Chuong 7 TCC Đã Chỉnh Sửa

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ
BÀI GIẢNG TOÁN CAO CẤP
Chương 7: PHÉP TOÁN TÍCH PHÂN
§1: Nguyên hàm và tích phân bất định
Giảng viên: TS. Lê Thị Huệ - Bộ môn Toán kinh tế & KHDL
I. Nguyên hàm – Tích phân bất định
Định nghĩa: Giả sử hàm f(x) xác định trên miền D. Hàm số F(x)
được gọi là một nguyên hàm của hàm số f(x) trên một khoảng D
nếu: F’(x) = f(x), x  D.
VD:

x3 là một nguyên hàm của x2 trên R.
3
 x3
 10 là một nguyên hàm của x 2 trên R.
3
 sinx là một nguyên hàm của cosx trên R.
 sinx +3 là một nguyên hàm của cosx trên R.
4/2022 lthue@vnu.edu.vn 2
I. Nguyên hàm – Tích phân bất định
Định lý: Nếu F(x) là một nguyên hàm của f(x) trên khoảng D thì:
 Hàm số F(x) + C, với C là một hằng số bất kỳ, cũng là một

nguyên hàm của f(x) trên D.
 Mọi nguyên hàm của f(x) trên khoảng D đều được biểu diễn dưới
dạng: F(x) + C, với C là một hằng số.
Định nghĩa: Trong định lý trên, biểu thức F(x) + C được gọi là
biểu thức tích phân bất định của f(x) trên khoảng D.
Ký hiệu: f(x)dx = F(x) + C

VD:  e dx  e  C
x x
1 2
 xdx  2 x  C
II. Các tính chất cơ bản của tích phân
1)   f(x)dx  '  f(x) hay : d   f(x)dx   f(x)dx

2)  F '(x)dx  F(x)  C hay :  dF(x)  F(x)  C
3)  f(x)  g(x) dx   f(x)dx   g(x)dx
4)  k.f(x)dx  k. f(x)dx (k  const)
III. Các công thức tích phân cơ bản
1
x
 1dx  x  C  x dx    1  C (  1)

1) 2)
dx ax
 x  ln x  C  a dx  ln a  C, 
x x x
3) 4) e dx  e C
5)  cos xdx  sin x  C 6)  sin xdx   cos x  C

dx dx
7)  cos2 x  tan x  C 8)  sin2 x   cot x  C
dx dx 1
9) 2 x
 x C 10)  x2 x  C
 
dx 1 xa dx 1 x
11)  x 2  a2 2a x  a  C
 ln 12)  a2  x 2 a
 arctan
a
C
§2: Các phương pháp tính tích phân
I. Phương pháp khai triển
Sử dụng các phép biến đổi đồng nhất kết hợp với các tính chất
của tích phân để đưa tích phân cần tính về dạng tổ hợp của các
tích phân cơ bản.
 a.f(x)  b.g(x)  c.h(x)dx  a f(x)dx  b  g(x)dx  c  h(x)dx

Ví dụ: Tính tích phân
2
5
a. (2 x  e  2 )dx  1 
c.
dx
b.  x 
x
x  dx x( x  9)
 x
Chú ý:
dx 1  1 1 
 [f(x)  a][f(x)  b]  a  b   [f(x)  b]  [f(x)  a]  dx ; a  b
II. Phương pháp sử dụng tính bất biến
Áp dụng tính bất biến của biểu thức tích phân:
 f(x)dx  F(x)  C   f(u)du  F(u)  C, u  u(x)

VD1: Tính
a.  (2x  3)5 dx dx
b.  c.  x e 3 x 4 2
dx
3x  4
Chú ý:
(ax  b)n1
  (ax  b) dx 
n
 C; a  0;n  1
a(n  1)
dx 1 1 ax
  ln ax  b  C; a  0;   e dx  e  C;
ax
ax  b a a
1 1
  cos axdx  sin ax  C;   sin axdx   cos ax  C;
a a
III. Phương pháp đổi biến số
TH1: Đối với tích phân I = f(x)dx, ta có thể đặt x = (t) là hàm đơn
điệu và có đạo hàm liên tục trên (;). Khi đó
    
 (x)   C
1
f(x)dx  f (t) . '(t)dt  F(t)  C  F 
TH2: Đối với tích phân I = f[(x)].’(x)dx, ta đặt t = (x). Khi đó:
 f (x). '(x)dx   f(t)dt  F(t)  C  F (x)  C

VD: Tính các tích phân:
I1   (1  x)2022 xdx I 2   x 1  xdx
IV. Phương pháp tích phân từng phần
Công thức:
 udv  uv   vdu
Trong đó u = u(x) và v = v(x) là các hàm số có đạo hàm liên tục
Hướng dẫn thực hành: P(x) là đa thức
u  P(x)
u  P(x)   P(x).cos axdx  
  P(x).e dx  
ax
ax dv  cos axdx
dv  e dx

 u  lnm
x u  P(x)
  x .ln xdx  
α m   P(x).sin axdx  
dv  sin axdx
dv  x αdx
Ví dụ: Tính các tích phân sau
 I1   (2x  3)e x dx  I2   (7x  5) ln 2xdx
§3: Các dạng tích phân thường gặp
I. Tích phân hàm phân thức hữu tỷ
1. Tích phân dạng P(x) m

 ax  b dx   Q(x)dx   ax  b dx
dx
2. Tích phân dạng  2
x  bx  c
 Nếu x +bx + c = (x – x1)(x – x2) thì:
2
dx 1  1 1 
 x2  bx  c dx      dx
x 2  x1  x  x 1 x  x 2 
 Nếu x2 + bx + c = (x – x0)2 thì:

dx 1 1
 x 2  bx  c dx   (x  x 0 )2 dx  
x  x0
C
 Nếu x2 + bx + c = (x – x0)2 + m với m > 0 thì:

dx 1 1 x  x0
 x 2  bx  c dx   (x  x 0 )2  m dx 
m
arctan
m
C
I. Tích phân hàm phân thức hữu tỷ
3. Tích phân dạng mx  n
 ax2  bx  c dx
mx  n p(2ax  b) q
 ax 2  bx  c dx   ax 2  bx  c dx   ax 2  bx  c dx
q
 p ln ax 2  bx  c   2
dx
ax  bx  c
VD:
x6 1 2x  2 dx
 x 2  2x  5 dx 
2  x 2  2x  5
dx  5  x 2  2x  5
1 2 5  x 1
 ln x  2x  5  arctan   C
2 2  2 
4. Tích phân dạng
P(x) mx  n
 x 2  bx  c dx   Q(x)dx   ax 2  bx  c dx
II. Tích phân hàm căn thức
Phương pháp chung:
Đổi biến số t = căn thức có mặt trong tích phân t  n f(x)
dx
VD:  I1   x 1  x dx
3 2
 I2 = 
x x 4 +1
§4: Tích phân xác định
I. Khái niệm tích phân
Bài toán:
Cho hàm số y = f(x) xác định và liên tục và không âm trên [a, b].
Tính diện tích của hình thang cong giới hạn bởi đồ thị hàm số f(x),
trục hoành và hai đường thẳng x = a, x = b.
y
B
A
a b x
Phân tích tình huống:
 Chia nhỏ [a;b] thành n đoạn như hình vẽ.
 Diện tích hình thang cong nhỏ Cxkxk+1D là: Sk  f(k).xk

với k là điểm bất kỳ nằm giữa xk và xk+1 và xk = xk+1 – xk
 Diện tích hình thang cong AabB được xấp xỉ bởi tổng:
n 1 n1
S S
k 0
k   f(
k 0
k ).x k
y
CD
B
A
a x1 … xk xk+1 b x
Cho hàm số y = f(x) bất kỳ xác định trên [a;b].
 Thực hiện chia đoạn [a;b] thành n đoạn nhỏ bất kỳ bởi các điểm
chia: a = x0 < x1 < x2 < … < xn = b
sao cho độ dài mỗi đoạn [xk; xk+1] không vượt quá 2(b – a)/n.
 Trên mỗi đoạn [xk; xk+1] có độ dài xk = xk+1 – xk ta chọn điểm k
n1
bất kỳ và lập tổng (tổng tích phân): Sn   f(k ).x k
k 0
Định nghĩa: Với mọi cách chia đoạn [a;b] và cách chọn điểm k nếu giới
n1
hạn sau tồn tại hữu hạn: lim
n

f( ).x  I
k 0
k k
thì hàm f(x) được gọi là khả tích trên đoạn [a;b] và số I được gọi là tích
phân xác định cuả f(x) trên [a;b].
b
Ký hiệu: I   f(x)dx
a
Chú ý: Tích phân xác định của hàm số f(x) trên [a;b] (nếu có) là một số và
nó không phụ thuộc vào tên biến dưới dấu tích phân.
b b b
4/2022  f(x)dx   f(t)dt   f(u)du 18

Ý nghĩa hình học:
Cho hàm số f(x) liên tục trên [a, b] và f(x) ≥ 0 với mọi x  [a, b].
Hình phẳng giới hạn bởi trục hoành Ox, các đường thẳng x = a, x
= b và đồ thị hàm số y = f(x) được gọi là một hình thang cong.
Tích phân xác định của hàm f(x) trên [a, b] bằng diện tích của hình
thang cong đó ( phần gạch chéo)
 f(x)dx  S
a
aABb
II. Điều kiện khả tích
 Điều kiện cần: Nếu hàm số f (x) khả tích trên đoạn [a, b] thì
f(x) bị chặn trên đoạn [a;b].
 Điều kiện đủ (các lớp hàm khả tích) Hàm số f (x) xác định trên
đoạn [a, b] khả tích trên đoạn đó nếu nó thoả mãn một trong
các điều kiện sau đây:
1) f(x) liên tục trên đoạn [a, b];
2) f(x) đơn điệu và bị chặn trên đoạn [a, b];
3) f(x) bị chặn và chỉ có một số hữu hạn điểm gián đoạn trên
[a, b].
III. Tính chất của tích phân xác định
Với giả thiết các tích phân tồn tại, ta có:

a a b
1)  f(x)dx  0;
a
 f(x)dx   f(x)dx
b a
c b b
2)  f(x)dx   f(x)dx   f(x)dx
a c a
b b b
3)  f(x)  g(x)dx   f(x)dx   g(x)dx
a a a
b b
4)  k.f(x)dx  k. f(x)dx,
a a
k 
b b
5) f(x)  g(x), x  [a;b]   f(x)dx   g(x)dx
a a
6) Nếu f(x) liên tục trên [a;b] thì tồn tại ít nhất một điểm
(a;b) sao cho: b
 f(x)dx  f().(b  a)
a
IV. Công thức Newton - Leibnitz
Công thức Newton – Leibnitz
Nếu f (x) là một hàm số liên tục trên [a, b] và F (x) là một
nguyên hàm bất kỳ của f(x) trên đoạn [a, b] thì:
b
b
 f(x)dx  F(x)
a
a
 F(b)  F(a)
Ví dụ: Tính tích phân bằng công thức Newton – Leibniz:

1
1 31 1 1
  x dx  x   0 
2
0
3 0 3 3
1
1
 (2x  e
x 2 x
 )dx  (x  e )  1  e  1  e
0
0
2
2
dx 1 1
1
  x 2

x1
  1 
2 2
1
4/2022 ... lthue@vnu.edu.vn 22

V. Phương pháp đổi biến
b
Tính I   f (x)dx
a
TH1: Đặt x = (t) với t(;) thỏa mãn các điều kiện:
 (t) xác định, liên tục, có đạo hàm liên tục và có hàm ngược
trên [;]
 () = a; () = b. Khi đó:
b 

I   f(x)dx   f (t). '(t)dt  F(t) 
a 
TH2: Đặt t= (x), đổi cận

b 

I   f(x)dx   f(t)dt  F(t) 
a 
V. Phương pháp đổi biến
ln 8
 I2  
ln 3
e x  1dx
2tdt
Đặt t  e  1  e  t  1;e dx  2tdt  dx  2
x x 2 x
t 1
Khi x  ln3  t  2; x  ln 8  t  3
3 3
2t 2  1 
 I2   2 dt  2  1  2  dt
2 t 1 2 t 1
 1 t 1  3
3
 2  t  ln   2  ln
 2 t  1  2 2
VI. Phương pháp tích phân từng phần
b b
b
Công thức  udv  uv
a
a
  vdu
a
trong đó u = u(x) và v = v(x) là các hàm số có đạo hàm liên tục

trên [a;b].
Các dạng tích phân cơ bản như phần tích phân bất định
Ví dụ: Tính các tích phân

1 du  dx
Đặt: u  1  x 
 I   (1  x)e2x dx    1 2x
 dv  e 2x
 v  e
0
2
1
(1  x)e2x 1
1 2x 1 e2x 1
e2  3
I   e dx    
2 0 20 2 4 0 4
§5: Tích phân suy rộng
I. Tích phân suy rộng với cận vô hạn (loại 1)
a. Tích phân suy rộng của f(x) trên [a; +):

 Giả sử f(x) liên tục trên [a;+). Với b > a, ta có
 b
 f(x)dx  lim  f(x)dx

a
b 
a
được gọi là tích phân suy rộng của f(x) trên [a; +).
 Tích phân suy rộng được gọi là hội tụ nếu giới hạn vế phải tồn
tại hữu hạn, được gọi là phân kỳ nếu giới hạn vế phải là vô hạn
hoặc không tồn tại.
VD 1: Tính các tích phân:
 
dx dx 
I  x2
I  1 x
I 
0
cos xdx
1 2
b. Tích phân suy rộng của f(x) trên (-; a]:
a a


b 
b
0
VD2: I  e x dx

c. Tích phân suy rộng của f(x) trên (-; +):
 b


b 
a a
 a 
Tính chất:  f(x)dx   f(x)dx   f(x)dx
  a
 VD3: 
dx
I 

1  x 2
 Chú ý: Nếu f(x) có 1 nguyên hàm là F(x) trên khoảng
tính tích phân thì ta tính như sau



a
f(x)dx  F(x) a  lim F(x)  F(a)
x 
a
a


f(x)dx  F(x)   F(a)  lim F(x)
x 




f(x)dx  F(x)   lim F(x)  lim F(x)
x  x 
 VD 4: Tính các tích phân:

 ln x  dx
a) I   dx b) I  
e x 3 x 2  3x  2

dx 
c) I  
3 x 4  x2 d )I  
0
x.e x dx
II. Tích phân suy rộng loại 2 (tự đọc)
Tích phân suy rộng của hàm số không bị chặn(tpsr loại 2)
 Giả sử f(x) liên tục trên [a;b) và lim f(x)   . Khi đó:
x b 
b t

a
t  b
a
được gọi là tích phân suy rộng của f(x) trên đoạn [a;b]
 Giả sử f(x) liên tục trên (a;b] và lim f(x)   . Khi đó:
x a
b b

a
t  a
t
được gọi là tích phân suy rộng của f(x) trên đoạn [a;b]
 Giả sử f(x) liên tục trên (a;b) và lim f(x)  ; lim f(x)  
x b  x a 
b v
 f(x)dx 
a
lim  f(x)dx
v  b
u a  u
được gọi là tích phân suy rộng của f(x) trên đoạn [a;b].
Tính chất:
b c b
 f(x)dx   f(x)dx   f(x)dx

a a c
nếu các tích phân suy rộng vế phải hội tụ.
Ví dụ: Tính các tích phân suy rộng
dx 1 ln x 1 ln x
0 0
1
0 dx dx
1 x 2
x x
§6: Ứng dụng tích phân trong kinh tế học
I. Ứng dụng của tích phân bất định
1. Tìm hàm quỹ vốn khi biết hàm đầu tư
Giả sử việc đầu tư liên tục theo thời gian.
I(t): Lượng đầu tư tại thời điểm t
K(t): Lượng vốn tại thời điểm t.
Lượng đầu tư I(t) là tốc độ bổ sung vốn tại thời điểm t
 K’(t) = I(t)
Do vậy, khi biết hàm đầu tư I(t) thì:
K(t)   I(t)dt
Hằng số C trong tích phân được xác định nhờ giả thiết K(t0) = K0
I. Ứng dụng tích phân bất định
VD: Giả sử lượng đầu tư tại thời điểm t có dạng hàm số:
I(t) = 140.t 0,75
và quỹ vốn tại thời điểm xuất phát là K(0) = 150.
Xác định hàm quỹ vốn?
Giải:
Ta có: K(t)   140.t 0,75 dt  80.t 7 / 4  C
Điều kiện K(0) = 150  C = 150.
Hàm quỹ vốn:
K(t) = 80.t7/4 + 150
2. Tìm hàm tổng khi biết hàm cận biên
Giả sử x và y là các biến số kinh tế và biết hàm cận biên
My = f(x)
 hàm tổng Ty tìm được từ hệ thức:

Ty   Mydx   f(x)dx
Hằng số C trong tích phân bất định trên được xác định nhờ giả
thiết Ty(x0) = y0.
Chú ý:
 Với hàm chi phí thì TC(0) = FC (chi phí cố định).
 Với hàm doanh thu thì TR(0) = 0.

TC   MCdQ   (25  30Q  9Q2 )dQ  25Q  15Q2  3Q3  C0
TC  55  25Q  15Q2  3Q3

25Q  15Q2  3Q3
II. Ứng dụng tích phân xác định
1. Thặng dư của người tiêu dùng
Cho hàm cầu đối với một sản phẩm: p = D-1(Q) và điểm cân
bằng thị trường (p0, Q0).
Khi đó những người mua chấp nhận mức giá p1 ( p1 > p0 ) sẽ

được lợi 1 khoản p1 – p0 về giá cho mỗi đơn vị sản phẩm. Toàn
bộ số lợi đó được gọi là thặng dư của người tiêu dùng (phần tô
màu trên hình vẽ). Ký hiệu: CS
Q0
 (Q)dQ  p0Q0
1
CS  D
0
2. Thặng dư của nhà sản xuất
Cho hàm cung đối với một sản phẩm: p = S-1(Q) và điểm cân
bằng thị trường (p0, Q0).
Khi đó những người bán chấp nhận mức giá p1 ( p1 < p0 ) sẽ

được lợi 1 khoản p0 – p1 về giá cho mỗi đơn vị sản phẩm. Toàn
bộ số lợi đó được gọi là thặng dư của nhà sản xuất (phần tô màu
trên hình vẽ). Ký hiệu: PS
Q0
 (Q)dQ
1
PS  p0 Q0  S
0



Chuong 7 TCC Đã Chỉnh Sửa

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chuong 7 TCC Đã Chỉnh Sửa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ

BÀI GIẢNG TOÁN CAO CẤP

Chương 7: PHÉP TOÁN TÍCH PHÂN

§1: Nguyên hàm và tích phân bất định

 sinx +3 là một nguyên hàm của cosx trên R.

 Hàm số F(x) + C, với C là một hằng số bất kỳ, cũng là một

Ký hiệu: f(x)dx = F(x) + C

1)   f(x)dx  '  f(x) hay : d   f(x)dx   f(x)dx

5)  cos xdx  sin x  C 6)  sin xdx   cos x  C

BÀI GIẢNG TOÁN CAO CẤP

Chương 7: PHÉP TOÁN TÍCH PHÂN

§2: Các phương pháp tính tích phân

 a.f(x)  b.g(x)  c.h(x)dx  a f(x)dx  b  g(x)dx  c  h(x)dx

 f(x)dx  F(x)  C   f(u)du  F(u)  C, u  u(x)

 f (x). '(x)dx   f(t)dt  F(t)  C  F (x)  C

I1   (1  x)2022 xdx I 2   x 1  xdx

Ví dụ: Tính các tích phân sau

 I1   (2x  3)e x dx  I2   (7x  5) ln 2xdx

BÀI GIẢNG TOÁN CAO CẤP

Chương 7: PHÉP TOÁN TÍCH PHÂN

§3: Các dạng tích phân thường gặp

1. Tích phân dạng P(x) m

 Nếu x2 + bx + c = (x – x0)2 thì:

 Nếu x2 + bx + c = (x – x0)2 + m với m > 0 thì:

Phương pháp chung:

Đổi biến số t = căn thức có mặt trong tích phân t  n f(x)

BÀI GIẢNG TOÁN CAO CẤP

Chương 6: PHÉP TOÁN TÍCH PHÂN

§4: Tích phân xác định

 Chia nhỏ [a;b] thành n đoạn như hình vẽ.

 Diện tích hình thang cong nhỏ Cxkxk+1D là: Sk  f(k).xk

4/2022  f(x)dx   f(t)dt   f(u)du 18

1) f(x) liên tục trên đoạn [a, b];

2) f(x) đơn điệu và bị chặn trên đoạn [a, b];

Với giả thiết các tích phân tồn tại, ta có:

Ví dụ: Tính tích phân bằng công thức Newton – Leibniz:

4/2022 ... lthue@vnu.edu.vn 22

TH2: Đặt t= (x), đổi cận

trong đó u = u(x) và v = v(x) là các hàm số có đạo hàm liên tục

Ví dụ: Tính các tích phân

BÀI GIẢNG TOÁN CAO CẤP

Chương 7: PHÉP TOÁN TÍCH PHÂN

§5: Tích phân suy rộng

a. Tích phân suy rộng của f(x) trên [a; +):

 f(x)dx  lim  f(x)dx

 f(x)dx  lim  f(x)dx

 f(x)dx  lim  f(x)dx

 VD 4: Tính các tích phân:

Tích phân suy rộng của hàm số không bị chặn(tpsr loại 2)

 f(x)dx  lim  f(x)dx

 f(x)dx  lim  f(x)dx

 f(x)dx   f(x)dx   f(x)dx

nếu các tích phân suy rộng vế phải hội tụ.

Ví dụ: Tính các tích phân suy rộng

BÀI GIẢNG TOÁN CAO CẤP

Chương 7: PHÉP TOÁN TÍCH PHÂN

§6: Ứng dụng tích phân trong kinh tế học

Giả sử việc đầu tư liên tục theo thời gian.

I(t): Lượng đầu tư tại thời điểm t

K(t): Lượng vốn tại thời điểm t.

Lượng đầu tư I(t) là tốc độ bổ sung vốn tại thời điểm t

Do vậy, khi biết hàm đầu tư I(t) thì:

I(t) = 140.t 0,75