ROBERT MUSIL

Niepokoje wychowanka
Törlessa
(Przełożyła: Wanda Kragen)
 Mała stacyjka na trasie wiodącej do Rosji.
Nieskończenie proste biegły w obie strony, między żółtym żwirem szerokiego nasypu
kolejowego, cztery równoległe sznury torów; obok każdego z nich niby cień - ciemna,
wyprażona w ziemi parą krecha.
Za niskim, pokostowanym budynkiem stacyjnym prowadziła szeroka, wyjeżdżona
droga w górą do rampy. Jej brzegi gubiły się w zdeptanej ziemi, poznawalne jedynie po dwu
rzędach akacji rosnących z obu jej stron - smutne drzewa o wyschniętych, zdławionych
kurzem i sadzą liściach.
Czy sprawiały to owe smutne barwy, czy też blade, bezsilne, zmącone parą światło
popołudniowego słońca - dość, że przedmioty i ludzie mieli w sobie coś obojętnego,
martwego, mechanicznego, jakby ściągnięto ich ze sceny teatru marionetek. Od czasu do
czasu, w równych interwałach, wychodził ze swego biura naczelnik stacji, zawsze z takim
samym ruchem głowy spoglądał daleko w górę, na sygnały budki strażnika, wciąż jeszcze nie
wskazujące zbliżania się pociągu pospiesznego, który na granicy miał znaczne opóźnienie,
potem, zawsze takim samym ruchem, wyciągał z kieszeni zegarek, potrząsał głową i znikał -
podobny figurkom wyskakującym i znikającym w starych zegarach wieżowych, gdy wybijają
godziny.
Na szerokim, twardo ubitym pasie ziemi między torami a dworcem spacerowała
wesoła gromadka młodych ludzi, krocząc po obu stronach starszej pary, która stanowiła punkt
centralny głośnej rozmowy. Ale i wesołość tej grupy nie była prawdziwa: wrzawa i śmiech
zdawały się milknąć już w odległości paru kroków, jak gdyby zapadały się w ziemię wobec
nieustępliwego, niewidzialnego oporu.
Pani radczyni Törless, dama może czterdziestoletnia, kryła za gęstą woalką smutne, od
płaczu lekko zaczerwienione oczy. Nadchodziła chwila pożegnania i ciężko jej było już
znowu pozostawiać swoje jedyne ukochane dziecko na tak długo między obcymi ludźmi, bez
możności czuwania nad nim. Mała mieścina bowiem leżała daleko od stolicy, na wschodnich
rubieżach państwa, na terenach rzadko zaludnionych i jałowych.
Pani radczyni musiała jednak przeboleć pobyt swego jedynaka na dalekiej,
niegościnnej obczyźnie z tego powodu, że w mieście tym znajdował się słynny konwikt; już
od ubiegłego wieku, kiedy założono go tutaj dzięki pewnej pobożnej fundacji trwał w owym
miejscu, zapewne po to, by chronić dorastającą młodzież przed zgubnymi wpływami
wielkiego miasta.
Tutaj kształcili się synowie najlepszych rodzin w kraju, aby po ukończeniu instytutu
iść na uniwersytet lub też wstąpić do służby wojskowej lub państwowej. W każdym zaś razie
- również jeśli chodziło o stosunki w kołach towarzyskich - pobyt w konwikcie uchodził za
szczególną rekomendację.
Cztery lata temu względy te skłoniły państwa Törlessów, aby ulec ambitnym
naleganiom syna i wystarać się o jego przyjęcie do instytutu.
Ta decyzja kosztowała potem sporo łez. Zaledwie bowiem zamknęła się za nim
nieodwołalni brama instytutu, mały Törless zaczął cierpieć na straszliwą, gorącą nostalgię.
Ani godziny lekcji, ani zabawy na rozległych, bujnych murawach parku, ani inne rozrywki,
jakich konwikt użyczał swym wychowankom, nie potrafiły go zająć: zaledwie w nich
uczestniczył. Widział wszystko jakby przez zasłonę i nawet za dnia nieraz z trudem
przychodziło mu zdusić uporczywe łkanie; wieczorami zasypiał zawsze wśród łez.
Pisywał nieomal codziennie listy do domu i żył jedynie w tych listach. Wszystko inne,
co robił, wydawało mu się tylko nieuchwytnym jak cień, nie mającym znaczenia dzianiem się
- obojętne stacje niby cyfry godzin na tarczy zegara. Ale gdy pisał, czuł w sobie coś
wyróżniającego i ekskluzywnego, niby wyspa pełna cudownych słońc i barw coś wyłaniało
się w nim z morza szarych doznań, które codziennie napierały nań, zimne i obojętne. Kiedy
podczas dnia, w trakcie lekcji czy zabawy myślał o tym, że wieczorem napisze list, miał
wrażenie jakby nosił na niewidzialnym łańcuszku ukryty złoty kluczyk, którym - gdy nikt nie
będzie widział - otworzy wrota cudownych ogrodów.
Osobliwe było tylko to, że owa nagła, trawiąca go czułość do rodziców była dla niego
samego czymś nowym i zaskakującym. Nie przeczuwał jej przedtem; poszedł z własnej chęci
do instytutu, tak, śmiał się, kiedy matka podczas pierwszego pożegnania nie mogła
powstrzymać łez, i dopiero później, gdy już parę dni spędził sam, czując się stosunkowo
nieźle, wybuchnęła w nim ona nagle i żywiołowo. Uważał ją za nostalgię, za tęsknotę za
rodzicami. W rzeczywistości jednak było to coś o wiele bardziej nieokreślonego i złożonego,
bo uczucie to nie zawierało już właściwie “przedmiotu owej tęsknoty" - obrazu rodziców.
Mam na myśli owo plastyczne, nie tylko utrwalone w pamięci, ale również fizyczne
wspomnienie ukochanej osoby, które przemawia do wszystkich zmysłów i tkwi we
wszystkich zmysłach, tak że nie można uczynić niczego, aby nie poczuć jej milcząco i
niewidzialnie u swego boku. Przebrzmiało ono wkrótce niby rezonans, który wibruje jeszcze
tylko krótką chwilę. Törless nie potrafił na przykład w tym czasie wyczarować sobie przed
oczyma wizerunku swych “kochanych rodziców" - w ten sposób nazywał ich przeważnie w
duchu. Ilekroć usiłował to zrobić, powstawał w nim bezgraniczny ból i tęsknota,
obezwładniające go, a jednak przykuwające do siebie, gdyż ich gorące płomienie bolały go i
zachwycały zarazem. Myśl o rodzicach stawała się przy tym w coraz to większej mierze
jedynie przypadkowym bodźcem, by stwarzać w nim owo egoistyczne cierpienie, zamykające
go w pełnej rozkoszy dumie niby w zaciszu kaplicy, gdzie przed setkami płonących świec i
setkami patrzących z obrazów oczu świętych rozprasza się kadzidło wśród udręk
samobiczowników.
Kiedy potem jego “nostalgia" osłabła i z wolna się zatraciła, ten jej rodzaj zaznaczył
się wyraźnie. Jej zniknięcie nie dało ostatecznie zadowolenia, lecz pozostawiło pustkę w
duszy młodego Törlessa. I po tej nicości, po tej nie wypełnionej pustce poznał, że to, co go
opuściło, to była nie tylko tęsknota, ale coś pozytywnego, jakaś siła duchowa, coś, co
wykwitło w nim pod pozorem cierpienia.
Teraz jednak wszystko minęło, a owo źródło pierwszej wznioślejszej błogości
ujawniło się dopiero na skutek wyschnięcia.
W tym okresie w listach Törlessa zagubiły się namiętne ślady budzącej się duszy, a ich
miejsce zajęły szczegółowe opisy życia w instytucie i nowo pozyskanych przyjaciół.
On sam czuł się przy tym zubożały i nagi niczym drzewko, które po daremnym
jeszcze kwitnieniu przeżywa pierwszą zimę.
Jego rodzice jednak byli z tego zadowoleni. Kochali syna mocną, bezmyślną,
zwierzęcą czułością. Ilekroć po spędzeniu, z nimi ferii
wracał do konwiktu, dom wydawał się pani radczyni pusty i wymarły, jeszcze przez
kilka dni po takich odwiedzinach chodziła po pokojach ze łzami w oczach, tu i tam muskając
pieszczotliwie przedmiot, na którym spoczęły oczy chłopca lub którego dotknęły jego palce. I
oboje daliby się dla syna pokrajać na kawałki.
Nieporadne wzruszenie i namiętny, uparty smutek jego pierwszych listów odczuli
oboje boleśnie, wprawiły ich one w stan wielkiej tkliwości, zaś pogodna, radosna
lekkomyślność, jaka potem nastąpiła, przywróciła im radość i w poczuciu, że został
przezwyciężony pewien kryzys, wspierali syna w miarę swych sił.
Ani tu, ani tam nie rozpoznali symptomu pewnej znamiennej fazy rozwoju
duchowego, raczej zarówno cierpienie jak uspokojenie wzięli za naturalny skutek danych
okoliczności. Uwadze ich uszło, że była to pierwsza nieudana próba młodego, nastawionego
na siebie człowieka, usiłującego rozwinąć swoje siły psychiczne.

*
Törless czuł się w tym okresie bardzo niezadowolony i daremnie szukał czegoś
nowego, co by mogło służyć mu za- oparcie.
 Pewien epizod z owego okresu charakteryzuje to, co się wówczas w Törlessie
sposobiło, aby się później rozwinąć.
Pewnego dnia mianowicie przybył do instytutu młody książę H., pochodzący z
jednego najstarszych, najbardziej konserwatywnych i wpływowych rodów monarchii.
Wszyscy inni osądzili, że jego łagodne oczy są ckliwe i afektowane, sposób, w jaki
stojąc wysuwał jedno biodro, a przy mówieniu przebierał powoli palcami, wyśmiewali, jako
babski. Zwłaszcza jednak drwiono z tego, że nie rodzice przywieźli go do konwiktu, ale jego
dotychczasowy wychowawca, mnich i doctor theolo-giae.
Na Törlessie jednak młody książę od pierwszej chwili wywarł silne wrażenie. Może
grała tu rolę okoliczność, że miał przystęp do dworu - w każdym razie jednak poznał
człowieka zupełnie odmiennego typu.
Milczenie starego arystokratycznego zamku i nabożnych praktyk zdawało się jeszcze
unosić nad młodym księciem. Idąc poruszał się z ową miękką gibkością, z owym lekko
nieśmiałym zwężeniem i ścieśnieniem całej postaci, jakie właściwe są ludziom nawykłym
kroczyć prosto przez amfiladę pustych sal, gdzie ktoś inny zdawałby się ciężko obijać o setki
niewidocznych kantów pustego pomieszczenia.
Tak więc obcowanie z księciem stało się dla Törlessa źródłem subtelnej psychicznej
rozkoszy. Utorowało w nim drogę do tego rodzaju znawstwa ludzi, które uczy poznawać
drugiego po tonacji głosu, po sposobie, w jaki ten bierze coś do ręki, nawet po odcieniu jego
milczenia i fizycznej postawie, z jaką wchodzi do jakiegoś pomieszczenia - słowem, po tym
zmiennym, ledwo uchwytnym, a przecież dopiero w pełni istotnym sposobie bycia; jaki
cechuje duchowe człowieczeństwo, po tej otoczce, która spowija uchwytne i wyrażalne
słowem jądro niby nagi szkielet - uczy poznawać i rozkoszować się tak, że z góry przyjmuje
się duchową osobowość tamtego.
Podczas tego krótkiego okresu Törless żył jak w idylli. Nie odpychała go nawet
religijność nowego przyjaciela, chociaż dla niego, który pochodził z wolnomyślnej rodziny
mieszczańskiej, była ona czymś całkiem obcym. Przyjmował ją raczej bez zastrzeżeń, tak, w
jego oczach stanowiła ona nawet szczególną zaletę księcia, potęgowała bowiem niejako jego
istotę, którą odczuwał jako zupełnie do swojej niepodobną, ale zarazem z niczym
nieporównywalną.
W towarzystwie księcia czuł się zupełnie jak w stojącej na uboczu kaplicy, a myśl, iż
właściwie tam nie przynależy, nikła wobec przyjemności oglądania światła dziennego przez
kościelne witraże, wobec dozwolenia oczom, by ślizgały się po bezużytecznych złoconych
ornamentach nagromadzonych w duszy tamtego tak długo, aż weźmie z niej w siebie
niewyraźny obraz, jak gdyby nie zastanawiając się nad tym wodził palcem po pięknej, lecz
według jakichś dziwacznych praw splątanej arabesce.
Potem nagle przyszło do zerwania między nimi.
Z powodu głupstwa, jak Törless musiał potem przyznać w duchu.
Pewnego razu mianowicie posprzeczali się mimo wszystko o sprawy religijne. I w
tym momencie wszystko już się właściwie skończyli). Bo jakby niezależnie od Törlessa jego
rozum natarł niepowstrzymanie na subtelnego księcia. Törless obsypał go drwinami
człowieka rozsądnego, barbarzyńsko zburzył filigranowy gmach, w którym dusza tamtego
czuła się swojsko... i rozeszli się w gniewie.
Od tego dnia nie przemówili ani słowa do siebie. Törless uświadomił sobie niejasno,
że uczynił coś bezsensownego, a mgliste, intuicyjne poznanie podpowiedziało mu, że sztywna
miara rozumu zniszczyła przedwcześnie coś bardzo delikatnego i rozkosznego. Było to
jednak coś, czego nie potrafił opanować. Pozostała w nim na zawsze jakaś tęsknota za tym, co
minęło, ale już zagarnął go inny nurt i oddalał coraz to bardziej
Niedługo potem książę, który nie czuł się w konwikcie dobrze, opuścił zakład.

*
Pusto i nudno zrobiło się teraz wokół Törlessa. Ale tymczasem był już starszy i z
wolna, niejasno zaczynała się w nim budzić dojrzałość seksualna. W tej fazie swego rozwoju
pozawierał odpowiednie nowe przyjaźnie, które potem miały dla niego nabrać ogromnej
wagi. Tak zaprzyjaźnił się z Beinebergiem i Reitingiem, z Motem i Hofmeierem, tymi właśnie
młodymi ludźmi, w towarzystwie których odprowadzał dziś rodziców na stację.
Osobliwym zbiegiem okoliczności byli to akurat najgorsi z jego rocznika, wprawdzie
utalentowani i oczywiście także z dobrych domów, ale niekiedy aż barbarzyńsko dzicy i nie-
poskromieni. To, że właśnie ich towarzystwo pociągało Törlessa, miało swą przyczynę w jego
własnej niesamodzielności, która wzrosła ogromnie, odkąd rozszedł się z księciem. Wynikało
to nawet w linii prostej z owego rozejścia się, bo - podobnie jak ono - oznaczało trwogę przed
zbyt subtelną uczuciowością, od której odbijała natura nowych kolegów, zdrowa, jędrna,
pogodzona z życiem.
Törless poddał się całkowicie ich wpływowi, jego psychiczna sytuacja przedstawiała
się bowiem obecnie mniej więcej tak: W jego wieku ma się już przeczytanych w gimnazjum
Goethego, Schillera, Szekspira, może nawet współczesnych. Na poły przetrawione spływa to
potem znowu z czubków palców, powstają rzymskie tragedie lub czułostkowa liryka krocząca
w szacie zawiłej i nie kończącej się interpunkcji niczym w delikatnych ażurowych koronkach:
sprawy same w sobie i dla siebie śmieszne, dla dalszego rozwoju mające bezcenną wartość.
Owe z zewnątrz przychodzące asocjacje i zapożyczone uczucia bowiem przenoszą młodych
ludzi ponad niebezpiecznie grząskim gruntem duchowym tych lat, kiedy człowiek powinien
dla siebie samego już coś znaczyć, a jednak jest jeszcze zbyt niedojrzały, aby naprawdę coś
znaczył. Czy u jednych pozostanie coś z tego na później, u innych nic - obojętne, każdy już
się sam z sobą upora, niebezpieczeństwo istnieje tylko w okresie przejściowym. Gdyby wtedy
ukazać takiemu młodzieńcowi śmieszność jego osoby, ziemia zapadłaby się pod nim lub
runąłby w dół jak przebudzony lunatyk, który nagle widzi tylko próżnię.
Tej iluzji, tego triku sprzyjającego rozwojowi brak było w instytucie. Biblioteka
konwiktu zawierała wprawdzie klasyków, ci jednak uchodzili za nudnych, a poza tym
znajdowały się w niej tylko tomiki sentymentalnych powieści i pozbawione dowcipu
humoreski wojskowe.
Młody Törless, opanowany po prostu żądzą lektury, przeczytał je wszystkie, to i owo
banalnie czułe wyobrażenie jednej czy drugiej powieści tkwiło w nim jeszcze czas jakiś, ale
wpływu, jakiegokolwiek wpływu, na jego charakter nie wywarło.
Zdawało się wówczas, że nie posiada w ogóle charakteru.
Pod wpływem tej lektury pisywał na przykład czasami krótkie opowiadania lub
zaczynał tworzyć romantyczny epos. W podnieceniu wywołanym miłosnymi cierpieniami
bohaterów policzki jego nabierały kolorów, puls był przyspieszony, a oczy błyszczały.
Zaledwie jednak odłożył pióro, podniecenie w pewnym sensie znikało; jego umysł
ożywiał się tylko w działaniu. Dlatego każdej chwili, na zawołanie, potrafił napisać wiersz
lub opowieść., Podniecał się przy tym, ale mimo to nie brał tej czynności na serio, wydawała
mu się nieważna. Nic z niej nie przechodziło na jego osobę i nie pochodziło od niego. Tylko
pod jakimś zewnętrznym nakazem miewał doznania wykraczające poza obojętność, podobnie
jak aktor potrzebuje na to przymusu roli.
Były to reakcje czysto mózgowe. To jednak, co odczuwa się jako charakter lub duszę,
linię wytyczną lub tonację człowieka, w każdym razie to, wobec czego myśli, decyzje i czyny
wydają się mało znaczące, przypadkowe i wymienne, to, co na przykład łączyło Törlessa. z”
księciem poza całym rozumowym osądem - owo ostateczne niezmienne tło - w tym czasie
zanikło u Törlessa zupełnie.
U jego kolegów radość sportu, animalność istnienia nie pozwalały odczuwać potrzeby
czegoś takiego; podobną rolę w gimnazjum spełnia zabawa w literaturę.
Törless jednak był dla pierwszej z tych spraw umysłowo zbyt rozwinięty, wobec
drugiej wykazywał owo przenikliwe wyczucie śmieszności takich zapożyczonych sentiments,
które rodzi życie, w instytucie wskutek ustawicznego przymusu gotowości do kłótni i walki
na pięści. Tak więc jego istota" zachowała w sobie coś nieokreślonego, jakąś wewnętrzną
bezradność, która nie pozwalała mu odnaleźć drogi do samego siebie.
Przystał do swych nowych przyjaciół, bo imponowała mu ich dzikość. Ponieważ był
ambitny, od czasu do czasu próbował nawet przewyższyć ich pod tym względem Ale za
każdym razem zatrzymywał się w pół drogi, narażając się wskutek tego niejeden raz na
drwinę. To go na nowo onieśmielało. W tej krytycznej fazie całe jego życie składało się
właściwie z ponawianych wciąż usiłowań, aby sprostać swym bardziej męskim, dzikim
przyjaciołom, oraz z głębokiej wewnętrznej obojętności dla tych usiłowań.
Jeśli w tym czasie odwiedzali go rodzice, dopóki byli sami, był cichy i nieśmiały.
Zawsze pod jakimś pretekstem uchylał się od czułych pieszczot matki. W rzeczywistości
chętnie by się im poddał, lecz wstydził się, jak gdyby śledziły go oczy kolegów.
Rodzice kładli jego zachowanie na karb nieporadności wieku przejściowego.
Po południu zjawiała się cała hałaśliwa gromada. Grano w karty, jedzono, pito,
opowiadano anegdotki o profesorach i palono papierosy, które radca przywoził ze stolicy.
Wesołość ta cieszyła i uspokajała rodziców.
Nie zdawali sobie sprawy, że Törless przeżywa również inne godziny. W ostatnich
czasach coraz częstsze. Były chwile, kiedy życie w instytucie obojętniało mu całkiem, spoiwo
jego trosk codziennych rozluźniało się, a godziny życia, wewnętrznie nie powiązane,
rozpadały się.
Nieraz siadywał długo w posępnej zadumie, jakby pochylony nad samym sobą,

*
Tym razem także rodzice przyjechali na dwa dni. Jedzono, palono, urządzono
przejażdżkę powozem, a teraz pospieszny miał znowu za wieźć państwa Törlessów do stolicy.
Lekki stukot szyn zwiastował zbliżanie się pociągu, sygnały dzwonka 'na dachu
dworca dźwięczały nieubłaganie w uszach pani rad-czyni.
- A więc, mój drogi, będzie pan uważał na mojego chłopca, prawda? - zwrócił się
radca Törless do młodego barona Beineberga, wysokiego, kościstego młodzieńca o potężnie
odstających uszach, ale wyrazistych, mądrych oczach...
Młody Törless skrzywił się niechętnie, Beineberg zaś uśmiechnął się, mile
pochlebiony, z lekką, złośliwą uciechą.
- W ogóle - zwrócił się radca do pozostałych - chciałbym prosić was wszystkich,
abyście mnie natychmiast zawiadomili, gdyby moje mu synowi coś się przydarzyło.
 Ta uwaga wywabiła jednak z ust Törlessa pytanie, zadane tonem niesłychanie
znudzonym:
- Ależ, papo, co mogłoby mi się przydarzyć? - Przywykł jednak już do tego, że przy
każdym pożegnaniu musi ścierpieć, tego rodzaju troskliwość.
Koledzy stuknęli tymczasem obcasami, przyciskając z powagą małe, misterne szpady
do boków j a radca dodał:
- Nigdy nie można wiedzieć, co się zdarzy, i uspokaja mnie myśl, że zostanę
natychmiast o wszystkim powiadomiony. Ostatecznie może zdarzyć się i tak, że coś
przeszkodzi ci w pisaniu.
Pociąg zajechał. Radca Törless uścisnął syna, pani von Törless zasłoniła woalką
szczelniej twarz, aby ukryć łzy, koledzy - jeden po drugim - podziękowali, potem konduktor
zatrzasnął drzwi wagonu.
Raz jeszcze państwo Törlessowie ujrzeli wysoką, nagą tylną ścianę instytutu, potężny,
długi mur otaczający park, a potem z lewej i prawej strony sunęły już tylko szarobrunatne
pola i pojedyncze drzewa owocowe.

*
Młodzi ludzie opuścili tymczasem dworzec i niewiele z sobą mówiąc, szli w stronę
miasta gęsiego po obu stronach drogi, w ten sposób unikając przynajmniej najbardziej
gęstego i lepkiego kurzu.
Minęła godzina piąta i nad polami zawisnął chłód i powaga niby zwiastuny wieczoru.
Törlessowi zrobiło się bardzo smutno.
Może przyczyną tego był odjazd rodziców, może była to jednak tylko owa głucha,
odpychająca melancholia, jaka w tej chwili zaciążyła na całe i przyrodzie na odległość kilku
kroków zacierała kształty przedmiotów przytłaczającymi matowymi barwami.
Ta sama straszliwa obojętność, która już przez całe południe kładła się na wszystkim
dokoła, pełzła teraz nad ziemią, a za nią sunęła lepka mgła, czepiająca się podorywek i
ołowianoszarych pól buraczanych. Törless nie patrzył w prawo ani w lewo, ale wyczuwał to.
Krok za krokiem wchodził w ślady rozwierające się w kurzu drogi pod nogą poprzednika i tak
to odczuwał, jakby tak być musiało, jakby kamienny przymus całe jego życie pochwycił i
"zawęził w tym ruchu - krok za krokiem - do tej jednej linii, do tej jednej wąskiej smugi,
ciągnącej się w kurzu drogi.
Kiedy zatrzymali się na skrzyżowaniu, gdzie inna droga spływała z ich drogą w
okrągły wydeptany placyk i gdzie zbutwiały drogowskaz krzywo sterczał w górę, owa linia
przeciwstawna otoczeniu podziałała na Törlessa jak krzyk rozpaczy.
Szli dalej. Törless myślał o rodzicach, o znajomych, o życiu. O tej porze ludzie stroją
się na przyjęcia towarzyskie lub postanawiają pojechać do teatru. Potem idzie się do
restauracji, słucha koncertu kapeli, wstępuje do kawiarni. Zawiera się interesującą znajomość.
Miła przygoda utrzymuje w oczekiwaniu aż do rana. Z życia, niczym spod cudownego koła,
toczy się coraz to coś nowego, nieoczekiwanego...
Westchnął na myśl o tym i z każdym krokiem zbliżającym go do ciasnoty instytutu
coś v nim ściskało się coraz mocniej.
Już teraz dźwięczał mu w uszach znak dzwonka. Niczego nie obawiał się bowiem
bardziej niż tego dzwonka, który nieodwołalnie, niby brutalne cięcie noża, oznaczał kres dnia.
Niczego wprawdzie nie przeżywał i -życie jego tliło się w ciągłej obojętności, ale ów
sygnał dzwonka przydawał temu jeszcze szyderstwa, powodował drżenie bezsilnej
wściekłości na siebie samego, na swój los i pogrzebany dzień.
Teraz niczego już nie możesz przeżyć, podczas dwunastu godzin niczego nie możesz
przeżyć, na dwanaście godzin jesteś martwy - to był sens tego dzwonka.

*
Kiedy gromadka młodych ludzi weszła pomiędzy pierwsze niskie, podobne do chat
domki, głuche zadumanie ustąpiło. Törless jakby z obudzonym nagle zainteresowaniem
podniósł głowę i wytężając uwagę, patrzył w duszne wnętrza niskich, brudnych zabudowań,
obok których przechodzili.
Przed drzwiami wielu domów stały kobiety w kieckach i zgrzebnych koszulach -
kobiety o szerokich, zawalanych błotem, bosych stopach i nagich, spalonych na brąz
ramionach.
Jeśli były młode i jędrne, leciało w ich stronę niejedno tęgie, słowiańskie, żartobliwe
słówko. Na widok “młodych panów" szturchały się i chichotały, tu i ówdzie któraś z nich
krzyknęła, gdy w przejściu ktoś otarł się zbyt mocno o jej piersi lub na klaśnięcie w udo
odpowiadała ze śmiechem wyzwiskiem. Niektóre spoglądały tylko z gniewną powagą za
młodzieńcami, chłop zaś, jeśli przypadkiem znalazł się przed domem, uśmiechał się
zakłopotany, na poły niepewnie, na poły dobrodusznie.
Törless nie uczestniczył w tej rubasznej, przedwcześnie dojrzałej męskości swych
kolegów.
Przyczyną tego była częściowo pewna nieśmiałość w sprawach seksualnych, właściwa
niemal wszystkim jedynakom, przede wszystkim jednak szczególny rodzaj jego
predyspozycji umysłowych, bardziej skrytych, silniejszych i mroczniej zabarwionych niż u
jego przyjaciół, które trudniej się też ujawniały.
Podczas gdy tamci bezwstydnie żartowali z kobietami, raczej aby “zadać szyku" niż z
pożądania, duszę milczącego młodego Törlessa rozdzierał i smagał prawdziwy bezwstyd.
Przez małe okienka i kanciaste, wąskie wrota spoglądał w głąb domów wzrokiem tak
rozpalonym, że przed oczyma tańczyła mu ustawicznie delikatna sieć.
Nagie prawie dzieci tarzały się w gnoju podwórzy, tu i tam spódnica pracującej
kobiety odsłaniała kolana lub ciężka pierś prężyła się jędrnie pod fałdami koszuli. I - jak
gdyby to wszystko rozgrywało się w zupełnie innej, zwierzęcej, przytłaczającej atmosferze, z
sieni domów płynęło ciężkie, duszne powietrze, które Törless łapczywie wdychał.
Przyszły mu na myśl stare obrazy widziane w muzeach, których nie mógł zrozumieć.
Czekał na coś, podobnie jak czekał zawsze przed tymi obrazami na coś, co się nigdy nie
wydarzyło. Na co...? Na coś zaskakującego, nigdy dotychczas nie widzianego; na jakiś
niesłychany widok, jakiego nie potrafił sobie wcale wyobrazić, na coś o przeraźliwej,
zwierzęcej zmysłowości, coś, co go miało pochwycić w szpony !i całego rozszarpać; na
przeżycie, które w jakiś niejasny sposób musiałoby mieć związek z brudnymi kaftanami tych
kobiet, z ich szorstkimi rękami i niskimi izbami... z walaniem się w gnoju podwórzy... Nie,
nie! - w tej chwili czuł już tylko ognistą siatkę przed oczyma - słowa tego nie wypowiedzą;
wcale nie jest tak źle, jak mówią słowa; to jest całkiem nieme - dławiące uczucie w krtani,
myśl ledwie zauważalna i tylko wówczas, gdy pragnie się ją ująć w słowa, tak to wychodzi.
Ale wtedy jest to tylko odległe podobieństwo, jak w ogromnym powiększeniu, gdzie nie tylko
widać wszystko wyraźniej, lecz nawet rzeczy, których wcale nie ma... Mimo to było mu
wstyd.
- Cóż to, tęskni chłopczyna? - zagadnął go nagle drwiąco wysoki, starszy o dwa lata
Reiting, który zauważył milczenie i pociemniałe oczy Törlessa. Ten uśmiechnął się sztucznie i
z przymusem, miał wrażenie, że złośliwy Reiting podsłuchał, co dzieje się w jego duszy.
Nie odpowiedział. Tymczasem doszli na kwadratowy plac kościelny, wybrukowany
kocimi łbami, i tutaj się rozstali.
Törless z Beinebergiem nie chcieli jeszcze wracać do instytutu. Inni nie mieli
zezwolenia na dłuższy pobyt poza zakładem i musieli iść do domu.
 Weszli do cukierni.
Usiedli przy małym stoliku z okrągłym blatem, przy oknie wychodzącym na ogród,
pod gazowym kandelabrem, którego światła spoza mlecznych kuł cicho syczały. Rozsiedli się
wygodnie, kazali sobie napełniać kieliszki coraz to inną wódką, palili papierosy, jedli ciastka i
delektowali się, że są jedynymi gośćmi. Co najwyżej w dalszych pomieszczeniach siedział
jakiś samotny gość przed kieliszkiem wina; w salce na froncie było cicho, nawet zażywna,
posunięta już w latach właścicielka .cukierni zdawała się drzemać za ladą.
Törless patrzył od niechcenia przez okno - w pusty ogród, który z wolna zmierzchał.
Beineberg opowiadał. O Indiach. Jak zwykle. Albowiem jego ojciec, który był
generałem, przebywał w tym kraju za młodu jako oficer w służbie angielskiej. I nie tylko jak
inni Europejczycy przywiózł był stamtąd rzeźby, tkaniny i małe statuetki bożków, ale odczuł i
zachował w duszy coś z tajemniczych, dziwnych mroków ezoterycznego buddyzniu.
Przeniósł na syna już od dziecka to, co tam poznał i potem uzupełnił lekturą.
Z lekturą zresztą była u niego sprawa osobliwa. Był oficerem kawalerii i w ogóle nie
lubił książek. W równej mierze gardził powieściami co filozofią. Gdy czytał, nie chciał
zastanawiać się, nie myślał o problemach, ale, otwierając książkę, od razu pragnął wniknąć -
niby przez tajemną furtkę - w sam środek wybranych zagadnień. Musiały to być książki,
których samo posiadanie było już jakby tajemnym znakiem i rękojmią nadziemskich
objawień, a to znajdował jedynie w księgach filozofii hinduskiej, które nie były dla niego po
prostu książkami, lecz objawieniami, rzeczywistością - dziełami o niezwykłym znaczeniu,
podobnie jak alchemiczne i czarodziejskie księgi średniowiecza.
Z takimi to księgami zamykał się wieczorami ów zdrowy, energiczny człowiek, który
rygorystycznie pełnił swą służbę, a poza tym sam ujeżdżał prawie codziennie swoje trzy
wierzchowce.
Na chybił trafił wyszukiwał jakieś miejsce i rozmyślał, czy nie objawi mu się akurat
tego dnia jego najtajniejszy sens. I nigdy nie był rozczarowany, chociaż często zdawał sobie
sprawę, że nie dotarł dalej niż do przedsionka świątyni.
Tak więc dokoła tego żylastego, opalonego człowieka, nawykłego do przebywania na
świeżym powietrzu unosiło się coś niby uroczysta tajemnica. Jego przekonanie, że codziennie
znajduje się w przededniu druzgocącego, wielkiego odkrycia, dawało mu pewną skrytą
wyższość. Jego oczy nie były marzycielskie, lecz twarde i spokojne. Ich wyraz ukształtowało
przyzwyczajenie czytania w księgach, w których nie można przesunąć żadnego słowa, nie
niszcząc ukrytego sensu, ostrożne, pełne szacunku odważanie każdego zdania wedle jego
sensu i podwójnego znaczenia.
Niekiedy tylko jego myśli gubiły się w zmierzchaniu dobrotliwej melancholii. Działo
się to wówczas, gdy rozmyślał o tajemnym kulcie związanym z oryginałami leżących przed
nim ksiąg, o cudach, jakie z nich brały początek i porywały tysiące, tysiące ludzi, którzy na
skutek wielkiej odległości, jaka dzieliła go od nich, wydawali mu się obecnie jak bracia,
podczas gdy gardził ludźmi ze swego otoczenia, widząc ich ze wszystkimi szczegółami. W
takich chwilach bywał zniechęcony. Przygnębiała-go myśl, że skazany jest na życie, które
upływa z dala od źródeł świętych mocy, a jego wysiłki skazane są może na to, by osłabnąć w
niełasce okoliczności. Gdy jednak smutny siedział tak chwilę nad swymi księgami, dziwnie
robiło mu się na duszy. Jego -melancholia nie traciła wprawdzie nic ze swego ciężaru,
przeciwnie, smutek jej potęgował się jeszcze; ale nie ciążył mu już. Czuł się bardziej niż
kiedykolwiek samotny i na straconej pozycji, ale w tym smętku kryła się jakaś subtelna
przyjemność, duma, że robi coś odmiennego, że służy niezrozumiałemu bóstwu. Wówczas w
jego oczach mógł przelotnie ukazać się błysk, który przypominał szaleństwo religijnej
ekstazy.

*
Beineberg zmęczył się gadaniem. Portret dziwnego ojca żył w nim w zniekształconym
powiększeniu. Wprawdzie zachował się każdy rys, ale to, co u tamtego było pierwotnie może
jedynie kaprysem, utrzymywanym i potęgowanym przez ekskluzywność, u syna wyrosło w
fantastyczną nadzieję. Owa właściwość, która u ojca oznaczała w gruncie rzeczy może tylko
ostatni azyl indywidualności, jaki każdy człowiek - choćby tylko przez wybór swego ubrania
- musi sobie stworzyć, aby mieć coś; co go wyróżnia od innych, u syna przerodziło się w
niewzruszoną wiarę, że za pomocą niezwykłych sił duchowych może sobie zapewnić
władztwo.
Törless znał na pamięć to gadanie. Przechodziło mimo niego, nie wzruszało go.
Odwrócił się znowu na pół od okna i obserwował kolegę, który skręcał sobie
papierosa. I znowu poczuł ową dziwną niechęć do tamtego, jaka chwilami w nim narastała. Te
wąskie, śniade ręce, które w tej chwili zręcznie zawijały tytoń w bibułkę, były właściwie
piękne. Szczupłe palce, owalne, ładnie sklepione paznokcie - było w nich coś wytwornego,
tak samo w ciemnopiwnych oczach. Również w wydłużonej smukłości całego ciała. Co
prawda uszy mocno odstawały, twarz była mała i o nieregularnych rysach, a ogólne wrażenie,
jakie sprawiała głowa, przypominało łepek nietoperza. A jednak - Törless czuł to wyraźnie,
odważając szczegóły za i przeciw - nie te brzydkie, raczej te doskonalsze niepokoiły go lak
dziwnie.
Chudość ciała - sam Beineberg zwykł był wychwalać stalowo smukłe nogi
homeryckich zawodników jako swój ideał - na Törlessa nie działała w ogóle w ten sposób.
Dotychczas nie zdawał sobie z tego sprawy, w tej chwili zaś nie przychodziło mu na myśl
żadne zadowalające porównanie. Chętnie spojrzałby badawczo na Beineberga, lecz tamten
zauważyłby to zaraz i Törless musiałby wdać się z nim w rozmowę. Ale właśnie gdy tak na
pół patrzył na niego, a na pół uzupełniał obraz w wyobraźni, uderzyła go pewna różnica.
Kiedy w myślach obnażył to ciało, nie mógł wyobrazić sobie spokojnej smukłości, przed
oczyma jawiły się raczej niespokojne, wijące się ruchy, powykręcane kończyny i skrzywiony
kręgosłup, takie, jakie znaleźć można na starych obrazach przedstawiających męczenników
lub w groteskowych widowiskach jarmarcznych aktorów.
Także ręce, które przecież równie dobrze mógł utrwalić w pamięci pod wrażeniem
jakiegoś kształtnego gestu, teraz nasuwały mu jedynie myśl o skrzętnej ruchliwości. I właśnie
na nich, choć właściwie były u Beineberga tym, co najpiękniejsze, skoncentrowała się
największa niechęć Törlessa. Miały w sobie coś rozwiązłego - to było odpowiednie słowo.
Coś rozwiązłego tkwiło również we wrażeniu skrzywionych ruchów, jakie wykonywało ciało.
W rękach zdawało się tylko to coś skupiać i z nich promieniować niby przeczucie dotknięcia,
które dreszczem wstrętu przejęło Törlessa. Sam zdziwił się i przestraszył tym pomysłem. Bo
już po raz wtóry tego dnia zdarzyło się, że coś płciowego wcisnęło się w jego myśli -
niespodzianie i bez uzasadnionego związku.
Beineberg wziął gazetę i teraz Törless mógł go dokładnie obserwować.
W istocie trudno byłoby znaleźć w nim coś, co by choć w pewnej mierze mogło
usprawiedliwić nagłe wyłonienie się podobnych asocjacji myślowych. A jednak uczucie
niesmaku na przekór wszelkim uzasadnieniom było coraz żywsze. Nie upłynęło jeszcze
dziesięć minut milczenia między nimi, a Törless czuł, jak niechęć potęguje się w nim do
ostateczności. Po raz pierwszy zdawał się w tym wyrażać pewien zasadniczy nastrój, pewien
zasadniczy stosunek między nim a Beinebergiem, obecna, czająca się od początku nieufność
zdawała się naraz wznosić do świadomego odczucia.
Sytuacja między nimi zaostrzała się coraz bardziej. Törlessowi cisnęły się na usta
obelgi, dla których nie znajdował słów. Jakiś wstyd, jak gdyby między nim a Beinebergiem
istotnie coś zaszło, budził w nim niepokój. Palcami zaczął nerwowo bębnić po płycie stołu.
W końcu, by pozbyć się tego dziwacznego H tanu, począł znowu wyglądać przez
okno.
Beineberg oderwał wzrok od gazety, potem przeczytał jakiś ustęp, odłożył dziennik i
ziewnął.
Wraz z milczeniem prysnął przymus ciążący na Törlessie. Słowa bez znaczenia
spłynęły do reszty po tej chwili, zgasiły ją. Było to nagłe, uważne wsłuchiwanie, po którym
nastąpiła dawna obojętność.
- Ile mamy jeszcze czasu? - spytał.
- Dwie i pół godziny.
Z dreszczem skulił ramiona; znowu poczuł obezwładniającą moc ciasnoty, która go
oczekiwała. Rozkład godzin, codzienne obcowanie z kolegami. Nie będzie nawet tej niechęci
do Beineberga, jaka przez mgnienie oka zdawała się stwarzać nową sytuację.
- A co mamy dziś na kolację?
- Nie wiem.
- A jakie przedmioty na jutro?
- Matematyka.
- Och! Mamy coś zadane?
- Tak. Parę nowych zadań z trygonometrii. Rozwiążesz je na pewno, nie ma w nich nic
szczególnego.
- A potem?
- Religia.
- Religia. Ach tak. To znowu coś takiego... Sądzę, że gdybym akurat miał wenę,
mógłbym równie dobrze udowodnić, że dwa razy dwa jest pięć, jak to, że może istnieć tylko
jeden Bóg.
Beineberg spojrzał na niego drwiąco.
- Jesteś w tych rzeczach po prostu śmieszny. Wydaje mi się niemal, że tobie samemu
sprawia to przyjemność, przynajmniej taki zapał płonie w twoich oczach.
- Czemu by nie? Czy to nie śliczne? Zawsze istnieje pewien punkt, w którym człowiek
przestaje wiedzieć, czy jeszcze kłamie, czy też to, co wymyślił, nie jest prawdziwsze od niego
samego.
- Jak to?
- No, nie biorę tego dosłownie. Z pewnością zawsze wie się, że się blaguje; mimo to
człowiekowi samemu sprawa wydaje się czasem tak wiarogodna, że milknie, schwytany jak
gdyby w potrzask własnych myśli.
- Dobrze. Ale co ci przy tym sprawia przyjemność?
- Właśnie to, człowiek doznaje przy tym jakby wstrząsu, ogarnia go przerażenie,
zawrót głowy.
 - Ach przestań, to przecież zabawa.
- Wcale nie twierdzę czegoś przeciwnego. Ale bądź co bądź w całej szkole to jest dla
mnie najbardziej interesujące.
- Więc rodzaj gimnastyki umysłowej? Ale “celu w tym nie widzę.
- Nie - odparł Törless, spoglądając znowu w ogród. Za swymi plecami, daleko, słyszał
ryczenie gazowych palników. Śledził uczucie, które melancholijnie jak mgła w nim
powstawało.
- Nie ma w tym celu. Masz rację. Ale nie wolno tego sobie mówić. Jaki jest właściwie
rei tego wszystkiego, co przez cały dzień robimy w szkole, co mamy z tego? Myślą coś dla
ciebie, rozumiesz? Wieczorem wie się, że znowu przeżyło się dzień, nauczyło się tego i
owego, wypełniło rozkład godzin, ale przy tym wszystkim człowiek pozostaje pusty - to mam
na myśli, czuję, jak by to powiedzieć, wewnętrzny głód...
Beineberg bąknął coś o ćwiczeniu, przygotowaniu ducha, niemożności zaczęcia
czegoś, a później...
- Przygotować? Ćwiczyć? Po co? Czy wiesz coś pewnego? Ty może się czegoś
spodziewasz, ale i dla ciebie wszystko jest niepewne. To jest tak: wieczne czekanie na coś, o
czym nie wiemy nic więcej jak to, że na to czekamy... Jakie to nudne.
- Nudne... - zawtórował przeciągle Beineberg kołysząc głową.
Törless wciąż jeszcze patrzył w ogród. Miał wrażenie, że słyszy szelest zwiędłych
liści unoszonych wiatrem. Potem nastała chwila najbardziej, intensywnej ciszy, jaka
poprzedza zawsze zapadanie zupełnej ciemności. Zdawało się, że kształty, które zapadały się,
coraz głębiej w zmierzch, i barwy, które się rozpłynęły, na chwilę jakby wstrzymały oddech,
zamarły...
- Słuchaj, Beineberg - powiedział Törless nie odwracając głowy - o zmierzchu istnieje
chyba zawsze parę chwil bardzo szczególnych. Ilekroć to obserwuję, nawiedza mnie zawsze
to samo wspomnienie. Byłem jeszcze dzieckiem, kiedy pewnego razu o takiej godzinie
bawiłem się w lesie. Służąca oddaliła się, nie wiedziałem o tym, wydawało mi się, że czuję ją
w pobliżu. Nagle coś zmusiło mnie do podniesienia oczu. Poczułem, że jestem sam. Zrobiło
się nagle tak cicho. A gdy się rozejrzałem, zdawało mi się, że drzewa stoją milczącym
kręgiem wokół mnie i patrzą na mnie. Rozpłakałem się. Poczułem się tak bardzo opuszczony
przez dorosłych, wydany na łup martwym tworom... Co to takiego? Nieraz czuję to znowu -
owo nagłe milczenie, będące jak mowa, której nie słyszymy.
- Nie wiem, co masz na myśli. Ale czemu przedmioty nie mogłyby mówić? Wszak nie
możemy nawet z całą pewnością twierdzić, że nie posiadają duszy.
 Törless nie odpowiedział. Spekulatywne rozumowanie Beineberga nie podobało mu
się.
- Czemu wciąż jeszcze patrzysz przez okno? - zapytał tamten po chwili. - Co takiego
tam widzisz?
- Myślę wciąż jeszcze o tym, co to może być? - W rzeczywistości myślał już o czymś
innym, do czego nie chciał się przyznać. Wielkie napięcie, nasłuchiwanie ważnej tajemnicy i
odpowiedzialność za to, że spojrzał w nie nazwane jeszcze związki życia - wszystko to mógł
udźwignąć tylko przez krótką chwilę.
Potem naszło go znowu uczucie samotności i opuszczenia, które następowało zawsze
po tym zbyt wielkim wysiłku. Wyczuwał: tu kryje się coś, co jest dlań jeszcze za trudne i jego
myśli pobiegły ku czemuś innemu, związanemu z tamtym, ale niejako tylko w tle i na czatach
- do samotności.
Z pustego ogrodu tu i ówdzie zatańczył liść w stronę oświetlonego okna i na swym
grzbiecie uniósł jasną smugę w mrok. Ciemność zdawała się rozstępować i cofać, aby w
następnej chwili znowu postąpić naprzód i stanąć przed oknami, nieruchoma jak mur. Ta
ciemność była światłem dla siebie. Niby rój czarnych wrogów spadła na ziemię, zabiła lub
przegnała ludzi, albo uczyniła coś, co wymazało wszelki ślad po nich.
I Törless miał wrażenie, że cieszy się z tego. Nie lubił w takiej chwili ludzi dorosłych i
dojrzałych. Nie lubił ich nigdy, gdy nastawała ciemność. Zwykł był wówczas myśleć, że ludzi
nie ma. Świat zdawał się w takich chwilach pustym, ponurym domem, a pierś przeszywał
dreszcz, jak gdyby musiał błądzić od pokoju do pokoju - mroczne pokoje, gdzie nie wiadomo,
co kryją kąty - po omacku przekraczać progi, których nie miała po nim więcej dotknąć stopa
ludzka, aż w którymś z pokojów zamkną się nagle za nim i przed nim drzwi, a on stanie
twarzą w twarz z władczynią czarnych zastępów. I w tym momencie zatrzasną się też zamki
wszystkich innych drzwi, przez które przeszedł, i tylko z dala, przed murami, cienie
ciemności niby czarni eunuchowie stać będą na straży i trzymać ludzi w oddali.
To był rodzaj jego samotności, odkąd wtedy - w lesie, gdzie tak płakał - opuszczono
go. Miała ona dla- niego urok kobiety i czegoś nieludzkiego zarazem. Czuł ją jak kobietę, ale
jej oddech dławił mu piersi, jej twarz była wirującym wspomnieniem wszystkich ludzkich
twarzy, a ruchy jej rąk dreszczami, jakie mu przebiegały po ciele..
Obawiał się tych fantazji, uświadamiał sobie bowiem ich tajemną rozwiązłość i
niepokoiła go myśl, że podobne wyobrażenia mogłyby zyskać nad nim coraz to większą
władzę... Ale nachodziły go właśnie wówczas, gdy sądził, że jest najbardziej skupiony,
najczystszy. Można by rzec - jako reakcja na te chwile, kiedy przeczuwał tkliwe doznania,
które wprawdzie już się w nim sposobiły, ale były jeszcze przedwczesne w jego wieku. Gdyż
w rozwoju każdej subtelnej siły moralnej istnieje taki wczesny .punkt, kiedy osłabia ona
duszę, której w przyszłości będzie może najśmielszym doświadczeniem - jak gdyby najpierw
jej szukające korzenie musiały opaść i rozryć grunt, który potem mają umocnić - dlatego to
młodzieńcy z wielką przyszłością posiadają przeważnie przeszłość bogatą w upokorzenia. -
Upodobanie Törlessa do pewnych nastrojów było pierwszym napomknieniem duchowego
rozwoju, który potem ujawnił się jako talent zdumiewania się. Później bowiem zawładnęła
nim osobliwa wręcz zdolność. Coś zmuszało go do przeżywania wydarzeń, ludzi, rzeczy, tak,
nieraz nawet samego siebie w taki sposób, że miewał przy tym uczucie zarówno
nierozwiązalnej obcości, jak też niewytłumaczalnego, nigdy w pełni nie usprawiedliwionego
powinowactwa. Wszystkie te sprawy wydawały mu się całkiem zrozumiałe, wręcz dotykalne,
jednak nie dawały się bez reszty rozpuścić w słowach i myślach. Między wydarzeniami a jego
“ja", nawet między jego własnymi uczuciami a jakimś najwewnętrzniejszym “ja",
pożądającym ich zrozumienia, występowała zawsze linia graniczna, która niby horyzont
cofała się przed jego pragnieniem, im bardziej się do niej zbliżał. Tak, im dokładniej ogarniał
myślą swoje doznania, im bardziej stawały mu się znane, tym bardziej zarazem były mu obce
i niepojęte, aż wydało się, że to nie one cofają się przed nim, ale że on sam oddala się od nich,
a przecież nie potrafił otrząsnąć się z przywidzenia, że się do nich zbliża.
Owa dziwna, niepojęta sprzeczność wypełniła później spory szlak jego duchowego
rozwoju, rozdzierała mu duszę, zagrażając jej długo jako najważniejszy problem.
Na razie brzemię tych walk zwiastowało jednak tylko częste, nagle przychodzące
znużenie, strasząc Törlessa już naprzód, ilekroć z jakiegoś osobliwego, wątpliwego nastroju -
jak przed chwilą - wyłaniało się jego przeczucie.
Wtedy wydawał się sobie bezsilny jak wiezie jak ktoś poniechany, ktoś odgrodzony od
innych i od siebie; mógłby wówczas krzyczeć w pustce i rozpaczy, ale miast tego odwracał
się jakby od tego surowego, pełnego oczekiwania, dręczonego i znużonego człowieka w sobie
i - jeszcze przestraszony tą nagłą rezygnacją, a już zachwycony jej ciepłym grzesznym
oddechem - nasłuchiwał szepczących głosów, jakie miała dlań samotność.
Nagle Törless zaproponował, aby zapłacili. W oczach Beineberga błysnęło
zrozumienie; znał ten nastrój. Törlessa przejęło to wstrętem. Jego niechęć do Beineberga
ożyła na nowo, poczuł się zhańbiony wspólnotą z tamtym.
Ale to już należało do tego rodzaju chwil. Hańba jest jedną samotnością więcej, jest
nowym, ponurym murem.
Nie odzywając się do siebie, ruszyli w pewną dobrze im znaną drogę.
 Widocznie w ostatnich chwilach spadł lekki deszcz - powietrze było parne i wilgotne,
wokół latarń drżała kolorowa mgła, gdzieniegdzie lśniły chodniki.
Törless przycisnął szpadę, która uderzała o bruk, mocno do boku, ale nawet cichy
stukot obcasów przeszywał go osobliwym dreszczem.
Po pewnym czasie poczuli pod stopami miękki grunt; oddalili się od centrum miasta i
przez szeroki, wiejski trakt szli w stronę rzeki.
Czarna i ociężała, toczyła się pod drewnianym mostem, wydając głębokie, bulgoczące
tony. Stała tu tylko jedna jedyna latarnia z zakurzonymi i rozbitymi szybami. Blask światła,
uginającego się migotliwie pod zrywami wiatru, padał chwilami na mknącą falę i rozpraszał
się na jej grzbiecie. Okrągłe dyle rozstępowały się pod krokami, toczyły się w przód i w tył.
Beineberg przystanął w milczeniu. Przeciwległy brzeg porośnięty był gęstymi
drzewami, które, ponieważ droga zbaczała pod kątem prostym i wiodła dalej wzdłuż rzeki,
groziły niby czarna, nieprzenikniona ściana. Dopiero po ostrożnym szukaniu trafili na wąską,
ukrytą w gęstwinie dróżkę, prowadzącą dalej prosto w las. Z gęstego, bujnego poszycia o
które ocierały się ubrania, spadał za każdym krokiem deszcz kropel. Po dłuższej chwili
musieli znowu przystanąć i poświecić sobie zapałką. Cisza była zupełna, nawet nie dochodził
tu bulgot rzeki. Nagle z oddali dobiegł jakiś nieokreślony, złamany tom. Zabrzmiał jak krzyk,
jak ostrzeżenie lub tylko jak zawołanie nieznanego stworzenia, które podobnie jak oni
przedzierało się przez krzewy. Poszli w kierunku dźwięku, zatrzymali się, szli dalej. Trwało to
chyba kwadrans lub dłużej, zanim z ulgą nie rozróżnili wrzaskliwych głosów i dźwięków
harmonijki.
Między drzewami rozjaśniło się i po kilku krokach znaleźli się na skraju polanki,
pośrodku której stał masywny, kwadratowy, dwupiętrowy budynek.
Była to stara łaźnia. Niegdyś używana przez mieszkańców miasta i okolicznych
chłopów jako zakład leczniczy, od lat stała pusta. Jedynie na parterze znalazł przytułek
pewien zażywający złej sławy szynk.
Obydwaj stali chwilę w milczeniu i nasłuchiwali.
Törless wysunął właśnie nogę, by wyjść z krzaków, gdy w sieni domu zatrzeszczały
ciężkie buty i jakiś pijak wyszedł na dwór chwiejnym krokiem. Za nim, w cieniu sieni, stała
kobieta i słychać było jej szybki gniewny szept, jakby domagała się czegoś od mężczyzny.
Pijak roześmiał się i zatoczył. Potem dobiegła ich jakby prośba, jednak słów nie mogli
zrozumieć. Wyczuwalny był jedynie schlebiający, perswadujący dźwięk głosu. Kobieta
wysunęła się teraz bardziej i położyła mężczyźnie rękę na ramieniu. Światło księżyca padło
na nią, na jej spódnicę, kaftanik, jej proszący uśmiech. Mężczyzna patrzył przed siebie,
potrząsał głową, ręce trzymał mocno w kieszeniach. Potem splunął i odepchnął kobietę.
Prawdopodobnie powiedziała coś. Teraz można ich było zrozumieć, mówili bowiem głośniej.
- Nie chcesz mi więc nic dać? Ty..
- Zmykaj na górę, flejtuchu!
- Co? Taki ordynus!
W odpowiedzi pijak ociężałym ruchem poszukał kamienia.
- Jeśli nie znikniesz w tej chwili, głupie babsko, zgruchoczę ci kark! - zamachnął się
kamieniem. Törless posłyszał, jak kobieta z ostatnim obelżywym słowem na ustach ucieka
schodami na górę.
Mężczyzna stał chwilę w milczeniu i niezdecydowanie trzymał kamień w ręku.
Roześmiał się; spojrzał ku niebu, gdzie między czarnymi chmurami płynął żółty jak wino
księżyc; potem wgapił się w ciemny żywopłot krzewów, jakby zamierzał ruszyć w tamtą
stronę. Törless ostrożnie cofnął nogę, serce biło mu mocno aż w krtani. W końcu jednak pijak
się rozmyślił. Wypuścił kamień. Z ordynarnym, tryumfującym śmiechem zawołał coś
nieprzyzwoitego w stronę okna na górze, potem zniknął za węgłem.
Obaj stali wciąż jeszcze bez ruchu.
- Poznałeś ją? - szepnął Beineberg. - To Bożena.
Törless nie odpowiedział, nasłuchiwał, czy pijak nie wraca. Beineberg pchnął go
naprzód. Szybkimi, ostrożnymi susami, omijając światło, które w formie klina padało z okien
parteru, wpadli do ciemnej bramy. Drewniane, mocno kręte schody prowadziły do góry, na
piętro. Widać posłyszano ich kroki na skrzypiących schodach lub może szpada trąciła o
drzewo - drzwi szybko otwarły się i człowiek jakiś wyszedł zobaczyć, kto pęta się po domu,
harmonijka nagle zamilkła i gwar głosów na chwilę ustał wyczekująco.
Törless przestraszony przywarł do zakrętu schodów. Ale mimo ciemności poznano go
widocznie, bo dosłyszał drwiący głos kelnerki, gdy zamykano z powrotem drzwi, potem
rozległ się hałaśliwy śmiech.
Na podeście pierwszego piętra było zupełnie ciemno. Ani Törless, ani Beineberg nie
odważyli się postąpić kroku, niepewni, czy czegoś nie trącą i nie wzniecą hałasu. Gnani
podnieceniem, po omacku, dygoczącymi palcami szukali klamki u drzwi.

*
Bożena, wiejska dziewczyna, przybyła przed laty do wielkiego miasta, gdzie wstąpiła
na służbę i została później pokojówką.
 Zrazu wiodło się jej całkiem dobrze. Chłopski sposób bycia, jakiego się nigdy nie
wyzbyła, podobnie jak mocnego, zamaszystego chodu, zapewniały jej zaufanie pań, które
ceniły naiwność w jej woniejącej oborą istocie, ora?, przychylność panów, którzy potrafili
ocenić w niej owe perfumy. Zapewne tylko z kaprysu, może również z niezadowolenia i
głuchej tęsknoty za namiętnością porzuciła to wygodne życie. Została kelnerką, zachorowała,
znalazła potem azyl w eleganckim domu publicznym i z wolna, w miarę jak drążyło ją to
rozpustne życie, spłukiwało ją ono coraz dalej na prowincję.
Zaczepiła się wreszcie tutaj i mieszkała już od lat, niedaleko swej wioski rodzinnej, za
dnia pomagając w gospodarstwie, wieczorem czytając tanie romanse, paląc papierosy i od
czasu do czasu przyjmując mężczyzn.
Nie była jeszcze całkiem brzydka, lecz twarz jej w sposób rzucający się w oczy
pozbawiona była wszelkiego wdzięku i Bożena zadawała sobie trud, aby całą swoją istotą
podkreślić to jeszcze bardziej. Z upodobaniem dawała do zrozumienia, że zna dobrze
wykwint i mechanizm eleganckiego świata, ale obecnie jest wyższa ponad to. Mówiła chętnie,
że gwiżdże na ów świat, tak samo jak na siebie - jak w ogóle na wszystko. Mimo swego
zaniedbania zażywała dzięki temu pewnego szacunku w oczach okolicznych synów
chłopskich. Spluwali wprawdzie, gdy o niej mówili, i czuli się zobowiązani okazywać jej
większą brutalność niż innym dziewczętom, w gruncie rzeczy jednak byli bardzo dumni z tej
“przeklętej wiedźmy", która wyszła z ich sfery i przejrzała szwindel świata. Wprawdzie
pojedynczo i skrycie, ale bądź co bądź przychodzili, by z nią porozmawiać. Dzięki temu
Bożena odnalazła w życiu resztkę dumy i usprawiedliwienia. Jeszcze większą może
satysfakcję sprawiali jej młodzi panicze z instytutu. Wobec nich ukazywała rozmyślnie swoje
najbardziej ordynarne, odrażające właściwości, ponieważ - jak zwykła się wyrażać - te
paniczyki mimo to przyczołgają się do niej.
Kiedy dwaj przyjaciele weszli, leżała jak zwykle na łóżku, paląc i czytając.
Törless, jeszcze stojąc w drzwiach, łapczywie chłonął jej obraz
- Mój Boże, co za słodkie chłopaczki przyszły! - zawołała -drwiąco, mierząc
wchodzących z lekka pogardliwym wzrokiem. - Ej, baronie, co powie na to mama? -
przywitała ich po swojemu.
- Stul gębę! - mruknął Beineberg, siadając przy niej na łóżku. Törless usiadł z boku,
był zirytowany, gdyż Bożena nie zwracała na niego uwagi, udając, ze go nie ma.
Odwiedziny u tej kobiety były ostatnio jego jedyną, potajemną radością. Już pod
koniec tygodnia ogarniał go niepokój, nie mógł doczekać się niedzieli, aby wieczorem
wymknąć się do niej. Przede wszystkim owa konieczność skradania się sprawiała mu
przyjemność. Gdyby tak na przykład przed chwilą przyszło do głowy chłopakom pijącym w
szynku zapolować na niego? Po prostu z chęci, aby sprać występnego panicza? Nie był
tchórzem, lecz wiedział, że w tym wypadku byłby całkiem bezbronny. Misterna szpada wobec
tych mocnych pięści wydała mu się wręcz drwiną. A poza tym hańbą i czekająca go kara!
Pozostawałoby mu jedynie uciec lub zdać się na prośby... Albo szukać osłony u Bożeny. Ta
myśl przeszyła go dreszczem. Ale to było tylko to! Wyłącznie to! Nic innego! Ta trwoga, to
poniechanie siebie kusiły go wciąż na nowo. To wyjście poza swoją uprzywilejowaną
pozycją, zstąpienie do pospolitych ludzi, poniżej nich, głębiej niż oni!
Nie był występny. Przy wykonaniu górowała zawsze niechęć wobec własnych
poczynań oraz lęk przed możliwymi skutkami. Tylko jego fantazja zwracała się w
niezdrowym kierunku. Kiedy dni tygodnia - jeden po drugim - kładły się ołowianym
brzemieniem na jego życiu, poczynały go wabić owe pikantne uroki. Ze wspomnień o
wizytach u dziewczyny wytworzyła się osobliwa pokusa. Bożena wydawała mu się istotą
ogromnie pospolitą, a jego stosunek do niej, doznania, jakie musiał przy tym przeżywać -
jakimś okrutnym kultem samoofiary. Pociągało go właśnie to, że musiał porzucić wszystko, w
czym był zamknięty, uprzywilejowaną pozycją, myśli, uczucia, które mu wdrożono, wszystko
to, co mu nic nie dawało, a uciskało go. Kusiło go, by nago, wyżuty z wszystkiego, w
szalonym pędzie uciec do tej kobiety.
Nie różnił się pod tym względem od innych młodych ludzi. Gdyby Bożena była czysta
i piękna i gdyby potrafił wtedy kochać, może gryzłby ją potęgując jej i swoją rozkosz aż do
bólu. Albowiem pierwsza namiętność dorastającego człowieka nie jest miłością do jednej,
lecz nienawiścią do wszystkich. Uczucie niezrozumienia przez innych i niezrozumienia
świata nie towarzyszy pierwszej namiętności, lecz jest jej jedyną, nieprzypadkową przyczyną.
A ona sama jest ucieczką, w której być we dwoje oznacza tylko podwójną samotność.
Prawie każda pierwsza namiętność trwa krótko i pozostawia gorzki niesmak. Jest
omyłką, rozczarowaniem. Nie rozumie się jej potem i nie wie, co ma się właściwie oskarżać.
Pochodzi to stąd, że ludzie w tym dramacie są w większości partnerami z przypadku -
przypadkowi towarzysze w ucieczce. Po zaspokojeniu nie poznają się więcej. Widzą w sobie
różnice, ponieważ nie widzą już rzeczy wspólnych.
U Törlessa sprawa miała się dlatego inaczej, że był sam. Starzejąca się, podupadła
prostytutka nie mogła wyzwolić w nim wszystkiego. Była jednak na tyle kobietą, że niejako
przedwcześnie wywabiła na powierzchnię cząstki jego duszy, które niby dojrzewające zalążki
czekały jeszcze na zapładniający moment.
Takie były naówczas jego osobliwe wyobrażenia i fantastyczne pokusy. Ale czasami
był również bliski tego, by rzucić się na ziemią i krzyczeć z rozpaczy.

*
Bożena wciąż jeszcze nie zwracała na niego uwagi. Zdawało się, że czyni to ze
złośliwości, jedynie po to, by go drażnić. Nagle przerwała rozmowę.
- Dajcie forsę, przyniosę herbatę i wódkę. Törless wręczył jej jedną ze srebrnych
monet, otrzymanych po południu od matki.
Zdjęła z okiennego parapetu obtłuczoną maszynkę spirytusową i zapaliła ją; potem
powoli, powłócząc nogami, zeszła na dół.
Beineberg szturchnął Törlessa w bok:
- Czemuś taki mętny? Pomyśli, że nie masz odwagi.
- Zostaw mnie w spokoju - odrzekł Törless - nie jestem w humorze. Zabawiaj się z nią
sam. Czego ona zresztą gada ciągle o twojej matce?
- Odkąd wie, jak się nazywam, twierdzi, że swego czasu służyła u mojej ciotki i
stamtąd zna moją matkę. Po części wydaje mi się to prawdą, po części łże z pewnością - ot
tak sobie, dla fasonu, chociaż nie pojmuję, co jej w tym sprawia przyjemność.
Törless zaczerwienił się; dziwaczna myśl przyszła mu do głowy. Ale Bożena już
wróciła z flaszką wódki i znowu usiadła na łóżku obok Beineberga. Zaraz też podjęła
poprzednią rozmowę.
- ...Tak, twoja matka była piękną dziewczyną. Wcale nie jesteś do niej podobny z tymi
odstającymi uszami. Wesoła była także, niejeden dobrze ją zapamiętał. I miała rację.
Po chwili coś szczególnie wesołego przyszło jej na myśl.
- Twój wuj, oficer dragonów pamiętasz?... Nazywał się, zdaje się, Karol, był kuzynem
twojej matki. Ten się dobrze do niej umizgał' Ale w niedzielę, kiedy damy udawały się do
kościoła, przystawiał się do mnie. Co chwila musiałam co innego przynosić mu do pokoju...
Przystojniak, dziś jeszcze pamiętam, tylko całkiem się nie żenował... - słowom towarzyszył
dwuznaczny śmiech. Po czym znowu zaczęła się rozwodzić nad tym tematem, widocznie
sprawiało jej to szczególną przyjemność. Słowa jej były poufałe, wymawiała je tonem, jakim
- zdawało się' - chciała kalać każde z nich.
- Sądzę, że podobał się także twojej matce. Gdyby o tej historii ze mną wiedziała!
Myślę, że twoja ciotka wypędziłaby z domu mnie i jego... Takie są te wytworne damy,
zwłaszcza gdy nie mają mężów. “Droga Bożeno to, i droga Bożeno sio" - i tak przez cały
dzień! Ale gdy kucharcia zaszła w ciążę, szkoda, żeś tego nie słyszał. Wydaje mi się, że ci
wytworni państwo sądzą, iż tacy jak my myją nogi raz na rok. Kucharci wprawdzie nic nie
powiedzieli, ale ja za to się nasłuchałam, kiedym usługiwała w pokoju i akurat o tym mówili.
Twoja matka miała taką minę, jakby najchętniej karmiła
się rosą różaną. Najlepsze, że twoja ciotka niedługo potem sama miała brzuch aż pod
brodę...
Podczas gdy Bożena gadała, Törless czuł się bezbronny, wydany na łup jej niecnych
aluzji.
Jak żywe widział przed sobą wszystko, co opisała. Matka Beineberga stawała się jego
własną matką. Przypomniał sobie jasne pokoje rodzinnego domu. Czyste, wypielęgnowane,
niedosiężne twarze, które podczas obiadów w domu nieraz napawały go szacunkiem,
wytworne, chłodne ręce, które nawet podczas jedzenia niczego sobie nie wybaczały. Przyszło
mu na myśl całe mnóstwo podobnych szczegółów i poczuł wstyd, że znajduje się tutaj, w tym
małym, cuchnącym pokoju i drżeniem odpowiada na upokarzające słowa dziewki.
Wspomnienie doskonałych manier tego nie zapominającego nigdy o formach towarzystwa
działało na niego silniej niż moralne roztrząsania. Grzebanie w swych mrocznych
namiętnościach wydawało mu się śmieszne. Z wizyjną uporczywością widział chłodny,
odpychający gest ręki i zaszokowany uśmiech, z jakim odtrącono by go jak małe, nieczyste
zwierzątko. Mimo to tkwił jakby spętany na swym miejscu.
Z każdym szczegółem bowiem, który sobie przypominał, rósł w nim również obok
wstydu łańcuch ohydnych myśli. Zaczęło się to w chwili, gdy Beineberg objaśnił mu aluzje
Bożeny, na co Törless się zaczerwienił.
Musiał wtedy nagle pomyśleć o własnej matce i ta myśl utkwiła w nim, nie mógł się
od niej uwolnić. Mignęła w nim jedynie na granicach świadomości - błyskawicznie lub w
niewyraźnej dali, gdzieś na skraju, jakby ujrzana w locie - zaledwie można by to nazwać
myślą. I zaraz potem nastąpiła seria pytań, które miały ową myśl przesłonić. “Co takiego
pozwala tej Bożenie zbliżyć swoją poniżającą egzystencję do egzystencji mojej matki, tak że
ociera się o nią w ciasnych granicach tej samej myśli? Dlaczego nie dotyka czołem ziemi,
skoro już musi o niej mówić? Dlaczego jakaś otchłań nie wyraża tego, że tutaj nie ma, nie
może być żadnej wspólnoty? Bo jak to jest? Ta kobieta jest dla mnie kłębkiem wszelkich
zmysłowych żądz; a moja matka istotą, która dotychczas wędrowała przez moje życie w
bezchmurnej dali, jasna, bez mrocznych głębi, niby gwiazda ponad wszelkim pożądaniem..."
Ale wszystkie te pytania nie trafiały w sedno. Zaledwie go dotykały. Były czymś
wtórnym, czymś, co Törlessowi dopiero potem przyszło na myśl. Rozmnażały się tylko,
ponieważ żadne nie oznaczało istoty rzeczy. Były jedynie wykrętami, opisywaniem faktu, że
nagle, przedświadomie, instynktownie zaistniał duchowy związek, który już przed
powstaniem tych pytań odpowiedział na nie w ujemnym sensie. Törless sycił się widokiem
Bożeny i nie mógł przy tym zapomnieć o swej matce; poprzez niego obydwie łączył pewien
związek: wszystko inne było tylko wiciem się pod sprzężeniem myśli. To był jedyny fakt. Ale
wskutek daremnych wysiłków, aby otrząsnąć się z przymusu tego faktu, zyskiwał on niejasne,
straszliwe znaczenie, niby perfidny uśmiech towarzyszący wszelkim usiłowaniom.

*
Törless rozejrzał się po pokoju, aby się pozbyć tego uczucia. Wszystko tu jednak
przyjęło już to jedno określone znaczenie. Mały żelazny piecyk z rdzawymi plamami na
płycie, łóżko z koślawymi nogami i pokostowana skrzynia, w której w wielu miejscach
złuszczyła się farba, brudna pościel, wyzierająca przez dziury zużytego prześcieradła, Bożena
w koszuli, która ześliznęła się z ramienia obnażając je, pospolita, rozpustna czerwień jej halki,
gadanie i śmiech od ucha do ucha, w końcu Beineberg, którego zachowanie w porównaniu z
tym, jaki był zwykle, wydawało się Törlessowi jakby za chowaniem rozpustnego księdza, w
obłędzie wplatającego obleśne słówka w tekst modlitwy... to wszystko pchało w jednym
kierunku, napierało na niego i ciągle na nowo naginało gwałtownie jego myśl.
Tylko w jednym miejscu wzrok jego, uciekając w przerażeniu od jednego przedmiotu
ku drugiemu, znajdował ukojenie. Powyżej małej firanki. Tamtędy zaglądały z nieba chmury i
nieruchomy księżyc.
Miał wrażenie, jak gdyby nagle wyszedł w świeżą, spokojną aurę nocy. Na chwilę
myśli jego ucichły. Potem przypłynęło przyjemne
wspomnienie, dom na wsi, w którym spędzili ostatnie lato, noce w milczącym parku,
drżący od gwiazd, mroczny firmament, głos matki w głębi ogrodu, gdzie spacerowała z ojcem
po żwirowanych, słabo lśniących ścieżkach, piosenki, które śpiewała półgłosem. Ale nagle -
zimny dreszcz nim wstrząsnął - zjawiło się znowu owo dręczące porównanie. Co tych dwoje
czuło przy tym? Miłość?... Nie, ta myśl przyszła mu do głowy teraz po raz pierwszy. Miłość
to było coś całkiem innego - nic dla dorosłych i dojrzałych ludzi, a co dopiero dla jego
rodziców... Siedzieć nocą przy otwartym oknie i czuć się innym niż dorośli, nie zrozumianym
każdym śmiechem i każdym szyderczym spojrzeniem, nie móc nikomu wyjaśnić, co się już
znaczy, i tęsknić do tej jednej, która to pojmie... to jest miłość! Ale na to trzeba być młodym i
samotnym. U nich musiało być zgoła coś innego - coś spokojnego i zrównoważonego. Mama
śpiewała po prostu wieczorem w ciemnym ogrodzie i była wesoła...
Ale tego właśnie Törless nie rozumiał. Cierpliwe plany, które dla dorosłego -
niezauważenie - sprzęgają dni w miesiące i lata, były dlań jeszcze czymś obcym. Tak samo
owo otępienie, kiedy przestaje już nawet być problemem, że dzień znowu dobiega kresu.
Jego, Törlessa, życie było skierowane na każdy poszczególny dzień. Każda noc oznaczała dla
niego nicość, grób, wygaśnięcie. Nie pojął jeszcze, ze można codziennie kłaść się po to, by
umrzeć, nie zastanawiając się nad tym.
Dlatego zawsze podejrzewał za tym coś, co przed nim ukrywano. Noce zdawały mu
się niby ciemne bramy, wiodące do tajemniczych rozkoszy, które przed nim zatajano, tak że
jego życie było puste i nieszczęśliwe.
Przypomniał sobie osobliwy śmiech matki, jej niby w żarcie mocniejsze przytulenie
się do ramienia męża, jakie podpatrzył któregoś wieczoru tamtego lata. Wykluczało to chyba
wszelką wątpliwość. Tak więc również ze świata tych nietykalnych i spokojnych musiała
prowadzić furtka na tamtą stronę. I teraz, kiedy wiedział, mógł myśleć o tym jedynie z
pewnym uśmieszkiem, przeciw którego złej nieufności daremnie się bronił.
Tymczasem Bożena opowiadała dalej. Törless słuchał na pół uważnie. Mówiła o kimś,
kto tez ją odwiedza, prawie co niedziela.
- Jakże się on nazywa? - spytała. - Jest z twojego rocznika?
- Reiting?
- Nie.
- A jak wygląda?
- Jest niemal tego wzrostu co ten tutaj - wskazała na Törlessa - ma tylko trochę za
dużą głowę.
- Ach, Basini.
- Tak, tak, takie wymienił nazwisko. Jest bardzo śmieszny. I nobliwy; pije tylko wino.
Ale jest głupi. Kosztuje go to sporo pieniędzy, a tymczasem on nic, tylko gada.
Przechwala .się miłostkami, które rzekomo ma mieć w domu. I co mu z tego przyjdzie?
Przecież widzę, że po raz pierwszy w życiu jest u kobiety. Ty także jesteś jeszcze chłopcem,
ale ty jesteś bezczelny; on natomiast jest niezgrabny i boi się dlatego opowiada długo i
szeroko, jak należy postępować z kobietami, gdy się jest wiwerem - tak, tak się wyraził.
Mówi, że żadna kobieta nie zasługuje na nic innego Skąd wy to możecie już wiedzieć?
Beineberg skrzywił usta w ironicznym uśmiechu.
- Aha, śmiej się tylko! - skarciła go Bożena z rozbawieniem. - Zapytałam go kiedyś,
czy nie wstyd by mu było własnej matki. “Matka, matka - powiedział - co to takiego? To w tej
chwili nie istnieje. Zostawiłem to w domu, nim poszedłem do ciebie". Tak, nastaw dobrze
uszu, tacy jesteście! Ładni synkowie z was, żal mi niemal waszych matek.
Na te słowa Törless odzyskał znowu dawne wyobrażenie o sobie: Jak pozostawił
wszystko poza sobą i zdradził obraz swych rodziców. A teraz przekonał się, że nie uczynił
nawet nic oryginalnego, lecz coś całkiem zwyczajnego. Wstydził się, ale tamte inne myśli
pojawiły się znowu. Oni także to robią. Oni ciebie zdradzają. Masz potajemnych partnerów.
Może u nich odbywa się to inaczej, ale jest to z pewnością tym samym - potajemną,
straszliwą rozkoszą. Czymś, w czym można utopić siebie samego
wraz z całą trwogą przed jednostajnością dni. Może oni wiedzą nawet więcej?... Coś
całkiem niezwykłego? Bo w dzień są tacy spokojni. A ten śmiech matki...? Jakby spokojnym
krokiem szła, by pozamykać wszystkie drzwi.
W tym wewnętrznym sporze nadeszła chwila, kiedy Törless poniechał wszystkiego i
ze ściśniętym sercem poddał się burzy,
I właśnie w tej chwili Bożena wstała i podeszła ku niemu.
- Czemu mały nic nie mówi? Czy ma zmartwienie?
Beineberg szepnął coś i uśmiechnął się złośliwie.
- Co? Nostalgia? Mamusia odjechała? A obrzydły chłopak zaraz poleciał do takiej...
Pieszczotliwie zanurzyła rozcapierzone palce w jego włosach.
- Daj spokój, nie bądź głupi, daj buzi. Wytworni państwo też nie są z cukru. - Odgięła
mu głowę do tyłu.
Törless chciał coś powiedzieć, zdobyć się na rubaszny żart, -czuł, że w tej chwili
wszystko zależy od tego, by rzucić obojętne słówko bez znaczenia; ale nie wydobył z siebie
dźwięku. Z zastygłym uśmiechem wlepił oczy w pustą twarz nad swoją twarzą, w te
nieokreślone oczy, potem świat zewnętrzny zaczął się kurczyć, cofać coraz bardziej... Na
mgnienie oka wynurzył się obraz wiejskiego chłopca, który podniósł kamień, zdawał się z
niego szydzić - a potem Törless został całkiem sam.
 - Słuchaj, mam go - szepnął Reiting.
- Kogo?
- Złodzieja szuflad.
Törless wrócił właśnie z Beinebergiem. Było już przed kolacją i dyżurny już odszedł.
Między zielonymi stołami potworzyły się gwarzące grupki, sala szumiała i brzęczała ciepłem
życia.
Był to zwykły szkolny pokój z biało tynkowanymi ścianami, wielkim czarnym
krzyżem oraz portretami panującej pary po obu stronach tablicy. Obok dużego żelaznego
pieca, w którym się jeszcze nie paliło, siedzieli, częściowo na podium, częściowo na
przewróconych krzesłach, młodzi ludzie, którzy po południu odprowadzali na dworzec
państwa Törlessów. Prócz Reitinga był tu jeszcze długi Hofmeier i Dżudż, którym to
przezwiskiem ochrzczono młodego hrabicza polskiego.
Törless słuchał zaciekawiony.
Z tyłu pokoju stały komody - wysokie skrzynie z wieloma zamykanymi szufladami, w
których wychowankowie instytutu przechowywali swoje listy, książki, pieniądze oraz inne
drobiazgi Od dłuższego już czasu ten i ów skarżył się, że brakuje mu jakiejś drobnej kwoty;
nigdy jednak żaden z nich nie rzucił określonego podeirzenia.
Beineberg pierwszy z całą pewnością oświadczył, że skradziono mu w zeszłym
tygodniu większą kwotę. Ale tylko Reiting i Törless o tym wiedzieli.
Podejrzewali służbę.
- No, gadaj! - prosił Törless. Reiting uczynił jednak szybki gest.
- Pst! Później! Nikt o tym jeszcze nie wie.
- Ktoś ze służby? - spytał szeptem Törless.
- Nie.
- Powiedz przynajmniej, kto?
Reiting odwrócił się tyłem do pozostałych i powiedział cicho:
- B.
Nikt z wyjątkiem Törlessa nie zrozumiał tej szeptem prowadzonej rozmowy. Na niego
jednak ta wiadomość podziałała jak grom. To mógł być tylko Basini. A to było przecież
niemożliwe. Jego matka była zamożną damą, opiekun miał tytuł ekscelencji. Törless nie
chciał w to uwierzyć, lecz uderzyła go myśl o opowiadaniu Bożeny.
Zaledwie mógł doczekać chwili, kiedy inni pójdą na kolację. Beineberg i Reiting
pozostali w sali, twierdząc, że nie są głodni.
 Reiting zaproponował, aby przede wszystkim udać się “na górę”.
Wyszli na korytarz wydłużający się w nieskończoność przed salą. Migocące płomienie
gazowe oświetlały go tylko na krótkich odcinkach, a kroki dźwięczały od niszy do niszy,
choćby się nawet stąpało najlżej.
W odległości jakichś pięćdziesięciu metrów od drzwi prowadziły schody na drugie
piętro, gdzie znajdował się gabinet przyrodniczy, inne zbiory pomocy naukowych oraz szereg
pustych pokojów.
Dalej schody zwężały się i w krótkich, stojących do siebie pod kątem prostym
podestach biegły na strych. I - jak to nieraz bywa w starych gmachach, zbudowanych bez ładu
i składu, pełnych zakamarków i niepotrzebnych stopni - schody te wiodły jeszcze dużo wyżej
nad poziom strychu, tak że z tamtej strony ciężkich żelaznych drzwi, które je zamykały,
potrzebne były dodatkowe drewniane schodki, by zejść na podłogę strychu.
Ale z tej strony drzwi powstało w ten sposób wysokie na parę metrów, zagubione
pomieszczenie, sięgające aż po więzary dachu. Tam też, dokąd zapewne nikt nigdy nie
wchodził, złożono stare kulisy, pochodzące z dawnych, niepamiętnych przedstawień
szkolnych.
Nawet w jasne południe światło dnia gasło na tych schodach w mroku, nasyconym
starym pyłem, to bowiem wejście na strych, leżące w skrzydle potężnego gmachu, nie było
prawie nigdy używane.
Z ostatniego podestu schodów Beineberg przerzucił się przez poręcz i, trzymając się
ba-lasek, opuścił się na dół, między kulisy; Reiting i Törless poszli za jego przykładem.
Wylądowali na skrzyni, umyślnie przytaszczonej tutaj w tym celu, z niej zaś jednym susem
znaleźli się na podłodze.
Gdyby nawet oko stojącego na schodach oswoiło się z ciemnością, to i tak nie
potrafiłby rozróżnić stamtąd czegoś więcej niż chaosu zębatych, bezładnie zsuniętych kulis.
Kiedy jednak Beineberg odsunął nieco na bok jedną z nich, przed stojącymi na dole
otwarło się wąskie, rurowate przejście.
Ukryli skrzynię służącą im przy schodzeniu i wcisnęli się między kulisy. Tutaj zrobiło
się zupełnie ciemno. Trzeba było znać dokładnie to miejsce, by móc posuwać się naprzód. Tu
i ówdzie zaszeleściła jedna z wielkich płóciennych płacht, gdy się o nią otarli, po podłodze
szedł chrobot jakby spłoszonych myszy, wraz z kurzem wirowała woń zbutwiałych, starych
skrzyń.
Trzej oswojeni z drogą młodzieńcy posuwali się po omacku, niesłychanie ostrożnie,
krok za krokiem, bacząc, by nie zaczepić o któryś ze sznurów rozpiętych na podłodze jako
sidła i sygnał ostrzegawczy.
Upłynęło sporo czasu, zanim dotarli do małych drzwi, umieszczonych z prawej strony,
tuż przed murem oddzielającym strych,
Beineberg otworzył drzwi. Znaleźli się w wąskim pomieszczeniu poniżej najwyższego
podestu schodów; w świetle małego chyboczącego kaganka, który Beineberg zaświecił,
wyglądało ono dość dziwacznie.
Sufit był poziomy jedynie w części leżącej bezpośrednio pod podestem, a i tutaj
zaledwie tak wysoki, że od biedy tylko można było stać. Do tyłu jednak, idąc za profilem
schodów, opadał skośnie i kończył się ostrym kątem. Leżąca naprzeciwko ściana czołowa
pomieszczenia graniczyła z cienką ścianką dzielącą strych od klatki schodowej, zaś podłużne,
naturalne zamknięcie tworzył mur, wzdłuż którego wiodły schody. Tylko druga ściana
boczna, w której mieściły się drzwi, zdawała się być zbudowana umyślnie. Swoje powstanie
zawdzięczała temu, że zamierzano tu stworzyć coś w rodzaju małej komórki na narzędzia,
może zresztą była wytworem kaprysu budowniczego, któremu na widok tego mrocznego kąta
przyszedł do głowy średniowieczny pomysł, aby go zamurować na kryjówkę.
W każdym razie oprócz trzech młodzieńców w całym instytucie nie było
prawdopodobnie nikogo, kto by wiedział o istnieniu tego zakamarka, nie mówiąc już o tym,
żeby go na coś przeznaczyć.
Tak więc mogli go sobie urządzić i wyposażyć według swoich dziwacznych
zamysłów.
Ściany były całkowicie pokryte szkarłatnym materiałem flagowym, który Beineberg i
Reiting zwędzili z jednego z pomieszczeń na strychu, a podłoga wysłana podwójną warstwą
grubych, wełnianych koców, używanych zimą w salach sypialnych jako drugie przykrycie.
We frontowej części komórki stały niskie, obite materiałem skrzynki zamiast krzeseł, z tyłu,
gdzie podłoga stykała się z sufitem pod kątem ostrym, urządzono legowisko. Było tam
miejsce dla trzech lub czterech osób, które za pomocą zasłony można było zaciemniać i
odciąć od części frontowej.
Na ścianie obok drzwi wisiał naładowany rewolwer.
Törless nie lubił tej komórki. Podobała mu się wprawdzie jej ciasnota i odosobnienie,
czuł się tu jakby w głębi góry, a zapach starych, zakurzonych kulis przenikał go
nieokreślonymi doznaniami. Ale to ukrywanie się, te sznury alarmowe, ten rewolwer, mający
dawać ostateczną iluzję buntu i tajemniczości, wydawały mu się śmieszne. Tak gdyby chcieli
sobie wmówić, że prowadzą życie zbójców.
Törless uczestniczył w tych poczynaniach właściwie dlatego, żeby nie pozostać w tyle
za tamtymi dwoma. Beineberg i Reiting traktowali jednak te sprawy z ogromną powagą,
Törless wiedział o tym. Wiedział, że Beineberg posiada wytrychy do wszystkich pomieszczeń
na strychu i w piwnicach instytutu. Wiedział, że tamten znikał nieraz na całe godziny z klasy,
by siedzieć gdzieś wysoko w krokwiach, pod belkowaniem dachu lub też pod ziemią, w
jednej z licznych, rozgałęzionych i zapadających się piwnic, przy świetle małej latarki, którą
zawsze nosił z sobą, i czytać awanturnicze opowieści lub poddawać się myślom o sprawach
nadprzyrodzonych.
Coś podobnego robił również Reiting. I ten miał skrytki, w których przechowywał
swoje tajne dzienniki; te jednak pełne były zuchwałych planów na przyszłość oraz
dokładnych zapisków o przyczynach, inscenizacji i przebiegu licznych intryg, do jakich
podjudzał kolegów. Reiting nie znał bowiem większej przyjemności, jak szczuć ludzi przeciw
sobie, miażdżyć jednego z pomocą drugiego i rozkoszować się wymuszonymi grzecznościami
i pochlebstwami, pod osłoną których mógł jeszcze wyczuć sprzeciw nienawiści.
“Ćwiczę się" - było jego jedynym usprawiedliwieniem, mówił to z miłym uśmiechem.
Również jako ćwiczenie traktował to, że prawie codziennie, w jakimś odległym zakątku,
uprawiał boks, okładając pięściami ścianę, drzewo lub stół, aby wzmocnić siłę ramion i
stwardnieniami zahartować ręce.
Törless wiedział o tym wszystkim, ale pojmował to tylko do pewnego punktu.
Kilkakrotnie uczestniczył w samowolnych poczynaniach Reitinga i Beineberga - ich
niezwykłość podobała mu się mimo wszystko. Lubił także wyjść potem znów na światło dnia,
między kolegów, w gwarną wesołość, podczas gdy w nim samym, w jego oczach i uszach
drżało jeszcze podniecenie samotności i halucynacje mroku. Kiedy jednak przy takich
okazjach Beineberg czy Reiting, aby mieć kogoś, przed kim mogliby mówić o sobie,
tłumaczyli, co ich do tego rodzaju poczynań skłania, rozum Törlessa zawodził. Uważał nawet,
że Reiting jest egzaltowany, z upodobaniem bowiem rozwodził się, że jego ojciec był dziwnie
niepewną osobistością, później zaginioną. Jego nazwisko było rzekomo jedynie kamuflażem
osoby z bardzo wysokiego rodu i miał nadzieję, że pewnego dnia matka wtajemniczy go w
daleko idące uroszczemia, liczył się z zamachem stanu, z wielką polityką i wobec takich
perspektyw chciał zostać oficerem.
Podobnych zamiarów Törless nie potrafił sobie na serio wyobrazić. Stulecia rewolucji,
zdawało mu się, minęły na zawsze. Mimo to Reiting potrafił czynić wszystko poważnie - na
razie, co prawda, w sprawach małej wagi. Był tyranem, bezwzględnym wobec każdego, kto
mu się przeciwstawił. Jego zwolennicy zmieniali się z dnia na dzień, ale zawsze miał za sobą
większość. W tym leżał jego talent. Z Beinebergiem prowadził rok czy dwa lata temu Wielką
wojnę, która zakończyła się klęską tamtego. Beineberg znalazł się w końcu prawie
odosobniony, aczkolwiek nie ustępował swemu przeciwnikowi w osądzie ludzi, w zimnej
krwi i umiejętności wzniecania antypatii wobec tych, których nie lubił. Brak mu było jednak
uprzejmości i zdolności pozyskiwania sobie ludzi, jakie posiadał Reiting. Jego spokój oraz
filozoficzne namaszczenie budziły niemal u wszystkich nieufność. Na dnie jego istoty
podejrzewano brzydkie ekscesy określonego rodzaju. Mimo to zgotował Reitingowi poważne
trudności i zwycięstwo tamtego było tylko przypadkowe. Od tego czasu popierali się
wzajemnie we wspólnym interesie.
Törlessa natomiast podobne sprawy pozostawiały obojętnym, nie posiadał też
potrzebnej do nich zręczności. Mimo to był zamknięty w owym świecie i codziennie widział
na własne oczy, co znaczy w państwie - gdyż każda klasa w takim instytucie jest jakby
małym, oddzielnym państwem - grać główną rolę. Z tego powodu żywił nawet pewien
nieśmiały szacunek dla swych przyjaciół. Ochota jednak, jaką miewał niekiedy, by im
dorównać, kończyła się dyletanckimi próbami. Na skutek tego - ponieważ zresztą był
młodszy - popadł wobec nich w pewną zależność, był to jakby stosunek ucznia lub
pomocnika. Zażywał ich opieki, oni zaś chętnie słuchali jego rad, umysł Törlessa bowiem był
najruchliwszy. Raz skierowany na trop, okazywał niezwykłą płodność w wymyślaniu
najbardziej wykrętnych kombinacji. Nikt też nie umiał tak dokładnie jak on przepowiedzieć
rozmaitych możliwości, jakich należało oczekiwać po zachowaniu się człowieka w danej
sytuacji. Jedynie tam, gdzie chodziło o powzięcie decyzji, o to, by z istniejących
psychologicznych możliwości wybrać na własne ryzyko jedną i wedle tego postąpić, Törless
zawodził, tracił zainteresowanie i nie wykazywał należytej energii. Jego rola tajnego szefa
sztabu sprawiała mu mimo wszystko uciechę. Tym bardziej że była chyba jedyną rzeczą,
która wnosiła ożywienie w jego głęboką duchową nudą.
Niekiedy jednak uświadamiał sobie, ile traci przez tą wewnętrzną zależność. Czuł, że
wszystko, co robi, jest jedynie zabawą, tylko czymś, co mu pomaga przebrnąć przez okres
poczwarczej egzystencji w instytucie - bez związku z jego własną prawdziwą istotą, która
miała ujawnić się dopiero później, w nieokreślonej jeszcze czasowo odległości.
Kiedy bowiem przy pewnych okazjach widział, jak poważnie jego przyjaciele traktują
te sprawy, przestawał rozumieć. Chętnie wyśmiałby ich, obawiał się jednak, że za ich
fantazjami taić się może coś prawdziwszego, czego nie potrafił dojrzeć. Czuł się jak gdyby
rozdarty pomiędzy dwoma światami: jednym - solidnym, mieszczańskim, w którym wszystko
było ostatecznie uporządkowane i przebiegało w granicach rozsądku, tak jak był
przyzwyczajony w domu, i drugim - awanturniczym, pełnym mroków, tajemnic, krwi i
nieprzeczuwalnych niespodzianek. Jeden z tych światów zdawał się wykluczać drugi.
Drwiący uśmiech, który chętnie zatrzymałby na wargach, krzyżował się z dreszczem
przebiegającym mu po plecach. Myśli zaczynały migotać...
Potem tęsknił za tym, aby poczuć w sobie coś wyraźnego, jakąś stałą potrzebą
oddzielania dobra od zła, rzeczy użytecznych od nieużytecznych; jakąś możność wybory
chociażby fałszywego - co zawsze było lepsze niż chłonąć wszystko ze zbytnią wrażliwością.
Kiedy wszedł do komórki, owo zewnętrzne rozszczepienie owładnęło nim znowu, jak
zawsze w tym miejsca.
Reiting tymczasem zaczął relacjonować.
- Basini był mu winien pieniądze, zwodził go od jednego terminu do drugiego, za
każdym razem aa jąć słowo honoru.
- Nie miałem ostatecznie nic przeciw temu - mówił - im dłużej to się ciągnęło, tym
bardziej stawał się ode mnie zależny. Słowo złamane trzy- lub czterokrotnie to wreszcie nie
drobnostka. Ale w końcu sam potrzebowałem tych pieniędzy. Zwróciłem mu na to uwagę,
przysięgał się na wszystkie świętości. Naturalnie znowu nie dotrzymał słowa. Wówczas
oświadczyłem mu, że zrobię doniesienie. Poprosił o dwa dni zwłoki, ponieważ oczekiwał
przesyłki pieniężnej od swego opiekuna. Ja jednak zasięgnąłem tymczasem języka; chciałem
wiedzieć, od kogo jest jeszcze zależny. Z tym trze ba się przecież liczyć.
Dowiedziałem się rzeczy bynajmniej nie przyjemnych.
Był zadłużony u Dżudża i jeszcze paru innych. Częściowo pospłacał ich już,
oczywiście pieniędzmi, które mnie był winien. Ale grunt palił mu się pod nogami. Zezłościło
mnie to. Czyżby uważał mnie za najbardziej dobrodusznego? Nie było mi to w smak.
Pomyślałem sobie jednak: odczekam. Znajdzie się już sposobność, aby mu wybić z głowy
podobną omyłkę. Aby mnie uspokoić, wymienił kiedyś w rozmowie kwotę oczekiwanej
przesyłki, która miała przewyższać moją wierzytelność. _Rozpytałem się dokładnie i
obliczyłem, że kwota ta wcale nie wystarczy na spłacenie wszystkich jego długów. “Aha -
pomyślałem - teraz z pewnością spróbuje jeszcze raz".
I rzeczywiście przyszedł do mnie poufale i prosił o trochę wyrozumiałości, ponieważ
inni tak bardzo na niego naciskają. Tym razem pozostałem jednak nieubłagany. “Żebrz u
tamtych - powiedziałem - nie zwykłem przychodzić po innych". “Ciebie znam lepiej -
próbował - do ciebie mam więcej zaufania". “Moje ostatnie słowo: oddasz mi jutro pieniądze
lub postawię ci swoje warunki" - oświadczyłem. “Jakie warunki?" - zapytał. Szkoda, żeście
tego nie słyszeli! Jakby gotów był sprzedać swoją duszę. “Jakie warunki? - odparłem. - Oto
musisz mi być powolny we wszystkim, co przedsięwezmę". “Jeśli tylko o to chodzi... zrobię
to z pewnością, i bez tego chętnie staję po twojej stronie". “Och, nie tylko wtedy, kiedy ci to
sprawia przyjemność. Musisz wykonać wszystko, czegokolwiek zażądam, być ślepo
posłuszny!" Spojrzał na mnie z ukosa, na pół uśmiechnięty, na pół stropiony. Nie wiedział, jak
daleko może się zapuścić i o ile mówię poważnie. Prawdopodobnie obiecałby mi wszystko,
ale zapewne obawiał się, że wystawiam go tylko na próbę. W końcu zaczerwienił się i
powiedział: “przyniosę ci pieniądze". Sprawiło mi to uciechę; oto człowiek, którego do tej
pory nie , zauważyłem pośród pięćdziesięciu innych. Nie liczył się nigdy, prawda? A teraz
nagle podszedł tak blisko, .że przejrzałem go na wylot. Wiedziałem już na pewno, że gotów
jest sprzedać się bez wielkiego krzyku, jeśli tylko nikt o tym nie będzie wiedział. To było
doprawdy zaskoczenie, a nie ma nic piękniejszego, jak gdy nagle ktoś obnaży się tak przed
tobą, gdy nagle objawi się nie zauważony dotąd sposób jego bycia, jak dróżki kornika, kiedy
pęka drzewo.
Nazajutrz rzeczywiście odniósł mi pieniądze. Ba, więcej, zaprosił mnie do kasyna,
abym z nim wypił. Zamówił wino, tort, papierosy i oświadczył, że stawia “z wdzięczności",
ponieważ tak długo czekałem. Niemiłe było dla mnie jedynie to, że udawał przy tym strasznie
niewinnego; jak gdyby nigdy nie padło między nami obraźliwe słowo. Napomknąłem o tym;
stał się jeszcze serdeczniejszy. Miałem wrażenie, że chce mi się wymknąć, zrównać się
znowu ze mną. Nie chciał o niczym wiedzieć, co drugim słowem zaręczał o swej przyjaźni,
jedynie w jego oczach było coś, co czepiało się mnie, jak gdyby bał się na powrót stracić owo
sztucznie stworzone uczucie bliskości. W końcu poczułem do niego wstręt. Pomyślałem:
“Czy on sądzi, że muszę to znosić?" - i zacząłem się zastanawiać, w jaki sposób mógłbym go
moralnie upokorzyć... Szukałem w myślach czegoś naprawdę obraźliwego. Wpadło mi przy
tym do głowy to, co Beineberg powiedział mi z rana o skradzionych pieniądzach. Zupełnie
mimochodem wpadło mi to do głowy. Ale potem wróciło, zacisnęło mi po prostu krtań.
“Przychodzi w samą porę" - pomyślałem i spytałem go od niechcenia, ile pieniędzy mu
jeszcze zostało. Obliczenie, które szybko zrobiłem, zgadzało się. “Ktoś był na tyle głupi, że
mimo wszystko pożyczył ci coś jeszcze?" - zapytałem ze śmiechem. “Hoimeier" - odparł.
Zdaje się, że zadygotałem z radości. Hofmeier mianowicie był u mnie dwie godziny
przedtem, aby sobie samemu coś pożyczyć. Tak więc to, co przed paru minutami przemknęło
mi tylko przez głowę, stało się nagle rzeczywistością. Zupełnie jakbyś przypadkiem
zażartował: “Ten dom zaraz spłonie", a już w następnej chwili płomienie wzbijają się wysoko
w górę.
W myśli rozważyłem szybko wszystkie możliwości. Oczywiście pewności nie
mogłem uzyskać, ale moje wyczucie mi wystarczało. Nachyliłem się ku Basiniemu i
powiedziałem w sposób jak najbardziej uprzejmy, jakbym łagodnie wbijał mu do mózgu
cienki, zaostrzony pręt: “Popatrz, mój drogi, czemu chcesz mnie okłamać?" Zaledwie to
wyrzekłem, oczy zaczęły mu trwożnie pływać w twarzy, ja jednak ciągnąłem: “Niejednego
potrafisz może otumanić, ale nie mnie. Wiesz przecież, że Beineberg..." Nie zaczerwienił się
ani nie zbladł, zdawało się, że czeka na rozwiązanie nieporozumienia. “No więc, aby .z tym
skończyć rzekłem - pieniądze, którymi płaciłeś dług ukradłeś dziś w nocy z szuflady
Beineberga!"
Odchyliłem się do tyłu, by obserwować wrażenie. Spiekł raka, słowa, którymi się
dławił, napędziły mu ślinę na wargi. W końcu mógł przemówić. Był to istny potok oskarżeń
przeciw mnie: Jak śmiem twierdzić coś podobnego? Co usprawiedliwia choćby w
najmniejszej mierze tak haniebne przypuszczenie? I że szukam z nim tylko zwady, bo jest
słabszy, że robię to tylko ze złości, bo po spłacie długu wyzwolił się ode mnie, że jednak
odwoła się do klasy... do prefekta... do dyrektora, że Bóg świadkiem jego niewinności i tak
dalej, w nieskończoność. Zrobiło mi się już naprawdę nieswojo - może jednak wyrządziłem
mu krzywdę i niepotrzebnie go zraniłem. Tak było mu do twarzy z tym rumieńcem, wyglądał
jak udręczone, bezbronne małe zwierzątko. Ale coś nie pozwoliło mi tak od razu spuścić z
tonu. Zatrzymałem więc na wargach drwiący uśmiech - właściwie raczej z zakłopotania, z
jakim wysłuchałem całego jego gadania. Chwilami przytakiwałem mu i mówiłem: “Ależ tak,
wiem o tym..."
Od pewnej chwili i on także się uspokoił. Uśmiechałem się nadal. Miałem uczucie, że
samym tym uśmiechem potrafiłbym zrobić z niego złodzieja, nawet gdyby nim jeszcze nie
był. “A na naprawienie błędu - myślałem w duchu - będzie zawsze czas".
Po chwili, podczas której rzucał mi skryte spojrzenia, Basini znowu nagle zbladł.
Jakaś dziwna zmiana zaszła w jego twarzy. Znikł ów niewinny wdzięk, jaki uprzednio ją
upiększał, znikł, zdaje się, wraz z rumieńcem. Basini był teraz zielonkawy, twarz mu
nabrzmiała i zserowaciała. Coś podobnego widziałem przedtem tylko raz, kiedy na ulicy
zobaczyłem, jak aresztują mordercę. Także kręcił się wśród innych ludzi i niczego nie można
było po nim poznać. Kiedy jednak policjant położył mu rękę na ramieniu, stał się nagle innym
człowiekiem. Twarz mu się zmieniła, a oczy patrzyły drętwo przed siebie, przerażone,
szukające wyjścia oczy prawdziwego wisielca.
Przypomniała mi to zmieniona twarz Basiniego; teraz wiedziałem wszystko i tylko
jeszcze czekałem...
Tak też się stało. Bez jednego słowa z mojej strony Basini, wyczerpany milczeniem,
zaczął płakać i prosić mnie o łaskę. Wziął te pieniądze jedynie w potrzebie, gdybym na to nie
wpadł, oddałby je wkrótce, tak że nikt by się o tym nie dowiedział. Nie powinienem
twierdzić, że je ukradł, pożyczył je sobie tylko potajemnie... dalej łzy nie pozwoliły mu
mówić.
Po chwili jednak zaczął znowu żebrać. Chce mi być posłuszny, zrobi wszystko, czego
zapragnę, błaga tylko, żebym nikomu o tym nie powiedział. Za tę cenę ofiarował się być
wprost niewolnikiem, a mieszanina chytrości i łapczywej trwogi, bijąca mu z oczu, była
obrzydliwa. Obiecałem zatem krótko, że jeszcze się zastanowię, co ma się z nim stać,
powiedziałem jednak, że przede wszystkim jest to sprawa Beineberga. Co więc, waszym
zdaniem, powinniśmy zrobić z Basinim?
Törless wysłuchał opowiadania Reitinga bez słowa, z zamkniętymi oczyma. Od czasu
do czasu przeszywał go dreszcz aż po czubki palców, w głowie wirowały dzikie, chaotyczne
myśli, jak bańki we wrzącej wodzie. Powiadają, że podobnie dzieje się z człowiekiem, gdy po
raz pierwszy widzi kobietę, przeznaczoną, by go pogrążyć w zgubnej namiętności. Twierdzą,
że istnieje pomiędzy dwojgiem ludzi taka chwila pochylenia się, nabierania sił,
wstrzymywania oddechu - chwila bezwzględnego milczenia nad napiętą do ostateczności
intymnością. Nie da się powiedzieć, co zachodzi w takiej chwili. To niby cień, który rzuca
przed siebie namiętność. Cień organiczny; rozluźnienie wszystkich dotychczasowych napięć,
a zarazem stan nagłego, nowego związania, w którym zawarta jest już cała przyszłość -
inkubacja skoncentrowana na ostrość ukłucia szpilką... Z-drugiej strony jest to tylko nic,
głuche, nieokreślone uczucie, słabość i trwoga...
Tak odczuwał Törless. To, co Reiting opowiadał o sobie i Basinim, wydawało mu się,
gdy się nad tym zastanawiał, bez znaczenia. Lekkomyślny występek oraz tchórzliwa
niegodziwość Basiniego, po czym z pewnością nastąpi jakiś okrutny kaprys Reitinga. Z -
drugiej jednak strony, jakby w niespokojnym przeczuciu, zdawał sobie sprawą, "że
wydarzenia przybrały zwrot skierowany osobiście przeciw niemu, że w owym epizodzie tkwi
coś, co mu zagraża niby ostry grot.
Mimo woli musiał w tej chwili wyobrazić sobie Basiniego u Bożeny, Rozejrzał się po
komórce. Ściany zdawały mu się zagrażać, osuwać się na niego, chwytać go niby krwawe
race, rewolwer kołysał się tu i tam - na swoim miejscu.
I oto po raz pierwszy w nieokreśloną samotność jego marzeń wpadło coś niby kamień;
istniało, nic nie dało się na to poradzić; to była rzeczywistość. Wczoraj jeszcze Basini był
zupełnie taki sam jak on. Teraz otworzyły się drzwi zapadni i Basini runął. Tak właśnie, jak
przedstawił to Reiting: nagła zmiana... i człowiek się odmienił.
I znowu powiązało się to w jakiś sposób z Bożeną. Jego myśli bluźniły. Słodkawy,
zgniły zapach, jaki wydzielały, zbijał go z tropu. I owo głębokie poniżenie się, owo
poniechanie siebie samego, owo spowicie ciężkimi, bladymi, trującymi liśćmi hańby, które
niby bezcielesne, dalekie odzwierciedlenie przesunęło się przez jego marzenia - to wszystko
stało się... z Basinim.
Istnieje zatem coś, z czym należy się liczyć, przed czym należy się strzec, co może
nagle wyskoczyć z milczącego zwierciadła myśli...?
W takim razie jednak wszystko inne jest również możliwe. Możliwi są tacy ludzie jak
Beineberg i Reiting i możliwa jest ta komórka. Możliwe jest, że z jasnego,
codziennego świata, jaki do tej pory wyłącznie znał, prowadzą wrota do innego, głuchego,
nabrzmiałego namiętnościami, nagiego i zgubnego. Że od ludzi, których życie toczy się jakby
w przejrzystej, mocnej klatce z żelaza i szkła, uregulowane pomiędzy biurem i domem, do
innych, odepchniętych, krwiożerczych, skalanych rozpustą, błąkających się w krętych,
pełnych ryku labiryntach, istnieje nie tylko przejście, lecz że granice między nimi, z bliska i
potajemnie, każdej chwili przekraczalne, zderzają się ze sobą...
Pozostaje jedynie pytanie: jak to możliwe? Co dzieje się w takiej chwili? Co wzbija
się z krzykiem w górę, a co nagle gaśnie?
Oto pytania, jakie wzbudziło w Törlessie owo wydarzenie. Wznosiły się one
niewyraźnie w górę, z zamkniętymi wargami, przesłonięte głuchym, nieokreślonym
uczuciem, jakąś słabością i trwogą.
Ale mimo to, jakby z dala, pojedynczo i oderwanie, niektóre z ich słów dźwięczały w
Törlessie, przepełniając go niespokojnym oczekiwaniem.
W tym momencie padło pytanie Reitinga.
Törless natychmiast zabrał głos. Był posłuszny jakiemuś nagłemu bodźcowi, jakiemuś
osłupieniu. Zdawało mu się, że nadciąga coś decydującego, zląkł się, chciał to wyminąć,
zyskać na czasie... Zaczął mówić, ale w okamgnieniu poczuł, że powie tylko coś nieistotnego,
że jego słowa będą bez wewnętrznego pokrycia, że nie będą wcale jego prawdziwą opinią.
- Basini jest złodziejem - powiedział. Twarde, pełne brzmienie tych sław zrobiło mu
tak dobrze, że powtórzył dwukrotnie: - Złodziejem. A złodzieja się każe, wszędzie, na całym
świecie. Trzeba go zadenuncjować, spowodować jego wydalenie z instytutu! Niech się
poprawi gdzie indziej, do nas już nie pasuje!
Reiting jednak z wyrazem niemiłego zaskoczenia odparł:
- Nie, po co zaraz doprowadzać do ostateczności?
- Jak to po co? Czy nie sądzisz, że to się samo przez się rozumie?
- Bynajmniej. Mówisz tak, jakby tuż za drzwiami groził nam wszystkim deszcz
ognisty, jeśli zatrzymamy Basiniego wśród nas. Sprawa nie jest wcale taka straszna.
- Jak możesz tak mówić! Chcesz więc codziennie dalej siedzieć razem z człowiekiem,
który ukradł, który potem ofiarował ci się na dziewkę, na niewolnika, chcesz z nim razem jeść
i spać? Nie rozumiem. Wychowujemy się wspólnie, bo należymy do tej samej sfery. Czy
będzie ci obojętne, jeśli kiedyś będziesz razem z nim służył w tyin samym pułku lub pracował
w tym samym ministerstwie, jeśli będzie przyjmowany w tym samym towarzystwie co ty - •
może nawet będzie zalecał się do twojej siostry?
- No, teraz naprawdę przesadzasz - roześmiał się Reiting. - Mówisz tak, jakbyśmy na-
leżeli do jednego bractwa na całe życie! Czy zdaje ci się, że zawsze będziemy nosili
pieczątkę: “Przyszedł z konwiktu w W. Jest obciążony specjalnymi przywilejami i
zobowiązaniami?" Przecież potem każdy z nas pójdzie własną drogą, każdy zostanie tym, do
czego jest uprawniony, bo nie istnieje tylko jedna sfera towarzyska. Wydaje mi się, że nie
mamy co łamać sobie głowy nad przyszłością. A co się tyczy teraźniejszości, nie
powiedziałem wcale, że musimy żyć na stopie koleżeńskiej z Basinim. Można tak
postępować,- żeby dystans był zachowany. Basini jest w naszych rękach, możemy z nim
zrobić, co chcemy, jeśli o mnie chodzi, możesz dwa razy dziennie napluć mu w twarz: gdzie
tu jest jakaś wspólnota, dopóki zechce to znosić? A jeśli się zbuntuje, możemy zawsze jeszcze
pokazać mu, kto jest panem... Musisz tylko poniechać myśli, że między nami a Basinim
zachodzi jakakolwiek inna współzależność niż ta, że jego podłość sprawia nam uciechę.
Mimo że Törless nie był wcale przekonany o swej słuszności, zapalał się dalej.
- Słuchaj, Reiting, czemu ujmujesz się tak gorąco za Basinim?
- Ja się ujmuję? Ani mi w głowie. W ogóle nie mam żadnego powodu, cała ta sprawa
jest mi bezgranicznie obojętna. Irytuje mnie tylko, że przesadzasz. Co takiego chodzi ci po
głowie? Jakiś tam idealizm, co? Święte uwielbienie dla instytutu czy też sprawiedliwości. Nie
masz pojęcia, jak nudnie i wzorowo to brzmi. A może - Reiting zerknął z ukosa na Törlessa -
masz wreszcie jakiś inny powód, dla którego Basini powinien wylecieć, tylko nie chcesz
puścić farby? Jakaś stara zemsta? W takim razie powiedz! Bo jeśli o to chodzi, możemy
naprawdę wyzyskać korzystną okazję.
Törless zwrócił się do Beineberga. Ten jednak uśmiechnął się tylko pogardliwie.
Mówiąc palił fajkę o długim cybuchu, siedział skrzyżowawszy nogi i ze swymi odstającymi
uszyma wyglądał w półmroku jak groteskowa statua bożka.
- Jeśli o mnie chodzi, możecie robić, co chcecie, nie zależy mi ani na pieniądzach, ani
na sprawiedliwości. W Indiach przekłuto by mu jelita zaostrzonym bambusem - to byłaby
przynajmniej przyjemność. Jest tchórzliwym głupcem, więc nie ma go co żałować, całe życie
było mi zupełnie obojętne, co dzieje się z takimi ludźmi. Oni sami są niczym, a co się kiedyś
stanie z ich duszą, nie wiemy. Allach niech użyczy waszemu wyrokowi swej łaski!
Törless nie odpowiedział. Po sprzeciwie Reitinga, po oświadczeniu Beineberga, że nie
chce wpływać na rozstrzygnięcie między nimi, doszedł do kresu. Nie miał siły
przeciwstawiać się dalej: czuł, że nie pragnie już więcej powstrzymywać tego, co -
niewiadome - nadciągało.
Tak więc przyjęli propozycję Reitinga. Postanowili na razie wziąć Basiniego pod
ścisły nadzór, wziąć go niejako pod kuratelę i w ten sposób dać mu sposobność, aby się z
powrotem wygrzebał. Jego dochody i wydatki miały być surowo kontrolowane, a stosunki z
innymi kolegami uzależnione od pozwolenia ich trzech.
Ta decyzja była pozornie bardzo poprawna i życzliwa. “Wzorowo nudna" -. jak
Reiting tym razem nie powiedział. Bo każdy z nich czuł, chociaż tego przed sobą nie
przyznali, że stworzono w ten sposób coś w rodzaju stanu tymczasowego. Reiting niechętnie
zrezygnowałby z dalszego ciągu tej afery, sprawiała mu bowiem przyjemność, z drugiej
jednak strony nie widział jeszcze jasno, jaki jej nada później obrót. A Törless był jakby
sparaliżowany na samą myśl o tym, że będzie miał odtąd codziennie do czynienia z Basinim.
Kiedy przedtem wypowiedział słowo “złodziej", zrobiło mu się lżej. Było to jakby
wyrzucenie, odsunięcie od siebie spraw, które go drążyły. Ale to proste słowo nie mogło
rozwiązać pytań, które wyłoniły się zaraz potem. Teraz, kiedy nie trzeba już było ich omijać,
stały się wyrazistsze.
Törless powiódł wzrokiem od Reitinga do Beineberga, zamknął oczy, powtórzył w
myśli powziętą decyzję, znowu otworzył oczy... Sam już nie widział, czy to jego fantazja
kładła się na rzeczy niby ogromne zniekształcające szkło, czy też wszystko było prawdą,
wszystko było takie , jak w tej chwili niesamowicie przed nim się jawiło? A czy Beineberg i
Reiting nie wiedzieli nic o tych pytaniach? Chociaż to oni właśnie poruszali się tak swojsko w
owym świecie, który jemu nagle wydał się taki obcy?
Poczuł nagle lęk przed nimi. Ale obawiał się ich tylko tak, jak można bać się
olbrzyma, o którym się wie, że jest ślepy i głupi.
Rozstrzygnęło się tylko jedno. W tej chwili znalazł się o wiele dalej, niż był jeszcze
kwadrans temu. Możliwość zawrócenia minęła. Budziła się w nim lekka ciekawość, co się
stanie dalej, skoro wbrew woli zmuszono go do pewnych posunięć. Wszystko się w nim
budziło, leżało jaszcze w mroku, ale już czuł ochotę, by wlepić wzrok w twory tej ciemności,
których inni nie dostrzegali. W owo pragnienie wmieszał się lekki dreszcz. Jak gdyby nad
jego życiem miało odtąd stale wznosić się szare, przysłonięte niebo - pełne wielkich chmur,
ogromnych, zmiennych kształtów i z wciąż od nowa przychodzącym pytaniem: Czy to
potwory? Czy tylko chmury?
To pytanie było zastrzeżone tylko dla niego. Jako tajemnica, obca i zakazana innym...
W ten sposób Basini po raz pierwszy zaczął zyskiwać to znaczenie, jakie miał później
osiągnąć w życiu Törlessa,
 Następnego dnia Basini został wzięty pod kuratelę.
Nie bez uroczystej ceremonii. Skorzystano z porannej godziny gimnastyki, aby się
wycofać z ćwiczeń, które odbywały się na dużej łące w parku. Reiting wygłosił coś w rodzaju
przemówienia, zresztą niezbyt krótkiego. Zwrócił Basiniemu uwagę, że zmarnował swoją
egzystencję, że właściwie powinno się go zadenuncjować i jedynie wyjątkowej łasce
zawdzięcza, że na razie odpuszcza mu się hańbę kary przez wydalenie.
Potem poinformowano go o szczegółowych warunkach. Kontrolę nad ich
dotrzymaniem objął Reiting.
Podczas całej tej sceny Basini był bardzo blady, nie odpowiedział jednak ani słowem,
a twarz jego nie zdradzała, co się w nim dzieje.
Törlessowi scena ta wydała się na przemian to niesmaczna, to znowu pełna znaczenia.
Beineberg natomiast obserwował raczę i Reitinga niż Basiniego.

*
W ciągu następnych dni sprawa zdawała się omal zapomniana. Reitinga poza lekcjami
i porami posiłków nie widziało się. Beineberg był bardziej milczący niż kiedykolwiek, a
Törless odkładał wciąż na potem rozmyślania o tej historii. Basini zaś obracał się wśród
kolegów, jak gdyby nigdy nic nie zaszło.
Basini był nieco wyższy od Törlessa, ale bardzo wątły, ruchy miał miękkie, leniwe i
kobiece rysy twarzy. Nie grzeszył mądrością, w gimnastyce i szermierce był jednym z
ostatnich, posiadał jednak pewien rodzaj miłej kokieterii.
Do Bożeny poszedł swego czasu jedynie po to, by udawać mężczyznę. Wobec jego
spóźnionego rozwoju prawdziwe pożądanie było mu chyba obce. Odczuwał raczej jako
przymus, obowiązek czy też rzecz stosowną, aby nie posądzono go o brak miłosnych
przygód. Najpiękniejsza była dlań ta chwila, kiedy rozstawał się z Bożeną i miał wszystko już
za sobą, chodziło mu bowiem tylko o posiadanie wspomnień.
Niekiedy kłamał także z próżności. I tak z każdych ferii przywoził pamiątki po
miłosnych awanturkach - wstążki, pukle włosów, liściki w wąskich kopertach. Kiedy jednak
pewnego razu przywiózł w walizce podwiązkę - śliczną, małą, pachnącą, błękitną jak niebo -
a potem okazało się, że to podwiązka jego dwunastoletniej siostry, wyśmiana go mocno z
powodu komicznych przechwałek.
Jego moralna niedowartość oraz głupota wyrastały z jednego pnia. Nie potrafił oprzeć
się żadnemu podszeptowi i stale był zaskoczony skutkami. Podobny był w tym do owych
kobieciątek z wdzięcznymi loczkami nad czołem, które swym małżonkom podają podczas
posiłku małe dawki trucizny, a potem, pełne przerażenia, dziwią się twardym, obcym słowom
prokuratora i wyrokowi śmierci.

*
Törless unikał go. Dzięki temu zatracało się z wolna także owo głębokie wewnętrzne
przerażenie, które w pierwszej chwili aż po korzenie myśli chwyciło go i nim wstrząsnęło.
Rozsądek wziął w Törlessie znowu górę; zdziwienie ustąpiło i dzień po dniu stawało się coraz
bardziej nierzeczywiste, jak ślady snu, które nie mogą się ostać w realnym, twardym, jasnym
od słońca świecie.
Aby umocnić się jeszcze w tym stanie, doniósł o wszystkim swym rodzicom w liście.
Przemilczał jedynie własne doznania.
Doszedł obecnie znowu do wniosku, że najlepiej byłoby przy najbliższej sposobności
przeforsować wydalenie Basiniego z instytutu. Nie mógł sobie w ogóle wyobrazić, aby
rodzice mogli inaczej o tym myśleć. Oczekiwał od nich surowego, pełnego odrazy potępienia
Basiniego, czegoś w tym rodzaju jak strząśnięcie czubkami palców nieczystego robaka,
którego nie można było ścierpieć w pobliżu syna.
Ale nic podobnego nie znajdowało się w liście, który otrzymał w odpowiedzi. Rodzice
zadali sobie rzetelny trud i jak rozsądni ludzie rozważyli wszelkie okoliczności, o ile - rzecz
prosta - mogli sobie wyrobić jakie takie wyobrażenie o nich na podstawie spiesznie
napisanego listu z oderwanymi, pełnymi luk informacjami. Z listu rodziców wynikało, że
znają za słuszne jak najłagodniejsze i najpowściągliwsze osądzenie Basiniego, tym bardziej
że w przedstawieniu sprawy przez syna musieli się ewentualnie liczyć z pewną, wynikłą z
młodzieńczego oburzenia przesadą. Uznali za dobrą decyzję, że dano Basiniemu sposobność
do poprawy, i uważali, że nie wolno z powodu małego pośliźnięcia wytrącać od razu
człowieka z toru życia, tym bardziej - i to podkreślali jako szczególnie słuszne - że ma się tu
do czynienia nie z ukształtowanymi już ludźmi, lecz z charakterami giętkimi, będącymi w
fazie rozwoju. Należy wobec Basiniego okazać w każdym wypadku surowość i autorytet, lecz
odnosić się doń życzliwie i wpływać na niego, by się poprawił.
Poparli to szeregiem przykładów, znanych dobrze Törlessowi. Przypomniał sobie
bowiem dokładnie, że w okresie, kiedy dyrekcja lubiła jeszcze wprowadzać drakońskie
obyczaje i bardzo ograniczać kieszonkowe, wielu wychowanków z pierwszych roczników nie
mogło się powstrzymać, by nie żebrać u szczęśliwszych spośród małych żarłoków - jakimi
byli wszyscy - o kawałek chleba z szynką lub coś w tym rodzaju. On sam również robił to
czasem, chociaż ukrywał wstyd, wymyślając na złośliwe i nieżyczliwe zarządzenia dyrekcji. I
nie tylko idącym latom, ale także rozważnym i dobrotliwym napomnieniom rodziców
zawdzięczał, że powoli nauczył się z dumą wyrzekać podobnych słabostek.
Ale wszystko to dzisiaj nie działało.
Musiał przyznać, że rodzice pod wieloma względami mieli słuszność, wiedział
również, że jest omal niemożliwe z daleka osądzić jakąś sprawę; w ich liście jednak brak było
czegoś o wiele ważniejszego. Zrozumienia, że stało się tu coś nieodwołalnego, coś, co nie
powinno nigdy zachodzić wśród ludzi pewnej sfery. Brak było zdumienia i zaskoczenia.
Mówili tak, jak gdyby chodziło o zwykłą sprawę, którą należy załatwić taktownie, lecz bez
wielkich ceregieli. Ot, skaza, wprawdzie nieładna, ale tak samo nieuchronna jak codzienna
potrzeba fizjologiczna. Ani śladu jakiegoś bardziej osobistego zaniepokojenia, podobnie jak u
Beineberga i Reitinga.
Törless mógłby ostatecznie przełknąć i to. Zamiast tego podarł list w drobne strzępki i
spalił je. Pierwszy raz w życiu pozwolił sobie na podobny brak pietyzmu.
Wyzwoliła się w nim reakcja wprost odwrotna od zamierzonej. W przeciwieństwie do
prostego rozumienia sprawy, jakie mu przedłożono, przyszła mu nagle znowu na myśl
problematyczność i wątpliwość postępku Basiniego. Potrząsając głową, mówił sobie, że
należy raz jeszcze wszystko przemyśleć, jakkolwiek nie potrafił zdać sobie dokładnie sprawy,
dlaczego...
Najdziwniejsze jednak było to wszystko, kiedy roztrząsał te sprawy raczej w
marzeniach niż rozumowo. Wtedy Basini ukazywał mu się całkiem zrozumiały, powszedni, w
wyraźnych konturach - taki, jakim go zapewne widzieli jego przyjaciele i rodzice; w
następnym jednak momencie znikał i pojawiał się ciągle na nowo jako mała, całkiem maleńka
figurka jaśniejąca chwilami w głębokim, bardzo głębokim tle.
 Pewnej nocy - było bardzo późno i wszyscy już spali - obudziło Törlessa nagłe
szarpnięcie.
Na jego łóżku siedział Beineberg. Było to czymś tak niezwykłym, że Törless przeczuł
natychmiast, iż chodzi o rzecz szczególną.
- Wstań, ale cicho, żeby nikt nie zauważył, idziemy na górę, muszę ci coś powiedzieć.
Törless ubrał się pospiesznie, wziął płaszcz wsunął stopy w pantofle.
Na górze Beineberg ze szczególną starannością poustawiał z powrotem zapory, po
czym zaparzył herbatę.
Törless, który czuł jeszcze senność w kościach, chłonął z przyjemnością żółtozłote,
pachnące ciepło. Oparł się w kącie i skulił oczekując niespodzianki.
- Reiting nas oszukuje - odezwał się Areszcie Beineberg.
Törless nie poczuł zdziwienia. Przyjął jako samo przez się zrozumiałe, że ta sprawa
musi mieć podobny ciąg dalszy; miał niemal wrażenie, że tylko na to czekał. Mimo woli
rzekł:
- Tak sobie myślałem.
- Tak? Myślałeś? Ale zauważyć, nie zauważyłeś niczego? To do ciebie podobne.
- W istocie, nic nie rzuciło mi się w oczy, zresztą później nie troszczyłem się o to.
- Ale za to ja dobrze pilnowałem. Od pierwszego dnia nie dowierzałem Reitingowi.
Wiesz przecież, że Basini oddał mi pieniądze. A z czego, jak myślisz? Z własnych? Nie!
- Sądzisz więc, że Reiting maczał w tym palce?
- Oczywiście.
W pierwszej chwili Törless pomyślał, że obecnie również Reiting uwikłał się w
podobną złodziejską sprawkę.
- Sądzisz więc, że Reiting tak samo jak Basini...
- Co za pomysł! Po prostu Reiting dał własne pieniądze, aby Basini mógł spłacić
zaciągnięty u mnie dług.
- Nie widzę do tego żadnego powodu.
- Ja też przez długi czas tego nie rozumiałem. W każdym razie tobie także rzuciło się
w oczy, że Reiting od początku stawał w obronie Basiniego. Miałeś wtedy rację, byłoby
doprawdy rzeczą najsłuszniejszą, gdyby ten drab wyleciał. Ale naumyślnie nie głosowałem
wówczas za tobą, bo pomyślałem sobie, że muszę wiedzieć, jaka tu toczy się gra. Wprawdzie
i dziś nie wiem dokładnie, czy Reiting już wówczas miał określone zamiary, czy też chciał
tylko odczekać, upewniwszy się raz na zawsze co do Basiniego. Ale bądź co bądź wiem, jak
rzecz dziś wygląda.
- No...?
- Czekaj, tego nie da się tak prędko opowiedzieć. Znasz chyba historię, jaka wydarzyła
się w instytucie cztery lata temu?
- Jaka historia?
- No, ta pewna historia!
- Tylko mimochodem. Wiem tyle, że z powodu jakichś świństw wybuchnął wówczas
wielki skandal i że musiano ukarać wielu wychowanków, wydalając ich z zakładu.
- Tak, to mam na myśli. Bliższych szczegółów dowiedziałem się kiedyś podczas ferii
od jednego z uczniów tej klasy. Mieli tam wtedy ładnego chłopca, w którym kochało się wielu
z nich. Znasz przecież takie sprawy, zdarza się to rok w rok. U tamtych jednak sprawy zaszły
zbyt daleko.
- Jak to?
- Co znaczy “jak to"... Nie pytaj tak głupio! I to samo robi Reiting z Basinim.
Törless pojął, o jakie sprawy chodziło między tymi dwoma, i w krtani poczuł
dławienie, jakby był w niej piasek.
- Tego bym o Reitingu nigdy nie pomyślał. - Nie potrafił się zdobyć na żadne inne
słowa. Beineberg wzruszył ramionami.
- On sądzi, że może nas oszukiwać.
- Czy jest zakochany?
- Ani trochę. Takim głupcem nie jest. Bawi go to, może podnieca zmysłowo.
- A Basini?
- On?... Czyś nie zauważył, jaki bezczelny zrobił się ostatnio? Nie może ścierpieć ni
słóweczka z mojej strony. Zawsze tylko Reiting i Reiting, jakby ten był jego świętym
patronem. Pomyślał sobie prawdopodobnie; że lepiej jest jednemu pozwolić na wszystko niż
każdemu z osobna na trochę. I Reiting z pewnością mu obiecał, że będzie go osłaniał, jeśli
będzie we wszystkim uległy. Ale omylili się! Wybiję to Basiniemu z głowy!
- Jak na-to wpadłeś?
- Pewnego razu ich przyłapałem,.
- Gdzie?
- Tu obok, na strychu. Reiting miał ode mnie klucz do drugiego wejścia. Poszedłem za
nimi, ostrożnie odsłoniłem otwór i przeczołgałem się.
W cienkiej ściance działowej między komórką a strychem było przebite przejście,
akurat na tyle szerokie, że mógł się przecisnąć człowiek. W wypadku zaskoczenia miało ono
służyć za wyjście rezerwowe, na co dzień było zamknięte wsuniętymi w nie cegłami.
Nastąpiła długa pauza, podczas której rozbłyskiwał tylko żarzący się papieros.
Törless nie mógł skupić myśli. Widział... Za zamkniętymi oczyma niby w nagłym
cięciu widział obłędne wirowanie zdarzeń i ludzi; ludzi w jaskrawym świetle, w jasnych
błyskach i ruchomych, głębokich cieniach; twarze... jedną twarz; uśmiech... spojrzenie,
dreszcz skóry; widział ludzi tak, jak ich nigdy dotąd nie widział ani nie czuł. Ale widział ich
nie widząc, bez wyobrażenia ich sobie, bez obrazów - tak jakby widział ich jedynie duszą;
byli tacy uchwytni, że ich wyrazistość przeszywała go tysiąckrotnie, ale gdy tylko zaczął
szukać słów, by nimi zawładnąć, cofali się, jak gdyby zatrzymując się na progu, którego nie
mogli przekroczyć.
Musiał pytać dalej. Głos mu wibrował.
- I... widziałeś ich?
- Tak.
- A... jaki był Basini?
Lecz Beineberg zamilkł i znowu słychać było tylko niespokojny szelest papierosa.
Dopiero po długiej pauzie zaczai mówić.
- Roztrząsałem tę sprawę ze wszystkich stron, a wiesz, że mam w podobnych rzeczach
własny, indywidualny sąd. Co się wpierw tyczy Basiniego, sądzę, że jego w żadnym wypadku
nie byłoby szkoda, ani gdybyśmy zrobili na niego doniesienie, ani gdybyśmy zbili go czy
nawet zadręczyli na śmierć, wyłącznie dla przyjemności. Nie mogę sobie bowiem wyobrazić,
że taki człowiek jak on miałby coś znaczyć w cudownym mechanizmie świata. Wydaje się
stworzony jedynie przez przypadek, poza właściwym szeregiem. To znaczy... coś tam musi i
on oznaczać, ale na pewno coś tak nieokreślonego jak robak lub kamień na drodze, przy
którym nie wiemy, czy mamy przejść obok, czy też go zdeptać... A to jest tyle co nic.
Albowiem kiedy dusza świata pragnie zachować jakąś swoją cząstkę, wypowiada się
wyraźniej, Powiada wtedy: “nie" i stwarza opór, każe nam przejść obok robaka, a kamieniowi
użycza takiej twardości, że nie możemy go rozbić bez narzędzi. Bo zanim zdołamy je
przynieść, podsuwa nam opory wielu drobnych, uporczywych zastrzeżeń, a gdy je
przezwyciężymy, to znaczy, że sprawa już od początku miała inne znaczenie.
U człowieka natura umieszcza ową twardość w jego charakterze, w jego człowieczej
świadomości, w poczuciu odpowiedzialności za to, że się jest cząstką duszy świata. Jeśli
człowiek zagubi ową świadomość, gubi zarazem siebie. Jeśli jednak sam się zgubił i zatracił,
to zgubił również to coś szczególnego i istotnego, dla czego natura stworzyła go człowiekiem.
I nigdy nie można być tak pewnym, jak w tym wypadku, że ma się do czynienia z czymś
zbędnym, z pustą formą, z czymś, co dawno już zostało porzucone przez duszę świata.
Törless nie czuł w sobie sprzeciwu, nie słuchał zresztą uważnie. Nigdy do tej pory nie
miał powodu do takich metafizycznych roztrząsań, nigdy też nie zastanawiał się nad tym,
jakim sposobem człowiek tak rozsądny jak Bekteberg mógł wpaść na podobne myśli. Cały
ten problem nie wszedł jeszcze w ogóle w krąg jego życia. Toteż nie zadał sobie nawet trudu,
by zbadać sens wywodów kolegi. Słuchał tylko jednym uchem.
Nie pojmował jedynie, jak można tak sięgać do Adama i Ewy. Dygotało w nim
wszystko, a oględność, z jaką Beineberg ściągał Bóg wie skąd swoje wywody, wydawała mu
się śmieszna, niestosowna, napawała niecierpliwością. Beineberg ciągnął spokojnie dalej:
- Z Reitingiem jednak sprawa ma się zupełnie inaczej. I on również na skutek tego, co
uczynił, oddał się w moje ręce, lecz jego los nie jest mi z pewnością obojętny jak los
Basiniego. Wiesz, że jego matka nie posiada wielkiego majątku; jeśli wyrzucą go z instytutu,
wszystkie jego plany wezmą w łeb. Tutaj może do czegoś dojść, gdzie indziej niewiele
znalazłoby się po temu sposobności. A Reiting zawsze mnie nie znosił... rozumiesz?
Nienawidził mnie... dawniej próbował szkodzić mi na każdym kroku... Sądzę, że i dziś
jeszcze byłby rad, gdyby się mnie pozbył. Widzisz więc, co mogę uczynić, będąc w
posiadaniu tej tajemnicy?
Törless przeraził się. Ale tak osobliwie, jak gdyby los Reitinga miał związek z nim
samym. Spojrzał przestraszony na Beineberga. Ten siedział z oczyma przymkniętymi, między
powiekami pozostała tylko wąska szparka; wyglądał jak wielki, niesamowity pająk, czatujący
spokojnie w swej sieci. Ostatnie jego słowa zabrzmiały w uszach Törlessa zimno i wyraziście
jak zdania dyktatu.
Poprzednio nie szedł za biegiem jego myśli, wiedział tylko: Beineberg mówi znowu o
swoich ideach, które przecież z tym wydarzeniem nie mają nic wspólnego... I nagle nie mógł
pojąć, jak do tego doszło.
Przędziwo zaczepione gdzieś na zewnątrz, w abstrakcie - jak sobie przypominał -
musiało widocznie skurczyć się z bajeczną szybkością, gdyż naraz oto stało się konkretem,
czymś rzeczywistym, żywym, a w środku dygotała czyjaś głowa z zaciśniętą szyją.
Nie lubił wcale Reitinga, ale przypomniał sobie miły, zuchwały i niedbały sposób, w
jaki tamten motał wszystkie swoje intrygi; Beineberg natomiast wydał mu się ohydny, kiedy
tak spokojnie, ze złośliwym uśmiechem, zaciągał dokoła tamtego swój wieloramienny,
ponury, szkaradny oplot myśli.
- Nie wolno -ci wykorzystać tego przeciw niemu! - wybuchnął mimo woli. Grała tu z
pewnością rolę również jego stała, ukrywana niechęć do- Beineberga.
 - Po cóż mam to robić? - odparł Beineberg po krótkim namyśle. - Byłoby go naprawdę
szkoda. I tak mi więcej nie zagraża, a zbyt jest wartościowy, by z powodu takiego głupstwa
pozwolić mu się potknąć.
Na tym zakończyła się ta część sprawy, ale Beineberg ciągnął dalej, wracając
ponownie do losu Basiniego:
- Czy nadal uważasz, że powinniśmy zrobić doniesienie na Basiniego?
Törless nie dał odpowiedzi. Chciał słyszeć Beineberga, jego słowa brzmiały w nim
niby odgłos kroków w pustej przestrzeni; pragnął nasycić się owym stanem.
Beineberg szedł dalej za tokiem swych myśli:
- Sądzę, że na razie zatrzymamy go dla siebie i sami ukarzemy. Bo ukarany być musi -
już choćby za swoją zuchwałość. Ci z instytutu co najwyżej wydaliliby go i napisali długi list
do jego wuja - wiesz chyba, jak bardzo po kupiecku się taka rzecz odbywa. Ekscelencjo,
Pański siostrzeniec zapomniał się, zeszedł na manowce... odsyłamy go Panu... mamy
nadzieję, że uda się Panu... droga poprawy... na razie jednak jego dalszy pobyt wśród innych
niemożliwy... i tak dalej. Czy taki casus ma dla nich jakiekolwiek znaczenie lub wartość?
- A jaką wartość mógłby mieć dla nas?
- Jaką wartość? Dla ciebie może żadnej, ty zostaniesz radcą dworu lub będziesz pisał
wiersze, ty tego ostatecznie nie potrzebujesz, może nawet czujesz obawę. Ale ja wyobrażam
sobie moje życie inaczej.
Tym razem Törless nastawił uszu.
- Dla mnie Basini posiada wartość - nawet wielką wartość. Popatrz... ty poniechałbyś
go po prostu uspokojony tym, że był to zły człowiek. - Törless powściągnął uśmiech. - I na
tym zakończyłbyś sprawę, ponieważ nie posiadasz talentu lub może zainteresowania, by
samemu ćwiczyć się na niej. Mnie jednak to interesuje. Jeśli się ma przed sobą taką drogę jak
moja, należy do ludzi podchodzić całkiem inaczej. Dlatego chcę zachować dla siebie
Basiniego, by się na nim uczyć.
- Ale jak chcesz go ukarać?
Beineberg wstrzymał się z odpowiedzią, jakby rozmyślał nad wrażeniem, jakie
wywoła. Potem odparł ostrożnie i z wahaniem:
- Mylisz się sądząc, że mi tak bardzo zależy na samym ukaraniu. Oczywiście można to
nazwać w końcu również karą. Ale by nie tracić słów, mam coś innego na myśli. Chcę go...
no, powiedzmy, dręczyć.
Törless strzegł się, by nie powiedzieć słowa. Nie widział jeszcze jasno, do czego
tamten zmierza, czuł jednak, że wszystko nadchodzi tak, jak dla niego - wewnętrznie -
nadejść musiało. Beineberg, nie wiedząc, jak jego słowa zostaną przyjęte, ciągnął:
- Nie przerażaj się, to wcale nie takie straszne. Przede wszystkim, jak ci już
dowiodłem, wobec Basiniego nie należy mieć względów. Decyzji, czy mamy go dręczyć, czy
też oszczędzać, należy szukać wyłącznie w naszej potrzebie jednego lub drugiego. W
motywach wewnętrznych. Czy masz takie? To, coś mówił wówczas o moralności,
społeczeństwie i tak dalej, nie może się naturalnie liczyć; sam prawdopodobnie nigdy w to nie
wierzyłeś. Przypuszczalnie jesteś więc obojętny. Możesz bądź co bądź zawsze wycofać się z
całej tej historii, jeśli nie chcesz nic ryzykować.
Moja droga jednak wiedzie nie wstecz ani mimo, lecz przez sam środek. Tak musi
być. Także Reiting nie puści tej sprawy, bo i dla niego szczególną wartość przedstawia fakt,
że może mieć człowieka w swym ręku, ćwiczyć się na nim i traktować go jak narzędzie. On
chce panować i z tobą postąpiłby tak samo jak z Basinim, gdyby przypadek ciebie mu
nastręczył.
Mnie jednak chodzi o coś więcej. Niemal o zobowiązanie wobec samego siebie; jak ci
wytłumaczyć tę różnicę między nami? Wiesz, jak bardzo Reiting uwielbia Napoleona; otóż
człowiek, który mnie się najbardziej z wszystkich podoba, przypomina raczej filozofa i
hinduskich świętych. Reiting poświęciłby bez wahania Basiniego, odczuwając przy tym
jedynie zaciekawienie. Rozciąłby go moralnie na pół, by się dowiedzieć, co można uzyskać w
takim procederze. Jak już zresztą powiedziałem - ciebie lub mnie równie dobrze jak
Basiniego, i bez żadnej przykrości. Ja natomiast, podobnie jak ty, mam wrażenie, że Basini
mimo wszystko jest jednak człowiekiem. I mnie również rani popełnione okrucieństwo. Ale
właśnie o to chodzi! O ofiarę! Widzisz, ja także jestem uwiązany na dwóch niciach. Na
jednej, nieokreślonej, która wiąże mnie wbrew mojemu jasnemu osądowi z miłosierną
bezczynnością, i na drugiej, która biegnie do mojej duszy, do najwewnętrzniejszej jaźni i
zespala mnie z wszechświatem. Tacy ludzie jak Basini - mówiłem ci już - nie znaczą nic - ot,
pusty, przypadkowy kształt. Prawdziwymi ludźmi są tylko ci, którzy potrafią wniknąć w
siebie samych - kosmiczni ludzie, którzy potrafią pogrążyć siebie aż do zespolenia z
ogromnym stawaniem się świata. Tacy mogą zdziałać cuda z zamkniętymi oczyma, gdyż
umieją zużytkować całą moc świata, która tak samo jest w nich, jak poza nimi. Ale wszyscy
ci, którzy do tej pory szli za tą drugą nicią, musieli najpierw zerwać pierwszą. Czytałem o
straszliwych ofiarach pokutnych natchnionych mnichów, a środki hinduskich świętych i tobie
również nie są całkiem nie znane. Wszystkie okrucieństwa, jakie się przy tym dzieją, mają
jedynie na celu uśmiercenie nędznych, skierowanych na zewnątrz żądz, które - bez względu
na to, czy to będzie próżność czy głód, radość czy współczucie - gaszą coś z żaru, jaki każdy
potrafi w sobie wzniecić. Reiting zna tylko zewnętrzność, ja idę za drugą nicią. Obecnie w
oczach wszystkich on wysunął się naprzód, moja droga bowiem jest powolniejsza i bardziej
niepewna. Ale za jednym zamachem mogę go prześcignąć jak robaka. Widzisz, mówią, że
światem rządzą mechaniczne prawa, które są niezachwiane. To fałsz, to dobre w
podręcznikach szkolnych. Świat zewnętrzny jest oporny i na jego tak zwane prawa można
wpływać, ale tylko do pewnego stopnia, byli bowiem ludzie, którym się to udało. Napisane to
jest w świętych, mądrych księgach, o których większość ludzi nic nie wie. Stamtąd wiem, że
byli ludzie, którzy potrafili poruszać kamienie, powietrze i wodę samym tchnieniem woli i
przed modlitwą których żadna moc ziemska nie mogła się ostać. Ale i to są tylko zewnętrzne
tryumfy ducha. Albowiem komu się uda całkowicie widzieć swoją duszę, dla tego kończy się
cielesne życie, które jest tylko przypadkiem; napisano w księgach, że tacy ludzie wchodzą
wprost do wyższego królestwa ducha.
Beineberg mówił zupełnie poważnie, z hamowanym, wzruszeniem. Törless wciąż
jeszcze siedział z zamkniętymi oczyma; czuł oddech Beineberga wionący w jego stronę i
wdychał go niczym środek oszałamiający, który uciska serce. Tymczasem Beineberg kończył
swoją przemowę:
- Widzisz więc, o co mi chodzi. To, co mi podszeptuje, bym puścił Basiniemu płazem,
jest niskim, zewnętrznym podszeptem. Ty możesz iść za nim. Dla mnie to przesąd, z którego
się muszę wyzwolić, jak ze wszystkiego, co mnie zawraca z drogi ku mojej najgłębszej
istocie.
Dobrze jest właśnie, że z trudem przychodzi mi dręczyć Basiniego - mam na myśli:
upokorzyć go, poniżyć, odsunąć od siebie. To wymaga ode mnie ofiary. To podziała
oczyszczające. Jest moją powinnością, by codziennie uczyć się na nim, że samo
człowieczeństwo nic nie znaczy - to tylko małpie, zewnętrzne pedobieństwo.
Törless nie wszystko zrozumiał. Wyobraził sobie tylko, że jakaś niewidzialna pętla
zwarła się nagle w uchwytny, śmiertelny węzeł. Dźwięczały w nim ostatnie słowa
Beineberga. “To tylko małpie, zewnętrzne podobieństwo" - powtarzał sobie. Słowa te
zdawały pasować również do jego stosunku wobec Basiniego. Czy osobliwy urok, jaki tamten
aa niego wywierał, nie polegał na takim widzeniu? Po prostu na tym, że nie potrafił wmyślić
się w niego i dlatego odczuwał go zawsze w niewyraźnych obrazach? Czy przed chwilą,
kiedy wyobraził sobie Basiniego, nie wychynęła spoza jego twarzy jeszcze inna, rozpływająca
się w nieokreślonych konturach? O uchwytnym podobieństwie, którego jednak nie można
było z niczym powiązać?
Tak więc Törless, zamiast przemyśleć dziwaczne zamiary Beineberga, na pół
oszołomiony nowymi, niezwykłymi wrażeniami, usiłował przede wszystkim rozeznać się w
sobie samym. Przypomniał sobie owo popołudnie, zanim dowiedział się o przestępstwie
Basiniego. Wówczas te przywidzenia istniały właściwie już także. Zawsze wynajdywał coś, z
czym jego myśli nie mogły się uporać. Coś, co było takie zwykłe i zarazem takie obce.
Widział obrazy, które nie były obrazami. Na przykład tam, przed niskimi chatami, a nawet
wówczas, gdy siedział z Beinebergiein w cukierni.
Były to podobieństwa i zarazem niepokonalne różnice. I te igraszki... ta tajemnica,
całkiem osobista perspektywa podniecały go.
Teraz inny człowiek to przechwycił. Wszystko to obecnie ucieleśniało się w innym
człowieku, stało się rzeczywiste. Dlatego cała niezwykłość przeszła na tego człowieka, z
fantazji zamieniła się w życie i stała się groźna.
Podniecenie znużyło Törlessa, jego myśli tylko luźno wiązały się z sobą. Pozostała w
nim tylko pamięć, że nie może poniechać Basiniego,
że przeznaczeniem tamtego jest także dla niego odegrać jakąś ważną, na razie niejasno
rysującą się rolą.
Chwilami potrząsał ze zdziwieniem głową, myśląc o słowach Beineberga. Czyżby; on
także...?
Wszak nie może szukać tego samego co ja, a przecież to on właśnie znalazł właściwe
określenie...
Törless raczej marzył, niż Myślał. Nie potrafił w tej chwili odróżnić swych
psychologicznych problemów od fantazji Beineberga. W końcu miał już tylko jedno uczucie,
że ogromna pętla zaciska się coraz to mocniej na wszystkim.
Na tym skończyli rozmowę. Zgasili światło i ostrożnie wpełzli do sypialni:
 Następne dni nie przyniosły rozstrzygnięcia. W szkole było dużo roboty, Reiting
unikali wszelkiego sam na sam z Törlessem, Beineberg również wystrzegał się ponownej
rozmowy.
Tak więc w tych dniach wydarzenia niby wstrzymany w swym biegu nurt zaryły się
głębiej w Törlessie i jego myślom nadały nieodwołalny kierunek.
Zamiar wydalenia Basiniego z zakładu odpadł wskutek tego ostatecznie. Po raz
pierwszy Törless czuł, że koncentruje się wyłącznie na sobie samym, nie mógł myśleć o
niczym innym. Także Bożena zobojętniała mu; to, co dorywczo odczuwał wobec niej, stało
się dla niego fantastycznym wspomnieniem, w miejsce którego zjawiła się obecnie powaga.
Co prawda owa powaga wydawała się niemniej fantastyczna.

*
Pogrążony w myślach Törless spacerował samotnie po parku. Było południe i słońce
późnej jesieni kładło blade wspomnienia na łąki i dróżki. W swym niepokoju Törless nie miał
ochoty na daleki spacer, okrążył więc tylko budynek i rzucił się na płową, szeleszczącą trawę
u stóp niemal ślepej ściany bocznej. Ponad nim rozpinało się niebo, całe w kolorze owego
wyblakłego, chorego błękitu, jaki jest charakterystyczny dla jesieni; mknęły po nim spiesznie
małe, białe kuliste obłoczki.
Törless leżał wyciągnięty na wznak-i wśród nieokreślonej zadumy patrzył mrugając
oczyma poprzez bezlistne korony dwóch drzew stojących przed nim.
Myślał o Beinebergu. Co za dziwny człowiek! Jego słowa pasowałyby do kruszejącej
świątyni hinduskiej, do towarzystwa niesamowitych bożyszcz i czarnoksięskich węży w
głębokich kryjówkach; ale co począć z nimi w jasny dzień, tutaj, w konwikcie, we
współczesnej Europie? A jednak te słowa, które w tysiącznych skrętach ciągnęły się już
wieczność całą, niby droga bez końca i widoku, zdawały się stawać nagle przed uchwytnym
celem...
I nagle Törless zauważył - miał wrażenie, że dostrzega to po raz pierwszy - jak
wysoko jest właściwie niebo.
Ogarnęło go jak gdyby przerażenie. Prosto nad nim przebłyskiwał między chmurami
mały błękitny, niewypowiedzianie głęboki otwór.
Zdawało mu się, że po wysokiej, bardzo wysokiej drabinie mógłby wspiąć się tam na
górę. Ale im głębiej przenikał i wzlatywał wzrokiem, tym dalej umykało niebieskie dno. A
jednak zdawało się, że przecież kiedyś będzie można go dosięgnąć i zatrzymać spojrzeniem.
Pragnienie to stawało się gwałtowne aż do bólu.
Było tak, jakby wzrok napięty do ostateczności miotał spojrzenia jak strzały pomiędzy
chmury, a mimo to, im dalej mierzył, zawsze trafiał odrobinę za blisko.
Törless zastanawiał się nad tym, usiłując zachować rozsądek i spokój. “Oczywiście
nie ma końca - mówił do siebie - to sięga coraz dalej, wciąż dalej, w nieskończoność". Z
oczyma skierowanymi ku niebu powtarzał te słowa, jak gdyby chciał wypróbować moc
magicznej formuły. Ale nadaremnie - słowa nie mówiły nic, a raczej mówiły coś całkiem
innego, jak gdyby określały wprawdzie ten sam przedmiot, ale od innej, obcej, obojętnej
strony.
“Nieskończoność!" Törless znał to słowo z lekcji matematyki. Nigdy dotychczas
jednak nie kojarzył sobie z tym słowem czegoś szczególnego. Wracało ono wciąż na nowo:
ktoś niegdyś je wymyślił i od tego czasu można było traktować je jak coś stałego. Było
jedynie tym, co oznaczało w matematyce; poza to pojęcie Törless nigdy nie wyszedł.
Teraz przeszyło go jak błyskawica, że w tym słowie tai ślą coś straszliwie
niepokojącego. Wydało mu się ono naraz pojęciem ujarzmionym, z którym codziennie igrał, a
które nagle oto zrzuciło pęta. Coś nieogarnionego rozumem, coś dzikiego, niosącego zagładę
zostało niejako pogrążone w uśpieniu pracą wynalazców, a teraz nagle ocknęło się i stało na
nowo straszne. Tutaj, na tym niebie, stało żywe nad nim, groziło i szydziło.
W końcu Törless przymknął oczy, gdyż widok ten zanadto go dręczył.

*
Kiedy wkrótce potem obudził go podmuch wiatru, szeleszczącego w zwiędłej trawie,
nie czuł prawie swego ciała. Od nóg płynął miły chłód utrzymujący jego członki w stanie
słodkiej ociężałości. Do poprzedniego lęku dołączyło się teraz łagodne zmęczenie. Wciąż
jeszcze czuł nad sobą ogrom i milczenie nieba, ale przypomniał sobie, że już często miewał
podobne wrażenie; niby między snem a jawą zaczął przechodzić w pamięci te wspomnienia i
poczuł się uwikłany w ich wzajemne powiązania.
Najpierw było owo wspomnienie z dzieciństwa, w którym drzewa stały poważne i
milczące, niby zaczarowani ludzie. Już wówczas odczuwał zapewne to, co później wciąż go
nawiedzało. Nawet owe myśli u Bożeny miały w sobie coś z tego odczuwania - coś
osobliwego, tajemnego, będącego czymś więcej niż to, co, wyrażały. I taka była owa chwila
ciszy w ogrodzie przed oknami cukierni, zanim opadły mroczne zasłony zmysłowości. I
Beineberg, i Reiting stawali się nieraz w ułamku sekundy czymś obcym i nierzeczywistym... I
wreszcie Basini! Wyobrażenie tego, co się z tamtym działo, rozdzierało na wskroś Törlessa,
raz było rozsądne i zwyczajne, to znowu pełne owego drgającego obrazami milczenia,
wspólnego wszystkim tym wrażeniom, które z wolna wsączały się w postrzeganie Törlessa, a
teraz nagle domagały się, by przyjąć je jako coś rzeczywistego i żywego zupełnie tak, jak
przed chwilą pojęcie nieskończoności.
Törless poczuł w tej chwili, jak te doznania zamykają go z wszystkich stron. Niby
dalekie, mroczne siły groziły mu one już od dawna, ale instynktownie cofał się przed nimi,
tylko od czasu do czasu rzucając ku nim nieśmiałe spojrzenie. Teraz jednak przypadek czy
zdarzenie wyostrzyło jego uwagę i skierowało ją w tamtą stronę; niby na dany znak wdarły
się one ze wszystkich stron niosąc z sobą ogromny niepokój, z każdą chwilą bardziej się
rozprzestrzeniający.
Jakieś szaleństwo owładnęło Törlessem, by odczuwać rzeczy, zdarzenia, ludzi jako
coś dwoistego, jako coś, co mocą pewnych wynalazców sprzęgnięte zostało z niewinnym,
wyjaśniającym słowem, a zarazem jako coś obcego, co każdej chwili grozi oderwaniem się.
Zapewne dla wszystkiego istnieje zwyczajne, proste wyjaśnienie i Törless znał je
również, ale ku jego trwożnemu zdumieniu zdawało się ono zrywać tylko najbardziej
zewnętrzną powłokę, nie obnażając wnętrza, którego przebłyski dostrzegał jakimś
niezwykłym wzrokiem jako drugie dno.
Tak więc leżał teraz, całkowicie omotany wspomnieniami, z których na kształt obcych
Kwiatów wyrastały dziwne myśli. Mgnienia chwil, których się nie zapomina, sytuacje, w
których zawodzą związki, pozwalające zwykle naszemu życiu odbijać się bez reszty w
naszym umyśle, jak gdyby biegły równolegle i z tą samą szybkością obok siebie - zespalały
się ze sobą w sposób niepokojąco ścisły.
Wspomnienie straszliwego cichego, nasiąkniętego smutnymi barwami milczenia
pewnych wieczorów przychodziło bezpośrednio po gorącym, rozedrganym niepokoju letniego
południa, co niegdyś nawiedził żarem jego duszę niby lotne nóżki chyżego roju połyskliwych
jaszczurek.
Potem przyszedł mu nagle na myśl uśmiech małego księcia, jego spojrzenie i gest -
wówczas gdy wewnętrznie ze sobą skończyli - jakimi tamten człowiek za jednym, choć
łagodnym zamachem zerwał wszelkie więzy zadzierzgnięte wokół niego przez Törlessa, i
wkraczał w nową obcą dal, która, jakby skoncentrowana w życiu tej jednej
niewypowiedzianej sekundy, znienacka się otwarła. Potem naszły go znowu wspomnienia
lasu i łąk... Potem milczący obraz w zmierzchającym pokoju w domu, który później
przypomniał mu nagle utraconego przyjaciela... Słowa pewnego wiersza...
Istnieją zresztą jeszcze inne sprawy, gdy między przeżyciem a zrozumieniem zachodzi
podobna niewspółmierność. Zawsze jednak rzecz ma się tak, że to, co w jednym okamgnieniu
przeżywamy niepodzielnie i bez pytań, staje się zawiłe i niepojęte, gdy chcemy je przykuć
łańcuchami myśli i przyswoić sobie na własność. To zaś, co ma wygląd czegoś wielkiego i
obcego, póki ludzkie słowa sięgają po nie z daleka, staje się proste i traci cechy niepokojące,
gdy wkracza w czynny krąg naszego życia.

*
Tak więc wszystkie owe wspomnienia złączyła nagle wspólna tajemnica. Jak gdyby
przynależały do siebie, stały przed Törlessem bliskie i dosiężne.
Kiedyś towarzyszyło im mroczne uczucie, na które nie zwracał dostatecznej uwagi.
Teraz starał się właśnie o to. Przypomniał sobie, że kiedyś, stojąc z ojcem przed
jednym z takich pejzaży, wykrzyknął bez namysłu: “O, jakie to piękne!" - i zmieszał się
widząc, że ojciec się ucieszył. Równie dobrze bowiem mógł powiedzieć: “O, to strasznie
smutne!" Zawiodły go wówczas słowa i to go dręczyło - owa pół-świadomość, że słowa były
tylko przypadkowym wykrętem dla tego, co czuł.
Dziś przypomniał sobie obraz, przypomniał sobie słowa i wyraźnie pamiętał owo
uczucie, że skłamał, choć nie wiedział, w jaki sposób. Przed jego oczyma przesunęło się na
nowo we wspomnieniu wszystko, ale wracało wciąż na nowo nie wyzwolone. Uśmiech
zachwytu z powodu bogactwa pomysłów, który wciąż jeszcze jakby w roztargnieniu błąkał
się po jego twarzy, nasiąkał z wolna ledwie dostrzegalnym bolesnym rysem.
Czuł potrzebę nieustannego szukania po mostu, związku, porównania pomiędzy sobą
a tym, co bezsłowne stało przed oczyma jego duszy.
Ale ilekroć myśl jakaś uspokajała go, zjawiał się znowu ów niepojęty sprzeciw:
kłamiesz. Jak gdyby musiał ustawicznie przeprowadzać podział, przy którym zawsze
wyskakiwała jakaś uparta reszta, albo jak gdyby gorączkowo, poranionymi palcami usiłował
rozsupłać nie kończący się węzeł.
W końcu poniechał tych prób. Zamknął się wokół niego krąg wspomnień, które rosły
nienaturalnie zniekształcone.
Ponownie skierował oczy ku niebu - jak gdyby mógł mu mimo wszystko wydrzeć
przez przypadek tajemnicę i odgadnąć, co go tak nie pokoi. Ale był zmęczony i z wolna
owładnęło nim uczucie głębokiej samotności. Niebo milczało. I Törless poczuł, że jest
zupełnie sam pod owym nieruchomym, niemym sklepieniem, po czuł się maleńkim żyjącym
punkcikiem pod olbrzymim przeźroczystym trupem.
To jednak nie przerażało go już. Jak gdyby stary, dobrze znany ból ogarnął w tej
chwili ostatnią kończynę.
Miał wrażenie, że światło przybrało mleczny odcień i tańczy mu przed oczyma niby
zimna blada mgła.
Powoli i ostrożnie odwrócił głowę i rozejrzał się, czy naprawdę wszystko się zmieniło.
Wzrok jego musnął mimochodem szary bezokienny mur, stojący nad jego głową. Zdawał się
chylić nad nim i spoglądać na niego w milczeniu. Od czasu do czasu jakiś szelest pełzł ku
dołowi i w ścianie budziło się niesamowite życie.
Podobne szmery słyszał nieraz w kryjówce na strychu, kiedy Beineberg i Reiting
ukazywali swój fantastyczny świat, i cieszył się z tego jak z osobliwej ilustracji muzycznej do
groteskowego widowiska.
Teraz jednak jasny dzień stawał się przepastną kryjówką i żywe milczenie okoliło
Törlessa z wszystkich stron.
Nie miał siły odwrócić głowy. Obok niego, w wilgotnym, ciemnym kącie, położył się
podbiał, a jego szerokie liście tworzyły fantastyczne kryjówki dla ślimaków i robactwa.
Törless słyszał bicie swego serca. Potem znowu ów cichy, szepczący, zanikający
szelest... I jedynie te szmery były czymś żywym w milczącym, bezczasowym świecie.
 Nazajutrz, kiedy Beineberg i Reiting stali razem, Törless przystąpił do nich.
- Mówiłem już z Reitingiem - powiedział Beineberg - i wszystko ułożyłem. Ciebie
przecież te rzeczy nie bardzo interesują.
Törless poczuł jakby wzbierający w nim gniew i zazdrość z powodu tego nagłego
zwrotu, nie wiedział jednak, czy wspomnieć przed Reitingiem o nocnej rozmowie z
Beinebergiem.
- No, mogliście mnie przynajmniej zawołać, jestem równie jak wy wmieszany w tę
sprawę - oświadczył.
- Właśnie mieliśmy to zrobić, mój drogi - wyjaśnił spiesznie Reiting, któremu tym
razem zależało widocznie na tym, aby nie stwarzać niepotrzebnych trudności - ale nie można
cię było nigdzie znaleźć, a liczyliśmy na twoją zgodę. Co powiesz zresztą o Basinim? (Ani
słówka usprawiedliwienia, jak gdyby jego własne zachowanie rozumiało się samo przez się).
- Co mam powiedzieć? To podlec - odparł Törless zmieszany.
- Prawda? Straszny podlec.
- Ale ty także zapuszczasz się w ładne historie! - Törless uśmiechnął się z przymusem,
zawstydzony, że nie wyraził się ostrzej.
- Ja? - Reiting wzruszył ramionami.
A cóż takiego zrobiłem? Należy wszystkiego zakosztować, a skoro on jest taki głupi i
niegodziwy...
- Czy mówiłeś z nim potem? - wtrącił Beineberg.
- Tak. Wczoraj przyszedł do mnie i prosił o pieniądze; znowu narobił długów, których
nie może spłacić.
- Dałeś mu już?
- Jeszcze nie.
- To bardzo dobrze - oświadczył Beineberg - mamy więc od razu sposobność, by go
złapać. Mógłbyś zamówić go na dziś wieczór w jakimś miejscu?
- Gdzie? W naszej komórce?
- Nie, o niej nie powinien na razie wiedzieć. Każ mu przyjść na strych, tam gdzie
byłeś z nim wówczas.
- O której?
- Powiedzmy o jedenastej.
- Dobrze. Chcesz się jeszcze trochę przejść?
- Chętnie... Törless ma zapewne jeszcze coś do roboty, prawda?
 Törless nie miał wprawdzie nic do roboty, ale wyczuł, że tamci dwaj pragną omówić
coś wspólnie i chcieliby to przed nim ukryć. Irytowała go własna sztywność, która nie
pozwoliła mu się narzucać.
Patrzył za nimi z zawiścią, wyobrażając sobie Bóg wie jakie sprawy, które mogli
omawiać w tajemnicy.
Uświadomił sobie przy tym, ile niewinnego wdzięku i uprzejmości było w gibkim,
prostym chodzie Reitinga, podobnie jak w jego słowach. Na przekór temu usiłował go sobie
wyobrazić takim, jakim musiał być owego wieczoru - stronę wewnętrzną, duchową
wydarzenia... Musiało to być powolne, długie spadanie dwóch zwartych ze sobą dusz, a
potem otchłań niby w podziemnym królestwie; a pomiędzy tym chwila, w której szmery
świata w górze, wysoko w górze, cichły i gasły.
Czy człowiek po przeżyciu czegoś podobnego może być taki radosny i lekki? Na
pewno dla Reitinga nie miało to tak wielkiego znaczenia. Jak chętnie Törless by go o to
zapytał. A zamiast tego w dziecinnym onieśmieleniu pozostawił go temu pająkowatemu
Bemebergowi!
 Piętnaście minut przed jedenastą Törless spostrzegł, że Beineberg i Reiting wypełzają
z łóżek, zaczął się więc także ubierać.
- Pst. Zaczekaj chwilę. Rzuci się w oczy, gdy wszyscy trzej razem wyjdziemy.
Törless wsunął głowę z powrotem pod kołdrę.
Potem, na korytarzu, spotkali się i ze zwykłą ostrożnością weszli na strych.
- A gdzie Basini? - zapytał Törless.
- Przyjdzie drugim wejściem, Reiting dał mu klucz.
Przez cały czas szli po ciemku. Dopiero na górze przed wielkimi żelaznymi drzwiami
Beineberg zaświecił małą, ślepą latarką.
Zamek stawiał opór. Przez lata nie używany, nie od razu ustąpił pod wytrychem, W
końcu odskoczył z głośnym trzaskiem, ciężkie skrzydło zgrzytnęło twardo w zardzewiałych
zawiasach i z wolna się uchyliło
Ze strychu buchnęło ciepłe, zastałe powietrze jak z małej cieplarni.
Beineberg zamknął za nimi drzwi.
Zeszli po małych drewnianych schodkach i przycupnęli obok potężnej belki.
Koło nich stały ogromne kadzie z wodą, przygotowane, do gaszenia ognia na wypadek
pożaru. Widocznie od dawna nie zmieniano w nich wody, biła z nich bowiem słodkawa woń.
W ogóle całe otoczenie było niesamowite. Upał pod dachem, złe powietrze i plątanina
grubych krokwi, które częściowo niby upiorna sieć czołgały się po podłodze.
Beineberg przysłonił latarkę. W milczeniu, bez słowa, siedzieli nieruchomo w
ciemności przez długie minuty.
Nagle na przeciwległym końcu zatrzeszczały w mroku drzwi... Powoli, z wahaniem.
Ten szmer niby odgłos zbliżającej się ofiary sprawił, że serce waliło głośno, aż w gardle.
Nastąpiło parę niepewnych kroków; głuche uderzenie nogą o drzewo; słaby stuk,
jakby upadającego ciała... cisza... potem znów wahające się kroki... Chwila oczekiwania...
Cichy ludzki głos:
- Reiting?
W tej chwili Beineberg rozjaśnił latarkę i skierował szeroki strumień światła ku
miejscu, skąd szedł głos.
Parę potężnych belek zajaśniało rzucając głębokie cienie, poza tym nie było widać nic
prócz stożka tańczących pyłków.
Ale kroki nabrały pewności i zbliżały się.
Znowu - całkiem blisko - noga potknęła się o drzewo i w następnej chwili, w
obramowaniu świetlnego stożka, wynurzyła się w niepewnym świetle szara jak popiół twarz
Basiniego.

*
Basini uśmiechał się. Słodko i przymilnie. Zastygły na wargach jak na obrazie
uśmiech wyłaniał się z ramy światła.
Törless przywarł całą mocą do belki. Czuł, jak drgają mu mięśnie oczu.
Beineberg ochrypłym, jednostajnym głosem zaczął wyliczać haniebne postępki
Basiniego. Potem rzucił pytanie:
- A więc wcale ci nie wstyd?
Potem spojrzenie Basiniego na Reitinga, które zdawało się mówić: czas już chyba, byś
mi pomógł. I w tejże chwili Reiting wyrżnął go pięścią w twarz, tak że Basini zatoczył się do
tyłu, potknął się o belkę i upadł. Beineberg i Reiting skoczyli za nim.
Latarka przewróciła się; jej światło rozlało się leniwie i bezsensownie na podłodze u
stóp Törlessa.
Po odgłosach domyślił się, że zdzierają ubranie z Basiniego i chłoszczą go czymś
cienkim i giętkim. Widocznie przygotowali to wszystko zawczasu. Słyszał skomlenie i ciche,
żałosne krzyki Basiniego, który bez przerwy błagał o litość; w końcu dobiegał go już tylko
jęk; jakby stłumione wycie, a wśród jęków półgłosem rzucane obelgi i gorączkowy,
podniecony oddech Beineberga.
Törless nie poruszył się z miejsca. Zrazu owładnęła nim zwierzęca żądza, aby również
skoczyć i bić, ale powstrzymała go myśl, że przyjdzie za późno i będzie niepotrzebny. Na
jego członkach ciężką ręką legło porażenie.
Z pozorną obojętnością patrzył przed siebie na podłogę. Nie natężał słuchu, by
pochwycić odgłosy tej sceny, i serce nie biło w nim mocniej niż zwykle. Oczyma śledził
światło, które rozlało się w kałużę u jego stóp. Rozbłysnęły w nim drobne pyłki i niewielka,
szkaradna pajęczyna. Dalej światło wsączało się pomiędzy szpary w krokwiach i zamierało w
brudnym, pylnym mroku.
Mógłby tak siedzieć całą godzinę, nie czując tego. Nie myślał właściwie o niczym, a
jednak był w duchu bardzo zajęty. Obserwował siebie samego. Ale w taki sposób, jakby
właściwie spoglądał w próżnię i widział siebie tylko z boku, w słabym świetle. Teraz z owych
mglistości powoli, lecz coraz widoczniej wznosiło się w sferę świadomości pewne pragnienie.
Coś kazało Törlessowi się uśmiechnąć. Potem pragnienie to znów nabrało mocy. Jakaś
siła ciągnęła go z miejsca, gdzie siedział, na kolana, na podłogę. Coś pchało go, by przywrzeć
ciałem do desek; czuł, że jego oczy rozszerzają się jak oczy ryby, czuł poprzez nagie ciało
bicie serca o drzewo.
W tej chwili potężne podniecenie ogarnęło naprawdę Törlessa. Musiał trzymać się
belki, by zabezpieczyć się przed zawrotem, który ciągnął go na dół. Na czoło wystąpiły mu
krople potu i trwożnie pytał sam siebie, co to wszystko ma znaczyć.
Wyrwany z obojętności, zaczął znowu poprzez mrok nasłuchiwać w kierunku tamtych
trzech.
Tam z tyłu zrobiła się cisza. Tylko Basini jęczał boleśnie, szukając po omacku ubrania.
Törless poczuł się rozkosznie dotknięty tymi żałosnymi odgłosami. Po plecach, w
górę i w dół, niby pajęcze nóżki przebiegł mu dreszcz, osiadł między łopatkami i delikatnymi
pazurkami ciągnął skórę głowy do tyłu. Ku swemu zdumieniu Törless zdał sobie sprawę, że
znajduje się w stanie seksualnego podniecenia. Nie mogąc sobie przypomnieć, kiedy ten stan
się pojawił, wiedział jednak, że towarzyszył on już owemu dziwnemu pragnieniu, by
przylgnąć do desek podłogi. Wstydził się go, ale odurzyło go ono niby potężna fala krwi
zalewająca głowę,
Beineberg i Reiting powrócili w ciemności i milcząco usiedli obok niego. Beineberg
wpatrzył się w lampę.
W tej sekundzie coś znowu zaczęło ciągnąć. Törlessa w dół. Szło to od oczu - czuł to
teraz - od oczu, niby hipnotyczna drętwota, do mózgu. Było to pytanie, tak,... nie, to była
rozpacz... O, znał to dobrze... mur, ogród cukierni, niskie chaty, wspomnienia dzieciństwa. “
to samo! To samo! Spojrzał na Beineberga. “Czy on niczego nie czuje?" - pomyślał. Ale
Beineberg schylił się, chcąc podnieść lampę. Törless wstrzymał mu rękę.
- Czy to nie jest jak oko? - powiedział wskazując na światło rozlane na podłodze
- Chcesz może teraz poetyzować?
- Nie. Ale czy sam nie twierdzisz, że w oczach tkwi coś szczególnego? Poprzez nie
działa - pomyśl tylko o swoich ulubionych ideach hipnotycznych - niekiedy moc, której nie
uwzględnia się na lekcjach fizyki. Pewne jest również, że człowieka można lepiej poznać po
oczach niż po słowach...
- No i...?
- Dla mnie to światło jest jak oko - oko wiodące w obcy świat. Wydaje mi się, jak
gdybym miał coś odgadnąć, ale nie mogę. Chciałbym to wchłonąć w siebie...
- Więc jednak zaczynasz być poetyczny.
- Nie, mówię serio. Jestem zrozpaczony. Popatrz sam, a poczujesz to także. Poczujesz
potrzebę tarzania się w tej kałuży, dopełznięcia na czworakach, całkiem blisko, do tych
zakurzonych kątów, jak gdyby w ten sposób można było odgadnąć...
- Mój drogi, to są igraszki, wrażliwostki. Zostaw łaskawie te rzeczy teraz w spokoju.
Beineberg schylił się i postawił latarkę na miejscu. Törless poczuł złośliwą uciechę;
zrozumiał, że wchłonął owe wydarzenia jednym zmysłem więcej niż jego towarzysze.
Czekał, aż Basini ponownie się ukaże, i z tajemnym dreszczem czuł, że skóra głowy
po raz wtóry ściąga się i napręża pod delikatnymi szponami.
Wiedział już całkiem dokładnie, że zarezerwowane dla niego zostało coś, co ciągle
przypomina mu się w coraz to krótszych odstępach czasu; jakieś doznanie, niepojęte dla
innych, które jednak w jego życiu miało odegrać bardzo ważną rolę.
Nie pojmował tylko, co znaczy przy tym owa zmysłowość, ale przypomniał sobie, że
pojawiała się zawsze, ilekroć wydarzenia zaczynały wydawać mu się dziwne i dręczyły go,
ponieważ nie znał ich przyczyny.
Zamierzał zastanowić się nad tym poważnie przy najbliższej sposobności. Tymczasem
zaś oddał się całkowicie mocy podniecającego dreszczu, jaki poprzedził ponowne pojawienie
się Basiniego.
Beineberg uniósł latarkę i znowu jej promienie wycięły w ciemności koło niby pustą
ramę.
I nagle twarz Basiniego zjawiła się tam znowu; dokładnie taka sama jak za pierwszym
razem, z tym samym słodkawym, zastygłym uśmiechem; jakby tymczasem nic się nie
wydarzyło; tylko na górnej wardze, na ustach i brodzie cieknące krople" krwi rysowały
czerwona, wijącą się niby glista dróżkę.

*
- Usiądź tam! - Reiting wskazał potężną belkę. Basini posłuchał.
- Prawdopodobnie sądziłeś - zaczął Reiting - żeś się już wykręcił sianem, co? Miałeś
nadzieję, że ci pomogę? No, to się przeliczyłeś. To, co z tobą zrobiłem zrobiłem tylko po to,
by się przekonać, jak daleko sięga twoja nikczemność.
Basini uczynił obronny ruch. Wyglądało, że Reiting rzuci się na niego znowu.
- Ależ na miłość boską - powiedział Basini - proszę was, nie mogłem postąpić inaczej!
- Milcz! - krzyknął Reiting. - Mamy dość twoich wykrętów! Wiemy już dobrze, co o
tobie sądzić, i odpowiednio będziemy postępować.
Zapanowało krótkie milczenie. Nagle Törless odezwał się cicho, niemal życzliwie:
- Powiedz: jestem złodziejem.
Basini wytrzeszczył przerażone oczy. Beineberg roześmiał się z aprobatą.
 Ale Basini milczał. Beineberg szturchnął go w żebro i huknął:
- Słyszysz? Masz powiedzieć, że jesteś złodziejem! Natychmiast to powiesz!
Znowu nastała chwila ciszy, ledwie wyczuwalnej. Potem Basini powiedział szeptem,
jednym tchem, z jak najbardziej niewinnym akcentem.
- Jestem złodziejem.
Beineberg i Reiting roześmiali się zadowoleni.
- Miałeś dobry pomysł, mały - rzekł jeden z nich do Törlessa, a do Basiniego:
- A teraz natychmiast powiesz wreszcie: jestem zwierzęciem, złodziejskim
zwierzęciem, waszym złodziejskim, świńskim zwierzęciem.
I Basini powtórzył to jednym tchem, z przymkniętymi oczyma.
Ale Törless odsunął się już znowu w mrok. Wstrętna mu była owa scena i wstydził
się, że swój pomysł wydał innym na łup.
 Podczas lekcji matematyki Törlessowi przyszła nagle do głowy pewna myśl.
Już w ciągu ostatnich dni ze szczególną uwagą śledził tok lekcji, myślał sobie
bowiem: “Jeśli mają być naprawdę przygotowaniem do życia, musi zaznaczyć się w nich coś
ze spraw, których poszukuję". Miał przy tym na myśli właśnie matematykę - jeszcze od czasu
owych rozważań o nieskończoności.
I rzeczywiście w środku lekcji strzeliło mu to do głowy niby płomień. Zaraz po lekcji
przysiadł się do Beineberga, jedynego, z którym mógł mówić o podobnych sprawach.
- Słuchaj, czyś zrozumiał wszystko, o czym dziś była mowa?
- Co takiego?
- Tę historię z liczbami urojonymi.
- Tak, to wcale nie takie trudne. Trzeba tylko pamiętać że pierwiastek kwadratowy z •
minus jeden jest jednostką obliczeniową.
- Właśnie o to chodzi. Przecież tego wcale nie ma. Każda liczba, bez względu na to,
czy ze znakiem plus czy minus, podniesiona do kwadratu, daje coś pozytywnego. Nie może
więc istnieć żadna prawdziwa liczba, która byłaby pierwiastkiem kwadratowym z czegoś
negatywnego.
- Całkiem słusznie. Ale czemu mimo to nie próbować zastosować również przy liczbie
ze znakiem ujemnym operacji wyciągania pierwiastka kwadratowego? Naturalnie nie może to
dać w rezultacie żadnej prawdziwej wartości i dlatego rezultat nazywamy urojonym. To tak,
jakby się powiedziało: tutaj zawsze ktoś siedział, postawmy mu więc i dziś krzesło; nawet
jeśli umarł, postępujemy tak, jak gdyby miał przyjść.
- Ale jak tak można, skoro t pewnością, z matematyczną pewnością wie się, że to
niemożliwe?
- Mimo to jakby nigdy nic tak się robi. Jakiś wynik musi to w końcu dać. A cóż innego
dzieje się w przypadku liczb nierzeczywistych? Dzielenie, które nigdy się nie kończy, ułamek,
którego wartość przenigdy nie wyjdzie, choćbyś nie wiem jak długo rachował? A co myślisz
mówiąc, że linie równoległe przecinają się w nieskończoności? Sądzę, że gdyby być zanadto
skrupulatnym, nie byłoby w ogóle matematyki.
- Masz słuszność. Jeśli sobie to tak wyobrazić, sprawa staje się nader osobliwa. Ale
dziwne jest właśnie to, że mimo wszystko można naprawdę rachować przy pomocy takich
urojonych czy też w inny sposób niemożliwych wartości i w końcu otrzymać uchwytny
rezultat.
- No, czynniki urojone muszą się chyba w tym celu w trakcie rachunku wzajemnie
znosić.
- Tak, tak, rozumiem wszystko, o czym mówisz. Ale mimo to czy w tej całej sprawie
nie tkwi coś bardzo szczególnego? Jak to wyrazić? Pomyśl sobie: w takim rachunku
występują z początku całkiem solidne liczby, które mogą przedstawiać metry, ciężary lub coś
innego równie realnego, i przynajmniej są prawdziwymi liczbami. Przy końcu rachunku są też
takie liczby. Ale te liczby łączy coś, czego wcale nie ma. Czy to nie jest jak most, w którym są
tylko pierwsze i ostatnie przęsła, a przez który przechodzi się mimo to tak pewnie, jak gdyby
stał cały? Dla mnie w takim rachunku jest coś, co powoduje zawrót głowy; jak gdyby
kawałek drogi prowadził Bóg wie dokąd. Najbardziej niesamowita jest dla mnie jednak siła,
która tkwi w takim rachunku i tak opanowuje człowieka, że ląduje on znowu we właściwym
miejscu.
Beineberg uśmiechnął się ironicznie.
- Mówisz już niemal tak jak nasz klecha “Widzisz jabłko - to są drgania światła, i oko
i tak dalej... Wyciągasz rękę, aby je ukraść - to są mięśnie i nerwy, które je poruszają. Ale
między oboma leży coś i wyprowadza jedno z drugiego, a to jest nieśmiertelna dusza, która
przy tym zgrzeszyła. Tak, tak, żaden z waszych postępków nie jest wytłumaczalny bez duszy,
która gra na was jak na klawiszach fortepianu..." - Zaczął naśladować akcent, z jakim
katecheta zwykł był przedstawiać tę starą parabolę. - Zresztą cała ta sprawa mało mnie
interesuje.
- Sądziłem, że właśnie ciebie powinno to zainteresować. Ja przynajmniej zaraz o tobie
pomyślałem, ponieważ - jeśli to jest naprawdę aż tak niewytłumaczalne - byłoby to prawie
potwierdzeniem twojej wiary.
- Dlaczego nie miałoby być niewytłumaczalne? Uważam za całkiem możliwe, że
wynalazcy matematyki potknęli się tutaj o własne nogi. Bo czemu to, co leży poza granicami
naszego rozumu, nie miałoby pozwolić sobie na taki żart z nimi właśnie? Ale nie interesuję
się tymi sprawami, gdyż nie prowadzą do niczego.
 Tego samego jeszcze dnia Törless poprosił profesora matematyki o pozwolenie
odwiedzenia go celem wyjaśnienia pewnych problemów poruszonych na ostatnim wykładzie.
Nazajutrz, podczas przerwy obiadowej, szedł po schodach na górę, do małego
mieszkania - profesora.
Żywił obecnie zupełnie nowy szacunek dla matematyki, odkąd znienacka, z martwego
zadania szkolnego zdawała się stawać czymś bardzo żywym. Wobec tego szacunku odczuwał
coś w rodzaju zawiści do profesora, któremu nieobce były te wszystkie sprawy i który
posługiwał się wiedzą matematyczną niczym kluczem do zamkniętego ogrodu. Poza tym
pchała Törlessa również jakaś trochę trwożna ciekawość. Do tej pory nie był nigdy w pokoju
dorosłego młodego mężczyzny i korciło go, by zobaczyć, jak wygląda życie takiego innego,
wiedzącego, a jednak zrównoważonego człowieka, przynajmniej na tyle, na ile można wnosić
z zewnętrznych, otaczających go przedmiotów.
Zazwyczaj był wobec swych profesorów nieśmiały i powściągliwy i sądził, że z tego
powodu nie cieszy się ich sympatią. T»też jego prośba wydała mu się w tej chwili, kiedy
podniecony stanął przed drzwiami, ryzykiem, w którym nie tyle chodziło o otrzymanie
wyjaśnień - w duchu bowiem już teraz w to zwątpił - co o to, by móc rzucić okiem niejako
poza osobę profesora, wejrzeć w jego codzienne współżycie z matematyką.
Zaprowadzono go do gabinetu. Był to podłużny pokój o jednym oknie; w jego pobliżu
stało biurko zawalane atramentem, a pod ścianą kanapa pokryta zielonym szorstkim rypsem,
zakończonym chwostami. Nad nią wisiała spełznięta czapka studencka oraz kilka brązowych,
pociemniałych fotografii w formacie wizytowym z czasów uniwersyteckich. Na owalnym
stole z iksowatymi nogami, których mizdrzące się wygibasy sprawiały wrażenie
niewydarzonej grzeczności, leżała fajka i grubo pocięty tytoń. Cały pokój woniał tanią
machorką.
Zaledwie Törless wchłonął w siebie te wrażenia, stwierdzając przy tym lekki niesmak,
jak przy zetknięciu się z czymś nieapetycznym, wszedł profesor.
Był to młody człowiek, najwyżej trzydziestoletni, nerwowy blondyn i całkiem dobry
matematyk, który już niejedną ważną rozprawę wręczył był Akademii.
Usiadł natychmiast za biurkiem, pogmerał trochę w rozrzuconych papierach
(Törlessowi zdawało się potem, że po prostu się w nich chroni), przetarł chustką szkła
binokli, założył nogę na nogę i wyczekująco spojrzał na Törlessa. Ten zaczął się mu również
badawczo przyglądać. Zauważył grube białe skarpetki wełniane, a nad nimi tasiemki
kalesonów, poczernione pastą od butów. Natomiast chustka była aż do przesady biała, a
krawat wprawdzie zeszyty, ale za to bajecznie kolorowy, jak paleta.
Mimo woli, na skutek tych drobnych obserwacji, poczuł Törless jeszcze większe
zniechęcenie; zaledwie śmiał żywić nadzieję, że ten człowiek mógłby naprawdę być w
posiadaniu doniosłej wiedzy, skoro najwidoczniej ani w jego osobie, ani w całym otoczeniu
nie dostrzegł nawet najmniejszej tego oznaki. W duchu wyobrażał sobie gabinet matematyka
całkiem inaczej: jakoś wyrażający straszliwe sprawy, które się tu przemyślą. Zwyczajność
tego wszystkiego niemile go dotknęła. Przeniósł ją na matematykę i jego szacunek zaczai
ustępować miejsca nieufnemu sprzeciwowi.
A ponieważ profesor także niecierpliwie wiercił się na krześle, nie umiejąc sobie
wytłumaczyć przedłużającego się milczenia i badawczego wzroku ucznia, między tymi
dwoma ludźmi już w pierwszej chwili zawisła atmosfera nieporozumienia.
- No, więc chcemy... to znaczy pan chce... chętnie udzielę panu wszelkich wyjaśnień --
zaczął profesor.
Törless przedłożył swoje zastrzeżenia, usiłując objaśnić ich znaczenie dla siebie. Miał
jednak wrażenie, jakby mówił przez gęstą, ciemną mgłą i najwymowniejsze słowa utkwiły
mu w gardle.
Profesor uśmiechnął się i chrząknął:
- Pan pozwoli - powiedział i zapaliwszy papierosa szybko się zaciągnął. Bibułka -
Törless wszystko zauważył i uznał za pospolite - przybrała tłusty połysk' i za każdym
pociągnięciem skręcała się z lekkim szelestem. Profesor zdjął z nosa binokle, nałożył je z
powrotem, pokiwał głową, w końcu nie pozwolił Törlessowi dopowiedzieć do końca.
- Cieszy mnie, tak jest, mój drogi, cieszy mnie naprawdę bardzo - przerwał - pańskie
zastrzeżenia świadczą o uwadze, o własnym przemyśleniu, o... hm... Ale wcale nie łatwo jeść
udzielić panu żądanych wyjaśnień. Proszę mnie źle nie zrozumieć.
Widzi pan, wspomniał pan o wkroczeniu czynników transcendentalnych, hm, tak to
się nazywa, transcendentalnych... Nie wiem oczywiście, jak pan się do tych spraw
ustosunkowuje, z tym, co ponadzmysłowe, leżące poza ścisłymi granicami rozumu, sprawa
jest całkiem odrębna. Nie jestem właściwie uprawniony mieszać się tu, to nie wchodzi w
zakres mojego przedmiotu; można myśleć o tym tak i owak, chciałbym koniecznie uniknąć
polemizowania z kimkolwiek. Co się jednak tyczy matematyki - zaakcentował słowo
“matematyka", jakby chcąc raz na zawsze zatrzasnąć fatalne drzwi - co się więc tyczy
matematyki, jest rzeczą całkiem pewną, że tutaj również zachodzi naturalny i wyłącznie
matematyczny związek.
Musiałbym jednak, aby pozostać na terenie ściśle naukowym, posłużyć się pewnymi
przesłankami, których pan nie potrafiłby zrozumieć, brak nam zresztą na to czasu.
Widzi pan, chętnie przyznaję, że na przykład owe urojone, naprawdę wcale nie
istniejące wartości liczbowe, ha, ha, są dla młodego studenta twardym orzechem do
zgryzienia. Musi się pan tym zadowolić, że takie matematyczne pojęcia są właśnie czysto
myślowymi koniecznościami matematyki. Proszę się tylko zastanowić: na podstawowym
szczeblu nauki, a na takim pan się obecnie znajduje, bardzo jest trudno dać właściwe
wyjaśnienie wielu spraw, o których musi się napomykać. Na szczęście nieliczni tylko to
czują; jeśli jednak ktoś, jak pan dzisiaj - oczywiście, jak już rzekłem, bardzo mnie to cieszy -
jeśli więc ktoś naprawdę przychodzi z wątpliwościami, można jedynie powiedzieć: drogi
przyjacielu, musisz po prostu wierzyć. Kiedy twoja znajomość matematyki będzie
dziesięciokrotnie większa niż obecnie, wówczas zrozumiesz, a tymczasem wierz!
Inaczej się nie da, drogi Törless! Matematyka jest światem dla siebie i trzeba żyć jej
problemami dostatecznie długo, aby wyczuć wszystko, co jest w niej konieczne.
Törless był rad, że profesor umilkł. Odkąd posłyszał zatrzaśnięcie drzwi, wydawało
mu się, że słowa oddalają się coraz to bardziej i bardziej... przechodzą na drugą, obojętną
stronę, tam gdzie leżą wszystkie słuszne, a jednak nic nie mówiące wyjaśnienia. Ale był tak
oszołomiony potokiem słów i nieudaną wizytą, że nie od razu zrozumiał, iż powinien wstać.
Wtedy profesor, aby ostatecznie rzecz załatwić, posłużył się ostatnim przekonującym
argumentem. Na małym stoliku leżał pokaźny tom Kanta. Profesor sięgnął po niego.
- Widzi pan tę książkę - powiedział - to jest filozofia. Zawiera ona wyznaczniki
naszego postępowania. I gdyby pan potrafił całkowicie wczuć się w nią, natrafiłby pan na
same tego rodzaju konieczności myślowe, które właśnie o wszystkim decydują, chociaż wcale
nie są tak po, prostu zrozumiałe; sprawa ma się tu podobnie jak w matematyce. A mimo to
postępujemy według nich - najlepszy dowód, jak ważne są takie sprawy. Ale - uśmiechnął się
widząc, że Törless rzeczywiście otwiera książkę i przerzuca kartki - niech pan na razie to
zostawi. Chciałem tylko dać panu przykład, który później mógłby pan sobie przypomnieć; na
razie byłoby to dla pana jeszcze zbyt trudne.
 Resztę dnia spędził Törless w stanie podniecenia.
Okoliczność, że miał w ręku książkę Kanta - owa zupełnie przypadkowa okoliczność,
której w tamtej chwili nie poświęcił zbytniej uwagi - silnie nań oddziaływała. Nazwisko
Kanta było mu dobrze znane ze słyszenia i miało dla niego wartość obiegową - jaką miewa w
ogóle w społeczności, która tylko z daleka zajmuje się naukami humanistycznymi - jako
ostatnie słowo filozofii. Ten autorytet był nawet między innymi przyczyną, że do tej pory
Törless tak mało zajmował się poważną lekturą. Bardzo młodzi ludzie, przezwyciężywszy
okres, w którym chcieliby zostać woźnicami, ogrodnikami lub cukiernikami, zwykli wytyczać
w fantazji krąg swych zadań życiowych przede wszystkim tam, gdzie zdaje się nastręczać dla
ich ambicji największa możliwość odznaczenia się. Jeśli mówią, że chcą być lekarzami, z
pewnością widzieli gdzieś kiedyś ładną i pełną poczekalnię albo szklaną witrynę z
niesamowitymi instrumentami chirurgicznymi, albo coś podobnego; jeśli mówią o karierze
dyplomatycznej, mają na myśli splendor i wykwint międzynarodowych salonów - słowem,
wybierają zawód według środowiska, w którym by się najchętniej widzieli, i według pozy, w
której najbardziej się sobie podobają.
Otóż nazwisko Kanta wymieniano wobec Törlessa zawsze tylko przy okazji i z taką
miną, jakby chodziło o jakiegoś niesamowitego świętego. Törless nie mógł więc myśleć
inaczej jak tylko, że Kant rozwiązał wszystkie problemy flozofii i że ta stała się odtąd
bezpłodnym zajęciem, podobnie jak sądził, że po Schillerze i Goethem nie warto już tworzyć.
W domu rodzinnym stały te książki w gabinecie ojca, w szafie z zielonymi szybkami,
i Törless wiedział, że nie otwierano jej nigdy, chyba aby pokazać któremuś z gości; była to jak
gdyby świątynia bóstwa, do którego człowiek niechętnie się zbliża i które czci jedynie
dlatego, że dzięki jego egzystencji nie musi się troszczyć o pewne sprawy.
Ten opaczny stosunek do filozofii i literatury wywarł później na dalszy rozwój
Törlessa nieszczęsny wpływ, któremu zawdzięczał niejedną smutną godzinę. Jego ambicję
odepchnięto bowiem wskutek tego od właściwych dlań przedmiotów i podczas gdy
pozbawiony celu szukał czegoś nowego - dostawała się ona pod brutalny i zdecydowany
wpływ kolegów. Jego skłonności powracały tylko przypadkowo i wstydliwie, za każdym
razem pozostawiając świadomość, że zrobił coś niepotrzebnego i śmiesznego. Były jednak tak
silne, że nie udało się ich całkowicie wyeliminować, i ta ustawiczna walka pozbawiała jego
istotę mocnych konturów i. prostego chodu.
Z dniem dzisiejszym jednak ów stosunek zdawał się wkraczać w nową fazę. Myśli, z
powodu których daremnie szukał dziś wyjaśnienia, nie były już tylko nie umotywowanymi
tworami igrającej wyobraźni, raczej drążyły go, nie opuszczały go i cały sobą czuł, że poza
nimi pulsuje kawał jego życia. To było dla Törlessa czymś całkiem nowym. W jego duszy
była stanowczość, jakiej nigdy dotąd nie zaznał. Było to coś niemal marzycielskiego,
tajemniczego. Rozwijało się to widocznie w ukryciu, pod wpływem ostatniego okresu i teraz
nagle władczo dało znać o sobie. Törless czuł się jak matka, która po raz pierwszy czuje
władcze ruchy swego płodu.
Popołudnie było cudownie rozkoszne.
Törless wyjął z szuflady wszystkie swoje próbki poetyckie, które tam przechowywał.
Usiadł z nimi przy piecu, skrył się - sam niewidzialny - za potężnym parawanem. Kartkował
jeden po drugim zeszyty, potem targał je w drobne strzępy i pojedynczo, rozkoszując się
subtelnym wzruszeniem rozstania, ciskał Je w ogień.
Chciał w ten sposób odrzucić cały poprzedni bagaż, jak gdyby chodziło o to, aby -
niczym nie obciążony - mógł zwrócić całą uwagę na kroki, jakie należy uczynić, by iść
naprzód.
W końcu podniósł się i wmieszał się między innych. Czuł się wolny od wszelkich
trwożnych spojrzeń z ukosa. To, co zrobił, stało się właściwie całkiem instynktownie; nic
prócz istnienia owego impulsu nie dawało mu pewności, że od tej chwili może rzeczywiście
być kimś nowym. “Jutro - powiedział do siebie - jutro zrewiduję wszystko starannie i
uzyskam pewność".
Spacerował po sali, między ławkami, zaglądał w otwarte zeszyty, widział sunące
skrzętnie po jaskrawej bieli kartek palce, z których każdy ciągnął za sobą mały, brązowy cień;
przypatrywał się temu jak człowiek, który nagle obudził się, oczyma, dla których wszystko
zdawało się mieć poważniejsze znaczenie.
Już następny dzień jednak przyniósł wielkie rozczarowanie. Törless kupił sobie
mianowicie zaraz z rana tanie wydanie tomu Kanta, który zobaczył u profesora, i skorzystał z
pierwszej pauzy, by zabrać się do czytania. Ale z powodu choćby samych przypisów i
nawiasów nie zrozumiał ani słowa, a gdy skrupulatnie przebiegał wzrokiem tok zdań, miał
wrażenie, jakby jakaś stara, koścista ręka niczym śruba wykręcała mu mózg z głowy.
Kiedy po jakiejś półgodzinie wyczerpany przestał czytać, dotarł zaledwie do drugiej
strony i pot wystąpił mu na czoło.
Potem jednak zacisnął zęby i czytał dalej, następną stronę póki pauza nie dobiegła
kresu.
Za to wieczorem nie chciał już nawet tknąć owej książki. Trwoga, niechęć? Nie
wiedział.
 Jedno tylko dręczyło go piekielnie wyraźnie: że profesor, ten człowiek wyglądający
tak niepozornie, trzymał ową książkę całkiem jawnie w pokoju, jak gdyby była jego
codzienną rozrywką. W tym nastroju zdybał go Beineberg.
- No, Törless, jak tam było wczoraj u profesora? - Siedzieli sami w niszy okiennej,
przesunęli szeroki wieszak z płaszczami, tak że z klasy przenikał do nich tylko to ścichający,
to znowu nabrzmiewający szmer głosów i odblask lampy. Törless roztargniony bawił się
wiszącym przed nim płaszczem.
- Spisz czy co? Chyba ci coś odpowiedział? Zresztą wyobrażam sobie, że był nieźle
speszony, co?
- Dlaczego?
- No, na takie głupie pytanie nie był przygotowany.
- Pytanie nie było wcale głupie, wciąż jeszcze mnie dręczy.
- Nie myślałem tego też dosłownie. Tylko dla niego musiało być głupie. Przecież oni
wkuwają swój przedmiot na pamięć, tak jak klecha katechizm, a kiedy ich zapytać o coś poza
kolejką, są zakłopotani.
- Ach, ten nie był wcale zakłopotany, jeśli chodzi o odpowiedź. Nawet nie dał mi się
wygadać do końca, tak prędko miał ją pod ręką.
- A jak wyjaśnił ci tę sprawę?
- Właściwie wcale jej nie wyjaśnił. Powiedział, że nie mogę tego teraz jeszcze pojąć,
że są to konieczności myślowe, które stają się jasne dopiero dla tego, kto już dokładniej
zbadał te sprawy.
- To właśnie jest szwindel! Człowiekowi, który jest tylko rozsądny, nie potrafią
wmówić swoich historyjek. Dopiero gdy przez dziesięć lat urobią go tak, że skruszeje, to się
im udaje. Do tego czasu bowiem tysiąc razy rachował według owych zasad i wznosił wielkie
gmachy, które co do joty zgadzały się z przesłankami; uwierzył więc po prostu w te rzeczy jak
katolik w objawienie, zawsze dawały się tak pięknie sprawdzać... Czy to sztuka wmówić
dowód takiemu człowiekowi? Przeciwnie, nikt nie potrafiłby mu wmówić, że jego gmach
wprawdzie stoi, ale poszczególne cegły rozpływają się, gdy chce się je ująć w ręce!
Törless poczuł się przykro dotknięty przesadą Beineberga.
- Na pewno nie jest tak źle, jak to przedstawiasz. Nigdy nie wątpiłem, że matematyka
ma słuszność - w końcu świadczą o tym wyniki - dziwiłem się raczej, że ta nauka jest
niekiedy w takiej sprzeczności z rozumem. Możliwe zresztą, że to tylko pozory.
- No, ty możesz czekać sobie tych dziesięć lat, będziesz miał wówczas rozum
odpowiednio spreparowany... Ale i ja także przemyślałem tę sprawę od czasu, kiedy ostatnio o
niej mówiliśmy, i jestem przekonany, że kryje się tu jakiś haczyk. Zresztą wtedy mówiłeś
całkiem inaczej niż dzisiaj.
- O nie! Jeszcze dzisiaj jest to dla mnie rzecz wątpliwa, ale nie chcę przesadzać jak ty.
Uważam, że całość problemu jest osobliwa. Podnieca mnie pojęcie czegoś irracjonalnego i
wyimaginowanego - linii równoległych, które przecinają się w nieskończoności, a zatem
jednak gdzieś się przecinają. Kiedy o tym myślę, jestem oszołomiony, jakby ktoś trzasnął
mnie w głowę. - Törless nachylił się do przodu, w cień płaszczy, jego głos był lekko ochrypły.
- Wszystko w mojej głowie było przedtem ułożone tak jasno i przejrzyście, a tu nagle wydaje
mi się, że moje myśli są jak chmury, a gdy dochodzę do oznaczonego miejsca, powstaje
miedzy nimi jakby luka, przez którą spoglądam w jakąś nieskończoną, nieokreśloną, dal.
Matematyka ma z pewnością słuszność. Ale co się dzieje w mojej głowie i wszystkich innych
głowach? Czy tego wcale nie odczuwają? W jaki sposób to się w nich odbija? Czy może
wcale się nie odbija?
- Sądzę, że mogłeś spostrzec to u twojego . profesora. Ty, jeśli wpadniesz na podobną
myśl, rozglądasz się natychmiast i pytasz: na ile zgadza się ona z tym, co jest we mnie? Tamci
wywiercili sobie w tysiącach ślimaczych skrętów drogę przez swoje mózgi i sięgają
wzrokiem tylko w najbliższy róg, czy trzyma jeszcze nić, którą za sobą snują. Dlatego twoim
sposobem pytania wprowadzasz ich w zakłopotanie. Żaden z nich nie znajdzie
drogi .powrotne j. Jak możesz zresztą twierdzić, że przesadzam? Ci dorośli i mądrzy ludzie
uwikłali się tu w sieć, której jedno oczko wspiera drugie, tak że całość wygląda Bóg wie jak
naturalnie; ale nikt nie wie, gdzie zaczepione jest pierwsze oczko, na którym wszystko się
trzyma.
My obaj nigdy dotąd nie rozmawialiśmy o tym tak poważnie, ostatecznie o podobnych
sprawach niechętnie się gada, ale możesz już teraz pojąć, jak wątpliwy jest pogląd na świat,
którym się ludzie zadowalają. To złudzenie, szwindel, tępota, umysłowa anemia! Bo starcza
im rozumu na tyle, by wysnuć z głowy naukowe wyjaśnienie, ale poza głową ono zastyga,
rozumiesz? Ha ha! Wszystkie te najwznioślejsze subtelności, o których profesorowie nam
bają, że są tak delikatne, iż teraz jeszcze nie możemy ich tknąć, są martwe, zastygłe,
rozumiesz? Na wszystkie strony sterczą owe podziwiane szczyty, lodowe i nikt nie wie, co z
nimi począć, tak bardzo są martwe!
Törless pochylił się już od dawna znowu do tyłu. Gorący oddech Beineberga snuł się
wśród płaszczy i ogrzewał kąt, w którym siedzieli. Jak zawsze 'w podnieceniu, Beineberg
sprawiał na Törlessie przykre wrażenie. Co dopiero w tej chwili, gdy wysunąwszy się
naprzód, znalazł się tak blisko, że jego nieruchome oczy, niby dwa zielone kamyki, lśniły-tuż
przed Törlessem, a ręce drgały w półmroku w dziwacznym, brzydkim pośpiechu.
- Wszystko, co oni twierdzą, jest niepewne. Powiadają, że wszystko w świecie dzieje
się naturalnie. Jeśli spada kamień, jest to siła ciążenia. Dlaczego jednak nie miałaby to być
wola boska i dlaczego ten, kto jest jej woli uległy, nie miałby kiedyś zostać wyzwolony z
tego, by dzielić los kamienia? Ale po co ci to opowiadam? Ty i tak zawsze zatrzymasz się w
pół drogi. Wynaleźć coś trochę dziwnego, potrząsać głową z niedowierzaniem, trochę się
przerazić - to do ciebie podobne; poza to jednak nie odważasz się wyjść. Zresztą nie moja
szkoda.
- Może moja? Mimo wszystko twoje twierdzenia nie są takie pewne.
- Jak możesz tak mówić! One w ogóle są jedynym pewnikiem. Zresztą po co miałbym
się o to z tobą spierać? Jeszcze sam się przekonasz, mój drogi; mógłbym się nawet założyć, że
kiedyś piekielnie zainteresujesz się tym, jakie to znajdzie zastosowanie. Na przykład, jeśli
historia z Basinim ułoży się tak, jak ja...
- Przestań, proszę - przerwał Törless. - Nie chciałbym mieszać tych dwu spraw.
- O, a dlaczego?
- Bo tak. Po prostu nie chcę, jest mi przykro. Basini i tamto - to dla mnie dwie różne
sprawy, a nie zwykłem gotować dwóch dań w jednym garnku.
Beineberg zagryzł ze złością wargi na tą niezwykłą stanowczość, ba, zuchwałość
młodszego kolegi. Törless poczuł jednak, że samo wymienienie nazwiska Basiniego
podkopało jego własną pewność i, by to ukryć, mówił coraz gniewniej:
- W ogóle stwierdzasz pewne rzeczy z wręcz obłąkaną pewnością. Czy nie wydaje ci
się, że twoje teorie mogą być zbudowane na piasku, tak samo jak wszystkie inne? To przecież
jeszcze bardziej zawiłe i ślimacze drogi, które z góry zakładają maksimum dobrej woli.
O dziwo! Beineberg wcale się nie rozzłościł; uśmiechnął się jedynie, wprawdzie
trochę krzywo i oczy mu zabłysły wzmożonym niepokojem, ale rzekł tylko:
- Zobaczysz... sam zobaczysz.
- Co takiego zobaczę? Ostatecznie mogę zobaczyć, ale interesuje mnie to przeklęcie
mało, Beineberg! Nie rozumiesz mnie! Nie wiesz wcale, co mnie interesuje. Jeśli matematyka
mnie dręczy i jeśli... - rozmyślił się jednak prędko i nie wspomniał o Basinim - jeśli więc
dręczy mnie matematyka, to poza nią szukam czegoś całkiem innego niż ty, bynajmniej nie
rzeczy nadprzyrodzonych, szukam właśnie rzeczy naturalnych, rozumiesz? Nic poza mną - w
sobie szukam czegoś. W sobie! Czegoś naturalnego! Czego jednak mimo to nie pojmuję. Ale.
ty tego nie czujesz, tak samo jak belfer od matematyki. Ach, zostaw mnie w spokoju wraz z
twoimi spekulacjami!
Törless wstając drżał ze zdenerwowania.
Beineberg zaś powtarzał bez końca:
- No, zobaczymy, zobaczymy...
 Kiedy Törless wieczorem położył się, nie mógł zasnąć. Kwadranse skradały się
niczym pielęgniarki wokół jego łóżka, nogi miał lodowate, a kołdra uciskała go zamiast
grzać.
W sypialni słychać było jedynie spokojny, równomierny oddech wychowanków,
którzy po zajęciach szkolnych, po gimnastyce i bieganiu w parku zapadli w zdrowy,
zwierzęcy sen.
Törless nasłuchiwał oddechów śpiących. To był oddech Beineberga, to Reitinga, to
Basiniego. Który?... Nie wiedział, lecz jeden z tych wielu równych, jednakowo spokojnych i
miarowych oddechów, które podnosiły się i opadały niczym mechanizm.
Jedna z płóciennych stor dawała się ściągnąć tylko do połowy; dołem jasna noc
wpadała do wnętrza, rysowała płowy, nieruchomy czworobok na podłodze. Sznurek u góry
rozerwał się lub rozplótł i zwisał w szkaradnych skrętach, a jego cień pełzał robakowato po
jasnym prostokącie na podłodze.
Wszystko to miało jakąś groteskową, niepokojącą brzydotę.
Törless próbował myśleć o czymś przyjemnym. Przyszedł mu na myśl Beineberg. Czy
nie pokonał go dzisiaj? Czy nie zadał ciosu jego wyższości? Czy nie udało mu się po raz
pierwszy zachować swojej odrębności wobec niego? Tak ją zaznaczyć, że tamten mógł
odczuć nieskończoną różnicę subtelnej wrażliwości, jaka dzieliła poglądy ich obu? Czy
Beineberg potrafił w ogóle odpowiedzieć? Tak czy nie?
Ale to “tak czy nie" pęczniało w jego głowie jak wznoszące się bańki i pękało. To “tak
czy nie... tak czy nie?" nabrzmiewało wciąż od nowa, nieustannie, w tętniącym rytmie, niby
toczący się pociąg, niby kołysanie się kwiatów na zbyt wysokich łodygach, niby stuk młotka,
który słychać poprzez cienkie ściany w cichym domu... To natrętne, zarozumiałe “tak czy
nie?" budziło w Törlessie odrazę. Jego radość była nieszczera, podrygiwała tak śmiesznie.
A wreszcie, gdy się zerwał, jego własna głowa zdawała się kołysać, toczyć na barkach
lub wznosić i opadać do taktu.
W końcu wszystko w Törlessie zamilkło. Przed Jego oczyma była tylko rozległa,
czarna płaszczyzna, rozciągająca się koliście na wszystkie strony.
Wtem z daleka, od jej krają, nadeszły w poprzek stołu dwie maleńkie, kolebiące się
figurki. To byli widocznie jego rodzice. Ale tacy mali, że nie potrafił wykrzesać dla nich
żadnego uczucia.
Zniknęli po przeciwnej stronie.
Potem nadeszli znowu jacyś dwaj. Ale stój! Ktoś trzeci od tyłu przebiegł koło nich,
krokiem dwakroć dłuższym niż on sam - i już zniknął za krawędzią; czy to nie Beineberg? A
tamci dwaj? Jeden / nich - czy to nie profesor matematyki? Törless poznał go po brzegu
chusteczki, wyglądającej kokieteryjnie z kieszeni. Ale ten drugi? Ten z grubą, bardzo grubą
księgą pod pachą, prawie tak wysoką jak on? Który ledwo mógł ją udźwignąć?... Co trzy
kroki zatrzymywali się i kładli księgę na ziemi. I Törless słyszał piskliwy głos swego
nauczyciela; “Jeśli tak ma się sprawa, znajdziemy odnośny ustęp na stronie dwunastej, strona
dwunasta wskaże nam dalej stronę pięćdziesiątą drugą, ale znaczenie ma tu również to, do
czego odnosi się uwaga na stronie trzydziestej pierwszej, a założywszy..." Stali przy tym obaj
pochyleni nad księgą wertując ją rękami, aż kartki fruwały. Po chwili prostowali się i tamten
drugi pięć czy sześć razy głaskał policzki profesora. Po czym postępowali znowu parę
kroków naprzód i znowu słyszał Törless głos, zupełnie taki sam jak podczas lekcji
matematyki, gdy profesor na palcach wyliczał człony tasiemcowego dowodu. Tak długo, póki
tamten znowu go nie pogłaskał.
A ten drugi?... Törless ściągnął brwi, by lepiej widzieć. Czy nie miał harcapka? I
stroju nieco staroświeckiego? Bardzo staroświeckiego? Ba! Nawet jedwabne spodenki do
kolan? Czyż to nie był?... O! I Törless obudził się z okrzykiem: “Kant!" Uśmiechnął się;
dokoła była cisza, oddechy śpiących stały się lżejsze,
I on także spał. W łóżku zrobiło się tymczasem ciepło. Wyciągnął się wygodnie pod
kołdrą.
“Śniłem więc o Kancie - pomyślał - szkoda, że nie dłużej. Może wygadałby się z
czymś przede mną?" Przypomniał sobie bowiem, jak kiedyś zupełnie nie przygotowany z
historii, całą noc śnił tak żywo o odnośnych osobach i wydarzeniach, że nazajutrz potrafił o
wszystkim opowiedzieć, tak jakby sam brał w tym udział, i zdał egzamin z odznaczeniem. I
oto teraz przyszedł mu znowu na myśl Beineberg i Kant - wczorajsza rozmowa.
Powoli sen opuszczał Törlessa - powoli ześlizgiwał się z niego niby jedwabna kapa,
która ześlizguje się bez końca z nagiego ciała.
Ale po chwili jego uśmiech ustąpił miejsca dziwnemu niepokojowi. Czy rzeczywiście
w myślach postąpił choć o krok naprzód? Czy potrafił choć cokolwiek pojąć z księgi, która
miała zawierać rozwiązanie wszystkich zagadek? A jego zwycięstwo? Z pewnością to tylko
jego nieoczekiwanie żywa reakcja przywiodła Beineberga do milczenia.
Ponownie owładnęła nim głęboka niechęć, po prostu cielesne mdłości. Drążony
wstrętem, leżał tak kilka minut.
Potem jednak w jego świadomość wtargnęło wrażenie, jak przyjemnie dotyka jego
ciała gładkie, ciepłe prześcieradło. Ostrożnie, bardzo powoli i , ostrożnie, odwrócił Törless
głowę. Słusznie, tam na posadzce leżał jeszcze płowy czworobok, wprawdzie o bokach nieco
przesuniętych, ale pełzał po nim nawet ów skręcony cień. Wydawało mu się, jakby czyhało
tam na uwięzi jakieś niebezpieczeństwo, które może spokojnie i bezpiecznie obserwować ze
swego łóżka, jakby chroniony kratą.
W jego skórze, wokół ciała, ocknęło się u-czucie, które nagle stało się obrazem
pewnego wspomnienia. Kiedy był całkiem maleńki - tak, tak, to było wówczas, kiedy chodził
jeszcze w sukienkach i nie uczęszczał do szkoły - bywały okresy, w których rosła w nim
niewypowiedziana tęsknota za tym, aby być dziewczynką. Ta tęsknota również nie
umiejscowiła się w głowie, o nie! i nie w sercu, łaskotała go w całym ciele, krążyła wszędzie
pod skórą. Bywały chwile, kiedy tak żywo czuł się małą dziewczynką, iż nie wierzył, że może
być inaczej. W tym czasie bowiem nie wiedział jeszcze o znaczeniu cielesnej różnicy i nie
rozumiał, czemu wszyscy mówią, że musi na zawsze pozostać chłopcem. A gdy się go pytano,
dlaczego woli być dziewczynką, czuł, że nie potrafi na to odpowiedzieć.
Dziś po raz pierwszy poczuł znowu coś podobnego. Znowu tak samo - wszędzie pod
skórą.
Coś, co zdawało się być jednocześnie ciałem 4 duszą. Jakaś gonitwa i pośpiech, które
tysiąckrotnie, niczym aksamitne czułki motyli, łaskotały jego ciało. A zarazem owa przekora,
z jaką uciekają małe dziewczątka, gdy poczują, że dorośli i tak ich nie rozumieją - owa
arogancja, z jaką potem chichoczą -naśmiewając się z dorosłych, owa bojaźliwa, zawsze
gotowa do szybkiej ucieczki arogancja, która wyczuwa,- że każdej chwili może się schronić w
jakiejś przeraźliwie głębokiej kryjówce w małym ciałku.
Törless roześmiał się cicho i znowu przeciągnął się wygodnie pod kołdrą.
Ten żywy, mały człowieczek, o którym mu się śniło... Jak łapczywie przewracał
palcami karty księgi! A ten prostokąt tam w dole? Ha ha! Czy tacy mądr-zy człowieczkowie
kiedykolwiek w życiu zauważyli coś podobnego? Miał wrażenie, że jest absolutnie
bezpieczny przed tymi mądrymi ludźmi i po raz pierwszy poczuł, że w swej zmysłowości - bo
że to była ona, wiedział już od dawna ,- posiada coś, czego mu nikt zabrać nie może, czego
także nikt naśladować nie może - coś, co go chroni przed całą obcą mądrością niczym
najwyższy, najbardziej ukryty mur.
Czy tacy mądrzy ludzikowie - snuł dalej swoją myśl - choć raz w życiu leżeli pod
samotnym murem i wzdrygali się z lęku przy każdym szmerze za osypującym się tynkiem,
jak gdyby coś martwego szukało tam słów, aby do nich przemówić? Czy kiedykolwiek czuli
muzykę, jaką budzi wiatr w jesiennych liściach - czuli ją tak na wskroś, że aż nagle za tym
doznaniem jawił się strach, który z wolna przemieniał się w zmysłowość? Ale w zmysłowość
tak osobliwą, że była raczej ucieczką, a potem drwiną. O, łatwo być mędrcem, gdy się nie zna
tych wszystkich pytań!
Tymczasem jednak mały człowieczek zdawał się rosnąć, olbrzymieć, twarz miał
nieubłaganie surową i ciało Törlessa przeszywał ból, niby elektryczny grom idący z mózgu.
Ból spowodowany tym, że wciąż jeszcze musi stać przed zamkniętymi wrotami - to właśnie,
co chwilę przedtem zostało odsunięte ciepłym pulsowaniem jego krwi, budziło się znowu i
bezsłowna skarga płynęła przez duszę Törlessa niby -wycie psa, które wibruje nad dalekimi
nocnymi polami.
Tak zasnął. Jeszcze w półśnie rzucił okiem parokrotnie na plamę pod oknem,
odruchowo, jak sięga się po ubezpieczającą linę, by wyczuć, czy jest dalej napięta. Potem
wynurzył się niejasno zamiar, by jutro całkiem dokładnie zastanowić się nad sobą, najlepiej z
papierem i piórem w ręku, potem w końcu ogarnęło go już tylko miłe, przytulne ciepło, -
podobne kąpieli i zmysłowemu podnieceniu, które jednak w tej postaci nie weszło już w
świadomość, tylko w jakiś nierozpoznawalny, lecz wyrazisty sposób związane było z
Basinim.
A potem zasnął mocno i bez snów.
 A jednak to było pierwsze, z czym się nazajutrz obudził. Chętnie przypomniałby
sobie, co takiego na poły śnił, na poły myślał o Basinim, ale nie pamiętał.
Pozostał zatem tylko tkliwy nastrój, podobny temu, jaki w czasie Wilii panuje w domu
gdy dzieci wiedzą, że podarunki są już przygotowane, ale leżą jeszcze zamknięte za
tajemniczymi drzwiami, i tylko przez szpary można tu i ówdzie dojrzeć przedzierający się
promień blasku świec.
Wieczorem Törless pozostał w klasie; Beineberg i Reiting zmknęli, prawdopodobnie
udali się do komórki na strychu; Basini siedział z przodu, na swym miejscu, z głową opartą na
rękach, nad książką.
Törless kupił nowy zeszyt i przygotował starannie pióro i atrament. Potem na
pierwszej stronie napisał z wahaniem: “De natura hominum", uznał bowiem, że
filozoficznemu przedmiotowi przynależy tytuł łaciński, Tytuł ten obwiódł dużym,
artystycznym zawijasem, po czym oparł się na poręczy krzesła, czekając, aż atrament
wyschnie.
Ale atrament wysechł już dawno, a Törless wciąż jeszcze nie sięgał po pióro. Coś
trzymało go w bezruchu - hipnotyczny nastrój wielkich gorących lamp, zwierzęcego ciepła,
bijącego od ludzkiej gromady. Zawsze był podatny na tego rodzaju stany, które mogły w nim
wzbierać aż do fizycznego odczucia gorączki, zwykle zespolonego z niezwykłą wrażliwością
umysłu. Tak było i dzisiaj. Już przedtem, za dnia, ułożył sobie, co chce zanotować: szereg
pewnych dotychczasowych doznań, począwszy od wieczoru u Bożeny aż po ową
nieokreśloną zmysłowość, jaka ostatnio się w nim przejawiała. Miał nadzieję, że kiedy
wszystko zostanie uładzone, fakt za faktem zapisany, wyniknie stąd samo przez się słuszne
rozumowe ujęcie, podobnie jak z pogmatwanego chaosu setek przecinających się krzywych
wyłania się zarys linii tworzącej osłonę. Niczego więcej nie pragnął. Dotychczas jednak
wiodło mu się jak rybakowi, który wprawdzie po drganiu sieci czuje, że złowił ciężką
zdobycz, ale mimo wysiłku nie może jej z wody wyciągnąć.
Potem Törless zaczął jednak pisać - szybko i nie zwracając uwagi na formę. “Czuję -
zanotował - coś w sobie i nie wiem dobrze, co to takiego". Ale prędko przekreślił te słowa i
zamiast nich napisał: “Muszę być chyba chory, obłąkany!" Przeszył go dreszcz, gdyż słowo
“obłąkany" odczuwa się zawsze z przyjemnym patosem. “Obłąkany... co bo innego sprawia,
że dziwią mnie rzeczy, które dla innych są całkiem zwyczajne? Że to zdziwienie mnie dręczy?
Że wywołuje we mnie wszeteczne uczucia?" - Umyślnie wybrał to słowo, pełne biblijnego
namaszczenia, wydało mu się bowiem mroczniejsze i pełniejsze. “Dawniej wobec tych spraw
zachowywałem się jak wszyscy moi koledzy, jak każdy młody człowiek..." Znowu utknął.
“Czy to prawda? - pomyślał. - Już u Bożeny, na przykład, było tak dziwnie. Kiedy się to więc
naprawdę zaczęło? Wszystko jedno - myślał - kiedyś się zaczęło". Ale zdania nie dokończył.
“Jakie więc rzeczy mnie dziwią? Najbardziej niepozorne. Przeważnie rzeczy martwe.
Co w nich budzi moje zdziwienie? Coś, czego nie znam. Ale w tym tkwi właśnie sedno
sprawy. Skąd biorę owo «coś»? Czuję jego istnienie, działa ono na mnie tak, jakby chciało
mówić. Jestem podniecony jak człowiek, który pragnie odczytać słowa ze skrzywionych ust
porażonego i nie potrafi. Albo jak gdybym miał o jeden zmysł więcej od innych, ale nie w
pełni rozwinięty, raczej zmysł, który istnieje, jest zauważalny, lecz nie funkcjonuje. Świat jest
dla> mnie pełen bezdźwięcznych głosów; czy zatem jestem jasnowidzącym, czy też kimś, kto
ulega omamom?
Ale nie tylko martwe przedmioty działają na mnie w ten sposób. Nie, również ludzie, i
to pogrąża mnie w jeszcze większej rozterce. Był okres, kiedy ich widziałem takimi, jakimi
oni widzą samych siebie. Na przykład Beineberg i Reiting... Mają swoją skrytkę, całkiem
zwyczajną komórkę na strychu, bo sprawia im przyjemność posiadanie takiej kryjówki. Robią
to i owo, ponieważ są na kogoś źli, ponieważ chcą zapobiec czyjemuś wpływowi na kolegów
- same zrozumiałe, jasne powody. Dziś jednak widzę ich niekiedy, jakby byli postaciami ze
snu. Nie tylko ich słowa i czyny - nie, wszystko w nich w połączeniu z ich fizyczną bliskością
działa na mnie chwilami tak, jak martwe przedmioty. A przecież tuż obok słyszę ich
mówiących tak samo jak dawniej, widzę, że ich postępki i słowa szeregują się dokładnie w
ten sam sposób, co mnie bez ustanku poucza, że nie zachodzi nic niezwykłego; tak samo bez
ustanku coś we mnie burzy się przeciw takiemu ujęciu. Ta zmiana zaczęła się - o ile sobie
dokładnie przypominam - z powodu Basiniego..."
W tym miejscu Törless mimo woli spojrzał w stronę kolegi.
Basini siedział nadal nad książką i zdawał się uczyć. I kiedy Törless zobaczył go tak
siedzącego, zamilkły w nim wszystkie myśli i miał sposobność poczuć znowu działanie
powabnej udręki, jaką przed chwilą opisał. Gdy uświadomił sobie, jak spokojnie i niewinnie
siedzi Basini przed nim, nie różniąc się niczym od tych z prawa i lewa, ożyły w nim
poniżenia, które tamten wycierpiał. Ożyły w nim: to znaczy, wcale nie myślał o tym, aby z
jowialnością, idącą w parze z moralną rozwagą, powiedzieć sobie, iż każdy człowiek po
doznanych upokorzeniach stara się możliwie szybko odzyskać przynajmniej zewnętrzną
godność kogoś postronnego, lecz natychmiast budziło się w nim coś, jakiś szaleńczy wir,
który w okamgnieniu zwichnął obraz Basiniego, zniekształcając go niewiarogodnie, potem
znowu rozerwał go wykrzywiając rysy, tak że Törless omal nie dostał zawrotu głowy. Co
prawda były to porównania, którym dopiero później dał wyraz. W tej chwili miał jedynie
wrażenie, że coś niby opętany bąk wiruje w nim z ściśniętej piersi w stronę głowy - wrażenie
zawrotu. A pośród tego, niby rozsypane, barwne punkty, jawiły się uczucia, jakie w różnych
czasach budził w nim Basini.
Właściwie było to zawsze jedno i to samo uczucie. W ogóle nie uczucie, raczej
wstrząs, głęboko wewnątrz, który nie wzbudzał widzialnych fal, a mimo to cała dusza drgała
tak skrycie i potężnie, że fale najburzliwszych uczuć wobec niego były niby drobne
zmarszczki na powierzchni.
Jeśli to uczucie w różnych okresach różnie sobie uświadamiał, pochodziło to stąd, że
dla wytłumaczenia sobie tej fali, zalewającej cały jego organizm, rozporządzał jedynie
obrazami, które rzutowały na jego zmysły - podobnie jak w przypadku rozciągającego się
nieskończenie w ciemność przypływu tylko pojedyncze, oderwane cząsteczki bryzgają w górę
na skały oświetlonego brzegu, by natychmiast zniknąć znów bezsilnie w kręgu światła.
Dlatego te impresje były nietrwałe, zmienne i towarzyszyła im świadomość
przypadkowości. Nigdy Törless nie mógł ich zatrzymać, bo gdy dokładniej je śledził, czuł, że
owi drobni wysłannicy na powierzchni nie stoją w żadnym stosunku do naporu ciemnej,
dennej masy, którą rzekomo reprezentowali.
Nigdy nie “widział" Basiniego w cielesnej plastyczności, w żywej, uchwytnej pozie,
nigdy nie miał rzeczywistej jego wizji, zawsze tylko jej iluzję, poniekąd jedynie wizję wizji.
Zawsze bowiem wydawało mu się, jakby właśnie mignął obraz na tajemniczej płaszczyźnie, a
nigdy nie udało mu się uchwycić go w chwili tworzenia się. Dlatego drążył go ustawiczny
niepokój, podobny temu, jaki odczuwa się w kinematografie, kiedy obok iluzji całości trudno
pozbyć się mglistego postrzeżenia, że poza obrazem widzianym przemykają się setki innych,
zupełnie odmiennych.
Gdzie jednak w sobie samym ma szukać tej łudzącej, a przecież zawsze o
niewymierną odrobinę za mało łudzącej siły, nie wiedział. Przeczuwał tylko głucho, że
pozostaje ona w związku z tajemniczą właściwością jego duszy, która sprawia, że nawet
martwe przedmioty i rzeczy atakowały go niekiedy jakby setkami milczących, pytających
oczu.
Siedział więc cicho, w odrętwieniu, spoglądał bez przerwy na Basiniego, całkowicie
pogrążony w szaleńczym zamęcie. I wciąż na( nowo wyłaniało się w nim pytanie: czym jest ta
szczególna właściwość, którą rozporządzam? Powoli przestawał widzieć Basiniego, żarzące
się lampy, przestawał czuć zwierzęce ciepło, słyszeć gwar i szum, jaki wzbija się z tłumu
ludzkiego, choćby każdy z osobna mówił tylko szeptem. Niby gorąca, ciemno rozżarzona
masa wszystko to - nie zróżnicowane - krążyło dokoła niego. Tylko uszy mu płonęły i w
czubkach palców czuł lodowaty chłód. Znajdował się w stanie raczej duchowej niż cielesnej
gorączki, który bardzo lubił. Coraz silniej wzmagał się ów nastrój, pomieszany z tkliwymi
uczuciami. W takim nastroju chętnie oddawał się dawniej wspomnieniom, jakie pozostawia
kobieta, kiedy jej ciepły oddech po raz pierwszy muśnie taką młodą duszę. I dziś także
obudziła się w nim ta znużona czułość. Nagle: pewne wspomnienie... Było to w czasie
podróży, w małym włoskim miasteczku, mieszkał z rodzicami w gospodzie nieopodal teatru.
Co wieczór grali tam tę samą operę, co wieczór słyszał każde słowo i każdy ton. Ale nie znał
języka. Mimo to co wieczór siedział przy otwartym oknie i słuchał. W ten sposób zakochał się
w jednej z aktorek, nie widząc jej nigdy na oczy. Nigdy potem nie był już tak przejęty teatrem
jak wówczas, żar melodii odczuwał niby uderzenia skrzydeł wielkich, ciemnych ptaków, niby
linie, które ich lot zataczał w jego duszy. To nie były już ludzkie namiętności, to były
namiętności wyrwane z ludzi jak ze zbyt ciasnych i powszednich klatek. Nigdy w tym
podnieceniu nie mógł myśleć o osobach, które tam - niewidzialne - ucieleśniały owe
namiętności; gdy próbował wyobrazić je sobie, przed jego oczyma tryskały natychmiast
mroczne płomienie lub wyrastały gigantyczne kształty, tak jak w ciemności rosną ludzkie
ciała, a oczy lśnią niby zwierciadła głębokich studzien. Te posępne płomienie, te oczy w
mroku, te czarne uderzenia skrzydeł kochał wówczas pod nazwiskiem nie znanej mu aktorki.
Kto stworzył tę operę? Tego nie wiedział. Może libretto było ckliwym,
sentymentalnym romansem? Czy jego twórca czuł, że potęga dźwięków uczyni zeń coś
innego?
Pewna myśl ścisnęła Törlessowi serce. Czy dorośli są tacy sami? Czy cały świat jest
taki? Czy to ogólne prawo, że jest w nas coś mocniejszego, większego, piękniejszego,
bardziej namiętnego i mrocznego od nas? Nad czym posiadamy tak mało władzy, że możemy
jedynie bez celu rzucać tysiące ziaren, aż nagle z któregoś wystrzeli pęd niby ciemny płomień
i nas przerośnie... I w każdym włóknie jego ciała dygotała niecierpliwie odpowiedź: tak.
Törless rozejrzał się wkoło pałającymi oczyma. Wciąż jeszcze były to lampy, ciepło,
światło, skrzętnie zajęci ludzie. Ale pośród tego wszystkiego wydał się sobie wybrańcem.
Świętym, który miewa niebiańskie widzenia - gdyż o intuicji wielkich artystów nie wiedział.
Prędko, z trwożnym pośpiechem, chwycił pióro i rzucił na papier kilka wierszy o swym
odkryciu; raz jeszcze w jego wnętrzu rozbłysnęło jak gdyby światło... potem popielaty deszcz
spadł mu na oczy i barwny blask w jego duszy zgasł.
 Ale epizod z Kantem był niemal całkiem przezwyciężony. Za dnia Törless w ogóle o
nim nie myślał; przekonanie, że sam zbliża się do rozwiązania swych zagadek, było w nim
zbyt żywe, aby miał się troszczyć jeszcze o drogi kogoś innego. Od ostatniego wieczoru miał
wrażenie, że poczuł już w ręku uchwyt drzwi, które wiodą na drugą stronę, a teraz wyśliznął
mu się on znowu. Ponieważ jednak pojął, że musi zrezygnować z pomocy filozoficznych
książek, nie miał do nich -zresztą wielkiego zaufania, czuł się dość bezradny, jak ma go z
powrotem odzyskać. Parę razy próbował kontynuować swoje notatki, lecz słowa napisane
pozostawały martwe - szereg zgryźliwych, od dawna znanych znaków zapytania; nie
powróciła już owa chwila, kiedy mógł zajrzeć poprzez nie jakby w oświetlone drżącymi
płomykami świec sklepienie.
Postanowił przeto, ilekroć to będzie możliwe, wciąż na nowo szukać sytuacji, które by
dźwigały w sobie ową tak dla niego cenną zawartość; szczególnie często wzrok jego
spoczywał na Basinim, kiedy ten, nie wiedząc, że jest obserwowany, poruszał się niewinnie
wśród innych. “Kiedy - myślał Törless - ocknie się to we mnie znowu, może żywiej i
wyraźniej niż dotąd". I uspokajał się myślą, że wobec takich spraw człowiek znajduje się po
prostu w ciemnym pomieszczeniu i - ponieważ zagubił właściwe miejsce pod palcami - nie
pozostaje mu nic innego jak wciąż na nowo obmacywać na chybił trafił ściany.
Ale po nocach ta myśl blakła nieco. Ogarniał go jakiś wstyd, że w ten sposób wymigał
się od pierwotnego zamiaru, by z książki, którą mu pokazał profesor, wydobyć zawarte w niej
może jednak wyjaśnienie. W takich chwilach leżał cicho i nasłuchiwał odgłosów idących od
łóżka Basiniego, którego pogwałcone ciało spoczywało i oddychało tak samo spokojnie jak
ciała innych. Leżał cicho, jak myśliwy na czatach, z uczuciem, że czas tracony na
oczekiwaniu mimo wszystko przyniesie nagrodę. Ilekroć jednak wyłaniała się myśl o książce,
niby delikatnym ząbkiem poczynała nadgryzać jego spokój wątpliwość, przeczucie, że czyni
rzecz niepotrzebną, ostrożne przyznanie się do poniesionej porażki.
Zaledwie wyłaniało się owo niejasne uczucie, jego uwaga traciła ów spokój, z jakim
człowiek obserwuje rozwój naukowego eksperymentu. W takich chwilach od Basiniego
zdawał się płynąć cielesny fluid - urok, podobny temu, jaki czuje się leżąc u boku kobiety, z
której każdej chwili można ściągnąć kołdrę. Łaskotanie w mózgu, zrodzone przez
świadomość, że wystarczy wyciągnąć rękę...
To, co młode pary popycha nieraz do rozwiązłości, przekraczającej daleko ich
zmysłowe potrzeby.
 *
Zależnie od żywości, z jaką przychodziło Törlessowi na myśl, że jego przedsięwzięcie
musiałoby może wydać mu się śmieszne, gdyby wiedział to wszystko, co wiedział Kant, jego
profesor, wszyscy, którzy ukończyli studia, zależnie od siły tego wstrząsu, mocniejsze lub
słabsze były też zmysłowe impulsy, które mimo ciszy ogólnego snu kazały płonąć jego
szeroko otwartym oczom. Tak, chwilami żarzyły się w nim tak potężnie, że dławiły wszelką
inną myśl. Jeśli w takich chwilach na poły chętnie, na poły z rozpaczą poddawał się ich
podszeptom, wiodło mu się tylko podobnie jak tym wszystkim, którzy dopiero wtedy
skłaniają się ku szalonej, występnej zmysłowości, targającej duszę pragnieniem rozkoszy, gdy
ponieśli już klęskę, która zachwiała równowagę ich samopoczucia.
Kiedy później, po północy, leżał wreszcie w niespokojnym półśnie, kilka razy
wydawało mu się, że ktoś podnosi się w okolicy łóżka Reitinga czy Beineberga, bierze
płaszcz i podchodzi do Basiniego i że potem razem opuszczają salę... Ale mogło to być tylko
przywidzenie.
 Nadeszły dwudniowe święta. Ponieważ przypadły na poniedziałek i wtorek, dyrektor
zwolnił wychowanków już w sobotę, tak więc mieli czterodniowe ferie. Dla Törlessa jednak
był to okres zbyt krótki, by mógł odbyć daleką podróż do domu; spodziewał się zatem, że
przynajmniej rodzice go odwiedzą. Tymczasem ojca zatrzymały w ministerstwie ważne
sprawy, matka zaś nie czuła się na tyle dobrze, by móc narażać się sama na trudy podróży.
Dopiero gdy Törless otrzymał odmowny list rodziców, do którego dołączyli wiele
subtelnych pocieszeń, poczuł że jest z tego właściwie rad. Odczułby to niemal jako
przeszkodę, a co najmniej strapiłby się bardzo, gdyby w tym okresie musiał stanąć z
rodzicami twarzą w twarz.
Wielu wychowanków zaproszono do okolicznych majątków. Również Dżudż, którego
rodzice posiadali piękne dobra, oddalone o dzień jazdy powozem od konwiktu, pojechał tam
w towarzystwie Beineberga, Reitinga i Hofmeiera. Basiniego zaprosił Dżudż także, jednak
Reiting kazał mu odmówić. Törless wymówił się tym, że nie wie, czy jego rodzice mimo
wszystko nie przyjadą; nie czuł się absolutnie w odpowiednim nastroju, by uczestniczyć w
wesołych rozrywkach i uroczystościach.
Już w sobotę w południe wielki gmach pogrążony był w pustce i ciszy. Kiedy Törless
szedł korytarzem, echo kroków niosło się z jednego końca na drugi. Żywa dusza nie
troszczyła się o mego, gdyż większość profesorów wyjechała również, na polowanie lub
dokądkolwiek. Jedynie podczas posiłków, podawanych obecnie w małym pokoju, obok
opustoszałej sali jadalnej, spotykali się nieliczni pozostali wychowankowie; po posiłku kroki
ich rozpraszały się znowu w przestrzennej amfiladzie korytarzy i pokojów, milczenie domu
pochłaniało ich, jakby prowadzili w tym czasie życie nie bardziej dostrzegalne niż życie
pająków i stonóg w piwnicy i na strychu.
Z klasy Törlessa pozostał tylko on i Basini, prócz kilku innych, leżących w izbie
chorych. Przy pożegnaniu Reiting zamienił z Törlessem jeszcze parę potajemnych słów,
odnoszących się do Basiniego. Reiting obawiał się bowiem, że Basini mógłby "wykorzystać
okazję i poszukać ochrony u któregoś z nauczycieli; toteż z naciskiem polecił Törlessowi, aby
nad nim czuwał.
Nie trzeba było jednak tego zlecenia, by skupić uwagę Törlessa na Basinim.
Zaledwie ścichł hałas zajeżdżających powozów, służby wynoszącej walizki,
żegnających się z sobą wśród żartów wychowanków, opanowała Törlessa z wielką mocą
świadomość, że jest sam na sam z Basinim.
Było to po pierwszym obiedzie. Basini siedział z przodu, na swym miejscu, i pisał list.
Törless usiadł z tyłu w kącie i próbował czytać.
Była to po raz pierwszy znowu owa wiadoma książka i Törless starannie obmyślił
następującą sytuację: z przodu będzie siedział Basini, z tyłu on, nie spuszczając tamtego z
oka, wdrażając się w niego wzrokiem... Tak chciał czytać, po przeczytaniu każdej strony
wnikając głębiej w Basiniego. Tak musiało się powieść, tak musiał znaleźć prawdę, nie tracąc
z oczu życia, żywego, skomplikowanego, pełnego wątpliwości życia...
Ale nie powiodło się. Jak zawsze, ilekroć sobie z góry coś zbyt starannie obmyślił.
Brak było w tym bezpośredniości i nastrój przeszedł wkrótce w lepką, papkowatą nudę, która
ohydnie lgnęła do wciąż ponawianych zbyt rozmyślnie prób.
Z wściekłością cisnął książkę na podłogę. Basini obejrzał się, przestraszony, ale
natychmiast zaczął znowu prędko pisać.
Tak wlokły się godziny popołudnia, przechodziły w zmierzch. Törless siedział
otępiały. Jedyne, co z tego głuchego, cichutko bzykającego poczucia tępoty przenikało w jego
świadomość, to było tykanie zegarka kieszonkowego. Niby mały ogonek chwiało się ono za
ociężałym cielskiem godziny. W pokoju zapadł zmrok. Basini chyba od dawna już przestał
pisać... “Aha, prawdopodobnie nie ma odwagi zapalić światła" - pomyślał Törless. Czy
jednak rzeczywiście siedział tam jeszcze, na swym miejscu? Törless wpatrywał się jakiś czas
w -nagi, zmierzchający pejzaż za oknem: musiał dopiero oswoić oczy z ciemnością pokoju.
Ależ tak! Tam, ów nieruchomy cień - to był on. Ach, westchnął nawet, raz, dwa razy. A może
śpi?
Nadszedł służący i zapalił lampy. Basini zerwał się i przetarł oczy. Potem wziął z
szafy książkę, jak gdyby chciał się uczyć.
Törlessa paliły wręcz wargi, by go zagadnąć. Aby temu zapobiec, spiesznie opuścił
pokój.
 W nocy Törless o mało co nie rzucił się na Basiniego - taka mordercza zmysłowość
obudziła się w nim po męce tępego, bezmyślnego dnia. Na szczęście sen wybawił go na czas.
Minął następny dzień. Nie przyniósł on nic prócz tej samej bezpłodnej ciszy.
Milczenie, oczekiwanie rozdrażniły Törlessa do ostateczności, ustawiczna czujność pożerała
wszystkie jego siły duchowe, tak że był niezdolny do jakiejkolwiek myśli.
Rozbity, rozczarowany, niezadowolony z siebie aż po ostateczne- zwątpienie,
wcześnie położył się do łóżka.
Leżał już dosyć długo w nieukojnym, rozgorączkowanym półśnie, gdy posłyszał, że
Basini wchodzi do sypialni.
Leżąc bez ruchu śledził oczyma ciemną postać, przechodzącą obok jego łóżka, słyszał
szmer, wywołany zdejmowaniem ubrania, potem lekki szelest naciąganej na ciało kołdry.
Wstrzymał oddech, ale nic więcej już nie usłyszał. A jednak nie opuszczało go
wrażenie, że Basini nie śpi, lecz tak samo jak on wytęża w mroku słuch.
Tak mijały kwadranse i godziny. Chwilami przerywane jedynie cichym szelestem ciał
poruszających się w łóżkach.
Törless znajdował się w osobliwym stanie, który nie pozwalał mu zasnąć. Wczoraj
gorączkował się zmysłowymi obrazami, zrodzonymi w wyobraźni. Dopiero całkiem na końcu
zwróciły się one ku Basiniemu, jak gdyby po raz ostatni spiętrzyły się pod nieubłaganą ręką
snu, który je wymazywał - pozostało mu z tego jedynie mroczne wspomnienie. Dziś
natomiast od początku istniało tylko instynktowne pragnienie, by wstać i podejść do
Basiniego. Dopóki mu się zdawało, że Basini czuwa i nasłuchuje, było to prawie nie do
wytrzymania; a teraz, kiedy tamten zapewne już spał, było w tym pragnieniu jeszcze jakieś
okrutne łaskotanie, aby rzucić się na śpiącego jak na łup.
Törless czuł już, jak drgają w nim wszystkie mięśnie wykonując ruch wstawania i
wychodzenia z łóżka. Mimo to nie mógł otrząsnąć się z bezwładu.
“Czego właściwie chcę od niego?" - pytał siebie niemal głośno w swej trwodze.
Musiał sam przed sobą przyznać, że jego okrucieństwo i zmysłowość nie mają istotnego
celu. , Byłby zakłopotany, gdyby naprawdę rzucił się na Basiniego. Nie chciał go chyba zbić?
Broń
i Boże! Więc w jaki sposób miał zaspokoić przy
nim zmysłowe podniecenie? Mimo woli poczuł wstręt na myśl o różnych małych
grzeszkach chłopięcych. W ten sposób obnażyć się przed
i kimś drugim? Nigdy!
 Ale w miarę jak rósł wstręt, również pokusą, by podejść do Basiniego, stawała się
coraz silniejsza. W końcu owładnęło Törlessem uczucie bezsensu podobnego przedsięwzięcia,
mimo to jakiś fizyczny przymus niby na sznurze wyciągał go z łóżka. I podczas gdy
wszystkie obrazy rozpływały mu się w głowie i nieustannie powtarzał sobie, że najlepiej
byłoby teraz starać się zasnąć, automatycznie podniósł się z posłania. Całkiem powoli - czuł
wręcz, jak krok za krokiem ten duchowy przymus zyskuje przewagę nad oporami - podniósł
się. Najpierw wysunął jedno ramię, potem uniósł tułów, potem wyciągnął kolano spod
kołdry.... potem... i nagle boso, na palcach, podbiegł do Basiniego i usiadł na brzegu jego
łóżka.
Basini spał.
Wyglądał na człowieka, który ma przyjemne sny.
Törless wciąż jeszcze nie był panem swoich czynów. Przez mgnienie oka siedział bez
ruchu z oczyma wlepionymi w twarz śpiącego. Przez mózg przemykały owe krótkie,
oderwane myśli, konstatujące tylko stan rzeczy, jakie miewa człowiek, gdy traci równowagę,
spada lub gdy mu się wydziera z rąk jakiś przedmiot. Bez namysłu chwycił Basiniego za
ramię i potrząsnął nim.
Śpiący przeciągnął się ociężale parę razy, potem zerwał się i nieprzytomnymi od snu,
głupawymi oczami wgapił się w Törlessa.
Törless, zupełnie stropiony, przeraził się. Po raz pierwszy uświadomił sobie, co zrobił,
i nie miał pojęcia, co czynić dalej. Wstydził się straszliwie. Serce biło w nim głośno. Na usta
cisnęły mu się słowa wyjaśnienia, wykręty. Chciał spytać Basiniego, czy nie ma zapałek, czy
nie wie, która godzina...
Basini gapił się na niego dalej bez zrozumienia.
Törless już cofnął bez słowa ramię, już ześlizgiwał się z łóżka, aby cicho wrócić do
swojego, gdy wtem Basini, jakby dopiero teraz pojmując sytuację, zerwał się jednym susem.
Törless niezdecydowany zatrzymał się u stóp łóżka, Basini rzucił mu jeszcze jedno
badawcze, pytające spojrzenie, potem wstał, narzucił na siebie płaszcz, stopy wsunął w
pantofle i szurając poszedł przodem.
Törless uświadomił sobie nagle, że dzieje się to nie po raz pierwszy.
Przechodząc obok swego łóżka, wyjął klucz od komórki spod poduszki, gdzie był
ukryty.

*
 Basini szedł prosto do komórki na strychu. Widocznie tymczasem doskonale zapoznał
się z tą drogą, którą przecież swego czasu jeszcze przed nim zatajano. Przytrzymał skrzynię,
kiedy Törless na nią zeskoczył, ostrożnie, dyskretnymi ruchami, odsunął na bok kulisy, jak
wyszkolony lokaj.
Törless otworzył drzwi kryjówki i weszli do środka. Stojąc tyłem do Basiniego,
zaświecił małą latarkę.
Gdy się odwrócił, Basini stał przed nim nago.
Mimo woli cofnął się o krok. Niespodziewany widok tego nagiego, śnieżnobiałego
ciała na tle krwistej czerwieni ścian oślepił go i wstrząsnął nim. Basini był pięknie
zbudowany. Jego ciału brak było niemal śladów męskich kształtów, było czyste i
nieskazitelne jak ciało młodej dziewczyny. Törless odczuł obraz tej nagości niby gorące, białe
płomienie płonące w jego nerwach. Nie mógł się wyrwać spod władzy tego piękna. Do tej
pory nie wiedział, co to jest piękno. Bo czym jest sztuka w jego wieku, co ostatecznie o niej
wiedział? Do pewnego wieku sztuka bywa dla każdego, kto wyrósł wśród natury, nudna i
niezrozumiała.
Teraz jednak objawiła mu się poprzez zmysłowość. Potajemnie, zaskakująco. Ciepłe,
oszałamiające tchnienie płynęło z nagiej skóry niby tkliwe, rozkoszne pochlebstwo. A
zarazem było w tym coś uroczystego, zmuszającego do złożenia rąk.
Ale po pierwszej chwili zaskoczenia Törless zawstydził się jednego i drugiego. ,,To
przecież mężczyzna!" Ta myśl oburzyła go, jednocześnie zaś miał wrażenie, że dziewczyna
nie mogłaby wyglądać inaczej.
Zawstydzony krzyknął:
- Co ci wpadło- do głowy? Natychmiast wkładaj...!
Z kolei tamten zdawał się zaskoczony. Z wahaniem, nie spuszczając Törlessa z oczu,
podniósł płaszcz.
- Siadaj tu! - polecił mu Törless. Basini posłuchał. Törless stał oparty o ścianę, ze
skrzyżowanymi na plecach rękami.
- Dlaczego się rozebrałeś? Czego chciałeś ode mnie?
- Sądziłem... Wahanie.
- Co sądziłeś?
- Tamci...
- Co, tamci?
- Beineberg i Reiting...
- Co Beineberg i Reiting? Co oni robili? Gadaj! Musisz mi wszystko opowiedzieć!
Żądam tego, rozumiesz? Mimo że słyszałem już od nich. - Przy tym nieporadnym kłamstwie
Törless zarumienił się.
Basini zagryzł wargi.
- No, jazda!
- Nie, nie żądaj, abym opowiadał! Proszę, nie żądaj tego! Zrobię wszystko, czego
zapragniesz. Ale nie każ mi opowiadać! O, ty masz szczególny rodzaj dręczenia mnie! - W
oczach Basiniego zamigotała nienawiść, trwoga, błagalna prośba. Mimo woli Törless zmienił
ton.
- Nie chcę cię wcale dręczyć. Chcę cię jedynie zmusić, abyś powiedział całą prawdę.
Może w twoim własnym interesie.
- Nie zrobiłem niczego, co warte byłoby opowiadania.
- Tak? Czemu w takim razie rozebrałeś się?
- Oni tego żądali.
- A- czemu zrobiłeś to, czego oni żądali? Jesteś więc tchórzem? Nędznym tchórzem?
- Nie, nie jestem tchórzem! Nie mów tak!
- Zamknij gębę! Jeśli boisz się ich razów, nie myśl, że moje będą mniej boleć.
- Nie boję się wcale ich bicia.
- Nie? Więc czego?
Törless wziął się już znowu w garść. Jego poprzednia brutalna groźba gniewała go, ale
wyrwała mu się mimo woli; przede wszystkim dlatego, że zdawało mu się, iż Basini pozwala
sobie wobec niego na więcej niż wobec tamtych.
- Jeśli, jak mówisz, nie boisz się, co się z tobą w takim razie dzieje?
- Mówią, że jeśli będę im powolny, po jakimś czasie wszystko będzie mi wybaczone.
- Przez nich dwóch?
- Nie, w ogóle.
- Jak mogą ci to obiecywać? Przecież ja też tu jestem!
- Mówią, że już się o to postarają. Törless poczuł jakby cios. Przyszły mu na
myśl słowa Beineberga, że Reiting w danych okolicznościach postąpiłby z nim tak
samo jak z Basinim. A gdyby naprawdę miało przyjść do jakiejś intrygi przeciw niemu, jak
ma się do tego ustosunkować? Pod tym względem nie dorósł do tamtych dwóch; jak daleko
mogliby się posunąć wobec niego? Czy tak, jak wobec Basiniego?... Wszystko w nim burzyło
się przeciw temu złośliwemu pomysłowi.
Tak upływały minuty. Törless zdawał sobie sprawą, że nie posiada dostatecznej
odwagi i wytrwałości do tego rodzaju intrygi, ale tylko dlatego, że za mało interesował się
podobnymi sprawami, że nigdy nie angażował całej swej osobowości w takiej grze. Zawsze
miał przy tym więcej do stracenia niż do wygrania. Gdyby jednak sprawy wzięły pewnego
dnia inny obrót, czuł, że potrafi rozporządzać także całkiem inną odwagą i uporem. Trzeba
wiedzieć, kiedy nadejdzie czas, aby rzucić wszystko na szalę.
- Czy powiedzieli coś więcej? Jak sobie to wyobrażają... jeśli o mnie chodzi.
- Coś więcej? Nie. Powiedzieli tylko, że oni to już załatwią.
A jednak kryło się tu niebezpieczeństwo, gdzieś potajemnie czyhało na Törlessa...
każdy krok mógł być krokiem w pułapkę, każda noc mogła być ostatnią przed walką.
Ogromna niepewność tkwiła w tej myśli. Nie było to już gnuśne poddawanie się fali, igraszki
z urojonymi widziadłami - to miało twarde kanty i było namacalną rzeczywistością.
Podjął znowu rozmowę.
- Każą mi się rozebrać. Basini zamilkł.
- Jeśli myślisz serio o poprawie, musisz mi wszystko powiedzieć.
- Każą mi się rozebrać...
- Tak, to widziałem... A potem?
Minęła krótka chwila i nagle Basini powiedział tonem kobiecym i zalotnym:
- Różne rzeczy...
- Jesteś więc ich me... tresą?
- O, nie, jestem ich przyjacielem.
- Jak śmiesz tak mówić!
- Oni sami tak mówią.
- Co...?
- Tak, Reiting.
- Aha, Reiting.
- Tak, on jest wobec mnie bardzo miły. Przeważnie każe mi się rozebrać i czytać na
głos coś z podręcznika historii. O Rzymie i jego cesarzach, o Borgiach, o Timur Chanie... no,
wiesz już, same takie krwawe, wielkie historie... Potem bywa nawet czuły wobec mnie. - Ale
potem zawsze mnie bije...
- Kiedy...? Ach tak.
- Tak, mówi, że gdyby mnie nie bił, musiałby uwierzyć, że jestem mężczyzną,
wówczas zaś nie mógłby być wobec mnie taki czuły i delikatny. A tak jestem jego rzeczą i nie
musi się żenować.
- A Beineberg?
- O, Beineberg jest paskudny. Czy nie uważasz, że czuć mu z ust?
 - Milcz! Nic cię nie obchodzi, co ja uważam. Odpowiedz, co robi z tobą Beineberg.
- No, to samo, co Reiting. Tylko... ale nie będziesz na mnie znowu krzyczał?
- Dalej!
- Tylko dochodzi do tego inną drogą. Najpierw miewa długą przemowę o mojej duszy.
Skalałem ją, ale niejako tylko jej pierwszy przedsionek; w stosunku do najgłębszej jaźni jest
to czymś nieważnym i zewnętrznym. Należy to tylko uśmiercić - w ten sposób już wielu
grzeszników zostało świętymi. Grzech przeto z wyższego punktu widzenia nie jest wcale taki
zły; należy jedynie doprowadzić go do ostateczności, by złamać jego ostrze. Każe mi siedzieć
i patrzeć w szlifowane szkło.
- Hipnotyzuje cię?
- Nie, powiada, że musi tylko uśpić i obezwładnić wszystkie rzeczy, które pływają na
powierzchni mojej duszy. Dopiero wtedy będzie mógł z nią obcować.
- A jak z nią obcuje?
- To eksperyment, który mu się jeszcze nigdy nie udał. On siedzi, a ja muszę położyć
się na podłodze, tak by mógł postawić nogę na moim ciele. Od patrzenia w szkło muszę się
zrobić ociężały i senny. Potem nagle każe mi szczekać., Opisuje dokładnie, jak mam szczekać
- cicho, raczej skomleć, jak skomli pies przez sen.
- Po co?
- Nie wiadomo. Każe mi też chrząkać jak świnia i wciąż powtarza, że mam w sobie
coś z tego zwierzęcia. Ale nie mówi tego w sposób karcący, powtarza to całkiem cicho i
życzliwie, aby - jak powiada - wdrożyć to mocno w
moje nerwy. Twierdzi bowiem, że może jedno z moich poprzednich wcieleń było
świnią i że należy ją wywabić, aby ją unieszkodliwić.
- I ty w to wszystko wierzysz?
- Broń Boże! Sądzę, że on sam nie wierzy. A zresztą potem, pod koniec, jest zawsze
całkiem inny. Jak mógłbym wierzyć w takie rzeczy? Kto wierzy dzisiaj w duszę? A co
dopiero w taką wędrówkę dusz? Wiem dobrze, że zbłądziłem; ale zawsze miałem nadzieję, że
ten błąd naprawię. Niepotrzebny cały ten hokuspokus. Nie łamię sobie też wcale głowy nad
tym, jak mogłem popełnić taki błąd. To dzieje się szybko, samo z siebie; dopiero potem
człowiek zdaje sobie sprawę, że zrobił głupstwo. Jeśli mu jednak sprawia przyjemność szukać
poza tym czegoś nadzmysłowego, niech sobie szuka. Na" razie muszę przecie być mu uległy.
Gdyby tylko nie chciał mnie kłuć...
- Co?
- Tak, taką igłą... no, niezbyt mocno, tylko tyle, by zobaczyć, jak na to reaguję, czy w
jakimś punkcie ciała coś da się dostrzec. Ale boli i tak. Beineberg twierdzi bowiem, że lekarze
zupełnie się na tym nie znają, nie przypominam sobie, jak chce to udowodnić, pamiętam
tylko, że mówi dużo o fakirach, którzy stają się niewrażliwi na ból cielesny w chwili, gdy
mogą oglądać swoją duszę.
- Dobrze już, znam te idee. Powiedziałeś jednak, że to jeszcze nie wszystko.
- Oczywiście, powiedziałem przecież także, że to tylko droga okrężna. Potem zawsze
nadchodzą kwadranse, kiedy Bemeberg milczy, a ja nie wiem, co się w nim dzieje. A potem
nagle wybucha i ,żąda ode mnie posług... jak opętany... o wiele gorszych niż Reiting.
- I robisz wszystko, czego od ciebie żądają?
- A co mam robić? Chcę znowu zostać porządnym człowiekiem i mieć spokój.
- A to, co się tymczasem stało, będzie ci obojętne?
- Nie mogę na to nic poradzić.
- A teraz uważaj i odpowiadaj na moje pytania. Jak mogłeś ukraść?
- Jak to jak? Widzisz, potrzeba mi było bardzo tych pieniędzy, miałem długi w
gospodzie i właściciel nie chciał dłużej czekać. A poza tym liczyłem na pewno, że w
najbliższych dniach przyjdzie przesyłka pieniężna. Nikt z kolegów nie chciał mi pożyczyć;
jedni sami nie mieli, oszczędnych zaś cieszy, jeśli ktoś, kto nie umie oszczędzać, popadnie z
końcem miesiąca w tarapaty. Wierz mi, nie chciałem nikogo oszukać, chciałem tylko
potajemnie sobie pożyczyć...
- Nie to mam na myśli - przerwał Törless niecierpliwie gadaninę Basiniego, która
widocznie sprawiała mu ulgę. - Pytam: w jaki sposób, jak mogłeś to zrobić, co czułeś przy
tym? Co się z tobą w tamtej chwili działo?
- Właściwie to nic nie czułem. To była przecież jedna chwilka. Nie czułem nic, nie
zastanawiałem się, po prostu to się stało nagle.
- Ale ów pierwszy raz z Reitingiem?... Kiedy po raz pierwszy żądał od ciebie pewnych
rzeczy? Rozumiesz?
- O, to było bardzo niemiłe. Ponieważ miało się stać na rozkaz. Bo inaczej... Pomyśl
tylko, ilu chłopców robi takie rzeczy dobrowolnie, dla przyjemności, bez wiedzy innych.
Wtedy to nie jest wcale wielkim złem.
- Ale ty zrobiłeś to na rozkaz. Poniżyłeś się. Zupełnie jakbyś wszedł w gnój, bo ktoś
inny tego chciał.
- Przyznaję, że tak było. Ale musiałem.
- Nieprawda, nie musiałeś!
- Biliby mnie, zrobiliby doniesienie. Wszyscy. Spadłaby na mnie hańba.
 - No, więc zostawmy to. Chcę się dowiedzieć teraz czegoś innego. Słuchaj, wiem, że
zostawiłeś sporo forsy u Bożeny. Blagowałeś i udawałeś przed nią, chełpiłeś się swoją
męskością. Chcesz zatem być mężczyzną? Nie tylko gębą i... ale całą duszą. No i patrz, naraz
ktoś żąda od ciebie tak poniżającej usługi, a ty czujesz, że jesteś zbyt wielkim tchórzem, aby
powiedzieć: nie. Czy w tej chwili całe twoje jestestwo nie uległo rozdarciu? Jakiś
nieokreślony lęk, jak gdyby dokonało się w tobie coś niewypowiedzianego?
- Mój Boże, nie rozumiem cię. Nie wiem, czego chcesz, nie mogę ci nic, ale to nic
powiedzieć.
- Więc uważaj, rozkazuję ci, abyś się ponownie rozebrał.
Basini uśmiechnął się.
- Abyś położył się przede mną płasko na podłodze. Nie śmiej się! Rozkazuję ci
naprawdę! Słyszysz? Jeśli natychmiast nie posłuchasz, będziesz się miał z pyszna, gdy
Reiting wróci! Tak, widzisz, teraz leżysz przede mną nagi na ziemi. Drżysz nawet,
marzniesz... Mógłbym teraz, gdybym chciał, napluć na twoje nagie ciało. Przyciśnij głowę
mocniej do podłogi. Czy kurz na niej nie wygląda dziwnie? Jak krajobraz pełen chmur i
skalnych brył, tak dużych jak domy? Mógłbym cię kłuć igłami... tam w niszy obok lampy
leży jeszcze parę. Czujesz je już na skórze? Ale nie chcę... Mógłbym ci kazać szczekać, jak ci
kazał Beineberg, żreć kurz z podłogi-jak świnia, mógłbym ci kazać wykonywać pewne ruchy
- już wiesz, jakie - i musiałbyś przy tym wzdychać; “O, moja droga ma..." - tego bluźnierstwa
Törless nie dopowiedział do końca. - Ale nie chcę, nie chcę, rozumiesz?
Basini płakał.
- Dręczysz mnie!
- Tak, dręczę. Ale nie o to mi chodzi. Pragnę wiedzieć tylko jedno: co się z tobą dzieje,
kiedy ranie cię tym wszystkim jak nożami? Co wówczas dzieje się w tobie? Czy coś się w
tobie łamie? Powiedz. Tak jak szklanka, która nagle pryska w tysiące okruchów, zanim
jeszcze pokazała się rysa? Czy obraz, jaki stworzyłeś o sobie samym, nie gaśnie za jednym
tchnieniem, a inny nie wyskakuje na to miejsce, jak wyskakują z ciemności obrazy latarni
magicznej? Czy naprawdę mnie" nie rozumiesz? Nie mogę ci tego bliżej wyjaśnić', sam
musisz mi powiedzieć.
Basini płakał bez przerwy;. Jego dziewczęce plecy dygotały, wciąż na nowo powtarzał
wśród łkań:
- Nie wiem, czego chcesz, nie mogę ci niczego wyjaśnić. To dzieje się w jednej chwili,
nie może wówczas wcale dziać się inaczej... Postąpiłbyś tak samo jak ja.
Törless umilkł. Wyczerpany, oparty nieruchomo o ścianę wlepił wzrok w próżnię.
 “Gdybyś się znalazł w mojej sytuacji, postąpiłbyś tak samo" - powiedział Basini. Oto
całe zajście, przedstawione jako prosta konieczność, spokojnie i bez zniekształceń.
Samopoczucie Törlessa buntowało się w gniewnej pogardzie przeciw samemu tylko
przypuszczeniu. A jednak ów bunt całej jego istoty nie wydawał mu się dostateczną rękojmią.
“Tak, okazałbym więcej siły charakteru niż on, nie ścierpiałbym podobnych żądań, ale czy to
ma jakieś znaczenie? Czy ma jakieś znaczenie, że dzięki sile woli, dzięki przyzwoitości, z
różnych przyczyn, które są mi teraz obojętne, postąpiłbym inaczej? Nie, nie w tym rzecz.
Lecz w tym, że gdybym kiedyś naprawdę uczynił to, co Basini, nie odczułbym przy tym -
podobnie jak on - nic nadzwyczajnego. Tu tkwi sedno sprawy; moje własne samopoczucie
byłoby tak samo proste i tak samo dalekie od wszelkich wątpliwości, jak jego..." Ta myśl -
pomyślana w oderwanych, wzajemnie się przenikających, wciąż od nowa zaczynających się
zdaniach, która pogardzie dla Basiniego przydawała jakiegoś intymnego, cichego bólu, ale
sięgającego o wiele głębiej niż moralność, dotykającego najgłębszej równowagi ducha -
wyrosła ze wspomnienia uczucia, jakie nawiedziło go chwilę przedtem i nie ustępowało.
Kiedy mianowicie za pośrednictwem Basiniego dowiedział się o zagrażającym mu
ewentualnie niebezpieczeństwie ze strony Reitinga i Beineberga, przeraził się po prostu. Po
prostu się przeraził, jak podczas napadu, i błyskawicznie rozejrzał się za osłoną i
odparowaniem ciosu. Stało się to w momencie rzeczywistego niebezpieczeństwa i drażniło go
wrażenie, jakie ta wiadomość na nim wywarła - owe szybkie, bezmyślne impulsy. Daremnie
usiłował ponownie je w sobie wzniecić. Wiedział jednak, że chwilowo pozbawiły one
niebezpieczeństwo wszelkiej osobliwości i dwuznaczności.
A przecież było to to samo niebezpieczeństwo, jakie w tym samym miejscu zaledwie
parę tygodni temu przeczuł. Wówczas, Kiedy tak dziwnie przeraziła go ta komórka, będąca
niby skrawek zapomnianego średniowiecza z dala od ciepłego, jasnego życia są] szkolnych,
przerazili go Beineberg i Reiting, ponieważ z ludzi, jakimi tam byli, zdawali się nagle
przeradzać w coś innego, posępnego, żądnego krwi - w postacie z innego życia. Wówczas w
Törlessie dokonała się metamorfoza, jakaś rysa, jak gdyby obraz otoczenia padł nagle w inne,
obudzone ze stuletniego snu oczy.
A przecież było to to samo niebezpieczeństwo... Bez ustanku powtarzał to sobie. I
wciąż na nowo próbował porównywać wspomnienia obu tych doznań.
Tymczasem Basini dawno już się podniósł; zauważył osłupiałe, nieobecne spojrzenie
swego towarzysza, cicho zgarnął ubranie i wymknął się.
Törless widział to - jakby poprzez mgłę - ale pozwolił na to bez słowa.
Uwagę jego zaprzątnęło w tej chwili wyłącznie usiłowanie, by odnaleźć w sobie
znowu ów punkt, w którym nagle nastąpiła zmiana wewnętrznej perspektywy.
Ilekroć jednak zbliżał się do owego punktu, wiodło mu się jak komuś, kto chce
porównać bliskie z dalekim; nie potrafił nigdy ogarnąć jednocześnie pamięciowego obrazu
uczuć, lecz za każdym razem niby lekki trzask przechodziło między nimi pewne doznanie -
podobnie jak w sferze cielesnej ledwo uchwytne wrażenia mięśniowe oka towarzyszą
nastawieniu wzroku. I za każdym razem w decydującej chwili to właśnie pochłaniało uwagę,
czynność porównywania wysuwała się przed przedmiot porównania; następowało ledwo
odczuwalne drgnięcie - i wszystko się kończyło.
I Törless zaczynał wciąż od nowa.
Ten proces o mechanicznej jednostajności pogrążył go w drętwy, lodowaty sen, który
na czas nieokreślenie długi przykuł go na miejscu.
Obudziła go dopiero pewna myśl, jak lekkie dotknięcie ciepłej ręki. Myśl pozornie tak
oczywista, że Törless dziwił się, iż już dawno nie przyszła mu do głowy.
Myśl, która jedynie rejestrowała dopiero co uczynione doświadczenie: to, co z oddali
wygląda na wielkie i tajemnicze, zbliża się zawsze w formie prostej, nie zniekształconej, w
codziennych naturalnych wymiarach. Jak gdyby dokoła człowieka rozciągała się niewidzialna
granica. To, co się przygotowuje z zewnątrz i zbliża z daleka, jest niby zamglone morze, pełne
olbrzymich, zmiennych kształtów; to, co do niego podchodzi, co się staje działaniem, co
zderza się z jego życiem, jest małe i wyraźne, posiada ludzkie rozmiary i zarysy. Pomiędzy
życiem, które się przeżywa, a życiem, które się ozuje i przeczuwa, które się widzi z daleka,
leży niewidzialna granica niby wąska brama, gdzie obrazy zdarzeń muszą się ścieśniać. -
A jednak, chociaż ta myśl odpowiadała najzupełniej jego doświadczeniu, Törless
pochylił w zadumie głowę.
“Dziwna myśl" - poczuł.
 Nareszcie leżał w łóżku. Nie myślał o niczym więcej, gdyż myślenie przychodziło tak
trudno i było tak bezpłodne. To, co usłyszał o potajemnych sprawkach swych przyjaciół,
przemykało wprawdzie przez jego myśli, ale w sposób tak obojętny i martwy jak wiadomość
przeczytana w obcej gazecie.
Ze strony Basiniego nie mógł się już niczego spodziewać. Oczywiście pozostawał
jego problem! Ale tak wątpliwy, a Törless był tak strasznie zmęczony i rozbity... Może
wszystko było tylko złudzeniem.
Jedynie widok Basiniego, jego nagiej, lśniącej skóry, wdzierał się niby pachnący krzak
bzu w zmierzch doznań poprzedzających sen. Zatraciła się nawet wszelka moralna odraza. W
końcu Törless zasnął.
Żadne widziadła senne nie mąciły jego snu. Ale jakieś nieskończenie miłe ciepło
zdawało się rozścielać miękkie kobierce pod jego ciałem. Obudziło go to w końcu. O mało co
nie krzyknął głośno: na jego łóżku siedział Basini! Z ogromną szybkością ściągnął koszulę, w
okamgnieniu wpełzł pod kołdrę i drżącym, nagim ciałem przywarł do Törlessa.
Minęła chwila, nim Törless ochłonął po tym napadzie. Odepchnął z całą mocą
Basiniego.
- Co ci przychodzi do głowy? Basini żebrał.
- O, nie bądź znowu taki! Nikt nie jest taki jak ty - tamci nie pogardzają mną, tak jak
ty! Robią to tylko na niby, aby potem mogli być tym bardziej inni. Ale ty? Właśnie ty...?
Jesteś nawet młodszy ode mnie, obaj jesteśmy młodsi od tamtych, nie jesteś takim brutalnym
pyszałkiem jak oni, jesteś cichy i dobry... kocham cię.
- Co? Coś ty powiedział?! Co mam z tobą... Odejdź... no, odejdź już! - Törless
udręczony wparł ramię w plecy Basiniego. Ale gorąca bliskość obcej, miękkiej skóry
prześladowała go, ogarnęła i dławiła. A Basini szeptał bez przerwy: - Ależ tak... proszę... O,
byłoby dla mnie rozkoszą tobie służyć.
Törless nie znajdował odpowiedzi. Podczas gdy Basini mówił, podczas owych sekund
zwątpienia i namysłu opadała na jego zmysły jakby głęboka, zielona fala. I tylko żywe słowa
Basiniego rozbłyskiwały w niej jak lśnienie srebrnych rybek.
Wciąż jeszcze wyciągniętymi ramionami odpychał Basiniego. Ale kładł się na nich jak
gdyby wilgotny, ciepły ciężar, ich mięśnie zwiotczały: zapomniał o nich... Tylko chwilami,
kiedy dobiegało go któreś z drżących słów, przytomniał, bo nagle czuł - rzecz straszliwie
niepojęta - że jego ręce jakby we śnie przy-' ciągają bliżej Basiniego.
Chciał się zerwać, krzyknąć do siebie: ,,Basini cię oszukuje! Chce tylko ściągnąć cię
do swego poziomu, byś nie mógł nim pogardzać!" Ale krzyk uwiązł w krtani, żaden dźwięk
nie przerwał ciszy wielkiego gmachu; we wszystkich korytarzach zdawały się spać zastygłe,
ciemne fale milczenia. Chciał odnaleźć drogę do siebie, ale leżały one przed wszystkimi
bramami niby czarni strażnicy.
Natenczas Törless przestał szukać słów. Zmysłowość, która z wolna, stopniowo z
chwil rozpaczy wsączała się weń, obudziła się teraz w pełni. Leżała naga obok niego i
miękkim, czarnym płaszczem spowijała mu głowę. I szeptała mu do ucha słodkie słówka
rezygnacji, i gorącymi palcami odsuwała wszystkie pytania i problemy jako daremne.
Szeptała: w samotności wszystko jest dozwolone.
Tylko w chwili, kiedy porwała go fala, na mgnienie oka ocknął się i rozpaczliwie
uczepił się jednej jedynej myśli: To nie jestem ja! To nie ja! Jutro dopiero będę znowu sobą...
Jutro...
 We wtorek wieczorem wrócili pierwsi wychowankowie. Reszta przyjechała dopiero
nocnymi pociągami. W konwikcie zaszumiało znowu niepokojem.
Törless powitał swych przyjaciół mrukliwie i w złym humorze: nie zapomniał. A
ponadto przynieśli ze sobą coś tak świeżego i światowego! To go zawstydzało, gdyż kochał
teraz duszną aurę ciasnych pomieszczeń.
W ogóle często się teraz wstydził. Ale właściwie nie z powodu tego, do czego dał się
uwieść - takie sprawy są w instytutach na porządku dziennym - raczej dlatego, że istotnie nie
potrafił się obronić przed czymś w rodzaju tkliwości dla Basiniego, z drugiej zaś strony czuł
wyraźniej niż kiedykolwiek, jak bardzo poniżony i pogardzany jest ten chłopak, v
Miewał z nim często potajemne schadzki. Prowadził go do wszystkich zakamarków,
które mu pokazał Beineberg, a że sam niezbyt był zręczny w podobnie tajnych wyprawach,
wkrótce Basini orientował się lepiej od niego i on prowadził.
Nocami jednak dręczyła go zazdrość o Beineberga i Reitinga i długo leżał bezsennie.
Tamci jednak trzymali się z daleka od Basiniego; może ich już znudził. W każdym razie
zaszła w nich jakby pewna zmiana. Beineberg był ponury i milczący; kiedy zabierał głos,
chodziło zawsze o tajemnicze aluzje do czegoś, co miało nastąpić. Reiting zaś pozornie
zwrócił swoje zainteresowanie ku innym sprawom; ze zwykłą zręcznością motał sieci jakiejś
intrygi, usiłując pozyskać jednych drobnymi przysługami, drugich strasząc w ten sposób, że
podstępnie zostawał powiernikiem ich tajemnic.
Ilekroć znaleźli się razem, w trójkę, tamci dwaj nalegali, aby wezwać Basiniego
znowu do komórki na strychu.
Törless próbował to odroczyć pod pretekstem rozmaitych wykrętów. Bez przerwy
jednak cierpiał z powodu swego tajemnego współudziału.
Przed paroma tygodniami nie rozumiałby w ogóle u siebie podobnego stanu, gdyż już
po rodzicach odziedziczył zdrowie, siłę i naturalność.
Nie wolno Jednak sądzić, że Basini obudził w Törlessie prawdziwe - choćby przelotne
i zbłąkane - pożądanie. Zbudziło się w nim wprawdzie coś w rodzaju namiętności, ale
określenie ,,miłość" było tu z pewnością jedynie przypadkową, zdawkową nazwą, sam Basini
zaś - niczym innym jak zastępczym i tymczasowym celem tego pożądania. Bo chociaż
Törless zadawał się z nim, nie zaspokajał przy nim nigdy swej żądzy; wyrastała ona ponad
Basiniego, stawała się nowym, pozbawionym celu głodem.
Z początku olśniła go jedynie nagość smukłego, chłopięcego ciała. Wrażenie było nie
inne, niż gdyby ujrzał piękne, dalekie jeszcze od wszelkiej płciowości kształty młodej
dziewczyny. Zaskoczenie. Zdumienie. A czystość, która mimo woli wywodziła się z tego
stanu, użyczała właśnie stosunkowi z Basinim pozorów skłonności - nowego, cudownego
niespokojnego uczucia. Wszystko inne jednak niewiele z tym miało wspólnego. Te inne cechy
pożądania istniały o wiele wcześniej - istniały już u Bożeny i jeszcze dawniej. Była to
potajemna, nie zwrócona ku żadnemu celowi, do nikogo się nie odnosząca, melancholijna
zmysłowość pokwitającego chłopca, która jest jak wilgotna, czarna, zapłodniona ziemia
wiosną, jak ciemne, podskórne wody, którym wystarczy przypadkowy bodziec, by przebiły
otaczające je mury.
Scena, którą Törless przeżył, stała się owym bodźcem. Wskutek zaskoczenia, omyłki,
zapoznanego wrażenia, rozwarły się milczące zakamarki, w których nagromadziło się
wszystko tajemne, zakazane, parne, niepewne i samotne w duszy Törlessa i te posępne
wzruszenia zostały skierowane ku Basiniemu. Gdyż tutaj zderzyły się nagle z czymś, co było
ciepłe, co oddychało,- miało zapach, było krwią i ciałem, przy którym owe niejasne, zbłąkane
marzenia zyskiwały kształt i część piękna, miast żrącej brzydoty, z jaką Bożena smagała je w
samotności. To rozwarło przed nim nagle wrota do życia, a w powstającym półmroku
pomieszało się wszystko - pragnienia i rzeczywistość, wybujałe fantazje i wrażenia, niosące w
sobie jeszcze ciepłe ślady życia, doznania przychodzące z zewnątrz i płomienie, które bijąc od
wewnątrz maskowały je do niepoznaki.
Tego wszystkiego jednak nawet sam Törless nie potrafił odróżnić, zespalało się to w
jedno jedyne, niewyraźne i niepodzielne uczucie, które w pierwszym zaskoczeniu mógł wziąć
za miłość.

*
Wkrótce jednak nauczył się oceniać je słuszniej. Jakiś niepokój gnał go odtąd bez
ustanku z miejsca na miejsce. Zaledwie wziął do ręki jakiś przedmiot, natychmiast go
odkładał. Nie potrafił prowadzić rozmowy z kolegami, nagle bez powodu milkł lub w
roztargnieniu zmieniał wielokrotnie temat. Zdarzało się też, że wśród rozmowy ogarniała go
fala wstydu, rumienił się, zaczynał się jąkać, musiał się odwrócić.
Za dnia unikał Basiniego. Jeśli nie mógł powstrzymać się od patrzenia na niego,
ogarniało go niemal zawsze otrzeźwienie. Każdy ruch Basiniego napełniał go odrazą,
niepewne kontury złudzeń ustępowały miejsca zimnej, głuchej jasności, dusza jego zdawała
się kurczyć, aż zostawało w niej jedynie wspomnienie dawnego pożądania, które wydawało
mu się teraz niesłychanie bezsensowne i przykre. Tupał i kulił się, by tylko ujść bolesnemu
wstydowi.
 Zadawał sobie też nieraz pytanie, co powiedzieliby inni - jego rodzice i nauczyciele -
gdyby znali jego tajemnicę.
Ale wraz z tą ostatnią raną kończyła się jego udręka. Owładało nim chłodne znużenie;
gorąca, zwiotczała skóra jego ciała napinała się znowu w błogim dreszczu. W takich chwilach
nie zwracał uwagi na nikogo, pełen pogardy dla wszystkich. W cichości ducha podejrzewał
każdego, z kim mówił, o najgorsze rzeczy.
Ponadto zaś sądził, że inni nie mają wstydu. Nie wierzył, aby cierpieli tak, jak
wiedział, że on cierpi. Brak im było cierniowej korony jego wyrzutów sumienia.
Sam. czuł się jak ktoś przywrócony życiu po głębokiej agonii, ktoś dotknięty
milczącymi dłońmi niebytu, ktoś, kto nie może zapomnieć cichej mądrości przewlekłej
choroby.
W tym stanie ducha czuł się szczęśliwy i wciąż powracały chwile, kiedy za nimi
tęsknił.
Zaczynały się w ten sposób, że mógł już znowu patrzeć obojętnie na Basiniego i z
uśmiechem wytrzymywał to, co było wstrętne i niskie. Wiedział, że się poniży, ale podkładał
pod to nowy sens. Im szkaradniejsze i bardziej niegodne było to, co ofiarowywał mu Basini,
tym większe było przeciwieństwo subtelnego cierpienia, jakie zazwyczaj potem następowało.
Törless zaszywał się w jakiś kąt, z którego mógł obserwować, sam nie będąc
widziany. Kiedy zamykał oczy, powstawał w nim jakiś nieokreślony napór, a gdy je otwierał,
nie widział niczego, co mógłby z tym porównać. Potem nagle zaczynała rosnąć myśl o
Basinim i porywała wszystko za sobą. Zatracała-wkrótce określone kontury. Zdawało się, że
nie należy już do Törlessa ani nie odnosi się do Basiniego. Okalały ją szumem uczucia niby
lubieżne kobiety w zapiętych pod szyję sukniach pod nałożonymi maskami.
Törless nie potrafiłby nazwać żadnego z tych uczuć, nie wiedział, co które z nich
kryje. Ale w tym właśnie tkwiła upajająca pokusa. Nie poznawał już siebie samego; właśnie
dzięki temu rosło pragnienie dzikiej, wzgardliwej rozpusty - jak podczas wyuzdanej uczty,
gdy nagle gasną światła i nikt już nie wie, kogo ściągnął na podłogę i zasypał pocałunkami.

*
Później, gdy przezwyciężył już wydarzenia tego okresu, Törless został młodym
człowiekiem o bardzo subtelnej i wrażliwej umysłowości. Należał do owych estetyzujących,
intelektualnych natur, którym obserwacja praw, a częściowo również publicznej moralności,
użycza spokoju, ponieważ dzięki niej ludzie tego pokroju zwolnieni są od przymusu myślenia
o sprawach pospolitych, leżących z dala od subtelniejszych przeżyć duchowych; łączą oni
jednak znudzenie i brak wrażliwości z ową wielką zewnętrzną, nieco ironiczną poprawnością,
ilekroć żąda się od nich bardziej osobistego zainteresowania dla przedmiotów z tej dziedziny.
Albowiem owo naprawdę wszechwładne zainteresowanie skupia się u nich wyłącznie na
rozwoju duszy czy ducha, czy też jak można nazwać inaczej to, co gdzieniegdzie wzbogaca
się w nas przez jakąś myśl zawartą między słowami książki lub przed zamkniętymi ustami
obrazu; co budzi się niekiedy, gdy jakaś samotna, uparta melodia ucieka i - odchodząc w dal -
obcym wzruszeniem szarpie cienką, czerwoną nić naszej krwi, ciągnąc ją za sobą; co jednak
zanika zawsze, ilekroć piszemy akta, budujemy maszyny, idziemy do cyrku lub też oddajemy
się setkom podobnych zajęć.
Dla takich ludzi więc całkiem obojętne są przedmioty, które wymagają jedynie ich
moralnej poprawności. Toteż Törless nigdy w swym późniejszym życiu nie żałował tego, co
się wówczas stało. Jego potrzeby były wyostrzone tak jednostronnie, był tak dalece
pięknoduchem, że gdyby mu na przykład opowiedziano zupełnie podobną historię o
wyuzdaniu jakiegoś lubieżnika, oburzenie' na taką rzecz leżałoby poza kręgiem jego
widzenia. Gardziłby tym człowiekiem w pewnej mierze nie dlatego, że jest rozpustnikiem,
lecz że nie jest niczym lepszym; nie z powodu jego wybryków, lecz stanu duszy, która mu na
nie zezwala; ponieważ jest głupcem albo że brak jego umysłowości duchowej przeciwwagi...
zawsze więc z powodu smutnego widoku niemocy, jaki taki człowiek przedstawia.
Pogardzałby nim tak samo, bez względu na to, czy jego występek polega na rozpuście
seksualnej, czy na przechodzącym w zwyrodnienie nałogu palenia lub picia.
I podobnie jak dla wszystkich ludzi skon* centrowanych wyłącznie na wzbogacaniu
swej duchowości również i dla niego istnienie niezdrowych, wybujałych wzruszeń znaczyło
niewiele. Chętnie liczył się z tym, że umiejętność używania, artystyczne talenty, całe
wysubtelnione życie duchowe to ozdoba, o którą łatwo się skaleczyć. Uważał za rzecz
nieodzowną, że człowiek obdarzony bujnym i aktywnym życiem wewnętrznym przeżywa
momenty, o których inni nie powinni wiedzieć, oraz wspomnienia, które chowa w (tajnych
zakamarkach. Żądał jedynie, aby tam człowiek potrafił nimi posługiwać się później subtelnie.
Toteż odpowiedział z uśmiechem, gdy pewnego razu ktoś, komu opowiedział historię
swej młodości, zapytał go, czy te wspomnienia nie są jednak niekiedy wstydliwe: -. Nie
przeczę, że chodziło tu o pewne poniżenie. Czemu nie? To przeszłość. Ale coś z tego
pozostało na zawsze - owa maleńka doza trucizny, konieczna, aby odebrać duszy zbyt pewną i
zadowoloną z siebie zdrowotność, a w zamian dać jej subtelniejszą, bardziej wyostrzoną i
pojmującą.
Czy chciałby pan liczyć godziny poniżeń, jakie każda wielka namiętność wypala w
duszy? Proszę tylko pomyśleć o chwilach świadomych upokorzeń w miłości! O tych
ekstatycznych chwilach, kiedy kochankowie nachylają się nad głębokimi studniami lub
przykładają sobie ucho do piersi, czy tam wewnątrz nie dosłyszą szponów wielkich,
niespokojnych drapieżców szarpiących niecierpliwie kraty więzienia. Jedynie po to, by
poczuć, jak drżą wzajemnie! Jedynie po to, by się przerazić swojej samotności ponad tymi
mrocznymi, wypalającymi piętno głębiami! Po to, aby nagle - w trwodze przed sam na sam. z
tymi posępnymi mocami - szukać w sobie wzajemnie schronienia.
Niech pan spojrzy w oczy młodym małżonkom! Wierzysz - można w nich wyczytać -
ale nie przeczuwasz wcale, jak głęboko możemy się pogrążyć. W tych oczach leży pogodna
drwina z kogoś, kto nie przeczuwa i nie wie o tylu sprawach, leży tkliwa duma tych, którzy
razem przeszli przez wszystkie piekła.
I jak ci kochankowie z sobą, tak ja wówczas z sobą samym przeszedłem przez to
wszystko.

*
Mimo że Törless w późniejszych latach tak sądził, podówczas, w tamtym okresie,
kiedy zmagał się z nawałnicą samotnych, pożądliwych doznań, nie zawsze była w nim owa
ufność, owo przekonanie o dobrym końcu. Po zagadkach dręczących go do niedawna
pozostało jakieś nieokreślone oddziaływanie, które niby głuchy daleki ton dźwięczało na dnie
jego przeżyć. Właśnie o tym nie chciał teraz myśleć.
Niekiedy jednak musiał Wówczas owładało nim uczucie najgłębszej beznadziejności;
przy tych wspomnieniach spadało nań zawstydzenie zupełnie inne, znużone, wyzbyte jutra.
Mimo to nawet i z tego nie zdawał sobie' wówczas sprawy. .
Przyczyną były szczególne stosunki w instytucie. Tam, gdzie młode, prężne siły
trzyma się na uwięzi za szarymi murami, gromadzą one w fantazji, bez wyboru, rozkiełznane
obrazy, które niejednemu odbierają przytomność.
Pewna rozwiązłość uchodziła nawet za coś męskiego i zuchwałego, za śmiałe
przywłaszczanie sobie niedozwolonych rozkoszy. Zwłaszcza gdy porównywano siebie z
szacownie mizernym wyglądem większości profesorów. W takich chwilach bowiem moralne
reprymendy kojarzyły się śmiesznie z wąskimi plecami, spiczastymi brzuszkami na chudych
nóżkach i oczyma, które spoza okularów pasły się niewinnie jak owieczki, jak gdyby życie
było jedynie 'łąką pełną kwiatów wzniosłej doskonałości.
Ponadto młodzież w instytucie nie posiadała jeszcze znajomości życia ani pojęcia o
tych wszystkich stopniach podłości i wyuzdania, aż po chorobę i śmieszność, jakie dorosłych
napawają przede wszystkim odrazą, gdy słyszą o podobnych sprawkach.
Brak więc było Törlessowi wszystkich tych hamulców, których skuteczności nie
możemy nie docenić. Po prostu naiwnie zabrnął w swój występek.
Nie rozporządzał wówczas nawet etyczną siłą oporu, ową umiejętnością wrażliwego
odczuwania, jaką potem tak wysoko cenił. Ale zapowiadała się już. Törless błądził, widział
dopiero cienie, które coś jeszcze w nim nie rozpoznanego rzutowało na jego świadomość, i
opacznie uważał je za rzeczywistość; miał jednak do wypełnienia pewne zadanie wobec
siebie samego - zadanie duszy - chociaż nie dorósł jeszcze do niego.
Wiedział tylko, że postępuje za czymś niewyraźnym, drogą wiodącą głęboko do jego
wnętrza, i że to go znużyło. Przyzwyczaił się liczyć na niezwykłe, tajemnicze odkrycia, a
zabłąkał się w ciasne, kręte zaułki zmysłowości. Nie z perwersji,- lecz z powodu sytuacji
duchowej, chwilowo bez celu.
I właśnie ta niewierność wobec czegoś poważnego w nim, co pragnął osiągnąć,
napawała go niejasną świadomością winy; nie opuszczał go nigdy nieokreślony, ukryty
wstręt, prześladowała go jakaś trwoga, podobna tej, jaką czuje człowiek nie wiedzący, czy ma
jeszcze drogę pod stopami, czy też ją już gdzieś zgubił.
W takich chwilach usiłował nie myśleć w ogóle o niczym. Żył jakby w głuchym
oszołomieniu, zapominając o wszystkich dawniejszych problemach. Subtelna rozkosz płynąca
z poniżenia pojawiała się rzadziej.
Nie poniechał jeszcze Basiniego, ale z końcem tego okresu nie stawiał już oporu, gdy
zapadła decyzja co do jego dalszych losów.
 Stało się to w kilka dni później, kiedy w trójkę znaleźli się w komorze na strychu.
Beineberg był bardzo poważny.
- Beineberg i ja - zagaił Reiting - uważamy, że z Basinim tak dalej być nie może.
Oswoił się już z należnym nam posłuszeństwem i przestał cierpieć zupełnie, a przy tym zrobił
się bezczelnie poufały, jak służący. Czas więc uczynić dalszy krok. Zgadzasz się?
- Nie wiem przecież - odparł Törless - co zamierzacie z nim uczynić.
- Trudno jest z góry postanowić. Musimy go dalej poniżać i upokarzać; chciałbym
widzieć, jak daleko możemy się posunąć. W jaki sposób, to oczywiście inna sprawa. Mani
zresztą parę Wcale niezłych pomysłów. Moglibyśmy go na przykład wychłostać, a on
musiałby śpiewać psalmy dziękczynne; miło byłoby posłuchać, tonacji tego śpiewu, każdy
ton podszyty - żeby tak rzec - gęsią skórką. Moglibyśmy także kazać mu aportować
najbrudniejsze przedmioty albo zabrać go do Bożeny, tam kazać mu czytać listy od matki, a
Bożena już by się postarała o odpowiednie dowcipy. Ale to wszystko nam nie ucieknie.
Możemy rzecz spokojnie obmyślić, spreparować i dodać coś nowego. Bez odpowiednich
szczegółów byłoby nudno. Może w ogóle wydamy go klasie. To byłoby najmądrzejsze. Jeśli
każdy doda choć trochę - a jest wielu - wystarczy, by go rozerwać w kawałki. W ogóle lubię
bardzo takie zbiorowe hece. Nikt nie chce przyłożyć ręki, a jednak fale wznoszą się coraz
wyżej, aż rozbijają się nad głowami wszystkich. Zobaczycie, nikt się nie poruszy, a i tak
będzie ogromna burza. Coś takiego zainscenizować - to dopiero uciecha.
- Więc co chcecie zrobić najpierw?
- Jak powiedziałem, chciałbym to zachować na potem; na razie wystarczyłoby mi
doprowadzić go tak daleko - groźbą lub biciem - aż znowu godziłby się na wszystko.
- Na co? - wyrwało się Törlessowi. Spojrzeli sobie mocno w oczy.
- Ach, nie udawaj, wiem dobrze, żeś jest o wszystkim poinformowany. - Törless
milczał. Czyżby Reiting o-czymś się dowiedział? Czy też tylko próbuje go wybadać?
- ...Jeszcze od wtedy.” przecież Beineberg powiedział ci, do czego Basini dał się użyć.
Törless odetchnął z ulgą.
- No, nie rób takich zdziwionych oczu. Wtedy także wytrzeszczałeś gały, a wcale nie
chodzi o nic tak znowu zdrożnego. Zresztą Beineberg przyznał mi się, że on robi to samo z
Basinim. - Reiting spojrzał z ironicznym grymasem na Beineberga. Lubił w ten sposób
podstawić nogę drugiemu - jawnie i bez żenady.
Ale Beineberg nie odpowiedział. Siedział nadal zamyślony, zaledwie uniósł powieki.
- No, może wreszcie wyjdziesz z twoim projektem? On ma mianowicie zwariowany
pomysł, jeśli idzie o Basiniego, i chce go koniecznie wypróbować, zanim zabierzemy się do
czegoś innego. Pomysł naprawdę zabawny.
Beineberg pozostał poważny. Spojrzał znacząco na Törlessa i spytał:
- Pamiętasz może, o czym mówiliśmy wówczas za płaszczami?
- Tak.
- Nigdy więcej o tym nie mówiłem, bo samo gadanie nie ma sensu. Ale nieraz o tym
myślałem - możesz mi wierzyć. Również to, co Reiting przed chwilą powiedział, jest prawdą.
Zrobiłem z Basinim to samo co on. Może nawet coś więcej. Dlatego też - jak ci już wtedy
powiedziałem - uważam, że zmysłowość może być właściwą bramą. To była zatem próba. Nie
znałem innej drogi do tego, czego szukam. Ale taka bezplanowość nie ma żadnego sensu.
Myślałem o tym, po całych nocach rozmyślałem, jak można by w to miejsce podstawić coś
systematycznego.
Teraz sądzę, iż znalazłem rozwiązanie, i zrobimy próbę. Teraz zobaczysz, jak bardzo
wtedy nie miałeś racji. Wszystko, co się twierdzi o świecie, jest niepewne, wszystko dzieje się
inaczej. Poznaliśmy to wówczas niejako od drugiej strony, szukając punktów, w których to
całe naturalne wyjaśnienie potyka się o własne nogi, ale teraz mam nadzieję, że będę mógł
pokazywać pozytyw - drugą stronę!
Reiting rozdał filiżanki z herbatą; zadowolony, szturchnął przy tym Törlessa.
- Uważaj dobrze, to morowe, co on wymyślił!
Beineberg jednak szybkim ruchem ręki zgasił lampę. W ciemności jedynie płomień
spirytusowej maszynki rzucał niespokojne, niebieskawe błyski na trzy głowy.
- Zgasiłem lampę, Törless, bo po ciemku lepiej się mówi o takich rzeczach. A ty,
Reiting, moim zdaniem, możesz się tymczasem zdrzemnąć, jeśli jesteś za głupi, by pojąć
sprawy głębsze.
Reiting roześmiał się rozweselony.
- A więc pamiętasz jeszcze naszą rozmowę. Sam wtedy wpadłeś na ową drobną
nieścisłość w matematyce - przykład na to, że nasze myślenie nie ma pewnego, stałego gruntu
pod nogami, lecz wiedzie poprzez dziury. Zamyka się oczy, przez chwilę przestaje istnieć, a
jednak mimo to przechodzi bezpiecznie na drugą stronę. Właściwie od dawna powinniśmy
być zrozpaczeni, bo nasza wiedza we wszystkich dziedzinach pełna jest takich przepaści - nic,
tylko okruchy, miotające się na niezgłębionym oceanie.
A jednak nie rozpaczamy, jednak czujemy się tak pewnie, jak na stałym gruncie.
Gdybyśmy nie mieli tego stałego, pewnego poczucia, zabilibyśmy się z rozpaczy nad naszym
biednym rozumem. To poczucie towarzyszy nam nieustannie, podtrzymuje nas, bierze raz po
raz nasz rozum opiekuńczo w ramiona niczym małe dziecko. Skoro sobie to wreszcie raz
uświadomimy, nie możemy negować istnienia duszy. Jeśli zanalizujemy nasze życie duchowe
i poznamy niewystarczalność rozumu, czujemy je po prostu - czujemy, rozumiesz, bo gdyby
tego uczucia nie było, oklapnęlibyśmy jak puste worki.
Oduczyliśmy się tylko zwracać uwagę na to uczucie, ale jest ono jednym z
najstarszych. Przed tysiącami lat wiedziały o nim ludy żyjące w odległości tysięcy mil od
siebie. Kiedy człowiek raz zajmie się tą sprawą, nie może jej negować. Ale nie chcę cię
przekonywać słowami; powiem ci tylko najkonieczniejsze, byś nie był całkiem nie
przygotowany. Dowodu dostarczą ci fakty. .
Przyjmij więc, że dusza istnieje. W takim razie jest samo przez się zrozumiałe, że
naszym najgorętszym pragnieniem jest podjąć z nią utracony kontakt, spoufalić się z nią
znowu, nauczyć się używać lepiej jej mocy, pozyskać dla nas cząstki ponadzmysłowych sił,
drzemiących w jej głębi.
Bo to wszystko jest możliwe, udało się już nieraz; cuda, święci, Hindusi oglądający
Boga są uwierzytelnieniem tego rodzaju zjawisk.
- Słuchaj - wtrącił Törless - w końcu wmówisz sam sobie jeszcze, że w to wierzysz.
Umyślnie zgasiłeś nawet po to lampę. Ale czy mówiłbyś tak, gdybyśmy teraz siedzieli wśród
innych, tych, którzy uczą się geografii, piszą listy do domu, tam, gdzie lampy świecą się jasno
i prefekt spaceruje między ławkami? Czy wówczas twoje słowa nie wydawałyby się trochę
ryzykowne i pretensjonalne, jakbyśmy wcale nie należeli do tamtych, tylko żyli w
odmiennym świecie, osiemset lat wcześniej?
- Nie, mój kochany, wówczas twierdziłem to samo. Zresztą to błąd z twojej strony, że
zawsze oglądasz się na innych, jesteś za mało samodzielny. Pisać listy do domu! Przy tego
rodzaju sprawach myślisz o rodzicach! Kto ci powiedział, że oni w ogóle potrafiliby w tych
sprawach za nami nadążyć? Jesteśmy młodzi, o pokolenie młodsi, może dla nas zastrzeżone
są rzeczy, których oni nigdy w życiu nie przeczuwali? Ja przynajmniej czuję to w sobie.
Ale po co tyle gadać? Udowodnię to wam. Milczeli czas jakiś. Potem Törless spytał:
- W jaki właściwie sposób chcesz się do tego zabrać, aby zawładnąć tą twoją duszą?
- Tego nie będę ci teraz tłumaczył, i tak muszę to zrobić w obecności Basiniego.
- Ale mniej więcej możesz mi chyba powiedzieć?
- Zgoda. Otóż historia uczy, że istnieje tylko jedna .droga: pogrążenie się w sobie
samym. Ale w tym właśnie sęk. Dawni święci, na przykład w czasach, kiedy dusza wyrażała
się jeszcze cudami, mogli osiągnąć ów cel za pomocą owej żarliwej modlitwy. W tamtych
czasach dusza posiadała widocznie inną naturę, dziś bowiem ta droga zawodzi. Dziś nie
wiemy, co czynić; dusza odmieniła się, a niestety pośrodku 'leżą epoki, kiedy nie poświęcono
jej dostatecznej uwagi i związek bezpowrotnie zaginął. Nową drogę zatem możemy znaleźć
jedynie przez staranne rozważanie. Tym właśnie zajmowałem się intensywnie w ostatnim
okresie. Najprostszą drogą byłaby tu chyba hipnoza. Tylko że nie stosowano jej dotychczas w
ten sposób. Wyczynia się z hipnozą rozmaite pospolite sztuczki, dlatego nie wypróbowano
jeszcze metody, która by mogła wieść ku celom wyższym. Powiem tyłka tyle, że chcę
zahipnotyzować Basiniego nie w sposób ogólnie przyjęty, lecz w obmyślony przeze mnie,
który - jeśli się nie mylę - jest podobny do stosowanego już w średniowieczu.
- No, czy ten Beineberg nie jest wspaniały? - roześmiał się Reiting. - Szkoda, że nie
żył w czasach przepowiedni o końcu świata, wówczas naprawdę by uwierzył, że dzięki jego
magii duszy świat istnieje nadal.
Törless spojrzał na Beineberga i zauważył, że twarz tamtego drętwieje, jakby zastygła
w skurczu wytężonej uwagi. Zaraz potem poczuł, że chwytają go lodowate palce. Törless
przeraził się ogromnym podnieceniem tamtego. Po chwili zelżał uchwyt zaciskającej się
wokół niego dłoni.
- O, to -nic - rzekł Beineberg - to tylko pewna myśl. Miałem wrażenie, że wpada mi
do głowy coś szczególnego - znak, jak należy to zrobić...
- Wiesz, jesteś naprawdę trochę przemęczony - powiedział Reiting w swój jowialny
sposób - przecież dotychczas byłeś dzielnym chłopcem, uprawiałeś takie rzeczy jak sport. A
teraz zachowujesz się jak baba.
- Ach, ty przecież nie masz pojęcia, co znaczy znaleźć się choćby w pobliżu takich
spraw, każdego dnia stać niemal przed posiadaniem tajemnicy!
- Nie kłóćcie się - rzekł Törless; w ciągu ostatnich tygodni zmężniał, stał się
energiczniejszy i pewniejszy. - Jeśli o mnie chodzi, możecie robić, co chcecie. Osobiście nie
wierzę w nic. Ani w twoje przebiegłe dręczenie, Reiting, ani w nadzieje Beineberga. Sam zaś
nie mam nic do powiedzenia. Poczekam, co wy zdziałacie.
- Więc kiedy?
Ustalono, że dwie noce później.
 Törless oczekiwał tej nocy bez wewnętrznych oporów. W tej nowo wytworzonej
sytuacji również jego uczucie dla Basiniego bardzo oziębło. Było to nawet nader szczęśliwe
rozwiązanie, gdyż za jednym zamachem zwalniało go przynajmniej od wahań oscylujących
między wstydem a żądzą, a z tego Törless o własnych siłach nigdy by się nie wydobył. Teraz
przynajmniej żywił jasną i prostą odrazę do Basiniego, jak gdyby upokorzenia, obmyślone dla
tamtego, mogły skalać i jego.
Zresztą był rozstrojony i nie chciał myśleć o niczym poważnym, a już najmniej o tym,
co go swego czasu tak bardzo zajmowało.
Dopiero kiedy wraz z Reitingiem wchodził po schodach na strych - Beineberg i Basini
poszli już przedtem - ożyła pamięć tego, co w nim kiedyś było. Nie chciały mu wyjść z głowy
słowa, jakie w tej sprawie rzucił był Beinebergowi, pragnął odzyskać znowu ową pewność
siebie. Z ociąganiem zatrzymywał się na każdym stopniu. Ale dawna pewność nie wracała.
Przypomniał sobie wprawdzie wszystkie ówczesne myśli, ale zdawały się one przeciągać
tylko mimo niego w oddali, jak cienie spraw niegdyś przemyślanych.
W końcu, ponieważ nie znalazł w sobie nic, jego zainteresowanie zwróciło się znowu
ku wydarzeniom, które miały nadejść z zewnątrz, popychając go naprzód.
Szybko przebiegł za Reitingiem ostatnie stopnie.
Gdy ze zgrzytem zamknęły się za nimi żelazne drzwi, uświadomił sobie z
westchnieniem, że zamiar Beineberga jest wprawdzie także mało śmiesznym hokuspokus, ale
przynajmniej czymś stałym i rozważnym, podczas gdy w nim samym wszystko pogmatwało
się w sposób nieprzejrzysty.
Usiedli na poprzecznie biegnącej belce, w pełnym oczekiwania napięciu, jak w
teatrze.
Beineberg i Basini już tu byli.
Otoczenie sprzyjało jego zamysłom - mrok, stęchłe powietrze, zgniły, słodkawy
zapach płynący z kadzi z wodą stwarzały aurę usypiającą, poczucie niemożności obudzenia
się, znużoną, leniwą ociężałość.
Beineberg rozkazał Basiniemu, by się rozebrał. Jego nagość w tej chwili, w ciemności,
polśniewała sinawo i nieprzyjemnie, nie działała wcale podniecająco.
Nagle Beineberg wyciągnął z kieszeni rewolwer i skierował lufę na Basiniego.
Nawet Reiting pochylił się do przodu, gotów każdej chwili rzucić się między nich.
Ale Beineberg uśmiechnął się. Dziwnie skrzywionymi ustami, jak gdyby wcale nie
chciał się uśmiechnąć, tylko pod naporem jakichś fanatycznych słów wargi mu się skrzywiły.
 Basini jak sparaliżowany osunął się na kolana, szeroko rozwarte z trwogi oczy wlepił
w broń.
- Wstań! - powiedział Beineberg. - Jeśli będziesz mi posłuszny i spełnisz wszystkie
moje rozkazy, włos z głowy ci nie spadnie. Jeżeli natomiast stawisz najlżejszy opór, zastrzelę
cię jak psa! Zapamiętaj to sobie!
Uśmiercę cię zresztą i tak, ale powrócisz do życia. Umieranie nie jest dla nas sprawą
tak obcą, jak sądzisz. Umieramy codziennie w głębokim, pozbawionym widzeń śnie.
Znowu zmącony uśmiech wykrzywił mu usta.
- Teraz uklęknij tam w górze - w połowie wysokości biegła szeroka, pozioma belka - o
tak, całkiem wyprostowany... Trzymaj się prosto, wciągnij krzyż ... A teraz bez przerwy patrz
w górę na to tutaj, ale nie mrugaj oczyma, musisz je trzymać szeroko otwarte, jak najszerzej
możesz!
Beineberg postawił przed nim małą lampkę spirytusową w ten sposób, że Basini
musiał nieco odchylić głowę do tyłu, aby na nią patrzeć.
Niewiele można było w ciemności dojrzeć, po pewnym czasie jednak ciało Basiniego
zaczęło wykonywać jakby ruchy wahadłowe. Sinawe refleksy migały na jego nagiej skórze.
Chwilami zdawało się Törlessowi, że dostrzega zniekształconą z trwogi twarz
Basiniego.
- Czujesz zmęczenie? - zapytał Beineberg po jakimś czasie. Pytanie to zadał w sposób
typowy dla hipnotyzerów. Potem cichym, lekko ochrypłym głosem zaczai objaśniać;
- Umieranie jest jedynie następstwem naszego sposobu życia. Żyjemy od jednej myśli
do drugiej, od jednego uczucia do drugiego. Bowiem nasze myśli i uczucia nie płyną
spokojnie i równomiernie, jak rzeka, lecz “wpadają w nas", wpadają do naszego wnętrza jak
kamienie. Jeśli obserwujesz siebie dokładnie, czujesz, że dusza nie jest czymś, co w
powolnych przejściach zmienia barwę, lecz że myśli wyskakują jak cyfry z czarnego otworu.
W tej chwili masz jakąś myśl lub uczucie i naraz pojawia się inna, jak gdyby wyskoczyła z
nicości. Jeśli bardzo uważnie to śledzisz, możesz nawet między dwiema myślami wyczuć
moment, kiedy wszystko jest czarne. Ta chwila, raz pochwycona, jest dla nas śmiercią.
Bo nasze życie nie jest niczym innym jak wbijaniem kamieni milowych i skokami od
jednego do drugiego, codziennie poprzez tysiące sekund umierania. Żyjemy poniekąd jedynie
w punktach spoczynku. Dlatego żywimy tak śmieszną trwogę przed nieodwołalną śmiercią,
bo jest ona po prostu brakiem kamieni milowych, jest niewymierną otchłanią, w którą
wpadamy. Dla tego rodzaju życia jest to w istocie całkowite zaprzeczenie.
Ale też tylko w perspektywie takiego życia, tylko dla tego, kto nie potrafi czuć siebie
inaczej jak od chwili do chwili.
Zowie to skaczącym złem", a tajemnica polega na tym, aby to zło przezwyciężyć.
Należy wzbudzić w sobie poczucie życia jako czegoś spokojnie płynącego. W chwili gdy to
się uda, jest się tak samo bliskim śmierci jak życia. Według naszych ziemskich pojęć nie żyje
się już, ale nie można też umrzeć, gdyż wraz z życiem zniosło się również śmierć. Jest to
chwila nieśmiertelności, chwila, w której dusza wychodzi z naszego ciasnego mózgu i
wkracza na cudowne niwy swego życia.
A teraz słuchaj mnie uważnie!
Uśpij wszystkie myśli, wpatrz się w ten mały płomyk, nie skacz myślą od jednego do
drugiego, skoncentruj całą uwagę na wewnątrz. Wpatrz się w płomień... twoje myślenie
będzie jak maszyna, która porusza się coraz wolniej... coraz wolniej... wolniej... Zapatrz się w
siebie... tak długo, póki nie znajdziesz owego punktu, w którym poczujesz własną jaźń, nie
czując żadnej myśli ani doznania.
Twoje milczenie będzie mi odpowiedzią. Nie odwracaj wzroku od wewnątrz...
Minuty mijały.
- Czy czujesz ów punkt? Żadnej odpowiedzi.
- Słuchaj, Basini, czy ci się udało? Milczenie.
Beineberg podniósł się, jego chudy cień śmignął w górę, obok belki. Na górze,
pogrążone w mroku, kołysało się dostrzegalnie ciało Basiniego.
- Obróć się na bok -• rozkazał Beineberg. - Teraz jest w tobie posłuszny tylko mózg -
mruczał - który jeszcze chwilę funkcjonuje automatycznie, póki nie zostaną zniszczone
ostatnie ślady, jakie na nim wycisnęła dusza. Ona sama jest już gdzie indziej... w swym
najbliższym wcieleniu. Nie dźwiga już więzów praw natury - zwrócił się teraz do Törlessa -
nie jest skazana na karę czynienia ciała ciężkim, trzymania go w całości. Nachyl się, Basini...
o tak, całkiem wolno... coraz dalej... nachyl ciało... Kiedy zgaśnie ostatni ślad w mózgu,
mięśnie zwiotczeją i puste ciało zapadnie się w sobie. Albo zawiśnie w powietrzu. Nie wiem,
sam nie wiem... Dusza opuściła własnowolnie ciało, to nie jest zwyczajna śmierć, może ciało
zawiśnie w powietrzu, ponieważ nic, żadna moc żywotna ani żadna moc śmierci się nim nie
zajmie... Pochyl się... jeszcze... bardziej...
W tej chwili ciało Basiniego, który ze strachu wykonywał wszystkie polecenia, runęło
do stóp Beineberga.
Basini krzyknął z bólu. Reiting wybuchnął głośnym śmiechem. Ale Beineberg, który
cofnął się o krok, dostrzegłszy oszustwo, wydał charczący krzyk wściekłości. Błyskawicznie
odpiął skórzany pas, chwycił Basiniego za włosy i jak opętany zaczął go okładać. Całe
olbrzymie napięcie, w jakim się znajdował, wyładowało się w tych szaleńczych razach. A
Basini wył z bólu, niby żałosny skowyt psa drżało to wycie po wszystkich kątach strychu.
Törless pozostał spokojny podczas całej poprzedniej sceny. Miał w duchu nadzieję, że
może jednak coś się wydarzy, co z powrotem przeniesie go w utracony krąg odczuć. Była to
głupia nadzieja, zdawał sobie z tego sprawę, a jednak podtrzymywała go. Teraz zaś odniósł
wrażenie, że wszystko minęło. Ta scena napawała go wstrętem. Zresztą i ten wstręt był
bezmyślny - głuchy i martwy.
Cicho podniósł się i bez słowa wyszedł. Całkiem automatycznie.
Beineberg wciąż chłostał Basiniego. Aż do wyczerpania.
 Leżąc w łóżku Törless poczuł: koniec. Coś minęło nieodwołalnie.
W ciągu następnych dni spokojnie oddawał się zajęciom szkolnym, nie zwracając na
nic uwagi; Reiting i Beineberg mogli sobie tymczasem punkt po punkcie wprowadzać w życie
swój program, Törless schodził im z drogi.
Ale czwartego dnia, kiedy akurat nikogo w pobliżu nie było, podszedł do niego
Basini. Wyglądał nędznie, twarz miał bladą i wychudłą, w oczach migotała gorączka
ustawicznej trwogi. Spiesznie, rzucając dokoła niespokojne spojrzenia, wyjąkał:
- Musisz mi pomóc! Tylko ty możesz! Nie wytrzymam dłużej, tak mnie dręczą.
Wszystko poprzednie zniosłem... ale teraz zatłuką mnie na śmierć!
Törlessowi zrobiło się przykro, nie wiedział, co odpowiedzieć.
- Nie mogę ci pomóc - rzekł w końcu - sam jesteś winien wszystkiemu, co się z tobą
dzieje.
- Przecież jeszcze niedawno byłeś dla mnie taki dobry...
- Nigdy!
- Ale...
- Milcz... To nie byłem ja... To był sen... kaprys. Nawet rad jestem, że twoja hańba na
nowo oddaliła cię ode mnie. Tak jest lepiej.
Basini spuścił głowę. Wyczuł, że między nim a Törlessem wzniosło się morze
szarego, trzeźwego rozczarowania. Törless był chłodny, inny.
Rzucił się przed nim na kolana, jął bić głową o podłogę i krzyczeć:
- Pomóż mi! Pomóż mi! Na miłość boską, pomóż mi!
Törless zawahał się. Nie było w nim ani chęci, by pomóc Basiniemu, ani też na tyle
oburzenia, by go odepchnąć. Tak więc postąpił za pierwszą lepszą myślą:
- Przyjdź dziś w nocy na strych - powiedział - chcę raz jeszcze z tobą pomówić. - W
następnej już chwili pożałował tych słów.
“Po co raz jeszcze dotykać tych spraw!" - pomyślał i dodał: - Ale tamci mogą cię
zobaczyć, to nie da się zrobić.
- O nie, ostatniej nocy byli ze mną aż do rana, dziś będą spali.
- Zatem dobrze. Ale nie oczekuj, że ci pomogę.

*
Törless naznaczył Basiniemu spotkanie wbrew swemu przekonaniu. To bowiem
mówiło mu, że wszystko jest wewnętrznie skończone i niczego ,nie może się już spodziewać.
Wyłącznie pewna pedanteria, pewna z góry już skazana na klęskę uparta sumienność poddała
mu myśl, aby raz jeszcze dotknąć tych wydarzeń.
Czuł jednak potrzebę uporania się z tym możliwie krótko.
Basini nie wiedział, jak się zachować. Był tak obolały i zbity, że z trudem się poruszał.
Zanikło u niego jak gdyby wszystko osobiste, jedynie w jego oczach skupiła się jakaś resztka,
zdawała się błagalnie i trwożnie czepiać Törlessa.
Czekał, co ten uczyni.
W końcu Törless przełamał milczenie. Mówił szybko, że znudzeniem, jak ktoś, kto
musi załatwić dla formy sprawę dawno skończoną.
- Nie pomogę ci. Istotnie czas jakiś interesowałem się tobą, ale to minęło. Jesteś
naprawdę złym, tchórzliwym chłopcem. Niczym innym. Co więc miałoby mnie trzymać przy
tobie? Dawniej sądziłem zawsze, że muszę znaleźć jakieś słowo, jakieś uczucie, które by cię
określało inaczej; ale naprawdę nie ma nic bardziej odpowiedniego jak słowo zły i tchórzliwy.
To takie proste, takie nic nie mówiące, a jednak to wszystko, co można powiedzieć...
Zapomniałem o tym, czego dawniej od ciebie chciałem, odkąd zacząłeś narzucać się
lubieżnymi prośbami. Chciałem znaleźć punkt, z dala od ciebie, aby cię stamtąd
obserwować... to było moje zainteresowanie tobą. Sam je jednak zniszczyłeś... Ale dosyć; nie
jestem ci winien żadnego wyjaśnienia. Tylko jeszcze jedno: jak się obecnie czujesz?
- Jak mam się czuć? Nie mogę tego znieść dłużej!
- Czy przebrali miarę i czujesz ból?
- Tak.
- Po prostu ból? Czujesz, że cierpisz i chcesz przed tym ujść? Całkiem po prostu i. bez
komplikacji?
Basini nie znalazł odpowiedzi.
- Aha, pytam tylko ot tak sobie. Ale to obojętne. Nie mam z tobą już nic wspólnego;
powiedziałem ci już. Nie potrafię w twoim towarzystwie już niczego odczuwać. Rób, co
chcesz.
Törless skierował się ku wyjściu.
Wtedy Basini zdarł ubranie t ciała i zbliżył się do Törlessa. Jego ciało, pokryte
pręgami, było ohydne, jego ruchy nędzne jak u niezręcznej prostytutki. Törless odwrócił się
ze wstrętem.
Zaledwie jednak postąpił parę kroków w ciemności, natknął się na Reitinga.
- Ah, więc to tak, masz potajemne schadzki z Basinim!
Törless poszedł za wzrokiem Reitinga i spojrzał na Basiniego. Akurat w miejsce,
gdzie tamten stał, przez szparę w dachu padała szeroka smuga księżycowego blasku. Sinawa,
pręgowana skóra z krwawymi znakami wyglądała w tym świetle jak skóra trędowatego.
Mimo woli Törless próbował się usprawiedliwić.
- Prosił mnie o to spotkanie.
- Czego chce?
- Abym go bronił.
- No, dobrze się wybrał!
- Może bym to jednak zrobił, ale cała ta historia już mnie nudzi.
Reiting spojrzał stropiony, potem huknął na Basiniego:
- Już my cię nauczymy judzić potajemnie przeciw nam! Twój anioł stróż Törless sam
będzie się temu przyglądał ku swojej uciesze.
Törless już się odwrócił, aby odejść, ale ta złośliwość, skierowana wyraźnie pod jego
adresem, wstrzymała go, nim zdążył się zastanowić.
- Słuchaj, Reiting, na mnie nie licz. chcę z tym więcej mieć nic wspólnego, to
wszystko budzi we mnie wstręt.
- Tak nagle?
- Tak nagle. Bo dawniej szukałem za tym wszystkim czegoś... - Czemu nasuwało mu
się to wciąż na nowo?
- Aha, drugiego oblicza.
- Tak jest. Teraz jednak widzę, że ty i Beineberg jesteście obrzydliwi i brutalni.
- O, zobaczysz jeszcze, jak Basini będzie żarł gówno - dowcipkował Reiting.
- To mnie już nie interesuje.
- 'Ale przecież dawniej...
- Powiedziałem już, że tylko dopóty, póki stan Basiniego był dla mnie zagadką. t
- A teraz?
- Teraz nic nie wiem o zagadkach. Wszystko się dzieje - oto cała mądrość. - Törless
zdziwił się, że znowu przychodzą mu na myśl porównania zbliżone do owego utraconego
kręgu doznań. Kiedy więc Reiting drwiąco odparł: “Tej mądrości nie trzeba wcale daleko
szukać", podniosło się w nim gniewne uczucie wyższości i włożyło mu w usta twarde słowa.
Przez mgnienie oka gardził Reitingiein tak strasznie, że najchętniej zdeptałby go.
- Możesz drwić. Ale to, co wy teraz wyprawiacie, nie jest niczym innym jak
wstrętnym, bezmyślnym, czczym dręczeniem!
Reiting zerknął na nastawiającego uszu Basiniego.
- Powstrzymaj się, Törless!
 - Wstrętnym, ohydnym dręczeniem! Słyszysz?!
Teraz i Reiting wybuchnął:
- Zabraniam ci znieważać nas tu przed Basinim.
- Ach, co tam. Niczego nie możesz mi zabraniać! Te czasy minęły. Kiedyś miałem
szacunek dla ciebie i Beineberga, teraz jednak widzę, czym wy jesteście wobec mnie.
Tępymi, wstrętnymi, zezwienrzęconymi głupcami!
- Stul gębę albo...
Zdawało się, że Reiting rzuci się na Törlessa. Ten cofnął się o krok i krzyknął:
- Sądzisz, że będę się z tobą bił? Basini nie jest dla mnie tyle wart. Rób z nim, co
chcesz, ale tera? przepuść mnie!
Reitingowi przyszło widocznie coś lepszego do głowy niż bijatyka i ustąpił na bok.
Nie tknął nawet Basiniego. Ale Törless, który go dobrze znał, zdawał sobie sprawę, że za jego
plecami czyha odtąd groźne niebezpieczeństwo.
 Już trzeciego dnia po obiedzie Reiting i Beineberg podeszli do Törlessa.
Od razu zauważył zły wyraz ich oczu. Widocznie Beineberg żywił do niego urazę z
powodu groteskowego załamania się jego przepowiedni, ponadto Reiting musiał go
odpowiednio obrobić.
- Jak słyszałem, zelżyłeś nas, na dobitkę w obecności Baskiego. Dlaczego?
Törless milczał.
- Wiesz dobrze, że nie pozwolimy sobie na nic podobnego. Ponieważ jednak chodzi o
ciebie, którego kapryśne humory znamy i nie cenimy zbyt wysoko, nie wyciągniemy z tego
konsekwencji. Jedno tylko musisz uczynić. - Mimo tych przyjaznych słów w oczach
Beineberga czaiło się coś złego, wyczekującego.
- Basini ma przyjść dzisiaj w nocy do komórki. Ukarzemy go za to, że cię podburzał.
Kiedy zobaczysz nas wychodzących, przyjdź za nami.
Törless odmówił.
- Możecie robić, co się wam podoba, mnie zostawcie w spokoju.
- Dziś w nocy jeszcze użyjemy sobie na Basinim, jutro rano wydamy go klasie, bo
zaczyna się buntować.
- Róbcie, co chcecie.
- Ale ty będziesz przy tym.
- Nie.
- Właśnie w twojej obecności Basini musi się przekonać, że nic i nikt przeciw nam mu
nie pomoże. Wczoraj już wzdragał się wykonać nasze rozkazy; o mało co go nie zatłukliśmy,
mimo to nie uległ. Musimy znowu sięgnąć do moralnych środków, upokorzyć go najpierw
przed tobą, potem przed całą klasą.
- Ale ja nie będę przy tym!
- Dlaczego?
- Nie będę.
Beineberg zaczerpnął tchu. Wyglądało, jakby zbierał na wargach jad, potem przysunął
się całkiem blisko do Törlessa.
- Sądzisz naprawdę, że nie wiemy, dlaczego? Sądzisz, że nie wiemy, jak daleko
zabrnąłeś z Basinim?
- Nie dalej niż wy.
- Tak. I akurat ciebie wybrał sobie za patrona, co? Akurat do ciebie miałby największe
zaufanie? Za tak głupich chyba nas nie masz.
 Törless rozzłościł się.
- Myślcie, co się wam podoba, mnie jednak zostawcie w spokoju z waszymi
plugawymi historyjkami!
- Już znowu jesteś ordynarny?
- Jesteście, wstrętni! Wasza podłość jest bez sensu! To właśnie jest w was wstrętne! '
- Słuchaj, Törless. Winieneś nam wdzięczność za niejedno. Jeśli mimo to wydaje ci
się, że wolno ci wywyższać się ponad nas, twoich nauczycieli, to się mylisz. Przyjdziesz dziś
wieczór czy nie?
- Nie!
- Mój drogi, jeśli zbuntujesz się przeciwko nam i nie przyjdziesz, będzie z tobą to co z
Basinim. Wiesz, w jakiej sytuacji zastał cię Reiting. To wystarczy. I niewiele ci pomoże, czy
my zrobiliśmy mniej czy więcej. Obrócimy wszystko przeciw tobie. W takich sprawach jesteś
stanowczo zbyt głupi i niezdecydowany, by móc z nami walczyć. Jeśli więc nie zdecydujesz
się na czas, wskażemy cię klasie jako współwinnego wraz z Basinim. A wtedy niech on cię
obroni, zrozumiano?
Fala gróźb, rzucanych to przez Beineberga, to przez Reitinga, to znowu przez obu
równocześnie, przeciągnęła niczym burza nad Törlessem. Kiedy obaj odeszli, przetarł oczy,
jakby śnił. Ale znał Reitinga; ten w gniewie był zdolny do największej podłości, a zniewaga i
bunt Törlessa zraniły go do głębi. A Beineberg? Wyglądał, jak gdyby drżał z hamowanej
przez lata nienawiści... i to tylko dlatego, że zblamował się wobec Törlessa.
Lecz im tragiczniej skupiały się wydarzenia nad jego głową, tym bardziej wydawały
mu się obojętne i mechaniczne. Obawiał się gróźb, tak jest - ale to wszystko.
Niebezpieczeństwo wciągnęło go w wir rzeczywistości.
Położył się do łóżka. Usłyszał, jak Beineberg i Reiting wychodzą, potem dobiegł go
zmęczony, człapiący krok Basiniego. Ale nie poszedł za nimi.
Dręczyły go jednak okropne wyobrażenia. Po raz pierwszy pomyślał znowu z
tkliwością o rodzicach. Czuł, że trzeba mu tego spokojnego, pewnego gruntu, aby umocnić w
sobie i pozwolić dojrzeć temu, co dotychczas sprawiało mu jedynie kłopoty.
Co to jednak było? Nie miał czasu zastanawiać się nad tym i analizować zdarzeń. Czuł
jedynie namiętną tęsknotą, aby wydobyć się z owego rozgardiaszu, z owych pogmatwanych
stosunków, tęsknił za spokojem, za książkami. Jak gdyby jego dusza była czarnoziemem, w
którym już poczynają nabrzmiewać kiełki, choć nie wiadomo jeszcze, jak wydobędą się na
powierzchnię. Narzucał mu się obraz ogrodnika, który co rano z jednakową, wyczekującą
życzliwością podlewa swoje grządki. Ten obraz nie opuszczał go, jego wyczekująca pewność
zdawała się gromadzić w sobie całą tęsknotę. Tylko w ten sposób musi to przyjść, tylko tak -
czuł Törless i ponad wszelką trwogę i skrupuły wytryskiwało przekonanie, że musi uczynić
wszystko, aby osiągnąć ów stan duszy.
Nie był tylko świadomy tego, co ma się stać w najbliższej przyszłości. Albowiem
ponad wszystko ta tęsknota za spokojem i wewnętrznym pogłębieniem wzmagała jeszcze jego
odrazę do oczekującej go rozgrywki. Poza tym bał się naprawdę czyhającej na niego zemsty.
Jeśli tamci dwaj istotnie spróbują go oczernić przed klasą, na przeciwstawianie się im
musiałby zużyć niesłychany nakład energii, której właśnie teraz było mu szkoda. Zresztą
kiedy tylko pomyślał o tym chaosie, o tym wyzbytym wszelkiej wyższej wartości potykaniu
się z obcymi zamysłami i wolą, przejmował go wstręt.
Nagle przyszedł mu na myśl pewien list, który dawno już otrzymał był z domu -
odpowiedź na jego, skierowany do rodziców, w którym przedstawił wówczas, jak umiał, swój
osobliwy stan ducha, zanim jeszcze nastąpił epizod zmysłowości. Była to znowu taka sobie
banalna odpowiedź, pełna rzetelnej i nudnej etyki, radząca mu, by nakłonił Basiniego, aby
zgłosił się sam i w ten sposób położył kres niegodnej i niebezpiecznej zależności.
Ów list czytał potem Törless znowu, kiedy Basini leżał przy nim nago na miękkich
kocach w komorze. Sprawiało mu szczególną rozkosz, gdy czuł smak tych prostych,
trzeźwych, ociężałych słów na języku, myśląc równocześnie, że zapewne na skutek zbytniej
jasności swojej egzystencji jego rodzice są ślepi na mroki, w których czaiła się wówczas jego
dusza niby giętki drapieżca.
Dziś jednak, gdy przypomniał sobie to miejsce listu, całkiem inaczej na nie patrzył.
Spłynęło na niego miłe uciszenie, jakby poczuł dotknięcie mocnej, dobrotliwej ręki.
Decyzja zapadła w jednej chwili. Błysnęła mu pewna myśl i pochwycił ją bez zastrzeżeń -
niejako pod patronatem rodziców.
Leżał czuwając, póki tamci trzej nie wrócili. Potem odczekał, aż po miarowych
oddechach poznał, że już śpią. Wówczas wyrwał szybko kartkę z notesu i w niepewnym
świetle nocnej lampki napisał dużymi, chwiejnymi literami.
“Jutro mają cię wydać klasie i czekają cię rzeczy straszne. Jedyne wyjście, abyś sam
się oskarżył przed dyrektorem. I tak dowie się o wszystkim, tylko że przedtem jeszcze pobiją
cię na śmierć.
Zrzuć wszystko na R. i B., o mnie nie wspominaj. Widzisz, że chcę cię ratować".
Tę kartkę wsunął śpiącemu do ręki.
Potem, wyczerpany zdenerwowaniem, również zasnął.
 Następnego dnia wyglądało na to, że Beineberg i Reiting chcą jeszcze użyczyć
Törlessowi zwłoki.
Natomiast z Basinim sprawa miała się poważnie.
Törless widział, że Beineberg i Reiting podchodzą do tego i owego i że zbierają się
wokół nich grupki, w których gorliwie szeptano. Nie wiedział przy tym, czy Basini znalazł
jego kartkę, nie miał bowiem okazji, by pomówić z nim, ponieważ czuł się śledzony.
Z początku obawiał się, że chodzi już także o niego. Ale teraz w obliczu
niebezpieczeństwa był jakby sparaliżowany jego ohydą, tak że nie przeciwstawiłby się
niczemu.
Dopiero po pewnym czasie dołączył się z wahaniem- do jednej z grup, przygotowany
na to, że momentalnie wszyscy zwrócą się przeciw niemu.
Tymczasem nie zauważono go nawet. Na razie chodziło wyłącznie o Basiniego.
Podniecenie wzmagało się, Törless to zauważył. Reiting i Beineberg z pewnością
dorzucili jeszcze kłamstw.
Zrazu uśmiechano się, potem niektórzy z uczniów poważnieli, złe spojrzenia ślizgały
się po Basinim; w końcu nad klasą unosiło się głuche, gorące, nabrzmiałe posępnymi żądzami
milczenie.
Przypadkiem popołudnie było wolne od zajęć.
Wszyscy zebrali się z tyłu przy komodach. Potem wywołano Basiniego.
Beineberg i Reiting stanęli jak dwaj pogromcy po obu jego stronach.
Wypróbowany środek rozbierania się - po zamknięciu drzwi i postawieniu czujek -
wywołał ogólną wesołość.
Reiting trzymał w ręku paczkę listów od matki Basiniego. Teraz zaczął je odczytywać.
- “Moje zacne dziecko!" Ogólny ryk śmiechu.
- “Wiesz, że z tych niewielu pieniędzy, którymi jako wdowa rozporządzam..."
Sprośne chichoty i swawolne dowcipy zatrzepotały w masie. Reiting chciał czytać
dalej. Nagle ktoś szturchnął Basiniego. Inny, na którego tamten upadł, częściowo żartem,
częściowo z oburzeniem, odrzucił go. Trzeci podał go dalej. I nagle Basini, nagi, z ustami
rozdartymi trwogą, leci jak podrzucana piłka, wśród śmiechów, radosnych pokrzyków,
podawany wciąż dalej, z jednej strony sali na drugą, rani się o twarde kanty ławek, pada na
kolana, tłucze je sobie do krwi, i w końcu upada, zakrwawiony, pokryty kurzem, ze zwierzęco
szklistymi oczyma, po czym natychmiast robi się cisza i wszyscy zbliżają się, aby go widzieć
powalonego.
 Dreszcz przeszył Törlessa. Na własne oczy ujrzał potęgę straszliwej groźby.
I wciąż jeszcze nie wiedział, co uczyni Ba-sini.
Uradzono, że następnej nocy zostanie przywiązany do łóżka i wychłostany klingami
od floretów.

*
Ku ogólnemu jednak zdziwieniu już wczesnym rankiem zjawił się w klasie dyrektor w
towarzystwie gospodarza klasy i dwóch profesorów. Basiniego wywołano i odprowadzono do
osobnego pokoju.
Dyrektor wygłosił gniewne przemówienie z powodu ujawnionych brutalności i
zarządzał surowe śledztwo.
Basini sam się zgłosił.
Ktoś musiał go uprzedzić o tym, co go czeka.
 Wobec Törlessa nikt nie żywił podejrzeń. Siedział cicho, pogrążony w sobie, jak
gdyby cała ta sprawa nic go nie obchodziła.
Nawet Reiting i Beineberg nie upatrywali w nim zdrajcy. Swych gróźb pod jego
adresem sami nie brali zbyt poważnie: rzucili je, by go zastraszyć, okazać mu swoją
przewagę, może także ze złości. Teraz,' kiedy gniew przeszedł, ledwo o tym pamiętali. Już
choćby zobowiązania wobec rodziców Törlessa powstrzymałyby ich od wrogiego aktu
przeciw niemu. Była to dla nich rzecz tak samo zrozumiała, jak to, że z jego strony również
nie należy spodziewać się niczego.
Törless nie miał żadnych wyrzutów z powodu swego kroku. Tchórzliwość i
potajemność, jakie się' w nim łączyły, były niczym wobec uczucia całkowitego wyzwolenia.
Po wszystkich wzruszeniach zrobiło się w nim cudownie jasno i przestronnie.
Nie brał udziału w pełnych podniecenia rozmowach o mającym się odbyć
dochodzeniu, jakie się toczyły wśród kolegów. Cały dzień przeżył spokojny, zamknięty w
sobie.
Gdy zapadł wieczór i zaświecono lampy, usiadł na swym miejscu i rozłożył przed
sobą zeszyt, w którym robił luźne notatki. Ale przez długi czas nie czytał. Głaskał rękami
kartki i miał wrażenie, że bije z nich delikatna woń niby woń lawendy płynąca ze starych
listów. Była to pomieszana z melancholią tkliwość, jaką żywimy wobec zamkniętej już.
przeszłości, gdy w jej subtelnym, bladym cieniu z nieśmiertelnikami w rękach odkrywamy na
nawo zapomniane z nami podobieństwo.
A ów melancholijny, subtelny cień, ów nikły zapach zdawał się gubić w pełnym,
rozlewnym, ciepłym nurcie - w życiu, które teraz stało otworem przed Törlessem.
Zamknięty został pewien okres rozwoju, dusza jak młode drzewo wytworzyła nowy
słój roczny - to bezsłowne jeszcze, oszałamiające uczucie usprawiedliwiało wszystko, co się
stało.
Törless zaczął kartkować swoje wspomnienia. Zdania, w których bezradnie
konstatował to, co zaszło - owo wszechstronne zdumienie i osłupienie życiem - ożyły znowu,
zdawały się poruszać, odzyskiwały przejrzystość. Leżały przed nim niby jasna droga, w której
zaznaczyły się ślady jego szukających kroków. Czegoś jednak było im jeszcze brak; żadnej
nowej myśli, o nie; ale nie porywały Törlessa pełną wyrazistością.
Poczuł się niepewnie. I od razu przyszedł lęk przed jutrem, kiedy będzie musiał stanąć
przed swymi wychowawcami i usprawiedliwić się. Jakimi słowy? Jak im to wytłumaczyć?
Ową mroczną, pełną tajemnic drogę, którą przebył? Jeśli go zapytają: “dlaczego dręczyłeś
Basiniego?", nie może im przecież odpowiedzieć: “bo interesował mnie przy tym pewien
proces w moim mózgu - coś, o czym dzisiaj mimo wszystko wiem jeszcze bardzo niewiele i
wobec czego wszystko, co o tym sądzę, wydaje mi się bez znaczenia".
Ten drobny krok, który dzielił go jeszcze od końcowego punktu duchowego procesu, a
który musiał zrobić, straszył go jak otchłań.
I nim jeszcze nastała noc, Törless popadł w stan gorączkowego, trwożnego
podniecenia.
 Nazajutrz, kiedy pojedynczo wywoływano wychowanków na przesłuchanie, Törless
zniknął.
Po raz ostatni widziano go wieczorem z zeszytem, który niby to przeglądał.
Przeszukano cały instytut. Beineberg zajrzał nawet chyłkiem do komórki na strychu.
Ale Törlessa nigdzie nie znaleziono.
Jasne było, że uciekł z instytutu. Powiadomiono wszystkie władze z prośbą o
odszukanie go i dostawienie z powrotem w sposób możliwie oględny.
Tymczasem dochodzenie toczyło ślą dalej.
Reiting i Beineberg, sądząc, że Törless zwiał ze strachu przed ich groźbami, czuli się
obowiązani odwrócić teraz od niego wszelkie podejrzenia i stanęli za nim murem.
Zwalili całą winę na Basiniego i cała klasa zgodnie poświadczyła, że Basini jest
złodziejem i niegodnym nicponiem, który na wszelkie najżyczliwsze próby, zmierzające do
jego poprawy, odpowiadał nowymi nawrotami łajdactwa. Reiting zapewniał: rozumieją, że
zbłądzili, uczynili to jednak tylko dlatego, że współczucie nakazywało im wyczerpać
wszystkie środki przyjacielskiej nauczki, zanim wydaliby kolegę zasłużonej karze - i znowu
cała klasa przysięgła, ze maltretowanie Basiniego było jedynie wynikiem przepełnienia
miarki, ponieważ Basini podłym szyderstwem odpowiadał tym, co go z najszlachetniejszych
pobudek chcieli oszczędzać.
Słowem, była to świetnie przez Reitinga obmyślona i zainscenizowana komedia;
gwoli usprawiedliwienia uderzono we wszystkie etyczne tony, jakie dla uszu wychowawców
mają wartość.
Basini milczał tępo. Od przedwczoraj jeszcze legł na nim śmiertelny strach, a
samotność odosobnienia oraz spokojny, urzędowy tok śledztwa były dlań już zbawieniem.
Życzył sobie jedynie szybkiego końca sprawy. Poza tym. Reiting i Beineberg nie zapomnieli
mu zagrozić najstraszliwszą zemstą, gdyby w swych zeznaniach zwrócił się przeciw nim.
Potem przyprowadzono Törlessa. Znaleziono go śmiertelnie zmęczonego i głodnego
w sąsiednim mieście.
W całej tej sprawie jego ucieczka wydawała się jedynie zagadką. Ale sytuacja była
dlań pomyślna. Beineberg i Reiting dobrze przygotowali grunt, wspomnieli o nerwowości,
jaką okazywał w ostatnich dniach, o moralnej wrażliwości, dzięki której Törless poczytywał
sobie za zbrodnią, że chociaż od początku wiedział o całej sprawie, nie wydał tajemnicy i
wskutek tego przyczynił się do katastrofy.
Przyjęto zatem Törlessa z życzliwym wzruszeniem, o czym koledzy na czas go
uprzedzili.
Mimo to był straszliwie zdenerwowany, a trwoga, że nie potrafi wytłumaczyć jasno
wszystkiego, wyczerpywała go zupełnie.
Dla dyskrecji, obawiając się pewnych wyjaśnień, prowadzono dochodzenie w
prywatnym mieszkaniu dyrektora. Prócz niego obecny był gospodarz klasy, katecheta oraz
profesor matematyki, któremu jako najmłodszemu z grona przypadło prowadzenie protokołu.
Zapytany o motywy ucieczki Törless milczał.
Ogólne, pełne zrozumienia kiwanie głowami.
- Dobrze, już dobrze - powiedział dyrektor. - Poinformowano nas już o tym. Ale
proszę nam wyjaśnić, co pana skłoniło do trzymania w tajemnicy występku Basiniego?
Törless mógłby teraz skłamać. Ale jego nieśmiałość ustąpiła. Korciło go wręcz, aby
mówić o sobie, wypróbować swoje myśli na tych głowach.
- Nie wiem dokładnie, panie dyrektorze. Kiedy po raz pierwszy o tym usłyszałem,
wydawało mi się to czymś okropnym... czymś niewyobrażalnym.
Katecheta skinął zadowolony, gestem zachęcając Törlessa, by mówił dalej.
- Pomyślałem... tak, pomyślałem o jego duszy.
Katecheta promieniał, matematyk zaczai czyścić binokle, wsadził je teraz na nos i
zmrużył oczy.
- Nie mogłem sobie po prostu wyobrazić chwili, kiedy takie upokorzenie spadło na
Basiniego, i dlatego wciąż na nowo coś mnie ciągnęło w jego pobliże.
- No tak, chce pan przez to powiedzieć, że poczuł pan naturalną odrazę do występku
kolegi i że widok grzechu niejako pana oczarował, podobnie jak wzrok węża czaruje swe
ofiary.
Gospodarz klasy i matematyk spiesznie, żywymi gestami, wyrazili zgodę na to
porównanie.
- Nie, nie była to właściwie odraza - odparł jednak Törless. - To było tak: pewnego
razu powiedziałem sobie, że Basini zgrzeszył i należy go wydać w ręce tych, którzy go mają
ukarać.
- Tak też winien pan był uczynić.
- Potem jednak wydawał mi się znowu taki dziwny, że przestałem myśleć o karze;
patrzyłem na niego z zupełnie innej strony. Ilekroć o nim w ten sposób myślałem, czułem, jak
gdyby we mnie coś pękało.
- Musi pan wyrażać się bardziej zrozumiale, mój drogi.
- Tego nie można wyrazić inaczej, panie dyrektorze.
 - Owszem, można. Jest pan zdenerwowany, widzimy to przecież, jest pan zmieszany.
To, co przed chwilą pan powiedział, jest bardzo niejasne.
- No tak, czuję się rzeczywiście zmieszany - kiedyś już miałem na to o wiele lepsze
słowa. Ale zawsze wychodzi na jedno: że było we mnie coś dziwnego...
- Dobrze. To w końcu jest zrozumiałe w związku z całą tą sprawą.
Törless zastanawiał się chwilą.
- Może da się to tak wyrazić: istnieją pewne sprawy, przeznaczone, by wtargnąć w
nasze życie niejako w podwójnej postaci. W takiej postaci widziałem osoby, wydarzenia,
ciemne, zakurzone kąty, wysoki, zimny, milczący mur, który nagle ożył...
- Ależ na miłość boską, Törless, dokąd pan zmierza?
Törless poczuł jednak nagle ochotę, by wyrzucić z siebie wszystko.
- ...liczby urojone...
Wszyscy spojrzeli najpierw po sobie, potem na Törlessa. Matematyk chrząknął:
- Muszę tu dodać, celem lepszego zrozumienia tych niejasnych wypowiedzi, że
wychowanek Törless odszukał mnie kiedyś, by poprosić o wyjaśnienie pewnych zasadniczych
pojęć matematycznych, w tym również liczb urojonych, które niewyszkolonemu umysłowi
istotnie mogą sprawiać trudności. Muszę nawet przyznać, że wykazał przy tym
niezaprzeczalną bystrość umysłu, jednak z istną manią wyszukiwał tylko takie rzeczy, które w
pewnej mierze zdają się oznaczać lukę w przyczynowości naszego myślenia - przynajmniej
dla niego.
Czy pamięta .pan jeszcze, Törless, co pan wtedy powiedział?
- Tak jest. Powiedziałem, że w tych wypadkach wydaje mi się, iż samym myśleniem
nie możemy przejść na drugą stronę, lecz potrzebujemy jakiejś innej, wewnętrznej pewności,
która nas na tamtą stronę przeniesie. To, że nie wystarcza nam wyłącznie myślenie, czułem
również w przypadku Basiniego.
Dyrektor zaczął się niecierpliwić przy tych filozoficznych dygresjach w
przesłuchaniu, katecheta natomiast był zachwycony odpowiedzią Törlessa.
- Czuje pan przeto - zapytał - i odpowiada panu bardziej od naukowego religijny punkt
widzenia? Prawdopodobnie i wobec Basiniego mamy do czynienia z czymś podobnym -
zwrócił się do pozostałych profesorów. - Wydaje mi się, że Törless posiada umysłowość
wrażliwą i podatną na sprawy etyczne, powiedziałbym, na boską i przerastającą nas istotę
moralności.
Dyrektor poczuł się mimo wszystko zobowiązany przystać na to.
- Proszę, Törless, czy naprawdę jest tak, jak powiada jego wielebność? Czy pan ma
istotnie skłonności do tego, aby poza zdarzeniami czy też sprawami - jak to pan w sposób
ogólny wyraził - szukać religijnego tła?
Dyrektor byłby rad, gdyby Törless nareszcie przytaknął; w ten sposób istniałby
pewniejszy grunt dla jego osądzenia. Ale Törless odparł:
- Nie, i to nie odpowiada prawdzie.
- W takim razie - wybuchnął dyrektor-- niech pan nam wreszcie powie jasno i
wyraźnie, co to takiego było? Nie możemy absolutnie zapuszczać się tu z panem w
filozoficzne rozprawy.
Ale Törless zaciął się. Sam czuł, ze źle się wyraził, jednak zarówno sprzeciw, jak też
wynikła z nieporozumienia aprobata napełniły go uczuciem dumnej wyższości w stosunku do
tych starszych ludzi, którzy tak mało zdawali się wiedzieć o stanach ludzkiej duszy.
- Nic na to nie mogę poradzić, że to wszystko nie wyglądało tak, jak panowie sądzą.
Sam jednak nie potrafię opisać tego, co czułem w każdym poszczególnym wypadku; jeśli
jednak powiem, co teraz o tym sądzę, zrozumieją panowie może również, dlaczego tak długo
nie mogłem się od tych spraw uwolnić.
Wyprostował się z taką dumą, jak gdyby on był tutaj sędzią, patrzył prosto przed
siebie, pomijając ludzi. Nie chciał widzieć tych śmiesznych figurek.
Na dworze, przed oknem, siedziała na gałęzi wrona, poza tym była tam tylko ogromna
biała płaszczyzna.
Törless poczuł, że nadeszła chwila, kiedy potrafi mówić wyraźnie, zrozumiale, pewny
zwycięstwa, o tym wszystkim, co - zrazu nieuchwytne i dręczące, potem martwe i bezsilne -
w nim tkwiło.
Nie żeby jakaś nowa myśl użyczyła mu tej pewności i jasności; nie, całym sobą, kiedy
tak stał wyprostowany, jak gdyby dokoła była tylko pusta przestrzeń - całym człowiekiem w
sobie czuł to, jak czuł wówczas, kiedy jego zdumione oczy wędrowały pośród piszących,
uczących się, skrzętnie zajętych kolegów.
Z myślami bowiem sprawa ma się osobliwie. Często nie są niczym innym jak czymś
przypadkowym, co znowu mija, nie pozostawiając śladu - myśli posiadają swoje martwe i
żywe okresy. Można mieć genialne rozpoznanie, a mimo to więdnie nam ono powoli pod ręką
niby kwiat. Pozostaje kształt, brak jednak, barw i zapachu. To znaczy, pamięta się tę myśl
doskonale, słowo w słowo i logiczna wartość znalezionego pojęcia pozostaje w pełni
nienaruszona, a mimo to unosi się ono jedynie na powierzchni naszej świadomości i nie
czujemy się z tego powodu bogatsi. Aż dopiero - może po latach - nadchodzi nagle znowu
chwila, kiedy widzimy, że przez cały ten czas nic o nim nie wiedzieliśmy, chociaż logicznie
wiedzieliśmy wszystko.
Tak, istnieją myśli martwe i żywe. Myślenie, które toczy się po naświetlonej
powierzchni, które każdej chwili można obliczyć na łańcuchu przyczynowości, niekoniecznie
musi być myśleniem żyjącym. Myśl, którą spotyka się na tej drodze, pozostaje obojętna jak
pierwszy lepszy szeregowiec w kolumnie maszerujących żołnierzy. Myśl, która dawno już
może prześliznęła się przez nasz mózg, staje się żywa dopiero w chwili, kiedy dołącza się do
niej coś, co nie jest już myśleniem, co nie jest już logiczne, tak że czujemy jej prawdę
niezależnie od wszelkiego usprawiedliwienia niby kotwicę, która wnika w pulsujące krwią,
żywe ciało... Wszelkie doniosłe poznanie dokonuje się tylko w połowie w świetlnym kręgu
umysłu, w połowie w mrocznej glebie naszego wnętrza, jest przede wszystkim stanem duszy,
na którego ostatnim krańcu myśl zawisa tylko jak kwiat.
Jedynie wstrząsu duszy trzeba było Törlessowi, by ten ostatni pęd wystrzelił w górę.
Nie zwracając uwagi na stropione wokół siebie twarze, jakby dla siebie samego,
nawiązał do tych myśli i zaczął mówić, z oczami wpatrzonymi przed siebie, póki nie
powiedział wszystkiego.
- Może za mało jeszcze umiem, aby móc się wyrazić ściśle, ale spróbuję to opisać.
Przed chwilą nawiedziło mnie to- znowu. Nie potrafię tego wyrazić inaczej, jak że widzę
rzeczy w dwoistej postaci. Wszystkie rzeczy, również myśli... Dziś są one te same co wczoraj,
kiedy usiłuję znaleźć różnicę, ale zaledwie zamykam oczy, odżywają w innym świetle. Może
myliłem się co do liczb urojonych; kiedy myślę o nich matematycznie, wydają mi się
oczywiste, a kiedy przyglądam im się wprost, w ich osobliwości, wydają mi się niemożliwe.
Ale tutaj mogę się mylić. Wiem o nich zbyt mało. Nie myliłem się jednak w wypadku
Basiniego, nie myliłem się, kiedy nie mogłem oderwać ucha od lekkiego szelestu w wysokim
murze, wzroku od milczącego życia pyłu oświetlonego nagle lampą. Nie, nie myliłem się
mówiąc o drugim, potajemnym, niedostrzegalnym życiu przedmiotów. Ja... ja nie myślę tego
dosłownie... nie te rzeczy żyją, nie Basini miał drugie oblicze, ale we mnie było coś drugiego,
co widziało nie tylko oczyma rozumu. Podobnie jak czuję, że myśl jakaś nabiera we mnie
życia, tak czuję również, że coś żyje we mnie na widok rzeczy, kiedy myśli milczą. Jest we
mnie na dnie myśli coś mrocznego, czego nie mogę wymierzyć myśleniem - jakieś życie,
które nie daje się wyrazić słowami, a które jednak jest moim życiem.
To milczące życie przytłaczało mnie, osaczało wciąż na nowo, musiałem mu się
przyglądać. Cierpiałem z powodu trwogi, że całe nasze życie jest właśnie takie i że dlatego
dowiaduję się o nim tylko cząstkowo... Och, bałem się okropnie, odchodziłem od zmysłów,..
Te słowa i porównania, wybiegające daleko poza wiek Törlessa, przyszły mu na usta
w ogromnym podnieceniu, w momencie poetyckiego niemal natchnienia, lekko i samo przez
się zrozumiałe. Zniżył teraz głos i jakby wstrząśnięty swym cierpieniem, dorzucił: - Obecnie
to minęło. Wiem, że jednak się myliłem. Nie boję się już niczego. Wiem, że przedmioty są
przedmiotami i pozostaną nimi i że będę je widział raz tak, a raz inaczej. Albo wzrokiem
rozumu, albo tym drugim. I że nie będę próbował porównywać tego z sobą.
Umilkł. Uznał za całkiem naturalne, że teraz może odejść. I nikt mu w tym nie
przeszkodził.

*
Gdy wyszedł, obecni spojrzeli po sobie osłupiali.
Dyrektor, niezdecydowany, kołysał głową. Gospodarz klasy przemówił pierwszy;
- Ejże, ten mały prorok chciał nam tu urządzić wykład! Ale chyba diabeł potrafi się w
nim rozeznać. To jego zdenerwowanie! A przy tym to pogmatwanie rzeczy całkiem prostych!
- Wrażliwość i samorzutność myślenia - sekundował mu matematyk. - Zdaje się, że
kładzie zbyt wielki nacisk na subiektywne czynniki wszystkich naszych przeżyć i to zbiło go
z tropu i pchnęło w kierunku tych niejasnych metafor.
Jedynie katecheta milczał. Z przemówienia Törlessa wychwycił tylko często
powtarzane słowo “dusza" i chętnie zająłby się tym młodzieńcem. Ale właściwie nie był
pewny, co miał na myśli Törless mówiąc o duszy.
Dyrektor położył kres tej sytuacji.
- Nie wiem - powiedział - co właściwie siedzi w głowie tego Törlessa, w każdym
jednak razie znajduje się w stanie tak wielkiego przeczulenia, że dalszy jego pobyt w
konwikcie jest już niewskazany. Jego pokarm duchowy należy poddać staranniejszej kontroli,
niż my ją możemy zapewnić. Sądzę, że nie powinniśmy nadal brać za niego
odpowiedzialności. Powinno się go powierzyć prywatnemu wychowawcy. W tym duchu
napiszę do jego ojca.
Wszyscy pospiesznie przyklasnęli rozumnej propozycji zacnego dyrektora.
- Zachował się naprawdę tak dziwnie, że sądziłem, iż tkwią w nim skłonności do
histeryzowania - powiedział matematyk do swego sąsiada.

*
Jednocześnie z listem dyrektora rodzice otrzymali list Törlessa. Prosił o zabranie go z
zakładu, ponieważ nie czuje się w nim na swym miejscu.
 Basiniego wydalono tymczasem za karę z konwiktu. W szkole szło wszystko
normalnym trybem.
Postanowiono, że po Törlessa przyjedzie matka. Obojętnie pożegnał się z kolegami,
zaczynał już omal zapominać ich nazwisk.
Do czerwonej komórki na strychu nie poszedł już nigdy. Wszystko to zdawało się
leżeć daleko, daleko poza nim.
Od czasu wydalenia Basiniego wszystko było martwe. Niemal tak, jak gdyby ten
człowiek, który przechwycił wszystkie owe zawiłości, zabrał je wraz z sobą odchodząc.
Jakieś ciche zwątpienie owładnęło Törlessem, ale rozpacz się rozwiała. “To tylko te
potajemne sprawki z Basinim tak ją potęgowały" - myślał w duchu. Innej przyczyny nie
widział.
Ale było mu wstyd. Wstydził się, jak wstydzi się rano ktoś, kto w nocy dręczony
gorączką widzi straszliwe, groźne zjawy piętrzące się we wszystkich kątach ciemnego pokoju.
Jego zachowanie przed komisją wydawało mu się obecnie bardzo śmieszne. Tyle
szumu! Czy tamci nie mieli racji? Z powodu takiej błahostki! Było w nim jednak coś, co
łagodziło ów wstyd. “Z pewnością zachowałem się nierozsądnie - rozważał - ale wszystkie te
sprawy mało miały wspólnego z moim rozumem" Tak to obecnie odczuwał. Pamiętał okropna
burzą w głębi duszy, dla jej wytłumaczenia przyczyny, jakie teraz jeszcze w sobie znajdę wał,
stanowczo nie wystarczały, “A więc musiało to być coś o wiele bardziej koniecznego i głębiej
zakorzenionego - wnioskował - niż to, co dałoby się osądzić rozumem i tym podobnymi
narządami.
To coś, co było w nim, zanim go opanowała namiętność, co zostało przez nią tylko
przesłonięte - właściwy problem - tkwiło w nim nadal mocno. Owa duchowa perspektywa
zależna od bliskości i oddalenia, jaką przeżył, ów niepojęty związek, który zależnie od
naszego punktu widzenia użycza wydarzeniom i przedmiotom nagłych wartości, choć są
sobie całkiem obce i nieporównywalne.
To i wszystko inne widział obecnie dziwnie wyraźnie, jasno i w pomniejszeniu. Tak
jak widzi się nocne majaki z rana, kiedy pierwsze czyste promienie słońca osuszają pot
trwogi, a stół i szafa, wróg i los kurczą się znowu do naturalnych rozmiarów.
Ale podobnie jak tam pozostaje lekkie melancholijne znużenie, tak było teraz z
Törlessem. Potrafił już odróżnić dzień od nocy; właściwie zawsze to umiał, a tylko ciężki sen
zamazał i zatopił tę granicę i Törless wstydził się tego pomieszania; ale wspomnienie, że
może być inaczej, że wokół człowieka istnieją subtelne, łatwo się zacierające granice, że
dokoła duszy czają się gorączkowe sny, które nadgryzają mocne mury i otwierają
niesamowite przejścia - również i to wspomnienie zapadło w niego głęboko i promieniowało
bladymi cieniami.
Niewiele z tego potrafił wytłumaczyć. Ale tę bezsłowność odczuwał jako coś
wspaniałego, -niby pewność zapłodnionego ciała, które w swej krwi czuje cicho nadciągającą
przyszłość. I ufność, i znużenie pomieszały się w Törlessie.
Tak więc z powagą i spokojem czekał na pożegnanie.
Jego matce, która sądziła, że zastanie przeczulonego i stropionego młodzieńca, rzuciło
się w oczy jego chłodne opanowanie.
Kiedy jechali na dworzec, na prawo przed nimi ciągnął się mały zagajnik z domem
Bożeny. Wyglądał tak skromnie i niewinnie - ot, zakurzona gęstwa wierzb i olszyny.
Törless przypomniał sobie, jak niewyobrażalne wydało mu się wówczas życie
rodziców. Ukradkiem spojrzał na matkę.
- Chcesz czegoś, moje dziecko? - spytała matka.
- Nic, mamo, pomyślałem sobie coś tylko. I uważnie wciągnął lekko perfumowany
zapach, bijący z talii matki.