Slownik minimum jezyka polskiego

Halina Zgółkowa - profesor zwyczajny w Uni-
SŁOWNIK MINIMUM JĘZYKA POLSKIEGO
P O L S K I E G O
wersytecie im. A. Mickiewicza, dr habilitowany.
W UAM jest kierownikiem (założycielem) Zakła-
du Retoryki, Pragmalingwistyki i Dziennikarstwa
i koordynuje studia na specjalnościach Dzienni-
karstwo oraz Dziennikarstwo i PR na kierunku
filologia polska. Jest członkiem ministerialnej ko- Halina Zgó łkowa
misji rekrutującej lektorów akademickich języka
polskiego jako obcego pracujących w uczelniach
zagranicznych, współpracuje z Radą Języka Pol-
skiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk
oraz jest członkiem Rady Naukowej i jury progra-
mu Mistrz Mowy Polskiej. Jej zainteresowania
SŁOWNIK
naukowe skupiają się wokółleksykologii i leksyko-
grafii, języka dzieci w wieku przedszkolnym, gwary
uczniowskiej, języka subkultur młodzieżowych
MINIMUM
(zwłaszcza środowisk rockowych), retoryki i prag-
malingwistyki, nauczania języka polskiego jako
JĘZYKA
J Ę Z Y K A
obcego. Jest autorką lub współautorką serii słow-
ników frekwencyjnych dla kilku odmian współ-
czesnej polszczyzny, słowników minimum polsko-
-duńskiego, fińskiego, norweskiego i szwedzkiego
oraz słownika podstawowego języka polskiego
POLSKIEGO
z zarysem gramatyki polskiej, słownika gwary ucz-
Halina Zgó łkowa

niowskiej, a przede wszystkim redaktorką nauko-
wą wielkiego (największego w dziejach polszczyz-
ny), 50-tomowego Praktycznego słownika współ-
czesnej polszczyzny. Ponadto opublikowała jako
współautorka podręcznik licealny Mówię, więc
jestem oraz poradnik Językowy savoir vivre.
S Ł O W N I K
www.universitas.com.pl
universitas
SŁOWNIK
MINIMUM
JĘZYKA POLSKIEGO
PODRĘCZNIK DO NAUKI
JĘZYKA POLSKIEGO
DLA CUDZOZIEMCÓ W
P O L S K I E G O
Halina Zgó łkowa
SŁOWNIK
MINIMUM
JĘZYKA POLSKIEGO
J Ę Z Y K A
S Ł O W N I K
Kraków
© Copyright by Halina Zgółkowa and Towarzystwo Autorów i Wydawców
Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2013
ISBN 97883–242–2405–0
TAiWPN UNIVERSITAS
Opracowanie redakcyjne
Edyta Podolska-Frej
Projekt okładki i stron tytułowych

Sepielak

Spis treści
Zaproszenie do słownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI
1. Kogo zapraszamy do korzystania ze słownika . . . . . . . . . . . . . . . XI
2. Co zawiera Słownik minimum języka polskiego . . . . . . . . . . . . . . XI
3. Jak i po co korzystać ze Słownika minimum języka polskiego . . XIII
4. Budowa artykułu hasłowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII
Zarys gramatyki polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV
I. Fonetyka i wymowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV
II. Odmiana rzeczowników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVI
III. Odmiana przymiotników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XX
IV. Stopniowanie przymiotników i przysłówków . . . . . . . . . . . . XXI
V. Tworzenie i odmiana liczebników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXII
VI. Odmiana zaimków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXV
VII. Odmiana czasowników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXVII
VIII.Tworzenie nowych wyrazów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXXII
IX. Budowa zdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXXIV
Znaki graficzne alfabetu polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXXV
Stosowane skróty i symbole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXXVI
Indeks haseł z podziałem na części mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXXIX
Rzeczowniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXXIX
Czasowniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XLVI
Przymiotniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XLIX
Przysłówki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LI
Zaimki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LII
Liczebniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LII
Przyimki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LIII
Spójniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LIII
Partykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LIII
Wykrzykniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LIV
Słownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Pola tematyczne słownictwa zawartego w Słowniku minimum języka .
polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
A Człowiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
A1 Dane osobowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
A2 Nazwy człowieka i grup ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
A3 Życie człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
A4 Budowa ludzkiego ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
A5 Wygląd zewnętrzny i higiena osobista . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
A6 Odzież i dodatki do odzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
A7 Zdrowie, choroba, leczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
A8 Cechy ludzkiego charakteru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
A9 Emocje i uczucia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
A10 Właściwości rozumu ludzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
A11 Poznawanie świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
B Człowiek w środowisku społecznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
B1 Członkowie rodziny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
B2 Nazwy zawodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
B3 Funkcje polityczne i społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
B4 Czynności i zachowania ludzkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
B5 Zewnętrzne otoczenie człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
B6 Celowe działanie człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
B7 Warunki działań człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
C Komunikacja międzyludzka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
C1 Język i jego budowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
C2 Mówienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
C3 Tekst językowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
C4 Dokument . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
C5 Grzeczność językowa i zwroty grzecznościowe . . . . . . . . . . . 309
C6 Kontakty między ludźmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
C7 Komunikacja masowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
C8 Narzędzia komunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
D Dom i jego wyposażenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
D1 Części domu i mieszkania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
D2 Pomieszczenia użytkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
D3 Wyposażenie mieszkania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
D4 Drobny sprzęt domowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
D5 Naczynia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
D6 Porządek i sprzątanie mieszkania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
D7 Pożywienie i napoje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
E Życie społeczne, gospodarcze i kulturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
E1 Symbole religijne i kulturowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
E2 Edukacja, nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
E3 Życie publiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
E4 Budynki i instytucje publiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
E5 Kultura i rozrywka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
E6 Hobby i zainteresowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
E7 Sport i wypoczynek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
F Forma istnienia w przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
F1 Własności i miary przedmiotów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
F2 Miejsce i kierunek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
F3 Teren i jego części . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
F4 Pojazdy i ich części . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
F5 Ruch ze zmianą miejsca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
F6 Ruch bez zmiany miejsca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
G Czas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
G1 Rok i pory roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
G2 Miesiące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
G3 Dni tygodnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
G4 Pory dnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
G5 Godziny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
G6 Trwanie w czasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
G7 Zamknięte odcinki czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
H Środowisko naturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
H1 Zjawiska atmosferyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
H2 Nazwy zwierząt i ich wyglądu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
H3 Nazwy roślin i ich części . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
H4 Kolory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
H5 Elementy przyrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
Indeks przysłów, które wystąpiły w Słowniku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Mojej dwuletniej Wnuczce
Anastazji
Zaproszenie do słownika
1. Kogo zapraszamy do korzystania ze słownika

Proponowany Słownik minimum języka polskiego jest – w zamierzeniu autorskim
– przeznaczony dla uczących się i nauczających języka polskiego. Kategoria ta obej-
muje zwłaszcza dwie grupy edukacyjne. Pierwsza z nich – to uczniowie polskiej szko-
ły podstawowej i ich nauczyciele języka polskiego. Grupa druga, dla której są to słowa
pierwszego kontaktu, to osoby, które uczą się i nauczają języka polskiego jako obcego.
W tym drugim kontekście słownik dostosowany jest do międzynarodowych standardów
edukacyjnych, określających poziomy znajomości języka. W standardach tych propono-
wany słownik może być wykorzystany przy opanowywaniu języka na poziomie średnim
ogólnym, oznaczanym jako poziomy A1 i A2. Szczególnie przydatne i istotne – zarówno
dla polskiego ucznia, jak i cudzoziemca – jest uporządkowanie haseł według kategorii
części mowy, zestawienie haseł w polach tematycznych oraz indeks polskich przysłów
zawartych w tym słowniku.
Zarys gramatyki dołączony do słownika może być wystarczającym kompendium,
którego opanowanie daje podstawowe umiejętności wymagane zarówno w polskiej szko-
le, jak i przy nauczaniu i testowaniu na poziomie średniozaawansowanym i zaawanso-
wanym. Zarówno słownik, jak i zarys gramatyki są dostosowane do wymagań stawia-
nych obcokrajowcom ubiegającym się o państwowy certyfikat znajomości języka pol-
skiego właśnie na tych poziomach.
Słownik minimum jest rozumiany – także w standardach międzynarodowych – jako
wyjściowy poziom znajomości, zwłaszcza dla języków zaliczanych do europejskiego ob-
szaru językowego SAE. Dla języka polskiego opracowano słownik minimum w wersji
jednojęzycznej polskiej. Obecnie jest on już niedostępny na rynku wydawniczym, a po
20 latach, które minęły od jego pierwszego wydania, całość wymaga modyfikacji i ak-
tualizacji. Ponadto wspomniane opracowanie powstało przed wdrożeniem systemu cer-
tyfikacji języka polskiego jako obcego i także z tego względu konieczne było opraco-
wanie przedstawianego tu nowego słownika minimum. Przedstawiany słownik mini-
mum, szczególnie ze względu na siatkę haseł, stanowi swoistą kontynuację tego właśnie
słownika.
2. Co zawiera Słownik minimum języka polskiego

Rozpoczynamy od informacji ilościowych. W Słowniku minimum języka polskiego
pomieszczono łącznie 2144 hasła. Są to hasła autonomiczne, mające postać pełnego ar-
tykułu hasłowego. Zamieszczono też hasła skrócone, które zawierają tylko informacje
o charakterze gramatycznym (zob. np. dawać, nasza) i odsyłaczowe (np. jestem zob.
być).
Można ten słownik charakteryzować także pod względem ilości informacji bardziej
szczegółowych, np. liczby haseł rzeczownikowych, przymiotnikowych itd. Oto jaki jest
udział poszczególnych części mowy:
Z. Kurzowa, H. Zgółkowa, Słownik minimum języka polskiego, wydanie I, Wydawnictwo

SAWW, Poznań 1992. Słownik ten był potem kilkakrotnie wznawiany.
XII
Rzeczownik 1074
Czasownik 451
Przymiotnik 333
Przysłówek 115
Zaimek 42
Przyimek 25
Spójnik 31
Wykrzyknik 15
Partykuła 27
Liczebnik 32
Litery alfabetu jako hasła 28
Jakie więc hasła słownik zawiera i na jakiej podstawie zostały one skompletowa-
ne? Pierwszym źródłem, z którego zaczerpnięto zrąb leksykalny, były opracowania fre-
kwencyjne, zwłaszcza zaś listy rangowe, wydane w latach 1974–1991 dla kilku odmian
współczesnej polszczyzny. Z listy opracowanej dla każdej z takich odmian uwzględnio-
no 500 najczęstszych jednostek leksykalnych. Po połączeniu tych list otrzymano wykaz
najczęściej używanych w II połowie XX wieku polskich słów. Oczywiście ogromna więk-
szość takich haseł występowała bądź na wszystkich listach rangowych sporządzonych
dla poszczególnych odmian, bądź na więcej niż jednej z nich.
Ten podstawowy zrąb wyodrębniony na podstawie kryterium frekwencyjnego mu-
siał być uzupełniony według tzw. kryterium potrzeb życiowych. W ten sposób uzupeł-
niano listę o trzy kategorie słownictwa. Pierwsza z nich to oczywiste luki słownikowe.
Jeśli na przykład na liście frekwencyjnej pojawiły się nazwy jedenastu miesięcy, to ist-
niała oczywista potrzeba dodania nazwy dwunastej.
Kategoria druga, najbardziej kontrowersyjna, to uzupełnianie luk w tzw. polach te-
matycznych. Wymaga to zaangażowania intuicji i doświadczenia leksykograficznego,
aby np. pole tematyczne nazw ubiorów i ich części uzupełnić o nazwy brakujące, a nie-
zbędne z punktu widzenia zwłaszcza uczenia się i nauczania języka obcego.
Wreszcie kategoria trzecia to aktualizacje leksykalne zmuszające do umieszczenia
na liście słów powszechnie używanych w polszczyźnie najnowszej (np. Internet, SMS,
e-mail, blog) lub dodania najnowszych znaczeń pojawiających się w ostatnim czasie dla
haseł starych (np. adres, mysz w odniesieniu do użyć komputerowych). Zdarzały się
także przypadki usuwania elementów leksykalnych, które ewidentnie wyszły z użycia
lub zastępowania haseł starych nowymi (np. policjant zamiast milicjant).
W zasadniczej części alfabetycznej słownika pominięto liczebniki jako bardzo szcze-
gólną część mowy. Czytelnik znajdzie ich wykaz – zarówno liczebników głównych (je-
den, dwa, trzy itd.), jak i porządkowych (pierwszy, drugi, trzeci itd.) – w gramatycz-
nym dodatku do słownika (patrz s. XXII). W tej części podaje się także specyficzne ha-
sła w postaci najczęściej używanych przedrostków (prefiksów) i przyrostków (sufiksów),
za pomocą których tworzone są polskie wyrazy.
Są to liczebniki nieokreślone typu parę, wiele, pół, które opracowano jako autonomicz-
ne hasła zamieszczone w zasadniczej części alfabetycznej; pozostałe liczebniki zob. część gra-
matyczna, s. XXII.
I. Kurcz, A. Lewicki, J. Sambor, J. Woronczak, W. Masłowski, Słownictwo współczesnego
języka polskiego. Listy frekwencyjne. T. I. Teksty popularnonaukowe; T. II. Drobne wiadomości
prasowe; T. III. Publicystyka; T. IV. Proza artystyczna; T. V. Dramat artystyczny, Warszawa 1974–
1977; H. Zgółkowa, Słownictwo współczesnej polszczyzny mówionej. Lista frekwencyjna i rango-
wa, Poznań 1983; H. Zgółkowa, K. Bułczyńska, Słownictwo dzieci w wieku przedszkolnym. Li-
sty frekwencyjne, Poznań 1987; H. i T. Zgółkowie, Słownictwo współczesnej poezji polskiej. Listy
frekwencyjne. T. I-II, Poznań 1992; H. Zgółkowa, T. Zgółka, K. Szymoniak, Słownictwo polskich
tekstów rockowych. Listy frekwencyjne, Poznań 1991.
XIII
3. Jak i po co korzystać ze
Słownika minimum języka polskiego
Pierwszym zadaniem każdego słownika dydaktycznego jest oczywiście podanie za-
mierzonej listy haseł po to, aby na tej podstawie ukształtować zasób leksykalny osoby
uczącej się języka. Temu też służy w pierwszej kolejności niniejszy słownik. Dzięki nie-
mu można samemu sprawdzić własny zasób słów używanych w praktyce (jest to tzw.
słownictwo czynne) lub zrozumiałych po napotkaniu w tekście (tzw. słownictwo bier-
ne). Taki cel można też traktować jako podstawę testowania wyników nauczania zarów-
no języka polskiego jako ojczystego (zwłaszcza na początkowym etapie kształcenia), jak
i sprawdzania umiejętności językowych opanowanych przez osoby uczące się języka pol-
skiego jako obcego. Ponadto sporządzono indeks przysłów wydobytych z poszczególnych
artykułów hasłowych. W sumie podano 155 najważniejszych polskich przysłów.
Słownik minimum języka polskiego zawiera w istocie znacznie większy zasób słów
niż to wynika z listy haseł. W artykułach hasłowych podano bowiem dwa rodzaje infor-
macji leksykalnych istotnie poszerzających zasób słów hasłowych.
W części oznaczonej jako Wyrazy bliskoznaczne (skrót b.) podano po kilka słów, które
znaczeniowo są zbliżone do słów hasłowych. Czytelnika zachęcamy oczywiście do sko-
rzystania z większych objętościowo słowników języka polskiego, w których te blisko-
znaczniki występują w postaci haseł. Umożliwi to znaczne poszerzenie zasobu leksykal-
nego – zarówno biernego, jak i czynnego – o słowa bliskoznaczne w stosunku do haseł
pomieszczonych w słowniku.
Informuje się także – o czym była mowa wyżej – o najczęściej stosowanych w języku
polskim przedrostkach i przyrostkach, za pomocą których Czytelnik może sam tworzyć
polskie słowa, np. przy haśle informacja znajdują się wyrazy pochodne: informacyjny,
informacyjnie, informator, przy haśle działać – zdziałać, działacz, działalność.
Kolejnym celem, jakiemu ma służyć słownik, jest opanowanie poprawnego użycia
polskich słów i konstrukcji, w których one występują. Z oczywistych względów wymie-
nia się na początek informacje ortograficzne. Wszystkie hasła, a także słowa pochod-
ne, bliskoznaczne są tu zapisane zgodnie z zasadami obowiązującymi w standardzie
polszczyzny opracowanym i podanym do stosowania przez Radę Języka Polskiego przy
Prezydium Polskiej Akademii Nauk. Nie można w słowniku minimum zawrzeć wszyst-
kich szczegółowych zasad ortograficznych, odnoszących się np. do pisania wielką lub
małą literą, pisania łącznego lub rozłącznego itp. Odsyłamy Czytelnika po te instrukcje
do wielkich słowników ortograficznych opracowanych dla języka polskiego i zawierają-
cych nie tylko listę haseł, ale także część informacyjną poświęconą szczegółowym zasa-
dom polskiej pisowni.
4. Budowa artykułu hasłowego

Każdy artykuł hasłowy posiada kilka ważnych elementów (zob. przykładowe ar-
tykuły). Ich obecność zależy w znacznym stopniu od tego, do jakiej kategorii części
mowy należy wyraz hasłowy. Oto te elementy:
1. Hasło podane w poprawnej postaci ortograficznej, np. adres, jechać, pod; jeśli
mamy do czynienia z homonimami, to są one oznaczane subskryptami w postaci
cyfr arabskich, np. bez1, bez2 , koło1, koło2 .
2. Wymowa podawana jest w nawiasie kwadratowym [...] tylko wtedy, gdy jest niezbęd-
na, np. [zmar-znąć].
3. Określenie części mowy, do której należy wyraz hasłowy, np. wschodni przym.;
wielokropek rzecz.; do przyim.
4. Rodzaj podaje się przy rzeczownikach i niektórych zaimkach, np. szafa (...) r.ż.; dom
(...) r.m.; dziecko (...) r.n.; sama (...) r.ż.; który (...) r.m.
5. Informacje fleksyjne
– Przy wyrazach podlegających deklinacji (rzeczowniki i niektóre zaimki) podaje się
pełną formę D., C., N., Ms. l. poj. i M., D., B. l. mn., np. karta (...) D. karty, C. Ms.
karcie, l. mn. M. B. karty, D. kart; (...); środowisko (...) D. środowiska, C. Ms. śro-
XIV
dowisku, N. środowiskiem, l. mn. M. B. środowiska, D. środowisk; profesor (...) D.

B. profesora, Ms. W. profesorze, l. mn. M. profesorowie, D. B. profesorów; sama (...)
D. C. Ms. samej, l. mn. M. B. same, D. Ms. samych.
– Przy przymiotnikach podaje się hasło w rodzaju męskim. Następnie pozostałe formy
rodzaju w l. poj. oraz r. mos. w l. mn., np. śmieszny (...) śmieszna, śmieszne, śmiesz-
ni; podaje się też formy stopnia wyższego dla przymiotników podlegających stopnio-
waniu, np. śmieszniejszy, śmieszniejsi; jeśli przymiotnik się nie stopniuje, np. zgru-
biały, podaje się informację: nie stopniuje się.
– Przy przysłówkach podaje się formy stopnia wyższego, np. ładnie (...) ładniej lub in-
formację o niestopniowaniu, np. jednocześnie (...) nie stopniuje się.
– Przy czasownikach podaje się informacje:
a) o aspekcie dk lub ndk; dla par aspektowych podaje się drugą z form, np. zabez-
pieczyć (...) ndk zabezpieczać;
b) o niektórych, trudniejszych formach fleksyjnych tworzonych zarówno w l. poj.,
jak i w l. mn., w r. mos., jak i nmos., np. zabraniać (...) ndk; zabraniam, zabra-
niasz, zabraniaj, zabraniał, zabraniałyśmy, zabranialiśmy, zabroniony, rzecz.
zabranianie; dla form l. mn. czasu przeszłego podkreśla się sylabę akcentowaną
(trzecią od końca);
c) o rekcji każdego czasownika, np. zabraniać komu, czego; bać się kogo, czego,
o kogo, o co.
– Przy przyimkach podaje się informację o tym, z jakimi częściami mowy użytymi
w odpowiednim przypadku deklinacyjnym tworzą wyrażenia przyimkowe, np. za
(...) łączy się z rzeczownikami lub zaimkami w bierniku lub narzędniku.
6. Definicje haseł
– Każde hasło jest opatrzone przynajmniej jedną definicją; niektóre hasła posiada-
ją więcej niż jedno znaczenie (dwa, trzy, a nawet więcej); definicje formułowane są
w sposób możliwie przystępny i używa się w nich przede wszystkim słów występują-
cych w Słowniku minimum języka polskiego.
– Niektóre znaczenia poprzedzone są kwalifikatorami, których pełny wykaz zamiesz-
cza się na s. XXXVI; wskazują one na ograniczenia tych znaczeń używanych w okreś
lonych dziedzinach, wyrażają stany emocjonalne lub stosunek do rozmówcy.
– Przy nazwach roślin i zwierząt podaje się określenie używane w systematyce łaciń-
skiej, np. kot Felis domestica.
7. Przykłady użycia poszczególnych haseł o charakterze
– połączeń luźnych (oznaczonych  ), np. samochód (...)  Kupić nowy samochód.
 Samochód osobowy.  Prowadzić samochód;
– terminologicznym (oznaczanych ▲ ), np. urlop (...) ▲ Urlop macierzyński ‘płatna
przerwa w pracy, która przysługuje po urodzeniu dziecka’;
– stałych związków frazeologicznych (oznaczanych  ), np. żyć (...)  Żyć z ołówkiem
w ręku ‘bardzo dokładnie planować swoje wydatki’;
– przysłów (oznaczanych  ), np. barszcz (...)  Dwa grzyby w barszcz ‘czegoś jest za
dużo, coś jest zbędne, niepotrzebne’.
8. Wyrazy bliskoznaczne
Podaje się je przy poszczególnych znaczeniach i oznacza skrótem b.; znajdują się
wśród nich zarówno takie, które występują jako hasła w Słowniku minimum języka
polskiego, jak i spoza tego słownika (poszerzając listę słów polecanych użytkowni-
kom); liczba wyrazów bliskoznacznych jest ograniczona: od jednego, np. basen, za-
bawa, do dwóch – trzech, np. baśń.
9. Wyrazy o podobnej budowie słowotwórczej
Podaje się je na końcu artykułu hasłowego jako wyrazy pochodne (oznaczone symbo-
lem p.), zachęcając także Czytelnika do poszerzenia zasobu leksykalnego). Są wśród
nich:
– czasowniki przedrostkowe tworzone od czasowników podstawowych (podawane
w pierwszej kolejności z podkreśleniem przedrostka), np. sadzić (...) p. dosadzić, na-
sadzić, obsadzić, posadzić, przesadzić, wsadzić, zasadzić, sadzonka, sadzeniowy;
– wyrazy posiadające ten sam rdzeń co wyraz podstawowy, np. czasownik (...) p. cza-
sownikowy, odczasownikowy, przyczasownikowy, czasownikowo.
Zarys gramatyki polskiej
I. Fonetyka i wymowa
1. Samogłoski
Język polski ma osiem samogłosek: i, y, e, a, o, u, ą, ę.
Samogłoski a, e, o, u mogą występować w każdej pozycji w wyrazie, tzn. na począt-
ku wyrazu: adres, egzamin, ołówek, ulica, na końcu: moja, pole, krzesło, domu i w środ-
ku wyrazu: mało, dziecko, blok, suchy, po spółgłosce twardej lub miękkiej: sanie:sianie
[sańe:śańe], cena:cień [cena:ćeń], nosić:niosłem [nośić:ńosłem].
Samogłoska i może występować na początku wyrazu: inżynier, ilość, a w środku i na
końcu wyrazu tylko po spółgłosce miękkiej: ciocia [ćoća], oni [ońi].
Samogłoska y nie występuje w polskich wyrazach na początku, a w środku wyrazu
lub na jego końcu tylko po spółgłosce twardej: syn, szkoły.
Samogłoski nosowe ą, ę nie występują na początku wyrazu, w środku zaś tylko
przed spółgłoskami szczelinowymi: w, f, s, z, sz, ź, ś, ż, ch: wąż, język, wąchać, męski,
mięso, szczęście. Samogłoskę ą na końcu wyrazu wymawia się jako o nosowe: są, sobą,
matką, piszą; samogłoska ę na końcu wyrazu jest wymawiana jako e nosowe lub jako
e ustne: siedzę [siedze]. Głoski ą i ę przed innymi spółgłoskami niż szczelinowe (z wy-
jątkiem l, ł) wymawia się jako połączenia: om, on, oń, em, en, eń: kąpiel [kompiel],
błąd [błond], kąt [kont], mądra [mondra], pamięć [pamieńć], następny [nastempny], lą-
dować [londować], ręka [renka], pięć [pieńć]. Przed spółgłoskami l, ł samogłoski nosowe
ą, ę w wymowie są realizowane jako samogłoski ustne o, e: wziął [wzioł], wzięła [wzie-
ła], wzięli [wzieli].
2. Spółgłoski
Większość spółgłosek polskich może występować w odpowiadających sobie parach
jako:
(a) głoski twarde i miękkie: b: b', p: p', w: w', l: l', m: m', c: ć, n: ń. W piśmie miękkość
spółgłosek oznacza się dwojako: kreską nad literą: koń, ćwiczenie, kość albo przez i po
spółgłosce, a przed samogłoską: papier [pap'er], kierowca [k'erowca], siano [s'ano];
(b) głoski dźwięczne i bezdźwięczne: b: p, w: f, d: t, g: k, z: s, ź: ś, dz: c.
Obie wskazane wyżej różnice (opozycje) służą do odróżniania od siebie znaczeń
wyrazów: pasek: piasek, mały: miały, cało: ciało, bas: pas, dom: tom, kot: kod. Zawsze
dźwięczne są spółgłoski l, r, m, n, ł, j, zawsze bezdźwięczne – ch.
(c) Spółgłoski dźwięczne są wymawiane jako bezdźwięczne: na końcu wyrazu, np. mar-
chew [marchef], szereg [szerek], chleb [chlep], a także w środku wyrazu, np. babka
[bapka], kredka [kretka] i na jego początku, np. wpisać [fpisać] przed spółgłoskami
bezdźwięcznymi.
(d) Spółgłoski bezdźwięczne przed dźwięcznymi są wymawiane jak odpowiadające im
spółgłoski dźwięczne: prośba [proźba]. Wyjątek stanowią tylko spółgłoski w, w', ż,
które występując po bezdźwięcznej, są wymawiane bezdźwięcznie, np. twój [tfuj],
kwiat [kf 'at], trzeba [tszeba].
3. Akcent
W języku polskim akcent jest stały i pada na drugą sylabę od końca wyrazu, np.: bła-
gać, po-cie -szać, po-da-r u-nek.
XVI
Wyjątki od tej zasady stanowią wyrazy posiadające akcent na trzeciej lub czwartej
sylabie od końca, a mianowicie:
(a) formy 1. i 2. osoby l. mn. czasu przeszłego czasowników, np. śpie-wa-li-śmy, cho-dzi-
ły-śmy, ba-da-li-śmy;
(b) wszystkie formy osobowe l. poj. i 3 osoby l. mn. trybu przypuszczającego, np. po -
szedł-bym, wi-dzia-ła-byś, czy-tał-by, na-pi-sa-li-by;
(c) liczebniki 400, 700, 800, 900, np. czte -ry-sta, o -siem-set, dzie-wię -ciu-set;
(d) niektóre rzeczowniki obcego pochodzenia, np. pre -zy-dent, u-ni-wer-sy-tet, gra-ma-
ty-ka, re-pu-bli-ka, po-li-ty-ka;
(e) formy 1. i 2. osoby l. mn. trybu przypuszczającego, np. na-pi-sa-li-byś-my, cho-dzi-li-
by-ście.
4. Oboczności głoskowe
Przy tworzeniu form słowotwórczych lub fleksyjnych w wyrazach polskich zachodzą
oboczności (zwane też alternacjami) głosek. Najczęściej spotykane są następujące:
(a) Wymiany samogłoskowe

– a:e las: lesie, sąsiad: sąsiedzki, jadł: jeść
– o:e biorę: bierzesz, piorę: pierz, mówiony: mówienie
– o:a chodzić: chadzać, wyrobić: wyrabiać
– ó:a mówić: mawiać, wrócić: wracać
– ó:o lód: lodu, sól: soli
– e:ó przyjaciel: przyjaciółka, sześć: szósty, siedem: siódmy
– ą:ę gałąź: gałęzi, mąż: męża, ząb: zęba
– i :o:ó rozwijać: rozwojowy: rozwój
– e:ø (zero morfologiczne) sen: snu, kwiatek: kwiatka, odebrać: odbiorę
(b) Wymiany spółgłoskowe

– spółgłoska twarda: spółgłoska miękka, np. ząb: zębie, szafa: szafie, nowy: nowi,
mam: mieć, zielony: zieloni
– wymiana spółgłosek k, g, ch, s, z, r, ł na tzw. spółgłoski funkcjonalnie miękkie
c, cz, dz, ż, sz, rz, l, np. ręka: ręce: rączka, wlokę: wleczesz, waga: wadze, mogę:
możesz, mucha: musze, słuchać: słyszeć, wiązać: wiążę, pisać: piszę, kara: karze,
koło: w kole
– wymiana spółgłosek miękkich na funkcjonalnie miękkie, np. płacić: płacę, cho-
dzisz: chodzę, nosisz: noszę, jeździć: jeżdżę, lepszy: lepsi, duży: duzi.
II. Odmiana rzeczowników

1. Rodzaj
Polskie rzeczowniki należą do jednego z trzech rodzajów: męskiego, np. aktor, syn,
lekarz, koń, tryb, kubek, zamek, żeńskiego, np. babcia, zima, sekretarka, kara, kiełbasa,
norma, aktywność lub nijakiego, np. niemowlę, dziecko, zwycięstwo. Rzeczowniki ży-
wotne mają w zasadzie rodzaj naturalny, który oznacza płeć męską lub żeńską albo sy-
gnalizuje niedorosłość istoty żywej. Rodzaj rzeczowników nieżywotnych ma charakter
konwencjonalny. Wykładnikiem rodzaju wszystkich rzeczowników jest ich forma flek-
syjna, zwłaszcza w mianowniku l. poj.
Rzeczowniki rodzaju męskiego są zakończone na:

– ø (zero morfologiczne) z poprzedzającą spółgłoską twardą, miękką lub funkcjonalnie
miękką, np. pan, dom, aparat, liść, pokój, mąż;
– o z poprzedzającą spółgłoską miękką, np. dziadzio, Kazio;
– a z poprzedzającą spółgłoską twardą lub miękką, np. mężczyzna, artysta, sędzia.
XVII
Rzeczowniki rodzaju żeńskiego są zakończone na:

– ø (zero morfologiczne) z poprzedzającą spółgłoską twardą, miękką lub funkcjonalnie
miękką, np. krew, miłość, twarz, noc;
– a z poprzedzającą spółgłoską twardą, miękką albo funkcjonalnie miękką, np. babcia,
krowa, bajka, kolejka, praca;
– i z poprzedzającą spółgłoską miękką, np. pani, gospodyni.
Rzeczowniki rodzaju nijakiego są zakończone na:

– o z poprzedzającą spółgłoską twardą, np. dziecko, okno, drzewo;
– e z poprzedzającą spółgłoską miękką lub funkcjonalnie miękką, np. zdanie, serce, mo-
rze;
– ę z poprzedzającą spółgłoską miękką lub funkcjonalnie miękką, np. imię, zwierzę, nie-
mowlę.
2. Liczba
Polskie rzeczowniki odmieniają się przez dwie liczby: pojedynczą i mnogą, np.
profesor – profesorowie, ołówek – ołówki, kobieta – kobiety, drzewo – drzewa. Niektóre
rzeczowniki używane są tylko w liczbie pojedynczej, np. sprawiedliwość, cisza, mówie-
nie, żelazo, ptactwo, obuwie, a niektóre – tylko w liczbie mnogiej, np. drzwi, nożyczki,
usta, skrzypce, imieniny.
3. Odmiana przez przypadki (deklinacja)

W języku polskim używa się siedmiu przypadków:
Mianownik (M.) kto?, co?
Dopełniacz (D.) kogo?, czego?
Celownik (C.) komu?, czemu?
Biernik (B.) kogo?, co?
Narzędnik (N.) kim?, czym?
Miejscownik (Ms.) o kim?, o czym?
Wołacz (W.) o!
4. Wzory deklinacyjne rzeczowników

Rzeczowniki rodzaju męskiego
Liczba pojedyncza
M. profesor-ø chłop-ø stół-ø liść-ø koń-ø dziadzi-o
D. profesor-a chłop-a stoł-u liści-a koni-a dziadzi-a
C. profesor-owi chłop-u stoł-owi liści-owi koni-owi dziadzi-owi
B. profesor-a chłop-a stół-ø liści-a koni-a dziadzi-a
N. profesor-em chłop-em stoł-em liści-em koni-em dziadzi-em
Ms. profesorz-e chłopi-e stol-e liści-u koni-u dziadzi-u
W. profesorz-e chłopi-e stol-e liści-u koni-u dziadzi-u
Liczba mnoga
M. profesor-owie chłop-i stoł-y liści-e koni-e dziadzi-owie
D. profesor-ów chłop-ów stoł-ów liśc-i kon-i dziadzi-ów
C. profesor-om chłop-om stoł-om liści-om koni-om dziadzi-om
B. profesor-ów chłop-ów stoł-y liści-e koni-e dziadzi-ów
N. profesor-ami chłop-ami stoł-ami liść-mi koń-mi dziadzi-ami
Ms. profesor-ach chłop-ach stoł-ach liści-ach koni-ach dziadzi-ach
W. profesor-owie chłop-i stoł-y liści-e koni-e dziadzi-owie
XVIII
Odmianę szczególną posiadają rzeczowniki męskie typu poeta, kosmonauta, któ-

re w liczbie pojedynczej odmieniają się jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, a w liczbie
mnogiej jak rzeczowniki rodzaju męskiego. Natomiast rzeczowniki typu sędzia, hrabia
w liczbie pojedynczej odmieniają się jak przymiotniki rodzaju męskiego lub żeńskiego,
a w liczbie mnogiej jak rzeczowniki rodzaju męskiego, zaś leśniczy, przewodniczący za-
równo w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej odmieniają się jak przymiotniki rodzaju mę-
skiego, a w liczbie mnogiej – jak rodzaju męskoosobowego. Oto wzorce ich odmiany:
Liczba pojedyncza
M. poet-a sędzi-a leśnicz-y
D. poet-y sędzi-ego leśnicz-ego
C. poeci-e sędzi-emu leśnicz-emu
B. poet-ę sędzi-ego leśnicz-ego
N. poet-ą sędzi-ą leśnicz-ym
Ms. poeci-e sędzi-m leśnicz-ym
W. poet-o sędzi-o leśnicz-y
Liczba mnoga
M. poec-i sędzi-owie leśnicz-y
D. poet-ów sędzi-ów leśnicz-ych
C. poet-om sędzi-om leśnicz-ym
B. poet-ów sędzi-ów leśnicz-ych
N. poet-ami sędzi-ami leśnicz-ymi
Ms. poet-ach sędzi-ach leśnicz-ych
W. poec-i sędzi-owie leśnicz-y
Rzeczowniki rodzaju żeńskiego

Liczba pojedyncza
M. wod-a matk-a kuchni-a róż-a pan-i twarz-ø
D. wod-y matk-i kuchn-i róż-y pan-i twarz-y
C. wodzi-e matc-e kuchn-i róż-y pan-i twarz-y
B. wod-ę matk-ę kuchni-ę róż-ę pani-ą twarz-ø
N. wod-ą matk-ą kuchni-ą róż-ą pani-ą twarz-ą
Ms. wodzi-e matc-e kuchn-i róż-y pan-i twarz-y
W. wod-o matk-o kuchni-o róż-o pan-i twarz-ø
Liczba mnoga
M. wod-y matk-i kuchni-e róż-e pani-e twarz-e
D. wód-ø matek-ø kuchni-i róż-ø pań-ø twarz-y
C. wod-om matk-om kuchni-om róż-om pani-om twarz-om
B. wod-y matk-i kuchni-e róż-e pani-e twarz-e
N. wod-ami matk-ami kuchni-ami róż-ami pani-ami twarz-ami
Ms. wod-ach matk-ach kuchni-ach róż-ach pani-ach twarz-ach
W. wod-y matk-i kuchni-e róż-e pani-e twarz-e
Rzeczowniki rodzaju nijakiego

Liczba pojedyncza
M. drzew-o zadani-e zwierz-ę
D. drzew-a zadani-a zwierzęci-a
C. drzew-u zadani-u zwierzęci-u
B. drzew-o zadani-e zwierz-ę
N. drzew-em zadani-em zwierzęci-em
XIX
Ms. drzew-ie zadani-u zwierzęci-u

W. drzew-o zadani-e zwierz-ę
Liczba mnoga
M. drzew-a zadani-a zwierzęt-a
D. drzew-ø zadań-ø zwierząt-ø
C. drzew-om zadani-om zwierzęt-om
B. drzew-a zadani-a zwierzęt-a
N. drzew-ami zadani-ami zwierzęt-ami
Ms. drzew-ach zadani-ach zwierzęt-ach
W. drzew-a zadani-a zwierzęt-a
Odmianę szczególną posiadają rzeczowniki rodzaju nijakiego typu gimnazjum, mu-

zeum. W liczbie pojedynczej we wszystkich przypadkach używa się formy mianownika
gimnazjum, muzeum. Natomiast w liczbie mnogiej rzeczowniki te odmieniają się według
następującego schematu:
M. gimnazj-a muze-a
D. gimnazj-ów muze-ów
C. gimnazj-om muze-om
B. gimnazj-a muze-a
N. gimnazj-ami muze-ami
Ms. gimnazj-ach muze-ach
W. gimnazj-a muze-a
Również odmianę szczególną posiadają rzeczowniki, które nie mają liczby pojedyn-
czej i w związku z tym nie posiadają rodzaju, a w zdaniach łączą się z formami przy-
miotnika, zaimka i czasownika w czasie przeszłym, charakterystycznymi dla rodzaju
niemęskoosobowego, np. białe drzwi, skrzypce zagrały. Oto schemat ich odmiany w licz-
bie mnogiej:
M. drzw-i skrzypc-e
D. drzw-i skrzypiec-ø
C. drzwi-om skrzypc-om
B. drzw-i skrzypc-e
N. drzwi-ami skrzypc-ami
Ms. drzwi-ach skrzypc-ach
W. drzw-i skrzypc-e
Kilka polskich rzeczowników – oznaczających zwłaszcza parzystość – zachowało

w odmianie przez przypadki w liczbie mnogiej swoiste formy, które są śladem stosowa-
nia dawnej liczby podwójnej. Są to zwłaszcza rzeczowniki: oko, ręka, ucho, nazywające
części ciała. Swoistości występują tylko w odmianie w liczbie mnogiej:
M. ocz-y usz-y ręc-e
D. ocz-u/ócz usz-u/usz-ów rąk-ø
C. ocz-om usz-om ręk-om
B. ocz-y usz-y ręc-e
N. ocz-ami/ocz-yma usz-ami/usz-yma ręk-ami/ręk-oma
Ms. ocz-ach usz-ach ręk-ach
W. ocz-y usz-y ręc-e
Bywają w języku polskim takie rzeczowniki (ale także przymiotniki, przysłówki

i czasowniki), które tworzą formy liczby mnogiej (formy stopnia wyższego i najwyższe-
go, czasu przeszłego) od zupełnie innych wyrazów. Szczegółowe informacje podane są
w opisie gramatycznym w poszczególnych artykułach hasłowych. Spośród rzeczowni-
ków są to na przykład pary (zwane supletywnymi): człowiek – ludzie, rok – lata.
XX
III. Odmiana przymiotników
Polskie przymiotniki odmieniają się przez rodzaje, liczby i przypadki. W liczbie poje-
dynczej przymiotniki przybierają formy rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego, a w licz-
bie mnogiej – rodzaju męskoosobowego lub niemęskoosobowego. Formy męskoosobowe
przymiotników łączą się z rzeczownikami męskimi osobowymi, np. profesor, chłopiec,
pan, a niemęskoosobowe z męskimi nieosobowymi, żeńskimi i nijakimi, np. kot, stół,
matka, woda, dziecko, pole. Oto schematy odmiany przez rodzaje, liczby i przypadki:
Liczba pojedyncza
Rodzaj męski
M. biał-y czyst-y drog-i star-y such-y wysok-i
D. biał-ego czyst-ego drogi-ego star-ego such-ego wysoki-ego
C. biał-emu czyst-emu drogi-emu star-emu such-emu wysoki-emu
B. biał-ego czyst-ego drogi-ego star-ego such-ego wysoki-ego
N. biał-ym czyst-ym drog-im star-ym such-ym wysok-im
Ms. biał-ym czyst-ym drog-im star-ym such-ym wysok-im
W. biał-y czyst-y drog-i star-y such-y wysok-i
Rodzaj żeński
M. biał-a czyst-a drog-a star-a such-a wysok-a
D. biał-ej czyst-ej drogi-ej star-ej such-ej wysoki-ej
C. biał-ej czyst-ej drogi-ej star-ej such-ej wysoki-ej
B. biał-ą czyst-ą drog-ą star-ą such-ą wysok-ą
N. biał-ą czyst-ą drog-ą star-ą such-ą wysok-ą
Ms. biał-ej czyst-ej drogi-ej star-ej such-ej wysoki-ej
W. biał-a czyst-a drog-a star-a such-a wysok-a
Rodzaj nijaki
M. biał-e czyst-e drogi-e star-e such-e wysoki-e
D. biał-ego czyst-ego drogi-ego star-ego such-ego wysoki-ego
C. biał-emu czyst-emu drogi-emu star-emu such-emu wysoki-emu
B. biał-e czyst-e drogi-e star-e such-e wysoki-e
N. biał-ym czyst-ym drog-im star-ym such-ym wysok-im
Ms. biał-ym czyst-ym drog-im star-ym such-ym wysok-im
W. biał-e czyst-e drogi-e star-e such-e wysoki-e
Liczba mnoga
Rodzaj męskoosobowy
M. bial-i czyśc-i drodz-y starz-y sus-i wysoc-y
D. biał-ych czyst-ych drog-ich star-ych such-ych wysok-ich
C. biał-ym czyst-ym drog-im star-ym such-ym wysok-im
B. biał-ych czyst-ych drog-ich star-ych such-ych wysok-ich
N. biał-ymi czyst-ymi drog-imi star-ymi such-ymi wysok-imi
Ms. biał-ych czyst-ych drog-ich star-ych such-ych wysok-ich
W. bial-i czyśc-i drodz-y starz-y sus-i wysoc-y
Rodzaj niemęskoosobowy
M. biał-e czyst-e drog-ie star-e such-e wysoki-e
D. biał-ych czyst-ych drog-ich star-ych such-ych wysok-ich
C. biał-ym czyst-ym drog-im star-ym such-ym wysok-im
B. biał-e czyst-e drogi-e star-e such-e wysoki-e
XXI
N. biał-ymi czyst-ymi drog-imi star-ymi such-ymi wysok-imi

Ms. biał-ych czyst-ych drog-ich star-ych such-ych wysok-ich
W. biał-e czyst-e drogi-e star-e such-e wysoki-e
Według podanych schematów odmieniają się także imiesłowy przymiotnikowe two-

rzone od czasowników (zob. niżej). Są to imiesłowy czynne czasu teraźniejszego, np. idą-
cy, mówiący, proszący, bolący, i imiesłowy bierne czasu przeszłego, np. umyty, uczesany,
zdobyty, zdobywany, uszyty, wyszywany. Mają one odpowiednie formy liczby pojedynczej
lub mnogiej oraz formy rodzaju męskiego, żeńskiego, nijakiego, męskoosobowego, nie-
męskoosobowego, np. l. poj. proszący – prosząca – proszące i l. mn. proszący – proszące;
l. poj. zdobyty – zdobyta – zdobyte i l. mn. zdobyci – zdobyte.
IV. Stopniowanie przymiotników i przysłówków

Polskie przymiotniki i przysłówki podlegają stopniowaniu. Stopień wyższy i najwyż-
szy tworzy się od przymiotników i przysłówków w sposób prosty (syntetyczny) i opiso-
wy (analityczny). Syntetyczne formy stopni przymiotnika tworzy się, dodając do tematu
przyrostek -szy lub -ejszy w stopniu wyższym, a do tak utworzonej formy przedrostek
naj- w stopniu najwyższym.
Stopień wyższy przysłówków tworzy się przez dodanie przyrostka -ej, a najwyższy
– przez dodanie przedrostka naj-.
W tematach stopniowanych przymiotników i przysłówków mogą przy tym zachodzić
odpowiednie wymiany samogłoskowe i spółgłoskowe (zob. wyżej). Oto schematy stop-
niowania przymiotników i utworzonych od nich przysłówków:
Przymiotniki Przysłówki
biały biel-szy naj-biel-szy biał-o biel-ej naj-biel-ej
czysty czyst-szy naj-czyst-szy czyst-o czyści-ej naj-czyści-ej
drogi droż-szy naj-droż-szy drog-o droż-ej naj-droż-ej
stary star-szy naj-star-szy star-o starz-ej naj-starz-ej
wysoki wyż-szy naj-wyż-szy wysok-o wyż-ej naj-wyż-ej
ładny ładniej-szy naj-ładni-ejszy ładni-e ładni-ej naj-ładni-ej
piękny piękni-ejszy naj-piękni-ejszy piękni-e piękni-ej naj-piękni-ej
Są wśród polskich przymiotników i przysłówków pary tzw. supletywne, kiedy sto-

pień wyższy (i najwyższy) jest tworzony od zupełnie innego (niż podstawowy) wyrazu,
np.:
dobry lep-szy naj-lep-szy dobrze lepi-ej naj-lepi-ej

zły gor-szy naj-gor-szy źle gorz-ej naj-gorz-ej
Od części przymiotników i przysłówków nie tworzy się form stopnia wyższego i najwyż-
szego (informacje o tym podane są przy opisie gramatycznym w odpowiednich artyku-
łach hasłowych i części słownikowej: nie stopniuje się). Od niektórych takich niestopnio-
walnych przymiotników i przysłówków w ogóle nie można tworzyć formy stopnia wyż-
szego i najwyższego ze względów logiczno-znaczeniowych, np. łąkowy, polny, żelazny,
państwowy, radiowy. Od jeszcze innych przymiotników i przysłówków nie tworzy się
form prostych (syntetycznych), natomiast można ich używać w funkcji stopnia wyższe-
go i najwyższego tworzonych w sposób opisowy (analityczny), dodając do podstawowej
formy przymiotnika lub przysłówka oddzielne słowa: bardziej, najbardziej, więcej, naj-
więcej, np. bardziej słoneczny, najbardziej słoneczny, bardziej słonecznie, najbardziej sło-
necznie, bardziej chory, najbardziej chory.
Imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe – jakkolwiek podobne znaczeniowo do
przymiotników lub przysłówków – nie stopniują się.
XXII
V. Tworzenie i odmiana liczebników

Polskie liczebniki dzielą się przede wszystkim na główne i porządkowe. Wszystkie
odmieniają się przez rodzaje i przypadki, a liczebniki porządkowe oraz liczebniki głów-
ne jeden i dwa także przez liczby.
1. Lista wybranych liczebników głównych

i odpowiadających im porządkowych (wraz z oznaczeniami cyfro-
wymi w systemie arabskim i rzymskim):
1 I jeden pierwszy
2 II dwa drugi
3 III trzy trzeci
4 IV cztery czwarty
5 V pięć piąty
6 VI sześć szósty
7 VII siedem siódmy
8 VIII osiem ósmy
9 IX dziewięć dziewiąty
10 X dziesięć dziesiąty
11 XI jedenaście jedenasty
12 XII dwanaście dwunasty
13 XIII trzynaście trzynasty
14 XIV czternaście czternasty
15 XV piętnaście piętnasty
16 XVI szesnaście szesnasty
17 XVII siedemnaście siedemnasty
18 XVIII osiemnaście osiemnasty
19 XIX dziewiętnaście dziewiętnasty
20 XX dwadzieścia dwudziesty
30 XXX trzydzieści trzydziesty
40 XL czterdzieści czterdziesty
50 L pięćdziesiąt pięćdziesiąty
60 LX sześćdziesiąt sześćdziesiąty
70 LXX siedemdziesiąt siedemdziesiąty
80 LXXX osiemdziesiąt osiemdziesiąty
90 XC dziewięćdziesiąt dziewięćdziesiąty
100 C sto setny
200 CC dwieście dwusetny
300 CCC trzysta trzechsetny
400 CD czterysta czterechsetny
500 D pięćset pięćsetny
600 DC sześćset sześćsetny
700 DCC siedemset siedemsetny
800 DCCC osiemset osiemsetny
900 CM dziewięćset dziewięćsetny
1000 M tysiąc tysięczny
1 000 000 – milion milionowy
1 000 000 000 – miliard miliardowy
1 000 000 000 000 – bilion bilionowy
W niektórych ujęciach liczebnik jeden bywa interpretowany także jako przymiotnik, np.
w konstrukcjach typu: jedni uczniowie już poszli, inni jeszcze nie; wówczas liczebnik jeden nie
odmienia się przez liczby, a odmienia się tak tylko przymiotnik jeden.
XXIII
2. Wzory odmian wybranych liczebników głównych

Liczebnik jeden w rodzaju – kolejno – męskim, żeńskim, nijakim (w liczbie pojedyn-
czej) i męskoosobowym i niemęskoosobowym (w liczbie mnogiej):
M. jeden-ø jedn-a jedn-o jedn-i jedn-e
D. jedn-ego jedn-ej jedn-ego jedn-ych jedn-ych
C. jedn-emu jedn-ej jedn-emu jedn-ym jedn-ym
B. jedn-ego/jeden jedn-ą jedn-o jedn-ych jedn-e
N. jedn-ym jedn-ą jedn-ym jedn-ymi jedn-ymi
Ms. jedn-ym jedn-ej jedn-ym jedn-ych jedn-ych
W. jeden-ø jedn-a jedn-o jedn-i jedn-e
Liczebnik dwa w rodzaju – kolejno – męskim, żeńskim i niemęskoosobowym:

M. dwa-j dwi-e dw-a
D. dw-óch/dw-u dw-óch/dw-u dw-óch/dw-u
C. dw-om/dw-óm/dw-u dw-om/dw-óm/dw-u dw-om/dw-óm/dw-u
B. dw-óch/dw-u dwi-e dw-a
N. dw-oma/dw-u dwi-ema/dw-oma/dw-u dw-oma/dw-u
Ms. dw-óch/dw-u dw-óch/dw-u dw-óch/dw-u
W. dwa-j dwi-e dw-a
Liczebniki trzy, cztery i pięć w rodzaju – kolejno – męskoosobowym i niemęsko-.

osobowym:
M. trz-ej czter-ej pięci-u trz-y czter-y pięć-ø
D. trz-ech czter-ech pięci-u trz-ech czter-ech pięci-u
C. trz-em czter-em pięci-oma trz-em czter-em pięci-oma
B. trz-ech czter-ech pięci-u trz-y czter-y pięć-ø
N. trz-ema czter-ema pięci-oma/pięci-u trz-ema czter-ema pięci-oma/pięci-u
Ms. trz-ech czter-ech pięci-u trz-ech czter-ech pięci-u
W. trz-ej czter-ej pięci-u trz-y czter-y pięć-ø
Liczebnik siedem w rodzaju – kolejno – męskoosobowym i niemęskoosobowym:

M. siedmi-u siedem-ø
D. siedmi-u siedmi-u
C. siedmi-u siedmi-u
B. siedmi-u siedem-ø
N. siedmi-oma/siedmi-u siedmi-oma/siedmi-u
Ms. siedmi-u siedmi-u
W. siedmi-u siedem-ø
Liczebniki sześć, dziewięć i dziesięć odmieniają się jak liczebnik pięć, liczebni-
ki osiem jak siedem.
Liczebniki od jedenaście do dziewiętnaście (liczebnik jedenaście ma w mia-

nowniku formę męskoosobową jedenastu):
M. jedenast-u jedenaści-e
D. jedenast-u jedenast-u
C. jedenast-u jedenast-u
B. jedenast-u jedenaści-e
N. jedenast-oma/jedenast-u jedenast-oma/jedenast-u
Ms. jedenast-u jedenast-u
W. jedenast-u jedenast-u
Liczebniki od dwadzieścia do czterdzieści (liczebnik dwadzieścia ma w mia-

nowniku rodzaju męskoosobowego formę dwudziestu):
XXIV
M. trzydziest-u trzydzieśc-i
D. trzydziest-u trzydziest-u
C. trzydziest-u trzydziest-u
B. trzydziest-u trzydzieśc-i
N. trzydziest-oma/trzydziest-u trzydziest-oma/trzydziest-u
Ms. trzydziest-u trzydziest-u
W. trzydziest-u trzydzieśc-i
Liczebniki od pięćdziesiąt do dziewięćdziesiąt:

M. pięćdziesięci-u pięćdziesiąt-ø
D. pięćdziesięci-u pięćdziesięci-u
C. pięćdziesięci-u pięćdziesięci-u
B. pięćdziesięci-u pięćdziesiąt-ø
N. pięćdziesięci-oma/pięćdziesięci-u pięćdziesięci-oma/pięćdziesięci-u
Ms. pięćdziesięci-u pięćdziesięci-u
W. pięćdziesięci-u pięćdziesiąt-ø
Liczebniki sto i dwieście:

M. st-u st-o dwust-u dwieści-e
D. st-u st-u dwust-u dwust-u
C. st-u st-u dwust-u dwust-u
B. st-u st-o dwust-u dwieści-e
N. st-oma/st-u st-oma/st-u dwust-oma/dwust-u dwust-oma/dwust-u
Ms. st-u st-u dwust-u dwust-u
W. st-u st-o dwust-u dwieści-e
Liczebniki trzysta i czterysta:

M. trzyst-u trzyst-a
D. trzyst-u trzyst-u
C. trzyst-u trzyst-u
B. trzyst-u trzyst-a
N. trzyst-oma/trzyst-u trzyst-oma/trzyst-u
Ms. trzyst-u trzyst-u
W. trzyst-u trzyst-a
Liczebniki od pięćset do dziewięćset odmieniają się w ten sposób, że formy przy-

padków przybiera tylko pierwsza ich część, odmieniana tak jak liczebniki od pięć do
dziewięć, cząstka -set pozostaje nieodmienna.
Liczebniki tysiąc, milion, bilion, trylion odmieniają się jak rzeczowniki

nieżywotne .
Liczebniki nieokreślone kilkanaście, kilkadziesiąt, kilkaset odmieniają się jak

liczebniki określone: kilkanaście jak dwanaście, kilkadziesiąt jak pięćdziesiąt,
kilkaset jak pięćset.
3. Odmiana liczebników porządkowych

Liczebniki porządkowe odmieniają się jak przymiotniki z zachowaniem form liczby,
rodzaju i przypadka, przy czym formy męskoosobowe tworzy się tylko od przymiotni-
ków pierwsi, drudzy, trzeci, czwarci. Następne – począwszy od piąty – mają tylko formy
niemęskoosobowe (piąte, szóste itd.).
Również te liczebniki mogą być traktowane jako rzeczowniki.

XXV
4. Odmiana liczebników złożonych

Liczebniki złożone – zarówno główne, jak i porządkowe – są zbudowane z kilku wyra-
zów, np. dwadzieścia trzy – dwudziesty trzeci; dwieście trzydzieści siedem – dwieście trzy-
dziesty siódmy; tysiąc dziewięćset czterdzieści pięć – tysiąc dziewięćset czterdziesty piąty.
W konstrukcjach dwuwyrazowych odmieniają się oba wyrazy, np. dwudziestu trzech
– dwudziestego trzeciego; w konstrukcjach trójwyrazowych liczebników głównych od-
mieniają się wszystkie trzy człony, np. dwustu trzydziestu siedmiu, natomiast w trój-
wyrazowych liczebnikach porządkowych odmieniają się tylko dwa ostatnie człony, np.
dwieście trzydziesty siódmy.
W konstrukcjach cztero- i więcejczłonowych liczebników głównych odmieniają się
trzy ostatnie człony, np. tysiąc dziewięciuset czterdziestu pięciu, natomiast w liczebni-
kach porządkowych – dwa ostatnie człony, np. tysiąc dziewięćset czterdziestego piątego.
5. Odmiana liczebników zbiorowych

Liczebniki zbiorowe tworzy się od liczebników głównych od dwa do dziewięćdziesiąt,
np. dwoje, troje, czworo, pięcioro, dwadzieścioro. Mają one formę rodzaju nijakiego liczby
pojedynczej i odmieniają się według następującego wzoru:
M. dwoj-e pięcior-o
D. dwoj-ga pięcior-ga
C. dwoj-gu pięcior-gu
B. dwoj-e pięcior-o
N. dwoj-giem pięcior-giem
Ms. dwoj-gu pięcior-gu
W. dwoj-e pięcior-o
VI. Odmiana zaimków

Zaimki zastępują w użyciu różne części mowy: rzeczowniki (np. zaimki osobowe,
wskazujące), przymiotniki (np. zaimki dzierżawcze), przysłówki, liczebniki. Część spo-
śród nich odmienia się tak jak zastępowane przez nie części mowy, np. przez liczby, ro-
dzaje, przypadki, część zaś zastępująca przysłówki jest nieodmienna, np. tutaj, tam. Naj-
ważniejsze zaimki zamieszczone są w części słownikowej. Tu podajemy wzory odmiany
niektórych zaimków:
1. Odmiana zaimków osobowych i wskazujących

Liczba pojedyncza
M. ja ty – on ona ono
D. mnie/mię ciebie/cię siebie/się jego/go/niego jej jego/go
C. mnie/mi tobie/ci sobie jemu/mu jej/niej jemu/mu/niemu
B. mnie/mię ciebie/cię siebie/się jego/go ją/nią jego/go
N. mną tobą sobą nim nią nim
Ms. mnie tobie sobie nim niej nim
W. ja ty – on ona ono
M. ten ta to taki taka takie

D. tego tej tego takiego takiej takiego
C. temu tej temu takiemu takiej takiemu
B. tego tę to takiego taką takie
N. tym tą tym takim taką takim
Ms. tym tej tym takim takiej takim
W. ten ta to taki taka takie
XXVI
Liczba mnoga
M. my wy oni one tacy takie
D. nas was ich/nich ich/nich takich takich
C. nam wam im/nim im/nim takim takim
B. nas was ich/nich je/nie takich takie
N. nami wami nimi nimi takimi takimi
Ms. nas was nich nich takich takich
W. my wy oni one tacy takie
2. Odmiana zaimków dzierżawczych

Liczba pojedyncza
M. mój moja moje
D. mojego/mego mojej/mej mojego/mego
C. mojemu/memu mojej/mej mojemu/memu
B. mojego/mego moją/mą moje/me
N. moim/mym moją/mą moim/mym
Ms. moim/mym mojej/mej moim/mym
W. mój moja moje
M. twój twoja twoje/twe

D. twojego/twego twojej/twej twojego/twego
C. twojemu/twemu twojej/twej twojemu/twemu
B. twojego/twego twoją/twą twoje/twe
N. twoim/twym twoją/twą twoim/twym
Ms. twoim/twym twojej/twej twoim/twym
W. twój twoja twoje
Liczba mnoga
M. moi moje twoi twoje/twe
D. moich/mych moich/mych twoich/twych twoich/twych
C. moim/mym moim/mym twoim/twym twoim/twym
B. moich/mych moje/me twoich/twych twoje/twe
N. moimi/mymi moimi/mymi twoimi/twymi twoimi/twymi
Ms. moich/mych moich/mych twoich/twych twoich/twych
W. moi moje twoi twoje
3. Odmiana zaimków pytajnych

i zaprzeczonych
M. kto co nikt nic
D. kogo czego nikogo niczego
C. komu czemu nikomu niczemu
B. kogo co nikogo nic
N. kim czym nikim niczym
Ms. o kim o czym nikim niczym
W. kto co nikt nic
Pozostałe zaimki odmienne odmieniają się w sposób analogiczny do przytoczonych

wzorów odmiany zaimków lub przymiotników. Na przykład zaimki czyj, czyja, czyje od-
mieniają się jak mój, moja, moje; zaimki pytajne jaki, jaka, jakie; który, która, które.
odmieniają się jak przymiotniki (por. wyżej).
XXVII
VII. Odmiana czasowników

Polskie czasowniki mają następujące formy:
1. aspekt (i krotność)
2. tryby (oznajmujący, rozkazujący i przypuszczający/warunkowy)
3. strony (czynna, bierna, zwrotna)
4. czasy (teraźniejszy, przeszły, przyszły)
5. liczby (pojedyncza i mnoga)
6. osoba (pierwsza, druga, trzecia)
7. rodzaje (tylko w czasie przeszłym i przyszłym złożonym: męski, żeński, nijaki, mę-
skoosobowy, niemęskoosobowy).
1. Tworzenie form dokonanych i niedokonanych,

jednokrotnych i wielokrotnych
Polskie czasowniki występują w parach ze względu na aspekt dokonany lub niedoko-
nany oraz nazywanie czynności jednokrotnej i wielokrotnej. Oto przykłady par aspekto-
wych różniących się obecnością lub nieobecnością przedrostka:
pisać – napisać gotować – ugotować
mówić – omówić biec – przebiec
karmić – nakarmić kłamać – skłamać
szukać – poszukać brać – zabrać
robić – zrobić wieźć – zwieźć
jechać – pojechać nieść – przynieść
ruszyć – wyruszyć kroić – pokroić
czytać – przeczytać gonić – dogonić
Używane są też pary aspektowe supletywne, w których występują dwa różne wy-
razy: brać – wziąć, przełożyć – przekładać, widzieć – zobaczyć, mówić – powiedzieć, albo
tworzone są przez wymiany głoskowe: doświadczać – doświadczyć, doradzać – doradzić,
odkurzać – odkurzyć.
Niektóre czasowniki używane są w znaczeniach dokonanych i niedokonanych jedno-
cześnie: potrafić, zdołać, kazać.
Cechą charakterystyczną czasowników niedokonanych jest to, że tworzą one czas
przyszły w sposób opisowy: będę pisał, będę gotował, będę robił. Czasowniki dokonane
natomiast tworzą czas przyszły prosty: napiszę, ugotuję, zrobię i nie tworzą form cza-
su teraźniejszego (a tylko czas przeszły i przyszły prosty: napiszę – napisałem, ugotuję
– ugotowałam, zrobię – zrobiłem.
Czasowniki jednokrotne nazywają czynność wykonywaną tylko raz, np. podskoczyć,
zapisać, wywiesić, a wielokrotne – czynność powtarzalną, wykonywaną wielokrotnie:
podskakiwać, zapisywać, wywieszać. Są one tworzone zwłaszcza przez dodanie odpo-
wiedniego przyrostka, np. -ywać/-iwać; -ować/-awać albo przez wymianę samogłosko-
wą, np. wieźć: wozić; nieść: nosić.
Szczegółowe informacje na temat tego, czy czasownik jest dokonany czy niedoko-
nany, czy dwuaspektowy, czy nazywa czynność jednokrotną czy wielokrotną, są poda-
ne w opisie gramatycznym przy poszczególnych hasłach słownikowych czy definicjach
znaczeń.
2. Tworzenie form trybu

Podstawową formą w tym zakresie jest tryb oznajmujący. Poszczególne formy po-
dane są we wzorach odmian (por. niżej). Formy trybu rozkazującego dla drugiej oso-
by czasu teraźniejszego w liczbie pojedynczej są podane w opisie gramatycznym przy
poszczególnych hasłach. Do tej formy dodaje się końcówki -my, np. czyń-my, czytaj-my,
przy tworzeniu form drugiej osoby liczby mnogiej. Dla utworzenia trybu rozkazującego
XXVIII
w pierwszej i trzeciej osobie liczby pojedynczej oraz trzeciej osobie liczby mnogiej używa
się oddzielnego wyrazu niech, np. niech czyni, niech czynią, niech czyta, niech czytają,
niech skonam, niech padnę.
Formy trybu przypuszczającego (warunkowego) tworzy się przez dodanie
cząstki -by- w końcówkach form czasu przeszłego między tematem a końcówką oso-
bową. W ten sposób powstają złożone końcówki -bym, -byś, -by-ø, -byśmy, -byście,.
-by-ø, np.: pisał-bym, pisał-byś, pisa-by-ø, pisali-byśmy, pisali-byście, pisali-by-ø, niosła-
-bym, niosła-byś, niosła-by-ø, niosły-byśmy, niosły-byście, niosły-by-ø.
Złożone końcówki charakterystyczne dla trybu przypuszczającego mogą być uży-
wane jako oddzielne wyrazy, np. bym poszedł, byś poszedł, by poszedł, byśmy poszli, by-
ście poszli, by poszli, bym niosła, byś niosła, by niosła, byśmy niosły, byście niosły, by nio-
sły. Występują one także w wyrazach oznaczających życzenie lub polecenie: żebym, że-
byś, żeby, żebyśmy, żebyście, żeby. Formy trybu przypuszczającego utworzone z użyciem
cząstki -by- stanowią wyjątki od zasady akcentowania polskich wyrazów na przedostat-
niej sylabie od końca (zob. wyżej) i są akcentowane na czwartej sylabie od końca, np. po -
szli-by-śmy, nio -sły-by-śmy.
3. Tworzenie form strony

Podstawową formą polskiego czasownika jest strona czynna. Formy strony
zwrotnej tworzy się przez dodanie zaimka się. Niektóre polskie czasowniki występu-
ją tylko w tej formie, np. bać się, pojawić się, tzn. nie używa się ich ani w stronie czyn-
nej, ani biernej. Formy strony biernej tworzy się przez użycie imiesłowu przymiot-
nikowego biernego z dodaniem form czasownika posiłkowego, przede wszystkim być,
np. ktoś czyta książkę/książka jest czytana przez kogoś, ktoś myje kogoś/ktoś jest myty
przez kogoś, ktoś odwiedza kogoś/ktoś jest odwiedzany przez kogoś. Formy strony bier-
nej mogą być tworzone tylko od niektórych czasowników zwanych przechodnimi. Są
to czasowniki używane w dwu wersjach tego samego zdania. W tych wersjach podmiot
jest wymieniany przez dopełnienie i odwrotnie. Takie dopełnienia nazywa się bliższymi.
(por. niżej).
4. Tworzenie form czasu, liczby, rodzaju i osoby

wybranych czasowników niedokonanych
Czas teraźniejszy
Liczba pojedyncza
1. os. czyt-am wi-em widz-ę słysz-ę rysuj-ę tłuk-ę
2. os. czyt-asz wi-esz widz-isz słysz-ysz rysuj-esz tłucz-esz
3. os. czyt-a wi-e widz-i słysz-y rysuj-e tłucz-e
Liczba mnoga
1. os. czyt-amy wi-emy widz-imy słysz-ymy rysuj-emy tłucz-emy
2. os. czyt-acie wi-ecie widz-icie słysz-ycie rysuj-ecie tłucz-ecie
3. os. czyt-ają wi-edzą widz-ą słysz-ą rysuj-ą tłuk-ą
Czas przeszły
Liczba pojedyncza – rodzaj męski
1. os. czytał-em wiedział-em widział-em słyszał-em rysował-em tłukł-em
2. os. czytał-eś wiedział-eś widział-eś słyszał-eś rysował-eś tłukł-eś
3. os. czytał-ø wiedział-ø widział-ø słyszał-ø rysował-ø tłukł-ø
XXIX
Liczba pojedyncza – rodzaj żeński

1. os. czytał-am wiedział-am widział-am słyszał-am rysował-am tłukł-am
2. os. czytał-aś wiedział-aś widział-aś słyszał-aś rysował-aś tłukł-aś
3. os. czytał-a wiedział-a widział-a słyszał-a rysował-a tłukł-a
Liczba pojedyncza – rodzaj nijaki (jest używany tylko w 3. os.)

3. os. czytał-o wiedział-o widział-o słyszał-o rysował-o tłukł-o
Liczba mnoga – rodzaj męskoosobowy

1. os. czytali-śmy wiedzieli-śmy widzieli-śmy słyszeli-śmy rysowali-śmy tłukli-śmy
2. os. czytali-ście wiedzieli-ście widzieli-ście słyszeli-ście rysowali-ście tłukli-ście
3. os. czytali-ø wiedzieli-ø widzieli-ø słyszeli-ø rysowali-ø tłukli-ø
Liczba mnoga – rodzaj niemęskoosobowy

1. os. czytały-śmy wiedziały-śmy widziały-śmy słyszały-śmy rysowały-śmy tłukły-śmy
2. os. czytały-ście wiedziały-ście widziały-ście słyszały-ście rysowały-ście tłukły-ście
3. os. czytały-ø wiedziały-ø widziały-ø słyszały-ø rysowały-ø tłukły-ø
Czas przyszły
Formy czasu przyszłego tworzy się z części odmiennej czasownika posiłkowego być
w formach osobowych:
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. os. będę 1. os. będziemy
2. os. będziesz 2. os. będziecie
3. os. będzie 3. os. będą
Do tych form osobowych dodaje się formy 3. osoby czasu przeszłego (zob. wyżej)
w odpowiednich formach liczby, np. będzie pisał/pisała/pisało – będziemy pisali/pisały
albo formę bezokolicznika, np. będę pisać – będziemy pisać.
5. Tworzenie form czasu, liczby, rodzaju i osoby

wybranych czasowników dokonanych
Czasowniki dokonane nie są używane – ze względów logiczno-znaczeniowych –
w czasie teraźniejszym. Można od nich tworzyć formy analogiczne do tych tworzonych
od czasowników niedokonanych, jednak mają one znaczenie czasu przyszłego (nazywa
się te formy czasem przyszłym prostym, którego nie mają czasowniki niedokonane). Oto
przykłady wzorów odmiany wybranych czasowników dokonanych:
Czas przeszły
Liczba pojedyncza – rodzaj męski
1. os. umarł-em skończył-em uczynił-em zapomniał-em oszukał-em
2. os. umarł-eś skończył-eś uczynił-eś zapomniał-eś oszukał-eś
3. os. umarł-ø skończył-ø uczynił-ø zapomniał-ø oszukał-ø
Liczba pojedyncza – rodzaj żeński

1. os. umarł-am skończył-am uczynił-am zapomniał-am oszukał-am
2. os. umarł-aś skończył-aś uczynił-aś zapomniał-aś oszukał-aś
3. os. umarł-a skończył-a uczynił-ø zapomniał-a oszukał-a
XXX
Liczba pojedyncza – rodzaj nijaki (jest używany tylko w 3. os.)

3. os. umarł-o skończył-o uczynił-o zapomniał-o oszukał-o
Liczba mnoga – rodzaj męskoosobowy

1. os. umarli-śmy skończyli-śmy uczynili-śmy zapomnieli-śmy oszukali-śmy
2. os. umarli-ście skończyli-ście uczynili-ście zapomnieli-ście oszukali-ście
3. os. umarli-ø skończyli-ø uczynili-ø zapomnieli-ø oszukali-ø
Liczba mnoga – rodzaj niemęskoosobowy

1. os. umarły-śmy skończyły-śmy uczyniły-śmy zapomniały-śmy oszukały-śmy
2. os. umarły-ście skończyły-ście uczyniły-ście zapomniały-ście oszukały-ście
3. os. umarły-ø skończyły-ø uczyniły-ø zapomniały-ø oszukały-ø
Formy 1. i 2. os. l. mn. akcentuje się na trzeciej sylabie od końca, np. uma rłyśmy, za-
pomnieliśmy, skończyliście, oszuka łyście – por. wyżej.
Czas przyszły
Liczba pojedyncza
1. os. umr-ę skończ-ę uczyni-ę zapomn-ę oszuk-am
2. os. umrz-esz skończ-ysz uczyn-isz zapomn-isz oszuk-asz
3. os. umrz-e skończ-y uczyn-i zapomn-i oszuk-a
Liczba mnoga
1. os. umrz-emy skończ-ymy uczyn-imy zapomn-imy oszuk-amy
2. os. umrz-ecie skończ-ycie uczyn-icie zapomn-icie oszuk-acie
3. os. umr-ą skończ-ą uczyni-ą zapomn-ą oszukaj-ą
6. Czasowniki o odmianie nieregularnej

i czasowniki nieodmienne
Niektóre polskie czasowniki odmieniają się w sposób szczególny. Zachowują one –
co prawda – typowe dla poszczególnych form czasy, liczby i osoby, zachodzą wszakże
w schematach ich odmiany charakterystyczne wymiany samogłoskowe, spółgłoskowe
albo zastępowanie innymi wyrazami. Wszystkie te informacje na temat wymian poda-
ne są w części słownikowej, w poszczególnych artykułach hasłowych (w części zawiera-
jącej opis gramatyczny). Oto niektóre przykłady takich czasowników: być, mieć, iść,
jechać, jeść, móc.
Do kategorii czasowników zalicza się także wyrazy nieodmienne, np. można, trze-
ba, należy, warto, brak.
7. Tworzenie form imiesłowów przymiotnikowych

i przysłówkowych
Imiesłowy przymiotnikowe czynne tworzy się od czasowników niedokonanych
przez dodanie do tematu występującego w 3. os. l. mn. przyrostka -ąc i końcówki flek-
syjnej zależnej od rodzaju i liczby. Oto przykłady, w których podajemy – kolejno – formę
3. os. l. mn. czasu teraźniejszego (jako podstawę), rodzaj męski, rodzaj żeński, rodzaj ni-
jaki (dla liczby pojedynczej), rodzaj męskoosobowy, rodzaj niemęskoosobowy (dla liczby
mnogiej) tego typu imiesłowów:
XXXI

pisz-ą pisz-ąc-y pisz-ąc-a pisz-ąc-e pisz-ąc-y pisz-ąc-e
słysz-ą słysz-ąc-y słysz-ąc-a słysz-ąc-e słysz-ąc-y słysz-ąc-e
wiedz-ą wiedz-ąc-y wiedz-ąc-a wiedz-ąc-e wiedz-ąc-y wiedz-ąc-e
Tak utworzone imiesłowy odmieniają się przez rodzaje, liczby i przypadki według
wzorów odmiany przymiotników (zob. wyżej).
Imiesłowy przymiotnikowe bierne tworzy się od niektórych czasowników doko-
nanych lub niedokonanych przez dodanie do tematu występującego w 3. os. l. mn. przy-
rostków -t lub -n/-on i końcówki fleksyjnej zależnej od rodzaju i liczby. Przyrostek -on
występuje wtedy, gdy temat powstały po odcięciu cząstki -li jest zakończony na spółgło-
skę, a -n, kiedy kończy się na samogłoskę. W formie męskoosobowej przyrostek -on pod-
lega wymianie samogłoskowej do postaci -en, a przyrostek -t wymianie spółgłoskowej
do -c. Oto przykłady, które podajemy w kolejności jak wyżej:

pisa-li pisa-n-y pisa-n-a pisa-n-e pisa-n-i pisa-n-e
zapisa-li zapisa-n-y zapisa-n-a zapisa-n-e zapisa-n-i zapisa-n-e
broni-li broni-on-y broni-on-a broni-on-e broni-en-i broni-on-e
bi-li bi-t-y bi-t-a bi-t-e bi-c-i bi-t-e
zabi-li zabi-t-y zabi-t-a zabi-t-e zabi-c-i zabi-t-e
Imiesłowy bierne tworzą się tylko od czasowników przechodnich, które w zdaniach

tworzą konstrukcje: podmiot – orzeczenie – dopełnienie bliższe (w bierniku, czasem
w dopełniaczu). Takie zdania mogą być przekształcane do postaci strony biernej (zob.
wyżej) przy zamianie miejscami podmiotu i dopełnienia. Nie tworzy się tych imiesłowów
od czasowników, które mają tylko stronę zwrotną, np. wspinać się, oraz od takich, które
są używane tylko w stronie czynnej, np. spać, kwitnąć, marzyć.
Imiesłowy przysłówkowe współczesne tworzy się tylko od czasowników niedo-

konanych w sposób analogiczny do tworzenia imiesłowów przymiotnikowych czynnych
(czyli też od tematu czasownika używanego w 3. os. l. poj. czasu teraźniejszego i przy-
rostka -c), jednak bez dodawania końcówki zależnej od liczby i rodzaju. Imiesłowy przy-
słówkowe są bowiem – podobnie jak przysłówki – nieodmienne. Nie podlegają też stop-
niowaniu. Oto przykłady takich imiesłowów:
pisz-ą pisz-ąc
słysz-ą słysz-ąc
wiedz-ą wiedz-ąc
widz-ą widz-ąc
Imiesłowy przysłówkowe uprzednie tworzy się tylko od czasowników dokona-

nych w sposób analogiczny do tworzenia imiesłowów przymiotnikowych biernych (czyli
też od tematu czasownika używanego w 3. os. l. poj. czasu przeszłego). Do tematów za-
kończonych na samogłoskę dodaje się przyrostek -wszy, a do tematów zakończonych na
spółgłoskę -łszy. Także i te imiesłowy są nieodmienne, a poza tym coraz rzadziej używa-
ne przez Polaków, zwłaszcza w odmianie potocznej. Oto przykłady takich imiesłowów:
napisa-ł napisa-wszy
usłysza-ł usłysza-wszy
zobaczy-ł zobaczy-wszy
ukrad-ł ukrad-łszy
przywióz-ł przywióz-łszy
podniós-ł podniós-łszy
XXXII
VIII. Tworzenie nowych wyrazów

Polskie wyrazy można tworzyć na cztery zasadnicze sposoby:
– przez poprzedzenie wyrazu podstawowego przedrostkami (prefiksami)
– przez dodanie do wyrazu podstawowego przyrostków (sufiksów)
– przez tworzenie wyrazów powstałych z wyrażeń przyimkowych
– przez łączenie dwu (rzadko większej liczby) wyrazów podstawowych
1. Poniżej przedstawiamy listę najważniejszych przedrostków w polszczyźnie
(wraz z przykładami wyrazów utworzonych z ich użyciem). Bardziej szczegółowe infor-
macje na temat ich wartości znaczeniowej i modyfikacji znaczeniowej wyrazów, w któ-
rych one występują, można znaleźć w poszczególnych artykułach hasłowych w części
słownikowej. Oto te przedrostki:
a- aspołeczny, apolityczny
anty- antyfaszysta, antywojenny
arcy- arcybiskup, arcydzieło
auto- autoagresja, autobiografia
de- dekodować, dekoncentracja
do- dosolić, dodać
eks- eksmąż, eksminister
euro- europoseł, eurokuchnia
hiper- hipermarket, hiperpoprawny
na- napić się, nagadać
nad-/nade- nadleśniczy, nadesłać
naj- najlepszy, najładniej
nie- niebezpieczny, nieaktualny
o-/ob-/obe- ogrodzić, objechać, oberwać
od-/ode- odchodzić, odebrać
po- porobić, pochmurny
pod-/pode- podpalić, podpułkownik, podeprzeć
pra- prababcia, pradawny
pro- proeuropejski, prorektor
prze- przeczytać, przecudny
przed-/przede- przedsmak, przedłożyć, w przededniu
przy- przybliżyć, przywiązać
roz-/roze- rozpędzić, rozerwać
s-/ś-/z-/ze- skończyć, ściąć, zgromadzić, zeschnąć
staro- starodawny, staromodny
u- ukończyć, ugotować
w-/we-/wes-/wez- wbiec, wejść, westchnąć, wezbrać
wice- wiceminister, wicemistrz
ws-/wz- wskazać, wzrosnąć
wy- wypisać, wybadać
za- zapłakać, zamieszkać
2. A oto lista najważniejszych przyrostków, od których można utworzyć nowe rze-

czowniki, przymiotniki i czasowniki:
Przyrostki rzeczownikowe
-acz badacz, słuchacz
-ca obrońca, kierowca
-iciel/-yciel myśliciel, nauczyciel
-nik kierownik, pracownik
-nica pracownica, siostrzenica
-arz murarz, piekarz, pisarz
XXXIII
-ec krawiec, głupiec

-ek głupek, kotek
-ak chłopak, pływak
-eń uczeń, przechodzień
-ik/-yk pokoik, wierszyk
-anka/-enka koleżanka, panienka
-ka aktorka, zupka, walka
-ko uszko, kółko
-ę dziewczę, cielę
-ini/-yni gospodyni, wychowawczyni, członkini
-anie/-enie śpiewanie, cierpienie
-cie picie, życie
-ość złość, radość
-izna/-yzna bielizna, ojczyzna
-ø czerwień, ból, bieg
-arka pielęgniarka, drukarka
-arnia/-alnia księgarnia, pralnia
-acja orientacja, emigracja
Przyrostki przymiotnikowe
-ijny/-yjny familijny, abstrakcyjny
-i/-y ptasi, człowieczy
-any/-alny drewniany, mieszkalny
-cki/-ski pływacki, piłkarski
-owy/-awy sosnowy, białawy
-owski synowski, mistrzowski
-ni/-ny bratni, jesienny
-ki ciężki, słodki
-ny żelazny, słowny
-szy dzisiejszy, tutejszy
Przyrostki czasownikowe
-eć/nieć ciemnieć, grzmieć, lecieć

-nąć żółknąć, chudnąć
-ować chorować, filmować
3. Można tworzyć nowe wyrazy od wyrażeń przyimkowych, np.:

bez błędu – bezbłędny
bez problemu – bezproblemowy
do ust – doustny
na serce – nasercowy
nad morzem – nadmorski
od góry – odgórny
pod dachem – poddasze
pod głową – podgłówek
przed miastem – przedmiejski
przed pokojem – przedpokój
przy drodze – przydrożny
przy słowie – przysłówek
przy morzu – przymorze
u boku – uboczny
za oknem – zaokienny
za skórą – zaskórny
4. Polskie wyrazy mogą być tworzone także przez składanie dwu wyrazów istnieją-
cych samodzielnie, z których jeden jest przymiotnikiem, przysłówkiem, liczebnikiem,
a drugi (albo oba) rzeczownikiem lub czasownikiem, np. krwiodawca, drogowskaz, wi-
XXXIV
nobranie, długopis, dalekowidz, księgozbiór, cudzoziemiec, starodrzew, całokształt, dwu-

szereg, dziesięcioletni, zmartwychwstanie, Białystok, Wielkanoc.
IX. Budowa zdań

1. Podmiot w polskim zdaniu może być wyrażony przede wszystkim rzeczowni-
kiem lub zaimkiem (osobowym albo wskazującym) w mianowniku liczby pojedynczej
lub mnogiej. W rzadkich wypadkach używa się w tej roli bezokolicznika, np. Czytać jest
bardzo pożytecznie, który występuje wtedy zamiast rzeczownika odczasownikowego, np.
Czytanie jest bardzo pożyteczne. W niektórych zdaniach podmiot jest wyrażony rzeczow-
nikiem lub zaimkiem (osobowym lub wskazującym) użytym w celowniku, np. Pawłowi
jest bardzo zimno – Jest mi bardzo zimno. W jeszcze innych sytuacjach podmiot może być
wyrażony połączeniem rzeczownika w dopełniaczu z liczebnikiem, np. Pięciu chłopców
nie uczestniczyło w wycieczce.
Podmiot może być w zdaniu pominięty wówczas, gdy jest on domyślny na podstawie
formy fleksyjnej czasownika – orzeczenia, np. Pisałem całymi nocami. Poszliśmy wspól-
nie na lekcję albo w zdaniach bez użycia podmiotu, np. Grzmi. Tam jest bardzo zimno.
2. Orzeczenie w polskim zdaniu może być wyrażone osobową formą czasownika

albo połączeniem czasownika posiłkowego – zwłaszcza być – z rzeczownikiem w na-
rzędniku, przymiotnikiem lub imiesłowem przymiotnikowym (w mianowniku), np. Jan
był nauczycielem. Paweł został zawodowym żołnierzem. Wieczór był pogodny i cichy.
Piotr stał się małomówny.
Orzeczenie pozostaje w związku zgody z podmiotem pod względem liczby i oso-
by, a w zdaniach w czasie przeszłym – także pod względem rodzaju, np. Piotr czyta ga-
zetę. – Co (ty) czytasz? – (Ja) pójdę chętnie na spacer. – (Wy) musicie bardziej uważać na
siebie. – Chłopcy lubią grać w piłkę. – Nasz dom stał na wzgórzu wśród wysokich topoli.
– Noc minęła spokojnie. – Ludzie postanowili się spotkać wieczorem. – Krowy weszły są-
siadowi w szkodę.
Orzeczenie czasownikowe pozostaje w związku rządu z dopełnieniem, co oznacza,
że dopełnienie musi wystąpić w odpowiednim przypadku, np. dać co, komu, czemu; pisać
czym; widzieć kogo, co; nie widzieć kogo, czego itd. Wymagania takie mogą się zmieniać
w zależności od dodanego do czasownika – orzeczenia przyimka, np. stać na czym/stać
obok kogo, czego/stać pod kim, pod czym/stać wokół kogo, czego itd. Szczegółowe infor-
macje na temat zasad łączenia orzeczeń z dopełnieniami (czasowników z odpowiednim
przypadkiem rzeczownika) podane zostały w części poświęconej opisowi gramatyczne-
mu w poszczególnych artykułach hasłowych czasownikowych oraz przyimkowych.
Oto najczęstsze przyimki używane we współczesnej polszczyźnie: w/we, na, z/ze,
do, o, po, od/ode, za, u, dla, bez/beze, przy, przez/przeze, przed/przede, między,
poza, pod/pode, podczas, ku, dzięki, koło, obok, nad/nade, zza, wobec, wśród,
według, spod/spode.
3. Zdania złożone buduje się z dwu lub więcej zdań pojedynczych połączonych
na ogół spójnikami. Poniżej podajemy dwie listy najważniejszych spójników: po pierw-
sze – używanych do budowania zdań równorzędnych i po drugie – tworzących zdania
podrzędne.
Najważniejsze spójniki tworzące zdania współrzędnie złożone: a, albo, ani..., ani,
lub, lecz, i, oraz, ale, jednak, więc, dlatego.
Najważniejsze spójniki tworzące zdania podrzędnie złożone: aby, aż, jeśli, mimo
że, aczkolwiek, bowiem, choć/chociaż, przecież, póki, gdy..., to, natomiast, za-
tem, ażeby, by, bo, ponieważ, dlatego że, jeżeli..., to, który, gdzie, kiedy, skąd,
dokąd, iż, iżby, że, żeby, kto..., ten, co..., to.
Zarówno niektóre z wymienionych wyżej przyimków, jak i spójników znalazły się
w części alfabetycznej słownika jako oddzielne artykuły hasłowe.
Znaki graficzne alfabetu polskiego
Aa Gg Rr
Ąą Hh Rz rz
Bb Ii Ss
Cc Jj Sz sz
Ch ch Kk Śś
Cz cz Ll Tt
Ćć Łł Uu
Dd Mm Vv
Dz dz Nn Ww
Dź dź Ńń Xx
Dż dż Oo Yy
Ee Óó Zz
Ęę Pp Źź
Ff Qq Żż
Stosowane skróty i symbole
1. Informacje gramatyczne
B. biernik ndm nieodmienny

bez l. mn. bez liczby mnogiej nmos. niemęskoosobowy
bez l. poj. bez liczby pojedynczej os. osoba
bezokol. bezokolicznik part. partykuła
C. celownik przyim. przyimek
czas. czasownik przym. przymiotnik
D. dopełniacz przysł. przysłówek
dk dokonany r.m. rodzaj męski
liczeb. liczebnik r.n. rodzaj nijaki
l. mn. liczba mnoga r.ż. rodzaj żeński
l. poj. liczba pojedyncza rzecz. rzeczownik
M. mianownik spój. spójnik
mos. męskoosobowy W. wołacz
Ms. miejscownik wykrz. wykrzyknik
N. narzędnik zaim. zaimek
ndk niedokonany

2. Kwalifikatory
anat. anatomiczny praw. prawniczy

archit. architektoniczny przenoś. przenośny
astr. astronomiczny psych. psychologiczny
bot. botaniczny rel. religijny
ekon. ekonomiczny rzad. rzadki
ekspres. ekspresywny socjol. socjologiczny
inform. informatyczny sport. sportowy
jęz. językoznawczy środ. środowiskowy
książk. książkowy tech. techniczny
kulin. kulinarny wojsk. wojskowy
lit. literaturoznawczy zool. zoologiczny
med. medyczny żart. żartobliwy
pot. potoczny

3. Inne skróty
b. bliskoznaczne tzw. tak zwany

itp. i tym podobne zn. znaczenie
p. wyrazy pochodne zob. zobacz
por. porównaj
XXXVII

4. Symbole i znaki literowe
 luźne połączenie wyrazowe
▲ związek wyrazowy o charakterze terminologicznym opatrzony wyjaśnieniem
jego znaczenia
 stały związek frazeologiczny opatrzony wyjaśnieniem jego znaczenia
 przysłowie opatrzone wyjaśnieniem jego znaczenia
„ ” definicja znaczenia wyrazu hasłowego
‘ ’ wyjaśnienie połączeń terminologicznych, związków frazeologicznych i przysłów
/ formy oboczne, równie poprawne; na pierwszym miejscu podaje się formę czę-
ściej używaną
[ ] wymowa wyrazów
a samogłoska (oznaczona jako półgruba) w sylabie akcentowanej
jechać wyraz hasłowy, do którego podaje się wyrazy składające się na czasowniko-
wą rodzinę wyrazów: dojechać, najechać, nadjechać, objechać, odjechać, pojechać,
przejechać, rozjechać, ujechać, wjechać, zjechać, zajechać – sposób kompletowania
przykładów wyrazów pochodnych od czasowników, zwłaszcza z wyrazów z przed-
rostkami (oznacza się literami półgrubymi).
***
U dołu strony w części słownikowej podane zostały oznaczone gwiazdką (*) formy
wyrazowe, które mogą sprawiać trudności w precyzyjnym rozpoznawaniu ich w teks
tach. Oto kategorie takich wyrazów:
1. formy, w których w odmianie zmienia się podstawowa część wyrazu, na przykład
uwadze zob. uwaga, węża zob. wąż, psa zob. pies, bród zob. broda, biorę, bierzesz
zob. brać
2. formy, które mogą występować w odmianie dwu lub więcej wyrazów hasłowych, na
przykład liście zob. list, liście zob. lista, liście zob. liść, mów zob. mowa, mów zob.
mówić, lub (hasło spójnikowe), lub zob. lubić
3. hasła, które mają różne postaci wyrazowe w różnych formach odmiany, na przykład
lata zob. rok, lata zob. latać, ludzie zob. człowiek, lepszy zob. dobry, więcej zob.
zob. dużo, są zob. być, jestem zob. być, nikogo zob. nikt, nie (hasło partykułowe),
nie zob. ona
4. wyrazy, które mogą mieć dwie równie poprawne formy odmiany, na przykład profe-
sorowie/profesorzy zob. profesor, oczami/oczyma zob. oko, wieczora/wieczoru zob.
wieczór
Indeks haseł z podziałem na części mowy
Rzeczowniki
adres boisko ciśnienie

agresja bok córka
akademia Bóg cudzysłów
akcent ból cukier
akcja brak cukierek
aktor bramka cytat
aktywność brat czajnik
alfabet broda czapka
ambasada brzeg czas
ambasador brzuch czasownik
analiza budowa czek
ankieta budynek czekolada
aparat bułka czerwiec
apteka burza częstość
artykuł but część
artysta butelka członek
atak człowiek
autobus cebula czoło
autor cecha czwartek
cel czwórka
babcia celownik czynnik
bajka cena czynność
bank centrum
bankomat centymetr ćwiczenie
bar charakter
barszcz chleb dach
basen chłop dane
baśń chłopak danie
bezokolicznik chłopiec data
biblioteka chmura decyzja
bieg chodnik dekagram
bielizna choinka deser
biernik choroba deszcz
bigos chory diabeł
bilet chusteczka dłoń
biurko chwila długopis
biuro ciało długość
blog ciastko dnia, dni zob. dzień
blok ciąg doba
bluzka cierpienie dobranoc
błąd ciężar doktor
bocian ciocia dokument
bohater cisza dom
Indeks haseł
XL
dopełniacz fryzjer jaskółka

doświadczenie funkcja jazda
dowód jednostka
dół gardło jedynka
droga garnek jedzenie
drzewo garnitur jesień
drzwi gatunek jezioro
duma gaz język
dworzec gazeta
dwója gimnastyka kalendarz
dwór gimnazjum kanapka
dwukropek głos kapusta
dyplom głoska kara
dyrektor głowa karta
dysk gniew kartka
dyskietka godło kartofel
dyskoteka godzina kasa
dyskusja gospodarka kaseta
dywan gość kaszel
dziadek goździk katar
działanie góra katolik
dziecko gramatyka kawa
dziedzina granica kawaler
dzieje grosz kawałek
dzielnica grudzień kawiarnia
dziennik grupa kąpiel
dziennikarz gruszka kąt
dzień grypa kelner
dziewczyna grzebień kieliszek
dziewczynka gwiazda kiełbasa
dzwonek gwiazdka kierowca
dźwięk kierownik
dżem handel kierunek
hasło kieszeń
egzamin herbata kilogram
ekspres historia kilometr
element honor kino
e-mail hotel kiosk
emigracja humor klasa
emocja hymn klasówka
energia klub
etap ilość klucz
euro imieniny kłopot
imiesłów kobieta
fabryka imię koc
facet impreza kochanie
faks informacja kolacja
fakt instytut kolano
film interes kolega
flaga internet/Internet kolej
fleksja inżynier kolejka
forma koleżanka
fortepian jabłko kolęda
fotel jajko kolor
fragment jarzyna kołdra
Indeks haseł
XLI
koło lalka marzec

komórka lampa masa
kompakt las masło
komputer lata zob. rok maszyna
komunikacja lato materiał
koncert legenda matka
koniec legitymacja mądrość
konkurs lekarstwo mąka
konsul lekarz mąż
konsulat lekcja mebel
kontakt lektor mechanik
konto lektura mecz
kontrola lew media
koń liceum medycyna
końcówka liczba metal
koperta liczebnik metoda
korytarz linia metr
korzeń lipiec mężczyzna
koszula lis mianownik
koszyk list miara
kościół lista miasto
kość listonosz miejsce
listopad miejscownik
kot
liść miejscowość
kotlet
litera miesiąc
kraj
literatura mieszkanie
kreda
locie zob. lot mieszkaniec
krem
lodówka mięso
kreska
lody zob. lód milczenie
krew
los miłość
krewny
lot mina
kręgosłup
lotnisko minister
krok
lód ministerstwo
kropka ludność minus
krowa ludzie minuta
krzesło lustro mleko
krzew luty młodzież
krzyż moda
ksero ławka modlitwa
ksiądz łazienka moment
książeczka łąka morze
książka łez zob. łza most
księgarnia łóżko motor
księżyc łyżeczka mowa
kształt łyżka możliwość
kubek łza mróz
kuchnia mucha
kultura magnetofon muzeum
kura maj muzyka
kurs majtki mydło
kurtka małpa mysz
kuzyn mama myśl
kwiat mapa myślnik
kwiecień marchew
kwit marynarka naczynie
Indeks haseł
XLII
nagroda ogórek patriotyzm

namiot ogród październik
napis ojciec peron
napój ojczyzna piątek
narodowość okazja piątka
naród okienko piec
narta okno pielęgniarka
narzędnik oko pieniądz
nastrój okolica pies
nauczanie okres pieśń
nauczyciel określenie piętro
nauka okulary piłka
nawias ołówek piosenka
nazwa opera pióro
nazwisko opiekun pisak
niebo opinia pisarz
niedziela opis pismo
niedźwiedź opłata pisownia
nieobecność opłatek piwnica
noc opowiadanie piwo
noga organizacja plac
nos organizm placek
nożyczki orzeczenie plan
nóż orzeł plecak
numer osiedle plecy
osłona płaszcz
obcokrajowiec osoba płeć
obecność ośrodek płyn
obiad owad pociąg
obiekt owoc początek
objaw ozdoba poczekalnia
obowiązek poczta
obóz paczka pocztówka
obraz palec podłoga
obrazek paliwo podmiot
obrzęd pamiątka podpis
obszar pamięć podręcznik
obuwie pan podróż
obyczaj pani podstawa
obywatel panna poduszka
ocean państwo podwieczorek
ocena papier podwórko
oczy zob. oko papieros pogląd
odcinek para1 pogoda
odkrycie para2 pogotowie
odległość parasol pogrzeb
odmiana park pojazd
odpoczynek parking pokój
odpowiedź parter Polak
odwaga partia pole
odwiedziny partykuła policjant
oficer pas policzek
ogień pasażer polityk
ogłoszenie pasta polityka
ognisko paszport Polka
Indeks haseł
XLIII
Polska próba redakcja

polszczyzna przecinek referat
połowa przedmiot reguła
południe przedpokój reklama
pomidor przedrostek rektor
pomieszczenie przedstawiciel religia
pomnik przedszkole republika
pomoc przedział restauracja
pomyłka przejście rezultat
pomysł przekaz reżyser
poniedziałek przemówienie ręcznik
popołudnie przemysł ręka
poprawa przepis rękawiczka
poranek przerwa robota
porządek przestrzeń robotnik
posiłek przesyłka rocznica
postać przeszłość rodzaj
postawa prześcieradło rodzeństwo
postęp przewodniczący rodzice
pościel przewodnik rodzina
potrawa przychodnia rok
potrzeba przyczyna rola1
powierzchnia przygoda rola2
powietrze przyimek rolnictwo
powód przyjaciel rolnik
powstanie przyjaciółka roślina
pozdrowienie przyjaźń rower
poziom przykład rozdział
pozycja przymiotnik rozmiar
pożegnanie przypadek rozmowa
półka przyprawa rozrywka
północ przyroda rozum
praca przyrostek rozwiązanie
pracownik przysłowie rozwój
praktyka przysłówek ród
pralka przystanek róża
prasa psa zob. pies różnica
prawda ptak ruch
prawo pudełko ryba
prąd punkt rynek
premier pytanie rysunek
prezent rząd1
prezes rachunek rząd2
prezydent racja rzecz
prędkość rada rzeczownik
problem radio rzeczpospolita
procent radość rzeka
proces rajstopy
produkcja ramię sad
produkt ranek sala
profesor ratunek sałata
program raz sałatka
projekt reakcja samochód
propozycja recepcja samogłoska
prośba recepta samolot
Indeks haseł
XLIV
sąsiad stopień światło

scena stosunek święto
schody stół świnia
sekretarka strach
sekunda strata tabela
semestr strona tabletka
sen strój tablica
sens student taksówka
ser studium talerz
serce studia zob. studium talerzyk
sierpień styczeń taniec
silnik stypendium tapczan
siła sufit tata/tato
siostra sukces teatr
skarpetka sukienka technika
sklep sweter teczka
składnia sylaba tekst
skóra symbol telefon
skrót syn telewizja
skrzypce system telewizor
skrzyżowanie sytuacja temat
skutek szacunek temperatura
słońce szafa teren
słownik szal termin
słowo szampon termometr
smak szatan test
SMS szatnia testament
smutek szczęście tłumacz
snu zob. sen szczotka tłuszcz
sobota szef torebka
sok szereg towar
sos szklanka towarzystwo
sosna szkoła tradycja
sól szpital tramwaj
spacer sztuka trasa
spis szyba trawa
spodnie szyja treść
spokój szynka trójka
społeczeństwo trudność
sport ściana tryb
sportowiec ślad turysta
sposób ślub twarz
spotkanie śmiech tydzień
spódnica śmierć tygodnik
spójnik śniadanie typ
spółgłoska śnie zob. sen tytuł
sprawa śnieg
sprzedawca śpiew ubikacja
sprzęt średnik ubranie
stacja środa ucho
stan środek uczelnia
statek środowisko uczennica
stolica śródmieście uczeń
stolik świadectwo uczony
stołówka świat uczucie
Indeks haseł
XLV
udział wniosek zakład

układ wnuk zakończenie
ulica woda zakres
umowa województwo zakup
uniwersytet wojna zamek1
urlop wojsko zamek2
uroczystość wolność zameldowanie
urodzenie wołacz zapach
urodziny wódka zapałka
urząd wózek zapis
urządzenie wpływ zaproszenie
usta wróbel zarys
uszy zob. ucho wrzesień zasada
uśmiech wschód zastępca
utwór wsi zob. wieś zastrzyk
uwaga współpraca zawód
wstęp ząb
wagon wtorek zbiór
wakacje wujek zboże
walizka wybór zdanie
walka wycieczka zdarzenie
wanna wydział zdrowie
warga wygląd zegar
wartość wyjaśnienie zegarek
warunek wyjątek zero
warzywo wyjście zespół
wąż wykład zeszyt
weekend wykrzyknik ziemia
wejście wykształcenie ziemniak
wesele wymiana zima
wgląd wymowa zjawisko
wiadomość wynik zjazd
wiatr wypadek złość
widelec wypoczynek złotówka
widok wypowiedź złoty2
wieczór wyraz zmiana
wiedza wyrażenie znaczek
wiek wysiłek znaczenie
wielkość wysokość znajomość
wielokropek wystawa znak
wiersz wzór zupa
wieś wzrok związek
wieżowiec wzrost zwierzę
większość zwycięstwo
wigilia zabawa zwyczaj
wilk zabawka
wino zabytek źródło
wiosna zachód
witamina zadanie żołądek
wiza zagadnienie żołnierz
wizyta zaimek żona
władza zainteresowanie życie
własność zajęcie życzenie
włos zakaz żywność
Indeks haseł
XLVI
Czasowniki
akcentować gadać liczyć

gniewać się lubić
bać się gonić/ganiać
badać gotować łączyć
bawić się grać łączyć się
będę zob. być1 gryźć
bić grzać ma zob. mieć
bić się gubić mają zob. mieć
biec/biegnąć malować
biegać idę zob. iść martwić się
boleć idziesz zob. iść marznąć
brać por. wziąć informować marzyć
budować interesować się męczyć
budzić istnieć męczyć się
być1 iść por. chodzić mieć
być2 mieszkać
bywać jadę zob. jechać milczeć
jadł zob. jeść mnożyć
całować jechać modlić się
chcieć jedz zob. jeść mogę zob. móc
chodzić jedzie zob. jechać można
chorować jem zob. jeść móc
chwalić jest zob. być mówić
cierpieć jestem zob. być musieć
cieszyć się jeść myć
czekać jeździć myć się
czesać mylić się
częstować karmić myśleć
czuć kazać
czuć się kąpać się najeść się
czyścić kłamać nalać/nalewać
czytać kłaniać się należeć
kłócić się namalować
ćwiczyć kochać napić się
kochać się napisać
dać/dawać kończyć naprawiać/naprawić
dbać kopać/kopnąć narysować
denerwować korzystać nauczyć
denerwować się kosztować nauczyć się
dodać/dodawać kroić nazywać/nazwać
dogadać się krzyczeć nazywać się
dokończyć krzyknąć zob. krzyczeć nieść
doradzić/doradzać kształcić nocować
dostać/dostawać kupić/kupować nosić
dotknąć/dotykać kwitnąć notować
dowiedzieć się/dowiady- nudzić
wać się lać
dziać się latać obchodzić/obejść
działać lądować obejrzeć
dzielić lecieć obejrzeć się
dziękować leczyć objaśniać/objaśnić
dzwonić leczyć się obliczyć/obliczać
leżeć obudzić
Indeks haseł
XLVII
obudzić się podziękować przynieść/przynosić

oceniać/ocenić pojechać przypomnieć/przypominać
odbyć się/odbywać się pokazać/pokazywać przywieźć/przywozić
oddać/oddawać połączyć pukać
oddychać położyć pytać
odebrać/odbierać położyć się
odejść/odchodzić pomagać/pomóc radzić
odezwać się/odzywać się pomylić się robić
odkryć/odkrywać pomyśleć rosnąć
odnieść/odnosić popatrzeć/popatrzyć rozbierać/rozebrać
odpisać/odpisywać poprawiać/poprawić rozbierać się/rozebrać się
odpocząć/odpoczywać porównać/porównywać rozdawać/rozdać
odpowiadać/odpowiedzieć postawić roześmiać się
odprowadzić/odprowadzać poszukać/poszukiwać rozmawiać
odróżnić/odróżniać potrafić rozpocząć/rozpoczynać
odwiedzić/odwiedzać potrzebować rozumieć
oglądać powiedzieć różnić się
ogłaszać powinien ruszyć/ruszać
ogłosić/ogłaszać powitać rysować
ogolić się powstawać/powstać rzucać/rzucić
okazać się/okazywać się powtarzać/powtórzyć
określać/określić poznać/poznawać sadzić
omawiać/omówić pozwolić/pozwalać są zob. być
opiekować się pożegnać schodzić/zejść
opisywać/opisać pożegnać się schować
opowiadać/opowiedzieć pójść siadać/siąść
organizować pracować siedzieć
otrzymać/otrzymywać prać skakać/skoczyć
otwierać/otworzyć pragnąć składać
oznaczać/oznaczyć prasować składać się
ożenić się proponować skończyć
prosić skręcić/skręcać
pachnieć prowadzić słodzić
padać/paść próbować słuchać
pakować przebrać się/przebierać się służyć
palić przeczytać słyszeć
pamiętać przedstawiać/przedstawić smażyć
patrzeć przedstawiać się/przedsta- solić
pić wić się spacerować
piec przejechać spać
pilnować przejść/przechodzić spaść/spadać
pisać przepraszać/przeprosić spodziewać się
płacić przerwać/przerywać spojrzeć/spoglądać
płakać przestać/przestawać spotkać/spotykać
płynąć przeszkadzać/przeszkodzić spotkać się/spotykać się
pływać przetłumaczyć spóźnić się
pochwalić przewidywać/przewidzieć spróbować
poczekać przewrócić się/przewra- sprzątać
podać/podawać cać się sprzedawać/sprzedać
podkreślić/podkreślać przychodzić/przyjść spytać
podnieść/podnosić przydać się/przydawać się stać
podobać się przygotować/przygotowy- stać się/stawać się
podpisać/podpisywać wać stawać/stanąć
podróżować przyjąć/przyjmować stosować
podzielić przyjechać/przyjeżdżać stracić
Indeks haseł
XLVIII
studiować wędrować zabić/zabijać

stwierdzić/stwierdzać wiać zabrać/zabierać
suszyć wiadomo zabraniać/zabronić
szczekać wiązać zachorować
szedł zob. iść widzieć zachować się/zachowy-
szkoda wiedzieć wać się
szkodzić wierzyć zacząć/zaczynać
szukać wiesz zob. wiedzieć zadzwonić
wieszać zaimponować
śmiać się witać zająć/zajmować
śpiewać witać się zakochać się/zakochiwać się
świecić wkładać/włożyć zakończyć/zakańczać
włączyć/włączać zależeć
tańczyć woleć załatwić/załatwiać
tęsknić wolno założyć/zakładać
tłumaczyć wołać zamawiać/zamówić
trafić wpisać/wpisywać zamieszkać/zamieszkiwać
traktować wpłacić/wpłacać zamknąć/zamykać
trwać wracać/wrócić zanotować
trzeba wrzucić/wrzucać zapalać/zapalić
trzymać wsadzić/wsadzać zapamiętać/zapamiętywać
tworzyć wsiadać/wsiąść zapisać/zapisywać
wskazać/wskazywać zapłacić
ubierać/ubrać wspominać/wspomnieć zapomnieć/zapominać
ubierać się/ubrać się wstać/wstawać zapraszać/zaprosić
uciec wstawić/wstawiać zapytać/zapytywać
uciekać wtrącić/wtrącać zasnąć/zasypiać
ucieszyć się wybaczyć/wybaczać zastanowić się/zastana-
uczyć wybierać/wybrać wiać się
uczyć się wychodzić/wyjść zaszli zob. zajść
udać się/udawać się wydać/wydawać zaszła zob. zajść
ugotować wydać się/wydawać się zaśpiewać
układać/ułożyć wyglądać/wyjrzeć zatrzymać się/zatrzymy-
ukłonić się wygrać/wygrywać wać się
ukończyć wyjaśniać/wyjaśnić zauważyć/zauważać
umawiać się/umówić się wyjechać/wyjeżdżać zawierać/zawrzeć
umieć wyjmować/wyjąć zbadać
umierać/umrzeć wykonać/wykonywać zbierać/zebrać
umyć się wyłączyć/wyłączać zbliżać się/zbliżyć się
urodzić się wymagać zbudować
urządzić/urządzać wymawiać/wymówić zdawać/zdać
usiąść wymieniać/wymienić zdawać się
usłyszeć wynikać/wyniknąć zdążyć/zdążać
uspokoić się/uspokajać się wynosić/wynieść zdejmować/zdjąć
usprawiedliwić/usprawie- wyobrazić/wyobrażać zdobyć/zdobywać
dliwiać wypić/wypijać zejść zob. schodzić
uśmiechnąć się/uśmie- wypisać/wypisywać zgadnąć/zgadywać
chać się wysiadać/wysiąść zjeść/zjadać
utworzyć wysłać/wysyłać złapać
uważać wystarczyć/wystarczać złożyć por. składać
użyć/używać występować/wystąpić zmarznąć
wyszli zob. wyjść zmęczyć
wchodzić wytłumaczyć zmienić się/zmieniać się
wejść wziąć por. brać znaczyć
wezwać/wzywać wzruszyć/wzruszać znać
Indeks haseł
XLIX
znać się zrobić żegnać się

znajdować/znaleźć zrozumieć żenić się
znajdować się/znaleźć się zwiedzić/zwiedzać życzyć
zobaczyć żyć
zostać/zostawać żałować
zostawić/zostawiać żartować
Przymiotniki
aktualny daleki gotowy/gotów

aktywny damski graficzny
ambitny dawny gruby
artystyczny delikatny grzeczny
atrakcyjny długi
dobry handlowy
bezpieczny dojrzały historyczny
bezpośredni dokładny
biały dokonany inny
biedny domowy inteligentny
bieżący dorosły interesujący
blady doskonały istotny
bliski dostateczny
boczny dotychczasowy jasny
bogaty dowolny jednakowy
bolesny drobny jednoczesny
brązowy drogi jedyny
brudny dumny jesienny
brzydki duży jutrzejszy
dzielny
cały dzienny każdy
celujący dzisiejszy kochany
cenny dziwny koleżeński
centralny kolorowy
charakterystyczny ekonomiczny konieczny
chemiczny elegancki konkretny
chętny elektryczny końcowy
chłodny energiczny korzystny
chory krótki
chudy fajny krzykliwy
ciasny krzywy
ciągły gęsty kulturalny
cichy gładki kwaśny
ciekawy/ciekaw głęboki
ciemny głodny lekki
cienki głośny leniwy
ciepły główny lepszy zob. dobry
ciężki głuchy letni
codzienny głupi lewy
czarny goły liczny
czerwony gorący lotniczy
częsty gorszy zob. zły ludowy
czuły gorzki ludzki
czysty gospodarczy lżejszy zob. lekki
Indeks haseł

ładny ogólny roczny

łagodny ogromny rodzinny
łatwy ojczysty rolniczy
okrągły rozmaity
maksymalny określony równy
mały osobisty różny
mądry osobowy rzadki
męski ostatni rzeczywisty
miejski ostrożny
międzynarodowy ostry samodzielny
miękki otwarty serdeczny
miły oznajmujący silny
młody skórzany
mniejszy zob. mały ówczesny skromny
mocny słaby
modny państwowy sławny
mokry pełny słodki
możliwy pewien słony
mroźny pewny słynny
piękny smaczny
nagi piętrowy smutny
nagły początkowy specjalny
największy zob. duży podobny spokojny
narodowy podstawowy społeczny
następny pojedynczy sportowy
następujący polityczny spożywczy
naturalny polski srebrny
naukowy południowy stały
negatywny pomidorowy stary
niebezpieczny poprawny suchy
niebieski poprzedni surowy
nieczynny popularny sympatyczny
niedobry pośpieszny szanowny
niedokonany potoczny szczególny
niegrzeczny potrzebny szczęśliwy
niemożliwy poważny szczupły
nieobecny pozytywny szeroki
nieprzyjemny pożyteczny szkolny
nieszczęśliwy północny sztuczny
nieśmiały późny szybki
niewielki pracowity
niezwykły praktyczny śliczny
nijaki prawdziwy śmiały
niski prawidłowy śmieszny
niższy zob. niski prawy średni
normalny prosty światowy
nowoczesny przemysłowy świąteczny
nowy przeszły świetny
nudny przyjemny świeży
przykry
obcy przystojny tani
obecny przyszły techniczny
obojętny pusty tegoroczny
oczywisty pyszny teraźniejszy
odmienny tłusty
odpowiedni radosny tradycyjny
odważny ranny trudny
Indeks haseł
LI
twardy właściwy zdrowy/zdrów

typowy wojewódzki zielony
wolny zimny
ubiegły wschodni zimowy
ulubiony wspaniały złoty1
umysłowy wspólny złożony
uprzejmy współczesny zły
uroczysty wulgarny zmęczony
wygodny znajomy
ważny wyraźny znany
wąski wysoki zwyczajny
wczesny wyższy zob. wysoki zwykły
wczorajszy
wesoły/wesół zachodni żaden
wiejski zadowolony żeński
wielki zagraniczny żonaty
większy zob. duży zasadniczy żółty
wiosenny zawodowy życzliwy
własny zdolny żywy/żyw
Przysłówki
aktualnie dostatecznie mocno

aktywnie dosyć/dość
akurat dotychczas nadal
drogo nagle
bardzo dużo najlepiej zob. dobrze
bezpiecznie dzisiaj najpierw
blisko dziś następnie
bliżej zob. blisko natychmiast
brzydko fajnie niedawno
niedługo
całkiem głośno niedostatecznie
całkowicie gorzej zob. źle nieraz
chętnie nigdy
chłodno inaczej nisko
ciągle niżej zob. nisko
cicho jasno normalnie
ciemno jedynie
ciepło jutro obecnie
ciężko ogromnie
codziennie krótko ostatnio
czasem ostrożnie
często lekko
czysto lepiej pełno
lżej zob. lekko pewnie
dalej zob. daleko pięknie
daleko ładnie podobnie
dawno łatwo potem
długo później zob. późno
dobrze mało późno
dokładnie miło prawie
doskonale mniej zob. mało prędko
Indeks haseł
LII
prosto ślicznie wygodnie

przyjemnie śmiało wyraźnie
przykro świetnie wysoko
punktualnie wyżej zob. wysoko
tak
wzorowo
teraz
raczej
trochę
rano zaraz
trudno
razem zawsze
rzadko wcale zbyt
rzeczywiście wciąż zimno
wcześnie znów/znowu
serdecznie wczoraj zresztą
spokojnie więcej zupełnie
sporo wolno zwykle
szeroko wreszcie
szybko wspólnie źle
Zaimki
co który, która, które, którzy taki, taka, takie, tacy

coś któryś tam
czyj, czyja, czyje tamten, tamta, tamto, tamci
mój, moja, moje, moi ten, ta, to, ci, te
dlaczego my tutaj
twój, twoja, twoje, twoi,
gdzie nasz, nasza, nasze, nasi twoje
gdzieś nic ty
nikt tyle/tylu
ile/ilu
on, ona, ono, oni, one wasz, wasza, wasze, wasi,
ja wasze
jak sam, sama, samo, sami wszystek, wszyscy
jaki, jaka, jakie, jacy siebie wszystkie
się wszystko
kiedy skąd wtedy
kiedyś stąd wy
kto swój, swoja, swoje, swoi
ktoś
Liczebniki
parę/paru wiele
pół
Indeks haseł
LIII
Przyimki
bez/beze o u
obok
dla od/ode w/we
do około według
dzięki wobec
po wśród
koło pod/pode
przed/przede z/ze
między przez/przeze za
przy
na
nad/nade spod/spode
Spójniki
a dlatego natomiast
aby niż
albo gdy
ale gdyby oraz
ani ponieważ
aż i
to
bo jak tylko
by jednak
jeśli/jeżeli więc
chociaż/choć
zanim
chyba lecz
co lub że
czy żeby
Partykuły
by naprawdę również
nareszcie
co nawet także
coraz niby też
czy nie to
niestety tylko
dopiero niech/niechaj
no właśnie
jeszcze
już wprawdzie
oczywiście
może pewno zwłaszcza
przecież
Indeks haseł
LIV
Wykrzykniki
a ha pa
ach halo
aha hej stop
cześć o
och
e oj
ej okay
A
a1 1. „pierwsza litera alfabetu polskiego; przeprosił ojca.  Zostałem dłużej, aby zo-
znak graficzny samogłoski a”. baczyć się z tobą. C1
2. „samogłoska ustna, dźwięczna, otwar- 2. „wprowadza zdania po czasownikach:
ta”. chcieć, pragnąć, prosić, myśleć, trze-
ba, należy”.  Trzeba, abyście wszyscy
a2 spój.; przed spójnikiem a w zdaniach o tym wiedzieli.  Chciałam, abyś był ze
stawiamy przecinek; również między czę- mną szczęśliwy.  Oboje pragnęli, aby ten
ściami zdania stawiamy przecinek (Dziad dzień już się skończył. b. by, żeby. C1
swoje, a baba swoje); nie stawia się prze-
ach wykrz.;
cinka w konstrukcjach typu: język a lite-
„wyraża mocne przeżycia pozytywne lub
ratura; negatywne: zachwyt, radość, zdziwienie,
1. „łączy zdania lub ich części takie, że strach”.  Ach, jak tu pięknie!  Ach, jak
między nimi zachodzi luźny związek”. się cieszę!  Ach, jak się boję!  Ach, jak
 Wczoraj byliśmy w operze, a dziś pój- tu czysto! A9
dziemy do kina.  Zerwał się wiatr, a niebo
pokryło się ciemnymi chmurami.  Muzy- adres rzecz. r.m.; D. adresu, Ms. adresie,
ka a malarstwo. C1 l. mn. M. B. adresy, D. adresów;
1. „miejsce, gdzie ktoś mieszka lub znaj-
2. „łączy zdania lub ich części o znaczeniu
duje się jakaś instytucja”.  Stały, tym-
przeciwstawnym”.  Trzeba to koniecznie
czasowy adres.  Podać adres.  Mieszkać
zrobić dzisiaj, a nie czekać do jutra.  To pod adresem.  Mówić, powiedzieć coś
mój obowiązek, a nie rodziców.  Stary, pod czyimś adresem ‘powiedzieć coś, zwy-
a głupi. C1 kle złośliwego, mając na myśli konkretną
a3 wykrz.; osobę’. F2, A1
„wyraża mocne uczucia, takie jak zasko- 2. inform. „numer komórki pamięci kom-
czenie, zdziwienie, ulgę, radość, zadowo- putera, w której przechowywana jest po-
lenie”.  A, co widzę? Nowa suknia!  A, trzebna informacja”.  Adres bazowy. B5
p. adresowy, adresik, adresat, adresować.
to dopiero niespodzianka!  A, wreszcie
skończyłem pracę! A9 agresja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. agresji, l. mn.
M. B. agresje, D. agresji;
aby spój.; bywa używany z czasownikami 1. „zbrojny napad jednego państwa na
w czasie przeszłym i końcówkami osobowy- inne”.  Dokonać, dopuścić się agresji.
mi przy spójniku abym, abyś, abyśmy, aby-  Akt agresji.  Agresja na sąsiednie pań-
ście; końcówki te nie występują wtedy przy stwo. b. napad, atak. E3
samym czasowniku; przed aby stawia się 2. psych. „zachowanie, którego celem jest
zawsze przecinek; okazanie osobom lub rzeczom gniewu lub
1. „wprowadza zdanie wyrażające cel lub niezadowolenia”.  Przyczyna, powód
skutek tego, o czym jest mowa w poprzed- agresji.  Opanować agresję.  Agresja
nim zdaniu”.  Przyjechałeś, aby mi to wśród młodzieży. b. złość, gniew. B4
powiedzieć?  Matka długo czekała, abyś p. agresywny, agresywnie, agresywność.
aha akurat

aha wykrz.; 2. „następstwo zdarzeń w utworze lite-

„wyraża zgodę na coś, zrozumienie cze- rackim, w filmie”.  Interesująca akcja.
goś, przypomnienie sobie czegoś, zasko-  Akcja powieści, dramatu, filmu.  Akcja
czenie, czasem ironię”.  Aha, już zrozu- rozgrywa się, toczy się. b. fabuła. G6
miałem!  Aha, będę widział swoje pienią- 3. „dokument stwierdzający posiadanie
dze!  Kupiłeś masło? Aha. C6 udziału w jakiejś własności”.  Wartość
akcji podnosi się, spada.  Posiadać, kupić
akademia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. akademii,
l. mn. M. B. akademie, D. akademii; akcje przedsiębiorstwa. C4
1. „najwyższa państwowa instytucja na- p. akcyjny, akcyjnie, akcjonariusz.
ukowa”.  Polska Akademia Nauk. E4, aktor rzecz. r.m.; D. B. aktora, Ms. aktorze,
E2 l. mn. M. aktorzy, D. B. aktorów;
2. „nazwa niektórych szkół wyższych”. „człowiek, który gra role w teatrze lub
 Akademia Muzyczna.  Akademia Sztuk w filmie”.  Znany, popularny aktor.  Ak-
Pięknych. b. uczelnia. E4, E2 tor teatralny, filmowy, telewizyjny, opero-
3. „uroczyste zebranie publiczne poświę- wy. b. artysta. B2
cone jakiejś okazji”.  Zorganizować aka- p. aktorski, aktorsko, aktorka.
demię.  Uczestniczyć w akademii. b. uro-
czystość. E5 aktualnie przysł.; nie stopniuje się;
p. akademicki, akademik. „w sposób, który wskazuje na odniesienie
do współczesności, teraźniejszości”.  Ak-
akcent rzecz. r.m.; D. akcentu, Ms. akcen- tualnie przedstawiony problem.  Ktoś
cie, l. mn. M. B. akcenty, D. akcentów; gdzieś aktualnie przebywa. b. obecnie.
1. jęz. „mocniejsze lub dłuższe wymówie- G6
nie sylaby w wyrazie lub wyrazu w zda-
niu”.  Akcent na drugiej sylabie od koń- aktualny przym.; aktualna, aktualne, ak-
ca wyrazu.  Kłaść, położyć akcent na coś tualni, aktualniejszy, aktualniejsze, aktu-
‘podkreślić, że coś jest szczególnie ważne’. alniejsi; „dziejący się teraz, odnoszący się
C1, C2 do chwili tereźniejszej”.  Aktualne tema-
2. „znak nad lub pod literą wskazujący na ty.  Aktualna sytuacja.  Aktualne wyda-
sposób jej wymawiania”.  Zaznaczyć ak- rzenia, wypadki. G6
cent. C1 p. aktualnie, aktualność.
3. „szczegół, element, który całości nadaje aktywnie przysł.; aktywniej;
określony charakter”.  Miły akcent. B5 „czynnie, z dużą siłą”  Działać aktyw-
p. akcentowany, akcentowy, akcentować. nie.  Żyć, uczestniczyć w czymś aktyw-
akcentować czas. ndk; akcentuję, akcen- nie. b. energicznie, intensywnie. B4
tujesz, akcentuj, akcentował, akcento- aktywność rzecz. r.ż.; D. C. Ms. aktywno-
wałyśmy, akcentowaliśmy, akcentowany; ści, bez l. mn.;
rzecz. akcentowanie; akcentować co, jak; „zdolność albo chęć do działania; czynny
jęz. „stawiać akcent, czyli wyróżniać gło- udział w czymś”.  Odznaczać się, wyróż-
skę, sylabę w wyrazie lub wyraz w zdaniu niać się aktywnością.  Aktywność twór-
poprzez mocniejsze lub dłuższe wymówie- cza, życiowa, społeczna.  Aktywność
nie”.  Poprawnie akcentować.  Źle, błęd-
uczniów, studentów. B4
nie akcentować.  Wyraźnie akcentować.
 Akcentować sylaby, wyrazy. C1, C2 aktywny przym.; aktywna, aktywne, ak-
p. zaakcentować, akcentowany. tywni, aktywniejszy, aktywniejsi;
„taki, który bierze udział w jakiejś pra-
akcja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. akcji, l. mn. M.
cy, we wspólnych działaniach”.  Aktyw-
B. akcje, D. akcji;
na działalność.  Aktywna postawa życio-
1. „zorganizowane działanie w określo-
wa.  Aktywny udział w dyskusji, w zaba-
nym celu”.  Akcja na rzecz ochrony śro-
wie. b. czynny. B4
dowiska.  Prowadzić, zorganizować ak-
p. aktywnie, aktywność.
cję.  Brać udział w akcji. b. działalność,
postępowanie. E3 akurat przysł.; nie stopniuje się;
* akcencie zob. akcent * aktorzy zob. aktor

albo aparat

1. „dokładnie tak jak trzeba; w tym cza- „taki, który kieruje się poczuciem godno-
sie, w tej chwili”.  Akurat tyle trzeba. ści osobistej lub chęcią wyróżnienia się”.
 Ktoś akurat przyszedł. b. właśnie. B4  Ambitny pracownik, student, uczeń.
2. ekspres. „wyraża zaprzeczenie, podkreś  Ambitne plany, zamiary.  Ambitny
la zwątpienie”.  Akurat będzie go słucha- utwór.  Ambitna praca. A8
ła!  Akurat ty. A9 p. ambitnie.
albo spój.; analiza rzecz. r.ż.; D. analizy, C. Ms. anali-
„łączy zdania lub ich części takie, że ich zie, l. mn. M. B. analizy, D. analiz;
znaczenia wykluczają się”.  Można to 1. „ustalenie składu substancji poprzez
zrobić dzisiaj albo jutro.  Teraz albo ni rozłożenie jej na części”.  Analiza krwi,
gdy.  Pieniądze albo śmierć. b. lub. C1 wody.  Analiza chemiczna.  Poddać coś
ale spój.; przed ale zawsze stawiamy prze- analizie. A11
cinek; 2. „szczegółowe badanie poszczególnych
„łączy zdania lub ich części takie, któ- elementów, cech, właściwości jakiegoś
rych znaczenia są przeciwstawne”.  Wró- zjawiska lub przedmiotu”.  Zrobić, prze-
cił do domu, ale nie rozmawiał z nikim. prowadzić analizę.  Analiza wykazała za-
 Chmury były ciemne, ale deszcz nie pa- wartość czegoś.  Analiza zdania, powie-
dał.  Żyła biednie, ale czysto. C1 ści, utworu. A11
p. analityczny, analitycznie, analizować.
alfabet rzecz. r.m.; D. alfabetu, Ms. alfabe-
cie, l. mn. M. B. alfabety, D. alfabetów; ani spój.; przed spójnikiem ani występują-
„zbiór liter używanych w jakimś języku cym w zdaniu po raz pierwszy nie stawia się
odpowiednio uporządkowany”.  Zapisać przecinka; przecinkiem poprzedza się dru-
nazwiska według alfabetu.  Alfabet pol- gie i każde następne użycie tego spójnika;
ski, łaciński, grecki, rosyjski.  Litery al- „łączy części zdania, których znaczenia
fabetu.  Posługiwać się alfabetem. b. abe- podlegają zaprzeczeniu”.  Nie miał po-
cadło. C1 rządnych spodni ani koszuli.  Nie potra-
p. alfabetyczny, alfabetycznie. fił się uśmiechać ani w ogóle być uprzej-
my.  Nie miał przy sobie ani torby, ani
ambasada rzecz. r.ż.; D. ambasady, C. Ms.
teczki.  Ani be, ani me ‘nie mieć nic do
ambasadzie, l. mn. M. B. ambasady, D.
powiedzenia, milczeć’. C1
ambasad;
„placówka dyplomatyczna jakiegoś pań- ankieta rzecz. r.ż.; D. ankiety, C. Ms. ankie-
stwa w innym państwie, także budynek, cie, l. mn. M. B. ankiety, D. ankiet;
w którym mieści się ta placówka”.  Am- 1. „lista pytań dotyczących jakiegoś tema-
basada polska, niemiecka, amerykańska. tu”.  Wypełnić ankietę. ▲ Ankieta per-
 Siedziba, budynek ambasady.  Pracow- sonalna ‘informacje dotyczące jakiejś oso-
nik ambasady. E3, E4 by’. b. kwestionariusz. C3, A1
p. ambasador. 2. „zbieranie informacji na podstawie
ambasador rzecz. r.m.; D. B. ambasadora, pytań zadawanych jakiejś grupie osób”.
Ms. ambasadorze, l. mn. M. ambasadoro-  Przeprowadzić ankietę.  Odpowiedzieć
wie/ambasadorzy, D. B. ambasadorów; na ankietę. b. wywiad, rozmowa. B4
„dyplomatyczny przedstawiciel jakiegoś aparat rzecz. r.m.; D. aparatu, Ms. apara-
państwa w innym państwie”.  Amba- cie, l. mn. M. B. aparaty, D. aparatów;
sador Francji, Polski, Wielkiej Brytanii. 1. tech. „urządzenie służące do wykony-
 Ambasador amerykański, niemiecki. wania określonych prac, zadań”.  Apa-
 Mianować, wysłać ambasadora.  Od- rat fotograficzny, filmowy, telewizyjny,
wołać ambasadora do kraju. b. dyploma- radiowy, telefoniczny. b. przyrząd, narzę-
ta. B3 dzie. D4
p. ambasadorski. 2. anat. „zespół narządów człowieka,
ambitny przym.; ambitna, ambitne, am- zwierzęcia lub rośliny, który spełnia pew-
bitni, ambitniejszy, ambitniejsi; ne funkcje w organizmie”.  Aparat arty-
* alfabecie zob. alfabet * ankiecie zob. ankieta

* ambasadzie zob. ambasada * aparacie zob. aparat
* ambasadorze zob. ambasador
apteka autor

kulacyjny, słuchowy, oddechowy, ruchowy. atak rzecz. r.m.; D. Ms. ataku, N. atakiem,
 Aparat mowy. b. układ. A4 l. mn. M. B. ataki, D. ataków;
p. aparatowy, aparacik, aparatura. 1. „szybkie uderzenie na kogoś w celu po-
zbawienia go czegoś, zrobienia mu szko-
apteka rzecz. r.ż.; D. apteki, C. Ms. aptece,
dy”.  Atak lotniczy, powietrzny.  Gwał-
l. mn. M. B. apteki, D. aptek;
towny, silny, niespodziewany, udany atak.
„sklep, w którym przygotowuje się i sprze-
 Atak wroga.  Ruszać, iść do ataku.
daje lekarstwa, środki opatrunkowe, zio-
b. zamach, napad. E3
ła, kosmetyki”.  Apteka dyżurna.  Ap-
2. med. „ostre, gwałtowne, nagłe wystą-
teka leków gotowych ‘sklep, w którym pienie objawów choroby”.  Atak serca,
sprzedaje się leki zrobione w zakładach wątroby.  Atak nerwowy.  Atak gniewu,
przemysłowych’. E4 zazdrości. A7
p. apteczny, aptekarski, apteczka, apte- 3. sport. „akcja przeciwko przeciwniko-
karz, aptekarka. wi w walce sportowej”.  Atak na bram-
artykuł rzecz. r.m.; D. artykułu, Ms. ar- kę.  Atak przy siatce, przy linii bocznej
tykule, l. mn. M. B. artykuły, D. artyku- boiska, na polu karnym.  Atak ciałem,
łów; lewą, prawą ręką. E7
1. „niewielki tekst zamieszczony w gaze- p. atakować.
cie, czasopiśmie, encyklopedii, słowniku”. atrakcyjny przym.; atrakcyjna, atrakcyj-
 Artykuł krytyczny, dyskusyjny.  Intere- ne, atrakcyjni, atrakcyjniejszy, atrakcyj-
sujący, ciekawy artykuł.  Opublikować, niejsi;
przeczytać artykuł.  Artykuł literacki, „taki, który się komuś podoba, zwra-
naukowy, polityczny. ▲ Artykuł hasłowy ca na siebie uwagę”.  Atrakcyjna ko-
‘niewielki tekst zamieszczony w słowniku, bieta, dziewczyna.  Atrakcyjny mężczy-
encyklopedii, zawierający opis określonego zna.  Atrakcyjna wycieczka, nagroda.
hasła, wyrazu’. b. szkic, tekst. C3  Atrakcyjna propozycja, cena.  Atrak-
2. „przedmiot sprzedawany albo kupowa- cyjne towarzystwo. b. interesujący, ko-
ny”.  Artykuły spożywcze, przemysło- rzystny. B5
we.  Artykuły gospodarstwa domowego.
 Artykuły pierwszej potrzeby ‘towary autobus rzecz. r.m.; D. autobusu, Ms. au-
niezbędne w codziennym życiu’. b. towar, tobusie, l. mn. M. B. autobusy, D. auto-
produkt. D4 busów;
p. artykulik. „duży samochód do przewożenia wiel-
kiej liczby osób”.  Autobus szkolny, tu-
artysta rzecz. r.m.; D. artysty, C. Ms. arty- rystyczny.  Autobus miejski, międzymia-
ście, l. mn. M. artyści, D. B. artystów; stowy.  Jechać, podróżować autobusem.
„twórca lub wykonawca dzieła, sztuki li-  Wsiąść do autobusu.  Wysiąść z auto-
terackiej, teatralnej, filmowej itp.”.  Zna- busu.  Rozkład jazdy, trasa, kurs auto-
ny artysta.  Artysta ludowy.  Artyści fil- busu. F4
mowi, teatralni, cyrkowi.  Artysta mu- p. autobusowy, autobusik, bus.
zyk, plastyk.  Wystawa, dorobek artysty.
B2 autor rzecz. r.m.; D. B. autora, Ms. autorze,
p. artystyczny, artystka. l. mn. M. autorzy, D. B. autorów;
„człowiek, który tworzy jakieś dzieła ar-
artystyczny przym.; artystyczna, arty- tystyczne, naukowe, publicystyczne itp.”.
styczne, artystyczni; nie stopniuje się;  Autor powieści, obrazu, artykułu, kom-
„taki, który ma cechy utworu literackie- pozycji, rozprawy, słownika.  Sławny,
go, teatralnego, filmowego, muzycznego, znany, popularny, ceniony autor.  Ze-
plastycznego”.  Twórczość artystyczna. spół autorów. b. twórca. B2
 Szkoła artystyczna.  Wydarzenie ar- p. autorski, autorsko, autorka, autor-
tystyczne.  Wykształcenie artystyczne. stwo.
 Zespół artystyczny. B5
p. artystycznie.
* aptece zob. apteka * artyści zob. artysta

* aptek zob. apteka * autorzy zob. autor
* artyście zob. artysta
aż aż

aż spój.; przed spójnikiem aż zawsze stawia  Czekał długo, aż skończyła się jego cier-
się przecinek; pliwość.  Uderzył w stół, aż talerze pod-
„rozpoczyna zdania podrzędne takie, któ- skoczyły.  Bieda, aż piszczy ‘bardzo bied-
rych treść jest szczególnie podkreślona”. nie’. C1
B
b [be] 1. „litera alfabetu polskiego; graficz- p. przebadać, zbadać, badać się, badacz,
ny znak spółgłoski b”. badawczy.
2. „spółgłoska dźwięczna, dwuwargowa,
bajka rzecz. r.ż.; D. bajki, C. Ms. bajce,
zwarta”.
l. mn. M. B. bajki, D. bajek;
babcia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. babci, W. bab- 1. „zmyślone opowiadanie, często opar-
ciu, l. mn. M. B. babcie, D. babć; te na ludowych podaniach, przeznaczo-
„matka ojca lub matki w stosunku do ich ne przede wszystkim dla dzieci”.  Cieka-
dzieci”.  Babcia z wnuczkami.  Kochać wa, smutna, wesoła bajka.  Opowiadać
babcię.  Zostać babcią.  Jak babcię ko- dzieciom bajkę.  Bajka o zwierzętach,
cham ‘forma przysięgi, że się mówi praw- rycerzach.  Opowiadać bajki ‘mówić nie-
dę’. B1 prawdę, kłamać’. E5
p. babciny/babcin, babcinka, prababcia. 2. lit. „utwór literacki, najczęściej pisa-
bać się czas. ndk; boję się, boisz się, bój się, ny wierszem, zawierający morał”.  Baj-
bał się, bałyśmy się; baliśmy się; rzecz. ba- ka polityczna.  Morał bajki.  Bajki Igna-
nie się; bać się kogo, czego, o kogo, o co; cego Krasickiego. C3
1. „doznawać uczucia strachu, lęku z ja- p. bajeczny, bajkowy, bajeczka.
kiegoś powodu”.  Bać się kary.  Bać się bank rzecz. r.m.; D. Ms. banku, N. ban-
ciemności.  Bać się jak ognia ‘bardzo się kiem, l. mn. M. B. banki, D. banków;
bać’. A9 „instytucja, w której wpłaca się, przecho-
2. „troszczyć się, wyrażać niepokój o ko- wuje i wypłaca pieniądze”.  Złożyć, mieć
goś lub o coś”.  Bać się o zdrowie, o dzie- pieniądze w banku.  Wpłacić pieniądze
ci.  Bać się o własną skórę ‘bardzo trosz- do banku.  Iść do banku.  Mieć coś jak
czyć się o swoją odpowiedzialność za coś’. w banku ‘coś jest pewne, zabezpieczone’.
A9 b. kasa, kantor. E4
badać czas. ndk; badam, badasz, badaj, ba- p. bankowy, bankowiec, bankomat.
dał, badałyśmy, badaliśmy, badany; rzecz. bankomat rzecz. r.m.; D. bankomatu, Ms.
badanie; badać kogo, co, jak; bankomacie, l. mn. M. B. bankomaty, D.
1. „dokładnie poznawać, sprawdzać, bankomatów;
zwłaszcza naukowo”.  Badać dokładnie, tech. „urządzenie do automatycznego
szczegółowo.  Badać język, literaturę,
wypłacania pieniędzy na podstawie kar-
kulturę.  Badać dokumenty, źródła.  Ba-
ty bankomatowej”.  Czynny, nieczynny
dać przyczyny, skutki czegoś. B4, A11
bankomat.  Pobrać pieniądze z banko-
2. med. „dokładnie sprawdzać stan zdro-
matu. D2
wia pacjenta”.  Badać chorego, pacjen-
ta.  Badać płuca, serce, gardło.  Badać bar rzecz. r.m.; D. baru, Ms. barze, l. mn.
krew, mocz. A7 M. B. bary, D. barów;
* babć zob. babcia

bardzo bezpośredni

„miejsce, gdzie można szybko coś zjeść bez/beze przyim.; łączy się z rzeczownika-
lub wypić”.  Bar kawowy, mleczny.  Bar mi, przymiotnikami, liczebnikami lub za-
szybkiej obsługi.  Wypić coś przy barze. imkami w dopełniaczu;
D2, D7 1. „wyraża brak, nieobecność kogoś lub
p. barowy, barek, barman, barmanka. czegoś”.  Pracować bez przerwy.  Wyje-
chał beze mnie.  Pisać bez błędów.  Coś
bardzo przysł.; bardziej; łączy się z przy-
jest bez sensu.  Robić coś bez celu, bez
miotnikami, przysłówkami i czasownika-
przyjemności.  Bez słowa/bez słów ‘mil-
mi; form bardziej, najbardziej używa się
czeć, nie odzywać się’.  Nie ma dymu
także do tworzenia form stopniowania
bez ognia ‘wszystko ma swoją przyczynę’.
przymiotników lub przysłówków;
 Nie ma róży bez kolców ‘wszystko ma
„w wysokim stopniu, z dużą siłą”.  Bar- swoje wady, złe strony’. C1
dzo szybko.  Bardzo ładny, brzydki.  Bar- 2. „wyraża nieobecność kogoś lub czegoś”.
dzo dobry, zły.  Bardzo kochać, chcieć.  Kościół bez wieży.  Kawa, herbata bez
 Ubierać się bardzo elegancko.  Bardziej cukru.  Coś dzieje się bez nas. C1
niż...  Im bardziej... tym bardziej.  Co- 3. „wyraża zaprzeczenie, zwłaszcza z rze-
raz bardziej. B5 czownikiem odczasownikowym”.  Od-
barszcz rzecz. r.m.; D. Ms. barszczu, rzad- dać coś bez żalu.  Wejść bez pukania
ko w l. mn. M. B. barszcze, D. barszczy; ‘wejść bez zaproszenia, niespodziewanie’.
„zupa z czerwonych buraków z dodatkiem  Odejść bez pożegnania ‘być urażonym,
innych warzyw”.  Zjeść talerz barszczu. obrażonym’.  Bez wątpienia ‘na pewno,
 Dwa grzyby w barszcz ‘czegoś jest za nie mając żadnych wątpliwości’. C1
dużo, coś jest zbędne, niepotrzebne’. D7 bezokolicznik rzecz. r.m.; D. bezokoliczni-
p. barszczyk. ka, N. bezokolicznikiem, l. mn. M. B. bez-
basen rzecz. r.m.; D. basenu, Ms. basenie, okoliczniki, D. bezokoliczników;
l. mn. M. B. baseny, D. basenów; jęz. „podstawowa, nieodmienna forma
„sztuczny zbiornik wodny przeznaczo- czasownika, od której tworzy się inne for-
ny do uprawiania sportów, do pływania”. my, zawierające informacje o osobach,
 Kąpać się, pływać w basenie.  Basen czasach, liczbach itp.”.  Funkcje skład
kąpielowy, ogrodowy.  Regularnie cho- niowe bezokolicznika. C1
dzić na basen. b. pływalnia. E7 p. bezokolicznikowy.
p. basenik. bezpiecznie przysł.; bezpieczniej;
baśń rzecz. r.ż.; D. C. Ms. baśni, l. mn. M. „w sposób pozbawiony zagrożeń, nie-
B. baśnie, D. baśni; bezpieczeństw”.  Czuć się bezpiecznie.
„opowiadanie o rzeczach nierealnych, wy-  Schować coś bezpiecznie.  Jechać, po-
myślonych, o dziwnych przygodach po- dróżować bezpiecznie. B5
staci”.  Baśń o krasnoludkach, o smoku, bezpieczny przym.; bezpieczna, bezpiecz-
o śpiących rycerzach.  Świat baśni.  Ba- ne, bezpieczni, bezpieczniejszy, bezpiecz-
śnie ludowe.  Pisać, tworzyć, czytać ba- niejsi;
śnie. b. bajka, legenda. C3, E5 1. „taki, któremu nic nie grozi”.  Czuć
p. baśniowy. się bezpieczny. B5
bawić się czas. ndk; bawię się, bawisz się, 2. „taki, który nie zagraża komuś bądź
baw się, bawił się, bawiłyśmy się, bawiliś czemuś lub chroni przed niebezpieczeń-
my się; rzecz. bawienie się; bawić się kim, stwem”.  Bezpieczna odległość.  Bez-
czym, z kim, z czym, w co, jak; pieczna droga, podróż, prędkość.  Bez-
„zajmować się czymś, co sprawia radość, pieczna zabawa, praca. B5
p. bezpiecznie, bezpieczeństwo, niebez-
zadowolenie, przyjemność”.  Bawić się
pieczny, niebezpieczeństwo.
lalką.  Bawić się z koleżankami.  Bawić
się w wojsko.  Dobrze, wesoło się bawić. bezpośredni przym.; bezpośrednia, bez-
 Bawić się na weselu, w dyskotece.  Ba- pośrednie, bezpośredni; nie stopniuje się;
wić się z kimś jak kot z myszką ‘niepoważ- 1. „taki, który łączy się z kimś lub czymś
nie kogoś traktować’. b. weselić się. E5 bez dodatkowej pomocy”.  Bezpośredni
p. nabawić się, pobawić się, rozbawić się, związek z polityką.  Bezpośredni udział.
ubawić się, wybawić się, zabawić się.  Bezpośrednie połączenie ‘możliwość od-
będę biedny

bycia podróży bez zmiany pojazdu (pocią- p. dobić, nabić, pobić, podbić, prze-.
gu, samolotu)’. C6 bić, przybić, rozbić, ubić, wbić, wybić,
2. „taki, który znajduje się bardzo bli- wzbić, zbić, zabić, bić się, bitwa, bój.
sko”.  Bezpośrednie sąsiedztwo, otocze-
bić się czas. ndk; biję się, bijesz się, bij się,
nie. b. bliski. C6
p. bezpośrednio, bezpośredniość. bił się, biłyśmy się, biliśmy się; rzecz. bicie
się; bić się z kim, o kogo, o co;
będę zob. być. 1. „uderzać się wzajemnie po to, aby spo-
biały przym.; biała, białe, biali, bielszy, wodować ból”.  Bić się o zabawki, o pił-
bielsi; kę.  Bić się z kolegami, z bratem.  Gdzie
„taki, który ma kolor śniegu, mleka”. dwóch się bije, tam trzeci korzysta ‘moż-
 Biały obrus.  Biała bluzka, sukienka. na skorzystać na czyimś sporze’. B4
 Białe róże.  Biały jak śnieg, jak mleko. 2. „brać udział w walce”.  Bić się o wol-
▲ Biała kawa ‘kawa z mlekiem lub śmie- ność.  Bić się za ojczyznę.  Bić się z wro-
tanką’. ▲ Orzeł biały ‘godło Rzeczypospo- giem. b. walczyć. B4
litej Polskiej’.  Do białego rana ‘przez biec/biegnąć czas. ndk; biegnę, biegniesz,
całą noc, do świtu’.  Czarno na białym biegnij, biegł, biegłyśmy, biegliśmy; rzecz.
‘w sposób oczywisty’. H4 biegnięcie; biec/biegnąć dokąd, którę-
p. biało, białość, biel, białko, bielizna, bie-
dy, przez co, po czym, za kim, za czym, od
lutki.
kogo, od czego, do kogo, do czego, po co,
biblioteka rzecz. r.ż.; D. biblioteki, C. Ms. jak; dla zn. 3. i 4. używany tylko w 3. os.;
bibliotece, l. mn. M. B. biblioteki, D. bi- 1. „szybko poruszać się w jakimś kierun-
bliotek; ku za pomocą ruchów nóg”.  Biec do
1. „instytucja gromadząca książki; tak- domu.  Biec ulicą, przez pole, po łące.
że lokal, siedziba takiej instytucji”.  Bi-  Biec co sił w nogach ‘bardzo szybko po-
blioteka miejska, szkolna, uniwersytecka. ruszać się’. b. lecieć, pędzić. F5
 Zapisać się, chodzić do biblioteki.  Po- 2. „przybywać dokądś szybko, spieszyć
życzać książki z biblioteki.  Spotkać się się”.  Biec na pomoc, na ratunek komuś.
w bibliotece. E4, D2  Biec do pracy, do sklepu, do kościoła.
2. „zbiór książek ułożonych w jakimś po- b. spieszyć się, pędzić. F5
rządku”.  Domowa biblioteka.  Bogata 3. „szybko przesuwać się”.  Chmury
biblioteka. D4 biegną po niebie.  Łzy biegną po twarzy.
3. „szafa na książki”.  Ustawić książki  Dni szybko biegną. b. płynąć. F5
w bibliotece. D3 p. dobiec/dobiegnąć, nadbiec/nadbieg
p. biblioteczny, bibliotekarski, bibliote-
nąć, obiec/obiegnąć, odbiec/odbiegnąć,
karz, bibliotekarka, biblioteczka.
pobiec/pobiegnąć, podbiec/podbiegnąć,
bić czas. ndk; biję, bijesz, bij, bił, biłyśmy, przebiec/przebiegnąć, przybiec/przybie-
biliśmy, bity; rzecz. bicie; bić kogo, co, gnąć, rozbiec się/rozbiegnąć się, ubiec/
czym, o co, w co, po czym, za co, jak; ubiegnąć, wbiec/wbiegnąć, wybiec/wy-.
1. „gwałtownie opuszczać dłoń lub jakiś biegnąć, zbiec, zabiec; bieg, biegacz, bie-
przedmiot na coś, aby sprawić ból”.  Bić gaczka.
ręką, kijem, paskiem.  Bić mocno, bez li-
tości.  Bić po twarzy, po plecach, po gło- biedny przym.; biedna, biedne, biedni,
wie.  Bić dziecko, kobietę, psa. b. ude- biedniejszy, biedniejsi;
rzać, lać, tłuc. B4 1. „taki, któremu brakuje środków do ży-
2. „uderzać w coś, aby spowodować cia, zwłaszcza pieniędzy”.  Biedny czło-
dźwięk”.  Bić w bęben.  Deszcz, wiatr wiek.  Biedni ludzie.  Biedna rodzina.
bije w okno.  Bić brawo ‘klaskać, wyra-  Biedny jak mysz kościelna ‘bardzo ubo-
żając uznanie’.  Bić czołem ‘nisko się gi’. b. ubogi, niebogaty. A3
kłaniać’. b. stukać, pukać. B4 2. „taki, który jest nieszczęśliwy i dlate-
3. „o dzwonie, zegarze, sercu: wydawać go budzi litość”.  Biedny ojciec.  Bied-
dźwięk, dzwonić”.  Zegar bije godziny. ne dziecko.  Biedna dziewczyna, kobie-
 Dzwony biją na alarm.  Serce bije szyb- ta, matka. b. nieszczęśliwy. A9
ko. b. dzwonić, pukać. B5 p. biednie, biedniutki, biednieć.
* bielsi zob. biały

bieg biuro

bieg rzecz. r.m.; D. Ms. biegu, N. biegiem, ków, przymiotników, zaimków, liczebni-
l. mn. M. B. biegi, D. biegów; ków. C1
1. „wykonywanie szybkich ruchów no- p. biernikowy.
gami, aby zdążyć gdzieś w krótkim cza-
bieżący przym.; bieżąca, bieżące, bieżący;
sie”.  Szybki bieg.  Zwolnić, przyspie-
szyć bieg.  Bieg konia. F5 nie stopniuje się;
2. „konkurencja sportowa, która wymaga 1. „taki, który odnosi się do tej chwili,
wykonywania szybkich ruchów nogami”. trwa obecnie”.  Dzień bieżący.  W bie-
 Bieg na sto metrów, na dziesięć kilome- żącym roku.  Bieżąca sprawa.  Bieżące
trów.  Ćwiczyć, uprawiać biegi.  Wygrać wydatki.  Woda bieżąca ‘woda, która pły-
bieg. b. wyścig. E7 nie z kranu’. G6
3. „ruch czegoś, zwłaszcza pojazdu, urzą- 2. „taki, który występuje w określonym
dzenia”.  Bieg samochodu, pociągu. porządku”.  Numer bieżący gazety, cza-
 Przyspieszyć, zakończyć bieg. b. ruch. sopisma. b. aktualny. G6
F5 p. bieżąco.
4. „rozwój zdarzeń, zmiana sytuacji”. bigos rzecz. r.m.; D. bigosu, Ms. bigosie,
 Bieg wypadków, wydarzeń, akcji.  Bieg l. mn. M. B. bigosy, D. bigosów;
spraw.  Bieg dziejów, historii.  Z bie- „potrawa przygotowywana z kiszonej
giem lat, czasu ‘o przemijaniu ludzkich i słodkiej kapusty, suszonych grzybów,
losów’. b. rozwój. G6 wędlin, mięsa wraz z przyprawami”.  Bi-
p. biegowy. gos polski.  Przygotować, ugotować bi-
biegać czas. ndk; biegam, biegasz, biegaj, gos.  Podać gościom bigos.  Narobić bi-
biegał, biegałyśmy, biegaliśmy; rzecz. bie- gosu ‘sprawić kłopot, spowodować zamie-
ganie; biegać do kogo, do czego, po co, po szanie’. D7
czym, koło czego, za kim, za czym, z kim; p. bigosowy, bigosik.
„szybko poruszać się za pomocą nóg
bilet rzecz. r.m.; D. biletu, Ms. bilecie,
w różnych kierunkach i wiele razy”.  Bie-
l. mn. M. B. bilety, D. biletów;
gać w parku, po lesie, po łące.  Biegać
„kartka z odpowiednim nadrukiem, któ-
tam i z powrotem, w kółko.  Biegać wo-
ra upoważnia do wejścia gdzieś, używa-
kół czegoś ‘bardzo się o coś starać’. b. ga-
nia czegoś”.  Bilet kolejowy, autobusowy,
niać, latać. F5
p. dobiegać, nadbiegać, obiegać, odbie- tramwajowy, lotniczy.  Bilet na koncert,
gać, pobiegać, podbiegać, przebiegać, na występ artysty.  Bilet do kina, do te-
przybiegać, wbiegać, wybiegać, zbiegać, atru.  Bilet normalny, ulgowy, miesięcz-
zabiegać; bieg, biegacz. ny. b. talon, karta. C4
p. biletowy, bilecik.
bielizna rzecz. r.ż.; D. bielizny, C. Ms. bie-
liźnie, bez l. mn.; biurko rzecz. r.n.; D. biurka, N. biurkiem,
1. „odzież, którą się nakłada bezpośrednio l. mn. M. B. biurka, D. biurek;
na ciało”.  Czysta, ciepła bielizna.  Bieli- „rodzaj stołu do pisania, zwykle z szufla-
zna damska, męska, dziecięca.  Bielizna dami i szafkami po bokach”.  Siedzieć,
dzienna, nocna.  Zmienić bieliznę. A6 pracować, pisać przy biurku.  Biurko pod
2. „wyroby z tkanin białych lub koloro- komputer. D3
wych używane w domu”.  Bielizna po- p. biurkowy, biureczko.
ścielowa, stołowa.  Prać, suszyć, praso- biuro rzecz. r.n.; D. biura, Ms. biurze, l. mn.
wać bieliznę. b. pościel. D3 M. B. biura, D. biur;
p. bieliźniany. „miejsce, w którym wykonywana jest
biernik rzecz. r.m.; D. biernika, N. bier- zorganizowana praca administracyjna”.
nikiem, l. mn. M. B. bierniki, D. bierni-  Biuro paszportowe.  Zgłosić się do biu-
ków; ra.  Pracować w biurze. ▲ Biuro podró-
jęz. „czwarty przypadek polskiej dekli- ży ‘instytucja, która organizuje wyciecz-
nacji, który odpowiada na pytania kogo? ki, obsługuje turystów’. b. urząd, sekre-
co?; accusativus”.  Biernik rzeczowni- tariat. D2, E4
* bledszy zob. blady * bledsi zob. blady

blady boczny
10
blady przym.; blada, blade, blade, bladzi, 2. „zeszyt, z którego można wyrywać kart-
bledszy, bledsi; ki”.  Blok rysunkowy, techniczny.  Kart-
„taki, który ma jasny, biały odcień skóry”. ka z bloku. b. szkicownik, notes. D4, E2
 Blada twarz.  Blady jak ściana, jak pa- p. blokowy, bloczek.
pier ‘bardzo blady’. b. biały. H4 bluzka rzecz. r.ż.; D. bluzki, C. Ms. bluzce,
p. bladawy, bladziutki. l. mn. M. B. bluzki, D. bluzek;
bliski przym.; bliska, bliskie, bliscy, bliż- „górna część ubioru kobiet lub dzie-
szy, bliżsi; ci noszona wraz ze spodniami lub spód-
1. „taki, który znajduje się w niewielkiej nicą”.  Czerwona, biała, kolorowa bluz-
odległości”.  Najbliższa okolica.  Bliskie ka.  Letnia bluzka.  Włożyć, zdjąć bluz-
miejsce.  Coś jest bliskie prawdy ‘coś kę. A6
p. bluzkowy, bluzeczka.
wygląda na prawdopodobne’.  Z bliska
‘z małej odległości’. b. niedaleki. F3 błąd rzecz. r.m.; D. błędu, Ms. błędzie,
2. „taki, który może nastąpić w nieda- l. mn. M. B. błędy, D. błędów;
lekiej przyszłości, w krótkim czasie”. „naruszenie normy, reguły w pisaniu, mó-
 W najbliższym czasie.  Bliska chwila wieniu lub zachowaniu”.  Błąd w zdaniu.
odjazdu.  Bliskie wakacje. b. zbliżający  Pisać z błędami, bez błędów.  Zrobić,
się. G6 popełnić błąd.  Błąd ortograficzny, gra-
3. „taki, który jest ściśle związany poglą- matyczny.  Błąd w postępowaniu.  Przy-
dami, uczuciami”.  Bliski przyjaciel, zna- znać się do błędu. b. omyłka, niepopraw-
jomy.  Bliska znajomość.  Ludzie bliscy ność. C1, B4
sobie.  Najbliższa rodzina ‘rodzice, dzie- p. błędny, bezbłędny, błędnie, błądzić.
ci i rodzeństwo’.  Coś jest bliskie czyje- bo spój.; przed spójnikiem bo stawia się za-
muś sercu ‘coś jest kochane, bardzo wyso- wsze przecinek;
ko cenione’. b. serdeczny. B5, A9 „rozpoczyna zdania podrzędne przyczy-
p. blisko, bliskość, bliskoznaczny, bliziut- nowe”.  Uciekłem z domu, bo tak mi
ki, pobliski. się podobało.  Nie dotykaj, bo to gorące.
b. ponieważ, dlatego że. C1
blisko przysł.; bliżej;
1. „w małej odległości”.  Stać blisko. bocian rzecz. r.m.; D. B. bociana, Ms. bo-
 Stacja jest blisko.  Mieć bliżej do szko- cianie, l. mn. M. B. bociany, D. bocianów;
ły. b. niedaleko. F2 „ptak o długim, prostym, czerwonym
2. „niedługo, w krótkim czasie”.  Blisko dziobie, długiej szyi i długich, czerwo-
nych nogach; Ciciona”.  Bociany przy-
północy.  Blisko do świąt, do ślubu. b. nie-
latują na wiosnę.  Wędrówka bocianów.
długo. G6
 Chodzić jak bocian ‘chodzić powoli,
bliżej zob. blisko. uważnie’.  Stać jak bocian ‘stać na jed-
nej nodze’.  Wierzyć w bociany ‘być prze-
blog rzecz. r.m.; D. bloga, N. blogiem, Ms.
konanym, że dzieci są przynoszone przez
blogu, l. mn. M. B. blogi, D. blogów;
bociany’. H2
„rodzaj publicznego dziennika prowadzo- p. bociani, bociek.
nego na bieżąco na stronach interneto-
wych”.  Pisać, prowadzić, czytać blog. boczny przym.; boczna, boczne, boczni; nie
 Blog o określonej tematyce.  Autorzy stopniuje się;
blogów. b. pamiętnik. C3 „taki, który znajduje się z boku czegoś,
p. blogować. z prawej lub lewej strony”.  Boczny tor
kolejowy.  Boczna ulica, droga.  Bocz-
blok rzecz. r.m.; D. Ms. bloku, N. blokiem, ne wejście.  Odstawić, odsunąć kogoś na
l. mn. M. B. bloki, D. bloków; boczny tor ‘uznać kogoś za osobę niepo-
1. „kilkupiętrowy budynek mieszkalny”. trzebną’.  Wejść bocznymi drzwiami ‘do-
 Mieszkać w bloku.  Sąsiedzi z bloku. stać się gdzieś nie tak, jak należało’. F2
b. dom, kamienica. D1 p. bok, bocznica.
* bledszy zob. blady * bliżsi zob. bliski

* bledsi zob. blady * bliżej zob. blisko
* bliscy zob. bliski * błędzie zob. błąd
* bliższy zob. bliski
bogaty ból
11
bogaty przym.; bogata, bogate, bogaci, bo- 1. „sprawiać ból fizyczny, sprawiać cier-
gatszy, bogatsi; pienie”.  Głowa mnie boli.  Bolą nogi,
1. „taki, który posiada wielki majątek oczy, ręce.  Na to biją, żeby bolało ‘każde
i dużo pieniędzy”.  Bogaty człowiek. uderzenie jest dla człowieka przykre’. A7
 Bogata rodzina.  Bogaty kraj.  Bajecz- 2. „sprawiać ból psychiczny, martwić ko-
nie bogaty. b. zamożny. A3 goś”.  Kogoś boli o coś głowa ‘ktoś się
2. „taki, który ma dużo czegoś”.  Oko- czymś martwi’.  Serce kogoś boli ‘ko-
lica bogata w lasy.  Bogata dzielnica. muś jest przykro’.  Niech cię głowa o to
 Czym chata bogata, tym rada ‘przyjmo- nie boli ‘to nie twoja sprawa’. b. martwić,
wać, częstować gości tym wszystkim, co smucić. A9
jest w domu’. F1 p. rozboleć, zaboleć, ból, bolesny.
p. bogato, bogactwo, bogacz.
bolesny przym.; bolesna, bolesne, boleśni;
bohater rzecz. r.m.; D. B. bohatera, Ms. W. nie stopniuje się;
bohaterze, l. mn. M. bohaterzy/bohatero- 1. „taki, który sprawia ból, powoduje
wie, D. B. bohaterów; cierpienie”.  Bolesne miejsce.  Bolesna
1. „osoba, która wyróżnia się wielką od- rana.  Bolesny atak choroby. B5
wagą”.  Narodowi bohaterowie.  Boha- 2. „taki, który sprawia przykrość, zmar-
ter wojenny.  Zostać, stać się bohaterem. twienie, smutek, wywołuje złość”.  Bole-
 Walczyć jak bohater. A8 sna mina.  Bolesne słowa.  Bolesna wia-
2. „główna postać w utworze literackim, domość.  Bolesny wyraz twarzy.  Bole-
scenicznym, filmowym”.  Bohater pozy- sne wspomnienia. b. przykry, dokuczliwy.
tywny, negatywny.  Śledzić losy boha- A9
tera.  Bohater powieści, filmu.  Boha- p. boleśnie, ból.
ter tytułowy ‘postać wymieniona w tytu-
le utworu’. E5 Bóg rzecz. r.m.; D. B. Boga, N. Bogiem, Ms.
p. bohaterski, bohatersko, bohaterka, bo- Bogu, W. Boże, bez l. mn.;
haterstwo. rel. „według wielu wierzeń religijnych: naj-
wyższa istota, która stworzyła świat i kie-
boisko rzecz. r.n.; D. boiska, N. boiskiem, ruje nim”.  Wierzyć w Boga.  Modlić się
l. mn. M. B. boiska, D. boisk; do Boga.  Przysięgać na Boga.  Jak Boga
„teren przeznaczony do ćwiczeń gim- kocham ‘forma przysięgi’.  Szczęść Boże
nastycznych lub zawodów sportowych”. ‘słowa, które wyrażają życzenia szczęśliwej
 Grać w piłkę na boisku.  Boisko szkol- pracy’.  Bóg zapłać ‘wyrażenie wdzięczno-
ne.  Biegać po boisku. b. stadion. F3, E7 ści’.  Człowiek strzela, Pan Bóg kule nosi
p. boiskowy. ‘człowiek nie jest w stanie przewidzieć
bok rzecz. r.m.; D. Ms. boku, N. bokiem, wszystkich konsekwencji swoich działań’.
l. mn. M. B. boki, D. boków;  Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie ‘jaki ty
1. „prawa lub lewa strona tułowia w od- będziesz dla mnie, taki ja będę dla ciebie’.
różnieniu od piersi i pleców”.  Położyć się b. Pan, Stwórca. E1
na prawym boku.  Leżeć na boku.  Od- p. boży, boski, pobożny, bożek, bogini, bó-
wrócić się na bok.  Patrzeć bokiem ‘pa- stwo.
trzeć z niechęcią’.  pot. Robić bokami ból rzecz. r.m.; D. Ms. bólu, l. mn. M. B.
‘mieć poważne kłopoty, z trudem dawać bóle, D. bóli/bólów;
sobie radę’. b. strona. A4 1. „uczucie wywołane chorobą, raną itp.”.
2. „prawa albo lewa strona przedmiotu  Ostry, silny, gwałtowny, straszny, wy-
(w odróżnieniu od dolnej i górnej, przed- raźny ból.  Ból głowy, gardła, zęba, ser-
niej i tylnej oraz od środka)”.  Przewrócić ca.  Krzyczeć z bólu.  Odczuwać, czuć
coś na bok.  Zejść, pójść na bok.  Stać, ból.  Lekarstwo od bólu głowy/na ból gło-
trzymać się z boku ‘nie angażować się’. wy. b. cierpienie. A7
 Mieć coś pod bokiem ‘mieć coś blisko do 2. „zmartwienie, smutek, wywołane przy-
dyspozycji’. b. strona. F2 krym zdarzeniem, widokiem itp.”.  Spra-
p. boczny, bocznie, boczek. wiać komuś ból.  Z bólem serca ‘z przy-
boleć czas. ndk; boli, bolą, bolał, bolały, bo- krością’.  Dzielić z kimś ból ‘pocieszać
lący; rzecz. bolenie; boleć kogo, co; kogoś’. b. przykrość. A9
* Boga zob. Bóg * Boże zob. Bóg

brać brzeg
12
p. bólowy, bolesny, przeciwbólowy, boleść, 1. „syn w stosunku do innych dzieci, któ-

boleć, ubolewać. re mają wspólnych rodziców”.  Starszy,
młodszy brat.  Podobny do brata.  Brat
brać czas. ndk; biorę, bierzesz, bierz, brał,
męża, żony. B1
brałyśmy, braliśmy, brany; brać kogo, co,
2. „człowiek związany z kimś drugim
za kogo, za co, do kogo, do czego, w jaki spo-
przyjaźnią, pracą”.  Człowiek człowieko-
sób, pod co, na co, z kogo, z czego, od kogo;
1. „zrobić taki ruch, aby coś znalazło się wi bratem.  Być z kimś za pan brat ‘być
w ręce, w rękach”.  Brać dziecko na ręce. z kimś w bardzo bliskich kontaktach’.
 Brać po kawałku.  Brać palcami, ręką. b. przyjaciel. C6
 Brać wyraz, zdanie w nawias.  Brać na p. braterski, bratni, bratersko, braciszek.
języki ‘mówić o kimś, nie zawsze prawdę’. brązowy przym.; brązowa, brązowe, brą-
 Nie brać do ust, w usta ‘nie jeść, nie pić’. zowe, brązowi; nie stopniuje się;
b. chwytać. F6 1. „zrobiony z brązu, czyli połączenia mie-
2. „otrzymywać coś na własność lub na dzi z innymi metalami”.  Brązowy krzyż,
jakiś czas”.  Brać pensję, zapłatę.  Brać medal. B5
coś na warsztat ‘rozpoczynać pracę nad 2. „taki, który ma kolor palonej kawy”.
czymś’. b. dostawać. B4  Brązowe buty.  Brązowa spódnica.
3. „działać w jakimś celu”.  Brać tabletki
b. czekoladowy, kawowy. H4
na serce.  Brać kogoś za żonę, za męża.
p. brązowo, brąz.
 Brać kogoś do pomocy.  Brać górę nad
kimś ‘zwyciężać’.  Brać przykład z ko- broda rzecz. r.ż.; D. brody, C. Ms. brodzie,
goś ‘starać się być podobnym do kogoś’. l. mn. M. B. brody, D. bród;
 Brać coś na siebie ‘obiecać zrobić, speł- 1. „dolna część twarzy”.  Brać, wziąć ko-
nić coś’.  Brać kogoś pod opiekę ‘opieko- goś pod brodę.  Oprzeć brodę na dłoni.
wać się kimś’. b. przyjmować. B4  Druga broda komuś rośnie ‘ktoś staje
p. dobrać, nabrać, wybrać, zabrać, ze- się coraz grubszy’. A4
brać. 2. „włosy na dolnej części twarzy męż-
brak rzecz. r.m.; D. braku, N. brakiem, czyzny”.  Mężczyzna z brodą, bez brody.
l. mn. M. B. braki, D. braków;  Golić brodę.  Dowcip z brodą ‘stary, po-
„nieobecność kogoś lub czegoś; to, że wszechnie znany dowcip’.  Broda niko-
czegoś nie ma”.  Brak apetytu, czasu. go mądrym nie uczyni ‘brodata twarz nie
 Brak pieniędzy.  Braki w wykształce- świadczy o rozumie’. A4
niu.  Stwierdzić braki. B5 p. brodaty, bródka, brodacz.
p. brakować. brudny przym.; brudna, brudne, brudni,
bramka rzecz. r.ż.; D. bramki, C. Ms. bram- brudniejszy, brudniejsi;
ce, l. mn. M. B. bramki, D. bramek; 1. „taki, który ma plamy, jest pokryty ku-
1. „mały otwór w ścianie, w płocie wraz rzem, pyłem”.  Brudne buty.  Brudne
z drzwiami, które zamykają ten otwór”. naczynia.  Brudna bielizna. b. nieczysty.
 Otworzyć, zamknąć bramkę. b. wejście. D6
F2 2. „taki, który budzi niechęć”.  Brud-
2. „miejsce, w którym należy umieścić pił- ne interesy.  Brudne myśli, słowa, czy-
kę lub krążek w niektórych grach zespoło- ny.  Brudne pieniądze ‘pieniądze zdoby-
wych; także punkt zdobyty w wyniku cel- te w niejasny sposób, często nieuczciwie’.
nego trafienia”.  Bramka przeciwnika. b. nieuczciwy. A9
 Strzelić, zdobyć bramkę.  Strzelić do p. brudno.
bramki, na bramkę. E7
brzeg rzecz. r.m.; D. Ms. brzegu, N. brze-
p. bramkowy, bezbramkowy, podbramko-
giem, l. mn. M. B. brzegi, D. brzegów;
wy, bramkarz.
1. „pas wokół jeziora, morza, wzdłuż rze-
brat rzecz. r.m.; D. B. brata, C. bratu, Ms. ki”.  Brzeg morski.  Prawy, lewy brzeg
W. bracie, l. mn. M. bracia, D. B. braci, rzeki.  Nad brzegami oceanu.  Iść brze-
N. braćmi; giem, wzdłuż brzegu.  Stać na brzegu.
* biorę zob. brać * braćmi zob. brat

* bierzesz zob. brać * bród zob. broda
* bracie zob. brat
brzuch bułka
13
 Cicha woda brzegi rwie ‘o kimś, kto tyl- 2. „miejsce wraz ze wszystkimi urządze-
ko z pozoru jest spokojny’. b. wybrzeże, niami służącymi budowie”.  Plac, teren
plaża. F3 budowy.  Pracować na budowie. F2
2. „granica ścian przedmiotów”.  Brzeg 3. „sposób połączenia różnych części w ca-
stołu.  Brzeg książki.  Po brzegi ‘całko- łość”.  Budowa oka ludzkiego.  Budowa
wicie, pełno’.  Pierwszy z brzegu ‘jaki- atomu, wyrazu, zdania.  Prosta, skom-
kolwiek, każdy’. F2 plikowana budowa. b. struktura. B5
3. „każdy pas graniczny”.  Brzeg lasu, p. budowlany, budownictwo, budować.
łąki, pola. b. granica. F2 budować czas. ndk; buduję, budujesz, bu-
p. brzegowy, brzeżny, brzeżek, wybrzeże. duj, budował, budowałyśmy, budowali-
brzuch rzecz. r.m.; D. brzucha, Ms. brzu- śmy, budowany; rzecz. budowanie; budo-
chu, l. mn. M. B. brzuchy, D. brzuchów; wać co, gdzie, jak, dla kogo;
„część tułowia człowieka lub zwierzę- „tworzyć, stawiać budynki lub inne obiek-
cia poniżej piersi”.  Duży, gruby brzuch. ty”.  Budować szkołę, dom, szpital, pły-
 Pusty brzuch.  Brzuch kogoś boli.  Le- walnię.  przenoś. Budować zamki na lo-
żeć na brzuchu.  Leżeć do góry brzuchem dzie ‘marzyć o czymś, co się nie spełni’.
‘nic nie robić’.  Myśleć tylko o brzuchu ‘in- b. wznosić, konstruować, murować. B6
teresować się tylko jedzeniem’.  Brzuch p. odbudować, przebudować, wybudo-
komuś spada ‘ktoś chudnie’. A4 wać, zbudować, budować się, budowa,
p. brzuszny, brzuchaty, brzuszek. budowla, budynek, budownictwo, budow-
lany.
brzydki przym.; brzydka, brzydkie, brzyd-
cy, brzydszy, brzydsi; budynek rzecz. r.m.; D. Ms. budynku, N.
budynkiem, l. mn. M. B. budynki, D. bu-
1. „taki, który dostarcza niemiłych wra-
dynków;
żeń dla oczu, uszu itp.”.  Brzydka
„to, co jest wybudowane, ma ściany, dach
twarz.  Brzydki głos.  Brzydkie mia-
i służy do mieszkania lub do innych ce-
sto.  Brzydka pogoda ‘pogoda deszczo-
lów”.  Budynek mieszkalny.  Wysoki,
wa’.  Brzydki jak noc ‘bardzo brzydki’.
niski budynek.  Budynek szkoły.  Stare
b. nieładny. B5
budynki miasta. b. dom, blok. D1
2. „ujemny pod względem moralnym;
p. budyneczek.
taki, który nie zgadza się z normami, za-
sadami”.  Brzydkie zachowania.  Brzyd- budzić czas. ndk; budzę, budzisz, budź,
ki czyn.  Brzydka sprawa.  Brzydkie sło- budził, budziłyśmy, budziliście, budzony;
wa, wyrazy. b. ujemny, negatywny. A9 rzecz. budzenie; budzić kogo, co, w kim;
p. brzydko, brzydnąć. 1. „przerywać czyjś sen”.  Budzić ze
snu.  Gwałtownie budzić.  Budzić rano.
brzydko przysł.; brzydziej;  Budzić telefonicznie. B4
1. „pozbawiony cech miłych dla oczu, uszu 2. przenoś. „powodować jakieś uczucia,
itp.”.  Wyglądać brzydko.  Ubrać się stany”.  Budzić gniew, litość, nadzieję,
brzydko.  Coś brzydko pachnie.  Brzyd- wiarę, zazdrość, miłość.  Budzić wspo-
ko pisać, rysować. b. nieładnie. B5 mnienia, pamięć ‘przypominać’. b. wywo-
2. „ujemnie pod względem moralnym; nie- ływać. A9
zgodnie z normami, zasadami”.  Brzyd- p. obudzić, zbudzić, budzić się, budzik.
ko postąpić, zachować się.  Brzydko mó-
wić. A9 bułka rzecz. r.ż.; D. bułki, C. Ms. bułce,
l. mn. M. B. bułki, D. bułek;
budowa rzecz. r.ż.; D. budowy, C. Ms. bu- „niewielkie okrągłe lub podłużne białe lub
dowie, l. mn. M. B. budowy, D. budów; dla ciemne pieczywo”.  Ukroić bułkę.  Jeść
zn. 1. i 3. bez l. mn.; bułkę z szynką.  Bułka z masłem ‘łatwa,
1. „stawianie budynków i innych obiek- lekka sprawa, praca’.  Kto ma chleb, szu-
tów”.  Budowa miasta, drogi, domu, mo- ka bułki ‘kto jest bogaty, chciałby być jesz-
stu.  Kierownik budowy.  Materiał do cze bogatszy’.  Lepszy własny chleb niż
budowy, na budowę.  Prowadzić budowę. pożyczona bułka ‘lepsze życie skromne,
 Rozpocząć, zakończyć budowę. b. budo- ale za własne pieniądze’. D7
wanie. B6 p. bułkowy, bułeczka.
* brzydcy zob. brzydki * bułek zob. bułka

* brzydsi zob. brzydki
burza być1
14
burza rzecz. r.ż.; D. C. Ms. burzy, l. mn. M. wcześniej, by wrócić do domu przed nocą.
B. burze, D. burz;  Pojechaliśmy do Grecji, by wreszcie zo-
1. „silny wiatr z deszczem lub śniegiem, baczyć Akropol. b. aby, żeby. C1
z błyskawicami itp.”.  Wiosenna burza. 2. „rozpoczyna zdania podrzędne, które
 Silna, gwałtowna burza.  Zbiera się występują po czasownikach: chcieć, prag
na burzę.  Burza idzie, zbliża się, prze- nąć, prosić, trzeba, należy”.  Naprawdę
chodzi bokiem.  Burza na morzu.  Bu- chcesz, bym sobie poszedł?  Proszę, byś
rza w szklance wody ‘reakcja zbyt silna tego więcej nie robił. C1
w stosunku do przyczyn, które ją wywoła-
ły’.  Wpaść gdzieś jak burza ‘pojawić się by2 part.; pisze się łącznie z osobowymi for-
gdzieś nagle, gwałtownie’.  Cisza przed mami czasowników, gdy tworzy tryb przy-
burzą ‘pozorny spokój pełen napięcia, puszczający oraz z niektórymi spójnikami
zdenerwowania, które poprzedza jakieś i partykułami; pisze się oddzielnie z nie-
przykre wydarzenia’. b. ulewa, wichura, osobowymi formami czasowników i z in-
sztorm. H1 nymi częściami mowy;
2. „gwałtowne uczucie lub gwałtowna re- „wyraża przypuszczenie, wątpliwość, nie-
akcja na coś”.  Burza uczuć, nienawiści. pewność”.  Przyszedłbym dopiero wie-
 Burza śmiechu, okrzyków.  Powitać, czorem.  Chciałbyś jeszcze trochę zupy?
przyjąć występ burzą oklasków. A9  Dobrze by się stało, gdybyście jeszcze
p. burzowy, burzliwy, burzliwie, burzo- trochę zaczekali.  Można by na tym zakoń-
wo. czyć.  Bez niego by nie wytrzymała. A9
but rzecz. r.m.; D. buta, Ms. bucie, l. mn. M. być1 czas. ndk; jestem, jesteś, jest, jeste-
B. buty, D. butów; śmy, jesteście, są, byłam, byłem, byłaś, by-
„okrycie nogi lub samej stopy wykona- łeś, była, był, było, byłyśmy, byliśmy, by-
ne ze skóry, tworzywa sztucznego itp.”. łyście, byliście, były, byli, będę, będziesz,
 Damskie, męskie buty.  Ciasne buty. będzie, będziemy, będziecie, będą, była-
 Prawy, lewy but.  Nowe buty.  Let- bym, byłbym, byłabyś, byłbyś, byłaby, był-
nie, zimowe buty.  Para butów.  Nu- by, byłoby, byłybyśmy, bylibyśmy, byłyby-
mer, rozmiar butów.  Włożyć, zdjąć buty. ście, bylibyście, byłyby, byliby, bądź, niech
 Nie kiwnąć palcem w bucie ‘nic nie ro- będzie, bądźmy, bądźcie, niech będą, bę-
bić’.  pot. Głupi jak but ‘bardzo głupi’. dący, będąc, były, bywszy; rzecz. bycie;
b. obuwie. A6 1. „istnieć, trwać, występować”.  Jest jak
p. bucik. jest.  Będzie, co ma być.  Nie było go
jeszcze na świecie.  Jestem ‘odpowiedź
butelka rzecz. r.ż.; D. butelki, C. Ms. butel- podczas sprawdzania obecności’.  Nic
ce, l. mn. M. B. butelki, D. butelek; z tego nie będzie ‘to się nie może udać’.
„naczynie szklane lub plastikowe o po- b. istnieć, trwać. A3
dłużnym kształcie, służące do przecho- 2. „występować gdzieś w jakimś czasie,
wywania płynów”.  Butelka na mleko, w jakimś stopniu, w jakiejś mierze itp.”.
do mleka.  Butelka mleka, soku, wina.  Być blisko kogoś, czegoś.  Być koło kogoś,
 Nalać wody do butelki.  Pić z butelki. czegoś.  Być w kościele, na spacerze.  Być
 pot. Zaglądać do butelki ‘pić często al- wśród ludzi.  Być przy stole, koło okna,
kohol’. D5
pod drzwiami.  Być w podróży.  Być jed-
p. butelkowy, buteleczka.
ną nogą na tamtym świecie ‘być śmiertel-
by1 spój.; może być używany z końcówkami nie chorym’.  Być pod ręką ‘być bardzo bli-
fleksyjnymi czasowników w postaci: bym, sko’.  Być w siódmym niebie ‘być bardzo
byś, byśmy, byście; końcówki te nie wystę- szczęśliwym’. b. występować. B4
pują wówczas przy samym czasowniku; 3. „pozostawać w związku z innymi obiek-
przed by stawia się zawsze przecinek; tami, ludźmi itp.”.  Być z dziewczyną,
1. „rozpoczyna zdania podrzędne celo- z chłopakiem.  Być przeciwko komuś.
we lub skutkowe”.  Skończyliśmy pracę  Być z kimś blisko.  Być na językach ‘być
* burz zob. burza * są zob. być1

* bucie zob. but * będę zob. być1
* jestem zob. być1 * były zob. być1
* jest zob. być1 * byli zob. być1
być2 bywać
15
osobą, o której się mówi’.  Być z kimś na wieku ‘być dojrzałym człowiekiem’.  Być
ty ‘mówić komuś po imieniu’.  Być po kimś ‘być ważną osobą’.  Być sobą ‘po-
czyjejś stronie ‘zgadzać się z kimś’. b. po- stępować zgodnie ze swoimi poglądami’.
zostawać. C6  Być w cenie ‘mieć dużą wartość’.  pot.
p. dobyć, nabyć, obyć się, odbyć, pobyć, Być w dołku ‘mieć zły nastrój’. C1
przebyć, przybyć, ubyć, wybyć, bywać,
bywać czas. ndk; bywam, bywasz, bywaj,
bycie, byt.
bywałyśmy, bywaliśmy; rzecz. bywanie;
być2 czas. ndk; odmienia się tak samo jak bywać z kim, gdzie, kiedy;
być1; 1. „być, zdarzać się wiele razy”.  Bywają
„występuje jako łącznik w orzeczeniu różne dni.  Bywaj! Bywaj zdrów! ‘forma
imiennym”.  Być komuś ojcem, matką. koleżeńskiego pożegnania’. F1
 Jestem nauczycielem, uczniem, studen- 2. „być, znajdować się, przebywać gdzieś
tem.  Być przy pieniądzach, przy zdro- często, zwykle, stale”.  Bywać w teatrze,
wiu.  Być w ciąży.  Być w strachu, w kło- na koncertach, w restauracji.  Bywać
pocie.  Być po studiach.  Być górą nad w domu. b. znajdować się, występować. F6
kimś ‘być lepszym od kogoś’.  Być w sile p. bywanie, bywały.
C
c [ce] 1. „litera alfabetu polskiego; graficz- sercem/Z całego serca ‘bardzo serdecz-
ny znak spółgłoski c”. nie’.  Całymi godzinami, latami, dniami
2. „spółgłoska twarda, przedniojęzykowo- ‘przez wiele godzin, lat, dni’.  W całym
zębowa, zwarto-szczelinowa”. znaczeniu tego słowa, wyrazu ‘w najwyż-
szym stopniu; prawdziwy’. b. zupełny, cał-
całkiem przysł.; nie stopniuje się;
kowity. F1
„w sposób obejmujący całość”.  Całkiem
2. „taki, który się zachował, nie znisz-
zmoknąć.  Całkiem ładny chłopak.  Cał- czył”.  Całe buty.  Wrócił cały i zdrowy.
kiem interesująca książka. b. całkowicie.  Całe szczęście ‘bardzo dobrze, pomyśl-
F1 nie’.  Szukać dziury w całym ‘szukać błę-
całkowicie przysł.; nie stopniuje się; dów, braków tam, gdzie ich nie ma’. F1
„w sposób obejmujący całość”.  Poświę- p. cało, całość, calutki.
cić się czemuś całkowicie.  Całkowicie cebula rzecz. r.ż.; D. C. Ms. cebuli, l. mn. M.
pusty.  Całkowicie siwy. b. zupełnie, cał- B. cebule, D. cebul; rzadko w l. mn.;
kiem. F1 bot. „roślina warzywna o ostrym smaku
całować czas. ndk; całuję, całujesz, całuj, i zapachu, używana jako przyprawa ku-
całował, całowałyśmy, całowaliśmy, cało- chenna; Allium cepa”.  Kilogram cebu-
wany; rzecz. całowanie; całować kogo, co, li.  Kroić, moczyć cebulę.  Ser z cebulą.
w co, jak;  Ubierać się na cebulę ‘ubierać się ciepło,
„dotykać wargami kogoś lub czegoś, wy- wkładać jedną rzecz na drugą, by w razie
rażając miłość, przyjaźń itp.”.  Całować potrzeby jedną czy drugą zdjąć’. H3, D7
ręce, twarz, oczy.  Całować kogoś w usta, p. cebulowy, cebulka.
w policzek, w rękę.  Całować mocno, cecha rzecz. r.ż.; D. cechy, C. Ms. cesze,
serdecznie.  rzad. Całuję rączki ‘zwrot l. mn. M. B. cechy, D. cech;
grzecznościowy przy powitaniu, pożegna- „własność, która charakteryzuje pod ja-
niu, podziękowaniu’. B4, C6 kimś względem człowieka, rzecz, zjawi-
p. pocałować, ucałować, całować się, ca- sko, czynność itp.”.  Cechy dodatnie,
łus, całusek. ujemne, fizyczne, psychiczne.  Cecha
cały przym.; cała, całe, cali; nie stopniuje główna.  Dobra, zła cecha.  Cecha cha-
się; rakteru. b. właściwość, własność. A8, B5
p. cechować, cechować się.
1. „taki, który obejmuje wszystko od po-
czątku do końca”.  Cały kawałek chleba. cel rzecz. r.m.; D. Ms. celu, l. mn. M. B. cele,
 Cały dzień, tydzień, miesiąc, czas.  Cała D. celów;
noc.  Całe życie.  Cała prawda ‘szcze- „to, do czego się dąży, co się chce osiągnąć;
ra prawda’.  Zapomnieć o całym świe- punkt, do którego się zmierza”.  Bliski,
cie ‘zapomnieć o wszystkim’.  Z całym daleki, wspólny cel.  Cel życia, podróży.
* cali zob. cały * cesze zob. cecha

celownik charakter
17
 Dążyć do celu.  Osiągnąć cel.  W celu nie centralne.  Województwo centralne.

‘dlatego, że...’.  Stawiać sobie jakiś cel ▲ Centralne ogrzewanie ‘ogrzewanie bu-
‘dążyć do czegoś’.  Strzelać do celu dynków gorącym powietrzem, wodą lub
‘strzelać w wyznaczone miejsce’. b. dąże- parą za pomocą kaloryferów, które są po-
nie, zamiar. F2 łączone ze wspólnym piecem’. b. środko-
p. bezcelowy, docelowy, celny, celowy, ce- wy. F2
lowo, celować. 2. „taki, który ma główne znaczenie”.
celownik rzecz. r.m.; D. celownika, N. ce-  Centralna biblioteka.  Centralne biu-
lownikiem, l. mn. M. B. celowniki, D. ce- ro.  Centralny bank.  Władze central-
lowników; ne. b. główny, naczelny. B5
jęz. „trzeci przypadek w deklinacji pol- p. centralnie.
skiej; odpowiada na pytania: komu? cze-
centrum rzecz. r.n.; w l. poj. ndm, l. mn. M.
mu?; dativus”.  Celownik rzeczowników
B. centra, D. centrów;
męskich, żeńskich, nijakich.  Używać ce-
1. „środkowa część czegoś, środek”.  Cen-
lownika.  Celownik liczby pojedynczej,
trum miasta.  Droga, ulica do centrum.
liczby mnogiej. C1
b. środek. F2
p. celownikowy.
2. „miejsce, w którym coś się mieści; ośro-
celujący przym.; celująca, celujące, celują- dek”.  Centrum kultury.  Centrum ba-
cy; nie stopniuje się; dań naukowych. b. ośrodek. F2
„taki, który szczególnie wyróżnia się
czymś”.  Celujący uczeń.  Celujące za- centymetr rzecz. r.m.; D. centymetra, Ms.
chowanie.  Stopień celujący/Ocena ce- centymetrze, l. mn. M. B. centymetry, D.
lująca ‘najwyższa ocena w systemie ocen centymetrów;
szkolnych’. b. wzorowy, najlepszy. B5 1. „setna część metra; skrót: cm”.  Od-
p. celująco, celować. mierzyć dwadzieścia centymetrów.  Dłu-
gość 10 centymetrów. F1
cena rzecz. r.ż.; D. ceny, C. Ms. cenie, l. mn.
2. „wąska taśma zwykle długości półto-
M. B. ceny, D. cen;
ra metra (150 cm), z oznaczonymi cen-
„wartość rynkowa towaru lub usługi wy-
tymetrowymi odległościami”.  Centy-
rażona w pieniądzach”.  Cena rynkowa.
metr krawiecki.  Mierzyć centymetrem.
 Cena okazyjna.  Cena kupna, sprzeda-
ży.  Cena za kilogram.  Obliczyć cenę. b. miara. D4
 Ceny idą w górę, podnoszą się, rosną, p. centymetrowy.
spadają.  Wysoka, niska cena.  Cena bi- charakter rzecz. r.m.; D. charakteru, Ms.
letu.  Obniżyć, podnieść ceny.  Słone charakterze, l. mn. M. B. charaktery, D.
ceny ‘wysokie ceny’.  Za pół ceny ‘bar- charakterów;
dzo tanio’.  Za żadną cenę ‘za nic, w żad- 1. „ogół cech, właściwości człowieka, któ-
nym wypadku’.  Być w cenie ‘mieć dużą re przejawiają się w jego postępowaniu
wartość’. b. wartość. B5 i zachowaniu”.  Twardy, miękki, trud-
p. cenowy, cenny, bezcenny, cenowo, cenny, zły, dobry, silny charakter.  Charak-
nik, cenić, cenić się.
ter człowieka, społeczeństwa.  Kształcić
cenny przym.; cenna, cenne, cenni, cen- charakter.  Coś leży w czyimś charak-
niejszy, cenniejsi; terze.  Człowiek z charakterem ‘czło-
1. „taki, który ma dużą wartość, drogi”. wiek o silnej woli’.  Czarny charakter
 Cenny pierścionek.  Cenny przedmiot, ‘zły człowiek’.  Człowiek bez charakteru
podarunek, prezent.  Cenna pamiątka. ‘człowiek słaby’. b. osobowość. A8
B5 2. „zespół cech właściwych danemu przed-
2. „mający duże znaczenie, ważny”.  Cen- miotowi lub zjawisku”.  Charakter wy-
na książka.  Cenne odkrycie.  Cenne ba- powiedzi, dyskusji.  Charakter twórczo-
dania.  Cenna rada, wskazówka. b. waż- ści, dzieła.  Pracować w charakterze...
ny. B5 ‘pełnić jakąś funkcję, zajmować jakieś
centralny przym.; centralna, centralne, stanowisko’.  pot., żart. Mieć charakter
centralni; nie stopniuje się; w nogach ‘umieć unikać kłopotliwych sy-
1. „taki, który znajduje się w środku cze- tuacji’. b. właściwość. B5
goś”.  Centralny punkt miasta.  Położe- p. charakterystyczny, charakterek.
charakterystyczny chłopak
18
charakterystyczny przym.; charaktery- cja takiego pieczywa”.  Świeży, suchy

styczna, charakterystyczne, charaktery- chleb.  Piec chleb.  Kroić kawałki chle-
styczni; nie stopniuje się; ba.  Jeść zupę z chlebem.  Ciemny, bia-
„taki, który w wyraźny sposób odróżnia ły chleb.  Chleb z masłem, z szynką.
coś lub kogoś od innych rzeczy, zjawisk,  Chleb powszedni a) ‘codzienne jedze-
osób”.  Charakterystyczne objawy grypy. nie, konieczne do utrzymania się przy ży-
 Charakterystyczne oznaki.  Charakte- ciu’; b) ‘rzecz codzienna, zwykła’.  Żyć
rystyczny zapach, kolor.  Charaktery- o chlebie i wodzie ‘dostawać bardzo mało
styczna cecha.  Charakterystyczny spo- jedzenia’.  Z tej mąki chleba nie będzie
sób mówienia.  Charakterystyczny wy- ‘to się nie uda’.  Ciężki kawałek chleba
gląd, strój, głos. b. szczególny, znamienny. ‘ciężka praca’.  Głodnemu chleb na my-
B5 śli ‘ktoś mówi najczęściej o tym, co mu jest
p. charakterystycznie, charakterystyka, bardzo potrzebne’.  Kto w ciebie kamie-
charakteryzować, charakteryzować się. niem, ty w niego chlebem ‘należy płacić
dobrem za zło’. b. pieczywo. D7
chcieć czas. ndk; chcę, chcesz, chciej, p. chlebny, chlebowy, chlebek.
chciał, chciałyśmy, chcieliśmy, chciany;
chcieć czego, kogo; chłodno przysł.; chłodniej;
„czuć potrzebę posiadania czegoś, cze- 1. „nieco zimno”.  Chłodno w mieszka-
niu.  Chłodno na dworze.  Chłodno,
go się nie ma; marzyć o czymś”.  Chcieć
głodno i do domu daleko ‘o beznadziejnej
chleba, wody, wina.  Ktoś chce spoko-
sytuacji’. b. zimnawo. H1
ju, ciszy, wypoczynku.  Chce mi się pić.
2. przenoś. „w sposób obojętny, bez wyra-
 Chciało mu się spać.  Niech się dzieje,
żania emocji”.  Powiedzieć, odezwać się
co chce ‘nie interesuje mnie to, co się sta- chłodno.  Przyjąć, potraktować kogoś
nie’.  Jak sobie chcesz ‘zrobisz tak, jak chłodno. b. obojętnie, nieżyczliwie. A9
uważasz’.  Kto chce psa uderzyć, ten za-
wsze kij znajdzie ‘drobiazg może być przy- chłodny przym.; chłodna, chłodne, chłod-
czyną nieporozumień, kłótni’. b. pragnąć, ni, chłodniejszy, chłodniejsi;
planować. A9 1. „taki, który ma niską temperaturę,
p. zechcieć, chcieć się. ale jeszcze nie jest zimny”.  Chłodna
woda.  Chłodny dzień, wieczór.  Chłod-
chemiczny przym.; chemiczna, chemiczny wiatr.  Chłodne lato.  Chłodne ręce.
ne; nie stopniuje się; b. zimnawy. H1
„taki, który dotyczy chemii – nauki zaj- 2. przenoś. „taki, który nie wyraża żad-
mującej się otrzymywaniem różnych sub- nych uczuć”.  Chłodne słowa.  Chłod-
stancji, badaniem ich właściwości i bu- ny wzrok.  Chłodna uprzejmość, grzecz-
dowy”.  Pracownia chemiczna.  Pier- ność.  Chłodne powitanie, pożegnanie.
wiastki chemiczne.  Wiedza chemiczna.  Być chłodnym dla kogoś. b. obojętny,
 Przemysł chemiczny.  Wzór chemicz- nieżyczliwy. A9
ny. B5 p. chłodno, chłodzić.
p. chemicznie. chłop rzecz. r.m.; D. B. chłopa, C. chłopu,
chętnie przysł.; chętniej; Ms. chłopie, l. mn. M. chłopi, D. B. chło-
„z dobrymi chęciami”.  Uczyć się chęt- pów; dla zn. 2. i 3. l. mn. te chłopy;
nie.  Chętnie pomóc w sprzątaniu.  Dać 1. „rolnik uprawiający ziemię”.  Praca
coś chętnie. b. życzliwie. A9 chłopów na roli. b. rolnik, gospodarz. B2
2. pot. „dorosły, silny mężczyzna”.  Sil-
chętny przym.; chętna, chętne, chętni, ny chłop.  Stary chłop.  Chłop jak dąb
chętniejszy, chętniejsi; ‘wysoki, silny mężczyzna’.  Równy, swój,
„taki, który ma dobre chęci, chce coś ro- fajny chłop ‘sympatyczny mężczyzna’.
bić, pomóc”.  Chętny do pracy, do nauki, b. mężczyzna, facet. A2
do pomocy.  Chętni uczniowie. b. gotowy, 3. pot. „mąż, narzeczony”.  Nowy chłop.
życzliwy. A9  Dbać o chłopa.  Pilnować swego chło-
p. chętnie. pa. b. partner. B1
p. chłopski, chłopak, chłopiec.
chleb rzecz. r.m.; D. chleba, Ms. chlebie,
l. mn. M. B. chleby, D. chlebów; chłopak rzecz. r.m.; D. B. chłopaka, N.
„podstawowy produkt spożywczy, który chłopakiem, l. mn. M. (ci) chłopacy/(te)
piecze się z mąki, wody i drożdży; por- chłopaki, D. B. chłopaków;
chłopiec choinka
19
1. „dziecko płci męskiej, chłopiec”.  We- rowy chodnik.  Wyczyścić chodnik. b. dy-
sołe, zdrowe chłopaki.  Mały chłopak. wanik. D3
b. chłopiec. A2 p. chodnikowy, chodniczek.
2. pot. „młody mężczyzna”.  Dobry, miły,
chodzić czas. ndk; chodzę, chodzisz, chodź,
sympatyczny chłopak.  Fajne chłopaki.
chodził, chodziłyśmy, chodziliśmy; rzecz.
A2
3. pot. „partner dziewczyny, który darzy chodzenie; chodzić gdzie, po czym, dokąd,
ją uczuciem”.  Mieć chłopaka.  Oto mój w czym, z kim, koło czego, koło kogo;
chłopak. b. narzeczony. B1 1. „przenosić się z miejsca na miejsce, sta-
p. chłopaczek. wiając kroki”.  Chodzić szybko, powoli,
wolno.  Chodzić piechotą.  Chodzić po
chłopiec rzecz. r.m.; D. B. chłopca, C. Ms. mieście, po wsi, po lesie, po polach.  Cho-
chłopcu, W. chłopcze, l. mn. M. chłopcy, D. dzić na palcach.  Chodzić koło swoich
B. chłopców; spraw, interesów ‘starać się załatwiać
1. „dziecko płci męskiej, chłopak”.  Do- swoje sprawy, interesy’.  Chodzić włas
bry, miły, grzeczny chłopiec.  Pięcioletni nymi drogami ‘postępować według włas
chłopiec.  Chłopcy i dziewczęta.  Zacho- nych zasad’.  Chodzić komuś po głowie
wywać się jak chłopiec. A2 ‘nie liczyć się z kimś’.  Chodzić z kimś
2. pot. „partner dziewczyny, który darzy ‘być czyjąś sympatią’.  Nieszczęścia cho-
ją uczuciem”.  Chłopiec Ewy, koleżanki. dzą parami ‘jeśli stało się coś przykrego,
 Wyjechać z chłopcem. b. narzeczony. B1 to należy się spodziewać kolejnych nie-
p. chłopięcy, chłopięco, chłopczyk. szczęść’.  Nieszczęścia, wypadki chodzą
chmura rzecz. r.ż.; D. chmury, C. Ms. chmu- po ludziach ‘każdemu może przytrafić się
rze, l. mn. M. B. chmury, D. chmur; coś przykrego’. b. wędrować. F5
„zjawisko atmosferyczne, które ma po- 2. „udawać się gdzieś w jakimś celu”.
stać cząsteczek, kropelek wody, kryształ-  Chodzić do lekarza.  Chodzić do pra-
ków lodu”.  Czarna, granatowa chmura. cy, do teatru, do szkoły, do sklepu. b. by-
 Chmura deszczowa, burzowa.  Chmury wać. B4
gromadzą się.  Chodzić z głową w chmu- 3. „o środkach komunikacji: kursować”.
rach ‘marzyć, nie myśleć o rzeczywisto-  Tramwaje chodzą zgodnie z rozkładem
ści’.  Z dużej/z wielkiej chmury mały jazdy.  Przez wieś chodzi autobus.  Po-
deszcz ‘coś, co wydaje się bardzo groźne, ciągi chodzą często, regularnie, rzadko.
staje się mało istotne’. H1 b. jeździć. F5
p. chmurowy, zachmurzony, bezchmurny, 4. „o mechanizmach: funkcjonować”.
pochmurny, chmurno, chmurka, chmu-  Zegar chodzi punktualnie.  Klucz cho-
rzyć się. dzi lekko. F6
chociaż/choć spój.; 5. „włożyć coś na siebie, nosić coś; mieć
„łączy zdania lub ich części tak, że część jakiś zewnętrzny wygląd”.  Chodzić bez
druga wyraża treść niespodziewaną lub czapki.  Chodzić w sukience, spodniach.
niezgodną z częścią pierwszą; mimo że”.  Chodzić w okularach.  Chodzić z długi-
 Przychodził codziennie do pracy, chomi włosami. b. ubierać się. B4
ciaż nikt tego nie oczekiwał.  Mieszkali p. dochodzić, obchodzić, odchodzić,
razem, choć już dawno przestał ją kochać. przychodzić, schodzić, wchodzić, wy-
b. mimo. C1 chodzić, chodnik, chód.
chodnik rzecz. r.m.; D. chodnika, N. chod- choinka rzecz. r.ż.; D. choinki, C. Ms. cho-
nikiem, l. mn. M. B. chodniki, D. chod- ince, l. mn. M. B. choinki, D. choinek;
ników; 1. „małe drzewko iglaste, np. sosna,
1. „część ulicy po obu stronach jezdni świerk”.  Młode choinki. H3
przeznaczona dla przechodniów”.  Sze- 2. „drzewko iglaste z ozdobami stawia-
roki, wąski chodnik.  Iść chodnikiem/po ne w domach na święta Bożego Narodze-
chodniku.  Stać na chodniku. F3 nia”.  Ubrać choinkę.  Zapalić światła,
2. „wąski dywanik na podłodze”.  Kolo- świeczki na choince.  pot. Ktoś urwał się
* chłopcze zob. chłopiec * chodź zob. chodzić

* choć zob. chociaż * choinek zob. choinka
choroba ci2
20
z choinki ‘o kimś, kto zachowuje się dziw- lata ‘okres biedy, niepowodzeń’. b. szczu-
nie’. E1 pły. A5
p. choinkowy, choineczka. 2. „taki, który zawiera za mało tłusz-
czu”.  Chudy ser.  Chude mięso, mleko.
choroba rzecz. r.ż.; D. choroby, C. Ms. cho-
 Chuda szynka. b. nietłusty. B5
robie, l. mn. M. B. choroby, D. chorób;
p. chudo, chudziutki, chudnąć.
med. „naruszenie normalnego stanu or-
ganizmu”.  Choroba skórna, nerwowa, chusteczka rzecz. r.ż.; D. chusteczki, C.
psychiczna, zakaźna.  Choroba dziecię- Ms. chusteczce, l. mn. M. B. chusteczki,
ca, kobieca.  Objawy choroby.  Cierpieć D. chusteczek;
na jakąś chorobę.  Atak, przebieg choro- „mały, kwadratowy kawałek tkaniny, któ-
by.  Leczyć, wywołać chorobę.  Choro- rym wyciera się nos, oczy, twarz”.  Ko-
ba oczu, serca, żołądka.  Ciężka, lekka, lorowe chusteczki.  Wyjąć chusteczkę.
śmiertelna choroba.  Każda choroba ma  Wytrzeć twarz chusteczką.  Chustecz-
swoje lekarstwo ‘każdą sprawę można poka do nosa. A6
zytywnie załatwić’. A7 p. chusteczkowy.
p. chory1, chorobowy, chorobowo, choro-
bliwie, chorować. chwalić czas. ndk; chwalę, chwalisz,
chwal, chwalił, chwaliłyśmy, chwaliliście,
chorować czas. ndk; choruję, chorujesz, chwalony; rzecz. chwalenie; chwalić kogo,
choruj, chorował, chorowałyśmy, choro- co, za co;
waliśmy; rzecz. chorowanie; chorować na „mówić o kimś bardzo dobrze, dawać wy-
co; soką ocenę komuś lub czemuś, uznawać
„być chorym; cierpieć na jakąś chorobę”. coś za dobre, słuszne”.  Chwalić żonę,
 Chorować ciężko, śmiertelnie.  Choro- męża.  Chwalić ucznia.  Chwalić czyjąś
wać na anginę, na grypę.  przenoś. Cho- pracowitość.  Chwalić książkę.  Chwa-
rować na coś, na kogoś ‘bardzo chcieć coś lić sobie coś ‘być z czegoś zadowolony’.
mieć, np. nową sukienkę, bardzo chcieć  Nie chwal dnia przed zachodem słońca/
kimś być, np. dyrektorem’. A7 przed wieczorem ‘nie wyrażaj dobrej opi-
p. rozchorować się, zachorować. nii za wcześnie’. b. sławić. C2
chory1 przym.; chora, chore, chorzy; nie p. pochwalić, chwalić się.
stopniuje się; chwila rzecz. r.ż.; D. C. Ms. chwili, l. mn.
„taki, który cierpi na jakąś chorobę”. M. B. chwile, D. chwil;
 Chora matka.  Chore dziecko.  Cho- „niewielki odcinek czasu, w którym coś się
re serce.  Ktoś ciężko, śmiertelnie cho- dzieje, moment”.  Odpowiednia chwila.
ry.  Chory z miłości ‘bardzo zakochany’.  Krótka chwila.  Ostatnie chwile.  Zna-
b. cierpiący. A7 leźć chwilę czasu.  Wrócić za chwilę.  Co
chory2 rzecz. r.m.; D. B. chorego, C. chore- chwila ‘raz po raz’.  W tej chwili ‘w tym
mu, N. Ms. chorym, l. mn. M. chorzy, D. momencie’. b. moment, minutka. G5
B. chorych; p. chwilowy, chwilowo, chwilka, chwilecz-
„osoba, która choruje”.  Wezwać leka- ka.
rza do chorego.  Opiekować się chorym. chyba spój.; przed spójnikiem chyba sta-
 Zdrowy chorego nie zrozumie ‘trudno wiamy przecinek;
wczuć się w sytuację drugiego człowieka’. „rozpoczyna zdanie podrzędne, które wy-
 Chorego pytają, zdrowemu dają ‘często- raża treść przeciwną lub niespodziewa-
wać należy też tego, kto grzecznie odma-
ną do treści zdania nadrzędnego”.  Nie
wia’. b. pacjent. A7
przyjeżdżał do rodzinnego miasta, chyba
chudy przym.; chuda, chude, chudzi, chud- że zmuszały go do tego interesy.  Książek
szy, chudsi; nie czytał, chyba że były to lektury szkol-
1. „taki, który jest bardzo szczupły, który ne.  Chyba że... C1
ma za mało ciała”.  Chuda dziewczyna,
ci1 zob. ty.
kobieta.  Chudy człowiek.  Chude ręce,
nogi.  Chuda twarz.  przenoś. Chude ci2 zob. ten.
* chorzy zob. chory1 * chorzy zob. chory2

ciało ciemny
21
ciało rzecz. r.n.; D. ciała, Ms. ciele, l. mn. nie.  Ciągłe kłopoty, hałasy.  Ciągłe po-
M. B. ciała, D. ciał; dróże. b. stały, wieczny. G6
„organizm człowieka albo zwierzęcia p. ciągle, ciągłość.
w jego zewnętrznych, fizycznych kształ-
cicho przysł.; ciszej;
tach”.  Gołe ciało.  Część ciała.  Ciało
„słabo pod względem dźwięków; słabo sły-
człowieka, psa.  Ruchy ciała.  Tempe-
szalnie, bez hałasu”.  Mów ciszej!  Cicho
ratura ciała.  Nabrać ciała ‘stać się gru-
śpiewać, śmiać się.  Cicho jak w grobie
bym’.  Spadać z ciała ‘stawać się szczu-
‘bardzo cicho’.  Siedzieć cicho ‘nic nie
płym’.  przenoś. Ciało pedagogiczne ‘na-
mówić, nic nie czynić’. B5
uczyciele’. A4
p. cielesny, cieleśnie, ciałko. cichy przym.; cicha, ciche, cisi, cichszy,
cichsi;
ciasny przym.; ciasna, ciasne, ciaśni, cia-
1. „taki, którego prawie nie słychać; źle
śniejszy;
słyszalny”.  Cichy głos, śmiech.  Cicha
1. „taki, który nie ma wolnej przestrzeni,
muzyka.  Ciche kroki, dźwięki. b. niegło-
w którym trudno się zmieścić”.  Ciasny
śny. B5
pokój, korytarz.  Ciasne pomieszczenie.
2. „taki, który nie czyni hałasu, nie powo-
b. ścisły. B5
duje ruchu”.  Cichy ranek.  Ciche życie.
2. „taki, który trudno włożyć, mały, wą-
 Cicha wieś.  Cicha woda brzegi rwie
ski”.  Ciasny płaszcz.  Ciasny bucik.
‘o kimś, kto tylko z pozoru jest spokojny’.
 Ciasna sukienka. b. wąski. B5
b. spokojny. B5
p. ciasno, ciaśniutki.
p. cicho, cisza, cichutki, cichuteńki.
ciastko rzecz. r.n.; D. ciastka, C. Ms. ciast-
ciekawy/ciekaw (ciekaw tylko przy for-
ku, N. ciastkiem, l. mn. M. B. ciastka, D.
mach czas. być); przym.; ciekawa, cieka-
ciastek;
we, ciekawi, ciekawszy, ciekawsi;
„mały kawałek słodkiego ciasta o róż-
1. „taki, który interesuje się czymś, chce
nym kształcie i smaku, często z kremem,
dużo wiedzieć”.  Ciekaw jestem.  Cie-
dżemem, owocami itp.”.  Ciastka z ma-
kawy pomysł.  Ciekawe oko, spojrzenie.
kiem.  Ciastko tortowe.  Ciastka z kre-
b. zainteresowany, badawczy. E6
mem, z serem, z owocami.  Zjeść ciastko.
2. „taki, który powoduje chęć poznania,
 Smak ciastek.  Przepis na ciastka. D7
interesujący”.  Ciekawe życie.  Cieka-
p. ciastkarski, ciasteczko, ciastkarnia.
wy człowiek.  Ciekawa książka, praca.
ciąg rzecz. r.m.; D. ciągu, N. ciągiem, l. mn.  Niezbyt ciekawy. b. interesujący, nie-
M. B. ciągi, D. ciągów; zwykły. B5
„występowanie bez przerwy czegoś w prze- p. ciekawie, ciekawość, ciekawostka.
strzeni lub czasie”.  Ciąg pięknych, no-
ciemno przysł.; ciemniej;
woczesnych sklepów.  Ciąg myśli, wypo-
„bez światła”.  Zrobiło się ciemno.
wiedzi, opowiadania.  Dalszy ciąg ‘dłuż-
 Ciemno jak w grobie ‘bardzo ciemno’.
sze występowanie czegoś, następna część’.
b. mroczno. B5
 Ciąg dalszy nastąpi (skrót: cdn.) ‘zapo-
wiada wystąpienie dalszej, następnej czę- ciemny przym.; ciemna, ciemne, ciemni,
ści’. b. sekwencja, kolejność. F1, G6 ciemniejszy, ciemniejsi;
p. ciągowy, ciągnąć. 1. „niemający światła albo mający mało
światła”.  Ciemna noc.  Ciemne wieczo-
ciągle przysł.; nie stopniuje się;
ry.  Ciemny pokój.  Ciemne mieszkanie.
„bez przerwy, w sposób regularnie powta-
 Ciemne ulice, okna. b. czarny. B5
rzający się”.  Ciągle pada.  Ciągle pła-
2. „prawie czarny, podobny do czarne-
czesz, tęsknisz. b. stale, wciąż. G6
go”.  Ciemne oczy, włosy.  Widzieć coś
ciągły przym.; ciągła, ciągłe, ciągli; nie w ciemnych kolorach ‘przedstawiać coś
stopniuje się; z najgorszej strony’. b. czarny. H4
„taki, który nie zmienia się, nie urywa”. p. ciemno, ciemność, ciemniutki, ciem-
 Ciągła praca, zabawa.  Ciągłe zmęcze- nieć.
* ciele zob. ciało * cisi zob. cichy

* ciągli zob. ciągły * ciekawi zob. ciekawy
* ciszej zob. cicho
cienki ciężko
22
cienki przym.; cienka, cienkie, ciency, cień- cieszyć się czas. ndk; cieszę się, cieszysz
szy, cieńsi; się, ciesz się, cieszył się, cieszyłyśmy się,
1. „niewielkiej grubości”.  Cienki płaszcz. cieszyliśmy się; rzecz. cieszenie się; cie-
 Cienki pień.  Cienka tkanina.  Cien- szyć się czym, z czego, na co;
ki papier.  Cienkie ręce, nogi.  Cienki „odczuwać satysfakcję, radość”.  Cieszyć
jak nitka. B5 się ze spotkania.  Cieszyć się książką.
2. „o dźwięku, głosie: delikatny, wysoki”.  Cieszyć się życiem, z życia.  Cieszyć się
 Cienkie głosy dziecięce.  Cienki głos, jak dziecko ‘bardzo się cieszyć’.  Cieszyć
świst. b. piskliwy. B5 się zdrowiem, szacunkiem, sławą, zaufa-
p. cienko, cieniutki. niem ‘mieć zdrowie, szacunek itd.’ b. ra-
dować się. A9
ciepło przysł.; cieplej; p. nacieszyć się, pocieszyć się, ucieszyć
„pośrednio między gorącem a zimnem”. się.
 Ciepło w mieszkaniu.  Robi się ciepło.
 Komuś jest ciepło.  Ciepło jak w uchu cię zob. ty.
‘bardzo ciepło’.  pot. Trzymaj się ciepło ciężar rzecz. r.m.; D. ciężaru, Ms. ciężarze,
‘życzenie zdrowia, powodzenia’. b. sło- l. mn. M. B. ciężary, D. ciężarów;
necznie, pogodnie. B5 1. „wielkość, którą określa się w gramach,
ciepły przym.; ciepła, ciepłe, ciepli, cieplej- dekagramach, kilogramach itd.”.  Ciężar
szy, cieplejsi; bagażu.  Ciężar paczki.  Ciężar gatun-
1. „mający temperaturę między gorą- kowy ‘istotna wartość, ważność czegoś’.
cem a zimnem”.  Ciepły deszcz.  Cie- b. waga. F1
pła woda.  Ciepłe powietrze.  Ciepła je- 2. „przedmiot trudny do przeniesienia”.
sień.  Ciepłe ręce.  Ciepłe kraje ‘kraje  Ogromny, wielki ciężar.  Nosić ciężary.
 Być, stać się dla kogoś ciężarem ‘spra-
o ciepłym klimacie’.  pot. Ciepłe kluski
wiać komuś kłopot’.  Zdjąć ciężar z gło-
‘o człowieku powolnym’.  Ciepłe słowa
wy, z serca ‘przestać myśleć o kłopotach,
‘słowa życzliwe’. b. niegorący. B5
zmartwieniach’. b. bagaż. D4
2. „taki, w którym nie czuje się zimna”.
p. ciężarowy, ciężarówka.
 Ciepły płaszcz.  Ciepłe buty.  Ciepła
bielizna. b. gruby. B5 ciężki przym.; ciężka, ciężkie, ciężcy, cięż-
p. ciepło, cieplutki. szy, ciężsi;
1. „mający duży ciężar”.  Ciężka torba,
cierpieć czas. ndk; cierpię, cierpisz, cierp, walizka.  Ciężki bagaż.  Ciężki sen ‘sen
cierpiał, cierpiałyśmy, cierpieliśmy; rzecz. męczący’.  pot. Ciężkie pieniądze ‘dużo
cierpienie; cierpieć co, na co; pieniędzy’. F1
1. „odczuwać ból, stratę; doświadczać 2. „wymagający dużego fizycznego wysił-
czegoś przykrego”.  Niewinnie cierpieć. ku”.  Ciężka droga.  Ciężki trud.  Cięż-
 Cierpieć głód, zimno.  Cierpieć na ka praca.  Ciężkie życie, czasy, obowiąz-
brak czegoś ‘nie mieć czegoś potrzebne- ki.  Ciężki kawałek chleba ‘z trudem
go’. b. boleć. A9, A11 zdobywane pieniądze’. b. męczący, trud-
2. „chorować na coś”.  Cierpieć na silne ny. B5
bóle głowy. b. chorować. A7 3. przenoś. „taki, który przytłacza swoimi
p. pocierpieć, cierpienie, cierpliwy, cierp rozmiarami, przykry”.  Ciężkie prze-
liwie. kleństwo.  Ciężki zarzut.  Ciężka kara.
cierpienie rzecz. r.n.; D. cierpienia, Ms.  Z ciężkim sercem ‘ze smutkiem, z przy-
cierpieniu, l. mn. M. B. cierpienia, D. cier- krością’. b. przykry, bolesny. A9
pień; p. ciężko, ciężkawy.
„ból, przykrość po stracie czegoś, z po- ciężko przysł.; ciężej;
wodu nieprzyjemnego doświadczenia”. 1. „z dużym ciężarem”.  Ciężko nieść ba-
 Cierpienie cielesne, fizyczne, moral- gaż.  Ciężko mu iść w grubym płaszczu.
ne, duchowe.  Wielkie cierpienia.  Zna- F1
leźć pomoc w cierpieniu.  Sprawić komuś 2. „z dużym wysiłkiem fizycznym”.
cierpienie. b. ból, przykrość. A9  Usiąść ciężko.  Oddychać ciężko. B4
* ciency zob. cienki * ciężcy zob. ciężki

* cieńszy zob. cienki * ciężej zob. ciężko
ciocia cudzysłów
23
ciocia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. cioci, l. mn. M. co drugą stronę.  Co godzina, to nowina
B. ciocie, D. cioć; ‘przekazywanie wielu informacji w krót-
„z sympatią i uczuciem o ciotce”.  Miła, kim czasie’.  Co kraj, to obyczaj ‘każdy
sympatyczna ciocia. b. ciotka. B1 region ma swoją specyfikę’.  Co głowa,
p. ciociny, ciociunia. to rozum ‘im więcej pomysłów, tym le-
piej’. G6
cisza rzecz. r.ż.; D. C. Ms. ciszy, bez l. mn.;
3. „zastępuje pytania: dlaczego? z jakiego
„brak wszelkich dźwięków”.  Zupełna
powodu? po co? w jakim celu?”.  Co się tak
cisza.  Zachować ciszę.  Panuje cisza.
kręcisz?  Co tak wcześnie wstałeś? C1
 Naruszyć ciszę.  Cisza przed burzą ‘po-
zorny spokój’. b. milczenie. B5 codziennie przysł.; nie stopniuje się;
„każdego dnia”.  Dzwonić do domu co-
ciśnienie rzecz. r.n.; D. ciśnienia, l. mn. M. dziennie.  Codziennie się modlić.  Spo-
B. ciśnienia, D. ciśnień; tykać się codziennie. b. regularnie, ciągle.
1. „siła, z którą płyny lub gazy naciska- G6
ją na powierzchnię czegoś”.  Ciśnienie
wody.  Ciśnienie powietrza.  Ciśnienie codzienny przym.; codzienna, codzienne,
atmosferyczne.  Ciśnienie krwi.  Ciś codzienni; nie stopniuje się;
nienie spada, podnosi się, rośnie. F1 „taki, który bywa, zdarza się każdego
2. przenoś. „oddziaływanie, wpływ na dnia”.  Artykuły codziennego użytku.
kogoś”.  Ciśnienie opinii publicznej.  Codzienny obchód chorych.  Codzien-
 Ciśnienie spraw, obowiązków, wyda- na gazeta.  Życie codzienne.  Codzien-
rzeń. b. wpływ, nacisk, presja. C6 ne obowiązki.  Codzienna praca, modli-
p. ciśnieniowy, nadciśnienie, niedociśnie- twa.  Chleb codzienny ‘środki konieczne
nie. do życia’. b. regularny, stały. G6
p. codziennie, codzienność, niecodzienny.
co1 zaim.; D. czego, C. czemu, B. co, N. Ms.
czym, bez l. mn.; coraz part.;
1. „wyraża prośbę o podanie nazwy przed- 1. „wyraża stopniowe nasilanie się cechy;
miotu, rzeczy, zjawiska w zdaniach pyta- zwykle występuje w połączeniu z przy-
jących”.  Co to za hałasy?  Czym to jest miotnikami i przysłówkami w stopniu
zrobione?  Do czego to jest potrzebne? wyższym”.  Dzień coraz krótszy.  Coraz
C1 częściej.  Coraz ciemniej. C1
2. „zastępuje rzeczowniki, przede wszyst- 2. „wyraża częste powtarzanie się czyn-
kim nieosobowe”.  Nareszcie wiedziała, ności; zwykle w połączeniu z czasownika-
co o tym myśleć.  Pies dokładnie rozu- mi niedokonanymi”.  Coraz spoglądał na
miał, czego od niego chcieli.  Myślał dłu- zegarek.  Coraz poprawiała włosy. b. cią-
go, czym to naprawić.  Czym chata boga- gle. G6
ta, tym rada ‘przyjmować, częstować go- coś zaim.; D. czegoś, C. czemuś, B. coś, N.
ści tym wszystkim, co jest w domu’. C1 Ms. czymś, bez l. mn.;
„wskazuje rzecz nieznaną mówiącemu”.
co2 spój.;
 Coś tam zrobił?  Bał się czegoś.  Coś
„rozpoczyna zdanie podrzędne wyrażają-
podobnego!/Coś takiego! ‘wyraz zdumie-
ce powtarzanie czegoś”.  Co się podnie-
nia i oburzenia’. C6
sie, to kręci mu się w głowie i upada.  Co
przyjdę do was, zawsze się kłócicie. C1 córka rzecz. r.ż.; D. córki, C. Ms. córce,
l. mn. M. B. córki, D. córek;
co3 part.;
„dziewczyna, kobieta w stosunku do swo-
1. „towarzyszy przysłówkom, podkreśla
ich rodziców”.  Dorosła córka.  Najstar-
ich znaczenie”.  Mało co spali tej nocy.
sza, najmłodsza córka.  Córka i syn. B1
 Nie zjem nic, co najwyżej napiję się tro-
p. córczyny/córczyn, córeczka.
chę.  Siedział w kącie sali i mało co sły-
szał. C1 cudzysłów rzecz. r.m.; D. cudzysłowu, Ms.
2. „ciągłe powtarzanie się czegoś”.  Co cudzysłowie, l. mn. M. B. cudzysłowy, D.
krok przystawał.  Czytając, opuszczał cudzysłowów;
* cioć zob. ciocia * czegoś zob. coś

* czego zob. co1 * czemuś zob. coś
* czemu zob. co1 * czymś zob. coś
cukier czas
24
„znak graficzny w postaci dwóch przecin- myśli.  Czarny okres życia.  Czarny hu-
ków („ ”), w które ujmuje się wyrazy wy- mor ‘humor spowodowany wstrząsającym
powiedziane przez inną osobę”.  Postaw zdarzeniem’.  Przyszła na kogoś czarna
cudzysłów.  Napisać coś w cudzysłowie. godzina ‘spotkało kogoś wielkie nieszczę-
 Funkcje cudzysłowu.  Otworzyć, za- ście’.  Widzieć coś w czarnych kolorach
mknąć cudzysłów. C1 ‘widzieć coś jak najgorzej’. b. szkodliwy,
p. cudzysłowowy. pechowy. B5
p. czarno.
cukier rzecz. r.m.; D. cukru, Ms. cukrze,
bez l. mn.; czas rzecz. r.m.; D. czasu, N. czasem, Ms.
„biała, słodka substancja”.  Herbata czasie, l. mn. M. B. czasy, D. czasów; dla
z cukrem.  Owoce w cukrze.  Kup kilo- zn. 4. bez l. mn.;
gram cukru. D7 1. „obiektywna, ciągła, dająca się mie-
p. cukrowy, cukierek, cukiernica, cukrzyć. rzyć sekundami, minutami, godzinami,
dniami, latami wielkość”.  Czas bieg
cukierek rzecz. r.m.; D. cukierka, N. cu- nie szybko.  Czas płynie wolno.  Wol-
kierkiem, l. mn. M. B. cukierki, D. cu- ny czas.  Zabijać czas ‘zajmować się byle
kierków; czym’.  Z czasem ‘w miarę mijania cza-
„produkt spożywczy z cukru z dodat- su’.  Z biegiem czasu ‘stopniowo’.  pot.
kiem jakiegoś smaku, barwnika i mający Kawał czasu ‘długo, przez długi okres’.
określony kształt”.  Cukierki owocowe,  Czas to pieniądz ‘czas ma swoją war-
mleczne, czekoladowe.  Smaczny cukie- tość’. b. trwanie. G6
rek.  Pudełko cukierków.  Słodki jak cu- 2. „określony moment”.  Czas przyjazdu,
kierek. D7 odjazdu.  Co jakiś czas, co pewien czas,
p. cukierkowy, cukiereczek. od czasu do czasu ‘niekiedy, w pewnych
cytat rzecz. r.m.; D. cytatu, Ms. cytacie, fragmentach czasu’.  O tym samym cza-
l. mn. M. B. cytaty, D. cytatów; sie ‘w tym samym momencie zegarowym
„przytoczenie w tekście fragmentu z in- czy kalendarzowym, lecz innego dnia,
nego tekstu lub z czyjejś wypowiedzi z od- miesiąca, roku’. b. okres, moment. G6
powiednim zanotowaniem tego zabiegu”. 3. „okres, pora, gdy coś się dzieje”.  Do-
 Dowolny cytat.  Cytat z kogoś, z cze- brze spędzić czas.  Czas wojny, poko-
goś.  Posłużyć się cytatem. b. urywek, ju.  Ciężkie czasy ‘okres kłopotów, nie-
motto. C3 szczęść’.  Gorący czas ‘czas, w którym
p. cytatowy, cytować. jest wiele pracy’. b. okres, etap. G6
4. „moment właściwy na jakieś działanie,
czajnik rzecz. r.m.; D. czajnika, N. czajni- zdarzenie”.  Czas na odpoczynek.  Od
kiem, l. mn. M. B. czajniki, D. czajników; czasu do czasu ‘niekiedy’.  Cały czas ‘za-
„naczynie, w którym gotuje się wodę na wsze, stale’.  W ostatnim czasie ‘w okre-
herbatę, kawę”.  Zagotować wodę w czaj- sie najbliższych poprzednich miesięcy, ty-
niku.  Czajnik elektryczny. D5 godni, dni’.  W krótkim czasie ‘prędko’.
p. czajniczek. b. moment. G6
czapka rzecz. r.ż.; D. czapki, C. Ms. czapce, 5. „sposób liczenia czasu’. ▲ Czas letni,
l. mn. M. B. czapki, D. czapek; zimowy ‘czas przesunięty o godzinę na
„nakrycie głowy (zwykle ciepłe)”.  Mę- okres lata czy zimy w stosunku do czasu
ska, damska czapka.  Włożyć, zdjąć czap- urzędowego’. ▲ Czas miejscowy ‘czas, któ-
kę.  Chodzić bez czapki. A6 ry obowiązuje na danym obszarze’. F1
6. jęz. „kategoria gramatyczna czasowni-
p. czapeczka, czapkować.
ka, która wskazuje na relacje między mo-
czarny przym.; czarna, czarne, czarni, mentem mówienia a momentem dokony-
czarniejszy, czarniejsi; wania się akcji nazwanej czasownikiem”.
1. „podobny do koloru węgla”.  Czarna ▲ Czas przeszły ‘gramatyczna forma cza-
sukienka.  Czarne ubranie.  Czarna far- sownika wyrażająca to, że czynność była
ba.  Czarne włosy, oczy. H4 wcześniejsza od czasu mówienia o niej’.
2. „o czymś złym, szkodliwym; trudny do ▲ Czas przyszły ‘gramatyczna forma cza-
zniesienia, pełen nieszczęść”.  Czarne sownika wyrażająca to, że czynność, o któ-
* cytacie zob. cytat * czasem zob. czas

czasem częstować
25
rej się mówi, dopiero nastąpi’. ▲ Czas te- „wyrób cukierniczy z masy kakaowej z cu-
raźniejszy ‘gramatyczna forma czasowni- krem i innymi dodatkami w postaci ta-
ka wyrażająca to, że czynność i mówienie bliczki”.  Kawałek czekolady.  Czekolada
o niej dzieją się jednocześnie’. C1 mleczna, gorzka.  Czekolada z orzecha-
p. czasowy. mi.  Tabliczka czekolady.  Poczęstować
kogoś czekoladą. D7
czasem przysł.; nie stopniuje się;
p. czekoladowy, czekoladowo, czekolad-
1. „w pewnych odstępach czasu”.  Cza- ka.
sem chodzę na pływalnię.  Czasem się
spotykamy. b. nieraz, niekiedy. G6 czerwiec rzecz. r.m.; D. czerwca, Ms. czerw-
2. „przypadkiem”.  Czy nie masz czasem cu, l. mn. M. B. czerwce, D. czerwców;
mojej książki? b. przypadkowo. G6 „szósty miesiąc roku”.  Słoneczny, ciepły
czerwiec.  Piąty, dziewiąty czerwca. G2
czasownik rzecz. r.m.; D. czasownika, N. p. czerwcowy.
czasownikiem, l. mn. M. B. czasowniki, D.
czasowników; czerwony przym.; czerwona, czerwone,
jęz. „część mowy, która nazywa czynność czerwoni, czerwieńszy, czerwieńsi;
lub stan i odmienia się przez czasy, liczby „taki, który ma kolor krwi”.  Czerwony
i osoby; verbum”.  Odmiana czasowni- długopis.  Czerwone kwiaty.  Czerwone
ka.  Czasowniki regularne i nieregular- wino.  Czerwony kolor.  Czerwony od
ne.  Czasowniki dokonane i niedokona- słońca.  Czerwony ze złości.  Czerwony
ne. b. verbum. C1 jak burak ‘o człowieku, który ma bardzo
p. czasownikowy. czerwoną twarz’. b. krwisty. H4
p. czerwono, czerwień, biało-czerwony,
czego zob. co. czerwienić się, czerwienieć.
czek rzecz. r.m.; D. czeku, N. czekiem, czesać czas. ndk; czeszę, czeszesz, czesz,
l. mn. M. B. czeki, D. czeków; czesał, czesałyśmy, czesaliśmy, czesany;
„dokument bankowy polecający wypłacenie rzecz. czesanie; czesać kogo, co, czym;
pieniędzy temu, kto go wystawił lub osobie, „sprawiać, że włosy stają się gładkie;
na którą został wystawiony”.  Wypełnić po- układać włosy we fryzurę”.  Czesać wło-
prawnie czek.  Wystawić czek.  Wypisać sy.  Czesać grzebieniem, szczotką.  Cze-
czek.  Płacić czekiem.  Czek bez pokry- sać psa. A5
cia ‘stan, gdy osoba wystawiająca czek nie p. uczesać, zaczesać, czesać się.
ma odpowiedniej sumy na swoim koncie
w banku’. b. kwit. C4 cześć wykrz.;
p. czekowy. „rodzaj pozdrowienia używanego mię-
dzy kolegami, znajomymi”.  No to cześć!
czekać czas. ndk; czekam, czekasz, czekaj,  Cześć, panie kolego! C5
czekał, czekałyśmy, czekaliśmy; rzecz.
czekanie; czekać na kogo, na co, czego; często przysł.; częściej;
1. „być gdzieś, licząc, że ktoś przyjdzie „w krótkich odstępach czasu, wiele razy”.
albo coś się zdarzy”.  Czekać krótko, dłu-  Często chorować.  Często odwiedzać
go.  Czekać na brata, na pociąg, na ładną kogoś. G6
pogodę.  Cierpliwie czekać.  Czekać na częstość rzecz. r.ż.; D. częstości, bez
list. b. oczekiwać. B4 l. mn.;
2. „mieć nadzieję na coś, spodziewać się „częste powtarzanie jakiejś czynności lub
czegoś”.  Czekać miłości, pochwały, wia- zjawiska”.  Częstość wypadków.  Czę-
domości.  Czekać śmierci.  Czekać gości. stość zachorowań. b. częstotliwość, fre-
b. spodziewać się, pragnąć. B4 kwencja. G6
p. oczekiwać, poczekać, zaczekać.
częstować czas. ndk; częstuję, częstujesz,
czekolada rzecz. r.ż.; D. czekolady, C. Ms. częstuj, częstował, częstowałyśmy, często-
czekoladzie, l. mn. M. B. czekolady, D. cze- waliście, częstowany; rzecz. częstowanie;
kolad; częstować kogo, czym;
* czerwieńszy zob. czerwony * czesz zob. czesać

* czerwieńsi zob. czerwony * częściej zob. często
* czeszę zob. czesać
częsty czuć
26
„dawać komuś coś do jedzenia, picia, pale- l. mn. M. W. ludzie, D. B. ludzi, N. ludźmi;
nia, wyrażając w ten sposób gościnność”. „istota z gatunku homo sapiens zdolna
 Częstować gości obiadem, kawą, papie- do wytwarzania kultury i cywilizacji”.
rosem. B4  Młody, stary człowiek.  Człowiek wy-
p. poczęstować. kształcony, mądry, inteligentny, dobry.
częsty przym.; częsta, częste, części, częst-  Troska o człowieka.  Szary człowiek
szy, częstsi; ‘człowiek przeciętny’.  Wielki człowiek
„taki, który powtarza się w krótkich od- ‘człowiek sławny, wybitny’.  Człowiek
stępach czasu, wiele razy”.  Częsty gość starej daty ‘człowiek o tradycyjnych po-
profesora.  Najczęstsze błędy.  Częsty glądach’.  Człowiek z głową ‘człowiek
deszcz.  Częste burze. b. wielokrotny, po- zdolny, który umie sobie radzić w różnych
wszechny. G6 sytuacjach’.  Człowiek światowy ‘czło-
p. często, częstość, częstotliwy. wiek, który prowadzi życie towarzyskie’.
 Człowiek człowiekowi wilkiem ‘o wro-
część rzecz. r.ż.; D. C. Ms. części, l. mn. M. gich stosunkach między ludźmi’.  Czło-
D. B. części; wiek strzela, Pan Bóg kule nosi ‘człowiek
1. „fragment otrzymywany z jakiejś canie jest w stanie przewidzieć wszystkich
łości”.  Dwie równe części.  Większa, konsekwencji swoich działań’. A2
mniejsza część.  Część domu, majątku, p. człowieczy, człowieczek.
pola.  Dzielić na części. b. fragment, ka-
wałek. F1 czoło rzecz. r.n.; D. czoła, Ms. czole, l. mn.
2. „oddzielny przedmiot w składzie czegoś M. B. czoła, D. czół; dla zn. 2. Ms. czele;
(mechanizmu, organizmu itp.)”.  Część 1. „górna część twarzy powyżej oczu”.
samochodu.  Zegarek w częściach.  Gładkie czoło.  Wysokie, niskie czoło.
▲ anat. Części ciała ‘głowa, tułów, koń-  pot. Mieć coś wypisane na czole ‘poznać
czyny itd.’. ▲ jęz. Części mowy ‘rzeczow- kogoś po czyimś wyglądzie, zachowaniu’.
nik, przymiotnik, czasownik, przysłówek,  Pracować w pocie czoła ‘ciężko praco-
zaimek, liczebnik, przyimek, spójnik, par- wać’.  Nosić wysoko czoło ‘zachowywać
tykuła, wykrzyknik’. ▲ Części świata ‘Eu- się dumnie’.  Stawiać czoło komuś, cze-
ropa, Azja, Afryka, Ameryka, Australia’. muś ‘podjąć walkę z kimś lub z czymś’.
b. fragment, kawałek. B5 A4
3. „to, na co dzieli się utwór literacki, mu- 2. „przednia część czegoś, front”.  Czo-
zyczny itd.”.  Pierwsza część podręczni- ło kolumny.  Stać na czele ‘być najważ-
ka.  Powieść w dwóch częściach. b. odci- niejszy w grupie, kierować nią’. b. przód,
nek, fragment. C3 początek. F2
p. częściowy, częściowo, cząstka. p. czołowy, czołowo, czółko.
członek rzecz. r.m.; D. członka, N. człon- czuć czas. ndk; czuję, czujesz, czuj, czuł,
kiem, l. mn. M. B. członkowie, D. B. człon- czułyśmy, czuliśmy; rzecz. czucie; czuć co,
ków; dla zn. 2. l. mn. M. B. członki; do kogo;
1. „człowiek, kraj, instytucja należące do 1. „odbierać różnymi zmysłami wrażenia
jakiejś organizacji, grupy społecznej, po- zewnętrzne i wewnętrzne”.  Czuć chłód,
litycznej”.  Członek rządu, partii.  Li- głód, zapach, zmęczenie.  Nie czuć rąk,
sta członków.  Członkowie klubu spor- nóg ‘mieć zmęczone ręce, nogi’. b. odczu-
towego.  Członkowie rodziny. b. uczest- wać. A11
nik. A2
2. „przeżywać coś wewnętrznie; zdawać
2. „część ciała stanowiąca odrębną całość,
sobie z czegoś sprawę”.  Czuć miłość,
np. ręka, noga”.  Bolące członki. A4
złość.  Czuć radość, smutek.  Czuć coś
p. członkowski.
przez skórę ‘domyślać się czegoś’. b. prze-
człowiek rzecz. r.m.; D. B. człowieka, żywać. A9
N. człowiekiem, W. człowieku/człowiecze, p. odczuć, poczuć, uczuć, czuć się.
* części1 zob. częsty * czół zob. czoło

* części2 zob. część * czele zob. czoło
* człowiecze zob. człowiek * czuj zob. czuć
* ludzie zob. człowiek * czuli1 zob. czuć
* ludźmi zob. człowiek
czuć się czysty
27
czuć się czas. ndk; czuję się, czujesz się, się z nią ożeni.  Długo się zastanawiała,
czuj się, czuł się, czułyśmy się, czuliśmy czy ma to synowi powiedzieć. C1
się; rzecz. czucie się; czuć się kim, czym;
czy2 part.; może łączyć się z końcówkami
„być w określonym stanie fizycznym lub
osobowymi czasownika w postaci: czym,
psychicznym”.  Czuć się dobrze.  Jak
czyś, czyśmy, czyście; końcówki te nie wy-
pan się czuje?  Czuć się jak u siebie
stępują wtedy przy samym czasowniku;
w domu ‘zachowywać się swobodnie’.
„rozpoczyna zdanie pytające, na które
 Czuć się jak w siódmym niebie ‘czuć się
odpowiada się przez rozstrzygnięcie: tak
dobrze, szczęśliwie’. b. znajdować się. A9
lub nie”.  Czyś ty zapomniał całkowicie
p. wczuć się.
o chorym ojcu?  Czy to możliwe?  Czy-
czuły przym.; czuła, czułe, czuli, czulszy, ście postanowili, kiedy wyjeżdżamy? C1
czulsi;
czyj zaim. r.m.; D. czyjego, C. czyjemu, B.
1. „taki, który wyraża uczucie miłości
żywotny czyjego/nieżywotny czyj, N. Ms.
i serdeczności”.  Czuły mąż.  Czuła
czyim, l. mn. M. r. mos. czyi/r. nmos. czy-
matka, córka.  Czuły uśmiech.  Czuły
je, D. Ms. czyich, C. czyim, B. r. mos. czy-
list.  Czułe spojrzenie, słowo, pozdrowie-
ich/r. nmos. czyje, N. czyimi;
nie. b. serdeczny, wzruszający. A9
„wyraża pytanie o to, do kogo ktoś, coś
2. „taki, który odczuwa coś bardzo sil-
należy”.  Czyj to dom?  Czyja to książ-
nie”.  Czuła na punkcie urody.  Czuły
ka?  Czyje zadanie?  Nie wiem, czyja to
na piękno, na muzykę, na łzy.  Oczy czu-
wina.  Czyje dzieci? C1
łe na światło. b. wrażliwy, wyczulony. A9
p. czule, czułość, nieczuły. czyja zaim. r.ż.; D. C. Ms. czyjej, B. N. czy-
ją, l. mn. M. B. czyje, D. Ms. czyich, N. czy-
czwartek rzecz. r.m.; D. Ms. czwartku,
imi; zob. czyj.
N. czwartkiem, l. mn. M. B. czwartki, D.
czwartków; czyje zaim. r.n.; D. czyjego, C. czyjemu,
„czwarty po niedzieli dzień tygodnia”. B. czyje, N. Ms. czyim, l. mn. M. B. czy-
 Przyjść, spotkać się w czwartek.  Od je, D. Ms. czyich, C. czyim, N. czyimi; zob.
czwartku rozpoczynam urlop. ▲ Wielki czyj.
Czwartek ‘czwartek ostatniego tygodnia
czynnik rzecz. r.m.; D. czynnika, N. czyn-
przed Wielkanocą’. G3
nikiem, l. mn. M. B. czynniki, D. czynni-
p. czwartkowy.
ków;
czwórka rzecz. r.ż.; D. czwórki, C. Ms. czwór- „jedna z przyczyn, która wywołuje jakiś
ce, l. mn. M. B. czwórki, D. czwórek; skutek”.  Czynnik istotny, stały, ważny,
1. „znak graficzny liczby cztery; 4”.  Jeż- zasadniczy.  Czynniki ekonomiczne, spo-
dżę czwórką (tramwajem, autobusem łeczne. B5
oznaczonym numerem 4).  Mieszkam
czynność rzecz. r.ż.; D. C. Ms. czynności,
pod czwórką (w domu, pokoju z nume-
l. mn. M. D. B. czynności;
rem 4). F1
„obowiązki związane z zatrudnieniem,
2. „ocena szkolna w szóstkowym systemie
z pracą czegoś”.  Czynność serca.  Czyn-
ocen oznaczona cyfrą 4, równa ocenie do-
ności porządkowe.  Nadmierna czyn-
brej”.  Dostać czwórkę. b. dobry. E2
ność.  Czynności domowe. b. działanie,
p. czwórkowy.
praca. B3
czy1 spój.; p. czynnościowy, czynnościowo.
1. „łączy wyrazy lub zdania i wskazuje, że
czysto przysł.; czyściej;
trzeba z nich wybrać coś jednego”.  Za-
„bez brudu”.  Podłoga czysto umyta.
snął czy udawał, że śpi.  Chciał uciec czy
 Ubierać się czysto.  Pisać na czysto
tylko się schować. b. ewentualnie, albo,
‘pisać ostateczną redakcję tekstu’. b. po-
lub. C1
rządnie. D6
2. „rozpoczyna zdania podrzędnie złożo-
ne, wyrażające pytanie, wątpliwość, nieczysty przym.; czysta, czyste, czyści, czyst-
pewność”.  Jeszcze nie postanowił, czy szy/czyściejszy, czystsi/czyściejsi;
* czuli2 zob. czuły * czyści1 zob. czysty

czyścić czytać
28
1. „taki, na którym nie ma brudu”.  Czy- czyszczony; rzecz. czyszczenie; czyścić co,
ste naczynie.  Czysta odzież.  Czysty po- czym;
kój.  Mieć czyste ręce ‘nie uczestniczyć „czynić czystym”.  Czyścić szczotką.
nigdy w żadnym przestępstwie’. b. po-  Czyścić buty pastą.  Czyścić zęby. D6
rządny, zadbany. D6 p. doczyścić, oczyścić, wyczyścić.
2. „taki, który brzmi wyraźnie, jasno”.
czytać czas. ndk; czytam, czytasz, czytaj,
 Czysta wymowa.  Czysty dźwięk, śpiew.
czytał, czytałyśmy, czytaliśmy, czytany;
b. dźwięczny, jasny. B5
rzecz. czytanie; czytać co, komu;
3. „taki, który nie zawiera innych skład-
„przebiegać wzrokiem po napisanym tekś
ników, obcych wpływów”.  Czysta pol
cie; poznawać jego treść”.  Czytać książ-
szczyzna.  Czysta jak łza.  przenoś. Mieć
kę, gazetę.  Czytać głośno, wyraźnie.
czyste sumienie ‘być przekonanym, że się
 Czytać między wierszami ‘domyślać się
jest bez winy’. b. szlachetny, uczciwy. B5
tego, co nie jest napisane’. A11
p. czysto, czystość, czyściutki, czyścić.
p. doczytać, odczytać, poczytać, prze-
czyścić czas. ndk; czyszczę, czyścisz, czyść, czytać, zaczytać się, czytywać, czytelnik,
czyścił, czyści, czyściłyśmy, czyściliśmy, czytelniczka, czytanka, czytelny.
* czyści2 zob. czyścić

Ć
ć [ći] 1. „litera alfabetu polskiego; znak ćwiczyć czas. ndk; ćwiczę, ćwiczysz, ćwicz,
graficzny spółgłoski ć”. ćwiczył, ćwiczyłyśmy, ćwiczyliśmy, ćwi-
2. „spółgłoska bezdźwięczna, miękka, czony; rzecz. ćwiczenie; ćwiczyć kogo, co,
środkowojęzykowa, zwarto-szczelinowa”. w czym;
„powtarzać jakąś czynność, aby wykony-
ćwiczenie rzecz. r.n.; D. ćwiczenia, l. mn.
wać ją dobrze”.  Ćwiczyć grę na forte-
M. B. ćwiczenia, D. ćwiczeń;
pianie.  Ćwiczyć zadania matematycz-
„zajęcie albo zadanie, które należy wy-
ne.  Ćwiczyć chłopców w kopaniu piłki.
konać”.  Ćwiczenie z fizyki.  Ćwicze-
 Ćwiczyć wolę, umysł, rozum. b. kształ-
nia gramatyczne.  Ćwiczenia wojskowe.
tować, uczyć się. E2
 Ćwiczenia rąk.  Ćwiczenia gimnastycz-
p. poćwiczyć, przećwiczyć, wyćwiczyć,
ne.  Robić ćwiczenia.  Ćwiczenia na bo-
ćwiczyć się, ćwiczenie, ćwiczebny.
isku, na stadionie. b. zadanie. E2.
p. ćwiczeniowy.
D
d [de] 1. „litera alfabetu polskiego; znak 4. „urządzić, zorganizować coś oficjalnie”.
graficzny spółgłoski d”.  Dać koncert, przedstawienie.  Dać ko-
2. „spółgłoska zwarta, dźwięczna, przed- muś coś na obiad.  Dać komuś po nosie
niojęzykowo-zębowa”. ‘zwrócić komuś uwagę na jego niestosow-
ne zachowanie’. b. zaproponować. B4
dach rzecz. r.m.; D. Ms. dachu, l. mn. M. B.
p. dodać, oddać, podać, rozdać, wydać,
dachy, D. dachów;
zdać, zadać, dany.
„zewnętrzna górna część budynku, któ-
ra go przykrywa; także górna część po- daleki przym.; daleka, dalekie, dalecy, dal-
jazdu”.  Dach samochodu.  Dach z bla- szy, dalsi;
chy.  Dom z płaskim dachem.  Miesz- 1. „taki, który znajduje się w dużej od-
kać z kimś pod jednym dachem ‘mieszkać ległości, w przestrzeni”.  Daleki spacer.
w jednym domu’.  Mieć dach nad głową  Dalekie strony.  Daleka droga.  Dale-
‘mieć mieszkanie’. D1 kie miejsce. b. odległy. F3
p. dachowy, daszek. 2. „taki, który znajduje się w dużej od-
ległości w czasie”.  Dalekie lata, czasy,
dać czas. dk; dam, dasz, dadzą, daj, dał, da- dzieje.  Daleka przeszłość, przyszłość.
łyśmy, daliśmy, dacie, dany; rzecz. danie;  Dalsze losy.  Dalsze studia.  Dalsza
zob. ndk dawać; dać co, komu, czemu; nauka w Polsce.  Dalsze prośby.  Dalsze
1. „zrobić tak, aby ktoś wziął, otrzymał leczenie.  Dalekie plany. b. odległy. G6
coś”.  Dać książkę.  Dać lekarstwo cho-
remu.  Dać adres znajomemu.  Dać daleko przysł.; dalej;
klucz od pokoju.  Dać pieniądze, nagro- 1. „w dużej odległości od czegoś”.  Sie-
dę. ▲ żart. Dać buzi ‘pocałować kogoś’. dzieć daleko od sceny.  Do domu daleko.
 Dwa razy daje, kto prędko daje ‘nie nale-  Żyć daleko od miasta. F3
ży się zbyt spieszyć z płaceniem’. b. prze- 2. „o czymś, co nieprędko nastąpi w cza-
kazać, ofiarować. B4 sie”.  Do wiosny daleko.  Daleko do
2. „zrobić tak, żeby ktoś miał coś, mógł obiadu, do kolacji. b. długo. G6
robić coś; pozwolić robić coś”.  Dać ślub, damski przym.; damska, damskie, damscy;
rozwód.  Dać zgodę na coś.  Dać pić, jeść nie stopniuje się;
dziecku, psu.  Nie dać spokoju.  Dać 1. „taki, który jest przeznaczony dla ko-
słowo honoru ‘zobowiązać się do czegoś’. biet”.  Damska torebka.  Damska spód-
b. zapewnić, sprawić. B4 nica.  Damski fryzjer.  Obuwie damskie.
3. „dostarczyć jako rezultat”.  Ziemia b. kobiecy, żeński. A2
daje plony, owoce.  Dać stopień, tytuł. 2. „taki, który składa się z kobiet”.  Dam-
 Dać radę komuś ‘przekonać kogoś’. B4 skie towarzystwo. A2
* dadzą zob. dać * dalecy zob. daleki

* dacie zob. dać * dalej zob. daleko
* danie zob. dać
dane denerwować się
31
dane rzecz. bez l. poj., l. mn. D. Ms. danych;. ki.  Nie będziesz dbał, nie będziesz miał
„fakty, na których można się oprzeć w ba- ‘aby cokolwiek posiadać, należy o to usil-
daniach, w dyskusji; informacje, wiado- nie się starać’. B4
mości”.  Dane statystyczne, liczbowe, p. zadbać.
techniczne.  Dokładne dane.  Brak da-
decyzja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. decyzji, l. mn.
nych. ▲ Dane osobiste ‘informacje o czy- M. B. decyzje, D. decyzji;
imś życiu’. b. fakty, informacje. C4 1. „postanowienie zrobienia czegoś”.
danie rzecz. r.n.; D. dania, l. mn. M. B. da-  Stanowcza decyzja.  Szybka, natych-
nia, D. dań; miastowa decyzja.  Podjąć decyzję.
„w odpowiedni sposób przygotowane je-  Moja, twoja, jego decyzja. A8
dzenie jako część obiadu lub kolacji”. 2. „wniosek, do którego dochodzi się po
 Danie główne.  Danie gorące, zimne. wspólnej dyskusji”.  Decyzja całego ze-
 Danie mięsne, rybne.  Pierwsze danie brania.  Decyzja sądu, sejmu, rządu.
(zupa).  Drugie danie (mięso z jarzyną). b. postanowienie. C6
 Trzecie danie (kompot, ciastko).  Za- p. decyzyjny.
mówić danie z karty. b. jedzenie, potra- dekagram rzecz. r.m.; D. dekagrama, Ms.
wa. D7 dekagramie, l. mn. M. B. dekagramy, D.
dekagramów;
data rzecz. r.ż.; D. daty, C. Ms. dacie, l. mn.
„jednostka wagi równa dziesięciu gra-
M. B. daty, D. dat;
mom; skrót: dag”.  Kupić 20 dekagra-
„dokładny czas czegoś, zdarzenia (dzień, mów masła. F1
miesiąc, rok); dokładne oznaczenie czasu p. dekagramowy.
w liście, na dokumencie, w piśmie itp.”.
 Data historyczna.  Wpisać datę.  Data delikatny przym.; delikatna, delikatne,
urodzenia, śmierci.  Pismo bez daty. delikatni, delikatniejszy, delikatniejsi;
b. termin. G1, G2, G3 1. „taki, który wyróżnia się wrażliwo-
p. datować. ścią”.  Delikatny sposób bycia.  Deli-
katne uczucia.  Delikatne postępowa-
dawać czas. ndk; daję, dajesz, dawaj, danie.  Delikatna dziewczyna.  Delikatny
wał, dawałyśmy, dawaliśmy, dawany; uśmiech.  Delikatna twarz. b. subtelny,
rzecz. dawanie; zob. dk dać. wrażliwy. A9
dawno przysł.; dawniej; 2. „taki, który wyróżnia się kruchą budo-
wą, małą odpornością”.  Delikatne szkło.
1. „wiele czasu temu”.  To było dawno.
 Delikatna roślina.  Delikatne zdrowie.
 Dawno temu. G6
 Delikatna skóra.  Delikatna ręka dziec-
2. „w ciągu długiego czasu”.  Mieszkać
ka. B5
tu dawno.  Dawno go nie widziałem. G6
3. „o łagodnym smaku”.  Delikatne mię-
dawny przym.; dawna, dawne, dawni, daw- so.  Delikatna potrawa.  Delikatny ser,
niejszy, dawniejsi; sos. b. wyszukany. D7
1. „taki, który zdarzył się w odległym p. delikatnie, delikatność.
czasie”.  Dawne czasy.  Dawne obycza- denerwować czas. ndk; denerwuję, dener-
je.  Od najdawniejszych czasów. b. odle- wujesz, denerwuj, denerwował, denerwo-
gły. G6 wałyśmy, denerwowaliśmy, denerwowa-
2. „taki, który nadal trwa od długiego ny; rzecz. denerwowanie; denerwować
czasu”.  Dawny znajomy.  Dawna przy- kogo, czym;
jaźń, znajomość.  Od dawna ‘od dłuższe- „doprowadzać kogoś do nerwowego sta-
go czasu’. b. stary. G6 nu, czynić kogoś złym”.  Denerwować
p. dawno. krzykiem.  Denerwować matkę, ojca.
dbać czas. ndk; dbam, dbasz, dbał, dbały-  Denerwować zachowaniem. b. niepoko-
ić, złościć. A9
śmy, dbaliśmy; rzecz. dbanie, dbać o kogo,
p. zdenerwować, denerwować się.
o co;
„troszczyć się o czyjeś potrzeby, o stan denerwować się czas. ndk; denerwuję się,
czegoś”.  Dbać o swój wygląd.  Dbać denerwujesz się, denerwuj się, denerwo-
o dzieci, o matkę, o siebie.  Dbać o książ- wał się, denerwowałyśmy się, denerwo-
* dacie zob. data

deser długość
32
waliśmy się; rzecz. denerwowanie się; de- 3. „wskazuje obiekt, na który skierowa-
nerwować się czym, o co; ne są uczucia, emocje, korzyści”.  Miły,
„doprowadzać się do nerwowego sta- przyjazny dla ucha (dla oka).  Miłość,
nu, być złym”.  Denerwować się egza- szacunek dla kogoś.  Tolerancja dla my-
minem.  Denerwować się z jakiegoś po- ślących inaczej. C1
wodu.  Denerwować się często, rzadko.
dlaczego zaim.; ndm;
b. niepokoić się, stresować się. A9
„wyraża pytanie o powód, przyczynę dzia-
p. zdenerwować się.
łania czegoś”.  Dlaczego jesteś smutny?
deser rzecz. r.m.; D. deseru, Ms. deserze,  Dlaczego wychodzisz tak wcześnie?
l. mn. M. B. desery, D. deserów;  Dlaczego wyjeżdżasz? C1
„słodkie danie podawane na końcu posił-
ku”.  Owoce na deser.  Deser lodowy, dlatego spój.;
owocowy.  Zjeść, przygotować deser. D7 „wprowadza zdanie wyrażające przyczy-
p. deserowy. nę czegoś, wynik”.  Nie poszedł, dlatego
że był chory.  Nie może przyjechać, dla-
deszcz rzecz. r.m.; D. Ms. deszczu, l. mn. tego że jest bardzo zajęty. C1
M. B. deszcze, D. deszczów;
„krople wody, które spadają z chmur”. dłoń rzecz. r.ż.; D. C. Ms. dłoni, l. mn. M. B.
 Spacerować w deszczu.  Ciepły, majo- dłonie, D. dłoni;
wy deszcz.  Deszcz pada, leje.  Deszcz „końcowa część ręki od początku palców
idzie, przeszedł, zaczął się.  Coś rośnie do przegubu”.  Prawa, lewa dłoń.  Mieć
jak grzyby po deszczu ‘coś rośnie bardzo serce na dłoni ‘być szczerym’. A4
szybko’.  Z dużej chmury mały deszcz p. dłoniowy.
‘coś, co wydaje się bardzo groźne, staje długi przym.; długa, długie, dłudzy, dłuż-
się mało istotne’. H1 szy, dłużsi;
p. deszczowy, deszczowo, deszczyk. 1. „taki, który rozciąga się w przestrze-
diabeł rzecz. r.m.; D. B. diabła, C. diabłu, ni liniowo”.  Długa sukienka, spódnica.
Ms. diable, l. mn. M. diabły/diabli, D. B.  Długie spodnie.  Długie włosy.  Mieć
diabłów; długi język ‘nie umieć zachować tajemni-
„według wierzeń religijnych: symbol cy’.  Mieć długie ręce ‘kraść’.  Mieć dłu-
zła i brzydoty”.  Wierzyć (nie wierzyć) gie uszy ‘słuchać, co inni mówią’. F1
w diabła.  Straszyć diabłami.  Opo- 2. „taki, który trwa spory odcinek czasu”.
wiadania, historie o diabłach.  Do dia-  Długa podróż.  Długie życie.  Długi
bła/Do wszystkich diabłów ‘okrzyk wyra- czas.  Od dłuższego czasu ‘od dawna’.
żający złość, zniecierpliwienie’.  Diabli b. trwały. G6
kogoś biorą ‘ktoś gwałtownie się złości’. p. długo, długość.
 Diabli wiedzą/Diabeł wie ‘nie wiadomo, długo przysł.; dłużej;
nikt nie wie’.  Co nagle, to po diable ‘nie 1. „na znaczną odległość”.  Las ciąg
trzeba się spieszyć’.  Diabeł nie śpi ‘trze- nął się długo.  Nosić się długo ‘chodzić
ba uważać, żeby nie stało się coś złego’. w długim ubraniu’. F1
b. szatan. E1 2. „przez długi czas”.  Spać długo.  Żyć,
p. diabelski, diabli, diabełek. podróżować długo. G6
dla przyim.; łączy się z rzeczownikami i za-
długopis rzecz. r.m.; D. długopisu, Ms. dłu-
imkami w dopełniaczu;
gopisie, l. mn. M. B. długopisy, D. długo-
1. „tworzy wyrażenie oznaczające cel,
pisów;
oczekiwany skutek”.  Uczyć się dla przy-
„rodzaj przyrządu do pisania”.  Pisać
jemności.  Robić coś dla własnych ambi-
długopisem.  Czarny, niebieski, czerwo-
cji. C1
ny, kolorowy długopis. C8
2. „wyraża przeznaczenie czegoś, że coś
p. długopisowy.
będzie komuś służyło”.  Film tylko dla
dorosłych.  Hotel dla cudzoziemców, dla długość rzecz. r.ż.; D. długości, l. mn. M.
studentów. C1 D. B. długości;
* diable zob. diabeł * dłuższy zob. długi

* dłudzy zob. długi
dnia dobry
33
1. „bycie długim w przestrzeni”.  Dłu- dobranoc.  Na dobranoc ‘przed rozsta-

gość pokoju.  Długość stołu, sznura, uli- niem na noc’. C5
cy.  Na całej długości ‘od początku do p. dobranocka.
końca’. b. odległość. F1
dobry przym.; dobra, dobre, dobrzy, lep-
2. „bycie długim w czasie”.  Długość po-
szy, lepsi;
dróży.  Długość przemówienia. G6
1. „serdeczny, pełen dobroci i życzliwości,
p. długościowy.
przyjazny dla innych”.  Dobry człowiek,
dnia, dni zob. dzień. mąż.  Dobra kobieta, żona.  Dobre ser-
ce.  Dobry uśmiech.  Być dobrym dla ko-
do przyim.; łączy się z rzeczownikami i za-
goś, dla czegoś.  Dobry humor, nastrój.
imkami w dopełniaczu;  Bądź tak dobry ‘zwrot grzecznościo-
1. „wyraża przeznaczenie, funkcję cze- wy, używany przed prośbą o coś’.  Po-
goś”.  Maszyna do szycia.  Filiżanka do wiedzieć komuś dobre słowo ‘serdecznie
kawy.  Sprawa do załatwienia. C1 przemówić, okazać życzliwość’.  Być do-
2. „wyraża czyjąś funkcję, rolę”.  Dziew- brej myśli ‘oczekiwać pomyślnego zakoń-
czyna do dziecka.  Dziekan do spraw stu- czenia jakiejś sprawy’. b. życzliwy, przy-
denckich. C1 jazny. A9
3. „wyraża umieszczenie czegoś w ja- 2. „taki, który jest moralny, szlachetny,
kimś miejscu”.  Wrzucić list do skrzyn- prawy”.  Dobre czyny.  Dobre zachowa-
ki.  Schować ubranie do walizki. C1 nie się.  Dobry charakter.  Dobre oby-
4. „wyraża zakończenie pewnego sta- czaje.  Zrobić coś z dobrej woli ‘zrobić coś
nu lub czynności”.  Biec do utraty tchu. z własnej chęci, bez przymusu’. b. szla-
 Robić coś do skutku.  Czekać do ostat- chetny, moralny. A8
niej chwili. C1 3. „taki, który wyróżnia się dodatnią oce-
5. „wyraża miejsce, które jest celem po- ną, pozytywny”.  Dobre wrażenia.  Do-
ruszania się, zmierzania przez kogoś”. bra opinia, ocena.  Stopień dobry, bar-
 Jechać do Poznania, do Francji.  Iść do dzo dobry ‘wysokie oceny, jakie można
szkoły. F2 uzyskać w szkole’. b. korzystny, pozytyw-
6. „wyraża skierowanie jakichś uczuć”. ny. B5
 Miłość do matki, do dziecka.  Uczucie 4. „taki, który zapowiada się na coś po-
do kobiety. C1 myślnego”.  Dobry znak, początek.  Do-
7. „wyraża występowanie wewnątrz cze- bra nowina.  Dzień dobry/Dobry wieczór
goś, uczestniczenie w czymś”.  Należeć ‘zwroty powitalne’.  Urodzić się pod do-
do partii, do związku.  Zapisać się do or- brą gwiazdą ‘mieć szczęście w życiu’.
ganizacji.  Iść do wojska. C1 b. pomyślny, szczęśliwy. C6
8. „wyraża ograniczoną wielkość, grani- 5. „taki, który wykonuje coś starannie”.
cę, której nie można przekroczyć”.  Do  Dobry uczeń, student.  Dobry lekarz,
wczoraj.  Do piętnastu uczniów.  Do pię- pracownik.  Dobry obywatel.  Dobra
ciu tysięcy. C1 matka. b. staranny, porządny. B4
9. „wyraża zawołanie, wezwanie”.  Do 6. „taki, który jest silny, zdrowy”.  Dobry
widzenia.  Do zobaczenia.  Do jutra. wzrok, słuch, głos.  Jak spaść, to z dobre-
 Czas do domu.  Do broni! C6 go konia ‘jak coś stracić, to z klasą, god-
doba rzecz. r.ż.; D. doby, C. Ms. dobie, l. mn. nie’. b. doskonały, wspaniały. A7
M. B. doby, D. dób; 7. „taki, który przedstawia dużą wartość”.
„okres 24 godzin; dzień i noc”.  Podróż  Dobry styl, smak.  Dobra muzyka, lite-
trwała dobę.  Dyżurować całą dobę. G3 ratura, sztuka, książka.  Dobre jedzenie.
p. dobowy.  Dobry obiad.  Dobry samochód.  Brać
coś za dobrą monetę ‘przyjmować coś na
dobranoc rzecz. r.ż.; ndm; serio, nie dostrzegać kłamstwa’. b. warto-
„forma pożegnania przed nocą”.  Dobra- ściowy, doskonały. B5
noc, idę spać.  Dobranoc pani, panu, pań- 8. „taki, który jest odpowiedni, sprawny,
stwu.  Mówić dobranoc.  Życzyć komuś który działa bez problemów”.  Dobre le-
* dób zob. doba * lepsi zob. dobry

* lepszy zob. dobry
dobrze dokończyć
34
karstwo.  Dobre urządzenie.  Dobry te- łyśmy się, dogadaliśmy się; rzecz. doga-
lewizor. b. odpowiedni, właściwy. B5 danie się; ndk dogadywać się dogaduję
9. „taki, który przynosi zyski”.  Dobre się, dogadujesz się, dogaduj się, dogady-
miejsce.  Dobry zawód.  Dobre warunki. wał się, dogadywałyśmy się, dogadywali-
 Robić dobre interesy. b. korzystny. B5 śmy się; rzecz. dogadywanie się; dogadać
p. dobrze, dobranoc. się z kim, co do czego;
1. pot. „dojść do porozumienia z kimś za
dobrze przysł.; lepiej; pomocą słów”.  Dogadać się po angiel-
1. „odpowiednio, tak jak trzeba”.  Do- sku, po niemiecku.  Dogadać się z Angli-
brze spełniać swoje obowiązki.  Dobrze kiem, z Polakiem. b. zrozumieć się. C2
wyglądać.  Dobrze żyć.  Dobrze uczyć 2. „osiągnąć wspólny pogląd na jakąś
się, pracować.  Dobrze wychowany ‘taki, sprawę, szczególnie po dyskusji”.  Z tru-
który postępuje właściwie, grzecznie, dem się dogadać.  Dogadać się w ważnej
uprzejmie’. b. starannie. B5 sprawie. b. porozumieć się. C6
2. „w sposób serdeczny, życzliwy; miło,
przyjemnie”.  Czuć się dobrze.  Przy- dojrzały przym.; dojrzała, dojrzałe, dojrza-
jąć coś, kogoś dobrze.  Dobrze o kimś li, dojrzalszy, dojrzalsi;
mówić.  Dobrze komuś życzyć ‘być dla 1. „taki, który nadaje się do spożycia”.
kogoś życzliwym’.  Wszędzie dobrze,  Dojrzałe owoce.  Dojrzałe jabłko, wino.
ale w domu najlepiej ‘radość z możliwo-  Dojrzały ser. B5
ści przebywania w gronie rodzinnym’. 2. „taki, który doszedł do pełnego rozwo-
 Wszędzie dobrze, gdzie nas nie ma ‘fał- ju”.  Dojrzała kobieta.  Dojrzały czło-
szywe przekonanie o tym, że w innych wiek.  Dojrzały artysta.  Dojrzałe dzie-
krajach, miejscach jest lepiej’. b. miło, ło.  Dojrzały talent, umysł. b. dorosły, do-
przyjemnie. A9 świadczony. A8
3. „zgodnie z etyką, uczciwie”.  Dobrze p. dojrzale, dojrzałość.
żyć, postępować.  Dobrze wychowywać. dokładnie przysł.; dokładniej;
 Dobrze komuś z oczu patrzy ‘ktoś wy- „zgodnie z rzeczywistością, w sposób
gląda na uczciwego, porządnego człowie- szczegółowy, staranny”.  Liczyć dokład-
ka’. b. szlachetnie, uczciwie. C6 nie.  Powtarzać dokładnie.  Dokładnie
4. „korzystnie, z zyskiem”.  Dobrze coś opowiedzieć.  Dokładnie ważyć.  Myć się
sprzedać.  Dobrze zarabiać.  Dobrze się dokładnie.  Dokładnie czyścić. b. szcze-
komuś powodzi ‘ktoś ma szczęście w ży- gółowo, starannie. A8
ciu’. b. bogato, dostatnio. B5
5. „wyraża zgodę na coś”.  Dobrze, idź! dokładny przym.; dokładna, dokładne, do-
 Pójdę z tobą, dobrze? B4 kładni, dokładniejszy, dokładniejsi;
„taki, który jest w pełni zgodny z rzeczy-
dodać czas. dk; dodam, dodasz, dodaj, do- wistością lub jakimś wzorem, bardzo sta-
dał, dodałyśmy, dodaliśmy, dodany; rzecz. ranny”.  Dokładny przekład.  Dokładne
dodanie; zob. ndk dodawać; dodać co, tłumaczenie.  Dokładny czas.  Dokład-
czego, do czego; ny adres.  Dokładna praca.  Dokładne
„dać więcej; dołożyć; wykonać działa- pismo. b. szczegółowy, aktualny. B5
nie matematyczne”.  Dodać masła, cu- p. dokładnie, dokładność.
kru.  Dodać tysiąc złotych.  Dodać dwa
do trzech.  Dodać, dodawać kroku ‘iść dokonany przym.; dokonana, dokonane;
nie stopniuje się;
szybciej’.  Dodać skrzydeł komuś ‘spra-
1. „o fakcie: taki, który zaistniał”.  Fakt
wić, że ktoś jest zadowolony, czuje się do-
dokonany. B5
brze’. B5
2. jęz. „o czasowniku: taki, który nazywa
dodawać czas. ndk; dodaję, dodajesz, do- czynność zakończoną; skrót: dk”.  Cza-
dawaj, dodawał, dodawałyśmy, dodawali- sownik dokonany.  Aspekt dokonany.
śmy, dodawany; rzecz. dodawanie; zob. dk C1
dodać.
dokończyć czas. dk; dokończę, dokoń-
dogadać się czas. dk; dogadam się, doga- czysz, dokończ, dokończył, dokończyły-
dasz się, dogadaj się, dogadał się, dogada-. śmy, dokończyliśmy, dokończony; rzecz.
* lepiej zob. dobrze

doktor dopiero
35
dokończenie; ndk dokańczać dokań-  Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej

czam, dokańczasz, dokańczaj, dokańczał, ‘radość z możliwości przebywania w gro-
dokańczałyśmy, dokańczaliśmy, dokań- nie rodzinnym’. b. mieszkanie. D1
czany; rzecz. dokańczanie; dokończyć cze- 3. „rodzina; członkowie rodziny; mieszka-
go, co; nie z jego mieszkańcami i sprawami ro-
„doprowadzić czynność do końca”.  Do- dzinnymi”.  Tęsknić za domem.  Dostać
kończyć pisanie, opowiadanie, list.  Szyb- list z domu.  Głowa domu ‘osoba najważ-
ko dokończyć. b. zakończyć. B5 niejsza w rodzinie’.  Pan, pani domu ‘go-
spodarz, gospodyni’.  Założyć dom ‘oże-
doktor rzecz. r.m.; D. B. doktora, Ms. dok-
nić się, wyjść za mąż’.  Cały dom jest
torze, l. mn. M. doktorzy, D. B. dokto-
na czyjejś głowie ‘o kimś, kto zajmuje się
rów;
wszystkimi sprawami rodziny’. b. rodzi-
1. pot. „lekarz”.  Iść do doktora.  We-
na, domownicy. B1
zwać doktora. b. lekarz. B2
4. „nazwa pewnych instytucji kultural-
2. „stopień naukowy nadawany przez
nych, naukowych itp.”.  Dom wczaso-
szkoły wyższe; skrót: dr”.  Doktor filo-
wy.  Dom kultury.  Dom mody.  Dom
zofii, praw, nauk przyrodniczych.  Sto-
akademicki.  Dom dziecka. b. instytu-
pień, tytuł doktora. B2
cja. E4
p. doktorski.
p. domowy, domek, domownik.
dokument rzecz. r.m.; D. dokumentu, Ms.
domowy przym.; domowa, domowe, domo-
dokumencie, l. mn. M. B. dokumenty, D.
wi; nie stopniuje się;
dokumentów;
1. „taki, który dotyczy budynku mieszkal-
1. „pismo urzędowe, akt urzędowy, które
nego i mieszkania”.  Dozorca domowy.
stwierdzają pewną okoliczność”.  Doku-
 Zwierzęta domowe.  Porządki domowe.
ment fałszywy, prawdziwy.  Egzemplarz,
 Adres domowy.  Telefon domowy.  Do-
kopia dokumentu.  Złożyć podpis na do-
mowy obiad.  Domowa praca.  Sprzęty
kumencie.  Ważne dokumenty.  Doku-
domowe.  Zadanie domowe ‘praca zada-
menty historyczne. b. zaświadczenie, cer-
na uczniom do wykonania w domu’.  pot.
tyfikat. C4
Kura domowa ‘o kobiecie, która zajmuje
2. „dowód, który oficjalnie potwierdza,
się tylko domem i nie ma żadnych zainte-
kto kim jest, gdzie ktoś pracuje”.  To-
resowań’. b. mieszkaniowy. D1
rebka z dokumentami.  Sprawdzić doku-
2. „taki, który dotyczy rodziny mieszkają-
menty.  Dokument tożsamości. b. legity-
cej we wspólnym domu”.  Obowiązki do-
macja, paszport, dowód. C4
mowe.  Sprawy domowe.  Życie domo-
p. dokumentacyjny, dokumentowy, doku-
we.  Domowe ognisko ‘rodzina, dom ro-
mentacyjnie.
dzinny’. b. rodzinny. B1
dom rzecz. r.m.; D. Ms. domu, l. mn. M. B.
dopełniacz rzecz. r.m.; D. dopełniacza,
domy, D. domów;
l. mn. M. B. dopełniacze, D. dopełniaczy;
1. „budynek, który służy do mieszkania
jęz. „drugi przypadek w deklinacji pol-
lub innym celom”.  Drewniany, duży
skiej; odpowiada na pytania: kogo? cze-
dom.  Dom czteropiętrowy.  Budować,
go?; genetivus”.  Dopełniacz rzeczowni-
stawiać dom.  Dom z cegły.  Miejski,
ków męskich, żeńskich, nijakich.  Koń-
wiejski dom.  Niski, wysoki dom.  Dom
cówki dopełniacza.  Używać dopełniacza.
z ogrodem.  Dach, okna, schody domu.
C1
b. budynek. D1
p. dopełniaczowy.
2. „pomieszczenie, gdzie ktoś mieszka;
własne mieszkanie”.  Ciasny, ale własny dopiero part.;
dom.  Nie ma jak w domu.  Wrócić do 1. „wyraża niewielką ilość, liczbę; zaled-
domu.  Zaprosić kogoś do domu.  Wypro- wie, tylko”.  Ma dopiero piętnaście lat.
wadzić się z domu.  Być gościem w domu  Dopiero co ‘przed chwilą’. b. ledwie.
‘wiele czasu spędzać poza domem’.  Być F1
panem we własnym domu ‘samemu decy- 2. „nie prędzej jak po spełnieniu się jakie-
dować o swoich sprawach’.  Prowadzić goś warunku”.  Proszę list doręczyć do-
otwarty dom ‘przyjmować często gości’. piero jutro.  Dopiero za godzinę.  A to
* dokumencie zob. dokument

doradzić dotknąć
36
dopiero! ‘podkreślenie stanu uczuciowe- 2. „zacząć chorować”.  Dostać grypy, go-

go’. G6 rączki, kaszlu. b. zachorować. A7
p. wydostać, dostać się.
doradzić czas. dk; doradzę, doradzisz, do-
radź, doradził, doradziłyśmy, doradzili- dostatecznie przysł.; nie stopniuje się;
śmy; rzecz. doradzenie; ndk doradzać „tyle, ile trzeba, wystarczająco”.  Dosta-
doradzam, doradzasz, doradzaj, doradzał, tecznie silny.  Dostatecznie dużo pienię-
doradzałyśmy, doradzaliśmy; rzecz. dora- dzy.  Dostatecznie przygotowany do od-
dzanie; doradzić co, komu; powiedzi.  Mieć, otrzymać dostatecz-
„udzielić porady, wskazać sposób postępo- nie ‘mieć, otrzymać ocenę dostateczną’.
wania w jakiejś sytuacji”.  Mądrze dora- b. wystarczająco. F1
dzić.  Doradzić w sprawach rodzinnych, dostateczny przym.; dostateczna, dosta-
majątkowych.  Doradzić odpoczynek. teczne, dostateczni, dostateczniejszy;
b. poradzić. C2 „taki, który ma tyle, ile trzeba, wystar-
dorosły przym.; dorosła, dorosłe, dorośli, czający”.  Dostateczna opieka.  Dosta-
doroślejszy, doroślejsi; teczna przyczyna.  Stopień dostateczny.
1. „taki, który przestał być dzieckiem”.  Ocena dostateczna. b. wystarczający, ko-
 Dorosły człowiek.  Dorosły syn.  Stać rzystny. F1
się dorosłym. b. dojrzały. A2 p. dostatecznie.
2. „charakterystyczny dla dojrzałego czło- dosyć/dość przysł.; nie stopniuje się;
wieka”.  Dorosły pogląd.  Dorosła po- „wyraża dostateczną miarę, ilość, licz-
stawa.  Dorosłe zachowanie. b. przemy- bę czegoś; tyle, ile trzeba”.  Mieć dosyć
ślany, mądry. A8 pieniędzy, dosyć czasu.  Dość przystojny.
p. dorośle, dorosłość.  Dość młoda, ładna.  Mam tego dość!
‘więcej z czymś nie będę się zgadzać’.
doskonale przysł.; doskonalej;
b. dostatecznie, wystarczająco. F1
„w sposób jak najlepszy”.  Wyglądać do-
skonale.  Doskonale mówić po polsku. doświadczenie rzecz. r.n.; D. doświadcze-
 Doskonale się bawić.  Czuć się dosko- nia, l. mn. M. B. doświadczenia, D. do-
nale. b. znakomicie, świetnie. B5 świadczeń;
1. „ogół wiadomości, umiejętności, wie-
doskonały przym.; doskonała, doskonałe,
dzy zdobytych w ciągu całego życia czło-
doskonali, doskonalszy, doskonalsi; wieka”.  Doświadczenie w nauczaniu.
„w najwyższym stopniu dobry, piękny,  Dzielić się doświadczeniem.  Doświad-
najwyższej jakości”.  Doskonała jakość czenie życiowe.  Pracownik z doświad-
produkcji.  Doskonały nastrój, humor. czeniem. b. praktyka. A10
 Doskonała pogoda.  Cieszyć się dosko- 2. „działanie w celu sprawdzenia jakie-
nałą opinią. b. znakomity, świetny. B5 goś zjawiska, wywołania czegoś nowego”.
p. doskonale, doskonalić.  Doświadczenie chemiczne, fizyczne.
dostać czas. dk; dostanę, dostaniesz, do-  Prowadzić doświadczenia.  Doświad-
stań, dostał, dostałyśmy, dostaliśmy; czenia na zwierzętach, na ludziach. b. ba-
rzecz. dostanie; ndk dostawać dostaję, danie. B4
dostajesz, dostawaj, dostawał, dostawały- dotknąć czas. dk; dotknę, dotkniesz, do-
śmy, dostawaliśmy; rzecz. dostawanie; do- tknij, dotknął, dotknęłyśmy, dotknęliśmy,
stać co, czego, od kogo; dotknięty; rzecz. dotknięcie; ndk doty-
1. „otrzymać coś za darmo, za pracę lub kać dotykam, dotykasz, dotykaj, dotyka-
za pieniądze”.  Dostać pieniądze, kwia- łyśmy, dotykaliśmy, dotykany; rzecz. doty-
ty, prezenty.  Dostać dobrą ocenę w szko- kanie; dotknąć kogo, czego, czym;
le.  Dostać pensję, zapłatę.  Dostać dom, 1. „zbliżyć rękę, palce do czegoś, być bli-
mieszkanie.  Dostać pokój w hotelu. sko czegoś i poczuć to”.  Delikatnie, lek-
 Dostać nagrodę, dyplom.  Dostać doko, ostrożnie dotknąć.  Dotknąć wło-
brą pracę.  Dostać książkę. b. otrzymać, sów.  Nie dotknąć jedzenia ‘nic nie jeść’.
uzyskać. B4 A11
* dorośli zob. dorosły * dostanę zob. dostać

* doskonali zob. doskonały
dotychczas droga
37
2. przenoś. „powiedzieć coś na jakiś te- ści.  Coś stanowi dowód.  Mieć dowo-
mat”.  Dotknąć kwestii zarobków. dy na coś.  Szukać dowodów.  W dowód
 Dotknąć problemów mieszkaniowych. uznania, pamięci ‘w celu okazania komuś
b. wspomnieć. C2 uznania, pamięci’. b. potwierdzenie, świa-
3. „słowami, zachowaniem sprawić ko- dectwo. B5
muś przykrość”.  Dotknąć kłamstwem, 2. „dokument urzędowy, pisemne po-
krytyką. b. zdenerwować, obrazić. A9 twierdzenie czegoś”.  Dowód wpłaty pie-
niędzy. ▲ Dowód osobisty, dowód tożsa-
dotychczas przysł.; nie stopniuje się;
mości ‘dokument stwierdzający tożsa-
„do tego czasu, do obecnej chwili”.  Do-
mość osoby’. b. dokument. C4
tychczas wierzyłam ci.  Dotychczas ży-
p. dowodowy.
łam wygodnie. b. dotąd. G7
p. dotychczasowo, dotychczasowy. dół rzecz. r.m.; D. dołu, Ms. dole, l. mn. M.
B. doły, D. dołów;
dotychczasowy przym.; dotychczasowa,
1. „naturalne obniżenie terenu lub wy-
dotychczasowe, dotychczasowi; nie stop-
kopany przez człowieka otwór w ziemi”.
niuje się;
 Głęboki dół.  Dół z wodą.  Wykopać,
„taki, który trwa, istnieje, obowiązuje do
zasypać dół. F2
tej pory”.  Dotychczasowe doświadcze-
2. „miejsce niżej położone”.  Dół domu.
nie.  Dotychczasowa praca.  Dotychcza-
 Mieszkać na dole.  Spaść na dół.
sowi nauczyciele, lektorzy.  Dotychczaso-
 W dole, u dołu, na dole ‘nisko, niżej’.
we plany. G7
 Od góry do dołu ‘od początku do koń-
p. dotychczasowo.
ca’. F2
dowiedzieć się czas. ndk; dowiem się, do- p. dolny, dołek, dolina.
wiesz się, dowiedz się, dowiedział się, do-
drobny przym.; drobna, drobne, drobni,
wiedziałyśmy się, dowiedzieliśmy się;
drobniejszy, drobniejsi;
ndk dowiadywać się dowiaduję się, do-
„mały pod względem rozmiarów, objęto-
wiadujesz się, dowiaduj się, dowiadywał
ści, znaczenia, wartości”.  Drobne zmar-
się, dowiadywałyśmy się, dowiadywali-
twienia, kłopoty.  Drobne sprawy.  Drob-
śmy się; rzecz. dowiadywanie się; dowie-
ne wydatki, zarobki, długi.  Drobne pie-
dzieć się czego, o kim, o czym, od kogo,
niądze.  Drobny deszcz, śnieg.  Drobne
u kogo;
pismo.  Drobna wiadomość. b. mały, nie-
„uzyskać informacje o kimś lub o czymś”.
duży. F1
 Dowiedzieć się przykrych, smutnych
p. drobno, drobne, drobniutki.
rzeczy o córce.  Dowiedzieć się o ślubie
brata.  Dowiedzieć się o wynikach eg- droga rzecz. r.ż.; D. drogi, C. Ms. drodze,
zaminu.  Dowiadywać się od sąsiadów. l. mn. M. B. drogi, D. dróg;
b. usłyszeć, wyczytać. C6 1. pas ziemi, po której się chodzi, jeździ”.
 Droga leśna, polna, wiejska.  Droga
dowolny przym.; dowolna, dowolne, do-
szeroka, wąska.  Droga główna.  Skrzy-
wolni; nie stopniuje się;
żowanie dróg.  Budowa dróg.  Droga
„taki, który zależy tylko od woli osoby
idzie, biegnie, prowadzi do...  Droga na
coś robiącej”.  Dowolny fragment wier-
północ, do lasu, w lesie, w górach.  Iść,
sza.  Dowolne postępowanie.  Dowolne
jechać drogą.  Taka tobie droga do mnie,
ćwiczenia.  Dowolna kolejność.  Dowol-
jak mnie do ciebie ‘jeśli masz interes, to
ny temat.  Dowolne miejsce. b. swobod-
przyjdź do mnie’. b. trasa, szosa. F3
ny, wolny. B5
2. „miejsce, po którym trzeba przejść,
p. dowolnie.
przejechać”.  Droga morska, powietrz-
dowód rzecz. r.m.; D. dowodu, Ms. dowo- na, wodna.  Droga do domu.  Nie znać
dzie, l. mn. M. B. dowody, D. dowodów; drogi.  Pytać o drogę.  Znaleźć, pokazać
1. „fakt, przedmiot, który przekonuje, że drogę.  Kawał, szmat drogi ‘duża odle-
myślenie, przypuszczenie jest prawidło- głość, daleko’.  Stawać komuś na drodze
we”.  Dowód winy.  Dowód wdzięczno- ‘przeszkadzać komuś’.  Wstąpił do pie-
* dowiem się zob. dowiedzieć się * drogi zob. droga

* dowodzie zob. dowód * drodze zob. droga
* dole zob. dół
drogi duży
38
kieł, po drodze mu było ‘o sytuacji dla ko- „ruchomy element umieszczony w otwo-
goś bardzo niewygodnej’. F3 rze w ścianie w celu jego zamknięcia; wy-
3. „przenoszenie się z miejsca na miejsce stępuje też w niektórych meblach i pojaz-
różnymi środkami lokomocji; podróżowa- dach”.  Proszę zamknąć drzwi.  Drzwi
nie”.  Przygotować się do drogi.  Dale- do pokoju.  Zamknąć, otworzyć drzwi.
ka droga.  Zmęczyć się drogą.  Szczę-  Podejść do drzwi.  Stać w drzwiach.
śliwej drogi ‘życzenie pomyślnej podróży’.  Pokazać komuś drzwi ‘kazać komuś
 Szerokiej drogi ‘życzenie pomyślnej po- wyjść’.  Zamknąć przed kimś drzwi ‘za-
dróży’.  Komu w drogę, temu czas ‘nie bronić komuś wstępu do domu’.  Pchać
należy przekładać rozpoczęcia podróży’. się drzwiami i oknami ‘pchać się ze
b. podróż, wędrówka. F5 wszystkich stron’.  Chodzić od drzwi do
4. „sposób postępowania, zachowania drzwi ‘prosić o coś’.  Nie kładź palca mię-
się”.  Właściwa, słuszna, jedyna droga dzy drzwi ‘nie interesuj się cudzymi spra-
postępowania.  Wybrać dobrą, złą drogę. wami’. b. brama. D1
b. sposób. B4 p. drzwiowy, drzwiczki.
p. drogowy, dróżka.
duma rzecz. r.ż.; D. dumy, C. Ms. dumie,
drogi przym.; droga, drodzy, droższy, droż- bez l. mn.;
si; 1. „poczucie własnego znaczenia, waż-
1. „taki, który ma wysoką cenę”.  Dro- ności; godność osobista”.  Duma nie po-
gi towar, hotel, sklep.  Droga restaura- zwala mi o nic prosić.  Duma narodowa.
cja, kawiarnia, wycieczka.  Drogie bile-  Mieć poczucie dumy.  Mówić o kimś
ty, opłaty, koszty.  Drogi prezent. b. kosz- z dumą. b. godność, ambicja. A8
towny. B5 2. „poczucie zadowolenia z siebie, wygó-
2. „taki, którego bardzo cenią, bliski uczu- rowane ambicje”.  Opowiadać z dumą.
ciowo”.  Drogi przyjaciel, gość.  Drogie  Odczuwać dumę.  Wbijać kogoś
pamiątki.  Drogie wspomnienia.  Coś w dumę ‘wywoływać w kimś pewność sie-
jest dla kogoś droższe nad życie. b. kocha- bie’. b. wyniosłość, zarozumiałość. A8
ny. C6 p. dumny, dumnie.
3. „tylko w zwrotach do kogoś, szczegól-
dumny przym.; dumna, dumne, dumni,
nie w liście”.  Drogi Janku.  Droga Ka-
dumniejszy, dumniejsi;
siu.  Drodzy państwo. b. szanowny, ko-
1. „taki, który ma poczucie własnej war-
chany. C5
tości”.  Być, czuć się dumnym.  Dumny
p. droga, drożeć.
człowiek. b. ambitny, honorowy. A8
drogo przysł.; drożej; 2. „taki, który jest bardzo zadowolony
„wymagające dużego wkładu pieniężne- z siebie, ma bardzo wysokie mniemanie
go”.  Kupić, sprzedać drogo.  Zapłacić o sobie”.  Dumny z otrzymanej funkcji,
drogo.  To za drogo. F1 nagrody. b. zarozumiały, wyniosły. A8
drzewo [d-żewo] rzecz. r.n.; D. drzewa, Ms. dużo przysł.; więcej;
drzewie, l. mn. M. B. drzewa, D. drzew; „w wielkiej ilości”.  Dużo wolnego czasu.
bot. „wieloletnia roślina z twardym pniem  Dużo czytać, pracować, wiedzieć.  Dużo
i gałęziami”.  Wysokie, niskie drzewo.  Li- pracy, książek, ludzi.  Powiedzieć za dużo
ściaste, iglaste, owocowe drzewo.  Owo- ‘zdradzić się z czymś’. b. wiele. F1
ce prosto z drzewa.  Nie przesadza się
duży przym.; duża, duże, duzi, większy,
starych drzew ‘starzy ludzie nie powinni
więksi;
zmieniać miejsca zamieszkania’. H3
„1. „taki, który zajmuje wiele miejsca”.
p. drzewny, drzewko.
 Duży ogród.  Duży dom.  Duża rze-
drzwi [d-żwi] rzecz. bez l. poj., l. mn. D. ka.  Duże pole.  Duże drzewo.  Zrobić
B. drzwi, C. drzwiom, N. drzwiami, Ms. duże oczy ‘zdziwić się’. b. wielki, ogromny..
drzwiach; F1
* droga zob. drogi * większy zob. duży

* drodzy zob. drogi * więcej zob. dużo
* drożsi zob. drogi * więksi zob. duży
* duzi zob. duży
dworzec dyskusja
39
2. „taki, który składa się z wielu ele- 2. „zaświadczenie, które wydaje się jako
mentów, części”.  Duża suma pieniędzy. nagrodę za coś”.  Dyplom nagrody pań-
 Duża rodzina. b. wielki. F1 stwowej.  Dyplom uczestnictwa w kon-
3. „taki, który przejawia się siłą”.  Duże kursie skrzypcowym.  Dyplom honorowy.
zwycięstwo.  Duża radość.  Duże korzy-  Otrzymać dyplom.  Przyznać, wręczyć
ści. b. intensywny. F1 dyplom. b. nagroda, wyróżnienie. C4
4. „taki, który dorasta, dorosły”.  Duża p. dyplomowy, dyplomowany.
panna.  Duży syn.  Duże dzieci. b. doj- dyrektor rzecz. r.m.; D. B. dyrektora, Ms.
rzały, dorosły. A2 dyrektorze, l. mn. M. dyrektorzy/dyrekto-
dworzec rzecz. r.m.; D. dworca, l. mn. M. rowie, D. B. dyrektorów;
B. dworce, D. dworców; „osoba, która kieruje instytucją, przedsię-
„miejsce przyjazdu i odjazdu pociągów lub biorstwem”.  Dyrektor instytutu.  Dy-
autobusów; budynek, w którym miesz- rektor szkoły, fabryki, teatru.  Pełnić
czą się kasy biletowe, poczekalnia itp.”. funkcję dyrektora.  Stanowisko dyrekto-
 Spotkać się na dworcu.  Witać gości na ra. b. kierownik, szef. B3
dworcu.  Dworzec kolejowy, autobusowy. p. dyrektorski, dyrektorka.
 Przyjechać na dworzec.  Dworzec to- dysk rzecz. r.m.; D. Ms. dysku, N. dyskiem,
warowy, lotniczy, morski. b. stacja, przy- l. mn. M. B. dyski, D. dysków;
stanek. F2, E4 inform. „okrągła płytka pokryta materia-
dwója rzecz. r.ż.; D. dwói, l. mn. M. B. dwó- łem magnetycznym umożliwiającym zapi-
je, D. dwój; sywanie i odczytywanie informacji różne-
pot. „stopień szkolny w szóstkowej skali go rodzaju”.  Pojemność dysku. ▲ Dysk
twardy ‘urządzenie komputerowe wbudo-
ocen oznaczający ocenę dopuszczającą”.
wane do komputera na stałe (w odróżnie-
 Dostać dwóję.  Postawić, dać dwóję.
niu od dyskietki)’. ▲ Stacja dysków ‘część
 Ocenić na dwóję. b. dwójka. E2
komputera mieszcząca wbudowany dysk
dwór rzecz. r.m.; D. dworu, Ms. dworze, twardy oraz kieszenie do umieszczania
l. mn. M. B. dwory, D. dworów; w nich dyskietek’. C8
1. „przestrzeń pod gołym niebem, na ze- p. dyskowy, dyskietka.
wnątrz budynku”.  Wyjść na dwór.  Stać
dyskietka rzecz. r.ż.; D. dyskietki, C. Ms.
na dworze.  Na dworze deszczowo. b. po- dyskietce, l. mn. M. B. dyskietki, D. dys-
dwórze. F3 kietek;
2. „bardzo duży dom mieszkalny, wska- inform. „mały, elastyczny dysk pokryty
zujący na bogactwo jego właściciela”. materiałem magnetycznym umożliwia-
 Drewniany dwór.  Dwór szlachecki. jącym zapis, przechowywanie i odczyty-
b. pałac, zamek. D1 wanie różnego rodzaju informacji”.  Za-
p. dworski, dworek. pisać coś na dyskietce.  Wklepać coś na
dwukropek rzecz. r.m.; D. dwukropka, N. dyskietkę.  Wydrukować coś z dyskiet-
dwukropkiem, l. mn. M. B. dwukropki, D. ki. C8
dwukropków; dyskoteka rzecz. r.ż.; D. dyskoteki, C. Ms.
„znak interpunkcyjny (:), który używany dyskotece, l. mn. M. B. dyskoteki, D. dys-
jest przed wprowadzeniem cytatu lub wy- kotek;
liczeniem”.  Zasady użycia dwukropka. „zabawa taneczna przy muzyce z płyt;
 Postawić, wpisać dwukropek. C1 także miejsce tej zabawy”.  Iść, pójść na
dyplom rzecz. r.m.; D. dyplomu, Ms. dyplo- dyskotekę.  Spotkać się, umówić się na
mie, l. mn. M. B. dyplomy, D. dyplomów; dyskotece.  Bawić się na dyskotece. b. im-
1. „dokument, w którym stwierdza się preza. E5
przyznanie komuś tytułu naukowego lub p. dyskotekowy.
zawodowego”.  Dyplom lekarza, muzy- dyskusja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. dyskusji,
ka, technika.  Dyplom doktorski.  Dy- l. mn. M. B. dyskusje, D. dyskusji;
plom uniwersytecki.  Otrzymać, wydać „ustna lub pisemna wymiana zdań na ja-
dyplom. b. świadectwo. C4 kiś temat”.  Wstępna dyskusja.  Dysku-
* dwóje zob. dwója * dworze zob. dwór

dywan dzieje
40
sja o polityce, o filmie.  Czas na dyskusję. 2. „pełnić jakąś funkcję”.  Telefon nie
 Przewodniczyć dyskusji.  Otworzyć, działa.  Przyrząd, maszyna działa.
rozpocząć, zakończyć, prowadzić dysku- b. funkcjonować. B5
sję.  Długa, burzliwa dyskusja.  Zabie- 3. „powodować, że czynność wywołuje
rać głos w dyskusji. b. dialog, rozmowa. odpowiedni skutek”.  Lekarstwo dzia-
C2 ła.  Opowiadanie działa na wyobraźnię
p. dyskusyjny, dyskutant, dyskutantka, dziecka.  Działać komuś na nerwy ‘de-
dyskutować. nerwować kogoś’. b. skutkować. B4
p. zdziałać, działacz, działalność, dzia-
dywan rzecz. r.m.; D. dywanu, Ms. dywa- łaczka.
nie, l. mn. M. B. dywany, D. dywanów;
„gruba tkanina wykonana z wełny lub działanie rzecz. r.n.; D. działania, l. mn. M.
B. działania, D. działań;
włókien sztucznych, często kolorowa lub
1. „czynienie czegoś, wykazywanie ak-
we wzory, która służy do przykrycia pod-
tywności”.  Plan, program działania.
łogi, ozdoby ścian itp.”.  Piękny, koloro-
 Zakres działania.  Swoboda działania.
wy dywan.  Położyć dywan na podłodze.  Skuteczność działania. b. praca, postę-
D3 powanie. B4
p. dywanowy, dywanik. 2. „walki zbrojne”.  Działania wojenne,
dziać się czas. ndk; dzieje się, dzieją się, bojowe. b. akcja. E3
działo się, działy się; łączy się tylko z pod- 3. „wywoływanie odpowiedniego skutku”.
miotem w 3. os.;  Silne działanie lekarstwa.  Korzystne,
„o zdarzeniach: następować w danym dodatnie działanie.  Szkodliwe działanie.
miejscu i czasie”.  Co tu się dzieje?  Co b. wpływ. B5
się z wami działo?  Dzieje się wiele rze- dziecko rzecz. r.n.; D. dziecka, N. dziec-
czy.  Dzieje się komuś źle, dobrze ‘ko- kiem, l. mn. M. D. B. dzieci, C. dzieciom,
muś jest źle, dobrze’. b. wydarzać się, zda- N. dziećmi, Ms. dzieciach;
rzać się. F6 1. „człowiek od urodzenia do 15. roku ży-
cia”.  Zdrowe dziecko.  Karmić dziecko.
dziadek rzecz. r.m.; D. B. dziadka, N. dziad-  Cudze, własne dzieci.  Wiek, wzrost,
kiem, l. mn. M. dziadkowie, D. B. dziad- waga dziecka.  Rozmawiać o dzieciach.
ków;  Cudowne dziecko ‘dziecko bardzo zdol-
1. „ojciec ojca lub matki wobec ich dzie- ne’.  Płakać, cieszyć się jak dziecko ‘za-
ci”.  Dziadek z wnuczką.  Dziadek i bab- chowywać się żywiołowo’.  Dzieci i ryby
cia.  Pamiątki po dziadku.  Odwiedzać głosu nie mają ‘dzieci nie powinny zabie-
dziadka. B1 rać głosu w sprawach dorosłych’.  Małe
2. „stary mężczyzna”.  Na ławce usiadł dzieci – mały kłopot, duże dzieci – duży
dziadek.  Pomóc dziadkowi. b. staruszek. kłopot ‘każdy okres w wychowaniu dzieci
A2 wiąże się z trudnościami’. A2
p. dziadowski, dziadkowy, dziaduś, pra- 2. „syn albo córka w stosunku do rodzi-
dziadek. ców”.  Mieć dzieci. B1
działać czas. ndk; działam, działasz, dzia- p. dziecinny, dziecięcy, dziecinnie, dzie-
łaj, działał, działałyśmy, działaliśmy; ciak, dzieciństwo.
rzecz. działanie; działać jak, na co, na dziedzina rzecz. r.ż.; D. dziedziny, C. Ms.
kogo; dziedzinie, l. mn. M. B. dziedziny, D. dzie-
1. „wykonywać jakieś czynności, postę- dzin;
pować”.  Działać jako dyrektor.  Dzia- „dział wiedzy lub działania”.  Książki
łać niezależnie, pospiesznie, wspólnie. z dziedziny fizyki.  Nowa dziedzina wie-
 Działać zgodnie z planem, spokojnie. dzy.  Dziedzina zawodowa. b. dział, za-
 Działać samodzielnie, na własną rękę. kres. E2
 Działać w czyimś imieniu ‘robić coś na p. dziedzinowy.
podstawie upoważnienia’. b. robić, praco-
wać. B4 dzieje rzecz. bez l. poj., l. mn. D. dziejów;
* dzieje się zob. dziać się * dziadkowie zob. dziadek

* działo się zob. dziać się * dzieci zob. dziecko
* dziadka zob. dziadek * dziećmi zob. dziecko
dzielić dzień
41
1. „historia; zdarzenia z życia społeczeń- się o bieżących wydarzeniach”.  Czytać

stwa”.  Dzieje ojczyste.  Dzieje Polski. dziennik.  Dziennik wieczorny.  Ogło-
 Dzieje literatury polskiej.  Dzieje naro- szenia w dzienniku.  Redagować dzien-
du.  Dzieje miasta, wsi, państwa. b. histo- nik. b. prasa. C7
ria, wydarzenia. G6 2. „aktualne wiadomości nadawane kilka
2. „wydarzenia z życia poszczególnych razy dziennie o tych samych porach przez
osób lub rodzin”.  Dzieje ojca, matki. radio i telewizję”.  Dziennik radiowy, te-
 Dzieje rodzinne.  Opowiadać, wspomi- lewizyjny.  Dziennik wieczorny.  Wy-
nać stare dzieje. b. zdarzenia. G6 słuchać dziennika.  Obejrzeć dziennik.
p. dziejowy. b. wiadomości. C7
3. „księga, w której prowadzone są róż-
dzielić czas. ndk; dzielę, dzielisz, dziel, ne urzędowe zapisy”.  Dziennik lekcyj-
dzielił, dzieliłyśmy, dzieliliśmy, dzielony; ny, szkolny.  Wpisać ocenę do dzienni-
rzecz. dzielenie; dzielić kogo, co, z kim, na ka. C4
kogo, na co, między kogo, między co; 4. „notatki osobiste zapisywane codzien-
1. „robić z czegoś kilka części”.  Dzie- nie”.  Pisać, prowadzić dziennik.  Dzien-
lić ludzi.  Dzielić cukierki między dzieci. nik z podróży. b. pamiętnik, blog. C3
 Dzielić chleb.  Dzielić uczniów na gru- p. dziennikowy, dzienniczek, dziennikarz,
py.  Dzielić ciasto na kawałki. b. kawał- dziennikarka.
kować, rozdzielać. B4
2. „ustalać, ile razy jedna liczba mieści dziennikarz rzecz. r.m.; D. B. dziennikarz,
się w drugiej”.  Dzielić liczbę.  Dzie- l. mn. M. dziennikarze, D. B. dziennika-
lić sześć przez trzy.  Dzielić cztery przez rzy;
dwa. b. obliczać. F1 „osoba, która pracuje w redakcji gaze-
3. „mieć z kimś wspólne doświadczenia, ty, czasopisma, programu telewizyjnego
przeżycia”.  Dzielić z kimś pokój.  Dzie- lub radiowego”.  Dziennikarz sportowy.
lić z kimś radość, smutek, los, trudy. C6  Znany, sławny dziennikarz.  Dzienni-
p. podzielić, przydzielić, rozdzielić, wy- karz wojenny.  Być dziennikarzem. B2
dzielić, dzielić się. p. dziennikarski.
dzielnica rzecz. r.ż.; D. C. Ms. dzielnicy, dzienny przym.; dzienna, dzienne, dzien-
l. mn. M. B. dzielnice, D. dzielnic; ni; nie stopniuje się;
„część kraju albo miasta o określonych ce- „taki, który odbywa się w ciągu dnia, od
chach”.  Dzielnica przemysłowa.  Dziel- rana do wieczora”.  Pracować na dzien-
ną zmianę.  Światło dzienne.  Dzienna
nica mazowiecka, śląska.  Południowa
norma pracy. G6, G7
dzielnica Warszawy.  Dzielnica willowa.
p. dziennie.
 Mieszkać w dobrej, złej dzielnicy. F3
p. dzielnicowy. dzień rzecz. r.m.; D. dnia, C. dniowi, Ms.
dniu, l. mn. M. B. dnie/dni, D. dni (przy
dzielny przym.; dzielna, dzielne, dzielni,
liczebnikach tylko dni, np. dwa dni, trzy
dzielniejszy, dzielniejsi;
dni, cztery dni);
1. „taki, który potrafi radzić sobie w każdej
1. „część doby od rana do wieczora”.
sytuacji”.  Dzielna dziewczyna.  Dziel-
 Dzień wolny od pracy.  Zimny, słonecz-
ny chłopak.  Dzielny byłeś ‘rodzaj po-
ny dzień.  W połowie dnia.  Dzień do-
chwały’. b. zaradny. A8
bry ‘forma powitania używana w dzień’.
2. „taki, który niczego się nie boi”.  Dziel-  Cały boży dzień ‘w ciągu całego dnia’.
ny w walce.  Dzielne wojsko.  Dzielny  Dniem i nocą/Dniami i nocami ‘bez
żołnierz.  Dzielny naród. b. odważny, przerwy’.  Dzień do pracy, noc do spania
śmiały. A8 ‘zasada konieczności odpoczynku od pra-
p. dzielnie. cy nocą’. G4
dziennik rzecz. r.m.; D. dziennika, N. 2. „dwadzieścia cztery godziny”.  Wró-
dziennikiem, l. mn. M. B. dzienniki, D. cić za kilka dni.  Rok ma 365 dni.  Szu-
dzienników; kać wczorajszego dnia ‘szukać nie wiado-
1. „gazeta wychodząca codziennie lub mo czego’.  Dzień w dzień ‘codziennie’.
kilka razy w tygodniu, w której pisze  Nie znać dnia ani godziny ‘nie wiedzieć,
* dnia zob. dzień * dnie/dni zob. dzień

dziewczyna dżem
42
kiedy coś nastąpi, zdarzy się’.  Żyć z dnia  Dzisiejsza młodzież.  Dzisiejsza gazeta.
na dzień ‘nie martwić się o przyszłość’.  Do dnia dzisiejszego ‘do chwili obecnej’.
b. doba. G3, G7  Żyć dniem dzisiejszym ‘żyć bez planów
3. „data szczególnie ważna”.  Dzień na przyszłość’. b. obecny, teraźniejszy. G7
imienin, urodzin, ślubu.  Dzień świątecz-
dziwny przym.; dziwna, dziwne, dziwni,
ny. b. termin, data. G3
dziwniejszy, dziwniejsi;
p. dzienny, dziennie.
„taki, który odznacza się czymś niezwy-
dziewczyna rzecz. r.ż.; D. dziewczyny, C. kłym”.  Dziwne ubranie.  Dziwny czło-
Ms. dziewczynie, l. mn. M. B. dziewczyny, wiek.  Dziwna pogoda.  Dziwne powie-
D. dziewczyn; dzenie, imię.  Dziwna rozmowa.  Dziw-
„młoda kobieta niemająca jeszcze męża”. ne zachowanie. b. osobliwy. B5
 Młoda, ładna dziewczyna.  Oglądać się p. dziwnie, dziwno.
za dziewczynami.  Moja (jego) dziewczy- dzwonek rzecz. r.m.; D. dzwonka, N.
na ‘narzeczona’. A2 dzwonkiem, l. mn. M. B. dzwonki, D.
p. dziewczyński, dziewczynka. dzwonków;
dziewczynka rzecz. r.ż.; D. dziewczynki, „przedmiot do wydawania metalicznych
C. Ms. dziewczynce, l. mn. M. B. dziew- dźwięków; także dźwięk tego przedmio-
czynki, D. dziewczynek; tu”.  Dzwonek u drzwi.  Dzwonek do
„dziecko płci żeńskiej”.  Zabawki dla drzwi, do bramy.  Dzwonek telefonu.
dziewczynek.  Siedmioletnia dziewczyn-  Dzwonek dzwoni, dźwięczy.  Dzwonek
ka.  Miła, ładna dziewczynka.  Ubranie szkolny.  Dzwonek na lekcję, na przerwę.
dla dziewczynek. b. panienka. A2  Ostatni dzwonek ‘najwyższy czas, aby
coś zrobić’. D4, B5
dzięki przyim.; łączy się z rzeczownikami p. dzwonkowy, dzwoneczek.
i zaimkami w celowniku;
„tworzy wyrażenia oznaczające przyczy- dzwonić czas. ndk; dzwonię, dzwonisz,
nę, okoliczności sprzyjające czynności”. dzwoń, dzwonił, dzwoniłyśmy, dzwonili-
 Dzięki dobrej opiece szybko wyzdro- śmy; rzecz. dzwonienie; dzwonić na co, na
wiał.  Dzięki zdolnościom stał się wy- kogo, do kogo;
bitnym uczonym.  Dzięki przyjaciołom, 1. „dawać sygnał dzwonkiem”.  Ktoś
dzieciom, rodzinie. C1 dzwoni.  Dzwonić do drzwi.  Dzwonić
długo.  Słyszał, że dzwonią, ale nie wie,
dziękować czas. ndk; dziękuję, dzięku- w którym kościele ‘ktoś coś wie, ale nie-
jesz, dziękuj, dziękował, dziękowałyśmy, dokładnie’. B5
dziękowaliśmy; rzecz. dziękowanie; dzię- 2. „wzywać do telefonu, mówić przez te-
kować komu, za co; lefon”.  Kto dzwoni?  Dzwonić do ko-
„wyrażać wdzięczność”.  Dziękować za goś z wiadomością, z życzeniami. b. tele-
pomoc, za pamięć, za zainteresowanie. fonować. C2
 Dziękować rodzicom, przyjaciołom. p. dodzwonić się, dzwon, dzwonek, za-
 Dziękować serdecznie, uprzejmie, z ca- dzwonić.
łego serca. C5
p. podziękować, dzięki. dźwięk rzecz. r.m.; D. dźwięku, N. dźwię-
kiem, l. mn. M. B. dźwięki, D. dźwięków;
dzisiaj/dziś przysł.; nie stopniuje się; „to, co zauważa się słuchem”.  Dźwięk
„w dniu, który właśnie trwa; teraz, w tej talerzy, naczyń.  Dźwięki muzyki.
chwili”.  Dzisiaj jest zimno.  Dzisiaj rano.  Głośny, słaby dźwięk.  Dźwięk głosu.
 Dziś przyjedzie, wyjedzie.  Dziś albo nig-  Dźwięk dochodzi, brzmi. A11
dy.  Po dziś dzień/Do dziś dnia ‘do chwili p. dźwięczny, bezdźwięczny, dźwięcznie,
obecnej’.  Pamiętam jak dziś ‘pamiętam dźwięczeć.
bardzo dobrze’. b. obecnie, teraz. G7
dżem [d-żem] rzecz. r.m.; D. dżemu, Ms.
dzisiejszy przym.; dzisiejsza, dzisiejsze, dżemie, l. mn. M. B. dżemy, D. dżemów;
dzisiejsi; nie stopniuje się; „wyrób spożywczy z gotowanych owoców
„taki, który jest dzisiaj, obecny, który ist- z dodatkiem cukru”.  Jeść chleb z dże-
nieje w obecnych czasach”.  Dzisiejsza mem.  Słoik dżemu.  Dżem truskawko-
uroczystość.  Dzisiejsze obyczaje.  Dzi- wy, śliwkowy, wiśniowy. D7
siejsze popołudnie.  Dzisiejsze spotkanie. p. dżemowy.
E
e1 1. „litera alfabetu polskiego; znak gra- miczny.  Pomoc ekonomiczna.  Ekono-
ficzny samogłoski e”. miczna praca.  Ekonomiczne działanie,
2. „samogłoska ustna, przednia, śred- urządzenie, ogrzewanie. b. gospodarczy.
nia”. E3
p. ekonomicznie.
e2 wykrz.;
„wyraża różne stany uczuciowe: lekcewa- ekspres rzecz. r.m.; D. ekspresu, Ms. eks-
żenie, zdziwienie połączone z uznaniem”. presie, l. mn. M. B. ekspresy, D. ekspre-
 E! Daj mi spokój!  Ee! Jaka nagroda! sów;
 E tam! ‘nie’. A9 1. „pociąg bardzo szybko jadący, który
zatrzymuje się tylko na najważniejszych
egzamin rzecz. r.m.; D. egzaminu, Ms. eg- stacjach”.  Bilet, miejscówka na ekspres.
zaminie, l. mn. M. B. egzaminy, D. egza-  Ekspres do Warszawy.  Jechać, podró-
minów; żować ekspresem. F4
„sprawdzenie czyichś wiadomości i umie- 2. „aparat elektryczny do parzenia kawy”.
jętności po pewnym okresie uczenia się”.  Kawa z ekspresu.  Nastawić, wyłączyć
 Egzamin dyplomowy.  Egzamin ust- ekspres. D4
ny, pisemny.  Egzamin wstępny.  Egza- p. ekspresowy.
min z literatury.  Zgłosić się na egzamin.
 Zdawać, składać egzamin.  Trudny, ła- elegancki przym.; elegancka, eleganckie,
twy egzamin. ▲ Egzamin dojrzałości ‘eg- eleganccy; nie stopniuje się;
zamin kończący szkołę średnią’.  pot. Ob- „taki, który zawsze dba o wygląd i zacho-
lać egzamin ‘nie zdać egzaminu’. b. test. wanie”.  Elegancka kobieta.  Eleganc-
E2 kie zachowanie.  Elegancki sposób bycia.
p. egzaminacyjny, egzaminator, egzami-  Elegancki garnitur, płaszcz, kostium.
natorka, egzaminować.  Elegancka suknia.  Elegancki hotel.
b. gustowny, ładny. A8, B5
ej wykrz.; p. elegancko, elegant, elegancja, elegantka.
„wyraża ostrzeżenie, brak zgody, zwątpie-
nie”.  Ej, uważaj!  Ej, nie wierzę ci.  Ej, elektryczny przym.; elektryczna, elek-
dobre to były czasy! A9 tryczne; nie stopniuje się;
1. „taki, który jest właściwy elektrycz-
ekonomiczny przym.; ekonomiczna, eko- ności”.  Światło elektryczne.  Energia
nomiczne, ekonomiczni, ekonomiczniej- elektryczna.  Prąd elektryczny. B5
szy, ekonomiczniejsi; 2. „poruszany elektrycznością”.  Silnik
„związany z racjonalnym gospodarowa- elektryczny.  Pociąg elektryczny.  Czaj-
niem i taki, który przygotowuje do takie- nik elektryczny.  Lampa, kuchnia elek-
go postępowania”.  Studia ekonomiczne. tryczna.  Dzwonek elektryczny. B5
 Polityka ekonomiczna.  Rozwój ekono- p. elektrycznie, elektryczność.
* eleganccy zob. elegancki

element euro
44
element rzecz. r.m.; D. elementu, Ms. ele- energia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. energii, bez
mencie, l. mn. M. B. elementy, D. elemen- l. mn.;
tów; 1. „siła, która może wytwarzać jakąś pra-
„część jakiejś całości”.  Elementy obce cę”.  Energia elektryczna.  Wykorzy-
w języku.  Element ubioru.  Oddzielne stanie energii wodnej.  Źródło energii.
elementy obrazu, maszyny.  Element bu-  Jednostka energii. b. moc. B5
dynku. b. składnik. F1 2. „właściwość człowieka, który jest zdol-
ny do aktywnego działania”.  Przejawiać
e-mail [imejl] rzecz. r.m.; D. Ms. e-mailu
energię.  Energia ludzka.  Być pełnym
albo ndm, l. mn. M. B. e-maile, D. e-mai
energii. b. siła, żywotność. A8
li/e-mailów;
p. energiczny, energicznie.
inform. „system przekazywania infor-
macji za pomocą sieci komputerowych”. energiczny przym.; energiczna, energicz-
 Przekazać wiadomość e-mailem.  Ko- ne, energiczni, energiczniejszy, energicz-
rzystać z e-mailu.  Czytać e-maile ‘odniejsi;
bierać wiadomości za pomocą sieci kom- „taki, który wyróżnia się ruchliwością,
puterowej’. C6 energią”.  Energiczna osoba, kobieta.
p. e-mailowy, e-mailować.  Energiczny mężczyzna.  Energiczne
ruchy.  Energiczne zachowanie. b. ruch
emigracja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. emigracji,
liwy, aktywny. A8
l. mn. M. B. emigracje, D. emigracji;
p. energicznie.
1. „stały lub czasowy pobyt za granicą
własnego państwa”.  Emigracja stała, etap rzecz. r.m.; D. etapu, Ms. etapie, l. mn.
czasowa, okresowa.  Wrócić z emigracji. M. B. etapy, D. etapów;
 Być, przebywać na emigracji.  Emigra- 1. „odcinek drogi między dwoma posto-
cja polityczna. E3 jami”.  Składać się z czterech etapów.
2. „ogół osób mieszkających w innym pań-  Pierwszy etap podróży. b. odcinek, od-
stwie po opuszczeniu ojczyzny”.  Czaso- ległość. F1
pisma dla emigracji.  Emigracja polska. 2. „odcinek czasu”.  Nowy etap.  Etap
 Kontaktować się z emigracją. A2 dzieciństwa, młodości.  Etapy historii.
p. emigracyjny, emigrancki, emigrant,  Następny etap rozwoju.  Wstępny, koń-
emigrantka, emigrować. cowy etap. b. okres. G7
p. etapowy, etapowo.
emocja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. emocji, l. mn.
M. B. emocje, D. emocji; euro [ełro] rzecz. r.n.; ndm;
psych. „silna reakcja organizmu na nie- ekon. „wspólna waluta wprowadzona
spodziewaną sytuację”.  Emocje sporto- w wielu krajach Unii Europejskiej”.  Pła-
we, konkursowe.  Szukać emocji.  Nie cić euro.  Wymienić złotówki na euro.
ulegać emocjom.  Silne, przykre emocje. E3
 Doświadczyć emocji.  Poddać się emo-
cjom. b. uczucie, wzruszenie. A9
p. emocjonalny, emocjonalnie.
F
f [ef] 1. „litera alfabetu polskiego; znak ci telefonicznej”.  Numer faksu.  Prze-
graficzny głoski f”. słać coś faksem.  Obsługiwać faks.  Ode-
2. „spółgłoska bezdźwięczna, ustna, twar- brać faks. C8
da, szczelinowa, wargowo-zębowa”. 2. „obraz (wydruk) przekazany za pomo-
cą sieci telefonicznej”.  Nadszedł faks ze
fabryka rzecz. r.ż.; D. fabryki, C. Ms. fabry-
szkoły.  Potwierdzić faksem. C3
ce, l. mn. M. B. fabryki, D. fabryk;
p. faksowy, faksować.
„duży zakład przemysłowy”.  Fabryka
wyrobów spożywczych.  Fabryka samo- fakt rzecz. r.m.; D. faktu, Ms. fakcie, l. mn.
chodów, dywanów, zabawek.  Pracować M. B. fakty, D. faktów;
w fabryce.  Teren fabryki.  Dyrektor, „to, co było w rzeczywistości; realne zda-
kierownik fabryki. b. zakład. E4 rzenie, zjawisko”.  Dziwny, nieznany
p. fabryczny, fabrycznie. fakt.  Fakty mówią, wyjaśniają.  Zba-
dać fakty.  Trzymać się faktów ‘mó-
facet rzecz. r.m.; D. B. faceta, l. mn. M. fa-
wić o czymś obiektywnie, bez komenta-
ceci, D. B. facetów;
rzy’.  Pogodzić się z faktem ‘zgodzić się
pot. „często lekceważąco o mężczyźnie bli-
z czymś, co jest niepomyślne’. b. zdarze-
żej nieznanym, ktoś”.  Wysoki, przystoj-
nie, wydarzenie. B5
ny, niski facet.  Jakiś facet.  Sympatycz-
p. faktyczny, faktycznie, fakcik.
ny facet.  Znać/nie znać faceta. A2
p. facetka. film rzecz. r.m.; D. filmu, Ms. filmie, l. mn.
M. B. filmy, D. filmów;
fajnie przysł.; fajniej;
„utwór złożony z wielu obrazów, dźwięku
pot. „dobrze, wywołując pozytywne od-
i muzyki przeznaczony do wyświetlania
czucia”.  Fajnie wyglądać, czuć się.  Faj-
w kinie albo w telewizji”.  Oglądać pol-
nie się ubierać.  Będzie fajnie. B5
skie filmy.  Film historyczny.  Film dla
p. dobrze, wspaniale.
dzieci.  Film o zwierzętach. E5
fajny przym.; fajna, fajne, fajni, fajniejszy, p. filmowy, filmik.
fajniejsi;
flaga rzecz. r.ż.; D. flagi, C. Ms. fladze,
pot. „taki, który jest oceniany pozytyw-
l. mn. M. B. flagi, D. flag;
nie”.  Fajny samochód.  Fajna dziew-
„kawałek materiału określonej wielkości
czyna.  Fajny chłopak.  Fajna zabawa.
i koloru (często z jakimś symbolem), bę-
 Fajny film. b. świetny, atrakcyjny. B5
dący znakiem jakiejś społeczności”.  Pol-
p. fajnie, fajno.
ska flaga ma kolor biało-czerwony.  Fla-
faks rzecz. r.m.; D. faksu, Ms. faksie, l. mn. ga państwowa, narodowa.  Podnieść,
M. B. faksy, D. faksów; opuścić flagę.  Miasto ozdobione flaga-
1. tech. „urządzenie, które umożliwia mi. b. sztandar. E1
przesyłanie i odbiór obrazu za pomocą sie- p. flagowy.
* fakcie zob. fakt * fladze zob. flaga

fleksja funkcja
46
fleksja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. fleksji, bez siedzenia, z bocznymi oparciami dla rąk”.
l. mn.;  Głęboki fotel.  Skórzany, miękki, wy-
jęz. „dział gramatyki, który zajmuje się godny fotel.  Siąść w fotelu, na fotelu.
odmianą wyrazów (deklinacją i koniuga- D3
cją)”.  Fleksja rzeczowników, czasowni- p. fotelik.
ków, przymiotników, liczebników. C1
fragment rzecz. r.m.; D. fragmentu, Ms.
p. fleksyjny.
fragmencie, l. mn. M. B. fragmenty, D.
forma rzecz. r.ż.; D. formy, C. Ms. formie, fragmentów;
l. mn. M. B. formy, D. form; „część jakiejś całości”.  Fragment filmu.
1. „zewnętrzny kształt, wygląd czegoś”.  Fragment rozmowy.  Fragment ży-
 Naturalna forma.  Dziwna, niezwykła, cia.  Fragment utworu, powieści, wier-
oryginalna forma.  Nadać czemuś formę. sza.  Fragment ulicy, domu.  Czytać coś
b. kształt, postać. F1 fragmentami. b. część. F1
2. „układ jakichś elementów; odpowied- p. fragmentaryczny, fragmentarycznie,
nia budowa”.  Forma pracy, dialogu. fragmencik.
 Forma fleksyjna wyrazu.  Forma pro-
fryzjer rzecz. r.m.; D. B. fryzjera, Ms. fry-
sta, złożona.  Forma rzeczownika, cza-
zjerze, l. mn. M. B. fryzjerzy, D. fryzje-
sownika. b. struktura, budowa. F1
rów;
3. „sposób postępowania, zachowania
„osoba, która zawodowo obcina, czesze,
się”.  Formy grzecznościowe, kulturalne.
układa włosy”.  Fryzjer damski, męski.
 Formy obyczajowe, towarzyskie.  Ktoś
 Czesać się u fryzjera.  Zapisać się do
z formą (bez formy) ‘ktoś jest (lub nie) do-
fryzjera. B2
brze wychowany’. b. etykieta. B4
p. fryzjerski, fryzjerka, fryzura.
p. foremny.
funkcja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. funkcji, l. mn.
fortepian rzecz. r.m.; D. fortepianu, Ms.
M. B. funkcje, D. funkcji;
fortepianie, l. mn. M. B. fortepiany, D.
1. „prace, obowiązki, które ma ktoś wyko-
fortepianów;
nać”.  Trudna, odpowiedzialna funkcja.
„instrument muzyczny strunowy, uderza-
 Funkcja dyrektora.  Funkcje społecz-
ny, klawiszowy, zbudowany z drewniane-
ne.  Wykonywać jakieś funkcje. B3
go pudła, strun, klawiszy”.  Doskonały
2. „rola czegoś w określonym urządzeniu,
fortepian.  Lekcja fortepianu.  Grać na
organie itp.”.  Funkcje języka.  Funk-
fortepianie. D3, E5
cje serca, mózgu.  Funkcje rzeczownika
p. fortepianowy, fortepianik.
w zdaniu.  Wychowawcza funkcja sztuki.
fotel rzecz. r.m.; D. fotela/fotelu, Ms. fotelu, b. zadanie, rola. B5
l. mn. M. B. fotele, D. foteli; p. funkcyjny, funkcjonalny, funkcyjnie,
„szeroki, miękki mebel, który służy do funkcjonalnie, funkcjonować.
G
g [ge] 1. „litera alfabetu polskiego; znak co jeść’.  Zaglądać w cudze garnki ‘inte-
graficzny głoski g”. resować się cudzymi sprawami’. D5
2. „spółgłoska ustna, dźwięczna, tylna”. p. garnkowy, garnuszek, garneczek.
gadać czas. ndk; gadam, gadasz, gadaj, ga- garnitur rzecz. r.m.; D. garnituru, Ms. gar-
dał, gadałyśmy, gadaliśmy, gadany; rzecz. niturze, l. mn. M. B. garnitury, D. garni-
gadanie; gadać co, z kim, o kim, o czym; turów;
pot. „dużo mówić, opowiadać niezbyt „wierzchnie ubranie męskie, składające
staranną polszczyzną”.  Gadać głośno, się z dwóch lub trzech części”.  Czarny,
szybko.  Gadać bez sensu.  Gadać o so- brązowy garnitur.  Wizytowy garnitur.
bie.  Gadać od rzeczy ‘mówić głupstwa’.  Letni garnitur.  Nosić garnitur.  Cho-
 Gadać po kątach ‘plotkować’. b. mówić, dzić w garniturze. b. ubranie. A6
rozmawiać. C2 p. garniturowy, garniturek.
p. pogadać, przegadać, zagadać, gaduła,
gatunek rzecz. r.m.; D. Ms. gatunku, N. ga-
gadatliwy.
tunkiem, l. mn. M. B. gatunki, D. gatun-
gardło rzecz. r.n.; D. gardła, Ms. gardle, ków;
l. mn. M. B. gardła, D. gardeł; 1. „grupa przedmiotów lub zjawisk posia-
anat. „wspólny odcinek przewodu pokar- dających wspólne cechy, odróżniające je od
mowego i oddechowego znajdujący się innych przedmiotów lub zjawisk”.  Róż-
w przedniej części szyi”.  Zapalenie gard ne gatunki wędlin.  Gatunki chleba,
ła.  Ból w gardle.  Chorować na gardło. sera.  Gatunek jabłek, gruszek.  Różne
 Wąskie gardło ‘najtrudniejszy odcinek gatunki roślin. b. typ, rodzaj. B5
pracy’.  Wołać (krzyczeć) na całe gardło 2. „jakość, wartość czegoś, zwłaszcza to-
‘wołać (krzyczeć) bardzo głośno’.  Mieć waru przeznaczonego na sprzedaż”.
nóż na gardle ‘być w bardzo trudnej sytu-  Buty w bardzo dobrym gatunku.  Do-
acji, często bez wyjścia’. A4 bry, zły gatunek mąki.  Coś jest w najlep-
p. gardłowy, gardłowo, gardełko. szym gatunku. ▲ Pierwszy gatunek ‘naj-
lepsza jakość’. b. wartość, klasa. B5
garnek rzecz. r.m.; D. garnka, N. garn-
p. gatunkowy, gatunkowo, gatunkować.
kiem, Ms. garnku, l. mn. M. B. garnki, D.
garnków; gaz rzecz. r.m.; D. gazu, Ms. gazie, l. mn. M.
„naczynie do gotowania i przechowywa- B. gazy, D. gazów; dla zn. 2. bez l. mn.;
nia płynów i potraw”.  Czysty, brudny 1. „substancja, która nie jest ani cia-
garnek.  Komplet garnków.  Gotować łem stałym, ani płynnym”.  Tlen to gaz.
w garnku.  Myć garnki.  Garnek zupy. ▲ Gazy łzawiące ‘gazy, które drażnią oczy,
 pot. Nie ma co do garnka włożyć ‘nie ma nos, gardło i powodują łzawienie’. B5
* gardle zob. gardło * garnka zob. garnek

* gardeł zob. gardło
gazeta głęboki
48
2. „źródło energii (gaz palny, płomień by gdzieś pójść.  pot. Mam cię gdzieś ‘nie
gazu) wykorzystywane do ogrzewania, zależy mi na tobie’. F2
oświetlania, uruchamiania mechanizmów
gęsty przym.; gęsta, gęste, gęstszy/gęściej-
itp.; także instalacja gazowa”.  Płomień
szy;
gazu.  Gotować na gazie.  Zamknąć,
1. „taki, który składa się z dużej liczby
zgasić, zapalić gaz.  Dać, dodać gazu
elementów położonych jeden blisko dru-
‘zwiększyć, przyspieszyć szybkość po-
giego”.  Gęsty śnieg.  Gęsty las.  Gęsta
jazdu’.  Ruszyć pełnym gazem ‘ruszyć
trawa.  Gęste włosy. b. zwarty, ścisły. F1
z dużą szybkością’. B5
2. „taki, w którym jest mało wody, płynu”.
p. gazowniczy, gazowy, gazownia.
 Gęsta zupa.  Gęste ciasto.  Gęsta ka-
gazeta rzecz. r.ż.; D. gazety, C. Ms. gazecie, sza.  Gęsty sos. B5
l. mn. M. B. gazety, D. gazet; p. gęsto, gęstość, gęściutki.
„pismo, które wychodzi codziennie lub co
gimnastyka [gimnastyka] rzecz. r.ż.;
najmniej dwa razy w tygodniu i zawiera
D. gimnastyki, C. Ms. gimnastyce, bez
aktualne wiadomości”.  Codzienna, po-
l. mn.;
ranna gazeta.  Czytać gazetę.  Pisać do
sport. „odpowiednio dobrane ćwiczenia
gazety.  Numer, strona gazety.  Gazeta
ruchowe”.  Codzienna, poranna gimna-
wychodzi. b. dziennik, czasopismo. C7
styka.  Chodzić na gimnastykę.  Lekcja
gdy spój.; przed spójnikiem gdy stawiamy gimnastyki. E7
zawsze przecinek; p. gimnastyczny, gimnastycznie, gimna-
„wprowadza zdanie ze znaczeniem cza- stykować się.
su”.  Gdy się obudził, było jeszcze ciem-
gimnazjum rzecz. r.n.; w l. poj. ndm, l. mn.
no.  Siedzieliśmy w pokoju, gdy on
M. B. gimnazja, D. gimnazjów;
wszedł. b. kiedy. C1
„w Polsce po 1999 roku trzyletnia, ponad-
gdyby spój.; używany z czasownikiem podstawowa szkoła ogólnokształcąca, przy-
w czasie przeszłym i końcówkami osobo- gotowująca uczniów do nauki w liceum lub
wymi przy spójniku: gdybym, gdybyśmy, w szkole zawodowej”.  Chodzić, pójść do
gdybyście; gimnazjum.  Gimnazjum prywatne, spo-
„wprowadza zdanie wyrażające warunek łeczne.  Skończyć gimnazjum.  Męskie,
niemożliwy do spełnienia, wyraża ocze- żeńskie gimnazjum. E2
kiwanie, marzenie o czymś trudnym do p. gimnazjalny, gimnazjalista, gimnazja-
osiągnięcia”.  Gdyby jej tam było źle, listka.
wróciłaby do domu.  Gdybyś chciał, po-
gładki przym.; gładka, gładkie, gładcy,
trafiłbyś to zrobić.  Gdybyśmy wiedzieli,
gładszy;
nie poszlibyśmy tam. b. jeśli, jeżeli. C1
„taki, który ma równą powierzchnię”.
gdzie zaim. przysłowny;  Gładki lód.  Gładka skóra, twarz.
„wyraża potrzebę określenia miejsca, b. równy. B5
w którym coś się odbywa lub do którego p. gładko, gładzić.
się dąży”.  Gdzie byłeś rano?  Gdzie tak
głęboki przym.; głęboka, głębokie, głębocy,
biegasz?  Gdzie się spotkamy?  Gdzie ja
głębszy, głębsi;
pana widziałam?  Byle gdzie ‘w dowol-
1. „taki, który ma dużą odległość od po-
nym miejscu’.  Gdzie indziej ‘w innym
wierzchni do dna, oddalony od początku
miejscu’.  Wszędzie dobrze, gdzie nas
czegoś”.  Głęboki śnieg.  Głęboka woda,
nie ma ‘fałszywe przekonanie o tym, że
rzeka.  Głębokie jezioro.  Głęboka ko-
w innych krajach, miejscach jest lepiej’.
palnia.  Głęboki talerz ‘talerz do zupy’.
 Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzy-
 Głęboki oddech ‘wciągnięcie dużej ilości
sta ‘na nieporozumieniu między dwiema
powietrza do płuc’. F1
osobami korzysta osoba trzecia’. F2
2. przenoś. „taki, który osiągnął duży
gdzieś zaim. przysłowny; stopień natężenia”.  Głęboki żal, smu-
„w jakimś miejscu, miejscu dokładnie nie- tek.  Głęboka wiara, wdzięczność, życz-
określonym”.  Zniknąć gdzieś.  Trzeba liwość.  Głębokie uczucie.  Głęboka ci-
* gęściejszy zob. gęsty * głębszy zob. głęboki

* gładcy zob. gładki * głębsi zob. głęboki
głodny głupi
49
sza.  Z głębokim szacunkiem ‘formuła artykuł.  Głośne imię. b. znany, sławny.

kończąca list przed podpisem’. b. inten- B5
sywny, wnikliwy. B5 p. głośno.
p. głęboko, głębokość.
głowa rzecz. r.ż.; D. głowy, C. Ms. głowie,
głodny przym.; głodna, głodne, głodni, l. mn. M. B. głowy, D. głów;
głodniejszy, głodniejsi; 1. „u człowieka górna część ciała, która
„taki, który dawno nic nie jadł, czujący zawiera mózg i narządy zmysłów; u zwie-
głód”.  Głodny człowiek.  Głodne zwie- rząt górna albo przednia część ciała”.
rzę.  Głodny jak wilk ‘bardzo głodny’. D7  Ludzka, psia, zwierzęca głowa.  Mała,
p. głodno. duża głowa.  Ból głowy.  Kręcić głową.
głos rzecz. r.m.; D. głosu, Ms. głosie, l. mn.  Podnieść głowę.  Głowa boli.  Dach
M. B. głosy, D. głosów; nad głową ‘mieszkanie’.  Głowa do góry!
1. „dźwięk wydobywany z narządów arty- ‘nie martw się’.  Wyszło coś komuś z gło-
kulacyjnych istot żywych”.  Cichy, znajomy wy ‘ktoś coś zapomniał’. b. łeb. A4, H2
głos.  Poznać kogoś po głosie.  Mocny, sła- 2. „miejsce, w którym rodzą się myśli”.
by głos.  Cienki, gruby głos.  Głos kobie-  Człowiek z głową ‘inteligentny’.  Mieć
cy, męski, dziecięcy.  Głos ptaków.  Mówić, spokojną głowę ‘nie mieć kłopotów, zmar-
płakać, czytać na głos ‘mówić, płakać, czytać twień’.  Tracić głowę ‘w trudnych sytua
tak, aby wszyscy słyszeli’. A11 cjach nie wiedzieć, co robić’.  Pójść po
2. „możliwość publicznego wyrażenia, wy- rozum do głowy ‘zacząć myśleć, zasta-
głoszenia swojej opinii”.  Głos krytyki. nawiać się’.  Kto nie ma w głowie, ten
 Poprosić o głos.  Zabrać głos w dysku- ma w nogach ‘jeśli się czegoś zapomnia-
sji.  Dojść do głosu ‘uzyskać możliwość ło, to trzeba po to wrócić’.  Co głowa, to
wypowiedzenia się’.  Oddać głos na ko- rozum ‘im więcej pomysłów, tym lepiej’.
goś ‘głosować na kogoś’.  Wstrzymać się b. rozum, myśl. A10
od głosu ‘nie wypowiedzieć się ani tak, ani 3. „ten, kto stoi na czele grupy społecznej”.
nie’.  Dzieci i ryby głosu nie mają ‘dzie-  Głowa rodziny.  Głowa Kościoła. B3
ci nie powinny zabierać głosu w sprawach p. głowowy, głowiasty, główka, główeczka.
dorosłych’. b. wypowiedź. C2 główny przym.; główna, główne, główni,
p. głośny, głosowy, głosowo, głosik, głoska, główniejszy, główniejsi;
głosować. „taki, który wyróżnia się spośród innych
głoska rzecz. r.ż.; D. głoski, C. Ms. głosce, ze względu na znaczenie, doniosłość, waż-
l. mn. M. B. głoski, D. głosek; ność”.  Główna myśl wykładu.  Główny
jęz. „dźwięk mowy”.  Głoska nosowa, bohater książki.  Główna rola w sztuce.
ustna.  Głoski twarde, miękkie.  Wy-  Dworzec główny.  Główna ulica w mie-
mawiać głoski. C1 ście.  Główne wyjście. b. podstawowy,
p. głoskowy. najważniejszy. B5
p. głównie.
głośno przysł.; głośniej;
„w sposób, w który dobrze słychać”.  Roz- głuchy przym.; głucha, głuche, głusi,
mawiać bardzo głośno.  Śmiać się, mó- głuchszy, głuchsi;
wić głośno.  Czytać głośno.  Myśleć gło- 1. „taki, który źle słyszy albo nie słyszy
śno ‘mówiąc, zastanawiać się nad czymś’. wcale”.  Głuchy od urodzenia.  Głuchy
b. hałaśliwie. B5 człowiek. A7
2. „taki, w którym nie słychać dźwięków,
głośny przym.; głośna, głośne, głośni, głoś
nie ma ruchu, cichy”.  Głuche milczenie.
niejszy, głośniejsi;
 Głucha cisza.  Głucha wieś.  Głuchy
1. „taki, który dobrze słychać”.  Głoś
dom. b. cichy, milczący. B5
na muzyka.  Głośna rozmowa.  Głośne
p. głucho.
strzelanie. b. hałaśliwy, krzykliwy. B5
2. „taki, który jest powszechnie znany”. głupi przym.; głupia, głupie, głupi, głup-
 Głośny artysta, aktor, pisarz.  Głośny szy, głupsi;
* głosie zob. głos * głusi zob. głuchy

* głośni zob. głośny * głupsi zob. głupi
* głów zob. głowa
gniew gorący
50
1. pot. „taki, który nie ma dość rozumu”. 3. „lekcja, wykład trwający 45 minut”.
 Głupi chłopak, człowiek.  Głupi jak but  Godzina wychowawcza.  Jedna godzina
‘bardzo głupi’. b. nieinteligentny. A10 wykładu.  Godzina angielskiego. b. lek-
2. pot. „taki, który nie ma rozumnej tre- cja. E2
ści”.  Głupi czyn.  Głupie dowcipy. p. godzinny, godzinowy, godzinka.
 Głupia książka.  żart. Na mój głupi ro-
goły przym.; goła, gołe, goli; nie stopniu-
zum ‘według mnie’. b. prostacki. B5
je się;
p. głupio, głupstwo, głupota, głupiec, głu-
1. „taki, który nie ma na sobie ubrania”.
piutki, głupieć.
 Goły mężczyzna.  Gołe ręce.  Goła szy-
gniew rzecz. r.m.; D. gniewu, Ms. gniewie, ja.  Gołe dziecko.  Gołe ciało.  Pod go-
bez l. mn.; łym niebem ‘na powietrzu, poza domem’.
„nagłe silne uczucie, gdy ktoś jest nieza-  Z gołą głową ‘bez czapki’. b. nagi. A5
dowolony, oburzony czymś”.  Stać się 2. „bez liści, bez drzew, krzaków, trawy”.
czerwonym z gniewu.  Gwałtowny, śle-  Gołe drzewa, sady.  Goła okolica.  Gołe
py gniew.  Wybuch gniewu.  Hamować pola.  Gołe gałęzie. b. pusty. H3
gniew.  Wpaść w gniew.  Gniew piękno- 3. przenoś. „pusty, bez niczego”.  Gołe
ści szkodzi ‘osoby, które dbają o swoją opi- mieszkanie.  Goła pensja.  Goła praw-
nię, o swój wygląd, nie powinny okazywać da ‘szczera, bez upiększeń prawda’. b. pu-
gniewu’. b. złość, zdenerwowanie. A9 sty. B5
4. „taki, który nie ma pieniędzy, bied-
gniewać się czas. ndk; gniewam się, gnie-
ny”.  Jestem goły.  Goły student, uczeń.
wasz się, gniewaj się, gniewał się, gniewa-
 Goły, ale wesoły ‘o człowieku biednym,
łyśmy się, gniewaliśmy się; rzecz. gniewa-
ale radosnym’. b. biedny, ubogi. A3
nie się; gniewać się na kogo, na co, o co,
p. goło, golutki.
za co, z kim;
„wybuchać gniewem, złością, okazywać gonić czas. ndk; gonię, gonisz, goń, gonił,
złość”.  Matka gniewa się na dziecko. goniłyśmy, goniliśmy, goniony; rzecz. go-
 Gniewam się na ciebie.  Gniewać się nienie; gonić kogo, co, za kim, za czym;
z sąsiadami, z rodziną. b. złościć się. A9 „biec, jechać, iść szybko; starać się osiąg
p. pogniewać się, rozgniewać się. nąć jakiś cel, poruszając się bardzo szyb-
ko”.  Gonić złodzieja.  Gonić do szko-
go zob. on.
ły, do pracy.  Gonić ostatkiem sił ‘być
godło rzecz. r.n.; D. godła, C. godłu, Ms. go- wyczerpanym, zmęczonym’.  Gonić po
dle, l. mn. M. B. godła, D. godeł; świecie ‘podróżować po świecie’.  Gonić
„znak wyróżniający kogoś lub coś”.  Go- za pieniędzmi ‘dużo pracować, zabiegać
dło Polski.  Godło państwowe. b. znak, o pieniądze’. b. biec. F5
symbol. E1 p. dogonić, odgonić, pogonić, rozgonić,
wygonić, zagonić, gonić się.
godzina rzecz. r.ż.; D. godziny, C. Ms. go-
dzinie, l. mn. M. B. godziny, D. godzin; gorący przym.; gorąca, gorące, gorętszy,
1. „jednostka czasu składająca się z 60 mi- gorętsi;
nut”.  Która godzina?  Siódma godzina 1. „taki, który ma wysoką temperaturę”.
rano.  Ósma godzina wieczór.  Co godzi-  Gorąca herbata, kawa, woda.  Gorący
na, to nowina ‘o niespodziewanych wiado- piec, garnek.  Gorący czas ‘czas inten-
mościach’. G5 sywnej pracy’.  Ktoś jest w gorącej wo-
2. książk. „pewien czas, pora; termin”. dzie kąpany ‘o człowieku niecierpliwym,
 Godziny nocne.  Późna, wczesna godzi- niespokojnym’. b. ciepły, rozgrzany. B5
na.  Złe, dobre godziny życia.  Ostat- 2. „taki, który wyraża silne uczucie, ser-
nie godziny ‘ostatnie chwile przed śmier- deczny”.  Gorący pocałunek.  Gorące
cią’.  Szara godzina ‘pora, kiedy robi się podziękowania.  Gorąca miłość.  Gorą-
ciemno’.  Żyć z godziny na godzinę ‘żyć ce uczucie.  Gorąca prośba. b. serdecz-
chwilą bieżącą, nie troszczyć się o przy- ny, szczery. A9
szłość’. b. okres, pora. G6 p. gorąco, gorączka.
* godeł zob. godło * gorętsi zob. gorący

* gorętszy zob. gorący
gorszy góra
51
gorszy stopień wyższy od zły; przym.; gor- i uprawia ziemię”.  Drobna, niewielka,
sza, gorsze, gorsi; skromna gospodarka.  Pracować na go-
1. „mniej niż dobry”.  Gorsze ubranie. spodarce. F3
 Gorszy od innych. B5 p. gospodarczy, gospodarny, gospodarczo,
2. „więcej niż zły”.  Gorsze cierpienie. gospodarnie, gospodarstwo, gospodarz,
 Gorsza sprawa ‘całkiem źle’.  Co gor- gospodyni, gospodarować, gospodarzyć.
sza ‘coś jest gorsze niż poprzednie’. B5
gość rzecz. r.m.; D. B. gościa, l. mn. M. go-
p. gorszyć.
ście, D. B. gości, N. gośćmi;
gorzej stopień wyższy od źle; 1. „ten, kto odwiedza kogoś, przyjeżdża
„mniej niż dobrze”.  Czuć się gorzej. gdzieś”.  Odprowadzać gościa.  Gość za-
 Gorzej pracuje. B5 graniczny.  Zapraszać, przyjmować gości.
 Miły gość. A2
gorzki przym.; gorzka, gorzkie; nie stop-
2. pot. „o kimś, kogo bliżej nie znamy”.
niuje się;
 Jakiś gość.  Fajny gość. b. facet. A2
1. „taki, który ma ostry, nieprzyjemny
p. gościnny, gościć.
smak”.  Gorzkie lekarstwo.  Gorzka
herbata, kawa. b. niesłodki. D7 gotować czas. ndk; gotuję, gotujesz, go-
2. przenoś. „taki, który jest przykry, któ- tuj, gotował, gotowałyśmy, gotowaliśmy,
ry sprawia ból”.  Gorzkie słowa.  Gorz- gotowany; rzecz. gotowanie; gotować co,
ki uśmiech, humor.  Gorzka prawda. na czym;
 Gorzkie doświadczenie. b. przykry, bo- „czynić produkty gotowymi do jedzenia,
lesny. A9 stawiając na silnym ogniu; przygotowy-
p. gorzko. wać gorące posiłki”.  Gotować ryż, ka-
szę.  Gotować na małym ogniu.  Goto-
gospodarczy przym.; gospodarcza, gospo- wać zupę, ziemniaki.  Dobrze gotować.
darcze; nie stopniuje się;  Gotować obiad, kolację. D7
1. „związany z gospodarstwem domo- p. dogotować, przegotować, rozgotować,
wym”.  Naczynia gospodarcze.  Budyn- ugotować, zagotować, gotować się.
ki gospodarcze.  Szkło gospodarcze.  Ar-
tykuły gospodarcze. D4 gotowy/gotów przym.; gotowa, gotowe,
2. ekon. „taki, który odnosi się do gospo- gotowi; nie stopniuje się;
darki – organizacji przemysłu, handlu, 1. „taki, który jest zrobiony do końca, któ-
rolnictwa, społecznego systemu wytwa- rego można już używać”.  Obiad gotowy.
rzania i wymiany dóbr materialnych”.  Suknia gotowa.  Gotowa praca. b. wy-
 Polityka gospodarcza.  Plany gospodar- konany. B5
cze.  Działalność gospodarcza.  Pomoc, 2. „taki, który jest przygotowany do cze-
współpraca gospodarcza. b. ekonomiczny, goś”.  Gotowy do wyjścia, do wyjazdu.
rynkowy. E3  Być gotowym do drogi, do lotu, do po-
p. gospodarczo. dróży. B4
3. „taki, który chce i może coś zrobić”.
gospodarka rzecz. r.ż.; D. gospodarki, C.  Gotowy na wszystko.  Gotów pomóc
Ms. gospodarce, l. mn. M. B. gospodarki, każdemu. b. chętny. B4
D. gospodarek; p. gotowe, gotowiutki.
1. ekon. „społeczny system wytwarza-
goździk rzecz. r.m.; D. goździka, N. goź-
nia i wymiany dóbr materialnych i usług;
dzikiem, l. mn. M. B. goździki, D. goździ-
także ogół zakładów przemysłowych kra-
ków;
ju”.  Gospodarka planowa, indywidual-
bot. „roślina ozdobna z czerwonymi, różo-
na, zespołowa.  Struktura, system gospo-
wymi, białymi kwiatami; Dianthus”.  Za-
darki.  Kierować gospodarką.  Gospo-
pach goździków.  Bukiet goździków. H3
darka państwowa.  Gospodarka miejska.
p. goździkowy.
b. przemysł. E3
2. „posiadłość wiejska obejmująca ziemię góra rzecz. r.ż.; D. góry, C. Ms. górze, l. mn.
i budynki, w której hoduje się zwierzęta M. B. góry, D. gór;
* zły zob. gorszy * gośćmi zob. gość

* źle zob. gorzej * gotowi zob. gotowy/gotów
* gości zob. gość * górze zob. góra
gra granica
52
1. „część terenu charakterystyczna ze grać czas. ndk; gram, grasz, gra, graj, gra-
względu na wysokość”.  Stać na górze. łyśmy, graliśmy, grany; rzecz. granie; grać
 Mieszkać w górach.  Wysoka góra. co, kogo, z kim, w co, na czym;
 Wejść na górę.  Szczyt góry.  Góra 1. „spędzać czas na zajęciu, które ma
z górą się nie zejdzie, ale człowiek z czło- określone reguły i stanowi zabawę, rodzaj
wiekiem zawsze ‘ludzie spotykają się sportu”.  Grać w piłkę.  Grać w szachy.
w najmniej spodziewanych momentach  Grać w karty.  Grać w otwarte karty
i miejscach’. b. szczyt. F3 ‘być szczerym’. E5
2. „miejsce wysoko położone; wyższa 2. „wykonywać utwór na instrumencie
część czegoś”.  Góra sukienki.  Miesz- muzycznym”.  Grać koncert na skrzyp-
kać na górze.  Od góry do dołu ‘na ca- cach.  Grać na fortepianie, na gitarze.
łej powierzchni w kierunku pionowym’.  Grać komuś na nerwach ‘denerwować
 Głowa do góry ‘nie martw się’.  Do kogoś’. B6
góry nogami ‘w odwrotnym niż normal-
3. „wykonywać rolę w przedstawieniu
nie kierunku’.  Leżeć do góry brzuchem
teatralnym, filmowym”.  Grać główną
‘nic nie robić’. F2
rolę.  Grać swoją ostatnią rolę.  Grać
3. „wielka ilość czegoś”.  Góra brudnych
w teatrze, na scenie. B6
naczyń.  Góra książek, śmieci.  Obiecy-
wać złote góry ‘obiecywać komuś wielkie p. nagrać, pograć, przegrać, rozegrać,
korzyści’. b. masa. F1 wygrać, zagrać.
p. górny, górzysty, górski, górka, góro- graficzny przym.; graficzna, graficzne; nie
wać. stopniuje się;
gra rzecz. r.ż.; D. gry, C. Ms. grze, l. mn. M. „taki, który został wyrażony na piśmie
B. gry, D. gier; dla zn. 4. i 5 bez l. mn.; lub za pomocą wykresu, rysunku”.  Zna-
1. „zabawa towarzyska prowadzona we- kami graficznymi wykrzyknika i pytajni-
dług pewnych reguł oraz przedmioty, któ- ka są „!” i „?”.  Układ graficzny tekstu.
re do niej służą”.  Gra o pieniądze.  Gra  Opracowanie graficzne. b. pisemny. C1
w piłkę, w karty.  Gry dziecięce, sporto- p. graficznie.
we.  Zasady, reguły gry. E5 gramatyka [gramatyka] rzecz. r.ż.; D. gra-
2. socjol. „świadome i celowe zachowanie matyki, C. Ms. gramatyce, l. mn. M. B.
i działanie osób, które dążą do uzyskania gramatyki, D. gramatyk;
przewagi i korzyści nad innymi”.  Gry „nauka o zasadach, według których two-
społeczne.  Gry ekonomiczne.  Gra rzy się, odmienia i łączy słowa w jakimś
o władzę, o stanowisko.  Prowadzić grę. języku”.  Gramatyka języka polskiego.
 Prowadzić niebezpieczną grę ‘postępo-  Szkolna gramatyka.  Uczyć gramaty-
wać nie zawsze uczciwie’.  Otwarta gra ki.  Znać gramatykę. C1
‘postępowanie otwarte, szczere wobec ko- p. gramatyczny, gramatycznie.
goś’. b. postępowanie, działanie. E3
3. sport. „walka, rywalizacja prowadzo- granica rzecz. r.ż.; D. C. Ms. granicy, l. mn.
na między indywidualnymi zawodnikami M. B. granice, D. granic;
lub zespołami w ramach przyjętych zasad 1. „miejsce, gdzie kończy się jakieś tery-
lub reguł”.  Czysta, uczciwa gra.  Ostra torium; linia, która dzieli”.  Granica wo-
gra.  Prowadzić grę.  Sędziować w grze. jewództw.  Granica idzie wzdłuż rzeki.
b. mecz, spotkanie. E7  Granica państwowa.  Granice między
4. „wykonywanie melodii na instrumen- krajami.  Granica lasów.  Za granicą
cie muzycznym”.  Gra na skrzypcach. ‘poza własnym krajem’. b. linia. F2
 Gra na fortepianie, na gitarze.  Gra na 2. „miara czegoś, czego nie należy prze-
nerwach ‘denerwowanie kogoś’. B4 kroczyć”.  Cierpliwość ma swoje grani-
5. „występowanie na scenie, w filmie”. ce.  Przekroczyć granicę dobrych obycza-
 Gra słynnego aktora.  Doskonała, zna- jów.  Dochodzić do granic ‘dochodzić do
komita gra.  Styl gry.  Gra aktorska. ostateczności’.  Oznaczyć granicę czegoś
B4 ‘ustalić zakres, miarę czegoś’. F1
p. gierka, grać. p. zagraniczny, graniczny, graniczyć.
* grze zob. gra * gra zob. grać

* gier zob. gra
grosz gubić
53
grosz rzecz. r.m.; D. grosza, l. mn. M. B. „bardzo słodki, podłużny owoc rosnący na
grosze; D. groszy; gruszy”.  Miękka, żółta gruszka.  Zjeść
1. „moneta, jedna setna część złotów- gruszkę.  Kompot z gruszek. D7
ki; skrót: gr”.  Dwa grosze.  Pięć gro- p. gruszkowy, grusza, gruszeczka.
szy.  Zbierać grosze.  Zapłacić, uregulo-
grypa rzecz. r.ż.; D. grypy, C. Ms. grypie,
wać co do grosza ‘wszystko zapłacić’.  Za
bez l. mn.;
grosz ‘bardzo tanio’.  Być bez grosza
med. „wirusowa choroba, przy której
‘być bez pieniędzy’.  Liczyć się z każdym
bywa podwyższona temperatura, ból gło-
groszem ‘być biednym i dlatego oszczęd-
wy, katar i kaszel”.  Objawy, leczenie gry-
nym’.  Nie mieć ani grosza ‘nie mieć cze-
py.  Chorować na grypę.  Mieć grypę.
goś wcale’. E3
A7
2. pot. „pewna suma pieniędzy”.  Ład-
p. grypowy, grypka.
ny grosz.  Odłożyć trochę grosza/groszy.
 Ciężki (ładny) grosz ‘duża suma pienię- gryźć czas. ndk; gryzę, gryziesz, gryź,
dzy’. F1 gryzł, gryzłyśmy, gryźliśmy, gryziony;
p. groszowy, grosik. rzecz. gryzienie; gryźć kogo, co, czym;
„chwytać, trzeć zębami, np. pokarm, albo
gruby przym.; gruba, grube, grubi, grub-
powodować rany”.  Gryźć palce z bólu.
szy, grubsi;
 Gryźć chleb, mięso.  Gryźć ziemię
1. „taki, który ma duży obwód, dużą ob-
‘umrzeć’. b. jeść. D7, B4
jętość”.  Gruby zeszyt.  Gruby pień.
p. dogryźć, obgryźć, odgryźć, pogryźć,
 Gruba deska, książka.  Grube szkło.
przegryźć, rozgryźć, ugryźć, zagryźć,
 Grube pieniądze ‘dużo pieniędzy’.
gryźć się.
b. wielki, szeroki. B5
2. „o człowieku, który ma dużą wagę cia- grzać czas. ndk; grzeję, grzejesz, grzej,
ła”.  Gruby mężczyzna.  Gruby czło- grzał, grzałyśmy, grzaliśmy, grzany; rzecz.
wiek.  Grube ręce, nogi.  Gruba ryba grzanie; grzać co, czym;
‘ważna osoba’. b. tłusty. A5 „czynić ciepłym, gorącym”.  Grzać ręce
p. grubo, grubas, grubość, grubiutki, gru- przy ogniu.  Słońce grzeje.  Grzać wodę,
bieć. zupę, obiad. B5
p. dogrzać, nagrzać, ogrzać, podgrzać,
grudzień rzecz. r.m.; D. grudnia, Ms. grud-
rozgrzać, grzać się, grzejnik.
niu, l. mn. M. B. grudnie, D. grudni;
„dwunasty, ostatni miesiąc roku”.  Uro- grzebień rzecz. r.m.; D. grzebienia, l. mn.
dzić się w grudniu.  Mroźny, zimny gru- M. B. grzebienie, D. grzebieni;
dzień.  Szósty grudnia. G2 „przyrząd z licznymi zębami, który służy
p. grudniowy. do czesania włosów”.  Mały, duży, czar-
ny grzebień.  Czesać włosy grzebieniem.
grupa rzecz. r.ż.; D. grupy, C. Ms. grupie,
A5
l. mn. M. B. grupy, D. grup;
p. grzebieniowy, grzebyk.
1. „pewna liczba ludzi, przedmiotów,
zwierząt, które znajdują się blisko sie- grzeczny przym.; grzeczna, grzeczne,
bie”.  Grupa uczniów, kobiet.  Podzie- grzeczni, grzeczniejszy, grzeczniejsi;
lić się na grupy.  Grupa drzew, krzewów. „taki, który umie się dobrze zachować,
b. zespół. A2, F1 uprzejmy, spokojny”.  Grzeczne dzieci.
2. „paru ludzi połączonych jakąś więzią,  Grzeczne pytanie.  Grzeczny człowiek.
np. społeczną, narodowościową”.  Gru-  Grzeczne zachowanie.  Grzeczna roz-
pa polska.  Grupa literacka.  Grupa spo- mowa. b. kulturalny, uprzejmy. B4, C5
łeczna, religijna.  Grupa nauczycieli, le- p. grzecznie, grzeczność, grzeczniutki.
karzy. b. środowisko, zespół. A2.
gubić czas. ndk; gubię, gubisz, gub, gubił,
p. grupowy, grupowo, grupka, grupować
gubiłyśmy, gubiliśmy, gubiony; rzecz. gu-
się.
bienie; gubić kogo, co;
gruszka rzecz. r.ż.; D. gruszki, C. Ms. 1. „zostawiać, zapominać gdzieś jakąś
gruszce, l. mn. M. B. gruszki, D. gruszek; rzecz”.  Gubić liście, pióra.  Gubić pie-
* grubi zob. gruby * gub zob. gubić

* grudnia zob. grudzień * gwieździe zob. gwiazda
gwiazda gwiazda
54
niądze.  Gubić myśl ‘zapomnieć o tym, świecą, jaśnieją.  Czytać w gwiazdach

co się mówiło’. b. tracić. B5 ‘mówić na podstawie układu gwiazd, jaka
2. „doprowadzać do zniszczenia”.  Leni- będzie przyszłość’.  Zobaczyć wszyst-
stwo, wódka kogoś gubi. B5 kie gwiazdy ‘na skutek mocnego uderze-
p. zgubić, gubić się. nia w głowę zobaczyć wiele jasnych punk-
gwiazda rzecz. r.ż.; D. gwiazdy, C. Ms. tów’.  Urodzić się pod szczęśliwą gwiaz-
gwieździe, l. mn. M. B. gwiazdy, D. dą ‘mieć w życiu szczęście’. H1
gwiazd; 2. „osoba, która wyróżnia się szczególnie
1. „ciało niebieskie; światło, które widać w jakiejś dziedzinie”.  Gwiazda polskiej
w nocy na niebie jako świecący punkt”. piosenki.  Gwiazda filmowa. A8
 Gwiazda jasna, świecąca.  Gwiazdy p. gwiezdny, gwieździsty, gwiazdka.
H
h [ha] 1. „litera alfabetu polskiego; znak 1. „wezwanie wyrażone w formie ustnej
graficzny spółgłoski h”. lub pisemnej”.  Hasło reklamowe.  Ha-
2. „spółgłoska dźwięczna, twarda, szczeli- sła sprawiedliwości, równości, wolności.
nowa, tylnojęzykowa”.  Dać hasło do odejścia, pożegnania, od-
ha wykrz.; jazdu.  Hasło do walki. b. zasada, powie-
„wyraża różne stany uczuciowe, np. za- dzenie. C3, C6
dowolenie, zdumienie”.  Ha, co za ra- 2. „wyraz lub wyrażenie w słowniku, en-
dość!  Ha, co ja widzę!  Ha, mniejsza cyklopedii wraz ze wszystkimi objaśnie-
o to.  Ha, trudno.  Taki, że ha ‘dosko- niami”.  Hasło słownikowe.  Opraco-
nały, miły’. A9 wać hasło. b. wyraz, słowo. C3
p. hasłowy, hasłowo, hasełko.
halo wykrz.;
„używany przy wołaniu kogoś lub na po- hej wykrz.;
czątku rozmowy telefonicznej”.  Halo, 1. „używany przy wołaniu kogoś; także
stój!  Halo, kto mówi?  Halo, słyszy wyraża zachętę do czynu”.  Hej, dokąd
mnie pan? C7 jedziesz?  Hej, z drogi! C1
2. „w języku potocznym (młodzieżowym)
handel rzecz. r.m.; D. Ms. handlu, bez wyraża pozdrowienie przy powitaniu lub
l. mn.; pożegnaniu”.  Hej, cześć!  Hej, hej! C5
ekon. „działalność związana ze sprzeda-
żą i kupnem towarów”.  Handel samo- herbata rzecz. r.ż.; D. herbaty, C. Ms. her-
chodami.  Artykuł, przedmiot handlu. bacie, l. mn. M. B. herbaty, D. herbat;
 Prowadzić handel.  Zajmować się hand „wysuszone liście południowej rośliny;
lem.  Zyskać, stracić na handlu.  Han- Thea; napój, który otrzymuje się z tych li-
del z sąsiednimi krajami.  Rozwijać han- ści”.  Herbata z cytryną.  Paczka herba-
del. E3 ty.  Gorąca, mocna herbata.  Słaba, lek-
p. handlowy, handlowo, handelek, hand ka herbata.  Pić herbatę z cukrem, bez cu-
larz, handlarka, handlowiec, handlować. kru.  Szklanka, filiżanka herbaty. D7
handlowy przym.; handlowa, handlowe, p. herbaciany, herbatni, herbatka, her-
handlowi; nie stopniuje się; batnik.
„związany z handlem towarami”.  Ukoń- historia rzecz. r.ż.; D. Ms. historii, l. mn.
czyć kurs handlowy.  Dom handlowy. M. B. historie, D. historii; dla zn. 1. bez
 Przedsiębiorstwo handlowe.  Umowa l. mn.;
handlowa.  Stosunki, kontakty handlo- 1. „dzieje, proces rozwoju społeczeństwa
we. b. kupiecki. E3 i różnych dziedzin życia od przeszłości
p. handlowo, handel, handlowiec. do czasów obecnych; nauka o dziejach”.
hasło rzecz. r.n.; D. hasła, Ms. haśle, l. mn.  Historia starożytna.  Historia Polski.
M. B. hasła, D. haseł;  Uczyć historii.  Studiować historię.
* haśle zob. hasło

historyczny hymn
56
 Historia człowieka.  Historia literatury domu ‘pełnić wobec gości obowiązki go-
ry, muzyki. b. dzieje, przeszłość. G6, E2 spodarza’. C6
2. „zdarzenie, przygoda; opowieść o jakimś p. honorowy, honorowo.
zdarzeniu”.  Zabawna, wesoła, śmieszna
hotel rzecz. r.m.; D. Ms. hotelu, l. mn. M.
historia.  Przykra, dziwna, głupia histo-
B. hotele, D. hoteli/hotelów;
ria.  Ładna historia ‘nieprzyjemna sytu-
„dom, w którym czasowo mieszka osoba,
acja’. b. opowieść, zdarzenie. B5
która przebywa poza stałym miejscem za-
p. historyczny, historyjka, historyk.
mieszkania”.  Drogi, tani hotel.  Pokój
historyczny przym.; historyczna, histo- w hotelu.  Zarezerwować miejsce w hote-
rycznie; nie stopniuje się; lu. b. motel. E4
„odnoszący się do historii; taki, który na- p. hotelowy, hotelik, hotelarz.
leży do historii lub odegrał ważną rolę
w przeszłości”.  Historyczne miejsce. humor rzecz. r.m.; D. humoru, Ms. humo-
 Historyczne świadectwa, fakty.  Histo- rze, bez l. mn.;
ryczne dokumenty.  Historyczna chwi- 1. „zdolność psychiczna człowieka do za-
la, epoka.  Postać historyczna.  Bada- uważania i naśladowania tego, co daje mu
nia historyczne.  Gramatyka historycz- radość”.  Mieć poczucie humoru.  Opo-
na. b. dziejowy, przeszły. G6 wiadać z humorem.  Przyjąć coś z humo-
p. historycznie. rem. A9
2. „chwilowy dobry lub zły nastrój, któ-
honor rzecz. r.m.; D. honoru, Ms. honorze, ry objawia się określonym zachowaniem”.
l. mn. M. B. honory, D. honorów;  Wpaść w zły humor.  Być w dobrym,
1. „zbiór cech moralnych i zasad, które złym humorze.  Być nie w humorze ‘być
są godne szacunku”.  Człowiek honoru, niezadowolonym’. A9
z honorem, bez honoru.  Poczucie hono- p. humorystyczny, humorystycznie, hu-
ru.  Dbać o honor.  Honor zawodowy. morek.
 Mieć swój honor.  Słowo honoru ‘for-
ma uroczystego przyrzeczenia’.  Wyjść hymn rzecz. r.m.; D. hymnu, Ms. hymnie,
z honorem ‘załatwić kłopotliwą sprawę, l. mn. M. B. hymny, D. hymnów;
nie naruszając swego dobrego imienia’. „uroczysta pieśń na czyjąś chwałę”.  Śpie-
b. cześć, ambicja. A8 wać, grać hymn.  Pisać hymn.  Hymn
2. „gesty, znaki, które wyrażają szacu- narodowy, państwowy, robotniczy.  Au-
nek i poważanie”.  Marzyć o honorach. tor hymnu. b. pieśń. E1
 Zbierać honory.  Czynić (robić) hono- p. hymniczny.
I
i1 1. „litera alfabetu polskiego; znak gra- imieniny rzecz. bez l. poj., l. mn. D. imie-
ficzny samogłoski i”. nin, B. imieniny;
2. „samogłoska ustna, dźwięczna, przed- „święto tego, kto nosi imię oznaczone
nia, wysoka”. w danym dniu w kalendarzu; także spo-
tkanie towarzyskie, rodzinne z tej okazji”.
i2 spój.;
 Imieniny Kazimierza, Joanny.  Pre-
„łączy wyrazy lub zdania”.  Wygląda ład-
nie i zdrowo.  Tańczyła i śpiewała głośno. zent, życzenia z okazji imienin.  Urzą-
 Noce i dnie.  Walka na śmierć i życie. dzić imieniny.  Zaprosić kogoś na imie-
 I tak dalej (skrót: itd.) ‘zakończenie wy- niny. E1, E5
liczenia z sugestią, że pozostałe elementy p. imieninowy, imieninki.
są podobne’. C1 imiesłów rzecz. r.m.; D. imiesłowu, Ms.
ich zob. oni, one. imiesłowie, l. mn. M. B. imiesłowy, D.
imiesłowów;
idą zob. iść. jęz. „nieosobowa forma czasownika, zna-
idziesz zob. iść. czeniowo i składniowo zbliżona do przy-
miotnika lub przysłówka”.  Imiesłów
ile r. nmos./ilu r. mos., zaim.; D. C. Ms. ilu,
przymiotnikowy to np. piszący, siedzą-
B. r. nmos. ile/r. mos. ilu, N. iloma/ilu;
cy, napisany, zapłakany.  Imiesłów przy-
1. „wyraża pytanie, wątpliwość, niepew-
słówkowy to np. siedząc, myśląc, zrobiw-
ność co do ilości, zwłaszcza liczby rze-
szy. C1
czy albo osób”.  Ile masz lat?  Ile razy?
p. imiesłowowy.
 O ile to możliwe. C1
2. „wprowadza zdanie podrzędne ozna- imię rzecz. r.n.; D. imienia, C. Ms. imieniu,
czające stopień i miarę czynności, często l. mn. M. B. imiona, D. imion;
z «tyle» w drugim zdaniu”.  Tyle wyda, „indywidualna nazwa człowieka, którą
ile zarobi.  Krzyczy, ile sił.  pot. O tyle, mu dają przy urodzeniu, używana obok
o ile ‘trochę, w pewnym stopniu’. C1 nazwiska”.  Ma na imię Tadeusz, Maria.
p. ilość.  Mów do mnie po imieniu.  Znać wszyst-
ilość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. ilości, l. mn. M. B. kich po imieniu.  Imię męskie, żeńskie.
ilości, N. ilościami, Ms. ilościach;  W imię czegoś ‘z powodu’.  Nazywać,
„miara lub waga czegoś, co można zważyć nazwać coś po imieniu ‘mówić, powie-
lub zmierzyć”.  Duża ilość wody.  Duża dzieć coś nawet przykrego bez delikat-
ilość cukru.  Duże, małe, wielkie ilości. nych słów’. A1
b. wielkość. F1 p. imienny, imiennie, imieniny.
p. ilościowy, ilościowo.
impreza rzecz. r.ż.; D. imprezy, C. Ms. im-
im zob. on, oni, one. prezie, l. mn. M. B. imprezy, D. imprez;
* ilościami zob. ilość * imiona zob. imię

* imienia zob. imię * imion zob. imię
inaczej interesujący
58
„zdarzenie kulturalne, sportowe, towa- „placówka naukowo-badawcza, dydak-

rzyskie, w którym bierze udział wiele tyczna, kulturalna, wydawnicza itp., któ-
osób”.  Impreza dla nauczycieli.  Urzą- ra prowadzi działalność w danej dziedzi-
dzać, zorganizować imprezę.  Być na im- nie”.  Instytut naukowo-badawczy.  In-
prezie.  Uczestniczyć w imprezie. b. uro- stytut Języka Polskiego.  Instytut Badań
czystość, spotkanie. E5 Literackich.  Państwowy Instytut Wy-
p. imprezowy, imprezować. dawniczy.  Pracować w instytucie. E4
p. instytutowy.
inaczej przysł.; nie stopniuje się;
„w inny sposób, nie tak samo”.  Powie- inteligentny przym.; inteligentna, inteli-
dzieć inaczej.  Zrobić, napisać inaczej. gentne, inteligentni, inteligentniejszy, in-
 Całkiem, zupełnie inaczej.  Tak czy in- teligentniejsi;
aczej ‘niezależnie od innych spraw’. b. od- „taki, który posiada zdolność do ucze-
miennie, różnie. B5 nia się, myślenia, rozwiązywania różnych
problemów”.  Inteligentny uczeń.  Inte-
informacja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. informacji, ligentni ludzie.  Inteligentna dziewczy-
l. mn. M. B. informacje, D. informacji; na, kobieta.  Bardzo, wyjątkowo inteli-
1. „zakomunikowanie, ogłoszenie czegoś, gentny. b. mądry, zdolny. A10
podanie do wiadomości”.  Źródło infor- p. inteligentnie.
macji.  System informacji.  Bliższe, do-
kładne, ścisłe, szczegółowe informacje. interes rzecz. r.m.; D. interesu, Ms. intere-
 Przekazać informacje.  Udzielić infor- sie, l. mn. M. B. interesy, D. interesów;
macji.  Zbierać informacje. ▲ Środki ma- 1. „sprawa do załatwienia”.  Załatwić in-
sowej informacji ‘prasa, radio, telewizja’. teres.  Pilny, ważny interes.  Prywatny,
b. wiadomość, komunikat. C6 służbowy interes.  Mieć do kogoś interes.
2. „instytucja, która zajmuje się zbiera- b. sprawa, prośba. C6
niem wiadomości i udzielaniem odpowie- 2. „prowadzenie spraw pieniężnych, hand
dzi na różne tematy”.  Informacja ko- lowych, zawodowych, które przynoszą ko-
lejowa, turystyczna.  Biuro informacji. rzyści materialne”.  Mały, duży interes.
 Dzwonić do informacji.  Pracować w in-  Prowadzić interes.  Korzystny inte-
formacji. E4 res.  Złoty interes ‘działania, które dają
p. informacyjny, informacyjnie, informa- bardzo duże zyski’.  Człowiek interesu
tor, informatorka, informować. ‘człowiek, który zajmuje się handlem, za-
rabianiem pieniędzy’.  Zrobić interes na
informować czas. ndk; informuję, infor- czymś ‘zarobić na czymś, na kimś, mieć
mujesz, informuj, informował, informo- zysk z czegoś’.  Mieć głowę do interesów
wałyśmy, informowaliśmy, informowany; ‘potrafić dobrze prowadzić firmę, handel
rzecz. informowanie; informować kogo, itp.’. B6
o czym; p. interesowny, interesownie, interesik.
„podawać do wiadomości, udzielać infor-
macji”.  Informować na bieżąco, dokład- interesować się czas. ndk; interesuję się,
nie.  Informować w gazetach, przez ra- interesujesz się, interesuj się, intereso-
dio, telefonicznie.  Tablice informujące. wał się, interesowałyśmy się, interesowa-
C2, C3 liśmy się; rzecz. interesowanie się; intere-
p. poinformować, informować się. sować się kim, czym;
„zwracać uwagę na to, co się podoba,
inny przym.; inna, inne, inni; nie stopniu- co wydaje się ważne”.  Interesować się
je się; dziewczyną, kobietą.  Interesować się
„nie ten, nie taki sam, lecz odmienny”. muzyką, nauką, polityką. b. zajmować
 Znajdź inne wyjście.  Inny wygląd. się. E6
 Inny człowiek.  Inne miasto.  Inne
interesujący przym.; interesująca, intere-
czasy.  Inne życie.  Między innymi
sujące; nie stopniuje się;
(skrót: m.in.) ‘także, również’.  Być in-
„taki, który zwraca na siebie uwagę”.  In-
nego zdania ‘nie zgadzać się’. b. odrębny,
teresujący artykuł.  Interesująca książ-
niepodobny. B5
ka, kobieta.  Interesujące opowiadanie.
instytut rzecz. r.m.; D. instytutu, C. Ms. in-  Interesująca lekcja, rozmowa, dyskusja.
stytucie, l. mn. M. B. instytuty, D. insty- b. ciekawy, atrakcyjny. B5
tutów; p. interesująco.
Internet/internet iść
59
Internet/internet rzecz. r.m.; D. Interne- na oznaka.  Istotne zmiany.  Istotna ce-

tu/internetu, C. Ms. Internecie/interne- cha, treść. b. główny, ważny. B5
cie, bez l. mn.; 2. „taki, który jest prawdziwy, rzeczy-
inform. „ogólnoświatowa sieć kompute- wisty”.  Istotny warunek powodzenia.
rowa dostępna przez modem, która łą-  Istotny sprawca.  Istotna przyczyna.
czy jej użytkowników na całym świecie”. b. pewny, prawdziwy. B5
 Klient internetu.  Reklama w interne- p. istotnie, istotność, istota.
cie.  Strona internetu.  Zakupy w Inter-
iść czas. ndk; idę, idziesz, idź, szedł, szła,
necie.  Szukać czegoś w Internecie. C8
szli, szłyśmy, szliśmy; iść dokąd, z kim;
p. internetowy, internauta.
1. „przenosić się z miejsca na miejsce za
inżynier rzecz. r.m.; D. B. inżyniera, Ms. pomocą nóg, na nogach, stawiać kroki”.
inżynierze, l. mn. M. inżynierowie/inży-  Iść prędko, powoli, szybko.  Iść po uli-
nierzy, D. B. inżynierów; cy.  Iść drogą, lasem, górą.  Iść szybkim,
„specjalista mający wyższe wykształce- wolnym krokiem.  Iść przed siebie.  Iść
nie techniczne; skrót: inż.”.  Inżynier swoją drogą ‘kierować się własnymi zasa-
budowlany.  Inżynier mechanik.  Na- dami’. F5
czelny, główny inżynier.  Dyplom inży- 2. „udawać się gdzieś w jakimś celu”.  Iść
niera. B2 do pracy, z pracy, do szkoły, ze szkoły, do
p. inżynierski. lekarza, na koncert, do teatru.  Iść do
szpitala.  Iść po chleb, po cukier.  Iść
istnieć czas. ndk; istnieję, istniejesz, ist-
spać, do łóżka.  Iść na swoje ‘zaczynać
niej, istniał, istniałyśmy, istnieliśmy;
samodzielne życie’.  Iść za mąż ‘o kobie-
rzecz. istnienie; istnieć gdzie, w czym, jak
cie: zostać czyjąś żoną’. b. dążyć, kierować
długo;
się. F5
„być w rzeczywistości, żyć”.  Istnieć
3. „o przedmiotach: zmieniać miejsce”.
wiecznie.  Istnieć w czasie i przestrze-
 Tramwaj idzie ulicą.  List idzie dwa
ni. A3
dni. F5
p. zaistnieć.
4. „o mechanizmach: być w ruchu, funk-
istotny przym.; istotna, istotne, istotni, cjonować”.  Zegar idzie głośno.  Silnik
istotniejszy, istotniejsi; idzie cicho. F6
1. „taki, który ma duże znaczenie, ważny”. p. dojść, odejść, pójść, przejść, przyjść,
 Istotny wpływ.  Istotna sprawa.  Istot- wejść, wyjść, zajść, zejść.
* inżynierowie/inżynierzy zob. inżynier * szedł zob. iść

* istnienie zob. istnieć * szła zob. iść
* idę zob. iść * szli zob. iść
* idziesz zob. iść
J
j [jot] 1. „litera alfabetu polskiego; znak p. jajkowy, jajeczny, jajeczko, jajecznica.
graficzny spółgłoski j”.
jak1 zaim. przysłowny;
2. „spółgłoska ustna, dźwięczna, mięk-
1. „oznacza pytanie o sposób zachodzenia
ka”.
czegoś, odbywania się czegoś”.  Jak daw-
ja zaim. osobowy; D. Ms. mnie/mi, B. mnie/ no?  Jak to możliwe? C1
mię, N. mną; 2. „wzmacnia treść wyrazów, przy któ-
„ogólne określenie własnej osoby”.  Ja tu rych występuje, do dowolnie wysokiego
jestem.  Daj mi spokój.  Mnie zaprosił. poziomu”.  Jak pięknie.  Jak mi przy-
 Rozmawiał ze mną. A2 kro.  Jak mi żal.  Wracaj jak najprędzej.
jabłko rzecz. r.n.; D. jabłka, N. jabłkiem, C1
l. mn. M. B. jabłka, D. jabłek; jak2 spój.;
„duży okrągły owoc w kolorze czerwo- 1. „łączy wyrażenia porównywane ze
nym, żółtym lub zielonym z różnymi od- sobą”.  Czerwony jak krew.  Biały jak
cieniami, rosnący na drzewie zwanym ja- śnieg.  Błyszczy jak srebro.  Zimny jak
błonią; Malus”.  Słodkie, dojrzałe jabł- lód.  Jak cię widzą, tak cię piszą ‘ocenia-
ko.  Żółte, złociste jabłko.  Przecier, sok nie człowieka na podstawie jego wyglądu’.
z jabłek.  Ciasto z jabłkami. D7  Jak ty komu, tak on tobie ‘o wzajem-
p. jabłeczny, jabłkowy, jabłuszko, jabłecz- nych stosunkach między ludźmi’. C1
nik. 2. „wprowadza zdania, które oznaczają
jadę zob. jechać. czas czynności zwykle jako spójnik zło-
żony: wtedy jak, w tym czasie jak, potem
jadł zob. jeść. jak, przedtem jak, odtąd jak, jak tylko
jajko rzecz. r.n.; D. jajka, N. jajkiem, l. mn. itp.”.  Minął już rok, jak brat wyjechał.
M. B. jajka, D. jajek;  Potem jak goście wyszli, poszedł spać.
„żeńska komórka składana przez ptaki  Odtąd jak skończył szkołę, minęło wiele
i niektóre zwierzęta poza organizmem, lat.  Jak tylko wszedł do domu, zauważył
zwłaszcza w gniazdach, z której rodzi na stole list. C1
się młoda istota, używana także jako po-
jaka zaim. r.ż.; D. C. Ms. jakiej, B. N. jaką,
karm ludzki”.  Jajko kurze, gęsie, kacze.
l. mn. M. B. jakie, D. Ms. jakich, C. jakim,
 Zjeść jajko.  Gotować jajka.  Obcho-
N. jakimi; zob. jaki.
dzić się z kimś jak z jajkiem ‘traktować
kogoś bardzo ostrożnie”.  Jajko mądrzej- jaki zaim. r.m.; D. jakiego, C. jakiemu, B.
sze od kury ‘o dziecku mądrzejszym od żywotny jakiego/nieżywotny jaki, N. Ms.
dorosłych’. D7 jakim, l. mn. M. r. mos. jacy/r. nmos. ja-
* mnie zob. ja * mną zob. ja

* mi zob. ja * jacy zob. jaki
* mię zob. ja
jakie jednakowy
61
kie, D. Ms. jakich, C. jakim, B. r. mos. ja- 1. „taki, który świeci, pali się, daje dużo
kich/r. nmos. jakie, N. jakimi; jacy światła”.  Jasny płomień.  Jasny dzień.
1. „oznacza pytanie o jakość, cechę kogoś  Jasny pokój.  Zobaczyć coś w jasnym
lub czegoś”.  Jakim on jest człowiekiem? świetle ‘zrozumieć coś wyraźnie’.  Rzu-
 Jacy ludzie?  Jaki dziś jest dzień?  Ja- cać jasne światło na coś ‘przedstawiać coś
kie książki czytasz? C1 wyraźnie’.  pot. Jasna cholera ‘przekleń-
2. „oznacza ocenę jakości kogoś lub cze- stwo’. b. świecący. B5
goś”.  Jakie mądre dziecko!  Jaki piękny 2. „o kolorach: nieciemny, zbliżony do bia-
dzień!  Jakie niespodziewane spotkanie. łego”.  Jasny garnitur.  Jasny kostium,
 Jacy przystojni mężczyźni. B5 płaszcz.  Jasne włosy. b. biały. H4
3. „taki, który można łatwo zrozumieć”.
jakie zaim. r.n.; D. jakiego, C. jakiemu, B.  Jasny wykład.  Mówić jasnym języ-
jakie, N. Ms. jakim, l. mn. M. B. jakie, D. kiem.  Jasna odpowiedź.  Jasny styl.
Ms. jakich, C. jakim, N. jakimi; zob. jaki. A11
jarzyna rzecz. r.ż.; D. jarzyny, C. Ms. jarzy- p. jasno, jasność, jaśniutki, jaśnieć.
nie, l. mn. M. B. jarzyny, D. jarzyn; jazda rzecz. r.ż.; D. jazdy, C. Ms. jeździe,
1. „roślina warzywna uprawiana dla ce- l. mn. M. B. jazdy, D. jazd;
lów spożywczych, np. marchew, kapusta, „przenoszenie się z miejsca na miejsce za
pomidory, ogórki”.  Uprawiać jarzyny. pomocą różnych pojazdów”.  Jazda po-
 Świeża jarzyna.  Jarzyny ogrodowe, ciągiem, samochodem.  Daleka, długa
polne. b. warzywo. H3. jazda.  Jazda na rowerze. ▲ Prawo jazdy
2. „potrawa przygotowywana z roślin wa- ‘dokument, który upoważnia do prowa-
rzywnych podawana jako dodatek, np. do dzenia pojazdów mechanicznych’. ▲ Roz-
mięs”.  Marchew na jarzynę.  Podać ja- kład jazdy ‘wykaz godzin odjazdów i przy-
rzynę.  Ugotować jarzynę. D7 jazdów publicznych środków lokomocji’.
p. jarzynowy, jarzynka, jarzynowa. b. podróż, przejazd. F5
jaskółka rzecz. r.ż.; D. jaskółki, C. Ms. ja- ją zob. ona.
skółce, l. mn. M. B. jaskółki, D. jaskółek;
jechać czas. ndk; jadę, jedziesz, jedź, je-
zool. „mały wędrowny ptak, o smukłej
chał, jechałyśmy, jechaliśmy; rzecz. jecha-
sylwetce, długich, ostro zakończonych nie; jechać czym, dokąd;
skrzydłach; Hirundo”.  Gniazda jaskó- „przenosić się z miejsca na miejsce za po-
łek.  Jedna jaskółka nie czyni wiosny ‘nie mocą środków transportu”.  Jechać au-
należy zbyt wcześnie uznawać, że nastą- tobusem, pociągiem, samochodem, tram-
piło coś pozytywnego’.  Powiedziały ja- wajem.  Jechać na koniu, konno.  Je-
skółki, że niedobre są spółki ‘nie zawsze chać drogą.  Jechać do miasta.  Jechać
wspólna praca jest korzystna’. H2 nad morze, nad jezioro.  Jechać w góry.
p. jaskółczy, jaskółeczka.  Jechać za granicę. b. podróżować. F5
jasno przysł.; jaśniej; p. dojechać, objechać, odjechać, pojechać,
1. „dając dużo światła”.  Palić się ja- podjechać, przejechać, przyjechać, wyje-
sno.  Świecić się jasno.  Robi się jasno. chać, zajechać, zjechać, jazda.
b. widno. B5 jednak spój.;
2. „o kolorach: prawie biało”.  Ubierać „łączy zdania lub wyrazy i przeciwstawia
się jasno.  Jasno malowany. H4 je sobie”.  Dom stary, jednak wygodny.
3. „w sposób zrozumiały, wyraźny”.  Wy-  Uczył się dużo, jednak nie zdał egzami-
powiadać się bardzo jasno.  Tłumaczyć, nu. C1
pisać jasno.  Jasno jak na dłoni ‘bar-
jednakowy przym.; jednakowa, jednako-
dzo wyraźnie’. b. przystępnie, zrozumia-
we, jednakowi; nie stopniuje się;
le. A11
„taki, który niczym się nie odróżnia; jest
jasny przym.; jasna, jasne, jaśni, jaśniej podobny do pozostałych”.  Jednakowy
szy, jaśniejsi; rozmiar butów.  Jednakowego wzrostu.
* jeździe zob. jazda * jedziesz zob. jechać

* jadę zob. jechać * jedź zob. jechać
jednoczesny jeszcze
62
 Jednakowe domy, ulice.  W jednako- jedzenie rzecz. r.n.; D. jedzenia, Ms. jedze-
wym stopniu. b. identyczny. F1 niu, bez l. mn.;
1. „spożywanie pokarmów”.  Jedzenie
jednoczesny przym.; jednoczesna, jedno- obiadu, śniadania, kolacji.  Jedzenie
czesne, jednocześni; nie stopniuje się; z apetytem.  Jaki kto do jedzenia, taki do
„taki, który dzieje się w jednym cza- roboty ‘tempo jedzenia pokazuje, czy ktoś
sie z czymś innym”.  Jednoczesne zda- jest pracowity’. b. pożywianie się. D7
rzenia.  Jednoczesny odjazd, przyjazd. 2. „to, co się je; pokarm”.  Przygoto-
b. równoczesny. G7 wać jedzenie.  Smaczne, gorące jedzenie.
jednostka rzecz. r.ż.; D. jednostki, C. Ms.  Postawić jedzenie na stole. b. żywność,
potrawa. D7
jednostce, l. mn. M. B. jednostki, D. jed-
p. jedzeniowy, jedzonko.
nostek;
1. „pojedynczy człowiek, osoba”.  Wybit- jedzie zob. jechać.
na, wyjątkowa jednostka.  Interesy jed-
jego zob. on.
nostki.  Jednostka ludzka.  Rozwój du-
chowy i fizyczny jednostki. b. człowiek, jej zob. ona.
osoba. A2 jem zob. jeść.
2. „podstawowa całość organizacyjna, któ-
ra jest cząstką większego zespołu”.  Jed- jemu zob. on, ono.
nostka wojskowa.  Jednostka handlowa. jesienny przym.; jesienna, jesienne, jesien-
 Jednostka gospodarcza. b. rzecz. E3 ni; nie stopniuje się;
3. „wielkość, z której pomocą mierzy się „taki, który dotyczy jesieni – pory roku
inne podobne wielkości”.  Jednostka między latem a zimą”.  Jesienne krajo-
wagi, miary.  Jednostka czasu. F1 brazy.  Jesienny deszcz.  Jesienna po-
b. jednostkowy, jednostkowo. goda.  Jesienne liście.  Płaszcz jesienny.
 przenoś. Jesienna miłość ‘miłość, która
jedynie przysł.; nie stopniuje się;
pojawiła się w późnym okresie życia czło-
„w sposób wyłączny”.  Jedynie w domu
wieka’. G1
czuję się dobrze.  Kochał jedynie matkę. p. jesiennie.
b. tylko. B5
jesień rzecz. r.ż.; D. C. Ms. jesieni, l. mn. M.
jedynka rzecz. r.ż.; D. jedynki, C. Ms. je- B. jesienie, D. jesieni;
dynce, l. mn. M. B. jedynki, D. jedynek; „pora roku między latem a zimą”.  Póź-
1. „cyfra oznaczająca liczbę jeden; 1”. na, wczesna, deszczowa jesień.  Zło-
 Mieszkać pod jedynką.  Dodawać je- ta polska jesień ‘ciepła, słoneczna pora
dynki. F1 w czasie jesieni’.  przenoś. Jesień życia
2. pot. „przedział kolejowy klasy pierw- ‘starszy wiek’. G1
szej”.  Jechać jedynką.  Bilet na jedyn- p. jesienny, jesiennie.
kę. D2
jest zob. być.
3. pot. „najniższa ocena w sześciostopnio-
wej skali ocen w szkole”.  Dostać, otrzy- jestem zob. być.
mać jedynkę.  Mieć jedynki na świadec-
jeszcze part.;
twie. E2
1. „wyraża trwanie czegoś, co wkrótce się
p. jedynkowy. zakończy”.  Jeszcze trwa, jest, odbywa
jedyny przym.; jedyna, jedyne, jedyni; nie się.  Jeszcze słychać.  Jeszcze nie wró-
stopniuje się; ciła.  Jeszcze jest młody. G6
„taki, który jest tylko jeden, wyjątkowy, 2. „wyraża dużą odległość czasową mię-
najlepszy ze wszystkich, który nie ma dzy dniem dzisiejszym a pewnym minio-
równych sobie”.  Jedyna okazja, nadzie- nym wydarzeniem”.  Jeszcze przed woj-
ja.  Jedyne dziecko.  Jedyne wyjście ną.  Jeszcze w dzieciństwie. G7
z sytuacji.  Jedyny syn, przyjaciel.  Je- 3. „wyraża oczekiwanie na określony mo-
dyna książka.  Jedyny w swoim rodza- ment, w którym ma się coś ważnego zda-
rzyć”.  Jeszcze nie.  Zostało jeszcze tro-
ju ‘wyjątkowy’. b. wyłączny, niespotyka-
chę czasu.  Czekamy jeszcze. G6
ny. B5
4. „wyraża potrzebę lub oczekiwanie
p. jedynie.
zwiększenia czegoś, przedłużenia cze-
jedz zob. jeść. goś”.  Zostań jeszcze trochę.  Zjedz
jeść już
63
jeszcze.  Powiedz coś jeszcze.  Zaśpie- 1. anat. „ruchomy narząd w jamie ust-
waj, zagraj jeszcze. G6 nej”.  Pokazać język.  Długi język.  Wy-
5. „wyraża zaskoczenie niespodziewanym stawić język.  Lizać językiem.  Koniec
zdarzeniem, czyjąś postawą”.  Jeszcze ci języka. A4
mało.  Jeszcze tego brakowało ‘zdumie- 2. „u człowieka: indywidualny narząd
nie czymś nieoczekiwanym’. A9 mowy, który umożliwia komunikację mię-
6. „wyraża szczególne natężenie czegoś”. dzy ludźmi”.  Posługiwać się językiem.
 Wyglądasz jeszcze ładniej.  Był jeszcze  Trzymać język za zębami ‘milczeć’.
radośniejszy niż...  Wszedł jeszcze wy-  Mieć długi język ‘nie umieć dochować
żej. B5 tajemnicy’.  Zapomnieć języka w gębie
‘nie umieć powiedzieć czegokolwiek z po-
jeść czas. ndk; jem, jesz, jedz, jadł, jadły-
wodu strachu, podziwu’.  Łamać sobie
śmy, jedliśmy, jedzony; rzecz. jedzenie;
język ‘mieć trudności z mówieniem w ję-
jeść co, czym, ile;
zyku obcym’.  Co w sercu, to i na języku
„wkładać do ust, gryźć zębami i łykać”.
‘mówić to, co się czuje’. C1
 Nie jeść kolacji.  Jeść obiad.  Jeść
3. „system dźwięków, wyrazów i grama-
z apetytem, bez apetytu, powoli, szybko.
tycznych reguł, za pomocą których ludzie
 Jeść chleb, jabłko.  Jeść dużo, mało.
wyrażają swoje myśli”.  Język mówio-
b. spożywać, żywić się. D7
ny, pisany.  Języki obce.  Mówić kilko-
p. najeść się, zjeść, jadać, jedzenie.
ma językami.  Język polski.  Język oj-
jeśli/jeżeli spój.; czysty.  Język techniczny, uczniowski.
„wprowadza zdanie ze znaczeniem wa-  Nauczać języka.  Wykładać historię ję-
runku”.  Zamknij okno, jeśli będzie ci zyka. ▲ Kultura języka ‘troska o popraw-
zimno.  Jeżeli tylko będę mógł, przyja- ne posługiwanie się językiem’.  Znaleźć
dę.  Jeżeli będziesz się uczył, zdasz egza- z kimś wspólny język ‘dogadać się z kimś
min. b. gdy. C1 na jakiś temat’. b. mowa. C1
p. językowy, językowo, języczek, języko-
jezioro rzecz. r.n.; D. jeziora, Ms. jeziorze,
znawstwo.
l. mn. M. B. jeziora, D. jezior;
„naturalnie ukształtowana przestrzeń jutro przysł.; nie stopniuje się;
z wodą otoczona brzegiem”.  Duże, małe „nie dziś, ale następnego dnia”.  Przyj-
jezioro.  Głębokie jezioro.  Dno, poziom dzie jutro.  Jutro pójdziemy.  Do jutra
jeziora.  Pływać po jeziorze. F3 ‘do spotkania jutro’. b. nazajutrz. G7
p. jeziorowy, jeziorko, pojezierze. p. jutrzejszy.
jeździć czas. ndk; jeżdżę, jeździsz, jeździł, jutrzejszy przym.; jutrzejsza, jutrzejsze,
jeździłyśmy, jeździliśmy; rzecz. jeżdżenie; jutrzejsi; nie stopniuje się;
jeździć czym, skąd, na czym, po czym, do- „taki, który będzie następnego dnia”.
kąd;  Jutrzejsze spotkanie.  Jutrzejsza wy-
„wielokrotnie przebywać pewną odległość cieczka.  Jutrzejsze święto.  Jutrzejszy
za pomocą środka lokomocji; prowadzić egzamin. G7
pojazd”.  Uczyć się jeździć na nartach.
już part.;
 Jeździć do pracy tramwajem.  Jeździć
1. „oznacza, że czynność się zakończyła”.
za miasto.  Jeździć samochodem. b. po-
 Już wyjechał.  Już jest dorosły.  Ma
dróżować. F5
już czterdzieści lat.  Już dziesiąta godzi-
p. pojeździć, wjeżdżać, wyjeżdżać, jezd-
na.  Już późno. G7
ny.
2. „oznacza, że czynność się nie powtó-
język rzecz. r.m.; D. języka, N. językiem, rzy”.  Nie ma już ratunku!  Nie pójdę
l. mn. M. B. języki, D. języków; i już!  Zrobię to i już. G7
* jem zob. jeść * jadł zob. jeść

* jesz zob. jeść * jeżdżę zob. jeździć
* jedz zob. jeść
K
k [ka] 1. „litera alfabetu polskiego; znak śmierci.  Ciężka, surowa kara.  Lek-
graficzny spółgłoski k”. ka, łagodna kara.  Darować komuś karę.
2. „spółgłoska bezdźwięczna, ustna, tyl-  Zapłacić karę.  Robić coś za karę. b. po-
nojęzykowa”. tępienie, wyrok. C6
p. karalny, karać.
kalendarz rzecz. r.m.; D. kalendarza, l. mn.
M. B. kalendarze, D. kalendarzy; karmić czas. ndk; karmię, karmisz, karm,
„tablica albo rodzaj książki, w której za- karmił, karmiłyśmy, karmiliśmy, karmiony;
znacza się wszystkie dni, tygodnie, mie- rzecz. karmienie; karmić kogo, co, czym;
siące roku”.  Kalendarz ścienny, stojący, „dawać komuś jedzenie, pomagać jeść”.
kieszonkowy.  Wyrwać kartkę z kalenda-  Karmić chorego.  Karmić dziecko mle-
rza.  Zapisać coś w kalendarzu. C3 kiem.  Karmić psy, koty.  Karmić konia.
p. kalendarzowy, kalendarzyk. b. żywić. D7
p. nakarmić, karmić się.
kanapka rzecz. r.ż.; D. kanapki, C. Ms. ka-
napce, l. mn. M. B. kanapki, D. kanapek; karta rzecz. r.ż.; D. karty, C. Ms. karcie,
„kawałek chleba lub bułki z masłem, wę- l. mn. M. B. karty, D. kart;
dliną, jajkiem, serem itp.”.  Zjeść kanap- 1. „kawałek papieru pojedynczy lub łączo-
kę.  Talerz kanapek.  Kanapka z serem, ny w książkę lub zeszyt”.  Przewracać
z szynką, z pomidorem. D7 karty książki.  Pisać na karcie.  Zapisy-
p. kanapkowy. wać karty.  Zanotować na karcie. ▲ Kar-
ta płatnicza ‘karta magnetyczna, która
kapusta rzecz. r.ż.; D. kapusty, C. Ms. ka- umożliwia dokonanie zapłaty bez posłu-
puście, bez l. mn.; giwania się pieniędzmi’. D4
„roślina o dużych jadalnych liściach; 2. „spis potraw w restauracji”.  Karta
Brassica; także potrawa z liści kapusty”. dań.  Zamówić obiad z karty.  Wybrać
 Główka kapusty.  Sałatka ze świeżej danie z karty. C3
kapusty.  Surówka z kapusty.  Kapusta 3. „kawałek kartonu z kolorowymi zna-
z grzybami.  Pierogi z kapustą. H3, D7 kami służące do gry”.  Zaglądać do kart
p. kapuściany, kapustka, kapuśniak. sąsiada.  Rozdawać karty.  Grać w kar-
kara rzecz. r.ż.; D. kary, C. Ms. karze, l. mn. ty.  Grać w otwarte karty ‘postępować
M. B. kary, D. kar; szczerze’.  Budować domek z kart ‘ma-
rzyć o czymś, co jest trudne w realizacji;
„konsekwencje, które są związane ze
marzenia’. E5
złym postępowaniem, z czynnością, któ-
p. karciany, kartka.
ra nie jest zgodna z prawem lub obowią-
zującą normą”.  Kara za winę, za grzech. kartka rzecz. r.ż.; D. kartki, C. Ms. kartce,
 Sprawiedliwa kara.  Kara więzienia, l. mn. M. B. kartki, D. kartek;
* kapuście zob. kapusta * karcie zob. karta

* karze zob. kara * kartce zob. kartka
kartofel kazać
65
„niewielki, luźny kawałek papieru; także katolik rzecz. r.m.; D. B. katolika, N. ka-
część składowa książki, zeszytu, czasopi- tolikiem, l. mn. M. katolicy, D. B. kato-
sma itp.”.  Kartka z kalendarza.  Twar- lików;
de kartki.  Zanotować coś na kartce. D4 „wyznawca religii katolickiej”.  Dobry,
p. kartkowy, karteczka, kartkować. gorliwy katolik.  Być katolikiem.  Ka-
tolik praktykujący. E1
kartofel rzecz. r.m.; D. kartofla, Ms. karto- p. katolicki, katoliczka.
flu, l. mn. M. B. kartofle, D. kartofli; rzad-
ko w l. poj.; kawa rzecz. r.ż.; D. kawy, C. Ms. kawie,
bot. „roślina, której części rosnące w zie- l. mn. M. B. kawy, D. kaw;
mi nadają się do jedzenia; Solanum tu- 1. bot. „krzew lub drzewo hodowane
berosum”.  Obierać, gotować kartofle. w strefie gorącej, z których uzyskuje się
ziarna; Coffea”.  Krzewy kawy.  Ziarna
 Sadzić, kopać kartofle.  Piec kartofle
kawy.  Produkcja, zbiór kawy. H3
w ognisku.  Sałatka z kartofli. b. ziem-
2. „napój z tych ziaren”.  Wypić filiżan-
niak. H3, D7
kę kawy.  Mocna kawa.  Smak, zapach
p. kartoflowy, kartoflany, kartofelek, kar- kawy. D7
toflanka. p. kawowy, kawka.
kasa rzecz. r.ż.; D. kasy, C. Ms. kasie, l. mn. kawaler rzecz. r.m.; D. B. kawalera, Ms.
M. B. kasy, D. kas; kawalerze, l. mn. M. kawalerowie/kawa-
„pomieszczenie lub część instytucji, gdzie lerzy/kawalery, D. B. kawalerów; forma
obraca się pieniędzmi, sprzedaje się coś kawalery nacechowana stylistycznie;
(np. bilety), płaci się za coś (np. za towa- „mężczyzna, który nie zawarł jeszcze
ry w sklepie) pieniędzmi”.  Otrzymać związku małżeńskiego”.  Pozostać ka-
pieniądze z kasy.  Kupić bilety w ka- walerem.  Młody, przystojny kawaler.
sie.  Płacić w kasie.  Kolejka przy ka-  Stary kawaler ‘starszy mężczyzna bez
sie. D2 żony’. A2
p. kasowy, kasjer, kasjerka. p. kawalerski.
kaseta rzecz. r.ż.; D. kasety, C. Ms. kasecie, kawałek rzecz. r.m.; D. kawałka, N. kawał-
l. mn. M. B. kasety, D. kaset; kiem, Ms. kawałku, l. mn. M. B. kawałki,
„pudełko, w którym znajduje się taśma do D. kawałków;
nagrywania dźwięku i obrazu”.  Kaseta „niewielka część czegoś, którą ucięto,
wideo.  Nagrać na kasetę.  Kasety z mu- urwano itp.”.  Małe kawałki.  Kawałek
zyką.  Film na kasetach. b. taśma. D4 mięsa.  Ciąć, kroić na kawałki.  Cięż-
p. kasetowy, kasetka. ki kawałek chleba ‘ciężka praca, która nie
daje większych korzyści’. b. cząstka, frag-
kaszel rzecz. r.m.; D. Ms. kaszlu, l. mn. ment. F1
M. B. kaszle, D. kaszli/kaszlów; rzadko p. kawałeczek, kawałkować.
w l. mn.;
kawiarnia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. kawiarni,
„mocne wypuszczenie powietrza przy od-
l. mn. M. B. kawiarnie, D. kawiarni/ka-
dechu, powodujące specyficzny dźwięk”.
wiarń;
 Głośny kaszel chorego.  Męczący, suchy „lokal, w którym podaje się kawę, herba-
kaszel.  Silny, gwałtowny kaszel.  Atak tę, ciasto, lody itp.”.  Siedzieć, umówić
kaszlu. A7 się w kawiarni. D2, E4
p. kaszlowy, kaszelek, kaszleć/kaszlać. p. kawiarniany, kawiarenka.
katar rzecz. r.m.; D. kataru, Ms. katarze, kazać czas. dwuaspektowy: dk i ndk; każę,
l. mn. M. B. katary, D. katarów; każesz, każ, kazał, kazałyśmy, kazaliśmy;
„stan chorobowy w nosie”.  Silny katar. kazać komu, co;
 Krople na katar.  Lekarstwo na katar. „polecić/polecać komuś coś zrobić, wy-
 Mieć katar. A7 konać, wydać/wydawać komuś rozkaz”.
p. katarkowy, katarek.  Kazać coś robić.  Kazać przyjść.  Ka-
* kaszlu zob. kaszel * kawalerowie/kawalerzy/kawalery zob.

* kaszli/kaszlów zob. kaszel kawaler
* każ zob. kazać
każdy kierowca
66
zał, żebym przyniósł książkę.  Jak zwy- 3. pot. „miejsce, w którym się mieszka;
czaj każe ‘zgodnie ze zwyczajem”.  Kazał mieszkanie”.  Mały, własny kąt.  Mieć
pan, musiał sam ‘o nieskuteczności wyda- swój kąt.  Nie mieć własnego kąta.
wania poleceń’. C2 b. mieszkanie. D1
p. nakazać, przekazać, rozkazać, zaka- p. kątowy, kącik, kątek.
zać. kelner rzecz. r.m.; D. B. kelnera, Ms. kelne-
każdy przym.; każda, każde; nie stopniu- rze, l. mn. M. kelnerzy, D. B. kelnerów;
je się; „osoba, która obsługuje gości w restaura-
„poszczególny z danego zbioru osób, cji, kawiarni”.  Uprzejmy, grzeczny kel-
przedmiotów, zjawisk; wszelki, bez wyjąt- ner.  Kelner podaje do stołu, obsługu-
ku”.  Każdy z braci.  Na każdej ulicy. je gościa.  Zawołać kelnera.  Pracować
 Przy każdej okazji.  Liczyć się z każ- jako kelner. B2
dym słowem ‘zwracać uwagę na to, co p. kelnerski.
się mówi’.  Na każdym kroku ‘zawsze’. kiedy zaim. przysłowny;
 W każdym razie ‘niezależnie od wszyst- 1. „wyraża potrzebę określenia czasu”.
kiego’.  Pod każdym względem ‘bez  Kiedy będziesz w domu?  Kiedy przyj-
żadnego wyjątku, we wszystkim”. b. po- dziesz?  Kiedy to było? G7
wszechny. F1 2. „wprowadza zdania ze znaczeniem
kąpać się czas. ndk; kąpię się, kąpiesz się, czasu (często z wtedy)”.  Wtedy przestał
kąp się, kąpał się, kąpałyśmy się, kąpa- czytać, kiedy zrobiło się ciemno.  Późno
liśmy się; rzecz. kąpanie się; kąpać się już było, kiedy wrócił do domu.  Kiedy się
w czym, gdzie; obudził, było już południe. G7
„być zanurzonym w wodzie, pływać 3. „wprowadza zdania ze znaczeniem
w niej, myć się itp.”.  Kąpać się w morzu, przyczyny lub warunku”.  Kiedy jeste-
w rzece.  Kąpać się wieczorem.  Kąpać ście tacy mądrzy, radźcie sobie sami.  Kie-
się w słońcu ‘korzystać ze słońca, opalać dy będziesz miała czas, przyjdź do mnie.
się’. A5  Kiedy indziej ‘innym razem’. C1
p. wykąpać się, kąpiel. kiedyś zaim. przysłowny;
kąpiel rzecz. r.ż.; D. C. Ms. kąpieli, l. mn. „w jakimś czasie w przyszłości lub prze-
M. B. kąpiele, D. kąpieli; szłości”.  Kiedyś mi to powiedziała.  Kie-
„kąpanie się lub to, w czym się kąpie, tj. dyś przyjdę.  Kiedyś się spotkamy. G6
woda przeznaczona do kąpania”.  Przy- kieliszek rzecz. r.m.; D. kieliszka, N. kie-
gotować sobie kąpiel.  Kąpiel w jeziorze, liszkiem, l. mn. M. B. kieliszki, D. kielisz-
w morzu.  Kąpiel w wannie. b. mycie, ków;
pływanie. A5 „naczynie, z którego pije się alkohol; tak-
p. kąpielowy. że zawartość tego naczynia”.  Kieliszek
kąt rzecz. r.m.; D. kąta, Ms. kącie, l. mn. M. do wina, do wódki.  Wypić kieliszek, parę
B. kąty, D. kątów; kieliszków.  Być po paru kieliszkach.
1. „płaszczyzna, którą tworzą dwie linie  Zaglądać do kieliszka ‘pijać dość często
proste, wychodzące z jednego punktu”. alkohol’. D5
 Wielkość kątów.  Mierzyć, rysować p. kieliszkowy, kieliszeczek.
kąty.  Pod kątem czegoś ‘ze względu na kiełbasa rzecz. r.ż.; D. kiełbasy, C. Ms. kieł-
coś’.  Kąt widzenia ‘stanowisko, z które-
basie, l. mn. M. B. kiełbasy, D. kiełbas;
go się coś ocenia’. F1
„wyrób wędliniarski z mięsa z odpowied-
2. „miejsce, gdzie dotykają się dwa boki
nimi przyprawami”.  Gruba, cienka kieł-
przedmiotów”.  Kąt domu, pokoju, sto-
basa.  Kiełbasa na gorąco, na zimno.
łu.  Stać w kącie.  Biegać, chodzić z kąta
 Chleb, bułka z kiełbasą.  Jajecznica
w kąt ‘chodzić bez celu; nie móc sobie zna-
z kiełbasą, na kiełbasie. b. wędlina. D7
leźć miejsca; nic nie robić’.  Gadać, szep-
p. kiełbasiany, kiełbasowy, kiełbaska.
tać po kątach ‘mówić w tajemnicy, po ci-
chu, plotkować’.  Płakać po kątach ‘pła- kierowca rzecz. r.m.; D. C. Ms. kierowcy,
kać, żeby nikt nie widział’. F2 l. mn. M. kierowcy, D. B. kierowców;
* kącie zob. kąt

kierownik klub
67
„osoba, która prowadzi pojazd mechanicz- p. kilometrowy.

ny”.  Kierowca autobusu.  Kierowca sa-
kim zob. kto.
mochodu, taksówki, tramwaju. B6, B2
kino rzecz. r.n.; D. kina, Ms. kinie, l. mn. M.
kierownik rzecz. r.m.; D. B. kierownika, N.
B. kina, D. kin;
kierownikiem, l. mn. M. kierownicy, D. B.
„miejsce, gdzie się pokazuje na ekranie
kierowników;
filmy”.  Duże, nowoczesne kino.  Bilet
„osoba, która kieruje czymś, prowadzi
do kina.  Pójść do kina.  Kasa kina. E5
coś (instytucję, przedsiębiorstwo, prace)”.
p. kinowy.
 Kierownik szkoły, biura, budowy.  Kie-
rownik artystyczny, handlowy, technicz- kiosk rzecz. r.m.; D. kiosku, N. kioskiem,
ny. b. dyrektor. B3 l. mn. M. B. kioski, D. kiosków;
p. kierowniczy, kierowniczka. „mały, uliczny budyneczek, w którym
sprzedaje się gazety, papierosy, napoje,
kierunek rzecz. r.m.; D. kierunku, N. kie- owoce itp.”.  Kiosk na ulicy, na dworcu,
runkiem, l. mn. M. B. kierunki, D. kie- na lotnisku.  Kiosk z gazetami, z piwem,
runków; z kwiatami. E4
1. „strona, w którą przesuwa się, poru- p. kioskowy, kioskarz.
sza się ktoś lub coś”.  Jechać w kierunku
miasta.  Kierunek północny, południowy. klasa rzecz. r.ż.; D. klasy, C. Ms. klasie,
 Określić, ustalić, wskazać, wyznaczyć, l. mn. M. B. klasy, D. klas;
zmienić kierunek czegoś. b. strona. F2 1. „jeden z oddziałów, na jakie dzieli się
2. „droga rozwoju czegoś, tendencja”. szkoła podstawowa i średnia, obejmują-
 Kierunek polskiej polityki zagranicznej. cy roczny program nauczania; także gru-
 Kierunek postępowania.  Kierunek li- pa uczniów z jednego oddziału”.  Ucznio-
teracki.  Kierunek w muzyce, w malar- wie pierwszej klasy.  Kończyć szóstą kla-
stwie. ▲ Kierunek studiów ‘wydział na sę.  Przejść z klasy do klasy, do następnej
wyższej uczelni’.  Kierunek działania, klasy. E2, A2
postępowania ‘cel i sposób działania’. E3 2. „pomieszczenie, w którym odbywają się
p. kierunkowy. lekcje w szkole”.  Wyjść z klasy.  Duża,
jasna klasa.  Siedzieć w klasie. b. sala.
kieszeń rzecz. r.ż.; D. C. Ms. kieszeni, l. mn. D2
M. B. kieszenie, D. kieszeni; 3. „grupa przedmiotów, zjawisk mających
„część odzieży, torby, do której chowa się wspólne cechy”.  Klasa ryb, ptaków, roś
drobne przedmioty, pieniądze, chustecz- lin.  Klasa rzeczowników. b. zbiór. F1
kę do nosa itp.”.  Włożyć pieniądze do 4. socjol. „grupa społeczna wyróżniana
kieszeni.  Trzymać ręce w kieszeniach. według określonych kryteriów”.  Klasa
 Płaszcz z kieszeniami.  Kieszeń spodni, robotników, chłopów, inteligencji. b. war-
marynarki.  Schować, włożyć coś do kie- stwa. A2
szeni.  Torba z kieszeniami.  Znać coś p. klasowy, klasowo, klasówka.
jak własną kieszeń ‘znać coś bardzo do-
brze’. A6 klasówka rzecz. r.ż.; D. klasówki, C. Ms.
p. kieszeniowy, kieszonka. klasówce, l. mn. M. B. klasówki, D. kla-
sówek;
kilogram rzecz. r.m.; D. kilograma, Ms. ki- „praca pisana przez ucznia w klasie pod
logramie; l. mn. M. B. kilogramy, D. kilo- kontrolą nauczyciela”.  Klasówka z ma-
gramów; tematyki.  Sprawdzać, poprawiać kla-
„miara wagi równa 1000 gramów; skrót: sówkę.  Zeszyt do klasówki. b. test,
kg”.  Kupić 10 kilogramów kartofli. sprawdzian. E2
 Ważyć 7 kilogramów. F1
klub rzecz. r.m.; D. klubu, Ms. klubie, l. mn.
p. kilogramowy.
M. B. kluby, D. klubów;
kilometr rzecz. r.m.; D. kilometra, Ms. ki- 1. „towarzystwo, organizacja, które gro-
lometrze, l. mn. M. B. kilometry, D. kilo- madzą ludzi jednego środowiska o podob-
metrów; nych przekonaniach politycznych itp.”.
„miara długości równa 1000 metrów;  Członek klubu sportowego.  Należeć,
skrót: km”.  Przejść dwa kilometry. zapisać się do klubu.  Być członkiem klu-
 Jechać z szybkością 100 km na godzinę. bu.  Dyskusyjny klub filmowy. b. towa-
 Kilometr drogi. F1 rzystwo, organizacja. A2
klucz kochanie
68
2. „pomieszczenie, rodzaj świetlicy, gdzie liśmy się; rzecz. kłócenie się; kłócić się
odbywają się różne spotkania”.  Osiedlo- z kim, o kogo, o co, z powodu;
wy klub.  Pójść do klubu.  Spędzać czas „mówić jeden drugiemu ostre słowa; zry-
w klubie. D2 wać kontakty z kimś”.  Kłócić się z sio-
p. klubowy, klubowo, klubik. strą.  Kłócić się o pieniądze.  Kłócić się
o byle co. C2, C6
klucz rzecz. r.m.; D. klucza, Ms. kluczu,
p. kłótnia, kłótliwy, kłótliwie.
l. mn. M. B. klucze, D. kluczy;
„specjalnie ukształtowany kawałek meta- kobieta rzecz. r.ż.; D. kobiety, C. Ms. kobie-
lu, którym otwiera się i zamyka zamek”. cie, l. mn. M. B. kobiety, D. kobiet;
 Klucz do mieszkania.  Otworzyć drzwi „dorosła osoba płci żeńskiej”.  Piękna,
kluczem.  Zamknąć drzwi na klucz. D4 elegancka kobieta.  Młoda, stara kobie-
p. kluczowy, kluczyk. ta.  Gospodarna, dobra, pracowita kobie-
ta.  Kobieta samotna, zamężna, rozwie-
kłamać czas. ndk; kłamię, kłamiesz, kłam,
dziona, wolna.  Poznać, pokochać kobie-
kłamał, kłamałyśmy, kłamaliśmy; rzecz.
tę. b. pani. A2
kłamanie; kłamać przed kim, komu;
p. kobiecy, kobietka.
„celowo i świadomie mówić niepraw-
dę”.  Nie kłam!  Bezczelnie, świadomie koc rzecz. r.m.; D. koca, Ms. kocu, l. mn. M.
kłamać.  Kłamać matce, ojcu, dziecku. B. koce, D. koców;
 Kłamać w żywe oczy ‘kłamać świado- „wyrób z tkaniny wełnianej lub bawełnia-
mie’. b. oszukiwać. C2 nej, którym przykrywa się w czasie snu
p. okłamać, skłamać, kłamca, kłamczuch, lub gdy jest zimno”.  Ciepły koc.  Gruby,
kłamczucha, kłamstwo. wełniany koc.  Spać pod kocem.  Przy-
kryć się kocem.  Leżeć na kocu. D3
kłaniać się czas. ndk; kłaniam się, kła-
p. kocyk.
niasz się, kłaniaj się, kłaniał się, kłania-
łyśmy się, kłanialiśmy się; rzecz. kłania- kochać czas. ndk; kocham, kochasz, ko-
nie się; kłaniać się komu, od kogo, o co, chaj, kochałyśmy, kochaliśmy, kochany;
czym, w jaki sposób; rzecz. kochanie; kochać kogo, co;
1. „pochylać głowę na znak powitania lub 1. „czuć miłość do kogoś”.  Kocham cię
pożegnania”.  Kłaniać się nauczycielowi. bez pamięci.  Kochać dzieci, matkę, ojca,
 Kłaniać się nisko, grzecznie.  Kłaniam męża.  Kochać zwierzęta.  Kochać go-
się pięknie ‘słowa wypowiadane przy po- rąco, mocno, bardzo.  Jak Boga kocham
witaniu lub pożegnaniu’. C5 ‘forma przysięgi’. A9
2. „przekazywać komuś pozdrowienie 2. „doświadczać zadowolenia z czegoś, od-
za pośrednictwem znajomych, rodziny”. dawać się czemuś”.  Kochać pracę.  Ko-
 Kłaniaj się rodzicom, żonie, mężowi. chać sztukę, muzykę, poezję.  Kochać
 Kłaniać się serdecznie, uprzejmie. b. po- swoje miasto. A9
zdrawiać. C5 p. pokochać, zakochać się, kochanek, ko-
chanka, kochanie, kochany.
kłopot rzecz. r.m.; D. kłopotu, Ms. kłopo-
cie, l. mn. M. B. kłopoty, D. kłopotów; kochać się czas. ndk; kocham się, kochasz
„skomplikowana, przykra sytuacja”. się, kochaj się, kochał się, kochałyśmy się,
 Mieć kłopot.  Mieć kłopot z kimś kochaliśmy się; rzecz. kochanie się; ko-
(z dzieckiem, z mężem).  Duże, małe, chać się w kim, w czym, z kim;
drobne, wieczne kłopoty.  Kłopoty domo- 1. „odczuwać szczególne uczucia miłości
we, zawodowe.  Robić, sprawiać komuś z kimś”.  Pięknie, szczęśliwie się kochać.
kłopot.  Być w kłopocie.  Wpaść w kłopo-  Kochająca się rodzina. A9
ty.  Małe dzieci – mały kłopot, duże dzieci 2. „być w kimś zakochanym, często bez
– duży kłopot ‘każdy okres w wychowaniu jego wiedzy”.  Kochać się w koleżance.
dzieci wiąże się z trudnościami’. b. zmar-  Kochać się szczęśliwie, nieszczęśliwie.
twienie, udręka, trudność. C6 A9
p. kłopotliwy, kłopotliwie. p. zakochać się.
kłócić się czas. ndk; kłócę się, kłócisz się, kochanie rzecz. r.n.; tylko w wołaczu; bez
kłóć się, kłócił się, kłóciłyśmy się, kłóci- l. mn.;
* kłam zob. kłamać

kochany kołdra
69
„forma zwracania się do osoby bliskiej”. kolejka rzecz. r.ż.; D. kolejki, C. Ms. kolej-
 Przyjdź tu do mnie, kochanie!  Napisz ce, l. mn. M. B. kolejki, D. kolejek;
kochanie!  Przepraszam, kochanie. C5 „rząd ludzi, pojazdów itp. czekających na
coś lub na kogoś”.  Długa kolejka.  Stać
kochany przym.; kochana, kochane, ko-
w kolejce.  Kolejka do kasy, do okienka.
chani; nie stopniuje się;
 Początek, koniec kolejki.  Zająć miejsce
„taki, który jest bliski uczuciowo”.  Ko-
w kolejce. b. rząd. F1
chana rodzina.  Kochany syn, mąż.  Ko-
p. kolejkowy.
chana córka, matka, dziewczyna.  Mój
kochany.  Moja kochana. b. drogi. A9 koleżanka rzecz. r.ż.; D. koleżanki, C. Ms.
koleżance, l. mn. M. B. koleżanki, D. ko-
kogo zob. kto.
leżanek;
kogoś zob. ktoś. „kobieta, dziewczyna bliska ze względu
na wspólną pracę, naukę, zabawę, wspól-
kolacja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. kolacji, l. mn.
ne zainteresowania”.  Dobra, serdeczna,
M. B. kolacje, D. kolacji;
bliska koleżanka.  Umówić się z koleżan-
„posiłek podawany wieczorem; także uro-
kami.  Koleżanka szkolna.  Koleżanka
czyste przyjęcie urządzane w domu lub
z pracy. b. przyjaciółka. A2
restauracji”.  Zaprosić gości na kolację.
 Gotować, jeść kolację.  Kolacja wyda- koleżeński przym.; koleżeńska, koleżeń-
na z okazji...  Siadać do kolacji. ▲ Kola- skie, koleżeńscy; nie stopniuje się;
cja wigilijna ‘uroczysty posiłek wieczorny „taki, który zachowuje się jak dobry ko-
przed świętem Bożego Narodzenia’. D7 lega, życzliwy, przyjacielski”.  Koleżeń-
p. kolacyjny, kolacyjka, obiadokolacja. skie układy, stosunki.  Koleżeńskie spo-
kolano rzecz. r.n.; D. kolana, Ms. kolanie, tkanie, zebranie. b. przyjacielski, życzli-
l. mn. M. B. kolana, D. kolan; wy. A8
„miejsce, w którym zgina się noga oraz kolęda rzecz. r.ż.; D. kolędy, C. Ms. kolę-
część nogi od tego miejsca, gdzie się ona dzie, l. mn. M. B. kolędy, D. kolęd;
zgina i wyżej”.  Klękać na oba kolana. „pieśń religijna związana z Bożym Naro-
 Płaszcz do kolan.  Prosić kogoś na ko- dzeniem”.  Zbiór kolęd.  Śpiewać kolę-
lanach ‘prosić kogoś bardzo mocno’. A4 dy. E1
p. kolanowy, kolanko. p. kolędowy, kolędować.
kolega rzecz. r.m.; D. kolegi, C. Ms. kole- kolor rzecz. r.m.; D. koloru, Ms. kolorze,
dze, l. mn. M. koledzy, D. B. kolegów; l. mn. M. B. kolory, D. kolorów;
„człowiek bliski ze względu na wspólną „taka właściwość, która umożliwia od-
pracę, naukę, zabawę, zainteresowania”. różnienie gołym okiem przedmiotów ta-
 Szkolny, dobry kolega.  Kolega z pra- kiej samej wielkości i kształtu; barwa”.
cy.  Znaleźć sobie kolegę.  Bliski kolega.  Niebieski kolor nieba.  Płaszcz ciem-
 Spotkać się z kolegami. b. przyjaciel. A2 nego koloru.  Ciemny, jasny kolor. b. bar-
p. koleżeński, koleżeńsko, koleżanka. wa. H4, B5
kolej rzecz. r.ż.; D. C. Ms. kolei, l. mn. M. B. p. kolorowy, kolorowo, kolorek.
koleje, D. kolei;
kolorowy przym.; kolorowa, kolorowe, ko-
1. „środek komunikacji lądowej, który
lorowi; nie stopniuje się;
składa się z pociągów jeżdżących po to-
„taki, który ma kilka kolorów (lecz nie
rach szynowych”.  Jeździć koleją.  Bu-
biały i nie czarny)”.  Kolorowe zasło-
dować kolej.  Kolej elektryczna.  Pra-
ny.  Kolorowa suknia.  Film koloro-
cownik kolei. F4
wy.  Książka z kolorowymi rysunkami.
2. „następstwo zdarzeń według ustalone-
b. barwny. H4, B5
go porządku”.  Wchodzić po kolei.  Cze-
kać na swoją kolej (na egzamin, do leka- kołdra rzecz. r.ż.; D. kołdry, C. Ms. kołdrze,
rza itp.).  Koleje losu.  Opowiadać po ko- l. mn. M. B. kołdry, D. kołder;
lei. b. kolejność, porządek. F1 „największa część pościeli; wyrób z wełny
p. kolejny, kolejowy, kolejarz, kolejka. lub waty oraz tkaniny, którym się przy-
* koledzy zob. kolega * kołdrze zob. kołdra

* kolei zob. kolej * kołder zob. kołdra
* kolorze zob. kolor
koło koniec
70
krywa podczas snu”.  Spać pod kołdrą. „elektroniczne urządzenie służące do gro-
 Ciepła kołdra.  Okryć się kołdrą. D3 madzenia informacji i różnorodnego ko-
p. kołdrowy, kołderka. rzystania z tych informacji”.  Pamięć,
część, element komputera.  Wprowadzić
koło1 rzecz. r.n.; D. koła, Ms. kole, l. mn. M.
dane do komputera.  Pracować na kom-
B. koła, D. kół;
puterze. C8
1. „część płaszczyzny ograniczona okrę-
p. komputerowy, komputerowo.
giem, a także sam okrąg”.  Obwód koła.
 Narysować koło.  Tworzyć koło. F1 komu zob. kto.
2. „okrągła część pojazdu, dzięki któ-
komuś zob. ktoś.
rej może się on poruszać”.  Musi pan
zmienić przednie koło.  Koło samocho- komunikacja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. komu-
du.  Piąte koło u wozu ‘o kimś, kto prze- nikacji, l. mn. M. B. komunikacje, D. ko-
szkadza’. F4 munikacji;
3. „zawodowe, towarzyskie grupy ludzi”. 1. „utrzymywanie łączności między odda-
 Było to spotkanie w kole kolegów szkol- lonymi od siebie miejscami za pomocą od-
nych.  Koło przyjaciół.  Koło naukowe. powiednich środków lokomocji”.  Komu-
B6 nikacja między miastami.  Komunika-
p. kolisty, kołowy, kółko. cja kolejowa, tramwajowa, samochodowa.
 Komunikacja lądowa, morska, powietrz-
koło2 przyim.; łączy się z rzeczownikami
na.  Pojazd, środek komunikacji. F5
i zaimkami w dopełniaczu;
2. „przekazywanie wiadomości, myśli,
„wyraża bliskość w przestrzeni”.  Miesz-
udzielanie informacji”.  Język służy do
ka koło mnie.  Siądź koło okna.  Zosta-
komunikacji między ludźmi.  Komunika-
wił samochód koło domu.  Raz koło razu
cja telefoniczna, listowna.  Cele i sposo-
‘gęsto jeden przy drugim’. b. obok, przy.
by komunikacji.  Nawiązywać, przerwać
F3
komunikację. b. porozumienie. C6
komórka rzecz. r.ż.; D. komórki, C. Ms. p. komunikacyjny, komunikacyjnie.
komórce, l. mn. M. B. komórki, D. komó-
koncert rzecz. r.m.; D. koncertu, Ms. kon-
rek;
cercie, l. mn. M. B. koncerty, D. koncer-
pot. „telefon komórkowy, tj. przenośny,
tów;
w którym połączenie uzyskuje się za po-
1. „wykonanie dla publiczności utworów
mocą łącza radiowego i satelitarnego”.
muzycznych”.  Koncert muzyki współcze-
 Opłata za komórkę.  Dzwonić z ko-
snej.  Pójść na koncert.  Być na koncer-
mórki, na komórkę.  Mieć przy sobie ko-
cie.  Wystąpić, zagrać na koncercie. E5
mórkę. C8
2. „muzyczny utwór na jakiś instrument
kompakt rzecz. r.m.; D. kompaktu, Ms. z towarzyszeniem orkiestry”.  Słuchać
kompakcie, l. mn. M. B. kompakty, D. koncertu skrzypcowego.  Koncert for-
kompaktów; tepianowy Chopina.  Wykonać, zagrać
1. pot. „płyta o małej średnicy z cyfrowym koncert. E5
zapisem informacji, zwłaszcza muzyki; p. koncertowy, koncertowo, koncercik,
skrót: CD”.  Zbiór, kolekcja kompaktów. koncertować.
 Włożyć kompakt.  Kompakt z muzyką
koniec rzecz. r.m.; D. końca, Ms. końcu,
klasyczną.  Słuchać kompaktu. D4
l. mn. M. B. końce, D. końców;
2. pot. „urządzenie, które pozwala od-
„ostatnia część czegoś w przestrzeni lub
twarzać dźwięk z płyt kompaktowych”.
czasie”.  Koniec kolejki.  Koniec waka-
 Wieża z kompaktem.  Włożyć płytę do
cji.  Przeczytać książkę od początku do
kompaktu. D4
końca.  Koniec lata, miesiąca, tygodnia.
p. kompaktowy.
 Koniec wiersza, wykładu, pracy.  Dojść
komputer rzecz. r.m.; D. komputera, Ms. do końca ulicy.  Szary koniec ‘ostatnie
komputerze, l. mn. M. B. komputery, D. miejsce’.  Koniec świata ‘gdzieś bardzo
komputerów; daleko, nie wiadomo gdzie’.  Mieć coś na
* kole zob. koło1 * końca zob. koniec

* kół zob. koło1 * końce zob. koniec
* końcu zob. koniec
konieczny końcówka
71
końcu języka ‘chcieć coś powiedzieć, ale 1. „łączność, porozumienie kogoś z kimś
nie móc sobie przypomnieć co; celowo nie lub czymś”.  Kontakt telefoniczny.  Szu-
powiedzieć wszystkiego’.  Wszystko ma kać kontaktów z kimś.  Kontakt z przy-
swój koniec ‘nic nie trwa wiecznie’. b. gra- jacielem.  Kontakt językowy.  Zacho-
nica, zakończenie. F2, G7 wać, podtrzymywać kontakt.  Jesteśmy
p. końcowy, końcówka, zakończenie, koń- w kontakcie. b. łączność. C6
czyć. 2. „urządzenie służące do włączania i wy-
łączania prądu elektrycznego”.  Włączyć
konieczny przym.; konieczna, konieczne, kontakt.  Zepsuty kontakt. D4
konieczni, konieczniejszy, konieczniejsi; p. kontaktowy, kontaktowo, kontaktować
„bardzo potrzebny, bez którego nie moż-
się.
na istnieć”.  Konieczna rozmowa.  Ko-
nieczne spotkanie, leczenie.  Konieczny konto rzecz. r.n.; D. konta, Ms. koncie,
wyjazd. b. obowiązkowy, potrzebny. B5 l. mn. M. B. konta, D. kont;
p. koniecznie. ekon. „rachunek, który służy do rejestracji
wpływów i wydatków pieniężnych klien-
konkretny przym.; konkretna, konkretne,
ta i wskazuje jego stan posiadania środ-
konkretni, konkretniejszy, konkretniejsi;
„istniejący materialnie, w rzeczywisto- ków pieniężnych w danym banku”.  Stan
ści”.  Konkretne miejsce.  Konkretne konta.  Mieć własne konto.  Otworzyć,
fakty.  Konkretna odpowiedź, sprawa. zamknąć konto.  Wpłacić pieniądze na
 Pytać w sposób konkretny. B5 konto.  Wypłacić, wyjąć pieniądze z kon-
p. konkretnie. ta. E3
konkurs rzecz. r.m.; D. konkursu, Ms. kon- kontrola rzecz. r.ż.; D. C. Ms. kontroli,
kursie, l. mn. M. B. konkursy, D. konkur- l. mn. M. B. kontrole, D. kontroli;
sów; „porównywanie stanu rzeczywistego
„współzawodnictwo w celu wybrania naj- z przyjętymi normami, wzorcami, war-
lepszego uczestnika, najlepszej pracy”. tościami”.  Kontrola jakości produkcji.
 Konkurs na najlepszy obraz.  Ogłosić  Pracować pod kontrolą.  Przeprowa-
konkurs.  Regulamin, warunki konkur- dzać kontrolę. b. ocena, przegląd. B6
su.  Uczestniczyć w konkursie.  Stawać koń rzecz. r.m.; D. B. konia, C. koniowi, Ms.
do konkursu. b. rozgrywka. E5 koniu, l. mn. M. B. konie, D. koni;
p. konkursowy, konkursik. „ssak hodowany jako zwierzę domowe, na
konsul rzecz. r.m.; D. B. konsula, Ms. kon- którym się jeździ albo które coś wozi; Equ-
sulu, l. mn. M. konsulowie, D. B. konsu- us caballus”.  Koń ciągnie wóz.  Stary
lów; koń ‘o mężczyźnie zachowującym się jak
„osoba oficjalna, która reprezentuje in- dziecko’.  pot. Zrobić kogoś w konia ‘spo-
teresy swojego państwa i jego obywateli wodować, że ktoś znajdzie się w śmiesz-
w jakimś mieście innego państwa”.  Kon- nej sytuacji, że wszyscy będą się z kogoś
sul francuski.  Konsul polski w Wilnie. śmiać’.  Pracować jak koń ‘ciężko pra-
 Konsul generalny.  Powołać, odwołać cować’.  Zdrowy jak koń ‘bardzo zdro-
konsula. B3 wy’. H2
p. konsularny. p. konny, koński, konik.
konsulat rzecz. r.m.; D. konsulatu, Ms. końcowy przym.; końcowa, końcowe, koń-
konsulacie, l. mn. M. B. konsulaty, D. kon- cowi; nie stopniuje się;
sulatów; „znajdujący się na końcu”.  Końcowy
„urząd z konsulem na czele, a także bu- przystanek.  Końcowy egzamin.  Koń-
dynek, w którym znajduje się ten urząd”. cowa część książki. b. ostatni. F2
 Konsulat amerykański, polski, niemiec-
ki, rosyjski.  Pójść, zwrócić się do konsu- końcówka rzecz. r.ż.; D. końcówki, C. Ms.
latu. E4, E3 końcówce, l. mn. M. B. końcówki, D. koń-
cówek;
kontakt rzecz. r.m.; D. kontaktu, Ms. kon- 1. „ostatnia część czegoś, resztka czegoś”.
takcie, l. mn. M. B. kontakty, D. kontak-  Końcówka chleba, jedzenia.  Końców-
tów;
* koncie zob. konto * koniowi zob. koń

kończyć koszula
72
ka materiału.  Końcówka meczu, filmu, korzeń rzecz. r.m.; D. korzenia, l. mn. M.

utworu. b. koniec. F1 B. korzenie, D. korzeni;
2. jęz. „końcowa część wyrazu, która zmie- bot. „część rośliny, która znajduje się pod
nia się w trakcie jego odmiany”.  Koń- ziemią”.  Grube korzenie starego dębu.
cówka fleksyjna.  Końcówka osobowa.  Korzeń drzewa, krzaku, kwiatu.  Wy-
 Końcówka przypadka. C1 rwać coś z korzeniami ‘zniszczyć coś cał-
p. końcówkowy. kowicie”. H3
p. korzeniowy, korzenny, korzeniasty, ko-
kończyć czas. ndk; kończę, kończysz,
rzonek.
kończ, kończył, kończyłyśmy, kończyli-
śmy; rzecz. kończenie; kończyć co, z kim, korzystać czas. ndk; korzystam, korzy-
z czym; stasz, korzystaj, korzystał, korzystały-
1. „doprowadzać do końca zajęcie, pracę, śmy, korzystaliśmy; rzecz. korzystanie;
sprawy”.  Kończyć pisać list.  Kończyć korzystać z czego;
pracę, zadanie, czytanie, rozmowę.  Koń- „mieć korzyść z czegoś, używać czegoś,
czyć studia, naukę, szkołę. B4 stosować coś”.  Korzystać z pomocy.
2. „przestawać coś robić”.  Kończyć z pa-  Korzystać z rad.  Gdzie dwóch się bije,
leniem papierosów.  Kończyć z piciem al- tam trzeci korzysta ‘na nieporozumieniu
koholu.  Kończyć z kimś ‘zrywać z kimś między dwiema osobami korzysta osoba
kontakty’. B4 trzecia’. b. zyskiwać. B4
p. dokończyć, skończyć, ukończyć, wy- p. skorzystać, wykorzystać, korzyść, ko-
kończyć, zakończyć, kończyć się. rzystny, korzystnie.
kopać czas. ndk; kopię, kopiesz, kop, ko- korzystny przym.; korzystna, korzystne,
pał, kopałyśmy, kopaliśmy, kopany; rzecz. korzystniejszy;
kopanie; zob. dk kopnąć; kopać kogo, co, 1. „przynoszący zysk, dochód”.  Korzyst-
w co, czym; ny interes.  Korzystna praca.  Korzyst-
1. „uderzać coś lub kogoś nogą”.  Kopać ne warunki umowy. B5
piłkę.  Kopać nogą w drzwi.  Kopnąć ko- 2. „taki, który ma wartość, jest pozytyw-
goś w brzuch. B4 ny, dodatni”.  Zrobić korzystne wraże-
2. „wydobywać ziemię lub coś z ziemi na nie.  Korzystny wygląd.  Przedstawić
wierzch łopatą, robić dół”.  Kopać ziemię w korzystnym świetle ‘mówić o kimś,
w ogrodzie.  Kopać dół.  Kopać kartofle, o czymś bardzo pozytywnie’. b. przychyl-
buraki. B4 ny, dodatni. B5
p. odkopać, podkopać, przekopać, roz- p. korzystnie.
kopać, wykopać, zakopać, kopać się.
kosztować czas. ndk; kosztuję, kosztujesz,
koperta rzecz. r.ż.; D. koperty, C. Ms. ko- kosztuj, kosztował, kosztowałyśmy, kosz-
percie, l. mn. M. B. koperty, D. kopert; towaliśmy, kosztowany; rzecz. kosztowa-
„nieduża torebka papieru, w której przenie; kosztować ile, czego, co;
syła się listy”.  Wyjął list z koperty.  Ko- 1. „przedstawiać wartość pieniężną”.
perta ze znaczkiem.  Pisać adres na ko-  Coś kosztuje dużo, mało, niewiele.
percie.  Pusta koperta. C8  Książka kosztuje dużo.  Chleb kosztu-
p. kopertowy, kopertka. je mało. F1
kopnąć czas. dk; kopnę, kopniesz, kopnij, 2. „jeść lub pić coś dla zbadania smaku”.
kopnął, kopnęłyśmy, kopnęliśmy, kopnię-  Kosztować różne soki/różnych soków.
ty; rzecz. kopnięcie; zob. kopać.  Kosztować zupę, wino. b. próbować. D7
p. skosztować, kosztowny, kosztownie.
korytarz rzecz. r.m.; D. korytarza, l. mn.
M. B. korytarze, D. korytarzy; koszula rzecz. r.ż.; D. C. Ms. koszuli; l. mn.
„pomieszczenie, które łączy oddzielne czę- M. B. koszule, D. koszul;
ści mieszkalne budynku”.  Ciemny, jasny „męska odzież zakładana na górną część
korytarz.  Wąski, długi, szeroki korytarz. ciała, albo damska, którą nakłada się pod
 Korytarz hotelowy.  Wyjść na korytarz. suknię lub w której się śpi”.  Świeża, czy-
 Czekać na korytarzu. D1 sta koszula.  Długa, krótka koszula.  Biała
p. korytarzowy, korytarzyk. koszula.  Koszula męska.  Koszula nocna.
* kop zob. kopać

koszyk kreska
73
 Spać bez koszuli.  Zostać w jednej ko- kotlet rzecz. r.m.; D. kotleta, B. kotlet/ko-
szuli ‘zostać biednym’.  żart. Nosić koszu- tleta, Ms. kotlecie, l. mn. M. B. kotlety, D.
lę w zębach ‘być małym dzieckiem’. A6 kotletów;
p. koszulowy, koszulka. „potrawa z mięsa, rzadziej z ryb, jaj, sma-
żona na tłuszczu, w kształcie placka lub
koszyk rzecz. r.m.; D. koszyka, N. koszy-
plastra”.  Kotlet smażony.  Zjeść, zamó-
kiem, l. mn. M. B. koszyki, D. koszyków;
„rodzaj małego pojemnika do noszenia, wić kotlet.  Kotlet schabowy. D7
przewożenia czegoś”.  Koszyk z jabłka- p. kotlecik.
mi.  Koszyk na chleb.  Koszyk na za- kraj rzecz. r.m.; D. Ms. kraju, l. mn. M. B.
kupy. D4 kraje, D. krajów;
p. koszykowy, koszyczek. 1. „obszar wyznaczony przez granice, któ-
kościół rzecz. r.m.; D. kościoła, Ms. koście- ry stanowi całość państwową”.  Tęsknić
le, l. mn. M. B. kościoły, D. kościołów; za krajem.  Rodzinny kraj.  Literatura
1. „budynek przeznaczony do modlitwy, w kraju i na emigracji.  Mieszkać w kra-
zwłaszcza u katolików”.  Spotkać się ju.  Opuścić kraj.  Obce kraje. b. pań-
w kościele na mszy.  Kościół św. Miko- stwo. F3
łaja.  Kościół Mariacki.  Chodzić do ko- 2. „obszar ziemi wyodrębniony ze wzglę-
ścioła.  Modlić się w kościele.  Słyszał, du na jakieś charakterystyczne cechy”.
że dzwonią, ale nie wie, w którym kościele  Bogaty, ubogi kraj.  Kraj lesisty.  Kraj
‘ktoś coś wie, ale niedokładnie’. E4 pełen jezior.  Ciepłe kraje.  Kraj lat dzie-
2. „ogół osób jednej religii oraz organiza- cinnych ‘okolice, miejsce, gdzie się ktoś
cja obejmująca władze kościelne”.  Ko- urodził, gdzie spędził dzieciństwo’.  Co
ściół katolicki w Polsce.  Struktura Ko- kraj, to obyczaj ‘każdy region ma swoją
ścioła.  Stać na czele Kościoła. A2 specyfikę’. b. terytorium, teren. F3
p. kościelny, kościółek. p. krajowy, kraik, kraina, krajobraz, ob-
cokrajowiec.
kość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. kości, l. mn. M. D.
B. kości, N. kośćmi; kreda rzecz. r.ż.; D. kredy, C. Ms. kredzie,
„twarda część w ciele człowieka lub zwie- l. mn. M. B. kredy, D. kred;
rzęcia”.  Kości długie, płaskie, proste. „to, czym się pisze na tablicy”.  Pisać
 Kotlet z kością.  Zapalenie, złamanie kredą.  Być białym jak kreda.  Rysować
kości.  Skóra i kości ‘o kimś bardzo chu- kredą po ścianach. D4
dym’.  Dobry, uczciwy z kościami ‘o kimś p. kredowy, kredka.
bardzo dobrym, uczciwym’.  Kość staje
komuś w gardle ‘coś komuś bardzo prze- krem rzecz. r.m.; D. kremu, Ms. kremie,
szkadza’.  Nie czuć kości ‘być bardzo l. mn. M. B. kremy, D. kremów;
zmęczonym’.  pot. Dać komuś w kość 1. „słodka potrawa ze śmietany, masła,
‘bardzo kogoś zmęczyć’.  Kobieta przy jaj itd.”.  Ciastka z kremem owocowym.
kości ‘o kobiecie dobrze zbudowanej lub  Krem czekoladowy, orzechowy, śmietan-
dość grubej’. A4 kowy. b. deser. D7
p. kostny, kościsty, kostka. 2. „kosmetyk o przyjemnym zapachu do
rąk, twarzy”.  Smarowała ciało kremem.
kot rzecz. r.m.; D. B. kota, C. kotu, Ms. ko-  Krem do rąk, pod oczy.  Krem na dzień,
cie, l. mn. M. B. koty, D. kotów; na noc. A5
„nieduże zwierzę domowe; Felis domesti- p. kremowy, kremik.
ca”.  Kot mruczy, miauczy.  Biały, czarny
kot.  Żyć z kimś jak pies z kotem ‘kłócić kreska rzecz. r.ż.; D. kreski, C. Ms. kresce,
się’.  Odwrócić kota ogonem ‘mówić zu- l. mn. M. B. kreski, D. kresek;
pełnie coś innego, nieprawdę’.  Bawić się 1. „krótka, wąska linia”.  Cienka, gruba
z kimś jak kot z myszką ‘sprawiać komuś kreska.  Prosta, krzywa kreska.  Ryso-
przykrość słowami’.  Kot zawsze spada wać kreski. b. linia. F1
na cztery łapy ‘o osobach sprytnych, któ- 2. „znak graficzny « - » łączący wyraz lub
rym zawsze dopisuje szczęście’. H2 « ' » zmieniający barwę, znaczenie głosek
p. koci, kotek, kocica, kotka, kocię. wyrazów”.  Miasto-ogród, biało-czerwo-
* kościele zob. kościół * kocie zob. kot

* kośćmi zob. kość * kred zob. kreda
krew krótki
74
ny łączymy kreską.  Postaw kreski nad 2. „czyn, postępowanie podjęte w jakiejś

głoskami o, s, z. b. myślnik, łącznik. C1 sprawie”.  Zrobić poważny krok w ży-
p. kreskowy, kreseczka. ciu.  Śmiały, stanowczy krok.  Stawiać
pierwsze kroki ‘rozpoczynać pracę, dzia-
krew rzecz. r.ż.; D. C. Ms. krwi, bez l. mn.;
łalność’.  Zrobić pierwszy krok ‘coś roz-
„czerwona substancja płynąca w żyłach
począć’. b. czyn, postępek. B4
i tętnicach w ciele człowieka i zwierząt”.
p. krokowy, kroczek, kroczyć.
 Krew ludzka, zwierzęca.  Barwa krwi.
 Choroby krwi.  Krew płynie, cieknie. kropka rzecz. r.ż.; D. kropki, C. Ms. kropce,
 Krew idzie komuś z nosa.  Czerwony l. mn. M. B. kropki, D. kropek;
jak krew.  Zachować zimną krew ‘zacho- 1. „mały okrągły ślad czegoś (ołówka, igły,
wać opanowanie i odwagę’.  Bez krwi farby) na czymś”.  Sukienka w kropki.
‘blady’.  Psuć komuś krew ‘denerwować  Szkło w czarne kropki.  Znaleźć się
kogoś’. A4 w kropce ‘znaleźć się w trudnej, skom-
p. krwawy, krwisty, krwawić. plikowanej sytuacji’.  Kropka w kropkę
‘taki sam’. F1
krewny rzecz. r.m.; D. B. krewnego, l. mn.
2. „znak graficzny « . », który stawia się
M. krewni, D. B. krewnych;
na końcu zdania, po niektórych skrótach
„osoba, która pochodzi od wspólnych
i cyfrach oznaczających liczebniki po-
z kimś rodziców, członek rodziny”.
rządkowe”.  Postawić kropkę.  Funk-
 Krewny ojca, matki, żony, męża.  Dale-
cja kropki.  Trzy kropki ‘wielokropek’.
ki, bliski krewny. b. krewniak. B1
 Postawić kropkę nad i ‘wyjaśnić do koń-
p. krewna.
ca wszystko’. C1
kręgosłup rzecz. r.m.; D. kręgosłupa, Ms. p. kropkowy, kropkowany, kropeczka,
kręgosłupie, l. mn. M. B. kręgosłupy, D. dwukropek, wielokropek.
kręgosłupów;
krowa rzecz. r.ż.; D. krowy, C. Ms. krowie,
anat. „szkielet ciała ludzi i zwierząt skła-
l. mn. M. B. krowy, D. krów;
dający się z wielu małych kości”.  Bu-
„samica zwierzęcia domowego, która daje
dowa kręgosłupa.  Bóle w kręgosłupie.
mleko, a mięso jej spożywane jest pod na-
 Złamać kręgosłup. A4
zwą wołowina”.  Paść krowy.  Stado
p. kręgosłupowy.
krów.  Mleko prosto od krowy.  Krowa
kroić czas. ndk; kroję, kroisz, krój, kroił, ryczy, muczy. ▲ Krowa, która dużo ryczy,
kroiłyśmy, kroiliśmy, krojony; rzecz. kro- mało mleka daje ‘o kimś, kto dużo mówi,
jenie; kroić co, czym; wiele obiecuje, w efekcie mało czyni’. H2
„dzielić, ciąć coś na części czymś ostrym”. p. krowi, krowiasty, krówka.
 Kroić chleb.  Kroić mięso ostrym no-
krótki przym.; krótka, krótkie, krótcy,
żem.  Kroić warzywa.  Kroić materiał,
krótszy, krótsi;
papier. b. ciąć, dzielić. F1
1. „taki, który ma małą długość”.  Krót-
p. nakroić, odkroić, pokroić, przekroić,
ka sukienka, spódnica.  Krótkie włosy.
rozkroić, ukroić, wykroić.
 Krótka ulica.  Od wódki rozum krót-
krok rzecz. r.m.; D. kroku, N. krokiem, ki ‘o szkodliwości picia alkoholu’. b. nie-
l. mn. M. B. kroki, D. kroków; długi. F1
1. „ruch charakteryzujący się podnie- 2. „taki, który zajmuje mało czasu”.  Wy-
sieniem nogi przy chodzeniu”.  Ciężkie konać pracę w krótkim czasie.  Krótka
kroki.  Krok żołnierski.  Drobne kro- rozmowa.  Krótkie letnie noce.  Krót-
ki.  Zrobić krok.  Iść szybkim krokiem. ki dzień.  Krótka podróż.  Krótki ter-
 Stawiać wielkie kroki.  Być od czegoś min ‘niewiele czasu na zrobienie czegoś’.
o kilka kroków ‘być blisko czegoś’.  Iść  Mieć krótką pamięć ‘łatwo zapominać’.
krok za krokiem ‘iść bardzo wolno’.  Nie b. niedługi. G7
ruszać się ani na krok ‘stale przebywać 3. „taki, który jest wyrażony w niewielu
w jednym miejscu’.  Nie zrobić kroku słowach, ma niewielki rozmiar”.  Krótki
bez kogoś ‘nie zrobić nic bez czyjejś po- list, życiorys.  Krótka odpowiedź, wypo-
mocy’.  Co krok ‘bardzo często’. F5 wiedź, mowa, informacja.  Krótkie pyta-
* krwi zob. krew * krótcy zob. krótki

* krój zob. kroić
krótko książka
75
nie, opowiadanie. b. zwięzły, zwarty. F1 „taki, który nie jest prosty”.  Krzywe
p. krótko, króciutki. ściany.  Krzywe drzewo.  Linia krzywa.
 Krzywe nogi.  przenoś. Patrzeć, spo-
krótko przysł.; krócej;
glądać na kogoś krzywym okiem ‘patrzeć,
1. „o niewielkiej długości”.  Ubierać się
spoglądać na kogoś z niechęcią’. b. nie-
krótko.  Obciąć krótko włosy. F1
równy. F1
2. „niedługo pod względem czasu”.  Krót-
p. krzywo, krzywiutki.
ko opowiedzieć o swoich sprawach.  Krót-
ko przedstawił historię miasta. G7 krzyż rzecz. r.m.; D. krzyża, l. mn. M. B.
krzyże, D. krzyży/krzyżów;
krzesło rzecz. r.n.; D. krzesła, Ms. krześle,
1. „dwie linie proste, które przecho-
l. mn. M. B. krzesła, D. krzeseł;
dzą w poprzek siebie; wszelki przedmiot
„mebel, na którym się siedzi”.  Miękkie
o tym kształcie”.  Ręce złożyć na krzyż.
krzesła.  Krzesło biurowe.  Siedzieć na
 Narysować krzyż.  Krzyż drewniany,
krześle.  Rząd krzeseł.  Wstać z krze-
metalowy.  Mieć z kimś krzyż pański
sła. D3
‘mieć z czyjegoś powodu kłopoty i zmar-
p. krzesełko.
twienia’. F1
krzew rzecz. r.m.; D. krzewu, Ms. krzewie, 2. „godło chrześcijaństwa, obrzędowy
l. mn. M. B. krzewy, D. krzewów; ruch ręką”.  Zrobić znak krzyża.  Krzyż
„wieloletnia roślina, której gałęzie zana drogę ‘pożegnanie wyrażające zadowo-
czynają się przy samej ziemi”.  Krze- lenie z czyjegoś odejścia’. E1
wy ozdobne, owocowe.  Sadzić krzewy. p. krzyżowy, krzyżowo, krzyżyk, krzyżo-
b. krzak. H3 wać.
p. krzewny, krzewiasty.
ksero rzecz. r.n.; ndm;
krzyczeć czas. ndk; krzyczę, krzyczysz, pot. „urządzenie do wielokrotnego kopio-
krzycz, krzyczał, krzyczałyśmy, krzycze- wania tekstów, rysunków; także kopia
liśmy; rzecz. krzyczenie; zob. dk krzyk- tekstu wykonana za pomocą tego urzą-
nąć; krzyczeć na kogo, na co, o czym; dzenia”.  Odbijać na ksero.  Zrobić kse-
„mówić bardzo głośno, wydawać krzyki”. ro.  Ksero artykułu, dokumentu, rysun-
 Krzyczeć głośno, na cały głos.  Krzy- ku. C8
czeć z bólu.  Krzyczeć ze strachu.  Krzy- p. kserokopiarka, kserować.
czeć z radości, z rozpaczy.  Krzyczeć na
ksiądz rzecz. r.m.; D. B. księdza, C. księ-
kogoś ‘gniewać się na kogoś, mówiąc głoś
dzu, W. księże, l. mn. M. księża, D. B. księ-
no’. b. wołać. C2
ży, C. księżom, N. księżmi, Ms. księżach;
p. nakrzyczeć, pokrzyczeć, zakrzyczeć,
„duchowny, który wykonuje czynności re-
krzyk, krzykliwy.
ligijne w kościele chrześcijańskim”.  Mło-
krzykliwy przym.; krzykliwa, krzykliwe, dy, sympatyczny ksiądz.  Ksiądz katolic-
krzykliwi; nie stopniuje się; ki, protestancki.  Być, zostać księdzem.
1. „taki, który głośno mówi lub jest bardzo B2
głośny”.  Krzykliwa rozmowa.  Krzykli- p. księży, księżowski, księżulek.
wy głos.  Krzykliwa dziewczyna.  Krzy-
książeczka rzecz. r.ż.; D. książeczki, C.
kliwe dziecko. b. hałaśliwy, wrzaskliwy. B4
Ms. książeczce, l. mn. M. B. książeczki,
2. „taki, który zwraca na siebie uwagę”.
D. książeczek;
 Krzykliwy kolor.  Krzykliwa sukien-
„mała książka”.  Ilustrowane książecz-
ka. B5
ki.  Kolorowa książeczka.  Książeczka
p. krzykliwie, krzykliwość.
dla dzieci. C3
krzyknąć czas. dk; krzyknę, krzykniesz, p. książeczkowy.
krzyknij, krzyknął, krzyknęłyśmy, krzyk-
książka rzecz. r.ż.; D. książki, C. Ms. książ-
nęliśmy; rzecz. krzyknięcie; zob. ndk
ce, l. mn. M. B. książki, D. książek;
krzyczeć.
„zebrane razem kartki papieru z zapi-
krzywy przym.; krzywa, krzywe, krzywi; sanym tekstem, a także utwór, który na
nie stopniuje się; tych kartkach jest zapisany”.  Gruba, in-
* krześle zob. krzesło * księża zob. ksiądz

* krzywi zob. krzywy * księżmi zob. ksiądz
księgarnia któryś
76
teresująca książka.  Książka dla dzieci. kto zaim.; D. B. kogo, C. komu, N. Ms. kim,
 Książka z ilustracjami.  Otworzyć, zabez l. mn.;
mknąć, czytać, pisać książkę. ▲ Książka „zastępuje rzeczowniki, przede wszyst-
kucharska ‘książka, która zawiera wiele kim osobowe”.  Kto to jest?  Kto to zro-
przepisów na różne potrawy’. ▲ Książka bił?  Z kim rozmawiałeś?  Kogo spotka-
telefoniczna ‘książka, która zawiera spis łeś?  Bawić się, przyjaźnić się z kimś.  Kto
osób i ich numerów telefonów’.  Mówić inny ‘osoba inna niż wskazana wcześniej’.
jak z książki ‘mówić swobodnie’. b. publi-  Z kim mam przyjemność? ‘prośba o przed-
kacja. C3 stawienie się’.  Kto późno przychodzi, sam
p. książkowy, książkowo, książeczka, księ- sobie szkodzi ‘niepunktualność może być
garnia. przyczyną poważnych strat’.  Komu w dro-
księgarnia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. księgar- gę, temu czas ‘nie należy przekładać rozpo-
ni, l. mn. M. B. księgarnie, D. księgarni/ częcia podróży’. C1
księgarń; ktoś zaim.; D. B. kogoś, C. komuś, N. Ms.
„placówka handlowa, w której sprzedaje kimś, bez l. mn.;
się książki, nuty, czasopisma itp.”.  Księ- 1. „wskazuje osobę nieznaną mówiące-
garnia naukowa, medyczna, literacka, mu”.  Ktoś dzwonił.  Weź kogoś do po-
muzyczna.  Wystawa w księgarni.  Ku- mocy. A2
pić książkę w księgarni. E4 2. „wskazuje osobę wyróżniającą się”.
p. księgarniany, księgarski.  To jest ktoś.  Chcę być kimś w życiu.
księżyc rzecz. r.m.; D. księżyca, Ms. księ- A2
życu, bez l. mn.; która zaim. r.ż.; D. C. Ms. której, B. N. któ-
„ciało niebieskie, które obraca się dokoła rą, l. mn. M. B. które, D. Ms. których, C.
Ziemi, satelita Ziemi”.  Światło Księży- którym, N. którymi; zob. który.
ca.  Lot na Księżyc.  Wyglądać jak księ-
życ w pełni ‘mieć okrągłą twarz’. H1 które zaim. r.n.; D. którego, C. któremu,
p. księżycowy. B. które, N. Ms. którym, l. mn. M. B. któ-
re, D. Ms. których, C. którym, N. który-
kształcić czas. ndk; kształcę, kształcisz, mi; zob. który.
kształć, kształcił, kształciłyśmy, kształ-
ciliśmy, kształcony; rzecz. kształcenie; który zaim. r.m.; D. którego, C. które-
kształcić kogo, co, w czym; mu, B. żywotny którego/nieżywotny który,
1. „przekazywać komuś wiedzę, doświad- N. Ms. którym, l. mn. M. r. mos. którzy/r.
czenie, uczyć kogoś”.  Kształcić syna. nmos. które, D. Ms. których, C. którym, B.
 Kształcić młodzież.  Kształcić systema- r. mos. których/r. nmos. które, N. którymi;
tycznie, zawodowo. b. nauczać, uczyć. E2 1. „wprowadza zdania wskazujące cechę
2. „rozwijać coś, zwykle cechy charakte- kogoś lub czegoś (jaki)”.  Człowiek, któ-
ru, zdolności, zalety”.  Kształcić szacu- rego spotkałem.  Książka, która leży na
nek do pracy.  Kształcić umysł, wolę, in- stole.  Mieszkał w mieście, w którym się
teligencję, dowcip.  Kształcić swój język, urodził.  Znalazł książkę, której szukał.
wymowę. b. doskonalić, formować. B4 b. któryś. C1
p. wykształcić, kształcić się. 2. „wyraża pytanie o nieznaną osobę,
przedmiot, godzinę itp.”.  Która dzisiaj?
kształt rzecz. r.m.; D. kształtu, Ms. kształ-  Który z was?  Mało który.  Którą pan-
cie, l. mn. M. B. kształty, D. kształtów; nę kochasz?  Która godzina? C1
„zewnętrzny wygląd, określona budowa,
układ kogoś lub czegoś”.  Kształt kulisty, któryś zaim. r.m.; D. któregoś, C. które-
okrągły.  Mieć kształt czegoś.  Kształt muś, B. żywotny któregoś/nieżywotny któ-
utworu.  Okazałe kształty.  Nadać cze- ryś, N. Ms. którymś, bez l. mn.;
muś jakieś kształty. b. zarys, forma. F1 „wskazuje osobę lub rzecz bliżej niezna-
p. kształtny, kształtnie, kształtować, ną”.  Któryś z moich uczniów.  Któregoś
kształcić. dnia.  Któraś z dziewcząt. A2
* kształć zob. kształcić * kim zob. kto

* kształcie zob. kształt * kogoś zob. ktoś
* kogo zob. kto * komuś zob. ktoś
* komu zob. kto * kimś zob. ktoś
kubek kurtka
77
kubek rzecz. r.m.; D. kubka, N. kubkiem, wiek.  Kulturalne zachowanie. b. grzecz-

l. mn. M. B. kubki, D. kubków; ny. A8
„małe naczynie z uszkiem, z którego się p. kulturalnie.
pije; zawartość tego naczynia”.  Kubek
kupić czas. dk; kupię, kupisz, kup, kupił,
blaszany, porcelanowy.  Kubek mleka,
kupiłyśmy, kupiliśmy, kupiony; rzecz. ku-
kawy.  Rozbić kubek.  Kubek w kubek
pienie; zob. ndk kupować; kupić co, od
‘zupełnie taki sam’. D5
kogo, za ile, za co, u kogo, dla kogo;
p. kubkowy, kubkowaty, kubeczek.
„otrzymać towar za pieniądze”.  Kupić
kuchnia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. kuchni, l. mn. chleb, bilety do teatru.  Kupić samochód,
M. B. kuchnie, D. kuchni; mieszkanie.  Kupić tanio, drogo. E3
1. „osobne pomieszczenie, gdzie przygo- p. odkupić, wykupić, kupiec.
towuje się potrawy”.  Mieszkanie skła-
kupować czas. ndk; kupuję, kupujesz, ku-
da się z trzech pokoi, kuchni i łazienki.
puj, kupował, kupowałyśmy, kupowali-
 Mała, ciasna, duża kuchnia.  Nowocze-
śmy, kupowany; rzecz. kupowanie; zob.
sna kuchnia. D1
dk kupić.
2. „urządzenie do gotowania, pieczenia
potraw”.  Kuchnia gazowa, elektryczna, kura rzecz. r.ż.; D. kury, C. Ms. kurze, l. mn.
węglowa.  Gotować na kuchni. D4 M. B. kury, D. kur;
3. „charakterystyczne potrawy dla da- zool. „ptak domowy hodowany ze względu
nego kraju lub regionu”.  Kuchnia ślą- na jaja i mięso; Gallus domestica”.  Kura
ska, wielkopolska.  Dobra, zdrowa kuch- siedzi na jajkach.  Stado, gromada kur.
nia.  Kuchnia francuska, włoska, pol-  Rosół z kury.  Kura domowa ‘kobie-
ska.  Zajmować się kuchnią/Prowadzić ta zajmująca się tylko domem’.  Chodzić
kuchnię ‘gotować jedzenie’.  Znać się na spać z kurami ‘chodzić spać bardzo wcześ
kuchni ‘umieć gotować’. D7 nie’.  Jajo mądrzejsze od kury ‘dziecko
p. kuchenny, kucharski, kuchenka, ku- mądrzejsze od dorosłych’. H2
charz, kucharka. p. kurzy, kurka, kurnik.
kultura rzecz. r.ż.; D. kultury, C. Ms. kul- kurs rzecz. r.m.; D. kursu, Ms. kursie, l. mn.
turze, bez l. mn.; M. B. kursy, D. kursów;
1. „całość osiągnięć ludzkości w sztuce, 1. „droga do wyznaczonego punktu”.
nauce, technice”.  Kultura starożytna.  Kurs pociągu, autobusu, statku, samo-
 Historia kultury.  Kultura material- lotu.  Nocny kurs.  Bliski, daleki kurs
na, duchowa.  Szerzyć, tworzyć kulturę. taksówki.  Zmienić kurs.  Trzymać się
b. tradycja. E5 kursu. b. trasa, droga. F2
2. „wysoki stopień w rozwoju czegoś”. 2. „wartość pieniądza ustalona w określo-
 Wysoka, niska, mała kultura.  Kultura nym czasie”.  Kurs euro.  Kurs dolara.
jazdy samochodem.  Kultura obyczajów,  Kurs bankowy, urzędowy.  Aktualny
mody, języka.  Kultura umysłowa, towa- kurs złotówki.  Obniżyć, podnieść kurs.
rzyska. B5 b. cena, wartość. E3
p. kulturalny, kulturowy. 3. „pozaszkolne, najczęściej płatne kształ-
cenie, którego celem jest zdobycie prak-
kulturalny przym.; kulturalna, kultural-
tycznej wiedzy”.  Kurs gotowania, szy-
ne, kulturalni, kulturalniejszy, kultural-
cia.  Kurs dla sekretarek.  Kurs prawa
niejsi;
jazdy.  Rozpocząć, ukończyć kurs.  Cho-
1. „taki, który dotyczy kultury, służy
dzić na kurs. b. szkolenie. E2
jej tworzeniu lub jest jej składnikiem”.
p. kursowy, kursować.
 Działacz kulturalny.  Ośrodek kultu-
ralny.  Rozwój kulturalny.  Centrum kurtka rzecz. r.ż.; D. kurtki, C. Ms. kurtce,
kulturalne.  Życie kulturalne.  Program l. mn. M. B. kurtki, D. kurtek;
kulturalny.  Wydarzenia kulturalne. E5 „rodzaj krótkiego, wierzchniego okry-
2. „taki, który jest dobrze wychowany, cia”.  Ciepła, zimowa kurtka.  Kurtka
jest o doskonałym sposobie bycia”.  Kul- męska, damska.  Włożyć, zdjąć kurtkę.
turalna kobieta, dziewczyna.  Kultural-  Chodzić w kurtce. A6
na rozmowa, dyskusja.  Kulturalny czło- p. kurtkowy, kurteczka.
* kup zob. kupić * kurze zob. kura

kuzyn kwitnąć
78
kuzyn rzecz. r.m.; D. B. kuzyna, Ms. ku- kwiecień rzecz. r.m.; D. kwietnia, Ms.
zynie, l. mn. M. kuzynowie/kuzyni, D. B. kwietniu, l. mn. M. B. kwietnie, D. kwiet-
kuzynów; ni;
„syn brata albo siostry jednego z rodziców „czwarty miesiąc roku”.  Urodzić się
lub dalszy krewny”.  Bliski, daleki ku- w kwietniu.  Działo się to w pierwszych
zyn.  Spotkanie kuzynów. B1 dniach kwietnia.  Chłodny, deszczowy,
p. kuzynowski, kuzynek, kuzynka. słoneczny kwiecień.  Pierwszy kwiet-
nia. G2
kwaśny przym.; kwaśna, kwaśne, kwaś
p. kwietniowy.
niejszy;
„mający smak octu lub cytryn”.  Kwaśne kwit rzecz. r.m.; D. kwitu, Ms. kwicie, l. mn.
jabłko.  Kwaśne wino.  Zbić kogoś na M. B. kwity, D. kwitów;
kwaśne jabłko ‘bardzo mocno kogoś zbić’. „pisemny dowód otrzymania czegoś lub
 Kwaśna mina ‘mina niezadowolona, po- pisemne zaświadczenie, które upoważnia
nura’. D7 do odbioru czegoś”.  Kwit bagażowy, cel-
p. kwaśno, kwaśnieć. ny, pocztowy, podatkowy.  Kwit do kasy.
 Wypisać, wydać kwit. b. dowód. C4
kwiat rzecz. r.m.; D. kwiatu, Ms. kwiecie,
p. kwitowy, kwitek.
l. mn. M. B. kwiaty, D. kwiatów;
„ozdobna część rośliny, z której rozwi- kwitnąć czas. ndk; kwitnę, kwitniesz,
ja się owoc, a także roślina kwitnąca”. kwitnij, kwitnął/kwitł, kwitłyśmy, kwi-
 Wiosenne, jesienne kwiaty.  Zapach tliśmy; rzecz. kwitnięcie/kwitnienie;
kwiatów.  Piękny kwiat.  Bukiet kwia- „o roślinie: być w kwiatach, mieć kwiaty”.
tów.  Kwiaty ogrodowe, polne.  Sadzić,  Drzewa kwitną na wiosnę.  Kwitnące
zrywać kwiaty. H3 róże. H3
p. kwiecisty, kwietny, kwiatowy, kwiatek, p. przekwitnąć, rozkwitnąć, zakwitnąć,
kwiaciarnia, kwitnąć. kwitnący, kwitnąco.
* kuzynowie/kuzyni zob. kuzyn * kwicie zob. kwit

* kwiecie zob. kwiat
L
l [el] 1. „litera alfabetu polskiego; znak gra- „obszar ziemi, na którym rośnie dużo
ficzny spółgłoski l”. drzew”.  Chodzić po lesie.  Jechać przez
2. „spółgłoska dźwięczna, przedniojęzy- las.  Gęsty, rzadki las.  Za górami, za la-
kowa”. sami ‘bardzo daleko’.  Nauka nie poszła
w las ‘umiejętność wykorzystania wcze-
lać czas. ndk; leję, lejesz, lej, lał, lałyśmy,
śniej zdobytej wiedzy’.  Nie wywołuj wil-
laliśmy, lany; rzecz. lanie; lać co, w co, do
ka z lasu ‘nie należy prowokować losu
czego, kogo, czym; dla zn. 2. tylko w 3. przewidywaniem czegoś złego’. F3
os.; p. leśny, lasek.
1. „powodować, że płyn cieknie”.  Lać
wodę z wiadra.  Lać mleko do szklanek. lata zob. rok, lato.
 Lać łzy ‘płakać’.  Lać wodę ‘mówić latać czas. ndk; latam, latasz, lataj, lata,
dużo nie na temat’. B4 latał, latałyśmy, lataliśmy; rzecz. latanie;
2. „o deszczu: padać mocno”.  Cały dzień latać do kogo, do czego, po co, na czym,
leje. b. padać. H1 czym, z kim;
3. pot. „bić kogoś mocno, uderzać czymś”. 1. „przebywać drogą powietrzną pewną
 Często lał psa kijem.  Lać po plecach, przestrzeń wiele razy w różnych kierun-
po dupie. b. bić. B4 kach, krążyć w powietrzu”.  Ptaki, samo-
p. dolać, nalać, odlać, polać, podlać, loty latają.  Latać nisko, wysoko.  Latać
przelać, rozlać, wlać, wylać, zlać, za- nad ziemią, nad miastem. b. lecieć, podró-
lać. żować. F5
lalka rzecz. r.ż.; D. lalki, C. Ms. lalce, l. mn. 2. pot. „udawać się gdzieś szybko, czasem
M. B. lalki, D. lalek; w różnych kierunkach i wiele razy bie-
„zabawka mająca postać człowieka”. gać”.  Latać po sklepach.  Latać do skle-
 Płacząca, śpiąca lalka.  Wózek, domek pu po zakupy.  Latać po mieście. b. bie-
dla lalek.  Bawić się lalkami. E5 gać, ganiać. F5
p. lalczyny, lalkowaty, lalkowy, laleczka. p. polatać, wylatać się, lot, samolot.
lampa rzecz. r.ż.; D. lampy, C. Ms. lampie, lato rzecz. r.n.; D. lata, Ms. lecie, l. mn. M.
l. mn. M. B. lampy, D. lamp; B. lata, D. lat; dla zn. 2. bez l. poj.;
„przedmiot do świecenia wewnątrz i na 1. „najcieplejsza pora roku, która nastę-
puje po wiośnie”.  Przyszło lato.  Gorą-
zewnątrz pomieszczeń”.  Lampa pokojo-
ce, deszczowe lato.  Ktoś jest na to jak na
wa, uliczna.  Lampa elektryczna, gazo-
lato ‘ktoś się chętnie na coś zgadza’. G1
wa.  Gasić, palić lampę. D3
2. „więcej niż jeden rok, czyli jednostka
p. lampowy, lampka.
czasu wynosząca ponad 366 dni”.  Lata
las rzecz. r.m.; D. lasu, Ms. lesie, l. mn. M. mijają.  Syn ma 20 lat.  Wrócę za dwa
B. lasy, D. lasów; lata.  Młode, stare lata.  Całymi, długi-
* lej zob. lać * lecie zob. lato

* lata zob. latać
lądować lekcja
80
mi latami ‘od bardzo dawna’.  Po (wie- rzecz. leczenie się; leczyć się czym, z cze-
lu) latach ‘po bardzo długim czasie’.  Sto go, na co;
lat niech żyje nam ‘forma życzeń urodzi- „używać lekarstw i stosować różne zabie-
nowych’.  Używaj świata, póki służą lata gi, aby być zdrowym”.  Leczyć się zio-
‘korzystaj z uroków życia, póki jesteś mło- łami.  Leczyć się z grypy.  Leczyć się
dy’. G6 w domu, w szpitalu. A7
p. letni, latka.
legenda rzecz. r.ż.; D. legendy, C. Ms. le-
lądować czas. ndk; ląduję, lądujesz, lą- gendzie, l. mn. M. B. legendy, D. legend;
duj, lądował, lądowałyśmy, lądowaliśmy; 1. „opowiadanie nie zawsze prawdziwe
rzecz. lądowanie; lądować na czym; o postaciach i wydarzeniach historycz-
„opuszczać się z góry na ziemię”.  Samo- nych, w którym bohaterowie przeżywają
lot ląduje.  Lądować na lotnisku, na polu, niezwykłe przygody”.  Legenda o smo-
na łące. F5 ku.  Legendy rodzinne.  Opowiadać le-
p. wylądować. gendy. b. baśń. C2, C3
2. „tekst objaśniający znaki, skróty, kolo-
lecieć czas. ndk; lecę, lecisz, leć, leciał, le-
ry, które znajdują się na mapie, w słow-
ciałyśmy, lecieliśmy; rzecz. lecenie; lecieć
niku, w książce itp.”.  Umieścić legen-
czym, dokąd, skąd;
dę.  Dać legendę.  Sporządzić legendę.
1. „przesuwać się w przestrzeni w jakimś
b. objaśnienie. C3
kierunku, nie dotykając ziemi”.  Lecieć
p. legendarny, legendowy, legendarnie.
do Warszawy, do Poznania.  Lecieć wyso-
ko, nisko.  Motyl, ptak, samolot leci. F5 legitymacja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. legityma-
2. pot. „bardzo szybko biec, jechać”.  Le- cji, l. mn. M. B. legitymacje, D. legityma-
cieć po lekarza.  Lecieć po pomoc, na po- cji;
moc.  Lecieć jak na skrzydłach ‘biec bar- „dokument tożsamości, który oficjalnie
dzo szybko’. b. biec. F5 stwierdza, kim kto jest, gdzie pracuje itd.”.
3. „spadać z góry na dół”.  Liście, owoce  Legitymacja szkolna, studencka.  Le-
lecą z drzew.  Lecieć przez ręce ‘być bar- gitymacja związkowa, partyjna.  Dostać,
dzo słabym’.  Lecieć z nóg ‘być bardzo otrzymać, zgubić legitymację. C4
zmęczonym’. b. spadać, opadać. F5 p. legitymacyjny, legitymować się.
4. „o cieczach, płynach: lać się, spływać”.
lekarstwo rzecz. r.n.; D. lekarstwa, Ms. le-
 Krew leci z nosa.  Łzy lecą po twarzy.
karstwie, l. mn. M. B. lekarstwa, D. le-
 Woda leci z kranu. b. lać się, cieknąć.
karstw;
F5
„środek stosowany w czasie leczenia cho-
p. dolecieć, odlecieć, polecieć, przylecieć,
rego”.  Lekarstwo na ból głowy, żołądka.
wylecieć, zalecieć.
 Dać, podać choremu lekarstwo.  Przy-
lecz spój.; jąć lekarstwo.  Kupić lekarstwo w ap-
„łączy zdania współrzędne i wyraża prze- tece.  Ani na lekarstwo ‘czegoś nie ma
ciwieństwo”.  Osoba sympatyczna, lecz wcale’. b. lek. A7
nieładna.  Nie jest chory, lecz tylko zmę-
lekarz rzecz. r.m.; D. B. lekarza, l. mn. M.
czony. b. ale. C1
lekarze, D. B. lekarzy;
leczyć czas. ndk; leczę, leczysz, lecz, leczył, „osoba, która skończyła studia medycz-
leczyłyśmy, leczyliśmy, leczony; rzecz. le- ne i posiada kwalifikacje do leczenia cho-
czenie; leczyć kogo, co, czym, na co, z cze- rych”.  Znany, dobry lekarz.  Lekarz
go; chorób dziecięcych.  Pójść do lekarza.
„czynić zdrowym, przerywać chorobę; po-  Wezwać lekarza.  Czas najlepszy le-
wodować, że ktoś się czuje lepiej”.  Le- karz ‘o potrzebie cierpliwości w rozwią-
czyć serce, oczy.  Leczyć tabletkami, za- zywaniu wszystkich problemów’. b. dok-
strzykami.  Leczyć chorego na grypę. tor. B2, A7
A7 p. lekarski, lekarka.
p. wyleczyć, leczyć się.
lekcja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. lekcji, l. mn. M.
leczyć się czas. ndk; leczę się, leczysz się, B. lekcje, D. lekcji; dla zn. 2. rzadko w l.
lecz się, leczyłyśmy się, leczyliśmy się; poj.;
* lecz zob. leczyć

lekki letni
81
1. „jednostka zajęć szkolnych trwająca 45 1. „nauczyciel języka obcego na wyższej

minut”.  Lekcja historii, polskiego, an- uczelni lub na kursie językowym”.  Lek-
gielskiego, matematyki, muzyki.  Lekcje tor języka angielskiego, niemieckiego,
szkolne, prywatne.  Chodzić na lekcje. polskiego.  Pracować jako lektor. b. na-
 Prowadzić lekcje.  Odpowiadać, pytać uczyciel, wykładowca. B2
podczas lekcji. E2 2. „osoba czytająca teksty w programach
2. „materiał zadany uczniowi do przygo- radiowych i telewizyjnych”.  Zatrudnić
towania w domu”.  Odrabiać lekcje.  Po- kogoś na stanowisku lektora.  Lektor ra-
wtarzać zadaną lekcję.  Nie odrobić, nie diowy, telewizyjny. B2
nauczyć się lekcji. E2 p. lektorski, lektorka, lektorat.
p. lekcyjny, lekcyjka.
lektura rzecz. r.ż.; D. lektury, C. Ms. lektu-
lekki przym.; lekka, lekkie, lekcy, lżejszy, rze, l. mn. M. B. lektury, D. lektur;
lżejsi; „książki, czasopisma, artykuły, które
1. „taki, który mało waży”.  Lekka wa- należy przeczytać lub które się czyta”.
lizka, torba, paczka.  Lekkie ubranie  Lektura obowiązkowa.  Lektura szkol-
‘ubranie niezbyt grube, noszone latem’. na.  Spis, wybór lektur.  Lektura gazet,
 Z lekkim sercem ‘nie martwiąc się książek.  Czytać lektury. C3
o nic’. F1 p. lekturowy.
2. „taki, który nie wymaga dużego wysił-
leniwy przym.; leniwa, leniwe, leniwi, le-
ku myślowego do zrozumienia czy wyko-
niwszy, leniwsi;
nania czegoś”.  Lekkie zadanie.  Lekki
„taki, który nic nie chce robić, nie lubi
egzamin, test.  Lekka lektura, rozmowa.
pracować”.  Leniwy uczeń, student, pra-
 Muzyka lekka ‘muzyka rozrywkowa do
cownik.  Leniwa kobieta, żona. ▲ Leniwe
tańca’.  Język, styl, wiersz lekki ‘język,
pierogi ‘rodzaj klusek z sera, mąki i jaj’.
styl wiersza łatwy do zrozumienia’. B5
A8
3. „taki, który nie wymaga dużego wysił-
p. leniwie, leniwo, lenistwo, leń.
ku fizycznego”.  Lekka praca.  Lekkie
życie.  Lekki kawałek chleba ‘łatwy spo- lepiej przysł.; stopień wyższy od dobrze;
sób zarabiania pieniędzy’. b. łatwy, nie- najlepiej;
męczący. B5 „więcej niż dobrze”.  Lepiej się uczyć.
4. „taki, który ma niewielkie rozmiary,  Mówić coraz lepiej.  Lepiej widzieć,
delikatne kształty”.  Lekki mróz, wiatr, słyszeć. B5
szum, zapach.  Lekka zima.  Lekka cho-
lepszy przym.; stopień wyższy od dobry;
roba.  Lekki krok.  Lekkie ruchy. b. de-
lepsza, lepsze, lepsi, najlepszy;
likatny, słaby. F1
„więcej niż dobry”.  Lepsza pogoda.
p. lekko.
 Lepszy humor.  Lepszy od innych.
lekko przysł.; lżej;  Lepszy samochód.  Lepsze mieszka-
1. „bez większego wysiłku fizycznego nie.  Lepsi uczniowie, studenci.  Pierw-
lub umysłowego”.  Lekko poruszać się. szy lepszy ‘byle kto’.  Coś lepszego ‘coś
 Lekko pokonać kogoś.  Lekko oddy- o większej wartości’. B5
chać.  Lekko komuś na sercu, na du- p. lepsze.
szy ‘ktoś nie ma kłopotów, zmartwień’.
letni przym.; letnia, letnie; nie stopniuje
 Lekko przyszło, lekko poszło ‘nie ceni-
się;
my i nie szanujemy tego, co otrzymujemy
1. „charakterystyczny dla lata, przezna-
bez większego wysiłku’. b. łatwo. B5
czony na lato; taki, który odbywa się la-
2. „w małym stopniu, w niewielkim na-
tem”.  Letnia noc, pogoda.  Letnie ubra-
tężeniu”.  Lekko dotykać, pukać, wiać.
nie.  Wakacje letnie. G1
 Lekko chory.  Uderzyć lekko. b. słabo,
2. „trochę ciepły, taki, który nie jest gorą-
delikatnie. F1
cy”.  Letnia woda, zupa, herbata.  Let-
lektor rzecz. r.m.; D. B. lektora, Ms. lekto- nia kąpiel. b. ciepły. B5
rze, l. mn. M. lektorzy, D. B. lektorów; p. letnio.
* lekcy zob. lekki * lżej zob. lekko

* lżejszy zob. lekki
lew liczyć
82
lew rzecz. r.m.; D. B. lwa, Ms. lwie, l. mn. liczba rzecz. r.ż.; D. liczby, C. Ms. licz-
M. B. lwy, D. lwów; bie, l. mn. M. B. liczby, D. liczb;.
zool. „groźne zwierzę z rodziny kotów ży- 1. „wynik liczenia wyrażony cyframi”.
jące w Afryce i południowo-zachodniej  Dodawać liczby.  Wyrażać liczbami.
Azji; Panthera leo”.  Odważny jak lew. ▲ jęz. Liczba pojedyncza ‘forma wyrazu,
 Walczyć, bronić się jak lew.  Ryk lwa. która oznacza, że jest jedna osoba lub je-
H2 den przedmiot’. ▲ jęz. Liczba mnoga ‘for-
p. lwi, lwiątko. ma wyrazu, która oznacza, że jest wiele
lewy przym.; lewa, lewe, lewi; nie stopniu- osób lub przedmiotów’. b. cyfra. F1
je się; 2. „ilość, miara kogoś lub czegoś”.  Duża
1. „położony po tej stronie ciała, po któ- liczba studentów, uczniów, zwierząt.
rej znajduje się serce”.  Lewa ręka, noga.  Zdobyć dużą liczbę punktów. b. zbiór,
 Lewe oko, ucho.  Leżeć na lewym boku. suma. F1
 Lewa strona.  żart. Wstać lewą nogą p. liczebny, liczbowy, liczny, liczbowo, li-
‘być w złym humorze’. F2 czebnie, licznie.
2. „ta strona tkaniny, papieru, ubrania, liczebnik rzecz. r.m.; D. liczebnika, N. li-
która znajduje się wewnątrz”.  Włożyć czebnikiem, l. mn. M. B. liczebniki, D. li-
koszulę, suknię na lewą stronę. b. odwrot- czebników;
ny, wewnętrzny. B5 jęz. „wyraz, który nazywa liczba lub tak-
p. lewo. że cechy przedmiotów, które mają zwią-
leżeć czas. ndk; leżę, leżysz, leż, leżał, leża- zek z liczeniem”.  Formy nieodmienne li-
łyśmy, leżeliśmy; rzecz. leżenie; leżeć na czebników. C1
kim, na czym, przy kim, przy czym, pod p. liczebnikowy.
czym;
liczny przym.; liczna, liczne, liczni, licz-
1. „o człowieku i zwierzęciu: znajdować
niejszy, liczniejsi;
się w położeniu poziomym”.  Leżeć na
„taki, który składa się z większej liczby
tapczanie, w łóżku, na ziemi.  Leżeć na
kogoś, czegoś”.  Liczne towarzystwo.
plecach, na boku.  Leżeć w szpitalu ‘le-
 Liczna grupa, rodzina.  Liczne fakty.
czyć się w szpitalu’.  Leżeć na pienią-
 Liczne zwycięstwa, sukcesy. b. liczebny,
dzach ‘mieć dużo pieniędzy’.  Leżeć do
góry brzuchem ‘nic nie robić’. F6 mnogi. F1
2. „o przedmiotach: znajdować się w po- p. licznie.
ziomym położeniu na powierzchni cze- liczyć czas. ndk; liczę, liczysz, licz, liczył,
goś”.  Książka, zeszyt leży na stole.  Coś liczyłyśmy, liczyliśmy, liczony; rzecz. li-
leży w czyimś interesie ‘coś jest korzyst- czenie; liczyć kogo, co, na kogo, na co,
ne dla kogoś’.  Pieniądze leżą na ulicy z kim, do ilu;
‘pieniądze łatwo można zdobyć’. b. znaj- 1. „wymieniać liczby po kolei”.  Liczyć
dować się. F6 do pięciu.  Liczyć dobrze. b. rachować.
3. „znajdować się, być gdzieś, w czymś”. B4
 Poznań leży nad Wartą.  Coś leży ko- 2. „określać sumę, liczbę/ilość kogoś, cze-
muś na sercu ‘coś kogoś niepokoi, mar- goś”.  Liczyć krzesła, stoły, pieniądze.
twi’. F6  Liczyć uczniów, gości. b. dodawać, ra-
p. poleżeć. chować. F1
liceum rzecz. r.n.; w l. poj. ndm, l. mn. M. 3. „mieć nadzieję na coś”.  Liczyć na
B. licea, D. liceów, C. liceom, N. liceami, szczęście, na spotkanie.  Liczę, że przy-
Ms. liceach; jedziesz. b. spodziewać się, oczekiwać. A9
„trzy- lub czteroletnia szkoła średnia 4. „wierzyć komuś, mieć do kogoś zaufa-
ogólnokształcąca lub zawodowa”.  Li- nie”.  Liczę na ciebie.  Liczę na rodzi-
ceum ogólnokształcące, zawodowe, mu- ców. b. oczekiwać. A8
zyczne, medyczne.  Uczyć się w liceum. p. obliczyć, odliczyć, policzyć, przeli-
 Skończyć liceum. E2 czyć, wyliczyć, zaliczyć, zliczyć, liczba, li-
p. licealny, licealista, licealistka. czebnik, liczny, licznie.
* lwa zob. lew * licz zob. liczyć

* lewi zob. lewy
linia literatura
83
linia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. linii, l. mn. M. B. lista rzecz. r.ż.; D. listy, C. Ms. liście, l. mn.
linie, D. linii; M. B. listy, D. list;
1. „znak w postaci grubej kreski naryso- „spis osób, przedmiotów wykonany w ja-
wany na jakiejś powierzchni”.  Linia pro- kimś celu, ułożony w jakiejś kolejności”.
sta, krzywa, cienka, gruba.  Zeszyt w li-  Lista gości, osób, studentów, uczniów.
nie.  Narysować linie. b. kreska. F1  Lista rzeczowa, alfabetyczna.  Lista
2. „długość, która stanowi granicę cze- lektur, książek, podręczników.  Zrobić,
goś”.  Linia horyzontu.  Linia wodna, przygotować listę.  Być na czarnej liście
brzegowa.  Leżeć, znajdować się, stać ‘mieć złą opinię”. b. spis, wykaz. C3
w jednej linii. b. kreska. F1
listonosz rzecz. r.m.; D. B. listonosza,
3. „specjalnie przygotowana trasa, po któ-
l. mn. M. listonosze, D. B. listonoszy;
rej mogą poruszać się pojazdy”.  Linia
„pracownik poczty, który nosi po domach
kolejowa, tramwajowa, autobusowa.  Li-
listy, gazety itp.”.  Czekać na listonosza.
nia lotnicza. b. droga, trasa. F3
B2
4. „system urządzeń służący do łączno-
p. listonoszka.
ści”.  Linia telefoniczna. C8
5. „kształt, zarys czegoś”.  Regularne li- listopad rzecz. r.m.; D. listopada, Ms. listo-
nie twarzy.  Linia samochodu.  Mieć li- padzie, l. mn. M. B. listopady, D. listopa-
nię, dbać o linię ‘dbać o ładną, zgrabną dów;
sylwetkę’. b. kształt, figura. F1 „jedenasty miesiąc roku”.  Urodzić się
6. „rząd liter, wyrazów”.  Pisać w jednej w listopadzie.  Umówić się, spotkać się
linii.  Druga linia od dołu. b. wiersz. C3 w listopadzie.  Umówić się na spotkanie
p. liniowy, liniowo. w listopadzie.  Piąty, dwudziesty listopa-
da.  Koniec listopada.  Przed dwudzie-
lipiec rzecz. r.m.; D. lipca, l. mn. M. B. lip-
stym listopada. G2
ce, D. lipców;
p. listopadowy.
„siódmy miesiąc roku”.  Piętnasty, dwu-
dziesty lipca.  W lipcu.  Wrócił przed liść rzecz. r.m.; D. liścia, l. mn. M. B. liście,
piątym lipca.  Słoneczny, upalny lipiec. D. liści, N. liśćmi;
G2 „zielona część rośliny o różnych kształ-
p. lipcowy. tach”.  Liście drzew, kwiatów.  Liście
kapusty, sałaty.  Jesienne liście.  Liście
lis rzecz. r.m.; D. B. lisa, Ms. lisie, l. mn. M.
rozwijają się, opadają. H3
B. lisy, D. lisów;
p. liściasty, liściowy, listek, listeczek.
zool. „dzikie zwierzę z rodziny psów z cha-
rakterystycznym długim ogonem; Vulpes litera rzecz. r.ż.; D. litery, C. Ms. literze,
vulpes”.  Lis dziki, hodowlany.  Polowa- l. mn. M. B. litery, D. liter;
nie na lisy.  Futro, czapka z lisa.  Chy- „znak graficzny, który oznacza głoskę”.
try jak lis ‘o kimś, kto potrafi dbać o swo-  Drukowane litery.  Pisać wielkimi, ma-
je interesy, często kosztem innych ludzi’. łymi literami.  Składać litery ‘uczyć się
H2 czytać’. C1
p. lisi, lisek, lisica. p. literowy.
list rzecz. r.m.; D. listu, Ms. liście, l. mn. M. literatura rzecz. r.ż.; D. literatury, C. Ms.
B. listy, D. listów; literaturze, l. mn. M. B. literatury, D. li-
„pisemna wypowiedź włożona do koperty, teratur;
wysyłana do osoby lub instytucji”.  Napi- 1. „twórczość człowieka wyrażona w pi-
sać list.  Wysłać list do rodziców, do przy- śmie, która obejmuje lirykę, dramat i pro-
jaciela.  Dostać, otrzymać list.  Wrzucić zę”.  Literatura piękna.  Literatura dla
list do skrzynki. ▲ List polecony ‘list, któ- dzieci.  Literatura narodowa, światowa.
ry przy odbiorze należy potwierdzić pod-  Literatura młodzieżowa.  Historia lite-
pisem’. b. pismo. C3, C6 ratury.  Wykładać literaturę. B6
p. listowy, listowny, listownie, liścik, listo- 2. „prace drukowane z zakresu określonej
nosz. dziedziny naukowej”.  Literatura nauko-
* liście1 zob. list * liście3 zob. liść

* listy2 zob. lista * liśćmi zob. liść
* liście zob. lista
locie ludowy
84
wa.  Literatura pedagogiczna, psycholo- lotów”.  Lotnisko krajowe, zagraniczne.

giczna, filozoficzna, ekonomiczna.  Lite-  Lotnisko wojskowe, sportowe.  Wylą-
ratura muzyczna.  Wykaz, spis literatu- dować na lotnisku. F3
ry. C3 p. lotniskowy, lotniczy.
p. literacki, literat, literatka.
lód rzecz. r.m.; D. lodu, Ms. lodzie, l. mn.
lodówka rzecz. r.ż.; D. lodówki, C. Ms. lo- M. B. lody, D. lodów; dla zn. 2. tylko
dówce, l. mn. M. B. lodówki, D. lodówek; w l. mn.;
„szafka, w której dzięki specjalnym urzą- 1. „woda, która w bardzo niskiej tempe-
dzeniom utrzymywana jest bardzo niska raturze znajduje się w stanie stałym”.
temperatura, służy do przechowywania  Błyszczący, gładki lód.  Jazda na lo-
żywności”.  Schować mięso, ser do lodzie.  Zimny jak lód.  Mieć czegoś jak
dówki.  Przechowywać napój w lodów- lodu ‘mieć czegoś bardzo dużo’.  Budo-
ce. D3 wać zamki na lodzie ‘marzyć o czymś,
p. lodówkowy. co nie może się spełnić’.  Zostać na lo-
lody zob. lód. dzie ‘zostać bez niczego, stracić wszyst-
ko’.  Przełamać pierwsze lody ‘pokonać
los rzecz. r.m.; D. losu, Ms. losie, l. mn. M. pierwsze trudności, szczególnie w kon-
B. losy, D. losów; taktach z ludźmi’. H1
1. „kolejne zdarzenia, które spotyka- 2. „zimny deser z dodatkami smakowy-
ją człowieka w życiu”.  Smutny, cięż- mi, przygotowany z mleka, jaj, cukru”.
ki, zły los.  Koleje losu.  Skarżyć się na  Lody czekoladowe, śmietankowe, owo-
swój los.  Narzekać na los.  Liczyć na cowe.  Podać lody, zaprosić na lody. D7
los szczęścia ‘liczyć na szczęśliwy przypa- p. lodowaty, lodowy, lodówka.
dek’. B5
2. „kartka z numerem, kostka, która wy- lub spój.;
ciągnięta decyduje o wygraniu lub prze- „łączy równorzędne informacje w zdaniu
graniu”.  Kupić los.  Pełny los ‘los wy- i wskazuje na konieczność wyboru jed-
grany’.  Wygrać los ‘wygrać dużo pie- nej z nich”.  Spotkamy się dziś lub jutro.
niędzy lub bardzo cenną nagrodę; także  Napiszę lub zadzwonię. b. albo. C1
o kimś, kto ma szczęście w życiu’. C3 lubić czas. ndk; lubię, lubisz, lub, lubił, lu-
p. losowy, losowo, losowanie, losować. biłyśmy, lubiliśmy, lubiany; rzecz. lubie-
lot rzecz. r.m.; D. lotu, Ms. locie, l. mn. M. nie; lubić kogo, co, za co;
B. loty, D. lotów; 1. „pokazywać komuś pozytywne uczu-
„poruszanie się w powietrzu, w przestrze- cia”.  Lubić serdecznie.  Lubić dzieci,
ni”.  Lot ptaków, owadów.  Lot samolo- uczniów.  Lubić sąsiadów. A9
tu.  Lot z Warszawy do Poznania.  Ze- 2. „mieć przyjemność z czegoś, co się
rwać się do lotu.  Z lotu ptaka ‘patrząc robi”.  Lubić muzykę, teatr.  Lubię czy-
z góry’. F5 tać.  Nie lubię pracować. E6
p. lotny, lotnik, lotnisko, latać. p. polubić.
lotniczy przym.; lotnicza, lotnicze, lotni- ludność rzecz. r.ż.; D. C. Ms. ludności, bez
czy; nie stopniuje się; l. mn.;
„związany z lotnictwem; taki, który do- „ogół ludzi, którzy mieszkają na okre-
tyczy lotnictwa i samolotów”.  Dworzec ślonym terytorium”.  Ludność miasta,
lotniczy.  Komunikacja, poczta lotnicza. wsi.  Przyrost ludności.  Spis ludności.
 Wojska lotnicze. b. samolotowy. B5 b. mieszkańcy. A2
p. lotniczo. p. ludnościowy.
lotnisko rzecz. r.n.; D. lotniska, N. lotni- ludowy przym.; ludowa, ludowe, ludowi;
skiem, l. mn. M. B. lotniska, D. lotnisk; nie stopniuje się;
„wyznaczony i specjalnie przygotowany 1. „taki, który dotyczy ludzi pracujących –
obszar do startowania i lądowania samo- robotników i chłopów”.  Władza ludowa.
* losie zob. los * lody zob. lód

* locie zob. lot * lub zob. lubić
* lodzie zob. lód
ludzie lżejszy
85
 Ruch ludowy.  Działacze ludowi.  Za- ludzkie pojęcie ‘coś jest trudne do zrozu-
bawa ludowa. B3 mienia’. b. człowieczy. A2
2. „charakterystyczne dla wsi i jej miesz- 2. „taki, który jest dobry, łagodny, życz-
kańców”.  Pieśni, obyczaje ludowe.  Kul- liwy”.  Ludzkie uczucia, gesty.  Trak-
tura, literatura ludowa.  Taniec, strój lu- tować kogoś w sposób ludzki. b. życzliwy,
dowy. b. chłopski, regionalny. E1 przyjazny. A8
p. ludowo.
lustro rzecz. r.n.; D. lustra, Ms. lustrze,
ludzie rzecz. bez l. poj., l. mn. D. B. ludzi, l. mn. M. B. lustra, D. luster;
Ms. ludziach; człowiek „pokryte z jednej strony specjalnymi sub-
„istoty z gatunku Homo sapiens zdolne do stancjami szkło, które odbija przedmioty
wytwarzania cywilizacji i kultury”.  Od- znajdujące się przed nim”.  Stanąć przed
ważni, szczęśliwi ludzie.  Tłum, gru- lustrem.  Patrzeć w lustro.  Oglądać się
pa ludzi.  Uciekać od ludzi.  Wypadki, w lustrze.  Szafa z lustrami.  Pić do lu-
nieszczęścia chodzą po ludziach ‘każde- stra ‘pić alkohol bez towarzystwa’. D3
go człowieka może spotkać coś przykre- p. lustrzany, lusterko.
go’. A2
luty rzecz. r.m.; D. lutego, Ms. lutym, bez
p. ludzki, ludzik.
l. mn.;
ludzki przym.; ludzka, ludzkie, ludzcy; nie „drugi miesiąc roku”.  Trzeci lutego.
stopniuje się;  Urodzić się trzeciego lutego. G2
1. „taki, który dotyczy człowieka, nale- p. lutowy.
ży do człowieka”.  Ludzki głos.  Ludz-
lżej zob. lekko.
ka mowa.  Ciało ludzkie.  Rozum ludz-
ki.  Życie, los ludzki.  Coś przechodzi lżejszy zob. lekki.
* ludzie zob. człowiek

Ł
ł [eł] 1. „litera alfabetu polskiego; znak gra- łatwo przysł.; łatwiej;
ficzny spółgłoski ł”. „bez wysiłku fizycznego lub umysłowe-
2. „spółgłoska dźwięczna, płynna”. go”.  Nauka idzie łatwo.  Łatwo poru-
ładnie przysł.; ładniej; szać się.  Łatwo ulegać emocjom.  Ko-
„przyjemnie dla oczu, uszu itd.”.  Ładnie muś nie jest łatwo ‘ktoś cierpi, ma kłopo-
wyglądać.  Ubrać się ładnie.  Uśmiech- ty’. B5
nąć się ładnie.  Ładnie śpiewa.  Mówić p. łatwiutko.
ładnie ‘mówić poprawnie, bez błędów’. łatwy przym.; łatwa, łatwe, łatwi, łatwiej-
b. atrakcyjnie, niebrzydko. B5 szy, łatwiejsi;
ładny przym.; ładna, ładne, ładni, ładniej- „taki, który nie wymaga wysiłku fizycz-
szy, ładniejsi; nego ani umysłowego”.  Łatwy egzamin,
1. „taki, który swoim wyglądem sprawia wykład.  Łatwe zadanie.  Łatwa spra-
przyjemność, który się podoba”.  Ładna wa, praca.  Łatwy język. b. prosty, zro-
twarz.  Ładne nogi, oczy.  Ładne kwia- zumiały. B5
ty.  Ładny zapach.  Ładna dziewczyna. p. łatwo, łatwiutki.
 Ładny dzień ‘pogodny, słoneczny dzień’.
b. przyjemny, interesujący. B5 ławka rzecz. r.ż.; D. ławki, C. Ms. ławce,
2. pot. „taki, który posiada duży ciężar, l. mn. M. B. ławki, D. ławek;
znaczny w swojej wartości”.  Ładny dom. „sprzęt do siedzenia składający się
 Ładna suma pieniędzy.  Ładne zarob- z długiej deski umieszczonej na nogach”.
ki. b. liczny. B5  Ławka szkolna.  Siedzieć na ławce.
p. ładnie, nieładny, ładniutki.  Postawić ławkę.  Drewniana, metalo-
wa ławka. D3
łagodny przym.; łagodna, łagodne, łagod-
p. ławkowy, ławeczka.
ni, łagodniejszy, łagodniejsi;
1. „taki, który jest dobry, skłonny do zgody, łazienka rzecz. r.ż.; D. łazienki, C. Ms. ła-
życzliwy”.  Łagodny charakter, uśmiech, zience, l. mn. M. B. łazienki, D. łazienek;
głos.  Łagodne słowa. b. dobry. A8 „pomieszczenie, w którym znajdują się
2.„taki, który nie jest groźny, przyjazny”. urządzenia do kąpieli i mycia”.  Iść do
 Łagodny wzrok.  Łagodne rządy. b. to- łazienki.  Myć się, kąpać się w łazience.
lerancyjny, wyrozumiały. A8 D1
3. „taki, który nie ma dużego natężenia”. p. łazienkowy, łazieneczka.
 Łagodny klimat.  Łagodny zakręt.  Ła-
godna zima.  Łagodne światło. b. umiar- łączyć czas. ndk; łączę, łączyć, łącz, łączył,
kowany, delikatny. B5 łączyłyśmy, łączyliśmy, łączony; rzecz.
p. łagodnie, łagodniutko, łagodzić, łagod- łączenie; łączyć kogo, co, z czym, z kim,
niutki. w co;
* ławek zob. ławka

łączyć się łza
87
1. „działać w taki sposób, aby wiele rze- łez zob. łza.

czy, osób było razem, stanowiło całość”.
łóżko rzecz. r.n.; D. łóżka, l. mn. M. B. łóż-
 Łączyć grupy.  Łączyć ludzi.  Miłość
łączy ludzi.  Łączyć dwa końce.  Łączyć ka, D. łóżek;
naukę z pracą. b. kojarzyć. B4 „mebel, który służy do leżenia i spania”.
2. „umożliwić rozmowę telefoniczną”.  Szerokie, wygodne łóżko.  Położyć
 Łączyć z dyrektorem, z szefem.  Łą- się na łóżko.  Leżeć na łóżku, w łóżku.
czyć rozmowę. C6  Wstać, podnieść się z łóżka. D3
3. „dodawać coś do czegoś, co zostało po- p. łóżkowy, łóżeczko.
wiedziane, napisane”.  Łączę wyrazy łyżeczka rzecz. r.ż.; D. łyżeczki, C. Ms. ły-
szacunku, ukłony, pozdrowienia ‘forma żeczce, l. mn. M. B. łyżeczki, D. łyżeczek;
grzecznościowa kończąca list lub stoso- „mała łyżka”.  Łyżeczka do herbaty, do
wany przy pożegnaniu’. C6 kawy.  Łyżeczka do cukru.  Komplet ły-
p. dołączyć, połączyć, rozłączyć, włą- żeczek. D5
czyć, wyłączyć, złączyć, łączność, łączny,
łącznie. łyżka rzecz. r.ż.; D. łyżki, C. Ms. łyżce,
l. mn. M. B. łyżki, D. łyżek;
łączyć się czas. ndk; łączę się, łączysz się,
„narzędzie do nabierania i jedzenia płyn-
łącz się, łączył się, łączyłyśmy się, łączy-
nych pokarmów”.  Łyżka stołowa.  Jeść
liśmy się; rzecz. łączenie się; łączyć się
zupę łyżką. D5
z kim, z czym, w co;
1. „mieć kontakt z kimś lub czymś”.  Łą- p. łyżkowy, łyżeczka.
czyć się w grupy, zespoły.  Ulice łączą się. łza rzecz. r.ż.; D. łzy, C. Ms. łzie, l. mn. M.
 Łączyć się telefonicznie z córką. b. kon- B. łzy, D. łez;
taktować się. C6 „kropla słonawej, przezroczystej cieczy,
2. „mieć z czymś związek; podejmować która płynie z oczu z powodu silnych emo-
wspólne działanie”.  Łączyć się soli- cji lub choroby”.  Gorące, serdeczne łzy.
darnie.  Łączyć się we wspomnieniach.  Łzy bólu, radości, wzruszenia.  Lać,
b. przypominać się. B4 wylewać łzy.  Mówić, słuchać ze łzami
łąka rzecz. r.ż.; D. łąki, C. Ms. łące, l. mn. w oczach.  Oczy pełne łez.  Śmiać się
M. B. łąki, D. łąk; do łez ‘śmiać się serdecznie’. A9
„teren, na którym rośnie trawa”.  Zie- p. łzawy, łzawo, łezka.
lone łąki.  Iść po łące.  Krowy pasą się
na łące. F3
p. łąkowy, łączka.
* łzie zob. łza * łez zob. łza

M
m [em] 1. „litera alfabetu polskiego; znak malować czas. ndk; maluję, malujesz, ma-
graficzny spółgłoski m”. luj, malował, malowałyśmy, malowali-
2. „spółgłoska dźwięczna, półotwarta, no- śmy, malowany; rzecz. malowanie; malo-
sowa, dwuwargowa”. wać co, czym, kogo, na czym;
1. „pokrywać coś farbą, nadawać czemuś
ma1 zob. mieć.
kolor”.  Malować ściany, drzwi, okna,
ma2 zob. moja. płot.  Malować usta.  Malować na ko-
lor czerwony. B4
magnetofon rzecz. r.m.; D. magnetofonu,
2. „tworzyć obraz”.  Malować obraz, por-
Ms. magnetofonie, l. mn. M. B. magneto-
tret.  Malować na szkle.  Wyglądać jak
fony, D. magnetofonów;
malowany ‘wyglądać bardzo ładnie’. B6
„urządzenie elektryczne do magnetycz-
p. namalować, pomalować, wymalować,
nego zapisywania i odtwarzania dźwięku
zamalować, malować się, malarz, malar-
z taśmy magnetycznej”.  Magnetofon ka-
ka, malowniczy, malowniczo.
setowy, cyfrowy.  Bawić się, tańczyć przy
magnetofonie. D4 mało przysł.; mniej;
p. magnetofonowy. „w niewielkiej ilości, niedużo, niewiele”.
 Mało jeść, pić.  Mało znać kogoś.  Mało
maj rzecz. r.m.; D. maja, Ms. maju, l. mn.
mówić, czytać.  Mało czasu.  Mało lu-
M. B. maje, D. majów;
dzi, dzieci.  Mało kto ‘rzadko kto’. b. nie-
„piąty miesiąc roku”.  Piąty, dwudziesty
wiele. F1
maja.  Urodzić się piętnastego maja. G2
p. majowy, majowo. małpa rzecz. r.ż.; D. małpy, C. Ms. małpie,
l. mn. M. B. małpy, D. małp;
mają zob. mieć.
„zwierzę umiejące chodzić na dwóch ła-
majtki rzecz. bez l. poj., D. majtek; pach, przypominające kształtem człowie-
„dolna część bielizny damskiej lub dziew- ka; Anthropoidea”.  Stado małp.  Ska-
częcej”.  Damskie majtki.  Rozmiar kać jak małpa.  Wyglądać jak małpa ‘wy-
majtek. A6 glądać bardzo brzydko’. H2
p. majtkowy, majteczki. p. małpi, małpio, małpeczka, małpować.
maksymalny przym.; maksymalna, ma mały przym.; mała, małe, mali, mniejszy,
ksymalne; nie stopniuje się; mniejsi;
„taki, który osiąga górną granicę czegoś, 1. „taki, który jest nieduży pod względem
najwyższy poziom”.  Maksymalny wy- rozmiarów, ilości, wieku”.  Małe miesz-
siłek.  Maksymalna temperatura.  Ma kanie.  Małe okno.  Małe ręce.  Małe
ksymalne zarobki, zyski. b. najwyższy, dzieci.  Mały chłopiec.  Mali chłopcy.
największy. F1  Mieć coś w małym palcu ‘znać coś do-
p. maksymalnie, maksimum. skonale’.  Z dużej/wielkiej chmury mały
* mniej zob. mało

mam maszyna
89
deszcz ‘coś, co wydaje się bardzo groźne, marzec rzecz. r.ż.; D. marca, Ms. marcu,
staje się mało istotne’. b. nieduży, niewiel- l. mn. M. B. marce, D. marców;
ki. F1 „trzeci miesiąc roku”.  Ósmy marca.
2. „taki, który trwa niezbyt długo”.  Mały  Druga połowa marca. G2
spacer.  Małe spotkanie. b. krótki. G7 p. marcowy.
p. mało, maleńki.
marznąć [mar-znąć] czas. ndk; marz-
mam zob. mieć nę, marzniesz, marznij, marzł/marznął,
marzłyśmy, marzliśmy; rzecz. marznię-
mama rzecz. r.ż.; D. mamy, C. Ms. mamie,
cie; marznąć od czego;
l. mn. M. B. mamy, D. mam; 1. „zamieniać się w lód”.  Woda, kałuża
„czule o kobiecie, która ma własne dziecko marznie.  Marznący deszcz. H1
(dzieci)”.  Dobra mama.  Kochana mamo! 2. „odczuwać zimno z powodu niskiej tem-
 Odwiedzić mamę. b. mamusia. B1 peratury”.  Ręce, nogi marzną.  Marz-
p. mamin/maminy, mamusia. nąć w mieszkaniu.  Marznąć podczas po-
mapa rzecz. r.ż.; D. mapy, C. Ms. mapie, dróży, spaceru. A3
l. mn. M. B. mapy, D. map; p. przemarznąć, zmarznąć, zamarznąć.
„obraz powierzchni Ziemi z zaznaczony- marzyć czas. ndk; marzę, marzysz, marz,
mi krajami, miastami, morzami, górami, marzył, marzyłyśmy, marzyliśmy; rzecz.
rzekami”.  Mapa turystyczna.  Mapa marzenie; marzyć o czym, o kim;
świata, Europy, Polski.  Znaleźć góry na „myśleć o rzeczach przyjemnych, układać
mapie. b. plan. C3 plany na przyszłość, bardzo czegoś pra-
p. mapowy, mapka. gnąć”.  Marzyć o podróżach, o przyjaź-
marchew rzecz. r.ż.; D. C. Ms. marchwi, ni, o miłości, o szczęściu.  Szkoda ma-
l. mn. M. B. marchwie, D. marchwi; rzyć ‘nie warto się o coś starać’. b. plano-
„roślina o grubym, czerwonym korzeniu, wać, śnić. A9
który się je; Daucus carota”.  Marchew p. pomarzyć, zamarzyć, marzyciel, ma-
ogrodowa.  Surowa, gotowana marchew. rzycielka.
 Sok z marchwi.  Gotować marchew. masa rzecz. r.ż.; D. masy, C. Ms. masie,
H3, D7 l. mn. M. B. masy, D. mas;
p. marchwiany, marchewka. 1. „substancja niemająca określonych
martwić się czas. dk; martwię się, martwisz form, określonego kształtu”.  Gęsta,
się, martw się, martwił się, martwiłyśmy rzadka masa.  Masa czekoladowa, kawo-
się, martwiliśmy się; rzecz. martwienie się; wa.  Ciasto z masą. b. substancja. F1
martwić się czym, kim, o kogo, o co; 2. „wielka ilość, liczba czegoś, dużo”.
„przeżywać niepokój, doświadczać nie-  Masa owoców, warzyw, kwiatów.  Masa
przyjemnego uczucia, znajdować się ludzi, młodzieży.  Masa towaru.  Zarobić
w złym nastroju”.  Martwić się zacho- masę pieniędzy. b. wielkość, mnóstwo. F1
waniem dzieci.  Martwić się o rodziców. p. masowy, masowo.
 Martwić się o przyszłość.  Martwić się masło rzecz. r.n.; D. masła, Ms. maśle, bez
chorobą. b. niepokoić się, smucić się. A9 l. mn.;
p. pomartwić się, umartwić się, zamar- „rodzaj tłuszczu, produkt spożywczy, któ-
twiać się, zmartwić się, martwienie się. ry się otrzymuje z mleka”.  Świeże, wiej-
skie masło.  Kostka masła.  Chleb, buł-
marynarka rzecz. r.ż.; D. marynarki, C.
ka z masłem. D7
Ms. marynarce, l. mn. M. B. marynarki,
p. maślany, masłowy, masełko.
D. marynarek;
„górna część męskiego lub damskiego maszyna rzecz. r.ż.; D. maszyny, C. Ms. ma-
ubrania”.  Nowa, elegancka marynar- szynie, l. mn. M. B. maszyny, D. maszyn;
ka.  Wełniana, czarna, jasna marynarka. „urządzenie, które się porusza, wyko-
 Sportowa, wizytowa marynarka.  Wło- nuje jakąś pracę”.  Maszyna elektrycz-
żyć, zdjąć marynarkę. b. żakiet. A6 na.  Maszyny rolnicze.  Maszyna do
* mam zob. mama * marz zob. marzyć

* mam zob. mieć * maśle zob. masło
* marce zob. marzec
materiał mecz
90
szycia, do pisania.  Obsługiwać maszy- korzystać”.  Mądre dziecko.  Mądrzy

nę.  Pracować jak maszyna ‘pracować uczniowie.  Mądry człowiek. b. rozumny,
szybko, bez odpoczynku’. b. urządzenie.. inteligentny. A10
D4 2. „taki, który ma rozumną treść”.  Mą-
p. maszynowy, maszynowo, maszynka. dry wykład.  Mądra rada, książka.  Mą-
dre słowa.  Mądra wypowiedź. b. sensow-
materiał rzecz. r.m.; D. materiału, Ms. ma-
ny. A10
teriale, l. mn. M. B. materiały, D. mate-
p. mądrze, mądrość.
riałów;
1. „tworzywo, surowiec, substancja, któ- mąka rzecz. r.ż.; D. mąki, C. Ms. mące,
re są podstawą do wytwarzania różnych l. mn. M. B. mąki, D. mąk;
dóbr”.  Materiały piśmienne, rysunko- „proszek ziaren pszenicy, żyta itp., z któ-
we, malarskie.  Materiały budowlane. rych piecze się chleb”.  Mąka pszenna,
b. tworzywo, surowiec. B7 żytnia.  Kupić kilogram mąki.  Z tej
2. „zbiór podstawowych danych, faktów, mąki chleba nie będzie ‘o czymś mało
liczb, wiadomości, które mogą być wyko- wartościowym’. D7
rzystywane do różnych celów”.  Przygo- p. mączny, mączany.
towywać materiał do wykładu.  Materia-
mąż rzecz. r.m.; D. B. męża, Ms. mężu,
ły z historii miasta.  Zebrać, opracować
l. mn. M. mężowie, D. B. mężów;
materiał. b. dokument, dane. C4
„mężczyzna pozostający w związku mał-
3. „tkanina – wyrób włókienniczy”.  Ma-
żeńskim z kobietą”.  Dobry, kochający,
teriał na ubranie, na sukienkę. A6
troskliwy mąż.  Szukać, znaleźć męża.
p. materiałowy, materialik.
 Rozstać się z mężem.  Wyjść za mąż
matka rzecz. r.ż.; D. matki, C. Ms. matce, ‘o kobiecie: zostać czyjąś żoną’.  Nazy-
l. mn. M. B. matki, D. matek; wać się po mężu ‘nosić nazwisko męża’.
„kobieta mająca własne dziecko lub dzie- b. małżonek. B1
ci”.  Moja matka.  Młoda, starsza mat- p. mężowski, mężowy, mężulek.
ka.  Opiekować się matką.  Mieszkać
me zob. moje.
z matką.  Mówić, powtarzać jak za pa-
nią matką ‘powtarzać coś dokładnie, bez- mebel rzecz. r.m.; D. mebla, l. mn. M. B.
myślnie’. b. mama, mamusia. B1 meble, D. mebli;
p. matczyny, mateczka, mama, matko- „przedmioty (stół, krzesła, szafa, łóżko
wać. itp.), które ustawia się w mieszkaniu”.
 Piękne, stare, nowoczesne, miękkie me-
mądrość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. mądrości, bez
ble.  Meble biurowe, kuchenne, łazienko-
l. mn.;
we.  Komplet mebli.  Kupić meble. D3
1. „wiedza zdobyta przez naukę lub do-
p. meblowy, meblarski, mebelek, meblo-
świadczenie”  Nabierać mądrości.  Oka-
wać.
zywać mądrość.  Mądrość książkowa
‘wiedza wyczytana z książek, która nie mechanik rzecz. r.m.; D. B. mechanika, N.
zawsze przydaje się w życiu’.  Mądrość mechanikiem, l. mn. M. mechanicy, D. B.
życiowa ‘umiejętność radzenia sobie w ży- mechaników;
ciu’. A10 „specjalista, który pilnuje pracy maszyn,
2. „to, że coś jest mądre”.  Mądrość są- zajmuje się ich obsługiwaniem”.  Głów-
dów, opinii.  Mądrość powieści. B5 ny mechanik w fabryce.  Mechanik sa-
3. „mądre poglądy, wypowiedzi”.  Uczyć mochodowy. B2
się mądrości.  Mówić mądrości. A10
mecz rzecz. r.m.; D. Ms. meczu, l. mn. M. B.
p. mądrościowy.
mecze, D. meczów;
mądry przym.; mądra, mądre, mądrzejszy, „spotkanie sportowe zawodników lub dru-
mądrzejsi; żyn, podczas którego walczy się o zwycię-
1. „taki, który posiada dużą wiedzę, do- stwo”.  Mecz piłki nożnej.  Mecz piłkar-
świadczenie i potrafi to rozsądnie wy- ski, tenisowy.  Wystąpić w meczu.  Wy-
* matce zob. matka * mężu zob. mąż

* mące zob. mąka * mężowie zob. mąż
* męża zob. mąż * mężów zob. mąż
media mianownik
91
grać, przegrać mecz.  Ważny, decydujący czący; rzecz. męczenie; męczyć kogo, co,
mecz.  Wynik meczu. b. gra. E7 czym;
p. meczowy. „sprawiać cierpienie fizyczne lub psy-
chiczne”.  Męczyć opowiadaniem, pyta-
media rzecz. bez l. poj., l. mn. D. mediów;
niami.  Męczyć wzrok czytaniem.  Mę-
„środki służące do przekazywania infor-
czyć kogoś prośbami.  Męczący kaszel.
macji możliwie dużej liczbie odbiorców,
b. niepokoić. A3, B4
czyli prasa, radio, telewizja, Internet”.
p. pomęczyć, zmęczyć, zamęczyć, męczyć
 Informacja podana przez media.  Kon-
się, męka, męcząco.
ferencja prasowa dla mediów. C7
p. medialny. męczyć się czas. ndk; męczę się, męczysz
się, męcz się, męczył się, męczyłyśmy się,
medycyna rzecz. r.ż.; D. medycyny, C. Ms.
męczyliśmy się; rzecz. męczenie się; mę-
medycynie, bez l. mn.;
czyć się czym, nad czym;
1. „nauka o zdrowiu i chorobach człowie-
„doświadczać cierpienia fizycznego lub
ka oraz umiejętność leczenia chorych”.
psychicznego”.  Długo, strasznie się mę-
 Rozwój medycyny.  Medycyna sporto-
czyć.  Łatwo się męczyć.  Męczyć się
wa.  Osiągnięcia w dziedzinie medycyny.
pracą.  Męczyć się nauką. A3
 Interesować się medycyną. E2
2. „wydział wyższej uczelni, na którym męski przym.; męska, męskie, męscy; nie
studiuje się tę naukę”.  Studiować me- stopniuje się;
dycynę.  Pójść na medycynę.  Absol- 1. „taki, który jest przeznaczony dla męż-
went medycyny.  Student, słuchacz me- czyzn”.  Spodnie męskie.  Fryzjer mę-
dycyny. E2 ski.  Ubranie męskie.  Płaszcz męski.
p. medyczny, medycznie. A2
2. „taki, który składa się z mężczyzn”.
metal rzecz. r.m.; D. metalu, l. mn. M. B.
 Spotkanie męskie.  Męskie towarzy-
metale, D. metali;
stwo. A2
„substancja, którą wydobywa się z ziemi
3. „typowy dla mężczyzny”.  Męska
i używa w przemyśle (aluminium, miedź,
twarz.  Męski charakter.  Opieka mę-
żelazo, złoto, srebro, brąz i in.)”.  Metale
ska. ▲ Rodzaj męski ‘cecha rzeczowników,
szlachetne.  Wydobycie metalu. H5
takich jak: mężczyzna, ojciec, pan, kawa-
p. metalowy, metaliczny, metalicznie.
ler, pies, kot, mebel, obszar, obraz itp.’.
metoda rzecz. r.ż.; D. metody, C. Ms. meto-  Po męsku ‘w sposób stanowczy, odważ-
dzie, l. mn. M. B. metody, D. metod; ny’. A2
„sposób badania i postępowania dla osiąg p. męskość, męstwo, męskoosobowy.
nięcia jakiegoś celu”.  Metody nauczania,
mężczyzna rzecz. r.m.; D. mężczyzny, C.
postępowania, wychowania.  Metoda na-
Ms. mężczyźnie, l. mn. M. mężczyźni, D.
ukowa.  Stosować różne metody.  Meto-
B. mężczyzn;
dy pracy, produkcji. b. sposób. B6
„dorosła osoba płci męskiej”.  Młody,
p. metodyczny, metodycznie, metodyka,
stary, piękny mężczyzna.  Wysoki, niski
metodyk.
mężczyzna.  Być prawdziwym mężczy-
metr rzecz. r.m.; D. metra, Ms. metrze, zną ‘być silnym, odważnym, zdecydowa-
l. mn. M. B. metry, D. metrów; nym’. b. pan, facet. A2
1. „jednostka długości równa 100 cm;
mianownik rzecz. r.m.; D. mianownika, N.
skrót: m”.  Długość pokoju wynosi pięć
mianownikiem, l. mn. M. B. mianowniki,
metrów.  Podać szerokość w metrach.
D. mianowników;
F1
jęz. „pierwszy przypadek w deklinacji,
2. „linia lub taśma mające oznaczone od-
odpowiadający na pytanie kto?, co?; wy-
ległości co centymetr”.  Mierzyć podłogę
stępuje w zdaniu w funkcji podmiotu;
metrem.  Metr krawiecki. D4
nominativus”.  Rzeczownik, przymiot-
p. metrowy.
nik w mianowniku.  Forma mianowni-
męczyć czas. ndk; męczę, męczysz, męcz, ka. C1
męczył, męczyłyśmy, męczyliśmy, mę- p. mianownikowy.
* metrze zob. metr

miara miejski
92
miara rzecz. r.ż.; D. miary, C. Ms. mierze, 6. „przebywać w jakichś warunkach; ko-
l. mn. M. B. miary, D. miar; rzystać z czegoś”.  Mieć spokojne życie.
„jednostka, która stanowi wzór do porów-  Mieć pracę.  Mieć wygodnie, ciepło,
nywania”.  Miary długości (centymetr, czysto.  Mieć miejsce ‘istnieć, dziać się,
metr, kilometr).  Miary ciężaru (gram, ki- odbywać się’. A3
logram).  Miara czasu.  Dobra, zła miara. miejsce rzecz. r.n.; D. miejsca, l. mn. M. B.
 Ze wszystkich miar ‘pod każdym wzglę- miejsca, D. miejsc;
dem’.  Nad miarę, ponad miarę ‘więcej 1. „przestrzeń, która została zajęta lub
niż trzeba’. b. rozmiar, wielkość. F1 którą można zająć, na której znajduje się
p. miarowy, miarowo, miarka. ktoś lub coś”.  Miejsce spotkania, uro-
miasto rzecz. r.n.; D. miasta, Ms. mieście, dzenia, pobytu.  Nowe, znane miejsce.
l. mn. M. B. miasta, D. miast;  Znajome, rodzinne miejsca.  Miejsce
„obszar gęsto zabudowany, na którym w kinie, teatrze.  Zrobić komuś miejsce.
mieszka dużo ludzi pracujących w prze-  Zajęte miejsca.  Miejsce pracy ‘insty-
myśle, urzędach itd.”.  Duże, przemysło- tucja, w której się pracuje’.  Siedzieć na
we miasto.  Urodził się w mieście.  Uli- miejscu ‘nigdzie nie wyjeżdżać’.  Nie móc
ce, dzielnice miasta. F2 sobie znaleźć miejsca ‘być bardzo zdener-
p. miejski, podmiejski, miastowy, mia- wowanym’. b. obszar, teren. F2
steczko, przedmieście, śródmieście. 2. „część jakiegoś przedmiotu, określony
fragment”.  Bolące miejsce.  Interesu-
mieć czas. ndk; mam, masz, miej, miał, jące miejsca książki.  Wybrane miejsca
miałyśmy, mieliśmy; mieć kogo, co, utworu. b. fragment. B5
w czym, w kim; 3. „położenie, pozycja, które zajmuje ktoś
1. „być właścicielem czegoś, posiadać coś”. lub coś w określonej grupie”.  Zająć pierw-
 Mieć mieszkanie, samochód.  Mieć sze, drugie, ostatnie miejsce.  Zajmować
przyjaciela.  Nie mieć pieniędzy.  Mieć ważne miejsce. b. stanowisko, pozycja. B4
doświadczenie.  Mieć serce dla kogoś p. miejscowy, miejscowo, miejscowość,
‘być komuś życzliwym, pomagać komuś’. miejscownik.
b. posiadać. A3
miejscownik rzecz. r.m.; D. miejscowni-
2. „wyróżniać się jakąś cechą”.  Mieć dłu-
ka, N. miejscownikiem, l. mn. M. B. miej-
gie, krótkie włosy.  Mieć charakter, ta- scowniki, D. miejscowników;
lent, zdrowie.  Mieć jakiś kolor, zapach, jęz. „szósty przypadek w deklinacji pol-
wygląd, kształt.  Mieć w sobie coś ‘posia- skiej, odpowiadający na pytania w kim?
dać taką cechę, która szczególnie wyróż- w czym? o kim? o czym?; locativus”.
nia’. b. charakteryzować się. A8  Rzeczowniki w miejscowniku.  Koń-
3. „doznawać czegoś, odczuwać coś”. cówki miejscownika. C1
 Mieć wpływ.  Mieć nadzieję.  Mieć p. miejscownikowy.
szczęście.  Mieć zamiar.  Mieć czas ‘być
wolnym, nieograniczonym przez termin’. miejscowość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. miejsco-
 Mieć coś z głowy ‘załatwić jakąś sprawę wości, l. mn. M. D. B. miejscowości;
i mieć spokój’. A3 „obszar zabudowany, na którym mieszka
4. „pozostawać z kimś w relacji, w związ- większa liczba ludzi – miasteczko, wieś,
ku”.  Mieć żonę, męża, dzieci.  Mieć osiedle”.  Piękna, wiejska miejscowość.
przyjaciela, przyjaciółkę.  Mieć z kimś  Odpoczywać w górskiej, w nadmorskiej
dziecko ‘być wspólnie z kimś matką lub miejscowości. F2
ojcem dziecka’. C6 miejski przym.; miejska, miejskie, miejscy;
5. „znajdować się w sytuacji, w stanie, nie stopniuje się;
które określa dopełnienie rzeczowni- „taki, który jest związany z miastem; na-
kowe”.  Mieć kontrolę nad kimś, nad leżący do miasta”.  Komunikacja miej-
czymś.  Mieć kontakt z kimś.  Mieć ra- ska.  Ludność miejska.  Miejska biblio-
cję.  Mieć wykształcenie, zawód, ukoń- teka.  Sklepy miejskie.  Autobus miej-
czone studia.  Mieć egzamin ‘brać udział ski. F2
w egzaminie’. A3 p. miastowy.
* mierze zob. miara * miast zob. miasto

* mam zob. mieć * mieście zob. miasto
miesiąc miło
93
miesiąc rzecz. r.m.; D. miesiąca, l. mn. M. między wierszami ‘domyślać się czegoś, co
B. miesiące, D. miesięcy; nie zostało powiedziane wprost’. b. wśród,
„dwunasta część roku, czas obejmują- pomiędzy. F2
cy od 28 do 31 dni”.  Miniony miesiąc.
międzynarodowy przym.; międzynarodo-
 W tym miesiącu.  Czekać dwa miesią-
wa, międzynarodowe, międzynarodowi;
ce.  Co miesiąc. G2
nie stopniuje się;
p. miesięczny, miesięcznie.
„taki, który dotyczy wielu narodów,
mieszkać czas. ndk; mieszkam, miesz- wspólny wielu narodom”.  Sytuacja mię-
kasz, mieszkaj, mieszkał, mieszkałyśmy, dzynarodowa.  Pociąg międzynarodowy.
mieszkaliśmy; rzecz. mieszkanie; miesz-  Spotkania, kontakty międzynarodowe.
kać gdzie, z kim, u kogo; b. międzypaństwowy, światowy. E3
„zajmować jakieś pomieszczenie lub miej-
miękki przym.; miękka, miękkie, miękcy,
sce”.  Mieszkać w domu, w mieście,
miększy, mięksi;
w Polsce, za granicą.  Mieszkać na piętrze.
„taki, który posiada właściwości ela-
 Mieszkać w hotelu, w akademiku.  Miesz-
styczne w chwili dotykania, nietwardy”.
kać w Poznaniu, w Warszawie.  Mieszkać
 Miękkie owoce, warzywa.  Miękka po-
z rodziną, z dziećmi.  Mieszkać z kimś pod
duszka.  Miękkie masło.  Miękkie wło-
jednym dachem ‘zajmować z kimś wspólne
sy.  Mieć miękkie serce ‘być człowie-
mieszkanie’. b. przebywać. D1
kiem dobrym, łagodnym, skłonnym do
p. zamieszkać, mieszkanie, mieszkaniec,
ustępstw’. b. elastyczny. B5
mieszkanka, mieszkalny.
p. miękko, miękkość, mięciutki.
mieszkanie rzecz. r.n.; D. mieszkania,
mięso rzecz. r.n.; D. mięsa, Ms. mięsie,
l. mn. M. B. mieszkania, D. mieszkań;
l. mn. M. B. mięsa, D. mięs;
„pomieszczenie składające się z pokoi,
„części jadalne bitych zwierząt, z których
kuchni, łazienki, ubikacji, w którym
przygotowuje się pożywienie”.  Kruche,
mieszkają ludzie”.  Duże, jasne mieszka-
soczyste, świeże mięso.  Gotowane, pie-
nie.  Mieszkanie dwupokojowe.  Kupić
czone, smażone mięso.  Zupa z mięsem.
nowe mieszkanie.  Sprzątać mieszkanie.
 Kawałek mięsa. D7
 Numer mieszkania. b. dom, lokal. D1
p. mięsny, mięsisty, bezmięsny, mięsko.
p. mieszkaniowy, mieszkaniowo, miesz-
kanko. milczeć czas. ndk; milczę, milczysz, milcz,
milczał, milczałyśmy, milczeliśmy; rzecz.
mieszkaniec rzecz. r.m.; D. B. mieszkań-
milczenie; milczeć o czym;
ca, l. mn. M. mieszkańcy, D. B. mieszkań-
„zachowywać ciszę, nie wydawać żadne-
ców;
go dźwięku”.  Milczeć całymi dniami, go-
„osoba, która mieszka w określonym miej-
dzinami.  Iść milcząco.  Milczeć jak ka-
scu”.  Mieszkańcy domu, miasta, Polski.
mień. B4, C6
 Mieszkaniec wsi.  Zebranie mieszkań-
p. pomilczeć, przemilczeć, milczek, mil-
ców. A2
czenie.
p. mieszkanka.
milczenie rzecz. r.n.; D. milczenia, bez
między przyim.; łączy się z rzeczownika-
l. mn.;
mi lub zaimkami w narzędniku lub bier-
„niewydawanie dźwięku, nic niemówie-
niku;
nie”.  Długie milczenie.  Minuta milcze-
„wskazuje na położenie osób, przedmio-
nia.  Siedzieć, stać, spoglądać w milczeniu.
tów, na czynność w jakimś odcinku czasu,
 Mowa jest srebrem, a milczenie złotem
w środku czegoś, ma cechę porównywa-
‘pochwała ludzi, którzy mówią wtedy, gdy
ną z innymi”.  Między stołem a łóżkiem.
należy’. b. cisza, spokój. B4, C6
 Między drzewami.  Przerwa między
lekcjami.  Włożyć zeszyt między książ- miło przysł.; milej;
ki.  Zajrzeć między półki, szafy.  Między „bardzo uprzejmie, z zadowoleniem”.
godziną drugą a trzecią.  Kontakty mię-  Uśmiechnąć się miło.  Miło z kimś roz-
dzy narodami.  Między innymi.  Czytać mawiać.  Przyjąć, przywitać kogoś miło.
* miesięcy zob. miesiąc * mięksi zob. miękki

* miękcy zob. miękki * milej zob. miło
miłość młody
94
 Miło pana, panią poznać. b. serdecznie, stwowej; także budynek, w którym mie-
życzliwie. C6 ści się ten urząd”.  Ministerstwo Eduka-
cji Narodowej.  Ministerstwo Rolnictwa.
miłość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. miłości, bez
 Ministerstwo Kultury.  Kierować mini-
l. mn.;
sterstwem. E3, E4
„uczucie, którego człowiek doświadcza
w stosunku do kogoś, kto jest mu bliski minus rzecz. r.m.; D. minusa, Ms. minusie,
i drogi, lub do czegoś, co jest dla niego l. mn. M. B. minusy, D. minusów; dla zn.
szczególnie cenne”.  Miłość do matki, do 2. w l. poj. D. minusu/minusa;
przyjaciela, do ojca, do dziecka.  Miłość 1. „znak odejmowania (–) w matematyce;
ojcowska, matczyna.  Miłość do ojczyzny. oznaczenie temperatury poniżej zera”.
 Głęboka, gorąca, nieszczęśliwa miłość.  Wpisać, dopisać minus.  Minus pięć
 Pierwsza miłość.  Żenić się z miłości. stopni Celsjusza (–5˚C). F1
 Miłość do sztuki, do muzyki. b. kocha- 2. „strona ujemna czegoś”.  Mieć same
nie, uczucie. A9 minusy.  Dostrzegać u kogoś same minu-
p. miłosny, miłośnie, miłośnik, miłować. sy. b. wada. B5
miły przym.; miła, miłe, mili, milszy, mil- p. minusowy, minusowo, minusik.
si; minuta rzecz. r.ż.; D. minuty, C. Ms. minu-
„taki, który wywołuje uczucie radości, cie, l. mn. M. B. minuty, D. minut;
zadowolenia, bardzo przyjemny”.  Miły „jednostka czasu równa sześćdziesięciu
chłopiec.  Miła dziewczynka.  Miłe sekundom”.  Zostało 10 minut na decy-
dziecko.  Miła osoba.  Miły uśmiech. zję.  Minuta ciszy.  Przyjść za kilka mi-
 Najmilsze chwile, dni, spotkania.  Do nut.  Wyjść na minutę.  Za parę, za kil-
miłego zobaczenia ‘zwrot grzecznościowy ka minut. G5
używany przy pożegnaniu’. C6, A9 p. minutowy, minutka.
p. miło, miłość, milutki.
mleko rzecz. r.n.; D. mleka, N. mlekiem,
mina rzecz. r.ż.; D. C. Ms. minie, l. mn. M. bez l. mn.;
B. miny, D. min; „biały płyn wydzielany przez samice ssa-
„układ rysów twarzy, który wskazuje na ków, który stanowi pokarm dla ich potom-
czyjś nastrój, humor, czyjeś samopoczu- stwa; także produkt spożywczy dla czło-
cie”.  Zadowolona, wesoła, pogodna, ta- wieka pochodzący głównie od krowy”.
jemnicza mina.  Smutna, surowa, groź-  Świeże mleko.  Surowe, gotowane mle-
na, zakłopotana mina.  Zrobić głupią ko.  Kawa z mlekiem.  Wypić szklankę
minę.  Widać, poznać coś z czyjejś miny. mleka.  Mieć mleko pod nosem ‘być bar-
 przenoś. Robić dobrą minę do złej gry dzo młodym’. D7
‘udawać zadowolenie mimo niepowodze- p. mleczny, mlekowy, mlecznie, mleczko.
nia, złych okoliczności’. A5
p. minka. młody przym.; młoda, młode, młodzi,
młodszy, młodsi;
minister rzecz. r.m.; D. B. ministra, Ms. 1. „taki, który nie jest już dzieckiem,
ministrze, l. mn. M. ministrowie, D. B. a jeszcze nie jest dojrzały”.  Młody czło-
ministrów; wiek.  Młoda dziewczyna, kobieta.  Mło-
„członek rządu, który kieruje minister- dzi ludzie.  Młode zwierzęta.  Pan mło-
stwem”.  Minister spraw zagranicznych. dy, panna młoda ‘mężczyzna i kobieta
 Minister oświaty.  Minister przemysłu. w dniu swojego ślubu’.  Państwo młodzi
 Być, zostać ministrem. B3
‘para narzeczonych w dniu swojego ślu-
p. ministerski, ministerialny, ministerial-
bu’. b. młodzieńczy. A3
nie, ministerstwo.
2. „taki, który istnieje od niedawna”.
ministerstwo rzecz. r.n.; D. ministerstwa,  Młode drzewa, rośliny.  Młody las.
Ms. ministerstwie, l. mn. M. B. minister-  Młode warzywa.  Młode państwo.
stwa, D. ministerstw;  Młoda sztuka, kultura, muzyka. G7
„urząd państwowy, który kieruje zależ- p. młodo, młodość, młodzieniec, młodziut-
nym od niego działem administracji pań- ki.
* mili zob. miły * minie zob. mina

* milsi zob. miły * młodsi zob. młody
młodzież moja (ma)
95
młodzież rzecz. r.ż.; D. C. Ms. młodzieży, 2. „taki, który zawiera jakąś substan-
bez l. mn.; cję w większej ilości”.  Mocna herba-
„młodzi ludzie”.  Młodzież szkolna, stu- ta, kawa.  Mocne wino.  Mocny zapach
dencka.  Literatura, filmy dla młodzieży. kwiatów. b. intensywny, silny. B5
 Trudna młodzież ‘młodzież, która spra- 3. „taki, który jest trudny do zniszczenia”.
wia kłopoty wychowawcze’. A2  Mocne buty, ubranie.  Mocny sznur, pa-
p. młodzieżowy, młodzieżowo. pier, materiał.  Mocna tkanina, budowla.
b. trwały, wytrzymały. B5
mną zob. ja.
4. „taki, który dobrze się na czymś zna,
mnie zob. ja. coś doskonale umie”.  Mocny w matema-
tyce, w językach obcych.  Ktoś jest moc-
mniej przysł.; stopień wyższy od mało;
„oznacza zmniejszenie ilości, wielkości”. ny w języku ‘o kimś, kto w każdej sytuacji
 Mniej pracować, mówić, chodzić.  Mniej potrafi znaleźć odpowiedź’. b. biegły. A8
niż kilometr.  Mniej więcej ‘w przybliże- p. mocno.
niu’. F1 moda rzecz. r.ż.; D. mody, Ms. modzie,
p. mniejszościowy, mniejszość. l. mn. M. B. mody, D. mód;
mniejszy przym.; mniejsza, mniejsze, „charakterystyczny dla pewnego okresu
mniejsi; sposób bycia, zachowania, ubierania się”.
„stopień wyższy od mały”.  Mniejszy po-  Moda damska, męska, dziecięca.  Moda
kój od twego.  Kupić mniejsze mieszka- sportowa, młodzieżowa.  Ubierać się
nie. F1 zgodnie z modą.  Pokaz mody.  Ostat-
p. mniejszościowy, mniejszość. ni krzyk mody ‘o rzeczy nowej, oryginal-
nej’. C6
mnożyć czas. ndk; mnożę, mnożysz, mnóż, p. modny, modnie.
mnożył, mnożyłyśmy, mnożyliśmy, mno-
żony; rzecz. mnożenie; mnożyć co, przez modlić się czas. ndk; modlę się, modlisz
co; się, módl się, modlił się, modliłyśmy się,
1. „zwiększać liczbę czegoś”.  Mnożyć modliliśmy się; rzecz. modlenie się; mo-
przykłady.  Mnożyć pieniądze.  Mnożyć dlić się do kogo, o co;
obowiązki. b. zwiększać, powiększać. F1 „mówić, czytać modlitwę”.  Modlić się
2. „wykonywać działania matematyczne do Boga.  Modlić się o zdrowie dla dzie-
oznaczone znakiem ×”.  Mnożyć liczby, ci. C2, E1
ułamki.  Mnożyć 2 przez 6 (2 × 6). F1 p. pomodlić się, modlitwa.
p. pomnożyć, rozmnożyć. modlitwa rzecz. r.ż.; D. modlitwy, C. Ms.
mocno przysł.; mocniej; modlitwie, l. mn. M. B. modlitwy, D. mo-
1. „z dużą siłą”.  Mocno coś trzymać. dlitw;
 Uderzyć się mocno.  Mocno akcento- „kierowanie myśli lub odpowiedniego
wać sylaby.  Stanąć mocno na nogach tekstu do Boga”.  Modlitwa poranna,
‘poczuć się pewnie w określonej sytuacji wieczorna.  Odmawiać modlitwę.  Modli-
życiowej’. B5 twa za zmarłych, za pokój, za ojczyznę. E1
2. „w dużym stopniu”.  Mocno kochać, p. modlitewny, modlitewnie.
nienawidzić.  Mocno tęsknić, płakać. modny przym.; modna, modne, modni,
 Mocno spać.  Najmocniej przepraszam, modniejszy, modniejsi;
dziękuję ‘bardzo przepraszam, dziękuję’. „taki, który jest zgodny z aktualnie pa-
b. bardzo. F1 nującą modą”.  Modny płaszcz, garni-
mocny przym.; mocna, mocne, mocni, moc- tur.  Modne ubranie.  Modna literatu-
niejszy, mocniejsi; ra, sztuka.  Modni pisarze, piosenkarze.
1. „taki, który ma dużą siłę, moc, sil-  Modne piosenki. b. aktualny. C6
ny”.  Mocny człowiek.  Mocna kobieta, p. modnie.
dziewczyna.  Mocne zwierzę.  Mocne sło-
mogę zob. móc.
wa/Używać mocnych słów: a) ‘mówić całą
prawdę, nawet przykrą’, b) ‘używać słów moja (ma) zaim. r.ż.; D. C. Ms. mojej (mej),
wulgarnych’. b. silny, energiczny. F1 B. N. moją (mą), l. mn. M. B. moje (me),
* mód zob. moda * mą zob. moja (ma)

* mej zob. moja (ma) * me zob. moja (ma)
moje (me) możliwość
96
D. Ms. moich (mych), C. moim (mym), N. 1. „urządzenie, które wprawia w ruch

moimi (mymi); zob. mój; maszyny”.  Motor samochodu, samolo-
tu.  Łódka z motorem.  Praca, siła mo-
moje (me) zaim. r.n.; D. mojego (mego),
toru. b. silnik. D4
C. mojemu (memu), B. moje (me), N. Ms.
2. pot. „motocykl”.  Jeździć na moto-
moim (mym), l. mn. M. B. moje (me), D.
rach. F4
Ms. moich (mych), C. moim (mym), N.
p. motorowy, motorek.
moimi (mymi); zob. mój;
mowa rzecz. r.ż.; D. mowy, C. Ms. mowie,
mokry przym.; mokra, mokre, mokrzy; nie
l. mn. M. B. mowy, D. mów; dla zn. 1. i 2.
stopniuje się; bez l. mn.;
„taki, który jest pokryty wodą lub zawiera 1. „zasób wyrazów i form używany
w sobie wodę”.  Mokry materiał, płaszcz. przez dany naród w celu porozumiewa-
 Mokra twarz.  Mokre ubranie.  Mo- nia się”.  Mowa polska.  Mowa ojczy-
kry od deszczu.  Mokra ziemia, trawa. sta.  Mowa chłopska.  Mowa dziecka.
b. wilgotny. B5  Mowa codzienna, potoczna. ▲ jęz. Czę-
p. mokro, mokruteńki. ści mowy ‘klasa wyrazów wyróżniana na
moment rzecz. r.m.; D. momentu, Ms. mo- podstawie ich właściwości fleksyjnych,
mencie, l. mn. M. B. momenty, D. momen- znaczeniowych, składniowych (rzeczow-
tów; nik, czasownik, przymiotnik, przysłó-
„bardzo maleńki odcinek czasu; chwi- wek, liczebnik, zaimek, partykuła, spój-
la”.  Moment zastanowienia.  Wrócić nik, przyimek, wykrzyknik). b. mówienie..
za moment.  Wyjść na moment.  Wyko- C1
rzystać właściwy moment ‘zrobić coś, po- 2. „mówienie czegoś, zdolność mówie-
wiedzieć w najodpowiedniejszym czasie’. nia lub to, co się mówi”.  Mowa wyraź-
 W danym momencie ‘w obecnym cza- na, niewyraźna.  Stracić mowę. ▲ jęz.
sie’. b. czas, okres. G7 Narządy mowy ‘narządy w jamie ustnej,
p. momentalny, momentalnie, momencik. które umożliwiają artykulację dźwięków’.
 Mowa jest srebrem, a milczenie złotem
morze rzecz. r.n.; D. morza, l. mn. M. B. ‘pochwała ludzi, którzy mówią wtedy, gdy
morza, D. mórz; należy”. C2
„wielki obszar słonej wody, który stano- 3. „dłuższa, uroczysta wypowiedź z ja-
wi część oceanu”.  Spokojne, łagodne kiejś okazji”.  Mowa sejmowa.  Mowa
morze.  Szum morza.  Burza na mo- pożegnalna, weselna, pogrzebowa.  Wy-
rzu.  Płynąć po morzu.  Morze Bałtyc- głosił mowę. b. przemówienie. C2
kie.  Odpoczywać nad morzem.  Kropla p. mowny, mówca, mówić.
w morzu ‘bardzo mało czegoś’.  Za mo-
rzami/Za siódmym morzem ‘bardzo dale- może part.;
ko’. F3, H5 „nadaje wypowiedzi charakter przy-
p. morski, nadmorski, zamorski. puszczenia, osłabienia lub tworzy atmo
sferę grzeczności”.  Może to skończymy.
most rzecz. r.m.; D. mostu, Ms. moście,  Może spotkamy się jutro?  Może mnie
l. mn. M. B. mosty, D. mostów; odwiedzisz?  Może pan wejdzie?  Być
„drewniana lub stalowa konstrukcja, któ- może ‘prawdopodobnie’. C1
ra łączy dwa brzegi”.  Drewniany, żela-
możliwość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. możliwo-
zny most.  Most przez rzekę, na rzece.
ści, l. mn. M. D. B. możliwości;
 Most na Warcie, na Wiśle.  Zatrzymać
1. „sytuacja, w której może się coś zda-
się na moście.  Most kolejowy.  Powie-
rzyć”.  Możliwość wyjazdu, odpoczynku.
dzieć prosto z mostu ‘powiedzieć całą
 Możliwość leczenia.  W miarę możliwo-
prawdę’. F2
ści ‘jeśli tylko zdarzy się okazja’. b. praw-
p. mostowy, mostek, mosteczek.
dopodobieństwo, okazja. B7
motor rzecz. r.m.; D. motoru, Ms. motorze, 2. „warunek, sposób, dzięki któremu moż-
l. mn. M. B. motory, D. motorów; na coś osiągnąć, zrealizować”.  Wykorzy-
* mych zob. moja (ma) * mokrzy zob. mokry

* mym zob. moja (ma) * moście zob. most
* mymi zob. moja (ma) * mów zob. mowa
możliwy musieć
97
stać możliwość.  Dać możliwość studio-  Mówić głośno, prędko, wyraźnie, powo-
wania, zarobku.  Możliwości twórcze. li.  Mówić o sobie.  Dziecko nie umie
 Mieć duże możliwości. b. zdolności. B7 mówić.  Mówić po francusku, po pol-
sku, po niemiecku.  Mówić poprawnie.
możliwy przym.; możliwa, możliwe, moż-
 Mówić pod nosem ‘mówić cicho, niewy-
liwszy;
raźnie’.  Kto wiele mówi, ten mało czy-
1. „taki, który może się zdarzyć”.  Jest to
ni ‘osoby dużo mówiące niewiele robią’.
możliwe pod warunkiem...  Praca możli-
 Nie patrz, kto mówi, ale co mówi ‘nale-
wa do wykonania.  Możliwe uprzejmości,
ży zwracać uwagę na treść słów, a nie na
rozmowy. B5
ich autora’. b. gadać. C2
2. pot. „dość dobry”.  Możliwy film.  Sa-
p. namówić, omówić, odmówić, przemó-
mochód w stanie możliwym. b. niezły. B5
wić, wymówić, zamówić, mówca, mowa,
p. możliwie, możliwość.
mówienie.
można czas. ndm;
mroźny przym.; mroźna, mroźne, mroź-
„wyraża możliwość zrobienia czegoś”.
niejszy;
 Można wejść.  Można zapytać.  Tam
„taki, w którym jest mróz, bardzo zimny”.
można dojechać autobusem.  Nie można
 Mroźny dzień, wiatr.  Mroźna zima.
palić. b. wolno. B7
 Mroźne powietrze. H1
móc czas. ndk; mogę, możesz, mógł, mog p. mroźno, mroźnie.
łyśmy, mogliśmy;
mróz rzecz. r.m.; D. mrozu, Ms. mrozie,
„być w stanie, mieć dość siły, środków,
l. mn. M. B. mrozy, D. mrozów;
aby coś zrobić”.  Mogę ciebie odwiedzić.
„silny chłód, bardzo zimno, temperatura
 Możesz to podać.  Możemy się spotkać.
poniżej 0˚C”.  Lekki, ostry, silny mróz.
 Możesz poczekać.  Nie móc sobie zna-
 Mróz trzyma, złapał.  Marznąć na mro-
leźć miejsca ‘być bardzo zdenerwowa-
zie.  Mróz przechodzi po kościach ‘ko-
nym’.  Nie móc ruszyć ręką ‘być bardzo
muś jest bardzo zimno’. H1
zmęczonym’. b. potrafić, umieć. B7
p. mroźny, mroźno, mroźnie, mrozić.
p. pomóc, można, możliwy, może.
mu zob. on, ono.
mój zaim. r.m.; D. mojego (mego), C. mo-
jemu (memu), B. żywotny mojego (mego)/ mucha rzecz. r.ż.; D. muchy, C. Ms. musze,
nieżywotny mój, N. moim (mym), Ms. l. mn. M. B. muchy, D. much;
moim (mym), l. mn. M. r. mos. moi/r. nmos. zool. „pospolity owad ze skrzydełkami
moje, D. moich (mych), C. moim (mym), przenoszący różne zarazki; Musca dome-
B. r. mos. moich (mych)/r. nmos. moje, N. stica”.  Brzęczenie much.  Zabić mu-
moimi (mymi), Ms. moich (mych); chę.  Mucha dokucza.  Padać, ginąć jak
„taki, który należy, odnosi się do tego, kto muchy ‘umierać masowo’.  Mieć muchy
mówi”.  Mój przyjaciel, znajomy, sąsiad. w nosie ‘być w złym humorze’. H2
 Mój nauczyciel.  Mój dom, syn, ojciec. p. muszy, muszka.
 Moja książka, rodzina, praca.  Moje
musieć czas. ndk; muszę, musisz, musiał,
wykształcenie, wiadomości.  Moi rodzi-
musiałyśmy, musieliśmy; musieć co;
ce.  Mój kochany/Moja droga/Moi pań-
1. „nie móc postąpić inaczej, nie mieć in-
stwo ‘zwroty do osób dobrze znajomych’.
nego wyboru”.  Muszę wracać.  Musisz
 Moja skromna osoba ‘ja’. A3
to zrobić.  Musimy się spotkać.  Musisz
mówić czas. ndk; mówię, mówisz, mów, to powiedzieć.  Musisz zostać. B4
mówił, mówiłyśmy, mówiliśmy, mówiony; 2. „uważać coś za swój obowiązek”.  Mu-
rzecz. mówienie; mówić co, o kim, o czym, szę się nad tym zastanowić.  Muszę od-
komu, z kim; wiedzić rodziców. B4
„posługując się językiem, wyrażać sło- 3. „uważać coś za prawdopodobne”.  Mu-
wami swoje myśli, informować o czymś”. siała być kiedyś piękną kobietą.  Musiał
* mogę zob. móc * mych zob. mój

* możesz zob. móc * mymi zob. mój
* mego zob. mój * mów zob. mówić
* memu zob. mój * mrozie zob. mróz
* mym zob. mój * muszę zob. musieć
muzeum myśleć
98
o tym myśleć.  Musiało być już ciemno. mylić się czas. ndk; mylę się, mylisz się,
B4 myl się, mylił się, myliłyśmy się, myli-
p. wymusić, zmusić. liśmy się; rzecz. mylenie się; mylić się
w czym;
muzeum rzecz. r.n.; w l. poj. ndm, l. mn. M.
„popełniać błąd, niesłusznie postępo-
B. muzea, D. muzeów;
wać albo niesłusznie myśleć coś o kimś”.
„instytucja, która gromadzi, chroni
 Mylić się w liczeniu.  Mylić się w czyta-
i wystawia na pokaz dzieła sztuki, nauki,
niu.  Często się mylić.  Ten się nie myli,
techniki, historyczne dokumenty itp.”.
kto nic nie robi ‘każde działanie wiąże się
 Muzeum historyczne, morskie.  Mu-
z możliwością popełnienia błędów’. b. błą-
zeum techniki, instrumentów muzycz-
nych.  Muzeum Narodowe.  Pójść do dzić. B5
muzeum. E4 p. pomylić się, mylnie.
p. muzealny. mysz rzecz. r.ż.; D. C. Ms. myszy, l. mn. M.
muzyka rzecz. r.ż.; D. muzyki, C. Ms. mu- D. B. myszy;
zyce, bez l. mn.; 1. zool. „małe zwierzątko z długim ogo-
„sztuka, która wyraża uczucia i myśli nem; Muridae”.  Mysz domowa, polna.
w dźwiękach; dzieła tej sztuki”.  Muzy-  Pisk myszy.  Złapać mysz.  Biedny jak
ka poważna, lekka, taneczna, rozrywkowa. mysz kościelna ‘bardzo biedny’.  Bawić
 Muzyka Chopina.  Słuchać muzyki. E5 się z kimś jak kot z myszą ‘znęcać się nad
p. muzyczny, muzycznie, muzyk, muzy- kimś słabym’. H2
kant, muzykować. 2. inform. „zewnętrzne urządzenie kom-
puterowe, które służy do wprowadzania
my zaim. osobowy, D. B. Ms. nas, C. nam, danych do komputera bez użycia klawia-
N. nami; tury”.  Zainstalować mysz.  Kliknąć
„oznacza mówiącego łącznie z innymi myszą. C8
osobami; ja i inni”.  My z tobą.  My p. mysi.
z przyjaciółmi.  My to zrobimy chętnie.
 U nas w domu.  Powiedz nam.  Chodź myśl rzecz. r.ż.; D. C. Ms. myśli, l. mn. M.
z nami. A2 D. B. myśli;
„to, co jest rezultatem myślenia, to, co
myć czas. ndk; myję, myjesz, myj, mył, zajmuje umysł, o czym myśli ktoś”.  Ja-
myli, myłyśmy, myliśmy, myty; rzecz. my- sne, proste myśli.  Krótko, prosto wyra-
cie; myć kogo, co, czym; żać swoje myśli.  Coś komuś przyszło na
„czynić czystym za pomocą wody, mydła myśl ‘ktoś ma jakiś pomysł’.  Być do-
itp.”.  Myć ręce, nogi, głowę, garnki, sa- brej myśli ‘wierzyć, że wszystko skończy
mochód.  Myć zęby pastą. b. zmywać. A5, się dobrze’.  Bić się z myślami ‘długo za-
D6 stanawiać się’.  Czarne, złe myśli ‘my-
myć się czas. ndk; myję się, myjesz się, myj ślenie o czymś niebezpiecznym, co może
się, mył się, myłyśmy się, myliśmy się; się zdarzyć’.  Złote myśli ‘cenne, mądre
rzecz. mycie się; myć się czym; sądy, zdania, które często bywają cytowa-
„usuwać brud z siebie”.  Myć się mydłem ne’.  Wymiana myśli ‘rozmowa, dysku-
w wannie.  Myć się w jeziorze.  Myć się sja’.  Czytać w czyichś myślach ‘zgady-
w zimnej wodzie. b. kąpać się. A5 wać, co ktoś myśli’. b. myślenie. A10
p. bezmyślny, pomyślny, myślowy, myślą-
mydło rzecz. r.n.; D. mydła, Ms. mydle,
cy, myślowo, myśliciel, myślnik, myśleć.
l. mn. M. B. mydła, D. mydeł;
„środek chemiczny, który służy do mycia, myśleć czas. ndk; myślę, myślisz, myśli,
prania itp.”.  Mydło dla dzieci.  Umyć myśl, myślał, myślałyśmy, myśleliśmy;
ręce mydłem. D4, D6, A5 rzecz. myślenie; myśleć o kim, o czym,
p. mydlany, mydełko. nad czym;
* nas zob. my * mydle zob. mydło

* nami zob. my * mydeł zob. mydło
* myję zob. myć * myśli1 zob. myśl
* mył zob. myć * myśli2 zob. myśleć
* myli zob. myć * myśl zob. myśleć
myślnik myślnik
99
1. „dążyć do zrozumienia czegoś, zasta- o zmianie pracy, o studiach.  Myśleć po-

nawiać się nad czymś”.  Myśleć mądrze, ważnie o kimś ‘chcieć z kimś ożenić się
rozsądnie, dobrze, źle.  Myśleć długo, lub wyjść za kogoś za mąż’. b. planować.
dużo.  Myśleć na zadany temat.  Myślę B4
to, co myślę.  Niewiele myśląc ‘bez zasta- p. namyślać się, pomyśleć, wymyślać,
nowienia, od razu’. A10 myśl, myśliciel, myślnik, myślący.
2. „pamiętać o kimś, o czymś; troszczyć
się o kogoś, o coś”.  Myśleć o sobie.  My- myślnik rzecz. r.m.; D. myślnika, N. myśl-
śleć o żonie, o mężu, o rodzinie.  Myśleć nikiem, l. mn. M. B. myślniki, D. myśl-
o własnej skórze ‘nie starać się o innych, ników;
troszczyć się tylko o własne bezpieczeń- „znak graficzny w kształcie poziomej kre-
stwo’. b. troszczyć się, pamiętać. A10, ski «–», używany w piśmie zamiast do-
B4 myślnego członu zdania”.  Stawiać, sto-
3. „mieć jakiś zamiar, postanowić coś zro- sować myślnik.  Ująć zdanie w myślni-
bić”.  Myśleć o wyjeździe, o podróży, ki. C1
N
n [en] 1. „litera alfabetu polskiego; znak 6. „wyraża sposób wykonania czegoś”.
graficzny spółgłoski n”.  Informować na bieżąco.  Spać na sie-
2. „spółgłoska dźwięczna, nosowa, przed- dząco.  Przyjechać na krótko.  Iść na
niojęzykowo-zębowa, półotwarta”. prawo, na wprost.  Wyjść na zewnątrz.
 Umieć coś na pamięć.  Koncert na flet
na przyim.; łączy się z rzeczownikami i za- i skrzypce.  Gotować na gazie.  Pisać
imkami w bierniku i miejscowniku; na brudno ‘pisać próbnie, tworzyć pierw-
1. „wyraża lokalizację określonych obiek- szą wersję’. B5
tów tak, aby przylegały do jakiejś płasz-
czyzny lub do innego obiektu”.  Położyć naczynie rzecz. r.n.; D. naczynia, l. mn. M.
na stół/na stole.  Stać na górze, na szczy- B. naczynia, D. naczyń;
cie.  Pisać na tablicy, na kartce.  Iść ko- „przedmiot, w którym trzyma się różne pro-
muś na rękę ‘ułatwiać komuś coś’. F2 dukty, przygotowuje lub podaje jedzenie”.
2. „wyraża kierunek lub lokalizację okre-  Szklane naczynie.  Naczynie na wodę,
ślonych obiektów albo działań”.  Praco- na mleko.  Naczynie kuchenne.  Naczy-
wać na polu.  Wyjść na ulicę, na podwór- nie do gotowania.  Szafka, półka na naczy-
ko.  Wyjść na miasto.  Spotkać się na nie.  Myć, wycierać naczynia. D5
Starym Rynku. F2 p. naczyniowy, naczynko.
3. „wyraża określony termin, datę, grani- nad/nade przyim.; łączy się z rzeczownika-
cę okresu”.  Wyjechać na miesiąc, na rok. mi i zaimkami w bierniku i narzędniku;
 Kupić ubranie na zimę, na lato.  Raz na 1. „wskazuje na położenie przedmiotu
rok, na miesiąc.  Sto kilometrów na go- wyżej od innego przedmiotu”.  Lampa
dzinę.  Zrobić coś na dobry początek ‘wy- wisi nad stołem.  Chmury nad miastem.
konać coś z nadzieją na sukces’. G7  Samolot leci nad lasem. F2
4. „wyraża określony cel, przeznaczenie, 2. „wskazuje na położenie przedmiotu bli-
sens działania człowieka”.  Iść na spa- sko innego przedmiotu”.  Mieszkać nad
cer, na spotkanie.  Czekać na spotkanie. jeziorem.  Zatrzymać się nad brzegiem
 Narazić się na przykrość.  Powiedzieć morza. F2
coś na powitanie, na pożegnanie.  Na mi- 3. „wyraża zainteresowanie określonym
łość boską ‘krzyk wyrażający zdumienie, zagadnieniem, zjawiskiem”.  Pracować
zaskoczenie, przerażenie’.  Na zdrowie nad zadaniem.  Myśleć nad problemem.
‘okrzyk używany jako rodzaj prostego to- B6
astu lub jako życzenie kierowane do ko- 4. „wskazuje, że coś ma miarę większą od
goś, kto kichnął’. B5 podanej”.  Praca nad siły.  Kochać żonę
5. „wyraża określoną własność, zwłasz- nad życie.  Szczęśliwy nad życie ‘bar-
cza wielkość, miarę obiektu”.  Mieć coś dzo szczęśliwy’.  Żyć nad stan ‘wyda-
na sobie.  Włożyć coś na siebie.  Zupa wać na życie więcej pieniędzy niż się za-
na mięsie.  Sprzedawać coś na wagę, na rabia’. F1
sztuki. B5 p. ponad.
nadal namiot
101
nadal przysł.; nie stopniuje się; „na pierwszym miejscu, przede wszyst-
„tak samo jak poprzednio, bez zmian kim”.  Najpierw wrócić do domu.  Naj-
w stosunku do przeszłości”.  Nadal uczy pierw przywitaj się z babcią.  Najpierw
się dobrze.  Nadal pracuje w szkole. nauka, praca. b. wpierw. G7
 Nadal ją kocha. b. ciągle, wciąż. G7
największy przym.; stopień najwyższy od
nagi przym.; naga, nagie, nadzy; nie stop- duży; największa, największe, najwięksi;
niuje się; zob. duży.
1. „taki, który nie ma na sobie ubrania”.
nalać czas. dk; naleję, nalejesz, nalej, na-
 Nagie ramiona, nogi.  Nagie ciało. lał, nalałyśmy, naleliśmy, nalany; rzecz.
 Naga kobieta. b. goły. A5 nalanie; zob. ndk nalewać; nalać co, cze-
2. „bez liści, trawy, drzew itp.”.  Na- go, do czego;
gie drzewa, gałęzie, pola.  Naga ziemia. „wypełnić naczynie jakimś płynem, lać
b. pusty. B5 coś do jakiejś ilości”.  Nalać wody do bu-
p. nago, nagusieńki, naguteńki. telki.  Nalać mleko/mleka do szklanki.
nagle przysł.; nie stopniuje się;  Nalać wina do kieliszków. b. wlać. B4
„w sposób nieoczekiwany”.  Poczuć na- nalewać czas. ndk; nalewam, nalewasz,
gle ból w nodze.  Nagle zaczęło padać. nalewaj, nalewał, nalewałyśmy, nalewa-
 Nagle wstał.  Nagle zamilkli. b. szyb- liśmy, nalewany; rzecz. nalewanie; zob. dk
ko, gwałtownie. B5 nalać.
nagły przym.; nagła, nagłe; nie stopniuje należeć czas. ndk; należę, należysz, należ,
się; należał, należałyśmy, należeliśmy; rzecz.
„taki, który nastąpił w sposób nieoczeki- należenie; należeć do kogo, do czego;
wany”.  Nagły powrót rodziców.  Na- 1. „być czyjąś własnością”.  Dom nale-
gły odjazd gości.  Nagły deszcz.  Na- ży do nas.  Ziemia należy do rodziców.
głe pożegnanie.  Nagła choroba, śmierć.  Park należy do kościoła. B5
b. gwałtowny, niespodziewany. B5 2. „wchodzić w skład jakiejś całości”.
p. nagle, naglić.  Należeć do organizacji.  Należeć do
nagroda rzecz. r.ż.; D. nagrody, C. nagro- grupy pisarzy.  Należeć do zespołu ro
dzie, l. mn. M. B. nagrody, D. nagród; ckowego. F1
„forma wyróżnienia kogoś za jakieś zasłu- p. należeć się, należność, należnie, należ-
gi, osiągnięcia, pracę”.  Wysoka, zasłu- ny.
żona nagroda.  Nagroda naukowa.  Na- nam zob. my.
groda za odwagę, za trud.  Dostać w na-
grodę samochód. b. wyróżnienie. C4 namalować czas. dk; namaluję, namalu-
p. nagrodowy, nagrodzić. jesz, namaluj, namalował, namalowały-
śmy, namalowaliśmy, namalowany; rzecz.
najeść się czas. dk; najem się, najesz się, namalowanie; namalować kogo, co;
najedz się, najadł się, najadłyśmy się, na- „za pomocą farb stworzyć obraz, który
jedliśmy się; rzecz. najedzenie się; ndk przedstawia kogoś lub coś”.  Namalować
najadać się najadam się, najadasz się, portret ojca, matki, przyjaciela.  Nama-
najadaj się, najadał się, najadałyśmy się, lować martwą naturę. B4
najadaliśmy się; rzecz. najadanie się; na- p. namalowany.
jeść się czego, czym;
nami zob. my.
„zjeść czegoś dużo, tak aby nie być głod-
nym”.  Najeść się ciastek, cukierków, namiot rzecz. r.m.; D. namiotu, Ms. namio-
owoców.  Najeść się kluskami, kartofla- cie, l. mn. M. B. namioty, D. namiotów;
mi, zupą. b. pożywić się. D7 „rodzaj pomieszczenia z materiału (płót-
p. najedzony. na), które służy jako mieszkanie podczas
wycieczek, na obozach”.  Postawić, roz-
najlepiej przysł.; stopień najwyższy od do-
bić namiot nad jeziorem.  Mieszkać, no-
brze; zob. dobrze.
cować, spać w namiocie. D2
najpierw przysł.; nie stopniuje się; p. namiotowy, namiocik.
* nadzy zob. nagi * dobrze zob. najlepiej

* nagród zob. nagroda * duży zob. największy
napić się narta
102
napić się czas. dk; napiję się, napijesz się, wiliśmy, naprawiony; rzecz. naprawienie;
napij się, napił się, napiłyśmy się, napili- zob. ndk naprawiać.
śmy się; rzecz. napicie się; napić się cze-
nareszcie part.;
go;
„po wszystkim, na końcu wszystkiego”.
„połknąć pewną ilość płynu, często w celu
 Nareszcie przyjechał, powiedział, spo-
zaspokojenia pragnienia”.  Napić się
tkał się, napisał.  Nareszcie przestało pa-
wody, kawy, herbaty.  Napić się wódki,
dać.  Raz nareszcie ‘w końcu’. b. wresz-
wina. D7
cie. G7
napis rzecz. r.m.; D. napisu, Ms. napisie, narodowość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. narodo-
l. mn. M. B. napisy, D. napisów; wości, bez l. mn.;
„tekst w postaci graficznej umieszczo- „poczucie należenia do jakiegoś narodu”.
ny na odpowiednim przedmiocie”.  Na-  Niemiec narodowości polskiej.  Naro-
pis na tablicy, na grobie.  Napisy rekla- dowość polska.  Zachować własną naro-
mowe.  Napisy na murach.  Napis in- dowość.  Być obcej narodowości. A1
formacyjny.  Przeczytać, odczytać napis. p. narodowościowy, narodowościowo.
b. tekst. C3
narodowy przym.; narodowa, narodowe,
napisać czas. dk; napiszę, napiszesz, na- narodowi; nie stopniuje się;
pisz, napisał, napisałyśmy, napisaliśmy, „taki, który należy do narodu, jest dla nie-
napisany; rzecz. napisanie; napisać co, na go charakterystyczny”.  Język narodowy.
czym, do kogo;  Odrębność narodowa.  Bohater naro-
„wyrazić myśli słowami na piśmie; stwo- dowy.  Kultura, tradycja narodowa.  Pa-
rzyć dzieło pisane”.  Napisać list, kart- miątki, zabytki narodowe.  Taniec, zwy-
kę, notatkę.  Napisać artykuł, opowiada- czaj, strój narodowy.  Literatura, sztuka
nie, powieść.  Napisać czytelnie, wyraź- narodowa. ▲ Hymn narodowy ‘uroczysta
nie.  Napisać życiorys. C3 pieśń, która stanowi symbol jedności na-
p. napis. rodu’. ▲ Święto narodowe ‘dzień wolny
napój rzecz. r.m.; D. napoju, l. mn. M. B. od pracy, który stanowi rocznicę ważnego
napoje, D. napojów; wydarzenia w historii narodu’. E1
„płyn przeznaczony do picia”.  Zimny, p. narodowo, naród, narodowość.
gorący, słodki napój.  Napój z owoców. naród rzecz. r.m.; D. narodu, Ms. narodzie,
 Mleczny napój. b. picie. D7 l. mn. M. B. narody, D. narodów;
naprawdę part.; „ogół mieszkańców pewnego obszaru,
„zgodnie z prawdą, tak jak jest w rze- mówiących jednym językiem, związanych
czywistości”.  Kobieta naprawdę pięk- wspólną przeszłością i kulturą”.  Naród
na.  Naprawdę nie wiem.  Kochał ją na- polski.  Stary naród.  Narody świata.
prawdę. b. istotnie, rzeczywiście. F1  Naród żyje, dopóki język jego żyje ‘język
jest głównym czynnikiem decydującym
naprawiać czas. ndk; naprawiam, napra- o tożsamości narodowej’.  Przysłowia są
wiasz, naprawiaj, naprawiał, naprawiały- mądrością narodów ‘w przysłowiach za-
śmy, naprawialiśmy, naprawiany; rzecz. warta jest potoczna wiedza o świecie’. A2
naprawianie; zob. dk naprawić; napra- p. narodowy.
wiać co, czym;
1. „usuwać to, co zostało zepsute; dopro- narta rzecz. r.ż.; D. narty, C. Ms. narcie,
l. mn. M. B. narty, D. nart; rzadko w l.
wadzać do takiego stanu, że znów można
poj.;
czegoś używać”.  Naprawić radio, tele-
„długa deska, która służy do posuwania
wizor.  Naprawić obuwie. b. poprawiać.
się po śniegu”.  Nałożyć narty.  Chodzić,
B4
biegać, zjeżdżać na nartach.  Jeździć na
2. „usuwać popełnione zło”.  Naprawiać
nartach.  Przypiąć narty. E7, E6
szkody.  Naprawić krzywdę. B4
p. narciarski, narciarz, narciarnia, nar-
naprawić czas. dk; naprawię, naprawisz, ciarka, narciarstwo, nartosanki, narto-
napraw, naprawił, naprawiłyśmy, napra- strada, nartorolka, nartowrotki.
* napoje zob. napój * narodzie zob. naród

* napraw zob. naprawić
narysować nauczanie
103
narysować czas. dk; narysuję, narysujesz, nasz zaim. r.m.; D. naszego, C. naszemu, B.
narysuj, narysował, narysowałyśmy, na- żywotny naszego/nieżywotny nasz, N. Ms.
rysowaliśmy, narysowany; rzecz. naryso- naszym, l. mn. M. r. mos. nasi/r. nmos. na-
wanie; narysować co, komu, czym; sze, D. naszych, C. naszym, B. r. mos. na-
„zrobić rysunek”.  Narysować plan szych/r. nmos. nasze, N. naszymi, Ms. na-
domu.  Narysować kota, psa.  Naryso- szych;
wać ołówkiem, kredką. b. namalować. B4 „taki, który należy do tego, kto mówi oraz
zespołu towarzyszących mu osób”.  Na-
narzędnik rzecz. r.m.; D. narzędnika, N.
narzędnikiem, l. mn. M. B. narzędniki, D. sze mieszkanie.  Nasze dzieci.  Nasi ro-
narzędników; dzice.  Nasza rodzina.  Nasi przyjaciele.
jęz. „piąty przypadek w deklinacji pol-  Na naszych oczach ‘w momencie, kie-
skiej, który odpowiada na pytania: kim? dy na to patrzymy’.  Nasze czasy ‘cza-
czym?; instrumentalis”.  Podaj końców- sy współczesne mówiącym’.  Naszym
ki narzędnika.  Podkreślić wyrazy w na- zdaniem ‘zgodnie z tym, co myśli w danej
rzędniku. C1 sprawie mówiący’. A2
p. narzędnikowy. nasza zaim. r.ż.; D. C. Ms. naszej, B. N. na-
nas zob. my. szą, l. mn. M. B. nasze, D. Ms. naszych, C.
naszym, N. naszymi; zob. nasz.
nasi zob. nasz.
następnie przysł.; nie stopniuje się; nasze zaim. r.n.; D. naszego, C. naszemu,
„wyraża kolejność występowania w czasie B. nasze, N. Ms. naszym, l. mn. M. B. na-
zdarzeń, faktów pozostających w związku sze, D. Ms. naszych, C. naszym, N. naszy-
przyczynowo-skutkowym”.  Następnie mi; zob. nasz.
skręć w lewo.  Następnie wyjechał z Pol- natomiast spój.;
ski.  Następnie ożenił się. b. potem, póź- „łączy wypowiedzenia współrzędne prze-
niej. G7 ciwstawne; odwrotnie, przeciwnie”.  Nie
następny przym.; następna, następne, na- mam ochoty iść spać, natomiast chętnie
stępni; nie stopniuje się; posiedzę z tobą.  Czekałem na wiado-
„taki, który pojawia się po innym w kolej- mość, natomiast on milczał. b. a, lecz. C1
ności przestrzennej lub czasowej”.  Na-
stępny przystanek.  Następna stacja. naturalny przym.; naturalna, naturalne,
 Następne miasto.  Następnego dnia. naturalni, naturalniejszy, naturalniejsi;
 W następnym roku.  Następna klasa. 1. „taki, który jest zgodny z naturą, po-
b. kolejny. F3, G7 wstały bez udziału człowieka”.  Bogac-
p. następnie, następca, następstwo, na- twa naturalne.  Granice naturalne.  Ko-
stępować, następujący. lor naturalny.  Naturalne środowisko
człowieka.  Śmierć naturalna ‘śmierć
następujący przym.; następująca, nastę- z powodu choroby lub starości’. b. praw-
pujące; nie stopniuje się; dziwy. H5
„taki właśnie jak ten, który będzie wymie- 2. „taki, który wynika z natury człowieka,
niony”.  List, wiadomość następującej który jest sobą”.  Naturalny uśmiech.
treści.  Weszły następujące osoby.  Wy-  Naturalny sposób bycia.  Naturalne
różnił następujących uczniów. B5 zachowanie. b. szczery, swobodny. A8
p. następująco.
natychmiast przysł.; nie stopniuje się;
nastrój rzecz. r.m.; D. Ms. nastroju, l. mn.
„bezpośrednio po czymś, bez czekania”.
M. B. nastroje; D. nastrojów;
 Natychmiast po powrocie, po lekcjach.
„wewnętrzny stan człowieka lub atmo
 Uspokój się natychmiast.  Zasnąć na-
sfera panująca w jakiejś grupie, w towa-
tychmiast. b. momentalnie, bezzwłocz-
rzystwie, w otoczeniu”.  Dobry, zły, we-
nie. G7
soły, miły, radosny, ponury nastrój.  Uro-
p. natychmiastowy.
czysty, poważny nastrój.  Zepsuć, zmienić
nastrój.  Nastrój zabawy, spotkania. A9 nauczanie rzecz. r.n.; D. nauczania, bez
p. nastrojowy, nastrojowo. l. mn.;
* nastroje zob. nastrój * nasi zob. nasz

nauczyciel nazywać
104
„przekazywanie komuś wiedzy, umiejęt- naukowy przym.; naukowa, naukowe, na-

ności, wiadomości”.  Nauczanie języków ukowi; nie stopniuje się;
obcych.  Zasady nauczania.  Nauczanie „odnoszący się do nauki, zgodny z meto-
gramatyki, literatury.  Zajmować się na- dami nauki”.  Biblioteka naukowa.  Ba-
uczaniem. b. uczenie. E2 danie naukowe.  Praca, działalność na-
ukowa.  Odkrycia naukowe.  Pracownik
nauczyciel rzecz. r.m.; D. B. nauczyciela, naukowy.  Stopień, tytuł naukowy. E2
l. mn. M. nauczyciele, D. B. nauczycieli; p. naukowość, popularnonaukowy.
„osoba, która zawodowo zajmuje się prze-
kazywaniem wiedzy, umiejętności”.  Do- nawet part.;
bry, zły, wymagający nauczyciel.  Na- „podkreśla znaczenie słowa, do które-
uczyciel historii, matematyki.  Nauczy- go się odnosi”.  Nawet się nie pożegnał.
ciel w liceum, w szkole podstawowej,  Nie miałam nawet kawałka chleba.
w gimnazjum. B2, E2  Nawet nie przywitał się.  Nawet nie
p. nauczycielski, nauczycielka, nauczyć. wiesz, gdzie mieszka.  Nawet mnie nie
poznał. C1
nauczyć czas. dk; nauczę, nauczysz, na-
nawias rzecz. r.m.; D. nawiasu, Ms. nawia-
ucz, nauczył, nauczyłyśmy, nauczyliśmy,
sie, l. mn. M. B. nawiasy, D. nawiasów;
nauczony; rzecz. nauczenie; ndk nauczać
„znak w kształcie dwóch łuków ( ), uży-
nauczam, nauczasz, nauczaj, nauczał, na-
wany w piśmie, oddzielający wyrazy lub
uczałyśmy, nauczaliśmy, nauczany; rzecz.
zdania wtrącone do tekstu albo podające
nauczanie; nauczyć kogo, czego;
dodatkowe wyjaśnienia”.  Otworzyć, za-
„przekazać komuś wiedzę, doświadcze-
mknąć nawias.  Wziąć zdanie w nawias.
nie”.  Nauczyć myśleć, pisać.  Nauczyć
 Napisać coś w nawiasie.  Nawiasem
poprawnego mówienia.  Nauczyć dziec-
mówiąc ‘mówiąc przy okazji’. C1
ko czytać. b. wykształcić. E2
p. nawiasowy, nawiasowo.
p. nauczyć się, nauczyciel, nauczycielka,
nauczycielski. nazwa rzecz. r.ż.; D. nazwy, C. Ms. nazwie,
l. mn. M. B. nazwy, D. nazw;
nauczyć się czas. dk; nauczę się, nauczysz „wyraz lub połączenie wyrazowe ozna-
się, naucz się, nauczył się, nauczyłyśmy czające daną rzecz lub pojęcie”.  Na-
się, nauczyliśmy się; rzecz. nauczenie się; zwa własna, osobowa.  Nazwa urzędo-
nauczyć się czego; wa.  Nazwa miasta, wsi, ulicy, góry, rze-
„zdobyć wiedzę, doświadczenie, pew- ki, państwa.  Otrzymać, nosić nazwę.
ne umiejętności”.  Nauczyć się wiersza. b. określenie. C3
 Nauczyć się grać na skrzypcach.  Na- p. nazwowy, nazwisko, nazywać, nazwać.
uczyć się języka polskiego.  Nauczyć się
rozumu ‘zrozumieć, jak należy właściwie nazwać czas. dk; nazwę, nazwiesz, nazwij,
postępować’.  Czego Jaś się nie nauczył, nazwał, nazwałyśmy, nazwaliśmy, nazwa-
tego Jan nie będzie umiał ‘braki w wy- ny; rzecz. nazwanie; zob. ndk nazywać.
kształceniu ujawniają się w dorosłym ży- nazwisko rzecz. r.n.; D. nazwiska, N. na-
ciu’. E2 zwiskiem, l. mn. M. B. nazwiska, D. na-
zwisk;
nauka rzecz. r.ż.; D. nauki, C. Ms. nauce,
„nazwa wspólna dla członków jednej rodzi-
l. mn. M. B. nauki, D. nauk;
ny, którą dodaje się do imienia”.  Nazwi-
1. „ogół wiedzy o naturze i człowieku”.
sko panieńskie.  Nazwisko męża, żony,
 Nauki społeczne, matematyczne, przy-
matki.  Podpisać się nazwiskiem.  Zmie-
rodnicze.  Nauka o języku.  Zajmować
nić nazwisko.  Podać nazwisko.  Znać
się, interesować się nauką. b. wiedza..
kogoś z nazwiska ‘nie znać kogoś bliżej,
E2
osobiście, znać tylko jego nazwisko’. A1
2. „uczenie się lub uczenie kogoś”.  Na-
uka czytania, pisania.  Chętny do nauki. nazywać czas. ndk; nazywam, nazywasz,
 Nauka przychodzi mu łatwo.  Nauka nazywaj, nazywał, nazywałyśmy, nazywa-
odbywała się od samego rana.  Nauka nie liśmy, nazywany; rzecz. nazywanie; zob. dk
poszła w las ‘o umiejętności wykorzysta- nazwać; nazywać kogo, co, kim, czym;
nia wcześniej zdobytej wiedzy’. b. eduka- „nadawać imię, nazwisko; określać osobę,
cja, uczenie, uczenie się. E2 przedmiot lub zjawisko jakąś nazwą, epi-
p. naukowy, naukowo, naukowiec. tetem”.  Na chrzcie nazwali go Piotrem.
nazywać się niech/niechaj
105
 Nazwać syna, córkę, dziecko.  Dyrek- 2. „przy czasowniku wyraża zaprzeczenie

tora nazywano szefem.  Ten lasek nazy- jego treści”.  Nie pójdę.  Nie chcę.  Nie
waliśmy parkiem.  Nazywać kogoś boha- lubię.  Nie śpię.  Nie dam.  Nie prze-
terem.  Nazywać coś po imieniu ‘mówić szkadzaj. C1
o czymś szczerze, zgodnie z prawdą’. A1 3. „w połączeniu z innymi wyrazami prze-
czącymi (np. nic, nigdy, nikt, żaden) two-
nazywać się czas. ndk; nazywam się, na-
rzy tzw. przeczenie podwójne”.  Nikt nie
zywasz się, nazywaj się, nazywał się, nazy-
przyjechał.  Nic nie widać.  Nigdzie nie
wałyśmy się, nazywaliśmy się; rzecz. nazy-
znalazłem. C1
wanie się; nazywać się kim, czym, jak;
4. „z innymi częściami mowy – pisana roz-
„nosić jakąś nazwę, imię, nazwisko”.
 Jak się nazywasz?  Nazywam się Anna łącznie – zaprzecza ich treści, nie nada-
Nowak.  Nazywam się z domu, po mężu. jąc nowego znaczenia”.  Nie teraz.  To
 Jak nazywa się ten plac, ulica? A1 nie przyjaciel, ale brat.  To nie dobry, ale
wzorowy i wspaniały ojciec. C1
negatywny przym.; negatywna, negatyw-
ne, negatywni; nie stopniuje się; niebezpieczny przym.; niebezpieczna,
1. „taki, który wyraża niezgodę, zaprze- niebezpieczne, niebezpieczni, niebez-
cza”.  Negatywna opinia.  Negatywny pieczniejszy, niebezpieczniejsi;
wynik.  Negatywny sąd.  Negatywna „taki, który może spowodować coś złe-
postawa.  Negatywna odpowiedź. B5 go”.  Niebezpieczny człowiek.  Niebez-
2. „taki, który ma zły wpływ”.  Negatyw- pieczny zakręt.  Niebezpieczne zwierzę.
ny przykład.  Negatywne zachowanie.  Niebezpieczna sytuacja.  Niebezpiecz-
 Negatywne cechy charakteru.  Nega- na choroba. b. groźny. B5
tywny wynik egzaminu. b. zły. B5 p. niebezpiecznie, niebezpieczeństwo.
p. negatywnie, negatywność. niebieski przym.; niebieska, niebieskie,
nią zob. ona. niebiescy; nie stopniuje się;
1. „taki, który ma kolor pogodnego nie-
niby part.; ba”.  Niebieskie niebo.  Niebieskie
„osłabia, podaje w wątpliwość znaczenie oczy.  Niebieskie kwiaty.  Niebieski ko-
wyrazu, do którego się odnosi”.  Niby coś lor. H4
robi.  Niby nigdy nie kłamie.  Tak ją 2. „taki, który dotyczy nieba, sklepienia
niby lubi, kocha. C1 nad ziemią”. ▲ Ciała niebieskie ‘gwiazdy,
nic zaim. rzeczowny; D. niczego, C. nicze- planety’.  Niebieski ptak ‘człowiek, któ-
mu, B. nic, N. Ms. niczym, bez l. mn.; ry żyje cudzym kosztem’. H1
„oznacza całkowity brak jakiejkolwiek rze- p. niebiesko, niebieściutki.
czy, obiektu”.  Nic się nie zmienił.  Nicze- niebo rzecz. r.n.; D. nieba, Ms. niebie, bez
go nie chciał.  Niczym się nie przejmuje. l. mn.;
 Nie dbać o nic.  Nic komuś nie jest ‘ktoś 1. astr. „pozorne sklepienie otaczające
czuje się dobrze’.  Być do niczego ‘nie mieć ziemię”.  Niebieskie, wiosenne, pogod-
żadnej wartości’.  Nic dziwnego ‘nie nale- ne niebo.  Błękit nieba.  Niebo chmu-
ży się dziwić’.  Nic podobnego ‘absolutna rzy się.  Spaść jak z nieba ‘zjawić się nie-
nieprawda’.  Nic z tego ‘zgoda na to, że spodziewanie’.  Pod gołym niebem ‘na
coś się nie udało’. C1 świeżym powietrzu’. H1
nich zob. on 2. rel. „siedziba Boga, bóstw, aniołów;
kraina wiecznego szczęścia”.  Opieka
nie part.;
nieba.  Dary nieba.  Pójść po śmierci do
1. „wyraża zaprzeczenie treści zdania,
nieba.  Być w siódmym niebie ‘być bar-
w którym występuje lub zastępuje zdanie
dzo szczęśliwym, cieszyć się z czegoś’. E1
wyrażające sąd przeciwny do innego zda-
p. niebieski.
nia”.  Spotkamy się w sobotę? Nie, nie
spotkamy się.  Chcesz jeść? Nie.  Bę- niech/niechaj part.;
dziesz ze mną rozmawiać? Nie.  Nie wi- „wyraża nakaz, życzenie, rozkaz; jest czę-
dać końca tej pracy. C1 ścią składową form trybu rozkazującego
* niczego zob. nic * niczym zob. nic

* niczemu zob. nic
nieczynny nieobecność
106
3. osoby l. poj. i l. mn.”.  Niech słuchają. „w sposób, który nie wystarcza, nie zado-
 Niechaj się stanie.  Niech on wyjdzie! wala kogoś lub czegoś”.  Niedostatecz-
 Niech żyje!  Niech ci (wam, mu) bę- nie jasny, ciemny.  Niedostatecznie wy-
dzie ‘zwrot wyrażający niechętną zgodę’. kształcony.  Znać coś, umieć coś niedosta-
 Niech się dzieje co chce ‘wyrażenie rezy- tecznie.  Mieć, otrzymać niedostatecznie
gnacji, zgody na to, co się dzieje’.  Niech ‘otrzymać ocenę niedostateczną, oznaczo-
będzie pochwalony Jezus Chrystus ‘po- ną cyfrą 1”. b. źle, słabo. B5
zdrowienie chrześcijańskie’. C1 p. niedostateczny.
nieczynny przym.; nieczynna, nieczynne, niedziela rzecz. r.ż.; D. C. Ms. niedzieli,
nieczynni; nie stopniuje się; l. mn. M. B. niedziele, D. niedziel;
„taki, który nie funkcjonuje, nie działa”. „siódmy, ostatni albo pierwszy dzień tygo-
 Sklep, kiosk, zakład, warsztat nieczyn- dnia, ustawowo wolny od pracy”.  Przyjść,
ny.  Nieczynna winda. B5 przyjechać w niedzielę.  Z niedzieli na
poniedziałek.  Odpoczywać w niedzielę.
niedawno przysł.; nie stopniuje się; ▲ rel. Niedziela Palmowa ‘ostatnia nie-
„w niedalekiej przeszłości, krótki czas dziela przed Wielkanocą’.  Urodzony
temu”.  Niedawno wyszła.  Niedawno w niedzielę ‘o człowieku leniwym, nie-
przyszedł, wrócił.  Widzieć się niedawno. chętnym do pracy’. G3
 Zdarzyć się niedawno. G7 p. niedzielny, niedzielnie.
p. niedawny.
niedźwiedź rzecz. r.m.; D. B. niedźwie-
niedługo przysł.; nie stopniuje się; dzia, l. mn. M. B. niedźwiedzie, D. niedź-
1. „przez krótki czas trwania”.  Niedłu- wiedzi;
go trwać, odbywać się.  Deszcz padał nie- zool. „duże, dzikie, drapieżne zwierzę, któ-
długo.  Niedługo czekał. b. krótko. G7 re lubi miód; Ursus”.  Biały niedźwiedź.
2. „w najbliższym czasie, wkrótce”.  Nie-  Polowanie na niedźwiedzia.  Dziki,
długo wróci.  Niedługo skończy się zima. oswojony niedźwiedź.  Nie należy dzie-
b. wkrótce. G7 lić skóry na niedźwiedziu ‘nie należy zbyt
p. niedługi. wcześnie cieszyć się z sukcesu’. H2
niedobry przym.; niedobra, niedobre, nie- p. niedźwiedzi, niedźwiedzica, niedźwia-
dobrzy; nie stopniuje się; dek.
1. „taki, który sprawia innym przykrość, niegrzeczny przym.; niegrzeczna, nie-
źle postępuje”.  Niedobra matka, żona. grzeczne, niegrzeczni; nie stopniuje się;
 Niedobry człowiek.  Niedobry ojciec, „taki, który jest źle wychowany, nie-
mąż.  Niedobre dziecko.  Niedobrzy lu- uprzejmy, źle się zachowuje”.  Niegrzecz-
dzie. b. zły, nieżyczliwy. A8 ny wobec rodziców.  Niegrzeczne dziec-
2. „taki, który posiada wadę, nie odpo- ko.  Niegrzeczni synowie.  Niegrzeczne
wiada określonym wymaganiom”.  Nie- słowa.  Niegrzeczne powitanie. b. niekul-
dobra sukienka, bluzka.  Niedobre buty. turalny. A8
 Niedobra zupa.  Niedobre mięso. B5 p. niegrzecznie.
p. niedobrze.
niemożliwy przym.; niemożliwa, niemoż-
niedokonany przym.; niedokonana, nie- liwe, niemożliwi; nie stopniuje się;
dokonane; nie stopniuje się; 1. „taki, którego nie można zrealizować
1. „o zdarzeniu: takie, które jeszcze trwa nawet przy dużym wysiłku”.  Niemożli-
lub się nie wydarzyło”.  Zbrodnia niedo- wy wyjazd.  Niemożliwe do spełnienia.
konana.  Niedokonany czyn. G6  Plan niemożliwy do zrealizowania. B5
2. jęz. „o czasowniku i jego kategorii gra- 2. pot. „bardzo zły, nieznośny”.  Niemoż-
matycznej, zwanej aspektem: taki, który liwe dziecko.  Niemożliwe zachowanie
nazywa czynność niezakończoną”.  Cza- chłopca.  Niemożliwy wiatr, mróz.  Nie-
sowniki niedokonane to: czytać, pisać, sie- możliwy bałagan. b. okropny. A8
dzieć.  Aspekt niedokonany. C1 p. niemożliwie, niemożliwość.
niedostatecznie przysł.; nie stopniuje nieobecność rzecz. r.ż.; D. C. Ms. nieobec-
się; ności, bez l. mn.;
* niedziel zob. niedziela * niedźwiedzi zob. niedźwiedź

nieobecny nijaki
107
„nieprzebywanie w danym miejscu o okre- 1. „być w ruchu, iść, trzymając coś w rę-
ślonej porze, brak kogoś w jakimś miej- kach, na ramionach, na plecach”.  Nieść
scu”.  Nieobecność w szkole.  Nieobec- torbę, plecak, walizkę.  Nieść dziecko na
ność na zebraniu, na spotkaniu, na ślubie. rękach.  Nieść worek na plecach.  Wy-
 Długa, krótka nieobecność.  Wytłuma- soko, dumnie nieść głowę ‘być dumnym,
czyć, usprawiedliwić nieobecność. B4 zarozumiałym’. F5
2. „powodować, że coś się przemieszcza,
nieobecny przym.; nieobecna, nieobecne,
odbywa jakąś drogę”.  Wiatr, echo nie-
nieobecni; nie stopniuje się;
sie głos.  Mówić, gadać, co ślina na ję-
„taki, którego nie ma w danym miejscu zyk przyniesie ‘mówić bez zastanowie-
o określonej porze”.  Nieobecni w szkole, nia’. B5
w domu, w pracy.  Nieobecny na zebra- 3. „być przyczyną czegoś, wywoływać
niu.  Nieobecny z powodu choroby, wy- coś”.  Wojna niesie nieszczęścia.  Muzy-
jazdu. B4 ka niesie spokój. b. powodować. B5
p. nieobecność. p. donieść, ponieść, przenieść, przy-
nieprzyjemny przym.; nieprzyjemna, nie- nieść, roznieść, wnieść, wynieść, za-
przyjemne, nieprzyjemni; nie stopniuje się; nieść.
„taki, który budzi przykre uczucia; tak- nieśmiały przym.; nieśmiała, nieśmiałe,
że nieuprzejmy, niesympatyczny”.  Nie- nieśmiali; nie stopniuje się;
przyjemny smak, zapach, dźwięk.  Nie- „taki, który często się wstydzi, jest niepew-
przyjemne zdarzenie.  Nieprzyjemne ny lub który świadczy o braku pewności”.
uczucie, wrażenie.  Mówić nieprzyjemne  Nieśmiała kobieta, dziewczyna.  Nie-
słowa.  Nieprzyjemny sąsiad, nauczyciel. śmiałe dziecko.  Nieśmiali uczniowie.
 Nieprzyjemna sekretarka, urzędniczka.  Nieśmiały uśmiech.  Nieśmiała prośba.
b. niemiły, przykry. B5  Nieśmiałe uczucie, spojrzenie. b. wstydli-
p. nieprzyjemnie, nieprzyjemność. wy, lękliwy, bojaźliwy, nieufny. A8
nieraz przysł.; nie stopniuje się; p. nieśmiało, nieśmiałość, onieśmielać,
„często, wielokrotnie, wiele razy”.  Nie- onieśmielić.
raz mówił o tym.  Trwało to nieraz kil- niewielki przym.; niewielka, niewielkie,
ka dni. G6 niewielcy; nie stopniuje się;
niestety part.; 1. „taki, który ma nieduże rozmiary, wy-
„wskazuje, że coś nie jest po myśli osoby, stępuje w małej ilości”.  Niewielki dom.
która mówi”.  Niestety, nie mogę ci po-  Niewielkie mieszkanie.  Niewielka
móc.  Niestety, nic z tego nie rozumiem. suma pieniędzy. b. mały. F1
 Niestety, musimy się rozstać. C1 2. „taki, który ma nieduże znaczenie, małą
wartość”.  Niewielkie kłopoty.  Niewiel-
nieszczęśliwy przym.; nieszczęśliwa, nie- ki zysk.  Niewielki wysiłek. b. mały. F1
szczęśliwe, nieszczęśliwi; nie stopniuje
się; niezwykły przym.; niezwykła, niezwykłe,
1. „taki, którego spotyka jakaś przykrość niezwykli; nie stopniuje się;
lub który świadczy o przykrościach, cier- „taki, który wyróżnia się z otoczenia”.
pieniach”.  Nieszczęśliwy człowiek.  Niezwykły człowiek, profesor, nauczy-
 Nieszczęśliwa kobieta.  Nieszczęśliwa ciel.  Niezwykła historia, przygoda.
miłość.  Nieszczęśliwy w małżeństwie. b. wybitny, nadzwyczajny. A8, B5
 Nieszczęśliwa mina, twarz. b. smutny, p. niezwykle.
zmartwiony. A9 nigdy przysł.; nie stopniuje się; występuje
2. „taki, który przynosi przykrość, nie- łącznie z przeczeniem przy czasowniku;
powodzenie”.  Nieszczęśliwy wypadek. „wskazuje, że coś nie zdarzy się w żadnej
 Nieszczęśliwy rok.  Nieszczęśliwy los. chwili, pod żadnym warunkiem”.  Nigdy
b. nieszczęsny, niedobry. B5 tam nie pójdę.  Nigdy tego nie powiem.
p. nieszczęśliwie, nieszczęście.  Nigdy cię nie opuszczę.  Nigdy w życiu
‘pod żadnym warunkiem’. b. wcale. G7
nieść czas. ndk; niosę, niesiesz, nieś, niósł,
niosłyśmy, nieśliśmy; niesiony; rzecz. nie- nijaki przym.; nijaka, nijakie, nijacy; nie
sienie; nieść kogo, co, w czym, na czym; stopniuje się;
* nijacy zob. nijaki

nikt noga
108
„bez cech wyróżniających się, trudny do niż kawę.  Ktoś ma więcej szczęścia niż
określenia”.  Nijaka rozmowa, książka, rozumu ‘o kimś, kto ma szczęście w ży-
sztuka.  Nijaki nauczyciel.  Nijaki film. ciu’.  Mniej niż zero ‘sposób określenia
 Nijakie mieszkanie. ▲ jęz. Rodzaj nija- szczególnie niskiej oceny czyjejś warto-
ki ‘rodzaj gramatyczny rzeczowników ży- ści’.  Lepiej późno niż wcale ‘lepiej zro-
wotnych oznaczających istoty niedorosłe bić coś z opóźnieniem, niż nie zrobić tego
fizycznie, np. dziecko, kurczątko, ptaszę, wcale’. C1
oraz nieżywotnych zakończonych na -o,
-e i -um, np. okno, zdanie, gimnazjum’. niżej zob. niski.
b. niepozorny. B5 niższy zob. niski.
p. nijako.
no part.;
nikt zaim.; D. B. nikogo, C. nikomu, N. Ms. 1. „wzmacnia czasowniki lub partyku-
nikim, bez l. mn.; występuje łącznie z prze- ły, które wyrażają rozkaz, polecenie”.
czeniem przy czasowniku;  Niech no wróci.  Popatrz no, zobacz
„żaden człowiek, żadna osoba”.  Nikt nie no.  Chodź no tu! C1
zapytał.  Nikogo nie ma.  Nikim się nie 2. „nakłania, zachęca do rozpoczęcia dzia-
interesuje.  Nikt się nie odezwał.  Być łań, do pośpiechu”.  No, słucham cię.
nikim ‘nie mieć znaczenia, wpływów’.  No to zaczynamy.  No, uspokój się. C1
 Nikt na świecie ‘zupełnie, absolutnie 3. pot. „zastępuje pytanie”.  Coś ci po-
nikt’. b. żaden. C1 wiem. No? Co ty na to? C1
nim zob. on, ona. 4. „wyraża twierdzenie, zgodę”.  Podoba
ci się? No.  No! Pewnie, że chcę.  Sły-
niski przym.; niska, niskie, niscy, niższy, szysz mnie? No! C1
niżsi;
1. „taki, który ma niewielki wymiar pio- noc rzecz. r.ż.; D. C. Ms. nocy, l. mn. M. B.
nowy”.  Niski dom.  Niskie drzewo. noce, D. nocy;
 Niskie dzieci.  Osoba niskiego wzro- „część doby od zachodu do wschodu słoń-
stu.  Być niższym od kogoś. b. mały, nie- ca”.  Ciemna, jasna noc.  Krótka, dłu-
wysoki. F1 ga noc.  Pracować do nocy.  Uczyć się
2. „taki, który występuje w małej ilości, nocami.  Życzyć komuś dobrej, spokoj-
w małym natężeniu”.  Niska cena.  Ni- nej nocy.  Dniem i nocą, dniami i noca-
ski koszt czynszu.  Niska temperatura. mi ‘bez przerwy, ciągle’.  Brzydki jak noc
 Niskie ciśnienie.  Niski poziom wody. ‘bardzo brzydki’. G4
 Niska opłata. F1 p. nocny, nocka, dobranoc, północ, noco-
3. „taki, który ma małą wartość, małą wać.
ważność”.  Niskie stanowisko.  Niski nocować czas. ndk; nocuję, nocujesz, no-
urząd.  Niska ocena.  Niska stopa ży- cuj, nocował, nocowałyśmy, nocowaliśmy;
ciowa ‘złe warunki życia’. F1 rzecz. nocowanie; nocować u kogo, gdzie;
p. nisko, niziutki. „spędzać gdzieś noc, spać gdzieś w nocy”.
nisko przysł.; niżej;  Nocować w hotelu, u rodziny, w domu,
1. „w niewielkiej odległości od ziemi, od w namiocie. b. spać. B4
podłogi”.  Nisko lecący ptak, samolot. p. przenocować.
 Pochylić głowę nisko.  Zejść, zjechać noga rzecz. r.ż.; D. nogi, Ms. nodze, l. mn.
niżej. F3
M. B. nogi, D. nóg;
2. „nieznacznie pod względem wartości,
1. „kończyna dolna u człowieka i kończy-
w miejscu mało ważnym”.  Nisko kogoś
na zwierzęcia”.  Prawa, lewa, przednia,
ocenić.  Nisko płatna praca. b. słabo. F1
tylna noga.  Długie, krótkie, grube, chu-
niż spój.; de, krzywe nogi.  Zrobić coś na jednej no-
„wyraża różnicę stopnia, miary, poziomu dze ‘zrobić coś bardzo szybko’.  Do góry
itp.”.  Był weselszy niż zwykle.  Wydał nogami ‘odwrotnie, spodem na wierzch’.
więcej pieniędzy, niż miał.  Woli herbatę  Być jedną nogą na tamtym świecie ‘być
* nikogo zob. nikt * niżsi zob. niski

* nikomu zob. nikt * niżej zob. nisko
* nikim zob. nikt * nodze zob. noga
normalnie nożyczki
109
bliskim śmierci’.  Nie czuć nóg ‘być bar-  Nosić dziecko na ręku.  żart. Nosić ko-
dzo zmęczonym’.  W nogi! ‘wezwanie do szulę w zębach ‘być dzieckiem albo osobą
ucieczki’.  Wstać lewą nogą ‘być w złym niedorosłą’. F5
humorze’. b. nóżka. A4 2. „być ubranym w coś, mieć coś przy so-
2. „końcowa, dolna część kończyny; sto- bie”.  Nosić płaszcz, modne suknie.  No-
pa”.  Mała, duża, szeroka, wąska noga. sić kapelusz, beret, czapkę.  Nosić pier-
 Nadepnąć komuś na nogę.  Ślady bo- ścionek, zegarek, okulary. A6
sych nóg. b. stopa. A4 3. „mieć coś, co uznaje się za cechę cha-
3. „część mebla, sprzętu, naczynia itp. rakterystyczną”.  Nosić brodę, wąsy.
podpierająca go od spodu”.  Nogi sto-  Nosić nazwisko ‘nazywać się’.  Nosić
lika, stołu, łoża.  Stół na jednej nodze. głowę wysoko ‘być pewnym siebie, dum-
 pot. Głupi jak stołowe nogi ‘bardzo głu- nym’. A8
pi, ograniczony’. D3 p. donosić, podnosić, roznosić, wynosić,
p. nożny, nóżka. znosić, nosić się, listonosz, nosiciel.
normalnie przysł.; normalniej; notować czas. ndk; notuję, notujesz, no-
„zgodnie z normą, z wzorem, tak jak po- tuj, notował, notowałyśmy, notowaliśmy,
winno być, zwyczajnie”.  Rozwijać się notowany; rzecz. notowanie; notować co,
normalnie.  Wyglądać, zachowywać się, w czym;
mówić normalnie. b. zwyczajnie. B5 „zapisywać coś odręcznie na papierze”.
 Notować wykład, adresy, nazwy miast.
normalny przym.; normalna, normalne,
 Notować myśli, uwagi.  Notować w ze-
normalni, normalniejszy, normalniejsi;
szycie, na kartce.  Notować w punktach.
1. „taki, który jest zgodny z normą, odpo-
 Notować coś w pamięci ‘zapamiętywać’.
wiada normie; najczęściej występujący”.
b. pisać. C3
 Normalne zachowanie, postępowanie.
p. zanotować, notowany.
 Normalna temperatura.  Normalny
strój, rozwój.  Normalne warunki pracy, nowoczesny przym.; nowoczesna, nowo-
życia. b. zwykły, zwyczajny, typowy, swo- czesne, nowocześni, nowocześniejszy, no-
bodny. B5 wocześniejsi;
2. „zdrowy psychicznie”.  Normalny „taki, który charakteryzuje się tym, co
człowiek.  Normalna kobieta.  Normal- najnowsze w danym czasie”.  Nowoczes
ne dzieci. A10 ny człowiek.  Nowoczesna technika,
p. normalnie. sztuka.  Nowoczesne poglądy. b. postę-
powy. B5
nos rzecz. r.m.; D. nosa, Ms. nosie, l. mn. M.
p. nowocześnie.
B. nosy, D. nosów;
„u człowieka: najbardziej wysunięta część nowy przym.; nowa, nowe, nowi, nowszy,
twarzy położona poniżej oczu i powyżej nowsi;
ust; u człowieka i zwierząt narząd, któ- 1. „niedawno zrobiony, kupiony, mało jesz-
rym odbiera się zapachy”.  Długi, pro- cze używany”.  Nowy samochód.  Nowe
sty, mały, duży nos.  Oddychać nosem. ubranie.  Nowy dom.  Nowe mieszka-
 Mówić pod nosem ‘mówić cicho, niewy- nie.  Najnowsze informacje, wiadomości.
raźnie’.  Uśmiechać się pod nosem ‘nie-  Nic nowego pod słońcem ‘to żadna no-
śmiało się uśmiechać’.  Zamknąć komuś wość’. B5
drzwi przed nosem ‘nie wpuścić kogoś do 2. „taki, który wszedł w miejsce kogoś lub
pomieszczenia’.  Mieć muchy w nosie czegoś poprzedniego lub który wystąpił
‘być w złym humorze’. A4 po raz kolejny”.  Nowy dyrektor, nauczy-
p. nosowy, nosek. ciel, prezes.  Nowy właściciel.  Nowy ad-
res, numer telefonu.  Nowy rok szkolny.
nosić czas. ndk; noszę, nosisz, noś, nosił,
 Nowy miesiąc, dzień.  Nowy kłopot.
nosiłyśmy, nosiliśmy, noszony; rzecz. no-
 Pisać od nowego wiersza. B5
szenie; nosić kogo, co;
p. nowo, nowina, nowiutki, nowoczesny.
1. „wiele razy i w sposób ciągły chodzić
z czymś (kimś), trzymając to w rękach nożyczki rzecz. bez l. poj., l. mn. D. noży-
lub na plecach”.  Nosić bagaże, walizki. czek;
* noszę zob. nosić * nowsi zob. nowy

nóż numer
110
„przyrząd do cięcia papieru, materia- 1. „wywoływać u kogoś uczucie nudy, sta-

łu”.  Nożyczki do papieru, do paznokci. wać się nudnym”.  Nudzić kogoś opowia-
 Nożyczki fryzjerskie.  Ciąć nożyczka- daniem.  Nudzi kogoś film, książka, dys-
mi. D4 kusja, rozmowa. B5
2. „prosić o coś w sposób męczący”.  Nu-
nóż rzecz. r.m.; D. noża, l. mn. M. B. noże,
dzić o nowe buty.  Przestać nudzić. C2
D. noży;
p. zanudzić, nudzić się.
„narzędzie, którym się kroi, tnie”.  Ostry
nóż.  Kroić nożem.  Jeść nożem i widel- numer rzecz. r.m.; D. numeru, Ms. nume-
cem.  Długi, krótki, cienki nóż.  Nóż kurze, l. mn. M. B. numery, D. numerów;
chenny. D5 1. „liczba, która służy do oznaczania kolej-
p. nożowy, nożyk, nożyce. ności, wielkości, rozmiaru jakiegoś przed-
miotu”.  Numer domu, mieszkania, te-
nudny przym.; nudna, nudne, nudni, nud-
lefonu.  Pokój numer dziesięć.  Numer
niejszy, nudniejsi;
butów. b. liczba. F1
„taki, który jest mało atrakcyjny, wywołu-
2. „egzemplarz, czasopismo oznaczone
je uczucie przygnębienia”.  Nudny film.
kolejną liczbą”.  Ostatni numer gazety.
 Nudna książka, sztuka.  Nudne zaję-
 Numer specjalny.  Ostatni, następny,
cia.  Nudne rozmowy.  Nudne towarzy-
kolejny numer. F1
stwo.  Nudna lekcja. b. nieciekawy, nie-
3. „jedna z części programu widowiska,
interesujący. B5, A8
koncertu itp.”.  Program składał się z kil-
p. nudnie, nudno.
ku numerów.  Popisowy numer.  Wyko-
nudzić czas. ndk; nudzę, nudzisz, nudź, nać kolejny numer. E5
nudził, nudziłyśmy, nudziliśmy; rzecz. p. numerowy, numerek, numerować.
nudzenie; nudzić kogo, czym;
O
o1 1. „litera alfabetu polskiego; znak gra- dzenie; dk. obejść obejdę, obejdziesz,
ficzny samogłoski o”. obejdź, obszedł, obeszłyśmy, obeszliśmy;
2. „samogłoska ustna, dźwięczna, okrąg rzecz. obejście; obchodzić kogo, co;
ła”. 1. „chodzić wokół kogoś (czegoś) tak, aby
go (to) ominąć”.  Obchodzić kałużę, drze-
o2 przyim.; łączy się z rzeczownikami i zawo, dom, pole sąsiadów.  Obchodzić ko-
imkami w bierniku i miejscowniku; goś z daleka ‘nie zbliżać się do kogoś, aby
1. „wyraża cel mówienia, myślenia, czyn- uniknąć przykrego spotkania, przykrej
ności emocjonalnych i intelektualnych”. rozmowy’. F5
 Opowiadać, mówić o sobie, o dzieciach. 2. „odwiedzać różne miejsca, różne oso-
 Prosić o książkę.  Pytać o ciebie, o roby, niekiedy w celu sprawdzenia, skontro-
dziców.  Pamiętać o urodzinach, o imie- lowania”.  Obchodzić ulice, parki, domy,
ninach.  Prosić o pomoc. C1 mieszkania.  Obejść znajomych, przyja-
2. „wskazuje obiekt, na który skierowane ciół. b. sprawdzać. F5
jest jakieś działanie”.  Oprzeć się o ścia- 3. „uroczyście świętować jakieś wydarze-
nę, o drzewo. C1 nie, jakiś dzień, brać udział w tych uro-
3. „wyraża miarę różnicy między porów- czystościach”.  Obchodzić rocznicę ślu-
nywanymi obiektami”.  Wyższy, niż- bu, imieniny, urodziny. b. świętować. E1
szy o 10 centymetrów.  Brat starszy ode 4. „wzbudzać czyjąś ciekawość”.  Coś,
mnie o dwa lata.  Zarobiłeś o 100 złotych ktoś kogoś bardzo obchodzi.  To mnie
więcej. F1 nie obchodzi ‘to mnie nie interesuje’. B5
4. „określa termin jakiegoś wydarzenia”.
 Spotkać się o godzinie 17.00.  Wyjechać obcokrajowiec rzecz. r.m.; D. B. obcokra-
o północy. G7 jowca, W. obcokrajowcze/obcokrajowcu,
5. „wyraża posiadanie określonych cech, l. mn. M. obcokrajowcy, D. B. obcokrajow-
właściwości”.  Człowiek o mocnych ner- ców;
wach.  Artystka o pięknym głosie.  Cho- „obywatel innego państwa; mieszkaniec
dzić o własnych siłach ‘wykonywać coś sa- obcego kraju”.  Jestem obcokrajowcem.
modzielnie’. B5  Uczyć języka polskiego obcokrajowców.
 Wyjść za mąż za obcokrajowca. b. cudzo-
o3 wykrz.; ziemiec. A2
„wyraża różne stany uczuciowe: zdziwie-
nie, zaskoczenie, zdumienie, przestrach”. obcy przym.; obca, obce, obcy; nie stopniu-
 O, rety!  O, tak!  O, nie!  O mój Boże! je się;
A9 „taki, który jest poza jakąś grupą, nie na-
leży do niej; taki, który znajduje się poza
obchodzić czas. ndk; obchodzę, obcho- czyimiś zainteresowaniami”.  Obcy czło-
dzisz, obchodź, obchodził, obchodziłyśmy, wiek.  Obcy ludzie.  Obcy język.  Obca
obchodziliśmy, obchodzony; rzecz.obcho-
* obcokrajowcze/obcokrajowcu zob. obcokrajowiec

obecnie obliczyć
112
kultura, literatura.  Obce kraje. ▲ jęz. 2. „odwrócić głowę i spojrzeć na kogoś lub
Obcy wyraz ‘wyraz zapożyczony z innego na coś”.  Obejrzeć się za siebie.  Obej-
języka’.  Czuć się obcym ‘czuć się czło- rzeć się za dziewczyną, za chłopcem. F6
wiekiem spoza danej grupy’. b. cudzy, nie-
obiad rzecz. r.m.; D. obiadu, Ms. obiedzie,
znany. B5
l. mn. M. B. obiady, D. obiadów;
p. obco, obcokrajowiec, obczyzna, obco-
„obfity gorący posiłek, który składa
krajowy.
się z kilku dań, spożywany najczęściej
obecnie przysł.; nie stopniuje się; w środku dnia”.  Obiad domowy, stołów-
„w sposób charakterystyczny dla danej kowy, restauracyjny.  Smaczny, skromny
chwili”.  Obecnie studiuję.  Obecnie obiad.  Zaprosić kogoś na obiad.  Goto-
wybieram się do kina. b. aktualnie, te- wać obiad.  Podać, zjeść obiad.  Siedzieć
raz. G7 przy obiedzie.  Podać wino do obiadu.
obecność rzecz. r.ż.; D. C. Ms. obecności,  Proszony obiad ‘obiad, na który jest się
bez l. mn.; zaproszonym lub kogoś się zaprasza’. D7
„pobyt w danym miejscu i w określo- p. obiadowy, obiadek, obiadokolacja.
nym czasie”.  Obecność w pracy, w szko- obiekt rzecz. r.m.; D. obiektu, Ms. obiekcie,
le, w domu.  Sprawdzać obecność. ▲ Li- l. mn. M. B. obiekty, D. obiektów;
sta obecności ‘lista osób, które w określo- 1. „zjawisko, przedmiot, osoba, na które
nym czasie winny się znajdować w danym skierowana jest czyjaś uwaga, czyjeś za-
miejscu’. B4 interesowanie”.  Obiekt badań, doświad-
p. obecny, obecnie, nieobecność. czeń, zainteresowań.  Obiekt ciekawości,
obecny przym.; obecna, obecne, obecni; rozmów. b. przedmiot. B5
nie stopniuje się; 2. „budynek lub zespół budynków; tak-
1. „taki, który znajduje się w określonym że to, co zostało zbudowane do ogólnego
miejscu i czasie”.  Obecny na zebraniu, użytku”.  Obiekty wojskowe, turystycz-
na spotkaniu, na zbiórce.  Obecny przy ne, przemysłowe, sportowe.  Nowoczes
rozmowie.  Jestem obecny ‘odpowiedź ny, stary obiekt. b. budynek. E4
przy sprawdzaniu listy obecności’. F6,
objaśniać czas. ndk; objaśniam, obja-
G6
śniasz, objaśniaj, objaśniał, objaśniały-
2. „taki, który odznacza się aktualno-
śmy, objaśnialiśmy, objaśniony; rzecz. ob-
ścią”.  Obecny rektor, dziekan, premier,
jaśnienie; objaśniać co, komu;
minister.  Obecne plany. b. teraźniejszy,
„ułatwiać zrozumienie czegoś, wyjaśniać,
aktualny. G6
p. obecnie, obecność, nieobecność. tłumaczyć coś komuś”.  Objaśniać zna-
czenie wyrazów.  Objaśniać znaki, wzo-
obejrzeć czas. dk; obejrzę, obejrzysz, obej- ry, skróty.  Objaśniać zjawiska przyrody.
rzyj, obejrzał, obejrzałyśmy, obejrzeli-  Objaśniać doświadczenie. b. wyjaśniać,
śmy, obejrzany; rzecz. obejrzenie; zob. ndk tłumaczyć. C2
oglądać; obejrzeć co;
„ogarnąć wzrokiem, zwracając szczególną objaw rzecz. r.m.; D. objawu, Ms. objawie,
uwagę na kogoś lub na coś”.  Obejrzeć l. mn. M. B. objawy, D. objawów;
starannie, dokładnie, wnikliwie.  Obej- „znak, po którym można poznać, określić
rzeć obraz, film, wystawę.  Obejrzeć coś”.  Charakterystyczny, wyraźny ob-
dom, mieszkanie. b. zobaczyć. A11 jaw.  Dziwny, niepokojący, niespodziewa-
ny, słaby objaw.  Objawy choroby, zmę-
obejrzeć się czas. dk; obejrzę się, obej- czenia, radości, gniewu, strachu. B5
rzysz się, obejrzyj się, obejrzał się, obej- p. objawowy, objawowo, objawienie, obja-
rzałyśmy się, obejrzeliśmy się; rzecz. obej- wić się.
rzenie się; ndk oglądać się oglądam się,
oglądasz się, oglądaj się, oglądał się, oglą- obliczyć czas. dk; obliczę, obliczysz, oblicz,
dałyśmy się, oglądaliśmy się; rzecz. oglą- obliczył, obliczyłyśmy, obliczyliśmy, obli-
danie się; obejrzeć się za kim, za czym; czony; rzecz. obliczenie; ndk obliczać ob-
1. „spojrzeć na siebie ze wszystkich liczam, obliczasz, oblicz, obliczył, obliczy-
stron”.  Obejrzeć się w lustrze, w szy- łyśmy, obliczyliśmy, obliczany; rzecz. obli-
bie. A11 czenie; obliczyć co, na czym;
* obiedzie zob. obiad

obojętny obrzęd
113
1. „przeprowadzić działania arytmetycz- p. obowiązkowy, obowiązujący, obowiąz-

ne na liczbach”.  Obliczyć pieniądze. kowo, obowiązywać.
 Obliczyć cenę, dochód, stratę.  Obli-
obóz rzecz. r.m.; D. obozu, Ms. obozie,
czyć długość, szerokość, wysokość, ob-
l. mn. M. B. obozy, D. obozów;
jętość czegoś.  Obliczyć wynik zadania.
„zespół obiektów użytkowych i mieszkal-
 Obliczyć na palcach, w pamięci.  Obli-
nych przeznaczonych do tymczasowego
czyć oszczędności, procenty. b. podsumo-
pobytu grupy ludzi w celach wypoczynko-
wać. F1
wych lub szkoleniowych”.  Rozłożyć się
2. „uwzględnić kogoś w swoich planach; obozem.  Obóz harcerski, szkolny, wę-
zaplanować liczbę czegoś”.  Reklama drowny.  Obóz sportowy.  Obóz języko-
obliczona na zdobycie klientów.  Obli- wy.  Wyjechać na obóz. D2
czyć liczbę gości weselnych. b. zaplano- p. obozowy.
wać. F1
obraz rzecz. r.m.; D. obrazu, Ms. obrazie,
obojętny przym.; obojętna, obojętne, obo- l. mn. M. B. obrazy, D. obrazów;
jętni; nie stopniuje się; 1. „wytwór sztuki plastycznej; dzieło wy-
1. „taki, który nie zdradza zaintereso- konane najczęściej na płaskiej powierzch-
wania kimś lub czymś, nie przejmuje się ni za pomocą farb, kredek, ołówka”.  Ob-
niczym”.  Obojętny ojciec, widz, świa- raz wielobarwny, jednobarwny, jaskrawy.
dek.  Obojętny wyraz twarzy, uśmiech,  Tematyka, kolorystyka obrazu.  Kolek-
wzrok.  Obojętni dziennikarze.  Obojęt- cja, zbiór obrazów.  Namalować, naryso-
na na ludzkie cierpienie. b. niewrażliwy, wać obraz.  Patrzeć, wpatrywać się w ko-
nieczuły. A9 goś jak w obraz ‘patrzeć na kogoś z podzi-
2. „taki, który nie budzi żadnych uczuć, wem’. E5, D3
niczym się nie wyróżnia, jest pozbawiony 2. „widok, podobizna kogoś lub czegoś;
znaczenia”.  Obojętne słowa, pytania, także obraz, scena, postać itp., które prze-
odpowiedzi, rozmowy.  Obojętna rzecz. chowujemy w pamięci”.  Obrazy z życia,
b. neutralny, nijaki. B5 z przeszłości.  Obraz gór, rodzinnej wsi.
p. obojętnie, obojętność. b. wizerunek. A11
obok przyim.; łączy się z rzeczownikami 3. tech. „to, co widoczne na ekranie”.
lub zaimkami w dopełniaczu;  Obraz biało-czarny, kolorowy.  Dobry,
„oznacza znajdowanie się kogoś lub cze- ostry, wyraźny, zły obraz.  Zapis obrazu.
goś w bezpośrednim sąsiedztwie”.  Obok  Obraz telewizyjny. C7
domu, sklepu.  Obok jeziora, lasu.  Obok p. obrazowy, obrazkowy, obrazowo, obra-
męża, żony. b. blisko, niedaleko. F2 zek, krajobraz.
p. oboczny, obocznie, oboczność. obrazek rzecz. r.m.; D. obrazka, N. obraz-
obowiązek rzecz. r.m.; D. Ms. obowiązku, kiem, l. mn. M. B. obrazki, D. obrazków;
N. obowiązkiem, l. mn. M. B. obowiązki, „mały, niewielkich rozmiarów obraz, któ-
D. obowiązków; ry najczęściej spełnia funkcję dekoracyjną
„to, co ktoś musi zrobić; to, do czego ktoś na ścianie lub w książce”.  Książka z ob-
czuje się zobowiązany”.  Miły, przykry, razkami.  Kolorowy, czarno-biały obra-
trudny, podstawowy obowiązek.  Oby- zek.  Święty obrazek.  Czasopismo z ob-
watelski, patriotyczny, narodowy obowią- razkami. b. widoczek. D3
zek.  Mieć poczucie obowiązku.  Brać na p. obrazkowy.
siebie obowiązek.  Mieć obowiązki wo- obrzęd rzecz. r.m.; D. obrzędu, Ms. obrzę-
bec rodziny, dzieci, przyjaciół.  Przyjąć dzie, l. mn. M. B. obrzędy, D. obrzędów;
na siebie obowiązek.  Obowiązki męża, „określone czynności, zachowania, ma-
żony, dzieci.  Spełniać, wypełniać obo- jące często znaczenie symboliczne, które
wiązki.  Wywiązywać się z obowiązków. towarzyszą uroczystościom rodzinnym,
 Obowiązki pracownika, ucznia, studen- społecznym, politycznym i religijnym”.
ta.  Przyjąć czyjeś obowiązki ‘zastąpić  Obrzęd chrztu.  Obrzędy bożonarodze-
kogoś na jakimś stanowisku’. b. koniecz- niowe, noworoczne, wielkanocne.  Ob-
ność. B7 rzędy ludowe.  Obrzędy weselne, po-
* obozie zob. obóz * obrazie zob. obraz

obszar ocena
114
grzebowe.  Obrzędy kościelne. b. uroczy- obyczaj rzecz. r.m.; D. Ms. obyczaju, l. mn.
stość. E1 M. B. obyczaje, D. obyczajów;
p. obrzędowy, obrzędowo. „sposób postępowania charakterystycz-
ny dla określonego obszaru, dla danej
obszar rzecz. r.m.; D. obszaru, Ms. obsza-
grupy ludzi (a nawet jednego człowieka),
rze, l. mn. M. B. obszary, D. obszarów;
często utrwalony w tradycji i typowy dla
„ograniczony w pewien sposób, stosunko-
pewnych okoliczności”.  Obyczaj ludo-
wo duży fragment przestrzeni”.  Obszar wy, wiejski, chłopski.  Obyczaje wigilij-
leśny, rolniczy, polny.  Obszar państwa. ne.  Obce obyczaje.  Obyczaj narodo-
 Duży, rozległy obszar.  Obszar nizinny, wy.  Obyczaj domowy.  Postępować we-
górski.  Obszar miasta, gminy, powiatu, dług obyczaju.  Obyczaje ojca, profesora.
województwa. B. terytorium, teren. F3  Szanować czyjeś obyczaje.  Co kraj, to
p. obszarowy, obszerny, obszarowo, ob- obyczaj ‘każdy region ma swoją specyfi-
szerność. kę’. b. zwyczaj, tradycja. E1
obudzić czas. dk; obudzę, obudzisz, obudź, p. obyczajowy, obyczajowo, obyczajowość.
obudził, obudziłyśmy, obudziliśmy, obu- obywatel rzecz. r.m.; D. B. obywatela,
dzony; rzecz. obudzenie; obudzić kogo, co, l. mn. M. obywatele, D. B. obywateli;
czym, w kim; 1. „członek społeczeństwa danego pań-
1. „spowodować, że ktoś przestanie spać”. stwa mający prawa i obowiązki określo-
 Obudzić rano, w nocy.  Obudzić kogoś ne przez konstytucję”.  Obywatel polski,
o określonej godzinie.  Kogoś obudził ha- niemiecki, rosyjski, angielski.  Obywatel
łas. B4 Rzeczypospolitej Polskiej.  Biedni, boga-
2. „wywołać w kimś pewne stany, uczu- ci obywatele.  Obywatel innego państwa.
cia”.  Obudzić w kimś wspomnienia,  Obywatel świata ‘ktoś, kto nie czuje się
smutek, strach, lęk, obawę, wątpliwości. związany z żadnym krajem, społeczeń-
 Obudzić w kimś chęć zemsty, gniew, stwem’. A2
złość, zazdrość. b. wywołać, spowodować. 2. „stały mieszkaniec jakiejś miejscowo-
A9 ści, jakiegoś regionu”.  Obywatel Pozna-
obudzić się czas. dk; obudzę się, obudzisz nia, Wielkopolski, Śląska. b. mieszkaniec.
się, obudź się, obudził się, obudziłyśmy A2
się, obudziliśmy się; rzecz. obudzenie się; p. obywatelski, obywatelka, obywatel-
1. „powrócić do stanu świadomości po stwo.
okresie spania”.  Obudzić się w środku ocean rzecz. r.m.; D. oceanu, Ms. oceanie,
nocy, rano.  Obudzić się za wcześnie, za l. mn. M. B. oceany, D. oceanów;
późno. B4 „rozległy obszar oblewający lądy ze wszyst-
2. „o emocjach: powstać, zrodzić się”. kich stron”.  Wody oceanu.  Groźny oce-
 Wspomnienia, pomysły, lęki obudziły an.  Ocean Spokojny.  Ocean Atlantyc-
się.  Obudziła się tęsknota, żałość. b. po- ki.  Ocean Indyjski.  Fale oceanu.  Dno
jawić się. A9 oceanu.  Wypłynąć na ocean. F3, H5
3. „o zjawiskach przyrodniczych i społecz- p. oceaniczny, oceanowy.
nych: stać się aktywnym, zacząć funkcjo-
nować”.  Obudzić się do życia, do dzia- ocena rzecz. r.ż.; D. oceny, C. Ms. ocenie,
łania.  Przyroda obudziła się. b. ożywić l. mn. M. B. oceny, D. ocen;
się. H3, E3 1. „opinia o jakości czegoś, osiągnięciach
czyichś”.  Wnikliwa, życzliwa, rzetelna,
obuwie rzecz. r.n.; D. obuwia, bez l. mn.; przychylna ocena.  Dodatnia, ujemna
„okrycie, które chroni stopę, niekie- ocena.  Obiektywna, subiektywna ocena.
dy też dalszą część nogi, o mocnej czę-  Ocena moralna.  Ocena filmu, książ-
ści spodniej, wykonane ze skóry, tkaniny, ki.  Kryteria oceny.  Poddać coś ocenie.
gumy lub tworzywa sztucznego”.  Obu-  Przedstawić, dać coś do oceny.  Ocena
wie damskie, męskie, dziecięce.  Obu- pracy, działalności, zachowania, wypowie-
wie letnie, zimowe.  Obuwie sportowe. dzi. b. opinia, sąd, osąd, recenzja. B4
 Włożyć, zdjąć obuwie. b. buty. A6 2. „umowny znak określający wartość,
p. obuwniczy. jakość pracy ucznia, studenta i jej wyni-
* obszarze zob. obszar

oceniać odcinek
115
ków”.  Ocena celująca, bardzo dobra, drzwi.  Pudełko od butów.  Drzwi od po-
dobra, dostateczna, dopuszczająca, nie- koju. b. do, na. B5
dostateczna.  Stawiać oceny.  Oceny 5. „wyraża przyczynę lub cel zastosowa-
w dzienniku, w indeksie, na świadectwie. nego przedmiotu”.  Ubezpieczyć się od
b. stopień, nota. F1 pożaru, od kradzieży.  Tabletki od bólu
p. ocenić. głowy.  Chronić od słońca, od deszczu.
oceniać czas. ndk; oceniam, oceniasz, oce- C1
niaj, oceniał, oceniałyśmy, ocenialiśmy, 6. „wyraża dokładne przeznaczenie cze-
oceniany; rzecz. ocenianie; dk ocenić oce- goś, dokładną specjalizację kogoś”.  Pani
nię, ocenisz, oceń, ocenił, oceniłyśmy, oce- od matematyki.  Dyrektor od spraw za-
niliśmy, oceniony; rzecz. ocenienie; oce- trudnienia.  Od wielkiego święta ‘bar-
niać kogo, co; dzo rzadko’.  Od wielkiego dzwonu ‘tyl-
„formułować, opinię o kimś lub o czymś, ko w specjalnych sytuacjach’. C1
wypowiadać sądy o wartości czyjejś lub 7. „wyraża odejście od czegoś, zwolnienie
czegoś”.  Oceniać pracę, zachowanie, wy- z czegoś”.  Odejść od drzwi, od domu.
powiedź.  Oceniać czyjeś zasługi, postępy  Odpłynąć od brzegu.  Z dala od ludzi.
w nauce.  Oceniać życzliwie, pozytywnie, C1
dobrze.  Oceniać wypracowania uczniów. 8. „wyraża źródło, z którego coś pocho-
b. wartościować, recenzować. B4 dzi”.  Wiedzieć od ojca, od matki.  Do-
stać od syna. C1
och wykrz.; 9. „wyraża czynnik, sposób ujmowania
„wyraża różne stany uczuciowe, np. zdu- czegoś”.  Płacić od wykonanej pracy.
mienie, zagrożenie, podziw”.  Och, jak  Cena od sztuki, od opakowania.  pot.
się cieszę.  Och, jak się boję.  Och, jak
Czegoś jest od metra ‘czegoś jest bardzo
tu miło.  Och, jak tu ładnie. b. ach. A9
dużo’. C1
oczy zob. oko. 10. „wyraża porównanie, zestawienie
dwu obiektów, wielkości”.  Syn wyższy
oczywisty przym.; oczywista, oczywiste;
od ojca.  Córka starsza od syna.  pot. Je-
„taki, który jest prawdziwy, nie budzi
den lepszy od drugiego ‘obaj są mało war-
wątpliwości”.  Oczywista prawda.  Fakt
tościowi’. C1
oczywisty.  Oczywiste kłamstwo. b. nie-
wątpliwy, pewny. B5 11. „wyraża powtarzalność, okresowość
p. oczywiście, oczywistość. jakiejś czynności”.  Chodzić od ściany
do ściany, od drzwi do drzwi, od domu do
oczywiście part.; domu.  Coś zdarza się od czasu do cza-
„potwierdza przekonanie mówiącego su. F5
o tym, czego dotyczy wypowiedź”.  Oczy-
wiście przyjdę.  Oczywiście, że to błąd. odbyć się czas. dk; odbędzie się, odbędą
C6 się, odbył się, odbyły się; rzecz. odbycie
się; zob. ndk odbywać się;
od/ode przyim.; łączy się z rzeczownikami „o wydarzeniu: dokonać się, zajść, stać się
i zaimkami w dopełniaczu; faktem”.  Odbył się egzamin.  Rozmo-
1. „wyraża kierunek, z którego pochodzą wa odbędzie się.  Odbywa się olimpiada,
określone wrażenia, bodźce”.  Powiało mecz. b. wydarzyć się, zdarzyć się. G7
od okna.  Zapachniało od kuchni. b. z/
ze. F2 odbywać się czas. ndk; odbywa się, odby-
2. „wyraża punkt początkowy określo- wają się, odbywał się, odbywały się; rzecz.
nej miary długości, czasu”.  Pracować odbywanie się; zob. ndk odbyć się.
od rana.  Zacząć od początku, od środ- odchodzić czas. ndk; odchodzę, odcho-
ka, od końca.  Od świtu do nocy ‘przez dzisz, odchodź, odchodził, odchodziłyśmy,
cały dzień’.  Od początku do końca ‘ca- odchodziliśmy; rzecz. odchodzenie; zob.
łość’. F2, G7
dk odejść.
3. „wyraża określoną stronę obiektu,
przedmiotu, budowli itp.”.  Wejść od po- odcinek rzecz. r.m.; D. odcinka, N. odcin-
dwórza, od ulicy, od kuchni.  Od lewej do kiem, l. mn. M. B. odcinki, D. odcinków;
prawej ‘z obu stron’. F2 1. „w przestrzeni i czasie: wyodrębniona,
4. „wyraża przeznaczenie określonego wydzielona część jakiejś całości”.  Od-
obiektu lub jego części”.  Klucz od tych cinek drogi, trasy, ulicy, linii kolejowej.
oddać odejść
116
 Odcinek czasu. b. fragment, część. F3, śmy, oddawany; rzecz. oddawanie; zob. dk
G7 oddać.
2. „to, co jest odcięte, zwykle część ja-
oddychać czas. ndk; oddycham, oddy-
kiegoś dokumentu, który stanowi dowód
chasz, oddychaj, oddychał, oddychałyśmy,
wpłaty lub wypłaty”.  Odcinek renty,
oddychaliśmy; rzecz. oddychanie; dk ode-
emerytury, przekazu pocztowego. b. do-
tchnąć odetchnę, odetchniesz, odetchnij,
wód, kwit. C4 odetchnął, odetchnęłyśmy, odetchnęli-
3. „fragment utworu, filmu, audycji itp., śmy; rzecz. odetchnięcie; oddychać czym,
przedstawiony w określonych, regular- przez co;
nych odstępach czasu w czasopismach, „nabierać powietrza do płuc i jednocześ
w radiu lub w telewizji”.  Odcinek filmu, nie wydalać dwutlenek węgla”.  Oddy-
powieści.  Pierwszy, drugi itp. odcinek. chać nosem, przez nos, ustami.  Głęboko,
 Powieść w odcinkach. b. fragment, ury- płytko oddychać.  Odetchnąć świeżym
wek, część. F1 powietrzem.  Oddychać pełną piersią
p. odcinkowy, odcinać, odciąć. ‘czuć się swobodnie’. A3
oddać czas. dk; oddam, oddasz, oddaj, oddał, p. oddech.
oddałyśmy, oddaliśmy, oddany; rzecz. od- odebrać czas. dk; odbiorę, odbierzesz, od-
danie; zob. ndk oddawać; oddać co, kogo, bierz, odebrał, odebrałyśmy, odebraliśmy,
komu, do kogo, do czego, w co, w czym; odebrany; rzecz. odebranie; ndk odbie-
1. „dać komuś z powrotem rzecz, pienią- rać odbieram, odbierasz, odbieraj, odbie-
dze lub inną wartość, którą się od niego rał, odbierałyśmy, odbieraliśmy, odbiera-
pożyczyło, dostało lub zabrało”.  Oddać ny; rzecz. odbieranie; odebrać co, kogo,
książkę, pieniądze, samochód.  Oddać li- komu, czemu, od kogo;
sty, prezent. b. zwrócić, odnieść. B4 1. „wziąć z powrotem coś, co zostało ko-
2. „dać coś komuś na własność”.  Oddać muś wcześniej pożyczone lub ktoś wziął,
ziemię synowi.  Oddać dom córce. b. ofia- zabrał”.  Odebrać pożyczoną książkę.
rować, obdarować, sprezentować. B4  Odebrać zabrane pola, ziemie. b. odzy-
3. „zanieść, przekazać coś komuś”.  Od- skać, zabrać. B4
dać list, paczkę adresatowi.  Oddać refe- 2. „wziąć z powrotem coś, co się komuś
rat profesorowi. b. wręczyć. B4 przekazało w jakimś celu”.  Odebrać ba-
4. „przekazać coś komuś z zamiarem uzy- gaż z przechowalni.  Odebrać pranie.
skania określonego celu, skutku, wyni-  Odebrać płaszcz z szatni.  Odebrać
ku”.  Oddać bieliznę do prania.  Oddać dziecko ze szkoły, z przedszkola.  Ode-
pieniądze do banku.  Oddać zegarek do brać chorego ze szpitala. B4
naprawy. B4 3. „przyjąć, otrzymać coś, czego się wcześ
5. „dać coś komuś w zamian za coś, za- niej nie miało”.  Odebrać listy, paczkę.
reagować na jakieś postępowanie, działa-  Odebrać życzenia, gratulacje.  Ode-
nie”.  Oddać uśmiech, pocałunek, ukłon. brać kogoś z dworca, z lotniska ‘powitać
 Oddać co się komu należy ‘potraktować kogoś na dworcu, na lotnisku; czekać na
w sposób właściwy’.  Oddać głos ‘zagło- kogoś, kto ma przyjechać’. B4
sować na kogoś lub na coś’. B4 4. „przyjąć, zrozumieć jakiś znak, czyjeś
6. „umieścić kogoś w jakimś miejscu, wy- słowa, obraz, jakieś słowa, jakiś tekst”.
słać dokądś”.  Oddać dziecko do przed-  Odebrać wiadomość, informację, list, te-
szkola.  Oddać chorego do szpitala.  Od- lefon.  Odebrać wyrazy sympatii.  Ode-
dać kogoś, coś w dobre ręce ‘oddać kogoś, brać wrażenia.  Źle odebrać zmianę pra-
coś pod dobrą opiekę’. b. posłać. B4 cy, szkoły. b. odczuć, zrozumieć. C6
7. „przedstawić, wyrazić coś we właściwy p. odbiór.
sposób”.  Oddać wiernie, trafnie.  Od-
odejść czas. dk; odejdę, odejdziesz, odejdź,
dać słowami, w słowach.  Oddać to, co się
odszedł, odeszła, odeszłyśmy, odeszli-
czuje. b. wyrazić. C2
śmy; rzecz. odejście; zob. ndk odchodzić;
oddawać czas. ndk; oddaję, oddajesz, od- odejść od kogo, od czego, do kogo, do cze-
dawaj, oddawał, oddawałyśmy, oddawali- go;
* odejdę zob. odejść * odszedł zob. odejść

* odejdź zob. odejść * odeszła zob. odejść
odezwać się odnieść
117
1. „idąc, opuścić jakieś miejsce; odsu- garnek, pudełko, skrzynkę.  Odkryć gło-
nąć się od kogoś lub czegoś”.  Odejść od wę ‘zdjąć z głowy nakrycie, np. czapkę,
okna, od drzwi, od domu.  Odejść nieda- chustkę, kapelusz’. b. pokazać, odsłonić.
leko, kilka kroków.  Odejść bez pożegna- B4
nia, po cichu, nagle.  Odejść bez słowa 2. „wynaleźć coś nowego, dotąd niezna-
‘wyjść bez słowa pożegnania’. F5 nego i podać do ogólnej wiadomości”.
2. „zostawić, opuścić kogoś”.  Odejść  Odkryć nowe metody leczenia.  Odkryć
od męża, od żony, od rodziców, od dzieci. przyczynę czegoś.  Odkryć czyjeś plany,
b. zostawić. B4 zamiary. b. wynaleźć, poznać. A11
3. „przestać się czymś interesować, prze-
stać gdzieś pracować”.  Odejść z pracy, ze odległość rzecz. r.ż.; D. Ms. odległości,
szkoły, z biura.  Odejść na własną proś- l. mn. M. D. B. odległości;
bę. E6 1. „oddalenie od siebie dwóch punktów
4. „o czymś poruszającym się: oddalić się w przestrzeni”.  Odległość od miasta,
od jakiegoś miejsca”.  Pociąg, tramwaj, od wsi, od lasu.  Mierzyć, pokonać od-
autobus odszedł.  Burza odeszła. b. ru- ległość.  Robić coś na odległość ‘robić
szyć, odjechać, oddalić się. F5 coś, nie zbliżając się do danego miejsca’.
5. „przestać istnieć, przestać być odczu- b. długość, odstęp. F3
wanym”.  Odeszły przykre wspomnie- 2. „określony odcinek czasu między dwo-
nia.  Odszedł żal, gniew, strach.  Ode- ma wydarzeniami”.  Odległość czasowa,
szła tęsknota, rozpacz. b. minąć. A9 kilkudniowa.  Odległość kilku wieków.
odezwać się czas. dk; odezwę się, ode- b. długość, przedział. G7
zwiesz się, odezwij się, odezwał się, ode- p. odległy, odległe.
zwałyśmy się, odezwaliśmy się; rzecz. odmiana rzecz. r.ż.; D. odmiany, C. Ms. od-
odezwanie się; zob. ndk odzywać się; mianie, l. mn. M. B. odmiany, D. odmian;
odezwać się do kogo; 1. „zmiana, zwykle w stosunku do tego,
1. „powiedzieć do kogoś kilka słów, zdań”. co było przedtem”.  Odmiana losu, cha-
 Odezwać się nagle, niespodziewanie, rakteru.  Odmiana na lepsze, na gorsze.
mądrze, sensownie, bez sensu, bez związ- b. przemiana. B7
ku z tematem.  Odezwać się szeptem, 2. „inna postać czegoś, wariant”.  Od-
cicho, głośno, serdecznie.  Nie odezwać miana języka.  Mówiona, pisana odmia-
się ani słowem.  Odezwać się ze złością, na języka. B5
z gniewem. b. powiedzieć. C2
3. jęz. „nadawanie wyrazowi końcówek
2. „dać się słyszeć, wydać dźwięk”.  Ode-
fleksyjnych w zależności od jego funk-
zwał się dzwonek, telefon, alarm.  Ode-
cji w zdaniu”.  Odmiana rzeczowników,
zwał się dźwięk instrumentu. B5
przymiotników, czasowników, zaimków.
odkrycie rzecz. r.n.; D. odkrycia, l. mn. M.  Odmiana przez przypadki, przez osoby.
B. odkrycia, D. odkryć; b. fleksja. C1
„poznanie czegoś dotąd nieznanego; po- p. odmienny, odmienić.
danie do wiadomości tego, co było tajem-
nicą”.  Wielkie, genialne, ważne odkry- odmienny przym.; odmienna, odmienne,
cie.  Odkrycie geograficzne, fizyczne, odmienni, odmienne; nie stopniuje się;
naukowe.  Odkrycie gwiazdy, planety. 1. „taki, który różni się od innych, który
 Dokonać odkrycia.  Odkrycie tajemni- często ulega zmianom”.  Odmienna płeć.
cy, prawdy. A11  Odmienne poglądy, humory.  Odmien-
p. odkryć. ne charaktery. b. różny. B5
2. jęz. „o wyrazach: taki, którego forma
odkryć czas. dk; odkryję, odkryjesz, od- zmienia końcówki fleksyjne”.  Odmien-
kryj, odkrył, odkryłyśmy, odkryliśmy, odne części mowy. C1
kryty; rzecz. odkrycie; ndk odkrywać od- p. odmiennie, odmiana, nieodmienny, od-
krywam, odkrywasz, odkrywaj, odkrywał,
mieniać, odmienić.
odkrywałyśmy, odkrywaliśmy, odkrywa-
ny; rzecz. odkrywanie; odkryć co; odnieść czas. dk; odniosę, odniesiesz, od-
1. „sprawić, żeby coś stało się widoczne”. nieś, odniosłyśmy, odnieśliśmy, odniesio-
 Odkryć brzuch, kolana, twarz.  Odkryć ny; rzecz. odniesienie; ndk odnosić od-
* odkryć zob. odkrycie * odniosę zob. odnieść

odpisać odprowadzić
118
noszę, odnosisz, odnoś, odnosił, odno- odpowiadanie; dk odpowiedzieć odpo-

siłyśmy, odnosiliśmy, odnoszony; rzecz. wiem, odpowiesz, odpowiedz, odpowie-
odnoszenie; odnieść kogo, co, dokąd, komu, dział, odpowiedziałyśmy, odpowiedzieli-
do kogo, do czego; śmy; rzecz. odpowiedzenie; odpowiadać
1. „zanieść kogoś albo coś w określone komu, co, za co;
miejsce”.  Odnieść pranie.  Odnieść 1. „dawać odpowiedź na czyjeś pytanie”.
paczkę, list, zakupy. b. dostarczyć, za-  Odpowiadać głośno, grzecznie, nie-
nieść. F5 grzecznie.  Odpowiadać listownie, tele-
2. „osiągnąć coś w efekcie własnych dzia- fonicznie.  Odpowiadać z uśmiechem.
łań”.  Odnieść sukces, zwycięstwo, ko-  Odpowiadać zgodnie z prawdą. b. repli-
rzyści materialne. B4 kować. C2
odpisać czas. dk; odpiszę, odpiszesz, od- 2. „udzielać ustnej lub pisemnej odpowie-
pisz, odpisał, odpisałyśmy, odpisaliśmy, dzi nauczycielowi sprawdzającemu wia-
odpisany; rzecz. odpisanie; zob. ndk odpi- domości ucznia, studenta”.  Odpowia-
sywać; odpisać co, komu; dać ustnie, pisemnie.  Odpowiadać przy
1. „dać komuś pisemną odpowiedź na list, tablicy, przed komisją.  Odpowiadać do-
wiadomość itp.”.  Odpisać na pozdrowie- brze.  Odpowiadać z języka polskiego.
nia, na list.  Odpisać natychmiast, po- C2
śpiesznie. b. odpowiedzieć. C3 3. „ponosić za coś odpowiedzialność”.
2. „przepisać coś, sporządzić kopię cze-  Odpowiadać za czyny.  Odpowiadać
goś”.  Odpisać zadanie od kolegi. przed sądem.  Odpowiadać za wychowa-
 Sprawnie, szybko odpisywać.  Odpisać nie dzieci, za porządek.  Każdy odpowia-
fragment wiersza. C3 da za siebie ‘każdy winien mieć poczucie
p. odpis. odpowiedzialności za własne czyny’. B4
p. odpowiedź, odpowiedzialność, odpo-
odpisywać czas. ndk; odpisuję, odpisujesz, wiedni, odpowiednio.
odpisuj, odpisywał, odpisywałyśmy, odpi-
sywaliśmy, odpisywany; rzecz. odpisywa- odpowiedni przym.; odpowiednia, odpo-
nie; zob. dk odpisać. wiednie, odpowiedniejszy, odpowiedniej-
si;
odpocząć czas. dk; odpocznę, odpoczniesz, „taki, który spełnia określone warunki”.
odpocznij, odpoczął, odpoczęłyśmy, odpo-  Odpowiedni strój.  Odpowiednia fryzu-
częliśmy; rzecz. odpoczęcie; zob. ndk od- ra.  Odpowiednia chwila.  Odpowiedni
poczywać; odpocząć po czym, od czego; dokument, przepis.  Odpowiednia usta-
„zrobić sobie przerwę w pracy, aby pozbyć wa.  Odpowiedni sposób zachowania.
się uczucia zmęczenia”.  Odpocząć po b. stosowny, właściwy. B5
pracy, od obowiązków domowych.  Odpo- p. odpowiednio.
cząć w górach, nad morzem, w lesie. b. wy-
począć. B4, E7 odpowiedź rzecz. r.ż.; D. C. Ms. odpowie-
p. odpoczynek, odpoczynkowy. dzi, l. mn. M. D. B. odpowiedzi;
„forma ustnej lub pisemnej reakcji na czy-
odpoczynek rzecz. r.m.; D. odpoczynek, N. jeś pytanie; także reakcja wywołana czy-
odpoczynkiem, l. mn. M. B. odpoczynki, imś postępowaniem”.  Krótka, wyraźna,
D. odpoczynków; rzeczowa, dowcipna odpowiedź.  Odpo-
„przerwa w pracy, której celem jest od- wiedź na pytanie.  Otrzymać odpowiedź.
zyskanie sił po wysiłku”.  Długi, krót-  Wywołać, poprosić kogoś do odpowiedzi.
ki odpoczynek.  Pracować bez odpoczyn- C2, C3
ku.  Odpoczynek po pracy. b. wypoczy-
nek. E7 odprowadzić czas. dk; odprowadzę, od-
p. odpoczynkowy, odpocząć, odpoczywać. prowadzisz, odprowadź, odprowadził, od-
prowadziłyśmy, odprowadziliśmy, odpro-
odpoczywać czas. ndk; odpoczywam, od-
wadzony; rzecz. odprowadzanie; odprowa-
poczywasz, odpoczywaj, odpoczywał, od-
dzić kogo, co, dokąd;
poczywałyśmy, odpoczywaliśmy; rzecz.
1. „pójść do jakiegoś miejsca z kimś, towa-
odpoczywanie; zob. dk odpocząć.
rzyszyć komuś, kto odchodzi, odjeżdża”.
odpowiadać czas. ndk; odpowiadam, od-  Odprowadzić gości.  Odprowadzić na
powiadasz, odpowiadaj, odpowiadał, od- dworzec, na lotnisko, do domu, do szkoły.
powiadałyśmy, odpowiadaliśmy; rzecz. b. zaprowadzić. F5
odróżnić oglądać
119
2. „przekazać coś komuś lub gdzieś, co „wizyta złożona komuś”.  Odwiedziny

wcześniej było uzgodnione”.  Odprowa- w szpitalu.  Przyjechać w odwiedziny.
dzić pieniądze do kasy, do banku. b. od-  Udać się w odwiedziny. b. wizyta. C6
dać, wpłacić. B4 p. odwiedzinowy.
odróżnić czas. dk; odróżnię, odróżnisz, odzywać się czas. ndk; odzywam się, od-
odróżnij, odróżniłyśmy, odróżniliśmy, od- zywasz się, odzywaj się, odzywał się, odzy-
różniony; rzecz. odróżnianie; odróżnić wałyśmy się, odzywaliśmy się; rzecz. od-
kogo, co, od kogo, od czego; zywanie się; zob. dk odezwać się.
„zauważyć różnicę między kimś a kimś
lub czymś a czymś; rozpoznać coś lub ko- oficer rzecz. r.m.; D. B. oficera, Ms. W. ofice-
goś wśród wielu podobnych elementów”. rze, l. mn. M. oficerowie, D. B. oficerów;
 Odróżnić przyjaciela od wroga.  Odróż- „żołnierz w stopniu podporucznika lub
nić dobro od zła. b. oddzielić. A10 wyższym; także stopień w policji, w straży
p. odróżnić się, odróżniać, odróżnienie. pożarnej”.  Oficer dyżurny, liniowy, poli-
tyczny, śledczy.  Oficer policji, marynar-
odwaga rzecz. r.ż.; D. odwagi, C. Ms. odwa- ki.  Oficer lotnictwa, łączności. B2
dze, bez l. mn.; p. oficerski, oficerek.
„zdolność do zapanowania nad strachem”.
 Wielka, niesłychana odwaga.  Odwaga ogień rzecz. r.m.; D. ognia, l. mn. M. B.
mówienia prawdy.  Mieć odwagę. b. śmia- ognie, D. ogni;
łość. A8 1. „zjawisko powstające podczas palenia,
p. odważny, odważnie, odważyć się. spalania czegoś”.  Ciepły, gorący, jasny,
słaby, wielki ogień.  Blask, słup ognia.
odważny przym.; odważna, odważne, od-
 Ogień się pali, gaśnie.  Gotować, piec,
ważni, odważniejszy, odważniejsi;
smażyć na ogniu.  Wpaść jak po ogień
„taki, który potrafi zapanować nad stra-
‘przyjść gdzieś na chwilę, spieszyć się’.
chem, który jest przejawem odwagi”.
 Nie ma dymu bez ognia ‘każde zjawisko
 Odważny człowiek, uczeń.  Odważny
ma swoją przyczynę’. b. płomień. B5
czyn.  Odważna postawa.  Odważne sło-
2. „obszar objęty paleniem się”.  Groźny,
wa, opinie, oceny.  Do odważnych świat
wielki ogień.  Opanować, zgasić ogień.
należy ‘ludzie odważni odnoszą sukcesy’.
b. śmiały, dzielny. A8  Stanąć w ogniu ‘zapalić się’. b. pożar.
p. odważnie, odwaga. F3
3. przenoś. „gwałtowne emocje i ich ob-
odwiedzać czas. ndk; odwiedzam, odwie- jawy”.  Ogień gniewu, złości, miłości,
dzasz, odwiedzaj, odwiedzał, odwiedza- namiętności.  Ogień w oczach ‘błyski
łyśmy, odwiedzaliśmy; rzecz. odwiedza- w oczach świadczące o uczuciach’.  Twarz
nie; zob. dk odwiedzić. w ogniu ‘twarz czerwona’.  Ogień dys-
odwiedzić czas. dk; odwiedzę, odwiedzisz, kusji, sporu ‘o bardzo burzliwej dyskusji’.
odwiedź, odwiedził, odwiedziłyśmy, od- b. uczucie, emocja. A9
wiedziliśmy, odwiedzony; rzecz. odwie- 4. „intensywne strzelanie, zwłaszcza
dzenie; zob. ndk odwiedzać; odwiedzić przez żołnierzy podczas walki”.  Ogień
kogo, co; z karabinu.  Ogień celny, regularny.
„złożyć komuś wizytę, spotkać się z kimś  Dać ognia ‘wystrzelić’.  Wziąć w dwa
u niego w domu lub w innym miejscu; ognie ‘atakować z dwu lub więcej stron’.
pójść gdzieś w określonym celu”.  Odwie- E3
dzić chorego, siostrę, przyjaciela.  Od- p. ogniowy, ognisty, ogniście, ogienek,
wiedzić w domu, w hotelu, w szpitalu. ognisko.
 Odwiedzić muzeum, bibliotekę.  Od- oglądać czas. ndk; oglądam, oglądasz,
wiedzić rodzinne strony. b. przyjść, przy-
oglądaj, oglądał, oglądałyśmy, oglądali-
być. F5, C6
śmy, oglądany; rzecz. oglądanie; zob. dk
p. odwiedziny.
obejrzeć; oglądać kogo, co;
odwiedziny rzecz. bez l. poj., l. mn. D. od- „dokładnie przyglądać się czemuś lub ko-
wiedzin; muś z wielu stron”.  Oglądać nowy sa-
* odwadze zob. odwaga * ognie zob. ogień

* ognia zob. ogień * ogni zob. ogień
ogłaszać ogród
120
mochód, dom.  Oglądać wystawę, obrazy, 1. „taki, który obejmuje ogół osób, ludzi;
film.  Oglądać kogoś od stóp do głów ‘do- dotyczy całej grupy ludzi; przeznaczony
kładnie się komuś przyglądać’. b. patrzeć, dla ludności”.  Dobro ogólne.  Ogólna
przyglądać się. A11 rozmowa, dyskusja.  Ogólna radość, za-
bawa.  Ogólne zadowolenie, szczęście,
ogłaszać czas. ndk; ogłaszam, ogłaszasz,
powitanie, pożegnanie.  Ogólny śmiech.
ogłaszaj, ogłaszał, ogłaszałyśmy, ogłasza-
 Ogólne wrażenie.  Język ogólny. b. po-
liśmy, ogłaszany; rzecz. ogłaszanie; zob. dk
wszechny, wspólny. F1
ogłosić.
2. „będący sumą, powstały ze szczegółów,
ogłosić czas. dk; ogłoszę, ogłosisz, ogłoś, z części”.  Ogólna liczba uczniów, miesz-
ogłosił, ogłosiłyśmy, ogłosiliśmy, ogłoszo- kańców.  Ogólna suma. b. łączny, całko-
ny; rzecz. ogłoszenie; zob. ndk ogłaszać; wity. F1
ogłosić co, czym, w czym; p. ogólnie, ogólnikowo, ogółem, ogół, ogól-
„podać jakąś informację do ogólnej, pu- nopolski, ogólnonarodowy, ogólnikowy.
blicznej wiadomości”.  Ogłosić nowinę,
radość, wyrok.  Ogłosić ustawę.  Ogłosić ogórek rzecz. r.m.; D. ogórka, N. ogórkiem,
coś w prasie, w telewizji, w radiu.  Ogło- l. mn. M. B. ogórki, D. ogórków;
sić drukiem. b. powiadomić, poinformo- bot. „roślina z długim, bardzo soczystym,
wać. C2, C6 zielonym owocem, który się jada; Cucu-
p. ogłoszenie, ogłoszeniowy. mis”.  Uprawa ogórka.  Kwiaty, liście,
owoce ogórka.  Kisić ogórki.  Sałatka
ogłoszenie rzecz. r.n.; D. ogłoszenia, l. mn. z ogórków. H3, D7
M. B. ogłoszenia, D. ogłoszeń; p. ogórkowy, ogóreczek, ogórkowa.
„podanie jakiejś informacji do ogólnej pu-
blicznej wiadomości”.  Ogłoszenie wy- ogromnie przysł.; nie stopniuje się;
ników.  Powiesić ogłoszenie na ścianie. „w bardzo znacznym, w wysokim stop-
 Dział, biuro, tablica ogłoszeń.  Ogło- niu”.  Ogromnie sympatyczny, miły,
szenie o pracy, o sprzedaży, o mieszka- uprzejmy, wdzięczny.  Ogromnie wyso-
niach.  Ogłoszenie w prasie, w gazecie, ko.  Ogromnie się cieszyć. b. bardzo, nad-
w radiu.  Dać ogłoszenie do gazety. b. za- zwyczajnie. F1
wiadomienie, reklama. C2, C3, C7
ogromny przym.; ogromna, ogromne,
p. ogłoszeniowy, ogłosić.
ogromni; nie stopniuje się;
ognisko rzecz. r.n.; D. ogniska, N. ogni- „taki, który jest olbrzymich rozmiarów
skiem, l. mn. M. B. ogniska, D. ognisk; lub występuje w wielkiej ilości, liczbie,
1. „palący się stos drewna na wolnej prze- w wysokim stopniu”.  Ogromny mężczy-
strzeni”.  Zapalić, zgasić ognisko.  Sie- zna.  Ogromna suma, kwota.  Ogromny
dzieć, śpiewać przy ognisku.  Grzać się ogród, las.  Ogromny ból, smutek, kło-
przy ognisku.  Ognisko pali się, płonie, pot.  Ogromne jezioro.  Ogromne sukce-
gaśnie.  przenoś. Ognisko domowe ‘ro- sy, trudności. b. olbrzymi, wielki. F1
dzina, dom rodzinny’. b. ogień. B5 p. ogromnie.
2. med. „miejsce w którym rozpoczyna-
ją się i z którego rozprzestrzeniają się ogród rzecz. r.m.; D. ogrodu, Ms. ogrodzie,
zmiany chorobowe”.  Ognisko choroby. l. mn. M. B. ogrody, D. ogrodów;
 Ognisko zakażenia. A7 „obszar przeznaczony pod uprawę ro-
p. ogniskowy. ślin, np. kwiatów, krzewów, drzew, wa-
rzyw”.  Duży ogród.  Dom w ogrodzie.
ogolić się czas. dk; ogolę się, ogolisz się,  Ogród kwiatowy, owocowy, warzywny.
ogol się/ogól się, ogolił się; rzecz. ogolenie  Uprawiać, zakładać ogród.  Pracować
się; ogolić się czym; w ogrodzie.  Spacerować, biegać po ogro-
„usunąć z własnego ciała włosy, zarost dzie. ▲ Ogród zoologiczny ‘obszar specjal-
za pomocą odpowiednich przyrządów”. nie przystosowany do hodowli zwierząt
 Ogolić się starannie.  Ogolić się ma- pochodzących z różnych rejonów świata;
szynką elektryczną. A5 zoo’. F3
ogólny przym.; ogólna, ogólne, ogólniej- p. ogródkowy, ogrodowy, ogródek, ogróde-
szy; czek, ogrodnik.
* ogol się/ogól się zob. ogolić się * ogrodzie zob. ogród

oj oko
121
oj wykrz.; wyjątkowa, rzadka okazja.  Mieć okazję

„wyraża różne stany emocjonalne, np. coś zobaczyć, kogoś poznać.  Korzystać
zaskoczenie, poczucie bólu, zagrożenia”. z okazji.  Szukać okazji.  Powiedzieć,
 Oj, jakie to śliczne!  Oj, bardzo źle!  Oj zrobić, załatwić coś przy okazji.  Życze-
tak, źle to zrobił! A9 nia z okazji urodzin, imienin. B5
p. okazyjny, okazjonalny, okazyjnie, oka-
ojciec rzecz. r.m.; D. B. ojca, C. Ms. ojcu, W.
zjonalnie.
ojcze, l. mn. M. ojcowie, D. B. ojców;
„w stosunku do dziecka: mężczyzna bę- okazywać się czas. ndk; okazuję się, oka-
dący jednym z rodziców tego dziecka”. zujesz się, okazuj się, okazywał się, oka-
 Czuły, kochający, wzorowy, troskliwy, zywałyśmy się, okazywaliśmy się; rzecz.
opiekuńczy ojciec.  Rodzony, własny oj- okazywanie się; zob. dk okazać się.
ciec.  Zostać ojcem.  Kochać ojca. b. tata,
okienko rzecz. r.n.; D. okienka, N. okien-
tatuś. B1
kiem, l. mn. M. B. okienka, D. okienek;
p. ojcowski, ojczysty, ojcowsko, ojczulek,
1. „małe okno, otwór w ścianie pomiesz-
ojcostwo, ojcowizna, ojczym, ojczyzna.
czenia”.  Okienko w łazience, w koryta-
ojczysty przym.; ojczysta, ojczyste; nie rzu, w dachu. D1
stopniuje się; 2. „w kasach, w bankach, w urzędach: nie-
„należący do ojczyzny, będący ojczyzną”. wielki otwór w ścianie lub w szybie, który
 Kraj ojczysty.  Dzieje ojczyste.  Język kształtem przypomina okno, przy którym
ojczysty.  Ziemia ojczysta.  Historia oj- załatwia się interesantów”.  Okienko na
czysta. b. narodowy. E3 poczcie, na dworcu.  Okienko kasowe.
 Okienko nieczynne.  Okienko numer
ojczyzna rzecz. r.ż.; D. ojczyzny, C. Ms.
dwa. D1
ojczyźnie, l. mn. M. B. ojczyzny, D. oj-
p. okienkowy, okieneczko, okno.
czyzn;
„kraj, w którym się człowiek urodził, któ- okno rzecz. r.n.; D. okna, Ms. oknie, l. mn.
rego posiada obywatelstwo”.  Żyć, miesz- M. B. okna, D. okien;
kać poza ojczyzną.  Służyć ojczyźnie. „otwór w ścianie jakiegoś pomieszczenia
 Miłość do ojczyzny. F2, E3 z umieszczoną w ramie szybą”.  Okno
p. ojczysty, ojczyźniany. kuchenne.  Otworzyć, zamknąć okno.
 Zaglądać do okien.  Siedzieć w oknie.
okay [okej] wykrz.;
 Patrzeć, wyglądać przez okno. D1
„wszystko w porządku, dobrze, zgoda”.
p. okienny, okienko.
 Czuję się okay.  Okay, idziemy. b. wspa-
niale, cudownie. A9 oko rzecz. r.n.; D. oka, N. okiem, l. mn. M.
B. oczy, D. oczu, C. oczom, N. oczami/oczy-
okazać się czas. dk; okażę się, okażesz się,
ma, Ms. oczach;
okaż się, okazał się, okazałyśmy się, oka-
„narząd zmysłu pozwalający odbierać
zaliśmy się; rzecz. okazanie się; zob. ndk
bodźce świetlne”.  Smutne, wesołe oczy.
okazywać się; okazać się jakim, kim,
 Prawe, lewe oko.  Niebieskie, ciemne,
czym;
brązowe oczy.  Otworzyć, zamknąć, pod-
„stać się jasnym, wyraźnym; dać się po-
nieść oczy.  Mówić prosto w oczy ‘mówić
znać jako ktoś”.  Okazał się interesu-
coś otwarcie w obecności tego, o kim się
jącym, miłym, sympatycznym sąsiadem.
mówi’.  Rzucić okiem ‘spojrzeć na coś’.
 Okazać się głupcem.  Okazało się, że...
 Stanąć oko w oko z kimś ‘zetknąć się
A11
z kimś bezpośrednio’.  Mieć oczy szeroko
p. okaziciel, okazicielka, okazały, okazale.
otwarte ‘być bardzo ostrożnym’.  Roz-
okazja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. okazji, l. mn. M. mowa w cztery oczy ‘rozmowa dwóch osób
B. okazje, D. okazji; bez świadków’.  Oko za oko, ząb za ząb
„odpowiednia do czegoś sytuacja; także ‘zasada bezwzględnej zemsty za doznaną
wydarzenie, okoliczność niecodzienna, krzywdę’. b. wzrok, spojrzenie. A4
wyjątkowa”.  Najlepsza, dobra, jedyna, p. oczny, oczko.
* ojcu zob. ojciec * okien zob. okno

* ojcze zob. ojciec * oczy zob. oko
* okienek zob. okienko * oczami/oczyma zob. oko
okolica omówić
122
okolica rzecz. r.ż.; D. C. Ms. okolicy, l. mn.  Krótkie, trafne, jasne, precyzyjne, okre-
M. B. okolice, D. okolic; ślenie.  Określenie warunków reguł. C6
„rozległa przestrzeń lub powierzchnia bę- 2. „wyrażenie nazywające, oznaczające
dąca otoczeniem czegoś; także przestrzeń coś”.  Ładne, celne, oryginalne, potocz-
ujmowana jako odrębna całość”.  Okoli- ne, wulgarne określenie.  Używać ład-
ce miasta, domu, parku, dworca.  Lesi- nych określeń. C1
sta, górzysta okolica.  Okolice Poznania. p. określony.
b. teren, obszar. F3
określić czas. dk; określę, określisz, określ,
p. okoliczny.
określił, określiłyśmy, określiliśmy, okre-
około przyim.; łączy się z rzeczownikami, ślony; rzecz. określenie; zob. ndk okre-
zaimkami, liczebnikami w dopełniaczu; ślać.
„wyraża przybliżoną wielkość, miarę cza- określony przym.; określona, określone,
su, pory dnia, roku itp.”.  Około pięciu określeni; nie stopniuje się;
lat, pięciu dni.  Około południa.  Około „taki, który nie budzi wątpliwości, jest
szóstej rano.  Około dziesięciu złotych. sprecyzowany, oczywisty, jasny”.  Okre-
C1 ślone obowiązki, plany, programy, poglą-
okrągły przym.; okrągła, okrągłe, okrągli, dy.  Określony cel, sąd.  Określone za-
okrąglejszy, okrąglejsi; danie.  Dodać określoną ilość.  Okre-
„taki, który kształtem przypomina koło, śleni ludzie. b. ustalony, wiadomy, znany.
kulę”.  Okrągły talerz, stół.  Okrągła B5
piłka, buzia, twarz.  Okrągłe kształty, p. określoność, określić.
oczy. F1 okulary rzecz. bez l. poj.; l. mn. D. okula-
p. okrągło, okrąg, okrąglutki. rów;
okres rzecz. r.m.; D. okresu, Ms. okresie, „dwa połączone ze sobą szkła optyczne
l. mn. M. B. okresy, D. okresów; w oprawie, z uchwytami zakładanymi na
„określony odcinek czasu, w którym coś uszy, służące do poprawy wzroku lub osło-
się dzieje”.  Okres początkowy, końcowy. ny oczu, np. przed słońcem”.  Włożyć,
 Okres świąteczny, wakacyjny, urlopowy. zdjąć okulary.  Ciemne okulary.  Oku-
 Okres dojrzałości, starości.  Okres pra- lary do czytania.  Czytać bez okularów.
cy, nauki, studiów.  Pierwszy okres ży-  Patrzeć przez różowe okulary ‘nie do-
cia.  W okresie letnim.  Gorący okres strzegać wad, braków, niebezpieczeństw’.
‘czas bardzo intensywnej pracy’. b. czas, A6
pora. G7 p. okularowy, okularki.
p. okresowy, okresowo, okresowość. ołówek rzecz. r.m.; D. ołówka, N. ołów-
określać czas. ndk; określam, określasz, kiem, l. mn. M. B. ołówki, D. ołówków;
określaj, określał, określałyśmy, określa- „przyrząd do pisania, rysowania, kreśle-
liśmy, określony; rzecz. określanie; zob. dk nia”.  Czarny, kolorowy ołówek.  Pisać,
określić; określać kogo, co, czym; rysować ołówkiem.  Ołówek z gumką.
1. „podawać charakterystyczne cechy ko-  Żyć z ołówkiem w ręku ‘bardzo dokład-
goś, czegoś”.  Określać czyjś wiek.  Okre- nie planować swoje wydatki’. D4
p. ołówkowy, ołóweczek.
ślać temperaturę powietrza.  Określać
jasno, precyzyjnie. b. oznaczać, wskazy- omawiać czas. ndk; omawiam, omawiasz,
wać. B4 omawiaj, omawiał, omawiałyśmy, oma-
2. „nazywać coś za pomocą słów, podawać wialiśmy, omawiany; rzecz. omawianie;
znaczenie czegoś”.  Określać swoje uczu- zob. dk omówić; omawiać co, z kim;
cia, wrażenia.  Określać smak, kolor, wy- „wypowiadać w mowie lub piśmie sądy
gląd. b. nazywać, opisywać. C6 na jakiś temat”.  Omawiać plan działa-
nia.  Omawiać plany wakacyjne.  Oma-
określenie rzecz. r.n.; D. określenia, l. mn.
wiać coś szczegółowo.  Omawiać kolejny
M. B. określenia, D. określeń;
temat zajęć. b. dyskutować. C2
1. „nazwanie czegoś za pomocą słów; tak-
że podanie charakterystycznych cech”. omówić czas. dk; omówię, omówisz, omów,
 Określenie temperatury powietrza. omówił, omówiłyśmy, omówiliśmy, omó-
* okrąglejsi zob. okrągły * ołówka zob. ołówek

on opis
123
wiony; rzecz. omówienie; zob. ndk oma- liwie, czule opiekować się. b. pilnować,
wiać. troszczyć się. B4
p. zaopiekować się, opieka, opiekun, opie-
on zaim. osobowy r.m.; D. B. jego/niego, C.
kunka, opiekuńczy, opiekuńczo.
jemu/mu/niemu, N. Ms. nim, l. mn. M.
oni, D. B. ich/nich, C. im/nim, N. nimi, opiekun rzecz. r.m.; D. B. opiekuna, Ms.
Ms. nich; on, ono opiekunie, l. mn. M. opiekunowie/pot.
„wskazuje osobę, która uczestniczy w sy- opiekuni, D. B. opiekunów;
tuacji mówienia lub o której się mówi”. „osoba, która troszczy się, dba o kogoś lub
 On to powiedział.  Dajcie mu jeść. o coś”.  Czuły, troskliwy, życzliwy opie-
 Weź go! ‘okrzyk kierowany do psa’. A2 kun.  Opiekun dzieci, młodzieży, narko-
ona zaim. osobowy r.ż.; D. C. jej/niej, B. ją, manów.  Mieć w kimś opiekuna.  Opie-
N. nią, Ms. niej, l. mn. M. one, D. ich/nich, kun koła teatralnego. b. wychowawca. B3
C. im/nim, B. je/nie, N. nimi, Ms. nich; p. opiekuńczy, opiekuńczo, opiekunka,
 One tego nie zrobiły.  Opowiadał o niej. opieka, opiekować się.
 Troszczył się o nie tyle lat. zob. on. opinia rzecz. r.ż.; D. C. opinii, l. mn. M. B.
oni zob. on. opinie, D. opinii;
1. „przekonanie o czymś, zdanie, pogląd
ono zaim. osobowy r.n.; D. jego/go/niego, C. na daną sprawę”.  Pozytywna, dobra,
jemu/mu/niemu, B. je/nie, l. mn. M. one, zła, negatywna opinia.  Fałszywa opi-
D. ich/nich, C. im/nim, B. je/nie, N. nimi, nia.  Sprzeczna opinia.  Głosić, wypo-
Ms. nich; zob. on. wiadać śmiałe, odważne opinie.  Polegać
opera rzecz. r.ż.; D. opery, C. Ms. operze, na czyjejś opinii.  Podzielać czyjąś opinię.
l. mn. M. B. opery, D. oper;  Zmieniać opinię o kimś, o czymś.  Stra-
1. „utwór muzyczny o charakterze dra- cić, zyskać na czyjejś opinii. b. zdanie, sta-
matycznym, przeznaczony do wystawia- nowisko. C6
nia na scenie, na który składa się śpiew, 2. „sposób postrzegania kogoś przez oto-
muzyka, taniec”.  Klasyczna, znana, ce- czenie; to, co o kimś powszechnie wiado-
niona opera.  Napisać, skomponować, mo”.  Cieszyć się dobrą, złą opinią.  Dbać
wystawić operę. E5 o swoją opinię.  Zepsuć sobie opinię.  Zy-
2. „instytucja, gmach, w której wystawia- skać na czyjejś opinii. b. ocena. A11
ne są dramaty muzyczne”.  Dyrektor, 3. „ocena określonego zjawiska, charak-
pracownik, solista opery.  Gmach opery. teru człowieka, jego postępowania itp.”.
 Warszawska, poznańska opera.  Wystę-  Otrzymać, dostać pozytywną, negatyw-
pować w operze.  Obejrzeć w operze. E4 ną opinię.  Opinia o pracowniku, o stu-
p. operowy. dencie, o uczniu.  Opinia o czyjejś pracy,
o czyimś zachowaniu.  Napisać, wydać
opiekować się czas. ndk; opiekuję się,
opinię o kimś.  Załączyć, złożyć opinię
opiekujesz się, opiekuj się, opiekował się,
o kimś. b. ocena, zaświadczenie. C6
opiekowałyśmy się, opiekowaliśmy się;
p. opiniowanie, opiniować.
rzecz. opiekowanie się; opiekować się kim,
czym; opis rzecz. r.m.; D. opisu, Ms. opisie, l. mn.
„troszczyć się, dbać o kogoś lub o coś, M. B. opisy, D. opisów;
strzec kogoś lub czegoś”.  Opiekować się „ustne lub pisemne szczegółowe przed-
sąsiadem, domem, mieszkaniem, ogro- stawienie przedmiotu, osoby, sytuacji
dem.  Opiekować się dziećmi.  Trosk itp.”.  Piękny, szczegółowy, dokładny
* jego zob. on, ono * nimi zob. ono

* niego zob. on, ono * jej zob. ona
* jemu zob. on, ono * niej zob. ona
* mu zob. on, ono * ją zob. ona
* niemu zob. on, ono * nią zob. ona
* nim zob. on, ona * je zob. ona, ono
* ich zob. on, ona * nie zob. ona, ono
* nich zob. on, ona * operze zob. opera
* im zob. on, ona * opisie zob. opis
* go zob. ono * opiekunowie/opiekuni zob. opiekun
opisywać orzeczenie
124
opis.  Opis postaci, podróży, zdarzenia, 2. lit. „niewielkich rozmiarów utwór epic-
wypadku, przyrody.  Barwny, żywy opis. ki”.  Opowiadanie współczesne, histo-
 Opis rysunku, planu. C2, C3 ryczne.  Opowiadanie znanego autora,
p. opisowy, opisowo. pisarza.  Cykl, tomik opowiadań.  Słu-
chać opowiadania.  Czytać, pisać opowia-
opisywać czas. ndk; opisuję, opisujesz,
danie. C3
opisuj, opisywał, opisywałyśmy, opisywa-
p. opowiadanko.
liśmy, opisywany; rzecz. opisywanie; dk
opisać opiszę, opiszesz, opisz, opisał, opi- oraz spój.;
sałyśmy, opisaliśmy, opisany; rzecz. opisa- „łączy zdania lub takie ich części, które
nie; opisywać kogo, co, czym, na czym; wyrażają treści uzupełniające się wzajem-
„pisemnie lub ustnie charakteryzować, nie”.  Wziął plecak oraz walizkę.  Za-
przedstawiać kogoś lub coś”.  Opisywać proszę brata oraz jego rodzinę. b. rów-
wygląd, zachowanie kogoś.  Opisywać nież. C1
szczegółowo, wiernie.  Opisywać prze-
organizacja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. organi-
życia, przebieg zdarzeń. b. przedstawiać,
zacji, l. mn. M. B. organizacje, D. organi-
charakteryzować. C6
zacji;
p. opisowy, opisowo.
1. „grupa osób zjednoczonych w celu
opłata rzecz. r.ż.; D. opłaty, C. Ms. opłacie, wspólnego działania, mających wspólny
l. mn. M. B. opłaty, D. opłat; program”.  Organizacja sportowa, woj-
„określona kwota pieniędzy, którą prze- skowa, polityczna.  Organizacja religij-
kazuje się za jakąś usługę, za prawo do na.  Utworzyć organizację.  Kierować
pewnych świadczeń”.  Opłata za wejście organizacją.  Należeć, zapisać się do or-
do muzeum.  Opłata za prąd, za gaz, za ganizacji. b. klub, koło. A2
studia.  Opłata pocztowa.  Opłata za 2. „sposób, w jaki coś jest urządzone,
przejazd.  Dokonać opłaty. E3 w jaki coś działa”.  Organizacja pracy.
p. płatny, bezpłatny, bezpłatnie, opłacić.  Sprawna, dobra, zła organizacja. B7
p. organizacyjny, organizatorski, organi-
opłatek rzecz. r.m.; D. opłatka, N. opłat-
zacyjnie, organizator, organizatorka, or-
kiem, l. mn. M. B. opłatki, D. opłatków;
ganizować.
„cieniutki kawałek ciasta z mąki pszen-
nej, spożywany tradycyjnie przy wiecze- organizm rzecz. r.m.; D. organizmu, Ms.
rzy wigilijnej”.  Łamać się, dzielić się organizmie [organiźmie], l. mn. M. B. or-
opłatkiem.  Opłatek wigilijny. D7, E1 ganizmy, D. organizmów;
„każda istota żywa (człowiek, zwierzę,
opowiadać czas. ndk; opowiadam, opo-
roślina), która wykazuje zdolność prze-
wiadasz, opowiadaj, opowiadał, opowia-
miany materii, wzrostu, rozwoju i roz-
dałyśmy, opowiadaliśmy; rzecz. opo-
mnażania”.  Zdrowy organizm.  Od-
wiadanie; dk opowiedzieć opowiem,
porny organizm.  Organizm biologiczny.
opowiesz, opowiedz, opowiedział, opowie-
b. stworzenie. A3, H2, H3
działyśmy, opowiedzieliśmy, opowiedzia-
ny; rzecz. opowiedzenie; opowiadać co, organizować czas. ndk; organizuję, orga-
o kim, o czym, komu; nizujesz, organizuj, organizował, organizo-
„przedstawiać coś słowami, zdawać sprawę wałyśmy, organizowaliśmy, organizowany;
z tego, co się zdarzyło”.  Opowiadać barw- rzecz. organizowanie; organizować co;
nie.  Opowiadać bajkę, dowcip, żart.  Opo- „przygotowywać, planować jakieś przed-
wiadać historię swego życia.  Opowiadać sięwzięcie, zakładać coś”.  Organizować
komuś o pracy, o rodzinie. b. mówić. C2 zabawę, konkurs, koncert, bal, wycieczkę.
p. opowieść, opowiadanie.  Organizować pracę, naukę. b. planować,
zakładać. B6
opowiadanie rzecz. r.n.; D. opowiadania,
p. zorganizować, organizator.
l. mn. M. B. opowiadania, D. opowiadań;
1. „prezentowanie, przedstawianie cze- orzeczenie rzecz. r.n.; D. orzeczenia, l. mn.
goś słowami; charakteryzowanie słowa- M. B. orzeczenia, D. orzeczeń;
mi jakiejś sytuacji, osoby itp.”.  Obrazo- jęz. „wyraz (wyrazy) w zdaniu, który na-
we, ciekawe opowiadanie.  Opowiadanie zywa czynność, stan podmiotu; w zdaniu
przygody. C2 uważany jest za człon najważniejszy”.
* opłacie zob. opłata

orzeł ostry
125
 Pełnić funkcję orzeczenia.  Wskazać „dotyczący osoby bądź wielu osób lub
orzeczenie w zdaniu. C1 przeznaczony dla ludzi”.  Skład, spis
p. orzeczeniowy. osobowy pracowników.  Pociąg, samo-
chód osobowy. ▲ jęz. Rzeczownik osobowy
orzeł rzecz. r.m.; D. B. orła, Ms. orle, l. mn.
‘rzeczownik będący nazwą człowieka, np.
M. B. orły, D. orłów;
ojciec, syn, kobieta’. B5
„duży drapieżny ptak wyróżniający się
p. osobowo, męskoosobowy, niemęskooso-
mocnym, zakrzywionym dziobem, ostrymi bowy.
pazurami, długimi skrzydłami; Aquinae”.
 Gniazdo, pióra orła. H2 ostatni przym.; ostatnia, ostatnie; nie
p. orli, orzełek. stopniuje się;
1. „taki, który jest na samym końcu cze-
osiedle rzecz. r.n.; D. osiedla, l. mn. M. B. goś”.  Ostatni rząd, szereg, pociąg.
osiedla, D. osiedli;  Ostatni dzień miesiąca.  Ostatni dom
„miejsce, na którym wybudowano wiele na wsi.  Ostatnie wiadomości ‘najnow-
budynków mieszkalnych”.  Nowe osiedle sze wiadomości’.  Ostatni krzyk mody
mieszkaniowe.  Osiedle willowe. b. dziel- ‘to co jest najmodniejsze’.  To jest moje
nica. F2 ostatnie słowo ‘decyzja, od której nie ma
p. osiedlowy, osiedlić się. odwołania’. b. ostateczny, finalny, końco-
osłona rzecz. r.ż.; D. osłony, C. Ms. osłonie, wy. F2
l. mn. M. B. osłony, D. osłon; 2. „taki, który już gorszy być nie może”.
„to, co służy do zabezpieczenia czegoś  Ostatni gatunek.  Ostatni uczeń. b. naj-
przed działaniem niepożądanych czyn- gorszy. B5
ników”.  Osłona przed słońcem, przed p. ostatnio.
deszczem. b. przykrycie. B5 ostatnio przysł.; nie stopniuje się;
osoba rzecz. r.ż.; D. osoby, C. Ms. osobie, „w nieodległej przeszłości, od niedawna”.
l. mn. M. B. osoby, D. osób;  Ostatnio dużo chorował.  Ostatnio sły-
1. „jednostka ludzka, człowiek”.  Doro- szałem, że... G7
sła, starsza, młodsza osoba.  Znana, nie- ostrożnie przysł.; ostrożniej;
znana, ważna osoba.  Kilka, kilkanaście „w sposób nacechowany rozwagą, nie czy-
osób.  Ktoś we własnej osobie ‘ktoś, kto niąc szkody”.  Mówić, pytać ostrożnie.
zjawił się osobiście’. b. jednostka. A2  Iść, jechać ostrożnie. B5
2. jęz. „forma czasownika użytego jako
orzeczenie”. ▲ Pierwsza osoba ‘określa ostrożny przym.; ostrożna, ostrożne,
osobę, która mówi: ja, my’. ▲ Druga oso- ostrożni, ostrożniejszy, ostrożniejsi;
ba ‘określa osobę, do której się mówi: ty, „taki, który działa z rozwagą, zastana-
wy’. ▲ Trzecia osoba ‘określa osobę, o któ- wia się nad podjęciem decyzji”.  Ostroż-
rej się mówi: on, ona, ono, oni, one’. C1 na kobieta.  Ostrożny kierowca, zawod-
p. osobowy, osobisty, bezosobowy, osobi- nik.  Ostrożny na przejściach ulicznych.
ście, osóbka.  Ostrożna ocena, wypowiedź.  Ostroż-
ne słowa, określenia. b. uważny, rozważ-
osobisty przym.; osobista, osobiste, osobi- ny. A8
ści; nie stopniuje się; p. ostrożnie, ostrożniutki.
„taki, który dotyczy danej osoby, będący
ostry przym.; ostra, ostre, ostrzy, ostrzej-
jej własnością”.  Sprawy, problemy oso-
szy, ostrzejsi;
biste.  Rzeczy osobiste.  Bagaż osobisty.
1. „mający krawędź lub zakończenie
 Życie osobiste.  Osobiści przyjaciele.
umożliwiające cięcie, krojenie, kłucie”.
b. prywatny, własny. A2
 Ostry nóż.  Ostra igła, szpilka.  Ostre
p. osobiście.
zęby. B5
osobowy przym.; osobowa, osobowe, oso- 2. „taki, którego powierzchnia nie jest
bowi; nie stopniuje się; gładka, który kłuje”.  Ostry kamień.
* orła zob. orzeł * ostrożniejsi zob. ostrożny

* orle zob. orzeł * ostrzy zob. ostry
* osób zob. osoba * ostrzejsi zob. ostry
* osobiści zob. osobisty
ośrodek owoc
126
 Ostra trawa.  Ostra sierść, skóra, weł- „taki, który nie jest zamknięty, nie ma wy-
na. b. szorstki, niegładki. B5 znaczonych granic w przestrzeni i w cza-
3. „taki, który tworzy kąt mniejszy od sie”.  Otwarte drzwi.  Otwarta książ-
kąta prostego”.  Ostry brzeg, wierzcho- ka.  Otwarty sklep, salon.  Otwarte biu-
łek.  Ostry kant stołu.  Ostry koniec. ro.  Otwarta przestrzeń.  Dom otwarty
 Ostry zakręt drogi.  Ostre szczyty gór. ‘dom, którego gospodarze chętnie i często
 Ostre podejście, zejście. F1 przyjmują gości’.  Witać kogoś z otwar-
4. „taki, który silnie działa na zmysły: tymi rękami ‘witać kogoś serdecznie, z ra-
wzroku, słuchu, węchu i smaku”.  Ostry dością’.  Mieć oczy i uszy otwarte ‘dosko-
blask, kolor.  Ostre słońce, światło lamp. nale orientować się w sytuacji, być czuj-
 Ostry zapach.  Ostry smak zupy. nym’. F1, G6
 Ostre potrawy, przyprawy. A11
otwierać czas. ndk; otwieram, otwierasz,
5. „taki, który jest trudny do zniesie-
nia”.  Ostry mróz, deszcz.  Ostra zima. otwieraj, otwierał, otwierałyśmy, otwie-
 Ostre powietrze. b. surowy, srogi, do- raliśmy, otwierany; rzecz. otwieranie; dk
kuczliwy. H1 otworzyć otworzę, otworzysz, otwórz,
6. „o człowieku: taki, który jest nieprzy- otworzył, otworzyłyśmy, otworzyliśmy,
jemny w kontakcie ze względu na duże otworzony, otwarty; rzecz. otwarcie;
wymagania”.  Ostry szef, dyrektor, do- otwierać co, czym;
wódca.  Ostry nauczyciel, ojciec.  Ostra 1. „uczynić otwartym coś zamkniętego,
matka.  Ostrzy rodzice. b. surowy. A8 zawiązanego; rozwinąć”.  Otwierać bu-
p. ostro. telkę, słoik.  Otwierać książkę, notes, ze-
szyt, list, paczkę, walizkę, torbę.  Otwie-
ośrodek rzecz. r.m.; D. ośrodka, N. ośrod- rać usta, oczy.  Otwierać drzwi, okno,
kiem, l. mn. M. B. ośrodki, D. ośrodków; szafę.  Otwierać przed kimś serce ‘mó-
1. „środek, centralny punkt czegoś; tak- wić komuś wszystko o sobie’. B5
że charakterystyczne środowisko, w któ- 2. „rozpoczynać czynność, działalność ja-
rym dzieje się coś znaczącego”.  Ośro- kiejś instytucji”.  Otwierać szkołę, sklep,
dek przemysłowy, gospodarczy, kultural- biuro, bibliotekę, teatr.  Otwierać zebra-
ny. b. centrum. F2 nie. B6
2. „instytucja zajmująca się działalno-
ścią w określonej dziedzinie życia. Ośro- owad rzecz. r.m.; D. B. owada, Ms. owadzie,
dek naukowy szkoleniowy, badawczy, wy- l. mn. M. B. owady, D. owadów;
poczynkowy. E4 zool. „bardzo małych rozmiarów zwie-
p. ośrodkowy. rzątko; żyje około miliona gatunków we
wszystkich częściach świata; zalicza się do
otrzymać czas. dk; otrzymam, otrzymasz, tego gatunku np. muchy, mrówki, pszczo-
otrzymaj, otrzymał, otrzymałyśmy, otrzy- ły, osy”.  Pożyteczne, szkodliwe owady.
maliśmy, otrzymany; rzecz. otrzymanie;  Schwytać, zabić owada. H2
zob. ndk otrzymywać; otrzymać co, z cze-
go; owoc rzecz. r.m.; D. Ms. owocu, l. mn. M. B.
„stać się odbiorcą jakiejś rzeczy, jakiegoś owoce, D. owoców;
polecenia”.  Otrzymać kwiaty, prezent, 1. bot. „organ roślin osłaniający rozwija-
książkę.  Otrzymać nagrodę, pienią- jące się nasiona i służący do ich rozsiewa-
dze.  Otrzymać wiadomość, list, paczkę. nia”.  Dojrzały, smaczny owoc.  Owo-
 Otrzymać rozkaz, zakaz. b. dostać. C6 ce leśne.  Owoce śliwy, gruszy, jabłoni.
 Owoc pomidora, ogórka.  Deser z owo-
otrzymywać czas. ndk; otrzymuję, otrzy-
cami.  Zbiory owoców. H3, D7
mujesz, otrzymuj, otrzymywał, otrzymy-
2. przenoś. „to, co jest efektem jakiegoś
wałyśmy, otrzymywaliśmy, otrzymywa-
działania”.  Owoc trudu, pracy.  Owoc
ny; rzecz. otrzymywanie; zob. dk otrzy-
lekkomyślności.  Czyjś trud wydaje owo-
mać.
ce. b. rezultat, wynik. B5
otwarty przym.; otwarta, otwarte, otwar- p. owocowy, owocny, owocowo, owocnie,
ci; nie stopniuje się; owocek, owocować.
* otwarci zob. otwarty * ozdób zob. ozdoba

* owadzie zob. owad
ozdoba ożenić się
127
ozdoba rzecz. r.ż.; D. ozdoby, C. Ms. ozdo-  Oznaczać godzinę spotkania.  Ozna-
bie, l. mn. M. B. ozdoby, D. ozdób; czać termin zakończenia pracy. b. usta-
„przedmiot, który czyni coś pięknym, ład- lać. F1, G7
niejszym”.  Ozdoba ze złota, ze srebra. p. oznaka.
 Ozdoba ubioru.  Ozdoby choinkowe, na
choinkę.  Ozdoba książki.  Nosić ozdo- oznajmujący przym.; oznajmująca, oznaj-
by.  Mieć na sobie dużo ozdób. b. dekora- mujące; nie stopniuje się;
cja. A6, B5 jęz. „o formie czasownika: taka, która
p. ozdobny, ozdobnie, ozdóbka, ozdobić. wyraża stosunek mówiącego do wypowia-
oznaczać czas. ndk; oznaczam, oznaczasz, danej treści, wskazuje, że osoba mówią-
oznaczaj, oznaczał, oznaczałyśmy, ozna- ca uważa tę treść za rzeczywistą”.  Tryb
czaliśmy, oznaczany; rzecz. oznaczanie; oznajmujący.  Zdanie oznajmujące. C1
dk oznaczyć oznaczę, oznaczysz, oznacz, p. oznajmienie, oznajmić.
oznaczył, oznaczyłyśmy, oznaczyliśmy,
oznaczony; rzecz. oznaczenie; oznaczać ożenić się czas. dk; ożenię się, ożenisz się,
co, czym, gdzie; ożeń się, ożenił się, ożeniliśmy się; rzecz.
1. „stawiać, pisać, rysować na czymś jakiś ożenienie się; ożenić się z kim;
znak”.  Oznaczać odcinki trasy.  Ozna- „o mężczyźnie: zawrzeć związek małżeń-
czać bieliznę.  Oznaczać drzewa do wy- ski, wziąć kobietę za żonę”.  Ożenić się
cięcia. b. znaczyć, kreślić. B4 z panną, z koleżanką.  Ożenić się z miło-
2. „określać, ustalać coś według jakiejś ści, z rozsądku.  Ożenić się po raz drugi.
miary; wyznaczać jakiś termin, odcinek  Dobrze, bogato się ożenić.  Ożenić się
czasu itp.”.  Oznaczać odcinki trasy. w młodym wieku. B4, B1
Ó
ó [u] 1. „litera alfabetu polskiego; znak ówczesny przym.; ówczesna, ówczesne,
graficzny samogłoski u”. ówcześni; nie stopniuje się;
2. „samogłoska tylna; o kreskowane, „istniejący w czasach, o których była
o z kreską”. mowa wcześniej”.  Ówczesne zwyczaje.
 Ówczesne życie polityczne.
p. ówcześnie.
P
p [pe] 1. „litera alfabetu polskiego; graficz- dawane w takiej postaci; także zawartość
ny znak spółgłoski p”. tego opakowania”.  Paczka ciastek, cu-
2. „spółgłoska bezdźwięczna, ustna, war- kierków, papierosów, kawy, herbaty. b. pu-
gowa, twarda, zwarta”. dełko. F1
3. pot. „grupa osób zaprzyjaźnionych”.
pa wykrz.; często występuje w postaci po-
 Paczka kolegów, znajomych, chłopców,
dwojonej pa, pa;
„słowo (słowa) wypowiedziane na poże- uczniów.  Umówić się całą paczką. b. to-
gnanie w kontaktach z osobami bliskimi warzystwo. A2
lub dziećmi”.  No to pa!  Pa, pa, do zo- p. paczkowy, paczkować.
baczenia. b. hej. C5 padać czas. ndk; padam, padasz, padaj,
pachnieć czas. ndk; pachnę, pachniesz, padał, padałyśmy, padaliśmy, padający;
pachnij, pachniał, pachniałyśmy, pach- rzecz. padanie; zob. dk paść; padać na co,
nieliśmy, pachnący; pachnieć czym, jak; na kogo, skąd, gdzie;
1. „wydzielać przyjemny zapach”.  Pach- 1. „lecieć z góry na dół pod wpływem wła-
nieć ładnie, mocno, ostro.  Perfumy pach- snego ciężaru lub nagle tracić pozycję pio-
ną.  Róże pachną.  Kwiaty nie pachną. nową”.  Padać na plecy.  Padać na zie-
 Pachnie świeżym chlebem, obiadem. mię, na podłogę.  Jabłka, śliwki padają na
A11 ziemię.  Padać z nóg ‘być bardzo zmęczo-
2. przenoś. „zapowiadać coś złego, niemi- nym”.  Akcent pada na pierwszą, drugą
łego, niebezpiecznego”.  Pachnie awan- sylabę ‘pierwsza, druga sylaba jest mocniej
turą, kłótnią.  Ktoś wie, czym to pachnie wymawiana, jest akcentowana’.  Padnij
‘ktoś orientuje się, wie, jakie przykrości ‘komenda wojskowa’.  Niedaleko pada
mogą go spotkać’. b. zagrażać. B5 jabłko od jabłoni ‘o dzieciach, które dzie-
p. zapachnieć. dziczą wiele cech po rodzicach’. F5
2. „o opadach atmosferycznych: wystę-
paczka rzecz. r.ż.; D. paczki, C. Ms. paczce, pują, spadają na ziemię”.  Deszcz, śnieg
l. mn. M. B. paczki, D. paczek; pada.  Bez przerwy pada.  Pada dzień
1. „przedmiot lub pewna liczba przedmio- i noc. H1
tów ułożonych razem, owiniętych papie- p. opadać, odpadać, popadać, spadać,
rem, zawiązanych sznurkiem, także prze-
upadać, wpadać, wypadać, zapadać, li-
syłka pocztowa”.  Paczka z książkami.
stopad.
 Paczka papierów, gazet.  Wysyłać, do-
stać, otrzymać paczkę.  Otworzyć, rozwi- pakować czas. ndk; pakuję, pakujesz, pa-
nąć paczkę. b. przesyłka. D4 kuj, pakował, pakowałyśmy, pakowali-
2. „opakowanie, które zawiera określoną śmy, pakowany; rzecz. pakowanie; pako-
liczbę lub ilość jakiegoś artykułu i sprze- wać co, do czego, w co;
* paczce zob. paczka * paść zob. padać

* paczek zob. paczka
palec pamiętać
130
„układać różne przedmioty w paczkę, „przedmiot, który stanowi wspomnie-

wkładać coś do walizki, torby itp. w celu nie związane z jakąś osobą lub zdarze-
zabrania ze sobą”.  Pakować ubranie do niem; czasem będący podarunkiem z mi-
plecaka.  Pakować pamiątki, listy, naczy- nionego czasu”.  Pamiątka z podróży,
nia. b. wkładać, układać. B4 z wakacji.  Pamiątka po babci, po matce.
p. napakować, opakować, popakować,  Pamiątki rodzinne.  Zbierać, przecho-
rozpakować, spakować, zapakować, pa- wywać pamiątki.  Dać, wziąć coś na pa-
kować się. miątkę ‘dać, wziąć coś jako symbol pamię-
ci o kimś, o czymś”. D4
palec rzecz. r.m.; D. palca, l. mn. M. B. pal-
p. pamiątkowy, pamiętnik, pamięć, pa-
ce, D. palców;
miętać.
„zakończenie ręki albo stopy; jeden z pię-
ciu członków tego zakończenia”.  Duży, pamięć rzecz. r.ż.; D. C. Ms. pamięci, bez
mały palec.  Długie, krótkie palce.  Pal- l mn.;
ce u ręki, u nogi.  Liczyć na palcach.  Po- 1. „charakterystyczna dla człowieka i in-
kazywać palcem.  Jeść palcami.  Cho- nych istot żywych zdolność do zachowy-
dzić na palcach.  Znać coś jak swoje pięć wania i odtwarzania minionych do-
palców ‘znać coś bardzo dobrze’.  Samot- świadczeń”.  Mieć dobrą, złą, słabą pa-
ny jak palec ‘zupełnie sam, bez rodziny, mięć.  Uczyć się tekstu, słów na pamięć.
bez przyjaciół’.  Mieć coś w małym pal-  Stracić pamięć.  Umieć, znać coś na pa-
cu ‘umieć, znać coś doskonale’.  Kiwać mięć.  Ktoś ma krótką pamięć ‘o kimś,
na kogoś palcem ‘przywoływać kogoś ru- kto prędko zapomina to, co dla niego zro-
chem palca’.  Palce lizać ‘o czymś bar- biono’.  Liczyć w pamięci ‘liczyć w my-
dzo smacznym’.  Położyć palec na ustach śli, bez zapisywania’.  Zachować kogoś,
‘nakazać milczenie, ciszę’.  Daj mu pa- coś w pamięci ‘pamiętać o kimś, o czymś’.
lec, a on całą rękę chwyta ‘o osobie, której  Szukać w pamięci ‘przypominać so-
ciągle wszystkiego jest mało’.  Nie kładź bie jakieś zdarzenie z trudem’.  Zako-
palca między drzwi ‘nie interesuj się cu- chać się bez pamięci ‘zakochać się do tego
dzymi sprawami’. A4 stopnia, że o wszystkim się zapomina’.
p. palcowy, palczasty, paluszek. b. wspomnienie. A10
2. „wspomnienie, upamiętnienie kogoś
palić czas. ndk; palę, palisz, pal, paliłyśmy,
lub czegoś, co minęło, skończyło się”.  Zo-
paliliśmy, palony; rzecz. palenie; palić co, stawić po sobie dobrą pamięć.  Zachować
czym, w czym; w pamięci.  Pamięć o przodkach, o rodzi-
1. „utrzymywać ogień w celu ogrzewa- cach.  Ku pamięci ‘na pamiątkę, żeby pa-
nia, gotowania, niszczenia czegoś, otrzy- miętać’.  Dziękuję za pamięć ‘podzięko-
mywania światła”.  Palić węglem, drew- wanie za pozdrowienie, za list’.  Świętej
nem.  Palić w piecu.  Palić ognisko. pamięci ‘o zmarłej osobie wyznania chrze-
 Palić świecę.  Palić dokumenty, papie- ścijańskiego’. b. szacunek. C6
ry. b. grzać, spalać. B5 p. pamięciowy, pamiętny, pamięciowo, pa-
2. „wciągać dym z zapalonego papierosa”. miątka, pamiętać.
 Palić nałogowo, dużo.  Palić papiero-
sy. B4 pamiętać czas. ndk; pamiętam, pamiętasz,
p. napalić, nadpalić, odpalić, podpalić, pamiętaj, pamiętał, pamiętałyśmy, pamię-
rozpalić, spalić, wypalić, zapalić, palić się. taliśmy, pamiętany; rzecz. pamiętanie; pa-
miętać kogo, co, komu, o kim, o czym;
paliwo rzecz. r.n.; D. paliwa, Ms. paliwie,
„zachowywać w świadomości to, co się
l. mn. M. B. paliwa, D. paliw;
przeżyło, poznało lub to, co należy wy-
„ciało stałe, płynne lub gazowe wykorzy-
konać”.  Pamiętać wydarzenia, podróże,
stywane jako źródło energii”.  Paliwo do
spotkania.  Długo, dobrze, dokładnie,
samochodu.  Stacja paliw.  Zbiornik pa-
szczegółowo pamiętać.  Pamiętać o uro-
liwa.  Ceny paliwa. B5
dzinach, o imieninach, o jubileuszu.  Pa-
p. paliwowy.
miętać o obowiązkach.  Pamiętać o rodzi-
pamiątka rzecz. r.ż.; D. pamiątki, C. Ms. cach.  Pamiętać ojca, matkę.  Pamiętać
pamiątce, l. mn. M. B. pamiątki, D. pa- piąte przez dziesiąte ‘bardzo niedokład-
miątek; nie coś pamiętać’. A9
* pal zob. palić * pamiątek zob. pamiątka

pan papier
131
p. zapamiętać, pamięć, pamiętnik, pa- państwo rzecz. r.n.; D. państwa, Ms. pań-
miątka, pamiętliwy. stwie, l. mn. M. B. państwa, D. państw;
dla zn. 2. i 3. l. poj. D. B. państwa, C. Ms.
pan rzecz. r.m.; D. B. pana, C. Ms. panie,
państwu, bez l. mn.;
l. mn. M. panowie, D. B. panów; w teks
1. „politycznie zorganizowane społeczeń-
tach oficjalnych albo grzecznościowych pi-
stwo, które zajmuje określany granicami
szemy wielką literą Pan; P w zn. 2. zawsze
piszemy wielką literą; obszar”.  Państwo polskie, niemieckie,
1. „dorosła osoba płci męskiej, mężczyzna; duńskie.  Granice państwa.  Hymn, go-
także forma zwracania się do mężczyzny, dło państwa.  Rządzić państwem. b. kraj.
gdy sytuacja nie dopuszcza formy ty”. E3, F3
 Starszy pan.  Pan w średnim wieku. 2. „kobieta i mężczyzna jako para mał-
 Drogi, szanowny panie.  Panie profeso- żeńska”.  Państwo wyszli.  Opowiadał
rze, dyrektorze, sąsiedzie.  Panie Stani- o państwu Kowalskich.  Szanowni pań-
sławie, panie Janie.  Proszę pana.  Być stwo.  Państwo młodzi ‘pan młody z pan-
z kimś za pan brat ‘być z kimś w przyja- ną młodą w dniu ślubu’.  Starsi państwo
cielskich stosunkach’.  Pan młody ‘męż- ‘rodzice lub dziadkowie’. b. małżeństwo.
czyzna, który właśnie bierze ślub’. b. męż- A2
czyzna, facet. A2 3. „grupa osób składająca się z mężczyzn
2. rel. „stwórca świata, Bóg”.  Panie, i kobiet, zwłaszcza forma zwracania się do
zmiłuj się nad nami.  Pan z wami ‘mo- nich”.  Zapraszam państwa.  Szanowni,
dlitewne pozdrowienie wiernych przez drodzy państwo.  Proszę państwa ‘for-
księdza’.  Jak u Pana Boga za piecem ma zwracania się do grupy osób’. A2
‘dobrze, bezpiecznie’.  Z Panem Bogiem p. państwowy, państewko.
‘formuła pożegnania wyrażająca życzenia
powodzenia’.  Człowiek strzela, Pan Bóg państwowy przym.; państwowa, państwo-
kule nosi ‘człowiek nie jest w stanie prze- we, państwowi; nie stopniuje się;
widzieć wszystkich konsekwencji swoich „taki, który odnosi się do państwa, jest
działań’. b. Bóg. E1 własnością państwa – organizacji poli-
p. pański, bezpański, pani, panna, pań- tycznej, reprezentuje państwo”.  Urząd
stwo, panować. państwowy.  Władza państwowa.  Gra-
nice państwowe.  Ustrój państwowy.
pani rzecz. r.ż.; D. C. Ms. pani, B. panią,
 Przemysł państwowy.  Flaga państwo-
l. mn. M. B. panie, D. pań;
wa.  Szkoła państwowa. b. publiczny, na-
„dorosła osoba płci żeńskiej; kobieta; tak-
rodowy. E3
że forma zwracania się do kobiety lub mó-
p. państwowo, państwo.
wienie o kobiecie, gdy sytuacja nie dopusz-
cza formy ty”.  Starsza pani.  Umówić się papier rzecz. r.m.; D. papieru, Ms. papie-
z pewną panią.  Znajoma pani.  Kosmety- rze, l. mn. M. B. papiery, D. papierów; dla
ki, odzież dla pań.  Witam, żegnam panią. zn. 2. rzadko w l. poj.;
 Proszę pani.  Pani dyrektor, redaktor. 1. „materiał do pisania, rysowania, pako-
 Pani Ela, Ewa.  Szanowna pani.  Pani wania”.  Papier gazetowy, listowy, ma-
młoda ‘kobieta, która zawiera związek mał- szynowy, rysunkowy, toaletowy.  Koloro-
żeński’. b. kobieta. A2 wy, biały papier.  Zapakować w papier.
p. paniny/panin, pan, panna, panienka.  Kartka papieru.  Napisać coś na pa-
panna rzecz. r.ż.; D. panny, C. Ms. pannie, pierze. D4
l. mn. M. B. panny, D. panien; 2. „pismo mające charakter dokumentu
„kobieta, która jeszcze nie wyszła za mąż, i tym samym znaczenie urzędowe”.  Taj-
która nigdy nie była mężatką”.  Doro- ne, urzędowe, sądowe papiery.  Przed-
sła, piękna panna.  Panna Zosia, Kry- stawić, okazać papiery.  Wypełnić papie-
sia, Ewa.  Panna młoda ‘kobieta w dniu ry.  Podpisać papier.  pot. Lewe papiery
swego ślubu’.  Stara panna ‘o kobiecie ‘fałszywe dokumenty’. b. dokument, pi-
w starszym wieku, która nie wyszła za smo. C4
mąż’. b. dziewczyna. A2 p. papierowy, papierniczy, papierkowy, pa-
p. panieński. pierkowo, papierek, papieros.
* panie1 zob. pan * panien zob. panna

* panie2 zob. pani * papierze zob. papier
papieros partykuła
132
papieros rzecz. r.m.; D. papierosa, B. pa- park rzecz. r.m.; D. Ms. parku, N. parkiem,
pieros/papierosa, Ms. papierosie, l. mn. l. mn. M. B. parki, D. parków;
M. B. papierosy, D. papierosów; „duży ogród ozdobny, w którym rośliny,
„drobno pokrojony tytoń zawinięty w bi- aleje i ścieżki zostały odpowiednio za-
bułkę zakończoną (lub nie) ustnikiem, słu- planowane”.  Park miejski, pałacowy.
żący ludziom do palenia przez wdychanie  Mieszkać przy parku.  Umówić się
dymu”.  Mocne, słabe papierosy.  Pacz- w parku.  Odpoczywać w parku.  Spa-
ka, pudełko papierosów.  Zapalić, zga- cerować po parku. b. ogród. F3
sić papierosa.  Częstować papierosem. p. parkowy, parczek.
 Wyjść na papierosa. D7
parking rzecz. r.m.; D. parkingu, N. par-
p. papierosowy, papierosik.
kingiem, l. mn. M. B. parkingi, D. parkin-
para1 rzecz. r.ż.; D. pary, C. Ms. parze, bez gów;
l. mn.; „plac wyznaczony do dłuższego postoju
„gaz, który powstaje przy wysokiej tem- większej liczby samochodów”.  Parking
peraturze podczas gotowania, np. wody”. strzeżony, płatny.  Parking podziemny.
 Para wodna.  Obłok pary.  Szyby, oku-  Miejsce na parkingu.  Zostawić samo-
lary zaszły parą.  Ani pary z ust ‘zacho- chód na parkingu. F3
waj tajemnicę’. B5 p. parkingowy, parkowanie, parkować.
p. parowy, parny, parno, parzyć.
parter rzecz. r.m.; D. parteru, Ms. parte-
para2 rzecz. r.ż.; D. pary, C. Ms. parze, rze, l. mn. M. B. partery, D. parterów;
l. mn. M. B. pary, D. par; „w budynku pomieszczenie, które znajdu-
1. „dwie osoby lub dwa przedmioty”. ją się nad piwnicą lub bezpośrednio nad
 Para rąk i nóg.  Para przyjaciół.  Para ziemią”.  Mieszkać na parterze.  Pokój,
małżeńska.  Para koni.  Ustawić się pa- kuchnia, łazienka na parterze.  Wysoki,
rami.  Iść parą, parami.  Młoda para niski parter. D1
‘młode małżeństwo’. B5 p. parterowy.
2. „jeden przedmiot, który składa się
partia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. partii, l. mn. M.
z dwóch połączonych takich samych czę-
B. partie, D. partii;
ści”.  Para spodni.  Para drzwi, sań.
1. „organizacja społeczna, która jedno-
 Para okularów, nożyczek. B5
czy swoich członków wspólnym progra-
p. parzysty, parzyście/parzysto, parka,
mem politycznym i dąży do realizacji tego
parę/paru.
programu głównie przez zdobycie i spra-
parasol rzecz. r.m.; D. parasola, l. mn. M. wowanie władzy”.  Partia polityczna, le-
B. parasole, D. parasoli; wicowa, prawicowa, demokratyczna, so-
„osłona od deszczu albo od słońca wyko- cjalistyczna, komunistyczna.  Partia ro-
nana z tkaniny rozpiętej na składanych botnicza, chłopska, ludowa.  Członek
drutach przymocowanych do metalowego partii.  Polityka, program partii.  Nale-
lub drewnianego pręta”.  Kolorowy, czar- żeć, wstąpić, zapisać się do partii. b. orga-
ny parasol.  Parasol składany.  Damski, nizacja, stowarzyszenie. E3
męski parasol.  Iść pod parasolem.  Pa- 2. „wydzielona z większej części grupa lu-
rasol plażowy, ogrodowy. A6, D4 dzi, pewna liczba przedmiotów; część ja-
p. parasolowy, parasolkowy, parasolka. kiejś całości”.  Partia gości, dzieci, pra-
cowników.  Partia towaru, materiałów
parę/paru liczeb. nieokreślony, D. C. Ms.
budowlanych.  Partia tekstu. b. grupa,
paru, B. r. nmos. parę/r. mos. paru, N. pa-
fragment. F1
roma/paru;
p. partyjny, partyjnie, partyjka.
„określenie liczby kogoś lub czegoś za-
stępujące liczebniki od dwóch do dziesię- partykuła rzecz. r.ż.; D. partykuły, C. Ms.
ciu”.  Parę godzin, dni, minut, miesięcy, partykule, l. mn. M. B. partykuły, D. par-
lat.  Parę osób, kobiet.  Paru uczniów, tykuł;
studentów.  Mieć dwadzieścia parę lat. jęz. „nieodmienna część mowy, która
 Parę groszy ‘niewiele pieniędzy, bardzo w zdaniu odgrywa rolę pomocniczą, pole-
mała suma’. b. kilka/kilku. F1 gającą na modyfikowaniu sensu wyrazu
* parze1 zob. para1 * parze2 zob. para2

paru pełno
133
lub wypowiedzi, np. «no», «by»”.  Party- p. paszportowy, paszporcik.

kuła pytajna «czy», przecząca «nie». C1
paść czas. dk; padnę, padniesz, padnij,
paru zob. parę. padł, padłyśmy, padliśmy, padłszy; rzecz.
padnięcie; zob. ndk padać.
pas rzecz. r.m.; D. pasa, Ms. pasie, l. mn. M.
B. pasy, D. pasów; patriotyzm rzecz. r.m.; D. patriotyzmu,
1. „długi, wąski kawałek skóry, tkaniny Ms. patriotyzmie [patriotyźmie], bez
wiązany bądź zapinany, noszony na ubra- l. mn.;
niu w talii lub służący do łączenia, spina- „miłość ojczyzny i gotowość poświęcenia
nia, podtrzymywania czegoś”.  Wąski, się dla niej”.  Być patriotą.  Głęboki, au-
szeroki, wełniany, skórzany pas”.  Pas do tentyczny, prawdziwy patriotyzm.  Prze-
spodni, do płaszcza.  Nosić, założyć pas. jawy patriotyzmu.  Uczyć patriotyzmu.
 Zapiąć pas.  Pasy w samochodzie.  pot. ▲ Patriotyzm lokalny ‘miłość do rodzin-
Popuszczać pasa ‘pozwalać sobie na obfite nych stron’. A9
jedzenie lub na większe wydatki na jedze- p. patriotyczny, patriotycznie, patriota,
nie’.  pot. Zaciskać pasa ‘oszczędzać’. A6 patriotka.
2. „u człowieka: środkowa część tułowia
patrzeć czas. ndk; patrzę, patrzysz, patrz,
powyżej bioder”.  Wąski, szeroki w pasie.
patrzył, patrzyłyśmy, patrzyliśmy; rzecz.
 Objąć w pasie.  Rozebrać się do pasa.
patrzenie; patrzeć na kogo, na co, w co;
 Zawiązać sukienkę w pasie.  Kłaniać
1. „kierować na coś, na kogoś wzrok, aby
się w pas ‘kłaniać się bardzo nisko’. A4
widzieć”.  Patrzeć na zegarek.  Patrzeć
3. „wydzielona, wąska i długa część po-
w niebo.  Patrzeć na kolegę, w okno, na
wierzchni ziemi, łąki, lasu, drogi”.  Pas
ulicę.  Dobrze, źle patrzy komuś z oczu
pola, łąki, drogi, żyta.  Prawy, lewy pas
‘ktoś wygląda na dobrego, na złego’.  Nie
jezdni. b. linia. F3
móc patrzeć na kogoś, na coś ‘nie lubić ko-
p. pasowy, pasiasty, pasek.
goś, czegoś’.  Patrzeć w kogoś jak w ob-
pasażer rzecz. r.m.; D. B. pasażera, Ms. pa- raz ‘bardzo kogoś kochać’. b. spoglądać.
sażerze, l. mn. M. pasażerowie, D. B. pa- A11
sażerów; 2. „mieć jakiś pogląd na coś, sądzić coś
„osoba, która korzysta z przejazdu jakimś o kimś, o czymś”.  Patrzeć nieufnie, groź-
pojazdem (samochodem, autobusem, stat- nie, z niepokojem, z pogardą.  Optymi-
kiem itp.), jednocześnie nie będąc jego stycznie patrzeć na świat.  Patrzeć na
kierowcą”.  Pasażer kolejowy, autobuso- kogoś z góry ‘uważać siebie za lepszego’.
wy.  Pasażer tramwaju, taksówki. A2  Patrzeć prawdzie w oczy ‘właściwie oce-
p. pasażerski, pasażerka. niać sytuację’. b. oceniać. A9
p. popatrzyć, podpatrzyć, wypatrzyć.
pasta rzecz. r.ż.; D. pasty, C. Ms. paście,
l. mn. M. B. pasty, D. past; październik rzecz. r.m.; D. października,
„gęsta masa z różnych składników o za- N. październikiem, l. mn. M. B. paździer-
stosowaniu zależnym od nich”.  Kanap- niki, D. październików;
ki z różnymi pastami.  Pasta śledziowa, „dziesiąty miesiąc w roku kalendarzo-
pomidorowa, z jajek, na kanapki.  Pasta wym”.  Ciepły, pogodny październik.
do zębów. B5  Pierwszy października. G2
p. pastować. p. październikowy.
paszport rzecz. r.m.; D. paszportu, Ms. pełno przysł.; pełniej;
paszporcie, l. mn. M. B. paszporty, D. 1. „tak, że więcej się nie zmieści; po brze-
paszportów; gi”.  Nalej pełno wody do szklanki.  Na-
„dokument osobisty dający uprawnienia do sypać pełno cukru. F1
wyjazdu poza granice państwa i przebywa- 2. „bardzo wiele czegoś”.  Pełno ludzi.
nia tam”.  Paszport turystyczny, służbo-  Mam pełno roboty.  Wszędzie kogoś
wy, dyplomatyczny.  Wyrobić sobie pasz- pełno ‘ktoś wszędzie wejdzie, wszędzie
port.  Dostać, otrzymać paszport. C4 jest’. b. wiele. F1
* pasie zob. pas * padł zob. paść

* paście zob. pasta * pełniejszy zob. pełny
* padnę zob. paść
pełny piec
134
pełny przym.; pełna, pełne, pełni, pełniej- pewny przym.; pewna, pewne, pewni, pew-
szy, pełniejsi; niejszy, pewniejsi;
1. „taki, do którego więcej się nie mieści”. 1. „godny zaufania, taki, na którym można
 Pełne wiadra wody.  Sala pełna gości. polegać”.  Pewne biuro podróży.  Pewne
 Pełna szklanka gorącego mleka.  Mieć biuro informacji.  Oddać w pewne ręce
pełne ręce roboty ‘mieć bardzo dużo pra- ‘oddać pod opiekę coś lub kogoś komuś za-
cy’. F1 ufanemu”. b. rzetelny. B5
2. „taki, który zawiera wiele czegoś”. 2. „taki, który niewątpliwie nastąpi”.
 Oczy pełne łez.  Praca pełna błędów.  Pewny wydatek.  Pewny sukces, zaro-
 Życie pełne przygód, niespodzianek. F1 bek.  Pewny wyjazd, przyjazd. b. oczywi-
3. „niczym nieograniczony”.  Pełna swo- sty. B5
boda.  Mam pełne zaufanie.  W pełnym 3. „taki, który całkowicie wierzy w coś”.
słońcu.  Oddychać pełną piersią ‘głęboko  Jestem pewny, że nie kłamiesz.  Był
oddychać’.  Mówić pełnym głosem ‘mó- pewny swego zdania. b. przekonany. A8
wić otwarcie, śmiało’. b. swobodny. F1 p. pewnie, pewniutki, zapewnić.
4. „taki, który jest kompletny, bez braków”.
piątek rzecz. r.m.; D. piątku, N. piątkiem,
 Pełny wykaz gości.  Pełny miesiąc.  Peł-
l. mn. M. B. piątki, D. piątków;
ny tekst przemówienia.  W pełnym zna-
„piąty po niedzieli dzień tygodnia”.
czeniu tego słowa ‘zgodnie z tym, co dane
 W piątek spotkamy się w kinie.  Kolej-
słowo znaczy’. b. zupełny, całkowity. F1
ny, następny piątek.  Z piątku na sobotę.
p. pełno, pełniutki. ▲ rel. Wielki Piątek ‘ostatni piątek przed
peron rzecz. r.m.; D. peronu, Ms. peronie, Wielkanocą’.  W piątek i świątek ‘każde-
l. mn. M. B. perony, D. peronów; go dnia, codziennie’. G3
„chodnik, najczęściej wysoki, przy torze p. piątkowy.
kolejowym, który ułatwia wsiadanie i wy-
piątka rzecz. r.ż.; D. piątki, C. Ms. piątce,
siadanie z pociągu”.  Pociąg odjeżdża
l. mn. M. B. piątki, D. piątek;
z toru przy peronie czwartym.  Spotkać
1. „cyfra oznaczająca liczbę pięć; 5”.
się na peronie.  Peron kolejowy.  Wyjść
 Skreślamy wszystkie piątki na liście.
na peron. F2
F1
p. peronowy.
2. „stopień szkolny oznaczający ocenę
pewien przym.; pewna, pewne, pewni; nie bardzo dobrą”.  Zdać na piątkę.  Zbie-
stopniuje się; rać same piątki.  Otrzymać piątkę. E2
„jakiś bliżej nieokreślony, jeden z wielu, p. piątkowy.
niektóry”.  Pewien znajomy.  Pewne-
pić czas. ndk; piję, pijesz, pij, pił, piłyśmy,
go dnia ‘kiedyś, raz’.  Osoba w pewnym
piliśmy, pity; rzecz. picie; pić co;
wieku ‘osoba już niemłoda’. A2
„wprowadzać płyn przez usta do organi-
p. pewnie.
zmu”.  Pić kawę, herbatę.  Pić z kub-
pewnie1 przysł.; pewniej; ka, ze szklanki.  Pić wódkę, wino, piwo.
„w sposób zdecydowany, śmiało”.  Na py-  Pić czyjeś zdrowie, pić na zdrowie ‘pić
tanie odpowiadaliśmy pewnie.  Czuć się wino, wódkę na czyjąś cześć”. D7
pewnie ‘nie bać się niczego’. A9 p. dopić, napić się, popić, wypić, pijak,
pitny.
pewnie2 part.;
„wyraża mocne potwierdzenie, zdecydo- piec1 rzecz. r.m.; D. pieca, l. mn. M. B. pie-
waną zgodę”.  No pewnie.  Pewnie jesz- ce, D. pieców/piecy;
cze się spotkamy.  Pewnie będę tego ża- „urządzenie, za pomocą którego grzeje się
łować.  Pewnie, że... ‘oczywiście, natu- pomieszczenie albo na którym gotuje się
ralnie’. C1 potrawy”.  W piecu pali się.  Grzać ręce
* pełniejszy zob. pełny * piątek zob. piątka

* pewna zob. pewien * piję zob. pić
* pewni zob. pewien * pij zob. pić
* pewniejsi zob. pewny * pity zob. pić
* piątki1 zob. piątek * pieca zob. piec1
* piątki2 zob. piątka
piec piętro
135
przy piecu.  Palić w piecu.  Piec kuchen- bardzo wierny’.  Pogoda pod psem ‘bar-
ny.  Coś jest prosto z pieca ‘coś jest dopie- dzo brzydka, deszczowa pogoda’.  Być
ro wykonane’. D4 głodnym jak pies ‘być bardzo głodnym’.
p. piecowy, piecyk.  Żyć jak pies z kotem ‘kłócić się, gnie-
wać się’.  Zejść na psy ‘stać się biednym,
piec2 czas. ndk; piekę, pieczesz, piecz, piekł,
ubogim’. H2
piekłyśmy, piekliśmy, pieczony; rzecz. pie-
p. pieski, psi, piesek.
czenie; piec co, gdzie, w czym;
1. „przygotowywać potrawę, trzymając ją pieśń rzecz. r.ż.; D. C. Ms. pieśni, l. mn. M.
w wysokiej temperaturze”.  Piec mięso, D. B. pieśni;
piec ciasto z owocami, chleb. D7 „utwór muzyczny do śpiewania, tekst na-
2. „sprawiać, że jest bardzo gorąco”. pisany wierszem”.  Wykonać piękne pie-
 Słońce piekło od rana.  Twarz kogoś śni kościelne.  Pieśń narodowa, ludowa.
piecze, uszy kogoś pieką ‘ktoś ma uczu-  Pieśni religijne.  Śpiewać pieśni. b. pio-
cie gorąca’. B5 senka. E5
p. dopiec, napiec, podpiec, przypiec, p. pieśniowy, pieśniarz, pieśniarka.
upiec, zapiec, piec się, pieczeń, pieczywo.
pięknie przysł.; piękniej;
pielęgniarka rzecz. r.ż.; D. pielęgniarki, C. 1. „w sposób wywołujący przyjemne wra-
Ms. pielęgniarce, l. mn. M. B. pielęgniar- żenie estetyczne”.  Pięknie mówić, czy-
ki, D. pielęgniarek; tać, tańczyć, śpiewać.  Pięknie wyglądać.
„kobieta zawodowo opiekująca się cho-  Ubrać się pięknie.  Pokój urządzić pięk-
rymi”.  Pielęgniarka podała choremu nie. b. ślicznie, ładnie. B5
lekarstwo.  Opieka pielęgniarki. b. sio- 2. „najlepiej jak można”.  Pięknie zdać
stra. B2 egzamin, maturę.  Pięknie wygrać mecz.
p. pielęgniarski, pielęgniarz, pielęgno- b. doskonale, wzorowo. B5
wać.
piękny przym.; piękna, piękne, piękni,
pieniądz rzecz. r.m.; D. pieniądza, l. mn. piękniejszy, piękniejsi;
M. B. pieniądze, D. pieniędzy, N. pieniędz- 1. „bardzo ładny, taki, który może się po-
mi; dobać”.  Piękne kwiaty.  Piękna ko-
„to, czym się płaci za towary i usługi, mo- bieta.  Piękny dzień, poranek.  Mówić
neta lub banknot”.  Dostać dużo pienię- pięknym językiem.  Piękne oczy.  Pięk-
dzy.  Wydać pieniądze na meble.  Drob- na pogoda ‘pogoda słoneczna’.  Piękne
ne pieniądze.  Kwota, suma pieniędzy. słowa ‘obietnice, w które nie można wie-
 Wartość pieniądza.  Zarabiać pienią- rzyć’. b. śliczny, uroczy. B5
dze.  Pożyczyć, oddać pieniądze.  Tra- 2. „mający najlepsze cechy swojego ga-
cić pieniądze.  Płacić pieniędzmi.  Ku- tunku, bardzo dobry, najlepszy”.  Uzy-
pować za pieniądze.  Leżeć, siedzieć na skać piękny czas w pływaniu.  Piękny
pieniądzach ‘mieć dużo pieniędzy’.  Za wzrost.  Piękny wynik pracy.  Piękne
psi pieniądz ‘bardzo tanio’.  Czas to pie- owoce. b. doskonały, wzorowy. B5
niądz ‘czas ma swoją wartość’. b. forsa. p. pięknie, piękno, pięknieć, piękniutki.
E3
piętro rzecz. r.n.; D. piętra, Ms. piętrze,
p. pieniężny, pieniężnie, pieniążek.
l. mn. M. B. piętra, D. pięter;
pies rzecz. r.m.; D. B. psa, C. psu, Ms. psie, „część budynku nad parterem, która skła-
l. mn. M. B. psy, D. psów; da się z pomieszczeń znajdujących się na
„zwierzę domowe, które pilnuje domo- jednym poziomie”.  Mieszkam na dru-
stwa, z którym chodzi się na spacer; Ca- gim piętrze.  Najwyższe piętro.  Dol-
nis familiaris”.  Spacerować z psem. ne, górne piętro.  Chodzić, biegać po pię-
 Czujny, wierny, dobry, łagodny, zły pies. trach. D1
 Szczekanie psa.  Wierny jak pies ‘ktoś p. piętrowy, piętrowo, pięterko.
* piekę zob. piec2 * psy zob. pies

* piecz zob. piec2 * piękniejsi zob. piękny
* psa zob. pies * pięter zob. piętro
* psu zob. pies * piętrze zob. piętro
* psie zob. pies
piętrowy pismo
136
piętrowy przym.; piętrowa, piętrowe; nie ra ‘zarabiać pisaniem, żyć z twórczości pi-
stopniuje się; sarskiej’. D4
„taki, który oprócz części parterowej ma p. piórowy, piórko.
jedno lub więcej pięter”.  Piętrowy dom,
pisać czas. ndk; piszę, piszesz, pisz, pisał,
budynek.  Piętrowy autobus, wagon ko-
pisałyśmy, pisaliśmy, pisany; rzecz. pi-
lejowy.  Piętrowe łóżko. D1
sanie; pisać co, czym, do kogo, dlaczego,
p. piętrowo.
o czym;
pilnować czas. ndk; pilnuję, pilnujesz, pil- 1. „stawiać na czymś litery, słowa, cyfry”.
nuj, pilnował, pilnowałyśmy, pilnowali-  Pisać bez błędów.  Pisać po polsku.
śmy, pilnowany; rzecz. pilnowanie; pilno-  Pisać ołówkiem, piórem.  Pisać orto-
wać kogo, czego; graficznie.  Jak cię widzą, tak cię piszą
„starać się uważać, aby się komuś nie sta- ‘ocenianie człowieka na podstawie jego
ło nic złego, aby wszystko było jak nale- wyglądu’. C3
ży”.  Pilnować dzieci.  Pilnować domu. 2. „tworzyć tekst”.  Pisać książkę, wiersz.
 Pilnować swoich spraw.  Pilnować po-  Pisać list, ogłoszenie. b. tworzyć. C3
rządku.  Pilnować kogoś, czegoś jak oka 3. „informować w liście, gazecie, książ-
w głowie ‘bardzo pilnować’.  Pilnować ce”.  Pisać o zwycięstwach sportowych.
swego nosa ‘zajmować się swoimi spra-  Pisać o wakacjach, o podróżach.  Pisać
wami’. b. strzec, chronić. B4 na kolanie ‘pisać prędko’. b. zawiadamiać,
p. dopilnować, popilnować, przypilno- komunikować. C6
wać. p. dopisać, napisać, odpisać, popisać,
przepisać, wypisać, zapisać, pismo, pi-
piłka rzecz. r.ż.; D. piłki, C. Ms. piłce, l. mn.
sarz, pisarka, pisownia, pisak, pisarski.
M. B. piłki, D. piłek;
„przedmiot okrągłego kształtu z gumy, pisak rzecz. r.m.; D. pisaka, N. pisakiem,
skóry, wypełniony powietrzem, służący l. mn. M. B. pisaki, D. pisaków;
do zabawy i gier sportowych”.  Koloro- „przyrząd do pisania lub rysowania”.
wa, mała, duża piłka.  Kopać piłkę.  Ba-  Kolorowe pisaki.  Podkreślać błędy ko-
wić się piłką. ▲ Piłka nożna, piłka ręczna lorowym pisakiem.  Pisać, rysować pisa-
‘rodzaj gier sportowych’. D4, E7 kiem. D4
p. piłkarski, piłeczka, piłkarz. p. pisaczek.
piosenka rzecz. r.ż.; D. piosenki, C. Ms. pisarz rzecz. r.m.; D. B. pisarza, l. mn. M.
piosence, l. mn. M. B. piosenki, D. piose- pisarze, D. B. pisarzy/pisarzów;
nek; „człowiek piszący utwory literackie”.
„krótki, prosty utwór muzyczny z tekstem  Spotkanie z polskim współczesnym pi-
słownym do śpiewania”.  Słuchać piose- sarzem.  Wybitni polscy pisarze. b. au-
nek.  Śpiewać piosenki ludowe.  Weso- tor. B2
ła, smutna piosenka.  Modna, stara pio- p. pisarski, pisarka.
senka.  Tekst piosenki. E5
pismo rzecz. r.n.; D. pisma, Ms. piśmie,
p. piosenkowy, pioseneczka, piosneczka,
l. mn. M. B. pisma, D. pism; dla zn. 1., 2.
piosnka, piosenkarz, piosenkarka.
i 3. bez l. mn.;
pióro rzecz. r.n.; D. pióra, Ms. piórze, l. mn. 1. „zespół znaków graficznych odpowia-
M. B. pióra, D. piór; dających dźwiękom mowy”.  Pismo ręcz-
1. biol. „to, czym pokryte jest ciało pta- ne, maszynowe.  Wynalazek pisma.  Pi-
ków”.  Ptasie pióro.  Kształt, wielkość, smo literowe, obrazkowe. b. zapis. C3
barwa pióra.  Pęk piór. H2 2. „sposób pisania znaków graficznych,
2. „przyrząd do pisania i rysowania ich kształt”.  Ładny charakter pisma.
płynnym barwnikiem (atramentem, tu-  Czytelne, nieczytelne pismo. B5
szem)”.  Pisać piórem.  Stare, zabytko- 3. „wyrażanie myśli za pomocą znaków
we pióra. ▲ Wieczne pióro ‘pióro mające graficznych, czynność pisania”.  Posłu-
zbiornik na atrament’.  Człowiek pió- giwać się językiem polskim w mowie i pi-
ra ‘pisarz’.  Zarabiać piórem, żyć z pió- śmie. C3
* piosenek zob. piosenka * pisarzy/pisarzów zob. pisarz

* pisz zob. pisać
pisownia płacić
137
4. „tekst pisany”.  Przekaż pismo ro- plan rzecz. r.m.; D. planu, Ms. planie, l. mn.
dzicom.  Zwrócić się na piśmie z proś- M. B. plany, D. planów;
bą o zwolnienie z pracy.  Pismo urzędo- 1. „rysunek, na którym pokazany jest
we.  Przygotować pismo. b. tekst, doku- układ części czegoś”.  Plan mieszkania,
ment. C3 domu.  Plan miasta, ogrodu, muzeum.
5. „wydawnictwo okresowe, czasopismo”. b. mapa. C3
 Kolorowe pismo dla kobiet.  Pismo li- 2. „porządek i czas wykonywania jakichś
terackie, ilustrowane.  Pismo codzienne, czynności”.  Przygotować plan pracy.
tygodniowe.  Wydać pismo. C7  Pracować zgodnie z planem.  Plan za-
p. piśmienniczy, pisemny, pisemnie, pi- jęć, lekcji.  Wykonać plan. b. program.
semko, czasopismo. B7
3. „to, co zamierza się osiągnąć, zreali-
pisownia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. pisowni, zować”.  Opowiadał o planach małżeń-
l. mn. M. B. pisownie, D. pisowni; skich.  Plany na wakacje.  Wyznaczyć
„zasady, normy, które regulują sposób pisa- plan działania.  Mieć plany na przy-
nia wyrazów”.  Pisownia partykuły „nie” szłość. b. zamiar, pomysł. B5
z czasownikami.  Znać polską pisownię. 4. „porządek przedstawienia czegoś”.  Plan
 Poprawna pisownia. b. ortografia. C1 każdej lekcji.  Plan wykładu, zadania, po-
p. pisowniowy. wieści.  Być na pierwszym planie ‘być naj-
piwnica rzecz. r.ż.; D. C. Ms. piwnicy, l. mn. ważniejszym’.  Zejść na drugi plan ‘stracić
M. B. piwnice, D. piwnic; na znaczeniu’. b. porządek. B7
„pomieszczenie, które znajduje się pod p. planowy, planowo, planik, planować.
budynkiem”.  Kartofle przechowywane plecak rzecz. r.m.; D. plecaka, N. pleca-
w piwnicy.  Głęboka piwnica. D1 kiem, l. mn. M. B. plecaki, D. plecaków;
p. piwniczny, piwniczka. „torba z grubego materiału, z mocnymi
piwo rzecz. r.n.; D. piwa, Ms. piwie, l. mn. paskami nakładanymi na ramiona, no-
M. B. piwa, D. piw; szona na plecach”.  Plecak turystyczny,
„rodzaj lekkiego pieniącego się napo- żołnierski.  Plecak szkolny, wycieczkowy.
ju alkoholowego”.  Podano zimne piwo.  Skórzany plecak.  Chodzić z plecakiem
 Piwo jasne, ciemne.  Mocne, lekkie po górach.  Pakować, wkładać coś do ple-
piwo.  Siedzieć przy piwie.  Szklanka, caka. A6
butelka piwa. D7 p. plecakowy, plecaczek.
p. piwny, piwko. plecy rzecz. bez l. poj., l. mn. D. pleców;
plac rzecz. r.m.; D. Ms. placu, l. mn. M. B. „tylna część tułowia człowieka od ramion
place, D. placów; do pasa”.  Szerokie, wąskie plecy.  Sze-
1. „obszerny, wolny teren w mieście, ry- roki, wąski w plecach.  Oprzeć się o coś
nek; miejsce zebrań publicznych”.  Na plecami.  Leżeć na plecach.  Mówić,
placu sprzedają jarzyny i owoce.  Prze- robić coś za czyimiś plecami ‘mówić coś
bywać na placu zabaw.  Plac Zamko- w tajemnicy przed kimś, robić coś złego
wy w Warszawie.  Mieszkać przy placu. dla kogoś’.  Odwrócić się do kogoś pleca-
b. dziedziniec, podwórze, rynek. F3 mi ‘zacząć kogoś lekceważyć, nie intereso-
2. „teren przeznaczony pod budowę”. wać się nim’. A4
 Kupić piękny plac pod lasem.  Plac bu- p. plecowy, pleczysty, plecki, plecak.
dowy. b. działka. F3 płacić czas. ndk; płacę, płacisz, płać, płacił,
p. placowy, placyk. płaciłyśmy, płaciliśmy, płacony; rzecz. pła-
placek rzecz. r.m.; D. placka, N. plackiem, cenie; płacić komu, co, czym, za co;
l. mn. M. B. placki, D. placków; 1. „dawać pieniądze za pracę lub towar”.
kulin. „wyrób, który piecze się z mąki  Płacić rachunki.  Płacić pieniędzmi
z różnymi dodatkami”.  Placek z serem, lub kartą.  Dobrze, mało płacić.  Płacić
z makiem.  Placek z jabłkami.  Leżeć za mieszkanie, za wodę.  Płacić zgodnie
plackiem ‘leżeć płasko na brzuchu’. b. cia- z umową.  Kto płaci, ten wymaga ‘ten,
sto. D7 kto daje pieniądze, żąda uczciwej, solid-
p. plackowaty, placuszek. nej pracy’. E3
* piw zob. piwo * placki zob. placek

płakać po
138
2. „odpowiadać na czyjeś zachowanie mycia naczyń.  Pić dużo płynów. b. ciecz.

w sposób podobny”.  Dobrym słowem B5
płacić za życzliwość.  Płacić za krzywdę, p. płynny, płynnie, płynąć.
za zło. b. odwdzięczać się. B4
płynąć czas. ndk; płynę, płyniesz, płynie,
3. „doznawać przykrych konsekwencji
płyń, płynął, płynęłyśmy, płynęliśmy;
własnego postępowania”.  Płacić drogo
rzecz. płynięcie; płynąć czym, na czym, po
za błędy młodości.  Ciężko, drogo za coś
czym, dokąd;
płacić ‘zdobywać coś z trudem, wielkim
1. „o płynie: przemieszczać się w pewnym
kosztem’. A3
kierunku”.  Ulicami płynie woda desz-
p. dopłacić, opłacić, popłacić, przepłacić, czowa.  Łzy płyną z oczu.  Czas, życie
wpłacić, wypłacić, zapłacić, płaca, płatny, płynie ‘czas, życie mija’.  pot. Pieniądze
płatniczy. płyną jak woda ‘ktoś wydaje dużo pienię-
płakać czas. ndk; płaczę, płaczesz, płacz, dzy’. b. lać się. F5
płakał, płakałyśmy, płakaliśmy; rzecz. 2. „przesuwać się po wodzie w jakimś kie-
płakanie; płakać z jakiego powodu, nad runku”.  Płynąć do brzegu.  Statek pły-
kim, nad czym; nie po rzece.  Płynąć na plecach. F5
1. „być w stanie, kiedy z oczu ciekną łzy”. p. dopłynąć, odpłynąć, popłynąć, prze-
 Nie płacz, nic takiego się nie stało.  Pła- płynąć, przypłynąć, wypłynąć, zapłynąć,
kać po zmarłym przyjacielu.  Płakać płynny.
z byle powodu.  Płakać z żalu, ze szczę- pływać czas. ndk; pływam, pływasz, pły-
ścia. A9 waj, pływał, pływałyśmy, pływaliśmy;
2. „narzekać z płaczem”.  Płakać nad rzecz. pływanie; pływać czym, na czym, po
swoim ciężkim życiem, nad losem. b. na- czym, gdzie;
rzekać. A9 „wykonywać ruchy w wodzie, aby utrzy-
p. popłakać, rozpłakać się, zapłakać, mać się na jej powierzchni albo pod wodą”.
płacz, płaczący, płaczliwy.  Pływać łódką.  Pływać po rzece.  Pły-
płaszcz rzecz. r.m.; D. płaszcza, l. mn. M. wać na statku.  Uczyć się pływać.  Do-
B. płaszcze, D. płaszczy/płaszczów; brze pływać.  Ktoś pływa jak ryba ‘ktoś
„ubranie wierzchnie, które nakłada się pływa bardzo dobrze’. F5
na suknię, kostium”.  Wiosenne płasz- p. dopływać, odpływać, przepływać,
cze.  Męski, damski płaszcz.  Płaszcz upływać, wypływać, pływalnia.
letni, zimowy.  Chodzić w płaszczu, bez po przyim.; łączy się z rzeczownikami, za-
płaszcza. A6 imkami, przymiotnikami w bierniku,
p. płaszczowy, płaszczyk. miejscowniku lub celowniku;
płeć rzecz. r.ż.; D. C. Ms. płci, l. mn. M. B. 1. „wyraża następstwo czasowe lub prze-
płcie/płci, D. płci; strzenne”.  Po chwili.  Po godzinie.  Po
„to, co jest wyrazem przynależności isto- kilku latach.  Po ślubie.  Pudełko po bu-
ty żywej do rodzaju męskiego lub żeńskie- tach.  Przy sobocie po robocie ‘pochwała
go”.  Płeć dziecka.  Płeć męska, żeńska. odpoczynku w sobotę’. F1, G7
 Odmienna płeć.  Dziecko płci męskiej. 2. „wyraża wielokrotność, powtarzalność
jakiejś czynności”.  Chodzić po lesie, po
 Płeć piękna ‘kobiety’.  Słaba płeć ‘ko-
domu, po mieszkaniu.  Wędrować po Eu-
biety’.  żart. Brzydka płeć ‘mężczyźni’.
ropie.  Poszukiwać po bibliotekach. F1
A1
3. „wyraża lokalizację lub ruch po określo-
p. płciowy, płciowo.
nej płaszczyźnie, części ciała itp.”.  Łzy
płyn rzecz. r.m.; D. płynu, Ms. płynie, l. mn. płyną po twarzy, po policzkach.  Całować
M. B. płyny, D. płynów; kogoś po rękach.  Po drugiej stronie uli-
„substancja, która ma właściwość cieczy”. cy.  Wejść po schodach. F5
 Płyn do płukania włosów.  Lekarstwo 4. „wyraża cel czynności”.  Iść, jechać po
w płynie.  Szklanka płynu.  Płyn do coś.  Stać w kolejce po bilety. C1
* płacz zob. płakać * płcie/płci zob. płeć

* płaszczy/płaszczów zob. płaszcz * płynie1 zob. płyn
* płci zob. płeć * płynie2 zob. płynąć
pochwalić pod/pode
139
5. „wyraża sposób wykonywania czegoś, poczekać czas. dk; poczekam, poczekasz,

środki działania”.  Robić coś po swoje- poczekaj, poczekał, poczekałyśmy, pocze-
mu.  Zachować się po ludzku.  Wykonać kaliśmy; rzecz. poczekanie; poczekać na
coś po mistrzowsku.  Traktować kogoś kogo, na co;
po ojcowsku, po matczynemu. C1 „stanąć, zatrzymać się w oczekiwaniu na
kogoś, na coś; czekać jakiś czas na kogoś,
pochwalić czas. dk; pochwalę, pochwalisz,
na coś”.  Poczekać na kolegę, na bra-
pochwal, pochwalił, pochwaliłyśmy, po-
ta.  Poczekać z remontem, z wyjazdem.
chwaliliśmy, pochwalony; rzecz. pochwa-
 Poczekać na lepszą okazję. F6
lenie; pochwalić kogo, co, za co, przed
p. poczekalnia.
kim;
„wyrazić uznanie dla kogoś, czegoś, wy- poczekalnia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. pocze-
razić pozytywną opinię o kimś, o czymś”. kalni, l. mn. M. B. poczekalnie, D. pocze-
 Pochwalić ucznia, studenta.  Pochwalić kalni;
za pracowitość, za punktualność. C2 „pomieszczenie przeznaczone dla osób cze-
p. pochwalić się, pochwała, pochwalony. kających na coś”.  Siedzieć w poczekalni
na dworcu.  Poczekalnia u lekarza. D2
pociąg rzecz. r.m.; D. pociągu, N. pocią-
p. poczekalniany.
giem, l. mn. M. B. pociągi, D. pociągów;
1. „zespół wagonów z lokomotywą po- poczta rzecz. r.ż.; D. poczty, C. Ms. poczcie,
ruszający się po szynach”.  Przesiadka l. mn. M. B. poczty, D. poczt;
z pociągu na pociąg.  Jechać pociągiem. 1. „instytucja państwowa zajmująca się
 Pociąg osobowy, pośpieszny, towarowy. przewożeniem i dostarczaniem listów
 Pociąg elektryczny. F4 i przesyłek; budynek tej instytucji”.  Pra-
2. „chęć do czegoś, zainteresowanie cownik pocztowy. E4
czymś”.  Pociąg do muzyki.  Pociąg do 2. „zbiór listów, telegramów, paczek itp.”.
zabawy, do tańca. b. zamiłowanie, pożą-  Poranna poczta.  Wyjąć pocztę ze
danie. E6 skrzynki. ▲ inform. Poczta elektroniczna
p. pociągowy. ‘wymiana informacji między użytkowni-
kami komputerów przy użyciu Internetu
początek rzecz. r.m.; D. Ms. początku, N.
oraz odpowiednich programów kompute-
początkiem, l. mn. M. B. początki, D. po-
rowych; e-mail’. E3
czątków;
p. pocztowy.
1. „pierwszy moment, rozpoczęcie czegoś;
to, od czego się coś zaczyna w czasie lub pocztówka rzecz. r.ż.; D. pocztówki, C.
przestrzeni”.  Na początku lekcji.  Czy- Ms. pocztówce, l. mn. M. B. pocztówki, D.
tać artykuł od początku.  Początek zimy. pocztówek;
 Początek dnia, miesiąca.  Początek dro- „kartka wysyłana pocztą bez koperty,
gi, lasu, pola.  Od początku świata ‘od z informacjami, pozdrowieniami itp., czę-
bardzo dawna’.  Robić coś od początku sto z obrazkiem lub fotografią”.  Wysłać
‘robić coś na nowo, po raz drugi’.  Zro- pocztówkę z życzeniami.  Pocztówka
bić dobry początek ‘zacząć coś pomyślnie’. świąteczna, imieninowa, z wakacji. C3
b. start. G7 p. pocztówkowy.
2. „pierwsze, podstawowe wiadomości
pod/pode przyim.; łączy się z rzeczownika-
z jakiejś dziedziny”.  Uczyć się począt-
mi i zaimkami w bierniku albo narzędni-
ków języka polskiego.  Początki gry na
ku;
skrzypcach. b. podstawa. E2
1. „wyraża lokalizację jakiegoś przedmio-
p. początkujący, początkowy, początkowo.
tu lub zjawiska w pozycji poniżej jakiejś
początkowy przym.; początkowa, począt- powierzchni, jakiegoś obiektu”.  Wpaść
kowe, początkowi; nie stopniuje się; pod samochód.  Pływać pod wodą.  Wje-
„taki, który występuje na początku”.  Po- chać pod most.  Stać pod mostem. F2
czątkowy fragment tekstu.  Początkowe 2. „wyraża lokalizację w niewielkiej od-
sukcesy.  Początkowe litery.  Początko- ległości od jakiegoś obiektu, linii, płasz-
wa prędkość samochodu. G7 czyzny”.  Mieszkać pod Poznaniem.
p. początkowo.  Przyjść pod okno.  Drzewo rośnie pod
* poczcie zob. poczta * poczt zob. poczta

podać podnieść
140
oknem.  Bitwa pod Grunwaldem.  Za- podkreślenie; zob. ndk podkreślać; pod-
trzymać się pod szkołą. b. przy, obok. F2 kreślić co, czym;
3. „wyraża kierunek, cel lub stosunek 1. „narysować kreskę, linię pod czymś”.
określonego obiektu do przestrzeni”.  Iść  Podkreślić rzeczowniki w zdaniu.  Pod-
pod górę.  Patrzeć pod światło.  Płynąć kreślić tytuł wypracowania.  Podkreślić
pod prąd.  Kopać pod kimś dołki ‘pota- ołówkiem. B4
jemnie szkodzić komuś’.  Kto pod kim 2. przenoś. „wskazać, że coś jest ważne”.
dołki kopie, ten sam w nie wpada ‘czło-  Podkreślić znaczenie tego problemu.
wiek, który potajemnie szkodzi drugiemu,  Podkreślić swoje zasługi. b. zaakcento-
pada ofiarą swego działania’. b. do, w. F2 wać. C2
4. „wyraża znajdowanie się w zasięgu cze- podłoga rzecz. r.ż.; D. podłogi, C. Ms. pod-
goś, związek między zjawiskami, obiekta- łodze, l. mn. M. B. podłogi, D. podłóg;
mi”.  Być pod wpływem ojca.  Znajdo- „w pomieszczeniu: dolna powierzchnia,
wać się pod wpływem alkoholu ‘być pi- po której się chodzi, na której ustawione
janym’.  Być pod wrażeniem kogoś lub są sprzęty”.  Podłogi z desek.  Pasta do
czegoś ‘podziwiać kogoś lub coś’.  Być podłogi.  Drewniana, kamienna podłoga.
pod telefonem ‘być gotowym na wezwa-  Czyścić, myć podłogę. D1
nie telefoniczne’. F2 p. podłogowy.
5. „wyraża znajdowanie się w zależno-
ści od czegoś nadrzędnego”.  Podać coś podmiot rzecz. r.m.; D. podmiotu, Ms. pod-
pod dyskusję, pod głosowanie, pod ocenę. miocie, l. mn. M. B. podmioty, D. podmio-
 Pracować pod czyimś kierunkiem. C1 tów;
6. „wyraża posiadanie określonego ozna- 1. jęz. „w zdaniu: osoba, rzecz lub zja-
czenia, numeru itp.”.  Ktoś mieszka pod wisko, któremu przypisuje się czynność,
numerem...  Kościół pod wezwaniem stan, właściwość; część zdania najczę-
Świętego Jana. C1 ściej wyrażana rzeczownikiem, zaimkiem
osobowym, połączona związkiem zgody
podać czas. dk; podam, podasz, podaj, po- z orzeczeniem”.  Definicja podmiotu.
dał, podałyśmy, podaliśmy, podany; rzecz.  Wskazać w zdaniu podmiot. C1
podanie; zob. ndk podawać; podać co, 2. prawn. „osoba fizyczna lub prawna po-
komu; siadająca obowiązki i prawa określone
1. „dać coś komuś do ręki, do ust, umoż- zgodnie z kodeksem”.  Podmiot gospo-
liwić wzięcie”.  Podać książkę, zeszyt. darczy, handlowy. A2, E3
 Podać szklankę wody.  Podać komuś p. podmiotowy, podmiotowo, podmioto-
rękę ‘wyciągnąć rękę na powitanie, na po- wość.
żegnanie lub znak zgody’.  Podać do sto-
łu ‘postawić na stole jedzenie’. B4 podnieść czas. dk; podniosę, podniesiesz,
2. „przekazać komuś jakąś informację”. podnieś, podniósł, podniosłyśmy, podnieśli-
 Podać wiadomość.  Podać numer tele- śmy, podniesiony; rzecz. podniesienie; zob.
fonu, adres.  Podać przykład użycia wy- ndk podnosić; podnieść kogo, co, czym;
razu. b. poinformować. C6 1. „podjąć, wziąć coś, co leży nisko, co
p. podatek, podanie. upadło; postawić coś, co się przewróci-
ło lub pochyliło; pomóc komuś wstać”.
podawać czas. ndk; podaję, podajesz, po-  Podnieść papierek z podłogi.  Podnieść
dawaj, podawał, podawałyśmy, podawa- przewrócone krzesło.  Podnieść chorego
liśmy, podawany; rzecz. podawanie; zob. na łóżku.  Podnieść kogoś na duchu ‘po-
dk podać. cieszyć kogoś’. B4
podkreślać czas. ndk; podkreślam, pod- 2. „umieścić coś wyżej, unieść w górę,
kreślasz, podkreślaj, podkreślał, podkre- w powietrze”.  Podnieść kurtynę na sce-
ślałyśmy, podkreślaliśmy, podkreślany; nie.  Podnieść słuchawkę telefoniczną.
rzecz. podkreślanie; zob. dk podkreślić.  Podnieść kołnierz.  Podnieść głos ‘za-
cząć mówić głośniej’.  Podnieść rękę na
podkreślić czas. dk; podkreślę, podkre- kogoś ‘uderzyć kogoś’. b. unieść. B4
ślisz, podkreśl, podkreślił, podkreśliły- 3. „uczynić coś wyższym, lepszym, więk-
śmy, podkreśliliśmy, podkreślony; rzecz. szym”. Podnieść cenę mieszkania.  Pod-
* podłóg zob. podłoga * podniosę zob. podnieść

podnosić podstawa
141
nieść pensje nauczycielom.  Podnieść dzić własnoręczność podpisu.  Nieczytel-

wymagania.  Podnieść kwalifikacje, wy- ny podpis. C3
kształcenie, znajomość języka obcego. 2. „tekst umieszczony pod rysunkiem,
b. zwiększyć, podwyższyć. F1 wyjaśniający jego treść”.  Dowcipny, ry-
p. podnieść się, podniosły, podnośny. mowany podpis.  Bez podpisu ‘napis pod
dowcipem rysunkowym, który nie wyma-
podnosić czas. ndk; podnoszę, podnosisz, ga komentarza’. C3
podnoś, podnosił, podnosiłyśmy, podno- p. podpisać.
siliśmy, podnoszony; rzecz. podnoszenie;
zob. dk podnieść. podpisać czas. dk; podpiszę, podpi-
szesz, podpisz, podpisał, podpisałyśmy,
podobać się czas. ndk; podobam się, podo- podpisaliśmy, podpisany; rzecz. podpisa-
basz się, podobaj się, podobał się, podoba- nie; ndk podpisywać podpisuję, podpi-
łyśmy się, podobaliśmy się; rzecz. podoba- sujesz, podpisuj, podpisywał, podpisywa-
nie się; podobać się komu; łyśmy, podpisywaliśmy, podpisywany; rzecz.
„wywierać na kimś dobre, przyjemne wra- podpisywanie; podpisać co, czym;
żenie, odpowiadać czyjemuś gustowi”.  Po- „osobiście napisać swoje imię i nazwisko lub
dobać się dziewczynom.  Obraz ten bardzo inne znaki zastępujące podpis”.  Podpisać
się podoba.  Nie podobam się sobie. A9 umowę.  Podpisać list, rysunek, zeszyt.
p. spodobać się.  Podpisać akt, zaświadczenie, ustawę. C3
p. podpisać się, podpis.
podobnie przysł.; nie stopniuje się;
„w tej samej mierze, w tym samym stop- podręcznik rzecz. r.m.; D. podręcznika, N.
podręcznikiem, l. mn. M. B. podręczniki,
niu”.  Zachowuje się podobnie jak jego
D. podręczników;
brat.  Dzieci podobnie ubrane.  Podob-
„książka zawierająca podstawowe wiado-
nie urządzone mieszkanie. b. jednakowo,
mości z zakresu jakiejś nauki”.  Uczyć
identycznie. F1 się z podręcznika.  Podręcznik do histo-
podobno part.; rii, do języka polskiego. C3, E2
„jak się zdaje, jak mówią”.  Podobno się p. podręcznikowy.
ożenił.  Podobno wyjeżdżasz? C1 podróż rzecz. r.ż.; D. C. Ms. podróży, l. mn.
podobny przym.; podobna, podobne, po- M. B. podróże, D. podróży;
dobni, podobniejszy; „pokonywanie przestrzeni od jednego
„taki, który ma podobieństwo do kogoś”. do drugiego oddalonego miejsca”.  Dłu-
ga, męcząca podróż.  Podróż służbowa.
 Syn jest podobny do ojca.  Podobny wy-
 Koszty podróży.  Udać się w podróż.
padek.  Podobni ludzie.  I temu podob-
 Wrócić z podróży.  Daleka podróż.  Po-
ne, i tym podobne (skrót: itp.) ‘wyrażenia
dróż dookoła świata.  Szczęśliwej podró-
używane przy wyliczaniu czegoś, które ży ‘życzenie szczęśliwej, pomyślnej jazdy’.
zastępują wszystkie mające jakieś wspól- b. podróżowanie. F5
ne cechy osoby, rzeczy, czynności zbliżo- p. podróżny, podróżniczy, podróżnik, po-
ne do już wymienionych’.  Podobni jak dróżniczka, podróżować.
dwie krople wody ‘bardzo podobni’.  Coś
podobnego ‘zwrot wyrażający oburzenie’. podróżować czas. ndk; podróżuję, podró-
b. identyczny, jednakowy. B5 żujesz, podróżuj, podróżował, podróżo-
wałyśmy, podróżowaliśmy; rzecz. podró-
p. podobno, podobnie, podobieństwo, po-
żowanie; podróżować czym, gdzie;
dobniusieńki.
„odbywać podróż z jednego do drugiego
podpis rzecz. r.m.; D. podpisu, Ms. podpi- oddalonego miejsca”.  Podróżować nocą.
sie, l. mn. M. B. podpisy, D. podpisów;  Podróżować samochodem.  Podróżo-
1. „osobiste napisanie swojego nazwiska, wać po Europie. F5
czasem pełnej postaci imienia i nazwiska podstawa rzecz. r.ż.; D. podstawy, C. Ms.
albo innego sposobu zastępującego imię podstawie, l. mn. M. B. podstawy, D. pod-
i nazwisko”.  Złożyć podpis.  Bez podstaw;
pisu dokument jest nieważny.  Przedsta- 1. „rzecz, na której coś stoi, opiera się”.
wić dyrektorowi dokumenty do podpisu.  Postawić przy podstawie lampy.  Pod-
 Czytelny podpis.  Stwierdzić, potwier- stawa pomnika. D4
* podobni zob. podobny

podstawowy pogoda
142
2. „to, co najważniejsze, na czym opie- laj, podzielał, podzielałyśmy, podzielali-

ra się wszystko inne”.  Podstawa ustro- śmy, podzielany; rzecz. podzielanie; po-
ju.  Pewne, trwałe podstawy.  Przyjąć dzielić co, kogo, pomiędzy kogo, dla zn. 1.
coś za podstawę.  Podstawa filozofii, i 2. występuje tylko w formie dk;
matematyki.  Podstawy języka polskie- 1. „dokonać podziału, rozłożyć jakąś ca-
go. ▲ jęz. Podstawa słowotwórcza ‘wyraz, łość na mniejsze części”.  Podzielić ma-
którego temat słowotwórczy wykorzysty- jątek, pieniądze między dzieci.  Podzie-
wany jest do utworzenia środkami słowo- lić sprawiedliwie, niesprawiedliwie.  Po-
twórczymi nowego wyrazu, czyli tak zwa- dzielić na równe części. b. pokawałkować.
nego wyrazu pochodnego’. B7 F1
p. podstawowy, ponadpodstawowy, pod- 2. mat. „wykonać operację dzielenia wy-
stawka, podstawek, podstawić.
znaczającą iloraz dwóch liczb”.  Podzie-
podstawowy przym.; podstawowa, pod- lić dziesięć przez dwa.  Podzielić w pa-
stawowe; nie stopniuje się; mięci, pisemnie. F1
„taki, który jest zasadniczy, stanowi 3. „przeżyć coś wspólnie z kimś; mieć
punkt wyjścia czegoś”.  Podstawowe źró- o kimś, o czymś takie samo zdanie jak
dło utrzymania.  Podstawowe wiadomo- ktoś”.  Podzielić z kimś smutki, radości,
ści z gramatyki języka polskiego.  Szkoła wrażenia.  Podzielać czyjeś lęki, obawy.
podstawowa. b. elementarny. B7  Podzielić czyjeś przekonania, poglądy.
p. podstawówka.  Podzielić czyjeś zdanie. b. uznać, przy-
poduszka rzecz. r.ż.; D. poduszki, C. Ms. jąć. B4
poduszce, l. mn. M. B. poduszki, D. po- p. podział.
duszek; podziękować czas. dk; podziękuję, po-
„worek z pierzem (lub czymś innym), na
dziękujesz, podziękuj, podziękował, po-
którym kładzie się głowę podczas snu”.
dziękowałyśmy, podziękowaliśmy; rzecz.
 Spać na twardej poduszce.  Miękka,
podziękowanie; podziękować komu, za co,
mała poduszka.  Przyłożyć głowę do
czym;
poduszki.  Czytać do poduszki ‘czytać
w łóżku, przed zaśnięciem’. D3 „wyrazić wdzięczność za coś dobrego, po-
p. poduszkowy, poduszeczka. zytywnego; słowami lub pisemnie oznaj-
mić dziękuję”.  Podziękować za gościnę.
podwieczorek rzecz. r.m.; D. podwieczor-  Podziękować serdecznie, z uśmiechem.
ku/podwieczorka, N. podwieczorkiem, C5
l. mn. M. B. podwieczorki, D. podwieczor-
ków; pogląd rzecz. r.m.; D. poglądu, Ms. poglą-
„posiłek między obiadem a kolacją”.  Bo- dzie, l. mn. M. B. poglądy, D. poglądów;
gaty, skromny podwieczorek.  Pora pod- „rozumienie czegoś, przekonanie, stosu-
wieczorku.  Zaprosić gości na podwieczo- nek do czegoś”.  Wyraził swój pogląd.
rek.  Zjeść podwieczorek. D7  Własny pogląd.  Poglądy naukowe, po-
p. podwieczorkowy. lityczne.  Kształtować czyjeś poglądy.
 Różnić się w poglądach. A10
podwórko rzecz. r.n.; D. podwórka, N. po-
dwórkiem, l. mn. M. B. podwórka, D. po- p. poglądowy, poglądowo, światopogląd.
dwórek; pogoda rzecz. r.ż.; D. pogody, C. Ms. pogo-
„niewielki plac przy domu lub wśród za- dzie, bez l. mn.;
budowań”.  Małe podwórko.  Wycho- 1. „stan atmosfery w danym miejscu
dzić na podwórko.  Bawić się na podwór- i danym czasie (temperatura powietrza,
ku. F2 deszcz, śnieg, wiatr itd.)”.  Piękna,
p. podwórkowy, podwóreczko. wietrzna pogoda.  Pochmurna, słonecz-
podzielić czas. dk; podzielę, podzielisz, po- na pogoda.  Zmiana pogody.  Marco-
dzielił, podziel, podzieliłyśmy, podzielili- wa pogoda ‘pogoda zmienna’.  Psia po-
śmy, podzielony; rzecz. podzielenie; ndk goda/Pogoda pod psem ‘bardzo zła pogo-
podzielać podzielam, podzielasz, podzie- da’. H1
* poduszek zob. poduszka * podwieczorku/podwieczorka zob.

podwieczorek
pogotowie pole
143
2. „pora słoneczna, bez opadów”.  Czy ▲ jęz. Liczba pojedyncza ‘forma grama-
jutro będzie pogoda?  Przez całe wakacje tyczna oznaczająca, że dany wyraz odnosi
była pogoda.  Zapowiada się pogoda. H1 się do jednej osoby lub jednego przedmio-
p. pogodny, pogodowy, pogodnie, niepogo- tu’. b. jednostkowy. F1
da. p. pojedynczo.
pogotowie rzecz. r.n.; D. pogotowia, l. mn. pokazać czas. dk; pokażę, pokażesz, po-
M. B. pogotowia, D. pogotowi; rzadko każ, pokazał, pokazałyśmy, pokazaliśmy,
w l. mn.; pokazany; rzecz. pokazanie; zob. ndk po-
1. „bycie gotowym do działania”.  W mie- kazywać; pokazać co, kogo, komu;
ście ogłoszono pogotowie.  Zarządzić po- „dać coś do obejrzenia, wskazać coś ko-
gotowie.  Mieć coś w pogotowiu ‘mieć coś muś”.  Pokazać znaczki, książki.  Po-
pod ręką, do użycia natychmiast’. b. goto- kazać miasto.  Pokazać palcem, ręką.
wość. B4  Pokazywał, co potrafił.  Ja ci pokażę
2. „instytucja udzielająca szybkiej pomo- ‘okrzyk wyrażający gniew’.  Nie pokazy-
cy”.  Wezwać do chorego pogotowie ra- wać czegoś po sobie ‘ukrywać jakieś uczu-
tunkowe.  Wezwać pogotowie gazowe. cie, stan: gniew, ból, radość’. B5
 Zadzwonić po pogotowie. E4 p. pokaz, pokaźny, pokazowy, pokazowo.
pogrzeb rzecz. r.m.; D. pogrzebu, Ms. po- pokazywać czas. ndk; pokazuję, pokazu-
grzebie, l. mn. M. B. pogrzeby, D. pogrze- jesz, pokazuj, pokazywał, pokazywały-
bów; śmy, pokazywaliśmy, pokazywany; rzecz.
„czynności, które się wykonuje, kiedy kła- pokazywanie; zob. dk pokazać.
dzie się do ziemi osobę zmarłą”.  Pogrzeb
pokój rzecz. r.m.; D. pokoju, l. mn. M. B.
matki.  Uroczysty pogrzeb.  Być na po-
pokoje, D. pokoi/pokojów; dla zn. 2. bez
grzebie.  Pogrzeb katolicki, świecki. E1
l. mn.;
p. pogrzebowy, pogrzebać.
1. „oddzielne pomieszczenie w domu,
pojazd rzecz. r.m.; D. pojazdu, Ms. pojeź- w mieszkaniu”.  W mieszkaniu są trzy
dzie, l. mn. M. B. pojazdy, D. pojazdów; pokoje.  Pokój z widokiem na morze.
„urządzenie mechaniczne służące do  Duży, mały, ciasny pokój.  Pokój do wy-
transportu odbywającego się na lądzie”. najęcia.  Schować się w pokoju. D1
 Nowoczesny, szybki pojazd.  Pojazd 2. „stan bez wojny”.  Kraj chce pokoju.
elektryczny, benzynowy.  Pojazd koło-  Pokój między narodami.  Przekażcie so-
wy, szynowy.  Ruch pojazdów.  Jeździć, bie znak pokoju ‘wezwanie wygłaszane pod-
poruszać się pojazdem.  Kierować pojaz- czas mszy świętej’. b. zgoda, spokój. E3
dem. F4 p. pokojowy, pokojowo, pokoik, przedpo
p. pojazdowy. kój.
pojechać czas. dk; pojadę, pojedziesz, po- Polak rzecz. r.m.; D. B. Polaka, N. Pola-
jedź, pojechał, pojechałyśmy, pojechali- kiem, l. mn. M. Polacy, D. B. Polaków;
śmy; rzecz. pojechanie; pojechać gdzie, „człowiek narodowości polskiej mieszka-
z kim, czym; jący w Polsce – państwie w Europie Środ-
„udać się gdzieś jakimś środkiem komu- kowej, ze stolicą w Warszawie”.  Wyjść
nikacji lądowej; odbyć podróż”.  Pojechać za mąż za Polaka.  Z pochodzenia jestem
autobusem.  Pojechać na wycieczkę, na Polakiem. A1, A2
urlop.  Pojechać nad morze, w góry, za p. polski, Polka.
granicę. b. udać się. F5
pole rzecz. r.n.; D. pola, l. mn. M. B. pola,
pojedynczy przym.; pojedyncza, pojedyn- D. pól;
cze, pojedynczy; nie stopniuje się; 1. „obszar, na którym coś się uprawia”.
„taki, który występuje sam jeden, osob-  Pracować na polu.  Pole pszenicy, żyta.
no”.  Rozumieć pojedyncze słowa.  Mam  Żyzne, urodzajne pole.  Szukać wiatru
pojedynczy pokój.  Pojedynczy wypadek. w polu ‘o kimś lub o czymś, kto zginął,
* pojeździe zob. pojazd * pokoi/pokojów zob. pokój

* pojadę zob. pojechać * Polacy zob. Polak
* pojedź zob. pojechać * pól zob. pole
* pokaż zob. pokazać
policjant połowa
144
schował się’.  Wyprowadzić kogoś w pole Polka rzecz. r.ż.; D. Polki, C. Ms. Polce,
‘oszukać’. b. rola. F3 l. mn. M. B. Polki, D. Polek;
2. „dziedzina jakiegoś działania, za- „kobieta narodowości polskiej, obywatel-
kres działania”.  Pole do czynu, do poka Polski – państwa leżącego w Europie
pisu.  Pole do pracy społecznej.  Otwo- Środkowej ze stolicą w Warszawie”.  Być
rzyć, pozostawić komuś pole do działa- Polką.  Czuć się Polką. A1, A2
nia.  Pracować na polu nauki, kultury. Polska rzecz. r.ż.; D. Polski, C. Ms. Polsce.
b. dziedzina, zakres. B7 „państwo w Europie Środkowej, którego
p. polny, polowy, pólko. stolicą jest Warszawa”.  Polskę odwiedza
policjant rzecz. r.m.; D. B. policjanta, Ms. wielu zagranicznych turystów.  Mieszkać
policjancie, l. mn. M. policjanci, D. B. po- w Polsce.  Urodzić się w Polsce. F3
licjantów; p. polski, Polak, Polka, polskość, pol
„pracownik instytucji, która zajmuje się szczyzna, antypolski.
ochroną porządku i bezpieczeństwa oby- polski przym.; polska, polskie, polscy; nie
wateli”.  Policjant ruchu drogowego. stopniuje się;
 Policjant na służbie. B2 „taki, który odnosi się do Polski, do Pola-
policzek rzecz. r.m.; D. policzka, N. policz- ków”.  Polska kultura, sztuka.  Język
kiem, l. mn. M. B. policzki, D. policzków; polski.  Państwo polskie.  Polska sztuka
„boczna część twarzy od nosa do ucha”. ludowa.  Literatura polska.  Mieć pol-
 Pocałować kogoś w policzek.  Blade, ró- skie korzenie ‘mieć przodków Polaków’.
żowe policzki.  Uderzyć kogoś po policz- E3
ku, w policzek. A4 p. polskość, polszczyzna.
p. policzkowy. polszczyzna rzecz. r.ż.; D. polszczyzny, C.
polityczny przym.; polityczna, polityczne, Ms. polszczyźnie, bez l. mn.;
polityczni; nie stopniuje się; jęz. „język polski, sposób posługiwania
„taki, który jest związany z polityką, zaj- się tym językiem, mowa polska”.  Pięk-
mujący się polityką”.  Dyskusja polityczna polszczyzna.  Staranna polszczyzna.
na.  Literatura polityczna.  Program  Mówić, pisać, posługiwać się polszczy-
polityczny partii, rządu.  Rozmowy po- zną.  Łamana polszczyzna ‘język polski
lityczne.  Ustrój polityczny.  Stosunki z błędami, ze złą wymową’. C1
polityczne. E3 połączyć czas. dk; połączę, połączysz, po-
p. politycznie, polityka, polityk. łącz, połączył, połączyłyśmy, połączyli-
polityk rzecz. r.m.; D. B. polityka, N. po- śmy, połączony; rzecz. połączenie; połą-
litykiem, l. mn. M. politycy, D. B. polity- czyć kogo, co, z kim, z czym;
ków; „zestawić poszczególne elementy tak, aby
„osoba, która zawodowo zajmuje się poli- tworzyły nową całość”.  Połączyć uczest-
tyką”.  Politycy z różnych partii.  Być, ników kursu w grupy.  Połączyć przewo-
zostać politykiem.  Wystąpienie polity- dy, rury.  Wspólny interes, cel kogoś po-
ka. B3, E3 łączył.  Miłość kogoś połączyła. b. zjedno-
czyć, złączyć. F1
polityka rzecz. r.ż.; D. polityki, C. Ms. poli-
p. połączyć się, połączeniowy.
tyce, bez l. mn.;
„działalność władzy państwowej; zasady połowa rzecz. r.ż.; D. połowy, Ms. połowie,
działania władz państwowych i partyj- l. mn. M. B. połowy, D. połów;
nych wewnątrz kraju oraz w stosunkach 1. „jedna z dwóch równych części jakiejś
z innymi państwami”.  Znać się na poli- całości”.  Otrzymać połowę domu.  Po-
tyce.  Polityka kulturalna, gospodarcza. łowa pola, drogi.  Oddać połowę długu.
 Polityka zagraniczna.  Polityka pań-  Zwiększyć coś o połowę. b. pół, połów-
stwa, partii, rządu.  Rozmawiać, dysku- ka. F1
tować o polityce. E3 2. „chwila, punkt, miejsce równo odda-
p. polityczny, politycznie. lone (w czasie lub w przestrzeni) od obu
* politycy zob. polityk * Polek zob. Polka

* polityce zob. polityka * połów zob. połowa
* Polce zob. Polka
położyć pomnik
145
krańców czegoś; środek czegoś”.  Poło- pomagać czas. ndk; pomagam, pomagasz,
wa miesiąca, tygodnia.  W połowie zda- pomagaj, pomagał, pomagałyśmy, poma-
nia zamilknąć.  Zrobić, wykonać coś do galiśmy; rzecz. pomaganie; zob. dk po-
połowy. b. półmetek. G7, F1 móc; pomagać komu, w czym, przy czym;
p. połowiczny, połowicznie, połówka. 1. „przyjmować część czyjejś pracy, obo-
wiązków”.  Pomagać w odrabianiu lekcji.
położyć czas. dk; położę, położysz, połóż,
 Pomagać dobrą radą.  Pomagać w pra-
położył, położyłyśmy, położyliśmy, poło-
cy.  Pomagać w znalezieniu mieszkania.
żony; rzecz. położenie; położyć co, kogo,
B4
na czym, na kim, na co, pod co, do czego,
2. „być przydatnym do czegoś, skutecz-
obok kogo, obok czego;
nym na coś, dawać potrzebny rezultat”.
1. „umieścić coś gdzieś; uczynić tak, by
 Prośby pomagały.  Lekarstwo nie po-
coś znalazło się w jakimś miejscu”.  Po-
magało.  Święty Boże nie pomoże ‘nie ma
łożyć w szafie, na szafie, na półce.  Poło-
wyjścia z sytuacji’. b. skutkować, przyda-
żyć dywan na podłodze.  Położyć akcent
wać się. B7
na coś ‘zwrócić szczególną uwagę na coś’.
b. wstawić, postawić. B4 pomidor rzecz. r.m.; D. pomidora, Ms. po-
2. „spowodować zmianę pozycji z piono- midorze, l. mn. M. B. pomidory, D. pomi-
wej na poziomą”.  Wiatr położył drzewa. dorów;
 Położyć dziecko spać. b. przewrócić. B4 bot. „roślina z okrągłymi czerwonymi
smacznymi owocami; Lycopersicon scu-
położyć się czas. dk; położę się, położysz
lentum”.  Jeść pomidory.  Posadzić po-
się, połóż się, położył się, położyłyśmy się,
midory.  Zjeść pomidora.  Hodować,
położyliśmy się;
uprawiać pomidory. H3, D7
„przyjąć pozycję leżącą”.  Położyć się na
p. pomidorowy, pomidorek, pomidorowa.
kocu, na trawie.  Położyć się na plecach,
na boku.  Położyć się do łóżka.  Położyć pomidorowy przym.; pomidorowa, pomi-
się spać.  Położyć się na plaży. B4 dorowe; nie stopniuje się;
1. „taki, który zawiera pomidory”.  Krza-
południe rzecz. r.n.; D. południa, bez
ki pomidorowe.  Liście pomidorowe. H3
l. mn.;
2. „zrobiony z pomidorów”.  Zupa pomi-
1. „chwila, gdy słońce znajduje się najwy-
dorowa.  Sos, sok pomidorowy. D7
żej nad horyzontem; połowa, środek dnia,
dwunasta godzina w dzień”.  Pracować pomieszczenie rzecz. r.n.; D. pomieszcze-
od rana do południa.  Po południu pójść nia, l. mn. M. B. pomieszczenia, D. po-
na spacer.  Przed południem.  Zegar mieszczeń;
wskazuje południe. G4 „miejsce (budynek, pokój itd.), gdzie znaj-
2. „jedna z czterech stron świata”.  Wiatr duje się ktoś lub coś”.  Duże pomieszcze-
z południa.  Okno wychodzące na połu- nie.  Znaleźć pomieszczenie na obrazy,
dnie.  Przybyć z południa. F2 na książki.  Pomieszczenie gospodar-
3. „kraj lub kraje leżące po przeciwnej do cze.  Pomieszczenie otwarte, zamknięte.
północy stronie świata, w klimacie gorą-  Przebywać w pomieszczeniu.  Zajmo-
cym lub ciepłym”.  Zimę spędzić na połu- wać kilka pomieszczeń. b. pokój, miesz-
dniu.  Wyjechać na południe. F2 kanie. D2
p. południowy.
pomnik rzecz. r.m.; D. pomnika, N. pomni-
południowy przym.; południowa, połu- kiem, l. mn. M. B. pomniki, D. pomni-
dniowe, południowi; nie stopniuje się; ków;
1. „taki, który dotyczy środka dnia; go- 1. „dzieło rzeźbiarskie, które wykonano
dzina dwunasta”.  Południowy posiłek. ku czyjejś czci”.  Postawiono pomnik ku
 Południowy upał.  Godzina południo- czci zwycięstwa.  Pomnik Mickiewicza.
wa. G4  Odsłonięcie pomnika.  Zostawiać po
2. „taki, który odnosi się do strony świata sobie trwały pomnik ‘pozostawić po sobie
przeciwnej do północy”.  Mieszkać w połu- ważne dzieła’. b. posąg, rzeźba. E5
dniowej Polsce.  Biegun południowy.  Kra- 2. „wytwór dawnej kultury lub przyrody”.
je południowe.  Południowy wiatr. F2  To drzewo jest pomnikiem przyrody.
3. „charakterystyczny, typowy dla ludzi  Pomniki dawnej architektury.  Pomnik
pochodzących z południa”.  Typ połu- przeszłości. b. zabytek, pamiątka. E5
dniowy.  Uroda południowa. B5 p. pomnikowy, pomnikowo, pomniczek.
pomoc popatrzeć/popatrzyć
146
pomoc rzecz. r.ż.; D. C. Ms. pomocy, l. mn. ‘znaleźć rozwiązanie czegoś’.  Pomysł
M. B. pomoce, D. pomocy; na życie ‘projekt dotyczący tego, co nale-
1. „działanie tego, kto stara się zmniejszyć ży zrobić w poważnej sytuacji życiowej’.
czyjąś pracę, trud, zmartwienie albo rato- b. plan, projekt. A10
wać kogoś w niebezpieczeństwie”.  Oka- p. pomysłowy, pomysłowo, pomyśleć.
zać komuś pomoc.  Przy pomocy sąsia-
dów.  Wołać o pomoc.  Udzielić pomocy pomyśleć czas. dk; pomyślę, pomyślisz,
rannemu.  Pomoc lekarska.  Szukać po- pomyśl, pomyślał, pomyślałyśmy, pomy-
mocy.  Liczyć na czyjąś pomoc.  Potrze- śleliśmy, pomyślany; rzecz. pomyślenie;
bować pomocy. ▲ Pierwsza pomoc ‘pierw- pomyśleć o kim, o czym, nad czym;
sze podstawowe czynności, które mają na 1. „przez jakiś czas rozważać, dobrze się
celu ratowanie czyjegoś zdrowia lub ży- nad czymś zastanowić; uświadomić sobie
cia’.  Na pomoc! Pomocy! ‘okrzyk wyda- coś”.  Pomyśleć o czymś przyjemnym,
wany w chwili niebezpieczeństwa’. b. ra- o czymś smutnym.  Chwilę pomyśleć nad
tunek. B5 czymś. b. zastanowić się. A10
2. „osoba pomagająca komuś, zwykle wy- 2. „zadbać o kogoś lub o coś, postanowić
konująca dodatkowe mniej odpowiedzial- coś zrobić dla kogoś lub czegoś”.  Pomy-
ne prace”.  Pomoc domowa.  Pomoc do śleć o wyjeździe, pomyśleć o pracy, o na-
dziecka. A2 uce. b. zająć się. B4
p. pomocowo, pomocny, pomocniczy, po- p. pomysł, pomyślność, pomyślny, pomyśl-
mocnik, pomocnica, pomóc. nie.
pomóc czas. dk; pomogę, pomożesz, po- poniedziałek rzecz. r.m.; D. poniedziałku,
móż, pomógł, pomogłyśmy, pomogliśmy; l. mn. M. B. poniedziałki, D. poniedział-
zob. ndk pomagać. ków;
pomylić się czas. dk; pomylę się, pomylisz „pierwszy po niedzieli dzień tygodnia”.
się, pomyl się, pomylił się, pomyliłyśmy  Spotkać się w poniedziałek.  Od po-
się, pomyliliśmy się; rzecz. pomylenie się; niedziałku rozpoczynam pracę.  Z ponie-
pomylić się w czym, co do czego; działku na wtorek. G3
„zrobić jakiś błąd, niewłaściwie coś wy- p. poniedziałkowy.
konać lub ocenić”.  Pomylić się w licze- ponieważ spój.;
niu.  Pomylić się w ocenie.  Pomylić „wprowadza zdanie wyrażające przyczy-
się co do kogoś.  Coś się komuś pomyli- nę czegoś”.  Spóźnił się na obiad, ponie-
ło ‘ktoś stracił orientację w jakimś zakre- waż wstąpił do znajomych.  Wyszedł, po-
sie’. b. pogubić się. B4 nieważ się obraził. C1
p. pomyłka, pomylony, pomyłkowy, po-
myłkowo. popatrzeć/popatrzyć czas. dk; popatrzę,
popatrzysz, popatrz, popatrzył, popatrzy-
pomyłka rzecz. r.ż.; D. pomyłki, C. Ms. po- łyśmy, popatrzyliśmy; rzecz. popatrzenie;
myłce, l. mn. M. B. pomyłki, D. pomyłek; popatrzeć/popatrzyć na kogo, na co, przez
„niezgodny z rzeczywistością sąd, niewła- co;
ściwa ocena, działanie niezgodne z nor- „skierować wzrok na kogoś, na coś, aby
mą”.  Naprawić pomyłkę.  Ten czyn był przyjrzeć się uważnie”.  Popatrzeć ko-
pomyłką.  Mała, duża pomyłka.  Śmiesz- muś głęboko, prosto w oczy.  Popatrzeć
na pomyłka.  Zrobić coś przez pomyłkę. na gości, na sąsiadów, na uczniów.  Po-
b. błąd. B5 patrzeć przez okno.  Popatrzeć po po-
pomysł rzecz. r.m.; M. D. pomysłu, Ms. koju, po mieszkaniu.  Popatrz na dzie-
pomyśle, l. mn. M. B. pomysły, D. pomy- ci.  Popatrzeć na kogoś z góry ‘potrak-
słów; tować kogoś lekceważąco’.  Popatrzeć
„myśl tworząca coś, czego nie ma jeszcze prawdzie w oczy ‘realnie ocenić sytuację’.
w rzeczywistości”.  Wiele dobrych pomy-  Popatrzeć na kogoś krzywo ‘popatrzeć
słów.  Realizować swoje pomysły.  Nowy, w sposób świadczący o braku życzliwości’.
oryginalny pomysł.  Wpaść na pomysł b. spojrzeć. A11
* pomogę zob. pomóc * pomyśle zob. pomysł

* pomożesz zob. pomóc * pomyśl zob. pomyśleć
* pomóż zob. pomóc
popołudnie porządek
147
popołudnie rzecz. r.n.; D. popołudnia, popularny przym.; popularna, popularne,

l. mn. M. B. popołudnia, D. popołudni; popularni, popularniejszy, popularniejsi;
„część dnia między południem a zmierz- 1. „taki, który jest dla wszystkich zrozu-
chem”.  Niedzielne popołudnie.  Sło- miały”.  Popularny odczyt.  Teatr po-
neczne, deszczowe popołudnie.  Umówić pularny.  Popularny sport. b. powszech-
się na popołudnie.  Mieć wolne, zajęte ny. B5
popołudnie. G4 2. „powszechnie znany i używany”.  Po-
p. popołudniowy. pularne piosenki.  Popularne potrawy,
napoje.  Popularne tańce. b. prosty, ła-
poprawa rzecz. r.ż.; D. poprawy, C. Ms. po-
twy. B5
prawie, bez l. mn.;
„usunięcie błędów, zmiana na lepsze”. 3. „taki, który zyskał powszechny roz-
 Nastąpiła poprawa stanu zdrowia.  Po- głos i uznanie”.  Osoba bardzo popular-
prawa w zachowaniu syna.  Poprawa zana w mieście.  Popularny aktor, pisarz.
dania.  Poprawa wymowy.  Widoczna, b. znany, sławny. B5
niewielka poprawa.  Poprawa pogody. B4 p. popularnie, popularność.
p. poprawczy, poprawić. poranek rzecz. r.m.; D. poranku/poranka,
poprawiać czas. ndk; poprawiam, popra- N. porankiem, l. mn. M. B. poranki, D. po-
wiasz, poprawiaj, poprawiał, poprawiały- ranków;
śmy, poprawialiśmy, poprawiany; rzecz. 1. „początek dnia tuż po wschodzie słoń-
poprawianie; zob. dk poprawić; popra- ca”.  Ciepły, chłodny poranek.  Piękny,
wiać kogo, co, komu; letni poranek.  Od świętej Anki chłodne
1. „wskazywać komuś jego błędy”.  Po- wieczory i poranki ‘od 26 lipca wieczory
prawiać zadania uczniów.  Poprawić wy- i ranki są już chłodniejsze’. b. ranek. G4
nik zadania.  Poprawiać wymowę polską. 2. „impreza artystyczna lub seans filmowy
 Poprawiać błędy ortograficzne. B4 odbywające się przed południem”.  Pora-
2. „doprowadzać do porządku coś”.  Po- nek muzyczny, poetycki, filmowy. E5
praw na sobie płaszcz.  Popraw fryzurę, p. porankowy, poranny, porannie.
włosy. B4
porównać czas. dk; porównam, porów-
p. poprawa, poprawność, poprawka, po-
nasz, porównaj, porównał, porównały-
prawnościowy, poprawny, poprawnie.
śmy, porównaliśmy, porównany; rzecz. po-
poprawić czas. dk; poprawię, poprawisz, równanie; ndk porównywać porównuję,
popraw, poprawił, poprawiłyśmy, popra- porównujesz, porównuj, porównywał, po-
wiliśmy, poprawiony; rzecz. poprawienie; równywałyśmy, porównywaliśmy, porów-
zob. ndk poprawiać. nywany; rzecz. porównywanie; porównać
poprawny przym.; poprawna, poprawne, kogo, co, z kim, z czym, do kogo, do czego;
poprawni, poprawniejszy, poprawniejsi; „zestawić ze sobą przedmioty, osoby, zja-
1. „zgodny z obowiązującymi regułami”. wiska; poszukać ich cech wspólnych i od-
 Poprawna wymowa.  Poprawny język. miennych; skrót: por.”.  Porównaj zdję-
 Poprawne myślenie.  Poprawny ak- cia matki i córki.  Porównać wynik zada-
cent. b. prawidłowy. B5 nia.  Kogoś, czegoś nie da się porównać
2. „zgodny z obowiązującymi zwyczaja- z niczym ‘ktoś, coś jest lepsze od wszyst-
mi”.  Poprawne stosunki.  Poprawny kich’. b. zestawić. F1
strój wizytowy.  Poprawne zachowanie. p. porównawczy, porównywalny.
b. przykładny. B5 porządek rzecz. r.m.; D. porządkiem, l. mn.
p. poprawnie, poprawność, poprawa. M. B. porządki, D. porządków;
poprzedni przym.; poprzednia, poprzed- 1. „stan, w którym wszystko znajduje się
nie, poprzedni; nie stopniuje się; na swoim miejscu, ma taki wygląd jak na-
„taki, który był przedtem, dawniej, wcześ leży”.  Zrobić porządek w szafie.  Wzo-
niejszy”.  Poprzedni nauczyciel mate- rowy, idealny porządek.  Zostawić rzeczy
matyki.  Poprzednie miejsce pracy.  Po- w porządku.  Doprowadzić do porządku.
przedni miesiąc, tydzień, dzień. G7  Być w porządku ‘zachowywać się wła-
p. poprzednio, poprzednik, poprzednicz- ściwie, jak należy’.  Przywołać kogoś
ka. do porządku ‘wezwać, zmusić kogoś do
* poprawni zob. poprawny * poranku/poranka zob. poranek

posiłek poszukać
148
spokoju, do właściwego zachowania się’. postawić czas. dk; postawię, postawisz,

b. czystość. D6 postaw, postawił, postawiłyśmy, postawi-
2. „następowanie czegoś po sobie według liśmy, postawiony; rzecz. postawienie; po-
ustalonej zasady”.  Ustalić porządek ob- stawić co, komu, na czym;
rad.  W porządku alfabetycznym.  Coś 1. „stawiając, umieścić gdzieś jakąś rzecz
jest na porządku dziennym ‘coś stale się we właściwej dla niej pozycji”.  Postaw
powtarza, występuje’. b. kolejność, na- wazon na stole.  Postawić lampę przy łóż-
stępstwo. F1 ku.  Postawić przed kimś kolację.  Po-
p. porządny, porządkowy, porządnie, po- stawić kropkę nad i ‘dosadnie coś wytłu-
rządeczek, nieporządek, porządkować. maczyć’.  Postawić krzyżyk na kimś, na
posiłek rzecz. r.m.; D. posiłku, N. posił- czymś ‘przestać liczyć na kogoś, na coś,
kiem, l. mn. M. B. posiłki, D. posiłków; zrezygnować z kogoś, z czegoś’.  Posta-
„jedzenie pokarmów przez człowieka dla wić na swoim ‘pomimo przeszkód zrobić
zaspokojenia głodu”.  Nie jadam wie- coś według swojej woli, bez zasięgania
czornego posiłku.  Trzy posiłki dzien- rady’.  Postawić coś na wysokim pozio-
nie.  Dzienny, ranny, południowy, wie- mie ‘dobrze, należycie coś zorganizować,
czorny posiłek.  Gorący, zimny posiłek. urządzić’.  Postawić kogoś przed faktem
 Wspólny posiłek.  Godzina, pora posił- dokonanym ‘zaskoczyć kogoś decyzją, do-
ku.  Przygotować posiłek. b. potrawa, po- konaniem czegoś’.  pot. Postawić komuś
karm. D7 kolację, obiad, kawę itp. ‘pokryć kosz-
p. posiłkowy, posiłkowo. ty związane z zaproszeniem kogoś do re-
postać rzecz. r.ż.; D. C. Ms. postaci, l. mn. stauracji, kawiarni’. F6
M. B. postacie/postaci, D. postaci; 2. „podnieść coś z pozycji poziomej do pio-
1. „osoba publiczna, powszechnie znana”. nowej, podnieść do góry”.  Postawić prze-
 Postać ojca.  Znana postać historyczna. wrócone krzesło.  Postawić pod drze-
 Historyczna, legendarna, znana postać. wem.  Postawić kogoś na nogi a) ‘zbu-
 Lubiana, popularna postać.  Postać dzić kogoś ze snu, zmusić do działania’; b)
sceniczna, tytułowa. b. osobistość. A2 ‘przywrócić komuś siły, zdrowie’. F6
2. „zespół zewnętrznych cech kogoś lub 3. „wznieść budowlę, zbudować coś”.
czegoś”.  Drobna, kształtna, szczupła po-  Postawić dom pod Warszawą.  Posta-
stać.  Para to postać wody.  Mieć, przy- wić pomnik. b. zbudować. B6
brać postać.  Pod postacią, w postaci cze-
postęp rzecz. r.m.; D. postępu, Ms. postę-
goś ‘jako coś, w formie czegoś’.  To zmie-
pie, l. mn. M. B. postępy, D. postępów;
nia postać rzeczy ‘to usprawiedliwia jakieś
„ciąg procesów, zmian, które zmierzają
zmiany w ustalonym postępowaniu’. B5
do coraz lepszych wyników, do doskona-
p. postaciowy.
łości”.  Interesować się postępami cór-
postawa rzecz. r.ż.; D. postawy, C. Ms. po- ki w nauce.  Postęp gospodarczy.  Po-
stawie, l. mn. M. B. postawy, D. postaw; stęp wiedzy.  Dziejowy, moralny, społecz-
1. „sposób stania, ułożenie ciała albo ny, techniczny postęp.  Postępy (ucznia,
głowy, rąk itp.; budowa ciała”.  Właści- studenta) w nauce ‘rozwój wiedzy (ucznia,
wa postawa ciała.  Mieć dobrą, złą po- studenta) w zakresie studiowanego przed-
stawę.  Postawa stojąca, klęcząca, leżą- miotu’.  Robić, czynić postępy w czymś
ca.  Postawa naturalna, sztywna. b. syl- ‘doskonalić się w czymś’. b. rozwój. B7
wetka. A5 p. postępowy, postępowo, postępować.
2. „stosunek człowieka do życia, do świa-
ta zdarzeń; poglądy na życie”.  Przyjąć poszukać czas. dk; poszukam, poszukasz,
postawę obojętną.  Postawa wobec ludzi. poszukaj, poszukał, poszukałyśmy, poszu-
 Postawa czynna, ostrożna.  Postawa kaliśmy; rzecz. poszukanie; zob. ndk po-
badawcza, twórcza.  Postawa polityczna, szukiwać; poszukać kogo, czego, gdzie;
życiowa.  Przybrać, przyjąć, zająć jakąś „spędzić pewien czas na szukaniu; od-
postawę wobec czegoś.  Postawa godna naleźć kogoś, coś”.  Poszukać słownik.
naśladowania. b. stanowisko, pogląd. A3  Poszukać innego przyjaciela.  Poszu-
p. postawny. kiwać świadków tragicznego wypadku.
* posiłki zob. posiłek * postaw1 zob. postawa

* postacie/postaci zob. postać * postaw2 zob. postawić
poszukiwać potrzebować
149
 Poszukać czegoś w pamięci ‘przypo- „posiadać, mieć zdolność robienia cze-

mnieć sobie coś’.  Poszukać kogoś, cze- goś”.  Potrafię grać na skrzypcach.  Po-
goś wzrokiem, oczami ‘postarać się zoba- trafić przepłynąć rzekę.  Potrafić dobrze
czyć kogoś, coś’. B4 mówić po polsku.  Pokaż, co potrafisz.
poszukiwać czas. ndk; poszukuję, poszu-  Potrafić się bronić. b. móc. B7
kujesz, poszukuj, poszukiwał, poszuki- potrawa rzecz. r.ż.; D. potrawy, C. Ms. po-
wałyśmy, poszukiwaliśmy, poszukiwany; trawie, l. mn. M. B. potrawy, D. potraw;
rzecz. poszukiwanie; zob. dk poszukać. „pokarm odpowiednio przygotowany i po-
pościel rzecz. r.ż.; D. C. Ms. pościeli, l. mn. dany jako samodzielny posiłek lub jedno
M. B. pościele, D. pościeli; z dań obiadu, kolacji czy śniadania”.  Po-
1. „poduszka, kołdra, koc, materac itp.”. dano kilka potraw z ryb.  Typowo polskie
 Schować pościel do tapczanu.  Komplet potrawy.  Potrawy z mięsa.  Potrawa
pościeli. D3 mączna, rybna, mięsna.  Prosta potra-
2. „bielizna pościelowa – prześcieradła wa.  Smaczna, ulubiona potrawa.  Po-
i powłoki”.  Spać w czystej i świeżej potrawa gotowana, smażona.  Obiad z kil-
ścieli.  Oddać pościel do prania.  Świe- ku potraw. ▲ Spis potraw ‘karta zawiera-
ża, biała, kolorowa pościel.  Zmienić po- jąca zestaw dań z cenami, które można
ściel. D3 dostać w danym dniu w restauracji, ba-
p. pościelowy. rze’. b. jedzenie. D7
pośpieszny przym.; pośpieszna, pośpiesz- potrzeba rzecz. r.ż.; D. potrzeby, C. Ms.
ne, pośpieszni; nie stopniuje się; potrzebie, l. mn. M. B. potrzeby, D. po-
1. „taki, który odbywa się szybko, pręd- trzeb;
ko, w pośpiechu, w krótkim czasie”.  Po- 1. „stan, kiedy bez czegoś nie można się
śpieszne kroki ojca.  Pośpieszny wyjazd. obejść”.  Robić coś w miarę potrzeby.
 Pośpieszne przygotowania. G7
 Potrzeba bezpieczeństwa, miłości.  Je-
2. „o pojazdach: takie, które poruszają się
dzenie jest potrzebą człowieka.  Koniecz-
szybciej niż inne pojazdy tego rodzaju”.
na, nagła, pilna potrzeba.  Być w potrze-
 Jechać pociągiem pośpiesznym”.  Po-
bie ‘być w ciężkim położeniu, w trudnej
ciąg, autobus pośpieszny.  Pośpieszna
przesyłka. b. ekspresowy, szybki. F5 sytuacji’. b. konieczność. B7
p. pośpiesznie, pośpiech. 2. „rzeczy, bez których trudno się obejść”.
 Zaspokoić potrzeby.  Pieniądze na włas
potem przysł.; nie stopniuje się; ne potrzeby.  Główne, pierwsze, liczne
1. „nie teraz, musi minąć trochę czasu”. potrzeby.  Potrzeby mieszkaniowe.  Po-
 Napiszę do ciebie potem.  Potem to ci trzeby bieżące, bytowe, życiowe.  Ar-
powiem. b. później. G7 tykuły, towary pierwszej potrzeby ‘arty-
2. „po czymś innym, w kolejności prze- kuły, towary konieczne w życiu codzien-
strzennej lub czasowej”.  Potem skręć nym’. D4
w lewo.  Schować, odłożyć coś na po- p. potrzebny, potrzebować.
tem.  Potem odrobimy lekcje. b. następ-
nie. G7 potrzebny przym.; potrzebna, potrzebne,
potrzebni, potrzebniejszy, potrzebniejsi;
potoczny przym.; potoczna, potoczne; nie
stopniuje się; „taki, bez którego nie można sobie pora-
„często występujący, powszechnie używa- dzić; taki, którego się potrzebuje”.  Po-
ny”.  Rozmawialiśmy o potocznych spra- trzebne są mi pieniądze.  Weź najpo-
wach.  Styl, zwrot potoczny.  Potoczna trzebniejsze rzeczy.  Potrzebna pomoc
wiedza o świecie. ▲ Mowa potoczna/Język domowa.  Komuś potrzebny jest spokój.
potoczny ‘mowa, język, którym posługuje-  Potrzebny jak dziura w moście ‘zupeł-
my się w życiu codziennym, w swobodnej nie niepotrzebny, przeszkadzający’. b. ko-
rozmowie’. b. codzienny, zwyczajny. F1 nieczny, przydatny. B7
p. potocznie, potoczność. potrzebować czas. ndk; potrzebuję, po-
potrafić czas. dk; potrafię, potrafisz, po- trzebujesz, potrzebuj, potrzebował, po-
traf, potrafił, potrafiłyśmy, potrafiliśmy; trzebowałyśmy, potrzebowaliśmy; potrze-
potrafić co; bować kogo, czego, do czego, na co;
* pościeli zob. pościel * potraw zob. potrawa

poważny powitać
150
„odczuwać potrzebę czegoś, nie móc się chcesz przez to powiedzieć ‘nie rozumiem
obejść bez czegoś; wymagać czegoś”.  Po- twojej wypowiedzi’. b. oznajmić. C6
trzebować słońca, deszczu.  Potrzebować
pomocy.  Potrzebować opieki, pieniędzy. powierzchnia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. po-
A3 wierzchni, l. mn. M. B. powierzchnie, D.
powierzchni;
poważny przym.; poważna, poważne, po- 1. „zewnętrzna strona czegoś”.  Po-
ważni, poważniejszy, poważniejsi; wierzchnia Ziemi.  Gładka powierzch-
1. „taki, który zastanawia się nad swoim nia.  Dolna, górna, boczna powierzchnia.
zachowaniem, postępuje rozsądnie, racjo-  Zniknąć z powierzchni ziemi ‘przestać
nalnie”.  Kobieta poważna.  Poważny istnieć, zginąć’.  Wydobyć coś na po-
człowiek.  Poważne towarzystwo.  Po- wierzchnię ‘sprawić, że coś staje się zna-
ważny wiek ‘późne lata życia człowieka’. ne’. b. płaszczyzna, wierzch. F2
 Mieć poważne zamiary ‘mieć zamiar 2. „obszar o określonych wymiarach”.
ożenić się’. b. zasadniczy. B4  Powierzchnia mieszkania.  Powierzch-
2. „taki, który pozbawiony jest poczucia nia pola, ogrodu, kraju. b. obszar, teren.
humoru”.  Mówić bardzo poważnym gło- F3
sem.  Poważna mina, chwila.  Poważny p. powierzchniowy, powierzchniowo.
nastrój, utwór. A8
3. „taki, który jest istotny pod względem powietrze rzecz. r.n.; D. powietrza, bez
treści, wartości; taki, który zasługuje na l. mn.;
szczególną uwagę, ponieważ jest skompli- 1. „mieszanina gazów, które otaczają kulę
kowany lub niebezpieczny”.  Spotkać się ziemską”.  Oddychać świeżym, górskim
z poważnym przeciwnikiem.  Odegrać powietrzem.  Powietrze wilgotne, suche.
poważną rolę w czyimś życiu.  Poważna  Czyste, świeże, ostre, łagodne powie-
rozmowa.  Poważne zadanie, znaczenie. trze.  Ruch powietrza.  Coś wisi w po-
 Poważna operacja, choroba.  Poważne wietrzu ‘coś grozi, coś za chwilę może się
położenie.  Poważny zarzut ‘zarzut cięż- zdarzyć’.  Traktować kogoś jak powie-
ki’. b. istotny, ważny. B5 trze ‘udawać, że się kogoś nie widzi, nie
p. poważnie, powaga. zauważa’. H1
2. „przestrzeń nad ziemią”.  Latać w po-
powiedzieć czas. dk; powiem, powiesz,
wietrzu.  Samolot leci w powietrzu. F3
powiedz, powiedział, powiedziałyśmy, po-
p. powietrzny.
wiedzieliśmy, powiedziany; rzecz. powie-
dzenie; ndk powiadać powiadam, po- powinien przym.; powinna, powinno, po-
wiadasz, powiadaj, powiadał, powiadały- winni, powinny; łączy się z końcówkami
śmy, powiadaliśmy; powiedzieć co, komu, osobowymi 1. i 2. os. l. poj. i l. mn.; powi-
o czym, do kogo; nienem, powinieneś, powinnam, powin-
1. „wyrazić coś słowami”.  Powiedzieć naś, powinniśmy, powinniście oraz w po-
coś głośno, cicho, szeptem, stanowczo, łączeniach pisanych osobno, takich jak:
z gniewem.  Powiedzieć szczerze, wprost. powinienem był, powinien by;
 Powiedzieć całą prawdę.  Powiedzieć „taki, który w połączeniu z bezokoliczni-
w dwóch słowach ‘wyrazić coś bardzo kiem oznacza konieczność, obowiązek wy-
krótko’.  Prawdę powiedziawszy, to... konania jakiejś czynności”.  Powinnam
‘jeśli mam być szczery’.  Nie jest nigdzie pójść do lekarza.  Powinnaś poważnie
powiedziane ‘nie jest pewne’.  Nie po- porozmawiać z synem.  Powinniśmy się
wiedzieć komuś złego słowa ‘nie mieć do spotkać. B7
kogoś o coś pretensji’.  Powiedzieć ko-
muś kilka słów prawdy/Powiedzieć praw- powitać czas. dk; powitam, powitasz, po-
dę w oczy ‘skrytykować otwarcie’.  Że witaj, powitał, powitałyśmy, powitaliśmy,
tak powiem ‘zwrot bez istotnego znacze- powitany; rzecz. powitanie; powitać kogo,
nia’.  Powiedziały jaskółki, że niedobre jak, w jaki sposób;
są spółki ‘nie zawsze wspólna praca jest „pozdrowić przy spotkaniu; zwrócić się
korzystna’. b. rzec, stwierdzić. C2 do kogoś z życzliwymi słowami, gestami”.
2. „podać coś do wiadomości”.  Niewiele  Powitać rodziców, dzieci.  Powitać ko-
chcesz powiedzieć o sobie.  Nie wiem, co goś radośnie, z radością, serdecznie.  Po-
* poważniejsi zob. poważny

powód poznać
151
witać uściskiem ręki, pocałunkiem, uro- śmy, powtarzaliśmy, powtarzany; rzecz.

czyście.  Powitać chlebem i solą ‘zgod- powtarzanie; zob. dk powtórzyć; powta-
nie z polskim zwyczajem powitać gościa, rzać co, za kim, po kim;
częstując go chlebem i solą’. b. przyjąć, po- 1. „mówić albo robić coś jeszcze raz lub
zdrowić. C5 wiele razy”.  Powtarzaj wolniej.  Nie po-
p. powitanie, powitalny, powitalnie. wtarzaj tych samych błędów.  Powtarzać
te same czynności.  Powtarzać coś czę-
powód rzecz. r.m.; D. powodu, Ms. powo- sto. C2, F1
dzie, l. mn. M. B. powody, D. powodów; 2. „przypominać to, co znane, nauczone”.
„przyczyna jakiegoś zdarzenia”.  Kłócić  Powtarzać zdania z matematyki.  Po-
się z byle powodu.  Z powodu deszczu. wtarzać lekcje, wiersz.  Powtarzać do eg-
 Ważny, istotny, prawdziwy powód.  Po- zaminu. b. uczyć się. A10, E2
wód do rozmowy, do wdzięczności, do za- p. powtórka, powtarzalny, powtarzalnie.
dowolenia.  Dać, nie dać powodu.  Po-
wód choroby. b. przyczyna, źródło. B7 powtórzyć czas. dk; powtórzę, powtó-
rzysz, powtórz, powtórzył, powtórzyły-
powstać czas. dk; powstanę, powstaniesz, śmy, powtórzyliśmy, powtórzony; rzecz.
powstań, powstał, powstałyśmy, powsta- powtórzenie; zob. ndk powtarzać.
liśmy; rzecz. powstanie; zob. ndk powsta-
wać. pozdrowienie rzecz. r.n.; D. pozdrowie-
nia, l. mn. M. B. pozdrowienia, D. pozdro-
powstanie rzecz. r.n.; D. powstania, l. mn. wień;
M. B. powstania, D. powstań; „słowo (częściej słowa), którego używa
1. „przejść do pozycji stojącej”.  Powsta- się, aby wyrazić przyjaźń, pamięć, szacu-
nie z miejsc.  Powstanie przy wnoszeniu nek”.  Przekazać pozdrowienia, ukłony
sztandaru. b. wstanie. F6 dla rodziców.  Pozdrowienia dla całej ro-
2. „utworzenie czegoś”.  Powstanie pły- dziny.  Pozdrowienia z gór, znad morza.
walni w mieście.  Powstanie dzieła lite-  Serdeczne, przyjacielskie, uprzejme po-
rackiego.  Powstanie pomysłu. b. zaist- zdrowienie.  Otrzymać, przekazać po-
nienie. B5 zdrowienie. b. życzenie. C5
3. „walka narodu o niepodległość, wol- p. pozdrowieniowy, pozdrowiony, pozdro-
ność”.  Powstanie warszawskie.  Po- wić.
wstanie listopadowe.  Powstanie zbroj-
ne.  Powstanie narodowe.  Wybuch, poziom rzecz. r.m.; D. poziomu, Ms. pozio-
klęska, upadek powstania.  Przygotować mie, l. mn. M. B. poziomy, D. poziomów;
powstanie. E3 1. „linia, której wszystkie punkty są poło-
żone w równej odległości od ziemi”.  Po-
powstawać czas. ndk; powstaję, powsta- ziom wody w rzece.  Poziom domu, bu-
jesz, powstawaj, powstawał, powstawa- dynku. F1
łyśmy, powstawaliśmy; rzecz. powstawa- 2. „stopień jakości, zaawansowania cze-
nie; zob. dk powstać; goś”.  Człowiek na poziomie.  Poziom
1. „podnosić się z pozycji leżącej lub sie- artystyczny, moralny, umysłowy.  Po-
dzącej do pozycji stojącej”.  Kobieta poziom konkursu, nauczania. F1
wstała z krzesła.  Powstawać z miejsc. p. poziomowy, poziomy, poziomo.
b. wstawać. F6
2. „zaczynać istnieć, pojawiać się”.  Po- poznać czas. dk; poznam, poznasz, poznaj,
wstaje nowe osiedle mieszkaniowe.  Od poznał, poznałyśmy, poznaliśmy, pozna-
dawna powstawał spór.  Powstawał ogól- ny; rzecz. poznanie; zob. ndk poznawać;
ny śmiech. B5 poznać kogo, co;
3. „organizować powstanie, bunt”.  Po- 1. „otrzymać pełniejszą informację o kimś
wstawać przeciw wrogowi.  Powstawać lub o czymś”.  Poznać czyjś charakter.
zbrojnie. b. buntować się. E3  Poznać historię Krakowa.  Po minie
łatwo poznać.  Poznać uczucie radości,
powtarzać czas. ndk; powtarzam, powta- strachu.  Poznać zasady działania cze-
rzasz, powtarzaj, powtarzał, powtarzały- goś.  Dać (nie dać) coś (czegoś) poznać po
* powodzie zob. powód * powstań2 zob. powstanie

* powstań1 zob. powstać * powstaję zob. powstawać
poznawać pożegnanie
152
sobie ‘pozwolić (nie pozwolić), żeby ktoś 4. „miejsce w spisie, część serii”.  Pozy-
zrozumiał, co ktoś myśli, czuje’.  Praw- cja polskich sportowców.  Ostatnia pozy-
dziwych przyjaciół poznajemy w biedzie cja na liście piosenek.  Pozycja wydawni-
‘o wartości człowieka można się przeko- cza. b. miejsce. F2
nać w trudnych sytuacjach’. A11, C6 p. pozycyjny.
2. „przypomnieć sobie kogoś lub coś już
pozytywny przym.; pozytywna, pozytyw-
przedtem znanego”.  Poznać kogoś po
ne, pozytywni, pozytywniejszy, pozytyw-
głosie.  Poznać kogoś po latach.  Poznać
niejsi;
znajome miejsca. b. rozpoznać. A11
1. „taki, który wyraża zgodę, pochwałę”.
3. „zostać przedstawionym komuś; stać
 Pozytywna odpowiedź w sprawie wyjaz-
się czyimś znajomym”.  Mieć przyjem-
du.  Pozytywna opinia, decyzja.  Mieć
ność poznać kogoś.  Poznaj mojego syna.
pozytywny stosunek do kogoś, do czegoś.
 Cieszę się, że pana poznałem.  Miło
b. przychylny. B5
mi (było) poznać pana, panią ‘słowa wy-
2. „taki, który wyraża dodatnie cechy
powiadane przy zawieraniu znajomości’.
wartości”.  Otrzymać pozytywne oce-
b. przedstawić się. C6
ny.  Usłyszeć o sobie pozytywną opinię.
p. rozpoznać, zapoznać się. ▲ Bohater pozytywny ‘bohater utworu li-
poznawać czas. ndk; poznaję, poznajesz, terackiego, filmu, sztuki teatralnej, który
poznawaj, poznawał, poznawałyśmy, po- jest wzorem cech dodatnich’. b. dodatni,
znawaliśmy, poznawany; rzecz. poznawa- korzystny. B5
nie; zob. dk poznać. p. pozytywnie.
pozwalać czas. ndk; pozwalam, pozwa- pożegnać czas. dk; pożegnam, pożegnasz,
lasz, pozwalaj, pozwalał, pozwalałyśmy, pożegnaj, pożegnał, pożegnałyśmy, poże-
pozwalaliśmy; rzecz. pozwalanie; zob. dk gnaliśmy, pożegnany; rzecz. pożegnanie;
pozwolić. pożegnać kogo, czym;
„wypowiedzieć słowa, wykonać gest w mo-
pozwolić czas. dk; pozwolę, pozwolisz, po-
mencie rozstawania się”.  Pożegnać, po-
zwól, pozwolił, pozwoliłyśmy, pozwolili-
dając rękę.  Pożegnać kogoś z uśmie-
śmy; rzecz. pozwolenie; zob. ndk pozwa-
chem.  Pożegnać czule, serdecznie.  Po-
lać; pozwolić komu, na co;
żegnać rodzinę, dzieci. C5
„dać komuś możliwość robienia czegoś;
spełnić czyjąś prośbę”.  Pozwól mi mó- pożegnać się czas. dk; pożegnam się, po-
wić.  Pozwolić na wyjazd.  Pan (pani) żegnasz się, pożegnaj się, pożegnał się, po-
pozwoli, pozwól ‘zwrot używany w roz- żegnałyśmy się, pożegnaliśmy się; rzecz.
mowie, który wyraża myśl: niech mi bę- pożegnanie się; pożegnać się z kim;
dzie wolno’.  Móc sobie na coś pozwo- 1. „pożegnać wzajemnie jeden drugiego”.
lić ‘móc sobie coś kupić, móc coś zrobić’.  Pożegnać się z rodziną, z bratem.  Nie
 Za dużo, za wiele sobie pozwalać ‘zacho- mieć ochoty się pożegnać.  Pożegnać się
wywać się zbyt swobodnie, nie znać mia- serdecznie, czule. C5
ry w czymś’. B7 2. „wypowiedzieć słowa, wykonać gest
przy rozstaniu”.  Pożegnać się bardzo
pozycja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. pozycji, l. mn.
serdecznie.  Wyjść bez słowa, bez poże-
M. B. pozycje, D. pozycji;
gnania.  Pożegnać się ze światem, z ży-
1. „miejsce położenia, występowania ko-
ciem ‘umrzeć’. b. rozstać się. C2
goś lub czegoś w stosunku do jakiegoś
punktu stałego”.  Pozycja statku na mo- pożegnanie rzecz. r.n.; D. pożegnania,
rzu.  Zająć swoje pozycje w lasach. b. po- l. mn. M. B. pożegnania, D. pożegnań;
łożenie, miejsce. F2 „moment żegnania kogoś lub czegoś, roz-
2. „ułożenie ciała ludzkiego”.  Zmienić stawanie się z kimś lub czymś i wypowia-
pozycję przy pisaniu.  Pozycja siedząca, danie odpowiednich słów oraz czynienie
stojąca, leżąca.  Pozycja pozioma, piono- stosownych gestów”.  Pożegnanie z bli-
wa. b. postawa, położenie. B4 skimi, z przyjaciółmi.  Uśmiechnąć się
3. „miejsce w społeczeństwie, w grupie na pożegnanie.  Uścisnąć kogoś na poże-
społecznej”.  Trwała pozycja w polskiej gnanie.  Czas, pora, dzień, chwila poże-
literaturze.  Pozycja społeczna, towarzy- gnania.  Nie lubić pożegnań. C5
ska, zawodowa. B3 p. pożegnalny, pożegnalnie.
pożyteczny późny
153
pożyteczny przym.; pożyteczna, pożytecz- półka rzecz. r.ż.; D. półki, C. Ms. półce,
ne, pożyteczni, pożyteczniejszy, pożytecz- l. mn. M. B. półki, D. półek;
niejsi; „deska pozioma w szafie lub przy ścianie
„taki, który przynosi korzyści, który może przeznaczona do umieszczania na niej roz-
się przydać”.  Wykonać pożyteczną pra- maitych przedmiotów”.  Półki na książ-
cę.  Pożyteczne rośliny, zwierzęta, ptaki, na buty.  Zrobić porządek na półkach.
ki.  Pożyteczna książka.  Wyrosnąć na  Półka łazienkowa, biblioteczna. D3
pożytecznego człowieka. b. przydatny, po- p. półkowy, półeczka.
trzebny, owocny, korzystny. B5 północ rzecz. r.ż.; D. C. Ms. północy, bez
p. pożytecznie. l. mn.;
pójść czas. dk; pójdę, pójdziesz, pójdź, po- 1. „chwila, gdy słońce znajduje się naj-
szła, poszedł, poszłyśmy, poszliśmy; rzecz. niżej nad horyzontem; chwila, od któ-
pójście; pójść dokąd, gdzie, z kim, do kogo, rej zaczyna się doba; dwunasta godzina
do czego, na co, po co; w nocy”.  Zasnąć po północy.  Pracować
1. „udać się dokądś; idąc skierować się do północy.  Pociąg odjeżdża o północy.
w którąś stronę”.  Pójść do lasu.  Pój-  Wybiła północ ‘nadeszła godzina dwu-
dziesz prosto tą ulicą.  Pójść do kina, nasta w nocy’. G4
na spacer.  Pójść w stronę lasu, domu, 2. „jedna z czterech stron świata”.  Pół-
szkoły.  Pójść, gdzie oczy poniosą ‘pójść noc kraju, regionu, miasta.  Jechać na
byle gdzie, wszystko jedno dokąd’.  Pójść północ.  Wiatr wiał od północy. F2
w ślad za kimś, tą samą drogą ‘naślado- p. północny.
wać czyjeś postępowanie’. b. powędrować, północny przym.; północna, północne, pół-
pomaszerować. F5 nocni; nie stopniuje się;
2. „rozpocząć jakąś czynność, zacząć pra- „taki, który dotyczy północy – strony świa-
cować, uczyć się itp.”.  Pójść do pra- ta, kierunku”.  Wieje północny wiatr.
cy.  Pójść do wojska.  Pójść na studia.  Pójść w kierunku północnym.  Miesz-
 Pójść komuś na rękę ‘ułatwić coś ko- kam w północnej części Polski. F2
muś; pomóc’.  Pójść na swoje, na swój
chleb ‘rozpocząć samodzielne życie’. później zob. późno.
 Pójść po rozum do głowy ‘zacząć nad późno przysł.; później;
czymś myśleć, zastanawiać się’.  Pójść 1. „pod koniec jakiegoś czasu: dnia, doby,
za czyimś przykładem ‘zrobić coś, postą- roku”.  Wracam później niż zawsze.  Po-
pić podobnie jak ktoś’.  Nauka nie poszła ciąg odjeżdża późno w nocy. G7
w las ‘o umiejętności wykorzystania wcze- 2. „po ustalonym czasie”.  Późno rozpo-
śniej zdobytej wiedzy’. B7 cząć studia.  Robi się późno ‘pozostaje
3. „zostać wysłanym”.  List już poszedł. mało czasu’.  Kto późno przychodzi, sam
 Czy pieniądze już poszły? b. wysłać. F5 sobie szkodzi ‘niepunktualność może być
4. „przybrać określony cel, ułożyć się”. przyczyną poważnych strat’. G7
 Interesy poszły źle.  Egzaminy poszły 3. „po jakimś czasie, w przyszłości”.
mi bardzo dobrze. b. potoczyć się. B7  Najpierw obowiązki, później zabawa.
pół liczeb.; ndm;  Spotkać się w dwa lata później.  Póź-
„jedna z dwóch równych części jakiejś ca- niej skręć w stronę lasu. b. potem. G7
łości, połowa”.  Zjeść pół jabłka.  Pół późny przym.; późna, późne, późni, póź-
szklanki herbaty.  Pół litra, kilograma, niejszy, późniejsi;
metra.  Pół do pierwszej ‘godzina dwu- 1. „o porach dnia, roku, życia: taki, który
nasta trzydzieści (12.30)’.  Pół żartem, zbliża się do końca, kończy się, końcowy”.
pół serio ‘nie całkiem na żarty i nie cał-  Wyjechać późną jesienią.  Późny wie-
kiem serio’.  Przerwać w pół słowa, czór, ranek.  Późna noc.  Późny wiek,
w pół zdania ‘nagle przerwać czyjąś wy- późne lata ‘starość’.  Późna starość ‘koń-
powiedź’. F1 cowe lata życia’. b. końcowy. G7
* pożyteczniejsi zob. pożyteczny * poszła zob. pójść

* pójdę zob. pójść * poszedł zob. pójść
* pójdziesz zob. pójść * późniejsi zob. późny
* pójdź zob. pójść
praca pragnąć
154
2. „taki, który nastąpił, pojawił się po czemuś ‘czas działa korzystnie, nieko-
zwykłym ustalonym czasie”.  Najpóź- rzystnie’. b. trudzić się, robić. B4
niejsze wiadomości wieczorne.  Późny 2. „mieć gdzieś posadę, stanowisko, za
obiad.  Późny gość.  Późne jabłka. G7 które otrzymuje się pieniądze”.  Praco-
p. późno. wać jako nauczyciel.  Pracować w biurze,
w fabryce, w szkole, w kopalni, w prze-
praca rzecz. r.ż.; D. C. Ms. pracy, l. mn. M.
myśle. B6
B. prace, D. prac;
3. „funkcjonować, działać, znajdować się
1. „działalność, która zmierza do wytwo-
w ruchu”.  Serce pracuje normalnie.
rzenia określonych dóbr materialnych
 Silnik, maszyna pracuje.  Głowa pra-
lub kulturalnych”.  Przerwałam pracę.
cuje ‘ktoś myśli, zastanawia się, wyobra-
 Praca ciężka, lekka.  Praca fizyczna,
ża’. b. działać. F6
umysłowa.  Czas, dzień pracy.  Rytm,
p. napracować się, opracować, przepra-
tempo pracy.  Wziąć się, zabrać się do
cować, pracowity, pracowicie.
pracy. ▲ Dyscyplina pracy ‘ogół przepi-
sów, których celem jest zapewnienie wła- pracowity przym.; pracowita, pracowite,
ściwych warunków pracy’.  Praca syzy- pracowici, pracowitszy, pracowitsi;
fowa ‘praca ciężka, która jest mało po- 1. „taki, który lubi pracować, ma zamiło-
żyteczna’.  Jaka praca, taka płaca ‘jak wanie do pracy”.  Uczeń wyjątkowo pra-
będziesz pracować, taką otrzymasz zapła- cowity.  Pracowity uczeń, student.  Pra-
tę’. b. działalność, zajęcie. B6 cowita kobieta. b. pilny. A8
2. pot. „miejsce (fabryka, instytucja), 2. „taki, który jest wypełniony pracą”.
gdzie ktoś pracuje”.  Wrócić z pracy.  Bardzo pracowity dzień.  Pracowite
 Wyjść rano do pracy. F2 życie. b. trudny. B5
3. „wytwór działalności ludzkiej w róż- p. pracowicie, pracowitość.
nych dziedzinach”.  Praca dyplomowa.
pracownik rzecz. r.m.; D. B. pracownika,
 Pisać pracę z języka polskiego.  Cykl,
N. pracownikiem, l. mn. M. pracownicy,
wybór prac.  Ocenić, sprawdzić pracę
D. B. pracowników;
klasową. b. dzieło, twórczość. B6
„osoba zatrudniona w zakładzie pracy,
p. pracowity, pracowicie, pracownik, pra-
która wykonuje płatną pracę fizyczną
cownica, pracować.
lub umysłową”.  Doświadczony pracow-
4. „działanie, przebieg jakiejś czynności”.
nik.  Pracownik naukowy.  Pracownik
 Praca serca, mózgu.  Przerwano pracę
techniczny.  Pracownik banku, sklepu,
mózgu.  Praca maszyny, silnika.  Praca
szkoły, poczty.  Pracownik służby zdro-
wyobraźni.  Praca przewodu pokarmo-
wia.  Pensja, obowiązki, prawa pracow-
wego. b. czynność, działanie. F6
nika. A2
pracować czas. ndk; pracuję, pracujesz, p. pracowniczy, pracownica, pracownicz-
pracuj, pracował, pracowałyśmy, praco- ka.
waliśmy; rzecz. pracowanie; pracować
prać czas. ndk; piorę, pierzesz, pierze,
z kim, gdzie, nad kim, nad czym, na kogo,
pierz, prał, prałyśmy, praliśmy, prany;
na co, jak;
rzecz. pranie; prać co, w czym;
1. „wykonywać pracę, zajmować się
„usuwać brud z tkaniny za pomocą wody,
czymś, robić coś”.  Pracować z młodzie-
mydła, proszku lub innych środków che-
żą.  Pracować fizycznie, umysłowo, na-
micznych”.  Prać bieliznę.  Prać tyl-
ukowo.  Pracować zawodowo, społecz-
ko chemicznie.  Prać w pralce, ręcznie.
nie.  Pracować ciężko.  Pracować na
 pot. Prać brudy ‘publicznie opowiadać
siebie, na kogoś ‘zarabiać na utrzymanie
o sprawach przykrych’. b. myć. D6
własne lub czyjeś’.  Pracować nad kimś,
p. doprać, przeprać, wyprać, zaprać,
nad sobą ‘kształtować czyjś, swój charak-
pralka, pranie.
ter’.  Pracować na jakimś polu ‘działać
w jakiejś dziedzinie’.  Czas pracuje na pragnąć czas. ndk; pragnę, pragniesz,
kogoś, na coś, przeciw komuś, przeciw pragnij, pragnął, pragnęłyśmy, pragnę-
* pracowici zob. pracowity * pierze zob. prać

* piorę zob. prać * prał zob. prać
* pierz zob. prać
praktyczny prawdziwy
155
liśmy; rzecz. pragnienie; pragnąć czego, pralka.  Pralka automatyczna.  Modele

dla kogo, kogo; pralek.  Prać w pralce. D4
„bardzo chcieć czegoś; dążyć do czegoś”.
prasa rzecz. r.ż.; D. prasy, C. Ms. prasie, bez
 Pragnąć bardzo gorąco.  Pragnął ukoń-
l. mn.;
czyć studia w terminie.  Pragnąć szczę-
1. „ogół dzienników i czasopism, które
ścia, spokoju, zdrowia.  pot. Jak pragnę
wychodzą w określonym czasie, w danym
zdrowia ‘zapewnienie, że się mówi praw-
kraju”.  Czytać prasę.  Prasa codzienna,
dę’. b. chcieć, pożądać. A9
p. zapragnąć, pragnienie. tygodniowa, literacka, sportowa.  Pra-
sa doniosła, że...  Dowiedzieć się czegoś
praktyczny przym.; praktyczna, praktycz- z prasy.  Drukować, publikować w prasie.
ne, praktyczni, praktyczniejszy, praktycz-  Wiadomości, informacje z prasy.  Mieć
niejsi; dobrą, złą prasę ‘mieć dobrą, złą opinię
1. „taki, który przydaje się do czegoś, jest u piszących na dany temat, o danej oso-
pożyteczny, wygodny”.  Praktyczny me- bie’. b. czasopismo. C7
bel.  Praktyczne urządzenie mieszkania, 2. „zespół dziennikarzy”.  Spotkanie
kuchni.  Kostium jest praktyczniejszy od prasy z władzami miasta.  Informacje dla
sukienki.  Praktyczny prezent. b. wygod- prasy.  Ufać, nie ufać prasie. b. dzienni-
ny, funkcjonalny. B5 karze. A2
2. „taki, który jest oparty na praktyce, p. prasowy.
na doświadczeniu; taki, który ma zasto-
sowanie w praktyce”.  Praktyczne wia- prasować czas. ndk; prasuję, prasujesz,
domości o turystyce.  Pamiętać o wska- prasuj, prasował, prasowałyśmy, praso-
zówkach praktycznych lektora.  Zajęcia waliśmy, prasowany; rzecz. prasowanie;
praktyczne w szkole.  Egzamin prak- prasować co, czym, jak;
tyczny. b. stosowany. B5 „czynić tkaninę gładką za pomocą gorą-
3. „o człowieku, który umie dbać o swoje cego żelazka”.  Nie lubię prasować mę-
sprawy”.  Niezwykle praktyczna osoba. skich koszul.  Prasować bieliznę, sukien-
 Ludzie praktyczni życiowo. b. zaradny, kę, koszulę.  Prasować na mokro. b. gła-
gospodarny. A8 dzić, prostować. A5
p. praktycznie. p. odprasować, przeprasować, rozpraso-
wać, wyprasować, zaprasować.
praktyka [praktyka] rzecz. r.ż.; D. prakty-
ki, C. Ms. praktyce, l. mn. M. B. praktyki, prawda rzecz. r.ż.; D. prawdy, C. Ms. praw-
D. praktyk; dla zn. 1. bez l. mn.; dzie, l. mn. M. B. prawdy, D. prawd;
1. „świadoma i celowa działalność ludzka; „to, co odpowiada rzeczywistości, o której
doświadczenie zdobyte w tej działalności”. się mówi”.  Nie mówić prawdy.  Dowie-
 Teoria zgodna z praktyką.  Pomysł zo- dzieć się całej prawdy.  Prawda historycz-
stał zastosowany w praktyce.  Praktyka na.  Głęboka, szczera, gorzka prawda.
życiowa, społeczna.  Mieć kilka lat prak-  Słowa prawdy.  Prawdę mówiąc, praw-
tyki.  Dowiedzieć się czegoś z praktyki. dę powiedziawszy... ‘chcąc być naprawdę
 Mieć w czymś praktykę. b. doświadcze- szczerym; naprawdę, istotnie’.  Święta
nie. B6 prawda ‘słowa niewątpliwie prawdziwe,
2. „okres przygotowania do zawodu”. tak rzeczywiście jest, było’.  Mijać się
 Odbyć praktyki w szkołach.  Odbyć z prawdą ‘kłamać’.  Spojrzeć prawdzie
praktykę.  Być na praktyce.  Praktyki w oczy ‘przyjąć do wiadomości coś niemi-
wakacyjne, studenckie. b. szkolenie. E2 łego’.  Prawda w oczy kłuje/kole ‘szczere
p. praktyczny, praktycznie, praktykant, słowa mogą być przykre dla słuchającego’.
praktykantka, praktyczność, praktyko-  Ten przyjaciel, co prawdę mówi ‘praw-
wać. dziwa przyjaźń jest oparta na otwartości
i szczerości’. b. prawdziwość. C6
pralka rzecz. r.ż.; D. pralki, C. Ms. pralce,
p. prawdziwy, prawdziwie.
l. mn. M. B. pralki, D. pralek;
„urządzenie mechaniczne, które służy prawdziwy przym.; prawdziwa, prawdzi-
do prania odzieży, tkanin”.  Zepsuła się we, prawdziwi, prawdziwszy, prawdziwsi;
* prawdzie zob. prawda * prawdziwsi zob. prawdziwy

prawidłowy prezent
156
1. „taki, który jest zgodny z rzeczywisto- prawy przym.; prawa, prawe, prawi; nie
ścią”.  Najprawdziwsza opowieść o wiel- stopniuje się;
kiej miłości.  Nie wierzę w prawdziwą 1. „taki, który znajduje się po przeciw-
przyjaźń.  Prawdziwe słowa.  To jest nej stronie ciała niż ta, gdzie jest serce”.
zbyt piękne, żeby było prawdziwe ‘wąt-  Prawa ręka, noga.  Prawe oko, ucho.
pienie w rzeczywistość wymarzoną, lep-  Leż na prawym boku. ▲ Po prawej stro-
szą od marzeń’. b. realny, faktyczny. C6 nie, z prawej strony ‘po prawej ręce czło-
2. „taki, jaki powinien być, typowy”. wieka’.  Ktoś jest czyjąś prawą ręką ‘ktoś
 Znaleźliśmy się w prawdziwym kłopo- jest czyimś głównym pomocnikiem’. F2
cie.  Sprawia mi prawdziwą przyjemność. 2. „o stronie tkaniny, papieru, ubrania
 Prawdziwa miłość, wolność.  Prawdzi- itp.: zewnętrzny, wierzchni”.  Nie nale-
we uczucie. b. istotny. B5 ży prasować po prawej stronie.  Prawa
p. prawdziwie. strona papieru. b. zewnętrzny. F2
3. „o człowieku: taki, który nie czyni, nie
prawidłowy przym.; prawidłowa, prawi-
mówi nic złego”.  Człowiek bardzo pra-
dłowe, prawidłowi; nie stopniuje się;
wy.  Prawy charakter. b. uczciwy. A8
„taki, który odpowiada określonym prze-
pisom, normom”.  Podać prawidłową od- prąd rzecz. r.m.; D. prądu, Ms. prądzie,
powiedź na pytanie.  Jazda samochodem l. mn. M. B. prądy, D. prądów;
nie była prawidłowa.  Prawidłowa forma 1. „energia elektryczna”.  Włączyć prąd.
językowa.  Prawidłowe leczenie. b. po-  Spadło natężenie prądu.  Moc, siła prą-
prawny, właściwy. B5 du. b. elektryczność. B5
p. prawidłowo. 2. „ruch wody w rzece, w morzu”.  Pły-
nąć z prądem wody.  Silny prąd.  Prąd
prawie przysł.; nie stopniuje się;
porywa, unosi.  Płynąć pod prąd ‘nie
„nie całkiem dokładnie; w przybliżeniu,
zgadzać się ze wszystkimi i ze wszyst-
blisko”.  Pada prawie cały dzień.  Przy-
kim’. F5
szli prawie wszyscy.  Czekać prawie go-
3. „ruch powietrza, gazu”.  Odczuwać
dzinę. F1
zmianę prądu, powietrza.  Prąd wiatru.
prawo rzecz. r.n.; D. prawa, Ms. prawie,  Delikatny, lekki prąd. F5
l. mn. M. B. prawa, D. praw; dla zn. 1. 4. „kierunek, tendencja w literaturze,
rzadko w l. mn.; sztuce, nauce”.  Prąd literacki zwany
1. „ogół przepisów, które dotyczą stosun- romantyzmem.  Prąd filozoficzny.  Do-
ków między ludźmi”.  Prawo cywilne, minujący prąd.  Prądy kulturalne, spo-
karne.  Sądzić według prawa.  Moc, po- łeczne. B7
waga prawa. ▲ Prawo międzynarodowe p. prądowy.
‘ogół norm, które określają stosunki mię-
premier rzecz. r.m.; D. B. premiera, Ms.
dzy państwami’. C6
premierze, l. mn. M. premierzy, D. B. pre-
2. „nauka prawa, studia prawnicze”.
mierów;
 Studiować na prawie.  Wydział pra-
„ten, kto stoi na czele rządu”.  Pani pre-
wa. E2
mier udzieliła wywiadu.  Powołać pre-
3. „możliwość czynienia, otrzymania cze-
miera.  Stanowisko, urząd, funkcja pre-
goś ustalona przez jakieś zasady, normy”.
miera.  Rzecznik prasowy premiera. B3
 Mam prawo zapytać.  Znać swoje pra-
p. premierowski, wicepremier.
wa i obowiązki.  Prawo do wypoczynku.
 Prawo do nauki, do urlopu. ▲ Prawo jaz- prezent rzecz. r.m.; D. prezentu, Ms. pre-
dy ‘pozwolenie na prowadzenie pojazdu zencie, l. mn. M. B. prezenty, D. prezen-
mechanicznego’. b. upoważnienie. C6 tów;
4. „zasada, która rządzi procesami przy- „to, co się komuś daje za darmo po to, aby
rody i procesami społecznymi”.  Czło- sprawić mu radość, przyjemność”.  Pre-
wiek podlega prawom przyrody.  Prawo zent imieninowy, urodzinowy.  Pod cho-
fizyczne, naturalne, biologiczne.  Badać, inkę złożyć wszystkie prezenty.  Prezent
odkryć prawo. b. reguła, zasada. H5 urodzinowy, ślubny.  Mały, praktyczny
p. poprawny, prawnie, prawnik. prezent.  Dać, wręczyć, zrobić komuś
* praw zob. prawo * premiera zob. premier

* prądzie zob. prąd
prezes produkcja
157
prezent.  Dostać coś w prezencie. b. po- „poważne zagadnienie, które wymaga

darunek, upominek. C6 rozwiązania, zbadania”.  Mam poważ-
p. prezentowy, prezencik. ne problemy z synem.  Problemy ekono-
miczne, społeczne.  Postawić, rozwiązać
prezes rzecz. r.m.; D. B. prezesa, Ms. pre-
problem.  Zajmować się jakimś proble-
zesie, l. mn. M. prezesi/prezesowie, D. B.
mem.  Aktualny, skomplikowany, trudny
prezesów;
problem.  Główny, podstawowy problem.
„osoba, która stoi na czele jakiejś instytu-
cji”.  Prezes klubu sportowego.  Funk-  To jest twój problem ‘odmowa pomocy
cja, stanowisko, godność prezesa.  Na- w czymś, rozmowy na jakiś temat’. b. kło-
leży wybrać prezesa.  Zostać prezesem. pot, zagadnienie, kwestia. C6
▲ Prezes Rady Ministrów ‘premier’. p. problemowy, problemowo, problemik.
b. przewodniczący, kierownik. B3 procent rzecz. r.m.; D. procentu, Ms. pro-
p. prezesowski, wiceprezes. cencie, l. mn. M. B. procenty, D. procen-
prezydent rzecz. r.m.; D. B. prezydenta, tów; dla zn. 1. l. mn. M. D. B. procent
Ms. prezydencie, l. mn. M. prezydenci, D. (głównie przy liczebnikach);
B. prezydentów; 1. „setna część danej liczby, wielkość
1. „osoba, która stoi na czele niektórych oznaczana znakiem %”.  Wydatki wzro-
państw, republik”.  Wybory prezydenta. sły o piętnaście procent.  Duży, niewiel-
 Prezydent Polski.  Urząd, godność pre- ki, niski procent czegoś.  Na sto procent,
zydenta. b. przywódca. B3 w stu procentach ‘całkowicie, zupełnie’.
2. „osoba, która stoi na czele władz duże- b. odsetek. F1
go miasta”.  Prezydent Poznania, War- 2. ekon. „dochód otrzymywany od oszczęd-
szawy, Gdańska. B3 ności, od pieniędzy pożyczonych”.  Wy-
3. „w niektórych państwach: osoba, która soki, niski procent.  Oszczędności dają
stoi na czele jakichś instytucji, organiza- duże procenty.  Otrzymać, wypłacić pro-
cji, zgromadzenia”.  Prezydent uniwer- cent.  Ustalić, wyznaczyć procent od ja-
sytetu niemieckiego.  Prezydent między- kiejś sumy.  Pożyczyć komuś pieniądze
narodowej organizacji naukowej. b. prze- na procent.  Procenty rosną, maleją. E3
wodniczący, prezes. B3 p. procentowy, procentowo, procencik,
p. prezydencki, wiceprezydent. procentować.
prędko przysł.; prędzej; proces rzecz. r.m.; D. procesu, Ms. proce-
1. „przebywając jakąś odległość w krót- sie, l. mn. M. B. procesy, D. procesów;
kim czasie”.  Obracać się, kręcić się pręd- 1. „przebieg, rozwój jakiejś czynności;
ko.  Biec, iść prędko. b. szybko. G7 stopniowe zachodzenie zmian”.  Pro-
2. „wykonując jakąś czynność w krótkim ces leczenia.  Proces nauczania, wycho-
czasie”.  Mówić prędko.  Jeść prędko. wywania.  Proces dojrzewania owoców.
 Prędzej czy później ‘nie wiadomo do-  Proces przemiany materii.  Proces cho-
kładnie kiedy, kiedyś’.  Czym prędzej roby.  Proces ekonomiczny, gospodarczy.
‘natychmiast, jak najszybciej’.  Im prę-  Proces historyczny, społeczny.  Procesy
dzej, tym lepiej ‘nie należy odkładać za- życiowe. b. rozwój. B5
planowanej pracy’.  Dwa razy daje, kto 2. prawn. „postępowanie sądowe w zakre-
prędko daje ‘nie należy się zbyt spieszyć sie prawa cywilnego lub karnego; sprawa
z płaceniem’. b. szybko. G7 sądowa”.  Proces rozwodowy.  Kosz-
p. prędkość, prędki. ty procesu.  Wytoczyć, wygrać, przegrać
prędkość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. prędkości, proces.  Zakończyć proces. b. sprawa,
bez l. mn.; rozprawa. B6
„odbywanie się w krótkim czasie”.  Pręd- p. procesowy, procesować się.
kość jazdy samochodem.  Jechać z dużą produkcja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. produkcji,
prędkością.  Prędkość ruchu, lotu, dźwię- bez l. mn.;
ku. b. szybkość. G7 1. „działalność ludzka, której celem jest
problem rzecz. r.m.; D. problemu, Ms. pro- wytwarzanie jakichś dóbr materialnych
blemie, l. mn. M. B. problemy, D. proble- dla potrzeb człowieka”.  Koszty produk-
mów; cji książki.  Produkcja drobna, masowa.
* prezesi/prezesowie zob. prezes * prędzej zob. prędko

produkt propozycja
158
 Produkcja maszyn, narzędzi, leków, pa- du.  Wprowadzić/wprowadzać jakiś pro-

pieru, tkanin.  Koszty produkcji.  Orga- gram.  Program badań naukowych.
nizacja, plan, proces produkcji.  Rozpo- b. plan, projekt. B7
cząć, zakończyć produkcję. b. wyrób. B6 2. „treść przedmiotu nauczanego w szko-
2. „ogół tego, co zostało wytworzone, le”.  Program nauczania w klasie piątej.
wytwarzanie, produkowanie, wyrób”.  Program nauczania języka polskiego.
 Wzrost, wartość produkcji.  Zmniej-  Uczyć według programu. E2
szyć, zwiększyć produkcję.  Jakość pro- 3. „spis utworów wystawianych w teatrze,
dukcji. b. produkty, wyroby. B5 granych na koncercie, w kinie, nadawa-
p. produkcyjny, produkcyjnie, produkt, nych w radiu, w telewizji”.  Program kon-
produkować. certu symfonicznego.  Program teatralny.
 Program muzyczny.  Ostatni punkt pro-
produkt rzecz. r.m.; D. produktu, Ms. pro-
gramu.  Interesujący program. E5
dukcie, l. mn. M. B. produkty, D. produk-
p. programowy, programowo, programik,
tów;
programowanie, programować.
„dobro, które powstało w wyniku pra-
cy ludzkiej”.  Polskie produkty spożyw- projekt rzecz. r.m.; D. projektu, Ms. pro-
cze.  Sklep z produktami gospodarstwa jekcie, l. mn. M. B. projekty, D. projek-
domowego.  Produkty chemiczne, prze- tów;
mysłowe.  Produkt krajowy, zagranicz- 1. „zamierzony plan, pomysł działa-
ny.  Produkty rolne.  Kupować, sprze- nia, postępowania”.  Projekt na tego-
dawać produkty. b. wytwór, wyrób. B5 roczne wakacje.  Dom według projektu
p. produktowy. ojca.  Projekt podróży, wycieczki.  Mieć
coś w projekcie.  Nosić się z projektem.
profesor rzecz. r.m.; D. B. profesora, Ms.
b. plan, pomysł. B7
profesorze, l. mn. M. profesorowie/profe-
2. „wstępny tekst czegoś”.  Przygotować
sorzy, D. B. profesorów; dla zn. 2. rzecz.
projekt dyskusji.  Obradować nad pro-
dla formy żeńskiej ndm;
jektem konstytucji.  Biuro projektów.
1. „tytuł samodzielnego pracownika na-
b. plan, pomysł, koncepcja. C3
ukowego w szkołach wyższych oraz w in-
p. projektowy, projektowo, projektantka,
stytutach naukowych; także osoba posia-
projekcik, projektant, projektować.
dająca ten tytuł; skrót: prof.”.  Wykład
z matematyki prowadzi profesor Kowal- proponować czas. ndk; proponuję, propo-
ski.  Profesor prawa, architektury.  Pro- nujesz, proponuj, proponował, propono-
fesor uniwersytetu, politechniki.  Zostać wałyśmy, proponowaliśmy, proponowa-
profesorem.  Otrzymać tytuł profesora. ny; rzecz. proponowanie; proponować co,
B2 komu;
2. „kobieta, która pracuje w szkole wyż- „wyrażać życzenie, aby coś było zrobione,
szej i posiada tytuł naukowy; także wzięte, użyte i prosić, aby się z tym zgo-
w zwrotach do nauczycielki w szkołach dzono”.  Proponować spacer brzegiem
średnich”.  Egzaminy zdajemy u profe- jeziora.  Proponować spotkanie, wy-
sor Kowalskiej.  Pani profesor. B2 cieczkę, wyjazd, wyjście do kina.  Propo-
3. „o nauczycielu szkoły średniej”.  Roz- nować gościowi obiad.  Proponuję ci po-
mawiać z profesorem od języka polskie- moc. b. zgłaszać. C2
go.  Odwiedzam moich profesorów. b. na- p. zaproponować, propozycja.
uczyciel. B2
propozycja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. propozy-
p. profesorski, profesorka.
cji, l. mn. M. B. propozycje, D. propozycji;
program rzecz. r.m.; D. programu, Ms. „przedstawienie zamiaru, życzenia, pod-
programie, l. mn. M. B. programy, D. pro- danie pomysłu do realizacji”.  Intere-
gramów; sujące propozycje.  Propozycja kupna,
1. „plan, założenia, cele działania w ja- sprzedaży.  Mieć, otrzymać, przyjąć jakąś
kiejś dziedzinie”.  Program zajęć na cały propozycję.  Zgodzić się na jakąś propo-
tydzień.  Program społeczny, politycz- zycję. b. pomysł, projekt. B7
ny, gospodarczy.  Program partii, rzą- p. proponować.
* produkcie zob. produkt * projekcie zob. projekt

* profesorowie/profesorzy zob. profesor
prosić prowadzić
159
prosić czas. ndk; proszę, prosisz, proś, 3. „taki, który nie ma dodatków, ozdób”.
prosił, prosiłyśmy, prosiliśmy, proszony;  Proste jedzenie.  Prosta, elegancka su-
rzecz. proszenie; prosić kogo, o co; kienka.  Proste meble. b. skromny. F1
„zwracać się do kogoś z jakimś życzeniem, 4. „o człowieku: taki, który należy do niż-
z prośbą, aby coś osiągnąć, otrzymać”. szej klasy społecznej; także taki, który nie
 Proszę o chwilę rozmowy.  Prosić o zama wykształcenia”.  Pochodzi z prostej,
bawkę.  Prosić rodziców.  Proszę, niech ale uczciwej rodziny.  Człowiek prosty.
pani wejdzie.  Prosić o radę, o pomoc.  Prości ludzie. A2
 Prosić uprzejmie, pokornie.  Proszę! p. prosto.
‘odpowiedź na pukanie do drzwi’.  Pro- prośba rzecz. r.ż.; D. prośby, C. Ms. prośbie,
sić o głos ‘prosić o prawo wypowiedzenia l. mn. M. B. prośby, D. próśb;
się’.  Proszę mi wierzyć ‘zwrot wtrąco- 1. „słowa, z którymi zwraca się ktoś do
ny jako zapewnienie o prawdzie tego, co kogoś, kiedy chce coś otrzymać, uzyskać”.
się mówi’.  Proszę, proszę bardzo, pro-  Serdeczna, gorąca, szczera prośba.
szę uprzejmie itp. ‘zwroty grzecznościowe  Prośba o spotkanie.  Wysłuchać czy-
używane jako odpowiedź na dziękuję oraz ichś próśb.  Mam do ciebie gorącą proś-
zwrot wyrażający zgodę na coś’.  Proszę bę.  Wysłuchać moich próśb.  Powie-
pana, proszę pani ‘forma grzecznościowa dzieć o prośbie syna. C2
zwracania się do kogoś, z kim nie jest się 2. „życzenie wyrażone na piśmie skiero-
na ty’. C2 wane do jakiejś osoby urzędowej, do in-
p. poprosić, przeprosić, wyprosić, zapro stytucji”.  Prośba o pracę.  Przedstawić
sić, prośba, proszący. swoją prośbę.  Zwracam się z uprzejmą
prosto przysł.; prościej; prośbą.  Złożyć prośbę o urlop dziekań-
ski. b. podanie, wniosek. C4
1. „wzdłuż linii prostej, bez skręcania,
odchylania się w bok”.  Pójdziesz cały prowadzić czas. ndk; prowadzę, prowa-
czas prosto.  Spójrz prosto przed siebie. dzisz, prowadź, prowadził, prowadziły-
 Siedź prosto.  Patrzeć komuś prosto śmy, prowadziliśmy; rzecz. prowadzenie;
w oczy. F2 prowadzić kogo, co, dokąd;
2. „w sposób wyraźny, zwyczajny”.  Zada- 1. „wskazywać komuś drogę, iść z kimś
nie można rozwiązać bardzo prosto.  Jak do jakiegoś miejsca”.  Prowadzić dziecko
najprościej wyjaśnić zasady polskiej pisow- do przedszkola.  Prowadzić na badanie.
ni.  Mówić, pisać prosto z mostu, prosto  Prowadzić pod rękę.  Prowadzić na
w oczy ‘mówić, pisać (szczególnie rzeczy pasku, na smyczy ‘narzucać komuś swoją
przykre) szczerze, otwarcie, nie ukrywać wolę’.  Prowadzić kogoś za rękę ‘kiero-
prawdy’. b. jasno, przystępnie. B5 wać kimś’. b. iść, kierować. F5
3. „wprost, od razu, natychmiast, bezpo- 2. „stanowić przejście, dojazd w jakimś
średnio”.  Wrócić do domu prosto z pra- kierunku”.  Droga prowadzi do lasu.
cy.  Mleko prosto od krowy. b. bezpośred-  Drzwi prowadzą do kuchni. F2
nio. C6 3. „kierować pojazdem mechanicznym,
statkiem, końmi”.  Dobrze, umiejętnie
prosty przym.; prosta, proste, prości, prost- prowadzić samochód. b. kierować, jechać.
szy, prostsi; F5
1. „taki, który jest równy, niewygięty 4. „kierować czymś, rządzić czymś, zaj-
w żadną stronę”.  Prosty kij, słup.  Pro- mować się czymś”.  Prowadzić roboty
sta droga.  Proste włosy.  Iść prostą dro- przy remoncie mieszkania.  Prowadzę
gą ‘postępować w sposób otwarty, uczci- dom samodzielnie.  Prowadzić program
wy’. F1 radiowy, telewizyjny.  Coś do niczego nie
2. „taki, który jest łatwy, zrozumiały”. prowadzi ‘jakieś działanie nie powoduje
 Prosta instrukcja obsługi.  Prosty ję- żadnego skutku, nie ma celu’. b. realizo-
zyk.  Przykład zdań prostych.  Wypo- wać. B4
wiedź jest bardzo prosta i zrozumiała. 5. „o zawodnikach, zespołach sporto-
 Po prostu ‘w zwykły sposób, zwyczaj- wych: mieć przewagę nad przeciwni-
nie’. b. przystępny, zrozumiały. A11 kiem”.  W meczu piłki nożnej Polacy pro-
* proszę zob. prosić * prościej zob. prosto

* proś zob. prosić * próśb zob. prośba
próba przedmiot
160
wadzą.  Prowadzić w wyścigu, w biegu. ‘włożyć ubranie charakterystyczne dla

b. zwyciężać, wygrywać. E7 kogoś lub przedstawiające coś”. A6
p. doprowadzić, odprowadzić, popro-
przechodzić czas. ndk; przechodzę, prze-
wadzić, przeprowadzić, przyprowadzić,
chodzisz, przechodź, przechodził, prze-
sprowadzić, wprowadzić, wyprowadzić,
zaprowadzić. chodziłyśmy, przechodziliśmy; rzecz.
przechodzenie; zob. dk przejść.
próba rzecz. r.ż.; D. próby, C. Ms. próbie,
l. mn. M. B. próby, D. prób; przecież part.;
1. „przygotowywanie sztuki, koncer- „nadaje zdaniu znaczenie racji przeciw-
tu itp.”.  Próby trwały kilka tygodni. nej”.  Wracaj, przecież już późno.  Nie
 Przychodzić na próbę do teatru.  Być gniewaj się na niego, przecież to dziecko.
na próbie. B6  Ubierz się, przecież zmarzłeś. C1
2. „usiłowanie zrobienia czegoś”.  Próby przecinek rzecz. r.m.; D. przecinka, N.
odszukania ojca dziecka.  Podjąć próbę przecinkiem, l. mn. M. B. przecinki, D.
ratowania zabytków.  Próba nawiązania przecinków;
kontaktu.  Próby zakończyły się sukce- 1. „znak (,), który oddziela zdania w zda-
sem. b. wysiłek. C6
niu złożonym albo jego części”.  Odzie-
3. „sprawdzenie jakości, stanu czegoś”.
lić przecinkami części zdania.  Wstawić
 Prowadzić próby na zwierzętach.  Pró-
przecinek.  Zapomnieć o przecinku. C1
ba maszyny, mostu.  Próba siły działa-
2. „znak (,), który stawia się po liczbie,
nia czegoś.  Wystawić kogoś na próbę
‘zachować się w sposób mający sprawdzić a przed jej częścią dziesiętną, np. 1,5”.
czyjeś reakcje’.  Wytrzymać próbę cza-  Zostawić dwa miejsca po przecinku. F1
su, wieku ‘okazać się trwałym’. b. bada- przeczytać czas. dk; przeczytam, przeczy-
nie, test. A11 tasz, przeczytaj, przeczytał, przeczytały-
p. próbny, próbnie, próbka, próbować. śmy, przeczytaliśmy, przeczytany; rzecz.
próbować czas. ndk; próbuję, próbujesz, przeczytanie; przeczytać co;
próbuj, próbował, próbowałyśmy, próbo- „czytając, zapoznać się z treścią czegoś od
waliśmy, próbowany; rzecz. próbowanie; początku do końca”.  Przeczytać kilka
próbować co, czego; razy.  Przeczytajcie artykuł na następne
1. „jeść lub pić coś dla zbadania smaku”. spotkanie.  Przeczytać wszystkie dzieła
 Próbować zupy.  Próbować ryby, sałat- Tomasza Manna. C3
ki. D7
przed/przede przyim.; łączy się z rzeczow-
2. „sprawdzać wartość, jakość, stan cze-
nikami i zaimkami w narzędniku lub
goś”.  Próbować grubość materiału.
bierniku;
 Próbować mówić po polsku.  Próbować
1. „wskazuje odległość od czegoś, co
pływać. b. sprawdzać, badać. B4
3. „starać się coś robić”.  Próbować pi- znajduje się na przodzie”.  Wystawić
sać wiersz.  Próbowałem zmienić swoje buty przed drzwi.  Zatrzymać się przed
życie.  Próbować się uśmiechnąć. b. sta- drzwiami.  Wyciągnąć nogi przed siebie.
rać się. B4  Trzymać walizkę przed sobą. F2
p. spróbować, wypróbować, próbny, prób- 2. „wskazuje na czas dzielący od czegoś”.
nie.  Spacer przed kolacją.  Przyjechać przed
świętami.  Być przed czasem ‘być wcze-
przebrać się czas. dk; przebiorę się, prze- śniej niż ustalono’. G7
bierzesz się, przebierz się, przebrał się, 3. „wskazuje na osobę, zjawisko, do któ-
przebrałyśmy się, przebraliśmy się; rzecz. rych odnosi się czynność, stan”.  Tłu-
przebranie się; ndk przebierać się prze- maczyć się przed nauczycielem.  Ukry-
bieram się, przebierasz się, przebieraj się, wać się przed ludźmi.  Wstydzić się przed
przebierał się, przebierałyśmy się, prze-
żoną.  Chować się przed deszczem. C1
bieraliśmy się; rzecz. przebieranie się;
przebrać się w co; przedmiot rzecz. r.m.; D. przedmiotu, Ms.
„zmienić ubranie”.  Przebiorę się w nową przedmiocie, l. mn. M. B. przedmioty, D.
sukienkę.  Przebrać się za kogoś, za coś przedmiotów;
* przebiorę się zob. przebrać się * przedmiocie zob. przedmiot

* przebierzesz się zob. przebrać się
przedpokój przedszkole
161
1. „to, co widzimy, czego możemy dotknąć nięcia szkoły.  Przedstawiać dokumenty,

ręką, czego używamy w życiu, w swoim zaświadczenia, argumenty, dowody. b. po-
działaniu”.  Mały, duży, osobisty, warto- kazywać. C6
ściowy przedmiot.  Przedmiot sztuki lu- 3. „informować kogoś, kim jest osoba
dowej.  Cenne przedmioty.  Przedmio- właśnie poznana”.  Przedstawiać męża,
ty codziennego użytku.  Lekki, ciężki żonę dalszej rodzinie.  Pan(i) pozwoli so-
przedmiot. b. rzecz. D4 bie przedstawić panią Annę. C6
2. „to, na co skierowane są czyjeś myśli, 4. „być czymś, mieć jakąś cechę”.  Pier-
działania, uwaga”.  Znawca przedmiotu. ścionek przedstawia dużą wartość.  Roz-
 Przedmiot badań profesora.  Przed- bity samochód przedstawiał okropny wi-
miot rozmowy, badań, dyskusji.  Odbie- dok.  Coś nie przedstawia trudności. B5
gać od przedmiotu ‘zmieniać temat roz- p. poprzedstawiać, przedstawiciel.
mowy’. b. temat, problematyka. C6
3. „jedna z nauk objęta programem na- przedstawiać się czas. ndk; przedsta-
uczania w szkole, na studiach, na kur- wiam się, przedstawiasz się, przedsta-
sach”.  Kłopoty z przedmiotami przyrod- wiaj się, przedstawiał się, przedstawiały-
niczymi.  Przedmioty główne, poboczne. śmy się, przedstawialiśmy się; dk przed-
b. dziedzina. E2 stawić się przedstawię się, przedstawisz
p. przedmiotowy, przedmiotowo, przed- się, przedstaw się, przedstawił się, przed-
miocik. stawiłyśmy się, przedstawiliśmy się;
rzecz. przedstawienie się; przedstawiać
przedpokój rzecz. r.m.; D. Ms. przedpoko- się komu;
ju, l. mn. M. B. przedpokoje, D. przedpo- 1. „podawać swoje nazwisko (lub imię
koi/przedpokojów; i nazwisko) przy pierwszym spotkaniu
„część mieszkania znajdująca się bezpo- z kimś, stawać się znajomym”.  Przed-
średnio za drzwiami wejściowymi, skąd staw się temu panu.  Przedstawiał się
wchodzi się do innych pomieszczeń”. jako lekarz, jako inżynier. C6
 W przedpokoju ustawić szafy.  Wejście 2. „być jakimś”.  Przedstawiać się bar-
z przedpokoju. b. korytarz. D1 dzo poważnie.  Mieszkanie przedstawia-
p. przedpokojowy, przedpokoik. ło się skromnie.  Coś przedstawia się za-
przedrostek rzecz. r.m.; D. przedrostka, chęcająco. B5
N. przedrostkiem, l. mn. M. B. przedrost- przedstawiciel rzecz. r.m.; D. B. przedsta-
ki, D. przedrostków; wiciela, l. mn. M. przedstawiciele, D. B.
jęz. „cząstka słowotwórcza wyrazu, która przedstawicieli;
występuje przed rdzeniem, np. do- w wy- „osoba, która występuje w imieniu ja-
razie dopisać”.  Przedrostek samogłos kiejś grupy ludzi, instytucji, środowiska;
kowy, spółgłoskowy.  Tworzenie wyra- osoba, która działa z czyjegoś polecenia”.
zów za pomocą przedrostków. b. prefiks.  Przedstawiciele uczelni.  Spotkanie
C1
przedstawicieli uniwersytetu.  Przed-
p. przedrostkowy.
stawiciele ministerstwa.  Mieć swoich
przedstawiać czas. ndk; przedstawiam, przedstawicieli. A2
przedstawiasz, przedstawiaj, przedsta- p. przedstawicielski, przedstawicielka.
wiał, przedstawiałyśmy, przedstawiali-
przedstawić czas. dk; przedstawię, przed-
śmy, przedstawiany; rzecz. przedstawia-
stawisz, przedstaw, przedstawił, przed-
nie; zob. dk przedstawić; przedstawiać
stawiłyśmy, przedstawiliśmy, przedsta-
kogo, co, komu;
wiony; rzecz. przedstawienie; zob. ndk
1. „tworzyć w myśli, w umyśle; wyobrażać
przedstawiać.
sobie”.  Przedstawiać sobie przyszłość.
 Nie mogła przedstawić sobie życia bez przedszkole rzecz. r.n.; D. przedszkola,
dzieci. A10 l. mn. M. B. przedszkola, D. przedszkoli;
2. „informować, podawać do wiadomości, „instytucja dla dzieci w wieku od trzech
zwykle oficjalnie”.  Przedstawiono wie- do sześciu lat, w której dzieci spędzają kil-
le interesujących referatów.  Przedsta- ka godzin dziennie”.  Chodzić do przed-
wić projekt budynku.  Przedstawić osiąg szkola.  Przedszkole miejskie, wiejskie.
* przedpokoi/przedpokojów zob. przedpokój

przedział przemówienie
162
 Program wychowania w przedszkolu. przejść czas. dk; przejdę, przejdziesz,

 Bawić się w przedszkolu. E4 przejdź, przeszedł, przeszła, przeszli,
p. przedszkolny, przedszkolanka, przed- przeszłyśmy, przeszliśmy, przeszły; rzecz.
szkolak, przedszkolaczek. przejście; zob. ndk przechodzić; przejść
przedział rzecz. r.m.; D. przedziału, Ms. co, dokąd, z kim;
przedziale, l. mn. M. B. przedziały, D. 1. „idąc, przenieść się, przebyć jakąś dro-
przedziałów; gę, udać się dokądś”.  Przejść kilka kro-
„oddzielne pomieszczenie w wagonie dla ków, kilometrów.  Przejść przez ulicę,
pasażerów”.  W żadnym przedziale nie przez miasto. F5
było już miejsc.  Przedział dla niepalą- 2. „zbliżyć się do kresu, skończyć się,
cych.  Przedział bagażowy. D2 przestać istnieć”.  Zima przeszła.  Lato
p. przedziałowy. przeszło.  Coś nareszcie przeszło.  Ból,
strach przeszedł.  Coś przeszło bez echa,
przejechać czas. dk; przejadę, przeje- bez wrażenia ‘coś minęło bez śladu, nie
dziesz, przejedź, przejechał, przejechały- wywarło wrażenia’. G7
śmy, przejechaliśmy, przejechany; rzecz.
3. „doznać czegoś, być uczestnikiem ja-
przejechanie; ndk przejeżdżać przejeż-
kichś zdarzeń”.  Przejść ciężki, trudny
dżam, przejeżdżasz, przejeżdżaj, przejeż-
okres.  Przejść wiele w życiu.  Przejść
dżał, przejeżdżałyśmy, przejeżdżaliśmy,
trudną, twardą szkołę życia ‘doświadczyć
przejeżdżany; rzecz. przejeżdżanie; prze-
jechać kogo, co, przez co; wiele przykrości’. b. zaznać. B5
1. „przebyć jakąś drogę, przestrzeń, poko- 4. „zmienić sposób, styl życia, pracy;
nać jakąś odległość”.  Przejechać wzdłuż zacząć robić coś innego albo inaczej”.
brzegu morza.  Przejechać leśną drogą.  Przejść do innej firmy, do innego za-
b. przebyć. F5 kładu.  Przejść na nowe stanowisko.
2. „jechać obok czegoś, nie zatrzymu-  Przejść na emeryturę ‘przestać praco-
jąc się albo nie zawracając tam, gdzie wać po osiągnięciu określonego wieku’.
by należało”.  Przejeżdżać koło nasze-  Przejść do innego tematu/na inny te-
go domu.  Przejechać niebezpieczny za- mat ‘zmienić temat rozmowy, dyskusji’.
kręt.  Przejechać przez miasto, przez  Przejść na ty ‘zwracać się do siebie po
wieś. b. przebyć. F5 imieniu’. B7
p. przejazd, przejezdny.
przekaz rzecz. r.m.; D. przekazu, Ms. prze-
przejście rzecz. r.n.; D. przejścia, l. mn. M. kazie, l. mn. M. B. przekazy, D. przeka-
B. przejścia, D. przejść; zów;
1. „przemieszczenie się, przebycie ja- 1. „blankiet pocztowy używany przy prze-
kiejś drogi, udanie się dokądś”.  Przej- syłce pieniędzy”.  Otrzymać przekaz na
ście kilku kilometrów.  Przejście przez 1000 zł.  Przekaz bankowy.  Przekaz na
ulicę, przez jezdnię, przez most. b. prze- pieniądze. C4
bycie. F5 2. „to, co się słyszy, widzi w radiu, te-
2. „miejsce, przez które się przechodzi lewizji, prasie”.  Interesujące przeka-
ulicę, plac itp.”.  Przejście pod ziemią. zy radiowe i telewizyjne.  Ostatni prze-
 Szerokie, wąskie przejście.  Stanąć kaz prasowy. ▲ Środki masowego przeka-
w przejściu.  Przejście między górami. zu ‘radio, telewizja, prasa’. b. informacja,
 Przejście dla pieszych.  Zatrzymać się wiadomość. C7
na przejściu. b. ścieżka. F2 p. przekazowy.
3. „przykre zdarzenie, przeżycie, dozna-
nie czegoś”.  Ostatnie przejścia sprawiły, przemówienie rzecz. r.n.; D. przemówie-
że...  Przejście trudnego okresu.  Przej- nia, l. mn. M. B. przemówienia, D. prze-
ście ciężkiej choroby. b. zaznanie, przeży- mówień;
cie. B5 „wypowiedź skierowana do jakiejś grupy
p. przejściowy, przejściowo. osób”.  Przemówienie powitalne, poże-
* przejadę zob. przejechać * przejdę zob. przejść

* przejedziesz zob. przejechać * przejdź zob. przejść
* przejedź zob. przejechać * przeszła zob. przejść
* przejść1 zob. przejście * przeszli zob. przejść
* przejść2 zob. przejść
przemysł przestawać
163
gnalne.  Przemówienie rektora, prezy- przerwa rzecz. r.ż.; D. przerwy, C. Ms. prze-
denta.  Przemówienie na cześć jubilata. rwie, l. mn. M. B. przerwy, D. przerw; przerwę
 Przygotować przemówienie.  Wygłosić 1. „czas, okres, w którym jakieś czynności

przemówienie. b. mowa, wypowiedź. C2, nie zachodzą, nie odbywają się”.  Ogłosić
C3 przerwę w dyskusji.  Mówić z przerwa-
mi.  Chwilowa, krótka przerwa.  Zro-
przemysł rzecz. r.m.; D. przemysłu, Ms.
bić, ogłosić przerwę.  Robić coś, mówić
przemyśle, bez l. mn.;
itp. bez przerwy ‘robić, mówić stale, nie
„wytwarzanie produktów w sposób ma-
przerywać’. b. pauza, postój. G7
sowy przy użyciu urządzeń mechanicz-
2. „wolny czas między lekcjami, zajęcia-
nych”.  Rozwój przemysłu.  Przemysł
naftowy, metalowy, hutniczy.  Zatrudnie- mi; między aktami w teatrze”.  Spotkać
nie w przemyśle. b. produkcja. E3 się w przerwie koncertu.  W czasie prze-
p. przemysłowy, przemysłowo. rwy uczniowie biegali po boisku.  Wyjść
na przerwę.  Przerwa wakacyjna, urlo-
przemysłowy przym.; przemysłowa, prze- powa. b. odpoczynek, pauza. G7
mysłowe, przemysłowi; nie stopniuje się;
„taki, który związany jest z przemysłem; przerwać czas. dk; przerwę, przerwiesz,
wytwarzany przez przemysł”.  Miasto przerwij, przerwał, przerwałyśmy, prze-
przemysłowe.  Wyroby przemysłowe. rwaliśmy, przerwany; rzecz. przerwanie;
 Ośrodek, okręg przemysłowy. E3 ndk przerywać przerywam, przerywasz,
p. przemysłowo. przerywaj, przerywał, przerywałyśmy,
przerywaliśmy, przerywany; rzecz. prze-
przepis rzecz. r.m.; D. przepisu, Ms. prze- rywanie; przerwać co, komu, w czym;
pisie, l. mn. M. B. przepisy, D. przepisów; 1. „rwąc, podzielić coś na dwie części,
„wskazówka, zwykle pisana, określają- rozerwać”.  Przerwać sznurek, nitkę.
ca sposób wykonania, robienia czegoś”.  Przerwać kartkę. b. rozerwać. B4
 Przestrzegał przepisów ortograficz- 2. „przestać coś robić, zanim dana czyn-
nych, gramatycznych.  Przepis na ciasto. ność została zakończona, urwać”.  Prze-
 Nie przestrzegać przepisów drogowych. rwać pisanie listu.  Przerwać studia z po-
 Przepis końcowy.  Przepisy celne, powodu złego stanu zdrowia.  Przerwać
datkowe, budowlane, cenowe.  Przepisy pracę, studia, naukę.  Przerwać zamy-
pożarowe. C3 ślenie. b. zaprzestać, urwać. B4
p. przepisowy, przepisowo, przepisać. 3. „nie pozwolić skończyć czynności, prze-
przepraszać czas. ndk; przepraszam, szkodzić w działaniu”.  Przerwać zaba-
przepraszasz, przepraszaj, przepraszał, wę dzieci.  Przerwać rozmowę.  Prze-
przepraszałyśmy, przepraszaliśmy, prze- rwać wykład.  Przerwać sen.  Przerwać
praszany; rzecz. przepraszanie; dk prze- komuś ‘wtrącić się do czyjejś rozmowy’.
prosić przeproszę, przeprosisz, przeproś,  Przerwać komuś w pół zdania ‘przestać
przeprosił, przeprosiłyśmy, przeprosili- mówić albo nie pozwolić dokończyć wypo-
śmy, przeproszony; rzecz. przeproszenie; wiedzi’. B4
przepraszać kogo, za co; p. przerwa.
„prosić o przebaczenie i darowanie winy”. przestać czas. dk; przestanę, przesta-
 Przepraszam za wczorajsze zachowa- niesz, przestań, przestał, przestałyśmy,
nie.  Przepraszać za kłopot, za zamie- przestaliśmy; rzecz. przestanie; zob. ndk
szanie.  Publicznie kogoś przepraszać.
przestawać;
 Przepraszać rodziców.  Długo przepra-
„przerwać jakąś czynność; nie robić wię-
szać żonę.  Przepraszam ‘forma grzecz-
cej, skończyć”.  Przestać palić papierosy.
nościowa zwracania się do osób, które np.
 Przestać płakać.  Deszcz przestał pa-
o coś pytamy’.  Przepraszam, że żyję ‘po-
dać. b. skończyć, przerwać. B4
stawa człowieka skrajnie ugodowego, któ-
ry unika konfliktów’. b. usprawiedliwiać przestawać czas. ndk; przestaję, przesta-
się, tłumaczyć się. C2, C5 jesz, przestawaj, przestawał, przestawa-.
p. przeprosiny, przepraszający, przepra- łyśmy, przestawaliśmy; rzecz. przestawa-
szająco. nie; zob. dk przestać.
* przerwę1 zob. przerwa * przerwę2 zob. przerwać

przestrzeń przewodniczący
164
przestrzeń rzecz. r.ż.; D. C. Ms. przestrze- czasownika wyrażająca czynność minio-

ni, l. mn. M. B. przestrzenie, D. przestrze- ną’. b. dawny, miniony. G7
ni; p. przeszło, przeszłość.
1. „pusty obszar, duża pusta powierzch-
nia”.  Przestrzeń oceanu.  Samolot prześcieradło rzecz. r.n.; D. prześcieradła,
zniknął w przestrzeni.  Ruch ciał w prze- Ms. prześcieradle, l. mn. M. B. prześciera-
strzeni. F3 dła, D. prześcieradeł;
2. „ograniczona część obszaru; odległość „kawałek materiału, najczęściej białego,
między obiektami”.  Zajmować niewiel- który kładzie się na łóżku, tapczanie, ma-
ką przestrzeń.  Wolna, pusta przestrzeń. teracu itp.”.  Połóż koc, a potem prze-
 Przestrzeń między domem a ogrodem. ścieradło.  Rozłożyć prześcieradło.  pot.
b. teren, obszar. F3 Drzeć się jak stare prześcieradło ‘bardzo
p. przestrzenny, przestrzennie. głośno krzyczeć’. D3
p. prześcieradłowy, prześcieradełko.
przesyłka rzecz. r.ż.; D. przesyłki, C. Ms.
przesyłce, l. mn. M. B. przesyłki, D. prze- przetłumaczyć czas. dk; przetłumaczę,
syłek; przetłumaczysz, przetłumacz, przetłu-
„to, co się komuś przekazuje najczęściej maczył, przetłumaczyłyśmy, przetłuma-
za pośrednictwem poczty”.  Nadać prze- czyliśmy, przetłumaczony; rzecz. przetłu-
syłkę poleconą.  Przyniesiono do domu maczenie; przetłumaczyć co, komu, z cze-
przesyłkę.  Nadać, otrzymać przesyłkę. go, na co;
 Przesyłka z żywnością, z odzieżą. b. pa- „dokonać tłumaczenia tekstu dzieła lite-
kunek, paczka. D4 rackiego z jednego języka na inny; oddać
p. przesyłkowy. znaczenie wyrazów wyrazami innego ję-
zyka”.  Przetłumaczyć opowiadanie, po-
przeszkadzać czas. ndk; przeszkadzam,
wieść.  Przetłumaczyć wypowiedź cudzo-
przeszkadzasz, przeszkadzaj, przeszka-
ziemca.  Dokładnie coś przetłumaczyć.
dzał, przeszkadzałyśmy, przeszkadza-
 Przetłumaczyć na niemiecki, na angiel-
liśmy; rzecz. przeszkadzanie; dk prze-.
ski, na rosyjski. b. przełożyć. B6, C2
szkodzić przeszkodzę, przeszkodzisz,
p. przetłumaczalny.
przeszkodź, przeszkodził, przeszkodziły-
śmy, przeszkodziliśmy; rzecz. przeszko- przewidywać czas. ndk; przewiduję, prze-
dzenie; przeszkadzać komu, w czym; widujesz, przewiduj, przewidywał, prze-
„nie dawać możliwości robienia czegoś”. widywałyśmy, przewidywaliśmy, przewi-
 Idź spać, nie przeszkadzaj.  Przeszka- dywany; rzecz. przewidywanie; zob. dk
dzasz w czytaniu.  Przeszkadzać w pra- przewidzieć; przewidywać co;
cy.  Nie przeszkadzaj sobie/Proszę so- „przypuszczać, co może, powinno się zda-
bie nie przeszkadzać ‘zwrot grzecznościo- rzyć”.  Przewidywać sukcesy.  Program
wy: proszę nie przerywać swojego zajęcia’. wycieczki przewidywał wiele atrakcji.
b. utrudniać. B4  Przewidywać spóźnienie. b. domyślać
p. przeszkoda. się. A10
p. przewidywalny.
przeszłość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. przeszło-
ści, bez l. mn.; przewidzieć czas. dk; przewidzę, prze-
„czas, który minął; miniony okres czyje- widzisz, przewidź, przewidział, przewi-
goś życia”.  Znać przeszłość swojego mia- działyśmy, przewidzieliśmy, przewidzia-
sta.  Opowiadania dziadka o przeszłości. ny; rzecz. przewidzenie; zob. ndk przewi-
 Mieć swoją przeszłość.  Przeszłość mo- dywać.
ich rodziców. b. historia. G7
przewodniczący rzecz. r.m.; D. B. prze-
przeszły przym.; przeszła, przeszłe, prze- wodniczącego, l. mn. M. przewodniczący,
szli; nie stopniuje się; D. B. Ms. przewodniczących;
„taki, który był przedtem; dawny”.  Prze- „osoba, która kieruje obradami, dyskusją
szła jesień, zima.  Przeszłe pokolenie. lub działalnością jakiejś grupy”.  Prze-
 Przeszłe życie, wydarzenie.  W prze- wodniczący zaproponował przerwę w ob-
szłym roku. ▲ jęz. Czas przeszły ‘forma radach.  Przewodniczący rady zakłado-
* przeszła2 zob. przeszły * przeszli zob. przeszły

przewodnik przychodzić
165
wej.  Przewodniczący samorządu szkol- przez płot, przez ogrodzenie.  Wyjść

nego. b. szef. B3 przez okno. F6
p. przewodnicząca. 3. „wyraża oddzielenie jednego obiektu od
drugiego, przekraczanie takiej przeszko-
przewodnik rzecz. r.m.; D. B. przewodni-
dy”.  Patrzeć, spoglądać, wyglądać przez
ka, N. przewodnikiem, l. mn. M. przewod-
okno.  Słyszeć przez ścianę. C1
nicy, D. B. przewodników; dla zn. 2. l. mn.
4. „wyraża trwanie czegoś w określonym
M. B. przewodniki;
odcinku czasowym”.  Przez rok, przez
1. „osoba, która wskazuje komuś dro-
miesiąc, przez godzinę.  Przez okres
gę w obcej okolicy; osoba, która pokazu-
studiów.  Przez całe życie.  Coś trwało
je turystom zwiedzane miejsca”.  Z prze- przez długi okres. G6
wodnikiem dojść na szczyt Śnieżki.  War- 5. „wyraża obiekt, który coś wykonuje,
szawę należy zwiedzać z przewodnikiem. jest aktywny”.  Postanowione, zdecydo-
 Wykwalifikowany, doświadczony prze- wane, dozwolone przez władze, przez dy-
wodnik.  Koniec języka za przewodnika rektora.  Coś jest wykonane, zrobione
‘zawsze możemy kogoś zapytać o kieru- przez plastyka.  Coś zostało wymyślone
nek drogi, podróży’. B2 przez ucznia, studenta. C1
2. „książka zawierająca praktyczne wia- 6. „wyraża występowanie w roli narzę-
domości z jakiejś dziedziny”.  Nowy dzia, czynnika pośredniczącego w dzia-
przewodnik po Poznaniu.  Przewodnik łaniu”.  Rozmowa przez telefon, przez
turystyczny.  Przewodnik po muzeum. domofon.  Sprzedawać, kupować przez
b. informator. C3 pośredników.  Patrzeć przez dziurkę od
p. przewodnicki, przewodnikowy, prze- klucza. C1
wodniczek, przewodniczka, przewodzić. 7. „wyraża przyczynę, powód jakiegoś
przewracać się czas. ndk; przewracam działania”.  Zrobić coś przez zapomnie-
się, przewracasz się, przewracaj się, przenie.  Mówić coś przez grzeczność, przez
wracał się, przewracałyśmy się, przewra- uprzejmość.  Coś stało się przeze mnie.
caliśmy się; rzecz. przewracanie się; zob. C1
dk przewrócić się. przy przyim.; łączy się z rzeczownikami
przewrócić się czas. dk; przewrócę się, i zaimkami w miejscowniku;
przewrócisz się, przewróć się, przewró- 1. „wskazuje na to, koło czego znajdu-
cił się, przewróciłyśmy się, przewrócili- je się, do czego odnosi się ktoś lub coś”.
śmy się; rzecz. przewrócenie się; zob. ndk  Siedzieć przy chorym.  Park przy szko-
przewracać się; przewrócić się na co, na le.  Stołówka przy instytucie.  Ogród
czym; przy domu.  Jeden przy drugim ‘bardzo
1. „stracić równowagę, upaść”.  Dziec- blisko’. F2
ko przewróciło się.  Szklanka przewró- 2. „wskazuje na obecność czegoś u kogoś”.
ciła się.  Przewróciło się komuś w gło-  Mam przy sobie pieniądze.  Przy do-
wie ‘ktoś stał się zbyt pewny siebie’.  Coś brych chęciach.  Żyć przy rodzinie. C1
przewróciło się do góry nogami ‘coś zmie- 3. „wskazuje czas, kiedy odbywa się czyn-
niło się zasadniczo’. b. upaść. F6 ność, jej sytuację, warunki”.  Porozma-
2. „zmienić pozycję, obrócić się na bok, na wiać przy obiedzie.  Pocałować się przy
drugą stronę”.  Przewrócić się na lewy, na pożegnaniu. C1
prawy bok.  Pies przewrócił się na grzbiet. przychodnia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. przy-
 Przewrócić się z boku na bok. F6 chodni, l. mn. M. B. przychodnie, D. przy-
p. przewrót. chodni;
przez/przeze przyim.; łączy się z rzeczow- „placówka medyczna, do której przycho-
dzą chorzy po poradę do lekarza”.  Zgło-
nikami i zaimkami w bierniku;
sić się w przychodni chirurgicznej.  We-
1. „wyraża przebieg linii lub drogi, któ-
zwać lekarza z przychodni.  Przychodnia
rą porusza się obiekt, przecinając jakąś
dla dzieci chorych.  Przychodnia dla stu-
płaszczyznę”.  Droga przez wieś, przez
dentów. b. gabinet, poradnia, ambulato-
las.  Przejść przez rzekę, przez most.
rium. E4, A7
 Przepłynąć przez jezioro. F3
2. „wyraża przekraczanie jakiejś prze- przychodzić czas. ndk; przychodzę, przy-
szkody, poruszanie się ponad nią”.  Skok chodzisz, przychodź, przychodził, przy-
przyczyna przyjaciel
166
chodziłyśmy, przychodziliśmy; rzecz. o przygodach.  Szukać przygód.  Przy-

przychodzenie; zob. dk przyjść; przycho- goda nigdy sama nie przyjdzie ‘każde
dzić dokąd, do kogo, od kogo; zdarzenie ma swoje powody, przyczyny’.
1. „idąc, osiągać jakieś miejsce, zjawiać się b. przypadek, zdarzenie. B5
gdzieś”.  Przychodzić codziennie, regu- p. przygodowy, przygodny, przygodnie.
larnie.  Przychodzić na spotkania punk-
przygotować czas. dk; przygotuję, przy-
tualnie.  Przychodzić do pracy o godzi-
nie dziewiątej.  Przychodzić do szkoły, gotujesz, przygotuj, przygotował, przy-
do domu, do kawiarni.  Kto późno przy- gotowałyśmy, przygotowaliśmy, przygo-
chodzi, sam sobie szkodzi ‘osoba, która się towany; rzecz. przygotowanie; zob. ndk
spóźnia, naraża się na straty’. b. przyby- przygotowywać; przygotować kogo, co,
wać. F5 do czego;
2. „osiągać miejsce przeznaczenia”.  Po- 1. „uczynić gotowym do użytku”.  Przy-
ciąg przychodzi rano.  Statek przycho- gotować samochód do drogi.  Przygoto-
dzi bardzo punktualnie.  Przyszła od- wać artykuł do gazety.  Przygotować su-
powiedź z ministerstwa.  Przyszedł list, kienkę do szkoły. B4
e-mail.  Przyszła paczka, przesyłka. 2. „uczynić coś wcześniej”.  Przygotować
b. przybywać. F5 nową rolę.  Przygotować kogoś na naj-
3. „zbliżać się, pojawiać się w danym miej- gorsze. G7
scu i czasie”.  Lato tego roku przycho- 3. „zrobić jedzenie”.  Przygotować śnia-
dziło bardzo wolno.  Przychodzą mi do danie.  Przygotować ryby na obiad. D7
głowy różne pomysły.  Przychodzi czas 4. „sprawić, że nagła wiadomość kogoś
rozstania z rodziną. b. chodzić, zbliżać nie zaskoczy”.  Przygotować żonę na złą
się. F5 wiadomość.  Przygotować rodziców, że
p. przychodnia, przychód. nie przyjadę na święta. B7
p. przygotowany, przygotowawczy.
przyczyna rzecz. r.ż.; D. przyczyny, C. Ms.
przyczynie, l. mn. M. B. przyczyny, D. przygotowywać czas. ndk; przygotowuję,
przyczyn; przygotowujesz, przygotowuj, przygoto-
„czynnik, który wywołuje jakieś zjawisko; wywał, przygotowywałyśmy, przygotowy-
powód tego zjawiska”.  Przyczyna kata- waliśmy, przygotowywany; rzecz. przygo-
strofy.  Przyczyna waszych kłopotów. towywanie; zob. dk przygotować.
 Śmiać się bez przyczyny. b. powód. B7 przyimek rzecz. r.m.; D. przyimka, N. przy-
p. przyczynowy, przyczynowo, przyczy- imkiem, l. mn. M. B. przyimki, D. przyim-
nić się. ków;
przydać się czas. dk; przydam się, przy- jęz. „część mowy wyrażająca stosun-
dasz się, przydaj się, przydał się, przyda-. ki między wyrazami, wyraz nieodmien-
łyśmy się, przydaliśmy się; rzecz. przyda- ny, niesamodzielny, np. w, z, od, do, na”.
nie się; ndk przydawać się przydaję się,  Wymień znane ci przyimki.  Definicja
przydajesz się, przydawaj się, przydawał przyimka. C1
się, przydawałyśmy się, przydawaliśmy p. przyimkowy.
się; rzecz. przydawanie się; przydać się co, przyjaciel rzecz. r.m.; D. B. przyjaciela,
komu, do czego; l. mn. M. przyjaciele, D. B. przyjaciół, N.
„okazać się potrzebnym, pożytecznym, przyjaciółmi;
odpowiednim komuś do czegoś”.  Przy- „człowiek pozostający z kimś w bliskich,
dałby ci się nowy płaszcz na zimę.  Przy- serdecznych stosunkach, żyjący z kimś
dać się przy zakupach. B5
w przyjaźni”.  Spotkać przyjaciela.
przygoda rzecz. r.ż.; D. przygody, C. Ms.  Dobry, serdeczny, wierny przyjaciel.
przygodzie, l. mn. M. B. przygody, D. przy-  Mieć przyjaciela.  Przyjaciel młodzie-
gód; ży.  Przyjaciel domu ‘człowiek często by-
„niezwykłe zdarzenie”.  Spotkała ko- wający w czyimś domu’.  Przyjaciela po-
goś śmieszna przygoda.  Przygoda moje- znasz w biedzie ‘ten się okaże przyjacie-
go przyjaciela.  Śmieszna, straszna przy- lem, kto w nieszczęściu nas nie opuści
goda.  Przygoda w podróży.  Książka i pomoże’. b. kolega. A2, C6
* przygód zob. przygoda * przyjaciół zob. przyjaciel

przyjaciółka przykład
167
p. przyjacielski, przyjacielsko, przyjaciół- łyśmy, przyjechaliśmy; rzecz. przyjecha-

ka, przyjaźń. nie; zob. ndk przyjeżdżać; przyjechać do
kogo, czym, dokąd, kiedy;
przyjaciółka rzecz. r.ż.; D. przyjaciółki, C.
„przybyć gdzieś jakimś środkiem lokomo-
Ms. przyjaciółce, l. mn. M. B. przyjaciółki, cji: pociągiem, autobusem, samochodem
D. przyjaciółek; itp.”.  Pociąg przyjechał punktualnie.
„kobieta lub dziewczyna, z którą łączy ko-  Przyjadę za dwa tygodnie.  Przyjechać
goś uczucie przyjaźni, życzliwości, szcze- samochodem.  Przyjechać do domu, do
rości”.  Przyjaciółka szkolna.  Serdecz- rodziców, na wieś.  Przyjechać na waka-
na, wierna, dobra przyjaciółka.  Mieć cje. b. przybyć. F5
przyjaciółkę. b. koleżanka. A2, C6 p. przyjazd.
przyjaźń rzecz. r.ż.; D. C. Ms. przyjaźni, przyjemnie przysł.; przyjemniej;
l. mn. M. B. przyjaźnie, D. przyjaźni; 1. „sprawiając radość, zadowolenie”.
„bliskie, serdeczne stosunki z kimś, moż-  Przyjemnie spędzić wakacje.  Przy-
liwość liczenia na kogoś w każdej sytuacji; jemnie cię widzieć, spotkać. b. miło, sym-
życzliwość”.  Przyjaźń z kolegą szkol- patycznie. B5
nym.  Od wielu lat jesteśmy w przyjaźni. 2. „w sposób taki, że się podoba”.  Pokój
 Serdeczna, prawdziwa, szczera przyjaźń. urządzimy przyjemnie.  Wyglądać przy-
 Żyć, być z kimś w przyjaźni.  Przyjaźń jemnie.  Pachnieć przyjemnie. b. miło,
przyjaźnią, a interes interesem ‘nie nale- ładnie. B5
ży łączyć interesów z przyjaźnią”. b. kole-
przyjemny przym.; przyjemna, przyjem-
żeńskość, serdeczność. C6
ne, przyjemni, przyjemniejszy, przyjem-
p. przyjazny, przyjaźnie, przyjaźnić się.
niejsi;
przyjąć czas. dk; przyjmę, przyjmiesz, 1. „taki, który wywołuje uczucie radości,
przyjmij/przyjm, przyjął, przyjęłyśmy, zadowolenia”.  Przyjemna wiadomość.
przyjęliśmy, przyjęty; rzecz. przyjęcie;  Przyjemny wieczór koleżeński. b. miły,
zob. ndk przyjmować; przyjąć kogo, co, sympatyczny. A9
do czego; 2. „taki, który podoba się, sympatyczny,
1. „wziąć to, co ktoś daje na własność lub miły”.  Przyjemna dziewczyna.  Przy-
pod swoją opiekę”.  Przyjąć prezent od jemny człowiek.  Przyjemny wyraz twa-
przyjaciela.  Przyjąć pieniądze.  Przyjąć rzy.  Przyjemny głos, uśmiech. b. miły,
nagrodę.  Przyjąć list, paczkę.  Przyjąć sympatyczny. B5
lekarstwo. C6 p. przyjemnie, przyjemność.
2. „dać komuś pracę, stanowisko u siebie; przyjeżdżać czas. ndk; przyjeżdżam,
włączyć w skład kogoś, czegoś”.  Przyjąć przyjeżdżasz, przyjeżdżaj, przyjeżdżał,
na studia.  Przyjąć do pracy.  Przyjąć na przyjeżdżałyśmy, przyjeżdżaliśmy; rzecz.
stanowisko dyrektora. b. zatrudnić. C6 przyjeżdżanie; zob. dk przyjechać.
3. „zaprosić kogoś jako gościa, pozwolić
komuś złożyć sobie wizytę”.  Przyjąć bar- przyjmować czas. ndk; przyjmuję, przyj-
dzo serdecznie.  Przyjąć gości.  Przyjąć mujesz, przyjmuj, przyjmował, przyjmo-
wałyśmy, przyjmowaliśmy, przyjmowany;
kogoś obiadem ‘poczęstować gości obia-
rzecz. przyjmowanie; zob. dk przyjąć.
dem’.  Przyjąć kogoś z otwartymi ramio-
nami ‘przywitać kogoś serdecznie’. b. po- przyjść czas. dk; przyjdę, przyjdziesz,
częstować. C6 przyjdź, przyszła, przyszedł, przyszły-
4. „wyrazić zgodę na coś”.  Sejm przyjął śmy, przyszliśmy; rzecz. przyjście; zob.
uchwałę.  Przyjąć projekt.  Mówcę przy- ndk przychodzić.
jęto oklaskami. C6
przykład rzecz. r.m.; D. przykładu, Ms.
przyjechać czas. dk; przyjadę, przyje- przykładzie, l. mn. M. B. przykłady, D.
dziesz, przyjedź, przyjechał, przyjecha-. przykładów;
* przyjaźni zob. przyjaźń * przyjemniejsi zob. przyjemny

* przyjmę zob. przyjąć * przyjdę zob. przyjść
* przyjmij/przyjm zob. przyjąć * przyjdź zob. przyjść
* przyjadę zob. przyjechać * przyszła zob. przyjść
* przyjedź zob. przyjechać * przyszedł zob. przyjść
przykro przypomnieć
168
„to, czego używa się do objaśnienia, poka- nieść choinkę.  Przynieść rano mleko
zania czegoś”.  Podać przykład rzeczow- i chleb.  Przynieść krzesło do pokoju.
nika.  Przykłady historyczne, literac-  Przynieść wiadomości, pozdrowienia
kie.  Przykłady z życia.  Uzasadnić coś ‘przekazać wiadomości, pozdrowienia’.
przykładem.  Na przykład (skrót: np.) F5
‘wskazanie na coś lub wyliczenie czegoś’. 2. „być przyczyną, sprawcą czegoś; spo-
 Lepszy przykład niż rada ‘przykład le- wodować odbywanie się czegoś”.  Wiatr
piej przemawia do rozumu niż czcze gada- przyniósł zapach z pól.  Kobieta przynio-
nie, doradzanie’.  Przykład idzie z góry sła mi nieszczęście.  Muzyka przyniosła
‘ktoś w swoim nagannym postępowaniu mi ulgę.  Co przyniesie następny rok?
naśladuje tych, którzy stoją od niego wy- b. spowodować, sprawić. B7
żej w hierarchii’. b. wzór. B7 3. „spowodować, dać korzyści material-
p. przykładny, przykładowy, przykładnie, ne”.  Przynieść duże korzyści.  Wyna-
przykładowo, przykładzik. lazek nie przyniósł zysków.  Przynieść
straty. B7
przykro przysł.; przykrzej;
„bez zadowolenia, w złym nastroju”. przynosić czas. ndk; przynoszę, przyno-
 Zrobiło się przykro.  Przykro słuchać sisz, przynoś, przynosił, przynosiłyśmy,
takich słów.  Przykro rozmawiać, wyglą- przynosiliśmy, przynoszony; rzecz. przy-
dać.  Przykro mi (nam), jest mi (nam) noszenie; zob. dk przynieść.
przykro, że... ‘zwrot, którym mówiący
chce wyrazić komuś swój żal z powodu przypadek rzecz. r.m.; D. przypadku/przy-
doznanej przykrości’. b. niemiło, nieprzy- padka, N. przypadkiem, l. mn. M. B. przy-
jemnie. A9 padki, D. przypadków; dla zn. 2. D. przy-
padka;
przykry przym.; przykra, przykre, przy- 1. „wydarzenie, którego nie można było
krzy, przykrzejszy; przewidzieć i nie można wytłumaczyć”.
„taki, który nie daje zadowolenia, wy-  Przypadek sprawił, że...  Czysty, pro-
wołuje zły nastrój”.  Zapomnieć o przy- sty, ślepy przypadek.  Przypadki chodzą
krym zdarzeniu.  Usłyszeć wiele przypo ludziach ‘zdarzenia losowe dotykają
krych słów.  Znaleźć się w bardzo przy- wszystkich ludzi’. B7
krej sytuacji.  Przykra sprawa.  Przykry 2. jęz. „forma gramatyczna rzeczowni-
obowiązek.  Przykre sny, wspomnienia, ka, przymiotnika, zaimka lub liczebni-
doświadczenia. b. niemiły, nieprzyjemny. ka: mianownik kto? co?, dopełniacz kogo?
A9 czego?, celownik komu? czemu?, biernik
p. przykro, przykrość. kogo? co?, narzędnik kim? czym?, miej-
przymiotnik rzecz. r.m.; D. przymiotnika, scownik o kim? o czym?, wołacz o”.  Nie
N. przymiotnikiem, l. mn. M. B. przymiot- potrafię określić przypadka.  Odmiana
niki, D. przymiotników; rzeczownika przez przypadki.  Forma
jęz. „część mowy, która nazywa jakość, ce- przypadka. C1
chę rzeczownika, np. młody, przezroczy- p. przypadkowy, przypadkiem, przypad-
sty”.  Podkreśl przymiotniki.  Odmienić kowo.
przez przypadki rzeczownik z przymiot- przypomnieć czas. dk; przypomnę, przy-
nikiem. C1 pomnisz, przypomnij, przypomniał, przy-
p. przymiotny, przymiotnikowy, przy- pomniałyśmy, przypomnieliśmy, przypo-
miotnikowo. mniany; rzecz. przypomnienie; ndk przy-
przynieść czas. dk; przyniosę, przynie- pominać przypominam, przypominasz,
siesz, przynieś, przyniósł, przyniosłyśmy, przypominaj, przypominał, przypomina-.
przynieśliśmy, przyniesiony; rzecz. przy- łyśmy, przypominaliśmy, przypominany;
niesienie; zob. ndk przynosić; przynieść rzecz. przypominanie; przypomnieć co,
co, komu; kogo, o czym, komu;
1. „niosąc, dostarczyć coś, kogoś do okre- 1. „spowodować wspomnienie kogoś, cze-
ślonego miejsca, przyjść z czymś”.  Przy- goś; zwrócić uwagę na coś zapomniane-
* przykrzej zob. przykro * przyniósł zob. przynieść

* przykrzejszy zob. przykry * przypadku/przypadka zob. przypadek
* przyniosę zob. przynieść
przyprawa przywieźć
169
go”.  Przypomnieć o zebraniu.  Przy-. narodów ‘w przysłowiach zawarta jest po-

pomnij, gdzie byłaś w niedzielę.  Przypo- toczna wiedza o świecie’. C3
mnieć o zakupach.  Przypomnieć o wizy- p. przysłowiowy, przysłowiowo.
cie u lekarza. b. wspomnieć. C6
przysłówek rzecz. r.m.; D. przysłówka, N.
2. „być podobnym do kogoś, czegoś”.
przysłówkiem, l. mn. M. B. przysłówki, D.
 Przypominasz swoją matkę.  Syn przy-
przysłówków;
pomina ojca. A8
jęz. „część mowy, która nazywa cechę
przyprawa rzecz. r.ż.; D. przyprawy, C. czynności lub bardziej podkreśla właści-
Ms. przyprawie, l. mn. M. B. przyprawy, wość innej cechy, np. radośnie, bardzo ład-
D. przypraw; nie”.  Podkreślić przysłówki. C1
„dodatek do potraw, który poprawia ich p. przysłówkowy, przysłówkowo.
smak i zapach”.  Dodawać dużo przy- przystanek rzecz. r.m.; D. przystanku/
praw ziołowych.  Do ciasta nie zapomnij przystanka, N. przystankiem, l. mn. M.
dodać przyprawy.  Przyprawa do zup, so- B. przystanki, D. przystanków;
sów.  Przyprawa do piernika. D7 „miejsce, gdzie zatrzymuje się tramwaj,
p. przyprawowy. autobus, pociąg, aby zabrać pasażerów
przyroda rzecz. r.ż.; D. przyrody, C. Ms. lub pozwolić im wysiąść”.  Odprowadzić
przyrodzie, bez l. mn.; kogoś na przystanek.  Wysiąść na dru-
„wszystko, co istnieje w świecie, a nie jest gim przystanku.  Przystanek początko-
wytworem człowieka”.  Piękno przyro- wy, końcowy. b. stacja, dworzec. F2
dy górskiej.  Mieć kontakt z przyrodą. p. przystankowy, przystaneczek.
 Ochrona przyrody.  Zjawiska przyrody. przystojny przym.; przystojna, przystoj-
 Piękna, górska, dzika przyroda.  Ko- ne, przystojni, przystojniejszy, przystoj-
chać przyrodę. b. natura. H5 niejsi;
p. przyrodniczy, przyrodniczo, przyrod- „taki, który ma ładną budowę ciała i ład-
nik, przyrodniczka. ną twarz”.  Przystojny mąż.  Najprzy-
przyrostek rzecz. r.m.; D. przyrostka, N. stojniejszy chłopak w klasie.  Przystojny
przyrostkiem, l. mn. M. B. przyrostki, D. mężczyzna, chłopak.  Przystojna kobie-
przyrostków; ta.  Przystojni młodzieńcy. b. atrakcyjny,
jęz. „morfem (cząstka wyrazu), który wy- ładny. A5
stępuje w wyrazie po rdzeniu lub po in- p. przystojnie.
nym przyrostku; najczęściej pełni w wy- przyszły przym.; przyszła, przyszłe, przy-
razie funkcję słowotwórczą albo fleksyj- szli; nie stopniuje się;
ną, np. kot-ek, ps-em”. ▲ Przyrostek „taki, który nastąpi; mający stać się czymś
słowotwórczy ‘przyrostek, który jest for- lub kimś za jakiś czas”.  Na przyszły rok.
mantem tworzącym wraz z tematem sło-  Przyszłe dni, lata, wydarzenia.  Przy-
wotwórczym nowy wyraz’. ▲ Przyrostek szłe obowiązki.  Przyszłe święta. ▲ jęz.
fleksyjny ‘przyrostek, który jest końców- Czas przyszły ‘forma osobowa czasowni-
ką fleksyjną wyrazu odmiennego’. b. su- ka wyrażająca czynność, która nastąpi
fiks. C1 później’. b. jutrzejszy, następny. G7
p. przyrostkowy, bezprzyrostkowy. p. przyszłość.
przysłowie rzecz. r.n.; D. przysłowia, C. przywieźć czas. dk; przywiozę, przywie-
Ms. przysłowiu, l. mn. M. B. przysłowia, ziesz, przywieź, przywiózł, przywiozły-
D. przysłów; śmy, przywieźliśmy, przywieziony; rzecz.
„krótkie, często powtarzane zdanie, któ- przywiezienie; ndk przywozić przywo-
re wyraża jakąś myśl ogólną, wskazów- żę, przywozisz, przywoź, przywoził, przy-
kę”.  Przysłowia polskie.  Stare, znane woziłyśmy, przywoziliśmy, przywożony;
przysłowie.  Użyć przysłowia.  Cytować rzecz. przywożenie; przywieźć kogo, co,
przysłowia.  Przysłowia są mądrością czym, komu;
* przyrodzie zob. przyroda * przyszli zob. przyszły

* przystanku/przystanka zob. przystanek * przywiozę zob. przywieźć
* przystojniejsi zob. przystojny * przywieź zob. przywieźć
* przyszła zob. przyszły * przywiózł zob. przywieźć
psa pyszny
170
„wioząc, dostarczyć komuś czegoś; dosta- 2. „miejsce, które wyróżnia się czymś,
wić na jakieś miejsce”.  Przywieźć to- przeznaczone jest na coś”.  Różne punk-
war do sklepu.  Przywieźć wiele pamią- ty domu.  Główny, centralny punkt mia-
tek z Egiptu.  Przywieźć wiadomość, no- sta.  Punkt wyjścia czegoś ‘coś stanowi
winę ‘po powrocie skądś przekazać jakąś początek czegoś’.  Punkt zwrotny cze-
wiadomość’.  Przywieźć pozdrowienia goś ‘moment, po którym następuje zmia-
‘po powrocie skądś przekazać pozdrowie- na czegoś’.  Mocny, słaby punkt czyjś lub
nia od kogoś’. F5 czegoś ‘to, co ktoś dobrze (niedobrze) zna,
umie’. b. miejsce. F2
psa zob. pies.
3. „miejsce odbywania się jakichś czynno-
ptak rzecz. r.m.; D. B. ptaka, N. ptakiem, ści.  Najbliższy punkt apteczny.  Punkt
l. mn. M. B. ptaki, D. ptaków; graficzny. ▲ Punkt usługowy ‘zakład,
„zwierzę posiadające skrzydła, dzięki któ- w którym wykonuje się określone usługi’.
rym może latać, i skórę pokrytą piórami”.  żart. Punkt widzenia zależy od punk-
 Śpiew ptaków.  Ptaki odlatują do cie- tu siedzenia ‘poglądy zmienia się w zależ-
płych krajów.  Ptak dziki, hodowlany. ności od zajmowanego stanowiska, pozy-
 Karmić ptaki.  Ptaki domowe.  Jaja, cji społecznej’. b. pozycja. F2
gniazdo ptaków.  Lekki, wolny jak ptak 4. „część jakiegoś dokumentu, tekstu czę-
‘o kimś, kto nie ma żadnych obowiąz- sto wyróżniana cyfrą lub literą”.  W kil-
ków’.  Niebieski ptak ‘człowiek niema- ku punktach artykułu.  W tym punkcie
jący stałego zajęcia, żyjący cudzym kosz- nie mogę się zgodzić.  Analizować, czytać
tem’.  Z lotu ptaka ‘tak jak się widzi punkt po punkcie. F1
z góry’. H2 5. „jednostka używana w obliczaniu wyni-
p. ptasi, ptaszek, ptactwo. ku w grach, w sporcie”.  Zdobyć najwię-
cej punktów.  Przegrać dwoma punkta-
pudełko rzecz. r.n.; D. pudełka, N. pudeł-
mi.  Liczba punktów. E7
kiem, l. mn. M. B. pudełka, D. pudełek;
p. punktowy, punktowo, punkcik, punk-
„rodzaj skrzynki z papieru, drewna, bla-
tować.
chy itp. zwykle z przykryciem”.  Dwa
pudełka zapałek.  Przechowywać coś punktualnie przysł.; punktualniej;
w drewnianym pudełku.  Cukierki wło- „zgodnie z ustalonym terminem”.  Po-
żyć do pudełka. b. pudło, karton. D4 ciąg przyjechał punktualnie.  Na spotka-
p. pudełkowy, pudełeczko. nie przychodzić punktualnie.  Budzić się
punktualnie. B5
pukać czas. ndk; pukam, pukasz, pukaj,
pukał, pukałyśmy, pukaliśmy; rzecz. pu- pusty przym.; pusta, puste, puści; nie stop-
kanie; dk puknąć puknę, pukniesz, puk- niuje się;
nij, puknął, puknęłyśmy, puknęliśmy, 1. „taki, w którym nikogo lub niczego nie
puknięty; rzecz. puknięcie; pukać czym, ma”.  Butelka jest pusta.  Pusta szklan-
w co, do kogo; ka.  Pusty dom.  Puste miasto, miejsce.
„lekko stukać, uderzać z dźwiękiem w coś,  Pusta kieszeń, kasa ‘brak pieniędzy’.
czekając na reakcję”.  Pukać do drzwi są-  Przyjść, przyjechać z pustymi rękami
siadów.  Nie pukaj tak głośno.  Pukać ‘przyjść, przyjechać do kogoś bez poda-
do drzwi, do okna, do pokoju.  Pukać runku, nie przynosząc prezentu’. F1
w okno.  Serce puka ‘serce mocno bije’. 2. „taki, który nie myśli, nie zachowu-
 Pukać palcem w czoło ‘uderzeniem je się poważnie”.  Ogarnął kogoś pusty
w czoło dawać komuś do zrozumienia, że śmiech.  Ładna, ale pusta dziewczyna.
jego postępowanie, wypowiedź uznaje się  Puste słowa ‘słowa niemające pokrycia
za głupie’. b. stukać. B4 w rzeczywistości’. b. niepoważny, beztro-
p. odpukać, popukać, zapukać. ski. A8
p. pustka, puściutki, pustoszeć, pusto-
punkt rzecz. r.m.; D. punktu, Ms. punkcie,
szyć.
l. mn. M. B. punkty, D. punktów;
1. „małe, okrągłe miejsce; niewielki ślad”. pyszny przym.; pyszna, pyszne, pyszni,
 Widać mały punkt.  Zaznaczyć to na pyszniejszy, pyszniejsi;
kartce kilkoma punktami.  Połączyć „bardzo dobry, doskonały, świetny”.
punkty linią. b. kropka, znak. F2  Pyszne ciasta.  Pyszna kolacja.  Pysz-
* puści zob. pusty

pytać pytanie
171
ne jedzenie. b. znakomity, doskonały. D7 p. odpytać, popytać, przepytać, spytać,

p. pysznie, pyszniutki. wypytać, zapytać, pytanie, pytajnik, py-
tajny.
pytać czas. ndk; pytam, pytasz, pytaj, py-
tał, pytałyśmy, pytaliśmy, pytany; rzecz. pytanie rzecz. r.n.; D. pytania, l. mn. M. B.
pytanie; pytać kogo, o co, o kogo, z czego; pytania, D. pytań;
1. „zwracać się do kogoś z pytaniem celem „słowa, zdanie, z którymi zwraca się ktoś,
uzyskania odpowiedzi”.  Pytać ojca o opi- aby się czegoś dowiedzieć”.  Nie należy
nię.  Pytał o ciebie mój przyjaciel.  Py- stawiać żadnych pytań.  Odpowiedz na
tać o zdrowie matki.  Kto pyta, nie błą- następujące pytanie.  Odpowiedzieć na
dzi ‘osoba stawiająca pytania ma szansę wszystkie pytania nauczyciela.  Trudne
na zdobycie pożytecznej wiedzy’. b. infor- pytanie.  Zadawać, rzucać pytania.  Od-
mować się, dowiadywać się. C2 powiadać na pytania.  Zwrócić się do ko-
2. „sprawdzać wiadomości ucznia, stu- goś z pytaniem.  Każde pytanie ma swoją
denta”.  Pytać ze wszystkich przedmio- odpowiedź ‘można znaleźć odpowiedź na
tów.  Pytać długo, dokładnie.  Może każde pytanie’. b. zapytanie. C2, C3
mnie pan pytać z gramatyki.  Pytać na p. pytajny, pytanko, pytajnik.
egzaminie o wiele szczegółów. E2
R
r [er] 1. „litera alfabetu polskiego; znak raczej do siebie.  Myśleć raczej o sobie.
graficzny głoski r oraz dwuznaku rz ozna- b. właściwie. F1
czającego spółgłoskę ż”.
rada rzecz. r.ż.; D. rady, C. Ms. radzie, l. mn.
2. „spółgłoska dźwięczna, ustna, wibrują-
M. B. rady, D. rad;
ca, przedniojęzykowo-dziąsłowa”.
1. „sugestia rozwiązania problemu, sposo-
rachunek rzecz. r.m.; D. rachunku, N. ra- bu postępowania”.  Udzielać rad.  Pro-
chunkiem, l. mn. M. B. rachunki, D. ra- sić o radę.  Dobra, mądra rada.  Życzli-
chunków; wa, przyjacielska, cenna rada.  Potrzebo-
1. „liczenie, działanie na liczbach”.  Po- wać, szukać rady.  Słuchać rad.  Trudna
mylić się w rachunkach.  Rachunek nie rada/Nie ma rady ‘nie ma innego wyjścia,
zgadza się.  Prosty rachunek.  Mieć nie można pomóc w danej sytuacji, trze-
z kimś rachunki ‘mieć do kogoś preten- ba się zgodzić z tym, co jest’.  Dać sobie
sje’. b. obliczenie, wynik. E2 radę ‘pokonać coś, kogoś’. C6
2. „to, co jest rezultatem liczenia”.  Ra- 2. „zespół ludzi wybranych przez pew-
chunek za gaz, za prąd.  Zapłacić ra- ną grupę społeczną lub powołany przez
chunek za telefon.  Proszę o rachunek. odpowiednią władzę”.  Rada gminna.
b. czek, kwit. C4  Rada pedagogiczna.  Rada naukowa.
p. rachunkowy, rachunkowo, rachune-  Przewodniczyć radzie. A2
czek, rachować. p. radny, bezradny, radzić.
racja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. racji, l. mn. M. B. radio rzecz. r.n.; D. radia, Ms. radiu/ra-
racje, D. racji; dio, l. mn. M. B. radia, D. radiów; rzad-
1. „słuszny pogląd, stanowisko, postępo- ko w l. mn.;
wanie”.  Mieć zawsze rację.  Przyznać 1. „urządzenie służące do nadawania
komuś rację.  Z jakiej racji ‘z jakiego po- i odbierania dźwięków”.  Zasięg radia.
wodu, dlaczego’.  Święta racja ‘całkowi-  Nadawać przez radio. ▲ Radio taxi ‘fir-
ta racja’. b. prawda, słuszność. C6 ma zajmująca się przyjmowaniem zamó-
2. „wyznaczona komuś część jedzenia”. wień na usługi transportowe i wysyła-
 Otrzymać rację chleba.  Dzienna, tygo- niem taksówek osobowych lub bagażo-
wych pod żądany adres’. C8
dniowa racja.  Przydzielić, wydać komuś
2. „instytucja, która opracowuje i nadaje
rację żywności. b. porcja, część. D7
program radiowy”.  Pracować w radiu.
raczej przysł.; nie stopniuje się;  Polskie Radio.  Prezenter radia. E4
„bardziej dokładnie, precyzyjnie, w spo- 3. pot. „odbiornik radiowy”.  Słuchać ra-
sób lepszy niż oczekiwano”.  Jest raczej dia podczas pracy.  Nowe, stare radio.
chudy.  Wolę raczej herbatę.  Mówić  Nastawić radio. D4
* radiu/radio zob. radio * radzie zob. rada

radosny ratunek
173
p. radyjko, radioodbiornik. 1. „część ciała od szyi do ręki”.  Położyć

rękę na ramieniu.  Na ramię broń ‘ko-
radosny przym.; radosna, radosne, rado-
śni, radośniejszy, radośniejsi; menda wojskowa, która wyraża rozkaz
„taki, który jest wyrazem zadowolenia, oparcia broni o ramię’.  Ruszyć ramio-
dobrego nastroju”.  Radosny dzień, na- nami ‘wyrazić ruchem ramion lekceważe-
strój.  Radosne dziecko.  Radosna wianie’.  Mieć duszę na ramieniu ‘bać się’.
domość.  Radosny okrzyk.  Radosne A4
spotkanie, powitanie. b. wesoły, zadowo- 2. „część ręki od łokcia w górę”.  Oprzeć
lony. A9 się na ramieniu.  Wyciągnąć ramiona.
p. radośnie, radość, radować się.  Podać komuś ramię ‘wyciągnąć rękę
zgiętą w łokciu’.  Rzucić się sobie w ra-
radość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. radości, bez miona ‘objąć się, uściskać się wzajemnie’.
l. mn.;  Przyjąć kogoś z otwartymi ramiona-
„uczucie dużego zadowolenia, wesoły
mi ‘przyjąć kogoś serdecznie, gościnnie’.
nastrój; szczęście”.  Ogromna radość.
b. ręka. A4
 Wielka, szalona radość.  Łzy radości.
p. ramieniowy, ramienny, ramionko.
 Chwile radości.  Powitać, przyjąć kogoś
z radością.  Starość nie radość ‘człowiek ranek rzecz. r.m.; D. ranka, N. rankiem,
stary nie ma wiele powodów do radości’. l. mn. M. B. ranki, D. ranków;
b. szczęście, wesołość. A9 „początek dnia bezpośrednio po wscho-
p. radosny, radośnie. dzie słońca”.  Pogodny, chłodny, mroź-
radzić czas. ndk; radzę, radzisz, radź, ny ranek.  Wiosenny, jesienny, deszczo-
radził, radziłyśmy, radziliśmy, radzo- wy ranek. G4
ny; rzecz. radzenie; radzić co, komu, nad p. poranek.
czym, z kim; ranny przym.; ranna, ranne, ranni; nie
1. „udzielać komuś wskazówek, propo- stopniuje się;
nować coś dobrego”.  Radzą, abym wy- „taki, który odniósł obrażenia ciała”.
jechał.  Radzę odpocząć.  Stanowczo,  Ranny żołnierz.  Ranne zwierzę.  Cięż-
nieśmiało radzić.  Radzić dzieciom, ko- ko, lekko ranny.  Śmiertelnie ranny. A7
leżance.  Co radzisz drugiemu, życz so-
p. rana, ranić.
bie samemu ‘rady dawane komuś powin-
ny być szczere’. b. zalecać, doradzać. C6 rano przysł.; raniej;
2. „wspólnie omawiać coś, zastanawiać się „w pierwszej części dnia od wschodu
nad czymś”.  Nauczyciele radzą.  Ra- słońca, przed południem”.  Spotkać się
dzić nad sposobem leczenia. C6 w sobotę rano.  Wstać rano.  Budzić się
3. „pokonywać trudności”.  Dobrze sobie rano.  Kto rano wstaje, temu Pan Bóg
radzić z matematyką.  Radzić sobie z sy- daje ‘wczesne wstawanie zapewnia dosta-
nem.  Radzę sobie bez ciebie. B4 tek’. G7
p. doradzić, naradzić się, odradzić, pora-
dzić, uradzić, zaradzić, radzić się. ratunek rzecz. r.m.; D. ratunku, N. ratun-
kiem, bez l. mn.;
rajstopy rzecz. bez l. poj., l. mn. D. raj- „pomoc udzielana w nieszczęściu, w nie-
stop; bezpieczeństwie”.  Biec na ratunek to-
„odzież noszona na nogach obejmująca nącemu.  Skuteczny, szybki ratunek.
stopy i połączona z majtkami”.  Czarne,  Wołanie o ratunek.  Szukać ratunku.
kolorowe rajstopy.  Nosić rajstopy.  Gru-  Czekać na ratunek.  Prosić, błagać
be, cienkie rajstopy. A6 o ratunek.  Iść, biec na ratunek.  Ostat-
p. rajstopki.
nia deska ratunku ‘jedyna możliwość oca-
ramię rzecz. r.n.; D. ramienia, l. mn. M. B. lenia w trudnej sytuacji, gdy inne sposoby
ramiona, D. ramion; zawiodły’. b. pomoc. C6
* radośni zob. radosny * ramiona zob. ramię

* radzę zob. radzić * ramion zob. ramię
* radź zob. radzić * ranki zob. ranek
* ramienia zob. ramię * raniej zob. rano
raz reguła
174
p. ratunkowy, ratowniczy, ratownik, ra- recepcja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. recepcji,

tować. l. mn. M. B. recepcje, D. recepcji;
„miejsce w hotelu, w pensjonacie, w urzę-
raz rzecz. r.m.; D. razu, Ms. razie, l. mn. M.
dzie itp., w którym przyjmuje się gości,
D. B. razy;
udziela informacji”.  Recepcja hotelowa.
1. „moment, chwila, w której coś się wy-
 Recepcja biura podróży, domu. D2
darzyło; zdarzenie, sytuacja, jakaś oko-
p. recepcyjny, recepcjonista, recepcjonist-
liczność”.  Nie zmienię raz wypowiedzia-
ka.
nego poglądu.  Jednego (pewnego) razu.
 Słyszeć o tym nie raz.  Innym razem recepta rzecz. r.ż.; D. recepty, C. Ms. recep-
‘nie teraz, kiedy indziej’.  W takim ra- cie, l. mn. M. B. recepty, D. recept;
zie ‘wobec tego’.  Raz po raz ‘co chwi- „pisemny dokument wydawany przez le-
la’.  W razie czego ‘gdyby się coś zdarzy- karza, na podstawie którego apteka przy-
ło’.  Na razie ‘tymczasem’.  Od razu gotowuje lekarstwa lub wydaje leki goto-
‘natychmiast’.  W żadnym razie ‘nigdy, we”.  Wypisać receptę.  Sprzedać lek na
w żadnych okolicznościach’. b. moment, receptę.  Recepta na lekarstwo.  Zna-
chwila. G7 leźć receptę na coś ‘znaleźć sposób na za-
2. „wskazuje na czas czynności w stosun- łatwienie jakiejś trudnej sprawy’. C4
ku do innych czynności, które już były lub p. receptowy.
będą”.  Obejrzeć się ostatni raz.  Odłożyć
rozmowę do następnego razu.  Ile razy? redakcja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. redakcji,
 Ani razu ‘nigdy, zupełnie nie’.  Jesz- l. mn. M. B. redakcje, D. redakcji;
cze raz ‘ponownie, powtarzając’.  Nie 1. „instytucja, zespół ludzi zajmujących
raz, nie dwa ‘bardzo często, wielokrotnie’. się wydawaniem, opracowywaniem ksią-
 Po raz pierwszy i ostatni ‘zrobić coś tyl- żek, czasopism, przygotowywaniem arty-
ko jeden raz i nigdy więcej’.  Raz w życiu kułów do prasy, audycji radiowych i tele-
‘o czymś wyjątkowym, niepowtarzalnym’. wizyjnych; lokal zajmowany przez taką
 Wiele razy ‘wielokrotnie’.  Głupi dwa instytucję”.  Redakcja sportowa.  Szef
razy traci ‘człowiek mało rozsądny pono- redakcji literackiej.  Sekretarz redakcji.
si wielokrotne straty’. G7  Pracować w redakcji.  Dyżurować w re-
3. „jeden (przy liczeniu)”.  Raz, dwa, dakcji. b. wydawnictwo. E4, A2
trzy, cztery – liczy dziecko. F1 2. „przygotowywanie tekstu do opubliko-
wania; opracowanie tekstu”.  Słownik ję-
razem przysł.; nie stopniuje się; zyka polskiego pod redakcją Witolda Do-
„w tym samym czasie; wspólnie z kimś roszewskiego.  Pierwsza redakcja książ-
innym”.  Zjemy kolację razem.  Śpie- ki.  Redakcja dzieła, tekstu, artykułu.
wać razem.  Razem wyjechać.  Praco- b. opracowanie. B6
wać, bawić się razem.  Być razem ‘sta- p. redakcyjny, redaktorski, redakcyjnie,
nowić parę, na ogół bez ślubu’. b. wspól- redaktor, redaktorka, redagować.
nie, łącznie. B7
referat rzecz. r.m.; D. referatu, Ms. refera-
reakcja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. reakcji, l. mn. cie, l. mn. M. B. referaty, D. referatów;
M. B. reakcje, D. reakcji; „jakiś temat, zagadnienie opracowane
1. „działanie, postępowanie, które są od- i przedstawione na piśmie lub wygłoszone
powiedzią na czyjeś słowa lub czyny”.
w gronie osób zainteresowanych”.  Inte-
 Żywa, gwałtowna reakcja.  Reakcja
resujący referat.  Pisać, przygotowywać
społeczeństwa, władzy.  Reakcja na kry-
referat.  Wygłosić referat.  Wystąpić
tykę, na pochwałę, na zarzuty.  Wywołać
z referatem.  Referat na temat...  Wy-
reakcję. b. działanie, gest. B4
słuchać referatów. b. wykład. C3, C2.
2. chem. „przemiana jednych substancji
p. referatowy, referacik, referować.
w inne”.  Reakcja chemiczna.  Obser-
wować reakcję.  Przebieg reakcji. E2 reguła rzecz. r.ż.; D. reguły, C. Ms. regule,
p. reakcyjny, reakcyjnie. l. mn. M. B. reguły, D. reguł;
* razie zob. raz * referacie zob. referat

* recepcje zob. recepcja * regule zob. reguła
* recepcie zob. recepta
reklama ręka
175
„ustalona, ogólnie przyjęta zasada postę- p. republikański.

powania; twierdzenie, które sprawdza się
restauracja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. restau-
w większości przypadków”.  Reguły dys-
racji, l. mn. M. B. restauracje, D. restau-
kusji.  Reguły polskiej gramatyki.  Ści-
racji;
słe, sztywne reguły.  Reguły gramatycz-
„lokal gastronomiczny, w którym przy-
ne, ortograficzne.  Reguły postępowania,
noszone przez kelnera posiłki i napoje
gry.  Trzymać się reguł.  Reguły obowią-
spożywa się przy stolikach”.  Eleganc-
zują.  Z reguły ‘zwykle, zawsze, z zasa-
ka restauracja.  Restauracja dworcowa,
dy’. b. norma, zasada. C6 hotelowa.  Kierownik, szef, właściciel re-
p. regułka, regulować. stauracji.  Prowadzić restaurację.  Za-
reklama rzecz. r.ż.; D. reklamy, C. Ms. re- prosić kogoś do restauracji.  Spotkać się
klamie, l. mn. M. B. reklamy, D. reklam; w restauracji.  Zjeść obiad w restaura-
„informacje o towarach, usługach, ich zacji. E4, D7
letach, wartościach, zachęcające do ich p. restauracyjny, restauracyjka.
zakupu, wybrania przez potencjalnego rezultat rzecz. r.m.; D. rezultatu, Ms. re-
klienta; także różne formy rozpowszech- zultacie, l. mn. M. B. rezultaty, D. rezul-
niania tych informacji (plakat, audycja tatów;
radiowa, telewizyjna itp.)”.  Dobra, po- „wynik, skutek, konsekwencja jakiegoś
mysłowa, skuteczna reklama.  Krzykli- działania, postępowania lub braku odpo-
wa, głośna reklama.  Reklama wyrobów, wiedniego działania”.  Dobry, pomyślny
towarów, wycieczek.  Czytać, oglądać re- rezultat.  Rezultat pracy, nauki, lecze-
klamy.  Robić komuś reklamę ‘mówić nia, egzaminu.  Osiągać dobre, złe, do-
o kimś bardzo dobrze’. b. plakat. C7 skonałe rezultaty.  W rezultacie ‘w osta-
p. reklamowy, antyreklama, reklamować, tecznym wyniku, ostatecznie’. b. efekt,
reklamować się. następstwo. B6
rektor rzecz. r.m.; D. B. rektora, Ms. rekto- reżyser rzecz. r.m.; D. B. reżysera, Ms. re-
rze, l. mn. M. rektorzy, D. B. rektorów; żyserze, l. mn. M. reżyserzy/reżyserowie,
„osoba kierująca wyższą uczelnią”.  Wy- D. B. reżyserów;
bory nowego rektora.  Jego Magnificen- „osoba, która przygotowuje według włas
cja Rektor.  Przemówienie, wykład rek- nej koncepcji sztukę teatralną, film, audy-
tora. B3 cję radiową itp. i kieruje pracą aktorów”.
p. rektorski, rektorat, prorektor.  Spotkanie z reżyserem.  Reżyser filmo-
religia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. religii; l. mn. M. wy, radiowy, telewizyjny, teatralny. B2
B. religie, D. religii; p. reżyserski, reżysersko, reżyserować.
„wiara w Boga lub w istoty boskie oraz ręcznik rzecz. r.m.; D. ręcznika, N. ręcz-
związane z tą wiarą obrzędy i praktyki”. nikiem, l. mn. M. B. ręczniki, D. ręczni-
 Religia chrześcijańska.  Lekcje religii. ków;
 Religia katolicka, protestancka, prawo- „kawałek miękkiej tkaniny, który służy
sławna.  Religia głosi, nakazuje, zakazu- do wycierania ciała po umyciu”.  Powie-
je. b. wyznanie, wiara. E1 sić czyste ręczniki w łazience.  Kolorowe
p. religijny, religijnie. ręczniki.  Używać ręcznika.  Wycierać
republika rzecz. r.ż.; D. republiki, C. Ms. się ręcznikiem.  Ręcznik do nóg.  Ręcz-
nik kąpielowy. D3
republice, L. mn. M. B. republiki, D. re-
p. ręcznikowy, ręczniczek.
publik;
„forma ustroju państwa oparta na wybie- ręka rzecz. r.ż.; D. ręki, C. Ms. ręce, l. mn.
raniu władz na określony czas; państwo M. B. ręce, D. rąk, N. rękami/rękoma, Ms.
mające taki ustrój”.  Republika związ- rękach;
kowa.  Władza republiki.  Ogłosić jakiś „część ciała człowieka od ramienia do koń-
kraj republiką.  Republika demokratycz- ca palców; także dłoń”.  Wziąć dziecko
na. b. rzeczpospolita. E3 na ręce.  Wziąć kogoś pod rękę.  Lewa,
* rektorzy zob. rektor * rąk zob. ręka

* reżyserzy/reżyserowie zob. reżyser * rękami/rękoma zob. ręka
* ręce zob. ręka
rękawiczka robotnik
176
prawa ręka.  Delikatne ręce.  Palec ręki, miasto.  Robić błędy ortograficzne.  Rób
u ręki.  Machać, ruszać rękami (rękoma). jak chcesz.  Robić miny.  Robić zaku-
 Nieść, trzymać coś w ręce (w ręku).  Po- py.  Robić dobrze, źle.  Robić długi ‘po-
dać komuś rękę.  Uderzyć kogoś ręką. życzać pieniądze’.  Robić dobrą minę do
 Chwycić kogoś za rękę.  Podnieść rękę złej gry ‘nie pokazywać swoich kłopotów,
do góry.  Uścisnąć komuś rękę.  Czy- zmartwień’.  Robić z czegoś tajemnicę
jaś prawa ręka ‘osoba, która jest czyimś ‘ukrywać coś, nie mówić o czymś’.  Ro-
głównym pomocnikiem’.  Wiadomości bić komuś na złość ‘postępować złośliwie’.
z pierwszej ręki ‘wiadomości zdobyte bez-  Robić wielkie oczy ‘dziwić się’.  Robić
pośrednio ze źródła’.  Dać, zostawiać ko- coś z głową ‘postępować mądrze’. b. czy-
muś wolną rękę ‘pozwolić komuś robić to, nić, realizować. B4
co chce’.  Iść z kimś ręka w rękę ‘współ- 2. „tworzyć, produkować coś, przekształ-
pracować z kimś’.  Pójść komuś na rękę cać”.  Robić zapasy na zimę.  Robić coś
‘pomóc komuś w czymś’.  Mieć dwie na zamówienie.  Robić śniadanie, obiad,
lewe ręce ‘być leniwym; o kimś, kto nie kolację.  pot. Robić coś na kolanie ‘ro-
potrafi nic zrobić’.  Mieć szczęśliwą rękę bić coś bardzo pospiesznie i niedokładnie’.
‘mieć szczęście do czegoś’.  Mieć złote b. wykonywać, tworzyć. B4
ręce ‘umieć wszystko zrobić’.  Patrzeć 3. pot. „być zatrudnionym na jakimś sta-
komuś na ręce ‘kontrolować kogoś’.  Po- nowisku, wykonywać jakąś czynność od-
dać rękę do zgody ‘przestać się gniewać płatnie, zwłaszcza fizycznie”.  Robić
na kogoś’.  Wziąć sprawy w swoje ręce w fabryce, w polu, w sklepie, w banku.
‘zająć się czymś osobiście’.  Żyć z pra-  Robić na pół etatu.  Robić za grosze
cy własnych rąk ‘zarabiać własną pra- ‘pracować za niewielkie wynagrodzenie’.
cą na utrzymanie’.  Robota pali się ko- b. pracować. B6
muś w rękach ‘ktoś pracuje bardzo szyb- p. dorobić, odrobić, porobić, przerobić,
ko’.  Z ręką na sercu ‘szczerze, otwarcie’. zrobić, zarobić, robotnik, robota, robotni-
 Na własną rękę ‘zrobić coś bez niczyjej ca, roboczy, roboczo.
pomocy, samodzielnie’.  Starać się, pro-
robota rzecz. r.ż.; D. roboty, C. Ms. robocie,
sić o rękę ‘proponować kobiecie małżeń-
l. mn. M. B. roboty, D. robót;
stwo’.  Być pod ręką ‘być blisko’.  Pa-
1. „działanie, którego celem jest wykona-
trzeć komuś na ręce ‘pilnować, czy ktoś
nie jakichś dóbr materialnych lub kultu-
postępuje uczciwie’. A4
ralnych”.  Zabrać się szybko do roboty.
p. ręczny, ręcznie, rączka, ręcznik, ręka-
 Robota domowa, ogrodowa.  Robota
wiczka.
w polu, w ogrodzie.  Mieć dużo roboty.
rękawiczka rzecz. r.ż.; D. rękawiczki, C.  Zacząć, skończyć robotę.  Robota pali
Ms. rękawiczce, l. mn. M. B. rękawiczki, się komuś w rękach ‘ktoś pracuje bar-
D. rękawiczek; dzo szybko’.  pot. Czarna robota ‘ciężka,
„odzież noszona na dłoniach, chronią- trudna praca’. b. praca. B6
ca je głównie przed zimnem”.  Czarne, 2. pot. „praca jako źródło zarobków; tak-
skórzane rękawiczki.  Damskie, męskie, że zakład, miejsce pracy”.  Iść do roboty.
dziecięce rękawiczki.  Rękawiczki z jed-  Dobrze płatna robota.  Dostać, otrzy-
nym palcem.  Zmieniać kogoś, coś jak rę- mać, rzucić robotę.  Przyjąć kogoś do ro-
kawiczki ‘zmieniać kogoś, coś bardzo ła- boty. b. etat, praca. B6
two i często’. A6 p. robotny, roboczy, roboczo, robótka, ro-
p. rękawiczkowy. botnik, robotnica.
robić czas. ndk; robię, robisz, rób, robił, robotnik rzecz. r.m.; D. B. robotnika, N.
robiłyśmy, robiliśmy, robiony; rzecz. ro- robotnikiem, l. mn. M. robotnicy, D. B. ro-
bienie; robić co, z czego, dla kogo, kim, botników;
czym; „osoba, która wykonuje pracę, głównie fi-
1. „zajmować się czymś, wykonywać jakąś zyczną”.  Dobry, wykwalifikowany, su-
czynność, zachowywać się jakoś”.  Robić mienny robotnik.  Robotnik etatowy,
duże pranie.  Robić długie spacery za sezonowy.  Robotnik budowlany.  Za-
* robocie zob. robota * robotnicy zob. robotnik

* roboty zob. robota
rocznica rola
177
trudnić, zwolnić robotników. b. pracow- „ojciec i matka w stosunku do swoich

nik. A2 dzieci”.  Rodzice wyjechali.  Zebranie
p. robotniczy. rodziców.  Pomagać rodzicom.  Opieko-
wać się rodzicami.  Mieszkać z rodzica-
rocznica rzecz. r.ż.; D. C. Ms. rocznicy,
mi. B1
l. mn. M. B. rocznice, D. rocznic;
„dzień, w którym mija dokładnie rok, p. rodzicielski, ród, rodzicielka, rodzeń-
dwa, trzy itp. lata od jakiegoś wydarze- stwo.
nia”.  Dwudziesta piąta rocznica ślubu. rodzina rzecz. r.ż.; D. rodziny, C. Ms. rodzi-
 Z okazji setnej rocznicy.  Rocznica uro- nie, l. mn. M. B. rodziny, D. rodzin;
dzin, śmierci. b. jubileusz. E1 „małżeństwo i jego dzieci; także bliżsi
p. rocznicowy, rocznicowo. i dalsi krewni”.  Rodzina składa się z pię-
roczny przym.; roczna, roczne, roczni; nie ciu osób.  Rodzina ojca, matki.  Bliska,
stopniuje się; dalsza rodzina.  Zgodna rodzina.  Ojciec
1. „taki, który trwa jeden rok, obejmu- rodziny.  Należeć do rodziny.  Mieć dużą
je okres jednego roku”.  Roczny po- rodzinę.  Mieszkać u rodziny. B1
byt w Anglii.  Roczny urlop zdrowotny. p. rodzinny, rodzinnie, rodzinka, rodzice,
 Roczny plan kursu.  Roczne stypen- rodzeństwo.
dium. G7 rodzinny przym.; rodzinna, rodzinne, ro-
2. „taki, który żyje, istnieje jeden rok”. dzinni; nie stopniuje się;
 Roczny wnuk.  Roczne dziecko.  Rocz- 1. „właściwy rodzinie, należący do rodzi-
ny pies.  Roczne wino.  Roczni chłop- ny, wspólny członkom rodziny”.  Spotka-
cy. G7 nie rodzinne.  Pamiątka rodzinna.  Ży-
p. rocznie, rocznik. cie rodzinne.  Rodzinny dom.  Rodzinny
rodzaj rzecz. r.m.; D. rodzaju, l. mn. M. B. kraj.  Rodzinne strony, okolice.  Trady-
rodzaje, D. rodzajów/rodzai; cje rodzinne.  Uroczystość rodzinna. B1
1. „gatunek czegoś wyróżniający się spo- 2. „kochający rodzinę, lubiący życie ro-
śród innych obiektów ze względu na okre- dzinne”.  Człowiek bardzo rodzinny. A8
ślone cechy”.  Rodzaj obuwia.  Rodzaj p. rodzinnie.
pożywienia, pieczywa.  Rodzaj choro-
rok rzecz. r.m.; D. roku, N. rokiem, l. mn.
by.  Rodzaj muzyki, literatury.  Jedyny
w swoim rodzaju ‘oryginalny; taki, któ- M. lata, D. lat, C. latami, B. lata, N. lata-
ry nie jest podobny do innych’. b. kate- mi/laty, Ms. latach;
goria. F1 „czas, w którym Ziemia przebywa drogę
2. jęz. „właściwość rzeczowników, od któ- dookoła Słońca; według naszego kalenda-
rej zależy forma męska, żeńska lub nija- rza od 1 stycznia do 31 grudnia; 12 mie-
ka wyrazów odmiennych (czasowników, sięcy”.  Pół roku czekać.  Rok bieżący,
przymiotników, zaimków i liczebników), miniony, przyszły.  Raz do roku.  Raz
które wchodzą w związki z rzeczowni- na rok.  Raz w roku.  Za rok.  W ciągu
kami”.  Rzeczowniki rodzaju męskiego. roku.  Rok kalendarzowy.  Z upływem
 Rodzaj żeński, nijaki. C1 lat.  Za dwa lata. ▲ Rok szkolny, akade-
p. rodzajowy, rodzajowo. micki ‘okres (10 lub 9 miesięcy), w którym
trwa nauka w szkole lub uczelni; czas od
rodzeństwo rzecz. r.n.; D. rodzeństwa, Ms. wakacji do wakacji’.  Z roku na rok ‘każ-
rodzeństwie, l. mn. M. B. rodzeństwa, D. dego roku, bez przerwy’. G1, G7
rodzeństw; p. roczny, rocznie, roczek, rocznica, rocz-
„bracia i siostry, którzy mają tych sa- nik.
mych rodziców”.  Najstarsza z rodzeń-
stwa.  Młodsze rodzeństwo.  Opiekować rola1 rzecz. r.ż.; D. C. Ms. roli, l. mn. M. B.
się rodzeństwem. B1 role, D. ról;
p. rodzic, rodzina, rodzić się. 1. „tekst wypowiadany na scenie lub w fil-
mie przez aktora; postać z utworu sce-
rodzic rzecz. r.m.; D. rodzica, l. mn. M. ro- nicznego grana przez aktora”.  Znać na
dzice, D. B. rodziców; rzadko w l. poj.; pamięć całą rolę.  Grać role dramatycz-
* rodzajów/rodzai zob. rodzaj * lat zob. rok

* rodzice zob. rodzic * latami/laty zob. rok
* lata zob. rok * ról zob. rola1
rola rozbierać
178
ne.  Rola króla.  Główna rola.  Rola ty- nąć jak na drożdżach ‘rozwijać się, rosnąć
tułowa. b. tekst. C3 bardzo szybko’.  Serce komuś rośnie
2. „stanowisko zajmowane przez kogoś ‘ktoś cieszy się z czegoś’.  Rosnąć w czy-
w jakiejś sprawie; występowanie w ja- ichś oczach ‘mieć dobrą opinię u kogoś’.
kimś charakterze”.  Występować w roli b. rozwijać się. A3
opiekuna.  W roli dyrektora.  Odgry- 2. „o roślinach: wschodzić, wyrastać z zie-
wać rolę w czymś ‘mieć wpływ na coś, mi, żyć”.  Drzewa, kwiaty rosną.  Ros
o czymś decydować’.  Podjąć się jakiejś nąć jak grzyby po deszczu ‘występować,
roli ‘zgłosić się do przyjęcia jakiejś funk- zjawiać się w wielkiej liczbie’. b. wzra-
cji’. b. funkcja, stanowisko. B4, B3 stać. H3
p. rólka. 3. „zwiększać się pod względem rozmia-
rów, objętości, liczby; nabierać mocy”.
rola2 rzecz. r.ż.; D. C. Ms. roli, l. mn. M. B.
 Ceny rosną.  Ciasto rośnie.  Tęsknota
role, D. ról;
za rodziną rosła.  Apetyt rośnie w miarę
„ziemia, pole, które uprawia rolnik”.
jedzenia ‘jeśli ktoś ma dużo wszystkiego,
 Pracować na roli.  Uprawiać rolę.
 Rzucać ziarno na rolę, w rolę. b. ziemia, to chce mieć jeszcze więcej’. b. zwiększać
pole. F3 się, pomnażać się. F1
p. rolny, rolnik, rolnictwo. p. dorosnąć, urosnąć, wyrosnąć, zaros
nąć, roślina.
rolnictwo rzecz. r.n.; D. rolnictwa, Ms. rol-
nictwie, bez l. mn.; roślina rzecz. r.ż.; D. rośliny, C. Ms. rośli-
„jeden z podstawowych działów gospo- nie, l. mn. M. B. rośliny, D. roślin;
darki ludzkiej, obejmujący uprawę roślin bot. „organizm żywy, który najczęściej wy-
i hodowlę zwierząt”.  Zajmować się rol- rasta z ziemi i żywi się związkami brany-
nictwem.  Poziom rolnictwa.  Docho- mi z ziemi i powietrza”.  Rośliny ozdob-
dy z rolnictwa.  Rozwój, upadek rolnic- ne.  Uprawa roślin.  Roślina ogrodowa,
twa. E3 pokojowa, kwitnąca.  Rośliny jadalne.
p. rolny, rolniczy.  Rośliny lądowe, wodne. H3
p. roślinny, roślinka, roślinność.
rolniczy przym.; rolnicza, rolnicze; nie
stopniuje się; rower rzecz. r.m.; D. roweru, Ms. rowerze,
„taki, który dotyczy rolnictwa, rolni- l. mn. M. B. rowery, D. rowerów;
ka, związany z rolnictwem”.  Wysta- „pojazd o dwu kołach poruszany nogami
wa sprzętu rolniczego.  Region rolniczy. za pomocą pedałów, posiadający siodeł-
 Narzędzia, maszyny rolnicze.  Studia ko i kierownicę”.  Rower damski, męski,
rolnicze.  Ludność rolnicza.  Przemysł młodzieżowy, turystyczny.  Jechać rowe-
rolniczy. b. rolny. E3 rem.  Jechać na rowerze. F4
p. rolniczo. p. rowerowy, rowerek, rowerzysta, rowe-
rzystka.
rolnik rzecz. r.m.; D. B. rolnika, N. rolni-
kiem, l. mn. M. rolnicy, D. B. rolników; rozbierać czas. ndk; rozbieram, rozbie-
„człowiek zawodowo zajmujący się rol- rasz, rozbieraj, rozbierał, rozbierałyśmy,
nictwem, prowadzący gospodarstwo rol- rozbieraliśmy, rozbierany; rzecz. roz-
ne; chłop pracujący na roli”.  Rolnicy in- bieranie; dk rozebrać rozbiorę, rozbie-
dywidualni. ▲ Inżynier rolnik ‘specjalista, rzesz, rozbierz, rozebrał, rozebrałyśmy,
który ukończył studia rolnicze’. B2 rozebraliśmy, rozebrany; rzecz. rozebra-
nie; rozbierać kogo, co, z czego;
p. rolniczy.
1. „zdejmować z kogoś ubranie”.  Roz-
rosnąć czas. ndk; rosnę, rośniesz, rośnij, bierać dziecko.  Rozbierać do pasa, do
rósł, rosłyśmy, rośliśmy; rzecz. rośnięcie; naga. A6
dla zn. 3. tylko w 3. os.; 2. „dzielić jakąś całość na części”.  Roz-
1. „o ludziach i zwierzętach: rozwijać się bierać zegarek.  Rozbierać dom, budy-
do chwili stania się dorosłym, dojrzałym”. nek. b. rozkładać. F1
 Przestać rosnąć.  Dziecko rośnie.  Ros p. porozbierać.
* rolnicy zob. rolnik * rowerze zob. rower

* rośnij zob. rosnąć * rozbiorę zob. rozbierać
* rósł zob. rosnąć
rozbierać się rozmowa
179
rozbierać się czas. ndk; rozbieram się, od ucha do ucha ‘roześmiać się szczerze
rozbierasz się, rozbieraj się, rozbierał i serdecznie’. A9
się, rozbierałyśmy się, rozbieraliśmy się; p. roześmiany.
rzecz. rozbieranie się; dk rozebrać się
rozmaity przym.; rozmaita, rozmaite, roz-
rozbiorę się, rozbierzesz się, rozbierz się,
maici, rozmaitszy, rozmaitsi;
rozebrał się, rozebrałyśmy się, rozebra-
„taki, który ma wiele odmian, różne
liśmy się; rzecz. rozebranie się; rozbierać
kształty, odmienną postać”.  Rozmaite
się z czego;
kolory.  Opowiadać o rozmaitych przy-
„zdejmować z siebie ubranie albo tylko godach.  Rozmaite dźwięki.  Rozmaici
wierzchnią odzież”.  Szybko rozebrać uczniowie, sąsiedzi.  Zajmować się roz-
się.  Rozbierać się do kąpieli, do spania. maitymi sprawami. b. różny, zróżnicowa-
 Rozebrać się z kurtki, z płaszcza. A6 ny. F1
rozdawać czas. ndk; rozdaję, rozdajesz, p. rozmaicie.
rozdawaj, rozdawał, rozdawałyśmy, roz- rozmawiać czas. ndk; rozmawiam, rozma-
dawaliśmy, rozdawany; rzecz. rozdawa- wiasz, rozmawiaj, rozmawiał, rozmawia-
nie; dk rozdać rozdam, rozdasz, rozda- łyśmy, rozmawialiśmy; rzecz. rozmawia-
dzą, rozdaj, rozdał, rozdałyśmy, rozdali- nie; rozmawiać z kim, o kim, o czym, na
śmy, rozdany; rzecz. rozdanie; rozdawać temat kogo, czego;
co, komu, między kogo; „prowadzić rozmowę, mówić z kimś, wy-
„dawać, obdzielać czymś wiele osób”. mieniać poglądy, opinie, spostrzeżenia”.
 Rozdać prezenty, upominki.  Rozda-  Rozmawiać przez telefon.  Rozmawiać
wać zaproszenia.  Rozdawać pieniądze, na różne tematy.  Rozmawiać głośno, ci-
bilety.  przenoś. Rozdawać karty ‘decy- cho, szeptem.  Rozmawiać po polsku.
dować o losach innych ludzi’. b. rozdzie-  Nie rozmawiać ze sobą ‘gniewać się na
lać, dzielić. B4 siebie’. C2
p. porozdawać. p. porozmawiać, rozmowa, rozmówka,
rozdział rzecz. r.m.; D. rozdziału, Ms. roz- rozmowny.
dziale, l. mn. M. B. rozdziały, D. rozdzia- rozmiar rzecz. r.m.; D. rozmiaru, Ms. roz-
łów; miarze, l. mn. M. B. rozmiary, D. rozmia-
1. „jedna z części, na jakie dzieli się książ- rów;
ka, praca naukowa itp.”.  Rozdział pra- 1. „wielkość kogoś, czegoś ze względu na
cy, książki.  Pierwszy, drugi, kolejny roz- długość, szerokość, wysokość”.  Buty
dział.  Końcowy, wstępny rozdział.  Po- w rozmiarze 39.  Rozmiar koszuli, bu-
dzielić tekst na rozdziały.  Zacząć pisać tów.  Duże, małe rozmiary. F1
następny rozdział.  Rozdział życia ‘frag- 2. „zasięg w przestrzeni bądź w czasie
ment życia danej osoby’. b. fragment, albo stopień zjawiska, zdarzenia”.  Roz-
część. F1 miary klęski.  Rozmiary nieszczęścia, ka-
2. „dzielenie czegoś na części, rozdziela- tastrofy.  Osiągać jakieś rozmiary. b. za-
nie czegoś wśród wielu osób”.  Sprawie- kres, wielkość. F1
dliwy rozdział.  Rozdział pieniędzy, ma- p. rozmiarowy.
jątku.  Rozdział żywności.  Dokonać
rozmowa rzecz. r.ż.; D. rozmowy, C. Ms.
rozdziału. b. podział, dzielenie. F1
rozmowie, l. mn. M. B. rozmowy, D. roz-
p. rozdziałowy, rozdzialik, rozdziałek.
mów;
roześmiać się czas. dk; roześmieję się, ro- „wzajemna wymiana myśli za pomo-
ześmiejesz się, roześmiej się, roześmiał cą słów, mówienie z kimś”.  Rozmowa
się, roześmiałyśmy się, roześmialiśmy nie na temat.  Rozmowa telefoniczna.
się/roześmieliśmy się; rzecz. roześmianie  Głośna, cicha, krótka, długa rozmowa.
się; roześmiać się z jakiego powodu;  Miła, serdeczna, przyjacielska rozmo-
„wybuchnąć śmiechem, nagle zacząć się wa.  Przebieg rozmowy.  Rozmowa
śmiać”.  Roześmiać się głośno, nerwo- przez telefon.  Rozpocząć, przerwać roz-
wo, wesoło, serdecznie.  Roześmiać się mowę.  Rozmowa o polityce, o kulturze,
* rozdaję zob. rozdawać * rozmaitsi zob. rozmaity

* rozmaici zob. rozmaity * rozmów zob. rozmowa
rozpocząć ród
180
o książce.  Zaprosić kogoś do rozmowy. lepiej’.  Człowiek do śmierci rozumu się

b. dialog. C2 uczy ‘człowiek zdobywa wiedzę przez całe
p. rozmowny, rozmownie, rozmówka, roz- życie’. b. inteligencja, mądrość. A10
mówca, rozmówczyni, rozmawiać. p. rozumny, rozumnie, rozumek, rozu-
mieć, rozumować.
rozpocząć czas. dk; rozpocznę, rozpocz-
niesz, rozpocznij, rozpoczął, rozpoczęły- rozumieć czas. ndk; rozumiem, rozumiesz,
śmy, rozpoczęliśmy, rozpoczęty, rozpo- rozumiej, rozumiał, rozumiałyśmy, rozu-
cząwszy; rzecz. rozpoczęcie; zob. ndk roz- mieliśmy, rozumieli, rozumiany; rzecz. ro-
poczynać; rozpocząć co; zumienie; rozumieć kogo, co;
„spowodować początek czegoś; zacząć coś „orientować się w tym, co wokół się dzie-
robić”.  Rozpocząć podróż.  Rozpocząć je; wyciągać z czegoś wnioski”.  Nie rozu-
naukę gry na fortepianie.  Rozpocząć miem po niemiecku.  Rozumieć wszyst-
rozmowę.  Rozpocząć naukę języka pol- kie pytania.  Dokładnie, doskonale coś
skiego.  Rozpocząć studia, pracę.  Roz- rozumieć.  Rozumieć sens, znaczenie
począć wakacje, urlop. b. zacząć. B7 czegoś.  Nie rozumieć pytania.  Wiele,
dobrze rozumieć.  Rozumieć syna, cór-
rozpoczynać czas. ndk; rozpoczynam, kę, dzieci. A10
rozpoczynasz, rozpoczynaj, rozpoczynał, p. porozumieć się, zrozumieć.
rozpoczynałyśmy, rozpoczynaliśmy, roz-
rozwiązanie rzecz. r.n.; D. rozwiązania, C.
poczynany; rzecz. rozpoczynanie; zob. dk
Ms. rozwiązaniu, l. mn. M. B. rozwiąza-
rozpocząć.
nia, D. rozwiązań;
rozrywka rzecz. r.ż.; D. rozrywki, C. Ms. 1. „uczynienie czegoś swobodnym, nie-
rozrywce, l. mn. M. B. rozrywki, D. roz- związanym”.  Rozwiązanie sznurka.
rywek;  Rozwiązanie wstążek.  przenoś. Roz-
„przyjemne spędzanie czasu; często przy- wiązanie komuś rąk ‘spowodowanie, że
jemność połączona z wypoczynkiem”. ktoś nie będzie miał żadnych ograniczeń
 Korzystać z wielu rozrywek.  Rozryw- w działaniu’. B7
ki kulturalne.  Miejsce rozrywek.  Szu- 2. „sposób, wynik załatwiania czegoś”.
kać rozrywek. b. zabawa. E5  Najlepsze rozwiązanie.  Szukać no-
p. rozrywkowy. wych rozwiązań.  Szczęśliwe, pomyślne
rozwiązanie. b. rozstrzygnięcie. B5
rozum rzecz. r.m.; D. rozumu, Ms. rozu- 3. „projekt i realizacja założeń konstruk-
mie, l. mn. M. B. rozumy, D. rozumów; cyjnych, plastycznych”.  Rozwiąza-
1. „zdolność umysłu człowieka do poznanie plastyczne.  Interesujące rozwiąza-
wania i opisywania rzeczywistości”.  Czło- nie.  Funkcjonalne rozwiązanie czegoś.
wiek wielkiego rozumu.  Poznawać coś ro- b. projekt. B7
zumem, za pomocą rozumu.  Czegoś nie p. rozwiązany, rozwiązać.
da się objąć rozumem ‘czegoś nie można
zrozumieć’. b. umysł, intelekt. A10 rozwój rzecz. r.m.; D. rozwoju, bez l. mn.;
2. „umiejętność radzenia sobie w życiu; „proces kolejnych zmian następujących
po sobie i układających się według pew-
mądre postępowanie”.  Postępować z ro-
nej zasady; osiągnięcie coraz lepszego sta-
zumem.  Chłopski rozum ‘mądrość ży-
nu”.  Rozwój wypadków.  Rozwój psy-
ciowa, zdrowy rozsądek’.  Brać coś
chiczny dziecka.  Rozwój cywilizacji, na-
na rozum ‘zastanawiać się nad czymś’.
uki, techniki, kultury, języka, literatury.
 Przemówić komuś do rozumu ‘przeko-
 Rozwój gospodarki, rolnictwa, przemy-
nać kogoś o czymś, do czegoś’.  Pójść, się-
słu, handlu.  Rozwój zdolności, talentu.
gnąć po rozum do głowy ‘zastanowić się
 Rozwój miasta, wsi, kraju.  Niski, wy-
i znaleźć wyjście z jakiejś sytuacji’.  Mieć
soki stopień rozwoju. b. postęp. G6
swój rozum ‘wiedzieć, co się robi’.  Mieć
p. rozwojowy, rozwojowo.
więcej szczęścia niż rozumu ‘zawdzięczać
powodzenie pomyślnym okolicznościom’. ród rzecz. r.m.; D. rodu, Ms. rodzie, l. mn.
 Ruszyć rozumem ‘pomyśleć nad czymś’. M. B. rody, D. rodów;
 Komuś się zdaje, że wszystkie rozumy „spokrewnieni ze sobą ludzie, którzy wy-
zjadł ‘ktoś uważa, że wszystko wie’.  Co wodzą się od jednego przodka płci męskiej;
głowa, to rozum ‘im więcej pomysłów, tym także rodzina”.  Ród królewski.  Czło-
* rozrywce zob. rozrywka * rodzie zob. ród

również ruszyć
181
nek, potomek, założyciel rodu.  Historia stopniem wykształcenia.  Różnić się po-
rodu.  Pochodzić z rodu... b. rodzina. B1 glądami politycznymi. b. odróżnić się. F1
p. rodowy, rodak, rodzić. p. wyróżnić się.
również part.; różny przym.; różna, różne, różni, najróż-
„jeden i drugi, tak samo, podobnie jak; niejszy, najróżniejsi;
także razem z czymś innym”.  Zapro- 1. „taki, który ma wiele odmian, form;
sił na wakacje również moich przyjaciół. różniący się od kogoś lub czegoś”.  Róż-
 Ty również weźmiesz udział w konfe- ne myśli, pomysły, zdania, wypowiedzi.
rencji. b. także. C1  Różni mężczyźni.  Różne zaintereso-
wania.  Różne informacje.  Różne przy-
równy przym.; równa, równe, równi, rów-
prawy. b. rozmaity. F1
niejszy, równiejsi;
2. „nie taki sam, inny”.  Różne dzielnice
1. „taki, który nie ma dołów, płaski”.
miasta.  Różne propozycje pracy.  Mó-
 Równa droga.  Równe boisko.  Równy
wić różnymi językami ‘nie móc się doga-
teren. b. gładki, płaski. F1
dać, porozumieć’. F1
2. „taki, który jest prosty, nie ma zgięć”.
p. różnie.
 Równe zęby.  Równa linia.  Zerwać się
na równe nogi ‘gwałtownie wstać’. b. pro- ruch rzecz. r.m.; D. Ms. ruchu, l. mn. M. B.
sty. F1 ruchy, D. ruchów;
3. „taki, który się nie zmienia, ma jedna- 1. „zmiana położenia z pewną prędkością
kowy rytm, jednakowe tempo”.  Mówić i w pewnym kierunku w określony spo-
równym głosem.  Równy krok.  Równy sób”.  Ruch samochodów skierować na
oddech. b. spokojny, regularny. F1 inną ulicę.  Ruch Ziemi dookoła Słoń-
p. równie, równo, równość, równiutki, ca.  Ruch autobusowy, samochodowy,
nierówny. tramwajowy.  Przepisy ruchu drogowe-
go.  Ruch uliczny.  Zmienić przepisowo
róża rzecz. r.ż.; D. C. Ms. róży, l. mn. M. B.
pas ruchu. F5
róże, D. róż;
2. „czynności wykonywane przez czło-
bot. „roślina ozdobna z kolczastymi łody-
wieka, zwierzę lub urządzenia”.  Ruch
gami i barwnymi, pachnącymi kwiatami;
w bok.  Nerwowe, niespokojne ruchy.
kwiat tej rośliny; Rosa”.  Białe, czerwo-
 Wykonać ruch ręką, nogą, głową.  Szyb-
ne róże.  Bukiet róż.  Ktoś stąpa po ró-
ki ruch.  Wskazać coś ruchem rąk.  Le-
żach ‘ktoś żyje szczęśliwie, bez trosk i kło-
żeć, siedzieć, stać bez ruchu.  Mieć swo-
potów’.  Nie ma róży bez kolców ‘rzeczy
bodę ruchów ‘mieć możliwość swobod-
cenne trudno jest osiągnąć’. H3
nego działania’.  Być w ciągłym ruchu
p. różany, różowy, różowo, różyczka.
‘zajmować się różnymi sprawami’. b. po-
różnica rzecz. r.ż.; D. C. Ms. różnicy, l. mn. ruszanie się. F6
M. B. różnice, D. różnic; 3. „duże natężenie zdarzeń w jakiejś
1. „cecha lub wymiar, które decydują dziedzinie”.  Panuje wielki ruch.  Ruch
o tym, że coś jest inne, że nie jest podob- w urzędzie paszportowym.  Urlopowy
ne do czegoś innego”.  Różnice charak- ruch.  Ruch na przejściach granicznych.
terów, poglądów, zdań.  Różnice wieku,  pot. Ruch w interesie ‘szybkie zmiany,
wzrostu.  Różnica cen, płac.  Coś ko- duże obroty i zyski’. F6
muś nie robi różnicy ‘coś jest obojętne, p. ruchowy, ruchliwy, ruchomy, ruchliwie.
bez znaczenia’. B5
ruszyć czas. dk; ruszę, ruszysz, rusz, ru-
2. mat. „wynik odejmowania”.  Obliczyć
szył, ruszyłyśmy, ruszyliśmy, ruszony;
różnicę podanych liczb. F1
rzecz. ruszenie; ndk ruszać ruszam, ru-
p. różnicowy, różnicować.
szasz, ruszaj, ruszał, ruszałyśmy, rusza-.
różnić się czas. ndk; różnię się, różnisz liśmy, ruszany; rzecz. ruszanie; ruszyć co,
się, różnij się, różnił się, różniłyśmy się, kogo, skąd;
różniliśmy się; rzecz. różnienie się; różnić 1. „zmienić miejsce, położenie czegoś, po-
się czym, od kogo, od czego; ruszyć coś albo czymś”.  Ruszyć nogą.
„mieć cechy inne niż ktoś lub coś”.  Róż-  Ruszyć zabawki.  Nie ruszyć palcem
nić się pod wieloma względami.  Róż- ‘nic nie robić’.  pot. Ruszyć głową ‘pomy-
nić się wzrostem, wyglądem.  Różnić się śleć intensywnie’. F6
* najróżniejsi zob. różny * różni zob. różny

ryba rząd
182
2. „zacząć iść, jechać, poruszać się w jakimś  Rysunek ołówkiem, kredką, węglem.
kierunku”.  Samochód ruszył z miejsca.  Rysunek na szkle. C3
 Ruszymy za godzinę w dalszą podróż. p. rysunkowy, rysuneczek.
 Co rusz ‘co chwila, stale, co krok’.  Ru-
szaj! ‘odejdź stąd, zejdź mi z oczu’. F5 rzadki przym.; rzadka, rzadkie, rzadcy,
p. poruszyć, wyruszyć. rzadszy;
1. „taki, który zawiera dużo wody, płynu”.
ryba rzecz. r.ż.; D. ryby, C. Ms. rybie, l. mn.  Rzadka zupa.  Rzadkie ciasto.  Rzad-
M. B. ryby, D. ryb; ka mina ‘wyraz twarzy, który pokazuje
„zwierzę żyjące w wodzie”.  Łowić ryby. niepewność, zakłopotanie’. b. wodnisty,
 Smażone ryby.  Ryby morskie, rzecz- płynny. F1
ne.  Potrawy, dania z ryb.  Gruba 2. „taki, który składa się z elementów po-
ryba ‘osoba zajmująca wysokie stanowi- łożonych daleko od siebie”.  Rzadki las.
sko’.  Zdrów jak ryba ‘bardzo zdrowy’.  Rzadkie włosy.  Rzadka trawa. b. nie-
 Pływać jak ryba ‘pływać bardzo do- gęsty. F1
brze’.  Dzieci i ryby głosu nie mają ‘dzie- 3. „taki, który występuje w dużych od-
ci nie powinny zabierać głosu w sprawach cinkach czasu, pojawiający się nieczęsto”.
dorosłych’. H2  Rzadki gość w domu.  Rzadki tekst.
p. rybi, rybny, rybka, rybak.  Rzadki towar. b. wyjątkowy. G7
rynek rzecz. r.m.; D. rynku, N. rynkiem, p. rzadko, rzadziutki.
l. mn. M. B. rynki, D. rynków;
rzadko przysł.; rzadziej;
1. „centralny plac w mieście, często z ra-
1. „w dużej odległości jeden od drugie-
tuszem”.  Spotkać się na rynku.  Rynek
go”.  Rzadko zaludniony teren.  Rzad-
Starego Miasta w Warszawie.  Przyjść na
ko ustawione lampy, ławki. F1
rynek. F2
2. „w dużych odcinkach czasu; pojawia-
2. „targ, plac, na którym się handluje”.
jąc się nieczęsto”.  Spotykamy się rzad-
 Kupować owoce, warzywa na rynku.
ko.  Rzadko chodzę do teatru.  Robić coś
 Rynek z kwiatami. F2
3. ekon. „część gospodarki związana z han- rzadko. b. okresowo. G7
dlem, sprzedażą i kupowaniem towarów”. rząd1 rzecz. r.m.; D. rzędu, Ms. rzędzie,
 Rynek krajowy, światowy, międzynaro- l. mn. M. B. rzędy, D. rzędów;
dowy.  Wprowadzić, rzucić coś na ry- „szereg ludzi, przedmiotów umieszczonych
nek ‘przekazać coś do masowej sprzeda- jeden za drugim lub jeden obok drugiego
ży’. E3 w prostej linii”.  Kwiaty rosły rzędami.
p. rynkowy, rynkowo, ryneczek.  Pierwszy, środkowy, ostatni rząd.  Rząd
rysować czas. ndk; rysuję, rysujesz, rysuj, ławek, krzeseł. b. szereg, ciąg. F1
rysował, rysowałyśmy, rysowaliśmy, ryso- p. rzędowy, rządek.
wany; rzecz. rysowanie; rysować co, kogo, rząd2 rzecz. r.m.; D. rządu, Ms. rządzie,
czym; l. mn. M. B. rządy, D. rządów;
„ołówkiem, kredą, kredką oznaczać kształt 1. „państwowy organ władzy wykonaw-
jakiegoś przedmiotu, figury geometrycz- czej; rada ministrów”.  Posiedzenie rzą-
nej, postaci itp.”.  Rysować z pamięci. du.  Rząd demokratyczny, ludowy.  Rząd
 Dzieci chętnie rysują.  Rysować ołów- narodowy, rewolucyjny.  Premier rządu.
kiem, kredką, węglem. b. malować. B4  Członek rządu.  Utworzyć, powołać
p. narysować, porysować, przerysować,
rząd.  Zmiana rządu.  Skład rządu. E3
wyrysować, zarysować, rysunek.
2. „kierowanie krajem, państwem; wła-
rysunek rzecz. r.m.; D. rysunku, N. rysun- dza”.  Rządy w państwie.  Sprawiedli-
kiem, l. mn. M. B. rysunki, D. rysunków; we, silne, surowe, słabe rządy.  Objąć,
„to, co jest narysowane, zarys, kształt cze- sprawować rządy. b. zarządzanie. E3
goś”.  Wystawa rysunków dziecięcych. p. rządowy, rządowo, rządzić.
* rzadcy zob. rzadki * rzędy zob. rząd1

* rzadziej zob. rzadko * rządu zob. rząd2
* rzędu zob. rząd1 * rządzie zob. rząd2
* rzędzie zob. rząd1 * rządy zob. rząd2
rzecz rzucić
183
rzecz rzecz. r.ż.; D. C. Ms. rzeczy, l. mn. M. powód wyjazdu.  Rzeczywista wartość
D. B. rzeczy; domu.  Rzeczywisty fakt, stan rzeczy.
1. „przedmiot materialny, który można b. realny, prawdziwy. B5
dotknąć, zobaczyć”.  Cenne rzeczy.  Rze- p. rzeczywiście.
czy codziennego użytku.  Ciepłe, letnie,
lekkie, zimowe rzeczy.  Rzeczy osobiste. rzeczywiście przysł.; nie stopniuje się;
 Traktować kogoś jak rzecz ‘lekceważyć „zgodnie z prawdą, z faktami”.  Rzeczy-
kogoś’. b. przedmiot. D4 wiście udane spotkanie.  Rzeczywiście
2. „sprawy, które wchodzą w zakres czy- dziwny człowiek. b. faktycznie, istotnie.
jegoś działania”.  Rzeczy do załatwienia. B5
 Przykre, zwyczajne, zwykłe rzeczy.  In-
teresować się, zajmować się różnymi rze- rzeka rzecz. r.ż.; D. rzeki, C. Ms. rzece,
czami.  Znać się na rzeczy ‘być specjali- l. mn. M. B. rzeki, D. rzek;
stą w jakiejś dziedzinie’. B5 „woda, która wypływa ze źródła i płynie
p. rzeczowny, rzeczowy, rzeczowo, rzeczo- do morza lub innej rzeki”.  Most na rze-
znawca, rzeczownik, rzeczpospolita. ce.  Największe polskie rzeki.  Space-
rować nad rzeką.  Wąska, szeroka, wiel-
rzeczownik rzecz. r.m.; D. rzeczownika, N. ka rzeka.  Dno, brzeg rzeki.  Za rzeka-
rzeczownikiem, l. mn. M. B. rzeczowniki, mi, za górami ‘gdzieś daleko, nie wiadomo
D. rzeczowników; gdzie’. H5
jęz. „część mowy, która oznacza osoby, p. rzeczny, rzeczka.
zwierzęta, przedmioty, zjawiska, poję-
cia, posiada rodzaj, odpowiada na pyta- rzucać czas. ndk; rzucam, rzucasz, rzu-
nie kto? co?; odmienia się przez przypad- caj, rzucał, rzucałyśmy, rzucaliśmy, rzu-
ki i liczby; substantivum”.  Rzeczowni- cany; rzecz. rzucanie; zob. dk rzucić; rzu-
ki rodzaju męskiego, żeńskiego, nijakiego. cać kogo, co, gdzie, czym, jak;
 Odmiana rzeczowników przez przypad- 1. „ręką wprowadzać jakiś przedmiot
ki.  Rzeczowniki żywotne, nieżywot- w ruch, powodować chwilowy lot przed-
ne, osobowe, nieosobowe.  Rzeczownik miotu”.  Rzucać piłkę do kolegi.  Rzucać
zdrobniały. b. substantivum. C1 jedzenie ptakom.  Rzucać słowa na wiatr
p. rzeczownikowy, rzeczownikowo. ‘obiecywać coś, czego się nie spełni’. F6
rzeczpospolita rzecz. r.ż.; D. C. Ms. rze- 2. „wykonywać jakąś czynność, powodo-
czypospolitej/rzeczpospolitej, B. rzecząpo- wać jakiś stan”.  Rzucić pytanie, odpo-
spolitą, N. rzecząpospolitą/rzeczpospolitą, wiedź, rozkaz, polecenie.  Rzucać hasło
W. rzeczypospolita/rzeczpospolita, l. mn. ‘dawać sygnał do rozpoczęcia czegoś’. B4
M. B. rzeczypospolite/rzeczpospolite, D. 3. „opuszczać kogoś, coś, odchodzić
rzeczypospolitych/rzeczpospolitych; z jakiegoś miejsca, rezygnować z czegoś”.
„ustrój, w którym najwyższa władza wy-  Rzucać rodzinę, kraj, męża, żonę.  Rzu-
bierana jest przez obywateli; państwo ma- cić sport, naukę, szkołę, studia. b. opusz-
jące taki ustrój”.  Rzeczpospolita Polska. czać, odchodzić. F5
 Sejm, senat Rzeczypospolitej. E3 p. porzucać, podrzucać, rozrzucać, wrzu-
cać, wyrzucać, zrzucać, zarzucać, rzut.
rzeczywisty przym.; rzeczywista, rzeczy-
wiste, rzeczywiści; nie stopniuje się; rzucić czas. dk; rzucę, rzucisz, rzuć, rzu-
„taki, który się istotnie zdarzył; prawdzi- cił, rzuciłyśmy, rzuciliśmy, rzucony; rzecz.
wy”.  Fakty rzeczywiste.  Rzeczywisty rzucenie; zob. ndk rzucać.
* rzecząpospolitą/rzeczpospolitą zob. * rzece zob. rzeka

rzeczpospolita
S
s [es] 1. „litera alfabetu polskiego; znak rówka z tej rośliny”.  Podać sałatę.  Sa-
graficzny głoski s oraz dwuznaku sz”. łata ze śmietaną.  Świeża, zielona sałata.
2. „spółgłoska bezdźwięczna, twarda,  Główka sałaty. b. jarzyna. H3, D7
szczelinowa, przedniojęzykowo-zębowa”. p. sałatowy, sałatka.
sad rzecz. r.m.; D. sadu, Ms. sadzie, l. mn. sałatka rzecz. r.ż.; D. sałatki, C. Ms. sałat-
M. B. sady, D. sadów; ce, l. mn. M. B. sałatki, D. sałatek;
„ogród, w którym rosną drzewa owo- „potrawa przygotowana na zimno, z drob-
cowe”.  Wiśniowy sad.  Piękny, stary no pokrojonych warzyw lub owoców, liści
sad.  Pracować w sadzie.  Założyć sad. niektórych roślin, jaj, ryb itp.”.  Smacz-
b. ogród. F3 na sałatka.  Przepis na sałatkę.  Sałatka
p. sadowy, sadowniczy, sadek. z pomidorów, ogórków.  Sałatka jarzyno-
wa, owocowa, ziemniaczana, rybna. D7
sadzić czas. ndk; sadzę, sadzisz, sadź, sa-
p. sałatkowy.
dził, sadziłyśmy, sadziliśmy, sadzony;
rzecz. sadzenie; sadzić co, gdzie; sam zaim. r.m.; D. B. samego, C. samemu,
„umieszczać rośliny w ziemi po to, żeby N. Ms. samym, l. mn. M. r. mos. sami/
rosły”.  Sadzić las.  Sadzić jesienią.  Sa- r. nmos. same, D. samych, C. samym, B.
dzić kwiaty, ziemniaki.  Sadzić w ogro- r. mos. samych/r. nmos. same, N. samymi,
dzie. H3 Ms. samych;
p. posadzić, przesadzić, wsadzić, zasa- 1. „wskazuje, że ktoś uczestniczy w czymś,
dzić. robi coś osobiście, we własnej osobie”.  Po-
jechał sam.  Sam mi to powiedział.  Przy-
sala rzecz. r.ż.; D. C. Ms. sali, l. mn. M. B.
szedł sam.  Sama wychowuje dzieci.  Ka-
sale, D. sal;
zał pan, musiał sam ‘o nieskuteczności
„pokój o dużych rozmiarach przeznaczo-
wydawania poleceń’.  Kto pod kim dołki
ny do różnych celów, np. zebrań, zabaw,
kopie, sam w nie wpada ‘człowiek, który
uroczystości, wystaw itp.”.  Sala balowa.
potajemnie szkodzi drugiemu, pada ofiarą
 Sala koncertowa, teatralna, kinowa.
swego działania’. b. samodzielnie. B4
 Sala gimnastyczna, sportowa.  Sala są-
2. „bez jakiejkolwiek pomocy, samodziel-
dowa, szpitalna.  Wejść do sali, na salę.
nie”.  Sukienkę uszyłam sama.  Dom
b. pomieszczenie, pokój. D2
zbudowaliśmy sami.  Sama sprzątam.
p. salowy, salka.
 Dziecko chodzi samo. B4
sałata rzecz. r.ż.; D. sałaty, C. Ms. sałacie, 3. „taki, który nie ma towarzystwa; sa-
l. mn. M. B. sałaty, D. sałat; motny”.  Jestem sama w domu.  Miesz-
bot. „roślina warzywna o liściach ułożo- kam sama.  Żyję sam.  Sam jak palec
nych w luźne główki; Lactuca; także su- ‘bardzo samotny’. A3
* sadź zob. sadzić * sałatce zob. sałatka

* sałacie zob. sałata
sama schodzić
185
4. „taki, który nie zawiera dodatków”. mogłosek: a, e, y, i, o, u, ę, ą.  Ośrodkiem

 Mieć same piątki.  Opowiadać same do- sylaby jest samogłoska. C1
bre rzeczy.  Podano samą zupę. B5 p. samogłoskowy.
5. „wskazuje na tożsamość: właśnie ten;
samolot rzecz. r.m.; D. samolotu, Ms. sa-
taki, akurat taki”.  Chodzimy do tej sa-
molocie, l. mn. M. B. samoloty, D. samo-
mej szkoły.  Nosić wciąż te same spodnie.
lotów;
 Mam taki sam płaszcz.  Jeden i ten
„pojazd mechaniczny, który porusza się
sam. B5
w powietrzu”.  Samolot pasażerski.  Sa-
p. samotny, samiutki.
molot sportowy, wojskowy.  Samolot lą-
sama zaim. r.ż.; D. C. Ms. samej, B. N. duje.  Podróżować samolotem. F4
samą, l. mn. M. B. same, D. Ms. samych; p. samolotowy, samolocik.
zob. sam. są zob. być.
samo zaim. r.n.; D. samego, C. samemu, B. sąsiad rzecz. r.m.; D. B. sąsiada, Ms. sąsie-
samo, N. Ms. samym, l. mn. M. B. same, dzie, l. mn. M. sąsiedzi, D. B. sąsiadów;
D. Ms. samych; zob. sam. 1. „ten, kto mieszka blisko kogoś, np.
samochód rzecz. r.m.; D. samochodu, Ms. w tym samym domu”.  Sąsiad z drugie-
samochodzie, l. mn. M. B. samochody, D. go piętra.  Bliski, daleki, dobry sąsiad.
samochodów;  Sąsiad przez ścianę.  Być czyimś sąsia-
„pojazd mechaniczny przeznaczony do dem. A2
transportu ludzi lub towarów”.  Kupić 2. „ktoś, kto siedzi, stoi, znajduje się obok
nowy samochód.  Samochód osobowy, kogoś”.  Rozmawiać z sąsiadem.  Sąsiad
ciężarowy.  Samochód policyjny,  Sprze- z prawej, z lewej strony. A2
daż samochodów.  Jechać, podróżować p. sąsiedzki, sąsiedni, sąsiadka, sąsiedz-
samochodem.  Prowadzić samochód. two, sąsiadować.
b. auto. F4 scena rzecz. r.ż.; D. sceny, C. Ms. scenie,
p. samochodowy, samochodzik. l. mn. M. B. sceny, D. scen;
samodzielny przym.; samodzielna, samo- 1. „miejsce w sali teatralnej, koncertowej,
dzielne, samodzielni, samodzielniejszy, na której występują artyści”.  Orkiestra
samodzielniejsi; zajęła miejsce na scenie.  Siedzieć tuż
1. „taki, który nie jest zależny od nikogo, przy scenie.  Duża, mała scena.  Sce-
nie potrzebuje niczyjej pomocy”.  Samo- na teatralna.  Wejść na scenę.  Zejść ze
dzielne dziecko.  Samodzielna kobieta. sceny. F2
 Samodzielny człowiek.  Samodzielne 2. „część aktu w dramacie lub przedsta-
państwo.  Samodzielne decyzje. b. nie- wieniu teatralnym”.  Składać się z dwóch
zależny. A8 scen.  Scena miłosna. F1
2. „taki, który powstał bez pomocy in- 3. pot. „ostra wymiana zdań, kłótnia”.
nych, wykonany osobiście”.  Samodziel-  Robić sceny.  Scena zazdrości.  Scena
ne myślenie.  Samodzielna praca dzieci. małżeńska. b. kłótnia. C2, B4
 Samodzielna wypowiedź. b. indywidual- p. sceniczny, scenicznie, scenka.
ny. B5 schody rzecz. bez l. poj., l. mn. D. scho-
3. „coś, co tworzy odrębną całość, nie dów;
wchodzi w skład czegoś”.  Samodzielne „szereg stopni zwykle z bocznym zabez-
mieszkanie.  Samodzielny zakład pracy. pieczeniem, służące do wchodzenia na
b. odrębny. F1 wyższy poziom lub schodzenia z niego”.
p. samodzielnie, samodzielność.  Wąskie schody.  Drewniane, kamien-
ne, metalowe schody.  Główne, szero-
samogłoska rzecz. r.ż.; D. samogłoski, C.
kie schody.  Wchodzić schodami.  Wejść,
Ms. samogłosce, l. mn. M. B. samogłoski,
zejść po schodach. D1
D. samogłosek;
p. schodowy, schodek, schodzić.
jęz. „głoska dźwięczna, wymawiana przy
pełnym otwarciu jamy ustnej; może two- schodzić czas. ndk; schodzę, schodzisz,
rzyć sylabę”.  Język polski ma osiem sa- schodź, schodził, schodziłyśmy, schodzili-
* samochodzie zob. samochód * samolocie zob. samolot

* samogłosce zob. samogłoska * sąsiedzi zob. sąsiad
schować sens
186
śmy, schodzony; rzecz. schodzenie; zob. dk 1. „sześćdziesiąta część minuty”.  Dwie

zejść; schodzić z czego, po czym, na co; sekundy.  Trwać kilka sekund.  Sekun-
1. „iść z góry w dół”.  Schodzić bardzo dy mijają.  Kilka, parę sekund. G5
ostrożnie.  Schodzić po schodach.  Scho- 2. pot. „bardzo krótki odcinek czasu”.
dzić ze szczytu, z góry. F5  Ostatnia sekunda.  Zatrzymać się na
2. „opuszczać jakieś miejsce”.  Scho- sekundę.  Wyjść, wejść na sekundę.  Nie
dzić z chodnika.  Schodzić komuś z oczu żałować ani sekundy. b. chwila, moment.
‘nie pokazywać się komuś’.  Zejść z tego G7
świata ‘umrzeć’.  Schodzić na złą dro- p. sekundowy, sekundka.
gę ‘zaczynać postępować źle’.  Schodzić
semestr rzecz. r.m.; D. semestru, Ms. se-
na drugi plan ‘stawać się mniej ważnym’.
mestrze, l. mn. M. B. semestry, D. seme-
b. usuwać się. F5 strów;
3. „zdejmować albo tracić wierzchnią „połowa roku akademickiego, szkolnego;
warstwę czegoś”.  Skóra schodzi z ple- kurs nauki objęty tym okresem”.  Nauka
ców.  Radość, uśmiech nie schodzi ko- trwa pięć semestrów.  Letni, zimowy se-
muś z twarzy ‘ktoś ciągle jest radosny, mestr. b. półrocze. G7, E2
uśmiecha się’. B5 p. semestralny.
4. „o czasie, dniach, porach roku: mi-
jać”.  Zimowe dni schodzą bardzo wolno. sen rzecz. r.m.; D. snu, Ms. śnie, l. mn. M.
 Na rozrywkach schodziły mu wakacje. B. sny, D. snów;
b. upływać. G7 1. „stan człowieka pozwalający na ogra-
p. schody, schodek. niczenie świadomości i odpoczynek orga-
nizmu”.  Ciężki, głęboki, mocny, twardy
schować czas. dk; schowam, schowasz, sen.  Lekki sen.  Zdrowy sen.  Prze-
schowaj, schował, schowałyśmy, schowa- rwać sen.  Obudzić się ze snu.  Mówić,
liśmy, schowany; rzecz. schowanie; scho- płakać, krzyczeć przez sen ‘mówić, pła-
wać kogo, co, w czym, gdzie, pod czym, kać, krzyczeć we śnie’.  Pamiętać, sły-
przed kim, przed czym, u kogo; szeć, widzieć jak przez sen ‘niewiele pa-
1. „umieścić coś w jakimś niedostępnym miętać, słyszeć, widzieć’. b. spanie. A3
miejscu, by nie było widoczne”.  Scho- 2. „obraz widziany w czasie spania; ma-
wać ubranie do szafy.  Schować zeszy- rzenie senne”.  Straszny sen.  Zły, mę-
ty w szufladzie.  Schować jedzenie do lo- czący sen.  Tłumaczyć sny.  Wierzyć
dówki. b. włożyć. B4 snom, w sny.  Widzieć, zobaczyć kogoś
2. „położyć coś tak, aby nikt tego nie we śnie.  Znikać jak sen ‘mijać bardzo
znalazł”.  Schować pieniądze w szafie. szybko’.  Piękny jak sen ‘bardzo pięk-
 Schować cukierki przed dziećmi.  Nie ny’.  Coś jest jak zły sen ‘coś jest mę-
wiedzieć, gdzie oczy schować ‘bardzo się czące’. B5
wstydzić i dlatego unikać czyjegoś wzro- p. senny, sennie, śnić.
ku’. b. ukryć. B4 sens rzecz. r.m.; D. sensu, Ms. sensie, l. mn.
p. schować się. M. B. sensy, D. sensów;
sekretarka rzecz. r.ż.; D. sekretarki, C. 1. „treść wyrazu, wypowiedzi językowej”.
Ms. sekretarce, l. mn. M. B. sekretarki,  Mówić bez sensu.  Głęboki, istotny, ja-
D. sekretarek; sny, zrozumiały sens.  Sens wypowie-
„pracownica, która załatwia sprawy bie- dzi, listu, tekstu.  Rozumieć sens czegoś.
żące związane z działalnością jakiejś oso- b. znaczenie, treść. C1
by lub instytucji”.  Sekretarka dyrek- 2. „racjonalny powód, zamiar związa-
tora, ministra.  Szkoła dla sekretarek. ny z jakimś działaniem”.  Nie ma sensu
 Osobista, prywatna sekretarka. B2 wcześnie wyjeżdżać.  Sens życia.  Zmie-
nić sens czegoś.  W tym, w takim, w pew-
sekunda rzecz. r.ż.; D. sekundy, C. Ms. nym sensie ‘w ten, w taki sposób, w myśl
sekundzie, l. mn. M. B. sekundy, D. se- czegoś’. b. powód, cel. B6
kund; p. sensowny, sensownie.
* sekretarce zob. sekretarka * śnie zob. sen

* sekundzie zob. sekunda * sny zob. sen
* snu zob. sen
ser siedzieć
187
ser rzecz. r.m.; D. sera, Ms. serze, l. mn. M. siadanie; zob. dk siąść; siadać na czym,
B. sery, D. serów; w czym, przy czym, za czym, do czego;
kulin. „artykuł spożywczy otrzymywany „zajmować pozycję, w której dolna część
z mleka”.  Zjeść chleb z serem.  Żółty, tułowia na czymś się opiera, a nogi są
biały ser.  Ser chudy, tłusty.  pot. Śmiać zgięte w kolanach”.  Siadaj!  Proszę sia-
się jak głupi do sera ‘głupio się śmiać bez dać do stołu.  Siadać na ławce/w ławce.
powodu’. D7  Siadać do fortepianu.  Siadać przy sto-
p. serowaty, serowy, serek, sernik. le, przy biurku. F6
serce rzecz. r.n.; D. serca, l. mn. M. B. ser- p. przesiadać się, wsiadać, wysiadać, sie-
ca, D. serc; dzenie.
1. anat. „główny narząd u człowieka siąść czas. dk; siądę, siądziesz, siądź, siadł,
i większości zwierząt, który sprawia, że siadłyśmy, siedliśmy, siadłszy; zob. ndk
krew przepływa przez organizm.  Rytm siadać.
serca.  Chore, słabe, zdrowe, mocne ser-
ce.  Wada serca.  Atak serca.  Ser- siebie zaim.; M. brak, D. siebie, Ms. sobie,
ce bije.  Z biciem serca ‘niespokojnie’. B. siebie/się, N. sobą, bez l. mn.;
 Z ręką na sercu ‘szczerze’. A4 „wskazuje na czynności, zachowania, sło-
2. przenoś. „symbol sfery uczuciowej czło- wa odnoszone do osób, które je wykonu-
wieka”.  Dobre, miękkie, złote serce. ją, wypowiadają itp.”.  Nie rozmawiać
 Zimne, złe serce.  Ojcowskie, matczy- ze sobą.  Mieć żal do siebie.  Myję się
ne serce.  Człowiek wielkiego serca ‘czło- sama.  Położyć się na łóżku.  Znać się
wiek o wielkich wartościach moralnych’. od dawna.  Mówić dużo o sobie.  Życzy-
 Serce boli, pęka ‘kogoś przejmuje wiel- li sobie wesołych świąt.  Mówić sobie po
ki żal’.  Coś leży komuś na sercu ‘coś ko- imieniu.  Ręce przy sobie ‘nie dotykaj,
goś bardzo obchodzi’.  Wziąć sobie coś
nie sięgaj po coś’.  Przyjść do siebie ‘wró-
do serca ‘przejmować się czymś”.  Z bó-
cić do przytomności, do zdrowia’.  Wyjść
lem serca, z ciężkim sercem ‘z przykro-
z siebie ‘zdenerwować się’.  Mieć pew-
ścią’.  Z dobrego serca ‘chętnie, przyjaź-
nie, życzliwie’.  Całym sercem, z całego ność siebie ‘ufać, wierzyć we własne siły,
serca ‘szczerze, serdecznie’.  Mieć ser- możliwości’.  Kto późno przychodzi, ten
ce na dłoni ‘być szczerym, serdecznym’. sam sobie szkodzi ‘niepunktualność może
 W głębi serca ‘w ukryciu, bez okazy- być przyczyną poważnych strat’. A2
wania emocji’.  Co w sercu, to na języku siedzieć czas. ndk; siedzę, siedzisz, siedź,
‘szczere, otwarte mówienie wszystkiego, siedział, siedziałyśmy, siedzieliśmy; rzecz.
co się czuje’. b. świadomość. A9
siedzenie; siedzieć na czym, nad czym,
p. serdeczny, sercowy, serduszko.
przy czym, gdzie;
serdecznie przysł.; serdeczniej; 1. „zajmować pozycję, w której dolna
„w sposób szczery, z prawdziwą życzliwo- część tułowia na czymś się opiera, a nogi
ścią”.  Serdecznie dziękować za list.  Ser- są zgięte w kolanach; pozostawać w nieru-
decznie pozdrawiać.  Serdecznie witać, że- chomej pozycji”.  Siedzieć i czekać.  Sie-
gnać.  Serdecznie uśmiechać się.  Ser- dzieć przy stole.  Siedzieć przy drzwiach.
decznie traktować kogoś. C6, A9  Siedzieć na krześle, na ławce, na podło-
serdeczny przym.; serdeczna, serdeczne, dze.  Siedzieć do późnej nocy ‘długo nie
serdeczni, serdeczniejszy, serdeczniejsi; kłaść się spać’.  pot. Siedzieć na pienią-
„pełen przyjaznych uczuć”.  Serdecz- dzach ‘być bardzo bogatym’.  Siedzieć
na przyjaciółka.  Serdeczny przyjaciel. z założonymi rękami ‘nic nie robić’. F6
 Serdeczne pozdrowienia.  Serdecz- 2. „przebywać przez jakiś czas w jakimś
ne słowa.  Być serdecznym dla kogoś, miejscu”.  Siedzieć za granicą.  Siedzieć
w stosunku do kogoś. b. dobry, życzliwy. w domu.  Siedzieć jak na niemieckim (tu-
C6, A9 reckim) kazaniu ‘nic nie rozumieć’.  Sie-
p. serdecznie, serdeczność. dzieć komuś na karku ‘przebywać u ko-
siadać czas. ndk; siadam, siadasz, sia- goś długo i korzystać z jego gościnności’.
daj, siadał, siadałyśmy, siadaliśmy; rzecz.  Siedzieć u kogoś w kieszeni ‘pożyczać
* siądę zob. siąść * się zob. siebie

* siądź zob. siąść
sierpień skakać
188
od kogoś często pieniądze’. b. przebywać, nać ze względu na stan zdrowia’.  Robić

mieszkać. F6 coś, chodzić o własnych siłach ‘robić coś,
p. posiedzieć, wysiedzieć, siedziba. chodzić bez niczyjej pomocy’.  Ktoś jest
w sile wieku ‘ktoś jest dorosły, dojrzały’.
sierpień rzecz. r.m.; D. sierpnia, l. mn. M.
b. moc, energia. A8
B. sierpnie, D. sierpni;
„ósmy miesiąc w roku kalendarzowym”. 2. „zdolność wywierania wpływu, wywo-
 Ślub odbył się piętnastego sierpnia. ływania skutków”.  Hałas przybiera na
 Słoneczny, pogodny, deszczowy sierpień. sile.  Siła argumentu.  Siła woli, charak-
 Urodzić się w sierpniu.  Drugi sierp- teru.  Siła przyzwyczajenia.  Siła uczu-
nia. G2 cia, wyobraźni. b. skuteczność. B5
p. sierpniowy. 3. „grupa ludzi pochodząca z określone-
go środowiska, wyróżniająca się charak-
się zaim. zwrotny; terystycznymi cechami, poglądami, dzia-
„tworzy stronę zwrotną czasowników łalnością zawodową i społeczną”.  Siły
i wskazuje, że sprawca czynności jest jed- fachowe.  Postępowe siły.  Stać na cze-
nocześnie jej odbiorcą lub wskazuje na le sił zbrojnych.  Siły wroga. b. środowi-
wzajemność czynności kilku sprawców”. sko. A2
 Myję się.  Kłócimy się.  Zapytam się. p. silny, siłowy, siłowo.
 Kochamy się.  Już się robi ‘deklara-
cja gotowości do działania, do wykonania siostra rzecz. r.ż.; D. siostry, C. Ms. sio-
czegoś’. C1 strze, l. mn. M. B. siostry, D. sióstr;
1. „córka tych samych rodziców w sto-
silnik rzecz. r.m.; D. silnika, N. silnikiem, sunku do innej córki lub syna”.  Star-
l. mn. M. B. silniki, D. silników; sza, młodsza, średnia siostra.  Rodzona
tech. „maszyna, która zmienia różnego ro- siostra. B1
dzaju energię na energię mechaniczną”. 2. „kobieta, która zawodowo opiekuje się
 Silnik atomowy, elektryczny, wodny. chorymi”.  Siostra zrobiła pacjentowi
 Silnik samochodowy, okrętowy, samo- zastrzyk.  Siostra oddziałowa. b. pielę-
lotowy.  Wyłączyć, zgasić silnik. b. mo- gniarka. B2
tor. F4, D4 3. „członkini zakonu żeńskiego”.  Re-
p. silnikowy, silniczek. ligii uczy siostra katechetka.  Klasztor,
zgromadzenie sióstr. b. zakonnica, mnisz-
silny przym.; silna, silne, silni, silniejszy, ka. B2
silniejsi; p. siostrzany, siostrzyczka.
1. „taki, który ma dużą siłę, jest potężny”.
 Silny chłopiec.  Silny człowiek.  Silna skakać czas. ndk; skaczę, skaczesz, skacz,
władza.  Silne rządy.  Wieje silny wiatr. skakał, skakałyśmy, skakaliśmy; rzecz.
b. mocny. B5 skakanie; zob. dk skoczyć; skakać koło
2. „taki, który działa intensywnie”.  Sil- kogo, przed kim, przed czym, po czym, na
ny zapach pieczonego mięsa.  Zrobić na czym, jak;
kimś silne wrażenie.  Odczuwać silne 1. „odbijać się nogami na chwilę od ziemi;
bóle.  Silny głos.  Silne światło. b. in- wykonywać skok albo skoki”.  Skakać do
tensywny. B5 wody.  Skakać w dal.  Skakać koło ko-
p. silnie. goś, przed kimś ‘zabiegać o czyjeś wzglę-
dy, starać się czynić komuś jak najlepiej’.
siła rzecz. r.ż.; D. siły, C. Ms. sile, l. mn. M.  Serce skoczyło komuś do gardła ‘ktoś
B. siły, D. sił; dla zn. 3. rzadko w l. poj.; bardzo się przestraszył, wzruszył’.  Le-
1. „zdolność człowieka, zwierzęcia do fi- piej skakać niż płakać ‘radość jest lepsza
zycznego wysiłku, do działania”.  Ude- od smutku’. F5
rzyć z całej siły.  Nie czuć się na siłach. 2. „gwałtownym ruchem zmieniać miej-
 Siły przyrody, natury.  Leżeć, padać sce, pozycję itp.”.  Psy skakały do bramy.
bez sił.  Mieć siłę.  Nie mieć siły.  Czuć  Skakać sobie do oczu ‘kłócić się’.  Sko-
się na siłach ‘uważać, że ma się tyle siły, czyć na równe nogi ‘bardzo szybko wstać’.
aby coś zrobić’.  Praca ponad siły ‘pra-  Skakać z tematu na temat ‘wiele razy
ca bardzo ciężka, której nie można wyko- zmieniać temat rozmowy’. F5
* sile zob. siła * sióstr zob. siostra

* siostrze zob. siostra * skaczę zob. skakać
skarpetka skóra
189
p. doskoczyć, odskakiwać, podskakiwać, złożyłyśmy się, złożyliśmy się; składać się

podskoczyć, przeskoczyć, wskoczyć, wy- z czego, na kogo, na co;
skoczyć, zeskoczyć, skok. 1. „tworzyć z większej całości całość
skarpetka rzecz. r.ż.; D. skarpetki, C. Ms. mniejszą poprzez zginanie, zamykanie”.
skarpetce, l. mn. M. B. skarpetki, D. skar-  Parasol się nie składa. b. zginać się. F1
petek; rzadko w l. poj.; 2. „bywać częścią jakiejś całości”.  Obiad
„rodzaj odzieży na stopę wykonanej z ba- składa się z trzech dań.  Powieść składa
wełny, wełny, lnu itp.”.  Dwie pary bia- się z dziesięciu rozdziałów. F1
łych skarpetek.  Wełniane, bawełniane, 3. „dawać pieniądze na jakiś cel, do wspól-
elastyczne skarpetki.  Skarpetki dłu- nej kasy”.  Składać się na prezent.  Zło-
gie, krótkie.  Para skarpetek.  Rozmiar żyć się na kwiaty. C6
skarpetek.  Puścić kogoś w skarpetkach składnia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. składni,
‘całkowicie pozbawić kogoś majątku’. A6 l. mn. M. B. składnie, D. składni;
skąd zaim.; ndm; jęz. „nauka o budowie zdań, o sposobach
„określa, wskazuje, z jakiego miejsca, z ja- łączenia wyrazów w zdania”.  Składnia
kiej przyczyny”.  Skąd wracasz?  We- zdania pojedynczego, złożonego.  Zdać
szli na górę, skąd widać było całą okolicę. egzamin ze składni.  Ćwiczenia, zajęcia
 Skąd tyle kurzu na podłodze? C1 ze składni.  Podręcznik do składni. C1
p. składniowy, składniowo.
sklep rzecz. r.m.; D. sklepu, Ms. sklepie,
l. mn. M. B. sklepy, D. sklepów; skoczyć czas. dk; skoczę, skoczysz, skocz,
„pomieszczenie lub budynek przeznaczo- skoczył, skoczyłyśmy, skoczyliśmy, sko-
ne do sprzedaży towarów”.  Sklep spo- czywszy; rzecz. skoczenie; zob. ndk ska-
żywczy, warzywny.  Sklep samoobsługo- kać.
wy.  Sklep nocny.  Sklep z butami, z za- skończyć czas. dk; skończę, skończysz,
bawkami. b. magazyn, market. D2 skończ, skończył, skończyłyśmy, skoń-
p. sklepowy, sklepik. czyliśmy, skończony; rzecz. skończenie;
składać czas. ndk; składam, składasz, skła- skończyć co;
daj, składał, składałyśmy, składaliśmy, „doprowadzić jakąś czynność, jakieś dzia-
składany; rzecz. składanie; zob. dk zło- łanie do końca”.  Skończyć budowę
żyć; składać co, na czym, na co, w czym; domu/skończyć dom.  Skończyć pracę,
1. „zginać coś, często kilka razy; przykła- sprzątanie, rozmowę.  Skończyć szko-
dać jeden koniec do drugiego”.  Składać łę, kurs.  Skończyć z piciem, z paleniem
obrus.  Składać kartkę.  Składać bieli- ‘przestać pić alkohol, palić papierosy’.
znę, prześcieradło, koc.  Składać ręce do  Skończyć ze sobą ‘odebrać sobie życie’.
modlitwy. b. układać. B4 b. zakończyć. G7
2. „łączyć w całość”.  Składać rękę po skóra rzecz. r.ż.; D. skóry, C. Ms. skórze,
złamaniu.  Składać silnik. b. łączyć. F1 l. mn. M. B. skóry, D. skór;
3. „kłaść coś w jakimś miejscu; gromadzić 1. „zewnętrzna tkanka ciała ludzkie-
coś”.  Składać kwiaty na grobie matki. go i zwierzęcego”.  Czerwone plamy na
 Składać zabawki do pudełka.  Składać skórze.  Delikatna, sucha, wrażliwa skó-
na kogoś winę ‘czynić kogoś winnym’. ra.  Skóra rąk, nóg, szyi.  Kolor skóry.
b. gromadzić, zbierać. B4  Choroba skóry.  Dać komuś w skórę
4. „powtarzać jakąś czynność”.  Składać. ‘zbić kogoś’.  Skóra i kości ‘o kimś bar-
wniosek o remont mieszkania.  Składać dzo chudym’.  Mieć grubą, twardą skórę
egzamin z języka polskiego.  Składać ser ‘być mało wrażliwym na coś’. A4
deczne życzenia. B4 2. „surowiec pochodzenia zwierzęcego
p. poskładać, składka, składnia. używany do wyrobu różnych przedmiotów”.
składać się czas. ndk; składam się, skła-  Torebka, buty ze skóry.  Kto nie słucha
dasz się, składaj się, składał się, składa- ojca, matki, ten słucha psiej skóry ‘nieposłu-
łyśmy się, składaliśmy się; dk złożyć się szeństwo bywa karane biciem’. H5
złożę się, złożysz się, złóż się, złożył się, p. skórny, skórzany, skórka.
* skarpetce zob. skarpetka * skórze zob. skóra

* złożyć zob. składać
skórzany słaby
190
skórzany przym.; skórzana, skórzane; nie p. skrócony, skrótowy, skrótowo, skróto-

stopniuje się; wiec, skrócić.
„zrobiony ze skóry lub pokryty skórą”.
skrzypce rzecz. bez l. poj., D. skrzypiec;
 Skórzane buty.  Skórzana teczka.
„instrument muzyczny, który ma czte-
 Sklep z wyrobami skórzanymi. H5, A4
ry struny”.  Koncert na dwoje skrzypiec
p. skórkowy.
i orkiestrę.  Utwór na skrzypce.  Grać
skręcić czas. dk; skręcę, skręcisz, skręć, na skrzypcach.  Dźwięk skrzypiec.  Grać
skręcił, skręciłyśmy, skręciliśmy, skręco- pierwsze skrzypce ‘mieć gdzieś decydują-
ny; rzecz. skręcenie; ndk skręcać skrę- cy głos, rządzić’. E5
cam, skręcasz, skręcaj, skręcał, skrę- p. skrzypcowy, skrzypki, skrzypeczki,
całyśmy, skręcaliśmy, skręcany; rzecz. skrzypek, skrzypaczka, skrzypieć.
skręcanie; skręcić co, kogo, komu, czym,
z czego; skrzyżowanie rzecz. r.n.; D. skrzyżowa-
„zmienić kierunek jazdy, ruchu; zmienia, l. mn. M. B. skrzyżowania, D. skrzy-
nić położenie czegoś”.  Skręcić w prawo, żowań;
w lewo.  Skręcić w las, do lasu.  Skręcić „miejsce, gdzie drogi, ulice, szyny itp.
samochodem.  Skręcić z drogi ‘skiero- schodzą się i przecinają”.  Zatrzymać
wać się w niewłaściwą stronę’. b. zjechać, się na skrzyżowaniu.  Główne skrzyżo-
zboczyć. F6 wanie.  Niebezpieczne skrzyżowanie.
 Światła na skrzyżowaniu.  Skrzyżowa-
skromny przym.; skromna, skromne, nie ulic, dróg, szyn. F2
skromni, skromniejszy, skromniejsi; p. skrzyżowany, skrzyżować.
1. „człowiek mało odważny, uległy, pokor-
ny wobec innych osób”.  Skromny chło- skutek rzecz. r.m.; D. skutku, N. skutkiem,
pak, mężczyzna.  Skromna dziewczyna, l. mn. M. B. skutki, D. skutków;
kobieta.  Skromne zachowanie. b. grzecz- „to, co jest wynikiem jakiegoś działania,
ny, nieśmiały, wstydliwy. A8 postępowania”.  Skutki przeziębienia.
2. „taki, który nie dba o sławę, nie uwa-  Ujemne skutki.  Na skutek, skutkiem
ża siebie za kogoś lepszego od innych”. ‘w wyniku, jako następstwo, konsekwen-
 Skromny sposób bycia. b. niewymaga- cja czegoś, z powodu czegoś’.  Do skut-
jący. A8 ku ‘do osiągnięcia wyniku’.  Bez skutku
3. „taki, który nie ma ozdób, prosty, ‘bez powodzenia’.  Ze skutkiem ‘z powo-
zwykły”.  Skromna sukienka ślubna. dzeniem, skutecznie’.  Doprowadzić coś
 Skromne ubranie.  Skromne mieszka- do skutku ‘wykonać coś’. b. wynik, na-
nie.  Skromna uroczystość.  Skromna stępstwo. B7
kolacja. b. oszczędny, prosty. B5 p. skuteczny, skutkowy, bezskuteczny,
4. „taki, który nie ma dużo pieniędzy, skutecznie, skutkować.
biedny; bez dużych zysków”.  Skromne słaby przym.; słaba, słabe, słabi, słabszy,
zarobki.  Skromne potrzeby.  Skromne słabsi;
stypendium.  Skromny prezent. B5 1. „taki, który ma małą siłę fizyczną lub
p. skromnie, skromniutki, skromniuteńki. psychiczną”.  Kobieta drobna i słaba.
skrót rzecz. r.m.; D. skrótu, Ms. skrócie,  Człowiek słaby i bez charakteru.  Sła-
l. mn. M. B. skróty, D. skrótów; be zdrowie.  Mieć słabe ręce.  Słaba płeć
1. „krótsza forma tekstu, wyrazu”.  Skrót ‘kobiety’.  Mieć słabą głowę ‘być mało
referatu, przemówienia.  Podać pełne odpornym na działanie alkoholu’. A8
znaczenie następujących skrótów: prof., 2. „mało intensywny”.  Słaba herbata.
dr, wg, np., mgr, cdn., PKP, RP.  Skrót  Słaby wiatr.  Słaby dźwięk, głos.  Sła-
artykułu.  Skrót wiadomości.  Wydru- be światło.  Słaba nadzieja ‘małe szanse
kować, opublikować skrót przemówienia, na coś’.  W słabym stopniu ‘mało, tro-
kazania.  Skrót myślowy ‘wypowiedź za- chę’. b. nikły. B5
wierająca wnioski bez uzasadnienia’. C3 3. „taki, który jest mało odporny na dzia-
2. „krótsza droga”.  Iść, chodzić skróta- łanie siły fizycznej; taki, który ma małe
mi.  Iść na skróty. F3 możliwości obronne”.  Słabe państwo.
* skromni zob. skromny * skrzypiec zob. skrzypce

* skrócie zob. skrót * słabi zob. słaby
sławny słowo
191
 Słaba armia.  Słaby punkt, słaba stro- ce, poranne słońce.  Blask, promień słoń-
na czegoś, słabe miejsce ‘cechy sprawiają- ca.  Słońce wschodzi, zachodzi.  Słońce
ce komuś kłopot’. b. nietrwały. B5 świeci, grzeje, piecze.  Coś jest jasne
4. „taki, który niezbyt dobrze spełnia jak słońce ‘coś jest proste, zrozumiałe’.
swoje obowiązki, nie jest zbyt dobrze wy-  Wstać ze słońcem ‘wstać bardzo wcze-
konany”.  Słaby uczeń.  Słaba pamięć. śnie’. H1
 Słaba powieść, utwór.  Słaby wzrok. 2. „światło, ciepło tej gwiazdy”.  Wysta-
b. mizerny. B7 wiać twarz do słońca.  Grzać się na słoń-
p. słabo, słabiutki, słabnąć. cu.  Okulary od słońca. H5
sławny przym.; sławna, sławne, sławni, p. słoneczny, słonecznie, słoneczko, słonko.
sławniejszy, sławniejsi; słownik rzecz. r.m.; D. słownika, N. słow-
„taki, który jest znany wszystkim”. nikiem, l. mn. M. B. słowniki, D. słowni-
 Sławny uczony.  Sławna polska autor- ków;
ka.  Sławny skrzypek, artysta. b. słynny, 1. „zbiór wyrazów w układzie alfabetycz-
znakomity, popularny, wybitny. A8 nym z odpowiednimi wyjaśnieniami zna-
p. sławnie, sława, sławić. czeń słów, ich pisowni, wymowy, użyciem
słodki przym.; słodka, słodkie, słodcy, słod- w tekście itp.”.  Słownik ortograficzny.
szy, słodsi;  Słownik minimum języka polskiego.
1. „taki, który ma smak cukru, miodu”.  Słownik języka polskiego.  Słownik po-
 Słodka herbata.  Ciasto jest za słodkie. prawnej polszczyzny.  Słownik wyrazów
 Słodkie owoce, lody. D7 obcych. ▲ Słownik dwujęzyczny ‘słow-
2. „taki, który sprawia przyjemność, nik, który zawiera wyrazy jednego języ-
miłe uczucie”.  Słodki uśmiech.  Słodki ka wraz z odpowiadającymi im wyrazami
głos.  Słodkie dziecko.  Słodkie słówka innego języka, np. słownik polsko-angiel-
‘komplementy’.  Robić do kogoś słodkie ski’. b. leksykon. C3
oczy, miny ‘być dla kogoś bardzo miłym’. 2. „pewien określony zasób wyrazów”.
b. miły, sympatyczny, przyjemny. A9  Ubogi, bogaty słownik.  Słownik dziec-
p. słodko, słodycz, słodziutki, słodzić. ka, ucznia.  Słownik pisarza. b. słownic-
two, leksyka. C1
słodzić czas. ndk; słodzę, słodzisz, słodź/ p. słownikowy, słownikarski, słownie,
słódź, słodził, słodziłyśmy, słodziliśmy, słownikowo, słowniczek, słownictwo.
słodzony; rzecz. słodzenie; słodzić co,
czym; słowo rzecz. r.n.; D. słowa, Ms. słowie,
„czynić coś słodkim przez dodanie cukru, l. mn. M. B. słowa, D. słów;
miodu”.  Słodzić herbatę, kawę.  Moc- 1. „znak językowy wymawiany lub pisa-
no słodzić. D7 ny, odrębny składnik wypowiedzi języko-
p. dosłodzić, osłodzić, posłodzić, prze- wej oddzielany od innych składników, naj-
słodzić, słodycz, słodki, słodko. częściej mający własne znaczenie i funk-
cję”.  Słowa obcego pochodzenia.  Słowa
słony przym.; słona, słone; nie stopniuje skargi, prośby.  Słowa piosenki.  Powie-
się; dzieć, napisać kilka słów.  Znaleźć od-
„taki, który zawiera sól; taki, który ma powiednie słowa.  Gorzkie, ostre słowa
charakterystyczny smak soli”.  Słona
‘wypowiedź przykra dla rozmówcy’.  Do-
zupa.  Woda w morzu jest słona.  Sło-
bre, serdeczne słowa ‘wypowiedź życzli-
na cena, słony rachunek ‘bardzo wyso-
wa’.  Ostatnie słowo ‘ostateczna decy-
ka cena, zbyt wysoki rachunek’.  Słony
zja’.  Wielkie słowa ‘wypowiedź o bardzo
dowcip ‘dowcip niezbyt elegancki, wul-
ważnej treści’.  Jednym słowem ‘krót-
garny’. D7
ko mówiąc’.  W krótkich słowach ‘bar-
p. słono, sól.
dzo krótko’.  Słowa prawdy ‘wypowiedź,
słońce rzecz. r.n.; D. słońca, bez l. mn.; w której mówi się tylko prawdę bez dodat-
1. „gwiazda najbliższa Ziemi, wokół któ- kowych słów’. b. wyraz. C1
rej obraca się Ziemia; główne ciało niebie- 2. „używanie jednostek językowych, po-
skie Układu Słonecznego”.  Jasne, gorą- sługiwanie się wypowiedziami językowy-
* słodcy zob. słodki * słodź/słódź zob. słodzić

* słodsi zob. słodki
słuchać smaczny
192
mi”.  Słowo mówione, drukowane.  War- 1. „pracować u kogoś za pieniądze lub

tość słów.  Mistrz słowa. ▲ Słowo wstęp- bez”.  Służyć u kogoś za jedzenie i miesz-
ne ‘tekst umieszczany przed właściwym kanie.  Służyć jako pomoc do dziecka.
utworem’. ▲ Wolność słowa ‘prawo oby-  Służyć w wojsku „odbywać służbę woj-
wateli do wypowiadania tego, co myślą’. skową”. B4
 Dać słowo ‘obiecać coś’.  Dotrzymać 2. „być do czyjejś dyspozycji; pomagać ko-
słowa ‘zrobić to, co się obiecało’.  Sło- muś”.  Służyć pomocą, radą.  Służyć
wo honoru ‘forma przysięgi’.  Zamienić biednym, chorym.  Czym mogę służyć?
z kimś kilka słów ‘krótko z kimś rozma- ‘grzeczna forma pytania kierowana do
wiać’.  Szkoda słów ‘nie warto o czymś klienta’. b. pomagać. B4
mówić’.  Ważyć słowa ‘mówić z dużym 3. „być używanym, przeznaczonym do
zastanowieniem’.  Szukać słów ‘zastana- czegoś”.  Długopis służy do pisania.
wiać się nad wyborem właściwych słów’.  Coś komuś nie służy ‘coś nie jest dla
 Komuś brakuje słów ‘ktoś nie potrafi kogoś odpowiednie’. B7
wypowiedzieć tego, co czuje’.  Mieć do 4. „być w odpowiednim stanie; być dla
kogoś słowo, dwa słowa ‘mieć jakiś inte- kogoś odpowiednim”.  Zdrowie komuś
res do kogoś’.  Nie powiedzieć na kogoś, służy.  Powietrze, klimat komuś służy.
o kimś złego słowa ‘mówić o kimś tylko  Jedzenie służy.  Apetyt komuś służy.
dobrze’.  Opowiadać coś swoimi słowa-  Używaj świata, póki służą lata ‘korzy-
mi ‘opowiadać coś, nie używając fragmen- staj z uroków życia, póki jesteś młody’.
tów z cudzego tekstu’.  Przerwać komuś b. sprzyjać. B7
w pół słowa ‘nie pozwolić dalej mówić’. p. obsłużyć, usłużyć, zasłużyć, sługa,
 Coś się kończy na słowach ‘coś jest tyl- służba, służebny.
ko obietnicą’.  Nie dać komuś dojść do słynny przym.; słynna, słynne, słynni,
słowa ‘mówić bez przerwy i nie pozwolić słynniejszy, słynniejsi;
komuś nic powiedzieć’.  Rzucać słowa na „o kimś, o czymś ogólnie znanym; wy-
wiatr ‘dawać obietnice, których nigdy się bitny; sławny”.  Słynna piosenkarka.
nie spełni’. b. tekst, wypowiedź. C2, C3  Słynny obraz.  Słynna powieść.  Słyn-
p. słowny, słowotwórstwo, słownie, słów- ny na cały świat. b. znany, sławny. A8
ko, słownik, słownictwo. p. słynąć.
słuchać czas. ndk; słucham, słuchasz, słu- słyszeć czas. ndk; słyszę, słyszysz, słyszał,
chaj, słuchał, słuchałyśmy, słuchaliśmy, słyszałyśmy, słyszeliśmy, słyszany; rzecz.
słuchany; rzecz. słuchanie; słuchać kogo, słyszenie; słyszeć kogo, co, od kogo, o kim,
czego, o czym; o czym;
1. „zwracać uwagę przez pewien czas na „odbierać wrażenia dźwiękowe; mieć
dźwięki, które dochodzą z zewnątrz”. słuch”.  Słyszeć jakieś głosy, dźwięki.  Nie
 Słuchać opowiadań.  Słuchać cierpli- słyszeć pukania do drzwi.  Słyszeć coś na
wie, pilnie, spokojnie.  Słuchać w mil- własne uszy ‘dowiedzieć się o czymś osobi-
czeniu, z ciekawością, z przyjemnością, ście’.  Nie chcieć o kimś, o czymś słyszeć
z uwagą, z zainteresowaniem.  Słuchać ‘nie chcieć utrzymywać z kimś kontaktów’.
z otwartymi ustami ‘słuchać bardzo pil-  pot. Pierwsze słyszę ‘słyszeć o czymś po
nie, uważnie’.  Słuchać jednym uchem raz pierwszy’.  Słyszał, że dzwonią, ale nie
‘słuchać nieuważnie’. A11 wie, w którym kościele ‘ktoś coś wie, ale
2. „być posłusznym; wypełniać czyjeś ży- niedokładnie’. A11
czenia”.  Słuchać rodziców.  Słuchać p. dosłyszeć, usłyszeć, słyszalny.
rozkazów, poleceń, rad. B4, C6
smaczny przym.; smaczna, smaczne,
p. odsłuchać, posłuchać, podsłuchać,
smaczniejszy;
przesłuchać, wysłuchać, zasłuchać się,
„o jedzeniu: taki, który sprawia przyjem-
słuchacz, słuchaczka.
ność osobie jedzącej”.  Smaczny obiad.
służyć czas. ndk; służę, służysz, służ, słu-  Smaczny deser.  Smaczna kuchnia.
żył, służyłyśmy, służyliśmy; rzecz. służe-  Smacznego! ‘życzenie dobrego apety-
nie; służyć komu, czemu, u kogo, do cze- tu’. b. apetyczny, pyszny. D7
go, za co; p. smacznie, smak.
* słynniejsi zob. słynny

smak sos
193
smak rzecz. r.m.; D. smaku, N. smakiem, smutny przym.; smutna, smutne, smutni,
l. mn. M. B. smaki, D. smaków; smutniejszy, smutniejsi;
1. „zmysł, którego narządy znajdują się „taki, który odczuwa coś przykrego, znaj-
na języku i odbierają wrażenia związane duje się w złym nastroju”.  Smutne spoj-
z jedzeniem”.  Nie czuć smaku.  Poznać rzenie, wspomnienie.  Smutny uśmiech.
smak.  Czuły smak.  Coś jest komuś  Smutna przygoda.  Smutne myśli, pio-
nie w smak ‘coś komuś nie odpowiada’. senki, książki. b. żałosny. A9
 Trafić komuś w smak ‘sprawić komuś p. smutnie, smutno, smutek.
przyjemność, podając to, co lubi’. A11
2. „właściwość rzeczy przeznaczonych do snu zob. sen.
jedzenia”.  Smak bigosu.  Lody o sma- sobą zob. siebie.
ku czekoladowym.  Gorzki, kwaśny, sło-
ny, ostry smak.  Delikatny smak.  Coś sobie zob. siebie.
nie ma smaku ‘coś jest źle przyprawione’. sobota rzecz. r.ż.; D. soboty, C. Ms. sobocie,
 Przyprawić coś do smaku ‘dodać do po- l. mn. M. B. soboty, D. sobót;
trawy odpowiednie przyprawy, aby nabra- „szósty dzień tygodnia, bezpośrednio
ła odpowiedniego smaku’. D7 przed niedzielą”.  Pracować, sprzątać
3. „poczucie piękna, gustu”.  Ubierać się w sobotę.  Z piątku na sobotę. ▲ rel. Wiel-
ze smakiem.  Doskonały smak.  Smak ka Sobota ‘ostatnia sobota przed Wielka-
artystyczny.  Coś świadczy o czyimś nocą’. G3
(złym, dobrym) smaku. b. gust. A8 p. sobotni.
p. smakowy, smaczny, smakowity, smako-
wo, smakowicie, smaczek, smakować. sok rzecz. r.m.; D. soku, N. sokiem, l. mn.
M. B. soki, D. soków;
smażyć czas. ndk; smażę, smażysz, smaż, 1. „napój otrzymywany z owoców lub ja-
smażył, smażyłyśmy, smażyliśmy, smażo- rzyn”.  Sok jabłkowy.  Sok z marchwi.
ny; rzecz. smażenie; smażyć co, na czym;
 Herbata z sokiem cytrynowym.  Pić
„piec w wysokiej temperaturze na tłusz-
sok. b. syrop. D7
czu produkty spożywcze”.  Smażyć na
2. biol. „płyn w organizmach roślinnych”.
oleju.  Smażyć mięso, rybę, kartofle, ko-
 Sok brzozowy.  Zapach soku sosnowe-
tlety. D7
go. H3
p. posmażyć, podsmażyć, usmażyć.
p. soczysty, sokowy, soczek.
SMS [esemes] rzecz. r.m.; ndm albo D.
solić czas. ndk; solę, solisz, soli, sól, solił,
SMS-a, Ms. SMS-ie, l. mn. M. B. SMS-y,
soliłyśmy, soliliśmy, solony; rzecz. solenie;
D. SMS-ów;
„krótka wiadomość tekstowa, którą moż- solić co, czym;
na nadać za pomocą telefonu komórkowe- „posypywać, przyprawiać potrawę solą
go”.  Otrzymać, wysłać SMS-a.  Ograni- kuchenną w celu nadania jej odpowied-
czona liczba znaków w SMS-ie. C3, C6 niego smaku; zalewać roztworem soli ar-
tykuły spożywcze w celu dłuższego prze-
smutek rzecz. r.m.; D. smutku, N. smut- chowywania”.  Solić mięso, zupę, sos.
kiem, l. mn. M. B. smutki, D. smutków; D7
dla zn. 1. bez l. mn.; p. posolić, przesolić, solony.
1. „uczucie spowodowane przykrymi do-
świadczeniami, zdarzeniami”.  Głęboki sos rzecz. r.m.; D. sosu, Ms. sosie, l. mn. M.
smutek.  Dzielić z kimś smutek.  Smu- B. sosy, D. sosów;
tek w oczach, na twarzy, w głosie, w spoj- kulin. „rodzaj dodatku do potrawy; gę-
rzeniu.  Smutek ogarnia kogoś. b. żal, sty płyn o różnym smaku”.  Lody w so-
boleść. A9 sie czekoladowym.  Sos cebulowy, grzy-
2. pot. „przykre przeżycia, kłopoty, zmar- bowy, pomidorowy, musztardowy.  Gęsty,
twienia”.  Opowiadać o smutkach.  Szu- rzadki sos.  Ostry, łagodny sos.  Mięso
kać rady na smutki. b. zmartwienie. A9 w sosie.  pot. Być nie w sosie ‘być w złym
p. smutny, smutno, smutnie, smuteczek, humorze, nastroju’. D7
smucić. p. sosik.
* sobocie zob. sobota * sól zob. solić

* soli zob. solić
sosna spod/spode
194
sosna rzecz. r.ż.; D. sosny, C. Ms. sośnie, spać ‘coś martwi kogoś, nie daje komuś
l. mn. M. B. sosny, D. sosen; spokoju’. A3
bot. „drzewo lub krzew, którego liście p. pospać, wyspać się, zaspać.
mają kształt wiecznie zielonych igieł; Pi-
spadać czas. ndk; spadam, spadasz, spa-
nus”.  Piękne, wysokie sosny.  Sosna daj, spadał, spadałyśmy, spadaliśmy;
górska.  Drewno sosny. H3 rzecz. spadanie; zob. dk spaść.
p. sosnowy, sosenka.
spaść czas. dk; spadnę, spadniesz, spadnij,
sól rzecz. r.ż.; D. soli, l. mn. M. B. sole, D. spadł, spadłyśmy, spadliśmy, spadłszy;
soli, N. solami; rzecz. spadnięcie; zob. ndk spadać; spaść
„biały, przezroczysty minerał używany skąd, z czego;
jako przyprawa do potraw oraz w prze- 1. „opuścić się gwałtownie z góry na dół;
myśle chemicznym”.  Sól kamienna. w wyniku ruchu znaleźć się niżej miejsca,
 Sól jadalna, kuchenna.  Sól biała, sza- w którym było się poprzednio”.  Spaść
ra, czarna.  Kopalnia soli.  Kopać, wy- ze schodów.  Spadać na piasek, na trawę.
dobywać sól,  Dodać soli. D7  Spaść na cztery łapy ‘wyjść cało z nie-
p. solny, solniczka, solić. bezpieczeństwa’.  Kamień spadł komuś
z serca ‘ktoś przestał się czymś martwić’.
spacer rzecz. r.m.; D. spaceru, Ms. space-  Włos z głowy komuś nie spadnie ‘ktoś
rze, l. mn. M. B. spacery, D. spacerów; nie dozna żadnej krzywdy’.  Jak spaść, to
„chodzenie, jeżdżenie po parku, lesie, z dobrego konia ‘jak coś stracić, to z klasą,
brzegiem morza, jeziora dla przyjemno- godnie’. b. zlecieć. F5
ści, odpoczynku lub dla zdrowia”.  Dale- 2. „uzyskać poziom niższy niż poprzed-
ki, długi, krótki spacer.  Spacer do lasu, nio; zmniejszyć się pod względem liczby,
do parku, nad rzekę.  Spacer brzegiem wartości, objętości”.  Temperatura spad
morza.  Iść, pójść, pojechać, wybrać się ła.  Ceny spadły.  Spaść w cenie ‘kosz-
na spacer.  Wyprowadzić psa na spacer. tować mniej niż poprzednio’. F1
b. przechadzka. F5, E7
specjalny przym.; specjalna, specjalne,
p. spacerowy, spacerowo, spacerek, space-
specjalni; nie stopniuje się;
rować.
„taki, który ma wyjątkowy charakter, od-
spacerować czas. ndk; spaceruję, space- nosi się do jednego, wybranego przedmio-
rujesz, spaceruj, spacerował, spacerowa- tu, osoby”.  Specjalny samolot.  Specjalna
łyśmy, spacerowaliśmy; rzecz. spacerowa- komisja.  Specjalna maszyna.  Specjalna
nie; spacerować gdzie, z kim; okazja. b. szczególny, niecodzienny. B5
„chodzić powoli tam i z powrotem po par- p. specjalnie.
ku, po lesie, brzegiem morza itp.; odby- spis rzecz. r.m.; D. spisu, Ms. spisie, l. mn.
wać spacer”.  Długo spacerować.  Spa- M. B. spisy, D. spisów;
cerować po parku.  Codziennie spacero- „tekst, który zawiera wyliczenie przed-
wać. b. przechadzać się. F5, E7 miotów, osób, czynności itp., ułożony we-
p. pospacerować. dług pewnego porządku (np. alfabetycz-
nego)”.  Spis osób, uczniów, mieszkań-
spać czas. ndk; śpię, śpisz, śpij, spał, spa-
ców.  Przygotować spis podręczników.
łyśmy, spaliśmy; rzecz. spanie; spać gdzie,
 Spis wyrazów, haseł.  Spis alfabetycz-
na czym, jak;
ny.  Umieścić nazwisko w spisie. b. wy-
„znajdować się we śnie, który pozwa-
kaz, lista. C3
la na ograniczenie świadomości i odpo-
p. spisowy, spisać.
czynek organizmu”.  Spać przy otwar-
tym oknie.  Spać lekko, mocno, głęboko. spod/spode przyim.; łączy się z rzeczowni-
 Spać twardym, ciężkim snem.  Spać na kami i zaimkami w dopełniaczu;
boku.  Spać w łóżku, na łóżku, na tap- „wskazuje miejsce, z którego ktoś, coś się
czanie.  Iść spać.  Położyć kogoś spać. wydobywa, pojawia”.  Włosy wysuwały
 Położyć się spać.  Coś nie daje komuś się spod czapki.  Wyzwolić się spod wpły-
* sośnie zob. sosna * śpię zob. spać

* soli zob. sól * śpisz zob. spać
* sole zob. sól * śpij zob. spać
* spacerze zob. spacer * spadnę zob. spaść
spodnie sportowy
195
wów rodziny.  Pochodzę spod Poznania. panował spokój.  Spokój na ulicy.  Pro-
F2 sić o spokój. b. cisza. B7, F6
2. „brak zdenerwowania, umiejętność
spodnie rzecz. bez l. poj., l. mn. D. spodni;
„dolna część męskiego lub damskiego opanowania emocji”.  Spokój sumienia.
ubrania”.  Damskie, męskie, młodzieżo-  Udawać spokój.  Spokój wewnętrzny.
we, dziecięce spodnie.  Krótkie, długie,  Mieć święty spokój ‘nie denerwować
wąskie spodnie.  Chodzić w spodniach. się’. b. harmonia. A9
 Nosić spodnie. A6 p. spokojny, spokojnie.
p. spodenki. społeczeństwo rzecz. r.n.; D. społeczeń-
spodziewać się czas. ndk; spodziewam stwa, Ms. społeczeństwie, l. mn. M. B.
się, spodziewasz się, spodziewaj się, spo- społeczeństwa, D. społeczeństw;
dziewał się, spodziewałyśmy się, spodzie- „ogół ludzi żyjących w pewnej określonej
waliśmy się; rzecz. spodziewanie się; spo- rzeczywistości, np. w jednym kraju, mie-
dziewać się czego, kogo; ście”.  Społeczeństwo polskie.  Klasy,
„mieć nadzieję na to, że coś nastąpi; cze- warstwy społeczeństwa.  Interesy społe-
kać na kogoś lub na coś”.  Spodziewać czeństwa. b. społeczność, ludność. A2
się pomocy.  Spodziewać się wizyty ro- p. społeczny, społecznie.
dziców.  Spodziewać się pieniędzy, listu.
 Spodziewać się dziecka ‘być w ciąży’. społeczny przym.; społeczna, społeczne,
b. czekać. A9 społeczni; nie stopniuje się;
„taki, który dotyczy społeczeństwa lub
spoglądać czas. ndk; spoglądam, spoglą-
utworzony przez społeczeństwo; będą-
dasz, spoglądaj, spoglądał, spoglądały-
cy własnością ogółu obywateli”.  Gru-
śmy, spoglądaliśmy; rzecz. spoglądanie;
pa, klasa społeczna.  Reformy społeczne.
zob. dk spojrzeć.
 Zjawisko społeczne.  Społeczna służba
spojrzeć czas. dk; spojrzę, spojrzysz, zdrowia.  Własność społeczna.  Opinia
spójrz/spojrzyj, spojrzał, spojrzałyśmy, społeczna. b. obywatelski. A2
spojrzeliśmy; rzecz. spojrzenie; zob. ndk p. społecznie, społeczeństwo.
spoglądać; spojrzeć na kogo, na co, jak;
„kierować na kogoś, na coś wzrok, pa- sporo przysł.; nie stopniuje się;
trzeć w określonym kierunku”.  Spo- „w dość dużej ilości”.  Sporo zjeść.  Zo-
glądać na zegarek.  Spojrzeć radośnie, stało sporo czasu.  Sporo czytać, rozma-
czule.  Spojrzeć ciekawym wzrokiem. wiać.  Sporo zrobić.  Zapłacić, zarobić
 Spojrzeć prawdzie w oczy ‘dowiedzieć sporo pieniędzy. b. dużo, wiele. F1
się prawdy’. b. popatrzeć. A11
sport rzecz. r.m.; D. sportu, Ms. sporcie,
spokojnie przysł.; spokojniej; l. mn. M. B. sporty, D. sportów;
„w sposób opanowany; wolno, bez pośpie- „ćwiczenia i gry, których celem jest wy-
chu, bez gwałtownych emocji”.  Mówić, rabianie sprawności fizycznej człowie-
pytać spokojnie.  Zachowywać się spokoj- ka.  Sport zawodowy.  Sporty wodne.
nie.  Przechodzić spokojnie. b. łagodnie.  Sporty zimowe.  Uprawiać sport.  Zaj-
B5, A8 mować się sportem. E7
spokojny przym.; spokojna, spokojne, spo- p. sportowy, sportowo, sportowiec.
kojni, spokojniejszy, spokojniejsi;
„taki, który zachowuje spokój, jest opa- sportowiec rzecz. r.m.; D. B. sportowca,
nowany, cichy”.  Mówić spokojnym gło- l. mn. M. sportowcy, D. B. sportowców;
sem.  Spokojny człowiek.  Spokojna „osoba, która uprawia sport”.  Sporto-
dziewczyna.  Spokojne dziecko.  Spo- wiec amator.  Sportowcy trenują.  Spor-
kojne dni, czasy, lata. b. łagodny, opano- towiec roku. b. zawodnik. A2, B2
wany. A8, B5
sportowy przym.; sportowa, sportowe,
p. spokojnie, spokojniutki.
sportowi; nie stopniuje się;
spokój rzecz. r.m.; D. spokoju, bez l. mn.; „taki, który dotyczy sportu lub sportow-
1. „cisza, brak hałasów, brak dużego ru- ców, związany ze sportem”.  Zawody
chu”.  Zapewnić komuś spokój.  W domu sportowe.  Klub sportowy.  Działacze
* sporcie zob. sport

sposób sprawa
196
sportowi.  Postawa sportowa.  Wiado- spożywczy przym.; spożywcza, spożywcze;

mości sportowe. E7 nie stopniuje się;
p. sportowo. „taki, który przeznaczony jest do jedze-
nia lub do picia”.  Artykuły spożywcze.
sposób rzecz. r.m.; D. sposobu, Ms. sposo-
 Produkty spożywcze.  Sklep spożyw-
bie, l. mn. M. B. sposoby, D. sposobów;
czy. b. żywnościowy. D7
„zespół cech charakterystycznych dla ja-
p. spożywca, spożywać.
kiejś czynności, czyjegoś zachowania się;
określona metoda działania”.  Sposób ży- spódnica rzecz. r.ż.; D. C. Ms. spódnicy,
cia, postępowania, zachowania.  Grzecz- l. mn. M. B. spódnice, D. spódnic;
ny, uprzejmy sposób myślenia.  Gwał- „część stroju kobiecego okrywająca ciało
towny, dobry, dowcipny sposób.  Jakim od pasa w dół; noszona zwykle do bluz-
sposobem ‘jak to się stało, że...’ B4 ki lub żakietu”.  Długa, krótka spódnica.
p. sposobowy, sposobny, sposobem.  Czarna, kolorowa spódnica. A6
p. spódniczka.
spotkać czas. dk; spotkam, spotkasz, spo-
tkaj, spotkał, spotkałyśmy, spotkaliśmy, spójnik rzecz. r.m.; D. spójnika, N. spój-
spotkany; rzecz. spotkanie; zob. ndk spo- nikiem, l. mn. M. B. spójniki, D. spójni-
tykać; spotkać kogo, co, gdzie; ków;
1. „zobaczyć kogoś (często przypadkowo), jęz. „nieodmienna część mowy; wyraz,
zobaczyć się z kimś”.  Spotkać przyjacie- który łączy zdania lub poszczególne wyra-
la, kolegę.  Spotkać znajomych w pocią- zy w zdaniu”.  Podkreślić spójniki w zda-
gu, na lotnisku. b. zobaczyć się. C6 niu.  Spójniki w języku polskim. C1
2. „przekonać się, że coś gdzieś występu- p. spójny, spójnikowy, spójnikowo.
je, znajduje się”.  Spotkać ciekawe oka- spółgłoska rzecz. r.ż.; D. spółgłoski, C.
zy drzew. A11 Ms. spółgłosce, l. mn. M. B. spółgłoski, D.
p. spotkać się, spotkanie. spółgłosek;
spotkać się czas. dk; spotkam się, spo- jęz. „głoska mniej lub bardziej zamknię-
tkasz się, spotkaj się, spotkał się, spotka- ta; nie tworzy ona sylaby”.  Spółgłoski
łyśmy się, spotkaliśmy się; rzecz. spotka- dźwięczne, bezdźwięczne.  L jest spół-
nie się; zob. ndk spotykać się; spotkać głoską półotwartą.  Spółgłoski twarde,
się z kim, gdzie, po co; miękkie.  Uczyć się wymowy spółgłosek
„zejść się we dwie lub kilka osób”.  Spo- polskich. C1
tkaj się ze mną.  Spotkajmy się w teatrze. p. spółgłoskowy.
 Spotkać się jutro, za tydzień.  Przypad- spóźnić się czas. dk; spóźnię się, spóź-
kowo się spotkać.  Spotkać się z kimś nisz się, spóźnij się, spóźnił się, spóźni-
twarzą w twarz ‘zobaczyć się z kimś z bli- łyśmy się, spóźniliśmy się; rzecz. spóźnie-
ska’. b. zetknąć się. C6 nie się; ndk spóźniać się spóźniam się,
spotkanie rzecz. r.n.; D. spotkania, l. mn. spóźniasz się, spóźniaj się, spóźniał się,
M. B. spotkania, D. spotkań; spóźniałyśmy się, spóźnialiśmy się; rzecz.
„przybycie do umówionego miejsca w celu spóźnianie się; spóźnić się gdzie, z jakie-
zobaczenia się z kimś”.  Pierwsze, kolej- go powodu;
ne, ostatnie spotkanie.  Umówić się na „przybyć gdzieś zbyt późno, później niż
spotkanie.  Ważne, służbowe, zawodowe należało; rozpocząć się później niż nor-
spotkanie.  Spotkanie z rodziną.  Wyjść malnie”.  Spóźnić się do szkoły.  Spóź-
komuś na spotkanie.  Spotkanie na lot- nić się kilka minut, godzinę.  Spóźnić się
nisku, na dworcu. C6 na samolot. C6
p. spotkaniowy. sprawa rzecz. r.ż.; D. sprawy, C. Ms. spra-
wie, l. mn. M. B. sprawy, D. spraw;
spotykać czas. ndk; spotykam, spotykasz,
1. „fakt, wydarzenie będące przedmiotem
spotykaj, spotykał, spotykałyśmy, spoty-
czyjegoś zainteresowania”.  Zająć się,
kaliśmy, spotykany; rzecz. spotykanie;
interesować się jakąś sprawą.  Chodzić
zob. dk spotkać.
wokół swojej sprawy.  Sprawy zawodowe,
spotykać się czas. ndk; spotykam się, spo- szkolne, służbowe.  Poruszyć, podnieść
tykasz się, spotykaj się, spotykał się, spo- sprawę ‘poruszyć pewien temat’.  Zdać
tykałyśmy się, spotykaliśmy się; rzecz. sobie sprawę z czegoś ‘zrozumieć coś do-
spotykanie się; zob. dk spotkać się. brze’. b. problem, kwestia. B5
spróbować stać
197
2. praw. „proces sądowy”.  Sprawa roz- sprzęt rzecz. r.m.; D. sprzętu, Ms. sprzęcie,
wodowa.  Sprawa karna, cywilna.  Wy- l. mn. M. B. sprzęty, D. sprzętów;
grać, przegrać sprawę. E3 1. „przedmiot, który ma charakter użyt-
p. sprawczy, sprawka, sprawić. kowy, np. mebel, naczynie”.  Szafka na
spróbować czas. dk; spróbuję, spróbujesz, sprzęt.  Sprzęt gospodarstwa domowego.
spróbuj, spróbował, spróbowałyśmy, spró-  Sprzęt biurowy. D4
bowaliśmy, spróbowany; rzecz. spróbowa- 2. „w znaczeniu zbiorowym: przedmioty
nie; spróbować czego, co; używane do określonego celu”.  Sprzęt
1. „biorąc do ust, poznać smak potrawy, turystyczny, lekarski, samochodowy.
jedzenia”.  Spróbować ciastek.  Spróbo- b. przyrząd. D4
wać wszystkiego, czym częstują.  Spró- p. sprzętowy, sprzętowo, sprzęcik.
bować sałatki. D7 spytać czas. dk; spytam, spytasz, spytaj,
2. „zrobić coś na próbę, aby poznać swo- spytał, spytałyśmy, spytaliśmy, spytany;
je możliwości”.  Spróbować coś napisać, spytać kogo, co, o kogo, o co;
powiedzieć.  Spróbować coś załatwić. „zadać komuś pytanie”.  Spytać o dro-
 Spróbować sił, szczęścia ‘zbadać swoje gę, o ulicę.  Spytać o godzinę. b. zapy-
możliwości w czymś’. b. sprawdzić. B7
tać. C2
sprzątać czas. ndk; sprzątam, sprzątasz,
srebrny przym.; srebrna, srebrne, srebrni;
sprzątaj, sprzątał, sprzątałyśmy, sprzą-
nie stopniuje się;
taliśmy, sprzątany; rzecz. sprzątanie; dk
1. „wykonany ze srebra”.  Srebrna bi-
sprzątnąć sprzątnę, sprzątniesz, sprząt-
nij, sprzątnął, sprzątnęłyśmy, sprzątnę- żuteria.  Srebrny pierścionek.  Srebr-
liśmy, sprzątnięty, sprzątnąwszy; rzecz. ne wesele ‘dwudziesta piąta rocznica ślu-
sprzątnięcie; sprzątać co, gdzie; bu’. B5
„robić porządki”.  Sprzątać mieszkanie/ 2. „coś, co ma kolor srebra, srebrzysty”.
w mieszkaniu.  Codziennie, systema-  Srebrne włosy.  Srebrne świerki. H4
tycznie sprzątać.  Sprzątać w łazience. p. srebrnie, srebrno, srebro.
 Sprzątać ze stołu. D6 stacja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. stacji, l. mn. M.
p. posprzątać, wysprzątać. B. stacje, D. stacji;
sprzedać czas. dk; sprzedam, sprzedasz, 1. „odpowiednio wyposażone w budynki,
sprzedaj, sprzedał, sprzedałyśmy, sprze- perony itp. miejsce, w którym zatrzymują
daliśmy, sprzedany; rzecz. sprzedanie; się pociągi, autobusy”.  Stacja kolejowa,
zob. ndk sprzedawać. autobusowa.  Zatrzymać się przed stacją.
b. dworzec. E4
sprzedawać czas. ndk; sprzedaję, sprze-
2. „zakład naukowy; także placówka han-
dajesz, sprzedawaj, sprzedawał, sprzeda-
dlowa, usługowa itp.”.  Stacja obsługi sa-
wałyśmy, sprzedawaliśmy, sprzedawany;
mochodów.  Stacja doświadczalna. ▲ Sta-
rzecz. sprzedawanie; zob. dk sprzedać;
sprzedawać co, komu, gdzie; cja benzynowa ‘punkt sprzedaży benzy-
„przekazywać coś komuś za pieniądze”. ny’. E4
 Sprzedać dom, mieszkanie.  Sprzeda- p. stacyjny, stacyjka.
wać tanio, drogo.  Sprzedać z zyskiem. stać czas. ndk; stoję, stoisz, stój, stał, sta-
 Można kogoś sprzedać ‘ktoś jest tak nali, stałyśmy, staliśmy; rzecz. stanie; stać
iwny, że można go oszukać’. E3 gdzie, jak, przy czym, przy kim, na czym;
p. sprzedawca, sprzedaż. 1. „trzymać się na nogach; o ludziach:
sprzedawca rzecz. r.m.; D. C. Ms. sprze- być w pozycji pionowej, nie siedzieć, nie
dawcy, l. mn. M. sprzedawcy, D. B. sprze- leżeć”.  Stać na jednej nodze.  Stać na
dawców; baczność.  Stać nieruchomo. F6
„osoba, która zawodowo zajmuje się sprze- 2. „o przedmiotach: znajdować się w po-
dażą różnych towarów”.  Sprzedawca lo- łożeniu pionowym; o roślinach: rosnąć”.
dów.  Potrzebny sprzedawca do kiosku.  Książki stoją na półce.  Przy drodze
 Sprzedawca owoców, warzyw.  Zatrud- stały topole. F6
nię sprzedawcę. B2 3. „nie ruszać się z miejsca”.  Stać bez
p. sprzedawczyni. ruchu.  Samochód stoi przed domem.
* stali1 zob. stać

stać się statek
198
 Stać przy tablicy.  Stać na czele ‘kiero- człowieka”.  Stan uczuciowy, duchowy,
wać kimś, czymś’.  Stać nad grobem ‘być wewnętrzny.  Stan niepokoju, rozpaczy,
bliskim śmierci’. F6 zdenerwowania.  Stan radości, zachwy-
4. „nie działać, nie pracować”.  Zegarek tu. b. nastrój. A9
stoi.  Maszyny w fabryce stoją. F6 3. „w niektórych państwach: okręg admi-
p. postać, ustać, wstać, wystać. nistracyjny; kraj”.  Stan Floryda.  Sta-
stać się czas. dk; stanę się, staniesz się, ny Zjednoczone Ameryki.  Konstytucja
stań się, stał się, stałyśmy się, staliśmy stanu. F3, E3
się; zob. ndk stawać się; stać się kim, p. stanowy, stanowić.
czym, jakim; stary przym.; stara, stare, starzy, starszy,
1. „zmienić dotychczasowy stan, układ”. starsi;
 Stać się ładną dziewczyną.  Stać się 1. „taki, który przeżył wiele lat; liczący
lepszym, gorszym.  Stać się przyjaciół- wiele lat”.  Starszy brat.  Starsza sio-
mi, znajomymi.  Kto z kim przestaje, ta- stra.  Starzy rodzice.  Stare drzewo.
kim się staje ‘osoba, z którą przebywa się  Stary dom.  Starsze pokolenie ‘poko-
często, może mieć bardzo duży wpływ na
lenie rodziców w stosunku do dorosłych
nas’. b. zmienić się, zrobić się. B7
dzieci’.  Stary kawaler, stara panna ‘oso-
2. „spowodować celowo lub przypadkowo
ba niemłoda, która nie wstąpiła w zwią-
jakieś zdarzenie”.  Stało się nieszczęście.
zek małżeński’.  Stary jak świat ‘bardzo
 Dobrze się stało, że...  Co się stało?  Co
stary’. b. wiekowy. G7
ma się stać, to się stanie ‘człowiek nie ma
wpływu na swój los’. b. zdarzyć się. B7 2. „taki, który od dawna czymś się zaj-
muje”.  Stary pracownik.  Stary przy-
stały przym.; stała, stałe, stali; nie stopniu- jaciel, znajomy ‘przyjaciel, znajomy, któ-
je się; rego zna się od dawna i można na niego
1. „taki, który nie ulega zmianom, wystę- liczyć’.  pot. Stary lis ‘człowiek doświad-
puje bez przerwy, ciągle jest taki sam”. czony, który potrafi zachować się w każdej
 Stała cena, temperatura, wartość, wiel- sytuacji’. b. doświadczony. B7
kość.  Stała praca.  Stały w uczuciach. 3. „taki, który pochodzi z dawnych lat”.
 Stała opieka.  Stały pobyt.  Stałe  Stare meble, rzeczy.  Stare srebra.
miejsce zamieszkania.  Stali mieszkań-  Stare książki, obrazy. b. nienowy. G7
cy.  Stała miłość, przyjaźń.  Stały cha- 4. „o produktach żywnościowych: takie,
rakter. ▲ jęz. Akcent stały ‘akcent, który
których termin spożycia już minął”.  Sta-
we wszystkich wyrazach zawsze pada na
re mleko, masło, mięso.  Stary chleb, ser.
tę samą sylabę, np. w języku polskim – na
D7
przedostatnią”.  Zostać na stałe ‘zostać
5. „taki, który już minął lub znany jest
na zawsze’. b. niezmienny. F1
z minionych lat”.  Stare informacje, wia-
2. „niebędący płynem ani gazem”.  Ciało
stałe.  Paliwo stałe. b. twardy. B5 domości.  Stary adres.  Stary rok.  Sta-
p. stale. ra prawda.  Człowiek starej daty ‘czło-
wiek, którego poglądy nie zgadzają się ze
stan rzecz. r.m.; D. stanu, Ms. stanie, l. mn. współczesnością’. b. dawny, przeszły. G7
M. B. stany, D. stanów; p. staro, starzec, starość, staruszek, sta-
1. „określony sposób, forma istnienia, rzeć się.
funkcjonowania kogoś lub czegoś”.  Stan
finansowy, majątkowy.  Stan liczbowy. statek rzecz. r.m.; D. statku, N. statkiem,
 Stan zdrowia.  Stan pogody.  Coś jest l. mn. M. B. statki, D. statków;
w dobrym, złym stanie. ▲ Stan cywilny „łódź dużych rozmiarów służąca do trans-
‘relacja osoby do związku małżeńskie-. portu wodnego i jako środek komunika-
go: zamężna, żonaty, panna, kawaler’. cji”.  Statek handlowy, towarowy.  Sta-
 Żyć ponad stan ‘wydawać więcej pienię- tek wycieczkowy, pasażerski, turystyczny.
dzy niż się zarabia’. b. sytuacja. B5  Płynąć, podróżować statkiem.  Statek
2. „zespół cech emocjonalnych, któ- kołysze się, płynie. F4
re składają się na nastrój, samopoczucie p. stateczek.
* stanę się zob. stać się * stali2 zob. stały

* stań się zob. stać się * starzy zob. stary
stawać stopień
199
stawać czas. ndk; staję, stajesz, stawaj, sta- stolik rzecz. r.m.; D. stolika, N. stolikiem,
wał, stawałyśmy, stawaliśmy; rzecz. sta- l. mn. M. B. stoliki, D. stolików;
wanie; dk stanąć stanę, staniesz, stań, „niewielkich wymiarów stół”.  Drewnia-
stanął, stanęłyśmy, stanęliśmy; rzecz. stany stolik.  Biały stolik.  Usiąść przy sto-
nięcie; stawać gdzie, na czym, przed kim, liku.  Okrągły, trójkątny stolik.  Sie-
przed czym; dzieć przy stoliku. D3
1. „przyjmować pozycję pionową z pozy- p. stoliczek.
cji leżącej lub siedzącej”.  Stawać na pal-
cach.  Stawać na baczność.  Stanąć na stołówka rzecz. r.ż.; D. stołówki, C. Ms. sto-
równe nogi ‘szybko wstać’.  Stawać na łówce, l. mn. M. B. stołówki, D. stołówek;
głowie ‘robić wszystko, aby daną sprawę „lokal gastronomiczny często przy jakiejś
załatwić’.  Stanąć na własnych nogach, instytucji, w którym wydaje się odpłatnie
o własnych siłach ‘być samodzielnym ma- posiłki (najczęściej obiady)”.  Stołówka
terialnie’. b. podnosić się. F6 pracownicza, studencka, szkolna.  Jadać
2. „przestawać iść, poruszać się; przesta- obiady w stołówce. b. bar. D7, E4
wać działać”.  Zegarek staje.  Tramwa- p. stołówkowy, stołować się.
je stają.  Czas stanął ‘wrażenie, że coś stop wykrz.;
trwa bardzo długo’.  Serce komuś stanę- „okrzyk, który nakazuje komuś natych-
ło ‘uczucie, że serce przestało bić w chwili miastowe zatrzymanie się lub przerwa-
przerażenia’. b. zatrzymywać się. F6 nie działania itp.”.  Stop! proszę zacze-
3. „o przedmiotach: nadawać im pionową kać!  Stop! w tym miejscu należy prze-
pozycję”.  Włosy stają na głowie.  pot. rwać monolog. C2
Język komuś staje kołkiem ‘ktoś nie może
mówić’.  Oczy stają w słup ‘oczy stają stopień rzecz. r.m.; D. stopnia, l. mn. M. B.
się nieruchome ze strachu, ze zdumie- stopnie, D. stopni;
nia’. F6 1. „pojedynczy element schodów”.  Drew-
4. „przebywać gdzieś; zajmować okre- niane, betonowe stopnie.  Szerokie, wą-
ślone miejsca”.  Stawać do egzaminu. skie stopnie.  Schodzić po stopniach.
 Łzy stają komuś w oczach ‘łzy pokazują b. schodek. D1
się komuś w oczach’.  Stawać przed są- 2. „ocena, którą otrzymuje uczeń, student
dem ‘być oskarżonym o coś’.  Stanąć do za postępy w nauce”.  Stopnie z matema-
pracy ‘zgłosić się do pracy’.  Stanąć na tyki.  Dobre, bardzo dobre, złe stopnie.
czele ‘zacząć kierować czymś’. b. wystę-  Pytać, odpowiadać na stopnie.  Wpisać
pować. F6 do zeszytu stopień. b. ocena, nota. E2
p. przystawać, wstawać. 3. „miejsce w systemie godności spo-
stawać się czas. ndk; staję się, stajesz się, łecznych, naukowych, wojskowych itp.”.
stawaj się, stawał się, stawałyśmy się, sta-  Stopień kapitana.  Nadać stopień dok-
waliśmy się; rzecz. stawanie się; zob. dk tora.  Nagroda pierwszego stopnia. b. ty-
stać się. tuł, godność. B2
4. „jednostka w jakiejś skali”.  Wskazy-
stąd zaim. przysłówkowy; ndm; wać plus dwadzieścia stopni.  Tempera-
„wskazuje miejsce rozpoczęcia, początku tura spadła o trzy stopnie. b. wartość. F1
czegoś”.  Stąd niedaleko do domu.  Stąd 5. „osiągany stan czegoś”.  Stopień przy-
widać miasto. F2 gotowania kandydatów na studia.  Sto-
stolica rzecz. r.ż.; D. C. Ms. stolicy, l. mn. pień znajomości języka.  Do tego stop-
M. B. stolice, D. stolic; nia; do jakiegoś stopnia; w jakimś stop-
„najważniejsze politycznie, kultural- niu ‘tak bardzo; jak daleko; jak bardzo’.
nie itp. miasto w państwie lub w jakimś  W najwyższym stopniu ‘bardzo dobrze,
okręgu”.  Warszawa jest stolicą Polski. doskonale’. b. miara, poziom. B5
 Mieszkać w stolicy.  Stolica regionu, 6. jęz. „forma przymiotnika lub przysłów-
województwa.  Stolica kulturalna. F2, ka, która wyraża intensywność cechy na-
E3 zywanej przez przymiotnik lub przysłó-
p. stołeczny. wek”.  Stopień równy, wyższy, najwyższy
* staję zob. stawać * stołówce zob. stołówka

* stawaj zob. stawać * stopni zob. stopień
stosować strona
200
przymiotnika i przysłówka.  Przysłówek odezwą ‘jeśli ktoś ma coś na sumieniu, to

w stopniu najwyższym. C1 zawsze czuje się niepewnie’. D3
p. stopniowy, stopniowo, stopniowanie, p. stołowy, stolik, stoliczek.
stopniować.
strach rzecz. r.m.; D. strachu, l. mn. M. B.
stosować czas. ndk; stosuję, stosujesz, strachy, D. strachów;
stosuj, stosował, stosowałyśmy, stosowa- „uczucie niepokoju spowodowane niebez-
liśmy, stosowany; rzecz. stosowanie; sto- pieczeństwem lub myślą o nim”.  Śmier-
sować co; telny, wielki strach.  Strach o kogoś,
„używać czegoś w jakimś celu, wprowa- o coś.  Strach przed kimś, przed czymś.
dzać coś w życie”.  Stosować odpowied-  Ktoś jest blady ze strachu.  Najeść się
nio dobrane leki.  Stosować dietę.  Sto- strachu ‘przeżyć chwile wielkiego przera-
sować przepisy, metody.  Stosować karę. żenia’.  Umierać ze strachu ‘bardzo się
 Stosować system nagród. b. używać. bać’.  Nie ma strachu ‘nie ma się czego
B7 bać’.  Strach ma wielkie oczy ‘pod wpły-
p. zastosować, stosunek, stosowalny, sto- wem strachu niebezpieczeństwo wydaje
sowny, stosowany, stosownie. się jeszcze większe’. b. obawa, przeraże-
stosunek rzecz. r.m.; D. stosunku, N. sto- nie. A9
sunkiem, l. mn. M. B. stosunki, D. stosun- p. strachliwy, straszliwy, strachliwie,
ków; strasznie, straszno, straszyć.
1. „związek między dwiema lub więcej stracić czas. dk; stracę, stracisz, strać,
rzeczami, osobami, pojęciami”.  Stosu- stracił, straciłyśmy, straciliśmy, stracony;
nek wydatków do zarobków.  Stosunek rzecz. stracenie; stracić kogo, co, jak;
liczbowy, ilościowy.  Stosunek pokre- 1. „przestać być posiadaczem jakichś cech,
wieństwa.  Kształtować, regulować sto- właściwości, pozostać bez kogoś lub cze-
sunki. b. relacja, zależność. F1 goś”.  Stracić siły, zdrowie, słuch, wzrok,
2. „sposób zachowania się wobec kogoś, pamięć.  Stracić rodzinę, męża, żonę.
traktowania kogoś, czegoś”.  Poważny  Stracić humor.  Stracić nadzieję, szczę-
stosunek do nauki, do studiów, do pracy. ście.  Stracić kontakt z kimś.  Stracić
 Stosunek dziecka do rodziców.  Życz- kogoś z oczu ‘przestać widzieć kogoś’.
liwy stosunek do ludzi. b. relacja, posta-  Stracić na wadze ‘ważyć mniej kilogra-
wa. B4 mów’.  Stracić w czyichś oczach ‘popsuć
3. „odpowiedni sposób utrzymywania sobie u kogoś opinię’. b. utracić. B7
kontaktów z ludźmi i ze środowiskiem, 2. „mieć mniej dóbr materialnych niż
w którym się żyje”.  Stosunki z sąsia- dotychczas się posiadało i często z włas
dami.  Dobre, serdeczne, przyjazne, po- nej winy”.  Stracić na interesie z kimś.
prawne stosunki.  Stosunki towarzyskie,  Stracić na sprzedaży samochodu, domu.
koleżeńskie, zawodowe.  Nawiązywać,  Stracić dużo pieniędzy. F1
utrzymywać, zerwać stosunki. b. układ, p. strata, stracony, stratny.
kontakt. C6
p. stosunkowy, stosunkowo, stosuneczek. strata rzecz. r.ż.; D. straty, C. Ms. stracie,
l. mn. M. B. straty, D. strat;
stół rzecz. r.m.; D. stołu, Ms. stole, l. mn. M. „pozbycie się pewnych wartości mate-
B. stoły, D. stołów; rialnych lub moralnych”.  Duża, wiel-
„drewniany mebel składający się z nóg ka, ciężka, bolesna strata.  Straty ma-
(najczęściej czterech) i poziomo ułożo- terialne, moralne.  Strata czasu, pie-
nej na nich deski, na której wykonuje się
niędzy.  Narazić się, narazić kogoś na
różne czynności”.  Kuchenny, podręczny
straty.  Straty w rolnictwie, w przemy-
stół.  Okrągły, kwadratowy, wąski, skła-
śle. b. utrata. F1, B4
dany stół.  Sprzątać ze stołu.  Praco-
p. stratny.
wać przy stole.  Rozłożyć książki, zeszy-
ty na stole.  Ustawić naczynia na stole. strona rzecz. r.ż.; D. strony, C. Ms. stronie,
 Usiąść, zająć miejsce przy stole.  Na- l. mn. M. B. strony, D. stron;
kryć do stołu ‘przygotować stół do jedze- 1. „każda z dwu powierzchni kart pa-
nia posiłku’.  Uderz w stół, a nożyce się pieru”.  Pierwsza, druga, kolejna stro-
* stole zob. stół * stracie zob. strata

strój stypendium
201
na książki, czasopisma.  Strona tytuło- diowaliśmy, studiowany; rzecz. studiowa-

wa książki.  Napisać list na dwie stronie; studiować co, gdzie;
ny.  Czytać stronę po stronie. b. kartka, 1. „uczyć się na wyższej uczelni”.  Stu-
stronica. F1 diować na politechnice.  Co studiujesz?
2. „każda z powierzchni, która ogranicza  Studiować medycynę, biologię, matema-
jakąś przestrzeń”.  Zachodnia, wschod- tykę. b. kształcić się, uczyć się. E2
nia, południowa, północna strona.  Prawa, 2. „interesować się czymś w celu dokład-
lewa strona.  Spojrzeć w inną stronę. F3 nego poznania”.  Studiować historię
3. „miejsce, do którego ktoś idzie lub na miasta.  Studiować program telewizyj-
które patrzy, wskazuje”.  Iść w strony.  Studiować zainteresowania społe-
nę dworca, lasu.  Patrzeć we wszyst- czeństwa. b. poznawać, analizować, ba-
kie strony.  W jedną i drugą stronę ‘tu dać. E6
i tam’.  Ze swojej strony ‘od siebie, we- p. postudiować, przestudiować, studia,
dług mnie’. b. kierunek, kurs. F2 student, studentka.
4. „właściwość, która wyróżnia jakiś ele- studium rzecz. r.n.; w l. poj. ndm, l. mn. M.
ment spośród innych”.  Strona nauko- B. studia, D. studiów;
wa tekstu.  Dodatnie, ujemne strony 1. „uczenie się w wyższej szkole, na uni-
małżeństwa.  Słaba strona czegoś ‘do- wersytecie”.  Studia rolnicze.  Studia
strzegane braki czegoś’.  Poznać kogoś na uniwersytecie medycznym.  Studia
z dobrej (złej) strony ‘poznać czyjeś zale- dzienne, zaoczne, wieczorowe.  Program
ty (wady)’. b. aspekt. B5 studiów.  Rozpocząć, ukończyć studia.
5. jęz. „forma czasownika, którą wyra- b. nauka. E2
ża stosunek osoby mówiącej do obiek- 2. „prowadzenie badań, prac badaw-
tu, o którym się mówi”.  Strona czyn- czych”.  Studia porównawcze nad języ-
na (myję kogoś, coś).  Strona bierna (je- kami.  Prowadzić studia.  Wnikliwe stu-
stem myty przez kogoś).  Strona zwrotna dium. b. badanie. E2
(myję się ‘siebie’). C1 3. „szkoła półwyższa i dział w wyższej
uczelni”.  Studium języków obcych.
strój rzecz. r.m.; D. Ms. stroju, l. mn. M. B.  Studium języka polskiego dla cudzo-
stroje, D. strojów; ziemców. b. szkoła, wydział. E2
„ubranie często przeznaczone na specjal- p. studyjny, studiować.
ne okazje”.  Ślubny strój.  Uroczysty
stwierdzać czas. ndk; stwierdzam, stwier-
strój.  Polskie stroje ludowe, regionalne.
dzasz, stwierdzaj, stwierdzał, stwierdza-
 Strój sportowy.  Strój balowy, wieczoro-
łyśmy, stwierdzaliśmy, stwierdzany; rzecz.
wy, wizytowy.  Strój zimowy, letni.  Zmie-
stwierdzanie; zob. dk stwierdzić.
niać stroje.  Nie strój zdobi człowieka
‘sposób ubierania się nie świadczy o war- stwierdzić czas. dk; stwierdzę, stwier-
tości człowieka’. b. ubiór, ubranie. A6 dzisz, stwierdź, stwierdził, stwierdziły-
p. strojny, strojnie, stroić się. śmy, stwierdziliśmy, stwierdzony; rzecz.
stwierdzenie; zob. ndk stwierdzać;
student rzecz. r.m.; D. B. studenta, Ms. stwierdzić co;
studencie, l. mn. M. studenci, D. B. stu- „przekonać się o czymś poprzez obejrze-
dentów; nie, dotknięcie itp. i uważać, że tak jest
„ten, kto studiuje w każdej cywilnej wyż- istotnie”.  Stwierdzić chorobę.  Stwier-
szej szkole lub na uniwersytecie”.  Stu- dzić zgodność podpisu. A11
dent uniwersytetu medycznego, uniwer-
sytetu, politechniki.  Student filologii. styczeń rzecz. r.m.; D. stycznia, l. mn. M.
 Student I roku.  Student collegium. B. stycznie, D. styczniów;
b. słuchacz. A2, E2 „pierwszy miesiąc roku kalendarzowe-
p. studencki, studentka, studiować. go”.  Mroźny, zimny styczeń.  Dziesią-
ty stycznia. G2
studia zob. studium. p. styczniowy.
studiować czas. ndk; studiuję, studiujesz, stypendium rzecz. r.n.; w l. poj. ndm,
studiuj, studiował, studiowałyśmy, stu- l. mn. M. B. stypendia, D. stypendiów;
* studenci zob. student * stypendia zob. stypendium

* studia zob. studium
suchy sweter
202
„pomoc pieniężna udzielana przez okre- sukienka rzecz. r.ż.; D. sukienki, C. Ms. su-
ślony czas uczącej się młodzieży, pracow- kience, l. mn. M. B. sukienki, D. sukie-
nikom naukowym, artystom itp.”.  Sty- nek;
pendium naukowe.  Otrzymać, dostać „strój kobiecy jednoczęściowy, który okry-
stypendium.  Przyznać stypendia dla wa tułów oraz częściowo nogi i ręce”.
najlepszych uczniów.  Stypendium mi-  Nowa, elegancka sukienka.  Sukienka
nistra. E2 z długimi rękawami.  Długa, krótka su-
p. stypendialny, stypendysta, stypendyst- kienka.  Sukienka wieczorowa.  Letnia
ka. sukienka.  Sukienka w kwiatki, w krat-
kę, w groszki.  Włożyć, zdjąć sukienkę.
suchy przym.; sucha, suche, susi, suchszy,  Chodzić w sukience. A6
suchsi; p. sukienkowy, sukieneczka.
1. „taki, w którym brak wody”.  Su-
surowy przym.; surowa, surowe, surowi;
cha bielizna, odzież.  Sucha ziemia, tra-
nie stopniuje się;
wa.  Suche zboże, kwiaty, liście.  Żyć 1. „o produktach spożywczych: takie,
o suchym chlebie ‘żyć bardzo biednie’. które nie są ani gotowane, ani pieczone,
 Przejść suchą nogą, stopą ‘przejść przez ani smażone”.  Surowe ciasto.  Surowe
coś, nie mocząc nóg’.  Zmoknąć do su- owoce, warzywa.  Surowe mięso. D7
chej nitki ‘bardzo zmoknąć’. B5 2. „taki, który jest bezwzględny w ocenie
2. „taki, który charakteryzuje się małą i w postępowaniu”.  Surowy nauczyciel,
ilością lub brakiem opadów deszczu, śnie- wychowawca.  Człowiek surowy.  Suro-
gu”.  Suchy klimat.  Suche lato.  Su- we spojrzenie.  Surowa kara.  Surowe
che tereny, obszary. b. pustynny, bezdesz- przepisy, zasady. b. ostry, wymagający. A8
czowy. H1 3. „taki, który nie daje żadnych przyjem-
3. „charakteryzujący się niechęcią i nie- ności”.  Surowy tryb życia.  Surowe
życzliwością”.  Sucha rozmowa.  Su- warunki.  Surowy los. b. twardy, trud-
cha odpowiedź.  Suche powitanie, poże- ny. B5
gnanie.  Suchy ton. b. oschły, nieżyczli- 4. „o takim klimacie, który jest bardzo
wy. A9 ostry, zimny”.  Surowa zima.  Suro-
4. „wyrażany bez emocji”.  Suchy styl, ję- wy klimat.  Surowe powietrze. b. ostry,
zyk, wykład.  Suche fakty, dane.  Suche mroźny. H1
sprawozdanie. b. nudny, nieciekawy. A9 p. surowo, surówka.
p. sucho, susza, suchutki, suszyć. suszyć czas. ndk; suszę, suszysz, susz, su-
sufit rzecz. r.m.; D. sufitu, Ms. suficie, szył, suszyłyśmy, suszyliśmy, suszony;
l. mn. M. B. sufity, D. sufitów; rzecz. suszenie; suszyć co, gdzie, w czym,
nad czym, przy czym;
„górna pozioma powierzchnia w jakimś
„powodować, że coś, co jest mokre, w odpo-
pomieszczeniu (pokoju, sali itp.)”.  Bia-
wiednich warunkach staje się suche”.  Su-
ły, kolorowy sufit.  Sufit z drewna, z de-
szyć bieliznę, ubranie.  Suszyć na słońcu,
sek.  Spoglądać w sufit. D1
przy piecu.  Suszyć owoce, grzyby.  Su-
p. sufitowy.
szyć komuś głowę ‘domagać się u kogoś
sukces rzecz. r.m.; D. sukcesu, Ms. sukce- szybkiego załatwienia prośby’. B5
sie, l. mn. M. B. sukcesy, D. sukcesów; p. dosuszyć, osuszyć, obsuszyć, ususzyć,
„osiągnięcie czegoś, co się planowało, do wysuszyć, zasuszyć.
czego się dążyło”.  Wielki, olbrzymi, za- sweter rzecz. r.m.; D. swetra, Ms. swetrze,
służony sukces.  Łatwy sukces.  Sukces l. mn. M. B. swetry, D. swetrów;
muzyczny, zawodowy.  Zakończyć sukce- „rodzaj bluzki, żakietu wykonany z weł-
sem.  Odnieść sukces.  Sukcesy sporto- ny”.  Ciepły sweter.  Damski, męski,
we.  Marzyć o sukcesach. b. powodzenie, dziecięcy sweter.  Sweter wkładany
zwycięstwo. B4 przez głowę. A6
p. sukcesik. p. sweterek.
* susi zob. suchy * swetra zob. sweter

* suchsi zob. suchy * swetrze zob. sweter
* sukience zob. sukienka
swoja system
203
swoja zaim. dzierżawczy r.ż.; D. C. Ms. swo- „umowny znak będący rysunkiem, li-
jej (swej), B. N. swoją (swą), l. mn. M. B. terą, liczbą, kolorem, barwą itp., który
swoje (swe), D. Ms. swoich (swych), N. pełni funkcję zastępczą wobec pewnego
swoimi (swymi); zob. swój. przedmiotu”.  Sowa to symbol mądrości.
 Symbol sprawiedliwości, miłości, przy-
swoje zaim. dzierżawczy r.n.; D. swojego
jaźni.  Symbol cierpienia, żałoby.  Posłu-
(swego), C. swojemu (swemu), B. swo-
giwać się symbolami.  Czytać, rozumieć
je (swe), N. Ms. swoim (swym), l. mn. M.
symbol.  Symbol chemiczny. b. znak. E1
B. swoje (swe), D. Ms. swoich (swych), N.
p. symboliczny, symbolowy, symbolicznie.
swoimi (swymi); zob. swój.
sympatyczny przym.; sympatyczna, sym-
swój zaim. dzierżawczy r.m.; D. swoje- patyczne, sympatyczni, sympatyczniejszy,
go (swego), C. swojemu (swemu), B. ży- sympatyczniejsi;
wotny swojego (swego)/nieżywotny swój, „taki, który budzi uczucie życzliwości,
N. Ms. swoim (swym), l. mn. M. r. mos. wyróżnia się pozytywnym nastawieniem
swoi/r. nmos swoje (swe), D. Ms. swoich wobec kogoś lub czegoś”.  Sympatyczna
(swych), N. swoimi (swymi); osoba.  Sympatyczne spotkanie.  Sym-
„taki, który do kogoś należy lub kogoś patyczna koleżanka, przyjaciółka, znajo-
bezpośrednio dotyczy”.  Pożycz mi swoje ma.  Sympatyczna rozmowa.  Sympa-
okulary.  Opowiadała o swoich dzieciach. tyczne wrażenie.  Sympatyczny uśmiech.
 Swoje zadania wykonałam.  Mieć swoje b. przyjazny, życzliwy. A8
plany, swoje życie.  Spakować swoje rze- p. sympatycznie, sympatyk, sympatyczka,
czy.  Na swój sposób ‘w sposób sobie wła- sympatia, niesympatyczny.
ściwy’.  Swego czasu ‘kiedyś, przedtem’.
 Mówić w swoim imieniu ‘mówić wyłącz- syn rzecz. r.m.; D. B. syna, Ms. synu, l. mn.
nie od siebie’.  Opowiadać swoimi słowa- M. synowie, D. B. synów;
mi ‘unikać w wypowiedzi słów, zdań z cu- „dziecko płci męskiej w stosunku do ro-
dzego tekstu’.  Chodzić swoimi drogami dziców”.  Mam jednego syna.  Prowa-
‘nie ulegać wpływom innych, postępować dzić rozmowę z synem.  Dorosły, żonaty,
według własnej woli’.  Mieć swoje lata najstarszy syn. B1
‘być człowiekiem dorosłym’.  Mieć swoje p. synowski, synuś, synek, syneczek, sy-
zdanie ‘mieć własny pogląd, własną opi- nowa.
nię na różne sprawy’.  pot. Pilnuj swe- system rzecz. r.m.; D. systemu, Ms. syste-
go nosa ‘nie interesuj się cudzymi sprawa- mie, l. mn. M. B. systemy, D. systemów;
mi’.  Wszystko ma swój czas ‘na wszyst- 1. „zorganizowany układ elementów
ko jest odpowiednia pora’. b. mój. A2 oparty na jakiejś zasadzie; ogół przepisów
p. swojski, swoisty, swojsko, swoiście. w określonej dziedzinie”.  System ner-
sylaba rzecz. r.ż.; D. sylaby, C. Ms. sylabie, wowy człowieka.  System ogrzewania.
 System sygnalizacyjny.  System poli-
l. mn. M. B. sylaby, D. sylab;
tyczny, prawny. ▲ jęz. System językowy
jęz. „fragment wyrazu wymawiany głoś
‘zbiór wyrazów i gramatyka danego języ-
niej, którego ośrodkiem jest samogłos
ka’. b. struktura, układ. B7
ka”.  Dzielić wyrazy na sylaby. b. zgłos
2. „uporządkowany zbiór twierdzeń, po-
ka. C1
glądów, metod, które wyznaczają pewien
p. sylabiczny, sylabowy, sylabizować.
sposób postępowania”.  System naucza-
symbol rzecz. r.m.; D. symbolu, l. mn. M. B. nia, wychowania.  System postępowa-
symbole, D. symboli/symbolów; nia.  System religijny.  System warto-
* swej zob. swoja * swymi zob. swoje

* swą zob. swoja * swemu zob. swój
* swe zob. swoja * swego zob. swój
* swych zob. swoja * swym zob. swój
* swymi zob. swoja * swe zob. swój
* swego zob. swoje * swych zob. swój
* swemu zob. swoje * swymi zob. swój
* swe zob. swoje * symboli/symbolów zob. symbol
* swych zob. swoje
sytuacja szczekać
204
ści.  Żyć według określonego, własnego szanowny przym.; szanowna, szanowne,

systemu. b. zasada, reguła. B7 szanowni; nie stopniuje się;
p. systematyczny, systemowy, systematy- „taki, który wzbudza szacunek, poważa-
ka, systematyzacja, systematyzować. nie”.  Szanowny gość, gospodarz.  Sza-
nowny solenizant.  Szanowny jubilat.
sytuacja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. sytuacji,
 Szanowny pan, szanowna pani, szanow-
l. mn. M. B. sytuacje, D. sytuacji;
ni państwo ‘zwroty grzecznościowe’. C5
„zespół okoliczności, które towarzyszą ja-
kimś zdarzeniom”.  Niebezpieczna, po- szatan rzecz. r.m.; D. B. szatana, Ms. szata-
ważna, tragiczna sytuacja.  Sytuacja nie, l. mn. M. te szatany/ci szatani, D. sza-
mieszkaniowa, gospodarcza, ekonomicz- tanów, B. szatany/szatanów;
na, polityczna.  Sytuacja bez wyjścia. rel. „w niektórych religiach: postać, która
 Znaleźć się w jakiejś sytuacji.  Poznać, symbolizuje zło, uważana jest za sprawcę
zbadać sytuację.  Być panem sytuacji wszystkiego złego, namawia do grzechu;
‘samodzielnie decydować o wszystkim’. diabeł”.  Lęk przed szatanem.  Walka
b. położenie, warunki. B7 Boga z szatanem.  pot. Prawdziwy sza-
p. sytuacyjny, sytuacyjnie. tan, istny szatan ‘zwykle o niegrzecznym
szacunek rzecz. r.m.; D. szacunku, N. sza- dziecku’. E1
cunkiem, bez l. mn.; p. szatański, szatańsko.
„uczucie wyrażane oddawaniem czci ko- szatnia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. szatni, l. mn.
muś lub czemuś”.  Wyrazy głębokie- M. B. szatnie, D. szatni;
go szacunku.  Budzić, mieć szacunek. „pomieszczenie z ustawionymi wieszaka-
 Czuć do kogoś szacunek.  Otaczać sza- mi w instytucjach publicznych, gdzie zo-
cunkiem.  Zasłużyć na szacunek. C5 stawia się płaszcze, czapki, bagaż”.  Szat-
p. szacowny. nia obowiązkowa.  Szatnia bezpłatna.
szafa rzecz. r.ż.; D. szafy, C. Ms. szafie,  Przechować bagaż w szatni.  Oddać
l. mn. M. B. szafy, D. szaf; płaszcz do szatni. D2
„mebel drewniany, zamykany drzwiami, p. szatniarski, szatniarz, szatniarka.
służący do przechowywania ubrań, bieli- szczególny przym.; szczególna, szczegól-
zny, naczyń, książek itp.”.  Dębowa, so- ne, szczególni, szczególniejszy, szczegól-
snowa szafa.  Szafa na ubranie, na bieli- niejsi;
znę, na książki.  Ułożyć rzeczy w szafie. „wyróżniający się czymś specjalnym; taki,
 Postawić naczynia w szafie.  Chować który zwraca na siebie uwagę”.  Szczegól-
coś do szafy. D3 ne zdolności muzyczne.  Szczególny kli-
p. szafowy, szafka. mat.  Szczególne zachowanie.  Szczegól-
szal rzecz. r.m.; D. szala, Ms. szalu, l. mn. na funkcja, rola, postawa, uroda. b. specjal-
M. B. szale, D. szali/szalów; ny, charakterystyczny. B5
„długi kawałek tkaniny, który służy jako p. szczególnie, szczegół, szczególik.
okrycie ramion, głowy lub szyi”.  Weł- szczekać czas. ndk; szczekam, szczekasz,
niany, puszysty szal.  Ciepły, lekki szal. szczekaj, szczekał, szczekałyśmy, szcze-
 Okryć się szalem. b. szalik. A6 kaliśmy; rzecz. szczekanie; dk szczek-
p. szalowy, szalik. nąć szczeknę, szczekniesz, szczeknij,
szampon rzecz. r.m.; D. szamponu, Ms. szczeknął, szczeknęłyśmy, szczeknęliśmy,
szamponie, l. mn. M. B. szampony, D. szczeknąwszy; rzecz. szczeknięcie; szcze-
szamponów; kać na kogo;
„pieniąca się substancja o różnych zapa- „wydawać krótki, urywany głos charak-
chach i dodatkach ziołowych do mycia gło- terystyczny dla psa, lisa”.  Pies szczeka
wy”.  Szampon ziołowy, jajeczny.  Szam- głośno.  Na biednego zawsze psy szcze-
pon do włosów normalnych.  Szampon do kają ‘osobę biedną spotykają wszystkie
tłustych, suchych włosów.  Szampon dla nieszczęścia i przykrości’. H2
dzieci.  Myć głowę szamponem. A5 p. poszczekać, zaszczekać.
* szali/szalów zob. szal * szatani zob. szatan

* szatany zob. szatan
szczęście szeroko
205
szczęście rzecz. r.n.; D. szczęścia, bez 1. „taki, który mało waży, ma drobną bu-
l. mn.; dowę ciała”.  Szczupła dziewczyna, ko-
1. „uczucie wielkiego zadowolenia, ra- bieta.  Szczupłe dziecko.  Szczupłe nogi.
dości”.  Szczęście rodzinne, osobiste.  Pragnąć być szczupłym. b. chudy. A5
 Szczęście kogoś spotkało.  Spróbować 2. „taki, który zawiera małą ilość, licz-
szczęścia w czymś.  Płakać, śmiać się ze bę czegoś”.  Szczupłe pensje, dochody.
szczęścia.  Marzyć o szczęściu.  Szczę-  Szczupłe grono znajomych. F1
ście dopisuje ‘wszystko się komuś pomyśl- p. szczupło, szczuplutki.
nie układa’.  Do szczęścia nie trzeba szedł zob. iść.
piękności ‘powodzenie w życiu nie zale-
ży od wyglądu człowieka’. b. radość, za- szef rzecz. r.m.; D. B. szefa, Ms. szefie,
dowolenie. A9 l. mn. M. szefowie, D. B. szefów;
2. „zdarzenia i okoliczności, które dają za- „osoba kierująca zespołem ludzi w jakiejś
dowolenie człowiekowi, a nie zawsze zale- instytucji”.  Szef biura, gabinetu pre-
żą od niego”.  Na szczęście nic się nie sta- miera.  Szef administracyjny.  Spotka-
ło.  O sukcesie zadecydowało szczęście. nie z szefem.  Zgłosić się do szefa.  Po-
 Na los szczęścia ‘licząc na szczególny lecenie, decyzja szefa.  Zebranie u szefa.
▲ Szef państwa ‘premier’. b. kierownik,
przypadek’.  Głupi ma szczęście ‘są lu-
dzie, którym bez wielkich starań wszyst- dyrektor. A2, B3
ko w życiu się udaje’.  Odważnym szczę- p. szefowa.
ście sprzyja ‘aby być szczęśliwym, należy szereg rzecz. r.m.; D. szeregu, N. szere-
w życiu ryzykować’. b. pomyślność, suk- giem, l. mn. M. B. szeregi, D. szeregów;
ces. B7 1. „linia utworzona z odpowiednio usta-
p. szczęśliwy, szczęśliwie, szczęścić się. wionych osób lub przedmiotów”.  Długi,
równy, pojedynczy szereg.  Ustawić się,
szczęśliwy przym.; szczęśliwa, szczęśliwe,
stanąć w szeregu.  Wyrównać szereg.
szczęśliwi, szczęśliwszy, szczęśliwsi;
 Iść w szeregu.  Stanąć z kimś w jednym
1. „taki, który ma szczęście”.  Szczęśliwi
szeregu ‘zgadzać się z czyimiś poglądami,
ludzie.  Szczęśliwe dzieciństwo, dziecko.
z czyjąś postawą’. b. linia, szyk. F1
 Szczęśliwa młodość.  Zostać szczęśli- 2. „wiele spraw, ludzi”.  Szereg osób,
wym ojcem. b. wesoły, zadowolony. B5 pracowników, lekarzy.  Szereg zdarzeń,
2. „taki, który powoduje, że ktoś jest za- wypadków.  Szereg spotkań.  Coś trwa
dowolony”.  Szczęśliwa wiadomość. szereg dni, miesięcy. F1
 Szczęśliwy pomysł.  Szczęśliwej dro- p. szeregowy, szeregowo.
gi, podróży ‘życzenie pomyślnej podróży’.
 Ktoś ma szczęśliwą rękę do czegoś ‘ko- szeroki przym.; szeroka, szerokie, szerocy,
muś się wszystko udaje’.  Urodzić się szerszy, szersi;
pod szczęśliwą gwiazdą ‘o kimś, kto ma „taki, który ma duży wymiar na szero-
szczęście, powodzenie w życiu’. b. pomyśl- kość, zajmuje dużą przestrzeń”.  Sze-
ny, udany. A9 rokie łóżko.  Szeroki pokój.  Szerokie
p. szczęśliwie. okno.  Szeroka ulica, aleja.  Szeroka
sukienka, spódnica.  Szeroki uśmiech
szczotka rzecz. r.ż.; D. szczotki, C. Ms. ‘uśmiech przyjazny, serdeczny’.  Oddy-
szczotce, l. mn. M. B. szczotki, D. szczo- chać szeroką piersią ‘czuć się swobodnie’.
tek; b. rozległy, obszerny. F1
„przyrząd służący do zamiatania, mycia, p. szeroko, szerokość.
czyszczenia, sprzątania, czesania itp.”.
szeroko przysł.; szerzej;
 Szczotka do butów.  Szczotka do za-
„posiadając duży wymiar, dużą powierzch-
miatania.  Szczotka do zębów.  Twarda, nię”.  Rozłożyć ręce szeroko.  Rozlać
miękka szczotka. D6, A5 się szeroko.  Otworzyć drzwi szeroko.
p. szczotkowy, szczoteczka, szczotkować.  Mieć oczy szeroko otwarte ‘uważnie
szczupły przym.; szczupła, szczupłe, szczu- patrzeć, pilnie obserwować, co się wokół
pli, szczuplejszy, szczuplejsi; dzieje’.  Opisywać, opowiadać szeroko
* szczęśliwsi zob. szczęśliwy * szersi zob. szeroki

* szczotce zob. szczotka * szerzej zob. szeroko
szklanka sztuka
206
‘opisywać, opowiadać szczegółowo i ob- „instytucja oświatowo-wychowawcza,

szernie’. b. całościowo. F1 której zadaniem jest kształcenie i wycho-
wanie”.  Szkoła podstawowa, średnia,
szklanka rzecz. r.ż.; D. szklanki, C. Ms.
wyższa.  Szkoła zawodowa.  Szkoła mu-
szklance, l. mn. M. B. szklanki, D. szkla-
zyczna, rolnicza, wojskowa.  Szkoła pań-
nek;
stwowa, społeczna, prywatna.  Chodzić
„małe, wąskie, niezbyt wysokie naczy-
do szkoły.  Skończyć szkołę. E2, E4
nie ze szkła do picia napojów; także jego
p. szkolny, szkoleniowy, przedszkole,
zawartość”.  Ustawić szklanki w szaf-
szkolenie, szkolnictwo, szkółka, szkolić,
ce.  Podać wodę w szklance.  Szklan-
szkolić się.
ka herbaty.  Dźwięk szklanek.  Bu-
rza w szklance wody ‘awantura, kłótnia szpital rzecz. r.m.; D. szpitala, l. mn. M. B.
z mało istotnego powodu’. D5 szpitale, D. szpitali;
p. szklaneczka. „instytucja przeznaczona do badania i le-
szkoda czas. ndm; czenia chorych wymagających stałej opie-
„należy żałować czegoś”.  Szkoda, że nie ki lekarskiej i pielęgniarskiej”.  Leżeć,
byliście.  Szkoda pieniędzy.  Szkoda dzie- przebywać w szpitalu.  Szpital woje-
ci.  Szkoda czasu na gadanie.  Szkoda wódzki, miejski, kliniczny.  Szpital dzie-
marzyć, szkoda mówić ‘nie warto marzyć, cięcy.  Pójść do szpitala.  Pacjenci szpi-
mówić, i tak nic z tego nie będzie’. A9 tala. b. klinika. E4, A7
p. szpitalny, szpitalik.
szkodzić czas. ndk; szkodzę, szkodzisz,
szkódź, szkodził, szkodziłyśmy, szkodzi- sztuczny przym.; sztuczna, sztuczne,
liśmy; rzecz. szkodzenie; szkodzić komu, sztuczni; nie stopniuje się;
w czym; 1. „taki, który został zrobiony przez czło-
„czynić komuś szkodę materialną lub mo- wieka, a ma naśladować naturę, być do
ralną”.  Szkodzić sobie, rodzinie.  Pa- niej podobnym”.  Sztuczne światło.
pierosy szkodzą.  Nic nie szkodzi ‘od-  Sztuczne kwiaty.  Sztuczne futro. B5
powiedź na wyraz przepraszam’.  Kto 2. „taki, który jest nieprawdziwy, udawa-
późno przychodzi, sam sobie szkodzi ‘nie- ny, nie jest szczery”.  Sztuczny uśmiech.
punktualność może być przyczyną po-  Sztuczne zachowanie, poruszanie się.
b. udawany, pozorowany. B4
ważnych strat’.  Złość piękności szkodzi
p. sztucznie.
‘człowiek zły jest brzydki’. b. przeszka-
dzać. B4 sztuka rzecz. r.ż.; D. sztuki, C. Ms. sztuce,
p. przeszkodzić, zaszkodzić. l. mn. M. B. sztuki, D. sztuk;
1. „twórczość artystyczna w zakresie
szkolny przym.; szkolna, szkolne, szkolni;
malarstwa, rzeźby, architektury, muzy-
nie stopniuje się;
ki, literatury”.  Zabytki, dzieła sztuki.
„taki, który dotyczy szkoły jako instytu-
 Dzieła sztuki ludowej.  Historia sztu-
cji lub jest związany z problemami szko-
ki.  Sztuka współczesna, starożytna.
ły”.  Przyjaciel szkolny.  Boisko, teren
b. twórczość. E5
szkolny.  Legitymacja szkolna.  Przybo-
2. „utwór dramatyczny wystawiany na
ry szkolne.  Sekretariat szkolny.  Mło-
scenie”.  Sztuka polskiego autora.  Na-
dzież szkolna.  Świadectwo szkolne.
pisać sztukę.  Premiera sztuki.  Grać
 Wypracowanie, zadanie szkolne.  Uro-
w sztuce. b. utwór, dramat. E5
czystości szkolne. ▲ Rok szkolny ‘okres
3. „umiejętność wykonywania czegoś”.
nauki w szkołach trwający zwykle oko-
 Sztuka aktorska.  Pokazywać różne
ło dziesięciu miesięcy’. ▲ Wiek szkolny
sztuki.  To nie sztuka, to żadna sztu-
‘wiek, w którym dziecko powinno uczęsz-
ka ‘to łatwe, to nic trudnego’. b. umiejęt-
czać do szkoły’. E2
ność. B4
p. szkoła, szkolnictwo.
4. „jedna, pojedyncza rzecz”.  Dwie sztu-
szkoła rzecz. r.ż.; D. szkoły, C. Ms. szkole, ki bielizny.  Dwanaście sztuk chusteczek
l. mn. M. B. szkoły, D. szkół; do nosa.  Kupować coś na sztuki.  Płacić
* szklance zob. szklanka * szkół zob. szkoła

* szkódź zob. szkodzić * sztuce zob. sztuka
* szkole zob. szkoła
szukać szynka
207
od sztuki ‘płacić za każdą rzecz osobno’. szybki przym.; szybka, szybkie, szybcy,
b. jednostka, egzemplarz, kawałek. F1 szybszy, szybsi;
p. sztuczny, sztucznie, sztuczka. „taki, który rusza z dużą prędkością; dzie-
je się natychmiast, w krótkim czasie”.
szukać czas. ndk; szukam, szukasz, szu-
 Szybki oddech chorego.  Szybki bieg,
kaj, szukał, szukałyśmy, szukaliśmy, szu-
krok.  Szybkie ruchy.  Szybka decyzja,
kany; rzecz. szukanie; szukać kogo, co,
reakcja.  Szybki samochód.  Być szyb-
czego, gdzie;
szym od kogoś. b. prędki, gwałtowny. F5
1. „starać się znaleźć coś, co zostało scho-
p. szybko, szybciutko, szybciutki.
wane lub nie wiemy, gdzie się to znajdu-
je”.  Szukać parasola.  Szukać książki, szybko przysł.; szybciej;
pieniędzy.  Szukać domu, mieszkania. „w sposób, który nie wymaga wiele cza-
 Szukać wyjścia.  Szukać dziury w ca- su”.  Mówić, odpowiadać szybko.  Je-
łym ‘pokazywać same ujemne strony cze- chać, iść szybko. b. prędko, natychmiast.
goś’.  Takiego drugiego ze świecą szukać G7
‘o czymś, o kimś wyjątkowym’.  Szukaj
szyja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. szyi, l. mn. M. B.
wiatru w polu ‘o kimś, o czymś, kogo, cze-
szyje, D. szyi;
go i tak się nie znajdzie’. B4
„część ciała łącząca głowę z tułowiem”.
2. „dążyć do osiągnięcia, zdobycia cze-
 Gruba, cienka, krótka, długa szyja.  Za-
goś”.  Szukać radości, szczęścia.  Szu-
wiązać szalik na szyi.  Rzucić się komuś
kać okazji do spotkania.  Szukać pomo-
na szyję ‘gwałtownie objąć kogoś ramio-
cy, ratunku.  Szukać przygód. b. poszu-
nami za szyję, okazując serdeczność’. A4
kiwać. B4
p. szyjny, szyjowy, szyjka.
p. odszukać, poszukać, przeszukać, wy-
szukać. szynka rzecz. r.ż.; D. szynki, C. Ms. szynce,
l. mn. M. B. szynki, D. szynek;
szyba rzecz. r.ż.; D. szyby, C. Ms. szybie,
„udo tylnej nogi świni; mięso z tej części
l. mn. M. B. szyby, D. szyb;
oraz wędlina odpowiednio przyrządzo-
„szkło w ramie okiennej”.  Stłuc szy-
na”.  Szynka gotowana, surowa.  Szyn-
bę.  Wymienić szyby.  Szyba samocho-
ka z puszki.  Bułka z szynką. D7
du.  Czyścić szyby.  Patrzeć przez szy-
p. szynkowy, szyneczka.
bę. D1
p. szybka.
* szybcy zob. szybki * szyi zob. szyja

* szybsi zob. szybki * szynce zob. szynka
* szybciej zob. szybko
Ś
ś 1. „litera alfabetu polskiego; znak graficznie mieszkać.  Ślicznie dziękuję ‘zwrot
ny spółgłoski ś”. grzecznościowy: bardzo dziękuję’. b. pięk-
2. „spółgłoska ustna, bezdźwięczna, szcze- nie, ładnie. B5
linowa, środkowojęzykowa”.
śliczny przym.; śliczna, śliczne, śliczni,
ściana rzecz. r.ż.; D. ściany, C. Ms. ścianie, śliczniejszy, śliczniejsi;
l. mn. M. B. ściany, D. ścian; „taki, który sprawia przyjemność, radość
„pionowa płaszczyzna, która dzieli wnę- swoim wyglądem, zachowaniem”.  Ślicz-
trze budynku”.  Ściana boczna.  Pod na panna.  Śliczne kwiaty.  Stawać się
ścianą stoi biurko.  Oprzeć się o ścia- śliczniejszym.  Śliczne dzieci.  Śliczne
nę.  Malować ściany.  Powiesić obraz miejsce. b. piękny, uroczy. B5
na ścianie.  Mówić do ściany ‘mówić do p. ślicznie, śliczniutki.
kogoś, kto nie słucha’.  W czterech ścia-
nach ‘w mieszkaniu’. D1 ślub rzecz. r.m.; D. ślubu, Ms. ślubie, l. mn.
p. ścienny, ścianowy, ścianka. M. B. śluby, D. ślubów;
ślad rzecz. r.m.; D. śladu, Ms. śladzie, l. mn. „zawarcie małżeństwa oraz obrzęd z tym
M. B. ślady, D. śladów; związany, który odbywa się w urzędzie
1. „znak zostawiony na ziemi po przejściu stanu cywilnego albo w kościele”.  Akt,
lub przejechaniu”.  Głęboki, wyraźny dokument ślubu.  Data ślubu.  Ślub cy-
ślad.  Ślad stóp, kół.  Ślady na śniegu, wilny, kościelny.  Uroczysty, skromny
na piasku.  Fałszywy ślad ‘informacja, ślub.  Brać ślub. C6, E1
która wprowadza kogoś w błąd’.  Cho- p. ślubny, ślubować.
dzić, iść ślad w ślad za kimś, za czymś ‘iść śmiać się czas. ndk; śmieję się, śmiejesz
za kimś, nie odchodzić od kogoś ani na się, śmiej się, śmiał się, śmiałyśmy się,
krok’. b. trop. F1 śmialiśmy się /śmieliśmy się; rzecz. śmia-
2. „coś, co pozostało po czymś, co się w danie się; śmiać się z kogo, z czego;
nym miejscu działo”.  Ślady po brudnych 1. „wydawać z gardła charakterystycz-
butach.  Ślady zabawy.  Ślady ran.  Zo- ny dźwięk, który jest wyrazem rado-
stawić po sobie jakiś ślad ‘pozostawić po
ści”.  Śmiać się głośno, cicho, radośnie.
sobie coś trwałego’.  Ani śladu ‘nicze-
 Śmiać się szczerze, serdecznie.  Śmiać
go nie widać, nic nie ma’.  Zacierać śla-
się przez łzy ‘śmiać się, udawać wesołego,
dy ‘usuwać wszystko, co mogłoby wska-
będąc smutnym’.  Śmiać się od ucha do
zywać na jakieś zdarzenia’. b. znak, do-
ucha ‘śmiać się serdecznie, głośno’.  Ten
wód. B5
się śmieje, kto się śmieje ostatni ‘nie nale-
p. śladowy, śledztwo, śledzić.
ży zbyt wcześnie ogłaszać sukcesu’. b. ra-
ślicznie przysł.; śliczniej; dować się. A9
„w sposób wywołujący bardzo przyjem- 2. „wyrażać lekceważenie dla kogoś lub
ne uczucie”.  Ślicznie wyglądać.  Ślicz- czegoś, kogo, czego się nie ceni”.  Śmiać
* śladzie zob. ślad

śmiało średni
209
się z kolegi.  Śmiać się z czyichś słów. „taki, który wywołuje śmiech, radość”.
b. lekceważyć. A9  Śmieszny pomysł, żart.  Śmieszny ry-
p. pośmiać się, roześmiać się, zaśmiać sunek.  Śmieszne zdarzenie.  Nie bądź
się, śmiech. śmieszny. b. zabawny, wesoły. B5
p. śmiesznie.
śmiało przysł.; śmielej;
1. „odważnie, nie obawiając się niczego”. śniadanie rzecz. r.n.; D. śniadania, l. mn.
 Śmiało odpowiedzieć.  Śmiało podejść. M. B. śniadania, D. śniadań;
b. odważnie. A8 „posiłek ranny”.  Pierwsze, drugie śnia-
2. pot. „bez wątpliwości, z całą pewno- danie.  Przygotować, zjeść śniadanie.
ścią”.  Śmiało zdążycie.  Śmiało może-  Hotel ze śniadaniem.  Zapraszać na
cie zaprosić. B5 śniadanie. D7
p. śniadaniowy, śniadanko.
śmiały przym.; śmiała, śmiałe, śmiali,
śmielszy, śmielsi; śnie zob. sen.
1. „taki, który nie boi się niebezpie- śnieg rzecz. r.m.; D. śniegu, N. śniegiem,
czeństw, pewny siebie”.  Śmiałe dziecko. l. mn. M. B. śniegi, D. śniegów;
 Śmiałe zwierzęta.  Śmiali ludzie. b. od- „opad atmosferyczny w postaci drobnych
ważny. A8 płatków lodu”.  Miękki, twardy, puszy-
2. „taki, który świadczy o czyjejś odwadze, sty śnieg.  Śnieg pada, sypie.  Napada-
który ma własne poglądy, zasady i przy- ło śniegu. H1
znaje się do nich”.  Śmiałe plany.  Śmia- p. śniegowy, śnieżny, śnieżek.
ły pomysł.  Śmiała wypowiedź. b. odważ-
ny, ryzykowny. A8 śpiew rzecz. r.m.; D. śpiewu, Ms. śpiewie,
p. śmiało, śmiele. l. mn. M. B. śpiewy, D. śpiewów;
„wydawanie dźwięków, które tworzą me-
śmiech rzecz. r.m.; D. śmiechu, l. mn. M. B. lodię”.  Głośny, cichy śpiew.  Iść ze śpie-
śmiechy, D. śmiechów; wem na ustach.  Uczyć śpiewu.  Śpiew
„wyrażanie radości mimiką twarzy i po- ptaków. A11
przez wydawanie charakterystycznego p. śpiewaczy, śpiewający, śpiewny, śpiew-
głosu”.  Głośny, radosny, serdeczny nie, śpiewająco, śpiewak, śpiewaczka,
śmiech.  Śmiech ucichł.  Robić coś, mó- śpiewnik, śpiewać.
wić ze śmiechem.  Pękać, umierać ze
śmiechu ‘śmiać się bardzo gwałtownie’. śpiewać czas. ndk; śpiewam, śpiewasz,
 Coś jest śmiechu warte ‘coś jest mało śpiewaj, śpiewał, śpiewałyśmy, śpiewali-
ważne, niepoważne’.  Śmiech to zdro- śmy, śpiewany; rzecz. śpiewanie; śpiewać
wie ‘radość pomaga człowiekowi zdrowo co, komu, o czym;
żyć’. A9 „wydawać głosem melodyjne dźwięki”.
p. śmieszny, śmiesznie.  Śpiewać w chórze.  Śpiewać głośno, ci-
cho, fałszywie, czysto.  Śpiewać piosen-
śmierć rzecz. r.ż.; D. C. Ms. śmierci, bez kę.  Lepiej śpiewać niż się gniewać ‘po-
l. mn.; chwała pogody ducha, unikania konflik-
biol., med. „koniec czynności życiowych tów’. A11
organizmu, zakończenie życia”.  Lek- p. odśpiewać, pośpiewać, zaśpiewać,
ka, nagła śmierć.  Tajemnicza, tragicz- śpiew, śpiewak, śpiewaczka, śpiewnik.
na śmierć.  Rocznica śmierci.  Urato-
wać kogoś od śmierci.  Być między ży- średni przym.; średnia, średnie, średni; nie
ciem a śmiercią ‘być w ciężkim stanie, stopniuje się;
w którym grozi śmierć’.  Zapomnieć na 1. „taki, który nie jest ani najlepszy, ani
śmierć ‘całkowicie o czymś zapomnieć’. najgorszy”.  Średni uczeń.  Średnie za-
b. zgon. A3 robki.  Średnie zdolności.  pot. Średnia
p. śmiertelny, śmiertelnie. przyjemność ‘przyjemność o wątpliwej
wartości’. b. przeciętny, zwykły. B5
śmieszny przym.; śmieszna, śmieszne, 2. „taki, który znajduje się między małym
śmieszni, śmieszniejszy, śmieszniejsi; i dużym; pośredni pod względem miary,
* śmielej zob. śmiało * śmieszniejsi zob. śmieszny

* śmielsi zob. śmiały
średnik światło
210
objętości, ilości, wielkości itp.”.  Średni skie.  Środowisko nauczycielskie, nauko-

brat.  Średnie rodzeństwo.  Człowiek we.  Środowisko artystyczne, muzyczne.
w średnim wieku.  Średni wzrost.  Śred-  Środowisko młodzieżowe.  Osoby spo-
nie wykształcenie. F1 za środowiska. b. towarzystwo, wspólno-
p. średnio, średnik. ta. A2
p. środowiskowy.
średnik rzecz. r.m.; D. średnika, N. śred-
nikiem, l. mn. M. B. średniki, D. średni- śródmieście rzecz. r.n.; D. śródmieścia,
ków; l. mn. M. B. śródmieścia, D. śródmieści/
„znak interpunkcyjny (;), którego funk- śródmieść;
cja jest pośrednia między kropką a prze- „środkowa część miasta, skupiająca
cinkiem”.  Postawić, skreślić średnik. ośrodki zarządzania, centrum”.  Nowo-
 Oddzielić średnikiem.  Używać śred- czesne, zabytkowe śródmieście.  Miesz-
nika. C1 kać w śródmieściu.  Dojść do śródmie-
ścia.  Ulice śródmieścia. b. centrum. F2
środa rzecz. r.ż.; D. środy, C. Ms. środzie, p. śródmiejski.
l. mn. M. B. środy, D. śród;
„trzeci, środkowy dzień tygodnia”.  Spo- świadectwo rzecz. r.n.; D. świadectwa, Ms.
tykać się w środę.  Pracować w środę. świadectwie, l. mn. M. B. świadectwa, D.
▲ Środa Popielcowa ‘w Kościele katolic- świadectw;
kim: pierwszy dzień Wielkiego Postu’. „dokument, który stwierdza jakiś fakt lub
G3 daje prawo do czegoś”.  Świadectwo le-
p. środowy. karskie.  Świadectwo ukończenia szko-
ły.  Świadectwo urodzenia.  Świadectwo
środek rzecz. r.m.; D. środka, N. środkiem, badań.  Wydać świadectwo. ▲ Świadec-
l. mn. M. B. środki, D. środków; two dojrzałości ‘świadectwo ukończenia
1. „miejsce na powierzchni położone od szkoły średniej’. b. dowód. C4
każdego brzegu w jednakowej odległości;
także wewnętrzna część czegoś”.  Stanąć świat rzecz. r.m.; D. świata, C. światu, Ms.
na środku pokoju.  Środek miasta, ryn- świecie, l. mn. M. B. światy, D. światów;
1. „kula ziemska; ziemia jako miejsce ist-
ku.  Iść środkiem ulicy.  Wejść do środ-
nienia człowieka i przyrody”.  Zwiedzić
ka mieszkania. b. centrum. F2
świat.  Podróż dookoła świata. ▲ Część
2. „sposób określonego działania lub to,
świata ‘kontynent’.  Przyjść na świat
co ułatwia zrealizowanie jakiejś czynno-
‘urodzić się’.  Stary jak świat ‘bardzo sta-
ści”.  Środki finansowe.  Środki komu-
ry’.  Chodzić po świecie ‘żyć’.  O bożym
nikacji.  Środki prawne, administracyj-
świecie zapomnieć ‘zapomnieć o wszyst-
ne, wychowawcze.  Nadzwyczajne środki kim’.  Używaj świata, póki służą lata ‘ko-
ostrożności.  Szukać środków ratunku. rzystaj z uroków życia, póki jesteś młody’.
 Nie przebierać w środkach ‘dążyć do b. ziemia. F2
celu wszystkimi sposobami; nie liczyć się 2. „obce, dalekie strony, kraje, miejsca”.
z nikim i niczym’. b. metoda, sposób. B7  Wiadomości z kraju i ze świata.  Pójść
p. środkowy, środkowo, środeczek, ośro- w świat ‘pójść w obce, dalekie strony’.
dek.  Świat zabity deskami ‘miejsce bardzo
środowisko rzecz. r.n.; D. środowiska, N. odległe od miasta’. F3
środowiskiem, l. mn. M. B. środowiska, D. p. światowy, światek, światowiec.
środowisk; światło rzecz. r.n.; D. światła, Ms. świetle,
1. „ogół warunków zewnętrznych, w któ- l. mn. M. B. światła, D. świateł;
rych żyje organizm”.  Środowisko na- „fale wywołujące w oku ludzkim wrażenia
turalne człowieka.  Środowisko leśne. wzrokowe; źródło oświetlenia”.  Światło
 Środowisko przyrodnicze.  Zmiany śro- dzienne.  Światło elektryczne.  Zapa-
dowiska. A3 lić, zgasić światło.  Światło na skrzyżo-
2. „grupa ludzi, których łączą wspól- waniu.  Blask światła.  W świetle cze-
ne warunki życia, wspólna praca, wspól- goś ‘na podstawie uzyskanych informacji,
ne zainteresowania”.  Środowisko wiej- wiadomości’. b. jasność. B5
* środzie zob. środa * świecie zob. świat

* śródmieści/śródmieść zob. śródmieście * świetle zob. światło
światowy świnia
211
p. świetlny, świetliście, światełko, świe- świetny przym.; świetna, świetne, świetni,

cić. świetniejszy, świetniejsi;
„taki, który jest bardzo dobry, niezwykle
światowy przym.; światowa, światowe,
korzystny”.  Świetny film.  Świetny hu-
światowi; nie stopniuje się;
1. „taki, który dotyczy całego świata, mor.  Świetny lekarz.  Świetna wyciecz-
wszystkich narodów i państw na ziemi”. ka.  Świetna praca.  Świetna książka,
 Literatura światowa.  Kultura świato- wystawa.  Świetni nauczyciele. B5
wa.  Światowej sławy muzyk.  Świato- p. świetnie.
we organizacje, stowarzyszenia. b. global- świeży przym.; świeża, świeże, świeższy;
ny, międzynarodowy. F2 1. „taki, który istnieje lub jest używany
2. „taki, który jest charakterystyczny
od niedawna”.  Świeże wiadomości, in-
dla ludzi bywających w świecie, o odpo-
formacje.  Świeża prasa.  Świeża koszu-
wiednim sposobie zachowania się, życia”.
la.  Świeży chleb.  Świeże bułki.  Świe-
 Człowiek światowy.  Światowa kobieta,
że kwiaty.  Świeże ślady. b. najnowszy.
dama.  Życie światowe.  Światowe towa-
G7
rzystwo. b. bywały. A8
2. „taki, na którym nie widać śladów
p. światowo, światowiec.
zmęczenia, starości”.  Świeży wygląd.
świąteczny przym.; świąteczna, świątecz-  Świeży oddech.  Świeży umysł.  Czuć
ne, świąteczni; nie stopniuje się; się świeżym ‘być wypoczętym, mieć dobry
„charakterystyczny dla świąt, często bar- nastrój’. b. zrelaksowany. A5
dzo uroczysty, niecodzienny”.  Świątecz- p. świeżo, świeżutki.
ny nastrój.  Życzenia świąteczne.  Świą-
teczne ubranie.  Wypoczynek świąteczny. święto rzecz. r.n.; D. święta, Ms. święcie,
 Świąteczny obiad.  Świąteczna atmos- l. mn. M. B. święta, D. świąt;
fera. b. uroczysty, podniosły. E1 „dzień wolny od pracy; uroczystość pań-
p. świątecznie. stwowa lub kościelna”.  Święto pracy.
 Święta Bożego Narodzenia.  Święto
świecić czas. ndk; świecę, świecisz, świeć,
państwowe, kościelne, szkolne.  Święto
świecił, świeciłyśmy, świeciliśmy; rzecz.
rodzinne.  Obchodzić święto.  Życzyć
świecenie; świecić czym, komu;
wesołych świąt.  Coś od wielkiego świę-
1. „być źródłem światła”.  Słońce świeci.
 Lampa świeci.  Jasno świecić. b. błysz- ta ‘coś uroczystego, wyjątkowego, zdarza-
czeć, płonąć. B5 jącego się rzadko’.  Urządzić, wyprawić
2. „powodować, że nagle przestaje być święta ‘przygotować przyjęcie świątecz-
ciemno”.  Świecić zapałkami, lampą. ne’. E1, G3
 Świecić przykładem ‘być wzorem dla p. świąteczny, świątecznie, świętować,
kogoś’.  Świecić oczami za kogoś lub święcić.
za coś ‘wstydzić się za kogoś lub za coś’.
świnia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. świni, l. mn. M.
b. rozjaśniać. B5
B. świnie, D. świń;
p. oświecić, poświecić, przyświecić, za-
„zwierzę domowe hodowane głównie dla
świecić, światło.
mięsa i tłuszczu; Sus scrofa (domesti-
świetnie przysł.; świetniej; ca)”.  Świnia domowa.  Mięso ze świ-
„w sposób znakomity; doskonale”.  Czuć ni.  Karmić świnie.  Upić się jak świ-
się świetnie.  Wyglądać świetnie.  Świet- nia ‘wypić bardzo dużo alkoholu, być pi-
nie mówić po polsku.  Świetnie zdać eg- janym’. H2
zamin. b. wspaniale, doskonale. B5 p. świński, świnka, świniak.
* świetniejsi zob. świetny * świąt zob. święto

* święcie zob. święto
T
t 1. „litera alfabetu polskiego; znak graficz- tak przysł.; nie stopniuje się;
ny spółgłoski t”. 1. „wyraża potwierdzenie, zgodę na coś”.
2. „spółgłoska bezdźwięczna, przednioję-  Pójdziesz do kina? – Tak.  Pożyczysz
zykowa, zwarta”. mi książkę? – Tak!  Tak jest.  Może
tak, może nie ‘wyraz niezdecydowania’.
ta zaim. r.ż.; D. C. Ms. tej, B. tę, N. tą, l. mn.
M. B. te, D. Ms. tych, C. tym, N. tymi; zob. b. oczywiście, owszem. C6
ten. 2. „podkreśla pewien sposób robienia cze-
goś, wskazuje nasilenie tego, co oznacza
tabela rzecz. r.ż.; D. C. Ms. tabeli, l. mn. M. wyraz”.  Zrób to tak, jak ci mówiłem.
B. tabele, D. tabel;  Bywa i tak.  Nie spodziewałam się, że
„zestawienie, wykaz danych, liczb itp. tak późno wrócisz.  Tak stał kilka minut.
umieszczonych w określonym porząd-  Mieszkać tak daleko.  Tak sobie ‘ani
ku”.  Tabela statystyczna.  Tabela cen, dobrze, ani źle’. B5
wydatków, dochodów.  Miejsce, pozycja
w tabeli. b. ranking. C4 taka zaim. r.ż.; D. C. Ms. takiej, B. N. taką,
p. tabelaryczny, tabelarycznie, tabelka. l. mn. M. B. takie, D. Ms. takich, C. takim,
N. takimi; zob. taki.
tabletka rzecz. r.ż.; D. tabletki, C. Ms. ta-
bletce, l. mn. M. B. tabletki, D. tabletek; taki zaim. r.m.; D. takiego, C. takiemu, B.
„lekarstwo w postaci okrągłych, prasowa- żywotny takiego/nieżywotny taki, N. Ms.
nych proszków”.  Tabletki od bólu głowy. takim, l. mn. M. r. mos. tacy/r. nmos. ta-
 Tabletki na kaszel.  Zażywać tabletki. kie, D. Ms. takich, C. takim, B. takich/ta-
b. pigułka. A7 kie, N. takimi;
p. tabletkowy. 1. „zastępuje przymiotnik, niekiedy też
tablica rzecz. r.ż.; D. C. Ms. tablicy, l. mn. inne części mowy, a nawet całe zdania”.
M. B. tablice, D. tablic;  Taki samochód jak twój.  Jesteś taki
1. „płyta wisząca na ścianie w salach sam jak inni.  Taki czy inny ‘wszystko
szkolnych, najczęściej czarna, na której jedno jaki’.  Jaka praca, taka płaca ‘jak
pisze się kredą lub pisakiem”.  Pisać na będziesz pracował, taką otrzymasz zapła-
tablicy.  Tablica klasowa.  Wytrzeć ta- tę’. C1
blicę. D4 2. „występuje w funkcji ekspresywnej,
2. „płyta, deska, na której umieszcza się podkreślając cechy przedmiotów, osób,
ogłoszenia, informacje, napisy”.  Tabli- zdarzeń”.  Był taki dobry.  Taka mą-
ca ogłoszeń.  Powiesić ogłoszenie na ta- dra.  Takie ładne dziecko.  Nic takiego
blicy. D4 ‘nic godnego uwagi’.  Taki sobie ‘średni,
p. tablicowy, tabliczka. przeciętny’. B5
* tabletce zob. tabletka * tacy zob. taki

takie tapczan
213
takie zaim. r.n.; D. takiego, C. takiemu, B. tamten zaim. r.m.; D. tamtego, C. tamte-
takie, N. Ms. takim, l. mn. M. B. takie, mu, B. tamtego/tamten, N. Ms. tamtym,
D. Ms. takich, C. takim, N. takimi; zob. l. mn. M. r. mos. tamci/r. nmos. tamte, D.
taki. Ms. tamtych, C. tamtym, B. tamtych/tam-
te, N. tamtymi;
taksówka rzecz. r.ż.; D. taksówki, C. Ms. „wskazuje osobę, przedmiot, zdarzenie,
taksówce, l. mn. M. B. taksówki, D. ta moment czasu oddalony od mówiącego”.
ksówek;  Tamte czasy.  Tamci ludzie.  W tam-
„samochód osobowy, który służy do prze- tym roku.  Tamta kobieta.  Tamte dzie-
wożenia ludzi za odpowiednią opłatą”. ci.  Tamci chłopcy, uczniowie.  To i tam-
 Postój taksówek.  Przyjechać taksów- to ‘różne rzeczy, sprawy’. b. ów. B5
ką.  Wziąć, zamówić taksówkę.  Wezwać
telefonicznie taksówkę. b. taxi. F4 tamto zaim. r.n.; D. tamtego, C. tamte-
p. taksówkowy, taksówkarski, taksówecz- mu, B. tamto, N. Ms. tamtym, l. mn. M.
ka, taksówkarz. B. tamte, D. Ms. tamtych, C. tamtym, N.
tamtymi; zob. tamten.
także part.;
„podkreśla podobieństwo, włącza coś tani przym.; tania, tanie, tańszy;
„taki, który mało kosztuje, ma niską
w zakres spraw już znanych”.  My także
cenę”.  Tanie owoce, warzywa.  Tania
pójdziemy.  Poznasz także moich rodzi-
żywność, odzież, książka.  Tanie waka-
ców.  Mam także syna. b. również, też.
cje.  Tanim kosztem ‘bez większych wy-
C1
datków, bez wysiłku’. b. niedrogi. B5, F1
talerz rzecz. r.m.; D. talerza, l. mn. M. B. p. tanio, taniutki, taniuchny, tanieć.
talerze, D. talerzy; taniec rzecz. r.m.; D. tańca, l. mn. M. B.
„naczynie okrągłe do podawania potraw; tańce, D. tańców;
także zawartość tego naczynia”.  Usta- „rytmiczne ruchy ciała w takt muzyki”.
wić talerze na stole.  Talerz zupy, kaszy.  Szybki, wolny taniec.  Taniec towarzy-
 Głęboki talerz ‘talerz do zupy’.  Pła- ski.  Taniec ludowy, narodowy.  Lek-
ski, płytki talerz ‘talerz do drugiego da- cja, nauka tańca.  Prosić kogoś do tańca.
nia’. D5  Ktoś jest do tańca i do różańca ‘ktoś na-
p. talerzowy, talerzyk. daje się zarówno do zabawy, jak i do pra-
talerzyk rzecz. r.m.; D. talerzyka, N. tale- cy’. b. tan, pląs. F6
p. taneczny, tanecznie, tancerz, taneczni-
rzykiem, l. mn. M. B. talerzyki, D. tale-
ca, tańczyć.
rzyków;
„niewielkie naczynie stołowe, służące do tańczyć czas. ndk; tańczę, tańczysz, tańcz,
podawania potraw”.  Podać ciasto, ka- tańczył, tańczyłyśmy, tańczyliśmy, tańczo-
napki, owoce na talerzykach.  Talerzyk ny; rzecz. tańczenie; tańczyć co, z kim;
deserowy. D5 „wykonywać rytmiczne ruchy ciała w takt
p. talerzykowy. muzyki”.  Dobrze tańczyć.  Tańczyć
tango, walca.  Tańczyć na scenie, w te-
tam zaim.; ndm; atrze, w operze.  Tańczyć na zabawie, na
„wskazuje na miejsce oddalone od mó- balu.  Tańczyć koło kogoś, przed kimś
wiącego”.  Stań tam.  Mieszkam tam. ‘spełniać czyjeś życzenia’. F6, E5
 Chciałbym tam pojechać.  Kto tam? p. potańczyć, zatańczyć, taniec.
‘pytanie zadawane po usłyszeniu dzwon-
ka, pukania do drzwi’.  Tu i tam ‘w róż- tapczan rzecz. r.m.; D. tapczanu, Ms. tap-
nych miejscach’.  Tam i z powrotem czanie, l. mn. M. B. tapczany, D. tapcza-
‘w tamtą i w tę stronę’. F2 nów;
„mebel do spania i siedzenia, zbudowa-
tamta zaim. r.ż.; D. C. Ms. tamtej, B. N. ny z drewnianej skrzyni z materacem”.
tamtą, l. mn. M. B. tamte, D. Ms. tam-  Wąski, szeroki, miękki, twardy tap-
tych, C. tamtym, N. tamtymi; zob. tam- czan.  Położyć się, leżeć, spać na tapcza-
ten. nie. D3
* taksówce zob. taksówka * tańca zob. taniec

* tamci zob. tamten * tańce zob. taniec
* tańszy zob. tani
tata/tato telewizja
214
p. tapczanowy, tapczanik. rzana teczka.  Schowaj książki do tecz-

ki.  Czarna, brązowa teczka.  pot.
tata/tato rzecz. r.m.; D. taty/tata, C. Ms.
Przywieźć kogoś w teczce ‘narzucić spo-
tacie, B. tatę/tata, N. tatą/tatem, W. tato,
łeczności lokalnej, załodze zakładu pracy
l. mn. M. tatowie, D. B. tatów;
kandydata pochodzącego z zewnątrz na
„pieszczotliwie o ojcu”.  Kochany, dobry,
jakieś stanowisko’. b. aktówka, neseser,
serdeczny tata.  Czekać na tatę.  Słu-
walizeczka. A6
chać taty.  Odwiedzić, zaprosić tatę. B1
2. „rodzaj okładki papierowej, plastikowej
p. tatko, tatuś.
do przechowywania dokumentów, maszy-
te zob. ta. nopisów itp.”.  Oddać referat w teczce.
teatr rzecz. r.m.; D. teatru, Ms. teatrze,  Schować dokumenty w teczce. ▲ Tecz-
l. mn. M. B. teatry, D. teatrów; ka personalna ‘zbiór dokumentów zawie-
„instytucja zajmująca się organizacją rających dane dotyczące określonej oso-
przedstawień na scenie; budynek tej in- by’. B5
stytucji”.  Teatr Nowy w Poznaniu.  Te- p. teczuszka, teka.
atr Polski.  Zaproszenie, bilet do teatru.
tegoroczny przym.; tegoroczna, tegorocz-
 Teatr zawodowy, amatorski.  Teatr
ne, tegoroczni; nie stopniuje się;
studencki.  Grać, występować w teatrze.
„taki, który dotyczy bieżącego roku”.
b. scena. E4, E5
 Tegoroczne zbiory owoców.  Tegorocz-
p. teatralny, teatralnie, teatrzyk.
ni absolwenci.  Tegoroczna zima, wio-
techniczny przym.; techniczna, technicz- sna.  Tegoroczne lato.  Tegoroczni ma-
ne, techniczni; nie stopniuje się; turzyści. G7
„taki, który dotyczy techniki, stosowa-
ny jest w technice lub zajmuje się techni- tekst rzecz. r.m.; D. tekstu, Ms. tekście,
ką”.  Księgarnia, literatura techniczna. l. mn. M. B. teksty, D. tekstów;
 Nauki techniczne.  Szkoła technicz- „całość złożona z wyrazów lub zdań na-
na.  Postęp techniczny.  Wykształcenie pisana lub wygłoszona”.  Tekst czytany,
techniczne.  Coś jest w dobrym, w złym zapisany.  Trudny, łatwy tekst.  Tekst
stanie technicznym. E3 piosenki.  Tekst literacki.  Tekst prze-
p. technicznie. mówienia.  Odczytać tekst.  Porówny-
wać teksty. C3
technika [technika] rzecz. r.ż.; D. techniki,
C. Ms. technice, l. mn. M. B. techniki, D. p. tekstowy, tekścik.
technik; dla zn. 1. bez l. mn.; telefon rzecz. r.m.; D. telefonu, Ms. telefo-
1. „dział cywilizacji, który obejmuje dzia- nie, l. mn. M. B. telefony, D. telefonów;
łalność gospodarczą człowieka, środki „urządzenie techniczne do prowadzenia
i czynności wytwarzające dobra material- rozmów na odległość”.  Telefon prywat-
ne”.  Osiągnięcia techniki.  Nowocze-
ny, służbowy.  Numer telefonu.  Tele-
sna technika.  Rozwój techniki.  Cud,
fon zajęty.  Telefon dzwoni.  Rozmawiać
cudo, ostatni krzyk techniki ‘najwyższe
przez telefon.  Telefon komórkowy. C8
osiągnięcie techniki’. b. technologia. E3
p. telefoniczny, telefonicznie, telefonik,
2. „metoda, sposób wykonywania określo-
telefonista, telefonistka, telefonować.
nych prac”.  Technika aktorska, pisar-
ka.  Technika gry na skrzypcach.  Do- telewizja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. telewizji,
skonalić, poznawać technikę. b. metoda, l. mn. M. B. telewizje, D. telewizji;
sposób. B7 „przesyłanie na odległość ruchomych ob-
p. techniczny, technicznie, technik, tech- razów; także instytucja, która organizuje
nikum. i nadaje programy telewizyjne”.  Telewi-
teczka rzecz. r.ż.; D. teczki, C. Ms. teczce, zja kolorowa.  Oglądać telewizję.  Wy-
l. mn. M. B. teczki, D. teczek; stąpić w telewizji.  Telewizja satelitarna.
1. „rodzaj torby ze skóry lub sztucznego  Teatr telewizji.  Telewizja polska, nie-
tworzywa do noszenia różnych przedmio- miecka.  Pracować w telewizji. C7, E4
tów, głównie książek i zeszytów”.  Skó- p. telewizyjny, telewizyjnie, telewizor.
* teatrze zob. teatr * teczce zob. teczka

* technice zob. technika * tekście zob. tekst
telewizor termometr
215
telewizor rzecz. r.m.; D. telewizora, Ms. te- ‘z tego powodu, z tej racji’.  Komu w dro-
lewizorze, l. mn. M. B. telewizory, D. te- gę, temu czas ‘nie należy przekładać roz-
lewizorów; poczęcia podróży’. C6
tech. „aparat do odbioru programu tele-
teraz przysł.; nie stopniuje się;
wizyjnego”.  Kolorowy telewizor.  Włą-
„współcześnie, w tej chwili, obecnie”.
czyć, wyłączyć telewizor.  Patrzeć w tele-
 Nie mam teraz pieniędzy.  Teraz to zro-
wizor.  pot. Siedzieć przed telewizorem
zumiał.  Teraz pracuję.  Teraz wszyst-
‘oglądać program telewizyjny’. C8, D3
ko się zmieni.  Tu i teraz ‘określenie
p. telewizorowy, telewizyjny, telewizyjnie,
miejsca i czasu jakiegoś zdarzenia; hic et
telewizorek.
nunc’. b. obecnie, aktualnie. G7
temat rzecz. r.m.; D. tematu, Ms. temacie, p. teraźniejszy.
l. mn. M. B. tematy, D. tematów;
teraźniejszy przym.; teraźniejsza, teraź-
1. „podstawowa myśl, przedmiot rozmo-
niejsze, teraźniejsi; nie stopniuje się;
wy, artykułu, książki itp.”.  Temat lekcji,
„taki, który żyje, odbywa się, występuje
wykładu, wypracowania.  Główny, aktu-
teraz, współcześnie”.  Teraźniejsza mło-
alny, oryginalny, interesujący temat.  Te-
dzież.  Teraźniejsze zdarzenia, wydarze-
maty do dyskusji, do rozmowy.  Rozma-
nia, wojny.  Teraźniejsza moda. ▲ jęz.
wiać, dyskutować na jakiś temat. b. kwe- Czas teraźniejszy ‘forma czasownika, któ-
stia, motyw. A10 ra wyraża czynność aktualną, współcze-
2. jęz. „część wyrazu powstała po odcięciu sną do chwili mówienia’. b. obecny, aktu-
końcówki fleksyjnej (temat fleksyjny) lub alny. G7
formantu słowotwórczego (temat słowo-
twórczy), która jest nośnikiem znaczenia teren rzecz. r.m.; D. terenu, Ms. terenie,
wyrazu”.  Temat główny, podrzędny.  Te- l. mn. M. B. tereny, D. terenów;
maty oboczne.  Wymiana tematów. C1 „część powierzchni ziemi, miejsce wystę-
p. tematyczny, tematowy, tematycznie, te- powania, zasięgu, odbywania się czegoś”.
macik, tematyka.  Tereny przemysłowe.  Teren mia-
sta, wsi, osiedla.  Tereny górskie, nad-
temperatura rzecz. r.ż.; D. temperatury, morskie.  Teren szkoły. ▲ Tereny zielo-
C. Ms. temperaturze, l. mn. M. B. tempe- ne ‘parki, trawniki w mieście’. b. obszar,
ratury, D. temperatur; przestrzeń. F3
1. „stan ciepła jakiegoś ciała, mierzony p. terenowy, terenowo.
za pomocą termometru”.  Średnia tem-
termin rzecz. r.m.; D. terminu, Ms. termi-
peratura miesiąca.  Temperatura wody,
nie, l. mn. M. B. terminy, D. terminów;
powietrza.  Wysoka, niska temperatura.
1. „czas wyznaczony na wykonanie jakiejś
 Wykres temperatury.  Mierzyć tempe- czynności”.  Zdać egzamin w terminie.
raturę. H1  Skończyć szkołę w terminie.  Krótki,
2. „zbyt wysoki stan cieplny ciała ludz- długi, roczny, miesięczny termin.  Wy-
kiego”.  Temperatura u chorego wzrosła, znaczyć termin.  Umówić się na ter-
spadła.  Dziecko ma temperaturę.  Mie- min.  Termin kończy się, upływa, mija.
rzyć temperaturę. b. gorączka. A7 b. okres. G7
p. temperaturowy. 2. „wyraz lub połączenie wyrazowe o spe-
ten zaim. r.m.; D. tego, C. temu, B. żywotny cjalnym, umownie ustalonym znaczeniu”.
tego/nieżywotny ten, N. Ms. tym, l. mn. M.  Terminy naukowe, techniczne, medycz-
r. mos. ci/r. nmos. te, D. Ms. tych, C. tym, ne.  Terminy gramatyczne.  Słownik
B. r. mos. tych/r. nmos. te, N. tymi; terminów.  Niezrozumiały termin.  Po-
„wskazuje na przedmiot, osobę, zdarze- dać definicję terminu. b. pojęcie. C3
nie itp. stosunkowo bliskie mówiącemu”. p. terminowy.
 Mieszkam w tym domu.  Daj mi tę termometr rzecz. r.m.; D. termometru,
książkę.  Otwórz to okno.  Znam tego Ms. termometrze, l. mn. M. B. termome-
pana.  Idę w tym kierunku.  Wobec tego try, D. termometrów;
* telewizorze zob. telewizor * ci zob. ten

* temperaturze zob. temperatura * tych zob. ten
* tego zob. ten * termometrze zob. termometr
test to
216
„przyrząd do mierzenia temperatury”. język”.  Tłumacz konferencyjny.  Pra-

 Rozdać chorym termometry.  Termo- cować jako tłumacz.  Tłumacz powieści,
metr wskazuje temperaturę. D4 wierszy, tekstów naukowych.  Rozma-
test rzecz. r.m.; D. testu, Ms. teście, l. mn. wiać, porozumiewać się przez tłumacza.
M. B. testy, D. testów;  Służyć komuś za tłumacza. A2, B2
„zestaw pytań lub zadań stosowany w ba- p. tłumaczeniowy, tłumaczka.
daniach; obiektywny sposób sprawdzania tłumaczyć czas. ndk; tłumaczę, tłuma-
wyników”.  Trudny, łatwy test.  Test na czysz, tłumacz, tłumaczył, tłumaczyły-
inteligencję.  Test z języka.  Test psy- śmy, tłumaczyliśmy, tłumaczony; rzecz.
chologiczny.  Test sprawnościowy.  Zali- tłumaczenie; tłumaczyć co, komu;
czyć test. b. sprawdzian, egzamin. E2 1. „wyjaśniać komuś to, czego nie rozu-
p. testowy, testować. mie lub nie zna”.  Tłumaczyć jasno, zro-
testament rzecz. r.m.; D. testamentu, C. zumiale.  Cierpliwie tłumaczyć.  Tłu-
Ms. testamencie, l. mn. M. B. testamen- maczyć uczniom zasady polskiej pisowni.
ty, D. testamentów; b. objaśniać, informować. E2, C2
„dokument o mocy prawnej, sporządzany 2. „przekładać tekst z jednego języka na
przez osobę, która decyduje w nim o wła- drugi”.  Tłumaczyć artykuł, powieść,
snym majątku na wypadek własnej śmier- wiersz.  Tłumaczyć na kilka języków.
ci”.  Testament dziadka, wuja, matki,  Tłumaczyć dokładnie, dosłownie, wier-
ojca.  Ważny testament.  Sporządzić te- nie. b. przekładać. B6
stament.  Zapisać majątek komuś w te- p. przetłumaczyć, wytłumaczyć, tłu-
stamencie. C4 macz, tłumaczka.
p. testamentowy, testamentalny. tłusty przym.; tłusta, tłuste, tłuści, tłust-
też part.; szy/tłuściejszy;
1. „uwydatnia podobieństwo sytuacji, 1. „taki, który zawiera w sobie dużo tłusz-
włącza coś w obręb spraw już znanych”. czu”.  Tłuste mleko, mięso.  Tłusty ser.
 Mnie to też interesuje.  Znam go też.  Tłusta zupa.  Tłuste jedzenie. D7
 Też chcę jeść.  On też pojedzie. B5 2. „taki, który jest gruby”.  Tłusta twarz.
2. „nadaje ujemne zabarwienie wyrazowi,  Tłusta świnia. b. gruby. A5, B5
do którego się odnosi; wyraża wątpliwość, p. tłusto, tłuszcz, tłuściutki.
lekceważenie”.  Też masz pomysły!  Też tłuszcz rzecz. r.m.; D. tłuszczu, l. mn. M. B.
mi poeta.  Też wielki uczony. C1 tłuszcze, D. tłuszczów;
tęsknić czas. ndk; tęsknię, tęsknisz, tęsk- „związek organiczny, występujący
nij, tęsknił, tęskniłyśmy, tęskniliśmy; tę- w organizmach zwierzęcych i roślin-
sknić za kim, do kogo, do czego; nych”.  Tłuszcz rybny, zwierzęcy, roślin-
„odczuwać smutek, żal z powodu czyjejś ny.  Smażyć na tłuszczu, bez tłuszczu.
H5, D7
nieobecności, braku czegoś; mocno chcieć
p. tłuszczowy, tłuszczyk.
coś otrzymać, osiągnąć”.  Tęsknić za
dziećmi.  Tęsknić do domu, do rodzeń- to1 zaim. r.n.; D. tego, C. temu, B. to, N.
stwa.  Tęsknić do spokoju, do ciszy, do Ms. tym, l. mn. M. B. te, D. tych, C. tym,
przeszłości.  Tęsknić za krajem, za ojczy- N. tymi, Ms. tych; zob. ten.
zną. A9
to2 part.;
p. stęsknić się, zatęsknić, tęsknota, tęsk-
„posiada charakter ekspresywny, wyróż-
ny.
nia lub wzmacnia wyrazy”.  Od kiedy to
tłumacz rzecz. r.m.; D. B. tłumacza, l. mn. punktualnie wracasz?  A to dopiero nie-
M. tłumacze, D. B. tłumaczy; spodzianka.  Otóż to ‘masz rację’.  To
„ten, kto dokonuje przekładu wypowie- tu, to tam ‘o miejscach bliżej nieokreślo-
dzi lub tekstu z jednego języka na inny nych’. C1
* teście zob. test * temu zob. to1

* testamencie zob. testament * te zob. to1
* tłuści zob. tłusty * tych zob. to1
* tłustszy/tłuściejszy zob. tłusty * tym zob. to1
* tego zob. to1
to trafić
217
to3 spój.; stwa.  Pokazywać się w czyimś towarzy-

1. „występuje w zdaniach złożonych wa- stwie.  Pani do towarzystwa. C6
runkowych, jeżeli..., to”.  Jeżeli przyj- 2. „grono, zespół osób znajomych zebra-
dziesz, to poznasz moją żonę.  Chcesz, to nych w jednym miejscu lub spotykają-
wejdź.  Co w sercu, to na języku ‘o osobie, cych się w celach rozrywkowych”.  Na-
która mówi wszystko, co czuje i co myśli’. leżeć do towarzystwa.  Damskie, męskie
 Co głowa, to rozum ‘im więcej pomy- towarzystwo.  Bawić, zabawiać towarzy-
słów, tym lepiej’.  Co godzina, to nowi- stwo.  Zebrało się, spotkało się towarzy-
na ‘o nadmiernej ilości różnych informa- stwo.  W swoim towarzystwie ‘w gronie
cji’.  Co kraj, to obyczaj ‘każdy region ma bliskich znajomych’. b. grupa, koleżeń-
swoją specyfikę’.  Co nagle, to po diable stwo. A2
‘pośpiech prowadzi do klęski’. C1 3. „organizacja, grupa ludzi mających
2. „występuje zamiast łącznika w orzecze- wspólne cele, np. naukowe, kulturalne,
niach imiennych”.  Anna to Polka.  Jan polityczne, ekonomiczne itp.”.  Towarzy-
to dobry kolega. C1 stwo naukowe, muzyczne, historyczne, li-
tobą zob. ty. terackie.  Tajne towarzystwo.  Założyć,
zarejestrować, rozwiązać towarzystwo.
tobie zob. ty.  Należeć do towarzystwa. b. organizacja,
torebka rzecz. r.ż.; D. torebki, C. Ms. toreb- związek. A2
ce, l. mn. M. B. torebki, D. torebek; p. towarzyski, towarzysko, towarzysz, to-
1. „przedmiot w kształcie małej waliz- warzyszka, towarzyszyć.
ki, teczki, koperty, ozdobnie wykończony, tradycja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. tradycji,
z uchwytami lub paskami do trzymania; l. mn. M. B. tradycje, D. tradycji;
używany przede wszystkim przez kobie- „zwyczaje, poglądy, obyczaje, normy po-
ty do noszenia przy sobie drobnych rze-
stępowania przyjęte od pokoleń poprzed-
czy”.  Torebka skórzana, z tworzywa.
nich i przekazywane pokoleniom następ-
 Elegancka, wieczorowa torebka.  No-
nym”.  Tradycja rodzinna, narodowa,
sić drobiazgi, chusteczkę w torebce. b. tor-
ludowa.  Długoletnia, wiekowa tradycja.
ba. A6
 Postępować zgodnie z tradycją.  Przy-
2. „papierowe opakowanie na produkty spo-
wiązanie do tradycji.  Tradycje szkolne.
żywcze”.  Torebka cukierków, czekoladek.
b. zwyczaj, obyczaj. E1
 Torebka z cukrem, z mąką, z solą. D4
p. tradycyjny, tradycyjnie.
p. torebkowy, torebeczka.
towar rzecz. r.m.; D. towaru, Ms. towarze, tradycyjny przym.; tradycyjna, tradycyj-
l. mn. M. B. towary, D. towarów; ne, tradycyjni; nie stopniuje się;
ekon. „produkt pracy ludzkiej przeznaczo- 1. „taki, który dotyczy tradycji; przekazy-
ny na sprzedaż”.  Towary zagraniczne, wany z pokolenia na pokolenie”.  Trady-
krajowe, luksusowe.  Towary spożywcze, cyjne potrawy wigilijne.  Tradycyjne spo-
przemysłowe.  Każdy kupiec swój towar tkanie, pożegnanie.  Tradycyjny strój.
chwali ‘każdy człowiek pokazuje przede b. zwyczajowy. E1
wszystkim swoje zalety’. b. produkt, wy- 2. „taki, który odbywa się według ustalo-
rób. E3 nych schematów, zachowuje się w sposób
p. towarowy, towarek. niezmienny”.  Tradycyjny sposób my-
ślenia.  Tradycyjne metody nauczania.
towarzystwo rzecz. r.n.; D. towarzystwa,  Ludzie tradycyjni w swoich poglądach.
Ms. towarzystwie, l. mn. M. B. towarzy- b. konserwatywny. B5
stwa, D. towarzystw; dla zn. 1. i 2. bez p. tradycyjnie, tradycja.
l. mn.;
1. „obecność czyjaś przy kimś, przebywa- trafić czas. dk; trafię, trafisz, traf, trafił,
nie z kimś; także osoba lub wiele osób spę- trafiłyśmy, trafiliśmy, trafiony; rzecz. tra-
dzających z kimś czas”.  Towarzystwo fienie; ndk trafiać trafiam, trafiasz, tra-
męża, żony, przyjaciela.  Towarzystwo fiaj, trafiał, trafiałyśmy, trafialiśmy, tra-
sąsiadów.  Złe, dobre towarzystwo.  Do- fiany; rzecz. trafianie; trafić kogo, co,
trzymać towarzystwa.  Szukać towarzy- w kogo, w co, do czego, czym;
* torebce zob. torebka * towarze zob. towar

traktować trójka
218
1. „osiągnąć cel, rzucając coś w określo- 2. „wyznaczona droga, którą ktoś ma

nym kierunku”.  Trafić w bramkę, w cel. przebyć”.  Trasa wyścigu, biegu, wy-
 Trafić w środek czegoś.  pot. Tra- cieczki.  Przejść, przejechać część trasy.
fić jak kulą w płot ‘mylić się w wyborze,  Wyznaczyć, określić trasę. b. droga. F3
mieć niesłuszne poglądy’.  przenoś. Tra- p. trasowy.
fić w dziesiątkę ‘mieć doskonały pomysł,
plan’. b. wcelować. F6 trawa rzecz. r.ż.; D. trawy, C. Ms. trawie,
2. „znaleźć drogę dokądś, dostać się do- l. mn. M. B. trawy, D. traw;
kądś”.  Trafić do hotelu, do znajomych, „roślina o długich, wąskich liściach z ro-
do akademika.  Trafić komuś do gustu, dziny o tej samej nazwie, która rośnie dzi-
do serca ‘coś się komuś spodobało, zna- ko na łąkach, w lasach lub jest siana
lazło u kogoś uznanie’.  Trafić komuś w ogrodach i parkach; Gramineae”.  Gę-
do rozumu ‘przekonać kogoś o czymś’. sta, młoda, dzika, świeża, wysoka, zielona
b. dojść, dotrzeć. F5 trawa.  Kosić trawę.  Siedzieć, leżeć, po-
3. „dostać się gdzieś, niespodziewanie łożyć się na trawie.  Pójść na zieloną tra-
znaleźć się gdzieś”.  Trafić do szpitala, wę ‘zostać zwolnionym z pracy’. H3
do więzienia.  Trafić w dobre ręce. C6 p. trawiasty, trawka, trawnik.
4. „niespodziewanie gdzieś się znaleźć
lub spotkać kogoś lub coś przypadkowo”. treść rzecz. r.ż.; D. C. Ms. treści, l. mn. M.
 Trafić na obiad, na kolację, na przyjęcie. B. D. treści;
 Trafić na znajomego, na przyjaciela. C6 1. „zawartość szczegółowa wypowiedzi,
p. natrafić, trafny, trafnie. artykułu, książki itp.”.  Interesująca,
bogata, główna, ogólna, skomplikowana
traktować czas. ndk; traktuję, traktujesz, treść czegoś.  Treść filmu, książki, roz-
traktuj, traktował, traktowałyśmy, trak- mowy, przemówienia, listu.  Opowie-
towaliśmy, traktowany; rzecz. traktowa- dzieć, przedstawić treść czegoś. ▲ Spis
nie; traktować kogo, co, jak; treści ‘spis rozdziałów zawartych w danej
„obchodzić się z kimś albo z czymś w pe- książce’. b. temat. A10
wien określony sposób, odnosić się do ko- 2. „to, co stanowi istotny sens czegoś,
goś albo do czegoś w jakiś sposób”.  Trak- najważniejszy element, składnik czegoś”.
tować kogoś życzliwie, serdecznie, do-  Treść życia czyjegoś.  Coś nabiera no-
brze, źle.  Traktować poważnie, serio.
wych treści. b. idea, sens. B5
 Traktować po przyjacielsku.  Trakto-
p. treściowy, treściwy, treściowo, streścić.
wać kogoś jak brata, jak dziecko.  Trak-
tować kogoś jak psa ‘traktować kogoś źle’. trochę przysł.; nie stopniuje się;
 Traktować coś lekko ‘lekceważyć coś’. 1. „niedużo, niewiele; w małej ilości, licz-
b. postępować. B4 bie”.  Mieć trochę pieniędzy, książek.
p. potraktować.  Mieć trochę czasu.  Zaprosić trochę
tramwaj rzecz. r.m.; D. tramwaju, l. mn. kolegów, przyjaciół, znajomych. b. niewie-
M. B. tramwaje, D. tramwajów; le. F1
„pojazd elektryczny poruszający się po 2. „w pewnym stopniu, do pewnego stop-
szynach, używany w komunikacji miej- nia; nie bardzo”.  Czuć się trochę lepiej.
skiej i podmiejskiej”.  Pusty, nocny  Mówić trochę po polsku, po niemiecku,
tramwaj.  Jechać tramwajem.  Tram- po francusku.  Lubić kogoś trochę.  Ani
waj zatrzymał się.  Wysiąść z tramwaju. trochę ‘wcale, zupełnie nie’. F1
 Wsiąść do tramwaju. F4 3. „przez krótki czas, niedługo”.  Tro-
p. tramwajowy. chę poczekać, pomyśleć, zastanowić się.
 Odpocząć trochę.  Porozmawiać tro-
trasa rzecz. r.ż.; D. trasy, C. Ms. trasie, chę. b. chwilę, niedługo. G7
l. mn. M. B. trasy, D. tras; p. troszkę, troszeczkę.
1. „linia komunikacyjna, ważniejsza dro-
ga, ulica”.  Trasa kolejowa, autobusowa, trójka rzecz. r.ż.; D. trójki, C. Ms. trójce,
tramwajowa.  Jechać trasą.  Trasa pro- l. mn. M. B. trójki, D. trójek;
wadzi, przechodzi.  Trasa miejska, pod- 1. „cyfra oznaczająca liczbę trzy: 3”.  Kil-
miejska. b. ulica, droga. F3 ka trójek.  Skreślić trójkę. F1
* trójce zob. trójka * trójek zob. trójka

trudno trzymać
219
2. „stopień szkolny oznaczający ocenę do-  Trwać całą noc, cały dzień.  Operacja,
stateczną”.  Dostać, otrzymać, postawić zabieg trwa.  Lekcja, wykład, mecz trwa.
trójkę.  Odpowiedzieć na trójkę.  Trójka G7
z historii, z języka polskiego. E2 p. dotrwać, potrwać, przetrwać, wy-
3. „grupa ludzi składająca się z trzech trwać, trwały, trwale.
osób”.  Maszerować w trójkę.  Spotkać
tryb rzecz. r.m.; D. trybu, Ms. trybie, l. mn.
się, wyjść w trójkę.  Trójka przyjaciół.
A2 M. B. tryby, D. trybów;
p. trójkowy, trójeczka, trójkąt. 1. „sposób, metoda, porządek postępo-
wania, załatwiania określonych spraw”.
trudno przysł.; trudniej;  Codzienny, ustalony tryb życia.  Zmia-
„z wielkim wysiłkiem, ciężko, niełatwo”. na trybu życia.  Tryb pracy, postępowa-
 Trudno odpowiedzieć, wyrazić opinię, nia, zachowania.  Prowadzić spokojny,
zdecydować się.  Trudno coś zapamiętać, nudny tryb życia. b. porządek, ład. B7
powtórzyć.  Komuś jest trudno ‘ktoś jest 2. jęz. „forma gramatyczna czasownika,
w złych warunkach życiowych, material- za pomocą której wyraża się stosunek oso-
nych’. B5 by mówiącej (piszącej) do treści wypowie-
trudność rzecz. r.ż.; D. C. Ms. trudności, dzi”. ▲ Tryb oznajmujący/tryb orzekają-
l. mn. M. D. B. trudności; cy ‘czasownik wyraża obiektywny stosu-
„to, co jest trudne, uciążliwe; sprawa wy- nek osoby do treści wypowiedzi, np. Uczę
magająca wysiłku, trudu”.  Mieć trudno- się języka polskiego’. ▲ Tryb przypusz-
ści w nauce.  Ogromna, poważna, wielka, czający/tryb warunkowy ‘czasownik wy-
istotna trudność.  Trudności finansowe. raża treść, która jest możliwa, niepewna,
 Trudności mieszkaniowe, komunikacyj- warunkowa, np. Uczyłbym się języka pol-
ne, organizacyjne, życiowe.  Robić, stwa- skiego, gdybym miał czas’. ▲ Tryb rozka-
rzać komuś trudności.  Walczyć z trudno- zujący ‘czasownik wyraża rozkaz, polece-
ściami.  Oddychać, poruszać się z trud- nie osoby mówiącej (piszącej), np. Ucz się
nością. b. problem, przeszkoda. B5 języka polskiego’. C1
p. trybowy.
trudny przym.; trudna, trudne, trudni,
trudniejszy, trudniejsi; trzeba czas. ndm; trzeba komu, czego;
1. „taki, który wymaga wiele wysiłku, „wyraża potrzebę, konieczność zrobienia
pracy”.  Trudne zdanie, pytanie.  Trud- czegoś albo brak czegoś potrzebnego”.
ny egzamin, test, język.  Trudny do zro-  Trzeba pracować, uczyć się, studiować,
zumienia, do wytłumaczenia.  Trudna modlić się.  Trzeba myśleć, mówić, pytać,
decyzja.  Trudne czasy, dni, lata.  Zna- zadawać pytania.  Trzeba wiedzieć, po-
leźć się, postawić kogoś w trudnej sytua znać.  Postępować, zachowywać się jak
cji. b. ciężki, uciążliwy. B5 trzeba ‘postępować, zachowywać się w od-
2. „o człowieku, jego charakterze: taki, powiedni sposób’.  Trzeba ci wiedzieć,
który jest przykry w stosunkach z inny- że... ‘o pewnych rzeczach powinieneś wie-
mi ludźmi”.  Trudny charakter.  Trud- dzieć’. b. należy, warto. C1
ny w kontaktach towarzyskich.  Trud- p. potrzeba, potrzebować.
ne dziecko ‘dziecko sprawiające trudno- trzymać czas. ndk; trzymam, trzymasz,
ści wychowawcze’.  Trudny do rozmowy trzymaj, trzymał, trzymałyśmy, trzyma-
‘niechętny do prowadzenia rozmowy; mil- liśmy, trzymany; rzecz. trzymanie; trzy-
czący’. b. niemiły, niesympatyczny. A8 mać kogo, co, za co, w czym, pod czym,
p. trudno, trudność. czym, z kim;
trwać czas. ndk; trwam, trwasz, trwaj, 1. „chwycić coś i nie puszczać; mieć w rę-
trwał, trwałyśmy, trwaliśmy; rzecz. trwa- kach, w palcach, w dziobie, w zębach itp.”.
nie; trwać w czym, przy kim, przy czym;  Trzymać mocno, delikatnie.  Trzy-
1. „postępować wytrwale, stale tak samo”. mać za rękę, za palec.  Trzymać w ręku,
 Trwać w postanowieniu, przy swoim w ustach.  Trzymać kogoś, coś w swoich
zdaniu, w przysiędze.  Trwać w swoich rękach ‘rządzić kimś, czymś’.  Trzymać
zamiarach, planach. B4 kogoś za słowo ‘pamiętać, przypominać,
2. „istnieć, być, zostawać bez zmiany że ktoś coś obiecał’. F6
przez określony czas”.  Trwać w milcze- 2. „nie pozwalać komuś pójść, odejść”.
niu.  Coś trwało długo, chwilę, moment.  Trzymać w więzieniu, w areszcie,
tu twój
220
w domu.  Trzymać psa na łańcuchu. 2. „taki, który jest stanowczy, odporny na

 Trzymać kogoś pod pantoflem ‘nie po- trudności”.  Twardy człowiek, charakter.
zwalać na samodzielność’. F6  Twardy los.  Twarde życie.  Twarde
3. „zachowywać, pozostawać w pewnym warunki.  Twarda szkoła ‘ciężkie, trud-
położeniu”.  Trzymać rękę w kieszeni. ne warunki życia, surowa dyscyplina’.
 Trzymać głowę prosto.  Trzymać ję-  Rządzić twardą ręką ‘rządzić surowo,
zyk za zębami ‘milczeć, zachowywać ta- bezwzględnie’. b. surowy, srogi. A8, B5
jemnicę’.  Trzymać za kogoś kciuki ‘za- p. twardo.
ciskać kciuki w dłoni, życząc, aby komuś
się coś udało’. b. umieszczać. F6 twarz rzecz. r.ż.; D. C. Ms. twarzy, l. mn. M.
4. „chować gdzieś, przechowywać w pew- B. twarze, D. twarzy;
nym miejscu”.  Trzymać pieniądze w ban- „przednia część głowy ludzkiej”.  Bla-
ku.  Trzymać owoce, warzywa w piwnicy. da, rumiana, opalona, brzydka, ładna
 Trzymać coś w tajemnicy ‘nikomu nie twarz.  Młoda, stara, zniszczona twarz.
przekazać informacji, które się posiada’.  Okrągła, chuda twarz.  Życzliwa,
b. przechowywać. F6 miła, uśmiechnięta twarz.  Rysy twarzy.
p. przetrzymać, zatrzymać.  Odsłonić, zasłonić twarz.  Komuś jest
w czymś do twarzy ‘ktoś ładnie w czymś
tu zaim. ndm; wygląda’.  Twarzą w twarz ‘stać, sie-
„wskazuje miejsce najbliższe”.  Stań, po- dzieć blisko, przodem do siebie’.  Znać
łóż, usiądź tu.  Ani tu, ani tam ‘nigdzie’. kogoś z twarzy ‘znać kogoś z widzenia,
b. tutaj. F2 nieosobiście’. b. buzia. A4
p. tutaj. p. twarzowy, twarzowo, twarzyczka.
turysta rzecz. r.m.; D. turysty, C. Ms. tury- twoja (twa) zaim. r.ż.; D. C. Ms. twojej
ście, l. mn. M. turyści, D. B. turystów; (twej), B. N. twoją (twą), l. mn. M. B. two-
„osoba, która poza miejscem swego za-
je (twe), D. Ms. twoich (twych), C. twoim
mieszkania zwiedza inne miasta, kraje
(twym), N. twoimi (twymi); zob. twój.
itp.”.  Doświadczony turysta.  Indywidu-
alny turysta.  Wędrówki, spotkania, opo- tworzyć czas. ndk; tworzę, tworzysz,
wieści turystów.  Grupa turystów.  Tury- twórz, tworzył, tworzyłyśmy, tworzyli-
ści zwiedzają, wędrują. b. wędrowiec. A2 śmy, tworzony; rzecz. tworzenie; tworzyć
p. turystyczny, turystyczni, turystyka, tu- co, z czego;
rystka. „być autorem, sprawcą czegoś; przyczy-
tutaj zaim. ndm; niać się do powstawania rzeczy, które nie
„wskazuje najbliższe miejsce, gdzie się istniały”.  Tworzyć dzieła sztuki.  Two-
ktoś lub coś znajduje, gdzie się coś dzieje, rzyć muzykę, poezję.  Tworzyć nowe sło-
odbywa lub ma odbyć”.  Stań, podejdź, wa. b. robić. B6
usiądź tutaj.  Mieszkać tutaj.  Spotkać p. odtworzyć, stworzyć, utworzyć, wy-
się tutaj. b. tu. F2 tworzyć, tworzywo, twórca, twórczość,
twórczy, twórczo.
twardy przym.; twarda, twarde, twardzi,
twardszy, twardsi; twój zaim. r.m.; D. twojego (twego), C. two-
1. „taki, który nie zmienia kształtu, nie jemu (twemu), B. żywotny twojego (twe-
zgina się”.  Twarde łóżko, miejsce do go)/nieżywotny twój, N. Ms. twoim (twym),
spania.  Twardy fotel.  Twarda zie- l. mn. M. r. mos. twoi/r. nmos. twoje (twe),
mia.  Twardy sen ‘sen bardzo mocny’. D. Ms. twoich (twych), C. twoim (twym),
 Twarde serce ‘serce nieczułe, człowiek B. r. mos. twoich (twych)/r. nmos. twoje
o takim sercu’. b. sztywny. F1 (twe), N. twoimi (twymi);
* turyści zob. turysta * twym zob. twoja

* twardzi zob. twardy * twego zob. twój
* twardsi zob. twardy * twemu zob. twój
* twa zob. twoja * twoi zob. twój
* twej zob. twoja * twe zob. twój
* twą zob. twoja * twych zob. twój
* twe zob. twoja * twym zob. twój
* twych zob. twoja * twoimi zob. twój
ty tytuł
221
„taki, który należy do osoby, do której mówił, tylko się uśmiechał.  Nie jadł, tyl-
zwraca się mówiący, piszący”.  Twój ko pił.  Nie czekał, tylko poszedł.  Jak
dom, majątek, syn.  Twoja żona, cór- tylko. C1
ka.  Twoje dzieci.  Cieszę się z twoje-
tylko2 part.;
go powodu, twojego sukcesu.  Pozdrów
„ogranicza lub wyróżnia pod względem
twoją żonę.  Kłaniaj się twoim rodzicom.
zakresu albo treści to, do czego się odno-
 Znam twoich przyjaciół. C6
si”.  Tylko ty to zrobisz.  Poszedł tylko
ty zaim. osobowy; D. B. ciebie/cię, C. tobie/ sam.  Chciałem tylko zapytać, poprosić.
ci, N. tobą, Ms. tobie;  Kosztuje tylko 10 złotych.  Skończył
„wskazuje na osobę, do której zwraca się tylko technikum. b. zaledwie. F1
mówiący (piszący)”.  Powiedz to ty.  Szu-
tylu zaim. r. mos.; D. C. B. Ms. tylu, N. tylu/
kam ciebie.  Wierzę tobie.  Zapraszam
tyloma; zob. tyle.
cię.  Umówię się z tobą.  Rozmawiałam
o tobie.  Czekałam na ciebie.  Kocham, typ rzecz. r.m.; D. typu, Ms. typie, l. mn. M.
lubię cię.  Być z kimś na ty ‘mówić sobie B. typy, D. typów; dla zn. 2. l. poj. D. B.
po imieniu’. A2 typa, l. mn. B. typów/typy;
1. „określony zespół cech, z którymi po-
tydzień rzecz. r.m.; D. tygodnia, l. mn. M.
równywane są określone przedmioty, lu-
B. tygodnie, D. tygodni;
dzie, zjawiska, formy”.  Ciekawy, inte-
„część miesiąca licząca siedem dni od po-
resujący, odmienny, zagadkowy, podsta-
niedziałku do niedzieli; także każdy okres
wowy typ kogoś, czegoś.  Typ szkoły,
liczący siedem dni”.  Pierwszy, drugi,
uczelni, kształcenia.  Ciekawy typ uro-
trzeci tydzień miesiąca.  Wrócić, wyje-
dy.  Typ człowieka, mężczyzny, przywód-
chać, spotkać się za pięć tygodni.  Cze-
cy.  Być w czyimś typie ‘odpowiadać czy-
kać, pracować tygodniami.  Pracowity,
jemuś gustowi, podobać się komuś’. b. ka-
męczący tydzień.  Kilka tygodni.  Dni
tegoria, klasa. B5
tygodnia.  Czekać tygodniami. G3
2. pot. „jakaś osoba, która jest bliżej nie-
p. tygodniowy, tygodniowo, tygodnik.
określona; często oceniana negatywnie”.
tygodnik rzecz. r.m.; D. tygodnika, N. ty-  Nieznany, niebezpieczny typ.  Znać
godnikiem, l. mn. M. B. tygodniki, D. ty- tego typa.  Typ spod ciemnej gwiazdy
godników; ‘o człowieku złym, niebezpiecznym’. A2
„czasopismo wydawane raz w tygodniu”. p. typowy, typowo, typek.
 Ilustrowany, kolorowy tygodnik.  Ty-
typowy przym.; typowa, typowe, typowi;
godnik dla kobiet, dla młodzieży.  Czy-
nie stopniuje się;
tać tygodnik.  Redaktor naczelny tygo-
„taki, który odpowiada pewnemu typowi,
dnika. C7
wzorowi, pewnej serii przedmiotów, ludzi,
p. tygodnikowy.
zjawisk; zawiera cechy charakterystyczne
tyle zaim. r. nmos.; D. C. Ms. tylu, B. tyle, dla danego typu”.  Typowe objawy grypy,
N. tyloma; kataru, anginy.  Typowy sposób zacho-
„uwydatnia wielką liczbę, ilość, wielkie wania się.  Typowe meble, mieszkanie.
nasilenie czegoś; tak wiele, tak dużo”.  Typowy uczony, bohater literacki.  Ty-
 Tyle czasu, dni, miesięcy, lat.  Tyle ra- powa roślinność.  Typowy błąd językowy,
dości, przykrości.  Tylu uczniów, stu- ortograficzny.  Typowy dramat. b. cha-
dentów.  Tyle gości.  Spotkać się z tylo- rakterystyczny, standardowy, zwykły. B5
ma osobami, przyjaciółmi.  Zarobić, do- p. typowo, typ, typowość, nietypowy.
stać tyle pieniędzy.  Wystarczy mi tyle.
tytuł rzecz. r.m.; D. tytułu, Ms. tytule,
 Zwiedzić tyle krajów, miast.  Mieć tyle
l. mn. M. B. tytuły, D. tytułów;
pracy, obowiązków, zajęć. F1
1. „nazwa książki, czasopisma, artykułu,
tylko1 spój.; rozdziału książki, filmu, sztuki teatralnej
„łączy zdania współrzędne lub ich części itp.”.  Dokładny, interesujący, szczegóło-
o znaczeniu przeciwstawnym”.  Nic nie wy tytuł.  Ciekawy tytuł.  Tytuł wier-
* ciebie/cię zob. ty * tygodnie zob. tydzień

* tobie/ci zob. ty * tyloma zob. tyle
* tobą zob. ty * tytule zob. tytuł
tytuł tytuł
222
sza, opowiadania, filmu.  Zmienić tytuł osiągnięć zawodowych, pochodzenia itp.”.

artykułu.  Tytuł obrazu.  Pod tytułem  Honorowy, zawodowy, naukowy, urzędo-
‘pod nazwą’. b. nazwa. C3 wy tytuł.  Otrzymać, mieć, zdobyć tytuł.
2. „określenie, które przysługuje osobie  Nadać komuś tytuł doktora. B2
z powodu stanowiska, pełnionej funkcji, p. tytułowy, tytulik, tytułować.
U
u1 1. „litera alfabetu polskiego; znak gra-  Ubierać choinkę.  Ubierać ołtarz kwia-
ficzny samogłoski u”.  U otwarte (u) od- tami. b. stroić. B4
różnia się od (ó) kreskowanego. p. ubiór, ubranie.
2. „samogłoska ustna, tylna, wysoka, ubierać się czas. ndk; ubieram się, ubie-
okrągła”. rasz się, ubieraj się, ubierał się, ubierały-
śmy się, ubieraliśmy się; rzecz. ubieranie
u2 przyim.; łączy się z rzeczownikami i za-
się; zob. dk ubrać się; ubierać się w co;
imkami w dopełniaczu;
„wkładać na siebie ubranie, buty, dbać
1. „wyraża uzupełnienie jakiegoś obiektu,
o elegancki wygląd”.  Ubierać się
bycie jego częścią”.  Palce u nóg, u rąk.
w płaszcz.  Ubierać się ciepło.  Ubierać
C1
się starannie, gustownie. A6
2. „wyraża znajdowanie się w czyimś za-
sięgu, bycie pod czyjąś opieką, kontrolą”. ubikacja rzecz. r.ż.; D. C. Ms. ubikacji,
 Mieszkam u rodziców, u babci, u bra- l. mn. M. B. ubikacje, D. ubikacji;
ta.  Bywać u sąsiada.  Spotkamy się „pomieszczenie, w którym znajdują się
u mnie.  Co u ciebie słychać? ‘pytanie urządzenia służące do oddawania kału
o powodzenie, o samopoczucie’. C1 i moczu”.  Iść do ubikacji.  Szukać ubi-
kacji.  Sprzątać ubikację. b. toaleta, wc.
ubiegły przym.; ubiegła, ubiegłe; nie stop- D1
niuje się;
„taki, który właśnie minął”.  Ubiegły ty- ubrać czas. dk; ubiorę, ubierzesz, ubierz,
dzień, miesiąc, rok, wiek.  W ubiegłym ubrał, ubrałyśmy, ubraliśmy, ubrany;
miesiącu. b. miniony, przeszły. G7 rzecz. ubranie; zob. ndk ubierać.
p. ubiegłoroczny. ubrać się czas. dk; ubiorę się, ubierzesz
się, ubierz się, ubrał się, ubrałyśmy się,
ubierać czas. ndk; ubieram, ubierasz, ubraliśmy się; rzecz. ubranie się; zob. ndk
ubieraj, ubierał, ubierałyśmy, ubierali- ubierać się.
śmy, ubierany; rzecz. ubieranie; zob. dk
ubrać; ubierać co, kogo, w co; ubranie rzecz. r.n.; D. ubrania, l. mn. M. B.
1. „wkładać na kogoś, na coś ubranie, na- ubrania, D. ubrań;
krycie głowy, buty”.  Ubierać dzieci, lal- „wierzchnia odzież męska, która składa
ki.  Ubierać myśli w słowa ‘szukać ta- się ze spodni, marynarki, czasem kamizel-
kich słów, które najlepiej wyrażą to, co się ki, stanowiąc jeden komplet; także to, co
czuje’. A6 służy do okrycia ciała ludzkiego”.  Nowe,
2. „czynić ładniejszym, piękniejszym po- eleganckie ubranie. b. ubiór, odzież. A6
przez dodawanie ozdobnych elementów”. p. ubraniowy, ubranko.
* ubiorę zob. ubrać * ubierz zob. ubrać

ucho uczucie
224
ucho rzecz. r.n.; D. ucha, l. mn. M. B. uszy, uczelnia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. uczelni, l. mn.
D. uszu/uszów, C. uszom, N. uszami/uszy- M. B. uczelnie, D. uczelni;
ma, Ms. uszach; „szkoła wyższego stopnia przyjmująca ab-
„narząd słuchu i równowagi znajdujący solwentów ze świadectwem maturalnym,
się po obu stronach głowy”.  Duże, małe w której można uzyskać dyplom magistra
uszy.  Ciągnąć za uszy.  Być głuchym lub licencjata”.  Uczelnie poznańskie,
na jedno ucho.  Komuś dźwięczy, szu- warszawskie.  Uczelnia państwowa, nie-
mi, brzmi w uszach.  Mówić komuś do państwowa, prywatna.  Studiować na
ucha, na ucho ‘mówić szeptem, bardzo ci- uczelni. b. uniwersytet, akademia. E2
cho’.  Śmiać się od ucha do ucha ‘śmiać p. uczelniany.
się bardzo serdecznie’.  Słuchać jednym
uchem ‘słuchać nieuważnie’.  Wycią- uczennica rzecz. r.ż.; D. C. Ms. uczennicy,
gnąć kogoś za uszy ‘starać się komuś za l. mn. M. B. uczennice, D. uczennic;
wszelką cenę pomóc, z czym sobie nie ra- „dziewczyna, która systematycznie
dzi’.  żart. Uszy do góry ‘nie martw się, uczęszcza do szkoły podstawowej, gimna-
wszystko będzie dobrze’.  Nie wierzyć zjum albo szkoły średniej (liceum)”.  Do-
własnym uszom ‘być bardzo zaskoczonym bra, wzorowa, zła uczennica.  Uczennica
tym, co się usłyszało’.  Słuchaj uchem, klasy pierwszej. A2, E2
a nie brzuchem ‘zachęta do uważnego słu- uczeń rzecz. r.m.; D. B. ucznia, l. mn. M.
chania tego, co mówią inni’. A4 uczniowie, D. B. uczniów;
p. uszny, uszaty, uszko. „osoba, która systematycznie uczęszcza
uciec czas. dk; ucieknę, uciekniesz, uciek- do szkoły podstawowej, gimnazjum albo
nij, uciekł, uciekłyśmy, uciekliśmy, uciekł szkoły średniej (liceum)”.  Dobry, wzoro-
szy; rzecz. ucieknięcie; zob. ndk uciekać; wy, zły uczeń.  Uczeń szkoły maturalnej.
uciec z kim, od kogo, od czego, skąd, do-  Wzorowy uczeń. A2, E2
kąd; p. uczniowski, uczennica.
„oddalić się w pośpiechu z jakiegoś miej- uczony rzecz. r.m.; D. B. uczonego, l. mn.
sca”.  Uciec do domu przed deszczem. M. uczeni, D. B. uczonych;
 Uciec przed policją.  Uciec oczami, „osoba pracująca naukowo, specjali-
spojrzeniem, wzrokiem ‘szybko przenieść sta w określonej dyscyplinie naukowej”.
wzrok na coś innego’. b. zbiec. F5  Znany, wybitny uczony.  Zjazd uczo-
uciekać czas. ndk; uciekam, uciekasz, nych.  Uczeni polscy, rosyjscy, niemieccy.
uciekaj, uciekał, uciekałyśmy, uciekali- b. naukowiec, badacz. B2, E2
śmy; rzecz. uciekanie; zob. dk uciec; ucie- p. uczona.
kać od kogo, od czego, z kim; uczucie rzecz. r.n.; D. uczucia, l. mn. M. B.
1. „szybko odchodzić z jakiegoś miejsca”. uczucia, D. uczuć;
 Uciekać przed wrogiem, przed psem. 1. „stan psychiczny człowieka wywoła-
F5 ny określonymi emocjami; także okre-
2. „o czasie: mijać, upływać”.  Godzi- ślony stan fizyczny”.  Ludzkie uczucia.
ny, minuty, miesiące uciekają.  Dzień za  Uczucie macierzyńskie, ojcowskie, pa-
dniem ucieka. b. mijać. G6 triotyczne, religijne.  Uczucie smaku, ra-
p. pouciekać, ucieczka. dości, krzywdy, samotności.  Apelować,
ucieszyć się czas. dk; ucieszę się, ucie- odwoływać się do czyichś uczuć.  Z mie-
szysz się, uciesz się, ucieszył się, ucieszy- szanymi uczuciami ‘mając wątpliwości,
łyśmy się, ucieszyliśmy się; rzecz. uciesze- czy coś jest dobre, czy złe’. b. emocja. A9
nie się; ucieszyć się czym, z czego, z jakie- 2. „głębokie przywiązanie do osoby, któ-
go powodu; ra wywołuje pozytywne emocje w drugiej
„odczuć radość, zadowolenie z jakiegoś osobie”.  Głębokie uczucie.  Wyznać
powodu”.  Ucieszyć się z prezentu, z nie- dziewczynie uczucie.  Spojrzeć na kogoś
spodzianki, ze spotkania.  Ucieszyć się z uczuciem.  Wzbudzić w kimś wielkie
na czyjś widok. b. rozweselić się. A9 uczucie.  Być stałym w uczuciach. A9
* uszy zob. ucho * ucieknę zob. uciec

* uszu/uszów zob. ucho * uczeni zob. uczony
* uszami/uszyma zob. ucho
uczyć ukłonić się
225
uczyć czas. ndk; uczę, uczysz, ucz, uczył, wszechny udział w wyborach.  Udział
uczyłyśmy, uczyliśmy, uczony; rzecz. ucze- w konferencji, w zawodach, w koncercie.
nie; uczyć kogo, czego; b. uczestniczenie. B4
1. „przekazywać w sposób systematyczny
ugotować czas. dk; ugotuję, ugotujesz,
komuś wiedzę, wiadomości, umiejętno-
ugotuj, ugotował, ugotowałyśmy, ugoto-
ści”.  Uczyć religii.  Uczyć fizyki, mate-
waliśmy, ugotowany; rzecz. ugotowanie;
matyki, języka angielskiego.  Uczyć ko-
ugotować co;
goś rozumu ‘upominać kogoś, wskazywać
„przyrządzić jakiś produkt do spożycia,
na złe zachowanie’. b. kształcić, szkolić.
przygotować gorący posiłek”.  Ugotować
E2
obiad, kolację.  Ugotować jajko, zupę,
2. „pracować jako nauczyciel w szkole”.
ziemniaki, makaron. D7
 Uczyć w szkole podstawowej, w gimna-
zjum. b. wykładać. B6 układ rzecz. r.m.; D. układu, Ms. układzie,
p. douczyć, nauczyć, pouczyć, przy- l. mn. M. B. układy, D. układów;
uczyć, wyuczyć, uczyć się, uczeń, uczen- 1. „sposób ułożenia czegoś, uporządko-
nica, uczelnia, uczony, nauczyciel, na- wania według pewnych zasad, kolejności
uczycielka. itp.”.  Układ wyrazów w zdaniu.  Układ
uczyć się czas. ndk; uczę się, uczysz się, alfabetyczny, tematyczny.  Jasny, przej-
ucz się, uczył się, uczyłyśmy się, uczyli- rzysty układ treści, wypowiedzi. b. porzą-
śmy się; rzecz. uczenie się; uczyć się cze- dek, kompozycja. F1
go, od kogo, z kim; 2. „struktura, całość składająca się
1. „przyswajać sobie wiedzę, wiadomo- z powiązanych wzajemnie elementów”.
ści, umiejętności z określonej dziedzi-  Układ nerwowy człowieka.  Układ pla-
ny”.  Uczę się języka angielskiego, bio- net. b. zespół, system. F1
logii.  Uczyć się do egzaminów.  Uczyć 3. „umowa, porozumienie, zawierane
się dobrze, źle, pilnie.  Uczyć się pływać. zwykle między państwami, dotyczące
 Człowiek do śmierci rozumu się uczy spraw politycznych, gospodarczych, kul-
‘człowiek zdobywa wiedzę przez całe ży- turalnych; także rozmowy, które zmie-
cie’. b. kształcić się, szkolić się. E2 rzają do porozumienia”.  Układ o współ-
2. „systematycznie chodzić do szkoły”. pracy.  Podpisać, zerwać układ.  Układ
 Uczyć się w szkole zawodowej.  Uczyć z rządem.  Prowadzić układy.  Przystą-
się w liceum. E2 pić do układów.  Układy toczą się, trwa-
ją. b. umowa. E3
udać się czas. dk; udam się, udasz się,
p. układowy, układzik.
udaj się, udał się, udałyśmy się, udaliśmy
się, udadzą się; rzecz. udanie się; zob. ndk układać czas. ndk; układam, układasz,
udawać się; udać się komu, co; układaj, układał, układałyśmy, układali-
1. „odbyć się pomyślnie, dobrze pójść, stać śmy, układany; rzecz. układanie; dk uło-
się takim, jak należy”.  Wakacje uda- żyć ułożę, ułożysz, ułóż, ułożył, ułożyły-
ły się.  Ciasto się udało.  Plan udał się. śmy, ułożyliśmy, ułożony; rzecz. ułożenie;
b. poszczęścić się. B5 układać co, w czym, na czym, jak;
2. książk. „pójść, pojechać gdzieś, do ko- 1. „kłaść coś kolejno w określonym po-
goś”.  Udać się do koleżanki, do miasta, rządku, w pewnej kolejności, porządko-
w podróż, z wizytą.  Udać się do lekarza. wać”.  Układać ubranie w szafie.  Ukła-
b. pójść, wybrać się. F5 dać książki na półce.  Układać równo,
p. udany. rzędami.  Układać spis gości, wykaz
udawać się czas. ndk; udaję się, udajesz uczniów. b. zestawiać, porządkować. B4
się, udawaj się, udawał się, udawałyśmy 2. „tworzyć coś, pisać, komponować, re-
się, udawaliśmy się; rzecz. udawanie się; dagować itp.”.  Układać teksty piosenek,
zob. dk udać się. wiersze.  Układać testy egzaminacyjne.
b. tworzyć. B6
udział rzecz. r.m.; D. udziału, Ms. udziale,
p. układ, układny, ułożony.
l. mn. M. B. udziały, D. udziałów;
„uczestnictwo w czymś, czynna obecność ukłonić się czas. dk; ukłonię się, ukłonisz
w określonym zdarzeniu”.  Liczny, po- się, ukłoń się, ukłonił się, ukłoniłyśmy
* udziale zob. udział * układzie zob. układ

ukończyć umrzeć
226
się, ukłoniliśmy się; rzecz. ukłonienie się; umieć czas ndk; umiem, umiesz, umiej,
ukłonić się komu; umiał, umiały, umieli, umiałyśmy, umie-
„schylić głowę, lekko schylić ciało do przo- liśmy, umiany; umieć co, jak;
du na znak powitania, pożegnania lub po- „mieć praktyczną znajomość czegoś, być
dziękowania; przekazać komuś pozdro- w stanie zrobić coś”.  Umiem grać na
wienia”.  Ukłonić się z szacunkiem, skrzypcach.  Umieć czytać, pisać, tań-
grzecznie, nisko.  Ukłonić się sąsiadce, czyć, malować.  Umieć wiersz na pamięć.
nauczycielowi. b. pozdrowić. C5  Umieć sobie radzić w życiu.  Nie umieć
ukończyć czas. dk; ukończę, ukończysz, czegoś ani w ząb ‘nie umieć czegoś wcale,
ukończ, ukończył, ukończyłyśmy, ukoń- zupełnie’. b. potrafić, znać. B4
czyliśmy, ukończony; rzecz. ukończenie; p. umiejętny, umiejętnie, umiejętność.
ukończyć co, z kim, z czym; umierać czas. ndk; umieram, umierasz,
„doprowadzić jakąś czynność do końca umieraj, umierał, umierałyśmy, umiera-
w określonym czasie”.  Ukończyć szko- liśmy; rzecz. umieranie; zob. dk umrzeć;
łę, studia.  Ukończyć sprzątanie, pranie, umierać z jakiego powodu, na co;
robotę.  Ukończyć pracę w ogrodzie, na „kończyć życie, przestawać żyć”.  Umie-
polu. b. zakończyć. G7 rać w samotności, wśród bliskich.  Umie-
ulica rzecz. r.ż.; D. C. Ms. ulicy, l. mn. M. rać na zawał, na atak serca.  Umierać
B. ulice, D. ulic; przez kilka miesięcy.  Umierać ze stra-
„pas drogi w obrębie miasta lub osiedla chu ‘bardzo się czegoś bać’.  Umierać
przeznaczony dla ruchu pojazdów (jezd- ze śmiechu ‘być bardzo rozbawionym’.
nia) oraz ruchu pieszego (chodnik)”.  Żyć, nie umierać ‘wyrażenie zachwytu,
 Główna, boczna, duża, mała ulica. zadowolenia z obecnej sytuacji’. A3
 Wąska, szeroka, długa, krótka, prosta p. umierający, umierająca.
ulica.  Cicha, spokojna, hałaśliwa ulica.
umowa rzecz. r.ż.; D. umowy, C. Ms. umo-
 Skrzyżowanie ulic.  Zakręt ulicy.  Uli-
wie, l. mn. M. B. umowy, D. umów;
ce wielkiego miasta.  Zatrzymać się na
„pisemne lub ustne uzgodnienie w spra-
ulicy. ▲ Spis ulic ‘alfabetyczny wykaz ulic,
wie praw i obowiązków stron zaintereso-
podawany zwykle przy planie miasta’.
b. droga, jezdnia. F3 wanych jakąś kwestią; także dokument,
p. ulicowy, uliczny, uliczka. który zawiera te uzgodnienia”.  Ko-
rzystna, niekorzystna umowa.  Umowa
ulubiony przym.; ulubiona, ulubione, ulu- wydawnicza, handlowa, ubezpieczenio-
bieni, ulubieńszy, ulubieńsi; wa.  Umowa międzynarodowa.  Umo-
„szczególnie lubiany; lubiany bardziej niż wa sprzedaży mieszkania, domu.  Pod-
ktoś inny, niż coś innego”.  Ulubione fil- pisać, zerwać, rozwiązać umowę.  Postę-
my, piosenki.  Ulubione miejsca.  Ulu- pować zgodnie z umową.  Nie dotrzymać
biona zupa, potrawa.  Ulubieni aktorzy. umowy. ▲ Umowa o pracę ‘umowa, w któ-
A9 rej pracownik zobowiązuje się do wykony-
p. ulubienica, ulubieniec. wania dla pracodawcy określonej pracy za
umawiać się czas. ndk; umawiam się, odpowiednim wynagrodzeniem’. b. poro-
umawiasz się, umawiaj się, umawiał się, zumienie, układ. E3, C4
umawiałyśmy się, umawialiśmy się; rzecz. p. umowny, umownie, umówić się.
umawianie się; zob. dk umówić się; uma- umówić się czas. dk; umówię się, umó-
wiać się z kim, w jakim celu, kiedy; wisz się, umów się, umówił się, umówiły-
„postanawiać coś wspólnie, ustalać ter- śmy się, umówiliśmy się; rzecz. umówie-
min spotkania”.  Umawiać się na rozmo-
nie się; zob. ndk umawiać się.
wę, na spotkanie towarzyskie.  Umawiać
się z lekarzem, ze znajomymi.  Uma- umrzeć czas. dk; umrę, umrzesz, umrzyj,
wiać się do kina, na spacer.  Umawiać umarł, umarłyśmy, umarliśmy, umarły,
się w domu, w kawiarni, w restauracji. umarłszy; rzecz. umarcie; zob. ndk umie-
b. uzgadniać, dogadywać się. C6 rać.
* ulubieńsi zob. ulubiony * umrę zob. umrzeć

umyć się urodziny
227
umyć się czas. dk; umyję się, umyjesz się, na przerwa w pracy, która przysługuje
umyj się, umył się, umyłyśmy się, umy- matce po urodzeniu dziecka’. E7
liśmy się; rzecz. umycie się; umyć się p. urlopowy, urlopować.
w czym, pod czym;
uroczystość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. uroczy-
„usunąć brud, kurz itp. za pomocą wody
stości, l. mn. M. D. B. uroczystości;
z mydłem”.  Umyć się w zimnej wodzie.
„obchodzenie pewnego wydarzenia, dnia
 Umyć się pod prysznicem, w wannie,
w misce. b. wymyć się. A5 ważnego z jakiegoś powodu w sposób nie-
zwykle staranny, odświętny”.  Wielka,
umysłowy przym.; umysłowa, umysłowe, podniosła, dostojna uroczystość.  Uro-
umysłowi; nie stopniuje się; czystość państwowa, ludowa, rodzin-
„związany ze zdolnością myślenia, rozu- na, prywatna.  Uroczystości weselne,
mienia, poznawania i tworzenia”.  Wy- ślubne, żałobne.  Uroczystość wręcza-
soki poziom umysłowy.  Kultura, praca nia nagród.  Obchodzić, świętować uro-
umysłowa.  Zdolności umysłowe.  Wysi- czystość.  Brać udział w uroczystości.
łek umysłowy.  Rozwój umysłowy dziec- b. święto. E1
ka. b. intelektualny, myślowy. A10 p. uroczysty, uroczyście.
p. umysłowo, umysł.
uroczysty przym.; uroczysta, uroczyste,
uniwersytet [uniwersytet] rzecz. r.m.; D. uroczyści; nie stopniuje się;
uniwersytetu, Ms. uniwersytecie, l. mn. 1. „obchodzony, odbywany w sposób nie-
M. B. uniwersytety, D. uniwersytetów; codzienny, odświętny”.  Uroczysty obiad.
„wyższa szkoła, która ma prawo nada-  Uroczysta kolacja.  Uczestniczyć w uro-
wania stopni naukowych, prowadzi pra- czystej mszy.  Uroczyste otwarcie wysta-
ce badawcze oraz kształci pracowników wy.  Obowiązuje strój uroczysty. b. od-
w określonych dziedzinach”.  Skończyć świętny, wystawny. E1
studia na uniwersytecie.  Student, pro- 2. „pełen godności, powagi”.  Uroczy-
fesor, dziekan, rektor uniwersytetu.  Wy- sty wyraz twarzy.  Uroczysty moment.
dział uniwersytetu.  Studiować na uni-  Uroczysta atmosfera.  Uroczyste wy-
wersytecie.  Dostać się, zdać egzamin na stąpienie, przemówienie. b. poważny, pod-
uniwersytet. b. uczelnia, akademia. E2 niosły. E1
p. uniwersytecki. p. uroczyście, uroczystość.
uprzejmy przym.; uprzejma, uprzejme, urodzenie rzecz. r.n.; D. urodzenia, l. mn.
uprzejmi; nie stopniuje się; M. B. urodzenia, D. urodzeń;
„taki, który zachowuje się bardzo kultu-
„wydanie na świat potomstwa przez ko-
ralnie, grzecznie, a swoim zachowaniem
bietę albo samicę zwierząt”.  Od urodze-
sprawia przyjemność innym osobom”.
nia.  Urodzenie syna, córki. A3
 Uprzejme pytanie, słowo.  Uprzejma
p. urodziny.
odpowiedź, rozmowa.  Uprzejmy gest,
ruch, ukłon.  Uprzejmy sprzedawca, urodzić się czas. dk; urodzę się, urodzisz
taksówkarz.  Bądź tak uprzejmy ‘zwrot się, urodź się/uródź się, urodził się, uro-
grzecznościowy, który wypowiadany jest dziłyśmy się, urodziliśmy się; rzecz. uro-
przy prośbie o zrobienie czegoś’. b. kultu- dzenie się; urodzić się gdzie, kiedy;
ralny, grzeczny. C5, B4 „zostać wydanym na świat, przyjść na
p. uprzejmie, uprzejmość. świat”.  Dziecko urodziło się przed kilko-
ma dniami.  Szczęśliwie, zdrowo urodzić
urlop rzecz. r.m.; D. urlopu, Ms. urlopie,
l. mn. M. B. urlopy, D. urlopów; się.  Urodzić się w Warszawie.  Jakby
„dłuższa przerwa w pracy przeznaczo- się na nowo urodził ‘o kimś, kto czuje się
na na wypoczynek”.  Urlop płatny, bez- silnym, zdrowym, wypoczętym’. A3
płatny.  Letni, zimowy, miesięczny, tygo- urodziny rzecz. bez l. poj., l. mn. D. uro-
dniowy urlop.  Prawo do urlopu.  Brać, dzin;
wziąć, otrzymać urlop.  Spędzić urlop „rocznica dnia, w którym się ktoś urodził,
nad morzem. ▲ Urlop macierzyński ‘płat- uroczystość z tym związana”.  Dzień uro-
* uroczyści zob. uroczysty * urodź się/uródź się zob. urodzić się

* uniwersytecie zob. uniwersytet
urząd usprawiedliwić
228
dzin.  Życzenia z okazji urodzin.  Ob- ‘wywołać, spowodować jakieś złe wyda-
chodzić urodziny. b. jubileusz. E1 rzenie, kłótnię’. b. przygotować. B4
p. urodzinowy.
usiąść czas. dk; usiądę, usiądziesz, usiądź,
urząd rzecz. r.m.; D. urzędu, C. urzędowi, usiadł, usiadłyśmy, usiedliśmy, usiadłszy;
Ms. urzędzie, l. mn. M. B. urzędy, D. urzę- usiąść na czym, przy czym, w czym, za kim,
dów; za czym;
1. „instytucja administracyjna władzy „przybrać pozycję siedzącą, to znaczy
publicznej działająca w określonej dzie- taką, w której ciało spoczywa całym cięża-
dzinie życia społecznego”.  Urząd pocz- rem na pośladkach, a nogi są zgięte w ko-
towy, skarbowy.  Urząd terenowy, cen- lanach”.  Usiąść na krześle, na ławce,
tralny, powiatowy, dzielnicowy, wojewódz- na łóżku.  Usiąść obok ojca, przy dziew-
ki.  Zgłosić się do urzędu.  Pracować czynie.  Usiąść przy stole, przy biurku.
w urzędzie.  Kierować urzędem. E4  Usiąść za biurkiem, za stołem.  Usiąść
2. „stanowisko zajmowane przez pra- wygodnie. F6
cownika administracji, funkcja pełniona usłyszeć czas. dk; usłyszę, usłyszysz,
przez niego”.  Urząd ministra, premie- usłysz, usłyszał, usłyszałyśmy, usłysze-
ra.  Wysoki, zaszczytny urząd.  Objąć liśmy, usłyszany; rzecz. usłyszenie; usły-
urząd.  Odwołać, usunąć z urzędu. B3 szeć co, o czym, o kim, od kogo;
p. urzędowy, urzędniczy, urzędowo, urzęd- 1. „odebrać uchem dźwięki”.  Usłyszeć
nik, urzędniczka, urzędować. znajomy głos.  Usłyszeć dźwięk telefonu,
urządzenie rzecz. r.n.; D. urządzenia, dzwonka.  Nagle coś usłyszeć.  Usły-
l. mn. M. B. urządzenia, D. urządzeń; szeć wołanie o pomoc.  Usłyszeć muzy-
1. „zespół elementów, przyrządów, apara- kę, śpiew. A11
tów wykonujących określone czynności”. 2. „dowiedzieć się czegoś z rozmów z in-
 Urządzenie elektryczne, mechaniczne. nymi ludźmi, z mediów”.  Usłyszeć no-
winę, plotkę.  Usłyszeć coś dobrego o so-
 Urządzenie alarmowe, sanitarne.  Sto-
bie.  Usłyszeć w radiu, w telewizji. b. do-
sować, zbudować urządzenie. b. maszyna,
wiedzieć się. C6
przyrząd. D4
2. „przygotowanie, zorganizowanie, zago- uspokoić się czas. dk; uspokoję się, uspo-
spodarowanie jakiejś przestrzeni, jakiegoś koisz się, uspokój się, uspokoił się, uspo-
miejsca”.  Urządzenie mieszkania, szko- koiłyśmy się, uspokoiliśmy się; rzecz.
ły, sklepu.  Urządzenie zabawy, przyję- uspokojenie się; ndk uspokajać się uspo-
cia, wycieczki. b. zorganizowanie. B4 kajam się, uspokajasz się, uspokajaj się,
p. urządzeniowy. uspokajał się, uspokajałyśmy się, uspoka-
jaliśmy się; rzecz. uspokajanie się;
urządzić czas. dk; urządzę, urządzisz,
1. „stać się spokojnym, cichym, umilk-
urządź, urządził, urządziłyśmy, urządzi-
nąć”.  Dzieci uspokoiły się.  Wiatr uspo-
liśmy, urządzony; rzecz. urządzenie; ndk
koił się.  Uspokoił się szum lasu. b. uci-
urządzać urządzam, urządzasz, urzą-
szyć się. B5
dzaj, urządzał, urządzałyśmy, urządzali-
2. „odzyskać spokój, przestać się bać, de-
śmy, urządzany; rzecz. urządzanie; urzą-
nerwować”.  Uspokoić się dzięki lekom.
dzić kogo, co, gdzie;
 Uspokoić się po kłótni, po awanturze, po
1. „przygotować, zaopatrzyć w odpowied-
egzaminach. b. opanować się. A9
ni sprzęt; stworzyć warunki do dalszego
p. uspokajający, uspokajająco.
funkcjonowania, życia”.  Urządzić dom,
mieszkanie.  Urządzić pokój dla dziec- usprawiedliwić czas. dk; usprawiedliwię,
ka.  Urządzić nowocześnie. b. wyposa- usprawiedliwisz, usprawiedliw, uspra-
żyć. B4 wiedliwił, usprawiedliwiłyśmy, uspra-
2. „zorganizować imprezę, przyjęcie itp.”. wiedliwiliśmy, usprawiedliwiony; rzecz.
 Urządzić spotkanie towarzyskie.  Urzą- usprawiedliwienie; ndk usprawiedli-
dzić wesele, imieniny, urodziny, bal, wy- wiać usprawiedliwiam, usprawiedli-
cieczkę, konkurs.  Urządzić awanturę wiasz, usprawiedliwiaj, usprawiedliwiał,
* urzędzie zob. urząd * usiądź zob. usiąść

* usiądę zob. usiąść
usta uwaga
229
usprawiedliwiałyśmy, usprawiedliwiali- liśmy się; rzecz. uśmiechanie się; zob. dk

śmy, usprawiedliwiany; rzecz. usprawie- uśmiechnąć się.
dliwianie; usprawiedliwić kogo, co, przed
uśmiechnąć się czas. dk; uśmiechnę się,
kim, z czego;
uśmiechniesz się, uśmiechnij się, uśmiech-
1. „wytłumaczyć, wyjaśnić powód dzia-
nął się, uśmiechnęłyśmy się, uśmiechnę-
łania, zachowania, podać argumenty na
liśmy się, uśmiechnąwszy się; zob. ndk
rzecz jakichś decyzji”.  Usprawiedliwić
uśmiechać się; uśmiechnąć się do kogo,
swoje zachowanie, działanie, postępo-
do czego, jak;
wanie.  Usprawiedliwić wybór, decyzję.
„mieć uśmiech na twarzy, zareagować
 Usprawiedliwić nieobecność, spóźnie-
na jakieś wydarzenie radośnie, wesoło”.
nia. b. wytłumaczyć. C2
 Uśmiechnąć się mile, sympatycznie,
2. „oczyścić kogoś z winy, z zarzutów, uwol-
czule, wesoło.  Uśmiechnąć się złośliwie.
nić od odpowiedzialności”.  Usprawiedli-
 Uśmiechnąć się na myśl, na wspomnie-
wić zachowanie męża.  Usprawiedliwić
nie o kimś, o czymś. A9, B4
winę, przestępstwo, zemstę.  Usprawie-
dliwić dziecko. b. wytłumaczyć. B4 utworzyć czas. dk; utworzę, utworzysz,
p. usprawiedliwienie, usprawiedliwiony. utwórz, utworzył, utworzyłyśmy, utwo-
rzyliśmy, utworzony; rzecz. utworzenie;
usta rzecz. bez l. poj., l. mn. D. ust;
utworzyć co;
1. „otwór naturalny w twarzy człowie-
„powołać do życia, doprowadzić do po-
ka, służący do przyjmowania pokarmu,
wstania”.  Utworzyć szkolny teatr, koło
do pobierania powietrza, do mówienia”.
naukowe.  Utworzyć towarzystwo, zwią-
 Włożyć coś do ust.  Oddychać ustami.
zek. b. zorganizować. B4
 Otworzyć, zamknąć usta.  Od ust so-
p. utwór.
bie odejmować ‘oszczędzać na jedzeniu’.
 Nie mieć nic w ustach ‘nic nie jeść’. utwór rzecz. r.m.; D. utworu, Ms. utworze,
 Nabrać wody w usta ‘milczeć, nie chcieć l. mn. M. B. utwory, D. utworów;
nic powiedzieć’. A4 „dzieło literackie, naukowe, muzyczne,
2. „wargi człowieka”.  Blade, czerwone film, objęte ochroną prawa autorskie-
usta.  Z uśmiechem na ustach.  Mieć go”.  Utwór poetycki, epicki, dramatycz-
usta od ucha do ucha ‘mieć usta bardzo ny.  Utwór na skrzypce, na fortepian,
szerokie’.  Zamknąć usta ‘przestać mó- na orkiestrę.  Wybitny, wartościowy
wić’.  Nie mieć do kogo ust otworzyć ‘żyć utwór.  Napisać utwór.  Wykonać utwór.
samotnie’.  Przykładać palec do ust ‘pro-  Utwory zbiorowe. b. dzieło. C3
sić o milczenie’. b. wargi. A4
uwaga rzecz. r.ż.; D. uwagi, C. Ms. uwadze,
p. ustny, ustnie, usteczka.
l. mn. M. B. uwagi, D. uwag; dla zn. 1.
uszy zob. ucho. bez l. mn.;
1. „psychiczna zdolność człowieka do sku-
uśmiech rzecz. r.m.; D. Ms. uśmiechu,
pienia myśli na jakimś przedmiocie, fak-
l. mn. M. B. uśmiechy, D. uśmiechów;
cie, osobie”.  Słuchać z uwagą.  Skiero-
„uniesienie kącików ust do góry, połączo-
wać czyjąś uwagę na coś.  Uwaga! ‘okrzyk
ne z mimiką twarzy, będące zwykle wy-
ostrzegawczy’.  Coś zasługuje na uwagę
razem uczuć radości, zadowolenia, nie-
‘coś jest ważne, interesujące’.  Coś zwra-
kiedy ironii, zakłoptania itp.”.  Piękny,
ca uwagę ‘coś budzi zainteresowanie’.
serdeczny, sztuczny, służbowy, złośliwy
 Mieć coś na uwadze ‘pamiętać o czymś’.
uśmiech.  Robić coś z uśmiechem na
 Robić coś z uwagą ‘robić coś bardzo do-
ustach.  Witać, żegnać kogoś z uśmie-
kładnie’.  Zwracam uwagę, że... ‘podkre-
chem na twarzy.  Uśmiech losu ‘szczęś
ślam, że...’ b. zainteresowanie. A10
liwe zdarzenie’. A9, B4
2. „wypowiedź na jakiś temat, pogląd na
p. uśmiechnięty, uśmieszek, śmiech,
określone zdarzenie”.  Trafna, cenna,
uśmiechać się.
celna uwaga.  Szczegółowe, krytyczne,
uśmiechać się czas. ndk; uśmiecham się, złośliwe uwagi.  Wygłosić kilka uwag.
uśmiechasz się, uśmiechaj się, uśmie-  Cierpliwie słuchać uwag.  Uwaga
chał się, uśmiechałyśmy się, uśmiecha- w dzienniczku ucznia.  Zwrócić komuś
* utworze zob. utwór * uwadze zob. uwaga

uważać używać
230
uwagę ‘pouczyć kogoś o jego niewłaści- użyć czas. dk; użyję, użyjesz, użyj, użył,
wym zachowaniu’. b. spostrzeżenie. C2 użyłyśmy, użyliśmy, użyty; rzecz. użycie;
p. uważny, uważnie, uważać. zob. ndk używać; użyć kogo, czego, do
czego, na co, w jakim celu;
uważać czas. ndk; uważam, uważasz, uwa-
1. „posłużyć się czymś, zastosować coś
żaj, uważał, uważałyśmy, uważaliśmy,
jako narzędzie do wykonania określone-
uważany; rzecz. uważanie; uważać na co,
go zadania”.  Umiejętnie użyć słów ob-
na kogo;
cych.  Użyć siły, argumentów, przemocy.
1. „skupiać się na czymś, działać uważnie,
 Użyć języka potocznego.  Użyć noża.
ostrożnie, zwracać uwagę na kogoś, pilno-
b. posłużyć się, zastosować. B4
wać”.  Uważaj przy przejściu przez uli-
2. „doświadczyć czegoś, skorzystać z cze-
cę.  Uważać na lekcjach, na wykładach.
goś przyjemnego”.  Użyć świeżego po-
 Uważać na dzieci.  Uważaj na siebie. A10
wietrza, słońca, zabawy.  Użyć wiele do-
2. „traktować coś w jakiś sposób, mieć
brego w życiu.  Używaj świata, póki słu-
określoną opinię o kimś, mieć swoje zda-
żą lata ‘korzystaj z uroków życia, póki
nie, swoją opinię”.  Uważać kogoś za
jesteś młody’. b. zabawić się. B4
przyjaciela, za wroga.  Uważać coś za
p. zużyć, użytkownik, użytkowniczka,
godne zainteresowania.  Uważać coś za
użytkowy, użyteczny, używalny, użytko-
swój obowiązek.  Jak pan (pani) uważa
wo, użytecznie.
‘niech pan (pani) zachowuje się, postępu-
je według własnej woli’.  Rób jak uwa- używać czas. ndk; używam, używasz, uży-
żasz ‘niechęć do udzielania komuś rad’. waj, używał, używałyśmy, używaliśmy,
b. sądzić. B4 używany; rzecz. używanie; zob. dk użyć.
W
w1 1. „litera alfabetu polskiego; znak gra- wagon rzecz. r.m.; D. wagonu, Ms. wago-
ficzny spółgłoski w; w wielu językach nie, l. mn. M. B. wagony, D. wagonów;
spółgłoska ta oznaczana jest także zna- „składowa część pojazdu szynowego do
kiem v”. przewozu ludzi lub towarów”.  Wagon
2. „spółgłoska dźwięczna, szczelinowa, towarowy, sypialny, bagażowy, pasażer-
wargowo-zębowa”. ski, osobowy.  Wagon tramwajowy, ko-
lejowy.  Wagon pierwszej, drugiej klasy.
w2/we przyim.; łączy się z rzeczownikami
 Wagon dla palących, dla niepalących.
i zaimkami w bierniku i miejscowniku;
 Wsiąść do wagonu. F4
1. „wyraża znajdowanie się kogoś, czegoś
p. wagonowy, wagonik.
wewnątrz pewnego obszaru, pomieszcze-
nia, instytucji itp.”.  Mieszkam w Pol- wakacje rzecz. bez l. poj., l. mn. D. wakacji;
sce, w Poznaniu, w Warszawie.  Uczę się „okres wolny od zajęć szkolnych lub in-
w szkole.  Pracuję w fabryce, w bibliote- nych obowiązków”.  Letnie, zimowe wa-
ce, w biurze. F2 kacje.  Krótkie, długie wakacje.  Począ-
2. „wyraża kierunek poruszania się”. tek, koniec wakacji.  Spędzać wakacje
 Schodzę w dół.  Skręcić w prawo, w górach, nad morzem, w domu, za gra-
w lewo.  Iść w świat ‘odchodzić w nie- nicą.  Planować wakacje.  Wrócić z wa-
określonym kierunku’. F2 kacji.  W czasie wakacji. b. urlop, ferie.
3. „wyraża czas (rok, dzień) jakiegoś E7, G7
zdarzenia”.  Spotkamy się w niedzielę, p. wakacyjny.
w marcu.  Urodziłam się w 1958 roku.
walizka rzecz. r.ż.; D. walizki, C. Ms. waliz-
 W tym roku, w ubiegłym roku.  W mło-
ce, l. mn. M. B. walizki, D. walizek;
dości, w dzieciństwie.  Zrobić coś w ty-
„niewielka torba w kształcie pudła
dzień, w dwa dni, w kilka minut. G7
z uchwytem, niekiedy też zaopatrzona
4. „wyraża sposób wykonywania pewnej
w kółka, służąca do przewożenia baga-
czynności lub towarzyszące jej okoliczno-
żu”.  Duża, mała walizka.  Skórzana,
ści”.  W zasadzie, w przypadku..., w za-
plastikowa walizka.  Siedzieć na waliz-
kresie..., w razie...  Szliśmy w milczeniu.
kach ‘często podróżować’. b. torba, wali-
 Być w towarzystwie kogoś.  Łączyć się
za. A6
z kimś w bólu, w cierpieniu.  Chodzić
p. walizkowy, walizeczka.
w kółko. B5
5. „wyraża znajdowanie się we wnętrzu, walka rzecz. r.ż.; D. walki, C. Ms. walce,
w obrębie czegoś”.  Coś dzieje się w my- l. mn. M. B. walki, D. walk;
ślach, w głowie.  Coś znajduje się w sza- 1. „zorganizowane działanie wojsk, któ-
fie, w pudełku, w torbie, w kieszeni. F2 rego celem jest pokonanie przeciwnika”.
* walce zob. walka

wam wasz
232
 Walka zbrojna.  Bohaterska walka. ści chrześcijańskie, ogólnoludzkie, euro

 Walka na śmierć i życie.  Walka o mia- pejskie.  System wartości. C6
sto, o wolność ojczyzny.  Zginąć na polu p. wartościowy, bezwartościowy, warto-
walki. b. bitwa. E3 ściowo, wartościująco, wartościować.
2. „rywalizacja sportowa odbywająca się
warunek rzecz. r.m.; D. warunku, N. wa-
według określonych reguł”.  Ostra, wy-
równana walka piłkarzy.  Walka o me- runkiem, l. mn. M. B. warunki, D. warun-
dale, o pierwsze miejsce, o mistrzostwo. ków;
b. zawody, rywalizacja. E7 1. „czynnik, od którego uzależnione jest
3. „działanie mające na celu usunięcie, istnienie czegoś innego”.  Główny, ko-
zniszczenie, pozbycie się, ograniczenie nieczny, istotny, ważny warunek”.  Wa-
czegoś”.  Walka ze strachem.  Walka runek wystarczający.  Warunki sprzyja-
z chorobą.  Walka z terroryzmem. b. po- jące.  Zrobić coś pod warunkiem ‘wy-
konywanie. B4 konać coś, jeżeli coś zostanie spełnione’.
4. „działanie mające na celu osiągnięcie b. okoliczność. B5
przewagi, zdobycie kogoś, czegoś, polep- 2. „wymaganie, żądanie stawiane przy
szenie czegoś”.  Walka o władzę, o sta- zawieraniu umów”.  Nie dotrzymać wa-
nowisko.  Walka o pokój.  Walka o ży- runków umowy.  Warunki układu, gry.
cie pacjenta. b. rywalizacja, konfrontacja.  Warunki ubezpieczenia.  Dyktować,
B4 stawiać jakieś warunki.  Odrzucić, przy-
p. waleczny, walczyć. jąć warunki.  Omówić warunki pracy,
zatrudnienia.  pot. Pod żadnym warun-
wam zob. wy. kiem ‘absolutnie nie, w żadnym wypad-
wami zob. wy. ku’. E3
3. „sytuacja, w której coś się odbywa, któ-
wanna rzecz. r.ż.; D. wanny, C. Ms. wannie,
ra wpływa na rozwój czegoś”.  Dobre,
l. mn. M. B. wanny, D. wanien;
doskonałe, luksusowe, idealne warunki.
„duże, podłużne, głębokie naczynie do
 Złe, nieprzyjazne, dokuczliwe warun-
kąpieli”.  Plastikowa wanna.  Głęboka
ki.  Warunki drogowe.  Warunki atmo
wanna.  Kąpać się w wannie.  Zamoczyć
sferyczne, pogodowe, klimatyczne.  Wa-
bieliznę w wannie. D3
runki materialne, lokalowe.  Przyzwy-
p. wannowy, wanienka.
czaić się do nowych warunków. B7
warga rzecz. r.ż.; D. wargi, C. Ms. wardze, p. warunkowy, bezwarunkowy, warunko-
l. mn. M. B. wargi, D. warg; wo.
„jeden z dwu mięśni zamykających od
przodu jamę ustną”.  Górna, dolna war- warzywo rzecz. r.n.; D. warzywa, Ms. wa-
ga.  Wąskie, cienkie, grube, pełne war- rzywie, l. mn. M. B. warzywa, D. wa-
gi.  Czerwone wargi.  Zacisnąć, zagryźć rzyw;
wargi.  Położyć palec na wargach.  Wy- „roślina jadalna w stanie gotowanym lub
malować wargi. b. usta. A4 surowym”.  Świeże, mrożone warzywa.
p. wargowy, dwuwargowy, wargowo.  Surowe, duszone, zapiekane warzywa.
 Kupić warzywa na targu.  Kupować,
wartość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. wartości, sprzedawać warzywa.  Kiosk z warzywa-
l. mn. M. D. B. wartości; mi. H3, D7
1. „cena, koszt, określenie, ile coś jest war- p. warzywny.
te pod względem materialnym”.  Dwu-
krotna, mała wartość.  Wartość pienięż- was zob. wy.
na, rynkowa.  Posiadać określoną war- wasi zob. wasz.
tość.  Wartość spada, wzrasta, zmienia
się. F1 wasz zaim.; wasza, wasze, wasi; odm. jak
2. „to, co jest cenne pod względem moral- przym.;
nym, społecznym, naukowym, artystycz- „taki, który jest własnością jakiejś gru-
nym; cecha, która decyduje o ważności, py osób, do której skierowana jest wy-
znaczeniu”.  Wartość moralna człowie- powiedź”.  Wasz dom, ogród.  Wasze
ka.  Poczucie własnej wartości.  Warto- mieszkanie.  Wasza rodzina.  Wasi są-
* wanien zob. wanna * wasi zob. wasz

* wardze zob. warga
ważny wczorajszy
233
siedzi, znajomi, przyjaciele.  Wasze pie- wchodziliśmy; rzecz. wchodzenie; zob.

niądze.  Wasz punkt widzenia. A2 dk wejść; wchodzić dokąd, do czego, po
czym, w co;
ważny przym.; ważna, ważne, ważni, waż-
„idąc, dostawać się do środka, wnę-
niejszy, ważniejsi;
trza czegoś, stawać się częścią czegoś”.
1. „mający duże znaczenie, dużą wartość,
 Wchodzić cicho, głośno, bez pukania,
wiele znaczący”.  Ważny cel, powód, ar-
bez pozwolenia.  Wchodzić śmiało, nagle.
gument.  Ważna sprawa, okoliczność,
 Wchodzić do domu, do pokoju, do skle-
przyczyna.  Ważne wydarzenie, zadanie,
pu, do szkoły.  Wchodzić do rodziny ‘sta-
postanowienie.  Nic ważnego ‘o czymś
wać się nowym członkiem rodziny przez
bez znaczenia’. b. znaczący, główny. F1
małżeństwo’.  Wchodzić w życie ‘stawać
2. „o człowieku mającym duży wpływ, po-
się dorosłym’. F5
siadającym władzę i stanowisko”.  Waż-
na osoba.  Ważny człowiek w mieście. wciąż przysł.; nie stopniuje się;
 Ważni urzędnicy. b. wpływowy. B4 „bez przerwy w czasie, w trwaniu, w spo-
3. „zgodny z przepisami; mający znacze- sób regularnie powtarzający się”.  Wciąż
nie prawne”.  Ważny bilet na przejazd. pada, wieje.  Wciąż patrzy, śpiewa, mówi.
 Ważna umowa.  Ważny dokument,  pot. A ten wciąż swoje ‘o kimś, kto po-
czek. b. obowiązujący. B7 wtarza ciągle to samo’. G6
p. ważnie, ważność.
wczesny przym.; wczesna, wczesne, wcześ
wąski przym.; wąska, wąskie, wąscy, węż- ni, wcześniejszy, wcześniejsi;
szy, wężsi; 1. „o początkowych porach dnia, roku,
1. „mający mały wymiar poprzeczny, małą o początkowych okresach życia, epoki itp.;
szerokość”.  Wąska uliczka, droga.  Wą- taki, który się zaczyna”.  Wczesny ranek.
skie okno, drzwi.  Wąskie wargi.  Wąska  Wczesne popołudnie.  Wczesna wiosna,
spódnica. b. ciasny, zwężony. F1 zima, jesień. b. początkowy. G7
2. „taki, który ma niewielki, ale szczegó- 2. „taki, który występuje przed właści-
łowy zakres”.  Wąska tematyka.  Wą- wym czasem”.  Wczesne rozpoznanie
skie zainteresowania. b. ścisły. F1 choroby.  Wczesny obiad.  Wczesne mro-
p. wąsko, wąziutki. zy.  Wczesne wstawanie. G7
3. „taki, który poprzedza chwilę obecną,
wąż rzecz. r.m.; D. B. węża, l. mn. M. B.
odbywa się przed kimś lub przed czymś
węże, D. węży/wężów;
późniejszym”.  Przypomnij wcześniejsze
1. zool. „gad lądowy o bardzo długim ciele,
wydarzenia.  Badać wcześniejsze fakty.
drapieżny; porusza się, pełzając; Serpen-
b. poprzedni. G7
tes”.  Jadowity, niejadowity wąż.  Syk
p. wcześnie, wcześniutki.
węża.  Wić się, pełzać jak wąż.  Mieć
węża w kieszeni ‘być skąpym’. H2 wcześnie przysł.; wcześniej;
2. „długi, zwykle gumowy przewód dopro- 1. „w pierwszym okresie trwania czegoś,
wadzający ciecz lub gaz”.  Gumowy, pla- na początku właściwej czemuś pory lub
stikowy wąż.  Wąż ogrodowy.  Podlewać przed właściwą porą”.  Wstałam bardzo
trawę wężem. D4 wcześnie.  Wyjść za mąż wcześnie. G7
p. wężowy, wężowaty, wężowo, wężyk. 2. „przed upływem jakiegoś określone-
go czasu”.  Wrócę najwcześniej za godzi-
wcale przysł.; nie stopniuje się;
nę.  Urodziłam syna wcześniej. b. przed-
„nadaje charakter wzmacniający; wy-
wcześnie. G7
stępuje z przeczeniem «nie», i zaprzecza
przypuszczeniom, że treść zdania mog wczoraj przysł.; nie stopniuje się;
łaby być prawdziwa”.  Wcale nie znam „w dniu poprzednim w stosunku do dziś”.
twojej rodziny.  Lepiej późno niż wcale  Wczoraj wróciłam, spotkałam się. G3
‘ironiczny komentarz do czyjegoś spóź-
wczorajszy przym.; wczorajsza, wczoraj-
nienia’. C1
sze, wczorajsi; nie stopniuje się;
wchodzić czas. ndk; wchodzę, wcho- „taki, który był, zdarzył się, został zro-
dzisz, wchodź, wchodził, wchodziłyśmy, biony itp. dnia poprzedniego”.  Wczo-
* wąscy zob. wąski * węży/wężów zob. wąż

* wężsi zob. wąski * wcześniejsi zob. wczesny
we wezwać
234
rajszy wieczór.  Wczorajszy obiad, chleb.  Wejść bez pozwolenia.  Proszę wejść
 Wczorajsze spotkanie. b. miniony, po- ‘zwrot używany w odpowiedzi na puka-
przedni. G3 nie do drzwi’.  Wejść komuś w słowo ‘na
krótko przerwać czyjąś wypowiedź, mó-
we zob. w2.
wiąc samemu’.  Coś weszło komuś do
według przyim.; łączy się z rzeczownikami głowy ‘ktoś się czegoś nauczył’. b. dostać
i zaimkami w dopełniaczu; się, wkroczyć. F5
„wyraża postawę osoby do czyichś poglą- 2. „idąc, dostać się na górę; wznieść się
dów, zachowań, uzasadnienie czegoś”. wyżej”.  Wejść na piętro.  Wejść po scho-
 Spis osób według alfabetu.  Według dach.  Wejść na szczyt góry. b. wspiąć się,
moich rodziców, opiekunów.  Postępo- wdrapać się. F5
wać według prawa, przykazań. C1 p. wejście, wejściówka, wejściowy.
weekend [łikend] rzecz. r.m.; D. weeken- wesele rzecz. r.n.; D. wesela, l. mn. M. B.
du, Ms. weekendzie, l. mn. M. B. weeken- wesela, D. wesel;
dy, D. weekendów; „zabawa z okazji ślubu i związane z nią
„końcowa część tygodnia (od piątkowe- obrzędy; stan radości, zadowolenia”.  Za-
go popołudnia do późnych godzin wie- proszenie na wesele koleżanki.  Sprawić,
czornych w niedzielę) wolna od pracy, urządzić, wyprawić wesele.  Skromne,
przeznaczona na wypoczynek”.  Udany, wystawne wesele.  Wesele brata, siostry.
atrakcyjny weekend.  Wyjechać na week-  Srebrne wesele, złote wesele ‘dwudzie-
end.  Spotkać się w weekend.  Wracać sta piąta, pięćdziesiąta rocznica ślubu’.
z weekendu. G7, E7
 Starość nie radość, śmierć nie wesele
p. weekendowy.
‘starość, śmierć powodują smutek’. E5,
wejście rzecz. r.n.; D. wejścia, l. mn. M. B. E1
wejścia, D. wejść; p. weselny, wesoły, weselnie, wesoło, we-
1. „miejsce, przez które się wchodzi zwy- selić się.
kle do jakiegoś pomieszczenia, miejsca
wesoły/wesół przym.; wesoła, wesołe, we-
ogrodzonego”.  Główne, boczne wejście.
seli, weselszy, weselsi; forma wesół wystę-
 Wejście służbowe.  Wejście do domu, do
puje tylko w formie orzecznika: Był bar-
pokoju.  Wejście od ulicy.  Stać przy wej-
ściu.  Zamknąć wejście. b. drzwi, brama. dzo wesół;
F2, D1 „mający dobry humor, radosny, sprawia-
2. „dostanie się do środka, na teren cze- jący radość, pobudzający do radości”.
goś; prawo do przebywania na jakimś te-  Wesołe dzieci.  Wesołe towarzystwo.
renie”.  Wejście na koncert.  Wejście bez  Wesoła dziewczyna, sąsiadka.  Wese-
pukania, bez pozwolenia.  Płatne, bez- li sąsiedzi, goście.  Wesoła nowina, wia-
płatne wejście.  Płacić za wejście. b. do- domość.  Wesoły głos, śmiech.  Wesoły
stanie się. F6 dzień, weekend.  Wesołe wakacje.  We-
p. wejściowy, wejściówka. sołej zabawy ‘formuła wyrażająca życze-
nie przyjemnego spędzenia czasu’.  We-
wejść czas. dk; wejdę, wejdziesz, wejdź, sołych świąt ‘formuła życzeń świątecz-
weszła, wszedł, weszłyśmy, weszliśmy, nych’. b. radosny, rozbawiony. A8, B7
wszedłszy; rzecz. wejście; zob. ndk wcho- p. wesoło, wesele, wesołek, wesołość, we-
dzić; wejść przez co, na co, do czego; solutki.
1. „idąc, dostać się do wnętrza, zna-
leźć się gdzieś, przekroczyć jakąś grani- wezwać czas. dk; wezwę, wezwiesz, we-
cę; o pojazdach: wjechać, wpłynąć, wle- zwij, wezwał, wezwałyśmy, wezwaliśmy,
cieć”.  Wejść do mieszkania, do domu, do wezwany; rzecz. wezwanie; ndk wzywać
urzędu.  Wejść do sklepu z warzywami, wzywam, wzywasz, wzywaj, wzywał, wzy-
do muzeum.  Wejść do autobusu, do po- wałyśmy, wzywaliśmy; rzecz. wzywanie;
ciągu.  Wejść do środka.  Wejść śmia- wezwać kogo, co, do kogo, do czego, w ja-
ło, odważnie.  Wejść grupą, pojedynczo. kim celu;
* wejść zob. wejście * wszedł zob. wejść

* wejdę zob. wejść * weselsi zob. wesoły
* weszła zob. wejść
wędrować wiatr
235
„polecić komuś, by przybył, by się stawił  Jak wiadomo ‘coś jest ogólnie znane,
gdzieś, przed kimś”.  Wezwać do sądu, oczywiste’.  Nie wiadomo jak i kiedy ‘nie-
do urzędu, do wojska.  Wezwać listownie, postrzeżenie’.  O ile wiadomo ‘o ile wiem,
telefonicznie.  Wezwać lekarza, księdza o ile prawdziwe są informacje’. A10
do chorego.  Wzywać pomocy, ratunku
wiadomość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. wiadomo-
‘prosić kogoś o pomoc, o ratunek’. b. przy-
ści, l. mn. M. D. B. wiadomości; dla zn. 2.
wołać. C2
bez l. poj.;
wędrować czas. ndk; wędruję, wędrujesz, 1. „informacja o kimś lub o czymś, za-
wędruj, wędrował, wędrowałyśmy, wę- wiadomienie o jakimś fakcie, zdarzeniu”.
drowaliśmy, wędrowny; rzecz. wędrowa-  Wiadomości dla rodziny od przyjaciół,
nie; wędrować dokąd, z kim, po czym; od dzieci.  Wiadomości radiowe, telewi-
„zmieniać miejsce pobytu, przenosić się zyjne.  Ciekawa, dobra, miła, pomyśl-
z miejsca na miejsce”.  Wędrowaliśmy na, pozytywna, prawdziwa, ważna wia-
pieszo, rowerem, pociągiem, samochodem. domość.  Wiadomość groźna, niepewna,
 Wędrować długo, krótko, nocą.  Wędro- niepomyślna, nieprawdziwa, sensacyjna,
wać po górach, z miasta do miasta, po ca- smutna, tragiczna, zła.  Aktualna, do-
łym świecie.  Coś wędruje z rąk do rąk kładna, krótka, niespodziewana, pierw-
‘o przedmiocie, który zmienia właścicie- sza wiadomość.  Wiadomość w prasie,
la lub jest oglądany, dotykany przez wiele w gazecie.  Zostawić wiadomość u są-
osób’. b. chodzić, podróżować. F5 siada.  Zbierać potrzebne wiadomości.
p. powędrować, przywędrować, zawędro-  Czekać na wiadomość.  Wiadomości
wać, wędrówka, wędrowny, wędrówkowy. polityczne, kulturalne.  Podać do pu-
wgląd rzecz. r.m.; D. wglądu, Ms. wglądzie, blicznej, ogólnej wiadomości ‘zawiadomić
bez l. mn.; o czymś publicznie, ogłosić, opublikować
„sprawdzenie, przejrzenie czegoś, dokład- coś’.  Przyjąć do wiadomości ‘wziąć pod
ne zapoznanie się z czymś w celu skontro- uwagę coś, o czymś się ktoś dowiedział’.
lowania”.  Prawo, możliwość wglądu do b. informacja, komunikat. C6
akt.  Bezpośredni wgląd.  Dawać wgląd 2. „zasób wiedzy w zakresie jakiejś dzie-
w coś.  Wgląd w prywatną koresponden- dziny lub na określony temat”.  Wiado-
cję. b. przegląd, sprawdzenie. A11 mości z historii, z matematyki.  Wiado-
mości książkowe, praktyczne.  Wiadomo-
wiać czas. ndk; wieję, wiejesz, wiej, wiał, ści językowe, historyczne, przyrodnicze.
wiałyśmy, wialiśmy/wieliśmy, wiany;  Zakres wiadomości.  Źródło, zbiór, za-
rzecz. wianie; wiać jak, skąd; dla zn. 1. tyl- sób wiadomości. b. wiedza. A10, E2
ko w 3. os. z podmiotem nieżywotnym; p. wiadomy, wiadomo, wiedzieć.
1. „o masie powietrza, o zimnie, które
poruszają się z pewną szybkością, siłą”. wiatr rzecz. r.m.; D. wiatru, Ms. wietrze,
 Wiał silny wiatr.  Wicher wiał z pół- l. mn. M. B. wiatry, D. wiatrów;
nocy.  Wieje chłodem, zimnem. b. dmu- „poziomy ruch powietrza atmosferycz-
chać. H1 nego”.  Wiatr południowy, północny, za-
2. pot. „bardzo szybko uciekać z jakiegoś chodni, wschodni.  Gwałtowny, silny,
miejsca”.  Wiać przed policją.  Wiać, aż ostry wiatr.  Letni, jesienny, ciepły, mroź-
się kurzy ‘uciekać bardzo szybko’.  Wiać, ny, suchy, wilgotny, zimny, morski wiatr.
gdzie pieprz rośnie ‘uciekać bardzo dale-  Zasłonić się, osłonić się od wiatru.  Po-
ko’. b. uciekać. F5 wiewać na wietrze.  Wiatr wieje, zanika,
p. nawiać, powiać, przewiać, zawiać, maleje.  Wiatr uspokaja się, przycicha.
zwiać.  Mówić na wiatr, rzucać słowa na wiatr
‘mówić, obiecywać coś, co nie będzie wy-
wiadomo czas. ndm; wiadomo co, komu, konane’.  Biednemu zawsze wiatr w oczy
o czym; wieje ‘los biednego człowieka to same kło-
„jest rzeczą znaną, wszyscy wiedzą poty’. b. wicher. H1
o czymś”.  Nie wiadomo, czy to się uda. p. wiatrowy, wietrzny, wietrznie, wiate-
 Wiadomo, kto to zrobił.  Wiadomo już. rek, wietrzyk, wietrzyć.
* wglądzie zob. wgląd * wiej zob. wiać

* wieję zob. wiać * wietrze zob. wiatr
wiązać wiedzieć
236
wiązać czas. ndk; wiążę, wiążesz, wiąż, 1. „odbierać wrażenia wzrokowe za po-
wiązał, wiązałyśmy, wiązaliśmy, wiązany; mocą oczu”.  Widzę dobrze, słabo, go-
rzecz. wiązanie; wiązać co, kogo, z czym; rzej.  Widzieć z bliska, z daleka.  Nie
„łączyć ze sobą jakieś przedmioty za po- widzieć na jedno oko.  Widzieć na włas
mocą sznura, liny; także łączyć koń- ne oczy ‘być świadkiem jakiegoś wydarze-
ce jakiegoś materiału”.  Wiązać książki nia’.  Widzieć tylko swój nos, koniec wła-
w paczkę.  Wiązać mocno.  Źle wiązać snego nosa ‘zajmować się tylko własnymi
krawat.  Wiązać wstążkę.  Wiązać na- sprawami’.  Kto to widział ‘zwrot wyra-
dzieję z kimś, z czymś ‘spodziewać się cze- żający oburzenie, zgorszenie’.  Jak cię
goś po kimś, mieć nadzieję, że coś przynie- widzą, tak cię piszą ‘ocenianie człowie-
sie korzyści’.  pot. Wiązać koniec z koń- ka na podstawie jego wyglądu’. b. oglą-
cem ‘żyć skromnie, mieć mało pieniędzy’. dać. A11
b. łączyć. B6 2. „przekonywać się o czymś, uświada-
p. owiązać, obwiązać, powiązać, prze- miać sobie coś”.  Widzę niewiele, trochę.
wiązać, przywiązać, rozwiązać, związać,  Trafnie widzieć.  Widzieć sens, znacze-
zawiązać, wiążący, wiążąca. nie, treść czegoś.  Widzieć zmiany na lep-
sze, na gorsze.  Jak pan(i) widzi ‘zwroty
widelec rzecz. r.m.; D. widelca, l. mn. M. B. wtrącone, używane do zaakcentowania,
widelce, D. widelców; podkreślenia czegoś, stwierdzenia cze-
„narzędzie służące do nabierania, nakłu- goś’. b. rozumieć. A10
wania kawałków jedzenia”.  Ozdobny,
metalowy widelec.  Widelec do ryb, do wieczór rzecz. r.m.; D. wieczora/wieczoru,
ciast, do mięsa.  Jeść, posługiwać się wi- Ms. wieczorze, l. mn. M. B. wieczory, D.
delcem.  przenoś. Mieć kogoś na widel- wieczorów; dla zn. 2. l. poj. D. wieczoru;
cu ‘dokładnie znać czyjeś cechy, zwłaszcza 1. „końcowa część dnia przed nocą, po za-
złe uczynki’. D5 chodzie słońca”.  Jesienny, wiosenny wie-
p. widelcowaty, widelczyk. czór.  Wczesny, późny wieczór.  Umówić
widok rzecz. r.m.; D. widoku, N. widokiem, się na wieczór.  Dobry wieczór ‘forma po-
l. mn. M. B. widoki, D. widoków; witania stosowana wieczorem’. G4
1. „wygląd natury lub fragment miasta, 2. „towarzyskie lub publiczne zebranie
przestrzeni”.  Malowniczy, bajeczny, pięk- wieczorne; wieczorna impreza artystycz-
ny, czarujący widok.  Górzysty, płaski, na”.  Wieczór literacki, poetycki.  Miło
miejski widok.  Podziwiać widoki.  Malo- spędzić wieczór. b. spotkanie, uroczystość.
wać widoki. b. krajobraz, obraz. F3 E5
2. „zobaczenie kogoś lub czegoś”.  Wi- p. wieczorny, wieczorowy, wieczorowo,
dok domu rodzinnego.  Widok zbliżają- wieczorek.
cego się pociągu.  Mieć w pamięci widok
z podróży.  Wystawić coś na widok pu- wiedza rzecz. r.ż.; D. C. Ms. wiedzy, bez
bliczny ‘umożliwić oglądanie czegoś wie- l. mn.;
lu ludziom’. A11 „uporządkowany ogół wiadomości zdoby-
3. „przewidywalna przyszłość, możliwe tych dzięki uczeniu się; znajomość cze-
do przewidzenia szanse”.  Ciekawe, am- goś”.  Rzetelna, solidna, obszerna wie-
bitne, dalekie, duże, śmiałe widoki.  Wi- dza.  Powierzchowna, fragmentarycz-
doki wyjazdu, sukcesu, kariery.  Wido- na wiedza.  Wiedza zawodowa, życiowa.
ki na przyszłość.  Mieć coś na widoku  Wiedza encyklopedyczna, podręczniko-
‘wiązać z czymś, z kimś nadzieje, plany’. wa, książkowa.  Wiedza oparta na do-
 pot. Marny twój widok ‘czyjaś sytuacja świadczeniu.  Dziedzina wiedzy.  Zdo-
jest niekorzystna’. b. przyszłość, perspek- bywać wiedzę. A10, E2
tywa. B7 p. wiedzowy, niewiedza.
p. widoczny, widokowy, widokowo, wido- wiedzieć czas. ndk; wiem, wiesz, wiedz,
kówka, widowisko.
wiedział, wiedziałyśmy, wiedzieliśmy;
widzieć czas. ndk; widzę, widzisz, widział, wiedzieć co, o kim, o czym, od kogo;
widziałyśmy, widzieliśmy, widziany; rzecz. „być świadomym czegoś, znać jakiś pro-
widzenie; widzieć kogo, co; blem, posiadać informacje na jakiś te-
* wiążę zob. wiązać * wieczora/wieczoru zob. wieczór

wiejski wielki
237
mat”.  Dobrze, dokładnie, doskonale, chłopców, uczniów, kolegów.  Wiele

trochę wiedzieć.  Wiedzieć wszystko. miast, domów, samochodów.  Znać się od
 Nie wiedzieć nic.  Wiedzieć całą praw- wielu lat.  Mieć wielu sąsiadów i wiele
dę.  Wiedzieć z książek, z telewizji, z do- sąsiadek.  Wiele wody upłynie, zanim...
świadczenia.  Wiesz, wie pan(i) ‘zwroty ‘minie dużo czasu, zanim...’ F1
podkreślające coś w rozmowie’.  Czy ja p. wielokropek, wielość.
wiem, bo ja wiem ‘zwroty wyrażające nie-
pewność’.  O ile wiem ‘jeśli się nie mylę’. wielki przym.; wielka, wielkie, wielcy,
 Wiedzieć z góry ‘przewidywać, co się większy, więksi;
zdarzy’. b. orientować się. A10 1. „taki, który ma bardzo duże rozmiary,
p. dowiedzieć się, wiedza, niewiedza. występuje w dużej, znacznej ilości, liczbie;
o człowieku: silny, wyrośnięty”.  Wielkie
wiejski przym.; wiejska, wiejskie, wiejscy; miasto, osiedle mieszkaniowe.  Wielki
nie stopniuje się;
dom, budynek, plac.  Wielki mężczyzna,
„pochodzący ze wsi, odnoszący się do wsi
chłopak.  Wielka suma pieniędzy.  Coś
lub jej mieszkańców”.  Wiejski dom,
zbliża się wielkimi krokami ‘coś zbliża się
ogród.  Wiejskie gospodarstwo.  Wiej-
szybko’.  Robić wielkie oczy ‘bardzo się
ski kościół, cmentarz.  Wiejscy ludzie.
dziwić, okazywać wielkie zaskoczenie’.
 Wiejski tryb życia.  Wiejskie zwycza- ▲ rel. Wielki Post ‘w Kościele katolickim:
je, obrzędy.  Szkoła wiejska.  Po wiej-
czterdzieści dni postu obowiązującego od
sku, z wiejska ‘tak jak w zwyczaju na wsi’.
Środy Popielcowej do Wielkiego Czwart-
b. chłopski. F2
ku’.  Wielka litera ‘litera tekstowa, np.
p. wiejskość, wsiowy.
W, w odróżnieniu od małej, np. w, stoso-
wiek rzecz. r.m.; D. wieku, N. wiekiem, wana na początku zdania i w nazwach
l. mn. M. B. wieki, D. wieków; własnych, np. Warszawa’.  Strach ma
1. „okres stu lat, stulecie; skrót: w.”.  Bie- wielkie oczy ‘tchórzowi niebezpieczeń-
żący, miniony wiek.  Dawne, odległe wie- stwo wydaje się groźniejsze, niż jest nim
ki.  Początek, koniec wieku.  Na wieki istotnie’.  Z wielkiej chmury mały deszcz
‘na długo, na zawsze’.  Przed wiekami ‘coś, co wydaje się bardzo groźne, staje się
‘bardzo dawno temu’.  rel. Na wieki wie- mało istotne’. b. ogromny, olbrzymi. F1
ków. Amen. ‘zakończenie modlitw lub od- 2. „taki, który występuje w dużym nasi-
powiedź na pozdrowienie’. G7 leniu; znaczny pod względem siły, mocy,
2. „okres w dziejach ludzkości i cywilizacji jakości działania”.  Wielki mróz, deszcz.
wyróżniający się czymś charakterystycz-  Wielki strach, ból, lęk, wysiłek.  Zrobić
nym”.  Wiek oświecenia.  Złoty wiek. na kimś wielkie wrażenie. b. intensywny,
 Wieki średnie.  Wiek wielkich odkryć. mocny. F1
b. czas, epoka. G7 3. „taki, który ma bardzo duże znacze-
3. „czas od czyjegoś urodzenia do chwi- nie, jest znaczny, istotny”.  Wielkie sło-
li obecnej albo do śmierci; lata życia”. wa.  Wielkie wydarzenie.  Wielka chwi-
 Dziecięcy, młody wiek.  Wiek kobiety. la w życiu dziecka.  Wielkie dzieło, za-
 Być w określonym wieku.  Być w czy- danie.  Odgrywać wielką rolę.  Obraz
imś wieku ‘mieć tyle samo lat, być rówie-
zrobił na mnie wielkie wrażenie. ▲ rel.
śnikiem’.  Być w kwiecie wieku ‘być mło-
Wielki Tydzień ‘tydzień poprzedzający
dym’.  Być w sile wieku ‘być osobą doj-
Wielkanoc”.  Nic wielkiego ‘nic godnego
rzałą, ale nie starą’. A3
uwagi’. b. ważny, istotny. F1
p. wieczny, wiekowo, średniowiecze.
4. „o człowieku: taki, który wyróżnia się
wiele/wielu liczeb. r. nmos./r. mos.; D. C. spośród innych, jest niepospolity”.  Wiel-
Ms. wielu, B. wiele/wielu, N. wieloma/wie- cy artyści, uczeni.  Wielki człowiek, pi-
lu; sarz, polityk.  Wielki człowiek do małych
„określenie wielkiej, dużej, znacznej licz- interesów ‘ktoś przeciętny, mający wielkie
by czegoś, kogoś”.  Wiele kobiet, kole- wyobrażenie o sobie’. b. wybitny. A8
żanek, przyjaciółek.  Wielu mężczyzn, p. wielce, Wielkanoc, wielkość.
* wiem zob. wiedzieć * wiejscy zob. wiejski

* wiesz zob. wiedzieć * wielcy zob. wielki
* wiedz zob. wiedzieć * więksi zob. wielki
wielkość większość
238
wielkość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. wielkości, bez wiesz zob. wiedzieć.

l. mn.;
wieszać czas. ndk; wieszam, wieszasz,
1. „cecha tego, co można określić liczbo-
wieszaj, wieszał, wieszałyśmy, wieszali-
wo, co jest wielkie, odznacza się dużymi
śmy, wieszany; rzecz. wieszanie; wieszać
rozmiarami, nasileniem”.  Ustawić dzie-
co, na czym, gdzie;
ci według wielkości.  Mierzyć wielkość.
„zaczepiać tak, aby przedmiot nie opierał
 Wielkość mieszkania, domu, pomiesz-
się o podłoże”.  Wieszać do szafy, w sza-
czenia.  Różnić się wielkością,  Wielkość
fie.  Wieszać pranie.  Wieszać obraz na
pisarza, artysty.  Wielkość uczuć. F1
ścianie.  Psy na kimś wieszać ‘mówić
2. „cecha umysłu, charakter; cecha, która
o kimś źle’. F6
wynosi kogoś ponad innych ludzi”.  Wiel-
p. zawieszać, wieszak.
kość talentu, muzyka, aktora.  Wielkość
tego człowieka.  Wielkość narodu. b. sła- wieś rzecz. r.ż.; D. C. Ms. wsi, l. mn. M. B.
wa. A8 wsie, D. wsi;
p. wielkościowy. „miejscowość, która nie posiada praw
miejskich, której ludność trudni się
wielokropek rzecz. r.m.; D. wielokropka,
przede wszystkim rolnictwem”.  Duża,
N. wielokropkiem, l. mn. M. B. wielokrop-
mała wieś.  Rodzinna wieś.  Mieszkać
ki, D. wielokropków;
na wsi.  Pochodzić ze wsi.  Jechać, iść
„znak interpunkcyjny złożony z trzech
do wsi. F2
kropek następujących po sobie (...) ozna-
p. wiejski, wsiowy, wioska, wioseczka.
cza przerwanie mowy, niedomówienie lub
wskazuje na opuszczenie fragmentów wieżowiec rzecz. r.m.; D. wieżowca, l. mn.
w tekście cytowanym”.  Postawić wielo- M. B. wieżowce, D. wieżowców;
kropek.  Znaczący wielokropek. C1 „wysoki budynek o kilkunastu lub kilku-
dziesięciu piętrach”.  Mieszkać w wie-
wiersz rzecz. r.m.; D. wiersza, l. mn. M. B. żowcu.  Pracować w wieżowcu. D1
wiersze, D. wierszy;
1. „utwór poetycki, często krótki, ułożony więc spój.;
w wersy”.  Wiersz długi, krótki, dowcip- 1. „łączy zdania, których treść jednego
ny, oryginalny.  Tom wierszy Adama Mic- wynika z drugiego”.  Pada deszcz, więc
kiewicza.  Wiersz miłosny, patriotyczny. nie pójdziemy na plażę.  Matka poczuła
 Pisać, układać, mówić z pamięci wier- się gorzej, więc wezwano lekarza. C1
sze. C3 2. „wprowadza wyliczanie elementów”.
2. „linijka pisma lub druku”.  Początko-  Zabierz ze sobą przybory, a więc kred-
wy, końcowy wiersz.  Pisać od nowego ki, ołówki, zeszyty, książki.  Przyjecha-
wiersza.  Czytać między wierszami ‘do- ła cała rodzina, a więc wszystkie dzieci
myślać się tego, co nie jest wyraźnie na- i wnuki. C1
pisane’.  Czytać, pisać od nowego wier- więcej przysł.; stopień wyższy od dużo;
sza ‘czytać, pisać od początku, od nowej 1. „oznacza zwiększoną względem czegoś
linijki’. C3 liczbę, ilość”.  Weź więcej mąki.  Palił
p. wierszowany, wierszowy. więcej papierosów.  Mieć więcej szczę-
wierzyć czas. ndk; wierzę, wierzysz, wierz, ścia niż rozumu ‘zawdzięczać coś bardziej
wierzyłyśmy, wierzyliśmy; rzecz. wierze- przypadkowi niż własnym działaniom czy
nie; wierzyć komu, w co; wiedzy’. F1
„uznawać, że coś istnieje, że coś jest praw- 2. „występuje w zdaniach zaprzeczonych,
dą; wyznawać jakąś religię”.  Wierzyć wzmacniając przeczenie”.  Nigdy więcej
w czyjeś słowa, w przysięgę.  Wierzyć nie pójdę do lasu.  Może się już nigdy wię-
ludziom.  Wierzyć w Boga.  Nie wie- cej nie zobaczymy. C1
rzyć własnym oczom ‘bardzo czemuś się większość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. większości,
dziwić’.  Wierzyć komuś na słowo ‘ufać bez l. mn.;
komuś bez uprzedniego sprawdzenia’. „zdecydowanie większa liczebnie część
b. ufać. A9 danej zbiorowości, danej grupy rzeczy,
p. wierzący, wiara. zjawisk, osób”.  Większość sklepów.
* wsi zob. wieś * wsie zob. wieś

większy witamina
239
 Znaczna, nieznaczna większość.  Po- wiosenny przym.; wiosenna, wiosenne;

stanowić, uchwalić coś większością gło- nie stopniuje się;
sów.  W większości wypadków. F1 „charakterystyczny dla wiosny – pory
roku, która następuje po zimie”.  Wio-
większy przym.; stopień wyższy od duży;
senne słońce.  Miesiące, dni wiosenne.
większa, większe, więksi;
 Wiosenna pogoda.  Deszcz wiosenny.
„taki, który przewyższa kogoś lub coś roz-
 Robić wiosenne porządki.  Wiosenne
miarami”.  W większym pokoju.  Więk-
prace na polu, w ogrodzie, w sadzie.  Spa-
sze mieszkanie.  Coraz większe kłopoty.
cery, wycieczki wiosenne. G1
 Większe miasta.  Nie odgrywać więk-
szej roli. F1 wiosna rzecz. r.ż.; D. wiosny, C. Ms. wio-
p. większość, większościowy. śnie, l. mn. M. B. wiosny, D. wiosen;
„pora roku między zimą a latem”.  Na-
wigilia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. wigilii, l. mn.
deszła wiosna.  Ciepła, pogodna, sucha,
M. B. wigilie, D. wigilii; dla zn. 1. piszemy
słoneczna, deszczowa wiosna.  Kalenda-
wielką literą;
rzowa wiosna.  Nadejście, początek, ko-
1. „dzień 24 grudnia przed świętem Bo-
niec wiosny.  Wiosna życia ‘okres młodo-
żego Narodzenia”.  Przyjechać, wrócić
ści w życiu człowieka’. G1
w Wigilię.  Ubierać choinkę w Wigilię.
p. wiosenny, wiosenka, przedwiośnie.
E1, G3
2. „tradycyjna, uroczysta kolacja w przed- witać czas. ndk; witam, witasz, witaj, wi-
dzień Bożego Narodzenia”.  Siadamy do tał, witałyśmy, witaliśmy, witany; rzecz.
wigilii.  Skromna, bogata wigilia.  Jeść witanie; witać kogo, co, czym;
wigilię. E1 „pozdrawiać kogoś przy spotkaniu; da-
3. „dzień, który poprzedza jakiś inny dzień wać wyraz uczuciom wywołanym jakimś
świąteczny lub uroczysty”.  Wigilia przy- widokiem, jakimś zdarzeniem”.  Witać
jazdu, powrotu, wyjazdu, ślubu. G3 gości, znajomych, kolegów.  Witać uro-
p. wigilijny. czyście, serdecznie, mile, chłodno.  Wi-
tać z uśmiechem, z okrzykiem radości.
wilk rzecz. r.m.; D. B. wilka, N. wilkiem,
 Witać podaniem ręki, ukłonem, kwiata-
l. mn. M. B. wilki, D. wilków;
mi.  Witać delegację. b. pozdrawiać się,
zool. „zwierzę drapieżne z rodziny psów,
kłaniać się. C5
podobne do psa, mieszkające w lasach;
p. powitać, przywitać.
Canis lupus”.  Gromada, stado wilków.
 Polować na wilki.  Wilk morski ‘do- witać się czas. ndk; witam się, witasz się,
świadczony marynarz’.  Wilk w owczej witaj się, witał się, witałyśmy się, wita-
skórze ‘o człowieku fałszywym’.  Głodny liśmy się; rzecz. witanie się; witać się
jak wilk ‘bardzo głodny’.  Nie wywołuj z kim;
wilka z lasu ‘nie należy prowokować losu „pozdrawiać się wzajemnie przy spotka-
przewidywaniem czegoś złego’.  O wilku niu, przybyciu”.  Witać się serdecznie,
mowa, a wilk tu ‘o sytuacji, w której nie- czule, oficjalnie, uroczyście.  Witać się
spodziewanie zjawia się ktoś, o kim wła- z uśmiechem, z radością. b. pozdrawiać
śnie rozmawiano’. H2 się, ściskać się. C5
p. wilczy, wilczek, wilczę, wilczyca.
witamina rzecz. r.ż.; D. witaminy, C. Ms.
wino rzecz. r.n.; D. wina, Ms. winie, l. mn. witaminie, l. mn. M. B. witaminy, D. wi-
M. B. wina, D. win; tamin;
„napój alkoholowy otrzymany z winogron, „substancja organiczna występująca jako
a także z innych owoców, np. jabłek, po- składnik pokarmowy potrzebny w pro-
rzeczek”.  Białe, różowe, czerwone wino. cesach życiowych organizmów ludzkich
 Wino słodkie, wytrawne.  Butelka, kie- i zwierzęcych”.  Witaminy w tabletkach,
liszek, lampka wina.  Pić wino. D7 w proszku.  Brak witamin.  Przyjmo-
p. winowy, winiarski, winny, winko, wino- wać witaminy. H5, A7
grono. p. witaminowy, multiwitamina.
* duże zob. większy * wina zob. wino

* duży zob. większy * wiosen zob. wiosna
* więksi zob. większy
wiza własny
240
wiza rzecz. r.ż.; D. wizy, C. Ms. wizie, l. mn. nia sobie zachowań innych ludzi”.  Wła-
M. B. wizy, D. wiz; dza królewska, państwowa, rodzicielska.
„dokument (zwykle w postaci specjalnej  Najwyższa władza w państwie.  Spra-
pieczęci w paszporcie lub innym doku- wować władzę.  Przejąć, zdobyć władzę.
mencie tożsamości) zezwalający na prze-  Reprezentować jakąś władzę.  Czwar-
bywanie na terenie obcego państwa wyda- ta władza ‘środki masowego przekazu –
wany przez konsula lub przedstawiciela telewizja, radio, prasa’. b. rządzenie, pa-
dyplomatycznego tego państwa”.  Wiza nowanie. E3
wjazdowa, pobytowa, stałego pobytu, 2. „instytucja, grupa ludzi powołana,
konsularna.  Paszport z wizą.  Wydać uprawniona do rządzenia, kierowania
wizę.  Złożyć podanie o wizę. C4 kimś, czymś”.  Najwyższe władze pań-
p. wizowy. stwowe.  Władze wojewódzkie. E3, A2
wizyta rzecz. r.ż. D. wizyty, C. Ms. wizycie, 3. „zdolność panowania nad własnymi
l. mn. M. B. wizyty, D. wizyt; częściami ciała, nad własnym umysłem,
1. „krótki pobyt u kogoś o charakterze swoimi emocjami”.  Odzyskać, stracić
towarzyskim lub oficjalnym”.  Pierw- władzę w nogach.  Utrata władzy w le-
sza, przyjacielska, oficjalna, urzędowa, wej ręce.  Mieć władzę nad sobą ‘kontro-
robocza wizyta.  Wizyta w domu rodzin- lować swoje emocje, zachowanie, być opa-
nym.  Pójść, przyjechać do kogoś z wizy- nowanym’. A3
tą.  Złożyć komuś wizytę ‘odwiedzić ko- p. władczy, władny, władczo, władca,
goś’. C6 władczyni.
2. „przyjęcie pacjenta przez lekarza w jego własność rzecz. r.ż.; D. C. Ms. własności,
gabinecie lub odwiedzenie pacjenta przez bez l. mn.;
lekarza”.  Wizyta lekarska.  Zgłosić się, „to, co ktoś posiada, to co należy, jest dla
zapisać na wizytę. A7 kogoś lub czegoś cechą charakterystycz-
p. wizytowy, wizytowo, rewizyta, wizyta- ną”.  Własność rodzinna, prywatna, pu-
cja, wizytówka, wizytować. bliczna, państwowa, społeczna.  Cudza
wkładać czas. ndk; wkładam, wkładasz, własność.  Ochrona własności.  Prawo
wkładaj, wkładał, wkładałyśmy, wkłada-. własności.  Dać, dostać, zapisać coś na
liśmy, wkładany; rzecz. wkładanie; zob. własność. C6
dk włożyć; wkładać co, do czego, na co, p. własnościowy, własny, właściciel, wła-
na kogo; ścicielka.
1. „kłaść coś do środka; umieszczać coś własny przym.; własna, własne; nie stop-
wewnątrz czegoś”.  Wkładać bieliznę do niuje się;
szafy.  Włożyć klucz w zamek.  Wkładać 1. „posiadany przez kogoś, należący do
listy do kopert.  Włożyć coś między baj- kogoś, o kim mowa”.  Własne mieszka-
ki ‘uznać coś za nieprawdopodobne, nienie.  Własny dom, majątek.  Własne
możliwe’. F6 pieniądze. ▲ jęz. Imię własne/nazwa włas
2. „zakładać komuś lub sobie jakąś część na ‘rzeczownik będący albo nazwą oso-
odzieży”.  Wkładać spodnie, buty, su- by (np. Anna, Słowacki), albo zwierzę-
kienkę, koszulę.  Włożyć na kogoś obo- cia (np. Azor), albo miejsca (np. Poznań),
wiązek, zadanie ‘zobowiązać kogoś do wy- albo obiektu geograficznego (np. Sude-
konania jakiegoś zadania’. b. ubierać, za- ty, Bałtyk, Wisła), albo niektórych rzeczy
kładać. A6 (np. hoteli, samochodów, kin itp.)’.  Na
3. „wnosić, przekazywać coś jako swój własną potrzebę, na własny użytek ‘dla
wkład”.  Wkładać dużo pieniędzy do siebie’.  Na własne żądanie ‘biorąc na
banku.  Wkładać dużo wysiłku, dużo
siebie ryzyko czegoś, odpowiedzialność
pracy. B6
za coś’.  Na własny koszt ‘wydając na
władza rzecz. r.ż.; D. C. Ms. władzy, l. mn. coś własne pieniądze’.  Wiara we własne
M. B. władze, D. władz; dla zn. 1. bez siły ‘wiara w siebie’.  Na własną rękę,
l. mn.; własnymi rękami ‘bez niczyjej pomocy’.
1. „prawo jednej osoby lub grupy ludzi do  Mówić, pisać własnymi słowami ‘opo-
rządzenia państwem, do podporządkowa- wiadać treść jakiegoś tekstu bez cytowa-
* wizycie zob. wizyta

właściwy woda
241
nia’.  Stanąć na własnych nogach ‘nie włos rzecz. r.m.; D. włosa, Ms. włosie, l. mn.
potrzebować niczyjej pomocy’.  pot. Wi- M. B. włosy, D. włosów;
dzieć tylko koniec własnego nosa ‘intere- „cienkie włókno wyrastające na ciele ssa-
sować się tylko własnymi sprawami, być ków, owłosienie ciała (szczególnie głowy)
obojętnym na sprawy innych’. C6 ludzkiego lub zwierzęcego”.  Krótkie,
2. „różniący się od innych, odmienny, ma- długie włosy.  Włosy ciemne, rude, siwe,
jący cechy tylko sobie właściwe”.  Mieć blond.  Proste, skręcone włosy.  Ucze-
własne zdanie.  Własny styl ubierania sać włosy.  O mały włos ‘mało brakowa-
się.  Chodzić własnymi drogami ‘nie ło’. A4, H2
wzorować się na innych’. b. indywidual- p. włosowy, włochaty, włosisty, włosowa-
ny, niezależny. A8 ty, włosek.
p. właśnie, własność, właściciel, właści- włożyć czas. dk; włożę, włożysz, włóż,
cielka. włożył, włożyłyśmy, włożyliśmy, włożony;
właściwy przym.; właściwa, właściwe, rzecz. włożenie; zob. ndk wkładać.
właściwi, właściwszy, właściwsi; wniosek rzecz. r.m.; D. Ms. wniosku, N.
1. „taki, który powinien być zgodny z jaki- wnioskiem, l. mn. M. B. wnioski, D. wnio-
miś oczekiwaniami”.  Wrócić we właści- sków;
wym czasie.  Użyć właściwego określenia, 1. „wynik rozumowania, szczegółowych
zdania.  Właściwy akcent.  Właściwa przemyśleń”.  Fałszywy, oczywisty, słusz-
wymowa.  Znaleźć właściwe rozwiąza- ny, logiczny wniosek.  Wyciągnąć wnio-
nie.  Podać właściwą odpowiedź. b. odpo- ski z czyjegoś postępowania, zachowania.
wiedni, stosowny. B5  Dojść do wniosku ‘na jakiejś podstawie
2. „taki, który posiada cechy charaktery- utwierdzić się w jakimś poglądzie’. A10
styczne dla danego przypadku, zjawiska”. 2. „propozycja zgłoszona do dyskusji lub
 Właściwy sprawca wypadku.  Przy- formalny dokument wymagający rozpa-
znać, zrozumieć właściwe motywy działa- trzenia”.  Pisemny wniosek.  Wnio-
nia. b. rzeczywisty, prawdziwy. B5 sek o nagrodę, o przyznanie stypendium.
 Postawić, wysunąć, zgłosić, przyjąć,
właśnie part.;
rozpatrzyć wniosek. b. propozycja, pro-
„wyraża wzmacniające określenie czasu,
jekt. C4
miejsca, osoby”.  Właśnie zaczęliśmy jeść
p. wnioskowy, wnioskować.
obiad.  Właśnie wrócił ojciec.  O to wła-
śnie chodzi. C1 wnuk rzecz. r.m.; D. B. wnuka, N. wnu-
kiem, l. mn. M. wnukowie/wnuki, D. B.
włączać czas. ndk; włączam, włączasz,
wnuków;
włączaj, włączał, włączałyśmy, włączali-
„dziecko syna lub córki w stosunku do
śmy, włączany; rzecz. włączanie; wymo-
babci i dziadka”.  Wnukowie złożyli ży-
wa [włanczać] niepoprawna; zob. dk włą- czenia babci.  Opiekować się wnukiem.
czyć. B1
włączyć czas. dk; włączę, włączysz, włącz, p. wnuczek, wnuczka, prawnuk, wnuczę.
włączył, włączyłyśmy, włączyliśmy, włą- wobec przyim.; łączy się z rzeczownikami
czony; rzecz. włączenie; zob. ndk włą- i zaimkami w dopełniaczu;
czać; włączyć co, kogo, w co, do czego; „wyraża zależność przeciwstawienia rze-
1. „uruchomić jakieś urządzenie przez czy lub osób do innych rzeczy lub osób”.
połączenie ze źródłem energii”.  Włą-  Obowiązki wobec rodziców, wobec dzie-
czyć radio, telewizor, komputer, lampę. ci.  Stanąć wobec groźby, konieczności
 Włączyć światła w mieszkaniu. b. uru- ‘znaleźć się w sytuacji groźnej, bez wyj-
chomić. F6
ścia’.  Wobec tego... ‘z powodu określo-
2. „połączyć coś z jakąś większą całością,
nych okoliczności’. C1
przyłączyć”.  Włączyć nowe książki do
spisu.  Włączyć dokumenty do akt spra- woda rzecz. r.ż.; D. wody, C. Ms. wodzie,
wy. b. przyłączyć. F1 l. mn. M. B. wody, D. wód;
* właściwi zob. właściwy * wodzie zob. woda

* wnukowie/wnuki zob. wnuk * wód zob. woda
wojewódzki wolność
242
„płyn bezbarwny, bez zapachu i smaku, „duża zorganizowana grupa ludzi, odpo-
powszechnie występujący w przyrodzie, wiednio wyszkolona i wyposażona, gwa-
związek chemiczny o symbolu H2O”. rantująca obronność kraju albo zdolność
 Ciepła, zimna, gorąca woda.  Zago- do prowadzenia działań wojennych”.
tować wodę.  Szklanka wody.  Krople  Liczne, waleczne, wyborowe wojsko.
wody.  Woda do mycia.  Woda na her-  Wojsko polskie, niemieckie.  Powołanie
batę, na kawę.  Napić się wody.  Woda do wojska.  Być, służyć w wojsku.  Do-
leje się, cieknie, kapie.  Przepaść jak ka- wodzić wojskiem.  Zgłosić się do wojska.
mień w wodę ‘zginąć bez śladu’.  Czło- b. armia. A2
wiek w gorącej wodzie kąpany ‘o człowie- p. wojskowy, wojskowo.
ku niecierpliwym, porywczym’.  Podobni
woleć czas. ndk; wolę, wolisz, wól, wolał,
jak dwie krople wody ‘bardzo podobni, zu-
wolałyśmy, woleliśmy; woleć kogo, co;
pełnie tacy sami’.  Nabrać wody w usta
„dawać pierwszeństwo przy dokonywa-
‘milczeć, nie chcieć nic powiedzieć’.  Ci-
niu ocen, wyborów, podejmowaniu de-
cha woda brzegi rwie ‘o kimś, kto tylko
cyzji”.  Woleć góry niż morze, teatr niż
z pozoru jest spokojny’. H5, D7
kino.  Jak kto woli ‘każdy ma prawo wy-
p. wodny, wodnisty, wodochłonny, wodo-
boru pomiędzy rzeczami lub osobami’.
lubny, wodonośny, wodoodporny.
b. wybierać. A10
wojewódzki przym.; wojewódzka, woje- p. wola, wolno1.
wódzkie, wojewódzcy; nie stopniuje się;
wolno1 czas. ndm;
„taki, który dotyczy województwa; znaj-
„jest (będzie, było) dozwolone, dopusz-
dujący się na terenie województwa”.
czalne”.  Czy wolno zapytać?  Nie wol-
 Wojewódzki dom kultury.  Władze wo-
no palić. b. można. B7
jewódzkie.  Urząd, szpital wojewódzki.
 Miasto wojewódzkie. F3 wolno2 przysł.; wolniej;
1. „w sposób niezbyt szybki, bez pośpie-
województwo rzecz. r.n.; D. województwa,
chu”.  Wolno iść, jechać, poruszać się,
Ms. województwie, l. mn. M. B. wojewódz-
pracować.  Jeść, pić wolno. b. powoli, po-
twa, D. województw;
mału. B7
„jednostka podziału administracyjnego
2. „w sposób nieograniczony, swobodny”.
i terytorialnego w Polsce; skrót: woj.”.
 Dom wolno stojący.  Puścić konie wol-
 Województwo wielkopolskie, lubuskie,
no. b. swobodnie. F1
małopolskie, śląskie.  Stolica wojewódz-
twa.  Granice województwa. F3 wolność rzecz. r.ż.; D. C. Ms. wolności, bez
p. wojewódzki, wojewoda. l. mn.;
1. „wartość, która przysługuje człowieko-
wojna rzecz. r.ż.; D. wojny, C. Ms. wojnie,
wi oraz narodowi wyrażająca się możliwo-
l. mn. M. B. wojny, D. wojen;
ścią podejmowania decyzji bez przymusu,
„zorganizowana walka zbrojna między
będąca wyrazem niezależności i swobo-
państwami, narodami, stronnictwami
dy”.  Całkowita, nieograniczona wolność.
prowadzona najczęściej w celu zdobycia
 Wolność ojczyzny, kraju, państwa.  Wol-
dominacji”.  Wojna wyzwoleńcza, obron-
ność osobista.  Być, przebywać na wolno-
na.  Długa, światowa wojna.  Wybuch
ści.  Puścić kogoś na wolność.  Korzystać
wojny.  Być, zginąć na wojnie.  Iść, wy-
z wolności.  Świętować odzyskanie wolno-
ruszyć na wojnę.  Przegrać, wygrać woj-
ści. b. samodzielność, swoboda. E3
nę.  przenoś. Wojna nerwów ‘stan na-
2. „prawo swobodnego działania zgodnie
pięcia nerwowego spowodowany konflik-
z własną wolą; swoboda osobista”.  Wol-
tem’.  Co wojna zepsuje, pokój naprawi
ność polityczna. ▲ Wolność osobista ‘pra-
‘po wojnie następuje czas odbudowy’. E3
wo obywatela do swobodnego przenosze-
p. wojenny, wojowniczy, wojowniczo, wo-
nia się z miejsca na miejsce oraz prawo
jenka, wojować.
niepodlegania karze więzienia bez wyro-
wojsko rzecz. r.n.; D. wojska, N. wojskiem, ku sądu”. b. swoboda. B7
l. mn. M. B. wojska, D. wojsk; p. wolnościowy.
* wojewódzcy zob. wojewódzki * wól zob. woleć

* wolę zob. woleć
wolny wpływ
243
wolny przym.; wolna, wolne, wolni, wol- wiać wódkę.  Częstować wódką.  Wód-
niejszy, wolniejsi; ka idzie komuś do głowy ‘ktoś po wypiciu
1. „taki, który przebiega bez pośpiechu, wódki szybko traci trzeźwość’.  Od wód-
pomału”.  Wolna jazda.  Wolny krok. ki rozum krótki ‘o szkodliwości picia al-
 Wolna akcja filmu.  Gotować na wol- koholu’. D7
nym ogniu ‘gotować w niezbyt wysokiej p. wódeczka.
temperaturze’. B7
wózek rzecz. r.m.; D. wózka, N. wózkiem,
2. „taki, który może podejmować decyzje
l. mn. M. B. wózki, D. wózków;
bez przymusu, mogący postępować we-
„nieduży pojazd kołowy, ciągnięty przez
dług własnej woli”.  Wolny wybór.  Czuć
konia lub człowieka, poruszany ręcz-
się wolnym człowiekiem. ▲ Wstęp wolny nie, mechanicznie lub za pomocą silnika,
‘wstęp bezpłatny’.  Wolny jak ptak ‘ni- zwykle służący do przewożenia osób lub
czym nieograniczony w podejmowaniu przedmiotów”.  Pchać przed sobą wózek.
decyzji’.  Mieć wolną głowę ‘nie myśleć  Wózek dziecięcy ‘wózek przystosowany
o trudnych problemach’. b. swobodny, do wożenia dziecka’.  Jechać z kimś na
niezależny. B7 jednym, na tym samym wózku ‘być w po-
3. „mający czas w danej chwili”.  Mieć dobnej sytuacji jak ktoś inny’. F4
mało wolnego czasu.  Wolna chwila, go- p. wózkowy, wózeczek.
dzina. B7
4. „taki, który nie jest zajęty przez niko- wpisać czas. dk; wpiszę, wpiszesz, wpisz,
go, który można zająć, który nie posia- wpisał, wpisałyśmy, wpisaliśmy, wpisany;
da żadnych zobowiązań”.  Wolne krze- rzecz. wpisanie; ndk wpisywać wpisuję,
sło, biurko.  Wolny etat.  Wolne szafy, wpisujesz, wpisuj, wpisywał, wpisywa-
półki.  Brak wolnych pokoi.  Wolna ta łyśmy, wpisywaliśmy, wpisywany; rzecz.
ksówka. B5 wpisywanie; wpisać co, do czego, w co,
p. wolno, wolność, wolniutki. kogo, na co;
1. „umieścić tekst, notatkę itp. w zeszy-
wołacz rzecz. r.m.; D. wołacza, l. mn. M. B. cie, w księdze”.  Wpisać numer telefo-
wołacze, D. wołaczy; nu.  Wpisać uwagę o zachowaniu ucznia.
jęz. „ostatni przypadek w deklinacji pol-  Wpisać ocenę do dziennika. b. zanoto-
skiej (siódmy), używany w momencie, wać. C3
gdy nadawca zwraca się do kogoś (rza- 2. „umieścić kogoś lub coś w wykazie”.
dziej czegoś), np.: Zosiu, matko, siostro,  Wpisać kogoś na listę zaproszonych go-
bracie, dziadku”.  Zastosować wołacz. ści.  Wpisać na listę członków klubu.
 Użyć wołacza. C1 b. zarejestrować. C3
p. wołaczowy. p. wpis, wpisowe, wpisowy.
wołać czas. ndk; wołam, wołasz, wołaj, wo- wpłacić czas. dk; wpłacę, wpłacisz, wpłać,
łał, wołałyśmy, wołaliśmy, wołany; rzecz. wpłacił, wpłaciłyśmy, wpłaciliśmy, wpła-
wołanie; wołać kogo, co, do kogo, o co; cony; rzecz. wpłacenie; ndk wpłacać
„przywoływać kogoś, coś, głośno krzy- wpłacam, wpłacasz, wpłacaj, wpłacał,
cząc”.  Wołać dzieci do domu.  Wołać wpłacałyśmy, wpłacaliśmy, wpłacany;
o pomoc.  Wołać głośno.  Coś woła o po- rzecz. wpłacanie; wpłacić co, komu, do cze-
mstę do nieba ‘coś wywołuje wielkie obu- go, na co;
rzenie’.  Kogo wołają, to jeszcze nie pro- „przekazać pieniądze na konto, do kasy”.
szą ‘o nadziejach na godności, zaprosze-  Wpłacić zaliczkę, wpisowe.  Wpłacić
nia itp.’. b. przywoływać. C2 za kurs, za naukę.  Wpłacić do banku,
p. zwołać, zawołać, wołacz. w banku, na poczcie. B4
p. wpłata.
wódka rzecz. r.ż.; D. wódki, C. Ms. wódce,
l. mn. M. B. wódki, D. wódek; wpływ rzecz. r.m.; D. wpływu, Ms. wpły-
„napój zawierający zwykle około 40–45% wie, l. mn. M. B. wpływy, D. wpływów;
alkoholu”.  Mocna, słaba wódka.  Wód- 1. „skuteczne oddziaływanie na kogoś, na
ka zbożowa, żytnia, ziołowa.  Butelka, coś; także skutek tego oddziaływania”.
kieliszek, szklanka wódki.  Pić, popi-  Korzystny, zgubny wpływ.  Ulegać
jać wódkę.  Podawać, rozlewać, zama- wpływom rodziców, znajomych.  Wpływ
* wódce zob. wódka

wprawdzie wschód
244
wychowawczy.  Być pod czyimś wpły- p. wróbli, wróbelek.

wem.  Działać pod wpływem emocji, al-
wrócić czas. dk; wrócę, wrócisz, wróć,
koholu. B7
wrócił, wróciłyśmy, wróciliśmy, wrócony;
2. „dochód; suma pieniędzy wpłacona do
rzecz. wrócenie; zob. ndk wracać.
kasy”.  Wysokie, niskie, niespodziewane
wpływy.  Wpływy miesięczne, roczne, ty- wrzesień rzecz. r.m.; D. września, l. mn. M.
godniowe.  Wzrost, obniżenie się wpły- B. wrześnie; D. wrześniów/wrześni;
wów. b. dochód, zysk. F1 „dziewiąty miesiąc w roku kalendarzo-
p. wpływowy. wym”.  Pierwszy września.  Ciepły,
deszczowy wrzesień. G2
wprawdzie part.;
p. wrześniowy.
„uwydatnia prawdziwość czegoś, choć za-
powiada pewien kontrast, coś całkiem in- wrzucić czas. dk; wrzucę, wrzucisz,
nego, występuje zwykle z wyrazami: ale, wrzuć, wrzucił, wrzuciłyśmy, wrzuci-.
lecz, jednak”.  Wprawdzie nie skoń- liśmy, wrzucony; rzecz. wrzucenie; ndk
czyłam sprzątać, ale porządek już jest. wrzucać wrzucam, wrzucasz, wrzu-
 Wprawdzie wypił dużo, ale nie był pi- caj, wrzucał, wrzucałyśmy, wrzucali-
jany. C1 śmy, wrzucany; rzecz. wrzucanie; wrzucić
kogo, co, do czego, w co;
wracać czas. ndk; wracam, wracasz, wra-
„jednym lub kilkoma rzutami umie-
caj, wracał, wracałyśmy, wracaliśmy, wra-
ścić coś, kogoś w określonym miejscu”.
cany; rzecz. wracanie; zob. dk wrócić;
 Wrzucić warzywa do zupy.  przenoś.
wracać skąd, do kogo, do czego;
Wrzucić kogoś na głęboką wodę ‘zmusić
1. „przychodzić, przyjeżdżać z powrotem
kogoś do radzenia sobie w nowych wa-
do miejsca, w którym już się było”.  Wra-
runkach, w nowym środowisku’.  prze-
cać do domu.  Wracać do pracy.  Zaraz
noś. Wrzucić temat ‘niespodziewanie roz-
wracam ‘napis na zamkniętych sklepach,
począć nowy temat podczas rozmowy’.
urzędach itp.’. b. powracać. F5
 Wrzucić coś na siebie ‘pośpiesznie coś
2. „zaczynać coś robić po przerwie; od-
włożyć’. b. włożyć. F6
zyskiwać poprzedni stan”.  Wracam do
zaczętej pracy, do obowiązków.  Wraca- wsadzić czas. dk; wsadzę, wsadzisz, wsadź,
my do tematu lekcji.  Wracać do zdro- wsadził, wsadziłyśmy, wsadziliśmy, wsa-
wia ‘odzyskiwać zdrowie’.  Wracając dzony rzecz. wsadzenie; ndk wsadzać
do... ‘zwrot nawiązujący do poprzedniego wsadzam, wsadzam, wsadzaj, wsadzał,
tematu’. b. powracać. B4 wsadzałyśmy, wsadzaliśmy, wsadzany;
rzecz. wsadzanie; wsadzić co, kogo, w co,
wreszcie przysł.; nie stopniuje się;
do czego;
„wyraża zakończenie czegoś, zwłaszcza
„umieścić kogoś lub coś w określonym
długo oczekiwanego”.  Kiedy wreszcie
miejscu, wewnątrz czegoś”.  Wsadzić
dojdziemy do domu?  Wreszcie skończy-
ręce do kieszeni.  Wsadzić pieniądze do
łam studia.  Wreszcie nadeszła wiosna.
torebki.  Wsadzić do więzienia. F6
 Wreszcie przestało padać. b. nareszcie.
G7 wschodni przym.; wschodnia, wschodnie;
nie stopniuje się;
wróbel rzecz. r.m.; D. B. wróbla, l. mn. M.
„taki, który odnosi się do wschodu jako
B. wróble, D. wróbli;
kierunku i strony świata, leżący na wscho-
„mały, szarobrązowy ptak gnieżdżący się
dzie, skierowany na wschód”.  Wschod-
w pobliżu domostw, na osiedlach i w mia-
nia Polska, Europa.  Wschodni kieru-
stach; Passerinae”.  Gniazdo wróbli.
nek.  Wschodni wiatr.  Strona wschod-
 Gromada, stado wróbli.  Ćwierkanie
nia. F2
wróbli.  Stary wróbel ‘o kimś doświad-
czonym, sprytnym’.  Jeść, pić jak wró- wschód rzecz. r.m.; D. wschodu, Ms. wscho-
bel ‘jeść, pić bardzo mało’.  żart. Wró- dzie, l. mn. M. B. wschody, D. wschodów;
ble o tym ćwierkają ‘wszyscy o tym mó- 1. „moment ukazania się słońca nad ho-
wią’. H2 ryzontem; wczesna pora dnia, wczesny
* wróble zob. wróbel * wschodzie zob. wschód

* wrześniów/wrześni zob. wrzesień
wsi współczesny
245
ranek”.  Piękny, romantyczny wschód 2. „wyróżniający się bogactwem, świetno-

słońca.  Wschód słońca nad morzem. ścią; wystawny, uroczysty”.  Wspaniała
 Wstawać o wschodzie. G4 kolacja.  Wspaniały bal.  Wspaniały po-
2. „strona świata przeciwna do zachodu; mysł. b. doskonały, imponujący. B5
strona, z której ukazuje się wschodzą- p. wspaniale, wspaniałość.
ce słońce; skrót: wsch.”.  Wiatr wieje ze
wspominać czas. ndk; wspominam, wspo-
wschodu.  Skręcić na wschód. F2 minasz, wspominaj, wspominał, wspomi-
p. wschodni. nałyśmy, wspominaliśmy, wspominany;
wsi zob. wieś. rzecz. wspominanie; zob. dk wspomnieć;
wspominać kogo, co;
wsiadać czas. ndk; wsiadam, wsiadasz, 1. „wracać myślami do przeszłości, do tego,
wsiadaj, wsiadał, wsiadałyśmy, wsiada- co minęło”.  Wspominać swoje dzieciń-
liśmy; rzecz. wsiadanie; zob. dk wsiąść; stwo, lata młodości.  Wspominać szkołę,
wsiadać na co, do czego; nauczycieli, rodziców, dziadka.  Wspomi-
„wchodzić do jakiegoś środka lokomocji nać dobrze, ciepło, miło.  Wspominać ze
(pociągu, tramwaju, autobusu), zajmować wzruszeniem, z łezką w oku.  pot. Wspo-
miejsce”.  Wsiadać pospiesznie, szybko. mnisz moje słowa ‘przekonasz się, że bę-
 Wsiadać do samochodu, do samolotu, na dzie tak, jak mówię’. A10
motocykl.  pot. Wsiąść na kogoś (z góry) 2. „mówić o czymś przy okazji”.  Niko-
‘skrzyczeć kogoś’. F6 mu nie wspomniała, że...  Wspomnij ro-
wsiąść czas. dk; wsiądę, wsiądziesz, dzicom, że...  Nie wspominać o kimś,
wsiądź, wsiadł, wsiadłyśmy, wsiedliśmy, o czymś ani słowem ‘w ogóle nie wypowia-
wsiadłszy; zob. ndk wsiadać. dać się na temat kogoś lub czegoś’. C2
p. powspominać.
wskazać czas. dk; wskażę, wskażesz,
wskaż, wskazał, wskazałyśmy, wskazali- wspomnieć czas. dk; wspomnę, wspo-
śmy, wskazany; rzecz. wskazanie; zob. ndk mnisz, wspomnij, wspomniał, wspo-
wskazywać; wskazać kogo, co, na kogo, mniałyśmy, wspomnieliśmy, wspomnia-
na co; ny; rzecz. wspomnienie; zob. ndk wspo-
1. „pokazać, gdzie ktoś lub coś się znaj- minać.
duje”.  Wskazać miejsce.  Wskazać dro- wspólnie przysł.; nie stopniuje się;
gę, drzwi, ulicę, dom.  Wskazać komuś „wraz z kimś drugim, razem z innymi”.
drzwi ‘wprowadzić kogoś do domu’. b. po-  Wspólnie z przyjaciółmi.  Działać, pra-
informować. C6 cować wspólnie.  Wspólnie podróżować,
2. „udzielić wyjaśnień; poinformować uczyć się. C6
o czymś.”  Wskazać na źródło choroby.
 Nic nie wskazuje na coś ‘brak oznak, wspólny przym.; wspólna, wspólne, wspól-
aby miało coś nastąpić’. b. potwierdzić. ni; nie stopniuje się;
C6 „będący własnością więcej niż jednej oso-
p. wskazówka. by; używany przez wiele osób”.  Wspól-
ny pokój, dom, majątek.  Wspólna włas
wskazywać czas. ndk; wskazuję, wskazu- ność.  Wspólne mieszkanie.  Wspólne
jesz, wskazuj, wskazywał, wskazywały- wspomnienia, przeżycia.  Wspólni znajo-
śmy, wskazywaliśmy, wskazywany; rzecz. mi.  Znaleźć z kimś wspólny język ‘mieć
wskazywanie; zob. dk wskazać. podobne poglądy’. C6
p. wspólnie, wspólnik, wspólniczka,
wspaniały przym.; wspaniała, wspaniałe,
wspólnota.
wspaniali, wspanialszy, wspanialsi;
1. „niezwykły pod względem urody, zalet, współczesny przym.; współczesna, współ-
charakteru, wyróżniający się doskonało- czesne, współcześni; nie stopniuje się;
ścią wykonania”.  Wspaniały mąż, czło- 1. „żyjący, występujący w tym samym cza-
wiek.  Wspaniała pogoda.  Najwspanial- sie, w którym żyje mówiący lub ten, o kim
sze miejsce na ziemi.  Wspaniały sukces. mowa”.  Zyskać uznanie u współcze-
b. nadzwyczajny, znakomity. A8, B5 snych sobie pokoleń.  Pisarze współcześ
* wsiadł zob. wsiąść * wspanialsi zob. wspaniały

współpraca wszystko
246
ni Henrykowi Sienkiewiczowi. b. jedno- 2. „umieścić w tekście jakiś znak lub kil-

czesny. G7 ka znaków”.  Wstawić przecinki, litery.
2. „istniejący, charakterystyczny dla dzi-  Wstawić cytat, fragment tekstu.  Wsta-
siejszej epoki”.  Muzyka współczesna. wić czasownik, rzeczownik, przymiotnik.
 Medycyna współczesna.  Współczesny  Wstawić kreskę, kropkę, końcówkę, licz-
film, teatr.  Współczesna moda. ▲ jęz. bę. b. wpisać, uzupełnić. C3
Imiesłów współczesny ‘imiesłów przy-
wstęp rzecz. r.m.; D. wstępu, Ms. wstępie,
słówkowy utworzony od tematu czasu
l. mn. M. B. wstępy, D. wstępów;
teraźniejszego czasowników niedokona-
1. „możliwość wejścia dokądś, prawo
nych przez dodanie przyrostka -ąc, np.
uczestniczenia w czymś”.  Wstęp na wy-
pisząc, mówiąc’. G7
stawę, do kina”.  Wstęp bezpłatny, wolny,
p. współcześnie, współczesność.
darmowy.  Bilet, karta wstępu.  Opła-
współpraca rzecz. r.ż.; D. C. Ms. współpra- ta za wstęp.  Płacić za wstęp. b. wejście.
cy, bez l. mn.; B7
„praca wykonywana wspólnie z kimś”. 2. „początek jakiegoś działania; tekst
 Współpraca międzynarodowa.  Współ- umieszczony na początku książki”.
praca polityczna.  Owocna współpraca.  Wstęp do rozmowy, do dalszych prac.
 Zaprosić kogoś do współpracy.  Zerwać  Wstęp do słownika.  Powiedzieć coś na
z kimś współpracę. b. współdziałanie. C6 wstępie.  Ciekawy, długi, krótki wstęp.
p. współpracownik, współpracowniczka, b. początek, wprowadzenie. C3
współpracować. p. wstępny, wstępnie.
wszyscy zaim. nieokreślony; bez l. poj.,
wstać czas. dk; wstanę, wstaniesz, wstań,
l. mn. D. B. Ms. wszystkich; zob. wszy-
wstał, wstałyśmy, wstaliśmy; rzecz. wsta-
stek.
nie; zob. ndk wstawać;
1. „zmienić pozycję z siedzącej, leżącej wszystek zaim. r.m.; D. B. wszystkiego,
itp. na stojącą”.  Wstać z krzesła, z fote- C. wszystkiemu, N. Ms. wszystkim; r.ż.
la, z ławki, z łóżka, z podłogi.  Wstać na M. wszystka, D. C. Ms. wszystkiej, B. N.
powitanie. b. podnieść się, unieść się. F6 wszystką; r.n. M. B. wszystko, D. wszyst-
2. „podnieść się z łóżka po śnie”.  Wstać kiego, C. wszystkiemu, N. Ms. wszystkim,
wcześnie, późno, rankiem.  Czas, pora l. mn. M. r. mos. wszyscy/r. nmos. wszyst-
wstać.  żart. Wstać lewą nogą ‘być w złym kie, D. Ms. wszystkich, C. wszystkim, B.
humorze’.  Kto rano wstaje, temu Pan wszystkich/wszystkie, N. wszystkimi;
Bóg daje ‘wczesne wstawanie zapewnia „wyraża ogół przedmiotów, osób, obiek-
dostatek’. b. obudzić się. F6 tów; od początku do końca; każdy z wielu;
p. powstać. bez wyjątku, od pierwszego do ostatnie-
go”.  Wszyscy mieszkańcy miasta, osie-
wstawać czas. ndk; wstaję, wstajesz, wsta- dla.  Wydać wszystkie pieniądze.  Wszy-
waj, wstawał, wstawałyśmy, wstawali- scy znajomi.  Wszystkie miejsca zajęte.
śmy; rzecz. wstawanie; zob. dk wstać.  Ze wszystkich stron.  Ze wszystkich
sił ‘z pełnym zaangażowaniem’.  Zjeść
wstawić czas. dk; wstawię, wstawisz,
wszystkie rozumy ‘udawać człowieka naj-
wstaw, wstawił, wstawiłyśmy, wstawili-
mądrzejszego’.  Jeden za wszystkich,
śmy, wstawiony; rzecz. wstawienie; ndk
wszyscy za jednego ‘zasada wzajemnego
wstawiać wstawiam, wstawiasz, wsta-
pomagania’. F1
wiaj, wstawiał, wstawiałyśmy, wstawiali-
p. wszyscy, wszyściutki, wszystko.
śmy, wstawiany; rzecz. wstawianie; wsta-
wić co, komu, do czego, na co, w co; wszystko rzecz. r.n.; D. wszystkiego, C.
1. „umieścić jakąś rzecz w odpowiednim wszystkiemu, N. Ms. wszystkim, bez
miejscu albo w odpowiedniej pozycji”. l. mn.;
 Wstawić garnek do lodówki.  Wstawić „ogół osób, rzeczy, spraw bez wyjątku”.
meble do pokoju.  Wstawić szklanki do  Nie można mieć wszystkiego.  Wszyst-
szafki. b. postawić. F6 ko załatwię w ciągu tygodnia.  Przede
* wstanę zob. wstać * wstań zob. wstać

* wstaniesz zob. wstać * wstaję zob. wstawać
wśród wybór
247
wszystkim ‘o czymś, co jest najważniej- wulgarny przym.; wulgarna, wulgarne,

sze’.  Pomimo, mimo wszystko ‘nie zwa- wulgarni, wulgarniejszy, wulgarniejsi;
żając na nic’.  Wszystko w porządku „pozbawiony smaku, nieakceptowany ze
‘o sytuacji, która nie budzi zastrzeżeń’. względu na to, że nie jest zgodny z zasa-
 Wszystko jedno ‘obojętnie, bez różni- dami kultury bycia, zachowania, mówie-
cy’.  Wszystkiego najlepszego ‘życzenia nia”.  Wulgarne słownictwo.  Wulgar-
pomyślności, powodzenia’.  Dawać z sie- ny język.  Wulgarny sposób ubierania
bie wszystko ‘angażować się w coś całko- się.  Wulgarne piosenki, dowcipy, teksty,
wicie’. F1 wyrażenia.  Wulgarni mężczyźni. b. nie-
p. wszyściutko, wszyściuteńko. przyzwoity, brzydki. B5
p. wulgarnie, wulgarność, wulgaryzm.
wśród przyim.; łączy się z rzeczownikami
i zaimkami w dopełniaczu; wy zaim.; D. B. Ms. was, C. wam, N.
„wyraża umieszczenie, położenie czegoś wami;
lub kogoś między innymi osobami lub rze- „zaimek 2. os. l. mn., którym mówiący
czami”.  Stać wśród drzew.  Wśród pól, zwraca się do tych, do których mówi”.
łąk, lasów.  Wśród ludzi, przyjaciół, ro-  Co wy robicie?  Chcę was zrozumieć.
dziny. b. pośród, między. F2  Spotkam się z wami.  Pan z wami ‘bło-
gosławieństwo udzielane podczas mszy
wtedy zaim. ndm; świętej’. A2
„wskazuje określony moment, chwilę,
zwłaszcza czas, w którym coś się zdarzy- wybaczyć czas. dk; wybaczę, wybaczysz,
ło”.  Wtedy, gdy.  Wtedy, kiedy.  Było wybacz, wybaczył, wybaczyłyśmy, wyba-
wtedy bardzo zimno. G7 czyliśmy, wybaczony; rzecz. wybaczenie;
ndk wybaczać wybaczam, wybaczasz,
wtorek rzecz. r.m.; D. Ms. wtorku, N. wtor- wybaczaj, wybaczał, wybaczałyśmy, wy-
kiem, l. mn. M. B. wtorki, D. wtorków; baczaliśmy, wybaczany; rzecz. wybacza-
„drugi dzień tygodnia, następujący po nie; wybaczyć co, komu;
poniedziałku”.  Spotkać się we wtorek. „darować komuś winę; przestać się gnie-
 Przyjechać we wtorek.  Z poniedziałku wać”.  Proszę mi wybaczyć.  Nie wyba-
na wtorek. G3 czę ci tego kłamstwa.  Wybaczyć komuś
p. wtorkowy. grzech, zdradę, krzywdę.  Nigdy ci tego
wtrącić czas. dk; wtrącę, wtrącisz, wtrąć, nie wybaczę. A9
wtrącił, wtrąciłyśmy, wtrąciliśmy, wtrąco- wybierać czas. ndk; wybieram, wybie-
ny; rzecz. wtrącenie; ndk wtrącać wtrą- rasz, wybieraj, wybierał, wybierałyśmy,
cam, wtrącasz, wtrącaj, wtrącał, wtrą- wybieraliśmy, wybierany; rzecz. wybiera-
całyśmy, wtrącaliśmy, wtrącany; rzecz. nie; zob. dk wybrać; wybierać kogo, co,
wtrącanie; wtrącić co, do czego, w co; z czego;
„powiedzieć jakieś słowa, zdania, prze- 1. „dokonywać wyboru spośród wie-
rywając własną lub cudzą wypowiedź”. lu osób, rzeczy, możliwości”.  Wybie-
 Wtrącić uwagę, komentarz do rozmo- rać książki, czasopisma.  Wybierać me-
wy.  Wtrącić obcy wyraz do wypowie- ble, naczynia.  Wybierać między dobrem
dzi.  pot. Wtrącić swoje trzy grosze ‘nie a złem.  Kto długo wybiera, bierze naj-
będąc pytanym, odezwać się, powiedzieć gorsze ‘najczęściej pierwszy pomysł jest
niepotrzebnie swoje zdanie’. b. dodać, najlepszy’. B4
włączyć. C2 2. „na mocy głosowania wskazywać osobę
do sprawowania jakiejś funkcji”.  Wybie-
wujek rzecz. r.m.; D. B. wujka, N. wujkiem,
rać rektora uniwersytetu.  Wybierać pre-
l. mn. M. wujkowie, D. B. wujków;
zesa, dyrektora. B6
„brat matki; dziś w znaczeniu szerszym
p. wybieralny, wybiórczy, wybrany.
również brat ojca w stosunku do ich dzie-
ci, czasem także dalszy krewny lub przy- wybór rzecz. r.m.; D. wyboru, Ms. wyborze,
jaciel domu”.  Spędzać wakacje u wujka. l. mn. M. B. wybory, D. wyborów;
 Odwiedzić wujka. B1 1. „wybieranie kogoś lub czegoś spośród
p. wujkowy, wujeczny, wujaszek, wuj. kilku osób, rzeczy, przedmiotów, możliwo-
* was zob. wy * wami zob. wy

* wam zob. wy * wyborze zob. wybór
wybrać wydział
248
ści”.  Dokonać wyboru.  Dobry, zły, swo-  Wycieczka do Hiszpanii.  Niedzielne

bodny wybór.  Ostateczny wybór.  Wy- wycieczki za miasto.  Autobusowa, sa-
bór szkoły, studiów, zawodu.  Wybór na- mochodowa wycieczka. b. wyprawa, wy-
leży do kogoś. B4 pad, wędrówka, podróż. F5, E7
2. „zbiór jednostek, rzeczy specjalnie wy- p. wycieczkowy.
branych”.  Wybór czasopisma.  Wybór wydać czas. dk; wydam, wydasz, wydaj,
poezji, listów. b. zbiór. F1 wydał, wydałyśmy, wydaliśmy, wydany;
3. „akcja mająca na celu powołanie kandy- rzecz. wydanie; zob. ndk wydawać; wy-
datów do pełnienia określonych funkcji”. dać kogo, co, komu, na co;
 Wybory tajne.  Wybory do sejmu.  Wy- 1. „zużyć na coś pieniądze, stracić je lub
bory dyrektora.  Wybór prezesa, rektora. zapłacić za coś”.  Wydać dużo pienię-
 Wygrać, przegrać wybory.  Ogłosić wy- dzy na ubrania.  Wydać pensję.  Wydać
nik wyborów. B6 resztę ‘zwrócić nadwyżkę przy rozlicza-
p. wyborczy, wyborca. niu pieniężnym’.  Wydać na coś ostatni
grosz ‘pozbyć się wszystkich posiadanych
wybrać czas. dk; wybiorę, wybierzesz, wy-
pieniędzy’. B4
bierz, wybrał, wybrałyśmy, wybraliśmy,
2. „dać, przydzielić, wydzielić coś komuś,
wybrany; rzecz. wybranie; zob. ndk wy-
zaopatrzyć w coś”.  Wydać obiad.  Wy-
bierać.
dali już dokumenty.  Wydać bankiet, ko-
wychodzić czas. ndk; wychodzę, wycho- lację, przyjęcie ‘urządzić, wyprawić ban-
dzisz, wychodź, wychodził, wychodziły- kiet, kolację, przyjęcie’.  Wydać córkę za
śmy, wychodziliśmy; rzecz. wychodzenie; mąż ‘oddać córkę komuś za żonę’. B4
zob. dk wyjść; wychodzić do kogo, do cze- 3. „opublikować, ogłosić coś drukiem”.
go, z czego, z kim;  Wydano ostatni tom słownika języka
1. „opuszczać jakieś miejsce, kończyć po- polskiego.  Wydać książkę, tomik poezji,
byt w jakimś miejscu”.  Nie wychodzić płytę. b. wydrukować. C3
z domu.  Wychodzić do kina, do teatru, 4. „podać do publicznej wiadomości”.
do muzeum.  pot. Wychodzić z dołka ‘od-  Sąd wydał wyrok.  Wydać ustawę,
zyskiwać dobre samopoczucie, dobry hu- uchwałę.  Wydać opinię o kimś ‘wypo-
mor’.  Wychodzić za mąż ‘o kobiecie: za- wiedzieć swój pogląd o konkretnej oso-
bie’. C6
wierać związek małżeński’.  Wychodzić
p. wydawca, wydatek, wydajność, wydaw-
z siebie ‘denerwować się, tracić panowa-
nictwo, wydawniczy.
nie nad sobą’. F5
2. „pozbywać się czegoś uciążliwego, wy- wydać się czas. dk; wydam się, wydasz
dostawać się z trudnej sytuacji.  Wycho- się, wydaj się, wydał się, wydałyśmy się,
dzić z długów, z kłopotów.  Wychodzić na wydaliśmy się; rzecz. wydanie się; zob.
czymś dobrze (źle) ‘doznawać sukcesu (nie- ndk wydawać się; wydać się kim, czym,
powodzenia)’.  Nie ma tego złego, co by na komu;
dobre nie wyszło ‘nawet najgorsze zdarze- 1. „sprawić jakieś wrażenie, przedstawić
nie może okazać się pożyteczne’. B4 się w jakiś sposób”.  Wydać się innym
3. „wydobywać się na zewnątrz, stawać niż... A11
się widocznym, słyszalnym, odczuwal- 2. „zdradzić się z czymś, ujawnić tajem-
nym”.  Włosy wychodziły spod czapki. nicę”.  Tajemnica wydała się.  Kłam-
 Dym wychodzi z komina.  Coś wyszło stwo wydało się.  Wydać się z zamiara-
na jaw, na światło dzienne ‘coś przestało mi, z planami. b. ujawnić się. B4
być tajemnicą’. b. ujawniać się. F5 wydawać czas. ndk; wydaję, wydajesz, wy-
p. powychodzić, wyjście, wyjściowy. dawaj, wydawał, wydawałyśmy, wydawa-
liśmy, wydawany; rzecz. wydawanie; zob.
wycieczka rzecz. r.ż.; D. wycieczki, C. Ms.
dk wydać.
wycieczce, l. mn. M. B. wycieczki, D. wy-
cieczek; wydział rzecz. r.m.; D. wydziału, Ms. wy-
„wędrówka piesza lub podróż w celach dziale, l. mn. M. B. wydziały, D. wydzia-
turystycznych bądź wypoczynkowych”. łów;
* wybierz zob. wybrać * wydaję zob. wydawać

* wycieczce zob. wycieczka * wydziale zob. wydział
wygląd wyjaśnienie
249
1. „dział urzędu, biura, instytucji wygodne mieszkanie.  Wygodne meble, łóżko.
odrębniony ze względu na zakres dzia- b. funkcjonalny, luksusowy. B7
łania”.  Wydział spraw obywatelskich. 2. „taki, który lubi wygodę, postępują-
 Wydział paszportowy.  Wydział oświa- cy w sposób najlepszy dla siebie”.  Żona
ty.  Wydział ruchu drogowego.  Kierow- jest zbyt wygodna, aby jechać pociągiem.
nik, prezes, dyrektor wydziału. E4  Wygodni mężczyźni. b. rozpieszczony.
2. „dział wyższej uczelni obejmujący okre- A8
śloną specjalizację”.  Studiować na wy- p. wygodnie, wygoda.
dziale prawa, historii. ▲ Dziekan wydziału
wygrać czas. dk; wygram, wygrasz, wygraj,
‘osoba kierująca pracami wydziału’. E2
wygrał, wygrałyśmy, wygraliśmy, wygra-
p. wydziałowy.
ny; rzecz. wygranie; ndk wygrywać wy-
wygląd rzecz. r.m.; D. wyglądu, Ms. wyglą- grywam, wygrywasz, wygrywaj, wygry-
dzie, bez l. mn.; wał, wygrywałyśmy, wygrywaliśmy, wy-
„zewnętrzna postać czegoś, to, co się skła- grywany; rzecz. wygrywanie; wygrać co,
da na czyjąś powierzchowność”.  Brzyd- z kim, od kogo, na czym, w czym;
ki, smutny, żałosny wygląd.  Miły, sym- 1. „uzyskać to, o co toczyła się gra; zdo-
patyczny, elegancki, oryginalny, piękny być nagrodę”.  Wygrać główną nagrodę,
wygląd.  Wygląd miasta, mieszkania. pieniądze.  pot. Nie wygrałem nóg na lo-
 Zmienić wygląd. b. powierzchowność, terii ‘forma odmowy pójścia gdzieś i zała-
uroda. A5, B5 twienia czegoś’. E5
2. „odnieść zwycięstwo w walce; wyjść
wyglądać czas. ndk; wyglądam, wyglą-
zwycięsko z rozgrywek, z walki, z proce-
dasz, wyglądaj, wyglądał, wyglądałyśmy,
su”.  Wygrać bitwę, walkę, wojnę.  Wy-
wyglądaliśmy, wyglądany; rzecz. wyglą-
grać mecz, zawody.  Wygrać proces są-
danie; dk wyjrzeć wyjrzę, wyjrzysz, wyj-
dowy.  Wygrać w sądzie, przed sądem.
rzyj, wyjrzał, wyjrzałyśmy, wyjrzeliśmy;
b. zwyciężyć. B4
wyglądać kogo, czego, na kogo, na co,
przez co, skąd; wyjaśniać czas. ndk; wyjaśniam, wyja-
1. „patrzeć na zewnątrz, czekać na kogoś, śniasz, wyjaśniaj, wyjaśniał, wyjaśnia-
na coś”.  Wyglądać przez okno.  Wyj- łyśmy, wyjaśnialiśmy, wyjaśniany; rzecz.
rzeć z domu.  Wyglądać gości.  Wyglą- wyjaśnianie; zob. dk wyjaśnić; wyjaśniać
dać słońca, pogody, deszczu. b. czekać, co, komu;
spodziewać się. A11 „tłumaczyć, uzasadniać postępowanie,
2. „mieć określony wygląd, sprawiać ja- czynić coś bardziej zrozumiałym”.  Wy-
kieś wrażenie”.  Wyglądać pięknie, ślicz- jaśniać zasady polskiej ortografii.  Wyja-
nie, uroczo, ładnie, dobrze.  Wyglądać śniać znaczenie słowa.  Wyjaśniać nowe
biednie, nieszczęśliwie, źle.  Wyglądać terminy, pojęcia.  Wyjaśniać wątpliwo-
młodo, staro, młodzieńczo, poważnie. ści, nieporozumienia.  Wyjaśniać coś so-
 Wyglądać na ucznia, na intelektualistę. bie ‘usuwać nieporozumienia między roz-
b. prezentować się. A5 mawiającymi osobami’. b. tłumaczyć, ob-
p. wygląd. jaśniać. C2
p. powyjaśniać, wyjaśnienie.
wygodnie przysł.; wygodniej;
„w sposób, który zapewnia odpowiednią wyjaśnić czas. dk; wyjaśnię, wyjaśnisz,
realizację potrzeb, dający zadowolenie”. wyjaśnij, wyjaśnił, wyjaśniłyśmy, wyja-
 Podróżować wygodnie.  Siedzieć, leżeć śniliśmy, wyjaśniony; rzecz. wyjaśnienie;
wygodnie.  Mieszkać wygodnie. b. luksu- zob. ndk wyjaśniać.
sowo. B7
wyjaśnienie rzecz. r.n.; D. wyjaśnienia,
wygodny przym.; wygodna, wygodny, wy- l. mn. M. B. wyjaśnienia, D. wyjaśnień;
godni, wygodniejszy; 1. „uwagi tłumaczące rzeczy niezrozumia-
1. „taki, który jest korzystny z jakiegoś po- łe, trudne”.  Wyjaśnienia zasad polskiej
wodu, daje poczucie zadowolenia”.  Wy- ortografii.  Szukać wyjaśnień w przypi-
godne buty.  Wygodny dom, pokój.  Wy- sach. b. objaśnienie, wytłumaczenie. C2
* wyglądzie zob. wygląd

wyjąć wyjść
250
2. „podanie powodów jakiegoś zdarze- w podróż”.  Wyjechać na wakacje, za gra-

nia; usprawiedliwienie pewnych zacho- nicę, w podróż służbową.  Wyjechać ze
wań”.  Proszę o wyjaśnienie pańskiego wsi, z miasta, z kraju.  Wyjechać do ro-
zachowania.  Wyjaśnienia należy podać dziny, do znajomych.  Wyjechać nagle,
na piśmie.  Bliższe, dokładne, obszer- niespodziewanie. b. odjechać. F5
ne, szczegółowe, wyczerpujące wyjaśnie- p. wyjazd.
nia.  Domagać się, żądać, oczekiwać wy-
wyjeżdżać czas. ndk; wyjeżdżam, wyjeż-
jaśnień. b. usprawiedliwienie. C6
dżasz, wyjeżdżaj, wyjeżdżał, wyjeżdżały-
p. wyjaśniający.
śmy, wyjeżdżaliśmy; rzecz. wyjeżdżanie;
wyjąć czas. dk; wyjmę, wyjmiesz, wyjmij, zob. dk wyjechać.
wyjął, wyjęłyśmy, wyjęliśmy, wyjęty, wy-
jąwszy; rzecz. wyjęcie; zob. ndk wyjmo- wyjmować czas. ndk; wyjmuję, wyjmu-
wać. jesz, wyjmuj, wyjmował, wyjmowałyśmy,
wyjmowaliśmy, wyjmowany; rzecz. wyj-
wyjątek rzecz. r.m.; D. wyjątku, N. wyjąt- mowanie; dk wyjąć wyjmę, wyjmiesz,
kiem, l. mn. M. B. wyjątki, D. wyjątków; wyjmij, wyjął, wyjęłyśmy, wyjęliśmy, wy-
1. „rzecz niezwykła, różna od innych; oso- jęty, wyjąwszy; rzecz. wyjęcie; wyjmować
ba wyróżniająca się z otoczenia”.  Być wy- co, z czego;
jątkiem.  Należeć do wyjątków.  Uważać „wydobywać coś z wnętrza czegoś, z ja-
kogoś za wyjątek.  Zaliczać kogoś do wy- kiejś całości”.  Nie wyjmuj listów.  Wyj-
jątków. b. rzadkość, oryginalność. B5 mować coś z kieszeni, z szafy.  Nie wyj-
2. „odstępstwo od obowiązujących, przy- muj za wcześnie ciasta z pieca. b. wydo-
jętych zwyczajów, przepisów”.  Zrobić bywać. F6
dla kogoś wyjątek.  Wyjątek od reguły,
od zasady.  Nie robić żadnych wyjątków. wyjście rzecz. r.n.; D. wyjścia, l. mn. M. B.
 Bez wyjątku ‘nie wyłączając nikogo, ni- wyjścia, D. wyjść;
czego’.  Nie ma reguły bez wyjątku ‘każ- 1. „miejsce, przez które się wychodzi, np.
da zasada ogólna może być zakwestiono- drzwi, brama”.  Ogólne, boczne wyjście.
wana’.  Wyjątki potwierdzają regułę ‘coś  Wyjście na balkon, do ogrodu.  Wyjście
nieregularnego świadczy o istnieniu zasa- z budynku, z mieszkania.  Zamknąć,
dy ogólnej’. b. nieregularność. B5 otworzyć wyjście.  Szukać wyjścia.  Sta-
3. „wyraz lub jego forma poprawna, choć nąć, zatrzymać się przy wyjściu. b. drzwi,
niezgodna z ogólnymi zasadami grama- brama. D1
tycznymi”.  Wyjątki stanowią trudność 2. „opuszczenie jakiegoś miejsca, uda-
w nauczaniu języka.  Wyjątki ortogra- nie się w określonym kierunku”.  Wyj-
ficzne, fleksyjne, słowotwórcze. b. niere- ście na spacer, do sklepu, z domu.  prze-
gularność. C1 noś. Punkt wyjścia ‘sytuacja lub pogląd,
4. „fragment większej całości z utworu od których rozpoczynają się pewne zda-
literackiego, muzycznego”.  Przeczy- rzenia’. b. odejście. F5
tać wyjątek z Biblii.  Słuchać wyjątków 3. „sposób załatwienia jakiejś sprawy, po-
z koncertu Piotra Czajkowskiego.  Cyto- radzenie sobie z trudną sytuacją”.  Jedy-
wać, czytać wyjątki utworów. b. fragment, ne wyjście.  Dobre, złe wyjście z sytuacji.
urywek. F1  Łatwe, trudne, skomplikowane wyjście.
p. wyjątkowy, wyjątkowo, wyjątkowość.  Znaleźć się w sytuacji bez wyjścia ‘mieć
problem, którego rozwiązanie wydaje się
wyjechać czas. dk; wyjadę, wyjedziesz, niemożliwe’. b. rozwiązanie. B4
wyjedź, wyjechał, wyjechałyśmy, wyje- p. wyjściowy, wyjściowo, wyjściówka.
chaliśmy; zob. ndk wyjeżdżać; wyjechać
z kim, z czym, skąd, dokąd; wyjść czas. dk; wyjdę, wyjdziesz, wyjdź,
„opuścić miejsce pobytu (miejscowość), wyszedł, wyszła, wyszłyśmy, wyszliśmy;
udać się w jakimś kierunku, wybrać się rzecz. wyjście; zob. ndk wychodzić.
* wyjmę zob. wyjąć * wyjść zob. wyjście

* wyjmij zob. wyjąć * wyjdę zob. wyjść
* wyjadę zob. wyjechać * wyszedł zob. wyjść
* wyjedź zob. wyjechać * wyszła zob. wyjść
wykład wymawiać
251
wykład rzecz. r.m.; D. wykładu, Ms. wykła- średnie, wyższe.  Dostateczne, praktycz-
dzie, l. mn. B. D. wykłady, D. wykładów; ne, rzetelne, solidne, szerokie, teoretycz-
„forma prowadzenia zajęć dydaktycz- ne, zawodowe wykształcenie.  Wykształ-
nych, która polega na ustnym przekazy- cenie artystyczne, prawnicze.  Mieć,
waniu wiedzy”.  Wykład z biologii, z ma- zdobyć, uzyskać wykształcenie. b. kwali-
tematyki.  Długi, interesujący wykład. fikacje, umiejętności. A10, E2
 Cykl wykładów.  Prowadzić wykład. 2. „przekazanie komuś wiedzy, umiejęt-
 Przygotować się do wykładu. E2 ności z jakiejś dziedziny”.  Dbać o wy-
p. wykładowy, wykładowczy, wykładzik, kształcenie dzieci.  Wykształcenie na-
wykładać. uczycieli, prawników. b. nauczenie. E2
p. wykształcony, wykształcić.
wykonać czas. dk; wykonam, wykonasz,
wykonaj, wykonał, wykonałyśmy, wyko- wyłączyć czas. dk; wyłączę, wyłączysz,
naliśmy, wykonany; rzecz. wykonanie; wyłącz, wyłączył, wyłączyłyśmy, wyłączy-
zob. ndk wykonywać. liśmy, wyłączony; rzecz. wyłączenie; ndk
wyłączać wyłączam, wyłączasz, wyłą-
wykonywać czas. ndk; wykonuję, wyko- czaj, wyłączał, wyłączałyśmy, wyłączali-
nujesz, wykonuj, wykonywał, wykony- śmy, wyłączany; rzecz. wyłączanie; wyłą-
wałyśmy, wykonywaliśmy, wykonywany; czyć kogo, co, z czego;
rzecz. wykonywanie; zob. dk wykonać; 1. „przerwać dopływ prądu, przerwać
wykonywać co, w czym, z czego; pracę motoru, maszyny itp.”.  Wyłączyć
„robić coś, realizować określone zadanie, żelazko, telefon, komputer, radio.  Wyłą-
wprowadzać w czyn, wytwarzać”.  Wy- czyć światło, gaz, ciepłą wodę.  przenoś.
konywać badania, doświadczenia.  Wy- Wyłączyć uwagę ‘nie słuchać tego, co inni
konywać obowiązki, polecenia, rozka- mówią’. b. zamknąć. F6
zy, zadania.  Wykonywać plan.  Wyko- 2. „oddzielić z jakiejś grupy, wyodrębnić
nywać zabieg.  Wykonywać gest, ruch, z całości.  Wyłączyć z gry.  Wyłączyć
skok, taniec.  Wykonywać dobrze, dosko- z dyskusji. b. usunąć. F1
nale, wzorowo, poprawnie, starannie, źle. p. wyłącznik, wyłączeniowy, wyłączalny,
 Wykonywać zawód ‘pracować w wyzna- wyłącznie.
czonym zawodzie’. B4
wymagać czas. ndk; wymagam, wyma-
wykrzyknik rzecz. r.m.; D. wykrzyknika, gasz, wymagaj, wymagał, wymagałyśmy,
N. wykrzyknikiem, l. mn. M. B. wykrzyk- wymagaliśmy, wymagany; rzecz. wymaga-
niki, D. wykrzykników; nie; wymagać czego, od kogo;
1. jęz. „znak interpunkcyjny w postaci 1. „żądać, domagać się, życzyć sobie cze-
pionowej kreski i umieszczonej pod nią goś kategorycznie od kogoś”.  Wyma-
kropki (!), pisany na końcu zdania rozka- gać szacunku, punktualności.  Wymagać
zującego; nadaje wyrazom i zdaniom eks- świadectwa ukończenia szkoły, zaświad-
presję”.  Po wyrazie «ach» postaw wy- czenia z pracy.  Mało, wiele wymagać od
krzyknik.  Zakończyć tekst wykrzykni- siebie.  Mieć wymagane kwalifikacje, do-
kiem.  Położyć, postawić wykrzyknik. świadczenie. b. żądać, domagać się. C6
C1 2. „potrzebować czegoś, nie móc się obejść
2. jęz. „nieodmienna część mowy wyraża- bez czegoś”.  Dziecko wymaga troskliwej
jąca wzruszenie, zawołanie, rozkaz itp.; opieki matki.  Roślina wymaga światła.
naśladuje głosy różnych zjawisk; nie sta-  Mieszkanie wymaga remontu.  Sprawa
nowi części zdania”.  Hej, o, hop to wy- wymaga wyjaśnienia. B5
krzykniki.  Podkreślić w tekście wy- p. wymóg, wymagający.
krzykniki. C1
wymawiać czas. ndk; wymawiam, wyma-
p. wykrzyknikowy, wykrzyknienie, wy-
wiasz, wymawiaj, wymawiał, wymawia-
krzyknąć, wykrzykiwać.
łyśmy, wymawialiśmy, wymawiany; rzecz.
wykształcenie rzecz. r.n.; D. wykształce- wymawianie; dk wymówić wymówię,
nia, bez l. mn.; wymówisz, wymów, wymówił, wymówi-
1. „zasób wiedzy zdobytej przez kogoś łyśmy, wymówiliśmy, wymówiony; rzecz.
w różnego typu szkołach”. Wykształcenie wymówienie; wymawiać co, komu;
* wykładzie zob. wykład

wymiana wynikać
252
1. „wypowiadać dźwięki, głoski, wyra- su.  Wymienialiśmy nazwiska kolegów

zy lub zdania”.  Starannie wymawiać ze studiów.  Wymieniać czyjeś zasługi.
wszystkie głoski.  Wymawiać dźwięcz- b. wyliczać. F1
nie, bezdźwięcznie.  Wymawiać po pol-
wymowa rzecz. r.ż.; D. wymowy, C. Ms. wy-
sku, po niemiecku.  Nie wymawiaj wy-
mowie, bez l. mn.;
razów wulgarnych. b. wypowiadać, arty-
1. jęz. „sposób wymawiania dźwięków ja-
kułować. C2
kiegoś języka; charakterystyczne cechy
2. „wyrażać myśli, uczucia, poglądy sło-
jakiegoś mówienia”.  Niestaranna, po-
wami”.  Wymawiać zaklęcia.  Wyma-
prawna, staranna wymowa.  Uczyć pra-
wiać w złą godzinę.  Wymawiać czyjeś widłowej wymowy.  Ćwiczyć wymowę.
imię. b. mówić, wypowiadać. C2  Wymowa zdradza kogoś ‘na podstawie
p. wymowa, wymawianiowy, wymawia- wymowy można określić czyjeś pochodze-
niowo. nie’. b. artykulacja. C2
wymiana rzecz. r.ż.; D. wymiany, C. Ms. 2. „sztuka wygłaszania mów, umiejęt-
wymianie, l. mn. M. B. wymiany, D. wy- ność pięknego mówienia”.  Porywająca,
mian; wstrząsająca wymowa.  Wymowa sądo-
„danie komuś czegoś za coś i otrzyma- wa, sejmowa.  Sztuka wymowy.  Pod-
nie w zamian czegoś innego; zastąpie- ręcznik wymowy.  Ćwiczyć się w wymo-
nie jakiejś rzeczy inną lub jakiegoś zja- wie. b. retoryka. C6
wiska innym”.  Kasa wymiany pienię- p. wymowny, wymownie, wymówka, wy-
dzy.  Wymiana handlowa, gospodarcza, mówić.
kulturalna.  Wymiana towarów, usług. wynieść czas. dk; wyniosę, wyniesiesz, wy-
 Przeprowadzić, ułatwić, umożliwić wy- nieś, wyniósł, wyniosłyśmy, wynieśliśmy,
mianę. ▲ jęz. Wymiana morfologiczna wyniesiony; rzecz. wyniesienie; zob. ndk
‘zmienianie się rdzeni, przyrostków w wy- wynosić.
razie, np. ręka rączka’.  Wymiana my-
śli, słów, zdań itp. ‘rozmowa, dyskusja’. wynik rzecz. r.m.; D. wyniku, N. wynikiem,
 Wymiana pozdrowień, ukłonów ‘wza- l. mn. M. B. wyniki, D. wyników;
jemne pozdrawianie się, kłanianie’. b. za- „skutek jakiejś działalności; to, co zosta-
miana. B4 ło osiągnięte dzięki jakimś czynnościom”.
p. wymienny, wymieniać, wymienić.  Doskonałe wyniki w nauce.  Dobre,
ważne, słabe wyniki.  Zły, ujemny, nega-
wymieniać czas. ndk; wymieniam, wy- tywny wynik.  Wynik egzaminu.  Wynik
mieniasz, wymieniaj, wymieniał, wymie- dodawania, mnożenia, dzielenia.  Obli-
niałyśmy, wymienialiśmy, wymieniany; czyć, osiągnąć, sprawdzić, ustalić, uzy-
rzecz. wymienianie; dk wymienić wy- skać wynik.  Chwalić się, cieszyć się do-
mienię, wymienisz, wymień, wymienił, brymi wynikami. b. rezultat, efekt. B7
wymieniłyśmy, wymieniliśmy, wymienio- p. wynikowy, wynikanie, wyniknięcie, wy-
ny; rzecz. wymienienie; wymieniać kogo, nikać, wyniknąć.
co, na kogo, na co, z kim;
1. „dawać coś komuś w zamian za coś in- wynikać czas. ndk; wynika, wynikł, wyni-
nego, zamieniać jedną rzecz na inną”. kały; rzecz. wynikanie; dk wyniknąć wy-
 Wymieniać znaczki pocztowe.  Wy- niknie, wynikł/wyniknął, wynikła; rzecz.
mieniać pieniądze w banku.  Wymieniać wyniknięcie; wynikać co, z czego;
myśli, słowa, poglądy itp. ‘rozmawiać, 1. „być skutkiem czegoś, brać początek
dyskutować’.  Wymieniać ukłony, spoj- z jakiejś przyczyny”.  Z rozmowy wynik
rzenia ‘pozdrawiać się, spoglądać na sie- ła kłótnia.  Wynikła nieprzyjemna sytu-
bie wzajemnie’. B4 acja. b. pojawiać się. B7
2. „zastępować jakąś rzecz, często zuży- 2. „wypływać z rozmowy jako wniosek
tą, starą, przez inną”.  Wymieniać koła podsumowania”.  Coś wynika, nic nie
w samochodzie.  Wymienić silnik. B5 wynika z rozmowy, z wypowiedzi, z twier-
3. „podawać, przeczytać nazwy, nazwi- dzenia.  Z dyskusji wynikają proste wnio-
ska, wielkość czegoś w określonej kolej- ski. b. wypływać. B7
ności”.  Wymieniać zwycięzców konkur- p. wynik, wynikowy.
* wyniosę zob. wynieść * wynikł zob. wynikać

* wyniósł zob. wynieść
wynosić wypoczynek
253
wynosić czas. ndk; wynoszę, wynosisz, wy- dek.  Wypadek drogowy, samochodowy,
noś, wynosił, wynosiłyśmy, wynosiliśmy, kolejowy.  Wypadek na ulicy, w górach.
wynoszony; rzecz. wynoszenie; zob. dk  Zginąć w wypadku. b. zdarzenie. B5
wynieść; wynosić kogo, co, z czego, do- p. wypadkowy, wypadać.
kąd; wypić czas. dk; wypiję, wypijesz, wypij, wy-
1. „brać coś i zanosić do innego miejsca”. pił, wypiłyśmy, wypiliśmy; rzecz. wypicie;
 Nie lubię wynosić śmieci.  Wynieść ndk wypijać wypijam, wypijasz, wypijaj,
książki do biblioteki.  Wynosić meble wypijał, wypijałyśmy, wypijaliśmy, wypi-
z pokoju. F5 jany; wypić co, z czego, z kim;
2. „stanowić jakąś wartość, tworzyć pew- 1. „wprowadzać płyn do żołądka; spo-
ną sumę, liczbę”.  Odległość między żyć jakiś płyn”.  Wypiję szklankę mleka.
miastami wynosi około 300 kilometrów.  Wypić piwo, którego się nawarzyło ‘po-
 Koszt budowy domu wynosi...  Rachu- nieść zasłużoną karę za swoje postępowa-
nek za obiekt wynosi.  Opłaty wynosiły. nie’. D7
 Suma wartości, kwota towaru wynosi- 2. „spożyć jakikolwiek napój alkoholowy”.
ła. F1  Wypić kieliszek wina.  Wypić dla odwa-
p. powynosić. gi, z rozpaczy.  Wypić czyjeś zdrowie, na
zdrowie ‘wypić kieliszek wina, wódki, ży-
wyobrazić czas. dk; wyobrażę, wyobra-
cząc komuś zdrowia, pomyślności’. D7
zisz, wyobraź, wyobraził, wyobraziłyśmy,
wyobraziliśmy, wyobrażony; rzecz. wy- wypisać czas. dk; wypiszę, wypiszesz, wy-
obrażenie; zob. ndk wyobrażać; wyobra- pisz, wypisał, wypisałyśmy, wypisaliśmy,
zić kogo, co; wypisany; rzecz. wypisanie; ndk wypisy-
„stworzyć w umyśle obrazy czegoś, czego wać wypisuję, wypisujesz, wypisuj, wypi-
w danej chwili się nie widzi, czego się nie sywał, wypisywałyśmy, wypisywaliśmy,
doświadczyło”.  Inaczej wyobrażałem wypisywany; rzecz. wypisywanie; wypisać
sobie twoją żonę.  Wyobraź sobie, że... co, kogo, z czego;
 Wyobraź sobie, proszę sobie wyobrazić 1. „stworzyć, sporządzić jakiś dokument,
‘zwrot używane jako wstęp do zakomu- wypełnić druk; napisać starannie, wyraź-
nikowania czegoś, niekiedy zaskakującej nie”.  Wypisać kartki z życzeniami.  Wy-
wiadomości’. A10 pisać rachunek, zaświadczenie.  pot. Wy-
p. wyobraźnia. pisz, wymaluj taki sam ‘o kimś, o czymś
niezwykle podobnym do kogoś, do cze-
wyobrażać czas. ndk; wyobrażam, wy- goś’. C3
obrażasz, wyobrażaj, wyobrażał, wyobra- 2. „wynotować fragment, wyjątek z więk-
żałyśmy, wyobrażaliśmy, wyobrażany; szej całości”.  Wypisać trudne wyrazy,
rzecz. wyobrażanie; zob. dk wyobrazić. rzeczowniki. C3
3. „wyliczyć na kartce, sporządzić spis”.
wypadek rzecz. r.m.; D. wypadku, N. wy-  Wypisać sprawy do załatwienia.  Wypi-
padkiem, l. mn. M. B. wypadki, D. wypad- sać adresy, telefony. C3
ków; 4. „wykreślić, usunąć kogoś z listy”.  Wy-
1. „to, co się zdarzyło, zaszło, wydarzenie, pisać ze szpitala.  Wypisać z partii.  Wy-
zdarzenie”.  Autentyczny, ciekawy, groź- pisać z rodziny ‘uznać kogoś za niegodne-
ny, pomyślny, szczególny, ważny wypa- go, aby należał do rodziny’. B6
dek.  Wypadki bieżące, polityczne.  Na p. wypis, wypisy.
wszelki wypadek ‘przewidując wszelkie
możliwe okoliczności, zabezpieczając się wypoczynek rzecz. r.m.; D. wypoczynku,
przed czymś niespodziewanym’.  W żad- N. wypoczynkiem, bez l. mn.;
nym wypadku ‘nigdy, w żadnej sytuacji’. „odzyskiwanie sił, energii, dobrego sa-
 Od wypadku do wypadku ‘nieregular- mopoczucia, pozbywanie się zmęczenia,
nie, od czasu do czasu’.  W wielu wypad- stresów”.  Dłuższy, krótki wypoczynek.
kach ‘często’. b. zdarzenie, zajście. B5  Wypoczynek świąteczny, wakacyjny.
2. „nieszczęśliwe wydarzenie, które spo-  Miejsce wypoczynku.  Wypoczynek po
wodowało straty materialne, w którym pracy.  Potrzebować wypoczynku.  Wy-
ktoś ucierpiał, poniósł śmierć”.  Nie- poczynek po podróży. b. odpoczynek. E7
szczęśliwy, tragiczny, śmiertelny wypa- p. wypoczynkowy, wypoczywać.
* wyobrażę zob. wyobrazić

wypowiedź wysłać
254
wypowiedź rzecz. r.ż.; D. C. Ms. wypowie- wyrażenie rzecz. r.n.; D. wyrażenia, l. mn.
dzi, l. mn. M. D. B. wypowiedzi; M. B. wyrażenia, D. wyrażeń;
„treść powiedziana, przekazana za po- 1. „przedstawienie czegoś za pomocą
mocą słów, ustnie lub pisemnie; zabranie słów, ujęcie czegoś w słowach”.  Wyra-
głosu”.  Szczera, trafna, krytyczna wy- żenie bólu.  Wyrażenie chęci, pragnie-
powiedź.  Wypowiedź ustna, pisemna. nia, życzenia, zadowolenia. b. wypowie-
 Wypowiedź radiowa, telewizyjna, pra- dzenie. C2
sowa. C2, C3 2. jęz. „połączenie co najmniej dwu wyra-
p. wypowiedzeniowy, wypowiedzenie, wy- zów, powiązanych składniowo”.  Wyra-
powiedzieć, wypowiedzieć się. żenie zdaniowe. C1
wyraz rzecz. r.m.; D. wyrazu, Ms. wyrazie, p. wyrażony, wyrażonko, wyrażalny.
l. mn. M. B. wyrazy, D. wyrazów; wysiadać czas. ndk; wysiadam, wysiadasz,
1. jęz. „znak językowy (foniczny lub gra- wysiadaj, wysiadał, wysiadałyśmy, wysia-
ficzny), który wyraża określone znacze- daliśmy; rzecz. wysiadanie; zob. dk wy-
nie, zdolny do pełnienia funkcji skład
siąść; wysiadać z czego, gdzie;
niowej; tworzy słownik danego języka”.
1. „wychodzić z jakiegoś środka lokomo-
 Brzydki, charakterystyczny, czuły, dłu-
cji”.  Wysiadać na przystanku, na sta-
gi, krótki, nowy, obraźliwy, pokrewny,
cji.  Wysiadać z samochodu, z pociągu,
wulgarny wyraz.  Wyraz jednoznacz-
z windy, ze statku, z samolotu. F6
ny, wieloznaczny.  Wyrazy odmienne,
nieodmienne.  Budowa, brzmienie, for- 2. pot. „o człowieku: stracić zdrowie lub
ma, znaczenie wyrazu.  Dobór wyrazów. siły; o częściach ciała: przestawać pra-
 Akcentować, dobierać, łączyć wyrazy. widłowo funkcjonować”.  Wysiada ko-
 Objaśnić, powtórzyć, tłumaczyć, rozu- muś serce, wątroba.  Wysiadać z powodu
mieć wyrazy.  Wyraz obcy ‘wyraz prze- przepracowania, zmęczenia.  Nogi wy-
jęty z innego języka’.  Powiedzieć, wy- siadają. A7
razić coś jednym wyrazem ‘krótko powie- wysiąść czas. dk; wysiądę, wysiądziesz,
dzieć, wyrazić coś’.  pot. Połykać wyrazy wysiądź, wysiadł, wysiadłyśmy, wysiedli-
‘mówić pośpiesznie, niewyraźnie’. b. sło- śmy, wysiadłszy; zob. ndk wysiadać.
wo. C1
2. „wyrażanie za pomocą słów swoich wysiłek rzecz. r.m.; D. wysiłku, N. wysił-
uczuć, poglądów itp.”.  Łączę wyrazy kiem, l. mn. M. B. wysiłki, D. wysiłków;
szacunku, współczucia itp.  Wyraz życz- „stan napięcia, natężenie sił fizycznych
liwości.  Wyraz oczu, spojrzenia, wzroku. lub psychicznych w celu przezwyciężenia
 Cierpiący wyraz twarzy.  Wyraz rado- trudności lub osiągnięcia czegoś”.  Zro-
ści, zdziwienia maluje się na twarzy. A9 bić coś z ogromnym wysiłkiem.  Bohater-
p. wyrazowy, międzywyrazowy, wielowy- ski, duży, nadmierny, ogromny wysiłek.
razowy, wyrażenie, wyrazić, wyrazić się,  Wieloletni wysiłek.  Ostatni wysiłek.
wyrażać.  Wspólny, zbiorowy wysiłek.  Wysiłek
wyraźnie przysł.; wyraźniej; badawczy, intelektualny, myślowy, twór-
„w sposób dobrze widoczny, dający się doczy, umysłowy.  Wysiłek finansowy.  Wy-
brze słyszeć, rozumieć”.  Mów wyraźnie. siłek fizyczny.  Zrobić coś bez wysiłku.
 Wyraźnie rozczarowana.  Wyraźnie za-  Męczyć się z wysiłku.  Włożyć w coś
dowolony. b. dokładnie, zrozumiale. A11 wiele wysiłku. A9
p. wysiłkowy, wysilić się.
wyraźny przym.; wyraźna, wyraźne, wy-
raźniejszy; wysłać czas. dk; wyślę, wyślesz, wyślij,
„dobrze widoczny, dający się dobrze sły- wysłał, wysłałyśmy, wysłaliśmy, wysłany;
szeć, rozumieć”.  Szukać wyraźnych rzecz. wysłanie; zob. ndk wysyłać; wysłać
śladów na piasku.  Wyraźne znaczenie. kogo, co, dokąd, skąd, z czym, po co, do
 Wyraźna groźba.  Przestrzegać wyraź- kogo, komu;
nej wymowy.  Wyraźny rozkaz, zakaz. 1. „przekazać coś komuś za pośrednic-
b. widoczny, zrozumiały. A11 twem poczty, jakiejś osoby lub pocztą
p. wyraźnie. elektroniczną”.  Wysłać list do matki.
* wyślę zob. wysłać * wyślij zob. wysłać

wysoki wystawa
255
 Wysłać pieniądze, pismo, dokumenty, p. wysoko, wysoce, wysokość, wyżyna,

wiadomości, paczkę.  Wysłać kartki z po- niewysoki, podwyższyć, przewyższyć.
zdrowieniami. b. posłać. C6
wysoko przysł.; wyżej;
2. „polecić komuś, żeby dokądś poszedł,
1. „osiągając większy niż przeciętny wy-
pojechał, załatwił jakąś sprawę”.  Wysłać miar pionowy”.  Wysoko podskoczyć.
do szkoły, do apteki, do szpitala, do urzę-  Podnieść, unieść coś wysoko.  Kto ni-
du.  Wysłać kogoś na leczenie, na waka- sko mierzy, nie trafi wysoko ‘człowiek
cje, na urlop.  pot. Wysłać kogoś na zielo- mało ambitny mało osiąga’. F1
ną trawkę ‘zwolnić kogoś ze stanowiska, 2. „tak, że znajduje się w stosunkowo du-
z pracy’. b. posłać. C2 żej odległości od jakiegoś punktu odnie-
wysoki przym.; wysoka, wysokie, wysocy, sienia”.  Latać, wznosić się wysoko.  Po-
wyższy, wyżsi; stawić coś wysoko.  Co najwyżej ‘nie wię-
1. „taki, który charakteryzuje się dużym cej niż...’.  pot. Wysoko mierzyć ‘mieć
wzrostem, osiąga duże wymiary w pio- wielkie ambicje’.  Zajść wysoko ‘zrobić
nie”.  Wysoki chłopak, mężczyzna, czło- karierę’. F1
wiek.  Dom jest wyższy o dwa piętra. wysokość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. wysokości,
 Wysoka fala.  Wysokie dziecko.  Kie- l. mn. M. D. B. wysokości;
dy spaść, to z wysokiego konia ‘jeśli po- 1. „wymiar wzwyż; odległość od ziemi do
nieść klęskę, to w takich okolicznościach, punktu znajdującego się w górze”.  Wy-
które nie przyniosą wstydu’. F1 sokość pokoju, mieszkania, drzewa.  Mie-
2. „taki, który występuje w dużym, znacz- rzyć, liczyć wysokość.  Stać na dużej wy-
nym, intensywnym nasileniu”.  Wysokie sokości.  Stanąć na wysokości zadania
ceny żywności.  Wysokie zarobki.  Wy- ‘zachować się, postąpić odpowiednio do
soka temperatura.  Najwyższy wymiar danej sytuacji’. b. wielkość. F1
kary.  Najwyższy czas coś zrobić ‘nie na- 2. „stopień zaawansowania czegoś; ilość,
leży z czymś dłużej czekać, należy wyko- liczba, natężenie czegoś”.  Wysokość na-
nać natychmiast’. F1 kładu książki.  Wysokość zarobków mie-
3. „taki, który zajmuje górne miejsce, sięcznych.  Wysokość planów. b. wiel-
znajduje się w stosunkowo dużej odleg kość, poziom. F1
łości od jakiegoś punktu odniesienia”. p. wysokościowy.
 Wyższe partie gór.  Najwyższa półka wystarczać czas. ndk; wystarcza, wystar-
w bibliotece.  Z najwyższym wysiłkiem czają, wystarczał, wystarczała, wystar-
‘z trudem pokonać przeszkody’. F1 czały; rzecz. wystarczanie; zob. dk wy-
4. „o zjawiskach, faktach, cenach: mający starczyć.
dużą wartość, duże znaczenie, uznanie”.
 Wysoka ocena, nota.  Osoba o wyso- wystarczyć czas. dk; wystarczy, wystar-
kiej kulturze.  Hotel najwyższej katego- czą, wystarczył, wystarczyły; zob. ndk
rii.  Wyższe wykształcenie.  Otrzymać wystarczać; wystarczyć co, komu;
wysokie odznaczenie państwowe.  Wyso- „nie brakować, być w dostatecznej ilości,
ka stopa życiowa ‘bardzo dobre warunki liczbie”.  Pensja wystarczyła na opłace-
bytowe’.  Szkoła wyższa/wyższa uczelnie rachunków.  Wystarczy jedzenia, pi-
nia ‘szkoła, uczelnia kształcąca najwy- cia, pieniędzy. B7
żej kwalifikowanych pracowników w po- wystawa rzecz. r.ż.; D. wystawy, C. Ms. wy-
szczególnych zawodach’.  Wysoki Są- stawie, l. mn. M. B. wystawy, D. wystaw;
dzie!/Wysoka Izbo!/Wysoka Rado! ‘formy 1. „okno sklepowe z wyłożonymi na po-
używane przy zwracaniu się do sędzie- kaz towarami”.  Oglądać wystawy przed
go, do posłów, członków rady itp.’.  żart. świętami.  Wystawy sklepowe.  Ozdob-
Wyższa szkoła jazdy ‘rzecz bardzo skom- na, kolorowa wystawa. D2
plikowana, którą z trudem można opano- 2. „zbiory sztuki, wytwory działalności
wać’.  Siła wyższa ‘zdarzenia, na które ludzkiej lub przyrody przeznaczone do
człowiek nie ma wpływu, którym musi się zwiedzania”.  Wystawa obrazów Józefa
poddać’. F1 Chełmońskiego.  Wystawa krajowa, mię-
* wysocy zob. wysoki * wyżej zob. wysoko

* wyżsi zob. wysoki
wystąpić wzór
256
dzynarodowa.  Wystawa psów rasowych. sens działania.  Wytłumaczyć rodzi-

 Wystawa dzieł sztuki, książek.  Zorga- com, dziecku, koledze. b. objaśnić, wyja-
nizować, urządzić wystawę.  Otwarcie śnić. C2
wystawy. E5 2. „usprawiedliwić kogoś, przedstawiając
p. wystawowy, wystawienniczy, wystaw- motywy i okoliczności działania”.  Wy-
ca, wystawić. tłumaczyć spóźnienie na lekcje.  Wytłu-
maczyć swoją nieobecność na zebraniu.
wystąpić czas. dk; wystąpię, wystąpisz,
b. usprawiedliwić się. C6
wystąp, wystąpił, wystąpiłyśmy, wystą-
piliśmy; rzecz. wystąpienie; zob. ndk wy- wyżej zob. wysoko.
stępować.
wyższy zob. wysoki.
występować czas. ndk; występuję, wy-
wziąć czas. dk; wezmę, weźmiesz, weź,
stępujesz, występuj, występował, wystę-
wziął, wzięłyśmy, wzięliśmy, wzięty,
powałyśmy, występowaliśmy; rzecz. wy-
wziąwszy; rzecz. wzięcie; zob. ndk brać;
stępowanie; zob. dk wystąpić; występo-
wziąć kogo, co, w co, z czego, za kogo;
wać gdzie, z czego, do kogo, do czego, o co,
1. „chwycić, objąć kogoś, coś ręką, rękami,
z czym;
aby trzymać lub przenieść”.  Wziąć pod
1. „robić krok naprzód, wychodzić przed
rękę.  Wziąć dziecko na ręce.  Wziąć pal-
innych”.  Wystąpić na środek klasy,
cami, łyżką, łopatą.  Wziąć wyraz, zda-
sali.  Występować z szeregu, z tłumu.
 Wystąp! ‘komenda skierowana do konie w nawias.  Wziąć sobie coś do ser-
goś i wzywająca do wyjścia przed szereg’. ca ‘bardzo się czymś przejąć, zaintereso-
b. wychodzić. F6 wać’.  Nie wziąć nic do ust ‘nic nie jeść,
2. „wygłaszać przemówienie, zabierać nie pić’.  Wziąć coś pod uwagę ‘zastano-
głos publicznie”.  Występować w imie- wić się’. F6
niu grupy.  Śmiało, odważnie występo- 2. „otrzymać wynagrodzenie, dostać coś
wać.  Występować w czyjejś obronie. na własność na pewien okres”.  Wziąć
b. przemawiać. C2 pensję, zapłatę.  Wziąć urlop.  Każdy
3. „brać udział w przedstawieniu, koncer- woli wziąć niż dać ‘ludzie wolą zyskiwać
cie, filmie jako aktor, śpiewak itp.”.  Wy- dobra, niż je tracić’. b. otrzymać, uzyskać.
stępować w teatrze ludowym, w filmie. C6
 Występować z koncertem.  Występo- 3. „zabrać na własność coś komuś siłą,
wać na wielu scenach świata. E5 wbrew woli właściciela”.  Wziąć gwałtem,
4. „przestawać być członkiem jakiegoś siłą.  Wziąć kogoś do wojska.  Wziąć ko-
zespołu, organizacji”.  Występować ze goś pod pantofel ‘uczynić kogoś uległym,
spółki handlowej.  Występować z partii. podporządkować sobie’.  Złego diabli nie
b. odchodzić, wypisywać się. C6 wezmą ‘złemu człowiekowi nie stanie się
p. wystąpienie, występ. krzywda’. b. zdobyć, zabrać. B4
4. „skorzystać z czegoś jako ze źródła”.
wysyłać czas. ndk; wysyłam, wysyłasz, wy-
 Wziąć przykład z ojca, z brata, z nauczy-
syłaj, wysyłał, wysyłałyśmy, wysyłaliśmy,
ciela.  Wziąć wyraz z obcego języka. B4
wysyłany; rzecz. wysyłanie; zob. dk wy-
słać. wzorowo przysł.; nie stopniuje się;
„być wzorem dla innych”.  Zachować się
wyszli zob. wyjść.
wzorowo.  Pracować wzorowo.  Uczyć
wyszła zob. wyjść. się, postępować wzorowo. b. przykładnie,
doskonale. A8
wytłumaczyć czas. dk; wytłumaczę, wy-
tłumaczysz, wytłumacz, wytłumaczył, wzór rzecz. r.m.; D. wzoru, Ms. wzorze,
wytłumaczyłyśmy, wytłumaczyliśmy, wy- l. mn. M. B. wzory, D. wzorów;
tłumaczony; rzecz. wytłumaczenie; wytłu- 1. „rysunek, motyw odbity, wyhaftowa-
maczyć kogo, co, komu, przed kim; ny na tkaninie”.  Wzór na materiale, na
1. „powiedzieć, zrobić coś tak, aby było tkaninie.  Wzór kolorowy. C3
zrozumiałe”.  Wytłumaczyć zasady pol- 2. „człowiek, którego warto, należy na-
skiej pisowni.  Wytłumaczyć zadanie, śladować”.  Wzór ucznia.  Wzór skrom-
* wezmę zob. wziąć * wzorze zob. wzór

* weź zob. wziąć
wzrok wzruszyć
257
ności, odwagi, elegancji.  Wzór moralny. wzrost rzecz. r.m.; D. wzrostu, Ms. wzro-
 Wzór człowieka, nauczyciela, pracow- ście, bez l. mn.;
nika, studenta.  Stawiać kogoś za wzór 1. „wymiar pionowy, wysokość człowie-
‘chwalić czyjeś działania’.  Brać wzór ka, zwierzęcia”.  Mam 170 centyme-
z kogoś ‘naśladować czyjeś zachowanie’. trów wzrostu.  Stanąć w rzędzie według
b. przykład. A8 wzrostu.  Górować nad kimś wzrostem.
3. „przedmiot służący jako model w pro-  Ktoś jest słusznego wzrostu ‘o kimś
dukcji”.  Nowe wzory butów letnich.  Wy- bardzo wysokim’. F1
konać coś według wzoru. b. model. F1 2. biol. „proces polegający na wytwarza-
4. „symbol, znak, cyfra itp. używane w na- niu przez organizm nowych komórek
ukach ścisłych”.  Wzór chemiczny.  Za- i powiększaniu już istniejących, w wyni-
pisać wzór.  Obliczyć zadanie za pomo- ku czego organizm zwiększa swoją obję-
cą wzoru. F1 tość i wielkość”.  Szybki, bujny, stopnio-
p. wzorniczy, wzorowy, wzorzysty, wzorowy, stały wzrost.  Przyspieszyć wzrost
wo, wzorek, wzorzec. roślin.  Poziom wzrostu. b. rośnięcie.
A3, H3
wzrok rzecz. r.m .; D. Ms. wzroku, N. wzro-
3. „stawanie się większym pod względem
kiem, bez l. mn.;
liczby, ilości, przestrzeni”.  Wzrost cen,
1. „narząd widzenia, czyli reagowania na
płac.  Wzrost sprzedaży, kupna.  Wzrost
barwę, kształt, przestrzeń”.  Mieć kło-
liczby mieszkańców. b. przyrost. F1
poty ze wzrokiem.  Dobry, doskonały
wzrok.  Słaby wzrok.  Zmysł wzroku. wzruszyć czas. dk; wzruszę, wzruszysz,
 Stracić, odzyskać wzrok.  Mieć wadę wzrusz, wzruszył, wzruszyłyśmy, wzru-
wzroku.  Jeśli mnie wzrok nie myli ‘nie szyliśmy, wzruszony; rzecz. wzruszenie;
jestem pewien tego, co widzę’. A11 ndk wzruszać wzruszam, wzruszasz,
2. „sposób patrzenia na kogoś lub na wzruszaj, wzruszał, wzruszałyśmy, wzru-
coś”.  Wesoły, przyjazny wzrok.  Groź- szaliśmy; rzecz. wzruszanie; wzruszyć
ny, gniewny wzrok.  Badawczy, przeni- kogo, co, czym, jak;
kliwy wzrok.  Pytający, przestraszony, „wywołać uczucie, zwłaszcza czułości,
przerażony wzrok.  Wzrok pełen dobro- wdzięczności, litości”.  Wzruszyć słucha-
ci.  Spotkać się z kimś wzrokiem.  Za- czy, czytelników.  Wzruszyć łzami, pła-
trzymać na kimś, na czymś wzrok. b. spoj- czem. b. rozczulić. A9
rzenie. A11 p. wzruszanie, wzruszony, wzruszający,
p. wzrokowy, wzrokowo. wzruszająco.
* wzroście zob. wzrost

Z
z1 [zet] 1. „litera alfabetu polskiego; gra- za przyim.; łączy się z rzeczownikami lub
ficzny znak spółgłoski z”.  Od a do z ‘wy- zaimkami w bierniku lub narzędniku;
liczenie pełnej liczby haseł ułożonych al- 1. „wyraża znajdowanie się czegoś lub ko-
fabetycznie’. goś w miejscu oddzielonym od mówiące-
2. „spółgłoska przedniojęzykowa, szczeli- go jakimś przedmiotem lub innym miej-
nowa, dźwięczna”. scem”.  Słońce zaszło za chmury.  Wy-
jechać za miasto.  Coś znajduje się za
z2/ze przyim.; łączy się z rzeczownikami
domem, za lasem, za rzeką.  Siedzieć
lub zaimkami w dopełniaczu lub narzęd-
za stołem.  Za górami, za lasami ‘bar-
niku;
dzo daleko: określenie miejsca akcji ba-
1. „wyraża pochodzenie, punkt wyj-
śni’. F2
ścia czegoś”.  Wyjść z domu.  Wiatr ze
2. „wyraża pewien podział czasu między
wschodu.  Wrócić z miasta.  Pochodzić
chwilą mówienia a pewnym zdarzeniem”.
ze wsi.  Wyjąć z szafy.  Z marszu ‘bez
 Za rok skończyć studia. G7
przygotowania, od razu’. F2
3. „określa obiekt będący celem, przy-
2. „wyraża źródło informacji, wiedzy;
czyną czyjegoś działania”.  Walczyć za
powód, motyw czegoś”.  Wiedzieć coś
ojczyznę.  Modlić się za kogoś.  Tęsk-
z książek, z prasy, z opowieści.  Umierać
nić za kimś, za czymś.  Zapłacić za coś.
z pragnienia, z głodu.  Podawać wiado-
 Dziękować za życzenia.  Przepraszać
mość z ust do ust.  Z jakiej racji? ‘pytanie
za spóźnienie.  Wyjść za mąż ‘o kobiecie:
o powód jakiegoś działania’. C1
zawrzeć małżeństwo’.  Jeden za wszyst-
3. „wyraża początek, moment rozpoczę-
kich, wszyscy za jednego ‘zasada zbioro-
cia czegoś”.  Z samego rana, z wieczo-
wej odpowiedzialności’. C1
ra.  Z dawna, z młodości.  Kilka razy
4. „oznacza związek między mówiącym
z rzędu ‘po kolei, w sposób powtarzal-
a pewnym działaniem”.  Tęsknić za kra-
ny’.  Z dnia na dzień/Z tygodnia na ty-
jem, za dziećmi.  Powtarzać za nauczy-
dzień ‘codziennie, co tydzień, powtarzal-
cielem. C1
nie w określonym rytmie’. G7
4. „wyraża sposób wykonania czegoś”. zabawa rzecz. r.ż.; D. zabawy, C. Ms. zaba-
 Mówić z ironią, z uśmiechem, z rado- wie, l. mn. M. B. zabawy, D. zabaw;
ścią, z niechęcią.  Robić coś ze złością. „czynność sprawiająca komuś radość, po-
 Słuchać kogoś z uwagą.  Stać z zało- zwalająca przyjemnie spędzać czas; roz-
żonymi rękami ‘nic nie robić, być leni- rywka, spotkanie, na którym się tańczy”.
wym’. C1  Ciekawa zabawa dla dzieci.  Dobra, bez-
5. „wyraża połączenie, towarzyszenie ko- troska zabawa.  Zabawa lalkami.  Plac
muś, wspólne występowanie”.  Wyjechać zabaw.  Ktoś chętny do zabawy.  Brać
z mężem, z dziećmi, z rodzicami.  Roz- udział, uczestniczyć w zabawie.  Spę-
mawiać z ojcem.  Pan z pieskiem.  Przy- dzić czas na zabawie.  Zabawa z dziećmi.
chodzę z prośbą. C1  Zabawa taneczna.  Iść z kimś na zaba-
zabawka zachować się
259
wę.  Zabawa sylwestrowa.  Przyjemnej, „nie pozwalać komuś na coś; stawiać za-
miłej zabawy ‘formuła wyrażająca życze- kaz”.  Zabraniać dzieciom, uczniom.
nie przyjemnego spędzenia czasu’. b. roz-  Zabraniać kąpieli, wstępu do sali, pale-
rywka. E5 nia papierosów.  Zabraniać oglądania fil-
p. zabawowy, zabawny, zabawnie, zabaw- mów nocnych, picia alkoholu. b. zakazy-
ka, zabaweczka, zabawić się. wać, wzbraniać. C6
zabawka rzecz. r.ż.; D. zabawki, C. Ms. p. zabroniony.
zabawce, l. mn. M. B. zabawki, D. zaba- zabytek rzecz. r.m.; D. zabytku, N. zabyt-
wek; kiem, l. mn. M. B. zabytki, D. zabytków;
„przedmiot służący dzieciom do zabawy”. „dzieło sztuki (malarstwo, architektura,
 Sklep z zabawkami.  Kolorowa zabawka. literatura) mające wartość historyczną,
 Plastikowa, mechaniczna zabawka. D4 naukową, kulturową, artystyczną; podle-
p. zabawkowy, zabawkarski, zabaweczka. ga ochronie”.  Zabytki religijne, świec-
zabić czas. dk; zabiję, zabijesz, zabij, zabił, kie.  Ochrona zabytków.  Zabytki pol-
zabiłyśmy, zabiliśmy, zabity; rzecz. zabi- skiej kultury, techniki.  Oglądać, zwie-
cie; ndk zabijać zabijam, zabijasz, zabi- dzać zabytki. b. pamiątka. E5
jaj, zabijał, zabijałyśmy, zabijaliśmy, za- p. zabytkowy.
bijany; rzecz. zabijanie; zabić kogo, co,
zachodni przym.; zachodnia, zachodnie,
czym;
zachodni; nie stopniuje się;
„przerwać komuś życie, pozbawić kogoś
1. „odnoszący się do zachodu – kierunku
życia, zamordować”.  Zabić kogoś z zim-
ną krwią, bez litości.  Zabić kogoś w wal- i strony świata”.  Zachodnia część Pol-
ce, na wojnie.  Zabić świnię, krowę, kurę. ski.  Wieje zachodni wiatr.  Kierunek
 Spać jak zabity ‘spać bardzo mocno, zachodni.  Zachodnia część miasta. F2
twardo’. b. uśmiercić. A3, H2 2. „taki, który dotyczy krajów leżących na
p. zabójstwo, zabójczy, zabójczo. zachodzie Europy i ludzi tam mieszkają-
cych”.  Zachodnie języki.  Kultura, li-
zabierać czas. ndk; zabieram, zabierasz, teratura, prasa zachodnia.  Dziennika-
zabieraj, zabierał, zabierałyśmy, zabiera-. rze, politycy zachodni.  Samochód za-
liśmy, zabierany; rzecz. zabieranie; zob. dk chodni. F3
zabrać.
zachorować czas. dk; zachoruję, zachoru-
zabrać czas. dk; zabiorę, zabierzesz, za- jesz, zachoruj, zachorował, zachorowały-
bierz, zabrał, zabrałyśmy, zabraliśmy, za- śmy, zachorowaliśmy; rzecz. zachorowa-
brany; rzecz. zabranie; zob. ndk zabie-
nie; zachorować na co, od czego, z jakie-
rać; zabrać kogo, co, komu, do kogo;
go powodu;
1. „pozbawić kogoś jego własności, pra-
„zacząć cierpieć na jakąś chorobę”.  Cięż-
wa do rozporządzania czymś”.  Zabrać
ko, niebezpiecznie, śmiertelnie zachoro-
gazety, książki, pieniądze, zabawki.  Za-
brać psa.  Zabrać celowo, przez pomył- wać.  Zachorować na grypę, na zapale-
kę.  Zabrać komuś wszystko, co posiada. nie płuc, na serce.  Zachorować z prze-
 Zabrać głos ‘wypowiedzieć się na dany męczenia. A7
temat’.  Zabrać komuś czas ‘zająć kogoś zachować się czas. dk; zachowam się, za-
swoimi sprawami’. b. odebrać. C6 chowasz się, zachowaj się, zachował się,
2. „wziąć coś ze sobą w podróż; uczynić zachowałyśmy się, zachowaliśmy się; zob.
kogoś współtowarzyszem podróży”.  Na ndk zachowywać się; zachować się jak;
wycieczkę zabiorę siostrę.  Zabrać dzieci 1. „uczynić coś w określonej sytuacji, oko-
na spacer.  Zabrać bagaż. b. wziąć. B4 liczności”.  Zachować się bardzo eleganc-
zabraniać czas. ndk; zabraniam, zabra- ko.  Zachować się grzecznie, kulturalnie,
niasz, zabraniaj, zabraniał, zabraniały- cicho, odpowiednio, poprawnie, spokoj-
śmy, zabranialiśmy, zabraniany; rzecz. nie, uczciwie, uprzejmie.  Zachować się
zabranianie; dk zabronić zabronię, za- agresywnie, głośno, hałaśliwie.  Zacho-
bronisz, zabroń, zabronił, zabroniłyśmy, wać się jak głupiec, jak idiota.  Zachować
zabroniliśmy, zabroniony; rzecz. zabro- się z godnością, z szacunkiem.  Umieć się
nienie; zabraniać komu, czego; zachować. b. postąpić. B4
* zabawce zob. zabawka

zachowywać się zagadnienie
260
2. „przetrwać mimo trudnych warun- zaczynać czas. ndk; zaczynam, zaczynasz,

ków; zostać przechowanym w bezpiecz- zaczynaj, zaczynał, zaczynałyśmy, zaczy-
nym miejscu i nie zostać zapomnianym”. naliśmy, zaczynany; rzecz. zaczynanie;
 Dokumenty, listy ojca zachowały się. zob. dk zacząć.
 Zachowały się fragmenty murów obron- zadanie rzecz. r.n.; D. zadania, l. mn. M. B.
nych. b. przetrwać. G6 zadania, D. zadań;
1. „to, co jest zadane w szkole; temat, za-
zachowywać się czas. ndk; zachowuję się, gadnienie do opracowania”.  Zadanie do-
zachowujesz się, zachowuj się, zachowy- mowe.  Rozwiązać zadania z matematy-
wał się, zachowywałyśmy się, zachowy- ki.  Trudne, łatwe zadanie.  Zbiór za-
waliśmy się; rzecz. zachowywanie się; zob. dań. b. problem. E2
dk zachować się. 2. „polecenie, które należy wykonać, zro-
bić”.  Wziąć na siebie trudne zadania.
zachód rzecz. r.m.; D. zachodu, Ms. zacho-  Łatwe, ważne, istotne, trudne zadanie.
dzie, l. mn. M. B. zachody, D. zachodów;  Zadania wychowawcze.  Wykonać za-
1. „moment, w którym słońce znika za ho- danie.  Nie wykonać zadania.  Stanąć
ryzontem; pora dnia, kiedy zachodzi słoń- na wysokości zadania ‘wykonać coś do-
ce”.  Zachód słońca nad morzem.  Po- brze, zachować się, postąpić właściwie’.
godny zachód.  Słońce chyli się ku zacho- b. praca, obowiązek. C6
dowi.  Od świtu do zachodu ‘przez cały p. zadaniowy, zadaniowo, zadanko, zadać,
dzień’. G4 zadawać.
2. „strona świata, kierunek, w którym zadowolony przym.; zadowolona, zadowo-
słońce zachodzi”.  Wiatr wieje z zacho- lone, zadowoleni; nie stopniuje się;
du.  Droga skręca na zachód.  Jechać, „taki, który cieszy się, jest szczęśliwy, od-
iść na zachód.  Południowy, północny za- czuwa radość, że coś się udało”.  Zadowo-
chód.  Okna od zachodu. F2 lony z siebie.  Zadowolony z pracy, z ży-
3. „kraje, obszary geograficzne leżące po cia.  Zadowoleni z dzieci. b. radosny. A9
przeciwnej stronie do krajów Wschodu”. p. zadowolenie, zadowalający, zadowalają-
 Wrócić z Zachodu.  Zostać na Zacho- co, zadowolić, zadowolić się.
dzie.  Pracować na Zachodzie. F3
zadzwonić czas. dk; zadzwonię, zadzwo-
4. pot. „trud włożony w działanie, które- nisz, zadzwoń, zadzwonił, zadzwoniły-
go celem jest osiągnięcie lub załatwienie śmy, zadzwoniliśmy; zadzwonić czym, do
czegoś”.  Długie, nieustanne, wielkie za- kogo, do czego, na kogo, na co;
chody.  Kosztować sporo zachodu.  Nie 1. „porozumieć się z kimś za pomocą te-
żałować zachodów.  Coś wymaga zacho- lefonu”.  Zadzwonić do matki, do brata,
du.  Szkoda zachodu ‘nie warto się daną do sąsiadki.  Zadzwonić do informacji ko-
sprawą zajmować’.  Za jednym zachodem lejowej.  Zadzwonić po lekarza, po rodzi-
‘przy okazji’. b. wysiłek, staranie. B4 ców. b. zatelefonować. C6
p. zachodni, zachodzić. 2. „o dzwonie, dzwonku, telefonie: wydać
charakterystyczny dźwięk”.  Zadzwonić
zacząć czas. dk; zacznę, zaczniesz, zacznij, do drzwi sąsiadów.  Zadzwoniły wszyst-
zaczął, zaczęłyśmy, zaczęliśmy, zaczęty, kie dzwony.  Zadzwonił dzwonek, tele-
zacząwszy; rzecz. zaczęcie; zob. ndk za- fon, zegarek. A11
czynać; zacząć co, od czego;
zagadnienie rzecz. r.n.; D. zagadnienia,
1. „przystąpić do działania, wykonać
l. mn. M. B. zagadnienia, D. zagadnień;
pierwszą, początkową część jakiejś czyn- „problem wymagający zastanowienia się,
ności”.  Zacząć studia, pracę, naukę. przemyślenia i rozstrzygnięcia”.  Aktu-
 Zacząć opowiadanie od początku.  Za- alne, bieżące, istotne zagadnienia.  Cie-
cząć żyć od nowa ‘zmienić swoje postępo- kawe, ogólne zagadnienia.  Zagadnienia
wanie’.  Łatwo zacząć, trudno skończyć trudne, łatwe, skomplikowane.  Zagad-
‘sukcesem jest zakończenie działania, nienia do dyskusji, do rozwiązania.  Ana-
a nie jego rozpoczęcie’. b. rozpocząć. B4 lizować, poruszać, ujmować zagadnienie.
2. „wejść w początkowy okres jakiegoś  Interesować się różnymi zagadnienia-
stanu”.  Włosy zaczęły siwieć.  Zacząć mi.  Zastanowić się nad zagadnieniem.
chorować. b. rozpocząć. F1 b. problem, temat. A10
* zachodzie zob. zachód

zagraniczny zakład
261
zagraniczny przym.; zagraniczna, zagra- 1. „wypełnić sobą lub czymś jakieś miej-
niczne, zagraniczni; nie stopniuje się; sce, przestrzeń”.  Lasy zajmują dużą
„taki, który dotyczy obcego kraju, znajdu- część Polski.  Zająć miejsce ‘usiąść na
jący się poza granicami danego państwa”. czymś lub stanąć w określonym miejscu’.
 Towary zagraniczne.  Goście zagra-  Zająć stolik ‘usiąść przy stoliku’. F1
niczni.  Konto zagraniczne.  Zagranicz- 2. „zamieszkać na stałe lub czasowo w ja-
ny dyplomata, konsul, ambasador.  Han- kimś pomieszczeniu”.  Zająć dom, miesz-
del zagraniczny.  Podróże zagraniczne. kanie.  Zająć jeden pokój. b. zamieszkać,
b. obcy. F3 wprowadzić się. D1
p. zagranicznie, zagranica. 3. „dać komuś pracę, zajęcie, wypełnić ko-
muś czas”.  Zająć gości opowiadaniem,
zaimek rzecz. r.m.; D. zaimka, N. zaim-
wspomnieniami, oglądaniem zdjęć.  Za-
kiem, l. mn. M. B. zaimki, D. zaimków;
jąć komuś dużo, mało czasu.  Zająć czy-
jęz. „część mowy, która zastępując inne
telnika, widza, dzieci. b. zainteresować.
części mowy (rzeczownik, przymiot-
F6
nik, przysłówek, liczebnik), wskazuje na
p. zajęcie.
przedmioty i ich właściwości”.  Ja, ty, on
to zaimki rzeczowne.  Podkreśl wszyst- zajęcie rzecz. r.n.; D. zajęcia, l. mn. M. B.
kie zaimki w tekście.  Zaimki odmienne, zajęcia, D. zajęć;
nieodmienne. C1 1. „czynność, praca wykonywana przez
p. zaimkowy. kogoś”.  Zajęcia sportowe.  Zajęcia do-
mowe.  Dodatkowe, stałe, płatne zajęcia.
zaimponować czas. dk; zaimponuję, za-
 Znaleźć zajęcie. b. praca. B6
imponujesz, zaimponuj, zaimponował,
2. „przewidziane programem lekcje, pro-
zaimponowałyśmy, zaimponowaliśmy;
wadzone w różnych typach szkół”.  Za-
rzecz. zaimponowanie; zaimponować
jęcia w pracowni chemicznej.  Zajęcia
komu, czym;
pozalekcyjne.  Zajęcia na uniwersyte-
„wprowadzić kogoś w zachwyt swoimi ce-
cie.  Zajęcia z uczniami, ze studentami.
chami, swoim wyglądem, zachowaniem”.
 Dzień wolny od zajęć.  Program, roz-
 Zaimponować inteligencją, oczytaniem,
kład zajęć.  Chodzić na zajęcia.  Przy-
wiedzą.  Zaimponować spokojem, rozwa-
gotowywać się do zajęć. b. ćwiczenie, lek-
gą. b. zachwycić. A8
cja, lektorat. E2
zainteresowanie rzecz. r.n.; D. zaintere- p. zajęciowy.
sowania, l. mn. M. B. zainteresowania, D.
zajmować czas. ndk; zajmuję, zajmujesz,
zainteresowań;
zajmuj, zajmował, zajmowałyśmy, zajmo-
1. „chęć dowiedzenia się o czymś, zobacze-
waliśmy, zajmowany; rzecz. zajmowanie;
nia, poznania kogoś, czegoś”.  Z dużym
zob. dk zająć.
zainteresowaniem wysłuchać opowiada-
nia.  Powszechne, wielkie, prawdziwe, zakaz rzecz. r.m.; D. zakazu, Ms. zakazie,
szczególne zainteresowanie.  Brak zain- l. mn. M. B. zakazy, D. zakazów;
teresowania.  Cieszyć się zainteresowa- „zarządzenie zabraniające wykonywania
niem. b. zaciekawienie. E6 czegoś, wchodzenia gdzieś”.  Zakaz par-
2. „zakres spraw, dziedzina, którą się ktoś kowania samochodów.  Zakaz palenia pa-
interesuje”.  Zainteresowania plastycz- pierosów.  Zakaz wstępu, wjazdu.  Su-
ne, muzyczne, naukowe, przyrodnicze. rowy, ostry zakaz.  Wprowadzić, wydać
 Szerokie, liczne, wspólne zainteresowa- zakaz.  Ominąć, przekroczyć zakaz.  Za-
nia.  Kółko zainteresowań.  Rozwijać, kaz obowiązuje.  Przestrzegać zakazów.
wykazywać zainteresowania. E6 b. ograniczenie. C6
p. zainteresowany, zainteresować. p. zakazany, zakazowy, zakazać.
zająć czas. dk; zajmę, zajmiesz, zajmij, za- zakład rzecz. r.m.; D. zakładu, Ms. zakła-
jął, zajęłyśmy, zajęliśmy, zajęty, zająwszy; dzie, l. mn. M. B. zakłady, D. zakładów;
rzecz. zajęcie; zob. ndk zajmować; zająć 1. „przedsiębiorstwo, instytucja zajmują-
co, kogo, komu, czym; ce się pewną dziedziną działań, produk-
* zajmę zob. zająć * zakładzie zob. zakład

* zajmij zob. zająć
zakładać założyć
262
cja, usługi, miejsce pracy”.  Zakład fry- zakres rzecz. r.m.; D. zakresu, C. Ms. za-
zjerski.  Państwowy, prywatny zakład. kresie, l. mn. M. B. zakresy, D. zakresów;
 Zakład produkcyjny, usługowy.  Za- „obszar objęty jakimś zjawiskiem, dzia-
kład remontowy.  Zakład leczniczy, opie- łaniem”.  Szeroki, ograniczony zakres.
ki zdrowotnej.  Otworzyć, prowadzić za-  Zakres obowiązków, badań, usług. b. za-
kład.  Kierować zakładem. E4 sięg. B7
2. „umowa między osobami o odmiennych p. zakresowy, zakresowo, zakreślić.
zdaniach określająca, co powinna uczynić zakup rzecz. r.m.; D. zakupu, Ms. zakupie,
osoba, której zdanie okazało się mylne”. l. mn. M. B. zakupy, D. zakupów;
 Zakład o tysiąc złotych.  Czynić, robić 1. „uzyskanie jakiegoś towaru w wyniku
zakład.  Przegrać zakład. b. umowa. C6 zapłacenia określonej sumy pieniędzy”.
p. zakładowy, zakładzik.  Zakup nowych mebli.  Zakup samocho-
du, mieszkania.  Cena zakupu. b. kup-
zakładać czas. ndk; zakładam, zakładasz,
no. F1
zakładaj, zakładał, zakładałyśmy, zakła-
2. „rzecz, którą uzyskano po zapłaceniu
daliśmy, zakładany; rzecz. zakładanie;
pewnej sumy pieniędzy”.  Dobry, zły,
zob. dk założyć.
udany zakup.  Wartościowy zakup. D3
zakochać się czas. dk; zakocham się, za- p. zakupowy, zakupić.
kochasz się, zakochaj się, zakochał się, za- zależeć czas. ndk; zależę, zależysz, zależ,
kochałyśmy się, zakochaliśmy się; rzecz. zależał, zależałyśmy, zależeliśmy; zależeć
zakochanie się; ndk zakochiwać się zakomu, od kogo, na kim, na czym;
kochuję się, zakochujesz się, zakochuj się, 1. „być w czyjejś władzy, mocy; być okre-
zakochiwał się, zakochiwałyśmy się, za- ślonym przez pewne warunki”.  Zależeć
kochiwaliśmy się; rzecz. zakochiwanie się; od szefa, od rodziców.  Zależeć od kogoś
zakochać się w kim, w czym; materialnie.  To zależy ‘to nie jest bez-
„poczuć miłość, szczególną sympatię do ko- względnie pewne’. C6
goś; szczególnie coś polubić”.  Zakochać 2. „mocno pragnąć coś zdobyć, osiągnąć;
się od pierwszego wejrzenia.  Zakochać się. pragnąć być z kimś”.  Komuś zależy
w kobiecie, w mężczyźnie.  Zakochać się na własnym mieszkaniu, na samocho-
szczęśliwie, nieszczęśliwie.  Zakochać dzie.  Zależy komuś na tej dziewczynie,
się na śmierć ‘obdarzyć kogoś szalonym na tych znajomościach, na kontaktach.
uczuciem miłości’. A9 b. chcieć, pragnąć. A9
p. zakochany. p. zależność, zależny, zależnie.
zakończenie rzecz. r.n.; D. zakończenia, załatwić czas. dk; załatwię, załatwisz, za-
l. mn. M. B. zakończenia, D. zakończeń; łatw, załatwił, załatwiłyśmy, załatwili-
„ostatnia, końcowa część czegoś, dopro- śmy, załatwiony; rzecz. załatwienie; ndk
wadzenie jakiejś czynności do końca”. załatwiać załatwiam, załatwiasz, zała-
twiaj, załatwiał, załatwiałyśmy, załatwia-
 Zakończenie filmu.  Zakończenie roku
liśmy, załatwiany; rzecz. załatwianie; za-
szkolnego.  Zakończenie porządków.
łatwić co, komu, u kogo;
b. koniec. F1
„robiąc starania, doprowadzić coś do
zakończyć czas. dk; zakończę, zakoń- skutku, do końca”.  Załatwić paszport,
czysz, zakończ, zakończył, zakończyły- dowód osobisty, legitymację.  Załatwić
śmy, zakończyliśmy, zakończony; rzecz. nowe meble.  Załatwić pracę.  Załatwić
zakończenie; ndk zakańczać zakań- coś od ręki ‘zrobić coś szybko’. b. uzyskać,
czam, zakańczasz, zakańczaj, zakańczał, zdobyć. B4
zakańczałyśmy, zakańczaliśmy, zakań- założyć czas. dk; założę, założysz, załóż,
czany; rzecz. zakańczanie; zakończyć co, założył, założyłyśmy, założyliśmy, założo-
czym, z kim; ny; rzecz. założenie; zob. ndk zakładać;
„doprowadzić jakąś czynność do końca, założyć co, gdzie;
do ostatecznego wyniku, być ostatnią czę- 1. „urządzić coś, zorganizować, zapocząt-
ścią czegoś”.  Zakończyć dyskusję.  Za- kować istnienie czegoś, powołać do życia”.
kończyć naukę, pracę.  Zakończyć re-  Założyć towarzystwo naukowe.  Zało-
mont domu.  Zakończyć życie ‘umrzeć’. żyć spółkę, partię, przedsiębiorstwo.  Za-
b. skończyć. F1 łożyć rodzinę ‘zawrzeć związek małżeń-
zamawiać zamykać
263
ski’. b. urządzić, zorganizować, zapocząt- ciu gości.  Zameldowanie na stałe, na po-

kować. C6 byt czasowy. C6, A1
2. „umieścić gdzieś jakiś przedmiot; wło- p. zameldowany, zameldować się.
żyć jakąś część ubrania na siebie”.  Zało-
zamieszkać czas. dk; zamieszkam, za-
żyć nogę na nogę.  Założyć kurtkę, czap-
mieszkasz, zamieszkaj, zamieszkał, za-
kę.  Siedzieć z założonymi rękami ‘nic
mieszkałyśmy, zamieszkaliśmy, zamiesz-
nie robić’. b. włożyć. F6
kany; rzecz. zamieszkanie; ndk zamiesz-
3. „przyjąć jakieś stwierdzenie, jakąś tezę
jako punkt wyjścia do dalszych działań”. kiwać zamieszkuję, zamieszkujesz,
 Zakładam, że zrozumieliście to.  Zało- zamieszkuj, zamieszkiwał, zamieszkiwa-
żyć cel wychowawczy. b. postawić. A10 łyśmy, zamieszkiwaliśmy, zamieszkiwa-
p. założenie, założyciel, założycielka, zany; rzecz. zamieszkiwanie; zamieszkać
łożycielski. gdzie, u kogo, z kim, przy czym;
„wprowadzić się gdzieś, osiedlić się
zamawiać czas. ndk; zamawiam, zama- w jakimś miejscu, przebywać w jakimś po-
wiasz, zamawiaj, zamawiał, zamawiały- mieszczeniu przez całą dobę”.  Zamiesz-
śmy, zamawialiśmy, zamawiany; rzecz. kać przy ulicy Kwiatowej.  Zamieszkać
zamawianie; zob. dk zamówić; zamawiać u sióstr, u brata, u koleżanki.  Zamiesz-
co, kogo, u kogo; kać na parterze, na piętrze.  Zamieszkać
„polecać komuś wykonanie czegoś; uma- w mieście, na wsi.  Zamieszkać czasowo,
wiać się z kimś, zapewniając sobie jego na stałe. D1
obecność”.  Zamawiać taksówkę.  Za-
mawiać pokój w hotelu.  Zamawiać za- zamknąć czas. dk; zamknę, zamkniesz, za-
kupy przez Internet.  Zamawiać wizytę mknij, zamknął, zamknęłyśmy, zamknę-
u lekarza. b. rezerwować. C6 liśmy, zamknięty, zamknąwszy; rzecz. za-
p. pozamawiać, zamówienie. mknięcie; zob. ndk zamykać; zamknąć
kogo, co, w czym;
zamek1 rzecz. r.m.; D. zamka, N. zamkiem, 1. „zasłonić czymś wejście, otwór, unie-
l. mn. M. B. zamki, D. zamków; możliwić dostęp do czegoś”.  Zamknąć
„urządzenie służące do zamykania, za- dom, mieszkanie.  Zamknąć okno, bra-
bezpieczenia przed otwieraniem czegoś, mę, drzwi.  Zamknąć szafę, szufladę.
np. drzwi, szuflady, walizki”.  Zamek  Zamknąć na klucz.  Zamknąć komuś
w drzwiach.  Zamek do drzwi, do szafy. usta ‘zmusić kogoś do milczenia’.  Za-
 Klucze do zamka.  Otworzyć, zamknąć mknąć oczy na zawsze ‘umrzeć’. F6
zamek.  Zamek błyskawiczny ‘rodzaj za- 2. „złożyć coś rozłożonego”.  Zamknąć
pięcia używany przy spodniach, spódni- książkę, zeszyt, słownik.  Zamknąć pa-
cach, torbach itp.’ b. zamknięcie, zasuw- rasol. F6
ka. D4 3. „doprowadzić coś do końca”.  Za-
p. zamkowy, zameczek. mknąć dyskusję, obrady.  Zamknąć listę
kandydatów na studia.  Zamknąć spra-
zamek2 rzecz. r.m.; D. zamku, N. zamkiem,
wę ‘ostatecznie zakończyć sprawę’. b. za-
l. mn. M. B. zamki, D. zamków;
kończyć, skończyć. C6
archit. „budowla będąca siedzibą kró-
4. „umieścić kogoś w pomieszczeniu,
la, księcia w dawnych czasach”.  Za-
w którym drzwi zamknięte są na zamek
mek Królewski w Warszawie.  Potężny,
i nie ma możliwości wyjścia”.  Zamknąć
ogromny zamek.  Zbudować, odbudo-
psa w łazience.  Zamknąć dzieci w poko-
wać zamek.  Budować zamki na lodzie
ju.  Zamknąć coś w sobie ‘nie okazywać
‘brać coś nierealnego za podstawę działa-
uczuć, problemów, trosk’. F6
nia’. E4
p. zamek.
p. zamkowy, zameczek.
zamówić czas. dk; zamówię, zamówisz,
zameldowanie rzecz. r.n.; D. zameldowa-
zamów, zamówił, zamówiłyśmy, zamówi-
nia, bez l. mn.;
liśmy, zamówiony; rzecz. zamówienie; zob.
„wpisanie dokładnych danych (nazwisko,
ndk zamawiać.
imię, miejsce i data urodzenia) do spe-
cjalnej książki; także zgłoszenie czyje- zamykać czas. ndk; zamykam, zamykasz,
goś przybycia”.  Załatwić zameldowanie zamykaj, zamykał, zamykałyśmy, zamy-
w hotelu, w akademiku.  Miejsce, adres kaliśmy, zamykany; rzecz. zamykanie;
zameldowania.  Zameldowanie o przyby- zob. dk zamknąć.
zanim zapisać
264
zanim spój.; zapamiętać czas. dk; zapamiętam, zapa-

„rozpoczyna zdania wyrażające czas czyn- miętasz, zapamiętaj, zapamiętał, zapa-
ności późniejszy niż czynność drugiego miętałyśmy, zapamiętaliśmy, zapamię-
zdania”.  Zanim słońce zaszło, doszliśmy tany; rzecz. zapamiętanie; ndk zapa-
do schroniska.  Zanim odpowiesz, dobrze miętywać zapamiętuję, zapamiętujesz,
się zastanów. C1 zapamiętuj, zapamiętywałyśmy, zapa-
zanotować czas. dk; zanotuję, zanotujesz, miętywaliśmy, zapamiętywany; rzecz. za-
zanotuj, zanotował, zanotowałyśmy, za- pamiętywanie; zapamiętać kogo, co;
notowaliśmy, zanotowany; rzecz. zanoto- „zachować coś w swojej pamięci”.  Zapa-
wanie; zanotować co, w czym; miętać coś dokładnie, szczególnie.  Za-
„zapisać coś w całości lub w skrócie w ze- pamiętać dzień swojego przyjazdu.  Za-
szycie, w notatniku, na kartce itp.”.  Za- pamiętać szczegóły czegoś.  Zapamiętać
notować adres, numer telefonu.  Szybko, numer telefonu.  Zapamiętać na całe ży-
dokładnie zanotować.  Zanotować uwa- cie. A10
gi, wskazówki, odpowiedzi.  Zanotować na
zapis rzecz. r.m.; D. zapisu, Ms. zapisie,
kartce, w zeszycie.  Zanotować w pamięci
l. mn. M. B. zapisy, D. zapisów;
‘dokładnie coś zapamiętać’. b. zapisać. C3
1. „tekst, obraz, znak, dźwięk itp. utrwa-
zapach rzecz. r.m.; D. Ms. zapachu, l. mn. lone na papierze, na taśmie, nośniku elek-
M. B. zapachy, D. zapachów; tronicznym”.  Zapis dźwięku, sylab, słów,
„właściwość wydzielana przez niektóre tekstu.  Dokładny, staranny zapis.  Do-
przedmioty, odbierana nosem”.  Ostry, konać zapisu. b. utrwalenie. C3
przenikliwy, przykry, przyjemny zapach. 2. „umieszczenie na liście uczestników,
 Gorzki, kwaśny, słodki zapach.  Kwia- członków itp.”.  Rozpoczynają się zapi-
towy, ziołowy zapach.  Kuchenne zapasy uczniów do pierwszych klas.  Ogłosić
chy.  Zapach perfum.  Zapach pieczo- zapisy na wycieczkę.  Prowadzić, przyj-
nego ciasta, smażonego mięsa, obiadu. mować zapisy.  Zapisy trwają, rozpoczęły
 Czuć zapach. A11 się, zakończyły się. b. zgłoszenie. C3
p. zapachowy, zapaszek, zapachnieć, za- 3. praw. „przeznaczenie w testamencie
pachnąć. określonego majątku dla określonej oso-
zapalać czas. ndk; zapalam, zapalasz, za- by, osób lub instytucji”.  Duży, hojny,
palaj, zapalał, zapalałyśmy, zapalaliśmy, znaczny zapis.  Zapis majątku, mieszka-
zapalany; rzecz. zapalanie; zob. dk zapa- nia, domu.  Zapis na cele społeczne.  Do-
lić; zapalać co, czym; konać zapisu. b. testament. C4
„powodować, że coś zaczyna się palić, p. zapisowy, zapisek.
świecić”.  Nie pozwól zapalać zapałek.
 Zapalać świeczki, lampki, światło.  Za- zapisać czas. dk; zapiszę, zapiszesz, za-
palać papierosa. B4 pisz, zapisał, zapisałyśmy, zapisaliśmy,
p. pozapalać, zapałka, zapalniczka, zapa- zapisany; rzecz. zapisanie; ndk zapisy-
lony, zapalczywy, zapalny. wać zapisuję, zapisujesz, zapisuj, zapisy-
wał, zapisywałyśmy, zapisywaliśmy, za-
zapalić czas. dk; zapalę, zapalisz, zapal, pisywany; rzecz. zapisywanie; zapisać co,
zapalił, zapaliłyśmy, zapaliliśmy, zapalo- komu, kogo, do czego;
ny; rzecz. zapalenie; zob. ndk zapalać. 1. „zrobić notatki, zanotować, aby zapa-
zapałka rzecz. r.ż., D. zapałki, C. Ms. zapał- miętać”.  Zapisać numer telefonu, adres.
ce, l. mn. M. B. zapałki, D. zapałek;  Zapisać temat lekcji.  Zapisać zdanie
„mały kawałeczek drewna z główką po- na tablicy.  Zapisać w zeszycie, w kalen-
krytą substancją zapalającą się podczas darzu, w notesie.  Zapisać coś w pamię-
tarcia”.  Dwa pudełka zapałek.  Zapa- ci, w sercu ‘zapamiętać coś dobrze’. b. za-
lona, spalona zapałka.  Zapalić zapał- notować. C3
kę.  Jedna zapałka może spalić całą wieś 2. „umieścić kogoś na liście, włączyć do
‘o groźbie wynikającej z mało ważnego po- grona uczestników”.  Zapisać uczniów
wodu’. D4 na wycieczkę.  Zapisać studentów na
p. zapałczany, zapałeczka. kurs języka polskiego. b. wpisać. C3
* zapałce zob. zapałka

zapłacić zarys
265
3. „zapełnić pismem całą kartkę, zeszyt „używając słów, gestów, prosić kogoś,
itp.”.  Zapisać słówkami dwie strony. żeby przyszedł, żeby z czegoś skorzystał,
 Zapisać kartkę, zeszyt, papier. C3 żeby coś zrobił”.  Zapraszać na obiad, na
4. praw. „przeznaczyć coś komuś w testa- kolację.  Zapraszać gości, sąsiadów, kole-
mencie po swojej śmierci”.  Zapisać syno- żanki.  Zapraszać do kina, na wycieczkę.
wi dom. b. ofiarować, przekazać. C4  Nie zapraszaj mnie do jedzenia.  Zapra-
5. „o lekarzu: dać receptę, polecić przyj- szać do tańca.  Zapraszać do stołu ‘prosić
mowanie leków”.  Lekarz zapisał za- gości o zajęcie miejsca przy stole”. b. za-
strzyki, tabletki, antybiotyki.  Zapisać chęcać, prosić. C5
krople na serce. b. przepisać. A7 p. pozapraszać, zaproszenie, zaproszony,
p. zapis. zapraszająco.
zapłacić czas. dk; zapłacę, zapłacisz, za- zaprosić czas. dk; zaproszę, zaprosisz, za-
płać, zapłacił, zapłaciłyśmy, zapłacili- proś, zaprosił, zaprosiłyśmy, zaprosili-
śmy, zapłacony; rzecz. zapłacenie; zapła- śmy, zaproszony; rzecz. zaproszenie; zob.
cić komu, czym, za co; ndk zapraszać.
1. „dać pieniądze jako wynagrodzenie za
zaproszenie rzecz. r.n.; D. zaproszenia,
pracę, za towar itp.”.  Zapłacić rachunek
l. mn. M. B. zaproszenia, D. zaproszeń;
za telefon.  Drogo, mało zapłacić.  Za-
„prośba o przyjście w odwiedziny; pismo
płacić lekarzowi, fryzjerowi.  Zapłacić
albo bilet wyrażające prośbę o przyjście
w złotówkach, w euro.  Zapłacić za wy-
na jakąś uroczystość”.  Wysłać zaprosze-
cieczkę, za wakacje, za studia. b. opłacić.
nie na ślub.  Przyjąć zaproszenie na ko-
E3
lację.  Grzeczne, miłe, serdeczne, uprzej-
2. „odwzajemnić się czymś komuś”.  Do-
me zaproszenie.  Zaproszenie do tańca.
brym słowem zapłacić za życzliwość.  Za-
 Zaproszenie na koncert, na wystawę.
płacić dobrem za złe.  Bóg zapłać ‘formu-
 Dostać, przekazać zaproszenie.  Sko-
ła wyrażająca podziękowanie’. b. odwza-
rzystać z zaproszenia ‘przybyć na jakieś
jemnić, odpłacić. C6
miejsce lub wziąć udział w jakiejś impre-
p. zapłata.
zie’. C5, C3
zapominać czas. ndk; zapominam, zapo- p. zaprosiny.
minasz, zapominaj, zapominał, zapomi- zapytać czas. dk; zapytam, zapytasz, za-
nałyśmy, zapominaliśmy, zapominany; pytaj, zapytał, zapytałyśmy, zapytaliśmy,
rzecz. zapominanie; zob. dk zapomnieć. zapytany; rzecz. zapytanie; ndk zapyty-
wać zapytuję, zapytujesz, zapytuj, zapy-
zapomnieć czas. dk; zapomnę, zapo-
tywał, zapytywałyśmy, zapytywaliśmy,
mnisz, zapomnij, zapomniał, zapomnia-.
zapytywany; zapytać kogo, o kogo, o co;
łyśmy, zapomnieliśmy, zapomniany; rzecz..
„zadać pytanie, zwrócić się do kogoś z py-
zapomnienie; zob. ndk zapominać; zapo-
taniem”.  Zapytaj tego pana o drogę na
mnieć kogo, co, o kim, o czym;
dworzec.  Zapytać o zdrowie, o rodzinę.
„nie zachować w pamięci, przestać pamię-
 Zapytać rodziców, znajomych.  Zapytać
tać o kimś, o czymś; nie zrobić czegoś we
na lekcji, na egzaminie. b. spytać. C2
właściwym czasie; stracić po czasie jakąś
umiejętność”.  Zapomnieć o zakupach na zaraz przysł.; nie stopniuje się;
kolację.  Szybko, łatwo zapomnieć.  Za- „w tej chwili, natychmiast, jak najszyb-
pomnieć pójść powiedzieć.  Zapomnieć ciej”.  Zaraz usiądę.  Zaraz wrócę do
o rodzicach, o kolegach, o rodzeństwie. domu.  Od zaraz ‘w tej chwili, natych-
 Zapomnieć pieniędzy.  Zapomnieć się miast’. b. szybko, natychmiast. G7
podpisać, podziękować.  Zapomnieć języ-
zarys rzecz. r.m.; D. zarysu, Ms. zarysie,
ka ojczystego.  Zapomnieć na śmierć ‘zu-
l. mn. M. B. zarysy, D. zarysów;
pełnie zapomnieć’. A10
1. „dzieło będące zbiorem najważniej-
p. zapomnienie.
szych wiadomości z danej dziedziny”.
zapraszać czas. ndk; zapraszam, zapra-  Zarys dziejów literatury.  Historia ma-
szasz, zapraszaj, zapraszał, zapraszały- larstwa w zarysie.  Zarys gramatyki pol-
śmy, zapraszaliśmy, zapraszany; rzecz. skiej. b. podstawy. C3
zapraszanie; zob. dk zaprosić; zapraszać 2. „ogólny, zwykle wstępny, projekt pla-
kogo, z kim, do kogo; nu czegoś”.  Ogólny, zwięzły zarys.  Za-
zasada zatrzymać się
266
rys dzieła, opowiadania, powieści.  Za- zastanawiać się długo.  Zastanawiać się
rys kosztów budowy domu.  Sformuło- nad podjęciem studiów, pracy. b. myśleć,
wać zarys czegoś.  Znać coś w zarysach. rozmyślać. A10
b. plan, projekt, szkic, program. C3
zastanowić się czas. dk; zastanowię się,
p. zarysowany, zarysować.
zastanowisz się, zastanów się, zastanowił
zasada rzecz. r.ż.; D. zasady, C. Ms. zasa- się, zastanowiłyśmy się, zastanowiliśmy
dzie, l. mn. M. B. zasady, D. zasad; się; zob. ndk zastanawiać się.
„podstawa, na której się coś opiera; prawo; zastępca rzecz. r.m.; D. C. Ms. zastępcy,
norma postępowania w określonych sytu- l. mn. M. zastępcy, D. B. zastępców;
acjach”.  Zasady polskiej pisowni.  Zasa- „osoba, która wykonuje czyjąś pracę, dzia-
dy moralne.  Zasady dobrego wychowa- ła w czyimś imieniu; także stanowisko ta-
nia.  Prosta, zdrowa, niepewna zasada. kiej osoby”.  Zastępca dyrektora, kierow-
 Zasady gry, współzawodnictwa.  Trzy- nika, redaktora naczelnego”.  Zastępca
mać się zasad.  Surowe zasady.  Czło- do spraw dydaktycznych.  Wybrać, wy-
wiek bez zasad.  Mieć, głosić, wyznawać znaczyć zastępcę. B3
zasady.  Z zasady ‘zgodnie z własnymi p. zastępczy, zastępczo, zastępczyni, za-
przekonaniami’. b. reguła, prawo. B7 stępstwo, zastąpić, zastępować.
p. zasadniczy, zasadny, zasadniczo.
zastrzyk rzecz. r.m.; D. zastrzyku, N. za-
zasadniczy przym.; zasadnicza, zasadni- strzykiem, l. mn. M. B. zastrzyki, D. za-
cze; nie stopniuje się; strzyków;
„podstawowy, główny, najważniejszy pod „wprowadzenie lekarstwa do organizmu
jakimś względem; nieodstępujący od swo- za pomocą igły pod skórę, do mięśni lub
ich zasad”.  Zasadnicze wiadomości z hi- do żyły”.  Bać się zastrzyków.  Lekar-
storii Polski.  Zasadniczy problem, ar- stwo, witaminy w zastrzyku.  Seria za-
gument, dowód.  Zasadnicza przyczyna, strzyków.  Dać, wykonać, zlecić, zrobić
różnica, zmiana. ▲ wojsk. Postawa zasad- zastrzyk.  przenoś. Zastrzyk pieniężny
nicza ‘postawa na baczność’.  Zasadni- ‘jednorazowy, niespodziewany przypływ
cza rozmowa ‘rozmowa bardzo poważ- pieniędzy’. A7
na, decydująca o czymś”. b. podstawowy,
główny. B7 zaśpiewać czas. dk; zaśpiewam, zaśpie-
p. zasadniczo, zasadniczość. wasz, zaśpiewaj, zaśpiewał, zaśpiewały-
śmy, zaśpiewaliśmy, zaśpiewany; rzecz.
zasnąć czas. dk; zasnę, zaśniesz, zaśnij, za- zaśpiewanie; zaśpiewać co;
snął, zasnęłyśmy, zasnęliśmy, zasnąwszy; „wykonać głosem jakąś melodię; o pta-
rzecz. zaśnięcie; ndk zasypiać zasypiam, kach: wydać melodyjne dźwięki”.  Za-
zasypiasz, zasypiaj, zasypiał, zasypiały- śpiewać jeszcze raz.  Zaśpiewać cicho,
śmy, zasypialiśmy; rzecz. zasypianie; za- głośno.  Zaśpiewać piosenkę.  Zaśpie-
snąć nad czym, przy czym; wać dobrze, ładnie. B4, H2
„zacząć spać”.  Zasnąć mocno, smacz-
nie, twardo.  Zasnąć natychmiast, pręd- zatrzymać się czas. dk; zatrzymam się,
ko, szybko.  Zasnąć nad książką.  Nie zatrzymasz się, zatrzymaj się, zatrzy-
mał się, zatrzymałyśmy się, zatrzymali-
móc zasnąć.  Zasnąć nad ranem.  Za-
śmy się; rzecz. zatrzymanie się; ndk za-.
snąć ze zmęczenia. b. usnąć. A3
trzymywać się zatrzymuję się, zatrzy-
zastanawiać się czas. ndk; zastanawiam mujesz się, zatrzymuj się, zatrzymywał
się, zastanawiasz się, zastanawiaj się, za- się, zatrzymywałyśmy się, zatrzymywali-
stanawiał się, zastanawiałyśmy się, za- śmy się; rzecz. zatrzymywanie się; zatrzy-
stanawialiśmy się; rzecz. zastanawianie mać się z czym, przed czym, nad czym, na
się; zob. dk zastanowić się; zastanawiać czym;
się nad kim, nad czym; 1. „stanąć w miejscu, przestać się poru-
„myśleć o czymś, szczególnie przed pod- szać”.  Zatrzymać się nad jeziorem, nad
jęciem jakiejś ważnej decyzji”.  Zastana- rzeką, w lesie.  Zatrzymać się przed skle-
wiać się nad sobą, nad losem córki.  Nie pem, przed muzeum.  Nigdzie nie za-
* zasadzie zob. zasada * zaśnij zob. zasnąć

* zaśniesz zob. zasnąć
zauważyć zbierać
267
trzymuj się.  Zatrzymać się w pół drogi „wykonywanie wyuczonej pracy w celach
‘nie doprowadzić sprawy, zamierzeń itp. zarobkowych”.  Ciekawy, dobrze płatny
do końca’. b. przystanąć, stanąć. F6 zawód.  Zawód wyuczony, wykonywany.
2. „przerwać podróż, aby spędzić gdzieś  Trudny, popularny zawód.  Zawód le-
pewien czas”.  Zatrzymać się w hotelu, karza, rolnika, dziennikarza.  Pracować
u przyjaciół, u rodziny, na wsi.  Zatrzy- w jakimś zawodzie. B2
mać się w Polsce. B4 p. zawodowy, zawodowo, zawodowiec.
zauważyć czas. dk; zauważę, zauważysz, zawsze przysł.; nie stopniuje się;
zauważ, zauważył, zauważyłyśmy, za- „w ciągu całego czasu, który się ogarnia
uważyliśmy, zauważony; rzecz. zauważo- myślą”.  Zawsze punktualny, porząd-
ne; ndk zauważać zauważam, zauwa- nie ubrany.  Zawsze postępować zgodnie
żasz, zauważaj, zauważał, zauważałyśmy,
z prawem.  Robić to, co zawsze.  Zawsze
zauważaliśmy, zauważany; rzecz. zauwa-
mogę liczyć na pomoc rodziców.  To, co
żanie; zauważyć kogo, w kim, co, w czym;
zawsze ‘forma zamówienia w restauracji,
1. „patrząc, uświadomić sobie coś; do-
strzec coś szczególnego”.  Zauważyć barze, zgodnie z czyimś zwyczajem’. G6
w kimś zmianę.  Zauważyć łzy w czyichś ząb rzecz. r.m.; D. zęba, Ms. zębie, l. mn. M.
oczach.  Zauważyć brak pieniędzy. b. do- B. zęby, D. zębów;
strzec. A10 1. „wytwór tkanki kostnej, wyrastający
2. „zrobić jakąś uwagę; odezwać się, wy- ze szczęki w jamie ustnej, służy do gry-
rażając jakąś myśl”.  Zauważyć nerwo- zienia”.  Pasta do zębów.  Myć zęby.
wo, spokojnie, rzeczowo.  Pozwolę sobie  Górne, dolne zęby.  Chory ząb.  Zjeść
zauważyć, że...  Chciałabym, pragnęła- zęby na czymś ‘dobrze się na czymś znać’.
bym zauważyć, że... b. powiedzieć, pod-  Trzymać język za zębami ‘dotrzymać
kreślić. C2
tajemnicy’.  Ani w ząb nie umieć, nie ro-
p. zauważalny, zauważalnie.
zumieć ‘mimo wysiłku, nauki nie umieć,
zawierać czas. ndk; zawieram, zawierasz, nie rozumieć’. A4
zawieraj, zawierał, zawierałyśmy, zawie- 2. „ostra część jakiegoś przedmiotu, na-
raliśmy, zawierany; rzecz. zawieranie; dk rzędzia.  Zęby grzebienia, koła. D4
zawrzeć zawrę, zawrzesz, zawrzyj, za- p. zębny, zębowy, zębaty, ząbkować.
warł, zawarłyśmy, zawarliśmy, zawarty,
zawarłszy; rzecz. zawarcie; zawierać co, zbadać czas. dk; zbadam, zbadasz, zbadaj,
z kim; zbadał, zbadałyśmy, zbadaliśmy, zbadany;
1. „o przedmiotach: mieć coś w sobie, być rzecz. zbadanie; zbadać kogo, co, czym;
złożonym z jakichś elementów”.  Owoce 1. „oglądając, rozmawiając, dowiedzieć
zawierają witaminy.  List zawierał infor- się o stanie zdrowia”.  Lekarz winien pa-
macje o... b. obejmować. B5 cjenta dokładnie zbadać.  Zbadać serce,
2. „o ludziach: postanawiać coś wspólnie, płuca.  Zbadać chorego. A7
zobowiązywać się do czegoś”.  Zawierać 2. „sprawdzić coś dokładnie poprzez
porozumienie, umowę.  Zawierać pokój, oglądanie, dotykanie”.  Zbadać okolicę.
sojusz.  Zawierać związek małżeński.  Zbadać dokumenty, paszporty, zaświad-
b. ustanawiać. C6 czenie. A11
zawodowy przym.; zawodowa, zawodowe, zbierać czas. ndk; zbieram, zbierasz, zbie-
zawodowi; nie stopniuje się; raj, zbierał, zbierałyśmy, zbieraliśmy,
„związany z ludźmi uprawiającymi jakiś zbierany; rzecz. zbieranie; dk zebrać
zawód w celach zarobkowych, przygoto- zbiorę, zbierzesz, zbierz, zebrał, zebrały-
wujący do zawodu”.  Szkolnictwo zawo- śmy, zebraliśmy, zebrany; rzecz. zebranie;
dowe.  Kwalifikacje, wykształcenie za- zbierać kogo, co, z czego;
wodowe.  Szkoła zawodowa.  Szkolenie
1. „otrzymywać, zdobywać coś dla sie-
zawodowe. B2
bie, np. dobra materialne, przedmioty,
p. zawodowo, zawód, zawodówka.
informacje itp.”.  Zbierać informacje,
zawód rzecz. r.m.; D. zawodu, Ms. zawo- dane, opinie.  Zbierać gratulacje.  Zbie-
dzie, l. mn. M. B. zawody, D. zawodów; rać grosz do grosza ‘gromadzić drobne
* zawodzie zob. zawód * zbiorze zob. zbiór

* zębie zob. ząb
zbiór zdanie
268
oszczędności’.  Zbierać myśli ‘zastana- waliśmy, zbudowany; rzecz. zbudowanie;

wiać się nad czymś’. b. gromadzić. B4 zbudować co, z czego, na czym;
2. „sprawiać, że coś staje się uporządko- 1. „wznieść budowlę, jej części lub zespo-
wane, sprzątnięte”.  Zbierać zabawki, ły, wykorzystując specjalne materiały”.
książki, zeszyty.  Zbierać jabłka z drzew.  Zbudować dom, szpital, szkołę, kościół,
 Nie było czego zbierać ‘coś zostało bar- autostradę, drogę”.  Nie od razu Kra-
dzo zniszczone, rozbite’. b. sprzątać. D6 ków zbudowano ‘potrzeba czasu, cierpli-
p. pozbierać, zbiór, zbiorczy, zbiorowy, wości i pracy, aby osiągnąć coś doskonałe-
zbiorowo. go’. b. postawić, wznieść. D1
zbiór rzecz. r.m.; D. zbioru, Ms. zbiorze, 2. „ułożyć coś, wykorzystując odpowied-
l. mn. M. B. zbiory, D. zbiorów; nią wiedzę”.  Zbudować zdanie złożone,
1. „całość złożona z elementów”.  Zbiór pojedyncze.  Zbudować model maszyny.
zadań, ćwiczeń z gramatyki.  Kupiłam  przenoś. Zbudować rodzinę, szczęśli-
zbiór wierszy, pieśni, modlitw. b. komplet, wy dom ‘stworzyć odpowiednią atmosfe-
zestaw. F1 rę w rodzinie’. A10
2. „zespół przedmiotów o wartości arty- zbyt przysł.; nie stopniuje się;
stycznej lub naukowej”.  Zbiory biblio- „w sposób nadmierny, przesadny, przekra-
teczne.  Zbiory znaczków, obrazów. b. ko- czający czyjeś oczekiwania”.  Mieć zbyt
lekcja. F1
wiele zajęć.  Zbyt wiele myśleć o czymś.
3. „plon zebrany z pola, z ogrodu itp.”.
 Nie mieć zbyt wiele czasu.  Używać
 Zbiory owoców.  Dobre, marne zbiory.
zbyt wielu słów.  Zbyt młody.  Siedzieć
 Zbiory ziemniaków.  Pracować przy zbio-
gdzieś zbyt długo. b. nadmiernie, przesad-
rze truskawek.  Zbiory zbóż. b. plon. H5
nie. C6
p. zbiorowy, zbiorowo, zbiorek.
p. zbytni.
zbliżać się czas. ndk; zbliżam się, zbli-
żasz się, zbliżaj się, zbliżał się, zbliża-. zdać czas. dk; zdam, zdasz, zdaj, zdał, zda-.
łyśmy się, zbliżaliśmy się; rzecz. zbliża- łyśmy, zdaliśmy, zdany; rzecz. zdanie; zob.
nie się; zob. dk zbliżyć się; zbliżać się do ndk zdawać.
kogo, do czego; zdanie rzecz. r.n.; D. zdania, l. mn. M. B.
1. „podchodzić, dojeżdżać coraz bliżej do zdania, D. zdań;
kogoś, do czegoś”.  Zbliżamy się do War- 1. jęz. „zespół wyrazów połączonych ze
szawy.  Zbliżać się do miasta, do domu, sobą według znaczenia, zasad gramaty-
do parku, do wsi. F5 ki, zawierający formę osobową czasowni-
2. „stawać się coraz bliższym w czasie”. ka”.  Zdanie pojedyncze, złożone, proste.
 Zbliża się noc, burza.  Zbliża się czas  Długie, krótkie, zawiłe, zwięzłe, treści-
odjazdu.  Zbliżamy się już do końca prawe zdanie.  Cytować, formułować zdania.
cy.  Zbliża się koniec wakacji.  Coś zbli-  Powtarzać za kimś zdania.  Powiedzieć,
ża się wielkimi krokami ‘coś nadchodzi
przerwać zdanie.  Mówić, opowiadać peł-
bardzo szybko’. G7
nym zdaniem. b. wypowiedzenie. C1
zbliżyć się czas. dk; zbliżę się, zbliżysz się, 2. „to, co zostało wypowiedziane, myśl,
zbliż się, zbliżył się, zbliżyłyśmy się, zbli- pogląd, opinia na jakiś temat”.  Posłu-
żyliśmy się; rzecz. zbliżenie się; zob. ndk chać czyjegoś zdania.  Upierać się przy
zbliżać się. swoim zdaniu.  Zgadzać się z czyimś zda-
niem.  Nie mieć zdania na jakiś temat.
zboże rzecz. r.n.; D. zboża, l. mn. M. B. zbo-
 Zapytać kogoś o zdanie.  Przerwać ko-
ża, D. zbóż;
muś w pół zdania ‘nie pozwolić komuś
„rośliny uprawiane z rodziny traw (Gra-
dopowiedzieć do końca zdania’.  Zamie-
minae, Poaceae), które dostarczają ziar-
nić z kimś kilka zdań (dwa zdania) ‘po-
no i słomę”.  Zboża uprawiane w Polsce.
 Siać, zbierać zboże.  Z tego zboża mąki rozmawiać z kimś krótko’. b. opinia, po-
nie będzie ‘ktoś, coś nie spełnia oczeki- gląd. C2
wań, nadziei’. H3 3. „uzyskanie pozytywnego wyniku na eg-
p. zbożowy. zaminie”.  Zdanie matury.  Zdanie egza-
minów wstępnych na studia.  Zdanie do
zbudować czas. dk; zbuduję, zbudujesz, liceum, do gimnazjum, na studia. b. zali-
zbuduj, zbudował, zbudowałyśmy, zbudo- czenie. E2
* zbiorze zob. zbiór * zbóż zob. zboże

zdarzenie zdolniejszy
269
p. zdaniowy, zdany, jednozdaniowy, wie- zdejmowanie; zob. dk zdjąć; zdejmować

lozdaniowy, zdanko. co, kogo, z czego, z kogo;
„usuwać coś z kogoś lub z czegoś; czynić
zdarzenie rzecz. r.n.; D. zdarzenia, l. mn.
wolnym od czegoś”.  Zdejmować buty,
M. B. zdarzenia, D. zdarzeń;
płaszcz, czapkę, ubranie.  Zdejmować
„to, co się stało, co miało miejsce”.  Zda-
garnek z pieca, książki z półki.  Zdjąć
rzenie historyczne, narodowe, naukowe.
ciężar z serca, kłopot z głowy ‘sprawić, że
 Wakacyjne, urlopowe zdarzenie.  Bieg,
ktoś przestanie się martwić’.  Zdejmo-
przebieg zdarzeń.  Opowiedzieć o pew-
wać kogoś ze stanowiska ‘zwalniać ze sta-
nych zdarzeniach.  Przypomnieć zdarze-
nowiska’. b. usuwać. F6
nie.  Opis zdarzeń. b. wydarzenie, wypa-
dek. B5 zdjąć czas. dk; zdejmę, zdejmiesz, zdejmij,
p. zdarzeniowy, zdarzyć się. zdjął, zdjęła, zdjęłyśmy, zdjęliśmy, zdjęty,
zdjąwszy; rzecz. zdjęcie, zob. ndk zdejmo-
zdawać czas. ndk; zdaję, zdajesz, zdawaj,
wać.
zdawał, zdawałyśmy, zdawaliśmy, zdawa-
ny; rzecz. zdawanie; zob. dk zdać; zdawać zdobyć czas. dk; zdobędę, zdobędziesz,
co, na co, komu; zdobądź, zdobył, zdobyłyśmy, zdobyliśmy,
„przystępować do egzaminu”.  Zda- zdobyty; rzecz. zdobycie; ndk zdobywać
wać maturę, egzamin wstępny na studia. zdobywam, zdobywasz, zdobywaj, zdoby-
 Zdawać egzamin z matematyki. b. zali- wał, zdobywałyśmy, zdobywaliśmy, zdo-
czać. E2 bywany; rzecz. zdobywanie; zdobyć kogo,
p. pozdawać. co, czym;
1. „odebrać coś komuś siłą w walce”.
zdawać się czas. ndk; zdaję się, zdajesz
 Zdobyć miasto, państwo, ziemię. b. za-
się, zdawaj się, zdawał się, zdawałyśmy
brać. E3
się, zdawaliśmy się; rzecz. zdawanie się;
2. „osiągnąć coś, uzyskać po długich sta-
zdawać się komu, co, na co, na kogo;
raniach i z dużym wysiłkiem”.  Zdobyć
1. „wyglądać jakoś w czyichś oczach, spra-
wykształcenie, wiedzę.  Zdobyć władzę,
wiać jakieś wrażenie”.  Zdawała się bar-
sławę, autorytet, znaczenie.  Zdobyć coś
dzo zmęczona.  Zdawać się bardzo mło-
własnymi rękami ‘uzyskać coś dzięki wła-
dym, mądrym.  Zdaje mi się, że... ‘mam
snej pracy’. b. osiągnąć, uzyskać. B4
wrażenie, nie jestem całkiem pewna...’.
3. „wzbudzić miłość, sympatię, przyjaźń”.
A11
 Zdobyć męża, żonę.  Zdobyć nowych
2. „ufać, wierzyć komuś w jakiejś spra-
przyjaciół.  Zdobyć czyjeś serce ‘wzbu-
wie”.  Zdawać się na pomoc rodziny.
dzić w kimś miłość do siebie’. b. pozyskać,
 Zdawać się na los.  Zdawać się na czyjąś
zyskać. A9
opiekę.  Zdawać się na własne siły ‘wie-
p. zdobycz, zdobywca, zdobywczyni, zdo-
rzyć tylko w siebie, własnym siłom’. C6
bywczy, zdobywczo.
zdążyć czas. dk; zdążę, zdążysz, zdąż, zdą-
zdolny przym.; zdolna, zdolne, zdolni,
żył, zdążyłyśmy, zdążyliśmy; rzecz. zdąże-
zdolniejszy, zdolniejsi;
nie; ndk zdążać zdążam, zdążasz, zdążaj,
1. „taki, który ma psychiczne warunki do
zdążał, zdążałyśmy, zdążaliśmy; zdążyć
łatwego uczenia się, zdobywania różnych
z czym, na co, z kim, do kogo, do czego;
umiejętności”.  Zdolny student, uczeń.
„zrobić coś w określonym terminie; przy-
 Zdolni artyści, pisarze. b. inteligentny,
być w określonym czasie”.  Zdążyć do
utalentowany. A10
szkoły, do pracy.  Zdążyć na pociąg, na
2. „taki, który może coś zrobić”.  Czło-
autobus.  Zdążyć przed nocą.  Zdążyć
wiek zdolny do wielu poświęceń.  Zdol-
w terminie zdać egzamin. G7
ny do pracy, do służby wojskowej.  Ktoś
zdejmować czas. ndk; zdejmuję, zdejmu- zdolny do wszystkiego ‘ktoś może popeł-
jesz, zdejmuj, zdejmował, zdejmowały- nić najgorszy czyn’. B4
śmy, zdejmowaliśmy, zdejmowany; rzecz. p. zdolność, uzdolniony.
* zdaję zob. zdawać * zdjęła zob. zdjąć

* zdajesz zob. zdawać * zdobędę zob. zdobyć
* zdejmę zob. zdjąć * zdobądź zob. zdobyć
* zdejmij zob. zdjąć * zdolniejsi zob. zdolny
zdrowie zespół
270
zdrowie rzecz. r.n.; D. zdrowia, C. Ms. nie’.  Szczęśliwi nie pamiętają o zegarze
zdrowiu, bez l. mn.; ‘osoby szczęśliwe nie zwracają uwagi na
„dobry stan fizyczny i psychiczny organi- mijanie czasu’. D4
zmu, prawidłowe jego funkcjonowanie”. p. zegarowy, zegarkowy, zegarek, zegare-
 Dbać o zdrowie.  Życzyć komuś dużo czek, zegarmistrz.
zdrowia.  Dobre, doskonałe, słabe, złe
zdrowie.  Wrócić do zdrowia.  Końskie zegarek rzecz. r.m.; D. zegarka, N. zegar-
zdrowie ‘dobre zdrowie, silny organizm’. kiem, l. mn. M. B. zegarki, D. zegarków;
 Okaz zdrowia ‘o kimś bardzo zdrowym’. „niewielki zegar, urządzenie mechanicz-
 Jak zdrowie twoje, pana itp. ‘grzeczno- ne lub elektroniczne noszone na ręce
ściowe pytanie zadawane przy powita- lub w kieszonce; przyrząd do mierze-
niu’.  Na zdrowie! ‘zwrot grzecznościo- nia i wskazywania czasu”.  Nie zapo-
wy wypowiadany np. przy kichaniu, przy mnij zabrać zegarka.  Zegarek się śpie-
częstowaniu itp.’.  Zdrowie, za zdrowie szy.  Damski, męski zegarek.  Pasek do
twoje, wasze zdrowie ‘słowa toastu’.  Kto zegarka.  Spoglądać na zegarek.  Coś
zdrowia nie szanuje, ten na starość żałuje idzie jak w zegarku ‘coś jest wykonywa-
‘brak troski o zdrowie za młodu daje o so- ne systematycznie, porządnie, na czas’.
bie znać na starość’.  Lepsze zdrowie niż  Z zegarkiem w ręku ‘zgodnie z ustalo-
pieniądze ‘zdrowie jest najwyższą warto- nym terminem, dokładnie na czas’. D4
ścią’. A7 p. zegarkowy, zegarowy, zegareczek, ze-
p. zdrowotny, zdrowy, zdrowo, zdrowot- garmistrz.
nie, zdrówko, zdrowieć. zejść czas. dk; zejdę, zejdziesz, zejdź,
zdrowy/zdrów przym.; zdrowa, zdrowe, zszedł/zeszedł, zeszła, zeszli, zeszłyśmy,
zdrowi, zdrowszy, zdrowsi; zeszliśmy, zszedłszy; rzecz. zejście; zob.
1. „o organizmie i jego częściach: niecho- ndk schodzić.
ry, dobrze funkcjonujący, odznaczający zero rzecz. r.n.; D. zera, Ms. zerze, l. mn. M.
się zdrowiem”.  Zdrowy wygląd.  Zdro- B. zera, D. zer;
wy mężczyzna.  Zdrowe serce.  Zdro- 1. „cyfra lub liczba oznaczona symbolem
we dziecko.  Bywaj, bądź zdrów ‘zwrot 0”.  Dopisać pięć zer.  Skreślić zera.
pożegnalny’.  Zdrowy rozsądek, zdrowy  pot. Dwa zera ‘symboliczne oznacze-
rozum ‘zdolność do prostego ujmowania nie publicznej ubikacji’.  Mniej niż zero
spraw’.  Zdrowy jak ryba ‘bardzo zdro- ‘człowiek oceniany skrajnie nisko’. F1
wy’. b. krzepki, silny. A7 2. „punkt początkowy na skali, od które-
2. „taki, który dobrze wpływa na stan or- go coś się mierzy”.  Dwa stopnie poniżej
ganizmu, służy zdrowiu”.  Zdrowe poży- zera.  Rok zero, godzina zero ‘moment
wienie.  Zdrowy klimat.  Zdrowy sen. zwrotny, od którego coś się zaczyna’. F1
b. leczniczy. B5 3. „brak czegokolwiek, nic”.  Zaczynać
p. zdrowo, zdrowotnie, zdrowie, zdrówko, wszystko od zera.  Zdobyć zero punktów.
zdrowiutki, zdrowiusieńki, zdrowotny.  Zero talentów, wyobraźni, obowiązków.
ze zob. z2.  pot. Coś równe jest zeru ‘czegoś właści-
wie nie ma, czegoś brakuje’.  Ograniczyć
zegar rzecz. r.m.; D. zegara, C. Ms. zegarze,
coś do zera ‘zlikwidować’. F1
l. mn. M. B. zegary, D. zegarów;
p. zerowy, zerować.
„urządzenie mechaniczne lub elektryczne
do mierzenia i wskazywania czasu”.  Ze- zespół rzecz. r.m.; D. zespołu, Ms. zespole,
gar ścienny, stojący, ratuszowy, kościelny. l. mn. M. B. zespoły, D. zespołów;
 Wskazówki zegara.  Nakręcić, prze- 1. „grupa ludzi wspólnie pracująca, dzia-
stawić zegar.  Zegar chodzi, tyka, bije, łająca dla jakiegoś celu”.  Zespół tanecz-
dzwoni, stanął, przestał chodzić.  Rów- ny, teatralny, artystyczny.  Zespół mu-
no z wybiciem zegara ‘bardzo punktual- zyczny.  Zespół naukowy.  Założyć ze-
* zdrowsi zob. zdrowy * zeszła zob. zejść

* zegarki zob. zegarek * schodzić zob. zejść
* zejdę zob. zejść * zerze zob. zero
* zejdź zob. zejść * zespole zob. zespół
* zszedł/zeszedł zob. zejść
zeszyt zima
271
spół.  Być, pracować, działać w zespole. ziemia rzecz. r.ż.; D. C. Ms. ziemi, l. mn.
 Wstąpić, należeć do zespołu.  Kierować M. B. ziemie, D. ziem; dla zn. 1. bez l. mn.
zespołem. A2 i piszemy wielką literą;
2. „całość złożona z jakichś elementów; 1. „planeta w Układzie Słonecznym, bę-
grupa podobnych jednostek, przedmio- dąca trzecią od Słońca; kula ziemska”.
tów, tworzących pewną całość”.  Zespół  Ziemia obraca się dookoła Słońca.  Na-
szkół zawodowych.  Zespół domów jed- uka o Ziemi.  Historia Ziemi.  Miesz-
norodzinnych.  Zespół zabytków.  Ze- kańcy Ziemi.  Poruszyć niebo i Ziemię
spół cech, liczb, części.  Zespół słów, wy- ‘zrobić wszystko możliwe do osiągnięcia
razów ‘związek wyrazowy, zdanie’. b. kom- czegoś’. b. planeta, glob. H1
pleks. F1 2. „obszar, który stanowi pewną całość
p. zespołowy, zespołowo, zespolik, pod geograficzną i jest zamieszkany przez ja-
zespół, zespołowość. kąś grupę etniczną”.  Ziemia wielkopol-
ska, lubuska, śląska.  Ziemia polska.
zeszyt rzecz. r.m.; D. zeszytu, Ms. zeszycie,  Ziemia rodzinna, ojczysta. b. ląd, kon-
l. mn. M. B. zeszyty, D. zeszytów; tynent. F3
„połączone i oprawione w okładkę kartki 3. „wierzchnia warstwa lądu; także po-
papieru przeznaczone do pisania”.  No- wierzchnia, po której się chodzi”.  Wil-
tuję w zeszycie.  Zeszyt do języka pol- gotna, zeschła ziemia.  Urodzajna zie-
skiego, do matematyki.  Zeszyt w kratkę, mia.  Pas, kawałek ziemi.  Garść ziemi.
w linie.  Poprawiać zeszyty ‘sprawdzać  Uprawiać ziemię.  Rzucać coś o ziemię.
prace uczniów zapisywane w zeszytach’.  Upaść na ziemię.  Czarny jak święta
b. notatnik, notes. D4, E2 ziemia ‘o czymś lub o kimś bardzo brud-
p. zeszytowy, zeszycik. nym’.  Kłaniać się do samej ziemi ‘kła-
zgadnąć czas. dk; zgadnę, zgadniesz, zgad- niać się nisko, w pas’.  Nie z tej ziemi
nij, zgadł, zgadłyśmy, zgadliśmy; rzecz. ‘o kimś lub o czymś niezwykłym’.  Zrów-
zgadnięcie; ndk zgadywać zgaduję, zga- nać coś z ziemią ‘zburzyć, zniszczyć całko-
dujesz, zgaduj, zgadywał, zgadywałyśmy, wicie’.  Nogi wrosły w ziemię ‘ktoś nie
zgadywaliśmy, zgadywany; rzecz. zgady- może ruszyć się z miejsca’.  Ziemia pali
wanie; zgadnąć co; się pod nogami ‘pobyt w danym miejscu
„udzielić prawidłowej odpowiedzi, nie staje się niebezpieczny’.  Kto chodzi po
mając podanych wszystkich informacji”. ziemi, nie upadnie ‘pochwała życia roz-
 Zgadnij, jaką mam nowinę.  Zgadnąć sądnego’. b. gleba, rola. F3
czyjeś zamiary, plany, pragnienia.  Zgad- p. ziemski, ziemny, ziemisty, ziemiański,
nąć czyjeś myśli ‘zrobić coś zgodnie z czy- cudzoziemski, nadziemny, podziemny,
imś niewyrażonym życzeniem, pragnie- podziemie, ziemniak.
niem’.  Jakbyś zgadł ‘masz rację’. b. od- ziemniak rzecz. r.m.; D. ziemniaka, N.
gadnąć. B4 ziemniakiem, l. mn. M. B. ziemniaki, D.
p. zgadywanka. ziemniaków;
zielony przym.; zielona, zielone, zieloni; „roślina z rodziny psiankowatych (Sola-
nie stopniuje się; naceae) uprawiana w klimacie umiarko-
wanym; wyrastające pod ziemią w kształ-
1. „mający barwę świeżej trawy”.  Zielo-
cie kulistym owoce są jadalne; Solanum
na sałata.  Zapaliły się zielone światła.
tuberosum”.  Ziemniak jadalny, przemy-
 Zielona kredka, tkanina.  Zielony dłu-
słowy.  Pole ziemniaków.  Sadzić, kopać
gopis.  Pójść na zieloną trawkę ‘stracić
ziemniaki.  Gotowane, smażone ziem-
pracę’.  Nie mieć o czymś zielonego po-
niaki.  Ziemniaki z sosem, z mięsem.
jęcia ‘nic nie wiedzieć o czymś’. H4
b. kartofel. H3, D7
2. „o owocu: taki, który nie osiągnął doj-
p. ziemniaczany, ziemniaczek.
rzałości”.  Zielone gruszki, jabłka, owo-
ce. H3 zima rzecz. r.ż.; D. zimy, C. Ms. zimie, l. mn.
p. zielono, zielonkawo, zieleń, zieloność, M. B. zimy, D. zim;
zieloniutki, zielonawy, zielonkawy, ziele- „pora roku między jesienią a wiosną, we-
nieć, zielenić się. dług kalendarza trwa od 22 grudnia do 21
* zeszycie zob. zeszyt

zimno złapać
272
marca”.  Biała, śnieżna, mroźna, suro- ne, interesujące, masowe, naturalne, nie-
wa zima.  Łagodna zima.  Długa zima. spodziewane, pozytywne, ważne zjawi-
 Atak, powrót zimy.  Zima nadchodzi, sko.  Zjawisko elektryczne, fizyczne.
zbliża się.  Zima sypie śniegiem.  Zima  Zjawisko artystyczne, historyczne, języ-
za pasem ‘zbliża się zima’. G1 kowe, kulturalne, literackie, muzyczne,
p. zimowy. psychiczne, społeczne.  Zjawiska atmo
sferyczne, biologiczne, chemiczne.  Zja-
zimno przysł.; zimniej;
wiska w przyrodzie.  Badać, oceniać, ob-
1. „tak, że jest niska temperatura, że jest
serwować zjawiska. B. zdarzenie, wyda-
chłodno”.  Bardzo zimno.  Zimno w po-
rzenie. B5
koju, na dworze.  Aż się komuś zimno
2. „coś niezwykłego, rzadko spotykane-
zrobiło ‘ktoś pod wpływem strachu poczuł
go; ktoś, kto zachwyca swoją urodą, swo-
zimno’. b. chłodno. F1
im talentem”.  Piękne, urocze, wyjątko-
2. „obojętnie lub niechętnie w stosunku
we zjawisko.  Zjawisko na skalę świato-
do jakiejś osoby”.  Patrzeć, spojrzeć na
wą. B5
kogoś zimno.  Traktować, przyjąć, witać
p. zjawiskowy, zjawiskowo.
kogoś zimno.  Żegnać się z kimś zimno.
b. chłodno, wyniośle. C6, A9 zjazd rzecz. r.m.; D. zjazdu, Ms. zjeździe,
l. mn. M. B. zjazdy, D. zjazdów;
zimny przym.; zimna, zimne, zimni, zim-
1. „spotkanie wielu osób, które się zjecha-
niejszy, zimniejsi;
ły w celu wzięcia udziału we wspólnych
1. „taki, który ma niską temperaturę,
obradach, w celach towarzyskich, zawo-
który wywołuje wrażenie chłodu”.  Wie-
dowych itp.”.  Zjazd lekarzy, uczonych,
je zimny wiatr.  Zimny jak lód.  Zim-
literatów, muzyków, absolwentów.  Kra-
na woda.  kulin. Zimny bufet ‘stół zasta-
jowy, międzynarodowy zjazd.  Zjazd ro-
wiony daniami, które podano na zimno,
dzinny.  Uczestnik zjazdu.  Brać udział
bez podgrzewania’.  Dmuchać na zimne
w zjeździe.  Urządzić, zorganizować, pla-
‘być przesadnie ostrożnym’.  Kogoś ob-
nować zjazd. b. spotkanie, zgromadzenie.
lewa zimny pot ‘ktoś bardzo się poci ze
C6
strachu’. b. chłodny. F1
2. „przemieszczanie się z góry w dół”.
2. przenoś. „o człowieku, który nie pod-
 Zjazd na nartach, na sankach.  Zjazd
daje się wzruszeniom, uczuciom, wyraża
z góry, ze szczytu.  Trasa zjazdu.  Ła-
obojętny stosunek do wszystkich i wszyst-
godny, niebezpieczny zjazd. F5
kiego”.  Ktoś jest zimny w stosunku do
p. zjazdowy, zjechać.
rodziny.  Zimny wyraz twarzy.  Zimne
spojrzenia.  Zimne powitanie.  Zacho- zjeść czas. dk; zjem, zjesz, zjedz, zjadł,
wać zimną krew ‘zachować spokój, opa- zjadłyśmy, zjedliśmy, zjedzony, zjadłszy;
nowanie’.  Z zimną krwią ‘bez emocji, rzecz. zjedzenie; ndk zjadać zjadam, zja-
z opanowaniem’. b. opanowany, nieczuły. dasz, zjadaj, zjadał, zjadałyśmy, zjadali-
A9, C6 śmy, zjadany; rzecz. zjadanie; zjeść co;
p. zima, zimnawy, zimniuteńki. „spożyć pokarm w celu zaspokojenia gło-
zimowy przym.; zimowa, zimowe, zimowi; du lub dla przyjemności”.  Zjeść obiad,
nie stopniuje się; śniadanie.  Zjeść chleb, owoce, zupę.
„występujący w zimie, charakterystyczny  Zjeść coś na ciepło, na zimno, na suro-
dla tego okresu, używany podczas zimy”. wo.  Dużo, mało zjeść.  Zjeść z apety-
 Zimowy krajobraz.  Zimowe dni, wie- tem.  Zjeść zęby na czymś ‘znać się na
czory.  Zimowa pogoda.  Zimowy płaszcz. czymś dobrze’.  Zjeść za dwóch ‘zjeść
 Zimowe ubranie, obuwie. G1 bardzo dużo’. b. pożywić się, skonsumo-
wać. D7
zjawisko rzecz. r.n.; D. zjawiska, N. zjawi-
skiem, l. mn. M. B. zjawiska, D. zjawisk; złapać czas. dk; złapię, złapiesz, złap, zła-
1. „to, co się zdarzyło lub się dzieje, jest pał, złapałyśmy, złapaliśmy, złapany;
uznane za prawdziwe”.  Charaktery- rzecz. złapanie; złapać kogo, co, za co, do
styczne, ciekawe, drobne, epokowe, groź- czego;
* zjeździe zob. zjazd * zjedz zob. zjeść

* zjem zob. zjeść * zjadł zob. zjeść
złość złożyć
273
1. „pozbawić kogoś wolności, swobo- kie zyski’.  Złote wesele ‘pięćdziesiąta

dy, możliwości poruszania się, zatrzy- rocznica ślubu’. B5
mać, wziąć coś ręką lub przyrządem”. 2. „będący koloru złota”.  Jesienne złote
 Złapać piłkę.  Szybko, gwałtownie zła- liście.  Złote włosy.  Złota jesień ‘pogod-
pać.  Złapać psa, kota, złodzieja.  Zła- ny, słoneczny okres jesieni’. b. złocisty, po-
pać ręką, dziobem, zębami.  Złapać ko- marańczowy. H4
goś za nogę, za płaszcz, za ucho.  Zła- 3. „taki, który jest najlepszy, wzorowy,
pać powietrze ‘odetchnąć’.  Złapać męża godny naśladowania”.  Złoty człowiek.
‘wyjść za mąż’.  Co złapiesz, to twoje ‘na-  Złoty okres w historii, w literaturze.
leży korzystać z każdej okazji’. b. chwycić,  Złote myśli ‘cenne, mądre sądy, powie-
schwytać. F6 dzenia’.  Mieć złote serce ‘o kimś bardzo
2. przenoś. „o zjawiskach atmosferycz- dobrym, serdecznym’.  Mieć złote ręce
nych, stanach psychicznych itp.; nagle ‘umieć wszystko zrobić’.  Złoty środek
i z dużą siłą opanować, przeniknąć kogoś ‘rozwiązanie sytuacji, z której wszyscy są
lub coś”.  Burza złapała kogoś.  Deszcz zadowoleni’. b. doskonały, wzorowy. B5
złapał.  Ból złapał chorego.  Lęk, smu-
złoty2 rzecz. r.m.; D. złotego, l. mn. M. B.
tek, strach, żal złapał kogoś.  Litość, roz-
złote, D. złotych;
pacz, tęsknota, trwoga, żałość złapała ko-
„jednostka monetarna w Polsce równa
goś.  Złapać za serce, za gardło, za duszę.
100 groszom”.  Jeden złoty.  Dwa, trzy,
b. ogarnąć, opanować. F1
cztery złote.  Pięć złotych.  Płacić złoty-
złość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. złości, bez mi.  Kurs złotego. b. złotówka. E3
l. mn.; p. złotówka.
„stan gniewu, obrażenia się na kogoś”.
złożony przym.; złożona, złożone, złożeni;
 Płakać ze złości.  Ludzka złość.  Głę-
nie stopniuje się;
boka, ukryta złość.  Złość do samego sie-
1. „składający się z czegoś, zbudowa-
bie, do kolegi, do całego świata.  Atak,
ny z wielu elementów, z kilku części”.
wybuch złości.  Obrazić kogoś w złości. ▲ jęz. Zdanie złożone ‘zdanie zbudowane
 Wpaść w złość.  Wyładować na kimś
z dwóch lub więcej zdań pojedynczych’.
swoją złość.  Jak na złość ‘o sytuacji, ▲ jęz. Wyraz złożony ‘wyraz posiadający
w której coś nie wychodzi’.  Na złość
dwa rdzenie’. F1
‘po to, żeby rozzłościć kogoś’.  Pękać ze
2. „trudny do zrozumienia, o skompli-
złości ‘bardzo się gniewać’.  Złość pięk-
kowanej konstrukcji”.  Złożony charak-
ności szkodzi ‘człowiek zły jest brzydki’.
ter człowieka.  Złożone warunki życia.
b. gniew, zdenerwowanie, wściekłość. A9
b. skomplikowany, trudny, zawiły. B5
p. zły, złośliwy, złośliwie, złośnik, złośni-
p. złożoność, złożyć.
ca, złośliwość, złośliwiec, złośliwostka,
złościć, złościć się. złożyć czas. dk; złożę, złożysz, złóż, złożył,
złożyłyśmy, złożyliśmy, złożony; rzecz.
złotówka rzecz. r.ż.; D. złotówki, C. Ms.
złożenie; zob. ndk składać; złożyć co,
złotówce, l. mn. M. B. złotówki, D. złotó-
komu, w co, na co;
wek;
1. „zgiąć, złamać coś w kilkoro; przyłożyć
pot. „moneta polska wartości jednego zło-
jeden koniec do drugiego”.  Złożyć obrus,
tego”.  Gazeta kosztuje złotówkę.  Dwie,
ręcznik.  Złożyć ubranie, spodnie, mate-
trzy, cztery złotówki.  Płacić złotówkami.
riał.  Złożyć kartkę.  Złożyć ręce, dłonie
b. złoty2. E3
do modlitwy. b. zgiąć. F1
p. złoty, złotówkowy.
2. „złączyć w całość kilka elementów,
złoty1 przym.; złota, złote, złoci; nie stop- stworzyć pewną całość”.  Złożyć do-
niuje się; mek z klocków.  Złożyć regał. b. złączyć,
1. „zrobiony ze złota, zawierający złoto”. zmontować. F1
 Złoty zegarek, pierścionek.  Złota mo- 3. „położyć coś w jakimś miejscu; znieść
neta.  Obiecywać złote góry ‘obiecywać coś na jedno miejsce”.  Złożyć doku-
wielkie bogactwo, niemożliwe do zdoby- menty, papiery na biurku.  Złożyć towar
cia’.  Złoty interes ‘coś, co przynosi wiel- w magazynie. b. zgromadzić, zebrać. F6
* złotówce zob. złotówka * złotego zob. złoty2

* złoci zob. złoty1 * składać zob. złożyć
zły zmienić się
274
4. „dać, oddać, przekazać, wręczyć, ofiaro- zmarznąć [zmar-znąć] czas. dk; zmarznę,
wać coś komuś”.  Złożyć życzenia świą- zmarzniesz, zmarznij, zmarzł/zmarznął,
teczne.  Złożyć dokumenty w urzędzie. zmarzłyśmy, zmarzliśmy, zmarzłszy,
 Złożyć egzamin ‘zdać egzamin’.  Zło- zmarznięty; rzecz. zmarznięcie; zmarz-
żyć komuś wizytę ‘odwiedzić kogoś’.  Zło- nąć z jakiego powodu;
żyć gratulacje, kondolencje ‘pogratulować 1. „odczuć zimno”.  Zmarznąć w nogi.
komuś, wyrazić współczucie’.  Złożyć  Zmarznąć na mrozie, w mieszkaniu.
ukłon ‘ukłonić się’. b. przekazać. C6 b. wyziębić się. A11
2. „o roślinach: zostać zniszczonym w wy-
zły przym.; zła, złe, źli, gorszy, gorsi;
niku niskich temperatur, mrozu”.  Drze-
1. „pełen gniewu, złości na kogoś, nieżycz-
wa owocowe zmarzły.  Krzewy róż zmar-
liwy wobec kogoś, wyrażający takie uczu-
zły. H3
cia”.  Bardzo zły.  Złe spojrzenie.  Zły
dla dzieci, dla żony.  Złe słowo ‘przekleń- zmęczony przym.; zmęczona, zmęczone,
stwo kierowane do kogoś’.  Uwaga, zły zmęczeni; nie stopniuje się;
pies! ‘napis na tabliczce, który ostrzega „osłabiony na skutek wysiłku fizyczne-
nieproszonych gości’.  Nie powiedzieć go lub psychicznego, objaw tego stanu”.
komuś złego słowa ‘starać się, by nie spra-  Zmęczone dzieci.  Zmęczeni po podró-
wić komuś przykrości’.  Zły humor, na- ży.  Zmęczony wzrok, głos.  Zmęczona
strój ‘zdenerwowanie, przygnębienie’. twarz. b. znużony, wyczerpany. A3
 Patrzeć na kogoś złym wzrokiem ‘być p. zmęczenie.
niechętnym, nieżyczliwym dla kogoś’.
zmęczyć czas. dk; zmęczę, zmęczysz,
b. wrogi, nieżyczliwy. A9
zmęcz, zmęczył, zmęczyłyśmy, zmęczy-.
2. „ujemny pod względem moralnym; taki,
liśmy, zmęczony; rzecz. zmęczenie; zmę-
który szkodzi ludziom; ujemnie oceniany
czyć kogo, co, czym;
lub oceniający”.  Zły uczynek.  Złe to-
„spowodować, że ktoś odczuwa osłabienie
warzystwo.  Złe postępowanie.  Złe my-
fizyczne lub psychiczne, złe samopoczu-
śli, zamiary.  Zła opinia. b. niemoralny,
cie jako następstwo wysiłku”.  Zmęczyć
szkodliwy. A8, B5
kogoś bieganiem.  Zmęczyć oczy czyta-
3. „taki, który zapowiada przykrości, nie-
niem.  Zmęczyć długą rozmową. b. wy-
szczęście, wywołujący smutek”.  Złe wia-
czerpać, utrudzić. A3
domości.  Najgorszy zawsze jest począ-
tek.  Zły znak.  Zła nowina, wróżba. zmiana rzecz. r.ż.; D. zmiany, C. Ms. zmia-
 Zły sen ‘sen o przykrej treści’.  Być nie, l. mn. M. B. zmiany, D. zmian;
złej myśli ‘przewidywać jakieś nieszczę- „stawanie się innym niż dotychczas; za-
ście’. b. niepomyślny, niefortunny. C6 stępowanie czegoś czymś innym, wymia-
4. „taki, który nie spełnia oczekiwań, nie na kogoś na kogoś innego”.  Należy do-
odpowiada potrzebom, o niskiej wartości, konać kilku zmian w tym tekście.  Gwał-
niekorzystny pod jakimś względem, ujem- towna, nagła, chwilowa zmiana.  Zmiana
nie oceniany”.  Zły stan zdrowia.  Zła pogody.  Zmiana poglądów, trybu życia.
pogoda.  Zła droga.  Zły pomysł.  Złe  Zmiana na gorsze, na lepsze, na korzyść.
jedzenie.  Zły akcent.  Zła książka.  Złe  Zmiana znaczenia wyrazu.  Zmiana na
rozwiązanie.  Złe wrażenie.  Zła opinia. stanowisku dyrektora.  Zmiana miesz-
 Zły przykład.  Robić dobrą minę do złej kania. b. przekształcenie, wymiana. B5
gry ‘udawać dobre samopoczucie, mimo p. zmieniać.
przykrych okoliczności’.  Być w złej for-
zmieniać się czas. ndk; zmieniam się,
mie ‘nie najlepiej się czuć’.  Być złym
zmieniasz się, zmieniaj się, zmieniał się,
na siebie ‘być z siebie niezadowolonym’.
zmieniałyśmy się, zmienialiśmy się; rzecz.
 Przedstawiać kogoś, coś w złym świetle
zmienianie się; zob. dk zmienić się.
‘mówić, wyrażać się o kimś, o czymś bar-
dzo negatywnie’. b. nieodpowiedni, kiep- zmienić się czas. dk; zmienię się, zmie-
ski. F1 nisz się, zmień się, zmienił się, zmieniły-
p. źle, złość, złośliwość, złośliwy, złościć. śmy się, zmieniliśmy się; rzecz. zmienie-
* źli zob. zły * gorsi zob. zły

* gorszy zob. zły * zmarzł/zmarznął zob. zmarznąć
znaczek znać się
275
nie się; zob. ndk zmieniać się; zmienić znać czas. ndk; znam, znasz, znaj, znał,
się w kogo, w co, z czego; znałyśmy, znaliśmy, znany; rzecz. znanie;
„ulec zmianie, osiągnąć inny wygląd, znać kogo, co;
kształt, charakter”.  Po chorobie bar- 1. „mieć wiadomości na określony temat,
dzo się zmienił.  Zmieniły się światła na mieć doświadczenie w pewnym zakresie;
skrzyżowaniu.  Zmienić się na lepsze, na umieć coś”.  Znać dobrze miasto, okolicę.
korzyść.  Zmienić się nie do poznania.  Znać nazwiska uczniów.  Znać kogoś
b. przeobrazić się, odmienić się. B5 z widzenia.  Znać dokładnie, osobiście.
p. zmiana, zmienny.  Znać coś z doświadczenia, z opowiada-
nia.  Znać ludzi w mieście, we wsi.  Znać
znaczek rzecz. r.m.; D. znaczka, N. znacz-
kogoś jak własną kieszeń ‘bardzo dobrze
kiem, l. mn. M. B. znaczki, D. znaczków;
kogoś znać’.  Znać swoje miejsce w sze-
1. „nalepka naklejana na przesyłkach
regu ‘wiedzieć, jak zachować się w każdej
pocztowych, na papierach urzędowych,
sytuacji’.  Znam ten ból ‘rozumiem two-
będąca dowodem opłaty”.  Znaczki na
je cierpienie’.  Dać znać ‘przesłać wiado-
list.  Znaczki pocztowe, skarbowe.  Zbie-
mość, przekazać informacje’.  Nie znać
rać znaczki. C3
dnia ani godziny ‘nie wiedzieć, kiedy coś
2. „mały znak, symbol graficzny; odznaka
nastąpi’.  Nie chcieć kogoś znać ‘nie
świadcząca o przynależności do jakiejś or-
chcieć z kimś utrzymywać kontaktów to-
ganizacji albo mająca charakter pamiąt-
warzyskich’.  Znać dobrze po mowie, co
kowy”.  Znaczek pamiątkowy.  Rysować
się dzieje w głowie ‘po sposobie mówienia
znaczki. b. odznaka. E1
można poznać wartość, inteligencję czło-
p. znaczkowy.
wieka’. b. wiedzieć, umieć. A10
znaczenie rzecz. r.n.; D. znaczenia, l. mn. 2. „wiedzieć o istnieniu czegoś, o okre-
M. B. znaczenia, D. znaczeń; ślonej możliwości zastosowania czegoś”.
1. jęz. „wyrażenie jakiejś treści, na któ-  Nie znać lęku ni strachu ‘nigdy niczego
rą wyraz wskazuje”.  Zmienić znaczenie. się nie bać’.  Nie znać litości dla kogoś ‘być
 Znaczenie dosłowne, przenośne wyrazu. bezwzględnym, bezlitosnym wobec kogoś’.
 Różnić się znaczeniem.  W całym tego  Nie znać przeszkód ‘nie zwracać uwagi
słowa znaczeniu ‘rozumieć wyraz w spo- na przeciwności losu’.  Cudze chwalicie,
sób najpełniejszy’. b. sens. C1 swego nie znacie, sami nie wiecie, co posia-
2. „określona wartość, ważność czegoś”. dacie ‘o niesłusznym wychwalaniu tego, co
 Ważne, decydujące, duże, istotne zna- obce’. b. posiadać, umieć. A10
czenie.  Znaczenie moralne, naukowe, 3. „ujawnić swoim zachowaniem, miną,
historyczne.  Obniżyć, podnieść znacze- że coś staje się widoczne, zauważalne”.
nie.  Przywiązywać do czegoś znaczenie  Znać smutek, radość, rozpacz.  Nie dać
‘uważać coś za ważne’.  Bez znaczenia. po sobie znać ‘nie ujawniać swoich uczuć’.
‘być nieważnym’. b. wartość, istotność. F1  Dać znać ‘powiadomić kogoś o czymś’.
p. znaczny, znaczący, znaczeniowy, zna- b. pokazać, ujawnić. A9
czeniowo. p. doznać, poznać, zaznać, zeznać, zna-
jomy, znajoma, znak, znawca, znajomość,
znaczyć czas. ndk; znaczę, znaczysz,
znany.
znacz, znaczył, znaczyłyśmy, znaczyli-
śmy, znaczony; rzecz. znaczenie; znaczyć znać się czas. ndk; znam się, znasz się,
co, czym; znaj się, znał się, znałyśmy się, znaliśmy
1. „być znakiem czegoś, zawierać jakąś się; rzecz. znanie się; znać się z kim, na
treść”.  Znaczący ruch, gest.  Co to zna- czym, od kiedy;
czy, ma znaczyć? ‘jak należy to rozumieć?’ 1. „znać jeden drugiego, znać siebie wza-
 To znaczy... ‘zapowiada odpowiedź na jemnie”.  Znamy się od wielu lat.  pot.
pytanie’. b. nazywać, oznaczać. B5 Znać się jak łyse konie ‘znać się bardzo
2. „mieć określoną wartość, wagę, zna- dobrze’. C6
czenie, odgrywać ważną rolę”.  To wie- 2. „mieć doskonałą wiedzę, wiadomości
le znaczy dla mnie.  Mało znaczący ‘nie- w jakiejś dziedzinie, być znawcą czegoś”.
ważny’. F1  Znać się na koniach, na muzyce, na sa-
p. naznaczyć, oznaczyć, odznaczyć, wy-. mochodach, na sztuce.  Znać się na żar-
znaczyć, znaczenie, znaczek, znaczny, tach ‘mieć poczucie humoru’. b. oriento-
znacznie. wać się, rozumieć. A10, E6
znajdować znak
276
znajdować czas. ndk; znajduję, znajdu- znajomość rzecz. r.ż.; D. C. Ms. znajomo-
jesz, znajduj, znajdował, znajdowałyśmy, ści, l. mn. M. D. B. znajomości;
znajdowaliśmy, znajdowany; rzecz. znaj- 1. „fakt, że się kogoś zna, że się utrzymuje
dowanie; zob. dk znaleźć; znajdować stosunki towarzyskie”.  Mieć znajomości
kogo, co, w kim, w czym; wśród artystów, wśród polityków, wśród
1. „szukając, odkryć coś schowanego lub uczonych.  Bliska, stara, dawna, nowa
zgubionego”.  Znajdować schowane pie- znajomość.  Krótka, miła znajomość.
niądze.  Lepiej z mądrym zgubić, niż  Po znajomości ‘dzięki temu, że się ko-
z głupim znaleźć ‘lepiej unikać kontak- goś zna’. b. kontakty, koleżeństwo. C6
tów z ludźmi głupimi’. B4 2. „umiejętność posługiwania się czymś,
2. „zdobywać coś dzięki staraniom”. szeroka wiedza na jakiś temat”.  Ro-
 Znajdować dużo grzybów.  Znaleźć pra- bić coś ze znajomością.  Znajomość ję-
cę, mieszkanie.  Znajdować drogę, szlak. zyka angielskiego, polskiego, rosyjskie-
 Ktoś nie znajduje słów podziwu, zago. ▲ jęz. Bierna znajomość języka ‘słaba
chwytu ‘ktoś mówi, pisze o czymś z po- znajomość języka, szczególnie brak umie-
dziwem, zachwytem’.  Nie móc znaleźć jętności posługiwania się w mowie’. ▲ jęz.
sobie miejsca ‘być bardzo zdenerwowa- Czynna znajomość języka ‘sprawne po-
nym’.  Znajdować wspólny język z kimś sługiwanie się językiem obcym w mowie
‘porozumiewać się z kimś dzięki podob- i piśmie’. b. kompetencja, doświadczenie.
nym poglądom’.  Znajdować cel w życiu A10
‘uświadamiać sobie to, do czego w życiu
się dąży’.  Znajdować czas na coś ‘umieć znajomy przym.; znajoma, znajome, znajo-
racjonalnie gospodarować czasem’. b. wymi; nie stopniuje się;
szukiwać, zdobywać. B4 „taki, którego się zna lub z którym utrzy-
3. „otrzymywać coś od kogoś, osiągać po- muje się kontakty towarzyskie”.  Znajo-
zytywny stan”.  Znajdować rozwiązanie my lekarz.  Znajoma twarz, osoba.  Zna-
problemów.  Znajdować pomoc.  Znaj- jomi studenci, uczniowie. b. znany, za-
dować przyjemność w czymś ‘doznawać przyjaźniony. A2, C6
pozytywnych emocji’.  Znajdować spo- p. znajomość.
kój ‘czuć się spokojnym, odzyskiwać rów- znak rzecz. r.m.; D. znaku, N. znakiem,
nowagę psychiczną’. b. osiągać, uzyski- l. mn. M. B. znaki, D. znaków;
wać. C6 1. „ślad pozostawiony przez coś”.  Znaki
znajdować się czas. ndk; znajduję się, na piasku, na drodze.  Zostawić znaki na
znajdujesz się, znajduj się, znajdował śniegu.  Ani znaku czegoś ‘o czymś, co
się, znajdowałyśmy się, znajdowaliśmy zniknęło zupełnie i nie zostawiło śladu’.
się; rzecz. znajdowanie się; zob. dk zna- b. blizna, ślad. C3
leźć się; znajdować się w czym, z kim, na 2. „rysunek, przedmiot, symbol, obraz,
czym; które wywołują pewne skojarzenia, od-
1. „być znajdowanym, odszukanym”. syłają do rzeczy, miejsc, idei”.  Koloro-
 Znajdować się po długim poszukiwaniu. wy, duży, charakterystyczny znak.  Gra-
b. odnajdować się. B6 ficzny znak.  Niezrozumiały, widoczny,
2. „być, przebywać w jakimś miej- umówiony, wyraźny znak.  Znaki drogo-
scu”.  Znajdować się na rynku, na uli- we.  Postawić, napisać, narysować znak.
cy.  Mieszkanie znajduje się na siód-  Dobry, zły znak.  Znak żalu, żałoby.
mym piętrze.  Znajdować się w domu, na ▲ Znak dodawania, odejmowania, dzie-
dworcu, w pracy.  Znajdować się na liście lenia, mnożenia ‘w matematyce: znak

‘wchodzić w skład jakiejś grupy’. b. prze- graficzny (+, –, :, ×) oznaczający rodzaj
bywać. F6 działania arytmetycznego’. ▲ Znak krzy-
3. „być w jakiejś sytuacji”.  Znajdować ża ‘rysunek lub obraz przedstawiający
się w niebezpiecznym miejscu.  Znaleźć dwie przecinające się pod kątem prostym
się w kropce ‘mieć trudny problem do roz- linie lub ruch ręką kreślący figurę krzy-
wiązania’.  Znajdować się między mło- ża w czasie modlitwy’. ▲ Znak szczególny
tem i kowadłem ‘być w sytuacji bez wyj- ‘cecha fizyczna wyróżniająca człowieka,
ścia’. b. doznawać. F6 odróżniająca go od innych’. ▲ Znak zapy-
* znaleźć zob. znajdować

znaleźć zostawić
277
tania ‘znak stawiany na końcu zdania py- zostać czas. dk; zostanę, zostaniesz, zo-
tającgo (?)’. ▲ Znaki interpunkcyjne ‘zna- stań, został, zostałyśmy, zostaliśmy;
ki stawiane w tekście: kropka, przecinek, rzecz. zostanie; zob. ndk zostawać; zo-
średnik, dwukropek, wielokropek, myśl- stać gdzie, z kim;
nik, nawias, pytajnik, wykrzyknik, cudzy- 1. „nie wyjść, nie wyjechać, nie zmienić
słów’.  Coś stoi pod znakiem zapytania miejsca pobytu, nie ruszyć się z miejsca”.
‘coś jest wątpliwe, niepewne’.  Dawać się  Zostań jeszcze dłużej.  Zostać na noc.
komuś we znaki ‘być przykrym dla kogoś’.  Zostać w domu.  Zostać na obiedzie, na
 Na dany znak ‘na sygnał, na umówione kolacji.  Zostać na drugi rok ‘o studen-
hasło’.  Znak czasu ‘zjawisko ważne dla cie, uczniu: powtarzać ten sam rok na-
jakiegoś okresu’. b. symbol. E1 uki’.  Coś zostało w głowie, w pamię-
p. znakowany, znakowy, znakowanie, ci, w sercu ‘coś zostało zapamiętane, nie
dwuznak, znaczek, znaczyć. uległo zapomnieniu’.  Niech to zostanie
znaleźć czas. dk; znajdę, znajdziesz, między nami ‘niech o tym nikt się nie do-
znajdź, znalazł, znalazłyśmy, znaleźli- wie’. b. pozostać. F6
śmy, znaleziony, znalazłszy; rzecz. znale- 2. „stać się resztą czegoś, pozostałością
zienie; zob. ndk znajdować. po czymś”.  Zostało jeszcze trochę czasu.
 Zostały u kogoś skóra i kości ‘ktoś bar-
znaleźć się czas. dk; znajduję się, znajdu- dzo wychudł’. F1
jesz się, znajdź się, znalazł się, znalazły- 3. „znaleźć się w jakiejś sytuacji, zwykle
śmy się, znaleźliśmy się; rzecz. znalezie- przykrej”.  Zostać bez pieniędzy.  Zostać
nie się; zob. ndk znajdować się. przy swoim ‘nie zmieniać zdania, opinii’.
znany przym.; znana, znane, znani; nie  Zostać przy życiu ‘nie umrzeć’.  Zostać
stopniuje się; bez dachu nad głową ‘zostać bez niczego,
„taki, którego wszyscy znają, który jest stracić wszystko’.  Zostań (zostańcie)
lubiany, sławny”.  Znany uczony, poli- z Bogiem ‘forma pożegnania’. B5
tyk, pisarz.  Znani polscy artyści.  Zna- p. pozostać.
ne miasto, miejsce.  Stać się znanym.
zostawać czas. ndk; zostaję, zostajesz, zo-
b. sławny, popularny. C6
stawaj, zostawał, zostawałyśmy, zostawa-
znowu/znów przysł.; nie stopniuje się; liśmy, rzecz. zostawanie; zob. dk zostać.
„na nowo, po raz kolejny, jeszcze raz”.
zostawiać czas. ndk; zostawiam, zosta-
 Znowu wracamy w rodzinne strony.
 Znowu spotkamy się w parku.  Znów wiasz, zostawiaj, zostawiał, zostawiały-
się spóźniłeś. G6 śmy, zostawialiśmy, zostawiany; rzecz.
zostawianie; zob. dk zostawić; zostawiać
zobaczyć czas. dk; zobaczę, zobaczysz, zo- kogo, co, komu, gdzie;
bacz, zobaczył, zobaczyłyśmy, zobaczyli- 1. „nie brać czegoś ze sobą, nie ruszać cze-
śmy, zobaczony; rzecz. zobaczenie; zoba- goś z miejsca”.  Zostawiać płaszcz w szat-
czyć kogo, co; ni.  Zostawiać dzieci u sąsiadów.  Zosta-
1. „patrząc, spostrzec, zauważyć kogoś, wiać wiadomości.  Zostawiać pieniądze
coś”.  Zobaczyć kogoś w ostatniej chwili. w domu. F6
 Zobaczyć przez okno.  Zobaczyć dom, 2. „opuszczać kogoś, odchodząc, odjeż-
las, pole.  Do zobaczenia ‘zwrot przy po- dżając itp.”.  Zostawiać żonę i dzieci.
żegnaniu’.  Zobaczyć świat, kawał świa-  Zostawiać bez opieki.  Zostawiać kogoś
ta ‘wiele podróżować’. b. ujrzeć, dostrzec. w spokoju ‘nie zakłócać komuś spokoju’.
A11  Zostawiać kogoś, coś w dobrych rękach
2. „stwierdzić coś osobiście, dowiedzieć się ‘oddać kogoś, coś pod opiekę zaufanej oso-
czegoś”.  Zobaczę, kto przyszedł.  Zoba- by’. b. porzucać, pozostawiać. B4
czymy, kto ma rację.  Zobaczyć, co u kogo p. pozostawiać.
słychać ‘odwiedzić kogoś’.  Zobaczysz!
Zobaczycie! ‘rodzaj pogróżki: ja ci dam, ja zostawić czas. dk; zostawię, zostawisz, zo-
ci pokażę’. b. przekonać się. C6 staw, zostawił, zostawiłyśmy, zostawili-
* znajdę zob. znaleźć * znajduję się zob. znaleźć się

* znajdź zob. znaleźć * zostaję zob. zostawać
* znalazł zob. znaleźć
zresztą związek
278
śmy, zostawiony; rzecz. zostawienie; zob. kę, tekst, pytanie, zadanie.  Zrozumieć
ndk zostawiać. sens czegoś. b. pojąć. A10
2. „wyciągnąć wniosek, zdać sobie sprawę
zresztą przysł.; nie stopniuje się;
z czegoś”.  Zrozumieć swój błąd.  Zrozu-
„podkreśla zgodność z prawdą jakiegoś
mieć właściwie, źle.  Zrozumieć od razu,
stwierdzenia”.  Zresztą rób, co chcesz.
po chwili.  Zrozumieć, o co chodzi.  Być
 Zresztą, co mnie to obchodzi. b. istot-
w stanie, chcieć, móc, umieć zrozumieć.
nie, rzeczywiście. C1
 Zrozumieć czyjeś problemy, uczucia.
zrobić czas. dk; zrobię, zrobisz, zrób, zro-  Zrozumieć czyjeś postępowanie.  Zro-
bił, zrobiłyśmy, zrobiliście, zrobiony; zumieć coś bez słowa ‘domyślić się cze-
rzecz. zrobienie; zrobić kogo, co, dla kogo, goś, zorientować się’.  Źle kogoś zrozu-
komu; mieć ‘sądzić, że chodzi o coś innego niż
1. „wykonać określoną czynność, spra- jest w rzeczywistości’.  Zdrowy chorego
wić, że coś powstanie, wyprodukować nie zrozumie ‘trudno wczuć się w sytuację
coś”.  Zrobić samodzielnie, własnoręcz- innego człowieka’. b. uświadomić. A10
nie.  Zrobić dobrze, źle, byle jak, dokład- p. zrozumienie, zrozumiałość, zrozumia-
nie, starannie, solidnie.  Zrobić obiad, ły, zrozumiany, zrozumiale.
kawę, herbatę.  Zrobić coś od ręki ‘wy-
zupa rzecz. r.ż.; D. zupy, C. Ms. zupie, l. mn.
konać coś zaraz, natychmiast’. b. sporzą-
M. B. zupy, D. zup;
dzić, wytworzyć. B4
„płynna potrawa przygotowana z wody,
2. „zrealizować, wykonać jakieś zadanie,
warzyw, mięsa i innych przypraw, poda-
uczynić coś, zachować się w jakiś sposób
wana jako pierwsze danie obiadu”.  Zupa
w określonej sytuacji”.  Zrobić porządki
z makaronem, z ryżem.  Gęsta, rzadka
w domu.  Zrobić pranie, zakupy.  Zrobić
zupa.  Zupa ogórkowa.  Zupa mleczna,
imieniny, imprezę.  Zrobić minę.  Zro-
pomidorowa, owocowa.  Gotować, przy-
bić spis, listę, notatki.  Zrobić badania.
rządzać zupę. D7
 Zrobić coś dla kogoś.  Źle, słusznie, do-
p. zupka.
brze zrobić.  Zrobić awanturę.  Tego mi
pan (pani) nie zrobi ‘sądzę, że nie może zupełnie przysł.; nie stopniuje się;
się pan (pani) tak zachować wobec mnie’. „w sposób całkowity, kompletny”.  Zu-
 pot. Zrobić sobie święto ‘nic nie robić, pełnie nie rozumiem odpowiedzi.  Zu-
nie pracować’.  Nie mieć co ze sobą zro- pełnie zdrowy.  Zupełnie zadowolony.
bić ‘nie mieć gdzie się podziać’.  Zrobić  Zupełnie stary, dorosły, suchy.  Zupeł-
na czymś interes ‘zarobić dużo pieniędzy, nie dobrze ‘tak samo, bez różnicy’. b. cał-
zostać bogatym’.  Zrobić lekcje ‘odro- kowicie, kompletnie. F1
bić ćwiczenia zadane do domu’.  Zrobić
związek rzecz. r.m.; D. związku, N. związ-
dobre wrażenie ‘pokazać się z najlepszej
kiem, l. mn. M. B. związki, D. związków;
strony, spodobać się’.  Zrobić na złość
1. „wzajemny stosunek między rzecza-
komuś ‘wywołać w kimś złość, zdener-
mi, zjawiskami, łączącymi się ze sobą”.
wowanie, dokuczyć’.  Zrobić komuś nie-
 Związek teorii z praktyką.  Wzajemne
spodziankę ‘zaskoczyć kogoś czymś mi-
związki. ▲ jęz. Związek składniowy ‘zależ-
łym’.  Co z tym zrobić ‘jak się zachować
ność formalna wyrazów lub zdań jednych
w danej sytuacji’.  Zrobić karierę ‘zdo-
od drugich’. ▲ jęz. Związek główny ‘zwią-
być powodzenie w życiu, osiągnąć wysokie
zek między podmiotem a orzeczeniem’.
stanowisko’.  Zrobić wielkie oczy ‘zdzi-
b. relacja, zależność. B5
wić się bardzo’.  Zrobić kogoś w konia
2. „zespół ludzi, instytucji, państw, odpo-
‘ośmieszyć, wydrwić kogoś’. b. wykonać,
wiednio zorganizowanych”.  Związki ar-
zrealizować. B4
tystyczne, literackie, młodzieżowe, spor-
zrozumieć czas. dk; zrozumiem, zrozu- towe.  Wstąpić, zapisać się do związku.
miesz, zrozumiej/zrozum, zrozumiał, zro-  Utworzyć związek.  Należeć do związ-
zumiałyśmy, zrozumieliśmy, zrozumiały; ku. b. organizacja, stowarzyszenie. A2,
rzecz. zrozumienie; zrozumieć kogo, co; E3
1. „uświadomić sobie, jakie są istotne re- 3. „to, co łączy ludzi; kontakty, znajomo-
lacje między rzeczami, zjawiskami; po- ści, pokrewieństwo”.  Związki rodzinne.
jąć, co znaczy wyraz, wypowiedź itp.”.  Związki przyjacielskie.  Związek mał-
 Zrozumieć tematy.  Zrozumieć książ- żeński.  Dobrany, szczęśliwy związek.
zwiedzać zwykle
279
 Zerwać z kimś związek.  Wolny, luźny, idzie za odwagą ‘sukcesy odnoszą ludzie
partnerski związek. b. powiązanie, więź. odważni”. b. sukces, wygrana. E3, E7
C6 p. zwycięski, zwycięsko, zwycięzca, zwy-
p. związkowy, związkowiec. ciężczyni, zwyciężenie, zwyciężony, zwy-
ciężyć.
zwiedzać czas. ndk; zwiedzam, zwiedzasz,
zwiedzaj, zwiedzał, zwiedzałyśmy, zwie- zwyczaj rzecz. r.m.; D. zwyczaju, l. mn. M.
dzaliśmy, zwiedzany; rzecz. zwiedzanie; B. zwyczaje, D. zwyczajów;
zob. dk zwiedzić. 1. „powszechnie przyjęty, często związa-
ny z tradycją sposób postępowania, cha-
zwiedzić czas. dk; zwiedzę, zwiedzisz,
rakterystyczny dla pewnego środowiska,
zwiedź, zwiedził, zwiedziłyśmy, zwiedzi-.
terenu, czasu itp.”.  Stary, dobry zwy-
liśmy, zwiedzony; rzecz. zwiedzenie; zob.
czaj.  Polskie zwyczaje ludowe, weselne,
ndk zwiedzać; zwiedzić co, z kim;
świąteczne.  Postępować, robić coś zgod-
„podróżując, obejrzeć coś, poznać różne
nie ze zwyczajem.  Zwyczaj zachował się,
miejsca, zabytki”.  Zwiedzić całą Pol-
zapanował gdzieś. ▲ jęz. Zwyczaj języko-
skę.  Zwiedzić miasto, okolicę.  Zwie-
wy ‘przyjęty w danej społeczności sposób
dzić muzea, kościoły, zamek.  Zwiedzić
posługiwania się środkami językowymi’.
z przewodnikiem, z planem w ręku. b. po-
 Coś jest w zwyczaju ‘coś jest powszech-
oglądać, poznać. E6
nie przyjęte’. b. obyczaj, obrzęd. E1
zwierzę rzecz. r.n.; D. zwierzęcia, l. mn. M. 2. „właściwy komuś sposób postępowania,
B. zwierzęta, D. zwierząt; zachowania się”.  Mieć coś w zwyczaju.
„istota żywa; zwykle o ssakach z wyjąt-  Postąpić wbrew zwyczajowi. b. nawyk,
kiem człowieka”.  Zwierzę domowe, dzi- przyzwyczajenie. A8
kie.  Zwierzęta drapieżne.  Zwierzęta p. zwyczajowy, zwyczajny, zwyczajnie,
lądowe, wodne, morskie.  Zwierzę leśne. zwyczajowo, zwyczajność, zwyczajowość.
 Stado zwierząt.  Żyć jak zwierzę.  Ho-
zwyczajny przym.; zwyczajna, zwyczajne,
dować zwierzęta.  Król zwierząt ‘lew’.
zwyczajni, zwyczajniejszy, zwyczajniejsi;
b. zwierzak, zwierz. H2
„taki, który niczym się nie wyróżnia”.
p. zwierzęcy, zwierzęco, zwierzak, zwie-
 Zwyczajny dzień.  Zwyczajne rzeczy,
rzątko, zwierzyniec, zwierzyna.
sprawy.  Przystąpić do zwyczajnych obo-
zwłaszcza part.; wiązków zawodowych.  Zwyczajni lu-
„wzmacnia powody, okoliczności, które dzie, uczniowie. b. przeciętny, prosty. F1
decydują o umieszczaniu określonej ka- p. zwyczajnie, zwyczajność, nadzwyczaj-
tegorii w pewnym porządku wartości”. ny.
 Lubię muzykę, zwłaszcza poważną.
 Nie znała literatury, zwłaszcza najnow- zwykle przysł.; nie stopniuje się;
szej. b. szczególnie. C1 „prawie zawsze, bardzo często”.  Wcześ
niej niż zwykle.  Wstawać zwykle o stałej
zwycięstwo rzecz. r.n.; D. zwycięstwa, Ms. porze. b. przeważnie, zazwyczaj. F1
zwycięstwie, l. mn. M. B. zwycięstwa, D.
zwycięstw; zwykły przym.; zwykła, zwykłe, zwykli,
„sukces w walce; wygrana w zawodach, zwyklejszy, zwyklejsi;
w jakiejś grze, w konkursie itp.”.  Ła- „zgodny z normą, ze zwyczajem; niczym
twe, ostateczne, zasłużone, zdecydowane, się niewyróżniający”.  Spotkamy się
niespodziewane zwycięstwo.  Zwycię- o zwykłej porze.  Zwykłe zjawisko, zda-
stwo drużyny, wojska.  Zwycięstwo w za- rzenie.  Zwykli ludzie, sąsiedzi, studen-
wodach, w wyborach.  Walka zakończo- ci.  Zwykły dzień ‘dzień nieświąteczny’.
na zwycięstwem.  Odnieść zwycięstwo. b. powszedni, zwyczajny. F1
 Cieszyć się ze zwycięstwa.  Zwycięstwo p. zwykle.
* zwierzęcia zob. zwierzę * zwierząt zob. zwierzę

* zwierzęta zob. zwierzę * zwyczajniejsi zob. zwyczajny
Ź
ź 1. „litera alfabetu polskiego; znak gra-  Źle pracować.  Źle mówić po polsku.
ficzny spółgłoski ź”.  Ktoś jest źle wychowany. b. nieodpo-
2. „spółgłoska przedniojęzykowa, szczeli- wiednio, niesumiennie. C6
nowa, dźwięczna, miękka”. 6. „w sposób świadczący o słabym zdro-
wiu”.  Źle się czuć.  Źle wyglądać.  Źle
źle przysł.; gorzej;
się odżywiać.  Z kimś jest źle ‘ktoś nie
1. „niezgodnie z zasadami moralnymi,
ma szans na poprawę zdrowia’. b. nie-
z normami społecznymi i etycznymi”.
zdrowo. A7
 Źle postąpić, zachować się.  Źle się do
kogoś odnosić.  Źle uczynić, robić. b. nie- źródło rzecz. r.n.; D. źródła, C. Ms. źródle,
moralnie, nieuczciwie. C6 l. mn. M. B. źródła, D. źródeł;
2. „w sposób nieprzyjemny, niezbyt miły”. 1. „miejsce, z którego wypływa woda z zie-
 Źle czuć się w czyimś towarzystwie. mi”.  Być u źródła Wisły.  Ciepłe, zimne,
 Komuś jest źle bez kogoś. b. nieprzy- gorące źródła.  Źródła lecznicze.  Źró-
jemnie, niemiło. A9 dło rzeki. F2
3. „w sposób niekorzystny, ujemny”.  Źle 2. „coś jest początkiem czegoś; miejsce
kogoś wspominać.  Źle coś o kimś świad- pochodzenia czegoś”.  Źródłem ciepła
czy.  Mówić o kimś źle.  Ktoś jest źle jest słońce.  Główne, bogate źródło cze-
notowany ‘ktoś w pewnym towarzystwie goś.  Źródło witamin.  Źródło docho-
ma złą opinię’. b. niekorzystnie, negatyw- du, zarobku.  Źródło choroby.  Dotrzeć
nie. F1 do źródła czegoś ‘doszukać się przyczy-
4. „w sposób nieszczęśliwy, niepomyśl- ny czegoś’.  Zbadać coś u źródła ‘spraw-
ny, ze złym skutkiem”.  Coś źle się ukła- dzić przyczyny czegoś’. b. geneza, począ-
da, składa.  Źle się komuś powodzi, wie- tek. B7
dzie ‘ktoś jest biedny’.  Wyjść na czymś 3. „materiały, dokumenty stanowiące
źle ‘stracić na czymś, zostać poszkodowa- podstawę w jakiejś dziedzinie”.  Bogate
nym’.  I tak źle, i tak niedobrze ‘o sytua źródła historyczne, literackie, faktogra-
cji, która nie ma dobrego rozwiązania’. ficzne.  Źródła naukowe.  Badać, studio-
 Gorzej niż źle ‘sytuacja jest bardziej wać źródła.  Korzystać ze źródeł.  Do-
skomplikowana, niż się spodziewano’. trzeć, sięgnąć do różnych źródeł. b. doku-
b. nieszczęśliwie. B7 ment. C4
5. „w nieodpowiedni sposób, byle jak, nie- p. źródlany, źródłowy, źródłowo, źródeł-
dbale; nie tak jak trzeba”.  Źle się uczyć. ko.
* gorzej zob. źle * źródeł zob. źródło

* źródle zob. źródło
Ż
ż 1. „litera alfabetu polskiego; znak gra- 4. „dawać coś niechętnie, być skąpym,
ficzny spółgłoski ż”. oszczędnym”.  Żałować żonie pieniędzy.
2. „spółgloska przedniojęzykowa, szczeli-  Nie żałować wysiłku ‘chętnie realizować
nowa, dźwięczna”. jakieś plany’. b. skąpić, oszczędzać. A8
p. pożałować, żałość, żałosny, żałośnie.
żaden przym.; żadna, żadne, żadni; nie
stopniuje się; żartować czas. ndk; żartuję, żartujesz,
„ani jeden z określonego zbioru; także żartuj, żartował, żartowałyśmy, żartowa-
taki, który ma niższą wartość”.  Żaden liśmy; rzecz. żartowanie; żartować z kogo,
mężczyzna, człowiek.  Nie ma żadnej ko- z czego, z kim;
leżanki.  Żadnych znajomych.  Za żad- „mówić, robić coś dla wywołania śmiechu,
ne skarby ‘absolutnie nie zgadzam się’. nie na serio”.  Żartować wesoło, dowcip-
 W żadnym wypadku, pod żadnym ponie, głupio, złośliwie.  Żartować z kolegami.
zorem, warunkiem ‘nie zgodzić się na coś  Żartować z czyjejś przygody.  Nie żartuj!
bez względu na okoliczności’.  W żaden ‘to, co mówisz, nie może być prawdziwe’.
sposób ‘coś jest niewykonalne’. F1  Komu się chce żartować, ten już nie my-
p. żadniusieńki. śli chorować ‘chęć do dowcipów jest oznaką
zdrowia’. b. dowcipkować, śmiać się. C2
żałować czas. ndk; żałuję, żałujesz, żałuj,
p. pożartować, zażartować, żart, żarto-
żałował, żałowałyśmy, żałowaliśmy, żało-
wanie, żartobliwość, żartobliwy, żartobli-
wany; rzecz. żałowanie; żałować kogo, cze-
wie.
go, komu;
1. „odczuwać żal, smutek, przykrość z po- że spój.;
wodu niemożliwości zrealizowania jakie- 1. „rozpoczyna zdania podrzędne wyraża-
goś zamierzenia”.  Żałować straconych jące treść czyjejś wypowiedzi, myśli, sądu”.
pieniędzy.  Żałować, że trzeba wracać,  Powiedzieć, że...  Pomyśleć, sądzić, my-
odejść.  Żałuj, że tam nie byłeś.  Ża- śleć, być przekonanym, że...  Wiedzieć,
łuję, ale niestety nie mogę ‘grzeczna od- że...  Martwić się, że...  Mieć nadzieję,
mowa spełnienia czyjejś prośby’. b. ubo- że...  Cieszyć się, że... C1
lewać. A9 2. „rozpoczyna zdania podrzędne wyra-
2. „okazywać komuś współczucie z powo- żające uzasadnienie, powód tego, o czym
du trudnej sytuacji, w jakiej się ktoś zna- mowa w zdaniu nadrzędnym”.  Dlate-
lazł”.  Żałuję siostrę.  Żałować dzieci, go że...  Tym bardziej że... b. ponieważ,
które straciły matkę. A9 bo... C1
3. „odczuwać wyrzuty sumienia z powo- 3. „rozpoczyna zdanie podrzędne lub
du popełnionych czynów”.  Żałować za wtrącone, komentując treść zdania głów-
grzechy.  Żałować swego postępowania. nego”.  Chyba że...  Dość tego, że...
 Gorzko czegoś żałować ‘doznawać przy-  Tyle tego, że...  Tak się złożyło, że...
krości z powodu niestosownego zachowa-  Że tak powiem... C1
nia’. b. ubolewać. A9 p. żeby.
* żadni zob. żaden

żeby życie
282
żeby spój.; łądka.  Z pustym żołądkiem ‘bez jedze-

„rozpoczyna zdania podrzędne wyrażają- nia czegokolwiek’.  żart. Trafić przez
ce cel, oczekiwanie, konieczność, możli- żołądek do serca ‘zdobyć czyjeś względy
wość lub wyrażające przeszkodę w osiąg przez podawanie mu smacznych potraw’.
nięciu celu”.  Musisz usiąść, żeby choć b. brzuch. A4
trochę odpocząć.  Chcieć, żeby ktoś coś p. żołądkowy, żołądeczek.
zrobił.  Żeby nawet.  Żeby tylko. b. aby,
żołnierz rzecz. r.m.; D. B. żołnierza, l. mn.
by. C1
M. żołnierze, D. B. żołnierzy;
żegnać się czas. ndk; żegnam się, żegnasz „osoba pracująca zawodowo w siłach
się, żegnaj się, żegnał się, żegnałyśmy się, zbrojnych lub służąca w wojsku w okre-
żegnaliśmy się; rzecz. żegnanie się; że- ślonym czasie”.  Waleczny, dzielny, od-
gnać się z kim, z czym; ważny, doświadczony żołnierz.  Żołnierz
1. „rozstając się, wypowiadać nawzajem zawodowy.  Polscy, niemieccy żołnierze.
określone słowa, wykonywać nawzajem  Oddział żołnierzy.  Żołnierz strzela,
określone gesty”.  Żegnać się czule, ser- Pan Bóg kule nosi ‘człowiek nie jest w sta-
decznie, chłodno.  Żegnać się z rodzinie przewidzieć wszystkich konsekwencji
ną, z matką, z sąsiadami.  Żegnać się swoich działań’. b. wojskowy. A2, B2
ze światem/Żegnać się z życiem ‘mieć p. żołnierski, żołnierzyk.
świadomość, że się umiera, że nadchodzi żona rzecz. r.ż.; D. żony, C. Ms. żonie, l. mn.
śmierć’. b. rozstawać się. C5 M. B. żony, D. żon;
2. „wykonywać gest o charakterze religij- „kobieta pozostająca z mężczyzną w związ-
nym, polegający na nakreśleniu na sobie ku małżeńskim”.  Szukać idealnej żony.
znaku krzyża”.  Żegnać się przed kościo-  Dobra, cierpliwa, idealna, wyrozumia-
łem.  Żegnać się święconą wodą.  Że- ła, wierna, kochająca żona.  Zazdrosna
gnać się podczas modlitwy. E1 żona.  Zostać czyjąś żoną.  Odejść od
żenić się czas. ndk; żenię się, żenisz się, żony.  Wrócić do żony.  Wziąć kogoś za
żeń się, żenił się, żeniliśmy się; rzecz. że- żonę ‘ożenić się’.  Gdzie strona, tam żona
nienie się; żenić się z kim; ‘o niewiernym mężu’. b. małżonka. B1
„o mężczyźnie: brać kobietę za żonę, brać p. żeński, żonaty, żoniny/żonin, żonka, żo-
ślub z kobietą”.  Ktoś się żeni młodo, do- neczka, żenić się.
brze, bogato.  Żenić się z panną, z wdo- żonaty przym.; żonaci; nie stopniuje się;
wą, z sąsiadką. C6 „o mężczyźnie, który ma żonę”.  Jestem
p. żona, żeński. już żonaty.  Żonaci panowie, mężczyźni.
żeński przym.; żeńska, żeńskie; nie stop- B1
niuje się; żółty przym.; żółta, żółte, żółci, żółtszy,
„taki, który odnosi się do kobiety; złożo- żółtsi;
ny z kobiet”.  Żeński akademik.  Ukoń- „kolor pośredni między pomarańczowym
czyć liceum żeńskie.  Płeć żeńska. ▲ jęz. a zielonym; kolor cytryny”.  Żółty jak cy-
Rodzaj żeński ‘w niektórych językach jest tryna.  Żółta bluzka, sukienka.  Żółte
to kategoria morfologiczna rzeczowników światło. ▲ kulin. Żółty ser ‘ser twardy’.
oznaczających kobiety (np. córka, żona) ▲ Żółte światło ‘światło, które ostrzega’.
oraz innych rzeczowników mających te H4
końcówki fleksyjne (np. rzeka, trawa, p. żółto, żółtawo, żółtko, żółtawy, żółciut-
woda), inne końcówki, ale te same właści- ki, żółknąć.
wości składniowe (np. miłość, noc)’. b. ko-
biecy, damski. A2 życie rzecz. r.n.; D. życia, bez l. mn.;
p. żeńskość. 1. „funkcjonowanie organizmów żywych,
np. w przypadku człowieka od urodzenia
żołądek rzecz. r.m.; D. żołądka, N. żołąd- do śmierci”.  Życie roślin, zwierząt.  Ży-
kiem, l. mn. M. B. żołądki, D. żołądków; cie na ziemi.  Odebrać sobie życie ‘za-
„główna część przewodu pokarmowe- bić się, popełnić samobójstwo’. b. istnie-
go”.  Chorować na żołądek.  Bóle żo- nie, żywot. A3
* żonaci zob. żonaty * żółtszy zob. żółty

* żółci zob. żółty * żółtsi zob. żółty
życzenie żyć
283
2. „warunki egzystencji człowieka, które „taki, który jest do kogoś nastawiony

mają wpływ na jego ogólny stan funkcjo- przyjaźnie, pragnie czyjegoś powodze-
nowania”.  Długie, krótkie, szczęśliwe, nia”.  Życzliwy nauczyciel, profesor, są-
ciężkie, lekkie, tragiczne, łatwe, trudne, siad.  Życzliwy uśmiech, gest z czyjejś
spokojne życie.  Trudy życia.  Koleje ży- strony. b. przyjazny, serdeczny, przychyl-
cia.  Prowadzić zdrowy tryb życia.  Ura- ny, pomocny. A9
tować komuś życie.  Robić coś pierwszy p. życzliwie, życzliwość.
raz w życiu.  Iść, przejść dumnie przez
życzyć czas. ndk; życzę, życzysz, życz, ży-
życie.  Urządzić się dobrze w życiu. ▲ Ży-
czył, życzyłyśmy, życzyliśmy; rzecz. życze-
cie prywatne/Życie osobiste ‘czyjeś spra-
nie; życzyć komu, czego;
wy codzienne, związane z życiem rodzin-
„pragnąć, chcieć czegoś dla kogoś lub dla
nym, z wyborami życiowymi’. ▲ Życie
siebie; składać życzenia”.  Życzyć szyb-
publiczne ‘sprawy dotyczące wszystkich
kiego powrotu do zdrowia.  Nie życzę so-
członków jakiejś społeczności’. ▲ Życie po-
bie, aby...  Życzyć sobie spokoju.  Ży-
lityczne, naukowe, artystyczne, kultural-
czyć komuś szczęśliwej podróży, szero-
ne ‘ogół spraw związanych z działalnością
kiej drogi.  Czego pan, pani sobie życzy?
ludzką w różnych sferach’.  Nigdy w ży-
‘grzeczna forma pytania skierowana np.
ciu ‘absolutnie nigdy’.  Powołać coś do
do klienta w sklepie’.  Życzyć komuś do-
życia ‘rozpocząć jakąś działalność’.  Za-
brze ‘być życzliwym dla kogoś; mieć wo-
cząć, rozpocząć nowe życie ‘zmienić swój
bec kogoś przyjazne uczucia’.  Nie życz
sposób życia na lepszy, wybrać nowy styl
drugiemu, co tobie niemiłe ‘zasada gło-
życia’.  Jesień życia ‘starość’.  Nowa
sząca, żeby myśleć o ludziach w taki sam
droga życia ‘małżeństwo w momenie jego
sposób jak o sobie’. b. pragnąć. A9, C5
zawierania’.  Ułożyć sobie życie ‘zdecy-
p. pożyczyć, użyczyć, zażyczyć, życzenie,
dować o swoim losie, o swoich sprawach
życzliwość, życzliwy, życzliwie.
osobistych’.  Brać życie lekko ‘lekcewa-
żyć swoje obowiązki’.  Nie dać znaku ży- żyć czas. ndk; żyję, żyjesz, żyj, żył, żyłyśmy,
cia ‘nie dać o sobie żadnej wiadomości’. żyliśmy; rzecz. życie; żyć z kim;
 Kochać kogoś nad życie ‘bardzo kogoś 1. „być w takim stanie, w którym prze-
kochać i być gotowym wszystko dla niego biegają wszystkie procesy życiowe, np.
poświęcić’. b. egzystencja, byt. A3 wzrost, rozmnażanie, dziedziczność”.
p. życiowy, życiorys.  Żyć długo, krótko, wiele lat.  Niech
żyje! ‘okrzyk wznoszony w uroczystych
życzenie rzecz. r.n.; D. życzenia, l. mn. M.
chwilach’.  Ktoś ledwo żyje ‘ktoś jest
B. życzenia, D. życzeń;
bardzo zmęczony’.  Żyć nie umierać
1. „to, czego ktoś sobie życzy, pragnie po-
‘jest tak dobrze, że nie może być lepiej’.
siadać”.  Spełniać wszystkie życzenia
 I żyli długo i szczęśliwie ‘typowe zakoń-
dzieci, żony.  Odejść z pracy na własne
czenie baśni o szczęśliwej miłości’. b. być,
życzenie.  Jakie są pana życzenia?  Coś
funkcjonować. A3
pozostawia wiele (niewiele) do życzenia
2. „utrzymywać się, istnieć w określonych
‘coś ma wiele (niewiele) braków’. b. pra-
warunkach”.  Żyć bardzo wygodnie.  Żyć
gnienie, oczekiwanie. A9
w biedzie, w dobrobycie.  Żyć w ciągłym
2. „to, czego się komuś życzy, zwykle z ja-
strachu.  Żyć o chlebie i wodzie ‘żyć bar-
kiejś okazji; może być wyrażane ustnie
dzo biednie, jedząc rzadko skromne po-
lub na piśmie”.  Życzenia urodzinowe,
siłki’.  Ktoś wie, że żyje ‘ktoś jest bar-
imieninowe.  Gorące, serdeczne życze-
dzo szczęśliwy, bogaty’.  Żyć z ołówkiem
nia.  Życzenia szczęścia, pomyślności,
w ręku ‘bardzo dokładnie planować swoje
zdrowia.  Składać komuś życzenia.  Ży-
wydatki’.  Żyć nad stan ‘wydawać wię-
czenia z okazji ślubu.  Życzenia świątecz-
cej pieniędzy, niż się posiada’.  Żyć jak
ne. b. powinszowania. C5
u Pana Boga za piecem ‘nie mieć kłopo-
p. życzeniowy, życzliwy, życzeniowo, życz-
tów’.  Nie samym chlebem człowiek żyje
liwie, życzliwość.
‘człowiek potrzebuje nie tylko jedzenia,
życzliwy przym.; życzliwa, życzliwe, życz- ale i pewnych wartości intelektualnych’.
liwi, życzliwszy, życzliwsi; B7
* życzliwsi zob. życzliwy

żywność żywy/żyw
284
3. „mieszkać gdzieś z kimś, pozostawać żywy/żyw przym.; żywa, żywe, żywi, żyw-
z kimś w jakichś relacjach”.  Żyć ra- szy, żywsi;
zem z rodzicami.  Żyć na wsi, w mieście, 1. „taki, który nie umarł”.  Istota żywa.
w Polsce.  Żyć z kimś dobrze, w zgodzie.  Organizmy żywe.  Nie ma żywego du-
 Umieć żyć z ludźmi.  Kto żyje z ludźmi, cha ‘nie ma nikogo’.  Kłamać w żywe
to i ludzie z nim ‘zasada dobrych kontak- oczy ‘kłamać bez żadnego skrępowania
tów z ludźmi’. b. obcować. C6 przed kimś’. A3
p. dożyć, ożyć, odżyć, pożyć, przeżyć, 2. „pełen energii, szybki, ruchliwy”.
współżyć, wyżyć, życie, żywot, żywy/  Żywe dziecko.  Żywe ruchy, gesty.
żyw.  Żywe usposobienie.  Żywe srebro ‘ktoś
bardzo ruchliwy, energiczny’. b. energicz-
żywność rzecz. r.ż.; D. C. Ms. żywności, bez
ny, ruchliwy. A8
l. mn.;
3. „wyraźny, dobrze zapamiętany w szcze-
„produkty pochodzenia roślinnego i zwie-
gółach”.  Stroje w bardzo żywych kolo-
rzęcego, które po odpowiednim przerobie-
rach.  Żywe wspomnienia.  Żywy ból.
niu lub w stanie surowym stanowią po-
 Żywe uczucia, wzruszenia. b. wyraźny,
karm”.  Zgromadzić zapasy żywności.
intensywny. F1
 Dzielić żywność.  Dostawy żywności do
p. żywo, żywić.
sklepu. b. pożywienie, pokarm. D7
p. żywnościowy.
* żywsi zob. żywy

.
.
Pola tematyczne słownictwa zawartego .
w SŁOWNIKU MINIMUM JĘZYKA POLSKIEGO
1. Hasła występujące w Słowniku minimum języka polskiego podzielono na ograni-

czoną liczbę pól ze względu na ich znaczenia podane w definicjach. Starano się nie dzie-
lić haseł na zbyt drobne kategorie (grupy, podgrupy itd.), aby uniknąć przydzielania po-
szczególnych haseł do nazbyt wielu kategorii.
2. Hasła zaliczone do określonego pola tematycznego uporządkowane zostały ze
względu na dwa aspekty: wszystkie hasła podzielono na części mowy, a wewnątrz takiej
listy zachowano porządek alfabetyczny.
3. O tym, do jakiego pola tematycznego należy określone hasło, decydowały znacze-
nia podane w definicjach. Jedno hasło może należeć do więcej niż jednego pola. Dotyczy
to dwu kategorii haseł:
– tych, które opatrzone są jedną definicją (wskazującą na jedno znaczenie), ale odno-
szącą się do dwu sposobów rozumienia hasła, np. pomidor znajduje się w polu tema-
tycznym (H3) i jednocześnie w polu (D7),
– tych, które opatrzone są więcej niż jedną definicją; zaliczono je do więcej niż jedne-
go z pól ze względu na każdą definicję oddzielnie, np. kuchnia zaliczona została do
trzech pól: D1 (1), D4 (2), D7 (3); cyfry podane w nawiasach oznaczają numer defini-
cji sformułowanej w haśle.
4. Przynależność każdego hasła do pól wyrazowych jest oznaczona w słowniku za
pomocą oznaczeń literowo-cyfrowych podanych na końcu opisu hasła, w przypadku ha-
seł wieloznacznych dla każdej definicji oddzielnie.
Oto pełna lista pól wyrazowych:

A Człowiek
A1 Dane osobowe
A2 Nazwy człowieka i grup ludzi
A3 Życie człowieka
A4 Budowa ludzkiego ciała
A5 Wygląd zewnętrzny i higiena osobista
A6 Odzież i dodatki do odzieży
A7 Zdrowie, choroba, leczenie
A8 Cechy ludzkiego charakteru
A9 Emocje i uczucia
A10 Właściwości rozumu ludzkiego
A11 Poznawanie świata
B Człowiek w środowisku społecznym

B1 Członkowie rodziny
B2 Nazwy zawodów
B3 Funkcje polityczne i społeczne
B4 Czynności i zachowania ludzkie
B5 Zewnętrzne otoczenie człowieka
B6 Celowe działanie człowieka
B7 Warunki działań człowieka
Pola tematyczne słownictwa
286
C Komunikacja międzyludzka
C1 Język i jego budowa
C2 Mówienie
C3 Tekst językowy
C4 Dokument
C5 Grzeczność językowa i zwroty grzecznościowe
C6 Kontakty między ludźmi
C7 Komunikacja masowa
C8 Narzędzia komunikacji
D Dom i jego wyposażenie

D1 Części domu i mieszkania
D2 Pomieszczenia użytkowe
D3 Wyposażenie mieszkania
D4 Drobny sprzęt domowy
D5 Naczynia
D6 Porządek i sprzątanie mieszkania
D7 Pożywienie, napoje i używki
E Życie społeczne, gospodarcze i kulturalne

E1 Symbole religijne i kulturowe
E2 Edukacja, nauka
E3 Życie publiczne
E4 Budynki i instytucje publiczne
E5 Kultura i rozrywka
E6 Hobby i zainteresowania
E7 Sport i wypoczynek
F Forma istnienia w przestrzeni

F1 Własności i miary przedmiotów
F2 Miejsce i kierunek
F3 Teren i jego części
F4 Pojazdy i ich części
F5 Ruch ze zmianą miejsca
F6 Ruch bez zmiany miejsca
G Czas
G1 Rok i pory roku
G2 Miesiące
G3 Dni tygodnia
G4 Pory dnia
G5 Godziny
G6 Trwanie w czasie
G7 Zamknięte odcinki czasu
H Środowisko naturalne
H1 Zjawiska atmosferyczne
H2 Nazwy zwierząt i ich wyglądu
H3 Nazwy roślin i ich części
H4 Kolory
H5 Elementy przyrody
287
A Człowiek
A1 Dane osobowe
Rzeczowniki Czasowniki
adres (1) nazywać/nazwać
ankieta (1) nazywać się
imię
narodowość
nazwisko
płeć
Polak
Polka
zameldowanie

A2 Nazwy człowieka i grup ludzi
Rzeczowniki Przymiotniki Zaimki
chłop (2) damski (1, 2) ja
chłopak (1, 2) dorosły (1) ktoś (1, 2)
chłopiec (1) duży (4) któryś
członek (1) ludzki (1) my
człowiek męski (1, 2, 3) nasz
dziadek (2) osobisty on
dziecko (1) pewien siebie
dziewczyna prosty (4) swój
dziewczynka społeczny ty
facet znajomy wasz
gość (1, 2) żeński wy
jednostka (1)
kawaler
kobieta
kolega
koleżanka
mężczyzna
mieszkaniec
obcokrajowiec
obywatel (1, 2)
osoba (1)
pan (1)
pani
panna
pasażer
podmiot (2)
Polak
Polka
pomoc (2)
288
postać (1)
pracownik
przedstawiciel
przyjaciel
przyjaciółka
robotnik
sąsiad (1, 2)
sportowiec
student
szef
tłumacz
turysta
typ (2)
uczennica
uczeń
żołnierz
Grupy ludzi
emigracja (2)
grupa (1, 2)
klasa (1, 4)
klub (1)
kościół (2)
ludność
ludzie
młodzież
naród
organizacja (1)
paczka (3)
państwo (2, 3)
prasa (2)
rada (2)
redakcja (1)
siła (3)
społeczeństwo
środowisko (2)
towarzystwo (2, 3)
trójka (3)
władza (3)
wojsko
zespół (1)
związek (2)
289
A3 Życie człowieka
Rzeczowniki Czasowniki Przymiotniki Zaimki

organizm być1 (1) biedny (1) mój
postawa (2) istnieć bogaty (1) sam (3)
sen (1) marznąć (2) goły (4)
śmierć męczyć młody (1)
środowisko (1) męczyć się zmęczony
urodzenie mieć (1, 3, 5, 6) żywy/żyw (1)
wiek (3) oddychać
władza (3) płacić (3)
wzrost (2) potrzebować
życie (1, 2) rosnąć (1)
spać
umierać/umrzeć
urodzić się
zabić
zasnąć
zmęczyć
żyć (1)

A4 Budowa ludzkiego ciała
Rzeczowniki Czasowniki Przymiotniki

aparat (2) boleć (1) skórzany
bok (1)
broda (1, 2)
brzuch
ciało
członek (2)
czoło (1)
dłoń
gardło
głowa (1)
język (1)
kolano
kość
krew
kręgosłup
noga (1, 2)
nos
oko
palec
pas (2)
plecy
policzek
290
ramię (1, 2)
ręka
serce (1)
skóra (1)
szyja
twarz
ucho
usta (1, 2)
warga
włos
ząb (1)
żołądek

A5 Wygląd zewnętrzny i higiena osobista

grzebień czesać chudy (1)
kąpiel kąpać się goły (1)
krem (2) myć gruby (2)
mina myć się nagi (1)
mydło ogolić się przystojny
postawa (1) prasować szczupły (1)
szampon umyć się świeży (2)
szczotka wyglądać (2) tłusty (2)
wygląd

A6 Odzież i dodatki do odzieży
bielizna (1) nosić (2)
bluzka przebrać się
but rozbierać (1)
chusteczka rozbierać się
czapka ubierać (1)/ubrać
garnitur ubierać się/ubrać się
kieszeń wkładać (2)/włożyć
koszula
kurtka
majtki
marynarka
materiał (3)
obuwie
okulary
ozdoba
parasol
291
pas (1)
plecak
płaszcz
rajstopy
rękawiczka
skarpetka
spodnie
spódnica
strój
sukienka
sweter
szal
teczka (1)
torebka
ubranie
walizka

A7 Zdrowie, choroba, leczenie
Rzeczowniki Czasowniki Przymiotniki Przysłówki

atak (2) badać (2) chory1 źle (6)
ból (1) boleć (1) dobry (6)
choroba chorować głuchy (1)
chory2 cierpieć (2) ranny
grypa dostać (2) zdrowy/zdrów (1)
kaszel leczyć
katar leczyć się
lekarstwo wysiadać (2)/wysiąść
lekarz zachorować
ognisko (2) zapisać (5)
przychodnia zbadać (1)
szpital
tabletka
temperatura
witamina
wizyta (2)
zastrzyk
zdrowie

A8 Cechy ludzkiego charakteru

bohater (1) liczyć (4) ambitny dokładnie
cecha mieć (2) dobry (2) spokojnie
charakter (1) nosić (3) dojrzały (2) śmiało (1)
292
decyzja (1) przypomnieć (2) dorosły (2) wzorowo

duma (1, 2) zaimponować dumny (1, 2)
energia (2) żałować (4) dzielny (1, 2)
gwiazda (2) elegancki
honor (1) energiczny
odwaga koleżeński
siła (1) kulturalny (2)
smak (3) leniwy
wielkość (2) ludzki (2)
wzór (2) łagodny (1, 2)
zwyczaj (2) mocny (4)
naturalny (2)
niedobry (1)
niegrzeczny
niemożliwy (2)
nieśmiały
niezwykły
nudny
odważny
ostrożny
ostry (6)
pewny (3)
poważny (2)
pracowity (1)
praktyczny (3)
prawy (3)
pusty (2)
rodzinny (2)
samodzielny (1)
skromny (1, 2)
słaby (1)
sławny
słynny
spokojny
surowy (2)
sympatyczny
śmiały (1, 2)
światowy (2)
trudny (2)
twardy (2)
wesoły/wesół
wielki (4)
własny (2)
wspaniały (1)
wygodny (2)
zły (2)
żywy/żyw (2)
293
A9 Emocje i uczucia

ból (2) bać się (1, 2) biedny (2) akurat (2)
burza (2) boleć (2) bliski (3) brzydko (2)
cierpienie budzić (2) bolesny (2) chętnie
emocja chcieć brudny (2) chłodno (2)
gniew cierpieć (1) brzydki (2) dobrze (2)
humor (1, 2) cieszyć się chętny pewnie1
łza czuć (2) chłodny (2) przykro
miłość czuć się ciężki (3) serdecznie
nastrój denerwować czuły (1, 2) zimno (2)
ogień (3) denerwować się delikatny (1) źle (2)
patriotyzm dotknąć (3) dobry (1)
radość gniewać się gorący (2)
serce (2) kochać (1, 2) gorzki (2)
smutek (1, 2) kochać się (1, 2) kochany
spokój (2) liczyć (3) miły
stan (2) lubić nieszczęśliwy (1)
strach martwić się obojętny (1)
szczęście (1) marzyć przyjemny (1)
śmiech obudzić (2) przykry
uczucie (1, 2) obudzić się (2) radosny
uśmiech odejść (5)/odchodzić serdeczny
wyraz (2) pamiętać słodki (2)
wysiłek patrzeć (2) smutny
złość płakać (1, 2) suchy (3, 4)
życzenie (1) podobać się szczęśliwy (2)
pragnąć ulubiony
roześmiać się zadowolony
spodziewać się zimny (2)
szkoda zły (1)
śmiać się (1, 2) życzliwy
tęsknić
ucieszyć się
uspokoić się (2)
uśmiechnąć się
wierzyć
wybaczyć
wzruszyć
zakochać się
zależeć (2)
zdobyć (3)
znać (3)
żałować (1, 2, 3)
życzyć
294
Wykrzykniki Partykuły
a! by2
ach jeszcze (5)
e!
ej
ha
o!
och
oj
okay

A10 Właściwości rozumu ludzkiego

doświadczenie (1) myśleć (1, 2) głupi (1)
głowa (2) odróżnić inteligentny
mądrość (1, 3) pomyśleć (1) mądry (1, 2)
myśl powtarzać (2)/powtórzyć normalny (2)
pamięć (1) przedstawiać (1)/przedstawić umysłowy
pogląd przewidywać/przewidzieć zdolny (1)
pomysł rozumieć zdrowy (1)
rozum (1, 2) uważać (1)
temat (1) wiadomo
treść (1) widzieć (2)
uwaga (1) wiedzieć
wiadomość (2) woleć
wiedza wspominać (1)/wspomnieć
wniosek (1) wyobrazić/wyobrażać
wykształcenie (1) założyć (3)
zagadnienie zapamiętać
znajomość (2) zapomnieć/zapominać
zastanowić się/zastanawiać się
zauważyć (1)
zbudować (2)
znać (1, 2)
znać się (2)
zrozumieć (1, 2)

A11 Poznawanie świata

analiza (1, 2) badać (1) jasny (3) jasno (3)
dźwięk cierpieć (1) ostry (4) wyraźnie
głos (1) czuć (1) prosty (2)
obraz (2) czytać wyraźny
odkrycie dotknąć (1)
295
opinia (2) obejrzeć

próba (3) obejrzeć się (1)
smak (1) odkryć (2)
śpiew oglądać
wygląd okazać się/okazywać się
widok (2) pachnieć
wzrok (1, 2) patrzeć (1)
zapach popatrzeć/popatrzyć
poznać (1, 2)/poznawać
słuchać (1)
słyszeć
spojrzeć/spoglądać
spotkać (2)/spotykać
stwierdzić/stwierdzać
śpiewać
usłyszeć (1)
widzieć (1)
wydać się (1)/wydawać się
wyglądać (1)
zadzwonić (2)
zbadać (2)
zdawać się (1)
zmarznąć (1)
zobaczyć (1)

B Człowiek w środowisku społecznym
B1 Członkowie rodziny

babcia ożenić się domowy (2)
brat (1) rodzinny (1)
chłop (3) żonaty
chłopak (3)
chłopiec (2)
ciocia
córka
dom (3)
dziadek (1)
dziecko (2)
krewny
kuzyn
mama
matka
mąż
ojciec
rodzeństwo
296
rodzic(e)
rodzina
ród
siostra (1)
syn
tata/tato
wnuk
wujek
żona

B2 Nazwy zawodów
Rzeczowniki Przymiotniki
aktor zawodowy
artysta
autor
chłop (1)
doktor (1, 2)
dziennikarz
fryzjer
inżynier
kelner
kierowca
ksiądz
lekarz
lektor (1, 2)
listonosz
mechanik
nauczyciel
oficer
pielęgniarka
pisarz
policjant
profesor (1, 2, 3)
przewodnik (1)
reżyser
rolnik
sekretarka
siostra (2, 3)
sportowiec
sprzedawca
stopień (3)
tłumacz
tytuł (2)
uczony
zawód
żołnierz
297
B3 Funkcje polityczne i społeczne
ambasador ludowy (1)
czynność
dyrektor
funkcja (1)
głowa (3)
kierownik
konsul
minister
opiekun
polityk
pozycja (3)
premier
prezes
prezydent (1, 2, 3)
przewodniczący
rektor
rola1 (2)
szef
urząd (2)
zastępca

B4 Czynności i zachowania ludzkie

agresja (2) badać (1) aktywny aktywnie
aktywność bić (1, 2) dobry (5) akurat (1)
ankieta (2) bić się (1, 2) gotowy/gotów (2, 3) ciężko (2)
błąd brać (2, 3) grzeczny dobrze (5)
doświadczenie (2) budzić (1) krzykliwy (1)
droga (4) być1 (2) nieobecny
działanie (1) całować poważny (1)
forma (3) chodzić (2, 5) sztuczny (2)
gra (4, 5) czekać (1, 2) uprzejmy
krok (2) częstować ważny (2)
miejsce (3) dać (1, 2, 3, 4)/dawać zdolny (2)
milczenie dbać
nieobecność dostać (1)
obecność działać (1, 3)
ocena (1) dzielić (1)
pogotowie (1) gryźć
poprawa kończyć (1, 2)
pozycja (2) kopać (1, 2)
reakcja (1) korzystać
rola1 (2) kształcić (2)
scena (3) lać (1, 3)
298
sposób liczyć (1)

stosunek (2) łączyć (1)
strata łączyć się (2)
sukces malować (1)
sztuka (3) męczyć
udział milczeć
urządzenie (2) musieć (1, 2, 3)
uśmiech myśleć (2, 3)
walka (3, 4) nalać/nalewać
wybór (1) namalować
wyjście (3) naprawiać (1, 2)/naprawić
wymiana narysować
zachód (4) nocować
obudzić (1)
obudzić się (1)
oceniać
oddać (1, 2, 3, 4, 5, 6)/oddawać
odebrać (1, 2, 3)
odejść (2)/odchodzić
odkryć (1)
odnieść (2)
odpocząć/odpoczywać
odpowiadać (3)
odprowadzić (2)
określać (1)/określić
opiekować się
oznaczać (1)
ożenić się
pakować
palić (2)
pilnować
płacić (2)
podać (1)/podawać
podkreślić (1)
podnieść (1, 2)/podnosić
podzielić (3)
położyć (1, 2)
położyć się
pomagać (1)/pomóc
pomylić się
pomyśleć (2)
poprawiać (1, 2)/poprawić
poszukać/poszukiwać
pracować (1)
prowadzić (4)
próbować (2, 3)
przerwać (1, 2, 3)
przestać/przestawać
przeszkadzać
przetłumaczyć
299
przygotować (1)/przygotowywać
pukać
radzić (3)
robić (1, 2)
rozdawać
rysować
rzucać (2)/rzucić
schować (1, 2)
składać (1, 3, 4)/złożyć
słuchać (2)
służyć (1, 2)
szkodzić
szukać (1, 2)
traktować
trwać (1)
ubierać (2)/ubrać
układać (1)
umieć
urządzić (1, 2)
usprawiedliwić (2)
uśmiechnąć się/uśmiechać się
utworzyć
uważać (2)
użyć (1, 2)/używać
wpłacić
wracać (2)/wrócić
wybierać (1)/wybrać
wychodzić (2)/wyjść
wydać (1, 2)/wydawać
wydać się (2)/wydawać się
wygrać (2)
wykonywać/wykonać
wymieniać (1)
wziąć (3, 4)
zabrać (2)
zachować się (1)/zachowywać się
zacząć (1)/zaczynać
załatwić
zapalać/zapalić
zaśpiewać
zatrzymać się (2)
zbierać (1)
zdobyć (2)
zgadnąć
znajdować (1, 2)
zostawiać (2)/zostawić
zrobić (1, 2)
Zaimki
sam (1, 2)
300
B5 Zewnętrzne otoczenie człowieka

adres (2) bić (3) artystyczny bardzo
akcent (3) dodać/dodawać atrakcyjny bezpiecznie
brak dokończyć bezpieczny (1, 2) brzydko (1)
budowa (3) działać (2) bliski (3) cicho
cecha dzwonić (1) bolesny (1) ciemno
cena grzać brązowy (1) ciepło
charakter (2) gubić (1, 2) brzydki (1) dobrze (1, 4)
cisza mylić się celujący doskonale
część (2) należeć (1) cenny (1, 2) fajnie
czynnik nieść (2, 3) centralny (2) głośno
dowód (1) nudzić (1) charakterystyczny gorzej
działanie (3) obchodzić (4) chemiczny inaczej
dzwonek odezwać się (2) chudy (2) jasno (1)
energia (1) otwierać (1) ciasny (1, 2) jedynie
fakt pachnieć (2) cichy (1, 2) lekko (1)
funkcja (2) palić (1) ciekawy/ciekaw (2) lepiej
gatunek (1, 2) piec2 (2) ciemny (1) ładnie
gaz (1, 2) pokazać/pokazywać cienki (1, 2) łatwo
historia (2) powstawać (2)/powstać ciepły (1, 2) mocno (1)
kolor przedstawiać (4)/przedstawić ciężki (2) nagle
kultura (2) przedstawiać się (2) czarny (2) niedostatecznie
los (1) przejść (3) czysty (2, 3) normalnie
mądrość (2) przydać się delikatny (2) ostrożnie
miejsce (2) schodzić (3) dobry (3, 7, 8, 9) pięknie (1, 2)
minus (2) suszyć dojrzały (1) prosto (2)
obiekt (1) świecić (1, 2) dokładny przyjemnie (1, 2)
objaw udać się (1)/udawać się dokonany (1) punktualnie
odmiana (2) uspokoić się (1) doskonały rzeczywiście
ogień (1) wymagać (2) dowolny spokojnie
ognisko (1) wymieniać (2) drogi (1) ślicznie
okazja zawierać (1) dziwny śmiało (2)
osłona zmienić się/zmieniać się elegancki świetnie
owoc (2) znaczyć (1) elektryczny (1, 2) tak (2)
ozdoba zostać (3)/zostawać fajny trudno
paliwo gęsty (2)
para1 gładki
para2 (1, 2) głęboki (2)
pasta głośny (1, 2)
pismo (2) główny
plan (3) głuchy (2)
płyn głupi (2)
pomoc (1) goły (3)
pomyłka gorący (1)
postać (2) gorszy (1, 2)
powstanie (2) gotowy/gotów (1)
prąd (1) gruby (1)
proces (1) inny
301
produkcja (2) interesujący

produkt istotny (1, 2)
przejście (3) jasny (1)
przygoda jedyny
rozwiązanie (2) kolorowy
różnica (1) konieczny
rzecz (2) konkretny
sen (2) korzystny (1, 2)
siła (2) krzykliwy (2)
sprawa (1) lekki (2, 3)
stan (1) lepszy
stopień (5) letni (2)
strona (4) lewy (2)
ślad (2) lotniczy
światło ładny (1, 2)
teczka (2) łagodny (3)
treść (2) łatwy
trudność miękki
typ (1) mocny (2, 3)
warunek (1) mokry
wybór (3) możliwy (1, 2)
wygląd nagi (2)
wyjątek (1, 2) nagły
wypadek (1, 2) następujący
zdarzenie negatywny (1, 2)
zjawisko (1, 2) niebezpieczny
zmiana nieczynny
związek (1) niedobry (2)
niemożliwy (1)
nieprzyjemny
nieszczęśliwy (2)
niezwykły
nijaki
normalny (1)
nowoczesny
nowy (1, 2)
nudny
obcy
obojętny (2)
oczywisty
odmienny (1)
odpowiedni
określony
osobowy
ostatni (2)
ostry (1, 2)
pewny (1, 2)
piękny (1, 2)
podobny
południowy (3)
302
poprawny (1, 2)
popularny (1, 2, 3)
poważny (3)
pozytywny (1, 2)
pożyteczny
pracowity (2)
praktyczny (1, 2)
prawdziwy (2)
prawidłowy
przyjemny (2)
rzeczywisty
samodzielny (2)
silny (1, 2)
skromny (3, 4)
słaby (2, 3)
specjalny
spokojny
srebrny (1)
stały (2)
suchy (1)
surowy (3)
szczególny
szczęśliwy (1)
sztuczny (1)
śliczny
śmieszny
średni (1)
świetny
tani
tłusty (2)
tradycyjny (2)
trudny (1)
twardy (2)
typowy
właściwy (1, 2)
wolny (4)
wspaniały (1, 2)
wulgarny
zdrowy/zdrów (2)
złoty1 (1, 3)
złożony (2)
zły (2)
Zaimki Partykuły Przyimki

jaki (2) jeszcze (6) na (4, 5, 6)
sam (4, 5) też (1) o (5)
taki (2) od/ode (4)
tamten w2/we (4)
303
B6 Celowe działanie człowieka
Rzeczowniki Czasowniki Przyimki

budowa (1) budować nad/nade (3)
interes (2) grać (2, 3)
kierowca malować (2)
koło1 (3) organizować
kontrola otwierać (2)
literatura (1) postawić (3)
metoda pracować (2)
praca (1, 3) przetłumaczyć
praktyka (1) robić (3)
proces (2) tłumaczyć (2)
produkcja (1) tworzyć
próba (1) uczyć (2)
redakcja (2) układać (2)
rezultat wiązać
robota (1, 2) wkładać (3)/włożyć
sens (2) wybierać (2)/wybrać
wybór (3) wypisać (4)
zajęcie (1) zająć (1)
znajdować się (1)

B7 Warunki działań człowieka
materiał (1) można podstawowy razem
możliwość (1, 2) móc potrzebny wolno2 (1)
obowiązek pomagać (2)/pomóc słaby (4) wygodnie
odmiana (1) potrafić stary (2) źle (4)
organizacja (2) powinien ważny (3)
plan (2, 4) pozwolić/pozwalać wesoły/wesół
podstawa (2) pójść (2, 4) wolny (1, 2, 3)
pole (2) przejść (4)/przechodzić wygodny (1)
postęp przygotować (4)/przygotowywać zasadniczy
potrzeba (1) przynieść (2, 3)/przynosić
powód rozpocząć/rozpoczynać
prąd (4) służyć (3, 4)
program (1) spróbować (2)
projekt (1) stać się (1, 2)/stawać się
propozycja stosować
przyczyna stracić (1)
przykład wolno1
przypadek (1) wynikać (1, 2)
rozwiązanie (1, 3) wystarczyć/wystarczać
skutek żyć (2)
spokój (1)
system (1, 2)
sytuacja
304
szczęście (2)
środek (2)
technika (2)
tryb (1)
warunek (3)
widok (3)
wolność (2)
wpływ (1)
wstęp
wynik
zakres
zasada
źródło (2)

C Komunikacja międzyludzka
C1 Język i jego budowa
Rzeczowniki Czasowniki Przymiotniki Przysłówki Zaimki

akcent (1, 2) akcentować dokonany (2) wcale co (1, 2)
alfabet być2 graficzny więcej (2) czyj
bezokolicznik trzeba niedokonany (2) zresztą dlaczego
biernik odmienny (2) ilu/ile (1, 2)
błąd oznajmujący jak1 (1, 2)
celownik jaki (1)
cudzysłów kiedy (3)
czas (6) kto
czasownik który (1, 2)
dopełniacz nic
dwukropek nikt
fleksja się
głoska skąd
gramatyka taki (1)
imiesłów
język (2, 3)
końcówka (2)
kreska (2)
kropka (2)
liczebnik
litera
mianownik
miejscownik
mowa (1)
myślnik
narzędnik
nawias
odmiana (3)
305
określenie (2)
orzeczenie
osoba (2)
partykuła
pisownia
podmiot
polszczyzna
przecinek (1)
przedrostek
przyimek
przymiotnik
przypadek (2)
przyrostek
przysłówek
rodzaj (2)
rzeczownik
samogłoska
sens (1)
składnia
słownik (2)
słowo (1)
spójnik
spółgłoska
stopień (6)
strona (5)
sylaba
średnik
temat (2)
tryb (2)
wielokropek
wołacz
wyjątek (3)
wykrzyknik (1, 2)
wyraz (1)
wyrażenie (2)
zaimek
zdanie (1)
znaczenie (1)
Przyimki Spójniki Partykuły Wykrzykniki

bez/beze (1, 2, 3) a2 (1, 2) co (1, 3) hej (1)
dla (1, 2, 3) aby (1, 2) coraz (1)
do (1, 2, 3, 4, 6, 7, 8) albo czy2
dzięki ale może
o (1, 2) ani nawet
od (5, 6, 7, 8, 9, 10) aż niby
około bo nie (1, 2, 3, 4)
po (4, 5) by1 (1, 2) niech/niechaj
306
pod/pode (5, 6) chociaż/choć niestety

przed/przede (3) chyba no (1, 2, 3, 4)
przez/przeze (3, 5, 6, 7) co pewnie2
przy (2, 3) czy1 (1, 2) podobno
u (1, 2) dlatego przecież
według gdy również
wobec gdyby także
z2/ze (2, 4, 5) i też (2)
za (3, 4) jak2 (1, 2) to2
jaki (1) właśnie
jednak wprawdzie
jeśli/jeżeli zwłaszcza
lecz
lub
natomiast
niż
oraz
ponieważ
to3 (1, 2)
tylko1
więc (1, 2)
zanim
że (1, 2, 3)
żeby

C2 Mówienie
Rzeczowniki Czasowniki Wykrzykniki
akcent (1) akcentować stop
dyskusja chwalić
głos (2) dogadać się (1)
legenda (1) doradzić
mowa (2, 3) dotknąć (2)
odpowiedź dzwonić (2)
ogłoszenie gadać
opis informować
opowiadanie (1) kazać
prośba (1) kłamać
przemówienie kłócić się
pytanie krzyczeć/krzyknąć
referat modlić się
rozmowa mówić
scena (3) nudzić (2)
słowo (2) objaśniać
uwaga (2) oddać (7)/oddawać
wyjaśnienie (1) odezwać się/odzywać się
wymowa (1) odpowiadać (1, 2)
wypowiedź ogłosić
307
wyrażenie (1) omawiać/omówić

zdanie (2) opowiadać
pochwalić
podkreślić (2)/podkreślać
powiedzieć (1)
powtarzać (1)/powtórzyć
pożegnać się (2)
proponować
prosić
przepraszać
przetłumaczyć
pytać (1)
rozmawiać
spytać
tłumaczyć (1)
usprawiedliwić (1)
wezwać
wołać
wspominać (2)/wspomnieć
wtrącić
wyjaśniać/wyjaśnić
wymawiać (1, 2)
wysłać (2)/wysyłać
występować (2)/wystąpić
wytłumaczyć (1)
zapytać
zauważyć (2)
żartować

C3 Tekst językowy
ankieta (1) informować
artykuł (1) napisać
bajka (2) notować
baśń odpisać (1, 2)/odpisywać
blog pisać (1, 2)
cytat podpisać
część (3) przeczytać
dziennik (4) wpisać (1, 2)
faks (2) wstawić (2)
hasło (1, 2) wydać (3)/wydawać
kalendarz wypisać (1, 2, 3)
karta (2) zanotować
książeczka zapisać (1, 2, 3)
książka
legenda (1, 2)
lektura
308
linia (6)
list
lista
literatura (2)
los (2)
mapa
napis
nazwa
odpowiedź
ogłoszenie
opis
opowiadanie (2)
pismo (1, 3, 4)
plan (1)
pocztówka
podpis (1, 2)
podręcznik
projekt (2)
przemówienie
przepis
przewodnik (2)
przysłowie
pytanie
referat
rola1 (1)
rysunek
skrót (1)
słownik (1)
słowo (2)
SMS
spis
tekst
termin (2)
tytuł (1)
utwór
wiersz (1, 2)
wstęp (2)
wypowiedź
wzór
zapis (1, 2)
zaproszenie
zarys (1, 2)
znaczek (1)
znak (1)
309
C4 Dokument
akcja (3) zapisać (4)
bilet
czek
dane
dokument (1, 2)
dowód (2)
dyplom (1, 2)
dziennik (3)
kwit
legitymacja
materiał (2)
nagroda
odcinek (2)
papier (2)
paszport
prośba (2)
przekaz (1)
rachunek (2)
recepta
świadectwo
tabela
testament
umowa
wiza
wniosek (2)
zapis (3)
źródło (3)
C5 Grzeczność językowa i zwroty grzecznościowe
Rzeczowniki Czasowniki Przymiotniki Wykrzykniki

dobranoc dziękować drogi (3) cześć!
kochanie kłaniać się (1, 2) grzeczny hej (2)
pozdrowienie podziękować szanowny pa
pożegnanie powitać uprzejmy
szacunek pożegnać
zaproszenie pożegnać się (1)
życzenie (2) przepraszać
ukłonić się
witać
witać się
zapraszać/zaprosić
żegnać się (1)
życzyć
310
Zwroty grzecznościowe
Bić czołem (2)
Bóg zapłać
Całym sercem/Z całego serca
Całuję rączki
Trzymaj się ciepło
Bądź tak dobry (1)
Dzień dobry/Dobry wieczór (4)
Szczęśliwej drogi (3)
Szerokiej drogi (3)
Drodzy państwo (3)
Droga Kasiu (3)
Drogi Janku (3)
Dzień dobry (1)
Z głębokim szacunkiem (2)
Gorące podziękowania (2)
Z kim mam przyjemność?
Liczę, że przyjdziesz (3)
Łączę wyrazy szacunku (ukłony, pozdrowienia) (3)
Kochana mamo!
Miło pana (panią) poznać
Do miłego zobaczenia
Najmocniej przepraszam (dziękuję) (2)
Może spotkamy się jutro?
Może mnie odwiedzisz?
Może pan wejdzie?
Można wejść?
Można zapytać?
Możesz to podać?
Mój kochany/Moja droga/Moi państwo
Na zdrowie (4)
Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus
Niestety, nie mogę ci pomóc
Och, jak się cieszę
Och, jak tu miło
Dziękuję za pamięć (2)
Drogi, szanowny panie (1)
Panie profesorze, dyrektorze, sąsiedzie (1)
Panie Stanisławie, panie Janie (1)
Proszę pana (1)
Witam (żegnam) panią
Proszę pani
Szanowna pani
Szanowni państwo (2)
Zapraszam państwa (3)
Proszę państwa (3)
Kłaniać się w pas (2)
Szczęśliwej podróży
Cieszę się, że pana poznałam (3)
Miło mi (było) poznać pana (panią) (3)
Pan (pani) pozwoli, pozwól
Proszę o chwilę rozmowy
Proszę, niech pani wejdzie
Proszę!
Proszę, proszę bardzo, proszę uprzejmie
Mam do ciebie gorącą prośbę
311
Zwracam się z uprzejmą prośbą

Przedstawiam ci moją żonę (3)
Pan(i) pozwoli sobie przedstawić panią X (3)
Nie przeszkadzaj sobie/Proszę nie przeszkadzać sobie
Przyjemnie cię widzieć (1)
Przykro mi (nam), że...
Przywieźć pozdrowienia
Serdecznie dziękować za list
Serdecznie pozdrawiać
Serdecznie witać, żegnać
Serdeczne pozdrowienia
Proszę siadać do stołu
Czym mogę służyć? (2)
Wyrazy głębokiego szacunku
Szanowny pan, szanowna pani, szanowni państwo
Szczęśliwej drogi, podróży
Ślicznie dziękuję
Życzyć wesołych świąt
Pozdrów twoją żonę
Kłaniaj się twoim rodzicom
Zapraszam cię
Co u ciebie słychać?
Bądź tak uprzejmy
Proszę wejść (1)
Wesołej zabawy
Wesołych świąt
Dobry wieczór (1)
Na wieki wieków. Amen (1)
Czy wolno zapytać?
Wszystkiego najlepszego
Proszę mi wybaczyć
Łączę wyrazy szacunku, współczucia itp. (2)
Wysoki Sądzie/Wysoka Izbo!/Wysoka Rado! (4)
Dziękuję za życzenia (3)
Przepraszam za spóźnienie (3)
Przyjemnej, miłej zabawy
Bóg zapłać (2)
Jak zdrowie twoje, pana itp.
Na zdrowie!
Bądź, bywaj zdrów! (1)
Kłaniać się do samej ziemi (3)
Do zobaczenia (1)
Żałuję, ale niestety nie mogę (1)
Czego pan (pani) sobie życzy?

C6 Kontakty między ludźmi
brat (2) być1 (3) bezpośredni (1, 2) dobrze (3)
ciśnienie (2) całować dobry (4) miło
decyzja (2) dogadać się (2) drogi (2) prosto (3)
e-mail dowiedzieć się miły serdecznie
hasło (1) dzielić (3) modny tak (1)
honor (2) kłócić się prawdziwy (1) wspólnie
312
informacja (1) łączyć (2, 3) serdeczny zbyt

interes (1) łączyć się (1) własny (1) zimno (2)
kara mieć (4) wspólny źle (1, 5)
kłopot milczeć zimny (2)
komunikacja (2) odebrać (4) zły (3)
kontakt (1) odwiedzić/odwiedzać znajomy
list ogłosić/ogłaszać znany
milczenie określać (2)/określić
moda opisywać
odwiedziny otrzymać/otrzymywać
określenie (1) pisać (3)
opinia (1, 3) podać (2)/podawać
pamięć (2) powiedzieć (2)
prawda poznać (1, 3)/poznawać
prawo (1, 3) przedstawiać (2, 3)/przedstawić
prezent przedstawiać się (1)
problem przyjąć (1, 2, 3, 4)/przyjmować
próba (2) przypomnieć (1)
przedmiot (2) radzić (1, 2)
przyjaciel składać się (3)
przyjaciółka słuchać (2)
przyjaźń spotkać (1)/spotykać
racja (1) spotkać się/spotykać się
rada (1) spóźnić się
ratunek trafić (3, 4)
reguła umawiać się/umówić się
SMS usłyszeć (2)
spotkanie wskazać (1, 2)/wskazywać
stosunek (3) wydać (4)/wydawać
ślub wymagać (1)
towarzystwo (1) wysłać (1)/wysyłać
wartość (2) występować (4)/wystąpić
wiadomość (1) wytłumaczyć (2)
wizyta (1) wziąć (2)
własność zabrać (1)/zabierać
współpraca zabraniać
wyjaśnienie (2) zadzwonić (1)
wymowa (2) zależeć (1)
zadanie (2) założyć (1)/zakładać
zakaz zamawiać/zamówić
zakład (2) zamknąć (3)/zamykać
zameldowanie zapłacić (2)
zjazd (1) zawierać (2)
znajomość (1) zdawać się (2)
związek (3) złożyć (4)
znać się (1)
znajdować (3)/znaleźć
zobaczyć (2)
żenić się
żyć (3)
313
Zaimki Wykrzykniki Partykuły Przyimki

coś aha oczywiście do (9)
ten halo
twój

C7 Komunikacja masowa
Rzeczowniki
dziennik (1, 2)
gazeta
media
obraz (3)
ogłoszenie
pismo (5)
prasa (1)
przekaz (2)
reklama
telewizja
tygodnik

C8 Narzędzia komunikacji
Rzeczowniki
długopis
dysk
dyskietka
faks (1)
Internet/internet
komórka
komputer
koperta
ksero
linia (4)
mysz (2)
radio (1)
telefon
telewizor
314
D Dom i jego wyposażenie

D1 Części domu i mieszkania

blok (1) mieszkać domowy (1)
budynek zająć (2)/zajmować piętrowy
dach zamieszkać
dom (1, 2) zbudować (1)
drzwi
dwór (2)
kąt (3)
korytarz
kuchnia (1)
łazienka
mieszkanie
okienko (1, 2)
okno
parter
piętro
piwnica
podłoga
pokój (1)
przedpokój
schody
stopień (1)
sufit
szyba
ściana
ubikacja
wejście (1)
wieżowiec
wyjście (1)

D2 Pomieszczenia użytkowe
Rzeczowniki
bankomat
bar
biblioteka (1)
biuro
jedynka (2)
kasa
kawiarnia
klasa (2)
klub (2)
namiot
315
obóz
poczekalnia
pomieszczenie
przedział
recepcja
sala
sklep
szatnia
wystawa

D3 Wyposażenie mieszkania
Rzeczowniki
biblioteka (3)
bielizna (2)
biurko
chodnik (2)
dywan
fortepian
fotel
grzebień
koc
kołdra
krzesło
lampa
lodówka
lustro
ławka
łóżko
mebel
noga (3)
obraz (1)
obrazek
poduszka
pościel (1, 2)
półka
prześcieradło
ręcznik
stolik
stół
szafa
tapczan
telewizor
wanna
316
D4 Drobny sprzęt domowy

aparat (1) gospodarczy (1)
artykuł (2)
biblioteka (2)
blok (2)
centymetr (2)
ciężar (2)
dzwonek
ekspres (2)
karta (1)
kartka
kaseta
klucz
kompakt (1, 2)
kontakt (2)
koszyk
kreda
kuchnia (2)
magnetofon
maszyna
metr (2)
motor (1)
mydło
nożyczki
ołówek
paczka (1)
pamiątka
papier (1)
parasol
piec1
piłka
pióro (2)
pisak
podstawa (1)
potrzeba (2)
pralka
przedmiot (1)
przesyłka
pudełko
radio (3)
rzecz (1)
silnik
sprzęt (1, 2)
tablica (1, 2)
termometr
torebka (2)
urządzenie (1)
317
wąż (2)
zabawka
zakup (2)
zamek1
zapałka
ząb (2)
zegar
zegarek
zeszyt
D5 Naczynia
Rzeczowniki
butelka
czajnik
garnek
kieliszek
kubek
łyżeczka
łyżka
naczynie
nóż
szklanka
talerz
talerzyk
widelec

D6 Porządek i sprzątanie mieszkania

mydło czyścić brudny (1) czysto
porządek (1) myć czysty (1) Przysłówki
szczotka prać
sprzątać
zbierać (2)

D7 Pożywienie, napoje i używki
bar gotować delikatny (3)
barszcz gryźć głodny
bigos jeść gorzki (1)
bułka karmić kwaśny
cebula kosztować (2) pomidorowy (2)
chleb najeść się pyszny
ciastko napić się słodki (1)
cukier pić słony
cukierek piec1 (1) smaczny
318
czekolada próbować spożywczy

danie przygotować (3)/przygotowywać stary (4)
deser słodzić surowy (1)
dżem smażyć tłusty (1)
gruszka solić
herbata spróbować (1)
jabłko ugotować
jajko wypić (1, 2)
jarzyna (2) zjeść
jedzenie (1, 2)
kanapka
kapusta
kartofel
kawa (2)
kiełbasa
kolacja
kotlet
krem (1)
kuchnia (3)
lód (2)
marchew
masło
mąka
mięso
mleko
napój
obiad
ogórek
opłatek
owoc (1)
papieros
piwo
placek
podwieczorek
pomidor
posiłek
potrawa
przyprawa
racja (2)
restauracja
sałata
sałatka
ser
smak (2)
sok (1)
sos
sól
stołówka
szynka
śniadanie
319
tłuszcz
warzywo
wino
woda
wódka
ziemniak
zupa
żywność

E Życie społeczne, gospodarcze i kulturalne

E1 Symbole religijne i kulturowe

Bóg modlić się ciekawy/ciekaw (1)
choinka (2) obchodzić (3) ludowy (2)
diabeł żegnać się (2) narodowy
flaga świąteczny
godło tradycyjny (1)
gwiazdka (2) uroczysty (1, 2)
hymn
imieniny
katolik
kolęda
krzyż (2)
modlitwa
niebo (2)
obrzęd
obyczaj
opłatek
Pan (2)
pogrzeb
religia
rocznica
symbol
szatan
ślub
święto
tradycja
uroczystość
urodziny
wesele
wigilia (1, 2)
znaczek (2)
znak (2)
zwyczaj (1)
320
E2 Edukacja, nauka
akademia (1, 2) ćwiczyć naukowy
blok (2) kształcić (1) szkolny
czwórka (2) nauczyć
ćwiczenie nauczyć się
dwója powtarzać (2)/powtórzyć
dziedzina pytać (2)
egzamin studiować (1)
gimnazjum tłumaczyć
godzina (3) uczyć (1)
historia (1) uczyć się (1, 2)
jedynka (3) zdawać/zdać
klasa (1)
klasówka
kurs (3)
lekcja (1, 2)
liceum
medycyna (1, 2)
nauczanie
nauczyciel
nauka (1, 2)
piątka (2)
początek (2)
podręcznik
praktyka (2)
prawo (2)
program (2)
przedmiot (3)
rachunek (1)
reakcja (2)
semestr
stopień (2)
student
studium/studia (1, 2, 3)
stypendium
szkoła
test
trójka (2)
uczelnia
uczennica
uczeń
uczony
uniwersytet
wiadomość (2)
wiedza
wydział (2)
wykład
321
wykształcenie (1, 2)
zadanie (1)
zajęcia (2)
zdanie (3)
zeszyt

E3 Życie publiczne
agresja (1) kupić/kupować ekonomiczny
akcja (1) obudzić się (3) gospodarczy (2)
ambasada płacić (1) handlowy
atak (1) powstawać (3)/powstać międzynarodowy
działanie (2) sprzedawać/sprzedać ojczysty
emigracja (1) zapłacić (1) państwowy
euro zdobyć (1) polityczny
gospodarka (1) polski
gra (2) przemysłowy
grosz (1) rolniczy
handel techniczny
jednostka (2)
kierunek (2)
konsulat
konto
kurs (2)
ministerstwo
ogień (4)
ojczyzna
opłata
państwo (1)
partia (1)
pieniądz
poczta (2)
podmiot (2)
pokój (2)
polityk
polityka
powstanie (3)
procent (2)
przemysł
republika
rolnictwo
rynek (3)
rząd2 (1, 2)
rzeczpospolita
sprawa (2)
stan (3)
stolica
322
technika (1)
towar
układ (3)
umowa
walka (1)
warunek (2)
władza (1, 2)
wojna
wolność (1)
złotówka
złoty2
związek (2)
zwycięstwo

E4 Budynki i instytucje publiczne
Rzeczowniki
akademia (1, 2)
ambasada
apteka
bank
biblioteka (1)
biuro
dom (4)
dworzec
fabryka
hotel
informacja (2)
instytut
kawiarnia
kiosk
konsulat
kościół (1)
księgarnia
ministerstwo
muzeum
obiekt (2)
opera (2)
ośrodek (2)
poczta (1)
pogotowie (2)
przedszkole
przychodnia
radio (2)
redakcja (1)
restauracja
stacja (1, 2)
stołówka
323
szkoła
szpital
teatr
telewizja
urząd (1)
wydział (1)
zakład (1)
zamek2

E5 Kultura i rozrywka

akademia (3) bawić się kulturalny
bajka (1) grać (1)
baśń tańczyć
bohater (2) wygrać (1)
dyskoteka występować (3)/wystąpić
film
fortepian
gra (1)
imieniny
impreza
karta (3)
kino
koncert (1, 2)
konkurs
kultura (1)
lalka
muzyka
numer (3)
obraz (1)
opera (1)
pieśń
piosenka
pomnik (1, 2)
poranek (2)
program (3)
rozrywka
skrzypce
sztuka (1, 2)
teatr
wesele
wieczór (2)
wystawa (2)
zabawa
zabytek
324

E6 Hobby i zainteresowania
Rzeczowniki Czasowniki Przymiotniki Przyimki

narta interesować się ciekawy (1) nad/nade (3)
pociąg (2) lubić (2)
zainteresowanie (1, 2) odejść (3)/odchodzić
studiować (2)
znać się (2)
zwiedzić/zwiedzać

E7 Sport i wypoczynek

atak (3) odpocząć/odpoczywać sportowy
basen prowadzić (5)
bieg (2) spacerować
boisko
bramka (2)
gimnastyka
gra (3)
mecz
narta
odpoczynek
piłka
punkt (5)
spacer
sport
urlop
wakacje
walka (2)
weekend
wycieczka
wypoczynek
zwycięstwo

F Forma istnienia w przestrzeni
F1 Własności i miary przedmiotów

centymetr (1) bywać (1) bogaty (2) całkiem
ciąg dzielić (2) cały (1, 2) całkowicie
ciężar (1) kosztować (1) ciężki (1) ciężko (1)
ciśnienie (1) kroić długi (1) długo (1)
czas (5) liczyć (2) dostateczny dostatecznie
325
część (1) mnożyć (1, 2) drobny dosyć/dość

czwórka (1) należeć (2) duży (1, 2, 3) drogo
dekagram obliczyć (1, 2) gęsty (1) dużo
długość (1) oznaczać (2) głęboki (1) krótko (1)
element podnieść (3)/podnosić jednakowy lekko (2)
etap (1) podzielić (1, 2) każdy mało
forma (1, 2) połączyć końcowy mniej
fragment porównać krótki (1, 3) mocno (2)
góra (3) powtarzać (1)/powtórzyć krzywy nisko (2)
granica (2) rosnąć (3) lekki (1, 4) ogromnie
grosz (2) rozbierać (2) liczny pełno (1, 2)
grupa (1) różnić się maksymalny podobnie
ilość składać (2) mały (1) prawie
jednostka (3) składać się (1, 2) mniejszy raczej
jedynka (1) spaść (2) mocny (1) rzadko (1)
kawałek stracić (2) niewielki (1, 2) sporo
kąt (1) włączyć (2)/włączać niski (1, 2, 3) szeroko
kilogram wyłączyć (2) ogólny (1, 2) trochę (1, 2)
kilometr wymieniać (3) ogromny więcej (1)
klasa (3) wynosić (2)/wynieść okrągły wolno2 (2)
kolej (2) zacząć (2)/zaczynać ostry (3) wysoko (1, 2)
kolejka zająć (1)/zajmować otwarty zimno (1)
koło1 (1) zakończyć/zakańczać pełny (1, 2, 3, 4) zupełnie
końcówka (1) złapać (2) pojedynczy zwykle
kreska (1) złożyć (1, 2) potoczny źle (3)
kropka (1) znaczyć (2) prosty (1, 3)
krzyż (1) zostać (2)/zostawać pusty (1)
kształt rozmaity
liczba (1, 2) równy (1, 2, 3)
linia (1, 2, 5) różny (1, 2)
masa (1, 2) rzadki (1, 2)
metr (1) samodzielny (3)
miara stały (1)
minus (1) szczupły (2)
numer (1, 2) szeroki
ocena (2) średni (2)
odcinek (3) tani
paczka (2) twardy (1)
partia (2) ważny (1)
piątka (1) wąski (1, 2)
połowa (1, 2) wielki (1, 2, 3)
porządek (2) większy
poziom (1, 2) wysoki (1, 2, 3, 4)
procent (1) zimny (1)
przecinek (2) złożony (1)
punkt (4) zły (4)
raz (3) zwyczajny
rodzaj (1) zwykły
rozdział (1, 2) żaden
rozmiar (1, 2) żywy/żyw (3)
326
różnica (2)
rząd1
scena (2)
stopień (4)
stosunek (1)
strata
strona (1)
szereg (1, 2)
sztuka (4)
ślad (1)
trójka (1)
układ (1, 2)
wartość (1)
wielkość (1)
większość
wpływ (2)
wybór (2)
wyjątek (4)
wysokość (1, 2)
wzór (3, 4)
wzrost (1, 3)
zakończenie
zakup (1)
zbiór (1, 2)
zero (1, 2, 3)
zespół (2)
znaczenie (2)
Zaimki Partykuły Liczebniki Przyimki

tyle dopiero (1) parę nad/nade (4)
wszystek naprawdę pół o (3)
wszystko tylko2 wiele/wielu po (1, 2)
wśród

F2 Miejsce i kierunek
adres (1) prowadzić (2) boczny blisko (1)
bok (2) centralny (1) prosto (1)
bramka (1) końcowy
brzeg (2, 3) lewy (1)
budowa (2) miejski
cel ostatni (1)
centrum (1, 2) południowy (2)
czoło (2) północny
dół (1, 2) prawy (1, 2)
dworzec światowy (1)
góra (2) wiejski
granica (1) wschodni
327
kąt (2) zachodni (1)

kierunek (1)
koniec
kurs (1)
miasto
miejsce (1)
miejscowość
most
ojczyzna
osiedle
ośrodek (1)
peron
podwórko
południe (2, 3)
powierzchnia (1)
pozycja (1, 4)
północ (2)
praca (2)
przejście (2)
przystanek
punkt (1, 2, 3)
rynek (1, 2)
scena (1)
skrzyżowanie
stolica
strona (3)
środek (1)
śródmieście
świat (1)
wejście (1)
wieś
wschód (2)
zachód (2)
źródło (1)
Zaimki Przyimki
gdzie do (5)
gdzieś między
stąd na (1, 2)
tam nad/nade (1, 2)
tu obok
tutaj od/ode (1, 2, 3)
pod/pode (1, 2, 3, 4)
przed/przede (1)
przy (1)
spod/spode
w2/we (1, 2, 5)
z2/ze (1)
za (1)
328
F3 Teren i jego części
Rzeczowniki Przymiotniki Przysłówki Przyimki

boisko bliski (1) daleko (1) koło2
brzeg (1) daleki (1) nisko (1) przez/przeze (1)
chodnik (1) następny
droga (1, 2) wojewódzki
dwór (1) zachodni (2)
dzielnica zagraniczny
gospodarka (2)
góra (1)
jezioro
koło
kraj (1, 2)
las
linia (3)
lotnisko
łąka
morze
obszar
ocean
odcinek (1)
odległość (1)
ogień (2)
ogród
okolica
państwo (1)
park
parking
pas (3)
plac (1, 2)
pole (1)
Polska
powierzchnia (2)
powietrze (2)
przestrzeń (1, 2)
rola2
sad
skrót (2)
stan (3)
strona (2)
świat (2)
teren
trasa (1, 2)
ulica
widok (1)
województwo
zachód (3)
ziemia (2, 3)
329
F4 Pojazdy i ich części
Rzeczowniki
autobus
ekspres (1)
kolej (1)
koło1 (2)
motor (2)
pociąg (1)
pojazd
rower
samochód
samolot
silnik
statek
taksówka
tramwaj
wagon
wózek

F5 Ruch ze zmianą miejsca

bieg (1, 3) biec/biegnąć (1, 2, 3) pośpieszny (2) od/ode (11)
droga (3) biegać szybki po (3)
jazda chodzić (1, 3)
komunikacja (1) gonić
krok (1) iść (1, 2, 3)
lot jechać
podróż jeździć
prąd (2, 3) latać (1, 2)
przejście (1) lądować
ruch (1) lecieć (1, 2, 3, 4)
spacer nieść (1)
wycieczka nosić (1)
wyjście (2) obchodzić (1, 2)
zjazd (2) odejść (1, 4)
odnieść (1)
odprowadzić (1)
odwiedzić/odwiedzać
padać (1)/paść
płynąć (1, 2)
pływać
podróżować
pojechać
pójść (1, 3)
prowadzić (1, 3)
330
przejechać (1, 2)
przejść (1)
przychodzić (1, 2, 3)/przyjść
przyjechać/przyjeżdżać
przynieść (1)/przynosić
przywieźć
ruszyć (2)
rzucać (3)/rzucić
schodzić (1, 2, 3)/zejść
skakać (1, 2)/skoczyć
spacerować
spaść (1)/spadać
trafić (2)
uciec
uciekać (1)
udać się (2)/udawać się
wchodzić
wejść (1, 2)
wędrować
wiać (2)
wracać (1)/wrócić
wychodzić (1, 3)/wyjść
wyjechać/wyjeżdżać
wynosić (1)/wynieść
zbliżać się (1)/zbliżyć się

F6 Ruch bez zmiany miejsca
powstanie (1) brać (1) obecny (1) przez/przeze (2)
praca (4) bywać (2)
ruch (2, 3) dziać się
spokój (1) iść (4)
taniec leżeć (1, 2, 3)
wejście (2) obejrzeć się (2)
poczekać
postawić (1, 2)
powstawać (1)/powstać
pracować (3)
przewrócić się (1, 2)/przewracać się
ruszyć (1)
rzucać (1)/rzucić
siadać/siąść
siedzieć (1, 2)
skręcić
stać (1, 2, 3, 4)
331
stawać (1, 2, 3, 4)
tańczyć
trafić (1)
trzymać (1, 2, 3, 4)
usiąść
wieszać
wkładać (1)/włożyć
włączyć (1)/włączać
wrzucić
wsadzić
wsiadać/wsiąść
wstać (1, 2)/wstawać
wstawić (1)
wyjmować/wyjąć
wyłączyć (1)
wysiadać (1)/wysiąść
występować (1)/wystąpić
wziąć (1)
zająć (2)/zajmować
założyć (2)
zamknąć (1, 2, 4)/zamykać
zatrzymać się (1)
zdejmować/zdjąć
złapać (1)
złożyć (3)
znajdować się (2, 3)/znaleźć się
zostać (1)/zostawać
zostawiać (1)/zostawić
G Czas
G1 Rok i pory roku
data jesienny
jesień letni (1)
lato (1) wiosenny
rok zimowy
wiosna
zima
332
G2 Miesiące
czerwiec długi (2)
data
grudzień
kwiecień
lipiec
listopad
luty
maj
marzec
miesiąc
październik
sierpień
styczeń
wrzesień

G3 Dni tygodnia
Rzeczowniki Przymiotniki Przysłówki

czwartek wczorajszy wczoraj
data
doba
dzień (2, 3)
niedziela
piątek
poniedziałek
sobota
środa
święto
tydzień
wigilia (1, 3)
wtorek

G4 Pory dnia
dzień (1) południowy
noc
południe (1)
popołudnie
poranek (1)
północ (1)
ranek
wieczór (1)
wschód (1)
zachód (1)
333
G5 Godziny
Rzeczowniki
chwila
godzina (1)
minuta
sekunda (1)

G6 Trwanie w czasie
akcja (2) uciekać (2) aktualny aktualnie
bieg (4) zachować się (2) bieżący (1, 2) blisko (2)
ciąg bliski (2) ciągle
czas (1, 2, 3, 4) ciągły codziennie
częstość codzienny czasem (1, 2)
długość (2) częsty często
dzieje (1, 2) daleki (2) daleko (2)
godzina (2) dawny (1, 2) dawno (1, 2)
historia długi (2) długo (2)
lato (2) dzienny nieraz
rozwój historyczny wciąż
niedokonany (1) zawsze
obecny (1, 2) znowu/znów
otwarty
Zaimki Przyimki Partykuły

kiedyś przez/przeze (4) co (2)
coraz (2)
dopiero (2)
jeszcze (1, 3, 4)

G7 Zamknięte odcinki czasu
dzień (2) odbyć się/odbywać się dotychczasowy dotychczas
etap (2) oznaczać (2) dzienny dzisiaj/dziś
koniec przejść (2)/przechodzić dzisiejszy jutro
moment przygotować (2)/przygotowywać jednoczesny krótko (2)
odcinek (1) schodzić (4)/zejść jutrzejszy nadal
odległość (2) skończyć krótki (2) najpierw
okres trwać (2) mały (2) następnie
początek (1) ukończyć młody (2) natychmiast
połowa zbliżać się (2)/zbliżyć się następny niedawno
prędkość zdążyć ówczesny niedługo (1, 2)
przerwa (1, 2) początkowy nigdy
przeszłość poprzedni obecnie
334
raz (1, 2) pośpieszny (1) ostatnio

rok późny (1, 2) potem (1, 2)
sekunda (2) przeszły późno (1, 2, 3)
semestr przyszły prędko (1, 2)
termin (1) roczny (1, 2) rano
wakacje rzadki (3) rzadko (2)
weekend stary (1, 3, 5) szybko
wiek (1, 2) świeży (1) teraz
tegoroczny trochę (3)
teraźniejszy wcześnie (1, 2)
ubiegły wreszcie
wczesny (1, 2, 3) zaraz
współczesny (1, 2)
Zaimki Przyimki Partykuły

kiedy (1, 2) na (3) jeszcze (2)
wtedy o (4) już (1, 2)
od/ode (2) nareszcie
po (1)
przed/przede (2)
w2 /we (3)
z2 /ze (3)
za (2)

H Środowisko naturalne
H1 Zjawiska atmosferyczne

burza (1) lać (2) chłodny (1) chłodno (1)
chmura marznąć (1) mroźny
deszcz padać (2) niebieski (2)
gwiazda (1) wiać (1) ostry (5)
gwiazdka (1) suchy (2)
księżyc surowy (4)
lód (1)
mróz
niebo (1)
pogoda (1, 2)
powietrze (1)
słońce (1)
śnieg
temperatura (1)
wiatr
ziemia (1)
335
H2 Nazwy zwierząt i ich wyglądu
bocian szczekać
głowa (1) zabić
jaskółka zaśpiewać
koń
kot
krowa
kura
lew
lis
małpa
mucha
mysz (1)
niedźwiedź
organizm
orzeł
owad
pies
pióro (1)
ptak
ryba
świnia
wąż (1)
wilk
włos
wróbel
zwierzę

H3 Nazwy roślin i ich części
cebula kwitnąć goły (2)
choinka (1) obudzić się (3) pomidorowy (1)
drzewo rosnąć (2) zielony (2)
goździk sadzić
jarzyna (1) zmarznąć (2)
kapusta
kartofel
kawa (1)
korzeń
krzew
kwiat
liść
marchew
ogórek
organizm
336
owoc (1)
pomidor
roślina
róża
sałata
sok (2)
sosna
trawa
warzywo
wzrost (2)
zboże
ziemniak

H4 Kolory
Rzeczowniki Przymiotniki Przysłówki

kolor biały jasno (2)
blady
brązowy (2)
ciemny (2)
czarny (1)
czerwony
jasny (2)
kolorowy
niebieski (1)
srebrny (2)
zielony (1)
złoty1 (2)
żółty
H5 Elementy przyrody
metal naturalny (1)
morze skórzany
ocean
prawo (4)
przyroda
rzeka
skóra (2)
słońce (2)
tłuszcz
witamina
woda
zbiór (3)
Indeks przysłów, które wystąpiły .
w SŁOWNIKU
(przysłów tych należy szukać pod hasłami wyróżnionymi półgrubą czcionką)
Dwa grzyby w barszcz.

Nie ma dymu bez ognia.
Nie ma róży bez kolców.
Czym chata bogata, tym rada.
Człowiek strzela, Pan Bóg kule nosi.
Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie.
Cicha woda brzegi rwie.
Kto ma chleb, szuka bułki.
Lepszy własny chleb niż pożyczona bułka.
Kto chce psa uderzyć, ten zawsze kij znajdzie.
Głodnemu chleb na myśli.
Kto w ciebie kamieniem, ty w niego chlebem.
Chłodno, głodno i do domu daleko.
Z dużej/wielkiej chmury mały deszcz.
Nieszczęścia chodzą parami.
Nieszczęścia, wypadki chodzą po ludziach.
Każda choroba ma swoje lekarstwo.
Zdrowy chorego nie zrozumie.
Chorego pytają, zdrowemu dają.
Nie chwal dnia przed zachodem słońca/przed wieczorem.
Czas to pieniądz.
Człowiek człowiekowi wilkiem.
Dwa razy daje, kto prędko daje.
Nie będziesz dbał, nie będziesz miał.
Co nagle, to po diable.
Diabeł nie śpi.
Jak spaść, to z dobrego konia.
Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej.
Wszędzie dobrze, gdzie nas nie ma.
Taka tobie droga do mnie, jak mnie do ciebie.
Wstąpił do piekieł, po drodze mu było.
Komu w drogę, temu czas.
Nie przesadza się starych drzew.
Nie kładź palca między drzwi.
Dzieci i ryby głosu nie mają.
Małe dzieci – mały kłopot, duże dzieci – duży kłopot.
Dzień do pracy, noc do spania.
Słyszał, że dzwonią, ale nie wie, w którym kościele.
Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta.
Kto nie ma w głowie, ten ma w nogach.
Co głowa, to rozum.
Gniew piękności szkodzi.
Co godzina, to nowina.
Goły, ale wesoły.
Góra z górą się nie zejdzie, ale człowiek z człowiekiem zawsze.
Indeks przysłów
338
Jajko mądrzejsze od kury.

Jak cię widzą, tak cię piszą.
Jak ty komu, tak on tobie.
Jedna jaskółka nie czyni wiosny.
Powiedziały jaskółki, że niedobre są spółki.
Jaki kto do jedzenia, taki do roboty.
Kazał pan, musiał sam.
Wszystko ma swój koniec.
Kot zawsze pada na cztery łapy.
Co kraj, to obyczaj.
Krowa, która dużo ryczy, mało mleka daje.
Od wódki rozum krótki.
Kto późno przychodzi, sam sobie szkodzi.
Nauka nie poszła w las.
Nie wywołuj wilka z lasu.
Używaj świata, póki służą lata.
Czas najlepszy lekarz.
Lekko przyszło, lekko poszło.
Z tej mąki chleba nie będzie.
Mowa jest srebrem, a milczenie złotem.
Kto wiele mówi, ten mało czyni.
Nie patrz, kto mówi, ale co mówi.
Ten się nie myli, kto nic nie robi.
Naród żyje, dopóki język jego żyje.
Przysłowia są mądrością narodów.
Czego Jaś się nie nauczył, tego Jan nie będzie umiał.
Nie należy dzielić skóry na niedźwiedziu.
Lepiej późno niż wcale.
Do odważnych świat należy.
Nie ma dymu bez ognia.
Oko za oko, ząb za ząb.
Niedaleko pada jabłko od jabłoni.
Daj mu palec, a on całą rękę chwyta.
Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada.
Święty Boże nie pomoże.
Od świętej Anki chłodne wieczory i poranki.
Prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie.
Jaka praca, taka płaca.
Prawda w oczy kłuje/kole.
Ten przyjaciel, co prawdę mówi.
Koniec języka za przewodnika.
Przygoda nigdy sama nie przyjdzie.
Przyjaciela poznasz w biedzie.
Przyjaźń przyjaźnią, a interes interesem.
Lepszy przykład niż rada.
Przykład idzie z góry.
Przypadki chodzą po ludziach.
Kto pyta, nie błądzi.
Każde pytanie ma swoją odpowiedź.
Starość nie radość.
Co radzisz drugiemu, życz sobie samemu.
Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje.
Apetyt rośnie w miarę jedzenia.
Człowiek do śmierci rozumu się uczy.
Co w sercu, to na języku.
Lepiej skakać, niż płakać.
Indeks przysłów
339
Kto nie słucha ojca, matki, ten słucha psiej skóry.

Kto z kim przestaje, takim się staje.
Uderz w stół, a nożyce się odezwą.
Strach ma wielkie oczy.
Nie strój zdobi człowieka.
Wszystko ma swój czas.
Na biednego zawsze psy szczekają.
Do szczęścia nie trzeba piękności.
Głupi ma szczęście.
Odważnym szczęście sprzyja.
Złość piękności szkodzi.
Szukaj wiatru w polu.
Ten się śmieje, kto się śmieje ostatni.
Śmiech to zdrowie.
Lepiej śpiewać, niż się gniewać.
Każdy kupiec swój towar chwali.
Słuchaj uchem, a nie brzuchem.
Starość nie radość, śmierć nie wesele.
Biednemu zawsze wiatr w oczy wieje.
O wilku mowa, a wilk tu.
Co wojna zepsuje, pokój naprawi.
Kogo wołają, to jeszcze nie proszą.
Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego.
Kto długo wybiera, bierze najgorsze.
Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło.
Nie ma reguły bez wyjątku.
Wyjątki potwierdzają regułę.
Kto nisko mierzy, nie trafi wysoko.
Każdy woli wziąć, niż dać.
Złego diabli nie wezmą.
Łatwo zacząć, trudno skończyć.
Jedna zapałka może spalić całą wieś.
Z tego zboża mąki nie będzie.
Kto zdrowia nie szanuje, ten na starość żałuje.
Lepsze zdrowie niż pieniądze.
Szczęśliwi nie pamiętają o zegarze.
Kto chodzi po ziemi, nie upadnie.
Co złapiesz, to twoje.
Znać dobrze po mowie, co się dzieje w głowie.
Cudze chwalicie, swego nie znacie, sami nie wiecie, co posiadacie.
Lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć.
Zwycięstwo idzie z odwagą.
Komu się chce żartować, ten nie myśli już chorować.
Żołnierz strzela, Pan Bóg kule nosi.
Gdzie strona, tam żona.
Nie życz drugiemu, co tobie niemiłe.
Nie samym chlebem człowiek żyje.
Kto żyje z ludźmi, to i ludzie z nim.
Halina Zgółkowa - profesor zwyczajny w Uni-
SŁOWNIK MINIMUM JĘZYKA POLSKIEGO
P O L S K I E G O
wersytecie im. A. Mickiewicza, dr habilitowany.
W UAM jest kierownikiem (założycielem) Zakła-
du Retoryki, Pragmalingwistyki i Dziennikarstwa
i koordynuje studia na specjalnościach Dzienni-
karstwo oraz Dziennikarstwo i PR na kierunku
filologia polska. Jest członkiem ministerialnej ko- Halina Zgó łkowa
misji rekrutującej lektorów akademickich języka
polskiego jako obcego pracujących w uczelniach
zagranicznych, współpracuje z Radą Języka Pol-
skiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk
oraz jest członkiem Rady Naukowej i jury progra-
mu Mistrz Mowy Polskiej. Jej zainteresowania
SŁOWNIK
naukowe skupiają się wokółleksykologii i leksyko-
grafii, języka dzieci w wieku przedszkolnym, gwary
uczniowskiej, języka subkultur młodzieżowych
MINIMUM
(zwłaszcza środowisk rockowych), retoryki i prag-
malingwistyki, nauczania języka polskiego jako
JĘZYKA
J Ę Z Y K A
obcego. Jest autorką lub współautorką serii słow-
ników frekwencyjnych dla kilku odmian współ-
czesnej polszczyzny, słowników minimum polsko-
-duńskiego, fińskiego, norweskiego i szwedzkiego
oraz słownika podstawowego języka polskiego
POLSKIEGO
z zarysem gramatyki polskiej, słownika gwary ucz-
Halina Zgó łkowa

niowskiej, a przede wszystkim redaktorką nauko-
wą wielkiego (największego w dziejach polszczyz-
ny), 50-tomowego Praktycznego słownika współ-
czesnej polszczyzny. Ponadto opublikowała jako
współautorka podręcznik licealny Mówię, więc
jestem oraz poradnik Językowy savoir vivre.
S Ł O W N I K
universitas

Slownik minimum jezyka polskiego

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Slownik minimum jezyka polskiego

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Halina Zgółkowa - profesor zwyczajny w Uni-

SŁOWNIK MINIMUM JĘZYKA POLSKIEGO

Halina Zgó łkowa

Projekt okładki i stron tytułowych

1. Kogo zapraszamy do korzystania ze słownika

2. Co zawiera Słownik minimum języka polskiego

Z. Kurzowa, H. Zgółkowa, Słownik minimum języka polskiego, wydanie I, Wydawnictwo

4. Budowa artykułu hasłowego

dowisku, N. środowiskiem, l. mn. M. B. środowiska, D. środowisk; profesor (...) D.

(a) Wymiany samogłoskowe

(b) Wymiany spółgłoskowe

II. Odmiana rzeczowników

Rzeczowniki rodzaju męskiego są zakończone na:

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego są zakończone na:

Rzeczowniki rodzaju nijakiego są zakończone na:

3. Odmiana przez przypadki (deklinacja)

4. Wzory deklinacyjne rzeczowników

Odmianę szczególną posiadają rzeczowniki męskie typu poeta, kosmonauta, któ-

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego

Rzeczowniki rodzaju nijakiego

Ms. drzew-ie zadani-u zwierzęci-u

Odmianę szczególną posiadają rzeczowniki rodzaju nijakiego typu gimnazjum, mu-

Kilka polskich rzeczowników – oznaczających zwłaszcza parzystość – zachowało

Bywają w języku polskim takie rzeczowniki (ale także przymiotniki, przysłówki

III. Odmiana przymiotników

N. biał-ymi czyst-ymi drog-imi star-ymi such-ymi wysok-imi

Według podanych schematów odmieniają się także imiesłowy przymiotnikowe two-

IV. Stopniowanie przymiotników i przysłówków

Są wśród polskich przymiotników i przysłówków pary tzw. supletywne, kiedy sto-

dobry lep-szy naj-lep-szy dobrze lepi-ej naj-lepi-ej

V. Tworzenie i odmiana liczebników

1. Lista wybranych liczebników głównych 

2. Wzory odmian wybranych liczebników głównych

Liczebnik dwa w rodzaju – kolejno – męskim, żeńskim i niemęskoosobowym:

Liczebniki trzy, cztery i pięć w rodzaju – kolejno – męskoosobowym i niemęsko­-.

Liczebnik siedem w rodzaju – kolejno – męskoosobowym i niemęskoosobowym:

Liczebniki od jedenaście do dziewiętnaście (liczebnik jedenaście ma w mia-

Liczebniki od dwadzieścia do czterdzieści (liczebnik dwadzieścia ma w mia-

Liczebniki od pięćdziesiąt do dziewięćdziesiąt:

Liczebniki sto i dwieście:

Liczebniki trzysta i czterysta:

Liczebniki od pięćset do dziewięćset odmieniają się w ten sposób, że formy przy-

Liczebniki tysiąc, milion, bilion, trylion odmieniają się jak rzeczowniki

Liczebniki nieokreślone kilkanaście, kilkadziesiąt, kilkaset odmieniają się jak

3. Odmiana liczebników porządkowych

Również te liczebniki mogą być traktowane jako rzeczowniki.

4. Odmiana liczebników złożonych

5. Odmiana liczebników zbiorowych

VI. Odmiana zaimków

1. Odmiana zaimków osobowych i wskazujących

M. ten ta to taki taka takie

2. Odmiana zaimków dzierżawczych

M. twój twoja twoje/twe

3. Odmiana zaimków pytajnych 

Pozostałe zaimki odmienne odmieniają się w sposób analogiczny do przytoczonych

VII. Odmiana czasowników

1. Tworzenie form dokonanych i niedokonanych, 

2. Tworzenie form trybu

3. Tworzenie form strony

4. Tworzenie form czasu, liczby, rodzaju i osoby 

Liczba pojedyncza – rodzaj żeński

Liczba pojedyncza – rodzaj nijaki (jest używany tylko w 3. os.)

Liczba mnoga – rodzaj męskoosobowy

Liczba mnoga – rodzaj niemęskoosobowy

1. Lista wybranych liczebników głównych

Liczebniki trzy, cztery i pięć w rodzaju – kolejno – męskoosobowym i niemęsko-.

3. Odmiana zaimków pytajnych

1. Tworzenie form dokonanych i niedokonanych,

4. Tworzenie form czasu, liczby, rodzaju i osoby

5. Tworzenie form czasu, liczby, rodzaju i osoby

6. Czasowniki o odmianie nieregularnej