOSZECH

 w XIX w we Włoszech widoczny jest słaby rozwój muzyki symfonicznej, kameralnej

 dominuje silna tradycja operowa
 pierwiastki romantyczne jednak występowały w postaci akcentowania pierwiastka narodowego
 opera romantyczna to kontynuacja osiągnięć epok poprzednich
 podział na operę seria i buffa
 na I planie głos wokalny
 przedstawiciele: Gioacchino Rossini, Vincenzo Bellini, Gaetano Donizetti, Giuseppe Verdi –
żyją w I poł. XIX w. oraz Pietro Mascagni, Rugiero Leoncavallo, Giacomo Puccini (II połowa XIX
w.)

GIOACCHINO ROSSINI

 (1792 Pesaro -1868 Passy k. Paryża – pochowany został najpierw na cmentarzu

Pere – Lachaise, a po 20 latach przeniesiony został do Florencji)
 słynny kompozytor oper
 mistrz bel canto
 komponował dla teatrów operowych w Rzymie, Bolonii, Wenecji, Mediolanie,
Paryżu
 charakteryzował się nieco cynicznym poczuciem humoru
 przez ostatnie 30 lat swojego życia bardzo mało komponował, a od prapremiery
Wilhelma Tella zaprzestał pisania oper tłumacząc to w następujący sposób: Wszyscy pracują dla
trzech rzeczy; sławy, złota i przyjemności. Sławę już mam, złota mi nie trzeba, a przyjemności już
dawno mnie znudziły.

Przykłady twórczość:
 39 oper
 Stabat Mater
 Mała Msza Uroczysta
 Grzechy starości
 6 Sonat na dwoje skrzypiec, wiolonczelę i kontrabas

Charakterystyka wybranych dzieł:

w operach |Rossini:
 muzyką odzwierciedla charakter dzieła
 w mistrzowski sposób ukazuje humor sytuacyjny
 umiejętnie wyolbrzymia komizm sytuacyjny
 postaci charakteryzuje odpowiednią melodyką
 popisowe frazy dają możliwość pokazania umiejętności śpiewaków i są integralną częścią dzieła (nie
służą tylko pustej wirtuozerii wokalnej)
 pisze różne rodzaje oper:
o buffa: Włoszka w Algierze, Kopciuszek
o dramma giocoso: Cyrulik sewilski
o semiseria: Semiramida, Wilhelm Tell (ostatnie dzieło, libretto wg F. Schillera, dzieło
monumentalne, rozbudowane sceny zespołowe, bogata instrumentacja)

Cyrulik sewilski wg komedii Beaumarchaisa

 to bardzo popularna opera
 jedna z najzabawniejszych oper komicznych, dosyć prosta i banalna intryga jest pretekstem do
wprowadzenia niesamowitej ilości muzycznego humoru
 uwertura pochodzi z wcześniejszej opery Elżbieta, królowa Anglii
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 22

 napisane dzieło w ciągu ok. 3 tygodni, wystawione w Rzymie w 1816

 przykład komizmu:
o Aria o plotce śpiewana przez Don Basilio – przy pomocy crescenda i stopniowo zwiększanej
instrumentacji pokazuje rozrastanie się plotki
o aria tytułowego bohatera Figaro tu, Figaro tam! - bardzo szybkie wypowiadanie słów i ich
powtarzanie powoduje komizm arii

 popularnością cieszy się również uwertura, która wykonywana jest często jako samodzielny utwór

Utwory religijne

Mała msza uroczysta – nazywa ją grzechem śmiertelnym

 jest monumentalnym utworem
 dowcip kompozytora nie opuszcza – w dedykacji pisze: Dobry Boże, oto przekładam Ci tę biedną
,małą mszę. Czy muzyka, którą napisałem jest święta czy przeklęta? Wiesz dobrze, że zostałem
stworzony do opery buffa. Niewielka w niej suma wiedzy, ale za to trochę szczerego serca. Bądź
zatem pochwalony i pozwól mi wnieść do raju.

Utwory kameralne

Grzechy starości
 powstały pod koniec życia Rossiniego
 jest to zbiór utworów fortepianowych, wokalno-instrumentalnych oraz kameralnych zawartych w 14
zeszytach
 humor, talent muzyczny i kulinarny widoczny jest m.in. w tytule czwartego zeszytu: Cztery
przystawki i czterech żebraków
 wśród tytułów przystawek znajdziemy: Rzodkiewki, Korniszony, Masło a wśród żebraków: Suszone
figi, Migdały, Rodzynki, Orzechy

Rossini oprócz talentu muzycznego posiadał talent kulinarny. Uwielbiał gotować, tworzyć własne przepisy.
Jemu przypisuje się wynalezienie bitej śmietany i dodawanie do potraw jego ulubionego wina – madery.

VINCENZO BELLINI

 ur. 1801 Katania (Sycylia) - zm.1835 Paryż

 włoski kompozytor operowy szkoły neapolitańskiej
 studiował kompozycję
 w Paryżu przyjaźnił się z F. Chopinem
 przez współczesnych uważany za rywala Rossiniego
 pisał w stylu bel canto
 charakterystyczna jest bogata inwencja melodyczna
 romantyczne libretta sprzyjały uwypukleniu uczuciowej, melancholijnej
melodyki opartej na charakterystycznym, kołyszącym akompaniamencie
(wykorzystany przez Chopina w nokturnach)
 poprzez wykorzystanie elementów lirycznych i zwrócenie uwagi na partie chóralne, rozpoczyna
Bellini nowy etap w rozwoju op. wł. prowadzący do Verdiego
 twórczość ceniona przez innych kompozytorów – R. Wagnera, H. Berlioza, F. Chopina

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 23

Znane dzieła:
Lunatyczka
 sentymentalna idylla
 ważne partie chóralne
 nie ma czystych arii i duetów – wszystko rozwija się w ansamble (sceny zespołowe)
 F. Liszt stworzył Fantazję fortepianową opartą na fragmentach Lunatyczki

Purytanie wg W.Scotta
 opera historyczna
 bogata harmonika
 arie m.in. dla słynnego tenora Rubiniego (fis3)
 ukoronowanie włoskiego bel canto

Norma
 opera tragiczna
 solowe partie tytułowej bohaterki - Normy- należą do jednych z najtrudniejszych partii sopranowych
w całym repertuarze operowym (słynna jest cavatina z I aktu – Casta Diva)

GAETANO DONIZETTI (1797 -1848)

 napisał 70 oper, kilka z nich jest popularnych

 ataki obłędu uniemożliwiły dalszą pracę kompozytorską
 rywalizował z Bellinim
 twórczość traktował gł. jako źródło dochodu  pisał szybko, niektóre
dzieła mało wartościowe
 w operach komicznych ważny jest element liryczny
 jego arcydzieło: Don Pasquale – napisane w ciągu 8 dni, op. buffa
o akcja rozgrywa się w Rzymie, w XVIII wieku
o historia - błaha, choć z morałem
o efektowne sceny komiczne
 inne dzieła: Łucja z Lammermoor wg Scotta, Córka pułku, Napój miłosny

GIUSEPPE VERDI

 (1813 -1901) żył 88 lat

 pierwsze lekcje muzyki pobierał u miejscowego organisty
 nie dostał się do Konserwatorium w Mediolanie
 uczył się prywatnie
 ożenił się i miał dwójkę dzieci
 po śmierci żony ożenił się ponownie w 1859r. (miał 46 lat)
 w 1845 r. przeniósł się do Paryża
 po 6 latach powrócił do ojczyzny
 zaangażował się w życie polityczne, został senatorem
 był patriotą, brał udział w ruchu zmierzającym do zjednoczenia Włoch w 1899 roku Giuseppe Verdi
założył w Mediolanie dom spokojnej starości dla emerytowanych muzycznych artystów. To jedyne
w swoim rodzaju miejsce nosi nazwę Casa Verdi. Obecnie w jego pokrytych freskami pokojach
mieszka prawie sześćdziesięciu pensjonariuszy. Muzycy, śpiewacy operowi, baleriny i dyrygenci
oddając się swojej pasji nie zważają na trudy dnia codziennego.
 swoim przedsięwzięciu kompozytor powiedział: Dom ten jest w istocie moją najpiękniejszą operą
 zmarł w hotelu w Mediolanie - kompozytora żegnało 300 000 mieszkańców w asyście
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 24

dziewięciusetosobowego chóru, wykonującego Va pensiero z opery Nabucco

 narodową formą ekspresji muzycznej dla Verdiego była opera

 ważna dla niego była opinia słuchaczy – kompozytor ludowy - zależny od aplauzu swego narodu
 nie uważał opery za rozrywkę
 zwracał uwagę na wartość libretta
 dominuje głos wokalny, orkiestra jest towarzyszeniem
 podziwiał twórczość Beethovena, nie interesował się Schubertem, Schumannem, Berliozem
 jego twórczość kończy rozwój włoskiej opery

Przykłady dzieł operowych Verdiego:

Nabucco (1842), Rigoletto (1851,) Trubadur (1853), Traviata (1853), Nieszpory sycylijskie (1855), Moc
przeznaczenia (1862), Aida (1871), Otello (1887) Falstaff (1893)

Cechy twórczości operowej Verdiego na podstawie charakterystyki wybranych dzieł

I etap:

Nabucco
 opera biblijna
 zawiera aluzje polityczne - jeńcy żydowscy nad brzegiem Eufratu myślą o swoim rodzinnym kraju -
poprzez dzieje narodu żydowskiego G.V. symbolizuje niewolę Włoch
 opera wywołała ogromną falę demonstracji na ulicach miasta, okupacyjne władze austriackie
zakazały więc jej wykonywania
 charakterystyczne są rozbudowane partie chóralne
 słynny chór zamykający trzeci akt – symbol nadziei, wolności Va pensiero (Leć myśli na skrzydłach
złocistych) stał się nieoficjalnym hymnem włoskim
 forma modlitwy przenika cały utwór
 opera zyskała ogromne uznanie i cieszy się popularnością do dziś

II etap:
w kolejnych dziełach (Traviata, Trubadur, Rigoletto) widać:
 rozrastanie się numerów w duże bloki sceniczne
 pogłębianie wyrazu dramatycznego oper
 opery te dają sławę kompozytorowi

Rigoletto
 libretto wg W. Hugo – Król się bawi
 tytułowy Rigoletto to początkowo cyniczny, później głęboko poruszający książęcy błazen, garbus
 Znienawidzony przez wszystkich ukrywa przed światem córkę, Gildę. Mimo podjętych środków
ostrożności, dziewczyna zostaje uwiedziona przez Księcia. By się zemścić, ojciec wynajmuje
płatnego mordercę.
 Verdi w mistrzowski sposób przedstawia środkami muzycznymi różne uczucia towarzyszące
bohaterom dzieła: m.in. ból, nienawiść, zemstę, miłość, poświęcenie
 kompozytor wprowadza na scenę zespół instrumentów dętych grający muzykę taneczną (mamy więc
ten zespół oraz orkiestrę symfoniczną)
 słynna aria z opery: La Donna e mobile (Kobieta zmienną jest)– aria Księcia z IV aktu

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 25

III etap:
Kolejny etap rozwoju twórczości operowej to dzieła, np.: Nieszpory sycylijskie, Moc przeznaczenia,
Aida

Aida:
 Kedyw egipski (władca Egiptu) poprosił Verdiego o skomponowanie opery na uroczyste otwarcie
Kanału Sueskiego oraz gmachu opery w Kairze, co miało miejsce w 1869 r.
 Verdi odmówił i wykonano wtedy Rigoletto
 prośba została później ponowiona, Verdi otrzymał scenariusz, swobodę w doborze wykonawców
i ogromne honorarium
 powstała Aida i została wykonana w Kairze w 1871 r
 jest to opera widowiskowa z baletem, marszami, pochodami
 akcja toczy się w starożytnym Egipcie
 utwór kończy się nie burzliwym finałem, lecz w pp i con sordini, dynamiką ilustrującą śmierć
z miłości
 orkiestra w tym dziele współdziała motywicznie z partiami wokalnymi  jednolitość formalna scen
 charakterystyczne są rozbudowane sceny
 Verdi wprowadza motywy muzyczne towarzyszące niektórym postaciom, np. tytułowej bohaterce,
Aidzie
 dzieło było i jest bardzo popularne i często wykonywane na całym świecie

IV etap:
Cechy charakterystyczne tego etapu, to:
 wykorzystanie dzieł Williama Shakespeare’a (angielskiego dramaturga żyjącego w XVI w.) – Otella
oraz Henryka IV i Wesołych kumoszek z Windsoru
 opery stają się rodzajem dramatu muzycznego
 chromatyczna melodyka wykorzystywana jest do charakterystyki postaci
 muzyka ukazująca tragizm wydarzeń
 orkiestra jest rodzajem komentarza treści libretta
 uduchowiona melodyka
 ograniczenie arii na rzecz recytatywów
 odejście od tradycyjnego bel canto w kierunku dramatycznego parlanda
 etap ten reprezentują dwa dzieła: Otello oraz Falstaff

Otello
 w dziele tym kompozytor wspaniale przedstawia tragedię Desdemony i Otella, którzy są ofiarami
intryg podstępnego Jagona
 tenorowa partia Otella jest uznawana za jedną z najtrudniejszych w literaturze operowej
 to genialne dzieło ukończył Verdi w wieku 73 lat

Falstaff
 libretto wg Henryka IV i Wesołych kumoszek z Windsoru
 rodzaj komediowej opery lirycznej
 operę napisał w wieku 80 lat
 odniósł kolejny, ogromny sukces
 bogactwo brzmienia: w obsadzie orkiestry wykorzystuje m.in. flet piccolo, harfę, rożek angielski,
tubę, gitarę, dzwony

oprócz oper pisał utwory religijne: Requiem, Stabat Mater, Te Deum (na chór i orkiestrę)

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 26

OPERA WERYSTYCZNA

 weryzm – kierunek zapoczątkowany we włoskiej twórczości operowej, odpowiada naturalizmowi

w literaturze
głosił postulat realistycznych librett, unikanie tematyki hist. – mitologicznej
 założenia: realizm treści, odrzucenie koloratury, bel canta, wykorzystanie dramatycznych
recytatywów
 śpiewak musiał stwarzać sugestywny obraz odtwarzanej postaci i swoją sztukę wokalną
podporządkować dramatowi dzieła

 przedstawiciele: Pietro Mascagni, Ruggiero Leoncavallo, Giacomo Puccini

Pietro Mascagni 1863 – 1945

 brał udział w konkursie zorganizowanym przez mediolańskiego wydawcę na operę jednoaktową
 zgłosiło się 70 kompozytorów
 wygrał Mascagni – wielki sukces

 słynna – 1 – aktowa opera Rycerskość wieśniacza (Cavalleria rusticana)

o realizm treści:
 po powrocie z wojska jeden z bohaterów opery – Turiddu – dowiaduje się, że jego
narzeczona, Lola, wyszła za mąż. Zdradza ona męża spotykając się z Turiddu, co
doprowadza do pojedynku jej męża z kochankiem. Ginie kochanek.
 akcja rozgrywa się w sycylijskiej wiosce pod koniec XIX w.
o kompozytor ukazuje sceny z życia wsi (powrót z pola, mszę w małym kościółku)
o bogactwo melodii oddaje charakter południowych Włoch
o pod względem muzycznym utrzymanie konwencji opery włoskiej
o zamiast baletu jest chór
o często wykonywane jest intermezzo (fragment instrumentalny wewnątrz opery)

Ruggiero Leoncavallo !857 – 1919

 kompozytor, poeta, librecista, zainteresowany poezją włoskiego renesansu, uzyskał tytuł doktora
w dziedzinie literatury
 pracował jako akompaniator, korepetytor wokalistów, pianista kawiarniany, korespondent prasowy,
tłumacz
 liczne niepowodzenia jako kompozytor przerwane operą Pajace
o premiera w 1892 r. w Mediolanie, dyr. A. Toscanini – ogromny sukces, główną partię –
Cania (szef wędrownej grupy aktorskie) wykonał słynny tenor, Enrico Caruso
o dwuaktowa opera
o libretto kompozytora
o operę poprzedza śpiewany prolog mówiący o realizmie libretta, wykorzystanie efektu teatr
w teatrze (gawot, menuet – barokowe formy taneczne)
o Pajace Leoncavalla nie zdobyły nagrody w konkursie, w którym wygrała Rycerskość
wieśniacza – (jako opera 2 –aktowa nie odpowiadała warunkom konkursu)

Giacomo Puccini 1858 Lucca – 1924 Bruksela

 realność librett
 wykorzystanie bel canta
 łączy muzykę włoską z operą niemiecką i twórczością R. Wagnera i R. Straussa

Przykłady oper:
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 27

Cyganeria

 obraz z życia paryskiej cyganerii artystycznej epoki balzakowskiej,

 Tosca
 libretto to historia tragicznej miłości śpiewaczki Toski i malarza Cavaradossiego, którzy stają się
ofiarami gry prowadzonej przez szefa tajnej policji Scarpię. Za udzielenie pomocy zbiegłemu
więźniowi politycznemu Cavaradossi sam zostaje schwytany i skazany na śmierć. Ceną za jego życie
ma być ukochana malarza, Tosca. Śpiewaczka zabija co prawda Scarpię, ale zemsta szefa policji
dosięga kochanków nawet po jego śmierci.

Madame Buterfly

 libretto opowiada historię gejszy Cio-Cio-San, która bez pamięci zakochuje się w oficerze
amerykańskiej marynarki. Swoje uczucie, przypieczętowane przysięgą małżeńską, traktuje
niezwykle dojrzale, w przeciwieństwie do wybranka jej serca. Porucznik Pinkerton postrzega swoje
małżeństwo jako egzotyczny żart. Gdy musi opuścić Japonię, obiecuje Cio-Cio-San, że powróci.
Wraca, ale na swoich warunkach.
 temat uwiedzenia i porzucenia jest obecny w operze nie od dziś. Madame Butteffly wpisuje się
świetnie w tę tradycję, pozostając w czołówce najpiękniejszych oper o zawiedzionej miłości

OPERA W PARYŻU

- Paryż – drugie po Włoszech centrum opery romantycznej

- widoczne jest łączenie cech opery włoskiej, niemieckiej z francuskimi
- tematyka – rezygnacja z klasycznych tematów antycznych na rzecz średniowiecznej tematyki historycznej
oraz adaptacji znanych dzieł literackich
- powstaje tzw. grand opera – wielka opera

Cechy grand opery:

 5 aktów
 tematyka historyczna
 ważne wątki polityczne
 budowa opery potraktowana bardzo schematycznie:
 finały kończą III i V akt
 stałe miejsca w przebiegu opery mają arie bohaterki i bohatera dzieła
 bohaterowie dobierani odpowiednimi parami głosów: bohaterski tenor + dramatyczny sopran, bas +
koloraturowy sopran  zwracanie uwagi na kolorystykę

Twórca schematu grand opery – Giacomo Meyerbeer (1791 – 1864)

o przykłady oper: Hugenoci, Afrykanka, Prorok, Gwiazda Północy, Ryszard Diabeł
o nieromantyczny charakter twórczości – tendencje polityczne w librettach
o oryginalna instrumentacja
o początkowo dzieła popularne, później stopniowo zmniejszenie zainteresowania tego rodzaju
utworami (brak romantyzmu)

Drugi przedstawiciel grand opery – Daniel Francois Auber (1782 -1871)

o grand opera: Niema z Portici – jedno z pierwszych dzieł tego rodzaju opery; akcja została
osnuta częściowo na tle rzeczywistych wypadków z czasów rewolucji w Neapolu w 1647r.;
wystawienie dzieła stało się hasłem do wybuchu powstania belgijskiego 1830r.
o Auber jest też ostatnim wielkim przedstawicielem opery komicznej – np.: „Fra Diavolo” (Brat
Diabeł) – to herszt bandy rozbójników = markiz San Marco
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 28

Zmiana charakteru opery francuskiej - II poł. XIX w.

 wykorzystywanie tematyki lirycznej oraz zagadnień z życia ludzi tamtego okresu
 przedstawiciele: Ch. Gounod, Julek Massenet, G. Bizet

Charles Gounod (1818 -1893)

 początkowo tworzy muz. religijną, później pod wpływem Berlioza - pisze opery
 pod koniec życia wraca do utworów kantatowo-oratoryjnych, pracuje jako pedagog i dyrygent
 cechy oper: - śpiewna i kantylenowa melodyka, - doskonała instrumentacja, - brak „pustej”
wirtuozerii
 popularne dzieła: „Romeo i Julia” (opera liryczna, ograniczenie akcji do minimum, treść to
wewnętrzne przeżycia i uczucia bohaterki), „Faust”
 dodał głos solowy i tekst do pierwszego preludium J.S.Bacha ze zbioru DWK (słynne Ave
Maria)

Georges Bizet (1838 Paryż -1875 Bougival k. Paryża)

 studiował fortepian i kompozycję, początkowo pisał utwory fortepianowe
 twórczość została doceniona po śmierci kompozytora
 pierwszy sukces –opera Poławiacze pereł
 najwybitniejsze dzieło: Carmen
o rodzaj opery werystycznej w 4 aktach
o wystawiona w 1875
o kompozytor wprowadził na scenę życie współczesnych ludzi (żołnierze, robotnicy)
o występują elementy muz. cygańskiej i hiszpańskiej (skala cygańska, kastaniety)
o widoczne jest usamodzielnienie się partii orkiestrowych (orkiestra to rodzaj komentarza a nie
akompaniamentu)
o zastosował fragmenty mówione – zmienione po śmierci kompozytora na recytatywy przez jego
przyjaciela Guirauda
o występowanie rodzaju motywu przewodniego – towarzyszy on Carmen

inne dzieła:
Suita z opery Carmen
Suita symfoniczna Arlezjanka

OPERETKA WE FRANCJI

Formy, które przyczyniły się do powstania operetki: angielska opera żebracza, singspiel, niemieckie
i francuskie komedie
Twórca operetki – Jacques Offenbach
 jego operetki to:
 satyra czasów współczesnych, ujawnianie zepsucia moralnego i intryg politycznych
 parodiowanie grand opery
 wykorzystywanie przesady i kontrastu środków muz.
 rozpowszechnienie kankana – tańca z Algierii
 wykorzystywał doskonałe libretta do opracowań muzycznych – powstał nowy
termintzw. offenbiachada - tzn. codzienne konsultowanie postępów libretta
i partytury
 przykłady: Orfeusz w piekle, Piękna Helena, Życie paryskie oraz niedokończona
opera Opowieści

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 29

OPERETKA WIEDEŃSKA
Johann Strauss – syn
 kompozytor, dyrygent, skrzypek
 centralne miejsce w operetce zajmuje walc, polka
 był dyrektorem balów na dworze wiedeńskim
 sławę przyniosły jemu koncerty w Europie i Stanach Zjednoczonych
 znane operetki: Zemsta nietoperza, Baron cygański, Noc w Wenecji

FRANCISZEK LISZT

(1811 Doborján k. Sopron (Węgry) - 1886 w Bayreuth-1886 Bayreuth)

 pochodził z Węgier, w domu mówił po niemiecku (matka

Austriaczka), nie znał węgierskiego, duchową ojczyzną był dla niego
Paryż
 w 1848 zamieszkał w Weimarze
 przyjął w Rzymie niższe święcenia kapłańskie (1865) –
Watykan nie zgodził się na unieważnienie poprzedniego ślubu jego
ukochanej – Karoliny Wittgenstein
 był słynnym pianistą –wirtuozem uwielbianym przez
publiczność – król estrad koncertowych

 jest twórcą recitalu fortepianowego

 program koncertu wypełniał często dziełami jednego kompozytora – koncert monograficzny

 stworzył nową formę orkiestrową – poemat symfoniczny

 interesował się literaturą, przyrodą, sztukami plastycznymi, religią  programowość utworów

 przyjaźnił się ze Słowackim, Norwidem, J.Kossakiem, Ursynem Niemcewiczem; cenił
twórczość Paganiniego, H.Wieniawskiego, Moniuszki

 poszukiwał nowego brzmienia – różne zestawienia instrumentów, bogata pedalizacja w

muzyce fortepianowej

 uczniami Liszta byli m.in.Józef Wieniawski (brat Henryka), Juliusz Zarębski

 koncertował m.in. w Polsce – Poznań, Wrocław, Warszawa, Kraków, Legnica, Głogów

 dochody z koncertów przeznaczał często na cele dobroczynne. Ufundował pomnik Beethovena
w Bonn
 twórczość to ok. 700 utworów

Cechy twórczości

 stworzenie formy programowego poematu symfonicznego

 wzbogacenie kolorystyki orkiestrowej
 rozwinięcie techniki instrumentalnej
 stworzenie nowoczesnej faktury i techniki pianistycznej
 urozmaicona harmonika – alteracje, chromatyka - wychodzenie czasami poza system
funkcyjny dur – moll, dysonansowość

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 30

Repertuar fortepianowy

 wykorzystanie naturalnego ciężaru aparatu manualnego – luźne ramiona - orkiestrowe

brzmienie, siła, blask dźwięku
 wykorzystanie całego zakresu klawiatury
 charakterystyczne środki techniczne: tremolo akordowe, szybkie przebiegi oktawowe,
krzyżowanie rąk, bogata pedalizacja
 melodia główna często przenoszona z sopranu do środkowego rejestru - wiolonczelowe
zabarwienie melodyki

Przykłady utworów fortepianowych:

 transkrypcje m.in.: uwertur Beethovena, Rossiniego, symfonii V –VII i koncertów I, III, V
Beethovena, koncertów Chopina

 Rapsodie węgierskie – 19 – zastosowany folklor cygański – taniec o wolnej części: lassan

i szybkiej: friska, utożsamienie przez kompozytora folkloru cygańskiego z węgierskim = błąd

 Etiudy wg Paganiniego – transkrypcje kaprysów op1 i ostatniej części Koncertu h-moll

 Etiudy transcendentalne – trudne środki techniczne
 Lata pielgrzymstwa –dwie księgi utworów; Szwajcaria, Italia

Twórczość symfoniczna:
 konwencjonalna instrumentacja – podwójne dęte drewniane, większe znaczenie ma blacha: 4-6
rogów, 4 trąbki, 3 puzony, tuba
 tendencja do homogenizacji brzmienia – operowanie całym masywem poszczególnych grup
instrumentalnych

Przykłady utworów:

Poematy symfoniczne -13

 wirtuozowskie operowanie aparatem orkiestrowym
 usamodzielnione partie poszczególnych instrumentów – wykorzystanie ich możliwości technicznych
o Preludia – z programem wiersza Lamartin’a Mimo odwołania się do wiersza, program
dotyczy życia kompozytora)
o Mazepa –utwór poprzedza wiersz W. Hugo – Mazepa
o Tasso – poświęcony poecie odrodzenia
o Hungaria

Symfonie - 2
 dzieła wokalno-instr., programowe, z udziałem chóru w finale
 rezygnacja z klasycznej formy sonatowej

Symfonia faustowska

 w trzech obrazach charakterystycznych na wielką orkiestrę, tenor solo i chór męski

 jest ona uważana za największe osiągnięcie Liszta na polu symfoniki i stanowi szczytowy punkt
w rozwoju symfonii programowej w ogóle
 Liszt dedykował zresztą to dzieło prekursorowi nowej muzyki programowej – Berliozowi
 formalnie dzieło nie jest ściśle związane z symfonią - ma 3 części, które rządzą się raczej prawami
poezji niż regułą allegra
 części noszą w nazwach imiona bohaterów Fausta Goethego, gdyż utwór ten był inspiracją symfonii
 każda część poświęcona jest innemu bohaterowi:
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 31

o I - Faust - charakteryzują go 4 różne, choć motywicznie pokrewne tematy, które

przedstawiają pełnego sprzeczności bohatera
o II - Małgorzata - Andante - to liryczny utwór charakteryzujący tę postać, której myśli krążą
wciąż wokół ukochanego Fausta - tematy jego pojawiają się w tej części także
o III - Mefistofeles - jest najoryginalniejszą postacią i dzięki temu ta część jest również bardzo
oryginalna. Nie wprowadził tu Liszt nowych tematów, ale postać Mefistofelesa oddał
poprzez zniekształcenie, karykaturalne pokazanie tematów Fausta
 część ta to Scherzo
 dzieło zostało dokończone w 1857 roku poprzez dodanie Chorus mysticus (Chór mistyczny)
 w zakończeniu śpiewa chór męski z towarzyszeniem organów i grupy smyczków, dołącza później do
nich tenor
 część ta opuszczana jest niekiedy ze względu na potężne rozmiary całości

Symfonia dantejska

 powstała w 1856 roku

 początkowo Liszt zamierzał skomponować utwór dokładnie na wzór Boskiej komedii Dantego
i zamknąć całość w trzech częściach: Piekło, Czyściec i Raj
 ograniczył się jednak do skomponowania dwóch pierwszych, a w trzeciej pojawił się Magnificat
z chórem sopranów i altów
 utwór jest raczej luźno powiązany z treścią pierwowzoru
 na początku partytury I części umieścił Liszt cytat z Dantego: "Przeze mnie droga do boleści grodu...
Rzućcie nadzieje, wy, co tu wchodzicie”
o taką grozę piekła oddał kompozytor wszelkimi dostępnymi środkami muzycznego wyrazu
o w środkowym epizodzie nakreślił Liszt pełen uroku i liryzmu motyw pary kochanków - Pada
i Franceski, których miłości nie są w stanie zniszczyć nawet piekielne katusze

 Czyściec jest miejscem spokoju, religijnej zadumy przy wtórze nabożnych pieśni
o to miejsce jest przedsionkiem raju, krainy wiecznej szczęśliwości, jednak trzeba przejść
przez drogę udręki, symbolizowaną przez fugę, aby dostać się do bram edenu

 Magnificat - zakończenie dzieła, to napisany na żeński lub chłopięcy chór i zmniejszony skład
orkiestry

 symfonia ta pod względem formalnym jest jeszcze luźniej związana z cyklem sonatowym
w tradycyjnym ujęciu niż Symfonia faustowska
o Liszt zestawia tu raczej kolejne obrazy, opis przeżyć bohaterów

Utwory na fortepian i orkiestrę:

 dwa koncerty:
o synteza koncertu typu brillant i koncertu symfonicznego typu Beethovenowskiego
o masywne akordy, zdwojenia oktawowe w partii obu rąk = masywne brzmienie
o równorzędna rola orkiestry i solisty (powstały równocześnie z poematami symf.)

o I Es-dur (1849) jest monotematyczny o częściach powiązanych attaca

o II A-dur (1839) – cechuje różnorodność tematyczna i budowa 1 –częściowa

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 32

 Totentanz (1849 r.)

o cykl wariacji na temat gregoriańskiej sekwencji Dies irae = zapowiedź witalizmu
(motoryczność rytmiki)
o utwór zwany też Danse macabre
o obsada: fortepian i orkiestra
o jego inspirację stanowi obraz Triumf śmierci

Utwory wokalno – instrumentalne:

o oratorium Chrystus, msze Węgierska msza koronacyjna, Missa solemnis Requiem, kantaty, pieśni,
psalmy
o wybitny przedstawiciel muzyki religijnej , nawiązywał do chorału gregoriańskiego

Franz Liszt to jeden z czołowych artystów XIX wieku i jednocześnie jedna z najbarwniejszych postaci
epoki. Liczne podróże, długotrwały pobyt w Paryżu i Weimarze, związek z Marią d’Agoult, a później
z Karoliną Sayn-Wittgenstein oraz długie życie pozwoliły kompozytorowi być obserwatorem i uczestnikiem
najważniejszych wydarzeń artystycznych i społecznych dziewiętnastowiecznej Europy. Liszt był również,
w pewnym sensie, ich muzycznym, a niekiedy i literackim komentatorem.

FRYDERYK CHOPIN

 Fryderyk Franciszek Chopin - kompozytor i pianista polski

 urodzony 1 marca 1810 (według oświadczeń samego artysty i jego rodziny)

lub 22 lutego (według metryki chrztu, sporządzonej kilka tygodni po
urodzeniu) we wsi Żelazowa Wola koło Sochaczewa, na Mazowszu,
w ówczesnym Księstwie Warszawskim.
 rodzeństwo Fryderyka: trzy siostry: Ludwika, Izabela, Emilia Fryderyk

 ojciec F.Ch - Mikołaj Chopin - był wykładowcą języka i literatury

francuskiej w Liceum Warszawskim, prowadził pensjonat dla synów
ziemiańskich spoza Warszawy

 mając 7 lat był już autorem dwóch polonezów (g-moll i B-dur). O cudownym dziecku pisały
warszawskie gazety, "mały Chopinek" był ozdobą i atrakcją przyjęć w arystokratycznych salonach
stolicy

 pierwszych profesjonalnych lekcji gry na fortepianie udzielał mu Wojciech Żywny

 Fryderyk pobierał naukę w Liceum Warszawskim, gdzie jego ojciec był profesorem

 letnie wakacje spędzał w wiejskich majątkach kolegów szkolnych w różnych rejonach kraju,
m. in. dwukrotnie w Szafarni na Kujawach, gdzie zdradził szczególne zainteresowanie folklorem

 słuchał, notował teksty piosenek ludowych, uczestniczył w obrzędach (weselach, dożynkach),

tańczył i grał na basetli z muzykantami wiejskimi

 został studentem wydziału "teorii muzyki, jenerałbasu i kompozycji" warszawskiej Szkoły Głównej
Muzyki (stanowiącej część Konserwatorium, a równocześnie związanej z Uniwersytetem
Warszawskim), kierowanej przez Józefa Elsnera - wyrobił sobie w szkole Elsnera solidny warsztat,
dyscyplinę i precyzję konstrukcji, odpowiedzialność za sens i logikę każdej nuty
 naukę w Szkole Głównej Muzyki Chopin ukończył w 1829 roku, a Elsner w raporcie po trzecim roku
nauki zapisał: " geniusz muzyczny"

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 33

 w ostatnich miesiącach przed planowanym dłuższym wyjazdem Chopin dał szereg publicznych
występów, głównie w Teatrze Narodowym, gdzie odbyły się prawykonania obu koncertów
 11 października 1830 roku odbył się w Teatrze Narodowym uroczysty pożegnalny koncert, na
którym Chopin wykonał Koncert e-moll, śpiewała również Konstancja Gładkowska

WIEDEŃ
 niewiele dni po przybyciu do Wiednia przyszła wiadomość, że w Warszawie wybuchło powstanie
(tzw. listopadowe) przeciwko zależności Królestwa Polskiego od Rosji i obecności na tronie polskim
cara
 powstają dzieła szkic Scherza h-moll, a przede wszystkim potężne, przełomowe w środkach Etiudy
op. 10

PARYŻ
 Chopin postanowił udać się do Paryża - jesień 1831 rok
 osiadłszy w Paryżu, Chopin świadomie wybrał status emigranta, nie podporządkował się
rozporządzeniu cara (formalnie króla zniewolonej Polski) i nie zgłosił się do ambasady rosyjskiej
w celu przedłużenia paszportu - zaliczony w poczet politycznych uchodźców, odciął sobie
możliwość legalnego przyjazdu do kraju

 związał się blisko z tzw. Wielką Emigracją, przyjaźnił się z jej przywódcą, księciem Adamem
Czartoryskim
 środowisko muzyczne przyjęło go bardzo życzliwie
 zawarł liczne przyjaźnie z młodymi muzykami: Lisztem, Hillerem, Berliozem

 najważniejszym źródłem dochodów Chopina w Paryżu były lekcje

 związał się ze sławną pisarką francuską George Sand (starsza od niego o sześć lat autorka śmiałych
powieści obyczajowych, rozwódka z dwojgiem dzieci)

MAJORKA

 zimę 1838/39 kochankowie spędzili na hiszpańskiej wyspie Majorce, w górach, mieszkając

w dawnym klasztorze w Valdemosie - skomponowawszy szereg arcydzieł: cykl 24 Preludiów,
Poloneza c-moll, Balladę F-dur, Scherzo cis-moll

NOHANT

 po powrocie z Majorki Chopin zamieszkał w posiadłości George Sand w Nohant, w środkowej

Francji. Odtąd do roku 1846 (z wyjątkiem 1840) właśnie tu spędzał długie wakacje, tylko na zimę
wracając do Paryża. Był to najszczęśliwszy okres w jego życiu od czasu opuszczenia rodzinnego
domu, a w twórczości - najbardziej płodny

 w Nohant powstała większość najwybitniejszych i najgłębszych dzieł Chopina

 ciężkie przeżycia osobiste (zerwanie znajomości z G.Sand), a także utrata Nohant (tak ważnego dla
jego życia i twórczości) mocno odbiły się na stanie psychicznym i fizycznym Chopina. Niemal
przestał komponować: do końca życia napisze już tylko parę miniatur

ANGLIA

 w kwietniu 1848 roku Fryderyk pod wpływem namów swej uczennicy, wyjechał do Anglii i Szkocji
- 16 listopada 1848 roku, pomimo słabości i gorączki, dał swój ostatni w życiu koncert, grając na

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 34

rzecz polskich emigrantów w sali Guildhall w Londynie. Kilka dni później powrócił do Paryża

PARYŻ

 17 października 1849 roku Fryderyk Chopin zmarł na gruźlicę płuc w swoim ostatnim paryskim
mieszkaniu przy placu Vendôme

 został pochowany na cmentarzu Pére-Lachaise w Paryżu

 zgodnie z ostatnią wolą Chopina, wyjęte po śmierci jego serce siostra przywiozła do Warszawy,
gdzie zostało w urnie wmurowane w filar kościoła Św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu

Chopin – pedagog
 muzyka wg niego to mowa wyrażająca myśli, uczucia, wrażenia
 uczył ok.125 uczniów
 najlepszy układ ręki – „pozycja gamy E-dur”
 zalecana kolejność ćwiczenia gam: H, Fis, Des - do C
 wymagał znajomości teorii dla zrozumienia struktury utworu oraz bel canta
 naukę rozpoczynał od preludiów i etiud Clementiego i Cramera
 stale wykorzystywał DWK , sonaty L.B., Pieśni bez słów, walce Schuberta

Wybrane gatunki i ich charakterystyka

Miniatury taneczne

 tworzone przez całe życie (od pierwszych polonezów do ostatnich mazurków)

Polonezy:– 16
 trzy dziecięce: B, g, As – replika tańca użytkowego
 kolejnych 6 to polonezy warszawskie wykazujące cechy dwóch nurtów: sentymentalnego
i wirtuozowskiego
 ostatnie polonezy op.44,53,61 – to poematy taneczne, zawierają elementy rondowe, wariacyjne

Mazurki – 57
 najbardziej osobista forma wypowiedzi F.Ch.
 wyraz tęsknoty za krajem
 rytmika: mazura, kujawiak, oberka
 korzystanie ze wzorów ludowych przy kształtowaniu budowy okresowej (aabb, aaba, aaab)
 zderzenia systemu modalnego z tonalnym
 faktura homofoniczna
 dominuje zasada repryzowości (ABA)

Walce – 19
 określane jako lotne, ruchliwe, brillant, erotyczne
 dwa nurty: towarzyski (okres młodzieńczy) i koncertowy (poszerzone rozmiary, sentymentalne
w moll, a wirtuozowskie w dur)

Bolero, Tarantella – tańce: hiszpański i włoski – F.Ch.

 pisał „mam nadzieję, że nic gorszego tak prędko nie napiszę”

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 35

Miniatury figuracyjne

Etiudy -27
 pełen repertuar różnych rodzajów artykulacji i faktur ( etiudy tercjowe, sekstowe, oktawowe,
akordowe, arpeggiowe, na czarnych klawiszach, staccatowe itp.)

Preludia – 24 +1 op.28
 zwane „dziennikiem intymnym”
 obejmują 24 tonacje dur i moll w porządku kwintowo paralelnym (C,a; G,e)
 charakter koncertowy nie dydaktyczny
 widoczne pokrewieństwo motywiczne
 charakterystyczny dynamizm cyklu = zestawianie preludiów na zasadzie kontrastu, np. preludium
o budowie okresowej z preludium o przebiegu ewolucyjnym

Miniatury ornamentalno-ekspresywne

Nokturny -18+1,
 widoczne italianizmy: rubata, bel canto fortepianu, formą wyjściową jest aria da capo
 deklamacyjność linii melodycznej
 nastrój oczekiwania, trwania

Barkarola Fis-dur op.60 – pieśń na instrument włoskiego gondoliera

Berceuse Des-dur op.57 – kołysanka

Gatunki narracyjne

Ballady - 4 (g-moll op.23, F-dur op. 38, As-dur op.47, f-mollop.52)

 F.Ch. stworzył nowy gatunek muzyki fortepianowej
 inspiracja –teksty Mickiewicza
 występowanie narracji = frazy długo oddechowe
 charakterystyczny „rosnący temat” = pojawia się w fakturalnej i brzmieniowej augmentacji
 wykorzystanie swobodnej formy allegra sonatowego, techniki wariacyjnej

Scherza – 4 (h-moll op.20, b-moll op.31, cis-moll op.39, E-dur op.54)

 forma repryzowa, faktura figuracyjna, metrum trójdzielne
 dramatyzm i kontrastujący z nim liryzm
 skrajne części – szybkie, niespokojne, części środkowe = odprężenie
 nasilenie synkopacji
 Scherzo h-moll w lirycznej środkowej części wykorzystuje kolędę Lulajże Jezuniu

Formy cykliczne

Sonaty 2+1:
 b-moll op.35, h-moll op.58 i c-moll op.4 (młodzieńcza napisana u Elsnera)
 charakter romantyczny (elementy balladowe, scherza, etiudy)
 pierwsze części są allegrem sonatowym
 Sonata b-moll: budowa to ballada, scherzo, marsz żałobny, etiuda
 Sonata h-moll: budowa to allegro balladowe, scherzo, adagio nokturnowe, rondo balladowe

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 36

Koncerty
 forma klasyczna, styl brillant
 pogłębienie wyrazu partii lirycznych ( drugie tematy i drugie części)
 finały rondowe z elementami ludowymi (krakowiak w e-moll, kujawiak w f-moll)

Inne utwory na fortepian z towarzyszeniem orkiestry

 Andante spianato i wielki polonez Es –dur op. 22

 Fantazja na tematy polskie (Już miesiąc zaszedł)
 Wariacje na temat La ci darem la mano (Don Juan – Mozarta)

Utwory na fortepian i instrumenty smyczkowe:

 Polonez C – dur na fort. i wiolonczelę; Trio g – moll op. 8 na fort., skrzypce i wiolonczelę
 Sonata g – moll op. 65 na fort. i wiolonczelę

Pieśni – 19
 F.Ch. –twórca polskiej pieśni romantycznej
 teksty polskich poetów współczesnych Chopinowi – Mickiewicza, Krasińskiego, Wincentego Pola
 napisał pierwszą polską balladę romantyczną „Wojak” (1830)
 zróżnicowane formy: zwrotkowe, wariacyjne, przekomponowane, balladowe
 akompaniament prosty i oszczędny
 wykorzystanie elementów ludowych
 przykłady: Wojak, Życzenie, Precz z moich oczu

Cechy charakterystyczne twórczości Chopina

 niemal cała twórczość ograniczona do fortepianu

 odrzuca teksty literackie, programowość, jest to wyłącznie muzyka absolutna
 dominuje liryczność, ludowość, śpiewność melodyki
 wg S. Kisielewskiego – F.Ch. to „doskonale zjednoczeni: klasyk, romantyk i impresjonista”

tonalność:
 dur, moll, chromatyzacja, nakładanie się trybów i modusów (bitonalność)
 modalność pod wpływem muz. lud. (lidyjska, frygijska, eolska), lidyzmy

melodyka
 płynna, śpiewna
 punktem wyjścia jest melodia natury wokalnej – kantylenowa
 wykorzystywanie ornamentacji, figuracji

harmonika
 śmiała nowatorska
 połączenie funkcyjności z ludowym myśleniem modalnym
 odniesienia paralelne, predylekcja do połączeń tercjowych
 zestawianie tonacji w odległości 2 lub 4<
 stosowanie zamienności enharmonicznej cis-moll na Des-dur

 akord chopinowski – dominanta 7 z 6 zamiast 5

metrum
 dominuje nieparzyste
 regularność jest raczej ukrywana niż przełamywana

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 37

rytmika
 taneczna – związana z folklorem i sztuką użytkową
 nietaneczna – związana z określonym gatunkiem (ballada, nokturn..)

tempo
 rozstrzyga o charakterze ekspresji
 Ch. przyjmuje dla utworów tempo stałe, jest ono punktem odniesienia, do którego się wraca
 słowne określenia temp, np. lento, allegro – odnoszą się do charakteru a nie do tempa
metronomicznego
 tempo rubato – charakterystyczne dla całej twórczości ( określenie słowne „rubato” stosuje
Ch. w latach 1824-35 gł. w mazurkach i nokturnach)

dynamika
 zsynchronizowana jest z działaniem pozostałych elementów muzycznych

artykulacja
 bardzo bogata – harfowe arpeggia, sforzata, glissanda, molto legata
 jako pierwszy wprowadził portamento - płynne, lekkie przejście z jednego dźwięku na drugi,
możliwe do wykonania w śpiewie, na instrumentach smyczkowych, gitarze hawajskiej i na puzonie;
(walc cis-moll op.64)
 eksponowanie staccata – wpływ Paganiniego

frazowanie
 wyjątkowe znaczenie, decyduje o sensie dzieła, to „fraza poetycka” wyodrębniona łukiem = oddech

aplikatura i pedalizacja
 Ch. stosował własny system aplikatury – eksponowanie użycia 3 palca nazywanego przez niego
„wielkim śpiewakiem”
 pełne wykorzystywanie palców 4 i 5; stosowanie palca 1 na czarnych klawiszach
 pedalizację zaznaczał w miejscach trudnych, łączy konsonanse ze sobą, ale też dysonanse
 kolorystyka
 bogata, zróżnicowana - wyczulenie kompozytora na brzmienie

Znaczenie twórczości F. Chopina

 w dziejach muz. pol. – wyraz narodowy, pierwowzór muzycznego polskiego piękna

 w dziejach romantyzmu europejskiego – dodał polski pierwiastek
 w muzyce fortepianowej – nowe możliwości fortepianu
 rozwój gatunków muzycznych, elementów dzieła muz., innych dziedzin kultury –poezji, lit.,
szkolnictwa

 Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina

o jest jednym z najstarszych konkursów muzycznych na świecie, o wielkim prestiżu

i światowym rozgłosie

o inicjatorem Konkursów Pianistycznych imienia Fryderyka Chopina był prof. Jerzy Żurawlew
(1887-1980), wybitny polski pianista, pedagog i kompozytor

o Pierwszy Konkurs Chopinowski odbył się w 1927 roku w udostępnionej na ten cel sali
Filharmonii Warszawskiej. Wzięło w nim udział zaledwie 26 pianistów.
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 38

o Druga wojna światowa uniemożliwiła zorganizowanie Konkursu w 1942 r. Realne stało się
to dopiero kilka lat po wojnie.
o w roku 2015 odbył się XVII Konkurs (po eliminacjach zakwalifikowano 84 pianistów).

o Polscy zwycięzcy dotychczasowych Konkursów: Halina Czerny – Stefańska (1949r), Adam

Harasiewicz (1955r.), Krystian Zimerman (1975r.), Rafał Blechacz (2005r.).

STANISŁAW MONIUSZKO

1819 Ubiel k. Mińska - Białoruś – 1872 – Warszawa

 twórca narodowego stylu operowego, stylu rozumianego przez ogół

społeczeństwa
 człowiek głęboko religijny, z szacunkiem odnoszący się do ludzi
odmiennej wiary
 poglądy ukształtowane zostały w domu rodzinnym (wszyscy ludzie są
równi, powinni być wolni)
 w dworku rodzinnym Moniuszki w Ubielu grano scenki teatralne,
śpiewano patriotyczne pieśni
 studiował w Berlinie w Singakademie – harmonię, kontrapunkt, instrumentację , dyrygenturę
 połowę życia spędził w Wilnie – ślub, praca organisty w kościele św. Jana, dyrygent teatru,
nauczyciel gry na fortepianie, organizator koncertów
 był cenionym kompozytorem

 1858 r. – premiera nowej wersji Halki – sukces, S.M. otrzymuje zamówienia na nowe utwory,
dyrekcja teatru w Warszawie powierza mu stanowisko dyrektora = naczelnego dyrygenta
 poznał: Rossiniego, Gounoda, Liszta, B. Smetanę

 był świadkiem zrywów narodowo-wyzwoleńczych (Powstanie krakowskie, Wiosna Ludów)

 przed wybuchem powstania styczniowego bierze udział w licznych manifestacjach patriotycznych
 publikuje kilka zeszytów Śpiewnika domowego
 stopniowy wzrost popularności dzieł S.M za granicami kraju: wystawienie Halki w Pradze,
Moskwie, Petersburgu

 umiera 4 VI 1872 w Warszawie, pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim, pogrzeb

przeobraził się w patriotyczną manifestację

Charakterystyka twórczości:
 widoczne elementy folkloru polskiego, litewskiego, białoruskiego
 wpływ Schuberta, Mendelssohna, Belliniego
 starannie dobierał libretta
 opery wykazują styl opery włoskiej
 malarski styl scen narodowych i rodzajowych

Operetki, wodewile
 są jakby wprawkami operowymi
 uczył się obchodzenia z głosami ludzkimi, pisania większych scen zespołowych („Loteria”, „Nocleg
w Apeninach”)

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 39

Opery:
 uważał Moniuszko za główną dziedzinę swojej twórczości
 nie odrzuca zdobyczy poprzednich epok (w jego twórczości operowej zaznaczają się wpływy
G Donizettiego, V. Belliniego, G. Rossiniego)
 bogata inwencja melodyczna, ciekawe modulacje nie zaciemniające wyrazistości melodii
 partie orkiestrowe mało zróżnicowane kolorystycznie
 różnorodna budowa arii
 arię koloraturową wprowadził kompozytor tylko tam, gdzie wymagała tego akcja dramat. (tzw. aria
włoska w Hrabinie)
 arie niejednokrotnie mają charakter pieśni (np. Szumią jodły na gór szczycie, Gdyby rannym
słonkiem w Halce)
 znajomość wszystkich warstw społecznych – wykorzystana w librettach

Halka
 pierwsza polska romantyczna opera narodowa
 rozpoczął jej komponowanie w Wilnie mając 27 lat
 opera przyjęta owacyjnie = pierwszy wielki sukces teatralny opery polskiej
 treść opery: dramat młodej, prostej dziewczyny z Podhala uwiedzionej przez panicza Janusza, który
mimo zapewnień o swojej wielkiej miłości do Halki, poślubia Zofię, szlachciankę. Góral Jontek –
kochający Halkę próbuje dziewczynie pokazać obłudę i fałsz Janusza

 idea dramatu: ludzka krzywda na tle stosunków feudalnych, przeciwstawienie dwóch środowisk:
szlachty i chłopów = tematyka polska, obyczajowa
 libretto – w języku polskim
 charakterystyka postaci tematami muzycznymi, np.: Janusz – śpiew o cechach pompatycznych,
sztucznych, Halka- prosty, szczery

 początkowo opera miała dwa akty (za długa była jak na dwa akty, brakowało momentów odprężenia)
 Moniuszko rozbudowuje dzieło do 4 aktów dodając m.in.: mazura, arię Halki: Gdybym rannym
słonkiem, arię Jontka: Szumią jodły na gór szczycie

 widoczne elementy folkloru polskiego, litewskiego, białoruskiego

 zapowiedź weryzmu, libretto – Wolski

 doskonałe połączenie uniwersalnych, europejskich cech gatunku opery z cechami narodowymi

(elementy ludowe, j. polski, treść)
 dzieło obecne w repertuarze teatrów operowych Polski i świata = świadectwo jego wartości
 w 1868 r. w Pradze operą Halka dyrygował Bedrich Smetana

Straszny dwór
 rodzaj epopei muzycznej, ukazuje nadzieje dotyczące przyszłości Polski
 napisana po Powstaniu Styczniowym
 elementy patriotyczne: polonez Miecznika (pochwała patriotyzmu), aria Stefana (z kurantem)-
utracona matka to symbol ojczyzny, mazur
 premiera opery doprowadziła do manifestacji patriotycznej
 ze względu na aluzje polityczne władze carskie po trzecim przedstawieniu zakazały wystawiania
dzieła
 libretto – Chęciński,
 charakterystyka muzyczna postaci, scenki rodzajowe, np.: prządek
 mistrzowska instrumentacja, inwencja melodyczna

inne opery: Hrabina (buffa), Verbum nobile, Paria (tematyka hinduska), Flis

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 40

Pieśni:
 Moniuszko skomponował 300 pieśni umieszczonych w 6 Śpiewnikach domowych
 na styl M. w zakresie tej formy pewien wpływ wywarły także pieśni F. Schuberta
 łatwe technicznie
 budowa zwrotkowa
 elementy ludowe
 teksty: Mickiewicz, Kraszewski.
 przykłady: Prząśniczka, Znasz-li ten kraj, Dziad i baba, Pieśń wieczorna

Wykorzystanie folkloru:
 cytaty melodii lud.
o piosenka myśliwska Pojedziemy na łów w Hrabinie
o piosenka myśliwska Siedzi sobie zając pod miedzą w Strasznym dworze)
 stylizacja pol. tańców ludowych:
o mazur w Halce, Strasznym dworze, Hrabinie
o polonez w Halce, Strasznym dworze, Verbum nobile
o Tańce góralskie w Halce

Inne kompozycje:

 Kantaty do tekstów Kraszewskiego (tematyka - mitologia litewska)

Muzyka religijna:
 requiem, msze, Litanie ostrobramskie
 2 kwartety smyczkowe
 uwertura koncertowa Bajka, której podtytuł brzmi Opowieść zimowa (doskonała instrumentacja,
barwna melodyka)

O narodowym charakterze twórczości zdecydowały:

 występujące w niej elementy folkloru pol.
 w dziełach dramat. problematyka hist. i społ.
 w pieśniach M. wpływ muzyki lud. widoczny jest nie tylko w melodyce, lecz także w formie
(wyrazem czego są liczne pieśni zwrotkowe) i w tekstach, często opartych na typowej dla pieśni lud.
prozodii

JOHANNES BRAHMS
 (1833 Hamburg – 1897 Wiedeń)

 jeden z trójki kompozytorów określanych – 3B, tzn. Bach, Beethoven,

Brahms
 niem. kompozytor, twórca narodowy, związany z główną linią niemieckiej
tradycji stworzonej przez Bacha, Beethovena, Schuberta, Schumanna
 pierwsze lekcje muzyki pobierał u ojca (kontrabasisty)
 początkowo pomagał ojcu przygrywając do tańca w lokalach rozrywkowych
 we wczesnych kompozycjach B. zdumiewa dojrzałość młodego kompozytora
 zawarł znajomość z R. Schumannem, który w słynnym artykule Nowe drogi („Neue Zeitschrift für
Musik”, 28 X 1853) powitał B. jako geniusza torującego „nowe drogi” muzyce niemieckiej
 w 1854 poznał H. von Bülowa, który później miał się stać „najwierniejszym” (jak sam się nazywał)
wykonawcą dzieł symf. Brahmsa

 był dyrygentem w wiedeńskiej Singakademie

 nie zajmował się działalnością pedagogiczną

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 41

 w ostatnich latach życia nadal często podróżował po Europie, najchętniej wyjeżdżając do Włoch
 w tym czasie ostatecznie ugruntowała się jego pozycja art., czego zewnętrznym wyrazem stały się
liczne wyróżnienia (np. doktorat honoris causa uniwersytetu we Wrocławiu, za który B. podziękował
Uwerturą akademicką)
 koncertował głównie jako akompaniator, później dyrygent

 miał mistyczny stosunek do poezji ludowej, uwielbiał twórczość ludową

 ulubiony gatunek – muzyka kameralna

 uważał, że urodził się za późno, nazywany jest pogrobowcem romantyzmu

 wspierał finansowo młode talenty (Mahler, Dworak), akcje wydawnicze, naukowe, charytatywne

Styl, cechy muzyki Brahmsa:

 można wyróżnić 3 główne źródła stylu B.: 1) klasycyzm wiedeński, 2) szkoły przedklasyczne, 3)
romantyzm niem.
 nawiązując do ścisłych form i środków klasycyzmu i późnego baroku, B. przeciwstawił się
kierunkowi reprezentowanemu przez H. Berlioza, F. Liszta, R. Wagnera, R. Straussa i in.,
koncentrującemu się na muzyce programowej
 wiele razy dawał wyraz niechęci do muzyki scenicznej; sądził także, iż poemat symf. i symfonia
programowa są objawami kryzysu form symfonicznych
 powrót do dawnych zasad kształtowania, do form muzyki „absolutnej”, miał być środkiem
przezwyciężenia owego kryzysu

 przejmował zdobycze poprzednich epok:

o od kompozytorów późnego baroku przejął np. fugę (Niemieckie Requiem), jak i niektóre
specjalne środki techniczne (basso ostinato, con obbligo)
o od klasyków wiedeńskich, zwłaszcza L. van Beethovena, predylekcję do formy sonatowej,
która pojawia się u niego nie tylko w cyklu sonatowym i w uwerturach, lecz także w liryce
instr. (np. w Rapsodii g moll op. 79)
o od romantyków niem. I poł. XIX w.przejął B. gatunki liryki wok. (pieśni) i skłonność do
wykorzystywania elementów ludowych

 w wyniku tych nawiązań B. zapoczątkował kierunek klasycyzujący, podjęty następnie przez wielu
kompozytorów XX w

Na indywidualny styl kompozytora składa się m.in.:

har monika
 wykorzystuje pełny zasób środków rozwiniętego systemu funkcyjnego i odznacza się bogactwem
kolorystycznym

instrumentacja
 unikał blasku typowego dla dzieł orkiestrowych Wagnera
o instrumentował bardziej dyskretnie, uzyskując pełnię brzmienia bez nadużywania
jaskrawych barw ork., zwłaszcza instr. blaszanych
 wykorzystał szerzej niż którykolwiek z poprzedników grupę instrumentów drewnianych
 stworzył również nowy typ faktury solowo-ork., opierający się na dominacji partii orkiestry nad
partią instrumentu solowego, wyrazem czego są jego koncerty fortepianowe i skrzypcowy

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 42

Charakterystyka twórczości

Muzyka symfoniczna

Symfonie – I c, II D, III F, IV e
 I symfonia nazywana jest X Beethovena – to przedłużenie wielkiej, klasycznej linii, mistrzostwo
budowy

 II symfonia – ma charakter pastoralny

 III symfonia – charakter heroiczny

 IV symfonia – połączenie nastroju ballady z akcentami fatalistycznej rezygnacji, ze

średniowiecznym Tańcem śmierci w formie chaconne
o zbudowana jest z czterech części, ale nie jest to typowy schemat cyklu sonatowego:
o cz. I to allegro sonatowe
o cz. II to również allegro sonatowe, z tym, że bez części środkowej, czyli przetworzenia
o cz. III część to scherzo, w którym kompozytor wprowadza flet piccolo, jaskrawe klarnety
w stroju C, kontrafagot, 3 kotły oraz triangiel (trójkąt)
o cz. IV część to passacagalia - po temacie pojawiają się 32 wariacje

Uwertury
 Uwertura tragiczna, Uwertura akademicka (napisana z okazji otrzymania doktora honoris causa
Uniwersytetu Wrocławskiego

Koncerty
 powrócił do pierwotnej formy sonatowej z dwiema ekspozycjami: dla orkiestry i solisty;
charakterystyczna jest symfonizacja formy

 fortepianowe – I d-moll, II B - dur

 skrzypcowy D - dur – dedykowany słynnemu skrzypkowi Józefowi Joachimowi (I wykonawca
o koncert nazywany był koncertem „przeciwko skrzypcom” – trudny technicznie, duża rola
orkiestry

 koncert podwójny na skrzypce i wiolonczelę a- moll – to ostatnia kompozycja reprezentująca

dojrzały styl symfoniczny J.B.
 końcowe 10 –lecie twórczości poświęcił wyłącznie muzyce kameralnej, fortepianowej i liryce
wokalnej

Muzyka fortepianowa
 pierwsze jego kompozycje to trzy sonaty – doszedł do wniosku, że czas doskonałej sonaty wraz
z Beethovenem minął i nie komponował tej formy więcej
 pisał wariacje na różne tematy, np.: na swój temat, węgierskiej pieśni ludowej, Paganiniego, Haendla
 inne utwory to krótkie ballady, intermezza, fantazje, kaprysy, rapsodie, walce na 4 ręce, Tańce
węgierskie na 4 ręce
 kompozycje trudne technicznie, ale nie mają charakteru wirtuozowskiego

Muzyka kameralna
 tria, kwartety, sonaty na skrzypce i fortepian, sonaty na wiolonczelę i fortepian

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 43

Muzyka wokalno-instrumentalna

Pieśni
 pisze przez całe życie
 obsada – głos solowy i fortepian
 forma zwrotkowa
 na I planie melodyka i bogactwo harmonii - poezja podporządkowana muzyce
 rozbudowana partia fortepianowa
 wykorzystanie elementów ludowych
 skomponował jeden cykl pieśni Die schone Magelone
o niezwykła historia miłości pięknej Magelone i rycerza Petera z Prowansji
o tekst pochodzi z XV-wiecznego francuskiego romansu rycerskiego
o partia fortepianu odgrywa samodzielną rolę

Niemieckie Requiem
 napisane pod wpływem śmierci matki
 tekst w języku niemieckim - większa komunikatywność kompozycji
 centralne miejsce nie zajmuje jak zwykle w requiem Dies Irae – budzące grozę, lecz na pierwszym
planie są rozmyślania nad kruchością życia ludzkiego, wspomnienie zmarłych, współczucie dla tych,
którzy pozostali samotni
 obsada – chór mieszany i orkiestra symfoniczna

MUZYKA NIEMIECKA PRZEŁOMU XIX i XX wieku

 widoczne jest przede wszystkim poszukiwanie nowych rozwiązań formalnych w symfonice

 kompozytorzy: Anton Bruckner, Gustav Mahler, Ryszard Strauss

Anton Bruckner –1824– 1896

 austriacki kompozytor, pedagog, organista w Linzu, doskonały improwizator

Twórczość symfoniczna:
 11 symfonii
 nawiązywanie do schematów klasycznych
 wykorzystanie zdobyczy harmonicznych i instrumentacyjnych Wagnera, Liszta, Brahmsa
 wpływ faktury organowej – polifonia, pełnia brzmienia
 wykorzystanie elementów austr. muz. ludowej

Muzyka religijna:
 nawiązywanie do poprzednich epok:
o wykorzystanie chorału gregoriańskiego
o synteza polifonii ze środkami harmoniki wagnerowskiej
o obsada – często a cappella
 przykłady: Requiem, Te Deum, Msza chorałowa

Gustav Mahler – 1860 – 191

 austr. komp., dyrygent, uczeń Brucknera, przede wszystkim symfonik
 za życia ceniony był przede wszystkim jako dyrygent głównie muzyki Beethovena i Wagnera
 w dziełach widać połączenie nurtu programowego i absolutnego ( powiązanie symfonii z literaturą),
wprowadza teksty literackie ( II, III, IV, VIII)
 twórczość to głownie symfonie i pieśni
 powiększa aparat orkiestrowy – wykorzystuje gitarę, mandolinę, celestę
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 44

 od V symfonii głównym czynnikiem konstrukcyjnym jest polifonia

 stosuje różnorodną ilość części cyklu symfonicznego – od dwóch do sześciu (VIII Symfonia posiada
dwie części, a III Symfonia - sześć)
 rezygnuje z jednolitości tonalnej cyklu

Twórczość symfoniczna:
 dziewięć Symfonii, niektóre posiadają tytuł, np. :
 I – Tytan, II – Zmartwychwstanie, VI – Tragiczna, VII – Pieśń nocy, VIII – Symfonia Tysiąca
(ogromna obsada: orkiestra symfoniczna, 2 chóry mieszane, 1 chór chłopięcy, 1 chór żeński,
8 solistów, organy; wykorzystuje hymn Veni Creator Spiritus

Pieśń o ziemi
 symfonia liryczna (utwór powinien mieć nr 9 w twórczości symfonicznej, ale Mahler był przekonany
o "klątwie dziewiątej symfonii" (od czasów Beethovena żaden twórca nie ukończył więcej niż
dziewięciu utworów w tym gatunku - zmarł w trakcie pracy nad X Symfonią)
 obsada: tenor lub alt i orkiestra symfoniczna
 wykorzystuje chińską poezję liryczną z VIII w. Chiński flet przetłumaczoną na j. niemiecki
 kameralizacja brzmienia

Ryszard Strauss – 1864 – 1949

 niemiecki kompozytor, dyrygent
 zamiłowanie do muzyki odziedziczył po ojcu, który był waltornistą
 w twórczości wykorzystuje tradycje Wagnera i Liszta
 wyraźny wpływ neoromantyzmu - nawiązanie do muzyki programowej: poematy symfoniczne
( swobodnie potraktowana forma allegra sonatowego, ronda, wariacji)
 wprowadza innowacje brzmieniowe: frullato – efekt zbliżony do tremolanda uzyskany na flecie przy
wymawianiu spółgłoski trrrrrr, wykorzystanie maszyny ilustrującej wycie wiatru – Windmaschine
 twórczość Straussa wywarła ogromny wpływ na muzykę XX wieku (zwłaszcza operową)

Poematy symfoniczne (przykłady):

Wesołe przygody Dyla Sowizdrzała

 Dyl żył prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV w. w północnych Niemczech, wędrował po
miastach i wioskach, kpiąc z autorytetów, kłamiąc, psocąc, uwodząc panny, żebrząc i oszukując

 poemat rozpoczyna się kilkoma taktami granymi przez orkiestrę tutti, następnie wyeksponowany jest
przez waltornię temat symbolizujący tytułowego bohatera
o melodia ta (temat przewodni) powraca w utworze wielokrotnie ale w różnych postaciac
o pełni funkcję refrenu w tym swobodnym symfonicznym rondzie

 kompozytor ukazuje różne przygody Dyla Sowizdrzała – wjeżdżającego konno na zapełniony

straganami targ, drwiącego z mnichów, przeżywającego zawód miłosny, wywodzącego w pole
uczonych, a w końcu schwytanego, skazanego na śmierć i kończącego swój żywot na szubienicy
 poemat kończy epilog podobny do wstępu – jest to jakby negacja ostatniej sceny, czyli Dyl
Sowizdrzał żyje i nadal słychać jego drwiący śmiech

Tako rzecze Zaratustra op. 30

 utwór zainspirowany dziełem Fryderyka Nietzschego
 mędrzec Zaratustra to twórca jednej z najstarszych religii monoteistycznych, żył prawdopodobnie
tysiąc lat przed Chrystusem
 tą postacią zafascynował się XIX-wieczny filozof Fryderyk Nietzsche, który w swej słynnej
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 45

książce Tako rzecze Zaratustra (1885) w jego usta włożył własne przemyślenia na temat
konieczności odrzucenia chrześcijaństwa i samodoskonalenia mającego zaowocować pojawieniem
się „nadczłowieka” (homo superior), który będzie bogiem dla siebie

 Zaratustra składa się z 9 ogniw odpowiadających kilku wybranym przez Straussa rozdziałom księgi
Nietzschego – I Wschód słońca, II O mieszkańcach zaświatów, III O wielkiej tęsknicy, IV O radości
i namiętnościach, V Pieśń grobowa, VI O Nauce, VII Powracający do zdrowia, VIII Pieśń
taneczna i IX Pieśń nocnego wędrowca
 zróżnicowana melodyka, harmonika, instrumentacja oddaje różne nastroje dzieła, m.in.:
o fragmenty przejmująco liryczne (cz. II), gwałtowne i burzliwe, ale też skoczne i beztroskie,
słychać kunsztowną, chromatyczną fugę, ale i „koncert skrzypcowy” (w cz. VIII)

 początek poematu Straussa - Wschód słońca – zawdzięcza swoją popularność ścieżce dźwiękowej
filmu Odyseja kosmiczna 2001 Stanley'a Kubricka – muzyka stopniowo narasta do potężnego akordu
 cały poemat kończy się jednak w dynamice p, delikatnie

Symfonie (dwie):
Symfonia Alpejska:
 ilustracja 11 godzin alpejskiej wspinaczki
 wycie wiatru ilustruje kompozytor poprzez wykorzystanie specjalnej Windmaschine
 rozbudowana orkiestra symfoniczna – 125 instrumentów

Symfonia Domowa
 utwór autobiograficzny –dedykowany żonie i synowi
 posiada podtytuł Jeden dzień z życia mojej rodziny
 posiada 4 części:
o I – zawiera temat żony i dziecka
o II – szczęście rodziców, zabawy z dzieckiem, kołysanka
o III – scena miłosna
o IV – sprzeczka
 ogromna i urozmaicona obsada – m.in. 8 waltorni, 4 saksofony, fortepian, 4 kotły, ok. 110 muzyków

Twórczość dramatyczna (sceniczna):

Opery, np.: Salome, Elektra, Kawaler srebrnej róży, Kobieta bez cienia, Milcząca kobieta
 prezentują koncepcję psychologicznego dramatu muzycznego – brak podziału na numery oraz
podporządkowania muzyki akcji dramatycznej, ukazanie psychicznego obrazu bohaterów
 stosowanie motywów przewodnich (np. motyw zemsty , motyw śmierci)
 rozbudowana harmonika, często wykraczająca poza system dur – moll
 postaciami głównymi są zwykle kobiety
 na pierwszym planie są uwypuklone przeżycia wewnętrzne bohaterów
 dominuje melodyka deklamacyjna
 dzieła często jednoaktowe, co sprzyja jedności dramaturgicznej

Salome (wg Oscara Wilde'a)

 dzieło jednoaktowe
 treść - historia biblijna potraktowana modernistycznie (Herod – ojczym Salome – zachwycony jej
tańcem obiecuje spełnić każde jej życzenie; Salome na polecenie matki żąda głowy żydowskiego
proroka – Jana Chrzciciela, którą wkrótce otrzymuje na tacy)
 Strauss uwypuklił w tym dziele przede wszystkim aspekt zmysłowy, przekraczający normy etyczne
i moralne – Salome całująca ściętą głowę
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 46

Elektra (wg Sofoklesa)

 dzieło jednoaktowe
 treść:
o nawiązanie do mitologii greckiej
o Agamemnon po wojnie trojańskiej wraca do domu
o zostaje zabity przez swoją żonę i jej kochanka
o Elektra – córka Agamemnona ucieka z bratem z domu, by po ośmiu latach powrócić i
pomścić śmierć ojca zabijając swoją matkę i jej kochanka
 rozbudowany zespół orkiestrowy (nawiązanie do Wagnera)
 zanik centrum tonalnego – chromatyzacja linii melodycznej
 śmiałe traktowanie partii wokalnych – chromatyka, recytacja, szept
 kompozytor zwraca uwagę na patologiczne przeżycia bohaterów – początek kierunku
ekspresjonistycznego

Max Reger - 1873 - 1916

 niemiecki kompozytor, organista
 uczeń wybitnego muzykologa H. Riemanna
 zafascynowany twórczością J. S. Bacha
 wykorzystanie barokowych form połączonych nową treścią harmoniczną
 przykłady twórczości: Fantazja i fuga na temat B – A – C – H, Wariacje i fuga na temat Mozarta,

MUZYKA FRANCUSKA II POŁOWY XIX w.

Przedstawiciele – Cesar Franck, Camille Saint – Saens

Cesar Franck (1822 – 1890)

 belgijski kompozytor, obywatelstwo francuskie od 1837 r.
 doskonały pianista (uczeń Liszta), organista
 posiadał umiejętności improwizacyjne porównywalne z grą J.S.Bacha (wg Liszta)
 uczniowie Francka: H. Duparc, V.d’Indy należeli m.in. do założycieli Narodowego Towarzystwa
Muzycznego (1871) działającego pod hasłem Ars Galica - propagowanie muzyki współczesnych
kompozytorów francuskich
 przełamał w muzyce francuskiej dominację opery
 pierwszy kompozytor francuski piszący poematy symfoniczne
 orkiestra wykazuje wpływ Wagnera – rozbudowana, solistyczne traktowanie instrumentów
 harmonika późnoromantyczna –zacieranie funkcyjności akordów - ogniwo pośrednie między
Lisztem, Wagnerem a Debussy’m
 często widoczna faktura organowa – pełne brzmienie

Przykłady utworów:

 poematy symfoniczne:

o Psyche (chór i ork.)

 Franck zainspirowany tematem miłości skrzydlatego bożka Erosa do bogini Psyche,
która jest uosobieniem duszy ludzkiej, dźwiękami opowiada historię od snu
tytułowej bohaterki po apoteozę miłości pary mitycznych kochanków
 obsada: orkiestrę symfoniczną oraz chór mieszany bez basów

o Les Djinns (Dżinny)

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 47

 demony legendy muzułmańskiej, zrodzone z ognia, obdarzone są nadnaturalną

potęgą, mogą przybierać postacie różnych zwierząt i potworów, a także ludzi,
złośliwe dżinny są o brzydkie, a dobre-piękne
 obsada: fortepian i orkiestra symfoniczna
 inspiracją dla kompozytora był wiersz V. Hugo - Les Djinns

o Symfonia d-moll:
 jest podsumowaniem całej twórczości Francka
 gęsta faktura typu organowego

o Utwory religijne:
 Msze
 Panis Angelicus (Chleb Anielski)
 hymn na uroczystość Bożego Ciała św. (tekst - Tomasza z Akwinu
 obsada: tenor, chór, orkiestra symfoniczna
 jeden z najpopularniejszych jego utworów religijnych

C. Saint – Saens (1835 Paryż– 1921 Algier)

 francuski kompozytor, wirtuoz fortepianu i organów, pedagog, dyrygent, poeta

 mając 5 lat dał swój pierwszy koncert, a w wieku 16 lat skomponował swoją pierwszą symfonię
 miał wszechstronne zainteresowania: akustyka matematyka, astronomia, architekturą, poezja
 wydał dwa tomiki lirycznej poezji
 miał genialną pamięć – mając 10 lat podczas koncertów wykonywał często wskazaną przez
publiczność jedną z 32 sonat fortepianowych Beethovena
 często podróżował jako pianista –Europa (w1877r. – Warszawa), Ameryka, Afryka – propagowanie
muz. francuskiej
 miał żonę i dwóch synów
 jego twórczość jest o charakterze neoromantycznym, nie lubił w muzyce eksperymentów
 już w latach młodzieńczych ukształtował swój warsztat kompozytorski (bardzo dojrzały) i nie
zmienił go aż do śmierci (większość kompozytorów ewoluuje na przestrzeni całego życia) =
ogromne umiejętności kompozytorskie

Przykłady twórczości:

Utwory na skrzypce i orkiestrę:

 trzy pierwsze kompozycje dedykowane są Pablo Sarasate’mu (hiszpański skrzypek i kompozytor)

 Koncert A – dur
 Introdukcja i rondo capriccioso a – moll – utwór wirtuozowski
 Koncert h – moll
 Havanaise – swobodna forma rondowa, nawiązuje do habanery – kubańskiego tańca

Koncerty fortepianowe (5)

Koncert wiolonczelowe (2): a – moll, d - moll

Poematy symfoniczne:
 Kołowrotek Omfalii ( wg mitologii greckiej Omfalia była królową, żoną i matką, która kupiła sobie
niewolnika Heraklesa i zakochała się w nim)

 Danse macabre (Taniec szkieletów)

o programowa treść utworu – noc, wybija dwunasta (harfa, pizzicato wiolonczel
i kontrabasów), śmierć zwołuje duchy (skrzypce solo) do zabawy, rozwija się upiorny taniec
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 48

szkieletów (ksylofon), zabawa kończy się o świcie pianiem koguta (obój)

o utwór wykorzystuje w groteskowy sposób melodię sekwencji średniowiecznej Dies irae
o instrumentacja, harmonika, rytmika ilustruje treść

Symfonie (5):
 III Symfonia – Organowa
o dedykowana Lisztowi
o obsada: orkiestra symfoniczna z fortepianem i organami
o budowa – dwuczęściowa
o monotematyczność utworu sprzyja jego ujednoliceniu

Utwory kameralne:
 Sonata na obój i fortepian, Sonata na klarnet i fortepian, Sonata na fagot i fortepian, Sonata na
skrzypce i fortepian
 Karnawał zwierząt:
o utwór określany przez kompozytora jako Fantazja zoologiczna
o w humorystyczny sposób przedstawia różne zwierzęta pod którymi ukrywają się różne
postaci tamtych czasów
o cykl 14 miniatur, z których każda wykonywana jest przez inny skład wykonawców:
1. Wstęp i marsz królewski lwa – instrumenty smyczkowe (kwintet) i dwa fortepiany
2. Kury i koguty – instrumenty smyczkowe bez kontrabasu, dwa fortepiany, klarnet
3. Kułany (osły azjatyckie) – dwa fortepiany
4. Żółwie – instrumenty smyczkowe i fortepian
5. Słoń – kontrabas i fortepian
6. Kangury – dwa fortepiany
7. Akwarium – instrumenty smyczkowe bez kontrabasu, dwa fortepiany, flet, harmonika szklana
8. Osobistości z długimi uszami – dwoje skrzypiec
9. Kukułka w głębi lasu – dwa fortepiany i klarnet
10. Ptaszarnia – instrumenty smyczkowe, fortepian, flet
11. Pianiści – instrumenty smyczkowe i dwa fortepiany
12. Skamieliny – instrumenty smyczkowe, dwa fortepiany, klarnet, ksylofon
13. Łabędź – dwa fortepiany i wiolonczela
14. Finał – pełen skład
 kompozytor sparodiował w tym cyklu różnych kompozytorów włączenie ze sobą, np. Offenbacha, Rossiniego,
Mendelssohna, Berlioza
 np.: Żółwie to słynny kankan Offenbacha grany w wolnym tempie, Skamieliny – nawiązują do Danse macabre Saint
Saensa

Utwory sceniczne:

opera: Samson i Dalila

 jedyna spośród kilkunastu oper Saint Saensa będąca w programach teatrów operowych świata
 wielka opera historyczna
 połączenie monumentalnej scenografii i heroicznej fabuła z operą liryczną, z kameralną i nastrojową
muzyką
 treść:
o wykorzystanie staro-biblijnej opowieści o Samsonie i Dalili

o Samson jest bohaterem wsławionym walką z Filistynami. Ci wielokrotnie bezskutecznie

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 49

próbowali poznać tajemnicę jego nadludzkiej siły i zgładzić go. Cel swój osiągnęli
podstępem, podsuwając mu kochankę, piękną Dalilę, której Samson zdradził swój sekret –
nie może obcinać włosów. Dalila wykorzystała jego słabość, następnie został oślepiony
i wtrącony do lochu. W Świątyni uczczono zwycięstwo nad Samsonem huczną zabawą
z winem. Bóg wysłuchał modlitwę Samsona, który odzyskawszy siłę zburzył całą Świątynię.
Wszyscy wraz z nim zginęli pod jej gruzami.

 jednym z najbardziej znanych fragmentów tej opery, często wykonywanym w wersji koncertowej, są
tak zwane Bachanalie (muzyka baletowa z ostatniego aktu), oraz aria Dalili z drugiego aktu, Mon
coeur s'ouvre a ta voix (Me serce otwiera się na dźwięk twego głosu)

SZKOŁY NARODOWE

Droga do powstania romantycznej muzyki narodowej:

 już w szesnastym wieku różne narody zaczęły zdawać sobie sprawę ze swych odrębności
narodowych
 istniały szkoły francuskie, hiszpańskie, włoskie, angielskie, niemieckie
 pierwiastek narodowy zaznaczał się wyraźniej w muzyce świeckiej, niż kościelnej (np. pieśni
obyczajowe danego narodu, tańce)
 na początku XVII wieku panowanie w muzyce objęły dwa narody: Włosi i Francuzi
 w pierwszych latach XVIII Europa uznawała w muzyce dwa narody – włoski i francuski
o około 1750 roku dołączają do nich Niemcy
 najpełniej kierunki narodowe rozwinęły się w drugiej połowie XIX wieku
 rozwój muzyki narodowej to między innymi obrona przed dominacja muzyki obcej
 główną cechą kierunku narodowego była pełna świadomość własnej odrębności

 można wyróżnić narodową szkołę czeską, rosyjską, norweską, fińską, duńską i polską

Szkoła czeska

 przed epoką romantyczną nie istniała oryginalna muzyka czeska

 powstawała muzyka o uniwersalnym, europejskim charakterze
 widoczna dominacja wpływów muzyki niemieckiej, włoskiej i francuskiej
 1826 rok – to rok wystawienie pierwszej opery czeskiej, której autorem był Frantisek Skroup
(+1862) (twórca czeskiego hymnu narodowego)

Bedřich Smetana 1824 -1884

 główny twórca stylu czeskiego, dyrygent, pianista, nauczyciel, krytyk

muzyczny
 twórca głównie oper i poematów symfonicznych
 założył własną szkołę muzyczną, by rozwijać kulturę swego narodu (na
realizację tego przedsięwzięcia uzyskał pomoc finansową od F. Liszta)
 przez 7 lat mieszkał w Szwecji prowadząc tam liczne koncert
 w 1863 r. powrócił do Pragi i ponownie w swojej szkole propagował
muzykę czeską
 jedenaście lat później, w 1874 r. w wyniku choroby stracił słuch
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 50

 brak słuchu nie przeszkodził Smetanie w komponowaniu – napisał wtedy większość swoich
poematów symfonicznych z cyklu Moja Ojczyzna , Kwartet smyczkowy Z mojego życia
 z czasem stan zdrowia kompozytora ulegał ciągłemu pogorszeniu

 22 kwietnia 1884 roku w wyniku zaburzeń umysłowych został umieszczony w zakładzie dla
umysłowo chorych w Pradze, gdzie po trzech tygodniach zmarł

Przykłady twórczości

Opery:
 m.in.: Sprzedana narzeczona, Pocałunek, Dwie wdowy, Czarna ściana, Brandenburczycy
w Czechach

 słynna opera to Sprzedana narzeczona z 1866 r.

o opera buffa
o akcja rozgrywa się w XIX w. w czeskiej wsi
o bohaterami są postaci z ludu
o wykorzystuje dialekt czeski, elementy muzyki ludowej (rytmikę, tańce, melodykę)

Poematy symfoniczne
 wzorowane są na muzyce Liszta
 słynny cykl poematów to Moja ojczyzna
o składa się 6 poematów
o to rodzaj hołdu złożonego czeskiej przyrodzie, mitologii i historii
o tytuły:
 Wyszehrad (gród słowiański zajęty w IX w. przez Węgrów, obecnie miasto
w północnej części Węgier) )
 Wełtawa (rzeka przepływająca przez Pragę)
 Szarka (mityczna amazonka)
 Z czeskich łąk i gajów
 Tabor (miasto założone przez taborytów – bojowników o wolność i wiarę)
 Blanik (nazwa góry niedaleko Taboru, gdzie uśpienie bojownicy czekają na
wezwanie do walki w obronie ojczyzny)

o kompozytor wykorzystuje technikę motywów przewodnich

o doskonała instrumentacja i różnorodność melodyczna wspaniale oddaje treść

Muzyka kameralna
 Kwartet smyczkowy Z mojego życia
o kwartet autobiograficzny - zawiera wątki biograficzne, kompozytor przestawia słuchaczom
obraz swojego życia
o utwór 4 –częściowy

o Smetana przedstawia swoje życie – od szczęśliwej młodości do nadejścia głuchoty – oraz

przemyślenia dotyczące sztuki narodowej
o pierwsze, prywatne wykonanie odbyło się w domu kompozytora z A. Dvořákiem
wykonującym partię skrzypiec

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 51

Antonin Dvořak 1841 -1904 Praga (63 lata)

 kompozytor, dyrygent, pedagog

 twórca symfonii, poematów symfonicznych, koncertów, kwartetów
smyczkowych, utworów fortepianowych, religijnych, pieśni
 pracował m.in. w Konserwatorium Muzycznym w Pradze i w Nowym
Jorku (spędził tam 3 lata będąc dyrektorem tej szkoły)
 cenił i wspierał go J. Brahms
 twórczość kompozytora była popularna za jego życia

Twórczość Dvoraka charakteryzuje:

 wykorzystanie tradycji beethovenowskiej, Lista i Wagnera z elementami ludowej muzyki czeskiej
 częste stosowanie molowej dominanty (skala pentatoniczna)
 rozwój instrumentacji i kolorystyki: początkowo brzmienie ciemne i masywne, zgodne z estetyką
kręgu wagnerowsko – listowskiego; później wydobywa właściwości brzmieniowe wszystkich
instrumentów
 wprowadza nową technikę brzmieniową: płynne przenoszenie akordu z jednego zestawu
instrumentalnego do drugiego (technika ta została opisana w XX wieku przez Schőnberga jako
Klangfarbenmelodie)

Przykłady twórczość

Poematy symfoniczne – Wodnik, Symfoniczna baśń

 wykorzystują formę sonatową

Symfonie - 9
Popularna jest dziewiąta Z Nowego Świata op. 95 e-moll
 powstała podczas pobytu kompozytora w Nowym Jorku
 próba wyjaśnienia nazwy utworu:
o Nowym światem nazywali Europejczycy te kontynenty, które były nie znane w starożytności
– od XV wieku – Amerykę, Australię i Oceanię
o Nowy świat - to nazwa ulicy w Pradze, było to ulubione miejsce Dvořaka, miejsce, gdzie
muzykanci grają na ulicy
 budowa symfonii – 4 częściowa
o klasyczna forma: 1cz. – Adagio – Allegro - forma sonatowa, 2cz. – Largo, 3 cz.- Scherzo,
4 cz. - Allegro
 całość jest ujednolicana poprzez stosowanie tych samych motywów w różnych częściach
 nawiązuje do melodii afroamerykańskich, indiańskich, czeskich
 wspaniała instrumentacja

 wypowiedź Dvořaka o swoim utworze:

o Napisałem symfonię, która porwała całą Amerykę. Sprawia mi ogromnie dużo radości
i będzie się zasadniczo różnić od moich poprzednich symfonii. Ano, każdy, kto ma «nosa»,
musi wyczuć wpływ Ameryki. «Z Nowego Świata» – to znaczy wrażenia i pozdrowienia
z Nowego Świata. U nas w domu zrozumieją, co miałem na myśli. Jest to i zawsze będzie
muzyka czeska.

Twórczość operowa:

 w operach zaznacza się tendencja do nieprzerwanej akcji muzycznej

 predylekcja do zacierania okresowości
 opery komiczne: Diabeł i Kasia, Chłop szelma
 opera liryczna Rusałka
o rodzaj baśni muzycznej
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 52

o trzy akty
o skomponowana w 1900, wystawiona po raz pierwszy w roku 1901
o rusałki to w mitologii słowiańskiej demoniczne istoty zamieszkujące lasy, pola i zbiorniki
wodne
o urozmaicona harmonika
o subtelna instrumentacja
o jest najbardziej znaną operą Dvořáka i swoistym kamieniem milowym czeskiej twórczości
operowej

Koncerty

Koncert wiolonczelowy h-moll

 3 – częściowy
 zawiera reminiscencje i cytaty z oper, pieśni i IX Symfonii Dvořaka
 1 cz. - wykorzystuje 4 tematy
 2 cz. – jest parafrazą jednej z pieśni Dvořaka
 3 cz.- opera się m.in. na temacie z pierwszej i z z drugiej części
 J. Brahms powiedział: Gdybym wiedział, że wiolonczela jest zdolna do takich rzeczy, sam bym
napisał ten koncert

Koncert fortepianowy g - moll

Koncert skrzypcowy a - moll

Muzyka kameralna – kwartety smyczkowe

Utwory fortepianowe
 Tańce słowiańskie
 Humoreski

Utwory religijne
 Msza, requiem, Stabat Mater

Szkoła rosyjska

 pierwotnie była to muzyka wyłącznie cerkiewna, liturgiczna, jednogłosowa oraz ludowa

 stopniowo przeobrażała się w wielogłosową muzykę a cappella
 mistrzem muzyki cerkiewnej był żyjący na przełomie XVIII i XIX w. Dymitrij Bortniański – znany
z wokalno – instrumentalnych koncertów religijnych

Michał Glinka ( 1804 wieś k. Smoleńska – 1857 Berlin )

 kompozytor pochodzenia polskiego – jego pradziadek był polskim szlachcicem

 uczył się gry na skrzypcach, fortepianie, brał lekcje śpiewu – uznany za znawcę bel canta
 studiował kompozycję w Berlinie
 prowadził bogate życie towarzyskie –znał A. Puszkina, A. Mickiewicza, M. Szymanowską,
Belliniego, Donizettiego

 prekursor szkoły narodowej

 twórca rosyjskiej opery narodowej
 wykorzystuje elementy ludowe, skalę całotonową
 kompozycje posiadają doskonałą instrumentację
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 53

Przykłady twórczości

Opery:
Życie za cara
 opera wystawiana również pod tytułem Iwan Susanin

 widoczne połączenie włoskich elementów operowych (bel canto) z cechami rosyjskimi (ważna rola
chóru, partia bohatera opery – wieśniaka Iwana Susanina jest partią basową, charakterystyczne dla
kierunku narodowego wykorzystanie ludowych pieśni rosyjskich

 treść opowiada o prostym wieśniaku, Susaninie, który uratował cara przed polskim wojskiem
w 1612/1613 r. wyprowadzając podstępnie żołnierzy na bagno, gdzie zginęli. Opera kończy się
świętowaniem ocalenia cara i zwycięstwa nad polskimi najeźdźcami
o opera była wystawiana w ważnych momentach historycznych Rosji, a później Związku
Radzieckiego, np. :
 w związku z antypolską wymową fabuły opera nabrała aktualnego wydźwięku
w dobie radziecko-niemieckiego sojuszu, powstałego w wyniku paktu Ribbentrop-
Mołotow i w ramach dwustronnej współpracy kulturalnej wystawiona została
w 1940 r. na scenie berlińskiej Staatsoper

Rusłan i Ludmiła
 dzieło o baśniowym charakterze
 libretto nawiązuje częściowo do poematu Puszkina tym samym tytule
 akcja rozgrywa się na Kijowskie Rusi w IX wieku
 ukazuje zwycięstwo dobra nad złem – po wielu perypetiach odnalezienie Ludmiły przez jej
ukochanego Rusłana

Fantazja orkiestrowa – Kamarinskaja

 opiera się na szybkim, w metrum dwudzielnym tańcu ludowy kamarinskaja

Aleksander Dargomyżski (1813 – 1869)

 rosyjski kompozytor
 istotne znaczenie ma twórczość operowa: Esmeralda wg W. Hugo Dzwonnik z Notre – Dame,
Rusałka wg Puszkina Rusłan i Ludmiła, Kamienny gość wg dramatu Puszkina o tym samym tytule

 twórczość kompozytora stanowi pomost między dziełami Glinki a utworami Potężnej gromadki
 wykorzystuje bogatą harmonikę, chromatyzację linii melodycznej oraz skalę całotonową

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 54

II połowa XIX w – powstanie Potężnej gromadki (Wielkiej piątki)

 pięciu rosyjskich kompozytorów nawiązujących w swojej twórczości do swojej ludowej muzyki

 to reprezentanci rosyjskiej szkoły narodowej i spadkobiercy M. Glinki

Aleksander Borodin Milij Bałakiriew Cezary Cui Modest Musorgski Nikołaj Rimski
- Korsakow
(1833 – 1887) (1837 – 1910) (1835 – 1918) (1839 – 1881) (!844 – 1908)

Aleksander Borodin
 był chemikiem i lekarzem
 komponował w wolnych chwilach
 długotrwały proces powstawania utworóow

 kompozycje:
 opera Kniaź Igor
o libretto i muzyka kompozytora
o pisał ją przez 18 lat i nie ukończył dzieła (zmarł)
o utwór skończył Rimski – Korsakow oraz Aleksander Głazunow
o popularne są z tej opery Tańce połowieckie

Milij Bałakiriew
 kompozytor, pianista, działacz muzyczny, samouk
 propagator muzyki Chopina
 przyczynił się do wzniesienia w Żelazowej Woli pomniku F. Chopina (uzyskał u cara zgodę na jego
budowę)
 w twórczości dominują utwory symfoniczne, m.in. Suita symfoniczna Chopiniana

Cezary Cui
 kompozytor, krytyk muzyczny, generał, profesor fortyfikacji wojskowych, inżynier
 wykazywał talent muzyczny – grał na fortepianie, uczył się u S. Moniuszki w Wilnie
 w twórczości widoczny wpływ Chopina, Schumanna, Liszta, Dargomyżskiego
 pisał opery, pieśni, utwory fortepianowe i symfoniczne
 początkowo popierał Potężną gromadkę, pod koniec życia był jej przeciwnikiem

Modest Musorgski 1839 -1881

 oficer, kompozytor
 niemiał formalnego wykształcenia muzycznego
 muzyka wg niego jest środkiem kontaktu artysty z ludem
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 55

 krytykował sentymentalizm w muzyce

 sztuka wg Musorgskiego powinna przedstawiać rzeczywistość – propagował realizm w muzyce
 wykorzystywanie rodzimego folkloru
 w utworach odchodzi od tonalności dur- moll
 akordy traktowane jako plamy brzmieniowe (zapowiedź impresjonizmu)
 opera Borys Godunow wywarł wielki wpływ na Claude'a Debussy’ego, który wnikliwie studiował tę
partyturę przed podjęciem prac nad własnym dramatem muzycznym – Peleas i Melizanda
 realizm librett
 Musorgski nie osiągnął sławy za życia, dopiero po jego śmierci dostrzeżono genialne koncepcje
i nowatorstwo jego kompozycji

Przykłady twórczości

opery:
Borys Godunow
 libretto kompozytora wg Puszkina
 opowieść o XVII-wiecznym rosyjskim carze, to refleksja nad konsekwencjami władzy zdobytej za
wszelką cen
 ukazuje tragedię cara-uzurpatora, dręczonego wyrzutami sumienia za zamordowanie carewicza
Dymitra i kończącego tragicznie życie wskutek intryg bojarów, pozostających pod przewodnictwem
kniazia Szujskiego w zmowie z Dymitrem Samozwańcem
 bohaterem opery jest przede wszystkim lud rosyjski, ciemiężony bezlitośnie przez swych władców

 kompozytor połączył w unikatowy sposób realistyczny styl wokalny oparty na intonacji rosyjskiej
mowy z prawdziwie romantycznym liryzmem
 ważne miejsce w dramacie zajmują partie chóralne
 często wykorzystuje potężne brzmienie orkiestry i chóru

Chowańszczyzna
 własne libretto (ruchy religijno – reformacyjne w XVII w Rosji)

Twórczość symfoniczna:
 poemat Noc na Łysej Górze (z baletu Młada, wykorzystuje sekwencję Dies irae)

Utwory fortepianowe

Obrazki z wystawy
 cykl miniatur (charakterystyczna forma romantyczna)
 najpopularniejszy utwór Modesta Musorgskiego
 to cykl 10 miniatur fortepianowych z 1874 roku
 popularność zyskała zwłaszcza wersja orkiestrowa dzieła, zinstrumentowana przez Maurycego
Ravela.
 dzieło zostało zainspirowane wystawą akwarel i rysunków Wiktora Hartmanna, zorganizowaną
latem 1874 roku, w niedługim czasie po jego śmierci

 Musorgski, który był zaprzyjaźniony z malarzem, mocno przeżył jego niespodziewane odejście
o emocje te widoczne w łączącej miniatury Promenadzie, ilustrującej przechodzenie
kompozytora od jednego obrazu do drugiego, jego zadumę, żal z powodu straty przyjaciela,
ale też ukazują jego sytuację jako zwiedzającego wystawę: niezdecydowanie, w którą stronę
się zwrócić, przed którym obrazem zatrzymać się na dłużej

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 56

 szczególnie 10 obrazów Hartmanna zrobiło wrażenie na Musorgskim; każdemu z nich poświęcił

jedną miniaturę, nadając utworom te same tytuły, jakimi oznaczone były ich malarskie pierwowzory
o Gnom
 ilustruje budzącego odrazę karła, pokracznie poruszającego się na krzywych nogach
 nowatorstwem środków wyrazu utwór ten burzył ówczesne kanony estetyczne
o Stary zamek
 jest smutną pieśnią trubadura do mieszkającej w zamku ukochanej
o Tuileries
 znana też jako Kłótnia dzieci w parku przedstawia igraszki najmłodszych na alejce popularnego
paryskiego parku
o Bydło
 oparte na stopniowym narastaniu dźwięku, a potem jego zanikaniu, przypomina przemarsz bydła
względem stojącego nieruchomo obserwatora
 szeroka melodia rozpięta ponad ciężkim stąpaniem zwierząt ma cechy pieśni ludowej.
o Taniec kurcząt w skorupkach
 lekkie, wdzięczne scherzino jest nawiązaniem do szkicu kostiumów, jaki Hartmann wykonał do baletu
Trilby
o Samuel Goldenberg i Szmul
 w dwóch żydowskich melodiach ukazane zostały postaci bogatego i statecznego Goldenberga oraz
biednego, gadatliwego Szmula, cały czas starającego się zaabsorbować sobą tegoż pierwszego
o Rynek w Limoges
 to po mistrzowsku oddana środkami muzycznymi kłótnia przekupek na targu
o Katakumby
 obraz przedstawiał samego Hartmanna, który z latarnią w ręce zwiedzał paryskie katakumby
 Musorgski pokazał postać malarza w pełnej zadumy miniaturze
o Chatka na kurzej stopce
 akwarela Hartmanna, przedstawiała fantastyczny domek Baby Jagi. Scherzo Musorgskiego, żywiołowe,
nieco demoniczne w charakterze, w części trio ilustruje efekt wirowania chatki czarownicy
o Wielka brama w Kijowie (Wielka Brama Kijowska)
 monumentalna, z charakterystyczną partią dzwonów, nawiązuje do muzyki jego opery: Borysa
Godunowa

Mikołaj Rimski – Korsakow

 dyrygent, kompozytor, krytyk muzyczny, pedagog, autor podręczników do harmonii i instrumentacji
 był oficerem marynarki, w późniejszych latach pracował w Konserwatorium Muzycznym
w Petersburgu, gdzie jako profesor wykładał kompozycję oraz instrumentację
 był żonaty (pianistka) i miał 7 dzieci (większość z nich była muzykami)

Opery:
 libretta – dominują o tematyce baśniowej, wykorzystują aluzje polityczne
 kompozytor stosuje technikę motywów przewodnich
 charakterystyczne są:
o śpiewne recytatywy zamiast zamkniętych arii
o bogata instrumentacja
o przejrzysta forma

 przykłady: Śnieżka, Bajka o carze Sałtanie, Złoty kogucik

Muzyka symfoniczna:
3 Symfonie
Kaprys hiszpański op. 34
 jest dwuczęściową kompozycja składająca się z pięciu ogniw następujących po sobie attaca
 kompozytor ukazuje taneczny charakter muzyki hiszpańskiej
 wykorzystują taniec Fandango - z j. hiszpańskiego znaczy błahostka ( hiszpański taniec ludowy na
3/8 z ostro wybijanym kastanietami i z towarzyszeniem gitary)
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 57

Szeherezada
 suita symfoniczna
 utwór programowy - . program ów osnuty jest na arabskich baśniach z tysiąca i jednej nocy,
poszczególne części suity nawiązują do treści opowiadanych przez Szeherezadę
 przez wszystkie części przewijają się dwa podstawowe tematy: sułtana (surowy, groźny, posępny,
przedstawiany w niskich tonach) oraz Szeherezady (ornamentalny, dużo ozdobników o wschodnim
kolorycie, oparty na skali wschodniej)
 na początku utworu tematy przeciwstawiają się sobie, a w jego zakończeniu już są zgodne

Piotr Czajkowski 1840 – 1893 (53 lata)

 kompozytor, dyrygent nie związany z Potężną Gromadką

 ukończył studia muzyczne w Petersburgu
 miał różnorodne zainteresowania (filozofia, przyroda, sztuka, literatura,
kultura włoska)

 poznał F. Liszta, R. Wagnera, J. Brahmsa

 oparcie finansowe i psychiczne miał u Nadieżdy von Meck (mecenaska
sztuki, protektorka Czajkowskiego) – przez ok. 13 lat korespondowali ze sobą, ich związek istniał
tylko na papierze; wspierała go finansowo
 mając 37 lat ożenił się ze swoją zagorzałą fanką, małżeństwo okazało się katastrofą, kompozytor
uległ załamaniu, usiłował popełnić samobójstwo; po trzech miesiącach od ślubu nastąpiła separacja
małżeńska, a po 4 latach rozwód
 bardzo dużo podróżował po Europie, był również w Ameryce
 jego twórczość ceniono na całym świecie
 komponował szybko i nieustannie

Cechy i przykłady twórczości:

 silny liryzm
 melodyka wywodzi się z rosyjskich romansów, pieśni ludowych, włoskiej kantyleny operowej
 melodyka instrumentalna ma charakter wokalny (płynna, szeroka, mały ambitus, pochody
sekundowe)
 instrumentacja: przeciwstawianie sobie różnych grup instrumentalnych, liryczna kantylena
realizowana jest przez skrzypce i dęte drewniane

Twórczość sceniczna:

Opera:
 faworyzowanie formy
 wg kompozytora to forma o szerszym zakresie oddziaływania na słuchaczy niż muzyka symfoniczna
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 58

 opera to dramat sceniczny (scena jest podstawowym elementem konstrukcji dramatu)

 nastrój bohaterów oddaje za pomocą melodyki, harmoniki i instrumentacji
 budowa: akty, obrazy, sceny
 przykłady oper: Eugeniusz Oniegin, Dama Pikowa

Balet:
 posiada formę artystyczną
 Śpiąca królewna, Dziadek do orzechów, Jezioro łabędzie (tematyka baśniowa)

Twórczość instrumentalna:
 wykorzystanie wzorów klasycznych
 nawiązywanie do folkloru rosyjskiego, pieśni religijnych
 eksponowanie w orkiestrze jej ciemnych barw – fagotów, wiolonczel, klarnetów
 pisze muzykę programową oraz absolutną
 formy: symfonie, suity orkiestrowe, fantazje orkiestrowe, suity z baletów, uwertury koncertowe,
koncerty, muzyka kameralna, pieśni,

Symfonie: (6)
Symfonia VI h – moll zw. Patetyczną
 to ostatnie dzieło Czajkowskiego, ukończone na kilka miesięcy przed jego śmiercią
 przejmująca i pełna subiektywnej ekspresji, określona została jako „patetyczna”
 część I
o jest przykładem skrajnego rozsadzania formy sonatowej, która staje się rodzajem formy
szeregowej złożonej z zestawianych kolejno segmentów: grup tematycznych
 część II
o to pełen wdzięku i lekkości walc, utrzymany w nietypowym dla tego tańca metrum 5/4
o charakter bardzo ekspresyjny, uczuciowy
o pod względem budowy część druga jest klasyczna i cechuje się symetrią
 część III
o nawiązuje do scherza, marszu
o dla całego scherza typowa jest motoryka i jednolita faktura o homogenicznym brzmieniu
 część IV
o to powolny, lamentacyjny finał
o całość wygasa i rozpływa się w ciszy
 część pierwsza i finał odpowiadają sobie pod względem kategorii ekspresji; stanowią ramy Symfonii
Patetycznej

Fantazje orkiestrowe:
 są wyrazem zainteresowania kompozytora dramatami:
 Szekspira - Romeo i Julia, Burza, Hamlet
 Mickiewicza - Wojewoda
 Dantego - Francesca da Rimini

Uwertury koncertowe, np.:

 Rok 1812 (wplecione motywy Marsylianki
o utwór został napisany dla upamiętnienia obrony Moskwy przed atakiem wojsk Napoleona
Bonaparte, ataku, który był efektem wyniku Bitwy pod Borodino z 1812 r. (Napoleon
zwyciężył)
o w partyturze uwertury Rok 1812 Czajkowski wykorzystał fragment utworu będącego
w latach od 1833 do 1917 r. hymnem Rosji - Boże, zachowaj Cara!.
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 59

Suity orkiestrowe (4), np.:

 Mozartina - przypomina klasyczny wzór Mozarta - wykorzystuje motywy m.in. z Ave verum corpus
(motet)

Kaprys włoski op. 45

 utwór powstał najpierw w postaci wyciągu fortepianowego podczas pobytu kompozytora w Rzymie
w hucznym okresie karnawału
 po powrocie do Rosji Czajkowski zinstrumentował utwór - właśnie dzięki błyskotliwej
instrumentacji i wykorzystaniu wdzięcznych ludowych melodii włoskich - Kaprys należy do
najbardziej popularnych utworów orkiestrowych kompozytora Utwór otwiera wspaniała fanfara
instrumentów dętych blaszanych

Koncerty

Koncerty fortepianowe (3):

 I b – moll
 pierwszym wykonawcą miał być doskonały pianista –Mikołaj Rubinstein, któremu Czajkowski
pokazał partyturę
o Rubinstein skomentował utwór: …Jest to utwór bezwartościowy i niewykonalny. Banalny.
Napisany tak źle i nieudolnie, że ręce opadają. Po prostu beznadziejny. Może ze dwie, trzy
strony warto by zachować, reszta nadaje się do kosza albo do całkowitego przerobienia
 opinia pianisty była dla kompozytora rozczarowaniem, zwrócił się więc z prośbą wykonania tego
dzieła do Hansa von Bulow’a
 dedykowany dyrygentowi i pianiście Hansowi von Bülow, który wykonał go po raz pierwszy
w Bostonie - koncert odniósł ogromny sukces
 wykorzystuje elementy muzyki ludowej
 wirtuozeria połączona z liryzmem i kantyleną
 klasyczna budowa 3 - częściowa: 1 cz. – Allegro w formie allegra sonatowego, 2 cz. – Andante
semplice – Prestissimo, 3 cz. – Allegro con fuoco
 Koncert b – moll należy obecnie do najczęściej wykonywanych i nagrywanych koncertów
fortepianowych na świecie, powszechnie uważany jest za arcydzieło XIX-wiecznej pianistyki

II G – dur
 w drugiej części – wolnej - obszerne sola skrzypiec i wiolonczeli sprawiają, że część środkowa jest
właściwie koncertem potrójnym

III Es – dur
 Czajkowski skomponował tylko pierwszą część, a do pozostałych pozostawił szkice

Koncert skrzypcowy: - D – dur op.35

 powstał w 1879 roku w kurorcie Clarens w Szwajcarii, gdzie Czajkowski odzyskiwał zdrowie
psychiczne po rozpadzie jego małżeństwa
 jest to jeden z najbardziej znanych koncertów na świecie
 budowa 3 – częściowa: Allegro – Andante – Allegro
 części 2 i 3 następują po sobie attaca
 Koncert zaliczany do jednego z najtrudniejszych pod względem technicznym utworów na skrzypce

Wariacje na temat rokoko na wiolonczelę

 temat stanowiący podstawę poszczególnych wariacji skomponował Czajkowski opracowując go
w dawnym stylu
 utwór wykorzystuje 7 popisowych wariacji

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 60

Utwory fortepianowe, np.:

Pory roku
 kompozycja programowa
 cykl dwunastu utworów, każdy z nich przedstawia kolejny miesiąc roku

Album dziecięcy
 zbiór miniatur o programowych tytułach, np.: Baba Jaga, Pogrzeb lalki, Mama

Szkoły skandynawskie

Szkoła norweska

 rozwój narodowej literatury – Henrik Ibsen (sztuki, np.:Dzika kaczka, Peer Gynt)
 rozwój muzyki – początki:
o Richard Nordraak (1843 – 1866) – twórca hymnu narodowego, szeregu pieśni

Edward Grieg (1843 – 1907 Bergen)

 kompozytor, pianista, dyrygent
 założyciel szkoły norweskiej
 podkreślał różnicę między krajami skandynawskimi
 mistrz form miniaturowych (kontynuator Schumanna), główna dziedzina
twórczości –utwory fort.
 zbierał pieśni ludowe, wykorzystywał ich charakterystyczne cechy w swoich
utworach
 jego utwory powiązane są z norweskimi sagami, legendami, poezją
 zwracał uwagę na brzmienie jako środek wyrazu (zapowiedź impresjonizmu)
 większe kompozycje mają budowę klasyczną

Przykłady utworów

Koncert fortepianowy a-moll

Suity orkiestrowe np.

 Z czasów Holberga
o pełna nazwa: Suita w dawnym stylu Z czasów Holberga op.40
o skomponowana w z okazji 200-lecia urodzin Ludviga Holberga - największego
komediopisarza Północy
o dzieło utrzymane jest w stylu muzycznym epoki, w jakiej żył Holberg - nawiązuje do
twórczości Haendla i Bacha, jest to utwór w formie
stylizowanej suity barokowej z elementami rokoka
o wykorzystuje jedynie dawne formy muzyczne, pod względem muzycznym nawiązując
wyraźnie do współczesnego nurtu neoromantycznego
o budowa: składa się z pięciu części:
 Preludium Allegro vivace
 utwór oparty jest na trzytonowym motywie. Ta część suity, nawiązując do
kompozycji Haendla, najbardziej utrzymana jest w stylu XVIII-wiecznej
muzyki

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 61

 Sarabanda Andante espressivo

 dostojna, jest daleką stylizacją tańca, od którego wzięła nazwę
 Gawot Allegretto
 trio tego tańca ma wyraźnie nordycki charakter
 Aria andante religioso
 nawiązuje do stylu Bacha, utwór utrzymany jest w charakterze romantycznej
pieśni
 Rigaudon Allegro con brio
 jest pełnym lekkości starofrancuskim tańcem z Prowansji

 Peer Gynt
 muzyka do dramatu Henryka Ibsena (dramatopisarz norweski XIX wieku) oraz tytuł dwóch suit
z tego dramatu
 tytuł dzieła to nazwisko bohatera sztuki – egoistycznego wieśniaka niedoceniającego uczucia
jakim go darzy Solvejga, który po wieloletnim wygnaniu za uprowadzenie panny młodej, Ingrid,
powraca do kraju i przy boku Slovejgi ratującej jego życie, odnajduje sens swojej egzystencji
I Suita (op. 46)
 Poranek
o utwór jest wprowadzeniem do czwartego aktu dramatu Ibsena
o akcja sceny rozgrywa się w Afryce, ale wschód słońca Griega (uchodzący za jeden
z najpiękniejszych w muzyce) ma skandynawski koloryt
 Śmierć Azy
o obsada - tylko instrumenty smyczkowe
o jest to przejmująca ilustracja do sceny umierania Azy, matki Peer Gynta
o tytułowy bohater siedzi przy jej łożu, odsuwając od niej obraz nadchodzącej śmierci,
opowiada o swoich przygodach
o nie zauważa, że matka w pewnym momencie już go nie słyszy

 Taniec Anitry (Tempo di mazurka)

o Anitra (w dosł. tłum. gęś, aluzyjne imię bohaterki) była córką arabskiego szejka
o część ta skomponowana również na same smyczki
o jest egzotycznym tańcem utrzymanym w charakterystycznym rytmie mazurka

 W grocie Króla Gór

o utwór nawiązuje do mrocznych sag skandynawskich, pełnych opowieści
o gnomach, trollach. prześladują one Peer Gynta za uwiedzenie córki Króla Gór
o cała część zbudowana jest na jednym motywie, wielokrotnie przetwarzanym w różnych
obsadach instrumentów i narastającej dynamice (obok Bolera Ravela jest to jeden
z najwybitniejszych przykładów formy jednorodnej)

II Suita op. 55
 Porwanie narzeczonej - lament Ingrid
o Peer Gynt z wesela uprowadza pannę młodą, tytułową Ingridę, w zemście za nieprzychylne
przyjęcie z jakim spotkał się ze strony gości
o utwór ma budowę trzyczęściową, zbudowany jest z kontrastujących części: pierwsza
i ostatnia opisuje wzburzenie weselników, druga jest pieśnią porwanej
o Taniec arabski
ma charakter jeszcze bardziej orientalny niż Taniec Anitry z I części suity

 Powrót Peer Gynta. Burzliwy wieczór na morzu

o po latach wędrówki pełnej przygód Peer Gynt powraca do Norwegii
o statek, którym płynie, tonie podczas burzy, ale on jeszcze raz wychodzi cało z tarapatów

 Pieśń Solwejgi
o część oparta na norweskich motywach ludowych, został napisany przez kompozytora do
wzruszającej sceny powrotu Peer Gynta do Solwejgi
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 62

o wierna swojej pierwszej miłości, siedzi przed chatą w górach i śpiewa

o nie widzi zbliżającego się Peer Gynta, straciła wzrok płacząc z rozpaczy za nim przez wiele
lat

Miniatury fortepianowe
 Utwory liryczne
o zbiór 66 krótkich utworów zawartych w 10 zeszytach
o posiadają programowe tytuły, np. Motyl, Marsz trolli, Do wiosny

Szkoła fińska

 znaczenie eposu narodowego Kalewala - poemat obejmuje okres od stworzenia świata do

średniowiecza i składa się z różnych wątków, dziejących się w świecie baśniowym i realnym

 Kalevala - dosłownie Kraina Kalevy, mitycznego praprzodka wszystkich Finów - to poemat epicki
składający się z pieśni lud. (tzw. run) i legend z terenów Finlandii, zebranych oraz oprac. w XIX w

Jan Sibelius (1865 – 1957)

 główny kompozytor szkoły fińskiej
 symfonik piszący wielkie formy w stylu późnoromantycznym
 nie wykorzystuje cytatów muzyki ludowej
 wykorzystuje tematykę fińskich legend i poezji
 warto wspomnieć, że niezwykle ważną inspiracją dla twórczości
Sibeliusa była przyroda
 podobno szczególne wrażenie robiły na nim wędrowne ptaki
 któregoś dnia, będąc już bardzo starym, zobaczył trzy czaple latające
na swoim domem, powiedział do żony: Przyleciały po mnie - umarł tej
samej nocy
 instrumentacja utworów o ciemnej barwie odzwierciedla melancholijny, tajemniczy urok fińskiej
przyrody
 Sibelius był masonem (masoneria, wolnomularstwo - międzynarodowy tajny ruch społeczny, mający
na celu duchowe doskonalenie człowieka i braterstwa ludzi różnych religii, narodowości i poglądów
)

 członkiem-założycielem pierwszej loży niepodległej Finlandii Suomen Loosi No. 1.

o niektóre późne utwory Sibeliusa powstały z myślą o wykonywaniu ich podczas ceremonii
wolnomularskich – do dziś zresztą muzyka ta jest wykorzystywana przez masonerię w wielu
innych krajach

Przykłady utworów

Poematy symfoniczne – 12, (6 wykorzystuje tematy z Kalewali)

 Finlandia
o kompozycja bardzo plastycznie oddaje nastroje towarzyszące ciemiężonym Finom i ich
nadzieje na odzyskanie niepodległości
 Symfonie - 7
 Koncert skrzypcowy d-moll op. 47
 Valse triste (smutny walc( pochodzi z muzyki do dramatu A. Jȁrnefelta pt.: Kuolema - Śmierć
o charakter nostalgiczny
o tonacja molowa, wolne tempo
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 63

Szkoła duńska
 Kopenhaga – centrum muzyczne
 Niels Wilhelm Gade (1817 – 1890)
 główny kompozytor, dyrygent, skrzypek, organista, pedagog
 był uczniem F.Mendelssohna
 w sezonie koncertowym 1844/1845 objął kierownictwo koncertów Gewandhausu, które prowadził na
przemian z Mendelssohnem a w sezonie 1847/1848 samodzielnie
 organizował życie muzyczne w Kopenhadze, założył tam Konserwatorium
 twórca narodowego stylu
 skrzypek, dyrygent, kompozytor
 zainteresowany literaturą duńską
 twórczość pod wpływem Mendelssohna, Schuberta i Schumanna wykorzystuje elementy muzyki
ludowej
 komponuje przede wszystkim utwory orkiestrowe – symfonie (8), uwertury programowe (7),
również utwory fort., skrzypcowe, koncert skrzypcowy op.56, pieśni

POLSCY SKRZYPKOWIE WIRTUOZI

Karol Lipiński ( informacje - str. 19)

Apolinary Kątski (1824 – 1879)

 skrzypek i kompozytor, uczył się u Paganiniego
 zyskał uznanie Berlioza, Paganiniego
 doskonały kameralista
 dyrektor Instytutu Muzyki w Warszawie, jego założyciel

Henryk Wieniawski (1835 – 1880)

 ur. 10 VII 1835 w Lublinie, zm. 31 III 1880 w Moskwie

 pol. skrzypek i kompozytor
 w 1843 r. został przyjęty do konserw. w Paryżu
 uczelnię ukończył 1846 z pierwszą lokatą i rozpoczął działalność estradową

 występował w Polsce, Rosji i Niemczech wraz z bratem Józefem, następnie

koncertował we Francji i Anglii

 był solistą dworu carskiego w Petersburgu i prowadził klasę gry

skrzypcowej. w konserwatorium

 odbył wielkie tournée koncertowe po Ameryce Pn. z Antonim Rubinsteinem

 jako wirtuoz cieszył się wielkim powodzeniem, uchodził za następcę N. Paganiniego

 twórczość W. ściśle łączy się z jego działalnością estradową - tworzył z myślą o sobie jako
wykonawcy

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 64

Twórczość
 obejmuje utwory skrzypcowe, wśród których można wyróżnić 2 kategorie: dzieła o charakterze
popisowym i lirycznym

 pierwsze z nich nawiązują do zdobyczy N. Paganiniego oraz stylu brillant, drugie należą do bujnie
rozwijającej się w okresie romantyzmu liryki instrumentalnej

 w twórczości żywe są tradycje narodowe, o czym świadczą m.in. 2 polonezy koncertowe, mazurki
op. 12 i 19 oraz 2 kujawiaki, będące stylizacjami pol. muzyki ludowej

 uprawiał także popularne w XIX w. fantazje na tematy operowe, z których na czoło wysuwa się
Fantazja koncertowa na tematy z opery Faust Ch. Gounoda

 duże walory muzyczne mają etiudy skrzypcowe

 w obu koncertach zwraca uwagę rozbudowana partia orkiestrowa

Styl gry
 wykorzystywał pełny zasób środków wirtuozowskich, obejmujących szybkie pochody gamowe,
pasażowe, specjalne rodzaje artykulacji (staccato, spiccato), dwudźwięki, flażolety

 charakterystyczny śpiewny ton

 równomierne opanowanie lewej i prawej ręki

 w utworach wykorzystywanie techniki wariacyjnej, środków wirtuozowskich - połączenie liryki

i wszystkich znanych technik wiolinistycznych: glissanda, arpeggia, tercje ,seksty i oktawy, skalę
chromatyczną, nieprawdopodobne akordy

 utwory przeznaczone na estradę koncertową

Przykłady twórczości

Koncerty
* fis moll op.14 , d moll op.22 – rozbudowana partia orkiestry

Utwory wykorzystujące elementy ludowe:

*mazurki (6), Kujawiak, Obertas, Dudziarz, Polonezy: D dur op.4, A-dur op.21 (rodzaj poematu)

Utwory z dominacją liryczności:

*Legenda op.17 – forma trójdzielnej pieśni (skrajne części liryczno-kantylenowe)
*Fantazja z Fausta (opiera się na śpiewności arii opery Gounoda)

Utwory o charakterze wirtuozowskim:

*Kaprysy, Scherzo – tarantella op.16 (forma da capo), Karnawał rosyjski

Od 1935 odbywają się co 5 lat (z wyjątkiem okresu okupacji) Międzynarodowe Konkursy Skrzypcowe
im. H Wieniawskiego (1935 w Warszawie, od 1953 w Poznaniu).
W jury konkursu zasiadali m.in.Yehudi Menuhin, Shlomo Mintz , Neville Marriner , Ida Haendel , Irena
Dubiska, Grażyna Bacewicz, Konstanty Andrzej Kulka, Igor Ojstrach i Henryk Szeryng

W X edycji Konkursu I miejsce zajął Bartłomiej Nizioł, a w XIII – Agata Szymczewska.

W październiku 2016 r. odbył XV Konkurs, któremu przewodniczł Maxim Vengerov a Honorowym
Przewodniczącym Jury był Krzysztof Penderecki.
Konkursowi skrzypcowemu towarzyszy Międzynarodowy Konkurs Lutniczy im. H.W.
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 65

POLSCY PIANIŚCI WIRTUOZI

Juliusz Zarębski – 1854-1885 (31lat)

 pianista, kompozytor, uczeń Liszta, twórczość to zapowiedź impresjonizmu
 kompozycje:
 miniatury fortepianowe – cykl Róże i ciernie
 Kwintet fort. g-moll (najlepszy utwór w polskiej kameralistyce XIX w.)
 kompozytor napisał go krótko przed śmiercią
 wirtuozeria partii fortepianu, bogactwo melodyczne wśród smyczków

Ignacy Jan Paderewski – 1860 – 1941

 ur. 6 XI 1860 w Kuryłówce na Podolu, zm. 29 VI 1941 w N. Jorku
 pol. pianista, kompozytor i polityk
 w czasie swej długiej kariery wirtuozowskiej koncertował w wielu krajach
Europy, obu Ameryk, w Afryce i Australii
 podczas I wojny świat. P. rozpoczął działalność polit. 1917–19 był
członkiem Pol. Komitetu Narodowego w Paryżu i jego reprezentantem w
St. Zjednoczonych

 jego przyjazd do Poznania doprowadził do wybuchu Powstania

Wielkopolskiego –1918 r.
 w 1919 został prezesem Rady Ministrów i ministrem spraw zagr. nowo
powstałego państwa pol.

 był redaktorem Dzieł wszystkich F. Chopina

 w 1940 P. stanął na czele pol. rządu emigracyjnego

 ufundował Pomnik Grunwaldzki w Krakowie

 po śmierci, odznaczony krzyżem Virtuti Militari, posiadał tytuły doktora h.c. wielu uniwersytetów
pol. i obcych (m.in. Cambridge, Oksford, Columbia)

 stworzył indywidualny styl wykonawczy, który silnie oddziałał na współczesnych mu wirtuozów,

zwłaszcza w zakresie interpretacji dzieł Chopina
 jako kompozytor tworzył głównie utwory fort.; w kompozycjach swych często wprowadzał motywy
pol. muzyki lud.
 twórczość w stylu późnoromantycznym:
o Koncert fort. a-moll op 17
o Fantazja polska na fort. i ork. op. 19
o Symfonia h-moll op. 24
o opera Manru - libretto wg Chaty za wsią Kraszewskiego
o liczne miniatury fort., m.in. 6 Humoresek op. 14 (ze znanym Menuetem G-dur
i Krakowiakiem fantastycznym)
o Album tatrzański (cykl miniatur wykorzystujący melodie góralskie)

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 66

MUZYKA POLSKA W II POŁOWIE XIX w

I. J. Paderewski (temat poprzedni)

Zygmunt Noskowski 1846 – 1909

 najwybitniejszy polski symfonik doby pomoniuszkowskiej przed Młodą Polską

 doskonała technika instrumentacji, bogata kolorystyka
 kompozytor, pedagog, dyrygent, kształcił się u Kątskiego, Moniuszki
 występował jako skrzypek, pianista, śpiewak
 jeden z inicjatorów powołania Filharmonii Warszawskiej
 zajmował się publicystyką muzyczną

 twórczość:
o poemat symfoniczny Step
o symfonie: Elegijna, Od wiosny do wiosny (programowe z elementami ludowymi) oraz
Symfonia A-dur
o uwertura Morskie oko
o liczne miniatury fort. krakowiaki, polonezy, mazury, ilustracje muzyczne do utworów
dramatycznych, utwory chóralne, pieśni solowe (Śpiewnik dla dzieci do słów Konopnickiej)

Władysław Żeleński – 1837 – 1921

 kompozytor, jeden z głównych przedstawicieli neoromantyzmu w muzyce polskiej

 najwybitniejszy po Moniuszce kompozytor oper i pieśni
 w kompozycjach instrumentalnych łączy tradycje muzyki klasycznej z elementami polskiego
folkloru

 przykłady twórczości:
o opery: Konrad Wallenrod (wg Mickiewicza), Goplana (wg Balladyny- Słowackiego), Stara
baśń (wg Kraszewskiego) – mają charakter liryczny
o pieśni (ponad 100) – nawiązują do tradycji Moniuszko (np.: Zaczarowana królewna,
Marzenia dziewczyny)
o uwertury: W Tatrach, Echa leśne
o symfonie (2), koncert fortepianowy z elementami ludowymi, kwartety smyczkowe (2),
kantaty okolicznościowe

MŁODA POLSKA W SZTUCE

 Młoda Polska (w Europie nazywana raczej modernizmem, dekadentyzmem czy symbolizmem)

 w tym okresie doszły do głosu nowe prądy artystyczne i umysłowe, takie jak: modernizm,
dekadentyzm, symbolizm, ekspresjonizm, neoromantyzm, impresjonizm i katastrofizm

 literaci młodopolscy odrzucali racjonalistyczną filozofię pozytywizmu, nawiązywali do tradycji

romantycznej (wyższości uczuć i emocji nad rozumem) oraz wiary w szczególną pozycję artysty
w społeczeństwie (stąd inna nazwa epoki - neoromantyzm)

 dążenia niepodległościowe w tamtym czasie wzrastały, nastąpił więc powrót do romantyzmu

i poszukiwań symbolicznych i nastrojowych form ekspresji (patronami młodopolskich twórców

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 67

szybko stali się tacy poeci, jak Cyprian Norwid czy Juliusz Słowacki)

 nazwa Młoda Polska pochodzi od tytułu cyklu artykułów Artura Górskiego, publikowanych na
łamach krakowskiego Życia, w których skrytykował on pozytywistów i przedstawił program literacki
młodych twórców
 były one manifestem wszystkich idei, które przedstawiciele Młodej Polski reprezentowali
 w programie zwrócono uwagę na ponadprzeciętność artysty, podniesiono go do rangi wieszcza,
zwykłego człowieka zaś nazwano "filistrem", czyli osobą ograniczoną. Żądano wolności oraz
oddzielenia sztuki od dziedzictwa kulturowego
 powstaje hasło "sztuka dla sztuki"

 twórcy tej epoki to m.in: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Stanisław Wyspiański,
Stefan Żeromski, Gabriela Zapolska, Tadeusz Boy-Żeleński, Zenon Przesmycki (Miriam), Stanisław
Przybyszewski, Władysław Stanisław Reymont, Leopold Staff

Malarstwo

 widoczne wśród prac licznych malarzy młodopolskich są wpływy sztuki orientalnej (nie tylko
chińskiej czy japońskiej, ale np. jawajskiej), którą wówczas fascynowali się uważając sztukę
zachodnioeuropejską za przeżytek
 sztuka przestała być tylko ilustracją narodowych dziejów, pełnić funkcję alegorycznego przekazu
patriotycznych treści
 ważne są stylistyczne rozwiązania, symbolizm
 rozwija się sztuka plakatu oraz grafiki, przejawiającej się np. w pracach malarza Edwarda Okunia
 znani polscy malarze okresu Młodej Polski to: Teodor Axentowicz, Jacek Malczewski, Józef
Władysław Podkowiński, Józef Pankiewicz, Stanisław Wyspiański czy Leon Wyczółkowski

Architektura

 kontynuowano poszukiwania stylu narodowego: S. Witkiewicz (ojciec Stanisława Ignacego

Witkiewicza pseudonim Witkacy – słynnego dramaturga) stworzył styl zakopiański (wille Koliba
i Pod Jedlami w Zakopanem)
 styl ten to koncepcja stylistyczna opracowana pod koniec XIX w., bazująca na architekturze i sztuce
góralskiej, która miała stać się stylem ogólnopolskim, świadczącym o jedności wszystkich Polaków
 Zakopane w kulturze Młodej Polski odegrało ogromną rolę, było ponadrozbiorową i duchową stolicą
podzielonego kraju
 w architekturze i zdobnictwie górali podhalańskich Witkiewicz widział nie tylko piękno, ale też
"skarbnicę kultury dawnej, przechowywanej przez ten lud", autentyczny relikt prapolszczyzny,
symbol niezniszczalności polskiej
 "styl dworkowy" (wzorowany na dworach z XVIII/XIX w.) propagowano
 szczególnie w Wielkopolsce, wznoszono liczne wille, dworki i domy wiejskie

Rzeźba

 okresu Młodej Polski osiągnęła wysoki poziom, odznaczała się dużą różnorodnością;
najwybitniejszym rzeźbiarzem był X. Dunikowski (rzeźby portretowe, rel., architektoniczne,
pomniki
 słynny jest jego cykl drewnianych lub uformowanych w gipsie i polichromowanych Głów
wawelskich, nawiązujące do wystroju stropu Sali Poselskiej na Wawelu (podobizny wielkich
Polaków)
Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu
Opracowała Barbara Cegieła
 68

Przedstawiciele w muzyce: Ludomir Różycki, Grzegorz Fitelberg, Apolinary Szeluto, Karol Szymanowski,
Mieczysław Karłowicz

 Powstanie Spółki Nakładowej Młodych Kompozytorów Polskich – mecenat księcia

W Lubomirskiego (1905)- możliwość podjęcia studiów przez młodych muzyków oraz wydawania
swoich kompozycji

Ludomir Różycki – 1884 – 1953

 komponuje głównie muzykę symf. i operową

 jeden z założycieli Związku Kompozytorów Polskich
 zafascynowany twórczością R. Straussa _- pisze poematy symfoniczne np.: Bolesław Śmiały, Pan
Twardowski, Mona Lisa
 jeden z twórców baletu narodowego: Pan Twardowski, Apollo i dziewczyny
 opery: Bolesław Śmiały, Eros i Psyche, Meduza
 utwory fort. – preludia, nokturny
 koncerty: fort. (2), skrzypcowy

Grzegorz Fitelberg – 1879 – 1953

 dyrygent, skrzypek, kompozytor, uczeń Noskowskiego

 dyrygent Filharmonii Warszawskiej, opery w Wiedniu, przez 3 lata Baletów Rosyjskich Diagilewa
 przyjaźnił się z K. Szymanowskim
 dyrygent Wielkiej Ork. Symfonicznej. Pol. Radia w Katowicach
 propagował polską muzykę
 II wojnę światową spędził w Portugalii i Ameryce

 opracowywał, aranżował dzieła innych kompozytorów

 ukończył poemat Karłowicza Epizod na maskaradzie, przeinstrumentował Krakowiaków i górali
Stefaniego oraz partię orkiestrową koncertu f-moll Chopina
 był pierwszym wykonawcą wielu utworów – M. Karłowicza – Odwiecznych pieśni, Rapsodii
litewskiej; K. Szymanowskiego – I i II Symfonii, Uwertury koncertowej, II Koncertu skrzypcowego

Apolinary Szeluto – 1884 – 1966

 kompozytor, pianista, prawnik

 twórczość pod względem estetycznym nie przekracza ram XIX w.
 komponowanie stanowiło margines jego działalności
 skomponował symfonie, opery, balety, poematy symfoniczne, utwory fort.

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 69

Mieczysław Karłowicz

 ur. 11 grudnia 1876 roku w Wiszniewie na Litwie przyszedł na świat

Mieczysław Karłowicz jako czwarte i ostatnie dziecko Jana i Ireny
Karłowiczów

 zginął zasypany lawiną śnieżną 8 lutego 1909 roku na zboczach Małego

Kościelca mając zaledwie 33 lata

 tydzień później 16 lutego przy udziale kilkutysięcznych tłumów odbył się jego
pogrzeb na warszawskich Powązkach

 ojciec Mieczysława Jan Karłowicz był wybitnym językoznawcą i etnologiem, grał na wiolonczeli,
fortepianie

 matka Mieczysława Irena wykształcona śpiewaczka

 w salonach Karłowiczów organizowano wieczory muzyki kameralnej i chóralnej, bywali tam

również wybitni ludzie sztuki i literatury (m.in. Stanisław Witkiewicz, Eliza Orzeszkowa), co miało
niemały wpływ na późniejsze życie Mieczysława

 rodzice małego Miecia zwłaszcza matka planowała dla syna karierę skrzypka - wirtuoza. Zgodnie
z tymi planami Mieczysław rozpoczął w 1882 roku naukę gry na skrzypcach u różnych nauczycieli,
ponieważ rodzina Karłowiczów przez całe dzieciństwo Mieczysława podróżowała po Europie
(Heidelberg, Praga, Drezno)

 w 1887 roku rodzina Karłowiczów osiadła na stałe w Warszawie, gdzie Mieczysław rozpoczął naukę
w Gimnazjum Wojciecha Górskiego, dwa lata później zaczął pobierać lekcje u znakomitego
pedagoga i wirtuoza Stanisława Barcewicza

 w tym też roku rodzina Karłowiczów wyjeżdża po raz pierwszy do Zakopanego zwiedzając Morskie
Oko, Czerwone Wierchy, później w kolejnych latach Świnicę, Rysy, Kościelec

 właśnie w Zakopanem (1992) odbył się pierwszy publiczny występ 16- letniego Mieczysława jako
skrzypka, wykonał wówczas Koncert Romantyczny B. Godarda i Rondo C. Saint - Saënsa.

 w tym również okresie powstają pierwsze kompozycje młodego Karłowicza: - utwór na skrzypce
i fortepian - Chant du soi, pierwsza pieśń -Cudowny kwiat dedykowana matce oraz pierwszy artykuł
turystyczny opublikowany w zakopiańskiej prasie noszący tytuł Kościelec

 po maturze wyjeżdża do Berlina, gdzie rozpoczyna studia kompozycji u mistrza pedagogiki

muzycznej Henryka Urbana - poznaje coraz to nową muzykę m. in. Brahmsa, Wagnera, Webera,
Schuberta i innych kompozytorów

 w tym czasie również zbliża się do grupy kompozytorskiej zwanej Młodą Polską biorąc czynny
udział w organizowanych przez nią koncertach

 wśród kompozytorów Młodej Polski oprócz Karłowicza można wymienić: Zygmunta Noskowskiego,
Grzegorza Fitelberga, Ludomira Różyckiego i Karola Szymanowskiego

 charakterystyczne cechy młodopolskie to indywidualizm, skłonność do mistycyzmu i symbolicznych

form, gdzie sztuka jest najwyższą religią, a artysta jest jej kapłanem

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 70

 oprócz studiów berlińskich Mieczysław Karłowicz rozpoczyna również studia dyrygenckie

w Lipsku, po dwóch latach wraca do kraju, aby zamieszkać na stałe w Zakopanem poświęcając się
kompozycji, taternictwu i publicystyce

 napisał wiele artykułów o tematyce muzycznej, np. Nie wydane dotychczas pamiątki po Chopinie
oraz o tematyce górskiej, np. Kościelec

Działalność kompozytorska

 W działalności kompozytorskiej Mieczysława Karłowicza zaznaczają się wyraźnie dwa etapy:

pierwszy od 1895 do 1902, drugi od 1903 do 1909

Pierwszy etap

 obejmuje głównie twórczość kameralną, fortepianową, pieśniarską, a zamyka go koncert skrzypcowy

A-dur op. 8.
 Pieśni:
o pieśni (29) na głos solowy z towarzyszeniem fortepianu
o do dzisiaj zachowały się tylko 22 z nich
o większość z tych pieśni powstała w czasie studiów Karłowicza w Berlinie
o specyfice pieśni Karłowicza decyduje wybór tekstów, wybrane przez niego wiersze
Tetmajera, Słowackiego, Krasińskiego, Asnyka, Konopnickiej zdają się z jego muzyką
wręcz zrośnięte. Teksty pieśni są krótkie, przeważnie dwuzwrotkowe
o większość tekstów poetyckich, do których M. Karłowicz skomponował muzykę, dotyczy
tematów związanych z melancholią, zatraceniem, rozczarowaniem i bezładem

 Koncert Skrzypcowy A-dur op. 8 skomponowany w 1902 roku

o składa się z trzech części
o jest klasyczny w formie, romantyczny w treści, wirtuozowski w technice, pogodny, liryczny
i bardzo polski w ekspresji
o bogaty jest w efektowne, zgrabnie skonstruowane tematy, a także pełen jest wdzięcznych,
subtelnych kantylen
o charakteryzuje się zwartą konstrukcją formalną i stanowi jeden z najbardziej udanych,
pomysłowych i wzruszających utworów wczesnej twórczości M. Karłowicza

Drugi okres twórczości M. Karłowicza (1903- 1909)

 Symfonia
o Odrodzenie e-moll op. 7
 Sześć poematów symfonicznych tworzących swoisty cykl programowy i stanowiących szczytowe
osiągnięcie w twórczości kompozytora. Należą do nich:
o Powracające fale op. 9 (1904)
o Odwieczne pieśni, op. 10 (1906)
o Rapsodia litewska, op. 11 (1906)
o Stanisław i Anna Oświecimowie, op. 12 (1907)
o Smutna opowieść, op. 13 (1908)
o Epizod na maskaradzie, op. 14 (utwór dokończony przez G. Fitelberga)

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 71

Charakterystyka poematów

Powracające fale
 jest pierwszym z 6 poematów symfonicznych M. Karłowicza tworzących cykl ideowy
 inspirację stanowiły wspomnienia kompozytora powracające jak fale

Odwieczne pieśni
 jest tryptykiem symfonicznym, którego pomysł narodził się podczas samotnych wędrówek
kompozytora po tatrzańskich szczytach
 składa się z trzech pieśni, każda pieśń posiada swój tytuł, któremu odpowiada określony wyraz
nastroju i uczuciowości, zaś całość związana jest wspólnym tematem odwieczności
 tytuły tych pieśni to: 1. Pieśń o wiekuistej tęsknocie. 2. Pieśń o miłości i śmierci. 3. Pieśń
o wszechbycie
 wykorzystuje szereg alikwotów

Rapsodia litewska
 jest jedynym utworem Karłowicza wykorzystującym w tematach muzycznych autentyczny folklor
 kompozytor wprowadził w tym poemacie melodie ludowe z terenu ziem białoruskich, czyli z miejsca
w którym się urodził i do którego wracał z sentymentem
 utworu tego Mieczysław nigdy nie usłyszał - pierwsze wykonanie w Filharmonii Warszawskiej pod
dyrekcją G. Fitelberga odbyło się dwa tygodnie po jego śmierci

Stanisław i Anna Oświecimowie

 kolejny czwarty, najwyżej ceniony poemat symfoniczny
 do napisania tego utworu natchnął kompozytora oglądany parokrotnie obraz o tytule Stanisław
Oświecim przy zwłokach Anny - dzieło znanego polskiego malarza Stanisława Bergmana, ucznia
Jana Matejki
 obraz przedstawia finał legendy z połowy XVII wieku o wzruszającej i tragicznej miłości rodzeństwa
Stanisława i Anny Oświecimów
 Oświecimowie są największym osiągnięciem w twórczości symfonicznej M. Karłowicza
i jednocześnie szczytowym osiągnięciem polskiej symfonii w owym czasie, nie tylko z racji
potężnych rozmiarów dzieła i dużej liczby użytych instrumentów, ale przede wszystkim z racji
artystycznej dojrzałości utworu
 muzyka w tym utworze buduje nastrój tragicznych przeżyć bohaterów, wyraża uczucia przez bogato
użyte środki polifoniczne i instrumentacyjne
 należy dodać , że kompozytor osobiście kierował prawykonaniem utworu przez orkiestrę Filharmonii
Warszawskiej, która zagrała w II koncercie na rzecz budowy pomnika F. Chopina w Warszawie

Smutna opowieść ( Preludia do wieczności ) pisany w Zakopanem

 w utworze tym przedstawia Karłowicz psychologiczny portret samobójcy targanego trudnościami
życia
 w mistrzowski sposób operuje tu środkami wyrazu
 wprowadza ciekawą instrumentację i orkiestralną polifonię
 w charakterystyczny dla siebie sposób buduje napięcia poprzez zestawianie krótkich przebiegów
dynamicznych prowadzących do kulminacji

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła
 72

Epizod na maskaradzie
 utworu nie dokończył - śmierć pod zwałami śnieżnej lawiny, która nastąpiła 8 lutego 1909 roku
przerwała pracę kompozytorską w 473 tacie utworu
 inspiracją do napisania poematu było prawdopodobnie opowiadanie Turgieniewa pt. "Trzy
spotkania" zawierające m. in. opis spotkania na maskaradzie mężczyzny z tajemniczą nieznajomą,
która zjawiła się jak sen, jak sen przeszła obok niego i zniknęła na zawsze
 dokończeniem i instrumentacją dzieła zajął się G. Fitelberg do którego zwróciła się w tej sprawie
matka Mieczysława - Irena Karłowicz i Warszawskie Towarzystwo Muzyczne
 prawykonanie utworu odbyło się 11 lutego 1914 roku w Filharmonii Warszawskiej na
nadzwyczajnym koncercie zorganizowanym ku czci M. Karłowicza w 5 rocznice jego śmierci

Podsumowanie

 Mieczysław Karłowicz był jednym z najwybitniejszych polskich symfoników XX wieku

 popularność przyniosły mu jego pieśni, do dziś wykonywane na polskich estradach

 kształcony początkowo na wirtuoza skrzypiec, później na kompozytora stworzył jeden z najlepszych

polskich koncertów skrzypcowych, na pewno najlepszy w czasach od Wieniawskiego do
Szymanowskiego

 najpełniej jednak wypowiedział się w cyklu poematów symfonicznych

 inwencja twórcza, świetna szkoła kompozytorska, doskonała znajomość zasad instrumentacji

i techniki gry na poszczególnych instrumentach spowodowały, że ostatnie utwory M. Karłowicza
należą do najcenniejszych dzieł tego gatunku w Polskiej symfonice

 był jednym z profesorów polskiej muzyki nowoczesnej

 jego publicystyka muzyczna walczyła o miejsce dla młodych polskich kompozytorów w Filharmonii
Warszawskiej

 nie można zapomnieć również o tym, że wielką pasją ostatnich lat życia M. Karłowicza stało się
narciarstwo, taternictwo i fotografia górska

 niestety miłość do Tatr stała się pośrednią przyczyną jego śmierci, przez co Karłowicz nie zdążył do
końca ukształtować swojego oblicza artystycznego, pozostały po nim jednak dzieła, artykuły
i publikacje o nie zaprzeczalnej wartości, do których można zawsze powrócić

 okres ten po zachwyca próbą połączenia w jedno różnych dziedzin sztuki (literatury, muzyki,
malarstwa)

 inspiracji poszukiwano między innymi w folklorze (m.in. Podhale, Tatry), gotyku, renesansie,
baroku, a przede wszystkim – zgodnie z założeniem neoromantyzmu – w epoce Mickiewicza,
Słowackiego i Norwida

 Młoda Polska to nie tylko dzieła w duchu dekadentyzmu, to również utwory psychologiczno –
obyczajowe, nawiązujące do ludowości czy erotyzmu, gdzie panuje powołana w tym okresie
intrygująca, tajemnicza, ekscentryczna i demoniczna kobieta fatalna (femme fatale)

Notatki z lekcji – Muzyka romantyzmu

Opracowała Barbara Cegieła