The Political Economy of Colonialism

and Nation-Building in Nigeria 1st ed.

2022 Edition Samuel Ojo Oloruntoba
Visit to download the full and correct content document:
https://ebookmass.com/product/the-political-economy-of-colonialism-and-nation-buildi
ng-in-nigeria-1st-ed-2022-edition-samuel-ojo-oloruntoba/
More products digital (pdf, epub, mobi) instant
download maybe you interests ...

The Palgrave Handbook of African Political Economy 1st

ed. Edition Samuel Ojo Oloruntoba

https://ebookmass.com/product/the-palgrave-handbook-of-african-
political-economy-1st-ed-edition-samuel-ojo-oloruntoba/

The Palgrave Handbook of Africa and the Changing Global

Order 1st Edition Samuel Ojo Oloruntoba

https://ebookmass.com/product/the-palgrave-handbook-of-africa-
and-the-changing-global-order-1st-edition-samuel-ojo-oloruntoba/

Colonialism, Independence, and the Construction of

Nation-States 1st ed. Edition Forrest D. Colburn

https://ebookmass.com/product/colonialism-independence-and-the-
construction-of-nation-states-1st-ed-edition-forrest-d-colburn/

Off the Target: The Stagnating Political Economy of

Europe and Post-Pandemic Recovery 1st ed. 2022 Edition
Nasir

https://ebookmass.com/product/off-the-target-the-stagnating-
political-economy-of-europe-and-post-pandemic-recovery-1st-
ed-2022-edition-nasir/
Political Violence and Oil in Africa: The Case of
Nigeria 1st ed. Edition Zainab Ladan Mai-Bornu

https://ebookmass.com/product/political-violence-and-oil-in-
africa-the-case-of-nigeria-1st-ed-edition-zainab-ladan-mai-bornu/

The Rise of Empires: The Political Economy of

Innovation 1st ed. Edition Sangaralingam Ramesh

https://ebookmass.com/product/the-rise-of-empires-the-political-
economy-of-innovation-1st-ed-edition-sangaralingam-ramesh/

The Political Economy of Automotive Industrialization

in East Asia 1st Edition Richard F. Doner

https://ebookmass.com/product/the-political-economy-of-
automotive-industrialization-in-east-asia-1st-edition-richard-f-
doner/

The Dynamics of Federalism in Nigeria 1st ed. Edition

Ambrose Ihekwoaba Egwim

https://ebookmass.com/product/the-dynamics-of-federalism-in-
nigeria-1st-ed-edition-ambrose-ihekwoaba-egwim/

The Normalisation of Cyprus’ Partition Among Greek

Cypriots: Political Economy and Political Culture in a
Divided Society 1st ed. Edition Gregoris Ioannou

https://ebookmass.com/product/the-normalisation-of-cyprus-
partition-among-greek-cypriots-political-economy-and-political-
culture-in-a-divided-society-1st-ed-edition-gregoris-ioannou/
 The Political Economy
of Colonialism and
Nation-Building in Nigeria
Edited by
Samuel Ojo Oloruntoba
The Political Economy of Colonialism
and Nation-Building in Nigeria
 Samuel Ojo Oloruntoba
Editor

The Political
Economy
of Colonialism
and Nation-Building
in Nigeria
Editor
Samuel Ojo Oloruntoba
Insitute of African Studies
Carleton University
Ottawa, Canada
Thabo Mbeki School of Public
and International Affairs
University of South Africa
Pretoria, South Africa

ISBN 978-3-030-73874-7 ISBN 978-3-030-73875-4 (eBook)

https://doi.org/10.1007/978-3-030-73875-4

© The Editor(s) (if applicable) and The Author(s), under exclusive license to Springer
Nature Switzerland AG 2022
This work is subject to copyright. All rights are solely and exclusively licensed by the
Publisher, whether the whole or part of the material is concerned, specifically the rights
of translation, reprinting, reuse of illustrations, recitation, broadcasting, reproduction on
microfilms or in any other physical way, and transmission or information storage and
retrieval, electronic adaptation, computer software, or by similar or dissimilar methodology
now known or hereafter developed.
The use of general descriptive names, registered names, trademarks, service marks, etc.
in this publication does not imply, even in the absence of a specific statement, that such
names are exempt from the relevant protective laws and regulations and therefore free for
general use.
The publisher, the authors and the editors are safe to assume that the advice and informa-
tion in this book are believed to be true and accurate at the date of publication. Neither
the publisher nor the authors or the editors give a warranty, expressed or implied, with
respect to the material contained herein or for any errors or omissions that may have been
made. The publisher remains neutral with regard to jurisdictional claims in published maps
and institutional affiliations.

This Palgrave Macmillan imprint is published by the registered company Springer Nature
Switzerland AG
The registered company address is: Gewerbestrasse 11, 6330 Cham, Switzerland
 Contents

Part I The Political Economy of Colonialism

1 Introduction: Colonialism and Challenges
of Nation-Building in Nigeria 3
Samuel Ojo Oloruntoba
2 The Political Economy of Colonialism
and Nation-Building in Nigeria 13
Samuel Ojo Oloruntoba
3 British Colonial Administration and Development
of Western Education in Ilorin Emirate, 1900–1960 31
Eliasu Yahaya
4 Imperial Citizens or Economic Nationalists?
An Analysis of Colonially Restructured Northern
Nigerian Economy in the 1940s 45
Stephen Yohanna
5 That They Do Not Labour in Vain: British Colonial
Exploitation and Expropriation of Cocoa Industry
in Ibadan, Southwest Nigeria 63
Abiodun Shamsideen Afolabi

v
vi CONTENTS

6 A History of Anti-leprosy Campaign in Sokoto Area

of Northern Nigeria, 1919–1975 91
Labbo Abdullahi
7 Power, Politics, and Pilgrimage: The Hajj
and Colonial Ideology in Nigeria, 1903–1927 107
Matthew M. Heaton

Part II Governance, Nation-building and Development

in Nigeria
8 Nigeria Since 2014: Restructuring
or Dismemberment? 123
Egodi Uchendu and Emmanuel T. Eyeh
9 The Nigerian Restructuring Agitations and Debates
in Perspective 145
Sati U. Fwatshak
10 African Women in Politics: Past, Present
and the Future 171
Damilola Taiye Agbalajobi
11 Women in Political Leadership in Nigeria: Issues,
Prospect and Challenges 189
Oluyemi O. Fayomi, Lady A. Ajayi,
Rosemary O. Popoola, and Oluwatobi Njoaguani
12 Democracy and Demilitarization in Africa: Towards
a Reconceptualization 209
Adelaja Odukoya and Abubakar Momoh
13 Ethnicity, Citizenship Identity and Nation Building
in Africa: The Nigeria Experience 237
Sunday Inyokwe Otinche
14 Ethnicity, Farmer–Herder Conflicts,
and Nation-Building in Nigeria 257
Michael Ihuoma Ogu
 CONTENTS vii

15 ECOWAS Protocol on Free Movement, Border

Porosity, and the Emerging Threats to Human
Security in North Central Nigeria: An Appraisal
of the Influx of Migrant Fulani Herders 277
Dare Leke Idowu and Damilola Taiye Agbalajobi
16 The Role of Leadership in Governance
and Development Crises at the Grassroots
Level: Insights form Ijebu North Local Government
Area, Ogun State Nigeria 297
Joseph O. Nkwede, Ahmed O. Moliki,
Kazeem O. Dauda, and Olanrewaju A. Orija
17 Local Government Finance and Implications
for Development: A Case Study of the Ikorodu
Government Area Lagos State 325
Gift Ntiwunka and Temitope Mary Ayodele
18 Cooperative Societies and the Sustainable
Development Goals (SDGs): A viable Model
for Human Development in Nigeria 345
Ajibola Anthony Akanji

Index 361
 List of Contributors

Labbo Abdullahi Department of History, Usmanu Danfodiyo Univer-

sity, Sokoto, Nigeria
Abiodun Shamsideen Afolabi University of Ilorin, Ilorin, Nigeria
Damilola Taiye Agbalajobi Obafemi Awolowo University, Ile-Ife,
Nigeria
Lady A. Ajayi Covenant University, Ota, Nigeria
Ajibola Anthony Akanji Faculty of Law, Lead City University, Ibadan,
Nigeria
Temitope Mary Ayodele Department of Political Science and Public
Administration, PMB 4010, Babcock University, Ilishan-Remo, Ogun,
Nigeria
Kazeem O. Dauda Tai Solarin University of Education, Ijebu Ode,
Ogun State, Nigeria
Emmanuel T. Eyeh University of Nigeria, Nsukka, Nigeria
Oluyemi O. Fayomi Lead City University, Ibadan, Nigeria
Sati U. Fwatshak University of Jos, Jos, Nigeria
Matthew M. Heaton Department of History, Virginia Polytechnic
Institute and State University, Blacksburg, VA, USA

ix
x LIST OF CONTRIBUTORS

Dare Leke Idowu Political Science and International Relations

Programmes, Bowen University, Iwo, Nigeria
Ahmed O. Moliki Tai Solarin University of Education, Ijebu Ode,
Ogun State, Nigeria
Abubakar Momoh Lagos State University, Lagos, Nigeria
Oluwatobi Njoaguani Covenant University, Ota, Nigeria
Joseph O. Nkwede Ebonyi State University, Abakaliki, Ebonyi State,
Nigeria
Gift Ntiwunka Department of Political Science and Public Administra-
tion, PMB 4010, Babcock University, Ilishan-Remo, Ogun, Nigeria
Adelaja Odukoya University of Lagos, Lagos, Nigeria
Michael Ihuoma Ogu Babcock University, Ilishan-Remo, Nigeria
Samuel Ojo Oloruntoba Leadership Inst 307 Robert Sobukwe Bldgt,
Univ South Africa, Thabo Mbeki African, Pretoria, South Africa
Olanrewaju A. Orija Obafemi Awolowo University, Ile-Ife, Ogun State,
Nigeria
Sunday Inyokwe Otinche Federal University of Lokoja, Lokoja, Nigeria
Rosemary O. Popoola Covenant University, Ota, Nigeria
Egodi Uchendu Department of History and International Studies,
University of Nigeria, Nsukka, Nigeria
Eliasu Yahaya Kwara State University, Malete, Nigeria
Stephen Yohanna Department of History, Kaduna State University,
Kaduna, Nigeria
 List of Tables

Table 6.1 NAs’ contributions to the SIM for the management

of SVs between 1952 and 1954 98
Table 6.2 The date of opening some government and NAs’ OPCs
as well as their patients on register and the number
of patients attending by 1954 101
Table 8.1 State (federating units) percentage share (derivation)
1950–date 134
Table 11.1 Scorecard of women and political leadership
since the return to democratic rule from 1999 to 2015 203
Table 11.2 Lists of women representation in 2019 elections 204
Table 14.1 Violence associated with pastoralists in 2016 262
Table 16.1 Demographic characteristics of respondents 314
Table 16.2 The level of development in the local government
between 2009 and 2016 314
Table 16.3 Connection between leadership and governance crisis 315
Table 16.4 The characters of political leaders and dearth
of development 315
Table 16.5 Other factors responsible for governance failure
and underdevelopment 316
Table 17.1 The major sources of finance in Ikorodu local
government are: 334
Table 17.2 The problems of local government finance are: 336

xi
xii LIST OF TABLES

Table 17.3 Local government finance can be improved in Nigeria

local government through: 337
Table 17.4 The impact of local government finance
on the development of local government areas can be
rated as: 339
 PART I

The Political Economy of Colonialism

 CHAPTER 1

Introduction: Colonialism and Challenges

of Nation-Building in Nigeria

Samuel Ojo Oloruntoba

Nigeria as a political entity is a colonial creation, which emerged out

of many nationalities that had previously existed for thousands of years.
Starting with the British conquest of Lagos in 1861, the formal process
of colonialization began. In 1914, the protectorates of Northern and
Southern Nigeria were amalgamated (Coleman, 1958). Nigeria was ruled
by the colonialists from 1914 to 1960. This period witnessed the intro-
duction of the Western-style state apparatus manned by British bureau-
crats and locally trained clerical officers. The idea of ruling the various
nationalities in Nigeria as in any other African countries, as a federation
was borne out of fiscal and administrative expediencies to reduce costs
(Adedeji, 2012). Indirect rule was adopted in places where centralized

S. O. Oloruntoba (B)
Institute of African Studies, Carleton University, Ottawa, Canada
e-mail: samuelojooloruntoba@cunet.carleton.ca

Thabo Mbeki School of Public and International Affairs, University of South

Africa, Pretoria, South Africa

© The Author(s), under exclusive license to Springer Nature 3

Switzerland AG 2022
S. O. Oloruntoba (ed.), The Political Economy of Colonialism
and Nation-Building in Nigeria,
https://doi.org/10.1007/978-3-030-73875-4_1
4 S. O. OLORUNTOBA

political systems had in Northern and Western Nigeria (Crowder, 1964).

In non-centralized or acephalous political systems such as the Eastern part
of the country, the colonialists introduced the Eze systems of Warrant
Chiefs titleholders that served as intermediaries between the colonialists
and the colonized people. As in other British colonies such as India,
while respecting the cultures of the various nationalities in Nigeria, the
colonialists entrenched an administrative system that mirrored their inter-
ests and goals. Political participation of local people was limited until the
nationalist movements began to campaign for elective rights.
The political economy of the colonialists was a more reflection of the
motive and philosophy of colonialism As Ake (1981), Rodney (1981)
would argue, the British colonialists put in place an economic system that
focused on extraction and exploitation of the colonies. In this regard,
an export economy was created which focuses on the exportation of
commodities such as Cocoa, palm oil, rubber and groundnut. The colo-
nial infrastructure such as railway lines and roads were constructed to
mirror the objective of extraction. Similarly, Sklar (1963) argues that
European businesses and to a lesser extent Lebanese business had pref-
erential access to loans and capital from the Banks controlled by the
European dominated financial sector. Industrialization was not given
priority, neither was diversification an economic policy. The whole objec-
tive was the generation of revenue to meet the fiscal needs of the
metropole (Ake, 1981). Although colonialism led to institutionalization
of European-style governance institutions such as the judiciary, separation
of power, elections through voting, these institutions worked to promote
the agenda of the colonialists. As Taiwo (2010) argues, the fact that these
institutions could not survive or function well after independence, calls
to question their utilitarian values. In other words, the modernity associ-
ated with colonialism is problematic to the extent that it was an imposed
modernity based on the subjugation of the cultures, values, and orien-
tations of the colonized (see also Memmi, 1965). Series of events both
locally and internationally such as the Second World War, the Railway
workers Strike of 1945, the dwindling fortunes of the economies in the
metropole and the agitation for independence by the nationalists led to
series of negotiation that brought about the political Independence of
Nigeria on 1 October 1960.
Despite the obvious failure of colonialism in fostering modernity in
Nigeria as in other parts of Africa, there are latter days apologists such as
Gilley (2017) who argues that colonialism was beneficial to ex-colonies
 1 INTRODUCTION: COLONIALISM AND CHALLENGES … 5

and that a new form of colonialism is needed to boost capacity for self-
governing. This author also argued that colonialism ended too soon.
While lamenting that colonialism has been given a bad name, Gilley
(2017: 1) argues that.

The case for Western colonialism is about rethinking the past as well as
improving the future. It involves reaffirming the primacy of human lives,
universal values, and shared responsibilities – the civilising mission without
scare quotes – that led to improvements in living conditions for most Third
World peoples during most episodes of Western colonialism. It also involves
learning how to unlock those benefits again.

As a direct and indirect beneficiary of colonialism, Gilley cared less about

the violence of racism that underpinned colonialism. Neither was he open-
minded enough to know that the human lives that he is asking to be
reaffirmed were violated so violently under colonialism. The fact that the
labour of the natives was used without adequate compensation for close
a century and even more in some instances was lost on Gilles. In his
ahistorical interpretation of the benefits of colonialism, he cared less about
the destruction of indigenous governance systems as well as economic
practices that allowed pre-colonial societies to build empires and achieved
civilizations.
In her critique of Gilley’s ahistorical article, Khan (2017: 1) countered
that the article is not only offensive but ‘the problem is that it is empiri-
cally and historically inaccurate, misuses existing postcolonial scholarship,
and largely ignores interdisciplinary approaches to the study of colonial
legacies’. Kahn also made the point that contrary to the claim by Gilley
that postcolonial societies lacked the ability to govern themselves, there
is ample historical evidence on how almost all postcolonial states inher-
ited bureaucracies that they could not immediately manage. The lack of
management was not because they did not know how to govern but was
due to a myriad of factors that involved dealing with scarce resources, an
influx of refugees, internal ideological divisions, and external threats to
the territory.
In Nigeria for instance, there have been efforts at managing the various
disparate nationalities that were forced together by the colonialist to form
the country. As Suberu (2010) would argue, the country has adopted
various mechanisms such as Federal Character, state creation, revenue
sharing, among others to foster nation-building. Despite these efforts,
the country has gone through a civil war and continue to reel under
6 S. O. OLORUNTOBA

pressures from secessionist groups, mutual distrust and incessant calls for
restructuring.
At independence in 1960, Nigeria held high potentials for develop-
ment due to the large deposit of oil, which was discovered in 1956, large
arable land, seaport, relatively large population and hard-working citizens.
Indeed, in the first decade after independence, the country grew relatively
well in terms of Gross Domestic Product. Jobs were created through
the expansion of civil service, state-led industrialization and expansion in
commercial activities (Soludo & Ogbu, 2004). The regional approach to
the federalism of this time also led to healthy competition among the
federating units (Adamolekun, 2005). However, the faulty foundation of
the country soon came into full manifestation as ethnic rivalry among the
leading ethnic groups, Hausa, Yoruba and Igbo created political insta-
bility, which paved the way for the first military coup of 15 January 1966
(Nyang’oro, 1993). Another coup in July 1966 was followed by a three-
year bloody civil war as well as series of coups and counter-coups, until
1999, when Nigeria returned to civil rule. What has emerged since the
1970s was what Osaghae calls a crippled giant in a book of the same
title (Osaghae, 1998). Osaghae correctly notes that the challenges that
crippled Nigeria are structural in nature, with roots in the colonial foun-
dation of the county. As Oloruntoba (this volume) argues, the challenges
of nation-building that Nigeria continues to face can be largely attributed
to the divide and rule tactics of the colonialists, the faulty foundation of
the federation as well as the nature and character of the post-colonialstate
and the political elites. By bequeathing a rentier economy based on extrac-
tion, colonialism laid the foundation for the ‘politics of the belly’ (Bayart,
2009), prebendalism (Joseph, 1987) and accumulation by dispossession
that continued to define politics and governance in Nigeria.
Papers in this volume examine various aspects of colonialism in Nigeria,
as well as its continued implications for nation-building, governance,
development. The book is divided into five parts. In the first part, the
political economy of colonialism was put into historical and analytical
contexts in terms of how it has continued to affect nation-building,
unity and inter-ethnic conflicts. In Chapter 2, Oloruntoba places the
current challenges of nation-building in Nigeria within the historical
context of colonialism and the faulty foundation of the Nigerian feder-
ation. He argues that despite the efforts of the post-independent political
leaders to forge a federation that delivers on inclusive development,
 1 INTRODUCTION: COLONIALISM AND CHALLENGES … 7

foster a sense of belonging and enhance a stable polity, the contradic-

tions of the structural foundation of colonialism, forces of neocolonialism
and the attendant parasitic and extractive elites that these reproduce,
have kept discourses on nation-building in the front burner even as
centrifugal and centripetal forces continue to compete for attention.
Oloruntoba concludes that a fundamental restructuring of the Nigerian
state founded on the ideology of fairness, justice, progressive values and
national consciousness is imperative for nation-building.
In Chapter 3, using the British colonial education policy in Ilorin as
a case study, Eliasu Yahaya examines the differences between the colonial
policy on education in the then Western Nigeria and the Northern part
of the country. He argues that consideration for funding requirements of
the colonial rule in a large country like Nigeria was responsible for the
decision of the British colonialist to establish schools to train indigenous
clerical officers. Buttressing the point that Oloruntoba made in his contri-
bution, Yahaya argues that the colonialist established different education
policies in the Northern and Southern part of the country. The different
approaches in education continue to have effects on the world view
and sense of belonging of people from the two regions. In Chapter 4,
Stephen Yahanna adopts a historical approach to explicate how the colo-
nialist changed the economic structures of Northern Nigeria through
the introduction of taxation, wage economy and the introduction of the
cash crop. This singular policy, Yahanna argues, led to rural–urban migra-
tion, with the result that the rural economy became adversely affected.
The unintended consequences of such imperial economic policies were
the formation of labour unions to protest the oppression of the colonial
regime. This process culminated in the struggle for independence.
In Chapter 5, Abiodun Afolabi takes the argument further by placing
the British Colonial Exploitation and Expropriation of Cocoa Industry
in a historical context. Afolabi argues that the colonial government put
in place an extractive system that ensured that middlemen benefitted
from the cocoa economy more than the farmers. Because exports of
cocoa in its raw form was beneficial to the colonialists, no attempts were
made to add value to the cocoa. This practice of exporting raw mate-
rial continues today in various forms, thus confirming the thesis that
postcolonial economy in Africa mimics its colonial origin. Despite the
extractive nature of colonialism, it made some positive contributions in
the colonies, especially in the area of health. How various foreign Chris-
tian bodies contributed to fighting leprosy in the Northern part of Nigeria
8 S. O. OLORUNTOBA

during the colonial era was the subject of contribution of Labbo Abdullahi
in Chapter 6. However, despite all the interventions of these organiza-
tions, leprosy remains a health problem in different parts of the country.
In Chapter, Mary Aderonke Afolabi examines how fluid identities and
ethnicity affects nation-building during the colonial era in Lagos State.
Afolabi argues that given the ethnic diversity of Lagos during the colo-
nial period, original identities disappeared over time, thus leading to fluid
identities. She concludes that ethnic identity is not static but fluid. Effec-
tive management of ethnic identities is a compelling requirement for
nation-building. Matthew Heaton’s contribution in Chapter 7, examines
the motivations behind the institution of colonial governmental regu-
lation of the overland pilgrimage from Nigeria to Mecca in the early
twentieth century. He argues that pilgrimage control in Nigeria, while
initially undesirable to colonial officials, ultimately came about because of
concerns that an unregulated pilgrimage posed significant threats to the
political imperatives of indirect rule in northern Nigeria.
The second part of this volume focuses on the Governance, Develop-
ment and Nation-Building in Nigeria. In Chapter 8, Egodi Uchendu and
Emmanuel T. Eyeh examine the clamour for restructuring the Nigerian
federation, with a focus on resource-control and devolution of exces-
sive powers of the government at the centre. They argue that concerns
over unequal distribution of power and resources have led to the call for
restructuring, noting that while the agitation has been more pronounced
in the Southern part of the country, only a few people in the North lend
support to such agitation. The debate over restructuring is highly polem-
ical, with a tendency to become a mere political slogan. For instance,
whereas key actors in the ruling All People’s Party (APC) made restruc-
turing one of their key campaign issues in the 2015 elections, little has
been done to address the problem six years into their leadership of the
country. The next chapter by Sati Fwatshak further explicates the debate
on restructuring. The core of his argument is that the clamour for restruc-
turing is borne out of the failure of the state to satisfy the development
aspirations of the citizens.
In Chapter 10, Damilola Agbalajobi examines the participation of
women in African politics. While arguing that women played very impor-
tant roles in the struggle for independence and have indeed excelled in
various professions, they have not assumed the prominent roles in politics
in post-independent Africa. Chapter 11 by Fayomi, Oluyemi O., Ajayi,
Lady A., Popoola, Rosemary O., Njoaguani, Oluwatobi follows the same
 1 INTRODUCTION: COLONIALISM AND CHALLENGES … 9

line of argument. The authors argue that given the important role that
women can perform in politics, the various international convention for
promoting women participation political and social affairs should be oper-
ationalized. In Chapter 12, Adelaja Odukoya and Abubakar Momoh (in
memoriam) establish a link between democracy and demilitarization in
Africa. They argue that whereas the military has returned to the barracks,
the practice of democracy in a different part of the continent continue
to be suffused with civilian dictatorship, which is evidenced by flagrant
disrespect for the rule of law, arbitrariness and dwindling freedom for citi-
zens. In Chapter 13, Michael Ogu examines the herder–farmer conflicts
in Nigeria in the context of ethnicity. He argues that ethnicity and farmer–
herder conflict does have implications for nation-building. He concludes
that deliberate effort should be made by media and educational insti-
tutions to enlighten Nigerians against irrational ethnic sentiments, and
government should pay attention to the ethnic dimensions of farmer–
herder conflicts in Nigeria. In the next chapter, Sunday Otinche takes
the argument further noting rather poignantly that the politicization of
ethnicity was born out of the colonial processes of socialization and polit-
ical integration. While ethnicity is a natural form of identity, how it is
instrumentalized have implication for nation-building.
In Chapter 15, Dare Idowu and Damilola Agbalajobi examine the
implications of ECOWAS Protocol on the free movement of personsand
the implications of porous borders on the security of lives and properties
in the North Central part of Nigeria. They argue that the influx of migrant
Fulani herdsmen to Nigeria with small arms and light weapons (SALWs)
under the guise of ECOWAS protocols of free movement of persons
constitute severe threats to internal security in North Central Nigeria.
They further argue that through these two factors, migrant herdsmen
illegally come to Nigeria with cattle and arms with which they unleash
terror on host communities. Given the security challenges currently facing
Nigeria, they recommend that Nigeria Government should restrict the
movement of people across the borders and implement the ECOWAS
90-day maximum stay for ECOWAS citizens in the country. It remains to
be seen how this will play out in the light of the policy of free movement
of all Africans to Nigeria which started in 2020.
In Chapter 16, Joseph O. Nkwede, Ahmed O. Moliki, Kazeem O.
Dauda, and Olanrewaju A. Orija examine governance and development at
the grassroot level, using Ijebu North Local Government Area of Ogun
State as a case study. They argue that governance at the local level has
10 S. O. OLORUNTOBA

huge implications for development. However, the extent to which this

level of government can facilitate development will depend on the number
of financial resources at its disposal. They found out that there is a rela-
tionship between local government finance and development as other
factors like proper utilization and administrative competence are neces-
sary for development. In Chapter 17, using Ikorodu Local Government
of Lagos State as a case study Gift Ntiwunka and Temitope Mary Ayodele
argue that local government finance is critical to fostering development at
the local level of governance. Inadequate funding of local government
is responsible for service delivery failures in the Ikorodu Local Govern-
ment area of Lagos State. The authors recommend staff welfare and
better funding of the local government to ensure a higher level of service
delivery. The last chapter by Ajibola Anthony Akanji examines Coopera-
tive Societies and sustainable development. The author establishes a link
between cooperative societies and human development. He argues that
while the SDGs operates by way of top-down development approach,
the cooperative societies apply bottom-up development approach. He
concludes that both approaches should be harmonized to foster human
development in Nigeria and elsewhere in Africa.

References
Adamolekun, L.(2005). The Nigerian federation at the crossroads: The way
forward. Publius: The Journal of Federalism, 35(3), 383405.
Adedeji, A. (2012). The travails of regional integration in Africa. In A. Adebajo
& K. Whiteman (Eds.), The EU and Africa: From Eurafrique to Afro-Europa.
Wits University Press.
Ake, C. (1981). The political economy of Africa. Longman.
Bayart, J (2009). The politics of the belly. Polity Press.
Coleman, J. (1958). Nigeria: Background to nationalism. University of California
Press.
Crowder, M. (1964). Indirect rule: French and British style. Africa: Journal of
the International African Institute, 34(3), 197–205.
Gilley, B. (2017): The case for colonialism. Third World Quarterly. https://doi.
org/10.1080/01436597.2017.1369037 (withdrawn).
Joseph, R. (1987). Democracy and prebendal politics in Nigeria: The rise and fall
of the second republic. Cambridge University Press.
Khan, S. (2017). The case against “The case for colonialism”. https://www.cato.
org/publications/commentary/case-against-case-colonialism. Accessed March
31, 2020.
Another random document with
no related content on Scribd:
F o l g e r , dat is F o l k g a r , nog overig in den geslachtsnaam
F o l g e r a , enz. enz. Al deze Friesche namen hangen weêr samen
met soortgelijke namen, aan Hollanders, Vlamingen, Neder- en
Hoog-Duitschers in Duitschland, aan Engelschen en Skandinaviërs
eigen; bij voorbeeld aan geslachtsnamen als F o l k e r t s ,
Vo l k e r s , Vo l k a e r t s , Vo l m e r i n c k , Vo l l b e d i n g ,
F o l e r s , V o l k e r i n g , V o l q u a r d t s e n , en met plaatsnamen
als V o l b r i n g e n (F o l k b r e c h t i n g e n ), een dorp bij Soest in
Westfalen; V o l m e r i n k , eene sate bij Ahaus in Westfalen;
V o l l m a r i n g e n , een dorp bij Horb in Zwaben;
V o l k e r i n k h o v e , dorp in Fransch-Vlaanderen, Frankrijk, [279]
(Departement du Nord); V o l k e r s w u r t h , gehucht bij Meldorf in
Dithmarschen; V o l k w a r d i n g e n , dorp bij Soltau in Hanover, en
vele anderen meer. Dit alles strekt maar om den lezer de
belangrijkheid en den omvang der Friesche namenstudie in het
algemeen als met eene enkele vingerwijzing aan te toonen. [280]

1 W i l k e F o l k e r t s , A e s g e A e s g e s z (in betere spelling E a s g e ),

Sywrd Sickez, Gerlef Abbez, Abele Jeltez, Herke
F e y k e z , W y b e S a e c k l e z (S e a k l e of S e a k e l e ), H a y a S y w r d z ,
T z a l i n g h T i e b b e z (T j a l l i n g T j e b b e s ), J a n k e F o n g e r z ,
T y e s s e M e n n e s , D o y t h y e F e y c k e z (D o a i t s j e of D o a i t s e n ),
T i e t h e T i e r c k s (T i e t e T j e r k s ), D o w e B o t t e z , H e e r k e Ta k a z
(Ta k e of Te a k e ), B o t t e A u k e n z , G e r b r e n S a c k e z (S a k e ),
G e r l e f f A b b e z , I w E c k e z (I w = I v o , I u w , J u w , J o u , J o u k e ),
J a r i c h H i d d e s , en zeer vele andere dergelijken meer. ↑
2 G e r r y t J a c o b z , P e t e r L a m b e r t z (S t . L a m b e r t , in ouden
oorspronkelijken vorm L a n d b r e c h t , is de naam van eenen Heilige),
W i l l e m A l b e r t z (ook S t . A l b e r t , A d e l b e r t , A t h a l b r e c h t is de
naam van eenen Heilige, maar tevens, even als L a m b e r t en vele andere
dergelijken, een algemeen Germaansche naam), F r a n s C l a e s z , C l a e s
L a u r e n s , A l b e r t P o u w e l s , T r y n H e y n d r i c k s [259](T r y n , voluit
C a t h a r i n a is de naam van eene Heilige; de naam is Grieksch, en beteekent de
reine, de kuische), J o h a n n e s J o r r e t z , T i a l l e H a n s s , J a c o b
A d s e r t s , B a r e n t G e r b r e n z (B a r e n t , B e r e n t , verbastering van
B e r n a r d , B e r n h a r t , een algemeen Germaansche naam, tevens de naam
van S t . B e r n a r d u s ) enz. ↑
3 Mijne grootmoeder bij voorbeeld, eene dochter van J o h a n n e s S c h a a p ,
die in het laatst der achttiende eeuw stads-bouwmeester te Leeuwarden was,
schreef haren naam als J e l t j e J o h a n n i s S c h a a p . ↑
4 D o e d J u y s s m a n (J u w s m a , J o u s m a ?), E e l c k O n s t a , T i e r c k
B o n g a , H i s Ta e c k e m a , L y w e K a m p s t e r a , J e l t e B o n g e ,
Poppe Obbema. ↑
5 Deze voorbeelden zijn genomen uit Oorkonden der Geschiedenis van het Sint-
Antony-Gasthuis te Leeuwarden, allen in de Oud-Friesche taal opgesteld en uit
de 15de eeuw dagteekenende. ↑
6 Zie Helmondsche namen in de middeleeuwen, bl. 171. ↑
7 F r o u c k M a r t e n s , R i n s c k a D o e k e s , die op de zelfde bladzijde als
R e y n s c k D o e k e s voorkomt, G r i e t H e y n e s , D e w G o w e r t s
(D i e u w k e ), A l e y t H a y e s , F o l l z w P i e r s , T r y n G e r n a n t s (de
bijzondere namen van deze twee laatstgenoemde vrouwen zullen nog nader in dit
opstel besproken worden). G r i e t B a c k e r voert eenen schijnbaren
geslachtsnaam, en T r y n H e r m a n e (H e r m a n a ) eenen waren, Oud-
Frieschen, patronymicalen maagschapsnaam, terwijl A u c k M e s t e r S y w c k s
in hare benaming nog den titel van haren vader behouden heeft. ↑
8 Nog heden onderscheidt het volk hier en daar in Holland, onder anderen te
Haarlem, nauwkeurig „den Meester” (wondarts, chirurgijn) van „den Docter”. ↑
9 P o w e l s Ty m m e r m a n , W y b e Ty m m e r m a n , G y s b e r t
Ty m m e r m a n , A l b e r t S m i d t , R y o e r d t S m i d t , Ty a l l e S m i d ,
G a e l e M e t z e l a e r, G a u k e M e t z e l e r, A e l t h i e M e t z l e r,
P a e s c h e B a c k e r, E m e B a c k e r, H e s s e l B a c k e r, D o w e
S c o m a k e r, S y r i c k S c o m a k e r, W y b r a n t S c o m a k e r, M e n n o
S c r o e r , B o t t e S c r o e r , H e r m a n S c r o e r , enz. ↑
10 B a u c k e S c u t m a k e r , W a t t i e S c u t m a k e r (W a t s e ), P e t e r
S c u t m a k e r, S y b r e n W i e l m a k e r, H e d W i e l m a k e r, H a n z
W y e l m a k e r, G e r r y t K u y p e r, I n t h i e K u p e r, E g b e r t K u p e r,
A r y s G l a e s m a k e r, G o s s e G l a e s m a k e r, A l l e F e r w e r, J a c o b
D e c k e r , J a n D e c k e r , H i l t h y e n L e y d e c k e r (H i l t j e of H y l t j e ,
H y l k e ), W y n t h i e L e y d e c k e r , G a l e K i s t e m a k e r , W y b r e n
K i s t m a e k e r, S i b e t K i s t e m a k e r, R o m k e H o l t s n y d e r, F o p p o
H o l t s n i d e r, B a r t o l t M e s m a k e r, T h o m a s M e s m a k e r, Wo l t e r
S l o t e m a k e r, R e y n K a n n e m a k e r, C l a e s S t e e n b i c k e r, A r e n t
B r o u w e r, E d e K r e m e r, G e r r y t K r a m e r, J a n C r a m e r, J e l l e
K r e m e r , S y w e r t M o l n e r , I d e M o l l e r , G h e e r t ende J a n c k e
M o l n e r, Ve r b o u t B o e c k b i n d e r, R o l o ff S c h r i v e r, J a n c k e
S c r i u e r, R o t h g e r S c h r i v e r, H i l l e C o s t e r, J a n F l e y s h o u w e r,
H e r m a n F l e y s h o u w e r, A n t h o n i u s F y s c k e r, R e n i c k D r a g e r,
C l a e s D r a g e r, Y s b r a n t D r a g e r, A n s c k e R o g d r a g e r, W i l k e
R o g d r a g e r, W y t h i e C a l c m a k e r, J e l l e H o l t s a g e r, B a u c k e
H o l t s a g e r, R o m e r t Wa g e n a e r, Y d s s c h e Wa g e n n e r, S y b e t
Wagener. ↑
11 Zie Oorkonden der Geschiedenis van het Sint-Anthony-Gasthuis te
Leeuwarden. Deel II, bladzijde 720. ↑
12 Zie De Navorscher, Deel XLI, bladzijde 203. ↑
13 Hoe zeer deze naam oudtijds onderhevig was aan allerlei spellingen en
misspellingen (even als het Friesche woord frjeon nog heden), leert ons de
naam van eenen boer te Wons, in 1511. Die naam wordt op drie onderscheidene
plaatsen van de Registers van den Aanbreng (deel III, bl. 321, 341 en 350)
geschreven als J o h a n n e s G o e d s v r i e n t s , J o h a n n e s
G o e d s f r i o e n s en J o h a n n e s G o e d s v r i o n d . ↑
[Inhoud]
VII
 DE HEL IN FRIESLAND.

De oude Germanen in het algemeen, en dus ook de oude Friezen,

hadden in hunnen heidenschen tijd eene voorstelling van de hel, van
de plaats waar de onzalige geesten of zielen verblijven, als van een
duister, koud en vochtig oord. Zij dachten zich deze plaats, deze hel
(reeds door hen aldus genoemd) als een groot hol ergens in het
binnenste der aarde, onder de wateren. Holen en spleten en kloven
in bergen en rotsen, geheimzinnige bronnen (in de bergachtige
streken), of, in de lage landen aan zee, gelijk Friesland er een is,
diepe, schier onpeilbare putten met water gevuld, diepe poelen of
kleine meerkes, of ook diepe kolken in stroom of zeegat, waar de
golven bruisten en de stormwind loeide, gaven, naar hunne
meening, toegang tot het onzalige oord. Dat waren de helsdeuren,
en de randen van zulken put, de boorden van zulken poel, waren de
randen, de boorden van de hel.

Deze voorstelling uit het heidendom kon eerst langzamerhand door

het Christendom uit de gedachtenis der lieden verdrongen worden.
Ja, nog heden vindt men, overal in Germaansche landen, de sporen
van die oude voorstelling, de herinnering aan die heidensche
denkwijze in de namen, aan sommige plaatsen eigen. Ook in
Friesland ontbreken die niet.

Het woord of de naam hel is toegepast geworden, in verloop van tijd,

op de putten, poelen, meertjes, stroomen, die oorspronkelijk slechts
als helsdeuren, als toegangen tot de eigenlijke [281]hel beschouwd
geweest waren. En als later nevens zulk eene zoogenoemde hel een
stins werd gebouwd, eene sate gesticht, of ook eene buurt of zelfs
wel een dorp ontstond, dan ging die naam hel ook op die stins, die
sate, die buurt, dat dorp over. Zoo bestaat daar nog heden ten dage
eene sate in het Heidenschap onder Workum, die d e H e l heet, en
daar nevens eene andere, de L y t s e H e l , Kleine Hel genoemd.
Oudtijds was daar nabij deze sate een poel, gelijk daar nog heden
zeer velen in die krite gevonden worden. Aan dien poel, sedert
drooggelegd, kwam van ouds en eigenlijk die helnaam toe, als
helsdeur of toegang tot de hel.

Opmerkelijk is het, dat deze oude hel of helsdeur juist in I t

H e i d e n s k i p gevonden wordt, in die laag gelegene, waterrijke,
weinig vruchtbare en weinig bewoonde krite, die, ten Oosten van
Workum zich uitstrekkende, tot den zoogenoemden Klokslag, tot het
oude Rechtsgebied dier stad behoort, en van aanmerkelijken
omvang is. Men mag veilig aannemen, dat juist bij de bewoners van
dit eenzame en afgelegene oord het heidendom langer in stand
gebleven is als in de naast bij gelegene plaatsen Workum en
Koudum, die reeds vroeg aanzienlijke Christenkerken moeten gehad
hebben; en dat de zonderlinge naam I t H e i d e n s k i p aan die
omstandigheid zijnen oorsprong dankt. Ook bij Grouw, oostwaarts
van het dorp, over de Pikmeer, draagt zulk eene lage krite van
magere hooilanden, die lang woest gelegen heeft, dien naam van I t
H e i d e n s k i p . Tevens is daar zulk eene krite, met gehucht, het
Heidenschap, bij het dorp Garmerwolde in Groningerland. Beiden
zijn zekerlijk uit de zelfde oorzaak zoo genoemd, die ook bij het
Workumer-Heidenschap den naam gegeven heeft. In het Workumer-
Heidenschap, zoo min als in de beide anderen, is dan ook nooit
eene parochie-kerk gesticht geweest, ten bijzonderen dienste der
bewoners, al hebben de laatst verloopene jaren daar een hoogst
eenvoudig preekhuisje zien verrijzen. Daar is dus ook nooit een
eigenlijk dorp ontstaan, al besloeg die krite ook vele uren gaans in
omtrek. Maar wel bestond daar in de laatste middeleeuwen een
kloosterke 1, het Klooster van Sinte-Ursula, in de volksspreektaal I t
S i n t e - O r s e l e - K l e a s t e r genoemd, nabij eenen [282]poel die
nog heden den naam draagt van S i n t e - O r s e l e - P o e l , St-
Ursula of St-Urselpoel.

Daar woonden dan in heur cleyn cloisterkyn die vrome, nederige

zusterkens van Sinte-Ursula, de donkere, grove wollene pij in
breede, zware plooien om de slanke leest, de witte huive het hoofd
omhullende, liefde, vrede en eenvoud als weêrspiegelende in hare
stille, liefelijke gelaatstrekken; en zij brachten, in begeesterde
toewijding, door leer en leven, „de Blijde Boodschap” in de hutten en
de harten der ruwe, schier nog heidensche landzaten. Daar klonk
het fijn tinkelende kloosterklokje over de woeste vlakte en over de
donkere, diepe poelen, en noodde het volk tot zonden-belijdenis en
gebed. Ook dit is voorbij gegaan. Maar nog heden bewaart eene
sate, daar ter plaatse, naam en gedachtenis aan it lytse kleasterke
fen Sinte Orsele. En nog heden draagt hier of daar eene enkele
Friezin den naam der Heilige Ursula, zij het dan ook in de
verbasterde, schier onkenbare vormen O r s e l t s j e en zelfs
Osseltsje.

Niet verre van de Workumer-Hel is nog een poel, die den wel wat
bijzonderen naam draagt van D e L i a c h t e - M a r , de Lichtemeer.
Of deze naam ook in eenig verband (of tegenstelling?) staat met
dien zwarten helnaam, kan ik niet beslissen, maar acht ik wel
waarschijnlijk.

Intusschen, wij moeten nog verder terug uit het licht tot de duisternis,
uit het Christelijke klooster naar de heidensche hel.

Eene andere hel bestaat er, of bestond er, in de Trynwouden, nabij

het dorp Oudkerk. Welk van de vele poeltjes daar in den omtrek in
het veld verspreid, van ouds voor de eigenlijke helsdeur is gehouden
geworden, weet men nu niet meer. Maar het gehucht H e l b i r d
aldaar, dicht bij Oudkerk gelegen, maar ambtelijk tot Roodkerk
behoorende, houdt die oude hel in aandenken. H e l b i r d (Hella
birda), heden ten dage, en reeds in de vorige eeuw veelal
verkeerdelijk als Healbird geschreven (alsof het Halfboord of zelfs
Halfbaard ware)—H e l b i r d beteekent eenvoudig de bird, de boord,
de oever, de rand van de hel.

Het komt mij niet onwaarschijnlijk voor, dat de namen der twee
dorpen, die het naaste bij deze Trynwouder-hel liggen, in verband
staan met dat oud stuk heidendom. Oudkerk als de [283]oudste, de
eerste, langen tijd de eenige Christenkerk in deze Wouden, reeds
vroegtijdig of terstond na de invoering des Christendoms in dat oord,
juist dáár gesticht als tegenwicht tegen het heidendom, dat daar, bij
dat helle-oord, bijzonderlijk in bloei stond.

En R e a d t s j e r k of Roodkerk, als Christelijke tegenhanger tegen

de zwarte hel der heidenen, gelijk R e a d h e l , R e a h e l , R a h o l
of R o h e l , waarvan verder in dit opstel sprake zal zijn.

Eene derde hel was er, of is er, in Ferwerderadeel, alweêr in het lage
land, onder Hallum, in de zoogenoemde Hallumer-Mieden. Daar
heet nog een stuk land, zekerlijk vroeger een poeltje, d e H e l ; en
een ander in de nabijheid, door een dijkje half omgeven, en hierdoor
nog zooveel te meer het voorkomen van een droog gelegd poeltje
vertoonende, draagt nog den vollen ouden naam van d e
H e l s d o a r , de Helsdeur.

Dezen volledigen naam treffen wij ook elders aan. Zoo was daar nog
in de vorige eeuw een poel of kolk nabij het dorp Birdaard in
Dantumadeel, die den naam van d e H e l d o a r droeg, op de kaart
van Schotanus als Healdoor misschreven. In de 16de eeuw lag bij
deze hellekolk eene sate die in eene oorkonde van den jare 1581
vermeld staat als „de sate genoemt de Helldoer te Berdaert” 2, en in
eene andere van 1580 als Heldoor. Sedert is die kolk dicht gemaakt
en tot land geworden, en die oude naam is daardoor bij bet volk in
vergetelheid gekomen. Maar in den naam K o l k h u z e n , heden ten
dage eigen aan twee saten aldaar, blijft de herinnering aan deze
hellekolk, aan deze helsdeur bewaard. 3

De naam Helsdeur komt ook nog voor in het naburige gewest West-
Friesland, bewesten Flie. Hij is aldaar eigen aan eenen [284]fellen
stroom, in het groote West-Friesche zeegat tusschen het eiland
Texel en den hedendaagschen vasten wal van Noord-Holland, ook
door de Friesche zeelieden steeds d e H e l s d o a r genoemd.
(Halbertsma, Lexicon frisicum, bladz. 407). En ook in den naam
van D e ( n ) H e l d e r (Heldoar, Hella-dora), eene zeer oude buurt
aldaar aan den vasten wal, die thans wel eene stad mag heeten, is
een toegang tot de onderwereld nog te herkennen.

Verder op in Holland en in andere Nederlandsche gewesten (H e l of

Maasmond, door de Romeinen tot H e l i u m verlatijnscht—
H e l l e v o e t , d e n B r i e l of B r i e l l e —Brie-Helle, de Breede
Hel? enz. enz.) zullen wij de helnamen maar niet vervolgen, maar tot
Friesland weêrkeeren.

Eene bijzondere helleplaats bestaat er nog in Wonseradeel,

tusschen de dorpen Pingjum, Witmarsum en Wons. Daar draagt een
laag gelegen stuk land, waar in oude tijden eene kolk was, nog
heden den naam van O k k e h e l , O k k e - H e l , de hel van O k k e ,
van den man die O k k e heette. Die kolk was eertijds uit zee, uit het
Flie, toegankelijk, en diende als haven van Pingjum. En die Okke
was een zeeman, een ruwe heiden, die vloekte en God lasterde, en
die, tot straf daarvoor, met zijn schip, door den bliksem diep in die
kolk werd weg geslagen, zoodat hij, door die hellepoort, onmiddellijk
ter helle voer. Zoo bericht ons nog heden de sage, aan deze
overoude plek verbonden. Deze sage is door den Frieschen dichter
Salverda in dicht gesteld (Scipper Ocke, in Salverda’s Hiljuwns
Uwren—Ljeauwerd, 1858), en door S. Koopmans nader
beschreven, en van geschiedkundige aanteekeningen voorzien (De
Middelzee in verbinding met den Fliestroom langs Bolsward, in den
Friesche(n) Volksalmanak voor 1890, Leeuwarden). Nog in deze
eeuw werd het aandenken aan deze sage levendig gehouden door
een paaltje, dat midden in het stuk land D e O k k e h e l , in den
grond gedreven stond. Dat was voor de kinderen en eenvoudigen
van harte (liefelijke zielen in deze eeuw van ontkenning!) nog het
topje van den mast van Okke’s schip.—

Is daar niemand, die zulk een paaltje daar weêr herstelt? Eene
zichtbare, tastbare prediking zoude ’t den volke weêr zijn, over het
derde gebod des Heeren:

„Gy en sult den name des Heeren uwes Godts niet ydelick
[285]gebruycken; want de Heere en sal niet onschuldigh houden, die
synen name ydelick gebruyckt.”

De sage spreekt van overoude tijden, toen het heidendom in

Friesland nog geenszins ten volle door het Christendom vervangen
was, en dit maakt den heidenschen oorsprong van dezen hellenaam
zooveel te zekerder.

Volgens eene aanteekening bij genoemd opstel van Koopmans, op

bladz. 127, zoude het woord hel, in den naam O k k e h e l , hil of
heuvel beteekenen; eene duiding, waar mede juist de lage, holle
ligging van het stuk land, waaraan nu nog den naam van O k k e h e l
gehecht is gebleven, in zichtbare tegenspraak is. Trouwens, dit
wordt ook in die aanteekening erkend. Maar de duiding hel als
waterkolk stemt overeen met de nog hedendaags zeer duidelijk
waarneembare gesteldheid van den bodem daar ter plaatse.

In den bijzonderen tongval van de Friesche taal, gelijk die in den

Zuidwesthoek van Friesland gesproken wordt, en die oudtijds over
geheel het land bezuiden Bolsward en Sneek, en bewesten de Joure
verspreid was, terwijl die eigenaardige uitspraak heden ten dage
hoofdzakelijk slechts tot Hindeloopen, in mindere mate tot
Molkwerum, Workum en geheel de Hemelumer-Oldefert en
Noordwolde met Gaasterland beperkt is,—in dat zoogenoemde
Zuidhoeksch-Friesch luidt, in menig woord en naam, de e als o. Zoo
heeten de lieden daar J o l l e en J o l t s j e , ook J o l m e r ,
J o t t s j e , enz.; die elders J e l l e en J e l t s j e , J e l m e r en
J e t s e heeten, en het Gaasterlandsche dorp S o n d e l heet in de
gewone, algemeen Friesche uitspraak S i n d e l , dat is eigenlijk
S e n d e l . Zoo spreekt of sprak men daar van spjolde, fjold, kjolt,
jolne, van kol en dol, van sotte en notten, van fon, enz., terwijl men
in het middengedeelte, in het Noorden en Oosten van Friesland
deze woorden als spjeld, fjild, kjeltme, jelne, kel en del, sette en
(fisk)-netten, als fenne of finne uitspreekt. Deze zelfde uitspraak
geldt ook voor het woord hel, dat in het Oud-Zuidhoeksch als hol
luidt. Zelfs Gysbert Japicx gebruikt het woord hel nog in dien vorm,
’t welk niet vreemd is als men bedenkt dat die uitspraak in de
zeventiende eeuw nog in zwang was in het zuidelijke deel van
Wonseradeel, tot Bolsward toe. Zoo dicht hij: [286]

Dear me opslingret oonne wolcke,

In fen dear delduwckt ynn’ kolcke,
As fenne Hymmel ynne Hol. 4

Deze oude woordvorm vinden wij dan ook nog heden terug in
sommige plaatsnamen van Zuid-westelijk Friesland, volkomen in de
zelfde beteekenis als in de hellenamen uit het overige deel des
lands, hier voren reeds vermeld.

Zoo heb ik de zelfde poelen en de zelfde saten in het Workumer-

Heidenschap, die men thans de H e l en de L y t s e H e l noemt, in
eene oorkonde uit het begin der vorige eeuw gevonden als H o l en
L y t t i c k H o l . Verder maakt dit woord hol deel uit van de
samengestelde namen H o l l e g r ê f t , dat is de Hellegracht, zoo als
een vaarwater heet tusschen de Geeuw en de Dolte (Delte), onder
Uitwellingerga; de H o l l e b r e k k e n (een naam dien men als
Hellebroek zoude kunnen verhollandschen; broek, brekken =
moeras of gebroken land), een poel onder Wijkel, en na bij Slooten 5
gelegen; de H o l l e m a r of H o l m a r , Holle- of Hellemeer,
vaarwater van Workum naar de voormalige Workumer-meer,
eigenlijk het verlengstuk van de Diepe-Dolte te Workum. De zeer
oude, diepe gracht die het Sint-Pieters-kerkhof te Grouw omringt,
draagt den naam van H o l s g r ê f t . Door den grooten Frieschen
taalgeleerde Dr. J. H. Halbertsma, wordt deze naam te recht
geduid als infernus canalis, de gracht der onderwereld, de
hellegracht, even als ook de bovengenoemde H o l m a r door hem
als infernus lacus wordt overgezet. 6 De plaats, waar zekerlijk reeds
terstond of althans vroeg na de invoering des Christendoms in
Friesland de Sint-Pieters-kerk gesticht werd aan den oever van den
Grouwstroom, was hoogst waarschijnlijk [287]reeds onder het
heidendom eene geheiligde plaats geweest, gelijk dit met vele oude
kerkplaatsen in Friesland en elders het geval is; bij voorbeeld, met
de stede waar oudtijds de Sint-Vitus-kerk stond en waar thans nog
de toren van Oldehove te Leeuwarden staat; met de terp waarop
Sint-Martens-kerke te Dokkum gebouwd is, enz. Dit maakt de
duiding van Halbertsma, H o l s g r ê f t = Hellegracht, zooveel te
aannemelijker.

Opmerkelijk is het, dat wij dus, zoo noordelijk en oostelijk als Grouw
gelegen is, die oude uitspraak van hel als hol nog aantreffen, eene
uitspraak die daar ter plaatse en in den omtrek thans geheel niet
meer voorkomt noch bekend is. Immers in de zeventiende eeuw
moge zij zich tot Bolsward en Sneek hebben uitgestrekt, benoorden
en beoosten die steden werd zij toen ter tijde, en zeker eeuwen
vroeger reeds niet meer gehoord.
Bezuiden Sneek komt nog heden een bijzondere hellenaam voor,
eene aardige weêrga van de H e l d o a r r e n bij Birdaard en bij
Hallum. Dat is de H o l p o a r t e , de Hellepoort, zooals eene sate
heet, die al weêr in een waterrijk oord, even benoorden het dorp
Jutrijp gelegen is. Daarnevens is nog een poel, heden ten dage de
H o l p o a r t e p o e l geheeten. Deze poel is ongetwijfeld, in de
meening der heidensche Friezen, de eigenlijke Hellepoort geweest;
maar de naam is van het water, van den poel overgegaan op de
sate, op het huis dat later daar nevens is gesticht geworden, juist
zoo als ook bij de Workumer-Hel en elders heeft plaats gegrepen.

Ik vond ook nog een oude hellenaam, die thans niet meer bekend is,
naar het schijnt; te weten: de S k r a e r d e r - H o l of Schraarder-Hel,
in eene oorkonde van den jare 1543 S c r a e r d e r a h o l genoemd,
in Wonseradeel, tusschen Pingjum, Surich en Wons.

Sedert het heidendom onder de Friezen plaats gemaakt had voor

het Christendom, kreeg ook eene andere voorstelling van de
verblijfplaats der onzaligen ingang bij het volk. Hadde men tot
dusverre die verblijfplaats zich gedacht als een duister, koud en
vochtig oord, de Christelijke voorstelling is die van eenen vuurpoel,
hevig en onophoudelijk brandende. Onder het heidendom had men
gesproken van „de zwarte hel”; de Christenen [288]spraken voortaan
van „de roode hel, reade hel, rade hol, rea’ hel of ra’hol.” En
sommige reeds lang bestaande oude helnamen kregen sedert dit
voorvoegsel rood, read, ra onafscheidelijk bij zich, alsof men
daarmede de oud-heidensche voorstelling verwierp, de oud-
heidensche hellenaam verkerstelijkte. Zoo heet nog heden ten dage
eene sate nabij Bolsward gelegen, onder den Klokslag dier stad,
voluit d e R e a d e H e l , Roode-Hel; en ook de Workumer-Hel
wordt wel zoo genoemd. En deze zelfde naam, meestal in den
versletenen vorm R e a h e l , Nederlandsch Rohel, is nog aan
verschillende andere plaatsen eigen. Vooreerst aan een dorpje dat
aan de Tjeukemeer ligt, in den zuidwestelijken uithoek van
Schoterland. In het Zuidhoeksche Friesch, dat oudtijds ook tot
hiertoe zijn gebied uitstrekte, heet dit plaatske R a h o l , en het
draagt ook wel den naam van N y e g e a of Nijega. Dan aan een
gehucht bij Augustinusga; de poel daar ter plaatse, die
oorspronkelijk den naam R e a h e l droeg, was in de vorige eeuw
nog aanwezig, maar is sedert gedempt. Eindelijk is er nog eene sate
onder Slappeterp, die R e a h e l of Rohel heet.

De laatste der mij bekende Friesche hellenamen is die van de

F e t s e h o l . Dezen naam draagt een poel of een meertje, gelegen
in het Noorden van Doniawarstal, tusschen Langweer en
Uitwellingerga, aan de samenvloeiing van vier stroomen, de Geeuw,
het Slingerrak, het Stobberak en de Langweerder-vaart; alweêr in
een zeer laag gelegen en waterrijk oord.

Deze naam F e t s e h o l brengt mij geleidelijk tot eene kleine,

bijzondere groep van Friesche plaatsnamen, die eveneens met
water in verband staan, en die ik hier nog even, als ten slotte, nader
wensch te behandelen. Immers hebben wij dien naam F e t s e h o l
niet te beschouwen als samengesteld uit den mansnaam F e t s e en
het woord hol of hel, zooals bij voorbeeld de plaatsnaam O k k e h e l
wel uit den mansnaam O k k e en het woord hel bestaat, en
niettegenstaande Halbertsma, Lexicon 411, F e t s e h o l vertaalt
met Fetsii inferi. Neen—maar F e t s e heeft hier eene gansch
andere beduidenis, te weten: die van bron of wel, plaats waar water
uit den bodem opwelt. Dit woord is Oud-Friesch, en, in algemeenen
zin, bij de hedendaagsche Friezen niet meer bekend noch in
gebruik. Trouwens, bronnen, wellen, in de eigenlijke beteekenis
dezer woorden, zijn in de [289]lage landen, waaruit Friesland
hoofdzakelijk bestaat, dan ook zeldzaam. Wel vindt men overal in
Friesland zoogenoemde welputten; maar dit zijn geen ware bronnen,
waar het water diep uit de aardlagen naar boven zoude komen.
Integendeel, het water dat in die welputten staat is bijna altijd maar
zakwater, water dat van de oppervlakte der aarde naar beneden in
eenen kunstmatig gegraven put of kuil, door de bovenste aardlaag
heen gesijpeld is. Toch zijn er enkele ware bronnen of wellen,
bornputten of welputten in Friesland. Men denke hierbij echter niet
aan bronnen, gelijk die in bergachtige landen uit de spleten en
kloven en holen der rotsen en berghellingen springen en vloeien;
maar aan diepe putten, ’t zij dan kunstmatig met muren van
baksteen ingevat, ’t zij open en bloot in het veld liggende. Men kent
deze bornputten aan de eigenaardigheid dat het water, ’t welk zij
bevatten, van bijzonder zuivere hoedanigheid is, en ook in den
droogsten zomertijd niet vermindert, veel min nog opdroogt, maar
steeds aanwezig blijft, hoe veel men daar ook van gebruiken moge.
Het schijnt dat men zulke bornputten, zulke borndobben in het Oud-
Friesch bij voorkeur met den naam van F e t s a of F e t s e heeft
bestempeld. Dit woord hangt ongetwijfeld samen, of is oorspronkelijk
één en het zelfde met het Noord-Friesche woord fething, ook,
volgens sommiger uitspraak fäthing of fäding geschreven (de th
lispelend, als in het Engelsch, uit te spreken). Maar al is fetse en
fething van oorsprongswegen één en het zelfde, het laatstgenoemde
woord heeft nu toch in Noord-Friesland eene gewijzigde beteekenis
erlangd. Immers zoo noemt men aldaar nu eene opene kuil of dobbe
in het veld, vooral voorkomende op de zoogenoemde Halligen of
onbedijkte eilandjes in de Noord-Friesche Wadden. Die fethingen
zijn ten deele met regenwater, ten deele ook met zakwater gevuld,
maar zijn geen bronnen of wellen. Zij voorzien op die kleine
eilandjes, rondom open in de zoute zee liggende, mensch en vee
van zoet drinkwater. Ook de overoude en bekende, met sagen
versierde S a p s k u h l e op het eiland Helgoland is zulk eene
fething. In sommige dorpen op het Zeeuwsche eiland Zuid-Beveland
zag ik opene waterkommen, van tamelijken omvang, midden op het
dorpsplein; zij dienen den ingezetenen tot allerlei gerief, als
waschplaats voor wagens en landbouwgereedschappen, als
paardewed, [290]enz., misschien ook wel, in tijd van nood, om
drinkwater te verschaffen, en dragen den naam van „væte”. Op het
eiland Over-Flakkee zag ik eene ruime en diepe, opene waterkom,
bij het dorp Dirksland, benoorden de dorpsbuurt, aan den voet van
den linker-havendijk, gevuld met zuiver en zoet water,
niettegenstaande het water in de haven, vlak daarnaast, zeer brak
is. In den zeer drogen zomer van het jaar 1893 voorzag deze „fetse”,
door de omwonenden „’t væætje” (in verkleinvorm) genoemd, den
Dirkslanders en andere eilandbewoners ver in den omtrek, volop van
drinkwater voor mensch en vee. Ongetwijfeld hangt deze
Zeeuwsche benaming „væte” of „væætje” samen met de Friesche
woorden fetse en fäthing. Trouwens, het woord vat, Friesch fet, in
algemeenen zin een voorwerp beteekenende, dat eene holte omvat,
is zekerlijk de stam, waaruit deze verschillende woorden en
woordvormen gesproten zijn. Fetse is dus eigenlijk fet-tse,
verkleinvorm van fet, letterlijk het zelfde als het Flakkeesche woord
„væætje”, vaatje.

Om na dezen taalkundigen uitstap naar de F e t s e h o l terug te

keeren, zoo houd ik het er voor, dat deze naam eene hol of hel
(eigenlijk helledeur of hellepoort) beteekent, die de bijzondere
eigenschap van een fetse, van eene bron vertoont. Die oude naam
fetse treffen wij nog heden op vier andere plaatsen in Friesland aan.
Vooreerst in het oude Dokkum, waar, op korten afstand van
elkanderen, twee van die bronnen gevonden worden, hoewel slechts
aan eene van die twee de fetsenaam verbonden is. Door eenen
schrijver, die in het laatst der jaren 700 na Chr. leefde, worden deze
Dokkumer bronnen reeds, in hunne bijzondere vermaardheid,
vermeld. En volgens sommigen zoude de Romeinsche schrijver
Plinius daarvan reeds gewag maken. 7
De eerste is de vermaarde S i n t - B o n i f a c i u s - b r o n of -
f o n t e i n , eene opene dobbe in een weiland even buiten de
Woudpoort te Dokkum. En de tweede is de F e t s e , als bij
uitnemendheid zoo genoemd, een weinig minder vermaarde bron
midden in de stad, op de kruin van de terp, waarop Sint-Martens-
kerk gebouwd [291]is, nabij het koor, dus ten oosten van die kerk
gelegen, en nog heden daar aanwezig, vroeger als een opene put,
thans gesloten, gedekt, en met eene pomp voorzien. Zonder twijfel
zijn deze twee Dokkumer bronnen van hoogen ouderdom en reeds
voor duizend en meer jaren, als de Friezen nog heidenen waren,
bekend en in gebruik geweest, waarschijnlijk wel als plaatsen waar
godsdienstige plechtigheden gehouden werden. Ook bij den tempel
van Fosete, een der afgoden van de Friezen in hun heidendom (’t zij
die dan op ’t eiland Ameland of op ’t eiland Helgoland—de
S a p s k u h l e ?—bestond), was zulk eene heilige bron.

De eene Dokkumer bron is bijzonderlijk door den Apostel der

Friezen, door den Heiligen Bonifacius, als ’t ware gewijd, gekerstend
geworden. De overlevering doet die bron op wonderdadige wijze
ontstaan of eerstmaal opborrelen onder den hoefslag van het ros,
dat de Heilige bereed. Ik vermoed dat men op deze wijze het
heidensche karakter aan de bron heeft willen ontnemen, maar dat
deze welle zelve veel ouder is. De dwaze volksmeening, dat de
naam Bonifacius eigenlijk in het Friesch „goede Fetse” zoude zijn
(F e t s e komt nog heden als mansvóórnaam onder de Friezen
voor), heeft misschien eenen grondslag in het woord fetse,
waarmede men destijds ook wel deze bron zal hebben genoemd.
Intusschen, de mansnaam F e t s e en het woord fetse, bron, staan,
in taalkundigen zin, in geenerlei verband met elkanderen.

Een tweede fetse bestaat er nog heden in West-Dongeradeel, waar

eene sate dien naam draagt (d e F e t s e ), zuidwaarts van den
dorpe Ternaard gelegen, aan de Ts j e t t e l f e a r t of Ketelvaart, ook
een naam, die eenen oud-heidenschen oorsprong (van den
offerketel?) vermoeden doet. Deze naam F e t s e vindt men ook wel
als F e t z e , F e d s e , F e d z e gespeld, en, volgens de bijzondere
uitspraak der Donger-Friezen, als F i t s e ; op de kaart van
Schotanus, F i t z e . Eene tweede hofstede, nevens de eigenlijke
Fetse gelegen, doet beide saten als een gehucht zich voordoen,
waaraan men den naam van F e t s e - of F i t s e b û r r e n geeft,
evenals ook te Dokkum de naam van de Fetse overgegaan is op de
straat, die daar langs loopt, en die als d e F e t s e of d e
F e t s e s t r a a t (bij Schotanus „o p d e F e t z e ”) bekend is. [292]

De derde fetse is te Dronrijp: eene oude state, even benoorden de

Ts j e r k e b û r r e n aldaar gelegen, en, in geijkten zin, meestal in
den Oud-Frieschen vorm als d e F e t s a of F e t s a - s t a t e
voorkomende. En de vierde fetse is te Siksbierum; maar hier af weet
ik geen nader bescheid.

Zeer zeker hebben de sate te Ternaard en de state te Dronrijp hare

namen aan zulke fetsen of bronnen ontleend. Of die fetsen,
misschien in den vorm van oude, diepe bornputten met eenen
onuitputtelijken voorraad van zuiver drinkwater nog bij die plaatsen
aanwezig zijn, is mij niet bekend, maar acht ik wel waarschijnlijk.
Anderen, die daar beter toe in de gelegenheid zijn dan ik, mogen dit
onderzoeken, en ook verder nog veel betreffende de hel-, hol- en
fetsenamen in Friesland aan het licht brengen. Want ongetwijfeld
valt hier nog een schat van merkwaardige zaken uit den overouden
tijd na te vorschen en op te diepen. [293]

1 Ook in het Garmerwolder Heidenschap was in de middeleeuwen een klooster

gesticht. ↑
2 Zie: Oostergo, Register van Geestelijke Opkomsten van Oostergo, bewerkt
door Prof. Dr. J. Reitsma, Leeuwarden, 1888, bladz. 162. ↑
3 Ook in het dagelijksche leven is nog heden bij bet Friesche volk het woord
helsdoar niet vergeten, maar komt nog in de volksspreektaal voor. Bij
voorbeeld: Iemand heeft zekere zaak niet dan met uiterst veel moeite kunnen
verkrijgen, waarbij hij hevigen tegenstand van anderen had te bestrijden; dan zegt
hij wel: Ik moast it foar de helsdoarren wei skûrre. Of anderszins, als een boos wijf,
door helsche drift vervoerd, begint te razen, te schelden en te rachen, en haren
tegenstander, onder groot misbaar, met beschuldigingen en verwijtingen begint te
overladen, dan zegt men: It is eft de helsdoarren iepen komme. ↑
4 Zeer opmerkelijk is het, dat zelfs Gysbert Japicx nog van de hel spreekt,
vergelijkender wijze, als van eene diepe waterkolk. ↑
5 Immers zóó, met twee letters o, moet de naam dezer Friesche stede
geschreven worden, naar dien die naam in de Friesche taal Sleat is, het welk
overeenkomt met het woord sloot in het Nederlandsch, waarvan de vorm Slooten
den locativus voorstelt. De vorm Sloten zoude een locativus zijn van het woord
slot, kasteel, en het sprekende wapen der stad, een slot (kasteel) en twee sleutels,
begunstigt deze opvatting van den oorsprong des naams. Maar de Friesche naam
Sleat weêrspreekt dit ten stelligsten, en heeft alleen gelding. ↑
6 Lexicon Frisicum, bladz. 407. ↑
7 Zie Mr. J. Dirks, Geschiedkundig Onderzoek van den Koophandel der
Friezen. Utrecht, 1846, blz. 69. ↑