***

Robert O. Paxton
ANATOMIA FASZYZMU

Przekład
Przemysław Bandel
\
Wstęp do wydania polskiego
dr hab. Maria Zmierczak

DOM WYDAWNICZY REBIS

Poznań 2005
Tytuł oryginału
Ihe Anatomy of Fascism
Copyright © Robert O. Paxton 2004
Ali rights reserved
Copyright © for the Polish edition by REBIS Publishing House Ltd.,
Poznań 2005
Redaktor merytoryczny
dr hab. Maria Zmierczak, prof. UAM
Redaktor
ElŜbieta Bandel

Opracowanie graficzne serii, projekt okładki i ilustracja

Zbigniew Mielnik

Wydanie I
ISBN 83-7301-602-3
Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o.
ul. śmigrodzka 41/49, 61-171 Poznań
tel. (0-61) 867-47-08, 867-81-40; fax (0-61) 867-37-74
e-mail: rebis@rebis.com.pl
www.rebis.com.pl
Fotoskład: AKAPIT, Poznań, tel. (0-61) 879-38-88
Bib!. UAM

(Dla Sarah)

Spis treści
Wstęp........................ IX
Wstęp do wydania polskiego................. XI
ROZDZIAŁ 1. WPROWADZENIE .............. 1
Wynalezienie faszyzmu................. 1
Oblicza faszyzmu................... 8
Strategie...................... 16
Dokąd powędrujemy?.................. 23
ROZDZIAŁ 2. TWORZENIE RUCHÓW FASZYSTOWSKICH..... 29
Bezpośrednie podłoŜe.................. 34
Korzenie intelektualne, kulturalne i emocjonalne......... 39
Warunki długoterminowe................. 52
Prekursorzy..................... 55
Rekrutacja...................... 61
Zrozumienie faszyzmu przez jego pochodzenie.......... 65
ROZDZIAŁ 3. ZAPUSZCZANIE KORZENI W SYSTEMIE POLITYCZNYM 69
Zwycięskie faszyzmy.................. 69
Nieskuteczny faszyzm: Francja, 1924-1940........... 85
Inne przypadki niepowodzenia faszyzmów........... 92
Porównania i wnioski.................. 95
ROZDZIAŁ 4. ZDOBYWANIE WŁADZY............ 111
Mussolini i „marsz na Rzym"................ 111
Hitler i „zakulisowy spisek"................ 116
Co się nie stało: wybory, zamach stanu, samodzielny triumf...... 122
Zawiązywanie przymierzy ................ 126
VIII_____________________________________________________Spis treści
Co faszyści zaoferowali establishmentowi............ 130
Przedfaszystowski kryzys................. 133
Rewolucje po przejęciu władzy: Niemcy i Włochy......... 135
Porównania i alternatywy................. 141
ROZDZIAŁ 5. SPRAWOWANIE WŁADZY........... 153
Natura rządów faszystowskich: „dualistyczne państwo" i dynamiczna bez-
kształtność..................... 153
Rywalizacja między faszystami a konserwatystami......... 165
Rywalizacja między wodzem a partią............. 168
Rywalizacja między partią a państwem ............ 171
Przystosowanie, entuzjazm, terror.............. 173
Faszystowska „rewolucja"................. 181
ROZDZIAŁ 6. DŁUGA PERSPEKTYWA: RADYKALIZACJA CZY ENTROPIA? 191
Co wywołuje radykalizację?................ 197
Próba wyjaśnienia Holocaustu............... 203
Włoska radykalizacja: wewnętrzny porządek, Etiopia, Salo...... 212
Przemyślenia końcowe ................. 218
f -¦'
ROZDZIAŁ 7. INNE CZASY, INNE MIEJSCA .......... 221
Czy faszyzm nadal jest moŜliwy?..............'. 221
Europa Zachodnia po roku 1945............... 225
Postkomunistyczna Europa Wschodnia............ 242
Faszyzm poza Europą.................. 245
ROZDZIAŁ 8. CZYM JEST FASZYZM?............: . . 265
Sprzeczne interpretacje............... ." . 266
Granice....................... 277
Czym jest faszyzm?.................'."''. 281
Bibliografia...................... 285
Przypisy....................... 331
Indeks........................387
Wstęp
Przez wiele lat prowadziłem na uniwersytecie wykłady na temat fa-
szyzmu, czasami w formie zajęć seminaryjnych, czasami proseminaryj-
nych. Im więcej czytałem o faszyzmie i im częściej o nim dyskutowałem
ze studentami, tym bardziej byłem skonsternowany. Podczas gdy po-
jawiła się ogromna liczba znakomitych monografii opisujących róŜ-
ne aspekty Włoch Mussoliniego, Niemiec Hitlera i temu podobnych,
ksiąŜki traktujące o faszyzmie jako zjawisku rodzajowym wydają mi
się — w porównaniu z tymi monografiami — jednostronne, skrótowe,
stereotypowe i suche.
KsiąŜka ta jest próbą ściślejszego włączenia literatury monograficz-
nej w ogólną dyskusję nad faszyzmem (nad faszyzmem jako pojęciem
rodzajowym, ogólnym) i zaprezentowania faszyzmu w sposób, który
uwzględnia jego odmiany i złoŜoność. Stara się odkryć, jak faszyzm
funkcjonował. Dlatego bardziej skupia się na działaniach faszystów
niŜ na ich deklaracjach, inaczej niŜ to zwykle bywa. Więcej miejsca niŜ
zwykle ksiąŜka poświęca sojusznikom i wspólnikom faszyzmu oraz
sposobom oddziaływania faszystowskich reŜimów na społeczeństwa,
które zamierzały przekształcać.
To esej, a nie encyklopedia, dlatego wielu czytelników moŜe uznać,
iŜ interesujące ich tematy zostały opracowane bardziej pobieŜnie, niŜby
sobie tego Ŝyczyli. Mam nadzieję, Ŝe to, co napisałem, zachęci ich do
dalszego studiowania. W tym celu zamieściłem przypisy oraz rozbu-
dowaną bibliografię zamieszczoną po rozdziale 8.
Pracowałem nad tym tematem przez wiele lat i winny jestem sło-
wa podziękowania wielu osobom za osobisty i intelektualny wkład.
X
Wstęp
Fundacja Rockefellera umoŜliwiła mi nakreślenie kilku rozdziałów
w Villa Serbelloni, po drugiej stronie jeziora Como, gdzie w kwietniu
1945 roku partyzanci zabili Mussoliniego. Ecole des Hautes Etudes en
Sciences Sociales w ParyŜu, Instituto Universitario Europeo we Flo-
rencji i wiele uniwersytetów amerykańskich pozwoliły mi na podziele-
nie się moimi pomysłami w ich salach wykładowych i seminaryjnych,
a studenci Uniwersytetu Columbia okazali się krytycznymi słuchacza-
mi moich wykładów.
Philippe Burrin, Paul Corner, Patrizia Dogliani i Henry Ashby Tur-
ner Jr zechcieli poświęcić czas i przejrzeli pierwszą wersję tej pracy.
Carol Gluck, Herbert S. Klein i Ken Ruoff przeczytali obszerne frag-
menty maszynopisu. Wszyscy oni pomogli mi uniknąć ambarasujących
pomyłek, a ja zaakceptowałem większość ich sugestii. Zapewne gdy-
bym zaakceptował je wszystkie, ksiąŜka byłaby lepsza. Jestem równieŜ
wdzięczny za róŜnoraką pomoc ze strony Drue Heinz, Stuarta Woolfa
Jr., Stuarta Proffitta, Bruce'a Lawdera, Carlo Moosa, Freda Wakemana,
Jeffreya Bale'a, Joela Coltona, Stanleya Hoffmanna, Juana Linza oraz
pracowników bibliotek Uniwersytetu Columbia. Jeśli w ksiąŜce poja-
wiły się jakieś błędy, to winę za nie ponosi wyłącznie sam autor.
Szczególnie dziękuję Sarah Plimptom, która nieugięcie mnie wspie-
rała, a równocześnie była mądrym i spostrzegawczym recenzentem.
:-.;!! . vJ Nowy Jork, luty 2003 roku
Wstęp do wydania polskiego
Dom Wydawniczy Rebis systematycznie oferuje czytelnikom ksiąŜki
poświęcone analizie faszyzmu, zjawiska, które z pewnością określiło
wiek XX, a nie jest pewne, Ŝe naleŜy do tak odległej przeszłości, jak na
przykład system feudalny czy absolutyzm monarszy. Do tego nurtu,
który moŜna by nazwać „analizowaniem korzeni naszych czasów", za-
liczyć naleŜy i wydaną w 1999 roku ksiąŜkę Rogera Eatwella Faszyzm.
Historia i wielką biografię Hitlera pióra lana Kershawa. MoŜna po-
wiedzieć, Ŝe to niewiele, zwaŜywszy na to, jak wielka jest światowa
bibliografia tematu, która obejmuje setki tysięcy pozycji. MoŜna sobie
nawet zadać pytanie, jaki sens ma wydanie kolejnej pozycji, której autor
stawia sobie za cel zdefiniowanie faszyzmu. Warto jednak pamiętać, Ŝe
wiedza historyczna polega nie tylko na poznaniu faktów z przeszłości,
ale takŜe na umiejętnym stawianiu tej przeszłości pytań, które są waŜne
dziś. OtóŜ nowe okoliczności mogą zmusić badaczy do postawienia no-
wych pytań, to zaś zdecydowanie poszerza naszą wiedzę. Autor ksiąŜki
stawia na nowo pytanie o istotę faszyzmu w nowym i wyrazistym kon-
tekście miejsca i czasu. Anatomię faszyzmu napisał autor amerykański,
długoletni wykładowca na Uniwersytecie Columbia, a ksiąŜka ukazała
się w 2004 roku i widać w niej ślady obaw, jakie zrodziły tragiczne wy-
darzenia 11 września, nie tylko zresztą w Stanach Zjednoczonych. Naj-
waŜniejszym pytaniem postawionym przez autora jest pytanie o moŜ-
liwość odrodzenia się faszyzmu, którego źródło moŜe tkwić w strachu
przed terrorystami, obcymi, ludźmi innej wiary i kultury. Czy jakaś
postać faszyzmu nie okaŜe się atrakcyjnym rozwiązaniem problemów
naszych czasów? Wartość nauki historycznej na tym właśnie polega, Ŝe
XII
Wstęp do wydania polskiego
słuŜy ona nie przeszłości, lecz przyszłości, pomaga znaleźć rozwiązanie
problemów, które nurtują współczesnych.
Odpowiedź, jaką daje autor, zostawmy na razie na boku. MoŜna
ją poznać po lekturze całej ksiąŜki. Co jest w niej ciekawe, to przede
wszystkim obserwowanie, jak analiza historyczna staje się narzędziem
dla prognoz społecznych. Sama ksiąŜka nie jest przy tym narracją hi-
storyczną, a juŜ z pewnością nie typową narracją historyczną, w której
kaŜdy fakt jest szczegółowo analizowany, zawsze z uwzględnieniem
krytyki źródeł. Autor chętnie sięga po narzędzia uŜywane przez so-
cjologów i politologów, takie na przykład, jak analizy rozwarstwienia
społecznego, rozkładu sił politycznych w danym kraju, ustroju poli-
tycznego i systemu prawnego. Tytuł ksiąŜki nie jest przypadkowy: jest
to rzeczywiście jakby anatomiczna analiza części składowych fenome-
nu, jakim był faszyzm: jego nerwów, kośćca, mięśni, mózgu.
W swoim dąŜeniu do zdefiniowania pojęcia faszyzmu Robert Pax-
ton przyjmuje jedno, bardzo istotne załoŜenie: Ŝe faszyzm jest naz-
wą ogólną, gatunkową, Ŝe było wiele form narodowych faszyzmu i Ŝe
w analizie historycznej najwaŜniejsze jest porównanie i uwzględnie-
nie rozmaitych faz rozwoju faszyzmu. ZałoŜenia te są konsekwentnie
realizowane przez autora, o czym świadczy choćby spis treści, a takŜe
bardzo staranne wyróŜnienie etapów rozwoju faszyzmu. To pozwala
autorowi odróŜnić faszyzm w fazie intelektualnej, w fazie zakorzenia-
nia się, sięgania po władzę, jej sprawowania i wreszcie jej rozkładu.
W ten sposób autor rozwiązuje wiele niegdyś Ŝywych sporów, choćby
o to, czy ojczyzną faszyzmu były Włochy czy Francja. Wiadomo, Ŝe
tezę o Francji — ojczyźnie faszyzmu głosił w swojej ksiąŜce Zeev Stern-
hell*. Oczywiście, sprawa jest prosta, jeśli uwzględnimy tezę Paxtona,
Ŝe faszyzm mógł wystąpić wyłącznie jako ruch intelektualny. Wów-
czas odpowiedź, Ŝe narodził się we Francji, jest prawdziwa. Podobnie,
wskazanie na róŜne fazy rozwoju i uzaleŜnienie na przykład siły reŜimu
faszystowskiego od wielu czynników, takich jak układ sił wódz-par-
tia- biurokracja państwowa-elity konserwatywne, pozwala na wytłu-
maczenie, dlaczego Mussolini nie zrealizował swego ideału „państwa
• Z. Sternhell, Neither Right nor Lęft, Berkeley 1986.
Wstęp do wydania polskiego XIII
totalitarnego" a Hitlerowi omal się to udało. Omal — bo słusznie autor
podkreśla, Ŝe nigdy i nigdzie nie uda się władzy państwowej kontro-
lować wszystkich aspektów ludzkiego Ŝycia. Porównanie historycz-
ne — tutaj Robert Paxton ma rację — nie oznacza wcale wykazywania
wyłącznie podobieństw. SłuŜy ono takŜe — w przypadku stwierdzenia
istotnych róŜnic — do wyjaśnienia ich przyczyn. Przyjęta metoda ba-
dawcza jest stosowana konsekwentnie, łatwo teŜ zrozumiała dla czytel-
nika. Warto dodać, Ŝe autor bardzo szeroko wykorzystał swą dogłębną
znajomość literatury monograficznej, niezwykle dokładnie opisującej
nie tylko mechanizmy sprawowania władzy, ale i róŜne aspekty Ŝycia
codziennego, kulturalnego, sportowego w reŜimach faszystowskich.
Badania faszyzmu w mikroskali: Ŝycia wioski, grupy rówieśniczej, pa-
rafii, stały się bardzo modne za sprawą nurtu zwanego „historią dnia
codziennego" (niem. Alltagsgeschichte). To znacznie poszerza bazę, na
której podstawie moŜna budować twierdzenia ogólne.
Ta imponująca znajomość literatury moŜe czasami nawet sprawiać
kłopot czytelnikom. Autor posługuje się nader często wyraŜeniami
włoskimi czy niemieckimi, które w oryginale nie są tłumaczone. Pozo-
stawienie ich w polskim tłumaczeniu wynika z wierności oryginałowi,
jest świadectwem erudycji autora, ale przede wszystkim są to wyraŜe-
nia czy sformułowania trudne do jednoznacznego przetłumaczenia.
JednakŜe ich sens dość łatwo zrozumieć, choć zwykle dopiero w toku
dalszej lektury. Charakterystyczny jest teŜ styl autora: zwięzły tekst,
ilustrowany trafnym przykładem, czasem z domieszką ironii czy sar-
kazmu.
Ogólne zaś twierdzenia autora są następujące: przede wszystkim fa-
szyzm nie musi mieć ani jednej formy, ani jednej treści. Treść moŜe
obejmować najrozmaitsze motywy narodowe, waŜne jest, Ŝe owe mo-
tywy zdolne są skupić niezadowolonych wokół haseł oczyszczenia
z obcych i wzmocnienia jedności narodowej. Nie jest to teza nowa,
juŜ dawno temu powiedział jeden z badaczy, Ŝe „faszyzm to wyolbrzy-
miony nacjonalizm"*. WaŜne jest natomiast, Ŝe Paxton pokazuje nam
róŜnorodność tych motywów, sięgając po przykłady z własnego kraju,
• H. Michel, Lesfascismes, Paris 1977, s. 7.
XIV
Wstęp do wydania polskiego
z południowej i środkowej Europy, wreszcie z Azji. Faszyzm intelektu-
alny, jak słusznie pisze autor, moŜliwy jest wszędzie i zawsze. Podkreśla
teŜ, Ŝe Ŝaden kraj nie moŜe uwaŜać, iŜ jest na niego odporny. Drugie
twierdzenie ogólne, to konieczność wystąpienia kryzysu. Trzecie, to Ŝe
powstanie ruchów faszystowskich nie musi prowadzić zawsze do zdo-
bycia przez nie władzy i zaleŜy przede wszystkim od skali kryzysu i od
gotowości starych elit do podzielenia się nią z faszystami. To ostatnie
twierdzenie prowadzi nas do bardzo waŜnego elementu, który takŜe
w znacznym stopniu decyduje o wartości ksiąŜki.
Tym elementem jest przedstawianie przez autora tez przeciwnych
i przeciwstawnych i podejmowanie z nimi polemiki. I tak na przykład
autor krytykuje marksistowską wersję, zgodnie z którą faszyści to pro-
kurenci firmy „kapitalizm" ale teŜ pokazuje, Ŝe w istocie nigdzie nie
zdarzyło się tak, aby kapitaliści i konserwatywne elity w Ŝaden sposób
nie przyczyniły się do dopuszczenia faszyzmu do władzy. I o ile spra-
wa w odniesieniu do Niemiec jest powszechnie znana, o tyle wywód
Paxtona, wskazujący, Ŝe nie kto inny, lecz liberał Giolitti umoŜliwił
Mussoliniemu — wpisując jego samego i kilku zwolenników na swoją
listę wyborczą po to, by pokonać lewicę socjalistyczną — wejście na
scenę polityczną, jest bardzo pouczający. Paxton pokazuje mechani-
zmy zakorzeniania się faszyzmów w przestrzeni politycznej. Co wię-
cej — autor analizuje pod tym kątem historię niemal wszystkich ruchów
faszystowskich i wydaje się, Ŝe trudno byłoby obalić jego tezę. Ale teŜ
czytelnik wynosi wielką korzyść z prowadzonych przez Paxtona pole-
mik: poznaje zarazem inne moŜliwe interpretacje, ich rzeczników i ich
argumenty. Autor na przykład zajmuje się takŜe teorią, jakoby faszyzm
był dyktaturą modernizującą, unowocześniającą dane społeczeństwo,
często wbrew własnej ideologii*. Warto teŜ poznać argumenty autora
przeciw teorii totalitaryzmu, zgodnie z którą komunizm i stalinizm
miały takie same korzenie i znaczenie historyczne. W krajach, które
przeŜyły sowiecką dominację i w których sam termin „totalitaryzm"
tak właśnie jest rozumiany, argumentacja Paxtona przeciw uŜywaniu
* Zagadnienie to nie odnosi się jedynie do krajów tzw. Trzeciego Świata, było i jest
dyskutowa-
ne takŜe w odniesieniu do III Rzeszy, zob. Nazizm, Trzecia Rzesza a procesy modernizacji,
Wybór
i opracowanie H. Orlowski, Wyd. Poznańskie, Poznań 2000.
Wstęp do wydania polskiego XV
tego pojęcia moŜe budzić opór. Rzecz jednak w tym, by tę argumen-
tację poznać. Obszerny i wartościowy esej bibliograficzny pozwala teŜ
poszerzyć znajomość problemów, jakie badaczy faszyzmu zajmują naj-
bardziej i wywołują wśród nich największe kontrowersje.
Błędem byłoby sądzić, Ŝe wyróŜnienie róŜnych faz faszyzmu słuŜy
Paxtonowi do rozszerzenia zakresu pojęcia. Wręcz przeciwnie — słuŜy
mu do odróŜnienia autorytaryzmu od faszyzmu, przez wskazanie, Ŝe
nader często elity tradycyjne eliminują radykalne faszystowskie ruchy.
Stąd słuszne określenie reŜimu Franco czy cesarskiej i militarystycznej
Japonii jako tradycyjnych dyktatur, a nie reŜimów faszystowskich.
Jednocześnie próba zdefiniowania faszyzmu zamieszczona w ostat-
nim rozdziale odnosi się jedynie do wskazania na odczucia, jakie mogą
mobilizować zwolenników faszyzmu. Innymi słowy, odnosi się do ide-
ologii. Autor wymienia tutaj takie idee, jak poczucie kryzysu, wiarę
w prymat grupy nad jednostką, strach przed indywidualizmem, po-
chwałę przemocy i siły woli, potrzebę autorytetu wodza i kilka innych.
Paxton uwaŜa, Ŝe ani model gospodarczy, ani interes klasowy nie leŜą
u źródeł faszyzmu. Ale w takim razie jest jasne, Ŝe faszyzm moŜe po-
jawić się wszędzie tam, gdzie kryzys społeczny jest głęboki, a poczucie
zagroŜenia egzystencji grupy bardzo silne. Czy zagrozi on takŜe XXI
wiekowi? Paxton nie wyklucza takiej moŜliwości, ale teŜ nie wpada
w panikę. Pokazując w całej ksiąŜce dynamikę rozwoju ruchów faszy-
stowskich, daje zarazem wskazówki, jak tego rozwoju uniknąć, a dy-
namikę wyhamować. Wskazuje na czynniki sprzyjające rozwojowi fa-
szyzmu, a takŜe na odpowiedzialność elit. Zakładając, Ŝe jednak czegoś
się uczymy z przeszłości, przynajmniej kilka poŜytecznych wniosków
moŜna i naleŜy z lektury tej ksiąŜki wyciągnąć.
¦ = ¦•¦¦. ;.¦'•; ! dr hab. Maria Zmierczak, prof. UAM
Rozdział 1
Wprowadzenie
Wynalezienie faszyzmu
Faszyzm stał się najwaŜniejszą polityczną innowacją dwudzieste-
go wieku, ale równocześnie źródłem jego bólu. Pozostałe wielkie nur-
ty zachodniej kultury politycznej — konserwatyzm, liberalizm, socja-
lizm — osiągnęły dojrzałość między końcem osiemnastego a połową
dziewiętnastego wieku. Faszyzm tymczasem był nie do pomyślenia
jeszcze w latach dziewięćdziesiątych dziewiętnastego wieku. Fryderyk
Engels, pisząc w roku 1895 wstęp do nowego wydania pracy Karola
Marksa Walki klasowe we Francji 1848-1850, szczerze wierzył, Ŝe upo-
wszechnienie praw wyborczych zapewni więcej głosów lewicy. Engels
był pewny, Ŝe zarówno czas, jak i liczby grały na korzyść socjalistów.
„JeŜeli to [rosnące poparcie wyborcze dla socjalistów] będzie się roz-
wijało w takim stopniu jak dotychczas, to przed końcem [dziewiętna-
stego] stulecia powinniśmy [socjaliści] zdobyć większą część średniej
warstwy społeczeństwa, drobnomieszczaństwa i chłopów i stać się
decydującą siłą kraju". Konserwatyści, pisał Engels, zrozumieli, Ŝe pra-
wo działa na ich niekorzyść. Przeciwnie zaś „nam [socjalistom] pod
rządami tego samego prawa rosły mięśnie i dostawaliśmy rumieńców,
jakbyśmy mieli Ŝyć wiecznie. Nie pozostało im [konserwatystom] nic,
tylko przebić się przez ten legalizm"1. Kiedy więc Engels przypusz-
czał, Ŝe wrogowie lewicy wykonają uderzenie wyprzedzające, nie mógł
w roku 1895 przewidzieć, Ŝe wrogowie ci będą w stanie zyskać masowe
poparcie. Antylewicowa dyktatura ciesząca się entuzjastycznym po-
Wprowadzenie
parciem społecznym — oto niemoŜliwa do przewidzenia kombinacja,
którą faszyzm zdoła wykorzystać zaledwie jedno pokolenie później.
Pojawiło się jedynie kilka przebłysków ostrzegawczych. Jeden z nich
pochodził od dociekliwego młodego francuskiego arystokraty, Alexisa
de Tocqueville'a. ChociaŜ w czasie swojej wizyty w Stanach Zjedno-
czonych w roku 1831 Tocqueville znalazł wiele powodów do podzi-
wu, niepokoiło go, Ŝe w demokracji większość ma władzę narzucania
posłuszeństwa przez społeczny nacisk wobec braku niezaleŜnej elity
społecznej.
„Myślę więc, Ŝe rodzaj ucisku, który zagraŜa demokratycznym społeczeń-
stwom, w niczym nie przypomina jego dotychczas spotykanych w świecie
form i Ŝe nie zdołamy znaleźć dla niego odpowiednika w historii. Sam z tru-
dem szukam wyraŜenia, które mogłoby precyzyjnie określić zjawisko, o które
mi chodzi. Stare słowa, takie jak despotyzm i tyrania, tutaj się nie nadają.
Rzecz jest nowa, skoro więc nie potrafię jej nazwać, trzeba, bym ją opisał"2.
Kolejny zwiastun pojawił się za pięć dwunasta za sprawą francuskie-
go inŜyniera, który stał się komentatorem spraw społecznych, Geor-
gesa Sorela. W roku 1908 Sorel skrytykował Marksa za to, iŜ nie do-
strzegł, Ŝe „rewolucja dokonywana w czasach dekadencji moŜe uznać
za swój ideał powrót do przeszłości, albo nawet zachowanie tego, co
istnieje"3.
Słowo „faszyzm"4 pochodzi od włoskiego fascio, które dosłownie
znaczy „wiązka" albo „pęk". Słowo to odwoływało się do rzymskich
fasces, pęku rózg związanych rzemieniem z toporem wetkniętym
w środek, noszonych przed urzędnikami w staroŜytnym Rzymie w miej-
scach publicznych, w celu podkreślenia autorytetu i jedności państwa.
Przed rokiem 1914 symbolikę rzymskich^asces wykorzystywała zwykle
lewica. W dziewiętnastym wieku Mariannę, symbol Republiki Francu-
skiej, często przedstawiano z fasces w ręku, które miały reprezentować
siłę jedności Republiki wobec jej wrogów z kręgów arystokracji i kleru5.
Fasces zostały pięknie wyeksponowane w Sheldonian Theater Christo-
phera Wrena (1664-1669) w Oksfordzie. Pojawiły się teŜ na pomniku
Lincolna w Waszyngtonie (1922) oraz na amerykańskiej dwudziesto-
pięciocentówce wybitej w 1932 roku6.
Wprowadzenie
Włoscy rewolucjoniści uŜywali terminuJasc/o pod koniec dziewięt-
nastego wieku, by wywołać poczucie solidarności zdeklarowanych bo-
jowników. Chłopi, którzy wystąpili przeciwko właścicielom ziemskim
na Sycylii w latach 1893-1894, nazywali siebie Fasci Siciliani. Kiedy pod
koniec roku 1914 grupa lewicowych nacjonalistów, do której szybko
dołączył socjalistyczny wygnaniec Benito Mussolini7, szukała sposobu
przyłączenia Włoch do wojny po stronie aliantów, nazwała się tak, aby
równocześnie sygnalizować zapał i poczucie jedności w działaniu: Fa-
scio Rivoluzionario d'Azione Interventista8. Pod koniec pierwszej woj-
ny światowej Mussolini wymyślił termin fascismo na określenie nastro-
jów nieduŜej grupy nacjonalistycznie nastawionych byłych Ŝołnierzy
i prowojennych rewolucjonistów syndykalistów9, których zgromadził
wokół siebie. Jednak nawet wtedy nie miał wyłączności na określenie
fascio, którym powszechnie określano grupy aktywistów rozmaitych
politycznych odcieni10.
Oficjalnie faszyzm narodził się w Mediolanie w niedzielę 23 marca
1919 roku. Tego dnia około stu osób11, w tym weterani wojenni, syndy-
kaliści, którzy popierali wojnę, oraz intelektualiści futuryści12, a takŜe
kilku dziennikarzy i ciekawskich zebrało się w sali spotkań Stowarzy-
szenia Przemysłu i Handlu Mediolanu przy Piazza San Sepolcro, aby
„zadeklarować wojnę z socjalizmem [...] poniewaŜ sprzeciwia się on
nacjonalizmowi"13. Teraz Mussolini nazwał swój ruch Fasci Italiani di
Combattimento, co oznaczało mniej więcej „braterstwo walki".
Program faszystów, sformułowany dwa miesiące później, był dziwną
mieszaniną patriotyzmu weteranów oraz radykalnych eksperymentów
społecznych, czymś na kształt „narodowego socjalizmu" Z nacjonali-
stycznego punktu widzenia domagał się osiągnięcia ekspansjonistycz-
nych celów włoskich na Bałkanach i wokół Morza Śródziemnego, które
zaledwie kilka miesięcy wcześniej na paryskiej konferencji pokojowej
zdawały się zostać pogrzebane. Z punktu widzenia radykałów propo-
nował prawa wyborcze dla kobiet i głosowanie od osiemnastego roku
Ŝycia, zlikwidowanie wyŜszej izby parlamentu, zwołanie zgromadze-
nia konstytucyjnego w celu uchwalenia nowej konstytucji włoskiej
(prawdopodobnie likwidującej monarchię), ośmiogodzinny dzień
pracy, udział robotników w „technicznym zarządzaniu przemysłem"
Wprowadzenie
„częściowe wywłaszczenie wszelkiego rodzaju mienia" przez nałoŜenie
wysokiego i progresywnego podatku na kapitał, przejęcie pewnych nie-
ruchomości Kościoła i konfiskatę 85 procent wojennych zysków14.
Ruch Mussoliniego nie ograniczał się wyłącznie do nacjonalizmu
i ataków na własność. Dawał wyraźne dowody gotowości do bez-
względnego działania, wrogości do intelektualistów, odrzucania kom-
promisów i pogardy dla ustabilizowanego społeczeństwa. Poglądy te
charakteryzowały trzy grupy stanowiące trzon pierwszych zwolenni-
ków Mussoliniego — zdemobilizowanych weteranów wojennych, pro-
wojennych syndykalistów i futurystów.
Mussolini — były Ŝołnierz przechwalający się swoimi czterdziestoma
ranami15 — miał nadzieję wrócić do polityki jako przywódca wetera-
nów. Najzagorzalsi zwolennicy Mussoliniego wywodzili się z Arditi —
wyselekcjonowanych oddziałów do zadań specjalnych zaprawionych
w walce na pierwszej linii i przekonanych o swoim prawie do rządzenia
krajem, który uratowali.
Prowojenni syndykaliści naleŜeli do najbliŜszych współpracowników
Mussoliniego w czasie, gdy w maju 1915 roku walczył o przystąpienie
Włoch do wojny. Syndykalizm w przedwojennej Europie był głównym
rywalem klasy robotniczej wobec socjalizmu parlamentarnego. Pod-
czas gdy większość socjalistów przed rokiem 1914 była zorganizowana
w partie rywalizujące o miejsca w parlamentach, syndykaliści zako-
rzenieni byli w ruchu związkowym (syndykaty). Kiedy socjaliści par-
lamentarni pracowali nad stopniowymi reformami, oczekując chwili,
w której — zgodnie z przewidywaniami marksistów — kapitalizm oka-
Ŝe się przestarzały, syndykaliści, gardząc kompromisami niezbędnymi
w działaniach parlamentarnych i zgodą socjalistów na drogę ewolucyj-
ną, wierzyli, Ŝe zdołają obalić kapitalizm siłą własnej woli. Koncentru-
jąc się na ostatecznym rewolucyjnym celu zamiast na drobnych zada-
niach poszczególnych związków, mogli utworzyć „jeden wielki związek
zawodowy" i obalić kapitalizm nagle — jednym potęŜnym strajkiem
generalnym. Po upadku kapitalizmu robotnicy zorganizowani w swo-
ich „syndykatach" mieli pozostać jedynymi działającymi organizacjami
produkcji i wymiany w wolnym społeczeństwie kolektywistycznym16.
W maju 1915 roku, kiedy wszyscy włoscy socjaliści parlamentarni
Wprowadzenie
i większość syndykalistów stanowczo sprzeciwiali się przystąpieniu
Włoch do wojny, kilku zapaleńców z otoczenia Mussoliniego uznało,
Ŝe działania wojenne mogłyby pchnąć Włochy dalej w stronę rewolucji
społecznej, niŜ gdyby kraj pozostawał nadal neutralny. Ci działacze stali
się „narodowymi syndykalistami"17.
Trzecim elementem pierwszych faszystów Mussoliniego byli młodzi,
antymieszczańsko nastawieni intelektualiści i esteci, głównie futuryści.
Futuryści stanowili luźne stowarzyszenie artystów i pisarzy popiera-
jących pierwszy Manifest futurystyczny Filippa Tomasa Marinettie-
go, opublikowany w ParyŜu w roku 1909. Zwolennicy Marinettiego
odrzucili kulturalną spuściznę przeszłości zgromadzoną w muzeach
i bibliotekach, a głosili pochwałę wyzwalającej i oŜywczej szybkości
i przemocy. „Samochód wyścigowy [...] jest piękniejszy niŜ Nike z Sa-
motraki"18. Byli spragnieni wojennej przygody w 1914 roku i w roku
1919 pozostali wierni Mussoliniemu.
Kolejnym nurtem intelektualnym, który dostarczył Mussoliniemu
zwolenników, byli krytycy Ŝałosnych kompromisów włoskiego parla-
mentaryzmu marzący jednocześnie o „drugim Risorgimento"19. Pierw-
sze Risorgimento według nich pozostawiło Włochy w rękach wąskiej
grupy oligarchów, których bezduszne gry polityczne nie słuŜyły ani
prestiŜowi włoskiej kultury, ani wielkomocarstwowym ambicjom.
Nadszedł czas, aby dokończyć „narodową rewolucję" i dać Włochom
„nowe państwo", zdolne do wykreowania energicznego przywództwa,
zmotywowanych obywateli i zjednoczenia narodowej wspólnoty, czyli
tego wszystkiego, na co Włochy zasługiwały. Wielu z tych rzeczników
„drugiego Risorgimento" pisało do florenckiego przeglądu kulturalnego
„La Voce". Młody Mussolini prenumerował to czasopismo i korespon-
dował z jego redaktorem Giovannim Prezzolinim. Po wojnie aprobata
czasopisma przydała powstającemu ruchowi powaŜania, a radykalna
„rewolucja narodowa" była powszechniej akceptowana wśród nacjo-
nalistów klasy średniej20.
15 kwietnia, wkrótce po załoŜycielskim spotkaniu faszystów na Piaz-
za San Sepolcro, bojówka złoŜona z przyjaciół Mussoliniego, wśród
których znaleźli się Marinetti i szef Arditi, Ferruccio Vecchi, napadła
na mediolańskie biura socjalistycznej gazety codziennej „Avanti", której
Wprowadzenie
zresztą w latach 1912-1914 redaktorem był sam Mussolini. Zniszczyli
prasy drukarskie i wyposaŜenie. Cztery osoby zostały zabite, w tym
jeden Ŝołnierz, a trzydzieści dziewięć rannych21. Faszyzm włoski wdarł
się więc do historii aktem przemocy zarówno wobec socjalizmu, jak
i mieszczańskiej praworządności, w imię rzekomo wyŜszego narodo-
wego dobra.
Faszyzm otrzymał nazwę i poczynił pierwsze kroki we Włoszech.
Mussolini nie był jednak osamotnionym awanturnikiem. Podobne ru-
chy pojawiały się w powojennej Europie niezaleŜnie od faszyzmu Mus-
soliniego, ale wyraŜały podobną mieszaninę nacjonalizmu, antykapita-
lizmu, woluntaryzmu i aktywnej przemocy przeciwko dwóm wrogom:
mieszczaństwu i socjalistom. (Szerokim spektrum wczesnych ruchów
faszystowskich zajmę się pełniej w rozdziale drugim.)
Nieco ponad trzy lata po mityngu przy Piazza San Sepolcro faszy-
stowska partia Mussoliniego znalazła się u władzy. Jedenaście lat póź-
niej inna partia faszystowska przejęła rządy w Niemczech22. Wkrótce
Europa i inne części świata usłyszały ambitnych dyktatorów i maszeru-
jące oddziały przekonanych, Ŝe są na tej samej ścieŜce do władzy, którą
podąŜali Mussolini i Hitler. Po sześciu latach Hitler pogrąŜył Euro-
pę w kolejnej wojnie, która wkrótce objęła większą część świata. Za-
nim dobiegła końca, ludzkość ucierpiała nie tylko z powodu typowego
w takich razach barbarzyństwa wojny rozwiniętego na bezprecedenso-
wą skalę przez technologię i zawziętość, ale takŜe doświadczyła próby
zniszczenia przez uprzemysłowione zabijanie całego narodu, jego kul-
tury i pamięci.
Zastanawiając się nad Mussolinim, eksnauczycielem, pomniejszym
pisarzem z cyganerii i niegdysiejszym socjalistycznym mówcą i wydaw-
cą, i Hitlerem, byłym kapralu i niedoszłym studencie sztuk pięknych
oraz nad ich ubranymi w koszule zbirami stojącymi na czele wielkich
europejskich potęg, wielu wykształconych i wraŜliwych ludzi przy-
puszczało po prostu, Ŝe „horda barbarzyńców [...] rozbiła swój namiot
w narodzie"23. Powieściopisarz Tomasz Mann zanotował w swoim
dzienniku pod datą 27 marca 1933 roku, w dwa miesiące po tym, jak
Hitler został kanclerzem Niemiec, Ŝe stał się świadkiem rewolucji, ja-
kiej nikt nigdy wcześniej nie widział, „bez podstawowych idei, przeciw-
Wprowadzenie
ko ideom, przeciwko wszystkiemu, co szlachetne, lepsze, przyzwoite,
przeciwko wolności, prawdzie i sprawiedliwości" Władzę przejęły „naj-
pospolitsze szumowiny" „przy wtórze wielkiej radości części mas"24.
Na wewnętrznej emigracji w Neapolu wybitny liberalny filozof dzie-
jów Benedetto Croce z lekcewaŜeniem zauwaŜył, Ŝe Mussolini dodał
czwarty rodzaj złych rządów — „onagrocracy" rządów sprawowanych
przez ryczące osły — do trzech najbardziej znanych ustrojów według
Arystotelesa: tyranii, oligarchii i demokracji25. Później Croce kon-
kludował, Ŝe faszyzm był tylko „nawiasem" w historii Włoch, przej-
ściowym rezultatem moralnego upadku pogłębionego przez destabi-
lizację po pierwszej wojnie światowej. Liberalny historyk niemiecki
Friedrich Meinecke oceniał podobnie, po tym jak Hitler doprowadził
Niemcy do katastrofy, Ŝe nazizm wyłonił się z moralnej degeneracji,
w której ignoranccy i powierzchowni technokraci, Machtmenschen,
wspierani przez masy spragnione emocji triumfowali nad zrówno-
waŜonymi i racjonalnymi humanistami, Kulturmenscheń16. Wyjściem
według obu miało być odbudowanie społeczeństwa, w którym rzą-
dziliby najlepsi"
Inni obserwatorzy wiedzieli od samego początku, Ŝe jest to coś po-
waŜniejszego niŜ przypadkowe wyniesienie zbirów i coś bardziej szcze-
gólnego niŜ upadek starego porządku moralnego. Marksiści, pierwsze
ofiary faszyzmu, byli przyzwyczajeni do traktowania historii jako pro-
cesu rozwijającego się przez sprzeczności w systemie ekonomicznym.
Jeszcze zanim Mussolini skupił władzę w swoich rękach, marksiści mie-
li gotową definicję faszyzmu, który według nich był „narzędziem wiel-
kiej burŜuazji do walki z proletariatem, kiedy legalne środki dostępne
państwu okazały się niewystarczające do podporządkowania go so-
bie"27. W czasach Stalina ta definicja usztywniła się jeszcze, stając się na
pół wieku Ŝelazną formułą ortodoksyjnego komunizmu: „Faszyzm jest
jawną terrorystyczną dyktaturą najbardziej reakcyjnych, najbardziej
szowinistycznych i najbardziej imperialistycznych elementów kapitału
finansowego"28.
ChociaŜ w minionych latach zaproponowano wiele więcej inter-
pretacji i definicji, nawet teraz, ponad osiemdziesiąt lat po mityngu
na San Sepolcro, Ŝadna z nich nie została przyjęta jako uniwersalne
8
Wprowadzenie
i satysfakcjonujące wszystkich opisanie fenomenu, który zdawał się
pojawić znikąd, przyjął rozmaite i liczne formy, sławił nienawiść i prze-
moc w słuŜbie narodowej waleczności, a ponadto potrafił okazać się
atrakcyjny dla cieszących się prestiŜem, dobrze wykształconych poli-
tyków, przedsiębiorców, przedstawicieli wolnych zawodów, artystów
i intelektualistów. Zajmę się omówieniem tych róŜnych interpretacji
w rozdziale ósmym, kiedy juŜ będziemy dysponowali większą wiedzą
na temat faszyzmu.
Ruchy faszystowskie tak bardzo się róŜniły jeden od drugiego w swych
narodowych formach, Ŝe niektórzy zastanawiają się, czy termin „fa-
szyzm" moŜe być czymś więcej niŜ tylko inwektywą. Określenie to było
tak swobodnie uŜywane, Ŝe praktycznie kaŜdy, kto trzyma albo obala
władzę, staje się dla kogoś faszystą. Być moŜe, jak sugerują sceptycy,
lepiej byłoby w ogóle zrezygnować z tego określenia29.
Celem tej ksiąŜki jest zaproponowanie świeŜego spojrzenia na fa-
szyzm, które mogłoby uratować pojęcie dla racjonalnego wykorzysta-
nia, pełniej oddać jego atrakcyjność, skomplikowaną drogę historyczną
i ostatecznie jego grozę.
Oblicza faszyzmu
KaŜdy jest przekonany, Ŝe wie, czym jest faszyzm. Faszyzm — naj-
bardziej ze wszystkich politycznych form świadomie wizualna for-
ma — prezentuje się nam w sugestywnych, jednoznacznych obrazach:
szowinistyczny demagog podburzający rozentuzjazmowany tłum; kar-
nie maszerujące szeregi młodzieŜy; oddziały w jednobarwnych koszu-
lach rozprawiające się z członkami jakichś demonizowanych mniejszo-
ści; zaskakujące napaści o świcie i parady dziarskich Ŝołnierzy w zdo-
bytych miastach.
Jeśli jednak przyjrzeć się bliŜej, niektóre z tych znajomych obrazów
zawierają błędy. Obraz wszechmocnego dyktatora personalizuje fa-
szyzm i tworzy fałszywe przekonanie, Ŝe potrafimy w pełni zrozumieć
system przez analizowanie osoby przywódcy. Takie wyobraŜenie, któ-
rego siła trwa aŜ po dziś dzień, jest ostatnim zwycięstwem faszystów-
Wprowadzenie
skiej propagandy. To przekonanie usprawiedliwia narody, które ak-
ceptowały i tolerowały faszystowskich przywódców, i odwraca uwagę
od wspierających ich osób, grup i instytucji. Nam potrzeba bardziej
wnikliwego spojrzenia, które pozwoli zbadać wzajemne oddziaływa-
nie między wodzem a narodem oraz między partią a społeczeństwem
obywatelskim.
Obraz śpiewających tłumów podtrzymuje przekonanie, Ŝe niektó-
re europejskie narody były z natury predysponowane do faszyzmu
i odpowiadały na niego z entuzjazmem z powodu swego narodowego
charakteru. Efektem takiego wyobraŜenia jest przekonanie, Ŝe ułomna
historia niektórych narodów owocowała faszyzmem30. To z kolei łatwo
zmienia się w alibi dla narodów obserwujących wszystko z boku: U nas
nie mogłoby się to wydarzyć. Jeśli pominąć owe znajome wyobraŜenia,
przy bliŜszym przyjrzeniu się, rzeczywistość faszystowska jeszcze bar-
dziej się komplikuje. Na przykład reŜim, który wprowadził określenie
„faszyzm" — Włochy Mussoliniego — pokazał kilka zaledwie oznak
antysemityzmu przez szesnaście lat po objęciu władzy. Mussolini miał
wręcz zwolenników pochodzenia Ŝydowskiego wśród przemysłowców
i wielkich posiadaczy ziemskich, którzy na początku pomagali mu fi-
nansowo31. Miał teŜ bliskich kolegów pochodzenia Ŝydowskiego, jak
na przykład działacz partii faszystowskiej Aldo Finzi czy Ŝydowska
kochanka, pisarka Margherita Sarfatti, autorka jego pierwszej auto-
ryzowanej biografii32. Około dwustu śydów wzięło udział w marszu
na Rzym33. W przeciwieństwie do tego, kolaborujący francuski reŜim
Vichy marszałka Petaina (1940-1944) był agresywnie antysemicki,
chociaŜ z innych punktów widzenia naleŜałoby go raczej określić jako
autorytarny3*, a nie faszystowski, jak zobaczymy w rozdziale ósmym.
Staje się więc problematyczne, czy zajadły antysemityzm moŜna uznać
za istotę faszyzmu35.
Kolejną sugerowaną istotną cechą charakterystyczną faszyzmu ma
być jego antykapitałizm, niechęć do mieszczaństwa. Wczesne ruchy
faszystowskie obnosiły się ze swoją niechęcią wobec wartości miesz-
czańskich i tych wszystkich, którzy pragnęli jedynie „zarabiać pienią-
dze, brudne pieniądze"36. Atakowano „międzynarodowy kapitalizm
finansowy" niemal tak samo głośno jak socjalizm. Obiecywano nie-
10
Wprowadzenie
mai wywłaszczyć właścicieli wielkich domów towarowych na rzecz
patriotycznie nastawionych rzemieślników oraz wielkich posiadaczy
ziemskich na rzecz chłopów37.
Gdziekolwiek jednak partie faszystowskie dochodziły do władzy, nig-
dzie nie realizowały owych antykapitalistycznych gróźb. Z największą
gwałtownością i starannością wprowadzały natomiast w Ŝycie groźby
kierowane przeciwko socjalistom. Wśród najbardziej wyrazistych ob-
razów propagandowych znalazły się uliczne walki z młodymi komuni-
stami o panowanie nad miastem38. Kiedy władza została juŜ zdobyta,
faszystowskie reŜimy zakazały strajków, rozwiązały niezaleŜne związki
zawodowe, zmniejszyły siłę nabywczą pracowników najemnych i obfity
strumień pieniędzy skierowały na przemysł zbrojeniowy ku ogrom-
nemu zadowoleniu pracodawców. W obliczu tych konfliktów między
słowami a działaniami dotyczącymi kapitalizmu uczeni doszli do prze-
ciwstawnych konkluzji. Niektórzy z nich, biorąc zapowiedzi dosłownie,
uznają faszyzm za radykalną postać antykapitalizmu39. Inni, nie tylko
marksiści, zajmują diametralnie przeciwną pozycję, Ŝe faszyści szli
na pomoc kapitalizmowi znajdującemu się w kłopotach i przy uŜyciu
nadzwyczajnych środków wsparli istniejący system podziału własności
i hierarchii społecznej.
W tej ksiąŜce zajmuję stanowisko, Ŝe to, co faszyści robili, mówi
nam przynajmniej tyle samo, ile to, co mówili. To, co głosili, oczy-
wiście nie moŜe zostać zignorowane, gdyŜ pomaga wyjaśnić, na czym
polegała ich atrakcyjność. Jednak nawet w najbardziej radykalnej po-
staci antykapitalistyczna retoryka faszystów była bardzo wybiórcza.
Podczas gdy potępiali międzynarodowy kapitał spekulacyjny (wraz ze
wszystkimi innymi postaciami internacjonalizmu, kosmopolityzmu
czy globalizmu — tak kapitalistycznego, jak i socjalistycznego), szano-
wali własność producentów narodowych, którzy stanowili bazę spo-
łeczną odrodzonego narodu40. Jeśli atakowali burŜuazję, to za to, Ŝe jest
zbyt niemrawa i indywidualistyczna, aby uczynić naród silnym, a nie
za to, Ŝe pozbawiała proletariat wartości dodatkowej. W kapitalizmie
krytykowali nie wyzysk, ale materializm, obojętność wobec narodu,
niezdolność do rozbudzenia ducha41. Co więcej, faszyści odrzucali po-
gląd, Ŝe siły ekonomiczne są podstawowymi siłami sprawczymi histo-
Wprowadzenie 11
rii. Według faszystów źle funkcjonujący kapitalizm w okresie między-
wojennym nie wymagał gruntownego przeorganizowania; mogła go
uzdrowić odpowiednia wola polityczna zapewnienia pełnego zatrud-
nienia i wydajności42. Kiedy faszyści znajdowali się juŜ przy władzy,
konfiskowali własność jedynie obcych i śydów. Nie zmieniła się hie-
rarchia społeczna, moŜe z wyjątkiem wyniesienia kilku awanturników
na wysokie stanowiska. Co najwyŜej zastąpiono prawa rynku państwo-
wym kierownictwem gospodarczym, ale w czasie Wielkiego Kryzysu
większość przemysłowców aprobowała takie działania. Jeśli faszyzm
był „rewolucyjny" to w szczególnym znaczeniu, bardzo odległym od
tego, jakie przypisywano temu określeniu między 1789 a 1917 rokiem,
czyli od głębokiego przeobraŜenia porządku społecznego i redystrybu-
cji władzy społecznej, politycznej i ekonomicznej.
Z drugiej strony faszyzm u władzy wprowadzał pewne zmiany, do-
statecznie głębokie, aby nazwać je „rewolucyjnymi", jeśli zgodzilibyśmy
się nadać temu określeniu inne znaczenie. W swoim pełnym rozwoju
faszyzm na nowo nakreślił granice między tym, co prywatne, a tym, co
publiczne, ostro ograniczając to, co było dotąd niepodwaŜalnie prywat-
ne. Zmienił praktykę bycia obywatelem z korzystania z praw i wypeł-
niania obowiązków na udział w masowych demonstracjach poparcia
i akceptacji. Przebudował relacje między jednostką a kolektywem, tak
Ŝe jednostka nie miała Ŝadnych praw, jeśli nie realizowała interesów
wspólnoty. Rozszerzył władzę wykonawczą — partii i państwa — w ce-
lu wypracowania totalnej kontroli. W końcu uwolnił agresywne emo-
cje do tej pory znane w Europie tylko w czasach wojen czy rewolu-
cji. Tego rodzaju przemiany często konfliktowały faszystów z siłami
konserwatywnymi zakorzenionymi w rodzinie, Kościołach, hierarchii
społecznej czy własności. Dalej43, kiedy lepiej zbadamy złoŜone związki
współudziału, porozumienia i sporadycznie pojawiającego się sprzeci-
wu, które połączyły kapitalistów z faszystami przy władzy, zobaczymy,
Ŝe nie moŜna uznawać faszyzmu po prostu za postać siłowo realizo-
wanego konserwatyzmu, nawet jeśli podtrzymywał istniejący reŜim
własności i hierarchii społecznej.
Okazuje się, Ŝe trudno umieścić faszyzm na tradycyjnej mapie po-
litycznej podzielonej na lewicę i prawicę. Czy na początku sami przy-
12
Wprowadzenie
wódcy faszystowscy potrafiliby to zrobić? Kiedy Mussolini zebrał
swoich towarzyszy w marcu 1919 roku na Piazza San Sepolcro, nie
do końca było jasne, czy zamierza rywalizować z dawnymi towarzy-
szami z Włoskiej Partii Socjalistycznej na lewicy, czy teŜ zaatakować
ich wprost z pozycji prawicowych. Gdzie na włoskiej scenie politycznej
miał znaleźć swoje miejsce, jak to nazywał sam Mussolini, „narodo-
wy syndykalizm"?44 W gruncie rzeczy faszyzm zawsze zachowywał tę
dwuznaczność.
Jedno było tylko jasne dla faszystów: nie znajdowali się w centrum.
Pogarda faszystów dla miękkiego, pełnego samozadowolenia, kompro-
misowego centrum była zupełna (chociaŜ partie faszystowskie aktyw-
nie dąŜące do przejęcia władzy mogły potrzebować wspólnego działa-
nia z centrowymi elitami przeciwko wspólnym wrogom z lewicy). Ich
pogarda dla liberalnego parlamentaryzmu i dla niedbałego mieszczań-
skiego indywidualizmu, a takŜe ich rozbicie i wyraŜane radykalnym
tonem rady dotyczące leczenia narodowej słabości zawsze kłóciły się
z gotowością zawiązywania pragmatycznych koalicji z narodowymi
konserwatystami przeciwko internacjonalistycznej lewicy. Ostateczną
odpowiedzią faszystów na tradycyjny podział polityczny na prawicę
i lewicę miało być twierdzenie, Ŝe podział taki uczynili przestarza-
łym, „nie będąc ani prawicą, ani lewicą", wykraczając poza taki podział
i jednocząc naród.
Kolejna sprzeczność między faszystowską retoryką i praktyką doty-
czy modernizacji: przejścia od Ŝycia wiejskiego do miejskiego, od pro-
dukcji rzemieślniczej do przemysłowej, podziału pracy, społeczeństwa
świeckiego i technologicznej racjonalizacji. Faszyści często przeklinali
bezimienne miasta i materialistyczny laicyzm i wychwalali agrarną
utopię, wolną od niezakorzenienia, konfliktów i niemoralności miej-
skiego Ŝycia45. Ale przywódcy faszystowscy uwielbiali teŜ swoje szybkie
samochody46 i samoloty47, a do rozpropagowania swego przesłania wy-
korzystywali oszałamiające najnowsze techniki propagandowe i kunszt
reŜyserski. Kiedy juŜ znaleźli się przy władzy, natychmiast forsowali
rozwój przemysłowy w celu remilitaryzacji kraju. Dlatego trudno po-
strzegać istotę faszyzmu wyłącznie jako reakcję na nowoczesność48, czy
teŜ jako modernizującą dyktaturę
,49
Wprowadzenie
Najlepiej szukać rozwiązania nie przez biegunowe przeciwstawienia,
ale przez prześledzenie związku między nowoczesnością a faszyzmem
zachodzącego w toku złoŜonego historycznego procesu. Związek ten
wyglądał całkowicie inaczej w róŜnych stadiach. Wcześnie rozwijające
się ruchy faszystowskie wykorzystywały protesty ofiar gwałtownego
uprzemysłowienia i globalizacji — tych, którzy z powodu moderniza-
cji przegrywali, wykorzystując — co nie dziwi — najnowocześniejsze
metody i techniki propagandowe50. W tym samym czasie zadziwiają-
ca liczba „nowoczesnych" intelektualistów traktowała faszystowskie
połączenie upodobania do nowoczesnej techniki z atakami na mo-
dernistyczne społeczeństwo przy jednoczesnej pogardzie dla konwen-
cjonalnych upodobań mieszczaństwa za wyjątkowo przyjemne z este-
tycznego i emocjonalnego punktu widzenia51. Później, juŜ u władzy,
reŜimy faszystowskie decydowały się rozsądnie na drogę przemysłowej
koncentracji i wydajności, autostrady52 i broń. Pęd ku remilitaryzacji
i narastającej wojnie o płace szybko usunął na bok sen o raju dla wal-
czących rzemieślników i chłopów, którzy tworzyli pierwszą masową
bazę ruchu, pozostawiając jedynie kilka krytych strzechą schronisk
turystycznych dla młodzieŜy, weekendowe Lederhosen* Hitlera i zdję-
cia rozebranego Mussoliniego pomagającego w Ŝniwach — symbole
wczesnej tęsknoty za wiejskim Ŝyciem53.
Dopiero po całościowym prześledzeniu wędrówki faszyzmu będzie-
my mogli rozwikłać dwuznaczny związek między nim a nowoczesno-
ścią, związek, który sprawia tyle kłopotu wszystkim poszukującym od-
powiedzi na pytanie o istotę faszyzmu. Niektórzy szli za faszyzmem,
organizując sobie osobistą karierę. Albert Speer wstąpił do partii
w styczniu 1931 roku. Był uczniem Heinricha Tessenowa w Techni-
schen Hochschule Berliner-Charlottenburg, który „nie był nowocze-
sny, ale w pewnym sensie bardziej nowoczesny niŜ inni" w swym prze-
konaniu do prostej, organicznej architektury54. Speer po 1933 roku
zaczął tworzyć monumentalne projekty miejskie dla Hitlera, a w latach
1942-1945 awansował na zarządcę niemieckiej gospodarki jako mi-
nister ds. zbrojeń. Ale nowoczesność, do której zmierzały reŜimy fa-
* Lederhosen (niem.) — skórzane spodnie do kolan, typowe dla folkloru Bawarii, często
noszo-
ne przez Hitlera (przyp. red. nauk.).
14
Wprowadzenie
szystowskie, była inna: technologicznie zaawansowane społeczeństwo,
w którym nowoczesne odłamy i podziały zostaną przytłumione przez
siłę integracji i kontroli faszyzmu55.
Wielu widziało w ostatecznej wojennej radykalizacji faszyzmu —
w mordowaniu śydów — odrzucenie nowoczesnej racjonalności i po-
wrót do barbarzyństwa56. JednakŜe dałoby się pojmować je jako kolejny
amok nowoczesności faszyzmu. Nazistowskie „oczyszczenie rasowe"
oparta na sugestiach dwudziestowiecznej medycyny i higienie zdro-
wia publicznego gotowość oczyszczenia, eugeniczne pragnienie od-
rzucenia tego, co niepasujące i nieczyste57, estetyka doskonałego ciała
i naukowa racjonalność odrzucają kryteria moralne jako nieistotne58.
Sugerowano, Ŝe staroświeckie pogromy musiałyby trwać dwieście lat,
by dokonać tego, co zostało zrobione w trwającym trzy lata Holocau-
ście dzięki wykorzystaniu zaawansowanej technologii59.
ZłoŜony związek między faszyzmem a nowoczesnością nie moŜe zo-
stać rozwikłany szybko przez proste orzeczenie. NaleŜy w tym celu prze-
śledzić historię zdobywania i praktykowania władzy przez faszyzm60.
Najbardziej zadowalająca praca na ten temat pokazuje, jak antymoder-
nistyczne resentymenty zostały skanalizowane i zneutralizowane, krok
po kroku, w drodze szczególnego ustawodawstwa, przez potęŜniejsze
siły pragmatyczne i intelektualne pracujące w słuŜbie alternatywnej
nowoczesności51. Musimy przestudiować całą drogę faszyzmu — jak
działał on w praktyce — zanim zdołamy jasno go zrozumieć.
Kolejny problem z typowymi wyobraŜeniami o faszyzmie polega na
tym, Ŝe skupiają się one na wydarzeniach o szczególnym napięciu w hi-
storii tego zjawiska — marsz na Rzym, podpalenie Reichstagu, Kristall-
nacht — a pomijają codzienne doświadczenie i udział zwykłych ludzi
w ustanowieniu i funkcjonowaniu faszystowskich reŜimów. Ruchy fa-
szystowskie nigdy nie rozwinęłyby się bez pomocy zwyczajnych ludzi,
nawet porządnych obywateli. Faszyści nigdy nie zdobyliby władzy bez
przyzwolenia czy nawet czynnego udziału tradycyjnych elit — głów
państw, partyjnych przywódców, oficjeli rządowych — z których wielu
odczuwało zresztą wyraźny niesmak z powodu brutalności faszystow-
skich bojówek. NaduŜycia faszyzmu będącego u władzy takŜe wyma-
gały współudziału członków establishmentu: urzędników, dowódców
Wprowadzenie 15
policji, oficerów wojska, przedsiębiorców. Aby w pełni zrozumieć,
jak funkcjonowały reŜimy faszystowskie, musimy zejść do poziomu
zwyczajnych ludzi i zbadać ich najzwyklejsze wybory dokonywane
w codziennym Ŝyciu. Dokonywanie takich wyborów oznaczało akcep-
towanie pozornie mniejszego zła albo odwracanie wzroku od niektó-
rych ekscesów, które w krótszej perspektywie zdawały się nieszkodliwe
na krótką metę, a nawet stopniowo moŜliwe do zaakceptowania, ale
które kumulowały się aŜ do ostatecznych potwornych rezultatów.
Dla przykładu rozwaŜmy reakcje zwyczajnych Niemców na wyda-
rzenia Kristallnacht („nocy kryształowej"). W nocy z 9 na 10 listopada
1938 roku nazistowskie partyjne bojówki, podburzone prowokacyjnym
wystąpieniem wygłoszonym do przywódców partyjnych przez mini-
stra propagandy Josepha Goebbelsa, a takŜe w odpowiedzi na zamor-
dowanie niemieckiego dyplomaty w ParyŜu przez młodego polskiego
śyda doprowadzonego do wściekłości wyrzuceniem z Niemiec jego
rodziców, zaatakowały Ŝydowskie gminy w Niemczech, podpaliły setki
synagog, zniszczyły ponad siedem tysięcy Ŝydowskich sklepów, depor-
towały około dwudziestu tysięcy śydów do obozów koncentracyjnych
i zabiły co najmniej dziewięćdziesięciu jeden śydów. Na niemieckich
śydów nałoŜono w sumie grzywnę w wysokości miliarda marek, a zwrot
z tytułu ubezpieczenia mienia został w całości przejęty przez państwo
niemieckie jako rekompensata za incydentalne zniszczenie mienia nie-
Ŝydowskiego. Dziś jest oczywiste, Ŝe wielu zwykłych obywateli czuło
niesmak z powodu okrucieństw, jakie dokonywały się pod ich oknami62.
Jednak to obrzydzenie było przejściowe i nie pozostawiło trwałych śla-
dów. Dlaczego nie doszło do sądowych rozpraw czy prokuratorskich
albo administracyjnych dochodzeń? Kiedy zrozumiemy bankructwo
systemu sprawiedliwości, upadek religijnych i cywilnych autorytetów
czy brak obywatelskiego oporu dla działań Hitlera w listopadzie 1938
roku, to zaczniemy takŜe pojmować szerszy kontekst osobistych i in-
stytucjonalnych akceptacji, w którego ramach bojówkarska mniejszość
była w stanie odrzucić wszelkie ograniczenia, aby w skądinąd rozwinię-
tym i cywilizowanym kraju dokonać ludobójstwa.
Trudne pytania, na które trzeba odpowiedzieć, dotyczą spraw o wiele
powaŜniejszych niŜ proste obrazy samotnego przywódcy i rozentuzja-
16
Wprowadzenie
zmowanych tłumów. Ujawniają takŜe trudności, które pojawiają się
przy poszukiwaniu istoty rzeczy, „esencji faszyzmu" owego „minimum
faszyzmu" dzięki któremu mamy nadzieję sformułować zgrabną ogólną
definicję faszyzmu.
Definicje są z natury rzeczy ograniczające. Ukazują statyczny obraz
czegoś, co lepiej dostrzega się w ruchu, opisują ze swej istoty jako „sta-
tyczny posąg"63 coś, co lepiej pojmuje się jako proces. Zbyt często pod-
dają się intelektualnej pokusie traktowania zapowiedzi programowych
jako obowiązującego stanu rzeczy i identyfikują faszyzm bardziej przez
to, co mówił, niŜ przez to, co robił. Poszukiwanie doskonałej definicji
przez zredukowanie faszyzmu do jednego, wiecznego i doskonałego
zdania zdaje się raczej zamykać drogę pytaniom o korzenie i kierunek
rozwoju faszyzmu, niŜ ją otwierać. To trochę tak, jakby oglądać wosko-
we figury w muzeum Madame Tussaud zamiast Ŝywych ludzi czy ptaki
w gablocie zamiast w ich naturalnym środowisku.
Oczywiście nie powinno się dyskutować o faszyzmie, nie sformu-
łowawszy w którymś momencie poglądu, czym on jest. W tej ksiąŜce
proponuję dotrzeć do takiego poglądu pod koniec poszukiwań, nie
na początku. Proponuję teraz odłoŜyć na bok potrzebę definiowania
i zbadać w działaniu to, co zwykło się uwaŜać za ruchy i reŜimy faszy-
stowskie (Włochy i Niemcy będą dominować w tej próbie). Zbadam
ich historyczną drogę jako serię procesów rozłoŜonych w czasie, a nie
wyraz jakiejś ustalonej istoty rzeczy64. Zaczniemy od strategii działania
zamiast definicji.
Strategie
RóŜnice w podejściu do interpretowania faszyzmu zmieniły się
w z gruntu róŜne intelektualne podejścia. Którą to właściwie część
słonia powinniśmy zbadać? Które ze współczesnych europejskich czy
amerykańskich doświadczeń powinniśmy zgłębić w poszukiwaniu
źródeł faszyzmu i postrzegać je jako ziarno, z którego wykiełkowały?
W jakich okolicznościach faszyzm rozwinął się najbujniej? No i które
z faszystowskich doświadczeń — jego źródeł, jego rozwoju, jego dzia-
Wprowadzenie 17
łania po przejęciu władzy — ujawniają najwyraźniej całą naturę tego
złoŜonego zjawiska?
Gdyby zapytać, jakiego rodzaju bestią jest faszyzm, większość lu-
dzi odpowie bez wahania „faszyzm jest ideologią"65. Przywódcy faszy-
stowscy nigdy nie przestali twierdzić, Ŝe są prorokami idei, inaczej niŜ
materialistyczni liberałowie czy socjaliści. Hitler nieustannie mówił
o Weltanschauung czy „światopoglądzie" niezbyt piękne słowo, na któ-
re udało mu się zwrócić uwagę całego świata. Mussolini szczycił się
siłą faszystowskiego credo66. Faszysta, według tego podejścia, to ktoś,
kto przyjmuje faszystowską ideologię — ideologię, która jest czymś
więcej niŜ tylko ideą, jest totalnym systemem myśli zaangaŜowanym
w realizację ogólnoświatowego projektu67. Niemal automatyczne stało
się skupienie uwagi w ksiąŜce o faszyzmie na myślicielach, którzy jako
pierwsi połączyli te poglądy i sposoby myślenia, które obecnie nazy-
wamy faszyzmem.
Wydaje się, Ŝe potem powinniśmy „rozpocząć analizowanie progra-
mów, doktryn i propagandy w kilku najwaŜniejszych ruchach faszy-
stowskich, przejść do realizowanej polityki i dokonań dwóch jedynie
godnych uwagi reŜimów faszystowskich"68. Stawiając na pierwszym
miejscu programy, milcząco zakładamy, Ŝe faszyzm był kolejnym
„izmem" jak inne wielkie polityczne systemy współczesnego świata:
konserwatyzm, liberalizm, socjalizm. Zwykle uwaŜa się za rzecz oczy-
wistą, iŜ takie podejście warte jest rozpatrzenia.
Pozostałe „izmy" powstawały w czasach, kiedy polityka była sprawą
dŜentelmenów prowadzoną przez przeciągające się, uczone debaty par-
lamentarne wykształconych męŜczyzn, którzy odwoływali się zarówno
do rozumu, jak i do uczuć. Klasyczne „izmy" opierały się na spójnych
systemach filozoficznych wyłoŜonych w pracach systematycznych my-
ślicieli. Opisanie ich przez zbadanie programów i filozofii, która za nimi
stała, wydaje się po prostu naturalne.
W przeciwieństwie do tego faszyzm był nowym wynalazkiem stwo-
rzonym od podstaw dla epoki czasów polityki masowej. Odwoływał się
głównie do emocji przez wykorzystanie rytuału, starannie wyreŜysero-
wanych ceremonii i zawzięcie napastliwej retoryki. Rola, jaką odgry-
wały w tym programy i doktryny, przy bliŜszym poznaniu okazuje się
18
Wprowadzenie
zupełnie inna niŜ ta, jaką odgrywały w konserwatyzmie, liberalizmie
i socjalizmie. Faszyzm nie opiera się wprost na opracowanym systemie
filozoficznym, ale raczej na popularnych poglądach o rasach panów,
ich niesprawiedliwej doli oraz prawie do dominacji nad gorszymi lu-
dami. Nie podpierał się intelektualnie Ŝadnym z twórców systemów
jak Marks, ani Ŝadnym z głównych krytyków inteligenckich jak Mili,
Burkę czy Tocqueville69.
Zupełnie inaczej niŜ w klasycznych „izmach" racja faszyzmu nie za-
leŜy od prawdziwości Ŝadnej z propozycji złoŜonych w jego imieniu.
Faszyzm jest „prawdziwy" o tyle, o ile pomaga wypełnić przeznacze-
nie wybranej rasy albo narodu, albo krwi, uwikłanych razem z innymi
w darwinowskiej walce, a nie w świetle jakiegoś abstrakcyjnego czy
uniwersalnego rozumu. Pierwsi faszyści byli w tej kwestii całkowicie
szczerzy.
My [faszyści] nie uwaŜamy, aby ideologia była problemem, który da się
rozwiązać, tak aby prawda triumfowała. Ale czy w takim razie walka o ide-
ologię oznacza zaledwie walkę o pozory? Bez wątpienia, dopóki traktować
się ją będzie według jej wyjątkowej i skutecznej psychologiczno-historycznej
wartości. Prawda ideologii leŜy w jej zdolności do pobudzenia z kolei naszej
zdolności do idealizowania i działania. Prawda jest o tyle absolutna, o ile Ŝyjąc
w nas, wystarcza do pobudzenia tych moŜliwości70.
Prawdą było wszystko, co pozwalało nowym faszystowskim męŜ-
czyznom (i kobietom) zdominować innych, wszystko, co pozwalało
wybranemu narodowi triumfować.
Faszyzm polegał nie na prawdzie swojej doktryny, ale na mistycznym
zjednoczeniu swojego przywódcy z historycznym przeznaczeniem jego
narodu, co nawiązywało do romantycznych idei narodowego rozkwitu
w przeszłości i indywidualnego artystycznego albo duchowego geniu-
szu, chociaŜ naleŜy pamiętać, Ŝe z drugiej strony faszyzm odrzucał
romantyczny zachwyt nad nieskrępowaną osobistą twórczością71. Fa-
szystowski przywódca pragnął wprowadzić swój naród do lepszego
królestwa polityki, którego będzie mógł doświadczyć zmysłami: cie-
pła, jakie daje przynaleŜność do rasy w pełni świadomej swej toŜsa-
mości, historycznego przeznaczenia i siły; podniecenia, jakie rodzi
współudział w wielkim i kolektywnym przedsięwzięciu; satysfakcji
Wprowadzenie 19
z zanurzenia się w fali dzielonych wspólnie uczuć; dreszczu dominacji.
Faszyzm świadomie zastępował racjonalną debatę bezpośrednim do-
znaniem zmysłowym przemieniającym politykę, jak zauwaŜył wygnany
niemiecki krytyk kultury Walter Benjamin, w estetykę. A ostatecznym
doświadczeniem estetycznym faszysty, ostrzegał Benjamin w roku
1936, jest wojna72.
Przywódcy faszystowscy nie czynili tajemnicy z tego, Ŝe nie mają
programu. Mussolini nie posiadał się z tego powodu z radości. „Fasci di
Combattimento", napisał w „Postulatach Programu Faszystów" w maju
1920 roku, „...nie czują się związani z Ŝadną szczególną postacią dok-
tryny"73. Na kilka miesięcy przed przyjęciem funkcji premiera Włoch
odparł zadzierzyście krytykowi, który chciał wiedzieć, jaki Mussoli-
ni ma program: „Demokraci z «11 Mondo» chcą znać nasz program?
Chodzi nam o to, by złamać kark demokratom z «ll Mondo». I to im
szybciej, tym lepiej"74. „Pięść" zapewniał faszystowski bojownik w roku
1920, „jest syntezą naszej teorii"75. Mussolini lubił twierdzić, Ŝe on sam
jest definicją faszyzmu. Współcześni ludzie potrzebowali woli i przy-
wództwa Duce, nie doktryny. Dopiero w roku 1932, kiedy był u władzy
juŜ od dziesięciu lat i kiedy zapragnął „normalizacji" dla swego reŜi-
mu, Mussolini wyłoŜył faszystowską doktrynę w artykule (współtwórcą
którego był filozof Giovanni Gentile) dla nowej Encidopedia italia-
na76. Najpierw władza, potem doktryna. Hannah Arendt zauwaŜyła,
Ŝe Mussolini „był zapewne pierwszym przywódcą partii, który odrzu-
cił formalny program i zastąpił go natchnionym przywództwem oraz
samym działaniem"77.
Hitler przedstawił program (25 punktów z lutego 1920 roku), ale
chociaŜ ogłosił, Ŝe jest on niezmienny, wiele z jego postanowień igno-
rował. ChociaŜ świętowano rocznicę ogłoszenia programu, punkty sta-
nowiły zaledwie przewodnik do działania, a nie sygnał do zaprzestania
debaty wewnątrz partii. W pierwszym przemówieniu publicznym, któ-
re Hitler wygłosił jako kanclerz, wyśmiewał tych, którzy mówili „pokaŜ
nam szczegóły swojego programu. Zawsze odmawiałem wychodzenia
przed Volk i składania tanich obietnic"78.
Ze szczególnego stosunku faszyzmu do doktryny wynikały róŜno-
rakie konsekwencje. Bez wątpienia bardziej liczyła się gorliwość wy-
20
Wprowadzenie
znawców niŜ ich rozumna aprobata79. Programy były dość płynne. Re-
lacja między intelektualistami a ruchem, który gardził myśleniem, była
nawet trudniejsza niŜ nieustannie zadraŜniona relacja przedstawicieli
świata intelektualistów z komunistami. Wielu intelektualistów towa-
rzyszących faszyzmowi w pierwszych dniach odeszło, a nawet przeszło
do opozycji, kiedy zwycięskie ruchy faszystowskie poszły na niezbędne
kompromisy, by zyskać sojuszników i władzę, albo, co takŜe się zdarza-
ło, pokazały swój brutalny antyintelektualizm. Tych intelektualistów
spotkamy jeszcze podczas dalszych rozwaŜań.
Radykalnie instrumentalne podejście faszyzmu do prawdy wyjaśnia,
dlaczego faszyści nigdy nie kłopotali się pisaniem kazuistycznej litera-
tury, kiedy zmieniali program, co przecieŜ robili często, i to bez skru-
pułów. Stalin nieustannie pisał, aby dowieść, Ŝe jego polityka współ-
gra jakoś z pryncypiami wyznaczonymi przez Marksa i Lenina; Hitler
i Mussolini nigdy nie zajmowali się takim teoretycznym uzasadnia-
niem. Das Blut czy la razza wyznaczały, kto ma rację. To jednak nie
znaczy, Ŝe ideologiczne korzenie wczesnego faszyzmu nie są waŜne.
Powinniśmy ustalić, co intelektualna i kulturalna historia załoŜycieli
moŜe wnieść do zrozumienia faszyzmu, a czego nie zdoła.
Myśliciele wczesnego okresu mieli wieloraki wpływ. Po pierwsze po-
mogli stworzyć przestrzeń dla ruchów faszystowskich przez osłabienie
przywiązania elit do wartości oświecenia, dotąd powszechnie akcepto-
wanych i stosowanych w konkretnej formie konstytucyjnych rządów
liberalnego społeczeństwa. Zatem intelektualiści sprawili, Ŝe moŜna
sobie było wyobrazić faszyzm. To, co Roger Chartier powiedział o kul-
turalnym podłoŜu jako „przyczynie" rewolucji francuskiej, doskonale
odnosi się równieŜ do historii faszyzmu: „przypisywanie «kulturalnego
pochodzenia» rewolucji francuskiej w Ŝadnym razie nie wyjaśniło przy-
czyn rewolucji; raczej określiło pewne warunki, które uczyniły rewo-
lucję moŜliwą, gdyŜ stała się wyobraŜalna"80. Wreszcie intelektualiści
pomogli tak pokierować wybuchowymi emocjami, Ŝe lewica przestała
być jedyną ucieczką dla rozgniewanych oraz dla wszystkich ogarnię-
tych marzeniami o zmianie.
Ideologiczne fundamenty faszyzmu znalazły się ponownie w cen-
trum zainteresowania w ostatnich stadiach, jako akompaniament
Wprowadzenie 21
i przewodnik w czasach wojennego radykalizmu. Kiedy twardy trzon
faszystów uniezaleŜnił się od konserwatywnych sojuszników na fron-
cie wojennym albo na okupowanych terytoriach, ich rasowa nienawiść
i pogarda dla liberalnych i humanistycznych wartości na nowo się
umocniły w zbrodniach dokonywanych w Libii, Etiopii, Polsce i Związ-
ku Radzieckim81.
O ile studia nad ideologią faszyzmu pomagają objaśnić pierwsze
i ostatnie odsłony faszystowskiego cyklu, o tyle mniej uŜyteczne się
stają, gdy chcemy zrozumieć to, co działo się między początkiem
i końcem. Aby zostać głównym graczem na politycznej scenie, aby
zdobyć władzę i z niej skorzystać, przywódcy faszystowscy angaŜo-
wali się w budowanie sojuszy i politycznych kompromisów i w ten spo-
sób odkładali na bok swoje programy i akceptowali odstępowanie al-
bo marginalizowanie niektórych swoich wczesnych bojowników. Te-
mu zagadnieniu przyjrzymy się bliŜej w rozdziałach trzecim i czwar-
tym.
śadna rozsądna strategia badawcza faszyzmu nie moŜe pominąć
zbadania złoŜonego kontekstu, w którym faszyzm powstał i rozwijał
się. Niektóre podejścia do faszyzmu zaczynają od kryzysu, na który
fenomen ten miał być odpowiedzią, i tym samym ryzykują uczynienie
z kryzysu przyczyny. Według marksistów kryzys kapitalizmu zrodził
faszyzm. Wobec niemoŜliwości opanowania stale rozwijających się ryn-
ków, uzyskania nieograniczonego dostępu do surowców i zaspokojenia
nieustającego zapotrzebowania na tanią siłę roboczą przez normalne
działania konstytucyjnych rządów i wolny rynek, kapitaliści poczuli
się zmuszeni, zdaniem marksistów, do znalezienia nowych sposobów
realizacji tych celów siłą.
Inni postrzegają kryzys jako słabość liberalnego państwa i społe-
czeństwa (w leseferystycznym rozumieniu ówczesnego liberalizmu)
niezdolnych do poradzenia sobie z wyzwaniami świata po pierwszej
wojnie światowej. Wojny i rewolucje wywołały problemy, z którymi
ani parlament, ani wolny rynek — podstawowe rozwiązania liberal-
ne — nie potrafiły dać sobie rady: zakłócenia gospodarek poddanych
czasowi wojny i masowe bezrobocie wynikłe z demobilizacji; galopu-
jąca inflacja; narastające napięcia społeczne i pęd ku rewolucji; przy-
22
Wprowadzenie
znanie praw wyborczych masom źle wykształconych obywateli nie
mających doświadczenia w przyjmowaniu na siebie obywatelskiej od-
powiedzialności; namiętności rozbudzone przez wojenną propagandę;
rozregulowanie międzynarodowego handlu i wymiany przez wojenne
długi i zmieniające się kursy walut. Faszyzm wystąpił z nowymi roz-
wiązaniami dla tych wyzwań. Tymi kluczowymi kwestiami zajmiemy
się w rozdziale trzecim.
Faszyści nienawidzili liberałów równie mocno jak socjalistów, ale
z innych powodów. Dla faszystów internacjonalistyczna, socjalistycz-
na lewica była wrogiem, a liberałowie byli wspólnikami wroga. Z ich
bezsilnymi rządami, z zaufaniem do otwartych dyskusji, słabym wpły-
wem na opinię publiczną i niechęcią do uŜywania siły liberałowie byli
w oczach faszystów karygodnie niekompetentnymi obrońcami naro-
du przed walką klasową proponowaną przez socjalistów. Co się tyczy
nękanych kłopotami liberałów, klas średnich przestraszonych podno-
szącą głowę lewicą, nie potrafiących zdobyć masowego poparcia, w ob-
liczu trudnych wyborów oferowanych przez dwudziesty wiek, często
byli równie gotowi współpracować z faszystami jak konserwatyści.
KaŜda metoda prowadząca do zrozumienia faszyzmu musi się po-
godzić z wielką róŜnorodnością problemów narodowych. Podstawową
kwestią w tej sprawie jest ustalenie, czy faszyzmy są bardziej zróŜnico-
wane niŜ inne „izmy".
Niniejsza ksiąŜka przyjmuje, Ŝe są, poniewaŜ odrzucają wszelkie
wartości uniwersalne inne niŜ sukces wybranego narodu w darwinow-
skiej walce o prymat. W faszystowskim systemie wartości wspólno-
ta wysuwa się przed ludzkość, a przestrzeganie praw jednostki i na-
leŜnych jej swobód ustępuje miejsca przeznaczeniu Volk czy razzaS2.
W efekcie kaŜdy kolejny narodowy ruch faszystowski dawał pełen wy-
raz własnemu kulturowemu partykularyzmowi. Faszyzm, inaczej niŜ
inne „izmy" nie był na eksport: kaŜdy ruch zazdrośnie strzegł swo-
jej własnej recepty na narodowe odrodzenie, a faszystowscy przy-
wódcy w niewielkim stopniu, jeśli w ogóle, czuli jakieś pokrewieństwo
z zagranicznymi kuzynami. Jakakolwiek „internacjonalistyczna" praca
w obrębie faszyzmu okazała się niemoŜliwa83.
Zamiast rozłoŜyć bezsilnie ręce wobec radykalnych rozbieŜności
Wprowadzenie_______________________________________________________23
w obrębie faszyzmu, zróbmy z tej konieczności zaletę. RóŜnorod-
ność zachęca do porównań. Istnieją róŜnice dzielące nazizm Hitlera
od faszyzmu Mussoliniego, a oba te ruchy od, powiedzmy, religijno-
-mesjanistycznego Legionu Michała Archanioła Corneliu Codreanu
w Rumunii. Porównanie, jak przypomina nam Marc Bloch, jest naj-
bardziej uŜyteczne do wykazania róŜnic84. W tym celu wykorzystam
porównania. Nie będę specjalnie szukał podobieństw — decydując, czy
jakiś reŜim mieści się w definicji jakiejś istoty faszyzmu. Tego rodzaju
typologia, szeroko rozpowszechniona w literaturze o faszyzmie, nie
prowadzi zbyt daleko. Zamiast tego postaram się poszukać tak do-
kładnie, jak tylko to moŜliwe, przyczyn wywołujących róŜne rezultaty.
Ruchy, które nazywały siebie faszystowskimi albo rozmyślnie kształto-
wały się na wzór faszyzmu Mussoliniego, istniały w kaŜdym zachodnim
kraju po pierwszej wojnie światowej, ale istniały takŜe w niektórych
krajach poza światem Zachodu. Dlaczego ruchy o podobnej inspiracji
osiągnęły róŜne rezultaty w róŜnych społeczeństwach? Tak rozumiane
porównywanie będzie podstawową metodą mojej pracy.
Dokąd powędrujemy?
W obliczu ogromnej róŜnorodności form faszyzmu i ulotności „fa-
szystowskiego minimum" istnieją trzy podejścia. Jak zauwaŜyliśmy na
początku, niektórzy uczeni, zirytowani powierzchownością terminu
„faszyzm" w powszechnym rozumieniu, zaprzeczają, jakoby miał on
w ogóle jakieś uŜyteczne znaczenie. PowaŜnie proponowali ogranicze-
nie go do przypadku Mussoliniego85. Gdybyśmy podąŜyli tym tropem,
reŜim Hitlera powinniśmy nazwać nazizmem, Mussoliniego faszy-
zmem, a kaŜdy inny pokrewny ruch jego własnym imieniem. KaŜdy
powinniśmy traktować jako oddzielne zjawisko.
Niniejsza ksiąŜka odrzuca taki nominalizm. NaleŜy uchronić termin
„faszyzm" przed niedbałym uŜywaniem, a nie całkowicie się go wyzby-
wać. On jest niezbędny. Potrzebujemy ogólnego określenia dla zjawiska
jako takiego, być moŜe najwaŜniejszej politycznej nowości dwudzie-
stego wieku: powszechnego ruchu skierowanego przeciwko lewicy
24
Wprowadzenie
i przeciwko indywidualistycznemu liberalizmowi. Badając faszyzm,
dostrzegamy lepiej, jak wiek dwudziesty kontrastował z dziewiętna-
stym i czego powinien unikać wiek dwudziesty pierwszy.
Ogromna rozmaitość faszyzmów, jak juŜ zauwaŜyliśmy, nie jest po-
wodem do rezygnacji z tego określenia. Nie mamy przecieŜ wątpliwości
co do wartości określenia „komunizm" jako terminu ogólnego, choć
wyraŜamy nim zasadniczo odmienną treść, mówiąc o Rosji, Włoszech
czy KambodŜy. Nie odrzucamy takŜe pojęcia „liberalizm" tylko dlatego,
Ŝe polityka liberalna przyjmuje róŜne formy w wolnorynkowej, zaczy-
tanej w Biblii wiktoriańskiej Anglii, w protekcjonistycznej antyklery-
kalnej Trzeciej Republice Francuskiej czy w Bismarckowej agresywnie
zjednoczonej Rzeszy Niemieckiej. Prawdę powiedziawszy, to termin
„liberalizm" byłby lepszym kandydatem do wyrugowania niŜ „faszyzm"
teraz, kiedy Amerykanie „liberałami" nazywają głęboką lewicę, a Euro-
pejczycy odnoszą to pojęcie do zwolenników leseferystowskiego wol-
nego rynku Margaret Thatcher, Ronalda Reagana i Georga W. Busha.
Nawet faszyzm nie wprawia w takie zakłopotanie.
Kolejne podejście polega na zaakceptowaniu róŜnorodności ofero-
wanej przez faszyzm i tworzeniu encyklopedycznego przeglądu opi-
sującego jego liczne postacie86. Encyklopedyczny opis dostarcza od-
krywczych i fascynujących szczegółów, ale pozostawia nas z czymś, co
przypomina średniowieczny bestiariusz z drzeworytami przedstawia-
jącymi kaŜde ze stworzeń, sklasyfikowanych według cech zewnętrz-
nych, a wszystko na tle stylizowanych konarów i skał.
Trzecie podejście zręcznie omija róŜnorodność przez zbudowanie
„idealnego typu" który nie pasuje do Ŝadnego konkretnego przypadku,
ale pozwala nam przyjąć złoŜoną „esencję". Najpowszechniej akcepto-
waną ostatnio złoŜoną „modelową" definicją faszyzmu jest ta sformu-
łowana przez brytyjskiego uczonego Rogera Griffina: „Faszyzm jest
rodzajem politycznej ideologii, której mityczne jądro w swych róŜ-
norakich per mutacjach jest palingenetyczną formą populistycznego
ultranacj onalizmu"87.
Ta ksiąŜka proponuje na razie odłoŜyć na bok zarówno bestiariusz,
jak i esencję. One skazują nas na statyczny pogląd i w perspektywie
zachęcają do spoglądania na faszyzm w oderwaniu. Tymczasem lepiej
Wprowadzenie_________________________________________________________25
będzie popatrzeć na faszyzm w działaniu, od początku do ostatecz-
nej katastrofy, w całej plątaninie interakcji, jakie tworzy w społeczeń-
stwie. Zwykli obywatele oraz ci, którzy trzymają władzę polityczną,
społeczną, kulturalną i gospodarczą i współdziałali z faszyzmem albo
nie zdołali mu się przeciwstawić, naleŜą do tego opowiadania. Kiedy
wykonamy pracę, moŜe łatwiej nam będzie sformułować właściwą de-
finicję faszyzmu.
Będziemy musieli lepiej zrozumieć dwóch podstawowych koalicyj-
nych partnerów faszyzmu, liberałów i konserwatystów. W tej pracy
określenia „liberalizm" uŜywam w jego oryginalnym znaczeniu, z cza-
sów, kiedy faszyzm rósł w siłę, walcząc z nim, a nie w aktualnym przy-
wołanym amerykańskim rozumieniu. Europejscy liberałowie z począt-
ków dwudziestego wieku przywiązani byli do tego, co jawiło się jako
postępowe w poprzednim wieku, kiedy ciągle jeszcze unosił się kurz
po rewolucji francuskiej. Inaczej niŜ konserwatyści akceptowali rewo-
lucyjne cele wolności, równości i braterstwa, ale podchodzili do nich
w sposób odpowiadający wykształconej klasie średniej. Klasyczni libera-
łowie pojmowali wolność jako indywidualną wolność jednostki, przed-
kładając ograniczone rządy konstytucyjne i gospodarkę wolnorynkową
nad jakikolwiek interwencjonizm państwa, czy to merkantylistyczny,
jak na początku dziewiętnastego wieku, czy socjalistyczny, późniejszy.
Równość rozumieli jako szansę rozwinięcia talentu przez edukację;
akceptowali nierówność osiągnięć, a stąd władzy oraz zamoŜności. Bra-
terstwo uwaŜali za naturalny warunek wolnego człowieka (skłaniali się
do uznania spraw publicznych jako spraw męskich) i nie wymagają-
cy jakiegoś sztucznego wzmacniania, skoro interesy ekonomiczne są
w naturalny sposób zharmonizowane, a prawda wychodzi na jaw na
wolnym rynku idei. W taki oto sposób rozumiem uŜywane przeze mnie
w pracy pojęcie „liberalizm", nigdy jako zdecydowaną lewicę, jak to
się czyni obecnie w Stanach Zjednoczonych. Konserwatyści pragnęli
porządku, spokoju i dziedzicznej hierarchii posiadania i urodzenia.
Wzdragali się zarówno przed faszystowskim masowym entuzjazmem,
jak i totalną władzą, po którą sięgali faszyści. Pragnęli posłuszeństwa
i szacunku, a nie niebezpiecznej powszechnej mobilizacji, chcieli takŜe
ograniczenia państwa do roli „nocnego stróŜa" który utrzyma porzą-
26
Wprowadzenie
dek, kiedy tradycyjne elity będą rządzić poprzez własność, Kościół,
armie i odziedziczone społeczne wpływy88.
Bardziej generalnie konserwatyści w Europie w roku 1930 ciągle jesz-
cze odrzucali główne załoŜenia rewolucji francuskiej, przedkładając
autorytet nad wolność, hierarchię nad równość i szacunek nad bra-
terstwo. ChociaŜ wielu z nich mogło uznać faszystów za uŜytecznych,
a nawet niezbędnych w ich walce o przetrwanie prowadzonej prze-
ciwko dominującym liberałom i rosnącej w siłę lewicy, to niektórzy
z nich byli powaŜnie zaniepokojeni zgoła odmiennym programem
faszystowskich sojuszników i odczuwali głęboki niesmak wobec ich
nieokrzesanych metod89. Konserwatyści zdecydowanie woleliby, gdyby
wystarczył zwykły autorytaryzm. Niektórzy z nich zachowali swoją an-
tyfaszystowską postawę do samego końca. Większość konserwatystów
jednak była przekonana, Ŝe komunizm jest rozwiązaniem gorszym.
Współpracowali z faszyzmem, gdyŜ inaczej lewica mogła wygrać. Zna-
leźli wspólną z faszystami podstawę w duchu Tancrediego, krnąbrnego
młodego arystokraty ze wspaniałej powieści Giuseppe di Lampedusy
0 upadku szlacheckiej rodziny sycylijskiej Lampart: „Jeśli pragniemy, aby
sprawy pozostały takimi, jakie są, muszą one na pewno się zmienić"90.
Faszyzmy, które znamy, doszły do władzy przy pomocy przestra-
szonych eksliberałów, oportunistycznie nastawionych technokratów
1 ekskonserwatystów oraz rządziły z nimi w mniej lub bardziej pokracz-
nym tandemie. PodąŜając za tymi koalicjami wertykalnie przez czas,
kiedy ruchy zmieniały się w reŜimy, i horyzontalnie w przestrzeni, gdy
przystosowywały się do szczególnych cech narodowych i chwilowych
moŜliwości, potrzeba czegoś bardziej subtelnego niŜ tradycyjna dycho-
tomia ruch/reŜim. Proponuję przebadać faszyzm w pięciu stadiach:
1) stworzenie ruchu; 2) zapuszczanie korzeni w systemie politycznym;
3) uchwycenie władzy; 4) sprawowanie władzy; 5) i w końcu długi
okres, w którym reŜimy faszystowskie ulegają radykalizacji albo en-
tropii. ChociaŜ kaŜda odsłona jest warunkiem wstępnym do następnej,
ruch faszystowski nie musi przechodzić przez nie wszystkie czy nawet
posuwać się w jednym tylko kierunku. Większość ruchów faszystow-
skich zatrzymywała się szybko, niektóre się cofały, a zdarzało się, Ŝe
cechy typowe dla róŜnych odsłon występowały równocześnie. Pod-
Wprowadzenie
27
czas gdy większość nowoczesnych społeczeństw w dwudziestym wieku
spłodziła ruchy faszystowskie, tylko nieliczne kraje miały faszystowskie
rządy. Tylko w nazistowskich Niemczech rząd faszystowski osiągnął
skrajne granice radykalizmu.
Wydzielenie pięciu odsłon faszyzmu daje róŜne korzyści. Pozwala na
wiarygodne porównanie ruchów i rządów na odpowiednim poziomie
ich rozwoju. Pomaga dostrzec, Ŝe faszyzm — daleki od statyczności —
był owocem procesów i wyborów: szukania zwolenników, budowania
sojuszy, walki o władzę, w końcu jej sprawowania. Dlatego właśnie
narzędzia pojęciowe, które rozświetlają jedną odsłonę, mogą nie być
równie skuteczne przy innych. Nadszedł czas, aby zbadać kolejno kaŜ-
dą z pięciu odsłon.
Rozdział 2
Tworzenie ruchów
faszystowskich
Jeśli przyjmiemy, Ŝe coś się zaczyna wtedy, kiedy otrzymuje nazwę,
początki faszyzmu potrafimy określić dokładnie. Faszyzm zaczął się
rankiem w niedzielę 23 marca 1919 roku podczas mityngu przy Piazza
San Sepolcro w Mediolanie, o którym juŜ pisaliśmy w rozdziale pierw-
szym. Ale Fasci Italiani di Combattimento Mussoliniego nie były jedy-
ne. Działo się coś na szerszą skalę. Zupełnie niezaleŜnie od Mussolinie-
go podobne grupy pojawiały się w innych miejscach w Europie.
Węgry były kolejną Ŝyzną glebą dla rozwijającego się spontanicz-
nie — oryginalnego, bo nie wzorowanego na innych — ruchu, który
nie nazywał siebie jeszcze wtedy faszyzmem, ale nosił wyraźne ro-
dzinne podobieństwo. Węgry dotknęły po pierwszej wojnie światowej
najboleśniejsze straty terytorialne ze wszystkich jej uczestników — gor-
sze nawet, niŜ dotknęły Niemcy. Przed wojną stanowiły jedną z części
dualistycznej, potęŜnej monarchii Austro-Węgierskiej nazywanej teŜ
cesarstwem Habsburgów. Węgierska połowa imperium — królestwo
węgierskie — rządziła wielonarodowościowym światem południowych
Słowian, Rumunów, Słowaków i wielu innych, wśród których Węgrzy
zachowywali pozycję uprzywilejowaną. W czasie ostatnich miesięcy
pierwszej wojny światowej imperium Habsburgów rozpadło się, kiedy
składające się na nie narody zaŜądały niepodległości. Węgry — do teraz
największy beneficjant wielojęzycznego cesarstwa — stały się najwięk-
szym przegranym w wyniku jego rozpadu. Zwycięzcy sojusznicy od-
30
Tworzenie ruchów faszystowskich
wetowymi decyzjami traktatu z Trianon, podpisanego mimo protestów
4 czerwca 1920 roku, ostatecznie odcięli siedemdziesiąt procent tery-
torium przedwojennych Węgier i niemal dwie trzecie ich mieszkańców.
Podczas chaosu, jaki zapanował w dniach następujących po listopa-
dowym rozejmie 1918 roku, kiedy poddane narody węgierskiej poło-
wy austro-węgierskiego imperium — Rumuni, południowi Słowianie,
Słowacy — zaczęli rządzić własnymi terytoriami pod protektoratem
aliantów, niezaleŜny postępowy szlachcic, hrabia Michaly Karolyi pró-
bował ratować węgierskie państwo dramatycznymi reformami. Karolyi
załoŜył, Ŝe ustanowienie pełnej demokracji w obrębie federalnych Wę-
gier, których poddane narody cieszyć się będą rozległym samorządem,
złagodzi wrogość aliantów i pozwoli zachować Węgrom ich historycz-
ne granice. Karolyi przegrał swoją ryzykowną grę. Francuzi z Serbami
wzięli pod okupację południową trzecią część Węgier, a armie rumuń-
skie, takŜe wspomagane przez aliantów, okupowały rozległe równiny
Transylwanii. Te aneksje wydawały się trwałe. Nie mogąc przekonać
francuskich władz do powstrzymania tej praktyki, hrabia Karolyi zrezy-
gnował ze swej słabej władzy pod koniec marca 1919 roku.
Wówczas po władzę w Budapeszcie sięgnęła koalicja socjalistycz-
no-komunistyczna. Kierowany przez Ŝydowskiego rewolucyjnego
intelektualistę Belę Kuna nowy rząd szybko uzyskał poparcie nawet
niektórych oficerów armii, zapewniając, Ŝe bolszewicka Rosja będzie
lepszym niŜ zachodni alianci sojusznikiem w ratowaniu Węgier. Lenin
jednak nie miał Ŝadnych szans na pomaganie Węgrom i chociaŜ rząd
Kuna zdołał odzyskać w części okupowane terytoria słowackie, rów-
nocześnie sięgnął po radykalne lewicowe środki. W maju 1919 roku
Kun proklamował w Budapeszcie radziecką republikę, a 25 czerwca
dyktaturę proletariatu.
W obliczu tych połączonych i bezprecedensowych wyzwań — dez-
integracji terytorialnej i rewolucji społecznej, elity węgierskie zdecydo-
wały się podjąć energiczniejszą walkę raczej z tym drugim. Powołano
lokalny rząd w południowo-zachodnim prowincjonalnym mieście Sze-
ged, wówczas pod francuską i serbską okupacją, i czekano w pogotowiu,
kiedy w początkach sierpnia 1919 roku Rumuni zajmowali Budapeszt,
z którego Kun zdąŜył juŜ uciec. Rozpoczęła się krwawa kontrrewolucja,
Tworzenie ruchów faszystowskich 31
w której wyniku śmierć poniosło około pięciu, sześciu tysięcy ofiar,
dziesięć razy więcej, niŜ zabił reŜim radziecki.
Węgierska kontrrewolucja miała dwa oblicza. Jej najwyŜsze władze
składały się z tradycyjnej elity. Postacią dominującą został dowódca
marynarki wojennej Austro-Węgier admirał Miklós Horthy. Po drugiej
stronie stali ci, którzy uznali, Ŝe tradycyjne autorytety nie zdołają dłu-
Ŝej sobie radzić z węgierskimi problemami. Grupa młodych oficerów
kierowana przez kapitana Gyulę Gómbósa załoŜyła ruch mający wiele
cech faszyzmu.
Oficerowie Gómbósa pragnęli zmobilizować masy do zorganizo-
wania ruchu walczącego o narodowe odrodzenie innego niŜ zarówno
parlamentarny liberalizm (dla hrabiego Karolyi demokracja była te-
raz tak samo zdyskredytowana jak sowiety Kuna), jak i staromodna
dyktatura rządząca z góry. Ich Komitet Antybolszewicki był napastli-
wie antysemicki (nie tylko sam Bela Kun, ale takŜe trzydziestu dwóch
z czterdziestu pięciu jego komisarzy było śydami)1. Oficerowie Góm-
bósa nie chcieli odbudować tradycyjnej władzy, lecz zastąpić ją czymś
bardziej dynamicznym, zakorzenionym w ludowym nacjonalizmie i na-
strojach ksenofobicznych, a wyraŜanym w tradycyjnych węgierskich
symbolach i mitach2. Chwilowo Admirał Horthy oraz konserwaty-
ści byli w stanie rządzić bez odwoływania się do młodych oficerów,
chociaŜ Gómbós był premierem pod rządami Horthyego w latach
1932-1935 i zbudował sojusz z Mussolinim, aby przeciwstawić się
rosnącej pozycji Niemiec.
W austriackiej części monarchii Habsburgów nacjonaliści niemieccy
zostali zaalarmowani jeszcze przed pierwszą wojną światową dąŜenia-
mi Czechów i innych mniejszości do uzyskania większej autonomii
administracyjnej i językowej. Jeszcze przed 1914 rokiem rozwinęli silny
ruch nacjonalistyczny w obrębie klasy robotniczej. Niemieckojęzyczni
robotnicy spoglądali na czeskich robotników raczej jak na narodowych
przeciwników, a nie klasowych sojuszników. W habsburskich Czechach
w przededniu pierwszej wojny naród juŜ był waŜniejszy niŜ klasa.
Niemieccy nacjonaliści w imperium Habsburgów od końca dziewięt-
nastego wieku opierali się na populistycznym pangermanizmie Georga
von Schónerera, któremu poświęcę nieco miejsca3. Zdobyli rzeczywistą
32
Tworzenie mchów faszystowskich
władzę w Wiedniu, kiedy Karl Lueger został burmistrzem w roku 1897.
Swe długie urzędowanie na stanowisku burmistrza Lueger oparł na
populistycznej mieszaninie antysemityzmu, walki z korupcją, obrony
rzemieślników i drobnych kupców, chwytliwych sloganach i pieśniach,
i sprawnie działających słuŜbach municypalnych.
fAdolf Hitler, młodzieniec, który nigdzie nie mógł zagrzać miejsca,
niedoszły student sztuk pięknych z Linzu leŜącego pięćdziesiąt mil
w górę rzeki, całkowicie nasiąkł atmosferą Wiednia pod rządami Lu-
egera4. Nie on jeden. Nacjonalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza
kierowana przez wiedeńskiego prawnika i pracownika kolei zdobyła
w 1911 roku trzy miejsca w austriackim parlamencie. Odrodzona
w maju 1918 roku jako Niemiecka Narodowosocjalistyczna Partia Ro-
botnicza zaczęła uŜywać jako swego symbolu Hakenkreuz, czyli swa-
styki5.]
Powojenne Niemcy oferowały szczególnie Ŝyzną glebę dla antyso-
cjalistycznych ruchów narodowego odrodzenia. Niemcy byli dogłęb-
nie wstrząśnięci swoją przegraną w 1918 roku. Wstrząs emocjonalny
był znacznie powaŜniejszy, gdyŜ przywódcy Niemiec jeszcze na kilka
tygodni przed końcem wojny zapewniali o zwycięstwie. Za tak nie-
wiarygodne upokorzenie łatwo było zrzucić winę na zdrajców. Gwał-
towny upadek Niemiec z pozycji wielkiego mocarstwa w roku 1914 do
poziomu ogłuszonego, wygłodniałego przegranego w 1918 zdruzgotał
narodową dumę i wiarę w siebie. Wilhelm Spannaus opisywał swoje
odczucia po powrocie do miasta rodzinnego w 1921 roku po latach
nauczania języka niemieckiego w Ameryce Południowej:
Działo się to wkrótce po powstaniu Spartakusa w Nadrenii: praktycznie
wszystkie okna w pociągu, którym jechałem przez Niemcy, były wybite,
a inflacja sięgała niesamowitych rozmiarów. Opuszczałem Niemcy będące
u szczytu swej wielkości i chwały jako wilhelmińska Rzesza. Po powrocie zna-
lazłem poniŜoną ojczyznę pod rządami socjalistycznej republiki6.
Spannaus został pierwszym szanowanym obywatelem swojego mia-
sta, który przyłączył się do partii nazistowskiej, a jako czołowy inte-
lektualista (był właścicielem księgarni) pociągnął za sobą wielu innych
mieszkańców miasta.
Tworzenie ruchów faszystowskich 33
Bezradni weterani, których oddziały zostały rozwiązane, pozbawieni
pracy, a nawet wyŜywienia, stali się łatwym łupem dla ekstremizmów
tak z lewa, jak i z prawa. Niektórzy szukali inspiracji w bolszewickiej
Rosji, jak miało to miejsce w krótko trwającej monachijskiej republice
rad z wiosny 1919 roku. Inni uczepili się nacjonalizmu, rozpowszech-
nionego juŜ przez Front Ojczyźniany, ruch propagandowy z czasów
wojny. Część weteranów wstępowała do oddziałów najemnych (Frei-
korps) formowanych pod dowództwem oficerów regularnej armii, aby
walczyć z, jak to określali, wewnętrznymi wrogami Niemiec. W stycz-
niu 1919 roku zamordowali w rewolucyjnym Berlinie socjalistycznych
przywódców RóŜę Luksemburg i Karola Liebknechta. Wiosną złama-
li socjalistyczne reŜimy w Monachium i innych miastach. Inne od-
działy Freikorpsów ciągle walczyły z armiami radzieckimi i polskimi
wzdłuŜ nadal nie określonej po rozejmie z listopada 1918 roku granicy
bałtyckiej7.
• Kapral Adolf Hitler8 wrócił do słuŜby w Dowództwie IV Grupy Armii
w Monachium po rekonwalescencji — leczył się ze ślepoty, na którą
zapadł w wyniku uŜycia gazu musztardowego, a jego stan pogorszył się,
gdy dowiedział się o przegranej Niemiec — i we wrześniu 1919 roku
otrzymał od wywiadu wojskowego zadanie inwigilacji ruchów naro-
dowych, które rozwijały się, korzystając z powojennego chaosu. Nie-
miecka Partia Robotnicza (DAP) została powołana do Ŝycia pod koniec
wojny przez patriotycznie nastawionego ślusarza, Antona Drexlera.
Znalazłszy małą garstkę rzemieślników i dziennikarzy, którzy marzyli
0 przyciągnięciu robotników do ruchu narodowego, ale zupełnie nie
mieli pojęcia, jak się do tego zabrać, Hitler wstąpił do partii i otrzy-
mał legitymację nr 555. Wkrótce stał się jednym z najskuteczniejszych
mówców i członkiem komitetu kierowniczego.
W początkach 1920 roku Hitler został szefem propagandy w DAP.
Przy pomocy Ŝyczliwych oficerów armii, takich jak kapitan Ernst Rohm,
1 wsparciu zamoŜnych sponsorów z Monachium9, Hitler znacznie po-
szerzył grono zwolenników partii. W obecności niemal dwóch tysięcy
słuchaczy w wielkiej piwiarni monachijskiej, Hofbrauhaus, 24 lutego
1920 roku Hitler nadał ruchowi nową nazwę — Nationalsozialistische
Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP, Narodowosocjalistyczna Niemiecka
34
Tworzenie ruchów faszystowskich
Partia Robotnicza albo w skrócie Partia Nazistowska) i przedstawił pro-
gram dwudziestu pięciu punktów, łączący hasła narodowe i antysemickie
z atakiem na wielkie domy towarowe i kapitał międzynarodowy. 1 kwiet-
nia opuścił armię, by całkowicie poświęcić się działalności w NSDAP.
Coraz częściej uznawano go za przywódcę partii, jej Fiihrera10. i
Kiedy tylko uspokoiła się powojenna zawierucha, podobne nacjo-
nalistycznie nastawione grupy przestały się cieszyć w Europie równie
sprzyjającą atmosferą. Rządy stopniowo zaczęły przywiązywać wagę do
legitymizacji swych działań. Granice zostały ustanowione. Bolszewizm
ograniczono do jego rosyjskiego matecznika. Pozory pokoju i normal-
ności powróciły w róŜne zakątki Europy. Mimo to włoscy faszyści, wę-
gierscy oficerowie oraz austriaccy i niemieccy narodowi socjaliści nie
ustępowali. Podobne ruchy pojawiły się we Francji11 i innych krajach.
Najwyraźniej wyraŜały coś bardziej trwałego niŜ tylko chwilowe nacjo-
nalistyczne spazmy towarzyszące ostatnim wstrząsom wojennym.
Bezpośrednie podłoŜe
Przestrzeń polityczna12 dla opartych na masach działań nacjonali-
stycznych zwalczających zarówno socjalizm, jak i liberalizm w roku
1914 była zaledwie widoczna. Poszerzyła się dopiero w czasie pierwszej
wojny światowej. Ten konflikt zbrojny nie tyle stworzył faszyzm, ile
raczej wykreował korzystne dla niego okoliczności kulturowe, spo-
łeczne i polityczne. Kulturowe, poniewaŜ wojna zdyskredytowała opty-
mistyczne i postępowe prognozy na przyszłość i podała w wątpliwość
liberalne przekonanie o naturalnej ludzkiej harmonii. Społeczne, gdyŜ
wojna wyprodukowała całe armie weteranów (i ich młodszych braci)13
szukających sposobów na wyraŜenie swojej złości i rozczarowania, nie
zwaŜając na staromodne prawa i moralność. Jeśli zaś chodzi o okolicz-
ności polityczne, wojna wygenerowała gospodarcze i społeczne napię-
cia, których rozwiązanie przekraczało zdolności istniejących instytu-
cji — niewaŜne liberalnych czy konserwatywnych.
Doświadczenie pierwszej wojny światowej było najbardziej decydują-
cym bezpośrednim warunkiem wstępnym dla rozwoju faszyzmu. Sku-
Tworzenie ruchów faszystowskich_________________________________________35
teczna kampania na rzecz przystąpienia Włoch do wojny w roku 1915
(„promienny" maj w mitologii faszystowskiej) jako pierwsza połączyła
elementy potrzebne do powstania włoskiego faszyzmu. „Prawo do po-
litycznej sukcesji naleŜy się nam" oświadczył Mussolini na spotkaniu
załoŜycielskim Fasci di Combattimento w marcu 1919 roku, „poniewaŜ
to my pchnęliśmy kraj ku wojnie i poprowadziliśmy go do zwycięstwa"14.
Pierwsza wojna światowa była takŜe, trzeba to koniecznie dodać,
jednym ze źródeł tej przemocy i gniewu, które pojawiły się w powo-
jennym świecie, od bolszewizmu po malarstwo ekspresjonistyczne.
Prawdę powiedziawszy, dla niektórych autorów wojna jest wystarcza-
jącym wyjaśnieniem zarówno faszyzmu, jak i bolszewizmu15. Cztery
lata uprzemysłowionego mordowania mocno zachwiały europejskim
dziedzictwem, a całkiem zburzyły pewność co do jego przyszłości.
Przed rokiem 1914 Ŝaden z Europejczyków nie był w stanie sobie
wyobrazić podobnych okrucieństw w tej części świata, którą uwaŜano
za najbardziej cywilizowaną. W dziewiętnastym wieku wojny w Euro-
pie były rzadkie, krótkie i ograniczone terytorialnie, prowadzone przez
armie zawodowe i w niewielkim stopniu dotykały cywilnych obywateli.
Europie oszczędzono wojen takich jak wojna secesyjna czy wojna po-
trójnego sojuszu (Brazylia, Argentyna i Urugwaj) przeciwko Paragwa-
jowi, która w latach 1864-1870 zmniejszyła populację tego ostatniego
kraju o połowę. Kiedy w sierpniu 1914 roku drobny konflikt bałkański
wyrwał się spod kontroli i przerodził w totalną wojnę między wielkimi
mocarstwami europejskimi, i kiedy te mocarstwa przez cztery lata do-
puszczały do rzezi dokonywanej na całej generacji młodych męŜczyzn,
wielu ludziom wydawało się, Ŝe ich cywilizacja, z jej obietnicą pokoju
i rozwoju, załamała się.
Pierwsza wojna światowa trwała takŜe znacznie dłuŜej, niŜ większość
ludzi uznawała za moŜliwe w przypadku wysoko ucywilizowanych
i zurbanizowanych krajów. Większość Europejczyków sądziła, Ŝe wy-
soko zróŜnicowane społeczeństwo zamieszkujące miasta, uzaleŜnione
od wymiany dóbr na wielką skalę okaŜe się po prostu niezdolne do
trwania przez całe lata w powszechnej destrukcji. Tylko społeczności
prymitywne, uwaŜano, potrafią znosić długie wojny. Wbrew oczeki-
waniom Europejczycy odkryli, poczynając od 1914 roku, jak zmobili-
36
Tworzenie ruchów faszystowskich
zować wydajność przemysłu i wolę człowieka na rzecz wieloletniego
poświęcenia. Jak wojenny okop określał granice ludzkiej wytrzymało-
ści, tak rządy wojenne określały granice dysponowania ludzkim Ŝyciem
i myślą16.
Wszystkie walczące rządy eksperymentowały z manipulowaniem
opinią publiczną. Niemiecka próba zmotywowania całego społeczeń-
stwa obywatelskiego do udziału we Froncie Ojczyźnianym była jednym
z najbardziej represyjnych przykładów, ale wszystkie rządy działały na
rzecz kształtowania wiedzy i opinii obywateli. Gospodarki i społeczeń-
stwa wszystkich walczących krajów takŜe uległy znacznej przemianie.
Europejskie narody zniosły swe pierwsze przeciągające się doświad-
czenie z powszechną słuŜbą na rzecz państwa, racjonowaniem Ŝywno-
ści, energii i ubrań i państwowym zarządzaniem gospodarką w pełnej
skali. Mimo tych bezprecedensowych wysiłków Ŝaden z agresorów nie
osiągnął swych celów. Zamiast krótkiej wojny z jasnymi rezultatami ta
długotrwała i wymagająca ogromnych nakładów masakra zakończyła
się wzajemnym wyczerpaniem i rozczarowaniem.
Wojna stała się tak powaŜnym wyzwaniem, Ŝe nawet najbardziej
zintegrowane i najlepiej rządzone państwa ledwie zdołały wytrzymać
związane z nią obciąŜenia. Państwa zdezintegrowane i źle kierowane
nie dały sobie rady. Wielka Brytania i Francja dokonały alokacji zaso-
bów, przypisały ludziom zadania, rozdzieliły poświęcenie i manipulo-
wały informacją na tyle skutecznie, Ŝe zdołały uzyskać wystarczające
poparcie swoich obywateli. Niedawno zjednoczone Niemcy i mo-
narchia włoska miały juŜ na tych polach mniejsze sukcesy. Imperium
Habsburgów rozpadło się na narodowe części. Carska Rosja popadła
w kompletny chaos. Te zdestabilizowane kraje, w których pozbawione
ziemi chłopstwo nadal było liczną grupą społeczną i gdzie pozbawiona
praw wyborczych klasa średnia nadal nie mogła się cieszyć podstawo-
wymi wolnościami, skłaniały się ku lewicy (jak w Rosji). Te, w których
istniała liczna, ale i przeraŜona klasa średnia, z rodzinnymi gospodar-
stwami rolnymi, występowały przeciwko lewicy i poszukiwały nowych
rozwiązań17.
Pod koniec wojny Europejczycy byli rozdarci między starym świa-
tem, który nie mógł wrócić, a nowym, wobec którego czuli głęboką
Tworzenie ruchów faszystowskich 37
niechęć. Kiedy gospodarka wojenna została zbyt szybko zlikwidowana,
wojenna inflacja wymknęła się spod kontroli, kompromitując burźu-
azyjne przywiązanie do takich wartości, jak gospodarność i oszczęd-
ność. Ludzie oczekujący społecznych rozwiązań problemów gospodar-
czych zostali pogrąŜeni w niepewności.
Wojna, łącząc w sobie te społeczne i ekonomiczne napięcia, pogłę-
biała przy tym podziały polityczne. PoniewaŜ okopy wojenne stały
się doświadczeniem bardziej brutalizującym, niŜ moŜna to sobie było
wcześniej wyobrazić, nawet najbardziej sprawiedliwy podział cięŜarów
wojennych wprowadził rozdział między cywilów i Ŝołnierzy, między
frontem wojennym a frontem wewnętrznym. Ci, którzy przeŜyli do-
świadczenie okopów, nie potrafili wybaczyć tym, którzy ich do nich po-
słali. Weterani przyzwyczajeni do przemocy domagali się zasłuŜonego
według nich prawa do rządzenia krajami, za które przelewali krew18.
„Kiedy wróciłem z wojny — pisał Italo Balbo — tak jak wielu innych
nienawidziłem polityki i polityków, którzy w mojej opinii zdradzili
nadzieje Ŝołnierzy, doprowadzili Włochy do zawstydzającego pokoju,
a Włochów miłujących bohaterstwo skazali na upokorzenie. Walczyć,
bić się, by powrócić do kraju Giolittiego*, który z kaŜdej idei uczynił
towar? Nie. Raczej porzucić wszystko, zniszczyć wszystko, aby wszyst-
ko odbudować od podstaw"19. Balbo, dwudziestotrzyletni zdemobili-
zowany weteran z 1919 roku, był antysocjalistą, ale zwolennikiem idei
Mazziniego**. Swego czasu aŜ cztery razy zdawał egzamin prawniczy,
potem krótko pracował dla tygodnika Ŝołnierskiego „L'Alpino". Bal-
bo miał przed sobą niewielkie perspektywy aŜ do stycznia 1921 roku,
kiedy zajął płatne stanowisko sekretarza w faszystowskiej organizacji
w Ferrarze20. Był na najlepszej drodze, by zostać jednym z przybocz-
nych Mussoliniego i, potencjalnie, jednym z jego rywali.
Kiedy powojenna Europa wylizywała się z ran, trzy główne porządki
światowego ładu rywalizowały ze sobą o wpływy: liberalizm, konser-
* Giovanni Giolitti (1842-1929) byi znanym liberalnym politykiem włoskim, pięciokrotnie
sprawował funkcję premiera, po raz ostatni w latach 1920—1921. Okres 15 lat przed pierwszą
wojną światową nazywano „erą giolittańską" Zob. Leksykon historii powszechnej 1900-1945,
Po-
znań 1996 (przyp. red. nauk.).
" Giuseppe Mazzini (1805-1872) był jednym z symboli Risorgimento, rewolucjonistą, który
wal-
kę o zjednoczenie Włoch łączył z republikańsko-demokratycznym programem (przyp. red.
nauk.).
38
Tworzenie ruchów faszystowskich
watyzm i komunizm. Liberałowie (do których przyłączyli się niektórzy
socjaldemokraci) pragnęli zorganizować powojenny świat według za-
sady samostanowienia się narodów. Usatysfakcjonowane narody, kaŜdy
w swoim państwie, mogłyby koegzystować w takiej naturalnej harmo-
nii, zgodnie z liberalną doktryną, Ŝe nie trzeba by Ŝadnych sił zewnętrz-
nych do utrzymania pokoju. Najbardziej konkretnym wyrazem tej wizji
był ogłoszony przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa
Wilsona w styczniu 1918 roku idealistyczny, ale i nieprzemyślany pro-
gram znany jako 14 punktów.
Konserwatyści w roku 1918 nie mówili wiele, lecz starali się po cichu
odbudować świat, w którym zbrojne armie określały stosunki mię-
dzy państwami. Francuski premier Georges Clemenceau i jego szef
sztabu generał Ferdynand Foch próbowali (przy pewnych wzajemnych
rozbieŜnościach dotyczących kwestii, jak daleko mogliby się posunąć)
ustanowić stałą zbrojną przewagę nad osłabionymi Niemcami.
Trzecim rywalem był pierwszy działający w świecie rząd socjali-
styczny powołany w Rosji przez rewolucję bolszewicką w listopadzie
1917 roku. Lenin Ŝądał, aby socjaliści wszędzie naśladowali jego udany
przykład, odrzucili demokrację i zaczęli tworzyć dyktatorskie partie
konspiracyjne oparte na modelu partii bolszewickiej, aby szerzyć re-
wolucję w bardziej rozwiniętych krajach kapitalistycznych. Przez chwi-
lę romansował z niektórymi zachodnimi socjaldemokratami, którzy
nie chcieli przegapić tak długo oczekiwanego pociągu rewolucji. Tam,
gdzie liberałowie pragnęli utrzymać pokój przez realizowanie narodo-
wych oczekiwań, a konserwatyści chcieli utrzymać pokój przez zbrojną
zapobiegliwość, Lenin zamierzał ustanowić komunistyczne społeczeń-
stwo, które obejmie cały świat i zniesie państwa narodowe21.
śaden z obozów nie odniósł całkowitego sukcesu. Pod koniec 1919
roku plan Lenina został ograniczony do samej Rosji, po tym jak li-
berałowie i konserwatyści wspólnie zmietli krótkotrwałe reŜimy ra-
dzieckie w Budapeszcie i Monachium oraz wszędzie tam w Niemczech
i Włoszech, gdzie powstawały. Przetrwał jednak w Rosji — pierwszym
państwie socjalistycznym — i w partiach komunistycznych rozsia-
nych po świecie. Plan Wilsona został formalnie wprowadzony w Ŝycie
przez traktaty pokojowe z lat 1919-1920. W praktyce jednak interesy
Tworzenie ruchów faszystowskich 39
wielkich mocarstw oraz twarda walka o narodowe i etniczne granice
zmodyfikowały plan w duchu konserwatywnym. Zamiast świata czy to
zadowolonych narodów, czy dominujących mocarstw, traktaty poko-
jowe stworzyły świat podzielony między mocarstwa zwycięskie i ich
satelity, w które sztucznie wepchnięto mniejszości narodowe (Polska,
Czechosłowacja, Jugosławia i Rumunia) oraz głodne zemsty państwa
przegrane (pobite Niemcy, Austria i Węgry oraz nieusatysfakcjono-
wane Włochy). Rozdarta między zniekształconym wilsonianizmem
i niespełnionym leninizmem Europa aŜ kipiała od nie rozwiązanych
konfliktów terytorialnych i klasowych.
To wielostronne niepowodzenie pozostawiło przestrzeń polityczną
dla czwartej zasady światowego porządku. Faszyści obiecywali, po-
dobnie jak konserwatyści, załatwić spory terytorialne przy uŜyciu siły.
Inaczej jednak niŜ konserwatyści, silne państwo mierzyli nie tylko siłą
militarną, ale takŜe zapałem i jednością jego społeczeństwa. Propono-
wali przezwycięŜyć konflikty klasowe przez zintegrowanie proletariatu
w ramach narodu, przez perswazję, jeśli będzie to moŜliwe, i siłę, jeŜeli
okaŜe się konieczne, oraz przez usunięcie „obcych" i „nieczystych". Fa-
szystom zupełnie nie zaleŜało na utrzymaniu pokoju. Spodziewali się,
Ŝe nieunikniona wojna pozwoli rasie panów, zjednoczonej i wierzącej
w siebie, zwycięŜyć, podczas gdy podzielone, „skundlone" i niezdecy-
dowane narody staną się ich sługami.
Faszyzm był moŜliwy do wyobraŜenia, jak wkrótce zobaczymy, juŜ
przed 1914 rokiem. Jednak wydawał się niemoŜliwy do zrealizowania
w politycznym wymiarze, dopóki pierwsza wojna światowa nie pchnęła
Europy w nową epokę. „Epokę" faszyzmu, Ŝeby zacytować niemiecki
tytuł klasycznej pracy historiozofa Ernsta Nolte z roku 1963, „faszyzm
w swojej epoce"22, zaczął się w roku 1918.
Korzenie intelektualne, kulturalne
i emocjonalne
To, jak Europejczycy pojmowali okrucieństwa wojny na gruzach
1919 roku, wynikało oczywiście z wcześniejszych przekonań. Głęb-
40
Tworzenie ruchów faszystowskich
sze uwarunkowania faszyzmu sięgały końca dziewiętnastowiecznego
sprzeciwu wobec dominującej wiary liberałów w indywidualną wol-
ność, rozum, naturalną harmonię między ludźmi i postęp. Na długo
przed 1914 rokiem nowe wartości o charakterze antyliberalnym, bar-
dziej agresywny nacjonalizm i rasizm oraz nowa estetyka instynktu
i przemocy zaczęły tworzyć intelektualno-kulturalną glebę, w której
mógł zakiełkować faszyzm.
MoŜemy zacząć od tego, co czytali pierwsi faszyści. Mussolini był
zapalonym czytelnikiem. Młody włoski nauczyciel i działacz socja-
listyczny nie tyle czytał Marksa, ile Nietzschego, Gustave'a Le Bona
i Georgesa Sorela. Hitler nasiąkał gorączkowym pangermanizmem
i antysemityzmem Georga von Schónerera, Houstona Stewarta Cham-
berlaina23, burmistrza Luegera i wiedeńskich ulic, podnoszonych do
ekstazy w jego umyśle przez muzykę Richarda Wagnera.
Friedricha Nietzschego (1844-1900) tak często oskarŜano o to, Ŝe był
prekursorem faszyzmu, Ŝe jego przypadek wymaga szczególnej uwagi.
Przeznaczony na luterańskiego pastora młody Nietzsche stracił wiarę
i jako bardzo młody człowiek został profesorem filologii klasycznej.
W czasie dobrych lat, jakie mu pozostały (mając pięćdziesiąt lat zapadł
na chorobę psychiczną, być moŜe związaną z syfilisem), całą swoją
wybitną inteligencję i złość zainwestował w atakowanie zadowolo-
nej z siebie i konformistycznej burŜuazyjnej poboŜności, łagodności
i moralności w imię twardej i czystej niezaleŜności ducha. W świecie,
w którym Bóg umarł, chrześcijaństwo było słabe, a nauka fałszywa,
tylko duchowo wyzwolony „nadczłowiek" mógł wywalczyć wolność
od konwenansów i Ŝyć zgodnie z własnymi wartościami. Nietzsche
przede wszystkim zainspirował najbardziej zbuntowaną młodzieŜ i za-
szokował jej rodziców. Równocześnie jego pisma zawierały mnóstwo
surowca dla ludzi, którzy chcieli smętnie rozwaŜać dekadencję no-
woczesnego społeczeństwa, heroiczny wysiłek woli, niezbędny do jej
przezwycięŜenia i nikczemny wpływ śydów. Sam Nietzsche z pogardą
odnosił się do patriotyzmu i antysemityzmu, a swego nadczłowieka
wyobraŜał sobie jako „wolnego ducha, wroga kajdan, niewierzącego,
mieszkańca lasów"24. Jego rozŜarzona do białości proza wywierała po-
tęŜny wpływ intelektualny i estetyczny na szerokie spektrum politycz-
Tworzenie ruchów faszystowskich 41
ne, od aktywistów nacjonalizmu, jak Mussolini i Maurice Barres, aŜ
po nonkonformistów w rodzaju Stefana George'a i Andre Gide'a, za-
równo nazistów, jak i antynazistów, oraz na wiele późniejszych genera-
cji francuskich obrazoburców, począwszy od Sartre'a aŜ po Foucaul-
ta. „Teksty Nietzschego same w sobie są kopalnią złota rozmaitych
moŜliwości"25.
Georges Sorel (1847-1922) wywarł bardziej bezpośredni i praktycz-
ny wpływ na Mussoliniego. Sorel, emerytowany francuski inŜynier
i amatorski teoretyk socjalizmu, poszukiwał odpowiedzi na pytanie,
jakiego rodzaju czynniki mogły rozbudzić „w głębi duszy poczucie
wielkości proporcjonalne do warunków gigantycznej walki" tak aby
„narody europejskie, ogłupione humanitaryzmem, potrafiły odzyskać
swą dawną energię"26. Najlepsze przykłady znalazł w rewolucyjnym
syndykalizmie, o którym juŜ wspomnieliśmy jako o pierwszej duchowej
ojczyźnie Mussoliniego. Syndykalistyczne marzenie o „jednym wielkim
związku", którego strajk generalny zmiecie kapitalistyczne społeczeń-
stwo przez „ jedną wielką noc" i pozostawi związki jako siłę przewod-
nią, Sorel nazywał „mitem" — oŜywiającym ideałem, zdolnym do po-
ruszenia ludu, który zdoła podjąć działania wykraczające ponad jego
codzienne moŜliwości. Pod koniec wojny Sorel twierdził, Ŝe to Lenin
najpełniej wcielił w Ŝycie jego ideał. Później był jednak krótko pod wra-
Ŝeniem Mussoliniego (który okazał się najzdolniejszym z uczniów So-
rela)27. Dla faszystowskich napaści na demokrację waŜni byli teoretycy
społeczni, którzy zgłaszali praktyczne wątpliwości dotyczące zdolności
do działania tej względnie młodej formy rządów. Mussolini odwoływał
się często do La Psychologie desfoules {Psychologii tłumu) Gustave'a
Le Bona z 1895 roku. Le Bon cynicznie patrzył na to, jak namiętności
narastają i zapalają się w tłumie, przez co staje się on podatny na ma-
nipulacje28. Mussolini zapisał się takŜe na wykłady Vilfreda Pareta na
uniwersytecie w Lozannie w 1904 roku, kiedy mieszkał na wygnaniu,
aby uciec przed słuŜbą wojskową we Włoszech. Pareto (1848-1923),
syn emigranta z grupy zwolenników Mazziniego i Francuzki, był libe-
ralnym ekonomistą. Był tak bardzo zniechęcony protekcjonizmem roz-
przestrzeniającym się pod koniec dziewiętnastego wieku, Ŝe stworzył
polityczną teorię na temat tego, jak trwała władza elity i irracjonalne
42
Tworzenie ruchów faszystowskich
„rezydia" populistycznych odczuć nieuchronnie obalają w praktyce po-
wierzchowne zasady wyborczej i parlamentarnej demokracji*.
Szczytem osiągnięć intelektualnych, głównym odkryciem naukowym
końca dziewiętnastego wieku, było rozpoznanie istoty i siły podświa-
domości w myśleniu człowieka i irracjonalności w jego działaniach.
0 ile Bergson i Freud nie mieli absolutnie nic wspólnego z faszyz-
mem, a nawet osobiście przez niego cierpieli, o tyle ich prace pomogły
podwaŜyć liberalne przekonanie, Ŝe polityka oznacza, iŜ wolni ludzie
wybierają najlepsze rozwiązania przez zwykły akt rozumu29. Ich odkry-
cia — szczególnie Freuda — zostały upowszechnione i spopularyzo-
wane po roku 1918 przez bezpośrednie doświadczenia wojenne, takie
jak trauma wywołana na polu bitewnym, dla której ukuto określenie
„nerwica wojenna".
Na intelektualnym dnie całe zastępy popularnych pisarzy oŜywiły
stary repertuar tematów — rasa, naród, wola, działanie — nadając im
bardziej bezwzględną i agresywną postać wszechobecnego darwini-
zmu społecznego30. Rasa, do tamtej pory określenie raczej neutralne,
a stosowane do wyróŜnienia grup zwierząt i ludzi, uzyskało teraz, pod
koniec dziewiętnastego wieku znaczenie odnoszące się do biologii
1 dziedziczenia. Kuzyn Karola Darwina, Francis Galton, sugerował
w latach osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku, Ŝe nauka dała ludz-
kości władzę zdolną ulepszyć rasę przez namawianie „najlepszych" do
reprodukcji; dla tego wysiłku wynalazł nazwę „eugenika"31. Naród —
kiedyś dla postępowych nacjonalistów, takich jak Mazzini, ogólna prze-
strzeń dla postępu i braterstwa między ludźmi — stał się teraz czymś
odrębnym i usytuowanym w hierarchii, która dawała „rasom panów"
(takiej jak „Aryjczycy" wytwór dziewiętnastowiecznej wyobraźni an-
tropologów)32 prawo do dominacji nad „gorszymi" narodami. Wola
i działanie stały się cudami cennymi same z siebie, niezaleŜnie od jakie-
gokolwiek konkretnego celu, w powiązaniu z walką „ras" o supremację33.
Nawet po tym, jak okropności lat 1914-1918 utrudniły patrzenie na
wojnę jako na czyn orzeźwiający podziwiany przez Kiplinga, Theodo-
* Vilfred Pareto jest autorem teorii krąŜenia elit. UwaŜał, Ŝe w gruncie rzeczy — mimo haseł
demokracji, wyborów etc. — i tak rządzą elity, zdolne do wykorzystania emocji mas (przyp.
red.
nauk.).
Tworzenie ruchów faszystowskich_________________________________________43
re a Roosevelta czy wczesny ruch skautowski, niektórzy nadal uwaŜali
ją za najwyŜszą formę ludzkiej aktywności. Jeśli naród czy Volk byt
najwyŜszym osiągnięciem rodzaju ludzkiego, przemoc w jego pra-
wie nobilitowała. Poza tym kilku estetów przemocy odnalazło piękno
w skrajnej postaci męskiej woli i wytrzymałości, jakich wymagały oko-
py wojny34.
Dwudziesty wiek przyniósł nowe niepokoje. Faszyzm wkrótce obie-
cał na nie lekarstwo. Zbadanie obaw moŜe się okazać bardziej owocną
metodą badawczą niŜ nudne wyszukiwanie myślicieli, którzy „stwo-
rzyli" faszyzm. Jedną z takich obaw było załamanie się wspólnoty pod
wpływem szkodliwego wolnego indywidualizmu. Rousseau martwił
się o to samo jeszcze przed rewolucją francuską35. W połowie dzie-
więtnastego wieku i później strach przed dezintegracją społeczeństwa
był głównie troską konserwatystów. Po zawierusze lat czterdziestych
XIX wieku w Anglii wiktoriański polemista Thomas Carlyle martwił
się, jaka siła zdyscyplinuje „masy pełne piwa i niedorzeczności" kiedy
coraz więcej i więcej ludzi otrzymuje prawa wyborcze36. Według Carly-
le'a lekarstwem była zmilitaryzowana i zapewniająca opiekę społeczną
dyktatura, na której czele nie stałaby obecna klasa rządząca, ale nowa
elita stworzona przez bezinteresownych kapitanów przemysłu i innych
naturalnych bohaterów formatu Olivera Cromwella i Fryderyka Wiel-
kiego. Później naziści uwaŜali Carlyle'a za prekursora37.
Strach przed załamaniem się solidarności wspólnoty nasilał się
w Europie pod koniec dziewiętnastego wieku, na co wpływ miały po-
stępująca urbanizacja, konflikty przemysłowe i imigracja. Zdiagnozo-
wanie niedomagań społeczeństwa stało się głównym zagadnieniem
przy tworzeniu nowej dyscypliny wiedzy — socjologii. Emile Durk-
heim (1858-1917), pierwszy Francuz kierujący katedrą socjologii, uznał
nowoczesne społeczeństwo za dotknięte „anomią" — pozbawione celu
dryfowanie ludzi pozbawionych więzi społecznych — i zastanawiał się
nad zmianą „organicznej" solidarności, więzów wytworzonych w na-
turalnych społecznościach wsi, rodziny i Kościoła w „mechaniczną
solidarność" — więzy stworzone przez nowoczesną propagandę i me-
dia, które faszyści (i reklamodawcy) później udoskonalą. Niemiecki
socjolog Ferdinand Tónnies Ŝałował, Ŝe tradycyjne, naturalne społecz-
44
Tworzenie ruchów faszystowskich
ności (Gemeinschafteń) są zastępowane przez bardziej zróŜnicowane
i bezosobowe społeczeństwa nowoczesne (Gesellschafien) w Gemein-
schaft und Gesellschaft (1887), a naziści zapoŜyczyli te określenia dla
„wspólnoty narodowej" {Volksgemeinschaft), którą pragnęli zorganizo-
wać. Socjologowie z początków dwudziestego wieku Vilfredo Pareto,
Gaetano Mosca i Roberto Michels bardziej bezpośrednio przyczynili
się do rozwoju idei faszystowskich38.
Inną obawą pokutującą pod koniec wieku dziewiętnastego była de-
kadencja: lęk, Ŝe wielkie narody historyczne zostaną skazane przez
własną wygodę i samozadowolenie na spadek przyrostu naturalnego39
i osłabienie sił witalnych. Najlepiej znanym zwiastunem upadku, któ-
rego tytuł znał kaŜdy, nawet jeśli tylko nieliczni przezeń przebrnęli, był
Der Untergang des Abendlandes {Zmierzch Zachodu, 1918) Oswalda
Spenglera. Spengler, niemiecki nauczyciel historii, utrzymywał, Ŝe kul-
tury podobnie jak Ŝywe organizmy, mają swoje Ŝyciowe cykle, prze-
chodząc od heroicznego i kreatywnego „wieku kultury" do zepsutego
„wieku cywilizacji", kiedy to niezakorzenione masy, stłoczone w mia-
stach, tracą kontakt z glebą, myślą jedynie o pieniądzach i są niezdolne
do wielkich działań. Tak więc nie tylko Niemcy dotknięte były tym
upadkiem. W drugim tomie (1922) sugerował, iŜ heroiczny „cezaryzm"
nadal byłby w stanie uratować sprawy w Niemczech. Modernizacja,
obawiał się Spengler, zmiatała zakorzenione tradycje. Bolszewizm pro-
wokował destrukcję nawet jeszcze bardziej. Spengler stawał po stronie
duchowej rewolucji, która mogłaby doprowadzić do odrodzenia naro-
du bez zmiany jego społecznej struktury40.
Wrogowie byli zjawiskiem zasadniczym dla niepokojów, które po-
mogły pobudzić wyobraźnię faszystów. Dostrzegali oni wrogów tak
wewnątrz narodu, jak i poza nim. Obce państwa były wrogami znany-
mi, chociaŜ zagroŜenie z ich strony zdawało się wzmagać wraz z roz-
wojem bolszewizmu i nasilaniem się konfliktów granicznych, a takŜe
gdy Ŝądania niektórych narodów zgłaszane po pierwszej wojnie świa-
towej nie były spełniane. Liczba i rozmaitość wewnętrznych wrogów
gwałtownie się zwiększała w umysłach ludzi, gdyŜ ideał homogenicz-
nego narodowego państwa sprawił, Ŝe róŜnice były podejrzane. Wielka
liczba uciekinierów przed pogromami w Europie Wschodniej spowo-
Tworzenie ruchów faszystowskich 45
dowała rozrost mniejszości etnicznych w Europie Zachodniej41. Poli-
tyczni i kulturalni wywrotowcy — socjaliści rozmaitej proweniencji,
awangardowi artyści i intelektualiści — stali się nowym wyzwaniem
dla społecznego konformizmu. NaleŜało bronić przed nimi kultury
narodowej. Joseph Goebbels deklarował podczas uroczystego palenia
ksiąŜek w Berlinie 10 maja 1933 roku, Ŝe „czasy najgorszego Ŝydow-
skiego intelektualizmu skończyły się, a sukces niemieckiej rewolucji
znowu otworzył drogę dla niemieckiego ducha"42. ChociaŜ Mussolini
i jego przyjaciele artyści awangardowi mniej niŜ naziści niepokoili się
kulturalnym modernizmem, oddziały faszystów takŜe we Włoszech
paliły ksiąŜki socjalistów.
W latach osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku francuski biolog
Ludwik Pasteur odkrył rolę bakterii w procesie zakaŜania, a Gregor
Mendel, austriacki mnich i botanik odkrył mechanizmy dziedzicze-
nia. Odkrycia te pozwoliły sobie wyobrazić wszystkie nowe kategorie
wewnętrznych wrogów: nosicieli chorób, nieczystych, dziedzicznie
upośledzonych, obłąkanych i kryminalistów. Pragnienie oczyszcze-
nia społeczeństwa w sensie medycznym stało się znacznie silniejsze
w protestanckiej północnej Europie niŜ katolickiej, południowej części
kontynentu. Ten program wpływał takŜe na państwa liberalne. Stany
Zjednoczone i Szwecja realizowały przymusową sterylizację wobec no-
torycznych przestępców (w Stanach Zjednoczonych przede wszystkim
Afroamerykanów), ale nazistowskie Niemcy poszły zdecydowanie dalej
w najbardziej masowej akcji eutanazji medycznej, z jaką kiedykolwiek
świat miał do czynienia43.
Włochy faszystowskie przeciwnie, chociaŜ promowały rozwój la raz-
za, rozumiany w kategoriach kulturowo-historycznych44, mało zostały
dotknięte amerykańską i północnoeuropejską modą na biologiczną
czystość. RóŜnica ta wynikała z tradycji kulturowych. Niemiecka pra-
wica tradycyjnie była vólkisch, poświęcała się obronie biologicznego
„narodu" zagroŜonego przez obce zanieczyszczenia, socjalistyczne po-
działy i mieszczańską miękkość45. Nowy włoski nacjonalizm był mniej
biologiczny i bardziej polityczny w swej determinacji „ponownego od-
robienia" Risorgimento, które zostało zepsute przez liberałów i osła-
bione przez socjalistów. UwaŜano, Ŝe Włosi jako „naród proletariacki"
46
Tworzenie ruchów faszystowskich
msĄ
mają prawo do udziału w światowym kolonializmie. Gdyby prawdą
było, Ŝe kaŜdy naród bez względu na jego powierzchowne znamio-
na demokracji był rzeczywiście rządzony przez elitę, jak pod koniec
pierwszej wojny światowej proponowali Włochom socjologowie Vil-
fredo Pareto, Gaetano Mosca i rozczarowany socjalista niemiecki na
emigracji Roberto Michels, Włochy musiałyby zacząć tworzyć nową
elitę zdolną do kierowania nowym państwem i przewodzenia włoskiej
opinii, jeśli trzeba, to za pomocą „mitów"46.
Faszyści potrzebowali zdemonizowanego wroga, przeciwko któremu
zdołaliby zmobilizować zwolenników, ale oczywiście wrogiem nie mu-
sieli być śydzi. KaŜda kultura tworzy własnego wroga narodu. ChociaŜ
w Niemczech obcy, nieczyści, skaŜeni i wywrotowi często byli łączeni
w jeden, diaboliczny wizerunek śyda, celem stali się równieŜ Cyganie
i Słowianie. Amerykańscy faszyści demonizowali czarnych i czasami
katolików tak samo jak śydów. Włoscy faszyści wskazywali swoich są-
siadów — południowych Słowian, a szczególnie Słoweńców, podobnie
jak socjalistów, którzy odrzucali wojnę o narodowe odrodzenie. Później
łatwo dopisali do listy takŜe Etiopczyków i Libijczyków, których pró-
bowali podbić w Afryce.
Faszystowskie niepokoje wywołane upadkiem i nieczystością nie-
koniecznie wskazywały na potrzebę restauracji jakiegoś złotego wieku
z przeszłości. Isaiah Berlin bez wątpienia nieco naciągał, kiedy szukał
prekursora faszyzmu w Josephie de Maistre, i to nie tyle ze względu na
jego przekonania o zepsuciu człowieka i potrzebie autorytetu, ile z po-
wodu jego „zaabsorbowania krwią i śmiercią", fascynacji karą i przepo-
wiedni o „totalitarnym społeczeństwie"47. Ale de Maistre oferował jedy-
nie staromodne rozwiązania: nieograniczony autorytet Kościoła i króla.
Zeev Sternhell ustalił, Ŝe wśród korzeni faszyzmu znajdowały się takŜe
socjalistyczne herezje, choć oczywiście nie były odosobnione48. Inne ele-
menty faszystowskiego krajobrazu umysłowego — jedność narodowa,
uczestnictwo obywateli — pochodziły z liberalnego zestawu wartości.
Miejsce faszyzmu w intelektualnej tradycji europejskiej jest tematem
gorącej dyskusji. Zarysowane zostały dwa skrajne stanowiska. Zeev
Sternhell uwaŜa faszyzm za spójną ideologię, która tworzyła „integralną
część historii europejskiej kultury"49. Według Hannah Arendt nazizm
Tworzenie ruchów faszystowskich_________________________________________47
„nie miał nic wspólnego z jakąkolwiek zachodnią tradycją, niemiecką
czy nie, katolicką czy protestancką, chrześcijańską, grecką albo rzym-
ską [...] Wręcz przeciwnie, nazizm zerwał z wszelką niemiecką i euro-
pejską tradycją, tak dobrą, jak i złą [...] upajając się zniszczeniem jako
bieŜącym doświadczeniem, śniąc głupi sen o tworzeniu otchłani"50.
By wesprzeć Sternhella, trzeba powiedzieć, Ŝe cały repertuar tematów
był dostępny faszyzmowi w kulturze europejskiej przed rokiem 1914 —
prymat „rasy" albo „społeczeństwa" czy „narodu" (Volk w wypadku
Niemców) nad prawami jednostki; prawo najsilniejszych ras do wywal-
czenia sobie pierwszeństwa; Ŝywotność i piękno siły wykorzystywanej
dla dobra narodu; strach przed upadkiem narodu i nieczystością; pogar-
da dla kompromisu; pesymizm w odniesieniu do natury ludzkiej.
Błędem byłoby jednak tworzyć jakiś rodzaj intelektualnej teleologii,
która zaczyna się z ruchem faszystowskim, a kaŜdy tekst czy zdanie
zdające się do niego odnosić czyta opacznie, selektywnie albo pobieŜ-
nie. Linearny rodowód, który prowadzi prosto od pierwszych myślicieli
aŜ do skończonego faszyzmu, jest czystym wymysłem. Przede wszyst-
kim nie moŜna zrozumieć przeciwników konformistycznego libera-
lizmu z dziewiętnastego wieku i początków dwudziestego, takich jak
Nietzsche, i reformistycznego socjalizmu, jak Sorel, jeśli wyjmuje się
z ich wypowiedzi pojedyncze fragmenty, które zdają się propagować
faszyzm. Faszystowscy autorzy broszur, którzy później cytowali ich
prace, wyrywali fragmenty z kontekstu.
Antyfaszyści takŜe polegali na tych autorach. Nawet niektórzy nie-
mieccy pisarze volkistowscy odrzucali nazizm. Na przykład Oswald
Spengler mimo entuzjazmu nazistów dla jego prac, niezmiennie odrzu-
cał moŜliwość poparcia narodowego socjalizmu. „Entuzjazm" napisał
w roku 1932, najwyraźniej mając na myśli Hitlera, „jest niebezpiecz-
nym brzemieniem na politycznej drodze. Pionier musi być herosem,
a nie tenorem heroicznym"51. Poeta Stefan George, którego marzenie
o oczyszczonej wspólnocie chłopów i artystów, na czele której stoi
wyrobiona elita, było dla niektórych nazistów atrakcyjne, odmówił
przyjęcia prezydentury Akademii Niemieckiej. PrzeraŜony polityką
przemocy Oddziałów Szturmowych (Sturmabteilungen, SA), George
udał się na dobrowolną emigrację do Zurychu, gdzie zmarł w grudniu
48
Tworzenie ruchów faszystowskich
1933 roku52. Jeden z jego wcześniejszych uczniów, pułkownik hrabia
Klaus Schenk von Stauffenberg, próbował zabić Hitlera w lipcu 1944
roku. Ernst Niekisch (1889-1967), którego radykalne odrzucenie spo-
łeczeństwa burŜuazyjnego było powiązane z Ŝarliwym niemieckim
nacjonalizmem, współpracował krótko z nazizmem w połowie lat
dwudziestych, zanim stał się zdecydowanym oponentem na lewicy.
Austriacki teoretyk korporacjonizmu Othmar Spann był w roku 1933
entuzjastycznie nastawiony do nazizmu, ale nazistowscy przywódcy
ocenili jego korporacjonizm jako zbyt antypaństwowy i aresztowali go,
kiedy zajęli Austrię w roku 193853.
We Włoszech Gaetano Mosca, który wywarł wpływ na faszystów
swoją analizą nieuniknionej „wymiany elit" nawet w państwach de-
mokratycznych, był jednym z senatorów, którzy stawili czoło Mussoli-
niemu w roku 1921. W roku 1925 podpisał antyfaszystowski manifest
Crocego. Giovanni Prezzolini, którego Ŝarliwa gotowość do przemode-
lowania Risorgimento zainspirowała młodego Mussoliniego54, nabrał
rezerwy i wyjechał nauczać do Stanów Zjednoczonych.
Intelektualne i kulturalne przygotowania mogły uczynić faszyzm wy-
obraŜalnym, ale na pewno nie wywołały samego zjawiska. Nawet dla
Sternhella ideologia faszyzmu, w pełni sformułowana, jak sądził, przed
rokiem 1912, nie ukształtowała sama z siebie faszystowskich rządów.
ReŜimy faszystowskie musiały zostać wplecione w społeczeństwa przez
wybór i działanie55.
Intelektualni i kulturalni krytycy, których czasami uwaŜa się za twór-
ców faszyzmu, faktycznie bardziej byli odpowiedzialni za przestrzeń
dostępną dla faszyzmu niŜ za sam faszyzm. Bardziej bezpośrednio po-
kazali słabości przeciwników faszyzmu, dominującego wcześniej li-
beralizmu burŜuazji i potęŜnego reformistycznego socjalizmu sprzed
1914 roku. Potrzebne były konkretne wybory i działania, zanim fa-
szyzm mógł się pojawić, wykorzystać owe słabości i wypełnić powstałą
przestrzeń.
Kolejną trudnością w śledzeniu intelektualnych i kulturalnych korze-
ni faszyzmu jest to, Ŝe przypadki konkretnych narodów bardzo się od
siebie róŜnią. Nie powinno to zaskakiwać z dwóch powodów. Niektóre
narody, przede wszystkim zwycięskie demokracje, ale takŜe nękana
Tworzenie ruchów faszystowskich_________________________________________49
problemami Rosja, gdzie opór i złość ciągle jeszcze skupiały się na le-
wicy, oferowały małe perspektywy dla faszyzmu. Co więcej, faszyści
nie wymyślili ani mitów, ani symboli, które składały się na retorykę ich
ruchu, ale wybierali ze skarbnicy kultury narodowej te, które pasowały
do ich celów. Większość z nich nie miała ani naturalnych, ani koniecz-
nych związków z faszyzmem. Rosyjski futurysta, poeta Włodzimierz
Majakowski, którego miłość do maszyn i prędkości była podobna jak
u Marinettiego, odnalazł się jako zagorzały bolszewik.
W kaŜdym razie nie chodzi o jakieś konkretne motywy nazizmu czy
faszyzmu, które definiowałyby naturę tego fenomenu, ale o ich funkcję.
Faszyzmy szukają w kaŜdej narodowej kulturze takich treści, które naj-
lepiej nadają się do mobilizowania masowego ruchu regeneracji, unifika-
cji i czystości, skierowanego przeciwko liberalnemu indywidualizmowi
i konstytucjonalizmowi oraz przeciwko lewicowej walce klas. Treści, któ-
re jawią się faszystom właściwe w jednej kulturowej tradycji, mogą się
wydawać głupie w innej. Mgliste mity staroskandynawskie, które poru-
szały Norwegów i Niemców, brzmiały dziwacznie dla Włochów, którzy
odwoływali się do klasycznej, skąpanej w słońcu Romanitd56.
Tam jednak, gdzie faszyzm odwoływał się do intelektualistów, działo
się tak najczęściej na wczesnych etapach. Jego nieograniczona gościn-
ność dla rozbieŜnych intelektualnie pieczeniarzy była właśnie wtedy
zauwaŜalna, zanim jeszcze antymieszczańskie nastawienie zostało zła-
godzone przez kompromisy podejmowane w drodze do władzy. W la-
tach dwudziestych wydawało się to istotą sprzeciwu wobec ohydne-
go burŜuazyjnego konformizmu. Wortycyzm, kierunek zainicjowany
w Londynie w roku 1913 przez amerykańskiego poetę Ezrę Pounda
i kanadyjsko-brytyjskiego pisarza i malarza Wyndhama Lewisa57, sym-
patyzował z włoskim faszyzmem w latach dwudziestych. Kampania
wortycystów pokazała, podobnie jak futuryzm Marinettiego, Ŝe moŜ-
na być zbuntowanym i jednocześnie w awangardzie bez konieczności
akceptowania równości, kosmopolityzmu, pacyfizmu, feminizmu czy
Ŝarliwości lewicy.
Jednak intelektualne i kulturalne zmiany, które sprawiły, Ŝe faszyzm
był moŜliwy do wyobraŜenia, a potem mógł zaistnieć, były jednocze-
śnie szersze i węŜsze niŜ samo zjawisko faszyzmu. Z jednej strony wie-
50
Tworzenie ruchów faszystowskich
lu ludzi wpisywało się w taki nurt, nie stając się wcale zwolennikami
faszyzmu. Słowa brytyjskiego pisarza D. H. Lawrence'a brzmiały jak
słowa prekursora faszyzmu, kiedy w liście do przyjaciela, na dwadzie-
ścia miesięcy przed wybuchem pierwszej wojny światowej, pisał: „Moją
wielką religią jest wiara w krew, w ciało jako rozsądniejsze niŜ intelekt.
MoŜemy się w swym rozumie mylić, ale to, co czuje nasza krew i w co
wierzy, i co mówi, zawsze jest prawdą"58. Ale kiedy wojna się zaczęła,
Lawrence, Ŝonaty z Niemką, był przeraŜony zabijaniem i zadeklarował
się jako świadomy przeciwnik.
Z drugiej strony faszyzm rozwinął się w pełni, dopiero kiedy jego
zwolennicy przymknęli po cichu oczy na niektóre z wcześniejszych
zasad, aby otworzyć sobie drogę do koalicji i dalej do władzy. Kiedy
faszyści juŜ byli u władzy, jak zobaczymy, ignorowali, marginalizowali,
a nawet odrzucili niektóre intelektualne prądy, które pomogły im to-
rować drogę do władzy.
Skupienie się wyłącznie na wykształconych karierach świata inte-
lektu i kultury w poszukiwaniu korzeni faszyzmu moŜe doprowadzić
do zgubienia z oczu waŜnych elementów: podskórnych namiętności
i emocji. Mgliście zarysowane postawy przybierały wyraźniejsze kształ-
ty, a Ŝaden z myślicieli nie połączył wszystkiego w jeden całościowy
system filozoficzny wspierający faszyzm. Nawet uczeni specjalizujący
się w poszukiwaniu intelektualnych i kulturowych korzeni faszyzmu,
jak na przykład George Mosse, twierdzą, Ŝe zbudowanie „nastroju"
jest waŜniejsze niŜ „poszukiwania jakiegoś konkretnego prekursora"59.
W tym rozumieniu takŜe faszyzm jest bardziej przekonująco powiąza-
ny z zestawem „mobilizujących namiętności" które kształtują działania
faszyzmu, niŜ ze zwartą i w pełni wyartykułowaną filozofią. U pod-
staw leŜy zaś Ŝarliwy nacjonalizm. Jego sojusznikiem jest konspiracyjny
i manichejski pogląd na historię jako bitwę pomiędzy dobrem i złem,
między tym, co czyste, i tym, co zepsute, w której własne społeczeństwo
czy naród jest ofiarą. W tej darwinowskiej opowieści wybrany naród
był osłabiany przez partie polityczne, klasy społeczne, niezdolne do
asymilacji mniejszości, zepsutych rentierów i myślicieli racjonalistów,
którym brakowało niezbędnego poczucia wspólnoty. Te „mobilizują-
ce namiętności" w większości przyjmowane jako pewnik i nie zawsze
Tworzenie ruchów faszystowskich 51
otwarcie krytykowane jako propozycje intelektualne tworzą emocjo-
nalną lawę, która stanowi fundamenty faszyzmu:
¦ poczucie wszechogarniającego kryzysu poza zasięgiem tradycyjnych
rozwiązań;
¦ prymat grupy, wobec której człowiek ma obowiązki waŜniejsze niŜ
wszelkie prawa, tak indywidualne, jak powszechne, i podporządko-
wanie jej jednostki;
¦ przekonania, Ŝe grupa jest ofiarą, uczucie, które usprawiedliwia
wszystkie działania bez ograniczeń prawnych czy moralnych, jeśli
są podejmowane przeciwko wrogom wewnętrznym czy zewnętrz-
nym60;
¦ strach przed upadkiem grupy wywołany szkodliwym działaniem
indywidualistycznego liberalizmu, konfliktów klasowych i obcych
wpływów;
¦ potrzeba bliŜszej integracji w ramach czystszej wspólnoty przez
aprobatę, jeśli to moŜliwe, albo wykluczającej przemocy, jeŜeli to
niezbędne;
¦ potrzeba władzy sprawowanej przez naturalnych przywódców (za-
wsze męŜczyzn), skupionej ostatecznie w narodowym wodzu, który
jako jedyny zdolny jest być wcieleniem przeznaczenia wspólnoty;
¦ wyŜszość instynktu przywódcy nad abstrakcyjnym i uniwersalnym
rozumem;
¦ piękno przemocy i efektywność woli, kiedy poświęcone są sukcesowi
grupy;
¦ prawo wybranego narodu do dominowania nad innymi bez ogra-
niczania ze strony jakiegokolwiek prawa ludzkiego czy boskiego,
o słuszności decyduje jedynie kryterium waleczności wspólnoty
w darwinistycznej walce.
„Mobilizujące namiętności" faszyzmu z trudem poddają się histo-
rycznemu badaniu, jako Ŝe niektóre z nich sięgają czasów samego Ka-
ina. Nie podobna jednak zaprzeczyć, Ŝe gorączka narastającego nacjo-
nalizmu przed pierwszą wojną światową i wyostrzone przez tę wojnę
52
Tworzenie ruchów faszystowskich
pasje zaostrzyły je. Faszyzm był bardziej sprawą serca niŜ umysłu, i dla-
tego badanie korzeni faszyzmu przez tropienie myślicieli i pisarzy po-
mija najpotęŜniejsze impulsy.
Warunki długoterminowe
Długoterminowe zmiany w fundamentalnych strukturach politycz-
nych, społecznych i ekonomicznych takŜe pomogły przygotować drogę
faszyzmowi. Jak zauwaŜyłem na początku, wśród politycznych ruchów
faszyzm był spóźnialskim61. Dopóki nie dopełniło się wiele podstawo-
wych warunków, był po prostu nie do wyobraŜenia.
Jednym z koniecznych warunków wstępnych była polityka maso-
wa. Jako ruch masowy skierowany przeciwko lewicy faszyzm nie mógł
zaistnieć, dopóki obywatele nie zostali włączeni w politykę. Jedne
z pierwszych zmian na drodze prowadzącej do faszyzmu pojawiły się
wraz z europejskimi eksperymentami poszerzania praw wyborczych
dla męŜczyzn po rewolucjach 1848 roku62. AŜ do tego czasu zarówno
konserwatyści, jak i liberałowie starali się generalnie ograniczyć elek-
torat do osób zamoŜnych i dobrze wykształconych — „odpowiedzial-
nych" obywateli, zdolnych do wybierania rozwiązań z szerokiej palety
zasad. Po rewolucjach 1848 roku, kiedy większość konserwatystów
i ostroŜnych liberałów próbowała przywrócić ograniczenia prawa
wyborczego, kilku odwaŜnych i nowatorskich polityków konserwa-
tywnych postanowiło zaryzykować i zaakceptować masowy elektorat
oraz spróbować dać sobie z nim radę.
Awanturniczy Ludwik Napoleon został wybrany na prezydenta Dru-
giej Republiki Francuskiej w grudniu 1848 roku w drodze wyborów
powszechnych, wykorzystując prostą metaforykę i odwołując się, jak
to dziś określamy, do „znanego nazwiska" (jego stryjem był Napoleon
Bonaparte, cesarz, który trząsł światem). W konfrontacji z liberalną
(w dziewiętnastowiecznym rozumieniu tego pojęcia) legislatywą, która
próbowała w roku 1850 pozbawić prawa głosowania biednych i nie
mających miejsca stałego zamieszkania mieszkańców kraju, prezydent
Ludwik Napoleon odwaŜnie się opowiedział za powszechnym prawem
Tworzenie ruchów faszystowskich 53
wyborczym. Nawet po tym jak sam wyniósł się do godności cesarza
Napoleona III, przeprowadzając wojskowy zamach stanu w grudniu
1851 roku, pozwolił wszystkim męŜczyznom wziąć udział w wyborach
do marionetkowego parlamentu. Wbrew liberalnym preferencjom dla
ograniczonego, wykształconego elektoratu, cesarz stał się pionierem
w wykorzystywaniu prostych sloganów i symboli w wygrywaniu po-
parcia biedoty i słabo wykształconych63.
Podobnie w nowym cesarstwie niemieckim, które zbudował w roku
1871, Bismarck manipulował prawem wyborczym w walce z liberałami.
Absurdem byłoby jednak nazywać tych zwolenników autorytaryzmu
„faszystami"64, byli jednak pionierami na terenie opanowanym później
przez faszyzm. Manipulując raczej masowym elektoratem, a nie po-
zbawiając go prawa głosu, rozstali się zarówno z konserwatystami, jak
i liberałami, a takŜe z uprawianą przez nich polityką, w formie uczo-
nych dyskusji prowadzonych wśród notabli wybranych przez uległych
obywateli do rządzenia w ich imieniu.
Inaczej niŜ konserwatyści i rozwaŜni liberałowie, faszyści nigdy nie
chcieli trzymać mas z dala od polityki. Pragnęli je zwerbować, zdyscy-
plinować i pobudzić. W kaŜdym razie do końca pierwszej wojny świato-
wej nie było moŜliwości powrotu do ograniczonego prawa wyborczego.
Młodzi męŜczyźni niemal wszędzie wzywani byli do poświęcania Ŝycia
dla swego kraju, trudno więc byłoby komukolwiek odmówić im pełni
praw obywatelskich. TakŜe kobiety, których role społeczne i gospo-
darcze uległy powaŜnemu zwiększeniu w wyniku działań wojennych,
w niektórych krajach północnej Europy otrzymały prawa wyborcze
(chociaŜ nie we Francji, Włoszech, Hiszpanii czy Szwajcarii). Faszyści,
szukając sposobu na odbudowanie patriarchatu w rodzinie i miejscu
pracy, woleli raczej mobilizować przychylne im kobiety, niŜ pozbawiać
je praw wyborczych, przynajmniej do momentu, kiedy w ogóle mogli
zlikwidować wybory65.
Europejska kultura polityczna takŜe musiała się zmienić, zanim fa-
szyzm stał się moŜliwy. Prawica musiała sobie uświadomić, Ŝe nie moŜe
dalej unikać polityki masowej. Taka przemiana stawała się łatwiejsza
przez grawitację coraz większej liczby obywateli klasy średniej ku sze-
regom konserwatywnym, w chwili kiedy ich ograniczone Ŝądania po-
54
Tworzenie ruchów faszystowskich
lityczne zostały zrealizowane, a zagroŜenia nowymi Ŝądaniami socja-
listów nabierały coraz wyraźniejszego kształtu. W roku 1917 (jeśli nie
wcześniej) rewolucyjne plany stały się dostateczną przyczyną nagłego
odstąpienia sporej części klasy średniej od skłonności ich demokra-
tycznych przodków z roku 1848. Konserwatyści mogli zacząć marzyć
0 zdobyciu większości w wyborach.
Demokratyczna i socjalistyczna lewica, zjednoczona juŜ w roku 1848,
musiała się podzielić, zanim faszyzm stał się moŜliwy. Lewica musiała
takŜe utracić swoją rolę ostatniej deski ratunku dla wszystkich zwolen-
ników zmian — marzycieli i zagniewanych tak w łonie klasy średniej,
jak i w szeregach klasy robotniczej. Faszyzm wydaje się więc niewy-
obraŜalny bez dojrzałej i ekspansywnej lewicy. Faszyści mogli odnaleźć
miejsce dla siebie jedynie po tym, jak socjalizm stał się dostatecznie
potęŜny, aby w jakimś stopniu sięgnąć po władzę i następnie rozcza-
rować część tradycyjnej klienteli robotniczej i intelektualnej. Tak więc
jeśli chodzi o wyznaczenie granic czasowych, wiemy, Ŝe faszyzm mógł
zaistnieć nie tylko po nieodwracalnym ustanowieniu polityki maso-
wej, ale w istocie na dalszym etapie, gdy socjaliści zaczęli uczestniczyć
w sprawowaniu władzy — i skompromitowali się.
Ten próg został przekroczony we wrześniu 1899 roku, kiedy w bur-
Ŝuazyjnym gabinecie zaakceptowano pierwszego socjalistę, aby wspo-
mógł francuską demokrację zaatakowaną podczas afery Dreyfusa,
przez co został zaatakowany przez niektórych moralnych purystów
ze swojego ruchu66. W roku 1914 część tradycyjnych zwolenników le-
wicy poczuła się rozczarowana tym, co postrzegali jako kompromisy
umiarkowanych socjalistów w parlamencie. Po wojnie, rozglądając się
za czymś mniej kompromisowym i rewolucyjnym, przeszli na stronę
bolszewizmu, albo, jak juŜ widzieliśmy, przez nacjonalistyczny syndy-
kalizm na stronę faszyzmu.
Oczywiście po roku 1917 lewica nie zbierała się juŜ w sobie i nie cze-
kała na właściwą chwilę, jak to było przed 1914. Groziła raczej prze-
marszem przez cały świat na czele rewolucji bolszewickiej, której jak się
zdawało, nic się nie oprze. PrzeraŜenie, jakie w szeregach klasy średniej
1 wyŜszej wywołało zwycięstwo Lenina w Rosji oraz spodziewany suk-
ces jego zwolenników w bardziej uprzemysłowionych Niemczech, jest
Tworzenie ruchów faszystowskich 55
kluczowe dla zrozumienia panicznego poszukiwania w latach 1918-
-1922 nowych odpowiedzi na bolszewizm.
Sygnały ostrzegawcze wywołane przez bolszewizm zmieniły się w stan
krytyczny wobec kłopotów, przed jakimi stanęły liberalne wartości
i instytucje tuŜ po pierwszej wojnie światowej67. Wszystkie trzy klu-
czowe instytucje liberalne — parlament, rynek, szkoła — słabo radziły
sobie z tymi zagroŜeniami. Wybrani przedstawiciele usiłowali znaleźć
niezbędny minimalny wspólny grunt, by móc podejmować trudne
polityczne wybory. Przekonanie o skuteczności samoregulującego się
rynku, nawet jeśli moŜliwe do zaakceptowania w dalszej perspektywie,
zdawało się śmiechu warte wobec bieŜących narodowych i międzyna-
rodowych problemów gospodarczych. Darmowe szkolnictwo zdawało
się juŜ nie wystarczać do zintegrowania wspólnot wstrząsanych ka-
kofonią rozbieŜnych interesów, pluralistyczną kulturą i artystyczny-
mi eksperymentami. Jednak kryzys liberalnych instytucji nie dotykał
wszystkich krajów z tą samą intensywnością. W następnym rozdziale
zajmę się właśnie zbadaniem tych narodowych róŜnic.
Prekursorzy
ZauwaŜyliśmy juŜ, Ŝe faszyzm był zjawiskiem niespodziewanym. Nie
był Ŝadną prostą projekcją którejś z dziewiętnastowiecznych tenden-
cji Niełatwo go zrozumieć, posługując się pojęciami któregokolwiek
z głównych dziewiętnastowiecznych paradygmatów: liberalizmu, kon-
serwatyzmu, socjalizmu. Nie było na niego ani słów, ani pomysłów
przed pojawieniem się ruchu Mussoliniego i innych ruchów powsta-
łych tuŜ po pierwszej wojnie światowej.
Pojawiły się jednak pewne zwiastuny. Pod koniec dziewiętnastego
wieku moŜna było zaobserwować pierwsze oznaki „polityki w nowym
stylu"68. Stworzenie pierwszych ruchów ludowych, które miały na celu
umocnienie prymatu narodu nad wszelkimi formami internacjonali-
zmu i kosmopolityzmu. Lata osiemdziesiąte dziewiętnastego wieku —
z równoczesnym kryzysem gospodarczym i coraz powszechniejszym
praktykowaniem demokracji — stały się kluczowym progiem.!
56
Tworzenie ruchów faszystowskich
i W tym dziesięcioleciu Europa i świat stanęły wobec ni mniej, ni więcej
tylko pierwszego kryzysu globalizacji. W latach osiemdziesiątych statki
parowe mogły przywozić tanie zboŜe i mięso do Europy, doprowadza-
jąc do bankructwa rodzinne farmy i arystokratyczne majątki i wywołu-
jąc tym samym potok uchodźców ze wsi do miast. Równocześnie sieć
kolejowa zniszczyła resztę tego, co pozostało z rzemiosła, dostarczając
tanie produkty fabryczne do wszystkich miast. W tym samym złym
momencie w Europie Zachodniej pojawiła się bezprecedensowa liczba
emigrantów — nie tylko robotnicy z Hiszpanii czy Włoch, ale takŜe
egzotyczni kulturowo śydzi uciekający przed pogromami z Europy
Wschodniej. Te szokujące zmiany stworzyły płaszczyznę dla pewnych
rozwiązań w latach osiemdziesiątych, które moŜemy teraz postrzegać
jako pierwsze poszukiwania zmierzające w stronę faszyzmu.
Konserwatywne eksperymenty z manipulowanym powszechnym
prawem wyborczym we Francji i Niemczech, o czym wspomniałem
wcześniej, upowszechniły się jeszcze w latach osiemdziesiątych. Trze-
cia brytyjska reforma z roku 1884 niemal podwoiła elektorat, obejmując
prawie wszystkich dorosłych męŜczyzn. We wszystkich wymienionych
krajach elity polityczne poczuły się w latach osiemdziesiątych zmuszo-
ne do zaakceptowania zmiany w kulturze politycznej, która osłabiła
społeczny szacunek od dawna niemal automatycznie wprowadzający
do parlamentu przedstawicieli klasy wyŜszej i tym samym otworzyła
drogę do polityki warstwom nieco uboŜszym: sklepikarzom, wiejskim
lekarzom i aptekarzom, małomiasteczkowym prawnikom — „nowym
warstwom" (nouvelles couches) doskonale zwerbowanym w roku 1874
przez Leona Gambettę, który sam wkrótce, będąc synem włoskiego
emigranta i właściciela sklepu spoŜywczego, zostanie pierwszym pre-
mierem Francji skromnego pochodzenia.
Nie mając wielkich fortun, przedstawiciele nowego typu Ŝyli za par-
lamentarne diety i stali się pierwszymi zawodowymi politykami69. Nie
mając takŜe dziedzicznych nazwisk, które pozwalały rozpoznawać „wy-
bitnych" którzy dotychczas dominowali w europejskich parlamentach,
nowi politycy musieli wynaleźć nowe sposoby pozyskiwania wsparcia
i nowe sposoby zdobywania uznania. Niektórzy z nich budowali poli-
tyczne machiny opierające się na klubach politycznych klasy średniej,
Tworzenie ruchów faszystowskich 57
takich jak wolnomularstwo (jak Partia Radykalna Gambetty uczyniła
we Francji); inni, tak w Niemczech, jak i Francji, odkryli przyciągającą
siłę antysemityzmu i nacjonalizmu70.
Nasilający się nacjonalizm przenikał w końcu dziewiętnastego wieku
nawet w szeregi związków zawodowych; Wspominałem juŜ wcześniej
w tym rozdziale o wrogości między niemiecko- i czeskojęzycznymi
robotnikami w Czechach, które były częścią cesarstwa Habsburgów.
\ JuŜ w 1914 roku okazało się moŜliwe wykorzystywanie narodowych
^Sentymentów do mobilizowania części klasy robotniczej przeciwko
innym jej grupom, a po pierwszej wojnie światowej stało się to jeszcze
łatwiejsze.
Z wszystkich tych powodów kryzys ekonomiczny lat osiemdziesią-
tych, jako pierwszy tego rodzaju w czasach polityki masowej, zaowoco-
wał demagogią. Od tej chwili obniŜanie standardów Ŝycia przekładało
się szybko na poraŜki wyborcze sprawujących władzę i zwycięstwa
polityczne outsiderów, którzy gotowi byli występować przed niezado-
wolonymi wyborcami z chwytliwymi sloganami.
W latach osiemdziesiątych w Europie pojawiło się wiele znanych
ruchów masowych bazujących na nacjonalizmie i populizmie. Francja,
kraj tak wielu politycznych eksperymentów, była pionierem równieŜ
i tym razem. Sławny generał Boulanger, powołany na stanowisko mini-
stra wojny w styczniu 1886 roku przez umiarkowanie lewicujący rząd
Charlesa de Freycineta, był ubóstwiany w ParyŜu, poniewaŜ przeciw-
stawił się Niemcom, dobrze traktował Ŝołnierzy, a poza tym jego jasna
broda i czarny koń znakomicie prezentowały się podczas patriotycz-
nych parad. Generał został jednak odwołany z funkcji ministra wojny
w maju roku 1887 za nadmiernie wojowniczy język w okresie napięć
z Niemcami. Jego wyjazd na prowincję wywołał gigantyczną manifesta-
cję poparcia; jego paryscy zwolennicy połoŜyli się na torach, by zablo-
kować pociąg, którym zamierzał odjechać. Boulanger był początkowo
zbliŜony do antyklerykalnych kręgów umiarkowanej lewicy („radyka-
łów" według ówczesnej terminologii francuskiej), ale teraz pozwolił
sobie stać się centrum politycznej agitacji, która pochodziła zarówno
z lewa, jak i z prawa. Niegdyś popierał propozycje radykałów, jak na
przykład zniesienie pochodzącego z pośrednich wyborów senatu, jego
58
Tworzenie ruchów faszystowskich
Ŝądanie głębokich zmian konstytucyjnych teraz zapachniało spiskiem
męŜa opatrznościowego.
Kiedy zaniepokojony rząd zwolnił Boulangera z armii, eksgenerał
mógł teraz bez skrępowania realizować swoje nowe polityczne ambicje.
Jego strategia polegała na braniu udziału w kaŜdych wyborach uzu-
pełniających, gdy tylko w parlamencie powstał jakiś wakat z powodu
czyjejś śmierci czy rezygnacji. Okazało się, Ŝe Boulanger miał szerokie
poparcie w dzielnicach robotniczych. Monarchiści i bonapartyści dali
mu pieniądze, poniewaŜ wydawało się, Ŝe jego sukces raczej przyczy-
ni się do zniszczenia Republiki niŜ do jej zreformowania. W styczniu
1889 roku, kiedy Boulanger wygrał wybory uzupełniające w ParyŜu,
i to ze sporą przewagą, jego zwolennicy ponaglali go do przeprowadzenia
zamachu stanu przeciwko Republice Francuskiej juŜ wstrząsanej skan-
dalami finansowymi i kryzysem gospodarczym. W kulminacyjnym mo-
mencie jednak ów mąŜ opatrznościowy zawiódł. Przestraszony oskarŜe-
niami ze strony rządu, 1 kwietnia uszedł do Belgii, gdzie później popełnił
samobójstwo na grobie swojej kochanki. Boulangeryzm okazał się tyl-
ko efemerydą71. Ale po raz pierwszy w Europie połączyły się wszystkie
składniki niezbędne do stworzenia populistycznego, nacjonalistycznego,
masowego ruchu skupionego wokół charyzmatycznej postaci.
Podobne elementy pojawiły się we Francji po 1896 roku w połączeniu
z emocjami społecznymi skierowanymi przeciwko kapitanowi Alfredo-
wi Dreyfusowi, Ŝydowskiemu oficerowi sztabowemu niesłusznie oskar-
Ŝonemu o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Sprawa wstrząsała Francją
aŜ do 1906 roku. Antydreyfusowski obóz obrońców autorytetu pań-
stwa i armii, przeciwny Dreyfusowi, grupował tak konserwatystów, jak
i niektórych lewicowców podatnych na tradycyjny antykapitalistyczny
antysemityzm i jakobińską odmianę nacjonalizmu. Obóz prodreyfu-
sowski, głownie centrowy i lewicowy, bronił uniwersalnych standar-
dów praw człowieka. Naród jest waŜniejszy niŜ uniwersalne wartości,
oświadczył antydreyfusowski Charles Maurras, którego Action Fran-
caise jest czasami uwaŜana za pierwszy autentycznie faszystowski
ruch72. Kiedy dokument oskarŜający Dreyfusa okazał się fałszywy,
Maurrasa zupełnie to nie zraziło. Jego zdaniem było to fałszerstwo
patriotyczne.^aw* patriotiąue.
Tworzenie ruchów faszystowskich_________________________________________59
Austro-Węgry były następnym układem, w którym z powodze-
niem torowały sobie drogę ruchy budowane na populistycznym na-
cjonalizmie. Georg von Schónerer (1842-1921), zamoŜny ziemianin
i krzewiciel pangermanizmu z Sudetów, zalecał niemieckojęzycznym
mieszkańcom cesarstwa Habsburgów pracę na rzecz unii z cesarstwem
niemieckim i walki z wpływami katolików i śydów73. Widzieliśmy juŜ,
jak Karl Lueger został wybrany burmistrzem Wiednia w roku 1897,
wbrew cesarzowi i tradycyjnym liberałom, i rządził miastem aŜ do swo-
jej śmierci w roku 1910, posługując się wybuchową mieszanką „mu-
nicypalnego socjalizmu" (gaz miejski, woda, elektryczność, szpitale,
szkoły i parki) i antysemityzmu74.
Niemieccy politycy w latach osiemdziesiątych takŜe eksperymento-
wali z antysemityzmem. Nadworny pastor Kościoła protestanckiego,
Adolf Stócker wykorzystał go w swojej Partii Chrześcijańsko-Społecz-
nej, aby przyciągnąć elektorat z klasy robotniczej i niŜszych warstw kla-
sy średniej do konserwatystów. Nowa generacja liberałów pochodzą-
ca spoza starych kręgów arystokracji i wielkich majątków ziemskich,
której brakowało starych mechanizmów zdobywania posłuszeństwa
społecznego, wykorzystywała antysemityzm jako nowy sposób na
uprawianie polityki z udziałem mas75. Ale owe próby z jawnie antyse-
micką polityką w Niemczech okazały się zupełnie bez znaczenia w po-
czątkach dwudziestego wieku. Takie prekursorskie ruchy pokazały, Ŝe
chociaŜ wiele elementów późniejszego faszyzmu juŜ istniało, warunki
nie sprzyjały połączeniu ich w jedno i uzyskaniu znaczącej szansy
na istotne poparcie76. Zapewne pierwszym konkretnym przykładem
„narodowego socjalizmu" w praktyce był Cercle Proudhon we Francji
w roku 1911, grupa naukowa, która miała „zjednoczyć nacjonalistów
i lewicowych antydemokratów" wokół ofensywy skierowanej przeciw-
ko „Ŝydowskiemu kapitalizmowi"77. Był to twór Georgesa Valois, byłe-
go bojówkarza z Action Francaise Charles'a Maurrasa, który zerwał ze
swoim mistrzem, aby się skoncentrować aktywniej na przeciągnięciu
klasy robotniczej z marksistowskiego internacjonalizmu na stronę na-
rodu. Okazało się, Ŝe to było jednak za wcześnie na zebranie więcej niŜ
kilku zaledwie intelektualistów i dziennikarzy w imię „zwycięstwa he-
roicznych wartości nad nikczemnym materializmem burŜuazji, w któ-
60
Tworzenie ruchów faszystowskich

rym dławi się teraz Europa... [i]... rozbudzenia Siły i Krwi przeciwko
Ziotu"78.
Określenie „narodowy socjalizm" wydaje się wymyślone przez fran-
cuskiego nacjonalistę Mauricea Barresa, który opisał awanturnika ary-
stokratę markiza de Moresa w 1896 roku jako „pierwszego narodowego
socjalistę"79. Mores, któremu nie powiodło się w Dakocie Północnej jako
hodowcy bydła, wrócił w początkach lat dziewięćdziesiątych do ParyŜa,
gdzie zorganizował bandę antysemicko nastawionych rzezimieszków,
którzy napadali na Ŝydowskie sklepy i biura. Jako były hodowca bydła
Mores rekrutował członków swojej grupy spośród pracowników rzeźni
paryskich, którym przedstawiał mieszaninę antykapitalizmu i narodo-
wego antysemityzmu80. Jego grupa nosiła kowbojskie stroje i kapelusze,
które markiz odkrył na amerykańskim Zachodzie. Stroje te poprzedziły
czarne i brunatne koszule (jeśli lekko naciągniemy wyobraźnię) jako
pierwsze faszystowskie uniformy. We wczesnej fazie afery Dreyfusa
Mores zabił znanego Ŝydowskiego oficera, kapitana Armanda Meyera,
w pojedynku, a sam został zabity przez swego przewodnika Tuarega
podczas wyprawy na Saharę w roku 1896, kiedy zamierzał „zjednoczyć
Francję z islamem i Hiszpanią"81. „Tylko działanie nadaje Ŝyciu wartość",
oświadczył. „Tym gorzej, jeśli działanie prowadzi do śmierci"82.
Niektórzy Włosi podąŜali w tym samym kierunku. Część uczniów
Sorela odnalazła w narodzie ten rodzaj mobilizującego mitu, którego
brakowało rewolucji proletariackiej83. Ci, którzy, jak Sorel, pragnęli
odzyskać czystość motywu i siłę zaangaŜowania, jaką oferował so-
cjalizm, kiedy był prześladowaną opozycją, teraz dołączyli do tych,
którzy wzgardzili kompromisami parlamentarnego socjalizmu, i tych
rozczarowanych niepowodzeniem strajków generalnych — apogeum
była okrutna poraŜka „czerwonego tygodnia" w Mediolanie w czerwcu
1914 roku. UwaŜali, Ŝe produktywizm84 i ekspansjonistyczna wojna za
„proletariacką" Italię (jak ta w Libii w roku 1911) mogą zastąpić strajk
generalny jako najefektywniejszy mit mobilizujący do przeprowadzenia
rewolucyjnych zmian we Włoszech. Kolejny kamień węgielny został
połoŜony pod gmach budowany przez faszystów: plan przyciągnięcia
klienteli socjalistycznej do narodu przez heroiczny antysocjalistyczny
„narodowy syndykalizm".
Tworzenie ruchów faszystowskich 61
Kiedy rozwaŜamy te zwiastuny, nasuwa się pytanie, które państwo
spłodziło pierwszy ruch faszystowski. Często wymienia się Francję85.
Proponowano teŜ Rosję86. Właściwie nikt nie wskazuje na Niemcy87. Być
moŜe najwcześniejsze zjawisko, które moŜe być w sensie funkcjonalnym
związane z faszyzmem, pojawiło się w Ameryce: Ku-Klux-Klan. TuŜ
po wojnie secesyjnej grupa byłych oficerów Konfederacji, w obawie, Ŝe
radykałowie w roku 1867 dadzą czarnej ludności prawo do głosowa-
nia, zorganizowała milicję, w celu przywrócenia obalonego porządku
społecznego. Ku-Klux-Klan ustanawiał alternatywną władzę cywilną,
równoległą do formalnego państwa, które w oczach jego załoŜycieli
przestało bronić uprawnionych interesów społecznych. Przez zaakcep-
towanie szczególnego ubioru (biała szata z kapturem), a takŜe przez
stosowanie technik zastraszania i przekonanie, Ŝe przemoc jest uspra-
wiedliwiona, gdy chodzi o los grupy88, pierwsza wersja Ku-Klux-Klanu
na pokonanym Południu była zapewne znaczącą zapowiedzią sposo-
bu, w jaki będą funkcjonowały ruchy faszystowskie w międzywojennej
Europie. Mimo wszystko nie powinno być zaskoczeniem, Ŝe w krajach
o najwcześniej dojrzałej demokracji — Stanach Zjednoczonych i Fran-
cji — najwcześniej pojawiły się gwałtowne reakcje przeciwko niej.
Dzisiaj moŜemy uwaŜać te eksperymenty jako zapowiedź nadcho-
dzącej nowej polityki. Wówczas jednak wydawały się pojedynczymi
odchyleniami sprowokowanymi przez awanturników. Nie postrzegano
ich jako przykładów nowego systemu. W ten sposób zaczęto na nie pa-
trzeć dopiero później, kiedy wszystkie kawałeczki ułoŜyły się w całość,
pojawiła się przestrzeń i została ukuta nazwa.
Rekrutacja
^Poszukując źródeł ruchów faszystowskich, wielokrotnie napotykali-
śmy rozgoryczonych weteranów wojennych. Faszyzm pozostałby jed-
nak zaledwie grupą nacisku weteranów i ich młodszych braci, gdyby
nie znalazł innych zwolenników89.
Przede wszystkim pierwsi faszyści byli bardzo młodzi. Wielu przed-
stawicieli młodego pokolenia uwaŜało, Ŝe odpowiedzialni za wojnę męŜ-
62
Tworzenie ruchów faszystowskich
czyźni z siwymi brodami, nadal zajmujący swoje stanowiska, niewiele
rozumieją z ich obaw, i to bez względu na to, czy mają doświadczenie
frontowe czy nie. Młodzi ludzie, którzy nigdy wcześniej nie głosowali,
odpowiedzieli entuzjastycznie na faszystowską odmianę polityki prze-
ciwko polityce90. Kilka cech odróŜnia zwycięskie faszyzmy od partii,
które je poprzedzały. Inaczej niŜ partie kierowane przez „wybitnych"
przedstawicieli klasy średniej, którzy ze swymi wyborcami kontakto-
wali się wyłącznie podczas kampanii wyborczych, partie faszystowskie
przyciągały członków głębokim braterstwem uczuć i wysiłku91. Inaczej
niŜ partie klasowe — socjalistyczne czy burŜuazyjne — partie faszy-
stowskie zdołały zrealizować swój cel, jakim było pozyskanie obywateli
z róŜnych klas społecznych. Dla wielu była to atrakcyjna cecha92.
Jednak wczesne partie faszystowskie nie rekrutowały ze wszystkich
klas społecznych w tych samych proporcjach. Wkrótce się okazało, Ŝe
partie te w największej mierze grupują przedstawicieli klasy średniej,
do tego stopnia, Ŝe faszyzm zaczęto postrzegać jako ucieleśnienie re-
sentymentów niŜszych warstw klasy średniej93. Ale w gruncie rzeczy
wszystkie partie polityczne są przede wszystkim partiami klasy śred-
niej. Przy bliŜszym zbadaniu faszyzm okazał się takŜe atrakcyjny dla
członków i wyborców klas wyŜszych94.
W pierwszym okresie działania faszyzm przyciągnął takŜe więcej
robotników, niŜ początkowo sądzono, chociaŜ było ich proporcjonalnie
mniej niŜ w całym społeczeństwie95. Względny niedostatek robotników
w szeregach faszystów nie wynikał z niepodatności proletariatu na ha-
sła nacjonalizmu i czystości etnicznej. Lepiej wyjaśnić moŜna to przez
„uodpornienie" i „konfesjonalizm"96: ci, którzy od pokoleń byli głęboko
zaangaŜowani w bogatą tradycję socjalistyczną, z jej klubami, gazetami,
związkami i wiecami, nie byli juŜ zdolni do innej lojalności.
Robotnicy łatwiej padali łupem faszyzmu, jeśli znajdowali się poza
społecznością socjalistów. Pomagało teŜ, jeśli mieli tradycję bezpo-
średniego działania i wrogości wobec socjalizmu parlamentarnego:
na przykład we Włoszech łamistrajki z kamieniołomów marmuru
w tradycyjnie anarchistycznej Carrarze97 albo genueńscy marynarze
zorganizowani przez kapitana Giuseppe Giuliettiego, którzy podąŜyli
jako pierwsi za Gabrielem D'Annunzio, a potem za Mussolinim. Bezro-
Tworzenie ruchów faszystowskich 63
botni takŜe byli odseparowani od zorganizowanego socjalizmu (który,
jak się okazało, w cięŜkich i stwarzających podziały warunkach kryzysu
gospodarczego o wiele bardziej cenił zatrudnionych niŜ bezrobotnych).
/"Bezrobotni o wiele chętniej dołączali do komunistów niŜ do faszystów,
pod warunkiem jednak, Ŝe nie chodziło o przedstawicielijdasy śred-
niej oraz o tych, którzy dopiero co uzyskali prawo głosu98. Podobnie
zakorzenienie we wspólnotach parafialnych sprawiało, Ŝe mniej było
zwolenników nazizmu wśród katolików niŜ wśród protestantów.
\ Szczególne warunki lokalne mogły jednak przyciągnąć proletariat
do faszyzmu. Jedna trzecia członków Brytyjskiej Unii Faszystów dzia-
łającej w zrujnowanym wschodnim Londynie to robotnicy niewykwa-
lifikowani albo częściowo kwalifikowani, przyciągnięci niechęcią do
Ŝydowskich imigrantów, rozczarowani nieudolnością Partii Pracy albo
złością na komunistów i śydów atakujących demonstracje BUF". Wę-
gierscy strzałokrzyŜowcy zdobyli ponad trzydzieści procent popar-
cia w budapeszteńskim centrum przemysłu cięŜkiego (wyspa Csepel),
a takŜe odnieśli sukces w wiejskich okręgach górniczych wobec braku
wiarygodnej alternatywy lewicowej jako głosu opozycji wobec rządzą-
cych100.
To, czy faszyzm przyciągał bardziej przez odwoływanie się do roz-
sądku czy do emocji, jest przedmiotem gorącego sporu101. Fakt, Ŝe siła
emocji grała rolę w faszyzmie, kazał wielu ludziom wierzyć, Ŝe faszyzm
rekrutował spośród emocjonalnie rozchwianych albo seksualnych
dewiantów. Pewne pułapki psychohistorii rozpatrzymy w rozdziale
ósmym. NaleŜy podkreślić, Ŝe sam Hitler, choć opętany nienawiścią
i nienormalnymi obsesjami, był zdolny do dokonywania racjonalnych
wyborów, szczególnie przed rokiem 1942. Wniosek, jakoby nazizm
albo inne odmiany faszyzmu były formami zaburzeń psychicznych,
jest podwójnie niebezpieczny: daje usprawiedliwienie wielu „normal-
nym" faszystom, a takŜe źle nas przygotowuje do uznania ostatecznej
normalności faszyzmu. Większość przywódców i bojówkarzy faszy-
stowskich to byli zwyczajni ludzie wyposaŜeni w nadzwyczajną władzę
i odpowiedzialność w wyniku procesów, które moŜna doskonale zro-
zumieć w kategoriach racjonalnych. Poddawanie faszyzmu psychoana-
lizie moŜe nas tylko sprowadzić na manowce. Podejrzewanie Hitlera
64
Tworzenie ruchów faszystowskich
0 seksualne perwersje nie opiera się na Ŝadnych powaŜnych dowo-
dach102, choć bez wątpienia nie był dobrym męŜem i ojcem. Zarówno
homoseksualiści (jak Ernst Rohm i Edmund Heines z SA) i brutalni
homofobi (na przykład Himmler) stali się prominentnymi funkcjona-
riuszami zdecydowanie męskiego sprzysięŜenia, jakim był nazizm. Nie
ma jednakŜe dowodów na to, Ŝe odsetek homoseksualistów był wyŜszy
wśród nazistów niŜ w całej populacji. W przypadku włoskich faszystów
nie podnoszono tego problemu.
LPrzywódcy faszystowscy byli outsiderami nowego typu. Nowi ludzie
juŜ wcześniej starali się zdobyć narodowe przywództwo. Zawsze istnie-
li zaprawieni w bojach Ŝołnierze, którzy walczyli lepiej od arystokratów
1 stali się niezbędni dla monarchów. Późniejsza postać politycznego
zaciągu przyszła od młodych ludzi ze skromnym zapleczem, którzy do-
brze sobie radzili, gdy walka wyborcza rozszerzała się pod koniec dzie-
więtnastego wieku. MoŜna pomyśleć o wspomnianym juŜ francuskim
polityku Leonie Gambetcie, synu właściciela sklepu spoŜywczego, albo
synu hurtownika piwa, Gustavie Stresemannie, który stał się wybitnym
politykiem Republiki Weimarskiej. Trzecią grupę odnoszących sukcesy
outsiderów stanowili zdolni mechanicy w nowych zakładach przemy-
słowych (przypomnijmy sobie takich przedsiębiorców, jak Henry Ford,
William Morris czy bracia Wright).
Jednak wielu przywódców faszystowskich było outsiderami w inny
sposób. Nie przypominali intruzów poprzednich epok: Ŝołnierzy, któ-
rym się "powiodło, parlamentarzystów pnących się po szczeblach czy
zręcznych mechaników. Niektórzy wywodzili się z cyganerii artystycz-
nej, lumpen-intelektualistów, dyletantów, ekspertów, którzy nie znali
się na niczym z wyjątkiem manipulowania tłumami i rozdmuchiwania
resentymentów: Hitler, niespełniony student artysta; Mussolini, na-
uczyciel z zawodu, ale głównie niespokojny rewolucjonista wydalony
za wywrotową działalność ze Szwajcarii i Trentino; Joseph Goebbels,
bezrobotny absolwent uniwersytetu z ambicjami literackimi; Hermann
Goering, wałęsający się bez celu as lotnictwa z pierwszej wojny świa-
towej; Heinrich Himmler, student rolnictwa, któremu nie powiodło się
jako sprzedawcy nawozów sztucznych i hodowcy kurczaków.
Poza tym pierwsi działacze faszystowscy byli zbyt zróŜnicowani pod
Tworzenie ruchów faszystowskich 65
względem pochodzenia społecznego i wykształcenia, aby zakwalifiko-
wać ich do jednej kategorii outsiderów103. Podczas awantur ulicznych
moŜna było spotkać kryminalistów, jak Amerigo Dumini104 albo Martin
Bormann, ale takŜe profesora filozofii Giovanniego Gentile105, a nawet,
przelotnie, muzyka Arturo Toscaniniego106. Łączyły ich raczej wartości
niŜ pochodzenie społeczne: pogarda dla zuŜytej polityki burŜuazyjnej,
opozycja wobec lewicy, zagorzały nacjonalizm, tolerowanie przemocy,
kiedy okazywała się niezbędna.
Ktoś powiedział, Ŝe partia polityczna jest jak autobus: ludzie bez
przerwy wsiadają i wysiadają. Dalej zobaczymy, jak klientela faszystow-
ska zmieniała się wraz z upływem czasu od początkowych radykałów
do późniejszych karierowiczów. W tej kwestii takŜe nie moŜemy ogra-
niczyć się wyłącznie do początków faszyzmu, jeśli chcemy to zjawisko
zrozumieć w pełni.
Zrozumienie faszyzmu
przez jego pochodzenie
W tym rozdziale przyjrzeliśmy się czasom, miejscom, klienteli i reto-
ryce raczkujących ruchów faszystowskich. Teraz jesteśmy juŜ zmuszeni
przyznać, Ŝe pierwsze ruchy nie opowiadają całej historii. Pierwsze
faszyzmy zostały przekształcone właśnie przez zdecydowane działa-
nia zmierzające do tego, aby stać się czymś więcej niŜ odosobnionym
głosem. Kiedy zaczęły aktywniej zabiegać o władzę, stały się zupełnie
inne niŜ radykalne ruchy z pierwszych dni działania. Zrozumienie po-
czątków działalności ruchów faszystowskich daje nam tylko częściową
i niepełną wiedzę na temat całego zjawiska.
To ciekawe, jak nieproporcjonalnie wielką uwagę historycy zwrócili
na początki faszyzmu. Jest kilka powodów takiego stanu rzeczy. Jednym
z nich jest utajone (ale i błędne) przekonanie darwinistyczne, Ŝe jeśli
studiuje się źródła pochodzenia czegoś, moŜna uchwycić wewnętrzną
strategię. Kolejnym powodem jest obfitość dostępnych faszystowskich
pojęć i kulturowych artefaktów z wczesnych okresów, które są wodą na
młyn historyków; subtelniejszy, bardziej tajemniczy i brudny biznes ne-
66
Tworzenie ruchów faszystowskich
gocjowania układów w celu zdobycia albo realizowania władzy wydaje
się jakoś mniej urzekającym tematem (błędnie jednak!).
PowaŜnym praktycznym powodem, dla którego tak wiele prac o fa-
szyzmie koncentruje się na początkach ruchów faszystowskich, jest to,
Ŝe większość z nich nigdy nie rozwinęła się dalej. Pisanie o faszyzmach
w Skandynawii, Wielkiej Brytanii, Holandii czy nawet Francji to pisanie
0 ruchach, które nigdy nie wyszły poza załoŜenie gazet, zorganizowa-
nie paru demonstracji, wygłoszenie kilku przemówień na rogu ulicy.
Jose Antonio Primo de Rivera w Hiszpanii, Mosley w Wielkiej Brytanii
1 większość wyraźnie działających ruchów faszystowskich we Francji
nigdy nawet nie wzięli udziału w wyborach107.
Jeśli patrzymy przede wszystkim na początki faszyzmu, wpadamy
na kilka fałszywych tropów — stawiamy wówczas intelektualistów
w centrum zjawiska, chociaŜ najwaŜniejsze decyzje były podejmowane
przez dąŜących do władzy ludzi czynu. Intelektualiści tracili wpływy
w okresach zakorzeniania się faszyzmu i sprawowania przez niego wła-
dzy, chociaŜ pewne idee na nowo się wzmocniły na etapie radykalizacji
faszyzmu (patrz rozdział szósty). Co więcej, skoncentrowanie się na
początkach prowokuje do połoŜenia mylącego nacisku na antyburŜu-
azyjną retorykę z wczesnego okresu rozwoju faszyzmu i jego krytykę
kapitalizmu. Uprzywilejowuje „poetycki ruch" Jose Antonio Primo de
Rivery, który nakłada „cięŜkie i sprawiedliwe ofiary [...] na wielu z na-
szej klasy" „rozciąga swe dobrodziejstwa na słabych i na potęŜnych"108
i „wielki czerwony faszyzm naszej młodości" jak go wspominał Robert
Brasillach z głęboką nostalgią na krótko przed swoją egzekucją za zdra-
dę, w lutym 1945 roku w ParyŜu109.
Porównywanie ma jednak małe znaczenie dla wczesnego okresu roz-
woju faszyzmu, gdyŜ w kaŜdym niemal kraju z polityką odwołującą
się do mas po roku 1918 faszyzm jakoś się rozwijał. Porównywanie
pokazuje, Ŝe mapa intelektualnej kreatywności faszystowskiej nie po-
krywa się z mapą faszystowskich sukcesów. Niektórzy komentatorzy
utrzymują, Ŝe faszyzm został wymyślony we Francji i tam teŜ najpeł-
niej rozkwitł w sensie intelektualnym110. Jednak we Francji faszyzm nie
zbliŜył się do przejęcia władzy aŜ do klęski w 1940 roku, co zobaczymy
dokładniej później.
Tworzenie ruchów faszystowskich
67
Mussolini pierwszy przetestował faszyzm za pomocą kartki wybor-
czej. WyobraŜał sobie, Ŝe jego antysocjalistyczna, ale teŜ antyburŜu-
azyjna „antypartia" przyciągnie weteranów z całych Włoch oraz ich
zwolenników i zamieni jego Fasci di Combattimento w masową, uni-
wersalną partię. Startując do parlamentu 16 listopada 1919 roku w Me-
diolanie, na podstawie oryginalnego programu z San Sepolcro, z jego
mieszaniną radykalnych zmian wewnętrznych z ekspansjonistycznym
nacjonalizmem, Mussolini zdobył jedynie 4796 głosów z oddanych
315 165111. Zanim stał się głównym zawodnikiem na politycznej scenie
Włoch, musiał wprowadzić pewne modyfikacje.
Aby zrozumieć faszyzm, musimy poświęcić tyle samo energii na po-
znanie jego późniejszych form, ile poświęcamy na analizę początków.
Dalsza część tej ksiąŜki będzie w większości poświęcona adaptacjom
i przemianom, które naznaczyły ścieŜkę prowadzącą niektóre faszyzmy
od ruchu do pozycji partii, do reŜimu aŜ po końcowe paroksyzmy.
Rozdział 3
Zapuszczanie korzeni
w systemie politycznym
Zwycięskie faszyzmy
Między dwoma wojnami światowymi niemal kaŜdy naród na ziemi,
a z pewnością te, w których uprawiano politykę z udziałem mas, wy-
tworzyły jakiś intelektualny prąd albo ruch aktywistów nawiązujący do
faszyzmu. Niemal wszechobecne, choć efemeryczne ruchy jak Szare
Koszule na Islandii1 czy Nowa StraŜ w Nowej Południowej Walii (Au-
stralia)2 nie interesowałyby nas dziś, gdyby nie to, Ŝe niektóre z nich
rozrosły się i stały się niebezpieczne. Niewiele ruchów faszystowskich
w swoim rozwoju wyszło ponad ulicznych mówców i grupy zabijaków.
Wylewając Ŝale i odwołując się do róŜnych interesów oraz zaspokajając
ambicje polityczne, zakorzeniały się w systemach politycznych. Jedynie
nieliczne odgrywały waŜniejszą rolę w Ŝyciu politycznym. Te skuteczne
faszyzmy wepchnęły się między rywalizujące partie i grupy interesów
i przekonały wpływowych ludzi, Ŝe potrafią reprezentować ich interesy
i poglądy oraz spełnić ich polityczne ambicje lepiej niŜ jakakolwiek inna
partia. Uliczna hołota przekształciła się więc w powaŜną siłę polityczną
zdolną do rywalizacji na równych prawach z istniejącymi od dawna
partiami i ruchami. Jej sukces wpłynął na całe systemy polityczne, na-
dając im bardziej intensywny i agresywny ton i legitymując otwarte
wyraŜanie poglądów skrajnie nacjonalistycznych, antylewicowych i ra-
I
70
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
sistowskich. Ten splot procesów — zakorzeniania się partii faszystow-
skich — jest tematem niniejszego rozdziału.
Kiedy młode ruchy faszystowskie zaczęły odnosić sukcesy w sze-
regach elektoratu czy wśród politycznych grup nacisku, poczuły, Ŝe
muszą precyzyjniej wyraŜać swe poglądy czy podejmować działania.
Teraz trudniej było im korzystać z początkowej wolności odwoływania
się do całego wachlarza Ŝalów i wyraŜania róŜnorakich resentymen-
tów wszystkich (poza socjalistami), którzy czuli się niezadowoleni, a nie
reprezentowani. Musieli dokonać wyboru. Musieli porzucić sferę nie-
określonych masowych protestów i zająć określoną przestrzeń poli-
tyczną3, w której zdołaliby uzyskać pozytywne praktyczne rezultaty.
Aby ustanowić skuteczne relacje ze znaczącymi partnerami, sami mu-
sieli stać się dla nich uŜyteczni, i to w sposób wymierny. Musieli za-
proponować swoim partnerom konkretne zyski oraz zaangaŜować się
w takie akcje, których beneficjanci i ofiary będą oczywiste.
Te bardziej zdecydowane kroki zmusiły partie faszystowskie do ja-
śniejszego sformułowania swoich priorytetów. Na tym etapie moŜna
rozpocząć sprawdzanie faszystowskiej retoryki, porównując ją z działa-
niami. MoŜemy zobaczyć, co się naprawdę liczyło. Radykalna retoryka
nigdy nie zniknęła oczywiście: jeszcze w czerwcu 1940 roku Mussolini
wzywał „proletariackie i faszystowskie Włochy" oraz „czarne koszule
rewolucji" do walki przeciwko plutokratycznym i reakcyjnym demo-
kracjom Zachodu"4. Jednak kiedy tylko partie faszystowskie podjęły
konkretne działania polityczne, wybiórczy charakter ich antyburŜu-
azyjnej retoryki stał się jaśniejszy.
Okazało się wówczas, Ŝe faszystowski antykapitalizm był bardzo
selektywny5. Nawet w najbardziej radykalnej formie socjalizm, który
faszyści pragnęli traktować jako „narodowy socjalizm" występował tyl-
ko przeciwko prawom zagranicznej albo wrogiej własności (wliczając
w to wrogów wewnętrznych). Hołubiono producentów narodowych6.
Faszyzm znalazł dla siebie przestrzeń przede wszystkim dlatego, Ŝe
wskazywał skuteczne lekarstwo przeciwko rewolucji socjalistycznej.
Jeśli nawet Mussolini w 1919 roku podtrzymywał nadzieje na ustano-
wienie jakiegoś alternatywnego socjalizmu bardziej niŜ antysocjalizmu,
wkrótce rozczarował się do takiego rozwiązania, obserwując, co w po-
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 71
lityce włoskiej przynosi efekty, a co nie. Fatalny wynik wyborczy dla
lewicowo-nacjonalistycznego programu w Mediolanie w listopadzie
1919 roku7 z pewnością okazał się bolesną nauczką.
Pragmatyczne wybory Mussoliniego i Hitlera wynikały z ich dąŜe-
nia do sukcesu i władzy. Nie wszyscy przywódcy faszystowscy mieli
podobne ambicje. Niektórzy z nich woleli utrzymać „czystość" swo-
jego ruchu nawet za cenę pozostawania na marginesie. Jose Antonio
Primo de Rivera, załoŜyciel Falangę Espańola (Falangi Hiszpańskiej),
uwaŜał, Ŝe jego misją jest pojednanie robotników i pracodawców przez
zastąpienie materializmu — fatalnej wady zarówno kapitalizmu, jak
i socjalizmu — idealizmem w słuŜbie narodowi i Kościołowi. Jego wcze-
sna śmierć w listopadzie 1936 roku przed republikańskim plutonem
egzekucyjnym uwolniła go od trudnych wyborów, jakie mógł na nim
wymusić sukces Franco8. Charles Maurras, którego Action Francaise
była pionierką populistycznego antylewicowego nacjonalizmu, pozwolił
swoim zwolennikom tylko raz zawalczyć o urzędy, w 1919 roku, kiedy
jego główny pomocnik, dziennikarz Leon Daudet oraz grupa lokalnych
sympatyków zostali wybrani do francuskiej Izby Deputowanych. Croix
de Feu* pułkownika Francois de La Rocque'a zlekcewaŜył wybory, ale
bardziej umiarkowany sukcesor ruchu, Parti Social Francais (Francu-
ska Partia Społeczna), zaczęła zgłaszać kandydatów w wyborach uzu-
pełniających w roku 19389. Ferenc Szalasi, były oficer sztabowy, któ-
ry kierował węgierskimi strzałokrzyŜowcami, odmówił ubiegania się
o urzędy po dwóch poraŜkach i wolał mgliste filozofowanie od manew-
rów prowadzących do zdobycia władzy.
Hitler i Mussolini przeciwnie, nie tylko czuli, Ŝe są przeznaczeni do
rządzenia, ale nie podzielali Ŝadnych skrupułów purystów w sprawie
rywalizacji w burŜuazyjnych wyborach. Obaj postanowili — z impo-
nującymi umiejętnościami taktycznymi i raczej róŜnymi drogami, któ-
re odkrywali metodą prób i błędów — Ŝe staną się niezastąpionymi
uczestnikami walki o władzę polityczną w swoim narodzie.
Sukcesy w grze politycznej powodowały z jednej strony stratę zwo-
* Croix de Feu (franc.) — dosł. KrzyŜe ognia, organizacja prefaszystowska skupiająca
wetera-
nów wojny (przyp. red. nauk.).
72
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
lenników, a z drugiej zyskiwanie nowych. Nawet najprostszy krok
w stronę tworzenia partii mógł wydawać się zdradą dla niektórych
purystów z początków działalności. Kiedy pod koniec 1921 roku Mus-
solini zdecydował się zmienić swój ruch w partię, niektórzy z jego
wczesnych idealistycznych zwolenników postrzegali to jako zejście na
brudną arenę burŜuazyjnego parlamentaryzmu10. Być partią to zna-
czyło przedkładać mówienie ponad działanie, układy ponad zasady
i rywalizujące interesy ponad zjednoczony naród. Idealistyczni pierwsi
faszyści postrzegali siebie jako tych, którzy proponują nową postać pu-
blicznego Ŝycia — „antypartię"11 — zdolną do połączenia całego narodu
w opozycji zarówno do parlamentarnego liberalizmu z jego skłonno-
ścią do wewnętrznych rozłamów, i socjalizmu z jego walką klas. Jose
Antonio opisywał Falangę jako „ruch, a nie partię — naprawdę moŜna
to nazywać antypartią [...] ani z prawicy, ani z lewicy"12. NSDAP Hitle-
ra, co nie ulega wątpliwości, nazywała siebie partią od samego począt-
ku, ale jej członkowie, którzy wiedzieli, Ŝe nie jest taka jak inne partie,
nazywali ją „ruchem" (die Bewegung). Większość faszystów nazywała
swoje organizacje ruchami13, obozami14, związkami15, rassemblement
(zgromadzenie)16 lub fasci: braterstwo, które nie wystawia jednego in-
teresu przeciwko innemu, ale domaga się jedności i pobudza naród.
Konflikty wokół tego, jak ruchy faszystowskie miały się nazywać,
były raczej trywialne. Daleko powaŜniejsze kompromisy i przemiany
związane były z procesem stawania się znaczącym aktorem na poli-
tycznej scenie. Ten proces wymagał łączenia się z kapitalistycznymi
spekulantami i przywódcami partii burŜuazyjnych, których odrzucenie
było częścią wizerunku ruchu z pierwszego okresu działania. To, w jaki
sposób faszyści zdołali zachować część swojej antyburŜuazyjnej reto-
ryki i część „rewolucyjnej" aury, zarazem tworząc polityczne alianse
z częścią establishmentu, jest jedną z tajemnic ich sukcesu.
Stawanie się odnoszącym sukcesy rywalem na scenie politycznej
wymagało czegoś więcej niŜ sprecyzowania priorytetów i zawiązania
sojuszy. Oznaczało to zaproponowanie nowego stylu w polityce, który
mógłby przyciągnąć wyborców uznających „politykę" za coś brudne-
go i złudnego. Pozowanie na „antypolitycznego" dawało często dobre
wyniki wśród osób, których główną polityczną motywacją była pogar-
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 73
da wobec polityki. W sytuacji, w której istniejące partie zamykały się
w klasowych czy wyznaniowych ramach, jak partie marksistowskie,
drobnych rolników czy chrześcijańskie, faszyści potrafili pokazać się
jako ci, którzy obiecują jednoczyć ludzi, a nie ich dzielić. Tam, gdzie
istniejące partie prowadzone były przez parlamentarzystów myślących
głównie o swoich karierach, partie faszystowskie odwoływały się do
idealistów jako „partie zaangaŜowania" w których ton nadają raczej
oddani bojownicy, a nie polityczni karierowicze. W sytuacji, w której
pojedynczy polityczny klan monopolizował władzę na lata, faszyzm
wydawał się jedyną niesocjalistyczną drogą do odnowienia i odświeŜe-
nia przywództwa. W taki sposób faszyści zaczynali w latach dwudzie-
stych, tworząc pierwsze „uniwersalne" europejskie partie zaangaŜowa-
nia17, które łatwo było odróŜnić od zmęczonych, ograniczonych rywali
zarówno przez rozległość bazy społecznej, jak i intensywną aktywność
bojowników.
W tym punkcie porównanie doznaje powaŜnego uszczerbku: tylko
niektóre społeczeństwa doświadczyły tak dotkliwego załamania się ist-
niejącego systemu, Ŝe obywatele zaczęli rozglądać się za outsiderami.
W wielu przypadkach faszystowski establishment załamał się, a w in-
nych nigdy w pełni nie zaistniał. Całkowicie udana implantacja faszy-
zmu w Europie w okresie międzywojennym nastąpiła tylko w kilku
przypadkach. Proponuję te przypadki przedyskutować w tym rozdzia-
le: dwa udane i jeden nieudany. Potem będziemy lepiej przygotowani,
aby się przyjrzeć, jakie warunki pomogły ruchom faszystowskim zaist-
nieć w systemie politycznym.
(1) Dolina Padu, Włochy, 1920-1922
Od całkowitego zapomnienia po niemal kompletnej klapie wybor-
czej w listopadzie 1919 roku uratowała Mussoliniego nowa taktyka nie-
których jego zwolenników w wiejskich regionach północnych Włoch:
sąuadrismo. Niektórzy z jego bardziej agresywnych uczniów utworzyli
silnie uzbrojone oddziały, sąuadre dazione, i przyjęli taktykę, której
nauczyli się, będąc Ŝołnierzami — aby atakować wewnętrznych wro-
74
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
gów (w ich mniemaniu) narodu włoskiego. Marinetti i inni przyjaciele
Mussoliniego dali przykład w kwietniu 1919 roku podczas rajdu na
Avantils.
Sąuadre rozpoczęły swoją karierę w nacjonalistycznym kotle wokół
Triestu, wielojęzycznym porcie adriatyckim, który Włochy zabrały Au-
stro-Węgrom zgodnie z powojennym postanowieniem. Aby ustanowić
włoską supremację w tym wielonarodowym mieście, w lipcu 1920 roku
faszystowska bojówka spaliła Bałkan Hotel, w którym Związek Słoweń-
ski miał swoją kwaterę główną, a na ulicach zastraszała Słoweńców.
„Czarne koszule" Mussoliniego nie były jedyną organizacją podej-
mującą bezpośrednie działania dla celów nacjonalistycznych w powo-
jennych Włoszech. NajpowaŜniejszym rywalem Mussoliniego był pi-
sarz i awanturnik Gabriele DAnnunzio. W latach 1919-1920 D Annun-
zio był o wiele bardziej znany niŜ przywódca maleńkiej faszystowskiej
sekty. We Włoszech znany był nie tylko ze swych górnolotnych sztuk
i wierszy czy ekstrawaganckiego stylu Ŝycia, ale takŜe z powietrznych
rajdów na terytorium austriackie w czasie pierwszej wojny światowej
(podczas jednego z nich stracił oko).
We wrześniu 1919 roku DAnnunzio poprowadził bandę nacjonali-
stów i weteranów wojennych na adriatycki port Fiume, który autorzy
pokoju wersalskiego przyznali nowo utworzonemu państwu jugosło-
wiańskiemu. Proklamując w Fiume „Republikę Carnaro" DAnnunzio
wymyślił publiczną teatralność, która później stała się specjalnością
Mussoliniego: codzienne przemowy Commandante z balkonu, mnó-
stwo mundurów i defilad, ręka wyciągnięta w „rzymskim pozdrowie-
niu" pusty okrzyk wojenny Eia, eia, alalal
Kiedy okupacja Fiume stała się problemem dla Włoch na arenie mię-
dzynarodowej, D'Annunzio zignorował rząd w Rzymie, a jego bardziej
konserwatywni nacjonalistyczni zwolennicy odeszli. ReŜim Fiume
czerpał rosnące poparcie ze strony nacjonalistycznej lewicy. Na przy-
kład Alceste De Ambris, interwencjonistyczny syndykalista i przyjaciel
Mussoliniego, był autorem nowej konstytucji, Karty z Carnaro. Fiume
DAnnunzia stało się wojskową, populistyczną republiką, której przy-
wódca polegał wprost na woli ludu wyraŜanej na masowych wiecach,
a związki zawodowe wraz z pracodawcami tworzyły „korporacje" które
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym________________________________75
miały zarządzać gospodarką. Międzynarodowa „Liga Fiume" zamie-
rzała połączyć narodowe ruchy wyzwoleńcze całego świata i stać się
rywalką dla Ligi Narodów19.
Mussolini słabo protestował, kiedy stary mistrz politycznych układów
Giovanni Giolitti, który w wieku osiemdziesięciu lat ponownie został
premierem Włoch, negocjował porozumienie z Jugosławią w listopa-
dzie 1920 roku, zgodnie z którym Fiume stało się wolnym miastem,
a następnie, w BoŜe Narodzenie, wysłał włoską marynarkę wojenną, aby
usunęła ochotników D'Annunzia. Nie oznaczało to, Ŝe Mussolini nie
był zainteresowany Fiume. Kiedy doszedł do władzy, zmusił Jugosławię
w 1924 roku do uznania miasta za włoskie20. Ambicje Mussoliniego wzro-
sły wraz z upokorzeniem D'Annunzia. Przyjmując sporo ze zwyczajów
Commandante, po awanturze w Fiume, Mussolini zdołał przyciągnąć do
swojego ruchu wielu weteranów, wśród nich Alceste De Ambrisa.
Mussolini wygrał tam, gdzie przegrał DAnnunzio, nie tylko dzięki
szczęściu czy stylowi. Mussolini był wystarczająco Ŝądny władzy, Ŝeby
zacząć się układać z liderami centrum. DAnnunzio postawił wszystko
na jedną kartę w sprawie Fiume, a poza tym był bardziej zainteresowany
czystością swoich gestów niŜ istotą władzy. Poza tym w roku 1920 miał
pięćdziesiąt siedem lat. Kiedy Mussolini objął urząd, łatwo udało mu
się przekupić DAnnunzia tytułem księcia Monte Nevoso i zamkiem
nad jeziorem Garda21. Niepowodzenie DAnnunzia jest ostrzeŜeniem
dla tych, którzy chcieliby interpretować faszyzm w kategoriach jego
środków kulturowej ekspresji. Teatr nie wystarczał.
Mussolini pokonał DAnnunzia głównie dzięki temu, Ŝe słuŜył intere-
som ekonomicznym i społecznym w równym stopniu jak narodowym
uczuciom. Mógł rzucić swoje „czarne koszule" do akcji przeciwko so-
cjalistom, tak samo jak przeciwko południowym Słowianom we Fiume
i Trieście. Weterani wojenni nienawidzili socjalistów od 1915 roku za
ich „antynarodową" postawę w czasie wojny. Właściciele wielkich ma-
jątków ziemskich w dolinie Padu, w Toskanii, Apulii i innych regionach
nienawidzili socjalistów i bali się ich z powodu sukcesów, jakie pod
koniec wojny socjaliści odnosili w organizowaniu braccianti, bezrol-
nych, w celu wymuszania wyŜszych stawek i lepszych warunków pracy.
Sąuadrismo stało się połączeniem tych dwóch nienawiści.
76
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
Idąc za swoim zwycięstwem w pierwszych wyborach (listopad 1919
roku), socjaliści włoscy uŜyli swej nowo zdobytej władzy w administra-
cji lokalnej dla ustanowienia faktycznej kontroli nad wiejskim rynkiem
pracy. W dolinie Padu w 1920 roku kaŜdy rolnik, który potrzebował rąk
do pracy na czas siewów czy zbiorów, musiał odwiedzić socjalistycz-
ny urząd pracy. Urzędy Pracy jak mogły wykorzystały swoje wpływy.
Zmuszały farmerów do wynajmowania robotników na cały rok, a nie
tylko na sezon, a do tego za wyŜszą stawkę i przy lepszych warunkach
zatrudnienia. Rolnicy zostali finansowo wyciśnięci. Przed wojną za-
inwestowali znaczące sumy w zmianę bagnistej doliny Padu w region
rolniczy; w warunkach trudnej powojennej gospodarki zbiory nie za-
pewniały duŜych dochodów. Socjalistyczne związki podwaŜyły jeszcze
pozycję rolników jako panów na własnej ziemi.
Przestraszeni i upokorzeni właściciele ziemscy z doliny Padu nie-
cierpliwie wyglądali pomocy22. Nie znajdowali jej jednak we włoskim
państwie. Lokalni urzędnicy albo sami byli socjalistami, albo nie mieli
ochoty z nimi walczyć. Premier Giolitti, liberał praktykujący lesefe-
ryzm, odmówił uŜycia sił narodowych do łamania strajków. Właściciele
wielkich majątków ziemskich poczuli się opuszczeni przez liberalne
państwo włoskie.
Wobec braku pomocy ze strony państwa wielcy właściciele ziemscy
z doliny Padu zwrócili się po ochronę do „czarnych koszul" Faszystow-
skie sąuadre skwapliwie wykorzystały pretekst do ataku na starych pacy-
fistycznych wrogów i 21 listopada 1920 roku najechały na ratusz miejski
w Bolonii, gdzie urzędujący socjaliści powiesili czerwony sztandar.
Sześciu zostało zabitych. Od tamtego wydarzenia ruch szybko się roz-
przestrzenił w bogatym rolniczym regionie w dolinie Padu. Sąuadristi
w czarnych koszulach organizowali nocne wypady na urzędy pracy i miej-
scowe biura socjalistów i palili je, a socjalistów bili i zastraszali. Ulubioną
formą poniŜania było stosowanie ogromnych dawek oleju rycynowego
i golenie połowy noszonych z dumą klasycznych wąsów. W pierwszych
sześciu miesiącach 1921 roku oddziały zniszczyły 17 wydawnictw pra-
sowych i drukarni, 59 domów ludowych (kwater głównych socjalistów),
119 izb pracy (socjalistyczne biura zatrudnienia), 107 kooperatyw, 83 ligi
chłopskie, 151 socjalistycznych klubów i 151 organizacji kulturalnych23.
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 77
Między 1 stycznia a 7 kwietnia 1921 roku zamordowano 102 osoby: 25
faszystów, 41 socjalistów, 20 policjantów i 16 innych osób24.
Sukces „czarnych koszul" polegał nie tylko na uŜyciu siły. Faszyści
dali równieŜ niektórym chłopom to, czego im najbardziej brakowało:
pracę i ziemię. Odwracając sytuację na niekorzyść socjalistów, teraz
faszyści przejęli kontrolę nad wiejskim rynkiem pracy. Oferując nielicz-
nym chłopom małe działki, otrzymane od dalekowzrocznych posiada-
czy ziemskich, przekonali wielu bezrolnych chłopów do opuszczenia
socjalistycznych związków. Ziemia była głównym przedmiotem poŜą-
dania wszystkich chłopów z doliny Padu, którzy albo mieli jej za mało
(małorolni, dzierŜawcy, najemcy), albo nie mieli w ogóle (jak robotnicy
rolni). Socjaliści szybko utracili swe wpływy w tej grupie pracowników
rolnych nie tylko dlatego, Ŝe zdemaskowano ich jako niezdolnych do
obrony powojennych zdobyczy, ale takŜe dlatego, Ŝe ich dalekosięŜny
plan kolektywizacji własności rolnej był mało atrakcyjny dla wiejskiej
biedoty głodnej ziemi.
W tym samym czasie sąuadristi zdołali udowodnić w demonstra-
cjach niezdolność państwa do chronienia właścicieli ziemskich i utrzy-
mania porządku. Zaczęli nawet zastępować państwo w organizowaniu
Ŝycia publicznego i naruszać jego monopol na uŜywanie siły. Kiedy
faszyści nabrali więcej śmiałości, „czarne koszule" zajmowały całe mia-
sta. Kiedy opanowały Ferrarę, narzuciły miastu realizację programu
prac publicznych. W początkach 1922 roku oddziały faszystów i ich
zawadiaccy przywódcy, jak Italo Balbo w Ferrarze i Roberto Farinacci
w Cremonie — nazywani ras za określeniem etiopskich naczelników —
stali się de facto siłą w północno-wschodnich Włoszech, z którą pań-
stwo musiało się liczyć, a bez ich dobrej woli władze lokalne nie mogły
normalnie funkcjonować.
Właściciele ziemscy nie byli jedynymi, którzy pomogli „czarnym ko-
szulom" zmieść socjalizm w dolinie Padu. Miejscowa policja i dowódcy
wojskowi wypoŜyczali im broń i cięŜarówki, a niektórzy z młodszych
funkcjonariuszy brali nawet udział w wyprawach. Niektórzy lokalni
prefekci, uraŜeni pretensjami nowych burmistrzów i radnych wywo-
dzących się spośród socjalistów, przymykali oczy na te nocne rajdy,
a czasami wręcz poŜyczali im środki-transportu.
78
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
ChociaŜ faszyści z doliny Padu nadal domagali się pewnych dzia-
łań — na przykład robót publicznych dla bezrobotnych — które przy-
pominały o pierwotnym radykalizmie ruchu, to sąuadristi byli po-
wszechnie postrzegani jako zbrojne ramię wielkich właścicieli ziem-
skich. Niektórzy idealistycznie nastawieni faszyści byli przeraŜeni taką
transformacją. Apelowali do Mussoliniego i kierownictwa mediolań-
skiego, aby powstrzymali ten zwrot w stronę współdziałania z potęŜ-
nymi lokalnymi interesami. Barbato Gatelli, jeden z rozczarowanych,
gorzko narzekał, Ŝe faszyzm zatracił swe pierwotne ideały i stał się
„ochroniarzem rentierów". On i jego przyjaciele spróbowali zorganizo-
wać konkurencyjny ruch faszystowski i gazetę („Lldea Fascista"), aby
odbudować starego ducha, jednak Mussolini opowiedział się po stro-
nie sąuadristi15. Puryści ostatecznie opuścili partię albo zostali z niej
usunięci. Zastąpili ich synowie ziemian, młodzi policjanci, oficerowie
i podoficerowie armii oraz inni zwolennicy sąuadrismo. D'Annunzio,
który według idealistów miał zastąpić Mussoliniego, narzekał, Ŝe fa-
szyzm zaczął oznaczać „rolnicze niewolnictwo"26. Faszyzm nie po raz
pierwszy i nie po raz ostatni stracił wówczas część swojej klienteli i zy-
skał nową27 w procesie zdobywania przynoszącej korzyści przestrzeni
politycznej i zakorzeniania się w niej.
Jak widzieliśmy w poprzednim rozdziale, pierwsi faszyści rekruto-
wali się spośród radykalnych weteranów, narodowych syndykalistów
i intelektualistów zainteresowanych futuryzmem — młodych antybur-
Ŝuazyjnie nastawionych malkontentów, którzy pragnęli zmian społecz-
nych oraz wielkości narodowej. W wielu przypadkach jedynie nacjo-
nalizm oddzielał ich od socjalizmu i radykalnego skrzydła nowej partii
katolickiej Włoskiej Partii Ludowej (Partito Popolare Italiano, „Popo-
lari")28. Rzeczywiście wielu pochodziło z lewicy — jak sam Mussolini.
Sąuadrismo zmienił społeczny skład ruchu na bardziej prawicowy.
Synowie ziemian, nawet element kryminalny, teraz dołączali do ru-
chu. Faszyzm nadal jednak zachowywał walor młodości: nowy faszyzm
pozostał buntem pokoleniowym przeciwko starszym.
Mussolini zdecydował raczej przystosować swój ruch do okolicz-
ności, niŜ trzymać się uparcie zbankrutowanego lewicowo-nacjona-
listycznego faszyzmu z Mediolanu 1919 roku. MoŜemy prześledzić
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 79
jego ewolucję ku prawicy wyraŜoną w przemówieniach i programach
w latach 1920-192229. Pierwszą ideą, która zniknęła, było początkowe
odrzucanie przez faszyzm wojny i imperializmu — „pacyfizm okopów"
tak rozpowszechniony wśród weteranów wtedy, kiedy ich pamięć walki
ciągle była Ŝywa. Program San Sepolcro akceptował „najwyŜszy po-
stulat [...] integracji kaŜdego narodu" zgłaszany przez Ligę Narodów
(chociaŜ potwierdzał prawo Włoch do Fiume i wybrzeŜa Dalmacji).
Liga zniknęła z programu z czerwca 1919 roku, mimo Ŝe faszyści nadal
wzywali do zastąpienia armii zawodowej przez formacje obrony cywil-
nej oraz do znacjonalizowania zakładów zbrojeniowych. Program prze-
kształconej partii faszystowskiej z listopada 1921 roku zaatakował Ligę
Narodów za stronniczość, podtrzymywał przekonanie o roli Włoch
jako „bastionu cywilizacji rzymskiej w rejonie śródziemnomorskim"
i italianita w świecie, wzywał do rozwoju włoskich kolonii i postulował
wzrost liczebności stałej armii.
Radykalne propozycje wczesnego faszyzmu obejmujące nacjona-
lizację i wysokie podatki zostały rozwodnione w 1920 roku do pra-
wa robotników do obrony bezpośrednich celów gospodarczych, ale
nie „demagogicznych". Reprezentacja robotników w zarządach zo-
stała ograniczona w 1920 roku do spraw osobowych. W 1921 roku
faszyści odrzucili „podatki progresywne i konfiskaty" jako „fiskalną
demagogię osłabiającą inicjatywę" a produktywność uznawali za naj-
waŜniejszy cel gospodarki. Odwieczny ateista Mussolini domagał się
w roku 1919 konfiskaty wszelkiej własności naleŜącej do kongregacji
religijnych i sekwestracji wszystkich dochodów biskupstw. W swoim
pierwszym przemówieniu w Izbie Reprezentantów 21 czerwca 1921
roku powiedział jednak, Ŝe katolicyzm reprezentuje „łacińskie i im-
perialne tradycje Rzymu" i wezwał do porozumienia z Watykanem.
Co do monarchii, Mussolini zadeklarował w 1919 r., Ŝe „obecny reŜim
we Włoszech zawiódł". W 1920 roku złagodził swój pierwotny repu-
blikanizm, zachowując obojętną pozycję i opowiadając się za wszelką
formą rządu konstytucyjnego, która w najlepszy sposób słuŜyć będzie
moralnym i materialnym interesom narodu. W mowie z 20 września
1922 roku Mussolini publicznie zarzucił wszelki zamiar podwaŜania
monarchii czy rządów dynastii sabaudzkiej. „Pytają nas, jaki mamy
80
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
program" mówił Mussolini. „Nasz program jest prosty. Chcemy rządzić
Włochami"30.
Długo po tym, jak jego rządy stały się rutyną, Mussolini nadal lubił się
odwoływać do „faszystowskiej rewolucji" Ale miał na myśli rewolucję
przeciwko socjalizmowi i niemrawemu liberalizmowi, myślał o nowej
drodze jednoczenia i motywowania Włochów, o nowym rodzaju wła-
dzy zdolnej do podporządkowania prywatnej wolności potrzebom na-
rodowej wspólnoty i organizowania powszechnej zgody bez naruszania
własności. Zasadniczym punktem jest to, Ŝe ruch faszystowski został
przekształcony w procesie wrastania w dostępną dla niego przestrzeń.
Antysocjalizm obecny juŜ w początkowej fazie ruchu stał się central-
ny, a liczni antyburŜuazyjni idealiści albo opuścili szeregi ruchu, albo
zostali wyrzuceni. Radykalny antykapitalistyczny idealizm wczesnego
faszyzmu został rozmydlony i nie moŜemy pozwolić, by jego obecność
we wczesnych tekstach wprowadziła nas w błędne przekonanie o tym,
czym faszyzm stał się później.
Fakty o władzy faszystów w rolniczych regionach północno-wschod-
nich Włoch — szczególnie w regionach Emilia-Romania i Toskania —
stały się do roku 1921 zbyt konkretne, aby politycy szczebla pań-
stwowego mogli je ignorować. Premier Giolitti przygotował nowe wy-
bory parlamentarne w maju 1921 roku i aby odwrócić wyniki z listo-
pada 1919 roku, kiedy socjaliści i Popolari zyskali ogromne poparcie,
włączył do koalicji wyborczej faszystów Mussoliniego obok liberałów
i nacjonalistów. Dzięki temu układowi 35 kandydatów PNF zostało
wybranych do włoskiej Izby z listy Giolittiego, w tym takŜe Mussolini.
Nie była to duŜa liczba i wielu współczesnych uznało, Ŝe ruch Musso-
liniego jest zbyt niespójny i wewnętrznie sprzeczny31. Niemniej jednak
wskazywało to, Ŝe Mussolini stał się waŜną częścią włoskiej koalicji an-
tysocjalistycznej na poziomie państwa. To był pierwszy krok w stronę
władzy państwowej, która teraz stała się dla Mussoliniego zasadniczym
celem.
Transformacja włoskiego faszyzmu, która nastąpiła w wyniku suk-
cesu w dolinie Padu w latach 1920-1922, pokazuje nam, dlaczego tak
trudno znaleźć trwałą „istotę" we wczesnych programach faszystow-
skich lub buntach młodego ruchu przeciwko burŜuazji i dlaczego naleŜy
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 81
podąŜać szlakiem ruchu, kiedy ten znalazł polityczną przestrzeń i sta-
rał się do niej dopasować. Bez transformacji w dolinie Padu (i równo-
cześnie w innych regionach, gdzie faszyzm zdobył wsparcie lokalnych
ziemian — w Toskanii i Apulii)32 Mussolini byłby mało znanym medio-
lańskim agitatorem, któremu się nie powiodło.
(2) Szlezwik-Holsztyn, Niemcy, 1928-1932
Szlezwik-Holsztyn był jedynym niemieckim landem, w którym nazi-
ści zdobyli bezwzględną większość w wolnych wyborach: 31 lipca 1932
roku w wyborach parlamentarnych naziści otrzymali 51 procent gło-
sów. Jest to drugi oczywisty przykład ruchu faszystowskiego, któremu
udało się zostać głównym aktorem na scenie politycznej.
Niemiecki ruch faszystowski nie zdołał zorganizować się skutecz-
nie w czasie pierwszego powojennego kryzysu w latach 1918-1923,
kiedy krwawe represje Freikorpsów wobec monachijskiego sowietu
i innych socjalistycznych rewolt stworzyły dogodną przestrzeń. Na-
stępna okazja zjawiła się wraz z Wielkim Kryzysem. Wobec bardzo sła-
bych wyników w miastach w wyborach w 1924 i 1928 roku, partia na-
zistowska zwróciła się w stronę chłopów33. Wybór był dobry. W latach
dwudziestych rolnictwo nigdzie nie prosperowało dobrze, poniewaŜ
rynki światowe były zalewane towarami przez nowych producentów
ze Stanów Zjednoczonych, Argentyny, Kanady i Australii. Ceny na pro-
dukty rolne spadły jeszcze bardziej pod koniec lat dwudziestych, nawet
przed wybuchem kryzysu w 1929 roku; ten okazał się jedynie ostatnim
ciosem w światowe rolnictwo.
Na piaszczystych terenach wiejskich Szlezwika-Holsztynu, w pobli-
Ŝu granicy z Danią, gdzie głównie hodowano bydło, chłopi tradycyj-
nie wspierali Niemieckonarodową Partię Ludową (Deutschnationale
Volkspartei, DNVP)34. Pod koniec lat dwudziestych przestali wierzyć,
Ŝe tradycyjne partie i rząd udzielą im pomocy. Republika Weimarska
była w ich oczach potrójnie potępiona: zdominowana przez odległe
Prusy, przez grzeszny i dekadencki Berlin oraz przez „czerwonych"
którzy myśleli wyłącznie o taniej Ŝywności dla klasy robotniczej. Zała-
82
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
manie się cen na produkty rolne po roku 1928 zmusiło wielu rolników
do zadłuŜania się i utraty prawa własności, zdesperowani hodowcy
ze Szlezwika-Holsztynu opuścili DNVP i zwrócili się w stronę Land-
bundu, agresywnej chłopskiej organizacji samopomocowej. Jej lokalne
strajki podatkowe i protesty wymierzone w banki i pośredników były
nieskuteczne z powodu braku jakiegokolwiek wsparcia ze strony or-
ganizacji krajowych. W tej sytuacji w wyborach z lipca 1932 roku 64
procent elektoratu wiejskiego w Szlezwiku-Holsztynie opowiedziało
się za nazistami. Hodowcy bydła ponownie zwróciliby się ku jakiemuś
nowemu panaceum (ich poparcie dla nazizmu zaczęło słabnąć w listo-
padowych wyborach w roku 1932), gdyby mianowanie Hitlera na urząd
kanclerza w styczniu 1933 roku nie zamroziło sytuacji.
Pierwszym zjawiskiem, jakie dało się zaobserwować, było upokorze-
nie miejscowych liderów politycznych i organizacji w czasie Wielkiego
Kryzysu w 1929 roku. Ich bezsilność wobec załamania się cen, zalania
rynków towarami oraz przejmowania i wyprzedawania za długi gospo-
darstw rolnych przez banki wytworzyła nową przestrzeń.
Hodowcy bydła ze Szlezwika-Holsztynu stanowili tylko jeden ele-
ment — najbardziej skuteczny — szerokiego strumienia szczególnych
i czasami rozbieŜnych Ŝalów, które Hitler i naziści zdołali zmienić w falę
poparcia w wyborach między rokiem 1929 a lipcem 1932 roku. Awans
w wynikach wyborczych partii nazistowskiej z dziewiątego miejsca
w Niemczech w roku 1928 na pierwsze w 1932 pokazał, jak Hitler i jego
stratedzy skutecznie zdyskredytowali tradycyjne partie przez zastoso-
wanie nowych technik wyborczych i odwoływanie się do konkretnych
okręgów wyborczych35.
Hitler wiedział, jak wpłynąć na masowy elektorat. Grał zręcznie na
resentymentach i obawach zwykłych Niemców podczas nieustannych
spotkań publicznych, którym dodatkowego smaku nadawały oddziały
umundurowanych osiłków, przez fizyczne zastraszanie wrogów, upaja-
nie podekscytowanych tłumów i ogniste przemówienia oraz teatralne
i pełne dramaturgii niespodziewane przyloty samolotem oraz przyjazdy
w otwartym mercedesie. Tradycyjne partie tkwiły uparcie przy długich
przemówieniach zrozumiałych dla wąskiego i dobrze wykształconego
elektoratu. Niemiecka lewica przyjęła pozdrowienie wojskowe i koszu-
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 83
le36, ale nie zdołała wyjść poza elektorat robotniczy. Podczas gdy inne
partie łatwo utoŜsamiano z jednym interesem, jedną klasą albo jednym
politycznym podejściem, naziści potrafili obiecać coś kaŜdemu. Stali
się pierwszą partią w Niemczech, która odwoływała się do konkretnych
zawodów z konkretnymi propozycjami, nie bardzo zwaŜając na to, Ŝe
są one wobec siebie sprzeczne37.
Wszystko to kosztowało sporo pieniędzy i często podejrzewano, Ŝe
rachunki płacili niemieccy biznesmeni. Ortodoksyjna wersja marksi-
stowska tego poglądu utrzymuje, Ŝe Hitler został wykreowany przez
biznesmenów jako ich prywatna antykomunistyczna armia. MoŜna
rzeczywiście znaleźć niemieckich przedsiębiorców (zwykle drobnych),
których przyciągał ekspansjonistyczny nacjonalizm Hitlera i jego anty-
socjalizm i dali się zwieść wystąpieniami starannie przygotowanymi na
potrzeby kapitalistycznego audytorium, które odsuwały na drugi plan
antysemityzm i unikały wszelkich odniesień do radykalnych pomysłów
z Dwudziestu Pięciu Punktów.
Magnat przemysłu stalowego Fritz Thyssen, w swojej ksiąŜce (w rze-
czywistości napisanej przez wynajętą osobę) IPaid Hitler („Opłacałem
Hitlera") (1941) dostarcza argumentów na rzecz marksistów, okazu-
jąc się wyjątkiem, zarówno jeśli chodzi o wczesne wsparcie nazistów,
jak i zerwanie z Hitlerem i emigracją po 1939 roku38. Inny znany prze-
mysłowiec, Emil Kirdorf, starszy wiekiem magnat węglowy, przyłączył
się do partii nazistowskiej w 1927 roku, ale opuścił ją w złości w 1928
roku po atakach nazistów na syndykat węglowy i w roku 1933 zaczął
wspierać konserwatywną DNVP39.
UwaŜna analiza archiwów gospodarczych pokazuje, Ŝe większość
niemieckich kapitalistów asekurowała się, wspomagając finansowo
wszystkie niesocjalistyczne formacje wyborcze, które rokowały jakie-
kolwiek szansę na sukces i utrzymanie marksistów z dala od władzy.
ChociaŜ niektóre niemieckie przedsiębiorstwa przeznaczały jakieś pie-
niądze dla nazistów, to zawsze więcej przekazywały tradycyjnym kon-
serwatystom. Ich faworytem był Franz von Papen. Kiedy Hitler stał się
zbyt silny, aby go ignorować, byli zaniepokojeni antykapitalistycznym
tonem niektórych z jego radykalnych towarzyszy, jak maniak opro-
centowania Gottfried Feder, „salonowy bolszewik" Otto Strasser (jak
84
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
nazwał go kiedyś poirytowany Hitler) czy skłonna do przemocy orga-
nizacja antysemicko nastawionych kupców, Związek Walki Rzemiosła
i Handlu Klasy Średniej. Nawet szef aparatu administracyjnego partii
nazistowskiej Gregor Strasser, chociaŜ bardziej umiarkowany niŜ jego
brat Otto, proponował radykalne środki w celu tworzenia miejsc pra-
cy40. Nazistowski radykalizm wzmógł się pod koniec roku 1932, kie-
dy partia wsparła legislację na rzecz zlikwidowania wszystkich trus-
tów i współpracowała z komunistami podczas strajku transportowców
w Berlinie. Niektóre waŜne zakłady, jak I. G. Farben, przed rokiem 1933
niemal w ogóle nie wspomagały nazistów41. WaŜna część nazistowskich
funduszy pochodziła ze zbiórek podczas masowych zjazdów, sprzedaŜy
nazistowskich broszur, pamiątek i niewielkich datków42.
W lipcu 1932 roku Hitler przekształcił więc nazizm w pierwszą w hi-
storii Niemiec uniwersalną partię, a w dodatku największą, jaka kiedy-
kolwiek tam istniała. Jego Oddziały Szturmowe (SA) wzbudzały zarówno
strach, jak i podziw za gotowość do bicia socjalistów, komunistów, pacy-
fistów i obcokrajowców. Bezpośrednie działania i akcje wyborcze wza-
jemnie się uzupełniały, a nie przeszkadzały sobie. Przemoc — selektywna
przemoc wobec „antynarodowych" wrogów, których wielu Niemców
postrzegało jako obcych — pomagała zdobywać głosy, które pozwalały
Hitlerowi utrzymywać, Ŝe po władzę sięgał środkami prawnymi.
Jednym z powodów, dla których nazistom udało się zająć miejsce
liberalnych partii klasy średniej, była zauwaŜalna niezdolność liberałów
do radzenia sobie z dwoma kryzysami, jakie dotknęły Niemcy pod ko-
niec lat dwudziestych. Jednym z tych kryzysów było upokorzenie, jakie
u wielu Niemców wywołał traktat wersalski. Kontrowersyjny problem
wypełnienia postanowień traktatu zaostrzył się w styczniu 1929 roku,
kiedy międzynarodowa komisja pod przywództwem amerykańskiego
bankiera Owena D. Younga podjęła kolejną próbę rozwiązania proble-
mu płatności niemieckich w ramach reparacji wojennych. Kiedy rząd
niemiecki podpisał w czerwcu plan Younga, niemieccy nacjonaliści
zaatakowali zawzięcie go za to, Ŝe akceptował pogląd o obowiązku
Niemiec uiszczania jakichkolwiek opłat, mimo Ŝe naleŜne sumy zostały
zredukowane. Drugim czynnikiem był Wielki Kryzys, który zaczął się
w roku 1929. Załamanie gospodarcze Niemiec było najpowaŜniejsze
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 85
wśród wszystkich głównych państw, a jedna czwarta obywateli znalazła
się bez pracy. Wszystkie partie sprzeciwiające się systemowi połączyły
się w obwinianiu Republiki Weimarskiej za niezdolność do radzenia
sobie z wszelkimi kryzysami.
Na chwilę przerwiemy opowieść w lipcu 1932 roku, kiedy partia na-
zistowska była największą partią niemiecką i cieszyła się trzydziesto-
siedmioprocentowym poparciem. Naziści nie zyskali większości dzięki
urnom wyborczym — nigdy im się to nie udało — ale dlatego, Ŝe stali się
niezbędni we wszelkich niesocjalistycznych koalicjach, które pragnęły
raczej rządzić z poparciem większości niŜ za pomocą prezydenckich de-
kretów, jak działo się od upadku ostatniego normalnego rządu w marcu
1930 roku (tę kwestię zbadamy dokładniej w następnym rozdziale).
Faszyzm jednak jeszcze nie znajdował się w Niemczech u władzy.
W listopadzie 1932 roku wynik wyborczy okazał się dla nazistów słab-
szy. Partia nazistowska straciła najwaŜniejszą ze swoich zalet: rozmach.
Pieniądze zaczęły odpływać. Hitler, stawiając wszystko na jedną kartę
w sprawie nominacji na kanclerza, odrzucał wszelkie oferty przyjęcia
funkcji wicekanclerza w koalicyjnym rządzie. Kiedy szansę na pracę
i posadę zdawały się maleć, szeregowi naziści stawali się bardziej
krnąbrni. Gregor Strasser, szef partii i lider antykapitalistycznego skrzy-
dła ruchu, został wydalony za niezaleŜne negocjacje z nowym kancle-
rzem, generałem Kurtem von Schleicherem. Ruch mógł skończyć jako
przypis do historii, gdyby nie został uratowany na początku 1933 ro-
ku przez konserwatywnych polityków, którzy pragnęli podkraść jego
zaplecze społeczne i uŜyć jego mięśni dla własnych celów. Specyficz-
na droga, którą faszyści doszli do władzy zarówno we Włoszech, jak
i w Niemczech, jest tematem następnego rozdziału. Ale najpierw mu-
simy zbadać trzeci przypadek, niepowodzenie faszyzmu we Francji.
Nieskuteczny faszyzm: Francja, 1924-1940
Po pierwszej wojnie światowej na wirus faszyzmu nie były odporne
nawet narody zwycięskie. Poza Włochami i Niemcami faszyzmy po-
trafiły być głośne i sprawiały kłopoty, nie zbliŜyły się jednak do władzy.
86
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
Nie oznacza to, Ŝe powinniśmy zignorować te przypadki. Faszyzmy,
które nie odniosły sukcesu, mogą nam powiedzieć tyle samo o tym, co
było niezbędne, Ŝeby się zakorzenić, jak te, którym się powiodło.
Francja jest idealnym przykładem. Choć w opinii wielu Francja jest
określona przez obalenie Bastylii, prawa człowieka i Marsyliankę, licz-
ni francuscy królowie czy autorytarni nacjonaliści nie byli przekona-
ni, Ŝe republika parlamentarna jest odpowiednia dla la grandę nation
(wielkiego narodu). Kiedy republika między dwoma wojnami źle sobie
radziła, gnębił ją potrójny kryzys: groźba rewolucji, załamanie gospo-
darcze i zagroŜenie ze strony Niemiec, niezadowolenie przekształciło
się w nie skrywaną niechęć.
Rozwój skrajnej prawicy w międzywojennej Francji był reakcją na
wyborczy sukces lewicy. Kiedy centrolewicowa koalicja, Cartel des
Gauches (Cartel Lewicy), wygrała wybory w 1924 roku, Georges Va-
lois, z którym spotkaliśmy się w rozdziale drugim jako z załoŜycielem
w 1911 Cercle Proudhon dla nacjonalistycznych robotników43, załoŜył
ruch Faisceau, którego nazwę i sposób działania zapoŜyczył wprost
od Mussoliniego. Pierre Taittinger, magnat produkujący szampana,
stworzył bardziej tradycyjnie nacjonalistyczny ruch Jeunesses Patrio-
tes, a nowa Federation Nationale Catholiąue przybrała zawzięcie an-
tyrepublikański ton pod przywództwem generała Noela Currieresa de
Castelnau.
W latach trzydziestych, kiedy Wielki Kryzys dawał się we znaki,
nazistowskie Niemcy likwidowały zabezpieczenia ustanowione trak-
tatem pokojowym po pierwszej wojnie, a centrolewicowa większość
(odnowiona w 1932 roku) Trzeciej Republiki została zdyskredytowana
z powodu politycznej korupcji, rozkwitła nowa grupa radykalnie pra-
wicowych „lig" (odrzucały one słowo „partia"). W masowych demon-
stracjach ulicznych 6 lutego 1934 roku przed Izbą Reprezentantów,
podczas których zabito szesnaście osób, udowodniły, Ŝe są dostatecznie
silne, aby obalić francuski rząd, ale nie dość silne, aby w jego miejsce
powołać następny.
W okresie intensywnej polaryzacji, który teraz nastąpił, to właśnie
lewica otrzymała więcej głosów. Front Ludowy stanowiący koalicję so-
cjalistów, radykałów i komunistów wygrał wybory w maju 1936 roku,
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym________________________________87
a premier Leon Blum w czerwcu zakazał działalności paramilitarnym
ligom, co nie udało się cztery lata wcześniej niemieckiemu kanclerzowi
Heinrichowi Briiningowi.
Zwycięstwo Frontu Ludowego było jednak ograniczone, a obec-
ność śyda, popieranego przez komunistów, na stanowisku premiera
wywołała paroksyzm oburzenia skrajnej prawicy. Jej prawdziwa siła
w latach trzydziestych była tematem szczególnie intensywnej deba-
ty44. Niektórzy uczeni obstają przy tym, Ŝe we Francji nie było Ŝadne-
go lokalnego faszyzmu, ale najwyŜej pewne „odpryski" zaczerpnięte
z zagranicznych przykładów, które spadły na rodzimą bonapartystow-
ską tradycję45. Na skrajnie przeciwnym skrzydle znajdują się ci, którzy
twierdzą, Ŝe Francja była „prawdziwą kolebką faszyzmu"46. Mając na
myśli tę niezaprzeczalnie hałaśliwą i stanowczą w działaniach prawicę
oraz łatwość, z jaką demokracja we Francji ustąpiła po klęsce kraju
w czerwcu 1940 roku, Zeev Sternhell konkludował, Ŝe faszyzm do tego
czasu juŜ „nasączył" język i oblicze francuskiego Ŝycia publicznego.
Podpiera swoją tezę, nazywając faszyzmem szeroką gamę form krytyki
demokracji funkcjonującej we Francji w latach trzydziestych, zgłasza-
nej przez rozmaitych komentatorów francuskich, wśród których byli
takŜe zwolennicy Mussoliniego, choć niemal zupełnie brakowało po-
pleczników Hitlera47. Większość Francuzów i niektórzy uczeni z zagra-
nicy uznali rozumienie „faszyzmu" przez Sternhella za zbyt swobodne,
a jego wnioski za naduŜycie48.
Nie wystarczy oczywiście wyliczyć prominentnych francuskich in-
telektualistów, którzy posługiwali się językiem, który brzmiał jak fa-
szystowski, oraz wskazać mieniące się róŜnymi barwami ruchy, które
demonstrowały we Francji lat trzydziestych. Nasuwają się dwa pyta-
nia: Czy były one równie znaczące jak głośne oraz czy były one rzeczy-
wiście faszystowskie? Warto zauwaŜyć, Ŝe im bardziej francuski ruch
imitował model hitlerowski czy (znacznie częściej) włoski, jak się dzia-
ło w przypadku małej Solidarite Francaise (Solidarności Francuskiej),
wyróŜniającej się błękitnymi koszulami, albo Parti Populaire Francaise
(Francuskiej Partii Ludowej) Jacąuesa Doriota o bardzo wąskim zakre-
sie oddziaływania49, tym mniejszym cieszył się powodzeniem, podczas
gdy inny skrajnie prawicowy ruch, który przyjął status partii masowej
88
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
*
w latach 1936-1940, Francuska Partia Społeczna (Parti Social Francais,
PSF) pułkownika Francois de La Rocque'a, próbował robić wraŜenie
umiarkowanego i „republikańskiego"
Wszelkie oskarŜenia o faszyzm we Francji spadają na La Rocque'a.
Jeśli jego organizacje były faszystowskie, to we Francji lat trzydziestych
faszyzm był silny; jeśli nie były, to znaczy, Ŝe faszyzm był zjawiskiem
marginalnym. La Rocąue, robiący w wojsku karierę oficer wywodzący
się z rodziny monarchistycznej, przejął władzę w roku 1931 nad Croix
de Feu (Ogniste KrzyŜe), małą organizacją weteranów nagrodzonych
Croix de Guerre za bohaterstwo na polu walki, i zmienił ją w ruch
polityczny. Udało mu się zwiększyć liczbę członków, potępiał słabość
i korupcję parlamentu, ostrzegał przed groźbą bolszewizmu oraz sta-
wał w obronie państwa autorytarnego oraz domagał się większej spra-
wiedliwości dla robotników włączonych w gospodarkę korporacyjną.
Jego paramilitarne oddziały nazywane dispos (od francuskiego słowa
disponible czyli „gotowi") wzięły udział w zmilitaryzowanych rajdach
samochodowych w roku 1933 i 1934. Zbierali się, Ŝeby odebrać taj-
ne rozkazy w odległych miejscach przeznaczenia na le jour J (D day)
i l'heure H (Godzina H), jawnie trenując zwalczanie siłą komunistycz-
nej insurekcji50.
Lewica, zirytowana rzekomymi marszami faszystów na Rzym, Berlin,
Wiedeń i Madryt, napiętnowała Croix de Feu jako organizację faszy-
stowską. To przekonanie wzmocniło się, kiedy organizacja Croix de Feu
wzięła udział w marszu na Izbę Deputowanych w nocy 6 lutego 1934
roku. Pułkownik de La Rocąue trzymał jednak swoje siły na uboczu i we
wszystkich publicznych wystąpieniach sprawiał raczej wraŜenie bez-
względnej dyscypliny i porządku niŜ rozkiełznanej przemocy ulicznej.
Co niezwykłe jak na francuską prawicę, nie zgodził się na antysemi-
tyzm i nawet przyjął kilku znanych patriotycznie nastawionych śydów
(chociaŜ jego sekcje w Alzacji i Algierii były nastawione antysemic-
ko). Mimo Ŝe dobrze oceniał Mussoliniego (oprócz tego, co uwaŜał za
nadmierny etatyzm), reprezentował antygermańskie nastawienie więk-
szości francuskich nacjonalistów. Kiedy rząd Frontu Ludowego roz-
wiązał Croix de Feu wraz z innymi prawicowymi paramilitarnymi or-
ganizacjami w czerwcu 1936 roku, pułkownik de La Rocąue zastąpił
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 89
ją partią bazującą na wyborach powszechnych, Parti Social Francais.
PSF porzuciła paramilitarne zjazdy, a połoŜyła nacisk na narodowe
pojednanie i sprawiedliwość społeczną pod przywództwem silnego,
ale wybranego w wyborach lidera. Ten ruch ku centrum został entuzja-
stycznie przyjęty przez gwałtownie rosnącą liczbę członków. PSF była
prawdopodobnie największą partią we Francji w przededniu wojny.
Trudno ocenić wielkość któregokolwiek z ruchów francuskiej skrajnej
prawicy wobec braku wyników wyborczych czy sprawdzonych wyso-
kości nakładów partyjnych gazet. Wybory parlamentarne wyznaczone
na rok 1940, po których oczekiwano sukcesu partii La Rocque'a, nie
odbyły się z powodu wojny.
Kiedy Francja odzyskała w latach 1938-1939 nieco spokoju i stabili-
zacji pod rządami energicznego centrolewicowego premiera Eduarda
Daladiera, wszystkie skrajnie prawicowe ruchy, z wyjątkiem najbardziej
umiarkowanej PSF La Rocque'a, straciły grunt pod nogami. Po klęsce
1940 roku to tradycyjna prawica, a nie prawica faszystowska stworzyła
kolaborujący rząd Vichy i kierowała nim51. To, co było lewicą fran-
cuskiego faszyzmu, skompromitowało się do reszty przez pogardliwą
propagandę w słuŜbie nazistów w okupowanym ParyŜu w latach 1940-
-1944. Dla pokolenia po wyzwoleniu Francji w 1945 roku francuska
skrajna prawica została zredukowana do rozmiarów sekty.
Upadek faszyzmu we Francji nie był wynikiem jakiejś tajemniczej
alergii52, chociaŜ nie da się przecenić znaczenia republikańskiej tra-
dycji dla poczucia własnej toŜsamości większości Francuzów. Wielki
Kryzys, z całym spustoszeniem, jakie wywołał, był mniej dotkliwy
we Francji niŜ w Wielkiej Brytanii i Niemczech, krajach o wyŜszej
koncentracji przemysłu. Trzecia Republika mimo wszystkich słabości
nigdy nie znalazła się w całkowitym impasie czy w stanie całkowite-
go paraliŜu. Główny nurt konserwatystów nie czuł się aŜ tak zagro-
Ŝony w latach trzydziestych, Ŝeby wzywać na pomoc faszystów.
Wreszcie Ŝadna wybitna postać nie była w stanie ustanowić swojej
dominacji wśród przywódców francuskich faszystów, tym bardziej Ŝe
większość z nich przedkładała doktrynalną „czystość" ponad układy
zawierane z konserwatystami, co przecieŜ skutecznie zrobili i Mus-
solini i Hitler.
90
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
Analizując nieco dokładniej jeden z tych ruchów, moŜemy zarysowa-
nemu przez nas szkieletowi nadać pełniejsze kształty. Zielone Koszule
to ruch chłopski w północno-zachodniej Francji w latach trzydziestych,
jawnie faszystowski przynajmniej we wczesnym okresie, przez co udało
się niektórych chłopów zaangaŜować w działania bezpośrednie, nie
zdołał jednak zbudować stałych struktur ani rozprzestrzenić się poza
katolicką północno-zachodnią Francję i zmienić się w prawdziwie na-
rodowego kandydata do przejęcia władzy53. Zbadanie chłopskiego fa-
szyzmu we Francji jest waŜne, jako Ŝe właśnie na wsi włoski i niemiecki
faszyzm odniosły swe pierwsze sukcesy. Co więcej, we Francji, w kraju,
w którym więcej niŜ połowę obszaru zajmowały tereny wiejskie, siła
faszyzmu mogła zaleŜeć od tego, co zdoła on osiągnąć na prowincji.
Tymczasem tak się dziwnie stało, Ŝe wszystkie wcześniejsze studia nad
francuskim faszyzmem badały jedynie ruchy w miastach.
Przestrzeń dla faszyzmu na prowincji francuskiej otworzyła się
w początkach lat trzydziestych, poniewaŜ zarówno rząd, jak i trady-
cyjne organizacje chłopskie, tak jak w Szlezwiku-Holsztynie, zostały
zdyskredytowane przez ich kompletną bezradność w kwestii załamania
się cen na produkty rolne.
Przywódca Zielonych Koszul Henry Dorgeres (pseudonim pisarski
dziennikarza zajmującego się sprawami wsi, który w dzień targowy odkrył
talent do podsycania złości wśród chłopów) otwarcie wychwalał włoski
faszyzm w latach 1933 i 1934 (chociaŜ oceniał go jako zbyt elastyczny),
a takŜe przyjął pewne faszystowskie zachowania: kolorowe koszule, Ŝarli-
we wystąpienia, nacjonalizm, ksenofobię i antysemityzm. W szczytowym
momencie, w 1935 roku, był w stanie zebrać największe tłumy, jakie kie-
dykolwiek widziały zuboŜałe targowe miasteczka we Francji.
We Francji zaistniały nawet takie okoliczności, które na pierwszy
rzut oka przypominały bezpośrednie działania podjęte przez włoskich
faszystów w dolinie Padu. Tak było latem 1936 i 1937 roku, kiedy ma-
sowe strajki robotników rolnych w duŜych gospodarstwach rolnych
na północnych równinach Francji w okresach decydujących dla wsi —
zbiory buraka cukrowego, buraków i zbóŜ — wywołały wśród właści-
cieli gospodarstw prawdziwą panikę. Zielone Koszule organizowały
wolontariuszy do zbiorów, przypominając „czarne koszule" ratujące
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
farmerów w dolinie Padu. Mieli takŜe dobre wyczucie teatralne: pod
koniec dnia zbierali się pod pomnikiem poległych w pierwsze] wojnie
światowej i składali tam snop zboŜa.
Akcja ochotników Dorgeresa pracujących przy zbiorach prowadziła
donikąd i te małe grupy, podobne do sąuadristi Mussoliniego, nigdy
nie stały się rzeczywistą władzą lokalną we Francji. Główną przyczyną
był fakt, Ŝe państwo francuskie reagowało zdecydowanie bardziej agre-
sywnie niŜ włoskie na wszelkie zagroŜenia dla zbiorów. Nawet Front
Ludowy Leona Bluma wysłał Ŝandarmów natychmiast, kiedy robotnicy
rolni rozpoczęli strajk w czasie Ŝniw. Francuska lewica stawiała na takie
priorytety jak wyŜywienie miast od 1793 roku, kiedy Komitet Ocale-
nia Publicznego Robespierre'a wysłał „rewolucyjne oddziały" na wieś
w celu rekwizycji ziarna54. Francuscy rolnicy nie bali się tak jak ich
włoscy koledzy z doliny Padu, Ŝe zostaną opuszczeni przez państwo,
i nie czuli takiej potrzeby ustanowienia zastępczej siły porządkowej.
Co więcej w latach trzydziestych potęŜne francuskie organizacje
chłopskie miały się znacznie lepiej niŜ w Szlezwiku-Holsztynie. Stwo-
rzyły skutecznie działające kooperatywy i świadczyły istotną pomoc,
podczas gdy Zielone Koszule oferowały jedynie moŜliwość wyraŜenia
swojego gniewu. W końcu Zielone Koszule znalazły się na margine-
sie. Kluczowy i zwrotny punkt nadszedł, kiedy Jacąues le Roy Ladurie,
szef potęŜnej Francuskiej Federacji Rolniczej (Federation Nationale
des Exploitants Agricoles, FNEA), który wcześniej pomógł Dorgereso-
wi gromadzić tłumnie mieszkańców wsi, zdecydował w roku 1937, Ŝe
bardziej skuteczne byłoby stworzenie potęŜnego chłopskiego lobby zdol-
nego do wpływania na administrację państwową od wewnątrz. Siła oko-
panych organizacji chłopskich takich jak FNEA i potęŜnego ruchu ko-
operacyjnego zbudowanego w Landerneau w Bretanii była na tyle zna-
cząca, Ŝe dla Zielonych Koszul pozostawało niewiele miejsca.
To sugeruje, Ŝe faszystowscy intruzi nie są w stanie łatwo wejść
w system polityczny, który funkcjonuje względnie dobrze. Dopiero
kiedy państwo i istniejące instytucje załamują się, pojawiają się pewne
moŜliwości dla nowicjuszy. Inną wadą Zielonych Koszul Dorgeresa
była ich niezdolność do stworzenia podstawy dla partii masowej. Choć
Dorgeres był geniuszem w wywoływaniu złości chłopów, to prawie
92
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
nigdy nie zwracał się do klasy średniej w miastach. Jako waŜny agitator
w środowisku wiejskim miał skłonność postrzegania miejskich sklepi-
karzy raczej jako część wrogiego obozu niŜ potencjalnego sojusznika
w rozwijaniu faszyzmu.
Innym jeszcze powodem niepowodzenia Dorgeresa był fakt, Ŝe
ogromne wiejskie obszary Francji były zamknięte dla Zielonych Koszul
z powodu długotrwałego przywiązania do tradycji rewolucji francuskiej,
która nadała francuskim chłopom pełny tytuł do ich małych kawałków
ziemi. Kiedy chłopów republikańskiego południa i południowego za-
chodu Francji opanowywała wielka złość, ich radykalizm był kanalizo-
wany z dala od faszyzmu przez Francuską Partię Komunistyczną, która
odnosiła sukcesy wśród drobnych rolników tradycyjnie lewicowych
regionów55. W ten sposób rolnicza Francja, mimo dotkliwego Wielkie-
go Kryzysu w latach trzydziestych, nie stała się podatnym gruntem, na
którym mógłby się rozwijać potęŜny francuski faszyzm.
Inne przypadki niepowodzenia faszyzmów
Poza Włochami i Niemcami tylko raczej ograniczona liczba naro-
dów stwarzała warunki, w których faszyzm mógłby zdobyć poparcie
większego elektoratu wspólnie z zagorzałymi konserwatywnymi part-
nerami koalicyjnymi. Po sukcesie wyborczym w Niemczech następny
był sukces Partii StrzałokrzyŜowców — Ruchu Hungarystycznego Fe-
renca Szałasiego, która zdobyła 750 tysięcy głosów spośród 2 milio-
nów oddanych w wyborach na Węgrzech w maju 1939 roku56. Rząd
jednak znalazł się w rękach konserwatywnej, zmilitaryzowanej dykta-
tury admirała Horthyego, który nie miał zamiaru dzielić się władzą ani
nie odczuwał takiej potrzeby. Innym waŜnym zwycięzcą wyborczym
w Europie Wschodniej był Legion Archanioła Michała w Rumunii, któ-
ry pod hasłem „Wszystko dla ojczyzny" stał się trzecią co do wielkości
partią w wyborach powszechnych w 1937 roku — otrzymał 15,38 pro-
cent głosów i 66 z 390 mandatów w parlamencie57.
Największy sukces wyborczy w Europie Zachodniej, przynajmniej na
chwilę, odniósł ruch Rex Leona Degrellea w Belgii. Degrelle rozpoczął
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 93
od organizowania katolickich studentów i prowadzenia katolickiego
wydawnictwa (Christus Rex), a następnie zaczął przejawiać dalej idą-
ce ambicje. W roku 1935 zaczął przekonywać belgijskich wyborców,
Ŝe tradycyjne partie (w tym Partia Katolicka) ugrzęzły w bagnie ko-
rupcji i rutyny w chwili, w której niezbędne są zdecydowane działania
i energiczne przywództwo. W narodowych wyborach parlamentarnych
w maju 1936 roku kampania rexistów posługiwała się prostym, ale wy-
mownym symbolem: miotłą. Głos na Rex miał pomóc wymieść stare
partie. Wzywali takŜe do jedności. Stare partie dzieliły Belgię, szukając
głosów według wyznania, pochodzenia etnicznego czy klasowego. Rex
obiecał — jak czyniły wszystkie skuteczne ruchy faszystowskie — zjed-
noczenie wszystkich obywateli raczej w jednoczącym rassemblement
niŜ dzielącej „partii".
Te apele uderzyły w kraj podzielony etnicznie i językowo, co jeszcze
pogłębiał kryzys gospodarczy. Ruch Rex zdobył 11,5 procent głosów
w maju 1936 roku i 21 spośród 202 mandatów w parlamencie. Degrelle
nie był jednak w stanie utrzymać poparcia. Konserwatywny establish-
ment zjednoczył się przeciwko niemu, a przywódcy kościelni wyparli
się go. Kiedy w kwietniu 1937 roku Degrelle wziął udział w wyborach
uzupełniających w Brukseli, cała klasa polityczna od komunistów po
katolików zjednoczyła się, by wesprzeć jego młodego i popularnego
przeciwnika, przyszłego premiera Paula Van Zeelanda, i Degrelle stra-
cił swoje miejsce w parlamencie58.
Gwałtowny sukces Degrelle'a i równie szybki upadek pokazuje, jak
trudno było faszystowskiemu przywódcy utrzymać nadmuchany ba-
lon nietknięty, jeśli udało mu się zgromadzić głosy niejednorodnego
protestu. Gwałtowny przyrost głosów oddanych na partię otwartą na
wszystkich moŜe być trendem dwukierunkowym. Po pospiesznym
pęcznieniu szeregów partii moŜe nastąpić równie szybkie załamanie,
jeśli partia okaŜe się niezdolna do reprezentowania jakichś waŜnych
interesów i wspomagania karier ambitnych polityków. Jedno powaŜne
zwycięstwo wyborcze nie wystarczało, by partia faszystowska mogła
się zakorzenić.
Inne zachodnioeuropejskie ruchy faszystowskie odnotowały mniej-
sze sukcesy. Holenderski Nationaal Socialistiche Beweging (NSB) zdo-
94
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
był 7,94 procent głosów w wyborach krajowych w 1935 roku, ale za-
raz potem gwałtownie stracił poparcie59. Nasjonal Samling Vidkuna
Quislinga otrzymał w Norwegii tylko 2,2 procent głosów w roku 1933
i 1,8 procent w roku 1936, chociaŜ w porcie Stavanger i w dwóch wiej-
skich miejscowościach zdobył aŜ 12 procent60.
Brytyjska Unia Faszystów (British Union of Fascists, BUF) sir Oswalda
Mosleya była jednym z najbardziej interesujących niepowodzeń, rów-
nieŜ dlatego, Ŝe Mosley był prawdopodobnie najbardziej utalentowany
intelektualnie i miał największe koneksje towarzyskie ze wszystkich
faszystowskich przywódców. Jako obiecujący młody minister w rzą-
dzie laburzystowskim w 1929 roku w początkach roku 1930 opraco-
wał śmiały program walki z kryzysem, w którym zakładał uczynienie
z imperium zamkniętej strefy gospodarczej i wydatki (nawet kosztem
deficytu, jeśli okaŜe się to niezbędne) na tworzenie miejsc pracy przez
system robót publicznych i kredyty konsumenckie. Kiedy liderzy Partii
Pracy odrzucili te nieortodoksyjne propozycje, Mosley zrezygnował.
W roku 1931 stworzył własną Nową Partię i pociągnął za sobą kilku le-
wicowych laburzystowskich parlamentarzystów. Nowa Partia nie zdo-
była jednak Ŝadnych mandatów w październikowych wyborach z 1931
roku. Wizyta u Mussoliniego przekonała sfrustrowanego Mosleya, Ŝe
faszyzm jest przyszłością oraz jego osobistą drogą kariery.
Brytyjska Unia Faszystów Mosleya (październik 1932) zdobyła po-
czątkowo poparcie pewnych waŜnych osobistości jak lord Rother-
mere, wydawca wysokonakładowego „Daily Maił" z Londynu. Jednak
ruch Mosleya zaczęto traktować z odrazą, kiedy jego ubrani w czarne
koszule bojówkarze pobili przeciwników na wiecu w Olympia Hali
w Londynie w czerwcu 1934 roku. „Noc długich noŜy" w Niemczech,
do której doszło pod koniec tego samego miesiąca, doprowadziła do
tego, Ŝe z BUF odeszło 90 procent spośród pięćdziesięciu tysięcy człon-
ków61, w tym lord Rothermere. W końcu roku 1934 roku Mosley zaczął
aktywnie realizować kurs antysemicki, a jego Czarne Koszule przema-
szerowały butnie przez londyński East End. Podczas tego przemarszu
doszło do bójki z śydami i komunistami — w ten sposób zdobywał
klientelę wśród niewykwalifikowanych robotników i walczących o swo-
je sklepikarzy. Ustawa „O porządku publicznym" uchwalona wkrótce
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 95
po „bitwie o Cable Street" stoczonej z antyfaszystami 4 października
1936 roku zakazywała noszenia politycznych uniformów i pozbawi-
ła BUF jej publicznych spektakli, lecz partia i tak rozrosła się znowu
do dwudziestu tysięcy podczas antywojennej kampanii w roku 1939.
Czarne Koszule Mosleya, przemoc i jawna sympatia dla Mussoliniego
i Hitlera (w 1936 roku podczas pobytu w Monachium w obecności Hi-
tlera Mosley poślubił Dianę Mitford) wydawały się obce większości
Brytyjczyków, a stopniowe odrodzenie ekonomiczne po roku 1931 pod
kierunkiem rządu narodowego cieszącego się szerokim poparciem —
koalicji zdominowanej przez konserwatystów — pozostawiało dla Mos-
leya niewiele przestrzeni politycznej.
Niektórzy europejscy naśladowcy faszyzmu w latach trzydziestych
tworzyli zaledwie marginalne ruchy, jak Niebieskie Koszule pułkow-
nika 0'Duffy'ego w Irlandii, mimo Ŝe poeta W. B. Yeats zgodził się
napisać dla niego hymn, a ruch wysłał trzystu ochotników do Hiszpanii
na pomoc Franco. Większość tych kiepskich imitacji pokazywała, Ŝe
nie wystarczało włoŜyć kolorowe koszule, maszerować i bić lokalne
mniejszości, aby odnieść sukces podobny do tego, jaki odnieśli Hitler
i Mussolini. Potrzebny był porównywalny kryzys, porównywalna prze-
strzeń polityczna, porównywalne umiejętności w budowaniu sojuszy
i porównywalna współpraca ze strony istniejących elit. Naśladowcy
nigdy nie przeszli poza etap organizowania się i w efekcie nie przeszli
transformacji ruchów odnoszących sukcesy. Pozostali „czyści" — i nic
nie znaczący.
Porównania i wnioski
Ruchy faszystowskie w początku dwudziestego wieku pojawiały się
tak powszechnie, Ŝe z samego faktu, Ŝe powstały, nie jesteśmy w stanie
dociec ich natury. Jednak rozrastały się w róŜnym stopniu na róŜnych
etapach i cieszyły się sukcesami na róŜnym poziomie. Porównawcze
spojrzenie na ich sukcesy i niepowodzenia sugeruje, Ŝe główne róŜnice
leŜą nie tylko w samych ruchach, ale takŜe, i to znaczące, w stworzo-
nych moŜliwościach. By zrozumieć kolejne etapy rozwoju faszyzmu,
96
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
musimy sięgnąć poza partie i przyjrzeć się okolicznościom, które da-
wały przestrzeń polityczną (albo jej nie dawały), oraz tym, którzy je
wspomagali (albo nie wspomagali).
PodłoŜe intelektualne istotne dla pierwszych formacji ruchów faszy-
stowskich na tym etapie oferuje niewielką pomoc. Faszyzm pozostawał
marginalny w wielu narodach, które na pierwszy rzut oka zdawały się
być do niego przygotowane intelektualnie i kulturalnie. We Francji, na
przykład, intensywność, zapał i znakomitość intelektualnego sprzeci-
wu wobec klasycznych liberalnych wartości na początku dwudziestego
wieku zdawały się, jeśli spojrzeć wyłącznie z punktu widzenia historii
idei, czynić z tego kraju pierwszego kandydata do ustanowienia ru-
chu faszystowskiego, który odniósłby pełny sukces62. Widzieliśmy juŜ,
dlaczego tak się nie stało63. Rzeczywiście wszystkie europejskie kraje
wydały myślicieli i pisarzy, w których dziś moŜemy dostrzec silny nurt
faszystowskiej wraŜliwości. Trudno więc upierać się przy twierdzeniu,
Ŝe jeden kraj był bardziej „predysponowany" niŜ inny przez swoich
intelektualistów do dawania faszystowskim partiom waŜnej roli.
Specjalnej wzmianki wymaga antysemityzm. Nie jest wcale oczywi-
ste, Ŝe kulturalne podłoŜe jest najwaŜniejszym czynnikiem, który moŜe
spowodować w danym kraju stosowanie przeciwko śydom środków
wręcz skrajnych. Gdyby zapytać kogokolwiek około roku 1900, który
z europejskich narodów jest zagroŜony antysemityzmem najbardziej
zawziętym, któŜ wskazałby na Niemcy? To we Francji po roku 1898,
w czasie wrzawy wokół Dreyfusa, Ŝydowskie sklepy były plądrowane,
a we francuskiej Algierii śydów nawet zabijano64. Do potwornych in-
cydentów antysemickich doszło na przełomie wieków w Wielkiej Bry-
tanii65 i w Stanach Zjednoczonych, jak głośny samosąd na Leo Franku
w Atlancie66, nie wspominając o tych tradycyjnie zaciekłych centrach
endemicznej antyŜydowskiej przemocy w Polsce i Rosji, skąd wywodzi
się określenie „pogrom".
Dla kontrastu w Niemczech zorganizowany antysemityzm, głośny
w latach osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku, w dziesięcioleciu
poprzedzającym pierwszą wojnę światową stracił wigor jako politycz-
na taktyka67. Po wojnie dostęp śydów do posad, takich jak nauczyciel
akademicki, stał się łatwiejszy w Republice Weimarskiej niŜ w Stanach
I
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
97
i
Zjednoczonych Hardinga i Coolidge'a. MoŜe nawet wilhelmińskie
Niemcy były bardziej otwarte dla wykształconych śydów niŜ Sta-
ny Zjednoczone za prezydentury Theodore'a Roosevelta, z waŜnym
wyjątkiem, jakim był korpus oficerski. Porównanie z wilhelmińskimi
Niemcami na pewno mówi jedno: Ŝe Niemcy nie miały ani więcej an-
tysemitów czy buntowników przeciwko „nowoczesności" ani nie byli
oni potęŜniejsi niŜ w innych państwach Europy, ale w czasie kryzysu
politycznego niemiecka armia i biurokracja w mniejszym stopniu stały
się podmiotem kontroli sądowej i politycznej68.
Istnieje jednak związek między podłoŜem intelektualnym a póź-
niejszymi sukcesami faszyzmu i powinniśmy być bardzo dokładni
w określeniu jego istoty. Rola intelektualistów była kluczowa w trzech
punktach wspomnianych juŜ w rozdziale pierwszym: w zdyskredy-
towaniu wcześniejszych rządów liberalnych; w kreowaniu nowych
biegunów poza lewicą, wokół których mogły mobilizować się złość
i protesty (na co do tej chwili monopol miała właśnie lewica); dzięki
nim teŜ faszystowska przemoc zaczęła być powaŜana. Powinniśmy
takŜe przestudiować kulturalne i intelektualne przygotowania tych
części starych elit, które były gotowe do współpracy z faszystami (albo
przynajmniej próbowały z nimi współpracować). Państwa europej-
skie były dość podobne do siebie w rozkwitającej bujnie antyliberalnej
krytyce, kiedy rozpoczął się wiek dwudziesty. RóŜniły się uwarunko-
waniami politycznymi, społecznymi i ekonomicznymi, które zdają się
rozróŜniać państwa, gdzie faszyzm, wyjątkowo, był w stanie zapuścić
korzenie.
Jedną z najwaŜniejszych okoliczności było słabnięcie porządku li-
beralnego69. Faszyzm tym łatwiej wychodził z cienia na otwartą prze-
strzeń publiczną, im gorzej funkcjonował rząd, albo gdy w ogóle prze-
stawał funkcjonować. Jednym ze wspólnych mianowników dyskusji
na temat faszyzmu jest twierdzenie, Ŝe miał on się świetnie, kiedy
liberalizm przeŜywał kryzys. Mam nadzieję to ogólnikowe sformuło-
wanie wyjaśnić tutaj nieco dokładniej.
W przededniu pierwszej wojny światowej najwaŜniejsze państwa Eu-
ropy albo były pod rządami liberałów, albo zdawały się ku temu zdą-
Ŝać. Liberalne rządy gwarantowały wolność zarówno poszczególnym
98
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
osobom, jak i rywalizującym partiom politycznym, a takŜe pozwalały
obywatelom wpływać na tworzenie rządów, mniej lub bardziej bezpo-
średnio, przez wybory. Liberalny rząd dawał takŜe ogromny margines
swobody obywatelom i przedsiębiorstwom. Oczekiwano, Ŝe inter-
wencje rządu będą ograniczane do nielicznych zadań, których sami
obywatele nie byli w stanie zrealizować, jak utrzymanie porządku czy
prowadzenie wojny i dyplomacji. Oczekiwano, Ŝe sprawy gospodarcze
i społeczne pozostawione będą indywidualnym wyborom w ramach
wolnej gry rynkowej, chociaŜ liberalne rządy nie wahały się chronić
własności przed protestami robotniczymi i przed międzynarodową
rywalizacją. Tego rodzaju liberalne państwo przestało funkcjonować
w czasie pierwszej wojny światowej, poniewaŜ wojna totalna mogła być
prowadzona tylko przy całkowitej kontroli i koordynacji wszystkiego
przez rząd.
Kiedy wojna się skończyła, liberałowie spodziewali się, Ŝe rządy wró-
cą do liberalnej polityki. ObciąŜenia wojenne stworzyły jednak nowe
konflikty, napięcia i nieporozumienia, które wymagały utrzymania in-
terwencjonizmu państwowego. Pod sam koniec wojny niektóre z wal-
czących państw upadły. W Rosji (która w 1914 roku była państwem
liberalnym tylko do pewnego stopnia) władzę przejęli bolszewicy. We
Włoszech, a później i w Niemczech — faszyści. W okresie międzywo-
jennym parlamentarne rządy ustąpiły rządom autorytarnym w Hiszpa-
nii, Portugalii, Polsce, Rumunii, Jugosławii, Estonii, Litwie i Grecji, Ŝeby
wspomnieć tylko o krajach europejskich. Co poszło nie tak z liberalną
receptą na rządzenie?
Nie wolno nam patrzeć na to wyłącznie jak na kwestię idei. Istotna
dla problemu była technika rządzenia: rządy notabli, których dobre
urodzenie i wykształcenie mogły wpływać na społeczny prestiŜ i sza-
cunek i pozwalały na osiągnięcie sukcesu wyborczego. Rządy notabli
znalazły się jednak pod ogromnym ciśnieniem „nacjonalizacji mas"70.
Po roku 1918 politycy, włączając polityków antylewicowych, musieli się
nauczyć akceptować masowy elektorat albo przegrywali. Tam, gdzie
powszechne głosowanie było nowością albo było nieregularne, jak we
Włoszech (wszyscy męŜczyźni uzyskali tam prawo wyborcze dopiero
w 1912 roku), i w państwie pruskim w ramach Niemiec (gdzie stary
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 99
system głosowania w trzech kuriach* w wyborach lokalnych zniesiono
dopiero w roku 1918), wielu polityków starego typu, tak liberałów, jak
i konserwatystów, nie miało pojęcia, jak się prezentować przed tłuma-
mi. Nawet we Francji, gdzie konserwatyści uczyli się w dziewiętnastym
wieku oswajać przynajmniej wiejski elektorat przez wykorzystywanie
społecznego wpływu i tradycyjnego szacunku, po roku 1918 mieli trud-
ności ze zrozumieniem, Ŝe te czynniki dłuŜej juŜ nie przynoszą sukcesu.
Kiedy nacjonalistyczny konserwatysta Henri de Kerillis próbował pora-
dzić sobie z nowymi wyzwaniami stawianymi przez politykę uprawianą
wśród mas przez ustanowienie w roku 1927 Centrum Propagandowego
dla Narodowych Republikanów, zacofani konserwatyści uznali, Ŝe takie
metody bardziej nadają się do sprzedawania nowych gatunków czeko-
lady niŜ do uprawiania polityki71.
Faszyści szybko skorzystali z niezdolności centrystów i konser-
watystów do utrzymania kontroli nad masowym elektoratem. O ile
polityczne dinozaury gardziły polityką masową realizowaną wobec
całego społeczeństwa, o tyle faszyści pokazali, jak ją wykorzystać dla
nacjonalizmu i przeciwko lewicy. Zapewnili sobie dostęp do tłumów
przez ekscytujący polityczny spektakl i sprytną reklamę, róŜne metody
dyscyplinowania tych tłumów przez organizacje paramilitarne i cha-
ryzmatyczne przywództwo oraz zastąpienie wyborów plebiscytami,
w których odpowiadało się „tak albo nie"72. Podczas gdy obywate-
le w demokracji parlamentarnej głosowali, aby wybrać kilku współ-
obywateli, by słuŜyli jako ich reprezentanci, faszyści wyraŜali swoje
obywatelstwo bezpośrednio przez udział w ceremoniach masowego
poparcia. Propagandowe manipulowanie opinią publiczną zastępo-
wało debatę na temat skomplikowanych problemów prowadzoną
w małej grupie ustawodawców, którzy (według liberalnych ideałów)
mieli być znacznie lepiej poinformowani niŜ ogół obywateli. Mogło
się wydawać, Ŝe faszyzm oferuje oponentom lewicy skuteczne nowe
techniki kontrolowania, kierowania i kanalizowania „unarodowienia
mas" i to w momencie, kiedy lewica zagroziła skupieniem większości
* System kurialny polegał na tym, Ŝe poszczególne kurie — np. miejskie, wiejskie etc. — wy-
bierały swoich przedstawicieli (przyp. red. nauk.).
100
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
społeczeństwa na dwóch nienarodowych biegunach: klasy i między-
narodowego pacyfizmu.
MoŜna takŜe postrzegać kryzys liberalizmu po roku 1918 na inny
sposób, jako „kryzys okresu przejściowego" trudne przejście ku indu-
strializacji i modernizacji. Wydaje się jasne, Ŝe narody, które przecho-
dziły fazę uprzemysłowienia później, stanęły przed większymi napię-
ciami społecznymi niŜ Brytyjczycy, pierwsi, którzy doświadczyli na
sobie tego procesu. Po pierwsze spóźnialscy mogli wykonać szybsze
kroki, a po drugie klasa robotnicza była juŜ wówczas znacznie lepiej
zorganizowana. Nie trzeba być marksistą, aby ujmować kryzys państwa
liberalnego w kategoriach pełnego napięć przejścia do uprzemysłowie-
nia, jeśli się nie uzna nieuchronności tego modelu wyjaśniającego. Jesz-
cze do niedawna marksiści postrzegali taki kryzys jako nieuchronny
etap w rozwoju kapitalizmu, kiedy to system gospodarczy nie moŜe juŜ
dłuŜej funkcjonować bez odnowienia dyscypliny klasy pracującej i/lub
zaciekłej walki o zewnętrzne surowce i rynki. MoŜna jednak twierdzić
bardziej elastycznie, Ŝe spóźnialscy stanęli po prostu w obliczu nie-
pokojów społecznych na wyŜszym poziomie, a to wymagało nowych
form kontroli.
Trzecim sposobem spojrzenia na kryzys liberalnego państwa jest
rozpatrywanie tego samego problemu późnego uprzemysłowienia
w kategoriach socjologicznych. Według tego poglądu, niektóre pań-
stwa liberalne były niezdolne do radzenia sobie ani z „unarodowianiem
mas" ani z „przejściem do społeczeństwa industrialnego" poniewaŜ
ich struktura społeczna była zbyt heterogeniczna, podzielona między
grupy przedprzemysłowe, które jeszcze nie zniknęły — rzemieślników,
wielkich właścicieli ziemskich, rentierów — a nowe kadry menedŜer-
skie przemysłu i klasę robotniczą. Tam gdzie przedindustrialna klasa
średnia była szczególnie potęŜna, zgodnie z takim rozumieniem kry-
zysu liberalnego państwa, mogła zablokować pokojowe porozumienie
w kwestiach przemysłowych i mogła równieŜ zapewnić zwolenników
faszyzmowi, aby w ten sposób ochronić przywileje i prestiŜ starego
porządku społecznego73.
Jeszcze inne podejście do kryzysu liberalnego porządku skupia się na
pełnym napięć przejściu do nowoczesności w obszarze kultury. Zgod-
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 101
nie z tym podejściem, powszechna umiejętność czytania i pisania, ta-
nie mass media i wdzierająca się obca kultura (pochodząca zarówno
z wewnątrz społeczeństwa, jak i z zewnątrz) utrudniały to przejście do
nowoczesności, poniewaŜ wiek dwudziesty otworzył się na liberalną
inteligencję, która uwieczniała tradycyjny intelektualny i kulturalny
ład74. Obrońcom starej kultury faszyzm oferował nowe umiejętności
propagandowe i zupełny brak skrępowania w ich uŜywaniu.
Nie trzeba koniecznie wybierać jednej spośród tych róŜnorodnych
diagnoz problemów, przed jakimi stanęły liberalne rządy w Europie
po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Włochy i Niemcy, jak się
zdaje, pasują do wszystkich. Znajdowały się wśród ostatnich znaczą-
cych krajów, które musiały się nauczyć Ŝyć z masowym elektoratem:
Włochy w 1912, a Niemcy w pełni dopiero w 1919. Rosja, jeszcze jeden
nowicjusz wśród zmagających się z polityką masową, przechyliła się
na lewo, jak wypadało społeczeństwu słabo rozwiniętemu, w którym
nawet klasa średnia nie zdołała się w pełni wykształcić. Włochy, jako
„najmniejsze z wielkich mocarstw"75, po 1890 roku zaangaŜowały się
w sprinterski wyścig, aby dogonić innych. Niemcy były wysoko uprze-
mysłowionym państwem juŜ w 1914 roku, ale z wielkich mocarstw
były ostatnim, które się zindustrializowało po 1860, a po poraŜce 1918
roku desperacko potrzebowały odbudowy i przebudowy. Co do struk-
tury społecznej, to zarówno we Włoszech, jak i w Niemczech istnia-
ły spore grupy charakterystyczne dla okresu przedprzemysłowego
(choć tak było równieŜ we Francji, a nawet w Anglii)76. Kulturalni
konserwatyści w obu krajach czuli się coraz bardziej zagroŜeni przez
artystyczne eksperymenty i kulturę pop; weimarskie Niemcy rzeczy-
wiście znalazły się w epicentrum powojennego kulturalnego ekspery-
mentalizmu77.
W tym momencie nasuwa się konieczność ostrzeŜenia przed nie-
uchronnością faszyzmu. Rozpoznanie kryzysu, który dotknął liberalne
rządy, jako kluczowego dla sukcesu faszyzmu, sugeruje, Ŝe mamy do
czynienia z jakąś formą środowiskowego determinizmu. Według ta-
kiego wnioskowania, jeśli zachodzą określone przyczyny, nadchodzi
faszyzm. Ja tymczasem wolę w naszym wyjaśnianiu pozostawić mar-
gines na róŜnice narodowe oraz na ludzkie wybory.
I
102
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
Po roku 1914 państwa europejskie przeszły w krótkim czasie przez
bardzo róŜne narodowe doświadczenia. Najbardziej oczywisty jest fakt,
iŜ niektóre po prostu wojnę wygrały, a inne przegrały. Dwie mapy Eu-
ropy pomagają wyjaśnić, gdzie faszyzm rozwijał się najpełniej. Sukcesy
faszystów prawie, choć niezupełnie pokrywały się z mapą pokonanych
w pierwszej wojnie światowej. Niemcy, ze swoją legendą o ciosie noŜem
w plecy, stały się klasycznym przykładem. Włochy — wyjątek — na-
leŜały do koalicji zwycięskiej, ale nie udało się im poszerzyć granic,
na co liczyli włoscy nacjonaliści, którzy wprowadzili kraj do wojny.
W ich oczach takie zwycięstwo było vittoria mutilata („okaleczone
zwycięstwo"). Hiszpania w latach 1914-1918 zachowała neutralność,
ale utraciła swoje imperium w wojnie hiszpańsko-amerykańskiej w ro-
ku 1898, co naznaczyło całe pokolenie piętnem narodowego upokorze-
nia. Hiszpańska radykalna prawica wzrastała częściowo w strachu, Ŝe
nowa republika ustanowiona w roku 1931 pozwoli separatystycznym
ruchom zdobyć przewagę w Katalonii i Kraju Basków. W Hiszpanii
jednakŜe poraŜka i groźba upadku doprowadziły raczej do wojskowej
dyktatury Franco, a nie do władzy przywódcy faszystowskiej Falangi,
Jose Antonio Primo de Rivery. Faszyzm nigdy nie jest rozwiązaniem
nieuchronnym.
Sukcesy faszystowskie pasują takŜe całkiem dobrze do innej mapy:
na której zaznaczone są próby przeprowadzenia rewolucji bolszewic-
kiej — albo strachu przed nią — w okresie, gdy wydawało się, Ŝe ko-
munizm zacznie rozprzestrzeniać się poza swoją rosyjską ojczyzną. Po
wojnie Niemcy, Włochy i Węgry znalazły się niezwykle blisko „czerwo-
nego zagroŜenia". Nie jest to precyzyjne, poniewaŜ faszyzm rozkwitał
takŜe w krajach zagroŜonych bardziej podziałami etnicznymi niŜ kon-
fliktami klasowymi — na przykład w Belgii.
Tam, gdzie ogromne rzesze pozbawionych ziemi chłopów przystąpi-
ły do ruchów rewolucyjnych, oraz tam, gdzie spora część klasy średniej
nadal walczyła o elementarne prawa dla siebie (a nie o utrzymanie
przywilejów), jak w Rosji w 1917 roku, masowo wyraŜany protest na-
bierał lewicowego charakteru. ZwycięŜał komunizm, a nie faszyzm.
W rewolucyjnej Rosji istniały antybolszewickie oddziały, które przypo-
minały niemieckie Freikorpsy78, ale społeczeństwo, w którym bezrolni
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 103
chłopi liczebnie znacznie przewyŜszali niestabilną klasę średnią, nie
oferowało masowego poparcia dla faszyzmu. W lipcu 1917 roku Rosja
znacznie zbliŜyła się do dyktatury wojskowej, kiedy generał Korniłow
spróbował marszu na Moskwę, i taki byłby najprawdopodobniej rezul-
tat, gdyby bolszewizm w Rosji poniósł poraŜkę.
Typologia kryzysów, które mogły otworzyć furtkę dla faszyzmu, nie
wystarczy. Równie waŜnym czynnikiem jest zdolność rządów liberal-
nych i demokratycznych do reagowania na te kryzysy. Metafora Lwa
Trockiego o „najsłabiej bronionych wrotach" odnosi się równie dobrze
do faszyzmu jak i, według Trockiego, do bolszewizmu. Trocki uŜył tej
metafory, aby pomóc wyjaśnić, jak bolszewizm dokonał pierwszego
dojścia do władzy we względnie nieuprzemysłowionym kraju, a nie, jak
raczej oczekiwali pozbawieni wyobraźni marksiści, w wysoko uprze-
mysłowionych krajach z silnymi organizacjami klasy robotniczej, jak
(na przykład) Niemcy79. Faszyzm takŜe był historycznie zjawiskiem
słabych albo niewydolnych liberalnych państw i opóźnionych albo
zniszczonych systemów kapitalistycznych, a nie triumfujących. Czę-
ste twierdzenia, Ŝe faszyzm bierze się z kryzysu liberalizmu, moŜna
zmodyfikować, mówiąc o kryzysach w słabym albo niewydolnym
liberalizmie.
W powszechnie przyjmowanych wyjaśnieniach faktu, Ŝe faszyzm
zdołał się zakorzenić w jednych krajach, a w innych nie, istnieje kilka fał-
szywych tropów. Szukanie atutów faszyzmu w narodowym charakterze
czy w odziedziczonych upodobaniach konkretnego narodu prowadzi
niezwykle blisko do odwróconego rasizmu80. Nie ulega wątpliwości, Ŝe
demokracja i prawa człowieka były słabiej zakorzenione w niektórych
narodowych tradycjach niŜ w innych. Podczas gdy demokracja, prawa
obywatela i rządy prawa historycznie się wiązały z narodową wielkością
we Francji i Wielkiej Brytanii, dla wielu Niemców wydawały się obcymi
produktami. Związek Republiki Weimarskiej z poraŜką i narodowym
upokorzeniem szedł w parze z jej polityczną nieskutecznością i kul-
turalnym libertynizmem, uniewaŜniał jej legitymację w oczach wielu
staromodnie myślących Niemców.
Uprawnione jest pytanie, dlaczego Ŝądania powojennego świata
nie zostały wyraŜone w łonie jednej z wielkich dziewiętnastowiecz-
104
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
nych polityczno-ideologicznych rodzin — konserwatyzmie, liberali-
zmie i socjalizmie — które dotąd oferowały pełną gamę politycznych
wyborów. Wyczerpanie się starszych opcji politycznych, teraz naj-
wyraźniej niezdolnych do zaproponowania satysfakcjonującego dla
wszystkich wyraŜenia powojennych odczuć, jest waŜną częścią naszej
opowieści.
Konserwatyści preferowali tradycyjne rozwiązania dla powojennych
napięć: uspokoić nadmiernie podekscytowany tłum i oddać sprawy
publiczne w ręce elity dŜentelmenów. Takie rozwiązanie było jednak
nie do pomyślenia po tak emocjonalnym zaangaŜowaniu się w wojen-
ną propagandę i w jej odrzucenie. Bezpośrednio po wojnie nastąpił
moment ogromnego zaangaŜowania się społeczeństw i konserwatyści
niezdolni do obalenia społeczeństwa masowego i polityki realizowanej
w obrębie całego społeczeństwa musieli się nauczyć radzić sobie z tymi
zjawiskami.
Liberałowie takŜe, jak juŜ widzieliśmy, mieli swoje rozwiązanie: po-
wrócić do dziewiętnastowiecznej doktryny o wszechmocnym rynku.
Nie regulowany rynek działał jednak tak źle w gospodarkach rozstro-
jonych przez wojnę i napięcia rewolucyjne, Ŝe nawet liberałowie chcieli
jakiejś regulacji — ale nie aŜ takiej, Ŝeby zadowolić wszystkich swoich
zwolenników. Widzieliśmy wcześniej, jak włoskie państwo liberalne
utraciło swoją legitymację wśród właścicieli ziemskich w dolinie Padu,
nie potrafiąc ich ochronić przed lewicą. Właściciele ziemscy, przeko-
nani, Ŝe porządek publiczny został zachwiany, powołali prywatne od-
działy straŜy obywatelskiej — sąuadrismo. Liberałowie oferowali wzię-
te od Milla bezbarwne „targowisko idei" ludziom, którym w uszach
dźwięczała propaganda narodowa i rewolucyjna. Ale to właśnie sama
liberalna Europa pogwałciła wszystkie swoje zasady, dając się wpędzić
w barbarzyństwo długiej wojny, z którą potem, jak się okazało, nie była
w stanie sobie poradzić.
Jeśli chodzi o lewicę, w Europie rozpoczęła się nowa era rozłamów.
W dziewiętnastym wieku gdziekolwiek pojawiał się gniew i protesty, le-
wica mniej albo bardziej automatycznie stawała po ich stronie. W po-
łowie dziewiętnastego wieku lewica ciągle była duŜą rodziną: mogła
obejmować nacjonalistów i antysemitów, rzemieślników i robotników
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym 105
przemysłowych, demokratów ze średniej klasy i zwolenników własności
kolektywnej. To była naprawdę koalicja wszystkich niezadowolonych.
Takiej roli lewica nie mogła juŜ grać w roku 1919. Kiedy po roku 1880
organizacje lewicy stały się bardziej zdyscyplinowane i zdominowane
przez marksistów, starała się ona wyrugować obecną w starej klasie
robotniczej ksenofobię, którą wcześniej tolerowała. Szczególnie w roku
1920 sprzeciwiając się patriotycznemu praniu mózgów z czasu wojny
i spodziewając się nadejścia światowej rewolucji, lewica nie pozosta-
wiała miejsca na naród w międzynarodowej rewolucji.
Niekomunistyczni socjaliści, nieco zaszargani przez udział w rządzie
wojennym i opuszczenie rewolucyjnej łodzi w roku 1917, teraz nie byli
juŜ w stanie tak zamieszać w umysłach młodych ludzi. W dziewiętna-
stym wieku zagniewani i niezadowoleni zwykle zwracali się w stronę
lewicy, tak jak ci odurzeni powstańczym uniesieniem, które wyraŜała
Etiuda rewolucyjna Chopina, Preludium Wordswortha81, czy Wolność
wiodąca lud na barykady Delacroix. Kiedy nadszedł wiek dwudziesty,
lewica straciła monopol na młodzieŜ pragnącą zmienić świat. W wyni-
ku pierwszej wojny światowej, to co francuski pisarz Robert Brasillach
nazywał „wielkim czerwonym faszyzmem" jego młodości82, mogło ry-
walizować z komunizmem w oferowaniu schronienia dla zagniewa-
nych, ekstatycznego doświadczenia na barykadach, uroku niewypró-
bowanych moŜliwości. Ci młodzi ludzie i intelektualiści, którzy byli
natchnieni ideą powstańczą, ale nadal czuli się związani z narodem,
znaleźli w faszyzmie nowe miejsce dla siebie.
Zanim faszyzm stał się powaŜnym graczem, przywódca musiał się
pokazać jako „jednoczyciel" zdolny do usunięcia rywali na margines,
i zgromadzić pod jednym dachem wszystkich (niesocjalistów) nieza-
dowolonych. Początkowo problemem nie był brak potencjalnego Fiih-
rera, ale nadmiar kandydatów. Obaj, i Mussolini, i Hitler, na początku
mieli rywali. D'Annunzio, jak widzieliśmy, wiedział, jak udramatyzować
przewrót, ale nie jak utworzyć koalicję; rywale Hitlera w Niemczech po
przegranej wojnie nie wiedzieli, jak poruszyć tłum ani jak zbudować
partię, która przyciągnęłaby członków z wszystkich grup.
Odnoszący sukcesy „przywódca" był w stanie odrzucić „czystość"
i zaangaŜować się w kompromisy i układy niezbędne do dopasowania
106
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
się do istniejącej przestrzeni. Włoska Partia Faszystowska, po odkryciu,
Ŝe początkowo jako ruch lewicowo-nacjonalistyczny zajmowała miej-
sce, które było juŜ okupowane przez lewicę, przeszła transformację, aby
stać się lokalną władzą w dolinie Padu. Partia nazistowska po roku 1928
poszerzyła swoją propozycję, kokietując chłopów zdesperowanych
z powodu kryzysu i utraty gospodarstw. Zarówno Mussolini, jak i Hi-
tler potrafili dostrzec przestrzeń dla siebie i mieli wolę przykrojenia
swoich ruchów tak, aby do tej przestrzeni pasowały.
Przestrzeń była częściowo symboliczna. Partia nazistowska po-
czątkowo kształtowała swoją toŜsamość przez uznanie ulicy za swo-
ją i walkę z komunistycznymi grupami o kontrolę nad robotniczymi
przedmieściami Berlina83. Nieporozumienie nie dotyczyło jedynie kilku
metrów „terenu". Naziści pragnęli pokazać, Ŝe są najbardziej energiczną
i skuteczną siłą w walce z komunistami — i w tym momencie przedsta-
wiali liberalne państwo jako niezdolne do zapewnienia bezpieczeństwa
publicznego. Komuniści w tym samym czasie pokazali, Ŝe socjaldemo-
kraci są niezdolni do radzenia sobie z nadchodzącą rewolucją, która
potrzebowała walczącej awangardy. Polaryzacja była w interesie obu
stron.
Przemoc w wykonaniu faszystów nie była ani rzadka, ani ślepa.
Niosła dobrze skalkulowane, choć zakodowane przesłanie: Ŝe komu-
nistyczna przemoc nabiera siły, Ŝe demokratyczne państwo odpowiada
na to nieudolnie oraz Ŝe tylko faszyści są dostatecznie twardzi, aby
uchronić naród przed antynarodowym terroryzmem. Istotnym kro-
kiem w faszystowskim marszu do akceptacji i władzy miało być prze-
konanie dbających o porządek i prawo konserwatystów i członków
klasy średniej do tolerowania faszystowskiej przemocy jako trudnej
konieczności w obliczu lewicowej prowokacji84. Pomagało oczywiście
to, Ŝe wielu zwykłych obywateli nigdy się nie obawiało faszystowskiej
przemocy skierowanej przeciw nim samym, poniewaŜ byli przekonani,
Ŝe jest ona wymierzona jedynie przeciwko wrogom narodu i terrory-
stom, którzy na nią zasługują85.
Faszyści podkreślali róŜnicę między członkami narodu, którzy zasłu-
gują na ochronę, a obcymi, których naleŜy traktować z całą surowością.
Jednym z najgłośniejszych wypadków uŜycia przemocy przez nazi-
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
107
stów jeszcze przed przejęciem przez nich władzy było zamordowanie
polskiego robotnika rolnego, sympatyka komunizmu we wsi Potępa
(wówczas Potempa) na Śląsku przez pięciu SA-manów w sierpniu 1932
roku. Wydarzenie to stało się sensacją, kiedy pod naciskiem nazistów
karę śmierci dla morderców zamieniono na doŜywocie. Partyjny ide-
olog Alfred Rosenberg skorzystał z okazji i podkreślił róŜnicę między
„sprawiedliwością burŜuazyjną", zgodnie z którą „jeden polski komu-
nista znaczy tyle samo, ile pięciu Niemców, Ŝołnierzy frontowych",
a narodowosocjalistyczną ideologią, zgodnie z którą „jedna dusza nie
jest równa drugiej, a jeden człowiek innemu". Rzeczywiście, kontynu-
ował Rosenberg, dla narodowego socjalizmu „nie istnieje «prawo jako
takie»"86. Legitymizowanie przemocy przeciwko demonizowanemu
wrogowi wewnętrznemu prowadzi nas do samego sedna faszyzmu.
Dla niektórych przemoc faszystów była bardziej niŜ uŜyteczna: by-
ła piękna. Niektórzy weterani wojenni i intelektualiści (Marinetti
i Ernst Junger naleŜeli do obu grup) rozkoszowali się estetyką przemo-
cy. Przemoc często zachwycała ludzi zbyt młodych, aby znać ją z lat
1914-1918, i tych, którzy czuli się pozbawieni swojej wojny. Podobała
się takŜe niektórym kobietom87. Błędem jest jednak uwaŜać sukces fa-
szystów wyłącznie jako triumf bohatera w stylu D'Annunzia. Na tym
polegał geniusz faszyzmu, Ŝe załoŜył, iŜ tak wielu zwykłych mieszczan
(albo nawet mieszczanek) będzie czerpało jakąś namiastkę satysfakcji
z wybiórczej przemocy, skierowanej wyłącznie przeciwko „terrory-
stom" i „wrogom narodu".
Klimat polaryzacji pomógł nowym partiom faszystowskim otwartym
na wszystkie grupy społeczne przyciągnąć wielu rozczarowanych stary-
mi szanowanymi (honoratioreń) partiami. Było to oczywiście ryzykowne.
W określonych warunkach polaryzacja mogła wysłać masy niezadowo-
lonych na lewicę (jak w Rosji w roku 1917). Hitler i Mussolini zrozumieli,
Ŝe o ile marksizm stał się teraz atrakcyjny głównie dla niebieskich koł-
nierzyków (choć nie dla wszystkich), o tyle faszyzm jest w stanie przy-
ciągać ludzi ponad podziałami klasowymi. W porewolucyjnej Europie
Zachodniej klimat polaryzacji pracował na korzyść faszyzmu.
Jednym z rozwiązań stosowanych przez partie faszystowskie, ale tak-
Ŝe przez rewolucyjnych marksistów, którzy serio i powaŜnie rozmyślali
108
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
nad zdobyciem władzy, były struktury równoległe. Partie-outsiderzy,
które miały ochotę przejąć władzę, organizacyjnie powielały strukturę
agencji rządowych. Partia nazistowska na przykład miała własną agen-
cję polityki zagranicznej, która, kiedy tylko partia sięgnęła po władzę,
sprawowała ją wspólnie z tradycyjnym ministerstwem spraw zagra-
nicznych. Kiedy jej szef, Joachim von Ribbentrop, objął w roku 1938
fotel ministra spraw zagranicznych, partyjny urząd spraw zagranicz-
nych coraz bardziej zastępował zawodowych dyplomatów minister-
stwa spraw zagranicznych. Szczególnie waŜną równoległą strukturą
była partyjna policja. Partie faszystowskie aspirujące do władzy wyko-
rzystywały partyjne milicje do podwaŜania państwowego monopolu
na uŜywanie siły.
Równoległe struktury partyjne słuŜyły do konfrontacji z liberalnym
państwem, poniewaŜ udowadniały, Ŝe partie potrafią robić to samo co
państwo, ale lepiej od niego (na przykład bić komunistów). Po zdobyciu
władzy równoległe struktury partyjne łatwo mogły zastąpić państwowe
odpowiedniki.
O równoległych strukturach wspomnimy jeszcze, kiedy będziemy
omawiać proces przejmowania władzy i jej wykonywania. To jedna
z cech charakterystycznych faszyzmu. Partie leninowskie robiły to sa-
mo w walce o władzę, ale po jej zdobyciu jedna partia całkowicie za-
ćmiła tradycyjne państwo. ReŜimy faszystowskie, jak zobaczymy w pią-
tym rozdziale, zachowały zarówno własne struktury, jak i tradycyjne
państwo w ciągłym napięciu, co sprawiło, Ŝe kiedy juŜ przejęły władzę,
funkcjonowały zupełnie inaczej niŜ reŜim bolszewicki.
Sukcesy faszystów zaleŜały w równej mierze od sojuszy i wspólników,
jak i od taktyki i specyficznych cech samego ruchu. JuŜ wspominaliśmy
o wsparciu ofiarowanym sąuadristi Mussoliniego w dolinie Padu przez
policję, armię i administrację lokalną. Gdziekolwiek władza publiczna
przymykała oko na bezpośrednie działania wymierzone w komunistów
czy socjalistów bez zbytniego przejmowania się niuansami, drzwi dla
faszyzmu stały otworem. W takiej sytuacji ścisłe stosowanie prawa i pro-
cedur administracyjnych stało się dla faszyzmu największym wrogiem.
W przypadku Włoch stary centrystyczny twórca koalicji Giovanni
Giolitti wykonał kolejny krok, by legitymizować Mussoliniego. Odwo-
Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
109
łując się do uświęconej tradycji włoskiego parlamentaryzmu, trasfor-
mismo&s, wprowadził Mussoliniego do centro-nacjonalistycznej koali-
cji podczas wyborów parlamentarnych 1921 roku, aby pomógł w walce
z socjalistami i Popolari. Mussolini, który jako młody socjalista od-
mówił wejścia do koalicji, jako faszysta przyjął skwapliwie propozycję,
chociaŜ wywołało to sprzeciwy partyjnych purystów. Jednak 35 man-
datów Mussoliniego zasługiwało na szacunek. Teraz stał się osiągalny
dla kaŜdej antysocjalistycznej koalicji. Wprowadzenie nowej partii do
systemu zwykle jest nadzwyczaj mądrym posunięciem politycznym,
ale nie wówczas, kiedy owocuje to przemocą i niepowstrzymanym dą-
Ŝeniem do obalenia demokracji.
Zgromadziwszy katalog warunków koniecznych, intelektualnych ko-
rzeni i długotrwałych uwarunkowań strukturalnych, moŜemy załoŜyć,
Ŝe potrafimy dokładnie przewidzieć, gdzie prawdopodobnie faszyzm
moŜe się pojawić, rozwinąć i sięgnąć po władzę. Ale to oznaczałoby
złapanie się w pułapkę determinizmu. Pozostaje tymczasem element
ludzkiego wyboru. W Ŝadnym wypadku nie ma pewności, Ŝe naród
spełniający wszystkie warunki wstępne stanie się faszystowski. Tyl-
ko „prostacka" marksistowska interpretacja utrzymuje, Ŝe kapitalizm
ostatecznie popadnie w kłopoty i nieuchronnie będzie potrzebował
faszystowskiej formuły, by się ratować, a nawet bardziej wyrafinowani
marksiści przestali wierzyć w taką nieuchronność.
Jak zobaczymy w następnym rozdziale, to decyzja silnych osobowo-
ści otworzyła drogę do faszyzmu. To był ostatni warunek konieczny do
osiągnięcia przez faszyzm sukcesu: ci, w których ręku leŜało podejmo-
wanie decyzji, musieli być gotowi dzielić się władzą z faszystowskimi
rywalami.
Rozdział 4
Zdobywanie władzy
Mussolini i „marsz na Rzym"
Mit o faszystach Mussoliniego, którzy zdobyli władzę wyłącznie dzię-
ki swoim heroicznym wyczynom, był propagandą — jest bez wątpie-
nia jedną z najbardziej udanych mistyfikacji, gdyŜ najwyraźniej wielu
ciągle w nią wierzy. Skoro „marsz na Rzym" Mussoliniego nadal po-
woduje błędne rozumienie procesu przejmowania przez faszystów wła-
dzy, przedstawiając je jako „zdobycie władzy" powinniśmy pokrótce
omówić tamte wydarzenia, odzierając je z mitologii.
W 1922 roku następowała eskalacja działań sąuadristi: od napadów
i palenia lokali socjalistów, redakcji ich gazet, urzędów pośrednictwa
pracy i domów przywódców socjalistycznych aŜ po brutalną okupację
całych miast, zawsze bez powaŜnych przeszkód ze strony lokalnych
władz. 3 marca przejęli Fiume spod międzynarodowej kontroli, a w ma-
ju zaatakowali Ferrarę i Bolonię, przeganiając socjalistyczne władze
miejskie i wcielając w Ŝycie własny program robót publicznych. 12 lip-
ca okupowali Cremonę i spalili siedziby zarówno socjalistycznych, jak
i nacjonalistycznych związków zawodowych, a takŜe zdewastowali
dom Guida Miglioliego, lewicowego katolickiego przywódcy, który
organizował robotników gospodarstw mleczarskich w regionie. „Ko-
lumna ognia" przybyła przez Romanie do Rawenny 26 lipca. Trento
i Bolzano z ich znacznymi niemieckojęzycznymi mniejszościami były
„zitalianizowane" na początku października. „Czarne koszule" rozwi-
112
Zdobywanie władzy
nęły działania na tak imponującą skalę, Ŝe trudno było wątpić, iŜ stolica
kraju, Rzym będzie następnym celem.
Kiedy doroczny kongres faszystowski został zwołany na 24 paździer-
nika do Neapolu — pierwszy wypad na południe kraju — Mussolini
gotów był sprawdzić, jak daleko zabierze go fala. Polecił „czarnym ko-
szulom" zająć publiczne budynki, zarekwirować pociągi i zająć pozycje
wokół Rzymu w trzech punktach. Marsz prowadzili czterej bojownicy
reprezentujący róŜne odłamy faszyzmu: Italo Balbo, weteran wojenny
i szef sąuadristi z Ferrary; generał Emilio De Bono; Michele Bianchi,
były syndykalista i załoŜyciel interwencjonistycznego*^?5c/o w Medio-
lanie w 1915 roku; i Cesare Maria De Vecchi, monarchistyczny przy-
wódca faszyzmu. Sam Mussolini czekał roztropnie w redakcji swojej
gazety w Mediolanie niedaleko od Szwajcarii, dokąd mógłby uciec,
gdyby sprawy potoczyły się źle. 27 października sąuadristi zajęli bez
sprzeciwu urzędy pocztowe i stacje kolejowe w kilku północnych mia-
stach włoskich.
Rząd włoski nie był dostatecznie dobrze wyposaŜony, aby przeciw-
stawić się takiemu działaniu. W gruncie rzeczy od lutego 1922 roku
rząd prawie nie istniał. W ostatnim rozdziale zauwaŜyliśmy, jak po-
wojenne marzenia o gruntownej zmianie przywiodły ogromną lewi-
cową większość do włoskiego parlamentu w pierwszych powojennych
wyborach 16 listopada 1919 roku. Ale ta lewicowa większość, fatalnie
podzielona na dwie nie do pogodzenia części, nie była w stanie rzą-
dzić. Marksistowska Włoska Partia Socjalistyczna (Partito Socialista
Italiano, PSI) posiadała jedną trzecią mandatów. Wielu włoskich so-
cjalistów — „maksymalistów" — było zahipnotyzowanych sukcesem
bolszewików w Rosji i czuli, Ŝe zwykła reforma byłaby zdradą wobec
sprzyjających okoliczności. Kolejną jedną trzecią mandatów we wło-
skim parlamencie posiadała nowa partia katolicka, matka późniejszej
potęŜnej chrześcijańskiej demokracji po 1945 roku, Włoska Partia Lu-
dowa (Partito Popolare Italiano, PPI), część członków której domagała
się radykalnych reform socjalnych w duchu katolickim. Katolicy, nawet
zwolennicy gruntownych zmian w prawie własności ziemi i relacjach
* Tu: domagającego się udziału WJoch w pierwszej wojnie światowej (przyp. red. nauk.).
Zdobywanie władzy
113
klasowych, kategorycznie nie akceptowali poglądów ateistycznych
marksistów w sprawie religii w szkołach. Nie był moŜliwy Ŝaden sojusz
pomiędzy dwoma częściami tego, co mogło doprowadzić do powołania
postępowej większości. Wobec braku innych moŜliwych do zrealizowa-
nia opcji heterogeniczna koalicja liberałów (w ówczesnym sensie tego
słowa) i konserwatystów usiłowała po 1919 roku rządzić, nie mając
solidnej większości.
Jak juŜ zauwaŜyliśmy w poprzednim rozdziale, rozwiązanie przyjęte
przez premiera Giolittiego polegało na umieszczeniu faszystów na jego
liście (Blok Narodowy) do nowych wyborów w maju 1921 roku. Było
to pierwsze z szeregu kluczowych posunięć włoskiego establishmentu
politycznego zmierzających do wykorzystania energii faszystów i ich
członków dla własnych celów. O ile pokusa zajęcia urzędów mogła-
by w normalnych czasach „przemienić" faszystów, tak jak obłaskawiła
i podzieliła socjalistów przed 1914 rokiem, o tyle we Włoszech w roku
1921 roku nie panowały „normalne czasy".
Kiedy rząd pełnego najlepszych intencji, ale zdominowanego Ivanoe
Bonomiego, centrolewicowego współpracownika Giolittiego, stracił
zaufanie w lutym 1922 roku, aŜ trzy tygodnie szukano nowego premie-
ra. W końcu fotel premiera objął Luigi Facta, porucznik, podwładny
Giolittiego. Jego rząd utracił większość 19 lipca. Kiedy pojawiła się
nagła potrzeba, posłuŜył jako rozwiązanie tymczasowe.
Niemniej jednak premier podjął energiczne kroki zaradcze. Za zgodą
króla Facta wzmocnił garnizon rzymski pięcioma batalionami zdyscy-
plinowanych oddziałów alpejskich. Następnie rozkazał policji i urzęd-
nikom kolejowym zatrzymać pociągi z faszystami w pięciu punktach
kontrolnych i rozpoczął przygotowania do wprowadzenia stanu wy-
jątkowego.
Tymczasem Mussolini pozostawił otwartą furtkę do zawarcia po-
rozumienia politycznego. Kilku starych polityków próbowało roz-
wiązać kryzys, „zmieniając" Mussoliniego — robiąc z niego ministra
w następnym gabinecie liberalno-konserwatywnej koalicji. Wieko-
wy juŜ twórca układów Giolitti był powszechnie uwaŜany za najbar-
dziej prawdopodobnego wybawcę (to on wyeksmitował D'Annunzia
siłą w 1920 roku i w 1921 roku wpisał Mussoliniego na swoje listy
114
Zdobywanie władzy
wyborcze), ale jemu nie spieszyło się do przyjęcia urzędu, a Mussolini
na spotkaniach ze swoimi reprezentantami nie wypowiadał się jed-
noznacznie. Dalej na prawo były nacjonalistyczny premier Antonio
Salandra takŜe oferował ministerialne fotele partii Mussoliniego. Kie-
dy sąuadristi rozpoczęli mobilizację, rozmowy te zostały wyciszone
przez wzajemną rywalizację, przez odmowę większości socjalistów
wspierania „burŜuazyjnego" rządu, przez brak decyzji, czy włączyć
Mussoliniego czy teŜ nie oraz przez wykalkulowane przez Mussoli-
niego wahanie.
Socjaliści przyłoŜyli się nieco do pogłębienia sytuacji kryzysowej.
ChociaŜ niemal połowa socjalistycznych deputowanych, prowadzona
przez Filippo Turatiego, w końcu zgodziła się 28 lipca wesprzeć cen-
trowy rząd bez Mussoliniego, jeśli tylko uda się taki stworzyć, druga
połowa wykluczyła ugodowców z partii za zdradziecką kolaborację
klasową. Włoska lewica mogła się zgodzić jedynie na strajk generalny
31 lipca. ChociaŜ określono go jako „strajk w obronie praworządności",
którego zamiarem było odbudowanie władzy konstytucyjnej, w efekcie
rozdmuchał on apel Mussoliniego o postawienie tamy rewolucji. Jego
szybkie załamanie takŜe odsłoniło słabość lewicy.
Środki nadzwyczajne zastosowane przez premiera Factę prawie
zablokowały marsz faszystów w październiku. Czterystu policjantów
zatrzymało pociągi wiozące dwadzieścia tysięcy „czarnych koszul"
w trzech punktach kontrolnych — Chata Vecchia, Orte i Avezzano.
Około dziewięciu tysięcy „czarnych koszul", którym udało się ominąć
punkty kontrolne, lub szli pieszo, kontynuowało marsz. 28 paździer-
nika1 u bram Rzymu zebrał się kolorowy tłum, słabo uzbrojony, w pro-
wizorycznych mundurach, źle zaopatrzony w Ŝywność i wodę, a do
tego coraz bardziej zniechęcony padającym deszczem. „W staroŜytnej
i współczesnej historii trudno znaleźć próbę zdobycia Rzymu, która juŜ
na samym początku tak nędznie by się nie powiodła"2.
Król Wiktor Emanuel III powstrzymał się w ostatniej chwili. Od-
mówił premierowi podpisania dekretu o stanie wyjątkowym. Nie zgo-
dził się na to, aby zmusić Mussoliniego do odkrycia kart i wyrzucenia
„czarnych koszul" z Rzymu siłą. Odrzucił wysiłki Salandra zmierzające
do uformowania nowego rządu konserwatywnego bez Mussoliniego,
Zdobywanie władzy 115
który do tego czasu zdąŜył juŜ odmówić Salandrowi udziału w koali-
cji. Zamiast tego zaoferował fotel premiera młodemu, wschodzące-
mu liderowi faszystów. Mussolini przyjechał do Rzymu z Mediolanu
rankiem 30 października, nie na czele swoich „czarnych koszul" ale
w wagonie sypialnym. Do króla wybrał się osobliwie ubrany w Ŝakiet
i czarną koszulę — ekscentryczne odzwierciedlenie jego dwuznacznej
sytuacji: częściowo legalne pretensje do urzędu, częściowo przywódca
wywrotowego ugrupowania. „Sire, proszę wybaczyć mi mój strój" miał
nieszczerze powiedzieć do króla. „Przybywam z pola bitwy"
Dlaczego król uchronił Mussoliniego od przeszarŜowania? Musso-
lini zmusił władcę do trudnego wyboru. Albo rząd musiał uŜyć siły do
rozproszenia tysięcy „czarnych koszul" zmierzających do Rzymu, po-
dejmując spore ryzyko przelewu krwi i wewnętrznego konfliktu, albo
król musiał zaakceptować Mussoliniego jako szefa rządu.
Najbardziej wiarygodnym wyjaśnieniem wyboru przez króla drugiej
opcji jest osobiste ostrzeŜenie (na co nie ma jednak archiwalnego po-
twierdzenia) ze strony dowódcy armii marszałka Armanda Diaza albo,
co moŜliwe, innego z wyŜszych oficerów, Ŝe oddziały mogą zbratać się
z „czarnymi koszulami" jeśli otrzymają rozkaz zatrzymania ich. Według
innej teorii król się bał, Ŝe jeśli spróbuje uŜyć siły przeciwko Mussoli-
niemu, jego kuzyn ksiąŜę Aosta, o którym mówiono, Ŝe sympatyzuje
z faszystami, moŜe ich wesprzeć i sięgnąć po tron. Prawdopodobnie
nigdy nie dowiemy się na pewno. Pewne wydaje się jedynie przekonanie
Mussoliniego, iŜ ani król, ani armia nie zdecydują się na trudny wybór
powstrzymania „czarnych koszul" siłą. To nie siła faszyzmu zdecydo-
wała o biegu zdarzeń, ale niechęć konserwatystów do zaryzykowania
swoich sił przeciwko Mussoliniemu. „Marsz na Rzym" był gigantycz-
nym blefem, który zadziałał wtedy i nadal działa w powszechnym po-
strzeganiu „zdobycia władzy" przez Mussoliniego.
Dopiero 31 października, kiedy Mussolini objął juŜ urząd, około
dziesięciu tysięcy „czarnych koszul" w końcu nakarmionych i prze-
branych w suchą odzieŜ, mogło przemaszerować w paradzie przez ulice
Rzymu, prowokując przy tym krwawe incydenty3. Tego samego wie-
czoru nowy premier pospiesznie załadował swoje niewygodne oddziały
do pięćdziesięciu specjalnych pociągów i wywiózł z miasta.
116
Zdobywanie władzy
Później Mussolini cięŜko pracował nad ugruntowaniem w świado-
mości ludzi mitu, Ŝe to jego „czarne koszule" dzięki własnej woli i sile
sięgnęły po władzę. Pierwsza rocznica tego wydarzenia, które miało
być ich wkroczeniem do Rzymu, została upamiętniona w roku 1923
wielką czterodniową galą, a data 28 października stała się narodowym
świętem. Ten dzień stał się takŜe pierwszym dniem nowego faszy-
stowskiego roku, kiedy w 1927 roku wprowadzono nowy kalendarz4.
W dziesiątą rocznicę, w październiku 1932 roku, zorganizowano naro-
dową wystawę, Mostra delia Rivoluzionne Fascista, której największą
atrakcją były bohaterskie czyny „męczenników" marszu5.
Hitler i „zakulisowy spisek"
Jedynie we Włoszech faszyzm doszedł do władzy przy pierwszej
próbie, w dniach zamieszania po pierwszej wojnie światowej. Wszę-
dzie indziej poza Rosją tradycyjne elity znalazły mniej destrukcyjne
sposoby na przywrócenie stabilizacji i odbudowanie wraŜenia spokoju
po trzęsieniu ziemi wywołanym wojną światową6. Inne wczesne ruchy
faszystowskie, owoce kryzysu, skurczyły się i straciły na znaczeniu,
kiedy normalne Ŝycie zaczęło wracać w latach dwudziestych.
Ale najpierw Hitler, poruszony przez mit Mussoliniego, podjął swój
własny „marsz".
8 listopada 1923 roku w czasie nacjonalistycznego mityngu w mo-
nachijskiej piwiarni Biirgerbraukeller Hitler spróbował pojmać przy-
wódców bawarskiego rządu i siłą zmusić ich do wsparcia przewrotu
przeciwko federalnemu rządowi w Berlinie. Wierzył, Ŝe jeśli przejmie
kontrolę nad Monachium i powoła nowy rząd narodowy, bawarscy
przywódcy cywilni i wojskowi zostaną zmuszeni przez opinię publicz-
ną do poparcia go. Był równie przekonany, Ŝe lokalni dowódcy woj-
skowi nie przeciwstawią się nazistowskiemu przewrotowi, poniewaŜ
bohater z pierwszej wojny światowej generał Ludendorff maszerował
obok niego7.
Hitler nie docenił wojskowego przywiązania do łańcucha rozkazów.
Konserwatywny bawarski premier Gustav von Kahr wydał rozkaz po-
Zdobywanie władzy 117
wstrzymania zamachu Hitlera, jeśli będzie trzeba, nawet siłą. 9 listo-
pada policja otworzyła do maszerujących nazistów ogień, kiedy dotarli
do głównego placu (prawdopodobnie w odpowiedzi na pierwszy strzał,
który padł ze strony Hitlera). Zginęło czternastu puczystów i czterech
policjantów. Hitler został aresztowany i uwięziony8 wraz z innymi na-
zistami i ich sympatykami. Dostojny generał Ludendorff został zwol-
niony po wpłaceniu kaucji. Piwiarniany pucz Hitlera został więc tak
sromotnie rozpędzony przez konserwatywnych przywódców Bawarii,
Ŝe nigdy więcej juŜ nie spróbował sięgnąć po władzę siłą. To oznaczało
konieczność działania — przynajmniej pozornie — w granicach kon-
stytucyjnego porządku prawnego, choć naziści nigdy nie wyrzekli się
stosowania wybiórczo przemocy, która była istotą wizerunku partii, czy
mierzenia w szersze cele po zdobyciu władzy9.
Okazję dla Hitlera stworzył kolejny kryzys: gospodarcze załamanie
lat trzydziestych. Kiedy miliony ludzi straciły pracę, wszystkie ruchy fa-
szystowskie odzyskały wigor. Rządy wszelkiego rodzaju, a demokracje
bardziej publiczne i hałaśliwe niŜ pozostałe formy rządów, zostały spa-
raliŜowane bardziej przez trudne decyzje do podjęcia. Włoski model
spowodował, Ŝe ruchy faszystowskie wyglądały znowu na wiarygodne
jako nowe rozwiązanie dające społeczną zgodę na odbudowanie po-
rządku, władzy narodowej i wydajności ekonomicznej.
System konstytucyjny Republiki Weimarskiej nigdy nie uzyskał po-
wszechnej akceptacji w Niemczech; wielu Niemców uwaŜało ją za owoc
obcej dominacji i wewnętrznej zdrady. Demokracja weimarska przypo-
minała świecę płonącą z obu końców. Niszczone zarówno z prawa, jak
i z lewa przez antysemickich nazistów i komunistów, słabnące centrum
było zmuszone tworzyć róŜnorakie koalicje łączące tak nieprzystają-
cych do siebie partnerów jak socjaliści z umiarkowanymi leseferystami
czy klerykałowie z antyklerykałami w ich skazanej na niepowodzenie
walce o zbudowanie skutecznej większości parlamentarnej.
System polityczny, który zmuszał taką kakofonię partii do współ-
pracy, nieuchronnie prowokował problemy przy uzgadnianiu roz-
wiązań w draŜliwych kwestiach, nawet w dobrych czasach. Po roku
1929 niemieckie rządy musiały dokonywać politycznych i gospodar-
czych wyborów prowokujących coraz głębsze podziały. W czerwcu
118
Zdobywanie władzy
tego roku pojawił się Plan Younga, międzynarodowe porozumienie, na
mocy którego Niemcy zobowiązali się dalej płacić reparacje wojenne
zwycięskim aliantom, chociaŜ przy zredukowanych ratach. Mimo Ŝe
niemieckiej dyplomacji udało się wynegocjować obniŜenie płatności,
to potwierdzenie przez Plan Younga konieczności płacenia wywołało
nacjonalistyczne protesty. W październiku doszło do krachu na Wall
Street. W 1930 roku, kiedy bezrobocie gwałtownie rosło, rząd musiał
zdecydować, czy zwiększyć zasiłki dla bezrobotnych (czego domaga-
li się socjaliści i katolicka lewica), czy zrównowaŜyć budŜet tak, aby
usatysfakcjonować zagranicznych wierzycieli (jak chciała klasa średnia
i partie konserwatywne). Wybór jasny, ale Ŝadna z większości w Niem-
czech nie była skłonna się na to zgodzić.
Kiedy rząd kanclerza Hermanna Miillera upadł 27 marca 1930 roku,
niemiecki system rządowy znalazł się w zupełnym impasie. Miiller,
reformistyczny socjalista, przewodniczył od czerwca 1928 roku pięcio-
partyjnej wielkiej koalicji rozciągającej się od socjalistów przez katolic-
ką partię centrum do umiarkowanej centrowej Partii Demokratycznej
oraz internacjonalistycznej, ale konserwatywnej Partii Ludowej. Wielka
koalicja trwała dłuŜej niŜ jakikolwiek inny rząd Republiki Weimarskiej,
bo aŜ dwadzieścia jeden miesięcy (czerwiec 1928-marzec 1930)10.
To długie trwanie nie było jednak oznaką siły, lecz braku innego
wyjścia. Głębokie róŜnice polityczne, które uczyniły rządzenie dosta-
tecznie trudnym, kiedy wielka koalicja została uformowana w dniach
względnego spokoju w czerwcu 1928 roku, dwa lata później, gdy Wielki
Kryzys wysłał miliony ludzi na bezrobocie, spowodowały, Ŝe wspólne
rządzenie stało się zupełnie niemoŜliwe. Lewica pragnęła podniesienia
podatków, aby utrzymać zasiłki dla bezrobotnych; umiarkowani i kon-
serwatyści chcieli ciąć wydatki społeczne, aby obniŜyć podatki. Wielka
koalicja zatonęła na tych rafach praw socjalnych i obciąŜeń podatko-
wych. Po marcu 1930 roku nie udało się stworzyć w Niemczech Ŝadnej
większości parlamentarnej. Działacz katolickich związków zawodo-
wych Heinrich Briining rządził jako kanclerz bez większości, polegając
na prezydencie Hindenburgu podpisującym ustawy bez większościo-
wego głosowania na mocy prawa nadzwyczajnego gwarantowanego mu
artykułem 48 konstytucji. W ten sposób zanim Hitler otrzymał swoją
Zdobywanie władzy____________________________________________________119
szansę, Niemcy znosili niemal trzy lata tych niewygodnych rządów
nadzwyczajnych, bez parlamentarnej większości. Wydaje się ironią, Ŝe
pojawienie się Hitlera zdawało się długo oczekiwanym powrotem rzą-
dów większościowych. Dla konserwatystów Hitler był darem niebios,
poniewaŜ jako szef największej od lipca 1932 roku partii w Niemczech
po raz pierwszy dawał moŜliwość stworzenia parlamentarnej większo-
ści, która wykluczała lewicę.
W chwili, w której niemiecki system polityczny znalazł się w impasie,
27 marca 1930 roku, partia nazistowska była nadal dość mała (zaledwie
2,8 procent głosów w wyborach parlamentarnych w maju 1928 roku).
Jednak agitacja nacjonalistów w sprawie Planu Younga oraz załama-
nie się cen na produkty rolne i bezrobocie w miastach wywindowały
partię w wyborach wrześniowych 1930 roku z 12 do 107 mandatów
z 491 ogółem — juŜ wtedy była to druga co do wielkości partia. Od tej
chwili kaŜda większość parlamentarna musiała objąć albo socjalistów,
albo nazistów. Lewica (nawet przyjmując, Ŝe socjaliści, komuniści i le-
wica katolicka mogli przezwycięŜyć wyniszczające podziały na tyle, aby
rządzić) była bez zastanowienia odrzucona przez prezydenta Hinden-
burga i jego doradców.
Mit o faszystowskim zamachu stanu we Włoszech takŜe wprowa-
dzał lewicę w błąd i pomagał podtrzymywać fatalną bierność Socjal-
demokratycznej Partii Niemiec (Sozialdemokratische Partei Deutsch-
lands, SPD) i Komunistycznej Partii Niemiec (Kommunistische Partei
Deutschlands, KPD) pod koniec roku 1932 i na początku 1933. Obie
partie spodziewały się, Ŝe naziści dokonają przewrotu, chociaŜ ich
analizy sytuacji świadczyły o czymś zgoła odmiennym. Dla SPD ocze-
kiwane wystąpienie nazistów byłoby sygnałem do działania bez nara-
Ŝania się na zarzut nielegalności, podobnie jak to z sukcesem uczyniła,
organizując strajk generalny w 1920 roku w czasie „puczu Kappa", gdy
Freikorpsy próbowały objąć rządy. Oczekując takiej sekwencji zdarzeń,
nigdy nie rozpoznały momentu, w którym mogłyby przeprowadzić
kontrakcję przeciwko Hitlerowi.
W latach trzydziestych weimarskie Niemcy najbardziej zbliŜyły się
do puczu nie za sprawą nazistów, ale ich konserwatywnego poprzedni-
ka, kanclerza Franza von Papena. 20 lipca 1932 roku von Papen obalił
120
Zdobywanie władzy
legalnie wybrany rząd krajowy w Prusach, koalicję socjalistów i kato-
lickiej Partii Centrum i nakłonił prezydenta Hindenburga do uŜycia
uprawnień nadzwyczajnych w celu powołania nowej władzy krajowej,
kierowanej właśnie przez von Papena. Taki akt mógł w usprawiedliwio-
ny sposób wywołać zdecydowaną kontrakcję lewicy. Przywódcy SPD
powstrzymani jednak przez silne legalistyczne przekonania, zaawan-
sowany wiek11, daremność strajku generalnego w okresie masowego
bezrobocia i być moŜe usprawiedliwione obawy, Ŝe działania pod-
jęte przez lewicę mogą wywołać skutek odwrotny do zamierzonego
i pchnąć w szeregi nazistów kolejne rzesze przedstawicieli klasy śred-
niej, ograniczyli się do wytoczenia nieskutecznego procesu kanclerzo-
wi von Papenowi. Nie mogąc zaproponować skutecznej opozycji wo-
bec nielegalnego działania von Papena z lipca 1932 roku, socjaliści —
nadal druga największa partia w Niemczech — mieli jeszcze mniej
okazji, aby podjąć działania przeciwko Hitlerowi, który zrezygnował
z wszelkich nielegalnych akcji do czasu, aŜ wiosną 1933 roku znalazł
się poza wszelką kontrolą12.
Komuniści postępowali według zupełnie odmiennej logiki, bazując
na przekonaniu, Ŝe rewolucja socjalistyczna znajduje się w zasięgu ręki.
Z tej perspektywy sukces nazistów mógł właściwie pomóc sprawie ko-
munistów, wywołując moment krytyczny najpierw przez gwałtowny
zwrot na prawo, a następnie nieubłaganie na lewo. Stratedzy KPD,
całkowicie skupieni na nadchodzącej rewolucji, wysiłki SPD uwaŜali za
próbę ratowania demokracji w wydaniu weimarskim i tym samym za
działania „obiektywnie" kontrrewolucyjne. Uznali socjalistów za „so-
cjalfaszystów". Przekonani, Ŝe SPD jest w równej mierze ich wrogiem co
naziści, i rywalizując z nazistami o członków (przede wszystkim bez-
robotnych), KPD nawet współpracowała z nazistami podczas dzikiego
strajku transportowców w Berlinie w listopadzie 1932 roku. Ostatnią
rzeczą, na którą zdecydowaliby się niemieccy komuniści, była pomoc
socjalistom w próbie ratowania demokratycznych instytucji13.
Wyborczy sukces Hitlera — o wiele większy od sukcesu Mussolinie-
go — pozwolił mu na zajęcie bardziej niezaleŜnej pozycji w pertrakta-
cjach z tymi, których pomocy potrzebował, by zdobyć poŜądany urząd.
Nawet bardziej niŜ we Włoszech niemiecki system rządzenia zatarł się
Zdobywanie władzy 121
po roku 1930, a odpowiedzialność za znalezienie drogi wyjścia ograni-
czała się do sześciu osób: prezydenta Hindenburga, jego syna Oskara
i innych bliskich doradców oraz dwóch ostatnich kanclerzy weimar-
skich, Franza von Papena i Kurta von Schleichera. Najpierw próbowali
utrzymać nieokrzesanego austriackiego ekskaprala na uboczu. Trze-
ba pamiętać, Ŝe w latach trzydziestych zakładało się, Ŝe ministrowie
gabinetu powinni być dŜentelmenami. Wprowadzenie prymitywnych
faszystów do rządu jest miarą ich desperacji.
Katolicki arystokrata Franz von Papen próbował jako kanclerz (li-
piec-listopad 1932) rządzić bez polityków, przez tak zwany „gabinet
baronów" zbudowany z technokratów i niepolitycznych osobistości.
Jego zagranie, aby w lipcu przeprowadzić wybory powszechne, pozwo-
liło nazistom stać się największą partią. Następnie von Papen spróbo-
wał uczynić z Hitlera wicekanclerza, stanowisko bez faktycznej władzy,
ale lider nazistów miał dość umiejętności strategicznych i ducha ha-
zardu, aby oświadczyć, Ŝe przyjmie albo najwyŜszy urząd, albo Ŝaden.
To zmusiło Hitlera do przeczekania pełnej napięcia jesieni 1932 roku,
przeŜywania katuszy oczekiwania i uciszania swoich niecierpliwych
i głodnych władzy bojówkarzy. Grał o najwyŜszą stawkę.
W nadziei na pogłębienie kryzysu naziści (jak przedtem faszyści)
nasilili przejawy przemocy, starannie wybierając cele. Do apogeum
ulicznej przemocy w Niemczech doszło po 16 czerwca 1932 roku, kie-
dy kanclerz von Papen zniósł wprowadzony w kwietniu przez Brunin-
ga zakaz publicznego uŜywania mundurów przez SA. Podczas kilku
okropnych tygodni 103 osoby zamordowano, a setki zostały ranne14.
Mussolini w czasie negocjacji o władzę miał słabszą pozycję i bar-
dziej niŜ Hitler polegał na jawnej przemocy. Często zapominamy, Ŝe
faszyzm Mussoliniego był bardziej brutalny niŜ nazizm w walce o wła-
dzę. Tylko 5 maja 1921 roku, w dzień wyborów, we Włoszech zabito 19
osób w walkach z pobudek politycznych, a 104 zostały ranne15. Cho-
ciaŜ nie moŜna polegać na statystykach, prawdopodobne szacunkowe
dane dotyczące osób zabitych z powodów politycznych we Włoszech
w latach 1920-1922 mówią o 500, 600 faszystach i 2 tysiącach anty-
faszystów i niefaszystów i o kolejnym tysiącu zabitych niefaszystów
w latach 1923-192616.
122
Zdobywanie władzy
Wybory, które von Papen celowo zorganizował 6 listopada 1932 roku,
nieco zmniejszyły stan posiadania nazistów (znowu zyskali komuniści),
ale nie przyczyniły się w Ŝaden sposób do wyprowadzenia Niemiec
z konstytucyjnego impasu. Prezydent Hindenburg zastąpił go na fotelu
kanclerza 2 grudnia wyŜszym rangą oficerem armii uwaŜanym bardziej
za technokratę niŜ reakcjonistę, generałem Kurtem von Schleicherem.
W czasie krótkiego kilkutygodniowego urzędowania (grudzień 1932-
-styczeń 1933) Schleicher opracował program aktywnego zwalczania
bezrobocia i naprawił stosunki z organizacjami związkowymi. Miał
nadzieję uzyskać neutralność ze strony nazistów i w tym celu flirto-
wał z Gregorem Strasserem, szefem partyjnej administracji i liderem
antykapitalistycznego skrzydła partii (Hitler nigdy nie zapomniał i nie
wybaczył Strasserowi „zdrady").
W tej sytuacji Hitler znalazł się w prawdziwym kłopocie. W wybo-
rach z 6 listopada po raz pierwszy spadło dla niego poparcie, powodując
utratę tego, co miał najcenniejsze — impetu. Partyjna kasa była niemal
pusta. Gregor Strasser nie był jedynym liderem nazistowskim, który,
zniechęcony taktyką Hitlera „wszystko albo nic" rozwaŜał inne opcje.
Przywódca nazistów został uratowany przez von Papena. Rozgoryczo-
ny tym, Ŝe Schleicher zajął jego urząd, von Papen w tajemnicy zaaran-
Ŝował porozumienie, na mocy którego Hitler miał zostać kanclerzem,
a on sam miał zająć stanowisko wicekanclerza — skąd spodziewał się
kontrolować wszelkie poczynania. Wiekowy Hindenburg, przekonany
przez syna i innych zaufanych doradców, Ŝe Schleicher zamierza go
obalić i wprowadzić wojskową dyktaturę, oraz przekonywany przez von
Papena, Ŝe nie pozostało Ŝadne inne konserwatywne wyjście, 30 stycznia
1933 roku powołał rząd Hitlera i von Papena17. Hitler, konkluduje Alan
Bullock, został „wydźwignięty" na urząd przez „zakulisowy spisek"18.
Co się nie stało:
wybory, zamach stanu, samodzielny triumf
Niemieccy wyborcy nigdy nie dali nazistom większości w wyborach
powszechnych, jak się czasami uwaŜa. Jak widzieliśmy w ostatnim roz-
I
Zdobywanie władzy 123
dziale, w wyniku wyborów parlamentarnych 31 lipca 1932 roku nazi-
ści rzeczywiście stali się największą partią w niemieckim Reichstagu,
zdobywając 37,2 procent głosów. Następnie spadli do poziomu 33,1
procent w wyborach parlamentarnych z 6 listopada 1932 roku. W wy-
borach z 6 marca 1933 roku, kiedy Hitler był kanclerzem, a partia na-
zistowska kontrolowała wszystkie zasoby niemieckiego państwa, wynik
był bardziej jeszcze znaczący, ale ciągle nie większościowy — 43,9 pro-
cent19. Więcej niŜ jeden na kaŜdych dwóch Niemców głosował prze-
ciwko kandydatom nazistów w tych wyborach, i to pod kontrolą groź-
nych Oddziałów Szturmowych. Włoska Partia Faszystowska zdobyła
35 mandatów spośród 535 w jedynych wolnych wyborach, w których
brała udział, 15 maja 1921 roku20.
Z drugiej strony ani Hitler, ani Mussolini nie przejęli władzy w wy-
niku zamachu stanu. Nie przejęli steru siłą, chociaŜ obaj uŜywali jej
wcześniej, aby zdestabilizować istniejące rządy, obaj takŜe mieli uŜywać
jej potem, po zdobyciu władzy, aby przemienić swoje rządy w dykta-
turę (o czym się wkrótce przekonamy). Nawet najbardziej skrupulatni
autorzy mówią o „zdobyciu władzy"21, ale to określenie lepiej opisuje
to, co obaj liderzy zrobili po zajęciu urzędów, niŜ to, w jaki sposób się
na nich znaleźli.
Mussolini i Hitler zostali zaproszeni do stanięcia na czele rządu przez
głowy państw w zgodzie z ich oficjalnymi uprawnieniami, za radą cy-
wilnych i wojskowych doradców. Obaj więc zostali szefami rządów,
jak się moŜe przynajmniej na pozór wydawać, i zgodnie z regułami
konstytucji zostali mianowani przez króla Wiktora Emanuela III i pre-
zydenta Hindenburga. Obie te nominacje, co naleŜy niezwłocznie do-
dać, zrealizowano w warunkach skrajnego kryzysu, do którego faszyści
podŜegali. PoniŜej zajmę się tym rodzajem kryzysu, który otworzył
drogę dla faszyzmu.
Jak dotąd faszyzm nigdzie nie doszedł do władzy w wyniku zama-
chu wymierzonego w istniejące państwo. Autorytarne dyktatury kilka-
krotnie przegrały takie próby22. Tak się stało trzykrotnie z Rumuńskim
Legionem Michała Archanioła, najbardziej entuzjastycznie religijną ze
wszystkich faszystowskich partii i jedną z tych najbardziej gotowych do
zabijania śydów i burŜuazyjnych polityków. W Rumunii koszmarnie
124
Zdobywanie władzy
pogrąŜonej w rządach skorumpowanej, wąskiej grupy oligarchicznej,
Legion miał zdecydowanie dobre stosunki ze swoimi zwolennikami,
szczególnie z apolitycznymi dotąd chłopami zaślepionymi przez mło-
dego Corneliu Codreanu i jego uczniów, objeŜdŜających na koniach
odległe wioski, ubranych w zielone koszule, zaopatrzonych w religij-
ne i patriotyczne sztandary23. Po szczególnie jałowym okresie parla-
mentarnych walk wewnętrznych i kumoterstwa rumuński król Karol
przejął dyktatorskie uprawnienia 10 lutego 1938 roku. W listopadzie
spróbował bezskutecznie dokooptować coraz bardziej brutalny Legion
do swojego Frontu Narodowego Odrodzenia, następnie aresztował Co-
dreanu, który zaraz potem został zamordowany wraz z kilkoma współ-
pracownikami „podczas próby ucieczki" Następca Codreanu, Horia
Sima odpowiedział w styczniu 1939 roku powstaniem, z którym kró-
lewska dyktatura rozprawiła się bezwzględnie.
Karol abdykował we wrześniu 1940 roku po tym, jak zwycięskie Niem-
cy zmusiły Rumunię do scedowania części terytoriów na rzecz Węgier
i Bułgarii. Nowy rumuński dyktator, generał (później marszałek) łon
Antonescu, próbując okiełznać zwolenników Legionu, uczynił z niego
partię w „Narodowym Państwie Legionowym" które utworzył 15 wrze-
śnia 1940 roku. Horia Sima, porywczy nowy dowódca Legionu, powołał
„równoległą" policję i organizacje pracownicze i rozpoczął konfiskatę
własności Ŝydowskiej, tak dezorganizując rumuńskie państwo i jego
gospodarkę, Ŝe Antonescu, za zgodą Hitlera, zaczął w styczniu 1941
roku redukować siły Horii. Regularna rewolta i pogrom zorganizowany
przez Legion 21 stycznia zostały krwawo stłumione przez Antonescu
w „najbardziej skrajnym przykładzie"24 konserwatywnych represji wo-
bec faszyzmu. Antonescu zlikwidował Legion i zastąpił Narodowe Pań-
stwo Legionowe proniemiecką, ale nie faszystowską dyktaturą25.
Inne próby faszystowskich przewrotów nie zaszły dalej. O ile 25 lipca
1934 roku zamach austriackiej partii nazistowskiej zdołał doprowadzić
do zamordowania kanclerza Engelberta Dollfussa, o tyle jego następ-
ca Kurt von Schuschnigg represjonował nazistów w Austrii i rządził za
pośrednictwem jednej klerykalno-autorytarnej partii, Frontu Ojczyź-
nianego.
ChociaŜ konserwatyści mogli akceptować przemoc skierowaną prze-
Zdobywanie władzy 125
ciwko socjalistom i związkom zawodowym, nie byli w stanie tolerować
stosowania jej przeciwko państwu. Z kolei większość faszystowskich
przywódców zdawała sobie sprawę, Ŝe przejęcie władzy wbrew kon-
serwatystom i armii moŜe się powieść wyłącznie przy pomocy ulicy,
w warunkach społecznego chaosu, który mógłby doprowadzić do za-
machów na własność prywatną, hierarchię społeczną i państwowy
monopol na siły zbrojne. Uciekanie się więc przez faszystów do ak-
cji bezpośredniej mogłoby przysporzyć sukcesów głównemu wrogo-
wi, lewicy, która w międzywojennej Europie nadal była silna na ulicy
i w zakładach pracy26. Taka taktyka mogła doprowadzić takŜe do odej-
ścia waŜnych elementów — armii i policji — których faszyści mogli
później potrzebować przy planowaniu i przeprowadzeniu agresyw-
nej narodowej ekspansji. Partie faszystowskie, bez względu na to, jak
głęboką czuły pogardę dla konserwatystów, nie miały Ŝadnej prawdo-
podobnej przyszłości we współpracy z tymi grupami, które chciały
zniszczyć podstawy konserwatywnej władzy.
Skoro faszystowska droga do władzy zawsze wiodła przez współpracę
z konserwatywnymi elitami, przynajmniej w znanych nam dotychczas
przypadkach, siła ruchu faszystowskiego jest tylko jednym ze zmien-
nych determinant sukcesu (albo jego braku) w sięganiu po władzę, choć
oczywiście jest czynnikiem niezwykle waŜnym. Jak juŜ widzieliśmy,
faszyści mieli do zaoferowania konserwatystom uwikłanym w kryzys
we Włoszech i w Niemczech wielu członków i mięśnie. Równie waŜna
była jednak gotowość konserwatywnych elit do współpracy z faszysta-
mi, elastyczność ze strony faszystowskich przywódców oraz naglący
kryzys, który prowokował ich do wzajemnej współpracy.
WaŜne jest więc przyjrzenie się wspólnikom, którzy pomogli w klu-
czowych momentach. Obserwowanie jedynie faszystowskiego przy-
wódcy w jego dochodzeniu do władzy oznaczałoby znalezienie się pod
wpływem „mitu Fiihrera" albo „mitu Duce" co bez wątpienia dałoby im
obu powód do satysfakcji. Musimy poświęcić tyle czasu na poznanie
ich niezastąpionych sojuszników i pomocników, ile poświęcamy na
poznanie samych przywódców faszystowskich, i tyle czasu poświęcić
na badanie tych okoliczności, w których faszyści zdobyli władzę, ile
spędziliśmy na poznawaniu samych ruchów faszystowskich.
126
Zdobywanie władzy
!
Zawiązywanie przymierzy
Walka o władzę wymagała od dojrzałych ruchów faszystowskich głę-
bokiego zaangaŜowania w proces formowania aliansów z istniejącym
establishmentem. Włoscy i niemieccy konserwatyści oczywiście nie
stworzyli Mussoliniego i Hitlera, chociaŜ zbyt często pozwalali na to,
aby prawo było bezkarnie łamane. Kiedy faszyści i naziści stali się zbyt
waŜni, aby ich ignorować, korzystając z róŜnych sposobów przycią-
gania elektoratu i uciekając się do budzącej grozę przemocy, o czym
mówiliśmy w ostatnim rozdziale, konserwatyści musieli zdecydować,
co z nimi począć.
W szczególności musieli zdecydować, czy raczej spróbować włączyć
faszystów w proces rządzenia, czy zepchnąć ich na margines. Jedną
z kluczowych kwestii było to, czy policja i sądy zmuszą faszystów do
przestrzegania prawa. Niemiecki kanclerz Briining podjął próbę ogra-
niczenia przemocy nazistowskiej w latach 1931—1932. 14 kwietnia
1932 roku zabronił członkom SA noszenia mundurów. Kiedy Franz von
Papen przejął fotel kanclerza po Briiningu w lipcu 1932 roku, zniósł
ten zakaz. Podnieceni tym naziści rozpętali najokrutniejszą przemoc
w całym kryzysie konstytucyjnym lat 1930-1932. We Włoszech, cho-
ciaŜ niewielu prefektów próbowało powstrzymać faszystowskie bez-
prawie27, przywódcy państwowi woleli, w kluczowych momentach, jak
juŜ widzieliśmy, próbować raczej „przeobrazić" Mussoliniego, niŜ go
zdyscyplinować. Konserwatywni przywódcy w obu krajach zdecydo-
wali, Ŝe to, co faszyści mają do zaoferowania, przewaŜa nad ujemnymi
stronami zgody na przejęcie przez owych zbirów publicznej przestrzeni
z rąk lewicy nawet przemocą. Nacjonalistyczna prasa i konserwatywni
liderzy w obu krajach konsekwentnie stosowali podwójną miarę przy
sądzeniu za przemoc faszystów i lewicowców.
Kiedy system konstytucyjny znajduje się w impasie, a instytucje
demokratyczne przestają pełnić swoje funkcje, „polityczna arena" za-
czyna się kurczyć. Krąg podejmujących nadzwyczajne decyzje moŜe
zostać zredukowany do kilku osób, zapewne do głowy państwa i jej
najbliŜszych cywilnych i wojskowych doradców28. W pierwszych roz-
działach tej ksiąŜki musieliśmy się przyjrzeć szerokiemu kontekstowi,
Zdobywanie władzy 127
aby zrozumieć proces powstania i zakorzenienia się faszyzmu. W chwi-
li, kiedy załamanie się rządów demokratycznych otwiera w końcu dro-
gę do powaŜnego starania się o władzę dla przywódcy faszystowskie-
go, koncentracja odpowiedzialności w rękach kilku kluczowych osób
wymaga spojrzenia bardziej z perspektywy biograficznej — przy za-
chowaniu pewnej ostroŜności, oczywiście, aby nie wpaść w pułapkę
przypisania wszystkiego wyłącznie liderowi faszystów.
Są róŜne rodzaje współudziału konserwatystów w dojściu faszyzmu
do władzy. Przede wszystkim istnieje współdziałanie w przemocy fa-
szystów skierowanej przeciwko lewicy. Jedną z najfatalniejszych decyzji
było cofnięcie przez von Papena 16 czerwca 1932 roku zakazu działa-
nia SA. Sąuadristi Mussoliniego byliby bezsilni, gdyby włoska policja
i armia nie zamykały oczu czy wręcz nie pomagały. Innym przejawem
winy był prezent w postaci powszechnego powaŜania. Widzieliśmy, jak
Giolitti pomógł Mussoliniemu zyskać szacunek, włączając go w maju
1921 roku do swojej koalicji wyborczej. Alfred Hugenberg, dyrektor
w zakładach Kruppa i lider partii bezpośrednio rywalizującej z Hitle-
rem, Niemieckonarodowej Partii Ludowej (Deutschnationale Volks-
partei, DNVP), na przemian to atakował nazistów, to znów pokazywał
się obok Hitlera na ich zlotach. Na jednym z nich w Bad Harzburg
w 1931 powstało wraŜenie, Ŝe obaj stworzyli wspólny „Front Harzbur-
ski". Ale kiedy Hugenberg pomógł Hitlerowi zbudować moŜliwy do za-
akceptowania wizerunek, członkowie jego DNVP zaczęli przechodzić
do szeregów bardziej ekscytującej partii nazistowskiej.
W rozdziale trzecim widzieliśmy, Ŝe naziści otrzymywali od biznesu
mniejsze bezpośrednie wsparcie finansowe, niŜ się powszechnie uwaŜa.
Zanim doszło do ostatecznej ugody, która dała Hitlerowi władzę, wielki
biznes wolał zdecydowanie powaŜnych konserwatystów, jak von Pa-
pen, od nieznanego Hitlera z jego zwariowanymi doradcami do spraw
gospodarczych. W ostatnich miesiącach wielkiego napięcia, kiedy Hi-
tler, odmawiając przyjęcia wszelkich pomniejszych urzędów, prowadził
swoją grę o „wszystko albo nic", zmierzając do objęcia fotela kanclerza,
oraz kiedy partyjny radykalizm pojawił się na nowo w czasie strajku
transportowców w Berlinie, pieniądze płynęły słabo. NSDAP została
praktycznie złamana po rozczarowujących wyborach z listopada 1932
128
Zdobywanie władzy
roku. Drugorzędny bankier z Kolonii Kurt von Schróder słuŜył jako
pośrednik w negocjacjach między Hitlerem a von Papenem, ale daro-
wizny od biznesmenów nie były głównym źródłem dochodów Hitlera,
zanim przejął on władzę. Potem oczywiście wszystko się zmieniło. Biz-
nesmeni hojnie wspierali nazistowskie władze i usadowili się w nowym
reŜimie, który szczodrze odpłacał wielu z nich licznymi zamówieniami
zbrojeniowymi, a wszystkich nagrodził, przetrącając kręgosłup organi-
zacjom związkowym w Niemczech.
Finansowaniu faszyzmu włoskiego poświęcono mniej badań. Kiedy
Mussolini zerwał z socjalistami jesienią 1914 roku, koszty związane
z wydawaniem nowej gazety „II Popolo d'Italia" ponosili wydawcy prasy
nacjonalistycznej, przemysłowcy i rząd francuski, ale im wszystkim
chodziło o wciągnięcie Włoch do wojny29. Późniejsze wsparcie właści-
cieli ziemskich, wojska oraz niektórych urzędników cywilnych okazy-
wane sąuadrismo wydaje się dostatecznie jasne.
Mniej czy bardziej przedłuŜający się okres, w którym faszyści i kon-
serwatyści wypracowywali porozumienie w sprawie podziału władzy,
był czasem stresującym dla obu stron, i to zarówno we Włoszech, jak
i Niemczech. Negocjacje miały zapewnić kompromis, który nie byłby
idealny dla Ŝadnej ze stron. Jednak rozwaŜając alternatywę — lewica
u władzy albo wojskowa dyktatura, prawdopodobnie wykluczająca za-
równo parlamentarnych konserwatystów, jak i faszystów — obie strony
miały wolę, by dokonać niezbędnych regulacji i zaakceptować to, co
moŜliwe do zaakceptowania, nawet jeśli nie było najlepsze.
Partie faszystowskie kusiło więc, by zaangaŜować się jeszcze głębiej
we współpracę z nowymi sojusznikami, co groziło podziałem partii,
a nawet odejściem niektórych purystów. Ten proces „normalizacji",
znany juŜ z wcześniejszego okresu umacniania się ruchu, teraz uległ
intensyfikacji przez coraz wyŜsze stawki, które oferowano, kiedy dostęp
do władzy okazał się moŜliwy. Faszystowski przywódca, zaangaŜowa-
ny w obiecujące negocjacje z trzymającymi władzę konserwatystami,
przekształcił partię bardziej radykalnie niŜ na wcześniejszych etapach.
Zawarł to, co Wolfgang Schieder określa mianem Herrschajiskompro-
miss, „kompromisu dla władzy", w którym określone są obszary zgody,
a uciąŜliwi idealiści zostają odsunięci na bok30.
Zdobywanie władzy
129
Hitler i Mussolini zawierali swoje Herrschaftskompromiss z nieco
róŜnych pozycji siły. Znaczenie sąuadrismo dla sukcesu Mussoliniego
i względny brak znaczenia jego partii wyborczej oznacza, Ŝe Musso-
lini bardziej zwracał uwagę na swoich regionalnych faszystowskich
przywódców — rasów — niŜ Hitler na SA. Hitler miał więcej swobody
w negocjacjach, ale nawet on nie był całkiem wolny od problemów
wewnętrznych związanych z partyjnymi bojownikami.
Negocjacje z przywódcami konserwatystów prowadzone w celu
dojścia do władzy były czasem sporego ryzyka dla lidera faszystów.
Podczas gdy on potajemnie układa się z politycznymi elitami, jego bo-
jówkarze czekają zniecierpliwieni i wyrzucają mu zdradę. Mussolini juŜ
pod koniec 1920 roku zaangaŜował się w tajne negocjacje z liderami
partii, rozczarowując niektórych swoich bojówkarzy za zaniechanie
obrony DAnnunzia we Fiume w okresie BoŜego Narodzenia i za do-
łączenie do koalicji wyborczej Giolittiego w maju 1921 roku. W sierp-
niu 1921 roku pokonał otwartą rebelię przeciwko jego „pacyfistycznej
ugodzie" z tradycyjnym wrogiem, socjalistami, rezygnując czasowo
z przywództwa nad faszystami i z ugody.
Hitler takŜe wywołał konflikty w swojej partii, kiedy wydawało się, Ŝe
zawarcie porozumienia prowadzącego do władzy jest juŜ blisko. Były
kapitan Freikorpsu, Walter Stennes, dowódca SA w Berlinie i wschod-
nich Niemczech sprzeciwiał się dąŜeniu Hitlera do władzy przy uŜyciu
legalnych środków. Oddziały Szturmowe Stennesa były tak zirytowane
odraczaniem wypłat niskiego wynagrodzenia za długie godziny oraz
podporządkowaniem cywilnym kadrom partyjnym, Ŝe we wrześniu
1930 roku zajęli i zniszczyli biura partii nazistowskiej w Berlinie. Kiedy
w lutym 1931 roku sprzeciwili się Hitlerowi, gdy rozkazał im usza-
nować zakaz stosowania przemocy na ulicach, ten wyrzucił Stennesa
z SA. Rozgniewani bojówkarze SA ponownie zajęli siedziby organizacji
w kwietniu 1931 roku. Aby wygasić rewoltę, Hitler musiał uŜyć całej
swojej władzy. Pięciuset radykałów z SA zostało wyrzuconych. Jak juŜ
jednak widzieliśmy, najbardziej zagroŜony utratą kontroli nad partią
nazistowską był Hitler pod koniec 1932 roku, kiedy liczba oddanych
na partię głosów spadła, brakowało pieniędzy, a niektórzy podwład-
ni zaczęli się rozglądać za bardziej obiecującą przyszłością w rządach
130
Zdobywanie władzy
koalicyjnych. Mimo słabnącej pozycji przetargowej niesłabnąca wola
i instynkt hazardzisty kazały Hitlerowi nadal stawiać wszystko na jedną
kartę w grze o kanclerski fotel.
Dla konserwatystów stawki takŜe rosły, kiedy porozumienie z odno-
szącą sukcesy partią faszystowską stawało się prawdopodobne: władza
przy wsparciu mas stała się takŜe dla nich osiągalnym celem. Między
konserwatystami istniała nawet swoista rywalizacja o zdobycie poparcia
całego ruchu faszystowskiego albo jego części (czasami dochodziło do
próby oderwania skrzydła albo fundamentu). W Niemczech Schleicher
rywalizował z von Papenem w staraniach o to, by zaprząc faszystowskiego
konia do swojego wozu, tak jak robili Giolitti i Salandra we Włoszech.
Dojście Mussoliniego i Hitlera do władzy nie było nieuniknione. Do-
kładne zbadanie, w jaki sposób faszystowscy liderzy stali się szefami
rządów, jest ćwiczeniem z antydeterminizmu. MoŜe być tak, Ŝe szereg
czynników — powierzchowność tradycji liberalnych, późna industriali-
zacja, przetrwanie elit z okresu przeddemokratycznego, siła wzbierającej
fali rewolucyjnej, paroksyzmy sprzeciwu wobec narodowego upokorze-
nia — złoŜyło się na pogłębienie kryzysu i ograniczało wybór moŜliwy
we Włoszech i Niemczech. Ale konserwatywni przywódcy odrzucili inne
moŜliwości — na przykład rządzenie w koalicji z umiarkowaną lewicą
albo rządzenie przy uŜyciu prawa nadzwyczajnego i autorytetu monar-
chy czy prezydenta (w wypadku Niemiec kontynuowanie tego sposobu
rządzenia). Konserwatyści wybrali opcję faszystowską. Przywódcy fa-
szystowscy ze swojej strony zdobyli się na niezbędną do współrządzenia
„normalizację" Ta droga jednak nie była nieunikniona.
Co faszyści zaoferowali establishmentowi
W sytuacji impasu konstytucyjnego i rosnącego zagroŜenia rewolu-
cją skuteczny ruch faszystowski proponował słabnącym elitom cenne
środki.
Faszyści mogli zaoferować masowe poparcie wystarczająco silne, aby
pozwoliło konserwatystom stworzyć większość parlamentarną zdolną
do podejmowania kluczowych decyzji bez konieczności odwoływania
Zdobywanie władzy 131
się do nie akceptowanych partnerów z lewicy. Trzydziestu pięciu de-
putowanych Mussoliniego nie wystarczyło, aby zmienić równowagę,
ale potencjalny wkład Hitlera byl decydujący. Hitler mógł zapropono-
wać największą partię w Niemczech konserwatystom, którzy nie mieli
wprawy w prowadzeniu polityki masowej, która stała się nagle obowią-
zującym modelem wprowadzonym konstytucją z 1919 roku. W latach
dwudziestych jedyną niemarksistowską partią, która odniosła sukces
w budowaniu masowego społecznego fundamentu w Niemczech, była
Partia Centrum, katolicka partia, która przez swoje zakorzenienie
w Ŝyciu parafialnym rekrutowała członków ze środowisk wieloklaso-
wych. Partia Centrum werbowała członków z klasy robotniczej przez
katolickie związki zawodowe, ale jako partia wyznaniowa nie mogła
rekrutować ich tak wielu jak Hitler. Przewodząc największej partii, Hi-
tler pozwolił konserwatywnym negocjatorom koalicji uniezaleŜnić się
od środków nadzwyczajnych, którymi dysponował prezydent, a które
były stosowane juŜ niemal przez trzy lata, oraz stworzyć parlamentarną
większość, która wykluczyła lewicę.
Faszyści oferowali jednak więcej niŜ tylko pewną liczbę mandatów.
Dawali nowe twarze społeczeństwu zmęczonemu wiekowym establish-
mentem, który tylko robił bałagan. Partia komunistyczna i faszystowska
były najmłodszymi partiami we Włoszech i w Niemczech. Oba narody
tęskniły za nowymi przywódcami, a faszyści oferowali konserwatystom
prawdziwe źródło młodości. Oferowali takŜe coś innego — głębsze od-
danie i dyscyplinę w okresie, kiedy konserwatyści obawiali się rozpadu
więzów społecznych.
Faszyści znaleźli takŜe magiczny sposób na odciągnięcie robotni-
ków od marksizmu. Jeszcze długo po tym, jak Marks przyjął, Ŝe klasa
robotnicza nie ma ojczyzny, konserwatyści nie potrafili udowodnić, Ŝe
Marks się mylił. śadne z dziewiętnastowiecznych lekarstw — szacu-
nek, religia, wykształcenie — nie zadziałało. W przeddzień pierwszej
wojny światowej Action Francaise osiągnęła pewien sukces, przyciąga-
jąc część robotników przemysłowych do nacjonalizmu, a niespodzie-
wana akceptacja przez robotników ich patriotycznego obowiązku wal-
ki za ojczyznę, kiedy wybuchła pierwsza wojna światowa, wróŜyła, Ŝe
w dwudziestym wieku Naród zacznie pełnić waŜniejszą rolę niŜ Klasa.
132
Zdobywanie władzy
Faszyści wszędzie odwoływali się do tego objawienia. Wcześniej wy-
mieniłem wśród prekursorów Francuski Krąg Proudhona31. Jeśli chodzi
o partię nazistowską, z samej nazwy wynika, Ŝe była to partia robotni-
cza, Arbeiterpartei. Mussolini spodziewał się przyciągnąć swoich daw-
nych kolegów socjalistów. Rezultaty nie były zachwycające. Wszystkie
analizy społecznego składu członków partii faszystowskich na począt-
ku ich działania są zgodne, Ŝe chociaŜ niektórzy robotnicy byli zainte-
resowani faszyzmem, to ich udział wśród członków partii był zawsze
niŜszy niŜ udział robotników w całej populacji. Być moŜe ci nieliczni
faszystowscy robotnicy jednak wystarczyli. Gdyby partie faszystowskie
mogły przyciągnąć robotników, przemoc faszystów mogła zwrócić się
przeciwko przeciwnikom porozumienia. Ta zasada dzielenia i rządze-
nia była o wiele efektywniejsza niŜ wszystko, co konserwatyści ze swej
strony mogli zaproponować.
Kolejną ponętną propozycją faszystów był sposób na przezwycięŜe-
nie klimatu nieładu, który sami faszyści pomogli wytworzyć. Najpierw
nazistowscy i faszystowscy przywódcy zezwalali swoim bojówkarzom
na paraliŜowanie demokracji i dyskredytowanie konstytucyjnego pań-
stwa, następnie przedstawiali siebie jako jedyną niesocjalistyczną siłę,
która mogłaby przywrócić porządek. Nie po raz ostatni przywódcy wy-
korzystywali tę dwuznaczność: „Będąc w centrum ruchu, pisze Hannah
Arendt w jednej ze swoich wnikliwych obserwacji, przywódca moŜe
działać tak, jakby był ponad nim"32. Warunki zawarcia porozumienia ze
strony faszystów nie były nadzwyczajnie wygórowane. Niektórzy nie-
mieccy konserwatyści byli zaniepokojeni antykapitalistyczną retoryką
nadal stosowaną przez pewnych nazistowskich intelektualistów33, tak
jak włoscy konserwatyści byli zaniepokojeni poglądami faszystowskich
aktywistów robotniczych, jak Edmondo Rossoni. Ale o ile Mussolini
przeszedł długą drogę do „produktywizmu" i podziwu dla przemy-
słowego bohaterstwa, o tyle Hitler sprawę postawił jasno w swoim
słynnym przemówieniu w Klubie Przemysłowców w Dusseldorfie 26
stycznia 1932 roku, podobnie jak w prywatnych rozmowach, Ŝe jest
darwinistą społecznym takŜe w sprawach gospodarczych.
Nawet jeśli trzeba było dopuścić tych nieokrzesanych prostaków
do wysokich urzędów, aby zawrzeć porozumienie, konserwatyści byli
Zdobywanie władzy
133
przekonani, Ŝe ciągle będą kontrolować państwo. Było jednak rzeczą
niesłychaną, aby tacy parweniusze kierowali europejskimi rządami.
W Europie nawet po pierwszej wojnie światowej, nawet w demokracjach,
uwaŜano za rzecz normalną, iŜ ministrami zostawały osoby dobrze wy-
kształcone z klasy wyŜszej z długim doświadczeniem w dyplomacji albo
administracji. Pierwszym premierem z niŜszej klasy w Wielkiej Brytanii
był Ramsay MacDonald w roku 1924, ale i on wkrótce zaczął wyglądać,
mówić i postępować jak arystokrata, co wywoływało niesmak wśród
działaczy laburzystowskich nazywających go złośliwie „DŜentelmen
Mac". Prezydent Friedrich Ebert w Niemczech (1919-1925), z zawodu
rymarz, zdobył powaŜanie dzięki długiej karierze jako działacz partii
socjalistycznej i deputowany. Hitler i Mussolini byli pierwszymi awan-
turnikami z niŜszej klasy, którzy sięgnęli po władzę w duŜych pań-
stwach europejskich. Nawet do dziś Republika Francuska nie miała
głowy państwa, a zaledwie kilku premierów będących społecznymi
outsiderami w rodzaju, powiedzmy, Harryego Trumana. Ale okolicz-
ności we Włoszech w 1922 roku i w Niemczech 1933 były dalekie od
normalności. Centralnym elementem w kalkulacjach konserwatystów
było to, Ŝe austriacki kapral i włoski Ŝółtodziób, były socjalistyczny
podŜegacz, nie mogą mieć zielonego pojęcia, co zrobić z tak wysokim
urzędem. Będą niezdolni do rządzenia bez wykształconych i doświad-
czonych konserwatywnych liderów potrafiących sobie radzić w kaŜdej
sytuacji.
Podsumowując, faszyści oferowali nową receptę na rządzenie z po-
parciem ludu, ale bez dzielenia się władzą z lewicą i bez zagroŜenia
dla konserwatywnych przywilejów społecznych i ekonomicznych oraz
dla politycznej dominacji konserwatystów. Ci ze swej strony, z kolei,
dzierŜyli klucze do bramy, za którą była władza.
Przedfaszystowski kryzys
ChociaŜ oba kryzysy, które pozwoliły przywódcom faszystowskim
sięgnąć po najwyŜszą władzę — szok powojenny i Wielki Kryzys —
róŜniły się od siebie, miały teŜ wspólne cechy. Oba postawiły rządy
134
Zdobywanie władzy
w obliczu destabilizacji ekonomicznej i międzynarodowego upokorze-
nia, które dla tradycyjnych partii wydawały się nierozwiązywalne; na-
stąpił impas rządów konstytucyjnych (częściowo sprowokowany przez
polityczną polaryzację, którą faszyści pogłębiali); wojownicza lewica
gwałtownie się rozwijała, groŜąc, iŜ zostanie głównym beneficjentem
kryzysu; konserwatywni przywódcy odmawiali współpracy nawet z re-
formistycznym odłamem lewicy i czuli się zagroŜeni koniecznością
kontynuowania rządów przeciwko lewicy bez moŜliwości odnowienia
swoich sił.
Warto tu przypomnieć, jak realna była moŜliwość komunistycznej
rewolucji we Włoszech w roku 1921, a w Niemczech w 1932. Wło-
chy doświadczyły biennio roso, „dwóch czerwonych lat" po powojen-
nych wyborach w 1919 roku, kiedy to Włoska Partia Socjalistyczna
potroiła swój przedwojenny stan posiadania w parlamencie i miała
teraz blisko jedną trzecią mandatów, przeŜywając okres „maksyma-
listycznego" ferworu. Rządom socjalistycznych burmistrzów w wielu
regionach towarzyszyły masowe zajmowanie ziemi i strajki; kulminacją
była spektakularna okupacja fabryk w Turynie we wrześniu 1920 roku.
W tle majaczył przykład Rosji. Pierwszy na świecie sukces rewolucji so-
cjalistycznej wydawał się sygnałem, który mógł rozpalić innych. Dzisiaj
wiemy, Ŝe włoscy socjalistyczni „maksymaliści", a takŜe nowa Włoska
Partia Komunistyczna załoŜona w roku 1921, nie mieli zupełnie poję-
cia, co robić dalej. JednakŜe strach przed wyimaginowaną rewolucją
mógł mobilizować konserwatystów tak samo jak prawdziwa rewolucja.
Jak zaobserwował Federico Chabod, strach klasy średniej przed komu-
nizmem osiągnął najwyŜszy poziom, kiedy fala „maksymalizmu" i tak
juŜ opadła34.
W Niemczech po roku 1930 tylko komuniści, obok nazistów, zdobyli
więcej głosów, niŜ mieli ich wcześniej35. Podobnie jak naziści, komuniści
niemieccy doskonale prosperowali dzięki bezrobociu oraz powszech-
nej świadomości załamania się tradycyjnych partii i systemu konstytu-
cyjnego. Wiemy z dokumentów partii nazistowskiej przejętych przez
policję niemiecką w roku 1931 — tzw. „dokumentów z Boxheim" — Ŝe
stratedzy nazistowscy, jak wielu innych Niemców, spodziewali się re-
wolucji komunistycznej i planowali przeciwko niej bezpośrednie dzia-
Zdobywanie władzy
135
łania. W roku 1931 przywódcy nazistowscy wydawali się przekonani,
Ŝe siłowy sprzeciw wobec rewolucji komunistycznej jest najlepszą dro-
gą do uzyskania akceptacji przez naród.
We wszystkich tych okolicznościach demokratyczny rząd funkcjo-
nował słabo. ChociaŜ włoski parlament nigdy nie musiał się borykać
z takimi kłopotami jak parlament niemiecki, niezdolność politycznego
przywództwa w obu krajach do rozwiązywania trudności od razu da-
wała faszystom niezastąpioną szansę.
Zarówno włoscy, jak i niemieccy faszyści zrobili, co tylko było w ich
mocy, aby demokracja źle działała. Ale do zapaści liberalnych konsty-
tucji nie doprowadzili wyłącznie faszyści. „Załamanie się liberalne-
go państwa, mówi Roberto Vivarelli, okazało się niezaleŜne od faszy-
zmu"36. W swoim czasie kuszące wydawało się postrzeganie niewy-
dolności demokratycznych rządów po 1918 roku jako systemowego
kryzysu wyznaczającego historyczny koniec liberalizmu. Od odrodze-
nia konstytucyjnej demokracji po drugiej wojnie światowej, bardziej
uzasadnione wydaje się uznanie kryzysu za czasowy i wynikający z na-
pięć, jakie przyniosła pierwsza wojna, gwałtownego powiększenia się
obszaru objętego demokracją i rewolucji bolszewickiej. Jednak nieza-
leŜnie od tego, jak widzimy kryzys demokratycznych rządów, Ŝaden
ruch faszystowski nie zdołałby bez niego sięgnąć po władzę.
Rewolucje po przejęciu władzy:
Niemcy i Włochy
Konserwatyści doprowadzili Hitlera i Mussoliniego do władzy qua-
si-konstytucyjną drogą, w ramach rządów koalicyjnych, które przy-
wódcy faszystowscy nie do końca kontrolowali. Sięgając po urzędy
quasi-legalnie, Mussolini i Hitler mieli sprawować władzę zgodnie
z zasadami konstytucyjnymi. W praktyce oznaczało to, Ŝe w pierw-
szym okresie po objęciu urzędu ich władza była ograniczona przez
koalicję z konserwatywnymi sojusznikami. ChociaŜ partie faszystow-
skie dzierŜyły pewne waŜne teki w rządach, faktycznie stanowiły
w nich mniejszość37.
136
Zdobywanie władzy

Wkrótce obaj faszystowscy przywódcy zamienili odrobinę władzy

na niekwestionowaną dyktaturę. Przejmowanie kontroli nad państwem
zostało zakończone przez zamianę quasi-konstytucyjnego urzędu na
nieograniczoną władzę osobistą — było to „rzeczywiste zdobycie wła-
dzy". To była jednak zupełnie inna historia niŜ zdobycie urzędu, a jej
głównym wątkiem stała się potęŜna nielegalna akcja zorganizowana
przez faszystowskich przywódców. Sojusznicy nadal byli waŜni, ale
teraz mieli juŜ tylko ustępować.
Nawet Hitler nie został dyktatorem Niemiec od razu. Najpierw uwa-
Ŝał, Ŝe najlepszym sposobem na większe uniezaleŜnienie się od koali-
cjantów było przeprowadzenie jeszcze jednych wyborów. Spodziewał
się uzyskać w nich zdecydowaną większość, która dopiero co wymknęła
mu się z rąk. Zanim jednak moŜna było przeprowadzić wybory, Hitler
wykorzystał szczęśliwy dla niego traf, który usprawiedliwiał wewnętrz-
ny przewrót, i to bez słowa sprzeciwu ze strony centrowej i prawicowej
opozycji. Tym szczęśliwym trafem był poŜar, który strawił Reichstag
w Berlinie 28 lutego 1933 roku.
Długo wierzono, Ŝe to sami naziści wywołali poŜar, a następnie zła-
pali szaleńca, młodego holenderskiego komunistę, Marinusa van der
Lubbe, aby przekonać społeczeństwo do zaakceptowania wprowadzo-
nych skrajnie antykomunistycznych środków. Dzisiaj większość histo-
ryków uznaje, Ŝe van der Lubbe rzeczywiście wzniecił ogień, a Hitler
i jego współpracownicy naprawdę uwierzyli, zaskoczeni wydarzeniem,
Ŝe rozpoczął się zamach stanu zorganizowany przez komunistów38.
Dostatecznie wielu Niemców spanikowało, aby dać nazistom niemal
nieograniczenie wolną rękę.
To, co stało się później, zwyczajowo przedstawiane jest jako histo-
ria Hitlera, kiedy nowy kanclerz zaczął działać z niezwykłą szybkością
i pewnością siebie, aby wykorzystać powszechny strach przed komu-
nistycznym „terroryzmem". Trzeba jednak podkreślić z całą mocą, Ŝe
istniała gotowość dania Hitlerowi wolnej ręki, a w wypadku organizacji
społecznych, gotowość wyjścia mu naprzeciw. Kiedy ruiny Reichstagu
jeszcze dymiły, prezydent Hindenburg podpisywał 28 lutego Dekret
o ochronie narodu, korzystając w ten sposób ze swoich nadzwyczajnych
uprawnień wynikających z artykułu 48. konstytucji. Dekret zawieszał
Zdobywanie władzy
137
wszelką prawną ochronę wypowiedzi, zgromadzeń, własności i wol-
ności osobistej i zezwalał na aresztowanie podejrzanych o „terroryzm"
(np. komunistów) według uznania władz, a rządowi federalnemu dawał
władzę zwierzchnią nad policjami rządów krajowych.
W takiej sytuacji niewielu Niemców gotowych było na opór, szcze-
gólnie wobec braku wsparcia ze strony policji, wymiaru sprawiedliwo-
ści czy innych władz, podczas gdy „brunatne koszule" zajmowały sale
rozpraw, wyrzucając z nich Ŝydowskich prawników i urzędników39, czy
plądrowały lewicowe biura i redakcje gazet.
Tymczasem prezydent Hindenburg rozpisał juŜ nowe wybory. Kie-
dy do nich doszło, 5 marca, mimo nazistowskiego terroru przeciwko
partiom i wyborcom lewicy, partii Hitlera nieco zabrakło, aby zdobyć
większość. śeby Hitler mógł postąpić według własnej woli, musiało
się jeszcze jedno wydarzyć. Naziści zaproponowali uchwalenie Ustawy
o pełnomocnictwach, która dałaby Hitlerowi prawo rządzenia przy
uŜyciu dekretów przez cztery lata bez konieczności odwoływania się
zarówno do parlamentu, jak i do prezydenta. Po tym okresie obiecał
ustąpić. Oficjalna nazwa była znakomitym przykładem pompatyczne-
go stylu nazistowskiego, czyli LTI*40: „Ustawa o usunięciu zagroŜenia
narodu i państwa". Konstytucja wymagała przegłosowania większością
dwóch trzecich głosów parlamentarzystów takiej ustawy, która prze-
kazywała władzę ustawodawczą egzekutywie.
ChociaŜ 5 marca większość Niemców nadal głosowała na inne partie,
Hitler zdobył swoje dwie trzecie niezbędne dla przegłosowania Ustawy
o pełnomocnictwach juŜ 24 marca 1933 roku, pomagając sobie aresz-
towaniem deputowanych komunistów. Decydujące nienazistowskie
głosy pochodziły z katolickiej partii Centrum oraz od nacjonalistów
Hugenberga. Watykan zaakceptował takie rozwiązanie, odzwierciedla-
jąc przekonanie Piusa XI, Ŝe komunizm jest gorszym złem niŜ nazizm,
oraz jego indyferentyzm wobec wolności politycznych (uwaŜał, Ŝe ka-
tolicy powinni pracować przez szkoły i „Akcję Katolicką" — organizacji
młodzieŜowej i robotniczej — bardziej niŜ przez wybory i polityczne
* LTI — łaciński skrót — Lingua Tertii Imperii — Język Trzeciej Rzeszy. Taki tytuł nadał
swojej
ksiąŜce V. Klemperer, który opisał ten język (przyp. red. nauk.).
138
Zdobywanie władzy
partie). Hitler spłacił dług 20 lipca, podpisując z Watykanem konkor-
dat, obiecując, Ŝe zachowa tolerancję dla katolickiego nauczania i Akcji
Katolickiej w Niemczech tak długo, jak długo trzymać się one będą
z dala od polityki.
Teraz, w najbliŜszych tygodniach, Hitler mógł swobodnie rozwiązać
inne partie polityczne (włączając samo katolickie Centrum) i w ich
miejsce wprowadzić dyktaturę jednej partii. Jego konserwatywni so-
jusznicy gotowi byli tak długo przymykać oko na „rewolucję oddolną",
przeprowadzoną nieoficjalnie wiosną 1933 roku przez aktywistów na-
zistowskich, a skierowaną przeciwko śydom i marksistom, a nawet na
załoŜenie pierwszego obozu koncentracyjnego w Dachau, w pobliŜu
Monachium, w marcu 1933 roku, przeznaczonego dla przeciwników
politycznych, jak długo tego rodzaju występki skierowane były prze-
ciwko „wrogom narodu". Dzięki swojemu autorytetowi Hitler zdołał
przedłuŜyć działanie Ustawy o pełnomocnictwach na kolejne pięć lat,
kiedy wygasła w roku 1937, i to tak, Ŝe niemal tego nie zauwaŜono,
a potem jeszcze raz, bezterminowo w roku 1942, co miała usprawie-
dliwiać trwająca wojna. Wydaje się, Ŝe chciał nadać swojej dyktaturze
pozór legalności, jaki arbitralnym decyzjom reŜimu dawała Ustawa
o pełnomocnictwach.
Zdobycie władzy pomogło faszystowskiemu liderowi zdominować
własną partię, ale nawet po styczniu 1933 roku konflikty Hitlera we-
wnątrz partii nie zniknęły. Niektórzy partyjni fanatycy uwaŜali, Ŝe
sukces Hitlera w ustanowieniu nazistowskiej dyktatury oznacza ich
szybki i nieograniczony dostęp do posad i łupów w „drugiej rewolucji".
Przywódca SA Ernst Rohm naciskał na Hitlera, aby ten przekształcił
brunatne koszule w dodatkową siłę zbrojną, co zaniepokoiło regularną
armię. Hitler zamknął sprawę raz na zawsze w czasie „nocy długich
noŜy" 30 czerwca 1934 roku, mordując Róhma i innych dowódców
SA, co jest powszechnie znanym faktem, oraz, co juŜ nie jest tak po-
wszechnie wiadome, krnąbrnych konserwatystów (w tym kilku człon-
ków otoczenia wicekanclerza von Papena) i inne znane osobistości,
które miały podobno dopuścić się wykroczeń, jak Gregor Strasser, ge-
nerał von Schleicher (wraz z Ŝoną), Gustav von Kahr, konserwatywny
przywódca bawarski, który zablokował Hitlerowi drogę w 1932 roku,
Zdobywanie władzy
139
i trzynastu deputowanych do Reichstagu. W sumie liczba ofiar zamy-
kała się między 150 a 200 osób41. Ta wstrząsająca lekcja wraz z korzy-
ściami wyniesionymi ze zwycięstw nazistów utrzymywały wszystkich
wątpiących w karbach.
Rewolucja Mussoliniego po zdobyciu władzy była bardziej stop-
niowa, a walka o dominację stoczona między trzema rywalami — przy-
wódcą, fanatykami partyjnymi i konserwatywnym establishmentem —
nie doczekała się tak precyzyjnego rozstrzygnięcia jak w nazistowskich
Niemczech. Przez niemal dwa lata Mussolini zdawał się godzić z tym,
Ŝe jest zwyczajnym parlamentarnym premierem w koalicji z nacjo-
nalistami, liberałami i częścią Popolari. Jego rząd prowadził typową
politykę konserwatywną w wielu obszarach, tak jak na przykład mini-
ster finansów Alberto De Stefani, który ortodoksyjnie podchodził do
deflacji czy równowaŜenia budŜetu42.
Groźba, Ŝe przemoc sąuadristi wyrwie się spod kontroli Mussolinie-
go, nigdy jednak nie ustała. Wielu członków „czarnych koszul" chciało
„drugiej rewolucji"43, aby przejąć wszystkie posady i wszystkie korzyści
wyłącznie dla siebie. Ich rozczarowujący „marsz na Rzym" z 31 paź-
dziernika 1922 roku przerodził się w spiralę przemocy, której efektem
było siedem ofiar śmiertelnych, siedemnastu rannych oraz powaŜne
zniszczenia kilku redakcji opozycyjnej prasy, zanim Duce zdołał, jesz-
cze tej samej nocy, wyprawić swoje bojówki z miasta44. Później, ilekroć
czuli, Ŝe Mussolini za bardzo „normalizował", sfrustrowani sąuadristi
byli gotowi „wysłać mu wiadomość" jak w Turynie w dniach 18-21
grudnia 1923 roku (nie mniej niŜ 11 zabitych) i we Florencji w styczniu
1925 roku (kilkunastu zabitych, w tym socjalistyczny deputowany i opo-
zycyjny adwokat).
Choć czasami Mussolini próbował powstrzymywać swoich niezdy-
scyplinowanych zwolenników, bywało, Ŝe uznawał ich nacisk za uŜy-
teczny. Prawo wyborcze Acerbo zostało przyjęte przez niŜszą izbę 23
lipca 1923 roku, kiedy „czarne koszule" patrolowały ulice, a Mussolini
ostrzegał, Ŝe „pozwoli rewolucji pójść własnym torem" jeśli ustawa
zostanie odrzucona45. Ta przedziwna ustawa, przyjęta przez senat 18
listopada 1923 roku, dawała dwie trzecie mandatów największej partii,
jeśli uzyskała więcej niŜ 25 procent głosów, a pozostała trzecia część
140
Zdobywanie władzy
została rozdzielona proporcjonalnie między pozostałe partie. W wy-
borach z 6 kwietnia 1924 roku, podczas których faszyści naciskali na
elektorat, „narodowa" lista (faszyści wraz z partiami nacjonalistycz-
nymi) uzyskała 64,9 procent głosów i w efekcie dostała 374 miejsca
w parlamencie. Mimo to nie udało się uzyskać większości w Piemon-
cie, Ligurii, Lombardii i Wenecji. Mussolini uzyskał potulny parlament
i pozory legitymacji, ale jego reŜim z trudem moŜna było uznać za
„normalny".
Ten quasi-normalny okres skończył się szokującym incydentem od-
nowionego sąuadrismo: zamordowaniem Giacomo Matteottiego, elo-
kwentnego sekretarza reformistycznego skrzydła Włoskiej Partii Socja-
listycznej. 30 maja 1924 roku Matteotti przedstawił izbie szczegółowe
dowody na korupcję wśród faszystów i łamanie prawa w ostatnich wy-
borach parlamentarnych. Dziesięć dni po tym wystąpieniu socjalistycz-
ny lider został złapany na rzymskiej ulicy i zapakowany do czekającego
samochodu. Jego ciało znaleziono kilkanaście tygodni później. Kiedy
dzięki świadkom zidentyfikowano samochód, okazało się oczywiste,
Ŝe w morderstwie wzięli udział bliscy współpracownicy Mussoliniego.
Nie wiadomo jednak, czy to sam Mussolini zlecił zabójstwo, czy teŜ jego
podwładni zrobili to na własną rękę. W kaŜdym wypadku ostateczna
odpowiedzialność Mussoliniego jest oczywista. Morderstwo zaszoko-
wało większość Włochów, a waŜni konserwatyści, którzy wspierali Mus-
soliniego, teraz zaczęli apelować o nowy nieskaŜony rząd46.
Protesty wywołane zamordowaniem Matteottiego dały królowi i kon-
serwatystom najlepszą okazję do usunięcia Mussoliniego z urzędu.
Jeszcze raz otworzyło się przed nimi kilka dróg. Postanowili jednak
nie przekuwać swoich wątpliwości dotyczących Mussoliniego na dzia-
łanie przeciwko niemu, w obawie Ŝe mogłoby to spowodować powrót
do chaosu albo przejęcie rządów przez lewicę.
Po kilku miesiącach sytuacji patowej, kiedy konserwatywni sojusz-
nicy Mussoliniego przeŜywali rozterki, a opozycja zastosowała zupeł-
nie daremny bojkot prac parlamentarnych47, rasowie wywarli presję
na Mussoliniego. 31 grudnia 1924 roku trzydziestu trzech konsulów
faszystowskiej milicji (w którą Mussolini zmienił sąuadristi, aby mieć
nad nimi kontrolę) rozczarowanych brakiem zdeterminowania swo-
Zdobywanie władzy
141
jego szefa postawiło mu ultimatum: jeŜeli Duce nie zgniecie opozycji,
zaczną działać bez niego.
Zaniepokojony wahaniami opozycji i przeraŜony moŜliwą rewoltą
rasów Mussolini zdobył się na stanowczy krok. W agresywnym prze-
mówieniu z 3 stycznia 1925 roku przyjął „pełną polityczną, moralną
i historyczną odpowiedzialność za wszystko, co się wydarzyło", i obie-
cał energiczne działania. Zmobilizowane oddziały milicji juŜ zaczęły
zamykać gazety i organizacje opozycji oraz aresztowały ich członków.
W kolejnych dwóch latach zdominowany przez faszystów parlament
zdopingowany kilkoma zamachami na Ŝycie Mussoliniego, uchwa-
lił szereg ustaw o obronie państwa, które wzmocniły administrację,
zamieniły wybieralnych burmistrzów na mianowanych urzędników
(podesta), poddały prasę i radio cenzurze, przywróciły karę śmierci,
faszystowskim związkom zawodowym dały wyłączne prawo do repre-
zentowania pracowników oraz rozwiązały wszystkie partie z wyjątkiem
PNF. Do początku 1927 roku Włochy stały się państwem monopartyj-
nej dyktatury. Konserwatyści generalnie zaakceptowali wewnętrzny
przewrót Mussoliniego, poniewaŜ innym wyjściem był przedłuŜający
się impas albo dopuszczenie lewicy do rządów.
Porównania i alternatywy
Na tym trzecim etapie porównanie daje o wiele więcej niŜ na dru-
gim. Liczne początkujące ruchy faszystowskie, nie znajdując wiele
przestrzeni dla rozwoju, pozostawały zbyt słabe, abymogły być intere-
sujące dla sojuszników i wspólników. Niektóre zdołały się zakorzenić,
ale nie udało im się uzyskać wpływów i zdobyć przyjaciół niezbędnych
do ewentualnego sięgnięcia po urzędy. Tylko nieliczne sięgnęły po wła-
dzę. Wśród tych ostatnich niektóre stały się młodszymi wspólnikami
autorytarnych reŜimów, które ostatecznie nałoŜyły im kaganiec albo
wręcz je zniszczyły. Jak dotychczas tylko w Niemczech i we Włoszech
faszyści pełną garścią sięgnęli po władzę.
Bycie młodszym partnerem w ramach autorytarnych reŜimów oka-
zywało się katastrofą dla ruchów faszystowskich. Rola drugich skrzy-
I
142
Zdobywanie władzy
piec nie pasowała do przesadnych Ŝądań faszystów przebudowy narodu
i skierowania historii na inne tory. Autorytarni starsi wspólnicy z kolei
patrzyli nieprzychylnym okiem na niecierpliwą przemoc faszystów
i ich pogardę dla ustalonych interesów, co często przytrafiało się tym
ruchom faszystowskim, które zachowały sporo społecznego radyka-
lizmu z wczesnego okresu rozwoju. Wspominaliśmy juŜ o krwawych
represjach wobec młodszego faszystowskiego wspólnika, o likwidacji
Legionu Michała Archanioła przez rumuńskiego dyktatora marszałka
Antonescu w styczniu 1941 roku48. Jak zobaczymy w rozdziale szóstym,
iberyjscy dyktatorzy Franco i Salazar pozbawili partie faszystowskie
siły, chociaŜ nie w tak krwawy sposób. Brazylijski dyktator Vargas to-
lerował faszystów, a następnie ich zgniótł49. Ogólnie rzecz ujmując,
dobrze okopane reŜimy konserwatywne wszelkich rodzajów nie dawały
faszystom wielkich szans na sięgnięcie po władzę. Albo represjonowali
tych, których uwaŜali za burzycieli ładu, albo przejmowali faszystow-
skie zadania i realizowali je jako własne50. JeŜeli konserwatyści byli
w stanie rządzić sami, tak czynili.
Inną drogą faszystów do władzy było podąŜanie w wagonie baga-
Ŝowym za zwycięską armią faszystowską. Ale tak działo się zdecydo-
wanie rzadziej, niŜ się uwaŜa. Nieszczęśni Ŝołnierze Mussoliniego nie
dali mu zbyt wielu szans na ustanowienie marionetkowych rządów
w innych krajach. Hitler miał wiele takich okazji, ale zwykle pokładał
w zagranicznych faszystach mało wiary. Nazizm, jako recepta na na-
rodowe zjednoczenie i dynamizm, był ostatnią rzeczą, jakiej pragnął
dla kraju dopiero co podbitego i okupowanego. To był prywatny pakt
niemieckiego Volku z historią i Hitler nie miał zamiaru go eksporto-
wać51. Hitler przez większość czasu i wbrew popularnej legendzie był
pragmatycznym przywódcą z głęboko praktycznym zmysłem. Lokalne
partie faszystowskie były dla niego o wiele mniej uŜyteczne do utrzy-
mywania podbitych narodów w ryzach niŜ miejscowe tradycyjne elity
konserwatywne.
Vidkun Quisling, norweski przywódca faszystowski, którego nazwi-
sko stało się synonimem marionetkowego rządu, naprawdę cieszył się
niewielkim autorytetem w okupowanej Norwegii. ChociaŜ Nasjonal
Samling (NS) Quislinga uzyskał ledwie dwa procent głosów w wybo-
Zdobywanie władzy
143
I
rach powszechnych w latach trzydziestych, skorzystał z okazji, jaką
dawała niemiecka inwazja z 9 kwietnia 1940 roku, i doprowadził do
usunięcia króla i parlamentu z Oslo oraz ogłosił swoją partię jako spra-
wującą władzę. Mimo Ŝe wsparł go nazistowski ideolog Alfred Rosen-
berg, bardziej odpowiedzialni funkcjonariusze niemieccy wiedzieli, Ŝe
Quisling jest w Norwegii otoczony niechęcią, i zaledwie po sześciu
dniach Hitler zgodził się odstawić go na bok.
Nazistowski przedstawiciel Joseph Terboven rządził Norwegią jako
Reichskommissar, od września 1940 roku był wspomagany przez radę
państwa, w której NS zajmował dziesięć miejsc z trzynastu, wyłącza-
jąc samego Quislinga. Terboven pozwolił Quislingowi nadal budować
NS (jedyną istniejącą legalnie partię), a 1 lutego 1942 roku nadał mu
tytuł „ministra-prezydenta" Jednak nawet wówczas Quisling nie mógł
cieszyć się Ŝadną niezaleŜną władzą, a Hitler odmówił jego prośbom
0 większą niezaleŜność dla Norwegii w nazistowskiej Europie. Iluzo-
ryczne rządy Quislinga spotykały się z narastającym oporem biernym
1 czynnym.
Okupowana Holandia, której królowa Wilhelmina zdecydowała się
powołać w Londynie rząd na uchodźstwie, była rządzona przez cywilną
administrację kierowaną przez austriackiego nazistowskiego prawnika
Arthura Seyss-Inquarta wraz z holenderskim liderem faszystowskim
Antonem Mussertem odgrywającym bardzo niewielką rolę. Duński
ruch faszystowski przed wojną był niemal niewidoczny. Jego przywód-
ca Fritz Clausen nie odegrał Ŝadnej roli po roku 1940. Król Christian X
pozostał w pałacu jako symbol narodowej kontynuacji, a jego minister
Scavenius zaopatrywał Niemcy w produkty rolne, których te potrzebo-
wały, a nawet przystąpił do paktu antykominternowskiego.
Francja była najwartościowszą zdobyczą wojskową Niemiec, a wobec
tego, Ŝe francuska neutralność produkcji i siła były niezastąpione dla
wojennej machiny Rzeszy, Hitler nie chciał pogarszać tej sytuacji przez
oddawanie władzy we Francji któremuś z tych małych skłóconych fa-
szystowskich wodzów, których poznaliśmy w poprzednim rozdziale.
Na szczęście dla Fiihrera poraŜka z maja-czerwca 1940 roku tak
zdyskredytowała Trzecią Republikę, Ŝe 10 lipca 1940 roku Francuskie
Zgromadzenie Narodowe zdecydowało oddać pełnię władzy w ręce
144
Zdobywanie władzy
osiemdziesięcioczteroletniego bohatera pierwszej wojny światowej,
marszałka Philippe'a Petaina, który w czerwcu wystąpił jako główny
zwolennik zaprzestania walki. Petain ustanowił tymczasową stolicę
w Vichy, na terenie nieokupowanej południowej Francji, i sprawował
osobiste autorytarne rządy wspierane przez tradycyjne francuskie
słuŜby państwowe, ekonomiczny i społeczny establishment, wojsko
i Kościół rzymskokatolicki. Konsekwentnie współpracował z nazistow-
skimi władzami okupacyjnymi z północnej części Francji w nadziei
znalezienia właściwego miejsca w Europie na długo, o czym był prze-
konany, zdominowanej przez Niemcy.
Hitler utrzymywał wielu moŜliwych do wykorzystania francuskich
faszystów na paryskiej liście płac, na wypadek gdyby musiał ich uŜyć do
nacisków na Petaina. Ale dopiero w ostatnich dniach wojny, kiedy losy
się odwróciły i konserwatywni notable od początku wspierający Vichy
zaczęli teraz odchodzić, niektórzy faszyści działający jeszcze przed
wojną, jak Marcel Deat, znaleźli miejsce w rządzie Vichy52.
Głównym zadaniem, jakie Hitler powierzył miejscowym faszystom
w podbitych krajach, było rekrutowanie ochotników do zamarzania
i umierania na rosyjskim froncie. Zarówno belgijski faszysta Leon De-
grelle53, jak i francuski Jacąues Doriot54 przyszli Hitlerowi z pomocą
w tej sprawie.
Hitler był tak samo niezainteresowany promowaniem ruchów faszy-
stowskich w krajach satelickich. Utrzymywał ciepłe stosunki osobiste
z marszałkiem Antonescu, który zmiaŜdŜył rumuński faszyzm55; trzy-
dzieści dywizji Antonescu na froncie rosyjskim pomagało mu o wiele
bardziej niŜ szaleni legioniści Horii Simy. Słowację, która najpierw stała
się niezaleŜnym państwem po złamaniu Czechosłowacji w marcu 1939
roku, pozostawił Słowackiej Partii Ludowej księdza Josefa Tiso, cho-
ciaŜ była to partia bardziej autorytarno-klerykalna niŜ faszystowska.
Pod przywództwem księdza Andreasa Hlinki zdobyła między wojnami
jedną trzecią głosów, a później gotowa była pomagać przy deportacji
śydów.
Hitler uznał równieŜ, Ŝe najłatwiej i najtaniej będzie nie okupować
Węgier, ale zostawić je pod rządami Admirała Horthyego, który kie-
rował państwem w najbardziej typowy autorytarny sposób od 1 marca
Zdobywanie władzy 145
1920 roku. Armia niemiecka wkroczyła na Węgry dopiero 22 mar-
ca 1944 roku, kiedy naziści podejrzewali Horthyego o negocjowanie
z nadchodzącymi armiami alianckimi. Dopiero na końcu, kiedy ra-
dzieckie oddziały wkraczały na Węgry, Hitler zastąpił Horthyego li-
derem węgierskich strzałokrzyŜowców, Ferencem Szalasim. Faszy-
stowskie Węgry miały krótki Ŝywot, gdyŜ wkrótce zostały zajęte przez
postępujące radzieckie armie.
Naziści pozwolili lokalnym faszystom przejąć władzę w sojuszniczej
Chorwacji, ale dlatego, Ŝe było to nowe, nie istniejące wcześniej pań-
stwo, a poza tym znajdowało się we włoskiej strefie wpływów. W maju
1941 roku, kiedy armie niemieckie najechały na Jugosławię i podzieliły
ją, przedwojenni terroryści-nacjonaliści ustasze oraz ich przywódca
Ante Pavelić otrzymali zgodę na przejęcie rządów w nowym, niepod-
ległym państwie, Chorwacji. Nawet nazistowscy obserwatorzy byli
przeraŜeni masakrą, podczas której ustasze wymordowali 0,5 miliona
Serbów, 200 tysięcy Chorwatów, 90 tysięcy bośniackich muzułmanów,
60 tysięcy śydów, 50 tysięcy Czarnogórców i 30 tysięcy Słoweńców56.
śadna z tych marionetek w krajach satelickich czy okupowanych nie
była w stanie przetrwać ani chwili po upadku ich protektorów z Osi.
W Hiszpanii i Portugalii zaś autorytarne reŜimy dalej funkcjonowały po
1945 roku, skrupulatnie unikając wszelkich faszystowskich dodatków.
To, Ŝe Quisling czy Szalasi zostali dopuszczeni do władzy w skraj-
nych sytuacjach, niezbyt mocno zaleŜało od lokalnego poparcia i było
prawdziwym znakiem, Ŝe Hitlerowi nie powiodło się prowadzenie za-
mierzonej polityki przekonania tradycyjnych przywódców okupowa-
nych krajów do kolaboracji z nazistowskimi władzami. Okupacyjne
faszyzmy z pewnością są interesujące — klęska i kolaboracja wysunęły
na czoło wszystkich przegranych poprzedniego systemu władzy i wy-
eksponowały wszystkie linie podziałów i antagonizmy okupowanego
państwa — jednak istnieją wątpliwości, czy moŜna je nazywać auten-
tycznymi faszyzmami, choćby dlatego, Ŝe nie były wolne w dąŜeniu do
narodowej wielkości i ekspansjonizmu57.
O wiele więcej dowiemy się o faszyzmie z innych nieudanych przykła-
dów, na przykład ruchów radykalnej prawicy we Francji, które stały się
całkiem widoczne, ale przed 1940 rokiem pozostawały na marginesie.
146
Zdobywanie władzy
Dzięki temu dostrzeŜemy rzeczywiste róŜnice w połoŜeniu i moŜliwo-
ściach sojuszy odróŜniające kraje, w których faszyzm odniósł sukces,
od pozostałych. Co wyróŜnia Włochy i Niemcy, gdzie faszyzm sięgnął
po władzę, od Francji i Wielkiej Brytanii, gdzie ruchy faszystowskie były
widoczne, ale nie udało im się nawet zbliŜyć do władzy?
Zajmowaliśmy się Francją w rozdziale trzecim. Funkcjonowały tam
radykalne ruchy prawicowe — niektóre z nich były autentycznie faszy-
stowskie — ale większość konserwatystów w latach trzydziestych nie
czuła się dostatecznie przeraŜona, aby wezwać je na pomoc; a ruchy te
nie zakorzeniły się na tyle, aby narzucić siebie jako wspólników58. Bry-
tyjska Unia Faszystów miała w sir Oswaldzie Mosleyu elokwentnego,
energicznego i — wyjątkowo — prominentnego społecznie przywódcę,
który początkowo zdobył istotne poparcie, ale obraził konserwatystów
aktami ulicznej przemocy przeciwko śydom i ostatecznie nie miał wie-
le przestrzeni do działania, dopóki Partia Konserwatywna zachowywa-
ła znaczną przewagę w latach 1931 do 1945.
W Skandynawii partie socjaldemokratyczne zdołały włączyć do swo-
ich koalicji rządzących interesy chłopskich rodzin i niŜszej warstwy
klasy średniej, zabierając elektorat partiom faszystowskim, które po-
zostawały małe59.
Porównawcze spojrzenie na proces dochodzenia faszystów do wła-
dzy pomaga nam zidentyfikować niektóre z podejść do faszyzmu, które
wydają się mniej pomocne. Teorie, jakoby faszyści działali w interesie
jakiejś klasy, mają więcej niŜ jedną wadę. Redukują one historię dojścia
faszyzmu do władzy do działań jednej grupy interesu, kapitalistów.
Odmawiają takŜe faszyzmowi wszelkiego autonomicznego poparcia ze
strony społeczeństwa, twierdząc, Ŝe było ono sztucznym tworem.
Porównanie sugeruje, Ŝe sukces faszyzmu w dojściu do władzy zaleŜy
mniej od wybitnych faszystowskich intelektualistów i cech przywód-
ców niŜ od głębokości kryzysu i desperacji potencjalnych sojuszników.
O ile historia myśli była niezastąpiona do wyjaśnienia, jak stary system
utracił legitymację tam, gdzie faszyzm zdołał się zakorzenić, o tyle na
tym etapie rozwoju ruchu pomoc z jej strony jest ograniczona. Nie-
zbyt pomaga przy wyjaśnianiu, jaka przestrzeń polityczna otwierała się
w czasie przedfaszystowskiego kryzysu, rozwijającej się lewicy i nie-
Zdobywanie władzy 147
pokoju konserwatystów, i dlaczego przestrzeń tę wypełnili faszyści,
a nie ktoś inny.
W jakich warunkach polityczna przestrzeń osiągalna dla faszystów
otworzyła się dostatecznie, aby mogli sięgnąć po władzę? W poprzed-
nim rozdziale zająłem się kwestiami ogólnymi. W tym rozdziale sku-
piłem uwagę na bardziej specyficznych warunkach załamania się de-
mokratycznej legitymacji i impasie, jaki dotknął rządy parlamentarne.
Ale dlaczego w takich warunkach konserwatyści po prostu nie zgnietli
lewicy siłami zbrojnymi i nie zorganizowali rządów autokratycznych,
nie zostawiając zupełnie miejsca na faszystowskie obietnice, które część
lewicy przyciągnęły, a część zastraszyły?
Niektórzy rzeczywiście podąŜyli tą drogą. To bardziej normalne
rozwiązanie, szczególnie poza Europą. W Europie austriacki kanc-
lerz Engelbert Dollfuss ustanowił autorytarny rząd katolicki i zgniótł
opór socjalistów. W lutym 1934 roku ostrzelał osiedla robotnicze
w pobliŜu Wiednia, trzymając austriackich nazistów na dystans. Gene-
rał Francisco Franco zmiaŜdŜył hiszpańską lewicę i republikę zbrojnym
powstaniem i wojną domową i po przejęciu władzy pozostawił niewie-
le przestrzeni dla Falangi — małej hiszpańskiej partii faszystowskiej.
Ale ta siłowa opcja oznacza oddanie lewicy ulicy, klasy robotniczej
i oświeconej inteligencji i wymaga rządzenia siłą. Niemieccy i włoscy
konserwatyści chcieli wykorzystać dla własnego przywództwa siłę fa-
szystów w opinii publicznej, na ulicy oraz w nacjonalistycznych i antyso-
cjalistycznych kręgach klasy średniej i robotniczej. Zdawali się wierzyć,
Ŝe jest juŜ za późno, aby demobilizować społeczeństwo w znaczeniu
politycznym. NaleŜało je przeciągnąć na stronę interesu narodowego
i antysocjalistycznego, gdyŜ było juŜ zbyt późno, aby zredukować je raz
jeszcze do dziewiętnastowiecznego poddania.
To, Ŝe Hitler i Mussolini sięgnęli po władzę w sojuszu z potęŜnymi
tradycyjnymi elitami, nie było kwestią zwykłego przypadku w niemiec-
kiej i włoskiej historii. Trudno uwierzyć, aby partie faszystowskie do-
szły do władzy jakąś inną drogą. MoŜna oczywiście wymyślić inne sce-
nariusze dla przejęcia władzy przez faszystów, ale nie są przekonujące.
Scenariusz Korniłowa — wspomniany juŜ w rozdziale trzecim — wart
jest rozwaŜenia. Generał Ławr Gieorgijewicz Korniłow, mianowany
148
Zdobywanie władzy
dowódcą rosyjskiej armii w sierpniu 1917 roku, uznał parlamentarny
rząd Aleksandra Kierenskiego za nieefektywny w obliczu rewolucyjnej
presji — klasyczny układ dla faszystowskiej albo autorytarnej reakcji.
Korniłow wysłał na stolicę maszerujące oddziały, lecz przed Piotrogro-
dem zostały one zatrzymane przez bolszewików. Gdyby misja generała
Korniłowa powiodła się, najbardziej prawdopodobnym wynikiem była-
by po prostu dyktatura wojskowa, gdyŜ demokracja w Rosji była nadal
zbyt młoda, aby zapewnić kontrrewolucyjną mobilizację mas podobną
do odpowiedzi, jaką faszyści dali słabej socjaldemokracji, i nie zostać
zgniecionym przez bolszewizm.
Nie musimy wierzyć, Ŝe ruchy faszystowskie mogą dochodzić do
władzy dokładnie według scenariusza Mussoliniego i Hitlera. Nasz mo-
del wymaga jedynie polaryzacji, impasu, mobilizacji mas przeciwko
wewnętrznym i zewnętrznym wrogom i współudziału istniejących elit.
W latach dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku na Bałkanach coś,
co wyglądało bardzo podobnie jak faszyzm, powstało w wyniku zu-
pełnie innego scenariusza: zmiany kursu przez przywódców będących
juŜ u władzy. Postkomunistyczni dyktatorzy nauczyli się grać kartą
narodowego ekspansjonizmu jako substytutem zdyskredytowanego
komunizmu. Kiedy serbski dyktator Slobodan Milośević zmobilizo-
wał patriotyzm swojego narodu przede wszystkim przeciwko sąsiadom
Serbii, a następnie przeciwko atakom lotniczym sprzymierzonych,
z tańcem, pieśnią i sloganami skutecznie prowadził swój naród prze-
ciwko wrogom wewnętrznym i zewnętrznym w imię polityki brutal-
nych czystek etnicznych, jakich Europa nie widziała od 1945 roku.
Oczywiście wyobraŜalne jest to, Ŝe partia faszystowska mogłaby zo-
stać wybrana do sprawowania władzy w wolnych wyborach, chociaŜ,
jak widzieliśmy na początku tego rozdziału, nawet partia nazistowska,
ciesząca się największym sukcesem wyborczym ze wszystkich partii
faszystowskich, nigdy nie przekroczyła 37 procent w wolnych wybo-
rach. Włoska Partia Faszystowska otrzymała o wiele mniej głosów
niŜ naziści. Większość partii faszystowskich nie osiągnęła sukcesów
wyborczych, albo bardzo niewielkie, i w konsekwencji nie miała siły
przetargowej w parlamentarnej grze o władzę. Mogli jedynie próbować
zdyskredytować system parlamentarny, uniemoŜliwiając działanie rzą-
Zdobywanie władzy 149
du. Ale to mogło przynieść skutek odwrotny do zamierzonego. Gdyby
faszystów zaczęto postrzegać jako tych, którzy bardziej odpowiadają
za nieład, niŜ blokują komunistów, straciliby poparcie konserwatystów.
Większość ruchów faszystowskich została więc ograniczona do propa-
gandy i symbolicznych gestów. Tak oto większość z nich pozostała na
marginesie, gdy nie otworzyła się dla nich przestrzeń polityczna.
Przy bliŜszym przyjrzeniu okazuje się, Ŝe sukces wyborczy nie był
najwaŜniejszym warunkiem dojścia faszystów do władzy. Impas albo
wręcz załamanie się istniejącego państwa liberalnego były istotniejsze.
NaleŜy pamiętać, Ŝe zarówno w Niemczech, jak i we Włoszech kon-
stytucyjne państwo przestało dobrze funkcjonować na długo przed
dojściem faszystów do władzy. To nie partie faszystowskie je obaliły,
chociaŜ bardzo pomogły wywołać kryzys. Państwa te przestały funk-
cjonować, poniewaŜ nie były zdolne szybko poradzić sobie z proble-
mami — w rym takŜe z problemem agresywnej opozycji faszystowskiej.
Załamanie się państwa liberalnego jest do pewnego stopnia problemem
oddzielnym od kwestii rozwoju faszyzmu. Faszyzm wykorzystał okazję,
ale nie był ich wyłącznym sprawcą.
Na etapie zdobywania władzy, kiedy elity decydowały się na włącze-
nie do współpracy faszyzmu, działania dojrzałego faszyzmu stały się
nawet klarowniejsze: na krótką metę jego zadaniem było przełamać
impas w polityce narodowej rozwiązaniami, które wykluczyłyby so-
cjalistów. Na dłuŜszą metę naleŜało zwerbować masy dla sprawy na-
rodowej obrony społecznej, zjednoczenia, odnowienia i odrodzenia,
„umoralnienia" i oczyszczenia narodu, który wielu postrzegało jako
słaby, dekadencki i zbrukany.
Transformacja, na którą zwróciliśmy uwagę na etapie drugim,
kiedy partie faszystowskie mutowały, aby wpasować się w otwartą
przestrzeń, teraz postępowała dalej i zakończyła się wyjściem ponad
poziom lokalny na scenę ogólnopaństwową. Faszyści i ich sojusznicy
negocjowali wspólną platformę — Herrschaftskompromiss, do którego
odwoływał się Wolfgang Schieder60. Na tym etapie, tak jak na etapie
zakorzeniania, czystki i secesje odrzuciły tych partyjnych purystów
z wczesnego okresu, którzy pragnęli zachować nieco starego społecz-
nego radykalizmu.
150
Zdobywanie władzy
Dla historycznej wyobraźni rzeczą poŜyteczną będzie przypomnienie
innych opcji moŜliwych dla najwaŜniejszych sojuszników i współpra-
cowników faszystów. W ten sposób moŜemy zrobić to, czego oczekuje
się od historyków: przedstawić historyczną chwilę w całej jej złoŜono-
ści, ze wszystkimi niewiadomymi. Co jeszcze mogły zrobić polityczne
elity Niemiec i Włoch? We Włoszech koalicja społeczno-katolickich
Popolari i reformistycznych socjalistów zapewniłaby sobie większość
parlamentarną. Musiałoby to kosztować wiele perswazji i pochlebstw,
skoro obie siły oddzielało od siebie inne podejście do takich kwestii
jak relacje Kościół-państwo czy edukacja religijna. My wiemy, Ŝe nie
chciano tego i nawet nie próbowano. W Niemczech rząd parlamentar-
ny z socjaldemokratami i partiami centrowymi był arytmetycznie moŜ-
liwy, ale realny politycznie tylko przy bardzo silnym przywództwie pre-
zydenta. Wykonalnym w obu krajach alternatywnym wyjściem mogły
być rządy technokratów i pozapartyjnych ekspertów radzących sobie
bezstronnie z kryzysem autorytetu władzy i instytucji. Tego równieŜ
nigdy nie próbowano. JeŜeli musiałoby się zaniechać rządów konsty-
tucyjnych, wiemy dzisiaj, Ŝe wolelibyśmy wojskowy rząd autorytarny
od Hitlera. Ale armia nie chciała tego (inaczej niŜ w Hiszpanii) i zde-
cydowała się poprzeć faszystów. Armia włoska nie przeciwstawiała się
faszyzmowi we Włoszech, poniewaŜ jej dowódcy bardziej obawiali się
lewicy.
W kaŜdym przypadku pomaga zrozumienie, Ŝe elity polityczne do-
konują wyboru, który moŜe nie być ich pierwszą preferencją. Szły od
wyboru do wyboru drogą wyznaczającą coraz mniejsze pole manewru.
Na kaŜdym kolejnym rozwidleniu wybierały rozwiązanie antysocjali-
styczne.
Lepiej jest postrzegać dochodzenie do władzy przez faszystów jako
proces: sojusze zawarte, wybory dokonane, alternatywy zamknięte61.
Wysokiej rangi urzędnicy dysponujący pewną swobodą manewru wy-
bierają opcję faszystowską przed innymi. Dojście do władzy Hitlera
i Mussoliniego nie było więc nieuniknione62. Nasz model wyjaśniający
ów proces musi przeznaczyć takŜe nieco miejsca losowi — dobremu
albo złemu, to zaleŜy od punktu widzenia. Mussolini mógł być po-
wstrzymany w październiku 1922 roku albo usunięty w czerwcu 1924
Zdobywanie władzy
151
roku, gdyby król, polityczni przywódcy i armia podjęli świadome dzia-
łania w ramach swoich kompetencji. Szczęściem Mussoliniego było
to, Ŝe król dokonał wyboru na jego korzyść. Hitler takŜe miał kilka
szczęśliwych zbiegów okoliczności. Fiihrer skorzystał na tym, Ŝe von
Papen i Schleicher rywalizowali o urząd i Ŝe konserwatyści nie chcieli
zaakceptować reformistycznych socjalistów jako współobywateli. To
von Papen podjął decyzję o mianowaniu Hitlera na kanclerza, co miało
być najlepszą drogą do zaistnienia większości, która wyłączyłaby z rzą-
dzenia zarówno rywalizującego z nim Schleichera, jak i umiarkowaną
lewicę. Kryzys systemu politycznego i ekonomicznego stworzył prze-
strzeń osiągalną dla faszyzmu, ale to, Ŝe faszyści rzeczywiście wypełnili
tę przestrzeń, wyniknęło z niefortunnych wyborów dokonanych przez
kilku liderów ówczesnego establishmentu.
Rozdział 5
Sprawowanie władzy
Natura rządów faszystowskich:
„dualistyczne państwo"
i dynamiczna bezkształtność
Faszystowscy propagandziści chcieli, abyśmy widzieli jedynie wodza
na szczycie, i odnieśli znaczący sukces. Obraz monolitycznej władzy
został później wzmocniony przez wojenny respekt aliantów do nisz-
czycielskiej siły nazistów, jak równieŜ przez powojenne twierdzenia
niemieckich i włoskich konserwatywnych elit, Ŝe byli oni raczej ofiara-
mi faszystów niŜ ich sojusznikami. Takie przekonanie pokutuje do dziś
w ocenie faszystowskich rządów u większości ludzi.
Wnikliwi obserwatorzy szybko dostrzegali jednak, Ŝe faszystowska
dyktatura nie była ani monolityczna, ani niezmienna. śaden dykta-
tor nie rządzi samodzielnie. Musi uzyskać współpracę, a przynajmniej
przychylność, instytucji decydujących w rządzeniu — wojska, policji,
wymiaru sprawiedliwości, wyŜszej słuŜby cywilnej — a takŜe potęŜ-
nych sił społecznych i gospodarczych. W szczególnym przypadku, ja-
kim był faszyzm, który zaleŜał od konserwatywnych elit, które miały
otworzyć przed nim drzwi, nowi liderzy nie mogli ich tak po prostu
odsunąć na margines. Pewien stopień koniecznego dzielenia się władzą
z istniejącym wcześniej konserwatywnym establishmentem sprawił, Ŝe
dyktatura faszystowska zasadniczo róŜniła się pochodzeniem, rozwo-
jem i praktyką od dyktatury Stalina.
154
Sprawowanie władzy
W konsekwencji nigdy nie poznaliśmy ideologicznie czystego reŜimu
faszystowskiego. Właściwie takie rozwiązanie wydaje się mało prawdo-
podobne. KaŜde pokolenie badaczy faszyzmu odnotowuje, Ŝe reŜimy
opierają się na pewnego rodzaju pakcie albo sojuszu zawartym między
partią faszystowską a znaczącymi siłami konserwatywnymi. Na po-
czątku lat czterdziestych socjaldemokrata i uchodźca Franz Neumann
argumentował w swoim klasycznym Behemocie, Ŝe „kartel" partii, prze-
mysłu, armii i biurokracji rządził nazistowskimi Niemcami, a trzyma-
ły go razem jedynie „zyski, władza, prestiŜ, a zwłaszcza szczególny
strach"1. Pod koniec lat sześćdziesiątych umiarkowany liberał Karl
Dietrich Bracher odkrył, Ŝe „narodowy socjalizm pojawił się i zdobył
władzę w warunkach, które pozwoliły na sojusz między siłami kon-
serwatywno-autorytarnymi a technokratycznymi, nacjonalistycznymi
a rewolucyjno-dyktatorskimi"2. Martin Broszat wspominał o konser-
watystach i nacjonalistach w gabinecie Hitlera jako jego „partnerach
koalicyjnych"3. Pod koniec lat siedemdziesiątych Hans Mommsen
opisał „system rządów" narodowego socjalizmu jako „sojusz" między
„pnącymi się w górę elitami faszystowskimi a członkami tradycyjnych
grup przywódczych" „połączonych [...] mimo róŜnic" we wspólnym
projekcie odsunięcia na bok rządu parlamentarnego, odbudowania
rządu silnego i zmiaŜdŜenia „marksizmu"4.
Niejednorodna natura rządów faszystowskich we Włoszech jest
jeszcze bardziej raŜąca. Historyk Gaetano Salvemini, po powrocie
z wygnania, przypomniał „dualistyczną dyktaturę" Duce i króla5. Al-
berto Aąuarone, wybitny badacz państwa faszystowskiego, podkreślał
„siły odśrodkowe" i „napięcia" z jakimi Mussolini spotykał się w rzą-
dzie, który jeszcze „piętnaście lat po «marszu na Rzym»" miał „wiele
cech wywodzących się z liberalnego państwa"6. Wybitni niemieccy ba-
dacze włoskiego faszyzmu Wolfgang Schieder i Jens Petersen mówią
o „przeciwstawnych siłach" i „przeciwwagach"7, a Massimo Legnani
o „warunkach współŜycia/współpracy" między składnikami reŜimu8.
Nawet Emilio Gentile, który najchętniej wskazywał siłę i sukces totali-
tarnego impulsu w faszystowskich Włoszech, przyznawał, Ŝe reŜim był
rzeczywistością „złoŜoną", w której „ambicje Mussoliniego osobistego
sprawowania władzy" walczyły w „nieustannym napięciu" zarówno
Sprawowanie władzy_________________________________________________155
z „siłami tradycyjnymi" jak i „nieustępliwymi w partii faszystowskiej"
takŜe podzielonej na frakcje przez „stłumione konflikty" (sorda lotta)9.
ZłoŜona natura oznacza równieŜ, Ŝe faszystowskie reŜimy nie były
statyczne. Błędem jest przypuszczać, Ŝe kiedy przywódca sięgnął po
władzę, historia się skończyła i zastąpiła ją wielka gala10. Wręcz prze-
ciwnie, historia reŜimów faszystowskich, którą znamy, jest wypełniona
konfliktami i napięciami. Konflikty, które juŜ obserwowaliśmy na eta-
pie zakorzeniania faszyzmu, wyostrzyły się, kiedy nadszedł moment
rozdzielania łupów w postaci urzędów oraz wyboru dalszego sposobu
działania. Stawka rosła, kiedy róŜnice polityczne zmieniały się w na-
macalne zyski i straty. Konserwatyści byli skłonni wycofać się w stronę
ostroŜniejszego tradycyjnego autorytaryzmu, szanującego własność
i społeczną hierarchię; faszyści parli naprzód ku dynamicznej, zrów-
nującej, populistycznej dyktaturze, przygotowanej do tego, by pod-
porządkować wszelkie prywatne interesy imperatywowi narodowego
wyniesienia i oczyszczenia. Tradycyjne elity starają się odzyskać pozy-
cje strategiczne; partie chcą uzyskać nowych członków albo ominąć
konserwatywne podstawy władzy przez „struktury równoległe"; liderzy
stawiają opór zarówno elitom, jak i partyjnym zelotom.
Ta walka we Włoszech i w Niemczech słabła i roztapiała się, pocią-
gając za sobą rozmaite skutki. Podczas gdy włoski reŜim faszystowski
chylił się ku konserwatywnym rządom autorytarnym, nazistowskie
Niemcy radykalizowały się w stronę niczym nie ograniczonej partyj-
nej samowoli. Ale reŜimy faszystowskie nigdy nie były statyczne. Rządy
faszystowskie musimy postrzegać jako nigdy nie kończącą się walkę
0 prymat w obrębie koalicji, nasiloną przez załamanie się konstytucyj-
nych ograniczeń i rządów prawa oraz przez dominujący klimat spo-
łecznego darwinizmu.
Niektórzy komentatorzy zredukowali tę walkę do konfliktu między
partią a państwem. Jedną z najwcześniejszych i najbardziej sugestyw-
nych interpretacji konfliktu partia-państwo był obraz nazistowskich
Niemiec jako „państwa dualistycznego" przedstawiony przez emigra-
cyjnego badacza Ernsta Fraenkla. W rządzie Hitlera, napisał Fraenkel,
„państwo normatywne" złoŜone z legalnych konstytucyjnych władz
1 tradycyjnej słuŜby cywilnej, rywalizowało o władzę z „państwem
156
Sprawowanie władzy
prerogatywnym", utworzonym przez równoległe organizacje partyjne11.
Punkt widzenia Fraenkla był owocny i postaram się to wykorzystać.
Według zbudowanego przez Fraenkla modelu rządów nazistowskich
„normatywny" segment faszystowskiego reŜimu nadal stosował pra-
wo według właściwej procedury, a urzędnicy z tego sektora byli re-
krutowani i awansowani według biurokratycznych norm kompetencji
i starszeństwa. W sektorze „prerogatywnym" dla kontrastu nie stoso-
wano Ŝadnych zasad z wyjątkiem zachcianek rządzącego, gratyfikacji
partyjnych bojówek i zakładanego „przeznaczenia" Volku, razza (rasy)
albo innego „narodu wybranego". Państwo normatywne i państwo pre-
rogatywne współistniały w konflikcie, ale teŜ w mniej lub bardziej po-
prawnej kooperacji, dając reŜimowi tę dziwną mieszaninę legalizmu12
i arbitralnej przemocy.
Hitler nigdy formalnie nie obalił konstytucji przyjętej w roku 1919
przez Republikę Weimarską i nigdy całkowicie nie rozwiązał państwa
prawnego w Niemczech, chociaŜ sam odmówił podporządkowania
się — odrzucając na przykład uchwalenie prawa o eutanazji, aby nie
mieć rąk związanych przez normy i biurokrację13. Po poŜarze Reichsta-
gu, jak widzieliśmy w poprzednim rozdziale, Hitler otrzymał władzę,
która pozwalała mu zawiesić kaŜdą obowiązującą ustawę lub upraw-
nienie, jeśli było to niezbędne do poradzenia sobie z zagroŜeniem dla
narodu, jakim był marksistowski „terror". Po wiośnie 1933 roku nie-
ograniczone represje policji i wymiaru sprawiedliwości były w Niem-
czech dozwolone, jeśli bezpieczeństwo narodowe wydawało się tego
wymagać, mimo Ŝe państwo normatywne dalej istniało.
Wraz z upływem czasu nazistowskie państwo prerogatywne przeni-
kało do państwa normatywnego i zakłócało jego pracę14, tak Ŝe nawet
w nim postrzegano zagroŜenie bezpieczeństwa narodu, co pozwala-
ło reŜimowi lekcewaŜyć prawa jednostki i właściwe procedury15. Po
wybuchu wojny prerogatywne państwo nazistowskie zdobyło totalną
dominację. Instytucje prawne uległy zwyrodnieniu i z trudem funkcjo-
nowały na okupowanych terytoriach dawnej Polski i Związku Radziec-
kiego, co zobaczymy dokładniej w następnym rozdziale.
Jak juŜ widzieliśmy, faszystowskie Włochy takŜe moŜna traktować
jako państwo dualistyczne. Mussolini jednak przyznał państwu nor-
Sprawowanie władzy 157
matywnemu znacznie więcej władzy, niŜ uczynił to Hitler16. Propa-
ganda faszystowska usadowiła państwo, nie partię, w centrum swojego
przekazu. Nie jesteśmy całkowicie pewni, dlaczego Mussolini podpo-
rządkował partię państwu, ale istnieje kilka moŜliwych wyjaśnień. Miał
mniej swobody, mniej zapału i mniej szczęścia niŜ Hitler. Prezydent
Hindenburg zmarł w sierpniu 1934 roku, pozostawiając u steru samego
Hitlera. Mussolini do samego końca był obarczony królem Wiktorem
Emanuelem III, a ów król w końcu zdymisjonował go w lipcu 1943 roku.
Mussolini mógł takŜe obawiać się rywali spośród swobodnie postępu-
jących partyjnych wodzów.
Mimo to włoskie państwo faszystowskie posiadało jednak bardzo
istotne czynniki prerogatywne: tajną policję (OVRA)17; prasę pod kon-
trolą; gospodarczych baronów (na przykład IRI18); oraz swoje afrykań-
skie lenno, gdzie partyjni bossowie tacy jak Italo Balbo mogli pokazy-
wać, co potrafią, i rozstrzygać o Ŝyciu i śmierci miejscowej ludności.
Pod koniec lat trzydziestych udział w wojnie wzmacniał włoskie pań-
stwo prerogatywne19.
Walka o dominację tocząca się wewnątrz faszystowskiej dyktatury
obejmowała więcej niŜ tylko partię i państwo czy teŜ, inaczej mówiąc,
„państwo prerogatywne" i „państwo normatywne" Fraenkla teoria pań-
stwa dualistycznego jest niekompletna. Pewne elementy pozostające
poza państwem takŜe odgrywały rolę w zaŜartej rywalizacji o władzę
w reŜimach faszystowskich. ReŜim faszystowski w Niemczech i we
Włoszech zastąpił własnymi organizacjami zwyczajowo niezaleŜne
centra władzy, takie jak związki zawodowe, kluby młodzieŜowe, stowa-
rzyszenia zawodowe i organizacje skupiające przedsiębiorców. Naziści
podjęli nawet próbę narzucenia Kościołom protestanckim „niemiec-
kiego chrześcijańskiego" biskupa i doktryny20. Jednak w podporząd-
kowywaniu społeczeństwa cywilnego faszystowskie reŜimy nie zawsze
odnosiły sukcesy.
Carl Friedrich i Zbigniew Brzeziński, badacze modelu „totalitarne-
go", ukuli termin „wyspy odosobnienia" na opisanie elementów społe-
czeństwa cywilnego, które przetrwały w ramach totalitarnej dyktatu-
ry21. Takie wyspy odosobnienia, jak katolickie parafie — chociaŜ nie
miały takich skłonności, mogły stać się fundamentalną opozycją wobec
158
Sprawowanie władzy
reŜimu, oprócz sprzeciwu dla konkretnych działań22 — mogły posia-
dać odpowiednią odporność organizacyjną i lojalność emocjonalną,
by powstrzymać partyjną infiltrację23. Nie trzeba akceptować modelu
totalitarnego całościowo, aby uznać metaforę o wyspach odosobnienia
za uŜyteczną.
Hitler i partia nazistowska stopniowo przejmowali kontrolę nad
wyspami odosobnienia istniejącymi w niemieckim państwie i społe-
czeństwie w procesie eufemistycznie nazywanym przez partyjnych
propagandzistów Gleichschaltung: koordynacja albo ujednolicanie. Po-
wszechne zbytnie upraszczanie sprawiło, Ŝe ten proces stał się nieunik-
niony i jednokierunkowy. Dobrze zakorzenione związki gospodarcze
i społeczne nie były jednak beztrosko niszczone nawet w nazistowskich
Niemczech. Gleichschaltung moŜe wymagało dwustronnych negocjacji,
jak i siły. Niektóre grupy i organizacje potrafiły opanować nazistowskie
instytucje od wewnątrz albo „przysposobić" je do własnych celów24.
Inne po cichu, ale uparcie broniły autonomii, nawet jeśli akceptowały
niektóre z celów reŜimu.
Obywatele Niemiec potrafili nawet wykorzystać na swoją korzyść
budzące strach Gestapo, denuncjując tajnej policji swojego wroga,
wierzyciela, rodzica albo nie spełniającego oczekiwań współmałŜon-
ka25. Korporacje na niemieckich uniwersytetach są dobrym przykła-
dem przetrwania. Nazizm był tak atrakcyjny dla studentów, Ŝe ich
organizacja narodowa została przejęta przez partyjnych aktywistów
jeszcze przed 1933 rokiem. MoŜna by więc oczekiwać, Ŝe w procesie
Gleichschaltung korporacje znikną bez sprzeciwu po styczniu 1933
roku. Mimo wysiłków nazistowskiego reŜimu zmierzających do prze-
kształcenia „reakcyjnych" rywalizujących klubów w partyjne Kame-
radschaften (społeczne i szkoleniowe centra) korporacje utrzymywały
się nieoficjalnie, częściowo dlatego, Ŝe chronili je potęŜni nazistowscy
przedstawiciele w strukturach „seniorów" oraz stowarzyszenia absol-
wentów, częściowo dlatego, Ŝe studenci coraz bardziej obojętnieli na
partyjną propagandę26.
W o wiele wolniejszym procesie konsolidacji faszystowskich rzą-
dów we Włoszech tylko związki zawodowe, partie polityczne i me-
dia zostały całkowicie „podporządkowane". Kościół katolicki był naj-

Sprawowanie władzy_________________________________________________159
waŜniejszą wyspą odosobnienia w faszystowskich Włoszech i chociaŜ
w roku 1931 reŜim wkroczył w sferę kościelnego ruchu młodzieŜowego
i katolickiej szkoły, ostatecznie przegrał bitwę27. Kluby faszystowskich
studentów włoskich, Gruppi Universitaria Fascista (GUF), zostały po
cichu „zawłaszczone" przez swoich członków dla ich własnej pozafa-
szystowskiej, a nawet antyfaszystowskiej rozrywki28, jak się rzecz miała
z organizacją zajmującą się czasem wolnym, Dopolavoro29.
Ciągłe napięcia w łonie faszystowskich reŜimów wymagały rywaliza-
cji od czterech Ŝywiołów, które stworzyły te dyktatury w toku ich pełnej
problemów współpracy: faszystowskiego wodza; jego partię (której bo-
jownicy głośno domagali się posad, przywilejów, ekspansji i spełnienia
niektórych postulatów z ich wcześniejszego radykalnego programu);
aparatu państwowego (dowódcy policji i wojska, urzędnicy miejscy
i członkowie lokalnych władz), a w końcu społeczeństwo obywatelskie
(tych, którzy dzierŜyli władzę społeczną, gospodarczą, polityczną i kul-
turalną, na przykład stowarzyszenia zawodowe, szefowie wielkich firm
i gospodarstw rolnych, Kościoły i konserwatywni przywódcy politycz-
ni)30. To czterostronne napięcie sprawiało, Ŝe reŜimy te były charakte-
rystyczną mieszaniną gorączkowej aktywności i bezkształtności31.
ReŜimy faszystowskie charakteryzowało permanentne napięcie, po-
niewaŜ Ŝadna z rywalizujących grup nie mogła całkowicie obyć się bez
innej. Konserwatyści wahali się przed rezygnacją z faszystowskiego wo-
dza z obawy o to, Ŝe władzę przejmie lewica albo odzyskają ją liberało-
wie32. Hitler i Mussolini ze swojej strony potrzebowali wsparcia gospo-
darczego i wojskowego, stref które kontrolowali konserwatyści. W tym
samym czasie dyktatorzy nie mogli zanadto osłabiać swoich kłótliwych
partii, aby nie podwaŜać podstawy swej niezaleŜnej pozycji. śaden
z elementów nie mógł zniszczyć innego, aby nie naruszyć równowagi
sił, która utrzymywała ich u władzy, a lewicę trzymała na uboczu33.
W przedłuŜającej się walce o supremację w obozie faszystowskim,
organizacje równoległe, które partie faszystowskie rozwinęły w okre-
sie zakorzeniania się, grały złoŜone i dwuznaczne role. Miały wielką
wartość dla przywódcy faszystowskiego, który pragnął uzyskać prze-
wagę nad bastionami konserwatystów, zamiast frontalnie je atakować.
Równocześnie jednak oferowały ambitnym i radykalnym działaczom
160
Sprawowanie władzy
niezaleŜne fundamenty władzy, które pozwoliły rywalizować o prymat
z wodzem.
We Włoszech partia faszystowska najpierw zdublowała kaŜdy szcze-
bel władzy publicznej partyjnymi organizacjami: lokalni szefowie par-
tyjni dublowali odpowiednich burmistrzów {podesta), regionalni par-
tyjni sekretarze (federale) prefektów, faszystowska milicja — armię i tak
dalej. JednakŜe kiedy władza Mussoliniego została skonsolidowana,
oświadczył on, Ŝe „rewolucja się skończyła", i otwarcie uczynił pre-
fektów „najwyŜszą władzą państwową", której mieli podlegać liderzy
partyjni34. Duce nie zamierzał pozwolić na to, aby rasowie ponownie
nim kierowali.
Najbardziej udane instytucje równoległe włoskiego faszyzmu nie
rywalizowały z państwem, ale opanowały świat rekreacji zaŜywanej
w wolnym czasie, obszar do tej pory pozostawiony indywidualnym
wyborom, prywatnym klubom czy parafiom katolickim. W praktyce,
faszystowskiej organizacji Dopolavoro zupełnie nie udało się osią-
gnąć celu, jakim było budowanie narodu i stworzenie faszystowskiego
„nowego" męŜczyzny i „nowej" kobiety. Została w istotnym stopniu
zawłaszczona od wewnątrz przez zwyczajnych Włochów, którzy po
prostu chcieli oglądać filmy albo uprawiać sporty. Niemniej jednak
moŜna to uznać za najbardziej ambitne zamierzenie faszystowskiego
reŜimu, który pragnął penetrować włoskie społeczeństwo aŜ po małe
miasteczka i wsie i tam rywalizować z lokalnymi szefami i kapłanami
o władzę35.
Partia nazistowska rywalizowała z tradycyjnymi agencjami za po-
mocą wielu organizacji równoległych. Partia miała własne siły para-
militarne (SA), partyjny sąd, partyjną policję i ruch młodzieŜowy. Par-
tyjny urząd do spraw polityki zagranicznej, najpierw kierowany przez
Alfreda Rosenberga, później stanowiący część personelu osobistego
Joachima von Ribbentropa (Dienststelle Ribbentrop), interweniował
aktywnie wśród niemieckojęzycznej ludności w Austrii i czeskich Su-
detach36. Kiedy partia nazistowska przejęła władzę, organizacje rów-
noległe zaczęły uzurpować sobie funkcje armii, ministerstwa spraw
zagranicznych i innych urzędów. W osobnym i złowieszczym rozwoju
wypadków policja polityczna została wyjęta spod ministerstw spraw
Sprawowanie władzy
161
wewnętrznych w krajach niemieckich i krok po kroku scentralizo-
wana juŜ jako słynne Gestapo (Geheime Staatspolizei) pod kontrolą
fanatycznego nazisty Heinricha Himmlera. Dublowanie tradycyjnych
centrów władzy przez równoległe organizacje partyjne stało się pod-
stawową przyczyną zauwaŜonej juŜ wcześniej „bezkształtności" oraz
chaotycznie przebiegających linii władzy, co charakteryzowało rządy
faszystowskie i odróŜniało je od wojskowej dyktatury czy rządów au-
torytarnych.
W dalej idącej komplikacji reŜimy faszystowskie pozwoliły oportu-
nistom wchodzić w szeregi partii, które w ten sposób przestały być pry-
watnym klubem „starych bojowników" Narodowa Partia Faszystow-
ska (Partito Nazionale Fascista, PNF) otworzyła swe podwoje w ro-
ku 1933, aby w ten sposób sfaszyzować całą ludność. Od tej chwili,
aby zdobyć pracę w słuŜbie cywilnej, takŜe w szkole, trzeba było na-
leŜeć do partii. Mussolini miał nadzieję, Ŝe przynaleŜność do partii
wzmocni włoskiego ducha, który tak bardzo go niepokoił37, ale zdaje
się, Ŝe skutek był wręcz przeciwny. Skoro wstąpienie do partii stało
się niezbędnym posunięciem na drodze do kariery, cynicy mawiali, Ŝe
skrót PNF pochodzi od per necessitafamigliari („ze względu na rodzi-
nę")38. Między styczniem a majem 1933 roku liczba członków partii
nazistowskiej zwiększyła się gwałtownie o 1,6 miliona. ChociaŜ listy
partyjne zostały wówczas zamknięte, aby zachować obraz partii jako
wybranej elity, wielu oportunistycznych urzędników otrzymało zgodę
na wstąpienie w jej szeregi39.
W nie kończącym się wyścigu o dominację w łonie reŜimów faszy-
stowskich wodzowi udawało się czasami nakłonić sojuszników do
niechcianych posunięć politycznych, co Hitler czynił w znaczącym
stopniu. W innych przypadkach siły konserwatywne i biurokraci mogli
zasadniczo utrzymać istotną niezaleŜną władzę, jak to miało miejsce
w faszystowskich Włoszech — dostatecznie silną, aby przekonać ate-
istę Mussoliniego do potraktowania Kościoła w najbardziej korzystny
sposób od czasu zjednoczenia Włoch, zmusić go, by poświęcił swoich
przyjaciół syndykalistów dla poŜądanych przez biznesmenów autono-
mii i przywilejów40, i ostatecznie usunąć go z urzędu w lipcu 1943 roku,
kiedy nadchodzące armie alianckie przekonały ich, Ŝe faszyzm przestał
162
Sprawowanie władzy
juŜ słuŜyć narodowym celom41. Jednak nawet Hitler, który zdawał się
z łatwością lekcewaŜyć wiele konserwatywnych preferencji, zawsze,
aŜ do chwili kiedy w 1942 roku wojna stała się totalna, próbował się
przypodobać właścicielom zakładów zbrojeniowych, oficerom armii,
zawodowym ekspertom i religijnym przywódcom — a nawet opinii
publicznej.
Niemniej jednak faszystowscy wodzowie cieszyli się supremacją,
która nie przypominała tej z innych systemów dyktatorskich. Fiihrer
i Duce nie mogli legitymizować swej władzy ani wyborami, ani pod-
bojem. Opierała się ona na charyzmie42, tajemniczej bezpośredniej ko-
munikacji z narodem (Volk) czy rasą, która nie potrzebuje pośrednic-
twa kapłanów czy partyjnych bossów. Ich charyzma, przypominająca
„gwiazdorstwo" z ery mediów, nabierała większej siły przez decydo-
wanie o wojnie i śmierci. Opierała się na pretensjach do wyjątkowego
i mistycznego statusu jako wcielenie woli ludu, zwiastun przeznaczenia
narodu. Smak charyzmy nie jest nie znany tradycyjnym dyktatorom,
ale mieli ją równieŜ niektórzy demokratycznie wybrani przywódcy, jak
Churchill, de Gaulle i obaj Rooseveltowie. Stalin takŜe miał charyzmę,
co pokazała histeria na jego pogrzebie. Ale Stalin był tym, który niósł
historyczne przeznaczenie wraz z partią komunistyczną, co czyniło
sukcesję moŜliwą, nawet jeśli pałacowe intrygi i morderstwa mnoŜyły
się, zanim sukcesor zdołał się pojawić. Ale władza faszystowska bar-
dziej bezpośrednio zaleŜy od charyzmy niŜ jakakolwiek inna władza,
co moŜe pomóc wyjaśnić, dlaczego Ŝaden faszystowski reŜim nie zdołał
przekazać władzy sukcesorowi43.1 Hitler, i Mussolini mieli charyzmę,
chociaŜ Mussolini w średnim wieku stracił witalność, a jego Ŝałosny ko-
niec spowodował, Ŝe większość ludzi zapomniała o jego magnetyzmie,
którym niegdyś przyciągał, nawet poza granicami Włoch44.
Charyzma pomaga nam zrozumieć kilka dziwnych cech faszystow-
skiego przywództwa. Notoryczna bierność Hitlera45, zamiast uspokoić
nazizm, doprowadziła jego podwładnych do rywalizacji prowadzącej
reŜim w stronę skrajnego radykalizmu. Charyzmatyczny przywódca
jest takŜe wyłączony z zaskakująco powszechnych narzekań na ad-
ministrację, które szybko roznosiły się po Niemczech i Włoszech46.
Równocześnie jednak charyzmatyczny przywódca jest słaby. Obiecuje
Sprawowanie władzy
163
narodowi albo rasie, jak zanotował Adrian Lyttelton, „uprzywilejowane
związki z historią"47. Wywołując tak wielkie oczekiwania, przywódca
faszystowski, nie potrafiąc zapewnić obiecanych zwycięstw, ryzykuje,
Ŝe straci swą magię nawet szybciej niŜ wybrany prezydent czy premier,
od których oczekuje się mniej. Mussolini odkrył tę regułę ku swemu
rozgoryczeniu w lipcu 1943 roku.
Badanie sposobu, w jaki faszyści wykonywali władzę, nie jest więc
tylko kwestią poznawania, jak wcielano w Ŝycie wolę dyktatora (jak
chcieli propagandziści i w co pozbawieni refleksji „intencjonaliści"
zdają się wierzyć). To oznacza badanie nieustannych napięć w łonie
faszystowskiego reŜimu między przywódcą, jego partią, państwem, tra-
dycyjnymi dzierŜycielami władzy społecznej, ekonomicznej, politycz-
nej czy kulturalnej. Ta rzeczywistość stworzyła istotną interpretację
faszystowskich rządów jako „polikracji" albo rządów sprawowanych
przez liczne względnie autonomiczne ośrodki władzy w nie kończą-
cej się wzajemnej rywalizacji i napięciu, w jakim się znajdowały48.
W polikracji słynna „zasada wodzostwa" schodzi w dół po społecznej
i politycznej piramidzie, tworząc całe mnóstwo fuhrerów i duce w Hob-
besowskim stanie wojny wszystkich ze wszystkimi*.
Próba zrozumienia złoŜonego charakteru faszystowskiej dyktatury
i jej interakcji ze społeczeństwem, całkowicie wartościowa sama w so-
bie, niesie podwójne ryzyko. Trudno liczyć na demoniczną energię
rozpętaną przez faszyzm: Dlaczego „polikracja" nie związała wszystkim
rąk, prowadząc do pata? Więcej nawet, w wersji ekstremalnej moŜe
spowodować, Ŝe stracimy z oczu supremację przywódcy. W gorącej
dyskusji prowadzonej w latach osiemdziesiątych „intencjonaliści" bro-
nili centralnej pozycji woli dyktatora, podczas gdy „strukturaliści" albo
„funkcjonaliści" utrzymywali, Ŝe wola dyktatora nie moŜe być rozpa-
trywana bez wielostronnych powiązań z państwem i społeczeństwem.
Oba poglądy łatwo skarykaturować, a czasami przedstawiane były
w skrajnej wersji. Intencjonalizm najlepiej wyjaśniał politykę zagra-
niczną i militarną, w której Hitler i Mussolini grali dominującą rolę.
• Thomas Hobbes, siedemnastowieczny filozof angielski, uwaŜał, Ŝe stanem natury, przed
powstaniem państwa, jest stan „wojny wszystkich ze wszystkimi" (przyp. red. nauk.).
164
Sprawowanie wtadzy
Najbardziej emocjonalnym tematem w debacie intencjonalistów ze
strukturalistami był Holocaust, gdyŜ potworność skutków wydawała
się wymagać równie ogromnej woli przestępczej. Temu zagadnieniu
przyjrzę się bliŜej w następnym rozdziale.
Głównym problemem dla intencjonalistów był osobisty styl spra-
wowania władzy przez Hitlera. Podczas gdy Mussolini spędzał długie
godziny przy biurku, Hitler dogadzał sobie lenistwem typowym dla
cyganerii z czasów jego artystycznej młodości. Kiedy adiutanci mieli do
niego pilne sprawy, Hitler często bywał nieosiągalny. Wiele czasu spę-
dzał w swojej bawarskiej samotni; nawet w Berlinie często lekcewaŜył
sprawy pilne. Zapraszał gości na obiad i zmuszał ich do wysłuchiwania
ciągnących się do północy monologów, wstawał w południe, a popołu-
dnia przeznaczał na swoje pasje, takie jak plany młodego protegowa-
nego Alberta Speera przebudowania rodzinnego Linzu czy centrum
Berlina w monumentalnym stylu stosownym dla Tysiącletniej Rzeszy.
Od lutego 1938 roku gabinet przestał się spotykać; niektórzy ministro-
wie nigdy nie zdołali spotkać się z Fiihrerem. Hans Mommsen posunął
się tak daleko, Ŝe nazwał go „słabym dyktatorem". Mommsen nigdy
nie zamierzał negować nieograniczonej natury ogólnikowo zdefinio-
wanej i realizowanej na chybił trafił władzy Hitlera, ale zauwaŜył, Ŝe
nazistowski reŜim nie był zorganizowany na racjonalnych podstawach
biurokratycznej skuteczności oraz Ŝe zadziwiający wybuch zbrodniczej
energii nie był produktem gorliwości Hitlera49. Tajemnicą faszystow-
skiej radykalizacji zajmę się dalej w rozdziale 6.
Nie wytrzymuje krytyki ani skrajny pogląd intencjonalistów o wszech-
władcy samotnie rządzącego przywódcy, ani skrajny pogląd struktu-
ralistów, Ŝe głównym motorem faszystowskiego dynamizmu są oddol-
ne inicjatywy. W latach dziewięćdziesiątych najbardziej przekonują-
ca praca wprowadziła dwutorowe wyjaśnienia, w których poczesne
miejsce zajmuje rywalizacja między urzędnikami średniego szczebla
o uprzedzanie osobistych Ŝyczeń lidera i „praca na ich rzecz", a zarazem
udział lidera w wyznaczaniu celów, usuwaniu ograniczeń i nagradzaniu
gorliwych wspólników odgrywa swoją istotną rolę50.
Sprawowanie władzy
165
Rywalizacja między faszystami
a konserwatystami
Kiedy 30 stycznia 1933 roku Adolf Hitler został kanclerzem Niemiec,
jego konserwatywni sojusznicy, kierowani przez wicekanclerza Franza
von Papena, wraz z tymi przywódcami konserwatystów i nacjonalistów,
którzy wspierali eksperyment von Papena z Hitlerem, spodziewali się,
Ŝe bez trudności zdołają pokierować nową głową rządu. Byli przeko-
nani, Ŝe ich uniwersyteckie tytuły, doświadczenie w sprawach publicz-
nych i światowa ogłada łatwo zapewnią przewagę nad nieokrzesanymi
nazistami. Kanclerz Hitler będzie czarować tłumy, wyobraŜali sobie,
podczas gdy wicekanclerz von Papen będzie kierował państwem.
Konserwatywni sojusznicy Hitlera nie byli jedynymi, którzy uwa-
Ŝali, Ŝe nazizm jest jedynie przebłyskiem. Międzynarodówka Komu-
nistyczna była pewna, Ŝe Niemcy pod Hitlerem skręcą na prawo, co
wywoła zwrot na lewo, kiedy tylko robotnicy niemieccy zrozumieją,
Ŝe demokracja jest iluzją, i odwrócą się od reformistycznych socjal-
demokratów. „Spokój, jaki zapanował po zwycięstwie faszyzmu, jest
tylko chwilowy. Mimo faszystowskiego terroryzmu rewolucyjna fala
w Niemczech wzbiera w sposób nieunikniony [...] Ustanowienie jawnej
dyktatury faszystowskiej, która niszczy wszelkie demokratyczne iluzje
mas i uwalnia je od wpływów socjaldemokratów, przyspieszy postęp
Niemiec w stronę proletariackiej rewolucji"51.
Wbrew oczekiwaniom zarówno z prawa, jak i z lewa, Hitler szybko
ustanowił pełną osobistą władzę. Pierwszy okres nazistowskiej władzy
pokazał Gleichschaltung, zrównywanie, nie tylko potencjalnych wro-
gów, ale takŜe konserwatywnych kolegów. Kluczami do sukcesu Hitlera
były jego ponadprzeciętna bezczelność, zapał i taktyczna zręczność,
jego umiejętne manipulowanie (co poznaliśmy w poprzednim rozdzia-
le) ideą, Ŝe nadciągający „terror" komunistyczny usprawiedliwia zawie-
szenie właściwych procedur i rządów prawa i gotowość do popełnienia
morderstwa.
Dominacja Hitlera nad jego konserwatywnymi sojusznikami została
w pełni ustanowiona wczesnym latem 1933 roku. 14 lipca, po ustano-
wieniu jednopartyjnego państwa, „nie była juŜ moŜliwa Ŝadna «legal-
166
Sprawowanie władzy
na» otwarta walka przeciwko narodowosocjalistycznej dominacji"52.
Odtąd konserwatyści prowadzili na tyłach akcję obrony autonomii
pozostałych centrów ich władzy przed „zajęciem" ich przez równoległe
organizacje nazistowskie. To oznaczało obronę armii przed SA, rządów
krajowych przed regionalnymi liderami partyjnymi (Gauleiterami),
słuŜby cywilnej i korporacji zawodowych przed partyjnymi debiutan-
tami, Kościołów przed nazistowskimi wysiłkami stworzenia „niemiec-
kiego chrześcijaństwa" i koncernów przed przedsięwzięciami SS.
Główną nadzieją konserwatystów na trzymanie Hitlera w szachu
byli prezydent Hindenburg i wicekanclerz von Papen53. Zaawansowany
wiek i słabe zdrowie Hindenburga osłabiały jego pozycję, a von Pa-
penowi brakowało dostatecznej energii i niezbędnego niezaleŜnego
aparatu administracyjnego, który uniemoŜliwiałby przenikanie nazi-
stów do państwowych agencji, szczególnie po przejęciu przez Góringa
7 kwietnia 1933 roku sprawowanego przez Papena urzędu premiera
Prus, największego niemieckiego landu. Kiedy von Papen atakował
otwarcie dowolność działań nazistów w przemówieniu wygłoszonym
17 czerwca 1934 roku na uniwersytecie w Marburgu, tekst wystąpie-
nia błyskawicznie obiegł kraj. Hitler aresztował Edgara Junga, autora
przemówień von Papena, zakazał teŜ publikować treść przemówienia,
a takŜe zamknął biura wicekanclerza. Jung i inni współpracownicy von
Papena znaleźli się wśród ofiar „nocy długich noŜy" do której doszło
dwa tygodnie później, 30 czerwca 1934 roku. OstroŜni i ambitni omi-
jali plamy krwi, zajmując się własnymi sprawami54. Sam von Papen
potulnie wyjechał w lipcu do Austrii, gdzie objął względnie skromną
posadę ambasadora. Kiedy 2 sierpnia zmarł prezydent Hindenburg,
konserwatyści ponieśli ostateczną poraŜkę.
Defensywa konserwatystów ponownie wzburzyła nieco powierzch-
nię na początku 1938 roku, kiedy niektórzy z nich nie zgodzili się na
ryzykowne kroki, jakie poczynił Hitler w coraz bardziej agresywnej
polityce zagranicznej. Ten konflikt zakończył się w lutym 1938 roku
usunięciem w upokarzających okolicznościach oficerów sztabu ge-
neralnego i sztabu armii (generałowie Blomberg i Fritsch), fałszywie
oskarŜonych o nieobyczajne zachowanie seksualne. Były kapral prze-
jął osobiście dowództwo wojskowe (Oberkommando der Wehrmacht,
Sprawowanie władzy
167
OKW) i domagał się od generałów złoŜenia przysięgi na wierność swo-
jej osobie, jak wcześniej cesarz. Wielu oficerów chciało się sprzeciwić
utracie niezaleŜności przez armię, ale nie byli w stanie tego uczynić bez
wsparcia ze strony dowódców55. Podporządkowanie armii Hitlerowi
było nawet pełniejsze niŜ za czasów cesarza.
Równolegle ministerstwo spraw zagranicznych znalazło się pod kon-
trolą partii. Zawodowy dyplomata Konstantin von Neurath został usu-
nięty 5 lutego 1938 roku ze stanowiska ministra spraw zagranicznych,
a niemieccy dyplomaci stali się świadkami upokarzającego przejścia ich
dumnej korporacji pod kontrolę przywódcy równoległej organizacji
partyjnej, Joachima von Ribbentropa, człowieka, którego najwaŜniej-
szym doświadczeniem międzynarodowym przed 1933 rokiem było
sprzedawanie w Wielkiej Brytanii fałszywego, podrabianego w Niem-
czech szampana. Pod rządami Ribbentropa starzy działacze SA zaczęli
obejmować zagraniczne placówki dyplomatyczne56.
Po pokonaniu Niemiec w 1945 roku konserwatyści wiele mówili
0 swojej opozycji wobec Hitlera i jego wobec nich wrogości. Jak juŜ
widzieliśmy, nazistów i konserwatystów dzieliły autentyczne róŜnice,
naznaczone rzeczywistymi poraŜkami konserwatystów. Jednak w mo-
mentach podejmowania najwaŜniejszych decyzji — przy kaŜdym za-
ostrzeniu represji antyŜydowskich, przy kaŜdym ograniczeniu wolności
obywatelskich i naruszeniu norm prawnych, przy kaŜdym agresywnym
posunięciu w polityce zagranicznej, przy kaŜdym głębszym podpo-
rządkowaniu gospodarki potrzebom autarkii i szybkiej remilitaryza-
cji — większość niemieckich konserwatystów (z pewnymi szlachetny-
mi wyjątkami) przełykała wątpliwości dotyczące nazistów, aby tylko
zapewnić realizację własnych interesów.
Konserwatyści zdołali utrudnić politykę nazistów w jednej kwestii:
eutanazji tak zwanych bezuŜytecznych osób, o czym dokładniej prze-
czytamy w następnym rozdziale. W pozostałych sprawach instytucje
1 organizacje wprawdzie usiłowały ochronić swoje interesy klasowe
i osobiste, ale rzadko podejmowały spór z reŜimem. Niektórzy poje-
dynczy konserwatyści, jak na przykład ci zebrani wokół Helmuta von
Moltkego w jego wiejskiej posiadłości w Kreisau, przeciwstawiali się
reŜimowi moralnie i intelektualnie i zastanawiali się, jaką postać po-
168
Sprawowanie władzy
winny Niemcy przybrać po wojnie. Pod koniec, kiedy ostatecznie zro-
zumieli, Ŝe Hitler prowadzi Niemcy ku zagładzie, niektórzy wyŜsi rangą
konserwatywni oficerowie i urzędnicy cywilni próbowali zorganizować
skuteczny opór wobec nazistowskiego reŜimu i niemal udało im się
zabić Hitlera w zamachu z 20 lipca 1944 roku.
PoniewaŜ reŜim Mussoliniego nie zdołał osiągnąć totalnej kontro-
li jak Hitler, często jest uwaŜany za mniej totalitarny57. Ale te same
elementy rywalizowały o władzę w faszystowskich Włoszech i nazi-
stowskich Niemczech: wódz, partia, biurokracja państwowa i społe-
czeństwo obywatelskie. Rezultaty nie były jednakowe, gdyŜ władza była
rozdzielona między te elementy w róŜny sposób. Mussolini, nieufny
wobec aktywistów swojej partii, starał się podporządkować ich wszech-
mocnemu państwu. Jednocześnie okoliczności zmusiły go do dzielenia
najwyŜszej władzy z królem i uładzenia o wiele silniejszego Kościoła
katolickiego. Partyjni aktywiści rewanŜowali się oskarŜeniami, Ŝe Duce
pozwolił konserwatywnym partnerom (fiancheggiattori, dosłownie
„skrzydłowym") „rozcieńczyć" ruch58.
Ostatecznym rezultatem we Włoszech było coś, co niektórzy nazy-
wali „twardszą wersją liberalnych Włoch"59. Ten pogląd nie docenia
zarówno innowacyjności partii w organizacji państwa i propagandzie,
w szczególności w stosunkach z młodzieŜą, a głównie w okresie wojny
etiopskiej, jak i zdolności Mussoliniego do działań arbitralnych i stop-
nia ukrytych napięć między Duce, partią i konserwatywnymi elitami
we włoskiej wersji dualistycznego państwa.
Rywalizacja między wodzem a partią
W propagandzie faszystowskiej i w opinii większości ludzi o faszy-
stowskim reŜimie wódz i partia są zjednoczone w jednolitym wyraŜaniu
narodowej woli. W rzeczywistości między tymi dwoma podmiotami
równieŜ istnieje stałe napięcie. Przywódca faszystowski nieuchronnie
zaniedbuje niektóre wcześniejsze obietnice w poszukiwaniu sojuszni-
ków niezbędnych do zdobycia władzy, a przez to wywołuje rozczaro-
wanie części radykalnych zwolenników.
Sprawowanie władzy
169
Mussolini musiał pognębić zarówno zwolenników radykalnych sąua-
drismo, jak Farinacci, i entuzjastów „integralnego syndykalizmu", jak
Edmondo Rossoni. ChociaŜ Hitler zawsze kontrolował partię bardziej
niŜ Mussolini, takŜe i on wiele razy spotykał się z oporem, aŜ w końcu
w czerwcu 1934 roku utopił te róŜnice zdań we krwi. Przed zdobyciem
władzy zwolennicy autentycznego „niemieckiego socjalizmu" „trzeciej
drogi" pomiędzy kapitalizmem a marksizmem, których juŜ poznali-
śmy60, stawiali go w kłopotliwej sytuacji wobec przedsiębiorców, któ-
rych chciał przyciągnąć. Byli jeszcze ci zniecierpliwieni jego strategią
„wszystko albo nic" jak Walter Stennes czy Gregor Strasser. Jak juŜ
widzieliśmy, wódz bez wahania wyrzucił obu z partii61.
W pierwszych dniach rządów Hitlera konflikt wybuchł wokół pro-
blemu „drugiej rewolucji" kolejnej fali radykalnych przemian, które
mogłyby przysporzyć korzyści w postaci miejsca i pozycji „starej gwar-
dii" Wiosną 1933 roku partyjni aktywiści świętowali swoje dojście do
władzy, kontynuując uliczne akcje wymierzone w lewicę, w umiarko-
wane spokojne mieszczaństwo i śydów. Bojkot Ŝydowskich firm zor-
ganizowany przez Związek Walki Rzemiosła i Handlu Klasy Średniej
wiosną 1933 roku był tylko jednym z bardziej widocznych przykładów
„rewolucji oddolnej". Hitler jednak potrzebował spokoju i porządku,
a nie zagroŜenia dla monopolu państwa na uŜycie siły, i latem 1933 roku
partyjni przywódcy ogłosili „koniec rewolucji"
Pragnienie kontynuowania „rewolucji" było nadal obecne w szeregach
SA, wywołując obawy wśród społeczności biznesmenów. Chęć przyjęcia
przez SA roli zbrojnego ramienia nowego reŜimu spowodowała zanie-
pokojenie w łonie dowództwa armii. Hitler wygasił te niepokoje o wiele
brutalniej i bardziej zdecydowanie niŜ Mussolini, organizując „noc dłu-
gich noŜy". Inni potencjalni oponenci nie zapomnieli tej lekcji.
Problemem faszystowskiego reŜimu — takim, przed którym nigdy
nie stawali tradycyjni dyktatorzy — było utrzymanie partyjnej energii
w stanie wrzenia bez zakłócania porządku publicznego i zniechęcania
konserwatywnych sojuszników. Większość nazistowskich radykałów
powstrzymywano od przysparzania kłopotów reŜimowi przez osobistą
kontrolę Hitlera, wewnętrzne i zagraniczne sukcesy rządu, a w koń-
cu takŜe przez wyniki wojny i mord na śydach. Okupacja zachodniej
170
Sprawowanie władzy

Europy dawała znakomitą okazję do grabieŜy62. Na froncie wschodnim

sprawy zaszły znacznie dalej: tam partia wpadła w okupacyjny amok,
0 czym się przekonamy w następnym rozdziale.
Mussolini takŜe zdominował swoją partię, ale w wyniku o wiele
bardziej otwartej i trudniejszej walki. Liderzy partii faszystowskiej,
szczególnie miejscowi rasowie, których wyczyny w okresie aktywności
sąuadrismo dały im do pewnego stopnia władzę autonomiczną, często
okazywali rozczarowanie Mussolinim. Były dwa źródła tego napięcia:
funkcjonalne, wynikające z tego, Ŝe Mussolini miał inną odpowiedzial-
ność jako wódz partyjny niŜ lokalni ras, i dlatego widział sprawy ina-
czej, i osobiste, wynikające z tego, Ŝe Mussolini był bardziej skłonny
do „normalizacji" stosunków z tradycyjnymi konserwatystami niŜ nie-
którzy z jego popędliwych zwolenników. Jak widzieliśmy, w roku 1921
między ruchem i jego wodzem trwał konflikt w sprawie transformacji
ruchu w partię i w sierpniu 1921 roku rasowie zmusili Mussoliniego do
zarzucenia planów zawarcia paktu o nieagresji z socjalistami.
Po zdobyciu władzy te róŜnice stały się nawet jeszcze ostrzej-
sze. Partyjni aktywiści byli sfrustrowani pierwszymi dwoma latami
udziału Mussoliniego w umiarkowanym rządzie koalicyjnym, latami
1922-1924. W rozdziale czwartym widzieliśmy, jak w grudniu 1924
roku partyjni bojownicy zdopingowali Mussoliniego, by po blisko sze-
ściu miesiącach niezdecydowania po zabójstwie Matteottiego wybrał
wreszcie drogę agresji i ustanowił rządy jednopartyjne63.
Kiedy Mussolini ustanawiał swoją nową dyktaturę i potrzebował sil-
nego wsparcia partii, w lutym 1925 roku mianował sekretarzem partii
faszystowskiej najbardziej bezkompromisowego zwolennika agresyw-
nych sąuadrismo, rasa z Cremony, Roberta Farinacciego. Nominacja
Farinacciego wyglądała na sygnał dla odrodzonej przemocy skierowa-
nej przeciwko oponentom, zachęcała do przejęcia kontroli partyjnej
nad słuŜbą cywilną i radykalizacji polityki społecznej, ekonomicznej
1 zagranicznej64. JuŜ po roku Farinacci został jednak zdymisjonowany.
Odrodzona fala przemocy, na przykład kolejnych osiem zabójstw we
Florencji w październiku 1925 roku „na oczach turystów", przestała
być tolerowana, a ponadto ujawniono, Ŝe praca magisterska Farinac-
ciego była plagiatem. Pojawiło się kolejno kilku bardziej elastycznych
Sprawowanie władzy 171
partyjnych sekretarzy, którzy rozwijając liczebnie partię i rozszerza-
jąc jej wpływy, podporządkowali ją bezdyskusyjnie Duce i państwo-
wej biurokracji. W następnym rozdziale zajmę się napięciem między
instynktownym dąŜeniem Mussoliniego do normalizacji a chwilowo
pojawiającymi się u niego epizodami radykalizacji.
Rywalizacja między partią a państwem
Zarówno Hitler, jak i Mussolini musieli albo perswazją, albo siłą
doprowadzić do tego, aby machina państwowa pracowała dla nich.
Partyjne bojówki chciały z kolei wymieść biurokrację, a następnie prze-
jąć posady. Przywódcy niemal nigdy nie poddali się tym Ŝądaniom.
Widzieliśmy juŜ, jak Hitler poświęcił SA dla armii w czerwcu 1934
roku. Podobnie Mussolini zapobiegł opanowaniu części włoskiej armii
zawodowej przez Milizia, wyłączając jedynie słuŜbę w koloniach.
Generalnie rzecz ujmując, ani reŜim faszystowski, ani nazistowski
nie miały Ŝadnych kłopotów z podporządkowaniem sobie słuŜby pu-
blicznej. PrzewaŜnie chroniły obszar słuŜby cywilnej przed partyjnym
najazdem i pozostawiały ich toŜsamość zawodową nietkniętą. Urzęd-
nicy państwowi często wspierali faszystowskie reŜimy w ich dąŜeniu do
zbudowania swojego autorytetu kosztem parlamentu i lewicy, a takŜe
doceniali uzyskaną wolność od prawnych ograniczeń65. Eliminowanie
śydów czasami otwierało drogę do awansu.
Oczywiście kluczową instytucją była policja. Niemiecka policja bar-
dzo szybko została wyjęta spod działań państwa normatywnego i pod-
dana kontroli partii nazistowskiej sprawowanej przez SS. Himmler,
wspierany przez Hitlera w sporze z rywalami i ministerstwem spraw we-
wnętrznych, które tradycyjnie kontrolowało policję, został awansowany
z szefa policji politycznej w Bawarii (gdzie zorganizował pierwszy obóz
koncentracyjny w Dachau), którym był od kwietnia 1933 roku, na szefa
całego systemu policyjnego w Niemczech w czerwcu 1936 roku66.
Proces ułatwiało niezadowolenie wielu niemieckich policjantów
z Republiki Weimarskiej i jej „rozpieszczania kryminalistów"67, a takŜe
wysiłki reŜimu prowadzące do wzmocnienia prestiŜu policji w oczach
172
Sprawowanie władzy
opinii publicznej. W 1937 roku corocznie obchodzony Dzień Policji
rozrósł się z jednego dnia do siedmiu68. Początkowo oddziały SA zosta-
ły wyznaczone jako siła pomocnicza policji w Prusach, ale ta praktyka
zakończyła się 2 sierpnia 1933 roku69 i więcej juŜ policja nie stanęła
wobec groźby osłabienia przez partyjne bojówki. Cieszyła ich uprzywi-
lejowana rola ostatecznego stojącego ponad prawem arbitra w postaci
ich własnej „sprawiedliwości policyjnej"
O ile niemiecka policja bardziej niŜ inne tradycyjne agendy państwo-
we znalazła się pod kontrolą partyjnych liderów, o tyle policja wło-
ska pozostała pod kierownictwem słuŜby cywilnej, a jej zachowanie
było niewiele mniej profesjonalne czy stronnicze niŜ pod poprzed-
nimi rządami. To jedna z najpowaŜniejszych róŜnic między reŜimem
nazistowskim a faszystowskim. Szefem policji włoskiej przez większą
część okresu faszystowskiego był zawodowy urzędnik cywilny Arturo
Bocchini. Istniała teŜ policja polityczna, OVRA, ale reŜim dokonał sto-
sunkowo niewielu egzekucji na politycznych wrogach.
Innym kluczowym instrumentem rządów był wymiar sprawiedliwo-
ści. ChociaŜ w 1933 roku bardzo niewielu sędziów było członkami partii
nazistowskiej70, ogół niemieckich sędziów był zdominowany przez kon-
serwatystów. W latach dwudziestych udało im się wypracować zasady
znacznie surowszego sądzenia komunistów niŜ nazistów. W zamian za
ograniczoną inwazję na obszar ich zawodowych wpływów przez partyjne
sądy specjalne i Trybunał Ludowy, sędziowie chętnie zatopili swoje sto-
warzyszenia w organizacji nazistowskiej i z zadowoleniem przyjmowali
silną rolę, jaką pozwalał im odegrać nowy reŜim71. Włoski wymiar spra-
wiedliwości został tylko nieznacznie zmieniony wobec tego, Ŝe politycz-
na ingerencja była normą juŜ w okresie liberalnej monarchii. Włoscy sę-
dziowie generalnie odczuwali sympatię dla zobowiązań faszystowskiego
reŜimu obiecujących porządek społeczny i wielkość narodową72.
SłuŜba zdrowia — nie będąca częścią struktur państwa, ale istotna
dla sprawnego funkcjonowania reŜimu — współpracowała z reŜimem
nazistowskim z zaskakującym zapałem. Nazistowska determinacja
w dąŜeniu do poprawienia biologicznej czystości „rasy" (włoska kul-
tura w tej kwestii była zupełnie odmienna) dotyczyła teŜ elementów
z obszaru zdrowia publicznego, co cieszyło wielu przedstawicieli me-
Sprawowanie władzy
173
dycyny. W dłuŜszej perspektywie czasowej eksperymenty dokonywane
na więźniach przez doktora Josefa Mengele daty zniekształcony obraz
nazistowskiej medycyny. Nie ograniczała się ona jedynie do sadyzmu,
chociaŜ przysparzała sporo cierpień. Zajęła się badaniami nad szeroko
rozumianymi podstawami zdrowia społecznego. Niemieccy naukowcy
jako pierwsi na przykład powiązali palenie tytoniu i azbest z zacho-
rowalnością na raka73. Ulepszanie „rasy" oznaczało takŜe zachęcanie
do tworzenia duŜych rodzin; reŜimy faszystowskie były szczególnie
aktywne w rozwoju nauk demograficznych w słuŜbie przyrostu na-
turalnego. W następnym rozdziale zobaczymy, jak w Niemczech pod
presją wojny ulepszanie rasy zmieniło się w sterylizację „chorych" oraz
eliminację „bezuŜytecznych" — chorych umysłowo i chorych nieule-
czalnie — skąd był tylko krok do etnicznego ludobójstwa. Nazistowscy
administratorzy byli dumni z naukowej i biurokratycznej troski, z jaką
zajmowano się tymi sprawami, tak odmiennej od słowiańskich nie-
zorganizowanych pogromów, i otaczali lekarzy oraz osoby zawodowo
zajmujące się ochroną zdrowia wielkim autorytetem. Wielu z własnej
woli ochoczo uczestniczyło w „medycznym zabijaniu"74.
„Zadziwiająca liczba" zawodowych obrońców dobra dzieci, znu-
Ŝonych sprzeczkami ideologicznymi między agendami publicznymi
a prywatnymi i religijnymi a świeckimi, które niemal sparaliŜowały ten
obszar w okresie weimarskim, i juŜ zwracających się w stronę autoryte-
tu rodzicielskiego i dyscypliny po weimarskim eksperymencie, przyjęła
nazizm w roku 1933 jako nowy początek75.
Ze wszystkich napięć towarzyszących rządom faszystów konflikt
państwo-partia został rozwiązany najłatwiej i definitywnie. Przede
wszystkim państwo nazistowskie zmierzało energicznie do takiego
celu, w świadomym i zdecydowanym odrzuceniu kaŜdego przejawu
rozpadu władzy publicznej, jak miało to miejsce w roku 1918.
Przystosowanie, entuzjazm, terror
Model państwa dualistycznego jest niekompletny w jeszcze jednym
waŜnym wymiarze: pomija opinię publiczną. Nie wystarczy zbadać,
174
Sprawowanie wtadzy
w jaki sposób reŜim faszystowski wywierał odgórnie nacisk na budowę
swego autorytetu; naleŜy takŜe zbadać, jakie były interakcje między
reŜimem i społeczeństwem. Czy większość społeczeństwa wspierała
reŜimy faszystowskie odruchowo, nawet z entuzjazmem, czy teŜ siłą
lub terrorem została przymuszona do uległości? Wersja z terrorem
przewaŜa, częściowo dlatego, Ŝe słuŜy jako alibi zainteresowanym spo-
łeczeństwom. Lecz współcześni badacze przychylają się do zdania, Ŝe
terror pełnił ograniczoną rolę i Ŝe zarówno w nazistowskich Niem-
czech, jak i faszystowskich Włoszech mieliśmy do czynienia ze znacz-
nym stopniem aprobaty.
(JZaden z tych reŜimów nie jest do pomyślenia bez terroru. Nazistow-
ska przemoc była wszechobecna i łatwo dostrzegalna po roku 1933.
Obozów koncentracyjnych nie ukrywano i starano się, aby wiadomości
o egzekucjach na dysydentach docierały do wszystkich76. Upublicznia-
nie przemocy nazistowskiej nie oznacza jednak, Ŝe wsparcie było wy-
muszone. Dopóki przemoc skierowana była przeciwko śydom, marksi-
stom i „elementom aspołecznym" (homoseksualistom, Cyganom, pacy-
fistom, osobom upośledzonym umysłowo albo ruchowo, notorycznym
kryminalistom — grupom, których wielu Niemców najchętniej by się
pozbyło), Niemcy często przyjmowali ją raczej z wdzięcznością niŜ ze
strachem. Reszta szybko nauczyła się milczeć. Dopiero pod sam koniec,
kiedy zbliŜali się alianci i Rosjanie, kiedy władze atakowały kaŜdego,
kto się poddawał, reŜim nazistowski obrócił swoją przemoc przeciwko
zwykłym Niemcom77, j
Włoski model przemocy był zupełnie inny niŜ nazistowski. W drodze
do władzy Mussołini przelał więcej krwi niŜ Hitler78, ale później jego
dyktatura była względnie łagodna. Główną formą kary dla politycznych
dysydentów było przymusowe zesłanie do odległych górskich wiosek
na południu kraju79. Około 10 tysięcy powaŜnych przeciwników reŜi-
mu zostało uwięzionych w obozach albo na przybrzeŜnych wyspach.
W latach 1926-1940 na śmierć zostało skazanych zaledwie dziewięciu
oponentów80.
Musimy jednak odrzucić powszechnie przyjmowany pogląd, Ŝe dyk-
tatura Mussoliniego była bardziej komiczna niŜ tragiczna. Zamordowa-
nie na jego rozkaz we Francji w 1937 roku braci Rosselli, elokwentnych
Sprawowanie władzy
175
przywódców najwaŜniejszego demokratycznego ruchu oporu, Giusti-
zia e Liberta, i okrutny mord na deputowanym socjalistów Giacomo
Matteottim dokonany w czerwcu 1924 roku, to najlepsze dowody na
to, Ŝe reŜim splamiony był krwią. Faszystowski system sprawiedliwości,
chociaŜ o kilka rzędów wielkości mniej zdeprawowany niŜ nazistow-
ski, nie mniej odwaŜnie głosił „podporządkowanie interesów jednost-
ki interesom wspólnoty"81; nie wolno teŜ zapominać o spektakularnej
brutalności Włoch w czasie podbojów kolonialnych82.
Jak w przypadku Trzeciej Rzeszy przemoc faszystów była skierowana
wybiórczo przeciwko „wrogom narodu" — socjalistom, południowym
Słowianom albo Afrykańczykom, którzy stali na drodze włoskiej hege-
monii w basenie Morza Śródziemnego. W tej sytuacji mogła ona rodzić
więcej aprobaty niŜ strachu.
Dychotomia popularność-terror jest oczywiście zbyt sztywnym uję-
ciem. Nawet nazizm nie zaleŜał wyłącznie od czystej przemocy. Jednym
ze znaczących odkryć współczesnej nauki jest to, jak niewielki aparat
policyjny wystarczał do wprowadzenia w Ŝycie jego woli. Gestapo było
tak dobrze informowane przez donosy od Ŝarliwych (albo zazdrosnych)
obywateli, Ŝe przeciętnie na jednego oficera policji przypadało od 10 do
15 tysięcy obywateli83, o wiele mniej niŜ wymagała STASI w powojennej
Niemieckiej Republice Demokratycznej.
Najbardziej interesujące aspekty historii leŜą między dwoma skraj-
nościami: przymusem i popularnością. Przyjrzenie się, w jaki spo-
sób reŜim faszystowski kierował robotnikami, którzy byli najbardziej
krnąbrną częścią społeczeństwa, moŜe być pouczające. Jest oczywiste,
Ŝe zarówno naziści, jak i faszyści na tym polu odnieśli pewne sukcesy.
Według Tima Masona, wybitnego znawcy problemu niemieckich ro-
botników w okresie nazistowskich Niemiec, Trzecia Rzesza „opano-
wała" robotników czterema środkami: terrorem, podziałami, pewnymi
koncesjami i rozwiązaniami integracyjnymi, takimi jak słynna orga-
nizacja zajmująca się organizacją czasu wolnego „Siła przez Radość"
(Kraft durch Freude)84.
Nie ma wątpliwości, Ŝe robotników, którzy wprost się opierali, czekał
terror. To właśnie kadry niemieckich partii socjalistycznej i komuni-
stycznej zapełniły pierwsze obozy koncentracyjne w roku 1933, jeszcze
176
Sprawowanie władzy
przed śydami. PoniewaŜ socjaliści i komuniści byli juŜ podzieleni, nie
stanowiło dla nazistów kłopotu stworzenie nowego podziału między
tymi robotnikami, którzy nadal się opierali, a tymi, którzy zdecydowali
się prowadzić normalne Ŝycie. Zakaz działania niezaleŜnych organizacji
robotniczych pozwolił reŜimom faszystowskim zwracać się do robotni-
ków raczej indywidualnie niŜ zbiorowo85. Wkrótce robotnicy, utraciw-
szy morale po upadku związków i partii, ulegli atomizacji, pozbawieni
zostali swoich miejsc spotkań i obawiali się zaufać komukolwiek.
Oba reŜimy poczyniły pewne koncesje na rzecz robotników — to
trzeci ze środków wymienianych przez Masona. Nie uciszano ich ot
tak, po prostu, jak to się zwyczajowo czyni w tradycyjnych dyktaturach.
Po zdobyciu władzy oficjalne związki zawodowe miały monopol na
reprezentowanie robotników. Aby nazistowski Niemiecki Front Pracy
zachował swoją wiarygodność, musiał zwracać uwagę na warunki ro-
botników. Pomna rewolucji z 1918 roku, Trzecia Rzesza skłonna była
zrobić wszystko, aby uniknąć bezrobocia i braków Ŝywności na rynku.
Kiedy gospodarka niemiecka rozkręcała się w wyniku remilitaryzacji,
doszło nawet do niewielkich podwyŜek płac. Później, w czasie wojny,
pojawienie się robotników przymusowych awansowało wielu niemiec-
kich robotników do rangi panów, co dawało im dodatkową satysfakcję.
Mussolini był dumny z tego, Ŝe robotnicy dobrze się mają pod rzą-
dami jego korporacyjnej konstytucji. Karta Pracy (1927) obiecywała,
Ŝe robotnicy i pracodawcy zasiądą razem w „korporacji" osobnej dla
kaŜdej branŜy gospodarczej, zarzucą walkę klas i odkryją wspólne in-
teresy. Kiedy w 1939 Izba Korporacji zastąpiła parlament, wyglądało
to bardzo imponująco. W praktyce jednak korporacjami zarządzali
przedsiębiorcy, podczas gdy sekcje robotnicze znalazły się na uboczu
i zostały usunięte z terenu zakładów86.
Czwarty środek „opanowywania" wymieniony przez Masona — in-
tegracja — był specjalnością reŜimów faszystowskich. Faszyści byli mi-
strzami w manipulowaniu dynamiką grup: młodzieŜą, towarzystwami
rekreacyjnymi, zjazdami partyjnymi. Presja rówieśnicza była szczegól-
nie silna w małych grupach. Tam patriotyczna większość zawstydzała
albo onieśmielała nonkonformistów, nakazując im przynajmniej trzy-
mać język za zębami. Sebastian Haffner wspomina, jak jego grupa apli-
I
Sprawowanie władzy 177
kantów sędziowskich została wysłana latem 1933 roku na wypoczynek,
gdzie ci młodzi i dobrze wykształceni ludzie, w większości nienaziści,
zostali zawiązani w grupę przez wspólne marsze, śpiewy, uniformy
i dryl. Opór wydawał się bezcelowy, bez wątpienia prowadził wyłącz-
nie do więzienia i końca marzeń o karierze. W końcu ze zdziwieniem
zobaczył, Ŝe sam podnosi rękę z opaską ze swastyką w nazistowskim
pozdrowieniu87.
Te rozmaite techniki kontroli społecznej okazały się skuteczne.
Mussolini miał szerokie poparcie przynajmniej od 1929 roku i potem
dzięki zwycięstwu w Etiopii w 1936 roku88. Porozumienie z Kościołem
katolickim stało się dla tego poparcia zasadnicze. Traktaty laterańskie
podpisane przez Mussoliniego i papieŜa Piusa XI w lutym 1929 roku za-
kończyły niemal sześćdziesięcioletni okres konfliktu między państwem
włoskim a Watykanem wzajemnym uznaniem i zgodą na zapłacenie
przez Włochy znacznego odszkodowania za zajęcie ziem papieskich
w roku 1870. Włochy uznały katolicyzm za „religię większości Wło-
chów" Niegdyś antyklerykalny Mussolini, który w młodości napisał
powieść „Claudia Particelli, czyli kochanka kardynała", a mając 21 lat,
w debacie ze szwajcarskim pastorem dał Bogu, jeśli istnieje, pięć minut
na pozbawienie go Ŝycia89, w 1925 roku przyjął spóźniony ślub ko-
ścielny z Rachele Guidi, wieloletnią małŜonką, z którą miał tylko ślub
cywilny, i zgodził się na chrzest swoich dzieci. W wyborach z 24 marca
1929 roku wyraŜone wprost poparcie Kościoła pomogło zdobyć 98 pro-
cent głosów dla kandydatów faszystowskiej listy (innych nie było) do
parlamentu90. W dłuŜszej perspektywie faszyzm zapłacił wysoką cenę
za doprowadzenie do porozumienia z Kościołem: kiedy zając faszy-
stowskiego dynamizmu zmęczył się, powolny Ŝółw katolickiego para-
fialnego Ŝycia i kultury stał się fundamentem chrześcijańsko-demokra-
tycznych rządów we Włoszech po roku 1945.
Innym składnikiem popularności Mussoliniego w połowie okresu
jego rządów było zwycięstwo nad Etiopią latem 1936 roku, ostatni —
jak się okazało — jego sukces militarny. Powszechna aprobata dla fa-
szystowskiego reŜimu skończyła się dopiero wtedy, kiedy ekspansywna
polityka zagraniczna Mussoliniego zaczęła ponosić poraŜki. Potrzeba
Duce demonstrowania „specjalnych związków z historią" wymagała
178
Sprawowanie władzy
od niego prowadzenia dynamicznej polityki zagranicznej. Od kiedy
jednak jego „ochotnicze" siły zbrojne zostały w marcu 1937 roku pobi-
te przez hiszpańskich republikanów i międzynarodówkę ochotników
w Guadalajarze, na wzgórzach na północny wschód od Madrytu, po-
lityka zagraniczna zaczęła bardziej upokarzać, niŜ wzmacniać reŜim
Mussoliniego91.
( ReŜim nazistowski takŜe wzbudzał społeczny entuzjazm w Niem-
czech w połowie lat trzydziestych. Pełne zatrudnienie wraz z długim
pasmem bezkrwawych sukcesów w polityce zagranicznej zapewniło
poparcie daleko przekraczające 44 procent z wyborów marcowych
1933 roku. ChociaŜ Niemcy często narzekali na restrykcje i braki
w zaopatrzeniu i chociaŜ wybuch wojny we wrześniu 1939 roku został
przyjęty ponuro92, kult Hitlera był wolny od krytyki zarezerwowanej
dla partyjnych urzędników i biurokracji.
Faszystowskie reŜimy były szczególnie dobrze przyjmowane przez
młodych ludzi. Dojście faszystów do władzy wywołało wstrząs w całym
społeczeństwie aŜ po najmniejszą wieś. Młodzi Włosi i młodzi Niemcy
byli świadkami upadku ich organizacji społecznych (jeśli pochodzili
z rodzin socjalistów albo komunistów), stanęli równieŜ w obliczu atrak-
cyjności nowych form Ŝycia towarzyskiego. Pokusa dostosowania się,
przynaleŜności i awansowania w nowych organizacjach młodzieŜowych
i rekreacyjnych (o których więcej powiem niŜej) była niezwykle silna93.
Szczególnie kiedy faszyzm był jeszcze nową propozycją, dołączenie
do maszerujących i umundurowanych oddziałów było deklaracją nie-
zaleŜności od dusznych burŜuazyjnych domów i nudnych rodziców94.
Niektórzy młodzi Niemcy i Włosi o skądinąd przeciętnych osiągnię-
ciach czuli satysfakcję, mogąc dyrygować innymi osobami95. Faszyzm
był bardziej niŜ jakikolwiek inny ruch polityczny deklaracją młodzień-
czego braku pokory, chociaŜ był równieŜ czymś o wiele więcej, j
Nie moŜna było oczekiwać, aby kobiety i męŜczyźni reagowali w ta-
ki sam sposób na reŜim, który uznał za rzecz waŜną przypisanie na
powrót kobietom tradycyjnych ról: prowadzenia domu i macierzyń-
stwa. Kobiety o poglądach konserwatywnych zaaprobowały taki punkt
widzenia. Poparcie kobiet dla Hitlera w wyborach było istotne (chociaŜ
trudno to precyzyjnie zmierzyć), a naukowcy ostro spierali się o to, czy
Sprawowanie władzy_________________________________________________179
kobiety powinno się traktować jako sojusznika czy raczej ofiarę reŜi-
mu96. W końcu kobiety uciekły od ról, jakie faszyzm i nazizm im przypi-
sały, mniej przez bezpośredni sprzeciw, a bardziej przez pozostawanie
sobą w połączeniu z nowoczesnym społeczeństwem konsumpcyjnym.
Styl Ŝycia epoki jazzu był silniejszy niŜ partyjna propaganda. W faszy-
stowskich Włoszech Edda Mussolini i inne młode, nowoczesne kobiety
paliły papierosy i wiodły niezaleŜne Ŝycie tak samo jak młode kobiety
po pierwszej wojnie światowej w pozostałych krajach, ale równocze-
śnie były obecne w reŜimowych instytucjach97. Wskaźnik urodzin pod
rządami Mussoliniego nie wzrósł. Hitler nie zdołał dotrzymać obiet-
nicy uwolnienia kobiet od przymusu pracy, kiedy pełną parą ruszyła
mobilizacja na potrzeby wojny.
Intelektualiści uwaŜali, Ŝe ich relacje z reŜimami faszystowskimi są
bardziej napięte niŜ w początkowym okresie. Mieli dostateczny powód,
aby nie czuć się komfortowo pod rządami byłych ulicznych rozrabiaków
gardzących „profesorami badającymi rzeczy zza okularów, idiotami,
którzy zgłaszają nierealistyczne obiekcje wobec kaŜdego twierdzenia
doktryny"98. Tym bardziej Ŝe reŜimy uznawały róŜne dziedziny nauki
i sztuki nie za domenę wolnej twórczości, ale za narodowe dobro pod-
porządkowane ścisłej kontroli państwa. Skoro przywódcy dysponowali
ponoć nadludzką siłą umysłową, faszystowscy bojówkarze woleli, aby
sprawy intelektualne były reductio ad ducem".
ReŜimy faszystowskie miały takŜe władzę, aby nagradzać posłusz-
nych i sławnych intelektualistów stanowiskami i honorami. Tam gdzie
reŜim był gotowy zostawić sporą swobodę intelektualistom, jak w fa-
szystowskich Włoszech, moŜliwe były bardzo róŜne reakcje z ich stro-
ny. Do niektórych liberalnych i socjalistycznych krytyków całkowicie
odrzucających reŜim nawet wobec groźby aresztowania100 czy nawet
śmierci101 dołączył sławny nietykalny liberał Benedetto Croce; po prze-
ciwnej stronie kilku naprawdę wybitnych intelektualistów, jak filozof
Giovanni Gentile102, historyk Gioacchino Volpe i statystyk i demograf
Corrado Gini103 oferowało reŜimowi entuzjastyczne poparcie.
Mussolini nigdy nie musiał rozprawiać się surowo z Ŝyciem kul-
turalnym, poniewaŜ większość intelektualistów akceptowała pewien
stopień współdziałania z reŜimem, choćby tylko częściowo i okazjo-
180
Sprawowanie władzy
nalnie. Dziewięćdziesięciu spośród sygnatariuszy „Manifestu intelek-
tualistów" Benedetta Crocego z 1925 roku znalazło się wśród autorów
oficjalnej Enciclopedia italianaWi. Kiedy od profesorów uniwersytec-
kich zaŜądano w roku akademickim 1932—1933 złoŜenia przysięgi na
wierność reŜimowi, tylko 11 spośród 1200 odmówiło105. Dopiero po
ustawach rasistowskich przyjętych w 1938 roku, o których powiem
więcej w następnym rozdziale, znacząca liczba włoskich intelektuali-
stów wyemigrowała.
W nazistowskich Niemczech intelektualiści spotkali się z dotkliwszą
presją. Nazistowscy ideolodzy próbowali przebudować myśl; na przy-
kład niemiecka fizyka miała zastąpić „Ŝydowską fizykę" Einsteina106,
a „niemieckie chrześcijaństwo" miało oczyścić doktrynę chrześcijańską
z Ŝydowskich wpływów. Znaczna liczba emigrantów spośród inteligen-
cji obejmuje takŜe nie-śydów (Tomasz Mann był najbardziej znanym).
Fizykowi Maksowi Planckowi udało się działać w Niemczech, obronić
pewien zakres niezaleŜności i swoich kolegów i zachować szacunek
międzynarodowej społeczności naukowej107. Jednak inni prominentni
intelektualiści — wśród nich filozof Martin Heidegger, socjolog Hans
Freyer108 i uczony prawnik Carl Schmitt109 — znaleźli wystarczająco
wiele wspólnego z nazizmem, aby zaakceptować oficjalne zadania.
W ramach kompromisu, przystosowania i powściągliwości przyjętych
przez większość intelektualistów, niektóre postawy pozostają niejasne
jeszcze dziś: Czy noblista fizyk Werner Heisenberg osłabił niemiecki
program energii atomowej od środka, jak utrzymywał, czy nie powio-
dło mu się z powodu braku środków, zmiany priorytetów, wyjazdu
waŜnych Ŝydowskich kolegów, jak Lise Meitner, oraz błędu Heisen-
berga, który przecenił ilość plutonu potrzebnego do obsługi reaktora
jądrowego?110
Nawet jeśli społeczny entuzjazm nigdy nie był tak całkowity, jak
faszyści obiecywali swoim konserwatywnym sojusznikom, większość
obywateli faszystowskich reŜimów akceptowała rzeczy takimi, jakie
były. Najbardziej interesujące są przypadki ludzi, którzy nigdy nie
przystąpili do partii i którzy nawet protestowali przeciwko pewnym
aspektom reŜimu, ale którzy się przystosowali, poniewaŜ niektóre do-
konania reŜimu częściowo pokrywały się z ich pragnieniami, podczas
Sprawowanie władzy___________________________________________________181
gdy wszystkie inne wyjścia zdawały się gorsze. Wybitny niemiecki dy-
rygent Wilhelm Furtwangler znalazł się po wojnie w więzieniu za to,
Ŝe został sfotografowany z rozradowanym Hitlerem, choć naprawdę
jego relacje z reŜimem nazistowskim były skomplikowane. Furtwangler
nigdy nie wstąpił do partii. Próbował w dwóch pełnych napięcia spo-
tkaniach osobistych przekonać Fiihrera, by złagodził zakaz słuchania
Ŝydowskiej muzyki i zatrudniania muzyków pochodzenia Ŝydowskiego.
Został usunięty z kilku posad dyrygenckich za uporczywe granie ato-
nalnej muzyki Hindemitha. Ale podzielał nazistowskie przekonanie, Ŝe
„muzyka wypływa z głębokich i sekretnych sił, które korzeniami sięgają
w naród"111 — szczególnie niemiecki naród. Dla niego było nie do po-
myślenia opuścić Niemcy albo zrezygnować z uprawiania muzyki. Był
rzeczywiście osobą uprzywilejowaną pod rządami nazistów, bo mimo
Ŝe Hitler wiedział o zastrzeŜeniach Furtwanglera, dostatecznie dobrze
rozumiał muzykę, Ŝeby wiedzieć, Ŝe Furtwangler jest najlepszym dy-
rygentem w Niemczech112.
Przez takie przystosowania faszystowskie reŜimy były w stanie utrzy-
mać lojalność nacjonalistów i konserwatystów, którzy nie zawsze zga-
dzali się ze wszystkim, co czyniła partia.
Faszystowska „rewolucja"
Radykalna retoryka wczesnych ruchów faszystowskich doprowa-
dziła wielu obserwatorów, wówczas i potem, do przypuszczenia, Ŝe
kiedy reŜimy faszystowskie znajdą się juŜ u władzy, dokonają gruntow-
nych i fundamentalnych zmian u samych podstaw Ŝycia narodowego.
W praktyce, chociaŜ reŜimy faszystowskie rzeczywiście wprowadziły
pewne zapierające dech w piersiach zmiany, dystrybucję własności
oraz ekonomiczną i społeczną hierarchię pozostawiły w większości
nietknięte (róŜniąc się fundamentalnie od tego, co zwykło się rozumieć
przez rewolucyjne od roku 1789).
Zasięg faszystowskiej „rewolucji" ograniczony był dwoma czynnika-
mi. Z jednej strony, nawet w skrajnie radykalnej postaci, wczesne pro-
gramy i retoryka faszystowska nigdy nie atakowały bogactwa i kapita-
182
Sprawowanie władzy
lizmu tak bezpośrednio, jak mogłaby zasugerować pobieŜna lektura113.
Co do hierarchii społecznej, faszystowska zasada wodzostwa skutecznie
ją wzmocniła, chociaŜ faszyści mogli zagraŜać odziedziczonemu sta-
tusowi przez popieranie idei zastąpienia zmęczonej elity burŜuazyjnej
„nowymi ludźmi" faszyzmu. JednakŜe garstka prawdziwych faszystow-
skich outsiderów przeszła głównie do organizacji równoległych.
Zakres faszystowskich zmian był ograniczony takŜe przez zniknięcie
wielu radykałów w okresie zakorzeniania się i zdobywania władzy. Kiedy
ruchy faszystowskie przeszły od protestów i wykorzystywania rozma-
itych resentymentów do walki o władzę, ze słuŜącymi temu aliansami
i kompromisami, ich priorytety zmieniły się wraz z ich funkcjami. Byli
0 wiele mniej zainteresowani gromadzeniem niezadowolenia niŜ mo-
bilizowaniem i jednoczeniem narodowej energii w celu odrodzenia na-
rodowego oraz zwiększenia potęgi. To zobowiązywało ich do złamania
wielu obietnic złoŜonych niezadowolonym społecznie i ekonomicznie
w pierwszych latach faszystowskiej rekrutacji. W szczególności nazi-
ści złamali obietnice poczynione drobnym rolnikom i rzemieślnikom,
którzy byli filarem ich elektoratu, popierając urbanizację i produkcję
przemysłową114.
Mimo częstego mówienia o „rewolucji" faszyści nie chcieli rewolucji
społeczno-ekonomicznej. Pragnęli „rewolucji ducha" oraz rewolucyj-
nej zmiany pozycji ich narodu na świecie. Mieli na myśli zjednoczenie
1 pobudzenie oraz wzmocnienie dekadenckiego narodu — umocnienia
prestiŜu Romanita albo niemieckiego Volk czy węgierskości, albo prze-
znaczenia innej grupy. Wierzyli, Ŝe do osiągnięcia tego celu potrzebują
armii, zdolności produkcyjnych, porządku i własności. MoŜe podpo-
rządkowanie tradycyjnych w kraju ogniw produkcyjnych, przebudo-
wanie ich, bez wątpienia; ale nie likwidowanie. Faszyści potrzebowali
siły owych uznanych bastionów władzy dla wyraŜania jedności i Ŝy-
wotności ich odnowionego narodu tak w kraju, jak i na arenie między-
narodowej. Faszyści chcieli zrewolucjonizować narodowe instytucje,
tak aby przepoić je energią, jednością, siłą woli, ale nigdy nie marzyli
o zniesieniu własności czy hierarchii społecznej.
Faszystowska misja narodowej wielkości i czystości wymagała naj-
bardziej fundamentalnych zmian w naturze obywatelstwa i w relacjach
Sprawowanie władzy_________________________________________________183
obywateli do państwa od czasu demokratycznych rewolucji osiemna-
stego i dziewiętnastego wieku. Pierwszym wielkim krokiem było pod-
porządkowanie jednostki wspólnocie. O ile państwo liberalne bazowa-
ło na porozumieniu swoich obywateli w sprawie obrony praw jednostki
i wolności, o tyle państwo faszystowskie uosabiało narodowe przezna-
czenie, w którego słuŜbie wszyscy członkowie narodu znajdowali swe
spełnienie w najwyŜszym stopniu. Widzieliśmy, Ŝe oba reŜimy zdołały
przyciągnąć poparcie niektórych niefaszystowskich intelektualistów.
W państwach faszystowskich prawa jednostki nie istniały niezaleŜ-
nie. Państwo prawa — Rechtsstaat, etat de droit — zniknęło wraz z za-
sadami, według których obywatelom gwarantowano sprawiedliwe
traktowanie w sądach i państwowych urzędach. Podejrzany uniewin-
niony w niemieckim sądzie mógł być ponownie aresztowany przez
agentów reŜimu w drzwiach sądu i wysłany do obozu koncentracyjnego
bez dalszych procedur prawnych115. ReŜim faszystowski mógł uwięzić,
ograbić, a nawet zabić mieszkańca według własnej woli i bez ograni-
czeń. Wszystko inne blednie wobec tak radykalnej transformacji relacji
obywateli z publiczną władzą.
Za tym poszło rozczarowanie, Ŝe reŜimy faszystowskie nie przewidy-
wały Ŝadnych mechanizmów, przez które obywatele mogliby wybierać
swoich reprezentantów albo inaczej wpływać na politykę. Parlamenty
straciły władzę, wybory zostały zastąpione plebiscytami, w których gło-
sowano tak albo nie, oraz ceremoniami poparcia, a przywódcy otrzy-
mali praktycznie nieograniczoną władzę dyktatorską.
Faszyści utrzymywali, Ŝe podziały i upadek ich wspólnot spowodo-
wane były przez wybieralnych polityków, a szczególnie przez lewicowe
przygotowania do wojny klas i wprowadzenia dyktatury proletariatu.
Dotknięte tym wspólnoty, uwaŜali faszyści, nie mogły zostać zjedno-
czone przez grę z natury harmonijnych interesów ludzi, w co wierzyli
liberałowie. Musiały być zjednoczone przez działania państwa korzy-
stającego z perswazji i organizacji, jeśli to moŜliwe, a siły, jeśli koniecz-
ne. Zadanie wymagało tego, co francuski socjolog Emile Durkheim
nazywał raczej „mechaniczną solidarnością" niŜ „organiczną solidar-
nością". Faszystowskie reŜimy dysponowały więc licznymi agencjami
do kształtowania i modelowania obywateli w zintegrowaną wspólnotę
184
Sprawowanie władzy
zdyscyplinowanych i zatwardziałych bojowników. Faszystowskie pań-
stwo troszczyło się szczególnie o formację młodzieŜy, zazdrośnie dbając
o zachowanie monopolu w tej sferze (sprawa ta często prowadziła do
konfliktów między faszystowskimi reŜimami a Kościołem katolickim).
Faszystowskie reŜimy postanowiły stworzyć nowego męŜczyznę i no-
wą kobietę (kaŜde w ich własnej sferze). Było to wyzywające zadanie
dla faszystowskiego systemu edukacyjnego, który miał wyproduko-
wać „nowego" męŜczyznę i „nową" kobietę, którzy byliby jednocześ-
nie bojownikami i posłusznymi obywatelami. JuŜ systemy edukacyjne
w państwie liberalnym w połączeniu z misją pomocy jednostce w re-
alizacji jej intelektualnego potencjału były zaangaŜowane w kształto-
wanie obywateli. Państwa faszystowskie zdołały wykorzystać istniejący
personel edukacyjny i struktury, kładąc jedynie silniejszy akcent na
sport i fizyczny oraz wojskowy trening. Niektóre z tradycyjnych funkcji
szkoły zostały oczywiście przejęte przez organizacje równoległe, jak
obowiązkowy ruch młodzieŜowy. Od wszystkich dzieci w państwach
faszystowskich oczekiwano automatycznego wstąpienia do organiza-
cji partyjnych, które organizowały ich Ŝycie od wczesnego dzieciń-
stwa aŜ po uniwersytet. Blisko 70 procent Włochów w wieku od sześ-
ciu do dwudziestu jeden lat w miastach na północy kraju, w Tury-
nie, Genui i Mediolanie, naleŜało do faszystowskich organizacji mło-
dzieŜowych, chociaŜ na słabiej rozwiniętym południu odsetek ten był
mniejszy116. Hitler był bardziej jeszcze zdeterminowany w odciąganiu
młodzieŜy od tradycyjnych przewodników — rodziców, nauczycieli,
Kościołów — i od ich tradycyjnych spontanicznych zabaw. „Ci chłop-
cy" mówił w Reichstagu 4 grudnia 1938 roku, „przystępują do naszej
organizacji w wieku dziesięciu lat i po raz pierwszy oddychają świeŜym
powietrzem; następnie, cztery lata później, przenoszą się z Jungvolk do
Hitlerjugend i tam trzymamy ich przez następne cztery lata. A wów-
czas jesteśmy jeszcze mniej gotowi oddawać ich w ręce tych, którzy
tworzą klasowe i społeczne bariery, raczej natychmiast wcielimy ich
do partii, do Frontu Pracy, do SA albo SS [...] i tak dalej"117. Między
końcem 1932 roku a początkiem 1939 udział młodzieŜy od lat 10 do
18 w Hitlerjugend wzrósł z 1 do 87 procent118. Sposób spędzania wol-
nego czasu przez obywateli takŜe znajdował się w sferze zaintereso-
Sprawowanie władzy 185
wań reŜimu: za pośrednictwem Dopolavro we Włoszech i Kraft durch
Freude w Niemczech. Rzeczywiście reŜimy faszystowskie starały się
tak radykalnie zamazać granice między sferą prywatną a publiczną, Ŝe
prywatna niemal zniknęła. Robert Ley, szef Urzędu Pracy, powiedział,
Ŝe w państwie nazistowskim prywatną osobą jest jedynie ten, kto śpi119.
Według niektórych obserwatorów wysiłki, które miały doprowadzić
do tego, by sfera publiczna całkowicie pochłonęła prywatną, są istotą
faszyzmu120. To bez wątpienia sprawa o fundamentalnym znaczeniu,
odróŜniająca w najistotniejszy sposób faszystowskie reŜimy od autory-
tarnego konserwatyzmu i jeszcze bardziej od klasycznego liberalizmu.
W tej wizji obowiązkowego zjednoczenia narodowego nie było miejsca
dla wolnomyślicieli czy ludzi niezaleŜnych, autonomicznych podgrup,
Kościołów, masonerii, klasowych związków zawodowych czy syndy-
katów, partii politycznych — wszystkie były podejrzane o odbieranie
czegoś woli narodowej121. Był to grunt pod nie kończące się konflikty
zarówno z konserwatystami, jak i z lewicą.
W pogoni za swoją misją zjednoczenia wspólnoty w obrębie obej-
mującej wszystko sfery publicznej faszyści rozwiązali związki zawo-
dowe i partie socjalistyczne. Radykalne usunięcie tego, co było natu-
ralną reprezentacją robotników, co ujęte w ramy projektu narodowego
spełnienia i centralnie zarządzanej gospodarki, mniej zraziło opinię
publiczną niŜ zwykłe represje policyjne czy wojskowe, jak działo się
w tradycyjnych dyktaturach. I rzeczywiście, faszystom udało się prze-
konać niektórych robotników do świata bez związków zawodowych
czy partii socjalistycznych, przede wszystkim tych robotników, u któ-
rych solidarność proletariacka przeciwko kapitalistycznym szefom zo-
stała chętnie zastąpiona przez toŜsamość narodową przeciwko innym
narodom.
Rozpamiętywanie kulturalnej degradacji było tak waŜnym faszy-
stowskim tematem, Ŝe niektórzy autorzy umieścili go w centrum za-
interesowań. Wszystkie faszystowskie reŜimy szukały sposobów na
odgórne kontrolowanie narodowej kultury, na oczyszczanie jej z ob-
cych naleciałości i na wykorzystywanie jej do niesienia przesłania
o narodowym zjednoczeniu i odrodzeniu. Odszyfrowywanie infor-
macji przekazywanych podczas faszystowskich ceremonii, w filmach,
186
Sprawowanie władzy
przedstawieniach i sztukach wizualnych stało się dzisiaj najwaŜniej-
szym polem badań nad faszyzmem122. „Odczytywanie" faszystowskiego
kunsztu reŜyserii, czasami odkrywcze, nie powinno wprowadzać nas
w błędne wnioskowanie, jakoby reŜimy faszystowskie odniosły sukces
w ukształtowaniu monolitycznej, kulturalnej jednorodności. śycie kul-
turalne w faszystowskich reŜimach pozostawało mozaiką oficjalnych
inicjatyw, działań spontanicznych tolerowanych przez reŜimy, a takŜe
wydarzeń niedozwolonych. 90 procent filmów produkowanych pod
kontrolą faszystowskiego reŜimu było lekką rozrywką bez jawnej pro-
pagandy (co nie znaczy oczywiście, Ŝe były całkiem niewinne)123. Kilku
chronionych artystów Ŝydowskich w nazistowskich Niemczech wy-
trzymało szczególnie długo, a aktor i reŜyser Gustav Griindgens, jawny
homoseksualista, pozostał aktywny zawodowo do samego końca124.
W Ŝadnym z obszarów propozycje wczesnego faszyzmu nie róŜniły
się bardziej od tego, co robiły w praktyce reŜimy faszystowskie, niŜ
w polityce gospodarczej. Tu obaj faszystowscy przywódcy oddali naj-
więcej swoim konserwatywnym sojusznikom. Większość faszystów —
zwłaszcza po zdobyciu władzy — uznawała politykę ekonomiczną jedy-
nie za środek do osiągnięcia waŜniejszych celów: zjednoczenia, mobili-
zacji i rozwoju wspólnoty125. Polityka ekonomiczna na ogół kierowana
była potrzebą przygotowania się do wojny i prowadzenia jej. Polityka
przebiła ekonomię126.
Wiele atramentu wylano, aby rozstrzygnąć, czy faszyzm był ratun-
kiem dla kapitalizmu, mechanizmem opracowanym przez kapitalistów,
za pomocą którego państwo faszystowskie — agent kapitalistów — zdy-
scyplinowało świat pracy w sposób, w jaki nie udałoby się Ŝadnej tra-
dycyjnej dyktaturze. Dzisiaj jest zupełnie jasne, Ŝe biznesmeni często
sprzeciwiali się pewnym szczególnym aspektom faszystowskiej polityki
ekonomicznej, czasami z powodzeniem. Ale faszystowska polityka eko-
nomiczna odpowiadała na priorytety polityczne, a nie na ekonomiczne
racje. Zarówno Mussolini, jak i Hitler woleli uwaŜać, Ŝe gospodarka
ulegała woli przywódcy. Mussolini wrócił do zasad opartych na zło-
cie i z powodu narodowego prestiŜu w grudniu 1927 roku rewaloryzo-
wał lira do poziomu 90 za brytyjskiego funta, i zrobił to mimo obiekcji
własnego ministra finansów127.
Sprawowanie władzy 187
Faszyzm nie był pierwszym wyborem większości przedsiębiorców,
ale większość z nich wolała to niŜ inne rozwiązania, które wydawały
się prawdopodobne w szczególnych warunkach lat od 1922 do 1933 —
socjalizm albo rozregulowany rynek. Tak więc w większości przychylili
się do utworzenia faszystowskiego reŜimu i przystosowali się do jego
Ŝądania usunięcia śydów z zarządzania oraz zaakceptowali uciąŜli-
wą kontrolę państwa nad ekonomią. Z czasem większość niemieckich
i włoskich przedsiębiorców zaadaptowała się dobrze do współpracy
z reŜimami faszystowskimi, przynajmniej ci, którzy korzystali z remili-
taryzacji i poprawy dyscypliny pracy oraz szczególnej roli przydzielo-
nej im w zarządzaniu gospodarką. Najsłynniejsza korporacyjna orga-
nizacja gospodarcza Mussoliniego zarządzana była w praktyce przez
czołowych przedsiębiorców.
Peter Hayes ujął to zwięźle: nazistowski reŜim i biznes miały „inte-
resy zbieŜne, choć nie toŜsame"128. Obszary porozumienia obejmowa-
ły dyscyplinę pracy, lukratywne zamówienia zbrojeniowe i bodźce do
tworzenia miejsc pracy. WaŜnymi obszarami konfliktu były rządowa
kontrola nad gospodarką, ograniczenia w handlu i wysokie koszty autar-
kii — ekonomicznej samowystarczalności, za pomocą której naziści mie-
li nadzieję zaradzić brakom, które zgubiły Niemcy w pierwszej wojnie
światowej. Autarkia wymagała kosztownych substytutów — Ersatz —
dla takich wcześniej importowanych produktów, jak ropa czy guma.
Kontrola ekonomiczna zniszczyła mniejsze zakłady oraz te, które
nie słuŜyły remilitaryzacji. Ograniczenia w handlu stworzyły problemy
dla przedsiębiorstw, które wcześniej czerpały zyski z eksportu. Wielki
kombinat chemiczny I.G. Farben jest znakomitym przykładem: przed
1933 rokiem prosperował on na rynkach międzynarodowych. Po roku
1933 dyrektorzy przystosowali zakład do reŜimowej autarkii i nauczy-
li się funkcjonować znakomicie jako dostawcy w ramach niemieckiej
remilitaryzacji129.
Najlepszym przykładem kosztów zastępowania importu były zakła-
dy Hermann Góring Werke, otwarte dla produkcji stali z ubogich rud
Ŝelaza i węgla brunatnego ze Śląska. Stalownie zostały zmuszone do
częściowego sfinansowania tej operacji, wobec której miały powaŜne
zastrzeŜenia130.
188
Sprawowanie władzy
Przedsiębiorcy moŜe nie otrzymali od kierujących gospodarką na-
zistów wszystkiego, czego pragnęli, ale otrzymali znacznie więcej niŜ
radykalni naziści. W czerwcu 1933 roku Otto Wagener, „stary wiarus"
który został szefem partyjnej komórki do spraw ekonomicznych i który
narodowy socjalizm potraktował na tyle powaŜnie, aby zastąpić „ego-
istycznego ducha zysku jednostki wspólnymi wysiłkami w interesie
wspólnoty", wydawał się prawdopodobnym kandydatem na ministra
gospodarki. Hermann Góring, najbliŜszy sprawom gospodarczym na-
zistowski lider, umiejętnie wyeliminował Wagenera, pokazując Hitlero-
wi, Ŝe Wagener walczył o to stanowisko w łonie nazistowskiego kierow-
nictwa. Hitler, wraŜliwy na najdrobniejszy zamach na swój autorytet
jedynego upowaŜnionego do mianowania ministrów, wyrzucił Wage-
nera z partii, a na urzędzie obsadził dr. Kurta Schmitta, szefa Allianzu,
największego towarzystwa ubezpieczeniowego w Niemczech.
Nazistowski radykalizm ekonomiczny jednak nie zniknął. Prywatni
ubezpieczyciele nigdy nie przestali walczyć z próbami podejmowanymi
przez nazistowskich radykałów zastąpienia ich nonprofitowymi otwar-
tymi funduszami organizowanymi w kaŜdym z sektorów gospodarki —
ubezpieczalniami vólkische. Kiedy radykałowie znaleźli pewne nisze
dla publicznych towarzystw ubezpieczeniowych w przedsięwzięciach
SS na terytoriach podbitych oraz we Froncie Pracy, prywatni ubezpie-
czyciele manewrowali tak umiejętnie w obrębie reŜimu, wobec którego
niektórzy odczuwali wstręt, Ŝe opanowali 85 procent rynku, w tym po-
lisy na Berghof Hitlera, Karinhall Góringa i fabryki wykorzystujące
niewolniczą siłę roboczą w Auschwitz i innych miejscach131. General-
nie, ekonomiczni radykałowie w ruchu nazistowskim zrezygnowali (jak
Otto Strasser) albo stracili wpływy (jak Wagener) lub zostali zamordo-
wani (jak Gregor Strasser). Włoscy „integralni syndykaliści" albo stra-
cili wpływy (jak Rossoni), albo opuścili partię (jak Alceste De Ambris).
Na krótką metę, kiedy na początku lat trzydziestych gospodarka li-
beralna kulała, faszystowska gospodarka wyglądała na sprawniejszą
niŜ systemy demokratyczne do realizacji trudnego zadania pogodzenia
społeczeństwa z ograniczaną konsumpcją jednostki, aby w ten spo-
sób zapewnić wyŜszy poziom oszczędności i inwestycji, szczególnie
zbrojeniowych. Ale dziś wiemy, Ŝe nigdy nie osiągnęli stopy wzrostu
Sprawowanie władzy 189
powojennej Europy, a nawet Europy sprzed 1914 roku ani nawet to-
talnej mobilizacji na rzecz wojny osiągniętej dobrowolnie i nieco zbyt
późno przez niektóre demokracjee. To powoduje, Ŝe trudno zaakcepto-
wać definicję faszyzmu jako „rozwojowej dyktatury" odpowiedniej dla
narodów zapóźnionych przemysłowo132. Faszyści nie chcieli rozwijać
gospodarki, ale przygotować wojnę, nawet jeśli dla tego celu musieli
przyspieszyć produkcję zbrojeniową.
Faszyści musieli zrobić coś z państwem opiekuńczym. Eksperymenty
z opieką społeczną w Republice Weimarskiej okazały się zbyt drogie
po wybuchu Wielkiego Kryzysu z 1929 roku. Naziści ograniczyli je,
a następnie wypaczyli przez wprowadzenie rasistowskich form wyklu-
czania spod ich działania. Jednak Ŝaden reŜim faszystowski nie zdecy-
dował się zrezygnować z państwa opiekuńczego (jak zrobiliby pewnie
reakcjoniści).
Faszyzm był rewolucyjny w swojej radykalnej nowej koncepcji oby-
watelstwa, w sposobach zaangaŜowania jednostki w Ŝycie całej wspól-
noty. Jednak jeśli spojrzeć z szacunkiem na takie tradycyjne projekty
lewicy, jak wolności osobiste, prawa człowieka, rządy prawa i między-
narodowy pokój, to faszyzm był kontrrewolucyjny.
Podsumowując: faszystowskie sprawowanie władzy opierało się na
koalicji tych samych elementów we Włoszech Mussoliniego i w nazi-
stowskich Niemczech. Tym, co róŜniło jeden przypadek od drugiego,
była róŜnica cięŜaru między liderem a tradycyjnymi instytucjami. We
Włoszech tradycyjne państwo uzyskało przewagę nad partią głównie
dlatego, Ŝe Mussolini obawiał się swoich najbardziej bojowo nastawio-
nych towarzyszy, lokalnych rasów oraz ich sąuadristi. W nazistowskich
Niemczech partia zdominowała państwo i społeczeństwo obywatel-
skie, szczególnie po rozpoczęciu wojny.
ReŜimy faszystowskie funkcjonowały jak epoksyd: amalgamat dwóch
bardzo róŜnych czynników, faszystowskiego dynamizmu i konserwa-
tywnego porządku połączonych wspólną wrogością do liberalizmu i le-
wicy i gotowością do zniszczenia wspólnych wrogów za wszelką cenę.
Rozdział 6
Długa perspektywa:
radykalizacja czy entropia?
Po zdobyciu władzy reŜimy faszystowskie nie mogły spokojnie osiąść
na laurach. Charyzmatyczny wódz obiecał zjednoczyć, oczyścić i zmo-
bilizować swoją społeczność; uchronić ją od niemrawości burŜuazyj-
nego materializmu, zamętu i korupcji demokratycznej polityki i zanie-
czyszczenia obcymi ludźmi i kulturami; stawić czoło groŜącej rewolucji
własności za pomocą rewolucji wartości; uratować wspólnotę przed
dekadencją i upadkiem. Zaproponował rozwiązania, które likwidowały
wszystkie te zagroŜenia: przemoc wobec wrogów, zarówno w kraju, jak
i poza nim; całkowite rozpłynięcie się jednostki we wspólnocie; oczysz-
czenie krwi i kultury; oŜywienie przedsięwzięć związanych z remilita-
ryzacją i wojenną ekspansją. Zapewniał swojemu narodowi „uprzywi-
lejowany związek z historią"1.
Aby wypełnić te zobowiązania, reŜimy faszystowskie musiały wy-
woływać wraŜenie nabierania rozpędu — „permanentnej rewolucji"2.
Nie mogły przetrwać bez tego parcia na oślep, pędu do przodu. Bez
narastającej spirali coraz odwaŜniejszych wyzwań reŜimy faszystow-
skie ryzykowały popadnięciem w coś, co przypominałoby chłodny
autorytaryzm3. Wraz z nią reŜimy zmierzały w stronę ostatecznych
paroksyzmów autodestrukcji.
Faszystowskie albo częściowo faszystowskie reŜimy nie musiały od-
nieść sukcesu dzięki nabraniu rozpędu. Kilka reŜimów niekiedy uzna-
wanych za faszystowskie świadomie podjęło przeciwstawny kurs na
192
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
zdławienie oŜywienia. „Normalizowały się" a następnie stawały się
bardziej autorytarne niŜ faszystowskie.
Na przykład hiszpański dyktator generał Francisco Franco często
uwaŜany jest za faszystę z powodu siłowego zdobycia władzy w Hisz-
panii w wojnie domowej z wyraźną pomocą Mussoliniego i Hitlera.
Pomoc udzielona hiszpańskim republikanom w obronie przed rebelią
Franco po lipcu 1936 roku stała się rzeczywiście pierwszą i najbardziej
znamienną antyfaszystowską krucjatą. Po zwycięstwie w marcu 1939
roku Franco, rozpętał krwawe represje, których ofiarami mogło paść
nawet 200 tysięcy ludzi, a takŜe podjął próbę odcięcia swojego reŜimu
zarówno od ekonomicznych zmian, jak i kulturowych zanieczyszczeń
demokratycznego świata4. Franco, zajadły przeciwnik demokracji, li-
beralizmu, sekularyzmu, marksizmu, a szczególnie masonerii, dołączył
do Hitlera i Mussoliniego w kwietniu 1939 roku, podpisując pakt an-
tykominternowski. W czasie bitwy o Francję w 1940 roku zajął Tan-
ger. Wydawało się, Ŝe ma ochotę na dalszą ekspansję kosztem Wielkiej
Brytanii i Francji i chce stać się „militarnym partnerem Osi na wielką
skalę"5.
Kiedy jednak Hitler naciskał na niego, aby zaczął działać, ostroŜny
Caudilło zawsze podawał państwom Osi tak wysoką cenę za swój pełny
współudział, Ŝe była nie do zaakceptowania. Kilka dni po spotkaniu
z Franco w Hendaye na granicy francusko-hiszpańskiej, 23 październi-
ka 1940 roku, Hitler poinformował Mussoliniego, Ŝe prędzej pozwoli
sobie wyrwać trzy albo cztery zęby, niŜ spędzi kolejne dziewięć godzin,
pertraktując z tą „jezuicką świnią"6. Po okrutnej masakrze z lat 1936-
-1939 Franco pragnął porządku i spokoju; faszystowski dynamizm nie
bardzo pasował do jego zachowawczego temperamentu.
W reŜimie Franco istniała tylko jedna partia — Falanga — ale bez
„struktur równoległych" nie dysponowała władzą autonomiczną. Cho-
ciaŜ w okresie niemieckich zwycięstw w latach 1941-1942 liczyła blisko
milion członków i w czasie swoich uroczystości wyraŜała tak potrzebne
poparcie dla dyktatora, Caudilło nie pozwolił jej na dzielenie władzy
politycznej czy administracyjnej.
Eliminacja charyzmatycznego przywódcy Falangi, Jose Antonio Pri-
mo de Rivery na początku wojny domowej, o czym wspominaliśmy
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
193
w rozdziale trzecim, pomogła Franco ustanowić prymat istniejących elit
i państwa normatywnego. Dzięki temu był w stanie wykorzystać wie-
lo rakość skrajnych partii prawicy i brak doświadczenia następcy Jose
Antonio, Manuela Hedilli, by jeszcze bardziej zredukować faszystow-
skie wpływy. Sprytnie zanurzył Falangę w bezkształtnej organizacji,
obejmującej zarówno faszystowskie, jak i monarchistyczne struktury,
Falangę Espanola Tradicionalista y de las Juntas de Ofensiva Nacional
Sindicalista. Jej przywódca został skazany na „bezsilność jako ozdo-
ba otoczenia Franco"7. Kiedy w kwietniu 1937 roku Hedilla próbował
odzyskać niezaleŜny autorytet, Franco go aresztował. Obłaskawienie
Falangi ułatwiło Franco nadanie jego dyktaturze tradycyjnej postaci
z minimum faszystowskiego rozgorączkowania, co bez wątpienia wo-
lał, szczególnie po roku 1942, ale prawdopodobnie takŜe wcześniej.
Po 1945 roku Falanga stała się bezbarwnym stowarzyszeniem so-
lidarności obywatelskiej, zwykle nazywanym Movimiento (ruchem).
W roku 1970 jej pełna nazwa została zniesiona. Wówczas juŜ franki-
stowska Hiszpania była od dawna autorytarnym reŜimem zdominowa-
nym przez armię, państwowych urzędników, biznesmenów, właścicieli
ziemskich i Kościół, niemal zupełnie pozbawionym faszystowskiego
zabarwienia8.
Portugalia, której źle działający ustrój parlamentarny został obalony
w wojskowym zamachu stanu w 1926 roku, od początku lat trzydzie-
stych rządzona była przez samotnika, profesora ekonomii o poglądach
katolicko-integrystycznych, Antonio de Oliveira Salazara. Dr Salazar
jeszcze bardziej niŜ Franco zwracał się w stronę ostroŜnego kwietyzmu.
0 ile Franco podporządkował hiszpańską partię faszystowską osobistej
kontroli, o tyle Salazar wprost zakazał w lipcu 1934 roku działalności
organizacji, która najbardziej przypominała ruch faszystowski, „błękit-
nym koszulom" Rolao Preto, Narodowym Syndykalistom. Portugalscy
faszyści, narzekał Salazar, byli „zawsze rozgorączkowani, podnieceni
1 niezadowoleni [...] w obliczu niemoŜliwego krzyczeli: Więcej! Wię-
cej!"9 Salazar wolał kontrolować swoje społeczeństwo przez takie „or-
ganiczne" instytucje, tradycyjnie potęŜne w Portugalii, jak Kościół.
Kiedy w 1936 roku w sąsiedniej Hiszpanii wybuchła wojna domowa,
„organiczny" autorytet juŜ nie wystarczał. Doktor Salazar eksperymen-
194
Dtuga perspektywa: radykalizacja czy entropia?
tował z „Nowym Państwem" (Estado Novo) wzmocnionym rozwiąza-
niami zapoŜyczonymi z faszyzmu, w tym korporacyjną organizacją
pracy, ruchem młodzieŜowym (Portugalską MłodzieŜą, Mocidade
Portuguese) i pozbawioną władzy „jedyną partią" ubraną w niebieskie
koszule, Portugalskim Legionem10. Odrzuciwszy faszystowski ekspan-
sjonizm, Portugalia pozostała w drugiej wojnie światowej krajem neu-
tralnym, podobnie jak we wszystkich kolejnych konfliktach aŜ do 1961
roku, kiedy zdecydowała się walczyć z angolańskim ruchem niepodle-
głościowym. W nadziei oszczędzenia Portugalii tragedii walki klaso-
wej, Salazar aŜ do lat sześćdziesiątych sprzeciwiał się nawet rozwojowi
przemysłowemu kraju. Jego reŜim był nie tylko niefaszystowski, ale
takŜe „dobrowolnie nietotalitarny" i pozwalał tym obywatelom, którzy
trzymali się z dala od polityki, „Ŝyć według zwyczaju"11.
Na przeciwległym biegunie jedynie nazistowskie Niemcy doświad-
czyły pełnej radykalizacji. Zwycięska wojna na Wschodzie oferowała
niemal nieograniczoną wolność działania „państwu prerogatywnemu"
i jego „równoległym instytucjom" uwalniając się od pozostałych wię-
zów „państwa normatywnego" jakiekolwiek by one były. Na „ziemi
niczyjej" złoŜonej z podbitych terytoriów Polski i zachodnich części
Związku Radzieckiego, radykałowie partii nazistowskiej czuli się wolni
w realizacji swoich niczym nie ograniczonych fantazji o czyszczeniu
rasy. Skrajna radykalizacja jest ukryta we wszystkich faszyzmach, ale
okoliczności wojenne, a w szczególności zwycięskie podboje, pozwoliły
wyrazić się jej w pełni wszystkimi środkami.
Impulsy pobudzające radykalizację były teŜ obecne we Włoszech
Mussoliniego. Tarcia między pojawiającymi się od czasu do czasu Ŝąda-
niami rewitalizacji starzejących się „czarnych koszul" a normalizujący-
mi tendencjami konserwatywnych sojuszników spowodowały, Ŝe reŜim
faszystowski podąŜał nieregularnie krętą drogą. Mussolini spopulary-
zował określenie „totalitaryzm" i nadal przyprawiał swoje oratorskie
wystąpienia pompatycznymi apelami, w których wzywał do działania
i obiecywał rewolucję. W praktyce jednak miotał się, spuszczając ze
smyczy partyjnych radykałów, kiedy jego pozycja mogła na tym skorzy-
stać, ale o wiele częściej ściągał wodze, kiedy jego rządy potrzebowały
stabilnych warunków i nie wzbudzającego sprzeciwu państwa.
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
195
Mimo Ŝe w okresie walki o władzę Mussolini był zuchwałym hazar-
dzistą, jako premier przedkładał stabilizację nad przygodę. Skłonność
do normalizacji, która po raz pierwszy pojawiła się w roku 1921 wraz
z propozycją paktu pokojowego z socjalistami, z wiekiem stawała się
silniejsza, i to zarówno pod wpływem okoliczności, jak i z własnego
upodobania. Jak widzieliśmy w rozdziale czwartym, w pierwszych
dwóch latach po zdobyciu władzy w 1922 roku szukał sposobu okieł-
znania partyjnego awanturnictwa i rywalizujących o władzę rasów
przez wspieranie prymatu państwa. Zaniechał walki z rozległą władzą
utrzymywaną przez monarchię, Kościół i konserwatywnych partne-
rów. W okresie owych pierwszych lat polityka ekonomiczna Mussoli-
niego zbliŜyła się do leseferyzmu rządów liberalnych. Jego pierwszym
ministrem finansów (1922-1925) był profesor ekonomii (i działacz
partyjny) Alberto De Stefani, który zredukował państwowy interwen-
cjonizm gospodarczy, uprościł podatki, zmniejszył wydatki państwa
i zrównowaŜył budŜet. To prawda, Ŝe De Stefani, przekonany nie tyl-
ko do wolnego handlu, ale takŜe do faszystowskiej idei stymulowania
energii produkcyjnej, wywołał u niektórych przedsiębiorców złość, ob-
cinając tak waŜne cła importowe jak to, które chroniło drogie, lokalnie
produkowane buraki cukrowe. Jednak generalnie rzecz biorąc, miał
„bezsprzecznie nastawienie probiznesowe"12.
Kolejny cykl radykalizacji i normalizacji nastąpił po zamordowaniu
przywódcy socjalistów Matteottiego13. Pierwszą odpowiedzią Musso-
liniego na burzę krytyki, jaka się pojawiła, była dalsza „normalizacja":
kluczowe ministerstwo spraw wewnętrznych, któremu podlegała po-
licja, powierzył Luigiemu Federzoniemu, szefowi partii nacjonalistycz-
nej, która połączyła się z partią faszystowską w roku 1923. Po sześciu
miesiącach przyczajenia ze względu na ataki nie tylko ze strony opozy-
cji demokratycznej, ale takŜe ze strony konserwatywnych sojuszników,
sparaliŜowany niepewnością Duce został zmuszony przez partyjnych
radykałów — jak widzieliśmy w rozdziale czwartym — do wykonania
czegoś w rodzaju zapobiegawczego zamachu stanu w dniu 3 stycz-
nia 1925 i rozpoczęcia długiego i prowadzonego zrywami procesu,
w którym zastąpił ustrój parlamentarny czymś, co nazywał (z pewną
przesadą) państwem „totalitarnym" Mianowanie jednego z najbardziej
196
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
nieprzejednanych faszystowskich bojówkarzy Roberta Farinacciego se-
kretarzem partii faszystowskiej wydawało się potwierdzać jego zgodę
na to, aby partia nadawała tempo, infiltrowała biurokrację i zdomino-
wała politykę.
Kiedy nieco ponad rok później, w kwietniu 1926 roku14, Mussolini
wyrzucił Farinacciego i zastąpił go mniej zapalczywym Augusto Turatim
(1926-1929); ponownie wzmocnił państwo normatywne kosztem po-
zycji partii. Wówczas teŜ, co bardzo znaczące, podporządkował włoską
policję zawodowemu urzędnikowi słuŜby cywilnej Arturo Bocchiniemu,
a nie któremuś z partyjnych fanatyków na modłę Himmlera. Podporząd-
kowanie bardzo waŜnych struktur policyjnych systemowi biurokratycz-
nych zasad (awansowanie doświadczonych urzędników, zawodowców,
poszanowanie procedur prawnych, przynajmniej w sprawach niepoli-
tycznych), a nie państwu prerogatywnemu o nieograniczonej arbitral-
ności, w praktyce znacznie róŜniło włoski faszyzm od nazizmu.
W roku 1928 Mussolini usunął z kierownictwa faszystowskich związ-
ków zawodowych starego działacza syndykalistycznego Edmonda Ros-
soniego i zakończył w ten sposób jego wysiłki zmierzające do tego, aby
związkom przekazać część władzy w sprawach polityki ekonomicznej
i równą reprezentację w ujednoliconych organizacjach korporacyjnych.
Po odejściu Rossoniego z „faszystowskiego syndykalizmu" pozostał je-
dynie monopol faszystowskich związków zawodowych jako reprezen-
tacji robotników. Pracobiorcy i kierownictwo znaleźli się w osobnych
organizacjach, a związkom zawodowym zakazano działać w zakładach
pracy. Sposób, w jaki chluba Mussoliniego — „państwo korporacyj-
ne" — odtąd się rozwijało, doprowadził w efekcie do wzmocnienia pod
wpływem państwowego autorytetu „prywatnej władzy" pracodawców15.
Najbardziej stanowczym krokiem Mussoliniego w stronę normali-
zacji było podpisanie traktatów laterańskich z papiestwem16. ChociaŜ
układ zabronił Kościołowi jakiejkolwiek działalności politycznej we
Włoszech, długoterminowe skutki były dla Kościoła korzystne. PapieŜ
Pius XI, który nie był demokratą i nie bardzo lubił partie polityczne,
o wiele bardziej wolał pielęgnować szkoły i Akcję Katolicką — siatkę
stowarzyszeń młodzieŜowych i robotniczych, która miała zmienić spo-
łeczeństwo od wewnątrz17. Stąd teŜ (mimo Ŝywej aktywności faszy-
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
197
stowskich fanatyków nękających katolickie programy dla młodzieŜy
w 1931 roku) szeregowi działacze Kościoła mogli przetrzymać faszyzm
i po wojnie podtrzymać wieloletnie rządy partii chrześcijańsko-demo-
kratycznej18. Mussolini wycofał się w stronę rządów autorytarnych trady-
cyjnie rozumianych, w których monarchia, organizacje przedsiębiorców
i Kościół katolicki posiadają rozległe sfery autonomicznej odpowiedzial-
ności niezaleŜnej od partii faszystowskiej czy państwa włoskiego.
Z wiekiem Mussolini prawdopodobnie preferował taki sposób rzą-
dzenia, ale wiedział, Ŝe młoda generacja jest zniecierpliwiona jego
starzejącym się rządem. „Byliśmy duchowo przygotowani do roli
oddziałów walki" narzekał młody faszysta Indro Montanelli w roku
1933, „ale los przypisał nam rolę szwajcarskiej gwardii konstytucyj-
nego porządku"19. To jeden z powodów, dla których Mussolini w roku
1935 ruszył „do przodu" klasyczną dla reŜimu faszystowskiego drogą:
wywołał agresywną wojnę przeciwko Etiopii. Dalej20 zajmę się dokład-
niej zbadaniem spirali radykalizacji, która nastąpiła później: „rewolucją
kulturalną" z lat 1936-1938, wojną europejską w 1940 i marionetkową
republiką Salo pod nazistowską okupacją w latach 1943-1945.
Co wywołuje radykalizację?
Krótki przegląd niezdecydowania Mussoliniego między normali-
zacją i radykalizacja sugeruje, Ŝe wódz sam prowadzi sprawy. Takie
podejście jest znane i było omawiane w latach osiemdziesiątych jako
„intencjonalizm"21. Oczywiście intencje przywódcy niewiele by zna-
czyły, jeśli dowódcy policji i armii, sędziowie i słuŜba cywilna nie by-
liby skłonni podporządkować się jego poleceniom. Zastanawiając się
nad notorycznie niemrawym Hitlerem, niektórzy naukowcy doszli do
wniosku, Ŝe impulsy do radykalizacji musiały pochodzić z dołu, z ini-
cjatyw powziętych przez podwładnych, sfrustrowanych przez lokalne
sytuacje wyjątkowe i ufnych, Ŝe Fiihrer autoryzuje ich ekscesy, tak jak
uczynił to z mordercami z Potempy. Takie stanowisko było w debacie
z lat osiemdziesiątych nazywane „strukturalizmem".
Nie musimy akceptować absurdalności czystego „strukturalizmu" aby
198
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
przyznać, Ŝe oprócz działań czy słów przywódcy faszystowskie reŜimy
reagują takŜe na impulsy oddolne, co róŜni je zasadniczo od tradycyj-
nych autorytarnych dyktatur. JuŜ nawiązałem do świadomie rozbu-
dzonych oczekiwań dynamizmu, pobudzenia, rozpędu i ryzyka, które
były nieodłączne od wizerunku faszyzmu i które niebezpiecznie było
całkowicie porzucić z obawy o podwaŜenie wizerunku wodza jako za-
sadniczego źródła władzy niezaleŜnego od starych elit.
Partia i jej bojownicy byli potęŜną siłą dla kontynuowania radyka-
lizacji. śaden reŜim nie był autentycznie faszystowski bez ruchu spo-
łecznego, który pomógł mu zdobyć władzę, zmonopolizował aktyw-
ność polityczną i odgrywał wraz ze swoimi równoległymi instytucjami
zasadniczą rolę w Ŝyciu publicznym po zdobyciu władzy. Widzieliśmy
juŜ, jak powaŜne problemy mogła partia stwarzać liderowi. Jej okale-
czeni w walce bojownicy pragnęli natychmiastowej nagrody — posad,
władzy, pieniędzy — co zakłócało niezbęną przywódcy współpracę
z establishmentem. Starzy partyjni towarzysze łatwo mogli zamienić
się w rywali, jeśli wódz zacząłby się wahać.
śaden przywódca faszystowski, nawet Hitler, nie uniknął kłopotów
z własną partią, o czym się przekonaliśmy w poprzednim rozdziale.
Musiał twardą ręką utrzymywać posłuszeństwo, ale nie mógł się jej
pozbyć, gdyŜ to ona stanowiła główną broń w nieustającej walce o su-
premację, toczonej ze starymi elitami. Hitler rozwiązał swoje konflikty
z partią nazistowską z charakterystyczną szybkością i brutalnością —
ale nie moŜna sobie wyobrazić, aby nawet on zrobił to bez stresu albo
Ŝe cały czas w pełni wszystko kontrolował.
Mussolini takŜe nie był niechętny przelewowi krwi, jak pokazało
zabicie braci Rossellich czy Matteottiego. Ale swoich niezdyscyplino-
wanych partyjnych pomocników odwaŜył się zabić dopiero pod oku-
pacją niemiecką w roku 194422. Czasami im ustępował (na przykład
zrezygnował z paktu z socjalistami, cztery miesiące po głośnej debacie
partyjnej, w listopadzie 1922 roku, oraz kiedy w styczniu 1925 roku
przyjął władzę dyktatorską). Często próbował skanalizować opozy-
cję, jak wtedy gdy mianował Farinacciego sekretarzem partii w roku
1925 czy kiedy wykorzystał energię innego potęŜnego rasa, Italo Balbo,
w siłach powietrznych i w afrykańskim imperium.
Dfuga perspektywa: radykalizacja czy entropia?
199
Nie inaczej niŜ Mussolini w swoim wczesnym okresie zgody na le-
seferyzm z Alberto De Stefanim, Hitler mianował pierwszym mini-
strem finansów konserwatystę grafa Lutza Schwerin von Krosigk23. Na
pewien czas Hitler pozostawił politykę zagraniczną w rękach zawo-
dowych dyplomatów (z arystokratą Constantinem von Neurathem ja-
ko ministrem spraw zagranicznych), a armię w rękach zawodowych Ŝoł-
nierzy. Ale ochota, by ograniczyć państwo normatywne i rozwinąć pre-
rogatywne, była u Hitlera o wiele silniejsza niŜ u Mussoliniego. Hitler —
nie ograniczony niczym wódz partii, wykorzystywał jej dąŜenie do
radykalizacji, by budować własną wielkość i przeciwko starym elitom
i rzadko (po przykładnej rzezi w czerwcu 1934) musiał się ograniczać.
Wbrew wojennej propagandzie i trwałemu wizerunkowi w opinii pu-
blicznej nazistowskie Niemcy nie były cicho warkoczącą, dobrze naoli-
wioną maszynerią. Hitler pozwalał agendom partyjnym na rywalizację
z bardziej tradycyjnymi urzędami państwowymi i mianował lojalnych
współpracowników na stanowiska o podobnych kompetencjach i zada-
niach, co podjudzało ich do wzajemnej rywalizacji. Wynikająca z tego
„feudalna"24 walka o supremację wewnątrz partii i między partią a pań-
stwem szokowała tych Niemców, którzy byli dumni z tradycyjnie świet-
nie wyszkolonej i niezaleŜnej słuŜby cywilnej w ich kraju. Fritz-Dietlof
hrabia von der Schulenburg, młody pruski urzędnik początkowo zauro-
czony nazizmem, narzekał w roku 1937, Ŝe „dawniej zjednoczona wła-
dza państwowa została rozbita między liczne oddzielne ośrodki: partia
i organizacje profesjonalne pracują w tej samej przestrzeni i zachodzą
na siebie bez jasnego podziału odpowiedzialności" Bał się „końca praw-
dziwej słuŜby cywilnej i pojawienia się słuŜalczej biurokracji"25.
W poprzednim rozdziale widzieliśmy, jak nie znający umiaru rozle-
niwiony Hitler spędzał tak niewiele czasu na pracy w rządzie, jak to tyl-
ko było moŜliwe, przynajmniej do wybuchu wojny. W przemówieniach
i podczas uroczystości przedstawiał swoje wizje i źródła nienawiści
i pozwalał swoim ambitnym podwładnym szukać najbardziej radykal-
nych sposobów do ich realizacji w darwinowskim wyścigu o zaintere-
sowanie i nagrodę. Jego podwładni, w pełni świadomi fanatycznych
poglądów Hitlera, „pracowali dla Fiihrera"26, który musiał jedynie od-
grywać między nimi rolę arbitra. Mussolini inaczej niŜ Hitler oddawał
200
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
się z mozołem pracy rządowej, nie dzielił się władzą i pozostawał po-
dejrzliwy wobec rywalizujących współpracowników — taki styl rządze-
nia owocował bardziej inercją niŜ radykalizacja.
Najbardziej czytelnym impulsem ku radykalizacji była wojna. Wła-
ściwie powinniśmy powiedzieć, Ŝe wojna grała pokrętną rolę w faszy-
stowskich reŜimach. Wczesne ruchy faszystowskie były zakorzenione
w egzaltacji przemocy wyostrzonej przez pierwszą wojnę światową,
a prowadzenie wojny okazywało się najistotniejsze dla spójności, zdy-
scyplinowania i pobudzenia energii faszystowskich reŜimów. Raz wy-
wołana wojna generowała zarówno potrzebę zastosowania kolejnych
ekstremalnych środków, jak i potrzebę społecznego dla nich popar-
cia. Wydaje się, Ŝe ogólną zasadą było to, iŜ wojna jest nieodzowna do
utrzymania faszystowskiej potęgi na odpowiednim poziomie (i, jak juŜ
wiemy, przyczyną jego upadku).
Wydaje się jasne, Ŝe tak Hitler, jak i Mussolini świadomie wybrali
wojnę jako krok niezbędny w realizacji pełnego potencjału ich reŜimów.
Chcieli wykorzystać wojnę do wewnętrznego wzmocnienia społeczeń-
stwa, jak i do zdobycia przestrzeni Ŝyciowej. Hitler powiedział Goebel-
sowi: „Wojna [...] daje nam moŜliwość rozwiązania całej serii proble-
mów, których nigdy nie rozwiązalibyśmy w normalnych czasach"27.
Hitler świadomie szukał konfrontacji. Czy chciał wojny? A. J. P. Tay-
lor twierdził w roku 1962, Ŝe Hitler wpadł w wojnę, której nie chciał we
wrześniu 1939 roku, oraz Ŝe to brytyjski premier podjął fatalną decyzję,
przyczyniając się do wojny przez rozciągnięcie gwarancji militarnych
dla Polski w marcu 1939 roku28. Rewizjonizm Taylora był uŜyteczny,
poniewaŜ zmusił do bliŜszego zapoznania się z archiwami. Najbardziej
przekonującą konkluzją jest jednak pogląd, Ŝe o ile moŜe rzeczywi-
ście Hitler nie chciał długiej wojny na wyczerpanie, toczonej na dwóch
frontach, co ostatecznie się stało, o tyle prawdopodobnie chciał zwy-
cięskiej, lokalnej i krótkiej wojny z Polską — a przynajmniej wywołania
powszechnego wraŜenia, Ŝe osiąga, co chce przez demonstrację siły.
KaŜdy muskuł nazistowskiego reŜimu został nastawiony na materialne
i psychologiczne przygotowanie Niemiec do wojny, a niewykorzysta-
nie tych sił prędzej lub później wywołałoby prawdopodobnie fatalną
w skutkach utratę wiarygodności.
Dtuga perspektywa: radykalizacja czy entropia?
201
Mussolini równie otwarcie zmierzał do wojny. „Kiedy Hiszpania
się skończy, pomyślę o czymś nowym" powiedział swemu zięciowi
i ministrowi spraw zagranicznych Galeazzo Ciano. „Charakter narodu
włoskiego musi zostać uformowany w walce"29. UwaŜał wojnę za je-
dyne źródło ludzkiego postępu. „Wojna jest dla męŜczyzn tym, czym
macierzyństwo dla kobiet"30.
W sierpniu 1923 roku, niecały rok po tym, jak objął urząd premiera,
w związku z incydentem na Korfu Mussolini pozwolił zadebiutować
swojej polityce zagranicznej spektakularnym przykładem faszystow-
skiej brawury. Kiedy włoski generał i inni członkowie komisji, która
starała się zorganizować rozmowy w sprawie granicy między Albanią
i Grecją, zostali zamordowani, zapewne przez greckich bandytów,
Mussolini wystosował do rządu greckiego list z niebotycznymi Ŝąda-
niami. Kiedy władze greckie się wahały, siły włoskie zbombardowały,
a następnie zaczęły okupować wyspę Korfu.
Duce rozpoczął przygotowania do inwazji na Etiopię w latach 1933-
-1934. Ta brzemienna w skutki decyzja — nieodwołalnie pchnęła go
w stronę sojuszu z Hitlerem przeciwko Francji i Wielkiej Brytanii —
wyrastała tak z potrzeby odrodzenia faszystowskiego dynamizmu,
jak i z tradycyjnych nacjonalistyczno-imperialnych marzeń i zemsty
za poraŜkę Włoch w Etiopii w 1896 roku pod Adua. Na początku lat
trzydziestych włoski reŜim faszystowski stanął w obliczu kryzysu toŜ-
samości. Był u władzy od dziesięciu łat. „Czarne koszule" popadały
w coraz większe samozadowolenie, a szeregi partyjne były otwarte ze
wszystkich stron. Wielu młodych ludzi osiągało pełnoletność, nie zna-
jąc heroicznych początków faszyzmu — traktowało faszystów wyłącz-
nie jako wygodnych karierowiczów.
Później, kiedy zbliŜała się wojna w Europie, mimo Ŝe Mussolini (ina-
czej niŜ Hitler) ewidentnie chciał negocjacji dla rozwiązania kryzysu
w Czechach w 1938 roku i w sierpniu w Polsce w 1939, nie mógł zawsze
stać z boku. Gdy Niemcy stanęły u progu ostatecznego zwycięstwa, 10
czerwca 1940 roku ruszył na wojnę przeciwko Francji, mimo kiepskie-
go stanu swoich sił zbrojnych. Prawdopodobnie podzielał przekona-
nie niektórych swoich podwładnych, Ŝe wojna odbuduje pierwotnego
ducha faszyzmu31, mógł równieŜ sądzić, Ŝe pomoŜe mu ona wzmocnić
202
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
kontrolę. Ponad wszystko jednak zbyt długo głosił pochwałę Ŝołnier-
skich cnót, aby pozostawać na uboczu bez naraŜania się na śmieszność,
i to w obliczu wyraźnie łatwego zwycięstwa32. Ataki Mussoliniego na
Albanię i Grecję jesienią 1940 roku były takŜe konieczne z powodów
prestiŜowych, dla podtrzymania fikcji, Ŝe prowadził własną „równole-
głą" wojnę do wojny Hitlera. W Ŝadną z tych kampanii nie wpleciono
istotnych powodów ani ekonomicznych, ani strategicznych.
Nawet nieradykalne reŜimy autorytarne gloryfikują militaryzm.
Mimo całego pragnienia, by nie włączać się w wojnę, Franco skorzystał
z okazji, jaką dawała mu poraŜka Francji w roku 1940, i zdecydował się
na okupację Tangeru, jak wcześniej widzieliśmy. We frankistowskiej
Hiszpanii parady wojskowe były główną częścią publicznego rytuału.
Pokonana Francja pod bohaterem z pierwszej wojny światowej mar-
szałkiem Petainem, kierującym reŜimem Vichy, włoŜyła sporo energii
w wojskową pompę i patriotyczną oprawę. Nigdy nie zaprzestano pro-
sić nazistowskich władz okupacyjnych o zgodę na to, aby mała armia
Vichy grała większą rolę w obronie ziemi francuskiej przed inwazją
aliantów33. Nawet pacyfistyczny dyktator portugalski, Salazar, nie mógł
zaniedbać afrykańskiego imperium, które dostarczało wsparcia emo-
cjonalnego i ekonomicznego jego autorytarnemu państwu.
Istnieje jednak róŜnica między gloryfikacją militaryzmu przez auto-
rytarne dyktatury a emocjonalnym przywiązaniem reŜimów faszystow-
skich do wojny. Dyktatury autorytarne wykorzystują wojskową pompę,
ale właściwie niechętnie podejmują walkę, aby w ten sposób podeprzeć
reŜim i zachować status quo. ReŜimy faszystowskie nie mogły prze-
trwać bez aktywnego zdobywania nowych terytoriów dla swojej „ra-
sy" — Lebensraum, spazio vitale — i świadomie wybierały wojnę agre-
sywną, aby to osiągnąć, najwyraźniej w ten sposób nakręcając spręŜynę
we własnym narodzie, aby nieustannie podnosić napięcie.
Faszystowska radykalizacja nie była tylko rządem wojennym. Oczy-
wiście prowadzenie wojny radykalizuje wszystkie reŜimy, nie tylko fa-
szystowskie. Wszystkie państwa domagają się w czasie wojny więcej od
swych obywateli, a obywatele — jeśli tylko wierzą, Ŝe wojna jest uspra-
wiedliwiona — stają się bardziej ochoczy do składania szczególnych
ofiar na rzecz wspólnoty, a nawet do rezygnacji z niektórych swobód.
Dtuga perspektywa: radykalizacja czy entropia?
203
Kiedy wróg jest u bram, wydaje się, Ŝe szerszy zakres władzy państwa
jest usprawiedliwiony. W czasie drugiej wojny światowej obywatele kra-
jów demokratycznych akceptowali nie tylko poświęcenie materialne, jak
racjonowanie dóbr i pobór do wojska, ale takŜe duŜe ograniczenie wol-
ności, na przykład wprowadzenie cenzury. W Stanach Zjednoczonych
w czasie zimnej wojny istniał trwały trend do ponownego ograniczenia
wolności, aby w ten sposób zwycięŜyć komunistycznego wroga.
Rządy wojenne faszystów nie są tym samym co demokratyczna go-
towość i czasowe ograniczenia wolności. W reŜimach faszystowskich
w czasie wojny fanatyczna mniejszość w partii czy ruchu moŜe sobie
przyznać prawo do wyraŜania entuzjazmu daleko wykraczającego poza
racjonalnie skalkulowany interes. W ten sposób wracamy do pomysłu
Hannah Arendt, Ŝe reŜimy faszystowskie budowane były na rozdrob-
nieniu swoich społeczeństw i zatomizowaniu swoich populacji. Arendt
była bardzo ostro krytykowana za potraktowanie atomizacji jako wa-
runku koniecznego i wstępnego dla sukcesu nazistów34. Ale jej praca
Origins of Totalitarianism, chociaŜ osadzona w warunkach historycz-
nych, bardziej jest filozoficzną medytacją nad ostateczną radykaliza-
cja faszyzmu niŜ historią jego pochodzenia. Nawet jeśli rozdrobnienie
i atomizacja społeczeństwa słabo wyjaśniają procesy zakorzeniania się
faszyzmu i sięgania przez niego po władzę, rozdrobnienie i atomizacja
rządu były charakterystyczne dla ostatniej fazy faszyzmu, dla procesu
radykalizacji. Na nowo podbitych terytoriach zwykli urzędnicy cywil-
ni, agenci państwa normatywnego, zostali zastąpieni przez partyjnych
radykałów, agentów państwa prerogatywnego. Zwykłe procedury biu-
rokratyczne ustąpiły miejsca dzikiej nieuporządkowanej improwizacji
niedoświadczonych działaczy partyjnych, ufnych w fałszywie definio-
waną rolę władzy nad ludnością podbitą.
Próba wyjaśnienia Holocaustu
Najdalej idącym skutkiem faszystowskiej radykalizacji było mor-
dowanie śydów przez nazistów. śadne zwykłe tłumaczenie nie jest
w stanie usprawiedliwić Holocaustu, ale najbardziej przekonujące wy-
204
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
jaśnienia mają dwie właściwości. Po pierwsze biorą pod uwagę nie tylko
obsesyjną nienawiść Hitlera do śydów, ale takŜe tysięcy jego podwład-
nych, których udział w coraz okrutniejszych akcjach przeciwko śydom
umoŜliwił działanie całego mechanizmu. Bez nich mordercze fantazje
Hitlera pozostałyby tylko fantazjami.
Druga właściwość to zrozumienie, Ŝe Holocaust rozwijał się krok po
kroku, od akcji drobniejszych do najbardziej haniebnych35. Większość
uczonych akceptuje dzisiaj pogląd, Ŝe nazistowska zbrodnia na śydach
rozwijała się stopniowo. Nie narastała całkowicie z agresywnej lokalnej
przemocy ludowych pogromów i nie całkowicie z odgórnej morderczej
polityki państwa. Oba impulsy zazębiały się i rozkręcały spiralę w spo-
sób odpowiadający funkcjonowaniu państwa dualistycznego. Lokalne
wybuchy ruchu samoobrony obywatelskiej zorganizowane przez par-
tyjnych działaczy były pobudzane przez język nazistowskich liderów
i klimat tolerancji wobec przemocy, którą rozpętali. Nazistowskie pań-
stwo z kolei stale kanalizowało niezdyscyplinowane inicjatywy działa-
czy partyjnych w oficjalne działania w zdyscyplinowanej formie.
Pierwszą fazą była segregacja: naznaczenie wrogów wewnętrznych,
oddzielenie ich od narodu i ograniczenie ich praw obywatelskich. To
zaczęło się wiosną 1933 roku w postaci akcji ulicznych przeprowa-
dzanych przez bojówki partyjne, tak zwana rewolucja oddolna, która
nastąpiła natychmiast po objęciu urzędu przez Hitlera. Nowy reŜim
próbował skanalizować i kontrolować te chaotyczne incydenty ozna-
czania i demolowania Ŝydowskich sklepów za pomocą oficjalnego jed-
nodniowego bojkotu wyznaczonego na 1 kwietnia 1933 roku. Ustawy
norymberskie z 15 września 1935 roku zakazujące mieszanych mał-
Ŝeństw i pozbawiające śydów obywatelstwa, wyniosły segregację na
poziom polityki państwowej36. Teraz nastąpiła przerwa, częściowo
podyktowana pragnieniem reŜimu przedstawienia siebie w lepszym
świetle w czasie olimpiady berlińskiej w roku 1936.
Kiedy przemoc na ulicach wybuchła ponownie, w listopadzie 1938
roku w czasie wywołanej przez Goebbelsa Kristallnacht („nocy kryszta-
łowej"37, podczas której palono synagogi i demolowano sklepy naleŜące
do śydów, inne władze nazistowskie próbowały skanalizować tę obywa-
telską akcję w bardziej zorganizowaną państwową politykę „aryzacji"
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
205
Ŝydowskiego biznesu. „Mam dość tych demonstracji" narzekał Goering
w dwa dni po Kristallnacht. „To nie śydów zaboli, ale mnie, jako osta-
tecznie odpowiedzialnego za koordynowanie gospodarki niemieckiej
[...] Firmy ubezpieczeniowe wypłacą odszkodowania za zniszczenia,
które nawet nie dotkną śydów; i co więcej, zniszczone mienie pochodzi
z dóbr konsumenckich naleŜących do narodu [...] Zebraliśmy się nie
po to, by rozprawiać, ale podjąć decyzję [...] o wyeliminowaniu śydów
z gospodarki niemieckiej"38. Punktem kulminacyjnym segregacji była
akcja oznakowania śydów. Najpierw w okupowanej Polsce pod koniec
roku 1939, a następnie w Rzeszy w sierpniu 1941 roku wszyscy śydzi
musieli nosić naszytą na piersi na odzieŜy wierzchniej Ŝółtą gwiazdę
Dawida. Wówczas jednak druga faza — wypędzanie — juŜ trwała.
Polityka wypędzania została zapoczątkowana w mieszance wyzwa-
nia i moŜliwości, jaką stworzyła aneksja Austrii w marcu 1938 roku. To
wydarzenie zwiększyło liczbę śydów w Rzeszy, ale równocześnie dało
nazistom więcej swobody w bezwzględnym rozprawieniu się z nimi.
Oficer SS Adolf Eichmann opracował w Wiedniu system, w którym
zamoŜni śydzi terroryzowani przez nazistowskich bandytów mogli do-
brze zapłacić za zgodę na wyjazd, dostarczając w ten sposób funduszy
do zorganizowania wyrzucenia wszystkich pozostałych.
Niemiecki podbój zachodniej części Polski we wrześniu 1939 roku
spowodował napływ w granice Rzeszy kolejnych milionów śydów i jesz-
cze większą swobodę w postępowaniu z nimi. Wymordowanie ogrom-
nej liczby męŜczyzn z polskiej i Ŝydowskiej elity przez specjalne od-
działy zmilitaryzowane — Einsatzgruppen — było integralną częścią
polskiej kampanii, ale dla populacji Ŝydowskiej w ogóle pozbycie się ich
stało się celem ostatecznym.
Kłopoty narastały jednak, kiedy poszczególni nazistowscy satrapo-
wie starali się wygnać swoich śydów na terytorium zarządzane przez
innego satrapę. Wielu nazistowskich przywódców uwaŜało okupowane
terytorium byłej Polski za idealne miejsce dla wyrzucanych śydów, ale
gubernator tych ziem, Hans Frank, pragnął, aby jego terytorium stało
się „modelową kolonią" w wyniku wydalenia polskich śydów dalej na
wschód. To Frank właśnie wygrał wyścig do ucha Hitlera i powstrzymał
przesiedlanie niemieckich śydów do Polski39.
206
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
Sytuację jeszcze bardziej skomplikował plan Himmlera przesiedlenia
około 500 tysięcy etnicznych Niemców ze wschodniej Europy i północ-
nych Włoch na ziemie opuszczone po wygnaniu śydów i Polaków40. Ta
„gra w domino" polegająca na zazębiających się ruchach ludnościo-
wych, wkrótce wywołała „korek uliczny" który część nazistowskich
planistów wiosną i latem 1940 roku postanowiła rozładować, wysyłając
europejskich śydów do francuskiej kolonii na Madagaskar41.
Naziści mieli ponownie nadzieję na wygnanie śydów po inwazji na
Związek Radziecki w czerwcu 1941 roku. ChociaŜ przewidywany szyb-
ki podbój radzieckiego terytorium sprawiłby, Ŝe w ręce nazistów wpa-
dłyby kolejne miliony śydów, zarazem otworzyłby bezkresne tereny
rosyjskie w głębi kraju, na które moŜna by ich przesiedlić. Te nadzieje
sprawiły, Ŝe do końca 1941 roku wypędzenie pozostawało oficjalnym
nazistowskim rozwiązaniem „Ŝydowskiego problemu".
Dokładne badania okupacji nazistowskiej w Polsce i Związku Ra-
dzieckim między wrześniem 1939 roku a końcem roku 1941 pokazują
jednak zaskakująco duŜą liczbę róŜnych rozwiązań i lokalnych odmian
traktowania śydów przez lokalną administrację nazistowską. Pozosta-
wiona sama sobie w rozwiązywaniu nieoczekiwanie powaŜnych pro-
blemów związanych z bezpieczeństwem, zaopatrzeniem, własnością
gruntów i epidemiami, eksperymentowała z róŜnymi lokalnymi pomy-
słami — zamykaniem w gettach, kierowaniem do przymusowej pracy
i przesiedlaniem42. W nowo okupowanych krajach bałtyckich oraz we
wschodniej Polsce nazistowscy administratorzy (oczywiście pewni ber-
lińskiej akceptacji) przekroczyli granicę między zabijaniem Ŝydowskich
męŜczyzn z powodów „bezpieczeństwa" a masowym mordowaniem
całej Ŝydowskiej populacji, włączając w to dzieci i kobiety, juŜ w sierp-
niu, wrześniu 1941 roku, najwyraźniej z lokalnej inicjatywy43. Widziane
z tej perspektywy słynne spotkanie wysokich rangą liderów nazistow-
skich pod przewodnictwem zastępcy Himmlera, Reinharda Heydricha
z 20 stycznia 1942 roku (konferencja w Wannsee), wygląda bardziej na
kolejny etap koordynacji w skali państwa lokalnych inicjatyw niŜ na
zainicjowanie „z góry" nowej polityki.
To kiedy dokładnie i dlaczego stara polityka wypędzania, uzupeł-
niana mordowaniem męŜczyzn pochodzenia Ŝydowskiego z powodów
Dtuga perspektywa: radykalizacja czy entropia?
207
„bezpieczeństwa" została w Europie Wschodniej zastąpiona przez nazi-
stowskiego okupanta polityką totalnej eksterminacji wszystkich śydów,
w tym kobiet i dzieci, pozostaje jednym z najgoręcej dyskutowanych
problemów w wyjaśnianiu Holocaustu. Nie jest nawet pewne, czy w tej
kwestii powinniśmy skupić się na Hitlerze czy na jego bezpośrednich
podwładnych. Jeśli skupilibyśmy się na Hitlerze, to brak jakichkolwiek
śladów osobistego rozkazu Fiihrera ostatecznego wyniszczenia spra-
wia kłopoty „intencjonalistom" prawdopodobnie niepotrzebnie. śaden
z powaŜnych badaczy nie wątpi w odpowiedzialność Hitlera44. Bez-
graniczna nienawiść Hitlera do śydów była powszechnie znana, a on
sam regularnie był informowany, co się dzieje45. Lokalni administrato-
rzy wiedzieli, Ŝe będzie ich „krył" w wypadku podjęcia działań ekstre-
malnych. Jest prawdopodobne, Ŝe wydał ustne polecenia jesienią 1941
roku w odpowiedzi na toczącą się kampanię przeciwko Związkowi Ra-
dzieckiemu: albo w euforii po pierwszych postępach46, albo, co bardziej
prawdopodobne, w złości po nieudanym szturmie na Moskwę przed
zimą i niepowodzeniu Blitzkriegu, od którego zaleŜało powodzenie
całej operacji47. Najnowsza prawdopodobna teoria lokalizuje rozkaz
Hitlera w tajnym wystąpieniu przed wysokimi urzędnikami partyjnymi
z 12 grudnia 1941 roku w reakcji na wejście Stanów Zjednoczonych do
wojny i tym samym przekształcenie jej w prawdziwie światowy konflikt.
W takiej sytuacji Hitler mógł czuć, Ŝe wypełnia się jego groźba wypo-
wiedziana 30 stycznia 1939 roku, Ŝe jeśli wojna przerodzi się w wojnę
światową, to winni tego będą śydzi i oni za to zapłacą (Hitler wierzył,
Ŝe to śydzi kontrolują politykę Ameryki)48.
Jeśli przesuniemy naszą uwagę na administrację w terenie, zoba-
czymy, jak jej część latem 1941 roku zdąŜyła juŜ przekroczyć granicę
między selektywnym zabijaniem dorosłych męŜczyzn a totalną ekster-
minacją całej populacji Ŝydowskiej. Nie byłoby to moŜliwe bez rozpo-
wszechnionej morderczej nienawiści do śydów, w tym jednym punkcie
naleŜy przyznać rację głośnej i kontrowersyjnej pracy Daniela Gold-
hagena Gorliwi kaci Hitlera. Ale istnienie rozpowszechnionej mor-
derczej nienawiści do śydów nie mówi nam, dlaczego granica została
przekroczona w określonym miejscu i o określonym czasie, a nie kiedy
indziej i gdzie indziej. Najbardziej przekonujące studia przedstawiają
208
Dtuga perspektywa: radykalizacja czy entropia?
dynamiczny proces „kumulującej się radykalizacji" w którym problem
się zwielokrotnił, napięcie urosło, zahamowania zniknęły, za to znale-
ziono usprawiedliwienie.
Dwa procesy pomagają wyjaśnić, w jaki sposób uzyskano gotowość
do zabijania śydów, w tym kobiet i dzieci. Pierwszy to seria „prób gene-
ralnych" które pozwoliły pozbyć się zahamowań i dostarczyły wyćwi-
czonego personelu odpornego na wszystko. Najpierw była eutanazja
nieuleczalnie chorych i upośledzonych Niemców, która zaczęła się tego
dnia, w którym rozpoczęła się druga wojna światowa. Nazistowska teo-
ria eugeniczna od dawna dostarczała rasistowskiego usprawiedliwienia
do pozbywania się ludzi „gorszej jakości". Wojna dostarczała ogólnego
usprawiedliwienia do pozbycia się „darmozjadów" wobec braków w za-
opatrzeniu. W wyniku programu „T4" zabito ponad 70 tysięcy ludzi
między wrześniem 1939 roku a rokiem 1941, kiedy w odpowiedzi na
protesty rodzin ofiar i katolickiego kleru sprawę pozostawiono w gestii
lokalnych władz49. Niektórzy z ekspertów doświadczeni w tym pro-
gramie zostali przeniesieni na tereny okupowane na Wschodzie, gdzie
uŜywali swoich technik do masowego zabijania śydów. Tym razem
sprzeciwów było mniej.
Kolejną „próbą generalną" była praca Einsatzgruppen, oddziałów
interwencyjnych przeznaczonych specjalnie do mordowania politycz-
nych i kulturalnych elit na terenach okupowanych. W polskiej kampanii
wrześniowej 1939 roku Einsatzgruppen pomogły zlikwidować polską
inteligencję i wysokiej rangi urzędników cywilnych, wywołując nawet
pewną opozycję w dowództwie armii. W kampanii radzieckiej Einsatz-
gruppen uzyskały cieszący się złą sławą „rozkaz w sprawie komisarzy"
zabijania członków partii komunistycznej, przywódców Ŝydowskich (co
w oczach nazistowskich było tym samym) oraz Romów. Tym razem ar-
mia nie podniosła Ŝadnych sprzeciwów50. Einsatzgruppen grały potem
główną rolę, chociaŜ absolutnie nie były odosobnione, w masowym
zabijaniu Ŝydowskich kobiet i dzieci, które rozpoczęło się na niektórych
okupowanych terenach jesienią 1941 roku.
Trzecią próbą generalną była likwidacja milionów jeńców radziec-
kich. To na 600 spośród nich nazistowskie władze okupacyjne prze-
testowały po raz pierwszy „skuteczność" owadobójczego środka cy-
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia? 209
klon-B, 3 września 1941 roku w Auschwitz51. Jednak większość radziec-
kich jeńców zmarła wyczerpana pracą albo z głodu.
Drugi rodzaj procesu, który pomógł przygotować „wolę zabijania"
obejmuje zatory, nadzwyczajne wypadki i kryzysy, za których sprawą
śydzi stali się ponoć nieznośnym cięŜarem dla administratorów pod-
bitych obszarów. Największą przeszkodą był fakt, Ŝe nie udało się zająć
Moskwy, co uniemoŜliwiło wydalenie wszystkich śydów z podbitej Eu-
ropy Wschodniej daleko w głąb terytorium Związku Radzieckiego. Po-
waŜną sprawą stał się brak Ŝywności dla niemieckich sił inwazyjnych.
Niemieccy planiści wojskowi zdecydowali się karmić siły inwazyjne
zasobami z podbitych terenów, mając przy tym pełną świadomość, Ŝe
dla ludności lokalnej oznacza to głód. Kiedy lokalne zasoby okazały się
mniejsze od oczekiwanych, zaczęło się poszukiwanie „darmozjadów"
W pokrętnych umysłach nazistowskich administratorów śydzi i Cy-
ganie stanowili takŜe zagroŜenie dla bezpieczeństwa sił niemieckich.
Kolejną sytuacją nadzwyczajną stało się przybycie całych pociągów
z etnicznymi Niemcami oczekującymi na przesiedlenie, dla których
naleŜało przygotować miejsce.
Stając w obliczu tych piętrzących się problemów, nazistowscy ad-
ministratorzy wprowadzili w Ŝycie serię „rozwiązań pośrednich"52.
Jednym z nich były getta, ale te okazały się wylęgarnią chorób zakaź-
nych (obsesja schludnych nazistów), a takŜe obciąŜeniem dla budŜetu.
Próba uczynienia z getta warsztatu pracującego na rzecz niemieckiej
produkcji wojennej niczego nie dała z wyjątkiem jeszcze jednej katego-
rii „darmozjadów" ludzi niezdolnych do pracy. Innym „rozwiązaniem
pośrednim" był poroniony plan, juŜ wcześniej wspomniany, przesie-
dlenia wszystkich europejskich śydów do odległego kraju, takiego jak
Madagaskar, do wschodniej Afryki, albo w głąb Rosji. Niepowodzenie
wszystkich „rozwiązań pośrednich" pomogło otworzyć drogę dla „osta-
tecznego rozwiązania": eksterminacji.
Pierwszych masowych egzekucji dokonywano przy uŜyciu karabi-
nów maszynowych, a więc powoli, powodując mnóstwo zamieszania,
i w sposób stresujący dla zabójców (chociaŜ wielu przyzwyczaiło się
do tego). Poszukiwania bardziej wydajnych technik zabijania dopro-
wadziły do uŜywania specjalnie przygotowanych cięŜarówek, Gaswa-
I
210
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
gen, w których wykorzystywano spaliny. Pomysłu dostarczały naczepy,
w których w Polsce w roku 1940 zagazowywano chorych umysłowo
tlenkiem węgla. Jesienią 1941 roku 30 takich samochodów zostało
skonstruowanych dla masowej likwidacji populacji śydów w okupo-
wanej Rosji53. Jeszcze szybsza technologia została wprowadzona wio-
sną 1942 roku, kiedy stałe instalacje do zabijania zostały zbudowane
w sześciu obozach na terytorium byłej Polski. W większości z nich
nadal wykorzystywano tlenek węgla, ale w niektórych, szczególnie
w Auschwitz, uŜywano szybciej działającego i łatwiejszego w stoso-
waniu cyklonu-B. W tych fabrykach śmierci ostatecznie zginęło 60
procent śydów zamordowanych przez nazistów w drugiej wojnie świa-
towej.
Nowe centra uprzemysłowionego zabijania zostały pobudowane
poza zasięgiem niemieckiego państwa normatywnego i niemieckie-
go prawa. Dwa (Auschwitz i Chełmno) znajdowały się na terytorium
zabranym Polsce po roku 1939, a cztery dalsze (Treblinka, Sobibór,
Majdanek i BełŜec) znalazły się na terenach byłej Polski, znanych jako
Generalne Gubernatorstwo54. Władzą dzielili się przedstawiciele sił
zbrojnych z urzędnikami cywilnymi w większości wywodzącymi się
z działaczy partyjnych.
Na zajętych terenach Polski i Związku Radzieckiego organizacje
równoległe, jak te, które przejmowały ziemie do dalszej redystrybucji
na rzecz niemieckich chłopów (Rasse- und Siedlungshauptamt), miały
więcej wolności niŜ w Rzeszy. SS załoŜyło własne imperium gospodar-
cze, w którym państwo normatywne nie odgrywało Ŝadnej roli55. Na tej
ziemi niczyjej zarówno regulacje biurokratyczne, jak i zasady moral-
ne znalazły się na marginesie, a jedynym kryterium działania stały się
potrzeby rasy panów. Tradycyjna pogarda niemieckich nacjonalistów
wobec słowiańskich Untermenschen (podludzi) pogłębiała tylko klimat
aprobaty. W tym bezimiennym „niepaństwie" nazistowscy fanatycy
mieli wolną rękę w spełnianiu swoich najdzikszych fantazji na temat
czystości rasowej bez obawy o interwencje z odległego legalistycznego
państwa.
Podzielony system nazistowskiej administracji sprawił, Ŝe radyka-
łowie nie musieli przed nikim odpowiadać, a mogli wcielać w Ŝycie
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia? 211
najmroczniejsze pomysły. Fiihrer, stojąc ponad i poza państwem, go-
tów był wynagradzać inicjatywę w dŜungli nazistowskiej administracji
wschodnich terytoriów okupowanych.
MoŜemy odrzucić wszelkie poglądy, Ŝe reŜim nazistowski mordo-
wał śydów, aby zadośćuczynić niemieckiej opinii publicznej. WłoŜono
wiele wysiłków, aby ukryć owe działania przed narodem niemieckim
i przed zagranicznymi obserwatorami. W dokumentach oficjalnych
odpowiedzialne władze referowały owo zabijanie za pomocą eufemi-
zmów takich jak Sonderbehandlung („specjalne traktowanie") i podej-
mowały zakrojone na sporą skalę operacje, aby zlikwidować wszelkie po
nich ślady, i to w czasie, kiedy brakowało i ludzi, i środków do walki56.
W tym samym czasie nie podjęto Ŝadnych szczególnych wysiłków, aby
ukryć te działania przed Ŝołnierzami niemieckimi na froncie wschod-
nim, a wielu z nich często wyznaczano do ich wspomagania. Niektó-
rzy Ŝołnierze i przedstawiciele władzy fotografowali masowe egzekucje
i wysyłali zdjęcia do domu, do rodzin czy narzeczonych57. Tysiące Ŝoł-
nierzy, urzędników cywilnych, techników stacjonujących na wschod-
nich terytoriach okupowanych było świadkami masowych mordów.
Jeszcze więcej słyszało o nich od uczestników tych zdarzeń. Wiedza
w Niemczech, Ŝe straszne rzeczy dzieją się z śydami na wschodzie,
była „dość rozpowszechniona"58. Tak długo, jak długo awanturnicze
akty wandalizmu, na przykład niszczenie wystaw sklepowych, pobicia
i mordy Kristallnacht nie działy się pod ich oknami, większość z Niem-
ców podchodziła do nich z dystansem, obojętnością czy strachem, Ŝe
sami zostaną zadenuncjowani, a cierpienia spowodowane bombardo-
waniami alianckimi likwidowały wszelkie obiekcje.
W końcu zradykalizowany nazizm stracił nawet swoją nacjonali-
styczną kotwicę. Kiedy Hitler przygotowywał własne samobójstwo
w kwietniu 1945 roku w berlińskim bunkrze, zapragnął pociągnąć za
sobą cały niemiecki naród w ostatnie szaleństwo. To po części była
cecha jego charakteru — kompromisowy pokój był dla niego tak samo
nie do pomyślenia jak dla aliantów. Ale stanowi to takŜe fundament
w obrębie samego reŜimu: nie iść do przodu oznaczało zginąć. Wszyst-
ko było lepsze od umiarkowania59.
212
Długa perspektywa: radykaiizacja czy entropia?
Włoska radykaiizacja:
wewnętrzny porządek, Etiopia, Salo
Nazistowskie Niemcy w swym ostatecznym paroksyzmie są jak do-
tąd jedynym przykładem faszystowskiej radykalizacji na szczytowym
poziomie. W faszyzmie włoskim takŜe moŜna zaobserwować pewne
oznaki sił, które pchały wszystkie faszyzmy w stronę skrajności.
Wcześniej w tym rozdziale widzieliśmy, jak Mussolini był rozdarty mię-
dzy radykalnymi Ŝyczeniami rasów i sąuadristi a własnymi preferencjami
dla porządku i państwa dominującego nad partią. Ale nie mógł uciec od
stworzonego przez siebie samego wizerunku aktywnego bohatera, i jego
język zabarwiony był rewolucyjną retoryką. Nie mógł całkowicie igno-
rować potrzeby swoich zwolenników do spełnienia się ani społecznego
oczekiwania zdecydowanych osiągnięć, które sam podsycał.
W latach trzydziestych, być moŜe z powodu wspomnianej juŜ chęci
odmłodzenia swych brzuchatych „czarnych koszul" być moŜe równieŜ
w celu odwrócenia uwagi narodu od miernych efektów gospodarczych
Włoch w okresie Wielkiego Kryzysu, Mussolini wszedł w okres radykali-
zacji. Po roku 1930 przybrał bardziej agresywny ton w polityce zagranicz-
nej, wzywając do zbrojeń i przewidując, Ŝe „wiek dwudziesty będzie wie-
kiem faszyzmu"60. W roku 1932 na powrót objął osobiście ministerstwo
spraw zagranicznych, a w 1933 ministerstwo wojny, marynarki i sił po-
wietrznych. Od 1934 roku w tajemnicy przygotowywał operacje wojenne
przeciwko Etiopii. Wykorzystując jako pretekst drobne zajście z grudnia
1934 roku w Wal-wal, na odległej pustyni w pobliŜu nieoznakowanej
granicy między Etiopią a Somali Włoskim (obecnie Erytrea), Mussolini
wysłał 3 października 1935 roku swoje wojska przeciwko Etiopii.
Po jednostronnej kampanii, która wymagała większych wysiłków ze
strony Włoch, niŜ przypuszczano, Mussolini mógł 9 maja 1936 roku
ogłosić zwycięstwo i ogłosić Wiktora Emanuela III cesarzem Etiopii.
Z balkonu swej kancelarii w Palazzo Venezia w Rzymie Mussolini na-
wiązał triumfalistyczny dialog z rozentuzjazmowanym tłumem:
Oficerowie, podoficerowie, Ŝołnierze wszystkich sił zbrojnych Państwa
w Afryce i we Włoszech, Czarne Koszule Rewolucji, Włosi i Włoszki w oj-
czyźnie i na całym świecie, słuchajcie!
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia? 213
Nasz błyszczący miecz przeciął wszystkie węzły i afrykańskie zwycięstwo
stanie się częścią historii naszej ojczyzny, całkowite i czyste, zwycięstwo,
0 którym marzyły i którego pragnęły legiony pokonane i legiony, które prze-
trwały [...]
Naród włoski stworzył imperium swoją krwią. UŜyźni je swoją pracą
1 obroni swoją siłą przed wszystkimi. Czy będziecie tego warci?
Tłum: Tak!61
Wojna etiopska dała partii faszystowskiej „nowy impuls"62. W kraju
była to takŜe okazja do zorganizowania mistrzowskiego przedstawienia
nacjonalistycznego: zbiórka złotych obrączek od Włoszek, począw-
szy od królowej Eleny, by wesprzeć finansowo kampanię. Oficjalnie do
Etiopii pojechała walczyć Faszystowska Milicja (MVSN). Obecność
partii w podbitym kraju była silna. Partyjni Federale dzielili władzę
z prefektem i dowódcą wojskowym i próbowali zmobilizować zarówno
osadników, jak i młodych Etiopczyków za pośrednictwem organiza-
cji młodzieŜowych i kulturalnych. Rządy kolonialne pozwalały nawet
na odrodzenie sąuadrismo, które w kraju dawno juŜ przestało istnieć.
W roku 1937 po próbie zabicia generała Grazianiego, generała-gu-
bernatora i wicekróla, aktywiści partyjni przez trzy dni terroryzowali
mieszkańców Addis Abeby, zabijając setki z nich63.
Podnieceniu i wysiłkowi wojennemu towarzyszyła „rewolucja kultu-
ralna" i „totalitarny skok" (svolta totalitaria) w kraju64. Inny partyjny ak-
tywista i sekretarz Achille Starace (1931-1939) prowadził kampanię na
rzecz ukształtowania faszystowskiego „nowego człowieka" przez ustano-
wienie „faszystowskiego obyczaju" „faszystowskiego języka" i rasowego
ustawodawstwa. „Reforma obyczajów" zmieniała pełne szacunku i for-
malne zwracanie się w trzeciej osobie {lei, pan), uŜywane przez dobrze
wychowanych mieszczan, na bardziej familiarny i poufały zwrot w drugiej
osobie {tu w liczbie pojedynczej, voi w liczbie mnogiej)65. Faszystowskie
pozdrowienie zastąpiło mieszczański uścisk dłoni. Urzędnicy cywilni zo-
stali ubrani w mundury, a armia zaczęła wyjątkowo wysoko podnosić nogi
w czasie marszu, co reŜim nazywał passo romano, aby uczynić jasnym, iŜ
nie jest to naśladowanie nazistowskiego kroku defiladowego.
Najbardziej rzucającym się krokiem w faszystowskiej radykalizacji
lat trzydziestych było ustawodawstwo dyskryminujące śydów. W lipcu
214
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
1938 roku „Manifest faszystowskiego rasizmu" zapowiadał nową poli-
tykę i wkrótce, we wrześniu i listopadzie, wprowadzono nowe przepisy
zabraniające międzyrasowych małŜeństw, podobnie jak nazistowskie
ustawy norymberskie, a takŜe wykluczające śydów ze słuŜby rządowej
i wolnych zawodów. Jeden na dwunastu profesorów uniwersyteckich
stracił pracę. Laureat Nagrody Nobla, fizyk Enrico Fermi, choć nie był
śydem, dobrowolnie postanowił wyjechać do Stanów Zjednoczonych,
poniewaŜ stracił wielu naukowych asystentów.
Zwykle uwaŜa się, Ŝe faszyści wprowadzili rasistowskie ustawodaw-
stwo za nazistami, aby przypodobać się Hitlerowi, wtedy kiedy włoska
polityka zagraniczna zawiązywała Oś*66. We Włoszech nie było raczej
antysemityzmu, a mała i stara społeczność Ŝydowska była wyjątkowo
dobrze zintegrowana. Jak widzieliśmy w rozdziale pierwszym, Musso-
lini miał zwolenników wśród śydów, w początkowym okresie nawet
blisko związanych. W roku 1933 został przez amerykańskich wydaw-
ców Ŝydowskiego pochodzenia wymieniony wśród „dwunastu najwięk-
szych chrześcijańskich orędowników" śydów na świecie67.
Przy bliŜszym zbadaniu moŜna znaleźć we Włoszech obszary, na
których dałoby się zauwaŜyć ślady rodzimego antysemityzmu. Polity-
ka rasowej dyskryminacji była juŜ tolerowana we włoskich koloniach.
Najpierw w Libii, a potem w Etiopii wojsko włoskie przyjęło taktykę
oddzielania nomadów od ich zwierząt, Ŝywności i wody. Masowo sto-
sowane internowanie wydaje się poprzedzać ich eliminację. W Etiopii
ustawy zabraniały mieszania ras (chociaŜ powszechnie się z tym ob-
noszono). Angelo del Boca uŜył nawet słowa „apartheid" na określenie
tego, co faszyzm próbował w Etiopii ustanowić68.
Kolejnym obszarem było dwuznaczne podejście Kościoła do śydów.
Trzeba przyznać, Ŝe biologiczny rasizm był obcy Kościołowi — Kościół
twierdził na przykład, Ŝe ktoś, kto przyjmie sakrament chrztu, nie moŜe
być uznawany za śyda bez względu na to, kim byli jego rodzice. PapieŜ
Pius XI rozwaŜał nawet potępienie nazistowskiego biologicznego rasi-
* Terminu „Oś" Mussolini uŜył po raz pierwszy 1 XI1936 r. w przemówieniu w Mediolanie,
po
podpisaniu przez Ciano w dniu 23 X1936 r. tajnego porozumienia w Berlinie. Wedtug
Mussolinie-
go linia Berlin-Rzym to „oś" wyznaczająca stosunki na kontynencie europejskim. Zob.
Leksykon
historii powszechnej 1900-1945, Poznań 1996, s. 322 (przyp. red. nauk.).
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?______________________________215
zmu w encyklice w roku 1939, w którym zmarł. Z drugiej strony język
naboŜeństwa wielkopiątkowego określał śydów jako „naród bogobój-
ców", którzy zabili Chrystusa. Kościelne publikacje przez szokująco
długi czas posługiwały się prymitywnymi formami antysemityzmu,
powielając w tym staroŜytne legendy o rytualnych morderstwach do-
konywanych przez śydów69. Kościół nie zgłaszał Ŝadnych zastrzeŜeń
do niebiologicznych form dyskryminacji śydów w krajach katolickich,
takich jak numerus clausus na uczelniach wyŜszych i ograniczenia
w aktywności gospodarczej70. Jeśli chodzi o faszystów świeckich, to
antysemici zawsze byli wśród nich obecni. Niektórym, jak Telesio In-
terlandiemu, udzielano szeroko łamów prasy partyjnej w połowie lat
trzydziestych, nawet jeszcze zanim powstała Oś.
Prawdą jest, Ŝe nowe ustawodawstwo było generalnie niepopularne
oraz Ŝe w okupowanej przez Włochy Chorwacji i południowo-wschod-
niej Francji władze włoskie wręcz chroniły śydów71. Kiedy Niemcy za-
częli deportować śydów z Włoch w roku 1943, nieliczni Włosi zde-
cydowali się wziąć w tym udział. Jednak poparcie dla nowego prawa
było wystarczające w roku 1938, aby całkiem stanowczo moŜna było je
stosować. Po roku 1938 reŜim Mussoliniego jak zwykle przycichł w tej
sprawie. Gdy we wrześniu 1939 roku rozpoczęła się wojna, Mussolini
poinformował Hitlera, Ŝe nie jest jeszcze gotowy. Kiedy w końcu przy-
stąpił do drugiej wojny światowej, w ostatnim moŜliwym momencie,
nie skorzystał ze zwycięstwa ani nie spotkał się z rosnącym entuzja-
zmem, na który liczył72. „Równoległa wojna" Mussoliniego po czerwcu
1942 roku miała pokazać, Ŝe jest równy Hitlerowi, a doprowadziła wy-
łącznie do poraŜek i upokorzenia, które zakończyły „uprzywilejowane
relacje z historią" faszyzmu i zerwały ostatnie więzy sympatii między
Włochami a Duce.
Niemcy takŜe przyjęli z niechęcią wieści, Ŝe rozpoczęła się dru-
ga wojna światowa. Sukcesy Hitlera naładowały ich jednak entuzja-
zmem. Wywołali wojnę dłuŜszą i bardziej zdeterminowaną w latach
1939-1945, mimo Ŝe ofiary były większe niŜ w latach 1914-1918. We
Włoszech przeciwnie, balon nadmuchany faszystowskim podekscyto-
waniem pękł szybko. Z perspektywy czasu okazuje się, Ŝe faszystow-
ska mobilizacja okazała się bardziej krucha niŜ mobilizacja w krajach
216
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
demokratycznych. Churchill zdołał poruszyć Brytyjczyków szczerą
obietnicą krwi, potu, znoju i łez.
Ostatnie dni Mussoliniego dały kolejny przykład radykalizacji, cho-
ciaŜ tym razem została ona ograniczona geograficznie do północnych
Włoch. Kiedy stało się jasne, Ŝe udział Włoch w drugiej wojnie świa-
towej po stronie Hitlera obraca się w katastrofę, część establishmen-
tu — wyŜsi dowódcy wojskowi, doradcy królewscy, nawet niektórzy
dysydenccy faszyści — zapragnęli pozbyć się Mussoliniego i zawrzeć
separatystyczny pokój z aliantami. Wkrótce po tym, jak alianci wylądo-
wali 10 lipca 1943 roku na Sycylii, na kilka godzin przed świtem 25 lipca
Wielka Rada Faszystowska przegłosowała rezolucję o przywróceniu
pełnej władzy królowi. Tego samego dnia po południu Wiktor Emanuel
zdymisjonował załamanego Duce z jego urzędu i aresztował go.
To upokarzające aresztowanie powinno połoŜyć kres charyzmie
Mussoliniego. Jednak 12 września w wyniku śmiałego rajdu koman-
da niemieckiego pod dowództwem kapitana SS Ottona Skorzenyego
Mussolini został uwolniony z narciarskiego kurortu Grań Sasso, na
wschód od Rzymu, w którym był więziony. Hitler przywrócił Duce na
stanowisko faszystowskiego dyktatora republiki, której stolicą zostało
Salo nad jeziorem Garda, w pobliŜu głównej drogi do Niemiec przez
przełęcz Brenner. Włoska Republika Społeczna była jedynie marionet-
ką w rękach niemieckich i zasłuŜyła sobie w historii na niewiele więcej
niŜ przypis73. Nas jednakŜe interesuje, gdyŜ uwolniona od potrzeby
uładzenia Kościoła, króla i finansowych oraz przemysłowych kierow-
ników Włoch, Republika Salo powróciła do radykalnych impulsów
z pierwszych dni faszyzmu.
W Salo Mussolini otoczył się resztką faszystowskich fanatyków i nie-
licznych pronazistowskich oficerów. Zagrali ostatnią kartą, jaką mie-
li: populistycznym narodowym socjalizmem. Nowy program Faszy-
stowskiej Partii Republikańskiej z listopada 1943 roku wzywał do
„uspołecznienia" tych sektorów gospodarki, które były niezbędne dla
samowystarczalności kraju (energetyka, surowce, niezbędne słuŜby),
a w rękach prywatnych naleŜało pozostawić wyłącznie własność, która
była owocem osobistego wysiłku i oszczędności. Sektor publiczny miał
być kierowany przez komitety zarządzające, w których głos mieli uzy-
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?______________________________217
skać robotnicy. Gospodarstwa nieproduktywne albo leŜące odłogiem
miały zostać przejęte przez najemców. Rzymski katolicyzm pozostał
religią faszystowskiej republiki, ale wielu spośród nowych przywódców
było areligijnych. Nowa republika obiecała rządzić przez zgromadze-
nie, które miało być wybrane przez związki zawodowe, stowarzyszenia
wolnych zawodów i Ŝołnierzy. Włoska Republika Społeczna w Salo
nigdy nie miała sił, aby wprowadzić te rozwiązania w Ŝycie. Głównym
efektem tej radykalizacji było sprowokowanie jej sił policyjnych i woj-
skowych do mordowania w wojnie domowej, która trwać miała we
Włoszech w latach 1944-1945.
Republika Salo próbowała zaradzić zastojowi, który opanował fa-
szystowski establishment we Włoszech. Powołano nowe siły zbrojne
z oddanych faszystów, aby dalej prowadzić wojnę przeciwko aliantom.
Armia składała się głównie z grup ochotników, takich jak Dziesiąty
Szwadron Łodzi Torpedowej Księcia Borghese, który walczył na stałym
lądzie i przede wszystkim przeciwko ruchowi oporu74. Agenci Repu-
bliki Salo próbowali takŜe wymazać niechęć większości Włoch do po-
waŜnego traktowania antysemityzmu. Dopiero teraz aktywiści partyjni
wyłapali śydów i umieścili w obozach, do których naziści mieli łatwy
dostęp. W ten sposób chemik (a później szanowany pisarz) Primo Levi
został uwięziony w grudniu 1943 roku i wysłany do Auschwitz75.
Republika Salo próbowała wziąć rewanŜ na tych, którzy w łonie fa-
szyzmu zdradzili Mussoliniego. Republika dosięgła tylko kilku człon-
ków Wielkiej Rady Faszystowskiej, którzy głosowali 25 lipca przeciwko
Mussoliniemu, pięciu z nich skazano na karę śmierci — w tym zięcia
Mussoliniego hrabiego Ciano, który wcześniej pełnił funkcję reŜimo-
wego ministra spraw zagranicznych; wyrok wykonano w Weronie
w styczniu 1944 roku. Mimo to krew przelana przez Republikę Salo to
tylko kilka kropli w porównaniu z tym, co się stało w ostatnich dniach
nazistowskich Niemiec.
Kiedy w kwietniu 1945 roku zjawiły się armie aliantów, ostatni zwo-
lennicy Mussoliniego rozpłynęli się. Włoscy partyzanci znaleźli go 28
kwietnia ukrytego w niemieckiej cięŜarówce wojskowej na zachodnim
brzegu jeziora Como i zabili go wraz z jego wierną młodą kochanką,
Clarą Petacci i kilkoma faszystowskimi notablami. Powiesili ich ciała
218
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
w Mediolanie na stacji benzynowej, po tym jak tłum okaleczył zwłoki
Duce. Szczątki Mussoliniego, zwrócone rodzinie w 1957 roku i pogrze-
bane w rodzinnej wsi Predappio, stały się celem pielgrzymek76.
Przemyślenia końcowe
Etap radykalizacji pokazuje nam faszyzm w jego najbardziej cha-
rakterystycznej cesze. O ile kaŜdy reŜim moŜe ulec radykalizmowi,
0 tyle głębokość i siła faszystowskich impulsów prowadzących do
uruchomienia destrukcyjnej przemocy aŜ po samozagładę jest nie-
spotykana.
Na tym ostatnim etapie porównania są prawie niemoŜliwe: tylko je-
den z reŜimów naprawdę doszedł do pełnej radykalizacji. Kuszącym
kandydatem do porównań jest radykalizacja radzieckiej dyktatury Sta-
lina. Zarówno w przypadku nazistowskim, jak i radzieckim doszło do
odrzucenia państwa prawa; oba reŜimy podporządkowały się impera-
tywowi historii. W innych jednak kwestiach radykalizacja faszystow-
ska nie była identyczna z formami stalinowskimi. Faszyści idealizo-
wali przemoc w odmienny sposób, jako cechę właściwą rasie panów.
1 chociaŜ sprawcy stalinowskich czystek wiedzieli, Ŝe będą kryci przez
dyktatora, systemowi radzieckiemu brakowało nazistowskiej zako-
rzenionej rywalizacji między partyjnymi równoległymi organizacjami
a istniejącymi elitami, z której korzyści czerpał wódz.
Wojna ekspansywna jest istotą radykalizacji. Jeśli chodzi o zrady-
kalizowane Włochy, zasada ta spełniła się najpełniej w podbojach
w Afryce Wschodniej i w końcowych paroksyzmach włoskiej kampanii
wojennej. ReŜim nazistowski osiągnął granice radykalizacji w swojej
wojnie o eksterminację przeciwko Związkowi Radzieckiemu. W pa-
nującej tam wyjątkowo napiętej sytuacji nazistowscy funkcjonariusze
czuli o wiele większą wolność w stosowaniu przemocy, niŜ to robili
w kampanii na zachodzie w roku 1940, przede wszystkim przeciw-
ko wrogom reŜimu, następnie przeciwko konserwatywnym sojuszni-
kom faszystów i w końcu przeciwko samemu narodowi niemieckiemu
w ekstazie krańcowego zniszczenia77.
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?______________________________219
O ile w tradycyjnych wojennie nastawionych reŜimach autorytar-
nych armia pragnie rozszerzyć nad nimi kontrolę, tak jak to miało miej-
sce w Rzeszy Niemieckiej w latach 1917-1918 i w Hiszpanii Franco,
o tyle armia niemiecka straciła kontrolę nad polityką okupacyjną na
Wschodzie po roku 1941, jak juŜ widzieliśmy, na rzecz równoległych
organizacji partii nazistowskiej78. Partyjni radykałowie czuli się wolni
w wyraŜaniu swej nienawiści i obsesji i okazywali tę wolność w spo-
sób, który był obcy dla tradycyjnych słuŜb państwowych. Nie chodzi
tu po prostu o wraŜliwość moralną; niektórzy oficerowie i urzędnicy
cywilni byli przeraŜeni działaniami SS na terenach podbitych, podczas
gdy inni współpracowali z nimi z powodu solidarności albo dlatego Ŝe
byli zahartowani79. Do pewnego stopnia była to kwestia wpływów. Dla
tradycyjnej dyktatury wojskowej było nie do pomyślenia tolerowanie
ingerencji amatorskich partyjnych milicji w sferę wojskową, na co Hi-
tler — a nawet Mussolini w Etiopii — pozwolił.
Korzenie totalitaryzmu Hannah Arendt, tak problematyczne w spra-
wie wcześniejszych okresów faszyzmu, tu pasują. Wkraczamy bowiem
na teren, na którym moŜliwa do wykazania kalkulacja interesów stero-
wała zachowaniem tak nazistów, jak i ich sojuszników. W bardziej zwy-
czajnych okolicznościach na etapie sprawowania władzy nie określała
juŜ wcale polityki. Na tym ostatnim etapie ogarnięta obsesją mniejszość
zdolna jest realizować nieugięcie swe najbardziej namiętne nienawiści
aŜ po granice ludzkiego doświadczenia.
Uwolnienie od ograniczeń pozwoliło twardemu jądru fanatyków
ruchu odzyskać kontrolę nad mieszczańskimi sojusznikami i przepro-
wadzić niektóre z pierwotnych radykalnych projektów. W odległych
zakątkach imperium faszyzm odtworzył bezpośrednie formy przemo-
cy z pierwszych dni ulicznych walk sąuadrismo czy SA. NaleŜy po-
wstrzymać pokusę na tym etapie, aby patrzeć na wykonywanie wła-
dzy w reŜimach faszystowskich w sposób spersonalizowany, wraz ze
zdyskredytowanymi poglądami o chuligańskim zagarnięciu państwa.
Nazistowski reŜim mógł prowadzić wojnę z rosnącą intensywnością
tylko przy współpracy ze słuŜbami państwa oraz liczącą się i silną czę-
ścią społeczeństwa.
Faszystowska radykalizacja nie moŜe być takŜe pojmowana jako ra-
220
Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
cjonalna droga do przekonania społeczeństwa, aby poświęciło wszyst-
ko dla wojennego wysiłku. Wciągnęła nazistowskie Niemcy w spiralę,
która ostatecznie uniemoŜliwiła racjonalne prowadzenie wojny, kiedy
niezbędne siły i środki zamiast być przeznaczone na operacje militar-
ne, kierowane były do mordowania śydów. Ostateczna radykalizacja
odrzuca nawet naród, który rzekomo jest sercem faszyzmu. Pod sam
koniec fanatyczni faszyści wolą zniszczyć wszystko w ostatecznym od-
ruchu, nawet własny kraj, niŜ przyznać się do poraŜki.
Nigdy nie staliśmy się świadkami przedłuŜającej się radykalizacji.
Trudno nawet wyobrazić sobie taki długi okres radykalizmu. Czy
moŜna przypuszczać, Ŝe nawet Hitler zdołałby utrzymać ciągłe na-
pięcia aŜ do starości? Ustanowienie sukcesji po starzejącym się wo-
dzu faszystów jest kolejnym intrygującym zagadnieniem, ale jak dotąd
czysto hipotetycznym80. Bardziej normalna forma sukcesji dla reŜimu
faszystowskiego byłaby dowodem popadnięcia w tradycyjny autoryta-
ryzm. Wówczas moŜliwa jest postępująca liberalizacja jak w Hiszpanii
po śmierci Franco, a moŜe rewolucja (jak w Portugalii po Salazarze).
Ale spokojna sukcesja jest w oczywisty sposób większym problemem
w wypadku faszyzmu niŜ w jakiejkolwiek innej formie rządów, nawet
w wypadku komunizmu. Faszyzm, jak wynika z ostatnich analiz, desta-
bilizuje. W długiej perspektywie nie był on rozwiązaniem problemów,
które przeraŜały konserwatystów i liberałów.
fj Ostatecznym wynikiem było to, Ŝe faszystowskie reŜimy Włoch
i Niemiec w pogoni za dalszymi sukcesami same siebie doprowadziły
do upadku w przepaść. Mussolini musiał wykonać swój fatalny krok,
angaŜując się w wojnę w czerwcu 1940 roku, poniewaŜ nieobecność
faszystów w zwycięstwie Hitlera nad Francją mogła go doprowadzić
do utraty kontroli nad własnym narodem. Hitler nigdy nie przestał
wyobraŜać sobie kolejnych podbojów — Indie, obie Ameryki — aŜ do
popełnienia samobójstwa w swoim oblęŜonym bunkrze w Berlinie 30
kwietnia 1945 roku. Faszyzmy, które znamy, zdawały się zmierzać do
samozniszczenia w długiej, obsesyjnej pogoni za wypełnieniem „uprzy-
wilejowanych związków z historią" które obiecały swoim narodomj
Rozdział 7
Inne czasy, inne miejsca
Czy faszyzm nadal jest moŜliwy?
W rozdziale drugim dość łatwo tropiłem wczesne granice faszyzmu,
w chwili kiedy demokracja z udziałem mas wchodziła w fazę pełnego
rozwoju i równocześnie po raz pierwszy w okres trudnej dla siebie po-
gody. ChociaŜ prekursorów moŜna zidentyfikować jeszcze przed 1914
rokiem (co omawialiśmy w rozdziale drugim), odpowiednia dla faszy-
zmu przestrzeń pojawiła się dopiero po zakończeniu pierwszej wojny
światowej i po rewolucji bolszewickiej. Ruchy faszystowskie mogły się
w pełni rozwinąć po ustąpieniu tych dwóch fal.
Trudniej wyznaczyć ostateczną czasową granicę dla faszyzmu. Czy
jest juŜ po faszyzmie? Czy nadciąga Czwarta Rzesza albo coś, co by-
łoby jej odpowiednikiem? Albo, w bardziej umiarkowanym tonie, czy
są warunki, w których jakiś rodzaj neofaszyzmu mógłby się stać wy-
starczająco silnym graczem w systemie politycznym, Ŝeby wpływać na
politykę? Nie ma bardziej narzucających się i dręczących pytań posta-
wionych przed światem nadal obolałym od ran, które zadał mu w latach
1922-1945 faszyzm.
WaŜni badacze upierają się, Ŝe czas faszyzmu dobiegł końca w roku
1945. W roku 1963 niemiecki filozof Ernst Nolte napisał w uznanej
pracy Der Faschismus in seinerEpoche („Faszyzm w swojej epoce"), Ŝe
chociaŜ faszyzm istnieje nadal, po 1945 roku został pozbawiony rzeczy-
wistego znaczenia1. Wielu zgadza się z nim, Ŝe faszyzm był produktem
222
Inne czasy, inne miejsca
szczególnego i wyjątkowego kryzysu wyrastającego z kulturowego pe-
symizmu lat dziewięćdziesiątych dziewiętnastego stulecia, zawieruchy
pierwszego „unarodowienia mas"2, napięć pierwszej wojny światowej,
faktu, Ŝe liberalne i demokratyczne ustroje nie umiały sobie poradzić
z powojenną sytuacją oraz w szczególności z rozprzestrzenianiem się
rewolucji bolszewickiej.
Główną przeszkodą do odrodzenia klasycznego faszyzmu po roku
1945 była odraza, jaką wzbudzał. Hitler wywoływał obrzydzenie, kiedy
pojawiły się zdjęcia z wyzwolonych obozów. Mussolini stał się obiek-
tem drwin. Zdewastowane kraje świadczyły o upadku obu dyktato-
rów. Zwęglone ciało Hitlera w ruinach jego berlińskiego bunkra i ciało
Mussoliniego powieszone za nogi na stacji benzynowej w Mediolanie
są dowodem, Ŝe ich charyzma wygasła3.
Odrodzenie faszyzmu po roku 1945 napotkało inne jeszcze przeszko-
dy: rosnącą prosperity i — jak się zdaje — nieodwracalną globalizację
światowej gospodarki, triumf indywidualistycznego konsumeryzmu4,
upadek znaczenia wojny jako instrumentu w polityce narodowej dla
duŜych narodów w epoce nuklearnej, zmniejszenie się wiarygodności
zagroŜenia rewolucyjnego. Wszystkie te powojenne zmiany sugerują
wielu ludziom, Ŝe taki faszyzm, jaki rozkwitał w Europie między dwo-
ma wojnami światowymi, nie moŜe istnieć po roku 1945, a przynaj-
mniej nie w tej samej postaci5.
W koniec faszyzmu w latach dziewięćdziesiątych dwudziestego
wieku kazała powątpiewać seria otrzeźwiających zjawisk: etniczne
czystki na Bałkanach, ostry wykluczający innych nacjonalizm w kra-
jach postkomunistycznych we wschodniej Europie, rozprzestrzenia-
nie się „skinheadowskiej" przemocy przeciwko imigrantom w Wielkiej
Brytanii, Niemczech, Skandynawii i Włoszech; pierwszy udział partii
neofaszystowskiej w rządzie europejskim w 1994 roku, kiedy włoska
Alleanza Nazionale, w linii prostej spadkobierca głównej neofaszy-
stowskiej partii włoskiej, Movimento Sociale Italiano (MSI), weszła
w skład pierwszego rządu Silvio Berlusconiego6, wejście partii Jórga
Haidera Freiheitspartei (Partia Wolności), z jej porozumiewawczym
mruganiem okiem w stronę nazistowskich weteranów, do austriackie-
go rządu w lutym 2001 roku; zadziwiające pojawienie się przywódcy
Inne czasy, inne miejsca
223
skrajnej prawicy francuskiej, Jean-Marie Le Pena na drugim miejscu
podczas pierwszej rundy wyborów prezydenckich w maju 2002 roku,
i pojawienie się jak meteorytu nastawionego przeciwko imigrantom,
ale niekonformistycznego outsidera, Pyma Fortuyna w Holandii w tym
samym miesiącu. W końcu cały świat podzielonych radykalnych prawi-
cowych „ugrupowań" rozmnoŜył się, utrzymując przy Ŝyciu ogromną
róŜnorodność skrajnie prawicowych tematów i działań7.
To, czy ktoś wierzy w moŜliwość odrodzenia faszyzmu czy nie, zaleŜy
oczywiście od tego, jak ów ktoś rozumie faszyzm. Ci, którzy ostrzegają,
Ŝe faszyzm powraca, przedstawiają go raczej swobodnie jako nace-
chowany jawnie przemocą rasizm i nacjonalizm8. Autor, który ogłosił
kategorycznie śmierć faszyzmu w roku 1945, argumentuje, Ŝe defi-
niujące go pierwiastki — nieograniczona partykularna suwerenność,
upodobanie do wojny i społeczeństwo osadzone na wykluczaniu przy
uŜyciu przemocy — zwyczajnie nie mają miejsca w złoŜonym świecie
po drugiej wojnie światowej9. Najpowszechniej wyznawanym poglą-
dem jest twierdzenie, Ŝe choć faszyści nadal są wokół nas, warunki, ja-
kie panowały w międzywojennej Europie, pozwalające im na załoŜenie
duŜych ruchów, a nawet sięgnięcie po władzę, juŜ nie istnieją10.
Problem faszyzmu po roku 1945 jest bardziej jeszcze zaciemniony
przez polemiczne obrzucanie wyzwiskami. Skrajna prawica w Europie
po 1945 roku jest głośno i regularnie oskarŜana o odradzanie faszyzmu;
jej liderzy nie mniej stanowczo odrzucają te oskarŜenia. Powojenne ru-
chy i partie były zakrojone na nie mniej powszechne poparcie niŜ mię-
dzywojenne faszyzmy, zdolne do przyciągnięcia autentycznych zwo-
lenników Mussoliniego i Hitlera do tego samego obozu głosujących,
przywiązanych do jednej tylko kwestii i nieustannie protestujących. Ich
liderzy nauczyli się zachowywać umiarkowany wizerunek przed opinią
publiczną, podczas gdy prywatnie aprobowali skrajnie faszystowskich
sympatyków, uŜywając słów-kamuflaŜy, takich jak potrzeba akceptacji
własnej historii, odbudowa dumy narodowej czy uznanie waleczności
kombatantów kaŜdej ze stron.
Uodpornienie większości Europejczyków na oryginalny faszyzm
przez publiczne potępienie go po 1945 roku jest z natury swojej prze-
mijające. Tabu z 1945 roku nieuchronnie wyblakło wraz z odejściem
224
Inne czasy, inne miejsca
generacji naocznych świadków. W kaŜdym razie faszyzm przyszłości —
nadzwyczajna odpowiedź na ciągle trudne do wyobraŜenia kryzysy —
nie będzie musiał idealnie przypominać klasycznego faszyzmu z jego
zewnętrznymi znakami i symbolami. Niektóre przyszłe ruchy mogą
„zrezygnować z wolnych instytucji"11, aby wykonywać te same funkcje
masowej mobilizacji w celu ponownego zjednoczenia, oczyszczenia
i odnowienia pewnych niespokojnych grup, i bez wątpienia będą po-
trzebowały czegoś jeszcze, i posłuŜą się nowymi symbolami. To jednak
wcale nie uczyni ich mniej niebezpiecznymi.
Na przykład jeśli nowy faszyzm zacznie demonizować jakiegoś wro-
ga, tak wewnętrznego, jak i zewnętrznego, wrogiem tym wcale nie mu-
szą być śydzi. Autentycznie popularny faszyzm amerykański moŜe
być poboŜny, antyczarny, i począwszy od 11 września 2001 roku, an-
tyislamski; w Europie Zachodniej świecki i w obecnym czasie bardziej
antyislamski niŜ antysemicki; w Rosji i Europie Wschodniej religijny,
antysemicki, słowianofilski i antyzachodni. Nowe faszyzmy prawdopo-
dobnie będą wolały przybrać zasadniczo patriotyczne szaty własnego
miejsca i czasu niŜ obce swastykę ifasces. Brytyjski moralista George
Orwell zauwaŜył w latach trzydziestych, Ŝe autentyczny faszyzm bry-
tyjski pojawi się w uspokajającym i statecznym angielskim stroju12. Nie-
stety nie ma papierka lakmusowego do testowania faszyzmu.
Etapy, jakie wyznaczyłem w tej pracy, mogą pomóc w dalszym okre-
ślaniu, czy faszyzm jest nadal moŜliwy. Stosunkowo łatwo uznać, Ŝe
w szerokim zakresie jest kontynuowany etap pierwszy — okres tworze-
nia — radykalnych ruchów prawicowych z pewnymi jawnymi i ukry-
tymi powiązaniami z faszyzmem. Przykłady na to istniały po drugiej
wojnie światowej w kaŜdym uprzemysłowionym i zurbanizowanym
społeczeństwie z polityką realizowaną w społeczeństwie masowym.
Etap drugi jednak, kiedy podobne ruchy zakorzeniają się w systemie
politycznym jako znaczący gracze, reprezentujący waŜne interesy,
wyznacza o wiele bardziej kategoryczny test historyczny. Test nie
wymaga jednak od nas znalezienia identycznej retoryki, programów
czy estetycznych preferencji charakterystycznych dla pierwszych ru-
chów faszystowskich z lat dwudziestych. Historyczne faszyzmy były
ukształtowane przez polityczną przestrzeń, w której wyrastały, oraz
Inne czasy, inne miejsca
225
przez sojusze, które były najwaŜniejsze dla rozwoju na etapach drugim
i trzecim, nowe zapewne poddane będą podobnym wpływom. Wier-
ne kalki klasycznego faszyzmu zwykle wydawały się zbyt egzotyczne
albo zbyt szokujące po roku 1945, aby zdobyć sojuszników. Skinheadzi
na przykład staliby się praktycznie ekwiwalentem hitlerowskich SA
i sąuadristi Mussoliniego, gdyby tylko uzyskali poparcie zamiast po-
tępienia. Gdyby waŜne grupy konserwatywnych elit zaczęły ich wspo-
magać albo tylko tolerować jako broń przeciwko jakimś wewnętrznym
wrogom, na przykład imigrantom, znaleźlibyśmy się w etapie drugim.
Wszystko wskazuje na to, Ŝe drugi etap został osiągnięty po roku
1945, jeśli w ogóle, przynajmniej na terenach poza kontrolą Związku
Radzieckiego, tylko przez radykalne prawicowe ruchy i partie bardzo
się starające „znormalizować" w pozornie umiarkowane partie w wi-
doczny sposób róŜniące się od centroprawicy tylko tolerancją dla pew-
nych niewygodnych przyjaciół i okazjonalnymi ekscesami werbalnymi.
W niestabilnym współczesnym świecie, stworzonym przez upadek ra-
dzieckiego komunizmu, aŜ roi się od ruchów bardzo przypominających
faszyzm. JeŜeli odrodzenie uwspółcześnionego faszyzmu rozumiemy
jako pojawienie się jakiegoś funkcjonalnego ekwiwalentu, a nie jako
dokładnej repliki, nawrót jest moŜliwy. Musimy jednak starać się go
zrozumieć poprzez inteligentne porównanie sposobu działania, a nie
przez przykładanie nadzwyczajnej wagi do zewnętrznych symboli.
Europa Zachodnia jest terenem, na którym od roku 1945 faszystow-
skie dziedzictwo jest najsilniejsze.
Europa Zachodnia po roku 1945
Nawet kiedy w roku 1945 nazizm i faszyzm zostały upokorzone i ob-
naŜone jako ohydne, niektórzy ze zwolenników nie stracili swojej wiary.
Niereformowalni naziści i faszyści w kaŜdym z europejskich krajów
stworzyli dla powojennych generacji ruchy dziedziczące po pierwo-
wzorach.
Niemcy w sposób naturalny przyciągają najwięcej uwagi13. Wkrót-
ce po tym, jak zaczęła się okupacja aliantów, badanie opinii w strefie
226
Inne czasy, inne miejsca
amerykańskiej pokazywało, Ŝe od 15 do 18 procent populacji pozostało
wierne nazizmowi. Te liczby gwałtownie się zmniejszały i w latach pięć-
dziesiątych było to juŜ tylko około 3 procent14. Liczba potencjalnych
neonazistów urosła o ponad 10 milionów uchodźców niemieckich wy-
gnanych w 1945 roku z krajów Europy Środkowej do, jak się okazało,
Republiki Federalnej Niemiec (Zachodnich Niemiec). W tych warun-
kach istotne jest, jak słaba była radykalna prawica, kiedy pod koniec
lat czterdziestych w Republice Federalnej Niemiec odrodziło się Ŝycie
polityczne.
Zachodnioniemiecka radykalna prawica była jeszcze bardziej osła-
biona przez podziały. Największa z partii radykalnej prawicy z lat kie-
dy powstawała Republika Federalna Niemiec, Socjalistyczna Partia
Rzeszy (Sozialistische Reichspartei, SRP) uzyskała 11 procent głosów
w wyborach w Dolnej Saksonii, jednym z dziesięciu federalnych kra-
jów, w roku 1951, ale juŜ w roku 1952 została zdelegalizowana jako
zbyt jawnie neonazistowska. Jej główny przeciwnik Niemiecka Partia
Rzeszy (Deutsche Reichspartei, DRP) uzyskiwała zaledwie 1 procent
głosów w latach pięćdziesiątych, a więc wtedy, kiedy Niemcy Zachod-
nie prosperowały pod konserwatywnym kanclerzem Konradem Ade-
nauerem. Jedyna chwila sukcesu dla DRP nadeszła w roku 1959, kiedy
partia przekroczyła pięcioprocentowy próg wyborczy i weszła po raz
pierwszy i ostatni do niemieckiego parlamentu krajowego w Palatyna-
cie Nadrenii.
Kiedy liderzy DRP i innych radykalnych ugrupowań prawicy stwo-
rzyli Narodową Partię Demokratyczną (Nationaldemokratische Partei
Deutschlands, NPD) w roku 1964, ta nowa formacja wkrótce urosła,
w reakcji na radykalizm studentów na pierwszy powaŜny kryzys ekono-
miczny w Niemczech, w latach 1966-1967, oraz powiększenie otwartej
prawicy, kiedy chrześcijańscy demokraci wciągnęli socjaldemokratów
w roku 1966 do rządowej „Wielkiej Koalicji". Ale chociaŜ NPD osiągnęła
niezbędny próg 5 procent w niektórych wyborach lokalnych i weszła do
7 z 10 parlamentów krajowych w okresie trudnych lat 1966-1968, nigdy
nie zdołała osiągnąć pięciu procent w wyborach federalnych niezbęd-
nych do utworzenia grupy parlamentarnej w parlamencie federalnym.
NajbliŜej było do sukcesu w roku 1969 z wynikiem 4,3 procent. Po
Inne czasy, inne miejsca
227
kryzysie z lat siedemdziesiątych aktywność radykalnej prawicy wzrosła
znowu w latach osiemdziesiątych z powodów, które będą omówione
poniŜej. Nowa skrajnie prawicowa formacja, Partia Republikańska,
zdobyła 7,5 procent w municypalnych wyborach w Berlinie w roku
1989, ale potem spadła do poziomu 2 procent i jeszcze niŜej w wybo-
rach federalnych.
Movimento Sociale Italiano (MSI) był czymś powaŜniejszym, jako
Ŝe był bezpośrednim i jedynym spadkobiercą Mussoliniego. ZałoŜony
został w roku 1946 przez Giorgia Almirantego, który był sekretarzem
redakcji w antysemickim przeglądzie „La difesa delia razza" („Obrona
rasy") po roku 1938 i szefem personelu ministra propagandy w Re-
publice Salo Mussoliniego w latach 1943-1945. Po słabym wyniku
w wyborach 1948 roku, podczas których uzyskał 1,9 procent głosów,
MSI uzyskiwał przeciętnie 4-5 procent głosów w wyborach narodo-
wych, aŜ w końcu w roku 1972 osiągnął wynik 8,7 procent, otrzymując
głosy dzięki połączeniu z monarchistami i w wyniku sprzeciwu wobec
„gorącej jesieni" 1969 roku. Przez większą część czasu był czwartą par-
tią na włoskiej scenie politycznej.
MSI uzyskał swój najlepszy wynik po „czerwonym zagroŜeniu":
w 1972 roku ruch szedł łeb w łeb z socjalistami, walcząc o trzecie miej-
sce wśród partii ogólnokrajowych i ciesząc się poparciem 2,8 miliona
wyborców, a w roku 1983 całkowita liczba zdobytych głosów była po-
nownie niemal tak samo wysoka po tym, jak chrześcijańscy demokraci
przyjęli głosy komunistów w 1979 w swoim „otwarciu na lewo", mając
nadzieję, Ŝe pomoŜe im to powiększyć szczupłą jak dotąd większość.
MSI pozostawał jednak w politycznej izolacji. Kiedy słaby rząd Fernan-
da Tambroniego próbował uzyskać poparcie MSI, aby w ten sposób
stworzyć większość w roku 1960, weterani ruchu antyfaszystowskiego
demonstrowali do czasu, aŜ Tambroni zrezygnował. śaden z głównych
polityków włoskich nie odwaŜył się przez następne trzydzieści lat na
zniesienie kwarantanny nałoŜonej na MSI.
MSI najlepiej powodziło się na południu, gdzie wspomnienia faszy-
stowskich robót publicznych były pozytywne i gdzie społeczeństwo
nie doświadczyło wojny domowej z lat 1944-1945, jaka toczyła się na
północy między Ruchem Oporu a Republiką Salo. Alessandra Musso-
228
Inne czasy, inne miejsca
lini, wnuczka Duce, absolwentka szkoły medycznej, takŜe z doświad-
czeniem aktorki filmowej i gwiazdka zdjęć pornograficznych, repre-
zentowała Neapol w parlamencie po 1992 roku jako deputowana MSI.
Jako kandydat na burmistrza Neapolu w roku 1993 zdobyła 43 procent
głosów. Poza południem MSI zdobywał poparcie wśród młodych, wy-
obcowanych męŜczyzn wszędzie z wyjątkiem północy, gdzie regional-
ny ruch separatystyczny — Lega Nord Umberto Bossiego15 — przejął
pod kontrolę skrajną prawicę. Przywódca MSI Gianfranco Fini zdobył
47 procent głosów w wyborach na burmistrza Rzymu w roku 199316.
Neofaszystowska scheda nie była ograniczona wyłącznie do Nie-
miec i Włoch. Wielka Brytania i Francja, zwycięskie, ale wyczerpane
po drugiej wojnie światowej, cierpiały upokorzenie z powodu utraty
imperiów i statusu Wielkich Mocarstw. A co gorsza ostateczne wysił-
ki, aby zyskać więcej czasu dla tych imperiów, wiązały się z akceptacją
wzmoŜonej imigracji z Afryki, południowej Azji i Karaibów. ChociaŜ
skrajna prawica w obu tych krajach miała niewielkie sukcesy wyborcze
przez trzydzieści powojennych lat, podtrzymywała w opinii publicznej
kwestie rasowe i odniosła w końcu sukces we wpływaniu na politykę
narodową.
Francja wyszła z wojny powaŜnie podzielona. Oczyszczeni kola-
boranci z Vichy przyłączyli się do zdeklarowanych antykomunistów
i rozczarowanych słabością Czwartej Republiki (1945-1958) i stworzy-
li klientelę dla nacjonalistycznych ruchów występujących przeciwko
systemowi. Zasadniczym impulsem dla radykalnej prawicy w powo-
jennej Francji było siedemnaście lat nieudanej wojny kolonialnej, naj-
pierw w Indochinach (1945-1954), a później szczególnie w Algierii
(1954-1962). Kiedy republika francuska brnęła w te próby utrzymania
swoich kolonii, ruch Jeune Nation (Młody Naród, JN) wzywał do za-
stąpienia jej państwem korporacyjnym i plebiscytowym wolnym od
„bezpaństwowych" (np. Ŝydowskich) elementów i zdolnym do wysiłku
militarnego. W późniejszej fazie wojny algierskiej JN trzymał ParyŜ
w pogotowiu, podkładając bomby z plastikiem pod drzwiami liderów
lewicy i malując na murach miasta symbole celtyckiego krzyŜa.
Drugim impulsem była gorycz drobnych sklepikarzy i chłopów, któ-
rzy poczuli się zagubieni w uprzemysławianej i urbanizowanej Frań-
Inne czasy, inne miejsca
229
cji lat pięćdziesiątych. Właściciel sklepu z artykułami papierniczymi
z południa kraju, Pierre Poujade, załoŜył w roku 1955 masowy ruch,
domagający się obniŜenia podatków, ochrony drobnego biznesu prze-
ciwko sieciom supermarketów i oczyszczenia Ŝycia publicznego. Pou-
jadyzm miał w sobie więcej niŜ tylko posmak antyparlamentaryzmu
i ksenofobii. W wyborach parlamentarnych w styczniu 1956 roku ruch
zdobył 2,5 miliona głosów (12 procent)17 i pomógł wstrząsnąć Czwartą
Republiką, która zakończyła swój Ŝywot bez Ŝalu obywateli dwa lata
później wraz z rewoltą oficerów armii w Algierii.
Utrata Algierii przez Francję spowodowała powstanie podziemne-
go ruchu terrorystycznego Tajnej Armii (L'Organisation de TArmee
Secrete, OAS), której celem stało się zniszczenie „wrogów wewnętrz-
nych" na lewicy, których oskarŜano o wbicie noŜa w plecy armii fran-
cuskiej, kiedy ta broniła francuskiego imperium przed komunistami.
Po zlikwidowaniu OAS skrajna prawica przegrupowała się, tworząc
ruchy takie jak Occident (Zachód) oraz Ordre Nouveau (Nowy Porzą-
dek), które walczyły na ulicach z komunistami i studentami. Reakcja
na zamieszki studenckie z maja 1968 roku dała im dodatkowy bodziec.
Milion europejskich osadników przesiedlono w pośpiechu z Algie-
rii do Francji, chociaŜ nie wszyscy byli z pochodzenia Francuzami,
a do tego doszło jeszcze wiele tysięcy Algierczyków współpracujących
z Francją, których trzeba było ratować, na przykład policjantów ze
słuŜb pomocniczych (harkis). To ostatnie groziło podsyceniem po-
tęŜnego ruchu antydemokratycznego we Francji. Dzieci harkis plus
późniejsi imigranci stanowili jądro osiadłej, ale tylko częściowo zasy-
milowanej społeczności muzułmanów we Francji, co sprowokowało
antyimigracyjne resentymenty wykorzystywane później przez odno-
towującą największe sukcesy radykalną partię prawicową, Front Na-
tional (FN). FN utworzony w roku 1972 w wyniku wysiłku podjętego
po to, aby pod jednym szyldem zgromadzić róŜne fragmenty skrajnej
francuskiej prawicy, partie parlamentarne, jak równieŜ walczących na
ulicach aktywistów, zaczął wygrywać wybory lokalne w latach osiem-
dziesiątych18.
Brytyjska skrajna prawica takŜe zmobilizowała resentymenty prze-
ciwko kolonialnym imigrantom, rozpoczynając w latach pięćdziesią-
230
Inne czasy, inne miejsca
tych działanie White Defence League. Główną rolę w tej organizacji
oraz w National Socialist Movement, rozwiązanym za działalność pa-
ramilitarną w latach sześćdziesiątych, grali weterani międzywojennego
faszyzmu. Ich miejsce w roku 1967 zajął National Front, jawnie rasi-
stowska antyimigracyjna formacja. Brytyjska radykalna prawica była
0 wiele bardziej ekstremalna niŜ większość kontynentalnych partii
1 w konsekwencji nie odniosła niemal Ŝadnych sukcesów wyborczych.
Zmusiła jednak tradycyjne partie do powaŜnego potraktowania pro-
blemu imigrantów oraz ograniczenia wjazdu do Wielkiej Brytanii dla
mieszkańców byłych kolonii19.
MoŜna było oczekiwać, Ŝe neofaszystowskie dziedzictwo zniknie
tak jak pokolenie Hitlera i Mussoliniego, w większości urodzone w la-
tach osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku, i pokolenie przez nich
ukształtowane, urodzone przewaŜnie na początku wieku dwudzieste-
go. Nieoczekiwanie jednak radykalnie prawicowe ruchy i partie weszły
w nowy okres wzrostu w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych
dwudziestego wieku. Podczas gdy niektóre dzieci kontynuują dzieło
rodziców20, nowi rekruci wyraŜają nowe Ŝale, dając europejskiej rady-
kalnej prawicy nowy impuls. Coś pokrewnego faszyzmowi było dalekie
od upadku w Europie na progu dwudziestego pierwszego wieku.
Dziesięciolecie przejścia zaczęło się około 1973 roku. Wiele rady-
kalnie prawicowych partii z pierwszej po wojnie generacji, takich jak
NPD w Niemczech i Brytyjski Front Narodowy, upadło w latach sie-
demdziesiątych, a francuski Ordre Nouveau został rozwiązany w roku
1973. Fundamentalne zmiany społeczne, ekonomiczne i kulturalne
były jednakŜe w toku, a przyspieszał je kryzys naftowy i gospodarcza
kontrakcja, która zaczęła się w 1973 roku. Te zmiany wywołały nowe
problemy i przygotowywały nową publiczność dla świeŜych radykalnie
prawicowych ruchów i partii, które odniosły większy sukces w latach
osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, niŜ neofaszystowscy spadko-
biercy osiągnęli w ciągu trzech dziesięcioleci po zakończeniu wojny.
Jeden z bloków zmian dotyczył przebudowy gospodarki, za którą szły
powaŜne zmiany społeczne. Upadek tradycyjnych gałęzi przemysłu
symbolizowanych dymiącymi kominami był procesem długotrwałym,
ale nabrał rozmiarów kryzysu po pierwszym i drugim „szoku nafto-
Inne czasy, inne miejsca
231
wym" z lat 1973 i 1979. Europa, stając wobec azjatyckich „tygrysów"
z tańszą siłą roboczą, obciąŜona kosztownymi systemami opieki spo-
łecznej i uboga w coraz droŜsze surowce energetyczne, pierwszy raz
od lat trzydziestych znalazła się w stanie długotrwałego strukturalnego
bezrobocia.
To nie było zwyczajny cykliczny spadek. W tak zwanym wtedy „spo-
łeczeństwie postindustrialnym" warunki umoŜliwiające znalezienie
pracy zmieniły się. Lepsze wykształcenie wymagane było w usługach,
komunikacji, zaawansowanej technologii i przemyśle rozrywkowym,
które okazały się najbardziej opłacalnymi formami pracy dla kosztow-
nych gospodarek na światowym rynku. Ten wstrząs na rynku pracy
zmierza ku wytworzeniu społeczeństwa dwuwarstwowego: część lepiej
wykształcona odniosła wielki sukces w nowej gospodarce, podczas gdy
nie posiadający niezbędnego przygotowania — w tym niegdyś dumni
rzemieślnicy i przemysłowi rękodzielnicy — jawili się jako skazani na
społeczny margines. Na domiar złego tradycyjne wspólnoty wspierające
kiedyś tych utalentowanych rzemieślników i rękodzielników — związ-
ki zawodowe, partie marksistowskie i proletariackie sąsiedztwo — po
latach siedemdziesiątych straciły większą część swej zdolności obrony
i pocieszania. Ci, którzy osieroceni przez nową ekonomię wcześniej
zwróciliby się w stronę komunizmu, teraz zebrali się na radykalnej pra-
wicy, gdy upadek Związku Radzieckiego dokończył dyskredytowanie
komunizmu21.
Załamanie solidarności i bezpieczeństwa świata pracy w wielu kra-
jach zachodnioeuropejskich po latach siedemdziesiątych było silnie
związane z powojennym napływem do Europy Zachodniej imigrantów
z Trzeciego Świata. Kiedy czas był dobry, imigranci witani byli z otwar-
tymi ramionami do czarnej roboty, którą gardził narodowy rynek pra-
cy. Gdy jednak Europejczycy stanęli wobec perspektywy długotrwałego
strukturalnego bezrobocia, pierwszy raz od czasów Wielkiego Kryzysu
przestano akceptować imigrantów.
Co więcej, europejska imigracja uległa zmianie. O ile pierwsi imi-
granci pochodzili z południowej albo wschodniej Europy i nieznacznie
róŜnili się od swoich nowych gospodarzy (z jedną zasadniczą róŜni-
cą dotyczącą śydów z Europy Wschodniej w latach osiemdziesiątych
232
Inne czasy, inne miejsca
wieku dziewiętnastego i trzydziestych dwudziestego), o tyle nowi imi-
granci pochodzili z byłych kolonii: z Afryki Północnej i subsaharyjskiej,
z Karaibów, Indii, Pakistanu i Turcji. I o ile pierwsi imigranci (zno-
wu z wyjątkiem niektórych śydów) zamierzali się szybko integrować
i zniknąć, o tyle nowi przybysze często kurczowo trzymali się wyraźnie
odmiennych zwyczajów i religii. Europejczycy musieli nauczyć się ko-
egzystować z Afrykańczykami, Hindusami i wspólnotami muzułmań-
skimi, które obnosiły się ze swoją odmienną toŜsamością.
ZagroŜenia płynące ze strony imigrantów nie miały wyłącznie cha-
rakteru społecznego czy ekonomicznego. Imigrantów z ich obcymi
zwyczajami, językami i religiami zaczęto wkrótce postrzegać jako za-
groŜenie narodowej toŜsamości. Światowa kultura młodzieŜowa, głów-
nie oferowana przez Amerykanów, i często towarzyszący jej czarni
wykonawcy, czyniła dla lokalnych tradycji kulturowych to, co globalna
ekonomia robiła dla miejscowego przemysłu z dymiącymi kominami.
Antyimigracyjne resentymenty okazały się Ŝyłą złota dla radykalnie
prawicowych ruchów w Europie Zachodniej po latach siedemdziesią-
tych. To była główna siła stojąca za Brytyjskim Frontem Narodowym.
Najbardziej skuteczne z nich — Front Narodowy Jean-Marie Le Pena we
Francji i Freiheitspartei (Partia Wolności) Jórga Haidera w Austrii —
były niemal całkowicie nastawione na wykorzystywanie antyimigracyj-
nych obaw, zwalczały wielokulturowość i rzekomą szczególną skłon-
ność imigrantów do łamania prawa oraz proponowali wyrzucenie obcej
biedoty.
Najbardziej zatrwaŜającym nowym elementem radykalnej prawicy
od lat osiemdziesiątych było pojawienie się skinheadów. Zniechęceni,
bezczynni i pełni urazy młodzi ludzie rozwinęli kult działania i prze-
mocy wyraŜany przez ogolone głowy, nazistowskie insygnia, agresyw-
ną muzykę „oi"22 i zbrodnicze zamachy na imigrantów — szczególnie
Afrykańczyków i muzułmanów — oraz gejów. Podczas gdy główny
nurt radykalnej prawicy starannie unikał otwartego odwoływania się
do symboli i akcesoriów faszystowskich, skinheadzi się nimi upajali.
Nazistowskie emblematy triumfowały nawet we Włoszech, gdzie zapo-
mniano o prekursorach faszyzmu, jak działacze z Salo. W Niemczech
fala podpaleń, pobić i morderstw osiągnęła szczyt w roku 1992; doszło
#¦¦"
Inne czasy, inne miejsca
233
do 2639 incydentów23. Fala przemocy opadła nieco w kolejnych latach,
ale w marcu 1994 roku w Lubece podpalona została synagoga, a w paź-
dzierniku 2000 roku takŜe synagoga w Dreźnie24.
Rządy i główne partie nie radziły sobie najlepiej z problemami, przed
którymi stanęła Europa od lat siedemdziesiątych. Nie zdołano rozwią-
zać kwestii bezrobocia, poniewaŜ Keynesowskie instrumenty tworzenia
miejsc pracy sprawdzające się w latach powojennego boomu teraz uru-
chomiły inflację na niebezpiecznym poziomie, a takŜe dlatego, Ŝe rzą-
dy poczuły się niezdolne do uniezaleŜnienia się od nowo powstających
rynków europejskiego i światowego z ich potęŜną presją konkurencji.
Państwo, tradycyjnie źródło wsparcia w trudnych czasach, straciło część
swego autorytetu, czy to na rzecz Unii Europejskiej, czy rynku światowe-
go, sił znajdujących się poza zasięgiem kontroli przeciętnych obywateli
w Europie. Programy bezpieczeństwa socjalnego zostały powaŜnie za-
groŜone, gdyŜ dochody z podatków spadały, podczas gdy z drugiej strony
rosła potrzeba wypłacania coraz wyŜszych świadczeń dla bezrobotnych.
No i czy państwo opiekuńcze powinno świadczyć swe usługi takŜe obco-
krajowcom?25 Pojawił się cały zestaw zazębiających się nowych wrogów:
globalizacja, obcokrajowcy, wielokulturowość, regulacje środowiska,
wysokie podatki i niekompetentni politycy, którzy nie potrafili sobie
poradzić z tymi wyzwaniami. Coraz większe niezadowolenie społeczne
wobec politycznego establishmentu otworzyło drogę dla „antypolityki"
którą skrajna prawica potrafiła realizować znacznie lepiej niŜ po roku
1989 skrajna lewica. Po tym, jak lewica marksistowska utraciła wizeru-
nek wiarygodnej machiny protestującej, co stało się po upadku Związku
Radzieckiego, radykalna prawica nie miała powaŜnych konkurentów
jako rzecznik dla zagniewanych „przegranych" nowej, postindustrialnej,
poddanej globalizacji i wielokulturowej Europy26.
Te nowe okoliczności pozwoliły nowemu pokoleniu27 ruchów skraj-
nej prawicy pojawić się w Europie w latach osiemdziesiątych, a potem,
w latach dziewięćdziesiątych, przejść „z marginesu do głównego nur-
tu"28. Front Narodowy Jean-Marie Le Pena był pierwszą partią skrajnej
prawicy w Europie, która znalazła odpowiednią formułę na warunki
panujące po roku 1970. FN zdobył 11 procent głosów we francuskich
wyborach municypalnych w 1983 roku i w wyborach do europarla-
- «¦".-.-.',
234
Inne czasy, inne miejsca
mentu 1984 roku, co było bezprecedensowym wyrokiem dla skrajnie
prawicowych partii w Europie po roku 1945. Jeszcze wyŜej wspiął się
w wyborach prezydenckich w roku 1988, uzyskując wynik 14,4 pro-
cent29. Inaczej teŜ niŜ niektóre ruchy „meteoryty", które pojawiały
się i szybko znikały, FN trwał i wspinał się na coraz wyŜszy poziom
w następnym dziesięcioleciu.
Recepta Le Pena na sukces została uwaŜnie zbadana tak przez pełnych
obaw francuskich demokratów, jak i przez jego naśladowców z zagrani-
cy. FN skupił się intensywnie na kwestii imigrantów i powiązanych z nią
sprawach zatrudnienia, prawa i porządku oraz obrony kultury. Front
zdołał powiązać ze sobą bardzo róŜnorodny elektorat i usytuować się
na scenie jako partia protestu otwarta dla kaŜdego30. Starał się jednak
nie robić wraŜenia jako wprost zagraŜający demokracji31. Kiedy w roku
1995 przejął kontrolę nad trzema głównymi miastami w południowej
Francji i następnymi w 1997, a w 1998 roku takŜe 273 mandaty w regio-
nalnych władzach prawodawczych32, uzyskał moŜliwość nagrodzenia
swoich działaczy stanowiskami urzędniczymi i zmusił partie głównego
nurtu do liczenia się z nim. ChociaŜ było mało prawdopodobne, aby
FN zdobył większościowe poparcie w społeczeństwie, zdołał zmusić
najwaŜniejsze partie konserwatywne do przyjęcia niektórych swoich
poglądów, by w ten sposób mogły utrzymać swoich głównych wybor-
ców. Strategiczny wpływ FN stał się tak waŜny w niektórych rejonach
południowej i wschodniej Francji, Ŝe konserwatyści, dysponując nie-
znaczną przewagą, tylko w sojuszu z Frontem zdołali pokonać lewicę
w wyborach lokalnych.
Sukcesy w przyciąganiu zwolenników, zaspokajaniu ambicji i zmu-
szaniu polityków z głównego nurtu do zawierania sojuszy przesunę-
ły Front Narodowy do drugiego etapu — zakorzeniania się. Jednak
w grudniu 1998 roku kłótnia między Le Penem a jego prawowitym na-
stępcą, Brunonem Megretem podzieliła ruch i zaowocowała spadkiem
poparcia w głosowaniu do poziomu poniŜej 10 procent. Mimo tego
cofnięcia Le Pen wywołał narastającą falę ulicznej przemocy, globali-
zacji i wrogości wobec imigrantów, i zdobył z 17 procentami głosów
szokujące drugie miejsce w pierwszej rundzie wyborów prezydenckich
w kwietniu 2002 roku. W drugiej turze z piastującym urząd prezy-
Inne czasy, inne miejsca
235
dentem Jacąuesem Chirakiem, Le Pen otrzymał jedynie 19 procent
i spotkał się z ogromną niechęcią we Francji.
Dwa inne skrajnie prawicowe ugrupowania — włoski MSI i austriac-
ka Partia Wolności — tak dobrze przerobiły lekcję Le Pena, Ŝe w la-
tach dziewięćdziesiątych oba współtworzyły rządy krajowe. Głównym
elementem w ich sukcesie była przestrzeń otwarta nie tylko przez złą
reputację, która doprowadziła poprzednie rządy do upadku, ale takŜe
przez brak i we Włoszech, i w Austrii godnej zaufania opozycji z głów-
nego nurtu politycznego.
We Włoszech Chrześcijańska Demokracja (ChD) cieszyła się nie-
przerwanymi od 1948 roku rządami. Przez czterdzieści lat przed wło-
skim wyborcą nie pojawiła się Ŝadna powaŜna alternatywa. Komuni-
styczno-socjalistyczny rozłam tak osłabił lewicę, Ŝe wszystkie partie
niekomunistycznej opozycji wolały szukać udziału w hegemonii ChD,
niŜ podejmować się beznadziejnego zadania tworzenia alternatywnej
większości.
Kiedy Chrześcijańska Demokracja oraz niektórzy z jej mniejszych
koalicjantów zaszargali sobie opinię, uczestnicząc w skandalach lat
dziewięćdziesiątych, wśród pozostałych zasadniczo odmiennych partii
nie istniała Ŝadna inna większość. Nowe osobowości wypełniły pust-
kę, utrzymując, Ŝe są ^bezpartyjnymi outsiderami". Największy sukces
z nich wszystkim przypadł potentatowi medialnemu Silvio Berlusco-
niemu, najbogatszemu Włochowi, który szybko powołał nową partię
nazwaną za popularnym na stadionach piłkarskich okrzykiem Forza
Italia33. Berlusconi stworzył koalicję z dwoma innymi marginalnymi
ruchami: separatystyczną Ligą Północną Umberta Bossiego i MSI (te-
raz nazywają się Alleanza Nazionale i przyznają się tego, Ŝe są ruchem
„postfaszystowskim"). Wspólnie wygrali wybory parlamentarne w 1994
roku, wypełniając z sukcesem niszę jako alternatywa dla zdyskredyto-
wanej Chrześcijańskiej Demokracji. Były MSI po uzyskaniu 13 procent
głosów został nagrodzony pięcioma tekami ministerialnymi. Po raz
pierwszy się zdarzyło, Ŝe partia wprost wywodząca się z faszyzmu par-
tycypowała w rządzie europejskiego kraju po roku 1945. Forza Italia
Berlusconiego wygrała wybory ponownie w 2001 roku, a szef Alleanza
Nazionale, Gianfranco Fini, został tym razem wicepremierem.
236
Inne czasy, inne miejsca
Podobna okazja otworzyła się w Austrii po dwudziestu latach dzie-
lenia się urzędami i przywilejami przez socjalistów i Partię Ludową
(umiarkowani centrowi katolicy), którzy sprawowali wspólnie władzę,
tworząc porozumienie nazywane Proporz. Wyborcy, którzy mieli dość
niemoŜliwego do ruszenia monopolu, nie mieli innego wyjścia, jak zwró-
cić się w stronę Partii Wolności Haidera, która osiągnęła znakomity
sukces pod przywództwem swojego fotogenicznego lidera, oferując je-
dyną niekomunistyczną alternatywę dla Proporz. W wyborach z 3 paź-
dziernika 1999 roku Partia Wolności zdobyła 27 procent głosów, co
było drugim wynikiem po socjalistach, którzy uzyskali 33 procent,
i uzyskała 6 z 12 tek ministerialnych w koalicyjnym rządzie z Partią
Ludową z lutego 2000.
Ta sama mieszanka antyimigranckich odczuć i frustracji z konwen-
cjonalną polityką napędzała gwałtowny wzlot Pyma Fortuyna, outsi-
dera, ekstrawagancko zamoŜnego i otwarcie przyznającego się do ho-
moseksualizmu, do rangi prominentnego polityka w Holandii w 2002
roku. Poglądy Fortuyna były w istocie libertyńskie, choć jego szkalujące
oceny biurokracji europejskiej i imigrantów islamskich (pewien mułła
twierdził, Ŝe jest gorszy od świni z powodu homoseksualizmu) skłania-
ły do łączenia go ze skrajną prawicą. Kiedy 6 maja 2002 roku Fortuyn
zginął z rąk działacza ruchu na rzecz praw dla zwierząt, jego nowa
partia — Pym Fortuyn List — zdobyła w tydzień później 17 procent
poparcia w krajowych wyborach parlamentarnych i przez trzy miesiące
miała swoich ministrów w nowym rządzie.
Sama statystyka niewiele nam mówi o drugim pokoleniu ruchów
skrajnie prawicowych w Europie działających od lat osiemdziesiątych.
Musimy wiedzieć, jakiego typu były to ruchy i partie i jakie miały relacje
ze społeczeństwami europejskimi, w których działały. Innymi słowy,
musimy zadać kilka pytań, które nasuwają się na drugim etapie: Czy
którykolwiek z nich jest rzecznikiem waŜnych interesów i Ŝalów? Czy
otworzyła się dla nich przestrzeń w systemie politycznym i czy były
zdolne zdobyć sojuszników i wspólników wśród przestraszonych elit,
aby przejść do etapu trzeciego, czyli dojść do władzy? Ostatnie pyta-
nie decyduje o wszystkich pozostałych: Czy cokolwiek usprawiedliwia
nazywanie tych ruchów drugiego pokolenia faszystowskimi czy neofa-
Inne czasy, inne miejsca
237
szystowskimi w sytuacji gdy one same temu zaprzeczają? We współcze-
snej Europie Zachodniej zachodzi odwrotnie proporcjonalny związek
między jawnie faszystowskim wyglądem a rezultatami osiąganymi przy
urnach wyborczych34. Dlatego przywódcy skrajnie prawicowych ru-
chów i partii odnoszących największe sukcesy pracowali nad zdystan-
sowaniem się od faszystowskiego języka i wizerunku.
Skuteczne wysiłki włoskiego MSI w celu „znormalizowania się" naj-
lepiej ilustrują ten problem. AŜ do śmierci Giorgia Almirantego w 1988
roku MSI głosiła lojalność wobec dziedzictwa Mussoliniego. Następca
Almirantego, Gianfranco Fini, który jeszcze w 1994 roku skłonny był
chwalić Mussoliniego jako największego męŜa stanu stulecia35, zaczął
przesuwać swoją partię w stronę centrum otwartego po załamaniu
się rządów Chrześcijańskiej Demokracji w wyborach z 1992 roku.
W styczniu 1994 roku MSI zmienił swoją nazwę na Alleanza Naziona-
le (AN). Kongres załoŜycielski AN w roku 1995 proklamował wejście
Europy w erę „postfaszystowską" w której niepohamowana nostalgia
członków partii za Mussolinim36 stała się po prostu nieistotna. Teraz
Fini mógł zasiąść w rządzie Berlusconiego po wyborach 1994 roku,
które zakończyły blisko pięćdziesięcioletni okres rządów Chrześcijań-
skiej Demokracji, i ponownie w drugim rządzie Berlusconiego (2001-).
Uparci zwolennicy Mussoliniego podąŜyli za neofaszystą Pino Rautim
do ruchu rozłamowego, MSI-Fiamma Tricolore, secesji, która uwiary-
godniła umiarkowaną pozycję Finiego.
Nie wszystkie skrajnie prawicowe ruchy z Europy Zachodniej pod-
dały się strategii normalizacji. Ruch Narodowosocjalistyczny Colina
Jordana w Wielkiej Brytanii wolał doktrynalną czystość od zapewne
nieosiągalnego wzrostu i nie podjął Ŝadnego wysiłku, aby ukryć swój
jawny faszyzm. Późniejszy Front Narodowy w Wielkiej Brytanii naleŜał
do najbardziej jawnie rasistowskich i brutalnie antysystemowych partii
skrajnie prawicowych w Europie. Potencjalna przestrzeń dla normalizu-
jącej się skrajnej prawicy brytyjskiej, zawsze niewielka, została jeszcze
bardziej ograniczona w latach osiemdziesiątych przez zwrot w prawo
Partii Konserwatywnej kierowanej przez Margaret Thatcher. Mimo to
kilka gwałtownych rasistowskich incydentów w centralnej części kra-
ju latem 2001 roku dało jej następczyni, Brytyjskiej Partii Narodowej
238
Inne czasy, inne miejsca
(BNP) 20 procent głosów w Oldham i 3 miejsca w radzie miejskiej
w Burnley — dwóch przeŜywających kryzys miastach Lancashire —
w wyborach municypalnych w maju 2002 roku.
Pokusa normalizacji była większa we Francji, Włoszech i Austrii niŜ
Wielkiej Brytanii i Belgii, poniewaŜ tam były większe szansę na sukces.
Le Pen i Haider, dwaj liderzy skrajnej prawicy w Europie Zachodniej,
którzy odnieśli największe sukcesy, mieli więcej niŜ inni do zdobycia
przez głoszenie „normalności". Mieli takŜe krótszą drogę do przebycia
niŜ Fini, aby stać się „normalni" poniewaŜ nigdy otwarcie nie przyzna-
wali się do powiązań z faszyzmem.
Wystarczyło kilka słów między wierszami albo wypowiedzianych
do mikrofonu na prywatnych spotkaniach i rodowód niektórych zwo-
lenników, by czujna prasa zabrała się do oskarŜania Le Pena, Haidera
i Finiego o kryptofaszyzm. Le Pen, który wiedział, Ŝe o jego atrakcyj-
ności stanowią częściowo szorstkie maniery, często czynił uwagi, które
natychmiast interpretowano jako antysemickie. Został ukarany grzyw-
ną za lekcewaŜenie mordu Hitlera na śydach jako „szczegółu histo-
rii" — raz w wywiadzie telewizyjnym we wrześniu 1987 roku i po-
nownie w przemówieniu wygłoszonym w Niemczech w roku 1996,
a w roku 1997 stracił bierne prawo wyborcze za pobicie podczas wie-
cu wyborczego jednej z kandydatek. Haider otwarcie chwalił politykę
pełnego zatrudnienia prowadzoną przez nazistów (ale nie inne aspekty
nazizmu), a poza tym pojawiał się na prywatnych zjazdach weteranów
SS i mówił im, Ŝe są wzorem dla młodych oraz Ŝe nie mają się czego
wstydzić.
Wszystkie te radykalne partie prawicowe stały się przystanią dla
weteranów nazizmu i faszyzmu. Lider Niemieckich Republikanów po
1983 roku, Franz Schónhuber, był byłym oficerem SS. On i jemu po-
dobni nie chcieli rezygnować z moŜliwości rekrutowania zwolenników
spośród starych faszystów i ich sympatyków, ale w tym samym czasie
chcieli objąć swoim wpływem umiarkowanych konserwatystów, wcze-
śniej apolitycznych, a nawet byłych socjalistów. Skoro stara klientela
faszystów nie miała się dokąd udać, mogło się okazać, Ŝe usatysfak-
cjonują ją delikatne aluzje, po których nastąpi publiczna dezaprobata.
Aby przejść do drugiego etapu, zarówno we Francji, jak i we Włoszech
Inne czasy, inne miejsca
239
i Austrii, naleŜało zdecydowanie przesunąć się ku umiarkowanej pra-
wicy. (Tak samo było w latach trzydziestych we Francji, jak pokazał
sukces bardziej centrowej taktyki La Rocque'a w 1936 roku37.)
W programach i oświadczeniach tych partii moŜna usłyszeć odbi-
jające się echem klasyczne faszystowskie motywy: obawy przed deka-
dencją i upadkiem, manifestowanie narodowej i kulturowej toŜsamości,
zagroŜenie narodowej toŜsamości i właściwego porządku społecznego
ze strony niezasymilowanych obcokrajowców oraz potrzeba silniejszej
władzy do radzenia sobie z tymi problemami. Nawet jeŜeli niektóre
z europejskich radykalnie prawicowych partii mają w pełni autorytar-
no-nacjonalistyczne programy (jak na przykład „siedemset punktów
belgijskiego Vlaams Blok i „Trzysta metod francuskiego odrodzenia"
Le Pena z roku 1993), większość z nich postrzegana jest jako ruchy
jednej sprawy — chcą odesłać do domu niechcianych imigrantów i wal-
czyć z przestępczością imigrantów — i dlatego właśnie większość
z głosujących ich wybiera.
Jednak w oświadczeniach programowych odnoszących największe
sukcesy radykalnych partii prawicowych w powojennej Europie brakuje
innych klasycznych tematów faszystowskich. Elementem zupełnie nie-
obecnym jest klasyczny atak faszystów na wolność rynku i gospodarczy
indywidualizm, które powinny być uleczone korporacjonizmem i ryn-
kiem regulowanym. W krajach europejskich, w których interwencjonizm
państwa w sprawy gospodarcze jest normą, radykalna prawica w więk-
szości zmierza do jego redukcji i zdania się na samoregulację rynku38.
Innym klasycznym tematem, którego przewaŜnie brakuje w progra-
mach powojennych radykalnych partii prawicowych, jest fundamental-
ny atak na demokratyczne konstytucje i rządy prawa. śadna z odnoszą-
cych sukcesy partii prawicowych nie proponuje teraz zastąpienia de-
mokracji jednopartyjną dyktaturą. NajwyŜej apelują o silniejszą władzę
wykonawczą, więcej swobody dla sił porządkowych i zastąpienie par-
tii o zwietrzałej tradycji świeŜym, czystym ruchem narodowym. Skin-
headom zostawiono moŜliwość wyraŜania piękna przemocy i zbrodni-
czej nienawiści rasowej. Odnoszące sukcesy partie radykalnej prawicy
pragną unikać z nimi publicznych związków, chociaŜ po cichu mogą
akceptować zachodzące na siebie członkostwo z grupami odpowie-
240
Inne czasy, inne miejsca
dzialnymi za działania ultraprawicowe i tolerować do pewnego stopnia
język podgrzewający przemoc wśród swoich studenckich sekcji39.
śaden z zachodnioeuropejskich radykalnie prawicowych ruchów
czy partii nie proponuje teraz narodowej ekspansji przez wojnę — co
było bezwzględnym celem Hitlera i Mussołiniego. Zwolennicy zmiany
granic w powojennej Europie w większości byli secesjonistami, a nie
ekspansjonistami, jak Vlaams Blok w Belgii i (przez jakiś czas) sece-
sjoniści Umberto Bossiego Liga Północna (Lega Nord) w północnych
Włoszech. Zasadniczym wyjątkiem są ekspansjonistyczne nacjona-
lizmy bałkańskie, które pragną utworzenia Wielkiej Serbii, Wielkiej
Chorwacji i Wielkiej Albanii.
Dwujęzyczna Belgia, której flamandzkojęzyczna populacja w pół-
nocnej części od dawna była niezadowolona z powodu względnej biedy
i niŜszego statusu, wydała jeden z najwaŜniejszych secesjonistycznych
radykalnie prawicowych ruchów kontynentalnej zachodniej Europy.
Flamandzcy nacjonaliści kolaborowali juŜ z nazistowskimi okupanta-
mi w latach 1940-1944. Ich resztka, rozgoryczona kompletną poraŜ-
ką 1945 roku, była gotowa wesprzeć po wojnie działania wymierzone
w system40. Po okresie uśpienia nacjonalizm flamandzki ponownie za-
czął politycznie działać w roku 1977 po przyjęciu w Belgii systemu
federalnego (Porozumienie Egmont), który nie posunął się dostatecz-
nie daleko, aby zadowolić separatystów. Vlaams Blok łączył w sobie
flamandzki separatyzm z gwałtownie wyraŜanymi uczuciami antyimi-
granckimi, a takŜe sprzeciw wobec polityki tych wszystkich, którzy
czuli się wyobcowani przez polityczny establishment. W latach dzie-
więćdziesiątych stał się jednym z najbardziej skutecznych radykalnie
prawicowych ruchów w Europie Zachodniej. W wyborach krajowych
w 1991 roku uzyskał 10 procent głosów, a w Antwerpii, największym
spośród flamandzkojęzycznych miast, zdobył 25,5 procent. W wybo-
rach lokalnych w 1994 roku okazał się największą partią w Antwerpii,
zdobywszy 28 procent głosów. Od sprawowania władzy został wyłączo-
ny tylko przez koalicję wszystkich pozostałych partii41. Vlaams Blok stał
się „najbardziej krzykliwie ksenofobiczną (jeśli nie otwarcie rasistow-
ską) wśród głównych radykalnie prawicowych populistycznych partii
w Europie Zachodniej" i „osiągnął poziom brutalności, który przewyŜ-
Inne czasy, inne miejsca 241
szył nawet poziom francuskiego Front National"42. Dla europejskiej
radykalnej prawicy w latach siedemdziesiątych otworzyła się jeszcze
jedna nowa przestrzeń: opór podatników przeciwko państwu opie-
kuńczemu. Najbardziej uderzające były Skandynawskie Partie Postępu,
które złamały po latach siedemdziesiątych szeroką platformę zgody dla
przywilejów socjalnych, jaka obowiązywała tam od lat trzydziestych.
Te ruchy nie przypominały faszyzmu ani stylem, ani językiem, chociaŜ
były takim miejscem, gdzie prawicowa skandynawska ekstrema czu-
ła się jak u siebie i gdzie odczucia antyimigranckie, a nawet przemoc
przeciwko imigrantom stawały się uprawnione. Te partie rekrutowały
takŜe przeciwników europejskiej integracji i gospodarczej oraz kultu-
rowej globalizacji.
ChociaŜ porównywanie programów i retoryki moŜe ujawnić pew-
ne wspólne punkty z klasycznym faszyzmem, częściowo zatuszowane
z powodu hańby, jaką przypisano faszyzmowi, i umiarkowanej taktyki
radykalnej prawicy w Europie Zachodniej od lat siedemdziesiątych, to
programy i retoryka nie są jedynymi elementami, które powinniśmy
porównywać. O wiele większy kontrast pojawia się, kiedy porównuje
się warunki dzisiejsze z tymi z Europy międzywojennej43. Z wyjątkiem
postkomunistycznej Europy Środkowej i Wschodniej od roku 1989,
większość Europejczyków od 1945 roku poznała pokój, dobrobyt, funk-
cjonującą demokrację i wewnętrzny porządek. Demokracja mas juŜ nie
stawia swych pierwszych chybotliwych kroków, jak to miało miejsce
w Niemczech i we Włoszech w 1919 roku. Rewolucja bolszewicka nie
niesie juŜ nawet cienia zagroŜenia. Globalna rywalizacja i amerykani-
zacja popkultury, które nadal martwią wielu Europejczyków, wydają się
dziś do rozwiązania w granicach istniejących systemów konstytucyj-
nych bez potrzeby „rezygnowania z wolnych instytucji"
Podsumowując, moŜna stwierdzić, Ŝe o ile w Europie Zachodniej po
roku 1945 działali „spadkobiercy faszyzmu", a po roku 1980 pojawiła
się nowa generacja partii znormalizowanej, ale rasistowskiej skrajnej
prawicy, które nawet weszły do władz lokalnych i państwowych jako
mniejszościowi partnerzy, o tyle warunki w powojennej Europie są
zupełnie inne i nie dają otwartej przestrzeni dla partii otwarcie zwią-
zanych z klasycznym faszyzmem.
242
Inne czasy, inne miejsca
Postkomunistyczna Europa Wschodnia
W Ŝadnym innym miejscu na świecie nie zakotwiczyło się więcej
zjadliwych radykalnie prawicowych ruchów w ostatnich latach niŜ
w postkomunistycznej Europie Wschodniej i na Bałkanach.
Rosja w okresie radzieckim była odizolowana od „bieguna magne-
tycznego" klasycznego faszyzmu (bez względu na to, jakie chciałby ktoś
narysować paralele), ale tradycyjne rosyjskie słowianofilstwo zawierało
najsilniejsze tendencje antyliberalne, antyzachodnie, antyindywiduali-
styczne wspólnotowego nacjonalizmu ze wszystkich krajów w Europie
przed 1914 rokiem. W wyniku gwałtownej reakcji na poraŜkę Rosji
w wojnie z Japonią i wynikłej stąd rewolucji 1905 roku Związek Naro-
du Rosyjskiego (ZNR) stał się „najsilniejszą, najlepiej zorganizowaną
i największą prawicową partią w imperialnej Rosji"44. ZNR był ponad-
klasowym ruchem narodowego odrodzenia i zjednoczenia, który miał
uchronić Rosję od zanieczyszczenia zachodnim indywidualizmem
i demokracją, jeśli byłoby to konieczne, nawet wystąpić przeciwko sa-
memu carowi i liberalnej arystokracji, których uwaŜał za zbyt kosmo-
politycznych i zbyt skłonnych do parlamentaryzmu. W październiku
1905 roku Czarne Sotnie ruchu zabiły trzystu śydów w Odessie45. Ruch
ten zasłuŜył sobie na poczytne miejsce wśród prekursorów, o których
pisałem w drugim rozdziale.
Kiedy postkomunistyczny eksperyment z demokracją parlamentar-
ną i rynkiem gospodarczym okazał się dla Rosji katastrofalny po roku
1991, ruchy takie jak Pamięć wskrzesiły tę bogatą słowianofilską tra-
dycję, uaktualnioną teraz przez otwartą pochwałę dla eksperymentu
nazistowskiego. Największy sukces z licznych antyliberalnych, anty-
zachodnich, antysemickich partii w Rosji odniosła partia Władimira
śyrinowskiego błędnie nazywana Partią Liberalno-Demokratyczną
(PLD), załoŜona w końcu roku 1989 z programem narodowego odro-
dzenia i zjednoczenia pod silną władzą zmieszanym z niedorzecznymi
propozycjami odzyskania utraconych przez Rosję terytoriów (włącznie
z Alaską). W wyborach prezydenckich z czerwca 1991 roku śyrinow-
ski zajął trzecie miejsce z ponad 6 milionami głosów, a jego PLD stała
się największą partią w rosyjskim parlamencie po wyborach z grudnia
Inne czasy, inne miejsca
243
1993 roku, zdobywając niemal 23 procent z ogólnej liczby wszystkich
oddanych głosów46. Później gwiazda śyrinowskiego zbladła, częściowo
z powodu nieobliczalnego zachowania i kontrowersyjnych wypowie-
dzi (i z ujawnienia, Ŝe jego ojciec był śydem), ale głównie poniewaŜ
prezydent Borys Jelcyn krótko trzymał cugle i ignorował parlament.
Przez chwilę Rosja kulała jako ąuasi-demokracja pod Jelcynem i jego
starannie wyselekcjonowanym sukcesorem, byłym oficerem KGB Wła-
dimirem Putinem. Jeśliby jednak prezydent Rosji stracił zaufanie, jakiś
lider ze skrajnej prawicy, bardziej kompetentny niŜ Zyrinowski, mógłby
okazać się rozwiązaniem o wiele łatwiejszym do zaakceptowania niŜ
powrót do jakkolwiek rozumianego kolektywizmu marksistowskiego.
Wszystkie państwa Europy Wschodniej po roku 1989 miały radykalnie
prawicowe ruchy, ale większość z nich pozostała na szczęście słaba47.
Niechlujna demokracja i napięcia gospodarcze wraz z utrzymywaniem
spornych granic i niezadowolonych mniejszości narodowych zapew-
niają im Ŝyzną glebą. JednakŜe wizja dołączenia do Unii Europejskiej
jest tak atrakcyjna, Ŝe większość wschodnich Europejczyków akceptuje
niedoskonałą demokrację i rynek gospodarczy jako nieodzowne warunki
wstępne, podczas gdy alternatywa w postaci narodowego integryzmu
(której horror w pełni ujawnił się na terytoriach byłej Jugosławii) jawi się
jako rozwiązanie wyłącznie dla marginalnej mniejszości.
W powojennej Europie właśnie w postkomunistycznej Jugosławii
pojawiła się najbliŜsza nazistowskiej polityka eksterminacji. Po śmier-
ci Tito w 1980 roku, stając w obliczu problemów dystrybucji coraz
mniejszego produktu narodowego pomiędzy podzielone i rywalizujące
ze sobą regiony, federacyjna Jugosławia stopniowo traciła legitymację.
Serbia, która była niegdyś dominującą częścią federacji, teraz prowa-
dziła do jej destrukcji. Prezydent Serbii, Slobodan Milośević, do tej pory
bezbarwny komunistyczny biurokrata, odkrył 24 kwietnia 1987 roku,
Ŝe ma talent do ekscytowania tłumów, kiedy przemawiał do Serbów
w Kosowie w sześćsetną rocznicę pobicia Serbów przez muzułmanów
w bitwie na Kosowym Polu, w dniu wiele znaczącym dla Serbów. Ser-
bowie w rejonie Kosowa stali się w efekcie poraŜki mniejszością zdo-
minowaną przez Albańczyków, a Milośević podsycił rozgorączkowane
nastroje wokół tematów bycia ofiarą i sprawiedliwej zemsty. Odkrył
244
Inne czasy, inne miejsca
w serbskim nacjonalizmie substytut słabnącej wiary w komunizm jako
źródła legitymizacji i porządku. Pod koniec roku 1988 wzmocnił wła-
dzę centralną w Serbii przez zlikwidowanie lokalnej autonomii dwóch
regionów — w Kosowie z Albańczykami i Wojwodinie z Węgrami.
Wysiłki Milośevića w celu wzmocnienia władzy Serbów w ramach
jugosłowiańskiej federacji sprowokowały separatyzmy wśród innych
narodów. Kiedy Słowenia i Chorwacja w 1991 roku ogłosiły swoją
niezaleŜność od federacji, dystrykty zdominowane przez Serbów (15
procent populacji) odłączyły się od Chorwacji z pomocą federalnej
armii jugosłowiańskiej (głównie serbskiej). Podczas wojny w Chorwacji
zarówno Chorwaci, jak i Serbowie próbowali wygnać przeciwników
z terenów, które kontrolowali, paląc, mordując i dokonując zbiorowych
gwałtów, co Zachód nazwał „czystkami etnicznymi" (chociaŜ róŜnice
były raczej natury historycznej, kulturalnej i religijnej, a nie etnicznej).
Kiedy w 1992 roku Bośnia proklamowała niepodległość, Serbowie się
odłączyli i wezwali federalną armię jugosłowiańską. Czystki etniczne
w Bośni, najbardziej zintegrowanym regionie Jugosławii, z mieszanymi
sąsiadami i mieszanymi małŜeństwami, były jeszcze bardziej okrutne.
Milośević zamierzał włączyć tereny Chorwacji i Bośni w granice Wielkiej
Serbii. Nie powiodło mu się. Wojska Chorwacji, wspierane przez Za-
chód, brutalnie wygnały większość Serbów z Krainy, głównego regionu
serbskiego w Chorwacji. W Bośni wojskowa interwencja NATO zmusiła
Milośevića do zaakceptowania umowy (porozumienie z Dayton z listo-
pada 1995 roku), na którego mocy pozostał u władzy w Serbii, ale opuścił
swych kuzynów Serbów w Bośni, którzy zostali oszukani w odseparo-
wanym regionie w ramach federacyjnego państwa bośniackiego. Kiedy
Milośević spróbował wyrzucić Albańczyków z prowincji Kosowo w 1999
roku, ataki sił powietrznych NATO zmusiły go do porzucenia tego za-
miaru. Jego rządy dobiegły końca we wrześniu 2000 roku, kiedy sami
Serbowie zdecydowali się w wyborach wybrać polityka opozycyjnego.
Nowy rząd serbski oddał go w końcu w ręce oenzetowskiego trybunału
wojennego w Hadze sądzącego zbrodnie wojenne.
Trzeba przyznać, Ŝe serbski nacjonalizm nie ma w sobie Ŝadnych
otwartych oznak faszyzmu poza brutalnością oraz Ŝe Serbia dopuściła
do względnie wolnych wyborów z udziałem wielu partii. ReŜim Mi-
Inne czasy, inne miejsca
245
lośevića nie doszedł do władzy przez zakorzenioną wojującą partię,
która następnie weszła w sojusz z establishmentem, aby przejąć urzędy.
Zamiast tego urzędujący prezydent zastosował ekspansjonistyczny na-
cjonalizm jako narzędzie konsolidacji juŜ istniejącej władzy osobistej,
a wsparty został przez rozentuzjazmowaną opinię publiczną. Na tej
improwizowanej podstawie Serbia Milośevića była w stanie zaprezen-
tować Europie spektakl, jakiego ta nie widziała od 1945 roku: de facto
dyktaturę z Ŝarliwym poparciem mas zaangaŜowaną w mordowanie
męŜczyzn, kobiet i dzieci, aby pomścić rzekome historyczne upoko-
rzenie i stworzyć państwo etnicznie czyste i powiększone. O ile przy-
czepienie epitetu „faszysta" do odraŜającego Milośevića nie pomaga
wyjaśnić, jak jego rządy zostały ustanowione i w jaki sposób trwały,
0 tyle wydaje się, Ŝe jest to właściwe dla rozpoznania działającego ekwi-
walentu, kiedy się pojawia.
Horror, jaki wywołał Milośević, był taki, Ŝe pomysł na Wielką Chor-
wację prezydenta Franjo Tudjmana (1991-1999) w niewielkim stopniu
został zauwaŜony na zewnątrz. Tudjman, emerytowany oficer i pro-
fesor historii, zbudował swój własny reŜim ze sprawowaną osobiście
władzą opartą na nie mniej okrutnym wyrzucaniu Serbów z Chorwacji
1 zdołał zrealizować więcej swoich celów niŜ Milośević. O ile serbscy
patrioci uczestniczyli w antynazistowskim ruchu w czasie drugiej woj-
ny światowej, o tyle patrioci chorwaccy działali wśród ustaszy Ante
Pavelića, terrorystycznej organizacji rządzącej będącym marionetką
Hitlera państwem chorwackim w latach 1941-1944, które dokonało
masowych mordów na Serbach i śydach. Na nowo niepodległa Chor-
wacja Tudjmana przywróciła emblematy ustaszowskie i honoruje pa-
mięć jednego z najokrutniejszych faszystowskich reŜimów w okupo-
wanej przez nazistów Europie.
Faszyzm poza Europą
Niektórzy obserwatorzy wątpią, czy faszyzm moŜe istnieć poza Eu-
ropą. UwaŜają, iŜ specyficzny, historyczny faszyzm wymaga specyficz-
nych, europejskich warunków rewolucji kulturalnej fin de siecle'u, in-
246
Inne czasy, inne miejsca
tensywnej rywalizacji między nowo powstałymi pretendentami do ran-
gi Wielkiego Mocarstwa, masowo wyznawanego nacjonalizmu i sporów
0 kontrolę nad nowymi instytucjami demokratycznymi48. Ci, którzy
bardziej ściśle wiąŜą faszyzm z powtarzającymi się kryzysami spo-
łecznymi czy politycznymi, są teŜ bardziej skłonni brać pod uwagę
moŜliwość pojawienia się faszystowskiego ekwiwalentu w kulturze nie-
europejskiej. JeŜeli będziemy się trzymać sztywno poglądu Gaetana
Salveminiego, Ŝe faszyzm oznacza „rezygnację z wolnych instytucji"
1 w efekcie jest przypadkiem chorej demokracji49, wówczas oczywiście
nasze pole jest ograniczone do krajów pozaeuropejskich, które funkcjo-
nowały jako demokracje albo przynajmniej próbowały powołać rządy
przedstawicielskie. To zasadnicze kryterium eliminowałoby wszystkie
dyktatury Trzeciego Świata. Oczywiście samo bycie zbrodniarzem nie
wystarcza, aby na przykład Idi Amina Dadę, krwawego tyrana z Ugandy
w latach 1971-1979, uznać za faszystę.
Kolonie, w których osiedlali się Europejczycy, tworzyły najbar-
dziej sprzyjające dla faszyzmu środowisko poza Europą, przynajmniej
w okresie, gdy faszyzm w Europie parł ku górze. W latach trzydziestych
południowoafrykańskie ruchy obrony białych, poddane w ogromnym
stopniu wpływom nazizmu, umacniały się pośród plantatorów wy-
wodzących się z Burów. Najbardziej niepohamowanie faszystowską
organizacją był Południowoafrykański NieŜydowski Ruch Narodowo-
socjalistyczny Louisa Weichardta z bojówkami w szarych koszulach
oraz Południowoafrykańscy Faszyści J. S. von Moltkego, których Mło-
dzi Nacjonaliści nosili koszule pomarańczowe. Największe sukcesy
w okresie przedwojennym w Afryce Południowej wśród ruchów skrajnie
prawicowych odnosił Ossebrandwag (OB., Ox-Wagon Sentinel) z 1939
roku50. Ruch przejął z tradycji Burów historię o ich „wielkiej wędrówce"
zakrytymi wozami w głąb kraju do Transwalu w latach 1835-1837, aby
chronić swój styl Ŝycia przed zanieczyszczeniem brytyjskim liberali-
zmem. Autentyczny miejscowy strój i związki z Kościołem kalwińskim
znaczyły dla elity Burów więcej niŜ imitacje europejskiego faszyzmu,
chociaŜ ich nazistowskie sympatie były jawne. Nawet jeszcze dzisiaj
moŜna dojrzeć na południowoafrykańskiej prowincji symbol ruchu
w postaci tradycyjnego wozu.
Inne czasy, inne miejsca
247
Po 1945 roku faszystowskie związki w białej Afryce Południowej sta-
ły się bardziej dyskretne, ale odwołanie się do anglo-burowskiej rasowej
jedności przeciwko czarnej większości oferowało niemal chemicznie
czyste warunki dla faszyzmu. Wielu obserwatorów Afryki Południowej
spodziewało się, Ŝe system apartheidu (segregacji) zorganizowany w ro-
ku 1948 pod presją zmieni się w coś, co upodobni się do faszyzmu.
Ostatecznie zostało to zlikwidowane przez działanie kierowane przez
Nelsona Mandelę i wsparte bez entuzjazmu przez prezydenta F. W. de
Klerka, i zmieniło się w jeden z najszczęśliwszych i zapierających dech
w piersiach finałów w historii, i to nawet ku uldze wielu Burów. Spra-
wy oczywiście nadal mogą nabrać złego biegu. śądania sfrustrowanej
czarnej większości szybszej poprawy standardu Ŝycia, szczególnie je-
śli towarzyszą temu akty przemocy, mogą zaowocować powstaniem
związków broniącej się białej ludności gotowej do „porzucenia wolnych
instytucji", które zagraŜają nie tylko jej stylowi Ŝycia, ale wręcz samemu
Ŝyciu.
Ze wszystkich kontynentów poza Europą do powołania prawdzi-
wych faszystowskich reŜimów najbardziej zbliŜyła się Ameryka Ła-
cińska między latami trzydziestymi a pięćdziesiątymi. Tutaj jednak
musimy się poruszać bardzo ostroŜnie z powodu wysokiego stopnia
naśladownictwa, do którego doszło, kiedy faszyzm rozwijał się w Eu-
ropie. Lokalni dyktatorzy chętnie przejmowali faszystowskie dekoracje
jako modne w latach trzydziestych, a jednocześnie wychodzili z Wiel-
kiego Kryzysu, korzystając zarówno z Nowego Ładu Roosevelta, jak
i z korporacjonizmu Mussoliniego.
NajbliŜszą faszyzmowi partią w Ameryce Łacińskiej była Acao Inte-
gralista Brasileira (AIB) załoŜona przez pisarza Plinio Salgado po jego
powrocie z podróŜy do Europy, gdzie, pod wpływem spotkania z Mus-
solinim, „jego Ŝycie natchnął święty ogień"51. Integraliści byli o wiele
mocniej zakorzenieni w społeczeństwie brazylijskim niŜ nazistowskie
i faszystowskie kluby obecne wśród imigrantów z Niemiec i Włoch,
a Salgado skutecznie połączył miejscową brazylijską historyczną wy-
obraźnię (włączając w to kulturę Indian Tupi) z bardziej jawnie fa-
szystowskimi aspektami jego programu, jak: dyktatura, nacjonalizm,
protekcjonizm, korporacjonizm, antysemityzm, krok defiladowy, pro-
248
Inne czasy, inne miejsca
pozycja powołania Sekretariatu do spraw Moralnej i Fizycznej Eduka-
cji, zielone koszule i czarne opaski na ramieniu z grecką literą sigma
(symbolem integralizmu), aby sformować rodzimy jawnie faszystowski
ruch. Integraliści osiągnęli szczyty sukcesu w roku 1934, mając 180
tysięcy członków, wśród których znaleźli się prominentni przedstawi-
ciele wolnych zawodów, przedsiębiorcy i wojskowi52.
Jednak to nie integraliści rządzili Brazylią, ale sprytny, choć pozba-
wiony charyzmy dyktator Getulio Vargas. Vargas został prezydentem
w wyniku wojskowego zamachu stanu w roku 1930, a potem został wy-
brany na prezydenta w bardziej normalny sposób w roku 1934. Kiedy
kadencja zbliŜała się do końca, Vargas przejął pełnię władzy w 1937 roku
i ustanowił Estado Novo (nazwę i autorytarny system polityczny zapo-
Ŝyczył z Portugalii). Jako dyktator rządził aŜ do 1945 roku, kiedy armia
odebrała mu władzę53. Estado Novo z lat 1937-1945 Vargasa był moder-
nizującą dyktaturą z pewnymi postępowymi rozwiązaniami (ograniczyła
władzę lokalną starej oligarchii i promowała władzę scentralizowaną,
świadczenia społeczne, edukację i uprzemysłowienie). Protekcjonizm
i autoryzowane przez państwo kartele dla takich produktów jak kawa (ce-
na której załamała się w okresie Wielkiego Kryzysu) przypominały me-
tody przeciwdziałania skutkom kryzysu, stosowane w latach trzydziestych
w wielu krajach, niekoniecznie faszystowskich. Tak jak Salazar w Portu-
galii, daleki od rządzenia za pomocą faszystowskiej partii, Vargas zlikwi-
dował integralistów, podobnie jak ruchy pronazistowskie i profaszystow-
skie wraz z innymi partiami. Vargas, drobny człowiek, który nie lubił pu-
blicznych wystąpień i przyznawał, Ŝe od jazdy na koniu boli go siedzenie54,
nie zdołał nawet zbudować swego wizerunku jako gaucho w rodzinnym
stanie Rio Grandę do Sul, jeszcze mniej jako faszystowski jefe.
Pułkownikowi Juanowi Peronowi o wiele lepiej udało się stworzyć
taki wizerunek, zarówno dzięki osobistej charyzmie, jak i politycznym
upodobaniom. W przededniu wybuchu drugiej wojny światowej jako
asystent argentyńskiego attache wojskowego w Rzymie podziwiał po-
rządek, dyscyplinę i entuzjazm faszystowskich Włoch. Rzeczywiście
Peron utrzymywał, Ŝe z pochodzenia jest Włochem, jak wielu Argen-
tyńczyków (Włochy i Hiszpania wysłały najwięcej imigrantów z Europy
do Argentyny)55.
Inne czasy, inne miejsca
249
Przyjęcie przez Argentynę powszechnego prawa wyborczego dla
męŜczyzn w roku 1912 sprawiło, Ŝe ostroŜny reformista, radykał Hipó-
lito Yrigoyen mógł rządzić po 1916 roku w sposób, który przypominał
ustanowienie demokracji konstytucyjnej. Jednak bezbarwna, oparta
na kumoterstwie polityczna machina Yrigoena nie umiała odpowie-
dzieć na światowe załamanie cen na płody rolne, co pod koniec lat
dwudziestych zagroziło dostatkowi Argentyny56. We wrześniu 1930
roku prawicowi oficerowie armii obalili Yrigoyena i zakończyli rządy
konstytucyjne, dając początek niestabilnym, w większości prawicowym
dyktaturom, trwającym przez pół wieku.
Najpierw generał Jose Uriburu próbował poradzić sobie z Wielkim
Kryzysem za pomocą korporacyjnego systemu ekonomicznego wzo-
rowanego na rozwiązaniu Mussoliniego. „Faszyzm odgórny" Uriburu
nie zdołał jednak uzyskać koniecznego poparcia wśród liderów woj-
skowych, partyjnych i gospodarczych, co pociągnęło za sobą całą serię
wojskowo-konserwatywnych dyktatur naznaczonych fałszowanymi
wyborami, co Argentyńczycy pamiętają jako „niesławne dziesięcio-
lecie". Kiedy wybuchła druga wojna światowa, Argentyna pozostała
neutralna, a jej armia skłaniała się w stronę Niemiec, źródła swojego
uzbrojenia i wyszkolenia.
Kiedywgrudniu 1941 roku do wojny weszły Stany Zjednoczone, wy-
wierały na Argentynę silną presję, by przyłączyła się do aliantów wraz
z resztą Ameryki Łacińskiej. Junta wojskowa, która przejęła władzę
w czerwcu 1943 roku, nie poddała się jednak naciskom Stanów Zjed-
noczonych i Argentyna pozostała neutralna. Przynajmniej niektórzy
członkowie junty, na przykład pułkownik Juan Peron, pragnęli pod-
trzymać dostawy uzbrojenia z Niemiec, aby zrównowaŜyć uzbrojenie
Stanów Zjednoczonych i ich bazy w Brazylii57.
Mało znany pułkownik w juncie wojskowej, która przejęła władzę
w 1943 roku, Juan Peron poprosił o pozornie banalny urząd sekreta-
rza do spraw pracy i opieki społecznej58. Kiedy przejął kontrolę nad
organizacjami pracowniczymi, wyeliminował ich socjalistycznych, ko-
munistycznych i anarcho-syndykalistycznych liderów, połączył liczne
związki zawodowe w jedną, sponsorowaną przez państwo organizację
robotniczą dla kaŜdego z sektorów gospodarczych i ich członkostwo
250
Inne czasy, inne miejsca
rozciągnął na osoby wcześniej nie zrzeszone. Te posunięcia zmieni-
ły Confederación General de Trabajo (CGT, Generalna Konfederacja
Pracy) w jego osobiste lenno. Peron zdobył autentyczną wdzięczność
za istotne poprawienie warunków pracy i pozytywne rozstrzygnięcie
spornych kwestii pracowniczych. W tych zadaniach znakomicie po-
magał mu jego osobisty talent oraz antyestablishmentowy radykalizm
jego kochanki, Evy Duarte, dziewczyny z prowincji, która próbowała
zrobić karierę w radiowych operach mydlanych.
Peron doszedł do władzy zupełnie inaczej niŜ Mussolini czy Hitler,
nie jako szef bojowej partii pragnącej udowodnić, Ŝe demokracja nie
funkcjonuje (demokracja została juŜ zdławiona), ale przez presję ma-
sowych demonstracji popierających go robotników. W październiku
1945 roku koledzy Peróna, oficerowie junty, zaniepokojeni ambicjami
młodego pułkownika i jego demagogią, pod wpływem niechęci amba-
sadora amerykańskiego wobec niego, a takŜe obraŜeni jego otwartymi
kontaktami z pochodzącą z niŜszej klasy Evą, zdjęli go z urzędu i aresz-
towali. 17 października 1945 roku, w dniu, który później obchodzono
jako narodowy dzień peronizmu, setki tysięcy strajkujących robotni-
ków — zmobilizowanych przez Evę, według legendy peronistów, ale
jest o wiele bardziej prawdopodobne, Ŝe przez innych pomocników —
okupowali centrum Buenos Aires. Był gorący i parny dzień, i niektó-
rzy z nich zdjęli koszule i ku zgorszeniu obywateli zaczęli się chłodzić
w reprezentacyjnej fontannie na PlaŜa de Mayo. Określenie los de-
scamisados — „bezkoszulowi" — stało się w peronistycznej legendzie
odpowiednikiem sans-culottes z czasów rewolucji francuskiej59.
Aby uspokoić pokojowy, ale przytłaczający tłum, junta zwolniła puł-
kownika i powołała nowy rząd stworzony głównie z jego przyjaciół.
W roku 1946 Peron był na najlepszej drodze do zostania prezydentem.
Dyktatura Peróna opierała się zarówno na zmanipulowanej CGT, jak
i na armii. Była otwarcie i wprost skierowana przeciwko „oligarchii",
która lekcewaŜyła Evitę. NiewaŜne, Ŝe dyktatura nigdy nie zagroziła
własności i zrobiła wszystko, by wspierać rodzinny przemysł produku-
jący substytuty, aby ograniczyć import, oraz Ŝe CGT Peróna stała się
bardziej menedŜerem klienteli robotniczej niŜ autentycznym wyrazi-
cielem ich Ŝalów. Społeczna baza Peróna była zawsze bardziej proleta-
Inne czasy, inne miejsca
251
riacka niŜ ta Mussoliniego i Hitlera, a jego niechęć do starych rodzin
argentyńskich była bardziej jawna. Podczas gdy faszyzm i nazizm wy-
korzystywały dyktaturę, by likwidować niezaleŜny ruch pracowniczy
i ograniczać robotniczy udział w produkcie narodowym, Peron zwięk-
szył udział robotników w dochodzie narodowym z 40 procent w roku
1946 do 49 procent w 194960.
Dyktatura Peróna (1946-1955) była pozaeuropejskim reŜimem,
który najczęściej określano jako faszystowski, szczególnie w Stanach
Zjednoczonych. Biurokracja waszyngtońska określała neutralną Ar-
gentynę wprost jako uprawiającą politykę po stronie Osi nawet jeszcze
przed pojawieniem się na scenie Peróna61. Ze swoim charyzmatycznym
przywódcą, Conductore Peronem, jedyną partią peronistów i oficjalną
doktryną justicialismo, czyli „zorganizowana wspólnota" z tym upodo-
baniem do wojskowych parad i ceremonii (ich gwiazdą była Eva, teraz
Ŝona Juana Peróna), z korporacyjną gospodarką, kontrolowaną pra-
są, represyjną policją i aktami przemocy wymierzonymi w lewicę62,
z podporządkowanym wymiarem sprawiedliwości i bliskimi związkami
z Franco rzeczywiście wyglądało to na faszyzm dla pokolenia z czasów
drugiej wojny światowej przyzwyczajonego do dzielenia świata na fa-
szystowski i demokratyczny.
Bardziej współcześni badacze wolą jednak podkreślać rodzime ko-
rzenie peronizmu, takie jak: narodowa tradycja wyzwolenia narodu
przez silnego przywódcę; lęk przed upadkiem, kiedy eksport płodów
rolnych, źródło argentyńskiego dobrobytu, stracił swą wartość po
pierwszej wojnie światowej; gigantyczny „czerwony strach" wywołany
przez krwawy strajk generalny z 1919 roku {la semana trdgica); nacjo-
nalizm skupiony na odzyskaniu ekonomicznej niezaleŜności od bry-
tyjskich inwestorów; przestrzeń polityczna oferowana przez zmęczoną
oligarchię, która opierała się na zanikającej władzy potentatów w pro-
dukcji wołowiny i zboŜa bez oddawania głosu miejskiej klasie średniej
i robotniczej (najliczniejszej w Ameryce Południowej); i powszechne
przekonanie, Ŝe „politycy" są nieudolni i skorumpowani63.
Jeśli odsunąć na bok powierzchowność, dyktatura Peróna funkcjo-
nowała zupełnie inaczej niŜ dyktatury Hitlera i Mussoliniego. Podczas
gdy te dwie doszły do władzy przeciwko chaotycznym demokracjom
252
Inne czasy, inne miejsca
w zamieszaniu, jakie nastąpiło po nagle rozszerzonym prawie wybor-
czym, Peron przejął władzę przeciwko wąskiej oligarchii opierającej się
na wojskowych i konserwatystach, a dopiero później nastąpiła reforma
prawa wyborczego (kobiety mogły głosować po roku 1947) i wzrósł
udział obywateli64. Zdobył oczywistą większość wyborców w latach
1946 i 1951 i ponownie, kiedy wrócił w roku 1973, w najczystszych
jak dotąd wyborach prezydenckich, jakie przeprowadzono w Argenty-
nie. ChociaŜ dyktatura Peróna uŜywała policji do zastraszania, a takŜe
kontrolowała prasę, nie demonizowała wewnętrznego/zewnętrznego
wroga — śydów i innych — co wydaje się zasadniczym składnikiem
faszyzmu65. Nie wyraŜała takŜe Ŝadnego zainteresowania ekspansjoni-
styczną wojną.
W końcu Eva Peron grała rolę całkowicie obcą dla faszystowskiego
machismo. „Evita" była pierwszą Ŝoną przywódcy w Ameryce Łaciń-
skiej, która aktywnie uczestniczyła w rządzeniu. Ta złoŜona i sprytna
kobieta wiedziała, jak grać na wielu instrumentach: jako porywająca
mówczyni do los descamisados i przeciwko „oligarchii"; jako organi-
zatorka głosowania kobiet, stojąc na czele Peronistycznej Partii Ko-
biet (choć nigdy nie promowała innych kobiet na stanowiska związane
z władzą); jako szczodrobliwa dama kaŜdego dnia rozdająca dobro-
dziejstwa zza własnego biurka w Ministerstwie Pracy oraz przez w ta-
jemniczy sposób finansowaną Fundację Evy Peron; oraz jako wspaniały
obiekt marzeń — mówi się, Ŝe w ciągu 270 dni przywdziała na siebie 306
róŜnych przeuroczych strojów66. Pozornie kobieca i podporządkowana
dyktatorowi była powszechnie postrzegana jako podpora dla ostroŜne-
go męŜa. Ustanowiła tak dobre stosunki z mieszkańcami Buenos Aires,
Ŝe po jej śmierci — zmarła na raka w roku 1952 w wieku trzydziestu
trzech lat — stała się przedmiotem wielorakiego kultu. Dla niektórych
była rewolucyjną przywódczynią (wizerunek upowszechniany w latach
siedemdziesiątych przez lewicowych działaczy peronizmu); dla wielu
innych była quasi-świętą, dla której budowano ołtarze i której starannie
zabalsamowane ciało kolejne reŜimy musiały ukrywać. W oczach wielu
Argentyńczyków z klasy wyŜszej była mściwą parweniuszką i seksualną
manipulantką. W chwili śmierci była zapewne najpotęŜniejszą kobietą
na świecie67.
Inne czasy, inne miejsca
253
Ocenianie latynoamerykańskich dyktatur przez pryzmat faszyzmu
jest niebezpiecznym przedsięwzięciem intelektualnym. W najgorszym
przypadku moŜe się okazać, Ŝe będzie to ćwiczenie bezowocne. W naj-
lepszym razie moŜe wyostrzyć nasze wyobraŜenie o klasycznym faszy-
zmie. Dla właściwego porównania naleŜy rozróŜnić między róŜnymi
poziomami podobieństwa i zróŜnicowania. Podobieństwa odnajdu-
jemy w mechanizmach sprawowania władzy, w sposobie uprawiania
propagandy i manipulowania obrazem i od czasu do czasu w zapoŜy-
czeniu rozwiązań politycznych, jak na przykład korporacyjnej organi-
zacji gospodarki. RóŜnice stają się bardziej oczywiste, kiedy bada się
społeczne i polityczne warunki i relacje owych reŜimów ze społeczeń-
stwem. Skalpele chirurgiczne mogą wyglądać podobnie, ale w Ameryce
Łacińskiej operowano na innym ciele niŜ w Europie.
Obaj, Vargas i Peron, przejęli władzę raczej od oligarchii, a nie od
źle funkcjonujących demokracji i obaj następnie poszerzyli polityczną
partycypację. Rządzili nad częściowo tylko uformowanymi narodami
i starali się połączyć w jednym państwie narodowym podzielone spo-
łeczności i wichrzycielskich lokalnych bossów, podczas gdy klasyczni
dyktatorzy faszystowscy rządzili juŜ istniejącymi państwami narodo-
wymi, które obsesyjnie bały się zagroŜeń dla swojej jedności, energii
i pozycji. Hitlerowska wizja doskonałych Niemiec skalanych przez ko-
munistów i śydów (stanowiących w jego umyśle jedno i to samo) miała
swoją paralelę w brazylijskich integralistach i argentyńskich nacjona-
listach, ale Vargas i Peron marginalizowali ich i budzili ich niepokój
swoim populizmem68. Ani Vargas, ani Peron nie zamierzali wzywać
do eksterminacji jakiejś grupy. Ich policje, chociaŜ ostre i pozbawione
kontroli, karały raczej indywidualnych wrogów, niŜ eliminowały całe
kategorie, jak czyniła SS Hitlera. Mniej mordercze wysiłki Mussolinie-
go w celu stworzenia nowoczesnych Włochów godnych rzymskości
tworzą bliŜszą paralelę, ale Mussolini był tak samo jak Hitler nastawio-
ny na prowadzenie ekspansywnej wojny, a tego rodzaju zamiary były
całkowicie obce Vargasowi i Peronowi.
Podsumowując, podobieństwa to sprawa narzędzi i instrumentów
zapoŜyczonych w okresie apogeum faszyzmu, podczas gdy róŜnice
koncentrują się wokół bardziej podstawowych spraw struktury, funk-
254
Inne czasy, inne miejsca
cji i relacji ze społeczeństwem. Dyktatury latynoamerykańskie najlepiej
traktować jako dyktatury narodowo-populistyczne z faszystowskimi
oznakami, być moŜe z odległymi podobieństwami do reŜimu Musso-
liniego, ale niemal zupełnie niepodobnymi do reŜimu Hitlera (poza
sympatią dla państw Osi w czasie wojny).
Skoro juŜ ustaliliśmy, Ŝe w pełni autentycznego faszyzmu nie było
w najbardziej zaawansowanych krajach Ameryki Łacińskiej w latach
1930-1950, moŜemy znacznie szybciej przejść przez kilka innych la-
tynoamerykańskich reŜimów i ruchów, które wiązano z faszyzmem.
Poza kilkoma mniejszymi frakcjami wspierającymi Oś w Chile i Peru
innym waŜnym przykładem był „wojskowy socjalizm" pułkownika Da-
vida Toro w Boliwii w latach 1936-1937 oraz jego następcy, Germana
Buscha, w latach 1937-1939, z jego Legionem weteranów wojennych,
państwowym syndykalizmem i wysiłkiem podejmowanym w celu
stworzenia państwa narodowego z rozproszonych indiańskich i euro-
pejskich składników przez charyzmatyczną dyktaturę69.
Imperialna Japonia, najbardziej uprzemysłowiony kraj poza Zacho-
dem i jeden z tych, które w największym stopniu, choć selektywnie
adaptowały zachodnie wzorce, była kolejnym nieeuropejskim reŜimem
bardzo często określanym jako faszystowski. W czasie drugiej wojny
światowej propaganda aliantów łatwo wrzucała imperialną Japonię do
jednego worka z jej sojusznikami z Osi. Obecnie, kiedy większość uczo-
nych uznaje imperialną Japonię za coś innego niŜ państwo faszystowskie,
japońscy uczeni, i to nie tylko marksistowscy, powszechnie interpretują
ją jako „odgórny faszyzm"70.
Do faszyzmu w międzywojennej Japonii moŜna podchodzić na dwa
sposoby. MoŜna się skupić na wpływach „oddolnych" intelektualistów
i ruchów narodowego odrodzenia, które wspierały program przypomi-
nający faszyzm, tyle tylko, Ŝe reŜim je zmiaŜdŜył. Inne podejście skupia
się na działaniach „odgórnych" instytucji imperialnych. To podejście
stawia pytanie, czy ekspansjonistyczna, zmilitaryzowana dyktatura
ustanowiona w latach trzydziestych nie stanowiła szczególnej formy
„cesarskiego faszyzmu"71.
W latach dwudziestych Japonia wykonała kilka kroków w stronę
demokracji. W 1926 wszyscy dorośli męŜczyźni uzyskali prawo wy-
Inne czasy, inne miejsca
255
borcze, ale chociaŜ mianowana wyŜsza izba i tajna rada pozostały
potęŜne, a armia uniknęła parlamentarnej kontroli, na czele gabinetu
stał przywódca największej partii w niŜszej izbie parlamentu. Wśród
wielu wówczas popularnych poglądów była opinia Kita Ikki, nazywa-
nego autentycznym japońskim faszystą. „Generalny zarys środków dla
odbudowy Japonii" (1919) Kity popierał państwowe restrykcje wobec
przemysłowców i właścicieli ziemskich, których widział jako główną
barierę dla narodowego zjednoczenia i odrodzenia. Według Kity Ja-
ponia uwolniona od podziałów i przeszkody w postaci wywołującego
konkurencję kapitalizmu, stanie się centrum nowej Azji niezaleŜnej od
europejskiej dominacji72.
Chwiejna demokracja japońska nie przetrwała kryzysu 1931 roku.
Wielki Kryzys spowodował biedę wśród ludności wiejskiej, a we wrze-
śniu 1931 roku wojskowi dowódcy japońscy wykorzystali zwykły pre-
tekst do inwazji na MandŜurię. Zniecierpliwieni młodzi oficerowie,
zagniewani bezowocnymi próbami izby niŜszej ograniczenia ekspansji
militarnej i w jakimś stopniu pod wpływem prac Kita Ikki, załoŜyli taj-
ne stowarzyszenia: Związek Kwitnącej Wiśni i Korpus Przysięgi Krwi.
Przez zabójstwa i próby przewrotu próbowali zorganizować dyktaturę
pod przywództwem cesarza, która dąŜyłaby do odrodzenia narodowego
przez realizację programu państwowej kontroli nad gospodarką, spo-
łecznego zrównania i ekspansjonizmu. 26 lutego 1936 roku w najbar-
dziej ambitnej akcji młodzi oficerowie rebelianci zajęli centrum To-
kio i zabili ministra finansów i kilku innych wysokich urzędników73.
Zaraz po tym powstanie się zakończyło, a Kita Ikki znalazł się wśród
skazanych na śmierć. Cesarz sam więc zakończył to, co było nazywane
japońskim „faszyzmem oddolnym". Od 1932 roku parlamentarne par-
tyjne rządy gabinetowe ustąpiły rządom „narodowej jedności" zdomi-
nowanym przez wyŜszych oficerów i biurokratów i ten proces nabrał
tempa po stłumieniu rebelii z 1936 roku. W czerwcu 1937 roku pre-
mierem został ksiąŜę Konoe Fumimaro, przewodniczący Izby Lordów,
który przeciwstawiał się rządom partyjnym. Był premierem do 1939
roku. W lipcu 1937 japońscy militaryści wszczęli incydent w Chinach,
zaczynając ośmioletnią wojnę totalną na stałym lądzie. Gabinet Ko-
noe wspierał eskalację i mobilizował naród na potrzeby wojny. KsiąŜę
256
Inne czasy, inne miejsca
Konoe został premierem ponownie w lipcu 1940 roku i ustanowił ewi-
dentnie totalitarny wewnętrzny „Nowy Porządek" aby odbudowaną
Japonię postawić na czele tego, co nazwano „Obszarem Dobrobytu
Wielkiej Azji Wschodniej"
Autentyczny faszyzm pojawił się w Japonii pod koniec lat trzydzie-
stych, kiedy sukcesy nazistowskie były olśniewające. Towarzystwo
Wschodniej Drogi ubranego w czarną koszulę Seigo Nakano, „japoń-
skiego Hitlera" zdobyło 3 procent głosów w wyborach 1942 roku. Na-
kano jednak znalazł się w areszcie domowym. Stowarzyszenie Badaczy
Showa było bardziej naukową grupą intelektualistów, którzy wprost
opowiedzieli się za faszystowskimi rozwiązaniami w celu mobilizowa-
nia społeczeństwa i organizacji gospodarki. Stowarzyszenie Badaczy
Showa doradzało premierowi Konoe. W praktyce jednak ksiąŜę Konoe
po cichu odsunął na bok wszystkie solidarystyczne i antykapitalistycz-
ne elementy tych intelektualnych propozycji74.
Podsumowując, rząd japoński zdecydował się wybrać z faszystow-
skiego menu i zaadaptować pewną liczbę rozwiązań, takich jak korpo-
racyjna organizacja gospodarki i kontrola społeczeństwa w „selektyw-
nej rewolucji" przez działania państwa przy równoczesnym stłumieniu
niezorganizowanego społecznego aktywizmu prawdziwych (chociaŜ
zapoŜyczonych) ruchów faszystowskich75.
Militarystyczna dyktatura ekspansjonistyczna, która stopniowo za-
istniała w Japonii w latach 1931-1940, nazywana jest przez niektórych
faszystowską, poniewaŜ obejmowała rządy oparte na stanie wyjątko-
wym, sprawowane przez sojusz władzy cesarskiej, wielkiego biznesu,
wyŜszych urzędników oraz wojskowych w obronie zagroŜonych inte-
resów klasowych76. Ale nawet jeśli imperialna Japonia bez wątpienia
korzystała z rozwiązań faszystowskich i miała wiele wspólnych cech
z faszyzmem, japoński wariant faszyzmu był narzucony przez rządzą-
cych przy braku jedynej masowej partii czy ruchu społecznego, i do
tego z lekcewaŜeniem, a moŜe wręcz w opozycji wobec intelektuali-
stów, którzy znaleźli się pod wpływem europejskiego faszyzmu. „To
tak jakby faszyzm w Europie został ustanowiony jako rezultat obalenia
Mussoliniego i Hitlera"77.
Amerykański socjolog Barrington Moore zaproponował sięgające
Inne czasy, inne miejsca
257
bardziej w głąb dziejów wyjaśnienie pojawienia się dyktatury militarnej
w Japonii. Poszukując ostatecznych korzeni faszyzmu w odmienności
dróg prowadzących do kapitalistycznej transformacji rolnictwa, Moore
zauwaŜył, Ŝe Wielka Brytania pozwoliła niezaleŜnej wiejskiej szlachcie
ogrodzić swoje posiadłości i wyrzucić ze wsi „nadmiar" siły roboczej,
która stała się „wolna" i mogła podjąć pracę we wcześnie dojrzałym
przemyśle. Brytyjska demokracja mogła polegać na stabilnej, konser-
watywnej wsi i rozwiniętej miejskiej klasie średniej zasilanej przez
pnącą się do góry mobilną klasę pracowników. Niemcy i Japonia prze-
ciwnie, były uprzemysławiane szybko i późno, a tradycyjne rolnictwo
z wielkimi właścicielami ziemskimi pozostało niezmienione. W efekcie
byli zmuszeni siłą albo manipulacją jednocześnie trzymać pod kontrolą
niezadowolonych robotników, uciskaną drobną burŜuazję i chłopów.
Ten generujący konflikty system społeczny dodatkowo jeszcze tworzył
bardzo ograniczone rynki na własne produkty. Zarówno Niemcy, jak
i Japonia radziły sobie z tymi wyzwaniami, łącząc wewnętrzne represje
z zewnętrzną ekspansją, wspomagając to wszystko sloganami i rytuała-
mi prawicowej ideologii, które brzmiały radykalnie bez rzeczywistego
przebudowywania porządku społecznego78.
Do sięgającej daleko wstecz analizy asymetrycznej modernizacji Bar-
ringtona Moorea moŜna dodać dalsze nie tak głębokie dwudziesto-
wieczne podobieństwa w sytuacji Niemiec i Japonii: przejaskrawione
postrzeganie zagroŜenia ze strony Związku Radzieckiego (Rosja zgła-
szała Ŝądania terytorialne pod adresem Japonii od czasów wojny z 1905
roku) oraz potrzebę adaptowania tradycyjnej politycznej i społecznej
hierarchii do polityki masowej. Imperialna Japonia miała nawet więk-
sze sukcesy niŜ nazistowskie Niemcy w stosowaniu nowoczesnych me-
tod mobilizacji i propagandy w celu integrowania społeczeństwa pod
tradycyjną władzą79.
DostrzeŜone przez Moore'a podobieństwa między wzorami rozwo-
ju Niemiec i Japonii oraz strukturami społecznymi nie w pełni były
przekonujące dla japońskich specjalistów. Wielcy posiadacze ziemscy
nie mogą być pokazywani jako odgrywający główną rolę w nadawaniu
imperialnej Japonii tej szczególnej mieszaniny ekspansjonizmu i spo-
łecznej kontroli. No i jeŜeli charakterystyczne dla imperialnej Japonii
258
Inne czasy, inne miejsca
techniki integracji byty tak skuteczne, to głównie dzięki temu, Ŝe spo-
łeczeństwo Japonii było tak spójne, a jego struktura rodziny tak silna80.
Imperialna Japonia, ostatecznie, mimo niewątpliwego wpływu ze
strony faszyzmu europejskiego i pewnych strukturalnych analogii
z Niemcami i Włochami, stanęła w obliczu zdecydowanie mniej kry-
tycznych problemów niŜ te dwa państwa. Japończycy nie stanęli w ob-
liczu nadciągającej rewolucji ani nie potrzebowali przezwycięŜać ze-
wnętrznej poraŜki czy wewnętrznej dezintegracji (chociaŜ tego się oba-
wiali i mieli za złe sprzeciwy Zachodu wobec ich ekspansji w Azji). Choć
reŜim cesarski wykorzystywał techniki mobilizacji mas, Ŝadna oficjalna
partia czy rodzimy autonomiczny ruch oddolny nie rywalizował z przy-
wódcami. Japońskie imperium z okresu 1932-1945 lepiej pojmować
jako militarną ekspansyjną dyktaturę z mobilizacją w wysokim stopniu
organizowaną przez państwo, a nie jak reŜim faszystowski.
ReŜimy dyktatorskie w Afryce i Ameryce Łacińskiej, które wspoma-
gały interesy amerykańskie i europejskie (wydobycie surowców, przy-
wileje inwestycyjne, strategiczne wsparcie w okresie zimnej wojny)
i w rewanŜu były wspierane przez zachodnich protektorów, nazywa-
ne bywają „faszyzmem klienta", „faszyzmem z pełnomocnictwa" czy
„faszyzmem kolonialnym". Niektórzy myślą w tym miejscu o Chile
pod rządami generała Pinocheta (1974-1990) czy o zachodnich pro-
tektoratach w Afryce jak Kongo pod Sese-Seko Mobutu (1965-1997).
Te państwa-klienci, jakkolwiek wstrętne, nie mogą być w uprawniony
sposób kwalifikowane jako faszystowskie, poniewaŜ ani nie opierały się
na społecznej zgodzie, ani nie realizowały swobodnie polityki ekspan-
sjonizmu. Jeśli pozwalały na mobilizację opinii publicznej, ryzykowały,
Ŝe obróci się ona przeciwko ich zachodnim mocodawcom i im samym.
Najlepiej traktować je jak tradycyjne dyktatury czy tyranie wspierane
z zewnątrz.
Same Stany Zjednoczone takŜe nigdy nie były wolne od doświad-
czenia faszyzmu. Antydemokratyczne i ksenofobiczne ruchy rozkwitły
w Ameryce, począwszy od partii Native American (Rdzennych Amery-
kanów) z 1845 roku i Know-Nothing Party (Partia „Nic Nie Wiadomo")
[nazywana takŜe Partią Amerykańską — przyp. tłum.] z lat pięćdzie-
siątych dziewiętnastego wieku81. W rozdzieranych kryzysami w latach
Inne czasy, inne miejsca
259
trzydziestych, podobnie jak w innych demokracjach, ruchy pochodne
faszyzmu rzucały się w oczy w Stanach Zjednoczonych: otwarcie pro-
hitlerowski ruch Obrońcy Wiary Chrześcijańskiej protestanta Geral-
da B. Winroda z jego Czarnym Legionem; Srebrne Koszule (Silver
Shirts — inicjały „SS" były zamierzone) Williama Dudleya Pelleya82;
Khaki Shirts — ruch bazujący na weteranach (jego lider Art. J. Smith
zniknął po zabójstwie pewnego krzykacza podczas jednego ze zjaz-
dów); i całe mnóstwo innych. Jednak ruchy w egzotycznym, zagra-
nicznym przebraniu zdobywały poparcie nielicznych. George Lincoln
Rockwell, ekstrawagancki szef amerykańskiej partii nazistowskiej od
1959 roku aŜ do jego zabójstwa przez zdegustowanego zwolennika
w 1967 roku83, wydawał się jeszcze bardziej „nieamerykański" po wiel-
kiej antynazistowskiej wojnie.
O wiele niebezpieczniejsze są ruchy, które zajmowały się autentycz-
nie amerykańskimi motywami w sposób funkcjonalnie przypomina-
jący faszyzm. Odrodzony w latach dwudziestych Klan zdecydował się
na zajadły antysemityzm i rozprzestrzenił się na miasta Środkowego
Zachodu. W latach trzydziestych ojcies Charles E. Coughlin zebrał
około czterdziestu milionów słuchaczy radiowych wokół przekazu
z kościoła na przedmieściach Detroit, w którym nawoływał do anty-
komunizmu, przeciwko Wall Street, przyznania dotacji dla organizacji
politycznych i — po 1938 roku — do antysemityzmu. Przez chwilę na
początku 1936 roku wyglądało tak, jakby jego Union Party, a takŜe
jego kandydat na fotel prezydencki, kongresman z Dakoty Północnej
William Lemke, mógł pokonać Roosevelta84. Ujadający na plutokratów
gubernator Luizjany Huey Long nabierał autentycznego polityczne-
go rozpędu aŜ do roku 1935, kiedy został zamordowany, ale chociaŜ
w swoim czasie często nazywany był faszystą, bardziej precyzyjnie
moŜna by go określić jako demagoga głoszącego populistyczne hasła
dzielenia się bogactwem85. Fundamentalistyczny kaznodzieja Gerald
L. K. Smith, który współpracował zarówno z Coughlinem, jak i z Lon-
giem, swoje przesłanie po drugiej wojnie światowej skierował bardziej
wprost na „judeo-komunistyczny spisek" i uzyskał rzeczywisty wpływ.
Dzisiaj „polityka resentymentów", zakorzeniona w prawdziwej amery-
kańskiej poboŜności i rdzenności, prowadzi do przemocy wobec do-
260
Inne czasy, inne miejsca
kładnie tych samych „wrogów wewnętrznych" których juŜ naznaczył
nazizm, homoseksualistów i obrońców prawa do aborcji86.
Oczywiście Stany Zjednoczone musiałyby przeŜywać katastrofalne
komplikacje i polaryzację, aby owe skrajne ugrupowania mogły zna-
leźć sojuszników i wejść w główny nurt. Niemal się spodziewałem, Ŝe
po roku 1968 wyłoni się ruch narodowego odrodzenia, odbudowania
i oczyszczenia skierowany przeciwko kudłatym przeciwnikom wojny,
czarnym radykałom i „zdegenerowanym" artystom. Sądziłem, Ŝe nie-
którzy z weteranów z Wietnamu mogli stworzyć grupy niemieckich
Freikorpsów z 1919 roku czy włoskich Arditi i zaatakują młodzieŜ,
której demonstracje na stopniach Pentagonu „wbiły im nóŜ w plecy".
Na szczęście myliłem się (póki co). Od 11 września 2001 roku wolności
obywatelskie zostały jednak ograniczone przy powszechnej zgodzie
podczas patriotycznej wojny z terrorystami.
Język i symbole prawdziwego faszyzmu amerykańskiego miałyby
jednakŜe mało wspólnego z oryginalnymi wzorcami europejskimi.
Będą musiały być tak bliskie i uspokajające dla lojalnych Amerykanów,
jak język i symbole oryginalnych faszyzmów były znajome i uspoka-
jające dla wielu Włochów i Niemców, jak to sugerował Orwell. Hitler
i Mussolini mimo wszystko nie starali się robić egzotycznego wraŜenia
na swoich współobywatelach. W amerykańskim faszyzmie nie będzie
Ŝadnych swastyk, ale „Stars and Stripes" (gwiazdy i pasy — flaga Unii)
(albo „Stars and Bars" — flaga Konfederacji) i chrześcijańskie krzyŜe.
śadnych faszystowskich pozdrowień, ale masowe recytacje przysięgi
lojalności. Te symbole same w sobie nie zawierają nic z faszyzmu, ale
amerykański faszyzm zamieniłby je w obowiązkowe papierki lakmu-
sowe do wykrywania wewnętrznego wroga.
Wokół tak uspokajającego języka i symboli i w wypadku jakiegoś
strasznego upadku narodowego prestiŜu Amerykanie mogą wesprzeć
działania na rzecz siłowego odrodzenia narodu, zjednoczenia i oczysz-
czenia. Celami mogą być Pierwsza Poprawka*, oddzielenie Kościoła
od państwa (szopki boŜonarodzeniowe na trawnikach, modły w szko-
* Pierwsza Poprawka zabraniała Kongresowi ustanawiania religii państwowej, gwarantowała
wolność wyznania i ekspresji (wolność słowa, druku, zgromadzeń etc.) (przyp. red. nauk.).
Inne czasy, inne miejsca
261
łach), wysiłki w celu wprowadzenia kontroli nad posiadaniem broni87,
bezczeszczenie flagi, niezasymilowane mniejszości, swoboda artystów,
niecodzienne zachowania wszelkiego rodzaju, które moŜna by nazwać
antynarodowymi albo dekadenckimi.
Henry Louis Gates junior wykrył „poŜałowania godny faszystowski
podźwięk" w wyznaniu niektórych Afroamerykanów o „zbawiennej sile
afrocentryzmu" przeciwko „europejskiej dekadencji" przez „podpo-
rządkowanie ich własnej woli kolektywnej woli naszego ludu"88. Dzie-
lenie ludzi przedstawione przez profesora Leonarda Jeffriesa, niegdyś
z uniwersytetu nowojorskiego, na „ludzi słońca" (Afrykańczycy) i „lu-
dzi lodu" (Europejczycy) oraz jego konspiracyjny punkt widzenia, iŜ
„ludzie lodu" pragnęli w ciągu dziejów eksterminować „ludzi słońca"
nadaje tej nucie nawet głośniejsze brzmienie. Gdyby dodać do tego
manichejskiego rozumienia ofiary pochwałę ozdrowieńczej przemo-
cy przeciwko zewnętrznym wrogom i wewnętrznym darmozjadom,
zbliŜylibyśmy się jeszcze bardziej do faszyzmu. Ale taki ruch w łonie
historycznie wykluczonej mniejszości miałby tak niewielką szansę na
przejęcie władzy, Ŝe ostatecznie wszelkie porównywanie do autentycz-
nego faszyzmu wydaje się przesadzone. Podporządkowana mniejszość
moŜe przyjąć retorykę przypominającą wczesny faszyzm, ale niezwykle
trudno byłoby jej realizować własny program wewnętrznej dyktatury
i oczyszczenia oraz ekspansji terytorialnej.
Przejdę teraz do trudnego problemu, czy religia moŜe słuŜyć jako
funkcjonalny ekwiwalent dla faszyzmu w celu odrodzenia i zjednocze-
nia upokorzonego i spragnionego zemsty narodu. Czy Iran pod rząda-
mi ajatollaha Chomeiniego był reŜimem faszystowskim? Co z funda-
mentalistami hinduskimi w Indiach, Al-Ka'idą wśród muzułmańskich
fundamentalistów i Talibami w Afganistanie? Czy protestancki funda-
mentalizm odegra taką samą rolę dla Amerykanów? Payne utrzymy-
wał, Ŝe faszyzm potrzebuje przestrzeni stworzonej przez sekularyzację,
poniewaŜ religijny faszyzm w nieuchronny sposób ogranicza lidera nie
tylko przez kulturową siłę kleru, ale przez „nakazy i wartości tradycyj-
nej religii"89.
Te argumenty najlepiej odnoszą się do Europy. Ale panujące tam wa-
runki mogły być szczególne. Antyklerykalizm pierwszych europejskich
262
Inne czasy, inne miejsca
faszyzmów byl sprawą okoliczności historycznych; zarówno włoski, jak
i niemiecki nacjonalizm były tradycyjnie nastawione przeciwko Ko-
ściołowi katolickiemu. Mussolini i Hitler byli wychowywani w nieco
odmiennej antyklerykalnej tradycji: w przypadku Mussoliniego był to
rewolucyjny syndykalizm, w przypadku Hitlera antyhabsburski pan-
germanizm. Ta historyczna osobliwość oryginalnych faszyzmów nie
oznacza, Ŝe przyszłe ruchy integrystów nie będą mogły budować na
religii zamiast na narodzie lub wyraŜać narodowej toŜsamości. Nawet
w Europie faszyzmy opierające się na religii nie są nieznane: Falan-
ga Espańola, belgijski Rexism, fiński Ruch Lapua i rumuński Legion
Archanioła Michała są dobrymi przykładami, nawet jeśli wyłączymy
katolickie autorytarne reŜimy lat trzydziestych z Hiszpanii, Austrii
i Portugalii.
Religia moŜe być równie potęŜnym źródłem toŜsamości jak naród;
w niektórych kulturach toŜsamość religijna moŜe być wręcz potęŜniej-
sza niŜ toŜsamość narodowa. W integrystycznym religijnym fundamen-
talizmie wspieranie jedności i dynamizmu wiary moŜe funkcjonować
równie dobrze jak wspieranie jedności i dynamizmu narodu. Niektóre
skrajne formy ortodoksyjnego judaizmu uwaŜają państwo Izrael za
bluźnierstwo, poniewaŜ zostało ustanowione przed nadejściem Me-
sjasza. Tu religijny integryzm w pełni zastępuje narodowy integryzm.
Fundamentaliści islamscy oferują niewiele lojalności wobec róŜnych
świeckich państw islamskich, czy to republik prezydenckich czy mo-
narchii. Islam jest ich narodowością. Dla fundamentalistów hinduskich
religia jest ogniskiem intensywnego przywiązania, którego nie uda-
je się stworzyć świeckiemu i pluralistycznemu państwu indyjskiemu.
W takich wspólnotach faszyzm na bazie religii jest moŜliwy do wyobra-
Ŝenia. Koniec końców Ŝadne dwa faszyzmy nie muszą być identyczne
w swojej symbolice i retoryce, skoro uŜywają — a robią to — lokalnego
repertuaru patriotycznego.
Główną przeszkodą w uleganiu pokusie nazywania fundamentali-
stycznych ruchów islamskich, takich jak Al-Ka'ida czy Talibowie, faszy-
stowskimi jest to, Ŝe nie są one reakcją na wadliwie funkcjonującą de-
mokrację. Wyrosły w tradycyjnie zhierarchizowanych społecznościach
i ich jedność jest, uŜywając terminologii ze znanego rozróŜnienia Emi-
Inne czasy, inne miejsca 263
le'a Durkheima, bardziej organiczna niŜ mechaniczna. Ponad wszystko
nie „rezygnują z wolnych instytucji", skoro nigdy takich nie miały90.
JeŜeli moŜliwy jest faszyzm religijny, naleŜałoby zgłosić taką moŜli-
wość — co w najwyŜszym stopniu jest ironią — faszyzmu w Izraelu.
Izraelskie reakcje na pierwszą i drugą intifadę były mieszane. Narodo-
wa toŜsamość izraelska była potęŜnie związana z afirmacją dla praw
człowieka, długo odmawianych śydom Ŝyjącym w diasporze. Ta de-
mokratyczna tradycja tworzy barierę przeciwko „rezygnowaniu z wol-
nych instytucji" w walce przeciwko palestyńskiemu nacjonalizmowi.
Jest jednak osłabiana przez dwa trendy — nieuchronnie coraz twardsze
nastawienie w obliczu palestyńskiego nieprzejednania oraz przesunię-
cie siły w społeczeństwie izraelskim z śydów europejskich zasadniczo
przywiązanych do tradycji demokratycznej na rzecz śydów z Afryki
Północnej i róŜnych okolic Bliskiego Wschodu, którzy są wobec niej
obojętni. Samobójcze zamachy bombowe z czasu drugiej intifady po
2001 roku zradykalizowały nawet wielu izraelskich demokratów, prze-
suwając ich na prawo. W 2002 roku na prawym skrzydle partii Likud
oraz w mniejszych religijnych partiach moŜna było usłyszeć język zbli-
Ŝający się do funkcjonalnego ekwiwalentu faszyzmu. Wybrany naród
zaczyna mówić jak „rasa panów", która realizuje wyjątkową „misję
w świecie" domaga się „przestrzeni Ŝyciowej" demonizuje wroga, który
stoi na drodze wypełnienia przeznaczenia narodu, i akceptuje koniecz-
ność uŜycia siły do realizacji tych celów91.
Konkludując, jeśli ktoś akceptuje interpretację faszyzmu, który nie
jest ograniczony do kultury europejskiego^zw de siecle'u, moŜliwości dla
nieeuropejskiego faszyzmu nie są mniejsze niŜ w latach trzydziestych,
a prawdopodobnie większe z powodu znacznego wzrostu po 1945 roku
nieudanych eksperymentów z demokracją i rządami przedstawiciel-
skimi.
Teraz mogę powtórzyć pytanie, którym zaczęliśmy ten rozdział. Czy
faszyzm nadal jest moŜliwy? Oczywiście ruchy pierwszego etapu nadal
moŜna znaleźć we wszystkich głównych demokracjach. WaŜniejsze jest
jednak pytanie, czy są one w stanie znowu wejść w realizację drugie-
go etapu — zakorzenić się i zdobyć wpływy? Nie powinniśmy szukać
dokładnych kopii, w których weterani odkurzają swoje swastyki. Zbie-
264
Inne czasy, inne miejsca
raczę nazistowskich pamiątek i twarde neonazistowskie sekty zdolne
są do polaryzacji i prowokowania destrukcyjnej przemocy. Dopóki
jednak nie mają moŜliwości zawierania sojuszy z establishmentem, co
jest niezbędne, aby znaleźć się w głównym nurcie politycznego Ŝy-
cia i dzielić władzę, pozostają bardziej problemem z zakresu prawa
i porządku społecznego niŜ zagroŜenia politycznego. O wiele bardziej
prawdopodobne jest wywieranie wpływu przez ruchy skrajnej prawicy,
które nauczyły się stosować umiarkowany język, unikają klasycznej
symboliki faszystowskiej i jawią się jako „normalne".
Jesteśmy w stanie rozpoznać faszyzm przez zrozumienie, jak fa-
szyzmy w przeszłości działały, a nie przez sprawdzanie koloru koszul
czy nasłuchiwanie echa retoryki nacjonalistyczno-syndykalistycznych
dysydentów z początków dwudziestego wieku. Dobrze znane sygna-
ły ostrzegawcze — skrajna nacjonalistyczna propaganda i zbrodnie
z nienawiści — są waŜne, ale nie wystarczające. Wiedząc to, co wiemy
0 faszystowskim cyklu, moŜemy odnaleźć bardziej złowieszcze sygnały
w sytuacji politycznego impasu wobec kryzysu, kiedy przestraszeni
konserwatyści szukają twardych sojuszników i gotowi są zrezygnować
z procedur i rządów prawa, szukają masowego poparcia, wykorzystu-
jąc nacjonalistyczną i rasistowską demagogię. Faszyści zbliŜają się do
władzy, kiedy konserwatyści zaczynają zapoŜyczać od nich technikę,
upodobanie dla ich „mobilizującego Ŝaru" i próbują przejąć faszystow-
skich zwolenników.
Uzbrojeni w historyczną wiedzę moŜemy dziś rozróŜnić współcze-
sne obrzydliwe, ale odosobnione imitacje z ich ogolonymi głowami
1 wytatuowanymi swastykami od autentycznych funkcjonalnych ekwi-
walentów w postaci dojrzałych faszystowsko-konserwatywnych soju-
szy. OstrzeŜeni zawczasu, będziemy w stanie wykryć prawdziwe zagro-
Ŝenie, kiedy się pojawi.
Rozdział 8
Czym jest faszyzm?
Na początku tej ksiąŜki uchyliłem się od przedstawienia czytelnikowi
czystej definicji faszyzmu. Chciałem zrezygnować — dla celów heury-
stycznych przynajmniej — z tradycyjnego, ale ograniczonego poszu-
kiwania słynnego, choć nieuchwytnego „faszystowskiego minimum'!
UwaŜałem za bardziej obiecujące przyjrzenie się historycznym przy-
kładom faszystowskiego sukcesu i niepowodzeniem w działaniu, przez
cały cykl rozwoju. Naświetlenie procesu, w którego wyniku faszyzm się
pojawił, rozwinął, zyskał władzę (albo nie) i, juŜ przy władzy, zradyka-
lizował się w „faszystowskie maksimum" wydaje się bardziej owocną
strategią niŜ szukanie jakiejś statycznej i ograniczonej „esencji".
Teraz, kiedy dotarliśmy do końca tej historycznej wyprawy, impera-
tyw definicji dłuŜej nie moŜe być odkładany na bok. Inaczej bowiem
ryzykowalibyśmy ucieczkę od nazwania „bestii" aby wpaść w pułapkę
nazywania wyłącznie etapów i procesów. Faszyzm jako gatunek moŜe
zniknąć w naszych wysiłkach obnaŜenia go. Lecz najpierw naleŜy roz-
patrzyć kilka kwestii.
PodąŜanie za faszyzmem przez pięć etapów — na kaŜdym z nich
funkcjonuje on inaczej — rodzi jedno zasadnicze pytanie: Który z nich
jest prawdziwym faszyzmem? Dla niektórych autorów, zwykle tych
najbardziej skoncentrowanych na intelektualnych przejawach faszy-
zmu, wczesne ruchy są „czystym" faszyzmem, podczas gdy reŜimy są
zdeprawowane, zdeformowane przez kompromisowe sojusze dla osią-
gnięcia i sprawowania władzy1. ReŜimy jednak, mimo ich wszystkich
266 Czym jest faszyzm?
pragmatycznych wyborów i kompromisowych sojuszy, miały większy
wpływ niŜ ruchy, poniewaŜ posiadały władzę nad wojną i śmiercią.
Definicja, która oddaje pełną sprawiedliwość zjawisku faszyzmu, musi
mieć zastosowanie do etapów późniejszych w takim samym stopniu
jak do etapów wcześniejszych.
Skupienie się na późniejszych etapach wymaga od nas zwrócenia
tyle samo uwagi na okoliczności oraz na sojuszników co i na samych
faszystów. UŜyteczna definicja faszyzmu musi zatem znaleźć sposób
na to, aby nie był on traktowany w izolacji, odcięty od swego środowi-
ska i swoich wspólników. Faszyzm u władzy jest złoŜonym, potęŜnym
j.i amalgamatem róŜnych, ale zdolnych do zawierania mariaŜy składni-
ków — konserwatyzmu, narodowego socjalizmu i radykalnej prawi-
cy — powiązanych przez wspólnych wrogów i wspólną, namiętnie wy-
znawaną wolę odbudowania, pobudzenia i oczyszczenia narodu bez
względu na koszty dla wolnych instytucji i rządów prawa. Dokładne
proporcje mieszanki są rezultatem kilku procesów: wyboru, sojuszy,
kompromisów, rywalizacji. Faszyzm w działaniu przypomina bardziej
sieć relacji niŜ przygotowaną esencję2.
Sprzeczne interpretacje
Teraz, kiedy juŜ przyjrzeliśmy się działaniu faszyzmu w całym cyklu,
jesteśmy lepiej przygotowani do oceny wielu interpretacji proponowa-
nych przez lata. „Pierwsze podejścia" odnotowałem w rozdziale pierw-
szym — łobuzy u władzy i agenci kapitalizmu3 — nigdy nie straciły
na swojej atrakcyjności. Niemiecka sztuka Bertolta Brechta zdołała
je nawet połączyć w osobie chicagowskiego gangstera Artura Ui, któ-
ry zdobywa władzę przez przekręty chroniące sprzedawców warzyw4.
Oba „pierwsze podejścia" mają jednak powaŜne wady. JeŜeli faszyzm
i jego agresje są zwyczajnie szatańskimi działaniami chuliganów sięga-
jących po władzę w okresie moralnego załamania, to nie mamy Ŝadne-
go wyjaśnienia, dlaczego tak się stało w jednym miejscu i czasie, a nie
stało się w innym, i w jaki sposób te wydarzenia odnoszą się do wcze-
śniejszej historii. Trudno było klasycznym liberałom, takim jak Croce
Czym jest faszyzm? 267
i Meinecke dostrzec, Ŝe po części faszyzm swoją okazję zawdzięczał
wysychaniu i zawęŜaniu samego liberalizmu czy teŜ temu, Ŝe niektórzy
wystraszeni liberałowie pomogli mu dojść do władzy. Według ich wer-
sji wyjaśnieniem jest przypadek i indywidualne wyczyny łobuzów.
RozwaŜanie faszyzmu jako narzędzia kapitalistycznego wyprowadza
nas w pole w dwóch aspektach. Wąskie i sztywne podejście, które stało
się obowiązujące w stalinowskiej Trzeciej Międzynarodówce5 zaprze-
cza istnieniu niezaleŜnych korzeni faszyzmu i autentycznego popar-
cia społecznego6. Co gorsza, podejście to ignoruje ludzkie wybory,
czyniąc faszyzm niemoŜliwym do uniknięcia skutkiem nieuchronne-
go kapitalistycznego kryzysu nadprodukcji. Bardziej empiryczna pra-
ca pokazuje coś przeciwnego, Ŝe prawdziwi kapitaliści, nawet jeśli od-
rzucali demokrację, zdecydowanie bardziej woleli autorytaryzm niŜ
faszyzm7. Kiedykolwiek faszyści zdobyli władzę, kapitaliści bez wątpie-
nia w większości wychodzili im naprzeciw jako najlepszemu moŜli-
wemu do osiągnięcia rozwiązaniu niesocjalistycznemu. Mieliśmy oka-
zję zauwaŜyć, Ŝe nawet wielki niemiecki koncern chemiczny I. G. Far-
ben, którego wejście do grupy największych europejskich kompanii
zaleŜało od handlu światowego, znalazł sposoby na zaadaptowanie się
do warunków nastawionej na remilitaryzację autarkii i znowu zaczął
znakomicie prosperować8. Relacje polegające na przystosowaniu się,
osiąganiu i wzajemnych korzyściach, które wiązały społeczność biz-
nesu z reŜimami faszystowskimi, okazują się kolejną skomplikowaną
kwestią, która róŜnie wygląda w róŜnych czasach. Nie ma wątpliwości,
Ŝe istniały wzajemne korzyści. Kapitalizm i faszyzm dzieliły — na ile
to moŜliwe — wspólne łoŜe (choć nie było to nieuchronne i nie zawsze
było wygodne).
Co do interpretacji przeciwnej, pokazującej społeczność kapitali-
stów jako ofiarę faszyzmu9, zbyt powaŜnie bierze ona tarcia typowe
dla róŜnych poziomów tych relacji, wraz z powojennymi wysiłkami
biznesmenów podejmowanych w celu samouniewinnienia. Tu takŜe
potrzebujemy subtelniejszego modelu objaśnienia, który pozwoli po-
kazać interakcje między przystosowaniem się a konfliktem.
Dość wcześnie „pierwsze podejścia" zostały uzupełnione przez inne
interpretacje. W oczywisty sposób obsesyjny charakter niektórych fa-
268
Czym jest faszyzm?
szystów aŜ wołał o psychoanalizę. Mussolini wydawał się jedynie zbyt
pospolity ze swoją pełną próŜności postawą, notorycznym uganianiem
się za spódniczkami, zamiłowaniem do drobiazgowości w pracy, umie-
jętnością manewrowania na krótkich dystansach i ostateczną utratą
wspaniałego wizerunku. Hitler to była inna sprawa. Czy sceny Teppich-
fresser („gryzienie dywanów") były wykalkulowanym blefem czy ozna-
kami szaleństwa?10 Jego skrytość, hipochondria, narcyzm, mściwość
i megalomania były równowaŜone przez szybki i chłonny umysł, zdol-
ność do czarującego zachowania, jeśli tylko chciał, i wyjątkowy spryt
taktyczny. Wszelkie wysiłki podjęte, by poddać jego osobę psychoana-
lizie11, napotykają niedostępność obiektu badań oraz brak odpowiedzi
na pytanie dlaczego, jeśli niektórzy przywódcy faszystowscy byli obłą-
kani, ich zwolennicy adorowali ich, a oni sami mogli działać tak długo.
W kaŜdym razie ostatni i najbardziej autorytatywny z biografów Hitle-
ra konkluduje słusznie, Ŝe mniej naleŜy rozmyślać nad ekscentryzmem
Fiihrera niŜ nad rolą, jaką społeczeństwo niemieckie przeniosło na nie-
go — rolą, którą udało mu się pełnić niemal aŜ do samego końca12.
Być moŜe bardziej psychoanalizy potrzebuje faszystowskie społe-
czeństwo, a nie jego przywódcy. JuŜ w 1933 roku freudowski dysydent
Wilhelm Reich wnioskował, Ŝe męskie braterstwa uŜywające prze-
mocy charakterystyczne dla wczesnego faszyzmu były produktem
wyparcia seksualnego13. Ta teoria jest jednak łatwa do podwaŜenia
przez obserwację pokazującą, Ŝe wyparcie seksualne prawdopodobnie
nie bardziej dokuczliwe w Niemczech i Włoszech niŜ, powiedzmy,
w Wielkiej Brytanii za czasów tej samej generacji, która wydała fa-
szystowskich przywódców i ich zwolenników14. Te obiekcje pojawiają
się takŜe przy innych psychohistorycznych wyjaśnieniach związanych
z faszyzmem.
Objaśnienie faszyzmu jako zjawiska psychotycznego pojawia się
w innej postaci w filmach, które zaspokajają potrzebę lubieŜnej fascy-
nacji rzekomą faszystowską perwersją seksualną15. Te kasowe sukcesy
jeszcze utrudniają zrozumienie tego, Ŝe faszystowskie reŜimy funkcjo-
nowały, poniewaŜ ogromna liczba zwykłych ludzi przystosowała się do
nich w codziennym zwyczajnym Ŝyciu16.
Socjolog Talcott Parsons sugerował juŜ w roku 1942, Ŝe faszyzm
Czym jest faszyzm?
269
wyrósł z wykorzenienia i napięć wywołanych niezrównowaŜonym
rozwojem ekonomicznym i społecznym — wczesna postać problemu
faszyzmu/modernizacji. W krajach uprzemysłowionych nagle i późno,
jak Niemcy i Włochy, utrzymuje Parsons, konflikty klasowe były szcze-
gólnie ostre, a kompromis był blokowany przez nadal istniejące elity
okresu preindustrialnego17. Wartość tej interpretacji polega na tym, Ŝe
traktuje faszyzm jako system i jako produkt historii, podobnie jak czyni
to interpretacja marksistowska, ale bez marksistowskiego determini-
zmu, zawęŜania i chybotliwych empirycznych podstaw.
Filozof Ernst Bloch, marksista, którego zainteresowania tym co ir-
racjonalne oraz religią uczyniły nieortodoksyjnym, doszedł na własny
sposób do innej teorii „niejednoczesności" {Ungleichzeitigkeit). Roz-
waŜając nazistowski sukces z archaicznymi i agresywnymi „czerwony-
mi marzeniami" o krwi, ziemi i prekapitalistycznym raju, zupełnie nie
przystającymi do tego, co uwaŜał za prawdziwie hołdowniczą zaleŜ-
ność partii od wielkiego biznesu, uznał, Ŝe te szczątkowe wartości kwi-
tły jeszcze długo potem, jak straciły jakikolwiek związek z gospodarczą
i społeczną rzeczywistością. „Nie wszyscy ludzie istnieją w tym samym
Teraz". Ortodoksyjni marksiści, uwaŜał, stracili okazję, bo „otoczyli
duszę kordonem"18. Nierównomierny rozwój nadal wzbudza zainte-
resowanie jako element prefaszystowskich kryzysów19, ale ten pogląd
jest osłabiony przez notorycznie „dualistyczną" gospodarkę francuską,
w której potęŜny sektor rolniczo-rzemieślniczy współŜył z nowocze-
snym przemysłem bez sięgającego po władzę faszyzmu, nie licząc okre-
su pod nazistowską okupacją20.
Inne podejście socjologiczne utrzymywało, Ŝe urbanizacyjne i indu-
strializacyjne zrównanie postępujące od końca dziewiętnastego wieku
stworzyło zatomizowane społeczeństwo masowe, w którym dostawcy
nienawiści znaleźli gotowe audytorium nie skrępowane ani przez tra-
dycję, ani przez wspólnotę21. Hannah Arendt pracowała z tym paradyg-
matem w swojej analizie tego, jak niezakorzeniony tłum, oderwany od
wszystkich społecznych, intelektualnych czy moralnych więzi i upojony
antysemicką oraz imperialistyczną furią, moŜe uczynić moŜliwym po-
jawienie się bezprecedensowej postaci nieograniczonej, opierającej się
na masach plebiscytarnej dyktatury22.
270 Czym jest faszyzm?
Najlepsza praca empiryczna o zakorzenianiu się faszyzmu daje jed-
nak niewielkie wsparcie dla takiego podejścia. Społeczeństwo nie-
mieckiej Republiki Weimarskiej, na przykład, miało bardzo rozwiniętą
strukturę, a naziści rekrutowali przez mobilizowanie całych organi-
zacji, starannie celując apelami w określone interesy23. Jak mówi po-
wiedzenie: „Dwóch Niemców to dyskusja; trzech Niemców to klub"
Fakt, Ŝe niemieckie kluby od wszystkiego, od chóralnego śpiewania
po pogrzebowe towarzystwa ubezpieczeniowe, były juŜ podzielone na
oddzielne socjalistyczne i niesocjalistyczne sieci, ułatwiał wykluczenie
socjalistów, a naziści przejęli kontrolę nad resztą, kiedy w początkach
lat trzydziestych Niemcy stały się głęboko spolaryzowane24.
Wpływowy trend rozwaŜa faszyzm jako dyktaturę powodującą roz-
wój, powołaną w celu przyspieszenia rozwoju przemysłowego przez wy-
muszone oszczędności i zdyscyplinowaną siłę roboczą. Orędownicy tej
interpretacji najpierw spoglądali na przypadek włoski25. Łatwo dowieść,
Ŝe takŜe w Niemczech, choć były juŜ przemysłowym gigantem, istniała
nagląca potrzeba zdyscyplinowania społeczeństwa na rzecz ogromnego
zadania przebudowy po klęsce 1918 roku. Ta interpretacja jest jednak
mocno błędna, gdyŜ zakłada, Ŝe faszyzm kiedykolwiek dąŜył do realizacji
jakichś racjonalnych celów ekonomicznych. Hitler uwaŜał, Ŝe gospodar-
ka jest podporządkowana celom politycznym. Nawet dla Mussolinie-
go prestiŜ liczył się o wiele bardziej niŜ gospodarczy racjonalizm, kiedy
przewartościował lira w 1926 roku i kiedy po 1935 zdecydował się na ry-
zyko wojny ekspansywnej, zamiast podtrzymywać rozwój gospodarczy.
JeŜeli włoski faszyzm miałby być uznany za rozwojową dyktaturę, w tej
sprawie zawiódł. ChociaŜ włoska gospodarka rozwijała się w latach dwu-
dziestych pod rządami Mussoliniego, o wiele szybciej nabierała rozpędu
przed rokiem 1914 i po 194526. W jednej całkowicie anormalnej formie
teoria o faszyzmie jako dyktaturze rozwojowej słuŜy do określania jako
„faszystowskie" wszystkich rodzajów autokracji Trzeciego Świata bez
odrobiny nawet mobilizacji społeczeństwa i bez wcześniej funkcjonują-
cej demokracji, która wpadła w kłopoty27.
Kuszące było teŜ interpretowanie faszyzmu przez jego skład spo-
łeczny. Socjolog Seymour Martin Lipset usystematyzował w 1963 roku
powszechnie głoszony pogląd, Ŝe faszyzm jest wyrazem resentymen-
Czym jest faszyzm?
271
tów niŜszej klasy średniej. W opracowaniu Lipseta faszyzm jest „eks-
tremizmem centrum" opartym na wściekłości niegdyś niezaleŜnych
sklepikarzy, rzemieślników, chłopów i innych członków „starej" klasy
średniej, teraz ściśniętych między lepiej zorganizowanymi robotnikami
przemysłowymi a wielkimi biznesmenami, i pokrzywdzonych przez
szybko dokonujące się zmiany społeczne i gospodarcze28. Ostatnie ba-
dania empiryczne stawiają pod znakiem zapytania twierdzenia, jakoby
faszyzm rekrutował zwolenników z jednej warstwy społecznej. Wska-
zują na rozmaitość społecznego poparcia dla faszyzmu i jego względny
sukces, jakim było zbudowanie złoŜonego ruchu przecinającego społe-
czeństwo przez wszystkie klasy29. Lipset patrzył wyłącznie na pierwsze
etapy, poza tym przeoczył rolę establishmentu w zdobywaniu i sprawo-
waniu władzy przez faszyzm.
Interpretację opartą na składzie społecznym podwaŜa takŜe po-
wszechnie znana niestabilność członkostwa w ruchach faszystowskich.
Szeregi partyjne pęczniały szybko przed zdobyciem władzy, kiedy ko-
lejne fale niejednorodnych malkontentów odpowiadały na zmieniające
się losy i przekazy partii30. Po zdobyciu władzy członkostwo stało się
koniunkturalne i objęło niemal kaŜdego, kto pragnął się cieszyć owoca-
mi faszystowskiego sukcesu31 — trzeba teŜ pamiętać o problemie, gdzie
sytuować wielu faszystowskich rekrutów, którzy byli młodzi, bezrobot-
ni, społecznie wykorzenieni, czy inaczej „zawieszeni między klasami"32.
Z tak płynnego materiału nie moŜna skonstruować Ŝadnego spójnego
socjologicznego wyjaśnienia.
Wielu obserwatorów postrzega faszyzm jako podgatunek totalita-
ryzmu. Giovanni Amendola, lider parlamentarnej opozycji antyfaszy-
stowskiej i jedna z najznakomitszych jego ofiar (zmarł w 1926 roku
w wyniku pobicia przez faszystowskich bojówkarzy), uŜył przymiot-
nika „totalitarne" w artykule z maja 1923 roku, opisującym wysiłki fa-
szyzmu w celu zmonopolizowania władzy publicznej. Inni oponenci
Mussoliniego szybko przejęli to określenie i uŜywali go, potępiając fa-
szystowskie aspiracje do przyjęcia całkowitej kontroli. Jak to czasami
bywa z epitetami, Mussolini przejął go i zaczął się nim chlubić33.
Biorąc pod uwagę to, jak często Mussolini przechwalał się swoim
totalitarismo, na ironię zakrawa fakt, Ŝe niektórzy najwaŜniejsi po-
Ifi
272
Czym jest faszyzm?
wojenni teoretycy totalitaryzmu wyłączają włoski faszyzm z kręgu tej
typologii34. Trzeba przyznać, Ŝe reŜim Mussoliniego, pragnąc „znor-
malizować" swoje stosunki ze społeczeństwem, w którym rodzina, Ko-
ściół, monarchia i wiejscy notable ciągle zachowywali szczególną siłę,
nie bardzo zdołał roztoczyć totalną kontrolę. Nawet w takim przypad-
ku faszyzm zdołał Włochów zdyscyplinować bardziej bezwzględnie
niŜ jakikolwiek reŜim wcześniej czy później35. Ale Ŝaden reŜim, nawet
Hitlera czy Stalina, nie zdołał całkowicie zniszczyć prywatności i indy-
widualnej czy grupowej niezaleŜności36.
Teoretycy totalitaryzmu z lat pięćdziesiątych wierzyli, Ŝe Hitler i Sta-
lin dokładnie pasowali do ich modelu. Zarówno nazistowskie Niem-
cy, jak i radziecka Rosja, według kryteriów rozwiniętych przez Carla
J. Friedricha i Zbigniewa K. Brzezińskiego w 1956 roku, były rządzo-
ne przez jedną partię narzucającą oficjalną ideologię, terror policyjny
i monopol władzy nad środkami komunikacji, siłami zbrojnymi i or-
ganizacją gospodarki37. W czasie burzliwych lat sześćdziesiątych nowe
pokolenie oskarŜyło teoretyków totalitaryzmu o słuŜenie celom zimno-
wojennym przez przeniesienie patriotycznego antynazizmu z czasów
drugiej wojny światowej na nowego komunistycznego wroga38.
Podczas gdy jego naukowe zastosowanie straciło wówczas na znacze-
niu przez jakiś czas, w Stanach Zjednoczonych, totalitarny paradygmat
pozostał waŜny dla tych uczonych europejskich, szczególnie w Zachod-
nich Niemczech, którzy pragnęli potwierdzić, wbrew marksistom, Ŝe
w związku z Hitlerem prawdziwe znaczenie ma to, Ŝe niszczył wolność,
a nie jego związki z kapitalizmem39. Pod koniec dwudziestego wieku,
po upadku Związku Radzieckiego, który doprowadził do ponownej
analizy jego grzechów oraz kompletnego ich niedostrzegania przez
wielu zachodnich intelektualistów, model totalitarny powrócił do łask
wraz z nieuchronnym następstwem w postaci stwierdzenia, Ŝe nazizm
i komunizm przedstawiają sobą to samo zło40.
W efekcie totalitarna interpretacja faszyzmu została powaŜnie upoli-
tyczniona, podobnie jak interpretacja marksistowska41. Mimo wszystko
powinno się przedyskutować jej wartości w oderwaniu od wykorzy-
stania go przez jeden czy drugi obóz. Ta teoria próbuje wyjaśnić na-
zizm (i stalinizm) przez zwrócenie uwagi na ich aspiracje do pełnej
Czym jest faszyzm?
273
kontroli oraz na narzędzia uŜyte do zrealizowania celu. Bez wątpie-
nia mechanizmy kontroli wprowadzone przez nazistów i komunistów
mają wiele wspólnego. Oczekiwanie na nocne walenie do drzwi i gnicie
w obozie musi wywołać u ich ofiar (oczywiście poza śydami i Cygana-
mi) odczucie, Ŝe oba systemy są bardzo podobne42. W obu reŜimach
prawo zostało podporządkowane „wyŜszym" imperatywom rasy albo
klasy. Skupienie się jednak na technikach kontroli zaciera waŜne róŜ-
nice.
Choć z punktu widzenia ofiary umieranie na tyfus, z głodu, wy-
czerpania czy po brutalnym przesłuchaniu w jednym z syberyjskich
obozów Stalina albo, powiedzmy, w hitlerowskim kamieniołomie
w Mauthausen, mogło być odczuwane podobnie, reŜim Stalina róŜnił
się zasadniczo od reŜimu Hitlera dynamiką społeczną, ale równieŜ cela-
mi. Stalin rządził społeczeństwem obywatelskim powaŜnie uproszczo-
nym przez rewolucję bolszewicką i w efekcie nie musiał się troszczyć
o niezaleŜne odziedziczone ogniska władzy społecznej i ekonomicznej.
Hitler (zupełnie inaczej niŜ Stalin) doszedł do władzy za zgodą, a nawet
przy pomocy tradycyjnych elit i rządził w napiętej, ale teŜ skutecznej
współpracy z nimi. W nazistowskich Niemczech partia przepychała
się z państwową biurokracją, przemysłowcami i właścicielami ziem-
skimi, Kościołami i innymi tradycyjnymi ośrodkami władzy. Teoria
totalitarna jest ślepa na ten fundamentalny charakter nazistowskiego
systemu władzy i w efekcie ma tendencję do umacniania powojennych
elit, dowodząc, Ŝe Hitler próbował je zniszczyć (co zresztą ostateczny
kataklizm przegranej wojny zaczął czynić).
Hitleryzm i stalinizm róŜnią się takŜe zasadniczo co do deklarowa-
nych ostatecznych celów — dla pierwszego było to panowanie rasy
panów; dla drugiego uniwersalna równość — chociaŜ bezczelne i bar-
barzyńskie wypaczenia Stalina powodowały, Ŝe jego reŜim zbiegał się
z reŜimem Hitlera w stosowaniu zbrodniczych instrumentów. Sku-
piając się na władzy centralnej, totalitarny paradygmat nie dostrzega
morderczej gorączki, która w faszyzmie wydobywa się z dołów.
Traktowanie Hitlera i Stalina łącznie jako totalitarystów często sta-
je się ćwiczeniem z porównawczego wyrokowania moralnego: Który
z potworów był bardziej potworny?43 Czy stosowane przez Stalina dwie
274
Czym jest faszyzm?
formy masowych mordów — niebezpieczny eksperyment gospodarczy
i paranoiczne prześladowania „wrogów" — były moralnym ekwiwa-
lentem podjętych przez Hitlera prób oczyszczenia jego narodu przez
eksterminację medycznie i rasowo nieczystych?44
Najsilniejszym kryterium pozwalającym utoŜsamiać terror Stalina
z terrorem Hitlera jest głód z 1931 roku, który, jak się przypuszcza, był
wymierzony w Ukraińców i następnie urósł do rozmiarów ludobójstwa.
Ów głód, chociaŜ rzeczywiście był rezultatem karygodnych zaniedbań,
dotknął Rosjan z równie tragicznym skutkiem45. Oponenci odnotowują
fundamentalne róŜnice. Stalin zabijał, przede wszystkim arbitralnie
decydując, kto, według jego paranoicznego umysłu, był „wrogiem kla-
sowym" (stan, który moŜna zmienić), w sposób, który uderzał głównie
w dorosłych męŜczyzn spośród współobywateli dyktatora. Hitler dla
kontrastu zabijał „wrogów rasowych", a więc według stanu niemoŜli-
wego do odwrócenia i odnoszącego się takŜe do nowo narodzonych.
Zamierzał zlikwidować całe narody wraz z ich grobowcami i kultu-
rowymi artefaktami. Ta ksiąŜka uznaje oba terrory za odraŜające, ale
potępia bardziej zdecydowanie nazistowską biologiczno-rasistowską
eksterminację, poniewaŜ nie dawała ona Ŝadnej szansy uratowania się
nawet kobietom i dzieciom46.
Bardziej pragmatyczna krytyka modelu totalitarnego ubolewa, Ŝe
jego obraz jako skutecznego, wszechogarniającego mechanizmu nie
pozwala nam uchwycić bezładnego charakteru rządów Hitlera, redu-
kując rząd do osobistych lenników niezdolnych do dyskutowania opcji
politycznych i dokonywania racjonalnego wyboru między nimi47. Mus-
solini, przejmując osobiście kilka tek ministerialnych, nie był w stanie
ustanowić priorytetu dla Ŝadnego z ministerstw, co nie stanowiło sy-
tuacji wcale lepszej od Niemiec. Totalitarny obraz moŜe przywoływać
z całą siłą marzenia i aspiracje dyktatorów, ale uniemoŜliwia wszelkie
badania Ŝywotnej kwestii, jak efektywnie reŜimy faszystowskie zdołały
zakotwiczyć się w rządzonych przez siebie, na wpół uległych, na wpół
krnąbrnych społeczeństwach.
Starsza koncepcja politycznej religii — sięga czasów rewolucji fran-
cuskiej — została szybko zastosowana do faszyzmu, podobnie jak i do
komunizmu, i nie tylko przez ich wrogów48. Na poziomie szerokiej
Czym jest faszyzm?
275
analogii wydaje się uŜyteczne wskazywanie na sposoby, jakimi faszyzm,
podobnie jak religia, mobilizował swoich wyznawców wokół tajemni-
czych rytuałów i słów, pobudzając ich do pełnego wyrzeczeń zapału
i nauczając prawdy objawionej, która nie znosi Ŝadnych dysydentów.
Jeśli przypatrzeć się uwaŜniej49, pogląd o politycznej religii okazuje
się obejmować kilka róŜnych zagadnień. Najbardziej bezpośrednim
jest zbadanie wielu elementów zapoŜyczonych przez faszyzm z kultu-
ry religijnej społeczeństwa, które pragnął spenetrować. Skupiając się
na mechanizmach, podejście to mówi nam więcej o zakorzenianiu
się i o realizowaniu władzy niŜ o jej zdobywaniu.
Drugim elementem koncepcji religii politycznej jest bardziej wyzy-
wający argument funkcjonalny, mówiący, Ŝe faszyzm wypełnia próŜnię
pozostawioną przez sekularyzację społeczeństwa i moralności50. Jeśli to
podejście miałoby pomóc wyjaśnić, dlaczego faszyzm odniósł sukces
w niektórych krajach chrześcijańskich, a w innych nie, musielibyśmy
uwierzyć, Ŝe na początku dwudziestego wieku „ontologiczny kryzys"
był bardziej ostry w Niemczech i Włoszech niŜ we Francji i Wielkiej
Brytanii — co moŜe być trudne do wykazania.
Pogląd ten sugeruje równieŜ, Ŝe istniejące religie i faszyzm są nie-
przejednanymi wrogami — to trzeci element koncepcji religii politycz-
nej. W Niemczech i Włoszech jednak oba państwa miały z Kościołami
złoŜone relacje, które nie wykluczały współpracy. Połączyły siły prze-
ciwko komunizmowi, rywalizując równocześnie o ten sam teren. O ile we
Włoszech ta sytuacja doprowadziła do wypracowania modus vivendi,
o tyle w wypadku nazizmu wygenerowała „destrukcyjne naśladow-
nictwo chrześcijaństwa"51. Na drugim biegunie nazizm mógł wytwo-
rzyć coś przypominającego nieautoryzowane chrześcijańskie oddzia-
ły posiłkowe w Rumunii, Chorwacji i Belgii, i islamskie, jeśli uznamy
niektóre pozaeuropejskie ruchy, o których wspominałem w rozdziale
siódmym, za faszystowskie.
Sami przywódcy faszystowscy, jak juŜ widzieliśmy w rozdziale pierw-
szym, nazywali swoje ruchy ideologicznymi i wielu badaczy wzięło ich
słowa za dobrą monetę. Powszechnym podejściem jest definiowanie
faszyzmu przez wydobycie wspólnych wątków z partyjnych progra-
mów, przez analogię z innymi „izmami". Działa to lepiej w przypadku
I
276
Czym jest faszyzm?
innych „izmów", powstałych w epoce wykształconych elit politycznych.
Próbowałem wcześniej zasugerować, Ŝe faszyzm ma inny stosunek do
idei niŜ dziewiętnastowieczne „izmy" oraz Ŝe intelektualne stanowiska
(oczywiście nie podstawowe mobilizujące namiętności, jak na przykład
rasowa nienawiść) mogły być porzucane albo podejmowane w zaleŜ-
ności od taktycznej potrzeby ruchu. Wszystkie „izmy" robiły to samo,
ale tylko faszyzm miał taką pogardę dla rozumu i intelektu, Ŝe nigdy nie
zawracał sobie głowy usprawiedliwianiem owych zmian52.
Obecnie badania nad kulturą zastępują historię myśli jako alterna-
tywne strategie wyboru do wyjaśniania atrakcyjności i skuteczności
faszyzmu53. JuŜ w czasie drugiej wojny światowej amerykański etnograf
Gregory Bateson zastosował „rodzaj analizy wykorzystywanej przez
antropologów do badania mitologii ludów prymitywnych i współcze-
snych", aby oddzielić motywy i techniki zastosowane w nazistowskim
filmie propagandowym Hitler Youth Quex. Bateson wierzył, Ŝe „ten film
[...] musi nam opowiedzieć o psychice swoich twórców i mówi nam być
moŜe więcej, niŜ zamierzali sami powiedzieć"54. Od lat siedemdzie-
siątych, a obecnie coraz częściej, odczytywanie kultury społeczeństw
faszystowskich z punktu widzenia antropologicznego i etnograficz-
nego stało się modną strategią intelektualną. Pokazuje doskonale, jak
faszystowskie ruchy i reŜimy przedstawiają same siebie. Głównym
problemem badań nad kulturą zajmujących się wizerunkiem i reto-
ryką faszyzmu jest ich często z niepowodzeniem zadawane pytanie
o to, jaki miały wpływ. Od tej zasady istnieją jednak waŜne wyjątki, jak
w przypadku badań Luisy Passerini opisujących pamięć społeczną
faszyzmu w Turynie w latach osiemdziesiątych55. Generalnie jednak
studia nad kulturą faszystowską same z siebie nie wyjaśniają, w jaki spo-
sób faszyści zdobyli władzę, aby kontrolować kulturę, ani jak głęboko
kultura faszystowska wdarła się w świadomość społeczną, rywalizując
z wcześniej obecnymi wartościami religijnymi, rodzinnymi czy wspól-
notowymi, czy teŜ z powszechną kulturą komercyjną.
W kaŜdym wypadku kultura jednego narodu i określonego czasu róŜni
się w tak zasadniczy sposób od kultury innego narodu i czasu, Ŝe trudno
znaleźć jakiś wspólny program kulturalny dla wszystkich ruchów faszy-
stowskich albo dla wszystkich etapów. Niemal uniwersalną wartością
i
Czym jest faszyzm? 277
faszystowską była chęć odbudowania silnej pozycji męŜczyzny wobec
zagroŜonego patriarchatu, ale Mussolini w swoim pierwszym programie
popierał prawo głosowania kobiet, a Hitler w programie 25 Punktów nie
wspominał o kwestii płci. O ile Mussolini przynajmniej do lat trzydzie-
stych wspierał awangardę, o tyle Hitler wolał konwencjonalną sztukę
pocztówkową; jest mało prawdopodobne, abyśmy zidentyfikowali jakiś
jeden, niezmienny faszystowski styl albo estetykę, które pasowałyby do
wszystkich narodowych przypadków56.
Nie tak często wspominanym problemem związanym ze studiami
nad kulturą faszyzmu jest kwestia wynikająca z braku porównań. Po-
równanie ma walor zasadniczy i wykazuje, Ŝe niektóre kraje z silnym
przygotowaniem kulturalnym (na przykład Francja) stały się faszy-
stowskie wyłącznie po podboju (jeśli w ogóle). Skuteczność faszy-
stowskiej propagandy musi być takŜe porównana ze skutecznością
komercyjnych mediów, która była w oczywisty sposób większa nawet
w krajach faszystowskich. Hollywood, Beale Street i Madison Ave-
nue prawdopodobnie spowodowały więcej kłopotów faszystowskim
marzeniom o kulturowej dominacji niŜ cała liberalna i socjalistyczna
opozycja razem wzięte57. Klęska owych marzeń była widoczna pewne-
go dnia 1937 roku, kiedy najstarszy syn Mussoliniego Vittorio podaro-
wał swojemu najmłodszemu bratu Romano zdjęcie Duke'a Ellingtona
i popchnął go na drogę przyszłej powojennej kariery dobrego pianisty
jazzowego58.
Ogólnie rzecz biorąc, Ŝadna z interpretacji faszyzmu nie wydaje się
satysfakcjonować wszystkich.
Granice
Nie zdołamy zrozumieć faszyzmu bez wyznaczenia jasnych granic
oddzielających pozornie podobne formy. Zadanie jest trudne, ponie-
waŜ faszyzm był powszechnie naśladowany, szczególnie w latach trzy-
dziestych, kiedy Niemcy i Włochy zdawały się odnosić więcej sukcesów
niŜ demokracje. ZapoŜyczenia od faszyzmu pojawiały się daleko od
europejskich korzeni, aŜ w Chile i w Chinach59.
278
Czym jest faszyzm?
Najprostszą granicą jest ta, która oddziela faszyzm od klasycznej ty-
ranii. Emigracyjny umiarkowany socjalista Gaetano Salvemini (porzu-
cił pracę jako profesor historii we Florencji i przeniósł się do Londynu,
a następnie do Harvardu, poniewaŜ nie mógł uczyć, nie mogąc mówić
tego, co myśli) zwrócił uwagę na istotną róŜnicę, kiedy się zastanawiał,
dlaczego „Włosi czują potrzebę pozbycia się swoich wolnych instytucji"
dokładnie w tym momencie, kiedy powinni być z nich dumni i kiedy
„powinni wykonać następny krok w stronę bardziej zaawansowanej
demokracji"60. Faszyzm dla Salveminiego oznaczał odsunięcie na bok
demokracji i procedur w Ŝyciu publicznym za zgodą ulicy. To fenomen
upadłych demokracji, a jego nowość polegała na tym, Ŝe zamiast po
prostu uciszyć obywateli, jak to się działo w klasycznej tyranii od naj-
dawniejszych czasów, faszyzm znalazł sposób na skanalizowanie emocji
obywateli i zmienienie ich w formę obowiązkowej jedności wokół pla-
nów wewnętrznego oczyszczenia i zewnętrznej ekspansji. Nie powinni-
śmy uŜywać określenia „faszyzm" dla dyktatur przeddemokratycznych.
Choć były okrutne, brakuje w nich zmanipulowanego entuzjazmu mas
i demonicznej energii faszyzmu oraz misji „porzucenia wolnych insty-
tucji" na rzecz narodowego zjednoczenia, czystości i siły.
Faszyzm jest łatwo mylony z dyktaturą wojskową, dlatego, Ŝe przy-
wódcy faszystowscy militaryzowali swoje społeczeństwa, a w samym
centrum wyznaczonych celów sytuowali wojnę nastawioną na pod-
bój. Broń61 i umundurowanie były dla nich fetyszem. W latach trzy-
dziestych wszyscy działacze faszystowscy byli umundurowani (jak
i działacze socjalistyczni w erze kolorowych koszul)62, a poza tym fa-
szyści zawsze pragnęli zamienić społeczeństwo w uzbrojone bractwo.
Hitler, świeŜo powołany na urząd kanclerza Niemiec, popełnił błąd,
ubierając się w cywilny trencz i kapelusz, kiedy 14 czerwca 1934 roku
pojechał do Wenecji na pierwsze spotkanie z bardziej doświadczonym
Mussolinim, który „olśniewał mundurem i sztyletem"63. Odtąd Fuh-
rer przy okazjach publicznych pokazywał się w mundurze — czasami
w brązowej bluzie partyjnej, potem w prostej bluzie Ŝołnierskiej. Ale
o ile wszystkie faszyzmy są nastawione militarystycznie, o tyle dyk-
tatury wojskowe nie zawsze są faszystowskie. Większość dyktatorów
wojskowych działała jak tyrani, nie odwaŜywszy się na rozbudzenie
Czym jest faszyzm?
279
w ludziach faszystowskiego rozgorączkowania. Dyktatury wojskowe są
0 wiele bardziej powszechne niŜ faszyzm, gdyŜ nie mają niezbędnych
związków z upadłą demokracją, a istnieją, odkąd istnieli wojownicy.
Granica oddzielająca faszyzm od autorytaryzmu jest bardziej sub-
telna, ale takŜe najbardziej istotna dla zrozumienia64. UŜyłem juŜ tego
albo podobnego określenia dyktatury tradycyjnej w dyskusji dotyczą-
cej Hiszpanii, Portugalii, Austrii i Francji Vichy. Granica między fa-
szyzmem a autorytaryzmem była szczególnie trudna do wytyczenia
w latach trzydziestych, kiedy ówczesne reŜimy, w rzeczywistości au-
torytarne, naśladowały pewne dekoracje odnoszących sukcesy faszy-
zmów. ChociaŜ autorytarne reŜimy często depczą wolności obywa-
telskie i są zdolne do brutalnych mordów, nie podzielają faszystow-
skiego pragnienia zredukowania sfery prywatności do zera. Akceptują
niedookreślone, ale rzeczywiste sfery prywatne dla tradycyjnych „ciał
pośredniczących", jak lokalni notable, kartele gospodarcze i stowarzy-
szenia, korpus oficerski, rodzina i Kościół. To one raczej, a nie oficjalna
monopartia, są głównymi agendami kontroli społecznej w autorytar-
nych reŜimach. Autorytarni przywódcy wolą, by społeczeństwo było
zdemobilizowane i pasywne, podczas gdy faszyści chcą je zaangaŜować
1 pobudzić65. Zwolennicy autorytaryzmu pragną silnego, ale ograni-
czonego państwa. Wahają się, czy interweniować w gospodarkę, co
faszyzm czyni chętnie, czy wcielić programy opieki społecznej. Raczej
trzymali się status quo, niŜ proklamowali nową drogę66.
Generał Francisco Franco, który poprowadził hiszpańską armię
przeciwko hiszpańskiej republice w lipcu 1936 roku i został dyktatorem
Hiszpanii w roku 1939, jednoznacznie zapoŜyczył niektóre aspekty rzą-
dzenia od swojego sojusznika Mussoliniego. Sobie nadał tytuł Caudillo
(wódz), a faszystowską Falangę uczynił jedyną partią. W czasie drugiej
wojny światowej i po niej alianci traktowali Franco jako partnera Osi.
To wraŜenie zostało wzmocnione przez krwawe frankistowskie repre-
sje, w których wyniku między 1939 a 1945 rokiem śmierć poniosło aŜ
200 tysięcy ludzi, oraz przez wysiłki reŜimu prowadzące do zerwania
kontaktów kulturalnych i gospodarczych ze światem zewnętrznym67.
W kwietniu 1945 roku przedstawiciele Hiszpanii wzięli udział w na-
boŜeństwie Ŝałobnym za Hitlera. Miesiąc później jednak Caudillo wy-
280
Czym jest faszyzm?
jaśnił swoim zwolennikom, Ŝe „konieczne było zwinięcie niektórych
Ŝagli [Falangi]"68.
Odtąd Hiszpania Franco69, zawsze bardziej katolicka niŜ faszystow-
ska, budowała swój autorytet na tradycyjnych filarach, takich jak Ko-
ściół, wielcy właściciele ziemscy i armia, powierzając im społeczną
kontrolę zamiast państwu czy słabej Falandze. Państwo Franco w nie-
wielkim stopniu interweniowało w gospodarkę i nieznacznie starało się
regulować codzienne Ŝycie ludzi, dopóki pozostawali bierni.
Portugalskie Estado Novo70 róŜni się od faszyzmu nawet bardziej
gruntownie niŜ Hiszpania Franco. Salazar był w istocie dyktatorem
Portugalii, ale wolał bierne społeczeństwo i ograniczone państwo,
w którym władza nad społeczeństwem pozostawała w rękach Kościoła,
armii i ziemian. W lipcu 1934 roku doktor Salazar faktycznie powstrzy-
mał lokalny portugalski ruch faszystowski, Narodowy Syndykalizm,
oskarŜając go o „wysławianie młodości, kult siły przez tak zwaną akcję
bezpośrednią, zasadę wyŜszości politycznej władzy państwa w Ŝyciu
społecznym, skłonność do organizowania mas u boku politycznego
przywódcy" — nie najgorszy opis faszyzmu71.
Francja Vichy, reŜim, który zastąpił parlamentarną republikę po klęsce
1940 roku72, z pewnością nie była na początku faszystowska, gdyŜ nie
miała ani systemu monopartyjnego, ani instytucji równoległych. System
rządzenia, w którym francuska tradycyjnie dobierana słuŜba cywilna
kierowała państwem, ze zwiększoną rolą wojska, Kościoła, technokratów
i z elitami gospodarczymi oraz społecznymi, w oczywisty sposób mieści
się w kategorii systemów autorytarnych. Po inwazji Niemiec na Związek
Radziecki w czerwcu 1941 roku, kiedy Francuska Partia Komunistycz-
na prowadziła otwarty opór, zmuszając Niemców do zaostrzenia formy
okupacji, aby wesprzeć wojnę totalną, Vichy i jego polityka kolaboracji
z nazistowskimi Niemcami napotykały coraz silniejszą opozycję. Organi-
zacje równoległe pojawiły się w walce przeciwko Ruchowi Oporu: Milice
czy policja pomocnicza, „sekcje specjalne" sądów do przyspieszonych
procesów dysydentów, policja do spraw Ŝydowskich. Ale nawet wów-
czas, jak juŜ widzieliśmy w rozdziale czwartym, nieliczni paryscy faszyści
otrzymali waŜne urzędy w Vichy w ostatnich dniach reŜimu i słuŜyli
raczej jako jednostki, a nie jako szefowie oficjalnej jedynej partii.
Czym jest faszyzm?
281
Czym jest faszyzm?
Nadszedł czas, aby sporządzić uŜyteczny krótki opis faszyzmu, na-
wet jeśli wiemy, Ŝe obejmiemy nim zagadnienie nie lepiej, niŜ zdjęcie
przedstawia człowieka.
Faszyzm moŜe być zdefiniowany jako forma zachowania politycz-
nego naznaczonego obsesyjną troską o upadek wspólnoty, upokorze-
nie czy poczucie bycia ofiarą oraz przez kompensacyjny kult jedności,
energii i czystości, w którym masowa partia oddanych nacjonalistycz-
nych bojowników, pracujących w niełatwej, ale skutecznej kooperacji
z tradycyjnymi elitami, porzuca demokratyczne wolności i dąŜy — za
pomocą przemocy bez etycznych czy prawnych ograniczeń — do ce-
lów, którymi są wewnętrzna czystość i zewnętrzna ekspansja.
Niewątpliwie polityczne zachowanie wymaga wyborów, a wybory —
jak zdecydowanie wykazuje moja krytyka — prowadzą nas z powrotem
do leŜących u ich podstaw idei. Hitler i Mussolini, pogardliwi wobec so-
cjalistycznego i liberalnego „materializmu" nalegali na zasadniczą rolę
idei we własnych ruchach. Nic z tego, odpowiedziało wielu antyfaszy-
stów, którzy odmawiali im takiego zaszczytu. „Ideologia narodowego
socjalizmu nieustannie się zmieniała", zauwaŜył Franz Neumann. „Bez
wątpienia ma kilka magicznych wierzeń — uwielbienie wodzostwa,
supremacja rasy panów — ale nie składało się to w serię stanowczych
i dogmatycznych oświadczeń"73. W tej sprawie niniejsza ksiąŜka zbliŜa
się do pozycji Neumanna, a w rozdziale pierwszym badałem dość długo
szczególne relacje faszyzmu z jego ideologią — uznaną równocześnie
za kluczową, mimo to poprawioną i sprofanowaną jako doraźna74. Tak
czy inaczej faszyści wiedzieli, czego chcą. Nie moŜna wyeliminować
idei z badań nad faszyzmem, ale moŜna umieścić je między wszystkimi
czynnikami, które wpływają na to złoŜone zjawisko. MoŜna lawirować
między dwoma skrajnościami: faszyzm nie polegał ani na prostym za-
stosowaniu jego programu, ani jego na swobodnym oportunizmie.
Wierzę, Ŝe idee leŜące u podstaw faszystowskich działań najlepiej
wydedukować z samych działań, gdyŜ niektóre z nich pozostają nie
wypowiedziane i ukryte w publicznym języku faszystów. Wiele z nich
naleŜy do królestwa instynktownych odczuć, a nie do królestwa rozum-
282
Czym jest faszyzm?
nych propozycji. W rozdziale drugim nazwałem je „mobilizującymi
namiętnościami":
¦ poczucie przytłaczającego kryzysu leŜącego poza zasięgiem wszel-
kich tradycyjnych rozwiązań;
¦ prymat grupy, wobec której kaŜdy ma obowiązki nadrzędne wzglę-
dem wszelkich praw, tak indywidualnych, jak uniwersalnych, i pod-
porządkowanie jednostki temu prymatowi;
¦ przekonanie, Ŝe dana grupa jest ofiarą, sentyment, który usprawie-
dliwia wszelkie działanie bez prawnych czy moralnych ograniczeń,
przeciwko wrogom, tak wewnętrznym, jak i zewnętrznym;
¦ strach przed upadkiem grupy wywołanym przez korozyjne działanie
indywidualistycznego liberalizmu, konflikt klasowy i obce wpływy;
¦ potrzeba bliŜszej integracji i czystszej wspólnoty, przez zgodę, jeśli
to moŜliwe, albo przez wykluczenie dokonane przemocą, jeśli to ko-
nieczne;
¦ potrzeba autorytetu naturalnych przywódców (zawsze męŜczyzn),
rezultatem którego jest narodowy wódz, który jako jedyny ucieleśnia
historyczne przeznaczenie grupy;
« wyŜszość instynktu wodza nad abstrakcyjnym i powszechnym ro-
zumem;
¦ piękno przemocy i skuteczność woli, kiedy poświęcone są sukcesowi
grupy;
¦ prawo narodu wybranego do zdominowania innych bez ograniczeń
ze strony jakiegokolwiek prawa ludzkiego czy boskiego, prawo do
decydowania przez jedyne kryterium, jakim jest dzielność grupy
w ramach darwinowskiej walki.
Faszyzm według takiej definicji, w równym stopniu jak zachowania
zgodne z takimi przekonaniami, jest widoczny takŜe dziś. Faszyzm
istnieje na poziomie pierwszego etapu we wszystkich państwach de-
mokratycznych — nie wyłączając Stanów Zjednoczonych. „Rezygnacja
z wolnych instytucji" szczególnie wolności niepopularnych grup, po-
wraca jako atrakcyjne rozwiązanie dla obywateli zachodnich cywili-
Czym jest faszyzm?
283
zacji, włączając w to niektórych Amerykanów. Wiemy, Ŝe faszyzm nie
wymaga spektakularnego „marszu" na którąś ze stolic, aby się zako-
rzenić; wystarczą pozornie łagodne decyzje tolerowania bezprawne-
go traktowania narodowych „wrogów". Coś, co przypomina klasyczny
faszyzm, osiągnęło etap drugi w kilku społeczeństwach, które przeŜy-
wają powaŜne trudności. Dalszy postęp nie jest jednak nieuchronny.
Faszystowskie sięganie po władzę zaleŜy po części od powagi kryzysu,
ale w ogromnym stopniu takŜe od ludzkich wyborów, szczególnie wy-
borów tych, którzy dzierŜą władzę gospodarczą, społeczną i polityczną.
Wypracowanie właściwych reakcji na faszystowskie zdobycze nie jest
łatwe, skoro jest mało prawdopodobne, aby cykl powtarzał się ślepo.
Stworzymy sobie jednak znacznie lepszą szansę na mądrą odpowiedź,
jeśli zrozumiemy, jak faszyzm zwycięŜał w przeszłości.
Bibliografia
Z powodu faszyzmu wylano morze atramentu. Renzo De Felice
zawarł 12 208 ksiąŜek i artykułów w bibliografii poświęconej głów-
nie faszyzmowi włoskiemu1. Jeszcze więcej opublikowano o Hitlerze
i nazizmie. Kolejna istotna lista prac poświęcona jest faszyzmowi
w innych krajach, a do tego jest wiele prac ogólnych dotyczących fa-
szyzmu. Oczywiście Ŝaden pojedynczy badacz, niewaŜne jak pilny, nie
jest w stanie zapoznać się z całą literaturą poświęconą faszyzmowi. Ta
bibliografia jest więc z konieczności wybiórcza. Mogę jedynie zapre-
zentować osobisty wybór prac, które były mi szczególnie pomocne:
przez wyznaczenie punktów zwrotnych, określenie najwaŜniejszych
interpretacji czy badanie istotnych aspektów z odpowiednią wiary-
godnością. Wiele z nich zawiera szczegółową bibliografię dla bardziej
specjalistycznej lektury. Absolutnie nie mam pretensji do stworzenia
kompletnego wykazu.
I. Prace ogólne
Najbardziej miarodajną historią wszystkich faszyzmów i reŜimów
jest szeroko studiowana praca Stanleya G. Payne'a, A History of Fa-
scism, 1914-1945, University of Wisconsin Press, Madison 1993, jednak
ona lepiej opisuje niŜ wyjaśnia. Pierre Milza, Les fascimes, Imprime-
rie Nationale, Paris 1985, takŜe dobrze informuje i ma szeroki zasięg.
Z ostatnio podjętych prób zdefiniowania faszyzmu największy wpływ
ma praca Rogera Griffina, The Naturę ofFascism, Routledge, London
286
Bibliografia
1994 i International Fascism: Iheories, Causes, and the New Consensus,
Arnold, London 1998, chociaŜ jego gorliwość w redukowaniu faszyzmu
do jednego zwięzłego zdania wydaje mi się bardziej hamująca niŜ sty-
mulująca analizę tego, jak i z kim faszyzm funkcjonował.
Krótkich wstępów do faszyzmu jest bardzo wiele. Fascism Kevina
Passmorea, Oxford University Press, New York 2002, jest bardzo krótki,
ale bardzo Ŝywy. Trzy z najnowszych krótkich wprowadzeń przedsta-
wiają ostro konkurujące ze sobą stanowiska. Mark Neocleous, Fascism,
University of Minnesota Press, Minneapolis 1997, przyjmuje metodę
badań nad kulturą, w których faszyzm odzwierciedla ciemną stronę
nowoczesności i kapitalizmu, sterowanych nie przez interesy, ale ob-
razy wojny, natury i narodu. Philip Morgan, Fascism in Europę, 1919-
-1945, Routledge, London 2003, przedstawia ostroŜną i gruntownie
z historycznego punktu widzenia opracowaną relację. Zatrzymuje się
na roku 1945, ale Roger Eatwell, Fascism: A History, Penguin, London
1996 [wyd. poi. Faszyzm. Historia, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań
1999], przeznaczył połowę ograniczonego miejsca w swojej pracy na
okres powojenny.
Znakomitym wprowadzeniem do pojawienia się nazizmu jest praca
Anthonyego J. Nichollsa, Weimar and the Rise of Hitler, 4 wyd., St.
Martins Press, New York 2000. Conan Fischer, The Rise ofthe Nazis,
2 wyd., Manchester University Press, Manchester 2002, ocenia, Ŝe
partia była bardzo atrakcyjna.
Klasycznym krótkim wprowadzeniem do Włoch Mussoliniego
jest praca Alexandra De Granda, Italian Fascism: Its Origins andDe-
velopment, 3 wyd., University of Nebraska Press, Lincoln 2000. Inne
uŜyteczne krótkie wprowadzenie to: Philip Morgan Italian Fascism
1919-1945, Macmillan, Basingstoke 1995; John Whittam Fascist Italy,
Manchester University Press, Manchester 1995; i Pierre Milza, Lefa-
scisme italien, 1919-45, Editions du Seuil, Paris 1997.
Szeroki zestaw krajów został omówiony w: Stein U. Larsen, Bernt
Hagtvet, Jan P. Myklbust (red.), Who Werę the Fascists: Social Roots
of European Fascism, Universitetsforlaget, Olso 1980. Starsze prace
zbiorowe, które nadal są wartościowe, to między innymi: Walter La-
queur (red.), Fascism:A Readers Guide, University of California Press,
Bibliografia
287
Berkeley i Los Angeles 1976; Hans Rogger and Eugen Weber (red.),
The European RighP.A Hisforical Profile, University of California Press,
Berkeley i Los Angeles 1966; i dwa tomy pod redakcją Stuarta J. Wool-
fa, Fascism in Europę, Methuen, London i New York 1981 oraz The
Naturę of Fascism, Random House, New York 1968.
Jeremy Noakes i Geoffrey Pridham, Nazism 1919-45: A Documenta-
ry Reader, wyd. popr., 4 tomy, University of Exeter Press, Exeter 1995-
-1998, oferują ogromną kolekcję dokumentów uzupełnionych znako-
mitymi komentarzami. Dokumenty o włoskim faszyzmie zebrane są
w: Charles F. Delzell (red.), Mediterranean Fascism, 1919-1945, Har-
per, New York 1970; Adrian Lyttelton (red.), Italian Fascisms: From Pa-
reto to Gentile, Harper, New York 1975; John Pollard, The Fascist Expe-
rience in Italy, Routledge, London 1998; i Jeffrey Schnapp, A Primer of
Italian Fascism, University of Nebraska Press, Lincoln 2000). Praca
Delzella zawiera równieŜ niektóre dokumenty z Hiszpanii Franco
i Portugalii Salazara. Patrz teŜ Hugh Thomas (red.), Selected Writings
ofjose Antonio Primo De Rivera, Jonathan Cape, London 1972. Eugen
Weber (red.), Varieties of Fascism, Krieger, Melbourne 1982, zawiera in-
teresujące przykłady tekstów faszystowskich ze wszystkich wyŜej wspo-
mnianych krajów oraz z Wielkiej Brytanii, Norwegii, Belgii, Węgier
i Rumunii, wybranych w celu zilustrowania tezy Webera o rewolucyjnej
naturze faszyzmu.
II. Interpretacje faszyzmu
Renzo De Felice znalazł wady w wielu ogólnych podejściach w In-
terpretacjach faszyzmu, Harvard University Press, Cambridge 1977.
Ostatecznie doszedł do przekonania, Ŝe kaŜdy reŜim był wyjątkowy
i Ŝe Ŝadna z ogólnych interpretacji nie okazuje się trafna. Pierre Ay-
coberry, The Nazi Question, Pantheon, New York 1981, i Wolfgang
Wippermann, Faschismustheorien, 7 wyd., Primus/NNO, Darmstadt
1997, rozwaŜają róŜne interpretacje i ich problemy. Patrz teŜ Ernst
Nolte (red.), Theorien tiber den Faschismus, 6 wyd., Kiepenheuer und
Witsch, Koln 1984.
288
Bibliografia
Praca Carla J. Friedricha i Zbigniewa Brzezińskiego, Totalitarian
Dictatorship and Autocracy, 2 wyd., Praeger, New York 1966, pozo-
staje najbardziej istotną analizą pojęcia totalitaryzm. Abbott Gleason,
Totalitarianism: The Inner History ofthe Cold War, Oxford University
Press, New York 1995, ze znawstwem przedstawia trwającą od dawna
debatę na ten temat. Zarzuty i obrona tej koncepcji w: Carl J. Friedrich,
Benjamin R. Barber i Michael Curtis, Totalitarianism in Perspective:
Three Views, Praeger, New York 1969.
Najlepsza definicja autorytaryzmu i omówienie granic między nim
a faszyzmem w: Juan J. Linz, Totalitarian and Auihoritarian Regimes,
w: Fred Greenstein i Nelson Polsby (red.), Handbook ofPolitical Science,
t. 3: Macropolitical Theory, Addison-Wesley, Reading 1975, s. 175-411,
przedruk i uaktualnienie w: Linz, Totalitarian and Authoritarian Re-
gimes, Lynne Rienner, Boulder 2000.
III. Biografie
Przodującą obecnie biografią Hitlera jest ksiąŜka lana Kershawa, Hi-
tler, 1889-1936: Hubris, Norton, New York 1999 [wyd. poi. Hitler 1889-
-1936. Hybris, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2002] i Hitler, 1936-
-1945: Nemesis, Norton, New York 2000 [wyd. poi. Hitler 1936-1945.
Nemezis, 2 vol., Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2002-2003]. Kershaw
odnosi osobę dyktatora do społeczeństwa, które go wymyśliło i dla któ-
rego pracowało, niekoniecznie pod przymusem. Wśród wielu wcze-
śniejszych biografii Alan Bullock, Hitler: A Study in Ty ranny, wyd. popr.,
Harper, New York 1962 [wyd. poi. Hitler. Studium tyranii, Iskry, War-
szawa 1997], inteligentnie łączy człowieka z okolicznościami. Joachim
C. Fest, Hitler, Harcourt, Brace, Jovanovitch, New York 1974 [wyd. poi.
Hitler. Biografia, Universitas, Kraków 2001], obfituje w szczegóły.
Brigitte Hamann, Hitlers Vienna: A Dictators Apprenticeship, Ox-
ford University Press, New York 1999 [wyd. poi. Wiedeń Hitlera. Lata
nauki pewnego dyktatora, KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 1999], jest naj-
pełniejszą relacją z młodości Hitlera. Harold J. Gordon w pracy Hi-
Bibliografia
289
tler and the Beer Hali Putsch, Princeton University Press, Princeton
1972, bada decydujący pierwszy krok w karierze Hitlera. Nieodparta
była pokusa dokonania psychoanalizy Hitlera. Jeden z wcześniejszych
przykładów, praca Waltera C. Langera, The Mind ofAdolf Hitler, Basic
Books, New York 1972, został przygotowany dla prowadzących poli-
tykę w Stanach Zjednoczonych w czasie drugiej wojny światowej. Lata
siedemdziesiąte przyniosły prace Roberta G. L. Waite'a, The Psychopa-
thic God, Basic Books, New York 1977, i Rudolfa Biniona, Hitler Among
the Germans, Elsevier Oxford. Amsterdam, New York 1976. Najnowsze
studium Fredricka C. Redlicha, M.D., Hitler: Diagnosis ofa Destructive
Prophet, Oxford University Press, New York 1998, jest bardziej wywa-
Ŝone. Oceniając psychoanalizę Hitera jako „mało wartościową" z powo-
du niedostatku dowodów (s. XIV), dr Redlich przedstawia medyczną
historię Hitlera i zarysowuje jego profil psychologiczny.
Eberhard Jackel upiera się w Hitlers World View: A Blueprint for Po-
wer, Harvard University Press, Cambridge 1981, Ŝe Hitler miał program
mimo nieuniknionych oportunistycznych korektur. O tym, Ŝe stosował
społeczny darwinizm zarówno do gospodarki i społeczeństwa, jak
i do relacji międzynarodowych, wykazał Henry A. Turner Jr w Hitlers
Einstellungzu Wirtschaft und Gesellschaft, „Geschichte und Gesell-
schaft"2, 1 (1976), s. 89-117.
Najpełniejszą biografią Mussoliniego w języku angielskim jest obec-
nie praca R. J. B. Boswortha, Mussolini, Arnold, London 2002. Przed-
stawia Duce jako sprytnego, ale próŜnego oportunistę. Pierre Milza,
Mussolini, Fayard, Paris 1999, obecnie dostępna tylko po francusku
albo po włosku, jest kompetentna, wywaŜona i przemyślana. Denis
Mack Smith, Mussolini, Knopf, New York 1982, jest protekcjonalny
i ograniczony, jeśli chodzi o szerszą analizę okoliczności. TakŜe po an-
gielsku jest praca Jaspera Ridleya, Mussolini, Constable, London 1995,
elokwentna i rozsądnie dokładna i krótka biografia napisana przez nie-
fachowca. Alessandro Campi, Mussolini, II Mulino, Bologna 2001, jest
sugestywną krótką oceną. Nadal wartościową dla wczesnych lat jest
praca Gaudensa Megaro, Mussolini in the Making, Houghton Mifflin,
Boston 1938. Luisa Passerini, Mussolini imaginario: Storia di une bio-
290
Bibliografia
grafia, 1915-1939, Laterza, Bari 1991, daje fascynujący obraz tego, jak
Mussolini był przedstawiany Włochom, ale jego wizerunki były bar-
dziej rezultatem jego władzy niŜ jej wyjaśnieniem.
Biografią pełniącą role źródła jest nierówna i niecodzienna, ale wy-
czerpująco udokumentowana praca Renzo De Felice, Mussolini, 7 to-
mów, (Einaudi, 1965-1997 Torino), nie dokończona z powodu śmierci
autora w roku 19962. Ogromna praca De Felice oraz jego zmienne opi-
nie zostały wartościowo wykorzystane przez Borden W. Paintera Jr.
w Renzo De Felice and the Historiography of Italian Fascism, „Ameri-
can Historical Review" 95, 2 (kwiecień 1990) s. 391-405; przez Emilia
Gentiiego (ucznia De Felice) w Fascism in Italian Historiography: In
Search ofan Individual i Historical Identity, „Journal of Contemporary
History" 21 (1986), s. 179-208; i bardziej krytycznie przez MacGregora
Knoxa w In the Duces Defense, „Times" (Londyn) „Literary Supple-
ment" 26 lutego 1999, s. 3-4.
IV. Tworzenie ruchów i zapuszczanie korzeni
Przemyślaną refleksję na temat początków faszyzmu dał Roberto
Vivarelli, Interpretations ofthe Origins of Fascism, „Journal of Modern
History" 63, 1 (marzec 1991) s. 29-43.
Dominującym podejściem do początków faszyzmu jest badanie jego
powiązań ideologicznych. Wśród waŜnych pisanych w tym duchu prac
dotyczących Włoch znajdują się: Emilio Gentile, Le origini deWide-
ologia fascista: 1918-1925, Laterza, Bari 1982, i Zeev Sternhell, Ma-
rio Sznayder i Maia Asheri, The Origins ofFascist Ideology, Princeton
University Press, Princeton 1994. Intelektualne i kulturowe korzenie
nazizmu studiowali George L. Mosse, The Crisis of German Ideology,
Howard Fertig, New York 1998 (I wyd. 1964) i Fritz R. Stern, The Poli-
tics of Cultural Despair, University of California Press, Berkeley i Los
Angeles 1974 (I wyd. 1961).
Aby zrozumieć późniejsze losy faszyzmu i jego zwolenników, na-
leŜy spojrzeć takŜe na na stosunki polityczne i społeczne i zapytać,
w jaki sposób faszyzm zaczął reprezentować pewne określone interesy
Bibliografia
291
i pozyskał waŜnych sojuszników. Istotne są takŜe róŜnice regionalne.
Najbardziej wyrafinowane metodycznie i dociekliwe badania pokazu-
jące umocnienie się faszyzmu w jednym z regionów Włoch daje: Paul
Corner, Fascism in Ferrara, Oxford University Press, Oxford 1976. Inne
dobre studia lokalne nad zakorzenianiem się faszyzmu włoskiego to:
Frank M. Snowden, Violence and Great Estates in the South ofltaly:
Apulia 1900-1922, Cambridge University Press, Cambridge 1986, i The
Fascist Revolution in Tuscany, Cambridge University Press, Cambridge
1989; Anthony L. Cardoza, Agrarian Elites and ltalian Fascism: The
Province ofBologna, 1901-1926, Princeton University Press, Princeton
1982; Francis Jay Demers, Le origini delfascismo a Cremona, Laterza,
Bari 1979; A. Roveri, Le origini delfascismo a Ferrara, 1915-25, Feltri-
nelli, Milano 1971; Simona Colarizi, Dopoguerra efascismo in Puglia,
Laterza, Bari 1971; i Alice Kelikian, Town and Country under Fascism:
The Transformation of Brescia, 1915-1926, Oxford University Press,
Oxford 1985. Jonathan Steinberg, Fascism in the ltalian South, w: Da-
vid Forgacs (red.), Rethinking ltalian Fascism, Lawrence and Wishart,
London 1986, s. 83-109, wyjaśnia szczególny sposób, w jaki faszyzm
wnikał w system klienteli mezzogiorno.
Szukając informacji o miejscowym zakorzenianiu się nazizmu, czy-
telnik nie powinien pominąć przekonującego opracowania Williama
Sheridana Allena, The Nazi Seizure of Power. The Experience ofa Single
German Town, wyd. popr., Franklin Watts, New York 1984. Rudy Ko-
shar napisał waŜną pracę o „procesie przejmowania pośrednich struk-
tur przez nazistów". Patrz jego praca From Stammtisch to Party: Nazi
Joiners and the Contradictions ofGrassroots Fascism in Weimar Germa-
ny, „Journal of Modern History" 59,1 (marzec 1987), s. 1-24, oraz jego
studia lokalne: Two Nazisms: The Social Context ofMazi Mobilization
in Marburg and Tubingen, „Social History" 7, 1 (styczeń 1982) i Social
Life, Local Palitics, and Nazism: Marburg, 1880-1935, University of
North Carolina Press, Chapel Hill 1986. Patrz teŜ Anthony McElligott,
Contested City: Municipal Politics and the Rise of Nazism in Altona,
1917-1937, University of Michigan Press, Ann Arbor 1998.
Nazizm w poszczególnych krajach niemieckich jest tematem waŜ-
nych prac: Jeremy Noakes, The Nazi Party in Lower Saxony, Oxford
292
Bibliografia
University Press, London 1971; Geoffrey Pridham, Hitler's Rise to Po-
wer: The Nazi Movement in Bavaria, 1923-1945, Hart-Davis MacGib-
bon, London 1973; Johnpeter Horst Grill, The Nazi Movement in Ba-
den, 1920-1945, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1983;
i Rudolf Heberle, From Democracy to Nazism, Grosset and Dunlap,
New York 1970 (Szlezwik-Holsztyn).
Conan Fischer przypomina brutalną, ideologicznie sprzeczną sub-
kulturę szturmowców SA, w Stormtroopers, George Allen and Unwin,
London 1983. Najpełniejszym obecnie studium jest Petera Longeri-
cha Die braune Bataillone: Geschichte der SA, C. H. Beck, Munchen
1989.
Warunki wstępne: Jiirgen Kocka uwaŜał istnienie potęŜnych przed-
industrialnych elit za najwaŜniejszy warunek wstępny rozwoju fa-
szyzmu. Patrz jego Ursachen des Nationalsozialismus, „Aus Politik
und Zeitgeschichte" (Beilage zur Wochenzeitung Das Parlament),
21 czerwca 1980, s. 3-15. GeoffEley replikował, stojąc na stanowisku
wysuwającym na pierwsze miejsce kryzys kapitalistyczny jako główny
warunek wstępny w What Produces Fascism: Preindustrial Traditions
ora Crisis ofthe Capitalist State?, „Politics and Society" 12, 2 (1983),
s. 53-82. Gregory M. Luebbert zaproponował w Liberalism, Fascism or
Social Democracy: Social Class and the Political Origins ofRegimes in
InterwarEuropę, Oxford University Press, Oxford 1991, Ŝe najwaŜniej-
szą zmienną jest budowanie politycznych koalicji: liberalizm przewaŜał
w systemach politycznych, gdzie świat pracy akceptował stopniowe
ulepszenia i gdzie zarówno robotnicy, jak i chłopi z rodzinnymi go-
spodarstwami rolnymi wspierali liberalnych reformatorów, podczas
gdy faszyzm miał się świetnie tam, gdzie robotnicy prowadzili walkę
i gdzie pod wpływem kryzysowych warunków przestraszeni libera-
łowie z miasta i właściciele rodzinnych gospodarstw rolnych szukali
wzmocnienia. Politolodzy Gisele de Meur i Dirk Berg-Schlosser stwo-
rzyli system do analizowania licznych zmiennych politycznych, eko-
nomicznych i społecznych, aby pokazać, gdzie faszyzm był prawdo-
podobny w Conditions of Authoritarianism, Fascism, and Democracy
in Interwar Europę, w „Comparative Political Studies" 29, 4 (sierpień
1990), s. 423-468. Wskazują na trudności w porównywaniu ogromnej
Bibliografia____________________________________________________293
liczby zmiennych przy względnie niewielkiej liczbie przypadków; ich
podejście z konieczności pomija indywidualne wybory przywódców.
Podobnie jak Luebbert, Barrington Moore Jr. w The Social Origins
of Dictatorship and Democracy: Lord and Peasant in the Making ofthe
Modern World, Beacon Press, Boston 1993 (1 wyd. 1966), umieszcza
gospodarkę rolną w centrum swojej analizy, ale spogląda z odległej
perspektywy na róŜne drogi, którymi rolnictwo doszło do kapitalizmu
w Wielkiej Brytanii, Niemczech czy Japonii.
Badania nad warunkami wstępnymi na rzecz zaszczepienia faszyzmu
kładą nacisk na społeczne i ekonomiczne siły i Ŝale. William Brusteir,
The Logic ofEvil: The Social Origins ofthe Nazi Party, 1925-33, Yale
University Press, New Haven 1996, na podstawie danych statystycznych
dotyczących członkostwa (problematycznych) konkluduje (kontrower-
syjnie), Ŝe członkowie partii z wczesnego okresu racjonalnie oceniali, iŜ
nazistowski program społeczny przyniesie im bezpośrednie korzyści,
bardziej niŜ powodu złości i nienawiści.
Wielu autorów kładło nacisk na odwoływanie się faszyzmu do irra-
cjonalnych odczuć. Atrakcyjność męskiego braterstwa jest drobiazgo-
wo zilustrowana dla nazistowskiego przypadku przez Klausa Thewe-
leita Małe Fantasies, University of Minnesota Press, Minneapolis 1987-
-1989, chociaŜ podobne wyobraŜenia mogły istnieć w krajach, które
nie stały się faszystowskie. Dla Włoch patrz Barbara Spackman, Fascist
Virilities: Rhetoric, Ideology, and Social Fantasy in Italy, University of
Minnesota Press, Minneapolis 1997. W dwudziestoleciu międzywo-
jennym socjologowie szkoły frankfurckiej uznali Freuda za równie jak
Marks pomocnego do wyjaśniania faszyzmu, w czego wyniku powstała
praca Theodora Adonio i innych, The Authoritarian Personality, Nor-
ton, New York 1982 (I wyd. 1950). Erich Fromm, Escapefrom Freedom,
Holt, Rinehart and Winston, New York 1941 [wyd. poi. Ucieczka od
wolności, Warszawa 1970], argumentuje skutecznie, Ŝe współczesna
wolność jest tak przeraŜająca, Ŝe wielu ludzi szuka komfortu w podpo-
rządkowaniu się. Peter Loewenburg w Psychohistorical Origins ofthe
Nazi Youth Cohort, „American Historical Review" 76 (1971), s. 1457-
-1502, opiera swoją argumentację bardziej przekonująco niŜ większość
psychohistoryków na specyficznym kontekście historycznym, aby po-
294
Bibliografia
kazać, jak cała generacja niemieckich dzieci została przygotowana do
nazizmu przez „zimę z brukwią" z 1917 roku i nieobecność ojców, cho-
ciaŜ dzieci wszystkich wojujących krajów cierpiały z tego samego po-
wodu. Problem wszystkich psychologicznych wyjaśnień wynika z tego,
Ŝe bardzo trudno udowodnić, iŜ doświadczenia emocjonalne Włochów
i Niemców róŜnią się zasadniczo od doświadczeń Francuzów.
Weterani byli kluczowym elementem w pierwszym werbunku zwo-
lenników w fazie wstępnej (chociaŜ wielu z nich to ludzie młodzi).
Najbogatsze studium o weteranach z krajów europejskich i roli, jaką
odgrywali po 1918 roku daje Antoine Prost, Les Anciens combattants
et la societe francaise, Presses de la Fondation nationale des Sciences
Politiąues, Paris 1977. Co do Niemiec moŜna mieć na uwadze bardziej
polityczne opracowania: Volker R. Berghahn, Der Stahlhelm, Droste,
Diisseldorf 1966; Karla Rohe, Das Reichsbanner Schwarz Rot Gold,
Droste, Diisseldorf 1966; i o lewicy, Kurt G. P. Schuster, Der Rotę Front-
kdmpferbund, Droste, Diisseldorf 1975. Graham Wootton bada taktykę
brytyjskich weteranów w The Politics of influence, Harvard University
Press, Cambridge 1963. Podstawowe opracowanie o włoskich wetera-
nach, G. Sabatucci, / combattenti del primo dopoguerra, Laterza, Bari
1974, obejmuje tylko bezpośrednio powojenne lata.
V. Zdobywanie władzy
Najbardziej dogłębną analizą ze wszystkich, bez względu na język
wydania, dojścia Mussoliniego do władzy jest opracowanie Adriana
Lytteltona, The Seizure of Power, 2 wyd., Princeton University Press,
Princeton 1987. Rzetelne i budzące respekt opracowanie Angelo Tasca,
TheRise ofltalian Fascism: 1918-1922, Howard Fertig, New York 1966,
praca emigracyjnego ekssocjalisty pierwszy raz wydana we Francji
w 1938 roku nadal jest warta lektury.
W języku angielskim najbardziej wiarygodną analizą przypadkowo-
ści, niepewności i wyborów związanych z ostatnimi krokami Hitlera
w dochodzeniu do władzy jest dzieło Henry ego Ashbyego Turnera Jr.
Hitlers Thirty Days to Power, Addison-Wesley, Reading 1996. Naj-
Bibliografia
295
bardziej gruntowną historyczną analizą w dłuŜszej perspektywie cza-
sowej jest praca Karla Dietricha Brachera, Gerharda Schulza i Wolf-
ganga Sauera, Die nationalsozialistische Machtergreifung: Studien zur
Errichtung des totalitdren Herrschaftssystems in Deutschland, 1933-
-34, 5 t. (Westdeutscher Verlag, Koln i Opladen 1960-1962. Gerhard
Schulz bada z ogromną drobiazgowością, w jaki sposób konstytucyj-
ne i polityczne systemy rozwinęły się w czasie ostatecznego kryzysu
w Zwischen Demokratie undDiktatur, t. III: Von Bruning zu Hitler: Der
Wandel des politischen systems in Deutschland 1930-33, De Gruyter,
Berlin, New York 1992. Artykuły w: Peter D. Stachura (red.), The Nazi
Machtergreifung, Allen Unwin, London, Boston 1983, nadal są uŜytecz-
ne przy poznawaniu reakcji róŜnych grup społecznych. Peter Fritzsche,
Germans intoNazis, Harvard University Press, Cambridge 1998, daje
pełną Ŝycia relację o społecznym entuzjazmie.
Zasadniczym warunkiem wstępnym, by faszyzm mógł sięgnąć po
władzę, jest otwarcie przestrzeni spowodowane poraŜką demokracji,
temat często nie zauwaŜany, poniewaŜ wielu sądzi, Ŝe przywódca fa-
szystowski zrobił wszystko sam. Rzadkim i wartościowym studium jest
Juana J. Linza i Alfreda Stepana (red.), The Breakdown of Democratic
Regimes: Europę, Johns Hopkins University Press, Blatimore 1978; ar-
tykuł o Włoszech pióra Paolo Farnetiego jest szczególnie pomocny.
Wnikliwe eseje w: Dirk Berg-Schlosse i Jeremy Mitchell (red.), Condi-
tions ofDemocracy in Europę, 1919-1939, St. Martins Press, New York
2000, są takŜe istotne.
Klasyczną pracą o załamaniu się Republiki Weimarskiej jest: Karl
Dietrich Bracher, Die Auflósung der Weimarer Republik, Ring-Verlag,
Villingen 1960. Hans Mommsen, The Rise and Fali of Weimar Ger-
many, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1996, i Detlev
Peukert, The WeimarRepublic: The Crisis ofClassical Modernity, prze-
kład na język angielski Richard Deveson, Hill and Wang, New York
1993, dobrze prezentuje się takŜe dzieło Eberharda Kolba, The Weimar
Republic, Unwin Hyman, London, Boston 1988. Larry Eugene Jones,
German Liberalism and the Dissolution ofthe Weimar Party System,
University of North Carolina Press, Chapel Hill 1988 — najbardziej
wnikliwy opis upadku politycznego centrum Weimaru. Dwa znakomite
296
Bibliografia
artykuły o tym, jak inna decydująca grupa — chłopi — zwróciła się
w stronę nazizmu, napisał Horst Gies, The NSDAP and Agrarian Or-
ganizations in the Finał Phase ofthe Weimar Republic, w Henry Ashby
Turner Jr, (red.), Nazism and the ThirdReich, Franklin Watts, New York
1972 i Zdenek Zofka, Between Bauernbund and National Socialism:
The Political Orientation ofthe Peasants in the Finał Phases ofthe We-
imar Republic, w: Thomas Childers (red.), The Formation ofthe Nazi
Constituency, Croom Hełm, London 1986. Ta praca jest uŜyteczna od
początku do końca.
Sukces wyborczy miał większe znaczenie dla Hitlera niŜ dla Musso-
liniego. Richard Hamilton, Who Voted for Hitler, Princeton University
Press, Princeton 1982, jako pierwszy udowodnił, Ŝe wsparcie wybor-
cze dla Hitlera pochodziło zarówno z klasy wyŜszej, jak i niŜszej. Od
tego momentu wspomagane komputerowo badania nad nazistowskim
elektoratem dały dokładniejszą wiedzę o sukcesie partii nazistowskiej
w zdobywaniu głosów ze wszystkich klas, chociaŜ mniej z grup lepiej
zakorzenionych w innych społecznościach, jak katolicy czy marksiści.
Klasa zdawała się mieć mniejsze znaczenie niŜ kultura. Patrz Thomas
Childers, The Nazi Voter, University of North Carolina Press, Chapel
Hill 1983 w równym stopniu jak jego wyŜej wzmiankowany tom, The
Formation of the Nazi Constituency, i Jiirgen Falter, Hitlers Wdhler,
Beck, Miinchen 1991. Dick Geary, Who Votedfor the Nazis, „History
Today" 48, 10 (październik 1998), s. 8-14, streszcza krótko ustalenia.
Ostatnie badania nad członkostwem w partii, które nie są jednoznacz-
ne z elektoratem, podkopują interpretację faszyzmu jako ruchu średniej
części niŜszej klasy i w ogromnym stopniu podnoszą znaczenie klasy
robotniczej, szczególnie jeśli doda się SA (wielu z SA-manów nie było
członkami partii). Wśród głównych autorów znajdują się: Detlef Mtihl-
berger, Hitlers followers, Routledge London 1991 i Conan Fischer (red.),
The Rise of National Socialism and the Working Class, Berghahn, Pro-
vidence 1996. Najlepsza na znacznie mniejszym polu włoskim jest pra-
ca Jensa Petersena, Elettorato e base sociale delfascismo negli anni venti,
„Studi storici" 3 (1975), s. 627-669. Zobacz w języku angielskim arty-
kuł Marco Revellego o Włoszech w: Detlef Miihlberger (red.), The So-
cial Basis ofEuropean Fascist Movements, Croom Hełm, London 1987.
Bibliografia
297
UŜyteczne analizy członkostwa i elektoratu w wielu róŜnych krajach
znajdują się w: Larsen i inni, Who Werę the Fascists i Miihlberger, Social
Basis, wspomniana wyŜej. Badania nad społecznym składem ruchów
faszystowskich wymagają rozróŜnienia między róŜnymi etapami, gdyŜ
członkostwo w ruchu zmieniało się w czasie, a partie u władzy przy-
ciągały do siebie osoby pragnące się załapać.
Emilio Gentile, Storia del Partito Fascista 1919-1922: Movimento
eMilitia, Laterza, Bari 1989, jest pierwszą powaŜną historią partii Mus-
soliniego. Opowieść snuje on dalej w Fascismo e antifascisimo: Ipartiti
italianifra le dueguerre, Le Monnier, Firenze 2000, praca, która anali-
zuje takŜe niefaszystowskie i antyfaszystowskie partie.
Partia nazistowska została o wiele dokładniej zbadana. Najnowszą
pracą jest dzieło Michaela Katera, The Nazi Party: A Social Profile of
Members and Leaders, 1919-45, Blackwell, Oxford 1983, podczas gdy
praca Dietricha Orlowa, History of the Nazi Party, 2 t, University of
Pittsburgh Press, Pittsburgh 1969-1973, jest bardziej uŜyteczna dla opi-
su struktur instytucjonalnych niŜ członkostwa.
Skomplikowaną kwestię źródeł finansowania partii nazistowskiej
podjął i gruntownie opracował Henry Ashby Turner Jr, który pokazuje
w German Big Business and the Rise of Hitler, Oxford University Press,
New York 1985, na podstawie wyczerpujących badań archiwów gospo-
darczych, Ŝe niemieccy przedsiębiorcy współpracowali z wszystkimi
niemarksistowskimi partiami, Ŝe nie ufali Hitlerowi i dali mu ograni-
czone wsparcie oraz Ŝe woleli von Papena na fotelu kanclerza. Naziści
nigdy powaŜnie nie zaleŜeli od zamoŜnych darczyńców, a powaŜne
sumy uzyskiwali w czasie zebrań partyjnych i z małych datków. Finan-
sowanie faszyzmu włoskiego, słabiej zbadane, musi być poznanwane
z pracy De Felice i innych biografii. To, kto płacił za nową prowojenną
gazetę Mussoliniego w 1915 roku, ostatecznie ustalił William A. Renzi,
Mussolinis Sources of FinancialSupport, 1914-1915, „History" 56,187
(czerwiec 1971), s. 186-206.
298
Bibliografia
VI. Sprawowanie władzy
łan Kershaw, The Nazi Dictatorship: Problems and Perspectives of
Interpretation, 4 wyd., Arnold, London 2000, jest bardzo głęboką i po-
mocną analizą róŜnych interpretacji nazizmu u władzy. Równoległą
pracą o włoskim faszyzmie, błyskotliwą, chociaŜ draŜliwie polemiczną,
jest dzieło R.). B. Boswortha, The Italian Dictatorship: Problems and
Perspectives in Interpreting Mussolini and Fascism, Arnold, London
1998. Bosworth jest zdecydowanie krytyczny wobec De Felice, jego
ucznia Emilia Gentilego i studiów nad kulturą. Jednym z najnowszych
krótkich spojrzeń na reŜim Hitlera jest Jost Diilffer, Nazi Germany:
Faith and Annihilation, 1933-1945, Arnold, London 1996.
Niegdyś naturalne wydawało się patrzenie na faszystowskie społe-
czeństwo jako na homogeniczny wyraz woli dyktatora. Dzisiaj badacze
wiedzą, Ŝe to, w jaki sposób dyktatorzy spletli się ze społeczeństwem,
jest sprawą o wiele bardziej złoŜoną i problematyczną, niŜ kiedyś przy-
puszczano: Czy faszystowskie projekty były narzucane siłą, czy były
przyjęte przez propagandową perswazję, czy moŜe zostały wynegocjo-
wane wokół zbieŜnych interesów z potęŜnymi grupami społecznymi?
Wcześniejsze badania nad nazistowskim reŜimem podkreślały kon-
trolę dyktatora realizowaną odgórnie: na przykład Karl Dietrich Bra-
cher w The German Dictatorship, Praeger, New York 1970. Patrz krócej:
Bracher, The Stages ofTotalitarian Integration, w: Hajo Holborn (red.),
Republic to Reich: The Making ofthe Nazi Revolution, Pantheon, New
York 1972.
Bardziej współcześnie akcent kładziony jest na złoŜoność nazistow-
skiego reŜimu, w którego obrębie wiele elementów tradycyjnego sys-
temu konstytucyjnego i konserwatywnego społeczeństwa koegzystu-
je z kapryśnymi rządami partii i w obrębie którego Hitler arbitralnie
rozstrzygał między rywalizującymi i zazębiającymi się agendami wła-
dzy. Pracami kładącymi podwaliny w tej materii były: Ernst Fraenkel,
The Dual State, Oxford University Press, New York 1941, z jej ciągle
owocnym rozróŜnieniem między państwem „normatywnym" a „pre-
rogatywnym" w ramach nazistowskiego systemu, i Franz Neumann,
Behemoth, Oxford University Press, New York 1942. Nowsze, Martin
Bibliografia
299
Broszat, The Hitler State, Longman, London i New York 1981 i Hans
Mommsen w wielu pracach, na przykład w opublikowanej po angielsku
From Weimar to Auschwitz, Oxford University Press, Oxford 1991,
dają bardziej zaawansowaną koncepcję dzielenia się władzą przez kon-
serwatystów i nazistów jako „polikracji". Najpełniejszym zbiorem prac
Hansa Mommsena jest: Hans Mommsen, Der Nationalsazialismus
und die deutsche Gesellschaft: Ausgewdhlte Aufsdtze (red.), Lutz Nie-
thammer i Bernd Weisbrod, Rowohlt, Reinbeck bei Hamburg 1991.
Współczesne krótkie studium nad nazistowskim reŜimem z tego punk-
tu widzenia dał Norbert Frei, National Socialist Rule in Germany: The
Fuhrer State, 1933-1945, Blackwell, Oxford 1995; 2 wyd. niemieckie
2001 [wyd. poi. Państwo wodzowskie. Rządy narodowosocjalistyczne
w latach 1933-1945, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000]. Pierre Ayco-
berry wraca do tych kwestii w Social History ofthe Third Reich, New
Press, New York 2000.
Podobnie badania nad Włochami Mussoliniego przez długi czas
były zdominowane przez De Felice, który podkreślał osobistą rolę i to-
talitarne aspiracje wspomagane przez społeczną bierność i „zgodę".
Jego uczeń Emilio Gentile dowodzi w La via italiana al totalitarismo:
II partito e lo Stato nel regime fascista, La Nuova Italia Scientifica,
Roma 1995, Ŝe w latach trzydziestych reŜim poczynił powaŜny postęp
w tym kierunku. ChociaŜ przyznaje, Ŝe eksperyment totalitarny nie był
kompletny, autor jest mniej zainteresowany problemem, jak faszystow-
ski projekt był zmieniony i obalony w procesie jego integrowania się ze
społeczeństwem włoskim.
Massimo Legnani rozwinął w chwili swej przedwczesnej śmierci ana-
lizę polikratyczną faszystowskich Włoch. Jego artykuły zostały zebrane
pośmiertnie w: Legnani, Ultalia delfascismo alla Repubblica: Sistema
depotere e alleanze sociali, Carocci, Roma 2000, a jego podejście pod-
jął A. de Bernardi, Une dittatura moderna: Ufascismo come problema
storico, Bruno Mondadori, Milano 2001 — pojawia się nawet słowo
„polikratyczny" (s. 222). Patrz teŜ Philippe Burrin, Politiąue et societe:
Les structures dupouvoir dans I'Italiefasciste et 1'Allemagne nazie, „An-
nales: Economies, societes, civilisations" 43, 3 (czerwiec 1988).
Kilka zbiorów pouczających artykułów pozwoliło podkreślić złoŜony
300
Bibliografia
i wybiórczy sposób, w jaki faszyzm został zintegrowany ze społeczeń-
stwem włoskim przez wysiłki Mussoliniego do „normalizowania" rela-
cji z wcześniej istniejącymi siłami społecznymi albo (z mniejszym suk-
cesem) do zdominowania ich. Wybitną dla Włoch pracą jest: Angelo
Del Boca, Massimo Legnani i Mario G. Rossi (red.), // Regime Fascista:
Storia et storiografia, Laterza, Bari 1995. Patrz, w języku angielskim,
Roland Sarti (red.), The Ax Within: Fascism in Action, Franklin Watts,
New York 1974. Alberto Aąuarone i Maurizio Vernassa, // regime fa-
scista, nowe wyd., II Mulino, Bologna 1974; i Guido Quazza (red.),
Fascismo e societf italiana, Einaudi, Torino 1973, ta ostatnia seria opar-
tych na źródłach esejów marksistów o otwartych umysłach nadal jest
interesująca. Edward R. Tannenbaum, The Fascist Experience: Italian
Society and Culture, 1922-1945, Basic Books, New York 1972, chociaŜ
przestarzała nie ma sobie równych w języku angielskim o Ŝyciu pod
faszystowską dyktaturą.
Bogate opracowanie Salvatore Lupo, II fascismo: La politico in un
regime totalitario, Donzelli, Roma 2000, jest innym nowatorskim spoj-
rzeniem na złoŜoność reŜimu, z jego regionalnymi odmianami, per-
sonalnymi rywalizacjami i rozwijającą radykalizacją. Jest szczególnie
pouczające w sprawach specyfiki faszyzmu na południu. W: Patrizia
Dogliani, LItalia Fascista, 1922-1940, Sansoni, Milano 1999, stymu-
lujące nowe badanie sposobu, w jaki reŜim funkcjonował aŜ do roz-
poczęcia drugiej wojny światowej, z bardzo bogatą bibliografią. Jens
Petersen i Wolfgang Schieder, Faschismus und Gesellschaft in Itałien:
Staat, Wirtschaft, Kultur, S. H. Verlag, Koln 1998, zawiera interesujące
artykuły. Patrz teŜ pobudzająca dyskusja między tymi samymi uczony-
mi i kilkoma innymi w Kolloąuien des Instituts fur Zeitgeschichte, Der
italienische Faschismus: Probleme und Farschungstendenzen, Oldenbo-
urg, Miinchen 1983.
Dobrowolna współpraca obywateli z reŜimami faszystowskimi oraz
selektywna natura terroru tych reŜimów, nie wywołujących strachu
u przeciętnych obywateli, jest tematem waŜnego nowego nurtu badań
szczególnie dla nazistowskich Niemiec. Denuncjacje, najpowszechniej-
sza forma kooperacji obywateli z faszystowskimi reŜimami, umoŜli-
wiały społeczną kontrolę przy wykorzystaniu zaskakująco nielicznej
Bibliografia____________________________________________________301
policji. Patrz Robert Gellately, The Gestapo and German Society: Enfor-
cingRacialPolicy, 1933-1945, Oxford University Press, New York 1990,
i Backing Hitler, Oxford University Press, Oxford 2001. Znakomitą
syntezą dla Niemiec jest Eric A. Johnson, Nazi Terror: The Gestapo,
Jews, and Ordinary Germans, Basic Books, New York 1999. Przeło-
mowymi nowymi pracami na temat włoskiego systemu represyjnego
są: bardzo dokładna Mimmo Franzinelli / tentacoli dell'OVRA, Bollati
Boringhieri, Torino 1999; Romano Canosa, / servizi segreti del Duce:
1persecutore e le vittimi, Mondadori, Milano 2000; oraz o denuncjato-
rach, Mimmo Franzinelli, I DelatorU, Mondadori, Milano 2001. Paul
Corner w samą porę przypomina okrutną stronę reŜimu Mussoliniego
w Italian Fascism: Whatever Happened to Dictatorship?' w „Journal of
Modern History" 74 (czerwiec 2002), s. 325-351.
Organizacje młodzieŜowe i edukacyjne znalazły się w centrum faszy-
stowskiego programu społecznej kontroli. O Włoszech patrz George
L. Williams, Fascist Thought and Totalitarianism in Italy's Secondary
Schools: Theory and Practice, 1922-1943, Peter Lang, New York 1994;
Mario Isnenghi, Ueducazione deWitaliano: II fascismo e l'organizza-
zione delia cultura, L. Capelli, Bologna 1979; Jiirgen Charnitsky, Die
Schulpolitikdesfaschistischen Regimes in Italien (1922-1943), Max Nie-
meyer, Tiibingen 1994 i Unterricht und Erziehung im faschistischen
Italien: Von der Reform Gentile zur Carta delia Scuola, w: Jens Peter-
sen i Wolfgang Schieder (red.), Faschismus und Gesellschaft in Italien,
wspomniana wyŜej, s. 109-152. Doug Thompson, State and Control in
Fascist Italy: Culture and Conformity, 1925-1943, Manchester Univer-
sity Press, Manchester 1991, kładzie nacisk na represje.
Najpełniejszymi relacjami o edukacji pod rządami nazistów są: Mi-
chael Griittner, Studenten im dritten Reich, Ferdinand Schóningh, Pa-
derborn 1995 i Geoffrey G. Giles, Students and National Socialism in
Germany, Princeton University Press, Princeton 1985. Patrz teŜ Barba-
ra Schneider, Die hóhere Schule im Nationalozialismus, Bóhlau, Koln
2000, oraz istotne fragmenty pracy Peukerta, o której niŜej.
Faszystowskie wysiłki w celu zmobilizowania młodzieŜy zostały zba-
dane przez Trący Koon, Believe, Obey, Fight: Political Socialization of
Youih in Fascist Italy, University of North Carolina Press, Chapel Hill
302
Bibliografia
1985 i Gerharda Rempla, Hitler's Children: The Hitler Youth and the SS,
University of North Carolina Press, Chapel Hill 1989. Detlev Peukert
ukazuje ich niepowodzenie w fascynujących rozdziałach o Edelweiss
Pirates (Piratach spod znaku Szarotki), entuzjastach swingu i innych
nonkonformistycznych młodych ludziach w nazistowskich Niemczech
w Inside Nazi Germany: Conformity, Opposition, andRacism inEvery-
dayLife, Yale University Press, New Haven 1987.
Dobrym punktem wyjścia do zbadania reakcji Kościoła katolickie-
go na faszyzm i na komunizm (wywołujący jeszcze większe poczu-
cie zagroŜenia) jest: Tom Buchanan i Martin Conway (red.), Political
Catholicism in Europę, 1918-1965, Clarendon, Oxford 1996. Zobacz
teŜ bardziej wyspecjalizowane artykuły w: Richard J. Wolff i Jórg
K. Hoensch, Catholics, the State, and the European RadicalRight, Social
Science Monographs, Boulder 1987. Klasycznymi pracami dla Włoch
są: Arturo Carlo Jemolo, Church and State in Italy, 1850-1960, przekład
D. Moore, Blackwell, Oxford 1960 i Daniel A. Binchy, Church and State
in Fascist Italy, Oxford University Press, Oxford 1941. Obecnie prace
te uzupełniają John F. Pollard, The Vatican and Italian Fascism, 1929-
-1932, Cambridge University Press, Cambridge 1985, Peter Kent, The
Pope and the Duce, Macmillan, London 1981.
Klasyczną pracą na temat wszechobecnej biurokracji jest: Hans
Mommsen, Beamtentum im dritten Reich, Verlags-Anstalt, Stuttgart
1966. W języku angielskim najlepsza jest Jane Caplan, Government wi-
thout Administration: State and CivilService in Weimar and Nazi Ger-
many, Clarendon Press, Oxford 1988. Znakomitym wprowadzeniem
do włoskiej słuŜby cywilnej pod rządami faszyzmu jest Guido Melis,
La burocrazia, w: Angelo Del Boca i inni, llregimefascista, s. 244-276.
Mariuccia Salvati, // regime e gli impiegati: La nazionalizzazionse picco-
lo-borghese nel ventenniofascista, Laterza, Bari 1992, umieszcza temat
w społecznej historii współczesnych Włoch.
GordonCraig, The Politics of the Prussian Ar my, 1640-1945, Claren-
don, Oxford 1955, jest klasyczną pracą na temat relacji cywilno-wojsko-
wych w Niemczech. Najnowszą pracą jest Klaus-Jurgen Miiller, Army,
Politics and Society in Germany, 1933-1945, University of Manchester
Press, Manchester 1987. Wybitnym ekspertem w sprawach włoskiej
Bibliografia
303
armii jest Giorgio Rochat, w wielu pracach, w tym Breve storia dell'e-
sercito italiana, Einaudi, Torino 1978.
Szczególnie owocnym polem współczesnych badań są sposoby usa-
tanawiania przez reŜimy faszystowskie powiązań z wolnymi zawodami
i grupami interesów. Ścisłe włączenie zawodów medycznych w nazi-
stowskie projekty oczyszczania przykuwało szczególną uwagę. Zob.
Robert N. Proctor, Racial Hygiene: Medicine under the Nazis, Harvard
University Press, Cambridge 1988; Michael Kater, Doctors Under Hi-
tler, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1989; i Robert
J. Lifton, The Nazi Doctors, Basic Books, New York 1986. Zawody praw-
nicze, równie kluczowe, zostały słabiej zbadane. Najbardziej miarodaj-
ną pracą dla Niemiec jest Lothar Gruchmann, Justiz im dritten Reich:
Anpassungund UnterwerfungderAra Giirtner, Oldenbourg, Munchen
1988. W języku angielskim, patrz mniej wyczerpująca praca Ingo Mul-
lera, Hitles Justice, Harvard University Press, Cambridge 1991 i część
Roberta Gellately ego, BackingHitler, Oxford University Press, Oxford
2001. Głównym autorytetem w sprawie wymiaru sprawiedliwości we
Włoszech jest Guido Neppi Modono, który przyjmuje sceptyczny
punkt widzenia co do jego niezaleŜności nawet jeszcze przed okresem
faszystowskim w Sciopero, potere politico e magistratura (1870-1922),
Laterza, Bari 1969, oraz bardziej bezpośrednio zajmuje się wymiarem
sprawiedliwości pod rządami faszystów we wspomnianych wyŜej pra-
cach Del Boki i Quazzy.
Związki między koncernami a nazistowskim reŜimem są tematem
kilku wzorcowych monografii. Peter Hayes w Industry and Ideology:
1G Farben in the Nazi Era, Cambridge University Press, Cambridge
1987 pokazuje jak potęŜny koncern chemiczny, który wolał, aby re-
Ŝim utrzymał wolny handel, dzięki czemu stał się największą korpora-
cją w Europie w latach dwudziestych, zaadaptował się do nazistow-
skiej autarkii i ciągnął zyski motywowane bardziej przez wąsko ro-
zumianą etykę sukcesu w biznesie i korzystanie z nadarzającej się
okazji niŜ przez ideologiczny entuzjazm dla nazizmu. Daimler-Benz
był bardziej entuzjastyczny według Bernarda P. Bellona, Mercedes in
Peace and War: German Automobile Workers, 1903-1945, Columbia
University Press, New York 1990. O raczej skutecznych wysiłkach
304
Bibliografia
firm ubezpieczeniowych zmierzających do zachowania niezaleŜności
przekonująco informuje Gerald D. Feldman, Allianz and the German
Insurance Business, 1933-1945, Cambridge University Press, Cam-
bridge 2001.
Skuteczne manewry szefów przedsiębiorstw włoskich, aby przejąć
kontrolę nad korporacyjnym systemem gospodarczym Mussoliniego
i zachować obszar prywatnej władzy w ramach faszyzmu zostały zba-
dane przez Rolanda Sartiego, Fascism and the Industrial Leadership in
Italy, 1919-1940: A Study in the Expansion ofPrivate Power under Fa-
scism, University of California Press, Berkeley i Los Angeles 1971. Sarti
utrzymuje, Ŝe przedsiębiorcy otrzymali większość tego, czego pragnęli.
Podobne wnioski z lepiej zbadaną w tle historią Włoch moŜna znaleźć
u F. H. Adlera w Italian Industrialists from Liberalism to Fascism: The
Political Development of the Industrial Bourgeoisie, Cambridge Uni-
versity Press, Cambridge 1995. Wśród badaczy włoskich, Piero Melo-
grani, Gli industriali e Mussolini: Rapportifra Confindustria efasci-
smo del 1919 al 1929, Longanesi, Milano 1972, został skrytykowany za
przecenianie konfliktów między ponoć leseferystycznie nastawionymi
przemysłowcami a faszyzmem. Franco Castronovo, Potere economico
etfascismo, Bompiani, Milano 1974, podkreśla zyski osiągnięte przez
biznes w czasie panowania faszyzmu. Patrz teŜ jego artykuł II potere
economico efascismo, w Guido Quazza (red.), Fascismo e societd italia-
no, Einaudi, Torino 1973, s. 45-88, oraz jego waŜna biografia szefa Fiata
Agnellego. Rolf Petri, Wirtschaftliche Fuhrungskrdfie undRegime: Inte-
ressen, Wertvorstellungen und Erinnerungsprozesse zwischen Konsens
undKrise, w: Jens Petersen i Wolfgang Schieder (red.), Faschismus und
Gesellscha.fi in Italien: Staat, Wirtschaft, Kultur, SH-Verlag, Koln 1998,
s. 199-223, analizuje podstawy współpracy liderów gospodarczych z re-
Ŝimem mimo róŜnego rozumienia interesów i wartości do wiosny 1943
roku, kiedy klęska stała się oczywista.
Najlepszym wprowadzeniem do związków między faszystami a kon-
serwatystami jest Martina Blinkhorna (red.), Fascists and Conserva-
tives: The Radical Right and the Establishment in Twentieth Century
Europę, Unwin Hyman, London 1990, do której moŜna dodać Jeremy
Noakes, Fascism and High Society, w: Michael Burleigh (red.), Con-
Bibliografia
305
fronting the Nazi Past: New Debates on Modern German History, St.
Martin's Press, New York 1996.
Vera Zamagni, The Economic History ofltaly, 1860-1990, Clarendon,
Oxford 1993, zamieściła znakomity rozdział ogólny o faszystowskich
Włoszech.
O relacjach między reŜimami nazistowskim i faszystowskim a robot-
nikami najwaŜniejszą pracą jest Jane Caplan (red.), Nazism, Fascism
and the Working Class: Essays by Tim Mason, Cambridge University
Press, Cambridge 1995, s. 131-211. TakŜe Mason, najbardziej wyni-
kliwy badacz środowiska robotniczego pod rządami nazistów, jest au-
torem pracy Arbeiterklasse und Volksgemeinschaft: Dokumente und
Materialen zu deutscherArbeiterpolitik, 1936-1939, Freier Universitat,
Berlin 1975. Alf Liidtke sugeruje, dlaczego niektórzy robotnicy poparli
Hitlera w Working Class and Volksgemeinschaft, w Christian Leitz, The
Third Reich: The Essential Readings, Blackwell, Oxford 1999 i w What
Happened to the „Fiery Red Glow"?, w Liidtke (red.), History ofEveryday
Life, Princeton Univeristy Press, Princeton 1995, s. 198-251. Ulrich
Herbert bada relacje między niemieckimi robotnikami a cudzoziem-
skimi pracownikami przymusowymi i wskazuje na zadowolenie tych
pierwszych w Hitlers Foreign Workers: Enforced Foreign Labor under
the Third Reich, Cambridge University Press, Cambridge 1997 i inne
prace. Standardy Ŝycia, w tym dotyczące kobiet, zbadane są w Richard
J. Overy, Guns or Butter: Living Standards, Finance and Labour in Ger-
many, 1939-1942, w: Overy, War and the Economy in the Third Reich,
Clarendon Press, Oxford 1994.
Co do Włoch patrz Tobias Abse, Italian Workers andltalian Fascism
w Richard Bessel (red.), Fascist Italy and Nazi Germany, Cambridge
University Press, Cambridge 1996, s. 40-60, i artykuły zebrane w pracy
Giulia Sapellego (red.), La classe operaia durante ilfascismo, Annali
Feltrinelli, t. 20, Feltrinelli, Milano 1981.
Polityka nazistów wobec płci jest tematem wielu prac. Podstawowe
prace to: Jill Stephenson, Women in Nazi Germany, Longmans, 2001
New York; Renata Bridenthal, Atina Grossmann i Marion Kapłan (red.),
When Biology Became Destiny: Women in Weimar and Nazi Germany,
Monthly Review Press, New York 1984; Claudia Koontz, Mothers in the
306
Bibliografia
Fatherland: Women, the Family and Nazi Politics, St. Martins Press,
New York 1987; Ute Frevert, Women in German History: From Bour-
geoise Emancipation to Sexual Liberation, Oxford University Press,
Oxford 1989; Tim Mason, Women in Germany, 1925-1940, „History
Workshop" 1, 1 i 2 (1976); Rita Thalmann, Femmes etfascisme, Tierce,
Paris 1987; Gisela Bock, Nazi Gender Policies and Women's History,
w Georges Duby i Michelle Perrot (red.), A History of Women: To-
ward a Cultural identity in the Twentieth Century, Harvard University
Press, Cambridge 1994, s. 149-177; Helen Boak, Women in Weimar
Germany: The „Frauenfrage" and the Female Vote w Richard Bessel
i E. J. Feunchtwanger (red.), Social Change and Political Development
in the Weimar Republic, Croom Hełm, London 1981; Gabriele Czar-
nowski, The Value ofMarriagefor Volksgemeinschaft: Policies towards
Women and Marriage under National Socialism, w Richard Bessel
(red.), Fascist Italy and Nazi Germany, s. 61-77. O wykorzystywaniu
kobiet jako siły roboczej patrz cytowany wyŜej artykuł Richarda Ove-
ryego. Michael Burleigh i Wolfgang Wippermann, Ihe Racial State:
Germany, 1933-1945, Cambridge University Press, Cambridge 1991,
zawiera, co jest nowatorskie, rozdział poświęcony zarówno męŜczy-
znom, jak i kobietom.
Nieocenioną pracą poświęconą kobietom w faszystowskich Wło-
szech jest Victoria De Grazia, How Fascism Ruled Women, University of
California Press, Berkeley i Los Angeles 1992, której krótka wersja po-
jawiła się w Duby i Perrot (red.), A History of Women, cyt. wyŜej. Perry
R. Willson, Women in Fascist Italy, w Richard Bessel (red.), Fascist Italy
and Nazi Germany, s. 78-95, i artykuły Luisy Passerini i Chiary Sarace-
no w: Angelo Del Boca i inni. (red.), // Regime Fascista, są nadal aktu-
alne, a nadto nadal moŜna wykorzystać wcześniejsze artykuły Lesleya
Caldwella, Reproducers ofthe Nation: Women and the Family in Fascist
Party, w David Forgacs, Rethinking Fascist Italy, Lawrence and Wishart,
London 1986, i Alexander De Grand, Women Under Italian Fascism,
„Historical Journal" 19, 4 (grudzień 1976), s. 947-968. Paul Corner,
Women in Fascist Italy: Changing Family Roles in the Transition from
an Agricultural to an Industrial Society, „European Studies Quarterly"
23 (1993), s. 51-68, ujmuje zagadnienie w dłuŜszej perspektywie. Luisa
Bibliografia
307
Passerini, Fascism in Popular Memory: The Cultural Experience ofthe
Turin Working Class, Cambridge University Press, Cambridge 1987,
wykorzystuje historyczny przekaz ustny do rekonstrukcji codziennego
Ŝycia kobiet w Turynie pod rządami faszystów. Perry R. Willson, The
Clockwork Factory: Women and Work in Fascist Italy, Clarendon Press,
Oxford 1993, daje fascynujące spojrzenie na satysfakcje i Ŝale kobiet
w pokazowej faszystowskiej fabryce.
Faszyzm prowokacyjnie został nazwany „ideologią chłopców"3, cho-
ciaŜ niektóre kobiety wsparły go chętnie, a i faszyzm pomagał im wy-
biórczo i w poniŜający paternalistyczny sposób. Richard Evans zbadał
głosowanie kobiet w German Women and the Triumph of Hitler, „Jour-
nal of Modern History" (marzec 1976) (suplement). Szczególnie gorąca
debata nad tym, czy kobiety były ofiarami czy kolaborantkami nazizmu,
została oŜywiona na nowo przez Atinę Grossmann, Feminist Debates
about Women and National Socialism, w „Gender and History" 3, 3,
(jesień 1991), s. 350-358, zob. teŜ Adelheid von Saldem, Women: Vic-
tims or Perpetrators? w David E Crew (red.), Nazism and German So-
ciety, 1933-1945, Routledge, London 1994, przedruk w: Christian Leitz,
The Third Reich: The Essential Readings, wspomniany wyŜej.
Chłopi i drobni rolnicy, waŜni wśród wczesnych zwolenników fa-
szyzmu i nazizmu, nie zawsze korzystali na dojściu tych partii do wła-
dzy. O polityce agrarnej nazizmu patrz J. E. Farąuharson, The Plough
and the Swastika, University of California Press, Berkeley i Los Ange-
les 1976, streszczenie w Farąuharson, The Agrarian Policy of National
Socialist Germany, w: Robert G. Moeler (red.), Peasants and Lords in
Modern Germany: Recent Studies in Agricultural History, Allen and
Unwin, Boston 1986, s. 233-259; i Anna Bramwell, Blood and Soil: Ri-
chard Walther Darre and Hitler's „Green Party", Kensal, Abbotsbrook
1985.
Ogromna rola, jaką odegrał konflikt agrarny w początkowym okresie
faszyzmu, została opisana w wielu lokalnych badaniach wspomnia-
nych wyŜej. Przypadek włoski został przywołany w: Mario Bernabei, La
base de masse delfascismo agraria, „Storia contemporanea" 6,1 (1975),
s. 123-153, i Dahlia Sabina Elazar, Agrarian Relations and Class Hege-
mony.A Comparative Analysis ofLandlord, Social and Political Power
308
Bibliografia
in Italy, 1861-1970, w „British Journal of Sociology" 47 (czerwiec 1996),
s. 232-254. Faszystowska polityka rolna została przedyskutowana
w Paul Corner, Fascist Agrarian Policy and the Italian Economy in the
Interwar Years, w John A. Davis (red.), Gramsci and Italys Passive Re-
volution, Croom Hełm, London 1979, i zbadana wnikliwie w Alexan-
der Niitzenadel, Landwirtschąft, Staat, und Autarkie: Agrarpolitik in
faschistischen Italien, Max Niemayer Verlag, Tiibingen 1997.
Niektóre z najbardziej wartościowych prac o tym, w jaki sposób
funkcjonowały rządy faszystowskie, oparte są na porównaniach nazi-
stowskich Niemiec z faszystowskimi Włochami. Pojawiła się tendencja
do traktowania tego tematu w artykułach układających się w pary, a nie
przez trwałe porównywanie. Wartościowe artykuły znaleźć moŜna
w Richard Bessel (red.), Fascist Italy and Nazi Germany: Comparisons
and Contrasts, Cambridge University Press, Cambridge 1996 i Wol-
fgang Schieder (red.), Faschismus als sozialer Bewegung: Deutschland
und Italien im Vergleich, Hoffmann and Campe, Hamburg 1976. Więcej
artykułów zestawiających w parę nazistowskie Niemcy i stalinowską
Rosję znajdziemy w łan Kershaw i Moshe Lewin (red.), Stalinism and
Nazism: Dictatorships in Comparison, Cambridge University Press,
Cambridge 1997 i Henri Rousso (red.), Stalinisme et nazisme: Histoire
et memoire comparees, Complexe, Bruxelles 1999. Autentycznie so-
lidne porównanie między nazistowskimi Niemcami a faszystowskimi
Włochami moŜna znaleźć w zwięzłym opracowaniu Alexander J. De
Grand, Fascist Italy and Nazi Germany: The „Fascist" Style of Rule,
Routledge, London 1995 oraz w bardzo interesującym artykule Carla
Levy'ego, Fascism, Nazism, and Conservatism: Issuesfor Comparati-
vists, „Contemporary European History" 8, 1 (1999).
Artykuły o nieprzemijającej wartości na temat sposobu funkcjono-
wania reŜimu nazistowskiego zostały zebrane przez Petera D. Stachurę
(red.) w The Shaping of the Nazi State, Croom Hełm, London 1978;
Jeremy Noakes (red.), Government, Party andPeople in Nazi Germany,
University of Exeter Press, Exeter 1980; Thomas Childers i Jane Caplan
(red.), Reevaluating the ThirdReich, Holmes and Meier, New York 1993;
David Crew (red.), Nazism and German Society, Routledge, London
1994; Michael Burleigh (red.), Confronting the Nazi Past, (patrz wyŜej);
Bibliografia
309
i Christian Leitz (red.), The Third Reich: The Essential Readings (patrz
wyŜej).
Badania opinii publicznej w latach osiemdziesiątych podkreślały wy-
soki stopień społecznej akceptacji zarówno dla dyktatury niemieckiej,
jak i włoskiej, mimo zaskakującej liczby narzekań, w których jednak
w większości oszczędzano charyzmatycznych przywódców. Patrz łan
Kershaw, The Hitler Myth: Image and Reality in the ThirdReich, Oxford
University Press, New York 1987, i Popular Opinion and Political Dis-
sent in the Third Reich, Bavaria 1933-1945, Oxford University Press,
New York 1983), część wnikliwej analizy Bawarii pod rządami Trzeciej
Rzeszy przygotowanej pod kierownictwem Martina Broszata. O Wło-
szech najpełniejszy opis w Simona Colarizi, Lbpinione degli italiani
sotto U regime, 1929-1943, Laterza, Bari 1991. Cytowane juŜ prace na
temat dobrowolnej współpracy robotników, jak Roberta Gellatelyego
o denuncjacjach w Niemczech, mają tu znaczenie.
Alastair Hamilton bada dla potrzeb przeciętnego czytelnika wsparcie
intelektualistów dla Hitlera i Mussoliniego w The Appeal ofFascism:
A Study of Intellectuals and Fascism, 1919-1945, Anthony Blond, Lon-
don 1971. Historię idei politycznych we Włoszech najlepiej zacząć
poznawać od pracy Norberta Bobbio, Ideological Profile of Twentieth
Century Italy, Princeton University Press, Princeton 1995. Podstawo-
wymi pracami włoskimi o intelektualistach pod rządami faszystów są
Luisa Mangoni, L'interventismo dellta cultura: Intellettuali e riviste del
fascism, Laterza, Bari 1974; Gabriele Turi, Ilfascismo e U consenso degli
intellettualli, II Mulino, Bologna 1980; i Michel Ostenc, Intellectuels
italiensetfascisms (1915-1929), Payot, Paris 1983. Zebrane eseje Maria
Isnenghiego, LTtalia del Fascio, Giunti, Firenze 1996, zawierają jego
znany esej o „wojujących intelektualistach i biurokratycznych intelek-
tualistach". Stymulującymi krótkimi pracami są: Norberto Bobbio, La
cultura e ilfascismo, w: Guide Quazza (red.), Fascismo e socintf italia-
na, Einaudi, Torino 1973, s. 111-146 i Gabriele Turi, Fascismo e cultura
ieri e oggi, w Angelo Del Boca i inni (red.), // regimefascista. Znakomite
wprowadzenie do Marinettiego daje James Joli, Three Intellectuals in
Politics, Pantheon, New York 1960.
Bogata i coraz liczniejsza literatura poświęcona jest dekonstrukcji
310
Bibliografia
wewnętrznego sensu kulturowych projektów i rytuałów faszystowskich
reŜimów. Wśród przykładów tego rodzaju opracowań, które skutecznie
wiąŜą kulturę z instytucjami i społeczeństwem znajdują się prace Emi-
lio Gentilego, Jhe Sacralization ofPolitics in Fascist Italy, Cambridge
University Press, Cambridge 1996; Simonetty Falasca-Zamponi, Fascist
Spectacle: The Aesthetics of Power in Mussolinis Italy, University of
California Press, Berkeley i Los Angeles 1997; Ruth Ben-Ghiat, Fascist
Modernities, University of California Press, Berkeley i Los Angeles 2001;
Marii Stone, Jhe Patron State, Princeton University Press, Princeton
1998; specjalne wydanie o Jhe Aesthetics ofFascism w „The Journal of
Contemporary History" 31, 2 (kwiecień 1996); dwa specjalne wydania
na temat faszyzmu i kultury w „Modernism/Modernity" 2,3 (wrzesień
1995) i 3,1 (styczeń 1996); i Richard J. Colsan (red.). Fascism, Aesthetics
and Culture, University Press of New England, Hanover 1992. Cza-
sami prace z tej grupy zdają się traktować rozszyfrowanie rytuałów
1 sztuki faszystowskiej jako cel sam w sobie. David D. Roberts recen-
zują wiele prac o kulturze faszyzmu z pewną surowością w HowNot to
Think about Fascist Ideology, Intellectual Antecedents, and Historical
Meaning, „Journal of Contemporary History" 35, 2 (kwiecień 2000),
s. 185-211. Roger Griffin robi to samo w równym zaangaŜowaniem
w Jhe Reclamation of Fascist Culture, „European History Quarterly"
31, 4 (październik 2001), s. 609-620.
Nowymi dobrymi przewodnikami po kulturze faszystowskiej są
Alan E. Steinweis, Ideology and Economy in Nazi Germany: Jhe Reich
Chambers of Musie, Theater, and the Visual Arts, University of North
Carolina Press, Chapel Hill 1993, i National Socialist Cultural Policy,
St. Martins Press, New York 1995.
Praca Alana Casselsa Mussolinis Early Diplomacy, Princeton Uni-
versity Press, Princeton 1970, jest nadal wartościowa, a dzieło H. Ja-
mesa Burgwyna, Italian Foreign Policy in the Interwar Period, 1918-
-1949, Praeger, Westport 1997, jest uŜytecznym badaniem o szerokim
zasięgu. Kategoryczne opinie o polityce zagranicznej Trzeciej Rzeszy
przedstawia Gerhard Weinberg, Jhe Foreign Policy ofHitlers Germany,
2 tomy, University of Chicago Press, Chicago 1970, 1980.
Bibliografia
311
VII. Radykalizacja
Większość prac na temat faszystowskiej radykalizacji koncentruje się
oczywiście na nazistowskich Niemczech. Uczeni zastanawiają się, czy
niemiecki pęd ku wojnie, ekspansji i czystości rasowej został narzucony
przez Hitlera, czy zrodził się z faszystowskiego systemu rządzenia. Teo-
ria Hansa Mommsena o „narastającej radykalizacji" pojawia się między
innymi w: Cumulative Radicalization and Progressive Self-Destruction
as Structural Elements ofthe Nazi Dictatorship, w łan Kershaw i Mo-
she Lewin (red.), Stalinism andNazism: Dictatorships in Comparison,
Cambridge University Press, Cambridge 1997, s. 75-87.
Włoski faszyzm był bardziej krwawy niŜ niemiecki przed dojściem
do władzy, ale Mussolini wolał rządzić raczej przez państwo niŜ przez
partię i „normalizował" reŜim po roku 1929. Na ten temat patrz Lyttle-
ton, Seizure i Schieder, Der Faschismus als sozialer Bewegung, wspo-
mniana wyŜej. Niemniej jednak retoryka i to, jak faszystowskie Włochy
chciały być postrzegane, pozostawały „rewolucyjne" (w narodowym
i socjalistycznym znaczeniu nadanym temu pojęciu przez faszyzm),
a autentyczna radykalizacja ujawniła się wraz z włoską ekspansją impe-
rialną. Patrz bardzo interesujący rozdział zatytułowany Radicalization
w: Pierre Milza, Mussolini, Fayard, Paris 1999. W swoich kampaniach
kolonialnych Mussolini podjął pewne działania, na które Hitler nigdy
się nie ośmielił. Na przykład uŜył gazów trujących w Libii i Etiopii.
Angelo Del Boca, / gas di Mussolini: Ilfascismo e U guerra d'Etiopia,
Editore Riuniti, Roma 1996. Włoska administracja kolonialna była jaw-
nie rasistowska. Patrz Angelo Del Boca, Le leggi razziali nellimpero
di Mussolini, w Del Boca i inni, // regime fascista, s. 329-351. Wojna
w Etiopii takŜe pomogła pobudzić radykalizm w kraju w połowie lat
trzydziestych.
Najlepszymi pracami o imperium kolonialnym Mussoliniego są:
Claudio Segre, The Fourth Shore: The Italian Colonization of Libya,
Universityof Chicago Press, Chicago 1974; Angelo Del Boca, TheEthio-
pian War, 1935-1941, University of Chicago Press, Chicago 1969, oraz
tego samego autora, wśród wielu prac o włoskim imperium, Le guerre
coloniale del fascismo, Laterza, Bari 1991. Denis Mack Smith, Mus-
312
Bibliografia
solini's Roman Empire, Viking, New York 1976, przedstawia to jako
osobistą zachciankę Duce, Luigi Goglia i Fabio Grassi, // colonialismo
italiano da Adua aWimpero, Laterza, Bari 1993, przypominają nam,
Ŝe imperium było włoskim pragnieniem narodowym jeszcze przed fa-
szyzmem. Kluczową rolę w radykalizacji grała wojna. Wojna nie była
przypadkowym, ale zamierzonym faszystowskim zabiegiem na rzecz
narodowego odrodzenia.
Ale o ile udana dla Niemiec kampania wojenna otworzyła drogę do
radykalizacji i „ostatecznego rozwiązania" o tyle nieudana wojna wło-
ska uniewaŜniła legitymację faszyzmu.
Najbardziej kompetentnym opracowaniem na temat niemieckiej
wojny jest obecnie Wilhelm Deist i inni, Germany in the Second World
War, Clarendon Press, Oxford 1990-, zaplanowana na dziesięć to-
mów. Norman Rich daje wyczerpującą relację na temat realizacji nazi-
stowskiej ideologii przez podbój w Germanys WarAims, 1.1: Ideology,
the Nazi State and the Course ofExpansion, Norton, New York 1973,
i t. II: Ihe Establishment of the New Order, Norton, New York 1974.
Zebrane artykuły Gerharda Weinberga, Germany, Hitler, and World
War II, Cambridge University Press, Cambridge 1995, takŜe są często
znakomite.
Największym autorytetem w sprawach włoskiej wojny w języku an-
gielskim jest MacGregor Knox, który przypisuje ją ekspansjonistycz-
nemu zapałowi Mussoliniego. Zobacz jego Mussolini Unleashed, 1939-
-1941, Cambridge University Press, Cambridge 1982, Hitler's Italian
Allies: Royal Armed Forces FascistRegime, and the War, 1940-43, Cam-
bridge University Press, Cambridge 2000, i bardzo interesujące studium
porównawcze, Common Destiny: Dictatorship, Foreign Policy and War
in fascist Italy and Nazi Germany, Cambridge University Press, Cam-
bridge 2000. Zwięźlejsze relacje moŜna znaleźć w MacGregor Knox,
Conąuest, Foreign and Domestic, in Fascist Italy and Nazi Germany,
„Journal of Modern History" 56 (1984), s. 1-57, i Expansionist Zeal,
Fighting Power, and Staying Power in Fascist Italy and Nazi Germany
w Richard Bessel (red.), Fascist Italy and Nazi Germany: Comparisons
and Contrasts, Cambridge University Press, Cambridge 1996, s. 113-
-133. Aristotle A. Kallis, Fascist Ideology: Territory and Expansionism
Bibliografia
313
in Italy and Germany, 1922-1945, Routledge, London 2000, pyta, dla-
czego ekspansja terytorialna była „wyjściem" z kryzysu reŜimu. John
F. Coverdale, Italian Intervention in the Spanish dvii War, Princeton
University Press, Princeton 1975, nadal jest pozycją wartościową.
Najbardziej miarodajną pracą o Republice Salo jest obecnie Lutz
Klinkhammer, Loccupaziane tedesca in italia 1943-1945, Bollati-Bo-
ringhieri, Torino 1993, takŜe po niemiecku Zwischen Bundnis und
Besatzung: Das nationalsozialistische Deutschland und die Republik
von Salo 1943-1945, M. Niemeyer, Tubingen 1993. Klasyczną pracą
w języku angielskim jest: F. W. Deakin The Six Hundred Days ofMusso-
lini, Harper & Row, New York 1966, poprawione wydanie części III jego
studium poświęconego całościowym stosunkom niemiecko-włoskim
w czasie drugiej wojny światowej, The Brutal Friendship: Mussolini,
Hitler, and the Fali of Italian Fascism, Harper & Row, New York 1962,
wyd. poprawione 1966.
Sednem wewnętrznej radykalizacji był impuls ku oczyszczaniu spo-
łeczeństwa: najpierw z umysłowo chorych (zaczęły Niemcy, kiedy roz-
poczęła się wojna), a następnie z nieczystych etnicznie i rasowo i w koń-
cu z odrzuconych przez społeczeństwo. Patrz w Michael Burleigh
i Wolfgang Wippermann, The Racial State 1933-45, Cambridge Univer-
sity Press, Cambridge 1992. Robert Gellately i Nathan Stoltzfus (red.),
Social Outsiders in Nazi Germany, Princeton University Press, Prin-
ceton 2001, zajmują się róŜnego rodzaju celami. O homoseksualistach
w szczególności, patrz Harry Osterhuis, Medicine, Małe Bonding, and
Homosexuality in Nazi Germany, „Journal of Contemporary History"
32, 2 (kwiecień 1997), s. 187-205; Gunter Grau (red.), Hidden Holo-
caust? Gay and Lesbian Persecution in Germany, 1933-1945, Cassell,
London 1995, i Burkhard Jellonek i Riidiger Lautmann (red.), Natio-
nalsozialistische Terrorgegen Homosexuelle: Verdrdngt und Ungesiihnt,
Ferdinand Schóningh, Paderborn 2002.
Nazistowski program zabijania lub sterylizowania umysłowo chorych
oraz innych osób „niepasujących" długo ignorowany, teraz wydaje się
kluczowym elementem nazistowskiej odmiany faszyzmu i róŜniącym
go zasadniczo od faszyzmu włoskiego. Sterylizacja bez wątpienia nie
była rozwiązaniem wyłącznie nazistowskim. Szwecja, Wielka Brytania
314
Bibliografia
i Stany Zjednoczone w tej sprawie bardziej się zbliŜyły do nazizmu niŜ
Włochy. Patrz Maria Sophia Quine, Population Politics in 20th Century
Europę, Routledge, London 1996. Przypadek Szwecji został przywołany
w Carl Levy, Fascism, National Socialism, and Conservatives in Europę,
1914-1945: Issuesfor Comparativists, „Contemporary European Histo-
ry" 8, 1 (1999), s. 120, przyp. 106. Gisela Bock, Zwangsterilisation im
Dritten Reich: Studien zur Rassenpolitik und Frauenpolitik, Westdeut-
scher Verlag, Opladen 1986, odkrywa, Ŝe nazistowskie ograniczanie
rozrodczości było wstępem do rasowej zagłady.
Odwrotną stroną nazistowskiego uwielbienia dla zdrowego ciała był
impuls w stronę medycznego oczyszczania, zagadnienia obecnie in-
tensywnie badanego. Patrz Michael Burleigh, Death and Deliverance:
Euthanasia in Germany, c. 1900-1945, Cambridge University Press,
Cambridge 1995, jego Between Enthusiasm, Compliance, and Protest:
The Churches, Eugenics, and the Nazi Euthanasia Program, „Contem-
porary European History" 3, 3 (listopad 1994), s. 255-263, zajmuje się
reakcjami na eutanazję. Mroczna karta nauki w nazistowskiej polityce
została zbadana w Detlev J. K. Peukert, The Genesis of the „Finał Solu-
tion"from the Spirit of Science w Thomas Childers i Jane Caplan (red.),
Reevaluating the Third Reich, Holmes and Meier, New York 1993,
s. 254-252. Wśród najnowszych monografii znajdują się: Hans-Walter
Schmuhl, Rassenhygiene, Nationalsozialismus, Euthanasie: Von der
Verhutungzur Vernichtung „lebensunwerten Lebens" 1890-1945, Van-
denhoech and Ruprecht, Góttingen 1987; Gótz Aly, Angelika Ebbing-
haus, Matthias Hamann, Freidrich Pfaflin i Ger Preissler, Aussonde-
rungund Tod:DieklinischeHinrichtungder Unbrauchbaren, Rotbuch,
Berlin 1985); Gótz Aly, Cleansing the Fatherland: Nazi Medicine and
Racial Hygiene, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1994; i Ben-
no Muller-Hill, Murderous Science: Elimination by Scientific Selection
ofjews, Gypsies, and Others, Germany 1933-1945, Oxford University
Press, Oxford 1988. Henry Friedlander, The Origins ofNazi Genocide:
From Euthanasia to the Finał Solution, University of North Carolina
Press, Chapel Hill 1995, bada powiązania między zabijaniem umysłowo
chorych a zabijaniem śydów.
Wśród prac zajmujących się sposobem, w jaki intelektualiści, w tym
I
Bibliografia
315
niefaszyści, zostali włączeni do projektów faszystowskich, znajdują się:
Michael Burleigh, Germany Turns Eastward: A Study of Ostforschung
in the Third Reich, Cambridge University Press, Cambridge 1988,
i Gótz Aly i Suzanne Heim, Vordenker der Vernichtung: Auschwitz und
die deutschen Planefur eine neue europdische Ordnung, Hoffman und
Campe, Hamburg 1991.
Faszystowskie Włochy były bardziej zainteresowane promowaniem
macierzyństwa niŜ rasowej czystości, ale faszyści rozwinęli kulturowo-
-historyczną koncepcję rasy {la razza) i rodowodu {la stirpe), które
funkcjonowały bardzo podobnie do biologicznie rozumianej rasy w de
facto apartheidzie zaprowadzonym we włoskiej Afryce Wschodniej.
Patrz David G. Horn, Social Bodies: Science, Reproduction, andltalian
Modernity, Princeton University Press, Princeton 1994; Carl Ipsen, Dic-
tating Demography: The Problem ofPopulation in Fascist Italy, Cam-
bridge University Press, Cambridge 1996; i artykuł Angelo Del Boca
w jego pracy// regimefascista. Patrz teŜ Aaron Gillette, Racial Iheories
in Fascist Italy, Routledge, London 2002.
Najlepszym wprowadzeniem do ogromnej literatury na temat mor-
dowania śydów jest mistrzowska nowa synteza napisana przez Saula
Friedlandera, Nazi Germany and the Jews, 1.1: The Years ofPersecution,
1933-1939, Weidenfeld & Nicolson, London 1997. Peter Longerich,
Politik der Vernichtung: Eine Gesamtdarstellung der nationalsozialisti-
schen Judenverfolgung, C. H. Beck, Miinchen 1998, jest opracowaniem
bogatym w informacje. Christopher R. Browning napisał ostatnio naj-
bardziej przekonującą pracę w języku angielskim na temat realizowania
Holocaustu: Ordinary Germans: Police Battalion 101 and the Finał
Solution, HarperCollins, New York 1992 [wyd. poi. Zwykli ludzie. Ba-
talion 101. Policyjny Batalion Rezerwowy i „ostateczne rozwiązanie"
w Polsce, Wyd. Bellona, Warszawa 2000], The Path to Genocide: Essays
on Launching the Finał Solution, Cambridge University Press, Cam-
bridge 1992, Nazi Policy: Jewish Workers, German Killers, Cambridge
University Press, Cambridge 2000, i mająca się wkrótce ukazać praca
Origins of the Finał Solution, Universityof Nebraska, Lincoln, w druku).
Przykłady bardzo wartościowych współczesnych badań niemieckich
nad Holocaustem znajdują się w Ulrich Herbert (red.), National So-
316
Bibliografia
cialist Extermination Policy: Contemporary German Perspectives and
Controversies, Berghahm, New York 2000. Jest tam odzwierciedlone
nowo odkryte znaczenie rozszerzającego się projektu nazistowskie-
go zmierzającego do narysowania na nowo mapy etnicznej Europy
Wschodniej. Patrz teŜ Gotz Aly, Finał Solution: Nazi Population Po-
licy and the Murder of the European Jews, Oxford University Press,
New York 1999. Współczesna wiedza o nazistowskich obozach została
streszczona w Ulrich Herbert, Karin Orth i Christoph Dieckmann, Die
nationalsozialistiche Konzentrationslager: Entwicklung und Struktur,
2 tomy, Wallstein, Góttingen 1998.
Literatura na temat włoskiego ustawodawstwa rasistowskiego z 1938
roku została przywołana w rozdziale 6, przyp. 66.
VIII. Faszyzm w innych krajach
Faszyzmy europejskie. Poznawanie europejskich faszyzmów
poza Niemcami i Włochami najlepiej rozpocząć od zbioru znakomi-
tych artykułów wspomnianych na początku bibliografii, a znajdujących
się w pracach Steina U. Larsena (ze współautorami), a takŜe Stuarta
Woolfa i Hansa Roggera/ Eugena Webera. Krótki szkic o faszyzmach
w róŜnych krajach i rozbudowana bibliografia w: Enzo Collotti, Fascismo,
Fascismi, Sansoni, Firenze 1989. Zwięzły esej porównawczy napisany
przez Wolfganga Wippermanna, Europdische Faschismus im Vergleich,
Suhrkamp, Frankfurt-am-Main 1983, równieŜ bardzo wiele wyjaśnia.
Prace w poszczególnych krajach europejskich:
Austria: Autorytatywnym opracowaniem o prekursorach jest praca
Johna W. Boyera, Political Radicalism in Late Imperiał Austria, Univer-
sity of Chicago Press, Chicago 1981. Patrz teŜ Andrew G. Whiteside, Ihe
Socialism ofFools: Von Schónerer and Austrian Pan-Germanism, Uni-
versity of California Press, Berkeley i Los Angeles 1975. O austriackim
nazizmie patrz Bruce E. Pauley, Hitler and the Forgotten Nazis, Univer-
sity of North Carolina Press, Chapel Hill 1981; Peter Black, Ernst Kal-
tenbrunner: Ideological Soldier in the Third Reich, Princeton University
Press, Princeton 1984; i Francis L. Carsten, FascistMovements in Austria:
Bibliografia
317
From Schónerer to Hitler, Sagę, Los Angeles 1977. Lucian O. Meysels, Der
Austrofascismus: Das Ende der ersten Republik und ihr letzter Kanzler,
Amalthea, Wien 1992, traktuje o Kurcie Schuschniggu.
Belgia: O okresie przed 1940 rokiem patrz Jean-Michel Etienne, Le
Mouvement Rexiste jusqu'en 1940, Cahiers de la Fondation Nationa-
le des Sciences Politiąues, nr 165, Armand Colin, Paris 1968; Martin
Conway, Building the Christian City: Catholics and Politics in Inter-
-Wdr Francophone Belgium, „Past and Present" 128 (sierpień 1990);
artykuł Daniele Wallef w Larsen i inni, Who Werę the Fascists; i Wil-
liam Brustein, The Political Geography of Belgian Fascism: The Case
ofRexism, „American Sociological Review" 53 (luty 1988), s. 69-80.
O okresie po 1940 roku patrz Martin Conway, Collaboration in Bel-
gium: Leon Degrelle and the Rexist Movement 1940-1944, Yale Univer-
sity Press, New Haven 1993, praca, którą naleŜy połączyć ze studium
Johna Gillinghama o bardziej pragmatycznych kolaborantach ze świata
biznesu, Belgian Business in the Nazi New Order, Jan Dondt Founda-
tion, Ghent 1977.
Chorwacja: Yeshayahu Jelinek, Clergy and Fascism: The Hlinka Par-
ty in Slovakia and the Croatian Ustasha Movement, w Larsen i inni,
Who Werę the Fascists, s. 367-378.
Czechosłowacja: David D. Kelly, The Czech Fascist Movement, 1922-
-1942, Eastern European Monographs, Boulder 1995.
Europa Wschodnia: Peter F. Sugar, Native Fascism in the Successor
States, 1918-1945, ABC-Clio, Santa Barbara 1971, bardziej opisuje niŜ
analizuje.
Francja: Najbardziej autorytatywnym opracowaniem w języku fran-
cuskim jest Pierre Milza, Fascisme francais: Passę et present, Flamma-
rion, Paris 1987. W języku angielskim zob. Michel Winock, Nationa-
lism, Anti-Semitism, and Fascism in France, przekład z francuskiego Jane
Marie Todd, Stanford University Press, Stanford 1998 oraz dwa tomy
narracyjne Robert Soucy: French Fascism: The First Wave, 1924-1933,
Yale University Press, New Haven 1986 i French Fascism: The Second
Wave, 1933-1939, Yale University Press, New Haven 1995. Milza, L'Ul-
tra-Droite dans les annees Trente w: Michel Winock (red.), Histoire de
l'extreme droite en France, Seuil, Paris 1993, s. 157-190 i Philippe Burrin,
318
Bibliografia
Lefascisme w Jean-Francois Sirinelli (red.), Histoire des droites en France,
Gallimard, Paris 1992, t. I, s. 603-652, daje stymulujące eseje. Bardzo
sugestywna praca Klausa Jurgena Miillera, Die franzósische Rechte und
der Faschismus in Frankreich 1924-32, w Industrielle Gesellschajt und
politisches System, Verlag Neue Gesellschaft, Bonn 1978, s. 413-430, od-
rzuca zwykłe listy „symptomów" i analizuje rozwój francuskiej prawicy
w czasie, aby pokazać, Ŝe konserwatyści nie potrzebowali faszyzmu.
Pojawiła się w końcu biografia Charlesa Maurrasa, pióra Brunona
Goyeta, Fondation Nationale des Sciences Politiques, Paris 2000. An-
gielskojęzyczny czytelnik moŜe sięgnąć po szczegółową i wnikliwą pra-
cę o ruchu, Eugen Weber, Action Francaise: Royalism and Reaction in
Twentieth Century France, Stanford University Press, Stanford 1962.
Krótkim, ale uŜytecznym opracowaniem jest Edward Tannenbaum,
Action Francaise: Die-hard Reactionaries in Jhird Republic France, Wi-
ley, New York 1962. Victor Nguyen, Aux origins de LAction Francaise:
Intelligence etpolitiąue a laube du XXe siecle, Fayard, Paris 1991, jest
pracą wyczerpującą.
Georges Valois przyciągał więcej uwagi niŜ większość działaczy fran-
cuskiej prawicy prawdopodobnie z powodu jego dwuznaczności i za-
wieszenia między prawicą a lewicą. Patrz Allen Douglas, From Fascism
to Libertarian Communism: Georges Valois against the French Repu-
blic, University of California Press, Berkeley i Los Angeles 1992; Yves
Guchet, Georges Valois on 1'illusionfasciste, „Revue francaise de science
politiąue" 15 (1965) s. 1111-1144 i Georges Valois: LAction Franca-
ise, lefaisceau, la Republiąue syndicale, L'Harmattan, Paris 2001; Jules
Levey, Georges Valois and the Faisceau, „French Historical Studies"
8 (1973), s. 279-304 i Zeev Sternhell, Anatomie d'un mouvementfasciste
en France: La Faisceau de Georges Valois, „Revue francaise de science
politiąue" 26 (1976), s. 5-40.
Dwoma modelowymi monografiami regionalnymi są: Kevin Pass-
more, From Liberalism to Fascism: The Right in a French Province,
1928-1939, Cambridge University Press, Cambridge 1997, o okolicach
Lyonu, i Samuel Huston Goodfellow, Between the Swastika and the
Cross ofLorraine: Fascisms in Interwar Alsace, Northern Illinois Uni-
versity Press, DeKalb 1999.
J
Bibliografia
319
Kulminacyjnym momentem dla faszyzmu we Francji przed 1940
rokiem byl atak na Izbę Deputowanych z 6 lutego 1934 roku, który
wielu obserwatorów (szczególnie Trocki w Whither France, Pioneer,
New York 1956) uznało za początek faszystowskiego „marszu na ParyŜ".
Najpełniejszą relacją jest Serge Berstein, Le 6fevrier 1934, Gallimard,
Paris 1974. W języku angielskim sugestywny jest ilustrowany artykuł
Geoffreya Warnera w „History Today" (czerwiec 1958); patrz teŜ Max
Beloff, The Sixth of February, w James Joli (red.), Ihe Decline ofthe
Third Republic, St. Antonys Papers nr 5, Chatto and Windus, London
1959.
Siła faszyzmu w międzywojennej Francji stała się tematem waŜnej
debaty. Klasyczną pracą jest Renę Remond, The Right Wing in Fran-
ce, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1969 (najnowsza
wersja wyłącznie w języku francuskim: Les Droites en France, Au-
bier Montaigne, Paris 1982), utrzymuje, Ŝe faszyzm był obcym im-
portem bez większego wpływu we Francji. Ten pogląd został wsparty
niedawno przez Sergea Bersteina w La France allergiąue aufascisme
w „Vingtieme siecle: revue d'histoire" 2 (kwiecień 1984), s. 84-94, jako
odpowiedź Sternhellowi.
Z drugiej strony Soucy (patrz wyŜej) uznał, Ŝe faszyzm we Francji
był dobrze rozwinięty. Zeev Sternhell najpowaŜniej podtrzymuje tezę,
Ŝe Francja miała znaczenie dla historii faszyzmu: To właśnie we Fran-
cji faszyzm uzyskał, twierdzi autor, swój najwcześniejszy i najczystszy
intelektualny wyraz. Patrz La Droite revolutionaire, 1885-1914: Les
originesfrancaises dufascisme, Editions du Seuil, Paris 1978; Maurice
Barres et le nationalisme francais, Editions Complexe, Bruxelles 1985;
i Neither Right nor Left: Fascist ideology in France, University of Cali-
fornia Press, Berkeley i Los Angeles 1986.
Decydująca burza rozpętana przez twierdzenie Sternhella zawarte
w Neither Right nor Left, a mówiące, Ŝe w latach trzydziestych Fran-
cja była „nasączona"4 faszyzmem, twierdzenie, które przypisywało do
obozu faszystowskiego wielu autorów nacjonalistycznych i konserwa-
tywnych, moŜe zostać prześledzone w: Antonio Costa Pinto, Fascist
Ideology Revisited: Zeev Sternhell and His Critics, „European History
Quarterly" 4 (1986). Philippe Burrin odkrył w subtelnej analizie „zróŜ-
320
Bibliografia
nicowaną odporność" w La France dans le champ magnetiąue desfa-
scismes, „Le Debat" 32 (listopad 1984), s. 52-72.
Kluczową kwestią było ustalenie, czy największy międzywojenny
ruch nacjonalistyczny, Croix de Feu pułkownika Francoisa de La Roc-
que'a, przebudowany po rozwiązaniu przez rząd w czerwcu 1936 roku
w bardziej umiarkowaną Parti Social Francais, był faszystowski czy nie
był. Pozytywny dowód zarówno dla ligi, jak i dla partii przeprowadzili
Soucy i Sternhell (patrz wyŜej) i William D. Irvine, Fascism in France
and the Strange Case ofthe Croix de Feu, „Journal of Modern History"
63 (1991), s. 271-295. Kevin Passmore, Boy Scoutismfor Grown-ups? Pa-
ramilitarism in the Croix de Feu and the Parti Social Francais, „French
Historical Studies" 19 (1995), s. 527-557, sensownie ocenia ligę jako
faszystowską, bardziej na gruncie behewioralnym niŜ ideologicznym,
ale juŜ nie partię. Serge Berstein portretuje dwuznaczną pozycję PSF
La Rocque'a jako konflikt między niezdyscyplinowanymi działaczami
a ich bardziej ostroŜnym przywódcą {La ligue w Jean-Francois Sirinel-
li, Histoire des droites en France, Gallimard, Paris 1992, t. II. s. 100).
Jacques Nobecourt, Le Colonel de La Rocąue, 1885-1946, ou lespieges
du nationalisme chretien, Fayard, Paris 1996, wyczerpująca przychyl-
na biografia przedstawia La Rocque'a jako konserwatystę, który padł
ofiarą fałszywych oskarŜeń i osobistych wrogów, bardziej precyzyjnie
pojmowanego jako poprzednik Charlesa de Gaulle'a, prezydenta Piątej
Republiki. Odwołanie się PSF do urny wyborczej w Ŝadnym razie samo
z siebie nie czyni jej niefaszystowską, gdyŜ wybory okazały się istot-
nym wydarzeniem dla nazistów i faszystów na etapie zakorzeniania
się i dochodzenia do władzy. O latach okupacji patrz Sean Kennedy,
Accompanying the Marshal: La Rocąue and the Parti Social Francais
under Vichy, „French History" 15, 2 (2001), s. 186-213.
Najlepszym opracowaniem na temat innych francuskich liderów fa-
szystowskich jest Philippe Burrin, La derivefasciste: Doriot, Deat, Berge-
ry: 1933-1945, Seuil, Paris 1986. Dodatkowe szczegóły o Doriocie i jego
roli we francuskim Legion des Volontaires Contre le Bolshevisme moŜna
znaleźć w Jean-Paul Brunet, Jacąues Doriot du communisme aufascisme,
Balland, Paris 1986 i Dieter Wolf, Die Doriot Bewegung, Deutsche Ver-
lags-Anstalt, Stuttgart 1967, takŜe przełoŜone na język francuski.
Bibliografia
321
Czy Francję Vichy (1940-1944) naleŜy uwaŜać za faszystowską czy
autorytarną stara się rozstrzygnąć Robert O. Paxton, Vichy France: Old
Guard and New Order, wyd. popr., Columbia University Press, New
York 2001, s. 251-257; Julian Jackson, France: The Dark Years, 1940-
-44, Oxford University Press, Oxford 2001, s. 144, 157-161, 213-214,
261; Michele Cointet, Vichy et lefascisme: Les hommes, lea structures,
et les pouvoir, Editions Complexe, Bruxelles 1987. Interesującą oce-
nę wysiłków propagandowych Vichy jako nieudanego eksperymentu
faszystowskiego daje Denis Peschanski, Vichy au singulier, Vichy au
pluriel: Une tentative avortee d'encadrement de la societe (1941-1942),
„Annales: Economies, societes, chdlisations" 43 (1988), s. 659-662.
MoŜna zapytać za Philippe Burrinem (La Derive fasciste, s. 414), czy
autentyczny faszyzm jest do pogodzenia z obcą okupacją.
Grecja: Jon V. Kofas, Authoritarianism in Greece: The Metaxas Re-
gime, Columbia University Press, New York 1983.
Hiszpania: Shlomo Ben-Ami, Fascism from Above: The Dictator-
ship ofPrimo de Rivera in Spain, 1923-1930, Clarendon Press, Oxford
1984, i Carolyn P. Boyd, Praetorian Politics in Liberał Spain, Univer-
sity of North Carolina Press, Chapel Hill 1979, traktuje o „dyktaturze"
lat dwudziestych. O Falandze patrz Selected Writings ofjose Antonio
Primo de Rivera red. Hugh Thomas, Jonathan Cape, London 1972;
Stanley Payne, Fascism in Spain, 1923-1977, University of Wisconsin
Press, Madison 1999; Sheelagh M. Ellwood, Spanish Fascism in the
Franco Era: Falangę Espańola de lasJONS, 1936-76, St. Martins Press,
1988; Paul Preston, The Politics of Revenge: Fascism and the Military
in 20th Century Spain, Routledge, London 1995, porównuje Hiszpanię
z Niemcami i Włochami i dochodzi do wniosku, Ŝe była faszystowska.
Paul Preston napisał najpełniejszą i najnowszą biografię Franco, bar-
dzo krytyczną. Przypadek reŜimu Franco jako faszystowskiego został
wyczerpująco opisany przez Michaela Richardsa, A Time of Silence:
Civil War and the Culture ofRepression in Franco Spain, 1936-1945,
Cambridge University Press, Cambridge 1998, przynajmniej w okresie
do 1945 roku.
Irlandia: Maurice Manning, The Blueshirts, University of Toronto
Press, Toronto 1971. O przelotnym zainteresowaniu irlandzkim fa-
322
Bibliografia
szyzmem poety Williama Butlera Yeatsa patrz Elizabeth Cullingford,
Yeats, Ireland, and Fascism, New York University Press, New York 1981
i Gratton Fryer, William Butler Yeats and the Anti-Democratic Tradi-
tion, Barnes and Noble, Totowa 1981.
Kraje bałtyckie: Andres Kasekamp, The Radical Right in Interwar
Estonia, St. Martins Press, New York 2000.
Norwegia: Oddvar K. Hoidal, Quisling: A Study in Treason, Norwe-
gian University Press, Oslo 1989, jest najbardziej szczegółową biogra-
fią, ale Hans Fredrick Dahl, Quisling: A Study in Treachery, Cambridge
University Press, Cambridge 1999, wykorzystał inne jeszcze archiwa
osobiste. Najgruntowniejszymi badaniami w języku angielskim o Na-
sjonal Samling Quislinga są rozdziały napisane przez Larsena, Mykle-
busta i Hagtveta w: Larsen i inni, Who Werę the Fascists, s. 595-650.
Polska: Edward D. Wynot, Polish Politics in Transition: The Camp
of National Unity and the Struggle for Power, 1935-1939, University of
Georgia Press, Athens 1974.
Portugalia: Pobudzająca dyskusja o szczególnych warunkach panu-
jących w Portugalii znajduje się w A. H. Oliveira Marques, Revolution
and Counter-Revolution in Portugal: Problems ofPortuguese History,
1900-1930, w Manfred Kossok (red.), Studien tiber die Revolution,
Akademie Verlag, Berlin 1969; Herminio Martins, Portugal w Stuart
J. Woolf (red.), European Fascism, Random House, New York 1968,
s. 302-336; i Phillip Schmitter, The Social Origins, Economic Bases and
Political Imperatives of Authoritarian Rule in Portugal, w Larsen i inni,
Who Werę the Fascists. O dyktaturze Salazara i portugalskim faszy-
zmie patrz Antonio Costa Pinto, Salazars Dictatorship and European
Fascism, Social Science Monographs, Boulder 1995 i The Blue Shirts:
Portuguese Fascists and the New State, Social Science Monographs,
Boulder 2000.
Rumunia: Najbardziej interesującą dyskusją w języku angielskim
o Legionie Michała Archanioła jest praca Eugena Webera The Men
of the Archangel, „Journal of Contemporary History" 1, 1 (kwiecień
1966), s. 101-126, opublikowana takŜe w Walter Laąueur i George
L. Mosse (red.), International Fascism, Harper, New York 1966. Weber
postrzega Legion jako naprawdę rewolucyjny, poniewaŜ spowodował
Bibliografia
323
prawdziwą społeczną mobilizację polityczną w Rumunii, gdzie socja-
lizm ledwie egzystował, a partie burŜuazyjne rządziły przez oligarchię.
Legion zdołał pobudzić chłopską solidarność przez patriotyzm, religię
1 antysemityzm i odrzucał wartości zachodniej lewicy dotyczące praw
obywatelskich przestrzeganych w państwie prawa. Najbardziej dokład-
nym opracowaniem jest obecnie Armin Heinen, Die Legion „Erzengel
Michael" in Rumanien, Oldenbourg, Miinchen 1986.
Opracowania na temat konfliktu między faszystami a zwolennikami
autorytaryzmu w Rumunii obejmują krótki przegląd w: Stephen Fi-
scher-Galati, Twentieth Century Rumania, Columbia University Press,
New York 1974, s. 46-69; bardziej analityczną pracę Keitha Hitchensa,
Rumania, 1866-1947, Oxford University Press, Oxford 1994, s. 416-
-425, 451-471; dramatyczna relacja Nicholasa M. Nagy-Talavera, The
Green Shirts and the Others, i waŜny artykuł Eugena Webera: Romania,
w Rugger i Weber, The European Right, University of California Press,
Berkeley i Los Angeles 1965, s. 501-574, pierwsze wydanie w „Journal
of Contemporary History" 1,1 (1966).
Skandynawia: Ulf Lindstróm, Fascism in Scandinavia, Almąuist and
Wiksell International, Stockholm 1985. Marvin Rintala, Three Genera-
tions: The Extreme Right Wing in Finnish Politics, Indiana University
Press, Bloomington 1962, bada ruch Lapua i jego następców po roku
1932, Ludowy Ruch Patriotyczny (IKL). Lena Berggren, Swedish Fa-
scism: Why Bother?, „Journal of Contemporary History" 37, 3 (lipiec
2002), s. 395-417, jest krytycznie nastawiona do literatury.
Słowacja: Artykuł Y. Jelinka cytowany przy Chorwacji; zob. teŜ Jórg
K. Hoensch, Slovakia: „One God, One People, One Party", w Richard
J. Wolff i Jórg K. Hoensch (red.), Catholics, the State, and the Radical
Right 1919-1945, Social Science Monographs, Boulder 1987, s. 158-181.
Węgry: Podstawowymi pracami w języku angielskim są: C. A. Ma-
cartney, October Fifteenth: A History of Modern Hungary, 1929-1945,
2 tomy, Edinburgh University Press, Edinburgh 1956-1957, i klarowny
esej Istvana Deaka, Hungary, w Rogger i Weber The European Right, pra-
cy cytowanej wyŜej, s. 364-407. Najpełniejszą pracą o strzałokrzyŜow-
cach jest Margit Szóllósi-Janze, Die Pfeilkreuzlerbewegung in Ungarn:
Historischer Kontext Entwicklung und Herrschaft, Oldenbourg, Miin-
324
Bibliografia
chen 1989. Patrz w języku angielskim Miklós Lackó, Arrow CrossMen,
National Socialists, Studia Historica Academiae Scientiarum Hungari-
cae nr 61, Budapest 1969, i dwa artykuły o Węgrzech w: Larsen i inni,
Who Werę the Fascists: Lackó, The Social Roots ofHungarian Fascism:
The Arrow Cross i Gyórgy Ranki, The Fascist Vote in Budapest in 1939.
Nicholas M. Nagy-Talavera, The Green Shirts and the Others: A Histo-
ry of Fascism in Hungary and Romania, 2 wyd., Center for Romanian
Studies, Portland 2001, jest napisana Ŝywym językiem.
Wielka Brytania: Zasadniczym opracowaniem jest Richard Thur-
low, Fascism in Britain, 1918-1985, wyd. popr., Blackwell, Oxford 1998.
Thomas Linehan, British Fascism 1918-1985: Parties, Ideology, Culture,
Manchester University Press, Manchester 2000, zawiera dodatkowy
materiał o postawach. O najwaŜniejszym z ruchów patrz znakomita
praca Thomasa Linehana, East Londonfor Mosley: The British Union of
Fascists in East London and Southwest Essex, 1933-1940, Frank Cass,
London 1996. Kenneth Lunn i Richard Thurlow (red.), British Fascism:
Essays on the Radical Right in Interwar Britain, Croom Hełm, London
1980, jest nadal uŜytecznym opracowaniem. KsiąŜka Roberta Skidel-
skyego Oswald Mosley, wyd. popr., Macmillan, London 1990 (I wyd.
1975), była dostatecznie zaangaŜowana, aby wywołać sprzeciwy. Ri-
chard Thurlow, The Failure of Fascism, w: Andrew Thorpe (red.), The
Failure ofPolitical Extremism in Interwar Britain, University of Exeter
Studies in History nr 21,1989, klarownie waŜy róŜne interpretacje.
Faszyzm poza Europą. O sceptycznej dyskusji na temat przydat-
ności (albo nie) faszyzmu poza Europą patrz Payne, History, rozdział 10
i s. 512-517. Stein U. Larsen przyjmuje podejście Kościoła anglikań-
skiego w swoim zakrojonym na szeroką skalę udziale w Larsen (red.),
Fascism Outside Europę: The European Impulse against Domestic Con-
ditions in the Diffusion of Global Fascism, Social Science Monographs,
Boulder 2001, z bogatym materiałem o Azji.
Afryka Południowa: Patrick J. Furlong, Between Crown and Swa-
stika: The Impact ofthe Radical Right on the Afrikaner Nationalist Mo-
vement in the Fascist Era, University Press of New England, Hannover
1991 i Jeff J. Guy, Fascism, Nazism, Nationalism and the Foundation
Bibliografia
325
ojApartheid Ideology, w Larsen (red.), Fascism Outside Europę, s. 427-
-466.
Ameryka Łacińska: Sandra McGee Deutsch, Las Derechas (wymie-
niona przy Argentynie), daje znakomite spojrzenie na skrajną prawicę
w Argentynie, Brazylii i Chile. NajwaŜniejsze prace o Boliwii to: Her-
bert Klein, Parties and Political Change in Bolivia, Cambridge Univer-
sity Press, Cambridge 1969, i Bolivia: The Evolution oj a Multi-Ethnic
Society, 2 wyd., Oxford University Press, New York 1992, s. 199-216.
Z brazylijskiego punktu widzenia patrz Helgio Trindade, La Question
dujascisme en Ameriąue Latine, „Revue francaise de Science Politiąue"
33, 2 (kwiecień 1983), s. 281-312.
Argentyna: Prawica argentyńska została ostatnio zbadana przez
Sandrę McGee Deutsch i Ronalda H. Dolkarta (red.) w The Argentine
Right: Its History and intellectual Origins, 1910 to thePresent, Scholarly
Resources, Wilmington 1993, i w Deutsch, Las Derechas: The Extre-
me Right in Argentina, Brazil, and Chile, Stanford University Press,
Stanford 1999. David Rock, Authoritarian Argentina: The Nationalist
Movement, Its History, and Its Impact, University of California Press,
Berkeley i Los Angeles 1993, uwaŜa argentyńskich nacjonalistów bar-
dziej za reakcjonistów niŜ za faszystów. Rock bada „niepowodzenie
pierwszego [argentyńskiego] eksperymentu z ludową demokracją"
(s. 273) w Politicsin Argentina, 1890-1930: The Rise and Fali ojRadical-
ism, Cambridge University Press, Cambridge 1975. Carlos H. Waisman,
Reversal ojDevelopment in Argentina: Postwar Counterrevolutionary
Policies and Their Structural Consciences, Princeton University Press,
Princeton 1987, jest stymulującym esejem obwiniającym za uboŜenie
Argentyny elitę i jej wybór ekonomicznej i politycznej reakcji między
1930 a 1945 rokiem. Daniel James daje pobudzający opis dwuznacznych
relacji między ruchem robotniczym a Peronem w Resistance andlnte-
gration: Peronism and the Argentine Working Class, Cambridge Univer-
sity Press, Cambridge 1988. Gino Germani, Authoritarianism, jascism
and National Populism, Transaction, New Brunswick 1978, traktuje
peronizm jako przypadek kryzysu wygenerowanego w łonie oligarchii
przez „pierwotną mobilizację" mas jako nowych współuczestników
polityki. Robert D. Crassweller, Peron and the Enigmas oj Argentina,
326
Bibliografia
Norton, New York 1987, jest znakomitą relacją, w której wiele uwagi
poświęcono reakcji Stanów Zjednoczonych na Peróna. Frederick C.
Turner i Jose Enriąue Miguens zebrali uŜyteczne artykuły wjuan Peron
and the Shaping ofArgentina, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh
1983. Joseph R. Barager (red.), Why Peron Came to Power, Knopf, New
York 1968, jest klasyczną próbą umiejscowienia peronizmu w historii
Argentyny. Jedną z najbardziej sugestywnych prac spośród wielu o Evie
Peron jest J. M. Taylor, Eva Peron: The Myths ofa Woman, University
of Chicago Press, Chicago 1979.
Brazylia: Pracą, od której naleŜy zacząć, jest Thomas E. Skidmore,
Brazil: Five Centuries of Change, Oxford University Press, New York
1999, i Politics in Brazil, 1930-1964: An Experiment in Democracy,
Oxford University Press, New York 1967. Najbardziej szczegółowymi
opracowaniami dotyczącymi Vargasa i Integralistów są prace Deutscha
wspomniane pod hasłem o Argentynie i Roberta M. Levine'a, Jhe Var-
gas Reginie: The Critical Years, 1934-1938, Columbia University Press,
New York 1970. Levine dokonuje krótkiego przeglądu tych kwestii
wFather ofthe Poor?: Vargas andHisEra, Cambridge University Press,
Cambridge 1998. Helgio Trindade, Fascism and Authoritarianism in
Brazil under Vargas (1930-1945), w Larsen (red.), Fascism Outside Eu-
ropę, s. 469-528, ocenia Integralismo.
Chiny: Fred Wakeman Jr, A Revisionist View ofthe Nanjing Decade:
Confucian Fascism, „China Quarterly" 150 (czerwiec 1997), s. 395-430,
mówi, Ŝe Błękitne Koszule (1927-1937) nie były faszystowskie. Patrz Mar-
cia H. Chang, The ChineseBlue Shirt Society: Fascism and Developmental
Nationalism, University of California Press, Berkeley i Los Angeles 1985.
William C. Kirby, Images andRealities ofChinese Fascism, w Larsen (red.),
Fascism Outside Europę, s. 233-268, omawia problem szerzej.
Japonia: Kompetentnym opracowaniem tematu faszyzmu w Japo-
nii jest Gregory J. Kasza, Fascism from Above? Japaris Kakushin Right
in Comparative Perspective, w Larsen (red.), Fascism Outside Europę,
s. 183-232. Maruyama Masao, Thought and Behavior in Modern Japa-
nese Politics, Oxford University Press, New York 1963, jest klasycznym
wykładem o „faszyzmie w stylu cesarskim". William M. Fletcher, Jhe
Search for a New Order: lntellectuals and Fascism in Prewar Japan,
Bibliografia
327
University of North Carolina Press, Chapel Hill 1982, jest podstawo-
wym źródłem w języku angielskim o wpływie faszyzmu na intelektu-
alistów. Peter Duus i Daniel I. Okimoto, Fascism and the History of
Prewar Japan: The Failure ofa Concept, „Journal of Asian Studies" 39,
1 (listopad 1979), s. 65-76; George Macklin Wilson, A New Look at the
Problem ofjapanese Fascism, „Comparative Studies in Society and Hi-
story" (1968), s. 401-412; i Tetsuo Furuya, Naissance et developpement
de fascisme japonais, „Revue d'histoire de la 2e guerre mondiale" 86
(kwiecień 1972), s. 1-16, wątpią, czy ruchy, które oczekiwały zmian od
armii i cesarza, mogą być określane jako faszystowskie. Paul Brooker,
The Faces of Fraternalism: Nazi Germany, Fascist Italy, and Imperiał
Japan, Clarendon Press, Oxford 1991, utrzymuje, Ŝe Japonia była naj-
skuteczniejsza ze wszystkich trzech wymienionych w tytule państw
w mobilizowaniu poparcia mas dla wojującego nacjonalizmu na tra-
dycyjnej podbudowie.
Stany Zjednoczone: Seymour Martin Lipset i Earl Raab przedsta-
wiają szczegółowy wykaz ekstremistycznych grup amerykańskiej pra-
wicy w The Politics of Unreason: Right-Wing Extremism in America,
1790-1970, Harper & Row, New York 1970. Alan Brinkley dokonuje
przeglądu niektórych z nich w Voices of Protest: Huey Long, Father
Coughlin, and the Great Depression, Knopf, New York 1982, i rozwaŜa
zasadność uŜywania etykiety faszystowskiej na s. 269-283. Nancy Mac-
Lean, Behind the Mask ofChivalry: The Making ofthe Second Ku Klux
Klan, Oxford University Press, New York 1994, bada związki między
Klanem w początkach dwudziestego wieku a faszyzmem, s. 179-188.
Leo Ribuffo, The Old Christian Right: The Protestant Far Rightfrom the
Great Depression to the Cold War, Tempie University Press, Philadel-
phia 1983, daje najpełniejszy opis Srebrnych Koszul Williama Dudleya
Pelleya, Geralda L. K. Smitha i innych krajowych faszystów. Donald
I. Warren, Depression-Era Fascism and Nazism in the United States
and Canada: Threat to Democracy or Theater ofthe Absurd?, w Larsen
(red.), Fascism Outside Europę, s. 635-701, bada dokładnie lata mię-
dzywojenne, podczas gdy Michael Cox i Martin Durham, The Politics
ofAnger: The Extreme Right in the United States, w Paul Hainsworth
(red.), The Politics ofthe Extreme Right, Pinter, London 2000, s. 287-311,
328
Bibliografia
uaktualnia za okres powojenny. Salwador jako przypadek wsparcia
Stanów Zjednoczonych dla czegoś, co przypomina zamorski faszyzm,
został zbadany przez Thomasa Sheehana w Friendly Fascism: Business
as Usual in America's Backyard, w Richard J. Golsan (red.), Fascism's
Return, Univesity of Nebraska Press, Lincoln 1998, s. 260-300.
IX. Ruchy faszystowskie i neofaszystowskie
po 1945 roku
Szczególnie pouczającym artykułem, od którego moŜna we właściwy
sposób rozpocząć poznawanie, jest artykuł Diethelma Prowea, „Clas-
sic" Fascism and the NewRadical Right in Western Europę: Comparisons
and Contrasts, „Contemporary European History" 3, 3 (1994), s. 289-
-313. Patrz teŜ artykuł przeglądowy o ostatnich pracach badawczych
Rogera Karapina, Radical Right and Neo-Fascist Parties in Western
Europę, „Comparative Politics" 30, 2 (styczeń 1998), s. 213-234.
UŜyteczny nowy opis szeroko traktujący te ruchy zamieścił Paul Hains-
worth (red.), TheExtremeRight in Europę and the USA, St. Martins Press,
New York 1992 i The Politics of the Extreme Right: From theMargin to the
Mainstream, Pinter, London 2000; Peter H. Merkl i Leonard Weinberg
(red.) Encounters with the Contemporary Radical Right, Westview Press,
Boulder 1993; Jeffrey Kapłan i Leonard Weinberg, The Emergence of
a Euro-American Radical Right, Rutgers University Press, New Bruns-
wick 1998; Luciano Cheles, Ronnie Ferguson i Michalina Vaughan (red.),
The Far Right in Western andEastern Europę, Longman, London 1995;
Hans-Georg Betz, Radical Right-Wing Populism in Western Europę,
Macmillan, Basingstoke 1994; Hans-Georg Betz i Stefan Immerfall (red.),
The New Politics of the Right: Neo-Populist Parties and Movements in
Established Democracies, St. Martins Press, New York 1998; i Herbert
Kitschelt, we współpracy z Andrew J. McGannem, The Radical Right in
Western Europę: A Comparative Analysis, University of Michigan Press,
Ann Arbor 1995; Sabrina P. Ramet (red.), The Radical Right in Central
andEastern Europę sińce 1989, Pennsylvania State University Press, Uni-
veristy Park 1999. Wśród prac w innych językach, Piero Ignazi, Lestrema
destra in Europa: Da Le Pen a Haider, 2 wyd., II Mulino, Bologna 2000,
Bibliografia
329
jest szczególnie przemyślana i dokładna, chociaŜ, mimo swojego tytułu,
zajmuje się wyłącznie zachodnią Europą.
Jeśli chodzi o poszczególne kraje, czytelnik moŜe rozpocząć pozna-
wanie zagadnienia od artykułów cytowanych wyŜej. Co do Włoch naj-
bardziej miarodajnymi pracami są Franco Ferraresi, The Radical Right
in Postwar Italy, „Politics and Society" 16 (marzec 1988), s. 71-119;
i Threat to Democracy: The Radical Right in Italy after the War, Prince-
ton University Press, Princeton 1996, korekta wydania z 1984 roku;
i Piero Ignazi, // polo escluso: Profilo del Movimento sociale italiano,
1 wyd., II Mulino, Bologna 1998.
Co do Niemiec błyskotliwą analizę przedstawia Rand C. Lewis,
A Nazi Legacy: Right-Wing Extremism in Postwar Germany, Praeger,
New York 1991. Do dobrych artykułów o Niemczech w pracach zbio-
rowych juŜ wymienionych naleŜy dodać Richard Stóss, Politics Against
Democracy:Right-WingExtremism in West Germany, Berg, Oxford 1991;
Uwe Backes i Patrick Moreau, Die Extreme Rechte in Deutschland, Aka-
demische Verlag, Miinchen 1993; i Patrick Moreau, Les heritiers du IIIe
Reich: L'extreme droite allemande de 1945 a nosjours, Seuil, Paris 1994.
Stephen Shenfield, Russian Fascism: Tradition, Tendencies, andMo-
vements, M. E. Sharpe, Armonk 2001, ocenia skrajną prawicę w Rosji
po roku 1989.
Najlepszą pracą będącą historycznym przeglądem wielu grup fa-
szystowskich i bliskich faszyzmowi we Francji po roku 1945 jest praca
Pierre'a Milzy, Fascisme francais: Passę et present, Flammarion, Paris
1987. Joseph Algazy, La tentation neo-fasciste en France, Fayard, Paris
1984, daje gruntowne opracowanie okresu wcześniejszego. Miarodajn-
nymi opracowaniami dotyczącymi zwolenników Frontu Narodowego
są: Pascal Perrineau, Le symptome Le Pen: Radiographie des electeurs
du Front National, Fayard, Paris 1997, i Nonna Mayer, Ces Francais
ąui votent Le Pen, Flammarion, Paris 1999. Angielskojęzyczne studia
obejmują Jonathan Marcus, The National Front and French Politics,
Macmillan, London 1995 i Harvey G. Simmons, The French National
Front, Westview, Boulder 1996.
Neofaszyzm w Austrii został ostatnio zbadany przez Ruth Wodak
i Antona Pelinkę w The Haider Phenomenon in Austria, Transaction,
New Brunswick 2002.
Przypisy
Rozdział 1. Wprowadzenie
1 Fryderyk Engels, 1895 wstęp do: Karol Marks, The Class Struggles in France (1848-
-1850), w The Marx-Engels Reader, red. Robert C. Tucker, 2 wyd., W. W. Norton,
New York 1978, s. 571 [wyd. poi. Walki klasowe we Francji 1848-1850 (ze wstępem
F. Engelsa) Warszawa 1947].
2 Alexis de Tocqueville, Democracy in America, tłum., wyd. opatrzone wstępem
Harveya C. Mansfielda i Delby Winthrop, University of Chicago Press, Chicago 2000
[wyd. poi. O demokracji w Ameryce, Fundacja Aletheia, Warszawa 2005], s. 662 (t. II,
cz. 4, rozdz. 6).
3 Georges Sorel, Ręflections on Violence, Cambridge University Press, Cambridge
1999, s. 79-80.
4 Kiedy odwołuję się do włoskiego ruchu, partii i reŜimu, uŜywam duŜej litery, pi-
sząc Faszyzm; kiedy mam na myśli faszyzm jako zjawisko ogólne, uŜywam małej litery
(w wydaniu polskim rozróŜnienie to nie zostało uwzględnione — przyp. red.).
5 Patrz Maurice Agulhon, Mariannę au combat: Limagerie et la symboliąue repu-
blicaine de 1789 a 1880, Flammarion, Paris 1979, s. 28-29, 108-109 i Mariannę au
powoir, Seuil, Paris 1989, s. 77, 83.
6 Simonetta Falasca-Zamponi, Fascist Spectacle: The Aesthetics of Power in Musso-
lini's Italy, University of California Press, Berkeley 1997, s. 95-99.
7 Mussolini, czołowa postać rewolucyjnego skrzydła Włoskiej Partii Socjalistycznej,
był wrogi reformistom i podejrzliwy wobec kompromisów parlamentarnego skrzydła
partii. W roku 1912, mając zaledwie 29 lat, został wydawcą gazety partyjnej „Avanti".
Z partii został wyrzucony jesienią 1914 roku przez pacyfistyczną większość za to, Ŝe
popierał ideę przystąpienia Włoch do pierwszej wojny światowej.
8 Pierre Milza, Mussolini, Fayard, Paris 1999, s. 174, 176, 189. JuŜ w roku 1911
Mussolini nazwał swoją lokalną grupę socjalistyczną, której przewodził, fascio. R. J. B.
Bosworth, Mussolini, Arnold, London 2002, s. 52.
9 Określenie to zostało wyjaśnione na stronie 3-4.
10 Po pokonaniu wojsk włoskich pod Caporetto w listopadzie 1917 roku, liczna grupa
deputowanych i senatorów liberalnych i konserwatywnych utworzyła fascio parla-
mentare di difesa nazionale, aby pozyskać opinię publiczną dla wysiłku wojennego.
11 Lista tych osób rozrosła się później o nazwiska oportunistów, kiedy okazało się, Ŝe
332
Przypisy
przynaleŜność do załoŜycieli — sansepolcristi — moŜe przynieść korzyści. Renzo De
Felice, Mussolini U rivoluzionario, 1883-1920, Einaudi, Torino 1965, s. 504.
12 To pojęcie wyjaśnione jest na stronie 3-4.
13 Angielski tekst wystąpień Mussoliniego z tamtego dnia opublikowany został
w Charles F. Delzell, Mediterranean Fascism, 1919-194S, Harper & Row, New York
1970, s. 7-11. Pełne sprawozdanie w: Renzo De Felice, Mussolini U revoluzionario,
s. 504-509 i Milza, Mussolini, s. 236-240.
14 Tekst z 6 czerwca 1919 roku w: Renzo De Felice, Mussolini U revoluzionario,
s. 744-745. Wersja angielska w Jeffrey T. Schnapp (red.), A Primer ofltalian Fascism,
University of Nebraska Press, Lincoln 2000, s. 3-6 i Delzell, s. 12-13.
15 Mussolini doliczył się tej dramatycznej liczby, dodając wszelkie małe i duŜe zra-
nienia, których doświadczył w wypadku podczas ćwiczeń z granatnikiem w lutym
1917 roku.
16 Pomocne wprowadzenie do syndykalizmu daje Jeremy Jennings, Syndicalism in
France: A Study ofideas, Macmillan, London 1990. Rewolucyjny syndykalizm wydawał
się bardziej atrakcyjny dla podzielonych i słabo zorganizowanych robotników Hisz-
panii i Włoch niŜ dla dobrze zorganizowanych robotników północnej Europy, którzy
mieli co nieco do zyskania przez reformistyczne ustawodawstwo i strajki taktyczne
wspierające niektóre Ŝądania pracownicze. Właściwie bardziej interesował intelektu-
alistów niŜ robotników. Patrz Peter N. Stearns, Revolutionary Syndicalism and French
Labor: Cause without Rebels, Rutgers University Press, New Brunswick 1971.
17 Zeev Sternhell, The Birth ofFascist Ideology, Princeton University Press, Princeton
1994, s. 160 i n.; David Roberts, Syndicalist Tradition andltalian Fascism, University
of North Carolina Press, Chapel Hill 1979; Emilio Gentile, Le origini dell'ideo logia
fascista, Laterza, Bari 1975, s. 134-152.
18 Opublikowany w paryskim dzienniku „Le Figaro" 15 marca 1909 roku. Tu cytat za:
Adrian Lyttelton (red.) Italian Fascisms: From Pareto to Gentile, Harper Torchbooks,
New York 1973, s. 211.
19 Pierwsze Risorgimento, albo odrodzenie, zainspirowane przez humanistyczny
nacjonalizm Giuseppe Mazziniego zjednoczyło Włochy w latach 1859-1870.
20 Emilio Gentile, // mito delio stato nuovo dallantigiolittismo alfascismo, Laterza,
Bari 1982; Walter Adamson, Avant-Garde Florence: From Modernism to Fascism, Har-
vard University Press, Cambridge 1993.
21 Renzo De Felice, Mussolini ii rivoluzionario, s. 521.
22 To, czy partia nazistów była „faszystowska" czy czymś sui generis, podlega nadal
powaŜnej dyskusji. We właściwym miejscu wyjaśnimy, dlaczego nazizm uwaŜamy za
postać faszyzmu. Teraz jedynie odnotujmy, Ŝe Hitler w swoim gabinecie w kwaterze
partii nazistowskiej w Monachium trzymał ogromne popiersie Duce (łan Kershaw,
Hitler 1889-1936: Hubris, Norton, New York 1999, s. 343 [wyd. poi. Hitler. 1889-1036:
Hybris, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2002). Nawet podczas szczytowego okresu
władzy nazistów, kiedy większość z nich wolała nie podkreślać pierwszeństwa Włoch
przez określanie Niemiec „faszystowskimi", Hitler sam siebie nazywał „szczerym wiel-
bicielem i uczniem" Mussoliniego. List z tymi słowami wysłany do Duce 21 paździer-
nika 1942 roku, w dwudziestą rocznicę „marszu na Rzym" jest opublikowany w: Meir
Michaelis, / rapportifrafascismo e nazismoprima dellawento di Hitler alpotere (1922-
-33), „Rivista storica italiana", 85, 3 (1973), s. 545. Najnowsze badania nad związkami
Hitlera z Mussolinim w: Wolfgang Schieder, The German Right and Italian Fascism,
Przypisy
333
w: Hans Mommsen (red.), The Third Reich Between Vision and Reality: New Perspec-
tives on German History, Berg, Oxford 2001, s. 39-57.
23 Takimi słowami Mussolini drwił z braku zrozumienia u swych wrogów dla
„szlachetnej namiętności młodzieŜy włoskiej". Przemówienie z 3 stycznia 1925 roku
w: Eduardo i Duilio Susmel (red.), Opera Omnia di Benito Mussolini, t. XXI, La Fenice,
Firenze 1956, s. 238 i dalej.
24 Tomasz Mann, Diaries 1918-1939, wybór i słowo wstępne Herman Kesten, prze-
kład z niemieckiego Richard i Clara Winston, H. N. Abrams, New York 1982, s. 136
i passim [wyd. poi. Dzienniki 1918-1936, przekład Irena i Egon Naganowscy, Dom Wy-
dawniczy Rebis, Poznań 1995]. Odraza Manna do nazistowskiego „barbarzyństwa" nie
powstrzymała go od przyznania się 20 kwietnia 1933 roku do „pewnego zrozumienia
dla sprzeciwu wobec elementu Ŝydowskiego" (s. 153).
25 Cytowane za: Alberto Aąuarone i Maurizio Vernassa (red.), U regime fascista,
II Mulino, Bologna 1974, s. 48.
26 Friedrich Meinecke, Die deutsche Katastrophe, Brockhaus, Wiesbaden 1946, prze-
kład jako The German Catastrophe, Harvard University Press, Cambridge 1950.
27 Rezolucja Międzynarodówki Komunistycznej, lipiec 1924, cytowana w: David
Beetham (red.), Marxists in Face ofFascism: Writings by Marxists on Fascismfrom the
Interwar Period, University of Manchester Press, Manchester 1983, s. 152-153.
28 Roger Griffin (red.), Fascism, Oxford University Press, Oxford 1995, s. 262.
29 Najbardziej sceptyczny jest Gilbert Allardyce, What Fascism Is Not: Thoughts
on the Deflation of a Concept, „American Historical Review" 84, 2 (kwiecień 1979),
s. 367-388.
30 Niektóre prace z lat czterdziestych, podkolorowane przez propagandę wojen-
ną, widziały nazizm jako logiczne wypełnienie niemieckiej kultury narodowej. Patrz,
między innymi, W. M. McGovern, From Luther to Hitler: The History of Fascist-Nazi
Political Philosophy, Houghton Mifflin, Boston 1941), i Rohan d'Olier Butler, The Ro-
ots of National Socialism, E. P. Dutton, New York 1942. Pryncypialnym przykładem
z literatury francuskiej jest Edmond-Joachim Vermeil, LAllemagne: Essai d'explication,
Gallimard, Paris 1940. Najbardziej przygnębiającym współczesnym przykładem jest
Daniel Jonah Goldhagen, Hitlers WillingExecutioners, Knopf, New York 1996) [wyd.
poi. Gorliwi kaci Hitlera, Prószyński i Ska, Warszawa 1999]. Przygnębiającym, ponie-
waŜ autor zmienia wartościowe badania nad sadyzmem wśród szeregowych sprawców
Holocaustu w prymitywne demonizowanie całego narodu niemieckiego, zacierając
pamięć o licznych nieniemieckich wspólnikach i niektórych postępujących po ludzku
Niemcach.
31 Alexander Stille, Benevolence and Betrayal: Five Italian Jewish Families Under
Fascism, Penguin, New York 1993, dostarcza ciekawych przykładów zamoŜnych zwo-
lenników pochodzenia Ŝydowskiego z Turynu i Ferrary, chociaŜ śydzi figurują równieŜ
w antyfaszystowskim ruchu oporu, a szczególnie w ruchu Giustizia e Liberta. Kiedy
w roku 1938 uchwalone zostały we Włoszech rasistowskie ustawy, co trzeci dorosły
włoski śyd był członkiem partii faszystowskiej (s. 22).
32 Philip V. Canistraro i Brian R. Sullivan, // Duces Other Woman, Morrow, New
York 1993.
33 Susan Zuccotti, The Italians and the Holocaust: Persecution, Rescue, Survival,
Basic Books, New York 1987, s. 24.
34 Autorytarne dyktatury sprawują władzę za pośrednictwem juŜ istniejących kon-
334
Przypisy
serwatywnych elit (Kościoły, armie, zorganizowane grypy interesów ekonomicznych)
i usiłują uciszyć opinię publiczną, podczas gdy faszyści rządzą przez jedną partię
i próbują wywołać społeczny entuzjazm.
35 Niektórzy autorzy uznają antysemityzm za istotę rzeczy; ja uwaŜam go za in-
strumentalne rozwiązanie. Hannah Arendt, Origins of Totalitarianism, wyd. popr.,
Harcourt, Brace and World, New York 1966 [wyd. poi. Korzenie totalitaryzmu, t. 1-2,
NiezaleŜna Oficyna Wydawnicza NOVA, Warszawa 1989], korzenie totalitaryzmu
dostrzega w fermentującym zaczynie złoŜonym z antysemityzmu, imperializmu i za-
tomizowanego społeczeństwa masowego. Ona nie uwaŜała Włoch Mussoliniego za
państwo totalitarne (s. 257-259, 308).
36 Otto Wagener, szef sztabu SA i szef biura ekonomicznego NSDAP przed rokiem
1933, cytowany w: Henry A. Turner (red.), Hitler aus nachster Mdhe, Ullstein, Frankfurt
am Main 1978, s. 374. Wagener omal nie został ministrem gospodarki w czerwcu 1933
roku. Patrz rozdział 5.
37 W swoich 25 Punktach z 25 lutego 1920 roku, w punkcie 17, naziści obiecali
redystrybucję ziemi (Jeremy Noakes i Geoffrey Pridham, Nazism 1919-1945,1.1: The
Rise to Power, 1919-1934, University of Exeter Press, Exeter 1998, s. 15). To był jedyny
„niezmienny" punkt z 25, który Hitler zrewidował później, kiedy po 1928 roku zwró-
cił swoją uwagę na moŜliwość rekrutacji rolników do swego ruchu. Rozkaz z 6 mar-
ca 1930 roku „uzupełniający" punkt 17 i afirmujący nienaruszalność własności ziemi
(z wyjątkiem naleŜącej do śydów) znajduje się w: Hitler Reden, Schriften, Anordnungen,
Februar 1925 bis Januar 1933, wydane przez Institut fiir Zeitgeschichte, K. G. Saur,
Miinchen 1995, t. 3, część 3, s. 115-120. Wersja angielska w Norman Baynes (red.), The
Speeches of Adolf Hitler, Oxford University Press, Oxford 1942,1.1, s. 105.
38 Eve Rosenhaft, Beating the Fascist? The German Communists and Political Vio-
lence, 1929-1933, Cambridge University Press, Cambridge 1983. Hymn nazistowski,
Horst Wessel Lied upamiętnia młodego nazistowskiego zbira zamordowanego w takiej
awanturze, pomijając, Ŝe sprawa cała dotyczyła sporu z właścicielką kamienicy. Patrz
Peter Longerich, Die braune Bataillonen: Geschichte der S.A., C. H. Beck, Miinchen
1989, s. 138.
39 „Jeśli istniała jedna rzecz, co do której zgadzali się wszyscy faszyści i narodowi
socjaliści, to była to ich wrogość wobec kapitalizmu". Eugen Weber, Yarieties ofFascism,
Van Nostrand, New York 1964, s. 47. Weber zauwaŜył oczywiście, Ŝe oportunizm
ograniczał skuteczność tej wrogości. Patrz teŜ Eugen Weber, Revolution? Counter-Re-
volution? What Revolution? „Journal of Contemporary History" 9, 2 (kwiecień 1974),
s. 3-47, wydane ponownie w: Walter Laąueur (red.), Fascism: A Readers Guide, Uni-
versity of California Press, Berkeley i Los Angeles 1976, s. 435-467.
40 O wczesnym odwrocie Mussoliniego od proletariatu ku „produktywnym siłom"
jako bazie dla odnowionego narodu, patrz Sternhell i inni, Birth, s. 12,106,160,167,
175,179, 182, 219.
41 Autorzy łączący te dwa bardzo róŜne antyburŜuazyjne podejścia po prostu nie
czytają uwaŜnie. Ostatnim przykładem jest opinia wyraŜona przez wybitnego fran-
cuskiego historyka rewolucji francuskiej, Francois Fureta, odrzucającego swą własną
komunistyczną młodość, mówiąca, Ŝe zarówno faszyzm, jak i komunizm wzięły się
z tej samej nienawiści do samych siebie odczuwanej przez młodych mieszczan. Patrz
JhePassingofanlllusion: The Idea ofCommunism in the Twentieth Century, University
of Chicago Press, Chicago 1999, s. 4,14.
Przypisy______________________________________________________335
42 T. W. Mason, The Primacy ofPolitics — Politics and Economics in National Socia-
list Germany, w: Jane Caplan (red.), Nazism, Fascism and the Working Class: Essays by
Tim Mason, Cambridge University Press, Cambridge 1995, s. 53-76. (Pierwsza publi-
kacja w Niemczech w „Das Argument 41" [grudzień 1966].)
43 Problem „rewolucji faszystowskiej" został dokładniej omówiony w rozdziale 5.
44 To, kiedy Mussolini porzucił socjalizm, pozostaje kwestią dyskusyjną. Jego główny
włoski biograf Renzo De Felice uwaŜa, Ŝe Mussolini uwaŜał się za socjalistę jeszcze
w 1919 roku (Mussolini U rivoluzionario, s. 485,498, 519). Milza, Mussolini, uwaŜa, Ŝe
przestał myśleć o sobie jako socjaliście na początku 1918 roku, kiedy zmienił podtytuł
swojej gazety „II Popolo d'Italia" z „dziennik socjalistyczny" na „dziennik Ŝołnierzy
i producentów" ale z drugiej strony nawet w 1919 roku nie opowiedział się jasno za
kontrrewolucją (s. 210, 228). Sternhell i inni, Birth, s. 212, uwaŜa, Ŝe niepowodzenia
Czerwonego Tygodnia (czerwiec 1914 roku) w przemysłowych miastach północnych
Włoch „połoŜyły kres socjalizmowi Mussoliniego". Emilio Gentile mówi, Ŝe odejście
Mussoliniego z PSI w sierpniu 1914 roku zapoczątkowało długą ideologiczną ewolu-
cję, ale równocześnie, Ŝe Mussolini zawsze był socjalistycznym „heretykiem" bardziej
nietzscheańskim niŜ marksistowskim (Le origin dell'ideologia fascista (1918-1925),
wyd. 2, II Mulino, Bologna 1996, s. 61-93). Bosworth, Mussolini, s. 107, zgadza się co
do daty, ale podejrzewa, Ŝe Mussolini był oportunistą, dla którego socjalizm był jedynie
wygodnym środkiem do wydźwignięcia się z pozycji lokalnego parweniusza. Istotą
sprawy jest to, jak zinterpretować jego długo trwające werbalne odwoływanie się do
„rewolucji" zagadnienie, do którego jeszcze wrócimy.
45 Ten pogląd był silniejszy wśród nazistów (np. Walther Darre) i faszystów w Europie
Środkowej niŜ we Włoszech, ale Mussolini sławił Ŝycie rolników i starał się utrzymać
Włochów przy ziemi. Paul Corner w Fascist Agrarian Policy and the Italian Economy in
the Interwar Years, w: J. A. Davis (red.), Gramsci and Italys Passive Revolution, Croom
Hełm, London 1979, s. 239-274, podejrzewa, Ŝe głównie chodziło o utrzymanie bezro-
botnych z dala od miast i w Ŝadnym razie nie przeszkadzało się polityce gospodarczej
faworyzującej wielkich właścicieli ziemskich. Alexander Niitzenadel, Landwirtschaft,
Staat, und Autarkie: Agrarpolitik im faschistischen Italien, Bibliothek des Deutschen
Historischen Instituts in Rom, Band 86, Max Niemeyer Verlag, Tiibingen 1997, s. 45
i n., uwaŜa, Ŝe Mussolini chciał jeszcze przed zdobyciem władzy dokończyć Risorgi-
mento przez zintegrowanie chłopstwa.
46 Duce jeździł własnym czerwonym sportowym alfa romeo (Milza, Mussolini,
s. 227, 318), czasami w towarzystwie swojego lwiątka. Hitler uwielbiał szybką jazdę
mercedesem, którego producent sprzedał mu za pół ceny w celach reklamowych. Patrz
Bernard Bellon, Mercedes in Peace and War, Columbia University Press, New York
1990, s. 232.
47 Hitler olśniewał na spotkaniach wyborczych, zjawiając się na nich samolotem.
Mussolini sam był czynnym pilotem. Podczas wizyty państwowej w Niemczech prze-
raził Hitlera naleganiami, aby pozwolono mu pilotować słuŜbowego condora Fiihrera
(Milza, Mussolini, s. 794-795). Faszystowskie Włochy dla prestiŜu gwałtownie roz-
wijały lotnictwo i w latach trzydziestych biły rekordy w szybkości i pokonywanym
dystansie. Patrz Claudio G. Segre, halo Balbo: A Fascist Life, University of California
Press, Berkeley 1987, cz. II, 1heAviator. O przywódcy brytyjskich faszystów Mosleyu,
który takŜe był pilotem, patrz Colin Cook, A Fascist Memory: Oswald Mosley and the
Myth oftheAirman, „European Review of History" 4, 2 (1997), s. 147-162.
336
Przypisy
48 W starszej literaturze dwa odmienne podejścia badawcze wykazywały tendencję
do uznania buntu przeciw nowoczesności za sedno nazizmu: studia nad przemianami
kulturalnymi, jak Georg L. Mosse, The Crisis of German Ideology: Intellectual Origins of
the Third Reich, Grosset and Dunlop, New York 1964 i Fritz Stern, The Politics ofCul-
tural Despair, University of California Press, Berkeley i Los Angeles 1961; oraz studia
nad resentymentami niŜszej klasy średniej takie, jak Talcott Parsons, Democracy and
Social Structure in Pre-Nazi Germany, w: Parsons, Essays in Sociological Theory, Free
Press, Glencoe 1954, s. 104-123 (wyd. 11942), a takŜe Heinrich A. Winkler, Mittelstand,
Demokratie und Nationalsozialismus, Kiepenheuer & Witsch, Cologne 1972. Nie ma
podobnej literatury dla Włoch — to znacząca róŜnica.
49 A. James Gregor, Italian Fascism and Developmental Dictatorship, Princeton
University Press, Princeton 1979; Rainer Zitelmann, Hitler: Selbstverstdndnis eines
Revolutiondrs, nowe uzupeł. wyd., F. A. Habig, Miinchen 1998. Zitelmann przyznaje,
iŜ przedstawia Hitlera, jakim mógłby być, gdyby wygrał wojnę, a nie „aktualną rze-
czywistość gospodarczą i społeczną" reŜimu, kiedy to Fiihrer musiał „brać pod uwa-
gę poglądy swoich konserwatywnych sojuszników" (s. 47-48, 502). Artykuły pisanej
z tej samej perspektywy zostały zebrane przez Michaela Prinza i Rainera Zitelmanna
(red.), w Nationalsozialismus und Modernizierung, Wissenschaftliche Buchgesell-
schaft, Darmstadt 1991.
50 A. F. K. Organski, Fascism and Modernization, w: Stuart J. Woolf (red.), Naturę
of Fascism, Random House, New York 1968, s. 19-41, jest przekonany, Ŝe faszyzm
jest najbardziej prawdopodobnym rozwiązaniem w chwili największego zagroŜenia
rysującego się podczas przejścia do społeczeństwa przemysłowego, kiedy liczne ofiary
uprzemysłowienia mogą znaleźć wspólną płaszczyznę z funkcjonującymi nadal elitami
okresu przedprzemysłowego.
51 Na liście znajdują się między innymi Ezra Pound, T. S. Eliot, W. B. Yeats, Wyndham
Lewis i Gertrudę Stein, którzy wykorzystywali eksperymentalne techniki literackie do
skrytykowania nowoczesnego społeczeństwa.
52 Mussolini miał swoje autostradę, Hitler Autobahnen, które słuŜyły równie dobrze
tworzeniu miejsc pracy, jak i jako symbole. Patrz James D. Shand, The Reichsautobahn:
Symbol oj the Third Reich, „Journal of Contemporary History 219" (kwiecień 1984),
s. 189-200.
53 Klasycznym opracowaniem tego procesu w Niemczech jest David Schoenbaum,
Hitler's Social Revolution: Class and Status in Nazi Germany, 1933-1939, Doubleday,
New York 1966. Co do Włoch patrz dogłębna analiza dokonana przez Tima Masona,
Italy and Modernization, „History Workshop" 25 (wiosna 1988), s. 127-147.
54 Albert Speer, Inside the Third Reich: Memoirs, Mcmillan, New York 1970, s. 11,
14-17.
S5]effreyHerf,ReactionaryModernism: Technology, Culture, and Politics in Weimar
and the Third Reich, Cambridge University Press, Cambridge 1984, odkrywa jedno
i drugie w niemieckiej tradycji wykorzystywania technologii do zaakcentowania no-
woczesności. Według Henry ego A. Turnera Jr., Fascism and Modernization, w: „World
Politics" 24,4 (lipiec 1972), s. 547-564, przedrukowanym w Turner (red.), Reappraisals
of Fascism, Watts, New York 1975, s. 117-139, nazizm posłuŜył się nowoczesnością, aby
zrealizować antynowoczesną utopię agrarną na podbitym wschodzie.
56 Hans Mommsen widzi nazizm jako „udawaną modernizację" zastosowanie nowo-
czesnych technik do irracjonalnej destrukcji i świadomego demontaŜu nowoczesnego
Przypisy______________________________________________________337
państwa. Patrz Mommsen, Nationalsozialismus und die Deutsche Gesellschaft: Aus-
gewdhlte Aufsdtze (red.), Lutz Niethammer i Bernd Weisbrod, (Rowohlt Taschenbuch
Verlag, Reinbeck und Modernisierung 1991), s. 405 i n., Noch einmal: Nationalsoziali-
smus undModernisierung, „Geschichte und Gesellschaft" 21,3 (lipiec-wrzesień 1995),
s. 391-402 i Modernitdt und Barbarei: Anmerkungen aus zeithistorische Sicht, w: Max
Miller i Hans-Georg Soeffher (red.), Modernitdt und Barbarei: Soziologische Zeitdia-
gnose am Ende des 20. Jahrhunderts, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1996, s. 137-155.
57 Amerykanie, Brytyjczycy, a nawet Szwedzi byli waŜnymi pionierami przymuso-
wej sterylizacji, a Niemcy chętnie podąŜyli za nimi tą drogą. Patrz Daniel Kevles, In
the Name of Eugenics: Genetics and the Uses of Human Heredity, Knopf, New York
1985. Biologiczny rasizm był znacznie słabszy w katolickiej południowej Europie, ale
Mussolini zapowiadał politykę „społecznej higieny i narodowej czystości [profilassi]"
w swoim najwaŜniejszym politycznym oświadczeniu po ustanowieniu dyktatury, w prze-
mówieniu w Dzień Wniebowstąpienia 16 maja 1927 roku. O niemieckiej nazistow-
skiej polityce medycznego „oczyszczania" oraz włoskiej faszystowskiej promocji la
razza i la stripe (rodowód), rozumianych kulturowo i historycznie, patrz bibliografia.
58 Teza ta została prowokująco zakwestionowana przez Detleva Peukerta, The Ge-
nesis ofthe „Finał Solution" from the Spirit of Science, w: Thomas Childers i Jane Ca-
plan (red.), Reevaluating the Third Reich, Holmes i Meier, New York 1993, s. 234-252
[Detlev J.K. Peukert, Geneza „rozwiązania ostatecznego wyprowadzona z ducha nauki
w: Nazizm, Trzecia Rzesza a procesy modernizacji, Wyd. Poznańskie, Poznań 2000,
s. 205-223]. Patrz teŜ Zygmunt Bauman, Modernity and the Holocaust, Cornell Univer-
sity Press, Ithaca 1989, s. 149: „RozwaŜany jako złoŜona, celowa operacja, Holocaust
moŜe być postrzegany jako paradygmat nowoczesnego biurokratycznego racjonali-
zmu. Niemal wszystko zostało zrobione dla osiągnięcia maksymalnych efektów przy
minimalnych kosztach i wysiłku".
59 P. Sabini i Mary Silvers, Destroying the Innocent with a Clear Conscience: A Socio-
psychology ofthe Holocaust, w: Joel E. Dimsdale (red.), Survivors, Victims, and Perpe-
trators: Essays in the Nazi Holocaust, Hemisphere Publishing Corp., Waszyngton 1980,
s. 329-330, cytowane w: Bauman, Modernity and the Holocaust, s. 89-90.
60 Zagadnienie zostało krytycznie omówione przez Carl Levy, From Fascism topost-
-Fascist': Italian Roads to Modernity, oraz Mark Roseman, National Socialism and
Modernization, w: Richard Bessel (red.), Fascist Italy and Nazi Germany, Cambridge
Press, Cambridge 1996, s. 165-196 i 197-229. Detlev K. Peukert wplata skutecznie te
zagadnienia w swoją znakomitą pracę The Weimar Republic: The Crisis of Classical
Modernity, przełoŜonej z niemieckiego przez Richarda Devesona, Hill and Wang, New
York 1991.
61 Znakomitym przykładem jest Tim Mason, The Origins ofthe Law on the Organi-
zation of National Labour of20January 1934: An Investigation into the the Relationship
Between „Archaic" and „Modern" Elements in Recent Germany History, w: Caplan,
Nazism, Fascism and the Working Class, s. 77-103.
62 Kristallnacht była pierwszym i ostatnim nazistowskim zbiorowym mordem na
śydach dokonanym na ulicach niemieckich miast — był to ostatni pogrom, a zara-
zem początek Holocaustu (Bauman, Modernity and the Holocaust, s. 89). O reakcjach
społecznych patrz William S. Allen, Die deutsche Offentlichkeit und die Reichskristall-
nacht — Konflikte zwischen Werthierarchie und Propaganda im Dritten Reich, w: Det-
lev Peukert i Jiirgen Reulecke (red.), Die Reihefastgeschlossen: Beitrdge zur Geschichte
338
Przypisy
des Alltages unterm Nationalsozialismus, Hammer, Wuppertal 1981, s. 397-412 oraz
badania opinii publicznej cytowane w bibliografii.
63 Martin Broszat, A Controversy about the Historicization of National Socialism,
w: Peter Baldwin (red.), Reworking the Past: Hitler, the Holocaust, and the Historians'
Debatę, Beacon Press, Boston 1990, s. 127.
64 Na słowo „historycyzowanie" faszyzmu rozlega się dzwonek alarmowy. Kiedy
Martin Broszat apelował, by nazizm traktować jako część historii zamiast abstrak-
cyjnie jako emblemat zła (Plddoyer fur eine Historisierung des Nationalsozialismus,
„Merkur 39, 5" (maj, 1985), s. 373-385), izraelski historyk Saul Friedlander ostrzegał,
Ŝe uznawanie ciągłości i dostrzeganie normalności pośród zbrodniczych aktów stwarza
ryzyko zbanalizowania nazistowskiego reŜimu. Oba artykuły oraz dalsza pouczająca
wymiana poglądów zostały opublikowane w Baldwin (red.), Reworking the Past (patrz
poprzedni przypis).
65 „Faszyzm jest rodzajem politycznej ideologii..." (Roger Griffin, The Naturę ofFa-
scism, Routledge, London 1991, s. 26). Za faszyzmem „kryje się spójny zespół myśli"
(Roger Eatwell, Fascism: A History, Penguin, London 1996 [wyd. poi. Faszyzm. Historia,
Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1999], s. XVII).
66 Patrz wyŜej, Schnapp, Primer, s. 63.
67 UŜyteczne wprowadzenie do ewoluującego znaczenia pojęcia ideologii stworzo-
nego w czasie rewolucji francuskiej daje Andrew Vincent, Modern Political Ideologies,
2 wyd., Blackwee, Oxford 1995.
68 Payne, History, s. 472.
69 Mein KampfHitlera słuŜyła jako podstawowy tekst nazizmu. Elegancko oprawio-
ne egzemplarze były wręczane nowoŜeńcom i eksponowane w nazistowskich domach.
To potęŜna i spójna, ale napuszona i egocentryczna kolekcja autobiograficznych ustę-
pów i osobistych refleksji na temat rasy, historii i ludzkiej natury. O spisanej przez
Mussoliniego doktrynie patrz rozdział 1 s. 19 i przypis 76.
70 A. Bertele, Aspetti ideologia delfascismo, Torino 1930, cytowany w Emilio Gentile,
Alcuni considerazioni sull'ideologia delfascismo, „Storia contemporanea" 5,1 (marzec
1974), s. 117. Dziękuję Carlowi Moosowi za pomoc w przetłumaczeniu tych trudnych
fragmentów.
71 Isaiah Berlin łączył faszyzm i romantyzm wprost w: The Essence of European
Romanticism, w: Henry Hardy (red.), The Power ofldeas, Princeton University Press,
Princeton 2000, s. 204.
72 Walter Benjamin, The WorkofArt in theAge ofMechanicalReproduction, pierwsze
wydanie w „Zeitschrift fur Sozialforschung" 5,1 (1936), przedruk w: Benjamin Illumi-
nations, Schocken, New York 1969. Patrz szczególnie s. 241-242, gdzie Benjamin cytuje
Marinettiego mówiącego o pięknie wojny abisyńskiej: „...[wojna] wzbogaca kwitnącą
łąkę ognistymi orchideami karabinów maszynowych..."
73 Delzell, Mediterranean Fascism, s. 14.
74 Cytat w: R. J. B. Bosworth, lhe Italian Dictatorship: Problems and Perspectives in
the Interpretation of Mussolini and Fascism, Arnold, London 1998, s. 39.
75 Emilio Gentile, Storia del partito fascista 1919-1922: Movimento e milizia, La-
terza, Bari 1989, s. 498.
76 La dottrina delfascismo, Enciclopedia italiana, (1932), t. XIV, s. 847-851. Wer-
sja angielska została szeroko rozpowszechniona w: Benito Mussolini, The Doctrine of
Fascism, Vellecchi, Firenze 1935 i późniejsze wydania. Najnowsza wersja angielska
Przypisy
339
znajduje się w Jeffrey T. Schnapp (red.) Primer, s. 46-61 [wyd. poi. Benito Mussolini,
Doktryna faszyzmu, nakładem Filomaty, Lwów 1935].
77 Arendt, Origins, s. 325, przyp. 39. Por. Salfatore Lupo, Ilfascismo: La politica in
un regime totalitario, Donzelli, Roma 2000: „Faszyzm określały bardziej twarde fakty
bieŜącej polityki niŜ niespójna magma minionej ideologii" (s. 18).
78 Max Domarus, Hitler Speeches and Proclamations, 1932-1945,1. B. Taurus, Lon-
don 1990,1.1. s. 246 (luty 10, 1933).
79 Leszek Kołakowski zauwaŜył z wzorową wyrazistością, jak zamknięta, totalitar-
na ideologia słuŜy stłumieniu krytycznych pytań w: Why Ideology Is Always Right,
w: Kołakowski, Modernity on Endless Trial, Chicago Press, 1990.
80 Roger Chartier, The Cultural Origins od the French Revolution, przekład z francu-
skiego Lydia G. Cochrane, Duke University Press, Durham 1991, s. 2.
81 Ta kombinacja moŜe zaskakiwać, ale brutalność afrykańskiej kampanii Mussoli-
niego, podkreślana przez współczesnych badaczy, powinna być uwaŜana za centralną
dla jego rządów. Mussolini stosował obozy i etniczne czystki jak Hitler, a poza tym uŜył
takŜe gazów trujących, na co Hitler nigdy się nie odwaŜył. Patrz rozdział 6, s. 213-214
i przypisy 63 oraz 68.
82 „Faszystowska koncepcja Ŝycia [...] afirmuje wartość jednostki tylko o tyle, o ile jej
interesy współgrają z interesami państwa". Mussolini, Doctrine, w: Schnapp, Primer, s. 48.
83 Michael A. Ledeen, Universal Fascism, Howard Fertig, New York 1972.
84 Marc Bloch, Towards a Comparative History ofEuropean Society, w: Bloch, Land
and Work in Medieval Europę: Selected Papers, przekład J. E. Anderson, University of
California Press, Berkeley i Los Angeles 1967, s. 58 (po raz pierwszy opublikowane
w 1928).
85 Patrz przypis 29. Kilku powaŜnych uczonych, szczególnie Sternhell i Bracher
sądzą, Ŝe „generalna teoria, która próbuje połączyć faszyzm i nazizm [...] nie jest moŜ-
liwa" (Sternhell, Birth, s. 5). Według nich zasadniczym powodem jest to, Ŝe biologiczny
rasizm był sednem nazizmu, natomiast był słaby w faszyzmie. Ta ksiąŜka uzasadnia,
iŜ wszelkie faszyzmy mobilizują przeciwko wrogowi zarówno wewnętrznemu, jak
i zewnętrznemu oraz Ŝe kultura narodowa tworzy toŜsamość tego wroga.
86 Najbardziej imponujący erudycją przegląd daje Payne, History.
87Griffith,JVarure,s.26.
88 Faszystowskie państwo nie jest nocnym stróŜem [...] [Ono] jest duchową i moralną
istotą, której celem jest zabezpieczenie politycznej, prawnej i ekonomicznej organizacji
narodu [...] Wykraczając poza ciasne granice istnień indywidualnych przedstawia [pań-
stwo] immanentną świadomość narodu Mussolini, Doctrine, w: Schnapp, Primer, s. 58.
89 Jasnym przykładem był Friedrich Percyval Reck-Malleczewen, którego Diary of
a Man in Despair, przekład z niemieckiego Paula Rubensa, Macmillan, London 1970
(pierwsze wyd. 1947) biada nad transformacją Niemiec od czasów Bismarcka w „nad-
miernie rozwinięte przemysłowe mrowisko" (s. 119). Reck-Malleczewen rezerwuje
najostrzejsze inwektywy dla Hitlera: „Cygan z loczkiem na czole" (s. 18), „niecywili-
zowany Czyngis-chan, Aleksander abstynent, Napoleon — bez kobiet" (s. 27). Naziści
zamordowali go na początku 1945 roku. Patrz teŜ dziennik pacyfisty i mecenasa ar-
tystów Harry ego Kesslera, The Diaries ofa Cosmopolitan, Weidenfeld and Nicolson,
London 1971.
90 Giuseppe di Lampedusa, The Leopard, przekład z włoskiego Archibalda Coląuho-
una, Pantheon, New York 1960, [wyd. poi. Lampart, Warszawa 2002], s. 40.
340
Przypisy
Rozdział 2. Tworzenie ruchów faszystowskich
1 Joseph Rothschild, East Central Europę Between the Two World Wars, University
of Washington Press, Seattle i London 1974, s. 148.
2 Więcej o tym i innych krajach omawianych w tym rozdziale patrz bibliografia.
3 Patrz rozdział 2, s. 59.
4 Brigitta Hamann, Hitler's Vienna: A Dictators Apprenticeship, przekład z nie-
mieckiego Thomas Thornton, Oxford University Press, New York 1999 (I wyd. 1996)
[wyd. poi. Wiedeń Hitlera. Lata nauki pewnego dyktatora, KsiąŜka i Wiedza, Warszawa
1999], dostarcza najdokładniejszego opisu. William A. Jenks, Vienna and YoungHitler,
Columbia University Press, New York 1960, opisuje scenerię.
5 Swastyka, symbol słoneczny przedstawiający m.in. energię albo wieczność była po-
wszechnie uŜywana w kulturach Środkowego Wschodu, chrześcijaństwa, hinduizmu,
buddyzmu czy Indian amerykańskich. Wprowadzona do Europy w końcu XIX wieku
przez spirytualistów i media, jak sławna Madame Blavatsky, a takŜe przez apostołów
nordyckiej religii, np. Austriaka Guidona von Lista, po raz pierwszy uŜyta w 1899 roku
do wyraŜenia niemieckiego nacjonalizmu i antysemityzmu w Nowym Zakonie Tem-
plariuszy Jórga Lanza von Liebenfels (1874-1954). Artysta grafik Steven Heller zbadał
zasięg uŜywania swastyki w Jhe Swastika: Symbol Beyond Redemption?, Allworth,
New York 2001, a powiązania z nazizmem zostały zbadane przez Nicholasa Goodrick-
-Clarke'a, Jhe Occult Roots ofNazism: Secret Aryan Cults and Their Influence on Nazi
Ideology: Jhe Ariosophists of Austria and Germany, New York University Press, New
York 1996.
6 William Sheridan Allen, Jhe Nazi Seizure of Power: Jhe Experience of a Single
Town, 1922-1945, (red.), wznowienie, Franklin Watts, New York 1984, s. 32. Spannaus
stał się zwolennikiem nazistowskiego prekusora Houstona Stewarta Chamberlaina juŜ
kiedy mieszkał zagranicą.
7 O Freikorpsach patrz Robert G. L. Waite, Vanguard ofNazism, Harvard University
Press, Cambridge 1954.
8 Adolf Hitler, obywatel Austrii, przeniósł się do Monachium w maju 1913 roku, aby
uciec przed austriacką słuŜbą wojskową. Kiedy rozpoczęła się pierwsza wojna światowa
ochotniczo wstąpił do armii niemieckiej. Dla Hitlera niemieckość była waŜniejsza od
jakiejkolwiek lojalności państwowej; obywatelem Niemiec został dopiero w roku 1932
(łan Kershaw, Hitler 1889-1936: Hubris, Norton, New York 1998, s. 362). Hitler spełnił
się po raz pierwszy jako Ŝołnierz. Doświadczył niebezpieczeństwa jako łącznik, został
awansowany do stopnia kaprala i odznaczony za odwagę KrzyŜem śelaznym Drugiej
Klasy, a później takŜe Pierwszej Klasy, najwyŜszym odznaczeniem dla poborowych
Ŝołnierzy (s. 92, 96, 216).
9 To właśnie jeden z oficerów Róhma, Freiherr Ritter von Epp pod koniec roku 1920
podjął pieniądze z tajnego funduszu armii i w połowie sfinansował zakup dla partii
gazety, „Vólkischer Beobachter"; drugą połowę niezbędnej sumy przekazał monachijski
dziennikarz i bon vivant Dietrich Eckhart. Kershaw, Hitler, 1.1, s. 156.
10 Hitler przejął tytuł „Fiihrera" wraz z pozdrowieniem Heil od pangermańskiego
przywódcy Georga von Schónerera, bardzo wpływowego w przedwojennym Wiedniu.
Kershaw, Hitler, 1.1, s. 34.
11 Patrz rozdział 3, s. 68-73.
12 Juan J. Linz w: Political Space and Fascism as a Latecomer, w: Stein U. Larsen,
¦i-1
Przypisy
341
I
Bernt Hagtvet i Jan Petter Myklebust, Who Werę the Fascist: Social Roots ofEuropean
Fascism, Universitetsforlaget, Bergen 1980, s. 153-189 i Some Notes Towarda Compa-
rative Study of Fascism in Sociological Historical Perspective, w: Walter Laąueur (red.).
Fascism: A Reader's Guide, University of California Press, Berkeley i Los Angeles 1976,
s. 3-121.
13 Ci, których dorastanie naznaczone było wojną, ale których ominęła walka z powo-
du zbyt młodego wieku lub fizycznej niezdolności, mogli się stać szczególnie fanatycz-
nymi faszystami. Joseph Goebbels, minister propagandy u Hitlera, nie mógł walczyć
z powodu wrodzonego zniekształcenia stopy. Ralf Georg Reuth, Goebbels, przekład
z niemieckiego Krishna Winston, Harcourt Brace, New York 1990 [wyd. poi. Goebbels,
Warszawa 1966], s. 14, 24.
14 Charles F. Delzell (red.), Mediterranean Fascism, Harper & Row, New York 1970,
s. 10.
15 Na przykład Francois Furet, The Passing ofan Illusion: The Idea ofCommunism in
the Twentieth Century, University of Chicago Press, Chicago 1999, s. 19,163,168. Linz
zauwaŜa w Political Space, s. 158-159, Ŝe kraje neutralne w pierwszej wojnie światowej
odnotowały niski poziom faszyzmu, podobnie jak większość krajów zwycięskich. Jeśli
chodzi o Hiszpanię, to poniosła poraŜkę w roku 1898.
16 Elie Halevy, L'Ere des tyrannies, Gallimard, Paris 1938, przekład na angielski: The
Era of Tyrannies: Essays on Socialism and War, Robert K. Webb, Anchor Books, Gar-
den City 1965, jako pierwszy zauwaŜył, Ŝe współczesne państwa w czasie pierwszej
wojny światowej odkryły swoje moŜliwości kontrolowania Ŝycia i myśli.
17 Gregory M. Luebbert, Liberalism, Fascism, or Social Democracy, Oxford Univer-
sity Press, New York 1991, proponuje najbardziej uzasadnioną analizę porównawczą
niektórych z tych rozwiązań, które zaleŜały, według autora, od sojuszu chłopów pro-
wadzących rodzinne gospodarstwa rolne z klasą średnią (dając albo liberalizm, albo
faszyzm) lub z socjalistami (prowadząc do socjaldemokracji).
18 Mussolini pragnął rządzić Włochami po wojnie przez trincerocrazia („okopokra-
cję"), rządy sprawowane przez weteranów frontowych. „II Popolo d'Italia", 15 grud-
nia 1917, cytat w Emilio Gentile, Storia del partito fascista, 1919-1922: Movimen-
to e milizia, Laterza, Bari 1989, s. 19. Patrz teŜ Gentile, The Sacralization ofPolitics
in Fascist Italy, Harvard University Press, Cambridge 1996, s. 16-17. Rozgniewani
weterani odwoływali się oczywiście tak do Lewicy, jak i do Prawicy. Patrz esej biblio-
graficzny.
19 Girgio Rochat, halo Balbo.UTET, Torino 1986, s. 23.
20 Claudio Segre, halo Balbo: A Fascist Life, University of California Press, Berkeley
i Los Angeles 1987, s. 28-34, 41-47.
21 Arno J. Mayer podkreśla ten kontekst w: The Political Origins ofthe New Diplo-
macy, 1917-1918, Yale University Press, NewHaven 1959 i The Politics andDiplomacy
of Peacemaking: Containment and Counterrevolution at Versailes, 1918-1919, Knopf,
New York 1967.
22 Ernst Nolte, Der Faschismus in seiner Epoche, Piper Verlag, Miinchen 1963, prze-
kład na angielski jako Three Faces of Fascism Leila Vennewitz, Holt, Rinehart and
Winston, New York 1966.
23 O tym urodzonym w Anglii apostole czystszych rasowo, mniej zmaterializowanych
Niemiec, zięciu Wagnera patrz Geoffrey G. Field, Evangelist ofRace: The Germanie Vision
of Houston Stewart Chamberlain, Columbia University Press, New York 1981.
342
Przypisy
24 Friedrich Nietzsche, Jhus Spoke Zarathustra, przekład R. J. Hollingdale, Penguin,
Baltimore 1961 [wyd. poi. Tako rzecze Zaratustra, Antyk, Kęty 2004] s. 126.
25 Steven E. Aschheim, Nietzsche, Anti-Semitism, andMass Murder, w: Aschheim,
Culture and Catastrophe, New York University Press, New York 1996, s. 71. Klarowna
lista sukcesorów Nietzschego od protonazistów z 1945 roku do wyzwolonego ducha
Nietzschego Waltera Kaufmanna z lat sześćdziesiątych i wreszcie dekonstruktywizmu
czasów współczesnych została przedstawiona w: Aschheim, The Nietzsche Legacy in
Germany, University of California Press, Berkely i Los Angeles 1992.
26 Georges Sorel, Reflections on Violence, Cambridge University Press, Cambridge
1999, s. 159.
27 Zeev Sternhell, Mario Sznayder i Maia Asheri, The Birth o/Fascist Ideology, Prin-
ceton University Press, Princeton 1994, dokładnie opisuję odniesienia Mussoliniego
do Sorela. Opinie Sorela na temat faszyzmu zredukowane zostały przez ostatnie studia
do ulotnych odwołań w latach 1920-1921. Patrz J. R. Jennings, Georges Sorel: The
Character and Development ofHis Thought, Macmillan, London 1985; Jacąues Julliard
i Shlomo Sand (red.), Georges Sorel en son temps, Seuil, Paris 1985; Marci Gervasoni,
Georges Sorel: Una biografia intellettuale, Unicopli, Milano 1997.
28 Suzanna Barrows, Distorting Mirrors: Visions ofthe Crowd in Late Nineteenth-
-Century France, Yale University Press, New Haven 1981.
29 Klasycznym opracowaniem na ten temat jest H. Stuart Hughes, Consciousness and
Society: The Reconstruction of European Social Thought, 1890-1930, Random House,
New York 1961.
30 Walka biologiczna jako klucz do historii człowieka, centralna w światopoglądzie
Hitlera, była słabiej eksploatowana we Włoszech, chociaŜ niektórzy włoscy nacjonaliści
doszli do podobnej idei walki woli narodów za pośrednictwem Hegla i Nietzschego.
Patrz Mikę Hawkins, Social Darwinism in European and American Thought, Cambrid-
ge University Press, Cambridge 1997, s. 285-289.
31 Daniel Kevles, In the Name ofEugenics: Genetics and the Uses ofHuman Here-
dity, Knopf, New York 1985. Galton osobiście nie popierał zakazywania reprodukcji
„gorszych".
32 Leon Poliakov, The Aryan Myth: A History of Racist and Nationalist Ideas in
Europę, przekład z francuskiego Edmund Howard, Basic Books, New York 1974. Kul-
turowo-historyczna razza w retoryce włoskich nacjonalistów nie była wcale mniej
rywalizująca.
33 Włoski poeta esteta Gabriele DAnnunzio usiłował „sławić i gloryfikować Piękno
ponad wszystko i siłę wojowniczego, dominującego męŜczyzny" Anthony Rhodes,
The Poet as Superman: A Life of Gabriele DAnnunzio, Weidenfeld and Nicholson,
London 1959, s. 62-63. Patrz teŜ Marąuis de Mores, cytowany poniŜej na s. 60. Na
lewicy anarchistyczni orędownicy propagandy czynu takŜe czcili działanie samo
w sobie. Anarchistyczny poeta Laurent Tailhade odpowiedział na zamach bombowy
na francuską Izbę Deputowanych z roku 1893, mówiąc: „CóŜ znaczą te nędzne ofia-
ry, jeśli gest był piękny?" Teilhade sam nieco później stracił oko w anarchistycznym
zamachu bombowym na paryską kawiarnię. James Joli, The Anarchists, Little Brown,
Boston 1964, s. 169.
34 Ernst Jiinger, In Stahlgewittem, E. S. Mittler, Berlin 1929, przekład ang.: Storm
of Steel, Chatto and Windus, London 1929, doskonale sławi szlachetne owoce walki
po pierwszej wojnie światowej. Prowojenna literatura była o wiele mniej znana niŜ jej
Przypisy______________________________________________________343
przeciwna, jak na przykład wizje horroru okopów w Na Zachodzie bez zmian Ericha
Marii Remarque'a (1927). Bandy nazistów przerywały seanse filmu nakręconego na
podstawie powieści Remarque'a. Jiinger (1895-1998) miał napięte stosunki z nazi-
zmem, ale nigdy nie znalazł się w powaŜnej opozycji do niego — dość częsta postawa
dla intelektualnych satelitów.
35 Według Jacoba Talmona, The Origins of Totalitarian Democracy, Secker and
Warburg, London 1952. Oparcie suwerenności cudu na „woli powszechnej", a nie na
większości woli indywidualnych czyni z Rousseau protoplastę faszyzmu.
36J. Salwyn Schapiro, Thomas Carlyle, Prophet o/Fascism, „Journal of Modern Histo-
ry" 17, 2 (czerwiec 1945), s. 103. Bardziej ogólnie w: Chris R. Vanden Bossche, Carlyle
and the Searchfor Authority, Ohio State University Press, Columbus 1992.
37 Theodore Deimel, Carlyle und der Nationalsozialismus, Wiirzburg 1937, cytowa-
ny w: Karl Dietrich Bracher, Wolfgang Sauer i Gerhard Schulz, Die nationalsozialisti-
sche Machtergreifung, Westdeutscher Verlag, Koln i Opladen 1960, s. 264 i przyp. 9.
38 Patrz rozdział 2, s. 43,48. Stephen P. Turner i Dirk Kasler (red.), Sociology Responds
to Fascism, Routledge, London 1992, s. 6, 9, zastanawiają się nad związkami socjologii
z faszyzmem.
39 To spis ludności w roku 1891 uświadomił Francuzom, Ŝe ich populacja nawet się
nie odtwarza i spowodował, Ŝe ten problem pojawił się jako najwaŜniejszy w duŜym
państwie europejskim. Później stało się to podstawową troską faszystów.
40 H. Stuart Hughes, Oswald Spengler: A Critical Estimate, Scribner, New York 1952,
ponownie wydane przez Greenwood Press, 1975.
41 Michael R. Marrus, The Unwanted: European Refugees in the Twentieth Century,
Oxford University Press, New York 1985, bada niepokoje pojawiające się po 1880 roku,
a wywołane falą uchodźców.
42 Goebbels-Reden, 1.1 (1933-1939), wyd. Helmut Heiber, Droste Verlag, Dusseldorf
1971, s. 108.
43 Michael Burleigh, Death and Delwerance: Euthanasia in Germany, c. 1900-1945,
Cambridge University Press, Cambridge 1995.
44 Patrz bibliografia.
45 George L. Mosse, The Crisis of German Ideology: Intellectual Origins oj the Third
Reich, Grosset and Dunlap, New York 1964 [wyd. poi. Kryzys ideologii niemieckiej.
Rodowód intelektualny Ul Rzeszy, Warszawa 1972]; Fritz Stern, The Politics ofCultural
Despair, Doubleday, New York 1961.
46 Patrz rozdział 1, przyp. 20.
47 Isaiah Berlin, Joseph de Maistre and the Origins of Fascism, w: Henry Hardy (red.),
Ihe Crooked Timber of Humanity: Chapters in the History ofldeas, Knopf, New York
1991, s. 91-174 (cytaty na s. 112 i 174). Krótki wstępny szkic tego eseju pojawił się w:
Berlin, Freedom and Betrayal: Six Enemies ofHuman Liberty, (red.), Henry Hardy
Princeton University Press, Princeton 2002, s. 131-154.
48 Sternhell, Birth.
49 Sternhell, Birth, s. 3. Tutaj Sternhell mówi wyłącznie o faszyzmie włoskim, zde-
cydowanie wyklucza nazizm z zakresu swojej analizy. W innym stylu znakomite
opracowanie Marka Mazowera Dark Continent, Knopf, New York 1999, stwierdza,
Ŝe niedemokratyczne wartości były „nie bardziej obce dla [europejskiej] tradycji" niŜ
demokratyczne (s. 4-5, 396).
50 Hannah Arendt, Approaches to the German Problem, w: Essays in Understanding,
344
Przypisy
Harcourt Brace, New York 1994, s. 109 (oryg. pub. 1945). Dziękuję Michaelowi Bur-
leighowi za ten cytat.
51 Hughes, Spengler, s. 156.
52 Herman Lebovics, Social Consewatism and theMiddle Classes in Germany, 1914-
-1933, Princeton University Press, Princeton 1969, s. 86, 107.
53 Ibid., s. 136.
54 Rozdział 1, s. 5.
55 Sternhell, Birth, s. 231. „Mussolini doszedł do porozumienia z istniejącymi siłami
społecznymi"; Emilio Gentile, Leorigini, dell' ideologia fascista (1918-1925), II Mulino,
Bologna 1996, 2 wyd., s. 323.
56 Romke Visser, Fascist Doctrine and the Cult of Romanita, „Journal of Contempo-
rary History" 27, 1(1992), s. 5-22. Odpowiedzią Mussoliniego na Tysiącletnią Rzeszę
była dwutysięczna rocznica objęcia władzy przez cezara Augusta. Zobacz Friedemann
Scriba, Augustus im Schwarzhemd?Die Mostra Augustea delia Romanita in Rom 1937/
/38, Lang, Frankfurt am Main 1995, streszczone w: Scriba, Die Mostra Augustea delia
Romanita in Rom 1937/38 w: Jens Petersen and Wolfgang Schieder (red.), Faschismus
und Gesellschaft in Italien: Staat, Wirtschaft, Kultur, SH Verlag, Cologne 1998, s. 133-
-157.
57 Fredric Jameson, Fables ofAggresion: Wyndham Lewis, The Modemist as Fascist,
University of California Press, Berkeley i Los Angeles 1979.
58 List do Ernesta Collingsa, 17 stycznia 1913 roku, w: The Portable D. H. Lawrence,
Viking, New York 1947, s. 563.
59 Mosse, Crisis, s. 6. Por. Emilio Gentile, Storia delpartitofascista, 1919-1921: Mo-
vimento e milizia, Laterza, Bari 1989, s. 518: „Bardziej niŜ ideę czy doktrynę" faszyzm
reprezentował „nowy stan ducha" (stato danimo).
60 Rzadkim studium badającym, jak „motyw ofiary" moŜe wygenerować pragnienie
eksterminacji wrogów, jest Omer Bartov, DefiningEnemies, Making Victims: German,
Jews and the Holocaust, „American Historical Review" 103, 3 (czerwiec 1998), s. 771-
-816, z powtórkami w 103,4 (październik 1998). Poczucie bycia ofiarą moŜe oczywiście
być autentyczne.
61 Linz, Political Space and Fascism.
62 Podczas rewolucji francuskiej w latach 1789-1815 wszyscy męŜczyźni mieli prawo
głosowania tylko w jednych wyborach: do Konwencji 26 sierpnia 1792 roku. Nawet
wówczas obywatele wybierali najpierw zgromadzenia, które dopiero w drugiej turze
kroku wybierały deputowanych. Konstytucja z 1793 roku dająca wprost prawa wy-
borcze nigdy nie weszła w Ŝycie. Powszechne prawo wyborcze rzeczywiście zaczęto
wprowadzać w Europie w roku 1848, chociaŜ wcześniej stało się to juŜ w większości
stanów amerykańskich.
63 Najnowszym kolejnym studium na temat samokreowania się cesarza jest David
Baguley, Napoleon III and His Regime: An Extravaganza, Lousiana State University
Press, Baton Rouge 2001.
64 W szczycie zainteresowania epoką faszyzmu niektórzy autorzy odkryli elementy fa-
szystowskie w Drugim Cesarstwie Napoleona III, na przykład J. Salwyn Shapiro w: Libera-
lism and the Challenge of Fascism, McGraw Hill, New York 1949, s. 308-331. To za bardzo
rozciąga definicję, chociaŜ strategie polityczne Ludwika Napoleona po rewolucji 1848
roku — propaganda wyborcza skierowana do mas, wspomagany przez państwo wzrost
gospodarczy, ryzykowna gra zagraniczna — stały się szczególnym prekursorem dla póź-
Przypisy
345
niejszych form populistycznych dyktatur. Zwycięskie dla Ludwika Napoleona wybory na
prezydenta w 1848 roku przysporzyły pewnego kłopotu Karolowi Marksowi, który ocze-
kiwał innych rezultatów w wyniku rozwoju ekonomicznego i polaryzacji klasowej, jaka
dokonała się we Francji w latach czterdziestych dziewiętnastego wieku. W Osiemnastym
Brumairea Ludwika Napoleona (1850) Marks zaproponował wyjaśnienie, Ŝe chwilowy
rozejm między dwoma zrównowaŜonymi balansującymi klasami — burŜuazją i proletaria-
tem — daje niespodziewane pole manewru indywidualnemu przywódcy, nawet takiemu
0 przeciętnych kwalifikacjach osobistych (Marks uŜył jednej ze swoich licznych inwektyw
dla pogardzanego Ludwika Napoleona — „farsa", która zastąpiła „tragedię") do przejęcia
rządów niezaleŜnych od interesów klasowych. Ta analiza została podchwycona w latach
dwudziestych przez Austriaka Augusta Thalheimera i innych myślicieli marksistowskich
w celu wyjaśnienia nieoczekiwanego sukcesu populistycznych dyktatur po pierwszej woj-
nie światowej. Patrz Jost Diillfer, Bonapartism, Fascism, and National Socialism, „Journal
of Contemporary History" 11, 4 (październik 1976), s. 109-128.
65 Jill Stephenson, Women in Nazi Society, Croom Hełm, London 1975, ponownie
wydane w 2001; Victoria De Grazia, How Fascism Ruled Women, University of Califor-
nia Press, Berkeley i Los Angeles 1992, s. 30, 36-38. Inne prace patrz bibliografia.
66 We francuskim gabinecie stworzonym przez umiarkowanego demokratę Wal-
deck-Rousseau we wrześniu 1899 w celu rehabilitacji prawnej Dreyfusa i obrony Re-
publiki przed rosnącymi w siłę nacjonalistami, umiarkowany socjalista Alexandre
Millerand przyjął tekę ministra handlu, przemysłu i poczty. Na oficjalnej fotografii
gabinetu znalazł się obok ministra wojny, generała Gallifeta, który złamał paryską
rewolucję w roku 1871. Niektórzy socjaliści, juŜ niechętni obronie Dreyfusa, gdyŜ
był bogatym człowiekiem i śydem, uznali, Ŝe czystość ruchu socjalistycznego jest na
pierwszym miejscu, inni natomiast, skupieni wokół Jeana Jauresa, stawiali najpierw na
obronę praw człowieka.
67 Patrz rozdział 2, s. 34-39.
68 Określenie Carla Schorskego dla niemieckiego ruchu narodowego Georga von
Schónerera na terenach przygranicznych z Czechami w latach osiemdziesiątych dzie-
więtnastego wieku. Schorske, Fin-de-siede Vienna, Knopf, New York 1980, rozdział 3.
69 Klasyczna analiza tych zmian w: Max Weber, Politik als Beruf (1918) [wyd. poi.
Polityka jako zawód i powołanie, NiezaleŜna Oficyna Wydawnicza NOVA, Warsza-
wa 1989]. Parlametarzystom zaczęto płacić we Francji w roku 1848, w Niemczech
w 1906, a ostatnim z wielkich mocarstw europejskich była Wielka Brytania w roku
1910. Konstytucja amerykańska stanowiła juŜ w 1787 roku o płaceniu senatorom
1 kongresmenom (artykuł 1, paragraf 6).
70 Znakomite opracowanie tej pokoleniowej zmiany w Niemieckiej Partii Liberalnej
w latach osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku daje Dan White, A Splintered Party:
National Liberalism in Hessen and the Reich, 1867-1918, Harvard University Press,
Cambridge 1976. Co do Francji patrz Michel Winock, Nationalism, Antisemitism, and
Fascism in France, Stanford University Press, Stanford 1998, i Raoul Girardet, Mythes
at mythologies politiqu.es, Seuil, Paris 1990.
71 Odile Rudelle, La Republiąue absolue, 1870-1889, Publications de la Sorbonne,
Paris 1982, s. 164-175,182-190, 196-223, 228-234, 247-256, 262-278; Christophe Pro-
chasson, Les annees 1880: Au temps du boulangisme, w: Michel Winock (red.), Histoire
de iextreme droite en France, Seuil, Paris 1993, s. 51-82; i William D. Irvine, The Bou-
langer Affair Reconsidered, Oxford University Press, New York 1989.
346
Przypisy
72 Ernst Nolte uwaŜa Action Francaise za „pierwszą twarz" w swoich The Three Faces
of Fascism, Holt, Rinehart and Winston, New York 1966. Jego stanowisko wspierają
nacjonalizm, antysemityzm, antyparlamentaryzm i okazjonalnie antykapitalizm ruchu,
razem z kultem młodości i działania. Argumentację, Ŝe był to faszyzm, osłabia popie-
ranie przez Maurrasa odbudowy monarchii i Kościoła katolickiego jako rozwiązań na
francuskie „załamanie".
73 Oprócz pracy Schorskego wspomnianej w przypisie 68 patrz John Boyer, Poli-
tical Radicalism in Late Imperiał Vienna: Origins ofthe Christian Social Movement,
1849-1897, University of Chicago Press, Chicago 1995.
74 John W. Boyer, Culture and Political Crisis in Vienna: Christian Socialism in
Power, 1897-1918, University of Chicago Press, Chicago 1995.
75 White, Splintered Party.
76 Richard S. Levy, The Dawnfa.ll ofthe Anti-Semitic Political Parties in Imperiał
Germany, Yale University Press, New Haven 1975.
77 Zeev Sternhell, La Droite revolutionnaire, 1885-1914: Les origines francaises du
fascisme, Seuil, Paris 1978, s. 391-398. Patrz takŜe Sternhell, Birth, s. 86, 96,123-127.
78 Valois cytowany w: Sternhell, La Droite revolutionnaire, s. 394.
79 Mowa pogrzebowa Mauricea Barresa nad grobem markiza de Moresa w: Barres,
Scenes et doctrines du nationalisme, F. Juven, Paris 1902, s. 324-328.
80 O niezwykłych przygodach Moresa poza Europą patrz Robert F. Byrnes, Antise-
mitism in Modern France, Rutgers University Press, New Brunswick 1950, s. 225-250
i Sternhell, La Droite revolutionnaire, s. 67, 69, 178, 180-184, 197-220.
81 Sternhell, La Droite, s. 218.
82 Byrnes, Antisemitism, s. 249.
83 Sternhell, Birth, s. 131-159. David D. Roberts, How Not to Think about Fascism
and Ideology, Intellectual Antecedents, and Historical Meaning, „Journal of Contem-
porary History" 35, 2 (kwiecień 2002) daje Włochom więcej intelektualnej autonomii
niŜ Sternhell.
84 Sternhell pokazuje, Ŝe Mussolini, czerpiąc z autorów zarówno nacjonalistycznych,
jak i syndykalistycznych, doszedł do pozycji proproduktywistycznej w styczniu 1914
roku. Birth, s. 12,160,167,175,179,182,193, 219, 221.
85 Patrz rozdział 3, przypis 46.
86 Hans Rogger, fewish Policies and Right-WingPolitics in Imperiał Russia, Univer-
sity of California Press, Berkeley i Los Angeles 1986, s. 213, nazywa Związek Ludu
Radzieckiego, który wyłonił się w reakcji na rewolucję 1905, „pierwszym europejskim
faszyzmem".
87 George L. Mosse wskazuje, Ŝe „szczególne niemieckie wartości i idee" i „wy-
jątkowy rozwój Niemiec" „przygotowywane na długo przedtem" w swoim studium
o prekursorach nazistowskiej kultury The Crisis of German Ideology, s. 2, 6, 8, ale nie
uwaŜa, Ŝe byli oni pierwsi.
88 David M. Chalmers, Hooded Americanism: The First Century ofthe Ku Klux Klan,
1865-1965, 3 wyd., Duke University Press, Durham 1987, rozdział 1. Podobieństwa
między zaciekle antysemickim odrodzonym Klanem w latach dwudziestych a faszy-
zmem są zbadane przez Nancy Maclean, Behind the Mask ofChivalry: The Making of
the Second Klan, Oxford University Press, New York 1994, s. 179-188.
89 W rzeczywistości wielu weteranów przeszło na lewicę, weterani tworzyli teŜ za-
ledwie jedną czwartą SA. Peter H. Merkl, Approaches to Political Yiolence: The Storm-
Przypisy
347
troopers, 192S-1933, w: Wolfgang J. Mommsen i Gerhard Hirschfeld (red.), Social
Protest, Violence and Terror in Nineteenth and Twentieth Century Europę, St. Martins
Press, New York dla German Historical Institute of London, 1982, s. 379. Wielu było
młodszych, jak juŜ zauwaŜyliśmy.
90 Bruno Wanrooij, The Rise and Fali ofFascism as a Generational Revolt „Journal
of Contemporary History" 22, 3 (1987).
91 W nowatorskim artykule The Transformation ofthe Western European Party Sys-
tem, w: Joseph La Palombara i Myron Weiner (red.), Political Parties and Political
Development, Princeton University Press, Princeton 1966, s. 177-210, Otto Kirchei-
mer wprowadził uŜyteczne rozróŜnienie na „partie indywidualnej reprezentacji", które
istnieją tylko po to, aby wybrać „wybitnego" deputowanego, „partie integracji", które
angaŜują swoich członków w aktywny udział, „partie uniwersalne" które rekrutują ze
wszystkich klas. Socjaliści tworzyli pierwsze partie integracji. Partie faszystowskie były
pierwszymi, które łączyły w sobie cechy partii integracji z partiami uniwersalnymi.
92 Melitta Maschman, Account Rendered: A Dossier on My Former Self, Abelard
Schuman, London 1965, s. 4, 10, 12, 18, 35-36 i 175, wspomina radość z ucieczki ze
sztywnego burŜuazyjnego domu rodzinnego do społeczności ponadklasowej Niemiec-
kiego Związku Dziewcząt.
93 Klasyczna opinia o faszyzmie jako „ekstremizmie środka" jest w: Seymour Martin
Lipset, Political Man (patrz rozdział 8, s. 210 i przypis 28) [wyd. poi. Homo politicus.
Społeczne podstawy polityki, Wydawnictwo Naukowe, PWN, Warszawa 1995].
94 Richard F. Hamilton, Who Votedfor Hitler?, Princeton University Press, Princeton
1982, s. 90,112, 198, 228,413-418.
95 Thomas Childers, TheNazi Voter: The Social Foundation ofFascism in Germany,
1919-1933, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1983, s. 108-112,185-188,
253-257; Jiirgen Falter, Hitlers Wdhler, C. H. Beck, Munchen 1991, s. 198-230. SA
w większości tworzyli bezrobotni proletariusze (patrz esej bibliograficzny). W 1921
roku partia faszystowska utrzymywała, Ŝe 15,4% jej członków to są robotnicy. Salvatore
Lupo, Ilfascismo: Lapolitica in un regime totalitario, Donzelli, Roma 2000, s. 89.
96 W. D. Burnham, Political Immunization and Political Confessionalism: The Uni-
ted States and Weimar Germany, „Journal of Interdisciplinary History" 3 (lato 1972),
s. 1-30; Michaela W. Richter, Resource Mobilization and Legał Revolution: National
Socialist Tactics in Franconia, w: Thomas Childers (red.), The Formation ofthe Nazi
Constituency, Barnes and Noble, Totowa 1986, s. 104-130.
97 Robotnicy, często bezrobotni, byli najliczniejszą grupą społeczną wfascio w Car-
rarze. Lokalny ras, Renato Ricci, chociaŜ blisko związany z właścicielami kamienio-
łomów, wspomagał czterdziestodniowy strajk pod koniec 1924 roku, co nie było wy-
jątkową sytuacją w początkach reŜimu faszyzmu. Lupo, Ilfascismo, s. 80, 201; Adrian
Lyttelton, The Seizure of Power: Fascism in ltaly, 1919-1929, Scribners, New York 1973,
s. 70-71,168,170; Sandro Setta, Renato Ricci: Dalio sąuadrismo all Repubblica Sociale
Jtaliano, II Mulino, Bologna 1986, s. 28, 81-100.
98 Childers, TheNazi Voters, s. 185; R. I. McKibbin, TheMyth ofthe Unemployed: Who
Did Votefor the Nazi?, „Australian Journal of Politics and History", sierpień 1969.
99 Thomas Linehan, East London for Mosley: The British Union ofFascists in East
London and Southwest Essex, 1933-1940, Frank Cass, London 1996, s. 210, 237-297.
BUF dała o sobie znać przede wszystkim we wściekłych kontratakach na na komuni-
stów i śydów w bitwie na Cable Street (s. 200) (patrz rozdział 3, s. 95).
348
Przypisy
100 Miklós Lackó, Arrow Cross Men, National Socialists, Studia Historica Academiae
Scientiarum Hungaricae nr 61, Budapest 1969; Gyórgy Ranki, The Fascist Vote in Bu-
dapest in 1939, w: Larsen i inni, Who Werę the Fascists, s. 401-416.
101 William Brustein, The Logic ofEvil: The Social Origins ofthe Nazi Party, 1925-
-1933, Yale University Press, New Haven 1996, jest najsilniejszym adwokatem racjo-
nalnych wyborów wśród nazistowskich rekrutów, którzy dołączyli, twierdzi Brustein,
poniewaŜ wierzyli, Ŝe nazistowski program oferuje lepsze rozwiązania niemieckich
problemów. Metodyka tej pracy oraz dane zostały zakwestionowane.
102 łan Kershaw, Hitler: Hubris, s. 46, nie znajduje Ŝadnych dowodów dla rzekomego
homoseksualizmu Hitlera. Frederick C. Redlich, M.D., Hitler: Diagnosis ofa Destruc-
tive Prophet, Oxford, New York 1998, rozwaŜa Hitlera jako ofiarę silnego wyparcia,
prawdopodobnie wynikającego z deformacji narządów płciowych i moŜliwego ukryte-
go homoseksualistę, który jednak „grał dobrą [heteroseksualną] grę". Lothar Machtan
przeczesał archiwa w celu znalezienia dowodów na homoseksualizm Hitlera i odnalazł
sugestywne ślady (jednak mniej potwierdzeń, niŜ oczekiwał) w: The Hidden Hitler,
przekład z niemieckiego John Brownjohn, Perseus Books, Oxford 2001.
103 Patrz Michael Kater, The Nazi Party: A Social Profile ofMembers and Leaders,
1919-1945, Harvard University Press, Cambridge 1983, s. 194-198. Kater być moŜe
przecenia społeczną pozycję przywódców nazistowskich w okresie Wielkiego Kryzysu
w Niemczech.
104 Prawdopodobny zabójca Matteottiego.
105 Giovanni Gentile, szanowany filozof idealista obsesyjnie oddany potrzebie jed-
ności narodowej do osiągnięcia za pomocą silnego państwa, słuŜył Mussoliniemu jako
pierwszy minister edukacji oraz wprowadzający reformy, które równocześnie miały
charakter elitarystyczny i etatystyczny. W roku 1944 został zabity przez partyzantów.
Najnowszą biografią jest napisana przez Gabriele Turi, Giovanni Gentile: Una biogra-
fia, Giunti, Florence 1995.
106 Toscanini, kandydat na liście faszystowskiej w Mediolanie w roku 1919, szybko
zerwał z partią. W roku 1931, kiedy faszystowska prasa zaatakowała go jako „czyste-
go estetę, który gardzi polityką w imię [...] dekadenckiego estetyzmu", przyjął posadę
w Nowym Jorku. Harvey Sachs, Musie in Fascist Italy, Weidenfeld and Nicolson, Lon-
don 1987, s. 216.
107 Patrz niŜej, rozdział 3, s. 70-71.
los Przemówienie z 29 października 1933 roku, w: Hugh Thomas (red.), Jose Antonio
Primo de Rivera: Selected Writings, Jonathan Cape, London 1972, s. 56, 57.
109 Zob. rozdział 3, przyp. 82. Alice Kapłan zauwaŜa w The Collaborator, University
of Chicago Press, Chicago 2000, s. 13, Ŝe faszyzm Brasillacha „opiera się na odniesie-
niach i terminologii z zakresu krytyki literackiej — obrazy, poezja, mit — przy niemal
całkowitym braku odniesień do polityki, ekonomii czy etyki.
110 Patrz rozdział 3, przypisy 46 i 47.
111 Gentile, Storia delpartitofascista, s. 57.
Rozdział 3. Zapuszczanie korzeni w systemie politycznym
1 A. Gudmundsson, Nazism in Iceland, w: Stein U. Larsen, Bernt Hagtvet i Jan Petter
Myklebust (red.), Who Werę The Fascists: Social Roots ofEuropean Fascism, Universi-
Przypisy
349
tetsforlaget, Bergen 1980, s. 743-751. Liczba członków osiągnęła swój szczyt w 1936
roku i wyniosła trzystu.
2Keith Amos, TheNew GuardMovement, 1931-1935,MelbourneUniversity Press,
Melbourne 1976.
3 Patrz rozdział 2, przyp. 12.
4 Przemówienie z 10 czerwca 1940 roku w: Renzo De Felice, Mussolini ii Duce,
t. II, Lo stato totalitario, 1936-1940, Einaudi, Torino 1981, s. 841-842. Wersja w języku
angielskim w: Charles F. Delzell, Mediterranean Fascism, Harper & Row, New York 1970,
s. 213-215.
5 Patrz rozdział 1, s. 10.
6 Sternhell uwaŜa róŜnicę między producentami a społecznymi pasoŜytami za „za-
sadniczy element w powstaniu faszystowskiej syntezy". Zeev Sternhell, The Birth ofthe
Fascist Ideology: From Cultural Rebellion to Political Revolution, Princeton University
Press, Princeton 1994, s. 106.
7 Patrz rozdział 2, s. 67.
8 „Socializm [...] był uzasadnioną reakcją przeciwko liberalnemu zniewoleniu" po-
wiedział Jose Antonio w przemówieniu inaugurującym Falangę 29 października 1933
roku. Ale socjalizm został skaŜony materializmem, duchem rewanŜyzmu i walką klaso-
wą, więc musi być zastąpiony wyŜszym idealizmem „ani prawicowym, ani lewicowym"
skupionym wokół narodu i Kościoła. Test angielski w: Delzell, Mediterranean Fascism,
s. 259-266.
9 Energiczna aktywność wyborcza Hitlera i Mussoliniego zadaje kłam niektórym
twierdzeniom, Ŝe to wystarcza, aby La Rocque'a uczynić „niefaszystą". Patrz biblio-
grafia.
10 Proklamacja, Ŝe faszyzm stał się partią, zawarta w Nowym Programie Partito
Nazionale Fascista, z 7-10 listopada 1921 roku, jest opublikowana w: Delzell, Mediter-
ranean Fascism, s. 26-27. O wewnętrznej opozycji patrz Adrian Lyttelton, The Seizure
of Power, Scribners, New York 1973, s. 44, 72-75 i Emilio Gentile, The Problem ofthe
Party in Italian Fascism, „Journal of Contemporary History" 19, 2 (kwiecień 1984),
s. 251-274.
11 Emilio Gentile, Le origine dell'ideologia fascista (1918-1925), 2 wyd., II Mulino,
Bologna 1996, s. 128-133: Ldntipartito.
12 Delzell, Mediterranean Fascism, s. 263.
13 Na przykład Narodowy Ruch Socjalistyczny Adriana Antona Musserta (Nationaal
Socialistiche Beweging) w Holandii.
14 Na przykład polski Obóz Zjednoczenia Narodowego.
13 Na przykład Vlaamsch Nationaal Verbond flamandzkojęzycznych Belgów i Ver-
band van Dietsche Nationaal-Solidaristen (Verdinaso) Holendrów.
16 Na przykład Rassemblement National Populaire Marcela Deata w okupowanym
ParyŜu w latach 1941-1944 i Nasjonal Samling Vidkuna Quislinga w Norwegii. Gene-
rał de Gaulle wywołał konsternację w roku 1947, powołując do Ŝycia swój nowy ruch
Rassemblement du Peuple Francais.
17 Rozdział 2, przyp. 91.
18 Patrz rozdział 1, s. 5-6.
19 O przypominającej operę komiczną, gdyby nie była śmiertelnie powaŜna, Repu-
blice Carnaro DAnnunzia, patrz Michael A. Ledeen, The First Duce, Johns Hopkins
University Press, Baltimore i London 1977, i John Wbodhouse, Gabriele DAnnunzio:
350
Przypisy
Defiant Archangel, Clarendon, Oxford 1998. Pierre Milza, Mussolini, Fayard, Paris
1999, s. 242-250, i Michel Ostenc, Intellectuels italiens etjascisme, Payot, Paris 1983,
s. 122, między innymi pokazują, jak sława D Annunzia przyćmiewała Mussoliniego pod
koniec roku 1919 i na początku 1920.
20 Po drugiej wojnie światowej pokonane Włochy były bezsilne i nie zdołały po-
wstrzymać Jugosławii przed odzyskaniem Fiume. Przemianowane na Rijekę jest dzisiaj
głównym portem pojugosłowiańskiej republiki Słowenii.
21 Monte Nevoso, góra w pobliŜu Fiume, która znalazła się w granicach Włoch na
mocy układu z 1920 roku i mogła być uznana za zdobycz DAnnunzia. Jego zamek,
II Vittoriale, dziś jest miejscem nacjonalistycznych pielgrzymek.
22 NajwaŜniejsze autorytety zostały wymienione w bibliografii.
23 A. Rossi [Angelo Tasca], The Rise ofltalian Fascism, przekład Peter i Dorothy
Waite, Howard Fertig, New York 1966, s. 119-120 (pierwsze wyd. 1938), liczby wzięte
ze źródeł Partii Faszystowskiej.
24 Christopher Seton-Watson, Italyfrom Liberalism to Fascism, Methuen, London
1967, s. 572, przyp. 2.
25 Paul Corner, Fascism in Ferrara, Clarendon, Oxford 1976, s. 123, 223.
26 Seton-Watson, Italyfrom Liberalism to Fascism, s. 616.
27 Patrz rozdział 3, s. 72.
28 Patrz rozdział 4, s. 112-113.
29 Angielski przekład tych tekstów znajduje się w Delzell, Mediterranean Fascism,
s. 7-40.
30 Ibid., s. 39.
31 Wielu ówczesnych obserwatorów wyraŜało takie poglądy. Renzo De Felice (red.),
Hfascismo: Le interpretazioni dei contemporanei et degli storici, wyd. popr., Laterza,
Bari 1998 [wyd. poi. Faszyzmy europejskie (1922-1945) w oczach współczesnych i hi-
storyków, Warszawa 1979].
32 Frank Snowden, The Fascist Revolution in Tuscany, Cambridge University Press,
Cambridge 1989, i Fascism and Great Estates in the South ofltaly: Apulia 1900-1922,
Cambridge University Press, Cambridge 1986; Simona Colarizi, Dopoguerra efascismo
inPuglia (1919-1926), Laterza, Bari 1971.
33 Patrz prace cytowane w bibliografii.
34 Klasycznym studium o zwrocie Szlezwika-Holsztynu w stronę nazizmu jest praca
doktorska z nauk politycznych Rudolfa Heberlego, akurat kiedy naziści dochodzili do
władzy. Zmuszony wkrótce do emigracji Heberle opublikował swoje tezy w skrócie
jako: From Democracy to Nazism: A Regional Case Study on Political Parties in Ger-
many, Louisiana State University Press, Baton Rouge 1945. Pełny tekst został w końcu
opublikowany w Niemczech pod tytułem Landbevólkerung und Nationalsozialismus:
Eine soziologische Untersuchung derpolitischen Willensbildung in Schleswig-Holstein,
1918 bis 1932, Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1963.
35 Prace o nazistowskim elektoracie i członkach partii, patrz bibliografia.
36 Philippe Burrin, Poings leves et bras tendus, w: Fascime, nazisme, autoritarisme,
Seuil, Paris 2000, s. 183-209, pokazuje, Ŝe niemiecka lewica była pierwsza w tych spra-
wach.
37 Thomas Childers, Ihe Social Language ofPolitics, „American Historical Review"
95, 2, (kwiecień 1990), s. 342.
38 Henry A. Turner Jr, German Big Business and the Rise ofHitler, Oxford University
Przypisy
351
Press, New York 1985, s. 54, 339, 350. Praca Turnera jest dobrym źródłem nie tylko
z powodu niezrównanej znajomości dokumentów gospodarczych niemieckich archi-
wów, ale równieŜ dlatego, Ŝe rozumiał, iŜ nazistowski udział w składkach od przed-
siębiorców moŜe być dokładnie oceniony tylko przez porównanie z innymi grupami
politycznymi.
39 Turner, German Big Business, s. 95, 312.
40 Reinhard Kiihnl, Die nationalsozialistiche Linkę 1925 bis 1930, Marburger Abhan-
dlungen zur Politischen Wissenschaft, Band 6, Verlag Anton Hain, Meisenheim am
Glan 1966; Peter D. Stachura, Gregor Strasser and theRise ofNazism, Allen and Unwin,
London 1983. O Otto Wagenerze patrz wyŜej, s. 146-147 i odpowiednie przypisy.
41 Peter Hayes, Industry and Ideology: I. G. Farben in the Nazi Era, Cambridge Univer-
sity Press, Cambridge 1987, s. 61-68. Daimler, dla kontrastu, był głównym sponsorem.
Bernard Bellon, Mercedes in Peace and War, Columbia University Press, New York 1990,
s. 218, 219, 264. Oba koncerny zostały obficie wynagrodzone przez nazistowski reŜim.
42 Horst Matzerath i Henry A. Turner, Die Selbstfinanzierung der NSDAP 1930-
-1932, „Geschichte und Gesellschaft" 3, 1 (1977), s. 59-92.
43 Patrz rozdział 2.
44 Najbardziej autorytatywne prace są wyliczone i przedyskutowane w rozdziale 9,
s. 241-244.
45 Renę Remond, Les Droites en France, 4 wyd., Aubier, Paris 1982, s. 168,195-230,
jest klasycznym przykładem takiego podejścia. Określenie „rzymskie tuszowanie" po-
jawia się na s. 206. Jean Plumyene i Raymond Lasierra, Les fascismes francais, Seuil,
Paris 1963, twierdzą nawet bardziej otwarcie, Ŝe „faszyzm był przede wszystkim za-
granicznym zjawiskiem dla Francji" (s. 15) i rozwinął się jedynie w „nieudolną postać"
(realite derisoire) (s. 7).
46 Zeev Sternhell i inni, Naissance de I 'ideologiefasciste, Fayard, Paris 1989, s. 4. Patrz
teŜ Sternhell, La Droite revolutionnaire: Les originesfrancaises dufascisme, Seuil, Paris
1984. Ernst Nolte uczynił Action Francaise Charlesa Maurrasa jedną ze swych Three
Faces of Fascism, (rozdział 2, przyp. 66). George Mosse twierdzi w Masses and Man:
Nationalist Perceptions ofReality, Howard Fertig, New York 1980, s. 119 i n., 164, oraz
w Toward the Finał Solution: A History ofEuropean Racism, Howard Fertig, New York
1975, s. 157, Ŝe do 1900 roku rasizm rozwinął się najbardziej we Francji i Wiedniu.
Bernard-Henri Levy, L'Ideologie francaise, Grasset, Paris 1981, jest polemiczny.
47 Zeev Sternhell, Neither Left nor Right: Fascist Ideology in France, University of
California Press, Berkeley 1988.
48 Patrz bibliografia. Jeden z pisarzy z lat trzydziestych cytowany przez Sternhella
skutecznie pozwał go przed francuskim sądem za zniesławienie.
49 PPF moŜna uwaŜać za zakorzenioną wśród paryskich robotników z przedmieścia
Saint-Denis, gdzie popularność Jacques'a Doriota pochodząca z czasów, gdy był mło-
dym przywódcą komunistycznym, przetrwała jego zwrot na skrajną prawicę w roku
1936. Innym lokalnym ośrodkiem wsparcia była Marsylia, gdzie działacz milicji PPF
Simon Sabiani został burmistrzem (patrz Paul Jankowski, Communism and Collabo-
ration: Simon Sabiani andPolitics in Marseille, 1919-1944, Yale University Press, New
Haven 1989) oraz Algieria Francuska.
50 Członkowie Croix de Feu nie nosili kolorowych koszul, ale paradowali w beretach
i z przypiętymi orderami. Dziękuję profesorowi Seanowi Kennedy emu za pomoc w tej
sprawie. Ta debata zajmuje więcej miejsca w bibliografii.
352
Przypisy
51 Patrz bibliografia. Pułkownik La Rocque wsparł „Narodową Rewolucję" marszałka
Petaina i neutralną współpracę w obrębie hitlerowskiej Europy w latach 1940-1942, bez
odgrywania jakiejkolwiek roli w rządzie Vichy na co, jak sądził, zasługiwał; niektórzy
członkowie PSF natychmiast postanowili dołączyć do Wolnej Francji w Londynie, a La
Rocque po 1942 roku przesyłał do Londynu informacje. W roku 1943 został aresztowa-
ny i deportowany przez nazistów, a wkrótce po uwolnieniu w 1945 roku zmarł.
52 Serge Berstein, La France allergiąue aufascisme, „Vingtieme siecle: Revue d'hi-
stoire" 2 (kwiecień 1984), s. 84-94.
53 Robert O. Paxton, Peasant Fascism in France, Oxford University Press, New York
1997.
54 Richard Cobb, The Peoples Armies: The Armees Revolutionnaires, Instrument
ofthe Terror in the Departments, April 1793 to Floreal Year II, Yale University Press,
New Haven 1987.
55 Laird Boswell, Rural Communism in France, 1920-1939, Cornell University Press,
Ithaca 1998; Gerard Belloin, Renaud Jean: Le tribun des paysans, Editions de 1'Atelier,
Paris 1993.
56 Dało to jednakŜe tylko 31 z 259 wszystkich mandatów parlamentarnych. Istvan
Deak, Hangary, w: Rogger i Weber, European Right, s. 392.
57 Eugen Weber, The Men ofthe Archangel, „Journal of Contemporary History" 1, 1
(1966), s. 101-126. Patrz rozdział 4, s. 124.
58 J.-M. Etienne, Le mouvement rexiste jusąuen 1940, Paris 1968, s. 53-58; Daniele
Wallef, The Composition ofChristus Rex, w: Larsen i inni, (red.), Who Werę the Fascist,
s.517.
59 Herman Van der Wusten i Ronald E. Smit, Dynamics ofthe Dutch National Socia-
UstMovement (NSB), 1931-35, w: Larsen i inni, Who Werę theFascists, s. 531.
60 Steń Sparre Nilson, Who Voted for Quisling?, w: Larsen i inni, Who Werę the
Fascists, s. 657.
61 Gerry Webber, Patterns of Membership and Supportfor the British Union of Fa-
scists, „Journal of Contemporary History" 19 (1984), s. 575-600. Inne pozycje patrz
bibliografia.
62 Patrz wyŜej przypisy 45-47.
63 Patrz rozdział 3, s. 85-92.
64 Pełna relacja znajduje się w: Pierre Birnbaum, The Anti-Semitic Moment: A Tour
of France in 1898, Hill and Wang, New York 2002. Patrz teŜ Stephen Wilson, Ideology
and Experience: Antisemitism in France at the Time of the Dreyfus Affair, Fairleigh
Dickinson University Press, Rutherford 1982.
65 Panikos Panayi (red.), Racial Violence in Britain, 1840-1950, wyd. popr., Leicester
University Press, London i New York 1996, s. 10-11.
66 Albert S. Lindemann, The Jew Accused: Three Antisemitic Affairs—Dreyfus, Beilis,
Frank, Cambridge University Press, Cambridge 1991.
67 Richard S. Levy, The Downfall of the Antisemitic Political Parties in Imperiał
Germany, Yale University Press, New Haven 1975.
68 Taki pogląd zwykle był wzmacniany przez znane cywilno-wojskowe starcie
w roku 1913 w Zabern (albo Saverne) w Alzacji, chociaŜ David Schoenbaum, Zabern, 1913,
Allen and Unwin, Boston 1982, twierdzi, Ŝe ostateczny rezultat sprawy, w której cywile
ostatecznie uzyskali pewną sprawiedliwość, nie czyni Niemiec prawdziwym wyjątkiem.
69 Naukowcy zwracali zaskakująco mało uwagi na kluczowe zagadnienie, w jaki spo-
Przypisy
353
sób upadły rządy liberalne (być moŜe dlatego, Ŝe badacze faszyzmu skłonni są uznać, iŜ
działania przywódcy wszystko wyjaśniają). Podstawową pracą jest Juan Linza i Alfreda
Stepana (red.), The Breakdown ofDemocratic Regimes, Johns Hopkins University Press,
Baltimore i London 1978.
70 George L. Mosse, The Nationalization ofthe Masses: Political Symbolism and
Mass Movements in Germany from the Napoleonie Wars through the Ihird Reich, Ho-
ward Fertig, New York 1975.
71 Kevin Passmore, From Liberalism to Fascism: The Right in a French Province, 1928-
-1939, Cambridge University Press, Cambridge 1997, s. 120,152. Ta ksiąŜka uzaleŜnia
wzrost faszyzmu we Francji wprost od nieskuteczności francuskich partii konserwa-
tywnych, których szeregowi działacze buntowali się przeciwko staremu kierownictwu
i przechodzili do nowych „antyparlamentarnych" lig w latach trzydziestych. Kerillis był
jednym z niewielu francuskich narodowych konserwatystów, który przeciwstawił się
temu trendowi; odrzucił Vichy i w roku 1940 schronił się w Nowym Jorku.
72 Plebiscyt, określenie pochodzące z czasów rzymskiej republiki, oznaczające po-
dejmowanie decyzji przez głosowanie ludowe, wprowadzony został do współczesne-
go Ŝycia politycznego przez rewolucję francuską. Zaproponowano odwołanie się do
społeczeństwa (choć tego nie zrobiono), kiedy Ludwik XVI był sądzony i stracony
w roku 1792 (egzekucja odbyła się 211 1793 r. — przyp. tłum.], i tego rodzaju głoso-
wanie utrzymano w martwej konstytucji z 1793 roku. Generał Napoleon Bonaparte
nadał mu nowoczesną postać w roku 1800 [Pierwszy plebiscyt odbył się w 1799 roku
w sprawie przyjęcia nowej konstytucji i nadania Napoleonowi tytułu Pierwszego Kon-
sula; drugi — w 1802 r., w sprawie tytułu doŜywotniego konsula; trzeci — w 1804 r. nada-
wał mu tytuł cesarza Francuzów — przyp. red. nauk.], prosząc całą męską populację
0 odpowiedź tak lub nie, kiedy chciał przejąć dyktatorską władzę jako pierwszy konsul.
Plebiscyt kontrastuje z klasyczną liberalną preferencją do głosowania dokonanego
przez wykształconą mniejszość dla wyboru przedstawicieli, którzy będą się dzielić
władzą z władcą. Napoleon uŜył go ponownie, aby uprawomocnić sięgnięcie po tytuł
cesarza Napolena I, podobnie jak uczyniłjego bratanek Napoleon III. Hitler i Mussolini
zastosowali plebiscyty Napoleona bez zmian.
73 Patrz poglądy Jiirgena Kocki, które krytykuje Geoff Ely, w bibliografii. Patrz teŜ
teorie „niejednoczesności" omówione w rozdziale 8.
74 Jose Ortega y Gasset, The Revolt ofthe Masses, Norton, New York 1957 (pierwsze
wyd. 1932) [wyd. poi. Bunt mas i inne pisma socjologiczne, wstęp J. Szacki, Biblioteka
Socjologiczna, Warszawa 1982].
75 R. J. B. Bosworth, Italy: The Least ofthe Great Powers: ltalian Foreign Policy Before
the First World War, Cambridge University Press, Cambridge 1979. O relacji między
nadrabianiem gospodarczego zacofania Włoch a polityką, patrz Richard A. Webster,
IndustrialImperialism in Italy, 1908-1915, The University of California Press, Berkeley
1 Los Angeles 1975.
76 Arno Mayer, The Persistence ofthe Old Regime: Europę to the Great War, Pantheon,
New York 1981.
77 Wielu Niemców z prowincji czuło się obraŜonych przez wolność, jaką Weimarskie
Niemcy obdarowały obcokrajowców, artystycznych buntowników i homoseksualistów.
Peter Gay, Weimar Culture: The Outsider as lnsider, Harper & Row, New York 1968,
daje najpełniejsze omówienie przewrotu w Ŝyciu kulturalnym Niemiec po roku 1919
oraz gwałtownych reakcji, jakie to wzbudziło.
354
Przypisy
78 O ochotniczych oddziałach wokół generała Korniłowa, patrz Orlando Figes, A Peo-
ple's Tragedy: A History ofthe Russian Revolution, Viking, New York 1997, s. 556-562.
79 „Historia szła po linii najmniejszego oporu. Epoka rewolucyjna włamała się przez
najsłabiej bronione wrota". Lew Trocki, Reflections on the Course of the Proletarian
Revolution (1919), cytat za: Isaac Deutscher, The Prophet Armed: Trotsky, 1879-1921,
Vintage, New York 1965, s. 455.
80 Patrz rozdział 1, przyp. 30, o takich pracach w Niemczech. Teoria, Ŝe historia
Niemiec biegła „szczególną ścieŜką" czy Sonderweg, która odzwierciedlała szczególną
skłonność do faszyzmu, ostatnio została powaŜnie skrytykowana. Ostatnie opracowanie
patrz Shelley Baranowski, FastElbian Landed Elites and Germanys turn to Fascism: The
Sonderweg Controversy Revisited, „European History Quarterly" 26,2 (1996), s. 209-240.
81 Preludium, księga XI.
82 W więzieniu, czekając na egzekucję (luty 1945) Brasillach napisał z nostalgią
o „wspaniałym promieniowaniu uniwersalnego faszyzmu mojej młodości [...] tej eg-
zaltacji milionów ludzi, katedrach światła, bohaterach poległych w walce, przyjaźni
pomiędzy młodymi, kiedy budziły się narody". Renę Remond, Les droites en France,
Aubier Montaigne, Paris 1982, s. 458-459.
83 Eve Rosenhaft, Beating the Fascist? The German Communists and Political Vio-
lence, 1929-1933, Cambridge University Press, Cambridge 1983.
84 W czerwcu 1986 roku Ernst Nolte podjął próbę oŜywienia teorii, Ŝe przemoc
radzieckiego komunizmu („azjatyckie działanie") stanowiła pierwotną przyczynę, na
którą nazistowska przemoc była jedynie odpowiedzią, co rozpętało wściekły „spór
historyków" w Niemczech. Patrz Charles S. Maier, The Unmasterable Past: History,
Holocaust, and German National Identity, Harvard University Press, Cambridge 1988,
s. 29-30 i Peter Baldwin, Reworking the Past: Hitler, the Holocaust, and the Historians'
Debatę, Beacon Press, Boston 1990.
85 Ta kwestia została uwaŜnie przeanalizowana w przypadku nazizmu przez Erica
A. Johnsona, Nazi Terror: The Gestapo, Jews, and Ordinary Germans, Basic Books,
New York 1999. Porównaj s. 262: „Zwyczajni Niemcy [...] nie postrzegali Gestapo [...]
jako okrutnego zagroŜenia dla nich samych". Patrz teŜ Robert Gellately, BackingHitler:
Consent and Coercion in Nazi Germany, Oxford University Press, New York 2001.
86 Cytat za łanem Kershawem, Hitler 1889-1936: Hubris, Norton, New York 1999,
s. 383. Mordercy z Potempy zostali uwolnieni natychmiast po tym, jak Hitler objął
swój urząd. Patrz Paul Kluke, Der Fali Potempa, „Vierteljahrshefte fur Zeitgeschichte"
5 (1957), s. 279-297 i Richard Bessel, The Potempa Murder, „Central European History"
10 (1977), s. 241-254.
87 Denis Detragiache, Ilfascismofeminile da San Sepolcro allaffare Mateotti (1919-
-1925), „Storia contemporanea" 14, 2 (kwiecień 1983), s. 211-250. Według Julie
V.Gottlieb, Feminist Fascism: Women inBritainsFascistMovement, 1923-1945,Tauris,
London 2001,10 procent kandydatów do Brytyjskiej Unii Faszystów stanowiły kobiety,
a brytyjskim aktywistom szczególną radość sprawiało bicie komunistek.
88 Trasformismo (termin po raz pierwszy uŜyty w roku 1876 przez premiera Depre-
tisa) było politycznym oswojeniem partii występujących przeciw systemowi przez włą-
czenie ich w system. Zastosowane przez Giołittiego wobec socjalistów transformismo
oddzieliło reformistycznie nastawionych socjalistów od nieprzejednanych, na przykład
rewolucyjnych syndykalistów (jak młody Mussolini). Odniósłszy sukces z socjalistami,
Giolitti chciał wypróbować transformismo na faszystach.
Przypisy
355
Rozdział 4. Zdobywanie władzy
1 Podczas gdy niektórzy faszystowscy autorzy utrzymują, Ŝe od 50 do 70 tysięcy
„czarnych koszul" maszerowało na Rzym 28 października, a król Wiktor Emanuel III
wspomniał później o liczbie 100 tysięcy, aby usprawiedliwić w ten sposób swoją rezy-
gnację z zablokowania marszu, ostroŜne szacunki sugerują, Ŝe tylko 9 tysięcy „czar-
nych koszul" znalazło się przed bramami Rzymu rankiem 28 października. Generał
Emanuele Pugliese, dowódca 16 dywizji piechoty stacjonującej w Rzymie, miał do
dyspozycji 9,5 tysiąca doborowych Ŝołnierzy piechoty, 300 kawalerzystów, a do tego
około 11 tysięcy policjantów. Jego siły były ponadto dobrze uzbrojone i dobrze zaopa-
trzone, połączone sprawnie działającymi wewnętrznymi liniami komunikacyjnymi
1 obronnymi. Antonino Repaci, La Marcia su Roma, nowe wyd., Rizzoli, Milano 1972,
s. 441, 461-464.
2 Martin Broszat w Kolloąuien des Instituts fur Zeitgeschichte, Der italienische
Faschismus: Probleme und Forschungstendenzen, Oldenbourg, Miinchen 1983, s. 8-9.
Dobra, krótka relacja po angielsku znajduje się w Christopher Seton-Watson, Italyfrom
Libemlism to Fascism, Methuen, London 1967, s. 617-629.
3 Ta parada jest tematem wielu zdjęć ilustrujących „marsz na Rzym". Patrz rozdział
4, s. 109 o incydentach.
4 Rok V ery faszystowskiej zaczął się więc 28 października 1927 roku. Emilio Gen-
tile, The Sacralization ofPolitics in Fascist Italy, Harvard University Press, Cambridge
1996, s. 90-98.
5 Mabel Berezin, Making the Fascist Self: The Political Culture of Interwar Italy,
Cornell University Press, Ithaca 1997, s. 80, 109, 111-112, 150; wystawa została po-
wtórzona w roku 1942 w dwudziestą rocznicę (s. 197). Patrz teŜ Roberta Sazzivalli,
The Myth ofSąuadrismo in the Fascist Regime, „Journal of Contemporary History" 35,
2 (kwiecień 2000), s. 131-150.
6 Europejska stabilizacja po pierwszej wojnie światowej została klarownie zbadana
przez Charlesa S. Maiera, Recasting Bourgeois Europę, Princeton University Press,
Princeton 1975.
7 Harold J. Gordon Jr, Hitler and the Beer Hali Putsch, Princeton University Press,
Princeton 1972.
8 To właśnie w czasie rocznego pobytu w więzieniu w Landsbergu Hitler napisał
Mein Kampf ([wyd. poi. Moja walka, Wydawnictwo Scripta Manent, Krosno 1992])
i zaczął tworzyć własny mityczny wizerunek.
9 „Pragniemy przejąć władzę legalnie. Ale co z nią zrobimy, kiedy juŜ będziemy ją
mieć, to nasza sprawa" Góring w Reichstagu, 5 lutego 1931 roku, cytowany w: łan
Kershaw, Hitler, 1883-1936: Hubris, Norton, New York 1998, s. 704, przyp. 201. Hitler
straszył w czasie procesu w Lipsku 25 września 1930 roku, Ŝe będąc u władzy, spowo-
duje, Ŝe „głowy [...] się potoczą". Max Domarus, Hitlers Speeches and Proclamations,
1932-1945,1. B. Tauris, London 1990, s. 244.
10 Średnio rządy trwały tylko osiem i pół miesiąca. Karl Dietrich Bracher, Gerhard
Schulz i Wolfgang Sauer, Die nationalsozialisticheMachtergreifung, UUstein, Frankfurt
am Main/Berlin/Wien 1962,1.1, s. 32.
11 Podczas gdy naziści i komuniści byli najmłodszymi partiami w roku 1932, SPD
miało najstarsze kierownictwo. Richard N. Hunt, German Social Democracy, 1918-
-1933, Quadrangle, Chicago 1970, s. 71-72, 86, 89-91, 246.
fl
356
Przypisy
12 Erich Mathias i Rudolf Morsey (red.), Das Ende der Parteien, Droste, Dusseldorf
1960 jest nadal kompetentnym źródłem w sprawie reakcji partii politycznych na dojście
Hitlera do władzy. Po angielsku Donna Harsch, German Social Democracy and the Rise
ofNazism, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1993.
13 Conan Fischer, The German Communists and the Reise ofNazism, St. Martins
Press, New York 1991. Patrz s. 177 o strajku transportowców.
14 Kershaw, Hitler: Hubris, s. 368.
15 Emilio Gentile, Storia del partito fascista, 1919-1922: Movimento e milizia, La-
terza, Bari 1989, s. 202.
16 Jens Petersen szacuje, Ŝe około 10 tysięcy zostało zabitych i 100 tysięcy rannych
we wszelkich konfliktach cywilnych we Włoszech na początku lat dwudziestych. Kol-
loąuien des Instituts fur Zeitgeschichte, Der italienische Faschismus, s. 32. Adrian
Lyttelton szacuje, Ŝe 500 do 600 osób zmarło we Włoszech z powodu przemocy fa-
szystów tylko w roku 1921. Patrz Lyttelton, Fascism and Violence in Post-War Italy:
Political Strategy and Social Conflict, w: Wolfgang J. Mommsen i Gerhard Hirschfeld
(red.), Social Protest, Violence and Terror in Nineteenth and Twentieth Century Eu-
ropę, Macmillan with Berg Publishers for the German Historical Institute, London
1982, s. 262; patrz teŜ Jens Petersen, Violence in Italian Fascism, 1919-1925, s. 275-299
(szczególnie s. 286-294).
17 NajświeŜsze i najbardziej przekonujące opracowanie decyzji, w Ŝadnym razie
nie nieuchronnych, w wyniku których Hitler został kanclerzem znajduje się w: Henry
A. Turner Jr, Hitlers Ihirty Days to Power, Addison-Wesley, Boston 1996.
18 Bullock, Hitler, s. 253, 277.
19 Bracher i inni, Die nationalsozialistische Machtergreifung, s. 93.
20 Luigi Salvatorelli i Giovanni Mira, Storia dltalia nel periodo Fascista, Einaudi,
Torino 1964, s. 137-138. Jak zobaczymy następne wybory z 6 kwietnia 1924 roku,
z faszystami u władzy, nie podlegały normalnej procedurze.
21 Adrian Lyttelton, The Seizure of Power: Fascism in Italy, 1919-1929, 2 wyd.,
Princeton University Press, Princeton 1987, jest nadal najbardziej kształcącą analizą.
Zdanie takie pojawia się równieŜ w tytule klasycznej pracy Brachera i innych, Die
nationalsozialistische Machtergreifung.
22 Stanley Payne, A History of Fascism, 1914-1945, University of Wisconsin Press,
Madison 1995, uwaŜa, Ŝe autorytarne reŜimy „słuŜyły bardziej jako zapora niŜ zachęta
dla faszyzmu" (s. 312), który „paradoksalnie [...] potrzebował politycznej wolności, aby
mieć szansę zdobyć władzę" (s. 252). Patrz teŜ s. 250, 326, 395-396,492.
23 Prace omawiające ten i inne ruchy przywoływane w tym rozdziale są wymienione
i często komentowane w części bibliograficznej.
24 Payne, History, s. 395.
25 Nieprzekonującym pozorem faszyzmu jest tytuł przyjęty przez Antonescu — con-
ducator, czyli przywódca.
26 Niewiele wcześniej strajk generalny niemieckich związków zawodowych dopro-
wadził do załamania się puczu Kappa w roku 1920.
27 Najbardziej znanym przykładem był Cesari Mori, rygorystyczny i ascetyczny
prefekt Bolonii, który nie tolerował zakłócania porządku ani przez socjalistów, ani
przez faszystów. Otrzymawszy nadzwyczajne uprawnienia w niespokojnej dolinie Padu
w listopadzie 1921 roku, Mori spróbował zaprowadzić porządek, ale jego policjanci
zbratali się z faszystami, więc został przeniesiony, a potem zdymisjonowany. Później
Przypisy
357
Mussolini wysłał go na Sycylię, aby walczył z mafią. Christopher Duggan, Fascism and
the Mafia, Yale University Press, New Haven 1989, s. 122-124 i passim.
28 Juan J. Linz, Crisis Breakdown and Reeąuilibration, w: Juan J. Linz i Alfred Stepan
(red.), The Breakdown of Democratic Regimes, Johns Hopkins University Press, Balti-
more 1978, s. 66, 70, 78.
29 William A. Renzi, Mussolini's Sources of Financial Support, 1914-1915, „History"
56, 187 (czerwiec 1971), s. 186-206.
30 Kolloąuien des Instituts fur Zeitgeschichte, Der italienische Faschismus, s. 62.
Porównaj określenie compromesso autoritario w odniesieniu do wyborów Mussolinie-
go, uŜyte w waŜnym artykule Massimo Legnaniego, Systema do poterefascista, blocco
dominantę, alleanze sociali, w: Angelo Del Boca i inni, // regime fascista, s. 418-426.
31 Rozdział 2, s. 60.
32 Hannah Arendt, Origins of Totalitarianism, wyd. drugie uzupełnione, Meridian
Books, New York 1958, s. 375 [wyd. poi. Korzenie totalitaryzmu t. 1-2, NiezaleŜna
Oficyna Wydawnicza NOVA, Warszawa 1989].
33 Henry A. Turner, Big Business and the Rise of Hitler, Oxford University Press, New
York 1985, s. 95-99,113-115,133-142, 188, 245, 279-281, 287, pokazuje, Ŝe najpowaŜ-
niejsze niepokoje biznesmenów w związku z nazistowskim radykalizmem ekonomicz-
nym pojawiły się w roku 1932.
34 Federico Chabod, A History ofltalian Fascism, Howard Fertig, New York 1975,
s. 43 (wyd. pierwsze 1950) „Strach takŜe moŜe mieć charakter retrospektywny".
35 KPD była jedyną niemiecką partią, której liczba zdobytych głosów nieprzerwanie
rosła od grudnia 1924 roku (9 procent) do listopada 1932 roku (17 procent), podczas
gdy w tym samym czasie zdobycze SPD słabły z 30 procent w 1928 roku do 21 pro-
cent.
36 Roberto Vivarelli w Kolloąuien des Instituts fur Zeitgeschichte, Der italienische
Faschismus, s. 49. Vivarelli rozwaŜa te dwa procesy w dłuŜszej perspektywie w Ilfal-
limento del Liberalismo, II Mulino, Bologna 1981. Relacje między faszyzmem a li-
beralnymi Włochami są zbadane w najnowszym opracowaniu przez Paula Cornera,
w: The Road to Fascism: An Italian Sonderweg?, „Contemporary European History" 2,
2 (2002), s. 273-295.
37 W gabinecie Hitlera zawiązanym 30 stycznia 1933 roku zasiadało jeszcze tylko
dwóch innych nazistów: ministrem gospodarki był Walter Funk, a spraw wewnętrz-
nych Hermann Góring (waŜny urząd, któremu podlegała policja; Góring był takŜe
premierem Prus, największego kraju związkowego w Niemczech). W gabinecie Musso-
liniego z 30 października 1922 roku zasiadało tylko trzech innych faszystów oraz sied-
miu ministrów z innych partii (jeden liberał, jeden nacjonalista, trzech demokratów
i dwóch z partii Popolari [chrześcijańskich demokratów], dwóch wojskowych i filozof
Giovanni Gentile). Mussolini osobiście stojąc na czele kluczowych ministerstw spraw
wewnętrznych i spraw zagranicznych, miał na początku swego urzędowania znacznie
więcej władzy niŜ Hitler. Patrz Lyttelton, Seizure, s. 96, 457.
38 Fritz Tobias, DerReichstagsbrand: Legendę und Wirklichkeit, Grotę, Rastatt-Baden
1962 i Hans Mommsen, The Reichstag Fire and Its Political Conseąuences, w: Hajo
Holborn (red.), Republic to Reich: The Making ofthe Nazi Revolution, Pantheon, New
York 1972, s. 129-222 i w: Henry A. Turner Jr, Nazism and the Third Reich, Franklin
Watts, New York 1972, s. 109-150 (wyd. 1 1964).
39 Sebastian Haffner, DefyingHitler. A Memoir, przekład z niemieckiego na angielski
358
Przypisy
Oliver Pretzel, Farrar, Straus and Giroux, New York 2002, daje mroŜący opis takich
scen, których świadkiem był młody urzędnik, późniejszy emigrant.
40 Profesor francuskiego w Dreźnie, Victor Klemperer, systematycznie robił notatki
dotyczące degradacji języka nazistowskiego i nazywał go LTI, Lingua tertii imperii,
„językiem Trzeciego Imperium", płomienną, ale pustą górnolotnością uwielbianą przez
nazistowskich propagandzistów i wcale nie specyficzną dla faszyzmu: Klemperer, The
Language ofthe Third Reich: LTI, Lingua tertii imperii: A Philologisfs Notebook, Ath-
lone, New Brunswick 2000. Klemperer jest najlepiej znany ze swego poruszającego
dziennika przetrwania w Niemczech jako śyd oŜeniony z nie-śydówką.
41 Oficjalnie podana liczba ofiar to 85, z czego piętnastu to członkowie SA, ale nigdy
nie będzie moŜliwe precyzyjne ustalenie dokładnej liczby. Kershaw, Hitler: Hubris,
s.517.
42 Patrz rozdział 6, s. 195.
43 Adrian Lyttelton, Fascism: The Second Wave, w: Walter Laąueur i George L. Mosse
(red.), International Fascism: 1920-1945, Harper, New York 1966, s. 75-100, przedruk
z „Journal of Contemporary History" 1,1 (1966).
44 Pierre Milza, Mussolini, Fayard, Paris 1999, s. 307.
45 Ibid., s. 331.
46 W ich skład wchodzili Salandra, Giolitti i potęŜny mediolański „Corriere delia
Sera" ale Watykan i niektórzy przedsiębiorcy ostrzegali, Ŝe usunięcie Mussoliniego
moŜe tylko wzmóc chaos. Seton-Watson, Italy, s. 653-657.
47 Ten bezowocny gest nazywano „awentyńską secesją" odwołując się do przedstawi-
cieli rzymskiego plebsu, którzy w roku 494 p.n.e. schronili się przed uciskiem patrycjuszy
na wzgórzu Awentyńskim. Podzieleni na socjalistów, Popolari i paru liberałów apelowali
o powrót do legalizmu, ale nie potrafili się porozumieć co do konkretnych działań.
48 Patrz rozdział 4, s. 124.
49 Patrz rozdział 7, s. 248.
50 Ciekawa propozycja stworzenia dodatkowej kategorii, pośredniej między konser-
watyzmem a faszyzmem, konserwatywnych ustrojów, które niszczyły oddolne ruchy
faszystowskie, ale poŜyczały sobie ich sposoby działania, daje Gregory J. Kasza, Fa-
scism from Above? Japans Kakushin Right in Comparative Perspective, w: Stein Ugelvik
Larsen (red.), Fascism Outside Europę, Social Science Monographs, Boulder 2001,
s. 183-232. Patrz teŜ przypis 22 powyŜej.
51 „Jestem całkowicie przeciwny wszelkim próbom eksportowania narodowego so-
cjalizmu". Hitlers Table Talk, przekład Norman Cameron i R. H. Stevens, Weidenfeld
and Nicolson, London 1953, s. 490 (zapis z 20 maja 1942 roku) [wyd. poi. Adolf Hitler.
Rozmowy przy stole 1941-1944, wyd. Charyzma, Warszawa 1996].
52 Robert O. Paxton, Vichy France: Old Guard and New Order, 2 wyd., Columbia
University Press, New York 2001, s. 267, 325.
53 Około 2,5 tysiąca Belgów słuŜyło w Legionie Walońskim Degrella w Rosji w la-
tach 1943 i 1944; Około 1100 z 2 tysięcy posłanych na front w listopadzie 1943 roku
zginęło, w tym ich dowódca, Lucien Lippert. Martin Conway, Collaboration in Bel-
gium: Leon Degrelle and the Rexist Movement, Yale University Press, New Haven 1993,
s. 220, 244.
54 Jedynym europejskim przywódcą faszystowskim walczącym osobiście na froncie
wschodnim był Jacąues Doriot, który dołączył do około 6 tysięcy innych Francuzów
w na pół oficjalnym Legion des Volontaires Contre le Bolshevisme (Legionie Ochot-
Przypisy
359
ników przeciwko Bolszewizmowi). Philippe Burin, La derive fasciste: Doriot, Deat,
Bergery: 1933-1945, Seuil, Paris 1986, s. 431.
55 Patrz rozdział 4, s. 124.
56 John R. Lampę, Yugoslavia as History: Twice There Was a Country, wyd. 2, Cam-
bridge University Press, Cambridge 2000, s. 440.
57 Burrin, La Derive fasciste, s. 451-454 nazywa francuskich ultrakolaborantów jak
Deat i Doriot „wtórnymi albo pochodnymi" faszystami, poniewaŜ brakowało im woli
do ekspansji przez wojnę jak Mussoliniemu i Hitlerowi.
58 Patrz rozdział 3, s. 85-92.
59 Peter Baldwin, The Politics ofSocial Solidarity: Class Bases ofthe European Wel-
fare State, Cambridge University Press, Cambridge 1990.
60 Patrz rozdział 4, s. 128.
61 Wnikliwą analizą działań konserwatystów we Włoszech w latach 1920-1922
w warunkach coraz bardziej ograniczonego wyboru jest: Paolo Farneti, Social Conflict,
Parliamentary Fragmentation, Institutional Shift, andtheRise ofFascism: Italy, w: Juan
J. Linz i Alfred Stepan (red.), The Breakdown of Democratic Regimes: Europę, Johns
Hopkins University Press, Baltimore 1978, s. 3-33.
62 „Oto warunki, które uczyniły zwycięstwo faszystów moŜliwym" napisał Adrian
Lyttelton, „ale nie czyniły go nieuniknionym" (Seizure, s. 77). Patrz teŜ Turner, Hitlefs
Ihirty Days.
Rozdział 5. Sprawowanie władzy
1 Franz Neumann, Behemoth: The Structure and Practice of National Socialism,
1933-1944, wyd. 2, Oxford University Press, New York 1944, s. 291, 396-397.
2 Karl Dietrich Bracher, The German Dictatorship: The Origins Structure, and Effects
of National Socialism, przekład z niemieckiego Jean Steinberg, Praeger, New York 1970,
wyd. 1 1969, s. 492.
3 Martin Broszat, The Hitler State: The Foundation and Development ofthe lnternal
Structure ofthe Third Reich, przekład z niemieckiego John W. Hiden, Longman, Lon-
don 1981, wyd. 1,1969, s. 57.
4 Hans Mommsen, Zur Verschrdnkung traditionellen und faschistichen Fiihrungs-
gruppe in Deutschland beim Ubergang von der Bewegungs zur Systemphase, w: Der
Nationalsozialismus und die deutsche Gesellschaft (red.), Lutz Niethammer i Bemd
Weisbrod księga pamiątkowa na sześćdziesiąte urodziny Mommsena, Rowohlt, Rein-
beck bei Hamburg 1991, s. 39-66 (cytaty ze s. 39, 40, 50).
5 Sulle origini del movimento fascista, „Occidente" 3 (1954), s. 306, przedruk
w Operę di Gaetano Salvemini, t. VI: Scritti sulfascismo, t. III, Giulio Einaudi, Torino
1974, s. 439. Salvemini kładł tu nacisk na wielorakie korzenie i następujące po sobie
etapy faszyzmu.
6 Alberto Aquarone, Lbrganizzazione delio Stało totalitario, Einaudi, Torino 1965,
s. 271, 302. Curzio Malaparte powiedział z pogardą, Ŝe był to „liberalny rząd admini-
strowany przez faszystów" (s. 247).
7 Wolfgang Schieder, Der Strukturwandel der faschistischen Partei Italiens in der
Phase der Herrschaftsstabilisierung, w: Schieder (red.), Faschismus als soziale Bewe-
gung: Deutschland undltalien im Yergleich, 2 wyd.,Vandenhoeck und Ruprecht, Got-
360
Przypisy
tingen 1983, szczególnie s. 71, 90. Te uwagi pojawiły się raz jeszcze u: Jensa Petersena
i Wolfganga Schiedera w Kolloąuien des Instituts fur Zeitgeschichte, Der italienische
Fascismus: Probleme und Forschungstendenzen, Oldenbourg, Miinchen 1983.
8 Massimo Legnani, Sistema di potere fascista, blocco dominantę, alleanze sociali:
Contributo a una discussione, w: Angelo Del Boca, Massimo Legnani i Mario G. Rossi
(red.), // regime fascista: Storia e storiografia, Laterza, Bari 1995, s. 414-445 (cytat ze
s.415).
9 Emilio Gentile, La via italiana al totalitarismo: II partito e lo stato nel regime
fascista, La Nuova Italia Scientifica, Roma 1995, s. 83,136,180.
10 Konkluzja wspierana przez pewne studia kulturowe, które badały wielką galę bez
oceny jej wpływu. Patrz pełne omówienie w rozdziale 8.
11 Emst Fraenkel, The Dual State, Oxford, New York 1941.
12 Koegzystencja w łonie nazistowskiego reŜimu drobiazgowego przestrzegania pra-
wa z bezczelnym bezprawiem nigdy nie przestanie zadziwiać. Jeszcze nawet w grudniu
1938 roku niektórzy śydzi, ofiary indywidualnej, bezprawnej przemocy nazistowskiej
zdołali doprowadzić do aresztowania sprawców przez policję niemiecką i ukarania
przez niemiecki sąd, i w to w chwili, w której zalegalizowa przez państwo przemoc
wobec śydów osiągała szczytowy punkt. Jak wspominał po latach jeden z tych, którzy
ocaleli, „nieoficjalne przestępstwa były w Trzeciej Rzeszy zakazane". Eric A. Johnson,
Nazi Terror: The Gestapo, Jews, and Ordinary Germans, Basic Books, New York 1999,
s. 124-125.
13 łan Kershaw, Hitler 1936-1945: Nemesis, Norton, New York 2000 [wyd. poi. Hitler
1936-1945. Nemezis, vol. 1 i 2, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2003-2004], s. 253.
14 Utrzymywanie się w nazistowskich Niemczech „państwa normatywnego" nigdy
nie powinno być rozumiane jako uniewinnienie jego urzędników, którzy w praktyce
(a szczególnie po rozpoczęciu wojny) mogli działać tak okrutnie i tak arbitralnie jak
„agencje" równoległe. Patrz na przykład Nikolaus Wachsmann, ,Annihilation through
Labour": The Killing of State Prisoners in the Third Reich, „Journal of Modern History"
71 (wrzesień 1999), s. 627-628,659. Wiele przykładów podaje równieŜ Robert Gellately,
Backing Hitler, Oxford University Press, New York 2001. Stare samousprawiedliwiające
rozróŜnienie między „poprawną" zawodową armią a kryminalną SS zostało takŜe pod-
waŜone przez Omera Bartova w pracach cytowanych w rozdziale 6, przyp. 79.
15 O uŜyteczności narodowego zagroŜenia dla dyktatorów patrz Hans Mommsen,
Ausnahmezustand als Herrschaftstechnik des NS-Regimes, w: Manfred Funke (red.),
Hitler, Deutschland und die Mdchte, Droste, Diisseldorf 1976.
16 Emilio Gentile, The Problem of the Party in Italian Fascism, „Journal of Contem-
porary History" 19, 2 (kwiecień 1984), s. 251-274.
17 Pozostaje niepewne, co miały oznaczać te inicjały, jeśli w ogóle miały coś oznaczać.
O działaniach OVRA (Organizzazione Volontaria per la Repressione delT Antifasci-
smo) i opresyjnych agencjach faszystowskich patrz bibliografia.
18 Instituto per la Ricostruzione Industriale, państwowy holding powołany w stycz-
niu 1933 roku do ratowania upadających banków i zakładów przemysłowych. Zob.
Marco Maraffi, Politica ed economica in Italia: Le vicende deWimpresa pubblica dagli
anni Trenta agli anni Cinąuanta, II Mulino, Bologna 1990.
19 Gentile, La via italiano, s. 185: „Przyspieszenie procesu totalitarnego". Gentile
jednak nie uŜywał modelu „dualistycznego państwa".
20 Doris L. Bergen, Twisted Cross: The German Christian Movement in the Third
Przypisy______________________________________________________361
Reich, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1996; o trzech „inteligentnych,
pełnych najlepszych intencji, szanowanych [luterańskich] teologach" których nacjo-
nalizm pogodził z reŜimem, patrz Robert P. Ericksen, Theologians Under Hitler, Yale
University Press, New Haven 1985 (cyt. ze s. 198).
21 Carl J. Friedrich i Zbigniew K. Brzeziński, Totalitarian Dictatorship andAutocra-
cy, wyd. 2, Praeger, New York 1965, rozdz. 6.
22 O sugestywnym przykładzie, jak niemieccy katolicy odrzucali pewne specyficzne
praktyki nazistowskie, które naruszały teren parafii, jednak bez wypowiadania wojny
samemu systemowi, patrz Jeremy Noakes, The Oldenburg Crucifix Conflict, w: Peter
D. Stachura, The Shaping ofthe Nazi State, Croom Hełm, London 1978, s. 210-233.
23 Martin Broszat zapoŜyczył termin medyczny z języka niemieckiego Resistenz
dla wyraŜenia pewnego rodzaju negatywnej szczelności na wpływy nazistowskie (jak
to się działo np. z Kościołem), której nie naleŜy mylić z aktywnym Widerstand, czyli
pozytywną opozycją. O takim rozróŜnieniu patrz łan Kershaw, Jhe Nazi Dictatorship:
Problems and Perspectives of Interpretation, Edward Arnold, London 1989, s. 151.
24 Alf Liidtke w Herrschaft als sozialer Praxis, Veróffentlichen des Max-Planck-
-Instituts fur Geschichte #91, Vandenhoeck and Ruprecht, Góttingen 1991, s. 12-14,
zaczerpnął „przysposobienie" z Maksa Webera, Marksa, E. P. Thompsona i Pierrea
Bourdieu. Ja zapoŜyczyłem to z osobistego doświadczenia, kiedy mając trzynaście lat,
pomogłem moim kolegom zmienić dobrze przygotowany weekendowy program obozu
skautowskiego w coś, co było bliŜsze Władcy much.
25 WaŜniejsza literatura poświęcona zachęcaniu przez faszystowskie reŜimy do de-
nuncjacji ich obawach przed faszywymi donosami pojawia się w bibliografii.
26 Geoffrey G. Giles, Jhe Rise ofthe NS Students' Association w: Peter D. Stachura
(red.), Shaping, s. 160-185 i Students and National Socialism, Princeton University Press,
Princeton 1985, s. 168, 175-186, 201, 228. Sporo szczegółów znajdziemy w: Helma
Brunck, Die deutsche Burschenschaft in der Weimar Republik und im Nationalsoziali-
smus, Universitas, Munchen 1999.
27 Patrz więcej w rozdziale 5 i w rozdziale 6.
28 Trący Koon, Believe, Obey, Fight: Political Socialization ofYouth in Fascist Italy,
University of North Carolina Press, Chapel Hill 1985, s. 248, daje przykłady z lat wojny.
Dziękuję Lucianowi Rebayowi za osobiste wspomnienia w tej sprawie.
29 Patrz rozdział 5, s. 159-160.
30 Michael Burleigh i Wolgang Wippermann, The Racial State: Germany 1933-1945,
Cambridge University Press, Cambridge 1991, s. 353, przyp. 1, popiera przekonująco
bardziej oparte na antropologii badania o tym, jak reŜimy faszystowskie współpraco-
wały z grupami społecznymi i zawodowymi.
31 Hannah Arnendt, Origins, s. 389-390, 395, 398, 402. Autorka „bezkształtność"
zawdzięcza Franzowi Neumannowi, Behemoth. Broszat przywrócił to określenie w The
Hitler State, s. 346. Salvatore Lupo, II fascismo: La politica in un regime totalitario,
Donzelli, Roma 2000, wskazuje na „gorączkowy wieczny ruch" faszystowskich Włoch,
cytując Arendt (s. 30).
32 To moŜe wyjaśniać dziwne wahanie króla i konserwatywnych oraz liberalnych
przywódców co do usunięcia Mussoliniego z urzędu po zamordowaniu Matteottiego
w czerwcu 1924 roku. Patrz rozdział 4.
33 Jens Petersen poszedł tak daleko, Ŝe mówił o istniejącym we Włoszech de fac-
to „mechanizmie gwarantującym zachowanie równowagi" Kolloąuien des Instituts
362
Przypisy
fur Zeitgeschichte, Der italienische Faschismus, s. 25. System nazistowski byt bar-
dziej wyraźnie zdominowany przez Hitlera i partyjnych aktywistów, ale patrz Edward
N. Peterson, The Limits ofHitlers Power, Princeton University Press, Princeton 1969.
34 Okólnik z 5 stycznia 1927 roku, cytowany w Aąuarone, Lbrganizzazione, s. 485-488.
35 Patrz: znakomita praca Victorii De Grazia, The Culture ofConsent: Mass Organi-
zation ofLeisure in Fascist Italy, Cambridge University Press, Cambridge 1981.
36 Broszat, The Hitler State, s. 218-219.
37 Gentile, La via italiana, s. 177,179,183.
38 Martin Clark, Modern Italy, 1971-1982, Longman, London 1984, s. 237.
39 Broszat, Hitler State, s. 199-201.
40 Literatura dotycząca tego kontrowersyjnego problemu została przywołana w bi-
bliografii.
41R. J. B. Bosworth, Theltalian Dictatorship, Arnold, London 1998, s. 31,81, zauwaŜa,
Ŝe Ŝadne studia podobne do Peterson, Limits, nie analizują procesu decyzyjnego w faszy-
stowskich Włoszech i granic dla Ŝądań Mussoliniego przejęcia całkowitej kontroli.
42 Termin został wymyślony przez Maksa Webera, który rozróŜniał między władzą
biurokratyczną, patriarchalną i charyzmatyczną, pierwszych dwóch stabilnych i na
swój odmienny sposób bazujących na ekonomicznej racjonalizacji i trzeciej niesta-
bilnej i pozostającej poza wszelkimi formalnymi strukturami czy ekonomiczną racjo-
nalnością. Charyzma opiera się na reputacji wodza mającego nadzwyczajną osobistą
siłę, która musi nieustannie być potwierdzana rezultatami. Weber rozwinął pojęcie
z greckiego słowa oznaczającego chrześcijańskie rozumienie łaski. Patrz: From Max
Weber: Essays in Sociology, przekład, red. i wstęp Hans H. Gerth i C. Wright Mills,
Oxford University Press, New York 1946, s. 79-80, 235-252, 295-296.
43 Wysocy działacze włoskiej partii faszystowskiej rzeczywiście omawiali konsty-
tucyjne rozstrzygnięcia związane z sukcesją Duce. Zastanawiali się na przykład, czy
tytuł przechodzi z urzędem, czy naleŜy personalnie do Mussoliniego. Gentile, La via
italiana, s. 214-216. Tylko Hitler mógł spowodować swoją własną sukcesję. Patrz Zi-
telmann, Selbstverstdndnis, s. 393, 396.
44 O tym, jak wielu Amerykanów podziwiało Mussoliniego w latach dwudziestych,
patrz John P. Diggins, Mussolini and Fascism: The Viewfrom America, Princeton Uni-
versity Press, Princeton 1972. O brytyjskich wielbicielach, takich jak George Bernard
Shaw i były premier David Lloyd George oraz wielu innych Europejczykach, zob. Renzo
de Felice, Mussolini U Duce, t. I: Gli anni del consenso, 1929-1936, Einaudi, Torino
1974, s. 541-587.
45 Patrz rozdział 5, s. 165-168.
46 Najlepsze badania opinii publicznej w nazistowskich Niemczech i faszystowskich
Włoszech omówione są w bibliografii. Joseph Nyomarkay, Charisma and Factionalism in
theNazi Party, Universityof Minnesota Press, Minneapolis 1967, dowodził, Ŝe charyzma-
tyczna władza zapobiega przechodzeniu partyjnych frakcji do rzeczywistej opozycji.
47 Kolloąuien des Instituts fur Zeitgeschichte, Der italienische Faschismus, s. 59.
48 Określenie po raz pierwszy zostało uŜyte w 1969 roku przez Broszata, Hitler
State, s. 294, i w pełni rozwinięte przez Petera Hiittenbergera, Nationalsozialistische
Polykratie, „Geschichte und Gesellschaft" 2, 4 (1976), s. 417-472. Patrz dalej Hans
Mommsen w wielu pracach, w tym From Weimar to Auschwitz, Cambridge University
Press, Cambridge 1991 i Gerhard Hirschfeld i Lothar Kettenacker (red.), Der Fuhrer-
staat: Mythos und Realitdt, Klett-Cotta, Stuttgart 1981. Interesujące porównania zob.
Przypisy______________________________________________________363
Philippe Burrin, Politiąue et societe: Les structures du pouvoir dans lltalie fasciste et
1'Allemagne nazie, „Annales: Economies, societes, civilisations" 43 (1988), s. 615-637.
0 moŜliwości stosowania tego pojęcia do faszystowskich Włoch, debata w Kolloąuien
des Instituts fur Zeitgeschichte, Der italienische Faschismus jest odkrywcza, szczegól-
nie uwagi Jensa Petersena i Wolfganga Schiedera.
49 Hans Mommsen pierwszy raz uŜył określenia „słaby dyktator" w Beamtentum
im Dritten Reich, Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1966, s. 98, przyp. 26. W ob-
szernych późniejszych pracach o nazistowskim systemie rządzenia (Herrschaftssys-
tem), Mommsen jasno stwierdził, Ŝe sądzi, iŜ Hitler posiadał nieograniczoną władzę
w zakresie „rzadkim w historii" ale wykorzystywał ją w sposób chaotyczny, przez co
pozbawił nazistowskie Niemcy zasadniczych cech państwa, np. zdolności swobod-
nego rozpatrywania opcji i dokonania spośród nich racjonalnego wyboru. Zobacz
na przykład Mommsen w Hitlers Position in the Weimar System, From Weimar to
Auschwitz, Princeton University Press, Princeton 1991, s. 67, 75. O postępującym
Entstaatlichung (utrata „państwowości") nazistowskiego systemu patrz Mommsen,
Nationalsozialismus als vorgetduschte Modernisierung, w: Lutz Niethammer i Bernd
Weisbrod (red.), Der Nationalsozialismus und die deutsche Gesellschaft: Ausgewdhlte
Aufsdtze, Rowohlt, Reinbeck bei Hamburg 1991, s. 409.
50 lan Kershaw, Hitler 1889-1936: Hubris, Norton, New York 1999, rozdz. 13, Wor-
king Toward the Ftihrer, s. 527-591.
51 Rundschau, niemieckojęzyczne wydawnictwo Międzynarodówki Komunistycznej
z 12 kwietnia 1933 roku, cytowane w Julius Braunthal, History of the International,
1914-1943, Praeger, New York 1967, t. II, s. 394.
52 Karl Dietrich Bracher, Wolfgang Sauer i Gerhard Schulz, Die nationalsozialistische
Machtergreifung, Westdeutcher Verlag, Koln i Opladen 1960, s. 219.
53 Znakomitym wprowadzeniem do złoŜonego podejścia konserwatystów do Hitlera
1 ich poraŜki w próbie sprawowania nad nim kontroli jest: Jeremy Noakes, German
Conservatives and the Third Reich: An Ambiguous Relationship, w: Martin Blinkhorn
(red.), Fascists and Conservatives, Allen and Unwin, London 1990, s. 71-97.
54 Albert Speer, który właśnie zaczynał swoją błyskotliwą karierę jako architekt Hi-
tlera z zadaniem przebudowy urzędu wicekanclerza na kwaterę główną SA, wspominał,
jak odwracał oczy od sporej plamy zaschniętej krwi na podłodze w biurze Herberta von
Bosego, asystenta von Papena. Speer, Inside the Third Reich, przekład z niemieckiego
Richard i Clara Winston, Macmillan, New York 1970, s. 53.
55 Ostatnie opracowanie tej złoŜonej sprawy w: Gerd P. Ueberschar, General Halder
and the Resistance to Hitler in the German High Command, 1938-1940, „European
History Quarterly" 18, 3 (lipiec 1988), s. 321-341.
56 Norman Rich, Hitlers WarAims, t. II: The Establishment ofthe New Order, Nor-
ton, New York 1974, s. 60, 278. Przez takie nominacje Ribbentrop bronił swojego
imperium zarówno przed korpusem dyplomatycznym, jak i agentami najwaŜniejszego
rywala, Himmlera.
57 Na przykład Arendt (patrz rozdział 8, przyp. 34). Emilio Gentile, przeciwnie, upiera
się w La via italiana al totalitarismo, s. 67,136,180,254, Ŝe reŜim faszystowski miał aspi-
racje do zbudowania w pełni totalitarnego państwa, którego — jak nawet on uznaje —
w praktyce nie udało się „w pełni" stworzyć. Totalitaryzm jest omówiony w rozdziale 8.
58 Adrian Lyttelton, Seizure, s. 127, 273.
59 „Radykałowie" cytowani w: Clark, Modern Italy, s. 259. Clark uwaŜa ten pogląd
364
Przypisy
za właściwy w odniesieniu do najwyŜszych instytucji politycznych, zastrzegając, Ŝe
w faszystowskich Włoszech było wiele nowości.
60 Patrz rozdział 3, s. 83.
61 Patrz rozdział 3, s. 85-86 i rozdział 4, s. 128.
62 GrabieŜ dzieł sztuki w okupowanych krajach prowadzona na rzecz nazistowskich
przywódców i dla muzeów niemieckich dała po roku 1939 zajęcie nie w pełni wykorzy-
stywanemu prorokowi Alfredowi Rosenbergowi. Rywalizacja i poszukiwanie miejsca
wokół Rosenberga były podstawowym przykładem dla rozwijającej się „polikratycz-
nej" interpretacji rządów nazistowskich. Patrz Reinhard Bollmus, Das Amt Rosenberg
und seine Gegner: Zum Machtkampf im nationalsozialistischen Herrschaftssystem,
Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1979.
63 Patrz rozdział 4, s. 141.
64 Emilio Gentile, Le origini dell'ideologia fascista (1918-1925), wyd. 2, II Mulino,
Bologna 1996, s. 335-348 {Farinacci e 1'estremismo intransigente). W języku angiel-
skim patrz: Harry Fornari, Mussolinis Gadfly: Roberto Farinacci, Vanderbilt University
Press, Nashville 1971.
65 Patrz bibliografia.
66 Hans Buchheim, The SS — Instrument ofDomination, w: Helmut Krausnick, Hans
Buchheim, Martin Broszat i Hans-Adolf Jacobsen (red.), Anatomy ofthe SS State,
przekład z niemieckiego Richard Barry, Marian Jackson i Dorothy Long, Walker, New
York 1968, s. 127-301, studium nazistowskiego systemu policyjnego przygotowane
na proces grupy straŜników w obozie zagłady w Auschwitz w roku 1963 pozostaje
najbardziej wiarygodnym opisem.
67 Gellately, Backing Hitler, s. 34-36, 87-89, 258.
68 Ibid., s. 43.
ć9Ibid., s.31.
70 Tylko jeden ze 122 sędziów naleŜących do róŜnych wydziałów Sądu NajwyŜszego
w Niemczech był socjaldemokratą, a zaledwie dwóch naleŜało do partii nazistowskiej.
Większość była konserwatywnymi nacjonalistami. Ingo Miiller, Hitlers Justice: The
Courts ofthe Third Reich, przekład Deborah Lucas Schneider, Harvard University
Press, Cambridge 1991, s. 37.
71 Lothar Gruchmann, Justiz im Dritten Reich: Anpassung und Unterwerfung in der
Ara Giirtner, 2 wyd., Oldenbourg, Miinchen 1990.
72 Guido Neppi Modona, La magistratura e U fascismo w: Guido Quazza (red.),
Fascismo e societa italiana, Einaudi, Torino 1973, s. 125-181.
73 Robert N. Proctor, The Nazi War on Cancer, Princeton University Press, Princeton
1999, pokazuje, Ŝe nazistowska kampania antynikotynowa wykorzystywała zarówno świa-
towej klasy niemieckie badania medyczne, jak i hipochondrię Hitlera oraz jego dietetyczne
dziwactwo (wegetarianin, o bulionie na mięsie wołowym mówił „herbata z trupa").
74 Określenie „medyczne zabijanie" jest w: Robert Jay Lifton, The Nazi Doctors:
Medical Killing and the Psychology qf Genocide, Basic Books, New York 1986, s. 14.
Patrz teŜ Michael Kater, Doctors Under Hitler, University of North Carolina Press,
Chapel Hill 1989.
75 Edward Ross Dickinson, The Politics of German Child Welfarefrom the Empire
to the Federal Republic, Harvard University Press, Cambridge 1996, s. 204-220 (cytat
ze s. 211).
76 Gellately, Backing Hitler, s. VII, 51-67, 75, 80-83, 263.
Przypisy______________________________________________________365
77 Patrz rozdział 6. przyp. 77.
78 Patrz rozdział 4, przyp. 16.
79 Klasyczna pracą na ten temat jest: Carlo Levi, Chrystus zatrzymał się w Eboli,
Farrar, Straus, New York 1963 [wyd. poi 1949].
80 Między 1926 a 1943 Tribunale Speciale per la Difesa Delio Stato zbadał 21 tysięcy
spraw i skazał około 10 tysięcy osób na róŜne kary więzienia (Jens Petersen, Kolloąuien
des Instituts fiir Zeitgeschichte, Der italienische Faschismus, s. 32). Liczba wyroków
śmierci, w większości dotyczących separatystów chorwackich i słoweńskich, zaczerp-
nięta jest z Petersena, potwierdzona przez Guido Melisa w. Raffaele Romanelli (red.),
Storia delio stato italiano daWunitf a oggi, Donzelli, Roma 1995, s. 390. Włochy dys-
ponowały ponad pięćdziesięcioma obozami dla więźniów w latach 1940-1943, z któ-
rych największym był Ferramonti di Tarsia w Kalabrii. Patrz Bosworth, Dictatorship,
s. 1 i J. Walston, History and Memory ofthe Italian Concentration Camp, „Historical
Journal" 40 (1997), s. 169-183.
81 Paolo Ungari, Alfredo Rocco e 1'ideologia giuridica detfascismo, Morcelliano, Bre-
scia 1963, s. 64. Rocco, nacjonalistyczny sympatyk, wyraŜał ten pogląd jeszcze przed
1914 rokiem jako młody profesor prawa.
82 ChociaŜ Hitler zrezygnował z uŜywania gazów bojowych w działaniach zbrojnych,
Mussolini uŜył ich przeciwko Libijczykom i Etiopczykom. Patrz Angelo Del Boca, / Gas
di Mussolini: Ilfascismo e U guerra d'Etiopia, Editore Riuniti, Roma 1996. Mussolini
stłoczył takŜe członków plemienia Senussi w Libii w obozach koncentracyjnych. Inne
prace na temat włoskiego imperium kolonialnego wymieniono w bibliografii.
83 Johnson, Nazi Terror, s. 46-47 i 503-504. W roku 1942 Kolonia z 750 tysiąca-
mi mieszkańców (nie licząc cudzoziemskich robotników) miała 69 oficerów Gestapo.
0 waŜnej roli, jaką we wprowadzaniu nazizmu odgrywały dobrowolne donosy, patrz
bibliografia.
84 Tim Mason, The Containment ofthe WorkingClass, w: Jane Caplan (red.), Nazism,
Fascism, and the Working Class: Essays by Tim Mason, Cambridge University Press,
Cambridge 1995, s. 238.
85 Giulio Sapelli (red.), La classe operaia durante ilfascismo, Annali delia fondazio-
ne Giangiacomo Feltrinelli, Milano, rocznik 20, 1979-1980), potwierdza ten pogląd
w odniesieniu do Włoch.
86 Patrz bibliografia.
87 Sebastian Haffner, DefyingHitler, Farrar, Straus, Giroux, New York 2000), s. 257
1 dalej. Haffner uciekł do Anglii w 1937 roku i rok później napisał swoje wspomnienia.
88 To nie była powszechna opinia we Włoszech w czasie pierwszych dwudziestu lat
po wyzwoleniu, kiedy przewaŜał rozdęty pogląd o włoskim ruchu oporu. Kiedy Renzo
De Felice dowodził, Ŝe istniał consensus w Mussolini U Duce, 1.1: Gli anni del consenso,
Einaudi, Torino 1974, wywołał gwałtowne sprzeciwy. Mechanizm został rozpracowany
przez Philipa V. Cannistraro, Lafabbricca del consenso: Fascismo e mass media, Late-
rza, Bari 1975, i rezultaty zweryfikowane przez Colariziego, Lbpinione degli italiani.
Najnowsza synteza patrz: Patrizia Dogliani, Italia fascista 1922-1940, Sansoni/RCS,
Milan 1999, rozdział 3, Uorganizzazione del consenso.
89 Bosworth, Mussolini, s. 62.
90 Głosowanie było bardziej plebiscytem niŜ wyborami: obywatele mogli głosować
tylko „tak" albo „nie" na całą listę. Udział wzięło 89,63 procent upowaŜnionych i tylko
136 198 z nich (2 procent) głosowało „nie"
366
Przypisy
91 Patrz prace MacGregora Knoxa przywołane w bibliografii.
92 Marlis Steinert, Hitlers War and the Germans, Ohio University Press, Athens 1977.
93 Niemiecki film Die Kinder aus Nr. 67, („Dzieci spod nr. 67") (1980) pokazuje sub-
telnie, jak chłopcy i dziewczęta z budynku z mieszkaniami dla robotników w Berlinie
zaadaptowali się w nowej obowiązkowej organizacji Hitlerjudend wiosną 1933 roku,
ulegając rozmaitym czynnikom: atrakcyjności, naciskom rówieśników, opinii rodziców
i przymusowi.
94 Wspomnienia Melitty Maschmann, Account Rendered, Abelard-Schuman, Lon-
don 1965, są w tej sprawie wymowne.
95 Pewien młody Niemiec przyznał: „To rzeczywiście miłe móc zaszaleć i nie być
skarconym" Michael Burleigh, The Third Reich: A New History, Hill and Wang, New
York 2000, s. 237 [wyd. poi. Trzecia Rzesza. Nowa historia, KsiąŜka i Wiedza, Warsza-
wa 2002]. Krótki esej Jean-Paula Sartre'a Lenfance d'un c/zę/"przekonująco przywołuje
drogę nastoletniego zabijaki do faszyzmu.
96 Na temat bogatej literatury poświęconej tej i innym debatom o kobietach pod
rządami faszyzmu patrz bibliografia.
97 Uśmiechnięta młoda kobieta w faszystowskim mundurze z papierosem na obwo-
lucie ksiąŜki Victorii De Grazia, How Fascism Ruled Women, University of California
Press, Berkeley i Los Angeles 1992, doskonale pokazuje tę dwuznaczność.
98 M. Carli, Fascismo intransigente: Contributo allafondazione di un regime, R. Bem-
prad e Figlio, Firenze 1926, s. 46, cytat w: Norberto Bobbio, La Cultura e U fascismo,
w: Gnido Cjuazza (red.), Fascismo e societa italiana, Einaudi, Torino 1973, s. 240, przyp. 1.
99 Ibid., s. 240.
100 Na przykład doktor i malarz Carlo Levi, którego Chrystus zatrzymał się w Eboli,
napisany w czasie „odosobnienia" na południu Włoch w górskim miasteczku jest jed-
nym z wybitnych dzieł współczesnej literatury włoskiej.
101 Na przykład bracia Rosselli, Giovanni Amendola i Piero Gobetti.
102 Patrz rozdział 2, przyp. 105.
103 Sandrine Bertaux, Demographie, statistiąue, etfascisme: Corrado Gini et 1'ISTAT,
entre Science et Ideologie, „Roma Moderna et Contemporanea" 7,3 (wrzesień-grudzień
1999), s. 571-598.
104 Gabriele Turi, IIfascismo e U consenso degli intellettuali, II Mulino, Bologna 1980,
s. 59, 63. Radykalni faszyści protestowali przeciwko ich obecności.
105 Bobbio, La Cultura, s. 112. Trzech z nich takŜe współpracowało przy encyklo-
pedii (Turi, U fascismo, s. 63).
106 Monika Renneburg i Mark Walker (red.), Science, Technology, and National So-
cialism, Cambridge University Press, Cambridge 1994.
107 John L. Heilbron, The Dilemmas ofan Upright Man; Max Pianek as Spokesman
for German Science, University of California Press, Berkeley i Los Angeles 1986.
los jerry 2. Muller, The Other God thatFailed: Hans Freyer and the Deradicalization
of German Conservatism, Princeton University Press, Princeton 1987.
109 Carl Schmitt (1888-1985) twierdził, Ŝe nowoczesne złoŜone społeczeństwo wy-
maga „państwa totalnego" zdolnego do skutecznego podejmowania decyzji. Przegląd
obfitej literatury dobrze zacząć od pracy Richarda Wolina, Carl Schmitt, Political
Existentialism, and the Total State, w: Wolin, The Terms of Cultural Criticism: The
Frankfurt School, Existentialism, Poststructuralism, Columbia University Press, New
York 1992, s. 83-104.
Przypisy
367
110 Mark Walker, German National Socialism and the Quest for Nuclear Power,
1939-1949, Cambridge Uniyersity Press, Cambridge 1989, argumentuje przekonująco
za drugą moŜliwością; Thomas Powers, Heisenbergs War: The Secret History of the
German Bomb, Knopf, New York 1993, jest bardziej skłonny wierzyć w twierdzenia
Heisenberga o ociąganiu się.
111 Jedna z „Dziesięciu zasad niemieckiej muzyki" sformułowanych, kiedy Goebbels
zorganizowałReichsmusikkammer 15 listopada 1933 roku. Furtwangler odrzuciłjednak
kolejne zasady, mówiące, Ŝe judaizm i atonalizm są niezgodne z muzyką niemiecką.
112 Patrz Robert Craft, The Furtwangler Enigma, „New York Review of Books" 40,16
(7 października 1993), s. 10-14.
113 Patrz rozdział 1, s. 10.
114 Patrz rozdział 1, przyp. 53.
115 Patrz Gellately, Backing Hitler, o „policyjnej sprawiedliwości" (s. 5, 34-50, 82,
175, 258).
116 MłodzieŜówki partii faszystowskiej rozpowszechniły się w całym kraju po 1926
roku, kiedy zostały zjednoczone pod władzą ministra edukacji w Opera Nazionale
Balilla (ONB, nazwa od imienia młodzieńca, który zginął, przeciwstawiając się Napo-
leonowi). ONB obejmowała chłopców i dziewczęta (osobno i nie całkowicie) od ośmiu
do osiemnastu lat; sześciolatki mogły zaczynać jako „Młode Wilczki" ONB została
zreorganizowana pod kontrolą partii nazistowskiej w 1937 roku jako Gioventu Italia-
na del Littorio (GIL; littorio — liktor był urzędnikiem, który nosiifasces przed sędzią
w pochodach miejskich w czasach imperium rzymskiego). GIL była organizacją bar-
dziej zmilitaryzowaną (dla chłopców). Jej motto brzmiało: „Wierz, wykonuj, walcz"
a po roku 1939 stała się obowiązkowa dla młodzieŜy. Studenci uniwersyteccy naleŜeli
do Gruppi Universitaria Fascista. Patrz odpowiednie tytuły w bibliografii.
117 Jeremy Noakes i Geoffrey Pridham (red.), Nazism 1919-1945, t. 2: State, Economy,
and Society, 1933-1939: A Documentary Reader, University of Exeter Press, Exeter
1984, doc. # 297, s. 417.
118 Karl-Heinz Jahnke i Michael Buddrus, Deutsche Jugend 1933-1945: Eine Doku-
mentation, VSA-Verlag, Hamburg 1989, s. 15.
119 Cytat Arendt, Origins, s. 339. Ona mu wierzyła.
120 Mabel Berezin, Making the Fascist Self, Cornell Uniyersity Press, Ithaca i London
1997.
121 Tu właśnie Rousseau ze swym strachem przed frakcjami staje się moŜliwym
odległym prekursorem faszyzmu.
122 Patrz bibliografia.
123 Glenn R. Cuomo (red.), National Socialist Cultural Policy, St. Martin's Press,
New York 1995, s. 107.
124 Alan E. Steinweis, ThePurge ofArtistic Life, w: Robert Gellatelly i Nathan Stoltzfus
(red.), Social Outsiders in Nazi Germany, Princeton Uniyersity Press, Princeton 2001,
s. 108-109.
125 Najbardziej olśniewającą generalną dyskusją jest Charles S. Maiera, The Econo-
mics of Fascism and Nazizm, w: Maier, In Search of Stability, Cambridge Uniyersity
Press, Cambridge 1988.
126 T. W. Mason, The Primacy ofPolitics: Politics andEconomics in National Socialist
Germany, w: Caplan (red.), Nazism.
127 Sergio Romano, Giuseppi Volpi et 1'Italie modernę: Finance, industrie et Etat
368
Przypisy
de l'ere giolittienne a la Deuxieme Guerre Mondiale, Ecole francaise de Rome, Rome
1982, s. 141-152; Jon S. Cohen, The 1927Revaluation ofthe Lira: A Study in Political
Economy, „Economic History Review" 25 (1972), s. 642, 654.
128 peter Hayes, Industry and Ideology: I. G. Farben in the Third Reich, Cambridge
University Press, Cambridge 1987, s. 120.
129 Ta ewolucja została znakomicie przeanalizowana przez Hayesa, Industry and
Ideology.
130 Gerhard Th. Mollin, Montankonzerne und Drittes Reich: Der Gegensatz zwischen
Monopolindustrie und Befehlwirtschaft in der deutschen Riistung und Expansion 1936-
-1944, Vandenhoeck and Ruprecht, Góttingen 1988, s. 70 i n., 102 i n„ 198 i n.
131 Gerald D. Feldman, Allianz and the German Insurance Business, 1933-1945,
Cambridge University Press, Cambridge 2001. O obozach patrz s. 409-415. Otto Wa-
gener jest cytowany za swoim dziennikiem, Hitler aus Ndchster Ndhe, red. Henry
A. Turner Jr, Ullstein, Frankfurt am Main 1978, s. 373-374. Wierny Wagener nigdy nie
przestał wierzyć, nawet po 1945 roku, Ŝe prawdziwe „narodowosocjalistyczne" ideały
Hitlera były sabotowane przez reakcyjnych Nazisten wokół niego (s. XI). O niesmaku
Wagenera wobec „brudnych pieniędzy" patrz rozdział 1, s. 9.
132 John S. Cohen, Was Italian Fascism a Developmental Dictatorship?, „Economic
History Review" 2 seria, 41, 1 (luty 1988), s. 95-113, porównuje wskaźniki wzrostu we
Włoszech. Więcej o „rozwojowej dyktaturze" jako interpretacji faszyzmu patrz rozdział 1,
przyp. 49 i rozdział 8.
Rozdział 6. Długa perspektywa: radykalizacja czy entropia?
1 Adrian Lyttelton, w Kolloąuien des Instituts fur Zeitgeschichte, Der italienische
Faschismus: Probleme und Forschungstendenzen, Oldenbourg, Miinchen 1983, s. 59.
2 Giuseppe Bottai, La rivoluzione permanente, w: „Critica fascista", 1 listopada 1926
roku, cytat w Alexandra Niitzenadla, Faschismus als Revolution? Politische Sprache
und revolutiondrer Stil im Italien Mussolinis, w: Christof Dipper, Lutz Klinkhammer
i Alexander Niitzenadel (red.), Europdische Sozialgeschichte: Festschrift fur Wolgang
Scheider, Duncker & Humblot, Berlin 2000, s. 37. Słowa przypominają Trockiego, ale
Bottai, były sąuadristi, który stał się biurokratą, wyjaśnił, Ŝe faszystowska „permanent-
na rewolucja" inaczej niŜ rewolucje wcześniejsze, oznacza długoterminowe zmiany
pod kierownictwem państwa. Jeremy Noakes dobrze przedstawia to zagadnienie dla
Niemiec w Nazism and Revolution, w: Noel O'Sullivan (red.), Revolutionary Theory
and Political Reality, Wheatsheaf, London 1983, s. 73-100. Zobacz teŜ opinię Arendt
w rozdziale 5, s. 124.
3 To określenie zostało zdefiniowane w rozdziale 8.
4 Znakomitym opracowaniem o Hiszpanii Franco jako kraju faszystowskim (przy-
najmniej do 1945 roku) z powodu zbrodniczej mściwości, walki o kulturową czystość
i zamkniętego systemu gospodarczego jest Michaeia Richardsa, A Time ofSilence: dvii
War and the Culture ofRepression in Francos Spain 1936-1945, Cambridge University
Press, Cambridge 1998.
5 Najnowsza i pełna biografia, Paul Preston, Franco, Basic Books, New York 1994
(cytat ze s. 330). Bardziej niŜ inni biografowie Preston portretuje Franco jako aktywnie
zainteresowanego partnerstwem z Osią przynajmniej aŜ do 1942 roku.
Przypisy
369
6 łan Kershaw, Hitler 1936-194S: Nemesis, Norton, New York 2000, s. 330.
7 Preston, Franco, s. 267.
8 Stanley G. Payne, Fascism in Spain, 1923-1977, University of Wisconsin Press,
Madison 1999, s. 401, 451 i n.
9 Antonio Costa Pinto, Salazars Dictatorship and European Fascism, Social Science
Monographs, Boulder 1995, s. 161.
10 Antonio Costa Pinto, The Blue Shirts: Portuguese Fascists and the New State, Social
Science Monographs, Boulder 2000.
11 Costa Pinto, Salazars Dictatorship, s. 204.
12 Roland Sarti, Fascism and the Industrial Leadership in Italy, 1919-1940: A Study
in the Expansion ofPrivate Power under Fascism, University of California Press, Ber-
keley 1971, s. 51.
13 Patrz rozdział 4, s. 139-140.
14 Patrz rozdział 5. Po dziesięciu latach politycznego niebytu Farinacci powrócił
do łask w czasie wojny etiopskiej, kiedy wsławił się tym, Ŝe sam się pozbawił ręki,
łowiąc ryby przy uŜyciu granatu. Pozostawał w przyjaznych stosunkach z Duce, stale
nalegając na większy radykalizm, do czasu aŜ w roku 1943 spotkał się z niechęcią ze
strony Niemiec.
15 Roland Sarti nadał swojej ksiąŜce (patrz wyŜej, przyp. 12) podtytuł A Study in the
Expansion of Prwate Power Under Fascism. Ostatnim opracowaniem o faszystowskim
syndykalizmie jest Adolfo Pepe, // sindicatofascista, w: Angelo Del Boca, Massimo Legna-
ni i Mario D. Rossi, // regimefascista: Storia e storiogrąfia, Laterza, Bari 1995, s. 220-243.
16 Patrz rozdział 5, s. 178.
17 Pius XI zaakceptowałjuŜ rozwiązanie kłopotliwej Partito Popolare, Doma Luigie-
go Sturza juŜ w roku 1926. Negocjował kilka konkordatów z europejskimi dyktatorami,
w tym z nazistowskimi Niemcami, w których zaakceptował rozwiązanie partii katolic-
kich w zamian za prawo do dalszej działalności Akcji Katolickiej i szkół parafialnych.
18 Prace o stosunkach państwo-Kościół we Włoszech zostały wymienione w bi-
bliografii.
19 Cytat w Ruth Ben-Ghiat, Fascist Modernities: Italy, 1922-1945, University of Ca-
lifornia Press, Berkeley i Los Angeles 2001, s. 13.
20 Patrz rozdział 6, s. 201, 212-218.
21 Patrz rozdział 5, s. 163-164.
22 Patrz rozdział 6, s. 218.
23 Schwerin von Krosigk pozostał na urzędzie do samego końca, chociaŜ z mniejszą
władzą.
24 Robert Koehl, Feudal Aspects of National Socialism, „American Political Science
Review" 54 (grudzień 1960), s. 921-933.
25 Jeremy Noakes i Geoffrey Pridham, Nazism 1919-1945, t. 2: State, Economy and
Society, 1933-1939: A Documentary Reader, University of Exeter Press, Exeter 1984,
s. 231-232.
26 Patrz rozdział 5, przyp. 50.
27 The Goebbels Diaries, red. Louis Lochner, Doubleday, New York 1948, s. 314 (zapis
z dnia 20 marca 1943 roku). Hitler mówił o kwestii Ŝydowskiej.
28 A. J. P. Taylor, Origins of the Second World War, Atheneum, New York 1962,
s. 210-212, 216-200,249-250, 278.
29 Galeazzo Ciano, Diary 1937-1943, Enigma, New York 2002 [wyd. poi. Pamiętniki
370
Przypisy
1939-1943, wyd. Libra-Planeta, Warszawa 1991], s. 25 (zapis z dnia 13 listopada 1937
roku).
30 Bruno Biancini (red.), Dizionario Mussoliniano, Ulrico Hoepli, Milano 1939, s. 88
(przemówienie do parlamentu, 26 maja 1934).
31 Edward R. Tannenbaum daje kilka przykładów w The Fascist Experience: Italian
Society and Culture, 1922-1945, Basic Books, New York 1972, s. 306, 329.
32 Typowe wyjaśnienie, MacGregor Knox, Mussolini Unleashed, Cambridge Uni-
versity Press, Cambridge 1982, przypisuje decyzję wyłącznie buńczuczności Musso-
liniego, chociaŜ Bosworth, Mussolini, ma odmienne zdanie, twierdząc, Ŝe Mussolini
był bardziej ostroŜny w latach 1939-1940 niŜ liberalne Włochy w 1911 i 1915, oraz
wskazując na ogromne poparcie opinii publicznej dla jego decyzji przystąpienia do
wojny (s. 370).
33 Robert O. Paxton, Parades andPolitics at Vichy, Princeton University Press, Prin-
ceton 1966, s. 75-81, 228-237, 321-343.
M Patrz rozdział 8, s. 269.
35 Co dobrze wykazali w poprzedniej generacji Karl A. Schleunes, The Twisted Road
to Auschwitz, University of Illinois Press, Urbana 1970 i Uwe Dietrich Adam, Juden-
politik im dritten Reich, Droste, Dusseldorf 1972, stopniowy rozwój nazistowskiej an-
tyŜydowskiej polityki nadal jest podstawą najwaŜniejszych syntez: Saul Friedlander,
Nazi Germany and thejews, 1.1: The Years of Persecution: 1933-1939, HarperCollins,
New York 1997 i Peter Longerich, Politik der Vernichtung: Eine Gesamtdarstellung der
nationalsozialistische]udenverfolgung, Piper, Miinchen 1998.
36 Z przedstawionych im wersji Hitler wybrał tę najmniej włączającą śydów w spo-
łeczeństwo. Friedlander, Nazi Germany and thejews, 1.1, s. 148-149.
37 Patrz rozdział 1, s. 15-16.
38 Jeremy Noakes i Geoffrey Pridham, Nazism: 1919-1945, t. II: State, Economy, and
Society, 1933-1939, University of Exeter Press, Exeter 1984, s. 559.
39 Gótz Aly, Jewish Resettlement: Reflections on the Prehistory ofthe Holocaust, s. 64,
i Thomas Sandkiihler, Anti-Jewish Policy and the Murder ofthe Jews in the District of
Galicia, 1941-1942, s. 109-111, w: Ulrich Herbert (red.), National Socialist Extermi-
nation Policies: Contemporary German Perspectives and Controversies, Fischer, New
York 1998.
40 Ten „powrót do domu" etnicznych Niemców z południowego Tyrolu (albo Górnej
Adygi) i licznych terenów Europy Wschodniej, w tym krajów nadbałtyckich, Buko-
winy, DobrudŜy i Besarabii, negocjowany był z Mussolinim i Stalinem w roku 1939.
Klasyczną pracą jest: Robert L. Koehl, RKFDV: German Resettlement and Population
Policy, 1939-1945, Harvard University Press, Cambridge 1957. Patrz teŜ Gótz Aly, „Fi-
nał Solution": Nazi Population Policy and the Murder ofthe European Jews, przekład
z niemieckiego Belinda Cooper i Allison Brown, Arnold, London i New York 1999,
szczególnie rozdział 5. UŜytecznym streszczeniem jest My, Jewish Settlement, w: Ulrich
Herbert (red.), Extermination Policies, s. 53-82.
41 Aly, Jewish Resettlement, s. 61, 69, 70, uŜywa terminu „ślepa uliczka" i „polityka
domina" Kompetentnym opracowaniem na temat planu związanego z Madagaskarem
jest: Magnus Brechtken, „Madagaskarftir die Juden": Antisemitische Idee und politische
Praxis, 1885-1945, Oldenbourg, Munchen 1997.
42 Zob. waŜną nową pracę zamieszczoną w: Herbert (red.), Extermination Policies.
43 Longerich, Politik der Yernichtung, s. 369-410; Christian Dieckmann, The War
Przypisy______________________________________________________371
andthe Killing ofthe Lithuanian Jews, w: Herbert (red.), Extermination Policies, s. 231;
Sandkiihler, Anti-Jewish Policy, s. 112-113.
44 Sugestie Davida Irvinga w Hitler's War, Viking, New York 1977, s. 12-13, Ŝe Him-
mler był odpowiedzialny aŜ do 1943 roku, zostały zdyskredytowane. Później Irving
stał się negacjonistą.
45 Gerald Fleming, Hitler and the Finał Solution, University of California Press,
Berkeley i Los Angeles 1984, zebrał przekonujące dowody w tej sprawie.
46 Christopher R. Browning, lhe Euphoria ofVictory and the Finał Solution: Sum-
mer-Fall 1941, „German Studies Review" 17 (1994), s. 473-481.
47 Philippe Burrin, Hitler and the Jews: The Genesis ofthe Holocaust, Edward Arnold,
London i New York 1994.
48 Christian Gerlach, Krieg, Erndhrung, Vólkermord: Forschungen zurdeutschen Ver-
nichtungspolitik im Zweiten Weltkrieg, Hamburger Edition, Hamburg 1998, rozdział
1: Die Wannsee Konferenz, das Schicksal der deutschen Juden, und Hitlers politische
Grundsatzentscheidung alle Juden Europas zu ermorden.
49 Michael Burleigh, Death and Deliverance: „Euthanasia" in Germany c. 1900-1945,
Cambridge University Press, Cambridge 1994 (liczby na stronie 160). Decyzja została
właściwie powzięta w październiku 1939 roku i antydatowana na 1 września, dzień roz-
poczęcia wojny. Biorąc pod uwagę świadome zabijanie głodem pensjonariuszy domów
opieki społecznej przez władze lokalne w Niemczech i zabijanie niepełnosprawnych
i nieuleczalnie chorych na terenach okupowanych wschodniej Europy, uzyskujemy
liczbę około 200 tysięcy ofiar do roku 1945.
50 Patrz Helmut Krausnick i H. H. Wilhelm, Die Truppe des Weltanschauungskrieges:
Die Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD, 1938-1942, Deutsche Verlags-
-Anstalt, Stuttgart 1981.
51 Wolfgang Benz, Hermann Grami i Hermann Weiss (red.), Enzyklopddie des Na-
tionalsozialismus, Klett-Cotta, Stuttgart 1997, s. 815.
52 Określenie „pośrednie rozwiązanie" pochodzi od Gótz Aly, Jewish resettlement,
s. 69.
53 Mathias Beer, Die Entwicklung der Gaswagen beim Mord an den Juden, „Viertel-
jahrshefte fur Zeitgeschichte" 35, 3 (lipiec 1987), s. 403-418.
54 W roku 1939 naziści podzielili okupowaną Polskę na trzy części: część zachod-
nia, oficjalnie nazwana Warthegau (Kraj Warty), została wcielona w granice Rzeszy.
Wschodnia znalazła się pod okupacją Stalina. Część środkowa, zarządzana jako lenno
partii nazistowskiej przez generalnego gubernatora Hansa Franka, nie miała nawet na-
zwy w języku polskim. Naziści określali ją za pomocą mało precyzyjnego francuskiego
neologizmu Generalgouvernement.
55 Alexander Dallin, German Rule in Russia: 1941-1945: A Study of Occupation
Policies, 2 wyd. poprawione, Westview Press, Boulder 1981 (pierwsze wyd. 1957) jest
nadal zasadniczą pracą o administracji SS i eksploatacji podbitych terytoriów Związku
Radzieckiego.
56 Aktion 1005 to program zacierania śladów po zamkniętych ośrodkach zabijania
na okupowanych obszarach wschodnich, jak w Chełmnie we wrześniu 1944 roku.
Prace zazwyczaj wykonywali ostatni więźniowie obozowi, których po ich zakończeniu
zabijano. Czasami jednak niemieccy Ŝołnierze bezwzględnie potrzebni na frontach,
sami wykonywali tę pracę. Walter Manoschek, The Extermination ofjews in Serbia,
w: Herbert, Extermination Policies, s. 181.
372
Przypisy
57 MroŜące krew w Ŝyłach przykłady zostały opublikowane w: Goldhagen, Hitler's
Willing Executioners.
58 łan Kershaw, Popular Opinion andDissent in the Ihird Reich: Bavaria 1933-1945,
Clarendon Press, Oxford 1983, s. 364-372,377-378; O. D. Kulka, The German Popula-
tion and the Jews, w: David Bankier (red.), Probing the Depth of German Antisemitism,
Berghahn, New York 2000, s. 276, uwaŜa, Ŝe była to „wiedza powszechna".
59 Patrz strony Hansa Buchheima o „twardości i koleŜeństwie" w: Helmut Krausnick,
Hans Buchheim, Martin Broszat i Hans-Adolf Jacobsen, Anatomy ofthe SS-State, Wal-
ker, New York 1968, s. 334-348.
60 Przemówienie z 25 października 1932 roku; podobne słowa pojawiły się pod ha-
słem „Faszyzm" w Enciclopedia italiana.
61 Angielskie fragmenty tego wystąpienia opublikowane są w: Charles F. Delzell
(red.), Mediterranean Fascism, Harper & Row, New York 1970, s. 199-200.
62 Luigi Goglia i Fabio Grassi, // colonialismo italiano da Adua allimpero, Laterza,
Bari 1993, s. 221.
63 Goglia i Grassi, Colonialismo, s. 222, 234. Patrz teŜ Nicola Labanca, LAmmini-
strazione colonialefascista: Stato, politica, e societf, w: Angelo del Boca i inni, // regime
fascista, s. 352-395.
64 Określenia pochodzą od Renzo de Felice, Mussolini: II Duce: Lo stato totalitario,
1936-1940, Einaudi, Torino 1981, s. 100; o kontrowersjach wokół głównego biografa
Mussoliniego, patrz bibliografia, s. 224.
65 Gabriella Klein, La Politica linguistica delfascismo, II Mulino, Bologna 1986.
66 Najnowsze i przekonujące opracowania to: Michele Sarfatti, Mussolini contro
gli ebrei: Cronaca delie leggi del 1938, Silvio Zamani Editore, Torino 1994, i Gli ebrei
neiritalia fascista: Vicende, identitr, persecuzione, Einaudi, Torino 2000. Sarfatti mniej
się rozwodzi nad przypuszczalnym wpływem nazistów, a bardziej nad włoskimi korze-
niami poparcia dla antyŜydowskich środków Mussoliniego niŜ wcześniejsze klasyczne
opracowania, Meir Michaelis, Mussolini and the Jews, Oxford University Press, New
York 1978, i Renzo De Felice, The Jews in Fascist Italy: A History, Enigma Books, New
York 2001 (wyd. włoskie 1988). Sarfatti przedstawia swoje wnioski krótko w The Per-
secution ofthe Jews in Fascist Italy, w: Bernard D. Cooperman i Barbara Garvin (red.),
The Jews of Italy: Memory and Identity, University Press of Maryland, Bethesda 2000,
s. 412-424.
67 John P. Diggins, Mussolini and Fascism: The Viewfrom America, Princeton Uni-
versity Press, Princeton 1972, s. 40.
68 O jawnym rasizmie, który inspirował faszystowskie wojny kolonialne, łącznie
z zamiarem eliminacji całych „gorszych" populacji, patrz Angelo Del Boca, Le leggi
razziali nellimpero di Mussolini, w: Del Boca i inni, // regime fascista, s. 329-351 i prace
o włoskim koloniaiizmie cytowane w bibliografii.
69 David I. Kertzer, The Popes Against the Jews: The Vatican's Role in the Rise of
Modern Anti-Semitism, Alfred Knopf, New York 2001, porządkuje niezbite dowody
z watykańskich publikacji, chociaŜ idzie zbyt daleko we włączaniu pewnych materiałów
niepapieskich.
70 Watykan wprost akceptował dyskryminację wprowadzoną przez francuski
rząd Vichy przeciwko śydom w zatrudnieniu i edukacji. Michael R. Marrus i Robert
O. Paxton, Vichy France and the Jews, Stanford University Press, Stanford 1995, s. 200-
-202.
Przypisy
373
71 Jonathan Steinberg, Ali or Nothing: The Axis and the Holocaust, 1941-1943, Rout-
ledge, London 1991.
72 Szef policji Bocchini najwyraźniej poinformował Mussoliniego w czerwcu 1940
roku, Ŝe tylko antyfaszyści są za wojną, poniewaŜ uwaŜają, Ŝe uwolni ich ona od znie-
nawidzonego reŜimu. Claudio Pavone, Una guerra civile, Bollati Boringhieri, Torino
1991, s. 64.
73 Patrz bibliografia.
74 F. W. Deakin, The Six Hundred Days of Mussolini, Anchor, New York 1966,
s. 144-145. KsiąŜe Borghese został skazany na więzienie w roku 1949 za swoje działania
przeciwko Włoskiemu Ruchowi Oporu, ale spędził w nim tylko dziesięć dni. Po wojnie
był przedstawicielem włoskiej partii neofaszystowskiej, Movimento Sociale Italiano
(MSI), o której czytaj w rozdziale 7.
75 Primo Levi, Ihe Art of Fiction, CXI, „Paris Review" 134 (wiosna 1995), s. 202.
76 Sergio Luzzatto, // corpo di Mussolini: Un cadavero tra imaginazione, storia,
e memoria, Einaudi, Torino 1998.
77 Władze nazistowskie zabijały kaŜdego, kto próbował się poddać, stosując tak zwa-
ną politykę „siły przez strach". Patrz Antony Beevor, Berlin: The Downfall, 1945, Viking,
London 2002, s. 92-93 i 127; oraz Robert Gellately, BackingHitler, s. 236-242.
78 Patrz rozdział 6, s. 210.
79 Omer Bartov pokazuje, jak trudne warunki i ludobójcze zamiary kampanii rosyj-
skiej przyzwyczaiły armię, tak jak i SS, do brutalności, w: Hitlers Army: Soldiers, Nazis
and War in the Third Reich, Oxford University Press, New York 1991, i The Eastern
Front, 1941-1945: German Troops and the Barbarisation ofWarfare, wyd. 2, Palgrave,
New York 2001.
80 Patrz rozdział 5, przyp. 43.
Rozdział 7. Inne czasy, inne miejsca
1 Ernst Nolte, Der Fascismus in seiner Epoche, Piper, Miinchen 1963, przetłumaczona
jako Three Faces ofFascism, Holt, Rinehart and Winston, New York 1966, s. 4.
2 Patrz rozdział 3, przyp. 70.
3 Według lana Kershawa, The Hitler Myth: Image and Reality in the Third Reich,
Oxford University Press, Oxford 1987, s. 221-222, wielu Niemców winiło osobę Hitlera
wiosną 1945 roku za ich cierpienia.
4 R. ]. B. Bosworth, The Italian Dictatorship, Arnold, London 1998, s. 28, 30, 61,
67-68, 147,150,159,162,179, 235, kładzie większy nacisk niŜ inni na brak zgodności
między indywidualistycznym konsumeryzmem a obowiązującą w faszyzmie wspólno-
tą. Victoria De Grazia, How Fascism Ruled Women, University of California Press, Ber-
keley i Los Angeles 1992, s. 10, 15 i passim, pokazuje przekonująco, jak konsumencka
skomercjalizowana kultura skutecznie pomogła obalić faszystowski ideał posłusznej
i oddanej domowi kobiecości. Patrz teŜ Stanley G. Payne, A History ofFascism, 1919-
-1945, University of Wisconsin Press, Madison 1995, s. 496.
5 Payne, History, konkluduje, Ŝe „specyficzny historyczny faszyzm nigdy się nie
odrodzi", chociaŜ faszyści pozostali, w zredukowanej liczbie, i mogą się pojawić „nowe
i częściowo z nim spokrewnione formy autorytarnego nacjonalizmu" (s. 496, 520).
6 Mirko Tremaglia, który był młodym urzędnikiem w Republice Salo Mussolinie-
374
Przypisy
go w latach 1943-1945, został wówczas wybrany przewodniczącym parlamentarnej
Komisji Spraw Zagranicznych parlamentu włoskiego. Prawdą jest, Ŝe niektórzy przed-
stawiciele Niemieckiej Republiki Federalnej, w tym kanclerz Hans-Georg Kiesin-
ger, byli w młodości członkami partii nazistowskiej, ale nie kontynuowali tej przy-
naleŜności w partiach neonazistowskich po wojnie i Ŝadna z neonazistowskich par-
tii nie współtworzyła Ŝadnego z lokalnych rządów ani rządu federalnego w Niem-
czech.
7 Zobacz specjalne wydanie „Patterns of Prejudice" 36, 3 (lipiec 2002) o radykalnych
prawicowych groupuscules, zebrane przez Rogera Griffina.
8 Martin A. Lee, Jhe Beast Reawakens, Little, Brown, Boston 1997.
9 Nolte, JhreeFaces, s. 421-423.
10 Diethelm Prowe, „Classic" Fascism and the New Radical Right in Western Europę:
Comparisons and Contrasts, „Contemporary European History" 3, 3 (1994); Piero
Ignazi, Lestrema destra in Europa, II Mulino, Bologna 2000.
11 Patrz rozdział 7, s. 246, i rozdział 8, s. 278-279.
12 iheRoadto WiganPier, Berkeley Books, New York 1961, s. 176. Patrz teŜ TheLion
and the Unicorn (1941), cyt. w: Sonia Orwell i łan Angus (red.), The Collected Essays,
Journalism, and Letters of George Orwell, t. III: My Country Right or Left, 1940-43,
Harcourt Brace, New York 1968, s. 93.
13 Republika Federalna Niemiec (Zachodnie Niemcy) wyjęła spod prawa wszelkie
jawne formy nazizmu, ale zaakceptowała partyjny pluralizm. W ten sposób radykal-
ne partie prawicowe, które były neonazistowskie we wszystkim z wyjątkiem nazw
i symboli, istniały legalnie, a do tego więcej jeszcze nazistów działało w podziemiu.
Niemiecka Republika Demokratyczna (Wschodnie Niemcy) odmiennie, zezwoliła na
działanie tylko partii komunistycznej i Socjalistycznej Partii Jedności, więc Ŝadni pra-
wicowi spadkobiercy po nazistach nie mogli funkcjonować jawnie na jej terytorium.
UwaŜano, Ŝe jeśli nazizm czerpał z kapitalizmu, mógł istnieć wyłącznie w Zachodnich
Niemczech. Patrz Jeffrey Herf, Divided Memory: Jhe Nazi Past in the Two Germanies,
Harvard University Press, Cambridge 1997.
14 Payne, History, s. 500.
15 W wyborach parlamentarnych 1992 roku, Lega Nord zdobyła prawie 19 procent
głosów z północy (8,6 w skali kraju), grając na resentymentach drobnych przedsiębior-
ców z północy dotyczących obciąŜeń społecznych generowanych na południu — co
czyniła w stylu przypominającym rasizm. Patrz Hans-Georg Betz, Against Rome: Jhe
Lega Nord, w Hans-Georg Betz and Stefan Immerfall (red.), Jhe New Politics oj the
Right: Neo-Populist Parties and Movements in Established Democracies, St. Martin's
Press, New York 1998, s. 45-57.
16 Tom Gallagher, Exitfrom the Ghetto: Jhe Italian Far Right in the 1990s, w: Paul
Hainsworth (red.), Jhe Politics ofthe Extreme Right: From the Margin to the Mainstre-
am, Pinter, London 2000, s. 72.
17 Stanley Hoffmann, Le mowementPoujade, Cahiers de la Fondation Nationale des
Sciences Politiąues #81, Armand Colin, Paris 1956.
18 Oprócz ksiąŜek poświęconych Frontowi Narodowemu wymienionych w biblio-
grafii, s. 249, patrz Nonna Mayer, JheFrench National Front, w: Betz i Immerfall (red.),
New Politics, s. 11-25, i Paul Hainsworth, Jhe Front National: From Ascendancy to
Fragmentation on the French Extreme Right, w: Hainsworth (red.), Politics ofthe Extre-
me Right, s. 18-32.
Przypisy
375
19 Dobrym wprowadzeniem jest Roger Eatwell, The BNP and the Problem ofLegiti-
macy, w: Betz and Immerfall (red.), New Politics, s. 143-155.
20 Stephan i Norbert, My Father's Keeper: Children o/Nazi Leaders, Little, Brown,
Boston 2001.
21 Piero Ignazi, The Silent Counter-Revolution: Hypotheses on the Emergence ofExtre-
me Right-WingParties in Europę, „European Journal of Political Research" 22 (1992),
s. 3-34, podziela większość z tych poglądów.
22 John M. Cotter, Sounds ofHate: White Power Rock and Roli and the Neo-Nazi Sub-
culture, „Terrorism and Political Violence" 11, 2 (lato 1999), s. 111-140. To odniesienie
zawdzięczam Jeffreyowi M. Balebwi, który zauwaŜył, Ŝe muzyka „oi" nie koniecznie
musi być rasistowska albo agresywna.
23 Susann Backer, Right-Wing Extremism in United Germany w: Hainsworth (red.),
Politics ofthe Extreme Right, s. 102. Najbardziej szokującymi incydentami były podpale-
nia schronisk dla uchodźców, w których zginęły tureckie kobiety i dzieci: trzy w Moelln,
w pobliŜu Hamburga, w listopadzie 1992 roku i pięć w Solingen w maju 1993 roku.
24 „International Herald Tribune" 14 czerwca 1994, s. 15.
25 Pierwszeństwo zatrudnienia dla Francuzów oraz pozbawienie obcokrajowców
świadczeń socjalnych to istotne elementy w programie francuskiego Frontu Narodo-
wego.
26 Upadek komunistycznego wroga pozwolił niektórym grupom radykalnej prawicy,
niegdyś niechętnie sprzymierzonych ze Stanami Zjednoczonymi przez antykomunizm,
nadać wysoki priorytet wcześniej tłumionej niechęci do „amerykańskiego materiali-
zmu" i globalizacji masowej kultury. Patrz Jeffrey M. Bale, „National Revolutionary
Groupuscules and the Resurgence of Left-Wing Fascism: The Case of France s Nouvelle
Resistance, „Patterns of Prejudice" 36, 3 (lipiec 2002), s. 24-49.
27 Piero Ignazi, Lestrema destra in Europę, s. 12, nazywa formy skrajnej prawicy,
które korespondowały z tymi dwoma generacjami „tradycyjną" i „postindustrialną.
Pascal Perrineau uŜywa tego samego rozróŜnienia.
28 To podtytuł pracy Hainswortha (red.), The Politics ofthe Extreme Right.
29 Paul Hainsworth, The Front National from Ascendancy to Fragmentation on the
French Extreme Right, w: Hainsworth (red.), Politics ofthe Extreme Right, s. 18.
30 Pascal Perrineau, Le Symptóme Le Pen: Radiographie des electeurs du Front Na-
tional, Fayard, Paris 1997, rozróŜnia pięć typów zwolenników FN, niektórzy pochodzą
z lewicy, niektórzy ze skrajnej prawicy, wielu z głównego nurtu konserwatywnego.
Patrz teŜ Nona Mayer, Qui vote Le Pen?, Flammarion, Paris 1999.
31 O ile Le Pen niezdecydowanie rozprawiał o zastąpieniu Piątej Republiki „Szóstą
Republiką" o tyle stanowczo podkreślał potrzebę ograniczonych zmian — jak silniejsza
policja, kulturalna i ekonomiczna ochrona przed „globalizacją" „narodowe preferencje",
co zamknęłoby państwo opieki społecznej dla wszystkich, którzy nie są jej obywatela-
mi. Hainsworth, Front National, s. 24-28.
32 Ibid., s. 20.
33 Berlusconi był właścicielem, oprócz innych dóbr włącznie z większością włoskich
mediów, popularnej druŜyny piłki noŜnej AC Milan.
34 Piero Ignazi i Colette Ysmal, Extreme Right Parties in Europę: Introduction, „Eu-
ropean Journal of Political Research" 22 (1992), s. 1.
35 Tom Gallagher, Exitfrom the Ghetto: The Italian Far Right in the 1990s, w: Hain-
sworth (red.), „Politics ofthe Extreme Right", s. 75.
376
Przypisy
36 Spośród wszystkich delegatów na siedemnasty kongres MSI w 1990 roku tylko 13
procent określało się jako demokraci, podczas gdy 50 procent uznawało demokrację za
„kłamstwo"; 25 procent przyznawało się do antysemityzmu a 88 procent afirmowało
faszyzm jako kluczowe historyczne dla nich odniesienie. Piero Ignazi, Postfascisti?Dal
movimento sociale italiano adAlleanza nazionale, II Mulino, Bologna 1994, s. 88-89.
37 Patrz rozdział 3, s. 87-88.
38 Prowe, „Classic" Fascism and the New Radical Right, s. 296. To prawda, Ŝe Mus-
solini aŜ do roku 1925 bronił poglądu o ograniczonej interwencji państwa.
39 Młody męŜczyzna, który strzelał do francuskiego prezydenta Jacques'a Chira-
ca 14 lipca 2002 roku w czasie uroczystości paryskich był równocześnie działaczem
neonazistowskiego oddziału bojowego, Unitę Radicale, czytelnikiem Mein Kampf
i kandydatem w wyborach lokalnych z ramienia pozornie bardziej umiarkowanego
Mouvement National Republicain Bruno Megreta, wcześniej spadkobiercy Le Pena
i głównego rywala. Patrz „Le Monde" lipiec 30, 2002, s. 7: Entre mouvements ultras et
partis traditionnels, desfrontićres parfoisfloues.
40 Marc Swyngedouw, The Extreme Right in Belgium: Ofa Non-Existent Front Na-
tional and an Omnipresent Vlaams Blok, w: Betz and Immerfall (red.), „New Politics"
s. 60.
41 Marc Swyngedouw, Belgium: Explaining the Relationship between Vlaams Blok
and the City ofAntwerp, w: Betz i Immerfall (red.), New Politics, s. 59.
42 Betz, RadicalRight-WingPopulism, s. 139.
43 Prowe, „Classic" Fascism and the New Radical Right, s. 289-313, znajduje pewne
podobieństwa w programach, ale powaŜne róŜnice w warunkach.
44 Hans Rogger, Russia, w: Rogger i Eugen Weber (red.), The European Right, Uni-
versity of California Press, Berkeley i Los Angeles 1966, s. 491 i Jewish Politics and
Right-Wing Politics in Imperiał Russia, University of California Press, Berkeley i Los
Angeles 1986, s. 212-232.
45 Walter Laąueur, Black Hundred, HarperCollins, New York 1993, s. 16-28.
46 Michael Cox i Peter Shearman, After the Fali: Nationalist Extremism in Post-
-Communist Russia, w: Hainsworth, Politics oj the Extreme Right, s. 224-246. Stephen
D. Shenfield, Russian Fascism: Traditions, Tendencies, Movements, M. E. Sharpe,
Armonk 2001; Erwin Oberlander, The All-Russian Fascist Party, w: Walter Laąueur
i George L. Mosse (red.), International Fascism: 1920-1945, Harper, New York 1966,
s. 158-173, traktuje o faszyzmie wśród rosyjskich emigrantów w latach trzydziestych.
47 Szczegóły patrz artykuł w: Cheles i inni, The Far Right in Western and Eastern
Europę.
48 Renzo De Felice pisze o „nierozerwalnych związkach [faszyzmu] z kryzysem (mo-
ralnym, ekonomicznym, społecznym i politycznym) społeczeństwa europejskiego po
pierwszej wojnie światowej" w IIFascismo: Le interpretazioni dei contemporanei e degli
storici, wyd. popr., Laterza, Bari 1998, s. 544. Patrz teŜ Payne, History, s. 353-354.
49 Patrz rozdział 8, s. 277-278.
50 Patrick J. Furlong, Between Crown and Swastika: The Impact ofthe Radical Right
on the Afrikaner Nationalist Movement in the Fascist Era, University Press of New
England, Hannover 1991.
51 Robert M. Levine, The Vargas Regime: The Critical Years, 1934-1938, Columbia
University Press, New York 1970, s. 88.
52 Ibid., s. 83-85.
Przypisy______________________________________________________377
53 Vargas wrócił do władzy w październiku 1950 roku i rządził jak szef klienteli-
stycznej partii pracy, przedstawiając siebie jako „ojca biednych", aŜ do 24 sierpnia 1954
roku, kiedy popełnił samobójstwo w pałacu prezydenckim, spodziewając się kolejnego
wojskowego zamachu stanu. Patrz Robert M. Levine, Father ofthe Poor? Vargas and
HisEra, Cambridge University Press, Cambridge 1998.
54 Levine, Vargas Regime, s. 36.
55 W sprawie tego i innych krajów omawianych poniŜej patrz bibliografia.
56 W roku 1914 Argentyna była piątym, moŜe szóstym najbogatszym państwem
świata dzięki eksportowi do Europy wołowiny i zboŜa z wielkich posiadłości pampas.
57 Praca Roberta D. Crasswellera, Peron and the Enigmas ofArgentina, Norton, New
York 1987, jest szczególnie bogata w informacje na temat nacisków Stanów Zjednoczo-
nych na Argentynę w czasie drugiej wojny światowej. Patrz teŜ Arthur P. Whitaker, The
United States and Argentina, Harvard University Press, Cambridge 1954.
58 Jego innym stanowiskiem, bardziej znaczącym, było stanowisko sekretarza gene-
ralnego Ministerstwa Wojny, z którego kontrolował nominacje wojskowe. Przez ponad
dwa kolejne lata był takŜe ministrem wojny i wiceprezydentem.
59 Joseph A. Page, Peron: A Biography, Random House, New York 1983, s. 136
i n. Początkowo był to pogardliwy epitet, później określenie to zostało przyjęte
z dumą przez peronistów. Daniel James, Resistance and Integration: Peronism and the
Argentine Working Class, Cambridge University Press, Cambridge 1988, s. 31.
60 James, Resistance and Integration, s. 11; Frederick C. Turner i Jose Enriąue Mi-
guens, Juan Peron and the Reshaping of Argentina, University of Pittsburgh Press,
Pittsburgh 1983, s. 4.
61 Crassweller, Peron and the Enigmas, s. 106-109, 124.
6215 kwietnia 1953 roku oddziały bojowe peronistów spaliły siedzibę Partii Socjali-
stycznej, ale równieŜ ekskluzywny klub oligarchii Jockey Club. Page, Peron, s. 271-273.
ReŜim Peróna zabił znacznie mniej ludzi niŜ 7 tysięcy zamordowanych przez argen-
tyńską dyktaturę wojskową między 1976 a 1983 rokiem.
63 Klasyczna dla tego gatunku jest praca Josepha R. Barangera (red.), Why Peron
Came to Power: The Background to Peronism in Argentina, Knopf, New York 1968.
64 Socjolog Gino Germani w Authoritarianism, Fascism, and National Populism,
Transaction Books, New Brunswick 1978, przekonująco odróŜnia „narodowy popu-
lizm" Peróna od faszyzmu na podstawie zmobilizacji społecznej. Podczas gdy Peron
zrealizował „pierwotną mobilizację", pierwszy krok w polityce masowej, faszyzmy były
według Germaniego „drugą mobilizacją" próbą przekierowania i zdyscyplinowania juŜ
istniejącej polityki masowej.
65 W peronistycznej Argentynie istniał antysemityzm. Prawicowe grupy nacjonali-
styczne, które napadły na siedzibę socjalistów w kwietniu 1953 roku, wykrzykiwały:
„śydzilWracajcie do Moskwy!" Page, Peron, s. 272. Antysemickie wypowiedzi moŜna
znaleźć takŜe w Brazylii Vargasa, ale rasizm nie był centralnym zjawiskiem dla reŜimo-
wej propagandy ani oddziaływania społecznego.
66 J. M. Taylor, Eva Peron: iheMyths ofa Woman, University of Chicago Press, Chi-
cago 1979, s. 81. To najbardziej wyrafinowane opracowanie na temat wielostronnego
wizerunku Evity od Buenos Aires po Broadway.
67 Ibid., s. 34.
68 Sandra McGee Deutsch, Las Derechas: The Extreme Right in Argentina, Brazil,
and Chile, Stanford University Press, Stanford 1999.
378
Przypisy
69 Herbert S. Klein, Parties and Political Change in Bolivia, Cambridge University
Press, London 1969, s. 235, 243-44, 372-374 i Bolwia: TheEvolution ofa Multi-Ethnlc
Society, 2 wyd., Oxford University Press, New York 1992, s. 199-216.
70 Gregory J. Kasza, Fascism from Above? Japaris Kakushin Right in Comparatwe
Perspective, w: Stein Ugelvik Larsen (red.), Fascism Outside Europę: The European
Impulse against Domestic Conditions in theDiffusion of Global Fascism, Social Science
Monographs, Boulder 2001, s. 183-232, przegląda japońskie studia i analizuje dogłęb-
nie stosowność uŜywania faszystowskiej etykiety wobec imperialnej Japonii. Dziękuję
Carol Gluck za ten odsyłacz.
71 Maruyama Masao, Thought and Behavior in Modern Japanese Politics, wyd. popr.,
(red.), Ivan Morris, Oxford University Press, New York 1969, szczególnie rozdział 2,
The Ideology and Dynamics of Japanese Fascism.
72 George M. Wilson, Revolutionary Nationalist in Japan: Kita Ikki, 1883-1937,
Harvard University Press, Cambridge 1969.
73 Ben Ami Shillony, Revolt in Japan: The Young Officers and the February 26,1936,
Incident, Princeton University Press, Princeton 1969.
74 Miles Fletcher, The Searchfor a New Order: Intellectuals and Fascism in Prewar
Japan, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1982.
75 Kasza, Fascism from Above?, s. 198-199, 228.
76 Herbert P. Bix, „Rethinking „Emperor-System Fascism": Ruptures and Continuities
in Modern Japanese History, „Bulletin of Concerned Asian Scholars" 14, 2 (kwiecień-
-czerwiec 1982), s. 2-19, na nowo stawia tę tezę, pod wpływem marksizmu, i odrzuca
przeciwne opinie większości uczonych Zachodu, których uwaŜa za „pluralistów". Rola
interesów klasowych jest kwestionowana. Kasza, Fascism from Above?, zauwaŜa, Ŝe
wielkie japońskie przemysłowe kartele, zaibatsu, „ociągały się z zagraniczną ekspansją
i militaryzmem w kraju, chociaŜ z obu ciągnęły zyski" (s. 185).
77 Gavan McCormack, Nineteen-Thirties Japan: Fascism?, w „Bulletin of Concerned
Asian Scholars" 14, 2 (kwiecień-czerwiec 1982), s. 29.
78 Barrington Moore Jr, Social Origins ofDictatorship and Democracy, Beacon Press,
Boston 1966, s. 228-313.
79 Paul Brooker, TheFaces ofFraternalism: Nazi Germany, Fascist Italy, and Imperiał
Japan, Clarendon Press, Oxford 1991.
80 R. P. Dore i Tsutomo Ouchi, Rural Origins of Japanese Fascism, w: James Wil-
liam Morley (red.), Dilemmas ofGrowth in Prewar Japan, Princeton University Press,
Princeton 1971, s. 181-209, przeprowadzają rygorystyczny test, czy moŜna zastosować
model Barringtona Moore'a do Japonii.
81 Patrz bibliografia.
82 Na temat Pelleya zob. Leo P. Ribuffo, The Old Christian Right: The Protestant Far
Rightfrom the Great Depression to the Cold War, Tempie University Press, Philadelphia
1983.
83 Nicholas Goodrick-Clarke, BlackSun: Aryan Cults, Esoteric Nazism, and the Poli-
tics ofldentity, New York University Press, New York 2002, s. 7-15, 37-38.
84 Alan Brinkley, Voices of Protest: Huey Long, Father Coughlin, and the Great De-
pression, Knopf, New York 1982 (liczby dotyczące radia, s. 83, 92). Lemke otrzymał
800 tysięcy głosów.
85 Brinkley, Voices of Protest, s. 273-283, konkluduje, Ŝe o ile charyzmatyczne związki
między Longiem i Coughlinem a ich zwolennikami przypominały faszyzm, o tyle ich
Przypisy______________________________________________________379
cele — indywidualna wolność od plutokratów bardziej niŜ triumf volku — były zupeł-
nie inne. Klasyczna praca T. Harryego Williamsa, Huey Long, Knopf, New York 1969,
s. 760-762, odrzuca oskarŜenia o faszyzm.
86 Alan Crawford, Thunder on the Right: The „New Right" and the Politics ofResent-
ment, Pantheon, New York 1980.
87 O znaczeniu broni w symbolice macho tak w przypadku Mussoliniego, jak i Hi-
tlera, patrz rozdział 8, przyp. 61.
88 Henry Louis Gates Jr, Blacklash, „The New Yorker" 17 maja 1993, s. 44.
89 Payne, History, s. 16, 490, 516.
90 Iracka dyktatura Saddama Husseina uwaŜana przez niektórych jako „zbliŜają-
ca się bardziej niŜ którakolwiek inna po 1945 roku" do odtworzenia Trzeciej Rzeszy
(Payne, History, s. 516-517), oparta była na świeckiej partii Baas i próbowała złamać
fundamentalizm szyicki. Samir al-Khalil, The Monument: Art, Vulgarity, and Respon-
sibility in Iraą, University of California Press, Berkeley i Los Angeles 1991, opisuje
parę potęŜnych ramion, stworzonych na podstawie autentycznych odlewów ramion
Husajna, trzymających miecze, które układają się w potęŜny łuk triumfalny nad aleją
w Bagdadzie. Nie uŜywa słowa faszyzm.
91 Cytaty z wywiadu z generałem Effi Eitamem, reprezentującym Narodową Par-
tię Religijną i ministrem bez teki w rządzie Ariela Sharona, „Le Monde" ParyŜ, 7-8
kwietnia 2002.
Rozdział 8. Czym jest faszyzm?
1 Na przykład Zeev Sternhell, Neither Left nor Right: Fascist Ideology in France,
University of California Press, Berkeley i Los Angeles 1986, s. 270.
2 Wolfgang Schieder charakteryzuje wczesną Partię Faszystowską jako „luźny zwią-
zek grup władzy o nastawieniu personalnym, które przepychają się do władzy" w Der
Strukturwandel der Faschistischen Partei Italiens in der phase der Herrschaftsstabili-
sierung, w: Schieder (red.), Der Faschismus als soziale Bewegung, Hoffman und Campe,
Hamburg 1976, s. 71.
3 Patrz rozdział 1, s. 6-7.
4 Bertolt Brecht, The Resistabk Rise ofArturo Ui, Methuen, London 2002, oryg. 1941
[wyd. poi. Kariera Artura Ui, 1962].
5 Patrz rozdział 1, s. 7.
6 Nieliczni myślący marksiści unikali takiego dogmatyzmu, wśród nich Włosi Anto-
nio Gramsci ze swoimi refleksjami na temat warunków i ograniczeń kulturowej hege-
monii faszyzmu oraz Palmiro Togliatti, Lectures on Fascism, International Publishers,
New York 1976) (oryg. wyd. 1935), który dostrzegł autentyczną popularność na s. 5-7,
120, chociaŜ obaj uwaŜali faszyzm za bardziej klasowe zjawisko niŜ współcześni komen-
tatorzy. Wśród Niemców był filozof Ernst Bloch (s. 209). Po 1968 roku młodsi zachodni
marksiści byli krytyczni wobec linii stalinowskiej. Na przykład Nikos Poulantzas, Fa-
scism and Dictatorship, Verso, London 1979 (oryg. wyd. we Francji w 1970).
7 Patrz rozdział 3, s. 83-84; rozdział 4, s. 128; i rozdział 5, s. 186-187.
8 Patrz rozdział 5, s. 187.
9 Carl J. Friedrich i Zbigniew Brzeziński, Totalitarian Dictatorschip and Autocra-
cy, Praeger, New York 1965, s. 238, mówią, Ŝe nazistowskie Niemcy „przestały być
380
Przypisy
kapitalistyczne", kiedy strach zastąpił pewność. „Fundamentalna nieprzystawalność"
kapitalizmu i faszyzmu (Alan Milward, cytowany aprobująco przez Payne, A History of
Fascism, s. 190) być moŜe przyczyniła się do ostatecznego apokaliptycznego paroksy-
zmu nazizmu, ale słabo pasuje do sposobu, w jaki faszyzmy funkcjonowały w bardziej
normalnych czasach.
10 Ernst von Weizsacker, wyŜszy urzędnik niemieckiego ministerstwa spraw zagra-
nicznych, wspominał Hitlera, który potraktował brytyjskiego ambasadora Neville'a
Hendersona pełną furii tyradą 23 sierpnia 1939 roku, ale kiedy tylko drzwi zamknęły
się za ambasadorem, zaczął klepać się po udach i śmiać: „Chamberlain nie przetrwa
tej rozmowy. Jego gabinet upadnie jeszcze dzisiejszego wieczoru". Alan Bullock, Hitler:
A Study in Tyranny, Odhams, London 1952 [wyd. poi. Hitler. Studium tyranii, Iskry,
Warszawa], s. 484. Kershaw, Hitler 1889-1936: Hubris, Norton, New York 1998, s. 281,
zgadza się, Ŝe takie sceny były „często zaaranŜowane". Richard Nixon miał powiedzieć,
Ŝe chciałby, aby Wietnamczycy z Północy uwaŜali go za szalonego.
11 Patrz przykłady w bibliografii.
12 Kershaw, Hitler: Hubris, s. XXVI i dalej.
13 Wilhelm Reich, The Mass Psychology of Fascism, (red.), Mary Higgins i Chester
M. Raphael, Farrar, Straus, Giroux, New York 1978 (oryg. wyd. w 1933).
14 Patrz przykłady w bibliografii.
15 Na przykład Luchino Visconti, Zmierzch bogów. O Pasolinim zob. David Forga-
ces, Days of Sodom: The Fascist-Perversion Eąuation in Films ofthe 1960s and 1970s,
w: R. J. B. Bosworth i Patrizia Dogliani (red.), Italian Fascism: History, Memory, and
Representation, St. Martins Press, New York 1999, s. 195-215. W nieco odmiennym to-
nie Saul Friedlander zaatakował traktowanie nazistowskiej brutalności jako spektaklu
w Reflections ofNazism: An Essay on Kitsch and Death, Harper, New York 1984.
16 Robert Jay Lifton, The Nazi Doctors: Medical Killing and the Psychology ofGeno-
cide, Basic Books, New York 1986, bada zadziwiającą zdolność lekarzy zamieszanych
w procedury selekcji w Auschwitz do izolowania Ŝycia ich normalnych rodzin od prze-
raŜających codziennych obowiązków.
17 Talcott Parsons, Democracy and Social Structure in Pre-Nazi Germany, w: Par-
sons, Essays in Sociological Theory, wyd. popr., Free Press, Glencoe 1954, s. 104-123
(wyd. oryg. 1942). Patrz teŜ Stephen P. Turner, Sociology Responds to Fascism, Rout-
ledge, London 1992.
18 Ernst Bloch, Heritage of Our Times, przekład na ang. Neville i Stephan Plaice,
Polity Press, Cambridge 1991, cz. II, Non-Contemporaneity and Intoxication, s. 137-
-185 (cytaty ze s. 53, 57, 97).
19 Teoria o nierównomiernym rozwoju i przetrwaniu przedprzemysłowych elit
była zdecydowanie wspierana przez Jiirgena Kockę, Ursachen des Nationalsoziali-
smus, „Aus Politik und Zeitgeschichte" (Beilage zur Wochenzeitung Das Parlament)
21 (czerwiec 1980), s. 3-15. Patrz odpowiedź w: GeofF Eley, What Produces Fascism:
Preindustrial Traditions or a Crisis ofthe Capitalist State?, „Politics and History" 12
(1983), s. 53-82.
20 Patrz omówienie w rozdziale 3.
21 Klasycznym opracowaniem jest: William Kornhauser, The Politics ofMass Society,
Free Press, Glencoe 1959. Prekursorem był Peter Drucker w TheEndofEconomicMan:
A Study ofthe New Totalitarianism, John Day, London 1939, s. 53: „Społeczeństwo
przestaje być wspólnotą jednostek powiązanych razem przez wspólne cele i staje się
Przypisy
381
chaotycznym tumultem pozbawionych celów izolowanych monad". To podejście zo-
stało przekonująco obalone przez Bernta Hagtveta, The Theory ofMass Society and
Collapse ofthe Weimar Republic: A Re-Examination, w: Stein U. Larsen, Bernt Hagtvet
i Jan Petter Myklebust (red.), Who Werę the Fascists: Social Roots ofEuropean Fascism,
Universitetsforlaget, Oslo 1980, s. 66-117.
22 Hannah Arendt, The Origins ofTotalitarianism, wyd. popr., Meridian Books, New
York 1958 szczególnie s. 305-340 o „masach" i „tłumie".
23 Horst Gies pokazuje, jak skutecznie naziści penetrowali i wykorzystywali ist-
niejące organizacje rolnicze w The NSDAP and Agrarian Organizations in the Finał
Phase ofthe Weimar Republic, w: Henry Ashby Turner Jr, Nazism and the Third Reich,
Quadrangle, New York 1972, s. 45-88. Szczególnie istotne są tutaj badania Rudy ego
Koshara, cyt. w bibliografii o tym, jak naziści przejęli bogatą tkankę „apolitycznych"
stowarzyszeń w niemieckich miastach.
24 William Sheridan Allen, The Nazi Seizure ofPower: The Experience oj a Single Town,
1922-1945, wyd. popr., Franklin Watts, New York 1984, s. 17. Allen jest szczególnie
odkrywczy w kwestii równoległych światów socjalistycznych i niesocjalistycznych orga-
nizacji i tego, w jaki sposób naziści wykorzystali tę polaryzację. Patrz s. 15 i n., 55, 298.
25 Patrz rozdział 1, przyp. 49.
26 Jon S. Cohen, Wasltalian Fascism a DevelopmentalDictatorship?, „Economic Hi-
story Review", druga seria, 41,1 (luty 1988), s. 95-113. RolfPetri, Von der Autarkie zum
Wirtschajiswunder: Wirtschaftspolitik und industrielle Wandel in Italien, 1935-1963,
Max Niemeyer, Tubingen 2001, zgadza się, Ŝe faszystowska gospodarka wojenna była
„katastrofą" ale uwaŜa, Ŝe nie moŜna powiedzieć, czy pojawienie się Włoch jako spo-
łeczeństwa uprzemysłowionego w latach sześćdziesiątych było utrudnione czy przy-
spieszone przez okres faszystowskiej autarkii.
27 Na przykład Anthony J. Joes, Fascism in the Contemporary World: Ideology, Evo-
lution, and Resurgence, Westview Press, Boulder 1978; A. James Gregor, The Fascist
Persuasion in Radical Politics, Princeton University Press, Princeton 1974.
28 Seymour Martin Lipset, Political Man, Doubleday, Garden City 1963, rozdz. 5,
Fascism — Left, Right, and Center. Arno Mayer, The Lower Middle Class as Historical
Problem, „Journal of Modern History" 75, 3 (październik 1975), s. 409-436, traktuje
klasę powaŜnie, ale teorię ocenia krytycznie.
29 O badaniach statystycznych przypadku niemieckiego, teraz juŜ bardzo wyrafi-
nowanych zob. bibliografia. Bardziej niepewne dane włoskie przestudiowane zostały
przez Jens Petersen, Ellettorato e base sociale delfascismo negli anni venti, „Studi sto-
rici" 3 (1975), s. 627-669. William Brustein, „The „Red Menace" and the Rise ofltalian
Fascism, „American Sociological Review" 56 (październik 1991), s. 652-664, stosuje
teorię racjonalnego wyboru do wyborów z 1921 roku i stwierdza, Ŝe głosujący na fa-
szyzm wybrali tę partię nie tylko ze strachu przed socjalizmem, ale poniewaŜ woleli
obronę własności prywatnej, jaką dawał faszyzm.
30 Hans Mommsen w: Zur Verschrdnkung traditioneller und faschistischer Fuh-
rungsgruppen in Deutschland beim Ubergang von der Bewegung zur Systemphase,
w: Mommsen, Der Nationalsozialismus und die Deutsche Gesellschaft: Ausgewdhlte
Aufsdtze (red.), Lutz Niethammer i Bernd Weisbrod, Rowohlt, Reinbeck bei Hamburg
1991 utrzymuje, Ŝe przed wrześniem 1930 roku tylko około 40 procent członków partii
było względnie stałymi członkami.
31 Philippe C. Schmitter przeciwstawia ruchy, które „zasysały" niezadowolenie
382
Przypisy
z szerokiego i róŜnorodnego kręgu i reŜimy, które zwabiały „koniunkturalistów" w swo-
im wnikliwym artykule The Social Origins, Economic Bases, and Political Imperatives
of Authoritarian Rule in Portugal, w: Stein U. Larsen i inni, Who Werę the Fascist,
s. 437.
32 Mathilde Jamin, Zwischen den Klassen: Zur Sozialstruktur derS.A.-Fiihrerschaft,
P. Hammer, Wuppertal 1984; Detlev Peukert, The Weimar Republic: The Crisis ofClas-
sicalModernity, s. 238,255; Christoph Schmidt, „Zw den motiven „alterKdmpfer"in der
NSDAP, w: Detlev Peukert i Jiirgen Reulecke (red.), Die Reihefastgeschlossen: Beitrdge
zur Geschichte des Alltags unterm Nationalsozialismus, Peter Hammer, Wuppertal
1981.
33 Jens Petersen badał gruntownie w kilku pracach pochodzenie określenia, takŜe
w ostatniej Die Geschichte des Totalitarismusbegriffs in Italien, w: Hans Meier (red.),
„ Totalitarismus: und „Politische Religion": Konzepte des Diktaturvergleichs, Ferdinand
Scheningh, Paderborn 1996, s. 15-36. W języku angielskim patrz Abbott Gleason,
„Totalitarianism: The Inner History ofthe Cold War, Oxford University Press, New
York 1995, s. 14-16.
34 Na przykład Arendt, Origins, s. 257-259, 308.
35 Dante L. Germino, Theltalian Fascist Party in Power: A Study in Totalitarian Rule,
University of Minnesota Press, Minneapolis 1959, i Emilio Gentile, La via italiana al
totalitarismo: Ilpartito e to stato nel regimefascista, La Nuova Italia Scientifica, Roma
1995, zdecydowanie podtrzymuje twierdzenia o autentycznie totalitarnej naturze rzą-
dów faszystowskich we Włoszech.
36 Edward N. Peterson, The Limits of Hitlers Power, Princeton University Press,
Princeton 1969.0 podejściu do Związku Radzieckiego, które zaprzecza zredukowaniu
wszystkiego do impulsu płynącego z góry, patrz Sheila Fitzpatńck, EverydayStalinism,
Oxford University Press, New York 1999 i Stalin 's Peasants, Oxford University Press,
New York 1994.
37 Friedrich i Brzeziński, Totalitarian Dictatorship, s. 22.
38 Benjamin R. Barber, The Conceptual Foundations of Totalitarianism, w: Carl
J. Friedrich, Michael Curtis i Benjamin R. Barber, Totalitarianism in Perspective: Three
Views, Praeger, New York 1969.
39 Karl Dietrich Bracher na przykład wolał pojęcie „totalitaryzm" bardziej niŜ pojęcie
„faszyzm" poniewaŜ to ostatnie jego zdaniem przesłania róŜnicę między dyktatorskim
a demokratycznym systemem politycznym, który dla marksistów był tylko alternatyw-
ną formą „burŜuazyjnej hegemonii". Patrz Bracher, Zeitgeschlichtliche Kontroversen:
Um Faschismus, Totalitarismus, Demokratie, R. Piper, Miinchen 1976, rozdz. 1 i 2,
Schliisselwórter in der Geschichte: Mit einer Betrachtung zum Totalitarismusproblem,
Droste, Diisseldorf 1978, s. 33 i n., Zeit der Ideologiem Eine Geschichte politischen
Denkens im 20. Jahrhundert, Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1982, s. 122 i n., 155
i n. Zachodnioniemieckim przykładem przeciwnego stanowiska jest Reinhard Kuhnl,
Formen burgerlicher Herrschaft, Rowohlt, Reinbeck bei Hamburg 1971.
40 Znakomite oskarŜenie nazistowskiej brutalności autorstwa Michaela Burleigha,
The Third Reich, Hill and Wang, New York 2000. Martin Malia, Russia under Western
Eyes, Harvard University Press, Cambridge 1999, s. 331, odrzuca faszyzm jako kate-
gorię.
41 Gleason, Totalitarianism, przedstawia klarownie całą debatę.
n Margaretta Buber-Neumann doświadczyła obu i napisała o tym klasyczne wspo-
Przypisy
383
mnienia: Under Two Dictators, Doubleday, New York 1949. Odwołujemy się tutaj raczej
do obozów koncentracyjnych, jak Dachau, a nie obozów zagłady, jak Auschwitz.
43 Stephane Courtois i inni, The Black Book of Communism, przekład z francuskie-
go na ang. Jonathan Murphy i Mark Kramer, Harvard University Press, Cambridge
1999, s. 15 [wyd. poi. Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania,
Prószyński i Ska, Warszawa 2004], utrzymuje, Ŝe Stalin był odpowiedzialny za cztery
razy więcej ofiar śmiertelnych niŜ Hitler, chociaŜ odrzuca twierdzenie, iŜ próbuje
ustanowić „hierarchię okrucieństwa" bazującą na „makabrycznym porównywaniu
systemów".
44 Poza śydami kandydatami do eliminacji byli Słowianie, Cyganie, umysłowo albo
nieuleczalnie chorzy i świadkowie Jehowy. Często na listę wpisywano teŜ homoseksu-
alistów, ale chociaŜ reŜim nazistowski domagał się surowego stosowania artykułu 175
niemieckiego kodeksu karnego i zamykał w więzieniu tysiące homoseksualistów, nie
zabijano ich systematycznie. Sam Hitler, choć zabicie Ernsta Róhma w czerwcu 1934
roku usprawiedliwiał działaniami wymierzonymi w homoseksualistów, wcześniej nie
potępiał sposobu Ŝycia Róhma. Kershaw, Hitler: Hubris, s. 348.
45 Nawet The Black Book, s. 168, odnotowuje ze sceptycyzmem oskarŜenia o ludo-
bójstwo zgłaszane przez niektórych historyków ukraińskich.
46 Alan Bullock odrzuca zrównywanie obu rodzajów zabijania w Hitler and Stalin:
Parallel Lives, HarperCollins, London 1991, [wyd. poi. Hitler i Stalin. śywoty równo-
ległe, Bellona, Warszawa 1994]: „Nigdzie nie było [radzieckiego] odpowiednika Holo-
caustu, w którym masowe mordowanie stałoby się nie instrumentem, ale celem samym
w sobie" (s. 974).
47 Hans Mommsen krytykuje cierpko z tego punktu widzenia teorię totalitarną w: The
Concept ofTotalitarianism versus the Comparative Theory ofFascism, w: E. A. Menze
(red.), Totalitarianism Reconsidered, Kennikat Press, Port Washington 1981, s. 146-166
i łagodniej w Leistungen und Grenzen des Totalitarismus-Theorems: Die Anwendung
aufdie nationalsozialistische Diktatur, w: Meier (red.), „Totalitarismus" und „Politi-
sche Religionen", s. 291-300. Zmiana odzwierciedla względne wyciszenie niemieckich
sporów akademickich po wyjątkowych napięciach lat siedemdziesiątych.
48 Sam Hitler juŜ w 1926 roku odwoływał się do „naszej religii". Philippe Burrin,
Political Religiom The Relevance ofa Concept, „History and Memory" 9, 1 i 2 (jesień
1997), s. 333.
49 Burrin, Political Religion, dostarcza jak dotąd najbardziej kompletnej i przemyśla-
nej analizy. Emilio Gentile, Fascism as a Political Religion, „Journal of Contemporary
History" 190 (25), s. 321-352, i Michael Burleigh, The ThirdReich, s. 5, 9-14, 252-255,
bronią tego ujęcia (Burleigh cytuje wiele prac na ten temat na s. 816, przyp. 22). Patrz
teŜ Meier, Totalitarismus.
50 Nazizm, pisze Burleigh, The Third Reich (s. 255), „zatopił swe ostrze w głęboko
osadzonym rezerwuarze egzystencjalnych niepokojów, oferując wyzwolenie z ontolo-
gicznego kryzysu".
51 Burrin, Political Religion, s. 338.
52 Patrz rozdział 1, s. 16-23.
53 Roger Griffin, The Reclamation ofFascist Culture, „European History Quarterly"
31, 4 (październik 2001), s. 609-620, widzi to jako „klucz" do zrozumienia faszyzmu.
Niektóre z licznych studiów poświęconych kulturze faszystowskiej przywołane zostały
w bibliografii.
384
Przypisy
54 Bateson cytowany jest w Eric Rentschler, Emotional Engineering: Hitler Youth
Quex, w „Modernism/Modernity" 2, 3 (wrzesień 1995), s. 31.
55 Luisa Passerini, Fascism in Popular Memory: The Cultural Experience ofthe Turin
Working Class, Cambridge University Press, Cambridge 1987.
56 Susan Sontag podjęła interesujący wysiłek w celu wyodrębnienia elementów fa-
szystowskiej estetyki z dzieła Leni Riefenstahl: Fascinating Fascism, w: Sontag, Under
the Sign of Saturn, Farrar, Straus and Giroux, New York 1980, ale mieszanka jurnego
heroizmu, sielskości i antyintelektualizmu moŜe najlepiej pasować do Niemiec.
57 R. J. B. Bosworth jest jednym z niewielu autorów zwracających na to uwagę. Patrz
The Italian Dictatorship: Problems and Perspectives in the Interpretation ofMussolini
and Fascism, Arnold, London 1998, s. 159,162,179.
58 Murray Kempton, Mussolini in Concert, „New York Review of Books" 30, 6 (24
kwietnia 1983), s. 33-35. O nieudanym wytępieniu jazzu w Niemczech zob. Michael
H. Kater, Different Drummers: Jazz in the Culture ofNazi Germany, Oxford University
Press, New York 1992.
59 O Boliwii zob. rozdział 7, przyp. 69. O Chinach zob. Payne, History, s. 337-338;
Marcia H. Chang, The Chinese Blue Shirt Society: Fascism and Developmental Natio-
nalism, University of California Press, Berkeley i Los Angeles 1985 iFred Wakemanjr,
A Revisionist View ofthe Nanjing Decade: Confucian Fascism, „China Quarterly" 150
(czerwiec 1997), s. 395-430. Wakeman nie uwaŜa „błękitnych koszul" za rzeczywiście
faszystowską organizację. Dziękuję mu za radę w tej kwestii.
60 Wykłady Gaetano Salveminiego opublikowane w Opera de Gaetano Sahemini,
t. VI, Scritti sulfascismo, 1.1, s. 343.
61 O broni jako „obiekcie uwielbienia" faszystowskich działaczy patrz Emilio Gen-
tile, Storia del partito, s. 498. „Dopóki mam pióro w ręku, a w kieszeni rewolwer,
powiedział Mussolini po zerwaniu z socjalistami w 1914 roku, nie boję się nikogo"
Na początku lat dwudziestych na swoim biurku trzymał rewolwer i parę granatów.
W latach trzydziestych rewolwer trafił do szuflady biurka w jego wspaniałym gabinecie
w Palazzo Venezia (Pierre Milza, Mussolini, Fayard, Paris 1999, s. 183, 232, 252, 442).
Hitler wolał pejcz (Kershaw, Hitler, 1.1, s. 188), ale 23 kwietnia 1942 roku powiedział
swoim gościom podczas lunchu, Ŝe: „Noszenie broni przysparza męŜczyźnie dumy
i godności". (Hitlers Table Talk, przekład na ang. Norman Cameron i R. H. Stevens,
Weidenfeld and Nicolson, London 1953, s. 435.)
62 Kolorowe koszule przyszły z lewicy, prawdopodobnie od „tysiąca" ochotników Ga-
ribaldiego ubranych w czerwone koszule podczas podboju Sycylii i Neapolu w walce
o zjednoczone wolne Włochy w roku 1860. Tytuł Duce takŜe pochodzi od Garibaldiego.
63 Alan Bullock, Hitler: A Study in Tyranny, wyd. popr., Harper & Row, London
1962, s. 297.
64 Juan J. Linz dokonał klasycznej analizy autorytaryzmu jako szczególnej formy
rządów w.An Authoritarian Regime: Spain, w: Erik Allardt i Stein Rokkan (red.), Mass
Politics: Studies in Political Sociology, Free Press, New York 1970, s. 251-283, From
Falangę to Movimiento-Organización: The Spanish Single Party and the Franco Regime,
1936-1968 w: Samuel P. Huntington i Clement Moore (red.), Authoritarian Politics in
Modern Societies: The Dynamics of Established One-Party System, Basic Books, New
York 1970 i Totalitarian and Authoritarian Regimes, w: Fred I. Greenstein i Nelson
W. Polsby, Handbook of Political Science, Addison-Wesley, Reading 1975, t. III, szcze-
gólnie s. 264-350.
Przypisy______________________________________________________385
65 Granica między faszyzmem a autorytaryzmem jest tu zamazana, w praktyce ani
jeden, ani drugi nie realizują swoich pragnień. W obliczu rozbudzonych społeczeństw
zarówno zwolennicy autorytaryzmu, jak i faszyści mogą podjąć próbę stworzenia Durk-
heimowskiej „mechanicznej solidarności" Patrz Paul Brooker, The Faces of Fraterna-
lism-.Nazi Germany, Fascist Italy, and Imperiał Japan, Clarendon, Oxford 1991. Nawet
faszyści mogli osiągnąć nie więcej niŜ „powierzchowną" i „kruchą" zgodę. Victoria De
Grazia, The Culture ofConsent: Mass Organization ofLeisure in Fascist Italy, Cambrid-
ge University Press, Cambridge 1981, s. 20 i rozdz. 8, TheLimits ofConsent. Najbardziej
drobiazgowe studium niemieckiej opinii publicznej pod rządami nazistów to: Martin
Broszat, Bavaria Program, konkluduje, Ŝe opinia publiczna była niezadowolona ale
zatomizowana, podzielona i bierna. Patrz łan Kershaw, Popular Opinion and Dissent
in the Ihird Reich, Clarendon, Oxford 1983, s. 110, 277, 286, 389.
66 Patrz interesujące porównanie dokonane przez Javiera Tusella Gomeza, Franchi-
smo etfascismo, w: Angelo Del Boca i inni, // regime fascista, s. 57-92.
67 Michael Richards, A Time ofSilence: Civil War and the Culture ofRepression in
Francos Spain, 1936-1945, Cambridge University Press, Cambridge 1998, pokazuje,
jak kulturalna i ekonomiczna autarkia pasowała do wewnętrznych represji. Szacowana
liczba zmarłych pojawia się na s. 30. Paul Preston, Franco, Basic Books, New York 1994,
uzasadnia oskarŜenie o faszyzm w inny sposób, podkreślając bliskie związki Franco
z Osią aŜ do przynajmniej 1942 roku.
68 Niezastąpione studium Falangi daje Stanley G. Payne, Fascism in Spain, 1923-
-1977, University of Wisconsin Press, Madison 1999 (cytat s. 401).
69 Patrz rozdział 6, s. 149-150.
70 Patrz rozdział 6, s. 150.
71 Cytat w: Stanley Payne, History, s. 315. Gregory J. Kasza, Fascism from Above?
Japan s Kakushin Right in Comparative Perspective, w: Stein Ugelvik Larsen, Fascism
Outside Europę, Social Science Monographs, Boulder 2001, s. 223-232, pracując na
japońskim przykładzie, proponuje odrębną kategorię jednopartyjnych reŜimów, które
zakazują działania ruchom faszystowskim, przejmując jednak od faszyzmu pewne
rozwiązania, takie jak ruch młodzieŜowy i korporacyjna gospodarka i w efekcie znaj-
dują się między tradycyjnym konserwatyzmem a faszyzmem. Jego przykładami są
Japonia, Portugalia, Polska w 1939 roku (sic!), Estonia i Litwa. Niektórzy dodaliby
Brazylię Vargasa.
72 Patrz wyŜej, s. 112-113.
73 Franz Neumann, Behemoth: The Structure and Practice of National Socialism,
1933-1944, 2 wyd., Oxford University Press, New York 1944, s. 39. Sceptycyzm doty-
czący ideologii faszystowskiej nie ogranicza się do lewicy. Porównaj słynne zdemasko-
wanie przez byłego nazistowskiego prezydenta senatu Gdańska, Hermanna Rausch-
ninga, Revolution of Nihilism, Alliance/Longmans Green, New York 1939. Patrz teŜ
uwagi Hannah Arendt cytowane w rozdziale 2.
74 Patrz rozdział 1, s. 16-23.
Bibliografia
1 Renzo De Felice, Bibliografia orientativa delfascismo, Bonacci, Roma 1991. Około
2 tysiące pozycji odnosi się ogólnie do faszyzmu i do historii drugiej wojny światowej.
386
Przypisy
2 Ostatni tom, nadal nie ukończony, został opublikowany pośmiertnie przez jego
uczniów.
3 R. J. B. Bosworth, The Italien Dictatorship, Arnold, London 1998, s. 7.
4 Raoul Girardet, współczuje skrajnej prawicy, ale sumiennie trzyma się na ubo-
czu w swojej zgrabnie napisanej pracy i uŜywa określenia „nasączona" w niemal
dokładnie ten sam bezkarny sposób w swojej pionierskiej pracy Notes sur 1'esprit
d'un fascisme francaise, „Revue francaise de science politiąue" 5 (lipiec-wrzesień
1955), s. 529-546.
Indeks
25 Punktów, 19,33-34,277
aborcja 259-260
Acao Integralista Brasileira (AIB) 247
Action Francaise 58, 59,71,131
Afroamerykanie: nacjonalizm 261; uprze-
dzenia wobec 46, 224
Akcja Katolicka 137-138,196-197
Algieria 96, 228-229
Al-Ka'ida 261, 262-263
Alleanza Nazionale (AN) 222, 235, 237
Almirante, Giorgio 227,237
Amendola, Giovanni 271
Ameryka Łacińska 246-254
amerykanizacja pop-kultury 232, 241
amerykańska partia nazistowska 259
Amin Dada Idi 246
Antonescu, łon 124,142,144
Antybolszewicki Komitet 31
antyfaszyści 47-48,137,143,167-168,174,
217, 227; patrz teŜ Giustizia e Liberta
antykominternowski pakt (1936) 143, 192
antysemityzm 31-32,33-34,40,56-57,96-
-97,269; ustawodawstwo dyskryminu-
jące a 179-180,204-205,215; jako isto-
ta faszyzmu 9; w Niemczech 14, 59-60,
92-93, 96-97,179-180 {patrz teŜ Holo-
caust); w Wielkiej Brytanii 94-95; we
Włoszech 9, 214, 217; w Rosji 98, 242;
w Stanach Zjednoczonych 258-259
Aąuarone, Alberto 154
Arditi 4, 260
Arendt, Hannah 19,46-47,203,219,269
Argentyna 248-252
atomizacja 203, 269
Australia 69
Austria 39, 147, 160, 262, 279; prekurso-
rzy ruchu w 32, 59; międzywojnie, fa-
szyzm w 124; nazistowska aneksja 205;
neofaszyzm w 232, 235,236
austriacka partia nazistowska 124
autarkia 167,187,267
autorytaryzm 9, 26, 86, 88, 98, 143-148,
150, 161, 144, 223, 248; upadek faszy-
stowskiego reŜimu w 154-155,184-185,
191-193,197-198, 220; młodsi partne-
rzy faszyzmu a 124, 142; gloryfikacja
militaryzmu w 202
Avanti 5-6, 74
B
Balbo, Italo37,77, 112,157
Bałkany 3,148, 214, 222, 242,243-245
Barres, Maurice 60
Bateson, Gregory 276
Belgia: międzywojnie, faszyzm w 92-93,
89-100, 276; neofaszyzm w 238, 240
Benjamin, Walter 19
Bergson, Henri 42
Berlin, Isaiah 46
Berlusconi, Silvio 223, 235,237
388
Indeks
bezrobocie 19,50,92-4,105,137,179-80,
181,182,211
Bianchi, Michelell2
Bismarck, Otto von 53
Bloch, Ernst 269
Bloch, Marc 23
Blomberg, Werner von 166
Blum, Leon 87, 91
„błękitne koszule" 193
Bocchini, Arturo 172,196
Boliwia 254
bolszewicka rewolucja 33, 38, 54-55, 98,
102,112,135,148-149, 221-222, 241
bolszewizm 35, 44, 98, 102-103; strach
przed rewolucją 54-55,135
Bonomi, Ivanoe 113
Borghese, ksiąŜę Junio Valerio 217
Bormann, Martin 65
Bossi, Umberto 228,235, 240
Bośnia 145,244
Boulanger, Georges 57-58
Bracher, Karl Dietrich 154
Brasillach, Robert 105
Brazylia 142, 248
Brecht, Bertolt 266
Broszat, Martin 154
Bruning, Heinrich 118,121,126
Brytyjska Partia Narodowa (BNP) 237
Brytyjska Unia Faszystów (BUF) 63, 94,
146
Brzeziński, Zbigniew K. 157,272
Bullock, Alan 122
Busch, German 251
Bush, Georg W. 24
Carlyle, Thomas 43
Cartel des Gauches 86
Cercle Proudhon 59, 86,132
Chabod, Federico 134
Chamberlain, Houston Stewart 40
Chartier, Roger 20
Chile 258
Chiny 255
Chirac, Jacąues 234-235
Chomeini, ajatollah 261
Chorwaci, Chorwacja 145,215, 244, 245
Christian X, król Danii 143
Chrześciajańska Demokracja 235
Chrześciajańska Partia Demokratyczna
(Włochy) 112,177,197, 227, 234
chrześcijańscy demokraci (Niemcy) 112,
177,197, 227, 234
Churchill, Winston 162,216
Ciano, Galeazzo 201, 217
Clausen, Fritz 143
Codreanu, Corneliu 23,123
Coughlin, Ojciec Charles E. 259
Croce, Benedetto 7, 48, 179, 180, 266-
267
Croix de Feu 71, 88-89
Currieres de Castelnau, Noel 86
„czarne koszule" patrz sąuadristi i sąua-
drismo
Czarny Legion 259
Czesi, Czechosłowacja 31,39,57,144,201
D
D'Annunzio, Gabriele 62, 74, 75, 78,103,
113,129
Daladier, Edouard 89
Dania, okupacja 143
Darwinizm społeczny 42
Daudet, Leon 71
De Ambris, Alcest 74, 75
De Bono, Emilio 112
De Gaulle, Charles 162
De Stefani, Alberto 139,195,199
De Vecchi, Cesare Maria 112
Deat, Marcel 144
Degrelle, Leon 92-93,144
Del Boca, Angelo 214
demokracja 1-2; wschodnioeuropejskie
eksperymenty z 242, 243; trudności
w polityce masowej 53, 56-57, 99-
-100, 101, 221-222; oskarŜenia fa-
T;
Indeks
389
szyzmu wobec 41-42; udział socja-
listów w 54, ograniczenia wojenne
a 202-203;patrz teŜ konstytucyjne sys-
temy
dolina Padu 73-81, 90-91,108
Dollfus, Engelbert 125,147
donosy 175
Dopolavoro 159, 160,184-185
Dorgeres, Henry 90-92
Doriot, Jacąues 87,144
Drexler, Anton 58, 96
Dreyfus, Alfred 58, 96
dualistyczne państwo 156-157,168,173-
-174
Dumini, Amerigo 65
Durkheim, Emile 43,183
dyktatura rozwój 13,189, 249, 253-254
Ebert, Friedrich 133
edukacja 55,131,137-138,184,196-197
Eichmann, Adolf 205
Einsatzgruppen 205, 208
Einstein, Albert 180
ekonomiczna polityka: faszystowska „re-
wolucja" a 187-189; patrz teŜ kapita-
lizm, kapitaliści
ekonomiczny kryzys lat osiemdziesiątych
XIX wieku 55-60
Engels, Fryderyk 1
Estado Novo (Nowe Państwo) 193-194,
248, 280
Estonia 98
etniczne czystki 149, 222-223, 244; patrz
teŜ Holocaust
Facta, Luigill3, 114
Faisceau (ruch) 86
Falangę Espańola 71, 72, 147, 192-193,
279-280
Farben, I. G. 187,267
Farinacci, Roberto 77,169,170,196,198
faszystowski ruch, tworzenie (etap pierw-
szy) 26-27, 29-67; siły mobilizujące
a 50-52,281-282; warunki długotermi-
nowe 52-55; prekursorzy 55-61; rekru-
tacja w 61-65; rozumienie faszyzmu
przez jego pochodzenie 65-67
„faszystowskie minimum" 16, 23, 265
faszyzm klienta 258
faszyzm kolonialny 258
faszyzm z pełnomocnictwa 258
faszyzm, spadek po 221-264; poza Euro-
pą 245-264; w proradzieckiej Europie
Wschodniej 222-223, 224, 242-245;
w Europie Zachodniej 222, 225-241
patrz teŜ poszczególne kraje
faszyzm: granice 277-281; definicja 16,
281-283; róŜnorodność narodowych
form 7-8, 23-24, 49; jako „idealny typ"
24; ideologia 10-12,16-21,80,181-182,
276; interpretacje 266-277; pochodze-
nie terminu 2-3; polemiczne nazywa-
nie a 7-8,223; prekursorzy 55-61; etapy
265-2677 (patrz teŜ tworzenie ruchów
faszystowskich; władza, realizowa-
nie; radykalizacja; zakorzenianie się);
oczekiwana śmierć w 1945 221-222,
223; uŜycie terminu 23-24; patrz teŜ
liderzy, faszyzm; legalizacja faszyzmu;
partie, faszyzm; patrz teŜ poszczególne
zagadnienia
Feder, Gottfried 83
Federation Nationale Catholiąue 86
Federzoni, Luigi 195
Fermi, Enrico 214
Fini, Gianfranco 228, 235,237, 238
Finlandia 260
Finzi, Aldo 9
Fiume 74-75
Fortuyn, Pym 223
Forza Italia 235
Fraenkel, Ernst 157
Fraenkl Ernst 155-156,157
Francja 36, 38, 52, 54, 99, 103,192, 201,
390
Indeks
269; antysemityzm we 9, 58, 88, 96;
ruchy prekursorskie we 58, 59-60, 61,
66, 71, 132; międzywojnie, faszyzm
we 66, 85-92,202; nazistowska poraŜ-
ka 86, 143-144, 220; neofaszyzm we
222, 228, 229, 230; okupowana (patrz
Francja Vichy); prawo wyborcze w 52,
53,56
Franco, Francisco 103,142,147,192-193,
220,279, 280
Francuska Partia Komunistyczna 92, 280
francuska rewolucja 20, 26, 92
Francuski Ruch Oporu 280
Frank, Hans 205
Frank, Leo 96
Freiheitspartei (Partia Wolności) 222-
-223, 232, 235, 236
Freikorpsy 33, 81,119,260
Freud, Zygmund 42
Freycinet, Charles de 57
Freyer, Hans 180
Friedrich, Carl J. 157,272
Fritsch, Werner von 166
Front Narodowy (FN) 229-230,232,233-
-234,240-241
Front Ojczyźniany 33, 36
funkcjonaliści 163
Furtwangler, Wilhelm 181
futuryzm, futuryści 3,4,49, 78
Galton, Francis 42
Gambetta, Leon 56-57
Gates, Henry Louis Jr. 261
Gentile, Emilio 155
Gentile, Giovanni 19, 65,154,179
George, Stefan 47-48
Gestapo 158,160-161,175
Gini, Corrado 179
Giolitti, Giovanni 37, 75, 76,80,108-109,
113,127,129,130
Giulietti, Giuseppe 62
Giustizia e Liberta 175
Gleichschaltung 158,165
Goebbels, Joseph 15,45, 64,200,204
Goering, Hermann 64,166,188
Goering, Hermann, Werke 187,188
Goldhagen, Daniel 207
Gómbós, Gyula 31
Graziani, Rodolfo 213
Grecja 98,102
Griffin, Roger 24
Griindgens, Gustav 186
H
Habsburgów imperium 29,31,36,57,59
Haffner, Sebastian 176-177
Haider, Jórg 238
Hayes, Peter 187
Hedilla, Manuel 193
Heidegger, Martin 180
Heines, Edmund 64
Heisenberg, Werner 180
Heydrich, Reinhard 206
Himmler, Heinrich 64, 161, 171, 196,
206
Hindenburg, Oskar 121
Hindenburg, Paul 119-120,121,122,123,
136-137,157,166
hinduski fundamentalizm 261, 262
Hiszpania 53, 94,202,220, 248
hiszpańska wojna domowa 147,177-178,
192
Hitler, Adolf 6, 7, 13, 15, 17, 48, 64, 71,
87, 192, 240, 253, 260, 262, 270, 277;
tworzenie ruchu faszystowskiego 32-
-34; pierwsze lata 32, 33-34; eksport
faszyzmu a 141-146; Holocaust a 203-
-211; akcesoria militarne 277; moder-
nistyczne oprzyrządowanie 13; relacje
z Mussolinim 215,216; konflikty partii
z 129-130; osobowość 63; powojenni
zwolennicy 223; impulsy radykalizują-
ce a 197-203; rządy prawa a 155-156;
zdobywanie władzy 111-115; samo-
bójstwo 211; zakorzenianianie się na-
Indeks
391
zizmu a 81-85; totalitarny paradygmat
a 272-275; szukanie wojny przez 200;
organizacje młodzieŜowe a 184; patrz
teŜ Niemcy; patrz teŜ poszczególne za-
gadnienia
Hlinka, ksiądz Andreas 144
Holandia 93-94,143, 223, 236
Holocaust 194, 203-212, 273, 274; jako
wyraz skrajnej radykalizacji 194; ukry-
ty przed narodem niemieckim i za-
granicznymi obserwatorami 210-212;
rozwój od aktów łagodniejszych do
bardziej brutalnych 203-210; porów-
nanie z terrorem stalinowskim 273-
-274; podporządkowana rola w 203,
205, 206, 212,213
homoseksualizm 51, 135, 145, 181, 183,
202, 238-9
Horthy, Miklós 31,144-145
Hugenberg, Alfred 127,137
I
ideologia faszystowska 10-12, 16-21, 80,
181-182,276,281-282
ideologiczne podejście 16-21, 275-276,
281
„II Popolo d'Italia" 128
imigracja, neofaszyzm a 222-223, 225-
-226, 229-235
incydent na Korfu (1923) 201
Indie 261, 262
Indochiny, wojna 228
industrializacja 12,100,101
Instituto per la Rocostruzione Industriale
(IRI) 157
Interlandi, Telesio 215
intifada 263
Iran 261
Irlandia 95
islamscy imigranci 231,232, 236
islamski fundamentalizm 261, 262
Islandia 69
Izrael 263
I
Japonia 254-258
Jeffries, Leonard 261
Jelcyn, Borys 243
Jeune Nation (JN) 228
Jeunesses Patriotes 86
Jordan, Colin 237
judaizm, ortodoksyjny 236
Jugosławia 39,75,98,145; postkomunizm
243-245
Jung, Edgar 166
Jiinger, Ernst 107
K
Kahr, Gustav von 116-117,138
kapitalizm, kapitaliści 5-6, 21,100,146
kara śmierci 141
Karol, król Rumunii 124
Karolyi, hrabia Michael 30
Karta Pracy (1927) 176
Kerillis, Henri de 99
Khaki Shirts, 259
Kiereński, Aleksander 148
Kipling, Rudyard 42
Kirdorf, Emil 83
Kita Ikki 255
klasa robotnicza 39,53-54,59,100,131,147
Komunistyczna Partia Niemiec (KPD) 119,
120,175
komunizm, komuniści 19-20, 24, 30, 38,
84,102-103,274-275; upadek Związku
Radzieckiego a, 225, 233; totalitarny
paradygmat a 272; walki przeciwko 10;
patrz teŜ bolszewizm
koncentracyjne obozy 15, 138, 174, 175-
-176,183; patrz teŜ Holocaust
Konoe Fumimaro, ksiąŜę 255
konserwatyzm, konserwatyści 1, 11, 17,
26, 38, 53, 142; trudności w polityce
masowej a 99-100; w reŜimach faszy-
stowskich 154-155, 159, 165-168,189;
podczas sprawowania władzy 155,159-
-160,161-162,165-168
392
Indeks
konstytucyjny system 20,49,155,238,241;
kryzys liberalnego państwa po pierw-
szej wojnie światowej a 97-101 patrz
teŜ demokracja
konsumeryzm 222
Korniłow, Lew Georgiejewicz 103, 147-
-148
Kościół katolicki 92-93, 111-113, 118-119,
144, 147, 157-160, 184, 193, 208, 236,
261-262, 279; antysemityzm a 214-215;
relacje Mussoliniego z 79,161-162,168,
177, 196-197, 216; patrz teŜ Partito Po-
polare Italiano, Zentrum
Kristallnacht 14,15, 204-205, 211
ksiąŜek palenie 45
Ku-Klux-Klan 259
kulturalne Ŝycie 101, 179-180, 181, 186;
odczytywanie 276; obrona przed dege-
neracją 231, 234, 241, 277
Kun, Bela 30
La Rocąue, Francois de 71, 88-89,239
Lapua ruch (Finlandia) 262
Lawrence, D. H. 50
Le Bon, Gustave 40,41
Le Pen, Jean-Marie 223, 232, 233-234,
235, 238, 239
Le Roy Laudrie, Jacąues 91
Legion Michała Archanioła 93,123,142
Legnani, Massimo 151
Lemke, William 259
Lenin, W. I. 20, 30, 38, 54
Levi, Primo 217
Lewis, Wyndham 49
Ley, Robert 185
Libia 21,46, 60,214
Liga Narodów 75, 79
Liga Północna (Lega Nord) 228, 235, 240
Lipset, Seymour Martin 270-271
Litwa 98
Long, Huey 259
Ludendorff, Erich 116,117
Lueger, Karl 32, 40, 59
Lyttelton, Adrian 163
M
MacDonald, Ramsey 133
Maistre, Joseph de 46
Mann, Tomasz 6
Marinetti, Filippo Tommaso 5,49, 74
Marks, Karol 2, 21
„marsz na Rzym" 9,111-116
Mason, Tim 175,176
Masoneria 185
Matteotti, Giacomo 140,175,195,198
Maurras, Charles 58, 59, 71
Mazzini, Giuseppe 37
Megret, Bruno 234
Meinecke, Friedrich 7, 266-267
Meitner, Lise 180
Mendel, Gregor 45
Mengele, Josef 173
Michels, Roberto 44,46
Międzynarodówka Komunistyczna 165
Migliolio, Guido 111
milicja: (Francja) 280; (Włochy) 140,160,
169
Milośević, Slobodan 148,243-245
Mobutu, Sese-Seko 258
Moltke, Helmut von 167
Moltke, J. S. Von 246
Mommsen, Hans 154,164
Montanelli, Indro 197
Moore, Barrington 256-257
Mores, marąuis de 60
Mosca, Gaetano 44,46,48
Mosley, sir Oswald 94-95,146
Mosse, George 50
Movimento Sociale Italiano (MSI) 222,
227-228, 235, 237
Mussert, Anton 143
Mussolini, Alessandra 227-228
Mussolini, Benito 4-5,6,12,31,45,48,64,
142, 157, 163-164, 192, 240, 253, 260,
262, 277, 279; antyŜydowskie środki
Indeks
393
a 214; w tworzeniu ruchu faszystow-
skiego 2-6, 11, 29-30, 34-35; upadek,
221-222; polityka ekonomiczna 186,
195,270; francuski zachwyt dla 86,87-
-90; relacje Hitlera z 215-216; ideolo-
gia 78-81; Ŝydowscy zwolennicy 9,214;
wojskowe sprzęty 279-280; nowoczesne
techniki 13; intelektualne wpływy na
39-42; partia zdominowana przez 159-
-160, 169, 170; powojenni zwolennicy
223; zdobywanie władzylll-116,122-
-135,139-141,147-151; zakorzenianie
się faszyzmu 70-81; napięcia między
impulsami radykalizującymi a norma-
lizującymi 195-197, 212-218; szukanie
wojny przez 199-200,201-202; wejście
do drugiej wojny światowej 215-216;
220; totalitarny paradygmat 272; patrz
teŜ Włochy; poszczególne zagadnienia
Mussolini, Eda 179
Mussolini, Rachele Guidi 177
Mussolini, Romano 277
Mussolini, Vittorio 277
N
Nakano, Seigo 256
Napoleon III, cesarz Francji 53
Narodowa Partia Niemiec (NPD) 226,230
narodowosocjalistyczny ruch 178,184
narodowy socjalizm, 71
Nasjonal Samling (NS), 94,142-143
Nationaal Socjalistische Beweging (NSB)
93-94
nazistowska partia (NSDAP) 72,105-106,
131-132, 134, 189, 194; wkład biznesu
83-84; jako partia dla wszystkich 82-84;
polityka wyborcza a 81-85; załoŜenie
33-34; konflikty Hitlera z 129-130,138,
169; funkcje państwowe przejęte przez
171-173; uliczna przemoc 126; forma-
cje młodzieŜowe a 183-184
neofzszyzm patrz faszyzm, spadek po
„nerwica wojenna" 42
Neumann, Franz 154, 281
Neurath, Constantin von 167,199
niebieskie koszule 194
Niekisch, Ernst 48
Niemcy: antysemityzm w 14, 59-60, 92-
-93, 96-97, 179-180; kryzys konstytu-
cyjny w 117-122, 126-127, 130-131,
134-135; tworzenie ruchu faszystow-
skiego w 31-34; kryzys ekonomiczny
lat osiemdziesiątych XIX wieku 57, 58,
59-61; prekursorzy ruchów w 59-60;
sprawowanie władzy przez nazistów
153-189; zdobywanie władzy przez
nazistów 111-151; neofaszyzm w 222,
228-230; penetracja istniejących orga-
nizacji w 269-271; polityka rasistowska
w 172-173, 204 (patrz teŜ Holocaust);
etap radykalizacji w 194, 197, 203-
-212; „druga rewolucja" w 169; prawo
wyborcze w 54, 56; zakorzenianie się
faszyzmu w 70, 71-72, 81-85, 95-109;
patrz teŜ Hitler, Adolf; Republika Wei-
marska; poszczególne zagadnienia
Niemiecka Partia Narodowa (DNVP) 81-
-82,83,127,138
Niemiecka Partia Robotnicza (DAP) 32,
33-34
Niemiecka Partia Rzeszy (DRP) 226
Nietzsche, Friedrich 40-41
„noc długich noŜy" (1934) 94, 138, 166,
169
Nolte, Ernst 221
Norwegia 94,142-143
Nowa Partia 94
„nowy człowiek", faszystowski 160, 182,
213
Nowy Ład, 247
O
O'Duffy, Eoin 95
Obrońcy Wiary Chrześciajańskiej 259
obywatelstwo 11,183,189
Oddziały Szturmowe patrz SA
394
Indeks
ofiara, poczucie bycia 281, 282
okupacyjne faszyzmy 142-145
Ordre Nouveau 229,230
Organisation de 1'Armee Secrete, L' (OAS)
229
Orwell, George 224,260
Ossebrandwag (Ox-Wagon Sentinel) 246
OVRA 157,172
palestyński nacjonalizm 263
Pamięć, ruch 241
Papen, Franz von 83, 119-120, 121, 122,
126,127,128,130,138,151,165,166
Pareto, Vilfredo 44,46
Parsons, Talcott 268-269
Parti Populaire Francais (PPF) 87
Parti Social Francais (PSF) 88-89, 87-88
Partia Amerykańska 258
Partia Centrum 119-120,130-131
Partia Chrześcijańsko-Społeczna (Niem-
cy) 59
Partia Demokratyczna (Niemcy) 118
partia komunistyczna (Radziecka) 162
Partia Konserwatywna 146, 237
Partia Liberalno-Demokratyczna (PLD)
242-243
Partia Ludowa (Austria) 236
Partia Ludowa (Niemcy) 118
Partia Republikańska (Niemcy) 227
Partia Socjalistyczna (Włochy) 112,140
partie, faszystowskie 72; dominacja wo-
dzów 168-171;rywalizacja między
partią a państwem 171-173; faszyści
a konserwatyści 165-168;
Partito Nazionale Fascista, Włoska Par-
tia Faszystowska (PNF) 106, 131, 138,
195-196, 197; establishment rządów
jednej partii 170
Partito Popolare Italiano (PPI) 78, 109,
112,139
Partito Socialista Italiano (PSI) 12,112,134
partyjna policja 108,160-161
Passerini, Luisa 276
Pasteur, Ludwik 45
patriarchat 53
Pavelić, Ante 145
Pelley, William Dudley 259
„permanentna rewolucja" 191
Peron, Eva Duarte 250, 251, 252
Peron, Juan 249-252, 253
Peru 254
Petacci, Clara 217
Petain, Philippe 9,144
Petersen, Jens 154
Pinochet, Augusto 259
Pius XI, papieŜ 137,177,214
Pianek, Max 180
polityka rolna 82-83, 256-257; dominacja
faszystów w dolinie Padu a 77-79, 80-
-81,90-91,104,108
Polska 21, 39, 96, 98,194, 210;
Południowa Afryka 246, 247
Portugalia 98,145,193-194,202,220,248,
262,279
postindustrialne społeczeństwo 231
Poujade, Pierre 229
Pound, Ezra 49
prekursorzy 55-61
Preto, Rolao 193
Prezzolini, Giovanni 5,48
Primo de Rivera, Jose Antonio 66,71,102,
192-193
przedsiębiorcy: stosunki reŜimów faszy-
stowskich z 13-14,187-189
przestrzeń Ŝyciowa (Lebensraum) 202,
263
przewrót, nieudana próba 123,124
przywódcy, faszystowscy, 8-9,19,21; cha-
ryzma 162-163; dramatyczne obietnice
162; monolityczna władza przypisana
153, 161-163; partia zdominowana
przez 168-171; oddolne impulsy rady-
kalizujące 168-171; sukcesja po 162;
patrz teŜ poszczególni przywódcy
psychohistoria, 63, 268
Indeks
395
pucz piwiarniany (1923) 116-117
Putin, Władimir 243
Q
Quisling, Yidkun 142-143,145
radykalizacja (etap piąty) 191-220; wyzwa-
nia 191; popadanie w tradycyjny au-
torytaryzm 191-193; w Niemczech
194,197,203-211,218-220; Holocaust
a 194, 203-211; impulsy lider kontra
podwładni 197-199; we Włoszech 194-
-197; naciski dla normalizacji 191-193,
194-197; stalinizm porównany z 218;
wojna w 199-203
rasa, teorie o 17-18, 39,42,47,172-173
rasowa nienawiść 22,39,70,223; etniczne
czystki a 148,222,243patrz teŜ antyse-
mityzm; Holocaust
Rauti, Pino 237
Reagan, Ronald 24
Reich, Wilhelm 268
Reichstag, podpalenie (1933) 136
rekrutacja 61-65, 78
religia a faszyzm 22-23,79,241,261; kon-
cepcja religii politycznej a 274-275
patrz teŜ Kościół katolicki
rewolucja 1918 176
rewolucje 1848 52
Rex (ruch) 92-93, 262
Ribbentrop, Joachim von 108, 160,167
Risorgimento 5, 45,48
Rockwell, George Lincoln 259
Rohm, Ernst 33, 64,168
romantyzm 18
Roosevelt, Franklin D. 259
Roosevelt, Theodor 42-43, 97,162
Rosenberg, Alfred 107,143,160,162
Rosja 36, 48-49, 61, 96; poradziecka,
neofaszyzm w, 224, 242-243; patrz teŜ
bolszewicka rewolucja; Związek Ra-
dziecki
Rosselli, bracia 174-175,198
Rossoni, Edmondo 132,169,188,196
Rothermere, lord 95
Rousseau, Jean-Jacques 43
ruch antydemokratyczny (Francja) 229
ruch robotniczy 10,176,185; nacjonalizm
a 57; Peron a 249-252
Rumunia 29, 30, 39, 92, 98,123,124,142,
144, 275
rządy prawa 106-107, 156, 166 patrz teŜ
konstytucyjne systemy
rzemieślnicy 9-10, 12, 32, 33, 100, 104-
-105,182, 231, 269, 271
SA (Sturmabteilung, brunatne koszule,
Oddziały Szturmowe) 138, 160, 167,
171-172; konflikty Hitlera z 129, 138-
-139,165-166,169;
Salandra, Antonio 114-115,130
Salazar, Antonio de Oliveira 142,193-194,
202, 248, 280
Salgado, Plinio 247
Salo, Republika 197, 217
Salvemini, Gaetano 154, 246, 278
Sarffati, Margherita 9
Scavenius, Erik 143
Schieder, Wolfgang 128,149,154
Schleicher, Kurt von 121, 122, 130, 138,
151
Schmitt, Carl 180
Schmitt, Kurt 188
Schónerer, Georg von 31, 40, 59
Schonhuber, Franz 238
Schróder, Kurt von 128
Schuschnigg, Kurt von 124
Schwerin von Krosgk, Lutz Graf 199
Serbowie, Serbia 30, 145, 148, 240, 243-
-345
Seyss-Inquart, Arthur 143
Siła przez Radość 175
Sima, Horia 124,144
skinheadzi 222, 225,232,239
396
Indeks
Skorzeny, Otton 216
Słowacja 144
Słoweńcy, Słowenia 46, 74,145,244
słuŜba cywilna 128, 153, 161, 166, 168,
170,196,197,199, 203, 208, 213, 219
Smith, Art. J. 259
Smith, Gerald L. K. 259
Socjalistyczna Partia Niemiec (SPD), So-
cjaldemokraci 120
Socjalistyczna Partia Rzeszy (SRP) 226
Socjalistyczna Partia Rzeszy (SRP) 226
socjologiczne podejście 269-271
Solidarite Francaise 87
Sorel, Georges 2, 40,41-42,47, 60
Spann, Othmar 48
Speer, Albert 13,164
Spengler, Oswald 44,47
społeczeństwo masowe 44,104
społeczny darwinizm 42, 50
sporty 160,184
sąuadristi („czarne koszule") i sąuadri-
smo73-78,127,128,139,140-141,189,
194,201,211,219
Srebrne Koszule (SS) 259
SS166,171,184,205,210,216,219,238,253
Stalin, Józef 21,153,162,218,272,273-274
Stany Zjednoczone 45, 203, 207, 249; an-
tysemityzm w 96-97, 258-259; faszy-
stowskie tematy w polityce 258-260
Starace, Achille 213
Stauffenberg, Klaus Schenk von 48
Stennes, Walter 129,169
Sternhell, Zeev 46, 47,48, 87
sterylizacja 45,172-173
Stócker, Adolf 59
Stowarzyszenie Badaczy Showa 256
Strasser, Gregor 83-84,138,169,188
Strasser, Otto 83-84,188
Stresemann, Gustav 64
strukturalizm, strukturaliści 163-164,197-
-198
strzałokrzyŜowcy 71, 92,145
swastyka 32
Szalasi, Ferenc 71, 92, 145
Szlezwik-Holsztyn 81-85
Szwajcaria 53
Szwecja 45
Taittinger, Pierre 86
Talibowie 261,262-263
Tambroni, Fernando 227
Taylor, A. J. P. 200
Terboven, )oseph 143
Thatcher, Margaret 24,237
Thyssen, Fritz 83
Tiso, Ojciec Josef 144
Tito (Josip Broz) 243
Tocqueville, Alexis de 2,18
Tónnies, Ferdinand 43-44
Toro, David 254
Toscanini, Arturo 65
totalitaryzm, 46, 271-274; jako aspiracja
faszystowskiego reŜimu 194, 195; wy-
spy odosobnienia w 157-158
traktaty laterańskie (1929) 177,196
trasformismo 109
Trocki, Leon 103
Trzecia Międzynarodówka 267
Tudjman, Franjo 245
Turati, Augusto 196
Turati, Filippo 114
U
ubezpieczeniowe towarzystwa 188
Uganda 246
„unarodowianie mas" 99,100
Unia Europejska 233,243
Uriburu, Jose 249
urodzeń liczba 44,173
Ustawa o pełnomocnictwach (1933) 137
Ustawy norymberskie 204,214
Valois, Georges 59
van der Lubbe, Marinus 136
Indeks
397
Vargas, Getulio 142, 248, 253
Vecchi, Ferruccio 5
Vichy Francja 9, 89, 144, 202, 228, 279,
280
Vivarelli, Roberto 135
Vlaams, Blok 239, 240
Volpe, Gioacchino 179
W
Wagner, Otto 188
Wagner, Richard 40
Wannsee, konferencja (1942) 206
Weichardt, Louis 246
Weimarska Republika 81, 85, 103, 156,
171,189
Węgry 29-31, 71, 92,102,124
White Defence League 229-230
Wielka Brytania 36, 56, 63, 66, 89,
103, 192, 201, 215-216; antysemityzm
w 94-95; kapitalistyczna transformacja
w rolnictwie w 256-257
Wielki Kryzys 11, 81, 84-85, 86, 89, 118,
119,133-134,189, 212, 244, 248
wielokulturowość 231-232
Wilhelmina, królowa Holandii 143
Wilson, Woodrow 38-39
Winrod, Gerald B. 259
władza, dojście do (etap trzeci) 111-151;
klimat nieładu a 132; porównanie nie-
udanych prób 141-151; próby przewro-
tu a 123, 124; sukces wyborczy a 120-
-121, 123; finansowa pomoc ze strony
biznesmenów a 127-128; „zakulisowy
spisek" Hitlera a 116-122; „marsz na
Rzym" Mussoliniego a 111-116; okres
negocjacji a 1281; kraje okupowane
i satelickie a 142-146; kryzys przedfa-
szystowski a 133-135; quasi-konstytu-
cyjne rządy koalicyjne a 123, 134-135;
przemiana w jawną dyktaturę a 135-
-141; agresja wobec lewicy a 127
władza, sprawowanie (etap czwarty) 153-
-189; konflikty z konserwatystami
a 154, 159-160; dualistyczne państwo
a 156-157, 168, 173-174; faszystowska
„rewolucja" a 181-189; wyspy odosob-
nienia a 157-158; konflikt wódz-partia
a 168-171; dominacja wodza a 161-162;
konflikt partia-państwo a 171-173;
dzielenie władzy z konserwatystami
a 154, 159-160, 165-168; społeczna
kontrola a 173-181; walka o prymat
a 154-164; ochotnicza współpraca a
158
Włochy: wojna domowa w 216-217; woj-
ny kolonialne 157, 168, 175, 177, 214;
kryzys konstytucyjny we 112-113,134-
-135; tworzenie ruchu faszystowskie-
go we 2-5, 11, 29, 34, 66-67; faszyzm
porównanie z niemieckim nazizmem
129, 138, 168, 172, 189; sprawowanie
władzy przez faszystów 154-164, 168-
-181; droga faszystów do władzy 111-
-116, 122-125,139-141; ruchy prekur-
sorskie we 60-61; śydzi we 9, 214-215;
polityka rasowa 214; etap radykalizacji
we 212-218; neofaszyzm we 222, 235;
Republika Salo 197,217; zakorzenianie
się faszyzmu, 70-81, 95-109 pierwsza
wojna światowa 2-3,4,34,75,101 patrz
teŜ Mussolini, Benito; poszczególne za-
gadnienia
Włoska Partia Ludowa 112
Włoska Partia Socjalistyczna 112,134
wojna światowa 142, 53, 74,75,128,131,
134; niemieckie reparacje dla, 84-85;
przestrzeń polityczna dla faszystów
otwarta przez 34-39
wolne instytucje, rezygnacja z 246, 262-
-263, 278
wortycyzm 49
wrogowie 44-45,107,224
wrzesień 11. 2001, ataki 224, 260
wspólnota, strach przed upadkiem 43,44,
191,281
wyspy odosobnienia 157-158
398
Indeks
Yeats, W. B. 95
Younga Plan 84-85,118,119
Yrigoyen, Hipólito 193
Zachód, ruch 229
zakorzenianie się (etap drugi), 69-109; do-
lina Padu 73-81, Szlezwik-Holsztyn 81-
-85; przypadki niepowodzenia faszy-
zmu 92-95; pojawienie się wodza a 105;
wyczerpanie się starszych rozwiązań
politycznych 104-105; niepowodzenie
prób podczas rewolucji bolszewickiej
a 103; skupienie się na słowach i dzia-
łaniach a 69-70; intelektualne przy-
gotowania a 96-97 pozowanie na „an-
typolitykę" a 72; transformacja ruchu
w partię a 72; faszyzmy bez sukcesu a
85-92; wojenna klęska a 102
Zentrum (Partia Centrum) 119-120,130-
-131
Zielone Koszule 90-92
zimna wojna 203, 272
Związek Narodu Rosyjskiego (ZNR) 242
Związek Radziecki 96, 107, 194, 257; to-
talitarny paradygmat a 272-274; sta-
linowska radykalizacja 218; patrz teŜ
bolszewicka rewolucja
Związek Walki Rzemiosła i Handlu Klasy
Średniej 84,169
śydzi, 9, 46, 56, 123-124, 137, 138, 145,
171, 187; demonizowanie 224; usta-
wodawstwo dyskryminujące 180, 204,
213-214; Włochy a 214, 217-218; Kri-
stallnacht a 15, 204-205,211; patrz teŜ
antysemityzm; Holocaust
śyrinowski, Władimir 242,243
Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza
im. W. L. Anczyca S.A. Kraków

Dom Wydawniczy REBIS

opublikował takŜe inne powieści np.
Paula Austera:
NOC WYROCZNI
TRYLOGIA NOWOJORSKA