BIIROO FAYYAA OROMIYAAtti

Waajjira Fayyaa Magaala Ciroo

Waxabajjii
Bara 2016
Ciroo
Contents
Seensa................................................................................................................................................................... 4
2. Sakatta'iinsa Naannoo (Environmental Scan)..............................................................................................6
2.1.1. Aangoo fi Gahee Hojii Mana Hojichaa....................................................................................................6
2.1.2 Ergama, Mul'ataa fi Duudhaalee Mana Hojii...................................................................................9
2.2.1 Xiinxala Haala Keessa (Ciminaa fi Dadhabbina)............................................................................10
2.2.2 Xiinxala Haala Alaa (Carraa fi Sodaa adda bahan)..............................................................................11
2.2.3 Dandeessitoota/Haala Mija'aa fi Hudhaalee (orginizational enablers and pains)........................13
2.3 Hudhaalee fi Hanqinaalee Akka Seektaratti Adda Bahan.................................................................13
2.3.1 Raawwii gurguddoo baroottan darban Seektarichaan Raawwataman.........................................14
.3.1.1 Fayyaa walhormaataa, Haadholee, Daa’mman kichuu, Daa’immanii, Dardartootaa, Dargaggootaa
fi Sirna nyaataa (RMNCAYH-N).....................................................................................................................14
2.3.1.2 Ittisaa fi Too'annoo Dhukkubootaa HIV/AIDS..................................................................................17
2.3.1.3 Abbummaa Hawaasaa fi Tajaajila Fayyaa Bu'uuraa Fooyyeessuu..................................................18
Haayijiinii (WASH) fi Eegumsa Fayyaa Naannoo..........................................................................................18
2.3.1.4 Dhaqabamummaa qulqullinaa fi Walgitiinsa tajaajila Wal'aansa Fayyaa Fooyyeessuu........19
2.3.1.5. Hoggansa Saaxilamummaa, Ittisa Balaa Tasaa Fayyaa Hawaasa, Deebii Kenniinsa fi
Deebisanii Dhaabuu Walitti Bu’iinsa Boodaa.........................................................................................20
2.3.1.6 Dandeetti Raawwachisuumaa Sirna Fayyaa fi Too'annoo Fooyyessuu.....................................21
Hoggansa fi Gaggeessummaa...................................................................................................................21
2.3.1.7Qulqullina, Walgitiinsa fi Nageenyummaa Sirna Fayyaa Kalaqaan Deeggaruu...........................23
2.3.1.8 Bulchiinsa fi Dhiyeessi Qorichaa fi Meeshaalee Yaalaa Fooyyessuu.................................................23
2.3.1.9 Faayinaansiingii Fayyaa fi Hirmaannaa Dhaabbilee Dhuunfaa Fooyyeessuu..............................24
2.3.2 Rakkoolee gurguddoo adda bahan...................................................................................................25
2.4 Kallattiiwwan Karoorichaa..................................................................................................................26
3. Toora Xiyyeeffannoo (Strategic Theme) fi Bu'aawwan Toora Xiyyeeffannoo.........................................26
3.1Toora Xiyyeeffannoo................................................................................................................................26
3.2 Bu'aawwan Tarsiima'aa Toora Xiyyeeffannoo.....................................................................................27
4 Kaayyoo Tarsiima'aa Sadarkaa Mana Hojii (Corporate level objectives) Kallattiiwwan madaalli
afraniin...............................................................................................................................................................29
5. Kayyoolee, Safartuulee, Manii fi Tarkaanfilee Tarsiimo'aa..................................................................30
5.1 Fayyaa walhormaataa, Haadholee, Daa’mman kichuu, Daa’immanii, Dardartootaa, Dargaggootaa fi
Sirna nyaataa (RMNCAYH-N)........................................................................................................................30
5.2 Ittisaa fi Too'annoo Dhukkubootaa...........................................................................................................38

2
5.3 Abbummaa Hawaasaa fi Tajaajila Fayyaa Bu'uuraa Fooyyeessuu..................................................53
5.4 Dhaqabamummaa qulqullinaa fi Walgitiinsa tajaajila Wal'aansa Fayyaa Fooyyeessuu................57
5.5 Hoggansa Saaxilamummaa, Ittisa Balaa Tasaa Fayyaa Hawaasa, Deebii Kenniinsa fi Deebisanii
Dhaabuu Walitti Bu’iinsa Boodaa...................................................................................................................59
5.6 Dandeetti Raawwachisuumaa Sirna Fayyaa fi Too'annoo Fooyyessuu............................................60
5.7. Qulqullina, Walgitiinsa fi Nageenyummaa Sirna Fayyaa Kalaqaan Deeggaruu..................................71
5.8 Bulchiinsa fi Dhiyeessi Qorichaa fi Meeshaalee Yaalaa Fooyyessuu.................................................73
5.9 Faayinaansiingii Fayyaa fi Hirmaannaa Dhaabbilee Dhuunfaa Fooyyeessuu..................................74
5.1 Inisheetivoota Ijoo Bara 2017 Keessatti Qabaman.............................................................................76
6. Sagantaa Raawwii hojii (action plan)..........................................................................................................76
7 Sirna Hordoffii fi Gamaggama (Monitoring and Evaluation System)..................................................76
Uunkaa 1: Cuunfaa Karoora Hojiilee Gurguddoo Seektara Fayyaa ‘KPI”.................................................80

3
Seensa
Bulchiinsi Magaalaa Ciroo Magaaloota shanan(5’n) godina harargee lixaa keessa tokko kan taatee fi
magaalaa gudditti Godina Harargee Lixaati. Faggeenya magaala gudditi Oromiyaa Finfinnee irra km
326 irratti kan argamtu yoo ta’uu, Akkasumas Magaalli Ciroo kallattii afraniininuu araddaalee Aanaa
Cirootiin kan daangeeffamtuu dha. Magaala kun caasaa araddaa duraan afur turee irraa bara 2015 irraa
kaasee gara araddaa 10tti olguddachuu dandeessee jirti. Haalli qilleensa ishee badda daree dha. Haalli
teessuma ishee gaaraan kan marfamtee dha. Buu’uura tilmaama Biiroon Maallaqa Oromiyaa taasiseen
bara 2016tti baayyinni ummata magaala keeyaa 106,623 ta’a jedhamee kan tilmaamamu yoo ta’u,
reeshoon dhiiraa gara dubartii tilmaamaan 1:1 ta’a.

Fayyummaa hawaasa mirkaneessuuf sirni fayyaa cimaan gahee ol’aanaa qaba. Dhibeewwan
daddarboo fi daddarboo hin-taane hawaasaaf qormaata guddaa ta’aa jiru kanatti akka addunyatti sirna
fayyaa cimaa ta’ee fi teeknoolojiidhaan deeggarame, human nama barate baay’inaan, qulqullinaan,
dandeettii fi naamusa olaanaa gonfate horachuun xiyyeeffannaa guddaan itti kennamee hojjatamaa
jira. Akka biyya keenyatti, biiroon fayyaa oromiyaatiis haala qabatma jiruu fi kallatti mootummaa
feedaraalaa fi naannoo irra kennamu bu’uura gochuun karoora misoomaa fi invastimentii seektara
fayyaa qopheessuudhaan hojiiwwan hojjatamaniin bu’aan guddaan argamee jira.

Bu’aaleen gurguddoon hojiiwwan seektara fayyaa keessatti argamuus, ammallee rakkoon fayyaa
magaala keenya keessatti ni mul'ata. Rakkoon fayyaan kunneen kan akka fayyaa haadhoolee,
daa’immanii fi dargaggoota, eegumsa fayyaa naannoo fi saaniteeshinii, dhibeewwan daddarboo fi
daddarboo hin taanee, miidhaawwan fi dhibee sammuu faa dha. Rakkooleen fayyaa kun, jireenya
dhala namaa irratti hundaa’uun kan dhufanii fi hirmaannaa hawaasaa akkasumaas jijjiirama amala
fiduun ittifamuu kan danda’an ta’uu qorannoolee fi ragaaleen adda addaa ni mul’isa. Rakkoo fayyaa
hawaasaa kanas imaammataa fi tarsiimoo dagaagina fayyaa, dhibee ittisuu, kunuunsaa fi
dandamachiisuu irratti xiyyeeffate baasee hawaasa bifa ijaarameen sochoosuu fi hubannoo guutuu
sadarkaa sadarkaadhaan kennuu fi tajaajila yaala fi kunuunsa kennuudhaan akka furaman hojjatamaa
jira.

Magaalaa keenyatti kenniinsa tajaajila fayyaa bu'uuraa hawaasatti dhiheessuuf baasii guddaadhaan
dhaabbilee fayyaa tajaajila kennuu danda'an ijaarudhaan tajaajila hawaasaaf akka kennan taasifamee

4
jira. Haaluma kanaan, buufataalee fayyaa 1, keellaawwan fayyaa 7 tajaajila hawaasaaf kennaa jiru.
Dabalataan, dhaabbileen fayyaa dhuunfaa: kilinikoota gidugalleessa 12, Dukaana qoricha 22 fi
Farmaasii 3 tajaajila kennaa kan jiranii dha.

Hojjataan seektara fayyaa keessatti hawaasaf tajaajila kennaa jiran walumagalatti 105 kan ta’an yoo
ta’u, baay’ina hojjataa seektara fayyaa keessatti yeroo ammaa kana tajaajila kennaa jiran caaseffama
waliigalaa seektara fayyaatiif eyyamame waliin walbira qabuudhaan yommuu ilaallamu hojiin hedduu
kan hafu ta’uu agarsiisa.

Haala waliigalatiin Waajjirri fayyaa magaalaa Ciroo karoora misoomaa fi inveestimantii seektara
fayyaa qophaa’ee jiru, raawwii hojiilee gurguddoo hojjataman, hanqinaalee adda bahanii fi kallattii
mootummaan kennu irratti hundaa’uudhaan karoorri seektara fayyaa kan bara baajata 2017 akkaata itti
aanutti akka qophaa’u taasiisee jira.

5
 2. Sakatta'iinsa Naannoo (Environmental Scan)

2.1.1. Aangoo fi Gahee Hojii Mana Hojichaa

Labsii Lakk.242/2014 qaamolee raawwachiiftuu mootummaa naannoo oromiyaa irra deebiidhaan
gurmeessuu, aangoo fi hojii isaanii murteessuuf bahe irratti hundaa’udhaan aangoo fi hojiin ijoo
Waajjira Fayyaa Godinaatiif kenname akkaata armaan gaditti tarreeffame jira.
1. Barnoota bu’uura fayyaa hawaasaaf ni kenna; sagantaa ekisteenshinii fayyaa hojiirra ni oolcha;
2. Hospitaalota, buufataalee eegumsa fayyaa, keellaawwan fayyaafi dhaabbilee qorannoo fayyaa ni
gurmeessa; ni babal’isa; ni bulcha; ijaarsa pirojektoota dhaabbilee fayyaa ni hordofa; ni to’ata;
bakka hanqinni jirutti tarkaanfii sirreeffamaa ni fudhata;
3. Dhaabbileen fayyaa Mootummaa humna namaafi meeshaalee fayyaa barbaachisaa ta’aniin akka
guutaman ni taasisa;
4. Qajeelfama kenniinsaafi bulchiinsa tajaajila fayyaa qoratee ni qopheessa; yammuu hayyamamu
hojiirra ni oolcha; akka hojiirra oolu ni taasisa;
5. Boordii hospitaalaafi buufataalee fayyaa keessatti akkaataa seeraatiin akka hundeeffaman ni
taasisa; ni hordofa; ni deeggara; akka hojiirraa gaggeeffaman ni taasisa;
6. Sagantaalee, pirojektotaafi dhimmoota fayyaa ilaallatan irratti abbootii qabeenyaafi dhaabbilee
miti mootummaa waliin ni hojjata;
7. Abbootii qabeenyaa biyya keessaa fi biyya alaa hoospitaala, buufata eegumsa fayyaa, kilinika
fayyaa, laaboraatoriifi faarmaasii hundeessaniif hayyama ni kenna; kanneen qaama biraatiin
kennameef dabalatee sadarkaafi qulqullina bahe eeganii hojjachuu isaanii ni to’ata;
8. Leenjii koollejjota fayyaa Mootummaa keessatti kennamu ulaagaalee Biiroo Barnoota Leenjii
Teekiniikaafi Ogummaa Mootummaatiin qophaa’e irratti hundaa’uun akka kennamu ni taasisa; ni
hordofa; ni to’ata; deeggarsa barbaachisaa ta’e ni kenna;
9. Ogeessonni hojii tajaajila fayyaa ummataa irratti bobba’an sadarkaa murteeffame guutuu isaanii
ni mirkaneessa; qulqullinniifi naamusni hojii eegamuu isaa ni to’ata
10. Ogeessota fayyaa koollejjii saayinsii fayyaa mootummaa, dhuunfaa fi dhaabbilee miti-
mootummaa irraa eebbifamaniif hayyama hojii ogummaa ni kenna; leenjii hojiirraa ni qopheessa;
ni kenna;
11. Qorichi aadaafi tooftaaleen yaalaa aadaa fayyisuun isaanii mirkanaa’e yaala hammayyaa waliin
wal simanii hojiirra akka oolan ni taasisa;

6
12. Qoricha bu’uraa qulqullinniifi sadarkaan isaa eegame raabsiin isaa hordofamee ummata akka
dhaqqabu ni taasisa;
13. Hojii haayijiniifi saaniteeshinii ummata keessatti ni gaggeessa;
14. Tajaajilootni dhukkuba daddarbaa ittisuufi dhabamsiisuuf gargaaran akka kennamaniifi
tarkaanfiiwwan biroo barbaachisaa ta’an akka fudhataman ni taasisa
15. To’annoo kuwaaraantiinii fayyaa ummataa eeguuf taasifamu irratti ni hirmaata;
16. Dhibeewwan hanqina qulqullina bishaanii irraa maddan fayyaa hawaasaa irratti miidhaa akka hin
dhaqqabsiisne haala itti fayyadama bishaanii irratti barnoota ni kenna; qulqullina isaa ni to’ata;
akka to’atamu ni taasisa;
17. Iddoo nyaataa, dhugaatiifi kanneen biroo itti oomishamuufi qophaa’u, akkasumas kuufamu fayyaa
namaa fi Naannoo irratti miidhaa kan hin dhaqqabsiisne ta’uu isaa ni mirkaneessa; ni to’ata;
qaama dhimmi ilaalu waliin tarkaanfii barbaachisaa ni fudhata;
18. Balfa dhangala’oofi gogaa, hafteewwan oomisha warshaaleefi magaalaa keessaa bahan fayyaa
hawaasa naannoo irratti rakkoo akka hin uumne too’annoo ni raawwata; tarkaanfii sirreeffamaa ni
fudhata;
19. Laaboraatorii maddi dhukkubaa itti qoratamu, too’annoo qulqullina nyaataafi dhugaatii qorichaa
keessatti gaggeeffamu ni hundeessa; ni bulcha;
20. Baankii dhiigaa ni hundeessa; ni bulcha;
21. Dhaabbilee tajaajila fayyaan walqabatan ilaalchisee waraqaa gahumsaa ni kenna; ni to’ata;
22. Akkaataa imaammataafi tarsiimoo barnoota leenjii teeknikaafi ogummaatiin kollejjoota saayinsii
fayyaa mootummaa ni hundeessa; ni bulcha;
23. Qoricha sammuu adoochaniifi araada adda addaa fayyaa hawaasaa miidhan ni to’ata; hawaasni
akka itti hin fayyadamne hubannoo ni uuma;
24. Sagantaan karoora maatii akka hojiirra ooluu fi babal’atu ni hojjata;
25. Tajaajilli talaallii haadholee yeroo ulfaafi umrii dahumsaa keessa jiraniifi dhukkuba daa’immanii
ittisuuf kennamu akka babal’atu ni taasisa;
26. Sababa ka’umsa dhukkubaafi tooftaa ittisaa ni qorata; ni baasa; ni barsiisa; dhukkuba weeraraan
ka’e hordofuun too’annaa jala akka oolu ni taasisa;
27. Hospitaaloonnii fi buufataaleen eegumsa fayyaa galii argatan boordii fi koree hooggansaatiin
murteessisuun akka itti fayyadaman deeggarsa barbaachisaa ni kenna; ni hordofa; ni to’ata;

7
28. Dubartootni fayyaa isaaniifi hawaasaa eeguun misooma diinagdee keessatti gahee isaanii akka
bahan haala ni mijeessa;
29. HIV/AIDS'n akka hin babal’anne tooftaan ittisaafi too’annoo cimee hojiirra akka oolu ni taasisa;
30. Namootni vaayirasii HIV/AIDS waliin jiraatan, dhukkubsattootni HIV/AIDS, daa’imman sababa
dhukkuba kanaan maatii isaanii dhabaniifi miseensonni maatii kanneen miidhaan irra gahe haala
kunuunsa itti argachuu danda’an ni mijeessa;
31. Sadarkaa naannoo fi biyyaalessaatti walitti dhufeenya hojiifi tattaaffiiwwan dhukkuba HIV/AIDS
ittisuu fi too’achuuf taasifaman ni deeggara; ni cimsa;
32. HIV/AIDS'n qorannoo laboraatoriitiin haala beekuun nama dandeessisuufi hojimaatni sarviilaansii
cimaan hawaasa keessatti tamsa’ina vaayirasichaa hordofuu dandeessisu akka jiraatu haala ni
mijeessa; ni qindeessa; ni to’ata;
33. Dhaabbilee mootummaa, miti-mootummaa, waldaaleefi namoota dhuunfaa sochii HIV/ AIDS
ittisuufi too’achuuf taasifamu keessatti hirmaatan waliin qindoominaan ni hojjata; deeggarsa ni
taasisa; ni to’ata;
34. Deeggarsi maallaqaafi Kan biroo akka argamu ni taasisa; dhaabbilee mootummaa, miti-
mootummaa, waldaalee, naamota dhuunfaafi koreen HIV/AIDS gandaa akkaataa karoora yookiin
pirojektii baafataniin seeraan akka argatan ni taasisa; ni hordofa; ni to’ata.

8
2.1.2 Ergama, Mul'ataa fi Duudhaalee Mana Hojii
Mul’ata

Hawaasa fayyaa qabeessa, Oomishaa danda’uu fi badhaadhaa ta’e arguu dha.

Ergama

Tajaajila fayyaa paakeejii hunda hammate qulqullina olaanaa fi walgitinsa qabu kennuu fi
to’achuudhaan fayyaa fi haala fayyummaa hawaasaa dagaagsuu.

Duudhaalee
• Hawaasaaf dursa kennuu
• Haqa-qabeessa fi amanamummaa
• Iftoomina, itti gaafatamummaa fi
iccitii eeguu
• Al-loogummaa
• Fakkeenyummaa gaarii
• Olaantummaa seeraa
• Qindoominaan hojjechuu
• Naamusa ogummaa eeguu
• Jijjirrama/Kalaqa
• Gara laafummaa
Qajeeltoowwan
 Hawaasa fayyaa isaa irratti abboomsuu
 Waliingahiinsa uwwisa tajaajila fayyaa
 Tajaajila fayyaa bu’uuraa irratti xiyyeeffachuu
 Tajaajila fayyaa qulqulluu fi maamila giddu-
galeessa godhate
 Tajaajila fayyaa haqa-qabeessa fi harka-
qalleeyyiii giddu-galeessa godhate
 Tajaajila amansiisaa fi itti fufiinsa qabu
 Tajaajila fayyaa koorniyaa, daa’imman,
dargaggoo, haadholee fi qaama miidhamtoota
giddu-galeessa godhate
 Qindoomina fi hirmaachisummaa
 Dhaabbaticha iddoo walirraa baruu fi
dagaaginaa taasisuu
 Naamusa ogummaa fi barumsa ogummaa itti
fufiinsa qabaachuu

9
 2.2 Xiinxala Haala Keessa fi alaa (SWOT Analysis)

2.2.1 Xiinxala Haala Keessa (Ciminaa fi Dadhabbina)

Ciminaa fi Hanqinaalee Adda bahan

Ciminaalee Hanqinaalee

10
• Argaminsiifi dhaqqabamummaan
kenna tajaajila fayyaa fooyya’uu
keessayyuu kan dhabbilee fayyaa
bu’uuraa (PHC)
• Manni qoricha moodeelaa
hawaasaa jalqabuu
• Raawwiin inshuuraansii fayyaa
hawaasaa bu’uureffate fooyya’uu
• Sirni hirmaannaa hawaasaa ittiin
qindeessamuu jirachuufi
gumaachi hawaasaa dabaluu
• Hojmaatni qooda fudhattootaafi
dhaabbilee deeggartootaa adda
addaa ittiin qindeeffamu (Partner
forum) jiraachuufi hirmaannaan
isaaniis dabaluu
• Sagantaa ekisteenshinii fayyaa
hawaasa irratti hundaa’e
jiraachuu
• Hoggansi dhaabbata fayyaa
(boordii /koree hoggansa)
jiraachuu
• Qindoominni waj/fayyaa Godina
waliin jiru gaarii ta’uu
• Sirni fanaa dhahinsa dhukkubootaa
(PHEM) cimaan jiraachuu
• Hordoffiifi deeggarsi akkasumas
to’annoon idila’uu
• Gamaaggamni hirmaachisaafi itti
fufinsaan gaggeeffamuu
• Qulqullinni tajaajila fayyaa hanga yaadame ta’uu dhabuu
• Waliin gahiinsaafi itti fayyadama tajaajila
fayyaarratti rakkoon cimaan jiraachuu
• Hanqina dhiyeessii meeshaalee yaalaa,
qorichootaafi laaboraatoorii
• Hanqina karoora misooma qabeenya namaa irraa kan
ka’e caasaan ogummaa fayyaa garaagaraa hanga
barbaadamu dhabamuu
• Ga’umsifi dandeettiin humna hojjetaa fayyaa gahaa ta’e dhabuu
• Kaka’umsi hojjetaa fayyaa gad-aanaa ta’uu
• Baajatni bittaa qorichaafi meeshaalee yaalaaf ramadamu
gahaa ta’uu dhabuu
• Hanqinni dandeetti sirna itti fayyadama qorichaa
(rational medicine)fi meeshaalee yaalaa (medical
device) hojiirra oolchuufi hordofii irratti jirachuu
• Bittaan meeshaalee yaalaafi qorichaa yeroo dheeraa
fudhachuufi gabaarraa dhabamuu
• Hanqinni dandeettii suphaa meeshaalee yaalaa jiraachuu
• Walta’iinsi dhaabbilee fayyaa mootummaafi dhuunfaa
hanga barbaadamuu ta’uu dhabuufi tumsi gidduu isanii jiru
laafaa ta’uu
• Dhaabbilee fayyaa motummaafi dhuunfaa keessatti sirni
to’annoo fayyaafi fayyaa waliin walqabatu haala
walfakkaatuun sadarkaa eegee gaggeeffamuu dhabuu
• Hojiirra oolmaan inshuraansiin fayyaa hawaasummaa
(social health insurance) harkifachuu
• Hawaasni tajaajila fayyaa baasii madaalawwaa ta’een
bakka barbaadeetti argachuu irratti hanqinni jiraachuu
• Sirni ol-ergiinsaafi duub-deebii dhaabbilee fayyaa gidduu
jiru laafaa ta’uu,
• Itti quufinsi tajaajilamtootaafi ogeessotaa gadi aanaa ta’uu
• Ambuulaansii akkaataa qajeelfamaan fayyadamuu
irratti hanqinni jiraachuu
• Sirni itti quufinsaa hojjettoottaafi hawaasaa ittiin hordofamu
jiraachuu dhabuu
• Sadarkaa dhaabbilee fayyaatti barnoonni fayyaafi
dagaaginaa xiyyeeffannoo dhabuu
• Tajaajila bilisa ta’eef hanga baasii sanaa deebisuu dhabuu
• Rakkoon qulqullinaafi itti fayyadama ragaa jirachuu
• Hanqina bu’uuraalee misoomaa dhaabbilee fayyaa
• Sirni galmee elektrooniksii (EMR) dhabbilee
fayyaa mootummaa keessatti hojirraa ooluu
dhabuu
• Dandeettiin hojjettoota fayyaa dijitaalaa irratti
11
 qabaniifi bu’uuraaleen TQO gad-aanaa ta’uu
• Hanqina qajeelfamoota, pirotokoolota,
istaandardiiwwaniifi bakka jiruutti ammoo itti
fayyadamuu dhiisuu.
• Sadarkaa hundatti sirni itti gaafatamummaa laafaa ta’uu
• Qindoominnifi deeggarsi taarkaanfilee to’annoo
fayyaafi fayyaan wal-qabatani irratti taasifamu laafaa
ta’uu
• Hojiirra oolmaan koorniyaa haala walsimuun hojiitti
hiikamu dhabuu
• Qorannoon raawwii ykn rakkoo furuurratti xiyyeeffate
gahaa ta’uu dhabuu

2.2.2 Xiinxala Haala Alaa (Carraa fi Sodaa adda bahan)

Carraawwan (Opurtunities)
• Sirni hirmaachisummaa hawaasaa hojiilee
fayyaa keessatti jirachuu
• Fedhiin hawaasaa tajaajila fayyaa
qulqullina olaanaa qabu argachuu
dabaluu
• Xiyyeeffannoo gaarii mootummaan
waadaa addunyaa hojiirra oolchuuf
qabu
• Kutannoo dhaabbileen deeggarsaa
sagantaalee fayyaa deeggaruuf qaban
• Dhaabbilee fayyaa dhuunfaa babal’achaa
dhufuu
• Wiirtuun leenjii itti kennamu ykn
dhaabbileen mootummaafi dhuunfaa
sagantaa ogeessota fayyaa leenjisan dabalaa
dhufuu
• Kutannoo mootummaan dhaabbilee
fayyaa babal’isuu irratti qabuu
• Kutannoo mootummaan
dijitaalaayzeeshinii hojiirra oolchuuf
qabu
• Sochii addunyaan uwwinsa tajaajila
fayyaa foyyeessuurratti gochaa jiru
• Sirni fayyaa dandamataafi deebii
hatattamaa kennu akka jiraatuuf
addunyaan jajjabeeffamuu
• Waldaaleen ogummaafi qooda
fudhattoonni adda adda qulqullina
Sodaa (Threats)
• Rakkoo nageenya ykn tasgabbii dhabuu siyaasaa
keessoofi walitti bu’iinsi kenniinsa tajaajilaa
gufachiisuu;
• Hoggansi yeroo yeroon jijjiiramuu
• Balaan namtolcheefi uumamaa dabaluu
• Weerarri dhukkubaa haaraa uumamuufi deebi’ee
mul’achuu
• Dhiibbaa diinagdee addunyaa (qaala’insa gabaa ykn
jireenyaa olaanaa ta’uu, (gatiin qorichootaa)
dabaluu,
• Dinagdeen ummataa gadi aanaa
(hiyyummaa, hojii dhabdummaa olaanaa)
• Bu’uraaleen misoomaa kan akka daandii, dhiyeessii
bishaanii, TQOfi humna ibsaa gahaa ta’uu dhabuu
• Jijjiirama haala qileensaafi ho’ina addunyaa (
hongeefi beela, weerara)
• Fedhiiniifi deeggarsi arjoomtootaa yeroo
gara yerootti jijjiiramuufi hir’achaa deemuu
• Qindoomni saktoorota gidduu jiru laafaa ta’u
• Qulqullinni barnoota gadi bu’aa ta’uu
(oogummaa fayyaa dabalatee)
• Odeeffannoo dogoggoraa/ sobaa waltajjiiwwan
miidiyaa hawaasaa adda addaa irratti babbal’achuu
akkasumas sababa kanaarraa kan ka’e hawaasni
miidiyaalee idileef xiyyeeffannoo kennuu dhabuu
• Hubannoofi beekumsi hawaasaa waa’ee fayyaafi
sirna fayyaarratti qabu gad-aanaa ta’u akkasumas
ga’eessotni baay’een keessumaayyuu hadhooliin

12
 barnootaafi CPD cimsuuf murannoo barressuufi dubbisuu kan hin dandeenyee ta’uu
qabachuu • Baay’inni ummataa dabalaa jirachuu
• Hawaasni aadaa walgargaarsaa qabachuu • Wantoonni dhibeef nama saaxilan dabaluu kan
• Galmeen barnootaa fayya’uu akka haala jireenyaa fayyaa miidhaniifi
keessattuu kan shamarranii barmaatilee miidhaa geessisan dabaluu
• Qaqabamummaan miidiyaalee adda • Babal’achuu magaalaafi warshaalee
addaafi marsariitiiwwan hawaasaa akkasumas sirnaan hogganamuu dhabuu
dabalaa dhufuu • Alseeruma daldala addunyaafi biyyaa keessaa (
• Fedhii miidiyaaleen fayyaa akka itti qoricha, nyaata adda addaa) akkasumas miidhaa
gaafatamummaa hawaasummaatti qaqqabsiisan dabaluufi to’annoon laafaa ta’u
gabaasuufi barsiisuuf qaban • Nyaatawwan warshaalee adda addaatiin
• Balaa daandii tiraafikaaf inshuuransiin oomishaman baay’achaa dhufuufi too’annoon isaan
qaama sadaffaa hundeeffame jiraachuu irratti taasifamu laafaa ta’uu.
• Caaseffamni seektara fayyaa hanga Haalli qabinsa qulqullina naannoo gad-aana ta’uu
gandaatti jiraachuu
• Warshaaleen biyya keessatti qoricha
omishaan dabaluu
• Hojiirraa oolmaa riiformii garaagaraa
jiraachuu
• Fedhii mootummaan dubartoota aangeessuuf
qabu
• Teeknooloojiiwwan fayyaa dijitaalaa
sadarkaa olaanaa qaban yeroo gara
yerootti foyya’aa jiraachuu
• Qindoominnifi tumsi dhibee weeraraafi balaa
tasaa jirachuu

13
2.2.3 Dandeessitoota/Haala Mija'aa fi Hudhaalee (orginizational enablers and
pains)
Dhimmoota Ijoo Ciminaalee
 Gamaagama raawwii hojii walakkeessa waggaa 2016 fi kallattii hojii ji`oota hafani caasa
gara garaatiif kennamuu.
 Karoora Waggaa 3, kan hanga 2018 irra deebi’uun hareessuun caasa gadiif leenjiin irratti
kenname ta’uu
 Qophiin boqonnaa qophiif taasifame xiyyeeffannoo ol’aanaan kenname kan raawwatamaa
turee fi bu’aan argamees gaarii ta’uu
 Inisheetivota seektara fayyaa kan bara 2016 keessa hojjetamuu qaban adda baasuun karoora
addaa qopheessuun hanga caasaa seektara fayyaa sadarkaa gadiitti hojiirra olmaan isaanii
akka hordofaman taasifamee jira,
 Sirni Gabaasaa fi Duubdeebii sagantaa sagantaadhaan bifa ittifufinsa qabuun fayyadamaa
deemuu
 Konfiraansii qorannoo gaggeessuun sosochiiin haala itti fayyadama ragaa foyyeesuuf
hojjetamaa ture gaarii ta’uu
 Hojiin Hirmaannaa uummataatiin hojjetaman gaarii ta’uu,
 Raawwii inisheetivoota fi tajaajila lamummaa haala karoorfamee raawwatamaa kan jiru
ta’uu
 Deegarsaa fi Hordooffi Qinda’aa hanga keellaa fayyaatti gochuudhan rakkolee fi
hanqinaalee

2.3 Hudhaalee fi Hanqinaalee Akka Seektaratti Adda Bahan

 Hanqina dhiheessii tajaajila Fayyaaf barbaachisanii,
 Hanqina loojistikii kan akka motorsaaykilii,
 Hanqina baayyinaa, qulqullina fi naamusa hojjataa fayyaa irratti muuldhatuu,
 Kenna tajaajilaa irratti hojiileen tokko tokko sadarkaa barbaadamuu gadi ta’uu,
 Ogeessota sadarkaa gadii irratti hanqinootni ga’uumsaa kan muuldhatan ta’uu,
 Tarkaanfii dhimmoota tokko tokko irratti fudhachuun walqabatee qindoominni
dhimmamtoota adda addaa jiru laafaa ta’uu
 Dhaabbilee fayyaa tokko tokko keessatti kenninsi tajaajila fayyaa hanqina kan qabu ta’uu,
 Dhaabbileen fayyaa komii hawaasa yeroon akka hiika adeemaniif koree hoggansa dhabbilee
fayyaa biratti gahee irraa eegamu ba’uun hanqina kan qabu ta’uu,
 Rifoormiiwwan adda addaa hojii irra oolchuu ilaalchisee jijjiramni jiraatus iddoo hundatti
wal-fakkataa ta’u dhabuu,

14
  Dhiyeessiiwwan garaa garaa kan akka dhiyeessii humna namaa, qorichaa, meeshaalee yaala
fi ri’eejentoota adda addaa bifa hawaasa qubsuu danda’uun yeroo fi amma barbaadameen
dhiyaachu dadhabuu,
Dhimmoota xiyyeefannoo addaa barbaadan
o Hojiiwwan Qindoomina seektaraalee biroo waliin hojjetaman cimsuu dhimma
fayyaan wal qabatu irratti seektaroota dhimmi ilaallatu waliin qindoomuun
imaammataa fi tarsiimoo hunda keessatti akka haammatamu taasisuu,
o Inisheetivota seektara Fayyaa adda bahan bifa qindoomina qabuun hojiirra oolmaa
isaaf caalmatti hordoffii fi tumsa taasisuu
o Dhaabbilee fayyaa raawwiin isaanii gad-aanaa ta’e adda baasuun deeggarsa addaa
gochuu,
o Weerera dhukkuboota to’achuuf deggersi qaamolee hundaa kan barbaachisu ta’uu
o Qooda fudhannaa dhaabbilee fayyaa dhuunfaa (private engagement) keessatti qaban
fooyyessuu.
o Dhiyeessii dhaabbile fayyaa keessatti barbaachisan kan akka humna namaa, qoricha,
bishaanii fi ibsaa qaamolee qooda qaban waliin hojjechuun akka guutaman taasisuun
hawaasni tajaajila dhiyootti akka argatu gochuu,
o Hojiirra olmaan Inshuraansii fayyaa hawaasa (CBI) hawaasnii irraa fayyadamoo akka
ta’u gochuun murteessa waan ta’eef dhimma kana qama ilaalatu hunda waliin itti
fufiinsaan hojjechuu,
o Rakkoo bulchiinsa gaarii akka seekteraatti mul’aatan adda baasuun hojjechuu.

2.3.1 Raawwii gurguddoo baroottan darban Seektarichaan Raawwataman

.3.1.1 Fayyaa walhormaataa, Haadholee, Daa’mman kichuu, Daa’immanii,
Dardartootaa, Dargaggootaa fi Sirna nyaataa (RMNCAYH-N)

A. Karoora maatii
Karoorri maatii kallattiidhaan du’aatii haadholee sababa ulfa hin karoorfamneen dhufuu danda’uu
hambisuu keessatti gahee ol aanaa qaba; jechuun du’aatii haadholee 35% akka hir’isuu danda’u
qorannoon garaagaraa ni mul’isu. Ji’ootan 11 darban dubartootni umurii da’umsaa keessa jiran
9477 (62.4%) tajaajila karoora maatii waliigalaa kan argatan yommuu ta’u, 8.4% karoora maatii

15
yeroo dheeraa fayyadamanii jiru. Itti fayyadamni karoora maatii waliigalaan yeroodhaa gara
yerootti dabalaa kan dhufe ta’us araddaadhaan addatti yoo ilaalamu garaagarummaa bal’aa qaba.

Dhiyeessin adda cicituun, hanqinni kutaan tajaajilaa itti kennamu, qulqullinni ragaa fi tajaajilaa
rakkowwaan sagantaa kanaan walqabatanii jiranii yommuu ta’u xiyyeffannoo kennun
qindoominaan irratti hojjechuu barbaada.

A. Fayyaa Haadholee

Du’aatiin hadholeessi yeroodha gara yerotti hir’achaa dhufee jira. Du’aatiin haadholee bara 2011tti
daa’imman lubbuun dhalatan 100,000 keessa 676 irra ture gara 412tti gadi buusuun danda’amee jira
(EDHS bara 2016). Akkasumas akkaa tilmaamni Motummoota gamtoomaniitti (UN estimation)
bara 2020 agarsiisutti du’aatiin haadholee akka biyya keenyatti jiru daa’immaan lubbuun dhalatan
100,000 keessaa 267 akka ta’e ni mul’isa (https://mmr2020.srhr.org/).

Galma gahinsa kanaaf tajaajilonnii haadholeef kennaman iddoo oolaanaa kan qaban yommuu ta’u,
karaa qulqullinaa, saffisaa fi walgitinsa qabuun hunda biraan gahuun murteessa dha. Ji’oottan 11
darban keessatti haadholeen ulfaa 1436(43.1%) tajaajila kunuunsa duraa kontaaktii 1ffaa (ANC
contact 1) kan argatanii yommuu ta’u. Haadholeen ulfaa 514 (15.4%)tajaajila kunuunsa dahumsa
duraa kontactii 4ffaa (ANC contact 4) argatanii jiru. Haadholeen 407(16.3%) dhabbata fayyaa
keessatti kan da’anidha.

Dubartoota 1283 (100%) oli tajaajila kunuunsa da’umsa boodaa guyyaa torba keessatti kennamu
kan argatan yommuu ta’u, isaan keessaa 80% guyyaa lama keessatti kan argatani dha. Tajaajila
fayyaa haadholee waliin walqabatee rakkooleen jiran hanqina human namaa keessattuu
midwaayiferii, hanqina kutaa tajaajilaa, meeshaalee yaalaa (Altiraasaawondii, siree irratti deessisan,
meeshaalee ittiin deessisan (delivery set) fi itti fayyadamaa Ambuulansii yommuu ta’an qulqullina
tajaajila kennamuu irratti dhiibbaa ol aanaa waan qabaniif xiyyeeffannoo kennuun rakkoolee
furamuu qabanidha.

A. Fayyaa Daa’imman Kichuu fi Daa’immanii

Akka qorannoon garaa garaa agarsiisutti du’aatii daa’immaan waggaa shanii gadiif sababa kan ta’an
keessaa isaan ijoon dhibee Nimoniyaa (18%) fi garaa kaasaa (9%) yommuu ta’an du’aatii
daa’imman kichuuf (Neonatal death) 24% fi 28% sababa kan ta’an walduraa duubaan infekshinii fi

16
ukamamuun dhalachuu (Birth Asyphxia) dha. Daa’immaan umuriin isaanii wagga shanii gadi ta’an
574, %16 dhibee Nimoniyaatiif, 1133, %64 immoo dhibee garaa kaasaaf yaalii argatanii jiru.
Daa’imman ukkamamanii dhalatanii tajaajillii yalaa kennameef kan hin jirree ta’uu fi akkasumaas
Reetiin daa’imman lubbuu-dhabanii dhalatanii (still birth rate) daa’immaan dhalatan 1000 keessaa,
0 tti gadi xiqqeessuun danda’amee jira.

Hordoffii fi Calallii guddina fi dagaagina daa’imman umurii jalqabaa (ECD) keessa jiranii irrattis
jalqabiin jiru gaariidha.

B. Talaallii

Qaqabinsi, itti fayyadamni fi walgitinsi tajaajila talaallii yeroodhaa gara yerotti akka biyyattis ta’e
akka naannoo keenyatti dabalaa dhufee jira. Yerooammaa kana biyyi keenya talaallii farra
dhibeewwan (antigen) ‘COVAX’ dabalatee kudha sadii kennaa jirti.

Ragaan idilee DHIS2’n dhufu akka mul’isutti daa’imman umuriin isaanii waggaa tokkoo gadii
ta’aniif talaallii farra dhibeewwan shanii (Pentavalent)3ffaa, gifiraa (MCV1) fi guutuu walduraa
duubaan 2405(78%), 2183(71%) fi 2531(85%) kennamee jira.

Dhiyeessiin gahaan dhabamuu, daa’imman talaallii addaan kutanii fi zeeroo dooziin baay’achuun,
weerarri yeroo adda addatti ka’uun, qulqullina ragaa fi haalli nageenyaa hanqinootaa fi
rakkoowwan sagantaa kana irratti dhiibbaa uumaa jiranidha. Galma ka’ame bira gahuuf,
hanqinootaa fi rakkoowwan kana irratti xiyyeeffachuun qaamaa dhimmi ilaalu hunda
hirmaachisuun furaa deemuun barbaachidha.

C. Fayyaa Dargaggootaa fi Dardartootaa

Uummata biyya keenya keessa jiraatan keessaa 42% dargaggootaa fi dardartoota (Adolescent and
youth) (CSA, 2013), yommuu ta’an, dargaggoota kanaaf tajaajila fayyaa umrii isaanii fi haalaaf
amala isaaniitiin wal simatu kennuun barbaachisaadha. Dhaabbileen fayyaa tajaajila dargaggotaafi
dardartootaaf mijataa ta’e kennan akka magaala keenyaatti 2 qofadha. Kanaaf, dhaabbileen fayyaa
kutaa tajaajilaa dargaggootaaf mijataa ta’e akka qabaatan gochuun barbaachisaadha.

Akka ragaan EDHS 2016 mul’isutti, shammarraan umurii wagga 20 gaditti ulfa’aan (teenage
pregnancy) kan naannoo oromiyaa 17% yoo ta’u, Umurii kana keessatti ulfa’uun rakkowwan
walxataa garagaaraatiif waan saaxiluuf kana hambisuuf carrawwaan jiran hunda fayyadamuu
hubannoo hawaasaa cimsuun murteessaa dha.

17
 D. Sirna Nyaataa
Tajaajila hordoffii guddinaa fi dagaagina daa’immaan waggaa lamaa gadii (GMP) ji’oota 11 darban
keessa kennameen daa’imman umurii waggaa lamaa gadii 0 (0%) argatanii jiru. Bifuma
walfakkaatun, raabsaan vitaamin “A” ji’a jahatti al tokko daa’immaan umurii isaanii ji’a 6 hanga
waggaa 5 jiran 10738 (75%) ta’aniif kan kennamee jira. Bifuma wal-fakkaatuun calallii hanqina
nyaataa daa’immoota waggaa 5 gadii jiraniif 8980 (%52) tiif kennamee jira.

Daa’imaan rakkoo hanqina nyaata qabaatanii adda bahaan yaalii barbaachisaa fi nyaata qorichaa
kan argatan yoo ta’uus da’iiman nyaata dabalataa barbaadaniif dhiyyessiin gama Biiroo Buusa
gonofaatiin taasifamu dhimma xiyyeeffaanna addaa barbaadu ta’uu ilaalamee jira. Akka waliigalatti
hojjileen hojjettaman jajjabeessaa ta'anis karooraan wal bira qabamee yoo ilaalamu kan hafuufi
xiyyeeffannoo kan barbaadu yommuu ta'u, dhimmi hanqina humna namaa, dhiyeessii, fi haalli
nageenyaa dhimmoota akka sababaa tti adda bahan ta’uun hubatamuu qaba.

2.3.1.2 Ittisaa fi Too'annoo Dhukkubootaa HIV/AIDS

Ittisa, yaalaafi too’annoo ‘HIV/AIDS’ ilaalchisee; namoota haaraa HIV’n qabamanii fi du’aatii
sababa ‘HIV/AIDS’ tiin dhufu hir’isuuf galma kaa’ame giddu-galeessa taasisuun hojiileen
gurguddoon hojjetamaa tureera. Haaluma kanaan, bara bajataa kana keessatti, namoota caalmayaan
saaxilamoo ta’an qorrannoo dhiigaa HIV taasiisuun of beekan kan jiran yoo ta’an kana keessa
baay’ina namoota haaraa HIV dhiiga isaani keessatti argamee 7 dha. Haa ta’u male dhimma ragaa
irratti xiyyeefannaa gochuun barbaachisaa ta’ee argamee jira.
TB fi Juuzaamii
Du’aatii sababa dhukkuba ‘TB’ tiin dhufu hir’isuun danda’amus ammas biyyi keenyas ta’ee
Godinni keenya tarree biyyoota du’aatiin dhukkuba kanaan dhufu olaanaa itti ta’ee dha. Ji’oottan
saglan darban keessa namoota dhibee Sombaatiin shakaman 124 adda baasuuf karoorfamee,
kanneen 73(59%) qoratamani adda bahanii jiru. Shakamtoota adda bahan keessaa raawwiin HEF fi
dhab/Fayya/Dhunfaa walduraa duuban %7 fi %41 akka tahee ragaan DHIS2 irra argame ni ibsa.
Dhukubsatoota dhibe Sombaa bara darbee qoricha TB fudhachuuf galmaayan 20 keessaa, kanneen
qorichaa fudhachuu xumuran 20 (100%), yammu tahan Ahukubsatoota Dhibee Sombaa
wala’aansa fayyuun isaani mirkanahee (Cure Rate) 20 (100%) dha. Akka waligalatti sochii ittisaa

18
dhibee Sombaa haala gaarii irra kan jiruu tahuullee adda baasii shakamaa dhibee sombaa gosaa
hundaa sadarkaa keella fayyaa fi dhaabilee fayyaa dhuunfaa irratti hojjatamuu akka qabu
xinxalamee jira.
Busaa
Dhibee busaa ittisuu, too’aachuu fi dhabamsiisuuf hojiin hubannoo hawaasaa ol-guddisuu,
dhukkuba busaa qorannoon adda baasuu fi yaaluu, too’annoo baattoo dhibee busaafi faana
dhawiinsa bifa ittifufiinsa qabuun hojjetamaa ture jira. Bara bajataa kana keessatti weerarri akka
haaraatti nu mudatus toftaawwan adda addaa fayyadamuun toáchuun danda’amee jira. Haaluma
kanaan namoota mallattoo dhukuba busaa qabanii fi shakkaman dhiigaa qorataman ----- Keessaa
namooni 598 dhibee Busaa qabaachuu isaani mirkanahee jira. Namootni buseen qabde hundi
tajaajila yaala argatanii jiru.
Dhukkuba Daddarboo Hin Taanee, Miidhaa Qaamaa fi Fayyaa Sammuu
Dhibeewwan daddarboo hin taane akka biyya tahee akka naannoo keenyatti haala duraan hin
baratamneen lubbuu namoota hedduu miidhaa waan jiraniif mootummaan xiyyeeffannoo
kennuudhaan wiirtuulee qorannoo fi yaalii baasii guddaadhaan ijaarsa kan eegalee fi dhaabbilee
fayyaa jiran keessattis ittisaa fi yaalii iddoo adda addaa keessatti kennamaa jira. Haaluma Kanaan,
sakatta’insi kaansarii fixee gadameesaa dubartoota umuriin isaanii 30-49: 990 ta’aniif karoorfamee
dubartoota 674 (%68) dhaabbilee fayyaa keessatti taasifamee jira. Haata’u malee sababii hanqina
oggeessa leenji’ee fi dhiheessiin waliqabatuun raawwiin gadi aanaan galmaayee jira. Kanumaafuu
karoora itti aanuu keessatti xiyyeefanaan kan hojjatamu ta’a.
Dhukkuba Tirooppikaala Xiyyeeffannoo Barbaadan
Ittisaa fi to’annoo dhibeewwan tirooppikaalaa xiyyeefannoo barbaadanii keessaa raabsa qorichaalee
dhibeewwanii kennuun hojii akka tarsiimoo biyyaa fi naannootti qabamee hojjetamaa jirudha.
Haaluma kanaan magaalaan keenya raabsa qoricha farra Onchosarciasis ummata waliigalaaf
kennamu (general Oncho. MDA) waluumaa gala uummata ____ (___ %) tiif kennamee jira, kunis
qorichaa fi bajata qaamoleen deeggarsa kennan argameen kan raawwatamu dha.
Tajaajilli kenname fooyyee qabaatuus kuufama jiru keessaa bahuuf hojii guddaan akka hafu ni
agarsiisa.

19
2.3.1.3 Abbummaa Hawaasaa fi Tajaajila Fayyaa Bu'uuraa Fooyyeessuu
Haayijiinii (WASH) fi Eegumsa Fayyaa Naannoo
Tarsimoon ijoon WaSH fi eegumsa fayyaa naannoo gandoota dirree irratti bobba’uu irraa bilisa
ta’an babal’isuu, saaniteeshinii magaalaa fooyyessuu, saniteeshinii gabaa bu’uurefate babal’ísuu fi
qulqullina fi nageenya bishaanii mirkaneessuu, WASH dhaabbilee fayyaa fooyyessuu, qophii fi
deebii kenniinsa yeroo balaa cimsuu akkasumas faalama qilleensaa fooyyessuu, dhabamsiisa balfaa
fi kimikaalota miidhaa geessissan cimsuudha.
Waliingahiinsi ijaarsa mana fincaanii sadarkaa isaa eeggatee fi saniteeshinii bu’uura sadarkaa
abbaa/haadha warraatti bara 2016 keessa % 97 irraan gahuun danda’amee jir

Dhaabbilee fayyaa paakeejjiwwan ‘WASH’ guutuu qaban (dhaabbilee fayyaa bishaan qulqulluu itti
fuufinsaan qaban): Uwwisa dhaabbilee fayyaa paakeejjiwwan ’WASH’ guutuu qabanii bara 2016
% 100 irraa gahuun danda’mee jira.
Akkasumas dhaabbile fayyaa mana fincaani foyya’aa qaban bara 2016 tti %100 irraan gahamee jira.
Akka magaalaa keenyatti Piroopporshinii abbaa/haadha warraa yeroowwan murteessoo harka
dhiqannaa itti-fufiinsaan hojii irra oolchan bara 2016 %100 irraan gahuuf turee hojii irraa olmaa
isaatiif qorannoo waan hin gaggefamineef buu’aan isaa hin beekamne.
Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa fi Tajaajila Fayyaa Bu'uuraa
Hojiilee Tajaajila Ekisteenshinii Fayyaa (TEF) keessatti raawwataman keessaa gugurdoon kannen
akkaa, Sosochii Roodmaappii haara Fooyya’iinsa SEF (HEP optimization Roadmap), Hojiilee
Garee Fayyaamaatii (FHT),Tooftalee filannoo hirmaanna hawaasa (Community engagement policy
option), Gurmaa’insa Gamtaa Misooma Damee Dubartootaa (WDA), Leenjii Gahumsaa
Gaggeessitootaa (CBT), Hojiileen tajaajila fayyaa manneen barnootaa (School Health) ti.

2.3.1.4 Dhaqabamummaa qulqullinaa fi Walgitiinsa tajaajila Wal'aansa Fayyaa Fooyyeessuu

Reetiin deddeebiin yaalamuu tajaajilamaa (Outpatient per Capita) raawwii hanga ammatti jiruun 0.8
tti, ol-guddisuun da’amee jira.

Ragaa sirrii yeroon qindeessuu dhabuu, hanqina qorichootaa fi reagent gosa adda addaa, qaala’iinsa
gatii qorichootaa, meeshaalee yaalaa fi kanneen biroo, sirni ol-ergiinsa dhukkubsattootaa (Referral

20
linkage), walitti hidhamiinsi dhaabbilee fayyaa laafaa ta’uu, sirni hordoffii fi deeggarsaa ciccitaa
ta’uun rakkoowwan gurguddoo turaniidha.

Reetii yeroo Ambuulaansiin gaafatamee deebiin kennamee raawwii hanga ammaatti jiruun 97%
irraan gahuun kan danda’ame yommuu ta’u.

Hojiiwwan raawwataman gaarii ta’us, sirni bulchiinsa ambulaansii laafaa ta’uu, hanqina
meeshaalee yaalaa fi qorichoota yaala balaa tasaa, tajaajilli yaala bu’uura balaa tasaa (Basic
emergency care) dhaabbilee fayyaa keessatti haalan cimuu dhabuu fi WHO emergency toolkit
checklist karaa walfakkaatuun buufata fayyaa keessatti hojii irra ooluu dhabuun rakkoon gurguddoo
xiyyeeffannoo barbaadaniidha.

2.3.1.5. Hoggansa Saaxilamummaa, Ittisa Balaa Tasaa Fayyaa Hawaasa, Deebii Kenniinsa fi
Deebisanii Dhaabuu Walitti Bu’iinsa Boodaa

Akka biyya keenyaatti rakkooleen fayyaa hawaasaa itti fufinsaan yeroo yeroodhaan muudachaa
kan jiru yoo ta’u, babal’achuun dhukkuboota daddarboo haaraa fi kanneen biroo qophii ittisa balaa
tasaa, hojimaata fi faayinaansii irratti dhiibbaa fidaa tureera.

Xiinxalli gabaasa torbanii (weekly IDSR report) isa tokkoo yoo ta’u haaluma kanaan bara kana
keessaa raawwiin guutummaa fi yeroon gabaasaa 99% yoo ta’u kunis istaandardii akka biyyaatti
eegamuun (100%) olidha.

Jalqaba bara 2016 irraa kaasee haga dhuma bara kanaatti dhibeen Koleeraa akka magaalaa
keenyaatti kan hin argamnee fi dhibee kana ittisuun danda’amee jira. Gama biraan dhibeen busaa
haala waggootan kanaan dura hin baratamneen bara kana keessaa bifa weeraraatii araddoolee
hunda keesatti haala weeraraatiin muldhachuun hanga ammaatti namooni 598 dhibee knaan kan
qabamanii jiru.

Weerara Dhibee daddarbaa ittisuu fi sagantaa dhukuba busaa dhabamsiisuudhaaf kan ooluu baajata
idilee irraa qar. 300000 aanootaan qabamee jira.

Tajaajila Laaboraatoorii
Akka waligalatti rakkoo dhiheesii reagent, samuda yeroon erguu fi qulqulina qorrannoo
laboratoorii sadarkaa dhaabilee fayyaa kanneen karoora itti aanuu keessatti xiyyefannaan irratti
hojjatamu ta’a.

21
Deebisanii Dhaabuu fi Dandamachiisuu Walitti Bu'iinsa Boodaa

Sababa rakkoo nageenyaan wal qabatee akka magaalaa keenyaatti dhaabileen fayyaa manca’aan
waan hin jirreef gama kanaan hojjiin hojjatame hin jiru.

2.3.1.6 Dandeetti Raawwachisuumaa Sirna Fayyaa fi Too'annoo Fooyyessuu

Hoggansa fi Gaggeessummaa
Istaandardii Hojii: Hojiileen hundi Istaandardii tajaajilaa qabaachuun beekamaa dha. Haaluma
kanaan istaandardii tajaajilamaa fi istaandardii hojii ijoo adda baasuun kan qopha’ee yoo ta’uu
istaandardii qopha’ee adeemsaalee hundaaf hirameera.

Hojjataa Seektara Fayyaa

Bara 2016tti hojiin jalqabaa fi ijoo karoorfamee turee keessaa tokko qajeelfama haaraa hooggansaa
fi misooma qabeenya namaa hojjataa seektara fayyaa naannoo oromiyaa BPSMQN Oromiyaatiin
mirkanaa’e lakk.20/2015 irratti Dursaalee Garee, abbootii sagantaalee fi Hojjatootaa seekitarichaa
hundaaf akkaataa karoorfameen % 100 leenjiicha kennuun hojitti galchuun danda’aamee jira. .

Jijjiirraan Hojjataa seektara fayyaa akka waliigalaatti kan keessoo aanaalee biraa irraa garee
keenyaa 5 jijijjiirra akka argatu taasifamee jira. Bifuma walfakaatuun

Bu'uraalee Misooma Fayyaa

Bara baajataa 2016 kana akka sektara fayyaatti piroojektoo sadarkaa bulchiinsa magaalatti ijaarsa
keellaa fayyaa araddaa madhichootti baajanni qabamee fi hojiin isaanii hojjetamaa tureera.
Akkasumaas, ijaarsi dallaa keellaa fayyaa araddaa madda beekkumsa baajatni qabamee, ijaaramee
xumuramee jira.

Fayyaa Dijitaalaa

Sirna odeeffannoo fayyaa hammayyaa (dijitaalaa) daran cimsuuf kan akka sirna qabiinsa ragaa
fayyaa (DHIS2) fooyya’e (version 2.36) dhaabbillee fayyaa motummaafi dhunfaa hunda keessatti
hojiirra akka ooluu yoo taasifamu, waltajjii kana fayyadamuunis karoora aanaa bu’uureffate
dalaguun jalqabameera.
Taateewwan barbaachisoo fi galmee siiviilii ilaalchisee, beeksisuu ragaalee dhalootaa kan
dhalatan keessaa %100 irraan gahamee jira. Haata’u malee, beeksisni du’aa ammo kan
karoorfamee gadi.
Sirna Too'annoo Cimsuu
22
Kallattiin tarsiimo’aa kun istaandaardiiwwan Nageenyummaa, qulqullina, fi bu’a qabeessummaa
qorichootaa fi meeshaalee yaalaa, qulqullina kenna tajaajila fayyaa, nageenyummaa nyaataa,
qulqullina tajaajila fayyaan walqabatanii fi oomishtootaa, to’annoo fi galmee gahumsa ogeeyyii
fayyaafi qajeelfamootni too’annoo tamboo fi alkoolii sadarkaa hundatti hojii irra oolu isaa
mirkaneessudha. Akkaasumaas sirna too’annoo dijitaalaa diriirsuudhaan bu’a qabeessummaa,
iftoomina fi sirna itti gaafatamummaa qaamolee keessa fi alaa akkaataa istaandardii kaa’ameen fi
fireemwoorkii seeraa jiruun hojii irra oolu isaa hordofuu ni dabalata. Haaluma kanaan ji’oota 11
darban keessa manneen nyaataa fi dhugaatii 325 irratti inspeekishini gaggeesuuf karoorfamee 283,
87% raawwatamee jira.

Raawwii hojii uwwisa inispeekkshinii dhaabbilee fayyaa, fi qinxaaboo qorichaa waliin walqabatee
hojiin hojjetame kan nama jajjabeessu yemmuu ta’u, uwwisa inispeekshinii dhaabbilee fayyaa bara
%100 raawwachuun danda’amee jira. Gama biraatiin inispeekshinii dhaabbilee qinxaaboo
qoorichaa bara 2016 gara %100tti guddisuun danda’amee jira.

Komunikeeshiinii fi Barnoota Fayyaa

Ji’ootan 11 darban keessa hubannoo hawaasaa cimsuu fi muxxannoo gaggaarii babalisuun ummatni
tajaajila fayyaa irraa fayadamaa akka ta’u gochuuf gama garee barnoota fayyaa fi
kominiikeeshiniitiin hojiilee gurguddoo raawwachuun danda’ameera. Bu’uruma kanaan dhimmoota
fayyaa fi fayyaan walqabatan adda addaa irratti dhaabbilee fayyaa fi fayyaan alatti bifa wal irraa hin
cinneen barnoota fayyaa kennuudhaan hawaasni hubannoo gahaa argatee jijjiirama haala amalaa
fiduun akka fayyummaasaa eeggatu gochuudhaaf yaadameeti.

Haaluma Kanaan hanaga kurmaana 3ffaa kanaatti namoota 70000 tiif barnoota fayyaa kennuuf
karoorfamee raawwiin 76000 (100%) kana.

Akka waligallatti duula adda addaa qindesuun hojjiin sossochii ummata finiinsuu fi oddeeffannoo
wayitaawaa irratti ergaa ijjoo dabarsuun hawaasni bal’inaan hubbannoo tajaajila fayyaa irratti akka
qabaatuu hojjiin jajjabeessan dame BF fi Komunikeshiniitiin hojatamaa jira. Hata’u malee gabaasa
raawwii BEF yeroon erguu irratti, barnoota fayyaa idileedhaan tamsaasa TV fayyadamuun sadarkaa
BF irratti kennuu irratti, hojjii barnoota fayyaa akka hojjii ijjootii fudhatanii raawwachuu irrattii
caasa seekitarichaa sadarkaa gadii biratti hanqina fooyya’uu qabuudha.

23
Bittaa fi Bulchiinsa Qabeenyaa

Baatii 11 darban keessa Qorichi Qarshii 2,307,161.36n bitamee tajaajila hawaasaatiif oolaa kan jiru
yommuu ta’u, MQ Hawaasaa (Community Pharmacy)’n 1,305,520.48 (57%), bittan qorichaa
raawwatamee jira.

Argannoo Oditii

Akkataa Lanbsii, Dambii fi Qajeelfama jiruun Hojiin Cufinsa Baajata Bara 2015 rawwatamuu isaa
Odiitii keessaan Mirkana’uu waan qabuuf, kun dhaabbilee fayyaa caalmaa irratti rawwatamee jira.

Argannoo Oditii HCF sadarkaa dhaabbilee fayyaa garaagarati argameefiis tarkaanfiin akka
fudhaatamuuf xiyyeeffannoo addaadhaan hordofamaa jira. Haaluma Kanaan dhaabbilee fayyaa
irrattti Hojii Hojjetameen Argannoo Qarshii qarshiin 465,787.71 adda bahee jira. Kana keessaa
Qarshii ________ kan sirreefamee fi galii ta’eera.
Haaluma wal fakkaatuun Clinical oditii tajaajila inshuraansii fayyaa gaggeeffameen qarshiin
________ adda kan bahee fi kana keessaa qarshii _________ dhaabbilee fayyaa irraa akka muramu
ta’ee jira.
Koorniyaa Idileessuu

Tajaajila miidhaa Koorniyaa irratti keenamuu karaa qindaa’een iddoo tokkotti miidhamtoonii
tajaajilaa akka argatan taasisuuf hojjetamaa turee jira. Hojjiiwwan seekitarichaa hojjatamaa jiran
kamiyyuu keessatti walgitiinsii korniyaa jiraachuu isaa fi fayyadamummaa dubartootaatiin akka
madaalamuu gochuun danda’amee jira. Hata’u malee dubartoota gara hogansaatti fiduu irratti kan
nu hafuu fi irratti hojjanu ta’a.

2.3.1.7Qulqullina, Walgitiinsa fi Nageenyummaa Sirna Fayyaa Kalaqaan Deeggaruu

Kalaqni fayyaa guddinaa fi jijjiirama gara fooyya’iinsa bu’aa fayyaatti nu geessufi muuxannoo
dhukkubsataan tajaajila fayyaa irratti qabu dabaluudha. Akka biyyaa fi naannoo keenyatti
tarsiimoon qulqullina tajaajilaa fi nageenyummaa fayyaa bahee ittiin hojjachuun qabiinsaa fi
bulchiinsa qulqullina tajaajila fayyaa irratti fooyya’iinsa gaarii fidee jira. Fooyya’iinsi kunniin
dandeettii raawwachiisummaa gaggeessaa, ogummaa fi leenjiin tajaajiltootaaf kenname dabalee
jira.
Haa ta’u malee hanqinootni raawwii gurguddoo, walsimuu dhabuu caasaa qulqullinaa sadarkaa
gadii, qindoomina dhabuu, walitti hidhamiinsi garee qulqullinaa fi sagantaalee waliin jiru laafaa

24
ta’uu, hanqini leenjii, rakkoo gahumsa gaggeessummaa fi ogummaa, ragaa sirnaan qabachuu fi itti
fayyadamuu dhabuu fi maamilaaf deebii hatattamaa kennuu dhabuun rakkoowwan gurguddoo turan
furuudhaaf xiyyeeffannoon kan hojjatamu ta’a.
2.3.1.8 Bulchiinsa fi Dhiyeessi Qorichaa fi Meeshaalee Yaalaa Fooyyessuu
Gama dhiyeessii qorichaafi meeshaalee yaalaatiin dhaabilee fayyaa keessatti argama qorichaa
murteessoo ta’an % 80 irraa gara %90tti foyyessuun dandaa’ameera. Akkasumasn Piropoorshinii
tajaajilamtootaa qorichoota ajajameef dhaabilee fayyaa irraa argatan %70 irra gahee kan jiru yeroo
ta’u qoricha dhaabilee fayyaaf dhiyaatan keessaa qisaasamni %2 gadi buusuun dandaa’ameera.

Baatii 11 darban keessa Qorichi Qarshii Miliyoona 2,307,161.36n bitamee tajaajila hawaasaatiif
oolaa kan jiru yommuu ta’u, kana keessaa MQ Hawaasaa (Community Pharmacy)’n 1305520.48
(57%), bittan qorichaa raawwatamee jira.

2.3.1.9 Faayinaansiingii Fayyaa fi Hirmaannaa Dhaabbilee Dhuunfaa Fooyyeessuu

Bara bajataa 2016tti hojiilee faayinaansiingii fayyaa cimsuuf gaggeeffamaa turan:
 Hojiirra oolmaa sagantaa kanaa cimsuuf hordoffii fi deeggarsa akka magaalaatti
gaggeeffame jira. Argannoo hordoffii fi deeggarsa kanaa irratti hundaa’un mariin sadarkaa
magaala bakka qooda fudhattoonni argamanitti gaggeeffamee jira,
 Bara bajataa kanatti hanga ji’a waxabajjiitti tajaajila lammummaatin hojiileen tilmaama
maallaqa Qr. 1.5 raawwatamee jira.
 Buusii Miseensummaa inshuraansii fayyaa hawaasaa fooyyessuu: Araddaalee itti
waamamni isaanii magaalaaf ta’e hunda keessatti qarshii 960, akka sassaabamu murteessuun
caasaa sadarkaa gadii jiruu hubannoo irratti uumuun hojii keessa akka galamu taasifameera.
 Hojii Faayinaansiin inshuraansii fayyaa hawaasaa itti-fufiinsa akka qabaatu taasisuu:
Jalqaba bara 2016 keessa miseensoota Harka qalleeyyii magaalaa keenyaa calalamuu qaban
Abbaa warraa Harka qalleeyyii kuma 1831 Baajata Harka qalleeyi %10 bulchiinsa
magaalaan qabamuu qabu keessa Qr. Miliona 910,000 (104%) akka qabamu taasifamee jira.
 Oodiitii dhaabbata Inshuraansii Fayyaa Ilaalchisee: Gama to’annoo sirna
bulchiinsa maallaqaa dhaabbata IFH walqabatee oodiitiin faayinaansii waggaa keessatti
yeroo tokkoo Araddaalee 10 irratti kan taasifamu yemmuu tahu, Kana keessaa, Araddaalee
hunda keessatti(10, %100) oditiin faayinaansii taasifameefii jira, kana keessaa hanqina

25
 maallaqaa adda bahe _______ kan deebi’e _____ tahe sirreeffamni akka taasifamu tahee
jira.
 Hojii Itti faayyadama Tajaajila Fayyaa ilaalchisee: Kaayyoon IFH hawaasni
sababa battalatti kiisii isaa keessaa baasee tajaajila fayyaa argachuuf kaffaluu dhabuu irraa
kan kahe yeroo dhukkubsatu dhaabbilee fayyaa deemuudhaan baasii taajajiilaaf
barbaachisuu waggaatti yeroo tokko maallaqa humna isaa giddu galeessa godhatee tajaajila
akka argatu kan taasisudha. Bu’uuruma kanaan hanga Kurmaana 3ffaa bara 2016 keessatti
miseensa kaffalaa fi harka qalleeyyii tajaajila hospitala bayina tajaajilama dhi =1065 dub
1200 w/g = 2295 qarshii kafalame 2,604,415 H/qaleeyyi tajaajila argatan 203. TajAjila
B/fayyatti bayina dhi=1900 dub= 2225 w/g 4125 qarshii kafalame 715,480 h/qaleeyii
tajaajila argatan 418. Tajaajila community pharmasii namoota tajaanila argatan dhi=1550
dub= 1923 w/g =3473 qarshii kafalameef 716, tajaajila yaala akka argatan taasifamee jira.

Hanqinoota hojiirra oolmaa faayinaansiingii fayyaa irratti muuldhatan:

 Haallli caaseffama humna namaa faayinaansiingii fayyaa sadarkaa waajjira fi dhaabbilee
fayyaa jiru kan hanqina bal’aa qabu ta’uu isaa,
 Akkaataa boordiin dhaabbilee fayyaa ittiin dhaabbilee fayyaa hoogganaa jiru haala
qajeelfama taa’en kan deemaa hin jirre ta’uu,
 Qabiinsa ragaa faayinaansiingii fayyaa irratti hanqinoonni akka dhabamuu
galmeewwanii, ragaawwan jiran sirnaan galmeessuu dhabuu akkasumas safartuuleen
faayinaansiingii fayyaa ijoon sirna gabaasaa keessatti kan hin hammatamne ta’uun akka
hanqina guddaatti adda baheera.

2.3.2 Rakkoolee gurguddoo adda bahan

Hojiiwwan akka seektara fayyaatti karoorfaman guutumaan guutuutti milkeessuuf kanneen rakkoo
gurguddoo ta’anii keessa muraasni akka armaan gadiitti dhiyaatanii jiru.
- Dhiyeessiiwwan adda addaa kanneen tajaajila fayyaatiif barbaachisan dhiyeessii humna namaa,
qorichaa, meeshaalee yaala fi ri’eejentoota adda addaa akkaata fedhii hawaasa keenya fi karoora
seektarichaatiin guutamuu dhabuu,
- Hanqina loojistikii kan akka Galmeelee fi Kaardiiwwan HMIS/CHIS
- Hanqina baayyinaa, qulqullina fi naamusa hojjataa fayyaa irratti muuldhatuu,
- Kenna tajaajilaa irratti hojiileen tokko tokko sadarkaa barbaadamuu gadi ta’uu,

26
- Tarkaanfii dhimmoota tokko tokko irratti fudhachuun walqabatee qindoominni dhimmamtoota
adda addaa jiru laafaa ta’uu
- Kenniinsa tajaajila fayyaa akkaata istaandardii kaa’ameenii fi fedhii hawaasatiin kennuuf
baajatni deeggarsaa hir’achaa dhufuu fi baajatni waliigala fayyaaf ramadamuu istaandardii
barbaadamu gadi ta’uu
- Hojjataan seektara fayyaa komiiwwan adda addaa yeroo dheeraaf hanqina mindaa, lafa mana
jireenya dhabuu fi rakkoo qala’iinsa jireenya muudateen kenniinsa tajaajila irratti dhiibbaa
guddaa itti fidaa jiraachuu.

2.4 Kallattiiwwan Karoorichaa

Karoorri Bara 2017 akka seektara fayyaatti qophaa’ee fi qaama Karoora Imala
Badhaadhina/KMISF akka magaalaa keenyatti qophaa’ee yoo ta’u,

 Hojiiwwan Qindoomina seektaraalee biroo waliin hojjetaman cimsuudhimma fayyaan wal

qabatu irratti seektaroota dhimmi ilaallatu waliin qindoomuun imaammataa fi tarsiimoo
hunda keessatti akka hammatamu taasisuu,

 Inisheetiivota seektara fayyaa adda bahan bifa qindoomina qabuun hojiirra oolmaa isaaf
caalmatti hordoffii fi tumsa taasisuu,
 Iddoo raawwiin keenya itti gad-aanaa ta’e adda baasuun deeggarsa addaa gochuu,
 Hooggansa saaxilamummaa balaa (disaster risk management) fi balaa fayyaa cimsuu.
 Sirni itti gaafatamummaa hoggansa irraa jalqabee hanga hojjetaatti akka jiraatu gochuu,
 Qooda fudhannaa dhaabbilee fayyaa dhuunfaa (private engagement) keessatti qaban
fooyyessuu.
 Dhiyeessii dhaabbile fayyaa keessatti barbaachisan kan akka humna namaa, qoricha,
bishaanii fi ibsaa qaamolee qooda qaban waliin hojjechuun akka guutaman taasisuun
hawaasni tajaajila dhiyootti akka argatu gochuu,
 Hojiirra olmaan Inshuraansii fayyaa hawaasa (CBHI) hawaasnii irraa fayyadamoo akka
ta’u gochuuf qaama dhimmichi ilaallatu hunda waliin hojjechuu,
 Piroojaktoota ijaarsi isaanii yeroo xumuuramuu qabanitti hin xumuramiin jiran adda
baasuun xiyyeeffannoo addaa itti kennuun akka xumuraman gochuun tajaajila hawaasaaf

27
 akka oolan taasisuu,
 Rakkoo bulchiinsa gaarii akka seektaraatti mul’atan irratti adda baasuun hojjechuu,
 Hordooffii fi deeggarsa qindaa’aa bal’aa ta’e itti fufiinsaan gaggeessuu.

3. Toora Xiyyeeffannoo (Strategic Theme) fi Bu'aawwan Toora Xiyyeeffannoo

3.1Toora Xiyyeeffannoo
Akka Seektara Fayyaatti Toorri Xiyyeeffannoo koroorfame hojjatamaa jiru Shan yoo ta’u isaanis
akkaata armaan gadiitiin ibsamanii jiru: -
1. Fayyaa Hawaasa Dagaagsuu
2. Uwwisa Tajaajila Hunda Galeessa Fooyyessuu
3. Hawaasa Balaa Fayyaa Irraa Eeguu
4. Abbaa Warraa Ceesisuu
5. Deebii Kenniinsa Sirna Fayyaa Fooyyessuu

3.2 Bu'aawwan Tarsiima'aa Toora Xiyyeeffannoo

Tokkon tokkoo toora xiyyeeffannoo akka seektara fayyaatti ibsamaniif bu’aawwan tarsiimoo’aa
gurguddoo argamanii fi hojiiwwan gurguddoo hojjatamanii akkaata armaan gadiitiin ibsamanii jiru:
Toora Xiyyeefannoo Tarsiimoo’aa 1: -Fayyaa Hawaasaa Dagaagsuu
 Bu’aawwan Tarsimoo’aa:-
- Sababoota umurii malee lubbuu namaa dabarsan kanneen akka haala jireenyaa
fayyaalessa hin ta’inii fi balaawwan xiqqeessuu,
- Dhimmoota biroo fayyaa namaa irratti dhiibbaa fiduu danda’an fooyyessuu,
- Qaqqabiinsa tajaajila fayyaa hundaaf mirkaneessuu,
- Namoonni umurii dheeraa fi fayyummaa qabaatanii akka jiraatan mirkaneessuu,
- Qaama hawaasaa, koorniyaa, garee umurii hunda keessa jiran, bakka jireenyaa, qubsuma
lafaa, sadarkaa diinagdee fi barnootaa, akkasumas kallattiiwwan walgitiinsaa fi kan biroo
hunda of keessatti hammachuu isaa mirkaneessuu
- Namni tokko illee tajaajila fayyaa osoo hin argatin akka hin hafne mirkaneessuu.
Toora Xiyyeefannoo Tarsiimoo’aa 2: - Uwwisa Tajaajila Fayyaa Hunda Galeessa
Fooyyessuu
 Bu’aawwan Tarsimoo’aa:-
 Uwwisa tajaajilawwan fayyaa murteessoo ta’anii hunda biraan gahuu
 Hawaasa baasii tajaajila fayyaa hin barbaachifne irraa baraaruu dha.

28
 Walumaa galatti Uwwisa tajaajilla fayyaa hunda galeessa fooyyessuun waan sadi of
keessaa qaba:
 Tajaajilawwan fayyaa murteessoo dhiheessuu,
 Uwwisa tajaajila fayyaa guddisuu fi
 Hawaasa baasii tajaajila fayyaa hin barbaachifneef saaxilamuu irraa
hambisuu dha.

Toora Xiyyeefannoo Tarsiimoo’aa 3: - Hawaasa Balaa Fayyaa Irraa Eeguu

 Bu’aawwan Tarsimoo’aa:- Balaa fayyaa hawaasaa fi balaa fayyaa (medical emergency)
muudachuu danda’u hawaasa irraa ittisuu
- Dhibee weeraraaf nama saaxilan fi balaa geessissan dursanii itti qophaa’uun hawaasa
irraa ittisuu
- Weerarri dhukkuba haaraan hawaasaaf sodaa ta’an yoo mudatan adda baasuun ittisuu fi
to’achuu
- Hawaasa balaa irraa eeguu
- Dhukkuboota daangaa ollaa akkasumas biiyyota addunyaa biroo irraa gara biyya
keenyaa dhufuu malan irraa ittisuu fi fayyummaa hawaasaa mirkaneessuu,
- Qooda hawaasaa ittisa balaa fayyaa hawaasaa irratti guddisuu dha.
- Qophaa’ummaan, ittisuu fi deebii yaalaa hatattamaa kennuun bayyanachiisuu fi
- Kunuunsa yaalaa ga’aa yeroon eegaluun hubaatii dhufuuf malu daran xiqqeessa.
Toora Xiyyeefannoo Tarsiimoo’aa 4: - Abbaa warraa ceesisuu
Bu’aawwan Tarsimoo’aa:- Fayyummaa fi haala jireenyaa fooyya’aa dagaagsuuf shoora nama
dhuunfaa, maatii fi uummataa guddisuu , bu’aawwan kan biroo arfan eegaman:
o Haala jireenyaa /livelihood/ fooyyeessuu (Nyaataan of danda’uu/food security/, Sadarkaa
galii/income level/)
o Akkaataa jireenya/lifestyle/ fooyyeessuu (Haala ijaarsa/dhaabbii mana jireenyaa /HH
physical condition /, tajaajilawwan bu’uraa manichi qabu /utilities/ bishaan, mana fincaanii,
madda aannisaa fkn ibsaa, teknooloojii (odeefannoo akka argatan taasisuu, dhamaatii fi
saaxilamummaa/risk/ hir’isuu))
o Haala Barnoota(litracy) fooyyeesuu (Barnoota Ga’eessotaa, Ga’umsa/profeiciency/, Barnoota
shamarranii)

29
 o Umurii jireenyaaa /life expectancy/ dabaluu (Umurii jireenyaa/LE/, umurii jireenyaa
fayyummaa qabu (HALE), Waggaawwan jireenyaa miidhama fayyaa waliin (DALY), Reetii
du’aatii daa’imman waggaa shanii gadii/U5MR/, Reetii du’aatii daa’imman kichuu/IMR/,
Reetii du’aatii daa’iimman reefu dhalatanii /NMR, / Quucarummaa/Stunting/xiqqeessuu)
Toora Xiyyeefannoo Tarsiimoo’aa 5: - Deebii kenniinsa sirna fayyaa fooyyessuu
Bu’aawwan Tarsimoo’aa:- Kabaja ummataa, ofiin murteessummaa hawaasa fi icciitii odeeffannoo
hawaasa irraa argamu eeguu. Bu’aan kun qabiyyeewwan toorba qabu. Isaanis:- kabaja, tajaajila
kennamu irratti ofiin murteessuu, iccitii eeguu, xiyyeeffannoo, mirga tajaajila hawaasummaa
argachuu, tajaajila bu’uraa qulqullina qabuu fi mijataa ta’e argachuu fi ogeessa barbaadeen
yaalamuu dha.

4 Kaayyoo Tarsiima'aa Sadarkaa Mana Hojii (Corporate level objectives)

Kallattiiwwan madaalli afraniin
Kaayyooleen tarsiimo’aa karoora kanaa bu’aawwan ijoo eegaman kan ibsu yoo ta’u, isaanis
kaayyoolee tarsiimoo’aa gurguddoo 9 (sagal) kanneen jalatti immoo sagantaalee, tajaajiloota,
inisheetivootaa, fi hojiilee gurguddoo 38 (soddoomii saddeet) ta’an adda addaa of keessatti
haammatan gabatee armaan gadii keessatti ibsamanii jiru.

TL Kaayyolee Tarsiimoo'aa Hojiilee Gurguddoo

Karoora Maatii
Fayyaa walhormaataa, Haadholee, Fayyaa Haadholii
Daa’mman kichuu, Daa’immanii, Fayyaa Daa'immanii fi Daa'imman Kichuu
1
Dardartootaa, Dargaggootaa fi Sirna nyaataa Talaallii
(RMNCAYH-N) Fayyaa Dardartoota fi Dargaggootaa
Sirna Nyaataa
HIV/AIDS
TB fi Juuzaamii
Busaa
2 Ittisaa fi Too'annoo Dhukkubootaa Vaayirasii Tiruu
Dhukkuba Daddarboo Hin Taanee, Miidhaa
Qaamaa fi Fayyaa Sammuu
Dhukkuba Tirooppikaala Xiyyeeffannoo
Barbaadan
Haayijiinii (WASH) fi Eegumsa Fayyaa Naannoo
Abbummaa Hawaasaa fi Tajaajila Fayyaa Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa fi Tajaajila Fayyaa
3
Bu'uuraa Fooyyeessuu Bu'uuraa
Hirmaannaa fi Abbummaa Hawaasaa Cimsuu

30

Dhaqabamummaa qulqullinaa fi Walgitiinsa
4
tajaajila Wal'aansa Fayyaa Fooyyeessuu
Hoggansa Saaxilamummaa, Ittisa Balaa
Tasaa Fayyaa Hawaasa, Deebii Kenniinsa fi
5 Tajaajila Laaboraatoorii
Deebisanii Dhaabuu Walitti Bu’iinsa
Boodaa
Dandeetti Raawwachisuumaa Sirna Fayyaa
6
fi Too'annoo Fooyyessuu
Qulqullina, Walgitiinsa fi Nageenyummaa
7
Sirna Fayyaa Kalaqaan Deeggaruu
Bulchiinsa fi Dhiyeessi Qorichaa fi
8
Meeshaalee Yaalaa Fooyyessuu
Faayinaansiingii Fayyaa fi Hirmaannaa
9
Dhaabbilee Dhuunfaa Fooyyeessuu
Jijjiirrama Qilleensa fi Fayyaa
Tajaajila gargaarsa duraa sadarkaa hawaasaa,
yaala hatattamaa, balaa tasaa fi kunuunsa addaa
Hospitaala fi Tajaajila Qorannoo Addaa
Tajaajila Yaala Addaa, Ol’aanoo fi
Bayyanachiisaa
Tajaajila Baankii Dhiigaa
Hoggansa Saaxilamummaa fi Ittisa Balaa Tasaa
Fayyaa Hawaasaa
Deebisanii Dhaabuu fi Dandamachiisuu Walitti
Bu'iinsa Boodaa
Hoggansa fi Gaggeessummaa
Hojjataa Seektara Fayyaa
Bu'uraalee Misooma Fayyaa
Odeeffannoo fi Qorannoo Fayyaa
Fayyaa Dijitaalaa
Sirna Too'annoo Cimsuu
Dhaabbilee Fayyaa Keessatti Qulqullina
Aadeffachuu
Qorichaa fi Meeshaalee Yaalaa
Dhiyeessi Qorichaa fi Meeshaalee Yaala Sadarkaa
naannootti Omishuamu rabsuu fi Fayyadamuu
Qoricha Aadaa
Qabeenya Tajaajila Fayyaaf Oolu Guddisuu
Bu'a Qabeessummaa Sirna Fayyaa Guddisuu
Sirna Bittaa Tarsiimoo'aa hojiirra oolchuu
Inshuraansii Fayyaa Hunda-galeessa Taasisuu
Kenniinsa Tajaajila Fayyaa Keessatti Hirmaanna
Dhuunfaa Fooyyeessuu

5. Kayyoolee, Safartuulee, Manii fi Tarkaanfilee Tarsiimo'aa

5.1 Fayyaa walhormaataa, Haadholee, Daa’mman kichuu, Daa’immanii, Dardartootaa,
Dargaggootaa fi Sirna nyaataa (RMNCAYH-N)
Tajaajila Karoora Maatii
1. Itti fayyadama tajaajila karoora maatii waligalaa (CAR) 65% irraa gara 99% guddisuu
2. Karoora maatii yeroo dheeraa (LAFP) 9% irraa gara 40% guddisuu
3. Uwwisa tajaajila karoora maatii akkuma da’ameen kennamu (IPPFP) dabaluu (18%) irraa
gara (20%)’tti guddisuu

31
Qaqqabinsa tajaajila karoora maatii karaa walgintinsa fi qulqullina qabuu cimsuu

 Tarkaanifilee komunikeeshiinii jijjirraa haala amaalaa hawaasaa itti fufinsaan hojirra

oolchuu
 Gosti karoora maatii hundi jiraachuu mirkaneessuu fi itti fayyadama karoora maatii yeroo
dheeraa (IUCD) dabaluu
 Tajaajila karoora maatii tajaajiloota biroo kan akka tajaajila da’umnsaan booda, Talaallii,
Yaalii daa’immanii, ulfa baasuu, tajaajila dargaggootaa (AYFS), HIV fi kkf waliin cimsuu
(Service integration)
 Tajaajila karoora maatii bakka hojii, dhabbilee dhuunfaa, uummataa fedhii addaa qaban
biratti, Koolleejjota fi hawwaasa horsiisee bulaa biratti babal’isuu
 Istandardii qulqullinaa akka biyyatti jiru, Ijaarsa dandeetti fi CBCM hojirra oolchuu fi
babal’isuu
 Tajaajila karoora maatii irratti walitti dhufeenya dhaabilee motummaa fi dhuunfaa cimsuu
 Maallaqaa gahaa fi itti fufinsa qabu madda garaagaraa irraa maddisiisuu fi dhiyeessiwwaan
tajaajila karoora maatiif barbaachisan sadarkaa hundatti fooyyeessuu
 Hirmannaa hawwaasni fi dhiirotni karoora maatii keessatti qaban cimsuu

Fayyaa Dargaggoota fi Dardarootaa

4. Buufataalee Fayyaa tajaajila fayyaa dargaggootaa fi dardarootaaf mijataa ta’e kennan 100%
irra tursiisuu
5. Ulfa umurii malee (Teenage pregnancy) 17% irraa gara 16%’tti xiqqeessuu

Inisheetifota fi hojiilee gurguddoo

Tajaajila fayyaa dargaggootaa fi Dardaroota cimsuu

 Paakejii fayyaa dargaggootaa fi dardartootaa haala qindaa’een dhaabbilee fayyaa hunda

keessatti kennuu
 Dhaqabummaa calallii fayyaa saalqunnamtii fi walhormaataa fi rakkoo fayyaa fooyyeessuu
 Tajaajila ulfa baasuu seera qabeessa nageenyumman isaa eegamee argachuu fooyyessuu
 Tarkaanfilee dhiibbaa korniyaa fi gochaalee miidhaa geessisan kan akka umurii malee fi
dirqiin herumsiisuu ittisuuf, adda baasuu fi to’achuuf gargaaran hojiirra oolchuu
 Sagantaa jalqabii gaarii (SMART START) cimsuu fi babal’isuu
32
  Tajaajila fayyaa dargaggootaaf mijataa ta’e fi paakeejii tajaajila argachuu qaban(MISP)
bakka hojii, yunivarsiitiiwwan, kolleejjiiwwaan fi manneen barnootaa keessatti babal’isuu
 Sagantaa fayyaa mana barumsaa keessatti eegumsa gochuu (Parenting) fi dandeettii haala
jireenyaa (life skill) jajjabeessuu fi babal’isuu
 Tajaajila fayyaa dargaggootaa fi dardartootaa tarkaanfilee deebii hatattamaa namoomaa
waliin qindeessuu fi cimsuu
 Karaa garee fayyaa sochoo’aan(mHealth) fi waltajjiiwwan/carraalee birootiin
dhaqqabummaa dargaggootaa fi dardartootaa cimsuu

Fayyaa Haadholee
6. Uwwisa tajaajila kunuunsa da’umsa duraa kontaaktii jalqabaa 43 % irraa 85% ol guddisuu.
7. Piroporshinii dubartoota ulfaa tajaajila kunuunsa da’umsa duraa kontaaktii 1ffaa torbee 12
gaditti argatanii 27% irraa gara 35%’tti guddisuu
8. Uwwisa tajaajila kunuunsa da’umsa duraa kontaaktii 4ffaa (ANC-4 contact) 15% irraa gara
80% tti guddisuu
9. Uwwisa tajaajila kunuunsa da’umsa duraa kontaaktii 8ffaa (ANC-8 contact) 30% irraa gara
45% tti guddisuu
10. Tajaajila da’umsa ogeessa fayyaan kennamu 16% irraa gara 85% guddisuu
11. Uwwisa tajaajila baqaqsuun deessisuu (CS) 6% raawwachuu
12. Tajaajila kunuunsa da’umsa booda torban tokko keessatti kennamu 50% irraa gara 85% tti
guddisuu
13. Daa’imman 1000 dhalatan keessaa daa’imman du’anii dhalatan (still birth rate) 0% irraa
tursiisuu

Inisheetivoota fi Hojiilee Gurguddoo

Kunuunsa ulfaan duraa (PCC) beeksiisuu fi hojirra oolchuu

 Tajaajila kunuunsa ulfaan duraa irratti hubannoo uumuu

 Tajaajila kunuunsa ulfaan duraa iddoowwaan ijoo kan akka mana barumsaa, wiirtuu oolmaa
dargaggootaa, fi kkf keessatti tajaajiloota biroo kanneen akka tajaajila fayyaa dargaggootaa
(AYHS), RMNCH-N fi deddeebiin yaalamuu(OPD) waliin qindeessuun kennuu

33
  Dubartoota ulfaa yeroon adda baasuu (early identification) fi gara tajaajila kunuunsa
da’umsa duraatti erguu cimsuu
 Tajaajila Altiraasaawundii dubartootaa ulfaa torbee 24’n duraa babal’isuu (scale up).
 Iddoo turtii haadholee babal’isuu fi itti fayyadama isaa cimsuu
 Bakka turtii haadholee hawwaataa fi mijataa taasisuu (Creating Home like Envirnoment)
 Tajaajila BEmONC fi CEmONC cimsuu fi babal’isuu
 Tajaajila baqaqsanii deesisuu sirrii ta’e haadhooleen akka argatan haala mijjeessuu, ce’umsa
tajaajila ulfaafi da’umsaan wolqabatee jiruu saffisisuu (accelerate obstetric transition)
 Sirna fana dhahinsaa fi deebii kennuu du’aatii haadholee fi daa’immanii (MPDSR) cimsuu
 Tajaajiloota haadholee, daa’imman reef-dhalattuu fi daa’immaniif kennaman kanfaltiin itti
hin gaafatamne bakka buusuu beeksisuu
 Tajaajila kunuunsa ulfa addan kutuu/baasuu (CAC) babal’isuu
 Tajaajila kennamu istaandardi fooyya’insaa qulqullinaatiin (quality improvement tool)
hordofuu

Ittisaa fi yaalii fistulaa dahumsaan walqabatee dhufuu (obstetric fistula) fi gadi bahuu
gadameessa (pelvic organ prolapses) cimsuu

 Calallii, dafanii adda baasuu, fi ittisa fistullaa dahumsaan walqabatee dhufuu fooyyeessuu

Tajaajila Talaallii
14. Uwwisa tajaajila talaallii gosa shanii marsaa 3ffaa (Penta3) 86% irraa gara 100% guddisuu
15. Uwwisa tajaajila talaallii gifiraa marsaa 1ffaa (MCV1) 71 irraa gara 100% guddisuu
16. Uwwisa tajaajila talaallii guutuu 85% irraa gara 100% guddisuu
17. Uwwisa tajaajila talaallii kaansarii balbala gadaameessa 100% irraa tursisuu

Inisheetivoota fi Hojiilee Gurguddoo

Dhaqqabummaa talaallii idilee, daa’imman osoo talaallii hin fudhatiin hafanii fi adda kutanii
(catch up) fi duula talaallii dabalataan kennamuu karaa walgintinsa fi qulqullina qabuun
fooyyeessuu

 Talaallii irratti fedhii hawaasaa uumuu, kominikeeshinii fi kutannoo siyaasaa cimsuu

 Hojiiwwan PIRI fooyyessuu/guddisuu

34
  Daa’imman talaallii hin fudhann, adda kutan fi kutaa hawaasa dagatame adda baasuu fi
talallii kennuu
 Tajaajila talaallii dhaabbilee fayyaa dhuunfaa keessatti babal’isuu fi cimsuu
 Qulqullina hojiiwwan talaallii dabalataan kennamuu (SIAs) fi talaallii deebii kennuuf
keennamu (reactive vaccination) cimsuu

Talaalliiwwan kanaan dura turanii fi haaraa beeksisuu fi babal’isuu

 Qoricha talaallii(Vaccine) duraan ture fi haaraa uumamu sagantaa/tajaajila talaallii

biyyaalessaa keessa galchuun beeksisuu fi babal’isuu (HepB Doosii dhalootaa, Yellow
Fever, morma gogsaa A (Meningitis A), Talaallii IPV2, Talaallii Busaa, Talaallii Covid-19
idileessuu, Talaallii Busaa Doozii shanii, Gifiraa fi Rubella (MR) fi kkf.)

Cancala dhiyeessii talaallii fooyyessuu fi cimsuu

 Karoora talaallii fi dhiyeessii, karoora maaykiroo(micro-planning), tilmaama fulduraa,

baay’ina barbaachisu addan baasuu(quantification), meeshaalee cancala dilalleessaa (CCE),
fi bakka tajaajilli itti kennamu biraan gahuu (last Mile Delivery) cimsuu
 Bittaa fi raabsa talaallii fi dhiyeessiitiif itti fufiinsa faayinaansii cimsuu

Faana dhayinsa dhukkuboota xiyyeeffannoo barbaadanii fi nageenyummaa talaallii guddisuu

fi cimsuu

 Dhukkuboota talaalliin ittifamuu danda’anii fi taateewwan cinaa hin barbaachifne talaallii

booda dhufan(AEFI) faana dhahuu, adda baasuu, qorannoo, fi deebii kennuu cimsuu
 Nageenyummaa talallii fi faana dhahinsaa, adda baasuu, qorannaa fi deebii kennuu/tarkanfii
fudhachuu cimsuu; taateewwan cinaa hin barbaachifne talaallii booda dhufan dabalatee
 Sirna gabaasa taateewwan cinaa hin barbaachifne talaallii booda uumaman yeroo taalaallii
idilee fi duulaa cimsuu

Fayyaa Daa’imman kichuu fi Daa’immanii

18. Piroporshinii daa’imman reefuu dhalatanii rakkoo afura baafannaa (asphyxiated)
qabaamanii ambuubaagii fi maaskiidhaan yaalii argatanii lubbuun baraaraman (resuscitated
and survived) 92% irraa gara 95% tti guddisuu.

35
 19. Piroporshinii daa’imman reefuu dhalatanii daariqa qaamaan (Neonatal sepsis or VSD)
qababamanii yaalaman 85% irraa gara 100% tti olgudisu.
20. Daa’imman umriin isaanii waggaa shanii gadii dhibee nimooniyaan qabanii farraa
baakteeriyaan yaalaman 16% irraa gara 100% guddisuu
21. Daa’imman umriin isaani waggaa shanii gadii garaa kaasaan qabamanii yaalii dhangala’aa
qaamaa akka buusuu afaaniin fudhatan (ORS & Zink) 64% irraa gara 100% guddisuu
22. Daa'immaan wagga shanii gadii sakata'insi guddinaa fi dagaaginaa sammuu fi qaamaa
taasifameef 31% irraa gara 100%tti guddisu.
23. Daa'imman reef-dhalatanii qoricha 'Chlorhexidine' hidda handhuuraa irratti guyyaa
jalqabaa keessatti dibameef 100% irra tursiisuu
24. Piroporshinii daa’imman ulfaatina qaama dhalootaa baay’ee gadi aanaa qabaatanii
dhalatanii tajaajila KMC argatan (VLBW newborns who received KMC) 100% irra
tursiisuu

Inisheetivoota fi Hojiilee Gurguddoo

Qulqullina tajaajila dhaabbilee fayyaa keessatti daa’imman kichuu fi daa’immaniif

kennamuu cimsuu fi babal’isuu

 Tajaajila daa’imman ulfaatina qaama dhalootaa isanii gadi aanaa ta’ee fi yeroon isaanii otoo
hin gahiin dhalataniif kennamu KMC dabalatee cimsuu fi babal’isuu
 Dhaqqabummaa tajaajila bu’uuraa(essential) fi ol-aanaa (advanced) qulqullina qabuu
daa’imman kichuu fi daa’immaniif kennamuu fooyyeessuu
 Dhaqqabummaa fi itti fayyadama qorichichoota barbaachisoo, dhiyeessiiwwanii fi
meeshaalee yaalaa daa’immanii fooyyessuu

Tajaajila yaalii dhukkuba daa’imman reef-dhalattuu fi daa’immanii qindaawwaa hawaasa

bu’uureffate (ICMNCI) qulqulqullina qabu cimsuu fi babal’isuu

 Tajaajila ICMNCI hawaasa horsiisee bulaaf babal’isuu

 Sadarkaa dhaabbilee fayyaa bu’uuratti(PHCU) tti hojirra oolmaa PRCMM cimsuu
 Carrawwaan jiran hunda fayyadamuun hojiiwwan fedhii uumuu jajjabeessuu (Kellaa fayyaa
banuu/HP open house)

36
Guddinafi dagaagina da’imaa umurii jalqabaa keessatti (ECD) fi ittisa miidhaama qaamaa
(injuries) beeksisuu fi babal’isuu

 Tajaajila guddina fi dagaagina da’imaa umurii jalqabaa (ECD) sagantaalee RMNCAHN

waliin qindeessuun kennuu cimsuu fi babal’isuu
 Qindoomina fi tumsa sekterootaa cimsuu
 Bakka itti si’oomaan/taphatanii (early stimulation/play area) dhaabbilee fayyaa keessatti
babal’isuu
 Sadarkaa hawaasaa fi dhaabbilee fayyaa hunda keessatti ittisaa fi yaalii miidhaa qaamaa
yeroo daa’imummaa qopheessuu, qindeessuu fi hojiirra oolchuu

Sirna Nyaataa
25. Piroopporshinii daa`imman waggaa lamaa gadii hordoffiin ulfatinaa qaamaa (GMP)
godhameef 90% raawwachuu
26. Piroopporshinii haadholee ulfaa Ayiranii fi foolic asiidii (IFA) 90 fi isaa ol fudhatan 97%
irraa gara 100% guddisuu
27. Piroporshinii daa'imman ji'a 6-59 vaayitaamin A doozii 2ffaa fudhatani 75% irraa gara
100% guddisuu
28. Piroporshinii daa'imman ji'a 24-59 jiranii farraa raammoo garaa keessaa argatanii 67% irraa
gara 100% guddisuu
29. Piroporshinii calallii hanqina nyaataa daa'imman umrii waggaa 5 gadii 52.2% irraa gara
100% tti guddisu
30. Propporshinii daa'imman hanqina nyaataa irraa wal'aanamanii fayyanii bahaanii 99% irraa
gara 100%tti guddisuu
31. Calallii Hanqina nyaataa Dubartootaa ulfaa fi haadholii harma hoosisanii(PLW) dabaluu
100% irra tursiisuu

Inisheetivoota fi hojiilee Gurguddoo

Soorata daa’imman reef-dhalattuu fi daa’imman kichuu (IYCF) fi tajaajila sirna nyaataa
fooyyessuu

37
  Inisheetiivii hospitaalaa daa’immaniif mijaata ta’e (Baby-Friendly Hospital Initiative)
hojiirra oolchuudhaan daa’imman ji’a 0–24 harma haadhaa akka hodhan jajjabeessuu,
deggeruu, dirqisiisuu fi hojii adivookeesii hojjechuu
 Fedhii, uwwisa, fi qulqullina tajaajilaa karaa idilee fi hojiilee biroo waliin qindeessuu fi
tajaajila otoo hin argatiin kanneen hafan qaqqabuun (catch up) fooyyeessuu
 Gorsaa fi agarsiisa soorata daa’immanii umurii wajjin walsimu cimsuu, akkasumas
daa’imman umuriin isaanii ji’a 6–24 ta’aniif sadarkaa dhaabbataa fi hawaasaatti nyaata
dabalataa umurii wajjin walsimu, mijaawaa ta’e yeroon jalqabuu mirkaneessuu
 Tajaajila sirna nyaataa fedhii fi hirmaannaa hawaasaa bu’ureefate (eCBN) cimsuu fi
babal’isuu
 Dhaabbilee fayyaa keessatti Hordoffii Guddina fi dagaaginaa (GMP) cimsuu

Sirna nyaata dargaggoota fooyyessuu

 Sakata’insa sirna nyaataa (nutritional assessment) fi tajaajila gorsaa dargaggootaaf kennamu

jajjabeessuu
 Shamarraniif manneen barnootaa fi dhaabbilee fayyaa keessatti ayirenii fi foolik asiidii
dabalata kennuu fi babal’isuu

Qulqullinaa fi uwwisa tajaajila sirna nyaataa dubartoota ulfaa, harma hoosisan, fi dubartoota
umurii dahumsaa keessa jiranii fi kan biroo fooyyeessuu

 Dubartoota daa’imman uumaman rakkoo qabataanii dhalatan (neural tube defects) carraa
dahuu qabanniif ulfaan duraa fooletii raabsuu
 Uwwisa fi itti fayyadama kiniinii Ayireen Foolik Asidii (IFA) 90 fi isaa olii dubartootaa
ulfaa fooyyessuu
 Itti fayyadama farra raammoo garaa keessaa dubartoota ulfaa cimsuu
 Dhiibbaa dhiigaa ulfaan walqabatee dhufu hambisuuf kaalsiyeemii dubartoota ulfaaf kennuu
 Namoota dhukkuba akka HIV, TB, dhukkuboota daddarboo biroo, fi dadarboo hin taane
qabaniif tajaajila calallii, wal’aansaa fi gorsaa sirna nyaataa kennuu
 Soorata fayyaaleessa fi sochii qaamaa irratti hubannoo hawaasaa guddisuu

Tajaajila wal’aansa hanqina nyaataa cimaa deddebi’anii yaalamanii (OTP) fi ciisanii

yaalamanii (SC) waliigalaa cimsuu fi babal’isuu

38
  Calallii hanqina nyaataa fi daa’imman hanqina nyaataa qaban itti fufinsaan adda baasuu
 Dhiyeessii murteessoo fi wantoota hanqina nyaataa yaaluuf gargaaraan itti fufinsaan akka
jiraatan taasisuu
 Yaalii hanqina nyaataa giddu galeessaa(IMAM) sagantaa ekistenshinii fayyaa keessaa
galchuu, cimsuu fi babal’isuu
 Sagantaa yaalii hanqina nyaataa deddebi’anii yaalamanii (OTP) fi ciisanii yaalamanii (SC)
cimsuu fi babal’isuu
 Ittisa qisaasama dhiyeessii sirna nyaataa seektaroota dhimmi ilaallatu fi hawaasa bifa
hirmaachiseen itti fufiinsa irratti hojjechuu
 Hanqina maaykiroonuutiriyeetii daa’imman yeroo balaan tasaa uumamauu ittisuu fi
to’achuu
 Tajaajila sirna nyaataa hatattamaa (salphaa fi walitti qindoome) bakka gargaarsi namoomaa
kennamu keessatti cimsuu

Walitti dhufeenyaa fi qindoomina Sekterootaa cimsuu (Multisectoral)

 Manni maree sirna nyaataa fi gahee isaanii akka bahan taasisuu

 Sirna nyaataa irratti pilaatfoormii qindoomina sekterootaa hundeessuu fi cimsuu
 Qindoomina sekterootaa dhimma ilaallattuu cimsuu
 Sirna odeeffaannoo qindaa’aa sirna nyaataa babal’isuu(UNIS)
 Iskoorkaardii nyaataa fi sirna nyaataa sekteroota qindoominaa sadarkaa hundatti hojiirra
oolchuu

5.2 Ittisaa fi Too'annoo Dhukkubootaa

HIV/AIDS
Safartuulee
32. Seektaroota akka Bulchiisna magaalatti jiran keessatti hojii Ittisaa fi too'annoo HIV
idileessuuf baajata hojii raawwachiistuu isaanii irraa baajata %2 kutanii kunuunsaa fi
deeggrsa 'PLHIV' fi 'OVC' f akka oolchan gochuu
33. Dhibbeentaa itti fayyadama baajata 2% Sassaabamee %100 irra tursiisuu.
34. Baay'ina gandoota Gumii Walgargaarsa hawaasa hojiitti galanii 10 irraa gara 15 tti dabaluu
35. Qabeenya gumii walgargaarsa hawaasaatiin walitti qabamu ____ irraa gara ____tti
guddisuu(3C's)
39
 36. Dhibbantaa itti fayyaadama qabeenya GWHtiin aragame %__ irraa gara %__ tti guddisuu
37. Du’aatii sababa ‘AIDS’n walqabatee dhufu 100,000 keessaa ____ irraa gara ____tti
hir’isuu
38. Namoota ‘HIV’n bifa haaraan qabaman (incidence) hir'isuu 1000 keessaa _____ irraa gara
_____tti hir’isuu
39. Piroporshinii namoota ‘HIV’n dhiiga isaanii keessa jiraachuu isaa beekuuf qorataman ____
% irraa gara _____% tti guddisuu
40. Uwwisa namoota qoricha farra ‘HIV/AIDS’ (ART) argatanii ___% irraa gara ____%tti
guddisuu
41. Dhibbentaa namoota qoricha ‘HIV’ fudhatanii baay’inni vaayiressii qaama isaanii keessa
jiruu gadi xiqqaate (viral suppression) ____% irraa gara ____% fooyyessuu
42. Reetii vaayirasii HIV haadha irraa gara daa’imaatti darbu ____ irraa gara ____tti hir’isuu
43. Dhibbeentaa haadholee ulfaa, dahuumsaaf dhufanii fi harma hoosisan poozatiivii ta'anii
qoricha farra HIV fudhatan ____% irraa gara ____%tti guddisuu

Inisheetivootaa fi Hojiilee gurguddoo

Hojiilee ittisa HIV cimsuu fi babal’isuu
 Hojiilee advookeesii ittisaa fi too’annoo HIV cimsuu
 Qaamolee hawaasaa daran saaxilamoo ta’an, qaamolee hawaasaa dursa argachuu qaban fi
iddoo facaattin HIV olaanaa itti ta’e (high incidence geographic localities) irratti
xiyyeeffachuun hojiilee ittisaa fi too’anno HIV finiinsuu fi babal’isuu
 Hojiilee ittisaa fi too’annoo HIV idileessuu fi haalota hawaasaa dandeessisan miidhaa
koorniyaa ittisuu fi hir’isuu, loogii fi qoollifannaa dhabamsiisuu fi hawaasa aangessuu
dabalatee jiru cimsuu

Dhaqqabamiinsa hojiilee ittisa HIV baayoomeedikaalaa dabaluu fi babal’isuu

 Namoota HIVf saaxilamummaa ol’aanaa qabaniif qoricha ittisa saaxilamummaan duraa
(Pre-Exposure prophylaxis) kennuu (dubartoota mana bunaa fi abbaa manaa fi haadha
manaa bu’aa HIV garaa garaa qaban keessaa abbaa manaa/haadha manaa bu’aa HIV
neegaativii qabuuf/qabduuf).
 Tajaajila kittaannaa dhiirotaa kennuu (VMMC)

40
  Qoricha saaxilamummaan boodaa (post exposure prophylaxis) namoota carraa HIV’n
qabamuu qabaniif kennuu
 Tajaajiloota miidhaa hir’isan (harm reduction intervention) namoota qoricha araada
qabsiisan lilmoon fudhataniif kennuu
 Tajaajila ittisaa fi yaala dhibee naf-saalaa cimsuu raabsaa kondomii dabalatee.

Hojiilee qorannoo, Kunuuunsaa fi yaala HIV cimsuu fi babal’isuu

 Tooftaalee yiildii guddaa kennuu danda’an fayyadamuun, qorannoo HIV qaamolee daran
saaxilamoo irratti xiyyeeffachuu fi qorannoo HIV ofiin of-qoruu fayyadamuun poozatiivii
haaraa adda baasuu cimsuu.
 Hordoffii fi deeggarsa inisheetiivii fooyya’iinsa sagantaa HIV daa’immanii (Pediatrics HIV
Program Acceleration Initiative) cimsuu.
 Walitti hiidhamiinsa tajaajila yaalaa HIV cimsuu fi namoota HIVn dhiiga keessatti argame
yaala farra HIV kennuu
 Namoonni HIVn dhiiga keessatti argame tajaajila yaalaa HIV irra akka turan taasisuu fi
qoricha farra HIV itti fufiinsaan fudhachuu irratti gorsa kennamu cimsuu
 Qoricha ittisa dhukkuba TB(TPT) namoota vaayrasiin HIV dhiiga keessatti aragamu kan
ulaagaa guutaniif kennamu daran cimsuu
 Tajaajila qorannoo heddummina vaayrasii (viral load testing service) namoota qoricha farra
HIV fudhachaa jiran kan ulaagaa guutaniif kennamu cimsuu.
 Qindoomina sagantaa HIV fi sagantaalee ‘TB’, dhukkuboota daddarboo hin taane, fayyaa
sammuu fi sirna fayyaa walhormaataa fi saalqunnamtii cimsuu.
 Qorannoo HIV, Fanxoo fi vaayirasii tiruu B dubartoota ulfaa, dubartoota ciniinsuu irra
jiranii fi harma hoosisaniif taasifamu fooyyessuu
 Qorannoo HIV, Fanxoo fi Heeppaataatisii B dubartoota ulfaa, ciniinsuu irra jiranii fi harma
hoosisan fi abbootii warraa isaanii hundaaf dafanii yeroon taasisuu cimsuu
 Qorannoo HIV fi Fanxoo walitti qabatu (dual testing) fi tooftaalee qorannoo haaraa biroo
hojiirra oolchuu.
 Tajaajila qoranoo HIV ofiin of-qoru (HIV self-testing) namoota dhaabbata fayyaatti
dhufanii qoramuu hin dandeenyeef kennamu cimsuu

41
Tajaala Yaala HIV, Fanxoo fi vaayirasii tiruu ‘B’ dubartoota ulfaa fi harma hoosisaniif
taasifamu daran cimsuu
 Tajaajila yaalaa/ittisaa dubartoota fi abbootii manaa ulaagaa guutaniif kennamu cimsuu
 Gorsaa kennuu fi haadholee tajaajila yaala irraa badan gara yaalatti deebisuu karaa’ mother
support groups’ tiin kennamu diriirsuu
 Qorannoo hedduummina vaayrasii dhaabbatuma fayyaa keessatti dubartoota ulfaa fi
dubartoota qoricha farra HIV fudhataniif kennamu (POC) gara dhaabbilee birootti
babal’isuu
 Fayyadamtoota tajaajila ‘PMTCT cohort’ hordofuu fi xiinxaluu

Tajaajila qorannoo HIV (EID), ittisaa (prophylaxis) fi yaala daa’imman haadholee HIV’n
dhiiga isaanii keessatti argamu irraa dhalataniif taasifamu cimsuu
 Tajaajila ittisa vaayrasii HIV daa’imman HIVf saaxilamoof kennamu (enhanced postnatal
prophylaxis) fi ‘cotrimoxazole prophylaxis’ kennamu cimsuu.
 Tajaajila qorannoo fi yaala HIV daa’imman haadholee HIV dhiiga keessatti aragamu irraa
dhalataniif taasifamu cimsuu
 Tajaajila Qorannoo hedduummina vaayrasii dhaabbatuma fayyaa keessatti daa’imman
HIVf saaxilamoo ta’aniif kennamu iddoo birootti babal’isuu

Kunuunsaa fi gargaarsa namoota vaayrasiin HIV dhiiga keessatti argamuu (PLHIV) fi

daa’imman abbaa fi haati irraa du’aniif (OVC) taasifamu cimsuu
 Namoota vaayrasiin dhiiga keessatti argamuuf kunuunsaa fi deeggarsa barbaachisu taasisuu
 Daa’imman haadhaa fi abbaan irraa du’an sirna kunuunsi fi deeggarsi isaan barbaachisu
isaaniif itti kennamu diriirsuu
 Seektaroota akka godinatti jiran keessatti hojii ittisaa fi to’annoo HIV idileessuuf baajataa
hojii raawwachistuu isaanii irraa %2 kutanii kununsaa fi deeggarsa namoota HIV’n dhiiga
isaanii keessatti argamuu fi daa’imman abbaa fi haati irraa du’aniif akka oolchan gochuu.
 Qabeenya gumii walgargaarsa hawaasaatiin walitti qabamu guddisuu.

Hoggansaa fi qindoomina sagantaa HIV cimsuu

 Dandeettii hoggansaa sagantaa HIV cimsuu
 Hordoffii fi deeggrsaa fi qulqullina ragaa sagantaa ittisaa fi too’annoo HIV fi heeppaataatiis
cimsuu

42
  Mana maree HIV/AIDS naannoo haaromsuu
 Rodmaappii itti fufiinsa sagantaa ittisaa fi to’annoo qopheessuu fi hojiirra oolchuu.

Michoomaa fi qindoomina seektarootaa fi qooda fudhattootaa guddisuu

 Ittisa HIV irratti dandeettii miseensota mana maree guddisuu
 Idileessuu HIV irratti ijaarsa dandeetti seektaraalee guddisuu
 Hirmaachisummaa dhaabbilee deeggartootaa sagantaa HIV irratti guddisuu
 Hawaasni tajaajila isaaf kennamu akka hogganu taasisuu
 Tarsiimoo maddisiisa qabeenya keessaa hojiirra oolchuu.

Tajaajila ittisaa, qorannoo fi yaala vaayirasii tiruu cimsuun dhaqqabamummaa tajaajilaa

fooyyessuu
 Tajaajila qorannoo vaayirasii tiruu B fi C cimsuu fi babal’isuu
 Tajaajila yaala vaayirasii tiruu B fi C cimsuu dhukkubsattoota ulaagaa guutaniif kennamu
cimsuu fi babal’isuu

TB fi Juuzaamii
Safaruulee
44. Reetii dhukkuba ‘TB’ sakatta’anii adda baasuu (case detection rate) 59.0% irraa gara %100
guddisuu
45. Reetii dhukkubsattoota ‘TB’ yaalii xumuranii (treatment success rate) 97% irraa gara %100
itti guddisuu.
46. Reetii dhukkubsattoota ‘TB’ yaalamanii fayyanii (treatment cure rate) %97 irraa gara
%99.8tti guddisuu
47. Dhibbantaa dhukkubsattoota "TB Bacterologically Confirmed (new + relapse)" ta'anii
Qorannoo Gene-xpert argatan % _______ irraa gara % ______ ttii fooyyessuu
48. Baay’ina dhukkubsattoota TB qorichaan wal-bare (MDR TB) bira gahuun adda baasuu
____ irraa gara ____ ttii guddisuu
49. Reetii dhukkubsattoota TB qorichaan wal-bare (MDR TB) yaalii xumuranii (treatment
success rate) % ______ irraa gara % ____ tti guddisuu
50. Facaatii miidhaa qaama sadarkaa 2ffaa (grade II disability) namoota haaraa dhukkuba
juuzaamin qabaman keessa %0 irra tursiisuu

43
Tarsiimoo hunda-galeessa ittisaa fi kunuunsaTB hawaasa keessatti kennamu cimsuu

 Hojiilee kunuunsa dhukkuba TB hawaasa keessatti kennaman cimsuu

 Tarsiimoo ittisaa, calallii fi kunuunsa TB qaamolee hawaasa caalmaatti dhibee kanaan

miidhaman (Key Affected Population) irratti taasifamu cimsuu

 Bakkeewwan horsiisee bulaa dhiibbaan TB irratti mul’atu adda baasuun tarkaanfiilee

sirreeffamaa fudhachuu

 Bakkeewwan dhiibbaan dhukkuba TB itti xiqqaachaa dhufee fi dhukkubni Tb sombaa

guddaa ta’etti tarsiimoo ‘TB pre-elimination’ jalqabuu
Ittisaa fi too’aanoo dhukkubaTB sadarkaa dhaabbilee fayyaa cimsuu

 Calallii fi qorannoo TB kutaalee tajaajilaa hundaa keessatti cimsuu

 Hojiilee ittisaa TB fi infeekshinii karaa qilleensaan darban dhaabbilee fayyaa hunda

keessatti sadarkaa hojjatamuu qabaniin bifa walfakkaataan raawwachuu

 Qulqullina yaala TB/TB qorichaan walbaree cimsuu fi sirna ol-ergiinsa dhukkubsataa

akkaataa bu’aa barabadamu fiduu danda’utti jijjiiruu.

 Sirna dhukkubsattoota TB, TB qorichaan walbaree fi Juuzaam gargaaru cimsuu

 Dandeettii qorannoo dhaabbilee fayyaa guddisuu

 Tarkaanfilee ittisaa fi too’annoo TB daa’imman fi dargaggeeyyii irratti gaggeeffamu

cimsuu

Dandeettii qorannooTB cimsuu fi sirna laaboraatorii ammayyeessuu

 Itti fayyadama meeshaalee qorannoo TB akka 'Chest x-rays’ fi kan biroo guddisuu

 Meeshaalee qorannoo TB (molecular diagnostics) kan dandeettii dhibee TB yeroo

gabaabaatti adda baasuu olaanaa qaban tti fayyadamuu jalqabuu

 Ol-ergiinsa saamudaa yeroo fi qabeenya qusatu karaa poostaan fayyadamuu.

 Sirna ragaa laaboraatorii TB karaa DHIS2 tiin akka dhufu taasisuun ragaa yeroo yeroon
hordofaa adeemuu

 Hojiirra oolmaa poolisii fooyya’e bahe kan qorannoo dandamannaa qorichaa (DST)

44
 waliigalaa deeggaruu
 Fooyya’iinsa dandeettii qorannoo TB daa’immanii cimsuu
 Fooyya’iinsa dandeettii qorannoo TB qorichaan walbaree fi TB sombaa guddisuu
Deebii kenniinsa ittisa tatamsa’iinsa TB bakka saaxilamummaa guddaan jiru cimsuu

 Adda baasuu (mapping) bakkeewwan tatamsa’inni TB olaanaa qabanii (hotspot areas)

cimsuu

 Tarsiimolee deebii kenniinsaa tatamsa’ina TB bakkeewwan saaxilamummaa olaanaa

qabaniitti kennamu walfaana hojiirra oolchuu

 Tarsiimoo adda baasuu TB hawaasa keessatti gaggeeffamuu guddisuu

 Haguuggii waliigalaa (universal coverage) fi dhaqqabamummaa qorannoo molokiyulaaraa

battalaa (same-day molecular rapid diagnostics (mWRDs) cimsuu

 Yaala Ittisa dhukkuba TB (TPT) fi tarsiimoo ittisaa fi too’annoo infeekshinii TB iddoo

saaxilamumman olaanaan jirutti taasifamu cimsuu

 Bakkeewwan saaxilamummaa olaanaa qabanii fi miidhaman irratti Sirna faana dhahiinsa

cimaa fi yeroon deebii kennu uumuu

 Reetii qoricha jalaqabuun xumuruu fi fayyuu olaanaa iddoowwan tatamsa’inni olaanaa

jirutti itti fufsiisuu

Sagantaa TB qorichaan walbaree dhabamsiisuu jalqabuu

 Maatii fi namoota dhukkubsattoota TB qorichaan walbaree waliin wal-tuttuqqii dhihoo

qaban adda baasuu fi qorachuu

 Yaala Ittisa TB qorichaan walbaree maatii namoota TB qorichaan walbaree qabanii fi

namoota dhukkubsattoota TB qorichaan walbareen tuttuqqii dhihoo qabaniif kennuu

 Faana dhahiinsa cimaa weerara TB qorichaan walbare sadarkaa hawaasaatti fi sadarkaa

maatiitti ka’u adda baafachuu fi duub-deebii kennuuf dandeessisu hojiirra oolchuu

 Tarsiimoo hojimaata qorannoo dandamannaa qorichaa waliigalaa (universal DST) hojiirra

oolchuu

 Qorichoota yeroo gabaabaaf fudhtaman, miidhaa kan hin geessisne fi bu’a qabeessa ta’an
45
 eegalchiisuu

Qindoomina dhaabbilee mootummaa fi dhaabbilee dhuunfaa tajaajila (PPM) TB

kennan sadarkaa hundatti cimsuu

 Modeelota tajaajila TB qindoomina dhaabbilee mootummaa fi dhuunfaatiin kennaman

babal’isuu

 Caasaa manneen qoricha dhuunfaa qindoomina dhaabbilee mootummaa fi dhuunfaa

keessatti hirmaachisu akka diriiru gochuu

 Walitti hiidhamiinsa ol ergiinsa saamuda TB dhaabbilee mootummaa fi dhuunfaa jidduu

jiru sakatta’uu, akkasumas moodeela haaraa ol-ergiinsa qorannoo saamuda TB/TB
qorichaan walbaree dhaabbilee dhuunfaa jiddutti uumuu (hospitaalota dhuunfaa fi
laaboratoriiwwan riifaraalaa dhuunfaa gidduutti)

 Sirna/caasaa badhaasaa (maallaqaan alaa) qindoomina dhaabbilee mootummaa fi dhuunfaa

(PPM) tiif dirirsuu (Awwaardii /Beekamtii kennuu)

Qindoomina hojii TB/HIV fi dhibeewwan biroo waliinii cimsuu

 Tajaajila Calallii Dhukkuboota biroo dhukkubsattoota TB irrattigaggeessuu fi

dhukkubsattoota biro iratti calallii TB gaggeessuu fi yaaluu hojiirra oolchuu

 Qindoomina Tajaajila TB/HIV fi tajaajila ART kilinika TB/TB qorichaan walbaretti

kennamu yeroo yaala TB dhaabblee ART hin kennine keessatti kennamuu cimsuu

 Qindoominaan waliin karoorsuuni fi ijaarsa dandeettii ogeeyyii fayyaa/dhaabbilee fayyaa

guddisuun calallii fi yaala TB fi dhukkuboota daddarboo hin taanee cimsuu

Ittisaa fi Wal’aansa TB Naannoolee fi godinoota Ollaa Waliin Cimsuu

 Karoora deebii kennuu TB daangaa rratti jiru qopheessuu fi qindoomina waliini cimsuu

 Sirna fayyaa naannoo daangaa jiru jabeessuu irratti xiyyeeffachuu

 Qajeelfama hojimaataa (guidelines) fi ol-ergiinsa biyyootaa gidduu walsimsiisuu.

 Deebii kennuu TB naannoo daangaa jiru waliin hordofaa adeemuu

Hojiirra oolmaa tarkaanfilee ittisa TB ariifachiisuu

46
  Tajaajila qorannoo infeekshinii TB eegalu fi babal’isuu

 Yaala ittisa dhukkuba TB(TPT) namoota saaxilamummaa olaanaa qaban kan ulaagaa
guutaniif kennamu babal’isuu

 Iddoowwan filatamanitti ittisa dhukkuba TB(TPT) qaamolee saaxilamoof heddumminaan

kennuu

 Imaammata ittisa infeekshinii TB iddoo hojii hojiirra oolchuu

Deebii kennuu dhukkuba TB, Juuzaam fi dhukkuboota sombaa biro iddoowwan
gargaarsa namoomaatti cimsuu

 Fireemwarkii, qajeelfamoota hojii fi pirootookoolii deebii kennuu dhukkuba TB, Juuzaam

fi dhukkuboota sombaa biroo idddoowwan gargaarsa namoomaa hatattamaa fi walxaxaa
ta’etti kennuuf gargaaru qopheessuu

 Dandeettii ogeeyyii fayyaa tajaajila dhukkuba TB, Juuzaam fi dhukkuboota sombaa biroo
kennanii cimsuu

Ittisaa fi yaalii dhibeewwan sombaan walqabatan cimsuu

 Taatee dhukkuboota sombaa dhukkuba TB booda dhufanii hordofuu

 Taatee dhukkuboota sombaa haala hojiitiinii fi jijjirama naannoo tiin dhufanii hordofuu

 Yaala dhukkuba sombaa dhukkuba COVID-19’tiin booda dhufuu fi dhukkuboota sombaa

birootiin dhufuu cimsuu

 Ittisa, yaalaa fi kunuunsa Asmaa fi dhukkuboota sirna hargansuun walqabatanii biroo

waliin qindeessuun hojjachuu

Dhabamsiisa dhukkuba Juuzaamii fi tarsiimoo dhabamsiisaan boodaa hojiirra oolchuu

 Hojii adda baasuu fi dhiibbaa Juuzaan hangam akka ta’ee beekuu

 Tarsiimoo dhukkubsataa Juuzaam hawaasa keessa jiruu adda baasuun (active case finding)
hojii dhukkuba Juuzaam dhabamsiisuu gaggeeffamu

 Hojii duulaa itti fufiinsa qabuu gaggeessuu cimsuu

 Faana dhahiinsa fi deebii kennuu cimaa gaggeessuu-dhukkuboota dafanii gabaafamuu

47
 qabaniif deebii kennuu hatattamaa laachuu

 Hirmaachisummaa dhaabbilee siiviikii fi qaamolee hawaasaa dhibichaan miidhaman hojii

adda baasuu dhukkubsattootaa irratti qaban guddisuu

 Dandeettii hojii ogeeyyii fayyaa cimsuu sagantaa leenjii ol-ergiinsa kunuunsaa irratti
bu’ureeffate babal’isuu

 Sagantaa meentarshiippii yaala dhukkuba Juuzaam hojiirra oolchuu

 Ittisa dhukkuba Juuzaam karaa qorichaatiin taasifamu cimsuu (doozii qeenxee rifampicin
ykn doozii qeenxee rifapentine
Busaa
Safartuulee
51. Reetii du’aatii sababa dhukkuba busaatiin dhufu ummata dhibee busaatiif saaxilaman
100,000 keessaa 0 irra jiru itti fufsiisuu
52. Baay’ina namoota waggaa tokko keessatti bifa haaraatiin dhukkuba busaan qabaman
(annual parasite incidence) 1000 keessaa 6 irraa gara 3 tti hir’isuu
53. Qorannoo shakkamtoota dhibee busaa 1000tiif gaggeessuu
54. Raabsaa Saaphana Siree (ITN distribution) 21792 ta’e raabsuu

Inisheetivii fi Hojiilee Gurguddoo

Hawaasa hirmaachisuu, aangessuu fi sosochii hawaasaa cimsuu
 Hojii advookeesii fi sosochii hawaasaa ittisaa fi too’annoo dhukkuba busaa irratti jiru
cimsuu

 Hawaasni mana barnootaa Hojii marii jijjiirraa amalaa akkamitti akka karoorsu, qindeessu,
too’atu, raawwatu fi madaalu irratti ijaarsa dandeetti isaanii cimsuu

Hojimaata tarsiimoo dhabamsiisa busaa ariifachiisuu

 Faana dhahiinsa fi deebii kennuu dhukkuba buusaa akka tarkaanfii ijootti fudhachuun
cimsuu

 Hojiilee faana dhahiinsaa, hordoffii fi gamaaggamaa cimsuu

 Dhibee busaa adda baasuu, madda ka’uumsa gad-fageenyaan qorachuu, gosa dhukkubaa
adda baasuu fi deebii kennuu

48
  Carraa dhukkubni busaa deebi’ee mudachuu xiinxaluu fi saaxilamummaa iddoo hir’isuu

 Sakatta’insa weeraraan boodaa gaggeessuu.

Dandeettii dhukkuba busaa dafanii adda baafachuu fi yaaluu cimsuu
 Namoota dhukkubaan shakkamaniif dhaqqabummaa fi qulqullina qorannoo busaa
fooyyessuu

 Uwwisa yaalaa qorichoota busaa bu’a qabeessummaan isaanii gaarii ta’ee fooyyessuu fi itti
fufsiisuu

 Sadarkaa qulqullina qorannoo busaa ‘microscopy and RDT’ fooyyessuu

Tarkaanfilee to’annoo dhukkuba busaa fi dhukkuboota baattoon dhufanii cimsuu
 Uwwisa saaphana siree (ITN) hawaaasa saaxilamuummaa olaanaa fi dursa argachuu
qabaniif kennamuu qabu itti fufsiisuu

 Sirna diijitaalawaa raabsa saaphana siree ittiin hordofuuf gargaaru hojjirra oolchuu

 Akkaataa ulaagaa biyyaalessaa taa’eetiin biiffaa keemikaalaa gandoota filataman keessatti

gaggeessuu

 Iddoo filatame irratti ‘Larval source management’ gaggeessuu

Walgitiinsa Ittisaa fi Too’annoo Buusaa Mirkaneessuu
 Tajaajila ittisaa, adda baasuu fi yaala dhukkuba busaa baqattootaa, buqqaatotaa, horsiisee
bulaa, namoota bakkaa bakkatti socho’uun hojjataniif kennamuu fooyyessuu,

 Tatamsa’ina dhukkuba busaa hir’isuuf qorichoota farra busaa yeroo dheeraaf hojjatan akka
fayyadaman taasisuu,

 Hirmaannaa qooda fudhattootaa, dhaabbilee siiviikii fi dhuunfaa cimsuu.

Hoggansa sagantaa busaa, qorannoo, hordoffii fi gamaaggamaa cimsuu
 Bu’a qabeessummaa qorichoota farra busaa fi haala dandamannaa qorichoota farra
ilbiisotaa hordofuu akkasumas taatee baattoota dhukkubaa xinxaluu

 Saaxilamummaa hawaasaa sakatta’uun adda baasuu.

Dhukkuba Tirooppikaala Xiyyeeffannoo Barbaadan
Safartuulee

49
 55. Pirooppoorshinii namoota dhukkuba Tiraakoomaa Triikiyasisii (TT surgery) baqaqsanii
yaaluu argatanii guddisuu
56. Rabsaa Qoricha farraa hoqixoo qaama (Onchosarchasis) namoota saaxilamoof raabsuu
guddisu
57. Raabsaa qoricha farra tiraakoomaa uummata iddoo saaxilamoo ta’etti raabsuu

Inisheetiviiwwan tarsimoo’aa fi Hojiilee gurguddoo

Ittisaa, to’annoo fi dhabamsiisa Tiraakoomaa cimsuu

 Tarsiimoo ‘SAFE’ (S-Kan sadarkaa olaana sadarkaa jaaminsaa irra qaqqabuuf jiru
baqaqsanii yaaluu, A-sadarkaa infekshinii yeroo gababaa (active infection) tiff qoricha
kennuu, F-qulqullina fuulaa eeguu fi E-qulqulina naannoo eeguu) cimsuu
 Tajaajila baqaqsanii yaalu TT (Trachomatous trichiasis) namoota barbaadanii adda baasuun
akka tajaajilaman cimsuu
 Sirna faana dhahiinsa dhibee tiraakoomaa fi tajaaila baqaqsanii yaaluu qola ijaa (TT)
cimsuu
Ittisaa fi to’annoo dhukkuboota raammoolee maxxantuu garaa keessaa fi bilahaarziyaa
cimsuu

 Raammoolee maxxantuu garaa keessaa fi bilahaarziyaa irra debi’uun facaatiii saanii

qorachuu fi map gochuu

 Sagantaa raabsaa qindaa’aa qoricha (MDA) fi sakkatta’insa raabsa qorichaa booda

mirkaneessuuf gaggeesuu
Ittisaa fi to’annoo Leshmaaniyaasisii

 Faana dhahiinsa fi yaalii dhukkuba Leshmaaniyaasisii cimsuu

 Dhaabbilee fayyaa qorannoo fi waláansa dhukkuba leshmaaniyaasisii kennan babal’isuu

Dhabamsiisa Hooqxoo/onchocerciasis cimsuu

 Raabsaa qoricha Hooqxoo (MDA) cimsuu fi sarveeyiiwwan kan Impact/Stop/PTS/PES

gaggeessuu

 Laaboraatoriiwwan molekulaaraa qorannoo ippidimoloojii fi entomolojii (qorannoo

ilbiisaa) xiinxaluuf gargaaran babal’isuu fi cimsuu
Ittisa, too’annoo fi dhabamsiisa dhiitoo miilaa fi cittoo saffisiisuu,

 Raabsaa qoricha fi sarveeyiwwan (Pre-TAS/TAS1/TAS2/TAS3) dhiitoo miilaa daddarbaa

50
 (LF) cimsuu

 Tajaajila wal’aansa dhukkubaa fi ittisa miidhaa qaamaa (morbidity management and

disability prevention (MMDP)) dhiitoo miilaa daddarbaa (lymphatic filariasis/LF) fi dhiitoo
miilaa hin daddarbinee (podoconiosis) kennuu

 Faana dhahiinsa fi yaalii dhukkuba cittoo cimsuu

Qindoomina Seektarootaa WASH fi NTD

 Seekteroota WASH waliin adivookeesii fi qindoomina jiru mijeessuun dhiyeessii bishaan

nageenya qabuu, saaniteeshinii fi tajaajila haayijinii bu’uuraa fooyyessuu

 Dhiyeessiiwwan bu’uuraa WASH fi hojiirra oolmaa haayijinii irratti xiyyeefachuun

qindoomina fi waldeeggarsa seektarootaa cimsuu
Dhukkuboota Daddarboo Hintaane, Miidha Qaamaa fi Fayyaa Sammuu
Safartuulee
58. Baay’ina ga'eessota qoratamanii dhiibaa dhiiga isaanii olka'aa ta'uu beekan %43% irraa
%60 tti guddisuu
59. Piroporshinii ga'eessota dhiibbaa dhiigaa qabaatanii too’atame %60tti guddisuu
60. Piroporshinii namoota dhukkuba sukkaaratin qabaatanii sukkaarri dhiigaa isaanii keessa
too'atame %75 tti guddisuu
61. Baay'ina dhaabbilee fayyaa tajaajila yaalii dhibee sammuu kennan 1 jalqabsiisuu
62. Reetii dubartoota Umurii isaanii 30-49 kaansarii balbala gadameessaaf calalamanii 4.6 irraa
gara 7tti ol-guddisuu.
63. baqaqsanii yaaluu moora ijaa (cataract surgical rate) namoota barbaachisuuf haala
mijjeessuu

Inisheetiivii tarsiimo’aa fi hojiilee gurguddoo DDHT

 Karoora tarsiimo’aa, maanuwaalii leenjii, seerota fi qajeelfamoota dhiibbaa dhibeewwan

daddarboo hin taanee fi sababoota kanaaf saaxilan iratti akka bahan haala mijeessuu fi
cimsuu

 Dhibeewwan daddarboo hin taanee fi sababoota kanaaf saaxilan irratti toftaalee

qindoomina seektarootaa hundeessuu

51
  Nyaata nageenyummaan isaanii hin eegamne irratti seeronni akka bahan ykn akka hojiirra
oolan taasisuu

 Karoora tarsimawaa to’annoo kaansarii fi fayyaa ijaa irratti bahe hojiirra akka oolu taasisuu

Dhukkuboota daddarboo hin taanee fi sababoota isaanii irratti hubannoo uumuu

 Dhukkuboota daddarboo hin taanee fi sababoota saaxilamummaa irratti hubannoo uumuu

 Sagantaa ekisteenshinii fayyaa dhukkuboota daddarboo hin taanee fi fayyaa sammuu irratti
cimsuu

 Advokeesii fi sosochii uummataa kaansarii balbala gadameessaa fi

sagantaalee dhukkuboota daddarboo hin taanee kan biroo irrattii gaggeessuu

Tajaajila calallii, qorannoo, wal’aansaa fi ol-ergiinsa kaansarii babal’isuu fi cimsuu

 Kaansarii fiixee gadameessaa irratti sosochii uummataa bal’inaan gaggeessuun hojii fedhii
uumuu cimsuu

 Hojiirra oolmaa calallii, yaalii fi olergiinsa kaansarii fiixee gadameessaa babal’isuu

 Kunuunsa kaansarii irratti (kaansarii balbala gadameessaa fi harmaa) sirna mirkaneessa

qulqullina tajaajilaa cimsuu

 Tajaajila calallii kaansarii fiixee gadameessaa tajaajila ART waliin qindeesuu fi cimsuu

Tajaajila calallii, baqaqsanii yaaluu moora ijaa fi fayyaa ijaa fooyyessuu

 Tajaajila yaalii ijaa sadarkaa lammaffaa (secondary eye care) babal’isuu fi cimsuu,

 Tajaajila baqaqsanii yaaluu moora ijaa duulan (compaign/outreach) kennamu haala

mijjeessuu,

 Kunuunsa ijaa qindaa’aa ummata giddugaleessa godhate hojiirra oolchuudhaan calallii,

yaalii fayyaa ijaa sirna fayyaa fi manneen barnootaa keessatti qindeessuun hojjachuu,

 Tajaajila ijaa sadarkaa tokkoffaa (primary eye care) babal’isuu fi cimsuu.

Ittisaa fi to’annoo dhibee onnee fi ujummoo dhiigaa (CVD), sukkaaraa fi dhibeewwan

qancaroo sirna hargansuu (CRD) cimsuu

52
  Calallii, qorannoo fi yaalii dhiibbaa dhiigaa, tajaajila dhibee onnee fi ujummoo dhiigaa
(CVD) saaxilamummaa irratti hundaa’ee fi gorsa jireenya fayyaalessummaa cimsuu,

 Tajaajila calallii, qorannoo, fi yaalii dhibee sukkaaraa babal’isuu fi cimsuu,

 Tajaajila calallii, qorannoo, fi yaalii dhibeewwan qancaroo sirna hargansuu (asthma and
COPD) ta’e cimsuu,

 Sina ol-ergiinsaa dhibee dhiibbaa dhiigaa, onnee fi ujummoo dhiigaa sirna hargansuu fi
dhibee sukkaaraa cimsuu.

Inisheetiivii Tarsiimoo’aa fi hojiilee gurguddoo Fayyaa Sammuu

Itti fayyadama tajaajila fayyaa sammuu, narvii fi sababoota sammuu miidhan (MNS) irratti
barnoota fayyaa fi hubannoo hawaasaa cimsuu

 Dhibee sammuu, narvii fi wantoota sammuu hadoochan (MNS) fi sababoota kanneeniif

saaxilan irratti hubannoo uumuu,

 Ittisaa fi calallii dhibeewwan sammuu, narvii fi wantoota sammuu hadoochan irratti

dandeettii hojjattoota ekisteeshinii fayyaa (HEF) cimsuu,

 Qoollifannaa (stigma) namoota dhibee fayyaa sammuu qaban irratti jiru ilaalchisee hojiilee

 Ittisaa dhibeewwan sammuu, narvii fi wantoota sammuu hadoochanii (MNS) fi dagaagina

fayyaa sammuu manneen barnootaa, bakka hojii, manneen amantaa fi bakkeewwan
tajaajilli fayyaa aadaa kennamutti beeksisuu.

Tajaajila fayyaa sammuu, narvii fi wantoota sammuu hadoochan (MNS) babal’isuu fi cimsuu

 Calallii, qorannoo, yaalii fi ol-erginsaa dhibee sammuu fi narvii, dagaagina daa’immanii fi

rakkoowwan amalaa dabalatee babal’isuu fi cimsuu,

 Tajaajila fayyaa sammuu tajaajiloota sagantaalee kanneen biroo waliin qindeessuun

kennuu,

 Qajeelfamaa (guideline) fi maanuwaalii leenjii rakkoowwan fayyaa guddinaa, narvii fi

wantoota fayyaa sammuu hadoochanii qopheessuu fi hojiirra oolchuu

 Wiirtuu yaalii dhibee sammuu (MNS) irratti tajaajila kennan hundeessuu fi babbal’isuu,

53
  Tajaajila yaalaa dhibee sammuu sadarkaa buufata fayyaatti babbal’isuu,

Wantoota sammuu hadoochan fayyadamuu, lubbuu ofii balleessuu fi of-miidhuu ittisuu fi

tajaajila bayyanachiisuu (rehabilitation) babbal’isuu

 Hojiiwwan sosochii hawaasaa fi hubannoo uumuu waantota sammuu hadoochan

fayyadamuu, lubbuu ofii balleessuu fi of-miidhuu cimsuu,

 Tajaajiloota bayyanachiisa dhibeewwan waantota sammuu hadoochaniin dhufan cimsuu fi

tajaajila fayyaa sammuu waliin walitti qindeessuun kennuu,

 Tajaajiloota ittisa lubbuu ofii balleessuu fi of miidhuu akkasumas ol-erginsaa kennamu

tajaajila fayyaa sammuu waliin walitti qindeessuu,

 Yaalii bakka bu’insaa (replacement therapy) waantota sammuu hadoochaniif kennamu

qabiyyee qorichoota murteessoo keessatti akka hammataman advokeesii gaggeessuu.

Tajaajila fayyaa sammuu, narvii fi wantoota sammuu hadoochan (MNS) qaamolee hawaasaa
daran saaxilamoo ta’aniif dhiyeessuu

 Tajaajiloota fayyaa sammuu kutaalee hawaasaa daran saaxilamoo ta’aniif dhaqqabamaa

taasisuuf advokeesii gaggeessuu fi tajaajila dhiyeessuu,

 Sirna deeggarsaa kutaalee hawaasaa addaa (namoota mana sirreessaa jiran, buqqaatota, kan
dullooman, namoota dhibeewwan qancaroo qaban) kennamaa jiru keessatti tajaajiloota fi
kunuunsa fayyaa sammuu fi hawaasummaa fooyyessuu,

 Qindoomina dhaabbilee deeggartootaa fi dhimmamtoota kutaalee hawaasaa addaa irratti

hojjatan waliin jiru cimsuu.

Bakkeewwan tajaajilli namoomaa kennaman keessatti tajaajilli fayyaa sammuu fi deeggarsa

xiin-sammuu fi hawaasummaa akka kennaman taasisuu fi cimsuu

 Bakkeewwan tajaajillii namoomaa kennaman keessatti tajaajila calallii, dursanii dhibee

adda baasuu fi wal’aansi kennamuu isaa mirkaneefachuu,

 Bakkeewwan tajaajilli namoomaa kennaman keessatti tajaajilli fayyaa sammuu, deeggarsa

deeggarsa xiin-sammuu fi hawaasummaa akka kennamuuf dandeetti raawwachiisummaa

54
 cimsuu,

 Qindoomina dhimmamtootaa fi dhaabilee mit-mootummaa tajaajila namoomaa irratti

hojjatan waliin jiru cimsuu,

 Bakkeewwan tajaajilli namoomaa kennaman keessatti qorichoonni wal’aansa dhibee

sammuuf kennaman akka jiraataniif haala mijeessuu.

Dhibeewwan sammuu fi sababoota isaanii irratti galmeen dhukkubaa, qorannoo, faana

dhahiinsi fi hordoffiin akka jiraatu taasisuu fi cimsuu

 Tajaajila fayyaa sammuu ragaa qabatamaan cimsuu fi akka babal’atu taasisuuf

qorannoowwan gaggeesuu,
 Tajaajila fayyaa sammuu fi dhibeewwan sammuu irratti galmee, gabaasa fi itti fayyadama
ragaa cimsuu.
5.3 Abbummaa Hawaasaa fi Tajaajila Fayyaa Bu'uuraa Fooyyeessuu
Haayijiinii (WASH) fi Eegumsa Fayyaa Naannoo
Safartuulee
64. Piropoorshinii Abbaa/Warraa saniteeshinii bu'uura (Proportion of households having basic
sanitation facility) qaban %___ irraa gara %___tti guddisuu
65. Pirooppoorshinii dhaabbilee fayyaa faasiliitii saaniteeshinii bu'uuraa (basic sanitation)
qaban %100 irraa tursiisuu
66. Piroopporshinii dhaabbilee fayyaa sirna dhabamsiisa balfa dhaabbilee fayyaa buu'uuraa
qaban (having basic health care waste management %100 irra tursiisuu
67. Piropporshinii gandoota udaan/boolii namaa dirreetti bobba’uu irraa bilisa ta’an (Open
defication free kebeles) (%40irraa gara %60 guddisuu

Inisheetiviiwwan tarsiimoo’aa fi hojiilee gurguddoo

Dirree irratti bobba’uu (open defication) irraa bilisa taasisuu
 Tarsiimoowwan kominikeeshinii jijjiirrama haala amala hawaasaa hojiirra oolchuu

 Tooftaalee adda addaa hojiirraa akka oolanii fi ciman taasisuun dirree irratti bobba’uu irraa
bilisa ta’uu mirkaneessuu

 Hojiirra oolmaa saaniteeshinii waliigalaa cimsuun dirree irratti bobba’uu fi fincaa’uu

hambisuu

55
Galteewwan tajaajila saaniteeshinii fi haayijinii gatii madaalawaan dhiyeessuu
 Filannoowwan teknoolojii WASH fi eegumsa fayyaa naannoo haala qabatamaa waliin
walsimsiisuu fi hunda-galeessa hojiirra oolchuu,

 Wirtuulee gabaa saaniteeshinii (MBS) sadarkaa araddaatti hundeessuu,

 Sirna faayinaasiingii saaniteeshinii cimsuun dhaqqabinsa saaniteeshinii bu’uuraa

babal’isuu,

 Tooftaalee kaffaltii salphaa fi sagantaa deeggarsaa hojiirra oolchuu,

Dhabamsiisa kosii fi sirna itti fayyadama fi saaniteeshiinii nageenyummaa qabu hojiirra

oolchuu
 Fedhii dhiyeessiiwwan fi tajaajila saaniteeshinii guddisuu,
 Araddaalee keessatti dhaqqabiinsa tajaajilaa fi dhiyeessiiwwan saaniteeshinii fooyyessuu,
 Tajaajila dhabamsiisa kosii goggogaa fi dhangala’aa sirnaan gaggeessuu,
 Sirna dhabamsiisa keemikaalotaa fi kosiiwwan miidhaa dhaqqabsiisan karaa
nageenyummaa qabuun raawwachuu.

Dhaabbileen galteewwan WASH hunda qabaachuu isaanii mirkaneessuu

 Dhaabbilee Fayyaa keessatti toftaalee fooyya’insa galteewwan WASH hojiirra oolchuu

 Dhaabiilee biroo keessatti sagantaa WASH babal’isuu

Hojiirra oolmaa qulqullinaa dhuunfaa, nyaataa finageenyummaa itti fufiinsa qabu cimsuu
 Dhiyeessiiwwan fi itti fayyadama qulqullina harkaa walgitiinsa qabuu fi itti fufinsa qabu
cimsuu,

 Sagantaa nyaataa manneen barnootaa qulqullina fi qabiyyee isaa hordofuu,

 Shaakala qulqullina fuulaa fi afaanii cimsuu,

 Dhiyeessiiwwan tajaajila qulqullina marsaa laguutiif oolan kan nageenyummaa qabanii fi

gatii madaalawaa qaban qaqqabinsa isaanii fooyyessuu,

 Dhiyeessiiwwan tajaajila qulqullina marsaa laguutiif oolan manneen barnootaa fi hawaasa

keessatti babal’isuu

Nageenyummaa fi qulqullina bishaan dhugaatii fi naannoo hojii fooyyessuu

56
  Nageenyummaa maddeen bishaanii karaa hordoffii fi faana dhahinsa idilee cimsuu,

 Hordoffii qulqullina bishaanii saamudaa fudhachuu, qorachuu fi duubdeebii kennuu,

 Bishaan sadarkaa maatiitti yaaluu fi nageenyummaan kuusuu irratti dagaagsuu fi sosochii

taasisuu,

 Fayyummaa fi nageenyumma iddoo hojii fooyyessuu.

Dhiibbaawwan jijjirama qilleensaa dandamachuuf dandeettii raawwachisummaa cimsuu
 Sirni fayyaa jijjiirama haala qilleensaa akka dandamatu taasisuu akkasumas faalama
qilleensaa keessatti qabu xiqqeessuu,

 Sirna fayyaa jijjiirama haala qilleensaa dandamachuu danda’u fi tuulkiitii dhaabbilee

fayyaa jalqabsiisuu.
Sagantaa Ekisteenshinii Fayyaa fi Tajaajila Fayyaa Bu'uuraa
Safartuulee
68. Pirooporshinii dhaabbile fayyaa bu’uraa raawwiin isaanii olaanaa ta'e guddisuu
69. Araddaalee adda duree ta'an guddisuu
70. Baayina Keellaawwan fayyaa tajaajila waliigalaa kennuu (comprehensive health services)
eegalan 1irraa gara 2tti guddisuu
71. Baay’inai Abbaa/Haadha Warraa adda duree ta’an ____% irraa gara ___% guddisuu

Inisheetivii Tarsiimoo’aa fi Hojiilee Gurguddoo

Paakeejii Tajaajila Eksiteenshinii Fayyaa fi gurmaa’insa kenna tajaajilaa Irradeebiin
qopheessuu fi hojiirra oolchuu

 Sadarkaa keellaawwan fayyaa irratti hunda’uun tajaajila paakeejii bu’uura fi waligalaa

dhiyeessuu,

 Tajaajila garee fayyaa socho’aa (mobile health team) cimsuu fi babal’isuun hawaasa
horsisee bulaa dhaqabsisuu,

 Kutaa tajaajila sagantaa paakeejii ekisteenshinii fayyaa buufatalee fayyaa fi hospitaala

jalqabaa hunda keessatti hundeessuu,

 Walitti hidhaamiinsa tajaajila fayyaa bu’uuraa bifa deeggarsaa fi hordoofiif mijaatuun

 Keellaa fayyaa ijaarsi isaa jijjigee fi tajaajila yaala fayyaa mijaataa hin taane, haroomsuu,
57
 suuphuu fi ijaaruu

 Ijaarsaa Keellaa Fayyaa waligalaa (CHP) babal’isuu fi kan ijaarsi xumurame tajaajila
yaalaa jalqabsisuu

Tooftaalee qindoominaa fi hordoffii aanaa ceesisuu tumsan cimsuu

 Seektaroota qindoominaa waliin marii adeemsisuu, rakkoolee adda baasuu fi furmaata

kennuu,

 Gandoota moodeela tahanii fi dhaabbilee fayyaa bu’uuraa raawwii olaanaa qaban

horachuu,

 Qindoomina seektarootaa sadarkaa hundatti hojiirraa oolchuu.

Dandeettii hojjattoota ekisteenshinii fayyaa cimsuu

 Leenjii haaroomsa qindaa’aa bifa haaraa (blended approach) akka hojirra oolu taasisuu,

 Qulqullina leenjii tajaajila duraa (pre-service training) kolleejjii saayinsii fayyaa keessatti
kennamu cimsuu.

Riifoormii Tajaajila Fayyaa Bu’uuraa Magaalaa Cimsuu

 Tooftaa (approach) garee fayyaa maatii babal’isuu fi cimsuu,

 Dhiyyeessii kiitii gahaa garee fayyaa maatiif guutuu.

Pilaatifoormii qindoomina tumsan hojiirra oolchuu

 Walta’iinsa qulqullina dhaabbilee fayyaa bu’uura (EPAQ) cimsuu,

 Madaallii hoogansa bulchiinsa gaarii (GGI) hojirra oolchuu,

 Dandeettii buufatalee fayyaa kilaastara qindeessaanii fi deeggaran cimsuu.

Riifoormii hojirraa oolmaa tarsiimoo gurmaa’insa tajaajila fayyaa bu’uuraa cimsuu

 Tarsimoo gurmaa’insa tajaajila fayyaa bu’uuraa hubannoo kennuu fi hojirra oolchuu,

 Hojirraa oolmaa qajeelfama rifoormii qulqullina kenniinsa tajaajila buufata fayyaa cimsuu,

 Buufatalee fayyaa keessatti piroojektii qulqullina fayyaa fooyyessan bocuu fi hojiirra

oolchuu,

58
  Hojiiraa oolmaa qajeelfama yaalii sadarkaa buufata fayyaa cimsuu,

 Bilookii Tajaajila baqaqsanii yaaluu buufatalee fayyaa (OR service) keessatti ijaaramee
tajaajila akka eegalan taasisuu
Abbummaa fi Hirmaannaa Hawaasaa Fooyyessuu

 Tooftaalee filaannoo hirmaannaa hawaasaa magaalaa qorachuun gurmaa’insaa bocuu fi

hojirraa oolchuu,

 Leenjii dandeettii cimsu kennuun gurmaa’insa hirmaanna hawaasaa cimsuu.

Gurmaa’insa fi qindoomina hawaasaa fayyadamuun deebii kenniinsa sirna fayyaa cimsuu

 Hojirraa oolmaa madaallii yaada hawaasaa (CSC) cimsuu,

 Madaallii yaada hawaasaa haala qabatamaa keellaa fayyaa waliigalaa hojirraa oolchuu,

 Sirna fayyaa hawaasaa haala qindaa’aa (dhaabbilee hawaasaa, dhaabbilee amantaa, maneen
barnootaa, dhaabbilee tola oltootaa fi seekitaraalee motummaa) ta’een hundeessuu.
Hojirraa oolmaa Sagantaa fayyaa manneen barnootaa cimsuu

 Caaseeffama (framework) sagantaa fayyaa manneen barnoota sirreessuu fi hojirraa

oolchuu,

 Paakeejii fi maanuwaali tajaajila fayyaa manneen barnootaa fooyyeessuu fi hojirraa

oolchuu.

5.4 Dhaqabamummaa qulqullinaa fi Walgitiinsa tajaajila Wal'aansa Fayyaa Fooyyeessuu

Gargaarsa duraa sadarkaa hawaasaa, yaala hatattamaa, balaa tasaa fi tajaajila kunuunsa
addaa
72. Reetii deebii hatattamaa tajaajila ambulaansii 85% irraa gara 97% guddisuu
73. Reetii du’aatii yaala hatattamaa ____% irraa gara __% tti hir'isuu

Inisheetivoota fi hojiilee gurguddoo

Deebii kenniinsa tajaajila gargaarsa duraa hawaasaa babal’isuu fi cimsuu

 Caaseffama (framework) hirmaannaa fi sosochii hawaasaa cimsuu,
 Garee yaala hatattamaa sadarkaa aanaa babal’isuu fi cimsuu.

59
Tajaajila gargaarsa duraa sadarkaa hawaasaa, ambulaansii bu’uuraa fi ammayyaa’aa
cimsuu fi sadarkaa isaa kan eeggate taasisuu
 Ambulansii bu’uuraa fi ammayyaa’aa gahaa ta’e, humna namaa fi meeshaalee
barbaachisaan guutame akka jiraatu taasisuu,
 Tajaajila kilinika sochootuu babal’isuu fi cimsuu,
 Giddugala dhaabbii fi bobbii ambulaansii babal’isuu.
Tajaajila ol-ergiinsa sadarkaa hundatti cimsuu
 Tajaajila gargaarsa duraa sadarkaa hawaasaa, ambulaansii fi ol-ergiinsaa irratti advokeesii
gaggeessuu,
 Qajeelfama (guideline) ol-ergiinsaa qophaa’e hojiirra oolchuu.
Yaala hatattamaa, miidhaa qaamaa fi kunuunsa addaa sadarkaa Magaalota gurguddootti
cimsuu fi babal’isuu
 Walitti hidhamiinsaa fi ol-ergiinsa hospitaalota gurguddoo fi dhaabbilee fayyaa bu’uura
cimsuu,
 Tajaajila toora interneetiin deeggarame dhaabbilee fayyaa keessatti hundeessuu fi cimsuu
 Walitti hidhamiinsaa fi ol-ergiinsaa dhaabbilee fayyaa Godinaalee ollaa ykn bulchiinsa
magaalaa biroo waliin jiruu cimsuu fi hordofuu.
Sadarkaa tajaajila yaala hatattamaa, miidhaa fi kunuunsa addaa dhaabbilee fayyaa keessatti
kennamu fooyyessuu
 Kunuunsa bu’uuraa yaala hatattamaa fi meeshaalee barbaachisoo (toolkit) dhaabbilee
fayyaa bu’uuraatti hojii irra oolchuu
 Tajaajila yaala namoota balaa adda addaatiin gubatanii hundeessuu fi cimsuu
 Kilaastara filatame keessatti giddugala yaala miidhaa qaamaa (trauma) hundeessuu
 Tajaajila yaala summaa’uu (poisoning) cimsuu
Tajaajila Baankii Dhiigaa

74. Baay’ina yunitii dhiigaa sassaabamu 104 irra ture gara Yuniitii dhiigaa 200’tti ol guddisuu

Inisheetivoota fi hojiilee gurguddoo

Arjooma, qulqullinaa fi itti fayyadamaa dhiigaa mirkaneessuu

 Arjooma dhiigaa irratti advokesii bal’inaan hojjachuu

60
  Tola ooltummaa arjooma dhiigaa cimsuu
 Qulqullina, oomisha qabiyeewwanii, gartuu, walsimannaa fi geejjiba dhiigaa cimsuu
 Sirna sakatta’insa qulqullina alaa fi keessaa laabooratoorii keessatti kennamu cimsuu
 Tajaajila wiirtuu baankii dhiigaa babal’isuu fi cimsuu
 Tajaajila jijjiirraa tishuu fi seelota bu’uuraa eegalchiisuuf hubannoo uumuu fi cimsuu

5.5 Hoggansa Saaxilamummaa, Ittisa Balaa Tasaa Fayyaa Hawaasa, Deebii

Kenniinsa fi Deebisanii Dhaabuu Walitti Bu’iinsa Boodaa
Hoggansa Saaxilamummaa fi Ittisa Balaa Tasaa Fayyaa Hawaasaa fi Laaboraatorii

Safartuulee
75. Pirooporshinii weerara dhukkuba ka’ee du’aatii hanga eeggamuun ol osoo hin
dhaqqabsiisiin to’atamee %100 irraa jiru itti fufsiisuu.
76. Shakkamtoota dhibee Laamshessaa (pooliyoo) adda baasuu >2/100,000 2.9 irra gara 3’tti
hir’isuu
77. Shakkamtoota dhibee Gifiraa adda baasuu; > 2/100,000 3.5 irraa gara 4’tti hir’isuu,
78. Piroopoorshinii dhaabbilee fayyaa gabaasa balaa tasaa fayyaa hawaasaa guutuu fi yeroo
isaa eggatee dhiyaate gara %100 irra tursiisuu,
79. Haadholee sababa dahumsaa fi ulfaan walqabatee lubbuun darbe gabaafame (MPDSR)
keessaa sababa du’aatii qorachuun adda baasuun, gabaasuun ____% irraa ture ___% ol
guddisuu
80. Pirooppoorshinii dhaabbilee fayyaa akkaataa Istaandaardii biyyaatti tajaajila qorannoo
Laaboraatoorii sadarkaa isaa eeggate kennaa jiran fooyyessuu

Hojiilee Gurguddoo
 Sirna gabaasa fi duub-deebii dhibeewwan bifa weeraraatin ka’anii fi taatewwanii cimsuu
 Akeekachiisaa duraa fi qophii hooggansa balaa tasaa foyyeessuu (Improve Early Warning &
Public Health Emergency Preparedness)
 Sirna Faana dhawiinsa dhukkubootaa fooyyessuu (Improve Public Health Surveillance System)
 Du’aatti haadholee fi daa’immanii adda baasuu fi sababa du’aatti isaa xinxaluun tarkaanfiin
akka fudhatamu taasisuu
 Tarkaanfii balaa tasaa fayyaa hawaasaa fi deebisanii dandamachiisuu fooyyessuu

61
 Qorannoowwan fayyaa fi fayyaan walqabatanii matadureewwan adda baafaman irratti
gaggeessuu,
 Hojii irra oolmaa sirna madaallii qulqullina alaa (EQA) cimsuu
Deebisanii Dhaabuu fi Dandamachiisuu Walitti Bu'iinsa Boodaa

Safartuulee
81. Dhaabbilee fayyaa miidhaman keessatti tajaajila fayyaa deebisanii dhaabuu %85 irraa gara
%90 tti foyyessuu

Hojilee gurguddoo
 Sadarkaa miidhama tajaajila fayyaa fi fayyaan wal qabataniirra ga’e adda baasuu fi karoora
raawwii qopheessuu
 Sirna hooggansaa fi gaggeessummaa hojiiwwan deebisanii dhaabuu cimsuu
 Sirna dhiyeessii qorichaa, meeshaalee yaalaa fi loojistiikii walitti fufiinsa qabu diriirsuu
 Faayinaansii fayyaa fi sosochii qabeenya walitti qabuu cimsuu
 Sirna hordoffii fi deggersaa cimsuu

5.6 Dandeetti Raawwachisuumaa Sirna Fayyaa fi Too'annoo Fooyyessuu

Hoggansa fi Gaggeessummaa

Safartuulee
82. Itti quufinsa madaalli yaada hawaasaa tajaajila fayyaa irratti qaban 80% irraa gara 88%’tti
fooyyessuu
83. Rakkoo bulchiinsa gaarii irratti maamiltootni koomii qaban adda baasuudhaan murtoo fi
duubdeebii kennamu 95% fooyyessuu

Hojiilee Gurguddoo
Raawwii sagantaalee fooyyeessuuf gaggeessummaa sirna fayyaa bu’aa olaanaa fidan hojiirra
oolchuu
 Sagantaalee gahumsa gaggeessummaa sirna fayyaa fooyyessan hojiirra oolchuu,
 Sirna hordoffii, madaallii fi walirraa baruu sagantaa gaggeessummaa sirna fayyaa bu’aa
olaanaa fidan uumuu fi hojiirra oolchuu
 Hirmaanna dubartootni hooggansa sadarkaa hundatti qaban dabaluudhaan aangessuu fi
sagantaalee fayyaa hunda keessatti koorniyaa idileessuu
62
  Walitti dhufeenyaa fi qindoomina qooda-fudhattootaa cimsuu

Dandeettii geggeessummaa geggeessitoota sadarkaa hundatti cimsuu

 Dandeettii gaggeessitoota bakka bu’aa deemanii gahoomsuuf itti dhiyeenyaan tumsuu fi
sagantaa geggeessitootni haaraa ittiin horatamaa deeman hojiirra oolchuu
 Sagantaa fooyya’iinsa gaggeessummaa sirna yaalaa cimsuu
 Sirna gaggeessummaa dhaabbilee fayyaa dorgommii irratti hundaa’ee fi koorniyaa
giddugaleessa godhate babal’isuu
 Sagantaa gaggeessummaa tajaajila fayyaa (Clinical leadership improvement program)
jalqabuu.
 Deeggarsa ijaarsa dandeettii geggeessummaa, hooggansaa fi bulchiinsa irratti boordii
dhaabbilee fayyaatiif kennuu

Tarsiimoo itti gaafatamummaa hawaasummaa hojiirra oolchuu

 safartuulee bulchiinsa gaarii fi adeemsa ittigaafatamummaa bulchiinsaa cimsuu
 Hojiirra oolmaa madaalli yaada hawaasaa cimsuu
 Sirna Fayyaa Hawaasaacimaa ijaaruudhaan abbummaa hawaasa dabaluu, hirmaachisuu fi
aangessuu
 Sirna komii hawaasaa ittiin fuudhanii fi hordofanidileessuu
 Sirna qoodinsa qabeenyaa iftoominaa fi wal-gitiinsa qabu bocuu, hojiirra oolchuu fi hordofuu
 Hojjiira oolmaa riifoormiiwwanii fi paakejjii jijjiirramaa siiviil sarviisii fi seektara fayyaa
cimsuu

Hojiirra oolmaa fireemwoorkii seeraa, tarsiimoo fi qajeeltowwan cimsuu

 Fireemwoorkii seeraa (imaammata, danbii, labsii fi qajeelfama) diriirsuun hojiirra oolchuu
 Hojiirra oolmaa qajeeltoo karoora tokko, baajeta tokkoo fi gabaasa tokkoo cimsuu
 Fireemwoorkii ittigaafatamummaa qooda fudhattootaa hojiirra oolchuu
 Pirootokoolii bulchiinsa dhaabbilee deeggartootaa (partners management protocol)
qopheessuu fi hojiirra oolchuu.

Qindoomina seektarootaa fi hojiiwwan fayyaa fi fayyaan wal qabatanii cimsuu

 Dhimmi fayyaa fi fayyaan wal qabatanii imaammata sekterootaa keessatti haammatamuu isaa
mirkaneeffachuu

63
  Muuxannoo gaggaarii inisheetivii seekterootaa qindoominaa irraa horataman adda baasuu fi
babal’isuu
 Dookumentii tarsiimoowaa ‘Fayyaan Imaammata Hundumaa Keessatti’ jedhu eegalchiisuu fi
karoora raawwii baasuu
 Galmeessaa fi gabaasa ragaa akkasumas itti fayyadama odeeffanno seektaroota qindoominaa
hojiirra oolchuu

Qajeeltoo karoora, baajata fi gabaasa tokkoo jedhu hojiirra oolchuudhaan hariiroo fi

qindoomina qooda-fudhattootaa cimsuu
 Dandeettii karoorsuu sektaraa sadarkaa hundaatti cimsuu
 Hirmaannaa dhaabbilee dhuunfaa fi qooda fudhattootaa cimsuudhaan sharikummaa
dhaabbata mootummaa fi dhuunfaa mirkaneessuu
 Abbummaa fi qulqullina karoora aanaa bu’uureffate fooyyessuuf dandeettii seektaraa cimsuu
 Rakkoo fi tasgabbii dhabuu hawaasni keessa jiru bu’uureffachuudhaan wal-kiphiinsa
tarsiimoo sagantaa fi tajaajila fayyaa mirkaneeffachuu

Caasaa fi dandeettii to’annoo fayyaa cimsuu

 Qaama to’annoo fayyaa walaba ta’e hundeessuu
 Labsii Mana Maree Keellaa Fayyaa (Health Post council) hojiirra oolchuu
 Caasaa to’annoo fayyaa istaandaardii isaa eeggate bu’uuressuu fi ijaarsa dandeettii cimsuu

Hojjataa Seektara Fayyaa

Safartuulee
84. Qaxxarrii oggeesota 6 garaagara raawwachuu
85. Leenjii Gaggeessummaa dhaabbilee 1’f kennuu
86. Ogeessota 5 leenjii itti fufiinsa ogummaa guddifachuu’n hayyama isaanii haarefatan
87. Ogeessota 2 carraa barumsa argatan:

Hojiilee Gurguddoo
Ragaa irratti hundaa’uun fedhii qabeenya namaa raaguu, karoorsuu fi misoomsuu
 Itti fayyadama ragaa qabeenya namaa kenna tajaajila fayyaaf barbaachisu (HRH) cimsuu
 Qabeenya namaa kenna tajaajila fayyaaf barbaachisu (HRH)karoorsuu,raaguu fi tilmaamuu
 Dhaabbileen fayyaa haala standard jiruun humna namaa akka guuttatan cimsuu

64
  Gurmaa’insaa fi Caasaa dhaabbilee fayyaa akkasumas Standardiiwwan HRH dhaabbilee
fayyaa keessatti fooyyessuu .

Dhaqabamummaa fi qulqullina barnoota saayinsii fayyaa, leenjii hojiin duraa fi hojii irraa
cimsuu
 Barnootni Teekinoloojii dijitaalaan deeggarame ogeessota fayyaatiif akka kennamu haala
mijeessuu
 Fedhii humna namaa seektarri fayyaa naannoo keenyaa barbaadu guutuuf
hundeeffamni,madaallii fi hojii irra oolmaan kaarikulamii barnoota fayyaa dandeettii
cimsuu irratti bu’uureffate akka qophaa’u deeggaruu.
 Qindoominnii fi walitti hidhaminsi wiirtuuwwan leenjii hojiin duraa akka jiraatu taasisuu

Ogeessotni daran barbaachisoo ta’an ‘speciality’ fi ‘sub-speciality’ dabalatee dhaabbilee

fayyaa keessatti akka argaman taasisuu
 Facaatiin ogeessota daraan barbaachisoo ta’an dhaabbilee fayyaa keessatti, baay’inaa fi
saalaan qixa akka argaman taasisuu.

Kaka’umsi fedhii hojii hojjetaa akka dabaluu taasisuu fi sirni itti gaafatamummaa akka
jiraatuuf hojjechuu
 Sirna beekamtii raawwii hojii irratti bu’uureffate irra deebi’uun diriirsuu fi hojii irra oolchuu
 Tajaajila fayyummaa iddoo hojii(occupational health) fi ittisa balaa hojii irraa, hojii irra
oolchuun fayyummaan hojjetaa seektera fayyaa akka eeggamu taasisuu
 Paakeejii onnachiiftuu irratti xiyyeeffachuun miirri hojii uumuu fi kalaqaa hojjetaa keessatti
akka uummamuuf hojjechuu
 Carraawwan ogummaa fooyyeffachuu(career development) hojii irra oolchuu fi fedhii
barachuu ogeessotaaf beekamtii kennuu
 Hojiirra oolmaa sirna itti gaafatamummaa cimsuu.

Tarsiimowwan hojjataa Seektara keessa jiru tursiisuu fi ofitti hawwachuu fooyyessuu

 Qacarrii ogeessota ogummaa hanqina qabanii fooyyessuuf muuxannoo baajata fandii waliinii
(matching fund) babal’isuu,
 Hojimaata istaandaardii humna namaa ragaa qabatamaa irratti hundaa’uun diriirsuu
 Qajeelfama qabeenya namaa fayyaa addunyaatiif (human resource for global health) haala
qabatamaa magaalatti jijjiiruun hojii irra oolchuu.

65
  Hojii irra oolmaa riifoormii siiviil sarviisii fi qindoomina caasaa cimsuu
 Sharikummaa dhaabbilee mootummaa fi miti-mootummaa jidduu jiru cimsuun misooma
qabeenya namaa dabaluu.

Dhaqabamummaa fi Too’annoo Sagantaa Gabbina Ogummaa Walitti Fufiinsaa (GOW)

mirkaneessuu
 Carraawwan leenjii ’online’ fi fuulaaf- fuulaa akka babal’atan haala mijjeessuu
 Haala hojii irra oolmaa GOW irratti caasaa gara gadiitiif hordoffii fi deeggarsa taasisuu
 Walitti hidhaminsii fi hariiroon wirtuuwwan GOW fi dhaabbilee dhimmamtootaa jidduutti
akka uumamu taasisuu
 Gabbinni ogummaa walitti fufinsaafi haaromsi haayyama ogummaa ogummaawwan hundaaf
akka walitti hidhamu taasisuu
 Kenna tajaajila fayyaa fi haaromsa haayyama ogummaa walitti hidhuu
 Sirna beekamtii kennuu(accreditation) wirtuuwwan leenjii saayinsii fayyaa fi haaromsa
haayyama ogummaa ogeessota fayyaa irratti too’annoo gaggeessu.

Bu'uraalee Misooma Fayyaa

Safartuulee
88. Piropoorshinii buufataalee fayyaa hospitaalota bu'ura misoomaa bishaanii guutatan
%100irra tursiisuu
89. Piropoorshinii buufataalee fayyaa hospitaalota bu'ura misoomaa ibsaa guutatan
fooyyessuu %100 irra tursiisuu
90. Piropoorshinii buufataalee fayyaa hospitaalota bu'ura misoomaa mana fincaanii
fooyya'aa guutatan %100 irra tursiisuu
91. Baay’ina Buufataalee fayyaa 1 irraa 2’n gahuu

Hojiilee Gurguddoo:
 Suphaa fi babal’isuu dhaabbilee fayyaa 4 jalqabsiisuu
 Bittaa meeshaalee yaalaa Dhaabbilee fayyaa xumuraman 1 tiif gaggeessuu
 Ijaarsa dhaabbilee fayyaa buleeyyii xumursiisuu
 Keellaa Fayyaa ganda fageenya Buufata Fayyaa walitti hidhame keessa jiru akkaataa
tajaajila guutuu Paakeejii Ekistenshinii Fayyaa kennuu danda’uun fooyyeessuu,

66
  Dhaabbileen Fayyaa jiran yoo xiqqaate istaandardii kaa’amee jiru guutuu isaanii
mirkaneessuu,
 Istaandardii rakkoo raawwii suphaa dhaabbilee fayyaa fi fayyaan walqabatanii ittiin ittisnu,
dhiyeessii meeshaalee barbaachisoo ta’an ittii guuttamuu danda’u bocuu,
 Dhaabbilee fayyaa fi fayyaan walqabatee teekinolojii amayyaa ‘ICT’dhaan guutuu

Odeeffannoo fi Qorannoo Fayyaa

Safartuulee:
92. Piropoorshinii ragaalee dhalootaa daa'imman dhalatan keessa beeksifaman 100% irra
tursiisuu
93. Piropoorshinii dhaabbilee fayyaa gabaasa guutuu eergan %70 irra gara %95 tti ol
guddisuu,
94. Mirkaneessa ragaa (Data verifivation) Yeroo afur raawwachuu,

Hojiilee Gurguddoo
 Hojii warraaqsa odeeffannoo (itti fayyadama ragaa) sadarkaa Keellaa Fayyaa, buufataalee
Fayyaa, akkaata istaandardiitin hojii irra oolchu
 Karoorri hoji fi bajataa yeroo qopha’u hirmaachisaa fi raga irratti kan bu’uureefate akka ta’u
taasisuu.
 Kellaawwana fayyaa filataman keessatti moojulota NTD, TBL, NCD fi HIV akka hojirra
oluu taasisuu.
 Hooggansa sirna odeeffannoo fayyaa fooyyessuu (HMIS, LIS, HCMIS, LMIS, CHIS, HRIS,
RIS) fi ciimsuu
 Sirna ragaa bu’uraa keessatti taatee dhalootaa fi du’aatii beeksisuu akka sirnaan
gaggeeffamu taasisuu,
 Caasaawwan ragaa wal jijjiiruu, ragaa kennuu fi qaama ilaallatu biraan ga’uu cimsuu
 Sirna hordoffi qulqullina ragaa keellaa fayyaa irraa kaasee jiru hoji irra olchu
 Daashboordii sadarkaa isaa eggatee Mosaajii DHIS2 fi eCHIS irratti leenjii kennu
 Qajeelfama raawwii sirna odeeffannoo fayyaa dhaabbilee fayyaa dhuunfaa qopheessuu fi
hojiirra oolchuu

67
  Kurmaana kurmaanaan dhaabbileen fayyaa, , qajeelfama haaraa sirna warraqsa Odeeffannoo
Fayyaa (IR_composite self assessment tool) fayyadamuun of-sakata’uun, bakka harcaatiin
jirutti tarkaanfii fudhachaa deemuu

Fayyaa Dijitaalaa
Safartuulee
95. Keellaawwn fayyaa waraqaa malee digitalaan tajaajila guutuu kennaan ol guddisuu.
96. Keellaawwan fayyaa waraqaarraa bilisa ta’an (Paper free) 0 irraa gara 10 olguddisuu.
97. Tajaajila kenninsa ragaa oggummaa mosaajii itti fayyadamuun gutummaa gututti
(eLicensing) hojii irrra olchuu
98. Sirna To’annoo Qoricha dijitaalaatiin (DAGU 2) olguddisuu

Hojiilee gurguddoo
 Sirna Odeeffannoo Fayyaa Hawaasaa Elektironikaawaa (eCHIS) Keellaawwan Fayyaa
mojulii haaraa hojii irraa oolchuu,
 Caaseffama elektirooniksii fayyaa (eHealth) biyyoolessaa hojiirra oolchuu,
 Sirna ragaawwan idilee fi idilee hin taanee itti sassaabamu hooggannu, xiinxaluu fii
ammayyeessuu,
 Itti fayyadama cimdaa kompitaraa (LAN) buufataalee fayyaa cimsuu
 Bu’uuraalee misooma teekinolojii (HealthNet) dhaabbiilee fayyaa mootumaa hunda
qaqqabsiisuu
 dhaabbilee fayyaa wirtuu muuxannoo ta’an horachuu
 Sirna dijitaalaa gidduutti dabarsuu daataa akka jiraatu hojjechuu
 application iHRIS kan gargaaru sagantaa hordoffii fi madaallii diriirsuun ciimsuu

Sirna Too'annoo Cimsuu

Safartuulee
99. Inspeekshinii fi to’annoo dhaabbilee garaagaraa dhunfaa gaggeeffamee tarkaanfiin
sirreeffamaa fudhatame 100% irra tursiisuu
100. Inspeekshinii fi to’annoo dhaabbilee mootummaa garaagaraa 100% gaggeessuu.
101. Akkaataa qajeelfama jiruun ulaagaa barbaachisu kan guutaniif eeyyama ogummaa haaraa
fi fooyyessuu teekinolojiidhaan fayyadamuudhaan 100% kennamu

68
 102. Akkaataa qajeelfama jiruun ulaagaa barbaachisu kan guutaniif heeyyama dhaabbilee
dhuunfaa haaraa fi haaromsa 100% ta’aniif kennuu

Hojiilee Gurguddoo
- To’annoo nyaataa, qorichaa, meeshaalee yaalaa fi oomishoota fayyaan wal-qabatanii
gaggeessuu,
- Nyaataatti wantoota hin barbaachifne akka hin dabalamne to’achuu,
- Sirna cimaa fi fooyya’aa nyaataa fi oomishoota fayyaan wal-qabatan hordofu diriirsuu,
- Inspeekshiinii manneen qorichaa fi nyaataa eeyyama duraa fi eeyyama booda geggeeffamu
inspeekshiinii odiitii balaa oomishoota kanaan dhufuu danda’aniitti jijjiiruun, iftoomina, itti
gaafatamummaa fi bu’a-qabeessummaa to’annoo kanaa mirkaneessuu,
- Ga’umsaa fi raawwii tarsiimoo galmee nyaataa, qorichaa, meshaalee yaalaa fi qorichoota
aadaa jabeessuun, baay’ina nyaataa, qorichaa, meshaalee yaalaa fi qorichoota aadaa
galmaa’an dabaluu,
- To’annoo qulqullina nyaataa, qorichaa fi meeshaalee yaalaa mirkaneessuuf qorannoo faana
dhahiinsa (surveillance) bittaa fi fe’umsa boodaa jiru cimsuun geggeessuu.
- Too’annoo qorichoota sammuu fi wantoota sammuu namaa hadoochanii (narcotic drugs and
psychotropic substances) cimsuu.
- To’annoo itti fayyadama qajeelfama tamboo fi alkoolii diriirsuu.
- Too’annoo ogeeyyii fayyaa
- To’annoo ogeeyyii fayyaa fi ogeessota qoricha aadaa cimsuu.
- Ogeessonni eebbifaman hundi madaallii ga’umsaa akka fudhatan gochuun, eeyyama
ogummaa kennuu.
- Hojii qormaata ga’umsa ogummaa fi eeyyama ogummaa kennuu keessatti waldaaleen
ogeeyyii fayyaa ga’ee isaanii akka ba’an taasisuu.
- To’annoo Dhaabbilee Fayyaa
- Inspeekshiinii dhaabbilee fayyaa fi dhaabbilee fayyaan wal-qabatanii eeyyama kennuu duraa
fi boodaa cimsuu,
- Odiitii yaalaa dhaabbilee fayyaa keessatti geggeeffamu eegalchiisuu fi babal’isuu,

69
 - Sirna hordoffii fi too’annoo dhaabbilee fayyaa keessatti himaannaa waldaa dhaabbilee
dhuunfaa hirmaachisuun, qajeelfama sadarkaa biyyoolessaan taa’ee jiruun akka hojjetan
mirkaneessuu,

Tajaajila Maraa

Safartuulee
103. Mijatummaa iddoo hojii hojjetaaf mijeessuf guyya guyyaan checklistii hordooffii
qopheessuun hordofuu
104. Hojiimaata bobbii konkolaataa 2 irratti GPS fayyadamuun hojii irraa olchuu

Hojiilee Gurguddoo
- Iddoo hojii hojjattootaa fo tajaajilamtootaaf mijataa taasisuu
- Qabeenyawwaniif suphaa sadarkaa garaa garaa raawwachuun tajaajila akka kennan taasisuu,
- Sirna bobbii konkolaataa GPS fayyadamuun ammayyeessuu,
Bulchiinsa Faayinaansii

Safartuulee
105. Itti fayyadama baajata idilee (Marmaartuu fi Kaappitaalaa) 100%’n gahuu
106. Herreega gargaarsa itti fayyadamuun 100% yeroo ka’ame keessatti akka bu’u taasisuu

Hojiilee Gurguddaa
- Gabaasa herregaa (idilee fi gargaarsaa) yeroo isaa eeggate qaamota barbaachisuuf
dhiheessuu,
- Kanfaltiiwwan adda addaa dhiyaatan qulqulleessuun yeroon raawwachuu,
- Bajata idilee sadarkaa biirootti itti fayyadama isaa guddisuu,
- Maallaqni gargaarsaa gara godinootaa fi dhaabbilee adda addaatti ergame yeroo isaa
eeggatee hereegni akka bu’u taasisuu,
Kommunikeeshinii fi Barnoota Fayyaa

Safartuulee
107. Barnoota fayyaa hawaasa argatan garar ol-guddisuu
108. Oddeeffannoo fayyaa fi fayyaan wal-qabatan tooftalee miidiyaa garaagaraa (press
release, Spot, hello Doctor, Aradaa marii fi kkf) fayyadamuun akka darbu taasisuu

70
Hojiilee Gurguddoo
- Bara bajataa 2017tti barnootni fayyaa hawaasa magaalaa keenyaa 75000 akka qaqqabu
taasisuu,
- Bu’aalee fi jijjiiramoota gama barnoota fayyaatiin hawaasa irratti dhufan madaaluu,
- Oddeeffannoo fayyaa fi fayyaan wal-qabatan tooftaalee miidiyaa garaagaraa fayyadamuun
akka darbu taasisuu,
- Dhaabbileen fayyaa hundi barnoota fayyaa akka kennuu danda’aniif haala mijeessuu,
- Taateewwan (Events) fayyaa fi fayyaan walqabatan sirnaan qindeessuun ergaawwan ijoo
akka darban taasisuu,
- Sodaa balaa tasaa fayyaa hawaasaa irratti kominkeeshinii sodaa balaa fi hirmaannaa
hawaasaa (Risk communication and community engagement) cimsuun hawaasa
miidhaawwan fayyaa balaa tasaa irraa ittisuu fi to’achuu,

Hojiilee Gurguddoo

- Deggersaa fi hordoffii sadarkaa dhaabbilee fayyaatti, hojii irra oolmaa seerootaa,

dambiiwwanii fi qajeelfamoota hordofuu
- Argannoo Bu’a Odiitii Alaa fi keessaan mul’aataan hundaa irratti xiyyeefachuun akka
sirreefamuu taasisu
- Odiitii dhabbilee fayyaa 1 addaan bahaan irratti caasaa odiitii hospitaala irra jiru
fayaadamuun gaggeessuu,
- Leenjii hubannoo uumuu Ogeessoota ooditeera seektera keenya keessa jiraaniif kennuu
Koorniyaa Idileessuu

Safartuulee
109. Tajaajila yaalii miidhaa koorniyaa iddoo tokkoo (one stop services) kennamu
fooyyessuu,
110. Leenjii gaggeessummaa dubartootaaf seektara fayyaa keessa sadarkaa sadarkaadhaan
hojjatan 2’f kennuu fi dubartoota dandeetti qaban iddoo hojiidhaaf barbaadamanitti gara
hoggansatti akka dhufan taasisuu,

Hojiilee Gurguddoo

71
 • Tajaajila qindaa’aa Iddoo tokkoo cimsuu fi baballisuu,
• Miidhaa koorniyaa (GBV) Ittissuu fi deebii keennuuf hubannoo hawaasaa Cimsuu,
• Fayyadamummaa dubartootaa fi dargaggootaa tajaajila fayyaa maatii irratti fooyyeessuu,
• Humna raawwachiisummaa hooggansaa fi hojjettoota koorniyaa irratti qaban cimsuu,
• Dubartoonni seekitara fayyaa keessa hojjatan wal-qixxummaan koorniyaa mirkanaa’ee
hirmaattootaa fi fayyadamtoota akka ta’an qindoominaan hojachuu,
• Hooggansi dubartootaa caasaa seektara fayyaa sadarkaa hunda irra jiru keessatti akka dabalu
qaamolee adda addaa fi qooda fudhattoota waliin qindoominaan hojjachuu,
• Miidhaa koorniyaa ittisuu fi deebii keennuf abbootii gadaa, haadhaa Sinqee, abootti
Amantaa fi jaarsoolee biyyaa sagantaa qopheessun Sosochii uumuu fi hubannoo keennuun
mari’achiisuu,

Naamusa

Safartuulee
111. Hojjetoota 105 ta’an qabeenya akka beeksisanii fi galmeessisan taasisuu
112. Hordoffii fi deeggarsa, eeruu kennamuu fi komii dhiyaatee hordoofuun deebii 100%
fudhachuu
Hojiilee Gurguddoo
- Caasawwan dagaagina naamusaa sadarkaa sadarkaan jiran akka guutamanii fi hojiitti galan
hordofuu fi deggaruu,
- Miidhaa malaammaltummaafi hojimaata badaa fi faayidaa naamusa gaarii irratti hubannoo
wal-irraa hincitne kennuu
- Qajeelfamoonni naamusaa (code of conduct) fi seeronni hojiif barbaachisan hojii irra akka
oolan taasisuu
- Hojimaata Dagaagina Naamusaa fi Farra-malaammaltummaa sektarichaa cimsuuf Ogeessota
H&D Dh/NFM sadarkaa jiran waliin waltajjii marii uumuu
- Hojimaata malaamaltummaadhaaf qaawwaa uumuu danda’an adda baasuudhaan haala
ittifufiinsa qabuun qindominaan hojjechuu
- Hojii qabeenyaa galmeessuu haala ittifufiinsa qabuu fi dijitaalawaa ta’een gaggeessuu

72
 - Qabeenya mootummaa malaammaltummaadhaan saamamee argame deebisiisuu fi yakki
malaamaltummaa akka saaxilamuu fi tarkaanffii sirreessaa ta’e irratti fudhatamu taasisuu fi
raawwachuu
- Tarsiimoo qindaawaa ittisa yakka malaammaltummaa hojiirra oolchuu/akka oolu taasisuu

5.7. Qulqullina, Walgitiinsa fi Nageenyummaa Sirna Fayyaa Kalaqaan

Deeggaruu
113.Piropoorshinii itti quufinsa maamilaa tajaajila irratti (Client satisfaction rate) qaban 80%
irraa gara 82.3%’tti olguddisuu
114.Dhibbantaa Faalama iddoo madaa baqaqsanii yaaluu (Surgical site infection rate) 8%
irraa gara 6.4%’tti hir'isuu
115.Reeshoo tajaajila dhaabbilee fayyaatti dahuu (Skill birth attendants) aanaa horsiisee bulaa
fi horsiisee bulaa hin taane gidduu jiru 0.68 irraa gara 0.76’n olguddisuu

Hojiilee gurguddoo
Hojiirra oolmaa qulqullina kenna tajaajilaa fi tarsiimoo nageenyummaa fayyaa cimsuu
 Istaandardiiwwan, maanuwaalii, pirosiijarii fi pirotokoolii adda addaa bocuu fi hojii irra
oolchuu
 Dandeettii raawwachiisummaa caasaa walgitinsaa fi qulqullina tajaajila fayyaa sadarkaa
hundaatti cimsuu.
 Pirojeektii fooyya’iinsa qulqullinaa hojiirra oolchuu fi babal’isuu
 Tarsiimoo tajaajila maamila giddugaleessa godhate bocuu fi hojiirra oolmaa isaa
mirkanneessuu
 Sirna beekkamtii dhaabbilee fayyaa mootummaa fi dhuunfaa hojii irra oolchuu
 Giddugala yaalaa qulqullinaa olaanaa hundeessuu
 Odiitii kilinikaalaa dhaabbilee fayyaa idileen taasisuu, murtee wal’aansa fayyaa ragaa
bu’uureffate jajjabeessuu
 Paakejii deeggarsaa fi sirna beekamtii dhaabbilee fayyaa dhuunfaa bocuu fi hojiirra oolchuu

Bu’a qabeessummaa dhaabbilee fayyaa fooyyessuu

 Tooftaa hordoffii qisaasama meeshaalee yaalaa fi oomisha wal’aansaa bocuu fi hojiirra
oolchuu
 Maloota safartuu oomishtummaa bocuu fi hojiirra oolchuu

73
  Pirosiijarii hojii walfakkaatuuf istaandardii dhiyyeessii walfakkaataa ta’e baasuu

Walta’iinsa waltajjii walirraa barachuu cimsuu

 Sagantaa walirraa barachuu fi muuxannoo wal jijjiiruu caasaalee garagaditti mijeessuu fi
hojiirra oolchuu
 Sirna beekkamtii ykn badhaasaa hundeessuun pirojeektiin fooyya’iinsaa (QI) dhaabbata
keessatti akka lafa qabatu gochuu
 Hojmaata muuxannoo gaarii adda baasuu, mirkanneessuu fi dandeettii babal’isuu
jajjabeessuu
 Yaadama hojii qulqullinaa sagantaa hojii idileen walitti madaksuu, fooyya’iinsaa fi sagantaa
paakejii exteenshinii wajjin walitti hidhuu

Aadaa nageenyummaa mana hojii keessatti cimsuu

 Sagantaa hordoffii nageenyummaa yaala fayyaa saaxilamummaa olaanaa qabanii hojiirra
oolchuu
 Rodmaappii tarsiimoo ittisa fi to’annoo dhukkoobata daddarboo (IPC) hojiirra oolchuu
 Sirna faana dhahiinsa dhukkoobata daddarboo dhaabbilee fayyaa keessatti umamancimsuu fi
hordofuu

Kalaqaa fi hojiirra oolmaa sirna fayyaa guddisuu

 Sirna gamaaggama hojii idilee, duubdeebii fi muuxannoo adda baasuu fi babal’isuu cimsuu
 Gidduugala kalaqa adda addaa sadarkaa dhaabbilee fayyaatti hundeessuu.

Fooyya’iinsa gahumsaa, nageenyummaa fi qulqullinaa dhaabbilee fayyaan durfamu cimsuu

 Inisheetiivii fooyya’iinsa gahumsaa, walgitiinsaa fi nageenyummaa buufata fayyaatiin
durfamu hojii irra oolchuu.
 Fooyya’iinsagahumsaa, walgitiinsaa fi nageenyummaa keellaa fayyaatiin durfamu hojii irra
oolchuu.

Rifoormii hudhaa sirna hojiirraa furuuf xiyyeeffate (SBFR) bocuu fi hojii irra oolchuu
 Pirootookoolii hooggansa bu’a qabeessaa fi itti gaafatamummaa mirkaneessuu bocuu fi hojii
irra oolchuu.
 Sagantaalee raawwii olaanaa galmeessaniif beekamtii itti fufiinsaan keennuu.

74
  Piroojaktoota hojiirra olmaa SBFR cimsan sadarkaa dhaabbilee fayyaatti bocuu fi hojii irra
oolchuu.
 Fireemwoorkii itti gaafatamummaa fi hordoffii hojii irra oolmaa SBFR hojii irra oolchuu
 Muxannoowwan hojii irra oolmaa SBFR irraa argaman qindeessuu fi qooduu.

Tarsiimoo walgitiinsa sagantaa fayyaa murteessoo ta’anii sadarkaa naannoo cimsuu

 Walgitiinsa fayyaa imaammata, sagantaa fi tarsiimoo hunda keessatti idileessuu fi
adivookeesii sadarkaa olaanaa fi leenjii tarsiimoo walgiitinsa fayyaa irratti gaggeessuu.
 Deeggarsa ogummaa, maallaqaa fi lojiistiikii xiyyeeffannoo addaa barbaadan cimsuu.
 Sirna hordoffii walgitiinsa fayyaa cimsuu.

Piroojaktii sababoota fayyaa murteessoo ta’an walqixxuummaa korniyaatiif cimsuu.

 Yaad-rimee walgitiinsa fi shaakala fayyaa walqixxuummaa korniyaa keessatti qabu
seekitaroota qindoominaa irratti hundaa’uun idileessuu fi lafa qabsiisuu.
 Dubartoota angeessuu fi hirmaannaa isaan gaggeessummaa seekitara fayyaa keessatti qaban
jajjabeessuu.

5.8 Bulchiinsa fi Dhiyeessi Qorichaa fi Meeshaalee Yaalaa Fooyyessuu

Safartuulee
116. Qorichoota murteessoo dhaabbilee fayyaa hunda (Buufata Fayyaa) keessatti argamuu
qaban 80% irraa 95%tti guddisuu
117. Dhaabbilee Fayyaa ‘APTS’ hojiirraa oolchan olguddisuu.
118. Meeshalee yaalaa Tajaajila dhaaban suphuun tajaajila akka kennan taasisuu
119. Reetii qisaasama qorichaa (pharmaceutical wastage) 1.6% irraa gara 1.5%’tti hir’isuu.

Hojiilee Gurguddoo
 Qoricha fi meeshaa yaalaa balaa tasaa, dhaabbilee haaraa ijaaramaniif dhiyeessuu
gaggeessuu fi raabsuu,
 Duula suphaa fi instaaleeshinii meeshaalee yaalaa invetarii irratti hundaa’en geggeessuu.

 Bulchiinsa qorichaa kuusaawwan ammayyeessuu

 Istaandardii mana qoricha hawaasaa fooyyessuu

75
  Tarsiimoo qisaasama qoricha hir’isuu diriirsuu, hoggansa qisaasama qorichaa hojii irra
oolchu fi meeshaalee yaalaa fayyadamuuf sirnaan qabuu diriirsuu.
 Odeeffanno sirna bulchiinsa qorichaa dhaabbilee fayyaa (DAGU2) guddisuu.
 MEMIS sadarkaa dhaabbilee fayyaa hundatti akka hojii irra oolu hordofuu deeggaruu.
 Qajeelfama (SOP) itti fayyadama meeshaalee yaalaa gurguddoo (capital Item) dhaabbileen
fayyaa akka qopheessan hordofuu.
 Sababa suphaatin meeshaaleen yaalaa akka tajaajilaan ala hin taane yeroo gababaa keessatti
suphamanii gara hojiitti akka galan taasisuu akkasumas suphaa ittisaa (planned preventive
maintenance) raawwachuu.
 Dhaabbii (instalation) meeshaalee yaalaa haaraa akka geggeeffamu taasisuu
 Qajeelfama sirna itti fayyadama meeshaa yaalaa iftoominaa fi ittigaafatamummaa irratti
hundaa’ee qopheessuu

5.9 Faayinaansiingii Fayyaa fi Hirmaannaa Dhaabbilee Dhuunfaa

Fooyyeessuu
Safartuulee
120. Miseensota IFH tajaajilamtoota fayyaa hawaasaa ta’an 21791’n gahuu
121. Galii miseensa IFH fi Galii keessoo dhaabbilee fayyaa irraa 1200000 walitti qabuu
122. Tajaajila lammuumaatin kenniinsa tajaajila fayyaatif maallaqa 800000 waitti qabuu,

Qabeenya Tajaajila Fayyaaf Oolu Guddisuu

 Bajatni tajaajila fayyaaf ramadamu sadarkaa sadarkaatti dabaluun akka fedhii hawaasni
tajaajilaaf qabu dhiheessii tajaajilaa waliin wal simu taasisuuf hojiilee advokeesii
raawwachuu,
 Dandeettii raawwachiisummaa hooggansi fi hojjattonni gita faayinaansiingii fayyaa irra
jiracnii cimsuu,
 Dandeettii fi adeemsa galii walitti qabuu dhaabbilee fayyaa akkasumas itti fayyadama galii
dhaabbilee fayyaa guddisuuf itti fayyadama teeknoolojii bifa yaalitiin eegalsiisuu,
 Sirni tajaajila lammummaa akkaataa itti tajaajila fayyaaf itti oolu cimsuu,
 Pirooppozaala adda addaa qopheessuun dhaabbilee arjoomtotaa irraa qabeenya fayyaaf
maddisiisuu,

76
Bu'a Qabeessummaa Sirna Fayyaa Guddisuu
 Tarsiimoowwan adeemsa ramaddii qabeenya fayyaa kan bu’aa irratti hundaa’e taasisuu
(output-based financing) bifa yaalitiin eegaluu,
 Sirna kanfaltii bu’aa irratti hundaa’e (performance-based financing) bifa yaaliin jalqabame
cimsuu,
 Faayinaansingii daldalaa (Commercial Financing) sirna fayyaa keessatti hojiirra oolchuuf
qophiilee barbaachisan eegaluu,
 Hooggansa itti fayyadama gargaarsa maallaqaa dhaabbilee arjoomtotaa irraa seektara fayyaaf
taasifamanii (grant management) hordofuun kurmaana kurmaanan gabaasuu,

Sirna Bittaa Tarsiimoo'aa hojiirra oolchuu

 Adeemsawwan bittaa tarsiimo’aa hojiirra oolchuuf jalqabaman kanneen akka kanfaltii
murtaa’aa (capitation) babal’isuu,
 Adeemsawwan kaffaltii bu’aa irratti hundaa’ee fayyadamuun qulqullinni tajaajila fayyaa
akka fooyya’u taasisuu,
 Adeemsawwan mirkaneessa qulqullina tajaajilaa fi gaaffii kaffaltii inshuraansii fayyaa
hawaasaa dijitaala taasisuu.

Inshuraansii Fayyaa Hunda-galeessa Taasisuu

 Bu’a qabeessummaa adeemsawwan inshuraansii fayyaa hawaasaa guddisuu,
 Tajaajila fayyaa qaama hawaasaa harka qalleeyyiif akka qaqqabamaa ta’u bajata deeggarsaa
sadarkaa naannootti qabsiisuu akkasumas deeggarsa mootummaa federaalaa irraa dhufu
aanaaleef uwwisa IFH irratti hundaa’uun qooduu,
 Sosochii inshuraansii fayyaa hawaasaa kan bara 2017 sadarkaa hundatti gaggeessuu,
 Kenniinsa dhaabbileen fayyaa tajaajila fayyaa miseensota IFHtiif kennan irratti medical audit
akka gaggeeffamu deeggarsa taasisuu,
 Dhaabbatni IFH gaafii kanfaltii dhaabbileen fayyaa dhiheessan irratti itti fufiinsan claim
audit akka taasisan deeggaruu,

Kenniinsa Tajaajila Fayyaa Keessatti Hirmaanna Dhuunfaa Fooyyeessuu

 Hojimaata dhaabbileen dhuunfaa fi mootummaa ittiin waliin hojjatan kanaan dura eegalaman
raggaasisuu fi gara hojiitti jijjiiruu,

77
  Hojimaata shariikummaa dhaabbilee dhuunfaa fi mootummaa diriirsuu,
 Piroojaktoota shariikummaa dhaabbilee dhuunfaa fi mootummaatin hojjatamu danda’an akka
hojiitti galaniif hojiilee boqonnaa qophii raawwachuu,
 Sirna hordoffii fi deeggarsa piroojaktoota sharikummaan hojjatamanii diriirsuu,

5.1 Inisheetivoota Ijoo Bara 2017 Keessatti Qabaman

6. Sagantaa Raawwii hojii (action plan)

Sagantaan raawwii hojii karoora seektara fayyaa kan bara 2017 kan irratti xiyyeeffatu imaammata
fayyaa akka Biyyoolessatti fi Addunyaatti qophaa’an bu’ureeffachuudhaan kan hojjatamu yoo ta’u,
akka Seektara keenyatti Seerota, Gahee Hojii Seektarichaaf kenname, Qajeelfamoota, dambii fi
Maanuwaliwwan bahanii jiran giddugaleessa godhachuun kan hojjatamu dha. Hojii seektarichaa
milkeessudhaaf caaseffamni mana hojii iddoo barbaachisaa ta’etti akka fooyya’u taasisuu,
qajeelfamoota adda addaa hojii irra jiran Kan kenna tajaajilaa fooyya’aa adeemu waliin walgituu
hin dandeenye adda baasudhaan akka fooyya’an ni taasifama.

Gama biraatin karoora qabame milkeessudhaaf hojjataa seektara fayyaa ogummaa barbaadamuun
akka guutamu taasisuu, hojjataa seektara irra jiru cimsuu fi onnachiisudhaan tajaajila irra eeggamu
akka kennamu xiyyeeffannoo guddaadhaan Kan hojjatamu ta’a. Teekinolojiiwwan ammayyaa fi
fooyya’aa ta’an kanneen kenniins tajaajila fayyaa fooyyessan fayyadamuudhaan tajaajilli fayya
akka fooyya’u ni taasifama.

Xumura irrattis, karoora misooma fi inveestimantii seektara fayyaa karoorfame milkeessudhaaf

sirna hordoffii fi deeggarsa teekinolojiidhaan deeggaramuudhan taasisuu, yeroo yeroodhaan
raawwii hojii gamaggamuudhaan iddoo hanqinni jiru adda baasudhaan xiyyeeffannoo addaatiin kan
hojjatamuu fi muuxannoowwan gaggaari jiranis adda baasudhaan akka babbal’atan ni taasifama.

7 Sirna Hordoffii fi Gamaggama (Monitoring and Evaluation System)

Hordoffii fi Deeggarsaa

Qophii karoora Qindaa’aa

Karoorri bara 2017 karoora misoomaa fi inveestimantii waggaa sadii akka godinatti qophaa’e
bu’ura godhachuun qophaa’e jira. Kunis adeemsaalee jiranii fi dhaabbilee seektara fayyaa jala jiran
waliin qindoominaan akka qophaa’u ta’ee jira. Karoora qophaa’e kanas galmaan ga’uuf karoorri

78
baajataa hojiiwwan karoorfaman raawwachiisuuf gargaaru addatti qophaa’ee qama ilaallatuuf
dhihaatee murtoo kan argatu ta’a.

Hordoffii fi Deeggarsaa
Karoora misoomaa fi invastimantii galmaan gahuuf sirna hordoffii fi deggeersaa diriirsuu fi
cimsanii hojiirra olchuun murteessaa dha. Haaluma kanaan hojiin bifa karoorfamee fi yeroo
karoorfame keessatti akkasumas sadarkaan raawwii fi qulqullina isaa hordoffii fi deeggarsaa itti
fufiinsa qabu fi duub-deebii yeroo isaa eeggate kennuudhan mirkaneeffachuu fi hojichii qixa
barbaadameen akka raawwatamu gochuun barbaachisa dha.
Hojiirra olmaan siirna Hooggansa odeeffannoo fayyaa (HMIS), Sirna Odeeffannoo Fayyaa
Hawaasaa (CHIS), DHIS2 diriirsuun akkasumas sirna qabinsa ragaa keenyaas teekinoolojiin
deeggaramee akka hojjetamu gochuun rakkoo kanaan dura qabiinsaa fi itti fayyadama ragaa fayyaa
irratti mul’achaa turee hiikuuf tattaaffiin taasifamaa turee jira. Barreen darban keessa sirna
hojimaata odeeffannoo kana dhaabbilee fayyaa fi waajjiralee fayyaa keessatti hojiirra oolchuuf
leenjii fi dhiheesiin adda addaa aanaalee hunda akka qaqqabu taasifamudhaan hojiin jalqabame
cimee akka itti fufuuf hordoffiin walirraa hin cinne ni taasifama.
Akka waliigalaatti ajandaa tiraansfoormeeshinii shanan jiran keessaa sirni warraaqsa Odeeffannoo
Fayyaa (Information Revolution) haaluma karoora waggaa shaniin qabamee jiruun ciminaan
hojiirra oolchuu fi hojiilee karoorfaman akkaataa karoorfamaniin akka raawwatamanii fi
hojjatooniis itti gaafatamummadhan hojii keessa galanii akka bu’aa barbaadamee galmeessisan
yeroo yeroodhan sadarkaa hundaatti maadaalliin, gabaasa guutuu fi yeroo isaa eegate dhiyeessuu,
hordoffii fi deeggarsaa gaggeessuu fi duub-deebii kennuun bara dhufus xiyyeefannoon kan
hojjatamu ta’a. Dabalaataanis bara karooraa 2017 keessatti hordoffii fi deeggarsi kan caasaa gadii
irratti gaggeessuu akkuma jirutti ta’ee, sadarkaa Waajjira Fayyaa godinaattis adeemsaalee fi
gareelee Hojjii hundaa kurmaana kurmaanaan haala karoora isaaniitiin raawwiin isaanii maal irra
akka jiru madaaluun dubdeebiin akka kennamu ni ta’a.
Sirna Madaallii
Hojiin sadarka hundatti hojjatamu bu’a qabeessummaan isaa kan mirkanaa’u sirni madaalli diriiree
jiru sadarka sadarkaadhan bifa itti fufiinsa qabuun hojiirra yo oole qofaa dha. Kanaaf waajjira irraa
eeggale hanga sadarka gandaa fi caasaalee ganda keessa jiraniitti haala miirri dorgommi uumamuu
danda’uun madaalliin bara karooraa kana ciminaan akka gaggeeffamu ni ta’a. Madaalliin seektaraa
akkuma jirutti ta’ee hojjataanisi waggaatti yeroo lama adeemsa hojii xiqqaa sirna madaallii fi komii
79
hawaasaa waliin ta’uun akka madaallamu gochuudhan bu’aa gaarii warra mul’isan beekkamtii
kennuu warri kaanis irraa barachuu akka danda’an gochuun xiyyeeffannaan kan hojjatamu ta’a.
Sirna Gamaaggamaa
Hojiirra oolmaa karoora kanaa hordofuuf sirnawwan akka seektara fayyaatti diriiranii jiran kan
akka gamaaggama ji’aa, kurmaanaa fi waggaa caasaalee waajjiraa fi waajjiraa gad jiran keessatti
haala walfakkaatun tooftaalee akka sirnaatti diriiran fayyadamuun kan gaggeeffamu ta’a.
Sirna Gabaasaa
Hojiileen hojjataman mirkanaa’uu kan danda’u sirni gabaasaa diriiree hojiirra yoo oole qofaa dha.
Haaluma kanaan gabaasni qulqulluu fi dhugaa irratti hundaa’e sadarkaa sadarkaadhan kan ji’aa fi
kurmaanaa yeroo isaa eeggatee akka gabaafamuu danda’u ni hojjatama. Qulqullina Sirna qabinsa
ragaa akka seektara fayyaatti jiru cimsuuf Hanqinaalee Moosaajii eHMIS fayyadamaa turame
keessatti mul’atan akka sirraa’u gochuun Moosaajii DHIS2 fayyadamuun kan jalqabame yommuu
ta’u, hojiirra oolmaa sirna kanaafis hanqina mul’atan irratti karoora bara 2017 keessatti
xiyyeeffannoo addaan kan hojjetamu ta’a.
Sirna Duub-deebii
Sadarkaa sadarkaan Gabaasa xinxaluun, hordoffii fi deegarsaa adeemsisuun akkasumas
gamaaggama hojii yeroo isaa eeggatee gaggeessuun barreeffamaanis ta’ee bifa mariidhaanis
waltajjii gamaaggamaa adda addaa irratti duub-deebiin kan kennamu ta’a.

80
La Hordofiifi Gabaasa Gamaggama qaamaan Supervishini
k gamagamni Yoom Eenyuuf Akkamitii Yoom Eenyuun Akkamitii Yoom Eenyuun Akkamitti
kaniraatti
rawwatamu
Ji’aafi Wajjira Barreeffa Kurma Kaabine Tarsiimoo irratti Kurma Garee Qaamaan fi
1 Kurm Bulchiinsa maan nan edhaan hunda’uun nan supervishinii chek Listiin
Wajjira anaan magaalaatiif mannii waliin Waajjiira
Fayyaa Ji’aan wal bira qabun Bulchiinsa
BMC Kurm Waajira Barreeffa Kurmaa Garee Gaabaasa
anaan Man/marii maan nan mana barreeffamaan
magaalaatiif marii
WFG DHIS2 kurmaa Garee Qamaan fi chek Ji’a Garee Qamaan fi chek
na WFG Listiin jahaan supervishinii Listiin
WFG
Waajjira Barreeffa
Maallaqaatiif maan

2 Buufata Ji’aan WFBMC DHIS2 Koree Qamaan fi chek Kurma Garee Qamaan fi chek
Fayyaa fayyadam Maneji Listiin naan Supervijinii BFO Listiin
uun mentii

81
Uunkaa 1: Cuunfaa Karoora Hojiilee Gurguddoo Seektara Fayyaa ‘KPI”
Gabatee 1: Uunkaa Karoorri Hojiiwwan Gurguddoo Sagantaa Idilee Bara Baajata 2017 Itti Dhiyaatuu
Waajira Fayyaa Magaala Ciroo

Karoora Bara 2017 Kurmaanan

Karoo
Hojiiwwan ra

Onkolooleessa

Gurraandhala
TL Saf Kur Kur Kur Kur

Bitooteessa
Adooleessa

Waxabajjii
Gurguddoo bara

Hagayyaa

Fulbaana

Muddee
Sadaasa

Caamsa
Amajjii
m. m. m. m.

Ebla
2017
1ffa 2ffa 3ffa 4ffa
a a a a

Karooraa Maatii
fi Fayyaa
1.1 Walhormaataa
Tajaajila karoora 1929 16 160 16 482 16 160 16 482 16 160 16 482 16 160 16 482
Lakk
1 maatii waliigalaa 6 08 8 08 4 08 8 08 4 08 8 08 4 08 8 08 4
Karoora maatii
80 80 241 80 80 241 80 80 241 80 80 241
yeroo dheeraa lakk 9648 804 804 804 804
4 4 2 4 4 2 4 4 2 4 4 2
2 (LAFP) guddisuu
Uwwisa tajaajila
karoora maatii
akkuma dahaniin lakk 726 61 61 60 182 61 61 60 182 61 61 60 182 60 60 60 180
kennaman
3 (IPPFP) dabaluu
Fayyaa
Dargaggootaa Fi
1.2 Dardartootaa
4 Dhaabbilee % 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100
fayyaa tajaajila 0 0 0 0 0 0 0 0
dargaggootaaf
mijataa ta’an

82
 guddisuu
Dubartoota
umuriin isaanii
% 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18
waggaa 20 gadi
5 ta’anii ulfaa’an
Fayyaa
1.3 haadholee
Hadholee
kunuunsa 25 25 25 25 25 25 25 25
lakk 3086 257 772 257 772 257 772 257 770
Da'umsa Duraa 7 8 7 8 7 8 7 6
6 Kontaaktii 1ffaa
Poroporshinii
dubartootaa
ulfaa tajaajila
kunuunsaa % 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35
duraa kontaaktii
1ffaa torbee 12
7 gaditti argatanii
Hadholee
kunuunsa 24 24 24 24 24 24 24 24
lakk 2904 242 726 242 726 242 726 242 726
Da'umsa Duraa 2 2 2 2 2 2 2 2
8 Kontaaktii 4ffaa
Poroporshinii
dubartootaa
ulfaa tajaajila 10 10 10 10 10 10 10 10
lakk 1271 106 318 106 318 106 318 106 317
kunuunsaa 6 6 6 6 6 6 6 5
duraa kontaaktii
9 8ffaa argatanii
Tajaajila
da’umsa ogeessa 25 25 25 25 25 25 25 25
lakk 3086 257 772 257 772 257 772 257 770
fayyaan 7 8 7 8 7 8 7 6
10 kennamu
11 Reetii tajaajila % 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6
baqaqsuun

83
 deessisuu
Tajaajila
kunuunsa
da’umsa booda 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
guyyaa lama 0 0 0 0 0 0 0 0
keessatti
12 kennamu
Tajaajila
Kunuunsa
da’umsa booda 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
guyyaa torba 0 0 0 0 0 0 0 0
keessatti
13 kennamu
Daa’imman 1000
dhalatan
keessaa
% 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
daa’imman
du’anii dhalatan
14 (still birth rate)
1.4 Talaallii
Uwwisa tajaajila
talaallii gosa 28 28 28 28 28 28 28 28
lakk 3365 280 841 280 841 280 841 281 842
shanii marsaa 0 1 0 1 0 1 1 0
15 3ffaa (Penta3)
Uwwisa tajaajila
talaallii gifiraa 28 28 28 28 28 28 28 28
lakk 3365 280 841 280 841 280 841 281 842
marsaa 1ffaa 0 1 0 1 0 1 1 0
16 (MCV1)
Uwwisa tajaajila 30 30 30 30 30 30 30 30
lakk 3630 303 908 303 908 303 908 302 906
17 talaallii guutuu 3 2 3 2 3 2 2 2
Proporshinii
shamarraan 10 10 10 10 10 10 10 10
lakk 1277 106 319 106 319 106 319 107 320
talaallii HPV 6 7 6 7 6 7 7 6
18 fudhataanii

84
 Fayyaa
Daa'imman
kichuu fi
1.5 Daa'immanii
Piropoorshinii
daa’imman reefu
dhalatanii
rakkoo afuura
baafannaa
lakk 345 29 29 28 86 29 29 28 86 29 29 28 86 29 29 29 87
(asphyxiated)
qabamanii yaalii
argatanii
lubbuun
19 baraaraman
Piropoorshinii
daa’imman reefu
dhalatanii
daariqa
lakk 276 23 23 23 69 23 23 23 69 23 23 23 69 23 23 23 69
qaamaan
(Neonatal sepsis)
qabamanii
20 yaalaman
Daa’imman
umuriin isaanii
waggaa shanii
gadii dhibee
38 38 116 38 38 116 38 38 116 38 38 116
nimooniyaan lakk 4641 387 387 387 387
7 6 0 7 6 0 7 6 0 7 7 1
qabamanii yaala
farra
baakteeriyaa
21 fudhatan
Daa’imman
umuriin isaani lakk 1010 84 84 85 253 84 84 85 253 84 84 85 253 84 84 83 251
22 waggaa shanii

85
 gadii garaa
kaasaan
qabamanii yaalii
dhangala’aa
qaamaa bakka
buusuu (ORT &
Zink) argatan
Daa'immaan
wagga shanii
gadii sakata'insi
guddinaa fi 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
dagaaginaa 0 0 0 0 0 0 0 0
sammuu fi
qaamaa (ECD)
23 taasifameef
Qoricha
‘Chlorhexidine Di
Gluconat’
haandhunra
% 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87
daa’ammanii
irratti dhalattee
sa’aatii 24
25 keessatti dibame
Daa'imman
yeroon dhaloota
osoo hingahin
dhalatan/
ulfaatina
qaamaa yeroo % 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80
dhalootaa gadi
aanaa qaban
tajaajila
kunuunsa "KMC"
26 argatan

86
 Sagantaa Sirna
1.6 Nyaataa
Piroporshinii
hordoffii
guddinaa fi 42 42 127 42 42 127 42 42 127 42 42 126
lakk 5078 423 423 423 423
daaginaa 3 4 0 3 4 0 3 4 0 3 2 8
daa'immaan ji'a
27 0-24 jiranii
Piroopporshinii
haadholee ulfaa
10 10 10 10 10 10 10 10
Ayiranii fi foolic % 100 100 100 100 100 100 100 100 100
0 0 0 0 0 0 0 0
asiidii (IFA) 90 fi
28 isaa ol fudhatan
Piroporshinii
daa'imman ji'a 6- 1490 12 124 12 372 12 124 12 372 12 124 12 372 12 124 12 372
lakk
59 vaayitaamin A 9 42 2 43 7 42 2 43 7 42 2 43 7 43 3 42 8
29 fudhatani
Piroporshinii
daa'imman ji'a
24-59 jiranii 1065 88 88 266 88 88 266 88 88 266 88 88 266
lakk 888 888 888 888
farraa raammoo 6 8 8 4 8 8 4 8 8 4 8 8 4
garaa keessaa
30 argatanii
Piroporshinii
calallii hanqina
1478 12 123 12 369 12 123 12 369 12 123 12 369 12 123 12 369
nyaataa lakk
4 32 2 32 6 32 2 32 6 32 2 32 6 32 2 32 6
daa'imman umrii
31 waggaa 5 gadii
Propporshinii
daa'imman
hanqina nyaataa 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
irraa 0 0 0 0 0 0 0 0
wal'aanamanii
32 fayyanii bahaanii

87
 Calallii Hanqina
nyaataa
Dubartootaa
10 10 10 10 10 10 10 10
ulfaa fi haadholii % 100 100 100 100 100 100 100 100 100
0 0 0 0 0 0 0 0
harma
hoosisanii(PLW)
33 dabaluu
Ittisaa fi
To'annoo
2.1 HIV/AIDS
Seektaroota
akka godinaatti
jiran keessatti
hojii Ittisaa fi
too'annoo HIV
idileessuuf
baajata hojii
raawwachiistuu
10 10 10 10 10 10 10 10
isaanii irraa % 100 100 100 100 100 100 100 100 100
0 0 0 0 0 0 0 0
baajata %2
kutanii
kunuunsaa fi
deeggrsa 'PLHIV'
fi 'OVC' f akka
oolchan
gochuu(qarshiid
34 haan)
Dhibbeentaa itti
fayyadama
10 10 10 10 10 10 10 10
baajata 2% % 100 100 100 100 100 100 100 100 100
0 0 0 0 0 0 0 0
Sassaabamee
35 dabaluu
Baay'ina Lakk 10 1 1 1 3 1 1 1 3 1 1 1 3 0 0 1 1
36 gandoota Gumii

88
 Walgargaarsa
hawaasa hojiitti
galanii dabaluu
Qabeenya gumii
walgargaarsa
hawaasaatiin Qar.
walitti qabamu
37 guddisuu(3C's)
Dhibbantaa itti
fayyaadama
qabeenya
% 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95
GWHtiin
aragame
38 guddisuu
Du’aatii sababa
‘AIDS’n
walqabatee % 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3 6.3
dhufu 100,000
39 keessaa
Namoota ‘HIV’n
bifa haaraan
qabaman 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
% 0.04 0.04 0.04 0.04 0.04
(incidence) 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4
hir'isuu 1000
40 keessaa
Piroporshinii
namoota ‘HIV’n
dhiiga isaanii % 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
keessa jiraachuu
41 isaa beekanii
Uwwisa
namoota qoricha
% 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
farra ‘HIV/AIDS’
42 (ART) argatanii

89
 Dhibbentaa
namoota qoricha
‘HIV’ fudhatanii
baay’inni
vaayiressii % 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
qaama isaanii
keessa jiruu gadi
xiqqaate (viral
43 suppression) (%)
Reetii vaayirasii
HIV haadha irraa
gara daa’imaatti % 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7
darbu hir'isuu
44 (%)
Uwwisa qoricha
saaxilamuun
duraa (enhanced
postnatal dual
prophylaxis)
daa’imman HIV’f % 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95
saaxilamanii
dhalatan
hundaaf
da’umsaan
45 booda kennamu
Dhibbeentaa
haadholee ulfaa,
dahuumsaaf
dhufanii fi harma
% 94 94 94 94 94 94 94 94 94 94 94 94 94 94 94 94 94
hoosisan
poozatiivii ta'anii
qoricha farra HIV
46 fudhatan
2.2 Ittisaa fi

90
 Too'annoo TB,
Juuzamii fi
dhibeewwan
Sombaa kan
biroo
Reetii dhukkuba
‘TB’ sakatta’anii
adda baasuu lakk 130 11 11 11 33 11 11 11 33 11 11 11 33 10 10 11 31
(case detection
47 rate)
Reetii
dhukkubsattoota
‘TB’ yaalii
% 98 98 98 98 98 98 98 98 98 98 98 98 98 98 98 98 98
xumuranii
(treatment
48 success rate)
Reetii
dhukkubsattoota
‘TB’ yaalamanii 93. 93. 93. 93. 93. 93. 93. 93. 93. 93. 93. 93.
% 93.8 93.8 93.8 93.8 93.8
fayyanii 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8
(treatment cure
49 rate)
Dhibbantaa
dhukkubsattoota
"TB
Bacterologically
Confirmed % 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80
(new+relapse)"
ta'anii Qorannoo
Gene-xpert
50 argatan
51 Baay’ina Lakk 4 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1
dhukkubsattoota
TB qorichaan

91
 wal-bare (MDR
TB) bira gahuun
adda baasuu
Reetii
dhukkubsattoota
TB qorichaan
wal-bare (MDR
% 93 93 93 93 93 93 93 93 93 93 93 93 93 93 93 93 93
TB) yaalii
xumuranii
(treatment
52 success rate)
Facaatii miidhaa
qaama sadarkaa
2ffaa (grade II
disability)
namoota haaraa % 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6
dhukkuba
juuzaamin
qabaman keessa
53 (%) hir'isuu
Ittisaa fi
2.3 To'annoo Busaa
Reetii du’aatii
sababa
dhukkuba
busaatiin dhufu 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7
% 0.72 0.72 0.72 0.72 0.72
ummata dhibee 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
busaatiif
saaxilaman
54 100,000 keessa
55 Baay’ina % 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3
namoota
waggaa tokko
keessatti bifa

92
 haaraatiin
dhukkuba
busaan qabaman
(annual parasite
incidence) 1000
keessaa
Qorannoo
shakkamtoota
dhibee busaatif Lakk 1,000 83 83 84 250 83 83 84 250 83 83 84 250 83 83 84 250
taasifame
56 guddisuu
Ittisaa fi
to’annoo
dhukkuboota
daddarboo hin
taane fi Fayyaa
2.4 Sammuu
Baay'ína
ga'eessota
qoratamanii
17 17 17 17 17 17 17 17
dhiibaa dhiiga Lakk 2063 172 516 172 516 172 516 172 515
2 2 2 2 2 2 2 1
isaanii olka'aa
ta'uu beekan
57 guddisuu (lakk)
Piroporshinii
ga'eessota
dhiibbaa dhiigaa
% 42 42 42 42 42 42 42 42 42 42 42 42 42 42 42 42 42
qabaatanii
too'atame
58 guddisuu
59 Piroporshinii % 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50
namoota
dhukkuba
sukkaaratin

93
 qabaatanii
sukkaarri dhiigaa
isaanii keessa
too'atame
guddisuu
Baay'ina
dhaabbilee
fayyaa tajaajila
Lakk 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1
yaalii dhibee
sammuu kennan
60 guddisuu
Dubartoota
Umurii isaanii
30-49 kaansarii
balbala lakk 967 81 81 80 242 81 81 80 242 81 81 80 242 80 80 81 241
gadameessaaf
calalamanii ol-
61 guddisuu. (%)
Baay'ina
baqaqsanii
yaaluu moora
ijaa (cataract
% 72 72 72 72 72 72 72 72 72 72 72 72 72 72 72 72 72
surgery)
namoota
miiliyoona tokko
62 keessaa
Ittisaa fi
to’annoo
dhukkuboota
Tiroopikaalaa
dagatamoo fi
xiyyeeffannoo
2.5 barbaadanii
63 Pirooppoorshinii % 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76

94
 namoota
Tiraakoomaa
Triikiyasisii
baqaqsanii
yaaluu argatanii
dabaluu. (%)
Namoota
tajaajila yaalii
3500 29 291 29 875 29 291 29 875 29 291 29 875 29 291 29 875
dhiitoo miilaa Lak
0 17 7 16 0 17 7 16 0 17 7 16 0 17 7 16 0
(LMMDP)
65 dabaluu
Facaatii
tiraakoomaa
Follikular (TF) % 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16
akka godinaatti
66 jiru xiqqeessuu
Raabsaa qoricha
farra
% 97 97 97 97 97 97 97 97 97 97 97 97 97 97 97 97 97
tiraakoomaa
67 dabaluu
Haayijiinii fi
Eegumsa Fayyaa
3.1 Naannoo
Piropoorshinii
Abbaa/Warraa
saniteeshinii
bu'uura
(Proportion of
% 74 74 74 74 74 74 74 74 74 74 74 74 74 74 74 74 74
households
having basic
sanitation
facility) qaban
68 guddisuu (%)
69 Pirooppoorshinii % 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100

95
 dhaabbilee
fayyaa faasiliitii
saaniteeshinii
0 0 0 0 0 0 0 0
bu'uuraa (basic
sanitation)
qaban (%)
Piroopporshinii
dhaabbilee
fayyaa sirna
dhabamsiisa
balfa dhaabbilee
fayyaa 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
buu'uuraa qaban 0 0 0 0 0 0 0 0
(having basic
health care
waste
management
70 guddisuu (%)
Piropporshinii
gandoota
udaan/boolii
namaa dirreetti
% 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60
bobba’uu irraa
bilisa ta’an
(Open defication
71 free kebeles)
Sagantaa
Ekisteenshinii
Fayyaa fi
Tajaajila fayyaa
Bu'uraa
3.2 Foyyeessuu
Dhaabbile fayyaa Lakk 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1
72 bu’uraa

96
 raawwiin isaanii
olaanaa ta'e
fooyyeessuu
Baayina
Buufataalee
fayyaa fi tajaajila
yaalii
ariifachiisaa % 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
gadaameessaa fi
baqaqsanii
yaaluu kennan
73 eegalchisuu
Baayina
Keellaawwan
fayyaa tajaajila
waliigalaa
kennuu Lakk 2 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1
(comprehensive
health services)
eegalan
75 guddisuu
Baay'ina
Abbaa/Haadha
1200 10 100 10 300 10 100 10 300 10 100 10 300 10 100 10 300
Warraa a dda Lakk
0 00 0 00 0 00 0 00 0 00 0 00 0 00 0 00 0
duree ta’an
76 guddisuu
Gargaarsa duraa
sadarkaa
hawaasaa, yaala
hatattamaa,
balaa tasaa fi
tajaajila
4.1 kunuunsa addaa
77 Reetii deebii % 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87 87

97
 hatattamaa
tajaajila
ambulaansii
dabaluu
Reetii du’aatii
yaala 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
% 0.23 0.23 0.23 0.23 0.23
hatattamaa 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3
79 hir'isuu
4.4 Tajaajila Dhiigaa
Baay’ina yunitii
dhiigaa
Lakk 200 17 17 16 50 17 17 16 50 17 17 16 50 17 17 16 50
sassaabamu
85 guddisuu
Hoggansa Balaa
Tasaa Fayyaa
5.1 Hawaasaa
Pirooporshinii
weerara
dhukkuba ka’ee
du’aatii hanga 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
eeggamuun ol 0 0 0 0 0 0 0 0
osoo hin
dhaqqabsiisiin
86 to’atamee
Haadholee
sababa ulfaa fi
da'umsaan
walqabatan 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
lubbuun darbee 0 0 0 0 0 0 0 0
gabaafame
keessa sababa
87 qorachuu
Tajaajila
5.2 Laaboraatoorii

98
 Pirooppoorshinii
laaboraatooriiw
wan fayyaa Sirna
Bulchiinsa
10 10 10 10 10 10 10 10
Qulqullina % 100 100 100 100 100 100 100 100 100
0 0 0 0 0 0 0 0
Laaboraatoorii
Bu’uuraa
(BLQMS) hojiirra
88 oolchanii (%)
Piropoorshinii
laboraatoriiwwa
nii ulaagaa
biyyoolessaa
guutuun tajaajila % 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82
qorannoo
sadarkaa isaa
eeggate kennaa
89 jiranii (%)
Piropoorshinii
dhaabbilee
fayyaa sirna ‘Bio-
safety, Bio- 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
security’ fi 0 0 0 0 0 0 0 0
bulchiinsa balfa
balaafamaa
90 hojiirra oolchanii
Hoggansa fi
6.1 Bulchiinsa
Madaallii yaada
Hawaasaa %80
% 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88
irraa gara % 88
92 ol guddisuu
93 Rakkoo % 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95
bulchiinsa gaarii

99
 deebbii argate
Hojjetaa sektera
6.2 Fayyaa
Rukkina ogeessa
Fayyaa (Hakima,
Midwife, nurse fi Reesh -
2.3 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 -0.7
Qondaala oo 0.7
fayyaa)
95 uummata 1,000 f
Qaxarrii hojjataa
seektara fayyaa Lakk 6 1 1 0 2 1 1 0 2 1 1 0 2 0 0 0 0
96 gaggeessuu
Leenjii ogummaa
fooyyeffachuu
ogummaalee
adda addaa
Lakk 10 1 1 1 3 1 1 1 3 1 1 1 3 0 0 1 1
hojjataa
seektara
fayyaatiif
97 kennuu
Ogeessotni
ogummaa adda
addaa qaban
'CPD'tiin Lakk 79 7 7 6 20 7 7 6 20 7 7 6 20 6 6 7 19
hayyama
ogummaa
98 haaromsatan
Reetii hojii gad-
lakkisa hojjetaa Reetii 3.5 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 0.5 0.5
99 seektara fayyaa
Bu'uuraalee
Misoomaa
6.3 Seekitara Fayyaa
10 Pirooporshinii % 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100

100
 dhaabbilee
fayyaa
(Hospitaalaa fi
buufataalee
fayyaa) mijaa’ina
0 0 0 0 0 0 0 0
bu’uuraa
(bishaan, ibsaa,
qulqullina
bu'uraa qaban
0 guddisuu
Dhiyeessii
bishaan 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
10 qulqulluu 0 0 0 0 0 0 0 0
1 guddisuu
Uwwisa ibsaa
dhaabbilee 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
10 fayyaa 0 0 0 0 0 0 0 0
2 fooyyeessuu
Buufata fayyaa
lakk 1 1
ijaaruu
Qulqullina
bu'uraa (basic 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
10 sanitation/latrin 0 0 0 0 0 0 0 0
3 e) fooyyeessuu
Odeeffannoo
Fayyaa fi
6.4 Qorannoo
10 Piroopporshinii % 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100
4 ragaalee 0 0 0 0 0 0 0 0
dhalootaa
daa’imman
dhalatan
keessaa
beeksifaman

101
 guddisuu
Piroopporshinii
ragaalee du’aatii
namoota du’an
% 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50
keessaa
10 beeksifaman
5 guddisuu
Piroopporshinii
dhaabbilee
fayyaa
mirkaneessa
ragaa (data
verifivation 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
factor) da'umsa 0 0 0 0 0 0 0 0
gargaarsa
ogeessaan
da'anii %10(+ /-
10 10%) keessa
6 jiran dabaluu
Piroopporshinii
dhaabbilee
fayyaa gabaasa % 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95
10 guutuu ergan
7 guddisuu
Piroopporshinii
dhaabbilee
fayyaa gabaasa
% 92 92 92 92 92 92 92 92 92 92 92 92 92 92 92 92 92
yeroosaa
10 eeggate ergan
8 guddisuu
6.5 Fayyaa Dijitaalaa
Piroopporshinii
11 galmeefi calallii lakk 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1
2 maamiltootaa

102
 buufatalee
fayyaa
dijitaaleessuuf
galmeessa ragaa
meedikaalaa
elektironikaawaa
sadarkaa duraa
(EMR-MRU)
guddisuu
Sirna Too'annoo
6.6 Cimsuu
Facaatii oomisha
nyaataa
nageenyummaa
n isaa hin
% 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30
eegamnee fi
seeran ala gabaa
11 keessa jiru
7 hir'isuu (%)
Dhibbentaa
qorichoota
istaandardii gadi
ta’anii fi
fakkeefamanii
% 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9 6.9
(substandard
and falsified
medicines)
11 gabaarraa oolan
8 hir'isuu %
Uwwisa
inispeekshinii
10 10 10 10 10 10 10 10
manneen % 100 100 100 100 100 100 100 100 100
0 0 0 0 0 0 0 0
11 nyaataa
9 guddisuu (%)

103
 Uwwisa
inispeekshinii
10 10 10 10 10 10 10 10
manneen % 100 100 100 100 100 100 100 100 100
0 0 0 0 0 0 0 0
12 qorichaa ol tti
0 guddisuu (%)
Dhibbentaa
uwwisa
inspeekshinii 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
dhaabbilee 0 0 0 0 0 0 0 0
12 fayyaa guddisuu
1 (%).
Uwwisa
bakkeewwan
hawaasni itti
wal-ga’u
% 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78
keessatti
tamboo aarsuu
12 irraa bilisa ta’e
2 guddisuu (%).
Baay’ina
dhaabbilee
fayyaa
istaandaardii
dhaabbilee % 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65
fayyaa
Biyyoolessaa
12 dirqisiisoo ta’an
3 guddisuu (%)
12 Baay’ina % 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100 10 100
4 ogeeyyii fayyaa 0 0 0 0 0 0 0 0
ragaa hayyama
gahumsa
ogummaa toora
dijitaalaan

104
 fudhatan
guddisuu (%)
6.7 Tajaajila Maraa
Mijatummaa
iddoo hojii
hojjetaaf
mijeessuf guyya
guyyaan Guyya 245 20 20 21 61 20 20 21 61 20 20 21 61 21 21 20 62
checklistii
hordooffii
12 qopheessuun
5 hordofuu
Hojiimaata
bobbii
konkolaataa GPS
fayyadamuun
Lakk 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1
konkoolataa 20
irratti hojii irraa
12 akka oolu
6 taasisuu
Bulchiinsa
6.8 faayinaansii
Itti fayyadama
baajata idilee
(Marmaartuu fi 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
Kaappitaalaa) 0 0 0 0 0 0 0 0
12 ramadamu
7 fooyyeessuu
Herrega
gargaarsa itti
fayyadamuu 10 10 10 10 10 10 10 10
% 100 100 100 100 100 100 100 100 100
yeroo ka’ame 0 0 0 0 0 0 0 0
12 keessatti akka
7 bu’u taasisuu

105
6.9 Tajaajila Odiitii
Lakk. Herrega
baankii
gargaarsaa fi
baajata idilee
% 100% 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
sadarkaa biiroo
(05) odiitera
12 keessaan odiitii
8 taasisuu
Caasaa odiitii
keenyaa
fayyadamuun % 100% 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
12 Dh/Fayya oditii
9 taasisuu
Kominikeeshinii
fi Barnoota
6.1 fayyaa
Barnoota fayyaa
hawaasa argatan 7500 62 625 62 187 62 625 62 187 62 625 62 187 62 625 62 187
Lakk
13 garar miln 2.5ol- 0 50 0 50 50 50 0 50 50 50 0 50 50 50 0 50 50
0 guddisuun
13 Oddeeffannoo Yeroo 450 38 38 37 113 38 38 37 113 38 38 37 113 37 37 37 111
1 fayyaa fi fayyaan
wal-qabatan
tooftalee
miidiyaa
garaagaraa
(press release,
Spot, hello
Doctor, Ardaa
marii fi kkf)
fayyadamuun
akka darbu
taasisuu yeroo

106
 412
Bittaa fi
6.1 Bulchiinsa
1 qabeenyaa
Gaaffii Bittaa
dhiyaatu keessaa
10 10 10 10 10 10 10 10
% 75 yeroo fi % 100 100 100 100 100 100 100 100 100
0 0 0 0 0 0 0 0
13 qulqullinaan
2 gaggeessuu
Inveenterii fi
Dhabamsiisa
qabeenyaa Marsa
2 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1
waggaatti yeroo a
13 tokko
3 gaggeessuu
6.1
2 Tajaajila Seeraa
Galmee
maallaqaa
biiroon
10 10 10 10 10 10 10 10
himatee/himata % 100 100 100 100 100 100 100 100 100
0 0 0 0 0 0 0 0
mee beellama fi
13 raawwii irra jiru
4 100% hordofuu
Galmee biiroof
murtaa’ee
10 10 10 10 10 10 10 10
qarshiin deebi’e % 100 100 100 100 100 100 100 100 100
0 0 0 0 0 0 0 0
13 100% galii ta’uu
5 isaa hordofuu
6.1 Koorniyaa
3 Idileessuu
13 Tajaajila yaalii Lakk 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1
6 miidhaa
koorniyaa iddoo

107
 tokkoo (one stop
services)
kennamu
fooyyessuu
Leenjii
gaggeessummaa
dubartootaaf
Lakk 45 4 4 3 11 4 4 3 11 4 4 3 11 4 4 4 12
seektara fayyaa
13 keessa sadarkaa
7 sadarkaadhaan
6.1
4 Naamusa
Hojjetootni
qabeenya akka
beeksisanii fi Lakk 105 9 9 8 26 9 9 8 26 9 9 8 26 9 9 9 27
13 galmeessisan
8 taasisuu
Hordoffii fi
deeggarsa,
eeruu kennamuu
10 10 10 10 10 10 10 10
fi komii % 100 100 100 100 100 100 100 100 100
0 0 0 0 0 0 0 0
dhiyaatee
13 hordoofuun
9 deebii kennuu
Piropoorshinii
ittiquufinsa
maamilaa
82. 82. 82. 82. 82. 82. 82. 82. 82. 82. 82. 82.
tajaajila irratti % 82.3 82.3 82.3 82.3 82.3
3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3
(Client
14 satisfaction rate)
0 olguddisuu
14 dhibbantaa % 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4 6.4
1 Faalama iddoo
madaa

108
 baqaqsanii
yaaluu (Surgical
site infection
rate) hir'isuu
Qorichoota fi
Meeshaalee
8.1 Yaalaa
Argaminsa
qorichoota
murteessoo
% 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95
sadarkaa
14 dhaabbilee
3 fayyaatiin (%)
Piropoorshinii
tajaajilamtootaa
qorichoota
ajajameef % 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88 88
hundaa
14 dhabbata fayyaa
4 irraa argatanii
14 Qisaasama
% 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8
5 Qorichaa (%)
Piropoorshinii
Dhaabbilee
fayyaa tajaajila
% 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5 9.5
qorichaa oditiif
14 mijataa hojii irra
6 oolchanii (%)
Mana Qoricha
14 Hawaasaa Lakk 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1
7 babal'isuu
Parsanteejii
14 Meeshaalee % 88 7 7 8 22 7 7 8 22 7 7 8 22 7 7 8 22
9 yaalaa hojjachaa

109
 jiranii
(Percentage of
medical
equipments
functionality)
Humna
Maddisisa
qabeenya fayyaa
9.1 Fooyyessuu
Maallaqa galii
keessoo
dhaabbilee
fayyaa irraa ETB 2 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 -1 -1
walitti qabamu
15 guddisuu(miliyo
1 onaan)
Uwwisa
Inshuraansii
Fayyaa
(Universal
Health
9.2 Insurance)
Miseensota IFH
tajaajilamtoota
1124 93 93 281 93 93 281 93 93 281 93 93 281
fayyaa ETB 937 937 937 937
7 7 8 2 7 8 2 7 8 2 7 7 1
15 hawaasaa ta’an
2 mil.7’n gahuu

110
111