Ονοματεπώνυμο: Νικόλαος Παντελής Χαμαράκης

Αριθμός μητρώου: 1565201900146

Τμήμα: Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Εξάμηνο φοίτησης: Β´

Εξεταζόμενο μάθημα: «Εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία»

Κωδικός εξεταζομένου μαθήματος: 65ΦΣ20

Επί πτυχίω εξέταση: όχι

Θέμα εργασίας: «Αναφερθείτε στην έννοια της αρχής/των αρχών στην προσωκρατική
φιλοσοφία και, στη συνέχεια, παρουσιάστε τις θέσεις ενός προσωκρατικού φιλοσόφου που
ερμηνεύει την πραγματικότητα με βάση μια μόνο αρχή και ενός προσωκρατικού φιλοσόφου
που ερμηνεύει την πραγματικότητα με βάση περισσότερες αρχές».

Με τον όρο «προσωκρατική φιλοσοφία» εννοούμε την «φιλοσοφία» που

αναπτύχθηκε πριν από τον Σωκράτη κατά τον 6 ο και 5ο αιώνα π.Χ. Η προσωκρατική
φιλοσοφία δεν αποτελεί ενιαίο φιλοσοφικό ρεύμα· πρόκειται μάλλον για έναν φιλοσοφικό
τρόπο σκέψης, ο οποίος μεταξύ του 6 ου και του 5ου αιώνα αμφισβήτησε τη μυθική
παράδοση και με τρόπο ορθολογικό επιχείρησε να ερμηνεύσει την πραγματικότητα.

Στην παρούσα εργασία θα μας απασχολήσει η έννοια της αρχής / των αρχών, όπως
διατυπώθηκε τόσο από τους Ίωνες στοχαστές του 6 ου και 5ου αιώνα όσο και από τους
«φυσικούς φιλοσόφους» του 5ου αιώνα, και θα παρουσιάσουμε δύο παραδείγματα
προσωκρατικών φιλοσόφων οι οποίοι ερμήνευσαν την πραγματικότητα βάσει αυτής αυτής
της έννοιας. Το πρώτο παράδειγμα θα αφορά τον Ίωνα «σοφό» Θαλή, και το δεύτερο τον
«φυσικό φιλόσοφο» του 5ου αιώνα Εμπεδοκλή.

Στο πλαίσιο του νέου πολιτισμού που αναδύεται κατά τον 6 ο αιώνα στις ιωνικές
πόλεις και των προβλημάτων που απασχολούν τη ‘’νέα κοινωνία’’ αρχίζει να
διαμορφώνεται ένα νέο είδος σκέψης, η οποία επεδίωκε να βάλει τάξη σε αυτόν τον νέο
κόσμο και να δώσει ορθολογικές απαντήσεις μεταξύ άλλων, και σε ό,τι αφορούσε τον
φυσικό κόσμο. Εκπρόσωποι αυτού του νέου τρόπου σκέψης υπήρξαν οι επονομαζόμενοι
«Ίωνες στοχαστές» οι οποίοι, επειδή ακριβώς προσπάθησαν να ερμηνεύσουν την φύση
καθιστώντας την πεδίο έρευνας, ονομάστηκαν και «φυσιολόγοι».

Οι πρώτοι Ίωνες στοχαστές αφιερώθηκαν ολοκληρωτικά στην αναζήτηση της

αρχής/των αρχών που θα μπορούσαν να ερμηνεύσουν όλες τις μεταβολές και τα
φαινόμενα της φύσης. Η αναζήτηση της «αρχής» σηματοδοτούσε την έναρξη μιας νέου
τύπου ορθολογικότητας, καθώς η σκέψη υπερέβαινε τα άμεσα αισθητά και παρατηρήσιμα
στοιχεία, για να ανακαλύψει την βαθύτερη αιτία των φαινομένων. Βέβαια οι παρατηρήσεις
των Ιώνων στοχαστών βασίζονταν στα εμπειρικά δεδομένα των αισθήσεων, από τα οποία
επέλεγαν κάποια θεμελιώδη φαινόμενα, τα γενίκευαν και τα θεωρούσαν «αρχήν». Ωστόσο
είναι πολύ σημαντικό ότι αφορμώμενοι από τον κόσμο της εμπειρίας προσπάθησαν να τον
υπερβούν και να αναγάγουν την πολυπλοκότητα του φυσικού κόσμου στην απλότητα μιας
αρχής.

Ένας από αυτούς τους Ίωνες «φυσιολόγους» είναι ο Θαλής ο Μιλήσιος (τέλη 7 ου-
αρχές 6ου π.Χ αιώνα). Ο αρχαίος αυτός «σοφός» χαρακτηρίστηκε από τον Πλάτωνα ως
«ευμήχανος εν τέχναις», χαρακτηριστισμός που εύστοχα αποδίδει την πρακτική -
τεχνολογική διάσταση που προσέδωσε στην γνώση. Στον θεωρητικό ωστόσο τομέα ο
Θαλής είναι γνωστός για την θέση του ότι «πάντα πλήρη θεών» καθώς και για αυτήν που
θα μας απασχολήσει παρακάτω, δηλαδή ότι «αρχή» της φύσης είναι το «ύδωρ» με την
έννοια του υγρού στοιχείου ευρύτερα. Ο Θαλής ταύτισε την «αρχή» με το νερό, γεγονός
που εξηγείται τόσο από γεωγραφικούς όσο και από πολιτισμικούς παράγοντες που τον
επηρέασαν. Συγκεκριμένα επηρεάστηκε από τους αρχαίους παραποτάμιους πολιτισμούς
της Μεσοποταμίας και τής Αιγύπτου όπου η ζωή ήταν αλληλένδετη με τους ποταμούς
καθώς επίσης και από τον ναυτικό πολιτισμό της Μιλήτου, της οποίας οι δραστηριότητες
βασίζονταν κυρίως στην θάλασσα. Άλλωστε το νερό αποτελούσε βασικό στοιχείο πολλών
ανατολικών μυθολογιών. Η θέση του Θαλή ότι το νερό είναι η «αρχή» της φύσης σήμαινε
αφενός ότι από αυτό προήλθαν όλα τα έμβια όντα και αφετέρου ότι χάρη σε αυτό μπορούν
να υπάρχουν.

Οι «φυσικοί φιλόσοφοι» του 5ου αιώνα (Εμπεδοκλής και Ατομικοί φιλόσοφοι)

επαναπροσδιόρισαν την έννοια των «αρχών». Αυτές καταρχάς είναι περισσότερες από μία
(π.χ. έξι για τον Εμπεδοκλή, άπειρες για τον Δημόκριτο), κατά δεύτερον βρίσκονται σε
κίνηση και κατά τρίτον είναι υλικής φύσης. Από αυτές τις αρχές προέρχεται όλη η
εμπειρική - φυσική πραγματικότητα και από αυτές εξαρτάται οντολογικά η φύση. Επειδή
ακριβώς οι «αρχές» παράγουν τα φαινόμενα της πραγματικότητας, αν κανείς αναχθεί σε
αυτές, τότε θα μπορέσει να τα εξηγήσει επιστημονικά και να τα κατανοήσει ορθολογικά.
Υπό αυτήν την έννοια δε μιλάμε πια για γένεση και φθορά στον φυσικό κόσμο, αλλά για
μεταβολές που οφείλονται στην σύνθεση και αποσύνθεση αυτών των πρώτων στοιχείων,
των «αρχών».

Η πραγματικότητα σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή παράγεται από τέσσερα στοιχεία:

το νερό, τον αέρα, την γη και την φωτιά. Αυτά τα τέσσερα στοιχεία («ριζώματα») αποτελούν
τα πρωταρχικά συστατικά του κόσμου. Κάθε φυσικό αντικείμενο προέρχεται από την
σύνθεση αυτών των στοιχείων, ενώ οι διαφορές οφείλονται στους διαφορετικούς
συνδυασμούς τους και στο ποιο από αυτά κάθε φορά επικρατεί.

Τι είναι όμως αυτό που καθορίζει τις διαδικασίες σύνθεσης και αποσύνθεσης των
φυσικών όντων; Ποια είναι δηλαδή η αρχή της κίνησης; Στο ερώτημα αυτό ο Εμπεδοκλής
απαντά με δύο έννοιες, οι οποίες αποτελούν τις δυνάμεις που κινούν τα «ριζώματα».
Πρόκειται για την «φιλότητα» και το «νείκος». Η φιλότητα (αγάπη) συνδέει τα στοιχεία και
είναι αρχή ενότητας και γένεσης, ενώ το «νείκος» (μίσος) αποσυνδέει τα στοιχεία και ως εκ
τούτου είναι αρχή χωρισμού και θανάτου. Αυτές οι δύο δυνάμεις είναι οικουμενικές και
συγκροτούνται όχι μόνο στο επίπεδο της φύσης αλλά και της ψυχής και της πόλης. Τα
τέσσερα αυτά στοιχεία και οι δυνάμεις που τα κινούν εξηγούν κατά τον Εμπεδοκλή όλα τα
φυσικά φαινόμενα αλλά ακόμη και την ιστορία του κόσμου βάσει της κυκλικής πορείας
«φιλότης – νείκος – φιλότης».
 Η σκέψη του Εμπεδοκλή επηρέασε τόσο τον Αριστοτέλη, ο οποίος υιοθέτησε την
θεωρία των τεσσάρων στοιχείων, όσο και την ιατρική και τη βιολογία. Υποστηρίχθηκε για
παράδειγμα ότι στο σώμα μας υπάρχουν τέσσερα πρωτογενή βιολογικά υγρά που
αντιστοιχούν στα στοιχεία του Εμπεδοκλή και από αυτά απορρέουν οι αντίστοιχες
ιδιοσυγκρασίες (φλεγματική, χολώδης κ.λπ.).

Συμεπρασματικά θα λέγαμε ότι η προσπάθεια κατανόησης της περίπλοκης φύσης

μέσω της αναγωγής στις αρχές των φαινομένων θεμελίωσε την πρώτη μορφή
επιστημονικού ορθού λόγου και για αυτό αποτέλεσε τομή τόσο για την ελληνική όσο και
για την παγκόσμια σκέψη.