CLICK HERE FOR JOIN UPPCS

https://t.me/PDFs_ZoNe
RO-ARO COMPLET BATCH
CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
https://t.me/PDFs_ZoNe
RO-ARO COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme keâe DeOÙeÙeve
(The Study of Ancient Indian History)
‘heÇeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme keâe DeOÙeÙeve’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW
ceW Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW
ceW Ùen hee"dÙe-meece«eer meceeefnle nw~
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle YeejleerÙe Fefleneme keâe DeOÙeÙeve
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) YeejleerÙe Fefleneme keâe DeOÙeÙeve,
ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme uesKeve
3 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jeceMejCe Mecee&) ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme keâe cenlJe,
ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ DeeOegefvekeâ
uesKekeâ

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
YeejleerÙe Fefleneme keâe DeOÙeÙeve
Fefleneme kesâ DeOÙeÙeve keâer DeeJeMÙekeâlee
Fefleneme kesâ DeOÙeÙeve keâe cenlJe
ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme uesKeve
 Fefleneme uesKeve keâer YeejleerÙe hejbheje  meeceüepÙeJeeoer Fefleneme uesKeve
 je°^JeeefoÙeeW keâer Âef° Deewj Ùeesieoeve  Fefleneme keâer ceekeäme&Jeeoer efJeÛeejOeeje
Jele&ceeve ceW Fefleneme DeOÙeÙeve keâer Øeemebeif ekeâlee
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-KeC[

YeejleerÙe Fefleneme keâe DeOÙeÙeve
(The Study of Indian History)
efkeâmeer meceepe Ùee je°^ kesâ Fefleneme kesâ DeOÙeÙeve kesâ Éeje
nce Gme meceepe Ùee je°^ kesâ Deleerle keâes peeve mekeâles nQ~ leye
nce Ùen peeve mekeâles nQ efkeâ Jen meceepe Ùee je°^ Skeâ oerIe&
DeJeefOe ceW kewâmes efJekeâefmele ngDee nw~ meYeer meceepe keâes efJekeâefmele
nesves ceW Skeâ uebyee meceÙe ueiee nw, uesefkeâve Gvekesâ jemles Deueie-
Deueie jns nQ~ efpeve Øeef›eâÙeeDeeW mes Jes iegpejs nQ, Jes efYeVe-efYeVe
jner nQ~ ÙeÅeefhe Jes meye Øemlej Ùegie kesâ DeeKesškeâ-meb«eenkeâ Les,
meyeves Kesleer keâe JÙeJenej efkeâÙee, meyeves efkeâmeer-ve-efkeâmeer meceÙe
Oeeleg keâe GheÙeesie keâjvee Meg™ efkeâÙee Lee, efheâj Yeer Jes Deheveer Skeâ
Deueie meebmke=âeflekeâ, meeceeefpekeâ, jepeveerelf ekeâ Deewj Oeeefce&keâ
henÛeeve jKeles nQ~ Fmekeâe keâejCe Ùen nw efkeâ ueesie DeLe&-peiele
mes hejs, DevÙe keâF& efJe<eÙeeW hej Yeer he=Lekeâ efJeÛeej jKeles nQ~
kegâÚ yeelesW ØelÙeskeâ meceepe keâer Deheveer
nesleer nQ pewmes-
Gvekeâer meeceeefpekeâ-jepeveereflekeâ ØeCeeueer
Gvekeâe Oece& SJeb keâce&
Gvekeâer keâuee SJeb mLeehelÙe leLee
Gvekeâer Yee<ee Deewj meeefnlÙe~

NCERT-meej (3) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 yengle mes ueesie, efpeveceW kegâÚ De«eCeer Jew%eeefvekeâ (Leading meceepe ceW mecejmelee, Meebefle Deewj mece=efæ yeveeS jKeves kesâ
Scientist) Deewj jepecece&%e (Statesmen) Yeer Meeefceue efueS efvecve GheeÙe Deewj JÙeJenej Deheveeves keâe Dee«en efkeâÙee Lee-
nQ, Ùen ØeMve G"eles nQ efkeâ Fefleneme keâe DeOÙeÙeve keäÙeeW
(i) Gve yeeleeW keâes yeÌ{eJee efoÙee peeS, pees meYeer OeceeX kesâ cetue
efkeâÙee peeS?
 Fmemes DeeefLe&keâ Âef° mes keâesF& ueeYe Ùee Ùeesieoeve veneR lelJe nwb~
efceuelee~ (ii) meYeer OeceeX kesâ yeerÛe Skeâlee keâe YeeJe yeÌ{eÙee peeS leLee Skeâ
 Ùen iejeryeer Deewj yesjespeieejer keâer mecemÙee keâes nue otmejs kesâ OeceeX keâe mecceeve efkeâÙee peeS Deewj Gvekesâ efueS
veneR keâj mekeâlee~ ‘JeeÛeeiegšer’ (Ùeeveer DevÙe OeceeX Deewj hebLeeW keâer DeeueesÛevee
 kegâÚ ueesie lees Ùeneb lekeâ meesÛeles nQ efkeâ Ùen kesâJeue mecemÙeeSb
mes yeÛevee) DeheveeÙee peeS~
GlheVe keâjlee nw Deewj ueesieeW kesâ yeerÛe yewj-YeeJe
(iii) Oece& meYeeDeeW ceW meYeer OeceeX kesâ ØeefleheeokeâeW keâe Deeheme ceW
(Animosity) yeÌ{elee nw~
mecevJeÙe nes Ùeeveer GvnW Skeâ meeLe ueeÙee peeS~
(iv) DevÙe OeceeX kesâ «ebLeeW keâe ienve DeOÙeÙeve efkeâÙee peeS,
efpememes efkeâ yengßegle (Bahusruta or Proficient)
nes mekesâ, Ùeeveer efYevve-efYevve OeceeX kesâ «ebLeesb keâe %eeve Øeehle
Ùeneb Ùen keâne pee mekeâlee nw efkeâ Ùen efJeÛeej yengle
efÚÚuee nw~ Fefleneme kesâ DeOÙeÙeve mes nce Deheveer meYÙelee efkeâÙee peeS~
Je mebmke=âefle kesâ yeejs ceW peeve heeles nQ leLee Deheves Deleerle  Fefleneme ceW Ùen mecePeeves keâe ØeÙeeme efkeâÙee peelee nw efkeâ
keâer meeceeefpekeâ, meebmke=âeflekeâ, jepeveweflekeâ Je DeeefLe&keâ nceejs hetJe&peeW keâe peerJeve efkeâme lejn keâe Lee, GvnW efkeâve
efmLeefleÙeeW keâes peeveves ceW meneÙelee efceueleer nw~ efokeäkeâleeW keâe meecevee keâjvee heÌ[lee Lee Deewj Jes Gve efokeäkeâleeW
keâes efkeâme Øekeâej nue keâjles Les?
Fefleneme keâe DeOÙeÙeve nceejer meneÙelee keâjlee nw-
 Deleerle keâes peevevee nceejs efueS Deefle DeeJeMÙekeâ nw, keäÙeeWefkeâ
leYeer nce Deepe kesâ Yeejle keâer heefjefmLeefleÙeeW keâes yesnlej
{bie mes mecePe mekeâles nQ~
ueesieesW keâer mebmke=âefle Gvekeâer meeceeefpekeâ JÙeJemLee  Deleerle kesâ yeejs ceW peeveves keâe Ùen ØeÙeeme ner
leLee Oece& keâes peeveves leLee keâes mecePeves leLee Gvekeâe
cesW Deeoj keâjves cesWs~ Fefleneme nw~
 Deleerle kesâ yeejs ceW yengle kegâÚ peevee pee mekeâlee nw - pewmes
 Fefleneme keâe DeOÙeÙeve nceW Deheves Deleerle mes Jele&ceeve  ueesie keäÙee Keeles Les?
Deewj YeefJe<Ùe kesâ efueS meyekeâ uesvee efmeKeelee nw~  kewâmes keâheÌ[s henveles Les?
 Ùen nceW Gve ieueefleÙeeW keâes oesnjeves mes jeskeâlee nw, efpevekesâ  efkeâme lejn kesâ IejeW ceW jnles Les?
keâejCe nceW Deleerle ceW Ùegæ pewmeer Deveskeâ ceeveJe-efveefce&le Meemekeâ Jeie& DeeKesškeâ Jeie&
efJeheefòeÙeeW Deewj Ieesj DeeheoeDeeW keâes Pesuevee heÌ[e~
hegjesefnle ke=â<ekeâ
 Fefleneme nceW Ùen Yeer yeleelee nw efkeâ Gve yegjeFÙeeW keâes Deleerle kessâ DeOÙeÙeve mes Jeie&
Jeie&
nce efvecve JeieesxX kessâ yeejs cesW
kewâmes vepej-Deboepe keâjW efpevneWves meceepe ceW mecemÙeeSb peeve mekeâles nQ-
Jew%eeefvekeâ heMegh eeuekeâ
KeÌ[er keâj oer Leerb, Deewj Gve yeeleeW keâe kewâmes DevegmejCe Jeie& Jeie&
keâjW, efpevemes mecejmelee (Harmony), Meebefle mebieerlekeâej Jeie& JÙeeheejer Jeie&
(Peace) Deewj mece=efæ (Prosperity) keâes yeÌ{eJee
 Ùener veneR nce Ùen Yeer peeve mekeâles nQ efkeâ Gme meceÙe kesâ yeÛÛes
efceuelee nw~
keâewve-keâewve-mes Kesue Kesueles Les, keâewve-meer keâneefveÙeeb megvee keâjles
 GoenjCe kesâ leewj hej osKee pee mekeâlee nw efkeâ oes npeej Je<e& mes Les, keâewve-keâewve mes veeškeâ osKee keâjles Les leLee keâewve - mee ieerle
Yeer DeefOekeâ henues DeMeeskeâ ves Deheves yeejnJeW efMeueeuesKe ceW ieeÙee keâjles Les?
NCERT-meej (4) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Fefleneme kesâ DeOÙeÙeve keâe cenlJe
(The Importance of Study
of History)
ØeeÛeerve Yeejle kesâ Fefleneme keâe DeOÙeÙeve keâF& Âef°ÙeeW mes
cenlJehetCe& nw~ Fmemes nce peeve mekeâles nQ efkeâ ceeveJe-mecegoeÙeeW
ves nceejs osMe ceW ØeeÛeerve mebmke=âefleÙeeW keâe efJekeâeme keâye,
keâneb Deewj kewâmes efkeâÙee?
(i) Fefleneme keâe DeOÙeÙeve Ùen yeleelee nw efkeâ GvneWves ke=âef<e
keâer Meg®Deele kewâmes keâer, efpememes efkeâ ceeveJe keâe peerJeve
megjef#ele Deewj megefmLej nes mekeâe?
(ii) Fmemes %eele neslee nw efkeâ ØeeÛeerve Yeejle kesâ efveJeeefmeÙeeW ves
efkeâme lejn Øeeke=âeflekeâ mebheoeDeeW keâer Keespe keâer Deewj
Gvekeâe GheÙeesie mebYeJe nes mekeâe?
(iii) Fmemes %eele ngDee efkeâ GvneWves Deheveer peerefJekeâe kesâ meeOeveeW
keâe me=peve efkeâme Øekeâej efkeâÙee?
(iv) GvneWves Kesleer, keâleeF&, yegveeF&, Oeelegkeâce& Deeefo keâer
Meg®Deele efkeâme Øekeâej mes keâer?
(v) kewâmes pebieueeW keâer meheâeF& keâer Deewj kewâmes «eeceeW, veiejeW
leLee Devlele: jepÙeeW keâer mLeehevee nes mekeâer?
 Deye Fefleneme kesâ DeOÙeÙeve keâe lejerkeâe kegâÚ yeoue ieÙee nw~
henues Fefleneme ceW pÙeeoelej leejerKeeW Deewj IešveeDeeW keâer,
efJeMes<ele: kesâJeue jepeveerelf ekeâ IešveeDeeW keâer Yejceej jnleer Leer,
Deye Fefleneme ceW peerJeve kesâ Deveskeâ henuegDeeW keâe meceeJesMe
neslee nw~
 FmeefueS Fefleneme ceW Deye meceepe kesâ kesâJeue GÛÛe JeieeX
keâe ner venerb yeefukeâ meceepe kesâ meYeer mlejeW kesâ mecegoeÙeeW
keâe DeOÙeÙeve neslee nw~
 Deye Fefleneme ceW jepeeDeeW Deewj jepeveerelf e%eeW kesâ DeueeJee
Gve meeceevÙe ueesieeW; pewmes JÙeeheeefjÙeeW, keâejeriejeW, efkeâmeeveeW
Deewj cepeotjeW kesâ yeejs ceW Yeer peevekeâejer jnleer nw efpevneWves
Fefleneme keâes yeveeves ceW Ùeesieoeve efkeâÙee nw~
Fefleneme DeOÙeÙeve keâuee Deewj mLeehelÙe
YeejleerÙ e Yee<eeDeeW kesâ efJekeâeme leLee
kesâ ØecegKe #es$e nQ-
meYeer OeceesxX keâer Glheefòe Deeefo ~
 Deye nce kesâJeue Ùen veneR osKeles efkeâ meceepe kesâ kegâueerve
JeieeX ceW keäÙee neslee Lee, yeefukeâ efveÛeues mlej kesâ ueesieeW kesâ
keâeÙeeX Deewj ®efÛeÙeeW keâes Yeer peeveves keâe ØeÙeeme keâjles nQ~
NCERT-meej
 Fmemes Fefleneme keâe DeOÙeÙeve DeefOekeâ efoueÛemhe nes peelee
nw Deewj nce Deheves meceepe Je mebmke=âefle keâes keâeheâer yesnlej
{bie mes mecePe mekeâles nQ~
 peerJeve kesâ efJeefJeOe DebieeW kesâ DeOÙeÙeve keâes ner nce
‘mebmke=âefl e’ keânles nQ~
 Skeâ peceevee Lee, peye mecePee peelee Lee efkeâ keâuee,
mLeehelÙe, meeefnlÙe Deewj oMe&ve mes mebyebefOele peevekeâejer
ner mebmkeâ=efle nw~ OÙeeleJÙe nw efkeâ mebmke=âefle ceW meceepe keâer
meYeer ieefleefJeefOeÙeeW keâe meceeJesMe neslee nw~
 kegâueerve Deewj meeceevÙe mlej kesâ efpeve ueesieeW mes nceeje
meceepe yevee nw, Jes meYeer DeejbYe ceW Yeejle kesâ cetue efveJeemeer Les~
 keâeueeblej ceW Deveskeâ efJeosMeer ØepeeefleÙeeb Yeejle ceW DeeF&Ë
GveceW mes yengle meer ØepeeefleÙeeW ves Yeejle keâes Dehevee Iej
yeveeÙee pewmes-
Øeekeâ-DeeÙe& legke&â
efnbo-DeeÙe& ntCe
Ùetveeveer Mekeâ
 ØelÙeskeâ Øepeeefle ves YeejleerÙe meeceeefpekeâ JÙeJemLee,
efMeuhekeâuee, Jeemlegkeâuee Deewj meeefnlÙe kesâ efJekeâeme ceW
ÙeLeeMeefòeâ Dehevee-Dehevee Ùeesieoeve efoÙee~
 Ùeneb Gvnesbves MeeefoÙeeb keâeR, Ùeneb kesâ ueesieeW ceW Jes Iegue-efceue
ieS Deewj YeejleerÙe meceepe keâe Debie yeve ieS~
Yeejle cesW efJeefYevve Øekeâej kesâ Yee<eeÙeer Deewj
Oeeefce&keâ mecetn kesâ efveJeeme nesves kesâ keâejCe Ùeneb
efJeefYevve Øekeâej keâer yeesefueÙeesW
efJeefYevve Oeeefce&keâ ke=âlÙeesW, leLee
efJeefYevve jerefle-efjJeepeesW keâe efJekeâeme ngDee~
 nceW Deheves Fefleneme keâes "erkeâ mes peeveves Deewj mecePeves kesâ efueS
yeÌ[er meeJeOeeveer yejleveer ÛeeefnS, leeefkeâ Fmekeâe og®heÙeesie ve
nes~ Dele: Jele&ceeve keâes mecePeves kesâ efueS Deleerle keâes
mecePevee DelÙeble pe™jer nw~
 Yeejle ØeeÛeerve keâeue mes ner efJeefJeOe OeceeX keâe ØeebieCe jne nw~
ØeeÛeerve Yeejle ceW efnob ,t pewve Deewj yeewæ OeceeX keâe GoÙe ngDee~
 hejbleg Fve meYeer OeceeX Deewj mebmke=âefleÙeeW keâe heejmheefjkeâ
meefcceßeCe Deewj ØeYeeJe-Øeefle-ØeYeeJe Fme Øekeâej ngDee
efkeâ ueesie Yeues ner efYevve-efYevve meeceeefpekeâ jerefle-efjJeepeeW
keâe DevegmejCe keâjles neW, hej mebhetCe& osMe ceW meYeer keâer Skeâ
meeceevÙe peerJeve heæefle efJekeâefmele ngF& nw~
(5) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 nceejs osMe ceW efJeefJeOeleeDeeW kesâ yeeJepeto Deveskeâlee ceW  yeeo ceW Jen mLeeve ‘mebmke=âle’ ves efueÙee Deewj osMe kesâ keâesves-
Skeâlee efoKeleer nw~ keâesves ceW jepeYee<ee kesâ ™he ceW ØeÛeefuele ngF&~
 ØeeÛeerve Yeejle kesâ ueesie Skeâlee kesâ efueS ØeÙelveMeerue jns~
 Ùen efmeueefmeuee F&mee keâer ÛeewLeer meoer ceW Deekeâj ieghlekeâeue
GvneWves Fme efJeMeeue Gheceneôerhe keâes Skeâ DeKeb[ osMe
mecePee~ ceW Deewj Yeer cepeyetle ngF&~
 ÙeÅeefhe ieghlekeâeue kesâ yeeo osMe Deveskeâ Úesšs-Úesšs jepÙeeW
‘Yejle’ veecekeâ Skeâ ØeeÛeerve JebMe kesâ veece hej ceW yebš ieÙee, efheâj Yeer jepekeâerÙe omleeJespe ‘mebmke=âle’
YeejleJe<e& (DeLee&led YejleesW keâe osMe) veece
ceW ner efueKes peeles jns~
efoÙee ieÙee Deewj Fve efveJeeefmeÙeesW keâes
‘Yejle-mebleefle’ keâne ieÙee~  Yeejle kesâ meebmke=âeflekeâ cetuÙe Deewj efÛebleve Ûeens efpeme efkeâmeer
Yeer ™he ceW Øemlegle efkeâÙes peeSb, Gvekeâe meejlelJe meejs osMe
 nceejs ØeeÛeerve keâefJeÙeeW, oeMe&efvekeâeW Deewj Meem$ekeâejeW ves
ceW Skeâ-mee jne nw~
Fme osMe keâes DeKeC[ FkeâeF& kesâ ™he ceW osKee~
 OÙeeleJÙe nw efkeâ ØeeÛeerve cenekeâeJÙe jeceeÙeCe Je ceneYeejle
 efnceeueÙe mes mecegõ lekeâ hewâueer Fme Yetefce keâes GvneWves
leefceue ØeosMeeW ceW Yeer Jewmes ner Deendueeo Je Yeefòeâ-YeeJe mes
meeJe&Yeewce (mekeâue osMeJÙeeheer) jepee kesâ Éeje Meeefmele
heÌ{s peeles Les, pewmes- keâeMeer Je le#eefMeuee keâer heefC[le
#es$e kesâ ™he ceW keâuhevee keâer nw~
ceC[efueÙeeW cesb heÌ{s peeles Les~
 jepeveereflekeâ Skeâlee kesâ DeYeeJe keâer efmLeefle ceW Yeer, mebhetCe&
 YeejleerÙe Fefleneme keâer Ùen efJeMes<elee nw efkeâ Ùeneb Skeâ efJeefÛe$e
osMe ceW jepeveereflekeâ {ebÛee keâceesJessMe Skeâ-pewmee jne~
Øekeâej keâer meeceeefpekeâ JÙeJemLee Gefole ngF& nw~
 efJepesleeDeeW Deewj meebmke=âeflekeâ vesleeDeeW kesâ ceve ceW Yeejle keâe
 Gòej Yeejle ceW JeCe&-JÙeJemLee Ùee peeefle ØeLee keâe
Yeeve DeKeb[ Yetefce kesâ ™he ceW ner ngDee nw~ pevce ngDee, pees meejs osMe ceW JÙeehle nes ieF&~
 ØeeÛeerve keâeue ceW pees ueesie yeenj mes DeeS Jes Yeer efkeâmeer-ve-
 Yeejle keâer Fme Skeâlee keâes efJeosefMeÙeeW ves Yeer mJeerkeâeje
nw~ Jes meJe&ØeLece efmebOeg lešJeeefmeÙeeW kesâ mebheke&â ceW DeeS efkeâmeer JeCe&/peeefle ceW Meeefceue nes ieS~
Deewj FmeefueS GvneWves hetjs osMe keâes ner ‘efmebOeg Ùee  JeCe&JÙeJemLee ves F&meeFÙeeW Deewj cegmeueceeveeW keâes Yeer
FC[me’ veece os efoÙee~
ØeYeeefJele efkeâÙee~
 ‘efnob ’ Meyo mebmke=âled kesâ ‘efmebOeg’ mes efvekeâuee nw, keâeueeblej  Oece& heefjJele&ve keâjves Jeeues ueesie efkeâmeer ve efkeâmeer peeefle kesâ
ceW Ùen osMe FefC[Ùee kesâ veece mes ceMentj ngDee, pees Les Deewj Jes efnob t Oece& keâes ÚesÌ[ veS Oece& ceW oere#f ele nes peeves
Ùetveeveer heÙee&Ùe kesâ efvekeâš nw~ hej Yeer hetJe& keâer Yeebefle ner Deheveer peeefle kesâ jerefle-efjJeepeeW
 Ùen heâejmeer Deewj Dejyeer Yee<eeDeeW ceW ‘efnbo’ veece mes hej hetJe&Jeled Ûeueles jns~
efJeefole ngDee~
 Fefleneme efkeâmeer meceepe Ùee je°^ keâes Gmekeâer henÛeeve oslee
 osMe ceW Yee<eelcekeâ Deewj meebmke=âeflekeâ Skeâlee mLeeefhele keâjves
nw~
kesâ efueS efvejblej ØeÙeeme nesles jns nQ~
 F&mee-hetJe& leermejer meoer ceW ‘Øeeke=âle’ osMe Yej keâer mebheke&â-  Fefleneme kesâ Fmeer DeOÙeÙeve kesâ DeeOeej hej efyeÇešf Me Feflenemekeâej

Yee<ee keâe keâece keâjleer Leer~ S.Sue. yeeMece (1914-1986) ves Deheveer hegmlekeâ ‘efo
 JeC[j owš Jeepe FefC[Ùee’ ceW efueKee nw-
mebhetCe& osMe kesâ ØecegKe YeeieeW ceW DeMeeskeâ kesâ efM eueeuesKe
efueKes ieS Les- ‘‘Deheves Fefleneme kesâ DeefOekeâebMe keâeueKeb[eW ceW, Yeejle ÙeÅeefhe
Skeâ meebmke=âeflekeâ FkeâeF& yevee jne, hej meeLe ner hejmhej
Øeeke=âle Yee<ee Deewj yeÇeÿeer efueefhe ceW~ mebnejkeâ ÙegæeW mes efÚvve-efYevve neslee ieÙee~’’

NCERT-meej (6) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Deleerle cesW Yeejle cesW kegâÚ ØecegKe DeeheoeDeesW keâe Øekeâeshe
meceÙe-meceÙe hej neslee jne, efpememes ueeKeesW ueesieesW keâer
peeve ieÙeer, Ùes DeeheoeSb LeerR-
Dekeâeue yeeÌ{ huesie Deeefo~
 pevce keâer Demeceevelee keâes (Ùeeveer ceveg<Ùe pevce mes ner
Úesše-yeÌ[e neslee nw) Fme yeele keâes Ùeneb Oeeefce&keâ ceevÙelee
Øeehle Leer Deewj efvecvekeâesešf kesâ ueesieeW keâe peerJeve meeceevÙele:
keâ"esj Lee~ mece«ele: nceeje efJeÛeej Ùener nw efkeâ ØeeÛeerve
efJeMJe kesâ efkeâmeer Yeer DevÙe Yeeie ceW ceveg<Ùe-ceveg<Ùe kesâ yeerÛe
Deewj ceveg<Ùe leLee jepÙe kesâ yeerÛe kesâ mebyebOe Fleves DeÛÚs
Deewj ceeveJeesefÛele veneR jns, efpeleves Yeejle ceW Les~
 Deeefokeâeueerve efkeâmeer Yeer DevÙe meYÙelee ceW oeme Fleveer keâce
mebKÙee ceW venerb Les Deewj efkeâmeer Yeer DevÙe keâevetve keâer ØeeÛeerve
hegmlekeâ ceW Gvekesâ DeefOekeâej Fleveer DeÛÚer lejn megjef#ele venerb
Les, efpeleves efkeâ keâewefšuÙe kesâ DeLe&Meem$e ceW~
 efkeâmeer Yeer ØeeÛeerve efJeefOe-efvecee&lee ves Ùegæ ceW vÙeeÙeesefÛele
JÙeJenej kesâ Fleves Goeòe efJeÛeej Øekeâš venerb efkeâS, efpeleves efkeâ
ceveg ves efkeâS~
 Deheves ÙegæeW kesâ Fefleneme ceW Yeejle ceW MeeÙeo ner keâesF&
Ssmee Øemebie DeeÙee nes efkeâ veiejeW ceW keâluesDeece efkeâÙee
ieÙee nes Ùee Ùegæ ve keâjves Jeeues veeieefjkeâeW keâes ceewle kesâ
Ieeš Gleeje ieÙee nes~
 DemeerefjÙee kesâ jepeeDeeW keâes ve=MebmeleehetJe&keâ Deheves
yebefoÙeeW keâer efpeboe Keeue GOeÌ[Jeeves ceW pees hejheerÌ[e
megKe efceuelee Lee, Jewmee Skeâ Yeer GoenjCe ØeeÛeerve
Yeejle kesâ Fefleneme ceW veneR efceuelee~
FmeceW mebons veneR efkeâ keâYeer-keâYeej efveo&Ùelee Ùee DelÙeeÛeej
keâe keâesF& Fkeäkeâe-ogkeäkeâe Øemebie efceue peelee nw uesekf eâve DevÙe hegjeveer
mebmke=âefleÙeeW ceW ngF& ve=MebmeleehetCe& IešveeDeeW kesâ cegkeâeyeues ceW Jen
yengle vejce nw~ nceejs efueS lees ØeeÛeerve YeejleerÙe mebmke=âefle keâer
DelÙeble ØeYeeJeMeeueer efJeMes<elee Gmekeâer ceeveJeerÙelee nw~
NCERT-meej
ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme uesKeve
(The Ancient Indian Way of
Writing History)
Fefleneme kesâ DeOÙeÙeve keâe Skeâ jesÛekeâ henuet mJeÙeb
Fefleneme uesKeve kesâ Fefleneme keâes peevevee nw~ Fmemes ncekeâes
Fme yeele keâer Peuekeâ efceueleer nw efkeâ yeoueleer JÙeeKÙeeDeeW mes kewâmes
mJeÙeb Fefleneme Yeer yeoue peelee nw~
 Fefleneme uesKeve keâer YeejleerÙe hejbheje
(Tradition of History Writing in
Indian)
efkeâme Øekeâej Skeâ ner DeeOeejYetle peevekeâejer Deewj
Skeâ ner mee#Ùe keâe efJeefYevve efJeÉeveeW kesâ neLeeW ceW peekeâj
efyeukegâue efYevve DeLe& nes peelee nw?
 ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme uesKeve keâye Deewj kewâmes Meg™ ngDee,
Deewj Skeâ uebyes keâeue ceW efJeefYevve ceeieeX keâes leÙe keâjles ngS, Fmeves
efkeâme Øekeâej Gòejesòej Øeieefle keâer?
 yengle-mes efJeosMeer efJeÉeveeW keâe cele nw efkeâ YeejleerÙeeW ceW Fefleneme
uesKeve keâer keâesF& mecePe veneR Leer, Deewj Fefleneme kesâ veece hej pees
kegâÚ Yeer efueKee ieÙee Lee, Jen efyevee efkeâmeer DeLe& Jeeueer
keâneveer mes DeefOekeâ kegâÚ veneR nw~
 peyeefkeâ JeemleefJekeâlee Ùen nw efkeâ ØeeÛeerve Yeejle ceW Fefleneme
kesâ %eeve keâes yengle GÛÛe mLeeve efoÙee peelee Lee~
 Gmes Jeso kesâ meceeve heefJe$e ceevee peelee Lee~
keâewefš uÙe ves Deheves DeLe&Meem$e (ÛeewLeer Meleeyoer F&.het.) ceW
jepee keâes Ùen meueen oer nw efk eâ Gmes Øeefl eefove Dehevee kegâÚ
meceÙe Fefl eneme keâe JeCe&ve megveves ceW ueieevee ÛeeefnS~
Fefleneme-hegjeCe keâes %eeve keâer Skeâ MeeKee kesâ ™he
ceW Meeefceue efkeâÙee ieÙee nw-
DeLeJe&Jeso cesW yeÇeÿeCeeW cesW Gheefve<eoeW ceW
(7) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
nes, efkebâleg GvnW Deheves keâeÙe& kesâ heÇÙeespeve Deewj mkeÙeb Fefleneme
hegjeCeeW kesâ Devegmeej Fefleneme kesâ Ùes
efke<eÙe nQ- kesâ heÇÙeespeve keâer hetjer peevekeâejer Leer~
hegjeCeeW ceW JeefCe&le efJeefYevve jepeJebMeeW keâer
meie& (me=e°
f keâer Glheefòe) JebMeeJeefueÙeesb kesâ DeeOeej hej Fefleneme efueKeves keâer
heÇeflemeie& (me=e° f keâe heÇlÙeekele&ve keâesefMeMe keâer -
Skeb heÇelf eefkekeâeme)
cevkeblej (meceÙe keâer Deeke=efòe) SÛe.meer.
Sheâ.F&. heeefpe&šj jeÙeÛeewOejer Deeefo
kebMe (jepeeDeeW Deewj $e+ef<eÙeeW keâer Deewj ves~
kebMeekeueer)
 Ùetveeveer jepeotle cesiemLeveerpe (324-300F&.het. ceW Ûebõieghle
JebMeevegÛeefjle (kegâÚ Ûegves ngS
hee$eesW keâer peerJeefveÙeeb) ceewÙe& kesâ ojyeej ceW) ves Gve 153 jepeeDeeW keâer metÛeer
kesâ DeefmlelJe ceW nesves keâer hegef° keâer nw, pees leye lekeâ
 heewjeefCekeâ meeefnlÙe yeÌ[e efkeMeeue nw Deewj FmeceW 18 cegKÙe yeerles 6053 Je<eeX ceW ngS Les~
hegjeCe,18 Ghe-hegjeCe Deewj Deveskeâ DevÙe «ebLe nQ~  peye nce ØeeÛeerve Yeejle kesâ yeejs ceW Yeejle keâer meerceeDeeW mes yeenj
 OÙeeve osves ÙeesiÙe nw efkeâ meYeer hegjeCeeW ceW jepekebMeeW keâe
efueKes ieS Fefleneme hej vepej [eueles nQ, lees nceW helee Ûeuelee nw
keCe&ve Depeg&ve kesâ heew$e hejeref#ele kesâ Meemevekeâeue keâes
efkeâ Fme efoMee ceW meyemes henuee ØeÙeeme Ùetveeveer uesKekeâeW keâe nw~
DeeOeejYetle meboYe& efyebog (Benchmark) ceeveles
ngS efkeâÙee ieÙee nw~ nsjes[ esšme
 hegjeCeeW kesâ meboYe& ceW Ùen mcejCe jns efkeâ ØeeÛeerve Yeejle ceW
efveÙeekeâ&m e
Fefleneme keâes Deleerle kesâ ØekeâeMe ceW Jele&ceeve Deewj YeefJe<Ùe
keâes Deeueesefkeâle keâjves keâe meeOeve mecePee peelee Lee~ cesiemLeveerpe
ØeeÛeerve YeejleerÙe
è Fefleneme keâe ØeÙeespeve Ùen mecePevee Deewj yeleevee Lee efkeâ- Fefleneme efueKeves huetšeke&â
ieebJeeW keâe JebMeeW keâe heefjJeejeW JÙeefòeâÙeeW Jeeues efJeosMeer SefjÙeve
peveheo ieebJe keâe keâe uesKekeâ Les-
Je je°^ kesâ Øeefle Deheves JebM e heef j Jeej mš^wyees
kesâ Øeefle kesâ Øeefle kes
â Øeefle
keäÙee keâle&JÙe nw? Deewj GveceW lÙeeie
pÙes‰ efhueveer
Deewj Deblele: mecetÛeer SJeb yeefueoeve keâer YeeJevee kewâmes
ceeveJelee kesâ Øeefle Je še@uceer~
Glhevve keâer peeS?
 uesefkeâve cesiemLeveerpe keâes ÚesÌ[keâj Fve meYeer ves YeejleerÙe
 Fefleneme keâes jepeeDeeW, jepeJebMeeW kesâ veeceeW Deewj Gvekeâer
Fefleneme keâes mener DeLeeX ceW kesâJeue meerceebeflekeâ ™he mes
GheueefyOeÙeeW Deeefo keâe efJeMeeue meb«en veneR mecePee peelee Lee~
 Fmes meebmke=âeflekeâ Deewj meeceeefpekeâ Ûeslevee pee«ele
mheMe& efkeâÙee nw~
(Awakening of Cultural and Social  Gvekeâe mejeskeâej DeefOekeâebMele: Yeejle kesâ Gòej-heefMÛeceer
Consciousness) keâjves keâe Skeâ meMeòeâ meeOeve YeeieeW Deewj ØeOeevele: Gve #es$eeW mes ner jne, pees heâejme
ceevee peelee Lee~ (heefMe&Ùee) Deewj Ùetveeve kesâ #e$eheeW kesâ jepÙeeW kesâ Yeeie
 MeeÙeo FmeefueS Je<ee& $e+leg ceW Deewj lÙeesnejeW SJeb heJeeX Les DeLeJee peneb efmekebâoj keâe DeefYeÙeeve ngDee Lee~
kesâ DeJemej hej ØelÙeskeâ ieebJe Deewj veiej ceW hegjeCeeW keâe JeeÛeve  cesiemLeveerpe ves Deheveer FefC[keâe veecekeâ hegmlekeâ ceW lelkeâeueerve
Deewj ßeJeCe Jeeef<e&keâ meceejesneW keâe Skeâ DeeJeMÙekeâ Debie meeceüepÙeeW kesâ yeejs ceW efJemleejhetJe&keâ efueKee nw, uesefkeâve Ùen
Lee~ hegmlekeâ Jele&ceeve ceW GheueyOe veneR nw~
 nes mekeâlee nw efkeâ hegjeCe DeeOegefvekeâ Fefleneme uesKeve keâer  nceW cesiemLeveerpe Éeje efueefKele yeeleeW keâe helee [eÙees[esjme,
keâmeewšer hej Kejs ve GlejW DeLekee efpevneWves Fmes efueKee nw, mš^wyees Deewj SefjÙeve kesâ uesKeeW ceW Meeefceue Deveskeâ GæjCeeW
GvnW ‘Feflenemekeâej kesâ efMeuhe - efkeOeeve’ keâe %eeve ve mes Ûeuelee nw~

NCERT-meej (8) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 [e. mJeeveJesie ves meJe&ØeLece 1846 F&. ceW [eÙees[esjme,  Deue-ye™veer keâes legueveelcekeâ ™he mes Gve Oeeefce&keâ DeLeJee
mš^wyees Deewj SefjÙeve kesâ uesKeeW ceW Meeefceue cesiemLeveerpe kesâ vemueer he#eheele mes cegòeâ nesves keâe ßesÙe efoÙee pee mekeâlee
GæjCeeW keâes Skeâ peien meb«enerle keâj ØekeâeefMele keâjves keâe nw, pees nceW Gmekesâ hejJeleea cegefmuece DeLeJee ÙetjesheerÙe
keâeÙe& efkeâÙee Lee~ Je<e& 1891 ceW ‘cewe›f eâC[ue cenesoÙe’ Éeje uesKekeâeW keâer ke=âefleÙeeW ceW osKeves keâes efceuelee nw~
Fmekeâe Deb«espeer ceW DevegJeeo efkeâÙee ieÙee~ Deue-ye™veer Yeer keâYeer- keâYeer Dehevee #eesYe
 yengle mhe° nw efkeâ cesiemLeveerpe keâes YeejleerÙe meceepe Deewj JÙeòeâ keâjlee nw, peye Jen JÙebiÙehetJe&keâ Ùen
meeceeefpekeâ JÙeJemLee keâer yengle keâce peevekeâejer Leer~ keânlee nw efkeâ ‘‘efnbot Ùen meesÛeles bnQ efkeâ Gvekesâ
 GoenjCe kesâ efueS, Gmeves efueKee nw efkeâ YeejleerÙe meceepe osMe kesâ pewmee DevÙe keâesF& osMe veneR nw, Gvekesâ je°^
meele peeefleÙeeW hej DeeOeeefjle Lee~ pewmee keâesF& je°^ veneR nw, Gvekesâ jepee pewmee keâesF&
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ cesiemLeveerpe kesâ uesKeeW ceW pees jepee veneR nw, Gvekesâ Oece& pewmee keâesF& Oece& veneR
nw, Gvekesâ efJe%eeve pewmee keâesF& efJe%eeve veneR nw~’’
efJemebieefleÙeeb heeF& peeleer nQ, Gvekeâe keâejCe Ùen nw efkeâ Gmes
efkeâmeer YeejleerÙe Yee<ee keâe %eeve veneR Lee~  Fefleneme uesKeve kesâ Deieues ÛejCe keâe mebyebOe ÙetjesheerÙe efnleeW,
 Jen YeejleerÙe meceepe keâe Debie veneR Lee~ FmeefueS Ùeneb kesâ cegKÙele: F&meeF& Oece& ØeÛeejkeâeW mes nw~
 F&meeF& Oece&ØeÛeejkeâeW keâer DeefOekeâlej jÛeveeDeeW keâes efve<he#e venerb
peve-ceeveme mes heefjefÛele veneR Lee~
keâne pee mekeâlee~
 Deueye™veer Deheves meceÙe keâe Skeâ ceneve efJeÉeve Lee Deewj
 Yeejle kesâ Fefleneme kesâ yeejs ceW peevekeâejer Øeehle keâjves Deewj
iepeveer kesâ cenceto keâe mecekeâeueerve Lee~ efueKeves ceW Gvekeâer DeefOekeâ ®efÛe -
pevce - 973 F&.
(ceOÙe SefMeÙee) Gmekesâ oes<e oMee&ves Deewj Deheves Oece&ØeÛeej mebyebOeer
ef›eâÙeekeâueeheeW kesâ efueS Yetefcekeâe lewÙeej keâjves ceW Leer~
ce=lÙeg - 1048 F&. iepeveer  %eeveesoÙe nesves kesâ meeLe-meeLe Yeejle kesâ yeejs ceW ÙetjesheerÙe
Deueye™veer : (Jele&ceeve Deheâieeefvemleeve)
efJeMes<e leLÙe
Fefleneme uesKeve keâe Skeâ DevÙe oewj ØeebjYe ngDee~
efJeMes<elee - Fefleneme uesKeve  pee@ve ne@ueJesue, ves vLesefveÙeue neuens[ Deewj
kesâ otmejs ÛejCe keâe DeueskeäpeW[j [er ves, pees meYeer efyeÇšsve keâer F&mš
ØeejbYe FvnerR kesâ meceÙe cesW~ FefC[Ùee kebâheveer mes pegÌ[s Les, YeejleerÙe Fefleneme
Deewj mebmke=âefle kesâ yeejs ceW efueKee Deewj ØeeÛeerve
‘lenkeâerkeâ-S-efnbo’ Ùee ‘efkeâleeye-Gue-efnbo’ mebmeej ceW YeejleerÙe meYÙelee keâer ßes‰lee efmeæ
keâer jÛevee Dejyeer Yee<ee cesW keâer~ keâer~
 ne@ueJesue ves efueKee nw efkeâ efnbot «ebLeeW ves F&meeF& «ebLeeW ceW
 peye cenceto ves ceOÙe SefMeÙee kesâ kegâÚ Yeeie hej efJepeÙe GodIeeefšle melÙe mes keâneR DeefOekeâ ßes‰ melÙe keâe GodIeešve
Øeehle keâer, lees Jen Deueye™veer keâes Deheves meeLe ues ieÙee~ efkeâÙee nw, Deewj GvneWves ‘Deesu[ šsmšeceWš’ ceW JeefCe&le
 cesiemLeveerpe kesâ efJehejerle, Deueye™veer ves mebmke=âle Yee<ee keâe yeeÌ{ Deeves kesâ meceÙe keâes Gmemes keâneR henues keâe ceevee nw~
DeOÙeÙeve efkeâÙee Deewj YeejleerÙe meÇesleeW keâe mener-mener %eeve Øeehle  ne@ueJesue ves Ùen Yeer efueKee nw efkeâ efceœeJeeefmeÙeeW, Ùetveeveer
keâjves keâer keâesefMeMe keâer~ Deewj jesceveeW keâer efceLekeâ efJeÅee (heewjeefCekeâ keâLeeSb) Deewj
me=ef° ceerceebmee yeÇeÿeCeeW kesâ efmeæebleeW mes GOeej ueer ieF&
mebmke=âle
oMe&ve nQ~
 neuens[ ves Yeer YeejleerÙe Fefleneme, Oece&, heewjeefCekeâ keâLeeDeeW, Deeefo kesâ
efJe%eeve Oece& efJeefYevve henuegDeeW keâer DeeueesÛeveelcekeâ {bie mes peebÛe keâer Leer~
Deueye™veer keâe  neuens[ ves Ûeej ÙegieeW ceW efJeYeeefpele ceeveJe Fefleneme keâer
DeOÙeÙeve #es$e Lee- efJeMeeue DeJeefOeÙeeW kesâ yeejs ceW ÛeÛee& keâer Deewj Ùen efve<keâ<e&
meeefnlÙe meceepe efvekeâeuee efkeâ ceeveJe Glheefòe mes ueskeâj ceeveJe efJekeâeme
lekeâ keâe Fefleneme cee$e kegâÚ npeej Je<eeX ceW ner
keâuee efÛeefkeâlmee mecesše veneR pee mekeâlee nw~

NCERT-meej (9) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ceneve yegæ peerJeer Deewj jepeveere fle-efJeMeejo,
Jee@ušsÙej ves Yeejle keâes Oece& kesâ meyemes ØeeÛeerve
Deewj efJeMegæ ™he keâer JeemeYete fce Deewj efJeMJe keâer
meYÙelee keâer MewMeJemLeueer (heeuevee) ceevee~
 Jee@ušsÙej ves YeejleerÙeeW keâe JeCe&ve keâjles ngS efueKee nw efkeâ
‘‘Deheves DebkeâeW, yewkeâiewceve (heemes kesâ Kesue) Deewj Melejbpe
kesâ Kesue, jsKeeieefCele kesâ Deheves ØeLece efmeæebleeW Deewj
Deheveer keâLee-keâneefveÙeebW kesâ efueS, pees nceejer Deheveer yeve
Ûegkeâer nwb, nce YeejleerÙe ueesieeW kesâ $e+Ceer nQ~’’
 Jee@ušsÙej ves Deeies efueKee efkeâ - ‘‘meb#eshe ceW cesjer Ùen
ceevÙelee nw efkeâ nceejer ØelÙeskeâ Ûeerpe-KeieesueefJeÅee,
pÙeesefle<eefJeÅee, DeOÙeelce efJeÅee, lelJe-ceerceebmee Deeefo
iebiee kesâ leš mes DeeÙeer nw~’’
 øeâebmeermeer Øeke=âefle-Jew%eeefvekeâ Deewj Ùee$eer, efheÙej-efo-meesvvejsle
keâe Yeer efJeMJeeme Lee efkeâ meeje %eeve Yeejle mes DeeÙee nw,
efpemes Jen meYÙeleeDeeW keâer pevceYetefce ceevelee Lee~
‘‘JeemleJe cesW Ùetjeshe Skeâ
1807 F&. cesW Øeefmeæ "tb" (DeveghepeeT leves)
oeMe&efvekeâ Mesefuebie kesâ DeueeJee Deewj keäÙee
Éeje efueKee ieÙee nw, pees Deheveer ØelÙeskeâ
keâLeve nw- Ûeerpe kesâ efueS ØeeÛÙe
hewyeboesW keâe $e+Ceer nw?’’
 Øeefmeæ oeMe&efvekeâ, FcesvÙegDeue keâebš ves Yeer ØeeÛeerve YeejleerÙe
mebmke=âefle Deewj meYÙelee keâer cenevelee keâes mJeerkeâej efkeâÙee nw~
 FcesvÙetDeue keâebš ves efueKee nw efkeâ ‘‘Gvekesâ Oece&
ceW Skeâ ceneve efJeMegælee Leer ... (Deewj) GmeceW nceW
osJelJe keâer efJeMegæ mebkeâuhevee kesâ efÛeÖ efceue mekeâles
nQ, pees nceW DevÙe$e keâneR Deemeeveer mes Øeehle veneR nes
mekeâles~ ’’ GvneWves Ùen Yeer Ieesef<ele efkeâÙee Lee efkeâ
YeejleerÙe Oeeefce&keâ efJeÛeej celeebOelee Deewj
Demeefn<Ceglee mes cegòeâ nwQ~
 meeceüepÙeJeeoer Fefleneme uesKeve
(Imperialist Historiography)
ÙeÅeefhe efMeef#ele YeejleerÙeeW ves nmleefueefKele cenekeâeJÙeeW,
hegjeCeeW Deewj peerJeveÛeefjleeW pewmes iebbÇLeeW kesâ ™he ceW Deheves
heejbheefjkeâ Fefleneme keâes mebpeesS jKee, leLeeefhe ØeeÛeerve Yeejle kesâ
NCERT-meej
Fefleneme ceW DeeOegefvekeâ {bie mes DevegmebOeeve De"ejnJeerb meoer
kesâ GòejeOe& (The latter) ceW Deekeâj DeejbYe neslee nw~
 efyeÇšsve JeeueeW ves peye Ùeneb Meemeve keâeÙece efkeâÙee leye GvnW
DeewheefveJesefMekeâ ØeMeemeve kesâ efnle ceW Fmekeâer DeeJeMÙekeâlee
Øeleerle ngF&~
 OÙeeleJÙe nw efkeâ 1765 ceW yebieeue Deewj efyenej peye
F&mš FefC[Ùee kebâheveer kesâ Meemeve ceW DeeÙee, leye MeemekeâeW
keâes efnbogDeeW ceW GòejeefOekeâej keâer vÙeeÙe-JÙeJemLee keâjves ceW
keâef"veeF& keâe DevegYeJe ngDee~
 efnbogDeeW kesâ oerJeeveer vÙeeÙe-keâeÙe& ceW heefC[le ueesie Deewj
cegmeueceeveeW kesâ oerJeeveer vÙeeÙe-keâeÙe& ceW ceewueJeer ueesie
efyeÇefšMe pepeeW kesâ meeLe ueiee efoS ieS~
 ØeeÛeerve keâevetveeW Deewj jerefle-efjJeepeeW keâes mecePeves kesâ efueS
ØeÙeeme DeejbYe ngDee, pees JÙeehekeâ ™he mes De"ejnJeeR meoer
lekeâ Ûeuelee jne~
 Fmeer kesâ heefjCeece-mJe™he 1784 ceW keâuekeâòee ceW SefMeÙeeefškeâ
meesmeeFšer Dee@heâ yebieeue veecekeâ MeesOe mebmLee keâer mLeehevee
ngF&~
 Fmekeâer mLeehevee F&mš FefC[Ùee kebâheveer kesâ mej efJeefueÙece
peesvme (1746-1794) veecekeâ efmeefJeue meJeXš ves keâer~
GvneWves ner 1789 ceW DeefYe%eeveMeekegâlb eueced veecekeâ veeškeâ
keâe Deb«espeer ceW DevegJeeo efkeâÙee~
efnbogDeesW kessâ
1785 F&. cesW
Øeefmeæ Oeeefce&keâ
«ebLe YeieJeodieerlee efJeefukeâvmeve
ves~
keâe Deb«espeer
DevegJeeo efkeâÙee-
 1804 ceW yebyeF& ceW SefMeÙeeefškeâ meesmeeFšer keâer mLeehevee ngF~&
 1823 ceW uebove ceW SefMeÙeeefškeâ meesmeeFšer Dee@heâ «esš efyeÇšsve
mLeeefhele ngF&~
 efJeefueÙece peesvme ves Ùen Øeefleheeefole efkeâÙee efkeâ cetuele: ÙetjesheerÙe
Yee<eeSb, mebmke=âle Deewj F&jeveer Yee<eeDeeW mes yengle ner efceueleer nQ~
 Fme leLÙe keâer Keespe ves pece&veer, øeâebme, ™me Deeefo
ÙetjesheerÙe osMeeW kesâ peve-ceeveme ceW YeejleerÙe efJeÅee kesâ
DeOÙeÙeve ceW ienjer ®efÛe peieeF&~
 GVeermeJeerb meoer kesâ hetJee&Oe& (The first half of the
19th Century) ceW FbiuewC[ leLee keâF& DevÙe ÙetjesheerÙe
osMeeW ceW mebmke=âle kesâ DeeÛeeÙe&-heo me=efpele efkeâÙes ieÙes~
( 10 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ceeie&efveosxMekeâ efmeæbele kessâ lenle Fefleneme uesKeve GheÙeg&òeâ oesveeW metÛeveeDeeW keâe legueveelcekeâ yÙeewje efvecveJele nw-
keâjves Jeeues Les- Meer<e&keâ vÙet Sve.meer.F&. Deesu[
Deej.šer (keâ#ee-8) Sve.meer.F&.Deej.šer.
kesâ Devegmeej (keâ#ee-11, cekeäK eve
efJeefueÙece cewkeäme cetuej efJevmesWš
ueeue ) kesâ Devegmeej
peesvme efmceLe Deeefo~
hegmlekeâ keâe ‘Yeejle keâe Fefleneme’
 1857 kesâ efJeõesn ves efyeÇefšMe MeemekeâeW keâer DeebKeW Keesue oeR~ ‘S efnmš^e r Dee@heâ
veece
GvnW cenmetme nes ieÙee efkeâ efpeve efJeosMeer ueesieeW hej GvnW Meemeve efy eÇe fšMe Fbe f[Ùee’
keâjvee nw Gvekesâ jerefle-efjJeepeeW Deewj meeceeefpekeâ JÙeJemLeeDeeW uesK eve-keâeue 1817 F&. ceW 1806 mes 1818 F&. ceW
keâe GvnW ienve %eeve Øeehle keâjvee nesiee~ keâeueKeb[esW leerve (3) Ú: (6)
 Fmeer lejn ef›eâefMÛeÙeve efceMeveeW kesâ Oece& ØeÛeejkeâeW ves Yeer efnbot Oece& keâer mebK Ùee
keâer ogye&ueleeDeeW keâes peevevee DeeJeMÙekeâ mecePee Lee~
 efpememes Jes Oece& heefjJele&ve keâje mekeWâ Deewj Fmekesâ Éeje  peeefle - ØeLee Ùee JeCe& JÙeJemLee keâes meeceeefpekeâ
Yeejle ceW efyeÇefšMe meeceüepÙe keâes cepeyetle yevee mekeWâ~ YesoYeeJe keâe Yeejer kegâÛe›eâ ceevee ieÙee~
 Fve DeeJeMÙekeâleeDeeW keâer hetelf e& kesâ efueS cewkeäme cetuej kesâ mebheeokeâlJe
heeMÛeelÙe efJeÉeveeW ves ÂÌ{leehetJe&keâ keâne efkeâ YeejleJeeefmeÙeeW keâes-
ceW DeefOekeâ mes DeefOekeâ ØeeÛeerve Oece&«ebLeeW keâe DevegJeeo efkeâÙee ieÙee~
ve lees je°^erÙe YeeJevee keâe Snmeeme Lee Deewj
 Ùes DevegJeeo mes›esâ[ yegkeäme Dee@heâ o F&mš meerjerpe ceW
ve ner efkeâmeer Øekeâej kesâ mJeMeemeve keâe DevegYeJe Lee ~
kegâue efceueekeâj heÛeeme Keb[eW ceW, efpeveceW keâF& Keb[eW kesâ
 Ssmes yengle meejs efve<keâ<e& efJevmesvš DeeLe&j efmceLe (1843-
Deveskeâ Yeeie Yeer nQ ØekeâeefMele ngS~
 GheÙeg&òeâ DevegJeeoeW keâer ØemleeJeveeDeeW ceW Deewj Gvekesâ DeeOeej 1920) keâer hegmlekeâ ‘Deueea efnmš^er Dee@heâ FefC[Ùee’ ceW
hej efueKeer ieF& hegmlekeâeW ceW heeMÛeelÙe efJeÉeveeW ves ØeeÛeerve ØekeâeefMele nQ~
Yeejle kesâ Fefleneme Deewj meeceeefpekeâ mJe™he kesâ yeejs ceW keâF&  efmceLe Éeje ØeeÛeerve Yeejle keâe henuee megJÙeJeefmLele
meeceevÙe efve<keâ<e& mLeeefhele efkeâS nQ~ Fefleneme 1904 F&. ceW lewÙeej efkeâÙee ieÙee~
 cewkeämecetuej kesâ Devegmeej ØeeÛeerve Yeejle kesâ ueesieeW keâes
 Gmeves Ùen hegmlekeâ GheueyOe meÇesleeW kesâ ienve DeOÙeÙeve kesâ
Fefleneme (efJeMes<ele: keâeue Deewj efleefLe›eâce) keâe yeesOe
veneR Lee~ DeeOeej hej efueKeer Deewj FmeceW jepeveereflekeâ Fefleneme
 GvneWves Ùen Yeer keâne nw efkeâ Yeejle kesâ ueesie mJesÛÚeÛeejer keâes ØeOeevelee oer~
Meemeve kesâ Deeoer jns nQ~ Jes DeeOÙeeeflcekeâ Ùee heejueewefkeâkeâ  ‘Deueea efnmš^er Dee@heâ Fbef[Ùee’ hegmlekeâ ceW efJevmeWš DeeLe&j
mecemÙeeDeeW ceW ner [tyes jns Deewj Fnueewefkeâkeâ mecemÙeeDeeW efmceLe ves mecegõieghle keâes Ùegæ keâewMeue Deewj yeneogjer kesâ
keâer efÛeblee veneR keâjles Les~ keâejCe ‘Yeejle keâe vesheesefueÙeve’ keâne~
 1817 F&. cesb mkeâešuewb[ efveJeemeer pescme efceue ves leerve
 Fefleneme kesâ Øeefle efmceLe keâer Âef° meeceüepÙeJeeoer Leer~
Keb[esb cesb ‘De efnmš^er Dee@heâ efyeÇefšMe Fbef[Ùee’ (efyeÇefšMe Yeejle keâe
FefC[Ùeve efmeefJeue meefJe&me kesâ efve‰eJeeve meomÙe kesâ ™he
Fefleneme) efueKee, efpemecesb Gvnesbves Fefleneme keâes leerve keâeue
Keb[ ÙeLee- efnvot keâeue, cegefmuece keâeue leLee efyeÇefšMe keâeue ceW ceW Gmeves Yeejle ceW efJeosefMeÙeeW keâer Yetefcekeâe keâes Gpeeiej efkeâÙee~
efJeYeeefpele efkeâÙee~  efmceLe keâer hegmlekeâ kesâ Skeâ-efleneF& Yeeie ceW kesâJeue efmekebâoj
keâe Dee›eâceCe JeefCe&le nw~
 GheÙeg&òeâ metÛevee keâes keâ#ee 11 keâer cekeäKeve ueeue keâer Deesu[
 FmeceW Yeejle keâes mJesÛÚeÛeejer Meemeve Jeeuee osMe keâne
Sve.meer.F&.Deej.šer. hegmlekeâ ceW Fme lejn keâne ieÙee nw-
pescme efceue ves 1806 mes 1818 kesâ ceOÙe 6 Keb[eW ceW ieÙee nw, efpemes efyeÇefšMe Meemeve keâer mLeehevee mes henues keâYeer
‘Yeejle keâe Fefleneme’ efueKee leLee YeejleerÙe Fefleneme keâes leerve jepeveereflekeâ Skeâlee keâe DevegYeJe venerb ngDee Lee~
keâeue Keb[esb ceW efJeYeeefpele efkeâÙee- ÙeLee- efnvot keâeue, cegefmuece  efmceLe ves efueKee nw ‘‘Jemlegle: YeejleerÙe FeflenemekeâejeW keâe
keâeue leLee efyeÇefšMe keâeue~ mejeskeâej Meemeve kesâ Skeâ cee$e mJe™he leeveeMeener mes ner nw~’’

NCERT-meej ( 11 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 kegâÚ DevÙe efJeæeveeW ves Ùen efmeæ keâjves keâe ØeÙeeme efkeâÙee
è meejebM e Ùen efkeâ efyeÇefš Me FeflenemekeâejeW ves YeejleerÙe Fefleneme
keâer pees JÙeeKÙee keâer nw Gmekeâe ue#Ùe Lee- efkeâ Deheveer efJeMes<eleeDeeW kesâ yeeJepeto JeCe&JÙeJemLee ßece-efJeYeepeve
hej DeeOeeefjle Gme Jeie& ØeLee ceW cetuele: efYevve veneR nw, pees
Yeejle kesâ Ûeefj $e Deewj efJeosMeer Meemeve keâes Ùetjeshe kesâ Øeekedâ-DeewÅeeseif ekeâ Deewj ØeeÛeerve meceepeeW ceW heeF& ieF&
GheueefyOeÙeeW keâes veerÛee Deewj vÙeeÙeesefÛ ele "njevee~
nw~
efoKeevee
 Skeâ ner mee#Ùe kesâ yeejs ceW celeYesoeW keâe Deewj Gmekeâer Deueie-
 je°^JeeefoÙeeW keâer Âef° Deewj Ùeesieoeve Deueie JÙeeKÙee keâe ve kesâJeue mecceeve efkeâÙee peelee nw, yeefukeâ
(Vision And Contribution of the Fmes Mewe#f ekeâ mebmeej kesâ mJemLe efJekeâeme kesâ efueS DelÙeble DeeJeMÙekeâ
Yeer mecePee peelee nw~
Nationalists)
 uesefkeâve efkeâmeer kesâ Deleerle kesâ Fefleneme keâes efJeke=âle keâjves kesâ
Ghejesòeâ meejer yeeleW Yeejle kesâ efJeÉeveeW, efJeMes<ekeâj Gvekesâ yeejs ceW celeYeso Skeâ efyeukegâue Deueie yeele nw~
efueS pees heeMÛeelÙe efMe#ee heeS ngS Les, Hej Yeejer Ûegveewleer
GvveermeJeerR Meleeyoer kesâ Debeflece Je<eesxX cesW kegâÚ efJeÉeveesW
yevekeâj DeeF&b~ ves ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme keâes YeejleerÙe Âef° mes
 Jes Skeâ Deesj GheefveJesMeJeeefoÙeeW Éeje Fefleneme keâes leesÌ[-cejesÌ[ osKeves keâe ØeÙeeme efkeâÙee, Jes Les- -
keâj Yeejle kesâ Deleerle keâer ÚefJe Oetefceue efkeâS peeves mes efÛeÌ{s ngS
Les~
 JeneR otmejer Deesj Yeejle kesâ heleveesvcegKe meecebleer meceepe jepesvõ ueeue Deej.peer. Jeer.kesâ. jepeJeeÌ[s
efce$e, Yeb[ejkeâj Deewj
Deewj FbiuewC[ kesâ heâueles-hetâueles hetbpeerJeeoer meceepe kesâ
yeerÛe Ieesj celeYeso osKekeâj og:Keer Les~  Yeb[ejkeâj Deewj jepeJeeÌ[s oesveeW ves ceneje°^ #es$e kesâ
 yenglesjs efJeÉeve ÂÌ{ mebkeâuhe kesâ meeLe cewoeve ceW Glejs~ Fefleneme kesâ yeejs ceW keâece efkeâÙee Deewj Gme #es$e kesâ
Gvekeâe efceMeve YeejleerÙe meceepe keâes megOeejvee ner veneR Lee, meeceeefpekeâ, jepeveereflekeâ Deewj DeeefLe&keâ Fefleneme
yeefukeâ Ùen Yeer Lee efkeâ Yeejle kesâ ØeeÛeerve Fefleneme keâe Fme keâe hegveefve&cee&Ce efkeâÙee~
Øekeâej hegveefve&cee&Ce efkeâÙee peeS efkeâ, Gmemes meceepe keâes  Deej. peer. YeC[ejkeâj ves meelekeenveeW kesâ okeäkeâve kesâ
megOeejves ceW Deewj Fmemes Yeer yeÌ{keâj, mJejepÙe Øeehle Fefleneme keâe Deewj kew<CeJe Skeb DevÙe mebheÇoeÙeeW kesâ Fefleneme
keâjves ceW meneje efceues~ keâe hegveefve&cee&Ce efkeâÙee~ Ùes ceneve meceepe-megOeejkeâ Les~
 Ssmee keâjves ceW DeefOekeâlej Feflenemekeâej lees efno b t hegvepee&iejCe FvneWves MeesOeeW mes efkeOekee-efkekeen keâe meceLe&ve efkeâÙee Deewj
keâer uenj ceW ØeJeeefnle ngS, efkebâleg Ssmes efJeÉeveesW keâer Yeer keâceer ve peeefle-heÇLee Skeb yeeue efkekeen keâer kegâheÇLee keâe KeC[ve
Leer pees leke&âefve‰ Deewj Jemlegevf e‰ ®Ke DeheveeS jns~ efkeâÙee~
 uesefkeâve Fefleneme kesâ meeceüepÙeJeeoer mebmkeâjCe keâes JeemleefJekeâ
Ûegveewleer yeermeJeeR Meleeyoer kesâ henues heÛÛeerme Je<eeX ceW efceueer~
Fb[es-SefjÙevme jepesvõ kesâ.heer. [er.Deej.
veecekeâ hegmlekeâ ueeue efce$e peeÙemeJeeue YeC[ejkeâj
efueKeer Leer - ves~ kesâ.S. veeruekebâ" SÛe.meer.
Meem$eer jeÙeÛeewOejer
šer.Jeer. 20 JeerR
meoer kesâ Deej.meer.
ceneefuebiece ØeejbYe kesâ kegâÚ cepetceoej
 ØeeÛeerve hejbheje kesâ hejce Øesceer jepeWõ ueeue efce$e ves SÛe.meer.jeÙe ØecegKe Feflenemekeâej heer.Jeer.
ØeeÛeerve meceepe keâes leke&âefve‰ Âef° mes osKee Deewj ‘FC[es keâeCes
Deej.kesâ.
SefjÙevme’ veecekeâ hegmlekeâ ceW efueKekeâj Ùen efmeæ efkeâÙee cegKepeea S.Sme.
efkeâ ØeeÛeerve keâeue ceW ueesie ieesceebme Keeles Les~ Deuleskeâj

NCERT-meej ( 12 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 [er.Deej Yeb[ejkeâj ves ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme
keâe hegveefve&cee&Ce hegjeuesKeeW Deewj efmekeäkeâeW kesâ mee#Ùe
kesâ DeeOeej hej efkeâÙee~
 efmekeäkeâeW kesâ DeeOeej hej Fefleneme keâe DeOÙeÙeve
‘vÙetefcemecesefškeâ’ keânueelee nw leLee hegjeuesKeeW kesâ DeeOeej
hej Fefleneme keâe DeOÙeÙeve ‘Sefhe«eeheâer’ keânueelee nw~
 DeMeeskeâ Deewj ØeeÛeerve YeejleerÙe jepÙeJÙeJemLee keâs yeejs
ceW Gvekeâer hegmlekeâeW mes Gve Deveskeâ YeüebefleÙeeW keâe efveJeejCe
keâjves ceW meneÙelee efceueer, pees meeceüe pÙeJeeoer
FeflenemekeâejeW Éeje Glhevve keâer ieF& LeeR~
 jepeveereflekeâ efJeÛeejeW Deewj mebmLeeDeeW kesâ #es$e ceW meeceüepÙeJeeoer
efJeÛeejOeeje keâes meyemes yeÌ[er Ûeesš kesâ.heer. peeÙemeJeeue
(1881-1937) Éeje hengÛb eeF& ieF&~
 1924 ceW ØekeâeefMele Deheveer hegmlekeâ ‘efnbot hee@efuešer’ ceW,
peeÙemeJeeue ves Fme Yeüeeb lf e keâes ØeYeeJeMeeueer {bie mes OejeMeeÙeer
keâj efoÙee efkeâ, YeejleerÙeeW kesâ keâesF& jepeveerelf ekeâ efJeÛeej veneR
Les Deewj Gvekeâer keâesF& jepeveereflekeâ mebmLeeSb veneR LeeR~
 meeefneflÙekeâ Deewj hegjeuesKeerÙe meÇesleeW kesâ Gvekesâ DeOÙeÙeve mes Ùen
ØeoefMe&le ngDee efkeâ Yeejle keâesF& efvejbkegâMeleeJeeoer osMe veneR
Lee, pewmee efkeâ meeceüepÙeJeeoer FeflenemekeâejeW Éeje ØeÛeeefjle efkeâÙee
ieÙee Lee~
 JebMeiele jepÙe-heæefle kesâ DeueeJee, Yeejle ceW $e+iJeso kesâ
keâeue mes ner ieCeleb$eeW keâer Skeâ mece=æ hejbheje jner~
 GvneWves ØeceeCehetJe&keâ Ùen oMee&Ùee efkeâ efyeÇešf Me FeflenemekeâejeW
kesâ efJeÛeejeW kesâ efJehejerle, YeejleerÙe jepÙe-JÙeJemLee Deewj
Meemeve ØeCeeueer lelkeâeueerve efJeMJe kesâ DevÙe efkeâmeer Yeer
Yeeie keâer leguevee ceW keânerb DeefOekeâ efJekeâefmele Leer~
 peeÙemeJeeue keâer hegmlekeâ ‘efno b t hee@efuešer’ ØeeÛeerve YeejleerÙe
Fefleneme kesâ yeejs ceW Deepe lekeâ efueKeer ieF& meyemes DeefOekeâ
cenlJehetCe& hegmlekeâeW ceW mes Skeâ ceeveer peeleer nw~
 efJeefole nw efkeâ efnvot hee@efuešer (1924) ceW peeÙemeJeeue
ves ieCeleb$eerÙe ØeMeemeve keâe pees mJe™he Øemlegle efkeâÙee nw
Gme hej Ùet. Sve. Iees<eeue (1886-1969) meefnle
yengle-mes uesKekeâeW ves kegâÚ DeeheefòeÙeeb keâer nQ, efheâj
Yeer ieCeleebef$ekeâ ØeÙeesie kesâ ØeLee kesâ yeejs ceW Gvekeâer
cetue OeejCee JÙeehekeâ ™he mes ceeve ueer ieF& nw Deewj
Gvekeâer De«eCeer ke=âefle efnbot hee@efuešer keäueeefmekeâ jÛevee
ceeveer peeleer nw~
NCERT-meej
SÛe.meer. jeÙeÛeewOejer (1892-1957) ves Deheveer

hegmlekeâ ‘heesefueefškeâue efnmš^er Dee@heâ SbefMeSbš
FefC[Ùee’ ceW ceneYeejle kesâ Ùegæ kesâ meceÙe mes
ueskeâj ieghle meeceüepÙe kesâ meceÙe lekeâ kesâ ØeeÛeerve
Yeejle kesâ Fefleneme keâe hegveefve&cee&Ce efkeâÙee Deewj
Jeer.S. efmceLe Éeje Glhevve efkeâS ieS Yeüce kesâ
yeeoueeW keâes ueieYeie hetjer lejn meeheâ keâj efoÙee~
 Deej.meer. cepetceoej keâes YeejleerÙe FeflenemekeâejeW ceW meyemes
Jeefj‰ Feflenemekeâej mecePee peelee nw~ Jen yengmepe&keâ uesKekeâeW ceW
mes Skeâ Les leLee GvneWves YeejleerÙe Fefleneme kesâ ueieYeie nj henuet
hej efueKee nw~ efpemeceW mes 11 KeC[eW ceW ØekeâeefMele efnmš^er Sb[
keâuÛej Dee@heâ efo FefC[Ùeve heerhegue kesâ cenemebheeokeâ Les~
 GvneWves ØeeÛeerve Yeejle mes mJeleb$elee meb«eece lekeâ kesâ
Fefleneme kesâ yeejs ceW keâF& hegmlekeWâ efueKeer nQ~
 kesâ.S. veeruekebâ" Meem$eer (1892-1975) ves oef#eCe Yeejle
kesâ Fefleneme keâes mecePeves ceW Yeejer Ùeesieoeve efoÙee nw~
 ‘S efnmš^er Dee@heâ SbefMeSbš FefC[Ùee’ Deewj ‘S efnmš^er
Dee@heâ meeGLe FefC[Ùee’ pewmeer Gvekeâer hegmlekeWâ Gvekeâer
ØeKej efJeÉlee kesâ Deveghece GoenjCe nQ~
 Deej.kesâ. cegKepeea (1886-1964) MeeÙeo Fme Âef° mes
efJeefMe° uesKekeâeW ceW mes Skeâ Les, efkeâ Jen keâef"ve mes keâef"ve efJe<eÙeeW
keâes mejue Yee<ee ceW JÙeòeâ keâj mekeâles Les~
 efnob t efmeefJeueeFpesMeve Ûebõieghle ceewÙe&, DeMeeskeâ Deewj hebâ[eceWšue
Ùetefvešer Dee@heâ Fbef[Ùee pewmeer Gvekeâer hegmlekeâeW ves Yeejle kesâ
meebmke=âeflekeâ, DeeefLe&keâ Deewj jepeveereflekeâ Fefleneme keâes ve
kesâJeue "esme DeeOeej Øeoeve efkeâÙee yeefukeâ Gmes Skeâ meeceevÙe
hee"keâ keâer mecePe kesâ ÙeesiÙe yevee efoÙee~
 heer.Jeer. keâeCes (1880-1972) mebmke=âle kesâ Skeâ ceneve efJeÉeve
Les~
jÛeveekeâej - heer.Jeer. keâeCes
Ùen Skeâ efJeMes<e keâes<e nw efpemecesW
5 Keb[ leLee 6000 mes
efnmš^er Dee@heâ DeefOekeâ he=<" nQ~
Oece&Meem$e:efJeMes<e
leLÙe Ùen meeceeefp ekeâ,Oeeef ce&keâ Deew j
jepeveereflekeâ efveÙeceesW, keâevetveesW
efJeMes<elee : Deewj ØeLeeDeesW mes mebyebefOele ke=âefle
nw~
 Fve ceneve efJeÉeveeW kesâ Ùeesieoeve mes F&meeF& Oece& ØeÛeejkeâeW
Deewj meeceüepÙeJeeoer FeflenemekeâejeW Éeje hewâueeF& ieF& OegbOe
keâes meeheâ keâjves ceW meneÙelee efceueer~
( 13 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fefleneme keâer ceekeäme&Jeeoer efJeÛeejOeeje
(Marxist School of History)
ceekeäme&Jeeoer,] Fefleneme kesâ meeJe&Yeewce efveÙeceeW Deewj ÛejCeeW ceW
efJeMJeeme keâjles nQ~ Gvekeâe ceevevee nw efkeâ meYeer meceepe Fefleneme
kesâ keâce-mes-keâce heebÛe ÛejCeeW mes iegpejles nQ~
I. Deeefoce meecÙeJeeo
V. meecÙeJeeo II.oemelee
ceekeäme&Jeeoer
Fefleneme kesâ
heebÛe ØecegKe
ÛejCe nQ-
IV. hetbpeerJeeo III. meecebleJeeo
 Ùes ÛejCe keâeue& ceekeäme& Deewj Sheâ. Sbpesume ves heefjYeeef<ele
efkeâS Les, pees meecÙeJeeo kesâ Øeefleheeokeâ Les~
 peer.[yuÙet.Sheâ. nsieue (1770-1831) Skeâ ceneve heeMÛeelÙe
oeMe&efvekeâ Les~ ØeejbYe ceW nsieue keâe efJeÛeej Lee efkeâ Yeejle keâes
meeceevÙe ™he mes Skeâ hetJeea osMe kesâ ™he ceW oMe&veMeem$e kesâ
Fefleneme mes yeenj jKee peevee ÛeeefnS~
 leLeeefhe nsieue keâes Deveskeâ uesKeeW kesâ Deeueeskeâ ceW yeÌ[er
DeefveÛÚehetJe&keâ Ùen mJeerkeâej keâjvee heÌ[e efkeâ Yeejle keâer
Deheveer Skeâ oeMe&efvekeâ ØeCeeueer nw, Deewj Gmekeâe Fefleneme
DelÙevle ØeeÛeerve nw~ uesefkeâve Gmeves mhe° ™he mes Fmes
Ùetveeve Deewj jesce kesâ oMe&veMeem$e mes IeefšÙee mlej keâe
ceevee~
 Fmeer Øekeâej ceekeäme& keâes Yeer Yeejle kesâ yeejs ceW yeÌ[er efÚÚueer
peevekeâejer Leer Deewj Jen Jemlegle: peeleerÙe hetJee&«eneW SJeb mJeeLeeX
mes cegòeâ veneR Lee~
 ceekeäme& Yeejle keâes efyeÇšsve Éeje oeme yeveeS peeves keâe
meceLe&keâ Lee Deewj Gmeves Yeejle keâes Skeâ efyevee Fefleneme
Jeeuee efheÚÌ[e Deewj DemeYÙe osMe keânkeâj Gmekeâer Ghes#ee
keâer~

ceekeäme& ves meved 1853 ceW efueKee efkeâ‘‘Fme Øekeâej
Yeejle hejeefpele nesves mes veneR yeÛe mekeâlee Lee Deewj
Yeejle keâe mebhetC e& efheÚuee Fefleneme, Ùeefo kegâÚ nw lees
Gve Gòejesòej hejepeÙeeW keâe Fefleneme nw, pees Gmeves
Pesu eer nw~’’
 YeejleerÙe meceepe keâe keâesF& Fefleneme veneR nw, keâce mes keâce
keâesF& %eele Fefleneme veneR nw~ nce efpemes Fmekeâe Fefleneme
NCERT-meej
keânles nQ Jen kesâJeue Fmekesâ Gòejesòej Dee›eâceCekeâeefjÙeeW keâe
Fefleneme nw, efpevneWves Fme DeØeeflejesOekeâejer Deewj
DeheefjJele&veMeerue meceepe keâer efveef<›eâÙelee kesâ DeeOeej hej
Deheves meeceüepÙe mLeeefhele efkeâS Les~
 Yeejle ceW efyeÇšvs e kesâ Meemeve kesâ oewjeve nsieueJeeoer Je ceekeäme&Jeeoer
efJeÛeejOeeje keâe Skeâ lejn mes keâesF& DeefmlelJe veneR Lee,
uesefkeâve Yeejle kesâ mJeleb$e nesves kesâ yeeo, Fefleneme uesKeve keâer
ceekeäme&Jeeoer efJeÛeejOeeje Skeâ meJee&efOekeâ ØeYeeJeMeeueer Deewj
ØecegKe efJeÛeejOeeje yeve ieF&~
 heefjCeecele: Deeefoce meecÙeJeeo, oemelee, meecebleJeeo
Deewj hetbpeerJeeo DeLee&le ceekeäme& Deewj Sbpesume Éeje
Øeefleheeefole Fefleneme kesâ efJeefYevve ÛejCeeW keâes YeejleerÙe Fefleneme
hej Yeer ueeiet efkeâÙee peeves ueiee~
 meeceüepÙeJeeoer efJeÛeejOeeje keâer Yeebelf e ceekeäme&Jeeoer efJeÛeejOeeje
keâes Yeer YeejleerÙe meYÙelee ceW keâesF& DeÛÚer Ûeerpe efoKeeF&
veneR osleer~
 ceekeäme&J eeoer efJeÛeejOeeje kesâ Devegm eej kegâ<eeCe
keâeue Yeejle kesâ Fefleneme keâe mJeefCe&ce keâeue nw,
meeleJeenve DeLeJee iegh le keâeue veneR ~
 ieghle JebMe kesâ meceÙe mes ueskeâj yeejnJeerb Meleeyoer F&. ceW
cegmeueceeveeW keâer efJepeÙe lekeâ kesâ keâeue keâes ‘‘meecebleJeeo keâe
Ùegie’’ DeLee&le ‘‘DebOe Ùegie’’ keâne ieÙee nw, efpemeceW nj Ûeerpe
keâe heleve nes ieÙee Lee~
 uesefkeâve leLÙe lees Ùen nw efkeâ jepeveereflekeâ GLeue-hegLeue
kesâ yeeJepeto Fme leLeekeâefLele DebOe Ùegie ceW meeefnlÙe,
efJe%eeve, keâuee, mLeehelÙe, DeLe&JÙeJemLee Deeefo kesâ
#es$eeW ceW ÛengcegKeer efJekeâeme ngDee~
ceekeäme&Jeeoer Feflenemekeâej
meeceeefpekeâ Deewj
jerefleefjJeepeeW ØecegKe mebmLeeDeeW
Oeeefce&keâ efJeÛeejeW
keâer DeeefLe&keâ DeeOeej hej JÙeeKÙee keâjveW hej peesj osles nQ~
 oeceesoj Oecee&vevo keâewMeebyeer keâes Fme efJeÛeejOeeje kesâ
De«eotleeW ceW meyemes henuee JÙeefòeâ keâne pee mekeâlee nw~
( 14 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
[er.Deej. Ûeevevee  Yeejle ceW meYÙelee kesâ efJekeâeme keâer Oeeje Fve meeceeefpekeâ
Deej.Sme. Mecee& YesoYeeJeeW keâer Je=efæ kesâ meeLe-meeLe yener nw~
kegâÚ ØecegKe jesefceuee Leehej  Øeke=âeflecetuekeâ Deewj ceeveJecetuekeâ keâef"veeFÙeeW hej efJepeÙe
ceekeäme&Jeeoer
Fjheâeve nyeerye heeves ceW nceejs hetJe&peeW keâes pees meheâuelee efceueer nw~ Gmemes
Feflenemekeâej nQ-
efyeefheve Ûebõ nceW nceejs YeefJe<Ùe kesâ efueS ØesjCee efceueleer nw~
meleerMe Ûebõ
 Deleerle keâes hegve: ueewševes keâe DeLe& nesiee, Gve meeceeefpekeâ

 Fefleneme keâer ceekeäme&Jeeoer Ùeespevee ceW ceekeäme&Jeeo Skeâ DeeoMe&
efJeÛeej leLee meeseJf eÙele mebIe Skeâ DeeoMe& jepÙe Lee~
 meesefJeÙele mebIe kesâ štšves Deewj ceekeäme&Jeeoer jepÙe JÙeJemLee
Deewj DeLe&JÙeJemLee kesâ ueieYeie eflejesYeeJe kesâ yeeo ceekeäme&Jeeoer
FeflenemekeâejeW keâes Fmekesâ heleve kesâ keâejCeeW keâer JÙeeKÙee
keâjves ceW keâef"veeF& Dee jner nw~
Jele&ceeve cesW Fefleneme DeOÙeÙeve
keâer Øeemebefiekeâlee
(The relevance of the Study
of History in Present times)
DeeOegefvekeâ keâeue ceW nce efpeve mecemÙeeDeeW keâe meecevee keâj
jns nQ Gve kesâ meboYe& ceW Yeejle kesâ Fefleneme keâe DeOÙeÙeve efJeMes<e
meeLe&keâ efmeæ neslee nw~
 kegâÚ ueesie ØeeÛeerve mebmke=âefle Deewj meYÙelee keâes efheâj mes
ueewševes kesâ efueS DeeJeepe G"e jns nQ Deewj Yeejle kesâ GppJeue
Deleerle kesâ iegCeieeve ceW YeeJeefJeYeesj nes peeles nQ~
 GvnW keâuee-keâewMeue keâer ØeeÛeerve JemlegDeeW kesâ mebj#eCe keâer
Gleveer efÛeblee veneR nw~ JeemleJe ceW Jes meceepe Deewj mebmke=âefle
keâe hegjevee Øeefleceeve mLeeefhele keâjvee Ûeenles nQ~
 Ssmeer efmLeefle ceW Deleerle keâes "erkeâ mes mecePevee efveneÙele
pe™jer nw~
 yesMekeâ, Yeejle kesâ ueesieeW ves peerJeve kesâ efJeefYevve #es$eeW ceW
Øeieefle keâer, hej kesâJeue Deleerle keâer Øeieefle kesâ yeue hej ner nce
Deepe kesâ %eeve-efJe%eeve keâer GheueefyOeÙeeW keâe cegkeâeyeuee veneR
keâj mekeâles nQ~
 FmeceW mebosn veneR, efkeâ ØeeÛeerve YeejleerÙe meceepe DevÙeeÙe«emle
Lee~ efveÛeueW JeCeeX hej, efJeMes<ele: MetõeW Deewj Ûeeb[eueeW hej, efpeme
lejn mes Dehee$eleeSb Leeshe oer ieF& LeeR Jen Deepe kesâ efJeÛeej mes
yeÌ[e ner Kesopevekeâ nw~ Deiej hegjeveer peerJeve heæefle ceW heefjJele&ve
ve ueeÙee peeS lees mJeYeeJele: Jes meejer efJeMes<eleeSb Deepe Yeer mej
G"eSbieer ner~
efJe<eceleeDeeW keâes keâeÙece jKevee efpevekesâ keâejCe nceeje
osMe efÛejkeâeue mes ogoM& ee«emle jne nw~ FmeefueS mener
{bie mes Deleerle keâe cece& mecePevee DeeJeMÙekeâ nw~
ØeeÛeerve, ceOÙe Deewj Gòejkeâeue keâer yengle meer ™efÌ{Ùeeb
Jele&ceeve keâeue ceW Yeer nceeje heerÚe keâjleer DeeF& nQ ÙeLee-
hegjeves meeceeefpekeâ Oeeefce&keâ
hegjeveer
ueeskeâeÛeej, ceevÙeleeSb, jere fle-efjJeepe
leLee
keâce&keâeC[
keâer efJeefOeÙeeb
Deeefo~
 ogYee&iÙeJeMe Ùes hegjeves ogje«en JÙeefòeâ Deewj je°^ oesveeW
kesâ efJekeâeme ceW Yeerlej mes DeJejesOe Glhevve keâjles nQ~
 Fme lejn keâer yeeleeW keâes GheefveJesMeerÙe heefjefmLeefle ceW peeve-
yetPekeâj yeÌ{eJee efoÙee peelee jne~
 peye lekeâ meceepe mes Deleerle kesâ Ssmes ogje«eneW keâes otj veneR
keâj oWies leye lekeâ Yeejle leer›e ieefle mes Deeies veneR yeÌ{ mekesâiee~
 peeefleJeeo Deewj mebØeoeÙeJeeo nceejs osMe keâes peveleebe$f ekeâ
jemles mes Skeâlee keâeÙece jKeles ngS Deeies yeÌ{ves osves ceW yeeOee
[eue jns nwb~
 peeleerÙe JÙeJeOeeve Deewj hetJee&«en heÌ{s-efueKes ueesieesb kesâ
ceve ceW Yeer Meejerefjkeâ ßece keâer Øeefle‰e keâes Iegmeves veneR
osleer Deewj Deheves meeceevÙe efnle ceW ncesb Skeâleeyeæ veneR
nesves osleer~
 ceefnueeDeeW keâes veeieefjkeâ DeefOekeâej Yeues ner efceue ieS
neW, uesefkeâve meceepe ceW ÙegieeW mes efJeefYevve #es$eeW ceW efheÚÌ[er
nesves kesâ keâejCe Jes Deheveer Yetefcekeâe efveYeeves ceW meceLe& veneR
ngF& nwb~ efvecve JeCe& kesâ ueesieeW keâe Yeer Ùener neue nw~
Dele: ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme kesâJeue GvneR ueesieeW kesâ
efueS Øeemebefiekeâ veneR nw, pees peevevee Ûeenles nwb efkeâ Deleerle keâe
Jen GppJeue mJe™he keäÙee Lee efpemes kegâÚ ueesie efheâj mes ueewševee
Ûeenles nQ, yeefukeâ Gve ueesieeW kesâ efueS Yeer nw pees osMe keâer Øeieefle
ceW yeeOee [eueves Jeeues lelJeeW keâes henÛeevevee Ûeenles nQ~

NCERT-meej ( 15 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe (FLASHBACK)
efnbo Meyo mebm ke=âle kesâ efmebOe g mes efvekeâuee nw, keâeueeblej ceW Ùen
osM e Fbef[ Ùee kesâ veece mes ceMentj ngDee pees Ùetveeveer heÙee&Ùe kesâ
efvekeâš nw~
YeejleJe<e& veece, Yejle veecekeâ Skeâ ØeeÛeerve JebM e kesâ veece hej
efo Ùee ieÙee nw~
jepesvõ ueeue efce$ee ves‘Fb[es SefjÙebm e’ veecekeâ hegm lekeâ keâes
ØekeâeefMele efkeâÙee, efpemeceW ØeeÛeerve Yeejle keâes leke&â Âef° mes
osKeves keâe ØeÙeeme efkeâÙee~
Deej.peer. Yeb[ejkeâj ves meeleJeenveeW kesâ okeäk eâve kesâ
Fefleneme keâe Deewj Jew<CeJe leLee DevÙe mebØeoeÙeeW kesâ Fefleneme
keâe hegve: efvecee&Ce efkeâÙee~
SÛe.meer. jeÙe ÛeewOejer ves Deheveer hegm lekeâ ‘hee@efu eefškeâue
efnmš^er Dee@heâ SbeMf eSbš Fbef[Ùee’ ceW ceneYeejle kesâ Ùegæ mes
ueskeâj ieghle keâeue lekeâ kesâ Fefleneme keâe JeCe&ve efkeâÙee~
kesâ .S.veeru ekebâ" Meem$eer ves ‘o efnmš^er Dee@heâ SbefMeSbš
Fbef[Ùee’ Deewj ‘S efnmš^er Dee@heâ meeGLe Fbef[Ùee’ ceW
oef#eCe Yeejle kesâ Fefleneme keâes mecePeeves keâe ØeÙeeme efkeâÙee~
heer.Jeer. keâeCes pees efkeâ mebm ke=âle kesâ efJeÉeve nQ, FvneWves ‘efnmš^er
Dee@heâ Oece&Meem$e’ (Skeâ efJ eMJekeâes<e)keâer jÛevee keâer~
1776 ceW cevegmce=efle keâe Deb« espeer DevegJeeo‘S keâes[
Dee@heâ pesvšt uee@pe’ kesâ veece mes efkeâÙee ieÙee~
 1784 ceW mej efJeefu eÙece peesvme Éeje keâuekeâòee ceW
‘SefMeÙeeefškeâ meesmeeFšer Dee@heâ yebieeue’ veecekeâ
MeesOe mebm Leeve keâer mLeehevee~
 1804 ceW yebyeF& ceW SefMeÙeeefš keâ meesmeeFšer keâer
mLeehevee~
 1923 ceW uebove ceW SefMeÙeeefš keâ meesmeeFšer Dee@heâ
«esš efyeÇš sve keâer mLeehevee~
efJevmesbš Dee@Le&j efmceLe keâer hegm lekeâ ‘Deueea efnmš^er
Dee@heâ Fbef[Ùee’ pees 1904 ceW ØekeâeefM ele ngF&, Jen
henuee ØeeÛeerve Yeejle keâe megJÙeJeefm Lele Fefleneme Lee~
kegâÚ ueesi e Yeejle kesâ GppJeue Deleerle kesâ iegCeieeve ceW YeeJe-efJeYeesj nes peeles nQ~ GvnW keâuee-keâewMeue keâer ØeeÛeerve JemlegDeeW kesâ mebj#eCe keâer efÛ eblee veneR nw,
yeefukeâ Jes hegve: ØeeÛeerve mebm ke=âefle Deewj meYÙelee keâes efheâj mes ueewševes kesâ efueS DeeJeepe G"e jns nQ~
Deleerle keâes hegve: ueewševes keâe DeLe& nesi ee,Gve meeceeefpekeâ efJe<eceleeDeeW keâes keâeÙece jKevee efpevekesâ keâejCe nceeje osMe
efÛ ej keâeue mes ogo&Mee«emle jne nw~ FmeefueS mener {bi e mes Deleerle keâe cece& mecePevee Deefle DeeJeMÙekeâ nw~
NCERT-meej
efk eâmeer meceepe Ùee je°^ kesâ DeOÙeÙeve kesâ Éeje nce Gme
meceepe Ùee je°^ kesâ Deleerle keâes peeve mekeâles nQ~
heefjÛeÙe cenlJe
Fefleneme keâe DeOÙeÙeve efvecve efJe<eÙeeW keâes mecePeves ceW
meneÙelee keâjlee nw~
mebm ke=âefle,
ØeeÛeerve YeejleerÙe Oece&,
Fefleneme keâe DeOÙeÙeve
meceepe JÙeJemLee~
keâewefšuÙe ves DeLe&Meem$e ceW jepee keâes Ùen meueen oer
nw, efkeâ Gmes Øeefleefove Dehevee kegâÚ meceÙe Fefleneme
keâes megveves ceW ueieevee ÛeeefnS ~
hegjeCeeW kesâ meboYe& ceW Fefleneme Deleerle kesâ ØekeâeMe ceW
Jele&ceeve Deewj YeefJe<Ùe keâes Deeueesekf eâle keâjves keâe
meeOeve mecePee peelee nw~
Fefleneme kesâ ØeÙeespeve mes Ùen mecePevee Je yeleevee Lee efkeâ
je°^Jeeoer YeejleerÙe JÙeefòeâ ceW heefjJeej kesâ Øeefle, JebMe kesâ Øeefle, ieebJe kesâ
Øeefle,je°^/ceeveJelee kesâ Øeefle lÙeeie, yeefueoeve, keâle&J Ùe keâer
YeeJevee kewâmes Glhevve nes~
ØeeÛeerve Yeejle kesâ Fefleneme uesKeve keâe meyemes henuee
ØeÙeeme Ùetveeveer uesKekeâeW Éeje efkeâÙee ieÙee efpemeceW
nsjes[esš me, efveÙeeke&â me huetšeke&â , mš^wyees Deeefo ØecegKe nQ~
JeeušsÙej ves Yeejle keâes Oece& keâer meyemes ØeeÛeerve Deewj
øeeÛeerve YeejleerÙe efJeMegæ ™he keâer JeemeYetefce Deewj efJeMJe keâer meYÙelee
keâer MewMeJemLeueer (heeuevee) ceevee nw~
Fefleneme uesKeve
keâeue ceekeäme& Deewj Sheâ. Svpesu me ves heefjYeeef<ele efkeâÙee
efkeâ meYeer meceepe Fefleneme kesâ keâce mes heebÛe ÛejCeeW mes
iegp ejles nQ~
ceekeäm e&Jeeoer efJeÛeejOeeje ceW ieghle JebMe mes yeejnJeeR
meeceüepÙeJeeoer ceekeäm e&J eeoer Meleeyoer F&. ceW cegm eueceeveeW keâer efJepeÙe lekeâ kesâ keâeue keâes
‘meecebleJeeo’ keâe Ùegie DeLee&le ‘DebOe Ùegie’ keâne ieÙee
nw~ ceekeäm e&J eeoer efJeÛeejOeeje kesâ Devegm eej kegâ<eeCe
keâeue-YeejleerÙe Fefleneme keâe mJeefC e&ce keâeue nw~
ceekeäm e&Jeeoer efJeÛeejOeeje ceW ceekeäme&Jeeo Skeâ DeeoMe&
DeOÙeÙeve keâer
efJeÛeej leLee meese fJeÙele mebI e Skeâ DeeoMe& jepÙe Lee~
Øeemebefiekeâlee
( 16 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. Fefleneme keâe DeOÙeÙeve efkeâve efJe<eÙeebs keâes peeveves ceW meneÙelee YeejleJe<e& keâe veece ‘Yejle‘ veecekeâ ØeeÛeerve JebMe kesâ veece hej heÌ[e~
keâjlee nw? Fmekesâ efveJeeefmeÙeesb keâes ‘Yejle mebleefle‘ keâne ieÙee nw~
(a) ueesieeW keâer mebmke=âefle keâes peeveves cesb
(b) Oece& mebyebefOele mecePe efJekeâefmele keâjves cesb 5. ‘FefC[Ùee‘ veece efkeâme Yee<ee kesâ meyemes vepeoerkeâ nw?
(c) meeceeefpekeâ JÙeJemLee keâes peeveves leLee mecePeves cesb (a) heâejmeer (b) Dejyeer
(d) GheÙeg&keäle meYeer
(c) Ùetveeveer (d) mebmke=âle
Gòej—(d)
Gòej—(c)
Fefleneme keâe DeOÙeÙeve ve efmehe&â ueesieeW keâer mebmke=âefle keâes peeveves ceW
yeefukeâ Oece& mebyebefOele mecePe efJekeâefmele keâjves kesâ meeLe meeceeefpekeâ efnbot Meyo mebmke=âle kesâ efmebOe Meyo mes efvekeâuee nw~ keâeue›eâcesCe Ùen osMe
JÙeJemLee keâes peeveves-mecePeves cesb Yeer ceoo keâjlee nw~ GheÙeg&òeâ meYeer ‘FefC[Ùee’ kesâ veece mes ceMentj ngDee~ ‘FefC[Ùee‘ veece Ùetveeveer heÙee&Ùe
efJekeâuhe melÙe nQ~ kesâ vepeoerkeâ nw~ Ùen heâejmeer Deewj Dejyeer Yee<eeDeeW ceW ‘efnob ‘ veece mes
2. Deleerle keâe DeOÙeÙeve ncesb keäÙee-keäÙee efmeKeelee nw? efJeefole ngDee nw~
(i) Deleerle mes Jele&ceeve Deewj YeefJe<Ùe lekeâ keâe meyekeâ~
6. F&mee-hetJe& leermejer meoer cesb ueieYeie osMe Yej keâer efuebiegDee-øeQâkeâe/
(ii) Gve ieueefleÙeeW kesâ oesnjeJe mes yeÛevee efpevemes mecetue
mebheke&â Yee<ee yevekeâj keâewve meer Yee<ee meeceves DeeÙeer?
ceeveJe peeefle mebkeâš ces heÌ[leer nw~
(iii) mecejmelee, Mebeefle Je mece=efæ keâes yeÌ{evee~ (a) mebmke=âle (b) yeÇeåceer

(iv) Deepe keâer heefjefmLeefleÙeesb keâes yesnlej {bie mes mecePevee (c) Øeeke=âle (d) Kejes‰er
(a) i, ii, iii, (b) i, ii, iv Gòej—(c)
(c) iii, iv (d) GheÙeg&òeâ meYeer
F&mee-hetJe& leermejer meoer ceW ‘Øeeke=âle‘ Yee<ee ves osMe Yej cesb efuebiegDee-
Gòej—(d)
øewâkeâe/mebheke&â Yee<ee keâe keâeÙe& efkeâÙee~ F&mee-hetJe& leermejer meoer kesâ yeeo
Deleerle ieueefleÙeeW kesâ oesnjeJe mes yeÛeelee nw leLee heefjefmLeefleÙeesb keâes Ùen mLeeve ‘mebmke=âle‘ ves ues efueÙee Deewj osMe kesâ keâesves-keâesves ceW
yesnlej yeveelee nw~ Ùen mecejmelee, Meebefle Je mece=efæ keâes Yeer yeÌ{eves cesb jepeYee<ee kesâ ™he ceW ØeÛeefuele ngF&, efpemekeâe ØeYeeJe ieghle keâeue lekeâ
ceoo keâjlee nw~ Dele: keâne pee mekeâlee nw, efkeâ Deleerle Jele&ceeve Je jne~
YeefJe<Ùe keâe meyekeâ nw~ GheÙeg&òeâ meYeer efJekeâuhe Deleerle keâs DeOÙeÙeve kesâ
mebyebOe ceW Øeemebefiekeâ nQ~ 7. ‘efo JeC[j owš Jeepe Fbef[Ùee‘ veecekeâ hegmlekeâ efkeâme Feflenemekeâej
3. keâeueeblej cesb Yeejle Deeves Jeeueer ØepeeefleÙeeW kesâ mecegÛÛeÙe keâe ÛeÙeve keâer nw?
keâjW- (a) S.Sue.yeeMece (b) kesâ.Sce.heefCekeäkeâj
(a) Øeekeâ-DeeÙe&, Ùetveeveer, Decesefjkeâve, Mekeâ (c) jesefceuee Leehej (d) keâeue& ceekeäme&
(b) legke&â, ntCe, Mekeâ, Øeekeâ-DeeÙe&, efnbo-DeeÙe&, Ùetveeveer Gòej—(a)
(c) legke&â, Ùetveeveer, jesceve, Deøeâerkeâve, DeeÙe&
‘efo JeC[j owš Jeepe FefC[Ùee‘ kesâ uesKekeâ efyeÇefšMe Feflenemekeâej S.
(d) Ûeerveer, jesceve, Deøeâerkeâve, Decesefjkeâve
Sue.yeeMece nwb~ Fvnesbves Deheveer hegmlekeâ ceW YeejleerÙe meceepe keâe ienve
Gòej—(b) DeOÙeÙeve keâjles ngS keâne efkeâ ØeeÛeerve efJeMJe kesâ efkeâmeer Yeer DevÙe Yeeie ceW
keâeueeblej ceW Yeejle ces Deveskeâ efJeosMeer ØepeeefleÙeeb DeeÙeerb, efpevecesb yengle
ceveg<Ùe-ceveg<Ùe kesâ yeerÛe Deewj ceveg<Ùe leLee jepÙe kesâ yeerÛe kesâ mebyebOe
meer ØepeeefleÙeesb ves Yeejle keâes Dehevee Iej yeveeÙee, pees ›eâceJeej efvecve
Fleves DeÛÚs Deewj ceeveJeesefÛele veneR jns, efpeleves Yeejle ceW Les~
nQ- Øeekeâ-DeeÙe&, efnob -DeeÙe&, Ùetveeveer, legke&â, ntCe Deewj Mekeâ~
4. YeejleJe<e& veece efkeâme ØeeÛeerve JebMe kesâ veece hej heÌ[e nw? 8. efvecveefueefKele efJekeâuheesb cesb mes hegjeCeesb kesâ Devegmeej Fefleneme kesâ
(a) DeeÙe& JebMe (b) metÙe& JebMe efJe<eÙeesb keâes mener ›eâce ceW efceueeSb~
(c) oMejLe JebMe (d) Yejle JebMe (A) meie& (i) meceÙe keâer DeeJe=efòe
Gòej—(d) (B) Øeeflemeie& (ii) me=ef° keâe ØelÙeeJele&ve

NCERT-meej ( 17 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
(C) cevJeblej (iii) me=e°
f keâer Glheefòe cesiemLeveerpe ves Deheveer hegmlekeâ ceW Yeejle keâes 7 JeieeX ceW
(II)
(D) JebMeevegÛeefjle (iv) Ûegves ngS hee$eeW keâer efJeYeeefpele efkeâÙee nw~
peerJeefveÙeeb (a) kesâJeue I (b) kesâJeue II
(c) I Deewj II (d) ve lees I, ve ner II
A B C D
Gòej—(c)
a i ii iii iv
Ùetveeveer jepeotle cesiemLeveerpe Ûebõieghle ceewÙe& kesâ ojyeej ceW DeeÙee Lee,
b iv iii ii i
Gmekeâer hegmlekeâ keâe veece ‘FefC[keâe’ nw~ neueebefkeâ FefC[keâe hegmlekeâ
c iii ii i iv Deepe ceewpeto veneR nw, uesefkeâve nceW Fme hegmlekeâ keâer yeeleeW keâe helee
d ii iii iv i [eÙees[esjme, mš^wyees Deewj SefjÙeve kesâ uesKeeW ceW Meeefceue Deveskeâ GæjCeeW
Gòej—(c) mes Ûeuelee nw~ MeeÙeo cesiemLeveerpe keâes YeejleerÙe meceepe Deewj meeceeefpekeâ
JÙeJemLee hej yengle DeÛÚer mecePe venerb Leer, keäÙeeWefkeâ cesiemLeveerpe ves
hegjeCeesb kesâ Devegmeej Fefleneme kesâ efJe<eÙeeW keâes cegKÙele: heebÛe JeieeX ceW efueKee nw efkeâ YeejleerÙe meceepe 7 JeieeX hej DeeOeeefjle Lee~
efJeYeeefpele efkeâÙee ieÙee nw- (1) meie& - me=ef° keâer Glheefòe (2) Øeeflemeie&
12. efvecve keâLeveesb keâes heÌ{keâj mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW-
- me=ef° keâe ØelÙeeJele&ve SJeb ØeefleefJekeâeme (3) cevJeblej - meceÙe keâer keâLeve 1- JeeušsÙej ves efueKee efkeâ - ‘‘efceœeJeeefmeÙeesb, ÙetveeefveÙeeW
DeeJe=efòe (4) JebMe - jepeeDeeW Deewj $e+ef<eÙeeW keâer JebMeeJeefueÙeeb (5) Deewj jesceveeW keâe efceLekeâ efJe%eeve Deewj me=ef° ceerceebmee yeÇeÿeCeesb
JebMeevegÛeefjle - Ûegves ngS hee$eeW keâer peerJeefveÙeeb~ kesâ efmeæeleeW mes GOeej ueer ieF& nQ~’’
keâLeve 2- ne@ueJesue ves efueKee efkeâ Melejbpe yewkeâiewceve (heemes keâe
9. ØeeÛeerve Yeejle kesâ yeejs ceW Yeejle keâer meerceeDeesb mes yeenj Yeejle Kesue), jsKeeieefCele nceejer Deheveer yeve Ûegkeâer nw, nce YeejleerÙe
kesâ Fefleneme keâes efueKeves keâe ØeÙeeme meJe&ØeLece efkeâmeves efkeâÙee? ueesieesb kesâ $e+Ceer nwb~
(a) legkeâeX ves (b) megcesefjÙeveeW ves (a) keâLeve 1 (b) keâLeve 2
(c) ntCeeW ves (d) ÙetveeefveÙeeW ves (c) keâLeve 1, 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
Gòej—(d)
Gòej—(d)
JeeušsÙej ves YeejleerÙeeW keâe JeCe&ve keâjles ngS efueKee nw efkeâ ‘‘Deheves
peye nce ØeeÛeerve Yeejle kesâ yeejs ceW Yeejle keâer meerceeDeeW mes yeenj efueKes DebkeâeW, yewkeâiewceve (heemes kesâ Kesue) Deewj Melejbpe kesâ Kesue, jsKeeieefCele
ieS Fefleneme hej vepej [eueles nQ, lees nceW helee Ûeuelee nw, efkeâ Fme kesâ Deheves ØeLece efmeæebleeW Deewj Deheveer keâLee-keâneefveÙeeW, pees nceejer
efoMee ceW meyemes henuee ØeÙeeme Ùetveeveer uesKekeâeW keâe nw, efpemecesb GuuesKeveerÙe Deheveer yeve Ûegkeâer nw, kesâ efueS nce YeejleerÙeeW kesâ $e+Ceer nQ~’’ meb#eshe ceW
cesjer Ùen ceevÙelee nw, efkeâ nceejer ØelÙeskeâ Ûeerpe iebiee kesâ leš mes DeeF&
nwb-nsjes[esšme, efveÙeeke&âme, cesiemLeveerpe, huetšeke&â, SefjÙeve, mš^wyees, nw, efpemeceW- Keieesue efJeÅee, pÙeesefle<e efJeÅee, DeOÙeeeflcekeâ efJeÅee leLee
efhueveer Deewj še@uceer~ lelJe ceerceebmee Meeefceue nQ~ GheÙeg&òeâ keâejCeeW mes JeeušsÙej ves Yeejle keâes
efJeÕemeYÙelee keâe heeueve keâne nw~ Dele: keâLeve 2 ieuele nw~
10. efkeâme Ùetveeveer Feflenemekeâej ves YeejleerÙe Fefleneme keâe  ne@ueJesue ves efueKee nw, ‘‘efkeâ efnbot iebÇLeeW ves F&meeF& «ebLeeW ceW
ienve ™he mes DeOÙeÙeve efkeâÙee? GodIeeefšle melÙe mes keâneR DeefOekeâ ßes‰ melÙe keâe GodIeešve efkeâÙee
(a) nsjes[esšme (b) cesiemLeveerpe nw~’’ ne@ueJesue ves Ùen Yeer efueKee, efkeâ -‘‘efcemeÇJeeefmeÙeeW, ÙetveeefveÙeeW Deewj
(c) efveÙeeke&âme (d) SefjÙeve
jesceveeW keâer efceLekeâ efJeÅee (heewjeefCekeâ keâLeeSb) Deewj me=ef° ceerceebmee
yeÇeÿeCeeW kesâ efmeæeleeW mes GOeej ueer ieF& nwb~ Dele: keâLeve- 1 ieuele nw~
Gòej—(b) pee@ve ne@ueJesue, vesvLesefveÙeue neuens[ Deewj DeuesskeäpeW[j [er. meYeer
Fefleneme uesKeve keâer Âef° mes cesiemLeveerpe keâes ÚesÌ[keâj meYeer Ùetveeveer efyeÇefšMe F&mš FefC[Ùee kebâheveer mes pegÌ[s Les, hejbleg FvneWves ØeeÛeerve
mebmeej ceW YeejleerÙe meYÙelee keâer ßes‰lee efmeæ keâer~ Fme Øekeâej keâLeve
Feflenemekeâejesb ves mener DeLeexb ceW kesâJeue meerceebeflekeâ ™he mes Yeejle keâes
1 Deewj 2 oesveeW ieuele nwb~
mheMe& efkeâÙee nw~ Gvekeâe mejeskeâej DeefOekeâebMele: Yeejle kesâ Gòej-
13. efvecve keâLeveesb keâes heÌ{keâj mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW-
heefMÛeceer YeeieeW Deewj ØeOeevele: Gve #es$eeW mes jne pees heâejme (heefMe&Ùee)
keâLeve 1- cesiemLeveerpe keâer hegmlekeâ ‘Fbef[keâe’ Jele&ceeve ceW GheueyOe
Deewj Ùetveeve kesâ #e$eheeW kesâ jepÙeeW kesâ Yeeie Les DeLeJee peneb efmekebâoj venerb nw~
keâe DeefYeÙeeve ngDee Lee~ keâLeve 2- Deueye™veer mebmke=âle Yee<ee venerb peevelee Lee~
(a) keâLeve 1 (b) keâLeve 2
11. cesiemLeveerpe keâer hegmlekeâ kesâ meboYe& cebs keâewve - mes keâLeve melÙe nwb? (c) keâLeve 1, 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
(I) cesiemLeveerpe keâer hegmlekeâ keâe veece ‘FefC[keâe‘ nw~ Gòej—(a)

NCERT-meej ( 18 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
cesiemLeveerpe ves Deheveer FefC[keâe veecekeâ hegmlekeâ ceW lelkeâeueerve meeceüepÙeeW (C) keâuekeâòee SefMeÙeeefškeâ meesmeeFšer (iii) 1823
kesâ yeejs ceW efJemleejhetJe&keâ efueKee nw, uesefkeâve Ùen hegmlekeâ Jele&ceeve ceW keâe ie"ve
GheueyOe veneR nw~ cesiemLeveerpe keâes YeejleerÙe meceepe Deewj meeceeefpekeâ A B C
JÙeJemLee keâer yengle keâce peevekeâejer Leer~ cesiemLeveerpe keâes efkeâmeer (a) i iii ii
YeejleerÙe Yee<ee keâe %eeve veneR Lee~ cesiemLeveerpe kesâ efJehejerle, Deueye™veer (b) ii iii i
ves mebmke=âle Yee<ee keâe DeOÙeÙeve efkeâÙee Deewj YeejleerÙe meÇesleeW keâe mener- (c) iii ii i
mener %eeve Øeehle keâjves keâer keâesefMeMe keâer~ (d) ii i iii
Gòej—(b)
14. 1776 F&. ceW ØekeâeefMele keâevetveer hegmlekeâ ‘S keâes[ Dee@heâ peWšt
uee@pe‘ henues efkeâme veece mes peeveer peeleer Leer? SefMeÙeeefškeâ meesmeeFšer (yecyeF&) keâer mLeehevee - 1804 F&. ceW, uebove
(a) ceneYeejle (b) DeLe&Meem$e SefMeÙeeefškeâ meesmeeFšer keâe ie"ve - 1823 F&. ceW, keâuekeâòee SefMeÙeeefškeâ
(c) DeLeJe&Jeso (d) cevegmce=efle
meesmeeFšer keâe ie"ve -1784 F&. ceW~ GheÙeg&keäle meYeer mebmLeeveesb keâer
mLeehevee Yeejle cesb ØeeÛeerve «ebLeesb Je efJe%eeve, oMe&ve hej MeesOe kesâ
Gòej—(d)
Âef°keâesCe mes keâer ieÙeer Leer~
peye 1765 cesb yebieeue Je efyenej F&mš FefC[Ùee kebâheveer kesâ Meemeve ceW 18. cewkeämecetuej kesâ mebheeokeâlJe cesb efJeMeeue ØeeÛeerve Oece&«eLeeW keâe
DeeÙee, leye MeemekeâeW keâes efnbogDeeW ceW GòejeefOekeâej keâer vÙeeÙe JÙeJemLee DevegJeeo efkeâme veece mes peevee ieÙee?
mLeeefhele keâjves ceW keâef"veeF& keâe DevegYeJe ngDee~ Dele: 1776 F&. ceW (a) mes›esâ[ yegkeäme Dee@heâ o F&mš meerjerpe
meyemes DeefOekeâ ØeeceeefCekeâ ceeveer peeves Jeeueer cevegmce=efle keâe Deb«espeer (b) efuebiegDee-øeQâkeâe
DevegJeeo ‘S keâes[ Dee@heâ peWšt uee@pe‘ kesâ veece mes keâjeÙee ieÙee~ (c) S keâes[ Dee@heâ peWšt uee@pe
(d) o Devemes›esâ[ yegkeäme Dee@heâ JesmšFC[erpe
15. ‘SefMeÙeeefškeâ meesmeeFšer Dee@heâ yebieeue‘ keâer mLeehevee Gòej—(a)
efkeâme meved cesb keâer ieÙeer Leer?
Ùen DevegJeeo 1857 kesâ efJeõesn kesâ heMÛeele Deb«espeeW ves cenmetme efkeâÙee,
(a) 1780 (b) 1784
efkeâ efpeve efJeosMeer ueesieeW hej GvnW Meemeve keâjvee nw, Gvekesâ jerefle-
(c) 1790 (d) 1884 efjJeepeeW Deewj meeceeefpekeâ JÙeJemLeeDeeW keâe GvnW ienve %eeve Øeehle
Gòej—(b) keâjvee nesiee~Dele: Deb«espeer Oece&ØeÛeejkeâeW ves Yeer YeejleerÙe Oece& keâer
ogye&ueleeDeeW keâes peevevee DeeJeMÙekeâ mecePee, leeefkeâ Jes Oece& heefjJele&ve
ØeeÛeerve keâevetveeW Deewj jerefle-efjJeepeeW keâes mecePeves kesâ efueS ØeÙeeme
keâje mekeWâ Deewj Yeejle ceW efyeÇefšMe meceüepÙe keâes cepeyetle yevee mekeWâ~ Fve
DeejbYe ngDee, pees JÙeehekeâ ™he mes De"ejnJeeR meoer lekeâ Ûeuelee jne~
DeeJeMÙekeâleeDeeW keâer hetefle& nsleg cewkeämecetuej kesâ mebheeokeâlJe ceW efJeMeeue
Fmeer kesâ heefjCeece mJe™he 1784 F&. cesb keâuekeâòee ceW SefMeÙeeefškeâ cee$ee ceW ØeeÛeerve Oece&«ebLeeW keâe Deb«espeer DevegJeeo efkeâÙee ieÙee~ ‘mes›esâ[
meesmeeFšer Dee@heâ yebieeue veecekeâ MeesOe mebmLee keâer mLeehevee ngF&~ yegkeäme Dee@heâ o F&mš meerjerpe‘ kegâue efceueekeâj 50 KeC[esb cesb ØekeâeefMele
16. 1785 F&. ces YeieJeodieerlee keâe Deb«espeer DevegJeeo efkeâme DebiesÇpe Éeje ngF&, efpemecesb ØeeÛeerve YeejleerÙe «ebLeebs keâes meceeefnle efkeâÙee ieÙee~
efkeâÙee ieÙee? 19. 1904 cesb ‘Deueea efnmš^e^ r Dee@heâ FefC[Ùee‘‘ veece mes ØekeâeefMele hegmlekeâ
(a) mšgDeš& efheiieš (b) jeuheâ ef«eefheâLe cesb ØeeÛeerve Yeejle keâe henuee megJÙeJeefmLele Fefleneme lewÙeej efkeâÙee
(c) efJeefukebâmeve (d) uee@[& cewkeâeues
ieÙee, Ùen efkeâme Feflenemekeâej Éeje efueKeer ieÙeer Leer?
(a) cewkeämecetuej (b) efJebmebsš DeeLe&j efmceLe
Gòej—(c)
(c) efJeefubkeâmeve (d) FceWÙegDeue
mej Ûeeume& efJeefukeâbmeve Deb«espeer Yee<ee ceW YeieJeodieerlee kesâ henues DevegJeeokeâ Gòej—(b)
Les~ 1784 F&. cesb efJeefukebâmeve ves efJeefueÙece peesvme keâer SefMeÙeeefškeâ efJevmeWš DeeLe&j efmceLe keâer Âef° meeceüepÙeJeeoer Leer~ Jes FefC[Ùeve
meesmeeFšer Dee@heâ yebieeue keâer mLeehevee keâjves ceW ceoo keâer~jeuheâ efmeefJeue meefJe&me kesâ efve‰eJeeve meomÙe Les~ GvneWves Deheveer hegmlekeâ ceW
efieÇefheâLe JesoeW keâe Deb«espeer ceW DevegJeeo keâjves Jeeues henues ÙetjesefheÙeve Les~ efueKee nw, efkeâ ‘‘YeejleJeeefmeÙeeW keâes ve lees je°^erÙe YeeJevee keâe
Snmeeme Lee Deewj ve ner efkeâmeer Øekeâej kesâ mJeMeemeve keâe DevegYeJe~’’
17. efvecveefueefKele keâe mener efceueeve keâjW- Ssmes yengle meejs efve<keâ<e& efJevmesbš DeeLe&j efmceLe keâer hegmlekeâ ‘Deueea
(A) SefMeÙeeefškeâ meesmeeFšer (yecyeF&) (i) 1784 efnmš^^er Dee@heâ Fbef[Ùee’, ceW ØekeâeefMele nbw~ Gmeves ØeeÛeerve Yeejle keâe
keâer mLeehevee megJÙeJeefmLele Fefleneme 1904 F&. ceW lewÙeej efkeâÙee~ efpemeceW jepeveerelf ekeâ
(B) uebove SefMeÙeeefškeâ meesmeeFšer (ii) 1804 Fefleneme keâer ØeOeevelee nw~ efmceLe keâer hegmlekeâ kesâ Skeâ-efleneF& Yeeie ceW
keâe ie"ve kesâJeue efmekebâoj keâe Dee›eâceCe JeefCe&le nw~

NCERT-meej ( 19 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
20. ‘FC[es-SefjÙebme‘ veecekeâ hegmlekeâ efkeâme YeejleerÙe Feflenemekeâej ves keâeue& ceekeäme& Je Sheâ.Sbpesume
(c)
efueKeer? (d) cewLÙet
(a) cepetceoej (b) yeeueiebieeOej efleuekeâ Gòej—(c)
(c) oÙeejece meenveer (d) jepeWõ ueeue efce$e ceekeäme&Jeeoer, Fefleneme kesâ meeJe&Yeewecf ekeâ efveÙeceeW Deewj ÛejCeeW ceW efJeMJeeme
Gòej—(d) keâjles nQ~ Gvekeâe ceevevee nw, efkeâ meYeer meceepe Fefleneme kesâ keâce-mes-
jepeWõ ueeue efce$e (1822-1891) keâer hegmlekeâ ‘FC[es-SefjÙebme‘ keâce heebÛe ÛejCeeW mes iegpejles nQ- (i) Deeefoce meecÙeJeeo (ii) oemelee
ØeeÛeerve meceepe keâes leke&âefve‰ Âef° mes osKeles ngS meJe&ßes‰ hegmlekeâ (iii) meecebleJeeo (iv) hetbpeerJeeo (v) meecÙeJeeo~Ùes ÛejCe keâeue& ceekeäme&
ceeveer peeleer nw~ FvneWves hegefmlekeâe kesâ ceeOÙece mes Ùen efmeæ efkeâÙee nw, Deewj Sheâ. Sbpesume ves heefjYeeef<ele efkeâS Les, pees meecÙeJeeo kesâ Øeefleheeokeâ
efkeâ ØeeÛeerve keâeue ceW ueesie ieesceebme Keeles Les~ Les~
21. Deej.peer.YeC[ejkeâj kesâ efJe<eÙe cesb efvecve keâLeveesb ces mes 24. ceekeäme&Jeeoer efJeÛeejOeeje kesâ Devegmeej efkeâme keâeue keâes mJeefCe&ce
mener keâLeveesb keâe ÛegveeJe keâjW- Ùegie keâer meb%ee oer ieÙeer nw?
(1) FvneWves meeleJeenveeW kesâ okeäkeâve Fefleneme keâe hegveefve&cee&Ce (a) ceewÙe& (b) ieghle
efkeâÙee~ (c) kegâ<eeCe (d) meeleJeenve
(2) Ùes ceneve meceepe megOeejkeâ Les~ Gòej—(c)
(3) FvneWves efJeOeJee efJeJeen keâe mece&Leve efkeâÙee~ Sbpesume keâe efJeÛeej Yeer ceekeäme& keâer lejn nw~ Fvekesâ Devegmeej YeejleerÙe
(4) yeeue efJeJeen Je peeefle ØeLee keâe KeC[ve efkeâÙee~ meeefnlÙe ceW pees kegâÚ Yeer DeÛÚe nw, Jen efJepesleeDeeW keâe Ùeesieoeve nw
(a) 1 Je 2 (b) 1,2,3 Deewj FmeefueS, Fme efJeÛeejOeeje kesâ Devegmeej kegâ<eeCe keâeue Yeejle kesâ
(c) 1 Je 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer Fefleneme keâe mJeefCe&ce keâeue nw, meeleJeenve DeLeJee ieghle keâeue veneR~
Gòej—(d) ieghle JebMe kesâ meceÙe mes yeejnJeeR Meleeyoer F&. ceW cegmeueceeveeW keâer efJepeÙe
GheÙeg&keäle meYeer efJekeâuhe melÙe nbw-Deej.peer. YeC[ejkeâj ceneje°^ #es$e lekeâ kesâ keâeue keâes ‘meecebleJeeo keâe Ùegie‘ DeLee&le DebOe Ùegie keâne ieÙee
kesâ ØecegKe Feflenemekeâejesb ces mes Skeâ Les, efpevneWves meeleJeenveeW kesâ nw, efpemeces nj Ûeerpe keâe heleve nes ieÙee Lee~ceekeäme&JeeefoÙeeW ves YeejleerÙe
okeäkeâve kesâ Fefleneme keâe hegveefve&cee&Ce efkeâÙee~ meeLe ner efJeOeJee-efJeJeen heefjØes#Ùe cesb kegâ<eeCe keâeue keâes mJeefCe&ce keâeue keâer meb%ee oer nw~
keâe meceLe&ve efkeâÙee Deewj yeeue-efJeJeen leLee peeefle ØeLee keâe KeC[ve 25. ‘efnbot hee@euf ešer‘ hegmlekeâ efpemes keäueeefmekeâ jÛevee keâer meb%ee oer ieÙeer
efkeâÙee~ nw, efkeâme Feflenemekeâej Éeje efueKeer ieÙeer nw?
22. ‘efnmš^er Dee@heâ Oece&Meeœe‘ keâe mebyebOe efkeâve heefj#es$eeW mes nw? (a) kesâ.heer.peeÙemeJeeue
(a) meeceeefpekeâ (b) Oeeefce&keâ (b) Deej.meer.cepetceoej
(c) jepeveweflekeâ efveÙece-keâevetve (d) GheÙeg&òeâ meYeer (c) kesâ.S.veeruekebâ" Meem$eer
Gòej—(d) (d) Deej.kesâ. cegKepeea
Gòej—(a)
heer.Jeer keâebCes mebmke=âle kesâ ceneve efJeÉeve Les~ FvneWves 5 npeej Keb[eW SJeb
6 npeej mes DeefOekeâ he=‰eW Jeeueer ceneve ke=âefle ‘efnmš^^er Dee@heâ Oece&Meem$e‘ ‘efnob t hee@efuešer‘ keâer jÛevee Je<e& 1924 F&. cesb kesâ.heer. peeÙemeJeeue Éeje
keâer jÛevee keâer, efpemes efJeMJekeâesMe keâer meb%ee oer peeleer nw~ Fmekesâ keâer ieÙeer~ Fme hegmlekeâ ceW Fme Yeüebefle keâes ØeYeeJeMeeueer {bie mes OejeMeeÙeer
Debleie&le meeceeefpekeâ, Oeeefce&keâ Deewj jepeveereflekeâ efveÙeceeW, keâevetveeW Deewj keâj efoÙee ieÙee efkeâ ‘YeejleerÙeesb kesâ keâesF& jepeveereflekeâ efJeÛeej veneR Les~‘
ØeLeeDeeW keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~ Fme efJeMJekeâes<e kesâ ceeOÙece mes FvneWves 26. ‘Feflenemekeâej’ efkeâmes keâne peelee nw?
F&meeF& Oece& ØeÛeejkeâeW Deewj meceüepÙeJeeoer FeflenemekeâejeW Éeje hewâueeF& (a) pees Deleerle kesâ keâeue›eâce keâe DeOÙeÙeve keâjlee nw
ieF& OegbOe keâes meeheâ efkeâÙee~ (b) pees Deeieeceer Je<eeX keâe DeOÙeÙeve keâjlee nw
(c) pees Jele&ceeve keâe DeOÙeÙeve keâjlee nw
23. ceekeäme&JeeefoÙeeW kesâ Devegmeej Fefleneme kesâ heebÛe ÛejCe efoS ieS nQ~
(d) GheÙeg&òeâ ceW mes keâesF& veneR~
(i) Deeefoce meecÙeJeeo (ii), oemelee, (iii) meecebleJeeo, (iv)
Gòej—(a)
hetBpeerJeeo, (v) meecÙeJeeo~ efpevnW efkeâmekesâ Éeje heefjYeeef<ele efkeâÙee
nw ? ‘Feflenemekeâej’ Jen JÙeefòeâ neslee nw pees Deleerle kesâ keâeue›eâce keâe
(a) keâeue& ceekeäme& DeOÙeÙeve keâjlee nw leLee Gmekesâ mebyebOe ceW Deeves Jeeueer heerÌ{er keâes DeJeiele
(b) Sheâ.Sbpesume keâjelee nw~

NCERT-meej ( 20 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ œeesle
(The Sources of Ancient Indian History)
‘heÇeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme keâs œeesle’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenòJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer
hejer#eeDeeW ceW Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele
veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe-meece«eer meceeefnle nw -
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jesefceuee Leehej) YeejleerÙe Fefleneme keâe DeOÙeÙeve
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ œeesle
3 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jeceMejCe Mecee&) œeesleeW kesâ Øekeâej Deewj Fefleneme keâe eqvecee&Ce

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ œeesle
 hegjelelJeerÙe œeesle
(i) hegjeleòJeerÙe DevJes<eCe (ii) GlKeveve
(iii) efmekeäkesâ
(a) efveefOeÙeeb (b) Deenle efmekeäkesâ
(c) YeejleerÙe Ùetveeveer efmekeäkesâ (d) kegâ<eeCekeâeueerve efmekeäkesâ
(e) ieghlekeâeueerve efmekeäkesâ
(iv) DeefYeuesKe
(a) DeejbefYekeâ DeefYeuesKe (b) DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKe
(c) ieghlekeâeueerve Je DevÙe DeefYeuesKe
 meeefneflÙekeâ œeesle
(i) Jeweof keâ meebmke=âeflekeâ œeesle (ii)keâce&keâeb[ meeefneflÙekeâ œeesle
(iii) yeewæeW kesâ Oeeefce&kesâòej meeefnlÙe œeesle (iv) ueewefkeâkeâ meeefneflÙekeâ œeesle
(v) mebmke=âle meeefneflÙekeâ œeesle (vi) mebiece meebmke=âeflekeâ œeesle
(vii) efJeosMeer efJeJejCe
Fefleneme keâe efvecee&Ce
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe  Jemlegevf e‰-KeC[
NCERT-meej ( 21 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 1920 kesâ oMekeâ lekeâ Yeer Deeceleewj hej Ùen ceevee peelee Lee efkeâ
ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ œeesle YeejleerÙe meYÙelee ueieYeie Ú"er Meleeyoer F&.het. mes Meg™ ngF& Leer,
(The Sources of Ancient uesefkeâve ceesnvepeesoÌ[eW, keâeueeryebiee Deewj nÌ[hhee ceW ngF& KegoeFÙeeW
Indian History) mes YeejleerÙe meYÙelee keâer Meg®Deele keâe meceÙe ueieYeie 5000
mLetue ™he mes, ØeeÛeerve Yeejle kesâ Fefleneme kesâ meÇesleeW keâes oes F&.het. lekeâ heerÚs Ûeuee ieÙee nw~
cegKÙe ßesefCeÙeeW ceW Jeieeake=âle efkeâÙee pee mekeâlee nw - hegjeleòJeerÙe SJeb  Jeneb Øeehle ngF& Øeeiewefleneefmekeâ keâeue keâer JemlegDeeW mes helee
meeefneflÙekeâ œeesle~ Ûeuelee nw efkeâ Ùeneb hej ceeveJeerÙe ef›eâÙeekeâueehe ueieYeie yeerme
 hegjeleòJeerÙe œeesle (Archaeological ueeKe Je<e& henues ØeejbYe nes ieS Les~
Sources)
1500 F&.het. mes 600 F&.het. lekeâ
Yeejle kesâ Deleerle keâer Meg®Deele keâF& npeej meeue henues kesâ keâeue keâes YeejleerÙ e Fefleneme keâe
ngF&~ nceejs hetJe&peeW ves Deheves heerÚs pees mLeehelÙe DeJeMes<e Je owevf ekeâ DebOekeâej Ùegie keâne peelee Lee, keäÙeeWekf eâ
peerJeve keâer ÛeerpeW ÚesÌ[er nQ, Gvemes nceW Deleerle kesâ yeejs ceW Fme keâeue kesâ yeejs ceW keâesF& DeefOekeâ
peevekeâejer efceueleer nw~ peevekeâejer Øeehle veneR Leer~
mLeehelÙe DeJeMes<eesW cesW efvecveefueefKele
lelJe meceeefnle nesles nQ, pewmes- (i) hegjeleòJeerÙe DevJes<eCe (Archaeological
Exploration)
mceejkeâ Ùee helLej leLee Oeeleg
YeJeve kesâ Deewp eej 1950 kesâ oMekeâ mes keâeues Deewj ueeue jbie kesâ
yele&veeW, efÛeef$ele Oetmej yele&veeW Jeeueer mebmke=âefleÙeeW leLee
efmekeäkesâ ØeefleceeSb
ceeueJee Deewj peesjJes keâer mebmke=âefleÙeeW keâer hegjelelJeerÙe
efceóer kesâ KeespeeW mes keâeue-›eâce mebyebOeer DeblejeueeW keâes ner veneR, yeefukeâ
yele&ve cete fle&Ùeeb~
Yeewieesefuekeâ DeblejeueeW keâes Yejves ceW Yeer meneÙelee efceueer nw~
 keâYeer-keâYeer lees Fve ÛeerpeeW keâes meÛecegÛe ner Oejleer mes Keesokeâj
efvekeâeuevee heÌ[lee nw~ Ùes mecemle ÛeerpeW Ssefleneefmekeâ Kepeeves 8000
keâes Keespe efvekeâeueves kesâ Kesue kesâ megjeie pewmeer Øeleerle nesleer hegjelelJeerÙe
nQ~ KeespeeW mes %eele leLee
 hegjelelJe efJe%eeve keâer meece«eer mes nceW peevekeâejer efceueleer nw neslee nw efkeâ
Kesleer keâer Meg®Deele keâj oer
efkeâ npeejeW meeue henues Yeejle kesâ m$eer-heg®<eeW keâe peerJeve Leer~
efkeâme Øekeâej keâe jne nw~
ØeeÛeerve keâeue kesâ DeJeMes<eeW kesâ DeOÙeÙeve  hegjelelJeerÙe KeespeeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ 8000 F&.het. ceW
keâes hegjelelJe efJe%eeve keânles nQ~ YeejleerÙeeW ves YesÌ[ leLee yekeâefjÙeeW keâes heeuelet yeveeÙee~
 ØeeÛeerve keâeue kesâ ceeveJe peerJeve keâes nce Deeefoce DeJemLee Jeeuee
- Deesu[ Sve.meer.F&.Deej.šer. ceW
meyemes mes henues efpeme pebieueer peeveJej keâes heeuelet yeveeÙee ieÙee Jen
peerJeve keânles nQ, keäÙeeWefkeâ ueesie Deheveer DeepeerefJekeâe kesâ efueS kegâòes keâe pebieueer hetJe&pe Lee~
pÙeeoelej Øeke=âefle hej efveYe&j jnles Les~ - vÙet Sve.meer.F&.Deej.šer. ceW
 ve Jes Dehevee Yeespeve hekeâeles Les, ve Gvekesâ keâheÌ[s efmeues
nesles Les, ve ner Gvekesâ Iej nesles Les~ Jes Deveepe Deewj  Gòej-heefMÛece keâer meguesceeve Deewj efkeâjLej heneÌ[er #es$eeW ceW
meefypeÙeeb venerb Gieeles Les~
ueieYeie 8 npeej F&.het. ueesieeW ves meyemes henues peew leLee iesntb
 heewOeeW Deewj hesÌ[eW mes pees kegâÚ Øeehle neslee Lee Jes Gmeer hej
iegpeeje keâjles Les Deewj Jes heMegDeeW keâes heeueves keâer yepeeÙe pewmeer heâmeueeW keâes Ghepeevee ØeejcYe keâj efoÙee Lee~
Gvekeâe efMekeâej keâjles Les, FmeefueS GvnW nce ‘KeeÅe-  Fmekesâ DeueeJee, ueieYeie 1600 F&.het. ceW ueesns keâe efveÙeefcele
meb«eenkeâ’ keânles nQ~ ™he mes Fmlesceeue nesves ueiee Lee~

NCERT-meej ( 22 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
(ii) GlKeveve (Excavation)
heefMÛeceesòej Yeejle kesâ efJeefYevve hegjemLeueeW hej ngS GlKeveveeW
mes Ssmes veiejeW keâe helee Ûeuelee nw efpevekeâer mLeehevee ueieYeie
2500 F&.het. ceW ngF& Leer~
 hegjemLeue Gme mLeeve keâes keânles nQ, peneb Deewpeej, yele&ve Deewj
FceejleeW pewmeer JemlegDeeW kesâ DeJeMes<e efceueles nQ~
HegjemLeueesW mes DeJeMes<e efceueles nQ-
Deewpeej
yele&ve SJeb
F&ceejleesW kesâ~
 hegjemLeueeW mes efceueer Ssmeer JemlegDeeW keâe efvecee&Ce ueesieeW ves
Deheves keâece kesâ efueS efkeâÙee Lee Deewj yeeo ceW Jes GvnW JeneR
ÚesÌ[ ieÙes~
 Ùes peceerve kesâ Thej, Deboj, keâYeer-keâYeer mecegõ Deewj veoer
kesâ leue ceW Yeer heeÙes peeles nQ~
 Fmeer Øekeâej GlKeveveeW mes nceW iebiee keâer Ieešer ceW efJekeâefmele
Yeeweflekeâ mebmke=âefle kesâ yeejs ceW Yeer peevekeâejer efceueer nw~
 Fmemes helee Ûeuelee nw efkeâ Gme meceÙe kesâ ueesie efpeve
yeefmleÙeeW ceW jnles Les, Gvekeâe {ebÛee efkeâme Øekeâej keâe neslee
Lee~
 KegoeF& ceW nceW yengle yeÌ[er mebKÙee ceW helLej, OeelegDeeW Deewj
hekeâer efceóer keâer Deeke=âefleÙeeb efceueer nQ, pees Gme meceÙe kesâ
keâueelcekeâ ef›eâÙeekeâueeheeW keâer keâneveer keânleer nQ~
 mecetÛes osMe ceW ieghle keâeue mes ueskeâj Jele&ceeve lekeâ kesâ cebefoj
Deewj cetefle&Ùeeb heeF& peeleer nQ~
 Fvemes YeejleerÙeeW kesâ mLeehelÙe Deewj Gvekeâer keâuee kesâ
Fefleneme keâer peevekeâejer efceueleer nw~
ÛeóeveeW keâes yeenj mes keâeškeâj kegâÚ ØecegKe
efJeMeeue cebefoj yeveeS ieÙes nQ, pewmes-
Sueesje keâe Deewj ceeceuuehegjced keâe
kewâueeMe cebefoj jLe cebefoj
NCERT-meej
 GvnesveW heef§eceer Yeejle keâer heneefÌ[ÙeeW ceW yeÌ[er-yeÌ[er
iegheâeSb Keesokeâj cegKÙele: ÛewlÙe Deewj efJenej yeveeS Les~
hegj elelJeerÙe GlKeveveeW mes yeewæ keâeue kesâ kegâÚ ØecegKe
veiej ØekeâeMe ceW DeeÙes, Jes nQ
le#eefMeuee DeÙeesOÙee
keâewMeebyeer JewMeeueer
keâeMeer yeesOeieÙee Deeefo
 keâne peelee nw efkeâ Ú"erb Meleeyoer F&.het. ceW yegæ, le#eefMeuee
kesâ DeueeJee FveceW mes yeekeâer meYeer mLeeveeW hej ieS Les~
 oef#eCe Yeejle kesâ kegâÚ ueesie ce=le JÙeefkeäle kesâ MeJe kesâ meeLe
Deewpeej, nefLeÙeej, efceóer kesâ yejleve Deeefo ÛeerpeW Yeer keâyeÇ
ceW ieeÌ[les Les, Deewj Fmekesâ Thej Skeâ Iesjs ceW yeÌ[s-yeÌ[s helLej
KeÌ[s keâj efoS peeles Les~
 Ssmes mceejkeâeW keâes cenehee<eeCe (cesieeefueLe) keânles nQ,
neueebefkeâ meYeer cenehee<eeCe Fme ßesCeer ceW veneR Deeles~
 Fvekeâer KegoeF& mes helee Ûeuelee nw efkeâ ueewn Ùegie keâer
Meg®Deele nesves hej okeäkeâve kesâ ueesie efkeâme Øekeâej keâe
peerJeve JÙeleerle keâjles Les~
 efpeme efJe%eeve kesâ DeeOeej hej hegjeves šerueeW keâe ›eâefcekeâ mlejeW ceW
efJeefOeJele GlKeveve efkeâÙee peelee nw Deewj ØeeÛeerve keâeue kesâ ueesieeW
kesâ Yeeweflekeâ peerJeve kesâ yeejs ceW peevekeâejer efceueleer nw, Gmes
hegjeleòJe (Deeefke&âÙeesuee@peer) keânles nQ~
 ...............šeruee ..................
šeruee Oejleer keâer melen kesâ Gme GYejs ngS Yeeie keâes
keânles nQ efpemekesâ veerÛes hegjeveer yeefmleÙeeW kesâ DeJeMes<e jnles nQ~
šerueeW kesâ efvecve Øekeâej nesles nwb-
 Skeâue-meebmke=âeflekeâ
 cegKÙe-meebmke=âeflekeâ Deewj
 yeng-meebmke=âeflekeâ~
 Skeâue-meebmke=âeflekeâ šerueeW ceW meJe&$e Skeâ ner mebmke=âefle
efoKeeF& osleer nw~ kegâÚ šerues kesâJeue efÛeef$ele Oetmej ce=odYeeb[
DeLee&led heWšs[ «es JesÙej (heer.peer. [yuÙet.) mebmke=âefle kesâ
Åeeslekeâ nQ, kegâÚ meeleJeenve mebmke=âefle kesâ Deewj kegâÚ kegâ<eeCe
mebmke=âefle kesâ~
 cegKÙe-meebmke=âeflekeâ šerueeW ceW Skeâ mebmke=âefle keâer cenòee
nesleer nw~
 yeng-meebmke=âeflekeâ šerueeW ceW Gòejesòej Deveskeâ mebmke=âefleÙeeb
heeF& peeleer nQ, pees keâYeer-keâYeer Skeâ otmejs kesâ meeLe-
meeLe Ûeueleer nQ~
( 23 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 šerueeW keâer KegoeF& oes lejn mes keâer pee mekeâleer nw -
 Deveguebye DeLeJee
 #eweflepe
 Deveguebye GlKeveve keâe DeLe& nw- meerOeer KeÌ[er uebyeJeled
KegoeF& keâjvee~
 Fmekesâ Debleie&le efJeefYeVe mebmke=âefleÙeeW keâe keâeue›eâefcekeâ
leeblee GodIeeefšle neslee nw Ùen meeceevÙele: mLeue kesâ
kegâÚ Yeeie lekeâ ner meerefcele jnlee nw~
 #eweflepe GlKeveve keâe DeLe& nw- meejs šerues keâer Ùee Gmekesâ
ye=no Yeeie keâer KegoeF&~ Fme lejn keâer KegoeF& mes nce Gme
mLeue kesâ keâeue efJeMes<e keâer mebmke=âefle keâe hetCe& DeeYeeme hee
mekeâles nQ~ #eweflepe GlKeveve KeÛeeaueer nesves kesâ keâejCe yengle keâce
keâer ieÙeer nw~
 GlKeveve Deewj DevJes<eCe kesâ heâuemJe™he Øeehle Yeeweflekeâ DeJeMes<eeW
keâe efJeefYeVe Øekeâej mes Jew%eeefvekeâ hejer#eCe efkeâÙee peelee nw~
 jsef[Ùees keâeye&ve keâeue efveOee&jCe keâer efJeefOe mes Ùen helee
ueieeÙee peelee nw efkeâ Jes efkeâme keâeue kesâ nQ~
 heewOeeW kesâ DeJeMes<eeW keâe hejer#eCe keâj, efJeMes<ele: hejeie
kesâ efJeMues<eCe Éeje peueJeeÙeg Deewj Jevemheefle keâe Fefleneme
peevee peelee nw~
 Fmeer DeeOeej hej Ùen keâne peelee nw efkeâ jepemLeeve Deewj
keâMceerj ceW ke=âef<e keâe ØeÛeueve ueieYeie 7000-6000
F&.het. ceW Yeer Lee~
 Oeeleg keâer efMeuhe JemlegDeeW keâer Øeke=âefle Deewj IeškeâeW keâe
Jew%eeefvekeâ efJeMues<eCe efkeâÙee peelee nw Deewj Gmekesâ heefjCeece
mes helee Ûeuelee nw efkeâ Jes mLeeve keâneb nQ, peneb mes Ùes
OeelegSb Øeehle keâer ieF& nQ, Deewj Fmemes Oeeleg efJe%eeve kesâ
efJekeâeme keâer DeJemLeeDeeW keâe helee ueieeÙee peelee nw~
 heMegDeeW keâer nd[def[ÙeeW keâe hejer#eCe keâj Gvekeâer henÛeeve keâer
peeleer nw Deewj Gvekesâ heeuelet nesves leLee lejn-lejn kesâ keâece
ceW ueeves keâe helee ueieeÙee peelee nw~
 Øeeied-Fefleneme kesâ #es$e ceW efkeâS ieS Fve DevegmebOeeveeW mes helee
Ûeuelee nw efkeâ YeejleerÙe GheceneÉerhe ceW ceeveJeerÙe ieefleefJeefOeÙeeb
yengle henues DeLee&led ueieYeie yeerme ueeKe Je<e& henues Meg™ nes
ieF& LeeR~
 hegjelelJeerÙe KeespeeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ Yeejle ceW Mewue
efÛe$ekeâuee keâer hejbheje yeejn npeej Je<eeX mes Yeer
DeefOekeâ hegjeveer nw~
NCERT-meej
(iii) efmekeäkeâs (Coins)
eqmekeäkesâ Yeejle kesâ Fefleneme kesâ hegveefve&cee&Ce kesâ efueS otmejs
meyemes ØecegKe œeesle nQ~ efmekeäkesâ DeefOekeâlej Skeâ meeLe yeÌ[er
mebKÙee ceW Øeehle nesles nQ, pees KesleeW keâes Keesoles meceÙe DeLeJee
YeJeveeW SJeb meÌ[keâeW Deeefo kesâ efvecee&Ce nsleg veerbJe keâer
KegoeF& kesâ meceÙe heeS peeles nQ~ Deveskeâ efmekeäkesâ Deewj DeefYeuesKe
Oejeleue hej Yeer efceues nQ, hej FveceW mes DeefOekeâebMe peceerve
keâes Keesokeâj efvekeâeues ieS nQ~
efmekeäkeâeW kesâ DeOÙeÙeve keâes cegõ eMeem$e
(vÙete fcemcese fškeäme) keânles nQ~
 Deepekeâue keâer lejn ØeeÛeerve Yeejle ceW keâeiepe keâer cegõe keâe
ØeÛeueve venerb Lee, hej OeelegOeve Ùee Oeelegcegõe (efmekeäkeâe) keâe
ØeÛeueve Lee~
 hegjeves efmekeäkesâ, leebyes, Ûeeboer, meesves Deewj meermes kesâ yeveles
Les~
 Fve efmekeäkeâeW keâer {ueeF& meebÛes ceW keâer peeleer Leer~ hekeâeF& ieF&
efceóer kesâ yeves ‘efmekeäkeâeW kesâ meebÛes’ yeÌ[er mebKÙee ceW efceues nQ~
 FveceW mes DeefOekeâebMe meebÛes kegâ<eeCe keâeue kesâ DeLee&led F&mee
keâer DeejbefYekeâ leerve meefoÙeeW kesâ nQ~ ieghleesòej keâeue ceW
Ùes meebÛes ueieYeie ueghle nes ieS~
 ØeeÛeerve keâeue ceW Deepe pewmeer yeQefkebâie ØeCeeueer veneR Leer, FmeefueS
ueesie Dehevee hewmee efceóer Deewj keâebmes kesâ yejleveeW ceW yeÌ[er
efnheâepele mes pecee jKeles Les, leeefkeâ cegmeeryele kesâ efoveeW ceW Gme
yengcetuÙe efveefOe keâe GheÙeesie keâj mekeWâ~
(a) efveefOeÙeeb (Funds)
Ssmeer Deveskeâ efveefOeÙeeb, efpeveceW ve kesâJeue YeejleerÙe efmekeäkesâ
nQ, yeefukeâ jesceve meeceüepÙe pewmeer efJeosMeer škeâmeeueeW ceW
{eues ieS efmekeäkesâ Yeer nQ, pees osMe kesâ Deveskeâ YeeieeW ceW efceueer nQ~
 Ùes efveefOeÙeeb DeefOekeâlej keâuekeâòee, hešvee, ueKeveT, efouueer,
peÙehegj, cegbyeF& Deewj ceõeme kesâ meb«eenueÙeeW ceW megjef#ele nQ~
 yengle mes YeejleerÙe efmekeäkesâ vesheeue, yebiueeosMe, heeefkeâmleeve
Deewj Deheâieeefvemleeve kesâ meb«eneueÙeeW ceW Yeer osKeves keâes
efceueles nQ~
 Ûetbefkeâ efyeÇšsve ves Yeejle hej uebyes meceÙe lekeâ Meemeve efkeâÙee,
FmeefueS efyeÇešf Me DeefOekeâejer Yeer Deheves efvepeer leLee meeJe&peefvekeâ
meb«eneueÙeeW ceW yengle meejs YeejleerÙe efmekeäkesâ ues ieS~
( 24 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ØecegKe jepeJebMeeW kesâ efmekeäkesâ keâer metefÛeÙeeb lewÙeej keâj
ØekeâeefMele keâer ieF& nQ~
f Ùeve cÙetepf eÙece, uebove kesâ efyeÇešf Me cÙetefpeÙece
 keâuekeâòee kesâ Fbe[
Deeefo kesâ efmekeäkeâeW keâer Ssmeer metefÛeÙeeb GheueyOe nQ~
 hejbleg yengle meejs efmekeäkeâeW keâer meteÛf eÙeeb yeveevee Deewj ØekeâeefMele
keâjvee DeYeer Yeer yeekeâer nw~
(b) Deenle efmekeäkeâs (Punch Marked Coins)
meyemes henues kesâ efmekeäkesâ efpevnsb Deenle (hebÛeceeke&â) efmekeäkesâ
keâne peelee nw, Ûeeboer SJeb leebyes kesâ Øeehle ngS nQ~
kegâÚ efmekeäkesâ meesves kessâ Yeer Øeehle ngÙes nQ,
efpevekeâer mebKÙee keâce nw~
uesefkeâve Jes yeÌ[s ogue&Ye nQ Deewj ØeceeefCekeâlee
mebefoiOe nw~
 hebÛeceeke&â efmekeäkesâ Yeejle kesâ ØeeÛeervelece efmekeäkesâ nQ Deewj Gve
hej kesâJeue Øeleerkeâ Debefkeâle nQ~ ØelÙeskeâ Øeleerkeâ keâes Deueie mes
Debefkeâle (hebÛe) efkeâÙee ieÙee nw~
 Ssmes efmekeäkesâ mecetÛes osMe ceW, le#eefMeuee mes ceieOe lekeâ Deewj
ceieOe mes cewmetj lekeâ leLee megojt oef#eCe ceW Yeer efceues nQ~
 Gve hej keâesF& Meyo DeLeJee uesKe Debekf eâle venerb nw~b
 nceejs DeejbefYekeâ efmekeäkeâeW hej lees kegâÚ Øeleerkeâ efceues nQ, hej yeeo
kesâ efmekeäkeâeW hej jepeeDeeW Deewj osJeleeDeeW kesâ veece leLee
efleefLeÙeeW keâe Yeer GuuesKe nw~
 Fve efmekeäkeâeW kesâ GheueefyOe mLeeve yeleueeles nQ efkeâ Gve
mLeeveeW ceW Fve efmekeäkeâeW keâe ØeÛeueve Lee~
 Fme Øekeâej Øeehle efmekeäkeâeW kesâ DeeOeej hej keâF& jepeJebMeeW
kesâ Fefleneme keâe hegveefve&cee&Ce mebYeJe ngDee nw, efJeMes<ele:
Gve efnbo-ÙeJeve MeemekeâeW kesâ Fefleneme keâe, pees Gòejer
Deheâieeefvemleeve mes Yeejle hengbÛes, Deewj efpevneWves F&mee-
hetJe& otmejer Deewj henueer meefoÙeeW ceW Ùeneb Meemeve efkeâÙee~
(c) YeejleerÙe-Ùetveeveer efmekeäkeâs (Indo-Greek Coins)
Fmekesâ yeeo YeejleerÙe-Ùetveeveer DeLeJee efnbo-ÙeJeve
efmekeäkesâ nQ~ meYeer Ûeeboer Deewj leebyes kesâ nQ Deewj keâesF&-keâesF&
meesves kesâ Yeer nQ~
 efueKee nw, ieghle MeemekeâeW ves meJee&eOf ekeâ cee$ee ceW mJeCe& efmekeäkesâ peejer
YeejleerÙe Ùetveeveer efmekeäkeâeW hej yeÌ[er megboj
keâueelcekeâ Deeke=âefleÙeeb osKeves keâes efceueleer nQ
efmekeäkeâebs kesâ cegKÙe Yeeie hej he=‰ Yeeie hej efkeâmeer
jepee keâer lemJeerj DeLeJee osJelee keâer cetefle&
Gmekeâer DeeJe#e Deeke=âefle leLee Debekf eâle nesleer nw
NCERT-meej
 efmekeäkeâeW mes nceW Gve Deveskeâ Mekeâ-heefLe&Ùeve jepeeDeeW kesâ yeejs
ceW helee Ûeuelee nw, efpevekesâ yeejs ceW nceW DevÙe efkeâmeer meÇesle mes
keâesF& peevekeâejer venerb efceueleer~
(d) keâg<eeCe keâeueerve efmekeäkeâs (Coins of the
Kushan Period )
kegâ<eeCeeW ves DeefOekeâlej meesves kesâ efmekeäkesâ Deewj kegâÚ leebyes
kesâ efmekeäkesâ Yeer peejer efkeâS Les, pees Gòej Yeejle ceW efyenej lekeâ
kesâ DeefOekeâebMe YeeieeW ceW heeS ieS nQ~
 Gve hej ØeejbYe mes ner YeejleerÙe ØeYeeJe efoKeeF& oslee nw~
 efJece-keâ[efheâmesme kesâ efmekeäkeâeW hej yewue kesâ heeMJe& ceW
KeÌ[s efMeJe keâer Deeke=âefle keâe Debkeâve Øeehle neslee nw~
 Fve efmekeäkeâeW hej Debekf eâle uesKe ceW jepee ves Dehevee GuuesKe
censMJej DeLee&led efMeJe kesâ Yeòeâ kesâ ™he ceW efkeâÙee nw~
 keâefve<keâ, ngefJe<keâ Deewj JemegosJe meYeer kesâ efmekeäkeâeW hej
Ùener uesKe Debefkeâle nw~
kegâ<eeCeeW kesâ efmekeäkeâeW hej oMee&Ùeer ieÙeer Deeke=âefleÙeeb nQ-
heâejmeer (F&jeveer) Deewj Ùetveeveer osJeer-osJeleeDeeW keâer leLee
Deveskeâ YeejleerÙe osJeer osJeleeDeesW keâer
(e) ieghlekeâeueerve efmekeäkeâs (Gupta Coins)
ieghle MeemekeâeW ves DeefOekeâlej meesves Deewj Ûeeboer kesâ
efmekeäkesâ peejer efkeâS Les, uesefkeâve meesves kesâ efmekeäkesâ Dehes#eeke=âle
DeefOekeâ mebKÙee ceW nQ~
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ efmekeäkeâeW kesâ šbkeâCe kesâ ceeceues ceW ieghle
JebMe kesâ jepeeDeeW ves kegâ<eeCeeW keâer hejbheje keâe DevegmejCe efkeâÙee~
 GvneWves Deheves efmekeäkeâeW keâe hetjer lejn mes YeejleerÙekeâjCe
keâj efoÙee~
 efmekeäkeâeW kesâ cegKe Yeeie hej jepeeDeeW keâes efmebn
DeLeJee ieQ[s keâe efMekeâej keâjles ngS, Oeveg<e DeLeJee
hejMeg hekeâÌ[s ngS, keâesF& JeeÅe-Ùeb$e yepeeles ngS DeLeJee
DeMJecesIe Ùe%e keâjles ngS efoKeeÙee ieÙee nw~
 jesefceuee Leehej ves Deheveer hegmlekeâ ’Yeejle keâe Fefleneme’ ceW
efkeâS, hejbleg Oeeleg keâer Megælee keâer Âef<š mes kegâ<eeCeeW keâer mJeCe& cegõeSb
ieghle MeemekeâeW keâer mJeCe& cegõeDeeW mes DeefOekeâ Glke=â° nQ~
 efmekeäkeâeW mes DeeefLe&keâ Fefleneme hej Yeer cenlJehetCe& ØekeâeMe heÌ[lee
Lee~
 keäÙeeWefkeâ efmekeäkeâeW keâe keâece oeve-oef#eCee, Kejero-efye›eâer
Deewj Jesleve cepeotjer kesâ Yegieleeve ceW heÌ[lee Lee~
( 25 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 jepeeDeeW mes Devegceefle ueskeâj JÙeeheeefjÙeeW Deewj mJeCe&keâejeW keâer
ßesefCeÙeeW (JÙeeheeefjkeâ mebIeeW) ves Yeer Deheves kegâÚ efmekeäkesâ ÛeueeS Les~
 Fmemes efMeuhekeâejer Deewj JÙeeheej keâer GVeleeJemLee
metefÛele nesleer nw~
 efmekeäkeâeW kesâ menejs yeÌ[er cee$ee ceW uesve-osve mebYeJe ngDee Deewj
JÙeeheej keâes yeÌ{eJee efceuee~
meJee&efOekeâ efmekeäkeâs ceewÙeesxlej ieghle MeemekeâeW ves meesves kesâ
keâeue cesW efceues nQ efmekeäkesâ meJee&e fOekeâ peejer
Ùes efJeMes<ele: meerm es, efkeâS, Fmekesâ efJehejerle
heesšerve, leebyes, keâebm es, ieghleesòej keâeue ceW yengle
Ûeebo er Deewj meesves kesâ nQ~ keâce efm ekeäkesâ Øeehle ngS
Fmemes helee Ûeuelee nw efkeâ JÙeeheej Deewj JeeefCepÙe ceewÙeexòej
Deewj ieghlekeâeue ceW Ketye yeÌ{e leLee ieghleesòej keâeue mes Øeehle
keâce efm ekeäkesâ Gve efoveeW keâer JÙeeheej, JeeefCepÙe efM eefLeuelee
keâes oMee&les nQ~
 efmekeäkeâeW hej Debefkeâle jepeJebMeeW kesâ veece, osJeleeDeeW kesâ efÛe$eeW,
Oeeefce&keâ ØeleerkeâeW Deewj uesKeeW mes lelkeâeueerve keâuee Deewj Oece&
hej ØekeâeMe heÌ[lee nw~
(iv) DeefYeuesKe (Inscriptions)
helLej keâer melen Ùee Oeeleg kesâ he$eeW hej pees uesKe Gkesâjs
peeles nQ, GvnW efMeueeuesKe Ùee DeefYeuesKe keânles nQ~ osMe kesâ
efJeefYeVe YeeieeW mes efJeefYeVe Yee<eeDeeW ceW Ssmes Deveskeâ DeefYeuesKe
efceues nQ~ Deleerle kesâ yeejs ceW peesÌ[-yešesjkeâj peevekeâejer Øeehle
keâjves kesâ efueS Ùes DeefYeuesKe Skeâ Øekeâej mes megjeieeW keâe keâece
keâjles nQ~ Ùes DeefYeuesKe efmekeäkeâeW mes Yeer keâneR DeefOekeâ cenlJe kesâ nQ~
DeefY euesKeeW kesâ DeOÙeÙeve keâes hegjeuesKeMeem$e
(Sefhe«eeheâer) keânles nQ, Deewj Fvekeâer leLee otmejs
hegjeves omleeJespeeW keâer ØeeÛeerve efleefLeÙeeW kesâ DeOÙeÙeve keâes
hegjeefueefheMeem$e (hesefueÙees«eeheâer) keânles nQ~
 DeefYeuesKe, cegnjeW, Øemlej-mlebYeeW, mletheeW, ÛeóeveeW,
leeceühe$eeW, cebefoj keâer oerJeejeW, FËšeW Deewj cetefle&ÙeeW hej Yeer
efceueles nwb~
(a) DeejbeYf ekeâ DeefYeuesKe (Initial Inscriptions)
mebhetCe& osMe ceW DeejbefYekeâ DeefYeuesKe helLejeW hej Kegos
efceueles nwb, efkebâleg F&mee kesâ DeejbefYekeâ MelekeâeW ceW Fme keâece ceW
leeceühe$eeW keâe ØeÙeesie DeejbYe ngDee~
 leLeeefhe helLej hej DeefYeuesKe Keesoves keâer heefjheešer oef#eCe
Yeejle ceW JÙeehekeâ mlej hej peejer jner~
 oef#eCe Yeejle ceW cebeof j keâer oerJeejeW hej Yeer mLeeÙeer mceejkeâeW
kesâ ™he ceW Yeejer mebKÙee ceW DeefYeuesKe Keesos ieS nQ~
NCERT-meej
DeefYeuesKe ceW mebmke=âle Yee<ee, F&mee
DeejbefYekeâ DeefYeuesKe keâer otmejer meoer mes efceueves ueieleer
Øeeke=âle Yee<ee ceW nQ
nw, Deewj ÛeewL eer-heebÛ eJeer meoer ceW
Deew j Ùes F& . het .
leermejer meoer kesâ nQ~
Fmekeâe meJe&$ e JÙeehekeâ ØeÙeesi e nesves
ueiee, leye Yeer Øeeke=âle keâe ØeÙeesi e
meceehle veneR ngDee~
 DeefYeuesKeeW ceW ØeeosefMekeâ Yee<eeDeeW keâe ØeÙeesie veewJeeR-omeJeeR meoer
mes nesves ueiee~
 ceewÙe&,ceewÙeexòej Deewj ieghle keâeue kesâ DeefOekeâebMe DeefYeuesKe
‘keâe@he&me Fvmeef›eâhMevece Fbef[kesâjced’ veecekeâ «ebLe ceeuee
ceW mebkeâefuele keâjkesâ ØekeâeefMele efkeâS ieS nQ~
 hejbleg ieghleesòej keâeue kesâ DeefYeuesKe DeYeer lekeâ Fme Øekeâej
megJÙeJeefmLele ™he mes mebkeâefuele veneR ngS nQ~
 oef#eCe Yeejle kesâ DeefYeuesKeeW keâer mLeeve›eâefcekeâ metefÛeÙeeb
ØekeâeefMele ngF& nQ~
 efheâj Yeer 50,000 mes Yeer DeefOekeâ DeefYeuesKe, efpeveceW DeefOekeâebMe
oef#eCe Yeejle kesâ nQ, ØekeâeMeve keâer Øeleer#ee keâj jns nQ~
 GuuesKeveerÙe nw efkeâ efueKeves keâer meyemes ØeeÛeerve ØeCeeueer
ueieYeie 2500 F&.het. nÌ[hhee keâer cegõeDeeW (meerue) ceW
heeF& peeleer nw, uesefkeâve Gmes heÌ{ves ceW DeYeer lekeâ meheâuelee
veneR efceueer nw~
(b) DeMeeskeâ keâs DeefYeuesKe (Ashoka's inscriptions)
DeMeeskeâ kesâ GlkeâerCe& uesKeeW keâer uesKeve-ØeCeeueer keâes meyemes
ØeeÛeerve ceevee peelee nw~
 Ùes DeefYeuesKe Ûeej efueefheÙeeW ceW uesKeyeæ nQ-
DeejceeFkeâ
Ùetveeveer («eerkeâ)
Kejes‰er
yeÇeÿeer
 Deheâieeefvemleeve kesâ Deheves meeceüepÙe ceW Gmeves Deheves MeemeveeosMeeW
kesâ efueS DeejceeFkeâ Deewj Ùetveeveer efueefheÙeeW keâe GheÙeesie
efkeâÙee~
 heeefkeâmleeve kesâ #es$e ceW Kejes‰er efueefhe keâe ØeÙeesie ngDee nw
pees YeejleerÙe Yee<eeDeeW keâer JeCe&ceeuee heæefle kesâ
DeeOeej hej efJekeâefmele ngF& Leer, leLee oeFË Deesj mes
yeeFË Deesj efueKeer peeleer Leer~
 Gòej ceW, GòejebÛeue ceW keâeuemeer mes cewmetj leš lekeâ hewâues
DeMeeskeâ kesâ Mes<e meeceüepÙe ceW yeÇeÿeer efueefhe keâe ØeÙeesie
efkeâÙee ieÙee Lee~
( 26 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKe keâer efueefhe Leer-
Deheâieeefvemleeve cesW heeefkeâmleeve cesW Mes<e meeceüepÙe cesW
Kejes‰er yeÇeÿeer efueefhe
DeejceeFkeâ Ùetveeveer
Deewj (YeejleerÙ e Yee<ee keâer
JeCe&ceeuee hej DeeOeeefjle)
 DeMeeskeâ kesâ yeeo GòejJeleea MeleeefyoÙeeW kesâ jepeeDeeW Éeje
Fme efueefhe keâes DeheveeÙee ieÙee~
 ieghlekeâeue kesâ Deble lekeâ osMe keâer ØecegKe efueefhe yeÇeÿeer ner
jner~
 yeÇeÿeer efueefhe keâs yeejs ceW DeefOekeâ efoueÛemhe yeele Ùen nw efkeâ
Fmekesâ Deueie-Deueie De#ejeW keâes ØelÙeskeâ Meleeyoer ceW mebMeesefOele
efkeâÙee peelee jne nw~
 Fme Øeef›eâÙee ceW Yeejle keâer meYeer efueefheÙeeb, oef#eCe keâer
leefceue, lesuegiet, keâVeÌ[ Deewj ceueÙeeuece leLee Gòej
keâer veeiejer, iegpejeleer Deewj yebieuee Deeefo efueefheÙeeb
Meeefceue nwb~
 Deueie-Deueie De#ejeW kesâ ™he ceW mebMeesOeve keâjves mes Skeâ
Deewj ueeYe Yeer ngDee~
 Fmemes ceesšs leewj hej Ùen helee ueieevee mebYeJe nes ieÙee efkeâ
GlkeâerCe& uesKe efkeâme keâeue DeLeJee Meleeyoer ceW Debefkeâle
efkeâS ieS Les~
 efueefheÙeeW kesâ efJekeâeme kesâ DeOÙeÙeve keâes hegjeefueefheefJeÅee
keâne peelee nw~
 efkebâleg meceÙe yeerleves kesâ meeLe-meeLe Deheveer ØeeÛeerve efueefheÙeeW
ceW YeejleerÙeeW keâer ®efÛe meceehle nes ieF&, FmeefueS Jes Deheves
efueefKele Fefleneme kesâ DeefOekeâebMe Yeeie keâes Yetue ieS~
 peye De"ejnJeeR Meleeyoer kesâ Debeflece Yeeie ceW hegjeuesKeerÙe
DeOÙeÙeve Meg™ ngS lees kesâJeue omeJeeR Meleeyoer F&. lekeâ
GlkeâerCe& uesKeeW keâes ner kegâÚ keâef"veeF& kesâ meeLe heÌ{e pee
mekeâe, uesekf eâve Fmemes henues kesâ hegjeuesKeeW keâe DeLe& ueieevee
Deemeeve veneR Lee~
 kegâÚ heefMÛeceer efJeÉeveeW ves yengle heefjßece keâjkesâ Deewj yengle
OÙeevehetJe&keâ JeCeeX keâer meejefCeÙeeb lewÙeej keâer Leebr~
 uesefkeâve DeMeeskeâ kesâ meceÙe keâer JeCe&ceeuee keâes hetjer lejn mes
lewÙeej keâjves keâe ßesÙe pescme efØebmeshe keâes peelee nw, efpemeves
Ùen keâeÙe& 1837 F&. ceW hetje efkeâÙee~
 Fmekesâ yeeo hegjeuesKeeW keâe DeOÙeÙeve keâjvee Deheves Deehe ceW
Skeâ Deueie efJe<eÙe yeve ieÙee~
NCERT-meej
 hegjeuesKeerÙe meecee«eer kesâ ceeceueW ceW Yeejle efJeMes<e ™he mes
mece=æ nw~
 DeMeeskeâ kesâ efMeueeuesKeeW keâer Deheves Deehe ceW Skeâ Deueie ner
ßesCeer nw~
 Ùes Gmekesâ Meemevekeâeue kesâ efJeefYevve Je<eeX mes GlkeâerCe& efkeâS
ieS Les, GvnW jepÙeeosMe Ùee MeemeveeosMe keâne peelee
nw, keäÙeeWefkeâ Jes jepee kesâ DeeosMeeW DeLeJee Gmekeâer FÛÚe kesâ
™he ceW Øepee kesâ efueS Øemlegle efkeâS ieS Les~
 Gvemes DeMeeskeâ keâer ÚefJe Deewj Gmekesâ JÙeefòeâlJe keâer Skeâ
Peuekeâ Ssmes hejeshekeâejer jepee kesâ ™he ceW efceueleer nw, efpemes
ve kesâJeue Deheveer Øepee yeefukeâ mecetÛeer ceeveJe peeefle kesâ
keâuÙeeCe keâer efÛeblee Leer~
 DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW keâes heÌ{ves ceW meJe&ØeLece 1837 ceW meheâuelee
efceueer- pescme efØebmeshe keâes pees Gme meceÙe yebieeue ceW F&mš
Fbef[Ùee kebâheveer keâer mesJee ceW TbÛes heo hej Les~
 hegjeveer Sve.meer.F&.Deej.šer. kesâ Devegmeej DeMeeskeâ kesâ
DeefYeuesKeeW keâes meJe&ØeLece pescme efØevmeshe ves 1837 ceW heÌ{ves
ceW meheâuelee Øeehle keâer, peyeefkeâ veF& Sve.meer.F&.Deej.šer. ceW
pescme efØevmeshe Éeje DeefYeuesKeeW keâe DeLe& ueieeves keâe Je<e&
1838 GefuueefKele nw~
DeefY euesKe keâF& Øekeâej kesâ nesles nQ, FvnW cegKÙele:
leerve keâesefšÙeeW cesb efJeYeeefpele efkeâÙee ieÙee nw
ØeLece keâese fš kesâ DeefY euesKeeW ceW DeefO ekeâeefjÙeeW Deewj
pevelee kesâ efueS peejer efkeâS ieÙes meeceeefpekeâ,
Oeeefce&keâ leLee ØeMeemeefvekeâ jepÙeeosMeeW Deewj
efveCe&ÙeeW keâer metÛeveeSb jnleer nQ~ DeMeeskeâ kesâ
efMeueeuesKe Fmeer keâesefš kesâ nQ~
otmejer keâesefš ceW, Deeveg‰eefvekeâ DeefYeuesKe Deeles
nQ, efpevnW yeewæ, pewve, Jew<CeJe, MewJe Deeefo mebØeoeÙeeW kesâ
DevegÙeeefÙeÙeeW ves YeefòeâYeeJe mes mLeeefhele mlebYeeW, Øemlej
heâuekeâeW, cebefojeW Deewj ØeefleceeDeeW hej GlkeâerCe&
keâjeÙee nw~
leermejer keâesefš ceW Jes ØeMeefmleÙeeb Deeleer nQ efpeveceW
jepeeDeeW Deewj efJepesleeDeeW kesâ iegCeeW Deewj keâerefle&ÙeeW
keâe yeKeeve nw, hejbleg Gvekeâer hejepeÙeeW Deewj
keâcepeesefjÙeeW keâe keâesF& efpe›eâ veneR nw~ mecegõieghle
keâer ØeÙeeie ØeMeefmle Fmeer keâesefš keâe GoenjCe nw~
( 27 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
  Fve meYeer kesâ DeueeJee yengle-meejs Ssmes oeve-he$e efceueles nQ,
ÛeewonJeerR meoer cesW efheâjespeMeen legieuekeâ keâes
DeMeeskeâ kesâ oes efMeueeuesKe efceues, Jes nQ-
šesheje
cesj" leLee
(nefjÙeeCee)
 Gmeves Fve efMeueeuesKeeW keâes efouueer cebieJeeÙee Deewj Deheves
jepÙe kesâ hebef[leeW mes heÌ{Jeeves keâe ØeÙeeme efkeâÙee, uesefkeâve
keâesF& hebef[le Fmes heÌ{ ve heeÙee~
 DeªejnJeeR meoer kesâ Debeflece ÛejCe ceW Deb«espeeW ves FvnW heÌ{ves
keâer keâesefMeMe keâer lees GvnW Yeer Fmeer keâef"veeF& keâe meecevee
keâjvee heÌ[e~
 efMeueeuesKeeW ceW mebmke=âle keâe Yeer ØeÙeesie efkeâÙee peeves ueiee Lee~
 ™õoeceve keâe petveeieÌ{ efMeueeuesKe pees otmejer Meleeyoer
F&. kesâ ceOÙe ceW efueKee ieÙee Lee, Øeebpeue (Chaste)
mebmke=âle keâe Skeâ ØeeÛeerve GoenjCe mecePee peelee nw~
(c) ieghlekeâeueerve Je DevÙe DeefYeuesKe (The Gupta
and other period inscriptions)
ieghlekeâeue mes mebmke=âle keâes Skeâ ØecegKe mLeeve efceuevee Meg™
nes ieÙee Lee~
 Fueeneyeeo kesâ mlebYe hej GlkeâerCe& uesKe ceW mecegõieghle keâer
GheueefyOeÙeeW keâe meejebMe efoÙee ieÙee nw~
 ieghlekeâeue kesâ DeefOekeâlej hegjeuesKeeW ceW JebMeeJeefueÙeeW keâe
JeCe&ve nw~ Deeies Deeves Jeeues jepeJebMeeW ceW Fmekeâe ØeÙeesie nesves
ueiee~
 Jes Fve uesKeeW ceW Deheveer efJepeÙe leLee Deheves hetJe&peeW keâer
GheueefyOeÙeeW Deewj Deheves heewjeefCekeâ cetue keâe efJeJejCe
osles nQ~
Ssnesue efMeueeuesKe ceW
Deheves Iejeves keâer
ÛeeuegkeäÙe JebMe kesâ jepee
JebMeeJeueer Deewj heguekesâefMeve efÉleerÙe ves
GheueefyOeÙeeW keâe
efJeJejCe efoÙee nw
 F&mee keâer henueer meoer cesW keâefuebie keâs jepee KeejJesue ves neLeer
iegcheâe DeefYeuesKe ces Deheves peerJeve keâer yengle meer IešveeDeesb keâe
Je<e&Jeej efJeJejCe efoÙee nw~
 Yeespe ves Deheves iJeeefueÙej efMeueeuesKe ceW Deheves hetJe&peeW Deewj
Gvekeâer GheueefyOeÙeeW keâe hetje efJeJejCe efoÙee nw~
 efMeueeuesKeeW mes nceW efJeÉeve yeÇeÿeCeeW keâes oeve ceW oer ieF& Yetefce,
pees meYeer keâjeW mes cegòeâ nesleer Leer, kesâ yeejs ceW Yeer helee Ûeuelee nw~
FvnW De«enej keâne peelee Lee~
efpeveceW ve kesâJeue jepeeDeeW Deewj jepeheg$eeW Éeje, yeefukeâ
efMeefuheÙeeW Deewj JÙeeheeefjÙeeW Éeje Yeer cegKÙele: Oecee&Le&,
hewmee, ceJesMeer, Yetefce Deeefo kesâ oeve DeefYeefueefKele nQ~
 cegKÙele: jepeeDeeW Deewj meecebleeW Éeje efkeâS ieS Yetefceoeve
kesâ DeefYeuesKe efJeMes<e cenlJe kesâ nQ, keäÙeeWefkeâ
 FveceW ØeeÛeerve Yeejle keâer Yet-JÙeJemLee Deewj ØeMeemeve kesâ
yeejs ceW GheÙeesieer metÛeveeSb efceueleer nQ~
 Ùes DeefYeuesKe DeefOekeâlej leeceühe$eeW hej Gkesâjs ieÙes nQ~
 Ùes efJeefYevve Yee<eeDeeW ceW efueKe efceueles nQ, pewmes Øeeke=âle,
mebmke=âle, leefceue, lesueiet Deeefo~
 GveceW efYe#egDeeW, yeÇeÿeCeeW, cebeo f jeW, efJenejeW, peeieerjoejeW
Deewj DeefOekeâeefjÙeeW keâes efoS ieS ieebJeeW, Yetecf eÙeeW Deewj jepemJe
kesâ oeveeW keâe efJeJejCe nw~
 meeefneflÙekeâ œeesle (Literary Sources)
Yeejle kesâ Fefleneme kesâ efueS ØeeÛeerve YeejleerÙe meeefnlÙe
keâer efJeMJemeveerÙelee kesâ yeejs ceW yengle Jeeo-efJeJeeo jne nw~ Ùen cele
Øekeâš efkeâÙee peelee nw efkeâ DeefOekeâebMe YeejleerÙe meeefnlÙe keâe
mJe™he Oeeefce&keâ nw, Deewj YeejleerÙeeW Éeje hegjeCeeW Deewj cenekeâeJÙeeW
pewmes efpeme meeefnlÙe kesâ Fefleneme nesves keâe oeJee efkeâÙee peelee nw,
GveceW IešveeDeeW Deewj jepeeDeeW keâer keâesF& efveef§ele efleefLeÙeeb veneR
oer ieF& nQ~ yeefukeâ FveceW heefj<ke=âle meeefnlÙe keâe oMe&ve neslee nw~
 Deveskeâ keâeJÙeeW ceW Ùeesæe, meeceble Ùee jepee keâe veecele:
GuuesKe keâjkesâ Gvekesâ JeerjleehetCe& keâeÙeeX keâe meefJemleej JeCe&ve
efkeâÙee ieÙee nw~
 Ùes keâeJÙe ojyeejeW ceW heÌ{s peeleW neWies~ Fvekeâer leguevee nescej
Ùegie kesâ JeerjieeLee keâeJÙeeW mes keâer pee mekeâleer nw, keäÙeeWefkeâ
FveceW Yeer ÙegæeW Deewj ÙeesæeDeeW kesâ Jeerj Ùegie keâe efÛe$eCe
nw~
 Fve «ebLeeW keâe GheÙeesie Ssefleneefmekeâ ØeÙeespeve mes keâjvee
Deemeeve veneR nw~
 MeeÙeo Fve keâeJÙeeW ceW GefuueefKele JÙeefòeâJeeÛekeâ veece,
GheeefOe, JebMe, #es$e, Ùegæ Deeefo DeebefMekeâ ™he mes ner
ÙeLeeLe& nw~
 mebiece «ebLeeW ceW GefuueefKele Ûesj jepeeDeeW kesâ veece oevekeâlee&
kesâ ™he ceW F&mee keâer henueer Deewj otmejer meoer kesâ oevehe$eeW
ceW Yeer DeeS nQ~
 yengle mes GlkeâerCe& uesKeeW, efmekeäkeâeW Deewj mLeeveerÙe Je=òeebleeW
mes Fefleneme uesKeve kesâ kegâÚ ØeÙelveeW keâe mebkesâle DeJeMÙe
efceuelee nw~

NCERT-meej ( 28 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 hegjeCeeW Deewj cenekeâeJÙeeW ceW Fefleneme kesâ ØeejbefYekeâ lelJe
megjef#ele nQ~ nceW jepeeDeeW keâer JebMeeJeefueÙeeW Deewj GheueefyOeÙeeW
keâer peevekeâejer efceueleer nw~
 uesefkeâve keâeue›eâce kesâ Devegmeej Gvekeâe efJevÙeeme keâjvee
keâef"ve nw~
 Yeejle ceW heeC[gefueefheÙeeW, Yeespehe$eeW Deewj leeuehe$eeW hej
efueKeer efceueleer nQ, hejbleg ceOÙe SefMeÙee ceW peneb Yeejle mes
Øeeke=âle Yee<ee hewâue ieF& Leer, Ùes heeC[gefueefheÙeeb ces<eÛece& leLee
keâe‰heâuekeâeW hej Yeer efueKeer ieF& nQ~
 FvnW nce Yeues ner DeefYeuesKe keân oW, hejbleg nw Ùes Skeâ
Øekeâej keâer heeC[gefueefheÙeeb ner Gve efoveeW cegõCe keâuee keâe
DeeefJe<keâej veneR ngDee Lee, FmeefueS Ùes heeC[gefueefheÙeeb
cetuÙeJeeve mecePeer peeleer LeeR~
 Jewmes lees mecetÛes Yeejle ceW mebmke=âle keâer hegjeveer heeC[geuf eefheÙeeb
efceueer nQ hejbleg FveceW mes DeefOekeâlej oef#eCe Yeejle,
keâMceerj Deewj vesheeue mes Øeehle ngF& nQ~
 Deepekeâue DeefOekeâebMe DeefYeuesKe meb«eneueÙeeW ceW Deewj
heeC[gefueefheÙeeb hegmlekeâeueÙeeW ceW mebeÛf ele megjef#ele nwb~
(i) Jeweof keâ meebmkeâ=elf ekeâ œeesle (Sources of Vedic
Culture)
DeefOekeâebMe ØeeÛeerve «ebLe Oeeefce&keâ efJe<eÙeeW hej nQ~
Jeweof keâ meeefnlÙe, cegK Ùele: Ûeej Jeso, DeLee&led $e+iJeso,
ÙepegJexo, meeceJeso Deewj DeLeJe&Jeso hetCe&le: Skeâ
Deueie Yee<ee ceW nQ, efpemes Jeweof keâ Yee<ee keâne pee
mekeâlee nw~
 Fmekeâer MeyoeJeueer kesâ yengle JÙeehekeâ DeLe& nwb Deewj keâF& yeej
JÙeekeâjefCekeâ ØeÙeesieeW keâer Âef° mes efyeukegâue efYevve nwb~
 Fmekesâ GÛÛeejCe keâe Skeâ megefveefMÛele {bie nw, efpemeceW
efkeâmeer De#ej-efJeMes<e hej yeue efoS peeves mes DeLe& hetCe&le:
yeoue peelee nw~
 Fmeer keâejCe mes, JesoeW kesâ GÛÛeejCe kesâ {bie keâes megjef#ele
Deewj mebjef#ele keâjves keâer efJemle=le efJeefOeÙeeb lewÙeej keâer ieF& nQ~
 Ieve, peše Deewj hee" kesâ DevÙe ØekeâejeW mes nce ve kesâJeue
ceb$e keâe DeLe& efveOee&ejf le keâj mekeâles nQ, yeefukeâ Gme ceeweuf ekeâ
leeve (mJej) keâes megve mekeâles nQ, efpeveceW Fvekeâe ieeÙeve
npeejeW Je<e& henues efkeâÙee peelee Lee~
 FvneR hee" heæefleÙeeW kesâ keâejCe, JesoeW ceW keâesF& Øe#esheCe
keâjvee mebYeJe veneR nw~
 nce JesoeW ceW jepeveereflekeâ Fefleneme keâe keâesF& Keeme efÛeÖ
veneR {tbÌ{ mekeâles, uesefkeâve Gvemes nceW Jewefokeâ keâeue keâer
mebmke=âefle Deewj meYÙelee keâer efJeMJemeveerÙe Peuekeâ efceue
mekeâleer nw~
NCERT-meej
efnbogDeesW kesâ Oeeefce&keâ meeefnlÙe nQ-
Jeso jeceeÙeCe ceneYeejle hegjeCe Deeefo
 Ùen meeefnlÙe ØeeÛeerve Yeejle keâer meeceeefpekeâ SJeb meebmke=âeflekeâ
efmLeefle hej keâeheâer ØekeâeMe [euelee nw, efkebâleg osMe Deewj keâeue
kesâ meboYe& ceW Fvekeâe GheÙeesie keâjvee yeÌ[e ner keâef"ve nw~
 $e+iJeso keâes 1500-1000 F&.het. kesâ ueieYeie keâe ceeve mekeâles
nQ~ Deewj DeLeJe&Jeso, ÙepegJexo, yeÇeÿeCeeW, DejCÙekeâeW Deewj
Gheefve<eoeW keâes 1000-500 F&.het. kesâ ueieYeie keâe ceevee
peelee nw~
 $e+iJeso ceW cegKÙele: osJeleeDeeW keâer mlegefleÙeeb nQ, hejbleg yeeo kesâ
Jewefokeâ meeefnlÙe ceW mlegelf eÙeeW kesâ meeLe-meeLe keâce&keâeC[, peeot-
šesvee Deewj heewjeefCekeâ DeeKÙeeve Yeer nQ~
 Jewefokeâ cetue«ebLe keâe DeLe& mecePe ceW DeeS Fmekesâ efueS JesoebieeW
DeLee&led Jeso kesâ DebieYetle Meem$eeW keâe DeOÙeÙeve DeeJeMÙekeâ Lee~
efMe#ee (GÛÛeejCe- efJeefOe) keâuhe
(keâce&keâeb[)
pÙeesefle<e
ØecegKe Jesoebie nQ Úbo
JÙeekeâjCe
efve®òeâ (Yee<ee
efJe%eeve)
 FmeceW mes ØelÙeskeâ Meem$e kesâ Ûelegefo&keâ ØeÛegj meeefnlÙe efJekeâefmele
ngS nQ —
 Ùen meeefnlÙe ieÅe ceW efveÙece ™he ceW efueKes ieS nQ~
 mebef#ehle nesves kesâ keâejCe Ùes efveÙece met$e keânueeles nQ~
 Ùen ieÅe ceW DeefYeJÙeefòeâ keâe Skeâ yengle ÙeLeeLe& Deewj
megefveef§ele ™he nw, pees ØeeÛeerve YeejleerÙeeW Éeje efJekeâefmele
efkeâÙee ieÙee Lee~
 met$e uesKeve keâe meyemes efJeKÙeele GoenjCe nw heeefCeveer keâe
JÙeekeâjCe, pees 400 F&.het. kesâ Deeme-heeme efueKee ieÙee Lee~
 JÙeekeâjCe kesâ efveÙeceeW keâe GoenjCe osves kesâ ›eâce ceW heeefCeveer
ves Deheves meceÙe kesâ meceepe, DeLe&JÙeJemLee Deewj mebmke=âefle hej
DecetuÙe ØekeâeMe [euee nw~
 Oece&met$eeW Deewj mce=efleÙeeW ceW meJe&meeOeejCe Deewj MeemekeâeW kesâ
efueS efveÙece Deewj efJeefveÙece efveOee&efjle nQ~
 DeeOegefvekeâ DeJeOeejCee kesâ ™he ceW FvnW ØeeÛeerve YeejleerÙe
jepÙeJÙeJemLee Deewj meceepe kesâ efueS mebefJeOeeve Je efJeefOe
hegmlekeâeW keâe veece efoÙee pee mekeâlee nw~FvnW Oece&Meem$e
Yeer keâne peelee nw~
( 29 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fvekeâe mebkeâueve 600 F&.het. Deewj 200 F&.het. kesâ yeerÛe  efJe<eÙeJemleg keâer Âef° mes hegjeCe efJeÕekeâes<e pewmes nQ, hej FveceW
efkeâÙee ieÙee Lee~ ieghle keâeue kesâ DeejbYe lekeâ keâe jepeveereflekeâ Fefleneme
 Deesu[ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâ#ee 11 DeOÙeeÙe 3 (ØeeÛeerve DeeÙee nw~
 FveceW IešveeDeeW kesâ mLeueeW kesâ GuuesKe leLee Gmekesâ keâejCeeW
YeejleerÙe Fefleneme kesâ œeesle) ceW Oece&met$eeW keâe mebkeâueve 600
SJeb heefjCeeceeW keâe efJeJesÛeve efkeâÙee ieÙee nw, hejbleg ÙeLeeLe& ceW
F&.het. mes 200 F&.het. kesâ ceOÙe yeleeÙee ieÙee nw peyeefkeâ
Ùes IešveeSb efJeJejCe efueKes peeves mes keâeheâer henues ner Ieefšle
jeceMejCe Mecee& Éeje Oece&met$eeW keâe mebkeâueve keâeue 500
nes Ûegkeâer Leerb~
F&.het. mes 200 F&.het. kesâ ceOÙe yeleeÙee ieÙee nw~
 efkebâleg Fve hegjeCeeW kesâ uesKekeâ heefjJele&ve keâer OeejCee

 cegKÙe mce=efleÙeeb F&mee keâer DeejbefYekeâ Ún meefoÙeeW ceW mes DeveefYe%e veneR Les, pees Fefleneme keâe meejlelJe nesleer
nw~
mebefnleeyeæ keâer ieFË~
 keâeue Deewj mLeeve, pees Fefleneme kesâ cenlJehetCe& lelJe nQ
 FveceW cevegmce=efle meyemes DeefOekeâ Øeefmeæ SJeb ØeeÛeerve nw~
 cevegmce=efle ceW efJeefYevve JeCeeX, jepeeDeeW heoeefOekeâeefjÙeeW kesâ keâle&JÙeeW
Gmekeâe cenlJe FveceW yeleeÙee ieÙee nw~
1
keâe efJeOeeve efkeâÙee ieÙee nw~ ke=âle
 FmeceW mebheefòe Depe&ve, efJe›eâÙe Deewj GòejeefOekeâej kesâ efveÙece
4 hegjeCeesW cesW yeleeS 2
meefnle efJeJeen kesâ efJeOeeve efoÙes ieÙes nQ~
keâefue $eslee
 cevegmce=elf e ceW Ûeesjer, nceuee, nlÙee JÙeefYeÛeej Deeefo kesâ efueS ieS Ûeej Ùegie nQ-
ob[ keâe efJeOeeve Yeer efkeâÙee ieÙee nw~
 JesoeW kesâ DeueeJee, yeÇeÿeCeeW, DeejCÙekeâeW Deewj Gheefve<eoeW keâes Éehej
Yeer Jewefokeâ meeefnlÙe ceW Meeefceue efkeâÙee peelee nw leLee FvnW 3
 FveceW nj Ùegie Deheves efheÚues Ùegie mes IeefšÙee yeleeÙee ieÙee nw
GòejJeleea Jewefokeâ meeefnlÙe keâne peelee nw~
 yeÇeÿeCe «ebLeeW ceW Jewefokeâ keâce&keâeC[ keâe efJemleejhetJe&keâ
Deewj keâne ieÙee nw efkeâ Skeâ Ùegie kesâ yeeo peye otmeje Ùegie
efve™heCe efkeâÙee ieÙee nw~ DeejbYe neslee nw leye veweflekeâ cetuÙeeW Deewj meeceeefpekeâ
 DeejCÙekeâ «ebLeeW Deewj Gheefve<eoeW ceW efJeefYeVe DeeOÙeeeflcekeâ ceeveoC[eW keâe DeOe:heleve neslee nw~
Deewj oeMe&efvekeâ mecemÙeeDeeW kesâ yeejs ceW ÛeÛee&Sb keâer ieF&  ceneYeejle, jeceeÙeCe Deewj ØecegKe hegjeCeeW keâe Debeflece ™he
nQ~ mes mebkeâueve 400 F&. kesâ Deemeheeme ngDee Øeleerle neslee nw~
 hegjeCe, efpevekeâer mebKÙee De"ejn nw, cegKÙele: FmeceW Ssefleneefmekeâ  FveceW ceneYeejle, pees JÙeeme keâer ke=âefle ceevee peelee nw,
efJeJejCe nQ~ mebYeJele: omeJeeR meoer F&mee-hetJe& mes ÛeewLeer meoer
F&meJeer lekeâ keâer efmLeefle keâe DeeYeeme oslee nw~
meie& me=ef° keâer Glheefòe
 henues FmeceW kesâJeue 8800 Mueeskeâ Les Deewj Fmekeâe veece
peÙe (peÙemebefnlee) Lee, efpemekeâe DeLe& nw - efJepeÙe
me=ef° keâe ØelÙeeJele&v e
Øeeflemeie& mebyebOeer meb«en «ebLe~
SJeb Øeefle efJekeâeme
Ssefleneefmekeâ DeOÙeÙeve  yeeo ceW Ùen yeÌ{keâj 24,000 Mueeskeâ keâe nes ieÙee Deewj
keâer heebÛ e MeeKeeSb meceÙe keâer Yeejle veece mes Øeefmeæ ngDee keäÙeeWefkeâ FmeceW ØeeÛeervelece
cevJeblej
hegjeCeesb keâer efJe<eÙeJemleg hegv ejeJe=efòe
Jewefokeâ peve Yejle kesâ JebMepeeW keâer keâLee nw~
yeveeleer nQ,Fme Øekeâej
nQ- JebMe jepeeDeeW Deewj  Deblele: FmeceW Skeâ ueeKe Mueeskeâ nes ieS Deewj leodvegmeej
$e+ef<eÙeeW keâer JebM eeJeueer Ùen Melemeenœeer mebefnlee Ùee ceneYeejle keânueeves ueiee~
ceneYeejle ceW efJeefYevve keâLeeshekeâeSb, Gvekeâe JeCe&ve
JebM eevegÛeefjle keâgÚ Ûegv es ngS hee$eesW
keâer peerJeefv eÙeeb SJeb GheosMe mebkeâefuele nQ~
 keâeueeblej ceW leerLeeX Deewj Gvekesâ cenelcÙe kesâ JeCe&ve keâes Yeer  Fmekeâer cetue keâLee, pees keâewjJeeW Deewj heeb[JeeW kesâ Ùegæ keâer
FmeceW Meeefceue efkeâÙee ieÙee Lee~ nw, Gòej Jewefokeâ keâeue keâer nes mekeâleer nw~

NCERT-meej ( 30 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fmekesâ efJeJejCeelcekeâ DebMe keâe GheÙeesie Jesoesòej keâeue kesâ  Ûetbefkeâ DeeOegefvekeâ FeflenemekeâejeW ves hegjeCeeW ceW JeefCe&le
meboYe& ceW efkeâÙee pee mekeâlee nw~ DeefOekeâlej jepeJebMeeW keâes vekeâej efoÙee nw leLee yegæ
 Fmeer Øekeâej, Jeeuceerefkeâ jeceeÙeCe ceW cetuele: 6000 Mueeskeâ Les, Deewj ceneJeerj keâes Ssefleneefmekeâ JÙeefòeâlJe ceevee nw Dele:
pees yeÌ{keâj 12000 Mueeskeâ nes ieS Deewj Deblele: 24,000 heewjeefCekeâ jepeJebMeeW kesâ kesâJeue Gve YeeieeW keâes ner
Mueeskeâ nQ~
mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee nw efpevekeâer hegef° yeewæ leLee
 ÙeÅeefhe Ùen cenekeâeJÙe ceneYeejle keâer Dehes#ee DeefOekeâ "esme
nw, leLeeefhe FmeceW Yeer kegâÚ Ssmes GheosMeelcekeâ Yeeie nQ pees pewve meeefnlÙe Éeje nesleer nw~
yeeo ceW peesÌ[ efoS ieS nQ~ 
 Fmekeâer jÛevee mebYeJele: F&mee-hetJe& heebÛeJeer meoer ceW Meg™
ngF&~ leye mes Ùen heebÛe DeJemLeeDeeW mes iegpej Ûegkeâer nw Deewj ØeeÛeerve yeewæ iebÇLe
heeefue Yee<ee ceW ceieOe Ùeeveer
Fmekeâer heebÛeJeer DeJemLee lees F&mee keâer yeejnJeeR meoer ceW oef#eCe
efueKes ieÙes Les, Ùen
DeeF& nw~ efyenej ceW
Yee<ee yeesueer peeleer
Jeeuceerekf eâ jeceeÙeCe, ceneYeejle kessâ yeeo keâer jÛevee Leer-
Øeleerle nesleer nw~

(ii) keâce&keâeb[ meeefneflÙekeâ œeesle (Ritual
Literary Sources)
Jeweof keâ keâeue kesâ yeeo keâce&keâeC[ meeefnlÙe keâer Yejceej
efceueleer nw~
 jepeeDeeW kesâ Éeje, leerve GÛÛe JeCeeX Deewj Oevee{dÙe heg®<eeW
Éeje Deveg‰sÙe meeJe&peefvekeâ Ùe%eeW kesâ efJeefOe-efJeOeeve ßeewlemet$eeW
ceW efoS ieS nQ Deewj FvneR ceW jepÙeeefYe<eskeâ kesâ keâF& Dee[byejhetCe&
Deveg‰eve Yeer JeefCe&le nQ~
 Fmeer lejn peelekeâce& (pevceeveg‰eve), veecekeâjCe, GheveÙeve,
efJeJeen, ßeeæ Deeefo Iejsuet Ùee heeefjJeeefjkeâ Deveg‰eveeW keâe
efJeefOe-efJeOeeve ie=¢emet$eeW ceW heeÙee peelee nw~
 ßeewlemet$e Deewj ie=¢emet$e oesveeW F&mee-hetJe& 600-300 kesâ Deemeheeme
keâs nQ~
 Ùeneb MeguJemet$e Yeer GuuesKeveerÙe nw - efpeveceW Ùe%eJesoer kesâ
efvecee&Ce kesâ efueS efJeefJeOe Øekeâej keâer ceeheeW keâe efJeOeeve nw~
 pÙeeefceleerÙe Deewj ieefCele keâe DeOÙeÙeve JeneR mes DeejbYe
neslee nw~
ie=¢e met$e
 heeefue keâes Øeeke=âle Yee<ee keâe Skeâ ™he keâne pee mekeâlee nw~
 yeewæ efYe#egDeeW kesâ meeLe Ùen Yee<ee ßeeruebkeâe hengbÛeer peneb
Ùen Skeâ peerJeble Yee<ee yeveer~
 Fve «ebLeeW ceW nceW ve kesâJeue yegæ kesâ peerJeve kesâ yeejs ceW,
yeefukeâ Gvekesâ meceÙe kesâ ceieOe, Gòejer efyenej Deewj
hetJeea Gòej ØeosMe kesâ keâF& MeemekeâeW kesâ yeejs ceW Yeer
peevekeâejer efceueleer nw~
(iii) yeewæeW kesâ Oeeefce&kesâòej meeefnlÙe œeesle
(Buddhist non-religious literary
sources)
yeewæeW kesâ Oeeefce&kesâòej meeefnlÙe ceW meyemes cenòJehetCe& Deewj
jesÛekeâ nQ - ieewlece yegæ kesâ hetJe&pevceeW keâer keâLeeSb~
 hetJe&pevceeW keâer Jes keâLeeSb peelekeâ keânueeleer nQ Deewj ØelÙeskeâ
keâLee Skeâ Øekeâej keâer ueeskeâ keâLee nw~ Ssmeer keâLeeDeeW keâer
mebKÙee 550 mes DeefOekeâ nw~
 Ùes peelekeâ F&mee-hetJe& heebÛeJeer meoer mes otmejer meoer
F&meJeer lekeâ keâer meeceeefpekeâ Deewj DeeefLe&keâ efmLeefle hej
yengcetuÙe ØekeâeMe [eueles nQ~
 ØemebieJeMe Ùes keâLeeSb yegækeâeueerve jepeveereflekeâ IešveeDeeW
keâer Yeer peevekeâejer osleer nQ~

iegpejele kesâ JeuueYeer

Megu Je met$e veiej ceW F&mee keâer øeeke=âle
Ú"er meoer ceW Debeflece Yee<ee ceW
b ™he mes mebkeâefuele pewve
«ebLeeW keâer jÛevee keâer
 pewveeW Deewj yeewæeW kesâ Oeeefce&keâ «ebLeeW ceW Ssefleneefmekeâ JÙeefòeâÙeeW ieF& Leer-
Deewj IešveeDeeW keâe GuuesKe efceuelee nw~

NCERT-meej ( 31 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fve «ebLeeW ceW Deveskeâ JebMe nQ, efpevekesâ DeeOeej hej nceW
ceneJeerjkeâeueerve efyenej Deewj hetJeea Gòej ØeosMe kesâ
jepeveerelf ekeâ Fefleneme kesâ hegveefve&cee&Ce ceW meneÙelee efceueleer nw~
(iv) ueewefkeâkeâ meeefneflÙekeâ œeesle (Secular
literary sources)
ueewefkeâkeâ meeefnlÙe Yeer ØeÛegj cee$ee ceW GheueyOe nQ~ efJeefOe
«ebLeeW keâes Gme keâesefš ceW jKee pee mekeâlee nw~
 Gve «ebLeeW ceW Oece&met$e, mce=efleÙeeb Deewj šerkeâeSb heÌ[leer nQ
Deewj Fve leerveeW keâes efceueekeâj Oece&Meem$e keâne peelee nw~
 Oece&met$eeW keâe mebkeâueve 500 - 200 F&.het. ceW ngDee Lee~
 cegKÙe mce=efleÙeeb F&mee keâer DeejbefYekeâ Ún meefoÙeeW ceW
mebefnleeyeæ keâer ieF&~
 FveceW efJeefYevve JeCeeX, jepeeDeeW Deewj heoeefOekeâeefjÙeeW kesâ keâle&JÙeeW
keâe efJeOeeve efkeâÙee ieÙee nw~
 FveceW mebheefòe kesâ Depe&ve, efJe›eâÙe Deewj GòejeefOekeâej
kesâ efveÙece mebefnlee efJeJeen kesâ efJeOeeve Yeer efoS ieS nQ leLee
Ûeesjer, nceuee, nlÙee, JÙeefYeÛeej Deeefo kesâ efueS oC[
efJeOeeve efkeâÙee ieÙee nw~
 pewve «ebLeeW ceW JÙeeheej Deewj JÙeeheeefjÙeeW kesâ GuuesKe yeej-
yeej efceueles nQ~
 keâewefšuÙe keâe DeLe&Meem$e DelÙeble cenlJehetCe& efJeefOe «ebLe nw~
 Ùen hebõn DeefOekeâjCeeW Ùee KeC[eW ceW efJeYeòeâ nw efpeveceW
otmeje Deewj leermeje DeefOekeâjCe DeefOekeâ hegjeves nQ~
 Fmekesâ ØeeÛeervelece DebMe ceewÙe&keâeueerve meceepe Deewj DeLe&leb$e
keâer Peuekeâ osles nQ~
 FmeceW ØeeÛeerve YeejleerÙe jepeleb$e leLee DeLe&JÙeJemLee
kesâ DeOÙeÙeve kesâ efueS cenòJehetCe& meece«eer efceueleer nw~
 efJeMeeKeoòe Éeje efueefKele veeškeâ cegõeje#eme ceW Yeer meceepe
Deewj mebmke=âefle keâer Peuekeâ osKeves keâes efceueleer nw~
(v) mebmke=âle meeefneflÙekeâ œeesle (Sources of
Sanskrit-literature)
keâeefueoeme keâe veeškeâ ‘ceeueefJekeâeefiveefce$eced’, heg<Ùeefce$e
Megbie kesâ Meemevekeâeue keâer kegâÚ IešveeDeeW hej DeeOeeefjle nw~
keâeefueoeme keâer jÛevee DeefYe%eeveMeekegâbleueced
mes Peuekeâ efceueleer nw-
ieghlekeâeueerve meceepe keâer,
Gòejer Deewj ceOÙe Yeejle kesâ meeceeefpekeâ SJeb
meebmke=âeflekeâ peerJeve keâer~
 Yeeme Deewj Metõkeâ Ssmes DevÙe keâefJe nQ, efpevneWves Ssefleneefmekeâ
IešveeDeeW hej DeeOeeefjle veeškeâ efueKes Les~
 Yeejle kesâ ueesieeW ves peerJeveÛeefjleelcekeâ jÛeveeDeeW ceW Ssefleneefmekeâ
Âef° keâe DeÛÚe heefjÛeÙe efoÙee nw~
 Fmekeâe megboj GoenjCe nw n<e&Ûeefjle, efpemekeâer jÛevee
yeeCeYeó ves F&mee keâer meeleJeeR meoer ceW keâer~
 Ùen yengle-mes Ssefleneefmekeâ leLÙeeW hej ØekeâeMe [eueleer nw,
efpevekeâer peevekeâejer nceW DevÙe$e Øeehle veneR nesleer~
 Jeekeäheefle ves keâVeewpe kesâ jepee ÙeMeesJece&ve kesâ keâejveeceeW
hej DeeOeeefjle ieew[JeneW veecekeâ hegmlekeâ efueKeer~
 Fmeer Øekeâej efyeunCe Éeje jefÛele efJe›eâceebkeâosJeÛeefjle ceW
GòejJeleea ÛeeuegkeäÙe vejsMe efJe›eâceeefolÙe kesâ efJepeÙeeefYeÙeeveeW
keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~
 efJeefYeVe jepeeDeeW kesâ peerJeve kesâ DeeOeej hej efueKeer ieF& kegâÚ
DevÙe jÛeveeSb nQ, efpeveceW ØecegKe nQ : peÙeefmebn keâe
kegâceejheeueÛeefjle, nsceÛebõ keâe kegâceejheeueÛeefjle DeLeJee
ÉeßeÙe cenekeâeJÙe, vÙeeÙeÛebõ keâe ncceerjkeâeJÙe, he©eieghle
keâe veJemeenmeebkeâÛeefjle, ßeer efyeuueeue keâe YeespeØeyebOe,
ÛeboyejoeF& keâe he=LJeerjepeÛeefjle (he=LJeerjepejemees)~
 Fme meceÙe iegpejele kesâ #es$e ceW mes"eW kesâ Yeer Ûeefjle (peerJeveer)
efueKes ieS~
 Fme lejn keâer Ssefleneefmekeâ jÛeveeSb oef#eCe Yeejle ceW Yeer
ngF& neWieer, uesefkeâve DeYeer lekeâ Ssmee Skeâ ner Je=òeeble ØekeâeMe
ceW DeeÙee nw~
 Fmekeâe veece nw cetef<ekeâJebMe, efpemekeâer jÛevee Delegue ves
iÙeejnJeeR meoer ceW keâer~
 FmeceW cetef<ekeâ jepeJebMe keâe Je=òeeble nw efpemekeâe Meemeve
Gòejer kesâjue ceW Lee~
Ùen Deejbe fY ekeâ Sse lf eneefmekeâ uesKeve
keâe meyemes DeÛÚe GoenjCe nw~
jepelejbe fieCeer
(jepeeDeesb Fmekeâer jÛevee keâunCe ves
keâer Oeeje) 12 JeeR Meleeyoer ceW keâer
efJeefMe° leLÙe
Ùen keâMceerj kesâ jepeeDeeW kesâ
ÛeefjleeW keâe meb«en nw~
Ùen henueer ke=âefle nw efpemeceW Deepe
kesâ DeLe& ceW Fefleneme kesâ yengle kegâÚ
ue#eCe efJeÅeceeve nwb~
(vi) mebiece meebmke=âeflekeâ œeesle (Sangam
Cultural Sources)
Fve mebmke=âle meÇesleeW kesâ DeueeJee, kegâÚ ØeeÛeervelece leefceue
«ebLe Yeer nQ, pees mebiece meeefnlÙe ceW mebkeâefuele nQ~
 jepeeDeeW Éeje mebjef#ele efJeÅee keWâõeW ceW Skeâ$e neskeâj keâefJeÙeebs
Deewj YeešeW ves leerve-Ûeej meefoÙeeW ceW Fme meeefnlÙe keâe me=peve
efkeâÙee Lee~
 Ssmeer meeefneflÙekeâ meYee keâes mebiece keânles Les~ FmeerefueS
mecetÛee meeefnlÙe mebiece meeefnlÙe kesâ veece mes Øeefmeæ nes
ieÙee~

NCERT-meej ( 32 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fve ke=âefleÙeeW keâe mebkeâueve F&mee keâer DeejbefYekeâ Ûeej meefoÙeeW
ceW ngDee, neueebefkeâ Fvekeâe Debeflece mebkeâueve Ú"eR meoer
ceW ngDee peeve heÌ[lee nw~
 mebiece meeefnlÙe kesâ heÅe 30,000 hebefòeâÙeeW ceW efceueles nQ, pees
Dee" Sšdšòeeskewâ DeLee&led mebkeâueveeW ceW efJeYeòeâ nw~
 heÅe meew-meew kesâ mecetneW ceW mebie=nerle nQ, pewmes hegjveevet®
(yeenj kesâ Ûeej Melekeâ) Deeefo~
cegKÙe
oes mecetn nwb
heefšvesef[keâue heefó vesvekeâerue helle heešdš/hellegh heelleg
keâCekeäkegâ (De"ejn efvecve meb«en) (ome ieerle)
SJeb
 henuee, otmejs mes hegjevee ceevee peelee nw~ FmeefueS ueewekf eâkeâ
Fefleneme kesâ efueS cenlJehetCe& mecePee peelee nw~
 mebiece «ebLe yengmlejerÙe nw, hejbleg mebØeefle Mewueer Deewj
efJe<eÙe-Jemleg kesâ DeeOeej hej Gvekeâe mlej-efveOee&jCe veneR
efkeâÙee pee mekeâlee nw~
 pewmee efkeâ Deeies yeleeÙee ieÙee nw, Fvekesâ mlejeW keâe helee
meeceeefpekeâ efJekeâeme keâer DeJemLeeDeeW kesâ DeeOeej hej ner
ueieeÙee pee mekeâlee nw~
 mebiece «ebLe Jewefokeâ iebÇLeeW mes, Keemekeâj $e+iJeso mes, efYeVe
Øekeâej kesâ nQ, Ùes Oeeefce&keâ «ebLe veneR nQ~
 Fvekesâ cegòeâkeâeW Deewj ØeyebOekeâeJÙeeW keâer jÛevee yengle-meejs
keâefJeÙeeW ves keâer nw, efpeveceW yengle -mes veeÙekeâeW (Jeerjheg®<eeW)
Deewj veeefÙekeâeDeeW keâe iegCeieeve nw~
 Fme Øekeâej Ùes ueewefkeâkeâ keâesefš kesâ nQ, Ùes Deeefoce keâeueerve
ieerle veneR nw, yeefukeâ FveceW heefj<ke=âle meeefnlÙe keâe oMe&ve
neslee nw~
 Deveskeâ keâeJÙeeW ceW Ùeesæe, meeceble Ùee jepee keâe veecele:
GuuesKe keâjkesâ Gvekesâ JeerjleehetCe& keâeÙeeX keâe meefJemleej
JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~
 Gmekesâ Éeje YeešeW keâes efoS ieS oeveeW keâer ØeMebmee keâer ieF& nw~
 Ùes keâeJÙe ojyeejeW ceW heÌ{s peeleW neWies~ Fvekeâer leguevee nescej
Ùegie kesâ JeerjieeLee keâeJÙeeW mes keâer pee mekeâleer nw, keäÙeeWefkeâ
FveceW Yeer ÙegæeW Deewj ÙeesæeDeeW kesâ Jeerj Ùegie keâe efÛe$eCe nw~
 Fve «ebLeeW keâe GheÙeesie Ssefleneefmekeâ ØeÙeespeve mes keâjvee
Deemeeve veneR nw~
 MeeÙeo Fve keâeJÙeeW ceW GefuueefKele JÙeefkeäleJeeÛekeâ veece, GheeefOe,
JebMe, #es$e, Ùegæ Deeefo DeebefMekeâ ™he mes ner ÙeLeeLe& nw~
 mebiece «ebLeeW ceW GefuueefKele Ûesj jepeeDeeW kesâ veece oevekeâlee&
kesâ ™he ceW F&mee keâer henueer Deewj otmejer meoer kesâ oevehe$eeW
ceW Yeer DeeS nQ~
NCERT-meej
 yengle mes GlkeâerCe& uesKeeW, efmekeäkeâeW Deewj mLeeveerÙe Je=òeebleeW mes
Fefleneme uesKeve kesâ kegâÚ ØeÙelveeW keâe mebkesâle DeJeMÙe efceuelee nw~
 hegjeCeeW Deewj cenekeâeJÙeeW ceW Fefleneme kesâ ØeejbefYekeâ lelJe
megjef#ele nQ~
 nceW jepeeDeeW keâer JebMeeJeefueÙeeW Deewj GheueefyOeÙeeW keâer
peevekeâejer efceueleer nw~ uesefkeâve keâeue›eâce kesâ Devegmeej
Gvekeâe efJevÙeeme keâjvee keâef"ve nw~
 mebiece «ebLeeW ceW yengle-mes veiejeW keâe GuuesKe efceuelee nw~
FveceW GefuueefKele keâeJesjerheóvece keâe mece=efæhetCe& DeefmlelJe
hegjeleeefòJekeâ mee#Ùeesb mes meceefLe&le ngDee nw~
 FveceW Ùen Yeer yeleeÙee ieÙee nw efkeâ-
 Fme JÙeeheej keâs yeejs cesb nce kesâJeue uewefšve Deewj «eerkeâ
uesKeeW mes ner veneR, yeefukeâ hegjeleeeflJekeâ mee#ÙeeW mes Yeer
peeveles nQ~
 F&mee keâer DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW leefceuevee[g kesâ ueesieeW kesâ
meeceeefpekeâ, DeeefLe&keâ Deewj jepeveereflekeâ peerJeve kesâ
DeOÙeÙeve kesâ efueS mebiece meeefnlÙe nceeje Skeâcee$e
ØecegKe meÇesle nw~
(vii) efJeosMeer efJeJejCe (Foreign Accounts)
ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme keâer yengle-meer peevekeâejer kesâ efueS
nce efJeosefMeÙeeW kesâ $e+Ceer nQ~ heÙe&škeâ yevekeâj Ùee YeejleerÙe Oece&
keâes Deheveekeâj Deveskeâ Ùetveeveer, jesceve Deewj Ûeerveer Ùee$eer
Yeejle DeeS Deewj Deheveer DeebKeeW mes osKes ieS Yeejle kesâ efJeJejCe
efueKekeâj ÚesÌ[ ieÙes~ Fve efJeosMeer efJeJejCeeW keâes osMeer meeefnlÙe keâe
Deveghetjkeâ yeveeÙee pee mekeâlee nw~ keâF& efJeosMeer GlkeâerCe& uesKeeW
(pewmes [sefjÙeme kesâ uesKeeW) ceW Yeejle keâe GuuesKe nw~
 nsjes[esšme Deewj šsefmeÙeme kesâ uesKeeW ceW Yeejle keâe GuuesKe
nw~
 nsjes[esšme Deheveer hegmlekeâ efnmšjerpe ceW nceW Yeejle-
heâejme mebyebOeeW kesâ yeejs ceW keâeheâer peevekeâejer oslee nw~
 OÙeeve osves ÙeesiÙe yeele nw efkeâ YeejleerÙe meÇesleeW ceW efmekeâobj
kesâ nceues keâer keâesF& peevekeâejer veneR efceueleer~
 Gmekesâ YeejleerÙe keâejveeceeW kesâ Fefleneme kesâ hegveefve&cee&Ce kesâ
efueS nceW hetCe&le: Ùetveeveer meÇesleeW hej Deeefßele jnvee
heÌ[lee nw~
( 33 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 SefjÙeve ves efmekebâoj Éeje Yeejle hej efkeâS ieS Dee›eâceCe  efhueveer keâer vesÛegjue efnmšesej
f keâe F&mee keâer henueer meoer keâer nw~
kesâ yeejs ceW efJemle=le efJeJejCe oslee nw, pees Gve ueesieeW keâer  Ùen uewefšve Yee<ee ceW nw Deewj nceW Yeejle Deewj Fšueer
metÛeveeDeesb hej DeeOeeefjle nw, pees Fme DeefYeÙeeve kesâ meceÙe kesâ yeerÛe nesves Jeeues JÙeeheej keâer peevekeâejer osleer nw~
Yeejle DeeS~  Ûeerveer Ùee$eer meceÙe-meceÙe hej Yeejle Deeles jns Les~ Jes Ùeneb
 Ùetveeveer uesKekeâeW ves 326 F&0het0 ceW Yeejle hej nceuee keâjves Jeeues yeewæ leerLeeX keâe oMe&ve keâjves Ùee yeewæ Oece& keâe DeOÙeÙeve
efmekebâoj ceneve kesâ mecekeâeueerve kesâ ™he ceW meQ[^eskeâesšme kesâ keâjves DeeS Les~
veece keâe GuuesKe efkeâÙee nw~  FveceW mes leerve Ùee$eer ØecegKe Les, efpeveceW mes heâe¢eeve
 Ùen efmeæ efkeâÙee ieÙee nw efkeâ Ùetveeveer efJeJejCeeW keâe Ùen heeÛeJeeR Meleeyoer F&. ceW Yeejle DeeÙee, peyeefkeâ £svemeebie
mewC[^eskeâesšme Deewj Ûebõieghle ceewÙe&, efpevekesâ jepÙeejesnCe Deewj Feflmebie meeleJeeR Meleeyoer ceW Yeejle DeeS~
keâer efleefLe 322 F&0het0 efveOee&efjle keâer ieF& nw, Skeâ ner  £svemeebie ves n<e&JeOe&ve keâe JeCe&ve yeewæ Oece& kesâ DevegÙeeÙeer
JÙeefòeâ Les~ kesâ ™he ceW efkeâÙee nw, peyeefkeâ Deheves hegjeuesKeerÙe DeefYeuesKeeW
ceW n<e& ves Deheves Deehekeâes efMeJe keâe Yeòeâ yeleeÙee nw~
cesiemLeveerp e  heâe¢eeve ves ieghlekeâeueerve Yeejle keâer meeceeefpekeâ, Oeeefce&keâ
Ùetveeveer jepeeDeeW Deewj DeeefLe&keâ efmLeefle hej ØekeâeMe [euee nw~
Éeje [eÙeceskeâme  DejyeeW kesâ efJeÉeve kegâÚ Yeer Yeejle kesâ yeejs ceW Deheves efJeJejCe ÚesÌ[s
heešefueheg$e ceW nQ~ FveceW meyemes Øeefmeæ veece Deyet jsneve keâe nw, efpemes Deue-
Yesp es ieÙes
jepeotle Les
ye™veer kesâ veece mes Yeer peevee peelee nw~
[eÙeese fveefmeÙeme
 Ùen cenceto iep]eveJeer keâe mecekeâeueerve Lee~
 Gmekesâ Éeje keâner ieF& yeeleW YeejleerÙe meceepe Deewj mebmke=âefle
 Ûebõieghle ceewÙe& kesâ ojyeej ceW otle yevekeâj DeeS cesiemLeveerpe kesâ yeejs ceW Gmekesâ %eeve hej DeeOeeefjle nQ~
keâer FefC[keâe Gve GæjCeeW kesâ ™he ceW ner megjef#ele nw pees  pees Gmeves mebmke=âle meeefnlÙe kesâ DeOÙeÙeve mes Øeehle efkeâÙee
Deveskeâ ØeKÙeele uesKekeâeW keâer jÛeveeDeeW ceW DeeS nQ~ Lee~
 Fve GæjCeeW keâes Skeâ meeLe efceueekeâj heÌ{ves hej ve kesâJeue  efkebâleg Gmeves Deheves meceÙe keâer jepeveereflekeâ efmLeefle kesâ
ceewÙe& Meemeve JÙeJemLee kesâ yeejs ceW yeefukeâ ceewÙe&keâeueerve yeejs ceW keâesF& peevekeâejer venerb oer nw~
meeceeefpekeâ JeieeX Deewj DeeefLe&keâ ef›eâÙeekeâueeheeW kesâ yeejs ceW Yeer
cetuÙeJeeve peevekeâejer efceueleer nw~
 F&mee keâer henueer Deewj otmejer meefoÙeeW kesâ Ùetveeveer Deewj Fefleneme keâe efvecee&Ce
jesceve efJeJejCeeW ceW YeejleerÙe yebojieeneW kesâ GuuesKe Making of History
efceueles nQ Deewj Yeejle leLee jesceve meeceüepÙe kesâ yeerÛe
Deye lekeâ Øeeiewefleneefmekeâ Deewj Ssefleneefmekeâ oesveeW lejn kesâ yengle
nesves Jeeues JÙeeheej kesâ JemlegDeeW keâer Yeer ÛeÛee& efceueleer nw~
meejs hegjemLeueeW keâer KegoeF& Deewj Úeveyeerve keâer pee Ûegkeâer nw,
Ùetveeveer Yee<ee cesW efueKeer ieÙeer- ØeeÛeerve Yetieesue hejbleg ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme keâer cegKÙe Oeeje ceW Gmekesâ
Deewj JeeefCepÙe DeOÙeÙeve kesâ efueS cenlJehetCe& heefjCeeceeW keâes mLeeve veneR efceue heeÙee nw~
meece«eer efceueleer nw-  Yeejle ceW meeceeefpekeâ efJekeâeme efkeâve-efkeâve DeJemLeeDeeW mes iegpeje
nw, Fmekeâe yeesOe leye lekeâ veneR nes mekeâlee nw peye lekeâ
Øeeiewefleneefmekeâ hegjelelJe kesâ heefjCeeceeW keâer Deesj OÙeeve veneR efoÙee
hesefjhueme Dee@heâ SJeb še@ueceer keâer peeSiee~
o SefjefLeÇÙeve meer pÙees«eeheâer ceW  Feflenemekeâeueerve hegjelelJe Yeer Gleves ner cenlJe keâe nw~
ÙeÅeefhe ØeeÛeerve Fefleneme kesâ keâeue kesâ 150 mes Yeer DeefOekeâ
‘hesefjhueme Dee@heâ o SefjefLeÇÙeve meer’ pees Skeâ De%eele hegjemLeueeW keâer KegoeF& nes Ûegkeâer nw~
uesKekeâ Éeje efueKeer ieF& hegmlekeâ nw, ØecegKe #es$e kesâ  ØeeÛeerve keâeue kesâ meeceeefpekeâ, DeeefLe&keâ Deewj meebmke=âeflekeâ
JÙeeheej Je=òeeble keâes yeleeÙee ieÙee nw, Jes #es$e nQ ØeJe=efòeÙeeW kesâ DeOÙeÙeve ceW Gve KegoeFÙeeW keâer Øeemebefielee keâe
ueeue meeiej efJeJesÛeve meeceevÙe hegmlekeâeW ceW veneR efoÙee ieÙee nw~
heâejme keâer KeeÌ[er SJeb  ØeeÛeerve Yeejle kesâ veiejerÙe Fefleneme kesâ meboYe& ceW lees Ùen
efnbo cenemeeiej Deewj Yeer pe™jer nw~

NCERT-meej ( 34 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Deye lekeâ DeefOekeâebMele: yeewæ Deewj kegâÚ yeÇeÿeefCekeâ mLeueeW
kesâ ner cenlJe jsKeebefkeâle efkeâS ieS nQ, efkebâleg Ùen DeeJeMÙekeâ
nw efkeâ Oeeefce&keâ Fefleneme kesâ DeOÙeÙeve ceW DeeefLe&keâ Deewj
meeceeefpekeâ he#eeW hej OÙeeve efoÙee peeS~
 ØeeÛeerve Fefleneme DeYeer lekeâ cegKÙele: osMeer Ùee efJeosMeer
meeefneflÙekeâ œeesleeW kesâ DeeOeej hej ner jÛee ieÙee nw~
 efmekeäkeâeW Deewj DeefYeuesKeeW keâer kegâÚ Yetefcekeâe DeJeMÙe jner nw,
efkebâleg DeefOekeâ cenlJe «ebLeeW keâes ner efoÙee ieÙee nw Deye veÙes-
veÙes lejerkeâeW keâer Deesj OÙeeve osvee nw~
 nceW Skeâ Deesj Jeweof keâ Ùegie Deewj otmejer Deesj efÛeef$ele Oetmej
ce=oYeeC[ (heer.peer.[yuÙet) leLee DevÙe hegjeleeeflJekeâ meceeef«eÙeeW
kesâ yeerÛe heejmheefjkeâ mebyebOe mLeeefhele keâjvee nw~
 Fmeer lejn ØeejbeYf ekeâ heeefue «ebLeeW keâe mebyebOe Gòejer keâeues heeefueMeoej
ce=ogYeeC[ (Sve.yeer.heer.[yuÙet) hegjelelJe kesâ meeLe peesÌ[vee nesiee
Deewj mebiece meeefnlÙe mes Øeehle metÛeveeDeeW keâes Gve metÛeveeDeeW kesâ
meeLe efceueevee nw pees ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle keâes DeejbefYekeâ
cenehee<eeCeerÙe hegjelelJe mes peesÌ[lee nw~
 hegjeCeeW ceW oer ieF& uebyeer-uebyeer JebMeeJeefueÙeeW keâer Dehes#ee
hegjeleeeflJekeâ mee#Ùe keâes keânebr DeefOekeâ cetuÙe efoÙee peevee
ÛeeefnS~
 heewjeefCekeâ Deveßegefle kesâ Devegmeej DeÙeesOÙee kesâ jece keâe
keâeue 2000 F&.het. kesâ Deeme-heeme Yeues ner ceeve ueW, hej
DeÙeesOÙee ceW keâer ieF& KegoeF& Deewj JÙeehekeâ Úeveyeerve mes lees
Ùener efmeæ neslee nw efkeâ Gme keâeue kesâ Deeme-heeme Jeneb
keâesF& yemleer Leer ner veneR~
 Fmeer lejn ceneYeejle ceW ke=â<Ce keâer Yetefcekeâe Yeues ner
cenlJehetCe& nes, hej ceLegje ceW heeS ieS 200 F&. het. mes 300
F&. lekeâ kesâ yeerÛe kesâ DeefYeuesKeeW Deewj cetefle&keâuee ke=âefleÙeeW
mes Gvekesâ DeefmlelJe keâer hegef° veneR nesleer nw~
 Fmeer lejn keâer keâef"veeF&ÙeeW kesâ keâejCe, ceneYeejle Deewj
jeceeÙeCe kesâ DeeOeej hej keâefuhele cenekeâeJÙe-Ùegie (Sefhekeâ
Spe) keâer OeejCee lÙeeieveer nesieer~
 neueebekf eâ Deleerle ceW ØeeÛeerve Yeejle hej efueKeer ieF& ueieYeie
meYeer meJex#eCe-hegmlekeâeW ceW Fmes Skeâ DeOÙeeÙe yeveeÙee ieÙee nw~
 DeJeMÙe ner jeceeÙeCe Deewj ceneYeejle oesveeW ceW meeceeefpekeâ
efJekeâeme keâe efJeefYevve ÛejCe {tbÌ{s pee mekeâles nQ~
 Fmekeâe keâejCe Ùen nw efkeâ Ùes cenekeâeJÙe meeceeefpekeâ efJekeâeme
keâer efkeâmeer Skeâ DeJemLee kesâ Åeeslekeâ veneR nw, FveceW Deveskeâ
yeej heefjJele&ve ngS nw~
 keâF& DeefYeuesKeeW keâer Ghes#ee Deye lekeâ Ùen keânkeâj keâer peeleer
jner nw efkeâ Gvekeâe Ssefleneefmekeâ cetuÙe veececee$e nw~
‘‘Sse fleneefmekeâ cetuÙe’’ keâe DeLe& Ùen ceeve efu eÙee
ieÙee nw Ssmeer keâesF & peevekeâejer pees jepeveereflekeâ Fefleneme
kesâ hegveefve&cee&C e kesâ efu eS Dehesef#ele nes~
NCERT-meej
 heewjeefCekeâ DevegßegefleÙeeW keâer Dehes#ee DeefYeuesKe efveMÛeÙe ner
DeefOekeâ efJeMJemeveerÙe nQ~
 pewmes, Devegßegefle keâe meneje meeleJeenveeW kesâ DeejbYe keâes
heerÚs Oekesâueves ceW efueÙee peelee nw, peyeefkeâ DeefYeuesKe DeeOeej
hej Gvekeâe DeejbYe keâeue F&mee-hetJe& henueer meoer nw~
 DeefYeuesKeeW ceW efkeâmeer jepee keâe Meemeve keâeue, Gmekeâer
efJepeÙe Deewj Gmekeâe jepÙe efJemleej Ùes yeeleW efceue
mekeâleer nQ~ meeLe ner jepÙeleb$e, meceepe, DeLe&leb$e Deewj Oece&
kesâ efJekeâeme keâer ØeJe=efòeÙeeb Yeer lees efoKeeF& os mekeâleer nQ~
 FmeefueS Øemlegle hegmlekeâ ceW DeefYeuesKeeW keâe meneje kesâJeue
jepeveereflekeâ Ùee Oeeefce&keâ Fefleneme kesâ Øemebie ceW ner veneR
efueÙee ieÙee nw~
 DeefYeuesKeerÙe Devegoeve he$eeW keâe cenlJe kesâJeue JebMeeJeefueÙeeW
Deewj efJepeÙeeJeefueÙeeW kesâ efueS ner veneR nw, yeefukeâ Deewj
Yeer efJeMes<e ™he mes Ssmeer peevekeâejer kesâ efueS nw~
 meeLe ner efkeâve-efkeâve veS jepÙeeW keâe GoÙe ngDee Deewj
meeceeefpekeâ leLee Yetefce JÙeJemLee ceW, efJeMes<ele: ieghleesòej
keâeue ceW keäÙee-keäÙee heefjJele&ve ngS nQ~
 Fmeer lejn efmekeäkeâeW keâe meneje kesâJeue efnbo-ÙeJeveeW, MekeâeW,
meeleJeenveeW Deewj kegâ<eeCeeW kesâ Fefleneme kesâ hegveefve&cee&Ce kesâ
efueS ner veneR uesvee nw~
 yeefukeâ JÙeeheej Deewj veiejerÙe peerJeve kesâ œeesleeW kesâ
Øekeâej Deewj Fefleneme keâe efvecee&Ce~
 Fefleneme keâer Peuekeâ heeves kesâ efueS Yeer efueÙee peevee DeeJeMÙekeâ nw~
 meejebMe Ùen nw efkeâ Fefleneme efvecee&Ce kesâ efueS «ebLeeW,
efmekeäkeâeW, DeefYeuesKeeW, hegjelelJe Deeefo mes efvekeâueer meejer
meece«eer keâe OÙeeve mes mebkeâueve nesvee hejceeJeMÙekeâ nw~
 OÙeeleJÙe nw efkeâ FmeceW efJeefYevve œeesleeW kesâ Deehesef#ekeâ cenlJe
keâer mecemÙee KeÌ[er nesleer nw~
 pewmes, efmekeäkesâ, DeefYeuesKe, Deewj hegjelelJe Gve efceLekeâ mes
DeefOekeâ cetuÙeJeeve nQ, pees nces jeceeÙeCe, ceneYeejle Deewj
hegjeCeeW ceW efceueles nQ~
 heewjeefCekeâ efceLekeâ ØeÛeefuele ceevekeâeW keâe meceLe&ve keâjles nQ,
ueeskeâeÛeej keâes JewOe yeleeles nQ Deewj peeefleÙeeW Ùee DevÙe meeceeefpekeâ
JeieeX ceW mebieef"le ueesieeW kesâ efJeMes<eeefOekeâejeW Deewj Deehe$eleeDeeW
keâes vÙeeÙeeseÛf ele "njeles nQ, hejbleg GveceW IešveeDeeW keâes ÙeeW
ner mener veneR ceeve efueÙee pee mekeâlee nw~
Deleerle kesâ ØeÛeueveeW keâer JÙeeKÙee Jele&ceeve DeJeMes<eeW mes Ùee
Deeefoce peveeW mes Øeehle DebleÂ&ef° mes Yeer keâer pee mekeâleer nw~
keâesF& Yeer "esme Ssefleneefmekeâ hegveefve&cee&Ce DevÙe ØeeÛeerve meceepeeW ceW
nesves Jeeueer nueÛeue mes DeebKeW veneR cetbo mekeâlee, legueveelcekeâ
Âef° keâes Deheveeves mes ØeeÛeerve Yeejle ceW heeF& peeves Jeeueer efkeâmeer
yeele keâes ‘efJejue’/‘DeYetlehetJe&’ ceeve uesves keâe ogje«en otj nes
mekeâlee nw, pees DevÙe osMeeW kesâ ØeeÛeerve meceepeeW keâer ØeJe=efòeÙeeW
mes efceueleer pegueleer nQ~
( 35 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe (FLASHBACK)
1920 kesâ oMekeâ lekeâ YeejleerÙe meYÙelee keâes ueieYeie Ú"er Meleeyoer efmekeäkeâeW keâe DeOÙeÙeve cegõeMeem$e (vÙetefcemcesefškeäme)
F&.het. mes ceevee peelee Lee~
keânueelee nw~
(1500 F&.het. -600 F&.het.) DebOeÙegie mes mebyebe fOele Lee (ØecegKe
peevekeâejer keâe DeYeeJe) efm ekeäkesâ leebyes, Ûeeboer, meesv es Deewj meermes kesâ yeveles Les~

hebÛeceeke&â efmekeäk esâ le#eefM euee mes ceieOe, ceieOe mes

1950 kesâ oMekeâ keâeues-Je-ueeue, efÛ eef$ele ce=oYeeC[ (ceeueJee,
cewmetj leLee megojt oef# eCe mes Yeer Øeehle ngS nQ~
peesjJes) kesâ efueS Øeefm eæ
efmekeäkeâeW mes Mekeâ-heefMe&Ùeve leLee efnbo-ÙeJeve jepeeDeeW
8000 Je<e& henues ke=â ef<e Je heMegheeueve (YesÌ[, yekeâefjÙeeb) keâer
keâer peevekeâejer Øeehle nesleer nw~
Meg®Deele
meyemes henues heeuelet yeveeÙee ieÙee peeveJejkegâ òee Lee~ DeJeMes<e efnbo-ÙeJeve MeemekeâeW kesâ Fefleneme keâe hegveefve&cee&Ce
efm ekeäk esâ
efmekeäkeâeW kesâ DeeOeej hej ngDee nw~
8000 F&.het. megu esceeve Je efkeâjLej #es$e ceW peew leLee iesntb
kesâ mee#Ùe efJecekeâ[efheâmeme kesâ efm ekeäkeâeW hej yewue kesâ heeMJe& ceW
KeÌ[ s efMeJe keâer Deeke=âefle Debefkeâle nw~
ueieYeie 1000 F&.het. ueesns keâe efveÙeefcele Fmlesc eeue ØeejbYe
kegâ <eeCeeW kesâ efmekeäk eâeW hej heâejmeer, Ùetveeveer Je YeejleerÙe
2500 F&.het. veiejeW kesâ mee#Ùe Øeehle ngS (heefM ceesòej Yeejle)
osJeer osJeleeDeeW keâer Deeke=âefleÙeeb nQ~
Ùeneb ieghle keâeue mes DeeOegefvekeâ keâeue lekeâ cebe foj Deewj ceewÙeexòej keâeue ceW meJee&e fOekeâ efm ekeäkesâ Øeehle ngS nQ~
cetelf e&ÙeeW kesâ mee#Ùe Øeehle ngS~ ØeeÛeerve YeejleerÙe
oef# eCe Yeejle ceW keâyeÇ kesâ Thej yeÌ[-s yeÌ[s helLej jKeves keâer Fefleneme kesâ œeesle ieghleeW ves meJee&efOekeâ meesves kesâ efmekeäkesâ peejer efkeâÙes leLee
hejbheje Leer~ (cesieeefueLe) efmekeäkeâeW keâe hetjer lejn mes YeejleerÙekeâjCe keâj efo Ùee~

DeefYeuesKeeW keâe DeOÙeÙeve hegjeuesKe Meem$e

(Sefhe«eeheâer) keânueelee nw~
ØeeÛeerve Fefleneme DeYeer lekeâ cegKÙele: osM eer Ùee efJeosM eer
Fefleneme
meeefnlÙekeâ œeesleeW kesâ DeeOeej hej ner jÛee ieÙee nw~ efmekeäkeâeW DeefYeuesKe mece«e osM e ceW Deejbe fYekeâ DeefYeuesKe helLejeW hej Kegos efceueles
keâe
Deewj DeefYeuesKeeW keâer kegâÚ Yete fc ekeâe DeJeMÙe jner nw, efkebâleg nQ~
efvecee&C e
DeefOekeâ cenlJe «ebLeeW keâes ner efo Ùee ieÙee nw~ Ùen heefjheešer oef#eCe Yeejle ceW JÙeehekeâ mlej hej peejer jner~

DeefYeuesKe uesKeve keâer meyemes ØeeÛeerve ØeCeeueer ueieYeie

2500 F&.het. nÌ[hhee keâer cegõeDeeW (meerue) ceW heeF& peeleer
nw~
ÛeewonJeeR meoer ceW efheâjespeMeen legieuekeâ keâes DeMeeskeâ kesâ oes
(DeefYeuesKe keâe keâeue ) (Yee<ee)
efM eueeuesKe Skeâ cesj" mes leLee otmeje nefjÙeeCee kesâ šesheje mes
leermejer meoer ceW - Øeeke=â le
Øeehle ngS efpevnW Gmeves efouueer cebi eJeeÙee~
ÛeewLeer-heebÛ eJeer meoer ceW - mebmke=âle
kegâ Ú DeefYeuesKe mebyebOe veewJeer omeJeeR meoer ceW - ØeeosefMekeâ Yee<ee
petv eeieÌ{ (mebmke=âle) - ®õoeceve (Mekeâ)
ceewÙe&, ceewÙeexòej Deewj ieghle keâeue kesâ DeefOekeâebMe DeefYeuesKe
Fueeneyeeo mlebYe - mecegõieghle (ieghle JebMe)
f kesâ jce’ veecekeâ «ebLeceeuee
‘keâehe&me Fvmeef› eâhMevece Fbe[
Ssnesu e - hegefu ekesâ Meve II (ÛeeuegkeäÙe)
ceW mebkeâefuele nQ~
neLeer iegbheâe - KeejJesue (ÛesefoJebMe)
iJeeefu eÙej - jepeeYeespe (hejceejJebMe) DeMeesk eâ kesâ DeefYeuesKe Ûeej efu eefheÙeeW ceW uesKeyeæ nQ-
(efu eefhe) (#es$e)
DeejceeFkeâ, Ùetveeveer -Deheâieeefvemleeve
Kejes‰er efu eefhe - heeefkeâmleeve
yeÇeÿeer efueefhe - keâeuemeer mes cewmetj lekeâ

NCERT-meej ( 36 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
pewve «evLeeW keâer jÛevee F&m ee keâer Ú"er meoer ceW iegpejele kesâ
JeuueYeer veiej ceW (Øeeke=âle Yee<ee ceW) ngF&~
pewve «evLeeW ceW Oece&m et$e, mce=efleÙeeb Deewj šerkeâeDeeW leerveeW keâes
mece«ele: Oece&Meem$e keâne peelee nw, (mebkeâueve 300-200 F&.het.)
veesš- Oece&m et$eesW keâe mebkeâueve 500-200
( F&.het.) kesâ ceOÙe yeleeÙee
ieÙee~
ØeeÛeerve Yeejle ceW efueefheÙeeW keâe %eeve Lee hejbleg ØeeÛeervelece
GheueyOe heeb[gefueefheÙeeb ceOÙe SefM eÙee mes Øeehle nesleer nQ~
Yeejle ceW heeC[ge fueefheÙeebYeespehe$eeW Je leeuehe$ee W hej Øeehle
nesleer nQ~ ceOÙe SefM eÙee ceW ces<eÛece& leLee keâe‰heâuekeâeW hej
Øeehle nesleer nQ~
$e+iJeso ( 1500-1000 F&.het.) Deewj DeLe&Jeso , ÙepegJexo, yeÇÿeCeeW,
DeejCÙekeâeW Deewj Gheefve<eoeW keâer jÛevee1000-500 F&.het. kesâ
ueieYeie ceevee peelee nw~
met$e uesKeve (400 F&.het.) keâe meyemes efJeKÙeele GoenjCe
heeefCeveer keâe JÙeekeâjCe nw efpemeceW GvnesWves Deheves meceÙe kesâ
meceepe,mebm ke=âefle Deewj DeLe&JÙeJemLeehej ØekeâeMe [euee nw~
(met$e «evLe) mebyebOe
ßeewle met$e - meeJe&peefvekeâ Ùe%eeW kesâ efJeefOeefJeOeeve
ie=¢e met$e - Iejsu et Ùee heeefjJeeefjkeâ Deveg‰eve
MeguJe met$e - Ùe%e Jesoer efvecee&C e nsleg efJeefJeOe ceehe
(pÙeeefceefle Je ieefC ele keâe ØeejbYe)
Oece&met$eeW Deewj mce=ef leÙeeW ceW (600 F&.het . mes 200 F& .het. )
meJe&m eeOeejCe Deewj MeemekeâeW kesâ efu eS efv eÙece Deew j ef Jeefv eÙece
keâe mebkeâueve ef keâÙee ieÙee Lee, efpemeceW cevegm ce=elf e meyemes
ØeeÛeer ve nw ~
yeÇe ÿeCe iebÇLeeW ceW Jeweof keâ keâce&keâeC[eW keâe efve™heCe efkeâÙee ieÙee nw~
DeejCÙekeâ «ebLeeW Deewj Gheefv e<eoe W ceW efJeefYevve DeeOÙeeeflcekeâ
Deewj oeMe&e fvekeâ mecemÙeeDeeW hej ÛeÛee& keâer ieF& nw~
hegjeCe efJeMJekeâes<e nQ , ef pemeceW ieg hle keâeue kesâ DeejbYe lekeâ
jepeveerelf ekeâ Fefleneme DeeÙee nw ~ heg jeCeeW kesâ Deveg meej Ûeej Ùeg ie
›eâceMe: ke= âle-$ess lee-Éehej-keâef ueÙeg ie nQ ~
ceneYeejle mebYeJele: omeJeeR meoer F&m ee-hetJe& mes ÛeewLeer meoer F&m eJeer
lekeâ keâer efmLeefle keâe DeeYeeme efoueelee nw~
peÙemebefnlee (8800 Mueesk eâ) - Yeejle ( 24000 Mueeskeâ)-Mele
menœeer mebefnlee/ceneYeejle(1 ueeKe Mueeskeâ)
(Jeeueceerefkeâ ke=âle) jeceeÙeCe 6000 Mueeskeâ -
12000 Mueeskeâ - Deblele: 24000 Mueeskeâ mebYeJele:
jÛevee F&mee het. heebÛ eJeebr meoer ceW Meg™ ngF& pees efkeâ
ceneYeejle kesâ yeeo keâer jÛevee Øeleerle nesleer ~nw
ØeeÛeerveyeewæ «ebLe heeefu e Yee<ee ceW efueKes ieS~
heeefue oef#eCe efyenej ceW yeesueer peeleer Leer~
Fve «evLeeW mes yegæ kesâ peerJeve kesâ meeLe-meeLe ceieOe,
Gòej efyenej Deewj Gòej ØeosM e ceW keâF& MeemekeâeW kesâ
yeejs ceW Yeer peevekeâejer efceueleer nw~
yegæ kesâ hetJe&pevce keâer keâLeeSb-peelekeâ (mebKÙee
550 ) keânueeleer nwb, pees F&.het. heebÛ eJeer meoer mes
otm ejer meoer F&. lekeâ keâer meeceeefp ekeâ-DeeefLe&keâ efm Lele
hej ØekeâeMe [eueleer nQ~
Delegue ke=âefle cetef<ekeâJebMe (iÙeejnJeeR meoer) Ùen kesâjue kesâ
cete f<ekeâ jepeJebM e keâe Je=òeeble nw~
mebi ece meeefnlÙe kesâ heÅe30,000 hebe fòeâÙeeW ceW efceueles nQ, pees Dee"
Sóòeewkewâ DeLee&le mebkeâueveeW ceW efJeYeòeâ nwb~Fmekesâ cegKÙe mecetn oes nwb-
pewve o.Yeejle 1. heefšvese [
f keâue Ùee heefovesvekeâerue keâCekeäkegâ 1(8 efvecve meb« en) 2.
meeefnlÙe meeefn lÙe heòeheeój/heòegheheeòeg (omeieerle)
[sejf Ùeme, nsjes[ esšme Deeefo kesâ uesKeeW ceW Yeejle keâe GuuesKe nw~
nsjes[esš me keâer hegmlekeâ efnmšjerpe mes Yeejle-heâejme kesâ meby ebOeeW keâer
peevekeâejer efceueleer nw
SefjÙeve Éeje efm ekebâoj kesâ Yeejle hej Dee›eâceCe
(326 F&.het.) keâe efJemle=le efJeJejCe
Ùetv eeveer uesKekeâeW ves efmekebâoj keâes meW[^e skeâesšme keâe mecekeâeueerve
yeleeÙee nw~
keâewešf uÙe ke=âle DeLe&Meem$e (ceewÙe&keâeueerve) efJeefOe «ebLe nw~ Ùen
15 Keb[eW ceW efJeYeòeâ nw efpemeceW otm eje Deewj leerm eje DeefOekeâjCe
DeefOekeâ hegjevee nw~
heešefueheg$e Deeves JeeuesÙetveeveer jepeotle cesi emLeveerpe,
[eÙeceskeâme, [eÙeesevf eefm eÙeme Les~
Ûebõieghle ceewÙe& kesâ ojyeej ceW DeeS cesiemLeveerpe keâer hegmlekeâ FefC[keâe nw~
hesejf hueme Dee@heâ o SefjefLeÇÙeve meer (Ùetveeveer Yee<ee) ceW
(80-115 F&.) kesâ yeerÛ e efkeâmeer De%eele uesKekeâ ves ueeuemeeiej,
heâejme keâer KeeÌ[er Deewj efnbo cenemeeiej ceW nesves Jeeues jesceve
JÙeeheej keâe Je=òeeble efo Ùee ieÙee nw~
meeefneflÙekeâ
še@ueceer keâer hegm lekeâ pÙees«eeheâer pees efkeâ 150 F&. kesâ
œeesle Deeme-heeme keâer ceeveer peeleer nw~
efhueveer keâer vesÛ egj ue efnmšesefjkeâe (uewe fšve Yee<ee) F&m ee keâer henueer
meoer kesâ Fšueer Je Yeejle kesâ JÙeeheej keâer peevekeâejer osleer nw~
heâe¢eeve hebeÛeJeeR Meleeyoer ceW Yeejle DeeÙee, nsvemeebie
(7JeeR Meleeyoer) n<e& JeOe&ve Deewj Feflmebie meeleJeeR Meleeyoer
ceW Yeejle DeeS~
yeÇeÿeCe efJeosM eer heâendÙeeve ves ieghle keâeueerve Yeejle keâer meeceeefpekeâ, DeeefLe&keâ
meeefnlÙe efm Leefle hej ØekeâeMe [euee nw~
meeefnlÙe
Deyetj sneve (Deueye™veer) cenceto iepeveJeer keâe mecekeâeueerve Lee~
efJeMeeKeoòe, ke=âle cegõeje#eme (veeškeâ) ceW meceepe Deewj
mebm ke=âefle keâer Peuekeâ nw~
keâeefueoeme ke=âle ceeueefJekeâeefiveefce$eced (veeškeâ) heg<Ùeefce$e
Megbi e kesâ Meemeve keâeue keâer IešveeSb yeleelee nw~
DevÙe
yeewæ
keâeefueoeme Éeje jefÛeleDeefYe%eeveMeekegbâ leueced mes
meeefn lÙe meeefn lÙe (ieghlekeâeueerve) Gòej Je ceOÙe Yeejle kesâ meeceeefpekeâ SJeb
meebmke=âeflekeâ peerJeve keâer Peuekeâ efoKeeleer nw~
uesKekeâ ke=âefleÙeeb
peÙeefmebn - kegâceejheeue Ûeefjle yeeCeYeó Éeje jefÛ ele n<e&Ûeefj le (F&m ee keâer meeleJeeR meoer kesâ
nsceÛebõ - kegâceejheeueÛeefjle/ ueesieeW kesâ peerJeveÛeefjleelcekeâ jÛevee) meceepe SJeb mebm ke=âefle keâer
ÉeßeÙe cenekeâeJÙe Peuekeâ Øemlegle keâjleer nw~
vÙeeÙeÛebõ - ncceerjkeâeJÙe Jeekeäheefle ke=âle ieewÌ[Jenes keâvveewpe ceW jepee ÙeMeesJece&ve kesâ ke=âlÙeeW hej
heodceieghle - veJemeenmebekeâÛeefjle DeeOeeefjle nw~
ßeer efyeuueeue - YeespeØeyebOe efyeunCe ke=âle efJe›eâceebk eâosJeÛeefjle (GòejJeleea ÛeeuegkeäÙe vejsM e
ÛeboyejoeF& - he=LJeerjepeÛeefjle efJe›eâceeefolÙe kesâ efJepeÙe DeefYeÙeeve)
(he=LJeerjepejemees) keâunCe- jepelejbeif eCeer (jepeeDeeW keâer Oeeje) Deejbe Yf ekeâ
Ssefleneefm ekeâ uesKeve keâe meyemes DeÛÚe GoenjCe nw~
jÛevee keâunCe Éeje 12JeeR Meleeyoer cesb keâer ieF& efpemeceW keâMceerj
kesâ jepeeDeeWkesâ Ûeefj$eeW keâe meb« en nw~

NCERT-meej ( 37 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. ceeveJe Éeje meJe&ØeLece ØeÙegòeâ Deveepe Lee- GlKeveve kesâ oewjeve šerueeW keâer KegoeF& keâer 2-efJeefOeÙeeb nbw ØeLece,
(a) peew Je iesntb (b) ÛeeJeue
Deveguebye GlKeveve efJeefOe efÉleerÙe #eweflepe GlKeveve efJeefOe Dele: efJekeâuhe
(c) melÙe nw~
(c) yeepeje (d) cekeäkeâe
Gòej—(a) 5. efmekeäkeâeW kesâ DeOÙeÙeve keâes keâne peelee nw?
(a) hegjelelJe (b) hegjeuesKeeMeem$e
Gòej-heefMÛece keâer meguesceeve Deewj efkeâjLej heneÌ[er #es$eeW ceW ueieYeie
(c) cegoeÇ Meem$e (d) DevJes<eCe Meem$e
8000 F&.het. ueesieeW ves meyemes henues peew leLee iesntb pewmeer heâmeueeW keâes
Ghepeevee ØeejbYe keâj efoÙee Lee~ Gòej—(c)
2. Yeejle ceW ueesns keâe ØeÙeesie keâye mes DeejbYe ngDee? efmekeäkeâeW kesâ DeOÙeÙeve keâes cegõeMeem$e (vÙetecf emcesešf keäme) keânles nQ~ cegõeMeem$e
(a) ueieYeie 1500 F&.het. mes (b) ueieYeie 1200 F&.het. mes kesâ keâF& Ghe#es$e nQ-
(c) ueieYeie 1000 F&.het. mes (d) ueieYeie 700 F&.het. mes veesšefheâueer - keâeiepeer cegõe keâe DeOÙeÙeve,
Gòej—(c) SkeäpeesvegefceÙee- cegõe kesâ mLeeve hej ØeÛeefuele Oeeleg keâer JemlegDeeW keâe
Yeejle ceW ueewn Oeeleg keâe ØeÙeesie Gòej Jewefokeâ keâeue ceW ueieYeie DeOÙeÙeve, efm›eâheesefheâueer - ØeefleYetefleÙeeW keâe DeOÙeÙeve~
1000 F&.het. mes DeejbYe ngDee, ueewn ØeÙeesie kesâ mee#Ùe Sše efpeues kesâ
6. efvecveefueefKele keâes megcesefuele keâerefpeS-
DelejbpeerKesÌ[e ceW Øeehle ngS nQ~ JewefMJekeâ kesâ mevoYe& ceW ueewn Ùegie
(A) efJe›eâce mebJele (1) 78 F&.
ueieYeie 1300 F&. het. ceW DeejbYe ngDee Lee~
(B) Mekeâ mebJele (2) 57 F&.het.
 veJeervelece GlKeveve ceW Øeehle mee#ÙeeW kesâ Devegmeej leefceuevee[g kesâ (C) ieghle mebJele (3) 319 F&.
(D) je°^erÙe kewâueW[j (4) 22 ceeÛe&, 1957
ke=â<Ceeefieefj kesâ efvekeâš ceeefÙeueeogchejeF& mes Øeehle ueesns kesâ mee#Ùe 2172
ketâš:
F&.het. kesâ nQ~ A B C D
(a) 1 2 3 4
3. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme keâeue kesâ Debleie&le keâyeÇ kesâ Thej Skeâ (b) 2 1 3 4
Iesjs ceW yeÌ[s-yeÌ[s helLejeW keâes KeÌ[e efkeâÙee peelee Lee? (c) 2 1 4 3
(a) veJehee<eeCe keâeue (b) hegjehee<eeCe keâeue (d) 1 3 2 4
(c) ceOÙehee<eeCe keâeue (d) cenehee<eeCe keâeue Gòej—(b)
Gòej—(d) mener megcesueve Fme Øekeâej nw- efJe›eâce mebJele - 57 F&.het. Mekeâ-mebJele - 78
oef#eCe Yeejle kesâ kegâÚ ueesie ce=le JÙeefkeäle kesâ MeJe kesâ meeLe Deewpeej, F&. ieghle mebJele - 319 F&.leLee je°^erÙe kewâueW[j - 22 ceeÛe&, 1957 keâes
nefLeÙeej, efceóer kesâ yejleve Deeefo ÛeerpeW Yeer keâyeÇ ceW ieeÌ[les Les Deewj DeheveeÙee ieÙee Lee, pees efkeâ Mekeâ mebJele hej DeeOeeefjle nw~
Fmekesâ Thej Skeâ Iesjs ceW yeÌ[s-yeÌ[s helLej KeÌ[s keâj efoÙes peeles Les~ 7. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mes keâLeve YeejleerÙe-Ùetveeveer efmekeäkeâeW kesâ
Ssmes mceejkeâeW keâes cenehee<eeCe (cesieeefueLe) keânles nQ, neueebefkeâ meYeer
meboYe& ceW melÙe nQ-
cenehee<eeCe Fme ßesCeer ceW veneR Deeles nQ~
keâLeve (1) efEno-ÙeJeve (YeejleerÙe-Ùetveeveer) efmekeäkesâ Ûeeboer, leebyes Je
4. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- keâYeer-keâYeer meesves kesâ Yeer heeS ieS nQ~
keâLeve (1) Deveguebye GlKeveve kesâ Debleie&le KeÌ[er uebyeJeled KegoeF& keâLeve (2) efmekeäkeâeW kesâ cegKÙe Yeeie hej jepee keâer lemJeerj leLee
nesleer nw~ he=‰ Yeeie hej osJelee keâer cetefle& Debefkeâle nesleer nw~
keâLeve (2) #ewelf epe GlKeveve kesâ Debleie&le Skeâ Je=nle Yeeie keâer GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nwb?
KegoeF& keâjles nQ, pees Skeâ KeÛeeaueer heæefle nw~ (a) kesâJeue (1)
GheÙeg&òeâ GlKeveve efJeefOeÙeeW ceW mes keâewve mee keâLeve melÙe nQ/nw? (b) kesâJeue (2)
(a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2) (c) (1) Deewj (2) oesveeW
(c) (1) Je (2) oesveeW (d) keâesF& veneR (d) ve lees (1) ve ner (2)
Gòej—(c) Gòej—(c)

NCERT-meej ( 38 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
YeejleerÙe-Ùetveeveer efmekeäkesâ Ûeeboer, leebyes Je keâneR-keâneR meesves keâer Oeeleg kesâ helLejeW keâer meleneW Ùee Oeeleg-he$eeW hej pees uesKe Gkesâjs peeles nQ GvnW,
heeS ieÙes nQ, efpeve hej megboj keâueelcekeâ Deeke=âefleÙeeb osKeves keâess efceueleer efMeueeuesKe Ùee DeefYeuesKe keânles nQ~ Dele: efJekeâuhe (a) melÙe nw~
nwb~ efmekeäkeâeW kesâ cegKÙe Yeeie hej jepee keâer lemJeerj DeLeJee Gmekeâer
DeeJeOe Deeke=âefle leLee he=‰ Yeeie hej efkeâmeer osJelee keâer cetefle& Debefkeâle
12. DeefYeuesKe kesâ DeOÙeÙeve keâes efkeâme Meyo mes heefjYeeef<ele efkeâÙee ieÙee
nesleer nw~ Dele: efJekeâuhe (c) mener nw~ nw ?
(a) hegjeuesKeeMeem$e (b) cegõeMeem$e
8. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme jepee ves Dehevee GuuesKe efmekeäkeâeW hej (c) DeOÙeÙeveMeem$e (d) hesefueÙees«eeheâer
efMeJe Yeòeâ kesâ ™he ceW keâjeÙee nw? Gòej—(a)
(a) efJece kewâ[efheâmeme (b) DeMeeskeâ
(c) kegâpegue kewâ[efheâmeme (d) n<e&
hegjeuesKeeMeem$e (Sefhe«eeheâer) kesâ Debleie&le DeefYeuesKeeW keâe DeOÙeÙeve efkeâÙee
peelee nw Deewj otmejs hegjeves omleeJespeeW keâer ØeeÛeerve efleefLeÙeeW kesâ
Gòej—(a)
DeOÙeÙeve keâes hegjeefueefheMeem$e (hesefueÙees«eeheâer) keânles nQ~
efJece kewâ[efheâmeme kesâ efmekeäkeâeW hej yewue kesâ heeMJe& ceW KeÌ[s efMeJe keâer
13. uesKeve keâer meyemes ØeeÛeerve ØeCeeueer efkeâve cegõeDeeW mes Øeehle nesleer
Deeke=âefle Debefkeâle nw~ Fve efmekeäkeâeW hej Debefkeâle uesKe ceW jepee ves Dehevee
GuuesKe censMJej DeLee&led efMeJe kesâ Yeòeâ kesâ ™he ceW efkeâÙee nw~ nw ?
(a) ceewÙe&keâeueerve cegõeDeeW mes (b) ieghlekeâeueerve cegõeDeeW mes
9. efmekeäkeâeW kesâ šbkeâCe kesâ ceeceues ceW ieghle JebMe kesâ jepeeDeeW ves efkeâme (c) nÌ[hheeF& cegõeDeeW mes (d) Jeweo f keâ cegõeDeeW mes
JebMe kesâ jepeeDeeW keâer hejbheje keâe DevegmejCe efkeâÙee nw~ Gòej—(c)
(a) ceewÙe& JebMe (b) kegâ<eeCe JebMe
uesKeve keâer meyemes ØeeÛeerve ØeCeeueer nÌ[hhee keâer cegõeDeeW (meerue) ceW heeF&
(c) meeleJeenve JebMe (d) nÙe&keâ JebMe peeleer nw, uesefkeâve Gmes heÌ{ves ceW DeYeer lekeâ meheâuelee veneR efceueer nw~
Gòej—(b)
14. DeejbefYekeâ DeefYeuesKeeW kesâ meboYe& ceW efvecveefueefKele keâLeveeW hej
ieghle meceüešeW ves DeefOekeâlej meesves Deewj Ûeeboer kesâ efmekeäkesâ peejer efkeâS efJeÛeej keâerefpeS-
Les, efpeveceW meesves kesâ efmekeäkeâeW keâer DeefOekeâlee heeÙeer peeleer nw~ Ssmee keâLeve (1) DeejbefYekeâ DeefYeuesKe Øeeke=âle Yee<ee ceW efueKes ieS nQ~
Øeleerle neslee nw efkeâ efmekeäkeâeW kesâ šbkeâCe kesâ ceeceues ceW ieghle JebMe kesâ keâLeve (2) ÛeewLeer meoer ceW Øeeke=âle Yee<ee keâe mLeeve mebmke=âle ves ues
jepeeDeeW ves kegâ<eeCeeW keâer hejbheje keâe DevegmejCe efkeâÙee~ efueÙee Lee~
veerÛes efoS ieS ketâšeW ceW mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâjW~
10. ieghlekeâeueerve efmekeäkeâeW kesâ cegKÙe Yeeie hej jepeeDeeW keâes efoKeeÙee (a) kesâJeue (1)
ieÙee nw- (b) kesâJeue (2)
(1) efmebn DeLeJee ieQ[s keâe efMekeâej keâjles ngS, (c) (1) Deewj (2) oesveeW
(2) Oeveg<e DeLeJee hejMeg hekeâÌ[s ngS leLee (d) ve lees (1) ve ner (2)
(3) DeMJecesIe Ùe%e keâjles ngS Gòej—(c)
veerÛes efoS ieS ketâšeW ceW mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS-
DeejbefYekeâ DeefYeuesKe Øeeke=âle Yee<ee ceW nbw Deewj Ùes F&.het. leermejer meoer kesâ
(a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2)
nQ~ DeefYeuesKeeW ceW mebmke=âle Yee<ee, F&mee keâer otmejer meoer mes efceueves
(c) (1) Deewj (2) (d) GheÙeg&òeâ meYeer ueieleer nw Deewj ÛeewLeer- heebÛeJeer meoer ceW Fmekeâe meJe&$e JÙeehekeâ ØeÙeesie
Gòej—(d) nesves ueiee, neueebefkeâ leye Yeer Øeeke=âle keâe ØeÙeesie meceehle veneR ngDee Lee~
ieghlekeâeueerve meceüešeW ves efmekeäkeâeW keâe hetjer lejn mes YeejleerÙe keâjCe keâj 15. DeMeeskeâ ves Deheâieeefvemleeve kesâ Deheves meceüepÙe ceW MeemeveeosMeeW
efoÙee~ Fve hej efmebn DeLeJee ieQ[s keâe efMekeâej keâjles ngS efÛe$e DeLeJee nsleg keâewve-meer efueefheÙeeW keâe GheÙeesie efkeâÙee?
Oeveg<e Ùee hejMeg hekeâÌ[s ngS Ùee efheâj keâesF& JeeÅeÙeb$e yepeeles ngS DeLeJee (a) DeejceeFkeâ efueefhe (b) Ùetveeveer efueefhe
DeMJecesIe Ùe%e keâjles ngS meceüešeW keâes oMee&Ùee ieÙee nw~ (c) a Je b oesveeW (d) yeÇeÿeer

11. Oeeleg kesâ he$eeW Ùee helLejeW hej Gkesâjs ieÙes uesKeeW keâes efkeâme veece Gòej—(c)
mes peevee peelee nw? DeMeeskeâ kesâ GlkeâerCe& uesKeeW keâer uesKeve-ØeCeeueer cegKÙele: 4 efueefheÙeeW hej
(a) DeefYeuesKe/efMeueeuesKe (b) keâevetve/efveÙece DeeOeeefjle Leer (1) DeejceeFkeâ (2) Ùetveeveer («eerkeâ) (3) Kejes‰er (4)
(c) DeeosMe he$e (d) heeC[gefueefhe yeÇeÿeerr~ Deheâieeefvemleeve kesâ Deheves meceüepÙe ceW Gmeves MeemeveeosMeeW kesâ
Gòej—(a) efueS DeejceeFkeâ Deewj Ùetveeveer efueefheÙeeW keâe GheÙeesie efkeâÙee~

NCERT-meej ( 39 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
16. DeMeeskeâ keâer efueefheÙeeW leLee Gvemes mebyebefOele #es$e~ GheÙe&gòeâ efMeueeuesKeeW kesâ meboYe& ceW mener keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW~
metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerepf eS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes (a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2)
efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS- (c) (1) Deewj (2) oesveeW (d) ve lees (1) ve ner (2)
metÛeer-I(efueefhe) metÛeer-II(#es$e) Gòej—(d)
(A) DeejceeFkeâ 1. Deheâieeefvemleeve
ÛeeuegkeäÙe JebMe kesâ jepee heguekesâefMeve efÉleerÙe ves Ssnesue efMeueeuesKe ceW
(B) Kejes‰er 2. heeefkeâmleeve
Deheves Iejeves keâer JebMeeJeueer Deewj GheueefyOeÙeeW keâe efJeJejCe efoÙee nw~
(C) yeÇeÿeer 3. keâeuemeer mes cewmetj OÙeeleJÙe nw efkeâ Yeespe ves Deheves iJeeefueÙej efMeueeuesKe ceW Deheves hetJe&peeW
ketâš : Deewj Gvekeâer GueefyOeÙeeW keâe hetje efJeJejCe efoÙee ngDee nw~
A B C
(a) 1 3 2
20. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme DeefYeuesKe keâe mebyebOe KeejJesue mes nw?
(a) ØeÙeeie ØeMeefmle DeefYeuesKe (b) neLeeriegbheâe DeefYeuesKe
(b) 2 3 1
(c) 1 2 3 (c) iJeeefueÙej DeefYeuesKe (d) Ssnesue DeefYeuesKe

(d) 3 2 1 Gòej—(b)
Gòej—(c) F&mee keâer henueer meoer ceW keâefuebie kesâ KeejJesue ves neLeeriegbheâe DeefYeuesKe
mener megcesueve Fme Øekeâej nw- ceW Deheves peerJeve keâer yengle meer IešveeDeeW keâe Je<e&Jeej efJeJejCe efoÙee nw~
DeejceeFkeâ - Deheâieeefvemleeve 21. efvecveefueefKele ceW mes 1500-1000 F&. het. kesâ ueieYeie keâe keâeue
Kejes‰er - heeefkeâmleeve efkeâme Jeso mes mebyebefOele jne nw?
yeeÿeer - keâeuemeer mes cewmetj (a) meeceJeso (b) ÙepegJexo
(c) DeLeJe&Jeso (d) $e+iJeso
17. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme ceOÙekeâeueerve Meemekeâ ves DeMeeskeâ kesâ
Gòej—(d)
DeefYeuesKeeW keâes efouueer cebieeÙee Lee?
(a) cegncceo efyeve legieuekeâ (b) efheâjespeMeen legieuekeâ $e+iJeso keâes 1500-1000 F&. het. kesâ ueieYeie keâe ceevee peelee nw,
(c) Dekeâyej (d) Deewjib epesye uesefkeâve DeLeJe&Jeso, ÙepegJexo, yeÇÿeCeeW, DeejCÙekeâeW Deewj Gheefve<eoeW keâes
Gòej—(b) 1000-500 F&. het. kesâ ueieYeie ceevee peelee nw~

ÛeewonJeeR meoer ceW efheâjespeMeen legieuekeâ keâes DeMeeskeâ kesâ oes efMeueeuesKe 22. Jewefokeâ cetue«ebLeeW keâe DeLe& mecePeves nsleg efkeâve Meem$eeW keâer jÛevee
efceues~ Skeâ cesj" leLee otmeje nefjÙeeCee kesâ šesheje veecekeâ mLeeve mes keâer ieÙeer Leer?
(a) JÙeekeâjCe (b) Jesoebie
Øeehle ngDee, efpevnW efouueer cebieJeeÙee ieÙee leLee hebef[leeW mes heÌ{Jeeves keâe
(c) keâuhe (d) Úbo
ØeÙeeme efkeâÙee uesefkeâve keâesF& Fmes heÌ{ veneR mekeâe~
Gòej—(b)
18. DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW keâes heÌ{ves Jeeuee ØeLece JÙeefòeâ keâewve Lee?
Jewefokeâ cetue«ebLe keâe DeLe& mecePe ceW DeeS Fmekesâ efueS JesoebieeW DeLee&led
(a) pescme ceeÙej (b) pescme efØebmeshe
Jeso kesâ DebieYetle Meem$eeW keâe DeOÙeÙeve DeeJeMÙekeâ Lee, JesoebieeW keâer
(c) jesefceuee Leehej (d) Sce.meer. cepetceoej
mebKÙee 6 nQ pees Fme Øekeâej nQ- efMe#ee, keâuhe, JÙeekeâjCe, pÙeseefle<e,
Gòej—(b) Úbo Deewj efve®òeâ~
DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW keâes heÌ{ves ceW meJe&ØeLece 1837 ceW pescme efØebmeshe 23. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
keâes meheâuelee efceueer pees Gme meceÙe yebieeue ceW F&mš Fbef[Ùee kebâheveer keâer keâLeve (1) heeefCeveer keâe JÙeekeâjCe 450 F&.het. kesâ Deeme-heeme
mesJee ceW keâeÙe&jle Les~ efueKee ieÙee Lee~
keâLeve (2) JÙeekeâjCe met$e uesKeve keâe meyemes efJeKÙeele GoenjCe nw~
 DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW keâes pescme efØebmeshe Éeje heÌ{ves keâe keâeue veF& GheÙe&gòeâ ceW mes keâewve-mee DemelÙe nw?
Sve.meer.F&.Deej.šer ceW 1838 F&. JeefCe&le nw~ (a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2)
(c) (1) Deewj (2) oesveeW (d) ve lees (1) ve ner (2)
19. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- Gòej—(d)
keâLeve (1) Ssnesue efMeueeuesKe ceW Yeespe ves Deheves Iejeves keâer
JebMeeJeueer Deewj GheueefyOeÙeeW keâe efJeJejCe efoÙee nw~ ØelÙeskeâ Meem$e kesâ Ûelegefo&keâ ØeÛegj meeefnlÙe efJekeâefmele ngS nQ, pees efkeâ
keâLeve (2) iJeeefueÙej efMeueeuesKe ceW ÛeeuegkeäÙe JebMe kesâ jepee ieÅe ceW efveÙece ™he ceW efueKes ieS nQ~ mebef#ehle nesves kesâ keâejCe Ùes
heguekesâefMeve efÉleerÙe ves Deheves hetJe&peeW Deewj Gvekeâer GheueefyOeÙeeW keâe efveÙece met$e keânueeles nQ~ heeefCeveer keâe JÙeekeâjCe ueieYeie 450 F&.het.
efJeJejCe efoÙee nw~ efueKee ieÙee pees efkeâ met$e uesKeve keâe efJeKÙeele GoenjCe nw~

NCERT-meej ( 40 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
24. Oece&met$eeW Deewj mce=efleÙeeW keâes peevee peelee nw- ceneYeejle keâes JÙeeme keâer ke=âefle ceevee peelee nw pees ueieYeie omeJeeR meoer
(a) keâce&keâeC[ Je DeejeOevee nsleg F&.het. mes ÛeewLeer meoer F&.het. lekeâ keâer efmLeefle keâe DeeYeeme keâjeleer nw~ henues
(b) meJe&meeOeejCe Deewj MeemekeâeW kesâ efueS efveÙece Deewj efJeefveÙece ceneYeejle ceW kesâJeue 8800 Mueeskeâ Les leye Fmekeâe veece peÙeme (peÙe
nsleg mebenf lee) Lee, yeeo ceW yeÌ{keâj 24,000 Mueeskeâ nes ieS Deewj Fmekeâe veece
(c) keâneefveÙeeW Je GheosMeeW kesâ meeOeve nsleg Yeejle heÌ[e, Deblele: FmeceW 1 ueeKe Mueeskeâ nes ieS Deewj leodvegmeej Ùen
(d) ceveesjbpeve nsleg Melemenm$eer mebenf lee Ùee ceneYeejle keânueeves ueiee~
Gòej—(b)
29. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
Oece&met$eeW Je mce=efleÙeeW ceW meJe&meeOeejCe Deewj MeemekeâeW kesâ efueS efveÙece keâLeve (1) jeceeÙeCe, ceneYeejle kesâ yeeo keâer jÛevee Øeleerle nesleer nw~
Deewj efJeefveÙece efveOee&efjle nQ~ DeeOegefvekeâ DeJeOeejCee kesâ ™he ceW FvnW keâLeve (2) jeceeÙeCe ceW cetuele: 6000 Mueeskeâ Les~
ØeeÛeerve YeejleerÙe jepÙeJÙeJemLee Deewj meceepe kesâ ™he ceW mebefJeOeeve Je GheÙe&gòeâ ceW mes keâewve-meer efJeMes<elee/efJeMes<eleeSb jeceeÙeCe keâer nw/nQ?
efJeefOe hegmlekeâeW keâe veece efoÙee pee mekeâlee nw~ FvnW Oece&Meem$e Yeer keâne (a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2)
peelee nw~ (c) (1) Deewj (2) oesveeW (d) ve lees (1) ve ner (2)
25. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve-efkeâve meeefnlÙe keâes GòejJeleea Jewefokeâ Gòej—(c)
meeefnlÙe kesâ Debleie&le Meeefceue efkeâÙee ieÙee nw? Jeeuceerefkeâ jeceeÙeCe ceW cetuele: 6000 Mueeskeâ Les, pees yeÌ{keâj 12000
(1) yeÇeÿeCeeW (2) DeejCÙekeâeW
Mueeskeâ nes ieS Deewj Deblele: 24000 Mueeskeâ nQ, Fmekeâer jÛevee mebYeJele:
(3) Gheefve<eoeW (4) efceefuevohevneW
F&mee-hetJe& heebÛeJeer meoer ceW Meg™ ngF&~ efceuee pegueekeâj Fmekeâer jÛevee
veerÛes efoS ieS ketâšeW ceW mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS~
ceneYeejle kesâ yeeo ngF& Øeleerle nesleer nw~ Dele: efJekeâuhe (a) mener nw~
(a) 1 Deewj 2 (b) 1, 3 Deewj 4
(c) 1, 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer 30. efvecveefueefKele efoS ieÙes met$eeW ceW mes efkeâmekesâ Debleie&le jepeeDeeW,
Gòej—(c) leervees GÛÛe JeCeeX kesâ Deveg‰eve leLee jepÙeeefYe<eskeâ hej ÛeÛee& keâer
ieÙeer nw~
JesoeW kesâ DeueeJee, yeÇeÿeCeeW, DejCÙekeâeW Deewj Gheefve<eoeW keâes Yeer Jewefokeâ
(a) ie=nemet$e (b) MeguJemet$e (c) ßeewlemet$e (d) peelekeâce&
meeefnlÙe ceW Meeefceue efkeâÙee peelee nw leLee FvnW GòejJeleea Jewefokeâ
meeefnlÙe keâne peelee nw~ Gòej—(c)
26. Ssefleneefmekeâ DeOÙeÙeve keâer efkeâleveer MeeKeeSb hegjeCeeW keâer efJe<eÙe jepeeDeeW, leerveeW GÛÛe JeCeeX Deewj Ievee{dÙe heg®<eeW Éeje Deveg‰eve
Jemleg yeveleer nw? meeJe&peefvekeâ Ùe%eeW kesâ efJeefOe-efJeOeeve leLee jepÙeeefYe<eskeâ kesâ keâF& Dee[byejeW
(a) 7 (b) 4 (c) 8 (d) 5 keâe JeCe&ve ßeewlemet$e kesâ Debleie&le efkeâÙee ieÙee nw~
Gòej—(d) 31. efkeâme met$e mes pÙeeefceefle Je ieefCele kesâ DeOÙeÙeve keâe DeejbYe ceevee
Ssefleneefmekeâ DeOÙeÙeve keâer heebÛe MeeKeeSb hegjeCeeW keâer efJe<eÙeJemleg yeveleer peelee nw?
nw pees efvecve nw- (1) meie& (2) Øeeflemeie& (3) cevJeblej (4) JebMe (5) (a) MeguJe met$e (b) ßeewle met$e (c) yee¢e met$e (d) ie=¢e met$e
JebMeevegÛeefjle~ Gòej—(a)
27. efvecveefueefKele ceW mes hegjeCeeW ces yeleeS ieS Ûeej ÙegieeW keâe mener MeguJe met$e GuuesKeveerÙe nw efpemeceW Ùe%eJesoer kesâ efvecee&Ce kesâ efueS efJeefJeOe
›eâce keâewve-mee nw? Øekeâej keâer ceeheeW keâe efJeOeeve nw~ pÙeeefceefle Deewj ieefCele keâe DeOÙeÙeve
(a) ke=âle, $eslee, Éehej, keâefue (b) ke=âle, Éehej, $eslee, keâefue ÙeneR mes DeejbYe neslee nw~ peelekeâce&- veecekeâjCe, GheveÙeve, efJeJeen,
(c) Éehej, $eslee, ke=âle, keâefue (d) $eslee, Éehej, ke=âle, keâefue ßeeæ Deeefo Fmeer mes mebyebefOele nw~
Gòej—(b)
32. ØeeÛeerve yeewæ «ebLe efkeâme Yee<ee ceW efueKes ieÙes nQ?
hegjeCeeW ces yeleeS ieS Ûeej ÙegieeW keâe ›eâce efvecveefueefKele nQ-ke=âle, (a) yeÇeÿeer (b) heeefue (c) mebmke=âle (d) DeejceeFkeâ
Éehej, $eslee, keâefue~ FveceW nj Ùegie Deheves efheÚues Ùegie mes efvecve Gòej—(b)
yeleeÙee ieÙee nw Deewj keâne ieÙee nw efkeâ Skeâ Ùegie yeeo peye otmejs Ùegie
keâe DeejbYe neslee nw leye veweflekeâ cetuÙeeW Deewj meeceeefpekeâ ceeveob[eW keâe ØeeÛeerve yeewæ «ebLe heeefue Yee<ee ceW efueKes ieÙes nQ~ Ùen Yee<ee ceieOe Ùeeveer
DeOe: heleve neslee nw~ oef#eCeer efyenej ceW yeesueer peeleer Leer~ heeueer keâes Øeeke=âle Yee<ee keâe Skeâ
™he keâne peelee nw~
28. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee meb«en «ebLe Melemenm$eer mebefnlee kesâ
veece mes peevee peelee nw- 33. yegæ kesâ hetJe&pevceeW keâer keâLeeSb efkeâme veece mes peeveer peeleer nQ?
(a) jeceeÙeCe (b) ceneYeejle (c) hegjeCe (d) $e+iJeso (a) efheškeâ (b) megòe efheškeâ (c) peelekeâ (d) LesjieeLee
Gòej—(b) Gòej—(c)

NCERT-meej ( 41 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
yeewæeW kesâ Oeeefce&kesâòej meeefnlÙe ceW meyemes cenlJehetCe& Deewj jesÛekeâ nw, heg<Ùeefce$e Megbie kesâ Meemevekeâeue keâer IešveeDeeW hej
(b)
ieewlece yegæ kesâ hetJe& pevceeW keâer keâLeeSb pees peelekeâ keânueeleer nQ Deewj (c) n<e& kesâ peerJeve hej
ØelÙeskeâ keâLee Skeâ Øekeâej keâer ueeskeâ keâLee nw~ Ssmeer keâLeeDeeW keâer mebKÙee (d) JÙeekeâjCe Je keâce&keâeC[ hej
ueieYeie 550 mes DeefOekeâ nw~ Gòej—(b)
34. efvecveefueefKele ceW mes pewve «ebLeeW keâer jÛevee efkeâme Yee<ee ceW ngF& nw? keâeefueoeme keâe veeškeâ ceeueefJekeâeefiveefce$eced, heg<Ùeefce$e Megib e kesâ Meemevekeâeue
(a) heeefue (b) Deæ&ceeieOeer (c) mebmke=âle (d) Øeeke=âle
keâer kegâÚ IešveeDeeW hej DeeOeeefjle nw~ Dele: efJekeâuhe (b) mener nw~
Gòej—(d)
38. efvecveefueefKele efoS ieS keâefJeÙeeW keâes Gvekeâer jÛeveeDeeW mes megcesefuele
pewve «ebLeeW keâer jÛevee Øeeke=âle Yee<ee ceW keâer ieÙeer nw F&mee keâer Ú"ebr meoer keâerefpeS~
ceW FvnW Debeflece ™he mes iegpejele kesâ JeuueYeer veiej ceW mebkeâefuele efkeâÙee metÛeer-I (keâefJe) metÛeer-II (jÛeveeSb)
ieÙee Lee~ (A) peÙeefmebn 1. ncceerjkeâeJÙe
35. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- (B) vÙeeÙeÛebõ 2. YeespeØeyebOe
keâLeve (1) keâewefšuÙe keâe DeLe&Meem$e hebõn Keb[eW ceW efJeYeòeâ nw~ (C) efyeuueeue 3. ÉeßeÙe cenekeâeJÙe
keâLeve (2) keâewefšuÙe kesâ DeLe&Meem$e keâe leermeje Je heebÛeJeeb Keb[ (D) nsceÛevõ 4. kegâceejheeue Ûeefjle
DeefOekeâ hegjevee nw~ ketâš :
GheÙe&gòeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve DemelÙe nw? A B C D
(a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2) (a) 2 3 1 4
(c) (1) Deewj (2) oesveeW (d) ve lees (1) ve ner (2) (b) 4 1 2 3
Gòej—(b) (c) 4 2 1 3
keâewefšuÙe keâe DeLe&Meem$e efJeefOe«ebLe nw Ùen hebõn DeefOekeâjCeeW Ùee Keb[eW (d) 3 4 1 2
ceW efJeYeòeâ nw efpeveceW otmeje Deewj leermeje DeefOekeâjCe DeefOekeâ hegjevee Gòej—(b)
nw~ Fmekesâ ØeeÛeervelece DebMe ceewÙe&keâeueerve meceepe Deewj DeLe&leb$e keâer
megcesueve efvecve Øekeâej nw-
Peuekeâ osles nQ~
keâefJe jÛeveeSb
36. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerepf eS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes peÙeefmebn - kegâceejheeueÛeefjle
efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS- vÙeeÙeÛebõ - ncceerjkeâeJÙe
metÛeer-I (keâefJe) metÛeer-II (ke=âefle) efyeuueeue - YeespeØeyebOe
(A) efJeMeeKeoòe 1. efJe›eâceebkeâosJeÛeefjle nsceÛebõ - ÉeßeÙe cenekeâeJÙe
(B) yeeCeYeó 2. ieewÌ[JeneW
39. jepelejbefieCeer kesâ yeejs ceW efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej
(C) Jeekeäheefle 3. n<e&Ûeefjle
(D) efyeunCe 4. cegõeje#eme keâerefpeS-
ketâš : keâLeve (1) keâunCe ves Fmekeâer jÛevee 12 JeeR Meleeyoer ceW keâer Leer~
A B C D keâLeve (2) Ùen Ûebous e jepeeDeeW kesâ ÛeefjleeW keâe meb«en nw~
(a) 1 2 4 3 GheÙe&gòeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve DemelÙe nw?
(b) 2 3 1 4 (a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2)
(c) 4 1 2 3 (c) (1) Deewj (2) oesveeW (d) ve lees (1) ve ner (2)
(d) 4 3 2 1
Gòej—(b)
Gòej—(d)
jepelejbefieCeer DeejbefYekeâ Fefleneme uesKeve keâe meyemes DeÛÚe GoenjCe
efJekeâuhe ceW efoS ieS keâefJeÙeeW Je Gvekeâer ke=âefleÙeeW mes mebyebefOele megcesueve
nw~ Fmekeâer jÛevee 12JeeR Meleeyoer ceW keâunCe ves keâer Leer~ Ùen keâMceerj
efvecveevegmeej nw-
keâefJe ke=âefle kesâ jepeeDeeW kesâ ÛeefjleeW keâe meb«en nw~
efJeMeeKeoòe - cegõeje#eme 40. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
yeeCeYeó - n<e&Ûeefjle
keâLeve (1) cevegmce=efle ØeejefcYekeâ Yeejle keâe Skeâ Øeefmeæ Oeeefce&keâ
Jeekeäheefle - ieew[Ì JeneW
efJeMeeKeoòe - efJe›eâceebkeâosJeÛeefjle «ebLe nw~
keâLeve (2) Fmekeâer jÛevee mebmke=âle Yee<ee ceW keâer ieF& nw~
37. efvecveefueefKele ceW mes keâeefueoeme Éeje efueefKele veeškeâ
ceeueefJekeâeefiveefce$eced efkeâme hej DeeOeeefjle nw? GheÙe&gòeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve DemelÙe nw?
(a) meceepe Je mebmke=âefle hej (a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2)

NCERT-meej ( 42 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
(c) (1) Deewj (2) oesveeW (d) keâesF& veneR 45. efvecveefueefKele ceW mes Ùetveeveer jepeeDeeW Éeje heešefueheg$e ceW Yespes ieÙes
Gòej—(a) jepeotleeW ceW mes keâewve Meeefceue veneR Lee?
(a) meQ[^eskeâesšme (b) [eÙeceskeâme
‘cevegmce=efle‘ ceveg Éeje mebmke=âle Yee<ee ceW jefÛele Skeâ efJeefOe«ebLe nw~
(c) cesiemLeveerpe (d) [eÙeesefveefmeÙeme
Fmekeâer jÛevee otmejer Meleeyoer F&.het. kesâ oewjeve keâer ieF& Leer~
Gòej—(a)
41. ‘hesejf hueme Deeheâ o SjerefLeÇÙeve meer‘ efkeâmekesâ Éeje efueKeer ieF&
Leer? Ùetveeveer uesKekeâeW ves 326 F&.het. ceW Yeejle hej nceuee keâjves Jeeues
efmekebâoj ceneve kesâ mecekeâeueerve kesâ ™he ceW meQ[^eskeâesšme kesâ veece keâe
(a) Dejyeer Ùeeef$eÙeeW Éeje (b) YeejleerÙeeW Éeje
GuuesKe efkeâÙee nw leLee efmeæ efkeâÙee nw efkeâ meQ[^eskeâesšme Deewj Ûebõieghle
(c) Ùetveeveer mecegõer Ùee$eer Éeje (d) GheÙeg&keäle ceW mes keâesF& veneR ceewÙe&, efpevekesâ jepÙeejesnCe keâer efleefLe 322 F&.het. efveOee&efjle keâer ieF&
Gòej—(c) nw, Skeâ ner JÙeefòeâ Les~
‘hesefjhueme Dee@heâ o SjerefLeÇÙeve meer‘ keâer jÛevee Skeâ De%eele Ùetveeveer 46. efkeâme ØeeÛeervelece hegmlekeâ ceW Yeejle Deewj Fšueer kesâ yeerÛe nesves
Ùee$eer Éeje keâer ieF& Leer~
Jeeues JÙeeheeefjkeâ mebyebOeeW keâer peevekeâejer oer ieF& nw?
42. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- (a) efnmšjerpe (b) vesÛegjume efnmšesejf keâe
keâLeve (1) MeemekeâeW keâer Øeeflecee Deewj veece kesâ meeLe efmekeäkesâ peejer (c) Fbe[ f keâe (d) FveceW mes keâesF& veneR
keâjves Jeeues Meemekeâ efnbo-Ùetveeveer Les~ Gòej—(b)
keâLeve (2) efnob -ÙetveeefveÙeeW ves efÉleerÙe Meleeyoer ceW YeejleerÙe GheceneÉerhe
kesâ Gòej-heefMÛece #es$e hej efveÙeb$eCe mLeeefhele efkeâÙee Lee~ efhueveer keâer vesÛegjume efnmšesefjkeâe F&mee keâer henueer meoer keâer hegmlekeâ nw~
GheÙe&gòeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve melÙe nw? Ùen uewefšve Yee<ee ceW nw Deewj nceW Yeejle leLee Fšueer kesâ yeerÛe nesves
(a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2) Jeeues JÙeeheej keâer peevekeâejer osleer nw~
(c) (1) Deewj (2) oesveeW (d) keâesF& veneR 47. ØeeÛeerve oef#eCe Yeejle keâe mebiece meeefnlÙe efkeâme Yee<ee ceW efueKee
Gòej—(c) ieÙee nw?
Meemekeâesb keâer Øeeflecee Je veece Jeeues efmekeäkesâ meJe&ØeLece efnbo ÙetveeefveÙeeW ves (a) leefceue (b) lesuegiet (c) keâvveÌ[ (d) ceueÙeeuece
peejer efkeâÙes, efpevneWves efÉleerÙe Meleeyoer F&.het. ceW YeejleerÙe GheceneÉerhe Gòej—(a)
kesâ Gòej heefMÛece Yeeie hej efveÙeb$eCe mLeeefhele keâj efueÙee Lee~ DeleŠ
efJekeâuhe (c) melÙe nw~ jepeeDeeW Éeje mebjef#ele efJeÅee keWâõeW ceW Skeâ$e neskeâj keâefJeÙeeW Deewj
YeešeW ves leerve-Ûeej meefoÙeeW ceW mebiece meeefnlÙe keâe me=peve efkeâÙee Lee
43. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- pees cetue ™he ceW leefceue Yee<ee ceW efueKee ieÙee Lee~
keâLeve (1) oef#eCe Yeejle ceW Deveskeâ mLeueeW mes jesceve efmekeäkesâ Øeehle
48. mebiece meeefnlÙe ceW efoS ieS ÙeJeveeW kesâ efJeJejCeeW ceW mes keâewve mes
ngS Les~
efJeJejCe melÙe nwb?
keâLeve (2) oef#eCe Yeejle jesceve meeceüepÙe kesâ Debleie&le ve nesles
1. ÙeJeve ueesie Deheves-Deheves heesleeW hej Deeles Les~
ngS Yeer JÙeeheeefjkeâ Âef° mes jesceve meeceüepÙe mes mebyebefOele Lee~
2. ÙeJeve meesves kesâ yeoues keâeueerefceÛe& Kejeroles Les~
GheÙe&gòeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve DemelÙe nw?
3. ÙeJeve megje Deewj oeefmeÙeeb mLeeveerÙe ueesieeW lekeâ hengbÛeeles Les~
(a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2)
4. ÙeJeveeW ves Deble lekeâ oef#eCe Yeejle hej DeefOekeâej keâj
(c) (1) Deewj (2) oesveeW (d) GheÙeg&òeâ ceW mes keâesF& veneR
efueÙee Lee~
Gòej—(d)
GheÙeg&òeâ ceW mes melÙe keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW-
ØeMveiele efJekeâuheeW ceW oesveeW efJekeâuhe ces befoÙes oesvees keâLeve melÙe nQ~ (a) 1 Deewj 2 (b) 1, 3 Deewj 4
oef#eCe Yeejle mes jesceve efmekeäkesâ Øeehle ngS nwb pees jesce kesâ meeLe (c) 1, 2 Deewj 3 (d) meYeer melÙe nQ~
JÙeeheeefjkeâ mebyebOe keâes ØeoefMe&le keâjles nQ~ Gòej—(c)
44. nsjes[esšme Éeje efueKeer ieÙeer hegmlekeâ efnmšjerpe ceW Yeejle keâe mebiece «ebLeeW ceW yengle-mes veiejeW keâe GuuesKe efceuelee nw~ FveceW GefuueefKele
efkeâme osMe kesâ meeLe JÙeeheeefjkeâ mebyebOeeW keâer ÛeÛee& keâer ieÙeer nw? keâeJesjerheóvece keâe mece=efæhetCe& DeefmlelJe hegjeleeeflJekeâ mee#ÙeeW mes meceefLe&le
(a) Fšueer (b) efcemeÇ (c) kebâyeesef[Ùee (d) heâejme ngDee nw~ Fmeer «ebLe ceW ÙeJeveeW kesâ yeejs ceW Yeer GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw
Gòej—(d) efpemeceW ÙeJeveeW kesâ oef#eCe Yeejle hej DeefOekeâej keâer ÛeÛee& veneR ngF& nw~
FmeceW ÙeJeveeW Éeje Deheves heesleeW keâe GheÙeesie keâjvee, meesves kesâ yeoues
nsjes[esšme ves Deheveer hegmlekeâ efnmšjerpe ceW nceW Yeejle-heâejme mebyebOeeW keâeueerefceÛe& Ùee ieesueefceÛe& Deeefo keâes KejeroveW keâe JeCe&ve Yeer efceuelee nw~
kesâ yeejs ceW keâeheâer peevekeâejer Øeoeve keâer nww~ Dele: efJekeâuhe (c) melÙe nw~

NCERT-meej ( 43 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
YeejleerÙe Fefleneme keâer Yeewieesefuekeâ he=‰Yetefce
(Geographical background of Indian History)
‘YeejleerÙe Fefleneme keâer Yeewieesefuekeâ he=‰Yetefce’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~
ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ efvecveefueefKele Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes
keâ#ee 12 lekeâ keâer veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw-
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) YeejleerÙe Fefleneme keâer Yeewieesefuekeâ he=‰Yetefce
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jeceMejCe Mecee&) Yeewieesefuekeâ {ebÛee

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
YeejleerÙe GheceneÉerhe
YeejleerÙe GheceneÉerhe keâe Yeewelf ekeâ efJeYeepeve

 efnceeueÙe heJe&le
 efmebOeg iebiee yeÇÿeheg$e cewoeve
 ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle
(i) ceOÙe Yeejle keâe he"ej
(ii) okeäkeâve keâe he"ej
YeejleerÙe GheceneÉerhe kesâ lešJeleea #es$e
YeejleerÙe GheceneÉerhe keâer peueJeeÙeg

YeejleerÙe Fefleneme hej Yetieesue keâe ØeYeeJe

ØeeÛeerve YeejleerÙe meeefnlÙe ceW JeefCe&le Yeejle keâe Yetieesue

DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe

Jemlegevf e‰-KeC[

NCERT-meej ( 44 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
è
YeejleerÙe GheceneÉerhe F&jeve keâes YeejleerÙe GheceneÉerh e mes efvecve
heJe&leceeueeSb Deueie keâjleer nQ-
(Indian Subcontinent)
mehesâo keâesn meguesceeve efkeâjLej
YeejleerÙe GheceneÉerhe Øeeke=âeflekeâ meerceeDeeW Jeeuee Skeâ megefveOee&efjle
heJe&leceeuee heJe&leceeuee SJeb heJe&leceeuee
SJeb megheefjYeeef<ele Yet-Yeeie nw~ YeejleerÙe GheceneÉerhe ceW Fme meceÙe DeeOegefvekeâ Deheâieeefvemleeve Deewj yeuetefÛemleeve ceW Fme jsKee kesâ
efvecveefueefKele Ú: osMe Meeefceue nQ- Yeejle, heeefkeâmleeve, Deheâieeefvemleeve, heefMÛece cebW efmLele efJeMeeue Yet-Yeeie, efnbogkegâMe kesâ oef#eCe Deewj
vesheeue, Yetševe SJeb yeebiueeosMe~ hetJe& ceW efmLele Yet-YeeieeW keâer lejn ner yengle uebyes meceÙe lekeâ
 Sve.meer.F&.Deej.šer jeceMejCe Mecee& keâ#ee 11 YeejleerÙe meebmke=âeflekeâ Deewj jepeveereflekeâ Âef° mes Yeejle kesâ Yeeie jns~
GheceneÉerhe ceW Fme meceÙe kegâue heebÛe osMe efmLele nQ- Yeejle,  hetJe& keâer Deesj heškeâesF& heneefÌ[Ùeeb, veeiee heneefÌ[Ùeeb,
heeefkeâmleeve, vesheeue, Yetševe SJeb yeebiueeosMe~ ceefCehegj keâe he"ej Deewj Keemeer, ieejes leLee peÙebefleÙee
heneefÌ[Ùeeb efmLele nQ~
YeejleerÙe GheceneÉerhe keâer meerceeSb ÛeejeW lejheâ mes efvecve
Øeeke=âeflekeâ Yeewieesefuekeâ mebjÛeveeDeeW mes efIejer nwb-  uegMeeF& Deewj efÛeve keâer heneefÌ[Ùeeb ceefCehegj kesâ oef#eCe
efoMee - Øeeke=âeflekeâ Yeewieesefuekeâ meerceeJeleea mebjÛevee ceW efmLele nQ~
Gòej ceW - efnceeueÙe heJe&le  efnceeueÙe heJe&le Yeejle keâer Gòejer meercee keâes efvecve lejerkesâ mes
heefMÛeceer Deewj Gòej - heeceerj keâe he"ej Deewj j#ee keâjlee nw-
heefMÛeceer meercee hej meguesceeve-efkeâjLej heJe&leceeuee Dee›eâceCekeâeefjÙeesW SJeced
hetJe& ceW - yebieeue keâer KeeÌ[er meeFyesefjÙee keâer "b[ er nJeeDeeW mes
heefMÛece ceW - Dejye meeiej  Ùener keâejCe nw efkeâ Gòej Yeejle keâer peueJeeÙeg ueieYeie hetjs
oef#eCe ceW - efnbo cenemeeiej meeue keâeheâer iece& jnleer nw~
 cewoeveeW ceW DeefOekeâ "b[er veneR heÌ[ves mes Ùeneb kesâ ueesieeW keâes
Yeeweflekeâ efJeYeepeve yengle DeefOekeâ keâheÌ[s veneR henveves heÌ[les Deewj Jes Kegues ceW
(Physical Division) DeefOekeâ meceÙe lekeâ jn mekeâles nwb~
 otmeje, efnceeueÙe yengle TbÛee nesves kesâ keâejCe Gòej mes
 Yeeweflekeâ Âef° mes Fme GheceneÉerhe keâe DeOÙeÙeve leerve YeeieeW ceW
nesves Jeeues nceueeW mes osMe keâer j#ee keâjlee nw~
efkeâÙee pee mekeâlee nw :  neueebefkeâ Ùen yeele Gve efoveeW efJeMes<e ™he mes ueeiet nesleer Leer
(i) efnceeueÙe heJe&le (ii) iebiee-yeÇÿeheg$e cewoeve Deewj
peye DeewÅeesefiekeâ Ùegie veneR DeeÙee Lee Deewj mebÛeej-
(iii) okeäkeâve keâe he"ej
meeOeve Fleves efJekeâefmele veneR ngS Les~
 efnceeueÙe heJe&le (The Himalays)  Ùen mebmeej kesâ Mes<e Yeeie mes efyeukegâue keâše ngDee veneR nw~
efnceeueÙe heJe&le heefMÛece ceW Deheâieeefvemleeve mes ueskeâj  FmeceW kegâÚ cenlJehetCe& ojx (ceeie&) nQ, efpevekesâ peefjS
hetJe& ceW cÙeebceej lekeâ hewâuee nw~ efleyyele keâe he"ej Fmekeâe heefMÛeceer, ceOÙe Deewj Gòejer SefMeÙee kesâ meeLe DelÙeble
Gòejer Yeeie nw~ ØeeÛeerve keâeue mes Deehemeer mebyebOe keâeÙece jKes ieS nQ~
Ùen 2400 efkeâueesceeršj mes DeefOekeâ uebyee Deewj ueieYeie 250 mes Gòej-heefMÛece ceW meguesceeve heJe&le-ëe=bKeuee, pees
320 efkeâueesceeršj Ûeew[Ì e nw~ oef#eCe keâer Deesj efnceeueÙe heJe&le-ëe=bK euee keâer keâÌ[er nw, Fmes
 FmeceW ueieYeie 114 ÛeesefšÙeeb nQ, pees 20,000 hegâš mes efvecve ojesxX kessâ Éeje heej efkeâÙee pee mekeâlee Lee, pees nwQ-
DeefOekeâ TbÛeer nQ~
 Fmekeâer ØecegKe ÛeesefšÙeeb nQ- ieewjerMebkeâj] DeLeJee SsJejsmš
(mebmeej keâer meyemes TbÛeer Ûeesšer), kebâÛevepebiee, Kewyej ojx yeesueve ojx ieesceue ojx ~
Oeewueeefieefj, vebieeheJe&le veboeosJeer Deeefo~
 efnbogkegâMe heJe&le pees heeceerj kesâ he"ej mes Meg™ neslee nw,  oef#eCe keâer Deesj meguesceeve heJe&le-ëe=bKeuee yeuetefÛemleeve
YeejleerÙe GheceneÉerhe keâer heefMÛeceer Øeeke=âeflekeâ meercee ceW efkeâjLej heJe&le-ëe=bKeuee mes pegÌ[er nw, efpemes yeesueve
yeveelee nw~ ojx mes heej efkeâÙee pee mekeâlee Lee~

NCERT-meej ( 45 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fve ojeX mes Yeejle Deewj ceOÙe SefMeÙee kesâ yeerÛe  efnceeueÙe mes efvekeâueves Jeeueer veefoÙeeW keâer leerve ceneve
Øeeiewefleneefmekeâ keâeue mes DeeJeeieceve neslee DeeÙee nw~ ØeCeeefueÙeeb nQ, efpevemes Gòej Yeejle kesâ efJeMeeue cewoeve
 F&jeve, Deheâieeefvemleeve Deewj ceOÙe SefMeÙee kesâ Deveskeâ keâes Je<e& Yej efvejblej peue Øeehle neslee jnlee nw~
ueesie nceueeJejeW Deewj DeØeJeeefmeÙeeW kesâ ™he ceW Yeejle DeeS~ ØecegKe efnceeueÙeer veefoÙeeb
 Ùeneb lekeâ efkeâ efnceeueÙe heJe&le-ëe=Kb euee keâe heefMÛeceer efJemleej,
pees efnbogkegâMe keânueelee nw, efmebOeg Deewj Dee@keämeme kesâ efmebOeg iebi ee yeÇÿeheg$ e
yeerÛe heej keâj ueesie Deeles-peeles Les~
 Fme cewoeve ceW Ùecegvee veoer kesâ heefMÛece Deewj efmebOe veoer kesâ
 Ùes ojx Skeâ Deesj Yeejle Deewj otmejer Deesj ceOÙe SefMeÙee
hetJe& ceW efmLele Skeâ keâeheâer yeÌ[s Yet-Yeeie ceW Deepekeâue keâesF&
Deewj heefMÛeceer SefMeÙee kesâ yeerÛe JÙeeheeefjkeâ Deewj meebmke=âeflekeâ
peue-ØeCeeueer veneR nw~
mebyebOe keâer mLeehevee ceW yeÌ[s meneÙekeâ ngS nQ~
Deye Ùen ØeceeefCele nes Ûegkeâe nw efkeâ ØeeÛeerve keâeue ceW
Øe›epeve mejmJeleer Deewj Gmekeâer meneÙekeâ veefoÙeeb Fme #es$e
ceW yenleer Leerb~
efmebOeg veoer, efleyyele he"ej kesâ kewâueeme-ceevemejesJej #es$e
Ùen Yeer keâne pee mekeâlee efceœe, Dejye osMe, ceOÙe
nw efkeâ Yeejle ceW Yet-mesleg SefM eÙee Deew j ot j mLe
mes efvekeâueleer nw~
ceeieeX mes ueesie DeeS Gòejer Decesefjkeâe mes Yeer  Ùen heefMÛece Deewj Gòej-heefMÛece keâer Deesj keâjekeâesjce
yeÌ[er mebKÙee ceW heMegDeeW heJe&le-ëe=bKeuee kesâ yeerÛe ueieYeie 1300 efkeâueesceeršj lekeâ
Deueemkeâe, yenleer nw, leye FmeceW efieueefiele veoer Deekeâj efceueleer nw~
keâe Øe›epeve neslee jne nw~
meeFyesejf Ùee Deewj  Ùeneb mes efmebOeg veoer oef#eCe keâer Deesj cegÌ[leer nw Deewj cewoeveeW
ceW hengbÛe peeleer nw, heebÛe veefoÙeeb Fmekesâ meeLe Meeefceue
cebieese fueÙee mes
neskeâj hebÛeveo osMe DeLeJee hebpeeye keâe efvecee&Ce
 Fve ceeieeX mes ceveg<ÙeeW keâe DeeJeeieceve Yeer mebYeJe Lee~ Ùen
keâjleer nQ~
megefJeefole nw efkeâ Ssefleneefmekeâ keâeue ceW Kewyej Deewj yeesueve
è hetJe& mes heefMÛece lekeâ, efmebO eg keâer Ùes heebÛ e meneÙekeâ veefoÙeeb nQ-
ojeX keâe yengle Fmlesceeue neslee jne nw~
 cewoeveeW keâer keâÚejer efceóer ceW hevehes Ieves pebieueeW keâer Dehes#ee Jele&ceeve veece ØeeÛeerve veece
meleuepe Melegõer
efnceeueÙe keâer lejeFÙeeW kesâ pebieueeW keâes meeheâ keâjvee Deemeeve Lee~ JÙeeme efJeheemee
 Fve lejeFÙeeW ceW yenves Jeeueer veefoÙeeb keâce ÛeewÌ[er nesleer nQ, jeJeer he®<Ceer
Dele: GvnW heej keâjvee keâef"ve ve Lee~ efÛeveeye Deefmkeäveer
Pesuece efJelemlee
 Ùener keâejCe nw efkeâ ØeejbefYekeâ Ùee$ee ceeie& efnceeueÙe keâer
 meleuepe keâYeer mejmJeleer veoer keâer meneÙekeâ veoer Leer, pees
lejeFÙeeW ceW ner heefMÛece mes hetJe& Deewj hetJe& mes heefMÛece Deye ueghle nes ieF& nw, uesefkeâve yeeo ceW meleuepe ves Dehevee
keâer Deesj efJekeâefmele ngS~ Fmeereuf eS YeejleerÙeesb Éeje efnceeueÙe ceeie& yeoue efueÙee nw~
keâer hetpee osJelee keâs ™he cesb keâer peeleer nw~  iebiee veoer efnceeueÙe mes efvekeâuekeâj ›eâceMe: efvecve jepÙeeW mes
 efmebOeg-iebiee-yeÇÿeheg$e cewoeve iegpejles ngS yebieeue keâer KeeÌ[er ceW pee efceueleer nw - GòejeKeb[,
Gòej ØeosMe, efyenej Deewj heefMÛece yebieeue~
(Indo-Gangetic-Brahmaputra Plain)
 Fmekesâ heefMÛece ceW Ùecegvee veoer yenleer nw~ Ùen Yeer
efnceeueÙe kesâ oef#eCe ceW Yeejle keâe Deefle efJemle=le efnceeueÙe mes efvekeâueleer nw~
cewoeve nw, efpemekeâer uebyeeF& 3200 eqkeâueesceeršj mes DeefOekeâ  Ùecegvee Deewj iebiee keâs ØeÙeeiejepe ceW mebiece nesves mes
DeewjÛeewÌ[eF& ueieYeie 240 mes 320 efkeâueesceeršj lekeâ nw~ henues, efJebOÙe heJe&le mes efvekeâueves Jeeueer Ûebyeue, yesleJee
 Ùen efnceeueÙe mes veerÛes Deeves Jeeueer mewkeâÌ[eW veoer-meefjleeDeeW Deewj kesâve pewmeer kegâÚ veefoÙeeb Ùecegvee ceW efceue peeleer nQ~
Éeje efnceeueÙe mes yenekeâj ueeF& ieF& DelÙeble GhepeeT  efJebOÙe keâer Skeâ Deewj ceneve veoer ‘meesve’ efyenej ceW
efceóer mes yevee nw~ hešvee kesâ efvekeâš iebiee veoer ceW peekeâj efceueleer nw~

NCERT-meej ( 46 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 efnceeueÙe keâer Deesj mes ieesceleer, mejÙet, ieb[keâ Deewj
keâesmeer veefoÙeeb Gòej ØeosMe Deewj efyenej jepÙeeW ceW iebiee
veoer mes efceue peeleer nQ~
 Deheves Debeflece Úesj hej hengbÛekeâj iebiee keâF& OeejeDeeW ceW
yebškeâj yebieeue keâer KeeÌ[er ceW pee efiejleer nw~
 iebi ee keâer cegKÙe Oeeje YeeieerjLeer DeLeJee ngi eueer
kesâ efkeâveejeW hej DeJeefmLele veiej-
cegefMe&oeyeeo ngi eueer keâesuekeâelee
 iebiee kesâ meyemes hetJeea cegKe keâes heodcee keâne peelee nw~
efmebOeg Deewj iebiee kesâ cewoeve GhepeeT #es$e Les, FmeefueS Deveskeâ
ueesie Ùeneb yeme ieS~
 DeejbYe ceW Ùeneb Ieves pebieue Les~ Oeerjs-Oeerjs Fve pebieueeW keâes
keâeše ieÙee, peceerve keâes ke=âef<e-ÙeesiÙe yeveeÙee ieÙee~
 Fmeer keâe heefjCeece nw efkeâ Fve cewoeveeW ceW keâF& jepÙeeW keâe
GoÙe Deewj efJemleej ngDee~
 ceneve yeÇÿeheg$e veoer kewâueeme ceW efmLele ceevemejesJej
Peerue kesâ hetJeea Yeeie mes efvekeâueleer nw,
 efleyyele kesâ he"ej hej lmeebiehees kesâ veece mes yenleer nw~
efheâj Ùen oef#eCe keâer Deesj cegÌ[ peeleer nw Deewj Yeejle ceW
ØeJesMe keâjleer nw~ Ùeneb hej Fmekeâe veece efonebie nes peelee nw~
 yeeo ceW efonebie Deewj ueesefnle veefoÙeeb Deeheme ceW
efceue peeleer nQ Deewj Fvekeâer mebÙegòeâ Oeeje keâes yeÇÿeheg$e
(ueewefnlÙe) keâne peelee nw~
 Demece Deewj yebieeue mes yenleer ngF& Ùen iebiee kesâ Debeflece
hetJeea cegneves DeLee&led heodcee kesâ meeLe efceue peeleer nw
 uesefkeâve yebieeue keâer KeeÌ[er ceW efiejves mes henues Skeâ DevÙe
yeÌ[er veoer, cesIevee FmeceW efceue peeleer nw~
 Fme Øekeâej pees [suše yevelee nw, Jen yebieeue keâe meyemes
DeefOekeâ GhepeeT Yeeie nw Deewj Gmes megbojyeve [suše
keâne peelee nw~
 efnceeueÙe ceW ner keâMceerj Deewj vesheeue keâer GhelÙekeâeSb nwb~
 keâMceerj keâer Ieešer ÛeejeW Deesj mes TbÛes-TbÛes heneÌ[eW mes
efIejer ngF& nw~
 Fmemes Gmeves Deheveer Deueie lejn keâer peerJeve-heæefle efJekeâefmele
keâj ueer~ uesefkeâve Ùeneb keâF& ojeX Éeje hengbÛee pee mekeâlee
Lee~
 Fme Ieešer ceW keâef"ve "b[er nw, Dele: Ùeneb kesâ Deveskeâ ueesieeW
keâes meefoÙ& eeW ceW veerÛes cewoeveeW ceW Glej peevee heÌ[lee Lee Deewj
ieefce&ÙeeW ceW cewoeveeW kesâ YesÌ[ yekeâjer Ûejeves Jeeues Ùeneb Ûeues
Deeles Les~
NCERT-meej
 Fme lejn cewoeveeW Deewj Fme Ieešer kesâ yeerÛe DeeefLe&keâ SJeb
meebmke=âeflekeâ Deeoeve-Øeoeve yevee ngDee Lee~
 keâMceerj keâes ceOÙe SefMeÙee kesâ FueekeâeW ceW yeewæ Oece& kesâ
ØeÛeej keâe keWâõ mLeue yeveves ceW heeceerj keâe he"ej keâesF&
yeeOekeâ veneR ngDee~
 vesheeue keâer Ieešer Deekeâej ceW Úesšer nw~ iebiee kesâ cewoeveer
FueekeâeW kesâ ueesieeW ves Ùeneb hengbÛeves kesâ efueS Deveskeâ ojx {tb{
efvekeâeues Les~
 keâMceerj keâer lejn Fme Ieešer ceW Yeer mebmke=âle keâer Gvveefle
Ketye ngF&~
 oesveeW ner GhelÙekeâeSb mebmke=âle heeb[gefueefheÙeeW keâe meyemes yeÌ[e
Yeb[ej jner nwb~
 mebYeJele: FvneR keâejCeeW mes F&mee-hetJe& Ú"erb meoer ceW meyemes
hegjeveer ke=âef<e-yeefmleÙeeb lejeF& Jeeues FueekeâeW ceW ner yeveer Deewj
ÙeneR kesâ jemleW JÙeeheej kesâ efueS DeheveeS ieS~
 Ssefleneefmekeâ Yeejle keâe Je#emLeue Gve cenlJehetCe& veefoÙeeW
keâe #es$e nw pees G<Ce keâefšyebOeerÙe ceevemetveer Je<ee& mes
ueyeeueye Yejer jnleer nwb~
veefoÙeeW kesâ Ùes #es$e nQ-
efmebOeg keâe cewoeve
efmebOeg-iebiee peueefJeYeepekeâ
iebiee keâer Ieešer
yeÇÿeheg$e keâer Ieešer
 pÙeeW-pÙeeW nce heefMÛece mes hetjye keâer Deesj yeÌ{les nQ lÙeeW-
lÙeeW heeles nQ, efkeâ Jeeef<e&keâ Je=ef°ceeve ›eâceMe: 25 meWšerceeršj
mes yeÌ{les-yeÌ{les 250 meWšerceeršj lekeâ hengbÛe peelee nw~
 25 mes 37 meWšerceeršj Je<ee& Éeje heesef<ele efmebOeg-ØeosMe kesâ
hesÌ[-heewOeeW keâes Deewj mebYeJele: 37 mes 60 meWšerceeršj Je<ee&
Éeje heese<f ele heefMÛeceer iebieeIeešer kesâ hesÌ[ heewOeeW keâes Yeer helLej
Deewj leebyes kesâ DeewpeejeW mes keâeškeâj peceerve keâes ke=âef<e ÙeesiÙe
yeveevee mebYeJe Lee~
 hejbleg 60 mes 125 meWšerceeršj Je<ee& Éeje heesef<ele ceOÙe
iebiee Ieešer kesâ pebieueeW kesâ yeejs ceW Ssmee mebYeJe veneR Lee
Deewj 125 mes 250 meWšerceeršj Je<ee& mes Heesef<ele yeÿeheg$e
Ieešer kesâ pebieueeW kesâ yeejs ceW lees Skeâoce mebYeJe veneR Lee~
 Ieves pebieueeW Deewj meeLe ner keâ"esj Yetefce Jeeues Fve ØeosMeeW
keâes meeheâ keâjvee ueesns kesâ DeewpeejeW mes Yeer mebYeJe Lee, hejbleg
ueesns kesâ Deewpeej lees yengle yeeo ceW efJekeâefmele ngS~
 Dele: Øeeke=âeflekeâ mebheoeDeeW keâe Fmlesceeue henues keâce Je<ee&
Jeeues heefMÛeceer ØeosMe ceW ner efkeâÙee ieÙee Deewj yeÌ[er yeefmleÙeeW
keâe efJemleej Deece leewj mes heefMÛece mes hetjye keâer Deesj neslee
ieÙee~
( 47 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle (Peninsular India)
ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle keâe DeOÙeÙeve oes Deueie-Deueie
YeeieeW kesâ Debleie&le efkeâÙee pee mekeâlee nw~
 efJebOÙe Deewj melehegÌ[e keâer heJe&le ëe=bKeueeSb Skeâ - otmejs kesâ
meceeveeblej, hetJe& mes heefMÛece keâer Deesj hewâueer ngF& nQ~
 Fve oesveeW kesâ yeerÛe vece&oe veoer yenleer nw, pees Dejye meeiej
ceW efiejleer nw~
 heefMÛece keâer Deesj yenves Jeeueer kesâJeue Skeâ DevÙe veoer
leehleer nw, pees melehegÌ[e kesâ kegâÚ oef#eCe keâer Deesj
efmLele nw~
è ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle keâer Jes ØecegKe veefoÙeeb, pees hetJe& mes heefMÛece
keâer Deesj ØeJeeefnle nesles ngS Dejye meeiej ceW efi ejleer nQ-
vece&oe veoer SJeb leehleer veoer
 ØeeÙeÉerhe keâer DevÙe meYeer veefoÙeeb heefMÛece mes hetJe& keâer Deesj
yenleer nQ Deewj yebieeue keâer KeeÌ[er ceW pee efiejleer nQ, efpememes
Ùen mebkesâle efceuelee nw, efkeâ Ùen he"ej hetJe& keâer Deesj Pegkeâe
ngDee nw~
 he"ej keâe Gòejer Yeeie, efpemes efJebOÙe-melehegÌ[e heJe&leceeuee
Éeje Deueie efkeâÙee ieÙee nw, ceOÙe Yeejle keâe he"ej
keânueelee nw, peyeefkeâ oef#eCeer Yeeie keâes okeäkeâve keâe
he"ej keânles nQ~
(i) ceOÙe Yeejle keâe he"ej (Central Indian
Plateau)
ceOÙe Yeejle keâe he"ej heefMÛece ceW iegpejele mes ueskeâj hetJe& ceW
Úesše veeiehegj lekeâ hewâuee ngDee nw~ Yeejle keâe efJeMeeue ce®mLeue
efpemes Leej keâe jsefiemleeve keâne peelee nw, DejeJeueer heJe&leceeuee
kesâ Gòej ceW efmLele nw~ oef#eCe ceW efJebOÙe heJe&le nw~
 ceeueJee keâe he"ej, yegbosueKeb[ Deewj yeIesueKeb[ keâer
GÛÛelece Yetefce (šsyeue ueQ[) Fmekesâ Yeeie nQ~
 Fmekesâ heefjCeecemJe™he Fme Deesj keâer meejer veefoÙeeb Gòej
DeLeJee Gòej-hetJe& keâer Deesj yenleer nQ Deewj Ùecegvee leLee iebiee
ceW pee efceueleer nQ~ efJebOÙe keâe hetJeea Yeeie, efpemes kewâcetj heJe&le
ëe=bKeuee keâne peelee nw, ueieYeie yeveejme kesâ oef#eCe lekeâ
hewâuee ngDee nw Deewj iebiee kesâ meceeveeblej jepecenue heneef[Ì ÙeeW
lekeâ Gmekeâe efJemleej nw~
 iebiee Deewj jepecenue kesâ yeerÛe heefMÛece ceW Ûegveej (DeLee&led
Gòej ØeosMe ceW efcepee&hegj) mes hetJe& ceW leseuf eÙeeieÌ{er lekeâ Skeâ
mebkeâje ceeie& nw~
 Ùener ceneheLe heefMÛeceer Deewj hetJeea Yeejle keâes Deeheme ceW
efceueelee nw~
NCERT-meej
 heefMÛece ceW keâeefuebpej Deewj iJeeefueÙej kesâ ogieeX keâe
efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee Lee~
 Deesu[ Sve.meer.F&.Deej.šer. (cekeäKeve ueeue) kesâ Devegmeej mewevf ekeâ
Âef°keâesCe mes Fme ceneheLe kesâ meeceefjkeâ cenlJe keâes mecePee ieÙee
FmeefueS hetJe& ceW jesnleeme Deewj Ûegveej kesâ heneÌ[er ogieeX leLee heefMÛece
ceW keâeefuebpej Deewj iJeeefueÙej kesâ ogieeX keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee~
 Meeneyeeo leLee lesefueÙeeieÌ{er kesâ oj&s Skeâ otmejs mes ueieYeie
heebÛe efkeâueesceeršj keâer otjer hej efmLele nQ~
Jes ojx pees yebieeue kesâ ØeJesMe Éej kesâ
™he ceW keâece Deeles Les-
Meeneyeeo keâe oje& lesefueÙeeieÌ{er keâe oje&
 he"ej Deewj Leej ce®mLeue kesâ heefMÛece keâer Deesj iegpejele
keâer GhepeeT efvecveYetefce efmLele nw, efpemeceW keâF& keâce TbÛeer
heneefÌ[Ùeeb nQ Deewj efpemekeâer efmebÛeeF& ceener, meeyejceleer
vece&oe leLee leehleer keâer efveÛeueer MeeKeeDeeW Éeje nesleer nw~
 keâeef"ÙeeJeeÌ[ ØeeÙeÉerhe Deewj keâÛÚ keâe jCe oueoue
Jeeuee #es$e nw, pees ieefce&ÙeeW ceW metKee jnlee nw~
(ii) okeäkeâve keâe he"ej (The Deccan Plateau)
okeäkeâve kesâ he"ej keâer melen keâe {ueeve heefMÛece mes hetJe& keâer
Deesj {euet nw~ heefMÛece keâer Deesj TbÛeer KeÌ[er ÛeóeveeW keâer ëe=bKeuee
nw, pees oef#eCe mes Gòej keâer Deesj peeleer nw Deewj Fmekesâ leLee
mecegõ kesâ yeerÛe Skeâ mebkeâjer cewoeveer heóer nw~
 Fme ëe=bKeuee keâes heefMÛeceer Ieeš keâne peelee nw, efpemekeâer
TbÛeeF& ueieYeie 3000 Hegâš lekeâ nw~
 Ùen he"ej oef#eCe ceW cewmetj #es$e ceW ueieYeie 2,000 hegâš
TbÛee nw Deewj nwojeyeeo ceW Fmekeâer TbÛeeF& Fmekesâ ueieYeie
DeeOes kesâ yejeyej nw~
 oef#eCe keâer Deesj peeves Jeeueer heneef[Ì Ùeeb, pees mecegõ mes Oeerjs-
Oeerjs otj nesleer peeleer nQ, heefMÛece ceW veerueefieefj kesâ heeme
heefMÛeceer IeešeW kesâ meeLe efceue peeleer nQ~
 hetJeea Ieeš Deewj mecegõ kesâ yeerÛe keâe cewoeve heefMÛeceer Ieeš kesâ
cewoeve mes DeefOekeâ ÛeewÌ[e nw~
 hetJeea IeešeW ceW efpeveceW keâce TbÛeeF& Jeeueer heneefÌ[ÙeeW kesâ
mecetn Meeefceue nQ, keâF& Keeueer mLeeve nQ, efpevemes neskeâj
yengle-meer ØeeÙeÉerheerÙe veefoÙeeb yebieeue keâer KeeÌ[er ceW pee
efceueleer nQ~
 ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle keâer meYeer veefoÙeeb heefMÛeceer mes hetJe& keâer Deesj
yenleer nQ, peyeefkeâ vece&oe Deewj leehleer hetJe& mes heefMÛece keâer Deesj
yenles ngS Dejye meeiej ceW efiejleer nQ~
 GveceW mes DeefOekeâlej veefoÙeeb heefMÛeceer Ieeš mes efvekeâueleer
nQ Deewj he"ej kesâ ÛeewÌ[eF& Jeeues hetjs Yeeie keâes heej keâjkesâ
yebieeue keâer KeeÌ[er ceW pee efiejleer nQ~
( 48 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ceneveoer Skeâ ÛeewÌ[s cewoeve keâe efvecee&Ce keâjleer nw,
efpemes Gòej-hetJe& ceW ÚòeermeieÌ{ keâe cewoeve keâne
peelee nw~
 Ùen veoer mecegõ ceW efceueves mes henues GÌ[ermee mes neskeâj
iegpejleer nw~
 ieesoeJejer Deewj Gmekeâer meneÙekeâ veefoÙeeW keâer Ieešer ceW Gòej
keâer Deesj Skeâ yengle yeÌ[e meceleue cewoeve nw, uesekf eâve hetJe& ceW
mecegõ mes efceueves mes henues Ùen mebkeâje nes peelee nw~
okeäkeâve kesâ he"ej keâes oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele
keâjves Jeeueer veefoÙeeb nwQ-
ke=â<Cee veoer legbi eYeõe veoer
(ke=â<Cee keâer meneÙekeâ)
 Fmekesâ Deewj Deeies oef#eCe ceW keâeJesjer Deewj Gmekeâer
meneÙekeâ veefoÙeeW mes Skeâ DevÙe cenlJehetCe& veoer ØeCeeueer keâe
efvecee&Ce neslee nw~
 Ùeneb Ùen yeele GuuesKeveerÙe nw efkeâ ØeeÙeÉerheerÙe veefoÙeeb Gòej keâer
veefoÙeeW mes efYevve nQ~
 Ùes veefoÙeeb iejceer kesâ ceewmece ceW DeefOekeâlej metKeer jnleer nwb
Dele: FmeefueS Ùes efmebÛeeF& Deewj veewheefjJenve kesâ ØeÙeespeveeW kesâ
efueS keâce GheÙeesieer nQ~
 YeejleerÙe ØeeÙeÉerhe Skeâ TbÛee he"ej nw~ Ùeneb mes Deveskeâ
veefoÙeeb yenleer nQ~
 DeejbYe ceW veefoÙeeW keâer Fve IeeefšÙeeW ceW ner ceeveJe ves Deheveer
yeefmleÙeeb yemeeF& LeeR~
 Yeejle kesâ heefMÛeceer leLee hetJeea mecegõ-leš kesâ #es$e Yeer
GhepeeT Les~
 hetJeea mecegõ-leš keâe #es$e DeefOekeâ GhepeeT nw,
keäÙeeWefkeâ Ùeneb Deveskeâ veefoÙeeb [suše yeveeleer nQ~
 efpeve #es$eeW ceW JeeleeJejCe Devegketâue neslee nw Jeneb
DeefOekeâ yeefmleÙeeb mLeeefhele nes peeleer nQ~
YeejleerÙe GheceneÉerhe kesâ lešJeleea #es$e
(Coastal Regions of Indian Subcontinent)
lešJeleea GhepeeT cewoeve yengle cenlJehetCe& nesles nQ, keäÙeeWefkeâ
GvemeW mecegõer ef›eâÙeekeâueeheeW Deewj JÙeeheej kesâ DeJemej efceueles nQ~
heefMÛeceer lešJeleea cewoeve keâe efJemleej Gòej ceW KebYeele keâer
KeeÌ[er leLee oef#eCe ceW kesâjue lekeâ nw~
è keâeWkeâCe leš-
heefMÛeceer lešJeleea cewoeve keâe Gòejer Yeeie
ceeueeyeej leš-
heefMÛeceer lešJeleea cewoeve keâe oef#eCeer Yeeie
NCERT-meej
 Fme #es$e (heefMÛeceer lešJeleea cewoeve) ceW Je<ee& yengle
DeefOekeâ nesleer nw~
 Ùeneb hej yeÌ[er veefoÙeeb venerb nQ, efkebâleg Úesšer veefoÙeeb
mebÛeej Deewj efmebÛeeF& kesâ mejue meeOeve kesâ ™he ceW
keâece Deeleer nQ~
 keâeWkeâCe Deewj ceeueeyeej #es$e ceW Yeer kegâÚ DeÛÚs yebojieen
nQ~ otmejer Deesj hetJeea leš hej kegâÚ Øeeke=âeflekeâ yebojieen nQ~
 Sself eneefmekeâ keâeue ceW mecegõer ieefleefJeefOeÙeeW kesâ heâuemJe™he oef#eCe-
hetJe& SefMeÙeeF& osMeeW kesâ meeLe DeefOekeâ Ieefve‰ Deewj ueeYeoeÙekeâ
mebyebOe mLeeefhele ngS~
 ØeeÙeÉerhe kesâ oef#eCeer Úesj keâes kesâhe-keâsceesefjve DeLeJee
keâvÙeekegâceejer DeblejÉerhe keâne peelee nw~
 Fmekesâ oef#eCe-hetJe& ceW ßeeruebkeâe keâe Éerhe nw, neueebefkeâ
Ùen Yeejle keâe DeefYeVe Yeeie veneR nw, uesekf eâve Ùen Yeejle kesâ
meeLe Ieefve‰ ™he mes mebyebefOele jne nw~
ßeeruebkeâe Yeejle mes efvecve Øeeke=âeflekeâ mebjÛeveeDeeW Éeje
è
pegÌ[e ngDee nw-
Úesšs-Úesšs ÉerheeW
cetbies keâer ÛeóeveeW leLee
Deeoce keâe hegue (efÚ Úues peue keâer Skeâ ëe=bKeuee)
 Deece kesâ Deekeâej kesâ Fme (ßeeruebkeâe) Éerhe keâes ØeeÛeerve
keâeue ceW ‘leeceüheCeea’ kesâ veece mes peevee peelee Lee,
pees mebmke=âle kesâ leebyeÇhee|Ce Meyo keâe efyeieÌ[e ngDee ™he nw~
 mebmke=âle Meyo leebyeÇheCeea keâe DeLe& nw, leebyegue DeLeJee
heeve kesâ heòes kesâ Deekeâej Jeeuee~
 Fmes ‘efmebnueÉerhe’ kesâ veece mes Yeer peevee peelee Lee~
YeejleerÙe GheceneÉerhe keâer peueJeeÙeg
(Climate of the Indian
Subcontinent)
YeejleerÙe GheceneÉerhe DeefOekeâebMele: G<CekeâefšyebOe
ceW efmLele nw~ TbÛes efnceeueÙe heJe&le Éeje Yeejle keâes meeFyesefjÙee
mes Deeves Jeeueer GòejOegÇJeerÙe "b[er nJeeDeeW mes megjef#ele yeveeS peeves
kesâ keâejCe, Ùeneb keâer peueJeeÙeg ueieYeie hetjs Je<e& keâeheâer iece&
jnleer nw~
 Ùeneb oes-oes cenerves keâer Ú: efveÙeefcele $e+legSb nesleer nQ
leLee Ûeej-Ûeej cenerveeW kesâ leerve ceewmece nesles nQ~
 oef#eCe-heefMÛeceer ceevemetve osMe Yej ceW efYevve-efYevve cee$ee ceW
Je<ee& ueelee nw~
 Yeejle ceW iebiee kesâ cewoeve ceW Jeeef<e&keâ Je<ee&heele keâer cee$ee
Deueie-Deueie #es$eeW ceW Deueie-Deueie nesleer nw~
( 49 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Yeejle kesâ Yeewi eesefuekeâ #es$e SJeb Jeneb nesves Jeeueer  Jen Deheves heefjJesMe kesâ Devegmeej Deheveer DeeoleeW Deewj
Deewmele Jeeef<e&keâ Je<ee& keâer cee$ee- meesÛeves kesâ lejerkeâeW keâe efJekeâeme keâjlee nw~
 Fmemes Ùeneb jnves Jeeues ueesieeW ceW Skeâlee keâer YeeJevee Glhevve
Yeewi eesefuekeâ #es$e Deewmele Jeeef<e&keâ Je<ee& keâer cee$ee
efmebOe #es$ e keâe Gòejer Yeeie nesleer nw~
ueieYeie 100-200 meWšerceeršj
Deewj iebi ee keâe mecetÛ ee cewoeve  Jes Fmes Deheveer ceele=Yetefce ceeveles nQ~
Je<ee&
ueieYeie 200-400 meWšerceeršj  Yeejle ceW ncesMee mes keâF& Ssmes jepÙe jns nQ, efpevekeâe
Yeejle keâe Gòej-hetJeea Yeeie
Je<ee& DeLeJee Gmemes Yeer DeefO ekeâ meebmke=âeflekeâ Deewj meeceeefpekeâ {ebÛee, ceesšs leewj hej ncesMee
 DeeOegefvekeâ keâeue ceW efmebOe Deewj iegpejele kesâ kegâÚ YeeieeW meefnle Skeâ-pewmee jne nw~
nefjÙeeCee Deewj jepemLeeve #es$e ceW keâce Je<ee& nesleer nw~  mebmke=âle mLeeveerÙe Yee<eeDeeW kesâ meeLe-meeLe meyemes mecceeefvele
 Fme yeele kesâ mee#Ùe nQ efkeâ ØeeÛeerve keâeue ceW Ùeneb hej Yee<ee jner nw~
Dehes#eeke=âle DeefOekeâ Je<ee& nesleer Leer Deewj nÌ[hhee keâer meYÙelee
jepÙeeW keâe ØeMeemeve Deewj Meemeve efJeefOe-hegmlekeâesb kesâ
Fmeer #es$e ceW heâueer-hetâueer Leer~ DeeOeej hej efkeâÙee peelee Lee, efp evnW Oece&Meem$e keâne
 Yeejle kesâ efJemle=le Yeeie ceW oef#eCe-heefMÛece ceevemetve peelee nw~
heJeveeW Éeje Je<ee& nesleer nw, pees Kejerheâ keâer heâmeueeW kesâ  Gheemevee-mLeue Deewj leerLe&mLeeve mecetÛes osMe ceW efyeKejs heÌ[s
efueS meyemes DeefOekeâ cenlJehetCe& nw~ nQ~
 Fmeer Øekeâej, meoea kesâ ceewmece ceW heefMÛeceer efJe#eesYe mes pees  Ùes meebmke=âeflekeâ yebOeve YeejleerÙeeW ceW Skeâlee Deewj je°^eÙr elee
Je<ee& nesleer nw, Gmemes Je<e& keâer otmejer heâmeueW hewoe nesleer keâer YeeJevee Glhevve keâjles nQ~
nbw, efpemes jyeer keâer heâmeue keâne peelee nw~  Fmekesâ meeLe-meeLe efJeefMe° #es$eerÙe efJeefJeOeleeSb nQ~ keâF& Ssmes
#es$e nQ, efpeveceW efJeefMe° #es$eerÙe YeeJevee Deewj meebmke=âeflekeâ
Je<ee& ueeYeeefvJele heâmeueW
efJeMes<eleeSb nQ~
oef# eCe-heefM Ûece Kejerheâ keâer heâmeueeW kessâ  Fve Deueie-Deueie FkeâeFÙeeW mes efJeMeeue jepÙeeW, SJeb meeceüepÙeeW
ceevemetve Je<ee& efueS GheÙeesi eer keâe GoÙe ngDee Deewj meceÙe kesâ meeLe Jes ogye&ue nes ieS,
heefM Ûeceer efJe#eesYe jyeer keâer heâmeueeW kessâ
mes Je<ee& efueS GheÙeesi eer Gvekeâe mLeeve DevÙe FkeâeFÙeeW ves ues efueÙee~ kegâÚ FeflenemekeâejeW
ves Fmes hejmhej ef›eâÙee-Øeefleef›eâÙee keâjves Jeeueer keWâõerkeâjCe
 osMe kesâ heefMÛeceer Yeeie Deewj DeefOekeâebMe DevÙe YeeieeW ceW iesnbt
Deewj efJekeWâõerkeâjCe keâer MeefòeâÙeeW kesâ ™he ceW heefjYeeef<ele
Deewj peew jyeer keâer ØecegKe heâmeueW nwb~ efkeâÙee nw~
è ÛeeJeue keâer Kesleer cegKÙe ™he mes keâer peeleer nw-  YeejleerÙe GheceneÉerhe ceW efmebOeg Deewj iebiee kesâ cewoeveeW ceW
iebiee Deewj yeÇÿeheg$e kesâ cewoeveesb SJeb Meg™ ngF& Kesleer mes Ùeneb yeefÌ{Ùee heâmeue nesves ueieer Deewj
Yeejle kesâ hetJeera leš hej leefceuevee[g ceW Fmeves Skeâ kesâ yeeo Skeâ keâF& mebmke=âefleÙeeW keâe mebYejCe
efkeâÙee~ efmebOeg Deewj iebiee kesâ heefMÛeceer cewoeveeW ceW cegKÙele: iesnbt
 Fme Øekeâej, Yeejle DemebKÙe efkeâmceeW keâer efJeefJeOeleehetCe& Deewj peew keâer Ghepe nesleer Leer, peyeefkeâ ceOÙe leLee efveÛeues
JevemheefleÙeeW Deewj Devegketâue ceewmeceeW keâer efveÙeefcele ëe=bKeuee iebiee kesâ cewoeveeW ceW cegKÙele: ÛeeJeue hewoe efkeâÙee peelee Lee~
Jeeuee osMe nw~  ØeeÛeerve keâeue ceW meÌ[keâ yeveevee keâef"ve Lee, FmeefueS ceeveJe Deewj
JemlegDeeW keâe DeeJeeieceve veeJeeW mes neslee Lee~
YeejleerÙe Fefleneme hej Yetieesue keâe ØeYeeJe  Dele: veoer-ceeie& mewefvekeâ Deewj JeeefCepÙe mebÛeej ceW
(Influence of Geography on the meneÙekeâ eqmeæ ngS~
Indian History)  DeMeeskeâ Éeje mLeeefhele Øemlej mlebYe, veeJeeW mes ner osMe kesâ
otj-otj mLeeveeW lekeâ hengbÛeeS ieS~
efJeefYevve Yeewieeseuf ekeâ efJeMes<eleeSb ceeveJe kesâ ef›eâÙeekeâueeheeW, Gvekeâer  mebÛeej meeOeve kesâ ™he ceW veefoÙeeW keâer Ùen Yetefcekeâe
Øeke=âefle leLee ceeveJe mecetn kesâ meeLe ner Gmekesâ mebyebOeeW keâes ‘F&mš Fbef[Ùee kebâheveer’ kesâ efoveeW lekeâ keâeÙece jner~
ØeceeefCele keâjleer nw~ heneef[Ì ÙeeW, heJe&leeW Deewj veefoÙeeW Deeefo kesâ Øeeke=âeflekeâ  Fmekesâ DeueeJee, veefoÙeeW keâer yeeÌ{ keâe heeveer Deemeheeme kesâ
DeJejesOe mes Gmes Skeâ Yeewieeseuf ekeâ FkeâeF& keâe mJe™he Øeoeve keâjlee nw, #es$eeW ceW hewâuelee Lee Deewj GvnW GhepeeT yeveelee Lee~ Fve
efpememes nceW Dehevesheve keâer DevegYetelf e nesleer nw~ veefoÙeeW mes venjW Yeer efvekeâeueer ieF& LeeR~

NCERT-meej ( 50 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 efkebâleg veefoÙeeW keâer Yeejer yeeÌ{ mes nj meeue Gòejer cewoeveeW
kesâ ieebJe Deewj Menj leyeen nes peeles Les~
 Fme Øekeâej Deveskeâ ØeeÛeerve FceejleW yeeÌ{eW ceW yenkeâj ve° nes
ieFË~
 efheâj Yeer nefmleveehegj, ØeÙeeiejepe, JeejeCemeer Deewj heešefueheg$e
pewmes Deveskeâ veiej Deewj jepeOeeefveÙeeb veoer leš hej yemeer
LeeR~
 Deepekeâue veS MenjeW keâer mLeehevee jsue ceeieeX Ùee meÌ[keâeW kesâ
mebiece hej keâer peeleer nw DeLeJee DeewÅeesefiekeâ Ùee Keeve Jeeues #es$eeW
ceW uesefkeâveDeewÅeeseif ekeâ Ùegie kesâ DeejbYe mes henues veiej DeefOekeâlej
veoer lešeW hej mLeeefhele nesles Les~
 meye mes yeÌ{keâj, veefoÙeeW ves jepeveereflekeâ Deewj
meebmke=âeflekeâ meerceeDeeW keâe Yeer keâece efkeâÙee nw, pees
keâece heJe&leeW ves Yeer efkeâÙee Lee~
keâefuebi e osM e (pees YeejleerÙe Gòejer meercee- ceneveoer
ØeeÙeÉerhe kesâ hetJeea Yeeie ceW SJeb
 Deepe kesâ GÌ[ermee keâe mecegõ
lešJeleea ØeosMe nw) keâer -
oef#eCeer meercee - ieesoeJejer Leer~
 DeebOeÇ ØeosMe kesâ Gòej ceW ieesoeJejer Deewj oef#eCe ceW
ke=â<Cee veefoÙeeb nwb~ Fve oesveeW veefoÙeeW kesâ cegneveeW kesâ cewoeve keâes
F&meJeer meved kesâ ØeejcYe ceW Ssefleneefmekeâ cenlJe Øeehle ngDee~
 leye meeleJeenveeW Deewj Gvekesâ GòejeefOekeâeefjÙeeW kesâ Meemevekeâeue
ceW Ùeneb Deveskeâ veiej Deewj yebojieen mLeeefhele ngS~
 leefceuevee[g keâe DeefOekeâlej Yeeie efI eje nw-
Gòej ceW oef#eCe ceW
ke=â<Cee veoer mes keâeJesj er veoer mes
 keâeJesjer Ieešer oef#eCe ceW JewieF& veoer Deewj Gòej ceW
hesvveej veoer lekeâ hewâueer ngF& nw~
 Ùen mJeleb$e Yeewieesefuekeâ #es$e Lee Deewj F&meJeer meved kesâ DeejbYe
kesâ LeesÌ[e henues Ùeneb Ûeesue Meemeve mLeeefhele ngDee Lee~
 Ùen ØeosMe Gòejer leefceuevee[g mes Deueie Lee~
 Fme Gòejer leefceuevee[g ves, pees GÛÛe YetefceJeeuee ØeosMe Lee,
heuueJe Meemevekeâeue ceW F&mee keâer ÛeewLeer-Ú"erb meefoÙeeW ceW
Øeefmeefæ heeF&~
 Fmekesâ ØeeÙeÉerhe keâe hetJeea Yeeie keâesjesceb[ue mecegõleš mes
efIeje ngDee nw~
 hetJe& keâer Deesj yenkeâj yebieeue keâer KeeÌ[er ceW efiejves
Jeeueer veefoÙeeW ves FveceW Deveskeâ jemles yevee efoS nQ~
 FmeefueS ØeeÛeerve keâeue ceW hetJeea mecegõ leš leLee DeebOeÇØeosMe
Deewj leefceuevee[g kesâ DevÙe YeeieeW kesâ yeerÛe DeeJeeieceve ceW
keâef"veeF& veneR nesleer Leer~
NCERT-meej
 Jes yebojieen pees keâesjesceb[ue leš hej DeJeefmLele Les-
Deefjkeâeces[g
ceneyeefuehegjce Deewj
keâeJesj erheóvece
 ØeeÙeÉerhe kesâ heefMÛeceer Yeeie ceW Ssmeer mhe° ØeeosefMekeâ FkeâeFÙeeb
veneR nQ~
 hejbleg Gòej ceW leehleer (oceve iebiee) Deewj oef#eCe ceW
Yeercee veefoÙeeW kesâ yeerÛe keâe ØeosMe ceneje°^ kesâ ™he
ceW henÛeevee pee mekeâlee nw~
 Gòej ceW Yeercee Deewj Thejer ke=â<Cee leLee oef#eCe ceW
legbieYeõe veefoÙeeW kesâ yeerÛe keâe ØeosMe keâvee&škeâ kesâ
™he ceW henÛeevee pee mekeâlee nw~
 legib eYeõe kesâ Gòej Deewj oef#eCe ceW efmLele Ùegæjle JÙeefòeâÙeeW
kesâ yeerÛe Fme veoer ves uebyes meceÙe lekeâ Øeeke=âeflekeâ meercee keâe
keâece efkeâÙee~
 Skeâ Deesj yeeoeceer kesâ ÛeeuegkeäÙeeW Deewj je°^ketâšeW keâes
legbieYeõe veoer kesâ oef#eCe ceW Deheveer meòee hewâueeves ceW
keâef"veeF& ngF,& lees otmejer Deesj heuueJeeW Deewj ÛeesueeW
keâes Fme veoer kesâ Gòej ceW jepÙe-efJemleej keâjves ceW
keâef"veeF& ngF&~
 ØeeÙeÉerhe kesâ megojt oef#eCe-heefMÛece kesâ lešerÙe ØeosMe ceW Deepekeâue
keâe kesâjue jepÙe nw~
 ceeueeyeej leš ØeeÙeÉerhe keâe mecegõ lešJeleea heefMÛeceer Yeeie
nw~ Fme hej keâF& yebojieen Deewj Úesš-s Úesšs jepÙe mLeeefhele
ngS~
 efheâj Yeer Fme lešerÙe ØeosMe Deewj meceerhe kesâ ceneje°^,
keâvee&škeâ Deewj kesâjue kesâ ØeosMeeW kesâ yeerÛe DeeJeeieceve ceW
TbÛes heefMÛeceer Ieeš keâef"veeFÙeeb hewoe keâjles Les keäÙeeWefkeâ
Fvekesâ ojeX keâes heej keâjvee Deemeeve veneR Lee~
 Gòej ceW efmebOeg Deewj iebiee keâer veoer-ØeCeeefueÙeeb Deewj oef#eCe
ceW efJebOÙeheJe&le ëe=bKeuee, Fve oesveeW kesâ yeerÛe keâe efJemle=le ØeosMe
DejeJeueer heJe&le ëe=bKeuee Éeje oes YeeieeW ceW yebše
ngDee nw~
 oef#eCe-hetJeea Yeeie ØeeÛeerve keâeue mes ner Dehes#eeke=âle DeefOekeâ
GhepeeT jne nw~
 Fmekesâ DeueeJee KesleÌ[er keâer leebyes keâer KeeveW Yeer Gmeer #es$e ceW
nesves mes Jeneb leeceü hee<eeCe Ùegie mes ner yeefmleÙeeb yeveleer jner
nQ~
 DejeJeueer heJe&le mes heefMÛece keâe Yet-Yeeie Leej ce™mLeue keâe
efnmmee Yeer Fmeer #es$e ceW heÌ[lee nw ØeeÛeerve keâeue ceW Fme
efJemle=le ce™Yetefce ceW yeefmleÙeeb mebYeJe veneR LeeR~
( 51 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 efheâj Yeer Fme ce®Yetefce cebs kegâÚ GJe&j ce®Åeeve Les, peneb
keâneR-keâneR yeefmleÙeeW keâer Deesj DeejbYe keâeue mes ner TšeW kesâ
menejs Ùen ce®Yetefce heej keâjvee mebYeJe Lee~
 jepemLeeve keâer meercee iegpejele kesâ GhepeeT cewoeveeW mes pee
efceueleer nw~
 vece&oe, leehleer, ceener Deewj meeyejceleer veefoÙeeb Fme
ØeosMe keâes heej keâjleer ngF& mecegõ ceW efiejleer nQ~
 okeäkeâve he"ej kesâ heefMÛeceesòej Úesj hej efmLele iegpejele
ØeosMe ceW keâce Je<ee& Jeeuee #es$e keâeef"ÙeeJeeÌ[ Jeeuee
ØeeÙeÉerhe Yeer Meeefceue nw~
 ØeeÛeerve keâeue mes ner iegpejele mecegõ lešerÙe Deewj efJeosMeer JÙeeheej
kesâ efueS Øeefmeæ jne nw keäÙeeWefkeâ Fmekeâe lešerÙe #es$e keâeheâer oblegj
(keâše-heâše) nesvee Deewj keâF& yebojieeneW keâer DeJeefmLeefle keâe nesvee
heeÙee ieÙee~
 Fmeer keâejCe iegpejele kesâ ueesieeW ves Deheves keâes GÅeceMeerue
JÙeeheejer efmeæ efkeâÙee nw~
è iebi ee-Ùecegvee oesDeeye kesâ oef#eCe ceW efmLele ceOÙe ØeosMe jepÙe
efvecve veefoÙeeW Deewj heJe&leeW mes efIeje nw-
hetJe& ceW - meesve veoer
heefMÛece ceW - Ûebyeue veoer
oef#eCe ceW - efJebOÙe heJe&le Deewj vece&oe veoer~
 Fmekesâ Gòejer Yeeie ceW GhepeeT cewoeve nw~ Fmes ceesšs
leewj hej hetJeea Deewj heefMÛeceer oes YeeieeW ceW yeebše pee
mekeâlee nw~
 hetJeea Yeeie keâes, efpemekeâe DeefOekeâebMe Yeeie efJebOÙe heJe&le mes
efIeje nw, ieghle JebMe kesâ meceÙe (F&mee keâer ÛeewLeer-heebÛeJeer
meefoÙeeW ceW) Fme Yeeie keâes Ssefleneefmekeâ cenlJe efceuee Lee~
 hejbleg heefMÛeceer ceOÙe ØeosMe ceW ceeueJee keâe Jen Yet-Yeeie
Meeefceue nw pees F&mee-hetJe& keâer Ú"erb meoer mes Ssefleneefmekeâ
ef›eâÙeekeâueeheeW keâe #es$e jne nw~
 iegpejele kesâ yebojieeneW kesâ efueS ceeueJee cenòJehetCe& he=‰ ØeosMe
(Yeerlejer ØeosMe) Lee Deewj FmeerefueS ceeueJee leLee iegpejele
hej DeefOekeâej mLeeefhele keâjves kesâ efueS okeäkeâve Deewj Gòejer
MeefòeâÙeeW kesâ yeerÛe Deveskeâ Ùegæ ngS~
è
ceeueJee Deewj F&mee keâer henueer Deewj otmejer meefoÙeeW ceW-
iegpejele hej
MekeâeW Deewj meeleJeenveeW ves ueÌ[eFÙeeb ueÌ[eR leLee
DeefOekeâej
peceeves kesâ efueS De"ejnJeeR meoer ceW- ceje"eW Deewj
jepehetleeW ves Yeer Ssmeer ueÌ[eFÙeeb ueÌ[eR~
 veefoÙeeW Éeje leLee keâneR-keâneR heJe&leeW Éeje efIeje Deewj keâneR-keâneR
[suše Ùee he"ej Jeeuee Ssmee ØelÙeskeâ ØeosMe Skeâ-Skeâ jepeveereflekeâ
Deewj ØeMeemeefvekeâ FkeâeF& Lee, peneb efJeefYevve jepeJebMeeW kesâ Meemeve
keâe GlLeeve Deewj heleve neslee jne~
NCERT-meej
 Fme efJeMeeue osMe ceW ÙeeleeÙeele keâer keâef"veeFÙeeW keâes Deewj
Øeeke=âeflekeâ meereceeDeeW keâer cepeyetleer keâes osKeles ngS Meemekeâ
Jeie& kesâ efueS Ùen Deemeeve veneR Lee efkeâ DevÙe meejs ØeosMeeW
hej Yeer Dehevee Meemeve mLeeefhele keâj mekesâ~
 hejbleg Gòejer Deewj heefMÛeceer Yeejle keâer DeefOekeâebMe Yee<eeSb
Skeâ ner cetue efnvo-DeeÙe& Yee<ee mes efJekeâefmele ngF& nQ Deewj
FmeefueS FveceW yengle ner leeeflJekeâ meceevelee efoKeeF& osleer
nw~
 Skeâ Deewj Yeer cenlJe keâer yeele nw efkeâ ueieYeie meejs osMe ceW
mebmke=âle keâe efJekeâeme nesves ueiee Deewj Jen mecePeer Yeer peeves
ueieer~
 Deueie-Deueie FkeâeFÙeeW mes efJeMeeue jepÙeeW, meeceüepÙeeW keâe
GoÙe ngDee Deewj keâeue›eâcesCe Jes ogye&ue nesles ieS leLee
Gvekeâe mLeeve DevÙe FkeâeFÙeeW ves ues efueÙee~
 otmejs MeyoeW ceW, SkeâerkeâjCe Deewj efJeIešve keâer
MeefòeâÙeeb ncesMee meef›eâÙe jner nQ~
 jepÙe -JÙeJemLee keâer YeejleerÙe heæefle ceW efJepeÙe keâer
Ûe›eâJeleea DeJeOeejCee keâes mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee Lee~
 efpemekesâ Devegmeej ØelÙeskeâ jepee keâes mecetÛes osMe keâe
Meemeve keâjves keâer Deekeâeb#ee nesveer ÛeeefnS~
 Fme Øekeâej meeceüepÙeeW keâe heleve neslee jne Deewj efheâj veS
meeceüepÙeeW keâe GoÙe neslee jne, efkebâleg Ùen hejbheje peejer jner~
 Ùeneb lekeâ efkeâ Gòej-heefMÛece kesâ ØeejbefYekeâ efJepeslee; pewmes -
YeejleerÙe-ÙetveeefveÙeeW, Mekeâ-heåueJeeW, kegâ<eeCeeW Deeefo ves jepÙeeW
Deewj meeceüepÙeeW keâer mLeehevee keâer~
 uesekf eâve Jes jepÙeJÙeJemLee kesâ YeejleerÙe DeeoMeeX keâes Deheveeves
keâer Deheveer leer›e DeefYeuee<ee Deewj YeejleerÙe meceepe keâer cegKÙe
Oeeje ceW mJeÙeb keâes meefcceefuele keâjves keâer Deheveer FÛÚe keâes
Øekeâš keâjves ceW keâYeer veneR Ûetkesâ~
 Mevew: Mevew: ØelÙeskeâ ØeosMe ves Ssmeer he=Lekeâ meebmke=âeflekeâ FkeâeF&
keâe ™he OeejCe efkeâÙee, efpemekeâer Deheveer Deueie Yee<ee Deewj
peerJeve-heæefle Leer~
è
efJ ebOÙe heJe&leëe=bKeuee
osMe keâes hetjye mes Gòej Yeejle Deewj
heefMÛece lekeâ yeerÛ eeW-yeerÛ e oef#eCe Yeejle keâer efJeYeepeve
efJeYeòeâ keâjleer nw jsKee yeveer ngF& nw~
 õefJeÌ[ Yee<ee yeesueves Jeeues ueesie efJebOÙe kesâ oef#eCe ceW
Deewj YeejleerÙe DeeÙe&Yee<ee yeesueves Jeeues Fmekesâ Gòej ceW
efmLele Les~
 oesveeW kesâ yeerÛe efJebOÙe #es$e ceW DeeefoJeemeer ueesie jnles Les,
peneb Jes Deepe Yeer nQ~
( 52 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 heefMÛeceer Deewj hetJeea IeešeW kesâ lešJeleea #es$eeW ceW DeØeJeemeer
leLee JÙeeheejer ueesie Dee yemes~
 oef#eCe ceW efJeosMeer JÙeeheej Ketye Ûeuee~ efJebOÙe keâer Ùen meercee
DeuebIÙe veneR nw~
 ØeeÛeerve keâeue ceW mebÛeej JÙeJemLee keâer keâef"veeFÙeeW kesâ yeeJepeto,
Gòej kesâ ueesie oef#eCe hengbÛeles Deewj oef#eCe kesâ ueesie Gòej
ceW~
 efpememes mebmke=âefle Deewj Yee<ee keâe Deeoeve-Øeoeve ngDee~
 Gòej keâer MeefòeâÙeeW ves yeej-yeej oef#eCe ceW ØeJesMe efkeâÙee Deewj
oef#eCe kesâ MeemekeâeW ves Gòej ceW ØeJesMe efkeâÙee~
 Oece& ØeÛeejkeâeW Deewj meebmke=âeflekeâ vesleeDeeW, efJeMes<ele: yeÇeÿeCeeW hej
Yeer Ùener yeele ueeiet nesleer nw~
 oesveeW Deesj keâe Ùen DeeJeeieceve efvejblej peejer jne Deewj
Fmeves meeceeefmekeâ mebmke=âefle efJekeâeme ceW Ùeesieoeve efoÙee~
 Fvekeâe GheÙeesie heeefkeâmleeve, jepemLeeve, iegpejele Deewj
iebiee-Ùecegvee oesDeeye ceW jnves Jeeues Øeekedâ-Jeweof keâ Deewj Jewefokeâ
oesveeW ner ueesieeW ves efkeâÙee nw~
 ÙeÅeefhe osMe kesâ DeefOekeâebMe ØeosMeeW keâer Deheveer megefveefMÛele Øeeke=âeflekeâ
meerceeSb LeeR, hejbleg ØelÙeskeâ ØeosMe ceW peerJeve-Ùeeheve kesâ efueS
Dehesef#ele mecegefÛele mebheoe veneR Leer~
 FmeefueS Øeeiewelf eneefmekeâ keâeue mes ner OeelegDeeW Deewj meeceevÙe
pe™jleeW keâer hetefle& kesâ efueS osMe kesâ efJeefYevve #es$eeW ceW
heejmheefjkeâ mebyebOeeW keâe peeue efyeÚ ieÙee Lee~
 Øeeke=âeflekeâ mebheoe kesâ GheYeesie keâe osMe kesâ Fefleneme ceW
efJeefMe° cenlJe nw~
 peye lekeâ ueesieeW keâer yeefmleÙeeb yeÌ[s hewceeves hej hewâueer veneR LeeR,
Yeejer Je<ee& keâer yeoewuele Yeejle kesâ cewoeveeW keâe yengle yeÌ[e
efnmmee Ieves pebieueeW mes Yeje Lee~
 Fve pebieueeW mes efMekeâej kesâ DeueeJee heMegDeeW keâe Ûeeje,
FËOeve Deewj uekeâÌ[er Øeehle nesleer Leer~
 ØeeÛeerve keâeue ceW hekeâer FËšeW keâe DeefOekeâ Fmlesceeue veneR
neslee Lee~
heešefueheg$e, peneb osMe keâer henueer ØecegKe jepeOeeveer mLeeefhele
è
ngF& mes efvecve kesâ yeveeÙes peeves kesâ DeJeMes<e efceues nQ-
uekeâÌ[er kesâ cekeâeve Deewj
uekeâÌ[keâesš Deeefo~
 cekeâeve Deewj Deewpeej yeveeves kesâ efueS meYeer efkeâmce kesâ
helLej, yeuegDee helLej Yeer, osMe ceW GheueyOe Les~
 menpe ner, Yeejle ceW meyemes hegjeveer yeefmleÙeeb heneÌ[er FueekeâeW
ceW Deewj heneÌ[eW kesâ yeerÛe keâer veoer IeeefšÙeeW ceW mLeeefhele ngF& LeeR~
Ssefleneefmekeâ ÙegieeW ceW helLej kesâ cebefojeW Deewj Øemlej-cetefle&ÙeeW keâe
efvecee&Ce Gòej Yeejle kesâ cewoeveeW keâer Dehes#ee- okeäkeâve leLee
oef#eCe Yeejle ceW DeefOekeâ mebKÙee ceW ngDee nw~
NCERT-meej
 leebyee osMe Yej ceW JÙeehekeâ ™he mes efyeKeje nw~
 leebyes keâer mece=æ KeeveW PeejKeb[ kesâ he"ej ceW,
efJeMes<ekeâj efmebnYetefce efpeues ceW heeF& peeleer nwb~
 leebyes keâer Ùen heóer 130 efkeâ.ceer. uebyeer nw Deewj helee Ûeuelee
nw, efkeâ ØeeÛeerve keâeue ceW Ùeneb mes leebyee efvekeâeuee peelee Lee~
 leebyes kesâ DeewpeejeW keâe Fmlesceeue keâjves Jeeues PeejKeb[ kesâ
meyemes hegjeves efveJeeefmeÙeeW ves efmebnYetefce Deewj npeejeryeeie
kesâ leebyes keâer Fve KeeveeW keâe GheÙeesie efkeâÙee Lee~
 KesleÌ[er kesâ Fueekesâ ceW leebyes kesâ yengle-mes mesuš (Deeefoce
kegâuneÌ[s) heeS ieS nQ Deewj Jes ueieYeie 1000 F&.het. mes
henues keâer DeJeefOe kesâ Øeleerle nesles nQ~
 Ûetbefkeâ leebyee GheÙeesie ceW ueeF& ieF& henueer Oeeleg Leer,
FmeefueS efnbot Fme Oeeleg keâes heefJe$e ceeveves ueies Deewj
leeceü-hee$eeW keâe Oeeefce&keâ Deveg‰eveeW ceW JÙeJenej nesves
ueiee~
 Deepe nceejs osMe ceW efšve keâe Glheeove veneR neslee nw~
keäÙeeWefkeâ ØeeÛeerve keâeue ceW Yeer Ùen Oeeleg yengle keâce GheueyOe
Leer~
 kegâÚ Ssmes mee#Ùe efceueles nQ efkeâ Ùen Oeeleg jepemLeeve Deewj
efyenej ceW heeF& peeleer Leer, hejbleg Deye Fmekesâ Yeb[ej meceehle
nes Ûegkesâ nQ~
 Ûebtefkeâ leebyes Deewj efšve keâes efceueeves mes ner keâebmee
yevelee nw, FmeefueS nceW Øeeiewefleneefmekeâ keâeue keâer
keâebmÙe-JemlegSb DeefOekeâ venerb efceueleer nwb~
 F&meJeer meved kesâ DeejbefYekeâ MelekeâeW mes ner Yeejle keâe Ievee
mebheke&â yecee& Deewj ceueÙe ØeeÙeÉerheeW kesâ meeLe keâeÙece ngDee,
peneb efšve kesâ efJehegue Yeb[ej nwb~
 oef#eCe-hetJeea SefMeÙee ceW efJeÙeleveece, Fb[esveseMf eÙee, kebâyeese[
f Ùee
Deeefo osMeeW ceW GvneWves mLeeÙeer meebmke=âeflekeâ ØeYeeJe ÚesÌ[e~
 Ssmee efkeâmeer jepÙe kesâ ØeÙeeme mes veneR, Deefheleg JÙeeheeefjÙeeW
Deewj jepekegâceejeW kesâ JewÙeefòeâkeâ ØeÙeemeeW mes ngDee Lee~
è
Yeejle ueewn DeÙemkeâ ceW mece=æ jne nw~ Ùen cegKÙele: eqvecve
ØeosMeeW ceW heeÙee peelee nw-
oef#eCeer efyenej hetJeea ceOÙe ØeosMe keâvee&škeâ
 Skeâ yeej DeÙemkeâ ieueeves keâer efJeefOe, OeeQkeâveer keâe Fmlesceeue
(Fmheele yeveeves keâer keâuee) meerKe uesves hej, Ùegæ kesâ keâece ceW ueesns
keâe ØeÙeesie keâjvee mebYeJe nes ieÙee~
 hejbleg ueesne Fmemes keâneR DeefOekeâ GheÙeesieer efmeæ ngDee,
pebieue keâes meeheâ keâjves Deewj ienjer Deewj efveÙeefcele Kesleer
keâjves ceW~
( 53 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ceieOe ceW F&mee-hetJe& Ú"er-ÛeewLeer meefoÙeeW ceW pees henuee
meeceüepÙe mLeeefhele ngDee Gmekeâe ØecegKe keâejCe Ùener
yeleeÙee peelee nw efkeâ Fme ØeosMe kesâ "erkeâ oef#eCe ceW ueesne
GheueyOe Lee~
 yeÌ[s hewceeves hej ueesns keâe GheÙeseie keâjkesâ ner DeJebefle,
efpemekeâer jepeOeeveer GppeefÙeveer ceW Leer, F&mee-hetJe& Ú"er-
heebÛeJeeR meefoÙeeW keâe cenòJehetCe& jepÙe yeve heeF& Leer~
 meeleJeenveeW leLee efJebOÙe kesâ oef#eCe ceW Gefole ngF& DevÙe
meòeeDeeW ves Yeer MeeÙeo DeebOeÇ Deewj keâvee&škeâ kesâ ueewn
DeÙemkeâeW keâe Fmlesceeue efkeâÙee Lee~
 DeebOeÇ ØeosMe ceW meermee Yeer efceuelee nw~ Ùener keâejCe nw
efkeâ F&mee keâer oes DeejbeYf ekeâ meefoÙeeW ceW DeebOeÇ Deewj ceneje°^
kesâ kegâÚ efnmmeeW hej Meemeve keâjves Jeeues meeleJeenveeW
ves yeÌ[er mebKÙee ceW meermes kesâ efmekeäkesâ peejer efkeâS Les~
 meermee jepemLeeve kesâ peesJej mes Yeer Øeehle efkeâÙee ieÙee
nesiee~
Deenle (hebÛeceeke&â) efmekeäkesâ
ØeejbefYekeâ efmekeäkesâ cegKÙele: Ûeeboer mes efveefce&le
ÙeÅeefhe osMe ceW Ùen Oeeleg (Ûeeboer) efJejue efceueleer nw~
hejbleg ØeeÛeerve keâeue ceW cegbiesj efpeues keâer KeÌ[keâhegj
heneefÌ[ÙeeW ceW Ûeeboer keâer KeeveW ceewpeto Leerb~
 Dekeâyej kesâ meceÙe lekeâ Fve KeeveeW kesâ GuuesKe efceueles nQ~
 Ùener keâejCe nw efkeâ efyenej ceW efceues meyemes hegjeves
Deenle efmekeäkesâ Ûeeboer kesâ nQ~
 ØeÛegj mJeCe&keâCe veoer-OeejeDeeW mes yeves peceeJeeW mes Ûegves peeles Les,
peneb Jes efnceeueÙe keâer peue-OeejeDeeW ceW yenkeâj cewoeve ceW Deeles
Les~
 Ssmes peceeJeeW keâes ‘huesmeme&’ keânles nQ~
 meesvee keâvee&škeâ keâer keâesueej KeeveeW ceW efceuelee nw~
 meesves keâe meyemes hegjevee DeJeMes<e 1800 F&0het0 kesâ
Deemeheeme keâvee&škeâ kesâ Skeâ veJehee<eeCeÙegieerve mLeue
mes efceuelee nw~
 YeejleerÙe hegjelelJe meJes&#eCe Éeje nefjÙeeCee keâs jeKeerieÌ{er mes
5000 Je<e& ØeeÛeerve DeeYet<eCe hewâkeäš^er keâer Keespe keâer ieF&, peneb mes
5000 Je<e& ØeeÛeerve leeyeW Deewj meesves kesâ DeeYet<eCe Øeehle ngS nQ~
(œeesle- Fbef[Ùee št[s meceeÛeej he$e 8 ceF&, 2022)
NCERT-meej
 nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ ueesie mebYeJele: jepemLeeve mes kegâÚ efšve
Øeehle keâjles Les, hejbleg Jes efšve keâe meerefcele cee$ee ceW DeeÙeele
cegKÙele: Deheâieeefvemleeve mes keâjles Les~
 Ùener keâejCe nw efkeâ nÌ[hheeF& ueesie keâebmes kesâ DeewpeejeW keâe
ØeÙeesie lees keâjles Les, uesekf eâve Ùeneb hej Ssmes Deewpeej heefMÛeceer
SefMeÙee, efceœe Deewj ›eâerš keâer Dehes#ee keâce ner efceues nQ Deewj
pees efceues nw GveceW efšve keâer cee$ee keâce nw~
 Dele: Yeejle kesâ DeefOekeâlej efnmmes ceW JeemleJe ceW keâebmÙe Ùegie
DeLee&le Ssmee Ùegie, efpemeceW Deewpeej Deewj nefLeÙeej DeefOekeâlej
keâebmes kesâ nesles, "erkeâ mes DeeÙee ner veneR~
 F&meJeer meved kesâ DeejbefYekeâ MelekeâeW mes ner Yeejle keâe Ieefve‰
mebyebOe yecee& Deewj ceueÙe ØeeÙeÉerheeW kesâ meeLe keâeÙece ngDee,
peneb efšve kesâ efJehegue Yeb[ej nQ~
 heâuemJe™he yeÌ[s hewceeves hej keâebmes keâe Fmlesceeue nesves ueiee~
efJeMes<ele: oef#eCe Yeejle ceW yeveves Jeeueer osJeØeefleceeDeeW ceW~
 efyenej ceW efceueer heeue-keâeueerve keâebmÙe ØeefleceeDeeW kesâ efueS
efšve mebYeJele: npeejeryeeie Deewj jebÛeer mes Øeehle efkeâÙee ieÙee
Lee, keäÙeeWekf eâ npeejeryeeie ceW efheÚueer meoer kesâ ceOÙekeâeue lekeâ
efšve kesâ DeÙemkeâ keâes ieueeves keâe keâece neslee Lee~
 Fve KeeveeW mes meesvee efvekeâeues peeves kesâ yeejs ceW nceW F&mee keâer
otmejer meoer kesâ DeejbYe lekeâ keâesF& peevekeâejer veneR efceueleer~
 keâesueej oef#eCe keâvee&škeâ kesâ iebieJebefMeÙeeW keâer ØeeÛeervelece
jepeOeeveer ceevee peelee nw~
è ØeeÛeerve keâeue ceW GheÙeseie ceW ueeÙee ieÙee DeefOekeâebMe meesvee
Øeehle efkeâÙee ieÙee Lee-
ceOÙe SefM eÙee Deewj
jesceve meeceüepÙe mes
 FmeefueS mJeCe&cegõe keâe efveÙeefcele ØeÛeueve F&mee keâer DeejbeYf ekeâ
heebÛe meefoÙeeW ceW ngDee Lee~
 hej uebyeer DeJeefOe lekeâ mJeCe& cegõe Ûeueeles jnves kesâ efueS
Ùeneb heÙee&hle meÇesle veneR Les, FmeefueS yeenj mes meesves keâe
DeeÙeele yebo nesles ner mJeCe& cegõe ogue&Ye nesleer ieF&~
è ØeeÛeerve Yeejle ceW Yeebefle-Yeebefle kesâ jlveeW Deewj ceeself eÙeeW keâe
Yeer Glheeove neslee Lee efJeMes<ele:-
ceOÙe Yeejle,
GÌ[ermee Deewj
oef#eCe Yeejle ceW
 F&mee keâer DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW jesceve JÙeeheejer Yeejle keâer
efpeve JÙeeheej-JemlegDeeW kesâ efueS ueeueeefÙele jnles Les,
GveceW jlveeW keâe ØecegKe mLeeve Lee~
 efJeefYevve #es$eeW ceW hewoe nesves Jeeueer ÛeerpeeW keâe uesve-osve keâjves
kesâ efueS yeefmleÙeeW kesâ yeerÛe Dekeämej ner mebyebOe mLeeefhele nes
peeles nQ~
( 54 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Ssmes uesve-osve mes JÙeeheej keâe pevce neslee nw Deewj mebheke&â-
met$e JÙeeheeefjkeâ ceeieeX ceW yeoue peeles nQ~
 JÙeeheej mes ueesieeW kesâ yeerÛe DeeJeeieceve keâes yeÌ{eJee efceuelee nw~
 JÙeeheejer Skeâ mLeeve mes otmejs mLeeve lekeâ peeles nQ Deewj
Fme Øekeâej ueesieeW ceW Deehemeer cesue-efceueehe yeÌ{lee nw~
 meyemes henues Skeâ mLeeve mes otmejs mLeeve lekeâ Ùee$ee keâjves
Jeeues heMegÛeejer ueesie Les~
 pees Deheves heMegDeeW keâes efJeefYevve ÛejeieeneW lekeâ ues peeles Les,
Deeyeeo ngS efkeâmeeveeW mes mebyebOe mLeeefhele keâjles Les Deewj
Deheves meeLe uesve-osve keâer kegâÚ ÛeerpeW ueskeâj Ûeueles Les~
 peneb Ssmes uesve-osve ceW meheâuelee efceueer, Jeneb Oeerjs-Oeerjs
uesve-osve kesâ keâece keâe hetje efpeccee JÙeeheeefjÙeeW ves ues efueÙee
Deewjleye JeeefCepÙe-JÙeJemeeÙe keâes yeÌ{eJee efceuee~
è Fefleneme kesâ efJekeâeme ceW ØecegKe Yetefcekeâe Deoe keâjves Jeeues
ceveg<Ùe kesâ cenlJehetCe& keâeÙe& Les-
heMegheeueve ke=âef<e JÙeeheej
 Fmekesâ meeLe-meeLe efJeefMe° #es$eerÙe efJeefJeOeleeSb Yeer nQ~ keâF&
Ssmes #es$e nQ, efpeveceW efJeefMe° #es$eerÙe YeeJevee Deewj meebmke=âeflekeâ
efJeMes<eleeSb nQ~
 Fve Deueie-Deueie FkeâeFÙeeW mes efJeMeeue jepÙeeW, meeceüepÙeeW
keâe GoÙe ngDee Deewj meceÙe heekeâj Jes ogye&ue nes ieS,
Gvekeâe mLeeve DevÙe FkeâeFÙeeW ves ues efueÙee~
 kegâÚ FeflenemekeâejeW ves Fmes hejmhej-ef›eâÙee, Øeefleef›eâÙee keâjves
Jeeueer keWâõerkeâjCe Deewj efJekeWâõerkeâjCe keâer MeefòeâÙeeW kesâ ™he
ceW heefjYeeef<ele efkeâÙee nw~
 otmejs MeyoeW ceW SkeâerkeâjCe Deewj efJeIešve keâer MeefòeâÙeeb
ncesMee meef›eâÙe jner nQ, uesefkeâve Ùen keânvee DeefOekeâ GheÙegòeâ
nesiee, efkeâ jepÙe-JÙeJemLee keâer YeejleerÙe heæefle ceW efJepeÙe
keâer Ûe›eâJeleea DeJeOeejCee keâes mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee Lee~
 efpemekesâ Devegmeej ØelÙeskeâ jepee keâes mecetÛes osMe keâe Meemeve
keâjves keâer Deekeâeb#ee keâjveer ÛeeefnS~
 Fme Øekeâej meeceüepÙeeW keâe heleve neslee jne Deewj efheâj veS
meeceüepÙeeW keâe GoÙe neslee jne, efkebâleg Ùen hejbheje peejer
jner~
 Ùeneb lekeâ efkeâ Gòej-heefMÛece kesâ ØeejbeYf ekeâ efJepeslee, pewmes-YeejleerÙe-
ÙetveeefveÙeeW, Mekeâ-henueJeeW, kegâ<eeCeeW Deeefo ves jepÙeeW Deewj meeceüepÙeeW
keâer mLeehevee keâer~
 uesekf eâve Jes jepÙe JÙeJemLee kesâ YeejleerÙe DeeoMeeX keâes Deheveeves
keâer Deheveer leer›e DeefYeuee<ee keâes Deewj YeejleerÙe meceepe keâer
cegKÙe Oeeje ceW mJeÙeb keâes meefcceefuele keâjves keâer Deheveer FÛÚe
keâes Øekeâš keâjves ceW keâYeer veneR Ûetkesâ~
 hetJe& keâeue ceW jepeveereflekeâ Gleej-ÛeÌ{eJe kesâ yeeJepeto Fve
#es$eeW ves Deheveer Deueie henÛeeve keâes yeveeS jKee~
NCERT-meej
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ yengle mes DevÙe jepÙeeW kesâ meeLe-
meeLe Gòej-oef#eCe kesâ ØeeÛeerve jepÙeeW keâes MeeMJele peerJeve
Øeehle Lee~
keâesmeue keâefuebie
ceieOe DeebOeÇ
ieewÌ[ ceneje°^
Gòej Jebie keâvee&škeâ oef#eCe
DeJebefle Ûesj
ueeš Ûeesue
meewje<š^ heeb[dÙe
 meeceüepÙeeW keâe GlLeeve Deewj heleve neslee jne, Jes yeej-yeej
Skeâ-otmejs kesâ meeLe efYeÌ[les jns, efkebâleg Fve jepÙeeW ves
efJeefYevve veeceeW Deewj efJeefYevve jepeJebMeeW kesâ Debleie&le Fefleneme
keâer ueieYeie mebhetCe& DeJeefOe ceW Dehevee Deueie DeefmlelJe yeveeS
jKee~
 Yeejle kesâ leerve Deesj Skeâ uebyeer leš jsKee nw~ Ùeneb jnves Jeeues
ueesie mecegõer ieefleefJeefOeÙeeW ceW mebefuehle Les~ Gvekesâ oesveeW Deesj kesâ
osMeeW kesâ meeLe JÙeeheeefjkeâ mebyebOe Les~
 oef#eCe ceW Ûeesue jepeJebMe kesâ DeueeJee DevÙe efkeâmeer jepeJebMe
ves mecegõheej keâer efkeâmeer Yetecf e keâes peerleves keâer keâYeer keâeseMf eMe
veneR keâer, uesefkeâve Ùen keâesF& mLeeÙeer keâesefMeMe veneR Leer~
 Fmekesâ efJehejerle nce osKeles nQ, efkeâ YeejleerÙe %eele mebmeej
kesâ yengle mes YeeieeW ceW hewâue ieS Les, uesefkeâve oef#eCe-hetJeea
SefMeÙee ceW efJeÙeleveece, Fb[esvesefMeÙee, kebâyeesef[Ùee Deeefo osMeeW
ceW GvneWves mLeeÙeer meebmke=âeflekeâ ØeYeeJe ÚesÌ[e~
 Ssmee efkeâmeer jepÙe kesâ ØeÙeeme mes veneR, Deefheleg JÙeeheeefjÙeeW
Deewj jepekegâceejeW kesâ JewÙeefòeâkeâ ØeÙeemeeW mes ngDee Lee~
 Ùeneb peeve uesvee ÛeeefnS efkeâ Ùes ØeÙeeme ÙetjesheerÙe GheefveJesMeJeeefoÙeeW
kesâ ØeÙeemeeW mes efyeukegâue efYevve Øekeâej kesâ Les~
 YeejleerÙeeW ves keâYeer Yeer vejmebnej DeLeJee DelÙeeÛeejhetCe& oceve keâer
keâesefMeMe veneR keâer~
 GvneWves efJeMeeue jepÙe mLeeefhele efkeâS Deewj Gmeer Yetefce kesâ
Yeeie yeve ieS~
 GvneWves GvnW Dehevee Oece& Deewj Yetieesue Øeoeve efkeâÙee, uesefkeâve
Gvekesâ Oece& Deewj oMe&ve keâes Yeer Deelcemeeled keâj efueÙee~
 Fme Øekeâej, efve<keâ<e& kesâ ™he ceW Ùen keâne pee mekeâlee nw,
efkeâ Yeejle keâer Yeewieesefuekeâ efJeMes<eleeDeeW ves ve kesâJeue Fmekesâ
Fefleneme Deewj Fmekeâer mebmke=âefle keâes yeefukeâ Ùeneb kesâ ueesieeW
keâer ceeveefmekeâlee Deewj efÛebleve keâes Yeer Deekeâej efoÙee nw~
( 55 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ØeeÛeerve YeejleerÙe meeefnlÙe cesW JeefCe&le
Yeejle keâe Yetieesue
(The Geography of India as Described
in the Ancient Indian Literature)
ØeeÛeerve keâeue ceW Yeejle kesâ efJeMeeue GheceneÉerhe keâes YeejleJe<e&
DeLee&led Yejle keâer Yetefce kesâ veece mes peevee peelee Lee, efpemekesâ
Gòej keâer meercee hej efnceeueÙe heJe&le Deewj oef#eCe ceW mecegõ Lee~
Ùen pebyetÉerhe keâe oef#eCeer Yeeie Lee~ efmebOeg Éeje efmebefÛele ØeosMe
keâes ‘Fbef[Ùee’ veece meyemes henues nKeceveer F&jeveer ueesieeW Éeje
efoÙee ieÙee Lee~
 heejefmeÙeeW kesâ heefJe$e «ebLe peWo DeJesmlee ceW mejmJeleer keâer meele
veefoÙeeW (DeLeJee mejmJeleer keâer heebÛe OeejeDeeW meefnle iebiee Deewj
Ùecegvee) kesâ #es$e keâe GuuesKe keâjles ngS ‘mehle efmebOeg’ Meyo keâe
ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee nw~
 ÙetveeefveÙeeW ves yeeo ceW Ùen Meyo F&jeefveÙeeW (heefMe&ÙeveeW) mes
GOeej ueskeâj efmebOeg veoer keâes ‘Fb[esme’ kesâ veece mes hegkeâeje~
 heefMe&ÙeveeW keâer hegmlekeâ cesnjs ÙeeMle Deewj Ùeemvee ceW nce
osKeles nQ efkeâ nheäle nWog kesâ mLeeve hej Jemlegle: efnbot Meyo
keâe GheÙeesie efkeâÙee ieÙee nw, efpememes helee Ûeuelee nw, efkeâ
Fme Meyo keâe efJemleej Fb[me (efmebOeg veoer) kesâ #es$e kesâ Deeies
kesâ ØeosMe lekeâ Lee~
 Øeefmeæ Ùetveeveer Feflenemekeâej, nsjes[esšme, ves ‘Fb[esme’
Meyo keâe ØeÙeesie heefMe&Ùeve meeceüepÙe keâer ‘#e$eheer’ kesâ efueS
efkeâÙee Lee~
 uesefkeâve yeeo ceW Oeerjs-Oeerjs Ùetveeve Deewj jesce oesveeW kesâ
uesKekeâeW Éeje Fme Meyo keâes mecetÛes osMe kesâ efueS ueeiet keâj
efoÙee ieÙee~
 F&mee keâer ØeLece Meleeyoer ceW Ûeerve ceW yeewæ Oece& keâe ØeJesMe
nesves hej ÛeerefveÙeeW ves Yeejle kesâ efueS efleSve-Ûet DeLeJee
ÛegDeeblet Meyo keâe ØeÙeesie efkeâÙee nw~ uesefkeâve åJesvemeebie kesâ
yeeo Jeneb hej efÙeve-let Meyo keâe Ûeueve nes ieÙee~
efmebO eg Meyo kesâ efyeieÌ[s ngS ™he nQ-
Yee<ee efyeieÌ[e ™he
heâejmeer efnbvot
Ùetveeveer Fb[esme
efnyeÇt nes[d[t
uewefšve Fb[me
Ûeerveer efleSve-Ûet
NCERT-meej
 Fme Øekeâej Yejle kesâ JebMepe YeejleerÙe DeLeJee efnbogDeeW kesâ
veece mes peeves peeves ueies~
F&e flmebie keânlee nw efkeâ ‘‘efnbot veece keâe ØeÙeesie
kesâJeue Gòejer pevepeeefleÙeeW Éeje efkeâÙee peelee nw,
Deewj mJeÙeb Yeejle kesâ ueesie Fmes veneR peeveles ~’’
 Skeâ ØeosMe kesâ ™he ceW Yeejle keâe ØeLece megefveefMÛele GuuesKe
heeefCeefve keâer jÛevee (De°eOÙeeÙeer) ceW heeÙee peelee nw~
 heeefCeefve keâe meceÙe Ú"er Meleeyoer F&.het. ceevee peelee nw~
 leye Yejle veece keâe peveheo kebâyeespe mes ceieOe lekeâ efJeefveefo° &
22 peveheoeW ceW mes Skeâ peveheo Lee~
 Ùes meYeer peveheo Gòejer Yeejle ceW Les~ yeeo ceW yeewæ meeefnlÙe
ceW ØeeÛeerve mehle-efmebOeg kesâ Deveg™he meele Yeejle ØeosMeeW
(mehle-YejleeW ) keâe GuuesKe nw~
 DeeÙe& osMe Deewj yeÇÿeje°^, Yeejle kesâ Ssmes DevÙe veece Les,
efpevekeâe GuuesKe ‘F&eflmebie’ ves efkeâÙee Lee~
 DeeÙee&Jele& Yeer Skeâ DevÙe ØeeÛeerve veece Lee, pees helebpeefue kesâ
meceÙe (150 F&.het.) efnceeueÙe Deewj heefjÙee$ekeâ kesâ yeerÛe
efmLele Yeejle kesâ Gòejer Yeeie keâes DeLeJee efJebOÙe kesâ heefMÛeceer
Yeeie keâes efoÙee ieÙee Lee~
 Fmekeâer heefMÛeceer meercee hej DeeoMee&Jeeueer DeLeJee DejeJeueer Deewj
hetJeea meercee hej keâeuekeâJeve DeLeJee jepecenue heneef[Ì Ùeeb Leer~b
hegjeCeeW ceW YeejleJe<e& Meyo keâer heefjYee<ee Fme Øekeâej keâer ieF& nw-
‘‘Jen osMe pees mecegõ (DeLee&led efnbo cenemeeiej) kesâ Gòej ceW Deewj
yeheâeaues heJe&leeW (efnceeueÙe) kesâ oef#eCe ceW efm Lele nw, peneb hej meele
cegKÙe heJe&le ëe=bKeueeSb nw, DeLee&led cenWõ, ceueÙe, me¢e megefòeâcele,
$e+#e (ieeW[ Jeevee kesâ heneÌ[ ), efJ ebOÙe Deewj heefjÙee$e (DejeJeueer lekeâ
heefMÛeceer efJebOÙe heJe&le ßesefCeÙeeb), peneb Yejle kesâ JebMepe jnles nQ
Deewj efpemekesâ hetJ e& ceW efkeâjele Deewj heefMÛece ceW ÙeJeve (DeeÙeesefveÙeve
DeLeJee Ùetveeveer) jnles nQ Deewj Fmekesâ Deheves ueesie yeÇeÿeCe, #eef$eÙe,
JewMÙe Deewj Metõ (DeLee&led efnbo )t nQ~ ’’
 uesekf eâve YeejleJe<e& veece, Fbef[Ùee Meyo keâer lejn, kesâJeue Skeâ
Yeewieesefuekeâ DeefYeJÙeefòeâ veneR nw~
 Fmekeâe Skeâ Ssefleneefmekeâ cenlJe nw, pees $e+iJeso kesâ YejleeW
kesâ osMe keâe mebkesâle oslee nw~
 Ùen Gvekesâ Øesce Deewj mesJee keâer iebYeerj YeeJeveeDeeW keâe Øeleerkeâ
nw, pewmee efkeâ Gvekesâ meeefnlÙe ceW DeefYeJÙeòeâ efkeâÙee ieÙee nw~
 efnob Dg eeW keâer efvelÙeØeefle keâer meeOeejCe ØeeLe&vee ceW Skeâ efnob t mes
Ùen Dehes#ee keâer peeleer nw efkeâ Jen Deheveer ceele=Yetefce keâer ÚefJe
keâe mcejCe Gve, meele heefJe$e veefoÙeeW iebiee, Ùecegvee, ieesoeJejer,
mejmJeleer vece&oe, efmebOeg Deewj keâeJesjer kesâ osMe kesâ ™he
ceW keâjs, efpevekesâ Debleie&le Gmekeâe meeje #es$e Meeefceue nw,
Deewj Gmekeâer hetpee keâjs~
( 56 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Skeâ DevÙe ØeeLe&vee ceW Fme Yetefce keâe mcejCe meele hegefjÙeeW mJeie& ceW pevce uesves keâer FÛÚe jKeles nQ~
(heefJe$e veiejeW) kesâ osMe kesâ ™he ceW efkeâÙee ieÙee nw; Ùes veiej efpememes efkeâ GvnW Ùeneb kesâ JeeleeJejCe mes
Yeejle kesâ cenlJehetCe& #es$eeW keâe ØeefleefveefOelJe keâjles nQ~ DeeOÙeeeflcekeâ le=efhle efceue mekesâ Deewj Fve meyeceW
ÉJeejJeleer (Éejkeâe) DeÙeesO Ùee meJeexheefj keâLeve nw- ‘‘peveveer pevceYete fceMÛe
mJeiee&oefhe iejerÙemeer’’, DeLee&led ceeb Deewj
meele heefJe$e ceele=Yete fce mJeie& mes Yeer yeÌ{keâj nQ~
DeJebelf ekeâe (Gppewve) ceLegj e
hegefj Ùeeb  Fve meYeer ØeeLe&veeDeeW Deewj GæjCeeW mes helee Ûeuelee nw
keâebÛeer (keâebpeerJejce) ceeÙee (nefj Éej) efkeâ efnbogDeeW ves osMe Yeefòeâ keâes Oece& ceW Skeâ GÛÛe mLeeve
efoÙee nw~
keâeMeer
 Skeâ megØeefleef‰le efyeÇefšMe DeeueesÛekeâ kesâ MeyoeW ceW, ‘‘efnob t
 Fve ØeeLe&veeDeeW keâer YeeJevee keâes efno
b Dg eeW keâer leerLe& Ùee$ee keâer Yeejle keâes ve kesâJeue Skeâ jepeveereflekeâ FkeâeF&, mJeeYeeefJekeâ
efJeefMe° hejbheje Éeje Deewj yeueJeleer yeveeÙee ieÙee nw~ ™he mes ØeYegmeòee keâer Skeâ Jemleg ceevelee nw, Ûeens Jen
 Fme hejbheje kesâ Devegmeej ØelÙeskeâ efnob t mes Ùen Dehes#ee keâer peeleer ØeYegmeòee efkeâmeer keâer Yeer Ûeens Deb«espeeW, cegmeueceeveeW Ùee
nw, efkeâ Jen Deheves peerJeve-keâeue ceW Deheveer Oeeefce&keâ DeemLee mes efnob Dg eeW keâer nes, yeefukeâ ceele=oJs eer kesâ cebeof j keâer lejn Deheveer
mebyebeOf ele heefJe$e mLeueeW (leerLeeX) kesâ oMe&ve keâjs~ mebmke=âefle keâe cetle& ™he mecePelee nw.........Gmeves Yeejle keâes
 efnbogDeeW kesâ ØelÙeskeâ ØecegKe Oeeefce&keâ mebØeoeÙe; pewmes-Jew<CeJe, Deheveer mebmke=âefle keâe Øeleerkeâ yevee efueÙee nw~ Gmeves FmeceW
MewJe DeLeJee Meeòeâ Deewj DevÙe mebØeoeÙeeW kesâ leerLeeX keâer Deheveer Deheveer Deelcee keâes leLee mJeÙeb Deheves Deehekeâes Deelcemeeled
metefÛeÙeeb nQ Deewj Ùes leerLe& mecetÛes Yeejle kesâ keâesves-keâesves ceW keâj efoÙee nw~ Gmekeâer Ûeslevee ceW Ùen osMe Gmekeâe Dehevee
efmLele nQ, efkeâmeer Skeâ Øeeble lekeâ meerefcele veneR nwb~ ner ye=nòej ™he nw~‘‘
 meejs mebØeoeÙe Skeâ cele mes Deheves-Deheves DevegÙeeefÙeÙeeW mes  efkebâleg Oece& kesâ DeueeJee ØeeÛeerve efnbogDeeW kesâ jepeveereflekeâ
Dee«en keâjles nQ, efkeâ Yeejle kesâ megotj mLeeveeW hej efmLele DevegYeJeeW ves Yeer ceele=Yetefce keâer Gvekeâer Fme DeJeOeejCee keâes
Deheves efJeefYevve leerLe&-mLeueeW keâer Ùee$ee keâjW~ yeue Øeoeve efkeâÙee nw~
 efkeâmeer osMe keâer Skeâlee keâes leYeer Deemeeveer mes ùoÙebiece
 Fme Øekeâej GveceW Deheveer meyekeâer ceele=Yetecf e kesâ yeejs ceW peerJeble
efkeâÙee pee mekeâlee nw, Ùeefo Jen efkeâmeer Skeâ ner jepeveerelf ekeâ
YeeJevee Glhevve nesleer nw~
meòee kesâ efveÙeb$eCe ceW nes~
 MebkeâjeÛeeÙe& ves Fmeer YeeJevee mes Øesefjle neskeâj osMe kesâ Ûeej
 ØeeÛeerve efnbot yengle ØeeÛeerve keâeue mes Fme DeeoMe& mes Deewj
ÚesjeW hej Ûeej ce" mLeeefhele efkeâS Les~ ØeYegmeòee keâer Fme mebmLee mes megheefjefÛele Les~
(yeõerveeLe) efnceeueÙe ceW  Skeâje°^ meceüešd, jepeeefOejepe DeLeJee meeJe&Yeewce pewmes
yeojer-kesâoej kesâ efvekeâš
pÙeeself ece&" cenlJehetCe& Jewefokeâ MeyoeW Deewj jepemetÙe, JeepehesÙe DeLeJee
Gòej DeMJecesOe pewmes Jewefokeâ Deveg‰eveeW mes Fme yeele keâe mebkesâle
efceuelee nw~
Meejoece" (Éejkeâe)

ieesJeOe&vece" (heg jer)

MebkeâjeÛeeÙe& Éeje  Ùes Ùe%e Gme jepee Éeje efkeâS peeles Les, pees Deheveer efoefiJepeÙe
Éeje Deheves Deehekeâes jepeeefOejepe yevee ueslee Lee~
heefMÛece

mLeeefhele Ûeej ce"

hetJe&

 kegâÚ Jewefokeâ jÛeveeDeeW Deewj yeeo keâer kegâÚ ke=âefleÙeeW; pewmes-

oef#eCe
ëe=biesjer ce"
(cewmetj )
 Fme Øekeâej efnob t mebmke=âefle ceW mebØeoeÙe DeLeJee hebLe, je°^eÙr elee
kesâ meneÙekeâ nQ, efJejesOeer veneR~
 YeeieJele hegjeCe DeLeJee cevegmce=efle pewmes Oeeefce&keâ «ebLeeW ceW osMe
Yeefòeâ keâer YeeJevee mes Deesle-Øeesle DebMe heeS peeles nQ, efpemeceW
YeejleJe<e& keâes osJeleeDeeW Éeje efveefce&le Yetefce (osJeefveefce&le mLeeveced)
yeleeÙee ieÙee nw Deewj keâne ieÙee nw efkeâ osJelee Yeer he=LJeer kesâ Fme
ceneYeejle DeLeJee hegjeCeeW ceW Ssmes ceneve jepeeDeeW DeLeJee
meceüešeW keâer metefÛeÙeeb Yeer oer ieF& nQ~
Fve Øeeiewelf eneefmekeâ meceüešeW kesâ DeueeJee, Ssefleneefmekeâ keâeue
ceW Yeer Ssmes meceüeš ngS nQ, pewmes-Ûebõieghle ceewÙe&, DeMeeskeâ, mecegõieghle,
n<e& Deewj efceefnj Yeespe leLee yeeo kesâ keâeue ceW Dekeâyej Deewj
Deewjbiepesye~ kegâÚ jepeeDeeW ves Deheveer meJeexÛÛe ØeYegmeòee keâer
Iees<eCeemJe™he DeMJecesOe Ùe%e Yeer efkeâS Les; pewmes heg<Ùeefce$e,
mecegõieghle, kegâceejieghle ØeLece, DeeefolÙe mesve Deewj heguekesâefMeve-
ØeLece~ Fme Øekeâej meJeexÛÛe ØeYegmeòee keâer mebmLee keâe Yeejle ceW
uebyee Fefleneme nw~

NCERT-meej ( 57 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe
YeejleerÙe GheceneÉerhe ceW Fme meceÙe 6 osMe Meeefceue nwb~
Yeeweflekeâ Âef° mes Fme GheceneÉerhe keâes 3 YeeieeW ceW efJeYeeefpele
efkeâÙee ieÙee nw-
(I). efnceeueÙe
(ii) . efmebO eg- iebiee-yeÇÿeheg$e cewoeve
(iii) . ØeeÙeÉerheerÙe he"ej
Ùen efJemle=le YeejleerÙe cewoeve nw~ Fmekeâer uebyeeF& 3200 efkeâceer.
mes DeefO ekeâ Deewj ÛeewÌ[eF& ueieYeie240 mes320 efkeâceer. lekeâ nw~
cewoeve keâe efvecee&Ce efnceeueÙe mes yenekeâj ueeF& ieF& DelÙeble
GhepeeT efceóer mes ngDee nw~
efmebO eg veoer efleyyele he"ej kesâ kewâueeMe-ceevemejesJej #es$e mes
efvekeâueleer nw~ Fmekesâ meeLe heebÛe veefoÙeeb efceuekeâj hebÛeveo osMe
DeLeJee hebpeeye keâe efvecee&Ce keâjleer nQ~
efnceeueÙeer veefoÙeeb iebiee Deewj Ùecegv ee ØeÙeeiejepe ceW mebiece
mes hetJe& efJebO Ùe heJe&le mes efvekeâueves Jeeueer Ûebyeue, yesleJee Deewj
kesâve Ùecegvee mes efceueleer nw~
efJeOÙe keâer Deesj mes Skeâ ceneve veoer ‘meesv e’ efyenej ceW
hešvee kesâ efv ekeâš iebiee veoer ceW pee efceueleer nw~
iebiee keâer cegKÙe Oeeje Yeeieerj Leer DeLeJee ngieueer efkeâveejs
DeJeefmLele veiej cegefMe&oeyeeo, ngieueer leLee keâesuekeâelee nQ~
yeÇÿeheg$e veoer kewâueeMe ceW efmLele ceevemejesJej Peerue kesâ
hetJeea Yeeie mes efvekeâueleer nw~
yeÇÿ eheg$e efleyyele kesâ he"ej ceW lmeebiÙeeW leLee efonebie
veece mes Yeejle ceW ØeJesMe keâjleer nw~ efonebie Deewj
ueesefnle veefoÙeeW keâer mebÙegòeâ Oeeje keâes yeÇÿeheg$e DeLeJee
ueewe fnlÙe keâne peelee nw~
yeÇÿeheg$e iebiee kesâ Debe flece hetJeea cegneves DeLee&le heodcee kesâ meeLe
efceue peeleer nw~ Fme Øekeâej Fve veefoÙeeW Éeje yevee [su še
mebgojJeve [su še keânueelee nw~
vece&oe Deewj leehleer veefoÙeeb heefMÛece keâer Deesj yenkeâj
Dejye meeiej ceW efiejleer nwb~
he"ej kesâ Gòejer Yeeie, keâes efJebO Ùe-melehegÌ[e heJe&leeceeuee
Éeje Deueie efkeâÙee ieÙee nw pees efkeâ ceOÙe Yeejle keâe
NCERT-meej
(FLASHBACK)
YeejleerÙe GheceneÉerhe DeefO ekeâebMele: G<Ce keâefšyebO e ceW
efmLele nw~
heefjÛeÙe peueJeeÙeg
YeejleerÙe GheceneÉerhe ceW Ú: efveÙeefcele $e+legS b leLee
Ûeej-Ûeej ceen kesâ leerve ceewmece nesles nQ~
oef#eCe-heefMÛece ceevemetve osMe ceW efY evve-efY evve cee$ee
ceW yehe&âueelee nw, pees Kejerheâ keâer heâmeueeW kesâ efueS
meyemes DeefO ekeâ cenòJehetCe& nw~
YeejleerÙe Fefleneme keâer
Yeewieesefuekeâ he=‰Yetefce heefMÛeceer efJe#eesYe mes jyeer keâer heâmeueW ueeYeeefvJele nesleer nwb~
heefMÛeceer lešJeleea cewoeve keâe efJemleej Gòej ceW KebY eele
keâer KeeÌ[er mes oef#eCe ceW kesâjue lekeâ nw~
keâeWkeâ"e leš— heefMÛeceer lešJeleea cewoeve keâe Gòejer Yeeie
ceeueeyeešlej—heefMÛeceer lešJeleea cewoeve keâe oef#eCeer Yeeie
lešJeleera
#es$ e ØeeÙeÉerhe kesâ oef#eCe Úesj keâes kesâÙe kesâceesefj ve DeLeJee
keâvÙeekegâceejer Deblejerhe keânles nQ~
DejeJeueer heJe&leceeuee kesâ Gòej ceW Leej ce®mLeue leLee
efmebOeg, oef#eCe ceW efJebO Ùe heJe&le nw~ efJebO Ùe keâe hetJeea Yeeie
iebiee- ‘kewâcetj ’ keânueelee nw~
yeÇÿeheg$ e
cewoeve ceeueJee, yebgosueKeb[ Deewj yeIesueKeb[ keâe he"ej Fmekesâ
ceOÙe Yeeie nQ~ heefj CeecemJe™he Fme Deesj keâer meejer veefoÙeeb
Yeejle Gòej DeLeJee Gòej-hetJe& keâer Deesj yenleer nQ~
keâe
he"ej Meeneyeeo leLee lesefu eÙeeieÌ{er ojx yebieeue ceW ØeJesMe Éej
kesâ ™he ceW keâece Deeles Les~
he"ej Deewj ce®mLeue kesâ heefMÛece ceW keâef"ÙeeJeeÌ[
ØeeÙeÉerhe Deewj keâÛÚ keâe jCe oueoue Jeeuee #es$e nw~
okeäkeâve kesâ he"ej keâer {eue heefMÛece mes hetJe& keâer Deesj nw~
heefMÛece ceW TbÛeer KeÌ[er ÛeóeveeW keâer ëe=bK euee nw pees oef#eCe
mes Gòej keâer Deesj peeleer nw~ Fmekeâer TbÛeeF&3000 hegâš
nw~ Ùen ëe=bK euee heefMÛeceer Ieeš keânueelee nw~
ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle keâer meYeer veefoÙeeb heefMÛeceer mes hetJe&
keâer Deesj yenleer nQ~ FveceW mes DeefO ekeâlej veefoÙeeb
okeäkeâve
heefMÛece Ieeš mes efv ekeâueleer nwb~
keâe
ØeeÙeÉerheerÙe he"ej ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle keâer meYeer veefoÙeeb heefMÛeceer mes hetJe&
keâer Deesj yenleer nQ~ FveceW mes DeefO ekeâlej veefoÙeeb
Yeejle
heefMÛece Ieeš mes efv ekeâueleer nwb~
ceneveoer Skeâ ÛeewÌ[s cewoeve keâe efvecee&C e keâjleer nw~ efpemes
Gòej hetJe& ceW ÚòeermeieÌ{ keâe cewoeve keâne peelee nw~
hetJeea mecegõer leš keâe #es$e DeefO ekeâ GhepeeT nw,
keäÙeeWekf eâ Ùeneb Deveskeâ veefoÙeeb [suše yeveeleer nw~
( 58 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS: mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW-
keâLeve (1) YeejleerÙe GheceneÉerhe keâe heefMÛeceer Deewj Gòej- (a) 1 Deewj 3 (b) 2 Deewj 4
heefMÛeceer meercee hej efJemleej heeceerj keâe he"ej Deewj meguesceeve (c) 1, 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer melÙe nQ~
efkeâjLej heJe&le ceeuee lekeâ nw~ Gòej—(d)
keâLeve (2) heefMÛeceer meercee keâe efJemleej Dejye meeiej lekeâ nw~ Gòej hetJeea jepÙeeW keâer heneefÌ[ÙeeW keâe ›eâce efvecveefueefKele Øekeâej mes nw-
GheÙe&gòeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mes/mee keâLeve GheceneÉerhe kesâ meercee heškeâeF& heneefÌ[Ùeeb, ieejes, Keemeer SJeb peÙeefvleÙee heneefÌ[Ùeeb cesIeeueÙe
efJemleej kesâ mebyebOe ceW melÙe nw/nQ? ceW efmLele nQ leLee uegMeeF& efÛeve heneefÌ[Ùeeb ceefCehegj ceW efmLele nQ~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
5. meguesceeve heJe&le-ëe=Kb euee, pees oef#eCe keâer Deesj efnceeueÙe heJe&le-
Gòej—(c) ëe=bKeuee keâer keâÌ[er nw, Gme keâÌ[er keâes efvecveefueefKele ceW mes efkeâve/
efkeâme ojx/ojeX Éeje heej efkeâÙee pee mekeâlee nw?
YeejleerÙe GheceneÉerhe keâer meercee ÛeejeW lejheâ efvecve Øekeâej nw- (a) Kewyej (b) yeesueve
efoMee - Øeeke=âeflekeâ Yeewieesefuekeâ meerceeJeleea (c) ieesceue (d) meYeer
mebjÛevee Gòej—(d)
Gòej ceW - efnceeueÙe heJe&le
Gòej-heefMÛece ceW efmLele meguesceeve heJe&le ëe=bKeuee, pees oef#eCe keâer Deesj
heefMÛece Deewj Gòej ceW - heeceerj keâe he"ej
efnceeueÙe heJe&le-ëe=bKeuee keâer keâÌ[er nw, Kewyej, yeesueve Deewj ieesueve ojx
heefMÛeceer meercee hej - meguesceeve-efkeâjLej heJe&leceeuee
mes heej keâer pee mekeâleer Leer~ oef#eCe keâer Deesj meguesceeve heJe&le-ëe=bKeuee
hetJe& ceW yebieeue keâer KeeÌ[er
yeuetefÛemleeve ceW efkeâjLej heJe&le-ëe=bKeuee mes pegÌ[er nw, efpemes yeesueve ojx
heefMÛece ceW - Dejye meeiej
ôeje heej efkeâÙee pee mekeâlee Lee~
oef#eCe ceW - efnbo cenemeeiej
6. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS:
2. efvecveefueefKele ceW mes mebmeej keâer meyemes TbÛeer Ûeesšer nw~
keâLeve (1) Gòejer cewoeve keâer uebyeeF& 2200 efkeâueesceeršj nw leLee
(a) SJejsmš (b) kebâÛevepebiee
Ûeew[Ì eF& 240-320 efkeâueesceeršj lekeâ nw~
(c) vebieeheJe&le (d) veboeosJeer
keâLeve (2) Gòejer cewoeve efnceeueÙe mes yenekeâj ueeF& ieF& DelÙeble
Gòej—(a)
GhepeeT efceóer mes yevee nw~
efnceeueÙe ceW ueieYeie 114 ÛeesefšÙeeb nQ, pees 20000 hegâš mes DeefOekeâ GheÙe&gòeâ keâLeve ceW mes efnceeueÙe kesâ oef#eCe ceW efmLele efJemle=le
TbÛeer nQ~ efpeveceW mebmeej keâer meyemes TbÛeer Ûeesšer SJejsmš efmLele nw~ cewoeve kesâ mebyebOe ceW keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
3. F&jeve keâes YeejleerÙe GheceneÉerhe mes keâewve-meer heJe&le ceeueeSb (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Deueie keâjleer nQ? (c) 1 Deewj 2 (d) FveceW mes keâesF& veneR
(a) mehesâo keâesn heJe&leceeuee (b) meguesceeve heJe&leceeuee Gòej—(b)
(c) efkeâjLej heJe&leceeuee (d) GheÙeg&òeâ meYeer efnceeueÙe kesâ oef#eCe ceW Yeejle keâe Deefle efJemle=le cewoeve efmLele nw,
Gòej—(d) efpemekeâer uebyeeF& 3200 efkeâueesceeršj mes DeefOekeâ nw Deewj Ûeeb[Ìw eF& ueieYeie
efnbogkegâMe heJe&le pees heeceerj kesâ he"ej mes Meg™ nesleer nw, YeejleerÙe 240 mes 320 efkeâueesceeršj nw Dele: keâLeve (1) ieuele nw~ Ùen cewoeve

GheceneÉerhe keâer heefMÛeceer Øeeke=âeflekeâ meercee yeveeleer nw leLee F&jeve keâes efnceeueÙe mes Deeves Jeeueer mewkeâÌ[eW veoer-meefjleeDeeW Éeje efnceeueÙe mes ueeF&
ieF& DelÙeble GhepeeT efceóer mes yevee nw~ Dele: keâLeve (2) melÙe nw~
YeejleerÙe GheceneÉerhe mes mehesâo keâesn, meguesceeve SJeb efkeâjLej heJe&le
ceeueeSb Deueie keâjleer nQ~ 7. efvecveefueefKele veefoÙeeW ceW mes efmebOeg veoer ceW efkeâme meneÙekeâ veoer
kesâ efceueves kesâ heMÛeele efmebOeg oef#eCe keâer Deesj cegÌ[keâj cewoeve ceW
4. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve heneefÌ[ÙeeW keâe mebyebOe Gòej hetJeea jepÙeeW ØeJesMe keâjleer nw?
mes nw? (a) MÙeeskeâ (b) mØeer
(1) heškeâeF& heneefÌ[Ùeeb (2) ieejes SJeb Keemeer, heneefÌ[Ùeeb (c) efieueefiele (d) keâeCegue
(3) peÙeefvleÙee heneef[ Ì Ùeeb (4) uegMeeF& Deewj efÛeve heneefÌ[Ùeeb Gòej—(c)

NCERT-meej ( 59 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efmebOeg veoer kewâueeMe ceevemejesJej #es$e mes efvekeâueleer nw~ Ùen heefMÛece 11. Yeejle keâe efJeMeeue ce®mLeue, efpemes Leej keâe jsefiemleeve keâne
Deewj Gòej heefMÛece keâer Deesj keâejekeâesjce heJe&le ëe=bKeuee kesâ yeerÛe peelee nw~ efvecveefueefKele ceW mes efkeâme heJe&leceeuee kesâ Gòej ceW
ueieYeie 1300 efkeâueesceeršj lekeâ yenleer nw, leye FmeceW efieueefiele veoer efmLele nw?
Dee efceueleer nw~ Ùeneb efmebOeg veoer oef#eCe keâer Deesj cegÌ[leer nw Deewj (a) DejeJeueer (b) efJebOÙe (c) melehegÌ[e (d) Depeblee
cewoeveeW ceW hengbÛe peeleer nw~ Gòej—(a)
8. efceueeve keâjW: Leej keâe jsefiemleeve DejeJeueer heJe&leceeuee kesâ Gòej ceW efmLele nw Dele:
(veefoÙeeW kesâ Jele&ceeve veece) (ØeeÛeerve veece) efJekeâuhe (a) melÙe nw~
(A) melepeue 1. he®<Ceer 12. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mes ojx yebieeue ceW ØeJesMe Éej kesâ ™he
(B) yÙeeme 2. Deefmkeâveer
ceW keâece Deeles Les?
(C) jeJeer 3. Melegõer
(a) Meeneyeeo keâe oje& (b) lesefueÙeeieÌ{er keâe oje&
(D) efÛeveeye 4. efJeheemee
ketâš : (c) a Deewj b oesveeW (d) ve lees a ve ner b
A B C D Gòej—(c)
(a) 3 4 2 1
Meeneyeeo Deewj lesefueÙeeieÌ{er oesveeW ojx yebieeue kesâ ØeJesMe Éej kesâ ™he ceW
(b) 3 4 1 2
keâece Deeles Les, pees efkeâ Deeheme ceW Skeâ otmejs mes ueieYeie 5 efkeâueesceeršj
(c) 2 4 1 3
keâer otjer hej efmLele Les~
(d) 3 2 1 4
Gòej—(b) 13. okeäkeâve kesâ he"ej keâer melen keâer {eue efvecveefueefKele ceW mes efkeâme
mener megcesueve efvecve nw- efoMee keâer lejheâ nw?
(a) Gòej mes oef#eCe keâer Deesj (b) heefMÛece mes hetJe& keâer Deesj
meleuepe - Melegõer
(c) hetJe& mes heefMÛece keâer Deesj (d) oef#eCe heefMÛece keâer Deesj
JÙeeme - efJeheemee Gòej—(b)
jeJeer - he®<Ceer
efÛeveeye - Deefmkeâveer okeäkeâve keâe he"ej Skeâ ef$ekeâesCeerÙe Yet-Yeeie nw, pees vece&oe kesâ oef#eCe
ceW efmLele nw~ okeäkeâve kesâ he"ej keâe {eue heefMÛece ceW DeefOekeâ TbÛeeF&
9. iebiee kesâ meyemes hetJeea cegKe keâes efkeâme veece mes peevee peelee nw? nesves kesâ keâejCe hetJe& efoMee keâer lejheâ nw~
(a) iebiee (b) cesIevee
14. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS:
(c) heodcee (d) ngieueer
keâLeve (1) heefMÛeceer Ieeš keâer TbÛeeF& 3000 hegâš lekeâ nw~
Gòej—(b)
keâLeve (2) heefMÛeceer Ieeš ceW TbÛeer KeÌ[er ÛeóeveeW keâer ëe=bKeuee heeF&
heâjkeäkeâe kesâ yeeo iebiee oef#eCe-hetJe& keâer Deesj yenles ngS yeebiueeosMe ceW peeleer nw, pees oef#eCe mes Gòej keâer Deesj peeleer nw~
ØeJesMe keâjleer nw Deewj heodcee keânueeleer nw~ Ùeneb mes iebiee keâF& OeejeDeeW GheÙe&gòeâ ceW mes DemelÙe keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW-
ceW efJeYeòeâ neskeâj [sušeF& cewoeve kesâ oef#eCe ceW yenlseer ngF& mecegõer ceW
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
efceueleer nw, Fme efnmmes keâes YeeieerjLeer-ngieueer veece mes peevee peelee nw~
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
heeJevee kesâ hetJe& yeÇÿeheg$e heodcee mes efceueleer nw lelheMÛeeled pecegvee veece
mes peeveer peeleer nw~ Ûeebohegj kesâ heeme cesIevee Deekeâj efceueleer nw, Gòej—(d)
lelheMÛeeled cesIevee veece mes peeveer peeleer nw~ heefMÛeceer keâer Deesj TbbÛeer KeÌ[er ÛeóeveeW keâer ëe=bKeuee nw, pees oef#eCe mes
10. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer ØeeÙeÉerheerÙe veoer/veefoÙeeb hetJe& mes Gòej keâer Deesj peeleer nw Deewj Fmekesâ leLee mecegõ kesâ yeerÛe Skeâ mebkeâjer
heefMÛece keâer Deesj ØeJeeefnle nesleer nw? cewoeveer heóer nw~ (Dele: keâLeve 2 melÙe nw)~ Fme ëe=bKeuee keâes heefMÛeceer
Ieeš keâne peelee nw, efpemekeâer TbÛeeF& 3000 hegâš lekeâ nw~ (Dele:
(a) vece&oe veoer (b) leehleer veoer
keâLeve 1 Yeer melÙe nw~)
(c) ceeC[Jeer (d) FveceW mes meYeer
Gòej—(d) 15. efvecveefueefKele veefoÙeeW ceW mes efkeâme veoer kesâ Éeje ÚòeermeieÌ{ kesâ
cewoeve keâe efvecee&Ce efkeâÙee peelee nw?
efJebOÙe Deewj melehegÌ[e heJe&le ëe=bKeueeDeeW kesâ ceOÙe vece&oe veoer yenleer nw, (a) vece&oe (b) meesve (c) ceneveoer (d) ngieueer
pees Dejye meeiej ceW efiejleer nw~ heefMÛece keâer Deesj yenves Jeeueer veoer Gòej—(c)
leehleer Yeer nw, pees melehegÌ[e heJe&le kesâ kegâÚ oef#eCe keâer Deesj efmLele nw~
ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle keâer DevÙe ueieYeie meYeer veefoÙeeb heefMÛece mes hetJe& keâer ceneveoer Skeâ ÛeewÌ[s cewoeve keâe efvecee&Ce keâjleer nw, efpemes Gòej-hetJe& ceW
Deesj yenleer nwb, efpememes Ùen mebkesâle efceuelee nw efkeâ ØeeÙeÉerheerÙe he"ej ÚòeermeieÌ{ keâe cewoeve keâne peelee nw~ Ùen veoer mecegõ ceW efceueves mes
hetJe& keâer Deesj Pegkeâe ngDee nw~ henues GÌ[ermee mes neskeâj iegpejleer nw~

NCERT-meej ( 60 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
16. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve veefoÙeeW Éeje okeäkeâve kesâ he"ej keâes oes 21. ßeeruebkeâe kesâ meboYe& ceW efoS ieS efJekeâuheeW ceW mes keâewve-mee efJekeâuhe
YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeâÙee peelee nw? DemelÙe nw?
(a) ke=â<Cee veoer (b) legib eYeõe (a) ßeeruebkeâe Yeejle mes Øeeke=âeflekeâ mebjÛeveeDeeW Éeje pegÌ[e nw~
(b) ßeeruebkeâe keâes ØeeÛeerve keâeue ceW ‘leeceüheefCe&‘ kesâ veece mes peevee
(c) a leLee b oesveeW (d) ve lees a ve ner b
peelee Lee~
Gòej—(c) (c) ‘efmebnÉerhe‘ ßeeruebkeâe keâe Skeâ DevÙe veece nw~
okeäkeâve kesâ he"ej keâes oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele keâjves Jeeueer veefoÙeeb (d) ‘leeceüheefCe&‘ leefceue Yee<ee kesâ leebyeÇheefCe& Meyo keâe efyeieÌ[e ngDee
ke=â<Cee leLee Gmekeâer meneÙekeâ veoer legbieYeõe nwb~ Dele: efJekeâuhe (c) ™he nw~
mener Gòej nesiee~ Gòej—(d)
17. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS: Deece kesâ Deekeâej kesâ Gme Éerhe keâes ØeeÛeerve keâeue ceW ‘leeceüheefCe&‘ kesâ veece
keâLeve (1) heefMÛeceer lešJeleea cewoeve keâe efJemleej Gòej ceW KebYeele mes peevee peelee Lee, pees mebmke=âle kesâ leebyeÇheefCe& Meyo keâe efyeieÌ[e ngDee
keâer KeeÌ[er mes oef#eCe ceW kesâjue lekeâ nw~ ™he nw~ Dele: efJekeâuhe (b) DemelÙe nw~
keâLeve (2) heefMÛeceer lešJeleea cewoeve ceW Je<ee& keâer keâceer jnleer nw~ 22. Yeejle kesâ ceevemetve kesâ mebyebOe ceW efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej
mener keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW: keâerefpeS-
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 keâLeve (1) oef#eCe-heefMÛeceer ceevemetve jyeer keâer heâmeue keâes ueeYeeefvJele
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
keâjlee nw~
keâLeve (2) heefMÛeceer efJe#eesYe Kejerheâ keâer heâmeue keâes ueeYeeefvJele
Gòej—(a) keâjlee nw~
lešJeleea GhepeeT cewoeve mecegõer ef›eâÙeekeâueeheeW Je JÙeeheej kesâ DeJemej Fve keâLeveeW ceW mes keâewve-mes keâLeve mener nw/nQ?
keâer Âef° mes cenlJehetCe& nw~ heefMÛeceer lešJeleea cewoeve keâe efJemleej Gòej (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
ceW KebYeele keâer KeeÌ[er mes oef#eCe ceW kesâjue lekeâ nw~ Dele: keâLeve 1 (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
melÙe nw~ heefMÛeceer lešJeleea cewoeve ceW Je<ee& yengle DeefOekeâ nesleer nw~ Dele: Gòej—(d)
keâLeve 2 DemelÙe nw~ mener Gòej (a) nesiee~ Yeejle ceW keâeheâer yeÌ[s Yeeie ceW o. heefMÛece ceevetmeve heJeve Éeje Je<ee& nesleer
18. heefMÛeceer lešJeleea cewoeve keâe oef#eCeer Yeeie efkeâme veece mes peevee nw, pees Kejerheâ keâer heâmeueeW kesâ efueS meyemes DeefOekeâ cenlJehetCe& nw Fmeer
peelee nw? Øekeâej meoea kesâ ceewmece ceW heefMÛeceer efJe#eesYe mes pees Je<ee& nesleer nw, Jen jyeer
(a) keâeef"ÙeeJeeÌ[ leš (b) keâesjesceC[ue leš keâer heâmeue keâes ueeYeeefvJele keâjleer nw~ Dele: efJekeâuhe (d) mener nw~
(c) Gòejer mejkeâej leš (d) ceeueeyeej leš 23. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW:
Gòej—(d) (1) iesntb (2) peew (3) cekeäkeâe (4) Ûevee
heefMÛeceer lešJeleea cewoeve keâe oef#eCe Yeeie ceeueeyeej leš kesâ veece mes GheÙeg&òeâ heâmeueeW ceW mes keâewve-meer heâmeue/HeâmeueW jyeer keâer nw/nQ?
peevee peelee nw~ Dele: efJekeâuhe (d) mener nw~ (a) 1, 2 (b) 1, 2, 3 (c) 1, 2, 4 (d) meYeer
Gòej—(c)
19. heefMÛeceer lešJeleea cewoeve keâe Gòejer Yeeie efkeâme veece mes peevee
peelee nw~ osMe kesâ heefMÛeceer Yeeie Deewj DeefOekeâebMe DevÙe YeeieeW ceW ieWntb Deewj peew
(a) keâeWkeâCe leš (b) Glkeâue leš jyeer keâer heâmeueW nQ leLee Ûevee keâer heâmeue Yeer jyeer keâer heâmeue kesâ
(c) ceeueeyeej leš (d) DeebOeÇe leš
Debleie&le Meeefceue keâer peeleer nw~
Gòej—(a) 24. nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ efJekeâeme keâer peerJeve jsKee efkeâme veoer keâes
ceevee peelee nw?
heefMÛeceer lešJeleea cewoeve keâe Gòejer Yeeie keâeWkeâCe leš kesâ veece mes
(a) iebiee (b) efmebOeg (c) pecegvee (d) mejmJeleer
peevee peelee nw~ Gòej—(b)
20. øeeÙeÉerhe kesâ oef#eCeer Úesj keâes efkeâme veece mes peevee peelee nw? nÌ[hhee mebmke=âefle keâe GodYeJe Deewj efJekeâeme efmebOeg veoer keâer Ieešer ceW
(a) kesâhe kesâceesefjve Deblejerhe (b) heekeâ keâer KeeÌ[er ngDee Lee~ Dele: efJekeâuhe (b) melÙe nw~
(c) kewâcesefueÙeve hJeeFbš (d) Fbefoje hJeeFbš
Gòej—(a) 25. Jeweo f keâ mebmke=âefle kesâ GodYeJe leLee efJekeâeme mes mebyebefOele efoS ieS
keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW?
ØeeÙeÉerhe kesâ oef#eCeer Úesj keâes kesâhe kesâceesefjve DeLeJee keâvÙeekegâceejer keâLeve (1) Jewefokeâ mebmke=âefle keâe GodYeJe heefMÛeceesòej ØeosMe Deewj
Deblejerhe keâne peelee nw~ Dele: efJekeâuhe (a) melÙe nw~ Fbefoje hJeeFbš hebpeeye ceW ngDee nw~
Yeejle kesâ efvekeâesyeej Éerhe mecetn kesâ yeÌ[s efvekeâesyeej Éerhe hej efmLele nw, keâLeve (2) Jeweof keâ mebmke=âefle keâe efJekeâeme heefMÛeceer iebiee Ieešer ceW
pees Yeejle keâe oef#eCelece efyebog Yeer nw~ ngDee nw~

NCERT-meej ( 61 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Fve keâLeveeW ceW mes keâewve-mes keâLeve mener nQ? ØeeÛeerve keâeue mes ner iegpejele mecegõ lešerÙe Deewj efJeosMeer JÙeeheej kesâ efueS
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Øeefmeæ jne nw~ Fmeer keâejCe Ùeneb kesâ ueesieeW ves Deheves Deehekeâes GÅeceMeerue
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 JÙeeheejer efmeæ efkeâÙee nw, meeLe ner Ùeneb keâe lešerÙe #es$e keâše-heâše Yeer nw~
Gòej—(c) Dele: efJekeâuhe (b) melÙe nw~ Yeejle ceW cew«b eesJe Je<ee& JeveeW keâe meJee&eOf ekeâ
efJemleej heefMÛece yebieeue (megvojJeve [suše) ceW ngDee nw~
Jewefokeâ mebmke=âefle keâe GodYeJe heefMÛeceesòej ØeosMe ceW leLee hebpeeye kesâ #es$e
ceW ngDee nw~ Dele: keâLeve 1 melÙe nw~ Jewefokeâ mebmke=âefle keâe efJekeâeme 30. efvecveefueefKele ceW mes osMe keâer henueer jepeOeeveer keâneb mLeeefhele
heefMÛeceer iebiee Ieešer ceW ngDee nw~ Dele: keâLeve 2 Yeer melÙe nw~ Dele: ngF &?
efJekeâuhe (c) melÙe nesiee~ (a) Jeeleeheer (b) ØeÙeeie (c) DeJebleer (d) heešueerheg$e

26. keâefuebie osMe keâer meerceeDeeW kesâ meboYe& ceW keâewve-mee keâLeve melÙe nw? Gòej—(d)
keâLeve (1) keâefuebie keâer Gòejer meercee ceneveoer Leer~ heešefueheg$e, peneb osMe keâer henueer jepeOeeveer mLeeefhele ngF&, Ùeneb
keâLeve (2) keâefuebie keâer oef#eCeer meercee ke=â<Cee veoer Leer~ uekeâÌ[er kesâ ceneve Deewj uekeâÌ[keâesš mes yeveeF& ieF& FceejleeW Je JemlegDeeW
GheÙeg&òeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjsb- kesâ mee#Ùe Øeehle ngS nwb~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 31. efvecveefueefKele ceWs mes ØeeÛeerve Yeejle ceW keâewve-mee #es$e leebyes keâe
Gòej—(a) ØecegKe meÇesle jne nw?
keâefuebie osMe (pees YeejleerÙe ØeeÙeÉerhe kesâ hetJeea Yeeie ceW Deepe kesâ GÌ[ermee (a) Ûebyeue #es$e (b) KesleÌ[er #es$e
keâe mecegõ lešJeleea ØeosMe nw) keâer Gòejer meercee keâe efJemleej ceneveoer (c) peesJeej #es$e (d) keâesueej #es$e
leš lekeâ Lee leLee oef#eCeer meercee keâe efJemleej ieesoeJejer kesâ leš lekeâ Gòej—(b)
Lee~ Dele: kesâJeue keâLeve 1 melÙe nw~ DeYeer° Gòej (a) nesiee~ KesleÌ[er #es$e leebyes keâe ØecegKe #es$e jne nw~ Ùeneb ueieYeie 1000 F&.het.
27. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve veoer IeeefšÙeeW kesâ ceOÙe Ûeesue Meemeve mes henues keâer DeJeefOe kesâ DeJeMes<e Øeehle ngS nwb, neueebefkeâ PeejKeb[ kesâ
mLeeefhele ngDee Lee? meyemes hegjeves efveJeemeer efmebnYetefce Deewj npeejeryeeie efpeueeW kesâ leebyes keâe
(a) keâeJesjer leLee JewieF& (b) keâeJesjer leLee ke=â<Cee ØeÙeesie keâjles Les~ Ûetbefkeâ leebyee GheÙeesie ceW ueeF& ieF& henueer Oeeleg Leer,
(c) legib eYeõe leLee ieesoeJejer (d) FveceW mes keâesF& veneR FmeefueS efnvot Fme Oeeleg keâes heefJe$e ceeveves ueies~
Gòej—(a)
32. nceejs osMe ceW meyemes henues hebÛeceekeâ& efmekeäkesâ efkeâme Oeeleg ceW heeS
keâeJesjer veoer Ieešer oef#eCe ceW JewieF& veoer Deewj Gòej ceW hesvveej veoer ieS?
lekeâ hewâueer ngF& nw~ Ùen mJeleb$e Yeewieesefuekeâ #es$e Lee Deewj F&meJeer meved kesâ (a) Ûeeboer (b) meesvee (c) leebyee (d) meermee
DeejbYe kesâ LeesÌ[e henues Ùeneb Ûeesue Meemeve mLeeefhele ngDee Lee pees efkeâ
Gòej—(a)
Gòejer leefceuevee[g mes Deueie Lee~
ÙeÅeefhe osMe ceW Ûeeboer efJejue ner efceueleer nw, efheâj Yeer osMe ceW Ûeeboer kesâ
28. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee yebojieen keâesjesceb[ue leš hej
Deenle Øekeâej kesâ (hebÛeceeke&â) meyemes henues efmekeäkesâ nQ~ nueebefkeâ ØeeÛeerve
DeJeefmLele nw?
(a) Deefjkeâeces[g (b) ceneyeefuehegjce
keâeue ceW cegbiesj efpeues keâer KeÌ[keâhegj heneefÌ[ÙeeW ceW Ûebeoer keâer KeeveW
(c) keâesJesjerheóvece (d) GheÙeg&òeâ meYeer ceewpeto Leerb~
Gòej—(d) 33. Yeejle ceW meesves keâe meyemes hegjevee DeJeMes<e keâneb mes Øeehle neslee
Deefjkeâeces[,g ceneyeefuehegjce leLee keâeJesjerheóvece Ùes meYeer ØeeÛeerve yebojieen nw ?
oef#eCe Yeejle kesâ keâesjesceb[ue leš hej DeJeefmLele Les~ (a) veerueefiejer heneefÌ[ÙeeW mes (b) keâesueej keâer KeeveeW mes
29. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- (c) efJebOÙe keâer heneefÌ[ÙeeW mes (d) jepemLeeve keâer KeeveeW mes
(1) ØeeÛeerve keâeue mes ner iegpejele mecegõ lešerÙe Deewj efJeosMeer Gòej—(b)
JÙeehej kesâ efueS Øeefmeæ jne nw~ meesvee keâveeš&keâ keâer keâesueej KeeveeW ceW efceuelee nw~ meesves keâe meyemes hegjevee
(2) iegpejele keâe lešerÙe #es$e keâše-heâše nw~
DeJeMes<e ueieYeie 1800 F&.het. kesâ Deemeheeme keâvee&škeâ kesâ Skeâ veJehee<eeCeÙegieerve
(3) Fme #es$e ceW keâF& yebojieen GheefmLele nQ~
mLeue mes efceuelee nw~ keâesueej oef#eCe keâvee&škeâ kesâ iebieJebeMf eÙeeW keâer ØeeÛeervelece
(4) Fme #es$e ceW cew«b eesJe Je<ee& JeveeW keâe meJee&eOf ekeâ efJemleej ngDee nw~
jepeOeeveer jner nw~ YeejleerÙe hegjelelJe efJeYeeie kesâ Éeje efkeâÙes ieÙes
GheÙe&gòeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW-
veJeervelece Keespe kesâ Devegmeej meesves keâe ØeeÛeervelece mee#Ùe nÌ[hhee keâeueerve
(a) 1 Deewj 2 (b) 1, 2 Deewj 3
(c) 1, 3 Deewj 4 (d) meYeer
mLeue jeKeerieÌ{er (nefjÙeeCee) mes Øeehle ngDee nw, pees 5000 Je<e& hegjevee nw~
Gòej—(b) (œeesle Fbe[f Ùee št[s 8 ceF&, 2022)

NCERT-meej ( 62 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ceeveJe keâe GodYeJe SJeb efJekeâeme: Øemlej Ùegie
(Evolution and Development of Human: Stone Age)
‘ceeveJe keâe GodYeJe SJeb efJekeâeme: Øemlej Ùegie’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenòJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ
nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ
keâer efvecveefueefKele veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw-
›eâce keâ#ee veF& / hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe
1 6 veF& nceejs Deleerle-I DeejbefYekeâ ceeveJe keâer Keespe ceW
2 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jesefceuee Leehej) Deeefoce ceeveJe
3 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) Øemlej Ùegie keâer mebmke=âefleÙeeb :
veJehee<eeCe keâeue
4 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jece MejCe Mecee&) Øemlej Ùegie : Deeefo ceeveJe

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 ceeveJe keâe GodYeJe SJeb efJekeâeme
 he=LJeer keâer DeeÙeg  peerJeve keâer Glheeflle  ØeejbeYf ekeâ ceeveJe
Yeejle ceW ceeveJe Øepeeefle
ceeveJe kesâ mLeeÙeer peerJeve keâer Meg®Deele

 heMegheeueve  OeelegDeeW keâer Keespe  heefnS keâe DeeefJe<keâej

 ceeveJe efJekeâeme kesâ ÛejCe
 hegjehee<eeCe keâeueerve mebmke=âefle
(i) hetJe& hegjehee<eeCe keâeueerve mebmke=âefle
(ii) ceOÙe hegjehee<eeCe keâeueerve mebmke=âefle
(iii) Gòej hegjehee<eeCe keâeueerve mebmke=âefle
 ceOÙehee<eeCe keâeueerve mebmke=âefle
 veJehee<eeCe keâeueerve mebmke=âefle
 Øeeiewelf eneefmekeâ ceeveJe keâer keâuee SJeb mebmke=âefle
 meceepe  Oece&  Jem$e Deewj DeeYet<eCe  Mewue keâuee
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-KeC[

NCERT-meej ( 63 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ceeveJe keâe GodYeJe SJeb efJekeâeme Deepe mes ome
ueeKe Je<e&
(Evolution and development hetJ e&
of Human) 600 ØeÛegj peerJeeMce keâe ØeejbYe
he=LJeer Ûeej Dejye mee" keâjesÌ[ Je<eeX mes DeefOekeâ hegjeveer 1000 ØecegKe ceneÉerheerÙe škeâjenšsW
nw~ Fmekeâer hejleeW kesâ efJekeâeme mes Ûeej DeJemLeeSb Øekeâš nesleer nQ~ 2000 ØecegKe ceneÉerheerÙe škeâjenšsW
ÛeewLeer DeJemLee ÛeelegefLe&keâer (keäJeešve&jer) keânueeleer nw, efpemekesâ 3000
oes Yeeie nQ - 3300 peerJeve keâer Devegc eeefvele Glheefòe
3900
he=LJeer kesâ efJekeâeme keâer ÛeewLeer DeJemLee nw ØeeÛeervelece %eele ÛeóevesW
4000
Deeflevetleve hueermšesmeerve (20 ueeKe -10,000 4600 he=L Jeer keâer Glheefòe
Je<e& kesâ yeerÛe)
 peerJeve keâer Glheefòe (Origin of life)
DeÅeleve (nesu eesmeerve) (ueieYeie 10,000 F&. het.
mes Meg™ neskeâj Deepe lekeâ peejer nw~) nce Deepe he=LJeer hej, peerJeve-leòJe meefnle pees Yeer ÛeerpeW
osKeles nQ, GmeceW mes DeefOekeâebMe keâer Glheefòe Gmekesâ peerJeve kesâ
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves ‘ØeeÛeerve Yeejle’ (keâ#ee-11) ceW he=LJeer Debeflece Ú: Je<eeX (DeLee&led 60 keâjesÌ[ Je<eeX) ceW ngF& nw~
 he=LJeer Deheves peerJeve kesâ ceOÙekeâeue ceW heuueefJele-hegef<hele ngF&~
keâes 400 keâjesÌ[ Je<e& hegjevee yeleeÙee nw peyeefkeâ Øees. cekeäKeve ueeue ves
Gmekeâer ueieYeie 42 Je<eeX keâer DeeÙeg lekeâ Gmekesâ ceneÉerhe peerJeve
he=LJeer keâer DeeÙeg 460 keâjesÌ[ Ùee 4600 efceefueÙeve Je<e& yeleeÙee nw~ mes ueieYeie MetvÙe Les Deewj Gmekesâ 45 Je<eeX kesâ nesves lekeâ, DeLee&led
 ceeveJe Oejleer hej hetJe&-hueermšesmeerve keâeue Deewj hueermšesmeerve
ueieYeie Skeâ Je<e& henues lekeâ, Gme hej heg<heeW Jeeues heewOes Øekeâš
veneR ngS Les~
keâeue kesâ DeejbYe ceW Glhevve ngDee~ ueieYeie mee" ueeKe Je<e& hetJe&
 ueieYeie Gmeer meceÙe [eÙeveemeesjeW pewmes efJeMeeuekeâeÙe
ceeveJemece (nesefceefve[) keâe oef#eCeer Deewj hetJeea Deøeâerkeâe ceW mejerme=he DeefmlelJe ceW DeeS Deewj Gmeer meceÙe Fme efJeješ
DeeefJeYee&Je ngDee~ ceneÉerhe kesâ efJeKeb[ve keâer Øeef›eâÙee Yeer Ûeue jner Leer~
 DeeefoceeveJe, pees yebojeW mes yengle efYeVe veneR Les, ueieYeie  Dee" cenerves henues [eFveemeesjeW keâe Deble nes ieÙee Deewj
leerve keâjesÌ[ Je<e& hetJe& he=LJeer hej Øekeâš ngS~ Gvekeâe mLeeve ØeejbefYekeâ mleveheeF& ØeeefCeÙeeW ves ues efueÙee~
 ceeveJe kesâ GodYeJe ceW Dee@mš^sueesefheLeskeâme keâe DeeefJeYee&Je  efheÚues mehleen kesâ ceOÙe ceW, Deøeâerkeâe ceW ceveg<Ùe pewmes kegâÚ
JeevejeW keâe efJekeâeme, JeevejeW pewmes ceveg<ÙeeW kesâ ™he ceW
meyemes cenlJehetCe& Iešvee nw~
ngDee Deewj mehleeneble kesâ meceÙe Oejleer ceeb DelÙeble "b[s
 Dee@mš^us eesefheLeskeâme keâe GodYeJe ueieYeie 55 ueeKe Je<e& hetJe&
efnce-ÙegieeW keâer meyemes DeÅeleve ëe=bKeuee kesâ Meg™ nesves hej
mes 15 ueeKe Je<e& hetJe& kesâ ceOÙe ceW ngDee~ ef""gjves Deewj kebâheeÙeceeve nesves ueieer~
 he=LJeer keâer DeeÙeg (Age of the Earth)  DeYeer kesâJeue Ûeej Iebšs henues ner, nescees-mesefheÙebme
(Øee%e ceeveJe) veecekeâ Skeâ veF& Øepeeefle DeefmlelJe ceW DeeF&,
he=LJeer Deewj Gme hej efJeÅeceeve meYeer ÛeerpeeW kesâ yeerÛe kesâ
Deewj meyemes Debeflece Iebšs ceW Fmeves ke=âef<e keâer Keespe keâer Deewj
mebyebOe keâes mecePeves keâe Skeâ meyemes DeÛÚe lejerkeâe Ùen nw efkeâ
Skeâ peien hej efškeâ keâj yew" ieF&~
nce keâuhevee keâjW efkeâ he=LJeer keâer DeeÙeg 46 Je<e& nw Deewj peye nce  ueieYeie 30 efceveš henues nÌ[hhee-hetJe& mebmke=âefle Deewj
Gmekeâe Fefleneme efueKeves yew"les nQ lees helee Ûeuelee nw efkeâ nceW ØeejbefYekeâ nÌ[hhee mebmke=âefle ves efJekeâefmele nesvee Meg™ efkeâÙee~
Gmekesâ peerJeve kesâ henues meele Je<eeX kesâ yeejs ceW kegâÚ Yeer helee veneR  ueieYeie 14 efceveš henues yegæ ves meejveeLe ceW Dehevee
nw, uesekf eâve Gmekesâ yeeo kesâ yeÛeheve kesâ keâeÙeeX keâes hegjeveer ÛešdševeeW henuee GheosMe efoÙee Deewj ueieYeie 12 efceveš henues
ceW osKee pee mekeâlee nw ceewÙe& meeceüepÙe heâuee-hetâuee~

NCERT-meej ( 64 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Je<e& ÛelegL e& cenekeâuhe ØeLece ceeveJe Je<e& ueeKeesW
ueeKeesW cesW DeefYevetleve cesW 0
2

šefMe&Ùejer Deeflevetleve ceeveJe keâer lejn kesâ keâefhe vetlevepeerJ e 100

Deuhevetleve
DeefO evetleve yeboj Deewj keâefhe
Deeefovetleve vejJeevej
hegjevetleve
64 ef›eâšsefMeÙeme ØeLece hetâueesW Jeeues heewOes
136 pegjsemf ekeâ ØeLece he#eer 200
190 š^e F&S efm ekeâ ØeLece [eÙeveemeesj
ØeLece mleveOeejer ceOÙepeerJ e
225 heefc e&Ùeve ØeLece MebkegâOeejer
280 300
keâeyeesxefvehesâjme ØeLece mejerm e=he
345 [sJ eesefveÙeve ØeLece keâerš , ØeLece GYeÙeÛej heMeg
ØeLece Deefm LeceÙe ceÚueer
410 efm euÙetefjÙeve ØeLece peceerve hej Gieves Jeeues heewOes,
ØeLece peyeÌ[ s Jeeueer ceÚueer 400

440 ØeLece keâMes®keâer

Dee@[ se fJeefMeÙeve
ØeLece keâJeefÛ ele ceÚueer hegjepeerJ e 500
500 kesâefc yeÇÙeve ØeLece %eele DekeâMes®keâer
ØeLece keâJeefÛ ele ØeeCeer
600
600 Øeer-kesâefc yeÇÙeve ØeLece peerefJ ele JemlegS b
MewJeeue 700
peerJ eeCeg

he= LJeer hej peerJeve keâe efJekeâeme

 ueieYeie 7 efceveš henues n<e& ves ØeÙeeie ceW Dehevee meye
kegâÚ oeve keâj efoÙee Deewj Dekeâyej ves ueieYeie oes
efceveš henues metheâer meble meueerce efÛeMleer kesâ heeme peeves
kesâ efueS Ùee$ee keâer~
 cegefMkeâue mes oes meskebâ[ henues Yeejle Skeâ ieewjJeMeeueer
mJeleb$e je°^ yevee~
 he=LJeer hej efkeâmeer Yeer ™he ceW peerJeve kesâ DeefmlelJe keâs Deeves Deewj
efJeMes<e ™he mes ceveg<Ùe peerJeve ØeejbYe nesves kesâ meceÙe kesâ meboYe& ceW
he=LJeer keâer DeeÙeg keâes mecePeves keâe Skeâ DevÙe lejerkeâe Ùen nw, efkeâ
nce heâesšes«eeheâer keâer Ssmeer ëe=bKeuee keâer keâuhevee keâjW, efpemes Skeâ
efheâuce keâe ™he efoÙee ieÙee nes~
 Ùeefo nce Ùen ceeve ueW efkeâ nceejer henueer lemJeerj 50 keâjes[
Ì
Je<e& henues ueer ieF& Leer, peye peerJeeMceceÙe ÛešdševeeW ceW
he=‰JebMeer Deewj keâJeefÛele ceÚefueÙeeW kesâ ™he ceW peerJeve keâe
ØeLece mee#Ùe efoKeeF& oslee nw~
 Deewj yeeo kesâ efÛe$e ØelÙeskeâ 5,000 Je<eeX kesâ Deblejeue mes efueS
ieS Les, lees nceejs heeme 1,00,000 (Skeâ ueeKe) vesiesefšJe
neWies Deewj Ùen efheâuce Skeâ Iebšs lekeâ Ûeuesieer~
 Fme DeJeefOe ceW Mewue-efvecee&Ce keâe keâce mes keâce DeeOee
Fefleneme yeerle Ûegkeâe nesiee, efpemekesâ oewjeve mecegõ ceW ueieYeie
51 efkeâueesceeršj ceesšer leueÚšer ÛešdševeW efveefce&le ngFË Deewj
yeeo ceW TbÛeer G"er~

NCERT-meej ( 65 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fme efheâuce ceW Meeefceue 50 keâjesÌ[ Je<eeX kesâ oewjeve DevÙe 34
efkeâueesceeršj ceesšer ÛešdševeeW keâe efvecee&Ce ngDee~
 peye jerue Meg™ nesleer nw lees nce MebKe, pesueer ceÚueer Deewj
kesâkeâÌ[s pewmes ØeeefCeÙeeW Deewj mecegõer veefueefveÙeeW (efueueer) keâes
osKeles nQ~
 Skeâ kesâ yeeo Skeâ ÛejCe ceW, nce henues ceÚefueÙeeW, yeeo ceW
GYeÙeÛej (peue-mLeueerÙe) ØeeefCeÙeeW, mejerme=heeW Deewj
Deblele:mleveheeÙeer ØeeefCeÙeeW keâes osKeles nQ~
 Debeflece 3 meskebâ[eW ceW ceeveJeØeeCeer Øekeâš nesles nQ Deewj Debeflece
meskebâ[ kesâ Debeflece omeJeW Yeeie ceW meYÙe ceveg<Ùe Âef°ieesÛej
neslee nw~
 ØeejbefYekeâ ceeveJe (Early Humans)
Deye Ùen Yeueer-Yeebelf e efmeæ nes Ûegkeâe nw efkeâ Deøeâerkeâe ceW heeS
ieS meyemes Meg™ kesâ ceeveJeerÙe peerJeeMce ueieYeie 42 ueeKe Je<e&
hegjeves nQ~ Fve vecetveeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ meyemes ØeejbefYekeâ
ceeveJe keâo ceW Úesšs Les Deewj Gvekeâe ceefmle<keâ Yeer Úesše Lee~
 ceveg<Ùe keâe efJekeâeme Fve 42 ueeKe Je<eeX ceW ngDee Deewj Jen Deheves
Jele&ceeve ™he ceW ueieYeie 50,000 Je<e& henues hengbÛee Lee~
 efJeefYevve DeJeefOeÙeeW cesb ceeveJe-efJekeâeme kesâ efJeefYevve ÛejCeeW kesâ
peerJeeMce mebmeej kesâ Deveskeâ Yeeie, pewmes- Deøeâerkeâe, Ûeerve,
peeJee, megcee$ee Deewj oef#eCeer Ùetjeshe ceW heeS ieS nQ~
 ogYee&iÙeJeMe Yeejle ceW vece&oe veoer Ieešer kesâ nLeveewje ceW
efceues SkeâcesJe ceeveJe-JebMeer peerJeeMce keâes ÚesÌ[keâj keâesF&
DevÙe ceeveJeerÙe peerJeeMce veneR efceues nQ, efpemekeâe keâejCe Ùeneb
keâer peueJeeÙeg keâer efmLeefle nw~
 efJeMes<e%eeW kesâ Devegmeej, Fme peerJeeMce keâer keâheeue-#ecelee nescees-
Fjskeäšme keâer #ecelee kesâ yejeyej nw~ neueebekf eâ kegâÚ efJeÉeveeW keâe
efJeÛeej nw efkeâ Fmekeâe mebyebOe nescees-Fjskeäšme kesâ Debelf ece ÛejCe
DeLeJee DeeÅeØee%e ceeveJe (nescees-mesehf eÙevme) mes nw~
Dee@mšs^u eesehf eLeskeâme
Skeâ uewefšve Meyo nw efpemekeâe DeLe& nw- oef# eCeer Jeevej
 Ùen vej Jeevej Lee, pees oes hewjeW Deewj GYejs hesš Jeeuee Lee~
Fme Øepeeefle ceW Jeevej Deewj ceveg<Ùe oesveeW kesâ ue#eCe
efJeÅeceeve Les~
 Dee@mš^sueesefheLeskeâme meyemes Debeflece hetJe&ceeveJe (nesefceefve[)
Lee~ Dele: Fmes Øeesšes-ceeveJe DeLeJee DeeÅeceeveJe Yeer
keânles nQ~
 20 ueeKe mes 15 ueeKe Je<e& hetJe&, hetJeea Deewj oef#eCeer Deøeâerkeâe ceW
ØeLece ceeveJe keâns peeves Jeeues ceeveJe, nescees nwefJeefueme keâe
ØeeogYee&Je ngDee~
 veF& NCERT keâ#ee 11 (efJeMJe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe) ceW
nescees nwefJeefueme kesâ ØeeogYee&Je keâe keâeue KeC[ 22 ueeKe F&.het. yeleeÙee
ieÙee nw~
NCERT-meej
nescees nwefJeefueme keâe DeLe& nw- neLeJeeuee
ceeveJe DeLeJee keâejeri ej ceeveJe~
 18-16 ueeKe Je<e& hetJe& he=LJeer hej meerOes ceeveJe DeLeJee nescees
Fjskeäšme keâe DeeefJeYee&Je ngDee~
 helLej kesâ nmlekegâ"ej (nQ[-Skeäme) kesâ efvecee&Ce leLee
Deefive kesâ DeeefJe<keâej keâe ßesÙe Fmeer keâes efoÙee peelee nw~
nescees nwefJ eefueme kesâ efJehejerle nescees-
Fjskeäšme uebyeer otj er keâer Ùee$eeSb keâjles Les~
Fvekesâ DeJeMes<e Deøeâerkeâe kesâ DeueeJee Ûeerve,
oef#eCe SefMeÙee Deewj oef#eCe
hetJe& SefMeÙee ceW efceues nQ~
 ceeveJe kesâ GodYeJe ceW Deieuee cenlJehetCe& keâoce Lee he=LJeer hej
nescees mesefheÙevme (yegefæceeve ceeveJe) keâe DeeefJeYee&Je~
 nescees mesefheÙevme keâe keâeue 2,30,000 mes 30,000 Je<e& hetJe&
efveOee&efjle efkeâÙee pee mekeâlee nw~
 veF& NCERT keâ#ee 11ceW nescees mewefhebÙeme keâe keâeue 1.9 ueeKe
mes 1.6 ueeKe Je<e& hetJe& efveOee&efjle efkeâÙee ieÙee nw~
 DeeOegefvekeâ ceeveJe keâe GodYeJe nescees-mesefheÙevme mes ner ngDee
nw, eqpevekeâe ceefmle<keâ Dehes#eeke=âle DeefOekeâ yeÌ[e Lee~
 pece&veer ceW efceues efveÙeb[jLeue ceeveJe mes Fmekeâer keâeheâer
meceeveleeSb nQ~
 DeeOegevf ekeâ ceeveJe DeLeJee nescees-mesehf eÙevme 115000 Je<e& hetJe& Thejer
hegjehee<eeCe keâeue ceW oef#eCe Deøeâerkeâe ceW Øekeâš ngDee~
 DeeOegefvekeâ ceeveJe ves efJeefYevve Øekeâej kesâ keâeÙeeX kesâ efueS Deveskeâ
Øekeâej kesâ helLej kesâ Deewpeej yeveeÙes, uesefkeâve Ùen mhe°
veneR~
 DeYeer neue lekeâ Ùen ceevee peelee Lee efkeâ ueieYeie 35,000
F&.het. ceW Yee<ee keâe pevce ngDee, uesefkeâve Deye Yee<ee kesâ pevce
keâe meceÙe 50,000 F&.het. ceevee peelee nw~
Yeejle ceW ceeveJe Øepeeefle
(Human Races in India)
YeejleerÙe GheceneÉerhe ceW efMeJeeefuekeâ heneÌ[er #es$e ceW heeefkeâmleeve
kesâ hebpeeye Øeeble kesâ Debleie&le heesleJeej kesâ he"ej ceW ceeveJe
KeesheefÌ[ÙeeW kesâ DelÙeble ØeeÛeerve peerJeeMce efceues nQ~
ceeveJe KeesheÌ[er
jeceeefheLeskeâme efMeJeeefheLeskeâme
(Œeer-KeesheÌ[er)
( 66 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 neueebekf eâ oesveeW Skeâ ner Jeie& kesâ nQ~ FveceW nesecf eefve[ keâer uee#eefCekeâ
efJeMes<eleeSb lees nQ, uesekf eâve Ùes JeevejeW keâe ner ØeefleefveefOelJe keâjles nQ~
 1982 F&. ceW ceOÙe ØeosMe keâer vece&oe Ieešer kesâ Debleie&le nLeveewje
veecekeâ mLeue mes nesefceefve[ keâer ueieYeie mebhetCe& KeesheÌ[er Øeehle
ngF& nw~
Fmes nescees Fjskeäšme DeLeJee meerOes ceeveJe keâer KeesheÌ[er
yeleeÙee ieÙee~ uesefkeâve Fmekeâe Meejerefj keâ hejer#eCe
keâjves kesâ yeeo, Deye Fmes DeeÅe nesceesmesheerÙevme
ceevee peelee nw~
 Deye lekeâ nescees mesehf eÙevme kesâ DeJeMes<e YeejleerÙe GheceneÉerhe
ceW keâneR mes Yeer veneR Øeehle ngS nQ~
 DeeOegefvekeâ ceeveJe (nescees mesefheÙevme) ueieYeie 35,000 Je<e&
hetJe& Deøeâerkeâe mes mecegõleš nesles ngS oef#eCe Yeejle ceW
hengbÛee~
 DeejbYe ceW Ùes ueesie KeeveeyeoesMe Les, Ùeeveer Jes Yeespeve Deewj
DeeJeeme keâer leueeMe ceW Pegb[ yeveekeâj Skeâ mLeeve mes otmejs
mLeeve hej Ietceles jnles Les~
 Gve efoveeW keâe peerJeve meÛecegÛe ner yeÌ[e keâef"ve Lee, keäÙeeWefkeâ
ueesie hesÌ[eW kesâ heâue-hetâue, pebieueer heewOes Keeles Les Deewj pees
peeveJej efceue peeles Gvekeâe efMekeâej keâjles Les~
Jes Meekeâ-Yeepeer Ùee Deveepe hewoe keâjvee veneR peeveles Les~
 DeeKesškeâ, KeeÅe meb«eenkeâ mecegoeÙe kesâ ueesie Skeâ peien mes
otmejer peien hej Ietceles jnles Les~
Ssmee keâjves kesâ keâF& keâejCe Les-
Deiej Jes Skeâ ner peien hej pÙeeoe efo veeW lekeâ jnles lees Deeme-
heeme kesâ heewOeeW, heâueeW Deewj peeveJejeW keâes Keekeâj meceehle keâj
osles Les, FmeefueS Yeespeve keâer leueeMe ceW FvnW otm ejer peieneW hej
peevee heÌ[lee Lee~
peeveJej Deheves efM ekeâej kesâ efueS Ùee efheâj efnjCe Deewj ceJesMeer
Dehevee Ûeeje {tbÌ{ves kesâ efueS Skeâ peien mes otm ejer peien peeÙee
keâjles nQ~ Fmeere uf eS, Fve peeveJejeW keâe efM ekeâej keâjves Jeeues
ueesie Yeer Fvekesâ heerÚs-heerÚs peeÙee keâjles neWi es~
hesÌ[eW Deewj heewOeeW ceW heâue-hetâue Deueie-Deueie ceewm ece ceW Deeles
nQ, Fmeere fueS ueesi e Gvekeâer leueeMe ceW GheÙegòeâ ceewm ece kesâ
Devegm eej DevÙe FueekeâeW ceW Ietc eles jns neWi es~
heeveer kesâ efyevee efkeâmeer Yeer ØeeCeer Ùee hesÌ[-heewOes keâe peere fJele
jnvee mebYeJe veneR neslee Deewj heeveer PeerueeW, PejveeW leLee veefo ÙeeW
ceW ner efc euelee nw~ ÙeÅeefhe keâF& veefo ÙeeW Deewj PeerueeW keâe heeveer
keâYeer veneR metKelee, kegâÚ PeerueeW Deewj veefo ÙeeW ceW heeveer yeeefjMe
kesâ yeeo ner efceue heelee nw~ Fmeere fueS Ssm eer PeerueeW Deewj veefo ÙeeW
kesâ efkeâveejs yemes ueesi eeW keâes metKes ceewm ece ceW heeveer keâer leueeMe ceW
FOej-GOej peevee heÌ[lee nesi ee~
NCERT-meej
 Ùeefo keâneR iegheâeSb nesleer lees ceveg<Ùe GvneR ceW jnves ueieles Les~
 DevÙeLee Jes yeÌ[s hes[
Ì eW kesâ heòeeW Jeeueer MeeKeeDeeW kesâ yeerÛe Deheves
efueS MejCe-mLeue yevee uesles Les~
GvnW oes ÛeerpeeW keâe YeÙe jnlee Lee-
ceewmece keâe pebieueer
Deewj peeveJejeW
keâe
 Deeefoce ceeveJe veneR peevelee Lee efkeâ yeeoue keäÙeeW iejpeles nQ Ùee
efyepeueer keäÙeeW Ûecekeâleer nw?
 yeeIe, Mesj, Ûeerlee, neLeer Deewj ieQ[s pewmes KetbKeej peeveJej
pebieueeW ceW Ietceles-efheâjles jnles Les (Gve efoveeW Yeejle ceW Ketye
pebieue Les)~ Fve peeveJejeW keâer leguevee ceW ceveg<Ùe keâcepeesj Les~
 FmeefueS GvnW Ùee lees iegheâeDeeW Deewj hesÌ[eW ceW efÚhekeâj Deheveer
j#ee keâjveer heÌ[leer Leer Ùee efheâj Deheves DeveieÌ{ nefLeÙeejeW mes
GvnW ceej [euevee heÌ[lee Lee~
 Fve peeveJejeW mes j#ee keâe meJeexòece GheeÙe Deeie Leer~
 jele kesâ meceÙe peye meYeer ØeeCeer iegheâe ceW pecee nes peeles, lees
iegheâe kesâ cegbn hej Deeie peueeF& peeleer Leer, efpemekesâ [j mes
peeveJej iegheâe kesâ Yeerlej veneR Deeles Les~
 Ùener Deeie GvnW Meerlekeâeue Deewj letheâeveer jeleeW ceW Deejece
leLee megj#ee Yeer Øeoeve keâjleer Leer~
 Deeie keâer Keespe mebÙeesie mes ngF& Leer~ Ûekeâcekeâ helLej kesâ oes
šgkeâÌ[eW keâes Deeheme ceW škeâjeves mes Skeâ efÛebieejer G"er Deewj peye
Jen metKeer heefòeÙeeW Deewj šnefveÙeeW hej efiejer, lees GveceW mes Deeie
efvekeâueer~
 Deeie Skeâ Depetyee Leer, hejbleg Deeies peekeâj Fmekeâe Deveskeâ
keâeceeW ceW Fmlesceeue efkeâÙee ieÙee Deewj Fmemes jnve-menve
ceW yeÌ[e megOeej ngDee~
 Fme Øekeâej, Deeie keâer Keespe keâes nce Skeâ ceneve Keespe
keân mekeâles nQ~
 Ûekeâcekeâ helLej leLee kegâÚ DevÙe efkeâmceeW kesâ helLejeW keâe
Deewpeej Deewj nefLeÙeej yeveeves ceW Fmlesceeue ngDee~
 Ûekeâcekeâ helLej keâ"esj nbw, hejbleg Fmekesâ efÛehheÌ[ Deemeeveer
mes efvekeâueles nQ~
 FmeefueS Fmes lejn-lejn kesâ Deekeâej efoS pee mekeâles nQ~
 Ûekeâcekeâ helLej keâe, Deeie hewoe keâjves kesâ DeueeJee, DevÙe
keâF& keâeceeW ceW Fmlesceeue neslee Lee~
 Fme lejn keâer kegâÚ ÛeerpeW Ghe-ceneÉerhe kesâ efJeefYevve
YeeieeW ceW veefoÙeeW keâer IeeefšÙeeW ceW efceueer nQ~
 kegâÚ mLeeveeW ceW; pewmes- keâMceerj keâer Ieešer ceW peeveJejeW keâer
nefñÙeeW mes Yeer Deewpeej Deewj nefLeÙeej yeveeS peeles Les~
( 67 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 helLej kesâ yeÌ[s šgkeâÌ[eW mes, pees Deeoceer keâer cegªer ceW Dee
mekeâles Les nLeewÌ[s, kegâuneefÌ[Ùeeb Deewj yemegues yeveeS peeles
Les~
 DeejbYe ceW efyevee cet" keâer kegâuneefÌ[ÙeeW mes ner hesÌ[ Deeefo
keâer šnefveÙeeb keâešer peeleer LeeR~
 yeeo ceW Gmes [b[s mes yeebOe efoÙee ieÙee, lees Gmekeâer Meefòeâ yeÌ{
ieF& Deewj Gmekeâe yesnlej GheÙeesie nesves ueiee~
DeewpeejeW kesâ GheÙeesie mes Deeoceer keâes ueeYe ngS
hesÌ[eW keâer šnefveÙeeW peeveJej peceerve uekeâÌ[er leLee
keâes keâešves ceW ceejves ceW Keesove ceW helLej keâes Deekeâej
osves ceW
 helLej kesâ Úesš-s Úesšs šgkeâÌ[s, pees ØeeÙe: yeÌ[s šgkeâÌ[eW kesâ Úerueve Je
keâlejve nesles Les, Fleveer meeJeOeeveer mes yeveeS peeles Les efkeâ GveceW
heleueer Oeej Dee peeleer Leer Deewj leye yeejerkeâ keâece kesâ efueS
Gvekeâe Ûeeketâ Ùee KegjÛeveer kesâ ™he ceW GheÙeesie neslee Lee DeLeJee
GvnW veeskeâoej yeveekeâj leerj Ùee Yeeues kesâ meeLe yeebOe efoÙee
peelee Lee~
 heeveer keâer megefJeOee kesâ efueS KeeÅe-meb«eenkeâ ØeeÙe: veoer Ùee
Pejves kesâ efkeâveejs jnles Les~
 Ùeefo nce efnceeueÙe keâer lejeF& keâer veoer IeeefšÙeeW ceW Ùee
okeäkeâve kesâ he"ej kesâ kegâÚ YeeieeW ceW; pewmes, vece&oe keâer Ieešer
ceW IetceW Deewj peceerve ceW ieewj mes osKeW, lees Ùeoe-keâoe Deeefoce
ceeveJe keâe Ssmee keâesF& Deewpeej nceejs neLe ueie mekeâlee nw~
hegj eleòJeJesòee Fve DeewpeejeW keâes ‘DeMceesh ekeâjCe’
keânles nQ~
 yeove hej uehesšs ieS Skeâ Ùee oes ce=ieÛece& Mejerj keâes iece&
jKeves kesâ efueS heÙee&hle Les~
ceeveJe kessâ mLeeÙeer peerJeve keâer Meg®Deele
(The Begining of the Settled Life)
ceeveJe keâes pewmes-pewmes Deheves Deemeheeme keâer JemlegDeeW keâe
DeefOekeâ %eeve neslee ieÙee, Jewmes-Jewmes DeefOekeâ megefJeOeehetCe& peerJeve
efyeleeves keâer Gmekeâer ueeuemee yeÌ{leer ieF&~ kegâÚ veF& KeespeeW pewmes
efkeâ heewOes Gieevee Deewj DeVe hewoe keâjves kesâ meeLe-meeLe
Deeoceer keâe jnve-menve Yeer yeoue ieÙee~
 Yetecf e ceW yeerpe [eueves Deewj heeveer osves mes heewOes Gieles nQ, Ùen
ke=âef<e keâer Meg®Deele Leer~
 GvneWves Skeâ mLeeve hej efškesâ jnves Jeeues efkeâmeeve keâe
peerJeve Meg™ efkeâÙee~
NCERT-meej
heewOes Gieevee Deewj DeVe hewoe keâjvee (ke=âef<e) Skeâ
cenlJehetCe& Keesp e Leer, keäÙ eeWefkeâ Gvnbs Deye Yeesp eve keâer
leueeMe ceW Skeâ peien mes otmejer peien Yeškeâves keâer
pe™jle veneR jn ieF& Leer~ Fme lejn mes GvneWves Skeâ
mLeeF& efkeâmeeve keâe peerJeve Meg™ keâj efoÙee~
 peerJeve-heæefle ceW Ùes heefjJele&ve Yeejle kesâ efJeefYeVe YeeieeW ceW
efJeefYeVe keâeueeW ceW ngS~
 nceejs osMe kesâ DeefOekeâebMe mLeeveeW ceW Ùes heefjJele&ve Deepe mes
keâjerye Ûeej mes heebÛe npeej meeue henues ngS~
 heMeg-heeueve (Animal Husbandry)
ueesieeW keâes helee Ûeue ieÙee efkeâ pebieueer heMegDeeW keâes heeuelet
yeveeÙee pee mekeâlee nw~ Ùeeveer Jes GvnW Deheves keâece kesâ efueS
GheÙeesie ceW uee mekeâles nQ~ GoenjCe kesâ efueS, pebieueer yekeâjs-
yekeâefjÙeeW keâes kesâJeue ceeje pee mekeâlee Lee Deewj Gvekeâe ceebme
KeeÙee pee mekeâlee Lee~ hejbleg heeuelet yekeâefjÙeeb Øeefleefove otOe os
mekeâleer LeeR~ Gvemes Deewj yekeâefjÙeeb hewoe keâer pee mekeâleer LeeR, Deewj
GveceW mes kegâÚ KeeF& Yeer pee mekeâleer LeeR~
 Fme Øekeâej efMekeâej kesâ efueS yeenj peeves keâer pe™jle veneR
jn ieF& Leer~
 kegâòes keâes heeuevee ceveg<Ùe kesâ efueS yeÌ[e heâeÙeoscebo efmeæ
ngDee~
 heeuelet yeveeS ieS otmejs heMeg Les - YesÌ[ Deewj {esj~
(Cattle) {esjeW keâe yeÌ[e ueeYe Lee, keäÙeeWekf eâ Gvemes ve kesâJeue
Yeespeve efceuelee Lee, yeefukeâ nue peesleves Deewj ieeÌ[er KeeRÛeves
ceW Yeer GvnW keâece ceW ueeÙee pee mekeâlee Lee~
 OeelegDeeW keâer Keespe (Discovery of
Metals)
peye ueesie Skeâ mLeeve hej mLeeF& ™he mes yeme ieS Deewj
Devve hewoe keâjves ueies lees Gvnbs meJe&ØeLece hes[Ì eW leLee Peeef[Ì ÙeeW keâes
keâeškeâj Ùee peueekeâj peceerve meeheâ keâjveer heÌ[er~
mLeeF& efv eJeeme cesb meneÙekeâ oes DeeefJe<keâej
helLej keâer kegâuneÌ[er Deeie
(hesÌ[ Deewj PeeefÌ[ Ùeeb keâešves ("tb" peuee keâj Kesleer
kesâ keâece ceW) ÙeesiÙe peceerve lewÙeej keâjves ceW)
 helLej keâer kegâuneefÌ[ÙeebW mes hesÌ[ keâešvee yeÌ[s heefjßece keâe
keâece Lee, hej meewYeeiÙe mes Skeâ DevÙe Keespe ves hesÌ[eW keâes
keâešvee Deewj Deemeeve yevee efoÙee~ Ùen Leer OeelegDeeW keâer
Keespe~
 DeejbYe ceW leebyes keâer Keespe ngF&~
( 68 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 yeeo ceW leebyes kesâ meeLe otmejer OeelegSb efceueeF& ieÙeeR; pewmes
heMeg Éeje KeeRÛ eer peeves Jeeueer
jebiee, pemlee Ùee meermee~ ieeÌ[er yeveekeâj Skeâ mLeeve
 FvnW efceueeves mes pees efceßeOeeleg yeveer Jen keâebmee keânueeF&~ mes otmejs mLeeve lekeâ peeves ceW
 Ùen meye kewâmes ngDee, keâÛÛeer Oeeleg kesâ efheb[ keâes efheIeueekeâj heefnSs kesâ
efkeâme Øekeâej Oeeleg lewÙeej keâer ieF&, Ùen nceW ceeuetce veneR nw~ DeefJ e<keâej Yeejer Ûeerp eeW keâes Skeâ mLeeve
 Oeeleg keâer ÚgefjÙeeb Deewj kegâuneefÌ[Ùeeb helLej kesâ DeewpeejeW mes mes peerJ eve ceW mes otmejs mLeeve lekeâ ues
DeefOekeâ hewveer Deewj yesnlej keâece keâjves Jeeueer efmeæ ngF&b~ meneÙelee ngF& peeves ceW
 efpeme Ùegie ceW ceveg<Ùe kesâJeue helLej kesâ DeewpeejeW keâe
Fmlesceeue keâjlee Lee Gmes hee<eeCe Ùegie (DeLeJee hegjehee<eeCe Ûeekeâ kesâ ØeÙeesi e mes efceóer kesâ
Ùegie) keânles nQ~ yesnlej yele&ve yeveeves ceW
 efpeme Ùegie ceW ceveg<Ùe ves helLej kesâ Úesšs-Úesšs DeewpeejeW kesâ
meeLe-meeLe Oeeleg kesâ DeewpeejeW keâe Fmlesceeue Meg™ keâj
efoÙee, Gmes leeceüÙegie, keâebmÙeÙegie Ùee leeceü-hee<eeCe Ùegie
ceeveJe efJekeâeme kesâ ÛejCe
keânles nQ~ Stages of Human Development
 Yeejle kesâ keâF& mLeeveeW mes Gme Ùegie keâer leebyes Ùee keâebmes keâer
kegâuneefÌ[Ùeeb Deewj ÚgefjÙeeb efceueer nQ~ ceeveJeerÙe efJekeâeme kesâ leerve ÛejCe

hee<eeCe Ùegi e keâebmÙeÙegie (leeceü-hee<eeCe Ùegi e) hegje hee<eeCe ceOÙe hee<eeCe veJe hee<eeCe
keâeue / keâeue/ keâeue/
è

helLej kesâ Úesšs-Úesšs DeewpeejeW kesâ hegjehee<eeCe ceOÙe hee<eeCe veJehee<eeCe

kesâJeue helLej kesâ Deewp eejeW
keâeueerve mebmke=âefle keâeueerve mebmke=âefle keâeueerve mebmke=âefle
keâe Fmlesceeue meeLe-meeLe Oeeleg kesâ DeewpeejeW keâe Fmlesceeue

 Ssmes kegâÚ mLeeve nQ - yeÇÿeefiejer (cewmetj kesâ heeme) Deewj  hegjehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefle (Paleolithic
veJeoe-šesueer (vece&oe kesâ leš hej)~ Cultures)
 heefnÙes keâe DeeefJe<keâej (Invention of ceeveJe kesâ DeejbefYekeâ Fefleneme kesâ npeejeW Je<eeX kesâ Skeâcee$e
Wheels) DeJeMes<e nQ- helLej kesâ DeveieÌ{ Deewpeej, efpevekeâe Fmlesceeue
Skeâ DelÙeble cenòJe keâer Keespe Leer- Ûeekeâ Ùee heefnÙee~ keâesF& efMekeâej leLee DevÙe keâeceeW ceW neslee Lee~
veneR peevelee efkeâ heefnS keâer Keespe efkeâmeves keâer? keâneb keâer? Deewj  Ùes Deewpeej Dekeämej veefoÙeeW kesâ keâieejeW ceW efceueles nQ,
keâye keâer? uesekf eâve Fme Keespe mes Deeoceer kesâ peerJeve ceW yeÌ[er lespeer peneb Gme meceÙe kesâ ueesie pebieueer peeveJejeW kesâ efMekeâej keâer
mes Øeieefle ngF&~ Keespe ceW Ietceles-efheâjles Les DeLeJee iegheâeDeeW Deewj MewueeßeÙeeW
 heefnS Ùee Ûe›eâ keâer DeeJeMÙekeâlee Deepe Yeer nw, efheâj Jen ceW efceueles nQ, peneb Jes jnles Les~
Ûeens neLe keâer IeÌ[er pewmeer Úesšer Ûeerpe kesâ efueS nes Ùee  Fme Ùegie ceW helLej kesâ DeewpeejeW keâe Ketye Fmlesceeue
jsueieeÌ[er pewmeer yeÌ[er Ûeerpe kesâ efueS~ neslee Lee, FmeefueÙes Fmes hee<eeCe Ùegie keânles nQ~
 heefnS kesâ DeeefJe<keâej ves peerJeve keâes Deveskeâ Øekeâej mes keâeheâer  ueesie Deheveer Yeespeve-meece«eer kesâ efueS ueieYeie hetjer lejn
megiece yevee efoÙee nw~ GoenjCe kesâ efueS heefnS kesâ ØeÙeesie kesâ Øeke=âefle hej efveYe&j Les~
henues ueesie Skeâ mLeeve mes otmejs mLeeve lekeâ hengbÛeves kesâ  Deheves ØeejbefYekeâ DeewpeejeW mes Jes Deveskeâ keâece uesles Les, pewmes -
efueS Ùee lees hewoue peeles Les Ùee efkeâmeer heMeg keâer heer" hej cejs ngS heMegDeeW keâer Keeue Gleejvee, Gvekeâe ceebme keâešvee
yew"keâj~ leLee Gvekeâer nefñÙeeb heâeÌ[vee Deeefo~
 uesefkeâve Deye Jes Ssmeer ieeÌ[er yevee mekeâles Les, efpemes
keâesF& heMeg KeeÛR elee Lee Deewj efpemeceW Skeâ mes DeefOekeâ cejs ngS ØeejbefYekeâ DeewpeejeW
Deeoceer yew"keâj Skeâ mLeeve mes otmejs mLeeve hej hengbÛe heMegDeeW keâer
keâe Fmlesceeue nefñÙeeb
mekeâles Les~ Keeue heâeÌ[ves ceW
 heefnS ves Yeejer ÛeerpeeW keâes Skeâ mLeeve mes otmejs mLeeve lekeâ Gleejves ceW
ceebme
ues peeves ceW meneÙelee oer, pees henues mebYeJe veneR Lee~
keâešves ceW
 Fmekesâ DeueeJee, Ûeekeâ kesâ ØeÙeesie ves efceóer kesâ yesnlej yele&ve
yeveeves ceW Ùeesieoeve efoÙee~

NCERT-meej ( 69 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
hetJe& hegjehee<eeCeÙegieerve Deewpeej
 DevegYeJeeW mes GvneWves meerKee efkeâ helLejeW mes "erkeâ efkeâme Øekeâej
DeÛÚer lejn mes efÛehheÌ[ efvekeâeues peeles nQ Deewj Keeme pe™jleeW
kesâ efueS efkeâme lejn Deewpeej yeveeS peeles nQ?
 ceeveJe-efJekeâeme keâer leerve DeJemLeeDeeW kesâ Deveg™he
DeewpeejeW keâer leerve Deueie-Deueie ßesefCeÙeeb nQ -
1 600,000 F&.het. Deewj 150,000 F&.het. kesâ yeerÛ e
2 150,000 F&.het. Deewj 35,000 F&.het. kesâ yeerÛ e
3 35,000 F&.het. Deewj 10,000 F&.het. kesâ yeerÛe
40,000 F&.het. Deewj 15,000 F&.het. kesâ yeerÛe okeäkeâve kesâ
he"ej ceW ceOÙe hegjehee<eeCeÙegie leLee Thejer hegjehee<eeCe
Ùegi e oesveeW kesâ Deewpeej efceueles nQ~
 Yeejle ceW hegjehee<eeCe Ùegie keâes, Deewpeej-ØeewÅeesefiekeâer kesâ DeeOeej
hej leerve DeJemLeeDeeW ceW yeebše peelee nw~ Ùes DeJemLeeSb nQ:
(i) hetJe& hegjehee<eeCekeâeueerve - nmle kegâ"ej (nQ[ Sskeäme) Deewj
efJeoejCeer (keäueerJej) GÅeesie~
(ii) ceOÙe hegjehee<eeCekeâeueerve- Meukeâ (heäueskeâ) mes yeves Deewpeej~
(iii) Gòej hegjehee<eeCekeâeueerve- MeukeâeW Deewj heâuekeâeW (yues[) hej
yeves Deewpeej~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves hegjehee<eeCe Ùegie keâes Deewpeej ØeewÅeesefiekeâer
kesâ DeeOeej hej yeebše nw, peyeefkeâ Øees. jeceMejCe Mecee& ves ØeeÛeerve
Yeejle (keâ#ee-11) ceW hegje hee<eeCe Ùegie keâe efJeYeepeve ceeveJe Éeje
Fmlesceeue efkeâS ieS DeewpeejeW kesâ mJe™he Deewj peueJeeÙeg ceW nesves Jeeues
heefjJele&veeW keâes DeeOeej yeveekeâj efkeâÙee nw~
(i) hetJe& hegjehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefle (Lower
Paleolithic Culture)
Fme DeJemLee ceW cegKÙe efkeâmceeW kesâ Deewpeej Les : nmle
kegâ"ej DeLeJee kegâuneefÌ[Ùeeb Deewj efJeoejefCeÙeeb (keäueerJej) Deewj
Fvekesâ DeueeJee SkeâcegKeer Keb[keâ (Ûeeshej)~ Jes ›eâes[ (keâesj) Deewj
Meukeâ (heäueskeâ) oesveeW hej yeveeS peeles Les~
NCERT-meej
 Yeejle ceW heeF& ieF& kegâuneÌ[er keâeheâer no lekeâ Jewmeer ner nw,
pewmeer heefMÛece SefMeÙee, Ùetjeshe Deewj Deøeâerkeâe ceW efceueer nQ~
 helLej kesâ Deewpeej mes cegKÙele: keâešves, Keesoves Deewj Úerueves
keâe keâece efueÙee peelee Lee~ DeejbefYekeâ hegjehee<eeCe Ùegie kesâ
mLeue Deye heeefkeâmleeve ceW heÌ[er hebpeeye keâer meesDeve Ùee meesnve
veoer keâer Ieešer ceW heeS peeles nQ~
 hetJe& hegjehee<eeCeÙegieerve mLeue keâF& efkeâmceeW kesâ DeeJeeme mLeue
(MewueeßeÙeeW kesâ veerÛes DeLeJee Kegues ceW, keâÛÛeer meeceef«eÙeeW kesâ
œeesleeW mes mebyebefOele keâejKeevee mLeue Ssmes mLeue, pees Fve
oesveeW keâeÙeeX keâe meefcceßeCe nQ Deewj yeeo ceW FveceW mes efkeâmeer
Skeâ ßesCeer kesâ mLeue, Kegues mLeeve hej~
 helLejeW kesâ Fve DeewpeejeW keâes yeveeves kesâ efueS Fmlesceeue keâer
peeves Jeeueer keâÛÛeer meece«eer ceW efJeefYevve efkeâmceeW kesâ helLej,
pewmes- efyeuueewj, Ûeš& Deewj keâF& yeej mheâefškeâ Deewj yesmeeuš
Deeefo Meeefceue nQ, pewmee efkeâ veefoÙeeW Deewj ÛeyetlejeW Deeefo ceW
osKee ieÙee nw, Ùes Deewpeej jsle, ieeo Deeefo mes {kesâ ngS heeS
ieS nQ~
 Ùes hetJe& hegjehee<eeCeÙegieerve Deewpeej efmebOeg, mejmJeleer, yeÇÿeheg$e
Deewj iebiee kesâ cewoeveeW keâes ÚesÌ[ keâj, peneb helLejeW kesâ ™he
ceW keâÛÛeer meece«eer GheueyOe veneR Leer, JeemleJe ceW Yeejle Yej
ceW keâeheâer yeÌ[s #es$e ceW heeS ieS nQ~
16 Deej ,
yesu eve Ieešer efmebieer leeueeye
henueieece (Gòej ØeosM e) (jepemLeeve) Yeerceyesškeâe
(keâMceerj) (ceOÙe ØeosM e)
hetJe& hegjehee<eeCeÙegieerve
mLeue
Dešdefšjecehekeäkeâce DeeoceieÌ{
(ceOÙeØeos
M e)
(leefceuevee[g) ngbmeieer vesJeemee
(keâvee&škeâ) (ceneje°^)
 Ùes mLeue keâMceerj Deewj efnceeÛeue ØeosMe keâer efMeJeeefuekeâ
heJe&leceeuee, hebpeeye, Gòej ØeosMe keâer yesueve Ieešer,
jepemLeeve kesâ heneÌ[er #es$e Deewj yesÌ[eÛe yesefmeve, ceOÙe
ØeosMe keâer vece&oe Deewj meesve IeeefšÙeeW, keâvee&škeâ ceW
ceeueØeYee Deewj IeešØeYee kesâ yesefmeveeW, ceneje°^ kesâ
Deveskeâ #es$eeW, leefceuevee[g ceW ÛesVeF& kesâ efvekeâš kesâ #es$eeW,
Úesše veeiehegj he"ej Deewj GÌ[ermee, heef§ece yebieeue
Deewj ceOÙe ØeosMe kesâ #es$eeW ceW JÙeehekeâ ™he mes hewâues ngS nQ~
 Fve mLeeveeW hej iegheâeDeeW Deewj MewueeßeÙeeW (ÛešdševeeW mes yeves
DeeßeÙeeW ceW keâF& mee#Ùe efceues nQ, Jes ceesše-ceesšer 100,000
F&.het. kesâ nQ~ MewueeßeÙeeW keâe GheÙeesie ceeveJe kesâ $e+legkeâeefuekeâ
yemesjs kesâ ™he ceW efkeâÙee peelee nesiee~
( 70 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 nmle-keg â "ej ef É leer Ù e ef n ceeueÙeer Ù e Deb l eef n & c eeJele& v e
(FbšjiuesefmeSMeve) kesâ meceÙe kesâ peceeJe ceW efceues nQ~ Fme
DeJeefOe ceW peueJeeÙeg ceW veceer keâce nes ieF& Leer~
 Yeejle ceW DeejbefYekeâ hegjehee<eeCe Ùegie 6 ueeKe Je<e& mes
DeefOekeâ hegjevee veneR nw~ Ùen efleefLe ceneje°^ kesâ yeesjer
veecekeâ mLeeve keâes oer ieÙeer nw, pees Yeejle ceW efkeâmeer Yeer
DeejbefYekeâ hegjehee<eeCe mLeue kesâ efueS ØeeÛeervelece efleefLe
nw~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee 11 ceW yeleeÙee nw efkeâ
efMeJeeefuekeâ heneefÌ[ÙeeW kesâ efpeve efJeefYevve mlejeW ceW helLejeW kesâ Deewpeej
Øeehle ngSs nQ Jes 12 mes 20 ueeKe Je<e& lekeâ hegjeves nQ~ helLejeW kesâ
DeewpeejeW keâer Skeâ DevÙe leejerKe ceneje°^ kesâ yeesjer veecekeâ mLeue mes
Øeehle ngDee nw, pees 13.8 ueeKe hegjevee nw~
 Ùeneb kesâ ueesie kegâuneÌ[er Ùee nmlekegâ"ej (nQ[-Skeäme) keâe
ØeÙeesie keâjles Les~
 DeejbefYekeâ hegjehee<eeCe Ùegie kesâ mLeue Deye heeefkeâmleeve ceW
DeJeefmLele hebpeeye keâer meesDeve Ùee meesnve veoer keâer
Ieešer ceW heeS peeles nQ~
 keâF& mLeue keâMceerj Deewj Leej ce®Yetefce ceW Yeer efceues nQ~
(ii) ceOÙe hegjehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefle (Middle
Paleolithic Culture)
ceOÙe hegjehee<eeCeÙegieerve Deewpeej ØeewÅeeseif ekeâer keâer yegefveÙeeoer
efJeMes<elee Leer - Meukeâ-efveefce&le Deewpeej GÅeesie~
 Deewpeej, MeukeâeW (heheefÌ[ÙeeW) hej yeveeS ieS Les, pees kebâkeâjeW
DeLeJee yeefškeâeMceeW mes Øeehle keâer ieF& LeeR~
 Fme efkeâmce kesâ DeewpeejeW ceW Úesšs Deewj ceOÙece Deekeâej kesâ
nmle-kegâ"ej, efJeoejefCeÙeeb Deewj efJeefYeVe efkeâmceeW keâer KegjÛeefveÙeeb,
JesOeefveÙeeb Deewj ÚgefjkeâeSb (Ûeeketâ) Meeefceue nQ~
 GheueyOe keâÛÛeer meece«eer cesb, ™he Deewj Deekeâej oesveeW Âef° mes
#es$eerÙe Yeso Yeer heeS ieS nQ~ Fve DeewpeejeW ceW JesOeefveÙeeb Deewj
DeeefjÙeeb Meeefceue nQ, pees ceesšer heheefÌ[ÙeeW keâes ienje lejeMe keâj
yeveeF& ieF& nQ~
 KegjÛeefveÙeeb, keâF& efkeâmceeW keâer nQ, pewmes- meerOeer DeJeleue Deewj
Gòeue heeMJeeW Jeeueer~ le#eefCeÙeeb Yeer Fme GÅeesie mes mebyebæ heeF&
ieF& nQ, uesekf eâve Ùes Deewpeej Fme keâeue ceW Fleves JÙeehekeâ ™he mes
hewâues ngS veneR Les, efpeleves efkeâ Fmekesâ yeeo kesâ keâeue ceW~
NCERT-meej
ceOÙe hegjehee<eeCeÙegieerve Deewpeej
 ceOÙe hegjehee<eeCeÙegieerve Deewpeej DeefOekeâebMele: ceOÙe Yeejle, okeäkeâve,
jepemLeeve, ceneje°^, leefceuevee[g, keâvee&škeâ Deewj GÌ[ermee ceW
heeS ieS nQ~
 ceOÙe hegjehee<eeCe Ùegie kesâ kegâÚ meJee&eOf ekeâ cenòJehetCe& mLeue nQ
Yeerceyesškeâe vesJeemee
ceOÙe hegjehee<eeCe Ùegie kesâ
cenòJehetCe& mLeue
meceveehegj jese fnjer heneefÌ[Ùeeb heg<keâj
 nmlekeg â "ej ef É leer Ù e ef n ceeueÙeer Ù e Deb l eef n & c eeJele& v e
(FbšjiuesefmeSMeve) kesâ meceÙe kesâ peceeJe ceW heeÙes peeles nQ~
 ceOÙe-hegjehee<eeCe mLeue efpeme #es$e ceW efceueles nQ ceesšs leewj
hej Gmeer #es$e ceW DeejbefYekeâ hegjehee<eeCe mLeue Yeer heeS
peeles nQ~
 Ùeneb nce Skeâ Øekeâej kesâ mejue yeefškeâeMce GÅeesie (helLej
kesâ ieesueeW mes JemlegDeeW keâe efvecee&Ce) osKeles nQ, pees le=leerÙe
efnceeueÙeerÙe efnceeJele&ve kesâ meerOes mecekeâeue ceW Ûeuelee nw~
 Fme Ùegie keâer efMeuhe-meece«eer vece&oe veoer kesâ efkeâveejs-efkeâveejs
keâF& mLeeveeW hej Deewj legbieYeõe veoer kesâ oef#eCeJeleea keâF&
mLeeveeW hej Yeer heeF& peeleer nw~
Jew%eeefvekeâ keâeue-efveOee&j Ce kesâ DeeOeej hej, ceOÙe
hegj ehee<eeCe Ùegie keâe keâeue 1,50,000 F&.het. Deewj
40,000 F&.het. kesâ yeerÛ e DeLeJee Gmekesâ kegâÚ meceÙe
yeeo "njeÙee pee mekeâlee nw~
(iii) Gòej hegjehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefle (Upper
Paleolithic Culture)
ceOÙe hegjehee<eeCeÙegieerve mebmke=âefle Oeerjs-Oeerjs Gòej
hegjehee<eeCeÙegieerve mebmke=âefle kesâ ™he ceW efJekeâefmele ngF&~
( 71 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Thejer hegjehee<eeCeerÙe DeJemLee ceW Deeõlee keâce Leer~ Fme DeJemLee  Fme Øekeâej kesâ helLej efvekeâšJeleea kewâcetj keâieej hej heeS ieS nQ
ceW efJemleej efnce-Ùegie keâer Gme Debeflece DeJemLee kesâ meeLe jne Deewj Jes eflekeâesves DeLeJee oerIe&Je=òeerÙe hešueerkeâjCe (SefuehmeesFšue
peye peueJeeÙeg Dehes#eeke=âle iece& nes ieF& Leer~ uewefcevesMeve) oMee&les nQ, efpevekeâe jbie kegâÚ heerueeheve efueS ngS
 efJeMJeÙeeheer meboYe& ceW Fmekeâer oes efJeMes<eleeSB nQ- veS Ûekeâcekeâ
Yetje DeLeJee kegâÚ ueeueheve efueS ngS Yetje nw~
GÅeesie keâer mLeehevee Deewj DeeOegefvekeâ Øee™he kesâ ceeveJe
 Ùes jesÌ[er-ceueyes mes efveefce&le ÛeyetlejeW hej jKes ngS nQ Deewj «eeceerCe
(nesceesmesefheSbme) keâe GoÙe~
#es$eeW ceW Gvekeâer hetpee veejer DeLeJee ceele=Meefòeâ kesâ ™he ceW keâer
 Yeejle ceW heâuekeâeW Deewj le#eefCeÙeeW (yues[dme Deewj yÙegefjvme)
keâe Fmlesceeue osKee peelee nw, pees DeebOeÇ, keâvee&škeâ, ceneje°^, peeleer Leer Deewj GvnW osJeer-ceeB keâe Skeâ DeLeJee otmeje ™he ceevee
kesâvõerÙe ceOÙe ØeosMe, oef#eCeer Gòej ØeosMe, efyenej kesâ peelee Lee~
he"ej Deeefo ceW Øeehle nesles nQ~ Yeejle cesW Deye lekeâ Thejer hegjehee<eeCe keâeue kesâ
566 mLeue heeS ieS nwQ~

 hegjehee<eeCeerÙe iegheâeSb Deewj MewueeßeÙe Yeesheeue mes oef#eCe ceW

40 efkeâueesceeršj otj Yeerceyesškeâe ceW efceues nQ~ MewueeßeÙeeW keâe
GheÙeesie ceeveJeeW kesâ $e+legkeâeefuekeâ yemesjs kesâ ™he ceW efkeâÙee
peelee nesiee~
 iegpejele kesâ efšyyeeW kesâ Thejer leueeW hej Thejer hegjehee<eeCeerÙe
Yeb[ej Yeer efceuee nw, efpemekeâer efJeMse<elee nw MeukeâeW (flakes),
heâuekeâeW (blades), le#eefCeDeeW (burins) Deewj KegjÛeefveÙeeW
Gòej hegjehee<eeCeÙegieerve Deewpeej (scrapers) keâer Dehes#eeke=âle DeefOekeâ cee$ee~
 Thejer leueeW hej Thejer hegjehee<eeCeerÙe Yeb[ej Yeer efceuee nw,
 Gòej ØeosMe, jepemLeeve, ceOÙe ØeosMe, DeebOeÇ ØeosMe Deewj ceneje°^
efpemekeâer efJeMes<elee nw MeukeâeW, heâuekeâeW, le#eefCeDeeW Deewj
kesâ efJeefYeVe mLeueeW mes GheueyOe Jew%eeefvekeâ efleefLeÙeeW kesâ DeeOeej hej
nce efJeÕeemehetJe&keâ Ùen keân mekeâles nQ efkeâ Gòej hegjehee<eeCe Ùegie KegjÛeefveÙeeW keâe Dehes#eeke=âle DeefOekeâ cee$ee ceW heeÙee peevee~
 Fme Øekeâej osMe kesâ DeveskeâeW heneÌ[er {eueeveeW Deewj veoer-
keâer DeJeefOe 45,000 mes 10,000 F&.het. lekeâ Leer~
 Gòej hegjehee<eeCe Ùegie kesâ vecetves 9000-8000 F&.het. keâeue kesâ nQ~ IeeefšÙeeW ceW hegjehee<eeCeerÙe mLeue heeS peeles nQ, efkebâleg efmebOeg
Jes Deeke=âefle, Deekeâej Deewj mJe™he ceW ueieYeie Skeâ pewmes ner Deewj iebiee kesâ keâÚejer cewoeveeW ceW Fvekeâe helee veneR nw~
nQ~  ceOÙehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefle (Mesolithic
 Gòej hegjehee<eeCeÙegieerve Deewpeej jepemLeeve, iebiee Deewj yesueve Culture)
veoer IeeefšÙeeW kesâ kegâÚ YeeieeW, ceOÙe Deewj heef§eceer Yeejle, iegpejele,
ØemlejÙegieerve mebmke=âefle ceW 9000 F&.het. kesâ ueieYeie ceOÙeJeleea
DeebOeÇ ØeosMe Deewj keâvee&škeâ ceW heeS ieS nQ~
iebi ee Deewj yesueve
DeJemLee keâe DeejbYe ngDee, pees ceOÙehee<eeCe Ùegie keânueeleer nw~
ceOÙe Deewj
jepemLeeve veoer IeeefšÙeeW heef§eceer Yeejle  Ùen hegjehee<eeCe Ùegie Deewj veJehee<eeCe Ùegie kesâ yeerÛe keâe
meb›eâceCe keâeue nw
Gòej
hegjehee<eeCeÙegieerve
Deewpeej
keâvee&škeâ iegp ejele
DeebOeÇ ØeosMe
 Gòej hegjehee<eeCe Ùegie keâer Skeâ meJee&eOf ekeâ GuuesKeveerÙe Keespe Leer -
jesÌ[er ceueyes (Ì{eWkeâe efÛeveeF&) mes yevee Ûeyetleje, ueieYeie 85
mebWšerceeršj JÙeeme Jeeuee, mLetue ™he mes ieesueekeâej jesÌ[er ceueJes
mes efveefce&le Fme Ûeyetlejs Deewj Fme mLeue kesâ Mes<e mecetÛes Yeeie ceW
heeS ieS Ûeš& keâer keâueelcekeâ JemlegSb mecekeâeueerve nQ Deewj Gòej
hegjehee<eeCe Ùegie kesâ Debeflece DeeKesškeâ-meb«enkeâlee&DeeW kesâ efkeâmeer
mecetn Éeje efveefce&le nQ~ ceOÙehee<eeCeÙegieerve Deewpeej

NCERT-meej ( 72 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 meceÙe yeerleves kesâ meeLe-meeLe helLej kesâ DeewpeejeW keâe Deekeâej
GuuesKeveerÙe ™he mes Iešvee Meg™ nes ieÙee, pees ceOÙehee<eeCe
Ùegie ceW Deheveer heefjCeefle hej hengbÛe ieÙee~ Yeejle ceW Fme
keâeue keâes ceOÙehee<eeCe Ùegie, met#cehee<eeCe Ùegie DeLeJee hejJeleea
Øemlej Ùegie keâne peelee nw~
 Ùes Deewpeej Deeceleewj hej 1 mes 5 meWšerceeršj uebyes nesles nQ
Deewj FveceW Gòej hegjehee<eeCeÙegieerve efkeâmceeW kesâ DeewpeejeW kesâ
Dehes#eeke=âle Úesšs ™he Meeefceue nwb, pewmes- yesOeveer, KegjÛeveer,
le#eCeer, Deejer Deeefo Deewj Fmekesâ DeueeJee efJeefYevve Deeke=âefleÙeeW
Deewj DeekeâejeW kesâ kegâÚ veF& efkeâmceeW kesâ Deewpeej, pewmes-
DeOe&Ûebõekeâej nbefmeÙee (uegvesš), meceuebye, eflekeâesvee yeeCee«e
Deeefo~
 Gvekesâ Deekeâej mes mhe° neslee nw efkeâ Gvekeâe GheÙeesie pegÌ[s
ngS DeewpeejeW kesâ ™he ceW efkeâÙee peelee Lee Deewj Gve hej
uekeâÌ[er Deewj n[def[ÙeeW Deeefo keâer cet" ueieer nesleer Leer~
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ met#cehee<eeCeÙegieerve GÅeesie cetuele:
Gòej hegjehee<eeCeÙegieerve GÅeesie mes efvekeâuee nw~ Ùen Devegceeve
Fve oes yeeleeW mes ØeceeefCele neslee nw, efkeâ hegjelelJeerÙe mlej
efJe%eeve (mš^ew šf «eeheâer) keâe meelelÙe Gòej hegjehee<eeCe Ùegie mes
ceOÙehee<eeCe Ùegie lekeâ nw Deewj GheÙeg&òeâ ßesCeer keâe Yeeweflekeâ
efJekeâeme hetJeexòeâ mes ngDee nw~
efMekeâej ceÚueer
keâjkesâ hekeâÌ[keâj
ceOÙehee<eeCe Ùegi e kesâ
ueesi e hesš Yejles Les~
KeeÅe JemlegSb yešesjkeâj
oef#eCe Gòej
ØeosM e
ceOÙehee<eeefCekeâ
ceOÙe Deewj
jepemLeeve mLeue hetJ eera Yeejle
ke=â<Ce veoer kesâ
oef#eCe cesW
 met#cehee<eeCe Ùegie kesâ DeewpeejeW keâer efJeMes<elee Leer- Ûeš&, kewâequme[esveer,
mheâefškeâ, pewmhej, keâevexefueÙeve, Deiesš pewmeer yeefÌ{Ùee
meeceef«eÙeeW Éeje lewÙeej ›eâes[eW mes efveefce&le meceeblejhe#eerÙe heâuekeâ~
 iegpejele, jepemLeeve, Gòej ØeosMe, ceOÙe ØeosMe, GÌ[ermee, kesâjue
Deewj DeebOeÇ ØeosMe kesâ efJeefYeVe hegjemLeueeW mes ceOÙehee<eeCe Ùegie kesâ
yeejs ceW pees meer-14 leejerKeW GheueyOe ngFË nQ, Gvemes helee Ûeuelee
nw efkeâ Ùen GÅeesie ueieYeie 12000 F&.het. kesâ Deeme-heeme Meg™
ngDee Deewj 2000 F&.het. lekeâ peerefJele jne~
NCERT-meej
 jepemLeeve, iegpejele Deewj Gòej ØeosMe kesâ hegjemLeueeW mes nceW
helee Ûeuelee nw efkeâ Ùes mecegoeÙe cetue ™he mes DeeKesškeâ, KeeÅe
meb«eenkeâ Deewj ceÚgDeejs Les, uesefkeâve MeeÙeo Jes efkeâmeer Øekeâej
keâer Kesleer Yeer keâjles Les~
 jepemLeeve ceW yeeieesj Deewj iegpejele ceW uebIeveepe pewmes mLeueeW
mes nceW helee Ûeuee nw, efkeâ Fve ceOÙehee<eeCeÙegieerve mecegoeÙeeW keâe
nÌ[hhee Deewj DevÙe leeceü hee<eeCeÙegieerve mebmke=âefleÙeeW kesâ ueesieeW mes
mebheke&â Lee Deewj Jes Gvekesâ meeLe efJeefYeVe JemlegDeeW keâe uesve-osve
keâjles Les~ iebiee kesâ cewoeveeW kesâ ceneone Deewj oceocee pewmes kegâÚ
hegjemLeueeW mes Øeehle peevekeâejer mes helee Ûeuelee nw efkeâ ceewmece kesâ
Devegmeej Jes FveceW mes kegâÚ mLeueeW hej jnles Les~
 yeeieesj mes leebyes kesâ leerve yeeCee«e (leerj kesâ veeskeâ) efceues nQ,
pees nÌ[hhee meYÙelee keâer efkeâmce kesâ nQ~
 OÙeeleJÙe nw efkeâ Yeejle ceW meebmke=âeflekeâ Deewj ØeewÅeesefiekeâerÙe efJekeâeme
kesâ efJeefYeVe mlejeW Jeeues efJeefMe°, mJele: hetCe& meeceeefpekeâ mecetneW
keâe DeefmlelJe Fme Meleeyoer lekeâ yevee ngDee Lee~
 FveceW DeeKesškeâ Deewj KeeÅe meb«eenkeâ pevepeeefleÙeeb, heMegÛeejkeâ,
ÙeeÙeeJej, DeefmLej ke=â<ekeâ (efMeefheäšbie keâušerJesšj), heejbheefjkeâ
mLeeefhele ke=â<ekeâ, DeeOegevf ekeâ efJekeâefmele ke=â<ekeâ Deewj Menjer DeewÅeeseif ekeâ
meceepe kesâ Deveskeâ mlejeW kesâ ueesie Meeefceue nQ,pees men-DeefmlelJehetCe&,
DeeefLe&keâ ™he mes mJeleb$e Deewj Fmekesâ meeLe-meeLe hejmhej efveYe&jleehetCe&
peerJeve efyeleeles jns nQ~
±±±±±±±±±±±±±±±±±±±
ceOÙe ØeosMe ceW DeeoceieÌ{ Deewj jepemLeeve ceW yeeieesj
heMegheeueve keâe ØeeÛeervelece mee#Ùe Øemlegle keâjles nQ,
efpemekeâe meceÙe ueieYeie5000 F&.het. nes mekeâlee nw~
±±±±±±±±±±±±±±±±±±±
 jepemLeeve keâer hegjeveer vecekeâ Peerue (meebYej) kesâ peceeJeeW kesâ
DeOÙeÙeve mes Øeleerle neslee nw efkeâ 7000-6000 F&.het. kesâ Deemeheeme
heewOes ueieeS peeles Les~
 yeeieesj Deewj DeeoceieÌ{ ceW nceW Ú"er menœeeyoer F&.het. kesâ
Deeme-heeme ceOÙehee<eeCeÙegieerve ueesieeW Éeje Yes[Ì ,W yekeâefjÙeeb heeues
peeves kesâ mee#Ùe efceueles nwb~
 jepemLeeve kesâ yeeieesj leLee ceOÙe ØeosMe kesâ DeeoceieÌ{ ceW
heMegheeueve Ùee yekeâjer heeueve kesâ meceÙeeJeefOe keâes ueskeâj efJeJeeo nw,
peneb Øees. jeceMejCe Mecee& ves Fmes 5000 F&.het. yeleeÙee nw, Jener Øees.
cekeäKeve ueeue ves ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee-11) ceW 6000 F&.het. yeleeÙee
nw~
ceOÙehee<eeCeÙegieerve mebmke=â efl e kesâ cenòJehetC e& mLeue,
efpevekeâe efJemle=l e DeOÙeÙeve efk eâÙee ieÙee nw Ùes nwQ:
( 73 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
jepemLeeve cesW yeeieesj
iegpejele cesW uebIeveepe
Gòej ØeosMe cesW mejeÙe veenj jeÙe, Ûeesheeveerceeb[es,
cenone, oceocee leLee
ceOÙe ØeosMe cesW Yeerceyesškeâe Deewj DeeoceieÌ{
 nceW Fme yeele mes DeeMÛeÙe&Ûeefkeâle veneR nesvee ÛeeefnS efkeâ
ceOÙehee<eeCeÙegieerve mebmke=âefle Deewj Gvvele nÌ[hhee meYÙelee
keâe DeefmlelJe Skeâ ner keâeue ceW jne Lee~
 nceW Ùeeo jKevee ÛeeefnS efkeâ Yeejle ceW meebmke=âeflekeâ Deewj
ØeewÅeeseif ekeâerÙe efJekeâeme kesâ efJeefYevve mlejeW Jeeues efJeefMe° mJele:
hetCe& meeceeefpekeâ mecetneW keâe DeefmlelJe Fme Meleeyoer lekeâ
yevee ngDee Lee~
 Fmemes nceW Deheveer Deleerle keâer IešveeDeeW kesâ yegefveÙeeoer mJe™he keâer
peevekeâejer efceueleer nw~
 DeeOegefvekeâ Yeejle kesâ meboYe& ceW nceW helee nw efkeâ Deepe Yeer nj Je<e&
ke=âef<e kesâ keâce keâece-keâepe Jeeues ceewmece kesâ ueieYeie 2-3 cenerveeW ceW
Yetefcenerve ßeefcekeâ, pevepeeleerÙe ueesie Deewj iejerye ueesie, keâce mes
keâce DeebefMekeâ ™he mes, KeeÅe kebâocetue, heòes, yeerpe Deewj heâue
Fkeâªe keâjkesâ, pees osneleer FueekeâeW ceW Øeeke=âeflekeâ ™he mes Gieles
nQ~ peerJeve efveJee&n keâjles nQ~
 ceOÙehee<eeCeÙegieerve peerJeve heæefle keâe Yeejle ceW DeYeer Yeer
nceejs efueS Gmemes keâneR DeefOekeâ cenlJe nw, efpelevee efkeâ
nce ceeveves kesâ efueS lewÙeej nw~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ, nceejs kegâÚ DeeOegefvekeâ hebLe Deewj cenlJehetCe&
hebLe ØeleerkeâeW keâer he=‰Yetecf e Deewj kegâue-hejbheje ceOÙehee<eeCeÙegieerve
nes mekeâleer nw~
 ceOÙehee<eeCe mebmke=âefle keâe cenòJe ceesšs leewj hej 9000 F&.het.
mes 4000 F&.het. lekeâ yevee jne~ FmeceW mebosn veneR efkeâ Fmeves
veJehee<eeCe mebmke=âefle keâe ceeie& ØeMemle efkeâÙee~
 veJehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefle (Neolithic
Culture)
JewefMJekeâ meboYe& ceW veJehee<eeCe Ùegie (efveÙeesefueefLekeâ) 9000
F&.het. mes DeejbYe neslee nw~
 YeejleerÙe GheceneÉerhe ceW veJehee<eeCe Ùegie keâer Skeâ Ssmeer yemleer
efceueer nw efpemekeâe meceÙe ueieYeie 7000 F&.het. yeleeÙee peelee nw,
pees efkeâ Jele&ceeve ceW heeefkeâmleeve kesâ yeueteÛf emleeve Øeeble ceW DeJeefmLele
cesnjieÌ{ ceW nw~
NCERT-meej
 cesnjieÌ{ yeuetefÛemleeve kesâ ‘yeÇs[ yeemkesâš’ veece mes Øeefmeæ
keâesÛeer cewoeve ceW yeesueve veoer kesâ leš hej DeJeefmLele Lee~ Ùeneb
kesâ ØeeÛeervelece efveJeemeer heMegheeueve keâjles Les~
 cesnjieÌ{ ceW yemeves Jeeues veJehee<eeCe Ùegie kesâ ueesie DeefOekeâ
GVele Les~ Jes iesntb, peew Deewj ™F& Ghepeeles Les Deewj keâÛÛeer
FËšeW kesâ IejeW ceW jnles Les~
 5000 F&.het. lekeâ ueesie Ûeekeâ mes ce=odYeeb[ veneR yeveeles Les, uesefkeâve
4500 F&.het. kesâ yeeo kegâcnej kesâ Ûeekeâ keâer peevekeâejer nes ieF&~
eqpememes efceóer kesâ yejleveeW keâer mebKÙee lespeer mes yeÌ{er Deewj Gve hej
efÛe$ekeâejer nesves ueieer~
 efmebOeg keâer meneÙekeâ veoer nkeâje keâer metKeer Ieešer ceW 47 Gòej
veJehee<eeCekeâeueerve yeefmleÙeeB efceueer nQ~
 mhe°le: Fvemes nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ GodYeJe keâe ceeie& ØeMemle
ngDee~
 Fmekeâe cenòJehetCe& mLeue nw yegpe&nesce, efpemekeâe DeLe& neslee
nw Yegpe& Je=#e keâe mLeeve~ Ùen ßeerveiej mes Gòej-heefMÛece
keâer Deesj 16 efkeâceer. otj DeJeefmLele nw~
 ßeerveiej mes oef#eCe-heefMÛece keâer Deesj 41 efkeâceer. otj Skeâ DevÙe
veJehee<eeCe mLeue iegheâkeâjeue nw, peneb kesâ ueesie ke=âef<e Deewj
heMegheeueve keâjles Les~
 Yeejle ceW efÛejebo ner Skeâ Deewj mLeeve nw, peneb nñer kesâ
GhekeâjCe heeS ieS nQ~
yegpe&n esce kesâ ueesi e ®KeÌ[s Oetmej ce=odYeeb[es keâe ØeÙeesie
keâjles Les~ Ùen jesÛekeâ yeele nw efkeâ Ùeneb keâyeÇesW cesW heeuelet
kegâòes Yeer Deheves ceeefuekeâesW kesâ MeJeesW kesâ meeLe oheâveeS
peeles Les~
 heeuelet kegâòeeW keâes Gvekesâ ceeefuekeâeW keâer keâyeÇeW ceW oheâveeves keâer ØeLee
Yeejle kesâ DevÙe efkeâmeer Yeer Yeeie ceW veJehee<eeCeÙegieerve ueesieeW ceW
MeeÙeo veneR Leer~
 hekeâer efceóer keâer cetefle&keâeDeeW (efheâieefjvme) mes Øekeâš neslee nw efkeâ
Jes yengle-mes peeveJej heeueles Les~ Gvekesâ heeme ieeÙe-yewue,
YesÌ[ Deewj yekeâjer nesleer Leer~
veJehee<eeCe keâeue kesâ heeuelet peeveJej
ieeÙe-yewue YesÌ[ yekeâjer
 leermeje #es$e peneb veJehee<eCe Ùegie kesâ Deewpeej efceues nQ,Jen Demece
keâer heneefÌ[ÙeeW ceW heÌ[lee nw~
 veJehee<eeCe keâeueerve Deewpeej Yeejle keâer Gòej-hetJeea meercee hej
cesIeeueÙe keâer ieejes heneefÌ[ÙeeW ceW Yeer efceueles nQ~
( 74 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 hueeFmšesmeerve Ùeeveer DelÙeble vetleve Ùegie kesâ Deble ceW, Deye mes
efp eve keâF& veJehee<eeCe mLeueeW keâe Ùee veJehee<eeCe hejleeW Jeeues ueieYeie 10,000 Je<e& henues, heefMÛeceer leLee oef#eCeer SefMeÙee
mLeueeW keâe GlKeveve ngDee nw, GveceW ØecegKe nQ - ceW peueJeeÙeg keâer efmLeefle yengle-kegâÚ Deepe-pewmeer ner nes ieF& Leer~
è keâvee&š keâ ceW cemkeâer, yeÇÿeefieefj, nuuetj, keâes[keäkeâue,
efhekeäueern ue, mebi evekeâuuet, šer. vejmeerhegj Deewj  veJehee<eeCe Ùegie DeLeJee ‘KeeÅe Glheeokeâ’ keâer DeJemLee Ssmee
lewkeäkeâuekeâesš leLee meceÙe Lee peye ueesieeW kesâ peerJeve keâe {bie hetjer lejn yeoue
è leefceuevee[g ceW hewÙeceheuueer~
è Glevetj DeebOeÇ ØeosM e keâe cenòJehetCe& veJehee<eeCe mLeue
ieÙee~
nw~  peneb Fmekesâ henues Jes peeveJejeW keâe efMekeâej keâjles Les Deewj
pebieueer heewOeeW keâes pecee keâjles Les, JeneR DeyepeerJeve kesâ veS {bie
 peeve heÌ[lee nw efkeâ oef#eCe Yeejle ceW veJehee<eeCeeJemLee ceW GvneWves heMegDeeW keâes heeuelet yeveevee Deewj heewOeeW keâer Kesleer
2000 F&.het.mes 1000 F&.het. lekeâ peejer jner~ keâjvee Meg™ keâj efoÙee~ heewOeeW ceW iesntb Deewj peew hewoe efkeâS
 keâvee&škeâ kesâ efhekeäueernue kesâ veJehee<eeCeÙegieerve efveJeemeer peeves Jeeues meyemes hegjeves Deveepe Les Deewj meyemes henues MeeÙeo
heMegheeuekeâ Les Deewj ieeÙe, yewue, yekeâjer, Yes[Ì Deeefo heeueles Les~ Jes kegâòes, yekeâjer Deewj YesÌ[ keâes heeuelet yeveeÙee ieÙee~
ceewmeceer efMeefJejeW ceW jnles Les~
 Fmekesâ efueS Gvekeâe kegâÚ efveefMÛele #es$eeW ceW yeme peevee
 veJehee<eeCe Ùegie kesâ efveJeemeer meyemes hegjeves ke=â<ekeâ mecegoeÙe kesâ Les~
Jes helLej keâer kegâoeueeW (nes) Deewj Keesoves kesâ [b[eW mes peceerve DeeJeMÙekeâ Lee~ Fmemes ieebJeeW Deewj efkeâmeeve-mecegoeÙeeW keâe
Keesoles Les~ efJekeâeme ngDee~
 [b[eW ceW Skeâ Deesj Skeâ mes DeeOes efkeâuees«eece Jepeve kesâ helLej kesâ  GvnW Yetefce meeheâ keâjves Deewj Kesleer nsleg peceerve lewÙeej keâjves kesâ
Úuues ueies jnles Les~ otmeje efmeje vegkeâeruee Lee~ efueS Keeme efkeâmce kesâ DeewpeejeW keâer pe™jle heÌ[er~
 vegefkeâues efmejs mes peceerve ceW Úso yeveeÙee peelee Lee, efpemeceW  GvnW Deheves Deefleefjòeâ Deveepe keâes pecee jKeves kesâ efueS Ùee
yeerpe yeesÙes peeles Les~ Jes helLej kesâ heeefueMeoej DeewpeejeW keâe lejue ÛeerpeeW keâes jKeves kesâ efueS yele&veeW keâer pe™jle heÌ[er~ Fve
Yeer ØeÙeesie keâjles Les~ pe™jleeW kesâ efueS GvnW efceóer kesâ yele&ve yeveeves heÌ[s~
 kegbâYekeâejer meyemes henues Fmeer DeJemLee ceW efoKeeF& osleer nw~  meyemes hegjeves yele&ve šeskeâefjÙeeW ceW efceóer keâe ueshe ueieekeâj
DeejbYe ceW neLe mes yeveeS ieS ce=odYeeb[ efceueles nQ~ yeeo ceW efceóer yeveeS ieS Les~ Deeies Ûeuekeâj šeskeâefjÙeeW kesâ efyevee ner yele&ve
kesâ yejleve Ûeekeâ hej yeveves ueies~ yeveeS ieS~
 Fve yejleveeW ceW Meeefceue nQ-  vegkeâerues efmejs mes peceerve ceW Úso yeveeÙee peelee Lee, efpemeceW yeerpe
yeesÙee peelee Lee~
heeefueMeoej keâeuee ce=odYeeb[
 heâmeue keâešves keâe nbefmeÙee : uekeâÌ[er kesâ Skeâ IegceeJeoej [b[s ceW
veJehee<eeCe keâeue helLej kesâ Úesš-s Úesšs Oeejoej efÛehheÌ[ hebâmeekeâj Ùen Deewpeej
kesâ yele&ve Oetmej ce=odYeeb[
yeveeÙee peelee Lee~
ÛešeF& keâer Úehe Jeeues ce=odYeeb[  kegâuneÌ[er : Fmekeâe Fmlesceeue hesÌ[eW keâes keâešves Ùee Úebšves kesâ
efueS neslee Lee~ Ùen Deewpeej keâ"esj helLej mes yeveeS peeles Les~
Fmekeâer KeheefÛeÙeeb efvekeâeuekeâj Deewj Fmekeâer Oeej yeveekeâj Fmes
uekeâÌ[er kesâ Skeâ [b[s ceW hebâmeeÙee peelee Lee~
 veJehee<eeCe Ùegie kesâ efveJeeefmeÙeeW Éeje JÙeJeùle kegâuneefÌ[ÙeeW kesâ
DeeOeej hej nce Pegkeâer yeefmleÙeeW keâes leerve cenlJehetCe& #es$eeW ceW
osKeles nQ-
(i) Gòej-heefMÛece mecetn- Fme mecetn kesâ veJehee<eeCe DeewpeejeW ceW
Je›eâ Oej keâer DeeÙeleekeâej kegâuneefÌ[Ùeeb nw~
(ii) Gòej hetJeea mecetn- Fme mecetn keâer kegâuneefÌ[Ùeeb heeefueMeoej
helLej keâer nesleer nw leLee DeeÙeleekeâej omlee ueiee neslee nw Deewj
keâYeer keâYeer kebâOesoej KeefòeÙeeb nesleer nwb~
(iii) oef#eCe mecetn: keâer kegâuneefÌ[ÙeeW keâer yeieueW Deb[ekeâej nesleer
veJehee<eeCekeâeueerve ce=odYeeb[ Deewj nlLee vegkeâeruee jnlee Lee~

NCERT-meej ( 75 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 efmeue Deewj yeóe, efpemekeâe Fmlesceeue Deveepe heermeves kesâ
efueS neslee Lee~
nbefmeÙee kegâuneÌ[er efmeue Deewj yeóe
heâmeue keâešves hesÌ[eW keâešves Deveepe heermeves
Je Úebš ves
n[d[er kesâ Deewpeej helLej kesâ Deewpeej
 Fme Øekeâej ceeveJe meceepe keâer Glheefòe kesâ yeeo meyemes
DeeOeejYetle Øeieefle, efpemeves ceeveJe peerJeve keâes meJee&efOekeâ
ØeYeeefJele efkeâÙee, Ùen ngF& efkeâ ceveg<Ùe ves Deveskeâ Øekeâej kesâ
heMegDeeW Deewj heewOeeW keâes heeuevee-hees<evee Deewj Gieevee
Meg™ keâj efoÙee~
 Jele&ceeve mee#ÙeeW mes Ùen Øeleerle neslee nw efkeâ heefMÛece SefMeÙee ceW
iesntb Deewj peew Gieevee 7000 F&.het. ceW Meg™ nes ieÙee Lee~
Yeejle ceW ÛeeJeue/Oeeve Gieevee ueieYeie 7000 F&.het.
ceW Meg™ ngD ee pewmee efkeâ yesueve Ieešer ceW efmLele
keâesefu[nJee hegjemLeue mes Øeehle mee#Ùe mes helee
Ûeuelee nw~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee- 11) ceW keâeseuf [nJee
mes Øeehle Oeeve kesâ mee#ÙeeW keâes 6500 F&.het. yeleeÙee nw leLee Fmes efJeMJe
Yej ceW Oeeve keâer Kesleer keâe ØeeÛeervelece mee#Ùe yeleeÙee nw~
veJeervelece mee#ÙeeW kesâ Devegmeej Gòej ØeosMe kesâ meblekeâyeerj veiej
efpeues kesâ uengjeosJe veecekeâ mLeeve mes Oeeve keâe ØeeÛeervelece mee#Ùe
Øeehle ngDee nw, pees keâesefu[nJee mes Yeer ØeeÛeerve nw~
 Deveskeâ hegjemLeueeW (efJeMes<e ™he mes Deheâieeefvemleeve ceW DekeâkegâØegkeâ)
mes Øeehle mee#Ùe ceW helee Ûeuelee nw efkeâ heeuelet yeveeF& ieF& YesÌ[eW,
yekeâefjÙeeW Deewj DevÙe heMegDeeW keâer pebieueer vemueeW keâe GheÙeesie Yeer
ceveg<Ùe ueieYeie 16,000 Je<e& henues efkeâÙee keâjlee Lee~
 Gme #es$e ceW veJehee<eeCe mebmke=âefle keâer ØeejbeYf ekeâ DeJemLee (10,000
F&.het. mes 7000 F&.het. lekeâ) ceW YesÌ[-yekeâefjÙeeW keâer n[def[ÙeeW keâe
ueieeleej yeÌ[er cee$ee ceW heeÙee peevee~
 efJeefYevve Øekeâej kesâ heMegDeeW keâes heeuelet yeveeS peeves kesâ heâuemJe™he
Gvekesâ heeueve-hees<eCe kesâ efueS efJeMes<e Øekeâej kesâ heMegheeuekeâ mecegoeÙeeW
keâe pevce ngDee, pees DeeOegefvekeâ meceÙe ceW Yeer DeefmlelJe ceW jns
NCERT-meej
Deewj Deheves heMegDeeW kesâ meeLe ÙeeÙeeJej (KeeveeyeoesMe) Ùee DeOe&-
ÙeeÙeeJej peerJeve peerles jns~ otmejer Deesj, Deveskeâ efkeâmce kesâ pebieueer
heewOeeW keâes ceveg<ÙeeW Éeje mJeÙeb ueieeves Deewj Gvekeâe meheâueleehetJe&keâ
GheÙeesie keâjves keâer Øeef›eâÙee ves GvnW Skeâ mLeeve hej efškeâkeâj
jnves Deewj yemeves Hej cepeyetj keâj efoÙee Deewj Fmeer kesâ meeLe
DeeefLe&keâ Deewj meebmke=âeflekeâ efJekeâeme keâe oewj ØeejbYe nes ieÙee,
efpemeves Deeies Ûeuekeâj ceveg<Ùe kesâ peerJeve ceW ØecegKelee Øeehle keâj
ueer~
Yeejle kesâ meboYe& ceW veJehee<eeCekeâeueerve ke=âef<e hej
DeeOeeefjle #es$eeW keâe ceesšs leewj hej efJeYeepeve
(i ) efmebOeg ØeCeeueer Deewj Gmekeâe heefMÛeceer
meercee-#es$ e
( ii) iebiee keâer Ieešer
(iii ) heefMÛeceer Yeejle leLee Gòejer okeäkeâve
(iv ) oef#eCeer okeäkeâve
 veJehee<eeCekeâeueerve ke=âef<e keâe Ghejesòeâ #es$eeW ceW efJeYeepeve efkeâÙee pee
mekeâlee nw~
 meYeer ØeejbefYekeâ veJehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefleÙeeW keâer DeLe&JÙeJemLee
Kesleer Deewj heMegheeueve hej DeeOeeefjle Leer~
 Kesleer keâer DeLe&JÙeJemLee hej DeeOeeefjle veJehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefle
keâe ØeejbefYekeâ mee#Ùe Yeejle-heekeâ kesâ heefMÛeceesòej Yeeie ceW -
yegefveÙeeoer leewj hej keäJesše Ieešer ceW, leLee ueesjeueeF& Deewj
peesye veefoÙeeW keâer IeeefšÙeeW ceW Øeehle neslee nw~
 FveceW mes cesnjieÌ{ keâer JÙeehekeâ ™he mes peebÛe keâer ieF& nw~ Øeehle
mee#Ùe mes helee Ûeuelee nw efkeâ Ùeneb ueieYeie 7000 F&.het. ceW ueesie
yebmeves Meg™ nes ieS Les~
 uesefkeâve ØeejbefYekeâ keâeue ceW Jeneb efcešdše kesâ yele&veeW keâe
GheÙeesie Meg™ ngDee veneR efoKeeF& oslee, efkebâleg Ssmee ueielee
nw efkeâ Jeneb Gmekesâ ueieYeie 1000 Je<e& yeeo, 6000 F&.het. ceW
efceóer kesâ yele&veeW, leJeeW-keâÌ[eefnÙeeW keâe Fmlesceeue neslee Lee~
 henues lees Ùes ce=odYeeb[ neLe mes ner yeveeS peeles Les hej yeeo
ceW Ûeekeâ hej yeveeS peeves ueies~ keâF& mLeeveeW hej keâer ieF&
KegoeFÙeeW ceW hetJe&-ce=oYeeb[ keâeue kesâ kegâÚ efyeKejs ngS Jeiee&keâej
Ùee DeeÙeleekeâej Iej efceues nQ, Jes ieejs keâer keâÛÛeer FËšeW kesâ
yeves ngS nQ~
 Fve IejeW kesâ yeerÛe ceW GvnW Skeâ-otmejs mes Deueie keâjves kesâ
efueS Keeueer peien hej ketâÌ[s kesâ {sj efceues nQ Deewj Gve IejeW
kesâ yeerÛe ceW jemles Yeer nQ~ Ùener Gme keâeue kesâ ieebJe keâe
vecetvee nw~
( 76 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Gme meceÙe kesâ Iej Ûeej-heebÛe keâes"eW Ùeeveer keâcejeW kesâ nesles
Les, efpeveceW mes MeeÙeo Skeâ-oes Yeb[ejIej kesâ keâece Deeles Les~
 Gme meceÙe kesâ ueesie cegKÙe ™he mes efMekeâej Deewj FOej-GOej mes
yešesjs ieS Yeespeve hej efveYe&j jnles Les~ kegâÚ no lekeâ Gojhetelf e&
Kesleer Deewj heMegheeueve mes Yeer keâer peeleer Leer~
 Gvekeâer yeefmleÙeeW kesâ mlej keâer KegoeF& ceW efceues Iejsuet Deveepe
ceW iesnbt Deewj pees Meeefceue nQ~ Gve KegoeFÙeeW ceW efceueer heeuelet
peeveJejeW keâer nefñÙeeW ceW YesÌ[, yekeâjer leLee ieeÙe-yewue keâer
nefñÙeeb Meeefceue nQ~
 Ú"er menœeeyoer ØeejbYe nesles-nesles, henues neLe kesâ yeves Deewj yeeo
ceW kegâcnej keâer Ûeekeâ hej yeves ce=odYeeb[ Fmlesceeue efkeâS peeves ueies~
nñer kesâ DeJeMes<eeW mes Ùen helee Ûeuelee nw efkeâ keâkegâoceeve efkeâmce
kesâ (ketâyeÌ[ Jeeues) heMeg Yeer heeues peeles Les~ MeJeeOeeve DeJeMes<eeW mes
Øeehle cevekeâeW mes Ùen mhe° neslee nw efkeâ ueesie ueepeJeo& ceefCe,
keâevexeuf eÙeve, ÚeheJeeues ieesceso Deewj mehesâo keâewe[fÌ ÙeeW mes yeves cevekesâ
keâe Yeer GheÙeesie keâjles Les~ meerefheÙeeW kesâ keâÌ[eW Deewj ueyešveeW mes
Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ otjJeleea mLeueeW mes JÙeeheej neslee Lee~
 meb#eshe ceW, cesnjieÌ{ KegoeF& mLeue mes Øeehle veJehee<eeCeÙegieerve
DeJeMes<eeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ ØeejbeYf ekeâ KeeÅe Glheeokeâ Ùegie ceW
efmebOeg Ieešer keâer DeLe&JÙeJemLee peerJeve-efveJee&n kesâ efueS heÙee&hle Leer
Deewj JÙeeheej leLee efMeuhe keâe ØeejbYe nes jne Lee~
 Deieues 2,500 Je<eeX ceW Fve peve-mecegoeÙeeW ves ce=odYeeb[eW Deewj
efceóer keâer cetelf e&ÙeeW, helLej leLee Oeeleg kesâ DeeYet<eCeeW, DeewpeejeW
leLee yele&veeW kesâ Glheeove kesâ efueS veF& ØeewÅeesefiekeâer Deewj
Jeemleg-Mewueer efJekeâefmele keâj ueer Leer~
è efkeâues iegueceesn cceo iegceuee, jevee Iegb[F&, Debpeerje,
cegC[eri eekeâ Deewj cesn jieÌ{ , pees keâÛÚer cewoeve ceW efmLele
nQ, kesâ hegjeleòJeerÙe mLeueeW mes 7000-5000 F&.het. kesâ
meceÙe keâe mee#Ùe efceuelee nw~
 efmebOeg Ieešer kesâ hetJe& ceW, iebiee keâer Ieešer, Demece Deewj
hetJeexòej #es$e ceW yeÌ[er mebKÙee ceW veJehee<eeCekeâeueerve mLeue
efceues nQ~
iegheâkeâjeue
efÛejebo
Deewj yegpe&nesce
(efyenej)
(keâMceerj)
meJee&efOekeâ cenòJehetC e&
mLeue
cenieÌ[e, Ûeesheeveer
ceeb[es Deewj keâesefu[nJee ( yesueve Ieešer)
NCERT-meej
 Øemlej Ùegie kesâ ueesieeW keâer Skeâ Yeejer ueeÛeejer Ùen Leer efkeâ
Jes hetCe&le: helLej kesâ ner DeewpeejeW Deewj nefLeÙeejeW hej
Deeefßele Les, FmeefueS Jes heneÌ[er FueekeâeW mes otj peekeâj
yeefmleÙeeb veneR yevee mekeâles Les~
 Jes heneefÌ[ÙeeW keâer {ueeveeW hej, iegheâeDeeW ceW Deewj
heneefÌ[ÙeeW mes Ùegòeâ veoer IeeefšÙeeW ceW ner Dehevee efveJeeme
yevee mekesâ~
 meeLe ner, keâeheâer ØeÙeeme kesâ yeeJepeto Ùes efmehe&â Glevee ner
Deveepe hewoe keâj mekeâles Les, efpeleves mes efkeâmeer lejn Dehevee
peerJeve yemej keâj mekeWâ~
 cenieÌ[e ceW Oeeve kesâ DeueeJee peew keâer Kesleer keâe mee#Ùe
leLee Skeâ heMeg-yeeÌ[e Yeer efceuee nw~ keâesefu[nJee Deewj
cenieÌ[e mes Øeehle nef[d[ÙeeW kesâ DeJeMes<e Ùen oMee&les nQ
efkeâ Fme #es$e ceW YesÌ[-yekeâefjÙeeb Deewj ceJesMeer heeues peeles
Les~
 heefMÛeceesòej ceW yegpe&nesce kesâ ØeejbefYekeâ veJe-hee<eeCekeâeueerve yeeefMebos
peceerve Keesokeâj yeveeS ieS KeeF&vegcee IejeW (ielee&Jeeme) ceW
jnles Les, ve efkeâ peceerve hej yeveeS ieS IejeW ceW~
 Demece Deewj Gmemes Deeies kesâ hetJeexòej #es$eeW ceW Úesšer heeefueMeoej
veJehee<eeCekeâeueerve helLej keâer kegâuneef[Ì Ùeeb keâesÛeej heneef[Ì ÙeeW,
ieejes heneefÌ[ÙeeW Deewj veeiee heneefÌ[ÙeeW mes Øeehle ngF& nQ~
keâesÛeej heneefÌ[ÙeeW mes
veJehee<eeCekeâeueerve
kegâuneefÌ[Ùeeb efceueer ieejes heneefÌ[ÙeeW mes
nQ
veeiee heneefÌ[ÙeeW mes
 iegJeenešer kesâ heeme mee®lee® ceW keâer ieF& KegoeFÙeeW mes
mebyebefOele Deeefoce kegâuneefÌ[ÙeeW (mesuš) Deewj ieesueekeâej cet"
Jeeues kegâ"ejeW kesâ meeLe DeveieÌ{ jppeg Ùee keâjb[ Debefkeâle
ce=odYeeb[ efceues nQ~
 Gòej-heefMÛece ceW, keâMceerjer veJehee<eeCe mebmke=âefle keâer keâF&
efJeMes<eleeSb nQ, pewmes ielee&Jeeme (ieºe-Iej), ce=odYeeb[ keâer
efJeefJeOelee, helLej leLee nñer kesâ lejn-lejn kesâ DeewpeesjeW keâe
ØeÙeesie leLee met#ce-hee<eeCe keâe hetje DeYeeJe~
 oef#eCe Yeejle ceW nceW peerJeve-efveJee&n keâer veF& heæefleÙeeW kesâ
yeejs ceW meJee&eOf ekeâ efveCee&Ùekeâ mee#Ùe efceues nQ, pees nÌ[hhee keâer
mebmke=âefle kesâ mecekeâeueerve Les~
( 77 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Yeejle kesâ meJee&eOf ekeâ cenòJehetCe& mLeueeW ceW mes kegâÚ Fme Øekeâej nQ :
DeebOeÇ ØeosM e
(keâes[skeâue, Glevetj , veeieepeg&veerkeâeW[e
Deewj heueeJeesÙeg)
Yeejle keâs keâvee&š keâ
cenlJehetC e& (leskeäkeâuekeâesše, ceemkeâer, šer vejmeerhegj ,
veJehee<eeCekeâeueerve mebi evekeâuuet, nuuetj Deewj yeÿeefi eefj)
mLeue
leefceuevee[g
(hewÙ eceheuueer)
 oef#eCe kesâ veJehee<eeCe keâeue keâe meceÙe 2600 mes 800
F&.het. ceevee ieÙee nw~ Fmekesâ leerve ÛejCe yeleeS ieS nQ~
 Gme meceÙe ueesie ieeÙe, yewue, YesÌ[, yekeâjer heeueles Les Deewj
kegâueLeer (IegÌ[Ûeuee), pJeej-yeepeje (efceuesš) Deewj jeieer
Gieeles Les~ leermejs ÛejCe ceW ueesne Yeer efceuee yeleeÙee ieÙee
nw~
 Ghejesòeâ mee#ÙeeW kesâ DeeOeej hej nce kegâÚ ceesšs efve<keâ<e&
efvekeâeue mekeâles nQ~
 YeejleerÙe GheceneÉerhe ceW DeeÅe veJehee<eeCekeâeueerve yeefmleÙeeb
meJe&ØeLece efmebOeg veoer kesâ heefMÛece ceW efJekeâefmele ngF& LeeR~
 Ùeneb cesnjieÌ{ ceW veJehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefle 8000 F&.het.
kesâ Deemeheeme Meg™ ngF& Leer Deewj Ùen peuoer ner hewâue ieF&~
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves cesnjie{ (yuetefÛemleeve) keâer veJehee<eeCe
keâeueerve mebmke=âefle keâer meceÙeeJeefOe 7000 F&.het. yeleeF& nw~
 ueesie efceóer kesâ IejeW ceW jnles Les,
 iesntb Deewj peew keâer Kesleer keâer peeleer Leer, Deewj heMeg (heMegDeesb
cegKÙele: {esj) Deewj YesÌ[-yekeâefjÙeeb heeueer peeleer LeeR~
 keâerceleer ceeue kesâ efueS otjmLe #es$eeW mes Yeer JÙeeheej efkeâÙee
peelee Lee~
 3000 F&.het. lekeâ veJehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefle keâe JÙeehekeâ
™he mes Øemeej nes Ûegkeâe Lee Deewj Ùen YeejleerÙe Ghe-
ceneÉerhe kesâ yeÌ[s Yeeie ceW hewâue Ûegkeâer Leer~
Øeeiewefleneefmekeâ ceeveJe keâer keâuee SJeb mebmke=âefle
(Art and Culture of the Prehistoric Human)
ceeveJe keâe peerJeve efmLej nesves hej otmejs keâF& heefjJele&ve
ngS~ peye lekeâ ueesieeW keâes Skeâ mLeeve mes otmejs mLeeve hej
Yeškeâvee heÌ[lee Lee, leye lekeâ GvnW heg®<eeW, efm$eÙeeW leLee yeÛÛeeW
kesâ yeÌ[s mecetneW ceW jnvee heÌ[lee Lee~ mecetn kesâ Yeerlej Skeâ-otmejs
keâes megj#ee Deewj meneÙelee efceueleer Leer~
NCERT-meej
 peye ueesie Skeâ mLeeve hej mLeeF& ™he mes yemeves ueies Deewj
Deheves efueS DeVe hewoe keâjves ueies, lees Gvekesâ yeÌ[s mecetn
ner keâeÙece jns~
 hejbleg keâece kesâ efuenepe mes Gvekeâer heeefjJeeefjkeâ FkeâeFÙeeb yeve
ieFË~
 Skeâ ieebJe ceW keâF& heefjJeej yemeles Les, FmeefueS Skeâ-otmejs
keâes megj#ee Deewj meneÙelee efceueleer jner~
 Deye GvneWves Deheves efueS PeesheefÌ[Ùeeb yeveeFË~
 peew, ÛeeJeue Ùee iesntb Gieeves ueies Deewj yekeâefjÙeeb, YesÌ[,
{esj leLee otmejs heMeg heeueves ueies~
 Ssmes ieebJe meejs YeejleJe<e& ceW heeS ieS nQ~ hej veefoÙeeW keâer
IeeefšÙeeW ceW Deewj meceleue cewoeveeW ceW, peneb peceerve
DeefOekeâ GhepeeT nesleer Leer Deewj heâmeue Gieevee Deemeeve
Lee, Fvekeâer leeoeo DeefOekeâ Leer~ hegjeleòJeJesòeeDeeW ves Ssmes
ieebJeeW kesâ Deveskeâ DeJeMes<eeW keâes Keespe efvekeâeuee nw~
Fve mLeueeW keâes osKekeâj nce yelee mekeâles nQ efkeâ Gme
meceÙe kesâ ueesi e efkeâme lejn keâe peerJ eve efyeleeles Les~
 ieebJe Úesšs Les Deewj Peesheef[
Ì Ùeeb Skeâ-otmejs mes mešer jnleer LeeR~
 Skeâ-otmejs kesâ vepeoerkeâ jnves mes pebieueer peeveJejeW mes ieebJe
keâer j#ee keâjves ceW Deemeeveer nesleer Leer~
 PeesheefÌ[ÙeeW kesâ #es$e keâes mebYeJele: efceóer keâer oerJeej Ùee
keâebšsoej PeeÌ[er keâer yeeÌ[ mes Iesj efoÙee peelee Lee~
Kesle Fme Iesjs mes yeenj nesles Les~
 Deeceleewj hej ieebJe KesleeW keâer Dehes#ee kegâÚ DeefOekeâ TbÛeer
Yetefce hej yemes nesles Les~
 PeesheefÌ[Ùeeb Ieeme-hetâme kesâ ÚhhejeW mes {keâer peeleer LeeR Deewj
Deeceleewj hej Skeâ-Skeâ keâcejs keâer ner nesleer LeeR~
 PeesheÌ[er ceW Deeie peueekeâj Gme hej Keevee hekeâeÙee peelee Lee
 jele kesâ meceÙe Gmeer Deeie kesâ ÛeejeW Deesj heefjJeej kesâ ueesie
meesles Les~
 Deye Yeespeve keâÛÛee veneR, hekeâekeâj KeeÙee peelee Lee~
ceebme keâes Deeie hej Yetvee peelee Lee~
 oes helLejeW kesâ yeerÛe Deveepe heermee peelee Lee Deewj Deešs keâer
jesšer yeveeF& peeleer Leer~
 Deefleefjòeâ Deveepe yeÌ[s-yeÌ[s IeÌ[eW Ùee cele&yeeveeW ceW jKee peelee Lee~
 Keevee hekeâeves kesâ efueS yele&veeW keâer pe™jle heÌ[leer Leer~ DeejbYe ceW
efceóer kesâ yele&ve yeveles Les, yeeo ceW Oeeleg kesâ yeveves ueies~
 Meg™ ceW efceóer kesâ yele&ve efm$eÙeeb yeveeleer LeeR~ Jes Deheves neLeeW mes
efceóer keâes ieesue IeÌ[eW, keâšesjeW Deewj leMleefjÙeeW ceW {eue osleer LeeR,
efheâj FvnW Oethe ceW megKee efueÙee peelee Lee~
( 78 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Deeies Ûeuekeâj megKeeS ieS Fve efceóer kesâ yele&veeW keâes Yešd"s Ùee  Jes efyepeueer keâer keâÌ[keâÌ[enš Deewj Yetkebâhe mes Yeer [jles Les,
DeebJes ceW hekeâeÙee peeves ueiee~ leye Ùes yele&ve Fleves meKle Deewj keäÙeeWefkeâ Jes Fvekeâe keâejCe veneR peeveles Les~
cepeyetle nes peeles Les efkeâ heeveer ceW [eueves hej Yeer veneR ieueles Les~  kegâÚ ueesieeW ves Fve meJeeueeW kesâ yeejs ceW otmejeW keâer Dehes#ee
 leeceü-hee<eeCe Ùegie kesâ kegâcnej keâYeer-keâYeer Deheves yele&veeW hej DeefOekeâ meesÛee Deewj Gvekesâ Gòej megPeeS~
megboj ™heebkeâve Yeer keâjles Les~  DeekeâeMe keâe Skeâ osJelee Lee, pees metÙe& keâes Øeefleefove DeekeâeMe
 meceepe (Society) ceW Ùee$ee keâjves keâer Devegceefle oslee Lee~
peye ueesie KeeveeyeoesMeer keâe peerJeve ÚesÌ[keâj ieebJeeW ceW jnves  Oejleer keâer keâuhevee Skeâ Ssmeer ceeb kesâ ™he ceW keâer ieF&
ueies, leye Jes ceveceeveer veneR keâj mekeâles Les, Gvekesâ efueS DeeÛejCe pees heâmeueeW Deewj heewOeeW mes Deheves yeÛÛeeW keâe heeueve keâjleer
kesâ efveÙece yeveevee DeeJeMÙekeâ nes ieÙee~ otmejs heefjJeejeW Deewj otmejs nw~ Ùeefo nj megyen metÙeexoÙe neslee jns Deewj Oejleer heâmeue
mecetneW kesâ meeLe jnves kesâ efueS Ùen pe™jer Lee efkeâ ieebJe ceW keâesF& hewoe keâjleer jns, lees DeekeâeMe kesâ osJelee Deewj Oejleer-ceelee
keâevetve Deewj JÙeJemLee nes~ keâes yeefue oskeâj mlegefle-ieeve mes GvnW mebleg° keâjvee Yeer
 meJe&ØeLece Ùener efveefMÛele keâjvee Lee efkeâ ØelÙeskeâ JÙeefòeâ keâe pe™jer Lee~
keäÙee keâece nes?  ceele=osJeer kesâ ™he ceW Oejleer ceelee keâer Úesšer cetefle&Ùeeb yeveeF&
 kegâÚ Deeoceer KesleeW ceW keâece keâjves peeles, peyeefkeâ kegâÚ peeleer LeeR Deewj meJe&$e Fvekeâer hetpee nesleer Leer~
heMegDeeW keâer osKeYeeue keâjles Ùee Peesheef[Ì Ùeeb yeveeles Ùee Deewpeej  Fme Øekeâej kegâÚ JÙeefòeâ ‘Ûecelkeâejer’ nes ieS Deewj oeJee
leLee nefLeÙeej yeveeles~ keâjves ueies efkeâ Jes ceewmece hej keâeyet keâj mekeâles nQ, yeerceejerr
 heg®<eeW kesâ meeLe efm$eÙeeb Yeer KesleeW ceW keâece keâjleer LeeR Deewj "erkeâ keâj mekeâles nQ Deewj vegkeâmeeve mes ueesieeW keâer j#ee keâj
heMegDeeW keâer osKeYeeue Yeer keâjleer LeeR~ mekeâles nQ~
 kegâÚ efm$eÙeeb metle keâeleleeR Deewj keâheÌ[e yegveleer LeeR, kegâÚ
 yeeo ceW hegjesefnleeW keâe Skeâ Ssmee Jeie& lewÙeej ngDee, pees
efceóer kesâ yele&ve yeveeleer LeeR~ mecetÛes meceepe keâer Deesj mes Ùe%e keâjlee Lee Deewj ceb$eeW keâe
 keâewve keäÙee keâece keâjs, Fmekeâe efveCe&Ùe meeje ieebJe efceuekeâj
ieeve keâjlee Lee~
keâjlee Lee~
 ce=lÙeg Skeâ Ssmes DevÙe ueeskeâ keâer Ùee$ee mecePeer peeleer Leer peneb mes
 efheâj Yeer ieebJe ceW Skeâ Ssmes veslee Ùee cegefKeÙee keâer
keâYeer keâesF& Jeeheme veneR ueewšlee~
DeeJeMÙekeâlee Leer, pees DeeosMe os mekesâ~
 FmeefueS peye efkeâmeer heg®<e Ùee m$eer keâer ce=lÙeg nes peeleer
 ieebJe keâe meyemes Je=æ Deeoceer ner ØeeÙe: cegefKeÙee neslee Lee
Leer, lees keâyeÇ Ùee meceeefOe yeveekeâj Gmes peceerve ceW ieeÌ[
Deewj Gmes ner meyemes DeefOekeâ yegefæceeve Yeer mecePee peelee
efoÙee peelee Lee~
Lee~
 peye keâesF& yeÛÛee cej peelee, lees Gmekesâ MeJe keâes Skeâ yeÌ[s
 Oece& (Religion) IeÌ[s ceW jKekeâj ieeÌ[ efoÙee peelee Lee~
peerJeve kesâ kegâÚ Ssmes henuet Les, pees ceveg<Ùe kesâ efueS hensueer  keâYeer-keâYeer meceeefOe mLeue keâes yeÌ[er-yeÌ[er Øemlej-efMeueeDeeW
yeves ngS Les~ pewmes- mes Iesj Yeer efoÙee peelee Lee~
nj jespe metjpe
 MeJe kesâ meeLe yele&ve, cevekesâ leLee DevÙe Ssmeer ÛeerpeW
keâe efvekeâuevee Yeer meceeefOe ceW jKe oer peeleer LeeR, efpevnW «eeceJeemeer cejs
Deewj [tyevee
ngS ceveg<Ùe kesâ efueS Gmekeâer Ùee$ee ceW pe™jer mecePeles Les~
nj meeue Jes ner
ceveg<Ùe kesâ efueS hensueer veeRo Je mJehve,  Fve ueesieeW kesâ jnve-menve keâe {bie Ùee JÙeJenej keâe lejerkeâe Gme
yeves ngS henuet Les pevce, efJ ekeâeme
meceeve $e+legDeeW Deeefoce DeJemLee mes keâeheâer Deeies yeÌ{ ieÙee Lee, peye ceveg<Ùe
keâe Deevee-peevee Deewj ce=lÙeg
ce=lÙeg kesâ yeeo KeeveeyeoesMe Lee Deewj nj jespe Yeespeve pegšelee Lee~
JÙeefòeâ keâe
 Deye Gvekesâ heeme jnves kesâ efueS mLeeF& peien Leer Deewj Jes
keäÙee neslee nw?
Deheves ieebJe ceW keâeheâer megjef#ele Les~

NCERT-meej ( 79 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Jes ÛeerpeW yeveeves kesâ veS lejerkesâ Keespe jns Les - Ssmes lejerkesâ pees
Gvekesâ peerJeve keâes DeefOekeâ megKeceÙe Deewj megiece yevee jns Les~
 hejbleg DeYeer Yeer Gvekesâ peerJeve ceW Skeâ Ûeerpe keâe DeYeeJe Lee,
efpemekesâ keâejCe Jes lespeer mes Gvveefle keâjves ceW DemeceLe& Les~
Jes efueKevee venerb peeveles Les~
 Jes Deheves yeÛÛeeW keâes Ùen lees efmeKee mekeâles Les efkeâ kewâmes
heâmeueW GieeF& peeSb,
 heMeg kewâmes heeues peeSb Ùee
 yele&ve kewâmes yeveeS peeS, hejbleg Jes efueKe veneR mekeâles Les~
 efueKeves keâe %eeve Deeies peekeâj leye ngDee peye veiejeW keâe
pevce ngDee
 Jem$e Deewj DeeYet<eCe (Clothing and
Jewelry)
leeceü-hee<eeCe Ùegie kesâ ueesie DeeYet<eCe Deewj mepeeJeš kesâ
Meewkeâerve Les~ Deye Gvekeâes pebieueer peeveJejeW Deewj Kejeye ceewmece kesâ
efKeueeheâ keâ"esj mebIe<e& veneR keâjvee heÌ[lee Lee,FmeefueS Deye
DeeYet<eCe yeveeves kesâ efueS Gvekesâ heeme meceÙe Lee~ efm$eÙeeb meerefheÙeeW
leLee nef[d[ÙeeW kesâ DeeYet<eCe henveleer LeeR Deewj yeeueeW ceW megboj
keâbefIeÙeeb ueieeS jKeleer LeeR~
 Deye keâheÌ[s kesâJeue heMegDeeW keâer Keeue, hesÌ[eW keâer Úeue Deewj
heòeeW kesâ veneR nesles Les~ GvneWves keâheeme kesâ heewOes keâer ™F& mes
metle keâeleves Deewj keâheÌ[e yegveves keâer efJeefOe Keespe ueer Leer~
 DeJekeâeMe keâe meceÙe Kesue Deewj ceveesjbpeve ceW JÙeleerle neslee
Lee~
 Mewue keâuee (Rock Art)
Yeejle kesâ ueieYeie meYeer Mewue-DeeßeÙeeW ceW, efpeveceW Gòej
hegjehee<eeCeÙegieerve Deewj ceOÙehee<eeCeÙegieerve ueesie jnles Les
Deewj yengle mes DevÙe ueesie Yeer jnles Les~
 Deveskeâ Mewue-efÛe$e nQ, efpeveceW efJeefJeOe Øekeâej kesâ efJe<eÙeeW keâe, cegKÙe
™he mes heMegDeeW keâe Deewj Ssmes ÂMÙeeW keâe efÛe$eebkeâve efkeâÙee ieÙee
nw, efpeveceW heMeg Deewj ceveg<Ùe oesveeW Meeefceue nQ~ Fve Mewue efÛe$eeW
kesâ mLeeve yengle JÙeehekeâ #es$eeW ceW hewâues ngS nQ~
ceOÙehee<eeCeÙegieerve Mewue keâuee
NCERT-meej
 Ùes heefMÛeceesòej heeefkeâmleeve ceW Ûeejiegue mes ueskeâj
hetJe& ceW GÌ[ermee lekeâ Deewj Gòej ceW kegâceeTB keâer
heneefÌ[ÙeeW mes ueskeâj oef#eCe ceW kesâjue lekeâ heeS
peeles nw~
Mewue-efÛe$eeW kesâ kegâÚ cenlJehetCe& mLeue
Gòej ØeosM e ceOÙe ØeosM e keâvee&š keâ
(Yeerceyesškeâe (kegâheeieuuet)
(cegj nevee heneÌ[) DeeoceieÌ{ ueeKe
pegDeej)
 Gòej hegjehee<eeCeÙegieerve Deewj ceOÙehee<eeCeÙegieerve keâeue kesâ DeeJeemeerÙe
ceueyes ceW heeS ieS nsceešeFš šgkeâÌ[eW mes efveCee&Ùekeâ ™he mes Ùen
efmeæ neslee nw efkeâ Ùes efÛe$e Fve iegheâeDeeW Deewj DeeßeÙeeW ceW jnves
Jeeues ueesieeW Éeje yeveeS ieS Les~
 meyemes DeefOekeâ efÛe$eebkeâve heMegDeeW keâe Dekesâues DeLeJee
yeÌ[s Deewj Úesšs mecetneW ceW efkeâÙee ieÙee nw Deewj GvnW efJeefYevve
cegõeDeeW ceW efoKeeÙee ieÙee nw~
 Fmekesâ DeueeJee, efMekeâej kesâ Yeer kegâÚ ÂMÙe nQ, efpeveceW
DeeoceieÌ{ keâer MewueeßeÙe ëe=bKeuee ceW ieQ[s kesâ efMekeâej
Jeeues efÛe$e mes helee Ûeuelee nw efkeâ yeÌ[s peeveJejeW keâe
efMekeâej yengle-mes ueesieeW Éeje efceuekeâj efkeâÙee peelee Lee~
 heMegDeeW keâe efÛe$eebkeâve ceesšer jsKeeDeeW Éeje efkeâÙee ieÙee nw,
Deewj Gvekesâ Mejerj keâes keâF& yeej hetCe&le: DeLeJee DebMele:
DeeÌ[er jsKeeDeeW mes Yeje ieÙee nw~
 Fve leerveeW lejerkeâeW kesâ GoenjCe Gòej ØeosMe ceW cegjnevee
heneÌ[, ceOÙe ØeosMe ceW Yeerceyesškeâe, DeeoceieÌ{ keâer iegheâeDeeW
Deewj MewueeßeÙeeW ceW KeeRÛes ieS heMegDeeW kesâ efÛe$eeW ceW osKes
pee mekeâles nQ~
 heMegDeeW kesâ DeueeJee, heef#eÙeeW, ceÚefueÙeeW Deeefo kesâ efÛe$e
Yeer Debefkeâle efkeâS ieS nQ~
Mewue efÛe$eeW ceW ceeveJe Deeke=âefleÙeeW keâe efÛe$eebkeâve Skeâ
Deece yeele nw~ Ùes meeoer ™hejsKee kesâ ™he ceW Yeer nQ Deewj
efle™jsefKele peeueer efÛe$eeW kesâ ™he ceW Yeer~ ceveg<ÙeeW keâes efJeefJeOe
Øekeâej kesâ keâeÙe& keâjles ngS; pewmes ve=lÙe keâjles, Yeeieles, efMekeâej
keâjles, Kesueles Deewj Ùegæ keâjles ngS efoKeeÙee ieÙee nw~ efÛe$e
yeveeves ceW ienjs ueeue, njs, mehesâo Deewj heerues jbieeW keâe
GheÙeesie efkeâÙee ieÙee nw~
( 80 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe
he=LJeer keâer hejleeW mes efJekeâeme keâer Ûeej
DeJemLeeSb Øekeâš nesleer nw~ ÛeewLeer DeJemLee
ÛeelegefLe&keâer (keäJeešve&jer) keânueeleer nw~
Deeflevetleve (hueeFšesmeerve) 20 ueeKe –
10000 Je<e& kesâ ceOÙe
DeÅeleve (nesueesmeerve) ueieYeie
10000 F&.het. mes Deye lekeâ~
ueieYeie mee" ueeKe Je<e& hetJe&
ceeveJemece (nesefceefve[) keâe oef#eCe Deewj
hetJeer Deøeâerkeâe ceW DeeefJeYee&Je ngDee~
Dee@mšs^ueesefheLeskeâme meyemes Debeflece
hetJe&ceeveJe (nesefceefve[) Lee~ Dele: Fmes
Øeesšes-ceeveJe DeLeJee DeeÅeceeveJe
Yeer keânles nQ~
nesceesmesehf eÙebme kesâ DeJeMes<e YeejleerÙe
GheceneÉerhe ceW keâneR mes Yeer veneR
Øeehle ngS nQ~
DeeOegefvekeâ ceeveJe ueieYeie 35000
Je<e& hetJe& Deøeâerkeâe mes mecegõleš nesles ngS
oef#eCe Yeejle ceW hengbÛee~
ueesieeW ves Ûekeâcekeâ helLej keâe
Deewpeej Deewj nefLeÙeej yeveeves ceW
Fmlesceeue efkeâÙee nw~ hegjeòeJesòee Fve
DeewpejeW keâes 'DeMceeshekeâjCe'
keânles nQ~
ØeejbefYekeâ keâeue ceW ceeveJe Skeâ
peien hej pÙeeoe efoveeW lekeâ jnles,
lees Deeme-heeme kesâ heewOeeW, HeâueeW Deewj
peeveJejeW keâes Keekeâj meceehle keâj osles
Les, FmeefueS Jes Yeespeve keâer leueeMe ceW
mLeeve yeoueles jnles Les~
Fme keâeue ceW ceeveJe helLej kesâ DeieeÌ{
hegjehee<eeCe
DeewpeejeW keâe Fmlesceeue keâjlee Lee~
Fme Ùegie ceW helLej kesâ DeefOekeâ
DeewpeejeW kesâ Fmlesceeue nesves kesâ keâejCe
Fmes hee<eeCe Ùegie keâne ieÙee~
NCERT-meej
(FLASHBACK)
Øemlej Ùegie
20 mes 15 ueeKe Je<e& hetJe& nescees
nwefJeefueme keâe oef#eCeer Deøeâerkeâe ceW ØeeogYee&Je
ngDee pees ØeLece ceeveJe keâns peeves
Jeeuee ceeveJe Lee~
18-16 ueeKe Je<e& hetJe& nescees Fjskeäšme
keâe ØeeogYee&Je ngDee pees efkeâ Dem$ekegâ"ejeW
keâe ØeÙeesie keâjles Les Je Deefive kesâ
DeeefJe<keâejkeâ Les~
heefjÛeÙe
ceeveJe keâe efJekeâeme nesceesmesehf eÙebme mes
ngDee nw Ùes pece&veer ceW efceues efveDeC[jLeue
ceeveJe mes keâeHeâer meceeve nQ~
ceeveJe ves heewOes Gieevee Deewj hewoe
keâjvee meerKee efpememes Gmekeâe keâe
jnve-menve Yeer yeoue ieÙee~
mLeeÙeer
peerJeve keâer ceeveJe ves heMeg Glheeo Je ceebme nsleg
Meg®Deele heMegDeeW keâes heeuelet yeveeÙee~
DeejbYe ceW leebyes keâer Keespe ngF& efpememes
efJekeâeme keâer Øeef›eâÙee leer›e nes ieÙeer~
Yeejle ceW
ceeveJe Fme DeJemLee ceW cegKÙe efkeâmceeW kesâ
Øepeeefle Deewpeej nmle kegâ"ej, kegâuneefÌ[Ùee,
efJeoejefCeÙeeb, SkeâcegKeer
hetJe& Keb[keâ Deeefo Les~
hegjehee<eeCe
mebmke=âefle yesueve Ieešer, Yeerceyesškeâe,
DeeoceieÌ{, vesJeemee, henueieece, ngmebieer
leLee Deeflejccehekeäkeâce Fme keâeue kesâ
ØecegKe mLeue Les~
Meukeâ-efveefce&le Deewpeej GÅeesie Fme
ceOÙe
keâeue keâer ØecegKe efJeMes<elee Leer~
hegjehee<eeCe
keâeueerve
mebmke=âefle keâeueerve Yeerceyesškeâe, vesJeemee, heg<keâj,
mebmke=âefle meceveehegj Deewj jesefnjer heneefÌ[Ùeeb Fme
keâeue kesâ ØecegKe mLeue nQ~
( 81 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efJeMJeJÙeeheer meboYe& ceW Fme keâeue
keâer oes efJeMes<eleeSb nQ – veS Ûekeâcekeâ
GÅeesie keâe efJekeâeme, DeeOegefvekeâ ceeveJe
nesceesmesefheÙebme keâe GoÙe
jes[er ceueyes ceW yeves Ûeyetlejs hej
jbieerve helLejeW keâes jKe keâj «eeceerCe
#es$eeW ceW Gvekeâer hetpee veiejer DeLeJee
ceele=Meefòeâ kesâ ™he ceW keâer peeleer Leer~
iebiee Deewj yesueve Ieešer, ceOÙe Je
heefMÛeceer Yeejle, jepemLeeve, iegpejele,
keâvee&škeâ leLee DeebOeÇØeosMe ceW Gòej
JewefMJekeâ meboYe& ceW veJehee<eeCe Ùegie
ueieYeie 9000 F&.het. leLee YeejleerÙe
GheceneÉerhe ceW ueieYeie 3000 F&.het.
mes yeleeÙee peelee nw~
cesnjieÌ{ keâes 'yeÇs[ yeemkesâš' veece
mes peevee peelee nw Ùeneb kesâ
ØeeÛeervelece efveJeemeer heMegheeuekeâ Les~
ßeerveiej ceW efmLele veJehee<eeCe mLeue
iegHeâekeâjeue mes ke=âef<e Deewj heMegheeueve
kesâ mee#Ùe efceues nQ~
yegpe&nesce kesâ ueesie ™KeÌ[s Oetmej
ce=oYeeb[es keâe ØeÙeesie keâjles Les, kegâòes Yeer
Deheves ceeefuekeâeW kesâ MeJeeW kesâ meeLe
oHeâveeS peeles Les~
ceemkeâer, yeÇÿeefiejer, nuuetjj,
keâes[keäkeâue, efhekeäueernue, mebievekeâuuet,
šer.vejmeerhegj lewkeäkeâuekeâesš, hewÙeceheuueer
Deewj Glevetj DeebOeÇ ØeosMe kesâ veJehee<eeCe
keâeueerve mLeue nQ~
meyemes hegjeves yele&ve šeskeâefjÙeeW ceW
efceóer keâe ueshe ueieekeâj yeveeS ieS Les~
Deeies Ûeuekeâj šeskeâefjÙeeW kesâ efyevee ner
yele&ve yeveeS ieS~
Yeejle ceW ÛeeJeue/Oeeve ueieYeie
7000 F&.het. ceW Meg™ ngDee pewmee efkeâ yesueve
Ieešer ceW efmLele keâesefu[nJee hegjemLeue
mes Øeehle mee#Ùe mes helee Ûeuelee nw~
MeJe kesâ meeLe yele&ve, cevekesâ leLee
DevÙe Ssmeer ÛeerpeW Yeer meceeefOe ceW jKe
oer peeleer LeeR~
NCERT-meej
ueieYeie 2000 F&.het. ceOÙeJeleea
ØemlejÙegieerve mebmke=âefle keâe DeejbYe ngDee
Ùen hegjehee<eeCe Ùegie Deewj veJehee<eeCe
Ùegie kesâ ceOÙe keâe meb›eâceCe keâeue Lee~
Gòej oef#eCe Gòej ØeosMe, ceOÙe Deewj
hegjehee<eeCe hetJeea Yeejle, ke=â<Cee veoer kesâ oef#eCe ceW
leLee jepemLeeve ceW ceOÙehee<eeefCekeâ
keâeueerve
mLeue Øeehle nesles nQ~
mebmke=âefle
Fme keâeue ceW Deewpeej yeveeves ceW
Ûeš&, kewâumeer[esveer, mHeâefškeâ, pewmhej
keâevexefueÙeve, Deiesš pewmeer yeefÌ{Ùee
ceOÙe meeceef«eÙeeW keâe ØeÙeesie neslee Lee~
hee<eeCekeâeueerve
jepemLeeve kesâ yeeieesj Deewj
mebmke=âefle
iegpejele kesâ uebIeveepe mes helee Ûeuelee
nw efkeâ ceOÙehee<eeCeÙegieerve mecegoeÙeeW keâe
nÌ[hhee Deewj DevÙe leeceühee<eeCeÙegieerve
mecegoeÙeeW mes mebheke&â Lee~
yeeieesj, uebIeveepe, mejeÙe veenj
jeÙe, Ûeesheveerceeb[es, cenone, oceocee
Yeerceyesškeâe Deewj DeeoceieÌ{
ceOÙehee<eeCeÙegieerve mebmke=âefle kesâ
cenlJehetCe& mLeue nQ~
iegheäheâkeâjeue, yegpe&nesce, efÛejebo,
cenieÌ[e, Ûeesheveer ceeb[es Deewj keâesefu[nJee
ØecegKe veJehee<eeCe keâeueerve mLeue nQ~
keâesÛeej heneefÌ[Ùeeb, ieejes heneefÌ[Ùeeb,
veJe veeiee heneefÌ[ÙeeW hej veJehee<eeCekeâeueerve
hee<eeCekeâeueerve kegâuneefÌ[Ùeeb efceueer nQ~
mebmke=âefle
ceeveJe keâer DeejbYe ceW efceóer kesâ yele&ve yeveles Les,
mebmke=âefle SJeb yeeo ceW Oeeleg kesâ yeveves ueies~
keâuee
oes helLejeW kesâ yeerÛe Deveepe heermee peelee
Lee~ Deešs keâer jesešf Ùeeb yeveeF& peeleer LeeR
leLee Yeespeve keâes hekeâekeâj KeeÙee peelee Lee
leLee ceebme keâes Deeie ceW Yetvee peelee Lee~
ieebJe keâe meyemes Je=æ Deeoceer ner ØeeÙe:
cegefKeÙee neslee Lee, Gmes ner meJee&efOekeâ
yegefæceeve Yeer mecePee peelee Lee~
( 82 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. DeeoceieÌ{ efkeâme jepÙe ceW DeJeefmLele nw? keâLeve (2) henueieece hegjehee<eeCe mLeue keâMceerj ceW DeJeefmLele nw~
(a) ceOÙe ØeosMe (b) ceneje°^ GheÙe&gòeâ ceW mes mener keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW-
(c) keâvee&škeâ (d) leefceuevee[g (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Gòej—(a) (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
DeeoceieÌ{ (ceOÙehee<eeCe keâeueerve) mLeue nw, pees ceOÙe ØeosMe ceW DeJeefmLele Gòej—(c)
nw, Ùeneb mes heMegheeueve keâe ØeeÛeervelece mee#Ùe Øeehle neslee nw~
DeejbefYekeâ hegjehee<eeCe Ùegie kesâ mLeue Deye heeefkeâmleeve ceW DeJeefmLele
2. efvecveefueefKele mLeueeW keâes Gvekesâ jepÙeeW mes efceueeFS- hebpeeye keâer meesDeve Ùee meesnve veoer keâer Ieešer ceW heeS peeles nQ leLee
hegjehee<eeCekeâeueerve mLeue jepÙe keâF& mLeue keâMceerj Deewj Leej ce®Yetefce ceW Yeer efceues nQ, efpeveceW mes Skeâ
(A) vesJeemee 1. keâvee&škeâ mLeue henueieece nw, pees keâMceerj ceW DeJeefmLele nw~
(B) Deeqlejccehekeäkeâce 2. ceneje°^
(C) ngmebieer 3. leefceuevee[g
5. Deewpeej ØeewÅeesefiekeâer keâer keâewve-meer efJeMes<elee ceOÙe hegjehee<eCe
(D) yesueve Ieešer 4. Gòej ØeosMe
Ùegieerve Deewpeej efvecee&Ce keâer yegefveÙeeoer efJeMes<elee Leer~
(a) SkeâcegKeer Keb[keâ Ûeeshej GÅeesie
ketâš :
(b) nmle-kegâ”ej
A B C D
(a) 1 3 2 4 (c) efJeoe jefCeÙeeb
(b) 1 3 2 4 (d) Meukeâ efveefce&le Deewpeej GÅeesie
(c) 2 3 1 4
Gòej—(d)
(d) 3 2 1 4
Gòej—(c) ceOÙe hegjehee<eeCeÙegieerve Deewpeej ØeewÅeesefiekeâer keâer yegefveÙeeoer efJeMes<elee
Meukeâ efveefce&le Deewpeej GÅeesie Leer, Fme efkeâmce kesâ DeewpeejeW ceW Úesšs
mener cesue efvecveefueefKele nw-
vesJeemee — ceneje°^ Deewj ceOÙe Deekeâej ceW nmle-kegâ"ej efJeoejefCeÙeeb Deewj efJeefYevve efkeâmceeW
Deeflejcehekeäkeâce — leefceuevee[g keâer KegjefÛeÙeeb yesOeefveÙeeb Deewj ÚgefškeâeSb (Ûeeketâ) Meeefceue nQ~
ngmebieer — keâvee&škeâ 6. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mes mLeue ceOÙe hegjehee<eCekeâeueerve mebmke=âefle
yesueve Ieešer — Gòej ØeosMe kesâ nQ?
3. Yeejle ceW heeS ieS hegjehee<eeCe Ùegie kesâ mLeueeW ceW mes efkeâme mLeue (a) vesJeemee (b) meceevehegj
keâes meyemes ØeeÛeervelece mLeue keâe opee& Øeehle nw? (c) jesen f Ceer heneefÌ[Ùeeb (d) meYeer
(a) henueieece (keâMceerj) (b) yeesjer (ceneje°^) Gòej—(d)
(c) yesueve (Gòej ØeosMe) (d) Yeerceyesškeâe (ceOÙe ØeosMe)
Gòej—(b) ceOÙe hegjehee<eeCe Ùegie kesâ kegâÚ meJee&efOekeâ cenlJehetCe& mLeue Yeerceyesškeâe,
vesJeemee, meceevehegj, jesefnCeer heneefÌ[Ùeeb Deewj heg<keâj nwb~ Dele: meYeer
Yeejle ceW DeejbefYekeâ hegjehee<eCe Ùegie 6 ueeKe Je<e& mes DeefOekeâ hegjevee
efJekeâuhe melÙe nwb~ DeYeer° Gòej (d) nesiee~
veneR nw~ Ùen efleefLe ceneje°^ kesâ yeesjer veecekeâ mLeeve keâes oer ieF& nw,
pees Yeejle ceW efkeâmeer Yeer DeejbefYekeâ hegjehee<eCe mLeue kesâ efueS ØeeÛeervelece 7. jesÌ[er ceueyes ({eWkeâe efÛeveeF&) mes yevee Ûeyetleje efkeâme keâeue keâer
efleefLe nw~ meJee&efOekeâ GuuesKeveerÙe Keespe Leer?
(a) hetJe& hegjehee<eeCe keâeue (b) ceOÙe hegjehee<eeCe keâeue
 helLejeW kesâ ØeejbefYekeâ DeewpeejeW kesâ efJe<eÙe mes mebyebefOele ceneje°^ (c) Gòej hegjehee<eeCekeâeue (d) ceOÙehee<eeCe keâeue
kesâ hegCes efpeues kesâ yeesjer veecekeâ hegjelelJeerÙe mLeue 13.8 ueeKe Je<e& Gòej—(c)
hegjevee nw~
jes[Ì er ceueyes mes yevee Ûeyetleje Gòej hegjehee<eeCe Ùegie keâer Skeâ meJee&eOf ekeâ
4. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS: GuuesKeveerÙe Keespe Leer~ Ùen ueieYeie 85 cm JÙeeme Jeeuee, mLetue ™he
keâLeve (1) DeejbefYekeâ hegjehee<eCe Ùegie kesâ mLeue Deye heeefkeâmleeve mes ieesueekeâej jes[Ì er ceueJes mes efveefce&le Fme Ûeyetlejs Deewj Fme mLeue kesâ
kesâ meesnve veoer Ieešer ceW heeS peeles nQ~ Mes<e, mecetÛes Yeeie ceW heeS ieS Ûeš& keâer keâueelcekeâ JemlegSb mecekeâeueerve nQ~

NCERT-meej ( 83 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
8. Gòej hegjehee<eeCekeâeue ceW veejer DeLeJee ceele=Meefòeâ kesâ ™he ceW 13. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ
efkeâmekeâer hetpee keâer peeleer Leer? veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS-
(a) jbieerve helLejeW keâer (b) ce=Cecetefle&ÙeeW keâer metÛeer-I (ceOÙehee<eeCe metÛeer-II (mebyebefOele jepÙe)
(c) jes[er-ceueyes mes efveefce&le ÛeyetlejeW hej jKes helLejeW keâer keâeueerve mLeue)
(d) Gòej hegjehee<eeCekeâeue ceW hetpee efkeâS peeves kesâ mee#Ùe Øeehle (A) yeeieesj (I) jepemLeeve
veneR ngS nQ~ (B) Ûeesheveerceeb[es (II) iegpejele
Gòej—(c) (C) DeeoceieÌ{ (III) Gòej ØeosMe
(D) uebIeveepe (IV) ceOÙe ØeosMe
eflekeâesves DeLeJee oerIe&Je=òeerÙe hešueerkeâjCe helLej, efpevekeâe jbie kegâÚ
ketâš :
heerueeheve efueS ngS nw, Ùes jes[er-ceueyes mes efveefce&le ÛeyetlejeW hej jKes ngS
A B C D
nwb Deewj «eeceerCe #es$eeW ceW Gvekeâer hetpee veejer DeLeJee ceele= Meefòeâ kesâ ™he
(a) I II III IV
ceW keâer peeleer Leer~
(b) II III I IV
9. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme keâeue kesâ ueesieeW keâes DeeKesškeâ Je KeeÅe (c) I III II IV
meb«eenkeâ kesâ ™he ceW peevee peelee nw? (d) I III IV II
(a) hegjehee<eeCe keâeueerve (b) ceOÙehee<eeCekeâeueerve Gòej—(d)
(c) veJehee<eeCekeâeueerve (d) hetJe& hegjehee<eeCe keâeueerve
mener megcesefue efvecve nw- yeeieesj - jepemLeeve Ûeesheveerceeb[es - Gòej
Gòej—(c)
ØeosMe Deeoceie{ - ceOÙe ØeosMe uebIeveepe - iegpejele
jepemLeeve, iegpejele Deewj Gòej ØeosMe kesâ hegjemLeueW mes nceW helee
14. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme veJehee<eeCe mLeue kesâ ueesie keâÛÛeer FËšeW
Ûeuelee nw efkeâ Ùes mecegoeÙe cetue ™he mes DeeKesškeâ, KeeÅe meb«eenkeâ Deewj
kesâ Iej yeveekeâj jnles Les?
ceÚgDeejs Les~
(a) uebIeveepe (b) cesnjieÌ{
10. ceOÙehee<eeCe keâeueerve efkeâve mLeueeW mes Øeehle mee#ÙeeW mes Ùen efmeæ (c) yegpe&nesce (d) yeeieesj
ngDee nw efkeâ Fme keâeue kesâ ueesieeW keâe mebyebOe nÌ[hhee mes Lee? Gòej—(b)
(a) yeeieesj (b) uebIeveepe
cesnjieÌ{ ceW ueieYeie 7000 F&.het. kesâ mee#Ùe Øeehle ngS nQ, pees efkeâ
(c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) ve lees (a) ve ner (b)
Jele&ceeve heeefkeâmleeve kesâ yeuetefÛemleeve Øeeble ceW DeJeefmLele nw, cesnjieÌ{ ceW
Gòej—(c)
yemeves Jeeues veJehee<eeCe Ùegie kesâ ueesie DeefOekeâ Gvvele Les~ Jes ieWnbt, peew,
jepemLeeve ceW yeeieesj Deewj iegpejele ceW uebIeveepe pewmes mLeueeW mes nceW jeF& Ghepeeles Les Deewj keâÛÛeer FËšeW kesâ IejeW ceW jnles Les~
helee Ûeuee nw, efkeâ Fve ceOÙehee<eeCeÙegieerve mecegoeÙeeW keâe nÌ[hhee Deewj
15. veJehee<eeCekeâeueerve efkeâme mLeue ceW MeJeeW kesâ meeLe heeuelet kegâòes keâes
DevÙe leeceü hee<eeCeÙegieerve mebmke=âefleÙeeW kesâ ueesieeW mes mebheke&â Lee Deewj Jes
Yeer oheâveeÙee peelee Lee?
Gvekesâ meeLe efJeefYevve JemlegDeeW keâe uesve-osve keâjles Les~
(a) yegpe&nesce (b) efÛejebo
11. meJe&ØeLece efkeâve mLeueeW mes heMegheeueve kesâ mee#Ùe Øeehle ngS nwb? (c) uebIeveepe (d) cenone
(a) DeeoceieÌ{ (b) yeeieesj Gòej—(a)
(c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) ve lees (a) ve ner (b)
yegpe&nesce kesâ ueesie ™KeÌ[s Oetmej ce=oYeeb[eW keâe ØeÙeesie keâjles Les~ Ùen
Gòej—(c) jesÛekeâ yeele nw, efkeâ Ùeneb keâyeÇeW ceW heeuelet kegâòes Yeer Deheves ceeefuekeâeW kesâ
ceOÙe ØeosMe kesâ DeeoceieÌ{ Deewj jepemLeeve kesâ yeeieesj oesveeW ner mLeueeW MeJeeW kesâ meeLe oheâveeS peeles Les~
mes heMegheeueve kesâ ØeeÛeervelece mee#Ùe Øeehle ngS nQ, efpevekeâe meceÙe 16. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme veJehee<eeCekeâeueerve mLeue kesâ ueesie
ueieYeie 5000 F&.het. nes mekeâlee nw~ yeeieesj leLee DeeoceieÌ{ mes ceewmeceer efMeefJejeW ceW jnles Les?
ueieYeie 6000 F&.het. ceW yekeâefjÙeeb heeues peeves kesâ mee#Ùe efceueles nQ~ (a) yegpe&nesce (b) efhekeäueernue
12. uebIeveepe keâe mebyebOe efkeâme jepÙe mes nw? (c) nuuegj (d) hewjeceheuueer
(a) jepemLeeve (b) iegpejele Gòej—(b)
(c) Gòej ØeosMe (d) ceOÙe ØeosMe
oef#eCe Yeejle ceW veJehee<eeCe DeJemLee 2000 F&.het. mes 1000 F&.het.
Gòej—(b) lekeâ peejer jner~ keâvee&škeâ kesâ efhekeäueernue kesâ veJehee<eeCeÙegieerve efveJeemeer
uebIeveepe ceOÙehee<eeCe mebmke=âefle keâe cenlJehetCe& mLeue nw, Ùen iegpejele heMegheeuekeâ Les Deewj ieeÙe, yewue, yekeâjer, YeWÌ[ Deeefo heeueles Les~ Jes
ceW DeJeefmLele nw~ ceewmeceer efMeefJejeW ceW efveJeeme keâjles Les~

NCERT-meej ( 84 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
17. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- 21. efvecveefueefKele keâes megcesefuele keâerefpeS-
keâLeve (1) meyemes henues kegbâYekeâejer veJehee<eeCekeâeue ceW ØeejbYe ngF&~ metÛeer-I (veJehee<eeCekeâeueerve metÛeer-II (mebyebefOele jepÙe)
keâLeve (2) veJehee<eeCe keâeueerve ce=o Yeeb[ heeefueMeoej keâeues mLeue)
ce=oYeeb[, Oetmej ce=oYeeb[ Je ÛešeF& kesâ Úehe Jeeues ce=oYeeb[ heeS (A) iegheâkeâjeue (1) Gòej ØeosMe
peeles nQ~ (B) efÛejebo (2) keâMceerj
GheÙe&gòeâ keâLeveeW ceW mes melÙe keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW: (C) cenieÌ[e (3) efyenej
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (D) nuuetj (4) keâvee&škeâ
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 ketâš :
Gòej—(c) A B C D
(a) 4 2 3 1
kebgâYekeâejer meyemes henues Fmeer DeJemLee ceW efoKeeF& osleer nw, DeejbYe ceW
(b) 3 4 2 1
neLe mes yeveeS ieS ce=odYeeb[ efceueles nQ~ yeeo ceW efceóer kesâ yele&ve Ûeekeâ
(c) 2 1 3 4
hej yeveves ueies Fve yele&veeW ceW heeefueMeoej keâeues ce=odYeeb[, Oetmej (d) 2 3 1 4
ce=odYeeb[, ÛešeF& keâer Úehe Jeeues ce=odYeeb[ Deeefo heeS peeles nQ~ Gòej—(d)
18. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
mener megcesue efvecve Øekeâej mes nw-
keâLeve (1) nbefmeÙee heâmeue keâešves ceW ØeÙeesie neslee Lee iegheâekeâjue - keâMceerj
keâLeve (2) kegâuneÌ[er keâe GheÙeesie hesÌ[eW keâes keâešves Je Úebšves ceW efÛejebo - efyenej
neslee Lee cenieÌ[e - Gòej ØeosMe
keâLeve (3) efmeue Je yeóe keâe GheÙeesie Deveepe heermeves ceW neslee Lee nuuetj - keâvee&škeâ
GheÙe&gòeâ keâLeveeW ceW mes melÙe keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW :
(a) kesâJeue 1 (b) 1 Deewj 2 (c) 1 Deewj 3 (d) meYeer 22. efvecveefueefKele ceW mes Gòej hetJe& kesâ efkeâve mLeeveeW hej Úesšer
Gòej—(d) heeefueMeoej kegâuneefÌ[Ùeeb heeF& ieF& nwb?
(a) keâesÛeej heneefÌ[ÙeeW hej (b) ieejes heneefÌ[ÙeeW
veJehee<eeCe keâeueerve DeewpeejeW kesâ meboYe& ceW meYeer keâLeve melÙe nQ~ (c) veeiee heneefÌ[ÙeeW hej (d) GheÙeg&òeâ meYeer
nbefmeÙee, uekeâÌ[er kesâ IegceeJeoej [b[s ceW helLej kesâ Úesšs-Úesšs Oeejoej Gòej—(d)
efÛehheÌ[ hebâmeekeâj yeveeÙee peelee Lee, kegâuneÌ[er, keâ"esj helLej mes
yeveeF& peeleer Leer efpemes uekeâÌ[er kesâ Skeâ [b[s ceW hebâmeeÙee peelee Lee~ Demece Deewj Gmemes Deeies kesâ hetJeexòej #es$eeW ceW Úesšer heeefueMeoej
efmeue Deewj yeóe keâe Fmlesceeue Deveepe heermeves kesâ efueS neslee Lee~ veJehee<eeCekeâeueerve helLej keâer kegâuneefÌ[Ùeeb, keâesÛej heneefÌ[ÙeeW, ieejes
heneefÌ[ÙeeW Deewj veeiee heneefÌ[ÙeeW mes Øeehle ngF& nQ~ Dele: efJekeâuhe (d)
19. Yeejle ceW ÛeeJeue/Oeeve Gieeves kesâ ØeeÛeervelece mee#Ùe efkeâme hegjemLeue melÙe nw~
mes Øeehle ngS nQ?
(a) keâesefu[nJee (b) efÛejebo 23. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
(c) cesnjieÌ{ (d) FveceW mes keâesF& veneR keâLeve (1) ieebJeeW keâer PeesheefÌ[Ùeeb Skeâ-otmejs mes mešer jnleer Leerb~
Gòej—(a) keâLeve (2) PeesheefÌ[ÙeeW kesâ #es$e keâes keâebšsoej PeeefÌ[ÙeeW mes Iesj
efoÙee peelee Lee~
Jele&ceeve mee#ÙeeW mes Ùen Øeleerle neslee nw efkeâ heefMÛeceer SefMeÙee ceW iesntb keâLeve (3) Yeespeve, Deeie ceW hekeâekeâj Keeles Les~
Deewj peew Gieevee 7000 F&.het. ceW Meg™ nes ieÙee Lee~ Yeejle ceW keâLeve (4) efceóer kesâ yele&veeW keâes efm$eÙeeb yeveeleer Leerb~
ÛeeJeue/Oeeve Gieevee ueieYeie 700 F&.het. ceW Meg™ ngDee, pewmee efkeâ GheÙe&gòeâ keâLeveeW ceW mes veJehee<eeCekeâeue kesâ meboYe& ceW keâewve-mes
yesueve Ieešer ceW efmLele keâesefu[nJee hegjemLeue mes Øeehle mee#ÙeeW mes helee keâLeve melÙe nQ?
Ûeuelee nw~ (a) 1 Deewj 2 (b) 1 Deewj 3
20. meYeer ØeejbefYekeâ veJehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefleÙeeW keâer DeLe&JÙeJemLee (c) 1, 2 Deewj 3 (d) meYeer
cegKÙele: efkeâme hej DeeOeeefjle Leer? Gòej—(d)
(a) Kesleer veJehee<eeCekeâeueerve ieebJe Úesšs Les Je PeesheefÌ[Ùeeb Skeâ otmejs mes mešer Leerb,
(b) heMegheeueve leeefkeâ pebieueer peeveJejeW mes ieebJe keâer j#ee nes mekesâ~ megj#ee keâer Âef°
(c) Kesleer Deewj heMegheeueve mes PeesheefÌ[ÙeeW kesâ #es$e keâes keâebšsoej PeeefÌ[ÙeeW mes Iesj efoÙee peelee Lee
(d) Fme meboYe& ceW mee#ÙeeW keâe DeeYeeJe nw~
leLee Kesle Fmemes otj nesles Les~ ueesie Deeie mes Keevee hekeâeles Les leLee
Gòej—(c)
jele kesâ meceÙe Gmeer Deeie kesâ Ûeejes lejheâ heefjJeej meeslee Lee~
meYeer ØeejbefYekeâ veJehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefleÙeeW keâer DeLe&JÙeJemLee Kesleer
Deewj heMegheeueve hej DeeOeeefjle Leer~ veJehee<eeCe keâeueerve ke=âef<e hej 24. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
DeeOeeefjle #es$eeW keâe ceesšs leewj hej 4 YeeieeW ceW efJeYeepeve efkeâÙee ieÙee keâLeve (1) veJehee<eeCe keâeueerve ueesie ceele=osJeer kesâ ™he ceW Oejleer
nw- (i) efmebOeg ØeCeeueer (ii) iebiee Ieešer (iii) he. Yeejle Je Gòejer ceelee keâer hetpee keâjles Les~
okeäkeâve (iv) oef#eCeer okeäkeâve keâLeve (2) hegjesefnleeW kesâ Jeie& keâe meceepe ceW DeefmlelJe Lee~

NCERT-meej ( 85 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
GheÙe&gòeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW:
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
Gòej—(c)
veJehee<eeCekeâeueerve ueesie ceele=osJeer kesâ ™he ceW Oejleer ceelee keâer Úesšer
cetefle&Ùeeb yeveeles Les Deewj meJe&$e Fvekeâer hetpee keâjles Les, hegjesefnleeW keâe
Skeâ Ssmee Jeie& lewÙeej ngDee pees mecetÛes meceepe keâer Deesj mes Ùe%e keâjlee
Lee Deewj ceb$eeW keâe ieeve keâjlee Lee~
25. efvecveefueefKele ceW mes veJehee<eeCekeâeueerve mebmke=âefle kesâ yeejs ceW
DemelÙe keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW :
(a) leeceühee<eeCe Ùegieerve ueesie nef[d[ÙeeW Deewj meerefheÙeeW kesâ DeeYet<eCe
henveles Les~
(b) keâheeme keâer ®F& mes keâheÌ[s yeveeS peeles Les~
(c) Keeueer meceÙe ceW ceveesjbpeve keâjles Les~
(d) yeÌ[s-yeÌ[s cebefojeW keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee Lee~
Gòej—(d)
veJehee<eeCekeâeueerve efm$eÙeeb meerehf eÙeeW leLee nef[d[ÙeeW kesâ DeeYet<eCe henveleer
Leerb Deewj yeeueeW ceW megboj kebâIeer keâes ueieeS jKeleer LeeR~ keâheÌ[s kesâJeue
heMegDeeW keâer Keeue Je hesÌ[eW keâer Úeue kesâ ner veneR nesles Les, yeefukeâ keâheeme
kesâ heewOeeW keâer ®F& mes Jem$eeW keâe efvecee&Ce efkeâÙee peelee Lee~ cebefojeW keâe
ØeogYee&Je ieghle keâeue ceW ngDee Dele: keâLeve (d) DemelÙe nw~
26. efvecveefueefKele ceW mes cegjnevee heneÌ[ veJehee<eeCe mebmke=âefle kesâ meboYe&
ceW efkeâme efueS peevee peelee nw?
(a) Mewue efÛe$eeW kesâ efueS
(b) yeÌ[s-yeÌ[s veiejeW kesâ efueS
(c) n[d[er, ueesns Je leebyes kesâ DeewpeejeW kesâ efueS
(d) yeÌ[s-yeÌ[s jeKe kesâ šerueeW kesâ efueS
Gòej—(a)
Gòej ØeosMe ceW efmLele cegjnevee heneÌ[ veJehee<eeCekeâeueerve mLeue nw,
pees Mewue-efÛe$eeW kesâ efueS peevee peelee nw, Dele: efJekeâuhe (a) melÙe nw~
27. kegâheeieuuet Skeâ veJehee<eeCe keâeueerve mLeue nw, pees efkeâ Mewue-efÛe$eeW
nsleg peevee peelee nw~ Fmekeâe mebyebOe efvecveefueefKele ceW mes efkeâme
jepÙe mes nw?
(a) kesâjue (b) keâvee&škeâ (c) ceOÙe ØeosMe (d) keâMceerj
Gòej—(b)
kegâheeieuuet keâvee&škeâ ceW efmLele Skeâ veJehee<eeCekeâeueerve hegjemLeue nw,
efpemekeâe mebyebOe Mewue efÛe$eeW mes nw~ Dele: efJekeâuhe (b) melÙe nw~
28. efkeâme keâeue kesâ hee<eeCe Deewpeej Deeceleewj hej yengle Úesšs nesles Les?
(a) DeejbefYekeâ hegjehee<eeCekeâeue (b) ceOÙe hegjehee<eeCekeâeue
(c) Gòej hegjehee<eeCekeâeue (d) ceOÙe hee<eeCekeâeue
Gòej—(d)
ceOÙehee<eeCe keâeue keâe meceÙe ueieYeie 12000 Je<e& mes ueskeâj 10000 Je<e&
henues lekeâ ceevee ieÙee nw~ Fme keâeue kesâ Deewpeej Deeceleewj hej yengle Úesšs
nesles Les~ FvnW ‘ceeF›eâeseuf eLe’ Ùee ‘ueIeghee<eeCe’ keâne peelee nw~
29. ‘jeKe kesâ DeJeMes<e’ efkeâme iegheâe mes Øeehle ngDee Lee?
(a) Sueesje (b) Depevlee
(c) Yeerceyesškeâe (d) kegâjvetue iegheâe
Gòej—(d)
NCERT-meej
‘jeKe kesâ DeJeMes<e’ kegâjvetue iegheâe mes Øeehle ngDee Lee~ Fmekeâe DeeMeÙe Ùen
nw efkeâ Yeejle ceW DeejbeYf ekeâ ueesie Deeie mes heefjefÛele nes ieÙes Les, efpemekeâe
Fmlesceeue Jes keâF& keâeÙeeX pewmes ØekeâeMe, ceebme hekeâeves ceW keâjles Les~
30. Ùecegvee veoer’ efkeâme veoer keâer meneÙekeâ veoer nw?
(a) iebiee (b) ieesoeJejer (c) Ûecyeue (d) meesve
Gòej—(a)
cegKÙe veoer ceW efceueves Jeeueer efkeâmeer veoer keâes meneÙekeâ veoer keâer meb%ee
oer peeleer nw~ Ùecegvee iebiee keâer meneÙekeâ veoer nw~ Ùen veoer ØeÙeeiejepe
ceW iebiee mes efceueleer nw, peneb mebiece (veefoÙeeW kesâ efceueve keâes mebiece) keâe
efvecee&Ce neslee nw~
31. efvecve veJehee<eeefCekeâ mLeueeW ceW mes Yeejle ceW DeJeefmLele veneR nw?
(a) yegpe&nesce (b) keâesefu[nJee
(c) cesnjieÌ{ (d) efÛejebo
Gòej—(c)
‘cesnjieÌ{’ heeefkeâmleeve ceW efmLele nw~ Mes<e meYeer mLeue Yeejle ceW
DeJeefmLele nQ~ yegpe&nesce (peccet-keâMceerj), keâesefu[nJee (G.Øe.) leLee
efÛejebo (efyenej) jepÙe ceW efmLele nw~
32. iele&Jeeme (ieºs ceW efveJeeme) keâe mee#Ùe efkeâme mLeue mes Øeehle neslee
nw ?
(a) keâesefu[nJee (b) yegpe&nesce (c) efÛejebo (d) cesnjieÌ{
Gòej—(b)
‘iele&Jeeme’ kesâ mee#Ùe veJehee<eeefCekeâ mLeue yegpe&nesce (peccet-keâMceerj) mes
Øeehle ngDee Lee~ efveJeeme ceW Glejves kesâ efueS meerÌ{erÙeeW keâe ØeÙeesie efkeâÙee
peelee Lee~
33. Yeerceyesškeâe keâer iegheâe Yeejle ceW keâneb efmLele nw?
(a) Gòej ØeosMe (b) ceOÙe ØeosMe (c) leefceuevee[g (d) kesâjue
Gòej—(b)
Yeerceyesškeâe keâer iegheâe Yeejle kesâ ceOÙeØeosMe keâer jepeOeeveer Yeesheeue kesâ
oef#eCe ceW 45 efkeâueesceeršj keâer otjer hej efmLele nw~ Fmekeâer Keespe [e@.
Jeer. S. JeekeâCekeâj ves 1957 - 58 F&. keâer Leer~b
34. efvecve ceW mes keâewve-meer iegheâe efJebOÙeeÛeue keâer ëe=bKeueeDeeW ceW efmLele
nw ?
(a) Depevlee (b) Sueesje (c) Yeerceyesškeâe (d) neLeeriegcheâe
Gòej—(c)
Yeerceyesškeâe ceOÙe ØeosMe efJebOÙeeÛeue ëe=bKeuee ceW efmLele nw, peneb 10 Jeie&
efkeâueesceeršj kesâ #es$e ceW ueieYeie 800 MewueeßeÙe ceewpeto nQ~ FveceW mes
500 MewueeßeÙeeW ceW efÛe$e heeS peeles nQ~
35. ceOÙehee<eeCe Ùegie keâer keâuee kesâ meboYe& ceW efvecve keâLeve hej efJeÛeej
keâjW :
(i) ceOÙehee<eeCe Ùegie kesâ efÛe$eeW keâer mebKÙee meyemes DeefOekeâ nw~
(ii) Fme meceÙe efÛe$eeW keâe Deekeâej yeÌ[e nes ieÙee~
Ghejesòeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
(a) kesâJeue (i) (b) kesâJeue (ii)
(c) (i) SJeb (ii) (d) ve lees (i) SJeb ve lees (ii)
Gòej—(a)
ceOÙehee<eeCe Ùegie kesâ efÛe$eeW keâer mebKÙee meyemes DeefOekeâ nw~ Fme DeJeefOe kesâ
oewjeve efJe<eÙeeW keâer mebKÙee keâF& iegvee yeÌ{ ieF&~ ceiej efÛe$eeW keâe Deekeâej
Úesše nes ieÙee~ Dele: kesâJeue keâLeve (i) melÙe nw~
( 86 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
nÌ[hhee meYÙelee
(The Harappan Civilization)
‘nÌ[hhee meYÙelee’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW
ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele veF& SJeb
hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw-
›eâce keâ#ee veF& / hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe
1 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jesefceuee Leehej) veiejerÙe peerJeve keâe ØeejbYe
2 6 veF& nceejs Deleerle-1 DeejbefYekeâ veiej
3 12 veF& YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe FËš, cevekesâ leLee DeefmLeÙeeb
4 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) nÌ[hhee mebmke=âefle
5 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme.Mecee&) nÌ[hhee mebmke=âefle : keâebmÙe Ùegieerve meYÙelee

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
nÌ[hhee meYÙelee  JÙeeheej Je JeeefCepÙe
Yeewieeseu
f ekeâ efJemleej  ceeue Øeehle keâjves mebyebOeer veerelf eÙeeb
veiej Ùeespevee
 yeeš SJeb ceehe
 veiejerÙe peerJeve keâe ØeejbYe heefjJenve Je Ùee$ee
 veiejeW keâer efJeMes<eleeSb ke=âef<e SJeb heMegheeueve
(i) FceejleeW/YeJeveeW kesâ Øekeâej
 ke=âef<e
(ii) YeJeveeW ceW ØeÙegòeâ meece«eer  heMegheeueve
(iii) peue efvekeâeme ØeCeeueer
meYÙelee keâe keâeueeveg›eâce
meeceeefpekeâ mlejerkeâjCe SJeb nÌ[hhee mebmke=âefle
jepeveerelf ekeâ {ebÛee  nÌ[hhee mebmke=âefle keâer veiejesòej
keâuee, mebmke=âefle SJeb Oece&
DeJemLee  keäÙee nÌ[hhee mebmke=âefle
 efMeuhe SJeb lekeâveerkeâer %eeve Jeweof keâ Leer?
(i) iegpejele ceW nÌ[hheekeâeueerve veiejeW  meYÙelee keâe DeJemeeve
keâe met#ce efvejer#eCe
 nÌ[hheeF& efueefhe  efmebOeg Ieešer ceW veS ueesieeW keâe
 keâueeSb Deeieceve
(i) ce=Ccetelf e&keâeSb (ii) ce=oYd eeC[  efvejblejlee keâer mecemÙee
(iii) ØeefleceeSb (iv) cegnjW (meerueW)  meheâuelee kesâ Deble keâe jnmÙe
 Oece&  heleve kesâ keâejCe
 ce=lekeâ mebmkeâej DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
 Je=#eeW SJeb heMegDeeW keâer hetpee Jemlegevf e‰ - KeC[

NCERT-meej ( 87 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
nÌ[hhee meYÙelee
(The Harappan Civilization)
Je<e& 1853 cebs peye hebpeeye ceW henueer yeej jsuekes ueeFveW
efyeÚeF& pee jner Leerb, leYeer Fme keâece ceW pegšs FbpeerefveÙejeW keâes
DeÛeevekeâ nÌ[hhee hegjemLeue efceuee, pees DeeOegefvekeâ heeefkeâmleeve
ceW nw~ GvneWves meesÛee efkeâ Ùen Skeâ Ssmee Keb[nj nw, peneb mes
DeÛÚer FËšW efceueWieer~ Ùen meesÛekeâj kes nÌ[hhee kesâ Keb[njeW mes
npeejeW FËšW GKeeÌ[ ues ieS, efpememes GvneWves jsuekes ueeFveW
efyeÚeFË~ Fmemes keâF& FceejleW hetjer lejn ve<š nes ieFË~ Gmekesâ yeeo
Je<e& 1921 ceW hegjeleòkeefkeoeW ves Fme mLeue keâes {tbÌ{e Deewj leye
helee Ûeuee, efkeâ Ùen Keb[nj GheceneÉerhe kesâ meyemes hegjeves
MenjeW ceW mes Skeâ nw~
 Ûetbekf eâ Fme veiej keâer Keespe meyemes henues ngF& Leer, FmeefueS yeeo ceW
efceueves Jeeues Fme lejn kesâ meYeer hegjemLeueeW keâes nÌ[hhee
meYÙelee veece mes mecyeesefOele efkeâÙee ieÙee~
 ceesnvepeesoÌ[es kesâ hegjwefleneefmekeâ mJe™he keâe ØeLece heefjÛeÙe
efoueeves keâe ßesÙe meved 1922 ceW jeKeeueoeme yevepeea keâes efceuee~
veF& NCERT (keâ#ee-12) YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe ceW
ceesnvepeeso[Ì eW ceW GlKeveveeW keâe ØeejbYe Je<e& 1925 yeleeÙee ieÙee nw pees
Yeüecekeâ Øeleerle neslee nw~
 heeefkeâmleeve efmLele hebpeeye kesâ nÌ[hhee mes Øeehle
keâebmÙeÙegieerve veiejerÙe mebmke=âefle Skeâ ceneve Keespe Leer~
 1853 F&. ceW efyeÇešf Me DeefYeÙeblee DeueskeäpeW[j keâefveËIece ves, pees
ceneve GlKeveve Deewj DevJes<eCe efkeâÙes, nÌ[hhee mebmke=âefle keâer
cegnjW osKeer~
nÌ[hheeF& cegnj
 ceesnj kesâ Thej Je=<eYe Deewj kegâue Ún De#ej Debefkeâle Les,
uesefkeâve GvneWves Gmekeâe cenlJe veneR mecePee~

1921 F&. ceW YeejleerÙe hegjeleeeflJeoebs ves
KegoeF& Meg™ keâer~
oÙeejece meenveer jeKeeueoeme yevepeer& ves
ves nÌ[hhee keâe efmebOe Øeeble ceW efmLele
leLee ceesnvepeesoÌ[eW keâer~
NCERT-meej
 meved 1947 ceW Yeejle kesâ efJeYeepeve kesâ meceÙe lekeâ Fme meYÙelee
mes pegÌ[er kesâJeue 40 yeefmleÙeeW kesâ ner mee#Ùe keâe helee Ûeue heeÙee
Lee~ Jele&ceeve lekeâ ngS DevegmebOeeve keâeÙeeX ves Fme efmLeefle keâes yeoue
efoÙee nw~
 Deye Fme mebmke=âefle mes efYeVe-efYeVe ÛejCeeW mes pegÌ[er ueieYeie
1500 mes DeefOekeâ yeefmleÙeeW keâe helee Ûeue Ûegkeâe nw~
 hegjelelJeefJeoeW ves ce=Chee$e Deewj DevÙe hegjeJeMes<e Keespe
efvekeâeues, efpevemes efJekeâefmele meYÙelee keâe mebkesâle efceuelee Lee~
 1926 mes 1934 F&. lekeâ Sce.Sme. Jelme ves nÌ[hhee keâer
KegoeF& keâer; Fmekeâer KegoeF& F&.pes.SÛe. cewkesâ kesâ Éeje Yeer
keâjeF& ieF&~
 veF& NCERT (keâ#ee-12) YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ
efJe<eÙe ceW yeleeÙee ieÙee nw efkeâ 1921 ceW ceeOees mJe™he Jelme Éeje
nÌ[hhee ceW GlKeveve keâe DeejbYe efkeâÙee ieÙee~
cewkesâ ceesnvepeeso[Ì eW ceW Deheves GlKeveve kesâ efueS Øeefmeæ Les~ Jes ceesnvepeeso[Ì eW
kesâ GlKeveve mes mebyebefOele Les~
 1934 F&. ceW pee@ve ceeMe&ue ves ceesnvepeesoÌ[es keâer KegoeF& keâe
Yeej Deheves Thej ues efueÙee~
1946 F&. ceW cee@e fš&cej £eruej ves nÌ[hhee keâer KegoeF&
keâjeF&~
 mJeleb$elee kesâ yeeo kesâ meceÙe ceW Yeejle Deewj heeefkeâmleeve oesveeW
osMeeW kesâ hegjeleòJeefJeoeW ves nÌ[hhee Deewj Gmemes pegÌ[s mLeueeW keâer
KegoeF& keâer~
 metjpe Yeeve, Sve.kesâ. OeeJeefuekeâj, pes.heer. peesMeer, yeer.heer. ueeue,
Sme.Deej. jeJe, yeer.kesâ. Leehej, Deej.Sme. efJe° Deewj kegâÚ DevÙe
hegjeleòJeefJeoeW ves Fme efmeueefmeues ceW iegpejele, nefjÙeeCee Deewj
jepemLeeve ceW keâece efkeâÙee~
heeefkeâmleeve ceW efmebOeg
Ieešer kesâ Debleie&le Sheâ.S.
keâesšoerpeer veecekeâ Keeve ves
mLeue keâer KegoeF&
keâer -
 Sce.Deej. cegieue ves nkeâje leLee Øeekedâ-nkeâje mebmke=âefleÙeeW keâer
KegoeF& hej DeefOekeâ OÙeeve efoÙee~
 S.SÛe. oeveer ves heeefkeâmleeve kesâ Gòej-heef§eceer meerceeble ØeosMe ceW
ieebOeej kesâ cekeâyejeW keâer KegoeF& keâer~
 Decesefjkeâer, efyeÇefšMe, øeâebmeermeer Deewj FleeueJeer hegjelelJeefJeoeW
ves nÌ[hhee meefnle Deveskeâ mLeueeW hej keâece efkeâÙee~
 Deye nceejs heeme ØeÛegj cee$ee ceW nÌ[hheeF& meeceef«eÙeeb nwb~
 ÙeÅeefhe GlKeveve Deewj DevJes<eCe DeYeer Yeer peejer nwb~
( 88 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 meYeer efJeÉeve nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ veiejerÙe mJe™he  heefjCeecemke™he, ken mebmke=âefle heefjhekeäke neskeâj efmebOe Deewj
hej Skeâcele nQ~ hebpeeye ceW Menjer meYÙelee kesâ ™he ceW heefjCele ngF&~
uese fkeâve nkeâje-IeiIej veoer mes efMeveeKle ngF & mejmJeleer Fme heefjhekeäke nÌ[hhee mebmke=âefle keâe kesâbõmLeue hebpeeye
veoer keâer Yetefc ekeâe Deewj Fme mebm ke=âefle kesâ efvecee&leeDeeW keâer Deewj efmebOe ceW, cegKÙele: efmebOeg Ieešer ceW heÌ[lee nw~
henÛeeve hej efYeVe-efYeVe cele nw~
 ÙeneR mes Fmekeâe efkemleej oef#eCe Deewj hetjye keâer Deesj
Yeewieesefuekeâ efJemleej ngDee~
 Fme Øekeâej nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ Debleie&le hebpeeye, efmebOe
(Geographical Extent)
Deewj yeuetefÛemleeve kesâ Yeeie ner veneR, yeefukeâ iegpejele,
nÌ[hhee mebmke=âefle keâe GoÙe leeceÇhee<eeefCekeâ he=…Yetefce ceW
jepemLeeve, nefjÙeeCee Deewj heefMÛeceer Gòej ØeosMe kesâ
YeejleerÙe GheceneosMe kesâ heefMÛeceesòej Yeeie ceW ngDee~ Fmekeâe
veece nÌ[hhee mebmke=âefle heÌ[e, keäÙeeWefkeâ Fmekeâe helee meyemes henues meerceeble Yeeie Yeer Les~
1921 ceW heeefkeâmleeve kesâ hebpeeye Øeeble ceW efmLele nÌ[hhee Deekeâej
veecekeâ DeeOegefvekeâ mLeue mes Ûeuee~ ef$eYegpeekeâej
 mebmke=âefle keâe veecekeâjCe Gme hegjemLeue kesâ DeeOeej hej Yeer efkeâÙee nÌ[hhee
pee mekeâlee nw, peneb mes Jen henueer yeej peeveer ieF& nes~ meYÙelee : #es$eheâue ueieYeie
 Ûetbefkeâ Fme meYÙelee kesâ hegjeJeMes<e meJe&ØeLece nÌ[hhee ceW heeS efJeefMe° 1,299,600 keie& efkeâceer.
ieS Les, FmeefueS Fmes ‘nÌ[hhee keâer meYÙelee’ (Ùee nÌ[hhee leLÙe Gòej ceW- peccet keâMceerj
meYÙelee) Yeer keâne peelee nw~ oef#eCe ceW- vece&oe
 Ûebtefkeâ Gme meceÙe Fme meYÙelee kesâ DeJeMes<e efmebOeg veoer Ieešer
efJemleej
cegneves lekeâ
ceW ner efceues Les, FmeefueS Fme meYÙelee keâes efmebOeg Ieešer heefMÛece ceW- cekeâjeve
meYÙelee keâne peeves ueiee~ leš (yeuetefÛemleeve)
 efmebOe kesâ yengle mes mLeue Øeekeâd-nÌ[hheerÙe mebmke=âefle keâe hetJe& SJeb Gòej hetJe&
kesâbõerÙe #es$e yeves~ ceW- cesj" (G.Øe.)

efJekeâefmele nÌ[hheeF& mLeue

NCERT-meej ( 89 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 keâÛÛeer FËšeW kesâ ÛeyetlejeW, meÌ[keâeW Deewj ceesefjÙeeW kesâ DekeMes<e Yeer
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee-11) ceW efmebOeg nÌ[hheeF& mLeue mes Øeehle nQ~
meYÙelee keâe mebhetCe& #es$eheâue ueieYeie 12,99,600 Jeie& efkeâueesceeršj  Fve ÚneW mLeueeW hej heefjhekeäke Deewj GVele nÌ[hhee mebmke=âefle
yeleeÙee nw, peyeefkeâ Øees. cekeäKeve ueeue ves efmebOeg meYÙelee keâe #es$eheâue kesâ oMe&ve nesles nQ~ meglekeâeieW[esj Deewj megjkeâesšoe kesâ mecegõlešerÙe
12,50,000 Jeie& efkeâueesceeršj yeleeÙee nw~ veiejeW ceW Yeer mebmke=âefle keâer heefjhekeäJe DeLeJee efoKeeF& osleer nw~
 Dele: Ùen #es$e heeefkeâmleeve mes yeÌ[e lees nw ner, ØeeÛeerve  Fve oesveeW keâer efkeMes<elee nw- Skeâ-Skeâ veiej-ogie& keâe
efceœe Deewj cesmeesheesšeefceÙee meYÙelee mes Yeer efveMÛeÙe nesvee~
ner yeÌ[e nw~  Fmekesâ Deefleefjòeâ, iegpejele kesâ keâÛÚ #es$e ceW DeJeefmLele
 F&mee hetke& leermejer Deewj otmejer Meleeyoer ceW mebmeej Yej ceW
efkeâmeer Yeer mebmke=âefle keâe #es$e nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ #es$e mes Oeewueekeerje ceW Yeer efkeâuee nw Deewj Fme mLeue hej nÌ[hhee
yeÌ[e veneR Lee~ mebmke=âefle keâer leerveeW DekemLeeSb efceueleer nQ~
 Deye lekeâ Fme GheceneosMe ceW nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ ueieYeie  Ùes leerveeW DekemLeeSb jeKeerieÌ{er ceW Yeer efceueleer nQ, pees
2800 mLeueeW keâe helee ueie Ûegkeâe nw~ IeiIej veoer leš hej nefjÙeeCee ceW efmLele nw Deewj
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee-11) ceW ueieYeie Oeewueekeerje mes yeÌ[e mLeue nw~
1500 nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ mLeueeW kesâ efJe<eÙe ceW helee Ûeueves keâer yeele  Gòej nÌ[hhee DeJemLee iegpejele kesâ keâeef"ÙeeÌ[ ØeeÙeÉerhe ceW
keâner nw~ jbiehegj Deewj jespeoer mLeueeW hej heeF& ieF& nQ~
Øees. cekeäKeve ueeue ves nÌ[hhee mebmke=âefle keâer kegâue %eele yeefmleÙeeW keâer  Deye lekeâ Keespeer ieF& ueieYeie 1,400 yeefmleÙeeb Skeâ DelÙeble
mebKÙee ‘ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee-11)’ ceW 1400 yeleeF& nw, efpeveceW efkemle=le Yeewieesefuekeâ #es$e ceW heâwueer ngF& nQ~
925 yeefmleÙeeb Yeejle ceW Deewj 475 yeefmleÙeeb heeefkeâmleeve ceW yeleeF& Gòej ceW ceeb[e (efp euee DeKevetj,
nQ~ peccet-keâMceerj ) lekeâ~
 FveceW kegâÚ nÌ[hhee mebmke=âefle keâer DeejbefYekeâ DekemLee kesâ heefM Ûece ceW yeuetefÛemleeve hetk e& ceW Deeueceieerjhegj
nQ, kegâÚ heefjhekeäke DekemLee kesâ Deewj kegâÚ Gòej DekemLee efmLele meglekeâeieW[esj lekeâ~ (efpeuee cesj " ,
kesâ nQ~ nÌ[hhee meYÙelee Gòej ØeosMe ) lekeâ
 efkeâbleg heefjhekeäke DekemLee keeues mLeueeW keâer mebKÙee meerefcele nw, keâe efJemleej
DeewjGveceW kesâkeue meele keâes ner veiejeW keâer meb%ee oer pee oef# eCe ceW oeÙeceeyeeo (efpeuee
mekeâleer nw~ Denceoveiej, ceneje<š^) lekeâ
nÌ[hhee meYÙelee kesâ oes meJee&efOekeâ cenlJe  hetJe& mes heefMÛece lekeâ uecyeeF& ueieYeie 1600 efkeâceer. Deewj
kesâ veiej Les-
Gòej mes oef#eCe lekeâ ÛeewÌ[eF& ueieYeie 1400 efkeâceer. nw~
 kegâue Yeewieesefuekeâ #es$e efceœe keâer meYÙelee mes 20 iegvee Je efceœe
hebpeeye cesW efmebOe cesW ceesnvepeesoÌ[es/ leLee cesmeesheesšeefceÙee meYÙelee kesâ meefcceefuele #es$e keâe 12
nÌ[hhee leLee (DeLee&le ØesleesW keâe šeruee) iegvee nw~ (kegâue #es$eheâue ueieYeie 12,50,000 Jeie& efkeâceer.)~
›eâce meele veiej
 Ùes yeefmleÙeeb DeefOekeâlej veefoÙeeW kesâ efkeâveejs efmLele LeeR~
veoer Jele&ceeve mLeeve
mebKÙee  nce heeles nw efkeâ (i) kesâJeue 40 yeefmleÙeeb ner efmebOeg Je Gmekeâer
1 nÌ[hhee efmebOeg hebpeeye (heeefkeâmleeve) meneÙekeâ veefoÙeeW hej heeF& ieF& nwb~ (ii) 1100 (80%)
2 ceesnvepeesoÌ[eW efmebOeg yeefmleÙeeb efmebOeg leLee iebiee kesâ yeerÛe cewoeve ceW efmLele nw, peneb
efmebOe ceW (heeefkeâmleeve)
(Øeslees keâe šeruee) mejmJeleer veoer yenleer Leer pees efkeâ Deepe ueghle meer nes ieF& nw~
3 ÛebntoÌ[eW efmebOeg heeefkeâmleeve (iii) ueieYeie 750 yeefmleÙeeb Yeejle ceW mejmJeleer veoer #es$e mes
hejs heeÙeer ieÙeer nwb~
4 ueesL eue YeesieJee iegpejele
 Fve yeefmleÙeeW kesâ heâwueeke #es$e mes mhe<š neslee nw, efkeâ nÌ[hhee
5 keâeueeryebiee IeiIej jepemLeeve keâer meYÙelee keâe cegKÙe #es$e efmebOeg Ieešer veneR, yeefukeâ
6 yeveeJeueer mejmJeleer nefjÙeeCee (efnmeej efpeuee) mejmkeleer leLee Gmekeâer meneÙekeâ veefoÙeeW keâe #es$e
Lee, pees efmebOeg leLee iebiee kesâ ceOÙe ceW efmLele Lee~
NCERT-meej ( 90 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fmeereuf eS kegâÚ efkeÉeve Fmes efmebOeg-mejmkeleer meYÙelee keânles  oesveeW efnmmeeW keâer ÛenejoerkeeefjÙeeb hekeâer FËšeW keâer yeveeF&
nQ Deewj kegâÚ ueesie lees Fmes mejmkeleer meYÙelee kesâ veece mes peeleer LeeR~
hegkeâejvee DeefOekeâ hemebo keâjles nQ~  efmebOe kesâ ueesieeW ves F&šeW keâes Flevee DeÛÚe hekeâeÙee Je efÛeveeÙee
 ceesnvepeeso[Ì es, nÌ[hhee, keâeueeryebiee, ueesLeue, megjkeâesšoe, Oeewueekeerje Lee, efkeâ Fceejles Deepe Yeer KeÌ[er nwb~
Deeefo hegjemLeueeW hej keâer ieF& kÙeehekeâ KegoeFÙeeW mes nceW Fme  kegâÚ veiejeW kesâ ogie& #es$e ceW nceW Ssmeer mebjÛeveeDeeW kesâ mee#Ùe
meYÙelee kesâ efkeefYeVe henuegDeeW; pewmes-veiej-Ùeespevee, DeLe&kÙekemLee, efceueles nQ, efpevekeâe ØeÙeesie mebYekele: efkeefMe<š meeke&peefvekeâ ØeÙeespeveeW
ØeewÅeesefiekeâer, Oece& Deeefo kesâ yeejs ceW keâeheâer kegâÚ helee Ûeuelee nw~ kesâ efueS efkeâÙee peelee Lee~
 FveceW Skeâ efkeMeeue mveeveeieej Deewj ceeueieesoece
Fve meYeer mLeueeW mes hegjelelkeefk eoeW keâes DeveesKeer
kemlegS b efceueer nQ meefcceefuele nQ~
ceesnvepeeso[
Ì eW mes Øeehle efkeMeeue mveeveeieej keâer efJeMes<eleeSb nQ-
efcešóer kesâ ueeue yele&ve efpeve hej
keâeues jbie kesâ efÛ e$e yeves Les,
Deebi eve ceW yevee mveeveeieej Fmekeâes yeveeves ceW
Skeâ DeeÙeleekeâej ÛeejeW Deesj mes Skeâ FËš SJeb hueemšj
helLej kesâ yeeš, cegnjW, cevekesâ SJeb keâe GheÙeesie efkeâÙee
peueeMeÙe keâe ieefueÙeejs mes efIeje
nesvee, ngDee leLee peevee Deeefo~
leebyes kesâ GhekeâjCe Deewj helLej kesâ
uebyes yues[ Deeefo~

veiej Ùeespevee
(Town Planning)
meceÙe kesâ meeLe-meeLe kegâÚ Úesšs ieebJe yeÌ[s nesles ieS~
GveceW jnves Jeeues ueesieeW keâer mebKÙee yeÌ{leer ieF&, veF& pe™jleW hewoe
ngFË Deewj veS OebOes Meg™ ngS~ Fve yeÌ[s ieebJeeW kesâ efveJeemeer mebheVe Les,
keäÙeeWefkeâ Jes Deheveer DeeJeMÙekeâlee mes DeefOekeâ Deveepe hewoe efkeâÙee
keâjles Les~
 veiejerÙe peerJeve keâe ØeejbYe (The Beginning
of Town Life)
FmeefueS Jes Fme yeÛes ngS Deveepe keâes keâheÌ[e, efceóer kesâ yele&ve
Ùee DeeYet<eCe pewmeer ÛeerpeeW kesâ yeoues ceW ues-os mekeâles Les~
 Deye Fme yeele keâer DeeJeMÙekeâlee veneR jn ieF& efkeâ ØelÙeskeâ heefjJeej
KesleeW ceW keâece keâjs Deewj Deheves efueS Deveepe hewoe keâjs~
 pegueens, kegâcnej Ùee yeÌ{F& Deheveer yeveeF& ngF& ÛeerpeeW keâes otmejs
heefjJeej Éeje hewoe efkeâS ieS Deveepe mes yeoue uesles Les~
 Oeerjs-Oeerjs JÙeeheej yeÌ{lee ieÙee Deewj keâejeriej meeLe-meeLe
jnves ueies Deewj ieebJe veiej yeveles ieS~
 veiejeW keâer efJeMes<eleeSb (Characteristics
of the Towns)
Fve veiejeW ceW mes keâF& keâes oes Ùee Gmemes pÙeeoe efnmmeeW ceW
efkeYeeefpele efkeâÙee ieÙee Lee~ØeeÙe: heefMÛeceer Yeeie Úesše Lee, uesekf eâve
TbÛeeF& hej yevee Lee Deewj hetJeea efnmmee yeÌ[e Lee uesekf eâve Ùen efveÛeues
Fueekesâ ceW Lee~ TbÛeeF& Jeeues Yeeie keâes hegjelJeefJeoeW ves veiej-ogie&
keâne nw Deewj efveÛeues efnmmes keâes efveÛeuee-veiej keâne nw~
ceneve mveeveeieej
 mveeveeieej keâer heâMe& lejeMeer ieF& F&šeW mes yeveer nw leLee
F&šeW keâer Yeerlejer leLee yeenjer hejleeW kesâ yeerÛe ceW efyešgefceve
([ecej) keâer hejle ueieeF& ieF& nw~
 mveeveeieej mes efjmeeJe keâes jeskeâves kesâ efueS Ûeejkeâesue keâer
hejleW ÛeÌ{eF& ieF& nwb~
 peueeMeÙe keâes Yejves kesâ efueS peue kegâSb mes efvekeâeuee
peelee Lee~
 peueeMeÙe kesâ leue lekeâ peeves kesâ efueS Fmekesâ Gòejer Deewj
oef#eCeer Yeeie ceW meerefÌ{Ùeeb yeveeR LeeR~
 Fmekesâ ÛeejeW Deesj keâ#e yeves ngS Les efpeveceW Skeâ yeÌ[e kegâDeeb
Lee~ peueeMeÙe mes heeveer Skeâ yeÌ[s veeues ceW yen keâj Ûeuee
peelee Lee~
 Fmekesâ Gòej ceW Skeâ ieueer kesâ otmejer Deesj Skeâ Dehes#eeke=âle
Úesšer mebjÛevee Leer efpemeceW Dee" mveeveIej yeveeS ieS Les~
 Skeâ ieefueÙeejs kesâ oesveeW Deesj Ûeej-Ûeej mveeveIej yeves Les~
 ØelÙeskeâ mveeveIej mes veeefueÙeeb, ieefueÙeejs kesâ meeLe-meeLe yeves
Skeâ veeues ceW efceueleer LeeR~
 Fme mebjÛevee keâe DeveesKeeheve leLee ogie& #es$e ceW keâF& efkeefMe<š
mebjÛeveeDeeW kesâ meeLe Fvekesâ efceueves mes Fme yeele keâe mhe<š mebkesâle
efceuelee nw, efkeâ Fmekeâe ØeÙeesie efkeâmeer efkeMes<e Deeveg…eefvekeâ
mveeve kesâ efueS efkeâÙee peelee Lee~

NCERT-meej ( 91 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ceesnvepeesoÌ[es ceW efkeMeeue mveeveeieej kesâ efyeukegâue heeme ner
heefMÛece keâer Deesj FËšeW mes yeves ngS 27 Keb[ (yuee@keâ) nQ,
efpevekesâ yeerÛe ceW mebkeâjer ieefueÙeeb nQ~
 Fmekeâer kegâue uebyeeF& (hetke& mes heefMÛece) lekeâ 50 ceeršj
Deewj ÛeewÌ[eF& (Gòej mes oef#eCe) lekeâ 27 ceeršj nw~
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee-11) ceW ceesnvepeeso[Ì es
keâer meyemes yeÌ[er Fceejle Deveepe jKeves kesâ keâes"ej keâes yeleeÙee nw,
efpemekeâer kegâue uebyeeF& 45.71 ceeršj Deewj ÛeewÌ[eF& 15.23
ceeršj nw~
Skeâ DevÙe Feflenemekeâej [e. ke=â<Ce kegâceej LeeheefueÙeeue ves Deheveer
hegmlekeâ ‘efmebOeg Ieešer meYÙelee’ ceW Fme Fceejle keâe Deekeâej hetJe& mes
heefMÛece 45.72 ceer. uecyee leLee Gòej mes oef#eCe 22.86 ceer.
Ûeew[Ì e yeleeÙee, efpemes ceeMe&ue ves ‘Oethe mveeve’ nsleg ØeÙegòeâ Fceejle keâne
leLee yeeo ceW 1950 ceW Jneruej cenesoÙe ves Fmekesâ ‘Devveeieej’ nesves
keâe ØeceeCe efoÙee~
 Ssmeer ner kegâÚ mebjÛeveeSb nÌ[hhee, keâeueeryebiee Deewj ueesLeue
ceW Yeer heeF& ieF& nQ~
 Fve mebjÛeveeDeeW keâes DeVeeieej Ùee keâes"ej kesâ ™he ceW
henÛeevee ieÙee nw~
 Fvekeâe GheÙeesie KeeÅeeVe jKeves kesâ efueS efkeâÙee peelee Lee~
 nÌ[hhee ceW Fve DeVeeieejeW kesâ heeme keâece keâjves kesâ efueS
Deveskeâ huesšheâece&/Ûeyetlejs yeves ngS nQ~ FveceW FËšeW kesâ
ieesueekeâej ÛeyetlejeW keâer keâleej nw~
 KegoeF& kesâ oewjeve Fve ieesueekeâej ÛeyetlejeW ceW mes Skeâ Ûeyetlejs kesâ
kesâbõ Yeeie ceW keâe" keâer Skeâ yeÌ[er DeesKeueer nw~
 keâe" keâer Ssmeer yeÌ[er DeesKeefueÙeeW keâe Fmlesceeue ogefveÙee kesâ
keâF& efnmmeeW ceW Oeeve mes efÚuekeâe nševes kesâ efueS efkeâÙee
peelee nw~
 ueesLeue ceW heeF& ieF& Skeâ ieesoer ([e@keâÙee[&) DelÙeble cenlJehetCe&
mebjÛevee nw~
 [e@keâÙee[& keâer uecyeeF& 223 ceeršj Ûeew[eF& 35 ceeršj ienjeF&
8 ceeršj nw~
 heeveer Yejves kesâ efueS hetJeea oerJeej ceW Skeâ meer{Ì er (jnš) yeveer
nw leLee DeefOekeâ heeveer nesves hej DeefOehueeJeve ceeie& (peueefvekeâeme)
keâer JÙeJemLee keâer ieF& nw~
 efJeÉeveeW keâer jeÙe ceW Ùen mebjÛevee Úesš-s yeÌ[s penepeeW mes ceeue
Gleejves Je ueeoves ceW ØeÙegòeâ nesleer nesieer~
 ØelÙeskeâ veiej ceW keâF& meskeäšj Ùee šerues (ceeGbš) TbÛeer
oerkeej mes efIejs ngS Les, pees Deueie-Deueie efoMeeDeeW ceW
yemeeÙes ieS Les~
 ceesnvepeesoÌ[es, nÌ[hhee Deewj keâeueeryebiee ceW heefMÛece keâer Deesj
Skeâ TbÛee DeeÙeleekeâej šeruee nw, Deewj Gòej, oef#eCe leLee
hetke& keâer Deesj efkemle=le šeruee nw~
 hej Fme efveÙeespeve ceW efkeefkeOeleeSb Yeer nQ-Oeewueekeerje leLee
ueesLeue (iegpejele) pewmes mLeueeW hej hetjer yemleer efkeâuesyebo
Leer leLee Menj kesâ keâF& efnmmes Yeer oerkeejeW mes Iesj keâj
Deueie efkeâS ieS Les~
 ueesL eue ceW ogi e& oerkeej mes efIeje lees veneR Lee, hej kegâÚ
TbÛeeF& hej yeveeÙee ieÙee Lee~
(i) FceejleeW/YeJeveeW kesâ Øekeâej (Types of
Buildings/Edifices)
KegoeFÙeeW mes helee Ûeuee nw efkeâ Deveskeâ Øekeâej kesâ cekeâeve Deewj
meeke&peefvekeâ Yekeve, meYeer Úesšer-yeÌ[er yeefmleÙeeW ceW yeveeS peeles Les~
nÌ[hhee keâeueerve FceejleeW keâes ceesš s leewj hej kegâÚ Deblej kesâ
meeLe leerve ßesefCeÙeeW ceW yeebš e pee mekeâlee nw:
(i) (ii) (iii)
efvepeer cekeâeve yeÌ[s cekeâeve /Iej, efpevekesâ yeÌ[er meeke&peefvekeâ
Iej, ÛeejeW Deesj Úesšs-Úesšs mebjÛeveeSb~
Iej yeves nesles Les SJeb
 DeefOekeâebMe IejeW ceW ojJeepes Je efKeÌ[efkeâÙeeb cegKÙe meÌ[keâ keâer yepeeÙe
ieueer ceW Kegueleer LeeR keâcejeW ceW Debieer"er nesleer Leer~
 ØelÙeskeâ Iej ceW mveeveeieej neslee Lee leLee kegâÚ ceW henues
cebefpeue hej Yeer mveeveeieej kesâ mee#Ùe efceues nQ~
 keâe" keâer ÛeewKeš Jeeues ojJeepeeW keâe ØeÙeesie neslee Lee leLee
jbiejespeve Yeer efkeâÙee peelee Lee~
 Fve veiejeW kesâ Iej Deeceleewj hej Skeâ Ùee oes cebefÌpeues nesles
Les~
 Iej kesâ Deebieve kesâ ÛeejeW Deesj keâcejs yeveeS peeles Les~
 ceesnvepeesoÌ[es keâe efveÛeuee Menj DeekeemeerÙe YekeveeW kesâ
GoenjCe Øemlegle keâjlee nw~
 FveceW mes keâF& Skeâ Deebieve hej kesâbefõle Les efpemekesâ ÛeejeW Deesj
keâcejs yeves Les~
 kegâÚ IejeW ceW otmejs leue Ùee Úle hej peeves nsleg yeveeF& ieF&
meerefÌ{ÙeeW kesâ DekeMes<e efceues Les~
 keâF& DeekeemeeW ceW kegâSb Les pees DeefOekeâebMele: Skeâ Ssmes keâ#e
ceW yeveeS ieS Les efpemeceW yeenj mes DeeÙee pee mekeâlee Lee
Deewj efpevekeâe ØeÙeesie mebYekele: jenieerjeW Éeje efkeâÙee peelee
Lee~
 efkeÉeveeW ves Devegceeve ueieeÙee nw efkeâ ceesnvepeesoÌ[esb ceW kegâSb keâer
kegâue mebKÙee ueieYeie 700 Leer~
(ii) YeJeveeW ceW ØeÙegòeâ meece«eer (Materials Used
in Buildings)
ueesieeW Éeje Iej-cekeâeve yeveeves kesâ efueS efpeve meeceef«eÙeeW keâe
Fmlesceeue efkeâÙee peelee Lee, kes efYeVe-efYeVe Øekeâej keâer nesleer LeeR
Deewj efvecee&Ce keâer Mewueer Yeer meke&$e Skeâ pewmeer veneR Leer~

NCERT-meej ( 92 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 peueesÌ{ efceóer mes yeves Fme cewoeveeW ceW, peneb DeefOekeâebMe yeefmleÙeeb
heeF& ieF& nQ, cekeâeve Deeceleewj hej keâÛÛeer FËšeW Deewj Yeªs ceW hekeâeF&
ieF& FËšeW, uekeâÌ[er Deewj mejkebâ[eW mes yeveles Les~
 efkeâbleg ÛeóeveeW keeueer leuenefšÙeeW ceW Deewj keâÛÚ kesâ ÉerheeW
leLee meewje<š^ ceW, peneb helLej Deemeeveer mes GheueyOe Lee,
FËšeW keâer peien lejeMee ngDee helLej cekeâeve yeveeves
kesâ keâece ceW efueÙee peelee Lee~
FËš eW keâe Deewmele Deekeâej neslee Lee
IejeW kesâ efvecee&Ce ceW hejkeâesš s keâer oerkeejeW
(7.5×15 ×30 mesceer.) kesâ efvecee&Ce ceW
(10 × 20 × 40 mesceer.)
 oesveeW DeekeâejeW keâer FËšeW ceW ceesšeF&,
ÛeewÌ[eF& Deewj uebyeeF&
keâe Devegheele Skeâ meceeve 1 : 2 : 4 neslee Lee~
 Fme Øekeâej keâer meYeer FËšW meYeer nÌ[hhee yeefmleÙeeW ceW ØeÙeesie ceW
ueeF& ieFË LeeR~
 cekeâeve keâer ÚleeW kesâ JeemleefJekeâ šgkeâÌ[s yengle keâce efceues nw,b Úles
mebYeJele: uekeâÌ[er keâer yeerceeW/keâef[Ì ÙeeW mes yeveeF& peeleer Leer Deewj
Gve hej mejkebâ[s efyeÚekeâj, efÛekeâveer efceóer Yejer peeleer Leer~
(iii) peue efvekeâeme ØeCeeueer (Drainage System)
efmebOeg-mejmkeleer meYÙelee kesâ veiejeW kesâ mece«e DeefYevÙeeme
(vekeäMes) keâer Demeueer henÛeeve Ùee efkeMes<elee Ùen nw, efkeâ Fmekeâer
meÌ[kesâb ke ieefueÙeeb Deewj Gvekesâ efkeâveejs yeveer FceejleeW keâer hebeòf eâÙeeb,
Skeâ-otmejs keâes, hetke&-heefMÛece Deewj Gòej-oef#eCe keâer Deesj, mecekeâesCe
yeveeles ngS keâešleer LeeR Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ meÌ[keâeW leLee
ieefueÙeeW keâes ueieYeie Skeâ ‘ef«e[' heæefle ceW yeveeÙee ieÙee Lee~
veeefueÙeeW kesâ efke<eÙe ceW cewkesâ efu eKeles nQ ‘efveefMÛele
™he mes Ùen Deye lekeâ Keespeer ieF& meke&Lee mebhetCe&
ØeeÛeerve ØeCeeueer nw~'
 meYeer meQOeJe veiejeW ceW peue efvekeâeme ØeCeeueer keâer Gòece
JÙeJemLee Leer~
 IejeW mes iebos heeveer kesâ efvekeâeme nsleg veeefueÙeeb yeveer nesleer LeeR,
efpevnW meÌ[keâeW kesâ efkeâveejs yeveer veeefueÙeeW mes peesÌ[e peelee
Lee~
 Fmekesâ he§eele Fve veeefueÙeeW keâes cegKÙe veeues mes peesÌ[e peelee
Lee~
 cegKÙe veeues, ieejs ceW peceeF& ieF& FËšeW mes yeveles Les Deewj FvnW
Ssmeer FËšeW mes {bkeâe ieÙee Lee, efpevnW meheâeF& kesâ efueS nšeÙee
pee mekesâ~
NCERT-meej
 kegâÚ mLeeveeW hej {bkeâves kesâ efueS Ûetvee helLej keâer heefššd keâeDeeW
keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee Lee~
ueesLeue cesW ØeÙeesie ngD ee Lee-
DeeJeeme efvecee&Ce nsleg keâÛÛeer FËšeW keâe leLee
veeefueÙeeW kessâ efvecee&Ce nsleg hekeâer FËšeW keâe~
meeceeefpekeâ mlejerkeâjCe SJeb jepeveerekf eâ {ebÛee
(Social Stratification and Political Setup)
nÌ[hheeF& meceepe leerve keieeX ceW yebše ngDee Øeleerle neslee nw~
henuee— efkeefMe<š keie& pees veiej-ogie& mes pegÌ[e Lee~ otmeje—
KegMeneue ceOÙece keie&, Deewj leermeje— Dehes#eeke=âle kegâÚ keâcepeesj
keie&; pees veiej kesâ efveÛeues efnmmes ceW jnlee Lee~ Deeceleewj hej Ùes
leerveeW efnmmes hejkeâesšs mes efIejs nesles Les~
 kegâÚ efMeuheer Deewj ßeefcekeâ veiej kesâ hejkeâesšs mes yeenj keâer
yeefmleÙeeW ceW Yeer jnles Les~
 nÌ[hheeF& meceepe keâe efJeYeepeve kesâJeue DeeefLe&keâ IeškeâeW hej
DeeOeeefjle Lee DeLekee Fmekeâe keâesF& meeceeefpekeâ-Oeeefce&keâ
DeeOeej Yeer Lee, Ùen mhe° ™he mes veneR keâne pee mekeâlee~
keâeueeryebiee ceW Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ hegjesefnle
ueesie ogie& kesâ Thejer Yeeie ceW jnles Les Deewj efveÛeues
Yeeie ceW efmLele Deefive JesefokeâeDeeW hej Oeeefce&keâ
Deveg‰eve mebh evve keâjeles Les~
 nÌ[hhee keâer meYÙelee kesâ meceÙe jepeveereflekeâ {ebÛee keâwmee Lee,
Ùen efveefMÛele ™he mes keân heevee keâef"ve nw~
 Dekeämej efmebOeg meeceÇepÙe keâer ÛeÛee& keâer peeleer nw, efpemekeâe
efveefnleeLe& Ùen ngDee efkeâ mebhetCe& #es$e Skeâ jepeOeeveer mes
ØeMeeefmele neslee Lee Deewj Gmekesâ kegâÚ ØeeoseMf ekeâ ØeMeemeefvekeâ
kesâbõ Les DeLekee Gmekesâ ØeebleeW keâer jepeOeeefveÙeeb LeeR~
efkeâbleg Ùen Yeer mebYeke nw efkeâ mebhetCe& #es$e keâF& mkeleb$e
jepÙeeW/ jpekeeÌ[eW ceW yebše ngDee Lee Deewj GveceW mes ØelÙeskeâ
keâer Skeâ Deueie jepeOeeefveÙeeb Leerb; pewmes-
efmebO e ceW ceesnvepeesoÌ[esb
hebpeeye ceW nÌ[hhee,
jepemLeeve ceW keâeueeryebiee,
iegpejele ceW ueesLeue~
 mcejCe jns efkeâ F&mee hetke& ØeLece Meleeyoer ceW, ÙeÅeefhe mebhetCe&
Gòej Yeejle ceW hegjeleòkeerÙe mebmke=âefle ueieYeie Skeâ meceeve
Leer, efheâj Yeer/ mebhetCe& #es$e meesuen mkeleb$e cenepeveheoeW ceW
efkeYeeefpele Lee, efpevekeâer Deheveer-Deheveer jepeOeeveer Leer~
( 93 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 efkeâbleg Ùeefo efmebOeg meYÙelee keâer meebmke=âeflekeâ Skeâlee hej OÙeeve
efoÙee peeS, lees Ssmeer Skeâlee efkeâmeer kesâvõerÙe meòee kesâ efyevee
mebYeke veneR ngF& nesieer~
 Ùeefo nÌ[hheeF& meebmke=âeflekeâ DebÛeue keâes jepeveereflekeâ DebÛeue
Yeer mecePee peeS lees Fme GheceneosMe ves ceewÙe& meeceÇepÙe
keâer mLeehevee mes hetke& Fleveer yeÌ[er jepeveereflekeâ FkeâeF& keâYeer
veneR osKeer~
 Fme FkeâeF& keâer DeodYegle ÂÌ{lee Fmeer mes mhe<š nes peeleer nw
efkeâ Ùen ueieYeie 600 ke<eeX lekeâ efvejblej keâeÙece jner~
 efkeâmeer Yeer Øekeâej keâe keâesF& Yeer Oeeefce&keâ Yekeve veneR efceuee nw~
efceœe Deewj cesmeesheesšeefceÙee kesâ efveleeble efkehejerle
efkeâmeer Yeer nÌ[hheeF& mLeue hej cebefoj veneR heeÙee
ieÙee nw~
 Fmekeâe Dehekeeo efkeMeeue mveeveeieej nes mekeâlee nw,
efpemekeâe GheÙeesie veneves-Oeesves (Megefæ Ùee meheâeF&) kesâ efueS
efkeâÙee peelee nesiee~
 nÌ[hhee DebÛeue ceW Oeeefce&keâ efkeMJeemeeW Deewj DeeÛeejeW ceW Skeâ™helee
veneR nw~
 FmeefueS Ùen meesÛevee ieuele nesiee efkeâ nÌ[hhee ceW
hegjesefnleeW keâe kewmee ner Meemeve Lee, pewmee efkeâ efveÛeues
cesmeesheesšeefceÙee kesâ veiejeW ceW Lee~
 Ssmee mebkesâle efceuelee nw efkeâ Gòej nÌ[hheeF& DekemLee ceW
iegpejele kesâ ueesLeue ceW MeeÙeo Deefive hetpee keâer hejbheje
Ûeueer, efkeâbleg Fmekesâ efueS cebefojeW keâe GheÙeesie veneR
neslee Lee~
 nÌ[hhee keâe Meemeve mebYekele: keefCekeâ keCe& kesâ neLe ceW Lee~
 OÙeeve jns efkeâ efmebOeg meYÙelee ceW Dem$e-Mem$e keâe DeYeeke
jne nw~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves Deheveer hegmlekeâ ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee-
11) ceW yeleeÙee nw efkeâ nÌ[hhee kesâ Deewpeej Je nefLeÙeej mejue
efkeâmce kesâ Les, GveceW Ûehešer kegâuneefÌ[Ùeeb, ÚsefveÙeeb, JeeCee«e
(leerj kesâ efmejs), Yeeues, Ûeeketâ, DeeefjÙeeb, Gmlejs Deewj ceÚueer
hebâmeeves kesâ keâebšs Meeefceue Les~
peyeefkeâ Øees. jeceMejCe Mecee& ves ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee-11) ceW yeleeÙee
nw efkeâ nÌ[hhee meceepe kesâ efMeuheer meceepe kesâ ueesie ØeefleceeDeeW Deewj
yele&veeW kesâ meeLe-meeLe kegâuneÌ[er, Deejer, Úgje Deewj yejÚe yeveeles Les~
MeeÙeo nÌ[hheeF& MeemekeâeW keâe OÙeeve efJepeÙe
keâer Deesj Glevee veneR Lee efp elevee JeeefCepÙe keâer Deesj ~
 hegjelelkeefkeoeW ves ceesnvepeesoÌ[es ceW efceues Skeâ efkeMeeue Yekeve
keâes jepeØeemeeo keâer meb%ee oer nw, hejbleg Fmemes mebyebefOele keâesF&
YekÙe kemlegSb veneR efceueer nQ~
NCERT-meej
 Skeâ helLej keâer cetefle& keâes ‘hegjesefnle-jepee' keâer meb%ee oer ieF& nw
Deewj Ùen veece Deepe Yeer ØeÛeefuele nw~
 kegâÚ hegjelelkeefkeoeW keâe cele nw Fme cele kesâ nQ efkeâ nÌ[hheeF&
meceepe ceW Meemekeâ veneR Les leLee meYeer keâer meeceeefpekeâ
efmLeefle meceeve Leer~
 otmejs hegjelelkeefkeo Ùen ceeveles nQ efkeâ Ùeneb keâesF& Skeâ veneR
yeefukeâ keâF& Meemekeâ Les~ pewmes- ceesnvepeesoÌ[eW Deewj
nÌ[hhee kesâ Deueie-Deueie Meemekeâ Les~
 kegâÚ hegjelelJeefJeod Ùen leke&â osles nQ efkeâ Ùen Skeâ ner jepÙe
Lee pewmee efkeâ hegjekemlegDeeW ceW meceeveleeDeeW, efveÙeesepf ele yeefmleÙeeW
kesâ mee#ÙeeW, FËšeW kesâ Deekeâej ceW efveefMÛele Devegheele, leLee
yeefmleÙeeW kesâ keâÛÛes ceeue kesâ œeesleeW kesâ meceerhe mebmLeeefhele nesves
mes mhe<š nw~
keâuee, mebmke=âefle SJeb Oece&
(Art, Culture and Religion)
nÌ[hhee mebmke=âefle keâebmÙe Ùegieerve meYÙelee nw, Jewmes lees Fme
mebmke=âefle kesâ ueesie helLej kesâ yengle meejs DeewpeejeW Deewj GhekeâjCeeW
keâe ØeÙeesie keâjles Les, uesefkeâve Jes keâebmÙe kesâ efvecee&Ce Deewj ØeÙeesie mes
Yeer Yeueer-Yeebefle heefjefÛele Les~
 efMeuhe Deewj lekeâveerkeâer %eeve (Technology
and Crafts)
meeceevÙele: keâebmee yeveeÙee peelee Lee- OeelegefMeefuheÙeeW Éeje
leebyes ceW efšve efceueekeâj, hej oesveeW ceW mes Skeâ Yeer Oeeleg
nÌ[hheeF& ueesieeW keâes Deemeeveer mes GheueyOe veneR Leer~
 FmeefueS nÌ[hhee ceW keâebmes kesâ DeewÌpeej yengleeÙele mes veneR
efceueles nQ~
 DeÙemkeâesb keâer DeMegeæ f ÙeeW mes ueielee nw efkeâ leebyee jepemLeeve keâer
KesleÌ[er/yeueteÛf emleeve leeceü KeeveeW mes cebieeÙee peelee Lee leLee
efšve mebYeJele: Deheâieeefvemleeve mes Yeer cebieeÙee peelee Lee~
 nÌ[hheeF& mLeueeW ceW pees keâebmes kesâ DeewÌpeej Deewj nefLeÙeej efceues nQ
GveceW efšve keâer cee$ee keâce nw~ efheâj Yeer Ùes pees keâebmes keâer
kemlegSb ÚesÌ[ ieS nQ kes veieCÙe veneR nQ~
 Fve kemlegDeeW mes mebkesâle efceuelee nw efkeâ nÌ[hhee meceepe kesâ
efMeefuheÙeeW ceW keâmesjeW (keâebmÙe-efMeefuheÙeeW) kesâ mecegoeÙe
keâe cenlkehetCe& mLeeve Lee~
kes ØeefleceeDeeW Deewj yejleveeW kesâ meeLe-meeLe keâF& lejn kesâ
DeewÌpeej Deewj nefLeÙeej Yeer yeveeles Les, pewmes-
kegâuneÌ[er Deejer Úgj e Deewj yejÚe
( 94 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 nÌ[hheeF& MenjeW ceW keâF& DevÙe cenòkehetCe& efMeuhe Yeer Ûeueles Les~
ceesnvepeesoÌ[eW mes yeves ngS metleer keâheÌ[s keâe Skeâ
šgkeâÌ[e efvekeâuee nw Deewj keâF& JemlegDeeW hej keâheÌ[ s
keâer Úehe osK eves ceW DeeF& nw~
 keâleeF& kesâ efueS lekeâefueÙeeW keâe Fmlesceeue neslee Lee~ yegvekeâj
Tveer Deewj metleer keâheÌ[e yegveles Les~
 FËšeW keâer efkeMeeue FceejleW yeleeleer nQ, efkeâ mLeehelÙe (jepeieerjer)
cenlkehetCe& efMeuhe Lee~ Fmemes jepeieerjeW kesâ keie& kesâ Deefmlelke
keâe Yeer DeeYeeme efceuelee nw~
 nÌ[hheeF& ueesie veeke yeveeves keâe keâece Yeer keâjles Les~
 efceóer keâer cegnjW yeveevee Deewj efceóer keâer hegleefueÙeeb yeveevee Yeer
cenlkehetCe& efMeuhe Les~
 nÌ[hheeF& keâejeriej ceefCeÙeeW kesâ efvecee&Ce ceW Yeer efvehegCe Les~
 Deewpeej Deewj nefLeÙeej, ™he keâer Âef<š mes mejue efkeâmce
kesâ Les~
 GveceW Ûehešer kegâuneefÌ[Ùeeb, ÚsefveÙeeb, keeCee«e (leerj kesâ
efmejs), Yeeues, Ûeekeât, DeeefjÙeeb, Gmlejs Deewj ceÚueer
heâbmeeves kesâ keâebšs Meeefceue Les~
 ueesie leebyes Deewj keâebmes kesâ hee$e Yeer yeveeles Les~
 nÌ[hheeF& meYÙelee kesâ ueesieeW ves Ûekeâcekeâ kesâ heâukeâ Jeeues Ûeeketâ
ÚtefjÙeeW keâe Fmlesceeue keâjvee veneR ÚesÌ[e~
 efkeâmeer Keeme Ûeerpe keâes yeveeves kesâ efueS Keeme ØeefMeef#ele
ueesieeW keâe ØeÙeesie neslee Lee; pewmes- helLej lejeMevee cevekesâ
Ûecekeâevee Ùee efheâj cegnjeW hej heÛÛeerkeâejer keâjvee Deeefo~
 kes meermes kesâ yeeš Deewj Úesšer-Úesšer leMleefjÙeeb Yeer yeveeles
Les~
mesueKeÌ[er keâe Fmlesceeue efkeâÙee peelee Lee
ceesnjW, cevekesâ, keâbieve, yešve, hee$e leLee
hesâÙebme ( Skeâ lejn keâe keâebÛ)e Deeefo yeveeves ceW~
 hesâÙevme- helLej Deewj MebKe Øeeke=âeflekeâ leewj hej heeS peeles
nQ, uesefkeâve hesâÙevme keâes ke=âef$ece ™he mes Yeer lewÙeej efkeâÙee
peelee nw~
 yeeuet Ùee mheâefškeâ helLejeW kesâ šgkeâÌ[eW keâes ieeWo ceW efceueekeâj Gvemes
JemlegSb yeveeF& peeleer LeeR~ Gmekesâ yeeo Gve JemlegDeeW hej Skeâ
efÛekeâveer hejle ÛeÌ{eF& peeleer Leer~
 Fme efÛekeâveer hejle kesâ jbie ØeeÙe: veerues Ùee nukesâ mecegõer njs
nesles Les~
 nÌ[hhee meYÙelee ceW meesves keâer kemlegSb, ueškeâves keeues DeeYet<eCe
(heW[Wš), leeyeerÌpe, Deewj DevÙe Úesšs-Úesšs ienveeW kesâ ™he ceW
efceueleer nQ~
NCERT-meej
 nÌ[hheeF& DeeYet<eCeeW ceW Fmlesceeue efkeâÙee ieÙee meesvee kegâÚ
nukesâ jbie keâe neslee Lee~ efpemekeâe DeLe& Ùen ngDee efkeâ GmeceW
Ûeeboer keâer cee$ee DeefOekeâ efceueer ngF& nesleer Leer~
 yeÌ[s-yeÌ[s hee$e Deewj DevÙe kemlegSb Ûeeboer mes yeveer heeF&
ieF& nQ~
 heefjhekeäJe nÌ[hheeF& ce=oYg eeC[eW ceW megboj meefcceßeCe heeÙee peelee nw-
mejmJeleer #es$e Deewj efmebOeg #es$e kesâ heefMÛeceer Yeeie keâer Øeekedâ
nÌ[hheeF& mebmke=âefle keâer ce=efòekeâe hejbheje keâe
 ce=odYeeb[ efÛekeâves Je Ûecekeâerues yeveeÙes peeles Les, pees efkeâ
Fme keâeue kesâ ce=odYeeb[eW keâer ØecegKe efJeMes<elee Leer~
 ce=odYeeb[ efMeuhe keâeheâer GVele Lee~ DeefOekeâebMe yele&ve
Ûeekeâ (kegâcnej kesâ) hej yeveeS peeles Les~
 yeÌ[s-yeÌ[s mebÛeÙe hee$e Yeer yeveeS peeles Les~ yele&ve Ûecekeâerueer
ueeue melen hej jbie mes efÛeef$ele efkeâS peeles Les~
è yele&veeW hej ÂMÙe efÛ eef$ele efkeâS ieS nQ~
pÙeeefc eleerÙe Deeke=âefleÙeeW kesâ,
hesÌ[-heewOeeW kesâ, leLee
peerke-peblegDeeW kesâ Deueekee keâneR-keâneR
kegâÚ keâLeeDeeW kesâ~
 Deye lekeâ 2,500 mes DeefOekeâ cegõeSb (ceesnjW) heeF& ieF& nQ~
Ùes mesueKeÌ[er keâer yeveer nQ~
 Fve hej DeefOekeâebMele: Skeâ heMegefÛeef$ele neslee nw, pewmes
Skeâ ëe=bieer, meeb[, neLeer, ieQ[e Deeefo, uesefkeâve kegâÚ
cegõeDeeW hej hes[Ì , DeOe&-ceevekeerÙe Deewj ceevekeerÙe Deeke=âefleÙeeb
Yeer efÛeef$ele keâer ieF& nQ Deewj keâneR-keâneR ceveg<ÙeeW keâes
efkeâmeer Deveg…eve ceW Meeefceue nesles ngS efoKeeÙee ieÙee nw~
è Megefòeâ-efMeuhe Yeer Skeâ DevÙe heâuelee-heâtuelee GÅeesie Lee~
 mecegõ kesâ efkeâveejs yemes ngS efMeuheer MegefòeâÙeeW, meerefheÙeeW,
keâewe[fÌ ÙeeW Deeefo mes lejn-lejn kesâ DeeYet<eCe yeveeles Les; pewmes-
heW[Wš, Debietef"Ùeeb, keâbieve, peÌ[eT ienves, cevekesâ,
ceeueeSb Deeefo~
 Fmekesâ Deueekee mecegõer ÛeerpeeW mes keâšesjs, keâueefÚÙeeb Deewj
Kesue keâer ieesefšÙeeb lees yeveeF& ner peeleer LeeR~
ÛevntoÌ[es Skeâ yengle Úesš er (7 nskeäšsÙej) yemleer Leer, pees ueieYeie
hetj er lejn mes efMeuhe Glheeove ceW mebueive Leer~
efMeuhe keâeÙeeX ceW meefcceefuele Lee-
cevekesâ yeveevee MebK e keâer keâšeF& Oeelegkeâce& cegnj efvecee&Ce
keâjvee leLee yeeš yeveevee
( 95 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 cevekeâeW kesâ efvecee&Ce ceW ØeÙegòeâ heoeLeeX ceW keâeveer&efueÙeve
(megboj ueeue jbie keâe), pewmhej, mheâefškeâ, keäkeešd&pe leLee
mesueKeÌ[er pewmes helLej, leebyee, keâebmee leLee meesves
pewmeer OeelegSb leLee MebKe, hesâÙe@vme Deewj efceóer meYeer keâe
ØeÙeesie neslee Lee~
ÛevnÒoÌ[es
Úso keâjves kesâ
efkeMes<e GhekeâjCe
Oeesueekeerje Øeehle ngÙes- ueesLeue
veeiesÕ ej leLee yeeueekeâesš keâer efJeMes<eleeSb LeerR-
oesveeW yeefm leÙeeb mecegõ Ùes MebKe mes yeveer kemlegD eeW efpeveceW
leš kesâ meceerhe ÛetefÌ[Ùeeb , keâjefÚÙeeb leLee heÛÛeerkeâejer
efmLele LeeR ~ keâer kemlegSb meefcceefuele nQ, kesâ efvecee&Ce
kesâ efkeefMe<š kesâbõ Les ~
(i) iegpejele ceW nÌ[hheekeâeueerve veiejeW keâe met#ce
efvej er#eCe (Micro-Obseravtion of
Harappan Cities in Gujarat)
 Oeewueekeerje ceW Skeâ yeÌ[e GlkeâerCe& uesKe mebYekele: efieje ngDee
meeFveyees[&, cegKÙe ØekesMe Éej kesâ heeme efceuee Lee~ Fme uesKe
kesâ keCe& efkeâmeer Yeer nÌ[hheeF& veiej mes Deye lekeâ Øeehle
efueKeekeš kesâ meyemes yeÌ[s vecetves nQ~
 Ùen efueKeeJeš Skeâ keâe" keâer leKleer hej KegoeF& keâjkesâ
GmeceW meheâso Ûetvee (efpehmece) Yejkeâj lewÙeej keâer ieF& nw~
 FmeceW ome mebkesâlee#ej nQ, efpeveceW mes ØelÙeskeâ keâer TbÛeeF& 37
mesceer. Deewj ÛeewÌ[eF& 25 mes 27 mesceer. nw Deewj Gvekesâ Éeje
keâesF& veece Ùee Meer<e& yeleeÙee ieÙee nw~ Ùen veeceheó ØekesMe Éej
hej šbiee neslee Lee pees otj mes ner efoKeeF& oslee nesiee~
 keâÛÚ kesâ Fueekesâ ceW Keeefoj veoer kesâ efkeâveejs Oeesueekeerje
veiej yemee Lee~ keneb meeHeâ heeveer efceuelee Lee Deewj Ìpeceerve
GhepeeT Leer~
 peneb nÌ[hhee meYÙelee kesâ keâF& veiej oes YeeieeW ceW efkeYeòeâ Les
keneR Oeewueekeerje veiej keâes leerve YeeieeW ceW yeebše ieÙee Lee~
 Fmekesâ nj efnmmes kesâ ÛeejeW Deesj helLej keâer TbÛeer-TbÛeer
oerkeej yeveeF& ieF& Leer~ Fmekesâ Deboj peeves kesâ efueS yeÌ[s-yeÌ[s
ØekesMe Éej Les~
NCERT-meej
 Fme veiej ceW Skeâ Keguee cewoeve Yeer Lee, peneb meeke&peefvekeâ
keâeÙe&›eâce DeeÙeesefpele efkeâS peeles Les~
 Ùen Skeâ DeveesKee DekeMes<e nw, keäÙeeWefkeâ Deeceleewj hej nÌ[hhee
kesâ uesKe cegnj pewmeer Úesšer kemlegDeeW hej heeS peeles nQ~
 ueesLeue ceW heeF& ieF& Skeâ ieesoer ([e@keâÙee[&) DelÙeble cenòJehetCe&
mebjÛevee nw~
 Fme efJeMeeue mebjÛevee keâer uebyeeF& 223 ceeršj, ÛeewÌ[eF& 35
ceeršj Deewj ienjeF& 8 ceeršj nw Deewj FmeceW heeveer Yejves kesâ
efueS hetJeea oerJeej ceW Skeâ mejCeer venj (12.3 ceeršj ÛeewÌ[er)
yeveer nw~
 DeefOekeâ heeveer nes peeves hej heeveer yeenj efvekeâeueves kesâ efueS
DeefOehueeJeve ceeie& yevee nw~
 heeveer keâes Yeerlej ueeves Jeeueer mejCeer Skeâ veoer mes pegÌ[er nw~
Fmekesâ heeme Skeâ Ieeš yevee nw, efpemekeâer uebyeeF& 240 ceeršj
Deewj ÛeewÌ[eF& 21.6 ceeršj nw~
 DeefOekeâebMe efJeÉeveeW keâer jeÙe ceW Ùen mebjÛevee Skeâ ieesoer nw,
peneb Úesš-s yeÌ[s penepe ceeue Gleejves Deewj ueeoves kesâ efueS
Deeles Les~
 Fme ieesoer kesâ heeme ner Skeâ Yeb[ejIej ceW yengle-meer cegõeSb
(meerueW) heeF& ieF& nQ, efpevnW osKekeâj efJeÉeve ueesie Ssmee
meesÛeles nQ efkeâ ueesLeue nÌ[hhee keâer meYÙelee keâe Skeâ ØecegKe
JÙeeheej kesâvõ Lee~
 iegpejele keâer KecYeele keâer KeeÌ[er ceW efceueves Jeeueer meeyejceleer
keâer Skeâ Gheveoer kesâ efkeâveejs yemee ueesLeue veiej Ssmes mLeeve
hej yemee Lee, peneb keâerceleer helLej pewmee keâÛÛee ceeue
Deemeeveer mes efceue peelee Lee~
 Ùen helLejeW, MebKeeW Deewj OeelegDeeW mes yeveeF& ieF& ÛeerÌpeeW keâe
Skeâ cenlkehetCe& kesâbõ Lee~
 Ùeneb hej Skeâ Fceejle efceueer nw, peneb mebYekele: cevekesâ yeveeves
keâe keâece neslee Lee~ helLej kesâ šgkeâÌ[s, DeOeyeves cevekesâ, cevekesâ
yeveeves keeues GhekeâjCe Deewj lewÙeej cevekesâ Yeer Ùeneb efceues nQ~
 nÌ[hheeF& efueefhe (The Harappan Script)
ØeeÛeerve cesmeesheesšeefceÙeeFÙeeW keâer lejn nÌ[hheeF& ueesieeW ves Yeer
uesKeve-keâuee keâe Deeefke<keâej efkeâÙee Lee~ ÙeÅeefhe nÌ[hheeF& efueefhe keâe
meyemes hegjevee vecetvee 1953 ceW efceuee Lee Deewj 1923 lekeâ
hetjer efueefhe ØekeâeMe ceW Dee ieF&, efkebâleg Jen DeYeer lekeâ heÌ{er veneR pee
mekeâer nw~
è kegâÚ ueesie Fmes õefkeÌ[ Ùee DeeÅe-õefkeÌ[ Yee<ee mes peesÌ[ves keâe
ØeÙeeme keâjles nQ~
 kegâÚ ueesie mebmke=âle mes, lees kegâÚ ueesie megcesjer Yee<ee mes,
hejbleg Fve he"veeW ceW mes keâesF& Yeer meblees<eØeo veneR nw~
 efueefhe ve heÌ{s peeves kesâ keâejCe meeefnlÙe ceW nÌ[hheeF& ueesieeW
keâe keäÙee Ùeesieoeve jne, kegâÚ keâne veneR pee mekeâlee~
( 96 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 nce Gvekesâ efkeÛeejeW Deewj efkeMJeemeeW kesâ yeejs ceW Yeer kegâÚ veneR
keân mekeâles nQ~
Skeâ ØeeÛeerve metÛevee heš kesâ De#ej
meeceevÙele: nÌ[hheeF& cegn jeW hej Skeâ hebefòeâ ceW
kegâÚ efueKee nw, pees mebYeJele: ceeefuekeâ kesâ veece
Je heoJeer keâes oMee&lee nw~
DeefOekeâebM e DeefYeuesKe mebef#ehle nQ~ meyemes uebyes
DeefYeuesKe ceW ueieYeie 26 efÛeÖ nQ~
è Ùen efueefhe Deepe lekeâ heÌ{er veneR pee mekeâer nw, hej efveefMÛele ™he
mes Ùen keCe&ceeueerÙe (peneb ØelÙeskeâ efÛeÖ Skeâ mkej DeLekee kÙebpeve
keâes oMee&lee nw) veneR Leer, keäÙeeWefkeâ FmeceW efÛeÖeW keâer mebKÙee
ueieYeie 460 mes 500 kesâ yeerÛe nw~
 veF& NCERT keâ#ee-12 YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe
ceW nÌ[hheeF& efueheer ceW efÛevneW keâer mebKÙee ueieYeie 375 mes 400
yeleeF& ieF& nQ~ peyeefkeâ Øees. jeceMejCe Mecee& ves ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee-
11 ceW Fmekeâer mebKÙee 250 mes 400 yeleeF& nw, JeneR cekeäKeve ueeue
ves ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee-11 ceW Fvekeâer mebKÙee 400 mes 500 kesâ ceOÙe
yeleeF& nw~
nÌ[hheeF& efueefhe kesâ meboYe& ceW meyemes efJemle=le JÙeeKÙee Feflenemekeâej
efkeâjCe kegâceej LeheefueÙeeue ves Deheveer hegmlekeâ ‘‘efmebOegIeešer meYÙelee’’
ceW efueKeer nw, efkeâ efÛevneW kesâ meboYe& ceW meyemes Úesšer mebKÙee jbieveeLe
jeJe ves megPeeF& Gvekeâe keânvee Lee efkeâ ‘‘nÌ[hhee meYÙelee keâer
Meg®Deele ceW ueieYeie 52 cetue efÛevn Les leLee yeeo ceW nÌ[hhee
meYÙelee kesâ Debeflece ÛejCe ceW Fvekeâer mebKÙee kesâJeue 20 jn
ieF&~
 nueebefkeâ kegâÚ efJeÉeveeW keâe cele nw efkeâ nÌ[hheeF& DeefYeuesKe
Meyoe#eefjle uesKekeâ- ØeCeeueer Øemlegle keâjles nQ, peneb oes Ùee
DeefOekeâ mebkesâle-efÛeÖeW keâe Deveg›eâce Ùee lees Skeâ Meyo, De#ej
DeLeJee OJeefve Je keâYeer-keâYeer lees keâF& MeyoeW Deewj JÙeekeâjCe-
metÛekeâ efÛeÖeW kesâ Åeeslekeâ nesles nbw~
è Ùen efueefhe oeFË mes yeeFË Deesj efueKeer peeleer Leer~ peye
DeefYeuesKe Skeâ mes DeefOekeâ hebefòeâÙeeW keâe neslee Lee, lees
henueer hebefòeâ oeFË mes yeeFË Deewj otmejer yeeFË mes oeFË Deesj
efueKeer pee mekeâleer Leer~
 efueKeeJeš efceueer nw: cegnjeW leebyes kesâ DeewpeejeW, cele&yeeveeW kesâ
DebJe", leebyes leLee efcešdšer keâer ueIegheefókeâeDeeW, DeeYet<eCeeW,
DeefmLe-ÚÌ[eW Deewj Ùeneb lekeâ efkeâ Skeâ ØeeÛeerve metÛevee heó~
NCERT-meej
nÌ[hhee efueefhe JeCe&veelcekeâ veneR, yeefukeâ cegKÙele:
efÛe$euesKeelcekeâ nw~
è cesmeesheesšeefceÙee Deewj efceœe keâer mecekeâeueerve efueefheÙeeW kesâ meeLe
Fmekeâer leguevee keâjves kesâ ØeÙeeme efkeâS ieS nQ, hejbleg Ùen lees efmebOeg
ØeosMe keâe Deeefke<keâej nw Deewj heefMÛece SefMeÙee keâer efueefheÙeeW mes
Fmekeâe keâesF& mebyebOe efoKeeF& veneR oslee nw~
 keâueeSb (Art)
keâF& efkeâmceeW keâer kemlegSb, pewmes- cegõeSb, helLej keâer cetefle&Ùeeb,
efceóer keâer keâueeke=âefleÙeeb Deeefo keâuee-mebyebOeer keâeÙe&keâueeheeW kesâ Glke=â<š
GoenjCe nQ~
 FveceW mes pees keâueeke=âefleÙeeb meke&ßes… mecePeer ieF& nQ,
GveceW mes kegâÚ nw ceesnvepeeso[Ì es mes Øeehle Ùeesieer keâer
Deeke#e cetelf e& Deewj nÌ[hhee mes Øeehle oes Úesšer cetefle&Ùeeb~
 keâebmÙe cetefle&Ùeeb Dehes#eeke=âle yengle keâce heeF& ieF& nQ~
 GveceW mes meyemes Øeefmeæ nw ceesnvepeesoÌ[eW mes Øeehle Skeâ
vele&keâer keâer Úesšer cetefle&, efpemekeâer TbÛeeF& ueieYeie
11.5 mesceer. nw~
 efveefMÛele ™he mes Ùen cetefle& {ueeF& keâer ueghle efmekeäLe
efkeefOe mes yeveeF& ieF& nw~
 oeÙeceeyeeo mes Øeehle peevekejeW keâer keâebmÙe cetefle&ÙeeW keâer
keâejeriejer mebYekele: nÌ[hhee keâeue keâer nw~
nÌ[hhee mes heeF& ieF& ueeue yeuegS helLej keâer
keâyebOe cetefle& (OeÌ[) Deueie efkeâS pee mekeâves
Jeeues efmej Deewj Debi eeW mes yeveer nw Deewj Oetmej
helLej keâer keâyebOe cetelf e& MeeÙeo efkeâmeer ve=lÙejle
Deeke=âefle keâer nw
 Ùes oesveeW cetelf e&Ùeeb Fleveer DeefOekeâ keemleefkekeâlee mes heefjhetCe& nQ, efkeâ
Ùeefo kes hegjeleeeflkekeâ KegoeFÙeeW ceW ve efceueer nesleeR, lees keâesF& Yeer
Ùen efkeMJeeme veneR keâjlee efkeâ kes nÌ[hhee keâeue keâer nQ~
 nÌ[hhee kesâ ueesie efceóer keâer cetefle& yeÌ[er mebKÙee ceW yeveeles Les,
pees efkeâ neLe mes yeveeF& peeleer Leer~ cetefle&Ùeeb DeeoefceÙeeW,
peeveJejeW, heef#eÙeeW, yebojeW, kegâòeeW, YesÌ[eW Deewj ceJesefMeÙeeW keâer
Meeefceue nQ~
 ketâyeÌ[ Jeeues Deewj efyevee ketâyeÌ[ Jeeues meebÌ[es/yewueeW keâer cetelf e&Ùeeb
heeF& ieF& nQ~
(i) ce=Ccetelf e&keâeSb (Terracotta)
eEmeOeg ØeosMe ceW Yeejer mebKÙee ceW Deeie ceW hekeâer efceóer
keâer yeveer cetefle&keâeSb (pees šsjekeâesše nQ) efceueer nQ~ Fvekeâe
ØeÙeesie Ùee lees efKeueewves kesâ ™he ceW Ùee hetpÙe ØeefleceeDeeW kesâ ™he ceW
neslee Lee~
( 97 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
è FveceW he#eer, kegâòes, Yes[Ì , ieeÙe-yewue Deewj yeboj Deeefo keâer Øeefleke=âefleÙeeb
efceueleer nQ~
 heg®<eeW Deewj efm$eÙeeW keâer Øeefleke=âefleÙeeb Yeer efceueer nQ, efpeveceW
heg®<eeW mes efm$eÙeeW keâer mebKÙee DeefOekeâ nw~
è peneb cegnjW Deewj ØeefleceeSb o#elee kesâ meeLe yeveeF& ieF& nQ,
keneR Ùes ce=Ccetefle&Ùeeb yengle ner mejue keâueeke=âefleÙeeb nQ~
 Fve oesveeW keâesešf ÙeeW kesâ efMeuheeW kesâ yeerÛe pees Deblej nw ken Fvekeâe
Fmlesceeue keâjves keeues keieeX kesâ yeerÛe Deblej keâe metÛekeâ nw~
 ØeLece keâesefš keâer keâueeke=âefleÙeeW keâe GheÙeesie GÛÛe keie& kesâ
ueesieeW ceW neslee Lee Deewj efÉleerÙe keâesefš keâe peve meeceevÙe ceW~
Øemlej-efMeuhe ceW nÌ[hhee mebmke=âefle efheÚÌ[er ngF& Leer~
 ØeeÛeerve efceœe Deewj cesmeesheesšeefceÙee keâer lejn, Ùeneb nce
keâesF& ceneve Øemlej-Øeeflecee veneR heeles nQ~
(ii) ce=oYeeC[ (Pottery)
nÌ[hheeF& ueesie kegâcnej kesâ Ûeekeâ keâe GheÙeesie keâjves ceW
yeÌ[s kegâMeue Les~ Gvekesâ Deveskeâ yejleveeW hej efkeefYeVe jbieeW keâer
efÛe$ekeâejer osKeves keâes efceueleer nw~
ce=ogYeeb[
nÌ[hhee Yeeb[eW hej Deeceleewj mes Je=òe Ùee Je=#e keâer
Deeke=âefleÙeeb efceueleer nQ~ kegâÚ ef"keâeveeW hej ceveg<Ùe
keâer Deeke=âefleÙeeb Yeer efoKeeF& osleer nQ~
(iii) ØeefleceeSb (Sculpture)
nÌ[hheeF& efMeuhekeâej Oeeleg keâer Ketyemetjle cetelf e&Ùeeb yeveeles Les~
keâebmes keâer vele&keâer Gvekeâer cetelf e&keâuee keâe meke&ßes… vecetvee nw~
hetjer cetelf e& ieues ceW heÌ[s nej kesâ Deueekee Skeâoce veive nw~
keâebmÙe cetefle&-vele&keâer
NCERT-meej
è kegâÚ nÌ[hheeF& Øemlej ØeefleceeSb Yeer efceueer nQ~ mesueKeÌ[er keâer Skeâ
cetefle& kesâ yeeSb keâbOes leLee oeSb neLe kesâ veerÛes Deuebke=âle
kem$e nQ Deewj efmej kesâ heerÚs Gmekesâ yeeueeW keâer Úesšer uešW
Skeâ, yegveer ngF& heefókeâe Éeje mebkeejer ieF& nQ~
(iv) cegnjW (meerueW) (Seals)
nÌ[hhee mebmke=âefle keâer mekee&sòece keâueeke=âefleÙeeb nQ Gmekeâer cegnjW~
Deye lekeâ ueieYeie 2000 MeerueW Øeehle ngF& nQ~ FveceW mes DeefOekeâebMe
meerueeW hej ueIeg uesKee kesâ meeLe-meeLe Skeâëe=bieer peevekej,
YeQme, yeeIe, yekeâjer Deewj neLeer keâer Deeke=âefleÙeeb Gkesâjer ngF& nQ~
 Oece& (Religion)
Deeceleewj hej Oece& kesâ oes henuet nesles nQ-
henuee otm eje
mebkeâuheveelcekeâ kÙeekeneefjkeâ DeLekee keâce&keâeb[erÙe
Ùee oeMe&e fvekeâ (Yeewe flekeâ DekeMes<eeW kesâ
(DeeOÙeeeflcekeâ DeLekee leòkeceerc eebm eelcekeâ ™he ceW efc euelee nw~)
«ebLeeW ceW heeÙee peelee nw~)
è Ûebtefkeâ nce nÌ[hheeF& efueefhe keâes heÌ{ veneR heeS nQ, FmeefueS
Gvekesâ Oece& kesâ DeeOÙeeeflcekeâ henuet kesâ yeejs ceW kegâÚ Yeer yeleevee
keâef"ve nw, uesefkeâve Yeeweflekeâ DekeMes<eeW keâer ØeÛegjlee kesâ keâejCe, nce
nÌ[hhee kesâ ueesieeW kesâ Oece& kesâ otmejs Ùeeveer keâce&keâeb[erÙe he#e kesâ
yeejs ceW kegâÚ peeve mekeâles nQ~
 DevÙe Â<šebleeW ceW, mebjÛeveeDeeW keâes Deeveg…eefvekeâ cenlke keâe
ceevee ieÙee nw~
 FveceW efkeMeeue mveeveeieej leLee keâeueeryebiee Deewj ueesLeue
mes efceueer kesefoÙeeb SJeb Deefivekegbâ[ meefcceefuele nQ~
 cegnjW, efpeveceW mes kegâÚ hej mebYeJele: Deveg‰eve kesâ ÂMÙe yeves
nQ, kegâÚ DevÙe efpeve hej hesÌ[-heewOes GlkeâereCf e&le nQ, ceevÙeleevegmeej
Øeke=âefle hetpee kesâ mebkesâle osles nw~
 cegnjeW hej yeveeS ieS kegâÚ peevekej, pewmes efkeâ Skeâ meeRie keeuee
peevekej, efpemes Deeceleewj hej Skeâ ße=bieer keâne peelee nw,
keâefuhele leLee mebefMue<š ueieles nQ~
 kegâÚ cegnjeW hej Skeâ Deeke=âefle, efpemes heeueLeer ceej keâj Ùeesieer keâer cegõe
ceW yew"e efoKeeÙee ieÙee nw Deewj keâYeer-keâYeer efpemes peeveJejeW mes efIeje
oMee&Ùee ieÙee nw, keâes ‘DeeÅe efMeJe’, DeLee&led efnob t Oece& kesâ ØecegKe
osJeleeDeeW ceW mes Skeâ kesâ DeejbeYf ekeâ ™he keâer meb%ee oer ieF& nw~
‘DeeÅe’ efMeJe cegnj
( 98 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 helLej keâer Mebkeäkeekeâej kemlegDeeW keâes efuebie kesâ ™he ceW keieer&ke=âle  Skeâ cetefle&keâe ceW Skeâheg®<e keâes neLe ceW Ûeekeât efueS ngS
efkeâÙee ieÙee nw~ Deewj m$eer keâes neLe G"eS ngS efoKeeÙee ieÙee nw~
 GheueyOe mee#ÙeeW kesâ DeeOeej hej nce keân mekeâles nQ efkeâ  Skeâ cegnj hej Skeâ heg®<e osJelee keâes leerve cegKeeW kesâ meeLe
eEmeOeg meYÙelee kesâ ueesieeW kesâ Oece& kesâ heÇcegKe lelJe efÛeef$ele efkeâÙee ieÙee nw; Jen Skeâ Ùeesieer keâer cegõe ceW veerÛes
efvecveefueefKele Les - efmebnemeve hej yew"e nw Deewj Gmekesâ oesveeW Deesj oes heMeg
(1) ceele=-oskeer keâer hetpee efoKeueeS ieS nw: oeefnveer Deesj neLeer leLee yeeIe nQ Deewj
(2) Skeâ heg®<e oske, mebYekele: efMeke keâer hetpee yeeFË Deesj ieQ[e Deewj Yewmee nw, oes efnjve efmebnemeve kesâ veerÛes
(3) heMegDeeW, Øeeke=âeflekeâ, DeOe&-ceevekeerÙe DeLekee keâeuheefvekeâ KeÌ[s nQ~ Ùen Ssefleneefmekeâ efMeJe keâe DeeÅe™he nw~
ØeeefCeÙeeW keâer hetpee  Fme cegnj ceW efMeke keâes heMegheefle ™he efÛeef$ele efkeâÙee ieÙee nw~
(4) hesÌ[eW keâer Gvekeâer Øeke=âefle oMee ceW DeLekee Gvekesâ  Fme cegnj ceW Ssefleneefmekeâ efMeke keâer Debeflece efkeMes<elee
Yeerlej jnves keeueer DeelceeDeeW kesâ ™he ceW hetpee Yeer efoKeeF& ieF& nw, Ùeeveer Gmekesâ efmej hej oes meeRie ueies
(5) helLejeW Ùee DevÙe kemlegDeeW; pewmes- efuebie Deewj Ùeesefve kesâ nQ Deewj yeerÛe ceW Skeâ GYeeÌ[ nw, pees efMeke kesâ ef$eMetue pewmee
Øeleerle neslee nw~
ØeleerkeâeW keâer hetpee
 Skeâ DevÙe cegnj ceW Skeâ oskelee keâes Ùeesie kesâ Gmeer Deemeve ceW
(6) ›eâercesLeerFpce, efpemekeâe Skeâ GoenjCe OetheoeveeW keâer
efoKeeÙee ieÙee nw Deewj Skeâ veeie oesveeW Deesj neLe
hetpee nw
G"ekeâj Gmekesâ meeceves Iegšves šskeâkeâj ØeeLe&vee keâj
(7) leeyeerpeeW Deewj leb$e-ceb$e ceW efkeMJeeme, Gvekeâer Øesle-
jne nw~
Yeerefle keâe metÛekeâ nw Deewj
 keâeueeryebiee ceW Skeâ Ssmeer efceóer keâer heefókeâe efceueer nw,
(8) ÙeesieeYÙeeme~
efpemeceW Skeâ meeLe efuebie Deewj Ùeesefve kesâ Øeleerkeâ yeves ngS
 Fve efkeMes<eleeDeeW mes Ùen Øeleerle neslee nw, efkeâ Ùen Oece& cegKÙe
™he mes ÙeneR osMe ceW ner hevehee, yeÌ{e Deewj Ùen ‘efnbot Oece&
nQ, pewmes efkeâ Ssefleneefmekeâ Ùegie ceW heeS peeles nQ~
 Fmemes Ùener Øeleerle neslee nw efkeâ Ùes hetpee kesâ efueS yeveeS ieS
keâe ner Skeâ hetke&-Øepevekeâ nw', keäÙeeWefkeâ efnbot Oece& ceW Yeer
FveceW mes DeefOekeâebMe efkeMes<eleeSb heeF& peeleer nQ~ efuebie Deewj Ùeesefve kesâ Øeleerkeâ Les uesefkeâve Ùen efveefMÛele ™he
 nÌ[hhee ceW efceóer keâer veejer-cetefle&Ùeeb yeÌ[er mebKÙee ceW efceueer nQ~ mes veneR keâne pee mekeâlee efkeâ kes mkeleb$e ™he mes hetpes peeles
Les Ùee efMeke leLee Meefòeâ kesâ Øeleerkeâ kesâ ™he ceW~
Fvekesâ efke<eÙe ceW Ùen cele mkeerkeâej efkeâÙee ieÙee nw, efkeâ Ùes ceele=-
oskeer keâer cetefle&Ùeeb nQ~  ce=lekeâ mebmkeâej (Funeral Rites)
keâF& yeÌ[s hegjemLeueeW hej efyeKejer ngF& Meke-meceeefOeÙeeb Deewj
megefveÙeesefpele MekeeOeeve Yetecf eÙeej keâefyeÇmleeve efceues nQ~ yeefmleÙeeW kesâ
Deekeâej Deewj Gvekeâer Devegceeefvele pevemebKÙee keâer leguevee ceW keâbkeâeue
DekeMes<e yengle keâce efceues nQ~ Fmemes mhe<š neslee nw efkeâ Mekeoen
keâer heæefle Yeer meeLe-meeLe Ûeue jner Leer~
è Ùen yeele keneb DeefmLe-keâueMeeW DeLekee ceveg<Ùe keâer oiOe nefñÙeeW kesâ
DevÙe hee$eeW keâer GheefmLeefle mes meeefyele nesleer nw~

nÌ[hhee mLeueeW mes efceues MekeeOeeveeW ceW Deeceleewj

ceele=osJeer hej ce=l ekeâeW keâes ieleeX ceW oheâveeÙee ieÙee Lee~

nÌ[hhee ceW efceueer Skeâ cetefl e&k eâe ceW Œeer kesâ ieYe& mes
efvekeâuelee ngDee Skeâ heewOee efoKeeÙee ieÙee nw,
Ùen mebYeJele: he=LJeer ceelee keâer Øeeflecee
(GJe&j lee keâer osJeer) nw
 kegâÚ keâyeÇeW ceW ce=odYeeC[ leLee DeeYet<eCe efceues nQ, pees mebYekele:
Skeâ Ssmeer ceevÙelee keâer Deesj mebkesâle keâjles nQ, efpemekesâ Devegmeej
Fve kemlegDeeW keâe ce=lÙeeshejeble ØeÙeesie efkeâÙee pee mekeâlee Lee~

NCERT-meej ( 99 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
heg®<eeW Deewj ceefnueeDeeW, oesveeW kesâ MekeeOeeveeW mes  DeeÙes&òej hejbheje mes mebyeæ ceeves peeves Jeeues DeLeJe&Jeso
DeeYet<eCe efceues nQ~ ceW DeveskeâeW leb$e-ceb$e Ùee peeot-šesves efoS ieS nQ Deewj
jesieeW leLee Yetle-ØesleeW keâes Yeieeves kesâ efueS leeJeerpe
è nÌ[hhee kesâ keâefyeÇmleeve ceW ngS GlKeveveeW ceW Skeâ heg®<e keâer
KeesheÌ[er kesâ meceerhe MebKe kesâ leerve ÚuueeW, pewmhej (Skeâ yeleeS ieS nQ~
Øekeâej keâe Ghejlve) kesâ cevekesbâ leLee mewkeâÌ[eW keâer mebKÙee ceW met#ce è heMeg-hetpee ØeÛeefu ele nesves keâe mee#Ùe
heeÙee peelee nw-
cevekeâeW mes yevee Skeâ DeeYet<eCe efceuee Lee~
cegõeDeeW
 keâneR-keâneR hej ce=lekeâeW keâes leebyes kesâ ohe&CeeW kesâ meeLe cegõebkeâeW
oheâveeÙee ieÙee Lee~ Ûeerveer efceóer kessâ hee$e
è neueebefkeâ nÌ[hhee meYÙelee kesâ efvekeeefmeÙeeW keâe ce=lekeâeW kesâ helLej keâer Úesšer-Úesšer cetelf e&ÙeeW Deeefo
meeLe yengcetuÙe kemlegSb oheâveeves ceW efkeÕeeme veneR Lee~
 kegâÚ ØecegKe keâesefš kesâ ØeeCeer Deewj Gvemes mebyebefOele peeveJej Fme
 Je=#eeW SJeb heMegDeeW keâer hetpee (Worship of
Øekeâej nQ-
Trees And Animals)
nÌ[hhee mebmke=âefle ceW ke=#e keâes oes ™heeW ceW hetpes peeves keâe
mee#Ùe Yeer efceuelee nw~ Skeâ ™he ceW ke=#e keâes Gmekesâ Deheves
ØeLece keâesefš pewmes- ceeveke cegKekeeuee yekeâje DeLekee
Øeeke=âeflekeâ ™he ceW hetpee peelee Lee, Deewj otmejs ™he ceW ke=#e ØeLecele:, Deveskeâ Ssmes ØeeCeer efpevekeâe DeeOee Mejerj
keâer veneR, yeefukeâ ke=#e ceW efvekeeme keâjves keeueer Deelcee keâer Øekeâej kesâ efceLekeâerÙe cesÌ{keâ keâe DeLekee yekeâjs keâe nes,
hetpee keâer peeleer Leer~ hejvleg FmeceW yevee ketâyeÌ[ Jeeues Je=<eYe keâe Deewj efceefßele ØeeCeer Ùee meeb[ Ùee neLeer keâe nes~ leerve-efmejeW
efÛe$e efmebOeg #es$e mes efueÙee ieÙee Øeleerle neslee nw~ efÛeef$ele efkeâS ieS nQ~ keeuee keâeuheefvekeâ ØeeCeer, DeeOes ceveg<Ùe
 ceesnvepeesoÌ[eW ceW heeF& ieF& Skeâ efJeefMe° cegnj ceW Skeâ osJelee Deewj DeeOes ieeÙe kesâ Mejerj keeues ØeeCeer
keâes heerheue kesâ Je=#e keâer oes MeeKeeDeeW kesâ yeerÛe ceW KeÌ[e ngDee efÉ leerÙe keâesefš pewmes- Skeâ ëe=bieer heMeg~
efoKeeÙee ieÙee nw~ otm ejs, yengle-meer cegnjeW
 meele ceeveJe Deeke=âefleÙeeb Skeâ hebefòeâ ceW KeÌ[s neskeâj Gmekeâer hej Skeâ-ëe=bieer heMeg keâe
hetpee keâj jner nQ Deewj Skeâ uebyes yeeueeW Jeeueer Deeke=âefle efÛe$eCe efceuelee nw~ Ùen
Yeefòeâ-YeeJe mes DeeOes Iegšves šskeâkeâj velecemlekeâ nw, Gmekesâ p ee v ek ej me b Y ek el e :
heerÚs Skeâ yekeâje/yekeâjer nw, efpemekeâe cegbn Deeoceer pewmee nw~ efc eLekeâ keâLeeDeeW ceW
 Fme Oeeefce&keâ hejbheje keâe meelelÙe Yejngle Deewj meebÛeer keâer heeÙee peeles nw~
ØeefleceeDeeW ceW heeÙee peelee nw, efpeveceW Ùeef#eÙeeW keâes keveoskeer le=leerÙe keâesefš pewmes- (i) heeveer keâe YeQmee (peue ceefn<e); (ii)
kesâ ™he ceW efoKeeÙee ieÙee nw~ leermejs, Øeeke=âeflekeâ ieej, (iii) YeejleerÙe keâtyeÌ[keeuee meebÌ[ Ùee
è nÌ[hhee keâeue ceW heMeg-hetpee keâe Yeer ØeÛeueve Lee~ keâF& heMeg cegnjeW peevekej nQ; pesyet; (iv) ieQ[e; (v) Skeâ Úesš s meeRieeW keeuee
hej Debefkeâle nQ~ FveceW meyemes cenòke keâe nw, Skeâ meeRie keeuee Deewj efyevee keâtyeÌ[ keeuee meebÌ[ (vi) yeeIe Deewj
peevekej (Ùetveerkeâeve&) pees ieQ[e nes mekeâlee nw~ (vii) YeejleerÙe neLeer~
 Gmekesâ yeeo cenòke Jeeuee otmeje heMeg nw keâtyeÌ[ keeuee meebÌ[~
 Deepe Yeer peye Ssmee meebÌ[ yeeÌpeej keâer ieefueÙeeW ceW Ûeuelee nw
lees Oecee&lcee efnbot Fmes jemlee os osles nQ~  Øees. cekeäKeve ueeue ves ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee-11) ceW Skeâ meeRie
 Fmeer lejn meeRie keeues oskelee kesâ Ûelege|okeâ heMegDeeW keâer Jeeues peeveJej keâes efceLekeâ keâLeeDeeW ceW heeÙee peeves Jeeuee yeleeÙee
GheefmLeefle mes Øekeâš neslee nw efkeâ Gvekeâer Yeer hetpee nesleer Leer~ nw~ peyeefkeâ Øees. jeceMejCe Mecee& ves ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee-11 ceW
 Fve yeeleeW mes mhe<š neslee nw efkeâ efmebOeg ØeosMe kesâ efvekeemeer Skeâ ëe=bieer heMeg keâes Ùetveerkeâeve& yeleeÙee nw pees mecYeJele: ieQ[e nes
ke=#e, heMeg Deewj ceeveke kesâ mke™he ceW oskeleeDeeW keâer mekeâlee nw~
hetpee keâjles Les~  Feflenemekeâej efkeâjCe kegâceej LeheefueÙeeue ves Deheveer hegmlekeâ
 hejbleg Jes Deheves Fve osJeleeDeeW kesâ efueS cebeof j veneR yeveeles Les, ‘efmebOeg Ieešer meYÙelee’ ceW yeleeÙee nw efkeâ cewkesâ keâes ceesnvepeesoÌ[eW mes
pewmee efkeâ ØeeÛeerve efceœe Deewj cesmeesheesšeefceÙee ceW yeveeÙes peeles Les~ Ssmeer cegõe efceueer, efpeme hej Skeâ ëe=bieer heMeg Deewj ieQ[s kesâ Mejerj kesâ
 leekeerpe yeÌ[er leeoeo ceW efceues nQ~ MeeÙeo nÌ[hheeF& ueesie
DeJeÙeJe keâe meceekeâueve nw~ Fmekeâe Mejerj lees Skeâ ëe=bieer heMeg keâe nw
efkeMJeeme keâjles Les efkeâ Yetle-Øesle Gvekeâe Deefve<š keâj mekeâles
nQ, Deewj FmeerefueS Gvemes yeÛeves kesâ efueS leeJeerpe henveles Les~ efkeâvleg keâeve meeRie Deewj hewj ieQ[s kesâ nbw~

NCERT-meej ( 100 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
è Gòejkeleer& keâeue ceW Fve peevekejeW ves efYeVe-efYeVe efnbot oskeleeDeeW kesâ
keenve keâe ™he ues efueÙee; pewmes- efMeke keâe keenve veboer (meeb[),
ogiee& keâe keenve efmebn, Ùece keâe keenve YeQmee Deewj Fbõ keâe
keenve neLeer~
Ssmes nÌ[hheeF& mLeue peneb Deveskeâ JesefokeâeSb
(efpevekeâe ØeÙeesie mebYeJele: Ùe%e ceW efkeâÙee peelee
Lee) heeF& ieÙeerR-
keâeueery ebieve ueesLeue yeveeJeueer
 Fmekesâ Deueekee mkeeefmlekeâ pees efnbogDeeW, yeewæeW Deewj
pewveeW kesâ efueS Skeâ heefke$e Øeleerkeâ nw, cegnjeW, efÛe$ekeâeefjÙeeW
leLee ce=odYeeb[eW Deeefo hej efÛeef$ele efkeâÙee ieÙee nw~
 nÌ[hheeF& ueesieeW keâe Skeâ he#e Deewj nw, Gme hej Yeer efkeÛeej keâj
uesvee DeekeMÙekeâ nw~
 efceóer keâer yengle-meer cetefle&ÙeeW kesâ Éeje efYeVe-efYeVe Ùeesieemeve
Øemlegle efkeâS ieS nQ, efpememes Ùen Øekeâš neslee nw efkeâ
nÌ[hheeF& ueesie Ùeesieemeve efkeâÙee keâjles Les~
 peye lekeâ efmebOeg efueefhe heÌ{er veneR peeleer, leye lekeâ nÌ[hheeF& ueesieeW
kesâ Oeeefce&keâ efkeÕeemeeW kesâ yeejs ceW kegâÚ veneR keâne pee mekeâlee nw~
JÙeeheej Je JeeefCepÙe
(Trade and Commerce)
efmebOeg meYÙelee kesâ ueesieeW kesâ peerkeve ceW kÙeeheej keâe yeÌ[e
cenòke Lee~ Fmekeâer hegef<š nÌ[hhee, ceesnvepeesoÌ[es Deewj
ueesLeue ceW Deveepe kesâ yeÌ[s-yeÌ[s keâes"ejeW kesâ heeS peeves mes
ner veneR nesleer, yeefukeâ yeÌ[s Yet-Yeeie ceW {sj meejer efceóer keâer
cegnjeW (meerue), Skeâ™he efueefhe Deewj ceevekeâerke=âle ceehe-
leewueeW kesâ Deefmlelke mes Yeer nesleer nw~
 nÌ[hheeF& ueesie efmebOeg meYÙelee #es$e kesâ Yeerlej helLej, Oeeleg,
nñer Deeefo keâe kÙeeheej keâjles Les~
 uesefkeâve kes pees kemlegSb yeveeles Les Gvekesâ efueS Dehesef#ele keâÛÛee
ceeue Gvekesâ veiejeW ceW GheueyOe veneR Lee~
 kes Oeeleg kesâ efmekeäkeâeW keâe ØeÙeesie veneR keâjles Les~
 mebYeke nw efkeâ kes meejs Deeoeve-Øeoeve Jemleg efkeefveceÙe
Éeje keâjles neW~
 Deheves lewÙeej ceeue Deewj mebYekele: Deveepe Yeer veekeeW Deewj
yewueieeefÌ[ÙeeW hej ueeo keâj heÌ[esme kesâ FueekeâeW ceW ues peeles
Deewj Gve kemlegDeeW kesâ yeoues OeelegSb ues Deeles Les~
 kes Dejye meeiej kesâ leš hej penepejeveer efkeâÙee keâjles
Les~
NCERT-meej ( 101 )
 kes heefnÙee mes heefjefÛele Les, Deewj nÌ[hhee ceW "esme heefnÙeeW keeueer
ieeef[Ì Ùeeb ØeÛeefuele LeeR~ hej GveceW Deejsoej heefnS veneR Les~
 mebYeJe nw efkeâ nÌ[hheeF& ueesie efkeâmeer-ve-efkeâmeer Øekeâej kesâ
Deepe kesâ Fkeäkesâ keâe Fmlesceeue keâjles Les~
nÌ[hheeF& ueesieeW keâe kÙeeheeefjkeâ mebyebOe Lee-
jepemLeeve Deheâieeefvemleeve F&jeve Deeefo
 GvneWves Gòejer Deheâieeefvemleeve ceW Deheveer keeefCeefpÙekeâ
yemleer mLeeefhele keâer Leer, efpemekesâ menejs Gvekeâe kÙeeheej
ceOÙe SefMeÙee kesâ meeLe Ûeuelee Lee~
 Gvekesâ veiejeW keâe kÙeeheej opeuee-heâjele ØeosMe kesâ veiejeW
kesâ meeLe Ûeuelee Lee~
 yengle-meer nÌ[hheeF& cegnjW cesmeesheesšeefceÙee keâer KegoeF& ceW efvekeâueer nQ
Deewj Øeleerle neslee nw efkeâ nÌ[hheeF& ueesieeW ves cesmeesheesšeefceÙeeF&
veeieefjkeâeW kesâ keâF& ØemeeOeveeW keâe DevegkeâjCe efkeâÙee nw~
 nÌ[hheeF& ueesieeW ves ueepekeo& ceefCe keâe megotj kÙeeheej ÛeueeÙee
Lee~ DekeMÙe ner Fme ceefCe mes Meemekeâ keie& keâer meeceeefpekeâ
Øeefle…e yeÌ{leer nesieer~
 ueieYeie 2350 F&0 het0 kesâ Deemeheeme Deewj Gmekesâ Deeies kesâ
cesmeesheesšeefceÙeeF& DeefYeuesKeeW ceW cesuegne kesâ meeLe kÙeeheeefjkeâ mebyebOe
keâer ÛeÛee& nw~ cesuegne, efmebOeg #es$e keâe ØeeÛeerve veece nw~
cesmeesheesšeefceÙee kesâ hegj euesK eeW ceW oes ceOÙekeleer& kÙeeheej
kesâbõeW keâe GuuesKe efceuelee nw- Jes nQ-
efouecegve cekeâve
 Ùes oesveeW cesmeesheesšeefceÙee Deewj cesuegne kesâ yeerÛe ceW nw~
efouecegve keâer henÛeeve MeeÙeo ÌHeâejme keâer KeeÌ[er ceW
DeJeefmLele yenjerve mes keâer pee mekeâleer nw~
 yeÌ[s hewceeves kesâ JÙeeheej Je ke=âef<e Glheeove ves Gme meceÙe keâer
mebÛeej-ØeCeeueer DelÙeble efJekeâefmele Deewj DeLe&JÙeJemLee me=Â{Ì Leer~
 DeLe&kÙekemLee keâes cepeyetle yeveeves ceW DekeMÙe ner cenlkehetCe&
Yetefcekeâe Deoe keâer nesieer- ke=âef<e Glheeove leLee yeÌ[s hewceeves
kesâ kÙeeheej ves~
 ØeejbYe ceW lees kÙeeheej Debo™veer Ùeeveer osMe kesâ Deebleefjkeâ
DebÛeueeW kesâ yeerÛe ner jne nesiee, uesefkeâve yeeo ceW yeenjer
kÙeeheej Yeer efkekeâefmele nes ieÙee nesiee~
 Kesleer keâer Ghepe Deewj DeewÅeesefiekeâ keâÛÛeer meece«eer; pewmes-
leeceÇ-Keefvepe, jlve, Ghejlve Deeefo keâe kÙeeheej efkeâÙee peelee Lee~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 keâÛÛeer meeceef«eÙeeW kesâ Deueekee, Oeeleg keâer efveefce&le kemlegDeeW
(hee$e, lekes-keâÌ[eefnÙeeb, nefLeÙeej Deeefo), jlveeW Deewj GhejlveeW
(cevekesâ, heW[šW , leeyeerpe Deeefo), meesves leLee Ûeeboer kesâ DeeYet<eCeeW
keâe Yeer efkeefYeVe #es$eesb kesâ meeLe kÙeeheej efkeâÙee peelee Lee~
leebyee mebYekele: jepemLeeve ceW efmLele KesleÌ[er keâer
KeeveeW mes Øeehle efkeâÙee peelee Lee~
 Ûekeâcekeâ kesâ heâuekeâ efmebOe keâer jesnÌ[er keâer heneefÌ[ÙeeW mes
Øeehle neslee Lee~
 keâeve&sefueÙeve cevekesâ iegpejele leLee efmebOe mes leLee meermee
oef#eCe Yeejle mes leLeeueepekeo& ceefCeÙeeb keâMceerj Deewj
Deheâieeefvemleeve mes~
 efheâjespee Deewj nefjleeMce (pes[) ceOÙe SefMeÙee Ùee F&jeve
mes Deelee Lee~
 DebyegceefCe ceneje<š^ mes Deewj ieesceso, efmekeäLemheâefškeâ
(kesâumes[esveer) Deewj Fbõieeshe (keâeve&sefueÙeve) meewje<š^ mes
Deelee Lee~
ceeue Øeehle keâjves mebyebOeer veerefleÙeeb (Goods
Receiving Policy)
keâÛÛee ceeue Gve heoeLeeX keâes keânles nQ pees Ùee lees Øeeke=âeflekeâ
™he mes efceueles nQ Ùee efheâj efkeâmeeve Ùee heMegheeuekeâ Gvekeâe Glheeove
keâjles nQ; pewmes uekeâÌ[er Ùee OeelegDeeW kesâ DeÙemkeâ Øeeke=âeflekeâ ™he mes
GheueyOe keâÛÛes ceeue nQ~ efcemeeue kesâ leewj hej efkeâmeeveeW Éeje hewoe
efkeâS ieS keâheeme keâes keâÛÛee ceeue keânles nQ, efpememes yeeo ceW
keâleeF&-yegveeF& keâjkesâ keâheÌ[e lewÙeej efkeâÙee peelee nw~

nÌ[hhee meYÙelee keâe heefMÛece SefMeÙeeF& JÙeeheej

leebyee  Fme mebmke=âefle kesâ efkeefMe<š ce=oYeeC[ nÌ[hheeF& ce=oYeeC[eW mes
efYeVe Les leLee Ùeneb leebyes keâer kemlegDeeW keâer DemeeOeejCe mebheoe
yengcetuÙe
ueesne efceueer Leer~
helLej
nÌ[hhee ceW ueesieeW Éeje  Ssmee mebYeke nw efkeâ Fme #es$e kesâ efvekeemeer nÌ[hhee meYÙelee kesâ
DeeÙeele efkeâÙee peelee Lee ueesieeW keâes leebyee Yespeles Les~
 neue ner ceW ngF& hegjeleeeflkekeâ KeespeW Fbefiele keâjleer nQ efkeâ
Ûeeboer meesvee mebYekele: Dejye ØeeÙeÉerhe kesâ oef#eCe-hetke& Úesj hej efmLele
 jepemLeeve kesâ KesleÌ[er #es$e ceW efceues mee#ÙeeW keâes hegjelelkeefkeoeW
heefMÛece SefMeÙeeF& osMe Deesceeve mes Yeer leebyes keâe DeeÙeele
ves ieCesMJej-peesOehegje mebmke=âefle keâe veece efoÙee nw~ efkeâÙee peelee Lee~

NCERT-meej ( 102 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Skeâ efkeefMe<š Øekeâej keâe hee$e, DeLee&led Skeâ yeÌ[e nÌ[hheeF& nÌ[hheeF& ceehe-leewue kesâ yeós Je DevÙe meeOeve nesles Les
cele&yeeve, efpemekesâ Thej keâeueer efcešdšer keâer Skeâ ceesšer hejle
Deekeâej ceW ieesueekeâej Ùee
ÛeÌ{eF& ieF& Leer, Deesceeveer mLeueeW mes efceuee nw~
Ieveekeâej leLee
 leermejer Meleeyoer F&mee hetke& ceW efoveebefkeâle cesmeesheesšeefceÙee kesâ
Ûeš&, pewmhej Ùee Deiesš kesâ
uesKeeW ceW cekeâve DeLeJee ceieve mebYekele: Deesceeve kesâ efueS
yeves nesles Les~
ØeÙegòeâ veece Lee~  yeeš Skeâ ëe=bKeuee ceW ›eâceMe: yeÌ{les peeles Les, henues kes
è 1,2,4,8 mes 64 lekeâ oesiegves nesles peeles Les Deewj Gmekesâ yeeo
DeeOegefvekeâ F&jeve Deewj Deheâieeefvemleeve
efšve keâe DeeÙeele mes efkeâÙee peelee Lee~ 160 mes Deeies meesuen kesâ oMeefcekeâ iegCepeeW ceW, 320, 640,
1,600, 6,400 (1,600 ² 4), 8,000 (1,600 ² 5)
meesves keâe DeeÙeele DeeOegefvekeâ keâvee&škeâ mes efkeâÙee peelee Lee~
Deewj 1,28000 (Ùeeveer 1,6000 ² 8) nesles peeles Les~
yengcetuÙe helLejeW iegpejele, F&jeve Deewj Deheâieeefvemleeve  GuuesKeveerÙe nw efkeâ 16 Ùee Gmekesâ iegCepeeW keâer hejbheje
keâe DeeÙeele mes efkeâÙee peelee Lee~
Yeejle ceW 1950 kesâ oMekeâ lekeâ Ûeueleer jner nw~ meesuen
 megotj Deheâieeefvemleeve ceW Meesleg&IegF&, DelÙeble keâerceleer ceeves peeves Úšebkeâ keâe Skeâ mesj neslee Lee Deewj 16 Deeves keâe Skeâ
keeues veerues jbie kesâ helLej ueepekeo& ceefCe kesâ meyemes DeÛÚs œeesle ™heÙee uebyeeF& keâe ceehe 37.6 mesceer. kesâ Skeâ hegâš Deewj 51.8
mesceer mes 53.6 mesceer. kesâ neLe (keäÙetefyeš) hej DeeOeeefjle Lee~
kesâ efvekeâš efmLele Lee~
 mesueKeÌ[er, oef#eCeer jepemLeeve leLee Gòejer iegpejele mes heefjJenve Je Ùee$ee
efceuelee Lee~ (Transportation and Travel)
 uebyeer otjer kesâ mebhekeâeX keâer Deesj mebkesâle keâjves keeueer DevÙe hegjeleeeflkekeâ
ce=odYeeb[eW ceW Skeâ peueÙeeve Ùee veewkeâe keâe Skeâ efceóer keâe
KeespeeW ceW nÌ[hheeF& cegnjW, yeeš, heemes leLee cevekesâ Meeefceue nQ~
cee@[ue ueesLeue mes efceuee nw, efpemeceW cemletue Deewj helekeej
cesmeesheesš eefceÙee kesâ uesKeeW ceW efouecegve (mebYeJele: ueieeves kesâ efueS Úso ceewpeto nQ~
yenjerve Éerhe), ceieve (mebYeJele: Deesceeve) leLee
cesuegn e (mebYeJele: nÌ[hheeF& #es$e kesâ efueS ØeÙegòeâ
nÌ[hhee Deewj ceesn vepeesoÌ[eW mes Øeehle
Meyo) veecekeâ #es$eeW mes mebheke&â keâer peevekeâejer
ce=odYebe[eW Deewj kegâÚ cegõeDeeW hej efvecve kesâ
efceueleer nw~
efÛe$e heeS ieS nQ-

Ùen uesK e cesuegne mes Øeehle efvecveefueefKele GlheeoeW penepeeW kesâ

keâe GuuesK e keâjles nQ; pewmes-
keâeveer&efueÙeve meesvee veewkeâeDeeW kesâ~
ueepekeo& ceefCe efkeefkeOe Øekeâej
leebyee keâer uekeâefÌ[Ùeeb~  cegõeDeeW leLee ce=odYeeb[eW hej efÛeef$ele veewkeâeSb kewmeer ner nQ, pewmeer
efkeâ Deepe efmebOe Deewj hebpeeye kesâ FueekeâeW ceW Fmlesceeue keâer peeleer
 Deesceeve, yenjerve SJeb cesmeesheesšeefceÙee mes mebheke&â meecegefõkeâ nQ~
ceeie& mes Lee~  Ùee$ee Deewj heefjkenve penepeeW Deewj veewkeâeDeeW kesâ peefjS
efkeâÙee peelee Lee~
cesmeesheesš eefceÙee kesâ uesKe cesuegne keâes veeefJekeâeW
keâe osMe keânles nQ~ Fmekesâ Deefl eefjòeâ nce cegnjeW
hej penepeeW leLee veeJeeW kesâ efÛ e$eebk eâve heeles nQ~

 yeebš SJeb ceehe (Weights and Measures)

Úesšer otjer Deewj uebyeer otjer kesâ kÙeeheej keâe efveefnleeLe& Ùen nw
efkeâ kemlegDeeW kesâ Deeoeve-Øeoeve leLee ceehe-leewue kesâ mebyebOe ceW
yeekeâeÙeoe efveÙece-efkeefveÙece ceewpeto Les~ yewueieeÌ[er

NCERT-meej ( 103 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 peceerve hej heefjkenve kesâ efueS Fmlesceeue efkeâÙee peelee Lee-
yewueieeefÌ[ÙeeW leLee Yeejkeener heMegDeeW; pewmes- yewue, Tbš,
ieOes Deeefo keâe~
hekeâer efceóer keâer efKeueewvee ieeÌ[er
 efkeefYeVe hegjemLeueeW mes Øeehle yewueieeef[
Ì ÙeeW keâer efceóer keâer Deeke=âefleÙeeW
leLee keâF& mLeueeW hej meÌ[keâeW hej heeF& ieF& ieeefÌ[ÙeeW keâer ueerkeâeW
mes Ùen helee Ûeuelee nw efkeâ Gve efoveeW Fmlesceeue keâer peeves keeueer
ieeefÌ[ÙeeW keâe Deekeâej Deewj Mekeäue ueieYeie kewmeer ner Leer pewmeer efkeâ
Deepe keâer ieeefÌ[ÙeeW keâer nw~
ke=âef<e SJeb heMegheeueve
(Agriculture and Animal
Husbandry)
kegâÚ nÌ[hheeF& veiejeW ceW efceues DeVeeieejeW (keâes"ejeW) mes
mhe<š ™he mes helee Ûeuelee nw efkeâ KeeÅeeVe Fleveer DeefOekeâ cee$ee ceW
hewoe efkeâS peeles Les efkeâ Gvemes ueesieeW keâer leelkeâeefuekeâ DeekeMÙekeâlee
lees hetjer nes ner peeleer Leer leLee yeÛes ngS Deveepe keâes efkeâmeer Yeekeer
Deeheele efmLeefle kesâ efueS megjef#ele Yeer jKe efueÙee peelee Lee~
 efmebOeg ØeosMe ceW Deepe henues keâer Dehes#ee yengle ner keâce ke<ee& nesleer
nw, FmeefueS Ùen ØeosMe Deye Glevee GhepeeT veneR jne~
 Ùeneb kesâ mece=æ ieebJeeW Deewj MenjeW keâes osKeves mes Øekeâš
neslee nw efkeâ ØeeÛeerve keâeue ceW Ùen ØeosMe Ketye GhepeeT Lee~
Deye Ùeneb kesâkeue 15 mesšeRceeršj ke<ee& nesleer nw~
 F&mee hetke& ÛeewLeer meoer ceW efmekeâboj keâe Skeâ Feflenemekeâej
yelee ieÙee nw efkeâ efmebOe Fme osMe kesâ GhepeeT YeeieeW ceW efievee
peelee Lee~
 hetke&keâeue ceW efmebOeg ØeosMe ceW Øeeke=âeflekeâ kevemheefle-mebheoe
DeefOekeâ Leer, efpemekesâ keâejCe Ùeneb DeefOekeâ ke<ee& nesleer Leer~
 Ùeneb kesâ keveeW keâer uekeâÌ[ er efvecve keâeceeW kesâ
Fmlesceeue ceW ueeF& peeleer Leer-
FËš hekeâeves leLee
Fceejle yeveeves kesâ efu eS
 ke=âef<e (Agriculture)
uebyes Dejmes lekeâ Kesleer keâe efkemleej, yeÌ[s hewceeves hej ÛejeF&
Deewj FËOeve kesâ efueS uekeâÌ[er keâer Kehele nesles jnves mes Ùeneb keâer
Øeeke=âeflekeâ kevemheefle-mebheoe #eerCe nesleer ieF&~ Fme ØeosMe keâer
NCERT-meej
Gke&jlee keâe efkeMes<e keâejCe MeeÙeo efmebOeg veoer mes nj
meeue Deeves keeueer yeeÌ{ Leer~
 ieebke keâer j#ee kesâ efueS KeÌ[er keâer ieF& hekeâer FËš keâer
oerkeejeW mes Øekeâš neslee nw efkeâ yeeÌ{ nj meeue Deeleer Leer~
 efmebOeg veoer efceœe keâer veerue veoer keâer Dehes#ee keâneR DeefOekeâ
peuees{Ì efceóer yenekeâj ueeleer Leer Deewj Fmes yeeÌ{ keeues cewoeveeW
ceW ÚesÌ[ peeleer Leer~
 pewmes veerue ves efceœe keâe efvecee&Ce keâj Jeneb kesâ ueesieeW keâe
YejCe-hees<eCe efkeâÙee, Jewmes ner efmebOeg veoer ves efmebOe #es$e keâe
efvecee&Ce keâj Jeneb kesâ ueesieeW keâe YejCe-hees<eCe efkeâÙee~
 efmebOeg meYÙelee kesâ ueesie yeeÌ{ Glej peeves hej vekebyej kesâ
cenerves ceW yeeÌ{ keeues cewoeveeW ceW yeerpe yees osles Les Deewj Deieueer
yeeÌ{ kesâ Deeves mes henues DeØewue cenerves ceW iesnbt Deewj peew keâer
Deheveer heâmeue keâeš uesles Les~
yeÛÛeeW keâe efKeueewvee nue
 Ùeneb keâesF& heâeJeÌ[e Ùee heâeue ves veneR efceuee nw, uesefkeâve
keâeueeryebiee keâer Øeekeâd-nÌ[hhee DeJemLee ves pees kegbâ[ (nuejsKee)
osKes ieS nQ, Gvemes Devegceeve ueieeÙee peelee nw efkeâ nÌ[hhee
keâeue ceW jepemLeeve ceW nue peesles peeles Les~
 nÌ[hheeF& ueesie MeeÙeo uekeâÌ[er kesâ nueeW keâe ØeÙeesie keâjles
Les~ Fme nue keâes Deeoceer KeeRÛeles Les Ùee yewue, Fme yeele keâe
helee veneR nw~
 heâmeue keâešves kesâ efueS MeeÙeo helLej kesâ nbefmeÙeeW keâe
ØeÙeesie neslee Lee~
 ieyejyeboeW Ùee veeueeW keâes yeebOeeW mes Iesjkeâj peueeMeÙe
yeveeves keâer heefjheešer yeuetefÛemleeve Deewj Deheâieeefvemleeve
kesâ kegâÚ efnmmeeW keâer efkeMes<elee jner nw~
 efkeâbleg ueielee nw efkeâ venjeW Ùee veeueeW mes efmebÛeeF& keâer heefjheešer
veneR Leer~
 nÌ[hheeF& ieebke, pees DeefOekeâlej yeeÌ{ keeues cewoeveeW ceW Les,
ØeÛegj DeVe Ghepee uesles Les, pees ve kesâkeue Gvekeâer Deheveer
DeekeMÙekeâlee keâer hetefle& kesâ efueS, yeefukeâ Kesleer kesâ keâece mes
celeueye ve jKeves keeues veiej efvekeemeer efMeefuheÙeeW, kÙeeheeefjÙeeW
Deewj meeceevÙe veeieefjkeâeW keâer pe™jleW hetjer keâjves kesâ
efueS Yeer heÙee&hle neslee Lee~
 heewOeeW kesâ DekeMes<eeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ nÌ[hhee kesâ ueesie
iesntb, peew, oeueW, cešj, Oeeve, efleue Deewj mejmeeW Gieeles Les~
 yeveekeueer ceW efceuee ‘peew’ yeefÌ{Ùee efkeâmce keâe nw~
 Jes oes efkeâmce keâe iesnbt Je peew Gieeles Les, JeneR ueesLeue kesâ ueesie 1800
F&.het. ceW ner ÛeeJeue Ghepeeles Les~ efpevekesâ DeJeMes<e Jeneb heeÙes ieÙes nw~
( 104 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
nÌ[hhee ceW ceesšs DeveepeesW keâer Ú: efkeâmceesW keâes
GieeÙee peelee Lee, Jes nw~
jeieer keâesoes meebJee pJeej cešj leLee heâefueÙeeb
 ceesnvepeesoÌ[es Deewj nÌ[hhee Deewj MeeÙeo keâeueeryebiee ceW
Deveepe keâes yeÌ[s-yeÌ[s keâes"ejeW ceW pecee efkeâÙee peelee Lee~
 mebYeJele: keâheeme hewoe keâjves keâe ßesÙe efmebOeg meYÙelee kesâ ueesieeW keâes
ner peelee nw~
 Ùen meyemes henues efmebOe #es$e ceW Glheeefole ngDee efpememes
Ùetveeveer Gmes efmev[ve keânves ueies pees efmebOeg Meyo mes
efvekeâuee nw~
 efmebOeg Ieešer meYÙelee keâer heefjhekeäJelee kesâ ÛejCe mes keâce mes keâce
2000 Je<e& henues cesnjieÌ{ hegjemLeue hej keâheeme Øeehle ngDee, Ùen
mebmeej Yej kesâ keâheeme kesâ DeefmlelJe keâe ØeeÛeervelece mee#Ùe nw~
 cegnjeW hej efkeâS ieS jsKeebkeâve leLee ce=Ccetefle&Ùeeb Ùen Fbefiele
keâjleer nQ efkeâ ke=<eYe kesâ efke<eÙe ceW peevekeâejer Leer, keäÙeeWefkeâ Kesle
peesleves kesâ efueS yewueeW keâe ØeÙeesie neslee Lee~
 pegleeF& kesâ efueS nue keâe ØeÙeesie Skeâ veF& yeele Leer~
 nÌ[hhee keâeue kesâ nue lees veneR yeÛe heeS nQ, keäÙeeWefkeâ kes
ØeeÙe: uekeâÌ[er mes yeveeS peeles Les, uesefkeâve nue kesâ Deekeâej
kesâ efKeueewves efceues nQ~
efcešdš er mes yeves nue kesâ Øeefle™he efceues nQ-
Ûeesefuemleeve mes yeveekeueer (nefj ÙeeCee) mes
 keâeueeryebiee ceW Kesle ceW nue jsKeeDeeW kesâ oes mecetn Skeâ-
otmejs keâes mecekeâesCe hej keâešles ngS efkeÅeceeve Les, pees
oMee&les nQ efkeâ Skeâ meeLe oes Deueie-Deueie heâmeueW
GieeF& peeleer LeeR~
 keâeueeryebiee (ØeLece keâeue) keâer KegoeF& ceW efceues yeesS ngS Kesle ceW
nue mes yeveer DeeÌ[er-eflejÚer Kegjes (ketâ[es) kesâ efveMeeveeW mes helee
Ûeuelee nw efkeâ Skeâ meeLe oes heâmeuesb GieeF& peeleer Leer~
 GoenjCe- jepemLeeve, nefjÙeeCee, he. Gòej ØeosMe ceW Jele&ceeve
ceW Ùener lejerkeâe DeheveeÙee peelee nw~
 Kesle keâer pegleeF& kesâ efueS uekeâÌ[er kesâ nue keâe ØeÙeesie efkeâÙee peelee
Lee, efpemekesâ efveÛeues efmejs hej leebyes Ùee uekeâÌ[er keâe heâeue ueieer
nesleer Leer~
 ceesnvepeesoÌ[es Deewj yeveeJeueer ceW nue kesâ efceóer kesâ cee@[ue
heeS ieS nwb~
 heâmeue keâer keâšeF& leebyes kesâ nefmeS mes Deewj uekeâÌ[er kesâ nlLes hej
ueies helLej kesâ heâuekeâes (yues[/ieb[emees) mes keâer peeleer Leer~
 heMegheeueve ceW nÌ[hheeF& ueesieeW keâes %eeve Lee Jes iew[bs mes Yeer heefjefÛele Les~
NCERT-meej
 cesmeesheesšeefceÙee kesâ mecekeâeueerve megcesj kesâ veiejeW kesâ ueesie Yeer
FvneR ueesiees keâer lejn Deveepe hewoe keâjles Les Je Gvekesâ heeuelet
heMeg Yeer ØeeÙe: Jener Les, pees nÌ[hhee meYÙelee ceW Les~
 OeesueeJeerj (iegpejele) ceW efceues peueeMeÙeeW keâe ØeÙeesie mebYeJele:
ke=âef<e kesâ efueS peue mebÛeÙeve nsleg efkeâÙee peelee Lee~
 Deheâieeefvemleeve ceW Meesleg&IeF& veecekeâ nÌ[hhee mLeue mes venjeW
kesâ kegâÚ DeJeMes<e efceues nQ, hejbleg hebpeeye Deewj efmebOe ceW veneR~
 mebYekele: 7000 meeue henues cesnjieÌ{ ceW keâheeme keâer
Kesleer nesleer Leer~
 ceesnvepeesoÌ[esb mes keâheÌ[s kesâ šgkeâÌ[eW kesâ DekeMes<e Ûeeboer kesâ Skeâ
heâtueoeve kesâ {keäkeâve leLee kegâÚ DevÙe leebyes keâer kemlegDeeW mes
efÛehekesâ ngS efceues nQ~
 hekeâer efceóer leLee hesâÙe@vme efceóer mes yeveer lekeâefueÙeeb metle keâleeF& keâe
mebkesâle osleer nQ~
Ùen mebmeej Yej ceW keâheeme kesâ DeefmlelJe
keâe ØeeÛeervelece mee#Ùe nw~
 Kesleer Deeceleewj hej veefoÙeeW kesâ efkeâveejs keâer peeleer Leer, peneb
ieefce&ÙeeW leLee ke<ee& kesâ efoveeW ceW yeeÌ{ keâe heeveer yen Deelee Lee~
 heeveer kesâ Fme yeneke mes nj ke<e& veF& GhepeeT efceóer Deekeâj
pecee nes peeleer Leer Deewj GmeceW Thej mes nue Ûeueeves Deewj
Keeo-heeveer osves keâer pe™jle veneR nesleer Leer~
 heMegheeueve (Animal Husbandry)
nÌ[hheeF& ueesie keâF& efkeâmce kesâ heMeg heeueles Les~ KegoeFÙeeW
ceW yengle mes peeveJejeW keâer nefñÙeeb heeF& ieF& nQ pewmes- YesÌ[,
yekeâjer, yewue, YeQme, neLeer, Tbš, metDej, kegâòee Deewj efyeuueer kesâ
kebâkeâeue heeS ieS nQ~
 ceesnjeW (cegõeDeeW) hej Deveskeâ peeveJejeW kesâ efÛe$e Debefkeâle efkeâS ngS
efceues nQ~
YesÌ[
neLeer
yekeâefjÙeeb
nÌ[hheeF& cegnjesW
hej efÛeef$ele peevekej nQ~
YeQme keâtyeÌ[keeues meeb[
 ieOes Je Tbš Yeer heeues peeles Les, kegâòes Meg™ mes ner heeuelet
peeveJej Les, efyeuueer heeues peeves kesâ Yeer mee#Ùe Øeehle ngS nQ~
 Deveskeâ pebieueer peevekejeW; pewmes- efÛeòeeroej efnjve, meebYej,
heeÌ[e (nesie ef[Ùej), pebieueer metDej Deeefo keâer nefñÙeeb efceueer
nQ, efpevekeâe Yeespeve kesâ efueS efMekeâej efkeâÙee peelee Lee~
 Keeves kesâ efueS Deveskeâ Øekeâej keâer ceÚefueÙeeb Deewj efÛeefÌ[Ùeeb
hekeâÌ[er peeleer LeeR~
( 105 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
hekeâer efceóer keâe yevee Je=<eYe
 TbšeW keâer nefñÙeeb Yeer Deveskeâ hegjemLeueeW mes yeÌ[er mebKÙee ceW
heeF& ieF& nQ uesefkeâve efkeâmeer Yeer cegõe hej Tbš keâe efÛe$e veneR
efceuee nw~
 IeesÌ[s keâer nefñÙeeb efceueer nwQ-
ueesLeue
megjkeâesš oe leLee
keâeueeryebieve Deewj Deveskeâ DevÙe mLeueeW mes~
 IeesÌ[s keâer efceóer keâer Deeke=âefleÙeeb veewMeejes Deewj ueesLeue
ceW heeF& ieF& nQ, uesefkeâve IeesÌ[s keâe keâesF& mhe<š efÛe$e
efkeâmeer cegõe hej DeYeer lekeâ veneR efceuee nw~
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee-11) ceW
yeleeÙee nw efkeâ IeesÌ[s kesâ DeefmlelJe keâe mebkesâle ceesnvepeesoÌ[eW leLee
ueesLeue ceW efceueer Skeâ meefvoiOe cetelf e&keâe/ efceóer keâe efKeueewvee (šsjekeâesše)
mes efceuee nw, Gvnesvb es ueesLeue kesâ IeesÌ[s kesâ DeefmLeÙeeW kesâ efJe<eÙe ceW ÛeÛee&
veneR keâer nw~
peyeefkeâ Feflenemekeâej [e. efkeâjCe kegâceej LeheefueÙeeue ves Yeer
Deheveer hegmlekeâ ‘efmebOeg Ieešer meYÙelee’ ceW efueKee nw efkeâ ceesnvepeesoÌ[eW
mes Øeehle efceóer keâer yeveer IeesÌ[s pewmeer Skeâ Deeke=âefle kesâ efJe<eÙe ceW
efveMÛeÙehetJe&keâ Ùen veneR keâne pee mekeâlee nw efkeâ Jen IeesÌ[e ner nw~
ueesLeue mes Yeer Ssmes leerve efceóer kesâ efKeueewves Øeehle ngS nw, efpevnW kegâÚ
efJeæeve IeesÌ[s keâer Devegke=âefle ceeveles nQ~
meYÙelee keâe keâeueeveg›eâce
(Chronology of the Civilization)
peye 1920 kesâ oMekeâ ceW meke&ØeLece nÌ[hheeF& meYÙelee keâes
henÛeevee ieÙee, leye Gmekeâe keâeue-efveOee&jCe ØecegKe ™he mes
cesmeesheesšeefceÙee ceW Gj Deewj efkeâMe mLeueeW hej Øeehle nÌ[hheeF&
cegõeDeeW kesâ DeeOeej hej efkeâÙee ieÙee~
cegõeDeeW kesâ DeeOeejhej nÌ[hheeF& meYÙelee
keâe keâeue ceevee ieÙee
ceeMe&ue kesâ efkeÛeej mes nÌ[ hheeF& Jneruej ves Fmekeâe keâeue
meYÙelee F&.het. 3250 mes 2750 2500-1500 F&.het. ceevee~
F&.het. lekeâ heâueleer-heâtueleer jner Leer~
NCERT-meej
 Gmekesâ yeeo keâeue-efveOee&jCe keâer jsef[Ùees keâeye&ve efkeefOe keâe
Deeefke<keâej nes ieÙee Deewj Fme efkeefOe mes Fme meYÙelee keâe keâeue-
efveOee&jCe Fme Øekeâej efkeâÙee ieÙee :
 hetke& nÌ[hheeF& ÛejCe - ueieYeie 3500-2600 F&.het.
 heefjhekeäke nÌ[hheeF& ÛejCe - ueieYeie 2600-1900 F&.het.
 Gòej nÌ[hheeF& ÛejCe - ueieYeie 1900-1300 F&.het.
 heefjhekeäke nÌ[hheeF& ÛejCe keâes Ùeefo 700 ke<e& ceevee peeS lees Ùen
yengle DeefOekeâ uebyee meceÙe nesiee, efpemeceW ueieYeie 30 heerefÌ{Ùeeb
iegpej peeSbieer~
 Fleveer uebyeer DekeefOe kesâ oewjeve lees meeceeefpekeâ mebie"ve,
jepeveerefle, Yee<ee Deewj Ùeneb lekeâ efkeâ Oece& ceW Yeer yengle mes
heefjkele&ve nes ieS neWies~
 nce peeveles nQ efkeâ mecekeâeueerve efceœe Deewj cesmeesheesšeefceÙee
ceW lees 100 ke<eeX keâer DekeefOe ceW ner yengle-mes jepÙeeW keâe
GlLeeve-heleve nes ieÙee~
heefjhekeäJe nÌ[hhee mebmke=âefle keâe DeefmlelJe ceesšs leewj hej
2550 F&0 het0 Deewj 1900 F&0 het0 kesâ yeerÛe jne~
 ueielee nw, Deheves Deefmlelke keâer hetjer DekeefOe Yej Ùen mebmke=âefle Skeâ
ner Øekeâej kesâ DeewÌpeejeW, nefLeÙeejeW Deewj IejeW keâe ØeÙeesie
keâjleer jner~ meejer peerkeve-heæefle ceW Skeâ™helee yeveer jner~
 kener veiej-Ùeespevee, kener cegnjW, kener ce=Ccetefle&Ùeeb Deewj
uebyes-uebyes Ûeš&-heâuekeâ efoKeeF& osles jns~
 uesefkeâve Fme Deheefjkele&veerÙelee hej yengle DeefOekeâ peesj osvee
"erkeâ veneR nesiee~ ceesnvepeeso[Ì es keâer ce=odYeeb[ keâuee ceW meceÙe-
meceÙe hej heefjkele&ve Yeer efoKeeF& osles nQ~
 F&mee hetke& GVeermekeeR meoer ceW Deekeâj Fme mebmke=âefle kesâ oes
cenòkehetCe& veiej nÌ[hhee Deewj ceesnvepeesoÌ[ebs ueghle nes
ieS, uesefkeâve DevÙe mLeeveeW ceW nÌ[hhee mebmke=âefle Oeerjs Oeerjs #eerCe
ngF& Deewj #eerCe nesles-nesles Yeer iegpejele, jepemLeeve, nefjÙeeCee
Deewj heefMÛeceer Gòej ØeosMe kesâ Deheves meerceeble #es$eeW ceW uebyes
meceÙe lekeâ peerefkele jner~
 keâF& nÌ[hhee-hetke& yeefmleÙeeW kesâ DekeMes<e heeefkeâmleeve kesâ efveÛeues
efmebOe Deewj yeueteÛf emleeve Øeeble ceW leLee jepemLeeve kesâ keâeueeryebiee
ceW efceues nQ~
nÌ[hhee hetJe& efkeâmeeve Gòej iegpejele kesâ veeieJeeÌ[e ceW
Yeer jnles Les~
 hejbleg efkeâme lejn Fve osMeer yeefmleÙeeW mes heefjhekeäke nÌ[hhee
mebmke=âefle keâe GodYetle ngDee, Ùen yeele mhe<š veneR nw~
 ve ner nceW Fme yeele keâe keâesF& mhe<š ØeceeCe efceuelee nw efkeâ
Fme GheceneosMe kesâ nÌ[hheeF& veiejeW kesâ heveheves ceW efkeâmeer
yeenjer ØeYeeke keâe neLe Lee~
 nes mekeâlee nw efkeâ nÌ[hhee keâer Menjer mebmke=âefle kesâ efkekeâeme ceW
cesmeesheesšeefceÙee kesâ veiejeW mes kegâÚ ØesjCee efceueer nes~
( 106 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 hejbleg nÌ[hhee mebmke=âefle osMeer {bie keâer Leer, Fme yeele ceW  Ùen Yeer cele nw efkeâ nÌ[hhee mebmke=âefle keâes DeeÙeeX ves ve<š efkeâÙee
keâesF& Mebkeâe veneR nw~ hej Fmekeâe mee#Ùe yengle keâce nw~
 FmeceW keâF& Ssmes lelke nQ pees Fmes heefMÛece SefMeÙee keâer  keâebmÙe Ùegie keâer Fme efkeMeeuelece meebmke=âeflekeâ meòee kesâ efkeIešve
mecekeâeueerve mebmke=âefleÙeeW mes he=Lekeâ keâjles nQ~ kesâ keäÙee-keäÙee heefjCeece ngS, Ùen DeYeer lekeâ mhe<š veneR ngDee nw~
 efmebOeg meYÙelee kesâ veiejeW keâer Ùeespevee peeue-heæefle keâer nw  nce veneR peeveles nQ efkeâ keäÙee veiejeW kesâ GpeÌ[ peeves mes
Deewj FmeceW meÌ[keâeW, veeefueÙeeW Deewj ceuekegâb[eW keâer DeÛÚer keefCekeâ Deewj efMeuheer ueesie osnele keâer Deesj Ûeues ieS Deewj
kÙekemLee nw~ otmejer Deesj cesmeesheesšeefceÙee kesâ veiejeW ceW yeslejleerye keneb nÌ[hhee kesâ lekeâveerkeâer keâewMeueeW keâes heâwueeÙee~
yeÌ{les peeves keâer Øeke=efòe osKeer peeleer nw~
 nceW efmebOe, hebpeeye Deewj nefjÙeeCee keâer veiejesòej keâeue
 nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ meYeer veiejeW ceW meYeer cekeâeve DeeÙeleekeâej
nQ, efpeveceW hekeäkeâe mveeveIej Deewj meerÌ{eroej kegâDeeb mebueive nw~ keâer efmLeefle kesâ yeejs ceW heÙee&hle peevekeâejer veneR efceueer nw~
 heefMÛece SefMeÙee kesâ veiejeW ceW Fme lejn keâer veiej  efmebOe #es$e kesâ Yeerlej nce Keself enjeW keâer yeefmleÙeeb lees heeles nQ,
Ùeespevee veneR heeF& ieF& nw~ uesekf eâve hetke&keâeue keâer mebmke=âefle kesâ meeLe Gvekeâe mebyebOe mhe<š
 mebYekele: keâerš Éerhe kesâ veesmeme (Knossos) veiej keâes veneR neslee nw~]
ÚesÌ[ ØeeÛeerve Ùegie kesâ efkeâmeer Yeer DevÙe veiej ceW peue
efvekeâemeer keâe Ssmee Gòece ØeyebOe osKeves keâes veneR efceuelee~ nÌ[hhee mebmke=âefle
 nÌ[hheeF& ueesieeW ves hekeâer FËšeW kesâ Fmlesceeue ceW efpeme keâewMeue keâe (The Harappan Culture)
heefjÛeÙe efoÙee nw, kewmee heefMÛece SefMeÙee keeues veneR os heeS~ nÌ[hhee mebmke=âefle MeeÙeo 1900 F&. het. lekeâ peerleer-peeieleer
 nÌ[hheeFÙeeW kesâ ce=odYeeb[ Deewj Gvekeâer cegnjW Deheves Keeme {bie keâer jner~ yeeo ceW Fmekeâer veiejerÙe DekemLee ueghle-meer nes ieF&~
nQ, Deewj Fve hej Debefkeâle heMeg-ceb[ue mLeeveerÙe nw~
 meyemes yeÌ[er yeele Ùen nw efkeâ GvneWves Deheveer Skeâ Keeme efueefhe  Øees. cekeäKeve ueeue ves ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee-11 ceW yeleeÙee nw efkeâ
yeveeF&, efpemekeâe efceœe Deewj cesmeesheesšeefceÙee keâer efueefhe mes nÌ[hhee meYÙelee DeÛeevekeâ ueghle veneR ngF&~ hegjeleeeflJekeâ mee#ÙeeW mes
keâesF& meecÙe veneR nw~ helee Ûeuelee nw efkeâ heleve ›eâefcekeâ ™he mes Oeerjs-Oeerjs ngDee, efpememes
 ÙeÅeefhe nÌ[hhee mebmke=âefle keâebmÙeÙegieerve mebmke=âefle Leer, leLeeefhe FmeceW
DeOe: efmLeefle keâes Øeehle nesves ceW ueieYeie 1900 mes 1300 F&.het.
keâebmes keâe meerefcele GheÙeesie ngDee Deewj pÙeeoelej helLej kesâ
lekeâ ueieYeie 600 Je<eeX keâe meceÙe ueiee~
DeewÌpeej ner Ûeueles jns~
 Deble ceW, nÌ[hhee mebmke=âefle keâe #es$e efpelevee efkeMeeue Lee
Glevee efkeMeeue Deewj efkeâmeer Yeer mecekeâeueerve mebmke=âefle keâe  nÌ[hhee mebmke=âefle keâer veiejesòej DeJemLee
veneR Lee~ (Post Urbanisation Stage of the
 nÌ[hhee veiej keâer mebjÛevee heebÛe efkeâueesceeršj kesâ Iesjs ceW Harappan Civilization)
heâwueer ngF& nw, Deewj Fme lejn keâebmÙe Ùegie ceW Deheves {bie keâer  heefjhekeäke mebm ke=âefle kesâ heefjÛeeÙekeâ Les:
ye=nòece mebjÛeveeDeeW ceW Deeleer nw~ megkÙekeefmLele veiej-efvekesMe,
 DeYeer lekeâ nÌ[hhee pewmee veiej efkemleej DevÙe$e keâneR Yeer osKeves kÙeehekeâ mlej hej FËšeW keâer mebj ÛeveeSb,
keâes veneR efceuee nw~ uesKeve-keâuee,
 cesmeesheesšeefceÙee keâer ØeeÛeerve meYÙeleeSb lees 1900 F&0 het0 kesâ yeeo ceevekeâ yeeš ceehe,
Yeer yeÛeer jner, uesekf eâve nÌ[hhee keâer veiejerÙe mebmke=âefle ueieYeie Gmeer ogi e&veiej Deewj efvecvemlejerÙe MenjeW kesâ yeerÛ e Deblej,
meceÙe ueghle nes ieF&~ Fmekesâ yengle mes keâejCe yeleeS peeles nQ~ keâebmes kesâ DeewÌpeejeW keâe Fmlesceeue Deewj
 keâne peelee nw efkeâ efmebOeg #es$e ceW ke<ee& keâer cee$ee 3000 F&0 keâeues jbi e keâer Deeke=âefleÙeeW mes efÛ eef$ ele ueeue
het0 kesâ Deemeheeme leefvekeâ-meer yeÌ{er Deewj efheâj F&mee hetke& ce=odYee[eW keâe efvecee&Ce~
otmejer Meleeyoer kesâ DeejbYe ceW keâce nes ieF&~  Fmekeâer Mewueeriele Skeâ™helee meceehle nes ieF& Deewj Mewueer ceW
 Fmemes Kesleer Deewj heMegheeueve hej yegje Demej heÌ[e~
Yeejer efkeefkeOelee Dee ieF&~
 kegâÚ ueesieeW keâe cele nw efkeâ heÌ[esme kesâ jsefiemleeve kesâ heâwueves mes
 veiejesòej nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ kegâÚ ue#eCe heeefkeâmleeve ceW,
efceóer ceW uekeCelee yeÌ{ ieF& Deewj Gke&jlee Iešleer ieF&, Fmeer mes
efmebOeg meYÙelee keâe heleve nes ieÙee~ ceOÙe Skeb heefMÛeceer Yeejle ceW leLee hebpeeye, jepemLeeve,
 otmeje cele Ùen nw efkeâ peceerve OeBme ieF& Ùee Thej G" ieF& nefjÙeeCee, peccet Deewj keâMceerj, efouueer Deewj heefMÛeceer
efpememes FmeceW yeeÌ{ keâe heeveer pecee nes ieÙee~ Gòej ØeosMe ceW Yeer efoKeeF& osles nQ~
 Yetkeâbhe kesâ keâejCe efmebOeg veoer keâer Oeeje yeoue ieF& efpemekesâ  Fvekeâe keâeue ueieYeie 1900 F&0 het0 mes 1200
heâuemke™he ceesnvepeeso[Ì es keâe he=… ØeosMe keerjeve nes ieÙee~ F&0het0 lekeâ nes mekeâlee nw~

NCERT-meej ( 107 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
nÌ[hhee mebmke=âefle keâer veiejesòej DekemLee keâes
GheefmebOeg mebmke=âefle Yeer keânles nQ~
Fme mebmke=âefle keâes nÌ[hheesòej yeleeÙee peelee Lee,
 henues
hej Deye Fmes Gòej-nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ veece mes
DeefOekeâ peevee peelee nw~
 Gòej-nÌ[hhee mebmke=âefleÙeeb cetuele: leeceÇhee<eeefCekeâ nQ, efpeveceW
helLej Deewj leebyes kesâ DeewÌpeejeW keâe GheÙeesie neslee Lee~
 FveceW Oeeleg kesâ Ssmes ner GhekeâjCe yeveles Les efpevekeâer {ueeF&
Deemeeve nw~
 efheâj Yeer kegâuneÌ[er, Úsveer, keâbieve, ke›eâ Demletje, yebmeer
Deewj yejÚe efceueles nQ~
 leeceÇhee<eeCe mebmke=âefle kesâ ueesie nÌ[hhee mebmke=âefle keâer Gòej DekemLee
ceW ieebkeeW ceW yeme ieS, Deewj Kesleer, heMegheeueve, efMekeâej Deewj
ceÚueer hekeâÌ[ves keâe OebOee keâjves ueies~
 MeeÙeo osneleeW ceW Oeeleg mebyebOeer lekeâveerkeâer keâer peevekeâejer heâwueves
mes Kesleer keâjves Deewj yeefmleÙeeb yemeves ceW menteuf eÙele ngF~&
 iegpejele kesâ ØeYeeme heešve (meesceveeLe) Deewj jbiehegj pewmes kegâÚ
mLeeve lees nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ ceevees Deewjme heg$e nQ~ efkeâbleg
GoÙehegj kesâ efvekeâškeleer& Deenej ceW nÌ[hheeF& lelke kegâÚskeâ ner heeS
peeles nQ~
 efieuegbo, pees Denej keâe mLeeveerÙe kesâbõ pewmee ueielee nw, ceW
FËšeW keâer mebjÛeveeSb Yeer efceueer nQ, efpevnW ueieYeie 2000
F&0 het0 Deewj 1500 F&0 het0 kesâ yeerÛe jKee pee mekeâlee nw~
 neueebekf eâ, hekeâeF& ngF& FËšeW kesâ efceueves keâer Keyej Yeiekeevehegje
keâer Gòej nÌ[hheeF& DekemLee kesâ yeejs ceW Yeer oer ieF& nw, hej
FËš keeues mlej keâe keâeue-efveOee&jCe mebosnemheo nw~
 neb, heefMÛeceer Gòej ØeosMe ceW yegueboMenj efpeues kesâ ueeue
efkeâuee kesâ iewefjkeâ ce=odYeeb[ (Dees0 meer0 heer0) mLeue hej
Ûebo FËšW efceueer nQ~
 efheâj Yeer, nÌ[hheeF& lelke keâe ØeYeeke ceeuekee keâer Gme leeceÇhee<eeCe
mebmke=âefle (ueieYeie 1700-1200 F&0 het0) hej, efpemekeâer meyemes
yeÌ[er yemleer vekeoešesueer ceW nw, yengle keâce nw~
 peesjkes mLeueeW hej Yeer, pees leeheer, ieesoekejer Deewj
Yeercee veefoÙeeW keâer Ieešer ceW heeS ieS nQ, Ùener yeele ueeiet
nesleer nw~
meyemes yeÌ[er : oeÙeceeyeeo
efJemleej: 22 nskeäšsÙej
peesjJes yemleer
Deeyeeoer : ueieYeie 4000
ØecegKe leLÙe
mJe™he : DeeÅe veiejerÙe
Øeke=âefle : DeefOekeâebMe «eeceerCe
Øekeâej keâer
 veiejesòej nÌ[hheeF& yeefmleÙeeb mkeele Ieešer ceW Yeer efceueer nQ~
NCERT-meej
 Ùeneb kes ueesie heMegÛeejCe kesâ meeLe-meeLe DeÛÚer Kesleer Yeer
keâjles Les~
 kes cebo Ûeeue keeues Ûeekeâ hej yeves keâeues Oetmej Deesheoej ce=oYd eeb[eW
keâe ØeÙeesie keâjles Les~
 Ùes ce=oYd eeb[ F&mee hetke& leermejer Meleeyoer Deewj Gmekesâ yeeo kesâ
Gve ce=oYd eeb[eW mes efceueles nQ, pees Gòejer F&jeve kesâ he"ej mes
Øeehle ngS nQ~
 mkeele Ieešer kesâ efvekeemeer Yeer Ûeekeâ hej ueeue-hej-keâeues
jbie keeues ce=oYd eeb[ pees DeejbefYekeâ veiejesòej keâeue kesâ ce=oYd eeb[eW
mes efvekeâš mebyebOe peleeles Les~
 Fvemes Øekeâš neslee nw efkeâ nÌ[hhee mes mebyeæ veiejesòej
mebmke=âefle mes Fvekeâe mebyebOe Lee~
mkeele Ieešer keâes Gòej-nÌ[hhee mebmke=âefle keâe Gòejer
Úesj ceeve mekeâles nQ~
 Yeejle efmLele hebpeeye, nefjÙeeCee, Gòej ØeosMe Deewj peccet ceW
Yeer keâF& Gòej-nÌ[hhee mLeueeW keâer KegoeF& ngF& nw~
 FveceW peccet ceW ceeb[e, hebpeeye ceW Ûeb[erieÌ{ Deewj mebIeesue,
nefjÙeeCee ceW oewuelehegj Deewj Gòej ØeosMe ceW
Deeueceieerjhegj Deewj ngueeme GuuesKeveerÙe nQ~
 Ssmee ueielee nw efkeâ nÌ[hheeF& ueesieeW ves ÛeeJeue keâer Kesleer leye
Meg™ keâer peye Jes nefjÙeeCee ceW oewuelehegj Deewj Gòej ØeosMe
kesâ menejvehegj efpeues ceW ngueeme henbgÛes~
 jeieer Gòej Yeejle kesâ efkeâmeer Yeer nÌ[hhee mLeue ceW DeYeer
lekeâ veneR osKee ieÙee nw~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee-11) ceW yeleeÙee nw
efkeâ nÌ[hhee meYÙelee kesâ ueesie ceesšs Deveepe (efceuesšdme) keâer 6 efkeâmceW
Gieeles Les, efpeveceW jeieer, keâesoeW, meebJee Deewj pJeej, cešj leLee
heâefueÙeeb Meeefceue Les~
 Deeueceieerjhegj ceW Gòej-nÌ[hheeF& ueesie mebYekele: keâheeme
Yeer Ghepeeles Les, pewmee efkeâ nÌ[hhee kesâ ce=oYd eeb[eW hej efceues
keâheÌ[s keâer ÚeheeW mes Devegceeve ueieeÙee pee mekeâlee nw~
 Gòejer Deewj hetkeer& #es$eeW kesâ Gòej-nÌ[hhee mLeueeW ceW pees efÛeef$ele
nÌ[hheeF& ce=oYd eeb[ heeS ieS nQ GveceW Deeke=âefleÙeeb Dehes#eeke=âle mejue
nes ieF& nQ, neueebefkeâ kegâÚ veS hee$e-Øekeâej Yeer efceueles nQ~
 kegâÚ Gòej-nÌ[hhee hee$e-Øekeâej Yeiekeevehegje kesâ efÛeef$ele
Oetmej ce=oYd eeb[ DeLee&led heWšs[ «es kesDej (heer0 peer0
[yuÙet0) DekeMes<eeW mes meefcceßeCe heeS ieS nQ~
 uesefkeâve Fme keâeue ceW nÌ[hhee mebmke=âefle hetCe& efkeIešve keâer
DekemLee ceW Dee Ûegkeâer Leer~
Gòej-nÌ[hhee DeJemLee ceW uebyeeF& ceeheves keâer keâesF&
Jemleg veneR heeF& ieF& nw~ iegpejele kesâ Gòej keâeue ceW
helLej kesâ Ieveekeâej yeeš Deewj hekeâer efceóer keâer
efhebef[keâeSb (šsjekeâesše kesâkeâ) veneR efceueles nQ~
( 108 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Deeceleewj mes meYeer Gòej-nÌ[ hhee mLeueeW ceW
DeYeeJe nw-
ceeveJe cetefle&k eâeDeeW keâe leLee
JeweMf e°Ÿe metÛekeâ efÛe$eeke=â efleÙeeW keâe
 ÙeÅeefhe iegpejele ceW keeio$e (hesâÙee@vme) DeØeÛeefuele nes
Ûegkeâe Lee, leLeeefhe Gòej Yeejle ceW Ùen Ketye Ûeuelee
Lee~
 veiejesòej DekemLee ceW hengÛb eves hej heefMÛece SefMeÙeeF& kesâõb eW mes
nÌ[hheeFÙeeW keâe kÙeeheej meceehle nes ieÙee~
 ueepekeo& ceefCe, Ûeš&, Fbõieeshe ceefCe (keâeve&sefueÙeve yeer[)
leLee leebyes Deewj keâebmes kesâ hee$e kÙeeheej-kemlegDeeW ceW Ùee lees
ueghle nes Ûegkesâ Les Ùee efkejue nes ieS Les~
 Ùen meye mkeeYeeefkekeâ Lee, keäÙeeWefkeâ hebpeeye, nefjÙeeCee
Deewj Gòej ØeosMe ceW GlKeefvele DeefOekeâebMe Gòejkeâeueerve
nÌ[hhee mLeue osneleer yeefmleÙeeb ner nQ~
 keäÙee nÌ[hhee mebmke=âefle Jewefokeâ Leer? (Was
the Harappan Culture Vedic?)
keâYeer-keâYeer nÌ[hhee mebmke=âefle keâes $e+ikewefokeâ keâne
peelee nw, uesefkeâve Fme mebmke=âefle keâer cegKÙe efkeMes<eleeDeeW keâe
GuuesKe $e+ikeso ceW veneR efceuelee nw~
 heefjhekeäk e nÌ[ hhee mebmke=â efle keâer efk eMes< eleeSb nw-
efveÙeesefpele veiej
efMeuhe
keeefCepÙe, leLee
FËšeW keâer yeveer yeÌ[ er-yeÌ[er mebjÛeveeSb Deeefo
 Ghejesòeâ efkeMes<eleeSb Jewefokeâ mebmke=âefle ceW veneR nQ~
 ØeejbefYekeâ kewefokeâ peve ke=âef<e kesâ meeLe heMegheeueve keâjles Les~ kes
FËšeW keâe ØeÙeesie veneR keâjles Les~
 ØeejbefYekeâ kewefokeâ peve nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ ØeeÙe: mebhetCe&
#es$e ceW jnles Les, uesefkeâve kes ueesie Deheâieeefvemleeve ceW Yeer
jnles Les~
 nÌ[hhee mebmke=âefle keâer heefjhekeäke veiej DekemLee 2500 F&0 het0 mes
1900 F&0 het0 lekeâ yeveer jner~
 uesefkeâve $e+ikeso keâe keâeue ueieYeie 1500 F&0 het0 ceevee
peelee nw~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ, nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ ueesieeW Deewj
keweof keâ keâeue kesâ ueesieeW keâes efyeukegâue meceeve kevemheefleÙeeW
Deewj heMegDeeW keâer peevekeâejer Leer, Ssmee keâesF& ØeceeCe
veneR efceuelee~
 $e+ikeso ceW kesâkeue peew keâe GuuesKe nw, uesefkeâve nÌ[hhee
mebmke=âefle kesâ ueesieeW keâes iesntb, efleue Deewj cešj keâer Yeer
peevekeâejer Leer~
NCERT-meej
nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ ueesi e ieQ[e mes heefj efÛ ele Les,
uesefkeâve Ùen Jewefokeâ ueesi eeW keâes De%eele Lee~ yeeIe
kesâ meeLe Yeer Ùener yeele nw~
 keweof keâpeve kesâ cegeKf eÙee DeMJe mekeej nesles Les~ Ùener keâejCe nw
efkeâ Fme heMeg keâe $e+ikeso ceW 215 yeej GuuesKe ngDee nw~
 uesefkeâve nÌ[hhee veiejkeeefmeÙeeW keâes IeesÌ[eW keâer peevekeâejer
MeeÙeo ner Leer~
nÌ[hheeF& ce=C ecetefle&k eâeDeeW ceW neLeer efceuelee nw, uesefk eâve
ØeeÛeervelece Jeso ceW Ùen IeesÌ[s keâer legu evee ceW cenlJenerve nw~
meYÙelee keâe DeJemeeve
(End of the Civilization)
nÌ[hhee mebmke=âefle keâer Gòejkeâeueerve DekemLeeDeeW ceW kegâÚ
yeenjer DeewÌpeej Deewj ce=odYeeb[ heeS ieS nQ, efpevemes mebkesâle
efceuelee nw efkeâ efmebOeg Ieešer ceW yeenj kesâ ueesie Oeerjs-Oeerjs
ØekesMe keâjves ueies Les~ ceesnvepeesoÌ[es keâer Debeflece DekemLee ceW
Demegj#ee Deewj DeMeebefle kesâ kegâÚ ue#eCe efoKeeF& osles nQ~
 efmebOeg Ieešer ceW veS ueesieeW keâe Deeieceve
(Arrival of New people in Indus
Valley)
 DeeYet<eCeeW keâer efveefOeÙeeb kegâÚ ØecegKe mLeeveeW hej ieÌ[er efceueer nQ
Deewj Skeâ mLeeve hej Deeoceer keâer KeesheefÌ[ÙeeW keâe {sj efceuee nw~
ceesnvepeeso[Ì eW keâer Thejer meleneW hej veF& efkeâmce keâer kegâuneefÌ[Ùeeb,
Útjs, hemeueeroej Deewj meheeš Ûetuekeeueer ÚgefjÙeeb efceueer nQ~
 Ùes kegâÚ yeenjer Dee›eâceCe kesâ mebkesâle osleer nQ~
 nÌ[hhee keâer Debeflece DekemLee kesâ Skeâ keâefyeÇmleeve ceW veS ueesieeW
kesâ DekeMes<e efceues nQ, peneb vekeervelece mlejeW hej veS Øekeâej
keâe ce=odYeeb[ efceuee nQ~
 veS Øekeâej kesâ ce=odYeeb[ yeuetefÛemleeve kesâ kegâÚ mLeueeW hej
Yeer efceueles nQ~
 hebpeeye Deewj nefjÙeeCee kesâ keâF& mLeueeW hej ueieYeie 1200
F&0 het0 kesâ Gòejkeâeueerve nÌ[hhee ce=odYeeb[eW kesâ meeLe-meeLe
Oetmej ce=dodYeeb[ («es kesDej) Deewj efÛeef$ele Oetmej ce=odYeeb[
(heer0 peer0 [yuÙet0) heeS ieS nQ, pees Deeceleewj mes kewefokeâ
ueesieeW mes pegÌ[s nQ~
 Ùes meejs keâece Gve DeMJeejesner ueesieeW kesâ nes mekeâles nQ, pees
F&jeve DeLekee oef#eCe ceOÙe SefMeÙee mes heneefÌ[ÙeeW kesâ
jemles DeeS neWies~
 uesefkeâve DeefOekeâebMe veS ueesie hebpeeye Deewj efmebOeg kesâ nÌ[hheeF&
veiejeW kesâ lenme-venme nesves kesâ yeeo DeeS~
( 109 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ÙeÅeefhe kewefokeâ DeeÙe& DeefOekeâebMele: Gmeer mehle efmebOeg ØeosMe ceW
yemes, peneb Skeâ meceÙe nÌ[hhee mebmke=âefle efkejepeceeve Leer,
leLeeefhe nceW Ssmee keâesF& hegjeleeeflkekeâ mee#Ùe veneR efceuelee nw
efkeâ megÂÌ{ nÌ[hheeFÙeeW Deewj DeeÙeeX kesâ yeerÛe keâesF& Yeejer
meb«eece ngDee Lee~
 1500 F&0 het0 Deewj 1200 F&0 het0 kesâ yeerÛe Gòej-nÌ[hhee
mebmke=âefle keeues ueesieeW kesâ meeLe kewefokeâ mebmke=âefle keeues pelLeeW
keâe keâneR-keâneR meecevee ngDee nesiee~
 efvejblejlee keâer mecemÙee (Problem of
Continuity )
nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ efJe<eÙe ceW kegâÚ efkeÉeve Fmekesâ yeves jnves
keâer ÛeÛee& keâjles nQ kegâÚ otmejs efJeÉeve Fmekesâ veiejerkeâjCe mes
osneleerkeâjCe ceW heefjkele&ve hej efkeÛeej keâjles nQ~
 Ûebtefkeâ veiejerÙe mebmke=âefle nÌ[hhee mebmke=âefle keâer ceewefuekeâ
efkeMes<elee Leer, DeleSke Gmekesâ meceehle nes peeves hej nce
Fme mebmke=âefle kesâ yeves jnves keâer yeele veneR meesÛe mekeâles nQ~
 Fmeer Øekeâej, nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ veiejeW keâe osneleerkeâjCe
meeOeejCe ™heeblejCe veneR nw~
 Fmekeâe DeLe& Ùen ngDee efkeâ 1500 Je<eeX kesâ efueS veiej, efueefhe
Deewj hekeâer FËšeW keâe ueeshe nes ieÙee~
 OÙeeve osves ÙeesiÙe yeele Ùen nw efkeâ Ùes lelke Gòej
Yeejle ceW kegâ<eeCe keâeue kesâ veiejeW kesâ Deble kesâ yeeo
ueghle veneR ngS Les~
 keâne peelee nw efkeâ Gòej Yeejle kesâ iebiee kesâ cewoeveeW Deewj DevÙe
#es$eeW ceW nÌ[hhee mebmke=âefle 1900 F&0 het0 ceW Deheves Deble kesâ
yeeJepeto yejkeâjej jner~
 uesekf eâve ØeLece Meleeyoer kesâ ØeLeceeæ& keâer ceeveer peeveskeeueer efÛeef$ele
Oetmej ce=oYd eeb[ (heer0 peer0 [yuÙet0) mebmke=âefle ceW nÌ[hhee
mebmke=âefle keâer keâesF& ØecegKe efkeMes<elee veneR efceueleer nw~
 efÛeef$ele Oetmej ce=odYeeb[ keâer mebmke=âefle ceW veneR efceueleer nQ-
yeÌ[er FceejleW keâebmee
hekeâer FËšW veiejerkeâjCe Deewj
efueKeekeš
 otmejer Deesj, Fme mebmke=âefle kesâ Deheves efkeefMe<š ce=odYeeb[ nw~
 ÙeÅeefhe ueieYeie 1500 F&0het0 kesâ Skeâ-oes hekeâer FËšeW kesâ
Â<šeble Øemlegle efkeâS peeles nQ, leLeeefhe Gòej Yeejle ceW
ueieYeie 300 F&0 het0 ceW Gòejer keâeues hee@euf eMeoej ce=oYd eeb[
(veeove& yuewkeâ heeefueM[ kesÙej) ceW ner hekeâer FËšW efceueleer nQ~
 nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ Deble kesâ yeeo efueKeekeš Øekeâš ngF&-
yeÇeÿeer efu eefhe kesâ ™he ceW Gòejer keâeues heeefueMeoej ce=odYeeb[
 keâer mebm ke=âefle ceW
pees efkeâ yeeSb mes oeefnves efueKeer peeleer Leer
NCERT-meej
 peyeefkeâ nÌ[hheeF& efueefhe oeÙeW mes yeeSb efueKeer peeleer Leer~
 Fmeer Øekeâej, Gòejer keâeues hee@efueMeoej ce=oYd eeb[ keâer Glheefòe
nÌ[hhee mebmke=âefle ce=odYeeb[ mes veneR nes mekeâleer nw~
 Gòejer keâeues hee@efueMeoej ce=odYeeb[ keâer DekemLee ceW heebÛekeeR
Meleeyoer F&0 het0 ceW ceOÙe iebiee kesâ cewoeveeW ceW ueesns kesâ
ØeYeekekeâejer ØeÙeesie ves veF& meeceeefpekeâ-DeeefLe&keâ mebjÛevee keâes
pevce efoÙee~
 uesefkeâve ueesns Deewj efmekeäkesâ, pees Gòejer keâeues
heeefueMeoej ce=odYeeb[ kesâ meeLe efceueles nQ, nÌ[hhee
mebmke=âefle kesâ Debie veneR nQ~
 ÙeÅeefhe nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ kegâÚ Úgš-hegš cevekesâ iebiee kesâ cewoeveeW
ceW hengbÛe ieS, leLeeefhe FvnW nÌ[hhee mebmke=âefle keâe ØecegKe lelke veneR
ceevee pee mekeâlee nw~
 Fmeer Øekeâej nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ ce=odYeeb[ Deewj ce=Ccetefle&Ùeeb
2000 F&0 het0 kesâ yeeo lekeâ yeveleer jneR, uesefkeâve kesâkeue Ùes
ner kemlegSb heefjhekeäke nÌ[hhee mebmke=âefle keâe ØeefleefveefOelke veneR
keâjleer nQ~
efheâj Yeer, nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ Úgš-hegâš lelke yejkeâjej jns-
jepemLeeve, ceeuekee
iegpejele Deewj Thejer okeäkeâve keâer leeceÇhee<eeCe mebm ke=âefleÙeeW ceW ~
 Ssmee ueielee nw efkeâ 1900 F&0 het0 ceW veiejerÙe nÌ[hhee
mebmke=âefle kesâ Deble kesâ yeeo Yeer efnob -DeeÙe& Deewj lelkeâeueerve
mebmke=âefleÙeeW kesâ yeerÛe kegâÚ Deeoeve-Øeoeve nesles jns~
nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ ueesi eeW keâer ceeveer ieF& cegb[e Deewj
Øeekeâd-õefJ eÌ[ Yee<eeSb peejer jneR~
 heejmheefjkeâ Deeoeve-Øeoeve kesâ keâejCe DeeÙe& leLee Øeekeâd-
DeeÙe& oesveeW Yee<eeSb mece=æ ngFË~
 neueebefkeâ mebmke=âle ceW efceóer kesâ yele&ve Deewj ke=âef<e kesâ efueS
Øeekeâd-DeeÙe& Meyo heeles nQ, uesefkeâve efnbo-DeeÙeeX keâer Yee<ee kesâ
ner, pees Fme GheceneÉerhe kesâ yeÌ[s efnmmes ceW heâwueer Leer,
DeefOekeâ Meyo heeles nQ~
meYÙelee kesâ Deble keâe jnmÙe (The Mystery
behind the end of the Civilization)
ueieYeie 3900 meeue henues Skeâ yeÌ[e yeoueeke
osKeves keâes efceuelee nw~ kegâÚ Ssmes mee#Ùe efceues nQ, efpevekesâ
Devegmeej ueieYeie 1800 F&.hetke& lekeâ Ûeesefuemleeve pewmes #es$eeW ceW
DeefOekeâebMe efkekeâefmele nÌ[hhee mLeueeW keâes lÙeeie efoÙee ieÙee Lee~
è Gòej nÌ[hhee kesâ #es$e 1900 F&mee hetke& kesâ yeeo Yeer
Deefmlelke ceW jns~
è kegâÚ Ûegves ngS nÌ[hhee mLeueeW keâer Yeeweflekeâ mebmke=âefle ceW
yeoueeJe Lee, pewmes meYÙelee keâer efkeefMe<š hegjeJemlegDeeW
yeešeW, cegnjeW, efkeefMe<š cevekeâeW keâe meceehle nes peevee~
( 110 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 uesKeve, uebyeer otjer keâe kÙeeheej leLee efMeuhe efkeMes<e%elee
Yeer meceehle nes ieF&~
 otj-otj mes keâÛÛes ceeue keâe DeeÙeele keâeheâer keâce nes
ieÙee~
 ceesnvepeesoÌ[es ceW meÌ[keâeW hej keâÛejs kesâ {sj yeveves ueies~
 Deekeeme efvecee&Ce lekeâveerkeâeW keâe Üeme ngDee leLee yeÌ[er
meeke&peefvekeâ mebjÛeveeDeeW keâe efvecee&Ce Deye yebo nes ieÙee~
 DeÛeevekeâ ueesieeW ves Fve veiejeW keâes ÚesÌ[ efoÙee~ cegnj Deewj
yeešeW keâe ØeÙeesie yebo nes ieÙee~
 peueefvekeâeme ØeCeeueer ve<š nes ieF& Deewj meÌ[keâeW hej ner
Pegiieervegcee Iej yeveeS peeves ueies~ Ùen meye keäÙeeW ngDee? kegâÚ
helee veneR~
 kegâÚ efkeÉeveeW keâe keânvee nw efkeâ veefoÙeeb metKe ieF& LeeR~
 DevÙe keâe keânvee nw efkeâ pebieueeW keâe efkeveeMe nes ieÙee
Lee~Fmekeâe keâejCe Ùes nes mekeâlee nw, efkeâ FËšW hekeâeves kesâ
efueS FËOeve keâer Ìpe™jle heÌ[leer Leer~
 Fmekesâ Deueekee cekesefMeÙeeW kesâ yeÌ[s-yeÌ[s Pegb[eW mes Ûeejeieen
Deewj Ieeme keeues cewoeve meceehle nes ieS neWies~
 kegâÚ FueekeâeW ceW yeeÌ{ Dee ieF&~
 Ghejesòeâ keâejCeeW mes Ùen mhe<š veneR nes heelee nw efkeâ meYeer veiejeW
keâe Deble keâwmes nes ieÙee~
 keäÙeeWefkeâ yeeÌ{ Deewj veefoÙeeW kesâ metKeves keâe Demej kegâÚ ner
FueekeâeW ceW ngDee nesiee~
 Ssmee ueielee nw, efkeâ MeemekeâeW keâe efveÙeb$eCe meceehle nes
ieÙee~ pees Yeer ngDee nes, heefjkele&ve keâe Demej efyeukegâue meeheâ
efoKeeF& oslee nw~
 hegjekemlegSb leLee yeefmleÙeeb Fve mebmke=âefleÙeeW ceW Skeâ «eeceerCe
peerkeveMewueer keâer Deesj mebkesâle keâjleer nQ~
 Fve mebmke=âefleÙeeW keâes ‘Gòej nÌ[hhee' DeLekee ‘Devegkeleer& mebmke=âefleÙeeb'
keâne ieÙee nw~
 FveceW peuekeeÙeg heefjkele&ve, keveeW keâer keâšeF&, DelÙeefOekeâ
yeeÌ{, veefoÙeeW keâe metKe peevee Ùee ceeie& yeoue uesvee
leLee Yetefce keâe GheÙeesie meefcceefuele nQ~
 pee@ve ceeMe&ue Deewj DevÙe Deveskeâ efkeÉeveeW ves efmebOeg veoer #es$e
kesâ hegjemLeueeW mes Øeehle mee#Ùe kesâ DeeOeej hej, Ùen cenmetme
efkeâÙee efkeâ Fme meYÙelee keâe heleve heÙee&kejCe keâer Kejeyeer kesâ
keâejCe ngDee~
 ke=âef<e Yetefce kesâ efueS keveeW keâer keâšeF& Deewj FËOeve kesâ efueS Fceejleer
uekeâÌ[er kesâ Fmlesceeue Deewj mebmeeOeveeW kesâ Deveehe-Meveehe og®heÙeesie
Deeefo kesâ heefjCeecemke™he peceerve yebpej nes ieF& Deewj veefoÙeeW ceW
ieeo Yej ieF&~
NCERT-meej
 Fve meye yeeleeW kesâ keâejCe, yeeÌ{, metKes Deewj Dekeâeue keâer
efmLeefleÙeeb yeej-yeej GlheVe nesves ueieeR, efpememes Deblele: Fme meYÙelee
keâe heleve nes ieÙee~
 kneruej, efpemeves Fme meYÙelee keâe keâeue 2500 mes 1500
F&.het. ceevee Lee, kesâ celeevegmeej Ùen meYÙelee yeye&j DeeÙeeX Éeje
ve<š keâj oer ieF&, pees Yeejle ceW 1500 F&.het. kesâ Deeme-heeme
DeeS Les~
 hejkeleer& DevegmebOeeveeW ves Ùen efmeæ keâj efoÙee efkeâ kneruej keâer
Ùen mLeehevee/OeejCee efkeâ DeeÙe& ueesie nÌ[hheeF& meYÙelee keâe
veeMe keâjves keeues Les, cee$e Skeâ efceLekeâ Leer~
 leLÙe Ùen nw efkeâ 5000 F&.het. mes 800 F&.het. lekeâ kesâ
meceÙe ceW heefMÛeceer Ùee ceOÙe SefMeÙee mes efmebOeg Ùee mejmJeleer
keâer IeeefšÙeeW ceW efkeâmeer Dee›eâceCe DeLeJee meecetefnkeâ DeeØeJeeme
keâe keâesF,& hegjeleeeflJekeâ pewefJekeâ mee#Ùe GheueyOe veneR nw, Fme
DeJeefOe ceW heeS ieS meYeer vej kebâkeâeue Skeâ ner mecetn kesâ
ueesieeW kesâ Les~
 nÌ[hheeF& meYÙelee Skeâ yeÌ[s #es$e ceW heâwueer ngF& Leer Deewj meYeer
ØeosMeeW ceW Gmekesâ heleve kesâ keâejCe Skeâ pewmes veneR nes mekeâles~
 meejmkele ØeosMe ceW lees Fmekeâe heleve cegKÙe ™he mes
veoer OeejeDeeW kesâ yeoueves DeLekee mLeeveeblejCe kesâ
keâejCe ngDee, uesefkeâve efmebOeg veoer kesâ lešerÙe #es$eeW ceW
yeej-yeej Deeves keeueer yeeÌ{eW keâer kepen mes ner Fme
meYÙelee keâe heleve ngDee~
 heleve kesâ keâejCe (Reasons for the Fall)
efmebO eg meYÙelee kesâ heleve kesâ keâejCe Les-
meejmkele ØeosMe ceW-
veoer kesâ OeejeDeeW keâe yeouevee DeLekee mLeeveeblejCe leLee
efmebOeg veoer kesâ lešerÙe #es$eeW ceW -
yeej-yeej Deeves keeueer yeeÌ{
Deeceleewj hej meke&$e ke<ee& keâer keâceer nesleer ieF&, efpememes Kesleer
pees efkeâ keneb keâe cegKÙe DeeefLe&keâ mebmeeOeve Leer, Øeeflekeâtue ™he
mes ØeYeeefkele ngF&~ DeeefLe&keâ efmLeefle ceW efiejekeš Dee peeves mes Mes<e
meYeer mebmLeeDeeW; pewmes- kÙeeheej Skeb keeefCepÙe, ØeMeemeefvekeâ
Skeb jepeveereflekeâ {ebÛee, veeieefjkeâ megKe megefkeOeeDeeW Deeefo
ceW Oeerjs-Oeerjs efiejekeš Dee ieF&~ efheâj Yeer Ùen yelee osvee
pe™jer nw efkeâ nÌ[hheeF& meYÙelee DeÛeevekeâ ueghle veneR ngF&~
hegjeleeeflkekeâ mee#ÙeeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ Fme meYÙelee
keâe heleve ›eâefcekeâ ™he mes Deewj Oeerjs-Oeerjs ngDee, efpememes
DeOe:efmLeefle keâes Øeehle nesves ceW ueieYeie 1900 F&.het. mes
1300 F&.het. lekeâ keâe (600 ke<eeX) keâe meceÙe ueie ieÙee~
( 111 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

1922

1934
1934

27

1:2:4

NCERT-meej ( 112 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
1953 52
1923
20

11.5

NCERT-meej ( 113 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

16
1950

7000

2500-1500

2600-1900

1900 1300
600

NCERT-meej ( 114 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mes YeejleerÙe Feflenemekeâej ves ceesnvepeeso[Ì es nÌ[hhee ceW heefjhekeäJe DeJemLee Jeeues mLeueeW keâer mebKÙee meerefcele nw Deewj
keâer KegoeF& ØeejbYe keâjeF& Leer? GveceW kesâJeue meele keâes ner veiej keâer meb%ee oer pee mekeâleer nw~ FveceW
(a) oÙeejece meenveer (b) jeKeeueoeme yevepeea nÌ[hhee Deewj ceesnvepeesoÌ[es meJee&efOekeâ cenlJehetCe& veiej Les~
(c) Sce.Sce. Jelme (d) yeer.kesâ. Leehej
5. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme nÌ[hheeF& mLeue keâes veiej keâer meb%ee vener
Gòej—(b)
oer peeleer nw?
1921 F&. ceW YeejleerÙe hegjelelJeefJeoeW ves KegoeF& Meg™ keâer, efpemeceW (a) keâeueeryebiee (b) yeveeJeueer
jeKeeueoeme yevepeea ves efmebOe ceW ceesnvepeesoÌ[es mLeue keâe GlKeveve (c) jesheÌ[ (d) ueesLeue
keâeÙe& keâjeÙee Lee~ Gòej—(c)
2. efvecveefueefKele ceW mes heefjhekeäJe nÌ[hhee meYÙelee kesâ efkeâme mLeeve keâes nÌ[hhee meYÙelee ceW 7 mLeueeW keâes ner veiej keâer meb%ee oer peeleer nw~
keWâõerÙe mLeue keâer meb%ee oer peeleer nw? efpemeceW mes jesheÌ[ keâes Fve meeleeW mLeueeW ceW Meeefceue vener efkeâÙee ieÙee nw~
(a) iebiee Ieešer (b) keâeyegue Ieešer Ùes meeleeW nÌ[hheeF& mLeue efvecveefueefKele nQ- (1) nÌ[hhee (2) ceesnvepeeso[Ì es
(c) efmebOeg Ieešer (d) mejmJeleer Ieešer (3) Ûevnto[ Ì es (4) ueesLeue (5) keâeueeryebiee (6) yeveeJeueer (7) megjkeâesšoe~
Gòej—(c) 6. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve mLeueeW hej nÌ[hhee mebmke=âefle keâer leerveeW
efmebOeg kesâ yengle mes mLeue Øeekeâd-nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ keWâõerÙe #es$e yeves~ DeJemLeeSb osKeves keâes efceueleer nQ?
heefjCeecemJe™he Fme heefjhekeäJe nÌ[hhee mebmke=âefle keâe keWâõmLeue hebpeeye (a) OeesueeJeerje (b) ceesvepeesoÌ[es
Deewj efmebOe ceW, cegKÙele: efmebOeg Ieešer ceW heÌ[lee nw~ (c) Deeueceieerjhegj (d) jeKeerieÌ{er
3. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- GheÙeg&òeâ efJekeâuheeW kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW~
keâLeve 1- nÌ[hhee meYÙelee keâe mecetÛee #es$e ef$eYegpe kesâ Deekeâej keâe (a) 1 Deewj 2 (b) 1 Deewj 3
nw~ (c) 1, 2 Deewj 3 (d) 1 Deewj 4
keâLeve 2- Ùen mebhetCe& #es$e ueieYeie 1,299,600 Jeie& efkeâueesceeršj Gòej—(d)
nw~ iegpejele kesâ keâÛÚ #es$e ceW DeJeefmLele OeesueeJeerje efkeâuee nw, Deewj Fme
GheÙeg&òeâ keâLeve ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve nÌ[hhee kesâ meboYe& ceW mLeue hej nÌ[hhee mebmke=âefle keâer leerveeW DeJemLeeSb osKeves keâes efceueleer nQ,
melÙe nQ/nw? Fmeer Øekeâej jeKeerieÌ{er ceW Yeer leerveeW DeJemLeeSb Øeehle nesleer nQ, peesefkeâ
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
nefjÙeeCee kesâ IeiIej veoer kesâ leš hej efmLele nw leLee OeewueeJeerje mes
(c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
#es$eheâue ceW yeÌ[e nw~
Gòej—(d)
7. eqvecveefueefKele mLeueeW kesâ Ùegice keâes osefKeS Deewj henÛeeefveS keâewve-
F&mee hetJe& leermejer Deewj otmejer Meleeyoer ceW mebmeej Yej ceW efkeâmeer Yeer
mee Ùegice nÌ[hhee kesâ Gòejlece leLee oef#eCelece #es$e keâe ØeefleefveefOelJe
mebmke=âefle keâe #es$e nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ #es$e mes yeÌ[e veneR Lee~ nÌ[hhee
keâjles nQ?
keâe mecetÛee #es$e ef$eYegpe kesâ Deekeâej keâe nw~ Fmekeâe hetje #es$eheâue
(a) ceeb[e, owceeyeeo
ueieYeie 1, 299, 600 Jeie& efkeâueesceeršj nw~ Ùen ØeeÛeerve efcemeÇ Deewj
(b) ceeb[e, Deeueceieerjhegj
cesmeesheesšeefceÙee mes Yeer efveefMÛele ner yeÌ[e nw~
(c) meglekeâeieW[esj, Deeueceieerjhegj
 Øees. cekeäKeve ueeue ves ØeeÛeerve Yeejle ceW efmebOeg Ieešer meYÙelee keâe (d) oeÙeceeyeeo, meglekeâeieW[esj
mebhetCe& #es$eheâue 12,50,000 Jeie& efkeâceer. yeleeF& nw~ Gòej—(a)

4.efkeâleves nÌ[hheeF& mLeueeW keâes veiej keâer meb%ee oer ieF& nw? Gòej ceW ceeb[e (peccet-keâMceerj)
(a) meele (b) heebÛe oef#eCe ceW owceeyeeo (ceneje°^)
(c) Dee" (d) yeejn hetJe& ceW Deeueceieerjhegj (Gòej ØeosMe)
Gòej—(a) heefMÛece ceW meglekeâeieW[esj (yeuetefÛemleeve ceW efmLele)

NCERT-meej ( 115 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
8. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme meYÙelee keâes mejmJeleer meYÙelee kesâ veece nÌ[hhee keâeueerve FceejleeW keâes ceesšs leewj hej 3-ßesefCeÙeeW ceW efJeYeeefpele
mes peevee peelee nw? efkeâÙee peelee nw (1) efvepeer cekeâeve (2) yeÌ[s cekeâeve Ùee Iej efpevekesâ
(a) nÌ[hhee (b) Petkb egâj-Peebkeâj ÛeejeW Deesj Úesš-s Úesšs Iej yeves nesles Les~ (3) yeÌ[er meeJe&peefvekeâ mebjÛeveeSb;
(c) Fbkeâe (d) ceesFmkeâ Fve veiejeW kesâ Iej Deeceleewj hej Skeâ Ùee oes cebefpeues kesâ nesles Les, Iej
Gòej—(a) kesâ Deebieve kesâ ÛeejeW Deesj keâcejs yeveeS peeles Les~ Dele: oesveeW keâLeve
melÙe nQ~
nÌ[hhee meYÙelee keâe cegKÙe #es$e efmebOeg Ieešer veneR, yeefukeâ mejmJeleer
leLee Gmekeâer meneÙekeâ veefoÙeeW keâe #es$e Lee, pees efmebOeg leLee iebiee kesâ 12. nÌ[hhee keâeueerve yeveeF& ieF& FËšeW keâe Deewmele Deekeâej efkeâlevee neslee
yeerÛe ceW efmLele Lee~ FmeefueS kegâÚ efJeÉeve Fmes efmebOeg-mejmJeleer meYÙelee nw ?
keânles nQ Deewj kegâÚ ueesie lees Fmes mejmJeleer meYÙelee kesâ veece mes (a) 1 : 2 : 4 (b) 1 : 2 : 1
(c) 2 : 1 : 4 (d) 1 : 2 : 3
hegkeâejvee DeefOekeâ hemebo keâjles nQ~
Gòej—(a)
9. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW :
nÌ[hhee meYÙelee ceW FËšeW keâe ØeÙeesie cegKÙele: IejeW kesâ efvecee&Ce ceW leLee
keâLeve 1- ceesnvepeesoÌ[es ceW efJeMeeue mveeveeieej kesâ heeme heefMÛece
hejkeâesšs keâer oerJeejeW kesâ efvecee&Ce ceW efkeâÙee peelee Lee~ neueebefkeâ oesveeW
keâer Deesj FËšeW mes yeves 27 Keb[ Øeehle ngS nQ~
DeekeâejeW keâer FËšeW ceW ceesšeF&, ÛeewÌ[eF& Deewj uebyeeF& keâe Devegheele Skeâ
keâLeve 2- Fve mebjÛeveeDeeW keâes Devveeieej Ùee keâes"ej kesâ ™he ceW
meceeve 1 : 2 : 4 neslee Lee Fme Øekeâej keâer FËšsb meYeer nÌ[hheeF& yeefmleÙeeW
henÛeevee ieÙee nw~ ceW ØeÙeesie keâer ieF& LeeR~
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nwb?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 13. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW :
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
keâLeve 1- nÌ[hhee-keâeueerve meÌ[kesâ Je ieefueÙeeb Skeâ-otmejs keâes
Gòej—(c) DeefOekeâkeâeWCe hej keâešleer Leer~
keâLeve 2- nÌ[hhee keâeueerve meYeer meÌ[keâeW leLee ieefueÙeeW keâes Skeâ
ceesnvepeesoÌ[es ceW efJeMeeue mveeveeieej kesâ heefMÛece ceW FËšeW mes yevee 27 ‘ef«e[‘ heæefle hej yeveeÙee ieÙee Lee~
Keb[ nw, efpemekeâer uebyeeF& hetJe& mes heefMÛece 50 ceeršj leLee ÛeewÌ[eF& Gòej GheÙeg&òeâ ceW mes mener keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW-
mes oef#eCe 27 ceeršj nw~ efpemekeâer henÛeeve Devveeieej kesâ ™he ceW keâer (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
ieF& nw~ Ssmeer ner DevÙe mebjÛeveeSb nÌ[hhee, keâeueeryebiee Deewj ueesLeue ceW (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
Yeer heeF& ieF& nQ~ Gòej—(b)
10. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme mLeue keâer yemleer hetjer lejn efkeâuesyebo nÌ[hhee meYÙelee keâer meÌ[keWâ Je ieefueÙeeb Deewj Gvekesâ efkeâveejs yeveer
Leer? FceejleeW keâer hebefòeâÙeeb, Skeâ-otmejs keâes, hetJe&-heefMÛece Deewj Gòej-oef#eCe
(a) OeewueeJeerje (b) ueesLeue keâer Deesj, mecekeâesCe yeveeles ngS keâešleer LeeR~ Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ
(c) a leLee b oesveeW (d) Deeueceieerjhegj meÌ[keâeW leLee ieefueÙeeW keâes ueieYeie Skeâ ‘ef«e[‘ heæefle ceW yeveeÙee ieÙee
Gòej—(c) Lee~ Dele: keâLeve 1 DemelÙe nw leLee efJekeâuhe (b) melÙe nesiee~

OeesueeJeerje leLee ueesLeue pewmes mLeueeW hej hetjer yemleer efkeâuesyebo Leer leLee 14. efvecveefueefKele ceW mes nÌ[hheeF& meceepe ceesšs leewj hej efkeâleves JeieesË
Menj kesâ keâF& efnmmes Yeer oerJeejeW mes Iesj keâj Deueie efkeâS ieS Les~ ceW yebše ngDee Øeleerle neslee nw?
neueebefkeâ ueesLeue ceW ogie& oerJeej mes efIeje lees veneR Lee hej kegâÚ TbÛeeF& (a) leerve (b) heebÛe
(c) meele (d) Ûeej
hej yeveeÙee ieÙee Lee~
Gòej—(a)
11. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW :
nÌ[hheeF& meceepe leerve JeieeX ceW yebše ngDee Øeleerle neslee nw~ henuee-
keâLeve 1- nÌ[hheeF& veiejeW ceW Iej Deeceleewj hej Skeâ Ùee oes
efJeefMe° Jeie&; pees veiej-ogie& mes pegÌ[e Lee~
cebefpeuee heeS ieS nQ~
otmeje- KegMeneue ceOÙece Jeie&
keâLeve 2- nÌ[hhee kesâ IejeW ceW Deebieve kesâ ÛeejeW Deesj keâcejs yeveeÙes leermeje- keâcepeesj Jeie& pees; veiej kesâ efveÛeues efnmmes ceW jnlee Lee~
peeles Les~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes mener keâLeve/keâLeveeW keâe ÛeÙeve keâjW- 15. nÌ[hhee meYÙelee kesâ ueesieeW keâer Oeeefce&keâ DeemLee kesâ mebyebOe ceW efoS
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 ieS keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW :
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 keâLeve 1- efcemeÇ Deewj cesmeesheesšeefceÙee keâer lejn nÌ[hhee ceW Yeer
Gòej—(c) cebefojeW kesâ mee#Ùe Øeehle ngS nQ~

NCERT-meej ( 116 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
keâLeve 2- nÌ[hhee veiej ceW Yeer Meemeve keâer Jener ØeCeeueer mLeeefhele hesâÙeevme ke=âef$ece ™he mes lewÙeej efkeâÙee peelee Lee, FmeceW yeeuet Ùee
Leer pewmee efkeâ cesmeesheesšeefceÙee kesâ veiejeW ceW Leer~ mheâefškeâ helLejeW kesâ šgkeâÌ[eW keâes ieeWo ceW efceueekeâj Gvemes JemlegSb yeveeF&
GheÙeg&òeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW- peeleer LeeR~ Gmekesâ yeeo Gve JemlegDeeW hej Skeâ efÛekeâveer hejle ÛeÌ{eF&
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 peeleer Leer Fme efÛekeâveer hejle kesâ jbie ØeeÙe: veerues Ùee mecegõer njs nesles
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 Les~
Gòej—(d)
18. nÌ[hhee meYÙelee kesâ yele&veeW ceW efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mes ÂMÙeeW
nÌ[hhee meYÙelee ceW efcemeÇ Deewj cesmeesheesšeefceÙee kesâ efveleeble efJehejerle keâes efÛeef$ele efkeâÙee ieÙee nw?
efkeâmeer Yeer nÌ[hheeF& mLeue hej cebefoj veneR heeÙee ieÙee nw~ neueebefkeâ (a) pÙeeefceleerÙe Deeke=âefleÙeeb (b) hesÌ[- heewOes
Fmekeâe DeheJeeo efJeMeeue mveeveeieej nes mekeâlee nw, efpemekeâe GheÙeesie (c) keâLeeDeeW kesâ ÂMÙe (d) GheÙeg&òeâ meYeer
veneves-Oeesves kesâ efueS neslee Lee~ nÌ[hheeF& DebÛeueeW ceW Oeeefce&keâ efJeMJeemeeW Gòej—(d)
Deewj DeeÛeej-efJeÛeej ceW Skeâ™helee veneR Leer, FmeefueS Meemeve JÙeJemLee nÌ[hhee meYÙelee kesâ yele&veeW keâer Ûecekeâerueer ueeue melen hej jbieeW mes efÛe$e
keâer leguevee cesmeesheesšeefceÙee mes venerb keâer pee mekeâleer~ Dele: oesveeW keâLeve Debefkeâle efkeâS peeles Les~ Ùes ÂMÙe pÙeeefceleerÙe Deeke=âefle kesâ, hesÌ[-heewOeeW kesâ
DemelÙe nQ~ DeYeer° Gòej efJekeâuhe (d) nesiee~ leLee peerJe-peblegDeeW kesâ DeueeJee keâneR-keâneR kegâÚ keâLeeDeeW kesâ efceueles nQ~
16. efvecveefueefKele ceW mes nÌ[hhee meYÙelee kesâ meboYe& ceW efoS ieS keâLeveeW Dele: meYeer efJekeâuhe melÙe nbw~
hej efJeÛeej keâjW~ 19. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme nÌ[hheeF& mLeue kesâ cegKÙe ØeJesMe Éej hej
(1) ueesie leebyes ceW efšve efceueekeâj keâebmee keâe efvecee&Ce keâjles Les~
meeFveyees[& ueiee heeÙee ieÙee nw?
(2) ceesnvepeesoÌ[es mes metleer keâheÌ[s kesâ mee#Ùe Øeehle ngS
(a) OeesueeJeerje (b) ceesnvepeesoÌ[eW
nQ~ (c) jeKeerieÌ{er (d) jbiehegj
(3) nÌ[hheeF& ueesie veeJe yeveevee venerb peeveles Les~
Gòej—(a)
(4) nÌ[hheeF& keâejeriejeW ceefCeÙeeW kesâ efvecee&Ce ceW efvehegCe Les~
veerÛes efoS ieS ketâšeW kesâ DeeOeej hej mener Gòej keâe ÛeÙeve OeesueeJeerje ceW Skeâ yeÌ[e GlkeâerCe& uesKe mebYeJele: efieje ngDee meeFveyees[&
keâjW- cegKÙe ØeJesMe Éej kesâ heeme efceuee Lee~ Fme uesKe kesâ JeCe& efkeâmeer Yeer
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Deewj 3 nÌ[hheeF& veiej mes Deye lekeâ Øeehle efueKeeJeš kesâ meyemes yeÌ[s vecetves nQ~
(c) 1, 2 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 4
Ùen efueKeeJeš Skeâ keâe" keâer leKleer hej KegoeF& keâjkesâ FmeceW mehesâo
Gòej—(d) Ûetvee (efpehmece) Yejkeâj lewÙeej keâer ieF& nw~ GmeceW 10 mebkesâlee#ej nQ~

meeceevÙele: keâebmee leebyes ceW efšve efceueekeâj yeveeÙee peelee Lee~ hejbleg 20. nÌ[hheeF& mLeue veeiesMJej leLee yeeueekeâesš ceW efvecveefueefKele ceW mes
oesveeW ceW mes Skeâ Oeeleg nÌ[hheeF& ueesieeW keâes Deemeeveer mes GheueyOe veneR keäÙee meceeveleeSb nQ-
1. oesveeW yeefmleÙeeb mecegõ leš kesâ meceerhe efmLele nQ~
Leer, FmeefueS nÌ[hhee ceW keâebmes kesâ Deewpeej yengleeÙele veneR efceueles nwb~
2. oesveeW yeefmleÙeeb ÛeteÌ[
f Ùeeb, keâjefÚÙeeb Je heÛÛeerkeâejer efvecee&Ce kesâ
ceesnpepeesoÌ[es mes metleer keâheÌ[s keâe Skeâ šgkeâÌ[e efceuee nw Deewj keâF&
JemlegDeeW hej keâheÌ[eW keâer Úehe efceueer nw~ Dele: keâLeve 1 leLee 2 melÙe nw, efJeefMe° keWâõ jner nQ~
nÌ[hheeF& ueesie veeJe yeveeves keâe keâece keâjles Les Dele: keâLeve 3 DemelÙe veerÛes efoS ketâšeW ceW mes mener ketâš keâe ÛeÙeve keâjW-
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
nw~ Fmeer Øekeâej nÌ[hheeF& ueesie ceefCeÙeeW kesâ efvecee&Ce ceW efvehegCe Les~ Dele:
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
DeYeer° Gòej efJekeâuhe (d) nesiee~
Gòej—(c)
17. hesâÙeevme kesâ meboYe& ceW efvecveefueefKele efoS ieS keâLeveeW ceW keâewve-mee/
nÌ[hheeF& mLeue veeiesMJej Deewj yeeueekeâesš, oesveeW yeefmleÙeeb mecegõ leš
mes keâLeve melÙe nw/nQ?
kesâ meceerhe efmLele nQ~ Ùes MebKe mes yeveer JemlegDeeW efpeveceW ÛetefÌ[Ùeeb,
(a) Ùen Øeke=âefle cesb heeÙee peeves Jeeuee lejue heoeLe& nw~
keâjefÚÙeeb Je heÛÛeerkeâejer keâer JemlegDeeW kesâ efvecee&Ce keâe efJeefMe° keWâõ LeeR~
(b) Fmekeâe GheÙeesie nÌ[hheeJeemeer ceeokeâ heoeLe& kesâ ™he ceW keâjles
Dele:oesveeW keâLeve melÙe nQ~
Les~
(c) Fmes nÌ[hheeJeemeer ke=âef$ece ™he mes lewÙeej keâjles Les~ 21. efvecveefueefKele ceW mes nÌ[hheeF& efueefhe keâe mJe™he keâewve-mee nw?
(d) Fmekeâe Fmlesceeue meeQoÙe& ØemeeOeve keâer meece«eer ceW efkeâÙee peelee (a) JeCee&veelcekeâ (b) efÛe$eelcekeâ
Lee~ (c) uesKeelcekeâ (d) efÛe$euesKeelcekeâ
Gòej—(c) Gòej—(d)

NCERT-meej ( 117 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
nÌ[hheeF& efueefhe keâe mJe™he efÛe$euesKeelcekeâ nw, efpemeceW ueieYeie 400- keâejCe (R)- efmebOeg meYÙelee kesâ ueesie MeJeoen mebmkeâej keâer heæefle
500 efÛeÖeW keâes heeÙee peelee nw~ Ùen efueefhe oeFË mes yeeFË Deesj efueKeer Deheveeles Les~
peeleer Leer~ GheÙeg&òeâ keâLeve kesâ meboYe& ceW efvecve ceW mes keâewve-mee Skeâ mener
Gòej nw?
22. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- (a) oesveeW (A) Deewj (R) mener nQ Deewj (R), (A) keâe mener
keâLeve 1- ceesnvepeesoÌ[eW mes Ùeesieer keâer cetefle& Øeehle ngF& nw~ mhe°erkeâjCe nw~
keâLeve 2- efmebOeg ØeosMe mes Yeejer cee$ee ceW Deeie ceW hekeâer efceóer keâer (b) oesveeW (A) Deewj (R) mener nQ, hejbleg (R), (A) keâe mener
cetefle&keâe heeF& ieF& nw~ mhe°erkeâjCe veneR nw~
GheÙeg&òeâ ceW nÌ[hheeF& cetefle&keâuee kesâ meboYe& ceW mener keâLeve keâe ÛeÙeve (c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~
keâjW- (d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Gòej—(a)
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
yeefmleÙeeW kesâ Deekeâej Deewj Gvekeâer Devegceeefvele pevemebKÙee keâer leguevee ceW
Gòej—(c)
kebâkeâeue DeJeMes<e yengle keâce efceues nQ~ Fmemes mhe° neslee nw, efkeâ MeJeoen
ceesnvepeesoÌ[es mes Øeehle Ùeesieer keâer DeeJe#e cetefle& Deewj nÌ[hhee mes Øeehle keâer heæefle Yeer meeLe-meeLe Ûeue jner Leer~ Ùen yeele Jeneb DeefmLe-keâueMeeW
oes Úesšer cetefle&Ùeeb meJe&ßes‰ cetefle&ÙeeW kesâ GoenjCe nwb~ efmebOeg ØeosMe ceW DeLeJee ceveg<Ùe keâer ogiOe nefñÙeeW kesâ DevÙe hee$eeW keâer GheefmLeefle mes
Yeejer mebKÙee ceW Deeie ceW hekeâer efceóer keâer yeveer cetefle&keâeSb (šsjekeâesše mes) meeefyele nesleer nw~ Dele: keâLeve (A) keâejCe (R) keâer mener JÙeeKÙee
efceueer nQ~ Dele: oesveeW keâLeve melÙe nQ~ keâjlee nw~
23. nÌ[hheeF& cegnjeW mes Øeehle Deeke=âefle, efpemeceW Skeâ heg®<e keâes heeueLeer 26. nÌ[hhee meYÙelee ceW meJee&efOekeâ cenlJe keâe heMeg efkeâmes ceevee ieÙee nw?
ceej keâj Ùeesieer keâer cegõe ceW yew"e efoKeeÙee ieÙee nw, keâes (a) ieeÙe (b) Skeâ meeRie Jeeuee peeveJej
efvecveefueefKele ceW mes efnbot Oece& kesâ efkeâme osJelee kesâ DeejbefYekeâ ™he (c) ketâyeÌ[ Jeeuee meeb[ (d) neLeer
keâer meb%ee oer ieF& nw? Gòej—(b)
(a) yeÇÿe (b) DeeÅeefMeJe
nÌ[hhee keâeue ceW heMeg-hetpee keâe Yeer ØeÛeueve Lee, keâF& heMeg cegnjeW hej
(c) metÙe& (d) efJe<Ceg Debefkeâle nQ~ FveceW meyemes cenlJe Jeeuee heMeg Skeâ meeRie Jeeuee peeveJej
Gòej—(b) (Ùetveerkeâeve&) nw, pees ieQ[e nes mekeâlee nw~ Fmekesâ yeeo cenlJe Jeeuee
nÌ[hheeF& cegnjeW hej Skeâ Deeke=âefle, efpemeceW Skeâ heg®<e keâes heeueLeer ceej otmeje heMeg ketâyeÌ[ Jeeuee meeb[ nw~
keâj Ùeesieer keâer cegõe ceW yew"e efoKeeÙee ieÙee nw, Deewj keâYeer-keâYeer efpemes 27. efvecveefueefKele nÌ[hheeF& mLeueeW ceW efkeâme mLeue hej Ùe%e JesefokeâeSb
peeveJejeW mes efIeje oMee&Ùee ieÙee nw, keâes ‘DeeÅe efMeJe‘ DeLee&le efnob t Oece& veneR Øeehle nesleer nQ?
kesâ ØecegKe osJeleeDeeW ceW mes Skeâ kesâ DeejbefYekeâ ™he keâer meb%ee oer ieF& nw~ (a) keâeueeryebiee (b) yeveeJeueer
24. efmebOeg Ieešer meYÙelee ceW efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mes Oece& kesâ lelJe (c) ueesLeue (d) jesheÌ[
ceewpeto Les? Gòej—(d)
(1) ceele=-osJeer keâer hetpee keâer peeleer Leer~ nÌ[hhee meYÙelee kesâ mLeue keâeueeryebiee, ueesLeue Deewj yeveeJeueer ceW, Deveskeâ
(2) Øeke=âefle keâer hetpee keâer peeleer Leer~ Ssmeer JesefokeâeSb heeF& ieFË nQ, efpevekeâe mebYeJele: Ùe%e-JesefokeâeDeeW kesâ ™he
(3) Yetle-ØesleeW hej efJeMJeeme efkeâÙee peelee Lee~
ceW ØeÙeesie efkeâÙee peelee Lee~ Dele: efJekeâuhe (d) DemelÙe nw~ mebYeJele Ùeneb
(4) ueesie ÙeesieeYÙeeme keâjles Les~
mes DeYeer lekeâ Jesefokeâe kesâ mee#Ùe Øeehle veneR ngS nQ~
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
(a) 1 Deewj 2 (b) 1 Deewj 3 28. eqvecveefueefKele efoS ieS keâLeveeW ceW mes nÌ[hheeF& meYÙelee kesâ JÙeeheej
(c) 1, 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer leLee JeeefCepÙe kesâ mebyebOe ceW keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
Gòej—(d) keâLeve 1- nÌ[hheeF& ueesie keâebmes keâer cegnjeW keâe ØeÙeesie keâjles Les~
keâLeve 2- nÌ[hheeF& meYÙelee ceW Skeâ™he efueefhe leLee ceevekeâerke=âle
efmebOeg Ieešer meYÙelee mes Øeehle mee#ÙeeW kesâ DeeOeej hej efoS ieS meYeer
keâLeve melÙe nQ, Ùes meYeer lelJe efmebOeg meYÙelee ceW ceewpeto Les~ ceehe-leewue DeefmlelJe ceW Leer~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener ketâš keâe ÛeÙeve keâjW-
25. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
keâLeve (A)- efmebOeg meYÙelee keâer yeefmleÙeeW kesâ Deekeâej Deewj Devegceeefvele (c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
pevemebKÙee keâer leguevee ceW kebâkeâeue DeJeMes<e yengle keâce efceues nQ~ Gòej—(b)

NCERT-meej ( 118 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
nÌ[hheeF& meYÙelee ceW JÙeeheej keâe yeÌ[e cenlJe Lee, Fmekeâer hegef° nÌ[hhee meYÙelee kesâ ueesie efceóer keâer pegleeF& kesâ efueS uekeâÌ[er kesâ nueeW keâe
nÌ[hhee, ceesnvepeesoÌ[es Deewj ueesLeue ceW Deveepe kesâ yeÌ[s-yeÌ[s keâes"ejeW kesâ ØeÙeesie keâjles Les, efpevekeâe Deye lekeâ yeÛee jnvee mebYeJe veneR nw~ uesefkeâve
heeS peeves mes nesleer nw~ meYÙelee kesâ Skeâ yeÌ[s Yet-Yeeie ceW {sj meejer nue kesâ Deekeâej kesâ efKeueewves Ûeesefuemleeve Je yeveeJeueer mLeue mes Øeehle ngS
efceóer keâer cegnjeW (meerue) keâe ØeÙeesie neslee Lee, ve efkeâ keâebmes keâer meerue nQ~
keâe~ Dele: keâLeve 1 DemelÙe nw~ mebhetCe& nÌ[hhee ceW Skeâ™he efueefhe Deewj 32. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
ceevekeâerke=âle ceehe-leewueeW kesâ DeefmlelJe mes Fmekeâer hegef° nesleer nw~ Dele: keâLeve (A)- efmebOeg veoer efcemeÇ keâer veerue veoer keâer Dehes#ee keânerb
mener Gòej (b) nesiee~ DeefOekeâ peueesÌ{ efceóer yeeÌ{ Jeeues cewoeve ceW ÚesÌ[ peeleer Leer~
29. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerepf eS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes keâLeve (R)- ieebJe keâer j#ee keâe keâeÙe& KeÌ[er keâer ieF& hekeäkeâer FËšeW
efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS~ keâer oerJeejeW mes Øekeâš neslee nw~
metÛeer-I metÛeer-II GheÙeg&òeâ kesâ meboYe& ceW efvecve ceW mes keâewve-mee Skeâ mener Gòej nw?
(a) oesveeW (A) Deewj (R) mener nQ, Deewj (R), (A) keâe mener
(cenlJehetCe& Keefvepe) (Øeeefhle mLeue)
A. Ûekeâcekeâ 1. oef#eCe Yeejle
mhe°erkeâjCe nw~
(b) oesveeW (A) Deewj (R) mener nQ, hejbleg (R), (A) keâe mener
B. keâevexefueÙeve 2. efmebOe keâer jesnCeer heneef[ Ì Ùeeb
mhe°erkeâjCe veneR nw~
C. meermee 3. keâMceerj Deewj Deheâieeefvemleeve
(c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~
D. ueepeJe&o 4. iegpejele Deewj efmebOe
(d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~
ketâš:
Gòej—(b)
A B C D
(a) 2 4 3 1 efmebOeg meYÙelee ceW GJe&jlee keâe efJeMes<e keâejCe mebYeJele: efmebOeg veoer mes
(b) 2 4 1 3 Øeefle Je<e& Deeves Jeeueer yeeÌ{ Leer, efpememes ieebJe keâer j#ee kesâ efueS KeÌ[er
(c) 1 2 3 4 keâer ieF& hekeâer FËšeW keâer oerJeejeW mes Øekeâš neslee nw efkeâ yeeÌ{ nj meeue
(d) 4 1 2 3
Deeleer Leer~ Dele: efJekeâuhe (b) melÙe nw~
Gòej—(b) 33. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme nÌ[hheeF& mLeue hej IeesÌ[s keâer nefñÙeeb
Ûekeâcekeâ kesâ heâuekeâ efmebOe keâer jesn[Ì er keâer heneefÌ[ÙeeW mes,
venerb Øeehle ngF& nQ?
(a) ueesLeue (b) megjkeâesšoe
keâevexefueÙeve - iegpejele leLee efmebOe mes,
(c) keâeueeryebiee (d) Deeueceieerjhegj
meermee - oef#eCe Yeejle leLee ueepeJeo& ceefCeÙeeb - keâMceerj Deewj
Gòej—(d)
Deheâieeefvemleeve mes Øeehle nesles Les~
nÌ[hhee meYÙelee kesâ ueesLeue, megjkeâesšoe, keâeueeryebiee leLee DevÙe mLeueeW
30. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme nÌ[hheeF& mLeue mes ce=oYeeb[eW ceW
mes, IeesÌ[s keâer nefñÙeeb Øeehle nesleer nQ, neueebefkeâ IeesÌ[s keâer efceóer keâer
peueÙeeve keâe efÛe$eCe Øeehle ngDee nw? Deeke=âefleÙeeb ueesLeue ceW heeF& ieF& nQ, uesefkeâve IeesÌ[s keâe keâesF& mhe° efÛe$e
(a) keâeueeryebiee (b) ueesLeue efkeâmeer cegõe hej DeYeer lekeâ veneR efceuee nw~
(c) yeveeJeueer (d) jbiehegj
Gòej—(b) 34. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
(1) nÌ[hhee meYÙelee ceW uebyeeF& ceeheves keâer ceeršj JÙeJemLee
nÌ[hhee meYÙelee kesâ ce=oYeeb[eW ceW Skeâ peueÙeeve Ùee veewkeâe keâe Skeâ efceóer ueeiet Leer~
keâe cee@[ue ueesLeue mes efceuee nw, efpemeceW cemletue Deewj heleJeej ueieeves (2) iegpejele kesâ mLeueeW mes yeeš Je efhebef[keâeSb venerb Øeehle
kesâ efueS Úso ceewpeto nQ~ Fve veewkeâeDeeW keâe efÛe$eCe Jewmee ner nw, pewmee nesleer nQ~
efkeâ Deepe Yeer efmebOeg Deewj hebpeeye kesâ FueekeâeW ceW Fmlesceeue efkeâÙee peelee GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nQ?
nw~ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
31. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme nÌ[hheeF& mLeue mes efceóer kesâ yeves nue
kesâ Øeefle™he efceues nQ? Gòej—(b)
(a) Ûeeseuf emleeve (b) yeveeJeueer nÌ[hhee meYÙelee ceW uebyeeF& ceeheves keâer keâesF& Jemleg veneR heeF& ieF& nw~
(c) a Deewj b oesveeW (d) ve lees a ve ner b iegpejele helLej kesâ Ieveekeâej yeeš Deewj hekeâer efceóer keâer efhebef[keâeS
Gòej—(c) (šsjekeâesše kesâkeâ) veneR efceueleer nQ~ Dele: mener Gòej (b) nesiee~

NCERT-meej ( 119 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
35. pee@ve ceeMe&ue Deewj Deveskeâ DevÙe efJeÉeveeW kesâ Devegmeej, efmebOeg (D) keâeueeryebiee (iv) heeefkeâmleeve
meYÙelee kesâ heleve keâe ØecegKe keâejCe keäÙee jne nesiee? ket⚊
(a) heÙee&JejCe keâe Kejeyeer (A) (B) (C) (D)
(b) DeeÙeeX keâer Dee›eâceCe (a) iv iii ii i
(c) DeeOeejYetle {ebÛes keâe ve° nesvee
(b) i ii iii iv
(d) JÙeeheej-JeeefCepÙe keâer efMeefLeuelee
(c) ii i iv iii
Gòej—(a)
(d) iii i iv ii
pee@ve ceeMe&ue Deewj DevÙe Deveskeâ efJeÉeveeW ves efmebOeg veoer #es$e ceW Gòej—(a)
hegjemLeueeW mes Øeehle mee#Ùeebs kesâ DeeOeej hej Ùen cenmetme efkeâÙee efkeâ Fme
meYÙelee keâe heleve heÙee&JejCe keâer Kejeyeer kesâ keâejCe ngDee~ Dele: mener mener megcesueve efvecve nQ-
Gòej (a) nesiee~ meglkeâebies[esj — heeefkeâmleeve
ueesLeue — iegpejele
36. efvecveefueefKele ceW efkeâmekeâe mecegsue mener nw?
1. hetJe& nÌ[hheeF& ÛejCe - ueieYeie 1900 - 1300 F&.het.
yeveeJeueer — nefjÙeeCee
2. heefjhekeäJe nÌ[hheeF& ÛejCe - ueieYeie 2600-1900 F&.het. keâeueeryebiee — jepemLeeve
3. Gòej nÌ[hheeF& ÛejCe - ueieYeie 3500-2600 - F&.het. 39. nÌ[hhee meYÙelee kesâ meyemes heefMÛece ceW efmLele veiej nw-
GheÙeg&òeâ kesâ DeeOeej hej mener ketâš keâe ÛeÙeve keâjW~ (a) ceesnvepeesoÌ[es (b) nÌ[hhee
ketâš : (c) Meesleg&ieF& (d) meglkeâebies[esj
(a) 1 Deewj 2 (b) 1 Deewj 3
Gòej—(d)
(c) kesâJeue 2 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(c) nÌ[hhee meYÙelee keâe meyemes heefMÛece ceW efmLele veiej meglkeâebies[esj nw, pees
Jele&ceeve heeefkeâmleeve cebs efmLele nw~ Meesleg&ieF& Deheâieeefvemleeve ceW efmLele
keâeue efveOee&jCe kesâ efueS jsef[Ùeeskeâeye&ve efJeefOe keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee
efpemekesâ DeeOeej hej nÌ[hhee meYÙelee keâe keâeue-efveOee&jCe Fme Øekeâej mes Skeâ nÌ[hheeF& veiej nw~
efkeâÙee ieÙee- 40. efceueeve keâerepf eS :-
hetJe& nÌ[hheeF& ÛejCe - ueieYeie 3500 - 2600 F&.het. (nÌ[hhee mLeue) (veoer)
heefjhekeäJe nÌ[hheeF& ÛejCe - ueieYeie 2600-1900 F&.het. (a) nÌ[hhee — jeJeer
Gòej nÌ[hheeF& ÛejCe - ueieYeie 1900 - 1300 F&.het. (b) ueesLeue — YeesieJee
37. efvecve keâLeveeW hej efJeÛeej keâerepf eS :- (c) ceeb[e — efÛeveeye
(1)‘mesueKeÌ[er‘ efmebOeg Ieešer meYÙelee keâs efceße Oeeleg mes efveefce&le Skeâ (d) keâeueeryebiee — Ùecegvee
cegnj nw efpeme hej peeveJejeW kesâ efÛe$e Je efueefhe GlkeâerCe& nwb~ GheÙeg&keäle ceW mes keâewve-mee mener megcesefuele veneR nQ?
(2) efmebOeg Ieešer mes Øeehle efueefhe DeYeer Yeer heÌ{er veneR pee mekeâer nw~ Gòej—(d)
GheÙeg&keäle ceW mes keâewve-mee keâLeve DemelÙe nw?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 keâeueeryebiee jepemLeeve ceWs efmLele Skeâ nÌ[hheeF& veiej nw~ Ùen Ùecegvee
(c) (1) Je (2) oesveeW (d) keâesF& veneR veoer kesâ leš hej venerb, yeefukeâ IeiIej (mejmJeleer) veoer kesâ leš hej
Gòej—(a) efmLele Lee~ DevÙe meYeer mener megcesefuele nQ~
mesueKeÌ[er helLej mes efveefce&le Skeâ cegnj Leer, efpeme hej peeveJej kesâ 41. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS:
efÛe$e leLee efueefhe kesâ efÛeÖ GlkeâerCe& nQ, Ùen efueefhe DeYeer Yeer heÌ{er veneR (1) yeveeJeueer Skeâ veJehee<eeefCekeâ mLeue nw~
pee mekeâer nw~ (2) yeveeJeueer nefjÙeeCee ceW efmLele nw~
38. efceueeve keâerepf eS :- (3) yeveeJeueer mes efceóer mes yeves nue keâer Deeke=âefle Øeehle ngF& nQ~
(mLeue) (jepÙe) GheÙeg&keäle ceW mes keâewve-mee/mes melÙe nw/nQ?
(A) meglkeâebies[esj (i) jepemLeeve (a) kesâJeue (1) (b) (2) Je (3)
(B) ueesLeue (ii) nefjÙeeCee (c) (1) SJeb (3) (d) FveceW mes keâesF& veneR
(C) yeveeJeueer (iii) iegpejele Gòej—(b)

NCERT-meej ( 120 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
yeveeJeueer Skeâ nÌ[hheeF& veiej nw, ve efkeâ veJehee<eeefCekeâ mLeue~ Ùen 45. efmebOeg keâeueerve Je=<eYe Øeeflecee kesâ meboYe& ceW efvecve keâLeveeW hej efJeÛeej
nefjÙeeCee ceW efmLele nw Deewj Ùeneb mes efceóer kesâ yeves nue keâer Deeke=âefle keâjW?
(i) Ùen Øeeflecee nÌ[hhee mes heeÙeer ieF& nw~
Øeehle ngF& Leer~ Dele: (b) keâLeve mener nw~
(ii) FmeceW Skeâ Yeejer-Yejkeâce Je=<eYe keâes Dee›eâecekeâ cegõe ceW efoKeeÙee
42. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjs :- ieÙee nw~
(1)nÌ[hhee meYÙelee kesâ ueesie cesmeesheesšeefceÙee mes JÙeeheej keâjles Les~ Ghejesòeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
(2) nÌ[hheeF& ueesie cesmeesheesšeefceÙee keâes ‘cesuegne‘ veece mes hegkeâejles (a) kesâJeue (i) (b) kesâJeue (ii)
Les~ (c) (i) SJeb (ii) (d) ve lees (i) SJeb ve lees (ii)
GheÙeg&keäle ceW mes keâewve-mee keâLeve DemelÙe nw? Gòej—(b)
(a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2) Ùen Øeeflecee ceesnvepeesoÌ[eW mes heeÙeer ieF& nw~ FmeceW Skeâ Yeejer Yejkeâce
(c) (1) Deewj (2) (d) keâesF& veneR Je=<eYe keâes Dee›eâecekeâ cegõe ceW efoKeeÙee ieÙee nw~ Je=<eYe iegmmes ceW Dehevee
Gòej—(b) efmej oebF& Deesj IegceeS ngS nw Deewj Gmekesâ ieues ceW Skeâ jmmee yebOee ngDee
nw~ Dele: efJekeâuhe (b) melÙe nw~
‘cesuegne‘, n[hheeF& #es$e kesâ efueS ØeÙegkeäle Meyo Lee, ve efkeâ cesmeesheesšeefceÙee
keâe~ Dele: efJekeâuhe (b) DemelÙe nw, nÌ[hheeF& ueesieeW keâe cesmeesheesšeefceÙee 46. efmebOeg Ieešer kesâ meboYe& ceW efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej
keâerefpeS~
mes JÙeeheeefjkeâ mebyebOe Lee~
1. Ùeneb kesâ ueesie meepe-ëe=bieej Deewj hewâMeve kesâ Øeefle peeie™keâ
43. nÌ[hheeF& efueefhe kesâ meboYe& ceW efJeÛeej keâerefpeS :- Les~
(1) nÌ[hheeF& efueefhe keâes meJe&ØeLece 1837 ceW pesscme efhebÇmeshe ves heÌ{e 2. kesâMe meppee keâer efYevve-efYevve MewefueÙeeb leLee heg™<e oeÌ{er-cetbÚ
Lee~ jKeles Les~
(2) nÌ[hhee mes Øeehle DeefYeuesKeeW ceW meyemes uecyes DeefYeuesKe ceW GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ?
ueieYeie 26 efÛe$e Les~ (a) 1 Deewj 2 Deewj (b) ve 1 Deewj ve 2
(c) kesâJeue 2 (d) FveceW mes keâesF&
(3) Ùen efueefhe yeeFË mes oeFË Deesj efueKeer peeleer Leer~
Gòej—(a)
GheÙeg&keäle ceW mes keâewve mee melÙe nw?
(a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2) Je (3) hegjelelJeerÙe KeespeeW kesâ Devegmeej efmebOeg Ieešer kesâ ueesie meepe - ëe=bieej
(c) kesâJeue (2) (d) keâesF& veneR Deewj hewâMeve kesâ Øeefle keâeheâer peeie™keâ Les~ GveceW kesâMe meppee keâer
Gòej—(c) efYevve-efYevve MewefueÙeeb ØeÛeefuele Leerb~ heg™<e oeÌ{er-cetbÚ jKeles Les leLee
m$eer megboj efoKeves kesâ efueS efmebotj, keâepeue, ueeueer keâe ØeÙeesie keâjleer
nÌ[hhee efueefhe DeYeer lekeâ heÌ{er veneR pee mekeâer nw~ Fme efueefhe keâes oebF& LeeR Deewj Ûesnjs hej ueshe ueieeleer Leer~
mes yeebF& Deesj heÌ{e peelee~ Ùeneb mes Øeehle meyemes yeÌ[s DeefYeuesKe ceW
47. nÌ[hheekeâeueerve ueesie meesves keâe DeeÙeele keâjles Les—
ueieYeie 26 efÛeÖ Øeehle ngS nQ~ (a) jepemLeeve (b) Deesceeve
44. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS :- (c) F&jeve (d) keâvee&škeâ
keâLeve (i) jeKeeueoeme yevepeea ves nÌ[hhee mes kegâÚ cegnjeW keâer Gòej—(d)
Keespe keâer Leer~ nÌ[hhee kesâ ueesie leebyes keâe DeeÙeele jepemLeeve Je Deesceeve mes keâjles Les,
keâLeve (ii) oÙeejece meenveer ves ceesnvepeesoÌ[es mes cegnjeW keâer Keespe efšve keâe DeeÙeele DeeOegefvekeâ F&jeve Deewj Deheâieeefvemleeve mes keâjles Les,
keâer Leer~ peyeefkeâ meesves keâe DeeÙeele DeeOegefvekeâ keâvee&škeâ mes keâjles Les~
GheÙeg&keäle ceW mes keâewve-mee keâLeve DemelÙe nw? 48. eqvecveequeefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW :
(a) kesâJeue (1) (b) (1) Je (2) oesveeWs (1) nÌ[hhee meYÙelee ceW kegâSb kesâ mee#Ùe Øeehle veneR nesles~
(c) kesâJeue (2) (d) keâesF& veneR (2) nÌ[hhee meYÙelee kesâ ueesie keâÌ{eF&oej Jem$e mes heefjefÛele veneR
Gòej—(b) Les~
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve melÙe nw—
oesveeW keâLeve DemelÙe nQ~ oÙeejece meenveer ves nÌ[hhee mes Deewj jeKeueoeme (a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2)
yevepeea ves ceesnpeesoÌ[es mes cegnjeW keâer Keespe keâer Leer~ Dele: efJekeâuhe (c) (1) Deewj (2) oesveeW (d) ve lees (1) Deewj ve ner (2)
(b) mener nw~ Gòej—(d)

NCERT-meej ( 121 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
keâLeve (1) Deewj (2) oesveeW DemelÙe nQ, keäÙeeWefkeâ nÌ[hheeF& ueesie DeefOekeâebMe nÌ[hhee mLeue DeOe&-Meg<keâ #es$eeW ceW efmLele nQ, peneb mebYeJele:
keâÌ{eF&oej Jem$e mes heefjefÛele Les leLee Ùeneb kesâ mLeueeW mes kegâSb keâe Yeer ke=âef<e kesâ efueS efmebÛeeF& keâer DeeJeMÙekeâlee heÌ[leer nesieer~ Deheâieeefvemleeve ceW
mee#Ùe Øeehle ngDee nw~ Meesleg&IeF& veecekeâ nÌ[hhee mLeue mes venjeW kesâ kegâÚ DeJeMes<e efceues nQ~
49. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS— Dele: oesveeW keâLeve melÙe nQ~
keâLeve (i) cesnjieÌ{ mes keâheeme keâer Kesleer keâe mee#Ùe Øeehle ngDee 53. ceesnvepeesoÌ[eW kesâ ogie& kesâ meboYe& ceW efvecve ceW mes keâewve-mee keâLeve
nw~ DemelÙe nw?
keâLeve (ii) ceesnvepeesoÌ[eW mes keâheÌ[s kesâ šgkeâÌ[eW keâe mee#Ùe Skeâ (a) ogie& TBÛeeF& hej yeveeÙee ieÙee Lee~
hetâueoeve hej Øeehle ngDee Lee~ (b) ogie& keâer mebjÛeveeSB Ûeyetlejs hej yeveer LeeR~
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ— (c) ogie& keâes ÛeejeW lejheâ mes oerJeej mes Iesje ieÙee Lee~
(a) kesâJeue (i) (b) kesâJeue (ii) (d) ogie& kesâ Ûeyetlejs keâe efvecee&Ce hekeâer ngF& FËšeW mes efkeâÙee ieÙee Lee~
(c) ve lees (i) Deewj ve lees (ii) (d) (i) Deewj (ii) oesveeW Gòej—(d)
Gòej—(d) ogie& kesâ Ûeyetlejs keâe efvecee&Ce keâÛÛeer FËšeW mes efkeâÙee ieÙee Lee~ Ùeneb ogie&
ueieYeie 7000 Je<e& hetJe& cesnjieÌ{ (heeefkeâmleeve) mes keâheeme keâer Kesleer keâe heefMÛece efoMee ceW efmLele neslee Lee~ Dele: efJekeâuhe (d) DemelÙe nw leLee
mee#Ùe Øeehle ngDee nw~ ceesnvepeesoÌ[eW mes keâheÌ[s kesâ šgkeâÌ[eW keâe mee#Ùe Mes<e meYeer keâLeve melÙe nQ~
Øeehle ngDee nw~ Dele: keâLeve (i) Deewj keâLeve (ii) oesveeW mener nQ~ 54. ceesnvepeesoÌ[eW kesâ ie=n mLeehelÙe kesâ meboYe& ceW mes keâewve-mee keâLeve
50. nÌ[hhee meYÙelee kesâ ueesie efkeâme Oeeleg mes heefjefÛele veneR Les~ DemelÙe nw?
(a) meesvee (b) Ûeeboer (a) ceesnvepeesoÌ[eW ceW Deebieve kesâefvõle DeeJeeme veneR efceueles Les~
(c) ueesne (d) leebyee (b) Yetefce leue hej yeveer oerJeejeW ceW efKeÌ[efkeâÙeeb veneR Leer~
Gòej—(c) (c) nj Iej ceW Skeâ mveeveIej neslee Lee~
(d) kegâÚ IejeW ceW otmejs leue hej peeves kesâ efueS yeveeF& ieF&
nÌ[hhee meYÙelee kesâ ueesie ueesns mes DeheefjefÛele Les~ ueesns mes ceeveJe Gòej-
Jewefokeâ keâeue ceW heefjefÛele ngS, pees efÉleerÙe veiejerkeâjCe keâe DeeOeej meerefÌ{ÙeeW kesâ DeJeMes<e Yeer efceues Les~
yevee~ Gòej—(a)

51. pegles ngS Kesle keâe mee#Ùe nÌ[hhee meYÙelee kesâ efkeâme mLeue mes efceuee ceesnvepeesoÌ[eW ceW keâF& Iej DeeBieve kesâefvõle nesles Les, efpemekesâ ÛeejeW
nw ? Deesj keâcejs yeves nesles Les~ Dele: efJekeâuhe (a) DemelÙe nw~ Mes<e meYeer
(a) keâeueeryebiee (b) ceesnvepeesoÌ[es
efJekeâuhe melÙe nQ~
(c) ÛevntoÌ[eW (d) Deecejer 55. ceesnvepeesoÌ[es kesâ efJeMeeue mveeveeieej kesâ meboYe& ceW efvecve ceW mes
Gòej—(a) keâewve-mee keâLeve DemelÙe nw?
(a) efJeMeeue mveeveeieej Skeâ Jeiee&keâej peueeMeÙe Lee~
keâeueeryebiee veecekeâ mLeeve hej pegles ngS Kesle keâe mee#Ùe efceuee nw~ pees
(b) Ùen ÛeejeW Deesj mes Skeâ ieefueÙeejs mes efIeje ngDee Lee~
DeejefcYekeâ nÌ[hheeF& mLeueeW mes mebyeæ nw~ Fme Kesle ceW nue jsKeeDeeW kesâ
(c) peueeMeÙe kesâ efkeâveejeW hej FËšeW keâes peceekeâj leLee efpehmece kesâ
oes mecetn Skeâ-otmejs keâes mecekeâesCe hej keâešles ngS efJeÅeceeve Les, pees
Ùen oMee&les nQ, efkeâ Skeâ meeLe oes Deueie-Deueie heâmeueW GieeF& peeleer ieejs kesâ ØeÙeesie mes Fmes peueyeæ efkeâÙee ieÙee Lee~
(d) Fmekesâ leerveeW Deesj keâ#e yeves ngS Les~
Leer~
Gòej—(a)
52. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW -
(i) DeefOekeâebMe nÌ[hhee mLeue DeOe&-Meg<keâ #es$eeW ceW efmLele nQ~
ceesnvepeesoÌ[es keâe efJeMeeue mveeveeieej Skeâ DeeÙeleekeâej peueeMeÙe nw~
Dele: efJekeâuhe (a) DemelÙe nw~ Mes<e leerveeW efJekeâuhe melÙe nQ~
(ii) Deheâieeefvemleeve ceW Meesleg&IeF& veecekeâ nÌ[hhee mLeue mes venjeW
kesâ kegâÚ DeJeMes<e efceues nQ~ 56. efvecve ceW mes keâewve-meer nÌ[hheeÙeer yemleer mecegõ leš kesâ meceerhe veneR
GheÙeg&òeâ mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? efmLele nw?
(a) kesâJeue (i) (b) kesâJeue (ii) (a) veeiesMJej (b) yeeueekeâesš
(c) (i) SJeb (ii) (d) ve lees (i) SJeb ve ner (ii) (c) ueesLeue (d) ÛevntoÌ[eW
Gòej—(c) Gòej—(d)

NCERT-meej ( 122 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
veeiesMJej, yeeueekeâesš, leLee ueesLeue Ùes nÌ[hheerÙe yeeefmleÙeeb mecegõ leš 61. OeewueeJeerje ceW GlKeveve keâeÙe& efkeâmekesâ efveoxMeve ceW ngDee?
kesâ heeme efmLele nQ~ peyeefkeâ ÛevntoÌ[eW heeefkeâmleeve kesâ efmevOe Øeevle ceW (a) Deej. Sme. efJe° (b) Sme.Deej.jeJe
efmLele nw Deewj mecegõ lešerÙe yemleer veneR nw~ (c) yeer. yeer. ueeue (d) Sce. Deej. cegieue
57. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW: Gòej—(a)
(i) nÌ[hheerÙe veiej Meesleg&IeF& Deheâieeefvemleeve ceW efmLele nw~
OeewueeJeerje ceW GlKeveve keâeÙe& keâe ØeejcYe, 1990 F&. ceW Deej. Sme.
(ii) Ùen veiej ueepeJeo& ceefCe kesâ meyemes DeÛÚs œeesle kesâ efvekeâš
efJe° kesâ efveoxMeve ceW ngDee~ Dele: efJekeâuhe (a) mener nw~
efmLele Lee~
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? 62. efvecve ÙegiceeW hej efJeÛeej keâjW -
(a) kesâJeue (i) (b) kesâJeue (ii) (mLeue) (GlKevevekeâlee&)
(c) (i) SJeb (ii) (d) ve lees (i) SJeb ve ner (ii) (i) nÌ[hhee - Deej.F&. Sce. Jneruej
Gòej—(c) (ii) ueesLeue - Sme. Deej. cegieue
nÌ[hheerÙe veiej Meesleg&IeF& Jele&ceeve kesâ Deheâieeefvemleeve jepÙe ceW efmLele (iii) yeneJeuehegj - Sme. Deej. jeJe
nw~ Ùen veiej DelÙeble keâerceleer ceeves peeves Jeeues veerues jbie kesâ helLej GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes Ùegice megceseuf ele veneR nQ?
ueepeJeo& ceefCe kesâ meyemes DeÛÚs œeesle kesâ efvekeâš efmLele Lee~ Dele: oesveeW (a) kesâJeue (i) (b) (ii) SJeb (iii)
keâLeve melÙe nQ~ (c) kesâJeue (iii) (d) (i) SJeb (iii)
58. ‘efouecegve’ efkeâme ÉerheerÙe osMe keâe ØeeÛeerve veece nw? Gòej—(b)
(a) yenjerve (b) ceeueÉerJe
(c) ces[eieemkeâj (d) FC[esvesefMeÙee
(mLeue) (GlKevevekeâlee&)
Gòej—(a) nÌ[hhee - Deej.F&. Sce. Jneruej
ueesLeue - Sme. Deej. jeJe
efouecegve yenjerve osMe keâe ØeeÛeerve veece nw~ Ssmee mebYeJe nw efkeâ nÌ[hheeF&
yeneJeuehegj - Sme. Deej. cegieue
veiejeW keâe efouecegve mes mecheke&â mecegõer ceeie& mes Lee~
59. nÌ[hheekeâeueerve ‘yeeš’ kesâ meboYe& ceW efvecve keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW 63. eqvecveefueefKele ceW mes keâewve keâeueeryebieve kesâ GlKeveve keâeÙe& keâe vesle=lJe
: efkeâÙee?
i. efJeefveceÙe yeešeW keâer Skeâ met#ce Ùee heefjMegæ ØeCeeueer Éeje (a) yeer. yeer. ueeue (b) Deej.Sme. efJe°
efveÙeefv$ele Lee~ (c) ceeOees mJe™he Jelme (d) Sme.Deej. jeJe
ii. Ùes yeeš meeceevÙele: Ûeš& veecekeâ helLej mes yeveeS peeles Les~ Gòej—(a)
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
1960 F&. ceW yeer.yeer. ueeue leLee yeer.kesâ Leehej kesâ vesle=lJe ceW keâeueeryebieve
(a) kesâJeue (i) (b) kesâJeue (ii)
(c) (i) SJeb (ii) (d) ve lees (i) SJeb ve ner (ii) ceW GlKeveve keâeÙe& ØeejcYe ngDee Lee~
Gòej—(c) 64. eqvecveefueefKele ÙegiceeW hej efJeÛeej keâjW-
eqJeefveceÙe yeešeW keâer Skeâ heefjMegæ ØeCeeueer Éeje efveÙeefv$ele Les~ Ùes yeeš (mLeue) (GlKeveve ØeejbYe keâe Je<e&)
meeceevÙele: Ûeš& veecekeâ helLej mes yeveeS peeles Les Deewj Deeceleewj hej (1) ueesLeue - 1974 F&.
Ùes efkeâmeer Yeer lejn kesâ efveMeeve mes jefnle Ieveekeâej nesles Les~ Dele: oesveeW (2) nÌ[hhee - 1921F&.
keâLeve melÙe nQ~ (3) OeesueeJeerje - 1990 F&.
60. ‘hegjesefnle jepee’ keâer cetefle& efkeâme nÌ[hheerÙe veiej mes efceueer nw? GheÙe&gòeâ ÙegiceeW ceW mes keâewve-mee/mes Ùegice megcesefuele nw/nQ?
(a) nÌ[hhee (b) Meesleg&IeF& (a) 1, 2 SJeb 3 (b) 2 SJeb 3
(c) ceesnvepeesoÌ[es (d) ueesLeue (c) kesâJeue 3 (d) kesâJeue 1
Gòej—(c) Gòej—(b)
hegjesefnle jepee keâer cetefle& ceesnvepeesoÌ[es veiej mes efceueer nw~ Fme cetefle& (mLeue) (GlKeveve keâe ØeejbYe)
keâes hegjesenf le jepee keâer meb%ee FmeefueS oer ieF& Leer, keäÙeeWekf eâ hegjelelJeefJeod ueesLeue - 1955 F&.
cesmeesheesšeefceÙee kesâ Fefleneme leLee Jeneb kesâ hegjesefnle jepeeDeeW mes heefjefÛele nÌ[hhee - 1921 F&.
Les Deewj Ùener meceeveleeSb GvneWves efmebOeg #es$e ceW Yeer {tbÌ{er~ OeewueeJeerje - 1990 F&.

NCERT-meej ( 123 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
leeceühee<eeCe keâeueerve ke=â<ekeâ mebmke=âefleÙeeb
(Chalcolithic Farming Culture)
‘leeceühee<eeCe ke=â<ekeâ mebmke=âefleÙeeb’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer
hejer#eeDeeW ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele
veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw-
›eâce keâ#ee veF& / hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe
1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) Yeeejle keâer leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeb
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme.Mecee&) leeceühee<eeCe ke=â<ekeâ mebmke=âefleÙeeb

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 leeceühee<eeefCekeâ mebmke=âefleÙeeb
 peesjJes mebmke=âefle
(i) owceeyeeo (oeÙeceeyeeo) (ii) FveeceieebJe
 keâeÙeLee mebmke=âefle  Denej mebmke=âefle
 ØeYeeme SJeb jbiehegj mebmke=âefle  ceeueJee mebmke=âefle
 ieCesMJej mebmke=âefle
 leeceühee<eeCe Ùegieerve Yeewelf ekeâ peerJeve
 ke=âef<e  JÙeeheej Deewj JeeefCepÙe
 Oeeefce&keâ efJeMJeeme SJeb hetpee-heæefle
 MeJeeOeeve  meeceeefpekeâ mlejerkeâjCe
 keâuee Je efMeuhe  ØeewÅeesefiekeâer
 leeceü-mebÛeÙe Deewj iewejf keâ ce=oYeeb[ DeJemLee
 leeceü mebÛeÙe  ce=oYd eeb[ efJekeâeme ›eâce
leeceü hee<eeCe DeJemLee keâe cenlJe
leeceü hee<eeCe mebmke=âefleÙeeW keâer ogye&ueleeSb
leeceü hee<eeCe mebmke=âefle keâe DeJemeeve

DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe

Jemlegevf e‰-KeC[

NCERT-meej ( 124 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
leeceühee<eeefCekeâ mebmke=âefleÙeeb
(Chalcolithic Cultures)
veJehee<eeCe Ùegie keâe Deble nesles-nesles OeelegDeeW keâe Fmlesceeue
Meg™ nes ieÙee~ OeelegDeeW ceW meyemes henues leebyes keâe ØeÙeesie
ngDee~ keâF& mebmke=âefleÙeeW keâe pevce helLej Deewj leebyes kesâ
GhekeâjCeeW keâe meeLe-meeLe ØeÙeesie keâjves kesâ keâejCe ngDee~
Fve mebmke=âefleÙeeW keâes leeceühee<eeefCekeâ (kewâukeâesefueefLekeâ) keânles nQ,
efpemekeâe DeLe& nw helLej Deewj leebyes kesâ GheÙeesie keâer DeJemLee~
 Fme keâeue ceW Skeâ Deesj peneb efmebOeg Deewj mejmJeleer veefoÙeeW
keâer IeeefšÙeeW ceW Oeerjs-Oeerjs Skeâ hetCe&-efJekeâefmele meYÙelee keâe GodYeJe
SJeb efJekeâeme ngDee, JeneR otmejer Deesj ceOÙe Yeejle Deewj okeäkeâve ceW
Skeâ DelÙeble efYevve Øekeâej keâer mebmke=âefle efJekeâefmele ngF&, efpemeceW
ÙeÅeefhe Oeeleg keâe ØeÙeesie neslee Lee, hej Jen veiej-mebmke=âefle kesâ
mlej lekeâ keâYeer veneR hengbÛeer~ Fme mebmke=âefle keâes leeceühee<eeCe
mebmke=âefle keâne ieÙee~
 DeefOekeâebMe leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeb F&mee hetJe& leermejer Deewj otmejer
MeleeefyoÙeeW ceW heâueer hetâueer~
keâeÙeLee
DeneÌ[ ØeYeeme
kegâÚ ØecegKe
yeeueeLeue leeceühee<eeCe keâeueerve ØekeâeMe
yeefmleÙeeb
vesJeemee
 Ssmee mecePee peelee nw efkeâ Ùes mebmke=âefleÙeeb Je<ee& keâer keâceer Ùee
yeej-yeej metKee heÌ[ves kesâ keâejCe GpeÌ[ ieF& LeeR, keäÙeeWekf eâ efyevee
Je<ee& kesâ Keself enj mecegoeÙeeW keâe peerJeve otYej nes ieÙee Lee~
 Fve leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeW keâer meyemes ØecegKe efJeMes<elee Gvekesâ
efJeefMe° heÇkeâej kesâ efÛeef$ele ce=odYeeb[ Les~
 Fve meYeer mebmke=âefleÙeeW kesâ ueesie Deeceleewj hej ueeue jbie hej keâeues
jbie mes efÛeef$ele efceóer kesâ yele&veeW keâe ØeÙeesie keâjles Les~
 efmekeäLemheâefškeâ (kesâumes[esveer) Deewj Ûekeâcekeâ helLej (Ûeš&)
pewmeer efmeefuekeâeceÙe meece«eer kesâ heâuekeâ (yues[) Deewj Meukeâ
(heäueskeâ) yeveeves kesâ GÅeesie ceW GvnW efJeMes<e%elee Øeehle Leer~
leeceühee<eeCe mebmke=âefle kesâ ueesie meerecf ele hewceeves
hej Deewpeej yeveeles Les-
leebyes Deewj keâebmes kesâ
NCERT-meej ( 125 )
 neueebefkeâ lekeâveerkeâer Âef° mes leeceühee<eeCe DeJemLee nÌ[hhee
keâer keâebmÙeÙegieerve mebmke=âefle mes henues nesveer ÛeeefnS~
 hej keâeue›eâceevegmeej Yeejle ceW nÌ[hhee keâer keâebmÙe mebmke=âefle
henues Deeleer nw Deewj DeefOekeâebMe leeceühee<eeCeÙegieerve
mebmke=âefleÙeeb yeeo ceW Deeleer nQ~
 efleefLe›eâce keâer Âef° mes Yeejle ceW leeceühee<eeCe yeefmleÙeeW keâer keâF&
ëe=bKeueeSb nQ, pees nQ-
Øeekeâd-nÌ[hheerÙe
nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ mecekeâeueerve leLee
nÌ[hheesòej
 nÌ[hhee DebÛeue kesâ kegâÚ mLeueeW kesâ Øeekeâd-nÌ[hheerÙe mlejeW keâes
DeejbefYekeâ nÌ[hhee mebmke=âefle Yeer keânles nQ, leeefkeâ Fmes
heefjhekeäJe veiejerÙe efmebOeg meYÙelee mes he=Lekeâ efkeâÙee pee mekesâ~
Fme lejn jepemLeeve kesâ keâeueeryebi ee Deewj nefj ÙeeCee kesâ
yeveeJeueer keâer Øeekeâd-nÌ[hheerÙ e DeJemLee mhe°le:
leeceühee<eeefCekeâ nw~
 Ùener yeele heeefkeâmleeve kesâ efmebOe Øeeble kesâ keâesšoerpeer mLeue
kesâ yeejs ceW Yeer nw~
Yeejle ceW leeceüh ee<eeCe yeefmleÙeeb heeF& ieF& nQ
oef#eCe-hetJeea heefMÛeceer ceOÙe heefMÛeceer ceneje°^ oef#eCe-hetJeea Yeejle
 oef#eCe-hetJeea jepemLeeve ceW oes hegjemLeueeW keâer KegoeF& ngF& nw,
Skeâ Denej (DeneÌ[) ceW Deewj otmeje efieuegbo ceW~
 Øeekeâd-nÌ[hheerÙe Deewj nÌ[hheesòej leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeb leLee
nÌ[hhee mebmke=âefle keâer mecekeâeueerve leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeb Yeer
Gòejer, heefMÛeceer Deewj ceOÙe Yeejle ceW heeF& peeleer nQ~
 Skeâ GoenjCe nw keâeÙeLee mebmke=âefle (ueieYeie 2000-
1800 F&.het.) pees nÌ[hhee mebmke=âefle keâer keâefve‰ mecekeâeueerve ceeveer
peeleer nw~
 Fmekesâ ce=odYeeb[eW ceW kegâÚ Øeekeâd-nÌ[hheerÙe ue#eCe nQ, hej
meeLe ner Fme hej nÌ[hheeF& ØeYeeJe Yeer efoKeeF& oslee nw~
 Fme #es$e ceW keâF& leeceühee<eeCeerÙe mebmke=âefleÙeeb heefjhekeäJe nÌ[hhee
mebmke=âefle mes Gceü ceW Úesšer nesles ngS Yeer efmebOeg meYÙelee mes
pegÌ[er veneR nQ~
kegâÚ ØecegKe ceeueJee mebmke=âefle mLeue pees nÌ[ hhee
mebm ke=âefle mes he=Lekeâ ceeveer peeleer nQ, Jes nQ-
veJeoešesueer SjCe Deewj veeieoe
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 peesjJes mebmke=âefle (1400-700 F&.het.) pees DebMele: efJeoYe&  heâMe& ketâš-ketâškeâj efÛekeâveer efceóer mes yeveeF& peeleer Leer Deewj
Deewj keâeWkeâCe keâes ÚesÌ[ meejs ceneje°^ ceW ÚeF& ngF& PeeWheef[Ì ÙeeW keâes Yeb[ejIej kesâ ™he ceW Yeer keâece ceW efueÙee peelee Lee~
nw, Ùen Yeer nÌ[hhee mebmke=âefle mes he=Lekeâ ceeveer peeleer nw~  Ùes hegjemLeue yeveeme Ieešer kesâ metKes DebÛeueeW ceW nQ~

 Øees. jeceMejCe Mecee& ves ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee 11) ceW ceeueJee  heefMÛeceer ceOÙe ØeosMe ceW ceeueJee, keâeÙeLee Deewj SjCe keâer
KegoeF& ngF& nw~
mebmke=âefle keâe keâeueKeb[ 1700-1200 F&.het. ceevee nw, peyeefkeâ Øees.
 ceeueJee ce=odYeeb[, leeceühee<eeCe ce=odYeeb[eW ceW Glke=â°lece
cekeäKeve ueeue ves ceeueJee mebmke=âefle keâe keâeueKeb[ 1900-1400
F&.het. ceevee nw~ ceevee ieÙee nw~
 Fmekesâ kegâÚ ce=oYd eeb[ Deewj DevÙe mebmke=âefle meeceef«eÙeeb ceneje°^
Øees. jeceMejCe Mecee& ves peesjJes mebmke=âefle keâe keâeueKeb[ 1400-700
F&.het. ceevee nw, peyeefkeâ Øees. cekeäKeve ueeue ves ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee ceW Yeer heeF& ieF& nbw~
11) ceW Ùes meceÙeeJeefOe 1500-900 F&.het. yeleeÙee nw~  keâF& leeceühee<eeCe mLeue Fueeneyeeo (Jele&ceeve ØeÙeeiejepe) efpeues
kesâ efJebOÙe #es$e ceW heeS ieS nQ~
 osMe kesâ oef#eCeer Deewj hetJeea YeeieeW ceW leeceühee<eeCe yeefmleÙeeb
 efJebOÙe #es$e, hetJeea Gòej ØeosMe, efyenej Deewj heefMÛece
nÌ[hhee mebmke=âefle mes mJeleb$e jner nQ~
yebieeue keâer leeceühee<eeCe yeefmleÙeeb Yeer nÌ[hhee mebmke=âefle mes Demebyeæ LeeR~
 oef#eCe Yeejle ceW Ssmeer yeefmleÙeeb ncesMee veJehee<eeCeÙegieerve
 hetJeea Yeejle ceW iebiee lešJeleea efÛejebo kesâ DeueeJee,heefMÛece yebieeue
yeefmleÙeeW kesâ yeeo ueieeleej Ûeueleer nQ~
 Ùen mhe° nw efkeâ keâF& Øekeâej keâer Øeekeâd-nÌ[hheerÙe leeceühee<eeCe
kesâ yeo&Jeeve efpeues ceW heebÌ[Ï jepeejef{efye Deewj JeerjYetce
mebmke=âefleÙeeb efmebOe, yeuetefÛemleeve, jepemLeeve Deeefo ØeosMeeW efpeues ceW ceefn<eoue GuuesKeveerÙe nQ~
ceW ke=â<ekeâ mecegoeÙeeW kesâ Øemeej ceW Øesjkeâ ngF& Deewj Gvemes kegâÚ Deewj efyenej ceW mesvegJeej,
nÌ[hhee keâer veiej meYÙelee kesâ GoÙe kesâ efueS Devegketâue DeJemej hegjemLeueeW keâer meesvehegj Deewj leeje[ern leLee
yevee~ Kego eF& ngF& nw,
efpeveceW GuuesKeveerÙe hetJeea Gòej ØeosMe ceW
 Fme Øemebie ceW efmebOe kesâ Deecejer Deewj keâesšoerpeer leLee nQ- Kewj e[ern Deewj vejnve
jepemLeeve kesâ keâeueeryebiee Deewj ieCesMJej keâe Yeer veece
efueÙee pee mekeâlee nw~  hejbleg meyemes efJemle=le GlKeveve heefMÛeceer ceneje°^ ceW ngS nQ~
 Øeleerle neslee nw efkeâ leeceühee<eeCe Ùegie kesâ kegâÚ ke=â<ekeâ  Deye lekeâ efkeâS ieÙes DevJes<eCeeW SJeb GlKeveve mes Øeehle mee#ÙeeW kesâ
mecegoeÙe efmebOeg kesâ yeeÌ{ Jeeues cewoeveeW keâer Deesj yeÌ{s Les~ DeeOeej hej Yeejle kesâ efJeefYevve YeeieeW ceW leeceüehee<eeefCekeâ mebmke=âefle
 GvneWves keâebmes keâe lekeâveerkeâer %eeve Øeehle efkeâÙee Deewj veiejeW mes mecyeefvOele efvecve mLeue ØekeâeMe ceW DeeÙes nQ-
keâer mLeehevee ceW meheâue ngS~ kegâÚ cenlJehetCe& leeceüehee<eeCe mebmke=âefleÙeeb nQ :
Denej (DeneÌ[) mebmke=âefle — ueieYeie 2800-1500 F&.het.
leeceühee<eeCe helLej Deewj keâeÙeLee mebmke=âefle — ueieYeie 2450-1700 F&.het.
Ùegie kesâ ueesie leebyes keâer ceeueJee mebmke=âefle — ueieYeie 1900-1400 F&.het.
DeefOekeâebMele: JemlegDeeW keâe meeJeueoe mebmke=âefle — ueieYeie 2300-2000 F&.het.
ØeÙeesie keâjles peesjJes mebmke=âefle — ueieYeie 1500-900 F&.het.
Les- ØeYeeme mebmke=âefle — ueieYeie 2000-1400 F&.het.
 Jes cegKÙele: «eeceerCe mecegoeÙe yeveekeâj jnles Les Deewj osMe
jbiehegj mebmke=âefle — ueieYeie 1700-1400 F&.het.
kesâ Ssmes efJeMeeue YeeieeW ceW hewâues Les, peneb heneÌ[er ]peceerve
Deewj veefoÙeeb LeeR~  peesjJes mebmke=âefle (Jorwe Culture)
 leeceühee<eeCe mebmke=âefle kesâ ueesie vejkegâue Deewj efceóer kesâ ieejs Ùen veece peesjJes veecekeâ mLeue kesâ DeeOeej hej efoÙee
mes DeeÙeleekeâej Deewj Je=òeekeâej Iej yeveeles Les~ ieÙee nw, pees Denceoveiej efpeues ceW ieesoeJejer veoer keâer
 Je=òeekeâej Iej DeefOekeâlej Skeâ meeLe mecetneW ceW yeves nesles Les~ MeeKee-veoer ØeJeje kesâ yeeSb leš hej DeJeefmLele Øee™efhekeâ
 Fve IejeW Deewj PeesheefÌ[ÙeeW keâer ÚleW Ieeme-hetâme keâer yeveer hegjemLeue nw~ peesjJes mebmke=âefle ves ceeueJee mebmke=âefle mes yengle kegâÚ
nesleer LeeR Deewj yeebme leLee MenleerjeW kesâ menejs KeÌ[er «enCe efkeâÙee nw, efkebâleg FmeceW oef#eCeer veJehee<eeCe mebmke=âefle
jnleer LeeR~ kesâ lelJe Yeer meceeefnle nQ~

NCERT-meej ( 126 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 1400-1700 F&.het. kesâ Deemeheeme keâer peesjJes mebmke=âefle
efJeoYe& kesâ kegâÚ Yeeie leLee keâeWkeâCe kesâ leš-ØeosMe keâes
ÚesÌ[ meejs ceneje°^ ceW hewâueer Leer~
 ÙeeW lees peesjJes mebmke=âefle «eeceerCe Leer, efheâj Yeer Fmekeâer
keâF& yeefmleÙeeb, pewmes— oeÙeceeyeeo Deewj FveeceieebJe
veiejerkeâjCe kesâ mlej lekeâ henbgÛe-meer ieF& LeeR~
 ceneje°^ kesâ meYeer hegjemLeue DeefOekeâlej keâeueer-Yetjer
efceóer Jeeues Ssmes DeOe&Meg<keâ #es$eeW ceW nQ, peneb yesj Deewj
yeyetue kesâ hes[Ì Les, hejbleg Ùes veoer-leš Jeeues #es$e ceW heÌ[les Les~
 Fvekesâ DeueeJee veJeoešesueer hegjemLeue Yeer nw, pees vece&oe
kesâ leš hej nw~
 peesjJes kesâ ce=oYeeb[ ueeue hej keâeues jbie mes jbefpele nQ,
uesefkeâve Gvekeâer melen OegbOeueer Ùee Kegjojer nw, efpeme hej
 Ùen helLej Deewj ceueJes kesâ yegpeeX Jeeueer keâÛÛeer oerJeej mes neskeâj
ieÌ{ pewmee yevee ngDee Øeleerle neslee nw~
 owceeyeeo keâer Glheefòe Yeejer mebKÙee ceW efceues keâebmes keâer JemlegDeeW
kesâ keâejCe nw~
veesš- kegâÚ JemlegDeeW hej nÌ[hhee mebmke=âefle keâe ØeYeeJe ueef#ele
neslee nw~
(ii) FveeceieebJe (Inamgaon)
heefMÛeceer ceneje°^ ceW Yeercee keâer meneÙekeâ veoer IeesÌ[ kesâ
leš hej DeJeefmLele DeejbefYekeâ leeceühee<eeCe DeJemLee kesâ mLeue
(FveeceieebJe) mes ÛetuneW meefnle yeÌ[s-yeÌ[s keâÛÛeer efceóer kesâ cekeâeve
Deewj ieesueekeâej ieºs Jeeues cekeâeve efceues nQ~
 Ùen yemleer efkeâueeyebo nw Deewj KeeF& mes efIejer ngF& nw~

heleuee peuejbie efkeâÙee ieÙee nw~  yeeo keâer DeJemLee (1300-1000 F&.het.) ceW heebÛe keâcejeW
Jeeuee Skeâ cekeâeve efceuee nw, efpemeceW Ûeej keâcejs
Ùes ce=odYeeb[ veevee ™he Jeeues nQ, efpeveceW
DeefOekeâ Øeefmeæ nQ:
DeeÙeleekeâej nQ Deewj Skeâ Je=òeekeâej~
 Ùen cekeâeve yemleer kesâ kesâvõ ceW nw, MeeÙeo Ùen efkeâmeer
mejoej keâe cekeâeve jne nesiee~
meeOeej šeWšeroej [b[eroej šeWšeroej keâšesjs  Fmekesâ efvekeâš ceW ner pees keâes"ej nw GmeceW jepemJe kesâ ™he
leMleefjÙeeb keâueMe Ûe<ekeâ hee$e SJe Deeeefo ceW Jemetuee ieÙee Deveepe pecee efkeâÙee peelee nesiee~
(hÙeeues)
 FveeceieebJe, leeceühee<eeCe Ùegie keâer yeÌ[er yemleer Leer~ FmeceW meew mes
 peesjJes keâer yeefmleÙeeb mebKÙee keâer Âef° mes DeefOekeâ nw~b ceneje°^ ceW peesjJes DeefOekeâ Iej Deewj keâF& keâyeÇW heeF& ieF& nQ~
mebmke=âefle keâer 200 mes DeefOekeâ yeefmleÙeeW keâe helee Ûeuee nw~  Ùeneb JeÙemkeâ ueesieeW keâes ieºs ceW jKekeâj oheâveeÙee peelee
peesjJes mebmke=âefle keâer Lee~
ØecegKe yeefmleÙeeb nQ  MeJe keâe efmej Gòej keâer efoMee ceW neslee Lee~ keâF&
yeej GvnW Iej kesâ Deboj ner oheâveeÙee peelee Lee~
hegC es ceW Denceoveiej ceW  Ssmes yele&ve efpemeceW Keevee Deewj heeveer nes, oheâveeS ieÙes MeJe
kesâ heeme jKe efoÙes peeles Les~
Ûeboewueer peesjJes  FveceeieebJe ceW hegjelelJeefJeoeW keâes iesntb, peew, ÛeeJeue, oeue,
meesveieebJe yeepeje, cešj kesâ yeerpe efceues nQ~
FveeceieebJe vesJeemee
 keâF& peeveJejeW keâer nefñÙeeb efceueer nQ~ keâF& nefñÙeebs hej keâešves
ØekeâeMe oeÙeceeyeeo kesâ efveMeeve mes Ùen Deboepee neslee nw efkeâ ueesie FvnW Keeles
veeefmekeâ neWies~
 ØekeâeMe, oeÙeceeyeeo Deewj FveeceieebJe Fme mebmke=âefle
keâer megØeefmeæ yeefmleÙeeb nQ~ FveeceieebJe, kesâ ueesieeW Éeje kegâÚ ØecegKe
 FveceW meyemes yeÌ[er oeÙeceeyeeo nw, efpemekeâe #es$eheâue peeveJejeW kesâ KeeÙes peeves kesâ mee#Ùe efceues nQ
yewue IeesÌ[e
ueieYeie 20 nskeäšÙs ej nw~ YeQme ieOee
(i) owceeyeeo (Daimabad) yekeâjer metDej
Ùeneb ueieYeie 400 ueesie jn mekeâles Les~ YesÌ[ vesJeuee
kegâòee IeefÌ[Ùeeue Deeefo
 R.S. Mecee& ves ØeeÛeerve Yeejle (keâ#ee- 11) ceW owceeyeeo kesâ efJe<eÙe
 Ssmes mee#Ùe efceues nQ efkeâ yesj, DeebJeuee, peecegve, Kepetj Deewj
ceW yeleeÙee nw efkeâ FmeceW 4000 ueesie efveJeeme keâj mekeâles Les~ keâF& lejn keâer jmeYeefjÙeeb Skeâ$e keâer peeleer LeeR~

NCERT-meej ( 127 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves, ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee- 11, ceW yeleeÙee nw
efkeâ oef#eCe hetJeea jepemLeeve, heefMÛeceer ceOÙe ØeosMe, heefMÛeceer ceneje<š^
Je DevÙe$e jnves Jeeues leeceü hee<eeCe Ùegie kesâ ueesie ceJesMeer heeueles Les,
hejbleg Jes IeesÌ[s mes heefjefÛele veneR Les~
 keâeÙeLee mebmke=âefle (Kaitha Culture)
keâeÙeLee mebmke=âefle keâer yeefmleÙeeb mebKÙee keâer Âef° mes yengle
keâce nQ Deewj DeefOekeâlej Ûebyeue Deewj Gmekeâer meneÙekeâ veefoÙeeW
kesâ #es$e ceW heeF& ieF& nQ~
 keâeÙeLee mebmke=âefle keâe keâeue 2800 mes 1500 F&.het. kesâ ceOÙe
yeleeÙee ieÙee nw~
 Ùes yeefmleÙeeb #es$eheâue ceW Dehes#eeke=âle Úesšer nQ Deewj GveceW mes yeÌ[er mes
yeÌ[er yemleer Yeer MeeÙeo oes nskeäšÙs ej mes DeefOekeâ yeÌ[er ve nes~
 keâeÙeLee mebmke=âefle Deheves Gve cepeyetle ueeue ueshe Jeeues
ce=odYeeb[eW kesâ efueS Øeefmeæ nw, efpeve hej Ûeekeâuesšer jbie mes
lejn-lejn kesâ efÛe$e yeves ngS nQ~
 Fme mebmke=âefle keâer Skeâ DevÙe efJeMes<elee nw ueeue jbie mes
efÛeef$ele heeb[gYeeb[ Deewj GlkeâCe& vecetveeW Jeeues kebâkeâefleleYeeb[~
 Fme mebmke=âefle kesâ ueesie helLej kesâ Úesšs-Úesšs DeewpeejeW Deewj
nefLeÙeejeW keâe Fmlesceeue keâjles Les, efpeveceW helLej kesâ heâuekeâeW
Deewj heâueefkeâÙeeW keâe cenlJehetCe& mLeeve Lee~
 keâF& yeefmleÙeeW ceW leebyes keâer JemlegSb yengleeÙele mes efceueer nQ~
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves, ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee- 11, ceW keâeÙeLee
mebmke=âefle keâer meceÙe DeJeefOe 2000 F&.het. mes 1800 F&.het. yeleeÙee nw,
peyeefkeâ Øees. cekeäKeve ueeue ves keâeÙeLee mebmke=âefle keâer meceÙe DeJeefOe
2450-1700 F&. het. kesâ ceOÙe yeleeÙee nw~
 Denej (DeneÌ[) mebmke=âefle (Ahar Culture)
Denej mebmke=âefle keâe keâeue 2800 Deewj 1500 F&.het. kesâ
yeerÛe ceevee peelee nw Deewj efieuegbo Fve mebmke=âefle keâe mLeeveerÙe
keWâõ ceevee peelee nw, DevÙe mecekeâeefuekeâ leeceühee<eeefCekeâ ke=â<ekeâ
mebmke=âefleÙeeW kesâ efJehejerle, Denej ceW JeemleJe ceW met#cehee<eeCe DeewpeejeW
keâes Fmlesceeue veneR neslee Lee~
 Denej mebmke=âefle kesâ keâeueKeb[ kesâ efJe<eÙe ceW Øees. jeceMejCe ves,
ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee- 11, ceW Denej mebmke=âefle keâe keâeueKeb[ 2100
Deewj 1500 F&.het. kesâ ceOÙe jKee nw~
 Ùeneb helLej keâer keâguneefÌ[Ùeeb Ùee heâuekeâeW keâe ueieYeie
DeYeeJe ner nw~
 Ùeneb keâF& meheeš kegâuneefÌ[Ùeeb, ÛeteÌ[f Ùeeb Deewj heòejW efceueer nQ,
pees meYeer leebyes keâer nQ, neueebefkeâ Skeâ Ûeeoj keâebmes keâer
Yeer heeF& ieF& nw~
NCERT-meej
 Deenej kesâ ueesie Meg™ mes ner Oeelegkeâce& peeveles Les~
ØeeÛeerve veece leebyeJeleer
Deenej (DeLee&led leebyes Jeeueer peien)
mebmke=âefle
ØecegKe leLÙe
yele&ve keâeues jbie kesâ yele&ve
(mepeeJeš mehessâo ef[peeFve mes)
 Denej mebmke=âefle keâer yeefmleÙeeb, keâeÙeLee yeefmleÙeeW kesâ efJehejerle
keâeheâer yeÌ[er nQ~
 GveceW mes keâce mes keâce leerve Ùeeveer Denej, yeeueeLeue
Deewj efieuegbo, keâF& nskeäšsÙej ceW yemeer nQ~
 Iej Deewj DevÙe cekeâeve yeveeves kesâ efueS helLejeW, keâÛÛeer FËšeW
Deewj ieejs keâe ØeÙeesie efkeâÙee peelee Lee~
 KegoeFÙeeW mes helee Ûeuee nw efkeâ yeeueeLeue Skeâ hejkeâesšs
mes efIejer yemleer Leer~
 ØeYeeme SJeb jbiehegj mebmke=âefle (Prabhas
and Rangpur Culture)
jbiehegj mebmke=âefle kesâ hegjemLeue DeefOekeâlej iegpejele ceW
IesueeW Deewj keâeuetYej, veefoÙeeW kesâ #es$e ceW heeS ieS nQ~
 ØeYeeme Deewj jbiehegj kesâ efceóer kesâ yele&ve nÌ[hhee mebmke=âefle mes
efueS ieÙes nQ, uesefkeâve Gvekeâer melen Ûecekeâoej nw, efpemekeâer
Jepen mes GvnW Ûecekeâerues ueeueYeeb[ Yeer keâne peelee nw~
 ØeYeeme Skeâ cenlJehetCe& yemleer Leer hejbleg Keso keâe efJe<eÙe nw efkeâ
ØeYeeme mebmke=âefle ceW cee$e DeeOee ope&ve yeefmleÙeeW keâe helee
Ûeuee nw~
 ceeueJee mebmke=âefle (Malwa Culture)
ceeueJee mebmke=âefle kesâ ueesie DeefOekeâlej vece&oe Deewj Gmekeâer
meneÙekeâ veefoÙeeW kesâ #es$e ceW yemes Les~
 veJeoešesueer keâe #es$eheâue ueieYeie 10 nskeäšsÙej nw Deewj Jen
osMe keâer meyemes yeÌ[er leeceühee<eeefCekeâ yeefmleÙeeW ceW mes Skeâ nw~
 Ùen osKee ieÙee nw efkeâ FveceW mes kegâÚ yeefmleÙeeb ØeeÛeerjÙegòeâ
LeeR Deewj veeieoe ceW lees Skeâ keâÛÛeer FËšeW mes yevee yegpe&
Yeer nw~
SjCe kesâ ÛeejeW Deesj Skeâ KeeF& kesâ meeLe-
meeLe hejkeâesše yevee ngDee Lee~
( 128 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ceeueJee kesâ yele&ve yeveeJeš ceW kegâÚ DeveIeÌ[ nQ, uesefkeâve Gve

hej ceesše ueshe ueiee nw, efpemekeâer melen hej ueeue Ùee
keâeues jbie ceW ef[peeFve yeves nesles nQ~
 ieCesMJej mebmke=âefle (Ganeshwar Culture)
efleefLe›eâefcekeâ Âef° mes ieCesMJej mLeue efJeMes<e ™he mes
DeJeueeskeâveerÙe nw~ Ùen jepemLeeve ceW KesleÌ[er leeceü-heóer kesâ
meerkeâj-PebgPevet #es$e kesâ leebyes keâer mece=æ KeeveeW kesâ efvekeâš
heÌ[lee nw~
 Fme #es$e mes KegoeF& ceW efvekeâueer leebyes keâer JemlegSb nQ - leerj kesâ
veeWkeâ, yejÚs kesâ heâue, yebefmeÙeeb, mesuš, kebâieve, Úsveer
Deeefo~
 FveceW mes kegâÚ keâer Deeke=âefleÙeeb, efmebOeg mLeueeW ceW efceueer Fve
JemlegDeeW keâer Deeke=âefleÙeeW mes efceueleer nQ~
 hekeâer efceóer keâer Skeâ Ssmeer efhebef[keâe efceueer nw, pees efmebOeg-šeF&he
mes efceueleer nw~ Fme mLeeve ceW yengle-mes helLej kesâ Úesšs-Úesšs
Deewpeej efceues nQ, pees leeceühee<eeCe mebmke=âefle kesâ heefjÛeeÙekeâ
nQ~
 Ùeneb iewejf keâ ce=odYeeb[ (Dees.meer.heer.) Yeer heeÙee ieÙee nw~
 Ùen ueeue Deveguesefhele Yeeb[ nw pees Dekeämej keâeues jbie
mes jbiee jnlee nw Deewj cegKÙele: keâueMe keâer Mekeäue ceW
neslee nw~
 Ûetbefkeâ ieCesMJej kesâ peceeJe keâes 2800-2200 F&.het. keâe
ceevee peelee nw, FmeefueS Fmekeâer yengle-meer JemlegSb heefjhekeäJe
nÌ[hhee mebmke=âefle mes hetJe& keâer nQ~
 ieCesMJej cegKÙele: nÌ[hhee keâes leebyes keâer JemlegDeeW keâer
Deehetefle& keâjlee Lee, hej Gmemes Gmeves keâesF& Keeme leòJe
Øeehle veneR efkeâÙee nw~

 ÙeÅeefhe Gvekeâe cegKÙe efMeuhe leebyes keâer JemlegSb yeveevee Lee, leLeeefhe
Jes Jewmes veiejerÙe leòJeeW keâes efJekeâefmele veneR keâj heeS, pees yeeÌ{-
efmebeÛf ele cewoeveeW keâer Ghepe hej Deeefßele nÌ[hheeF& DeLe&JÙeJemLee
ceW efoKeeF& osles nQ~
 Fmekeâer met#cehee<eeCe JemlegDeeW leLee DevÙe hee<eeCe GhekeâjCeeW keâes
osKeles ngS ieCesMJej mebmke=âefle keâes Øeekeâd-nÌ[hheeF& leeceühee<eeCe
mebmke=âefle keâne pee mekeâlee nw; efpemekeâer efYeefòe hej heefjhekeäJe
nÌ[hheeF& mebmke=âefle KeÌ[er ngF&~
NCERT-meej
leeceühee<eeCe Ùegieerve Yeeweflekeâ peerJeve
(Physical Life of Chalcolithic age)
oef#eCe hetJeea jepemLeeve, he.ceOÙe ØeosMe, he. ceneje°^ Deewj
DevÙe$e jnves Jeeues leeceühee<eeCe Ùegie kesâ ueesie ceJesMeer heeueles Les Je
Kesleer keâjles Les, Jes ieeÙe, Yes[Ì , yekeâjer, megDej Deewj Yewme jKeles Les~
 ke=âef<e (Agriculture)
Jes IeesÌ[s mes heefjefÛele veneR Les kegâÚ DeJeMes<eeW keâer henÛeeve
IeesÌ[s, ieOes Ùee pebieueer ieOes kesâ Debie kesâ ™he ceW keâer ieF& nw~
ueesie ieesceebMe DeJeMÙe Keeles Les hejbleg megDej keâe ceebme Keevee
hemebo veneR keâjles Les~
veesš- OÙeevekeâ<e&keâ yeele nw efkeâ ueesie iesntb
Deewj ÛeeJeue kesâ Deefleefj òeâ yeepeje, cemetj ,
GÌ[o Deewj cetbie Je keâF& ouenve Deewj cešj
Yeer hewoe keâjles Les~ Fleves Deveepe KegoeF& kesâ
heefj Ceece mJe™he Yeejle ceW DevÙe efkeâmeer mLeeve
hej MeeÙeo veneR efceues~ veJeoešesueer kesâ ueesie
yesj , Deuemeer Gieeles Les~
 okeäkeâve keâer keâeueer efceóer ceW keâheeme keâer hewoeJeej nesleer Leer~
 efveÛeues okeäkeâve ceW jeieer, yeepeje Deewj DevÙe DeveepeeW keâer
Kesleer
 hetJeea Yeejle ceW efyenej Deewj heb.yebieeue ceW ceÚueer hekeâÌ[ves
kesâ keâebšs (yebmeer) efceues nw leLee ÛeeJeue kesâ mee#Ùe Yeer Øeehle
ngS nQ~
 Dele: Ùen efmeæ keâjlee nw efkeâ ceÚueer Deewj Yeele hetJeeËÛeue
kesâ ueesieeW keâe Deenej Lee, pees osMe kesâ Gme Yeeie ceW Deepe
Yeer ØeÛeefuele Yeespe nw~
 ueesie heMeg heeueles Les Deewj yeejer-yeejer mes Kejerheâ Deewj jyeer
oesveeW heâmeueW Gieeles Les~
iesntb Deewj ceeueJee
peew keâer #es$e ceW
Kesleer keâer
peeleer Leer~
 ÛeeJeue FveeceieebJe Deewj Denej kesâ GlKeefvele-mLeueeW ceW heeÙee
ieÙee nw~
 Ùes ueesie pJeej Deewj yeepeje Yeer Gieeles Les Deewj kegâuLeer,
jeieer njer cešj, cemetj Deewj njs Je keâeues ÛeveeW keâer
Yeer Kesleer keâjles Les~
( 129 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ueieYeie meYeer leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeb
keâeueer efceóer Jeeues ØeosMe ceW heveheeR Deewj
heâueer-hetâueer LeeR~
 Fmekeâe leelheÙe& Ùen ngDee efkeâ lelkeâeueerve ueesieeW ves GheueyOe
ØeewÅeesefiekeâer %eeve Deewj meeOeveeW kesâ meboYe& ceW Deheves
Deehekeâes heefjefmLeefleÙeeW kesâ Devegketâue {eue efueÙee Lee~
 Kesleer kesâ lejerkeâeW kesâ yeejs ceW Ssmeer ner meceevelee Deepe Yeer Fve
#es$eeW ceW heeF& peeleer nw, peneb nce veceer yeveeS jKeves keâer
#ecelee Jeeueer efceóer keâes osKekeâj Meg<keâ Kesleer keâer ØeCeeueer
Dehevee jns nQ~
 JÙeeheej Deewj JeeefCepÙe (Trade and
Commerce)
Fme yeele kesâ ØeceeCe efceues nQ efkeâ leeceühee<eeCeÙegieerve pevemecegoeÙe
mecekeâeueerve DevÙe mecegoeÙeeW kesâ meeLe JÙeeheej keâjles Les Deewj
meeceef«eÙeeW keâe Deeoeve-Øeoeve keâjles Les~
leeceühee<eeCe mebmke=âefle keâer ØecegKe yeÌ[er yeefmleÙeeb, pees
JÙeeheej SJeb Jemleg efJ eefveceÙe keâer ØecegKe ceefC[Ùeeb
Leer, Jes nQ-
Denej ØeYeeme
efieuegbo jbiehegj
veeieoe ØekeâeMe
veJešešesueer oeÙeceeyeeo
Sjve FveeceieebJe
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ Denej kesâ ueesie leebyes kesâ œeesleeW
(KeeveeW) kesâ heeme yemes ngS Les Deewj ceeueJee leLee
iegpejele kesâ mecekeâeueerve mecegoeÙeeW keâes leebyes kesâ
Deewpeej leLee DevÙe JemlegSb osles Les~
 Ùen Devegceeve ueieeÙee ieÙee nw efkeâ ceeueJee, peesjJes Deewj
ØeYeeme mebmke=âefle #es$eeW ceW heeS ieS DeefOekeâebMe leebyes kesâ
kegâuneÌef[ÙeeW hej kegâÚ henÛeeve-efÛeÖ Debefkeâle nQ, pees
Skeâ pewmes nQ~
 Fmemes Ssmee Øeleerle neslee nw, efkeâ Jes Gve efMeefuheÙeeW kesâ
JÙeeheej efÛeÖ (š^s[ceeke&â) Les, efpevneWves Gve DeewpeejeW
keâe efvecee&Ce efkeâÙee Lee~
kebâieve-ÛeteÌ[f Ùeeb yeveeves kesâ efueS meerefheÙeeb Je
keâewefÌ[Ùeeb meewj e°^ kesâ mecegõ leš mes JÙeeheej kesâ
peefj S DevÙe leeceühee<eeCeerÙ e #es$ eeW keâes Yespeer
peeleer Leer~
NCERT-meej ( 130 )
 Fmeer Øekeâej, meesvee Deewj neLeer oeble Yeer šskeäkeâuekeâesóe
(keâveeš&keâ) mes peesjJes mebmke=âefle Jeeues ueesieeW kesâ heeme
DeeÙee nesiee, efpevneWves yeoues ceW Deheves Deewpeej Deheveer DevÙe
mecekeâeueerve mebmke=âefleÙeeW kesâ ueesieeW keâes yesÛes neWies~
jepeefheheuee (iegpejele) mes GhejlveeW keâe JÙeeheej
Yeer efJeefYevve #es$eeW kesâ meeLe neslee Lee~
 peesjJes mebmke=âefle kesâ ueesie Deheves ce=odYeeb[es keâe JÙeeheej Yeer otj-otj
lekeâ keâjles Les, keäÙeeWefkeâ FveeceieebJe kesâ ce=odYeeb[ Jeneb mes
keâeheâer otjer hej efmLele Deveskeâ hegjemLeueeW hej heeS ieS nQ~
 Gòejer keâeueer hee@euf eMe Jeeues ce=oYd eeC[, pees ØeejbeYf ekeâ Sself eneefmekeâ
keâeue ceW iebiee kesâ cewoeve mes otj-otj kesâ #es$eeW ceW efveÙee&le efkeâS
peeles Les~
Deveskeâ ce=odYeeb[eW hej heefnSoej yewueieeefÌ[ÙeeW kesâ
jsKeeefÛe$e efceues nQ, Fmemes helee Ûeuelee nw efkeâ uebyeer otjer
Jeeues JÙeeheej kesâ efueS, veoer ceeie& mes heefjJenve kesâ
DeueeJee, Fve ieeefÌ[ÙeeW keâe Yeer Fmlesceeue efkeâÙee peelee
Lee~
 Oeeefce&keâ efJeMJeeme SJeb hetpee heæefle
(Religious Beliefs and mothod of
worship System)
Oece& Skeâ Ssmee he#e Lee efpemeves meYeer leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeW
keâes Deeheme ceW peesÌ[ jKee Lee~ GveceW ceele=-osJeer Deewj Je=<eYe keâer
hetpee ØeÛeefuele Leer~ Denej keâeue ceW ceeueJee ceW mebYeJele: Je=<eYe
hetpee keâe yeesueyeeuee Lee~ Deveskeâ Øeke=âeflekeâJeeoer Deewj jerefleyeæ
efuebie DeefOekeâebMe hegjemLeueeW ceW heeS ieS nQ~
 Øeke=âefleJeeoer efuebie mebYeJele: ceveewleer kesâ ÛeÌ{eJes kesâ ™he ceW
neWies~
 uesefkeâve Úesšs jerefleyeæ efuebie MeeÙeo ieo&ve kesâ ÛeejeW
Deesj ueškeâeS peeles neWies, pewmee efkeâ Deepe Yeer efuebieeÙele
hebLe kesâ ueesie ueškeâeles nQ~
 ceeueJee mebmke=âefle kesâ Skeâ efJeMeeue mebÛeÙe hee$e hej ceele=-
osJeer keâer Deeke=âefle peÌ[eT ef[peeFve ceW Debefkeâle nw~
 Gmekesâ oeefnveer Deesj Skeâ m$eer keâer Deewj yeeFË Deesj
Skeâ ceiejceÛÚ keâer Deeke=âefle Debefkeâle nw leLee heeme ceW
Skeâ hetpeemLeue efÛeef$ele nw~
 Fmeer Øekeâej yesuee (efheâef[ue) keâer Deeke=âefle MeeÙeo ßeerJelme
pewmeer nw, pees efkeâ Oeve keâer osJeer ue#ceer keâe Øeleerkeâ nw;
efpemekeâer, Deeies Ûeuekeâj Ssefleneefmekeâ keâeue ceW ceele=osJeer kesâ
™he ceW hetpee keâer peeves ueieer Leer~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Skeâ hee$e hej efÛeef$ele ef[peeFve ceW Skeâ osJelee keâes
Gmekesâ Demle-JÙemle yeeueeW kesâ meeLe efoKeeÙee ieÙee nw~
 efpememes hejJeleea keâeue kesâ ™õ keâe mcejCe neslee nw~
 oeÙeceeyeeo mes Øeehle Skeâ hee$e hej keâer ieF& efÛe$ekeâejer ceW
Skeâ osJelee keâes yeeIeeW pewmes peeveJejeW Deewj ceesj heef#eÙeeW mes
efIeje ngDee efoKeeÙee ieÙee nw~
 kegâÚ efJeæeve Fmekeâer leguevee ceesnvepeesoÌ[es mes Øeehle Skeâ
cegõe hej Debefkeâle heMegheefle efMeJe kesâ meeLe keâjles nQ~
Gòejkeâeueerve peesj Jes mebmke=âefle kesâ mLeue FveeceieebJe
mes Øeehle oes Úesšer cetefle&ÙeeW keâes ieCesMe keâe
DeeÅe™he ceevee ieÙee nw
 efpemekeâer hetpee efkeâmeer Yeer Ghe›eâce keâes ØeejbYe keâjves mes
henues meheâuelee kesâ efueS keâer peeleer nw~
 FveeceieebJe kesâ hegjemLeue hej Deveskeâ efmejkeâšer Úesšer-Úesšer
cetelf e&Ùeeb efceueer nQ, Gvekeâer leguevee ceneYeejle keâer osJeer efJeefMeje
mes keâer ieF& nw~
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ leeceühee<eeCeÙegieerve ueesieeW ceW Deefive
hetpee keâe JÙeehekeâ ™he mes ØeÛeej Lee~
 Deveskeâ leeceühee<eeCe mLeueeW keâer KegoeF& kesâ oewjeve Deefivekegâb [
yeÌ[er mebKÙee ceW efceues nQ~
efceóer keâer m$eerr-cetefle&ÙeeW
mes Øeleerle neslee nw efkeâ ceele=osJeer
leeceühee<eeCe Ùegie kesâ keâer
ueesie hetpee keâjles Les-
 keâF& keâÛÛeer efceóer keâer veive cetefle&keâeSb Yeer hetpeer peeleer LeeR~
 FveeceieebJe ceW ceele=osJeer keâer Øeeflecee efceueer nw, pees heefMÛeceer
SefMeÙee ceW heeF& peeves Jeeueer Ssmeer ner Øeeflecee mes efceueleer nw~
 ceeueJee Deewj jepemLeeve ceW efceueer ™Ì{ Mewueer ceW yeveer
efceóer keâer Je=<eYe-cetefle&keâeSb Ùen metefÛele keâjleer nQ efkeâ Je=<eYe
(meebÌ[) Oeeefce&keâ hebLe keâe Øeleerkeâ Lee~
 MeJeeOeeve (Cremation)
ceeueJee Deewj peesjJes mebmke=âefle kesâ ueesieeW kesâ MeJeeOeeveeW
kesâ meeLe yele&ve SJeb DevÙe DeblÙesef° JemlegSb heeF& ieF& nwb,
efpevemes helee Ûeuelee nw efkeâ Jes ueesie cejCeeshejeble peerJeve ceW
Yeer efJeMJeeme keâjles Les~
 ceneje°^ ceW ueesie ce=lekeâ keâes keâueMe ceW jKekeâj Deheves Iej ceW
heâMe& kesâ Deboj Gòej-oef#eCe efmLeefle ceW oheâveeles Les~
NCERT-meej
 keâyeÇ ceW efceóer keâer nebefÌ[Ùeeb Deewj leebyes keâer kegâÚ JemlegSb Yeer
jKeer peeleer LeeR, pees peeefnj nw efkeâ hejueeskeâ ceW ce=lekeâ kesâ
Fmlesceeue kesâ efueS nesleer LeeR~
1.
2.
3.
4.
 meeceeef p ekeâ mlejer k eâjCe (Social
Stratification)
yemleer kesâ {ebÛeeW Deewj MeJe mebmkeâej efJeefOe oesveeW mes helee
Ûeuelee nw efkeâ leeceühee<eeCe meceepe ceW Demeceevelee DeejbYe nes
Ûegkeâer Leer~ ceneje°^ ceW heeF& ieF& keâF& peesjJes yeefmleÙeeW ceW Skeâ lejn
keâe efveJeemeiele DeefOe›eâce (TbÛe-veerÛe keâe ›eâce) efoKeeF& oslee nw~
 kegâÚ yeefmleÙeeb lees yeerme nskeäšsÙej lekeâ yeÌ[er nQ, peyeefkeâ kegâÚ
kesâJeue heebÛe nskeäšÙs ej Ùee Gmemes Yeer Úesšer nQ~ Fmemes efÉmlejerÙe
efveJeeme keâe DeeYeeme efceuelee nw~
 yeefmleÙeeW kesâ efJemleej ceW Deblej keâe DeLe& nw efkeâ yeÌ[er-yeÌ[er
yeefmleÙeeW keâe oyeoyee Úesšer-Úesšer yeefmleÙeeW hej jnlee Lee~
 yeÌ[er Deewj Úesšer oesveeW lejn keâer yeefmleÙeeW ceW mejoej Deewj
Gvekesâ veelesoej DeeÙeleekeâej cekeâeveeW ceW jnles Les Deewj
ieesue PeesheefÌ[ÙeeW ceW jnves JeeueeW hej ØeYeglJe jKeles Les~
 FveeceieebJe ceW efMeuheer Ùee hebmeejer ueesie heefMÛeceer Úesj hej
jnles Les, peyeefkeâ mejoej ØeeÙe: keWâõmLeue ceW jnlee Lee~
 Fmemes efveJeeefmeÙeeW kesâ yeerÛe meeceeefpekeâ otjer peeefnj nesleer nw~
 heefMÛeceer ceneje°^ keâer Ûeboesueer Deewj vesJeemee yeefmleÙeeW ceW
heeÙee ieÙee nw, efkeâ kegâÚ yeÛÛeeW kesâ ieues ceW leebyes kesâ cevekeâeW
keâe nej henvee keâj GvnW oheâveeÙee ieÙee nw, peyeefkeâ DevÙe
yeÛÛeeW keâer keâyeÇeW ceW Jemleg kesâ leewj hej kegâÚ yele&ve cee$e nQ~
 FveeceieebJe ceW Skeâ JeÙemkeâ Deeoceer ce=odYeeb[eW Deewj kegâÚ leebyes
kesâ meeLe oheâveeÙee ieÙee nw~
 keâeÙeLee kesâ Skeâ Iej ceW leebyes kesâ 29 kebâieve Deewj oes
DeefÉleerÙe {bie keâer kegâuneefÌ[Ùeeb heeF& ieF& nQ~
 Fmeer mLeeve hej mšsšeFš Deewj keâevexefueÙeve pewmes keâerceleer
helLejeW keâer ieesefueÙeeW kesâ nej hee$eeW ceW pecee heeS ieS nQ~
Fmemes mhe° nw efkeâ efpevekesâ heeme Ùes JemlegSb LeeR, Jes Oeveer
ueesie Les~
 keâuee SJeb efMeuhe (Arts and Crafts)
leeceühee<eeCe Ùegie kesâ ueesieeW keâe keâuee Deewj efMeuhe kesâ yeejs ceW
yengle-mes leLÙe %eele nQ~ Jes leebyes kesâ efMeuhekeâce& ceW efvemmebosn yeÌ[s
o#e Les Deewj helLej keâe keâece Yeer DeÛÚe keâjles Les~ helLejeW kesâ
cevekesâ Ùee iegefškeâeSb Yeer yeveeles Les~
( 131 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 leeceü hee<eeCe Ùegie kesâ ueesie leebyes keâer Deewpeej, nefMeÙee, kebâkeâ[,
Fvekesâ Deefleefjòeâ keâevexeuf eÙeve, mšsšeFš, keäJeeš&pe Deeefo kesâ cevekesâ
Je iegefškeâeSb Yeer yeveeles Les~
 Jes ueesie keâleeF& Deewj yegveeF& peeveles Les, keäÙeeWefkeâ ceeueJee ceW
ÛejKes Deewj lekeâefueÙeeb efceueer nQ~
 ceneje°^ ceW keâheeme, meve Deewj mesceue keâer ™F& mes yeves Oeeies
Yeer efceues nQ~ Fmemes Ùen efmeæ neslee nw efkeâ Jes ueesie Jem$e
efvecee&Ce mes megheefjefÛele Les~
 Deveskeâ mLeueeW hej Øeehle Fve JemlegDeeW kesâ efMeefuheÙeeW kesâ
Deefleefjòeâ nceW FveeceieebJe ceW kegâb Yekeâej, Oeelegkeâej, neLeer oeble
kesâ efMeuheer, Ûetvee yeveeves Jeeues Deewj efKeueewves keâer efceóer keâer
cetjleW (šsjekeâesše) yeveeves Jeeues keâejeriej Yeer efoKeeF& osles nQ~
efieuegbo ceW leebyes kesâ šgkeâÌ[s efceueles nQ~ Ùeneb Skeâ
Øemlej-heâuekeâ GÅeesie Yeer heeÙee ieÙee nw~
 ceneje°^ kesâ peesjJes Deewj Ûeboesueer ceW meheeš DeeÙeleekeâej
leeceü-kegâ"ej heeS ieS nQ Deewj Ûeboesueer ceW leebyes keâer Úsveer Yeer
efceueer nw~
 leeceühee<eeCe keâeue kesâ ueesie efJeefYeVe Øekeâej kesâ ce=odYeeb[eW keâe
JÙeJenej keâjles Les~
 Fvekeâer Skeâ efkeâmce kesâ yejleve keâeues Je ueeue jbie kesâ nQ Deewj
Fvekeâe ØeÙeesie ueieYeie 2000 F&.het. mes JÙeehekeâ leewj hej neslee
DeeÙee nw~
 Ùes ÛeekeâeW hej yeveles Les Deewj keâYeer-keâYeer Fve hej mehesâo jweK f ekeâ
Deeke=âefleÙeeb yeveer jnleer LeeR~
 Ùen yeele kesâJeue jepemLeeve, ceOÙe ØeosMe Deewj ceneje°^
kesâ yeejs ceW ner veneR nw, yeefukeâ efyenej Deewj heef§ece yebieeue
ceW heeF& ieF& yeefmleÙeeW kesâ yeejs ceW Yeer nw~
 ueesie šeWš er Jeeues peuehee$e, ieesÌ[eroej leMleefjÙeeb
Deewj ieesÌ[eroej keâšesjs yeveeles Les-
ceneje°^,
ceOÙe ØeosMe Deewj
efyenej cesW
 Ssmee mecePevee ieuele nesiee efkeâ keâeues-Je-ueeue ce=odYeeb[
keâe JÙeJenej keâjves Jeeues meYeer ueesie Skeâ ner mebmke=âefle kesâ nQ~
ceneje°^, ceOÙe ØeosMe Deewj jepemLeeve Jeeues ce=oYd eeb[ efÛeef$ele
nQ, hej hetJeea Yeejle ceW Ssmes ce=odYeeb[ yengle keâce nQ~
ØeewÅeesefiekeâer (Technology)
leeceühee<eeCeÙegieerve ke=â<ekeâeW ves efceóer Deewj Oeeleg keâer ØeewÅeeseif ekeâer
(efMeuhe) ceW heÙee&hle Øeieefle keâj ueer Leer~ Gvekesâ Éeje efÛeef$ele Yeeb[
yengle DeÛÚs yeveeS Deewj Deeie ceW hekeâeS peeles Les~ Gvekesâ Yeªs
keâer Deeie keâe leeheceeve 5000 C mes 7000 C lekeâ neslee
Lee~
NCERT-meej ( 132 )
 Oeeleg kesâ DeewpeejeW ceW nce kegâuneef[Ì Ùeeb, Úsevf eÙeeb, keâÌ[s (JeueÙe),
cevekesâ, keâebšs (DeebkeâÌg[s) Deeefo heeles nQ, pees DeefOekeâlej leebyeW
kesâ yeves nesles Les~
leebyee mebY eJele: jepemLeeve kesâ KesleÌ[er #es$ e keâer KeeveeW
mes efvekeâeuee peelee Lee~
 meesves kesâ DeeYet<eCe yengle-ner ogue&Ye Les Deewj kesâJeue
peesjJes mebmke=âefle ceW ner heeS ieS nQ~
 keâeve keâe Skeâ DeeYet<eCe ØeYeeme mLeue hej Yeer efceuee nw~
 FveeceieebJe kesâ hegjemLeue ceW leebyes kesâ efÛecešeW Deewj
kegâ"eefueÙeeW (cet<ee) keâe efceuevee Ùen oMee&lee nw efkeâ
Jeneb meesves kesâ DeeYet<eCe yeveeves keâe keâece Yeer neslee Lee~
 Ghejlveesb kesâ cevekeâeW ceW Úso keâjves kesâ efueS efmekeäLemheâefškeâ
(kesâumes[esveer) keâer yesOeefveÙeeW (ef[u^ e) keâe ØeÙeesie efkeâÙee peelee Lee~
 kebâkeâÌ[ mes Ûetvee lewÙeej efkeâÙee peelee Lee pees IejeW keâer hegleeF&
Deewj Devve keâer OeeefveÙeeW keâer uesheeF& Deeefo kesâ keâece Deelee
Lee~
leeceü-mebÛeÙe Deewj iewefjkeâ ce=odYeeb[ DeJemLee
(Copper Hoards and
Ochre Coloured Pottery Stage)
iewejf keâ ce=oYd eeb[ Jeeues ueesie nÌ[hheeF& ueesieeW kesâ mecemeeceefÙekeâ
Les Deewj Jes efpeme iewefjkeâ ce=odYeeb[ Jeeues #es$eeW ceW jnles Les, Jen
nÌ[hheeF& #es$e mes yengle otj veneR nw~ FmeefueS nce iewefjkeâ
ce=odYeeb[ Jeeues ueesieeW Deewj keâebmes keâe ØeÙeesie keâjves Jeeues
nÌ[hheeF& ueesieeW kesâ yeerÛe kegâÚ Deeoeve-Øeoeve keâe Devegceeve
keâj mekeâles nQ~
 peye mes 1822 ceW meJe&ØeLece keâevehegj efpeues kesâ efye"tj mLeue
mes leebyes kesâ keâebšsoej yejÚs (nejhetve) heeS peeves keâer Keyej
efceueer Leer, leye mes ueskeâj Deepe lekeâ ueieYeie Skeâ npeej leebyes
keâer JemlegSb Yeejle kesâ efJeefYeVe YeeieeW ceW ueieYeie 90 hegjemLeueeW mes
Øeehle nes Ûegkeâer nQ~
 leeceü mebÛeÙe (Copper Collection)
Ûetbekf eâ Ùes leebyes keâer JemlegSb DeefOekeâlej Skeâ meeLe keâF& JemlegDeeW
kesâ mecetn Ùeeveer mebÛeÙe (nes[&) kesâ ™he ces bheeF& ieF& nQ, FmeefueS
GvnW leeceü mebÛeÙe (keâe@hej nes[md e&) keâne peelee nw~
 Ûeeueerme mes DeefOekeâ leeceü efveefOeÙeeb efpeveceW Debiet"er, mesuš, kegâuneÌ[er,
Ke[ie nehet&ve, Metue, Deeoceer pewmeer cetjleW Deeefo Ûeerpes nQ~
 leeceü efveefOeÙeeb hetjye ceW yebieeue Deewj GÌ[ermee mes ueskeâj
heef§ece ceW iegpejele Deewj nefjÙeeCee lekeâ~
 oef#eCe ceW DeebOeÇ ØeosMe mes ueskeâj Gòej ØeosMe lekeâ kesâ
efJeMeeue Yet-Yeeie ceW efyeKejer heeF& ieF& nQ~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 uesefkeâve Fve leeceü-efveefOeÙeeW ceW mes ueieYeie DeeOeer, iebiee-
Ùecegvee oesDeeye ceW keWâefõle nQ~
meyemes yeÌ[e mebÛeÙe iebgiesefjÙee (ceOÙe ØeosMe) mes Øeehle
ngDee nw, efpemeceW leebyes keâer 424 JemlegSb Deewj Ûeeboer
keâer 102 heleueer ÛeeojW nQ~
 Ùes ÛeerpeW keâF& efkeâmceeW Ùee ™heeW keâer nQ; pewmes- efJeefYeVe Øekeâej
keâer Deeefoce kegâuneefÌ[Ùeeb (kesâuš), keâebšos ej yejÚs (nejhetve)
ogefmebieer leueJeejW, Úuues (JeueÙe) Deewj ceeveJeeke=âefleÙeeb
(SbLeÇehs eesceesheäme&)~
 Ùes efMeuhe-JemlegSb keâF& lejn kesâ keâece Deeleer LeeR~ Ùes kesâJeue
ceÚueer hekeâÌ[ves, efMekeâej keâjves Ùee ueÌ[eF& keâjves kesâ efueS
ner veneR LeeR, yeefukeâ efMeuhekeâce& Deewj ke=âef<ekeâce& kesâ efueS
Yeer GheÙeesieer LeeR~
 Ùes keâebšsoej yejÚs, ogefmebbieer leueJeejW Deewj ceeveJeeke=âefleÙeeb
yegefveÙeeoer leewj hej Gòej ØeosMe kesâ mLeueeW lekeâ ner meerecf ele
nQ~
 peyeefkeâ Deeefoce kegâuneef[Ì Ùeeb, Úuues Deewj DevÙe JemlegSb Deueie-
Deueie Yeewieesefuekeâ FueekeâeW; pewmes- jepemLeeve, iegpejele,
ceOÙe ØeosMe, efyenej, GÌ[ermee, heefMÛece yebieeue Deewj
ceneje°^ ceW Yeer heeF& ieÙeeR nwb~
leeceü mebÛeÙe keâer JemlegSb
 keâebšsoej yejefÚÙeeW Deewj ogefmebbieer leueJeejeW keâe ØeÙeesie lees
nefLeÙeejeW kesâ ™he ceW efkeâÙee peelee nesiee~
 peyeefkeâ Deeefoce kegâuneefÌ[ÙeeW leLee kegâ"ejeW keâe Fmlesceeue
DeewpeejeW kesâ ™he ceW neslee nesiee~
 Ssmee ueielee nw efkeâ ÚÌ[oej kegâuneefÌ[Ùeeb KeeveeW mes
Keefvepe Keesokeâj efvekeâeueves kesâ keâece Deeleer LeeR~
NCERT-meej
 Fve leeceü JemlegDeeW kesâ Jew%eeefvekeâ efJeMues<eCe mes helee Ûeuee nw efkeâ Jes
Kegues Ùee yebo meebÛeeW ceW {euekeâj yeveeF& ieF& LeeR~
 Ùes JemlegSb Deeceleewj hej Megæ leebyes keâer yeveer ngF& nQ; neueebefkeâ
GveceW mes kegâÚ ceW veieCÙe cee$ee ceW DevÙe OeelegSb Yeer efceueer
ngF& heeF& ieF& nQ~
 Fve leeceü mebÛeÙeeW keâe œeesle mebYeJele: KesleÌ[er #es$e keâer
leebyes keâer KeeveW Deewj GòejebÛeue kesâ DeuceesÌ[e efpeues
kesâ heneÌ[er #es$e jns nesieW~
 Fve leeceü mebÛeÙeeW ceW nefLeÙeejeW Deewj DeewpeejeW kesâ meeLe-meeLe
hetpee keâer JemlegSb Yeer heeF& ieF& nQ~
 heeF& ieF& ceeveJeeke=âefleÙeeW ceW mes kegâÚ lees keâeheâer Yeejer Deewj
yeÌ[er nQ~ Gvekeâe Yeej kegâÚ efkeâuees lekeâ, uebyeeF& 45 mesceer. lekeâ
Deewj ÛeewÌ[eF& 43 mesceer. lekeâ nw~
 mebYeJele: Fve Deeke=âefleÙeeW keâer hetpee keâer peeleer Leer~ Deepe
Yeer mecemle Gòej Yeejle ceW Ssmeer ner Meefve osJelee keâer
cetefle&ÙeeW keâer hetpee keâer peeleer nw, efpevekeâe Deekeâej ueieYeie
4-10 mesceer. neslee nw~
 Fve GhekeâjCeeW mes Ùen mJele: efmeæ neslee nw efkeâ leebyes kesâ
keâejeriejeW keâes DeÛÚer lekeâveerkeâer peevekeâejer Øeehle nes Ûegkeâer
Leer~
 Ùes JemlegSb KeeveeyeoesMe ueesieeW Ùee Deeefoce keâejeriejeW keâer
ke=âefle veneR nes mekeâleer nQ~
 ce= o d Y eeb [ ef J ekeâeme ›eâce (Pottery
Development Stages)
1. ies™S efÛeef$ele ce=odYeeb[ 2. leeceü efveOeeve
3. keâeues Je ueeue ce=odYeeb[ 4. efÛeef$ele Je Oetmej ce=odYeeb[
5. Gòejer keâeues heeefueMe ce=odYeeb[ 6. ueeue Oeejeroej ce=odYeeb[
 heefMÛeceer Gòej ØeosMe kesâ oes mLeeveeW ceW keâer ieF& KegoeF& ceW FveceW
mes kegâÚ JemlegSb iewefjkeâ ce=odYeeb[eW Deewj keâÛÛeer efceóer kesâ
Iej-ÉejeW kesâ meeLe efceueer nQ~
 Skeâ mLeeve ceW keâneR-keâneR hekeâer FËš kesâ šgkeâÌ[s Yeer heeS ieS
nQ~ KegoeF& ceW helLej kesâ Deewpeej Yeer efceues nQ~
 Fve yeeleeW mes Ùen Øekeâš neslee nw efkeâ leeceü-efveefOeÙeeW ceW helLej
kesâ DeewpeejeW kesâ meeLe efceues leebyes kesâ Fve GhekeâjCeeW
keâe ØeÙeesie keâjves Jeeues ueesie mLeeÙeer peerJeve efyeleeves
Jeeues Les~
 Gve leeceühee<eeCe ke=â<ekeâeW Deewj efMeefuheÙeeW ceW Les, pees
oesDeeye kesâ yeÌ[s Yeeie ceW meyemes henues yemes~
( 133 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 efkebâleg Ùen yeleevee yengle keâef"ve nw efkeâ Fve leeceü mebÛeÙeeW kesâ
efvecee&lee keâewve Les?
 iebiee kesâ cewoeve ceW Fve leeceü mebÛeÙeeW keâer kegâÚ JemlegSb
iewefjkeâ ce=odYeeb[ebs (Deesmeerheer) kesâ meeLe heeF& ieF& nQ~
DeefOekeâebMe iewejf keâ ce=odYeeb[ mLeue oesDeeye
kesâ Thejer efnmmes ceW heÌ[les nQ, uesefkeâve efÚšhegš
leeceü-efveefOeÙeeb efyenej Deewj DevÙe ØeosMe kesâ
he"ejer #es$eeW ceW efceueer nQ~
 yengle-mes leeceü mesuš jepemLeeve kesâ Kes$eer (KesleÌ[er)
DebÛeue ceW Yeer heeS ieS nQ~
 iewejf keâ ce=oYd eeb[ mebmke=âefle keâe keâeue Dee" Jew%eeefvekeâ efleefLe efveOee&jCeeW
kesâ DeeOeej hej ceesšs leewj hej 2000 F&.het. Deewj 1500 F&.het.
kesâ yeerÛe jKee pee mekeâlee nw~
 peye iewefjkeâ ce=odYeeb[ yeefmleÙeeb meceehle ngFË, Gme meceÙe
mes ueieYeie 1000 F&.het. lekeâ oesDeeye ceW keâesF& Keeme yeefmleÙeeb
veneR efoKeeF& osleer~
 nceW keâeues-Je-ueeue-ce=odYeeb[ Jeeues ueesieeW keâer kegâÚ yeefmleÙeeW keâe
DeefmlelJe ceeuetce nw, uesefkeâve Gvekesâ heeme DeJeMes<eeW keâe peceeJe
Flevee heleuee nw Deewj hegjeJemlegSb Fleveer keâce nQ, efkeâ Gvemes
ueesieeW kesâ meebmke=âeflekeâ meeOeveeW keâer keâesF& mhe° Deewj efJeefMe° ÚefJe
veneR efceueleer nw~
 nÌ[hhee keâer heefjhekeäJe meYÙelee kesâ Gòejkeâeue ceW iebiee kesâ
cewoeve kesâ Thejer YeeieeW ceW Skeâ Ssmeer mebmke=âefle heâue-hetâue jner
Leer, pees Deheves Ûecekeâerues ueeue ueshe Jeeues Deewj keâeues jbie mes
efÛeef$ele ce=odYeeb[ kesâ efueS henÛeeveer peeleer nw~
 Ùes ce=odYeeb[ iebiee kesâ cewoeve kesâ Gòejer YeeieeW ceW meJe&$e heeS
ieS nwb~
 Fme #es$e ceW KegoeF& kesâ oewjeve Ùen heeÙee ieÙee nw efkeâ efpeve
hegjemLeueeW mes Ùes ce=odYeeb[ efceues nQ, Jeneb keâYeer peesjoej yeeÌ{W
DeeF& LeeR~
 kegâÚ efJeÉeveeW keâe efJeÛeej nw efkeâ iebiee keâe mecemle Thejer cewoeve
keâeheâer uebyes meceÙe lekeâ heeveer ceW [tyee jne Lee~
 
 iewefjkeâ ce=oYd eeb[eW Deewj nÌ[hheeF& Yeeb[eW keâer Deeke=âefleÙeeW ceW keâeheâer
meceevelee heeF& peeleer nw~
NCERT-meej
 GlKeveve kesâ oewjeve, Sše efpeues kesâ mewHeâF& mLeue hej leeceü
mebÛeÙe keâer JemlegSb, iewefjkeâ ce=odYeeb[eW kesâ meeLe heeF& ieF& LeeR~
 Fmeer Øekeâej, iebiee-Ùecegvee oesDeeye ceW peneb-peneb leeceü mebÛeÙe
efceues nQ, Jeneb ueieYeie meYeer mLeueeW hej iewefjkeâ ce=odYeeb[ Yeer
heeS ieS nQ~
 kegâÚ efJeÉeveeW keâe efJeÛeej nw efkeâ oesDeeye ceW, leeceü mebÛeÙeeW keâe
mebyebOe iewefjkeâ ce=odYeeb[ mebmke=âefle kesâ ueesieeW mes jne nw~
 uesefkeâve efyenej, yebieeue Deewj GÌ[ermee ceW Gvekeâe meebmke=âeflekeâ
mecyevOe mhe° veneR nw, pewmee efkeâ leeceühee<eeCeerÙe mebmke=âefleÙeeW
mes mebyebefOele DevegYeeie ceW keâne ieÙee nw~
 leeceü mebÛeÙeeW keâer kegâÚ ÛeerpeW ØecegKe ™he mes Deeefoce
kegâuneefÌ[Ùeeb, leeceühee<eeCeerÙe ueesieeW mes mebyeæ Yeer heeF& ieF&
nQ~

 JeneR yeeo Jeeueer KegoeFÙeeW ceW iewefjkeâ ce=odYeeb[eW kesâ "erkeâjs
efceues nQ~
 pees Yeer nes, oesDeeye kesâ Thejer Yeeie ceW iewefjkeâ ce=odYeeb[
Jeeues ueesieeW kesâ GoÙe kesâ meeLe ner yemleer DeejbYe
nesleer nw~
 nefjÙeeCee Deewj jepemLeeve keâer meercee hej DeJeefmLele
peesOehegje ceW iewefjkeâ ce=odYeeb[ keâe meyemes ceesše peceeJe
osKee ieÙee nw, pees ueieYeie 1.1 ceeršj nw~
 efheâj Yeer Øeleerle neslee nw efkeâ efkeâmeer Yeer mLeeve hej Ùes yeefmleÙeeb
ueieYeie meew yejme mes DeefOekeâ veneR efškeâeR, Deewj ve ner Ùes
Deekeâej ceW yeÌ[er nQ, ve lees efJemle=le #es$e ceW hewâueer ner nQ~
 iewefjkeâ ce=oYd eeb[ Jeeues ueesie nÌ[hheeF& ueesieeW kesâ mecemeceeefÙekeâ Les
 Jes efpeme iewefjkeâ ce=odYeeb[ Jeeues #es$eeW ceW jnles Les, Jen
nÌ[hheeF& kesâ #es$e mes yengle otj veneR nwb~
FmeefueS nce iewefjkeâ ce=odYeeb[ Jeeues ueesieeW Deewj keâebmes keâe ØeÙeesie
keâjves Jeeues nÌ[hheeF& ueesieeW kesâ yeerÛe kegâÚ Deeoeve-Øeoeve keâe
Devegceeve keâj mekeâles nQ~
 helee veneR efkeâ Ùes yeefmleÙeeb keäÙeeW Deewj kewâmes meceehle nes ieFË~
 keâne peelee nw efkeâ Skeâ efJeMeeue #es$e ceW yeeÌ{ Deeves Deewj
Gmekesâ yeeo Jeneb peue-peceeJe nes peeves kesâ keâejCe Jen
Fueekeâe ceeveJe efveJeeme kesâ efueS DevegheÙegòeâ nes ieÙee nesiee~
( 134 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 kegâÚ efJeÉeveeW kesâ Devegmeej, iewefjkeâ ce=odYeeb[ kesâ ie"ve ceW pees
DeYeer {erueeheve heeÙee peelee nw, Jen oerIe&keâeue lekeâ heeveer ceW jnves
kesâ keâejCe nes mekeâlee nw~
leeceühee<eeCe DeJemLee keâe cenlJe
(Importance of the Chalcolithic
Phase)
peueesÌ{ efceóer Jeeues cewoeveeW Deewj Ieves pebieueeW Jeeues #es$eeW
keâes ÚesÌ[ keâj ØeeÙe: osMe Yej ceW leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeW kesâ
DeJeMes<e efceues nQ~
 peueesÌ{ efceóer Jeeues cewoeveeW ceW Yeer peueeMeÙeeW kesâ efkeâveejs keâF&
leeceühee<eeCe yeefmleÙeeb efceueer nQ~
 hej meeceevÙele: leeceühee<eeefCekeâ ueesieeW ves DeefOekeâlej veoer-
lešeW hej heneefÌ[ÙeeW mes keâce otjer hej ieebJe yemeeS~
 Ùes ueesie met#cehee<eeCeeW Deewj helLej kesâ DevÙe DeewpeejeW
kesâ meeLe-meeLe leebyes kesâ Yeer kegâÚ DeewpeejeW keâe ØeÙeesie keâjles
Les~
 mebYeJele: FveceW mes DeefOekeâlej ueesie leebyes keâes efheIeueeves keâer
keâuee peeveles Les~
 ceOÙe iebiee #es$e keâer leeceühee<eeCe mebmke=âefle ceW leebyes kesâ Deewpeej
yengle keâce efceueles nQ~ heefMÛeceer Yeejle Deewj ceOÙe Yeejle keâer
mebmke=âefleÙeeW ceW Jes DeefOekeâ efceueles nQ~
 ueieYeie meYeer leeceühee<eeCe mecegoeÙe ÛeekeâeW hej yeves keâeues-Je-
ueeue ce=odYeeb[ keâe ØeÙeesie keâjles Les~
 Gvekesâ efJekeâeme keâer Øeekeâd-keâebmÙe DeJemLee keâes osKeles ngS
nce heeles nQ efkeâ, efÛeef$ele ce=oYeeb[eW keâe meyemes henues
Fmlesceeue keâjves Jeeues Jes ner nQ~
 Jes hekeâeves, Keeves, heerves Deewj meeceeve jKeves kesâ efueS Fve
Yeeb[eW keâe ØeÙeesie keâjles Les~ Jes ueesše Deewj Leeueer oesveeW keâe
ØeÙeesie keâjles Les~
 oef#eCe Yeejle ceW veJehee<eeCe DeJemLee Deueef#ele ™he mes ner
leeceühee<eeCe DeJemLee ceW heefjCele nes ieF&, Dele: Fve mebmke=âefleÙeeW
keâes veJehee<eeCeerÙe leeceühee<eeCe mebmke=âefle keâe veece os efoÙee
ieÙee~
 DevÙe YeeieeW ceW, efJeMes<ekeâj heefMÛeceer ceneje°^ Deewj
jepemLeeve ceW leeceühee<eeCe mebmke=âefle kesâ ueesie yeenj mes
Deekeâj yemes Øeleerle nesles nQ~
 Gvekeâer meyemes hegjeveer yeefmleÙeeb mebYeJele: ceeueJee Deewj ceOÙe
Yeejle ceW LeeR, pewmes keâeÙeLee Deewj SjCe keâer yeefmleÙeeb~
NCERT-meej ( 135 )
 heef§eceer ceneje°^ keâer yeefmleÙeeb yeeo keâer ceeuetce nesleer nQ, Deewj
efyenej leLee heef§ece yebieeue keâer yeefmleÙeeb lees Deewj Yeer yeeo ceW yemeer
nQ~
 meJe&ØeLece leeceühee<eeCe peveeW ves ner ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle ceW
yeÌ[s-yeÌ[s ieebJe yemeeS Deewj Jes veJehee<eeCe peveeW kesâ yeejs
ceW efpelevee %eele nw, Gmemes keânerb DeefOekeâ Deveepe Ghepeeles Les~
 efJeMes<ekeâj Jes heefMÛeceer Yeejle ceW peew, iesnbt Deewj cetbie leLee
oef#eCeer Deewj hetJeea Yeejle ceW ÛeeJeue hewoe keâjles Les~
 Jes DeVe kesâ meeLe-meeLe ceÚueer Yeer Keeles Les~ heefMÛece Yeejle
ceW heMegDeeW keâe ceebme DeefOekeâ Ûeuelee Lee~
 hej hetJeea Yeejle kesâ Yeespeve ceW ceÚueer Deewj Yeele keâe ØecegKe
mLeeve Lee~
 heef§eceer ceneje°^, heef§eceer ceOÙe ØeosMe Deewj oef#eCeer-hetJeea
jepemLeeve ceW yeefmleÙeeW kesâ Deewj Yeer DeJeMes<e efceues nQ~

 Fmekesâ efJehejerle, hetJeea Yeejle kesâ efÛejebo Deewj heeb[g-
jepeejef{efye keâer mebjÛevee kesâ DeJeMes<e keâce nwb~
 Gvemes efmehe&â KebYeeW, KeeFÙeeW Deewj ieesueekeâej IejeW keâer
peevekeâejer efceueleer nw~
leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeesW keâer ogye&ueleeSb
(Limitations of Chalcolithic Cultures)
leeceühee<eeCe Ùegie kesâ ueesie ceJesMeer (YesÌ[/yekeâjs) heeueles Les~
Deewj GvnW Deheves Deebieve ceW ner yeebOekeâj jKeles Les~ MeeÙeo Jes
heMegheeueve ceebme kesâ efueS keâjles Les, otOe heerves kesâ efueS Ùee
Ieer Deeefo yeveeves kesâ efueS Gvekeâes ognles veneR Les~
 GuuesKeveerÙe nw efkeâ keâF& pevepeeefleÙeeW kesâ ueesie, pewmes yemlej kesâ
ieeW[ ceeveles nQ efkeâ heMegDeeW keâe otOe kesâJeue heMegDeeW kesâ
yeÛÛeeW kesâ efueS nw, FmeefueS Jes ognles veneR nQ~
 Ùener keâejCe nw efkeâ leeceühee<eeCe Ùegie kesâ ueesie heMegDeeW mes
hetje heâeÙeoe veneR G"e mekesâ~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ leeceühee<eeCe Ùegie kesâ pees ueesie ceOÙe Deewj
heef§eceer Yeejle kesâ keâeueer keâheeme-efceóer Jeeues #es$e ceW jnles
Les, ienve Ùee efJemle=le hewceeves hej Kesleer veneR keâj heeS~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
leeceühee<eeCe mLeueeW ceW veneR heeÙes ieÙes nbw
nue SJeb heâeJeÌ[s
 Jes Deheves peceerve Keesoves Jeeues [b[s (ef[efiebie efmškeâ) ceW helLej
keâe efÚefõle Ûekeäkeâe oyeeJe kesâ efueS ueškeâe osles Les Deewj
Fmemes kesâJeue Petce Kesleer keâj heeles Les~
 Ssmeer Keveve -Ùeef° (KegoeF& keâer lekeâveerkeâ) mes lees kesâJeue
jeKe ceW ner Kesleer keâjveer mebYeJe Leer~
 keâeueer efceóer ceW ienve Deewj JÙeehekeâ Kesleer keâjves kesâ efueS
ueesns kesâ GhekeâjCeeW keâe ØeÙeesie DeeJeMÙekeâ Lee, efpevekeâe
mLeeve leeceühee<eeCe mebmke=âefle ceW veneR Lee~
 hetJeea Yeejle ceW ueeue efceóer Jeeues FueekeâeW ceW jnves Jeeues
leeceühee<eeefCekeâ ueesieeW keâer Yeer Ùener keâef"veeF& Leer~
 heef§eceer ceneje°^ ceW yeÌ[er mebKÙee ceW yeÛÛeeW kesâ MeJeeOeeveeW mes
leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeW keâer Deece ogye&uelee Øekeâš nesleer nw~
 KeeÅe-Glheeokeâ DeLe&JÙeJemLee kesâ nesles ngS Yeer yeÛÛeeW kesâ
cejves keâer oj yengle TbÛeer Leer~
 hees<eenej keâer keâceer, efÛeefkeâlmeerÙe %eeve keâe DeYeeJe Ùee
ceneceejer keâe Øekeâeshe Fmekeâe keâejCe nes mekeâlee nw~
 pees Yeer nes leeceühee<eeCe mebmke=âefle keâe meeceeefpekeâ Deewj DeeefLe&keâ
{ebÛee DeeÙegJeOe&keâ veneR Lee~
 leeceühee<eeCe mebmke=âefle leòJele: «eeceerCe he=‰Yetefce hej KeÌ[er Leer~
 Fmekesâ peerJeve keâer meejer DeJeefOe ceW leebyee meerefcele cee$ee ceW
ner GheueyOe jne Deewj Oeeleg kesâ ™he ceW leebyee kegâÚ meerefcele
ner keâece os mekeâlee Lee~
 Jewmes Yeer leebyes keâe yevee Deew]peej ueÛeeruee neslee Lee~
 ueesie leebyes ceW efšve keâes efceefßele keâjkesâ keâebmee yeveevee veneR
peeveles Les, pees efkeâ leebyes mes DeefOekeâ cepeyetle Deewj GheÙeesieer
neslee nw~
 keâebmes kesâ DeewpeejeW kesâ Fmlesceeue mes ›eâerš, efceœe, cesmeesheesšeefceÙee
Deewj efmebOeg Ieešer keâer ØeeÛeervelece meYÙeleeDeeW kesâ efJekeâeme ceW yeÌ[er
megefJeOee efceueer Leer~
leeceühee<eeCe Ùegie kesâ ueesie
efueKeves keâer keâuee ve ner Jes veiejeW ceW
veneR peeveles Les~ jnles Les~
NCERT-meej ( 136 )
 peyeefkeâ keâebmÙe Ùegie kesâ ueesie veiejJeemeer nes ieS Les~
meYÙelee kesâ Ùes meYeer leòJe nceW YeejleerÙe GheceneosMe kesâ
efmebOeg #es$e kesâ DeefOekeâlej Yeeie ceW efJeÅeceeve efoKeeF& heÌ[les nQ~
DeefOekeâebMe leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeb Gceü ceW efmebOeg Ieešer meYÙelee kesâ
yeeo keâer nQ, efheâj Yeer Ùes mebmke=âefleÙeeb efmebOeg Ieešer meYÙelee kesâ
ueesieeW kesâ GVele lekeâveerkeâer %eeve mes keâesF& "esme heâeÙeoe veneR G"e
heeFË~
leeceühee<eeCeÙegieerve mebmke=âefle keâe DeJemeeve
(The End of the Chalcolithic Culture)
Yeejle kesâ ceOÙe Deewj heef§eceer YeeieeW ceW leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeb
1200 F&.het. ceW Ùee 1000 F&.het. Deeles-peeles ueghle nes ieFË,
kesâJeue peesjJes mebmke=âefle 700 F&.het. lekeâ peerefJele jner], efheâj
Yeer osMe kesâ keâF& YeeieeW ceW leeceühee<eeCeÙegieerve keâeues-Je-ueeue ce=oYd eeb[
keâe yevevee Ssefleneefmekeâ keâeue ceW Yeer F&.het. otmejer meoer lekeâ
peejer jne~
 kegâue efceueekeâj ceOÙe heef§eceer Yeejle keâer DeejbefYekeâ Ssefleneefmekeâ
mebmke=âefle leLee Gvekeâer leeceühee<eeCe mebmke=âefle kesâ yeerÛe ueieYeie
Ûeej mes Ún MeleeefyoÙeeW keâe JÙeJeOeeve jne nesiee~
 heef§eceer Yeejle Deewj heef§eceer ceOÙe ØeosMe ceW leeceühee<eeCe
yeefmleÙeeW kesâ ueghle nesves keâe keâejCe, ueieYeie 1200 F&.het.
kesâ yeeo mes Je<ee& keâer keâceer ceeveer peeleer nw~
 hej ceOÙe iebiee #es$e Deewj heef§ece yebieeue ceW Ùes yeefmleÙeeb
yeeo lekeâ Ûeueleer jneR~
 Ssmee ueielee nw efkeâ heef§eceer Yeejle ceW leeceühee<eeCeÙegie kesâ
ueesie Ssmeer keâeueer efÛekeâveer efceóer Jeeues #es$e ceW Les, peneb metKes
ceewmece ceW peceerve Keesovee keâef"ve neslee nw~
 Dele: Jes Deheves peceerve Keesoves Jeeues [b[s kesâ menejs pÙeeoe
efoveeW lekeâ efškeâ veneR mekesâ~
 uesefkeâve ueeue efceóer Jeeues #es$eeW ceW, Keemekeâj hetJeea Yeejle ceW
leeceühee<eeCe DeJemLee kesâ legjble yeeo, efyevee efkeâmeer JÙeJeOeeve
kesâ, ueewn DeJemLee Dee Oecekeâer Deewj Gmeves Oeerjs-Oeerjs ueesieeW
keâes hetje Keseflenj yevee efoÙee
Ùener yeele ceOÙe iebiee kesâ cewoeve ceW efmLele leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeW
hej ueeiet nesleer nw~ Fmeer lejn oef#eCeer Yeejle kesâ keâF& mLeueeW
hej leeceühee<eeCe mebmke=âefle ves ueesns keâe Fmlesceeue keâjves
Jeeueer cenehee<eeCe mebmke=âefle keâe ™he ues efueÙee~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe
leeceühee<eCe keâ=<ekeâ mebmke=âefleÙeeb
leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeb F&mee hetJe&
leermejer Deewj otmejer menœeeefyoÙeeW ceW
Heâueer-Hetâueer~
Fve meYeer mebmke=âefleÙeeW kesâ ueesie
Deeceleewj hej ueeue jbie hej keâeues jbie kesâ
efÛeef$ele efceóer kesâ yele&veeW keâe ØeÙeesie
keâjles Les~
Yeejle keâer DeefOekeâebMe
leeceühee<eeCeÙegieerve mebmke=âefleÙeeb nÌ[hhee kesâ
yeeo ceW Deeleer nw~Q
leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeb efmebOe,
yeuetefÛemleeve, jepemLeeve Deeefo ØeosMeeW ceW
ke=â<ekeâ mecegoeÙeeW kesâ Øemeej ceW Øesjkeâ ngFË~&
leeceühee<eeefCekeâ Ùegie kesâ ueesie
DeefOekeâebMele: helLej Deewj leebyes keâer JemlegDeeW
keâe ØeÙeesie keâjles Les~
leeceühee<eeefCekeâ mebmke=âefle kesâ ueesie vejkegâue
Deewj efceóer kesâ ieejs mes DeeÙeleekeâej Deewj
Je=òeekeâej Iej yeveeles Les~
DeefOekeâlej vece&oe Deewj Gmekeâer meneÙekeâ
veefoÙeeW kesâ #es$e ceW yemes Les~
kegâÚ yeefmleÙeeb ØeeÛeerjÙegòeâ Leer, veeieoe
ceW Skeâ keâÛÛeer FËš keâe yegpe& Øeehle ngDee nw~
SjCe kesâ ÛeejeW Deesj Skeâ KeeF& kesâ
meeLe-meeLe hejkeâesše yevee ngDee Lee~
Ùen ueeue Devegguesefhele Yeeb[ pees Dekeämej
keâeues jbie mes jbiee jnlee nw Deewj cegKÙele:
keâueMe keâer Mekeäue ceW neslee nw~
ieCesMJej, nÌ[hhee keâes leebyes keâer
JemlegDeeW keâer Deehetefle& keâjlee Lee~
ieCesMJej mebmke=âefle keâes Øeekeâd -nÌ[hheeF&
leeceühee<eeCe mebmke=âefle keâne pee mekeâlee nw~
NCERT-meej
(FLASHBACK)
Ùen veece peesjJes veecekeâ mLeue kesâ
DeeOeej hej efoÙee ieÙee nw, pees
Denceoveiej efpeues ceW ieesoeJejer veoer keâer
MeeKee ØeJeje kesâ yeeSb leš hej nw~
peesjJes «eeceerCe Leer Fmekeâer yeefmleÙeeb
oeÙeceeyeeo Deewj FveeceieebJe veiejerkeâjCe
peesjJes kesâ mlej lekeâ hengbÛe ieÙeer LeeR~
mebmke=âefle
ceneje°^ ceW peesjJes mebmke=âefle keâer 200
mes DeefOekeâ yeefmleÙeeW keâe helee Ûeuee nw~
FmeceW meyemes yeÌ[er yemleer oeÙeceeyeeo nw~
heefjÛeÙe
FveeceieebJe yemleer efkeâueebyeo Deewj
KeeF& mes efIejer ngF& nw~
Deheves cepeyetle ueeue ueshe Jeeues
ce=oYeeb[eW kesâ efueS Øeefmeæ nw~
keâeÙeLee Fme mebmke=âefle keâer Skeâ DevÙe efJeMes<elee
mebmke=âefle nw ueeue jbie mes efÛeef$ele heeb[gYeeb[ Deewj
GòkeâerCe& vecetveeW Jeeues kebâkeâeflele Yeeb[~
Ùes yeefmleÙeeb Ûebyeue Deewj Gmekeâer meneÙekeâ
veefoÙeeW kesâ #es$e ceW heeF& peeleer nw~
DevÙe leeceühee<eeefCekeâ ke=â<ekeâ
mebmke=âefleÙeeW kesâ efJehejerle, Denej ceW JeemleJe
ceW met#cehee<eeCe DeewpeejeW keâe Fmlesceeue
ceeueJee veneR neslee Lee~
mebmke=âefle
Denej Denej keâe ØeeÛeerve veece leebyeJeleer
mebmke=âefle DeLee&le leebyeeJeeueer peien nw~
Denej kesâ ueesie keâeues-ueeue jbie kesâ
yele&ve yeveeles Les, pees meHesâo ef[peeFveeW mes
mepes nesles Les~
yeeueeLeue Skeâ hejkeâesšs mes efIejer yemleer Leer~
ieCesMJej
jbiehegj mebmke=âefle iegpejele ceW IesueeW
mebmke=âefle
ØeYeeme Je Deewj keâeueYetj, veefoÙeeW kesâ #es$e ceW
jbiehegj heeS ieS nQ~
Ûecekeâerues ueeueYeeb[eW keâe ØeÙeesie keâjles Les~
( 137 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
iesntb Deewj peew keâer Kesleer ceeueJee #es$e
ceW keâer peeleer Leer~
ueieYeie meYeer leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeb
keâeueer efceóer Jeeues ØeosMe ceW heveheer Deewj
Heâueer-Hetâueer Leer~
leeceühee<eeefCekeâ keâeue ceW ceele=-osJeer
Deewj Je=<eYe keâer hetpee ØeÛeefuele Leer~
Denej keâeue ceW ceeueJee ceW mebYeJele:
Je=<eYe hetpee keâe yeesueyeeuee Lee, Deveskeâ
Øeke=âefleJeeoer Deewj jerefleyeæ efuebie
DeefOekeâebMe hegjemLeueeW ceW heeS ieS nQ~
ceeueJee mebmke=âefle mes Øeehle ceele=-osJeer kesâ
oefnveer Deesj Skeâ m$eer keâer Deewj yeeF&Ë Deesj
Skeâ ceiejceÛÚ keâer Deeke=âefle Debefkeâle nw
heeme ceW Skeâ hetpee mLeue efÛeef$ele nw~
FveeceieebJe mes Øeehle oes Úesšer cetefle&ÙeeW keâes
ieCesMe keâe DeeÅe™he ceevee ieÙee nw~
ueesieeW ceW Deefive hetpee keâe JÙeehekeâ ™he
mes ØeÛeej Lee leLee Deefivekegbâ[ yeÌ[er mebKÙee ceW
Øeehle ngS nQ~
Gvekesâ Yeós keâer Deeie keâe leeheceeve
500°C - 700°C lekeâ neslee Lee~
meesves kesâ DeeYet<eCe yengle-ner ogue&Ye
Les kesâJeue peesjJes mes Øeehle ngS nw~
FveeceieebJe kesâ hegjemLeue ceW leebyes kesâ
efÛecešeW Deewj kegâuneefÌ[Ùeeb oMee&leer nQ efkeâ
Ùeneb meesves kesâ DeeYet<eCe yeveeves keâe
keâeÙe& neslee Lee~
GhejlveeW kesâ cevekeâeW ceW Úso keâjves kesâ
efueS efmekeäLemHeâefškeâ (kesâumes[esveer) keâer
yesOeefveÙeeW (ef[^ue) keâe ØeÙeesie efkeâÙee
peelee Lee~
leeceühee<eeCe yeefmleÙeeW kesâ ueghle nesves keâe
keâejCe ueieYeie 1200 F&.het. kesâ yeeo mes
Je<ee& keâer keâceer ceevee peelee nw~
oef#eCe Yeejle kesâ keâF& mLeueeW hej
leeceühee<eeCe mebmke=âefle ceW ueesns keâe
Fmlesceeue keâjves Jeeueer cenehee<eeCe
mebmke=âefle keâe ™he ues efueÙee~
NCERT-meej
leeceühee<eeCeÙegieerve pevemecegoeÙe kesâ ueesie
Jemleg efJeefveceÙe keâjles Les~
ke=âef<e leeceühee<eeCe
Ùegieerve Yeeweflekeâ kebâieve-ÛetefÌ[Ùeeb yeveeves kesâ efueS
peerJeve JÙeeheej meerefheÙeeb Je keâewefÌ[Ùeeb meewje°^ kesâ mecegõleš
Deewj mes JÙeeheej kesâ peefjS DevÙe leeceühee<eeefCekeâ
JeeefCepÙe #es$eeW ceW Yespeer peeleer LeeR~
jepeefheheuee (iegpejele) mes GhejlveeW keâe
JÙeeheej Yeer efJeefYevve #es$eeW kesâ meeLe
neslee Lee~
ceeueJee Je peesjJes mebmke=âefle kesâ ueesieeW
kesâ MeJeeOeeveeW kesâ meeLe yele&ve SJeb DevÙe
MeJe DeblÙesef° JemlegSb heeF& ieF& nQ~
Oeeefce&keâ mebmkeâej
efJeMJeeme ceneje°^ ceW ueesie ce=lekeâ keâes keâueMe ceW
SJeb hetpee jKekeâj HeâMe& kesâ Deboj Gòej-oef#eCe
heæefle efmLele ceW ieeÌ[les Les~
yeÌ[er leLee Úesšer oesveeW Øekeâej keâer
yeefmleÙeeW ceW mejoej DeeÙeleekeâej yeefmleÙeeW
ceW jnles Les~
meeceeefpekeâ
FveeceieebJe ceW hebmeejer heefMÛeceer Úesj
mlejerkeâjCe
hej leLee mejoej keWâõ mLeue ceW jnles Les~
keâeÙeLee kesâ Skeâ Iej ceW leebyes kesâ 29
leeceühee<eeCe Ùegieerve kebâieve leLee 2 DeefÉleerÙe {bie keâer
Yeeweflekeâ peerJeve kegâuneefÌ[Ùeeb heeF& ieF& nw~
ceeueJee ceW ÛejKes leLee lekeâefueÙeeb Deewj
ceneje°^ ceW keâheeme, meve Deewj mesceue
keâer ®F& mes yeves Oeeies Yeer efceues nQ~
ØeewÅeeseif ekeâer
keâuee SJeb efieuegbo ceW leebyes kesâ šgkeâÌ[s efceues nQ Ùeneb
efMeuhe Skeâ Øemlej-Heâuekeâ GÅeesie Yeer heeÙee
ieÙee nw~
ceneje°^ kesâ peesjJes Deewj Ûeboewueer ceW
meheeš DeeÙeleekeâej leeceü-kegâ"ej heeS ieS
nQ~ Ûeboewueer ceW leebyes keâer Úsveer efceueer nw~
leeceüefveefOeÙeeW keâe meyemes yeÌ[e mebÛeÙe
iegbiesefjÙee (ceOÙe ØeosMe) mes Øeehle ngDee nw,
efpemeceW leebyes keâer 424 leLee Ûeeboer keâer
102 heleueer ÛeeojW nw~
leeceühee<eeCeÙegieerve leeceüefveefOeÙeeb
mebmke=âefle DeJemeeve Meefve osJelee keâer cetefle&ÙeeW keâer hetpee keâer
peeleer Leer, Fvekeâer hetpee Gòej Yeejle ceW
Deepe Yeer keâer peeleer nw~
( 138 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. kewâukeâesefueefLekeâ DeJemLee keâe mener DeLe& keäÙee nw? nÌ[hheeF& DebÛeue kesâ kegâÚ mLeueeW kesâ Øeekeâd-nÌ[hheerÙe mlejeW keâes DeejbefYekeâ
(a) helLej kesâ GhekeâjCeeW kesâ ØeÙeesie keâer DeJemLee~ nÌ[hhee mebmke=âefle Yeer keânles nQ, leeefkeâ Fmes heefjhekeäJe veiejerÙe efmebOeg
(b) leebyes kesâ GhekeâjCeeW kesâ ØeÙeesie keâer DeJemLee~ meYÙelee ceW he=Lekedâ efkeâÙee pee mekesâ, Fme lejn jepemLeeve kesâ keâeueeryebiee,
(c) ueesns kesâ GhekeâjCeeW kesâ GheÙeesie keâer DeJemLee~ nefjÙeeCee kesâ yeveeJeueer, heeefkeâmleeve kesâ efmebOe Øeeble kesâ keâesšoerpeer keâer
(d) helLej Deewj leebyes kesâ GheÙeesie keâer DeJemLee~ Øeekeâd-nÌ[hheerÙe DeJemLee mhe°le: leeceühee<eeefCekeâ nw~
Gòej—(d)
5. efvecveefueefKele #es$eeW ceW mes Yeejle ceW leeceühee<eeCe yeefmleÙeeb #es$eeW ceW
OeelegDeeW ceW meyemes henues leebyes keâe GheÙeesie ngDee~ keâF& mebmke=âefleÙeeW keâe heeF& ieÙeer nQ~
pevce helLej Deewj leebyes kesâ GhekeâjCeeW keâe meeLe-meeLe ØeÙeesie keâjves keâs (1) oef#eCe-hetJeea jepemLeeve (2) heefMÛeceer ceOÙeØeosMe
keâejCe ngDee, Fve mebmke=âefleÙeeW keâes leeceühee<eeefCekeâ (kewâukeâesefueefLekeâ) (3) heefMÛeceer ceneje°^ (4) oef#eCeer-hetJeea Yeejle
keânles nQ~ efpemekeâe DeLe& nw helLej Deewj leebyes kesâ GheÙeesie keâer DeJemLee~ GheÙe&gòeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve
2. efvecveefueefKele ceW mes efleefLe›eâce keâer Âef° mes Yeejle ceW leeceühee<eeCe keâjW-
yeefmleÙeeW keâer keâewve-meer ëe=bKeueeSb heeF& ieÙeer nQ? (a) 1 Deewj 2 (b) 1, 2 Deewj 3
(a) Øeekeâd-nÌ[hheerÙe (c) 1, 2 Deewj 4 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
(b) nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ mecekeâeueerve Gòej—(d)
(c) nÌ[hheesòej
Yeejle ceW leeceühee<eeCe yeefmleÙeeb cegKÙele: Ûeej YeeieeW ceW efJeYeeefpele keâer
(d) GheÙeg&òeâ meYeer
ieF& nQ- (1) oef#eCeer-hetJeea jepemLeeve (2) heefMÛeceer ceOÙe ØeosMe (3)
Gòej—(d) heefMÛeceer ceneje°^ (4) oef#eCeer-hetJeea Yeejle Dele: DeYeer° Gòej efJekeâuhe
keâeue›eâceevegmeej Yeejle ceW nÌ[hhee keâer keâebmÙe ÙegieerÙe mebmke=âefle henues (d) nesiee~
Deeleer nw Deewj DeefOekeâebMe leeceühee<eeCeÙegieerve mebmke=âefleÙeeb yeeo ceW, neueebekf eâ
6. leeceühee<eeefCekeâ mebmke=âefle kesâ meboYe& ceW meyemes efJemle=le GlKeveve
lekeâveerefkeâ Âef° mes leeceühee<eeCe DeJemLee nÌ[hhee keâeue mes henues nesveer
efkeâme #es$e ceW ngDee nw?
ÛeeefnS~ Dele: efJekeâuhe (d) melÙe nw~
(a) oef#eCe-hetJeea jepemLeeve (b) heefMÛeceer ceOÙeØeosMe
3. leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeW kesâ meboYe& ceW efvecveefueefKele keâLeveeW hej (c) heefMÛeceer ceneje°^ (d) oef#eCeer-hetJeea Yeejle
efJeÛeej keâjW : Gòej—(c)
keâLeve (1) Fvekesâ efJeefMe° Øekeâej kesâ efÛeef$ele ce=odYeeb[ nwb~
leeceühee<eeefCekeâ mebmke=âefle kesâ meboYe& ceW meJee&efOekeâ efJemle=le GlKeveve
keâLeve (2) Ùes ce=odYeeb[ Deece leewj hej ueeue jbie hej keâeues jbie
heefMÛeceer ceneje°^ ceW ngDee nw~ Dele: efJekeâuhe (c) melÙe nw~
mes efÛeef$ele Les
GheÙe&gòeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW- 7. peesjJes mebmke=âefle keâe efJemleej efkeâme ØeosMe ceW nw?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (a) ceOÙe ØeosMe (b) ceneje°^
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 (c) efyenej (d) jepemLeeve
Gòej—(c) Gòej—(b)

leeceühee<eeefCekeâ mebmke=âefleÙeeW keâer meyemes ØecegKe efJeMes<elee nw Gvekesâ efJeefMe° F&mee-hetJe& 1400-700 kesâ Deeme-heeme keâer peesjJes mebmke=âefle efJeoYe& kesâ kegâÚ
Øekeâej kesâ efÛeef$ele ce=odYeeb[ meYeer mebmke=âefleÙeeW kesâ ueesie Deeceleewj hej Yeeie lekeâ keâeWkeâCe kesâ leš-ØeosMe keâes ÚesÌ[ meejs ceneje°^ ceW hewâueer Leer~
ueeue jbie hej keâeues jbie mes efÛeef$ele efceóer kesâ yele&veeW (ce=odYeeC[eW) keâe
ØeÙeesie keâjles Les~ Dele: efJekeâuhe mener (c) nw~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves, keâ#ee ØeeÛeerve Yeejle, ceW peesjJes
11
mebmke=âefle keâe keâeueKeb[ ueieYeie 1500 F&. het. mes 900 F&.het. kesâ ceOÙe
4. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve nÌ[hheeF& DebÛeue kesâ mLeueeW keâes Øeekeâdn[Ì hheerÙe yeleeÙee nw~
mlejeW ceW Meeefceue efkeâÙee peelee nw?
(a) keâeueeryebiee (b) yeveeJeueer 8. efvecveefueefKele yeefmleÙeeWs hej efJeÛeej keâjW :
(c) keâesšoerpeer (d) GheÙeg&òeâ meYeer (1) ØekeâeMe (2) oeÙeceeyeeo
Gòej—(d) (3) FveeceieebJe (4) Ûeboewueer

NCERT-meej ( 139 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
GheÙe&gòeâ ceW mes efkeâve yeefmleÙeeW keâe mebyebOe peesjJes mebmke=âefle DevÙe mecekeâeueerve leeceühee<eeefCekeâ ke=â<ekeâ mebmke=âefleÙeeW kesâ efJehejerle, Denej
mes nw~ ceW JeemleJe ceW met#cehee<eeCe DeewpeejeW keâe Fmlesceeue veneR neslee Lee leLee
(a) kesâJeue 1 (b) 1 Deewj 2 Denej mebmke=âefle Jeeues ueesie keâeues-ueeue jbie kesâ yele&veeW keâes yeveeles Les,
(c) 1, 2 Deewj 4 (d) meYeer pees mehesâo ef[peeFveeW mes mepes nesles Les~
Gòej—(d)
13. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer leeceühee<eeefCekeâ yemleer Denej mebmke=âefle
ØekeâeMe, oeÙeceeyeeo Deewj FveeceieebJe peesjJes mebmke=âefle keâer megØeefmeæ kesâ Debleie&le veneR Deeleer nw?
yeefmleÙeeb nQ~ FmeceW mes meyemes yeÌ[er yemleer oeÙeceeyeeo nw, efpemekeâe (a) Denej (b) yeeueeLeue
#es$eheâue ueieYeie 20 nskeäšsÙej nw~ Ûeboewueer keâe mebyebOe Yeer peesjJes mes nw~ (c) efieuegbo (d) meesveieebJe
9. efvecveefueefKele ceW mes peesjJes mebmke=âefle kesâ keâewve-mes mLeue veiejerkeâjCe Gòej—(d)
keâer DeJemLee lekeâ hengbÛe ieÙes Les? Denej, yeeueeLeue Deewj efieuegbo, keâF& nskeäšsÙej ceW yemeer yeefmleÙeeb nQ pees
(a) oeÙeceeyeeo (b) FveeceieebJe
efkeâ Denej mebmke=âefle keâer leerve yeÌ[er yeefmleÙeeb nQ~ yeefmleÙeeW keâes yeveeves kesâ
(c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) ve lees (a) Deewj ve ner (b)
efueS ueesie helLejeW, keâÛÛeer FËšeW Deewj ieejs keâe ØeÙeesie keâjles Les~
Gòej—(c)
yeeueeLeue Skeâ cee$e Ssmeer yemleer nw pees hejkeâesšs mes efIejer heeF& ieF& nw~
Jewmes lees peesjJes mebmke=âefle «eeceerCe Leer, efheâj Yeer Fmekeâer keâF& yeefmleÙeeb, meesveieebJe peesjJes mebmke=âefle keâe mLeue nw Dele: efJekeâuhe (d) melÙe nw~
pewmes oeÙeceeyeeo Deewj FveeceieebJe veiejerkeâjCe kesâ mlej lekeâ hengbÛe-meer
14. Ûecekeâerues ueeueYeeb[ efkeâme mebmke=âefle keâer henÛeeve nQ?
ieF& LeeR~ Dele: efJekeâuhe (c) melÙe nw~
(a) ØeYeeme (b) jbiehegj
10. keâeÙeLee mebmke=âefle keâe efJekeâeme efkeâme veoer leLee Gmekeâer meneÙekeâ (c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) Denej
veefoÙeeW kesâ #es$e ceW ngDee nw? Gòej—(c)
(a) ieesoeJejer (b) meesve
ØeYeeme Deewj jbiehegj kesâ efceóer kesâ yele&ve nÌ[hhee mebmke=âefle mes efueS ngS nQ;
(c) Ûebyeue (d) vece&oe
Gòej—(c) uesefkeâve Gvekeâer melen Ûecekeâoej nQ, efpemekeâer Jepen mes GvnW Ûecekeâerues
ueeueYeeb[ Yeer keâne peelee nw~
keâeÙeLee mebmke=âefle keâer yeefmleÙeeb mebKÙee keâer Âef° mes yengle keâce nQ, Deewj
DeefOekeâlej Ûebyeue Deewj Gmekeâer meneÙekeâ veefoÙeeW kesâ #es$e ceW heeF& ieF& nQ~ 15. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme yemleer keâes ceeueJee mebmke=âefle kesâ Debleie&le
Dele: efJekeâuhe (c) melÙe nw~ veneR jKee peelee nw?
(a) veJeoešesueer (b) veeefmekeâ
11. efkeâme leeceühee<eeCe mebmke=âefle keâes leebyee Jeeueer peien kesâ veece mes (c) SjCe (d) veeieoe
peevee peelee nw? Gòej—(b)
(a) keâeÙeLee (b) Denej
(c) ceeueJee (d) peesjJes ceeueJee mebmke=âefle keâer ØecegKe yeefmleÙeeb, veJeoešesueer, SjCe Je veeieoe nw,
Gòej—(b) veJeoešesueer keâe #es$eheâue 10 nskeäšsÙej nw, pees efkeâ osMe keâer meyemes yeÌ[er
leeceühee<eeefCekeâ yemleer ceW mes Skeâ nw~ veeieoe mes Skeâ keâÛÛeer FËšeW keâe yegpe&
Denej keâe ØeeÛeerve veece leebyeJeleer DeLee&led leebyee Jeeueer peien nw~ Ùeneb
Øeehle ngDee nw leLee SjCe kesâ ÛeejeW Deesj Skeâ KeeF& kesâ meeLe-meeLe
hej keâF& meheeš kegâuneefÌ[Ùeeb, ÛetefÌ[Ùeeb Deewj heòejW efceueer nQ, pees meYeer
hejkeâesše yevee ngDee Lee~
leebyes keâer nQ~ Dele: efJekeâuhe (b) melÙe nw~
16. ‘efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer leeceühee<eeefCekeâ yemleer nÌ[hhee keâes
12. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW :
leebyes keâer JemlegDeeW keâer Deehetefle& keâjleer Leer?
keâLeve (1) Denej ceW met#ce hee<eeCe DeewpeejeWs keâe Fmlesceeue veneR
(a) ieCesMJej (b) jbiehegj
neslee Lee~
(c) keâeÙeLee (d) peesjJes
keâLeve (2) Denej kesâ ueesie keâeues-ueeue jbie kesâ yele&ve yeveeles Les,
Gòej—(a)
pees mehesâo ef[peeFveeW mes mepes nesles Les~
GheÙe&gòeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej melÙe keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW- ieCesMJej kesâ peceeJe keâes 2800-2200 F&.het. keâe ceevee peelee nw~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 FmeefueS Fmekeâer yengle-meer JemlegSb heefjhekeäJe nÌ[hhee mebmke=âefle mes hetJe& keâer
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
nQ~ ieCesMJej, nÌ[hhee keâes leebyes keâer JemlegDeeW keâer Deehetefle& keâjlee Lee, hej
FvneWves nÌ[hhee mes keâesF& Keeme lelJe Øeehle veneR efkeâÙee nw~
Gòej—(c)

NCERT-meej ( 140 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
17. leeceühee<eeefCekeâ mebmke=âefleÙeeW kesâ yeejs ceW efoÙes ieÙes keâLeveeW hej efJeÛeej ceeueJee mebmke=âefle kesâ Skeâ efJeMeeue mebÛeÙe hee$e hej ceele=-osJeer keâer Deeke=âefle
keâjW- peÌ[eT ef[peeFve ceW Debefkeâle nw~ Fmeer Øekeâej yesuee (efheâef[ue) keâer
keâLeve (1) ieWnbt Deewj peew keâer Kesleer ceeueJee #es$e ceW keâer peeleer Leer~ Deeke=âefle MeeÙeo ßeerJelme pewmeer nw, pees Oeve keâer osJeer ue#ceer keâe Øeleerkeâ
keâLeve (2) ueieYeie meYeer leeceühee<eeefCekeâ mebmke=âefleÙeeb keâeueer efceóer nw, Skeâ hee$e hej efÛeef$ele ef[peeFve ceW Skeâ osJelee keâes Gmekesâ Demle-
Jeeues ØeosMeeW ceW heveheeR Deewj heâueer-hetâueer LeeR~ JÙemle yeeueeW kesâ meeLe efoKeeÙee ieÙee nw, efpememes heefjJeefle&le keâeue kesâ
GheÙe&gòeâ keâLeveeW ceW mes mener keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW- ®õ keâe mcejCe neslee nw~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 21. leeceühee<eeefCekeâ ce=lekeâ MeJeeOeeve efJeefOeÙeeW keâes Gvekesâ #es$e kesâ DeeOeej
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 hej efceueeÙeW :
Gòej—(c) (#es$e keâe veece) (MeJeeOeeve efJeefOeÙeeb)
(A) ceneje°^ 1. hetJe&-heefMÛece keâer meerOe ceW
ieWntb Deewj peew keâer Kesleer ceeueJee #es$e ceW keâer peeleer Leer, ÛeeJeue
(B) oef#eCe-Yeejle 2. mebhetCe& MeJeeOeeve
FveeceieebJe Deewj Denej kesâ mLeueeW ceW heeS ieS nQ, ueieYeie meYeer
(C) heefMÛece Yeejle 3. DeebeMf ekeâ MeJeeOeeve
leeceühee<eeCe mebmke=âefleÙeeb keâeueer efceóer Jeeues ØeosMe ceW heveheeR Deewj heâueer- (D) hetJeea Yeejle 4. Gòej-oef#eCe kesâ meerOe ceW
hetâueer Leerb~ Dele: efJekeâuhe (c) melÙe nesiee~ ketâš :
18. leeceühee<eeefCekeâ mLeue jepeefheheuee efkeâme jepÙe ceW efmLele nw~ A B C D
(a) ceOÙe ØeosMe (b) Gòej ØeosMe (a) 4 1 2 3
(c) ceneje°^ (d) iegpejele (b) 1 2 3 4
Gòej—(d) (c) 4 2 1 3
(d) 1 4 2 3
leeceühee<eeefCekeâ mLeue, jepeefheheuee, iegpejele ceW efmLele nw, pees leeceühee<eeCe Gòej—(a)
keâeue ceW GhejlveeW kesâ JÙeeheej nsleg peevee peelee Lee~ Dele: efJekeâuhe (d)
melÙe nw~ mener efceueeve efvecve Øekeâej mes nw-
#es$e keâe veece MeJeeOeeve efJeefOeÙeeb
19. efvecveefueefKele keâLeveeW ceW mes DemelÙe keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW? ceneje°^ Gòej-oef#eCe meerOe ceW
(a) leeceühee<eeefCekeâ ueesie JÙeeheej nsleg š^s[ceeke&â keâe ØeÙeesie keâjles oef#eCe Yeejle hetJe&-heefMÛece meerOe ceW
Les~ heefMÛece Yeejle mebhetCe& MeJeeOeeve
(b) kebâieve Je ÛetefÌ[ÙeeW keâes yeveeves ceW meerefheÙeeW Je keâewefÌ[ÙeeW keâe hetJeea Yeejle DeebeMf ekeâ MeJeeOeeve
Fmlesceeue neslee Lee~ 22. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW :
(c) leeceühee<eeefCekeâ ueesie Ùegæ Deewj meeceüepÙe efJemleej nsleg peeves keâLeve (1) leeceühee<eeCe meceepe ceW Demeceevelee DeejbYe nes Ûegkeâer Leer
peeles nQ~ keâLeve (2) kegâÚ yeÛÛeeW kesâ ieues ceW leebyes kesâ cevekeâeW keâe nej henvee
(d) yeÌ[er yeefmleÙeeb leeceühee<eeefCekeâ JÙeeheej SJeb Jemleg efJeefveceÙe keâer keâj GvnW oheâveeÙee ieÙee nw~
ØecegKe ceefC[Ùeeb Leerb~ GheÙe&gòeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej DemelÙe keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW-
Gòej—(c) (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
leeceühee<eeCe mebmke=âefle kesâ meboYe& ceW keâLeve (c) DemelÙe nw~ Fve yeefmleÙeeW (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2

ceW Ùegæ Deewj meeceüepÙe efJemleej kesâ mee#ÙeeW keâes veneR heeÙee ieÙee nw, Gòej—(d)
DevÙe meYeer keâLeve melÙe nwb~ leeceühee<eeefCekeâ yemleer kesâ {ebÛeeW Deewj MeJe mebmkeâej efJeefOe oesveeW mes helee
Ûeuelee nw efkeâ leeceühee<eeCe meceepe ceW Demeceevelee DeejbYe nes Ûegkeâer Leer~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves, ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee 11,
ceW efJeefYevve heefMÛeceer ceneje°^ keâer Ûeboewueer Deewj vesJeemee yeefmleÙeeW ceW heeÙee ieÙee nw
Øekeâej kesâ Deeefoce kegâuneefÌ[ÙeeW, keâebšsoej yejÚs, ogefmebieer leueJeejeW kesâ efkeâ kegâÚ yeÛÛeeW kesâ ieues ceW leebyes kesâ cevekeâeW keâe nej henvee keâj GvnW
efJe<eÙe ceW yeleeÙee nw, pees Fme yeele keâer Deesj FMeeje keâjlee nw efkeâ Jes oheâveeÙee ieÙee nw, peyeefkeâ DevÙe yeÛÛeeW keâer keâyeÇeW ceW meeceeve kesâ leewj hej
nefLeÙeej efvecee&Ce keâuee mes heefjefÛele Les~ kegâÚ yele&ve cee$e ner nQ~
23. leeceühee<eeCe keâeueerve efkeâme mLeue hej Øemlej-heâuekeâ GÅeesie kesâ
20. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme osJelee/osJeer keâer hetpee leeceühee<eeefCekeâ ueesie ØeceeCe Øeehle ngS nwb?
keâjles Les?
(a) FveeceieebJe (b) efieuegbo
(a) ceele=-osJeer (b) ue#ceer
(c) ®õ (d) GheÙeg&òeâ meYeer (c) vesJeemee (d) Ûeboewueer
Gòej—(d) Gòej—(b)

NCERT-meej ( 141 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efieuegbo ceW leebyes kesâ šgkeâÌ[s efceueles nQ~ Ùeneb Skeâ Øemlej-heâuekeâ GÅeesie Yeer meYeer leeceühee<eeCe mecegoeÙe ÛeekeâeW hej yeves keâeues Je ueeue ce=oYeeb[ keâe
heeÙee ieÙee nw~ Dele: efJekeâuhe (b) melÙe nw~ ØeÙeesie keâjles Les~ Gvekesâ efJekeâeme keâer Øeekeâd-keâebmÙe DeJemLee keâes osKeles
ngS nce heeles nQ efkeâ efÛeef$ele ce=oYeeb[eW keâe meyemes henues Fmlesceeue keâjves
24. Skeâ cee$e leeceühee<eeCekeâeueerve mLeue peneb mes meesves kesâ DeeYet<eCe kesâ Jeeues leeceühee<eeefCekeâ ueesie ner Les~
mee#Ùe efceues nQ?
(a) peesjJes mebmke=âefle (b) ØeYeeme 28. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW~
(c) FveeceieebJe (d) KesJeÌ[er keâLeve (1) keâeÙeLee, FveeceieebJe ceW efkeâuesyebo leeceühee<eeefCekeâ yeefmleÙeeb
Gòej—(a) heeF& ieF& nQ~
keâLeve (2) leeceühee<eeefCekeâ ueesieeW ves veJehee<eeCe ueesieeW keâer Dehes#ee
meesves kesâ DeeYet<eCe yengle-ner ogue&Ye Les Deewj kesâJeue peesjJes mebmke=âefle ceW ner yeÌ[s ieebJe yemeeS Je yeÌ[er cee$ee ceW Deveepe Glheeove keâjles Les~
heeS ieS nQ~ neueebefkeâ keâeve keâe Skeâ DeeYet<eCe ØeYeeme mes Yeer Øeehle ngDee GheÙe&gòeâ keâLeveeW ces mes mener keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW-
nw~ Dele: efJekeâuhe (a) melÙe nw~ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
25. efkeâme leeceühee<eeefCekeâ mLeue hej leeceüefveefOeÙeeW keâe meyemes yeÌ[e mebÛeÙe
Gòej—(c)
heeÙee ieÙee nw?
(a) iegbiesefjÙee (b) Ûeboewueer meJe&ØeLece leeceühee<eeCe peveeW cesb ner ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle ceW yeÌ[s-yeÌ[s ieebJe
(c) FveceW mes keâesF& veneR (d) FveeceieebJe yemeeS Deewj Jes veJehee<eeCe peveeW kesâ yeejs ceW efpelevee %eele nw Gmemes keâneR
Gòej—(a) DeefOekeâ Deveepe Ghepeeles Les~ ceOÙe ØeosMe kesâ keâeÙeLee Deewj SjCe ceW
leLee heefMÛeceer ceneje°^ kesâ FveeceieebJe ceW efkeâuesyebo leeceühee<eeCe yeefmleÙeeb
leeceü-efveefOeÙeeW ceW mes ueieYeie DeeOes, iebiee-Ùecegvee oesDeeye ceW keWâefõle nQ~ heeF& ieF& nQ~
meyemes yeÌ[e mebÛeÙe iegbiesefjÙee (ceOÙe ØeosMe) mes Øeehle ngDee nw, efpemeceW
leebyes keâer 424 JemlegSb Deewj Ûeeboer keâer 102 heleueer ÛeeojW efceueer nQ~
29. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
keâLeve (1) leeceühee<eeCe Ùegie kesâ ueesie efueKeves keâer keâuee peeveles Les~
26. efvecveefueefKele leeceühee<eeCe keâeueerve mLeueeW keâes ketâš keâer meneÙelee keâLeve (2) leeceühee<eeCe Ùegie kesâ ueesie keâebmee yeveevee peeveles Les~
mes Gveces Jele&ceeve #es$eeW mes efceueeFS- GheÙe&gòeâ keâLeveeW ceW mes DemelÙe keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW-
(leeceühee<eeCe keâeueerve mLeue) (Jele&ceeve #es$e) (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(A) vemeerjhegj 1. cesj" (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
(B) jepehegj-hejMeg 2. yeoeÙetb Gòej—(c)
(C) efyemewueer 3. Meenpenebhegj leeceühee<eeCe Ùegie kesâ ueesie uesKeve keâuee mes heefjefÛele veneR Les, Dele:
(D) yensef[Ùee 4. nefjÉej keâLeve (1) DemelÙe nw~ leeceühee<eeCe Ùegie kesâ ueesie leebyes ceW efšve keâes
ketâš : efceefßele keâjkesâ keâebmee yeveevee veneR peeveles Les, pees efkeâ leebyes mes DeefOekeâ
A B C D cepeyetle Deewj GheÙeesieer neslee nw~ keâebmes kesâ DeewpeejeW kesâ Fmlesceeue mes
(a) 4 1 3 2 efcemeÇ, cesmeesheesšeefceÙee Deewj efmebOeg Ieešer keâer ØeeÛeervelece meYÙeleeDeeW kesâ
(b) 4 1 2 3 efJekeâeme ceW yeÌ[er megefJeOee efceueer Leer~
(c) 1 4 2 3 30. leeceühee<eeCe Ùegie keâer yeefmleÙeeW kesâ meboYe& ceW DemelÙe keâLeve keâe
(d) 2 3 1 4 ÛegveeJe keâjW~
Gòej—(b) (a) leeceühee<eeCe mLeueeW ceW ke=âef<e keâeÙe& nsleg nue SJeb heâeJeÌ[s keâe
Fve meYeer leeceühee<eeefCekeâ mLeueeW mes leeceü mebÛeÙe heeS ieS nQ~ Ùes Fmlesceeue yeÌ[s hewceeves hej neslee Lee~
(b) leeceühee<eeCe mLeue kesâ ueesie kesâJeue Petce Kesleer lekeâ ner meerefcele
mLeue iebiee Ieešer ceW efmLele nwb Fvekeâe efceueeve efvecve Øekeâej mes nw-
Les~
vemeerjhegj — nefjÉej (c) leeceühee<eeCe mLeue kesâ ueesie metle keâelevee peeveles Les Deewj Jes
jepehegj hejMeg — cesj" Jem$e efvecee&Ce mes heefjefÛele Les~
efyemeewueer — yeoebÙet (d) leeceühee<eeefCekeâ ueesie heMegDeeW keâe hetje ueeYe veneR ues heeS~
yensef[Ùee — Meenpenebhegj Gòej—(a)
27. efvecveefueefKele ceW mes efÛeef$ele ce=oYeeb[eW keâe Fmlesceeue meyemes henues leeceühee<eeCe mLeueeW ceW nue SJeb heâeJeÌ[e veneR heeÙee ieÙee nw Jes Deheveer
efkeâme mebmke=âefle kesâ ueesieeW ves efkeâÙee? peceerve Keesoves Jeeues [b[s (ef[efiebie efmškeâ) ceW helLej keâe efÚefõle
(a) ceOÙehee<eeCekeâeueerve (b) veJehee<eeCekeâeueerve Ûekeäkeâe oyeeJe kesâ efueS ueškeâe osles Les (efpemekeâer meneÙelee mes ke=âef<e keâeÙe&
(c) nÌ[hhee (d) leeceühee<eeCekeâeueerve
keâjles Les), Deewj Fmemes leeceühee<eeCe Ùegie kesâ ueesie Petce Kesleer keâj heeles
Gòej—(d) Les~ Dele: DeYeer° Gòej efJekeâuhe (a) nw~

NCERT-meej ( 142 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
$e+iJewefokeâ mebmke=âefle
(Rigvedic Culture)
‘$e+iJewefokeâ mebmke=âefle’ - ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW
ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve. meer. F&. Deej. šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele veF&/
hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"Ÿe–meece«eer meceeefnle nw-
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jesefceuee Leehej) Jewefokeâ Ùegie keâe peerJeve
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) Jewefokeâ meYÙelee
3 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme. Mecee&) $e+iJewefokeâ Ùegie
4 12 veF& YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe keäÙee yeleeleer nQ nceW efkeâleeyeW Deewj keâyeÇW
yebOeglJe peeefle leLee Jeie&
5 6 veF& nceejs Deleerle-1 jepÙe jepee Deewj Skeâ ØeeÛeerve ieCejepÙe

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
$e+iJeweof keâ mebmke=âefle
Jeweo
f keâ meeefnlÙe
 Jeso  yeÇeÿeCe «ebLe  DeejCÙekeâ Deewj Gheefve<eod
$e+iJeweof keâ keâe keâeue  $e+iJeweof keâ Yetieesue
pevepeeleerÙe mebIe<e&
 omeje%e Ùegæ  DeeÙe& SJeb omÙeg
$e+iJeweof keâ jepeJÙeJemLee Deewj ØeMeemeve
$e+iJeweo f keâ meceepe Je Yeewelf ekeâ peerJeve
 keâyeeruee Deewj heefjJeej  heefjJeej Deewj yebOeglee  meeceeefpekeâ JeieeakeâjCe
 efMe#ee  KeeÅe SJeb hesÙe  Jem$e  ceveesjpb eve
 $e+iJeweof keâ DeLe&JÙeJemLee
 ke=âef<e SJeb heMegheeueve  JeeefCepÙe SJeb JÙeeheej
 $e+iJeweof keâ Oece& Deewj oMe&ve
 $e+iJeweof keâ osJelee
(i) øeLece osJelee (ii) efÉleerÙe osJelee
(iii) le=leerÙe osJelee (iv) DevÙe osJeer osJelee SJeb hegjesefnle
DeeÙeeX kesâ Dee›eâceCe keâe ØeMve nÌ[hheeF& meYÙelee Deewj $e+iJeso
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe Jemlegevf e‰-KeC[

NCERT-meej ( 143 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
$e+iJewefokeâ mebmke=âefle
(Rigvedic Culture)
ceesnvepeesoÌ[eW Deewj nÌ[hhee keâer Keespe nesves lekeâ Ssmeer OeejCee
jner Leer efkeâ YeejleerÙe Fefleneme Deewj meYÙelee keâe DeejbYe DeeÙeeX kesâ
Deeieceve kesâ meeLe neslee nw~ efmebOeg meYÙelee kesâ veiejeW keâe lees heleve
ngDee Lee, hejbleg ieebkeeW ceW mebmke=âefle peerefkele jner~ F&mee hetke&
otmejer Meleeyoer ceW YeejleerÙe GheceneÉerhe ceW keâF& Øekeâej keâer mebmke=âefleÙeeb
efJekeâefmele LeeR ~ Fmekeâe celeueye Ùen Lee efkeâ osMe kesâ efkeefYeVe YeeieeW ceW
efkeefYeVe Øekeâej kesâ ueesie yemes ngS Les~ Fmeer Ùegie ceW YeejleerÙe DeeÙe&&-Yee<ee
(pees kewefokeâ mebmke=âefle keâe DeeOeej nw) yeesueves keeues ueesie heefMÛeceesòej
Yeejle ceW Øekeâš ngS~ nce veneR peeveles efkeâ kes ueesie keâneb mes DeeS?
YeejleerÙe DeeÙe& Yee<ee yeesueves Jeeues DeeS Les (mebY eJele:)
Gòej-hetkeer& F&j eve mes Ùee
kewâefmheÙeve meeiej kesâ meceerhe kesâ #es$e mes Ùee
ceOÙe SefMeÙee mes
 heefMÛeceer SefMeÙee Deewj Ùetjeshe ceW peekeâj yemes efkeefYeVe DeeÙe&
Yee<eeSb yeesueves keeueeW mes he=Lekeâ henÛeeve kesâ efueS Yeejle ceW DeeS,
DeeÙe& Yee<ee-Yeeef<eÙeeW keâes nce YeejleerÙe DeeÙe& (FC[es-DeeÙe&)
keânles nQ~
 Gvekeâer Øepeeefle kesâ yeejs ceW nce kegâÚ veneR peeveles~ nce Ùen
Yeer veneR keân mekeâles, efkeâ heefMÛeceesòej Yeejle ceW henues
mes Deeyeeo ueesieeW keâer Øepeeefle mes kes efYeVe Les Ùee veneR~
 henues Ùen ceevee peelee Lee efkeâ DeeÙe&Yee<eer ueesieeW
Éeje yeÌ[er leeoeo ceW Deekeâj osMe hej nceuee efkeâÙee
ieÙee, hejbleg Ùen efmeæ keâjves kesâ efueS nceejs heeme
heÙee&hle mee#Ùe GheueyOe veneR nQ~
 FmeefueS Deepekeâue Deveskeâ FeflenemekeâejeW keâe cele nw efkeâ
kes uebyes meceÙe lekeâ Úesšs-Úesšs mecetneW ceW DeeS Deewj henues
mes yemes ngS ueesieeW kesâ meeLe jnves ueies~
 FmeefueS Yee<ee leLee jnve-menve ceW Fvekeâe cesue efceueehe
neslee ieÙee~
 Ûetbefkeâ Fme Ùegie kesâ Fefleneme keâer jÛevee Jewefokeâ meeefnlÙe kesâ œeesleeW
kesâ DeeOeej hej keâer peeleer nw, FmeefueS YeejleerÙe Fefleneme kesâ Fme
keâeue keâes Jewefokeâ Ùegie keânles nQ~
 hejbleg efheÚues 60 ke<eeX ceW kewefokeâ Ùegie kesâ Fefleneme kesâ efueS
hegjelelke efke%eeve kesâ Yeer meyetle efceues nQ~
(144)
 efpeve #es$eeW ceW DeeÙe&Yeeef<eÙeeW keâer mebm ke=âefle keâe efJekeâeme
ngDee nw, Jeneb
heMegÛ eejer Deewj ke=â<ekeâ ueessi eeW keâer yeefmleÙeeb LeeR~
Jes Keeme Øekeâej keâer efceóer kesâ efÛeef$ele Yetjs yele&veeW keâe
(efpevnW efÛ eef$ele Oetm ej Yeeb[ keânles nQ)Fmlesceeue keâjles Les~
 Fve #es$eeW kesâ meceerhe ner DevÙe efkeâmce kesâ efceóer kesâ pees yele&ve
efceues nQ kes keâeues Deewj ueeue Yeeb[ nQ (hekeâeS ngS efceóer
kesâ yele&veeW keâes Yeeb[ keânles nQ)~
 FmeefueS Deye meeefneflÙekeâ Deewj hegjeleeeflkekeâ, oesveeW
ner meÇesleeW kesâ DeeOeej hej kewefokeâ Ùegie keâe Fefleneme
efvecee&Ce mebYeke nw~
Fmemes henues efkeâ nce kewefokeâ meYÙelee kesâ efke<eÙe ceW ÛeÛee&
keâjW, Ùen DeefOekeâ GheÙeesieer nesiee efkeâ Gmekesâ meÇesle Ùeeveer kewefokeâ
meeefnlÙe hej kegâÚ efkeÛeej keâj ueW ~
Jewefokeâ meeefnlÙe
(Vedic Literature)
$e+iJeso keâeueerve Fefleneme kesâ meyemes cenlkehetCe& meÇesle
keso nQ~keso keâe DeLe& nw, ‘%eeve'~keso efkeâmeer kÙeefòeâ efkeMes<e
Éeje jefÛele keâesF& Oeeefce&keâ ke=âefle venerb nQ Deewj ve ner kes
efkeâmeer Keeme meceÙe hej jÛeer ieF& yengle-meer hegmlekeâeW keâe
meb«en nQ~
 keweof keâ meeefnlÙe keâF& MeleeefyoÙeeW kesâ oewjeve efkekeâefmele ngDee nw Deewj
heer{Ì er-oj-heer{Ì er ceeweKf ekeâ ™he mes meeQhee peelee jne nw~
 Ùes meeefneflÙekeâ ke=âefleÙeeb Gòejesòej leerve ßesefCeÙeeW ceW jÛeer ieF&
nQ~ GveceW mes Deveskeâ jÛeveeSb Deepe Yeer efkeÅeceeve nQ, efkeâbleg
yengle-meer jÛeveeSb meoe meke&oe kesâ efueS hetCe& ™he mes efJeueghle
nes Ûegkeâer nQ~
Fvekeâer leerve ßesefCeÙeeb nQ :
Jeso
yeÇeÿeCe «ebLe
DeejCÙekeâ Deewj Gheefve<eo
 Jeso (Vedas)
keso, metòeâeW, ØeeLe&veeDeeW, mlegefleÙeeW, ceb$e-leb$eeW Deewj Ùe%e
mebyebOeer met$eeW kesâ meb«en nQ~
Fvekeâer mebKÙee Ûeej nw :
(i) $e+ikeso : Ùen metòeâeW keâe meb«en nw~
(ii) meecekeso : Ùen ieerleeW keâe meb«en nw Deewj Fmekesâ DeefOekeâebMe
ieerle $e+ikeso mes efueS ieS nQ~
(iii) Ùepegke&so : Ùen Ùe%e mebyebOeer met$eeW keâe meb«en nw~
(iv) DeLeke&keso : Ùen leb$e-ceb$eeW keâe meb«en nw~
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 keso, kewefokeâ meeefnlÙe kesâ meyemes ØeeÛeerve Yeeie nQ, Deewj ÛeejeW kesoeW
ceW $e+ikeso meyemes ØeeÛeerve nw~
 yeÇeÿeCe «ebLe (Brahmin Texts)
Ùes ieÅeyeæ jÛeveeSb nQ~ FveceW kewefokeâ ceb$eeW SJeb metòeâeW keâe
DeLe& mhe<š efkeâÙee ieÙee nw, meeLe ner Gvekesâ efkeefveÙeesie Deewj Glheefòe
Deeefo keâer keâLeeSb Yeer oer ieF& nQ~ Skeâ lejn mes, FveceW keâce&keâeb[
leLee oMe&ve mebyebOeer peevekeâejer oer ieF& nw~
 DeejCÙekeâ Deewj Gheefve<eo (Aranyakas
and Upnishads)
FveceW mes kegâÚ lees yeÇeÿeCe «ebLeeW ceW meefcceefuele Ùee
Gvemes mebyeæ nQ DeewjkegâÚ DevÙe Deueie ke=âefleÙeeW kesâ ™he
ceW efkeÅeceeve nQ~ FveceW Deelcee, F&Õej, peiele Deeefo kesâ
efke<eÙe ceW cegefveÙeeW kesâ oeMe&efvekeâ efkeÛeej mebkeâefuele nQ~
yeÇeÿeCe, DeejCÙekeâ Deewj Gheefve<eo efkeâmeer ve
efkeâmeer Jeso mes mebyeæ nQ~
kewmes lees ØelÙeskeâ metòeâ Skeb ceb$e keâe keâesF&-ve-keâesF& $e+ef<e nw, pees
Gme ceb$e keâe õ<še nw, uesefkeâve Jewefokeâ meeefnlÙe kesâ jÛeefÙelee-
 efnbogDeeW ves meoe Jewefokeâ meeefnlÙe kesâ-
efoJÙe Godi ece hej yeue efoÙee nw~
FmeerefueS JesoeW keâes Deheew® <esÙe (ceveg<Ùe Éeje jefÛele
veneR) Deewj efvelÙe (MeeMJele) keâne peelee nw~
 Ùen ceevee peelee nw efkeâ $e+ef<eieCe lees DevegØeeefCele ceb$e-õ<še
Les, efpevneWves hejcesÕej mes ceb$e Øeehle efkeâS Les~
 $e+ikeso meyemes hegjevee nw efpemekeâer jÛevee ueieYeie 3500
meeue henues ngF&~
 $e+iJeso ceW Skeâ npeej mes pÙeeoe ØeeLe&veeSb nQ, efpevnW metòeâ
keâne ieÙee nw~
 metòeâ efJeefYevve osJeer osJeleeDeeW keâer mlegefle ceW jÛes ieÙes nQ~ metòeâ keâe
celeueye neslee nw- ‘DeÛÚer lejn mes yeesuee ieÙee’
$e+iJewefokeâ keâeue
(Rigvedic Period)
$e+ikeso Deewj mebhetCe& kewefokeâ meeefnlÙe kesâ keâeue-efveOee&jCe kesâ
efke<eÙe ceW uebyee Deewj ienje efkekeeo jne nw~ meyemes henues cewkeäme
cetuej ves kesoeW keâs keâeue-efveOee&jCe keâe ØeÙeeme efkeâÙee~ cewkeäme
cetuej ves yegæ kesâ keâeue mes heerÚs keâer Deesj Ûeueles ngS Jewefokeâ
meeefnlÙe keâer leerve DeJemLeeDeeW ceW mes ØelÙeskeâ keâes ceveceeves {bie mes
200 Je<eeX keâe meceÙe efoÙee Deewj Ùen efve<keâ<e& efvekeâeuee, efkeâ
NCERT-meej
$e+iJeso keâer jÛevee 1200-1000 F&.het. kesâ Deeme-heeme ngF& nesieer~
 peye [yuÙet.[er. efåkešveer pewmes Gmekesâ mecekeâeueerve efkeÉeveeW ves
keâeue-efveOee&jCe kesâ Gmekesâ ceveceeves, Dekew%eeefvekeâ Deewj DeMeem$eerÙe
lejerkesâ keâer DeeueesÛevee keâjles ngS efve<keâ<e& hej Debiegueer G"eF& lees
 cewkeäme cetuej ves mkeerkeâej efkeâÙee efkeâ ken lees Ssmes ner
Deškeâueyeepeer keâj jne Lee Deewj keâne efkeâ ‘he=Lkeer
hej keâesF& Yeer Ssmeer Meefòeâ venerb nw, pees Ùen efveefMÛele
™he mes yelee mekesâ efkeâ kewefokeâ ceb$eeW keâer jÛevee 1000,
1500, 2000 DeLekee 3000 F&.het. ngF& Leer~'
 Ùeneb Ùen keânvee DeØeemebefiekeâ veneR nesiee efkeâ Skeâ meÛÛes F&meeF&
keâer lejn cewkeäme cetuej yeeFefyeue keâer me=ef<š keâer Glheefòe mebyebOeer
keâLeeDeeW ceW efkeÕeeme keâjlee Lee, efpevekesâ Devegmeej peiele keâer
jÛevee 4004 F&.het. ceW keâer ieF& Leer~
 Jele&ceeve MeesOeeW kesâ Devegmeej-
he=Lkeer keâer Glheefò e ueieYeie- 460 keâjesÌ[ ke<e& henues ngF&, leLee
ceveg<Ùe keâer Glheefò e ueieYeie- 42 ueeKe ke<e& henues ngF& Leer ~
 Fmeer Øekeâej Dekesmlee keâer Yee<ee kesâ meeÂMÙe keâes osKeles ngS kegâÚ
efkeÉeveeW keâer jeÙe Ùen nw efkeâ $e+ikeso keâe meceÙe 1000 F&.het.
ceevee pee mekeâlee nw~ 1400 F&.het. kesâ yeesieepekeâesF& (SefMeÙee
ceeFvej) DeefYeuesKe ceW kegâÚ Jewefokeâ osJeleeDeeW DeLee&led Fbõ, Je™Ce,
efce$e Deewj oes veemelÙeeW keâe GuuesKe Ùen efmeæ keâjlee nw efkeâ
$e+iJeso Gme meceÙe mes keâeheâer henues efJeÅeceeve Lee~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves Deheveer hegmlekeâ ‘ØeeÛeerve Yeejle’ Deesu[
NCERT keâ#ee-11 ceW yeesieepekeâesF& (SefMeÙee ceeFvej) kesâ DeefYeuesKe
keâer DeJeefOe 1400 F&.het. yeleeÙee nw, peyeefkeâ Øees. jeceMejCe Mecee& ves
Deheveer hegmlekeâ ‘ØeeÛeerve Yeejle’ keâ#ee-11 ceW DeveeleesefueÙee (legkeâea) mes
GvveermeJeeR mes 17keeR meoer F&.het. kesâ DeefYeuesKeeW keâe GuuesKe efkeâÙee
nw~ OÙeeve osves ÙeesiÙe yeele Ùen nw efkeâ DeveeleesefueÙee he"ej keâes Jele&ceeve
ceW SefMeÙee ceeFvej kesâ ™he ceW peevee peelee nw~
 yeesieepeekeâesF& kesâ DeefYeuesKe ceW efnóeFš Deewj efceleVeer jepeeDeeW
kesâ yeerÛe ngF& Skeâ mebeOf e keâes ope& efkeâÙee ieÙee nw Deewj GmeceW
Fve oskeleeDeeW keâe mee#eer kesâ ™he ceW GuuesKe nw~
 "erkeâ Fmeer lejn pewmes Deepekeâue efkeâmeer vÙeeÙeeueÙe ceW yeÙeeve
osles meceÙe DeLekee efkeâmeer meeke&peefvekeâ heo (ceb$eer Deeefo) keâes
«enCe keâjles meceÙe F&Õej kesâ veece hej MeheLe ueer peeleer nw~
 yeeue iebieeOej efleuekeâ ves pÙeesefle<e keâer ieCevee kesâ DeeOeej
hej $e+ikeso keâe keâeue 6000 F&.het. ceevee nw~
 njcee@ve pewkeâesyeer kesâ Devegmeej, kewefokeâ meYÙelee 4500
F&.het. mes 2500 F&.het. lekeâ heâueleer-heâtueleer jner Leer Deewj
mebefnleeDeeW keâer jÛevee Fme DekeefOe kesâ GòejeOe& ceW ngF& Leer~
( 145 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 megØeefmeæ mebmke=âleefkeod efkebšjefvelÌpe kesâ Devegmeej, $e+ikeso  efkeosMe kÙeeheej kesâ meboYe& ceW Yeer mecegõ keâe GuuesKe
keâer jÛevee mebYekele: 3000 F&.het. ceW keâer ieF& Leer~ efkeâÙee ieÙee nw~
 Deej. kesâ. cegKepeea& ves Deheveer jeÙe kÙeòeâ keâjles ngS keâne nw, efkeâ  $e+ikewe fokeâ Yetieesue ceW efvecve Yeewieese fuekeâ
meeOeejCe mes meeOeejCe ieCevee keâjW leye Yeer nce Fmeer efve<keâ<e& hej #es$eeW keâe meceeJesMe nw-
hengbÛeWies efkeâ $e+ikeso keâe keâeue keâce mes keâce 2500 F&.het. lees Deepe keâe heefMÛeceer Gòej ØeosMe iegpejele
nefj ÙeeCee mebhetC e& heeefkeâmleeve
Leer ner~
hebpeeye oef#eCeer Deheâieeefvemleeve
 peer.meer. heeb[s Yeer $e+ikeso keâe keâeue 3000 F&.het. Ùee jepemLeeve
Gmemes Yeer henues keâe ceeveles nQ~
pevepeeleerÙe mebIe<e&
6000 (Tribal Conflicts)
nceW %eele veneR efkeâ DeeÙeeX kesâ Me$egDeeW kesâ nefLeÙeej keâwmes Les,
4500
hej Ùen %eele neslee nw, efkeâ Fbõ ves DeeÙeeX kesâ Me$egDeeW keâes yeej-
3000 yeej hejeefpele efkeâÙee~
2500  $e+ikeso ceW Fbõ keâes hegjboj keâne ieÙee nw, efpemekeâe DeLe&
nw, ogieeX keâes leesÌ[ves keeuee~
3000
 uesefkeâve DeeÙe&-hetke& peveeW kesâ Fve ogieeX keâe nceW keâesF& helee veneR
nw~ nes mekeâlee nw, FveceW kegâÚ ogie& Deheâieeefvemleeve ceW jns
neW~
$e+iJewefokeâ Yetieesue  DeeÙe& peve nj peien peerleles ieS keäÙeeWefkeâ Gvekesâ heeme
(Rigvedic Geography) DeMJeÛeeefuele jLe Les~
 GvneWves heefMÛece SefMeÙee Deewj Yeejle ceW henues-henue
$e+ikeso ceW GefuueefKele veefoÙeeW, heneÌ[eW Deewj ØeosMeeW kesâ veeceeW Fve jLeeW keâes ØeÛeefuele efkeâÙee~
mes nceW Gme Yeewieesefuekeâ #es$e keâer mhe<š peevekeâejer efceueleer nw,  DeeÙe& mewefvekeâeW kesâ heeme MeeÙeo keâkeÛe (kece&ved) Deewj
peneb Deheves Deehekeâes DeeÙe& keânves Jeeues $e+ikewefokeâ ueesie jnles Les~ DevÙe DeÛÚs Dem$e Yeer Les~
 21 veefoÙeeW keâe GuuesKe nw  Jewefokeâ DeeÙeeX keâes oes lejn kesâ mebIe<eeX keâe meecevee keâjvee heÌ[e-
$e+ikeso kesâ veoer metòeâ cesb-  Skeâ Deesj Gvekeâer DeeÙe&-hetJe& peveeW mes ueÌ[eF& leLee
efpeveceW
hetke& ceW - iebi ee  otmejer Deesj Deheves ner ueesieeW kesâ yeerÛe Deebleefjkeâ pevepeeefle
heefMÛece ceW - kegâYee (keâeyegue) mebIe<eeX mes DeeÙe& mecegoeÙe oerIe&keâeue lekeâ pepe&j nesles jnsb~
veoer Meeefceue nQ~
 hejbhejevegmeej lees DeeÙeeX kesâ heebÛe keâyeerues, DeLee&led peve Les,
 Ùecegvee, mejmkeleer, meleuepe, jekeer, Pesuece Deewj efmebOeg efpevekeâe mecegoeÙe hebÛepeve keânueelee Lee~
pewmeer meYeer veefoÙeeb iebiee Deewj keâeyegue kesâ yeerÛe yenleer ngF&  uesefkeâve Deewj Yeer peve jns neWies, Ùes peve Deeheme ceW ueÌ[les Les
yeleeF& ieF& nQ~ Deewj keâYeer-keâYeer Fmekesâ efueS DeeÙe&sòej peveeW keâe Yeer meneje
 Fve veefoÙeeW keâe GuuesKe ceveceeves {bie mes veneR, yeefukeâ uesles Les~
›eâefcekeâ ™he mes hetke& ceW iebiee mes ueskeâj heefMÛece ceW  Yejle Deewj ef$elmeg DeeÙeeX kesâ Meemekeâ kebMe Les Deewj

kegâYee (keâeyegue) lekeâ mener-mener efkeâÙee ieÙee nw~ hegjesefnle keefMe… oesveeW kebMeeW kesâ meceLe&keâ Les~
 yeeo ceW Ûeuekeâj Fme osMe keâe veece Fmeer Yejle kegâue kesâ
 $e+ikeso kesâ GuuesKeevegmeej Gòej ceW efnceeueÙe Deewj cetpekeble
DeeOeej hej Yeejleke<e& (Yeejle) heÌ[e~
heke&le ßesefCeÙeeb DeJeefmLele nQ~
 efmebOeg leLee mejmkeleer veefoÙeeW kesâ meboYe& ceW Ùen yeleeÙee Fme kegâue Ùee keâyeerues keâe GuuesKe meyemes henues
$e+ikeso ceW efceuelee nw~
ieÙee nw, efkeâ Ùes oesveeW veefoÙeeb mecegõ ceW efiejleer nQ~

(146)
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 oMeje%e Ùegæ (The Battle of the ten  oemeeW kesâ kegâÚ cegefKeÙeeW keâe yeÌ[e mecceeve efkeâÙee peelee Lee,
hejbleg Deveskeâ oeme ueesieeW keâes iegueece yeveeÙee ieÙee Lee~
kings)
Yejle JebMe kesâ jepee megoeme Deewj ome jepeeDeeW FmeefueS Deblele: oeme keâe DeLe& nes ieÙee- iegueece~
(heeb
Ûe DeeÙe&
peve Deew
j Mes<e DeeÙexòej peve) kesâ meb
I e kes
â yeerÛe
 efpeve oemeeW keâes iegueece yeveeÙee ieÙee Lee, GvnW yeÌ[s keâef"ve
pees ueÌ[eF& ueÌ[er ieF& ken oMeje%e Ùegæ (ome jepeeDeeW kesâ yeerÛe
Deewj IeefšÙee keâece keâjves heÌ[les Les Deewj Gvekesâ meeLe DeÛÚe
ueÌ[eF&) kesâ ™he ceW efkeefole nw~
kÙekenej veneR efkeâÙee peelee Lee~
 megoeme kesâ efJ e®æ ueÌ[ves Jeeues ome peve Les-
 hejbleg DeeÙe& mLeeveerÙe ueesieeW kesâ meeLe Iegue-efceue ieS Deewj GvneWves
heg® Ùeog legJe&me Deveg og¢e mLeeveerÙe heefjkeejeW kesâ meeLe efkekeen-mebyebOe Yeer mLeeefhele efkeâS~
Deefueve heKle Yeueeve efMeefJe efJeMeefveve  DeeÙe& Meyo mecceeefvele JÙeefkeäle keâe Åeeslekeâ yeve ieÙee~
 Ùen Ùegæ he®<Ceer veoer kesâ leš hej ngDee, efpemekeâer  Ûetbefkeâ oeme peveeW keâe GuuesKe ØeeÛeerve F&jeveer meeefnlÙe
henÛeeve Jele&ceeve keâer jekeer veoer mes keâer peeleer nw~ ceW Yeer efceuelee nw, Fmemes Øeleerle neslee nw efkeâ kes hetke&keleer&
 FmeceW megoeme keâer peerle ngF& Deewj Fme Øekeâej YejleeW keâer DeeÙeeX keâer ner Skeâ MeeKee ceW heÌ[les Les~
ØeYeglee mLeeefhele ngF&~  $e+ikeso ceW keâne ieÙee nw efkeâ Yejle kebMe kesâ jepee efokeesoeme
 hejeefpele peveeW ceW heg®peve meyemes ceneve Les~ ves Mebyej keâes njeÙee~
 keâeueeblej ceW YejleeW Deewj heg®DeeW kesâ yeerÛe cew$eer nes ieF&  Ùeneb oeme Meyo efokeesoeme kesâ veece ceW ueielee nw~
Deewj oesveeW ves efceuekeâj veÙee Meemekeâ kegâue yeveeÙee pees
$e+ikeso ceW pees omÙeg keâns ieS nQ kes mebY ekele: Fme osMe
kegâ® kesâ veece mes Øeefmeæ ngDee~ ( keâg® = Yejle + heg™) kesâ cetuekeemeer Les Deewj DeeÙeeX kesâ efpeme jepee ves GvnW
 efheâj kegâ® peveeW ves hebÛeeueeW kesâ meeLe efceuekeâj GÛÛe iebiee hejeefpele efkeâÙee Lee, ken $emeomÙeg keânueeÙee~
cewoeve ceW Dehevee mebÙegòeâ jepÙe mLeeefhele efkeâÙee~  ken jepee oemeeW kesâ Øeefle lees keâesceue Lee, hej omÙegDeeW
 Ùeneb kegâ®-hebÛeeueeW ves Gòej kewefokeâ keâeue ceW yeÌ[e keâe hejce Me$eg Lee~
cenlke Øeehle efkeâÙee~  $e+ikeso ceW omÙegnlÙee Meyo keâe yeej-yeej GuuesKe
 megoeme kesâ Skeâ DevÙe Ùegæ kesâ meboYe& ceW, $e+ikeso ceW efceuelee nw, hej oemenlÙee keâe veneR~
DeefpeÙe, efmeie™, Ùe#eg Deeefo peveeW Skeb jepeeDeeW keâe  omÙeg ueesie MeeÙeo efuebiehetpekeâ Les Deewj otOe kesâ efueS
GuuesKe efceuelee nw~ heMegheeueve veneR keâjles Les~
 Fmeer Øekeâej, $e+ikeso ceW DevÙe peveeW kesâ efvekeeme #es$eeW keâe Yeer
GuuesKe nw; pewmes- heg®kegâ®#es$e ØeosMe ceW, ef$elmeg jekeer kesâ hetke& ceW, $e+iJewefokeâ jepeJÙeJemLee Deewj ØeMeemeve
Deefueve, heKle, Yeueeveme Deewj efMeefye-efmebOeg veoer kesâ heefMÛece ceW (Rigvedic Polity and Administration)
keâeyegue veoer lekeâ yemes ngS Les~
 efkeefYeVe jepeeDeeW leLee ieCejepÙe ØecegKeeW kesâ yeerÛe ØeYegmeòee kesâ efueS
$e+iJewefokeâ Yeejle keâe jepeveereflekeâ {ebÛee Deejesner
mebIe<e& Ûeuelee jnlee Lee, pees efkeâ Skeâ efkeMeeue jepeveereflekeâ meòee ›eâce mes Fve heebÛe YeeieeW ceW yebše Lee~ FveceW kegâue meyemes
keâer mLeehevee keâer Deesj yeÌ{leer ngF& efkekeâeme Øeef›eâÙee keâe Skeâ Debie Úesšer FkeâeF& Leer~ FmeceW Skeâ Iej ceW, Skeâ Úle kesâ veerÛes jnves
Lee~ keeues meYeer ueesie Meeefceue Les~ keâF& kegâueeW keâe mecetn Deepe keâer
 DeeÙe& Deewj omÙeg (Aryas and Dasyus ) lejn, «eece neslee Lee Deewj Gmekeâe cegefKeÙee «eeefceCeer
keânueelee Lee~
 DeeÙe& peye Gòej Yeejle kesâ efkeefYeVe #es$eeW ceW yeme ieS lees-
jepeveereflekeâ FkeâeF&Ùeeb cegefKeÙee/ØeOeeve
mLeeveerÙ e ueesi eeW mes Gvekeâer Me$eglee nes ieF&~ kegâue kegâuehee Ùee kegâuehe
Fve mLeeveerÙ e ueesi eeW keâes kes oeme Deewj omÙeg keânles Les~ «eece «eeefceCeer
 DeeÙeeX kesâ pees oskelee Les, Gvekeâer oeme Deewj omÙeg hetpee efJeMe efJeMeheefle
peve hebÛepeve
veneR keâjles Les~ Gvekeâer Yee<ee Yeer kewefokeâ mebmke=âefle mes efYeVe
je°^ jepee (jepeve)
Leer~
NCERT-meej ( 147 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Gmemes yeÌ[e mecetn efkeMed Lee, efpemekeâe ØeOeeve efkeMeheefle keâne
peelee Lee~
 peve ØecegKe keâes pevemÙe ieeshee, jepeve ieesheefle FlÙeeefo veeceeW mes
peevee peelee Lee, Fmes peveheefle Yeer keâne peelee Lee~
 peve efkeMed mes yeÌ[e neslee Lee peveeW kesâ meboYe& ceW nceW
efvecveefueefKele ueesi eeW keâe GuuesKe efceuelee nw-
hebÛ epevee: Ùeog (Ùeokepevee:) Yejle (Yejlepevee:)
 jepee keâes pevej#ekeâ Yeer keâne peelee Lee~
 keâF& peveeW mes efceuekeâj je<š^ Ùeeveer osMe yevelee Lee~
 jepee keâe heo meeceevÙele: DeevegkebeMf ekeâ neslee Lee, uesefkeâve
keâneR-keâneR Ûegves ieS jepee keâe GuuesKe Yeer efceuelee nw~
 nceW Ssmes ieCe-ØecegKeeW keâe Yeer GuuesKe efceuelee nw, pees
peve-meYee Éeje ueeskeâleb$eelcekeâ heæefle mes Ûegves ieS Les~
Deeceleewj hej Úesšs-Úesšs jepÙe nesles Les~
je<š^
keâe Meemekeâ jepeve (jepee) keânueelee Lee~
 meceÇeš Meyo kesâ ØeÙeesie mes Ùen helee Ûeuelee nw efkeâ
kegâÚ jepee DeefOekeâ yeÌ[s nesles Les~
 Gvekesâ DeOeerve keâF& Úesšs-Úesšs jepÙe nesles Les Deewj Gvekeâe
ØeYeglke DevÙe jepeeDeeW keâer leguevee ceW DeefOekeâ neslee Lee~
 jepe JÙeJemLee SJeb owefvekeâ ØeMeemeve ceW kegâÚ DeefOekeâejer jepee keâer
meneÙelee keâjles Les~
 meyemes cenòkehetCe& DeefOekeâejer hegjesefnle neslee Lee~
 jepee hegjesefnle leLee DevÙe heoeefOekeâeefjÙeeW keâer meneÙelee mes
vÙeeÙe ØeMeemeve Ûeueelee Lee~
 $e+ikeso keâeue kesâ oes ceneve hegjesenf le Les
keefMe… efkeÕeeefce$e
(™efÌ{keeoer) (GoejJeeoer)
 ueesieeW keâes DeeÙe& yeveeves kesâ efueS efkeÕeeefce$e ves ieeÙe$eer
ceb$e keâer jÛevee keâer~
 hegjesefnle jepee keâes keâòe&kÙe keâe GheosMe osles Les, Gvekeâe
iegCeieeve keâjles Les, Deewj yeoues ceW ieeÙeeW Deewj oeefmeÙeeW
kesâ ™he ceW ØeÛegj oeve-oef#eCee heeles Les~
 hegjesefnle kesâ yeeo MeeÙeo mesveeveer keâe mLeeve Lee, pees
Yeeuee, kegâ"ej, leuekeej Deeefo Mem$e Ûeueevee peeveles Les~
 nceW Ssmes efkeâmeer DeefOekeâejer keâe helee veneR Ûeuelee pees keâj
kemetuelee nes~
(148)
mebY ekele: Øepee mkeÙeb jepee keâes Gmekeâe DebMe mkesÛÚe
mes osleer Leer~ Fme DebMe keâe veece yeefue (DeLee&led
ÛeÌ{ekee) Lee~
 Ùegæ ceW Øeehle YeWš Deewj uetš keâer kemlegSb kewefokeâ meYeeDeeW
ceW yeebš oer peeleer Leer~
 $e+ikeso ceW efkeâmeer lejn kesâ vÙeeÙeeefOekeâejer keâe GuuesKe
venerb nw~
 uesefkeâve ken keâesF& DeeoMe& meceepe veneR Lee, efkeâ peneb
Fmekeâer pe™jle ve jner nes~
 cegKÙe DehejeOe Les, Ûeesjer, meWOeceejer, uetš-Kemeesš, heMeg G"e
ues peevee Deeefo~
 Fve DehejeOeeW kesâ efueS ØeMeemeve Éeje keâ"esj ob[ efoÙee
peelee Lee~
 nce otleeW Deewj ieghleÛejeW (mheMe) keâe Yeer GuuesKe heeles
nQ~ jepe-keâce&Ûeejer Deewj Yeer Deveskeâ jns neWies, efpevekeâe
GuuesKe kewefokeâ meeefnlÙe ceW veneR efceuelee~
 Ùes mebIešve efkeÛeej-efkeceMe& keâjles Les, leLee mewefvekeâ Deewj
Oeeefce&keâ keâeÙe& osKeles Les~
$e+ikeweof keâ keâeue ceW efm$eÙeeb Yeer meYee Deewj
efkeoLe ceW Yeeie uesleer LeeR~
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ meYee Deewj meefceefle Meemeve kesâ
ØecegKe Debie Les~
 nceW Gve oesveeW (meYee,meefceefle) keâer mebjÛevee leLee Gvekesâ heejmheefjkeâ
Deblej kesâ efke<eÙe ceW efveefMÛele ™he mes keâesF& peevekeâejer veneR efceueleer~
 DeefOekeâ mebYeekevee Fmeer yeele keâer nw efkeâ Fve oes heefj<eoeW kesâ ceeOÙece
mes je<š^ kesâ cenòkehetCe& ceeceueeW ceW pevelee keâer jeÙe ueer peeleer Leer~
$e+iJeweof keâ meceepe Je Yeewelf ekeâ peerJeve
(Rigvedic Society and Material life)
meeceeefpekeâ mebie"ve keâe DeeOeej iees$e Ùee pevcecetuekeâ
mebyebOe Lee~ pewmee efkeâ keâF& $e+ikewefokeâ jepeeDeeW kesâ veeceeW mes
%eele neslee nw, kÙeefòeâ keâer henÛeeve Gmekesâ kegâue Ùee iees$e mes
nesleer Leer~
 keâyeeruee Deewj heefjJeej (Clan and
Family)
ueesieeW keâer meyemes DeefOekeâ DeemLee Deheves-Deheves keâyeerues kesâ
Øeefle jnleer Leer, efpemes ‘peve’ keâne peelee Lee~
 Skeâ hegjeveer $e+Ûee ceW oes peveeW keâer mebÙegòeâ Ùegæ #ecelee
Fkeäkeâerme yeleeF& ieF& nw~
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 efkeâmeer peve ceW meomÙeeW keâer mebKÙee kegâue efceueekeâj  metòeâeW keâer jÛevee keâjves keeueer heebÛe ceefnueeSb %eele nQ~
100 mes DeefOekeâ venerb jnleer nesieer~  yeeo kesâ «ebLeeW ceW lees Ssmeer 20 efm$eÙeeW kesâ GuuesKe efceues nQ~
 $e+ikeso ceW otmeje cenlkehetCe& Meyo pees keâyeerues kesâ DeLe& ceW
efceuelee nw, ken nw efkeMed, Fmekeâe Devegkeeo ‘iees$e Ùee keäuewve’ efve: mebosn metòeâeW keâer jÛevee ceewefKekeâ nesleer Leer,
Yeer efkeâÙee pee mekeâlee nw~ Deewj Gme keâeue keâe keâesF& uesKe vener efceuee nw~
$e+ikeso ceW ‘efJeMe’ Meyo keâe GuuesKe 170 yeej  efkekeen mebmLee keâeÙece nes Ûegkeâer Leer, ÙeÅeefhe kegâÚ Deeefoce ØeLeeDeeW
ngDee nw~ kesâ DekeMes<e keâe Yeer DeeYeeme efceuelee nw~
 mebYekele: efkeMed keâes ueÌ[eF& kesâ GösMÙe mes «eece veecekeâ  pegÌ[keeb YeeF&-yenve, Ùece Deewj Ùeceer keâer keâneveer nceW

šesefueÙeeW ceW yeebše ieÙee Lee~ ceeuetce nw~

 Gme meceÙe «eece mes ‘mkepeveeW kesâ Úesšs mecetn’ keâe yeesOe  Ùeceer ves Ùece mes efkekeen keâe Øemleeke jKee, Ùece ves Demkeerkeâej

neslee Lee~ keâj efoÙee~

 peye Ùes «eece Deeheme ceW škeâje peeles Les, lees meb«eece yengheefle ØeLee kesâ Yeer kegâÚ mebk esâle efceues nQ~ GoenjCeeLe&,
Ùee Ùegæ nes peelee Lee~ ce®leeW ves jesomeer keâes efceuekeâj Yeesiee Deewj metÙe& keâer heg$eer
 kewMÙe veecekeâ yengmebKÙekeâ keCe& keâe GoÙe Fmeer efkeMed Ùee metÙee& oesveeW YeeF& DeefÕ eved kesâ meeLe jnleer Leer~ uese fkeâve Ssm es
keâyeeÙeueer pevemecetn mes ngDee nw~ GoenjCe yengle veneR nQ~
 $e+ikeso ceW ‘heefjkeej keeÛekeâ’ kegâue Meyo keâe ØeÙeesie efkejue  MeeÙeo Ùes ceele=meòeelcekeâ efmLeefle kesâ Åeeslekeâ DekeMes<e nQ;
nw~ FmeceW Meeefceue Les- ceelee-efhelee,heg$e Deewj oeme kesâ meeLe DevÙe Deewj nce ceelee kesâ veece hej heg$eeW keâe veecekeâjCe Yeer heeles nQ,
ueesie~ pewmes-ceecelesÙe~
 Øeleerle neslee nw efkeâ DeejbefYekeâ kewefokeâ DekemLee ceW heefjkeej kesâ  $e+ikeso cesW efJeJeen ØeÛeueve keâe DeeYeeme
DeLe& ceW ie=n Meyo ienheefle Lee, pees $e+ikeso ces yeej-yeej efceuelee nw-
DeeÙee nw~ efveÙeesie-ØeLee leLee
 ØeeÛeervelece efnbo-ÙetjesheerÙe Yee<eeDeeW ceW heesles, veeleer, Yeebpes, efkeOekee-efkekeen keâe
Yeleerpes Deeefo meyekesâ efueS Skeâ ner Meyo ØeÙegòeâ neslee Lee~  efkekeen kesâ efueS kejCe keâer mkeleb$elee keâe Yeer keâneR-keâneR
 Fmekeâe DeLe& ngDee efkeâ he=Lekeâ kegâšgbyeeW keâer mLeehevee keâer efoMee GuuesKe efceuelee nw~
ceW heeefjkeeefjkeâ mebyebOeeW keâe efkeYesoerkeâjCe yengle DeefOekeâ veneR  efkeOekee Deheves ce=lekeâ heefle kesâ Úesšs YeeF& (oskej) mes
ngDee Lee Deewj kegâšgbye Skeâ yeÌ[er meefcceefuele FkeâeF& Lee~ efkekeen keâj mekeâleer Leer~
 jesceve meceepe keâer lejn Ùen efhele=meòeelcekeâ heefjkeej  meYeer Oeeefce&keâ leLee meeceeefpekeâ GlmekeeW ceW helveer, heefle
Lee, efpemeceW efhelee cegefKeÙee neslee Lee~ keâer Yeeieeroej yeveleer Leer~
 heefjkeej keâer Deveskeâ heerefÌ{Ùeeb Skeâ Iej ceW meeLe-meeLe jnleer  efhelee keâer mebheefòe GòejeefOekeâej ceW heg$e keâes Øeehle nesleer
LeeR~ Leer~
 heefjJeej Deewj yebOeglee (Family and  yesšer keâes leYeer efceueleer Leer, Ùeefo ken Deheves ceelee-
Affinity) efhelee keâer Skeâcee$e mebleeve nesleer Leer~
efvejblej Ùegæ ceW ueies efhele=meòeelcekeâ meceepe ceW ueesie  mebheefòe keâe DeefOekeâej ceevee peelee Lee-
ncesMee keerj heg$eeW keâer Øeeefhle kesâ efueS oskeleeDeeW mes ØeeLe&vee heMegOeve Yetefce leLee
keâjles Les~ $e+ikeso ceW keânerb Yeer yesšer kesâ efueS keâecevee kÙeòeâ IeesÌ[s cekeâeve pewmeer
mkeCe& DeÛeue mebheefòe hej~
venerb keâer ieF& nw, peyeefkeâ Øepee (mebleeve) Deewj heMeg keâer DeeYet<eCe pewmeer Ûeue kemlegDeeW Deewj
keâecevee metòeâeW ceW yeej-yeej DeeF& nw~
 $e+iJeso ceW yeeue efkekeen keâe keâesF& GoenjCe veneR nw~
 efm$eÙeeb meYee-meefceefleÙeeW ceW Yeeie ues mekeâleer Leerb~ kes heefleÙeeW kesâ  mebYeJele: $e+ikewefokeâ keâeue ceW meesuen-me$en ke<e& keâer
meeLe Ùe%eeW ceW DeengefleÙeeb os mekeâleer LeeR~ DeeÙeg ceW efkekeen neslee Lee~

NCERT-meej ( 149 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 meeceeef p ekeâ Jeieea k eâjCe (Social
Classification)
$e+ikeso ceW nceW 1500-1000 F&. het. kesâ Deemeheeme kesâ
heefMÛeceesòej Yeejle kesâ ueesieeW kesâ Meejerefjkeâ ™he-jbie keâer Ûeslevee
keâe kegâÚ DeeYeeme efceuelee nw~
 keCe& Meyo keâe ØeÙeesi e jbie kesâ DeLe& ceW neslee Lee Deewj Øeleerle
neslee nw efkeâ- DeeÙe& Yee<eeYee<eer ieewj keCe& kesâ Les Deewj
cetuekeemeer ueesi e keâeues jbie kesâ
 nes mekeâlee nw efkeâ meeceeefpekeâ keie&-efkevÙeeme ceW jbie keâes heefjÛeeÙekeâ
efÛeÖ yeveeÙee ieÙee nes, uesekf eâve jbieYesooMeer& heefMÛeceer uesKekeâeW ves
jbie keâer OeejCee keâes yeÌ{e-ÛeÌ{e keâj Øemlegle efkeâÙee nw~
JeemleJe ceW, meceepe ceW JeieeX kesâ me=peve keâe
meyemes yeÌ[e keâejCe Lee, mLeeveerÙe efveJeeefmeÙeeW
hej DeeÙeeX keâe DeeefOehelÙe~
 DeeÙeeX Éeje peerles ieS ‘oeme’ Deewj omÙeg peve, oeme
(iegueece) Deewj Metõ nes ieS~
 $e+ikeso ceW DeeÙe& keCe& Deewj oeme keCe& keâe GuuesKe nw~
 peerleer ieF& kemlegDeeW ceW keâyeerues kesâ mejoejeW Deewj hegjesefnleeW
keâes DeefOekeâ efnmmee efceuelee Lee Deewj mkeYeekele: kes Deheves
ieesefleÙeeW Deewj YeeF&-yebOegDeeW keâes kebefÛele keâjles ngS DeefOekeâeefOekeâ
mebheVe nesles ieS~
 Fmemes keâyeerues ceW meeceeefpekeâ Demeceevelee keâe me=peve
ngDee~
 Oeerjs-Oeerjs keâyeeÙeueer meceepe leerve keieeX ceW yebš ieÙee-
Ùeesæe, hegjesefnle Deewj meeceevÙe peve (Øepee)~
 Fmeer lejn keâe efkeYeepeve F&jeve ceW Yeer ngDee Lee~
 ÛeewLee Jeie&, pees Metõ keânueelee Lee, $e+iJeso keâeue kesâ Deble ceW
efoKeeF& heÌ[lee nw, keäÙeeWekf eâ meyemes yeeo ceW pees[Ì s ieS $e+ieJeso
kesâ oMeJeW ceb[ue ceW Fmekeâe meJe&ØeLece GuuesKe efceuelee nw~
 hegjesefnleeW keâes oef#eCee ceW oeme efoS peeves keâer yeele yeej-
yeej DeeF& nw~
 cegKÙe ™he mes oeefmeÙeeb oer peeleer LeeR, efpevemes Iejsuet keâece
keâjeÙee peelee Lee~
Fmemes meeheâ peeefnj neslee nw efkeâ $e+iJeso keâeue ceW
oeme ØelÙe#ele: Kesleer kesâ keâece ceW Ùee DevÙe
Glheeokeâ keâeÙeeX ceW veneR ueieeS peeles Les~
 $e+ikeso keâeue ceW ner kÙekemeeÙe kesâ DeeOeej hej meceepe ceW
efkeYesoerkeâjCe DeejbYe ngDee~
(150)
 efkeâbleg Gve efoveeW Ùen efkeYesokeâerjCe yengle keâÌ[e veneR ngDee
Lee~
 Ùegæ ceW neLe ueieer mebheefòe keâe Demeceeve efkelejCe nesves kesâ
keâejCe meceepe ceW Demeceevelee DeeF& Deewj Fmemes meeceevÙe
keâyeeÙeueer ueesieeW keâes kebefÛele keâjles ngS jepeeDeeW Deewj
hegjesefnleeW keâes Deeies yeÌ{ves ceW meneÙelee efceueer~
 Ûebtefkeâ cegKÙe DeeefLe&keâ DeeOeej heMegÛeejCe Lee FmeefueS
Øepee mes efveÙeefcele keâj (jepemke) kemetueves keâer iegbpeeFMe yengle
keâce Leer~
 $e+iJewefokeâ Ùegi e ceW-
oeve ceW Yetefce efceueves keâe GuuesKe veneR efceuelee nw,
Deewj DeVeoeve keâe keCe&ve Yeer efkejue ner efceuelee nw,
nce oeme-oeefmeÙeeb heeles nQ, uesekf eâve ceÌpeotj veneR
osK eles nQ~
 meceepe ceW keâyeeÙeueer leòke Øeyeue Les, leLee keâj meb«en
Deewj Yetefce-mebheoe kesâ mkeeefcelke hej DeeOeeefjle
meeceeefpekeâ keieer&keâjCe veneR ngDee Lee~
 meceepe Deye Yeer keâyeeÙeueer Deewj keâeheâer no lekeâ meceleeefve…
Lee~
 kÙeefòeâÙeeW kesâ kÙekemeeÙe DeLee&le keâece kesâ DeeOeej hej
$e+ikewe fo keâ meceepe Ûeej keieeX ceW efkeYeòeâ Lee,
efpevnW keâne peelee Lee-
yeÇeÿeCe- (DeOÙeehekeâeW Deewj hegjesefnleeW keâes )
#eef$eÙe -(MeemekeâeW leLee ØeMeemekeâeW keâes)
kewMÙe - (ke=â<ekeâeW, keefCekeâeW Deewj meentkeâejeW keâes)
Metõ - efM eefuheÙeeW, keâejeri ejeW leLee ßeefcekeâeW keâes
 ueesieeW Éeje Ùes kÙekemeeÙe Deheveer ÙeesiÙelee leLee hemebo kesâ Devegmeej
DeheveeS peeles Les, ve efkeâ pevce Ùee DeevegkebeMf ekeâ ™he mes, pewmes efkeâ
Deeies Ûeuekeâj DeheveeS peeves ueies Les~
 Skeâ ner heefjkeej kesâ ueesie FÛÚevegmeej Deueie-Deueie hesMee
Ùee kÙekemeeÙe Deheveeles Les Deewj Deueie-Deueie keCeeX kesâ
meomÙe yeve peeles Les, pewmee efkeâ $e+ikeso kesâ Skeâ metòeâ mes
Øekeâš neslee nw~
 Fme metòeâ ceW Skeâ kÙeefòeâ keânlee nw-
ceQ keâefke/ieeÙekeâ ntb,
cesjs efhelee kewÅe nQ,
cesjer ceelee Ûekeäkeâer Ûeueeves keeueer nw leLee
efYeVe-efYeVe kÙekemeeÙeeW mes peere fkekeâesheepe&ve keâjles
ngS nce Skeâ meeLe jnles nQ,
pewm es heMeg (Deheves yeeÌ[s ceW) jnles nQ~
 Fme Øekeâej Ùen mhe<š nw efkeâ kÙekemeeÙe Deheveeves kesâ ceeceues ceW leye
hetjer mkeleb$elee Leer~
 Skeâ ner kegâue Ùee heefjkeej kesâ meomÙe efYeVe-efYeVe kÙekemeeÙe
Dehevee uesles Les Ùee Deheveer FÛÚevegmeej yeoue uesles Les~
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 lelkeâeueerve meceepe ceW kebMe hejbheje kesâ Devegmeej keâesF&
kÙekemeeÙe Ùee hesMee Deheveeves keâe yebOeve veneR Lee~
 eqMe#ee (Education)
ieg® keâe Iej ner efkeÅeeueÙe neslee Lee, peneb ken Deheves
efMe<ÙeeW keâes kegâÚ efkeMes<e heefke$e hee" heÌ{eÙee keâjlee Lee~
 efMe<ÙeeW Éeje hee" yeej-yeej yeesuekeâj keâb"mLe efkeâÙee peelee Lee~
 ceewefKekeâ he"ve-hee"ve Skeb GÛÛeejCe keâes efkeMes<e cenlke
efoÙee peelee Lee~
 Fmeer efMe#eCe-ØeefMe#eCe keâer ceewefKekeâ hejbheje kesâ yeue hej ner
Flevee efkeMeeue kewefokeâ meeefnlÙe megjef#ele jKee pee mekeâe~
 KeeÅe SJeb hesÙe (Food and Beverage)
otOe Deewj Gmemes yeves heoeLe&- oner, cekeäKeve, Ieer Deeefo
Deenej kesâ cegKÙe Yeeie Les~ otOe ceW hekesâ ngS DeVe ‘#eerj-heekeâceesoveced’
keâe Yeer GuuesKe efceuelee nw~ iesntb Deewj peew keâer jesšer (Ûeheeleer)
Ieer mes ÛegheÌ[keâj Ùee Ieer ceW efceueekeâj KeeF& peeleer Leer~ ceÚueer,
he#eer Deewj kevÙe-pebleg pewmes metDej, efnjve, ieewj Deeefo Yeer
KeeS peeles Les~
 Fmekesâ Deueekee Ùe%e ceW yeefueoeve efkeâS ieS heMegDeeW, pewmes-
YesÌ[-yekeâjer, ieewj Deeefo keâe ceebme Yeer KeeÙee peelee Lee~
 ieeÙe keâes lees henues ner DeIvÙee (ve ceejs peeves ÙeesiÙe
heMeg) keâer ßesCeer ceW jKee pee Ûegkeâe Lee~
 ieeÙe keâer nlÙee keâjves keeues Ùee Gmes IeeÙeue keâjves keeues
kesâ efueS keso eW ceW JÙekemLee oer ieF& nw- ce=l Ùegob[
DeLekee osMe efvekeâeues keâer
 megje Deewj meesce pewmes ceÅe efheS peeles Les~ neueebefkeâ
ceÅeheeve keâer efveboe keâer ieF& nw, keäÙeeWefkeâ Gmekesâ veMes ceW ueesie
keâYeer-keâYeer meYee ceW PeieÌ[ heÌ[les Les~
 Jem$e (Clothes)
Jes ueesie pees kem$e henveles Les, kes nÌ[hhee mebmke=âefle kesâ ueesieeW
mes pÙeeoe efYeVe veneR Les~ Fvekesâ henveekes ceW oes kem$e nesles Les- Skeâ
Thej keâe Deewj otmeje veerÛes keâe~ Skeâ DevÙe heesMeekeâ šKeveeW
lekeâ hengÛb eleer Leer~ efmej hej heieÌ[er Yeer yeebOeer peeleer Leer~ DeeYet<eCeeW
keâe Yeer Fmlesceeue neslee Lee~ Ùes ienves mkeCe& Ùee DevÙe OeelegDeeW kesâ
nesles Les~ efm$eÙeeb Deveskeâ efkeâmce keâer ceefCe-ceeueeSb henveleeR LeeR~
 DeefOekeâ Oeveer ueesie meesves keâer pejer kesâ keâMeeros keeues
kem$e henveles Les~
 ceveesjpb eve (Entertainment)
‘jLeeW keâer oewÌ[’ kesâ Kesue kesâ Deueekee veeÛe Deewj ieeves
keâe Yeer Gve ueesieeW keâes yeÌ[e Meewkeâ Lee~ kes yeebmegjer (Skeâ Øekeâej
keâer keerCee) Deewj {esue keâe ØeÙeesie keâjles Les~ pegDee Kesuevee
Gvekeâe meyemes efØeÙe ceveesjbpeve Lee~
$e+iJewefokeâ DeLe&JÙeJemLee
(Rigvedic Economy)
$e+ikewefokeâ DeeÙeeX kesâ DeeefLe&keâ peerkeve keâe kegâÚ DeeYeeme nceW
lelkeâeueerve meeefneflÙekeâ œeesleeW mes efceuelee nw~ Yeejle ceW Gvekeâer
meheâuelee kesâ keâejCe Les - IeesÌ[s, jLe Deewj mebYekele: keâebmes kesâ
kegâÚ yesnlej nefLeÙeej Yeer, efpevekesâ yeejs ceW nceW hegjeleeefòkekeâ
ØeceeCe veececee$e kesâ efceues nQ~
 mebYekele: GvneWves Deeje keeuee heefnÙee Yeer ÛeueeÙee, pees
meyemes henues keâe@kesâmeme #es$e ceW, 2300 F&. het. ceW ØeÙeesie
ceW ueeÙee ieÙee~
 ke=âef<e SJeb heMegheeueve (Agriculture and
Animal husbandry)
$e+ikeweof keâ ueesieeW keâes Kesleer keâer yesnlej peevekeâejer Leer~ $e+ikeso
kesâ ØeeÛeervelece Yeeie ceW heâeue keâe GuuesKe efceuelee nw, MeeÙeo
ken heâeue uekeâÌ[er kesâ jnW nesbies~ GvnW yeeskeeF&, keâšeF& Deewj
oekeveer keâe %eeve Lee~ efkeefYeVe $e+legDeeW kesâ yeejs ceW Yeer GvnW
peevekeâejer Leer~
 peneb kewefokeâ peve yemes Les, Gve ØeosMeeW kesâ DeeÙe&-hetke& peveeW keâes Yeer
Kesleer keâe DeÛÚe %eeve Lee~ hej Kesleer keâe GheÙeesie MeeÙeo
Ûeeje hewoe keâjves kesâ efueS DeefOekeâ ngDee~
 $e+ikeso kesâ keâF& ØemebieeW mes Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ efmebÛeeF& keâer
ØeLee Yeer Leer; Deefleke=ef<š Deewj metKes mes heâmeue keâes neefve
hengbÛeves keâe Yeer GuuesKe nw~
 KeeÅeeVeeW keâes meecetefnkeâ ™he mes Ùeke Deewj OeevÙe keâne
peelee Lee~
 kewefokeâ meeefnlÙe kesâ hejkeleer& «ebLeeW ceW ome Øekeâej kesâ DeVe
GieeS peeves keâe GuuesKe nw~
 ke=âef<e kesâ Deueekee ieebkeeW kesâ meeceevÙe kÙekemeeÙe Les-
heMeg-heeueve ceÚueer ceejvee Oeeleg-keâce& yeÌ{F&e fiejer Deewj
ÛeceÌ[s
keâe keâece Deeefo ~
 $e+ikewefokeâ keâeue ceW kesâkeue leebyes keâe ner Fmlesceeue neslee
Lee, efpemekesâ efueS DeÙemed Meyo keâe meeceevÙe ™he mes ØeÙeesie
efkeâÙee ieÙee nw~

NCERT-meej ( 151 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 peye kes Fme GheceneosMe kesâ heefMÛeceer Yeeie ceW yemes leye GvnW
jepemLeeve keâer Kes$eer (KesleÌ[er) KeeveeW mes leebyee
efceuelee jne nesiee~
 yeeo ceW peye ueesns keâe Yeer Fmlesceeue efkeâÙee peeves ueiee, leye
leebyes keâes ueesefnle DeÙemed Deewj ueesns keâes MÙeece DeÙemed
keâne peeves ueiee~
 ueesefnle DeÙedme leLee MÙeece DeÙedme keâe meJe&ØeLece GuuesKe
DeLeJe&Jeso ceW efceuelee nw~
 JeeefCepÙe JÙeeheej (Commercial
Business)
$e+ikewefokeâ keâeue ceW keeefCepÙe kÙeeheej neslee Lee Deewj
kÙeeheeefjÙeeW keâes keefCekeâ keâne peelee Lee~ uesve-osve ceW kemleg
efkeefveceÙe keâer ØeCeeueer ØeÛeefuele Leer~ Skeâ Ssmee Øemebie DeeÙee nw
peneb ‘Fbõ keâer Øeeflecee’ keâer keâercele ‘ome ieeÙeW’ yeleeF& ieF&
nQ~
 100 efve<keâ kesâ oeve kesâ GuuesKe ceW cegõe keâer mebkeâuhevee Yeer Keespeer
pee mekeâleer nw~ meentkeâejer Ùeeveer yÙeepe hej Oeve GOeej osves keâer
ØeCeeueer Yeer ØeÛeefuele Leer~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves Deheveer hegmlekeâ ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee-11
Deesu[ NCERT ceW efueKee nw- ‘‘100 efve<keâ kesâ oeve kesâ GuuesKe ceW
cegõe keâer mebkeâuhevee Yeer Keespeer pee mekeâleer nw~’’
 Skeâ Ssmee Øemebie DeeÙee nw, peneb yÙeepe kesâ ™he ceW
cetueOeve keâe Dee"keeb Ùee meesuenkeeb Yeeie Ûegkeâeves keâe
GuuesKe efceuelee nw~
 kÙeeheej kesâ meboYe& ceW mecegõ keâe Deewj mecegõ mes
efvekeâueves keeues ceesefleÙeeW, cetbieeW, keâewefÌ[ÙeeW Deeefo keâe
GuuesKe nw~
 Oeeleg keâce&keâejeW keâes Deye Skeâ veF& Oeeleg efceue ieF& Leer- ‘ueesne’~
 ueesns kesâ GheÙeesie ves peerkeve keâes megiece yevee efoÙee Lee~
 ueesne keâ"esj Deewj cepeyetle nesves kesâ keâejCe Deewpeej leLee
nefLeÙeej yeveeves kesâ efueS leebyes Ùee keâebmes mes yesnlej Lee~
 Yeejle ceW ueesns keâe GheÙeesie 1000 F&.het. mes kegâÚ henues Meg™
ngDee~
 yeeo ceW ueesie ueesns keâer kegâuneefÌ[Ùeeb yeveeves ueies~ iebiee keâer
Ieešer kesâ Ieves pebieueeW keâes meeÌHeâ keâjves kesâ efueS Fvekeâe yeÌ[e
GheÙeesie ngDee
(152)
 Deble ceW nue kesâ efueS ueesns kesâ heâeue Yeer yeveeS ieS~
 Fmemes Fme #es$e keâer Yeejer efceóer ceW Kesleer keâer GVeefle ngF&~
 $e+ikeso ceW ieeÙe Deewj meebÌ[ keâer Fleveer ÛeÛee& nw, efkeâ $e+ikewefokeâ
DeeÙeeX keâes cegKÙe ™he mes heMegÛeejkeâ keâne pee mekeâlee nw~
$e+iJewefokeâ DeeÙeeX keâer DeefOekeâebMe ueÌ[eF&Ùeeb
ieeÙeeW keâes uesk eâj ngF & nQ~ $e+iJeso ceW ieefJeef°
(ieeÙe keâe DevJes<eCe) Ùegæ keâe heÙee&Ùe
keâneb ieÙee nw~
 ieeÙe meyemes Gòece Oeve ceeveer peeleer Leer~ peneb keâneR hegjesenf leeW
keâes oer peeves keeueer oef#eCee keâer yeele DeeF& nw GmeceW Deeceleewj
mes ieeÙeW Deewj oeefmeÙeeb nesleer Deewj Yetefce keâYeer ve nesleer~
 $e+ikewefokeâ ueesie ieeÙe Ûejeves, Kesleer keâjves Deewj yemeves kesâ efueS
Ìpeceerve hej keâypee keâjles neWies~
 Hejbleg $e+ikeso ceW eqvecveefueefK ele efMeefuheÙeeW keâe
GuuesK e efceuelee nw, Jes nQ-
yeÌ{F& jLekeâej yegvekeâj Ûece&keâej kegâcnej
 Fmemes helee Ûeuelee nw efkeâ DeeÙe& ueesieeW ceW Fve meYeer efMeuheeW
keâe ØeÛeueve Lee~
 hejbleg efveÙeefcele kÙeeheej nesves keâe keâesF& mhe<š ØeceeCe
venerb efceuelee nw~
 DeeÙe& DeLeJee kewefokeâ peve keâe DeefOekeâ mebyebOe mLeue ceeie& mes Lee,
keäÙeeWefkeâ $e+ikeso ceW GefuueefKele mecegõ Meyo cegKÙele: peuejeefMe
keâe keeÛekeâ nw~
 pees Yeer nes, DeeÙe& peve MenjeW ceW venerb jnles Les~
 mebYekele: kes efkeâmeer-ve-efkeâmeer lejn keâe ieÌ{ yeveekeâj efceóer
kesâ Iej keeues ieebkeeW ceW jnles Les Deewj hegjelelJekesòeeDeeW
keâes DeYeer lekeâ Ssmeer ieÌ{ keeueer yeefmleÙeeW keâe helee veneR
ueiee nw~
 kes heneÌ[er ceW efmLele iegheâeDeeW mes Yeer heefjefÛele Les~
 neue ner ceW nefjÙeeCee kesâ Yeiekeevehegje ceW Skeâ Deewj
hebpeeye ceW leerve mLeueeW keâer Kego eF& mes Øeehle ngS nQ-
Gòejkeâeueerve nÌ[ hheeF& ce=o dYeeb[
leLee efÛeef$ele Oetmej ce=o dYeeb[
 Yeiekeevehegje ceW Øeehle kemlegDeeW keâe keâeue 1600 F&. het. mes
1000 F&. het. efveOee&efjle efkeâÙee ieÙee nw~ ueieYeie Ùener
keâeue $e+ikeso keâe Yeer nw~
 Fve Ûeej mLeueeW keâe Yeewieesefuekeâ #es$e Yeer kener nw, pees
$e+ikeso kesâ heÙee&hle DebMe ceW efceuelee nw~
 ÙeÅeefhe Fve meYeer mLeueeW ceW efÛeef$ele Oetmej ce=odYeeb[
(heer0 peer0 [yuÙet0) efceues nQ, leLeeefhe ueesns keâer kemlegDeeW
Deewj Deveepe keâe helee veneR nw~
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 FmeefueS nce $e+ikewefokeâ DekemLee kesâ meceeve keâeue ceW
efÛeef$ele Oetmej ce=odYeeb[ mebmke=âefle (heer0 peer0 [yuÙet0) kesâ $e+iJewefokeâ Oece& Deewj oMe&ve
Debleie&le ueewn-hetke& DekemLee keâer keâuhevee keâj mekeâles nQ~ (Rigvedic Religion and Philosophy)
 Yeiekeevehegje ceW lesjn keâcejeW keeuee Skeâ efceóer keâe Iej efceuee ØelÙeskeâ mecegoeÙe keâes Deheves Oece& keâe Deeueeskeâ Deheves ner
pees jne nesiee- heefjkesMe ceW efceuelee nw~ke<ee& keâe nesvee, metÙe& Deewj Ûebõ keâe
Ùee lees Ùen efkeâmeer yengle Ùee keâyeeruee-mejoej GoÙe, veoer-heke&le Deeefo keâe Deefmlelke, Ùes meye yeeleW kewefokeâ
yeÌ[ s heefjkeej keâe efvekeemeie=n keâe Deekeeme~ ueesieeW kesâ efueS hensueer pewmeer LeeR~
 Fve meYeer mLeueeW hej heMegDeeW keâer nefñÙeeb Yeejer leeoeo  Dele: Gve ueesieeW ves Fve Øeeke=âeflekeâ MeefòeâÙeeW keâes Deheves ceve
ceW efceueer nQ Deewj Yeiekeevehegje ceW IeesÌ[eW keâer Yeer nefñÙeeb ceW owefnkeâ ™he oskeâj, FvnW ØeeefCeÙeeW kesâ ™he ceW osKee Deewj
efceueer nQ~ FveceW ceeveke Deewj heMeg kesâ iegCe Deejesefhele efkeâS~
 DeefOekeâeefjÙeeW kesâ heoveeceeW mes veneR ueielee efkeâ kes Yet-Yeeie hej  $e+iJeweof keâ osJelee (Rigvedic deities)
Meemeve keâjles Les~ efheâj Yeer ueielee nw efkeâ DeefOekeâejer #es$eeW mes peg[Ì s Ssmes yengle mes oskeleeDeeW kesâ oMe&ve nceW $e+ikeso ceW efceueles nQ,
Les~ peneb Fvekeâer mlegelf e ceW efkeefYeVe $e+ef<eÙeeW Éeje jÛes metòeâ Yejs heÌ[s nQ~
 ÛeejeieeneW Deewj Deeyeeo ieebkeeW hej Gvekesâ efkeMes<e DeefOekeâej
mLeeve kesâ Devegm eej kewefokeâ oskeleeDeeW keâer
Les~
ßesefCeÙeeb nwQ
Ûeejeieen Ùee yeÌ[s pelLes keâe ØeOeeve ‘›eepeheefle’ ØeLece ßesCeer- he=LJeer- mLeeveerÙe oskeieCe, efpemeceW
keânueelee Lee~ he=LJeer, Deefive, meesce, ye=n mheefle Deewj
veefo Ùeeb Deeleer nQb~
 heefjkeejeW kesâ ØeOeeveeW keâes, pees ‘kegâuehee’ keânueeles Les DeLekee
ueÌ[ekeât oueeW kesâ ØeOeeveeW keâes, pees ‘«eeceCeer’ keânueeles Les, efÉleerÙe ßesCeer- Debleefj#e mLeeveerÙe oskeieCe, efpemecesb
keâes meeLe ueskeâj Ùegæ ceW peelee Lee~ Fbõ, Deheeced- veheele,®õ, keeÙeg- keele,
hepe&vÙe Deewj oskeieCe Deeles nQ~
›eepeheefle Ûeejeieen Ùee yeÌ[ s pelLes keâe ØeOeeve le=leerÙe ßesCeer- Åeewme- mLeeveerÙe oskeieCe efpemeceW
kegâuehee heefjkeej keâe ØeOeeve IeeQm e, ke®Ce, efce$e, metÙe&, meeefke$eer,
«eeceCeer «eeefceCeer DeLeJee ueÌ[ ekeât oueeW keâe ØeOeeve het<eved, efke<Ceg, Deeefo lÙe, G<emed Deewj
DeefÕeved Deeles nQ~
 DeejbYe ceW «eeceCeer Úesšer-meer keâyeeÙeueer ueÌ[ekeât šesueer
keâe cegefKeÙee neslee Lee~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves Deheveer hegmlekeâ ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee-11
 hej yeeo ceW peye Ssmeer šesueer efmLejkeemeer nes ieF&, leye
ceW le=leerÙe ßesCeer kesâ osJeleeDeeW ceW meeefJe$eer keâe GuuesKe efkeâÙee nw,
«eeceCeea meejs ieebke keâe cegefKeÙee nes ieÙee Deewj keâeueeblej
peyeefkeâ jesefceuee Leehej ves Deheveer hegmlekeâ, keâ#ee- 6 ØeeÛeerve Yeejle ceW
ceW kener ›eepeheefle yeve ieÙee~
FvnW meefJeled keâne nw leLee metÙe& keâer Øesjkeâ Meefòeâ kesâ ™he ceW yeleeÙee nw~
 jepee keâesF& efveÙeefcele Ùee mLeeÙeer mesvee veneR jKelee uesefkeâve Ùegæ
 Deefive Ssmes osJelee nwb, efpevnW osJeleeDeeW keâer leerveeW ßesefCeÙeeW ceW
kesâ meceÙe mkepeveeW keâer mesvee (efceefueefMeÙee) mebieef"le keâj ueslee
efJeÅeceeve ceevee peelee nw~
Lee~
 efJeefY evve veeceeW mes efkeefole keâyeeÙeueer šese fueÙeeb pees  osJeleeDeeW keâer Glheefòe lees ceeveer ieÙeer nw eEkeâleg kes Decej nQ,
efkeâ ueÌ[eF& ueÌ[leer LeeR, peeveer peeleer nQ- DeLee&led Gvekeâer ce=lÙeg venerb nesleer~
 Gvekeâe ™he ceveg<Ùe pewmee neslee nw, neueebekf eâ kegâÚ oskeleeDeeW
›eele ieCe «eece meOe&
 kegâue efceueekeâj Ùen keâyeeÙeueer {bie keâe Meemeve Lee efpemeceW keâes heMeg™he ceW Yeer ceevee peelee nw~
mewefvekeâ leòke Øeyeue neslee Lee~  kegâÚ osJeleeDeeW keâes heMeg™he ceW Yeer ceevee peelee nw
 veiejerÙe Meemeve Ùee ØeeosefMekeâ ØeMeemeve pece veneR hee jne pewmes-
Lee, keäÙeeWefkeâ ueesie efvejblej mLeeve yeoueles Deewj heâwueles Åeewm e keâes ke=<eYe kesâ metÙe& keâes lespe IeesÌ[ s
peeles Les~ ™he ceW Deewj kesâ ™he ceW

NCERT-meej ( 153 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ceveg<Ùe keâe Yeespeve; pewmes otOe, DeVe, ceebme Deeefo Gme meceÙe
oskeleeDeeW keâe Yeespeve yeve peelee nw, peye Gmes Ùe%e ceW GvnW
YeWš ÛeÌ{e efoÙee peelee nw~
 kegâue efceueekeâj, oskelee efnlekeâejer Ùee Ghekeâejer ner nesles nQ,
uesefkeâve kegâÚ oskeleeDeeW; pewmes- ®õ Deewj ce®le ceW Dehekeâejer
Ùee Deefnlekeâejer Øeke=efòe Yeer nesleer nw~
 lespe, yeue, %eeve, mkelke Deewj melÙe Deeefo oskeleeDeeW kesâ
meeceevÙe iegCe ceeves ieS nQ~
 megKe-mece=efæ, Yeeweflekeâ ueeYeeW Deewj meodyegefæ Øe%ee SJeb %eeve kesâ
efueS Yeer oskeleeDeeW keâer hetpee keâer peeleer Leer Deewj GvnW YeWš ÛeÌ{eF&
peeleer Leer~
 GoenjCe kesâ efueS, meyemes DeefOekeâ ueeskeâefØeÙe Deewj megØeefmeæ
ieeÙe$eer ceb$e Deepe Yeer Oece&Øesceer efnbogDeeW Éeje owefvekeâ ØeeLe&vee ceW
yeesuee peelee nw~
Fvõ Je<ee& letheâeve Deewj Ùegæ keâe oskelee Lee
meefkele= metÙe& keâer Øesj keâ Meefòeâ keâe oskelee Lee~
Deefive Deeie keâe oskelee Lee~
T<ee Øeele:keâeue keâer oskeer ceeveer peeleer Leer~
 Ùen mecePee peelee Lee efkeâ oskelee m$eer-heg®<eeW hej ke=âhee keâjles nQ,
hejbleg peye kes ®<š nes peeles nQ lees Gvekeâe ›eâesOe YeÙeevekeâ neslee nw
Deewj leye GvnW mebleg<š keâjvee neslee nw~
(i) ØeLece osJelee (The first deity)
$e+ikeso ceW meyemes DeefOekeâ Øeleeheer oskelee nw
efpeme hej 250 metòeâ nQ~
Fbõ yeeoue keâe osJelee ceevee ieÙee nw~
hegjbo j DeLee&led efkeâues Ùee Deekeeme meb«en keâes
leesÌ[ ves keeuee keâne ieÙee nw~
 Fbõ DeeÙeeX kesâ Ùegæ veslee kesâ ™he ceW efÛeef$ele nw, efpemeves
DemegjeW mes ueÌ[ves ceW DeeÙe& mewefvekeâeW keâe vesle=lke efkeâÙee Deewj
GvnW efkepeÙe efoueeF&~
(ii) efÉleerÙe osJelee (The Second deity)
osJ eleeDeeW ceW otmeje mLeeve Øeehle nw~ Fve hej
200 metòeâ nQ~
he=Lkeer Deewj mkeie& kesâ yeerÛe mebo sMekeenkeâ kesâ ™he
Deefive
ceW Deeoj efo Ùee peelee nw~
oskeleeDeeW keâer leerveeW ßesefCeÙeeW ceW efkeÅeceeve ceevee
peelee nw~
(154)
 Deeefoce DekemLee kesâ ueesieeW ceW Deefive keâer Yetefcekeâe yeÌ[s cenòke keâer
jner, keäÙeeWefkeâ Fmemes kes pebieueeW keâes peueeves, Deewj Keevee hekeâeves
Deeefo keâe keâece uesles Les~
 Deefive keâer Gheemevee ve kesâkeue Yeejle ceW, Deefheleg F&jeve ceW
Yeer nesleer Leer~
 F&jeveer/heejmeer Oece& ceW Yeer Deefive keâes DelÙevle heefJe$e ceevee
peelee nw Deewj Deefive kesâ ceeOÙece mes meyemes ØecegKe osJelee Dengjecep]oe
keâer hetpee keâer peeleer nw~
Jewefokeâ keâeue ceW, Deefive ves osJeleeDeeW Deewj ceeveJeeW
kesâ yeerÛe ceOÙemLe keâe keâece efkeâÙee nw~
 mecePee peelee nQ efkeâ Deefive ceW [eueer peeves keeueer DeengefleÙeeb
OegDeeb yevekeâj DeekeâeMe ceW peeleer nQ Deewj Deblele: oskeleeDeeW
keâes efceue peeleer nQ~
(iii) le=leerÙe osJelee (The Third deity)
osJeleeDeeW ceW leermejs ØecegKe osJelee nQ~
ke™Ce
FvnW peue Ùee mecegõ keâe osJelee ceevee ieÙee nw~
 FvnW $e+le DeLee&led Øeeke=âeflekeâ meblegueve keâe j#ekeâ keâne
ieÙee nw Deewj mecePee peelee Lee efkeâ peiele ceW pees Yeer Iešvee
nesleer nw ken Gmeer keâer FÛÚe keâe heefjCeece nw~
(iv) DevÙe osJeer osJelee SJeb hegjesefnle (Other
deities and Priests)
meesce kevemheefleÙeeW keâe DeefOeheefle ceevee ieÙee nw Deewj
Skeâ ceeokeâ jme keâe veece Gmeer kesâ veece hej heÌ[e nw~ $e+iJeso kesâ
yengle mes metòeâeW ceW Skeâ Øekeâej kesâ heewOes mes, efpemekeâer henÛeeve DeYeer
lekeâ hekeäkeâer veneR nes heeF& nw, meesce jme yeveeves keâer efkeefOe
yeleeF& ieF& nw~
 ce®le DeebOeer kesâ oskelee nQ~ Fme Øekeâej nceW FmeceW Ssmes yengle
meejs oskeleeDeeW kesâ GuuesKe efceueles nQ, pees efkeâmeer-ve-efkeâmeer ™he ceW
Øeke=âefle keâer efkeefYeVe MeefòeâÙeeW kesâ Øeefle™he nQ Deewj meeLe ner
ceevekeesefÛele kÙekenej Yeer keâjles nQ~
 oskeleeDeeW ceW kegâÚ osefkeÙeeb Yeer nQ, pewmes Deefoefle Deewj G<ee, pees
ØeYeele meceÙe kesâ Øeefle™he nQ~
 efkeâbleg $e+ikeso keâeue ceW osefkeÙeeW keâes ØecegKelee venerb
Øeehle Leer~
 Gme efhele=meòeelcekeâ meceepe ceW oskeeW keâe yeesueyeeuee osefkeÙeeW
mes keâneR DeefOekeâ Lee~
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
oskeleeDeeW keâer Gheemevee keâer cegK Ùe jerefle Leer-
mlegeflehee" keâjvee SJeb
Ùe%e-yeefue (ÛeÌ{ekee) Dee|hele keâjvee~
 $e+ikewefokeâ keâeue ceW mlegeflehee" hej DeefOekeâ peesj Lee~
 mlegeflehee" meecetefnkeâ Yeer neslee Lee Deewj Deueie-
Deueie Yeer~
 meeceevÙele: nj keâyeerues Ùee iees$e keâe Dehevee Deueie oskelee
neslee Lee~
 ueielee nw efkeâ mlegeflehee" keâyeerues Ùee iees$e Yej kesâ
ueesie mecekesle mkej ceW keâjles Les~ Ùe%eengefleÙeeW ceW Yeer Ùener
yeele nesleer Leer~
 Fbõ Deewj Deefive, mecemle peve Éeje oer ieF& yeefue «enCe keâjves
kesâ efueS Deentle nesles Les~
 yeefue Ùee Ùe%eengefle ceW Meekeâ, peew Deeefo kemlegSb oer
peeleer Leerb~
hejbleg $e+ikewefokeâ keâeue ceW Ùes kemlegSb ÛeÌ{eles meceÙe
keâesF & Deeveg…eefvekeâ Ùee Ùeeef%ekeâ ceb$e veneR heÌ{s peeles
Les~
 Gve efoveeW Meyo ceW efkeâmeer peeogF& Demej keâe nesvee Glevee
veneR ceevee peelee Lee efpelevee Gòej kewefokeâ keâeue ceW ceevee
peeves ueiee~
 $e+ikewefokeâ keâeue kesâ ueesie oskeejeOevee keâjles Les, leeefkeâ kes
ueesie DeeOÙeeeflcekeâ GlLeeve Ùee pevce-ce=lÙeg kesâ keâ<šeW mes
cegefòeâ hee mekeWâ~
 $e+iJewefo keâ ueesie Deheves oskeleeDeeW keâer Gheemevee
keâjles Les-
mebleefle heMeg Devve OeevÙe DeejesiÙe Deeefo
kesâ efueS~
 hegjesefnle Oeeefce&keâ Deveg…eveeW ceW ueies jnles Les, efkeMes<ekeâj Gve yeÌ[s
Ùe%eeW ceW, pees Deveskeâ efoveeW DeLekee cenerveeW lekeâ Ûeueles Les~
 hegjesefnle efMe#ekeâ Yeer nesles Les~ yeeuekeâ hegjesefnleeW kesâ Ùeneb
jnles Les, hegjesefnle GvnW keso-ceb$eeW keâe hee" keâjvee efmeKeeles
Les~
 Skeâ metòeâ ceW kesohee"er efkeÅeeefLe&ÙeeW keâe yeÌ[e efoueÛemhe keCe&ve
nw, efpemeceWefueKee nw efkeâ efMe<Ùe peye ieg® kesâ hee" oesnjeles
nQ, lees Ssmee ueielee nw ceevees ke<ee& kesâ Deeieceve kesâ henues
ces{keâ šj&-šj& keâj jns neW~
NCERT-meej ( 155 )
 hegjesefnle, ieebke kesâ kewÅe Yeer nesles Les~ GvnW peÌ[er-yetšer
Deewj hesÌ[-heewOeeW keâer peevekeâejer nesleer Leer Deewj peye
keâesF& yeerceej heÌ[lee Lee lees Gmes okee osves kesâ efueS hegjesefnle
keâes yegueeÙee peelee Lee~
 DeeÙeeX keâe efkeÕeeme Lee efkeâ hegjesefnleeW Éeje efkeâS ieS Ùe%eeW
mes oskelee mebleg<š nesles nQ~
 Fve Ùe%eeW kesâ efueS YekÙe lewÙeeefjÙeeb keâer peeleer LeeR~ JesefoÙeeb
yeveeF& peeleer LeeR~
 hegjesefnle keso ceb$eeW keâe hee" keâjles Les Deewj heMegDeeW
keâer yeefue oer peeleer Leer~
 hegjesefnleeW keâes mkeCe&, heMeg, IeesÌ[s Deewj kem$e oeve ceW
efoS peeles Les Deewj meescejme keâe heeve efkeâÙee peelee Lee~
 hegjesefnle oskeleeDeeW mes ØeeLe&vee keâjles Les efkeâ kes jepee keâer
iegnej megveW~
 hegjesefnle osJeleeDeeW Deewj ceveg<ÙeeW kesâ yeerÛe mebosMeJeenkeâ yeve
ieS, FmeefueS Jes menpe ner MeefòeâMeeueer nes ieS~
 hejbleg meYeer ueesie Ùe%e-yeefue keeues Fme Oece& mes mebleg<š veneR
Les~ Gvekesâ efoceeie ceW otmejs mekeeue G"les Les~
 kes peevevee Ûeenles Les efkeâ, Ùen efkeÕe keâwmes yevee? oskelee keâneb
mes DeeS? ceveg<Ùe keâes efkeâmeves yeveeÙee? FlÙeeefo~
 Fve mekeeueeW keâe Gòej Keespeves kesâ efueS Deewj efkeÛeej-efkeceMe&
keâjves kesâ efueS, oeMe&efvekeâ ieebkeeW keâes ÚesÌ[keâj pebieue kesâ
Meeble mLeueeW ceW Ûeues ieS~
 Gvekesâ efkeÛeejeW keâes Gvekesâ efMe<ÙeeW ves keâb"mLe jKee Deewj yeeo
ceW GvnW efueefheyeæ efkeâÙee ieÙee~
 Gve efkeÛeejeW keâes Deepe nce Gheefve<eoeW ceW heÌ{ mekeâles
nQ~ Gheefve<eo kesoeW kesâ Debie nQ~
JesoeW ceW Oece& kesâ keâce&keâeb[erÙ e he#e kesâ Deueekee,
heeS
peeles nQ- oMe&ve kesâ ietÌ{ leòke Yeer ~
 oskeleeDeeW keâer yenguelee hej Keguekeâj ØeMve G"eÙee ieÙee nw
Deewj efkeMJe keâer hejce Skeâlee hej yeue efoÙee ieÙee nw,
pees efkeâ hejcesÕej Éeje jÛeer ieF& me=ef<š nw~
 Yeues ner Gme hejcesÕej keâes efYeVe-efYeVe ™heeW ceW hetpee peelee
nes~
Ùen mebhetCe& me=ef° efJeješd heg® <e Éeje mebhevve
efkeâS ieS Ùe%e mes Glhevve ceeveer ieF& nw~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 keâne ieÙee nw efkeâ peue kesâ ™he ceW DeefYekÙeòeâ Demeled
(DeYeeke) mes me=ef<š keâe efkekeâeme ngDee nw~
 Ùen Yeer GuuesKe nw efkeâ DeØekesâle Skeb meke&kÙeeheer peue mes
efnjCÙeieYe& efvekeâuee Deewj peue ceW uenjW GlheVe ngF&,
efheâj peerke-peiele keâer Glheefòe ngF&~
 efJeMkeâcee& keâes meceefhe&le Ùen metòeâ nceW Ùen yeleelee nw efkeâ
DeeÅe peerJeeCeg-efnjCÙeieYe& peue mes ner Glhevve ngDee Deewj
Gme efnjCÙeieYe& mes efJeMJekeâcee& keâe GodYeJe ngDee pees Gme
hejyeÇÿe hejceelcee keâer ØeLece ke=âefle nw~
 Deewj Jen ner Fme peiele keâe keâlee&-Oelee& nw~ Deye efJe%eeve ves
Yeer Fme yeele keâer hegef° keâj oer nw efkeâ peerJeve keâe efJekeâeme
meJe&ØeLece peue ceW ngDee~
$e+ikeso kesâ Skeâ metòeâ ceW mhe<š ™he mes keâne ieÙee nw: ‘meled
Skeâ nw (Skeâced meled), efpemekeâe keCe&ve $e+ef<eieCe
(efkeØee:) Deueie-Deueie ™heeW ceW keâjles nQ, keâesF& Gmes
Deefive keânlee nw, keâesF& Ùece DeLekee ‘ceelejefMJeved'~
DeeÙeesxX kesâ Dee›eâceeCe keâe ØeMve
(The Question of Aryan Invasion)
Fšueer kesâ heäueesjsvme veiej keâe Skeâ meewoeiej efheâefuehheer
memmesòeer ieeskee ceW heebÛe ke<e& Ùeeveer meved 1583 mes 1588 F&.
lekeâ jne~Gmeves Ùeneb mebmke=âle keâe DeOÙeÙeve efkeâÙee Deewj heeÙee
efkeâ mebmke=âle Deewj ÙetjesheerÙe Yee<eeDeeW, efkeMes<ele: uewefšve
Deewj «eerkeâ, ceW yengle-meer meceeveleeSb nQ~
 yeeo ceW mej efkeefueÙece peesvme Deewj F&mš Fbef[Ùee keâbheveer keâer
meskee ceW jle DevÙe Deveskeâ efkeÉeveeW ves Fme yeele keâes Deewj Deeies
Øeefleheeefole efkeâÙee~
 ÙetjesheerÙe Deewj YeejleerÙe Yee<eeDeeW ceW heeF& peeves keeueer
meceeveleeDeeW keâe keâejCe yeleeves kesâ efueS kegâÚ efkeÉeveeW ves
Ùen ceeve efueÙee nw,
 efkeâ YeejleerÙeeW Deewj ÙetjeshekeeefmeÙeeW kesâ hetke&pe efkeâmeer
meceÙe Skeâ ner ØeosMe ceW meeLe-meeLe jnles Les Deewj
Skeâ ner Yee<ee yeesueles Les~
 GvneWves Fme Yee<ee keâes YeejesheerÙe (efnbo-ÙetjesheerÙe)
Yee<ee keâe veece efoÙee Deewj Gvekesâ meePes ØeosMe keâes
YeejesheerÙe cetue efvekeeme mLeeve keâne~
 efnbo-ÙetjesheerÙe Yee<ee keâe meyemes hegjevee vecetvee Fjekeâ nw
efpemeceW heeS ieS ueieYeie 2200 F&. het. kesâ Skeâ DeefYeuesKe
efceuee nw~
(156)
 yeeo ceW Fme lejn kesâ vecetves DeveeleesefueÙee (legkeâea) ceW GVeermeJeeR
mes me$enJeeR meoer F&mee hetJe& kesâ efnšdše@Fš (Hittite) DeefYeuesKe
ceW efceueles nQ~
 Fjekeâ ceW efceues ueieYeie 1600 F&.het. kesâ keâmmeeFš (Kassite)
DeefYeuesKeeW ceW leLee meerejf Ùee kesâ efceleeveer (Mitanni) DeefYeuesKeeW
ceW DeeÙe& veeceeW keâe GuuesKe efceuelee nw~
 GveceW heefMÛece SefMeÙee ceW DeeÙe& Yee<eeYeeef<eÙeeW keâer GheefmLele
keâe helee Ûeuelee nw~ uesefkeâve Yeejle ceW DeYeer lekeâ Fme lejn
keâe keâesF& DeefYeuesKe veneR efceuee nw~
 efkeÉeve ueesie Fve meYeer Yee<eeÙeer lekeâeX Ùee ØemLeeheveeDeeW mes hetjer
lejn mencele veneR nQ~
 efheâj Yeer DeeÙeeX kesâ cetue efvekeeme mLeeve keâer mecemÙee
Deye Yeer Skeâ efkekeeo keâe efke<eÙe yevee ngDee nw Deewj Fme
hej efYeVe-efYeVe cele Øekeâš efkeâS ieS nQ~
 efYeVe-efYeVe efkeÉeveeW ves DeeÙeeX keâe cetue efvekeeme efYeVe-efYeVe mLeeveeW
hej ceevee nw; pewmes- ceOÙe SefMeÙee kesâ Ieeme kesâ cewoeve (mšsheer
ØeosMe), oef#eCeer ™me, oef#eCeer Ùetjeshe, pece&veer, Ûeerveer,
legefke&âmleeve DeLekee Yet-ceOÙemeeiejerÙe; #es$e pewmes efheâefuemleerve
Deewj FpejeFue Yeer, peneb Yeejle keâes ÚesÌ[keâj ueieYeie
meke&$e kewefokeâ Yee<ee Deewj meeefnlÙe keâer meyemes uebyeer DekeefOe lekeâ
hetCe& DeefYekÙeefòeâ nesleer jner nw~
 efkeefYeVe #es$eeW; pewmes- Yeejle, ÙetjsefMeÙee, heefMÛeceer SefMeÙee
Deewj Ùetjeshe ceW DeeÙeeX kesâ Deeieceve kesâ yeejs ceW Yeer efkeÉeveeW
keâe Deueie-Deueie cele nw~
 DeeÙeeX kesâ Øemeej kesâ yeejs cesW efJ eÉeveeW kesâ yeerÛe Deueie -Deueie
cele nQ-
kegâÚ ueesi eeW keâer jeÙe nw efkeâ DeeÙe& ueesi e
vekehee<eeCeÙegieerve meYÙelee kesâ meeLe-meeLe
(ueieYeie 9,000 ke<e& henues) heâwues~
peyeefkeâ kegâÚ DevÙe efkeÉeve Gvekesâ mLeeveeblejCe
Skeb heâwueeke keâes keâebmÙe Ùegie keâer meYÙelee kesâ
Øemeej kesâ meeLe peesÌ[ les nQ~
 DeeÙeeX kesâ ØeeÛeervelece GheueyOe DeefYeuesKe $e+ikeso kesâ ™he
ceW heeS peeles nQ~
 $e+ikeso keânerb Yeer Ùen mebkesâle venerb oslee, efkeâ DeeÙe&
keânerb yeenj mes Deekeâj yemes Les~
 GmeceW Ssmes ØeJepeve Ùee mLeeveeblejCe keâer nukeâer-meer
Ùeeo keâe Yeer efpe›eâ veneR efceuelee~
 $e+ikeso ceW ØeeÛeerve Yeejle keâer %eele meerceeDeeW mes hejs
kesâ Yetieesue keâer Yeer keâesF& peevekeâejer veneR oer ieF& nw~
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 kegâÚ efkeÉeveeW keâe cele nw efkeâ DeeÙe& ueesie 1500 F&.het. kesâ
Deeme-heeme Yeejle ceW DeeS Les~
cewkeäme cetuej kesâ efkeÛeej mes lees DeeÙeeX keâe Yeejle ceW
Deeves keâe meceÙe 1200 Ùee 1000 F&. het. Yeer ceevee pee
mekeâlee nw~
 yengle mes efkeÉeveeW keâe cele nw efkeâ DeeÙe& ueesie cetue ™he mes
Yeejle kesâ ner efvekeemeer Les Deewj kes keâneR yeenj mes Ùeneb
veneR DeeS Les~
 Fve efkeÉeveeW ves Deheves cele kesâ meceLe&ve ceW Ùen leke&â efoÙee nw
efkeâ Ssmee hegjeleeeflkekeâ Ùee peerke-kew%eeefvekeâ mee#Ùe (ØeceeCe)
veneR nw, efpemekesâ DeeOeej hej Ùen efmeæ efkeâÙee pee mekesâ efkeâ
5000 F&. het. mes 800 F&.het. kesâ yeerÛe keâesF& veÙee peve
mecegoeÙe Ùeneb DeeÙee Lee~
 Fmekeâe DeLe& Ùen ngDee efkeâ Ùeefo DeeÙe& ueesie DeLekee Deewj Yeer
efkeâmeer peeefle mecegoeÙe kesâ ueesie Yeejle ceW Deekeâj yemes, lees
Gvekeâe Deeieceve keâce-mes-keâce Dee"-veew npeej Je<e&
henues DeLekee 800 F&.het. kesâ yeeo ngDee nesiee~
 uesekf eâve Fve oesveeW meceÙe-meerceeDeeW kesâ yeejs ceW Yeer keâesF& mee#Ùe
GheueyOe veneR nw~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ Skeâ yeele Ùen Yeer nw efkeâ vej keâbkeâeueeW kesâ
pees DekeMes<e efkeefYeVe nÌ[hheeF& mLeueeW mes Øeehle ngS nQ,
kes Gmeer Yeewieesefuekeâ #es$e kesâ DeeOegefvekeâ efvekeeefmeÙeeW kesâ
keâbkeâeueeW mes efceueles-pegueles nQ~
nÌ[hheeF& meYÙelee Deewj $e+iJeso
(Harappan Civilization and Regveda)
nÌ[hhee meYÙelee keâer Keespe kesâ ØeLece oMekeâ ceW ner kegâÚ
FeflenemekeâejeW leLee hegjelelkeefkeoeW ves meesÛee Lee efkeâ nÌ[hhee keâer
meYÙelee kewefokeâ meYÙelee keâe ner ØeefleefveefOelke keâjleer nw~
peye mes nÌ[hhee meYÙelee keâer Keesp e ngF& nw, leye mes
Deveskeâ efJeÉeveeW ves nÌ[hhee meYÙelee keâes peesÌ[ves keâe
ØeÙeeme efkeâÙee nw-
Skeâ Deesj Yeejle keâer uebyeer otmejer Deesj
meeefneflÙekeâ Skeb DeeÙeeX mes~
meebmke=âeflekeâ hejbheje mes,
 uesefkeâve Fme efmeæeble keâe efkejesOe keâjves keeueeW keâe cegKÙe leke&â
Ùen Lee efkeâ Fme mebyebOe ceW heÙee&hle mee#Ùe GheueyOe veneR nw~
 efheÚues 70 ke<eeX ceW efkeâS ieS DevegmebOeeveeW mes kegâÚ veS
mee#Ùe GheueyOe ngS nQ Deewj Gmemes efmLeefle keâeheâer yeoue
ieF& nw~
NCERT-meej
 Ùeefo nce $e+ikeso kesâ mee#Ùe keâe DeeueesÛeveelcekeâ DeOÙeÙeve
keâjW, lees nce Fme efve<keâ<e& hej hengbÛeWies, efkeâ FmeceW efpeve ueesieeW
leLee Gvekeâer meYÙelee kesâ meboYe& efceueles nQ, kes nÌ[hhee keâer
meYÙelee kesâ meboYe& ceeves pee mekeâles nQ~
 F&mee hetke& Ûeewonkeerb Meleeyoer kesâ yeesieepekeâesF& kesâ
DeefYeuesKe ceW $e+ikewefokeâ oskeleeDeeW keâe pees GuuesKe
efceuelee nw, Gmemes helee Ûeuelee nw efkeâ $e+ikeso henues
mes ner efkeÅeceeve Lee~
 Gme ØeeÛeerve keâeue keâer mebmke=âefle Yeejle mes SefMeÙee
ceeFvej ceW heâwueer Leer~
 nÌ[hheeF& mLeueeW kesâ Yeewieesefuekeâ efkelejCe keâes $e+ikewefokeâ Yetieesue
kesâ meboYe& ceW Yeer osKee pee mekeâlee nw~
$e+ikewefokeâ Yetieesu e heâwuee ngDee Lee-
hetke& ceW iebiee mes
heefMÛece ceW kegâYee (keâeyegue) lekeâ
Gòej ceW Deheâieeefvemleeve mes
oef#eCe ceW iegpejele lekeâ~
 $e+ikeso ceW GefuueefKele meYeer veefoÙeeW ceW mejmkeleer meyemes
DeefOekeâ cenòkehetCe& leLee heefke$e ceeveer peeleer Leer Deewj
mejmkeleer Skeb Gmekeâer meneÙekeâ veefoÙeeW kesâ Deeme-heeme keâe #es$e
ØecegKe meebmke=âeflekeâ #es$e Lee~
 nÌ[hhee mebmke=âefle keâe cegKÙe #es$e mejmkeleer keâer Ieešer
nw, peneB 80 ØeefleMele mes DeefOekeâ nÌ[hheeF& yeefmleÙeeb
yemeer ngF& Leerb, Fme Øekeâej, $e+ikewefokeâ Deewj nÌ[hheeF&
Yetieesue Skeâ ner nQ~
 $e+ikeso ceW mewkeâÌ[eW veiejeW, keâmyeeW Deewj Ssmes ogieeX keâe GuuesKe nw
pees uebyes (he=efLekeer) Deewj ÛeewÌ[s (Gkeer&) nQ~
 ieeÙeeW mes Yejs (ieesceleer), 100 KebYeeW keeues (MeleYegpeer)
leLee helLejeW mes yeves ngS (DeMceceÙeer) nQ~
 GmeceW Meejoer efkeâueeW keâe Yeer GuuesKe nw pees yeeÌ{ kesâ
meceÙe MejCe osles Les~
 $e+ikeso ceW kÙeeheej Deewj keeefCepÙe mes pegÌ[ s ueesieeW keâe
GuuesKe n w, efpevnW keâne ieÙee nw- keefCekeâd Deewj heefCe ~
 mecegõ mes Deeves keeues legke&me Deewj Ùeog pewmes kewefokeâ
ueesieeW keâer Yeer ÛeÛee& nw~
 efmebOeg meYÙelee kesâ ueesieeW keâes pees heMeg %eele Les, GveceW mes DeefOekeâebMe
heMegDeeW; pewmes- YesÌ[, kegâòee, ceefn<e, ke=<eYe Deeefo mes $e+ikewefokeâ
ueesie Yeer heefjefÛele Les~
( 157 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
$e+ikewefokeâ ueesieeW kesâ efu eS efMekeâej kesâ ØecegKe  FveceW mes DeefOekeâebMe DeeYet<eCe nÌ[hhee kesâ ueesieeW Éeje Yeer
peevekej Les- henves peeles Les~
efnjve metDej ieewj Mesj neLeer  meesves kesâ Deueekee $e+ikeso ceW Skeâ DevÙe Oeeleg DeÙemed keâe Yeer
 efmebOeg meYÙelee kesâ ueesie Yeer FveceW mes DeefOekeâebMe mes heefjefÛele GuuesKe nw, efpememes hee$e yeveeS peeles Les~
Les~  $e+iJeso ceW DeÙemed Meyo keâe ØeÙeesie meeceevÙe ™he mes OeelegDeeW
 kewefokeâ keâeue ceW IeesÌ[e Skeâ cenlkehetCe& peevekej Lee~ kesâ efueS efkeâÙee ieÙee nw, uesefkeâve DeLeJe&Jeso ceW nceW ueesefnle
 kegâÚ nÌ[hheeF& mLeueeW hej Yeer IeesÌ[s keâer nefñÙeeb Deewj
DeÙemed Deewj MÙeece DeÙemed keâe GuuesKe efceuelee nw~ FveceW mes
Gmekeâer efceóer mes yeveer cetefle&Ùeeb heeF& ieF& nQ~
ueesefnle DeÙemed leebyes keâes Deewj MÙeece DeÙemed ueesns keâes keâne
nÌ[hhee kesâ ueesieeW ceW ØeÛeefuele Oeeefce&keâ jere lf e-efjkeepe
peelee Lee~
pees Deepe Yeer efnvogD eeW ces heeS peeles nQ- Jes nQ-
 efkeÉeve ueesie Fme yeejs ceW Skeâcele nQ efkeâ $e+ikewefokeâ keâeue ceW
heerheue kesâ hesÌ[ meebÌ[ (veboer) efMekeefuebie kesâkeue leebyes keâer ner peevekeâejer Leer FmeefueS keneb DeÙemed
keâer hetpee keâer hetpee leLee keâer hetpee
Meyo keâe ØeÙeesie leebyes kesâ efueS ngDee nw~
 keâceb[ue Yeer efpemes Deepekeâue meeOeg-mebvÙeemeer ueesie heefke$e hee$e kesâ  $e+ikeso ceW helLej kesâ DeewpeejeW pewmes- ieesheâve, ieguesue Deeefo
™he ceW Deheves heeme jKeles nQ, nÌ[hhee keâer meYÙelee ceW heeÙee keâe Yeer GuuesKe nw~
ieÙee nw~  heg®<eeW leLee efm$eÙeeW Éeje efkeâS peeves keeues kesâMeesheÛeej keâe
 yengle-meer Úesšer-Úesšer cetefle&Ùeeb Yeer Ùeesieemeve keâer efYeVe-efYeVe Yeer $e+ikeso ceW GuuesKe nw~ nÌ[hhee kesâ ueesieeW ceW Yeer ueieYeie kewmee
cegõeDeeW ceW heeF& ieF& nwb~ ner efjkeepe Lee~
 veewMeejes veecekeâ mLeeve hej efm$eÙeeW keâer kegâÚ Ssmeer ce=Ccetefle&Ùeeb  $e+ikewefokeâ keâeue ceW yeeueeW ceW lesue ueieeÙee peelee Lee Deewj
heeF& ieF& nQ, efpevekeâer ceebie ceW Deye Yeer efmebotj Yeje ngDee GvnW kebâIeer mes mebkeeje peelee Lee~
nw~  $e+ikeso ceW Skeâ Ssmeer kegâceejer keâe GuuesKe nw, pees Deheves
 ceebie ceW efmebotj Yejvee efkekeeefnle efnbot efm$eÙeeW kesâ efueS yeeueeW keâer Ûeej kesefCeÙeeb yeveeleer Leer~
megneie keâe Øeleerkeâ nw~  heg®<e Yeer kegâb[efueÙeeb yeveekeâj Deheves yeeueeW keâes mepeeles Les
 nÌ[hhee mes Øeehle Skeâ efceóer keâer heóer hej Skeâ ‘ceefn<e Ùe%e’ keâe Deewj oeÌ{er jKeles Les~
ÂMÙe efÛeef$ele nw, pees nceW ‘ceefn<eemegjceefo&veer’ keâer Ùeeo efoueelee  Ssmeer ner kesâMe meppee nÌ[hheeF& meYÙelee keâer efceóer keâer
nw~ cetefle&ÙeeW (ueIeg cetefle&ÙeeW) ceW osKeves keâes efceueleer nw~
 Ûeeueekeâ ueesceÌ[er Deewj hÙeemes keâewS keâer keâneefveÙeeb nÌ[hhee kesâ  $e+ikeso ceW yegvekeâj Deewj keâheÌ[e yegveves kesâ efueS Gmekesâ
keâueMeeW hej efÛeef$ele heeF& ieF& nQ~ keâjIes, {jkeâer Deewj leeves-yeeves keâe GuuesKe nw~
 efn bogDeeW keâe heefke$e efÛeÖ mkeeefmlekeâ heeÙee ieÙee nw-  kegâÚ nÌ[hheeF& mLeueeW hej Yeer keâheÌ[s kesâ DekeMes<e efceues
cegõeDeeW Deewj nQ Deewj keneb heeF& ieF& kegâÚ ueIeg cetefle&Ùeeb keâheÌ[e henves ngS
efÛe$ekeâeefj ÙeeW ceW~ efoKeeF& ieF& nbw~
 nkeve kegâb[eW kesâ ™he ceW keâece ceW ueer peeves keeueer Deefive- $e+ikewefokeâ meYÙelee Deewj nÌ[hheeF& meYÙelee ceW heeF&
kesefokeâeSb Yeer nÌ[hhee keâer meYÙelee keâe DeefYeVe Debie nQ~ ieF& GheÙe&gòeâ leLee DevÙe Deveskeâ meceeveleeDeeW kesâ DeeOeej
 peneb lekeâ OeelegDeeW keâe mebyebOe nw, $e+ikeso ceW meesves (efnjCÙe) kesâ hej Deveskeâ efkeÉeveeW ves Ùen efve<keâ<e& efvekeâeuee nw efkeâ
DeeYet<eCeeW keâe GuuesKe nw~ nÌ[hheeF& meYÙelee Deewj kewefokeâ meYÙelee Skeâ ner nQ Deewj
 Gme meceÙe keâeveeW ceW yeeefueÙeeb, neLeeW ceW keâbieve, hewjeW ceW DeeÙe& ueesie Yeejle ceW yeenj mes venerb DeeS Les~ leLeeefhe kegâÚ
heeÙeue, ieues ceW nej, ceeueeSb Deewj DevÙe DeeYet<eCe henveves DevÙe efkeÉeve kewefokeâ mebmke=âefle keâes nÌ[hheeF& meYÙelee mes
keâe efjkeepe Lee~ Deueie ceeveles nQ~

(158)
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe (FLASHBACK)

$e+iJewefokeâ meeefnlÙe

(1) (2) (3)

yeÇeÿeCe
Jeso
«ebLe

DeejCÙekeâ 1000
Deewj
Gheefve<eo $e+iJewefokeâ 1400

21
keâeue

$e+iJewefokeâ 6000
Yetieesue

pevepeeleerÙe
mebIe<e&
ØeMeemeve

$e+iJewefokeâ meceepe
Je Yeeweflekeâ peerJeve

heefjJeej
keâyeeruee Deewj
Deewj yebOeglee
heefjJeej 16-17
170

eqMe#ee

meeceeefpekeâ
JeieeakeâjCe KeeÅe SJeb
hesÙe

NCERT-meej ( 159 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveefueefKele ceW mes DeeÙeeX kesâ Yeejle ceW Deeieceve keâer OeejCeeDeeW ketâš :
ceW mes keâewve-meer OeejCee ieuele nw? A B C D
(a) DeeÙe& Gòej-hetJeea F&jeve mes Yeejle ceW DeeS~ (a) 1 4 3 2
(b) DeeÙe& kewâefmheÙeve meeiej kesâ meceerhe kesâ #es$e mes DeeS~ (b) 4 2 1 3
(c) DeeÙeeX keâe ØeJesMe Yeejle ceW ceOÙe SefMeÙee mes ngDee nw~ (c) 1 4 2 3
(d) FveceW mes keâesF& veneR (d) 4 2 3 1
Gòej—(d) Gòej—(c)
Yeejle ceW DeeÙeeX kesâ Deeieceve mes mebyebefOele GheÙeg&òeâ meYeer DeJeOeejCeeSb efJekeâuhe ceW efoS ieS JesoeW leLee GvekeWâ meb«en mes mebyebefOele megcesueve
efvecveevegmeej nw-
melÙe nQ~ DeeÙe& MeeÙeo Gòej-hetJeea F&jeve mes, kewâefmheÙeve meeiej kesâ
$e+iJeso — metòeâeW keâe
meceerhe kesâ #es$eeW mes Ùee efheâj ceOÙe SefMeÙee mes heefMÛece SefMeÙee Deewj
meeceJeso — ieerleeW keâe
Ùetjeshe ceW peekeâj yemes~ efJeefYevve DeeÙe& Yee<eeSb yeesueves JeeueeW mes he=Lekeâ
ÙepegJexo — Ùe%e mebyebOeer met$eeW keâe
henÛeeve kesâ efueS Yeejle ceW DeeS, DeeÙe& Yee<ee-Yeeef<eÙeeW keâes nce YeejleerÙe DeLeJe&Jeso — leb$e ceb$e keâe
DeeÙe& keânles nQ~
5. yeÇeÿeCe «ebLe kesâ meboYe& ceW DemelÙe keâLeve keâes ÛegveW-
2. keâewve-mee/mes keâLeve DeeÙe&Yeeef<eÙeeW keâer mebmke=âefle kesâ efJekeâeme kesâ (a) yeÇeÿeCe «ebLe ieÅeyeæ jÛeveeSb nQ~
meboYe& ceW melÙe nw/nQ? (b) Fve «ebLeeW ceW keâce&keâeb[ Je oMe&ve mebyebefOele peevekeâejer nw~
keâLeve-(1) DeeÙe& heMegÛeejkeâ Je ke=â<ekeâ Les~ (c) yeÇeÿeCe «ebLe heÅeyeæ jÛeveeDeeW keâe meb«en nQ~
keâLeve-(2) DeeÙe& Keeme Øekeâej kesâ efceóer kesâ efÛeef$ele ueeue leLee (d) FveceW Jewefokeâ ceb$eeW Deewj metòeâeW keâe DeLe& mhe° efkeâÙee ieÙee nw~
keâeues yele&veeW keâe Fmlesceeue keâjles Les~ Gòej—(c)
GheÙe&gòeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej melÙe keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW~ yeÇeÿeCe «ebLeeW ceW ieÅeyeæ jÛeveeDeeW keâes Meeefceue efkeâÙee ieÙee nw, ve efkeâ
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 heÅeyeæ~ Dele: keâLeve (c) DemelÙe nw~ DevÙe meYeer keâLeve yeÇeÿeCe «ebLeeW
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 kesâ meboYe& ceW melÙe nQ~
Gòej—(a)
6. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve DeejCÙekeâ Deewj Gheefve<eoeW
DeeÙe& heMegÛeejkeâ Je ke=â<ekeâ ueesie Les leLee Ùes Keeme Øekeâej keâer efceóer kesâ kesâ meboYe& ceW melÙe nw/nQ?
efÛeef$ele Yetjs yele&veeW (Oetmej Yeeb[) keâe Fmlesceeue keâjles Les, ve efkeâ ueeue keâLeve-(1) DeejCÙekeâ Deewj Gheefve<eo efkeâmeer ve efkeâmeer Jeso mes
Je keâeues Yeeb[ keâe Dele: keâLeve 1 melÙe nw~ mebyeæ nQ~
keâLeve-(2) Ùes Deelcee, F&MJej, peiele Deeefo kesâ efJe<eÙeeW ceW efJeÛeejeW
3. efvecveefueefKele ceW mes Jeso keâe mener DeLe& keäÙee nw?
keâe mebkeâueve nQ~
(a) DeOÙeÙeve (b) %eeve
GheÙe&gòeâ ceW mes mener keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW~
(c) Glke=â° (d) ßes‰
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Gòej—(b) (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
$e+iJeso keâeueerve Fefleneme kesâ meyemes cenlJehetCe& meÇesle Jeso nQ, Jeso keâe Gòej—(c)
DeLe& ‘%eeve‘ neslee nw, pees efkeâ yengle-meer hegmlekeâeW keâe meb«en nw~ yeÇeÿeCe, DeejCÙekeâ Deewj Gheefve<eo JesoeW mes mebyeæ nQ~ FveceW Deelcee,
4. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ F&MJej, peiele Deeefo kesâ efJe<eÙe ceW cegefveÙeeW kesâ oeMe&efvekeâ efJeÛeejeW keâes
mebkeâefuele efkeâÙee ieÙee nw~ oesveeW keâLeve melÙe nQ~ Dele: efJekeâuhe (c) melÙe
veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS
nesiee~
metÛeer-I (Jeso) metÛeer-II (meb«en nw)
7. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme «ebLe keâes Deheew™<esÙe leLee efvelÙe keâne
(A) $e+iJeso (1) metòeâeW keâe
peelee nw?
(B) meeceJeso (2) Ùe%e mebyebOeer met$eeW keâe (a) Jeso (b) DeejCÙekeâ
(C) ÙepegJexo (3) leb$e-ceb$e keâe (c) yeÇeÿeCe (d) Gheefve<eo
(D) DeLeJe&Jeso (4) ieerleeW keâe Gòej—(a)

(160)
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efnbogDeeW ves meoe Jewefokeâ meeefnlÙe kesâ efoJÙe Godiece hej yeue efoÙee nw, 10. $e+iJeso kesâ veoer metòeâ ceW efkeâleveer veefoÙeeW keâe GuuesKe nw?
FmeefueS JesoeW keâes Deheew®<esÙe (ceveg<Ùe Éeje jefÛele veneR, Deewj efvelÙe (a) 20 (b) 21
(MeeMJele) keâne peelee nw~ (c) 25 (d) 31

8. efvecveefueefKele efkeâme/efkeâve Jewefokeâ osJeleeDeeW keâe GuuesKe yeesieepekeâesF& Gòej—(b)

DeefYeuesKe mes Øeehle neslee nw? $e+iJeso kesâ veoer metòeâ ceW 21 veefoÙeeW keâe GuuesKe nw, efpemeceW hetJe& ceW
(a) Fbõ (b) Je®Ce iebiee leLee heefMÛece ceW kegâYee (keâeyegue) veoer Meeefceue nw~
(c) veemelÙe (d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(d) 11. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme $e+iJewefokeâ osJelee keâes hegjboj keâer meb%ee
oer ieF& nw?
1400 F&.het. kesâ yeesieepekeâesF& (SefMeÙee ceeFvej) DeefYeuesKe ceW kegâÚ
(a) Fbõ (b) Je™Ce
Jewefokeâ osJeleeDeeW, DeLee&led Fbõ, Je®Ce, efce$e Deewj oes veemelÙeeW keâe
(c) veemelÙe (d) efce$e
GuuesKe Ùen efmeæ keâjlee nw efkeâ $e+iJeso Gme meceÙe mes keâeheâer henues
Gòej—(a)
efJeÅeceeve Lee~ yeesieepekeâesF& DeefYeuesKe ceW efnóeFš Deewj efcelevveer jepeeDeeW
kesâ yeerÛe mebefOe keâes ope& efkeâÙee ieÙee nw Deewj FmeceW Fve osJeleeDeeW keâes Fbõ ves DeeÙeeX kesâ Me$egDeeW keâes yeej-yeej hejeefpele efkeâÙee, $e+iJeso ceW Fbõ
mee#eer kesâ ™he ceW GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw~ keâes hegjboj keâne ieÙee nw efpemekeâe DeLe& nw ogieeX keâes leesÌ[ves Jeeuee Dele:
efJekeâuhe (a) melÙe nw~
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves yeesieepekeâesF& DeefYeuesKe keâer DeJeefOe 19JeeR
12. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW:
meoer F&.het. kesâ ceOÙe yeleeF& nw~
keâLeve-(1) DeeÙe& mewefvekeâeW kesâ heeme MeeÙeo keâJeÛe Deewj DevÙe DeÛÚs
9. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ Dem$e Les~
veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS keâLeve-(2) DeeÙe& peve DeMJeÛeefuele jLe keâe GheÙeesie keâjles Les~
metÛeer-I metÛeer-II GheÙe&gòeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
(Feflenemekeâej) ($e+iJeso keâeue efveOee&jCe/meceÙe) (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(A) yeeue iebieeOej efleuekeâ (1) 4500 F&.het. - 2500 (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
F&.het. kesâ ceOÙece Gòej—(c)
(B) njcee@ve pewkeâesyeer (2) 600 F&.het. (pÙeesefle<e
ieCevee kesâ DeeOeej hej) DeeÙe& peve nj peien peerleles ieS, keäÙeeWefkeâ Gvekesâ heeme DeMJeÛeefuele jLe
(C) Deej.kesâ. cegKepeea (3) ueieYeie 2500 F&. het. Les~ Dele: keâLeve 1 melÙe nw leLee mewefvekeâeW kesâ heeme MeeÙeo keâJeÛe
(D) peer.meer. heeb[s (4) 3000 F&.het. Ùee (Jece&ved) Deewj DevÙe DeÛÚs Dem$e Yeer Les~
Gmemes Yeer henues 13. DeeÙeeX kesâ meboYe& ceW ‘peve‘ Meyo mes keäÙee DeeMeÙe nw?
ketâš : (a) Skeâ ieebJe (b) peveheo
A B C D
(c) ueesieeW mes (d) keâyeeruee
(a) 3 1 2 4
Gòej—(d)
(b) 2 1 3 4
(c) 3 2 4 1 hejbhejevegmeej lees DeeÙeeX kesâ 5-keâyeerues DeLee&le peve Les, efpevekeâe mecegoeÙe
(d) 3 2 1 4 hebÛepeve keânueelee Lee, (Dele: efJekeâuhe (d) melÙe nw~) uesefkeâve Deewj Yeer
Gòej—(b) peve jns neWies, Ùes peve Deeheme ceW ueÌ[les Les Deewj keâYeer-keâYeer Fmekesâ
$e+iJeso kesâ keâeue efveOee&jCe keâe megcesueve efvecve Øekeâej mes nw- efueS DeeÙeexòej peveeW keâe Yeer meneje uesles Les~
yeeue iebieeOej efleuekeâ – 600 F&.het. (pÙeesefle<e ieCevee 14. Fefleneme ceW jepee megoeme leLee ome jepeeDeeW kesâ mebIe kesâ ceOÙe
kesâ DeeOeej hej) ngS Ùegæ keâes efkeâme veece mes peevee peelee nw?
njcee@ve pewkeâesyeer – 4500 F&.het. - 2500 F&.het. kesâ ceOÙe (a) heesjme keâe Ùegæ (b) cewjeLeve Ùegæ
Deej.kesâ. cegKepeea — ueieYeie 2500 F&. het. (c) omeje%e Ùegæ (d) š^hewâueiej keâe Ùegæ
peer.meer. heeb[s – 3000 F&.het. Ùee Gmemes Yeer henues
Gòej—(c)

NCERT-meej ( 161 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Yejle JebMe kesâ jepee megoeme Deewj ome jepeeDeeW (heebÛe DeeÙe& keâe ØeOeeve 18. efvecveefueefKele ceW mes $e+iJeweof keâ keâeue ceW meyemes Úesšer FkeâeF& keâewve
leLee Mes<e DeeÙeexòej peve) kesâ mebIe kesâ yeerÛe pees ueÌ[eF& ueÌ[er ieF& Jen Leer?
oMeje%e Ùegæ (ome jepeeDeeW kesâ yeerÛe ueÌ[eF&) kesâ ™he ceW efJeefole nw~ (a) kegâue (b) «eece
Dele: efJekeâuhe (c) mener nw~ š^hewâueiej keâe Ùegæ, efyeÇšsve SJeb øeâebme kesâ (c) peve (d) efJene
ceOÙe ngDee Lee~ cewjeLeve keâe Ùegæ, F&jeefveÙeeW SJe ÙetveeefveÙeeW kesâ yeerÛe Gòej—(a)
ngDee~ Pesuece keâe Ùegæ, efmekebâoj leLee heesjme kesâ ceOÙe ngDee Lee~ $e+iJewefokeâ Yeejle ceW kegâue meyemes Úesšer FkeâeF& Leer~ Fmekesâ Debleie&le Skeâ
15. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW: Iej ceW, Skeâ Úle kesâ veerÛes jnves Jeeues meYeer ueesie Meeefceue Les~ keâF&
keâLeve-(1) omeje%e Ùegæ meleuepe veoer kesâ leš hej ngDee Lee~ kegâueeW keâe mecetn «eece neslee Lee~
keâLeve-(2) omeje%e ceW jepee megoeme keâer peerle ngF& Leer~ GheÙe&gòeâ 19. efvecveefueefKele ceW mes keâewve mee efJekeâuhe $e+iJewefokeâ Yeejle kesâ
ceW mes melÙe keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW? jepeveereflekeâ {ebÛes keâe mener Deejesner ›eâce nw?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (a) kegâue «eece peve efJeMe  je°^
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 (b) kegâue «eece efJeMe peve  je°^
Gòej—(b) (c) «eece kegâue efJeMe peve  je°^
omeje%e keâe Ùegæ he®<Ceer (jeJeer) veoer kesâ leš hej ngDee Lee, ve efkeâ (d) efJeMe  kegâue  «eece  peve  je°^
meleuepe veoer kesâ leš hej~ Dele: keâLeve 1 DemelÙe nw~ Fme Ùegæ ceW Gòej—(b)
megoeme keâer peerle ngF& Deewj Fme Øekeâej YejleeW keâer ØeYeglee mLeeefhele ngF&~ $e+iJewefokeâ Yeejle keâe jepeveereflekeâ {ebÛee Deejesner ›eâce mes Fve heebÛe
DeYeer° efJekeâuhe (b) nesiee~ YeeieeW ceW yebše Lee~ kegâue «eece efJeMe peve  je°^~
16. $e+iJewefokeâ keâeue ceW meyemes cenlJehetCe& Yejle kegâue kesâ meboYe& ceW Dele: efJekeâuhe (b) melÙe nesiee~
keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? 20. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW:
keâLeve-(1) Yejle kegâue kesâ veece hej ner mebhetCe& osMe keâe veece keâLeve-(1) JeefMe‰ $e+iJewefokeâ keâeue kesâ GoejJeeoer hegjesefnle Les~
YeejleJe<e& heÌ[e~ keâLeve-(2) efJeMJeeefce$e $e+iJewefokeâ keâeue kesâ ™efÌ{Jeeoer hegjesefnle Les~
keâLeve-(2) Yejle kegâue mejmJeleer Deewj Ùecegvee kesâ yeerÛe kesâ ØeosMe GheÙe&gòeâ ceW mes DemelÙe keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW?
ceW yemes ngS Les~ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
GheÙe&gòeâ ceW mes melÙe keâLeve keâe ÛegÙeve keâjW? (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Gòej—(c)
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
$e+iJewefokeâ keâeue ceW meyemes cenlJehetCe& heoeefOekeâejer hegjesefnle neslee Lee~
Gòej—(c)
Fme keâeue kesâ oes ceneve hegjesefnle Les, (1) Jeefme‰, ™efÌ{Jeeoer hegjesefnle
$e+iJewefokeâ keâeue kesâ meyemes cenlJehetCe& kegâue Yejle kesâ veece hej ner Yeejle Les~ (2) efJeMJeeefce$e, GoejJeeoer hegjesefnle Les~
osMe keâe veece YeejleJe<e& heÌ[e~ YejleJebMe mejmJeleer Deewj Ùecegvee kesâ yeerÛe
21. ieeÙe$eer ceb$e keâer jÛevee efkeâmekesâ Éeje keâer ieF& Leer?
kesâ ØeosMe ceW yemes ngS Les~
(a) efJeMJeeefce$e (b) Jeefme‰
17. efvecveefueefKele efoS ieS keâLeveeW ceW mes $e+iJewefokeâ keâeue ceW omÙeg kesâ (c) ceveg (d) Deiemle cegefve
meboYe& ceW DemelÙe keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW? Gòej—(a)
(a) omÙeg mebYeJele: Fme osMe kesâ cetue efveJeemeer Les~
ieeÙe$eer ceb$e keâer jÛevee, hegjesefnle efJeMJeeefce$e Éeje keâer ieF& Leer,
(b) omÙeg ueesie mebYeJele: efuebie hetpekeâ Les~ efpemekeâe GösMÙe ueesieeW keâes DeeÙe& yeveevee Lee~
(c) omÙeg ueesie ogiOe kesâ efueS heMegheeueve veneR keâjles Les~
22. efvecveefueefKele ceW mes $e+iJeweof keâ keâeue ceW yeefue Meyo keâe mener DeLe&
(d) $elmeomÙeg, omÙeg jepee Lee, efpemeves DeeÙeeX keâes njeÙee Lee~ keäÙee neslee Lee?
Gòej—(d) (a) F&MJej keâes ÛeÌ{eF& ieF& JemlegSb
(b) jepee keâes Øepee Ùee efJeefpele peveebs mes Øeehle Oeve
$elmeomÙeg DeeÙeeX keâe jepee Lee efpemeves omÙegDeeW keâes hejeefpele efkeâÙee (c) heMegDeeW keâer yeefue
Lee~ $elmeomÙeg keâes omÙegDeeW keâe hejce Me$eg keâne ieÙee nw~ Dele: efJekeâuhe (d) Ûeesjer keâjves kesâ Ghejeble oer ieF& mepee
(d) DemelÙe nw pees efkeâ mener Gòej nesiee~ DevÙe meYeer keâLeve melÙe nwb~ Gòej—(b)

(162)
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
mebYeJele: Øepee mJeÙeb jepee keâes Gmekeâe DebMe mJesÛÚe mes osleer Leer~ Fme 27. efvecveefueefKele ceW mes DemelÙe efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW?
DebMe keâe veece yeefue (DeLee&led ÛeÌ{eJee) Lee~ jepee keâes yeefue cegKÙele: oes (a) $e+iJewefokeâ ueesie heg$e leLee hegef$eÙeeW oesveeW keâer F&MJej mes keâecevee
ueesieeW mes Øeehle nesleer Leer~ (1) Øepee (2) efJeefpele peveeW mes~ keâjles Les~
23. $e+iJewefokeâ keâeue ceW keâewve-mee/mes mebIešve DeefmlelJe ceW Lee/Les? (b) efm$eÙeeb Deheves heefleÙeeW kesâ meeLe Ùe%e DeentefleÙeeb osleer Leerb~

(1) meYee (2) meefceefle (c) $e+iJewefokeâ keâeue ceW yengheefle ØeLee kesâ kegâÚ mebkesâle efceueles nQ~
(3) efJeoLe (4) ieCe (d) Fme keâeue ceW efveÙeesie-ØeLee Je efJeOeJee-efJeJeen keâe ØeÛeueve Lee~
efvecveefueefKele ceW mes mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW~ Gòej—(a)
(a) 1 Deewj 2 (b) 1, 2 Deewj 3 $e+iJewefokeâ keâeue ceW efvejblej Ùegæ ceW ueies efhele=meòeelcekeâ meceepe ceW
(c) 1, 3 Deewj 4 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
ueesie ncesMee Jeerj heg$eeW keâer Øeeefhle kesâ efueS osJeleeDeeW mes ØeeLe&vee keâjles
Gòej—(d) Les~ $e+iJeso ceW keâneR Yeer yesšer kesâ efueS keâecevee JÙeòeâ veneR keâer ieF& nw
$e+iJeso ceW keâyeerueeW Ùee kegâueeW kesâ DeeOeej hej yengle mes mebIešveeW keâe Dele: efJekeâuhe (a) DemelÙe nw~
GuuesKe efceuelee nw~ Ùes mebIešve cenlJehetCe& cegöeW hej efJeÛeej -efJeceMe&
28. $e+iJewefokeâ keâeue ceW efJeJeen keâer Gceü ueieYeie efkeâleveer ceeveer ieF& nw?
keâjles Les, leLee mewefvekeâ Deewj Oeeefce&keâ keâeÙeeX keâes osKeles Les~ Fve
(a) 12-13 Je<e& (b) 14-15 Je<e&
mebIešveeW kesâ Debleie&le ÛeejeW Meeefceue Les~
(c) 18-21 Je<e& (d) 16-17 Je<e&
24. efvecveefueefKele ceW mes $e+iJewefokeâ keâeue kesâ efkeâve mebIešveeW ceW efm$eÙeeb Gòej—(d)
Yeer Yeeie uesleer Leerb?
(a) meYee Je meefceefle (b) meefceefle Je ieCe
$e+iJeso ceW yeeue efJeJeen keâe keâesF& GoenjCe veneR Øeehle neslee nw,
(c) meYee Je efJeoLe (d) meefceefle Je efJeoLe mebYeJele: $e+iJewefokeâ keâeue ceW meesuen-me$en Je<e& keâer DeeÙeg efJeJeen kesâ
Gòej—(c) efueS GheÙegòeâ ceeveer peeleer Leer~

$e+iJewefokeâ keâeue ceW meYee Deewj efJeoLe, Ssmeer meefceefleÙeeb LeeR, efpeveceW 29. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW:
efm$eÙeeb Yeer heg™<eeW kesâ meceeve Yeeie uesleer Leerb~ keâLeve-(1) $e+iJewefokeâ keâyeerueeF& meceepe leerve JeieeX ceW yebše Lee~
keâLeve-(2) $e+iJewefokeâ keâeue kesâ Deble ceW ÛelegLe& JeCe& peesÌ[e ieÙee pees
25. efvecveefueefKele ceW mes meYee kesâ meboYe& ceW efoS ieS keâLeveeW hej
Metõ keânueelee Lee~
efJeÛeej keâjW-
keâLeve-(1) meYee, kegâueerve peveeW keâe mebIešve Lee~ GheÙe&gòeâ ceW mes melÙe keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
keâLeve-(2) meefceefle, Deece ueesieeW keâe mebIešve Leer~
GheÙe&gòeâ keâLeveeW ceW mes melÙe keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW~ (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2

(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Gòej—(c)

(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 $e+iJewefokeâ keâeue ceW keâyeerueeF& meceepe leerve JeieeX ceW yebše Lee, Ùeesæe,
Gòej—(c) hegjesefnle Deewj meeceevÙe peve (Øepee)~ Fmeer lejn keâe efJeYeepeve F&jeve
meYee Deewj meefceefle Meemeve kesâ ØecegKe Debie Les~ meYee, Ûegves ieÙes Je=æ Ùee ceW Yeer ngDee Lee~ Dele: keâLeve 1 melÙe nw~ ÛeewLee Jeie&, pees Metõ
kegâueerve peveeW keâe mebie"ve Lee leLee meefceefle Deece ueesieeW keâe mebie"ve keânueelee Lee, $e+iJeso keâeue kesâ Deble ceW efoKeeF& heÌ[e nw, keäÙeeWefkeâ meyemes
Lee~ meefceefle cegKÙe ™he mes veerefle efJe<eÙekeâ efveCe&Ùe uesleer Leer leLee yeeo ceW peesÌ[s ieS $e+iJeso kesâ 10 JeW ceb[ue ceW Fmekeâe meJe&ØeLece GuuesKe
jepeveereflekeâ keâeÙe&-JÙeeheej mebyebefOele ceeceues osKeleer Leer~ efceuelee nw~
26. $e+iJeso ceW peve Meyo keâe GuuesKe efkeâleveer yeej DeeÙee nw? 30. efvecveefueefKele keâLeveeW ceW mes melÙe keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW?
(a) ueieYeie 175 yeej (b) ueieYeie 200 yeej (a) $e+iJewefokeâ keâeue ceW oeve ceW Yetefce efoS peeves keâe GuuesKe
(c) ueieYeie 275 yeej (d) ueieYeie 375 yeej efceuelee nw~
Gòej—(c) (b) $e+iJeso ceW Devveoeve keâe GuuesKe yeÌ[s mlej hej osKeves keâes
$e+iJewefokeâ ueesieeW keâes meyemes DeefOekeâ DeemLee Deheves-Deheves keâyeerues kesâ efceuelee nw~
Øeefle jnleer Leer~ efpemes ‘peve‘ keâne peelee Lee~ Skeâ $e+Ûee ceW oes peveeW (c) hegjesefnleeW keâes oef#eCee ceW oeefmeÙeeb Je heMeg efoS peeles Les~
keâer mebÙegòeâ Ùegæ #ecelee Fkeäkeâerme yeleeF& ieF& nw~ $e+iJeso ceW peve Meyo (d) oemeeW keâes yeÌ[s mlej hej ke=âef<e keâeÙeeX ceW ueieeÙee peelee Lee~
keâe GuuesKe ueieYeie 275 yeej ngDee nw~ Gòej—(c)

NCERT-meej ( 163 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
$e+iJewefokeâ keâeue ceW oeve ceW Yetefce efoS peeves keâe GuuesKe veneR efceuelee GheÙe&gòeâ ceW mes $e+iJewefokeâ keâeue ceW ceveesjbpeve kesâ keâewve-mes meeOeve
nw leLee Devveoeve keâe JeCe&ve Yeer efJejue ner efceuelee nw~ Dele: keâLeve Les?
(a) Je (b) DemelÙe nQ~ hegjesefnleeW keâes oef#eCee ceW oeefmeÙeeb efoS peeves keâer (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
yeele yeej-yeej DeeÙeer nw~ Dele: efJekeâuhe (c) melÙe nw~ Fve oeefmeÙeeW mes (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
Iejsuet keâece keâjeÙee peelee Lee, Fmemes meeheâ peeefnj neslee nw efkeâ Gòej—(c)
$e+iJeso keâeue ceW oeme ØelÙe#ele: Kesleer kesâ keâece ceW Ùee DevÙe Glheeokeâ $e+iJewefokeâ keâeue kesâ ueesieeW keâes ‘jLeeW keâer oewÌ[‘ kesâ DeueeJee veeÛe Deewj
keâeÙeeX ceW veneR ueieeS peeles Les~ ieeveeW keâe Yeer yeÌ[e Meewkeâ Lee, Fmekesâ Deefleefjòeâ Jes {esue Je yeebmegjer keâe
31. efkeâme keâeue ceW JÙeJemeeÙe kesâ DeeOeej hej meceepe ceW efJeYesoerkeâjCe Yeer ØeÙeesie keâjles Les~ pegDee Kesuevee Gvekeâe meyemes efØeÙe ceveesjbpeve Lee~
DeejbYe ngDee? 35. efvecveefueefKele ceW mes efkeâmekeâe mebyebOe ÙeJe Deewj OeevÙe mes nw?
(a) $e+iJewefokeâ keâeue (b) leeceühee<eeCe keâeue
(a) KeeÅeevveeW (b) ÛeeJeue
(c) ceewÙeexòej keâeue (d) ieghle keâeue
(c) iesntb SJeb ÛeeJeue (d) heMegDeeW
Gòej—(a)
Gòej—(a)
$e+iJeso keâeue ceW JÙeJemeeÙe kesâ DeeOeej hej meceepe ceW efJeYesoerkeâjCe
$e+iJewefokeâ keâeue ceW KeeÅeevveeW keâes meecetefnkeâ ™he mes ÙeJe Deewj OeevÙe
DeejbYe ngDee~ yeeo kesâ meceÙe ceW Ùen JeCe& JÙeJemLee ceW heefjJeefle&le ngDee~
keâne peelee Lee~ Jewefokeâ meeefnlÙe kesâ hejJeleea «ebLeeW ceW 10 Øekeâej kesâ
32. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW: Devve GieeS peeves keâe GuuesKe nw~
keâLeve-(1) ieg® keâe Iej efJeÅeeueÙe neslee Lee~
36. $e+iJewefokeâ keâeue kesâ meboYe& ceW DemelÙe keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW~
keâLeve-(2) efueefKele he"ve-hee"ve SJeb GÛÛeejCe keâes efJeMes<e cenlJe
keâLeve-(1) ueesns keâes ueesefnle DeÙemed keâne peelee Lee~
efoÙee peelee Lee~
GheÙe&gòeâ keâLeve ceW mes $e+iJewefokeâ efMe#ee kesâ mebyebOe ceW keâewve-mes keâLeve-(2) JÙeeheeefjÙeeW kesâ efueS JeefCekeâ Meyo keâe ØeÙeesie efkeâÙee
keâLeve melÙe nQ- peelee Lee~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
keâLeve-(3) yÙeepe hej Oeve GOeej osves keâer ØeCeeueer ØeÛeefuele Leer~
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2 GheÙe&gòeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej DemelÙe keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW~
Gòej—(a) (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer~
$e+iJewefokeâ keâeue ceW ieg® keâe Iej efJeÅeeueÙe neslee Lee, peneb Jen Deheves
Gòej—(a)
efMe<ÙeeW keâes kegâÚ efJeMes<e heefJe$e hee" heÌ{elee Lee~ efMe<ÙeeW Éeje hee"
kebâ"mLe efkeâÙes peeles Les leLee ceewefKekeâ he"ve-hee"ve SJeb GÛÛeejCe keâes $e+iJewefokeâ keâeue ceW leebyes keâe ner Fmlesceeue neslee Lee, efpemekesâ efueS
efJeMes<e cenlJe efoÙee peelee Lee~ Dele: efJekeâuhe (a) melÙe nw~ DeÙemed Meyo keâe ØeÙeesie neslee Lee~ peye ueesns keâe Yeer Fmlesceeue efkeâÙee
peeves ueiee, leye leebyes keâes ueesefnle DeÙemed Deewj ueesns keâes MÙeece DeÙemed
33. $e+iJewefokeâ keâeue ceW ‘#eerj-heekeâceesoveced‘ Meyo keâe ØeÙeesie efkeâmekesâ
keâne peeves ueiee~ Dele: keâLeve a DemelÙe nw, DevÙe meYeer keâLeve melÙe
efueS efkeâÙee peelee Lee?
nQ~
(a) iesnbt Je peew keâer Ûeheeleer kesâ efueS
(b) otOe ceW hekesâ ngS Devve kesâ efueS 37. Yeejle ceW ueesns keâe ØeÙeesie keâye mes ØeejbYe ngDee?
(c) Ùe%e ceW oer ieF& heMeg yeefue kesâ efueS (a) 1500 F&.het. (b) 700 F&.het.
(d) megje Je meesce kesâ efueS (c) 1000 F&.het. (d) 1200 F&.het.
Gòej—(b) Gòej—(c)
$e+iJewefokeâ keâeue ceW otOe Deewj Gmemes yeves heoeLe&- oner, cekeäKeve, Ieer Yeejle ceW ueesns keâe ØeÙeesie 1000 F&. het. ceW ØeejbYe ngDee Lee~ Dele:
Deeefo Deenej kesâ cegKÙe Yeeie nesles Les~ otOe ceW hekesâ ngS Devve keâes efJekeâuhe (c) melÙe nw meyemes henues ueesns keâe ØeÙeesie ceveg<Ùe ves leerj keâer
‘#eerj-heekeâceesoveced‘ keâne peelee Lee~ veeskeâ yeveeves, Yeeues keâer veeskeâ yeveeves Deewj leueJeej leLee Ûeeketâ yeveeves ceW
34. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW: efkeâÙee Lee~ ueesns keâe ØeÙeesie Gòej Yeejle ceW 800 F&.het., oef#eCe
keâLeve-(1) ueesie yeebmegjer Deewj {esue keâe ØeÙeesie keâjles Les~ Yeejle ceW 1000 F&.het. leLee efJeMJe kesâ meboYe& ceW 1300 F&.het. ceevee
keâLeve-(2) pegDee Kesuevee Gvekeâe meyemes efØeÙe ceveesjbpeve Lee~ peelee nw~

(164)
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
38. $e+iJeso ceW ‘Ùegæ keâe heÙee&Ùe‘ efkeâmes keâne ieÙee nw? 41. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ
(a) Yetefce keâes (b) ieeÙe keâes veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS-
(c) Ùegæ keâes (d) oeefmeÙeeW keâes metÛeer-I ($e+iJewefokeâ osJelee) metÛeer-II (mebyebOe)
(A) Fbõ (1) metÙe& keâer Øesjkeâ Meefòeâ keâe osJelee
Gòej—(b)
(B) meefJele= (2) Øeele: keâeue keâer osJeer
$e+iJeso ceW ieeÙe Deewj meeb[ keâer Fleveer ÛeÛee& nw efkeâ $e+iJewefokeâ DeeÙeeX keâes (C) Deefive (3) Je<ee&, letheâeve Deewj Ùegæ keâe osJelee
cegKÙe ™he mes heMegÛeejkeâ keâne peelee nw leLee $e+iJewefokeâ DeeÙeeX keâer (D) T<ee (4) Deeie keâe osJelee
DeefOekeâebMe ueÌ[eF&Ùeeb ieeÙeeW keâes ueskeâj ngF& nQ~ $e+iJeso ceW ieefJeef° (ieeÙe ketâš :
keâe DevJes<eCe) Ùegæ keâe heÙee&Ùe keâne ieÙee nw~ A B C D
(a) 3 1 4 2
39. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ
(b) 1 2 4 3
veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS-
(c) 2 3 1 4
metÛeer-I ($e+iJewefokeâ Meyo) metÛeer-II (mener DeLe&)
(d) 2 1 3 4
(A) Jee»eheefle (1) heefjJeej keâe ØeOeeve
Gòej—(a)
(B) kegâuehee (2) «eece DeLeJee
efJekeâuhe ceW efoS ieS $e+iJewefokeâ osJelee leLee Gvekeâe mebyebOe efvecve Øekeâej
ueÌ[eketâoue keâe ØeOeeve
mes nw-Fbõ - Je<ee& letheâeve Deewj Ùegæ keâe osJelee Lee, meefJele= - metÙe& keâer
(C) «eeceCeer (3) Ûeejeieen Ùee yeÌ[s pelLes
Øesjkeâ Meefòeâ keâe osJelee Lee, Deefive -Deeie keâe osJelee Lee, T<ee - Øeele:
keâe ØeOeeve keâeue keâer osJeer ceeveer peeleer Leer~
ketâš :
42. $e+iJewefokeâ osJelee, Fbõ kesâ meboYe& ceW keâewve-mee keâLeve DemelÙe nw?
A B C
(a) $e+iJeso ceW Fbõ mes mebyebefOele 250 metòeâ nwb~
(a) 1 2 3
(b) DeeÙeeX kesâ Ùegæ keâe veslee kesâ ™he ceW peevee peelee nw~
(b) 3 2 1
(c) osJeleeDeeW leLee ceeveJeeW kesâ yeerÛe ceOÙemLelee keâjves Jeeuee~
(c) 3 1 2 (d) efkeâueeW Ùee DeeJeeme meb«en keâes leesÌ[ves Jeeuee keâne ieÙee nw~
(d) 2 3 1 Gòej—(c)
Gòej—(c)
Jewefokeâ keâeue ceW Deefive ves osJeleeDeeW Deewj ceeveJeeW kesâ yeerÛe ceOÙemLe keâe
efJekeâuhe ceW efoS ieS $e+iJewefokeâ Meyo SJeb Gvekesâ mener DeLeeX keâe megcesue keâece efkeâÙee Lee, ve efkeâ Fbõ ves Dele: efJekeâuhe (c) DemelÙe nw~ DevÙe
efvecve Øekeâej nw- meYeer keâLeve Fbõ kesâ meboYe& ceW melÙe nQ~
Jee»eheefle - Ûeejeieen Ùee yeÌ[s pelLes keâe ØeOeeve 43. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
kegâuehee - heefjJeej keâe ØeOeeve keâLeve-(1) Je®Ce osJeleeDeeW ceW otmejs meyemes ØecegKe osJelee Lee~
«eeceCeer - «eece DeLeJee ueÌ[eketâ oue keâe ØeOeeve keâLeve-(2) Je®Ce, keâes peue Ùee mecegõ keâe osJelee ceevee ieÙee Lee~
40. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Jewefokeâ osJelee keâes ØeLece ßesCeer keâe osJelee GheÙe&gòeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener Gòej keâe ÛeÙeve keâjW~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
veneR ceevee ieÙee nw?
(c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 Deewj 2
(a) he=LJeer (b) meesce
Gòej—(b)
(c) ye=nmheefle (d) metÙe&
Gòej—(d) Je®Ce, osJeleeDeeW ceW leermejs ØecegKe osJelee Les, otmejs ØecegKe osJelee
Deefive Les Dele: efJekeâuhe (b) mener Gòej nw~
mLeeve kesâ Devegmeej Jewefokeâ osJeleeDeeW keâer 3 ßesefCeÙeeb nQ-ØeLece ßesCeer
44. $e+iJewefokeâ keâeue kesâ meboYe& ceW ‘efceefueefMeÙee‘ Meyo mes keäÙee leelheÙe&
‘he=LJeer-mLeeveerÙe osJeieCeeW‘ keâer nw efpemeceW he=LJeer, Deefive, meesce, ye=nmheefle
nw ?
Deewj veefoÙeeb Deeleer nQ~ ‘metÙe&‘ le=leerÙe ßesCeer kesâ Debleie&le meefcceefuele efkeâS
(a) JeefCekeâeW keâe mecetn pees otj-otj lekeâ JÙeeheej keâjlee Lee~
ieS nQ~ Dele: efJekeâuhe (d) DemelÙe nw~ (b) heMegDeeW kesâ yeÌ[s-yeÌ[s PegC[~

NCERT-meej ( 165 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
iewj-hesMesJej mewefvekeâ Ùee mJepeveeW keâer mesvee~
(c) oesveeW meYÙeleeDeeW kesâ ueesie kesâMeesheÛeej keâjles Les~
(3)
(d) Skeâ megmebieef"le Je ØeefMeef#ele mesvee keâer šgkeâÌ[er~ (4) oesveeW meYÙeleeDeeW ves ueewn DeÙemed keâe ØeÙeesie yeÌ[s mlej hej
Gòej—(c) efkeâÙee~
$e+iJewefokeâ keâeue ceW jepee keâesF& efveÙeefcele Ùee mLeeF& mesvee veneR jKelee GheÙeg&òeâ ceW mes mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW~
Lee, uesefkeâve Ùegæ kesâ meceÙe mJepeveeW keâer mesvee pees efceefueefMeÙee keânueeleer (a) kesâJeue 1 (b) 1 Deewj 3

nw keâes mebieef"le keâj ueslee Lee, pees efkeâ iewj-hesMesJej mewefvekeâ mecetn nesles (c) 1, 2 Deewj 3 (d) meYeer
Les, pees pe™jle kesâ meceÙe Ùegæ keâj mekeWâ~ Gòej—(c)
45. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve efJeosMeer DeefYeuesKeeW ceW DeeÙe& veeceeW keâe $e+iJewefokeâ Je nÌ[hheeF& meYÙelee kesâ ueesie Øeke=âefle hetpee ceW efJeMJeeme jKeles
GuuesKe efceuelee nw? Les~ oesveeW keâeue ceW mJeeefmlekeâ DeefiveJesefokeâeSb Deewj nJevekegbâ[, meYÙeleeDeeW
(a) nòeer DeefYeuesKeeW ceW (b) keâmmeer DeefYeuesKeeW ceW kesâ DeefYevve Debie jns nQ leLee oesveeW meYÙeleeDeeW ceW kesâMeesheÛeej efkeâÙee
(c) efceleeveer DeefYeuesKeeW ceW (d) GheÙeg&òeâ meYeer~ peelee Lee~ $e+iJeso ceW Ssmeer kegâceejer keâe GuuesKe nw, pees Deheves yeeueeW
Gòej—(d) keâer Ûeej JesefCeÙeeb yeveeleer Leer~ hejbleg oesveeW meYÙeleeDeeW ceW ueewn DeÙemed keâe
ØeÙeesie veneR osKeves keâes efceuelee nw, ueesn DeÙemed keâe ØeÙeesie Jewefokeâ keâeue
efnbo-ÙetjesheerÙe Yee<ee kesâ meyemes hegjeves vecetves Fjekeâ ceW ueieYeie 2200
F&. het. kesâ Skeâ DeefYeuesKe ceW efceueles nQ, Fmeer Øekeâej DeveeleesefueÙee ceW osKeves keâes efceuelee nw~
(legkeâea) kesâ nvleer DeefYeuesKeeW ceW, Fjekeâ kesâ keâmmeer DeefYeuesKeeW ceW leLee 48. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW :
meerefjÙee kesâ efceleeveer DeefYeuesKeeW ceW DeeÙe& veeceeW keâe GuuesKe efceuelee nw~ keâLeveeW (i) Jeso mebKÙee ceW Ûeej nQ, efpeveceW meyemes ØeÛeerve Jeso
46. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee $e+iJewefokeâ Ùegice Yeewieesefuekeâ Øemeej meeceJeso nw~
kesâ meboYe& ceW mener megcesefuele veneR nw? keâLeve (ii) $e+iJeso keâer kegâÚ $e+ÛeeDeeW (metòeâeW) keâer jÛevee ceefnuee
(a) hetJe& ceW - iebiee efJeogef<eÙeeW ves keâer Leer~
(b) heefMÛece ceW - kegâYee (keâeyegue) GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve melÙe nw—
(c) Gòej ceW - Deheâieeefvemleeve (a) kesâJeue (i) (b) kesâJeue (ii)
(d) oef#eCe ceW - ceneje°^ (c) (i) Je (ii) oesveeW (d) ve lees (i) Deewj ve ner (ii)
Gòej—(d) Gòej—(b)
$e+iJewefokeâ Yetieesue oef#eCe ceW iegpejele lekeâ hewâuee Lee, ve efkeâ ceneje°^ meyemes ØeeÛeerve Jeso meeceJeso veneR $e+iJeso nw~ Dele: keâLeve (i) DemelÙe
lekeâ~ Dele: efJekeâuhe (d) DemelÙe nw~ DevÙe meYeer Ùegice megcesefuele nwb~ nw, peyeefkeâ keâLeve (ii) melÙe nw, keäÙeeWefkeâ $e+iJeso keâer kegâÚ $e+ÛeeDeeW keâer
jÛevee Deheeuee Je Iees<ee pewmeer ceefnuee efJeogef<eÙeeW ves keâer Leer~ Dele:
47. $e+iJewefokeâ keâeue ceW ueesie ‘legJe&me leLee Ùeog‘ Meyo keâe ØeÙeesie
efJekeâuhe (b) mener Gòej nw~
efkeâvekesâ efueS keâjles Les?
(a) JÙeeheeefjÙeeW kesâ efueS 48. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS :
(b) mecegõer jemleeW mes Deeves JeeueeW kesâ efueS keâLeve (i) $e+iJeso mes mLeeF& mesvee jKeves keâe ØeceeCe efceuelee nw~
(c) Ûeesjer Je uetšceej keâjves JeeueeW kesâ efueS keâLeve (ii) Ùegæ ceW uetše ngDee meeje Oeve, Deece ueesieeW ceW yeebš
(d) keâyeerueeW kesâ efueS~ efoÙee peelee Lee~
Gòej—(b) GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve melÙe nw—
$e+iJeso ceW JÙeeheej Deewj JeeefCepÙe mes pegÌ[s ueesieeW keâes JeefCekeâ Deewj heefCe (a) kesâJeue (i)

keâne ieÙee nw leLee mecegõ mes Deeves Jeeues ueesieeW keâes legJe&me Deewj Ùeog keâne (b) kesâJeue (ii)
ieÙee nw, Dele: mener Gòej keâLeve (b) nesiee~ (c) (i) Je (ii) oesveeW
(d) ve lees (i) Deewj ve lees (ii)
48. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve keâLeveeW ceW $e+iJeso Je nÌ[hheeF& meYÙelee
Gòej—(d)
kesâ Debleie&le meceevelee heeF& peeleer nw?
(1) oesveeW meYÙelee kesâ ueesie Øeke=âefle keâer hetpee keâjles Les~ oesveeW keâLeve DemelÙe nQ keäÙeeWefkeâ $e+iJeso mes keâesF& mLeeF& mesvee jKeves keâe
(2) oesveeW meYÙeleeDeeW ceW mJeeefmlekeâ, DeefiveJesefokeâeSb leLee nJevekebgâ[ ØeceeCe veneR efceuelee nw~ Ùegæ ceW uetše ngDee kesâJeue kegâÚ efnmmee ner Deece
DeefYevve Debie jns nQ~ ueesieeW ceW yeebše peelee Lee ve efkeâ meYeer~

(166)
CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Gllej Jewefokeâ keâeue
(Later Vedic Period)
‘Gòej Jewefokeâ keâeue’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW
ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve. meer. F&. Deej. šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele
veF&/hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"Ÿe–meece«eer meceeefnle nw-
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme. Mecee&) Gòej Jewefokeâ keâeue : jepÙe Deewj JeCe&JÙeJemLee keâer Deesj
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) Gòej Jewefokeâ keâeue
3 6 hegjeveer ØeeÛeerve Fefleneme (jesefceuee Leehej) Jewefokeâ Ùegie keâe peerJeve
4 12 veF& YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe yebOeglJe peeefle SJeb Jeie&
5 6 veF& nceeje Fefleneme jepÙe, jepee Deewj ØeeÛeerve ieCejepÙe

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
Gòej Jeweof keâ keâeue
ueewneJemLee mebmke=âefle SJeb Gòej Jeweo
f keâ DeLe&JÙeJemLee
 ke=âef<e heefjJele&ve  keâuee SJeb efMeuhe keâe GoÙe
 mLeeÙeer peerJeve Deheveeves ceW meceLe&lee
 Gòej Jeweof keâ meeceeefpekeâ JÙeJemLee
 JeCe&  JeCe& Deewj mebheefòe kesâ DeefOekeâej
 iees$e ØeLee  Deeßece JÙeJemLee
 Yeewieeseuf ekeâ efJemleejCe
 Gòej Jeweof keâ jepeveerelf ekeâ mebie"ve
 yengle henues ueesieeW keâe Meemekeâ yevevee
 jepÙe keâe ØeOeeve  keâj Jemetueer
Gòej Jeweof keâ ØeMeemeve
osJelee, Deveg‰eve SJeb oMe&ve

Gòej Jeweo f keâ efMe#ee

Gòej Jeweof keâ efJe%eeve Deewj ieefCele
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe Jemlegevf e‰-KeC[

NCERT-meej ( 167 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Gòej Jewefokeâ keâeue
(Later Vedic Period)
Gòej Jewefokeâ keâeue keâe Fefleneme cegKÙele: Gve Jewefokeâ «ebLeeW
hej DeeOeeefjle nw, efpevekeâer jÛevee $e+iJewefokeâ keâeue kesâ yeeo
ngF&~ Jewefokeâ metòeâeW Ùee ceb$eeW kesâ meb«en keâes mebefnlee keânles nQ~
$e+iJesoesòej keâeue ceW Jewefokeâ mebefnleeDeeW meeceJeso, ÙepegJexo SJeb
DeLeJe&Jeso keâe mebkeâueve efkeâÙee ieÙee~ $e+iJeso mebefnlee meyemes
hegjevee Jewefokeâ «ebLe nw~
 ieeves kesâ efueS $e+iJewefokeâ metòeâeW keâes Ûegvekeâj Oegve ceW yeebOee ieÙee,
Deewj Fme hegveefJe&vÙemle mebkeâueve keâe veece meeceJeso mebefnlee
heÌ[e~
 ÙepegJexo ceW kesâJeue $e+ÛeeSb ner veneR, GvnW ieeles meceÙe efkeâS
peeves Jeeues Deveg‰eve Yeer efoS ieS nQ~
 Fve Deveg‰eveeW mes lelkeâeueerve meeceeefpekeâ Deewj jepeveerelf ekeâ
heefjefmLeefleÙeeW keâe DeeYeeme efceuelee nw~
efJeheefòeÙeeW SJeb
JÙeeefOeÙeeW kesâ DeLeJe&Jeso
efveJeejCe nsleg cesW
leb$e-ceb$e meb«enerle
nw-
 DeLe&Jeso ceW DeeS leLÙeeW mes DeeÙexlej ueesieeW kesâ efJeÕeemeeW
Deewj ™efÌ{ÙeeW hej ØekeâeMe heÌ[lee nw~
yeÇeÿeCe «ebLe
ÛeejeW Jeso eW kesâ
yeeo efJekeâeme DejCÙekeâ «ebLe
ngDee
Gheefve<eo «ebLe
‘yeÇeÿeCe’ ieÅe ™he ceW DeeÙeesxX kesâ ØeeÛeervelece «ebLe nwb~
 FveceW efJeefYeVe Øekeâej kesâ Jewefokeâ Ùe%eeW SJeb Deveg‰eveeW Deewj
Gvekesâ GodYeJe keâe yÙeewje SJeb efJeefOeÙeeb meb«enerle nw~
 DeejCÙekeâ yeÇeÿeCe «ebLeeW kesâ Debeflece Yeeie nw Deewj GvnW
DeejCÙekeâ FmeefueS keâne ieÙee nw, keäÙeeWekf eâ Gvekeâer efJe<eÙeJemleg
kesâ oeMe&efvekeâ leLee DeeOÙeeeflcekeâ mJe™he keâes osKeles ngS
Gvekeâe DeOÙeÙeve Skeâeble ceW DeLee&led DejCÙe (JeveeW) kesâ Meeble
JeeleeJejCe ceW efkeâÙee peevee ÛeeefnS~
 DeejCÙekeâeW keâer oeMe&efvekeâ hejbheje keâer heefjCeefle Gheefve<eoeW
ceW nesleer nw, pees Jewefokeâ meeefnlÙe keâe Debeflece ÛejCe nw~
$e+iJeso keâer efJe<eÙeJemleg keâce&keâeb[erÙe Deewj oeMe&efvekeâ
oesveeW Øekeâej keâer nw~
(168)
 yeÇeÿeCe «ebLeeW ceW keâce&keâeb[erÙe he#e keâe Deewj Gheefve<eoeW ceW
oeMe&efvekeâ he#e keâe efJeMeo efJeJesÛeve efkeâÙee ieÙee nw~
 Gheefve<eo Ùe%eeW Éeje Oeve-OeevÙe SJeb mece=efæ Øeehle keâjves ceW
efJeMJeeme veneR, yeefukeâ Jes Ssmee %eeve keâjves hej yeue osles nQ,
efpemekesâ ceeOÙece mes Deelcee yeÇÿe ceW ueerve nes peeS Deewj mebmeej kesâ
DeeJeeieceve kesâ Ûe›eâ mes cegefòeâ efceue peeS~
oes meyemes ØeeÛeerve SJeb meyemes DeefO ekeâ cenòJehetCe&
Gheefve<eo nw
ÚeboesiÙe Deewj ye=noejCÙekeâ
 DevÙe cenòJehetCe& Gheefve<eoeW ceW keâ", F&Me cegb[keâ, ØeMve
Deeefo keâes Meeefceue efkeâÙee peelee nw~
 FveceW Jeweo f keâ Deveg‰eveesW keâer efJeefOeÙeeb meb«enerle nw Deewj Deveg‰eveeW
keâer meeceeefpekeâ SJeb Oeeefce&keâ JÙeeKÙee Yeer keâer ieF& nw~
 Ùes meYeer Gòejkeâeueerve Jewefokeâ «ebLe, ueieYeie 1000-500 F&.het. ceW
Gòejer iebiee kesâ cewoeve ceW jÛes ieS~
 meved 1950 lekeâ nceW Ssmee keâesF& hegjeleeeflJekeâ mee#Ùe
GheueyOe veneR Lee, efpemekesâ DeeOeej hej nce iebiee keâer
Ieešer keâer mebmke=âefleÙeeW keâes Ú"erb Meleeyoer F&.het. mes
henues ues pee mekesbâ~
 Gmekesâ yeeo nefmleveehegj, DelejbpeerKesÌ[e Deewj keâF& DevÙe
mLeueeW hej ngF& KegoeF& mes Ssmes leLÙe meeceves DeeS nQ,
efpevemes 2000 F&.het. mes yeeo keâer mebmke=âefleÙeeW keâer
peevekeâejer efceueer nw~
 Øees. jece MejCe Mecee& ves ØeeÛeerve Yeejle ceW nefmleveehegj kesâ efJe<eÙe
ceW efueKee nw efkeâ nefmleveehegj mes efceueer meceeef«eÙeeW mes efpevekeâer efleefLe
900 F&.het. mes 500 F&. het. keâer DeJeefOe Deebkeâer pee mekeâleer nw, peneb
mes yeefmleÙeeW Deewj veiejeW kesâ OegbOeues DeejcYe keâe helee Ûeuelee nw~
 neue ner ceW meesveYeõ efpeues ceW jepee veue kesâ šerues Deewj
DevÙe mLeueeW hej ngF& KegoeF& mes helee Ûeuee nw efkeâ Gmekesâ
efvekeâšJeleea #es$eeW, ØeeÛeerve keâeMeer Deewj Deepe kesâ JeejeCemeer
efpeues ceW ueesns keâe Fmlesceeue 1500 F&.het. ceW neslee Lee~
Gòej nÌ[hhee keâeue kesâ kegâÚ efJeefMe°
ce=odY eeb[ efvecveefu eefKele nQ:
iewefjkeâ ce=odY eeb[
keâeues Deewj ueeue ce=odY eeb[ Je
efÛeef$ele Oetmej ce=odY eeb[
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ueieYeie meeleJeerb Meleeyoer F&.het. lekeâ Deeles Deeles, Gòejer
keâeues hee@efueMeoej ce=odYeeb[ yeveeS peeves ueies Les~
 GlKeveve Deewj DevegmebOeeve kesâ heâuemJe™he, Fmeer keâeue
Deewj Fmeer #es$e kesâ ueieYeie 700 mLeue ØekeâeMe ceW DeeS nQ,
peneb meyemes henues yeefmleÙeeb keâeÙece ngF& LeeR~
 FvnW efÛeef$ele Oetmej ce=odYeeb[ (heer.peer.[yuÙet. DeLee&led
heWšs[ «es JesDej) mLeue keânles nQ~
 keäÙeeWefkeâ Ùeneb kesâ efveJeemeer efceóer kesâ efÛeef$ele Deewj Yetjs jbie
kesâ keâšesjeW Deewj LeeefueÙeeW keâe ØeÙeesie keâjles Les~ Jes ueesns
kesâ nefLeÙeejeW keâe Yeer ØeÙeesie keâjles Les~
 Gòejkeâeueerve Jewefokeâ «ebLe Deewj efÛeef$ele Oetmej ce=odYeeb[ ueewn
DeJemLee kesâ hegjeleòJe, Fve oesveeW kesâ mebÙegòeâ mee#Ùe mes F&mee-hetJe&
ØeLece Meleeyoer kesâ hetJee&æ& ceW heef§eceer Gòej ØeosMe Deewj
hebpeeye, nefjÙeeCee leLee jepemLeeve kesâ mebueive #es$eeW ceW
yemeves Jeeues ueesieeW kesâ peerJeve keâe helee Ûeuelee nw~
 Gòeâ «ebLeeW mes Øekeâš neslee nw efkeâ hebpeeye mes DeeÙe&peve iebiee-
Ùecegvee oesDeeye kesâ Debleie&le mebhetCe& heef§eceer Gòej ØeosMe ceW
hewâue ieS Les~
 ceneYeejle ceW nefmleveehegj keâe pees JeCe&ve nw Gmemes Fmekeâe
keâesF& Yeer cesue veneR nw, keäÙeeWekf eâFme cenekeâeJÙe keâer jÛevee
yengle yeeo ceW F&mee keâer ÛeewLeer meoer kesâ Deemeheeme ngF& nw,
peye Yeewelf ekeâ peerJeve ceW keâeheâer Øeieefle nes Ûegkeâer Leer~
 Gòej Jewefokeâ keâeue ceW ueesie hekeâeF& ngF& FËš keâe ØeÙeesie MeeÙeo
ner peeveles Les~
 nefmleveehegj keâer KegoeF& ceW pees keâÛÛeer mebjÛeveeSb efceueer nQ, Jes
ve lees YeJÙe ner keâner pee mekeâleer nw, Deewj ve ner efškeâeT~
 ØeeÛeerve keâLeeDeeW kesâ Devegmeej nce peeveles nQ efkeâ, nefmleveehegj yeeÌ{
ceW yen ieÙee Deewj kegâ® JebMe ceW pees peerefJele jns, Jes Fueeneyeeo kesâ
heeme keâewMeebyeer peekeâj yeme ieS~
Gòej Jewefokeâ meeefn lÙe ceW JeefCe&le heebÛeeue
jepÙe Øeefmeæ Lee-
oeMe&efvekeâ jepeeDeeW kesâ efueS
lelJe%eeveer yeÇeÿeCeeW kesâ efueS
yejsueer
Gòej ØeosMe cesW heebÛeeue
jepÙe keâe efJemleej yeoeÙetb
efvecveefueefKele #es$eesb cesW Lee~
heâ™&Keeyeeo
NCERT-meej ( 169 )
 Gòej Jewefokeâ keâeue keâe Deble nesles-nesles 600 F&.het. kesâ Deemeheeme
Jewefokeâ ueesie oesDeeye mes hetjye keâer Deesj Deekeâj hetJeea
Gòej ØeosMe kesâ keâesmeue Deewj Gòejer efyenej kesâ efJeosn
ceW hewâues~
ÙeÅeefhe keâesm eue jece keâer keâLee mes pegÌ[ e nw, leLeeefhe Jeweof keâ
meeefnlÙe ceW jecekeâLee keâe
 Fve Jewefokeâ ueesieeW keâe hetJeea Gòej ØeosMe Deewj Gòejer efyenej
ceW Ssmes ueesieeW mes mebheke&â ngDee pees leebyes kesâ DeewpeejeW Deewj
keâeues Je ueeue ce=odYeeb[eW keâe Fmlesceeue keâjles Les~
heefMÛeceer Gòej ØeosMe ceW Fvekeâe meecevee Ssmes ueesieeW mes ngDee
pees Fmlesceeue keâjles Les
leebyes kesâ Deewpeej
ies®S Ùee ueeue jbie kesâ ce=odYeeC[
 GvnW mebYeJele: Ssmes ueesieeW keâer Yeer yeefmleÙeeb peneb-leneb efceueeR,
pees keâeues Je ueeue ce=odYeeb[eW keâe ØeÙeesie keâjles Les~
 keâne peelee nw efkeâ kegâÚ mLeeveeW hej Gvekeâe cegkeâeyeuee Gòej
nÌ[hheeF& mebmke=âefle keâes Deheveeves Jeeues ueesieeW mes Yeer ngDee~
 hejbleg ueielee nw efkeâ Ùes ueesie efceefßele mebmke=âefle Jeeues Les,
efpemeceW mebYeJele: kegâÚ nÌ[hheeF& DebMe Yeer Les~
 Gòej Jewefokeâ ueesieeW kesâ Me$eg Ûeens pees Yeer jns nesb, Gvekeâe efkeâmeer
Yeer yeÌ[s Deewj mebueive #es$e hej peceeJe veneR Lee Deewj Gòejer iebiee
cewoeve ceW Gvekeâer mebKÙee Yeer yengle DeefOekeâ veneR Leer~
efJemleej kesâ otmejs oewj ceW Jewefokeâ ueesie FmeefueS
meHeâue ngS keäÙeeWefkeâ Gvekesâ heeme Les
ueesns kesâ nefLeÙeej Je
DeMJeÛeeefuele jLe~
ueewneJemLee mebmke=âefle SJeb Gòej
Jewefokeâ DeLe&JÙeJemLee
(Iron Age Culture and Later
Vedic Economy)
ueieYeie 1000 F&.het. ceW ueesne keâvee&škeâ kesâ OeejJeeÌ[
efpeues ceW efceuelee Lee~Ùen mhe° veneR nw efkeâ Ùeneb mes Ùen kewâmes
hewâuee, hej Gmeer meceÙe mes heeefkeâmleeve kesâ ieebOeej #es$e ceW
ueesns keâe ØeÙeesie nesves ueiee~
 ce=lekeâeW kesâ meeLe keâyeÇesb ceW ieeÌ[s ieS ueesns kesâ Deewpeej Yeejer
cee$ee ceW KegoeF& mes efvekeâues nQ~
 Ssmes Deewpeej yeuetefÛemleeve mes Yeer efceues nQ~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
  Jeweof keâ keâeue kesâ ueesie peew lees Ghepeeles ner jns, hej Fme keâeue ceW
ueieYeie Fmeer keâeue ceW ueesns keâe ØeÙeesie ÛeeJeue Deewj iesnbt Gvekeâer cegKÙe heâmeuesb nes ieFË~
efvecveefueefKele #es$eesW ceW heeÙee ieÙee nw -  yeeo ceW Ûeuekeâj iesnbt , hebpeeye Deewj heef§eceer Gòej
ØeosMe ceW cegKÙe KeeÅe nes ieÙee~
hetJeea hebpeeye heefMÛeceer jepemLeeve ceOÙe ØeosMe
Gòej ØeosMe leLee ceW~ Jewefokeâ ueesieeW keâe ÛeeJeue mes heefj ÛeÙe meyemes henues oesDeeye ceW
ngDee~ Jewe fokeâ «ebLees ceW Fmekeâe veece ›eerefn nw~
 KegoeF& mes %eele neslee nw efkeâ leerj kesâ veeskeâ, yejÚs kesâ
 ÛeeJeue keâe DeJeMes<e nefmleveehegj mes efceuee nw~ pees efkeâ F&mee-
heâeue Deeefo ueewne Dem$eeW keâe ØeÙeesie ueieYeie 800 F&.het.
hetJe& Dee"Jeerb meoer keâe nw~
mes heef§eceer Gòej ØeosMe ceW Deeceleewj hej nesves ueiee
 Fmeer meceÙe kesâ Deemeheeme Sše efpeues ceW efmLele
Lee~
 ueesns kesâ Fve nefLeÙeejeW mes Jewefokeâ ueesieeW ves Thejer oesDeeye
DelejbpeerKesÌ[e ceW Yeer ÛeeJeue efceuee nw~
 Jewefokeâ Deveg‰eveeW ceW ÛeeJeue kesâ ØeÙeesie keâe efJeOeeve nw,
ceW meeceves DeeS Deheves yeÛes-KegÛes Me$egDeeW keâes hejemle keâj
efoÙee nesiee~ hej iesntb keâe ØeÙeesie keâoeefÛeled ner neslee Lee~
 Gòej Jewefokeâ keâeue kesâ ueesie keâF& Øekeâej kesâ efleuenve Yeer
 Thejer iebiee kesâ cewoeveeW kesâ pebieueeW keâes meeheâ keâjves ceW ueesns
keâer kegâuneÌ[er mes keâece efueÙee nesiee, neueebekf eâ Je<ee& kesâJeue 35 hewoe keâjles Les~
meWšerceeršj mes 65 meWšerceeršj lekeâ nesves kesâ keâejCe Ùes pebieue  ke=â<ekeâeW, heMegheeuekeâeW, JÙeeheeefjÙeeW Deeefo keâer meheâuelee SJeb
pÙeeoe Ieves venerb jns neWies~ mece=efæ kesâ efueS DeLeJe&Jeso ceW oer ieF& Deveskeâ ØeeLe&veeDeeW mes
 lelkeâeueerve DeeefLe&keâ mece=efæ SJeb efJekeâeme keâe helee Ûeuelee
Jewefokeâ keâeue kesâ Debeflece oewj ceW ueesns keâe %eeve
efvecveefueefKele #es$eesW cesW Hewâue ieÙee Lee- nw~

hetJeea Gòej ØeosMe

efJeosn #es$e Kesle keâer pegleeF& neefve hengbÛeeves Jeeues
 Fve ØeosMeeW ceW pees meyemes hegjeves ueewn Dem$e heeS ieS nQ yeerpeeW keâer yeesDeeF& peerJe peblegDeeW
Jes F&mee-hetJe& meeleJeerb meoer kesâ nQ Deewj Gòej Jewefokeâ Je<ee& pebieueer peeveJejeW
heMegOeve SJeb [eketâ-uegšsjeW SJeb
iebÇLeeW ceW Fme Oeeleg keâes MÙeece Ùee ke=â<Ce DeÙemed keâne ieÙee mecheefòe ceW yeÌ{esòejer DevÙe neefvekeâejkeâ lelJeeW
nw~ kesâ efueS Deewj keâes otj Yeieeves kesâ efueS~
 ÙeÅeefhe ueesns kesâ ke=âef<e Deewpeej keâce heeS ieS nQ, leLeeefhe FmeceW  ke=âef<e heefjJele&ve
mebosn veneR efkeâ Gòej Jewefokeâ keâeue kesâ ueesieeW keâer cegKÙe
(Agricultural Transformation)
peerefJekeâe, Kesleer nes Ûeueer Leer~
 Ùe%eeW ceW heMeg-yeefue kesâ ØeÛeueve kesâ keâejCe yewue heÙee&hle mebKÙee Fme Ùegie ceW ke=âef<e kesâ #es$e ceW oes yeÌ[s heefjJele&ve DeeS~ nue kesâ
ceW GheueyOe veneR jns neWies~ heâeue Deye ueesns kesâ yeveves ueies~ Deye keâ"esj peceerve keâes uekeâÌ[er kesâ
 FmeefueS Kesleer DeejbefYekeâ DeJemLee ceW Leer, efkebâleg Fmekesâ
heâeue keâer leguevee ceW ueesns kesâ heâeue mes Deemeeveer mes peeslee pee
JÙeehekeâ ØeÛeueve ceW mebosn veneR nw~ mekeâlee Lee~ Fmemes heâmeueeW keâer Ghepe yeÌ{ ieF&~ otmejs ueesieeW ves
Oeeve kesâ heewOeeW keâe jesheCe Meg™ efkeâÙee, DeLee&led KesleeW ceW yeerpe
MeleheLe yeÇeÿeCe ceW keâne ieÙee nw efkeâ meerlee kesâ efhelee
Deewj efJeosn kesâ jepee pevekeâ ves nue ÛeueeÙee Lee~
efÚ[Ì keâkeâj Oeeve Ghepeeves kesâ yepeeS Oeeve keâer heewOe lewÙeej keâj
Gvekeâe jesheCe Meg™ efkeâÙee ieÙee~ Deye henues keâer leguevee ceW yengle
 Gve efoveeW jepee Deewj jepekegâceej Yeer Meejerefjkeâ ßece
pÙeeoe heewOes peereJf ele jn peeles Les, FmeefueS hewoeJeej Yeer pÙeeoe
keâjves ceW efnÛeefkeâÛeeles veneR Les~
 ke=â<Ce kesâ YeeF& yeuejece keâes nueOej keâne peelee Lee, keäÙeeWefkeâ nesves ueieer~ FmeceW keâcejlees[Ì heefjßece ueielee Lee~ Ùes keâece pÙeeoelej
nue Gvekeâe nefLeÙeej Lee~ oeme, oemeer leLee Yetecf enerve Keself enj cepeotj (keâce&keâej) keâjles Les~
 Gòej Jewefokeâ keâeue ceW nue Ûeueevee GÛÛe JeCeeX kesâ efueS nue keâes ‘efmeje’ Deewj nuejsKee keâes ‘meerl ee’ keâne peelee Lee~
Jeefpe&le nes ieÙee~

(170)
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ieesyej keâes Keeo kesâ ™he ceW ØeÙeesie efkeâÙee peelee Lee~ nue ceW Ú:,
Dee" Deewj Ùeneb lekeâ keâer Ûeewyeerme yewueeW mes peesles peeves keâe
GuuesKe nw~
Deveskeâ Øekeâej kesâ KeeÅeeVe pewmes- ÛeeJeue, peew heâefueÙeeb
Deewj efleue GieeS peeles Les~
 Gvekesâ efueS GheÙegòeâ $e+legDeeW keâe Yeer GuuesKe nw; pewmes-
peew meefo&ÙeeW ceW yeesÙee peelee Lee Deewj ieefce&ÙeeW ceW hekeâves
hej keâeše peelee Lee~
 ÛeeJeue/Oeeve Je<ee& $e+leg ceW yeesÙee peelee Lee Deewj Mejo
$e+leg ceW keâeše peelee Lee~
MeleheLe yeÇeÿeCe ceW ke=â ef<e keâer keâF& ef› eâÙeeDeeW pewmes-
peesleeF&, yeesDeeF&, keâšeF& Deeefo keâe GuuesKe efceuelee
nw~
 Kesleer keâes vegkeâmeeve henbgÛeeves Jeeues keâF& peerJe peblegDeeW keâe Yeer
GuuesKe efceuelee nw pewmes- ÚÚtboj yeerpe keâes ve° keâj osles
Les Deewj DevÙe peerJe keâesceue DebkegâjeW keâes keâeš [eueles Les~
 DeLeJe&Jeso ceW keâne ieÙee nw efkeâ metKes leLee DeefleJe=ef° mes
Kesleer keâes neefve henbgÛeleer nw~
 heMegOeve keâes yengle cenlJe efoÙee peelee Lee~
 DeLeJe&Jeso keâe Skeâ keâeHeâer uebyee ceb$e Ùen oMee&lee nw efkeâ
ieeÙeeW keâes hetpÙe ceevee peelee Lee Deewj ieesnlÙee kesâ efueS
ce=lÙegob[ keâer JÙeJemLee Leer~
 Deveskeâ meboYeexb ceW Oeveer JeefCekeâeW SJeb JÙeeheeefjÙeeW keâe GuuesKe
efceuelee nw~ yÙeepe hej $e+Ce efoÙee peelee Lee~
 leewue Deewj ceehe keâer efJeefMe° FkeâeFÙeeW keâe Yeer ØeÙeesie
neslee Lee~
efve<keâ Deewj Meleceeve cegõe keâer FkeâeFÙeeb LeeR, uesefk eâve
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW efk eâmeer Keeme Yeej, Deeke=âefl e
Deewj cetuÙe kesâ efmekeäk eâeW kesâ Ûeueve keâe keâesF & mee#Ùe
venerb efceuelee~
 yeepeej ceW ceesue YeeJe keâjves keâe efjJeepe $e+iJewefokeâ
keâeue mes ner Ûeuee Dee jne Lee~
 mecegõer ceeie& mes Yeer JÙeeheej keâer peevekeâejer Leer~
Ssl ejsÙe yeÇeÿeCe ceW DeLeen Devebl e peueefOe Deewj he=LJeer
keâes Iesjves Jeeues mecegõ keâe GuuesKe nw~
 keâuee SJeb efMeuhe keâe GoÙe (The Rise of
The Arts and Crafts)
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW yengle Øekeâej keâer keâueeDeeW Deewj
efMeuheeW keâe GoÙe ngDee~ Fme keâeue ceW ceÚgDeejeW, JeveheeueeW,
OeesefyeÙeeW, veeFÙeeW keâmeeFÙeeW, neLeer heeuekeâeW, ceneJeleeW,
NCERT-meej
jefmmeÙeeb, jbie, jLe, Oeveg<e Deeefo yeveeves JeeueeW, megveejeW,
ueesnejeW, kegâcnejeW Deeefo keâe GuuesKe heeÙee peelee nw~
 JÙeeheeefjÙeeW, JeefCekeâ ßesefCeÙeeW, meeLe&JeeneW Deewj mecegõer
JÙeeheej keâe Yeer Deveskeâ mLeueeW hej GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw~
 efMeefuheÙeeW keâer ßesefCeÙeeb Yeer DeefmlelJe ceW Dee Ûegkeâer LeeR~
ßesC eer (efieu[) kesâ cegefKeÙee ßesef‰
keâe Yeer Devesk eâ ØemebieeW ceW GuuesKe
efceuelee nw~
 $e+iJewefokeâ keâeue ceW nce DeÙeme keâe Yeer GuuesKe heeles nQ,
efpemekeâe DeLe& leebyee/keâebmee ueieeÙee ieÙee nw~
Fme Ùegie ceW veJeerve Oeeleg keâs yeeo mes nce
GuuesKe heeles nQ
 Fvekesâ DeueeJee, meesves, meermes, Deewj Jebie (jebies) keâe Yeer
GuuesKe heeÙee peelee nw~
 ueesns keâe Fmlesceeue nefLeÙeej, nLeewÌ[s, efÛecešs Deewj nue
keâer heâeue, Deeefo JemlegSb yeveeves kesâ efueS efkeâÙee peelee Lee~
 meesves Deewj Ûeeboer keâe GheÙeesie DeeYet<eCe leLee huesšbs Deeefo
yeveeves kesâ efueS efkeâÙee peelee Lee~
 DeJeMÙe ner Jes ueesie 1000 F&.het. kesâ Deemeheeme mes kegâÚ ve
kegâÚ ueesns keâe keâece keâjles neWies~
 leebyes mes Gvekeâe heefjÛeÙe Jewefokeâ keâeue kesâ DeejbYe mes ner Lee~
 1500 F&.het. kesâ henues kesâ leebyes kesâ yengle meejs DeewpeejeW kesâ
peKeerjs efceues nQ
heefMÛeceer Gòej ØeosMe mes SJeb
efyenej mes~
 Fmemes mhe<š neslee nw efkeâ Jewefokesâòej meceepe ceW Yeer leeceü
efMeuheer Les~
 Jewefokeâ keâeue kesâ ueesie mebYeJele: jepemLeeve kesâ KesleÌ[er keâer leebyes
keâer KeeveeW keâe GheÙeesie keâjles Les~
 pees Yeer nes, Jewefokeâ keâeue kesâ ueesieeW ves efpeve OeelegDeeW keâe
Fmlesceeue efkeâÙee GveceW leebyee henuee jne nesiee~
leebyes keâer JemlegSb efÛeef$ele Oetmej ce=odYeeb[ mLeueeW
ceW heeF& ieF& nQ~
 Fve JemlegDeeW keâe GheÙeesie cegKÙele: ueÌ[eF& Deewj efMekeâej leLee
DeeYet<eCe kesâ ™he ceW Yeer efkeâÙee peelee Lee~
 yegveeF& kesâJeue efm$eÙeeb keâjleer Leerb, efkebâleg Ùen keâece yeÌ[s hewceeves
hej neslee Lee~
( 171 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ÛeceÌ[s, efceóer Deewj uekeâÌ[er kesâ efMeuheeW ceW Yeejer Øeieefle ngF&~
 FveceW Debeflece Øekeâej keâe ce=odYeeb[ (ueeue) Gvekesâ yeerÛe
meyemes DeefOekeâ ØeÛeefuele Lee Deewj ueieYeie mecemle heef§eceer
Gòej ØeosMe ceW heeÙee ieÙee nw~
 uesefkeâve efÛeef$ele Oetmej ce=odYeeb[ Gvekesâ meJeexheefj JewefMe°dÙe
metÛekeâ nQ~ Fvekesâ keâšesjs Deewj LeeefueÙeeb Yeer efceueer nQ, efpevekeâe
JÙeJenej MeeÙeo GoerÙeceeve GÛÛe JeCeeX kesâ ueesie Oeeefce&keâ
ke=âlÙeeW ceW Ùee Yeespeve ceW Ùee oesveeW keâeceeW ceW keâjles Les~
 efÛeef$ele Oetmej ce=odYeeb[ Jeeues mlejeW ceW pees keâebÛe keâer efveefOeÙeeb
Deewj Ûete[Ìf Ùeeb efceueer nQ, Gvekeâe GheÙeesie Øeefle‰eJeOe&keâ JemlegDeeW
kesâ ™he ceW Fves-efieves ueesie ner keâjles neWies~
 kegâue efceueekeâj Jewefokeâ «ebLe Deewj GlKeveve oesveeW mes efMeuhe-
JemlegDeeW kesâ efJeMes<eerke=âle Glheeove keâe mebkesâle efceuelee nw~
 Gòej Jewefokeâ «ebLeeW ceW mJeCe&keâejeW Ùee DeeYet<eCe kesâ efvecee&leeDeeW
keâe Yeer GuuesKe nw, pees mebYeJele: meceepe kesâ mebheVe Jeie& keâer
DeeJeMÙekeâlee keâer hetefle& keâjles nesieW~
 mLeeÙeer peerJeve Deheveeves ceW meceLe&lee (Ability
to adopt a stable life)
Kesleer Deewj efJeefJeOe efMeuheeW keâer yeoewuele Deye Gòej Jewefokeâ
keâeue kesâ ueesie mLeeÙeer peerJeve Deheveeves ceW meceLe& nes ieS~
GlKeveveeW Deewj DevegmebOeeveeW mes nceW kegâÚ DeeYeeme efceuelee nw, efkeâ
Gòej Jewefokeâ keâeue keâer yeefmleÙeeb kewâmeer LeeR~
 eqÛeef$ele Oetmej ce=oYeeb[ mLeue ve kesâJeue kegâ® hebÛeeue #es$e DeLee&led
heefMÛeceer Gòej ØeosMe Deewj efouueer ceW Yeer JÙeehekeâ ™he mes Hewâues
heeS ieS nQ~
 yeefukeâ ceõ #es$e DeLee&le hebpeeye Deewj nefjÙeeCee kesâ mebueive
YeeieeW ceW Deewj celmÙe #es$e DeLee&le jepemLeeve kesâ mebueive
YeeieeW ceW Yeer efceues nQ~
 FveceW Fves-efieves mLeueeW keâe ner GlKeveve nes heeÙee nw, pewmes
nefmleveehegj, DelejbpeerKesÌ[e, peKesÌ[e Deewj veesn~
 Ûetbefkeâ yeefmleÙeeW kesâ Yeeweflekeâ DeJeMes<eeW keâe peceeJe Skeâ ceeršj lekeâ
nw, FmeefueS ceeuetce heÌ[lee nw, efkeâ Ùes yeefmleÙeeb Skeâ mes leerve
meefoÙeeW lekeâ efškeâer jner neWieer~
 keâeheâer mLeue veS Jeeme kesâ Les, peneb "erkeâ henues keâesF& Yeer
veneR yemee Lee~
(172)
 Gvekesâ Iej lees efvecve keâesefš kesâ nQ, efheâj Yeer Gvekesâ ÛetuneW Deewj
DeveepeeW (Oeeve) mes Øekeâš neslee nw efkeâ efÛeef$ele Oetmej ce=oYeeb[
keâeue kesâ ueesie, pees Gòej Jewefokeâ ueesie ner nQ, ke=âef<epeerJeer
Deewj efmLejJeemeer Les~
 Ûetbefkeâ efkeâmeeve meeceevÙele: keâe" (uekeâÌ[er) kesâ heâeue
Jeeues nue mes Kesleer keâjles Les, FmeefueS Jes Flevee DeVe veneR
Ghepee mekeâles Les efkeâ Kesleer mes efYeVe JÙeJemeeÙeeW ceW ueies ueesieeW
keâer DeeJeMÙekeâlee hetjer keâj mekeWâ~
 Dele: efkeâmeeve veiejeW kesâ GoÙe ceW neLe venerb yebše
mekesâ~
 Gòej Jewefokeâ «ebLeeW ceW veiej Meyo DeeÙee lees nw hej Gòej
Jewefokeâ keâeue kesâ Debeflece oewj ceW Deekeâj nce veiejeW kesâ DeejbYe
keâe cebo DeeYeeme ner heeles nwb~
 Jeweo f keâ keâeue kesâ Devle ceW Oeerj-s Oeerjs nefmleveehegj Deewj keâewMeebyeer
veiej DeefmlelJe ceW Deevee Meg™ ngSs Les~
 FvnW DeeÅe veiejerÙe mLeue (ØeesšesDeye&ve meeFš) Yeer keâne
pee mekeâlee nw~
 Jewefokeâ iebÇLeeW ceW mecegõ Deewj mecegõÙee$ee keâer Yeer ÛeÛee& nw~ Fmemes
efkeâmeer-ve-efkeâmeer lejn kesâ JeeefCepÙe keâe mebkesâle efceuelee nw,
efpemes veF& -veF& keâueeDeeW Deewj efMeuheeW kesâ GoÙe mes yeue efceuee
nesiee~
 kegâue efceueekeâj Gòej Jewefokeâ DeJemLee ceW ueesieeW kesâ Yeeweflekeâ peerJeve
ceW Yeejer Øeieefle ngF&~
 heMegÛeejer Deewj ÙeeÙeeJejer peerJeve-heæefle ceW yengle
heefjJele&ve ngDee~
 Kesleer, peerefJekeâe keâe cegKÙe meeOeve yeve ieF& Deewj peerJeve
mLeeÙeer leLee Ketbšs ceW yebOee pewmee nes ieÙee~
 efJeefJeOe efMeuheeW Deewj keâueeDeeW mes uewme neskeâj Jewefokeâ ueesie
Gòejer iebiee kesâ cewoeveeW ceW efmLej ™he mes yeme ieS~
cewoeveeW ceW yemeves Jeeues efkeâmeeve Deheves efveJee&n kesâ efueS lees
keâeheâer Deveepe hewoe keâj ner uesles Les, Deheveer Ghepe keâe kegâÚ
efnmmee Deheves cegefKeÙeeW, jepeeDeeW Deewj hegjesefnleeW kesâ efveJee&n
kesâ efueS Yeer yeÛee uesles Les~
Gòej Jeweof keâ meeceeefpekeâ JÙeJemLee
(Social System of the
Later Vedic Period)
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW pees jepeveereflekeâ efJekeâeme nes jne Lee
Jen Dekesâuee ner meJee&efOekeâ cenòJehetCe& Ssefleneefmekeâ Ieškeâ veneR
Lee~Gmemes Yeer DeefOekeâ GuuesKeveerÙe heefjJele&ve meceepe leLee
Oece& kesâ #es$e ceW Oeerjs-Oeerjs nesles pee jns Les~
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 $e+iJewefokeâ keâeue ceW meceepe Ûeej JeCeex ceW efJeYeeefpele Lee~
 Ùes JeCe& ‘keâce& DeLee&le JÙeJemeeÙe’ hej DeeOeeefjle Les,
hegjesefnleeW kesâ
Deewj Skeâ ner heefjJeej ceW efYeVe-efYeVe meomÙe Deueie-Deueie pevce kesâ
JeCeeX keâe JÙeJemeeÙe Dehevee mekeâles Les~ Devegmeej meYeer
DeeOeej
JeCeeX keâe
Gòej Jeweof keâ keâeue ceW JeCe&, JÙeJemeeÙe keâer yepeeÙe pevce kesâ hej
DeeOeej hej efveOee&efj le nesves ueies Les~ efveOee&jCe neslee
Lee-
 JeCe& (Varna)
 GoenjCe kesâ leewj hej yeÇeÿeCe ceelee-efhelee keâer mebleeve
Fme meceÙe Gòej Yeejle ceW Keemekeâj iebiee-Ùecegvee #es$e ceW
keâF& iebLÇ e jÛes ieS~ $e+iJeso kesâ yeeo jÛes nesves kesâ keâejCe Ùes Gòej- yeÇeÿeCe ner nesleer Leer~ yeeo ceW kegâÚ ueesieeW keâes DeÚtle ceevee
Jewefokeâ «ebLe keâns peeles nQ~ Fvekesâ Debleie&le meeceJeso ÙepegJexo ieÙee~
efMeuhekeâej
DeLeJe&Jeso leLee DevÙe «ebLe Meeefceue nQ~ hegjesefnleeW Éeje jefÛele
Fve «ebLeeW ceW efJeefYeVe Øekeâej keâs Deveg‰eve Deewj Gvekesâ mebheeove
DeÚtle JeieeX
keâer efJeefOeÙeeb yeleeF& ieF& nQ~
ceW Meeefceue
 FveceW meeceeefpekeâ efveÙeceeW kesâ yeejs ceW Yeer yeleeÙee ieÙee nw~ Yeespeve Les- efMekeâejer
meb«eenkeâ
Gme meceÙe meceepe ceW keâF& mecetn Les, efpeveceW
hegjesefnle, Ùeesæe, ke=â<ekeâ, heMegheeuekeâ, JÙeeheejer,  øees. jesecf euee Leehej ves Deheveer hegmlekeâ, ØeeÛeerve Fefleneme keâ#ee- 6,
efMeuhekeâej, ßeefcekeâ, ceÚueer hekeâÌ[ ves Jeeues leLee DeOÙeeÙe-Jewefokeâ Ùegie keâe peerJeve, ceW efMeuhekeâejeW Deewj efkeâmeeveeW keâes
pebieue ceW jnves Jeeues ueesie Meeefceue Les~ JewMÙe JeCe& mes mebyebefOele yeleeÙee nw~
 peneb kegâÚ hegjesefnle leLee Ùeesæe JewYeJeMeeueer Les, JeneR  meeLe ner FveceW Jes ueesie Yeer Deeles Les, pees MeJeeW keâes oheâveeves
kegâÚ ke=â<ekeâ Deewj JÙeeheejer Yeer OeveJeeve Les~
Ùee peueeves keâe keâece keâjles Les~ Fve ueesieeW mes mebheke&â DeheefJe$e
 otmejer Deesj heMegheeuekeâ, efMeuhekeâej, ßeefcekeâ, ceÚueer
ceevee peelee Lee~
hekeâÌ[ves Jeeues, efMekeâejer leLee Yeespeve-meb«eenkeâ efveOe&ve
Les~  keâF& ueesieeW ves yeÇeÿeCeeW Éeje yeveeÙeer ngF& Fme JeCe&-JÙeJemLee
 hegjesefnleeW ves ueesieeW keâes Ûeej JeieeX ceW efJeYeeefpele efkeâÙee, keâes mJeerkeâej veneR efkeâÙee~
efpevnW JeCe& keânles nQ~  kegâÚ jepee mJeÙeb keâes hegjseefnleeW mes ßes‰ ceeveles Les~ kegâÚ
 Gvekesâ Devegmeej ØelÙeskeâ JeCe& kesâ Deueie-Deueie keâeÙe& efveOee&ejf le ueesie pevce kesâ DeeOeej hej JeCe&-efveOee&jCe mener veneR ceeveles
Les~ henuee JeCe& yeÇeÿeCeeW keâe Lee,Gvekeâe keâece JesoeW keâe Les~
DeOÙeÙeve-DeOÙeeheve Deewj Ùe%e keâjevee Lee, efpevekesâ efueS  Fmekesâ Deefleefjòeâ kegâÚ ueesie JÙeJemeeÙe kesâ DeeOeej hej ueesieeW
GvnW Ghenej efceuelee Lee~ kesâ yeerÛe YesoYeeJe GefÛele veneR mecePeles Les, peyeefkeâ kegâÚ
 otmeje mLeeve MeemekeâeW keâe Lee, efpevnW #eef$eÙe keâne peelee ueesie Ûeenles Les efkeâ Deveg‰eve mecheVe keâjves keâe DeefOekeâej
Lee~ meyekeâe nes~
 Gvekeâe keâece Ùegæ keâjvee Deewj ueesieeW keâer j#ee keâjvee Lee~  keâF& ueesieeW ves ÚtDeeÚtle keâer DeeueesÛevee keâer~ Fme GheceneÉerhe
 leermejs mLeeve hej efJeMed Ùee JewMÙe Les~ Fvecesb ke=â<ekeâ heMegheeuekeâ kesâ hetJeexòej #es$e pewmes keâF& FueekeâeW ceW meeceeefpekeâ-DeeefLe&keâ
Deewj JÙeeheejer Deeles Les~
Demeceevelee yengle keâce Leer~
 #eef$eÙe Deewj JewMÙe oesveeW keâes ner Ùe%e keâjves keâe DeefOekeâej
 Ùeneb hegjesefnleeW keâe ØeYeeJe Yeer yengle meerefcele Lee~
Øeehle Lee~
 JeCeex ceW Debeflece mLeeve MetõeW keâe Lee~ Fvekeâe keâece DevÙe  Deye keâece OebOes Yeer keâF& lejn kesâ nes Ûeues Les, Gvekesâ
leerveeW JeCeeX keâer mesJee keâjvee Lee~ FvnW keâesF& Deveg‰eve keâjves Devegmeej Deueie-Deueie peeefleÙeeb yeveves ueieer LeeR~
keâe DeefOekeâej veneR Lee~ ØeeÙe: DeewjleeW keâes Yeer MetõeW kesâ  uesefkeâve DeYeer lekeâ peeefle-JÙeJemLee ceW Jewmeer keâ"esjlee
meceeve ceevee ieÙee~ ceefnueeDeeW leLee MetõeW keâes JesoeW kesâ venerb DeeF& Leer pewmeer keâer Deeies Ûeuekeâj met$ekeâeue ceW Dee
DeOÙeÙeve keâe DeefOekeâej venerb Lee~ ieF& ~

NCERT-meej ( 173 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Ùen DeJemLee $e+iJewefokeâ ueÛeerues meceepe Deewj ‘met$ekeâeue’
kesâ keâ"esj meceepe kesâ yeerÛe keâer efmLeefle Leer~
 peeefle keâer Glheefòe Gme Ùegie ceW Skeâ DelÙeble DemeeceevÙe
Iešvee lees Leer, hej MeeÙeo Fmes DemebYeJe veneR keâne pee
mekeâlee~
$e+iJeso ceW efJeÕeeefce$e keâes Skeâ $e+ef<e yeleeÙee ieÙee
nw, uesefk eâve SslejsÙe yeÇeÿeCe GvnW #eef$eÙe yeleelee nw~
 Fmeer yeÇeÿeCe «ebLe ceW nce osKeles nQ efkeâ peeefle kesâ
ceeceues ceW keâ"esjlee Deeves ueieer Leer~
 JeCe& Deewj mebheefòe kesâ DeefOekeâej (Varna
and the Rights of the Property)
yeÇeÿeCeerÙe «ebLeeW kesâ Devegmeej mebheefòe hej DeefOekeâej keâe Skeâ
Deewj DeeOeej (ueQefiekeâ DeeOeej kesâ Deefleefjòeâ) JeCe& Lee~ MetõeW kesâ
efueS Skeâcee$e ‘peerefJekeâe’ Ssmeer mesJee Leer, efpemeceW ncesMee Gvekeâer
FÛÚe Meeefceue veneR nesleer Leer~ neueebefkeâ leerve GÛÛe JeCeeX kesâ
heg®<eeW kesâ efueS efJeefYeVe peerefJekeâeDeeW keâer mebYeeJevee jnleer Leer~ Ùeefo
Fve meye efJeOeeveeW keâes JeemleJe ceW keâeÙee&evf Jele efkeâÙee peelee, lees yeÇeÿeCe
Deewj #eef$eÙe meyemes Oeveer JÙeefòeâ nesles~
 Ùen leLÙe kegâÚ no lekeâ meeceeefpekeâ JeemleefJekeâlee mes cesue
Keelee Lee~
 meeefneflÙekeâ hejbheje ceW hegjesefnleeW Deewj jepeeDeeW keâe JeCe&ve
efceuelee nw, efpemeceW jepee DeefOekeâlej Oeveer efÛeef$ele nesles nwb~
 hegjesefnle Yeer meeceevÙele: Oeveer oMee&S peeles nQ~ neueebefkeâ
Ùeoe-keâoe efveOe&ve yeÇeÿeCe keâe Yeer efÛe$eCe efceuelee nw~
Skeâ Deewj mlej hej, peneb meceepe kesâ yeÇeÿeCeerÙe Âef°keâesCe
keâes Oece&met$e Deewj Oece&MeeŒe ceW mebefnleeyeæ efkeâÙee pee jne Lee,
DevÙe hejbhejeDeeW ves JeCe& JÙeJemLee keâer DeeueesÛevee Øemlegle keâer~ FveceW
mes meJe&efJeefole DeeueesÛeveeSb ØeejbefYekeâ yeewæ Oece& ceW (ueieYeie Ú"er
Meleeyoer F&.het.mes) efJekeâefmele ngF&~
 yeewæeW ves Fme yeele keâes Debieerkeâej efkeâÙee efkeâ meceepe ceW
efJe<ecelee ceewpeto Leer, efkebâleg Ùen Yeso ve lees vewmeefie&keâ Les Deewj
ve ner mLeeÙeer~
 yeewæeW ves pevce kesâ DeeOeej hej meeceeefpekeâ Øeefle‰e keâes
DemJeerkeâej efkeâÙee~
 ÛeewLes JeCe& Ùeeveer ‘MetõeW’ keâer efmLeefle oÙeveerÙe yevee oer ieF&
Leer, keäÙeeWefkeâ GvnW Ùe%e keâjves, heefJe$e «ebLeeW keâes heÌ{ves
Deewj Ùeneb lekeâ efkeâ DeÛeue mebheefòe kesâ mJeeefcelJe kesâ
DeefOekeâejeW mes JebefÛele keâj efoÙee ieÙee Lee~
(174)
peeefle-ØeLee keâer meyemes Ie=efCele yegj eF&, Ùeeveer Demhe=MÙelee
keâer DeJeOeejCee ves DeYeer Dehevee efmej veneR G"eÙee Lee~
 keâJeMe, Jelme Deewj melÙekeâece peeyeeefue pewmes JÙeefòeâÙeeW
kesâ kegâÚ GoenjCe nwb, pees yeÇeÿeCeslej peeefleÙeeW ceW GlheVe
ngS Les, uesefkeâve Gvns ceneve yeÇeÿeCe ceevee peeves ueiee Lee~
kegâue efceueekeâj osKeW lees DeYeer lekeâ peeefle ØeLee ceW DeefOekeâ
keâ"esjlee veneR DeeF& Leer Deewj GmeceW mes leerve lelJe keâ"esj
DeeOeej hej DeYeer lekeâ mLeeefhele veneR ngS Les, Jes Les-
hejmhej Yeespeve keâe efve<esOe,
hejmhej efJeJeen keâe efve<esO e leLee
JebM e mes JeCe& keâe efveOee&jCe~
 Fme keâeue cesb Ùe%e keâe Deveg‰eve DelÙeefOekeâ yeÌ{ ieÙee Lee,
efpememes yeÇeÿeCeeW keâer Meefòeâ ceW Deheej Je=efæ ngF&~
 Gvekeâer Ùen ØecegKe efJeue#eCe yeele nw pees Yeejle mes
yeenj kesâ DeeÙeeX kesâ meceepe ceW venerb heeF& peeleer nw~
 yeÇeÿeCe ueesie Deheves ÙepeceeveeW kesâ efueS Deewj Deheves efueS Yeer
Oeeefce&keâ Deveg‰eve Deewj Ùe%e keâjles Les~ Deewj ke=âef<e keâeÙeeX mes
pegÌ[s heJeeX Ùee lÙeesnejeW ceW ÙepeceeveeW keâe ØeefleefveefOelJe
keâjles Les~
 Ùegæ ceW jepee keâer peerle kesâ efueS osJe DejeOevee keâjles Les,
Gmekesâ yeoues ceW jepee mes DeYeÙeoeve Øeehle keâjles Les~
 keâYeer -keâYeer yeÇeÿeCe Deheveer ßes‰lee peleeves kesâ efueS
jepevÙeeW mes efYeÌ[ peeles Les, efpeveceW jepee kesâ yeebOeJe Yeer nesles
Les Deewj #eef$eÙe Jeie& kesâ veslee Yeer~
 uesefkeâve efveÛeues oes JeieeX mes meecevee nesves keâer efmLeefle ceW
Thej kesâ Ùes oesveeW Jeie& legjble Deehemeer PeieÌ[e Yetue peeles Les~
 Gòej Jewefokeâ keâeue kesâ Deble ceW Fme yeele hej yeue efoÙee peeves
ueiee efkeâ yeÇeÿeCeeW Deewj #eef$eÙeeW kesâ yeerÛe hejmhej menÙeesie
jnvee ÛeeefnS, leeefkeâ meceepe kesâ Mes<e Yeeie hej Gve oesveeW keâe
ØeYeglJe yevee jns~
JewMÙe pevemeeceevÙe keâer keâesešf ceW jKes ieS Deewj GvnW
Glheeove mebyebOeer keâece meeQhee ieÙee, pewm es ke=â ef<e,
heMegheeueve Deeefo~
 GveceW kegâÚ ueesie hebmeejer Ùee efMeuheer keâe keâece Yeer keâjles
Les~ Jewefokeâ keâeue keâe Deble nesles-nesles Jes JÙeeheej keâes
Deheveeves ueies~
 ueielee nw Gòej Jewefokeâ keâeue ceW kesâJeue JewMÙe ner jepemJe
Ûegkeâeles Les~
 yeÇeÿeCe Deewj #eef$eÙe oesveeW, JewMÙeeW mes Jemetues jepemJe hej
ner peerles Les~
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Deece keâyeeÙeueer ueesieeW keâes JeMe ceW ueekeâj GvnW keâjoelee
yeveeves keâer Øeef›eâÙee uebyes meceÙe lekeâ Ûeueleer jner~
 Ssmes keâF& Deveg‰eve %eele nQ, pees ogo&ce ueesieeW keâes (efJeMed
Ùee JewMÙeeW keâes) jepee leLee Gmekesâ efvekeâš yebOegDeeW (jepevÙeeW)
kesâ JeMe ceW ueeves keâer keâecevee mes efkeâS peeles Les~
 Ssmes Deveg‰eve Jes ner hegjesefnle keâjeles Les, pees mJeÙeb
Øepee Ùee JewMÙeeW keâes Kemeesš keâj peerles Les~
 Thej kesâ leerve JeCeesxX keâer meeceevÙe efJeMes<elee Ùen Leer efkeâ Jes
GheveÙeve mebmkeâej kesâ DeefOekeâejer Les, DeLee&le Jes Jewefokeâ ceb$eesW
kesâ meeLe pevesT OeejCe keâjves keâe Deveg‰eve keâje mekeâles Les~
 ÛeewLee JeCe& GheveÙeve mebmkeâej keâe DeefOekeâejer veneR Lee~
 Jen ieeÙe$eer ceb$e keâe GÛÛeejCe venerb keâj mekeâlee Lee~
 Ùenerb mes GheveÙeve keâe DeYeeJe, Metõ JeCe& keâer oemelee
keâe Åeeslekeâ yeve ieÙee~
 ‘jepee’, jepevÙeeW Ùee #eef$eÙeeW keâe DeiegDee Lee Deewj Jen
DevÙe leerveeW JeCeeX hej Dehevee ØeYeglJe peceeS jKeves keâer Ûes°e
keâjlee Lee~
 Gòej Jewefokeâ keâeue kesâ Debeflece Yeeie ceW efueKes ieS SslejsÙe
yeÇeÿeCe veecekeâ Jewefokeâ «ebLe ceW keâne ieÙee nw efkeâ yeÇeÿeCe
peerefJekeâe Ûeueeves Jeeuee Deewj oeve uesves Jeeuee nw, uesefkeâve
jepee peye Yeer Ûeens Gmes nše mekeâlee nw~
 JewMÙe kesâ yeejs ceW keâne ieÙee nw efkeâ Jen jepemJe keâe osveoej
nw Deewj jepee peye Ûeens Gmekeâe oceve keâj mekeâlee nw~
 meyemes yegjer efmLeefle MetõeW keâer Leer, Metõ keâes DevÙe JeCeeX keâe
mesJekeâ yeleueeÙee ieÙee nw~
 Jen otmejs keâer FÛÚe kesâ Devegmeej keâece keâjves Jeeuee Deewj
ceej Keeves Jeeuee Lee~
 meeceevÙele: Gòej Jeweof keâkeâeueerve «ebLeeW ceW leerve GÛÛe JeCeeX
Deewj Metõesb kesâ yeerÛe efJeYeepekeâ jsKee osKeves keâes efceueleer nw~
 efheâj Yeer jepÙeeefYe<eskeâ mebyebOeer Ssmes keâF& meeJe&peefvekeâ Deveg‰eve
nesles Les efpeveceW Metõ MeeÙeo cetue DeeÙe& peeleerÙe keâyeerueeW kesâ
yeÛes ngS meomÙeeW keâer nwefmeÙele mes Yeeie uesles Les~
efMeefuheÙeeW ceW jLekeâej Deeefo pewm es kegâÚ JeieeX keâe
mLeeve TbÛ ee Lee Deewj GvnW Ùe%eesheJeerle henveves keâe
DeefOekeâej Øeehle Lee~
 Fme Øekeâej efoKeeF& oslee nw efkeâ Gòej Jewefokeâ keâeue ceW Yeer JeCe&
Yeso DeefOekeâ ØeKej veneR ngDee Lee~
heefj Jeej mlej hej efhelee keâe DeefOekeâej yeÌ{lee ieÙee~
Jen Deheves heg$e keâes GòejeefOekeâej mes JebefÛ ele keâj
mekeâlee Lee~
NCERT-meej
 jepeheefjJeej ceW pÙes‰eefOekeâej keâe ØeÛeueve Øeyeue neslee ieÙee~
hetJe& heg®<eeW keâer hetpee nesves ueieer~
 efm$eÙeeW keâe opee& meeceevÙele: efieje, ÙeÅeefhe kegâÚ ceefnueeDeeW
ves MeeŒeeLeeX ceW Yeeie efueÙee Deewj kegâÚ jeefveÙeeb heefle kesâ
jepÙeeefYe<eskeâ Deveg‰eveeW ceW meeLe jneR, hej meeceevÙele:
efm$eÙeeW keâe mLeeve heg®<eeW kesâ veerÛes Deewj DeOeervemLe ceevee
peeves ueiee~
 iees$e ØeLee (Gotra System)
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW iees$e ØeLee mLeeefhele ngF&~ iees$e
Meyo keâe cetue DeLe& nw ‘iees‰’ Ùee Jen mLeeve peneb mecetÛes kegâue
keâe ieesOeve heeuee peelee Lee~ hejbleg yeeo ceW Fmekeâe DeLe& ‘Skeâ ner
cetue heg®<e mes Glhevve ueesieeW keâe mecegoeÙe’ nes ieÙee~
 efHeâj iees$e mes yeenj efJeJeen keâjves keâer ØeLee Ûeue heÌ[er~ leodvegmeej
Skeâ ner iees$e Ùee cetue heg®<e Jeeues ueesieeW kesâ yeerÛe Deeheme ceW efJeJeen
efveef<eæ nes ieÙee~
 m$eer keâe iees$e Skeâ yeÇeÿeCeerÙe heæefle, pees ueieYeie 1000
F&.het. kesâ yeeo mes ØeÛeueve ceW DeeF&, Jen ueesieeW (Keemeleewj mes
yeÇeÿeCeeW) keâes iees$eeW ceW Jeieeake=âle keâjves keâer Leer~
 ØelÙeskeâ iees$e Skeâ Jewefokeâ $e+ef<e kesâ veece hej neslee Lee~ Gme
iees$e kesâ meomÙe $e+ef<e kesâ JebMepe ceeves peeles Les~
 iees$eeW kesâ oes efveÙece cenlJehetCe& Les : efJeJeen kesâ he§eele
efm$eÙeeW keâes efhelee kesâ mLeeve hej heefle kesâ iees$e keâe ceevee
peelee Lee~
 leLee Skeâ ner iees$e kesâ meomÙe Deeheme ceW efJeJeen mebyebOe venerb
jKe mekeâles Les~
 Deeßece JÙeJemLee (Ashram System)
Jewefokeâ keâeue ceW Deeßece DeLee&led peerJeve kesâ Ûeej
ÛejCe megØeefleef‰le venerb ngS Les~
 Jewefokeâesòej «ebLeeW ceW nceW Ûeej Deeßece mhe° efoKeeF&
osles nQ, Jes nQ-
yeÇÿeÛeÙe& Úe$eeJemLee
ie=nmLe ie=nmLeeJemLee
JeeveØemLe JeveJeemeeJemLee
mebvÙeeme meebmeeefjkeâ peerJeve mes efJejle neskeâj
jnves keâer DeJemLee
 Gòej Jewefokeâ «ebLeeW ceW Deeefo mes kesâJeue leerve DeeßeceeW
keâe GuuesKe nw~
 Debeflece Ùee ÛelegLe& Deeßece, Gòej Jewefokeâ keâeue ceW
megØeefleef‰le venerb ngDee Lee~ neueebefkeâ mebvÙeeme De%eele
veneR Lee~
 Jewefokeâesòej keâeue ceW Yeer kesâJeue ie=nmLe Deeßece meYeer JeCeeX
ceW meeceevÙele: ØeÛeefuele Lee~
( 175 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Yeewieesefuekeâ efJemleejCe (Geographical
Expansion)
$e+iJewefokeâ ueesieeW keâe cegKÙe DeeJeeme, efmebOeg leLee
mejmJeleer veefoÙeeW keâe Ieešer ØeosMe Lee~ hejJeleea mebefnleeDeeW
leLee yeÇeÿeCe iebÇLeeW kesâ keâeue ceW $e+iJewefokeâ ueesie Jemlegle:
mebhetCe& Gòej Yeejle ceW hewâue Ûegkesâ Les~ Deye meYÙelee mejmJeleer
#es$e mes mLeeveebleefjle neskeâj iebiee kesâ #es$e ceW hewâue Ûegkeâer Leer,
efpemes Deye Yeejle keâer meyemes heefJe$e leLee hetpÙe veoer ceevee
peelee nw~ Fme Øeieefle kesâ meeLe-meeLe Skeâ GuuesKeveerÙe efJekeâeme
Ùen Yeer ngDee efkeâ efJeMe keâe Mevew: Mevew: efJemleej neslee ieÙee
Deewj Gmekeâer efmLeefle megÂÌ{ nesleer ieF&~
 $e+iJewefokeâ keâeue kesâ Øeefmeæ peve pewmes- Yejle, heg™, ef$elmeg
Deewj legJe&me Deye Oeerjs-Oeerjs DevÙe peveeW ceW efJeueerve neskeâj
jepeveereflekeâ cebÛe hej efJeueghle nesles pee jns Les~
 Fme Øekeâej kegâÚ jepÙeeW keâer efmLeefle cepeyetle nes jner Leer
Deewj Gvekesâ #es$e keâe efJemleej nes jne Lee~
 $e+iJewefokeâ keâeue ceW kegâÚ peve, pees Dehes#eeke=âle Úesšer ßesCeer
kesâ Les;pewmes- heg™, henues mes DeefOekeâ MeefòeâMeeueer yeve
ieS leLee DeefOekeâ ØeYeeJeMeeueer Yetefcekeâe Deoe keâjves ueies~
 oes ØecegKe keâyeerues ‘Yejle’ Deewj ‘heg®’ Skeâ neskeâj ‘kegâ®’ keânueeS~
 DeejbYe ceW Jes ueesie oesDeeye kesâ "erkeâ Úesj hej mejmJeleer Deewj
Â<eÉleer veefoÙeeW kesâ ØeosMe ceW yemes Les~
 MeerIeÇ ner kegâ®DeeW ves efouueer #es$e Deewj oesDeeye kesâ Thejer
Yeeie hej DeefOekeâej peceeÙee, pees kegâ®#es$e veece mes Øeefmeæ
ngDee~
 Oeerjs-Oeerjs Jes hebÛeeueeW mes Yeer efceue ieS pees oesDeeye kesâ ceOÙe
Yeeie hej keâeefyepe Les~
 Fme Øekeâej kegâ®-heebÛeeueeW keâer meòee efouueer #es$e hej
Deewj oesDeeye kesâ Thejer Deewj ceOÙe YeeieeW hej Hewâue ieF&~
 leye GvneWves nefmleveehegj keâes Deheveer jepeOeeveer yeveeÙee, pees
cesj" efpeues ceW heÌ[lee nw~
 kegâ® kegâue keâe Fefleneme ceneYeejle Ùegæ keâes ueskeâj ceMentj
nw, efpeme hej ceneYeejle veece keâe efJeKÙeele cenekeâeJÙe nw~
 Ùen ceevee peelee nw efkeâ ceneYeejle Ùegæ 950 F&.het. kesâ Deeme
heeme keâewjJeeW Deewj hebe[JeeW kesâ yeerÛe ngDee Lee, neueebefkeâ Ùes
oesveeW kegâ® kegâue kesâ ner Les~
 Fme Ùegæ kesâ HeâuemJe™he Jemlegle: meejs kegâ®JebefMeÙeeW keâe
veeMe nes ieÙee~
 Fme meceÙe Deveg, og¢e, legJe&me, ef›eâefJe Deeefo peveeW kesâ yeejs ceW
peevekeâejer veneR efceueleer~
 Fvekesâ DeueeJee, hetJeea Gòej ØeosMe Deewj efyenej kesâ #es$eeW
cesb kegâÚ DevÙe jepÙe Yeer efJekeâefmele nes ieS, pewmes- keâeMeer,
(176)
keâesmeue, efJeosn, ceieOe Deewj Debie, efkebâleg oef#eCe
Yeejle kesâ #es$eeW kesâ yeejs ceW mhe° ™he mes keâesF& GuuesKe
veneR nw~
 Deye jepeveereflekeâ peerJeve DeefOekeâ megmhe° nes Ûeuee Lee Deewj
efYeVe- efYeVe jepÙeeW kesâ yeerÛe ØeYeglJe heeves kesâ efueS mebIe<e& Skeâ
Deece Iešvee nes ieF& Leer~
 SkeâÚ$e meeceüepÙe keâe DeeoMe& Yeer Deye neJeer nesves ueiee Lee~
 ueesieeW keâe hetJe& keâer Deesj efJemLeeheve MeleheLe yeÇeÿeCe
keâer Skeâ keâLee mes Øekeâš neslee nw~
 GmeceW yeleeÙee ieÙee nw efkeâ ‘efJeosn ceeOeJe’ efkeâme Øekeâej,
mejmJeleer ØeosMe, pees efkeâ Jewefokeâ mebmke=âefle keâe ieÌ{ Lee, mes
keâesmeue keâer hetJeea meercee meoeveerje (DeeOegefvekeâ ieb[keâ
veoer) keâes heej keâjles ngS efJeosn kesâ jepÙe (DeeOegefvekeâ
eflejngle) ceW henbgÛee Lee~
 «ebLees mes helee Ûeuelee nw efkeâ keâesmeue, keâeMeer Deewj efJeosn
veecekeâ leerve jepÙeeW keâe efJekeâeme nes Ûegkeâe Lee~
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ Yeewieesefuekeâ Âef° mess lelkeâeueerve
kegâ® heebÛeeue ØeosMe Jener Lee, pees Deepekeâue heefMÛeceer
leLee ceOÙeJeleea Gòej ØeosMe keânueelee nw~
Gheefve<eoeW ceW kegâ® heebÛeeue ØeosMe keâes mebmke=âefle leLee
mece=e fæ keâe ieÌ{ ceevee ieÙee nw~
 Ssmee GuuesKe nw efkeâ heebÛeeue vejsMe ØeJeenCe peeyeeefue,
Øeefleefove heebÛeeue heefj<eo ceW GheefmLele neslee Lee~
-
 DeLeJe&Jeso ceW ceieOe Deewj Debie keâe GuuesKe megotjJeleea
ØeosMeeW kesâ ™he ceW efkeâÙee ieÙee nw~
Gòej Jewefokeâ jepeveereflekeâ mebie"ve
(Political Organisations
of Later Vedic Period)
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW $e+iJewefokeâ meYee-meefceefleÙeeW kesâ
efove ueo ieS Deewj Gvekeâer peien jepekeâerÙe ØeYeglJe ves ues
f mes cegeKf eÙee Ùee jepee DeefOekeâeefOekeâ
ueer~ jepÙeeW kesâ Deekeâej ceW Je=eæ
MeefòeâMeeueer nesles ieÙes~ meòee Oeerjs-Oeerjs pevepeeleerÙe mes ØeeosefMekeâ
nesleer ieF&~
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 yengle henues ueesieeW keâe Meemekeâ yevevee (To
become rular of the people after long
ago)
ueieYeie heÛenòej Je<eeX mes nce Deheves MeemekeâeW keâe ÛegveeJe
celeoeve kesâ peefjS keâjles Dee jns nQ, uesefkeâve yengle henues ueesie
Meemekeâ kewâmes yeveles Les? kegâÚ jepee mebYeJele: ‘peve’ Ùeeveer
ueesieeW Éeje Ûegves peeles Les~ hejvleg keâjerye 3000 meeue henues
jepee yeveves keâer Fme Øeef›eâÙee ceW kegâÚ heefjJele&ve efoKeeF& efoS~
 kegâÚ ueesie yeÌ[s -yeÌ[s Ùe%eeW keâes DeeÙeesefpele keâj, jepee kesâ ™he
ceW Øeefleef‰le nes ieS~ DeÕecesIe Ùe%e Skeâ Ssmee ner DeeÙeespeve Lee~
 FmeceW Skeâ IeesÌ[s keâes jepee kesâ ueesieeW keâer osKejsKe ceW
mJeleb$e efJeÛejCe kesâ efueS ÚesÌ[ efoÙee peelee Lee~
 Fme IeesÌ[s keâes efkeâmeer otmejs jepee ves jeskeâe, lees Gmes Jeneb
DeÕecesIe Ùe%e keâjves Jeeues jepee mes ueÌ[eF& keâjveer
heÌ[leer Leer~
 Deiej GvneWves IeesÌ[s keâes peeves efoÙee lees Fmekeâe celeueye
Ùen neslee Lee efkeâ DeÕecesIe Ùe%e keâjves Jeeuee jepee
Gvemes pÙeeoe MeefòeâMeeueer Lee~
 Fmekesâ yeeo Gve jepeeDeeW keâes Ùe%e ceW Deecebef$ele efkeâÙee
peelee Lee~
 Ùen Ùe%e efJeefMe° hegjesefnleeW Éeje mecheVe keâjeÙee
peelee Lee~
 Fmekesâ efueS GvnW GhenejeW mes mecceeefvele efkeâÙee peelee Lee~
DeÕecesIe Ùe%e keâjves Jeeuee jepee yengle MeefòeâMeeueer
ceevee peelee Lee~
 Ùe%e ceW Deecebef$ele meYeer jepee Gmekesâ efueS Ghenej ueeles
Les~
 Fve meYeer DeeÙeespeveeW ceW jepee keâe cegKÙe mLeeve neslee Lee~ Gmes
jepeefmebnemeve Ùee yeeIe keâer Keeue kesâ Skeâ efJeMes<e Deemeve hej
efye"eÙee peelee Lee
 Ùegæ #es$e ceW jepee keâe meejLeer ner Gmekeâe menÛej
neslee Lee~
 Ùe%e kesâ DeJemej hej Jen jepee keâer efJepeÙeeW leLee DevÙe
iegCeeW keâe ieeve keâjlee Lee~
 jepee kesâ meies-mebyebOeer, Keemekeâj Gmekeâer jeefveÙeeW leLee
heg$eeW keâes Yeer keâF& Úesšs-Úesšs Deveg‰eve keâjves nesles Les~
 DevÙe meejs Deecebef$ele jepeeDeeW keâe keâece efmehe&â yew"keâj
Ùe%e keâer hetjer Øeef›eâÙee keâes osKevee Yej Lee~
 jepee kesâ Thej hegjesefnle heefJe$e peue kesâ efÚÌ[keâeJe kesâ
meeLe-meeLe DevÙe keâF& Deveg‰eve keâjlee Lee~
efJe<e DeLeJee JewMÙe pewmes meeceevÙe ueesie Ghenej ueeles Les~
NCERT-meej
 efpevnW hegjesefnle, Metõ ceeveles Les GvnW keâF& Deveg‰eveeW ceW
Meeefceue veneR efkeâÙee peelee Lee~
 jepee Ùee mejoej keâyeerueeW hej Meemeve keâjles Les Deewj Gvekesâ
ØecegKe keâyeerues kesâ veece hej ØeosMeeW keâe veece heÌ[e, Yeues ner
Gme ØeosMe kesâ Yeerlej ØecegKe keâyeerueeW mes efYeVe ueesie Yeer yemeles
nesb~
 DeejbYe ceW nj ØeosMe keâe veece Jeneb hej meyemes henues yemeves Jeeues
keâyeerues kesâ veece mes Øeefmeæ ngDee~
 GoenjCeeLe&, henues heebÛeeue Skeâ peve Ùee keâyeerues keâe
veece Lee~ yeeo ceW Ùen ØeosMe efJeMes<e keâe veece nes ieÙee~
je°^ Meyo, efpemekeâe DeLe& ØeosMe Ùee #es$ e neslee nw, henues
henue Gòej Jewefokeâ keâeue cesW efceueves ueiee Lee~
 jepÙe keâe ØeOeeve (Head of the State)
Gòej Jewefokeâ «ebLeeW ceW mebkesâle efceuelee nw efkeâ jepÙe kesâ
ØeOeeve Ùee jepee keâe efveJee&Ûeve neslee Lee~ pees JÙeefòeâ
Meejerefjkeâ Deewj DevÙe iegCeeW ceW meJe&ßes‰ mecePee peelee Lee, Jener
jepee Ûegvee peelee Lee~
 Jen Deheves meeceevÙe kegâuepeveeW Ùee DevÙe peveeW mes, pees efJeMe
keânueeles Les, mJesÛÚe mes oer ieF& YeWš Øeehle keâjlee Lee, pees yeefue
DeLeJee ÛeÌ{eJee keânueeleer Leer~
 yeeo cesW jepee ves YeWš Øeehle keâjves keâer ØeLee keâes Dehevee
DeefOekeâej yevee efueÙee~
 Fme DeefOekeâej Deewj Deheves heo keâer DevÙe megefJeOeeDeeW keâes
keâeÙece jKeves kesâ GösMÙe mes Gmeves jepee kesâ heo keâes
DeevegJeebefMekeâ yevee efueÙee, Fme Øekeâej jepee keâe heo
meeceevÙele: Gmekesâ pÙes‰ heg$e keâes efceueves ueiee~
 uesefkeâve GòejeefOekeâej keâe Ùen ›eâce efvejblej veneR Ûeuee~
 ceneYeejle ceW keâne ieÙee nw efkeâ ÙegefOeef‰j kesâ Úesšs YeeF& ogÙeexOeve
ves Gmekeâe jepÙe nÌ[he efueÙee~
 jepÙe keâer Keeeflej ngS Ùegæ ves heeb[JeeW Deewj keâewjJeeW kesâ
kegâue keâe efJeveeMe efkeâÙee~
 Fme Ùegæ mes mhe° nes peelee nw efkeâ meòee kesâ Deeies mJepeve
kegâÚ veneR nwb~
 keâce&keâeb[ kesâ efJeOeeveeW mes jepee Deewj Yeer ØeYeeJeMeeueer yevee
efoÙee ieÙee~
 Jen JeepehesÙe Ùe%e (jLeoew[ Ì ) Yeer keâjlee Lee, efpemeceW jepee
keâe jLe Gmekesâ DevÙe meYeer yebOegDeeW kesâ jLeeW mes Deeies
efvekeâuelee Lee~
( 177 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
jeceeÙeCe Deewj ceneYeejle mes %eele neslee nw efkeâ yeÌ[s-yeÌ[s
 Gòej Jewefokeâ keâeue ceW jepee Éeje efkeâS peeves
Jeeues Ùe%e Les Ùe%eeW kesâ meceÙe jepee

jepemetÙe Ùe%e efpememes Ùen mecePee peelee Lee efkeâ,
Gmes efoJÙeMeefòeâ efceue ieF&~
DeMJecesOe Ùe%e Fme Ùe%e ceW jepee Éeje Skeâ
IeesÌ[e ÚesÌ[e peelee Lee~ Ùen IeesÌ[e
efpeve-efpeve #es$eeW mes neskeâj iegpejlee
Lee Gme mecemle Yet-Yeeie hej Gme
jepee keâe SkeâÚ$e jepÙe ceevee peelee
Lee~
JeepehesÙe Ùe%e FmeceW jLeoewÌ[ keâe DeeÙeespeve efkeâÙee
peelee Lee, efpemeceW jepee keâe jLe
Gmekesâ DevÙe meYeer yebOegDeeW mes Deeies
efvekeâuelee Lee
 Fve meejs Deveg‰eveeW mes Øepee kesâ ceve hej jepee keâer
yeÌ{leer ngF& Meefòeâ SJeb ceefncee keâer ienjer Úehe heÌ[leer
Leer~
Yeejer cee$ee ceW oeve Deewj Ghenej yeebš lee Lee SbJe
nj Jeie& kesâ ueesieeW keâes Gòece Yeesp eve keâjelee Lee~
jepee Deheves keâle&JÙe kesâ mebheeove efvecveefu eefK ele
JÙeefkeäleÙeeW keâer ceW meneÙelee ueslee Lee-
hegj esefnle
mesveeheefle
hešjeveer
GÛÛe keâese fš kesâ DeefO ekeâeefj ÙeeW
 efveÛeues mlej ceW ØeMeemeve keâe Yeej mebYeJele: «eece meYeeDeeW
hej jnlee Lee, efpeve hej ØecegKe kegâueeW kesâ ØeOeeveeW keâe efveÙeb$eCe
jnlee Lee~
 Ùes «eece meYeeSb mLeeveerÙe Jeeo-efJeJeeoeW keâe hewâmeuee Yeer

 Ssmee ueielee nw efkeâ Fme keâeue ceW keâj Deewj vepejevee
(efš^yÙetš) keâe meb«en ØeÛeefuele nes ieÙee Lee~
 keâj Jemetueer (Tax collection)
cenepeveheoeW kesâ jepee efJeMeeue efkeâues yeveJeeles Les Deewj yeÌ[er
mesvee jKeles Les, FmeefueS GvnW ØeÛegj mebmeeOeveeW keâer DeeJeMÙekeâlee
nesleer Leer~Fmekesâ efueS GvnW keâce&ÛeeefjÙeeW keâer Yeer DeeJeMÙekeâlee
nesleer Leer~
 Dele: cenepeveheoeW kesâ jepee, ueesieeW Éeje meceÙe-meceÙe hej ueeS
ieS GhenejeW hej efveYe&j ve jnkeâj, Deye efveÙeefcele ™he mes keâj
Jemetueves ueies~
 heâmeueeW hej ueieeS ieS keâj meyemes cenlJehetCe& Les, keäÙeeWefkeâ
DeefOekeâebMe ueesie ke=â<ekeâ ner Les~
ØeeÙe: Ghepe keâe 1/6 Jeeb efnmmee keâj kesâ ™he ceW efveOee&efjle
efkeâÙee peelee Lee efpemes Yeeie keâne peelee Lee~
 keâejeriejeW kesâ Thej Yeer keâj ueieeS ieS, pees ØeeÙe: ßece kesâ
™he ceW ÛegkeâeS peeles Les~
 pewmes efkeâ Skeâ yegvekeâj, ueesnej Ùee megveej keâes jepee kesâ
efueS cenerves ceW Skeâ efove keâece keâjvee heÌ[lee Lee~
 heMegheeuekeâeW keâes peeveJejeW Ùee Gvekesâ Glheeo kesâ ™he ceW keâj
osvee heÌ[lee Lee~
 JÙeeheeefjÙeeW keâes meeceeve Kejeroves-yesÛeves hej Yeer keâj osvee
heÌ[lee Lee~
 DeeKesškeâeW leLee meb«eenkeâeW keâes pebieue mes Øeehle JemlegSb osveer
nesleer Leerb~
 Fvekesâ meb«en Deewj mebÛeeueve kesâ efueS Skeâ DeefOekeâejer jnlee
Lee, pees meb«eefnlee keânueelee Lee~
keâjleer LeeR~
 Ùegæ kesâ meceÙe keâyeerues kesâ peJeeveeW kesâ oue Yeleea keâj
efueS peeles Les~
Gòej Jewe fokeâ keâeue ceW Yeer jepee keâesF & mLeeÙeer
mesvee veneR jKelee Lee~
 keâce&keâeb[ kesâ Deveg‰eve kesâ Devegmeej Ùegæ ceW efJepeÙe heeves keâer
keâecevee mes jepee keâes Skeâ ner Leeueer ceW, Deheves YeeF&-yebOegDeeW
(efJeMe) kesâ meeLe Yeespeve keâjvee heÌ[lee Lee~
Gòej Jewefokeâ ØeMeemeve
(Administration of Later Vedic Period)
nce osKeles nwb efkeâ pÙeeW-pÙeeW yeÌ[s jepÙe efJekeâefmele nesles ieS,
lÙeeW-lÙeeW jepeveereflekeâ Deewj ØeMeemeefvekeâ {ebÛee Yeer efJekeâefmele
Deewj efJemle=le neslee ieÙee~ jepÙe, mebKÙee Deewj Deekeâej oesveeW ceW
yeÌ{les pee jns Les Deewj jepeleb$e Deheveer peÌ[sb cepeyetle keâjlee pee
jne Lee~
 jepee keâes owJeer Glheefòe keâer Øeefle‰e oer peeves ueieer Leer~ Gmes
F&Õej keâe ØeefleefveefOe ceevee peeves ueiee Lee~
DeefO ekeâebMe hee"eW ceW jepeeDeeW kesâ efu eS kegâÚ
ØecegK e Meyoesb keâe ØeÙeesie neslee Lee, pewmes-
DeefOejepe,
jepeeefOejepe,
meceüe š,
Skeâješ

(178)
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeLeJe&Jeso Skeâješ Meyo keâer heefjYee<ee
meJeexheefjmeòeeOeejer Meemekeâ kesâ ™he ceW keâjlee nw~
 jepeeDeeW kesâ jepÙeeefYe<eskeâ kesâ efueS efJeMes<e Øekeâej kesâ Ùe%eeW
pewmes- JeepehesÙe, jepemetÙe Deewj DeÕecesOe keâe DeeÙeespeve
efkeâÙee peeves ueiee Lee~
 ÙeÅeefhe jepeleb$e ves Deheves Deehekeâes megÂÌ{ veeRJe hej mLeeefhele keâj
efueÙee Lee, uesefkeâve jepee keâer meòee efvejbkegâMe venerb Leer,
yeefukeâ Gme hej keâF& Øekeâej keâer heefjmeerceeSb ueieer ngF& LeeR~
 jepeleb$e keâer heefjefOe kesâ Yeerlej keâF& Øekeâej kesâ
ueeskeâleb$eelcekeâ lelJe meef›eâÙe Les~ GoenjCeeLe&
pevelee keâes jepee Ûegveves keâe DeefOekeâej Lee;
jepee kesâ DeefOekeâejeW leLee keâle&JÙeeW hej keâF&
MelesxX ueieer ngF& LeeR;
jepee Deheveer cebef$eheefj<eo keâer meueen hej
efveYe&j jnlee Lee, peve mebmLeeSb , meYee Deewj
meefceefle jepee keâer leeveeMeener hej DebkegbâMe jKeleer Leeb~r
 efkeâmeer Yeer heefjefmLeefle ceW jepee keâes jepÙe keâe Skeâcee$e
mJeeceer veneR mecePee peelee Lee Deewj ve ner jepÙe keâer mebhetCe&
Oeve-mebheefòe hej Gmekeâe SkeâeefOekeâej Lee~
 mebhetCe& jepÙe keâes Skeâ vÙeeme (š^mš) Deewj jepee keâes
Gmekeâe vÙeemeer (š^mšer) ceevee peelee Lee~
 Fme jepÙe ™heer vÙeeme keâes Jen Fmeer Mele& hej OeejCe
keâjlee Lee, efkeâ Jen Øepee keâer YeueeF& Deewj Øeieefle kesâ
efueS keâece keâjsiee~
 cebef$eÙeeW Deewj heoeefOekeâeefjÙeeW kesâ DeueeJee, ØeMeemeve kesâ
keâeÙe& ceW meYee Deewj meefceefle veece keâer mebmLeeSb Yeer
cenòJehetCe& Yetefcekeâe efveYeeleer LeeR~ efJeoLe keâe veeceesefveMeeve
veneR jne~
 meYee Deewj meefceefle Deheveer peien peerefJele lees jneR, hej
Gvekeâe jbie-{bie yeoue ieÙee~ GveceW jepeeDeeW Deewj
DeefYepeelÙeeW keâe yeesueyeeuee nes ieÙee~
 Deye meYee ceW efm$eÙeeW keâe ØeJesMe efveef<eæ nes ieÙee Deewj
kegâueerveeW leLee yeÇeÿeCeeW keâe ØeeyeuÙe nes ieÙee~
 meYee Skeâ mebmeo kesâ ™he ceW keâeÙe& keâjleer Leer Deewj Jeeo-
efJeJeeo leLee ÛeÛee& kesâ Éeje jepe-keâepe efvehešeleer Leer~
 meYee keâe ØeOeeve meYeeheefle keânueelee Lee, Gmekesâ meomÙeeW
keâes meYesÙe, meYee<eo Ùee meYeemeerve keâne peelee Lee~
NCERT-meej
 meYee kesâ mebÛeeueve kesâ efJe<eÙe ceW yeekeâeÙeoe efveÙece yeves ngS
Les, Deewj JeepemevesÙeer mebefnlee ceW keâne ieÙee nw efkeâ ieueleer
keâjves Jeeues meomÙeeW keâer Yelme&vee keâer peeleer Leer~
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ meYee vÙeeÙeeueÙe keâer lejn Yeer
keâece keâjleer Leer~
Ùen keâne ieÙee efkeâ ‘‘pees meYee ceW GheefmLele neslee nw, Jen
vÙeeÙeeueÙe keâer lejn vÙeeÙe (Oece&) Øeoeve keâjves kesâ
efueS yew"lee nw~’’
 meefceefle keâeÙe& Deewj ie"ve oesveeW ner Âef°ÙeeW mes meYee mes
efYevve Leer~
 meYee Skeâ Úesše ØeJej efvekeâeÙe Leer, Deewj Jen efveÛeues
vÙeeÙeeueÙe keâer lejn Yeer keâece keâjleer Leer, peyeefkeâ meefceefle
pevelee keâer yeÌ[er meeceevÙe meYee nesleer Leer~
‘efJeMe’ peve meeOeejCe
keâer DeeJeepe meefceefle keâes
(DeefYeJÙeefòeâ ) keâjves
Jeeueer mebmLee keâne
ieÙee nw-
 Ùen yeele Fme leLÙe mes ØeceeefCele nesleer nw efkeâ Skeâ DeJemej
hej lees meefceefle jepee keâes Ûegveleer nw Deewj otmejs DeJemej hej
Jen jepee kesâ kegâke=âlÙeeW Deewj DelÙeeÛeej kesâ keâejCe Deheveer
Gme hemebo keâes Jeeheme ueskeâj, jepee keâes jepeheo mes
nše osleer nw~
 Fme Ùegie keâer Goej YeeJevee efvecveefueefKele hejeceMe& ceW heefjueef#ele
nesleer nw, pees ‘ÙepegJexo’ kesâ Devegmeej, jepÙeeefYe<eskeâ kesâ DeJemej
hej hegjesenf le Éeje jepee keâes oer peeleer Leer, ‘‘Meemekeâ kesâ ™he ceW,
Deepe mes legcnsb meyeueeW Deewj efveye&ueeW keâes efve<he#e YeeJe mes GefÛele
vÙeeÙe Øeoeve keâjvee nesiee~
 ueesieeW keâer YeueeF& kesâ efueS efvejblej ØeÙelveMeerue jnvee nesiee
Deewj meJeexheefj yeele lees Ùen nw efkeâ legcnW osMe keâes meYeer
Øekeâej keâer efJeheefòeÙeeW mes yeÛeevee nesiee~
 efkebâleg pÙeeW-pÙeeW meeceeefpekeâ leLee jepeveerelf ekeâ {ebÛes ceW peefšuelee
yeÌ{leer ieF&, lÙeeW-lÙeeW jepÙe kesâ Deceues ceW Yeer yeÌ{esòejer nesleer ieF&~
( 179 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
jepÙe keâce&ÛeeefjÙeeW kesâ heoveece SJeb keâeÙe&
heoveece keâeÙe&
 Fmemes mhe° nw efkeâ ØeMeemeefvekeâ leb$e DelÙeble megieef"le Lee Deewj
Skeâ yeÌ[s jepÙe hej Meemeve keâjves keâe meJe&Lee kegâMeue meeOeve Lee~
 OÙeeleJÙe nw efkeâ Gme meceÙe, efkeâ JewOe/keâevetveer mebmLeeDeeW hej Yeer
hetje-hetje OÙeeve efoÙee peeves ueiee Lee~
 jepee vÙeeÙe Øeoeve keâjlee Lee Deewj DehejeefOeÙeeW keâes
ob[ oslee Lee~
 DehejeOeeW ceW Ûeesjer, uetš-Kemeesš, hejm$eerieceve,
DeiecÙeeieceve, DehenjCe Deewj veš nlÙee pewmes DehejeOe
ØecegKe Les~
 efv ecveJele DehejeOeeW kesâ efueS
ce=lÙeg oC[ keâe ØeeJeOeeve Lee-
iees nlÙee
yeÇÿe nlÙee
ceÅeheeve
efJeMJeemeIeele
 Úesšs-ceesšs DehejeOeeW keâe efvehešeje «eece vÙeeÙeeOeerMe
(hebÛe) efkeâÙee keâjles Les~
 mee#Ùe kesâ efueS ØelÙe#eoMeea, mee#eer (ÛeMceoero ieJeen)
keâes, metÛevee osves Jeeues keâer leguevee ceW DeefOekeâ cenlJe efoÙee
peelee Lee~
 DehejeOeeW kesâ efueS ob[ keâeheâer keâ"esj nesles Les~
 mebheefòe kesâ GòejeefOekeâej, Yetefce kesâ mJeeefcelJe Deeefo kesâ
ceeceues ceW keâevetve yengle ner mhe° Lee~
 efhelee keâer mebheefòe, GòejeefOekeâej ceWs heg$eesb keâes ner efceueleer
Leer~
 yesefšÙeeW keâes Ùen leYeer efceueleer Leer, peye efhelee keâe keâesF& yesše
(heg®<e mebleeve) veneR neslee Lee DeLeJee yesšer ner Gmekeâer
Dekesâueer mebleeve nesleer Leer~
(180)
osJelee Deveg‰eve SJeb oMe&ve
(Gods, Rituals and Philosphy)
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW Gòejer oesDeeye, yeÇeÿeCeeW kesâ ØeYeeJe
ceW DeeÙe& mebmke=âefle keâe keWâõ mLeue yeve ieÙee~ ueielee nw meeje
Gòej Jewefokeâ meeefnlÙe, kegâ®-heebÛeeueeW kesâ Fmeer ØeosMe ceW
efJekeâefmele ngDee~
 Ùen Fme mebmke=âefle keâe cetue Lee Deewj Ùe%e kesâ meeLe-meeLe
Deveskeâeveskeâ Deveg‰eve Deewj ceb$eefJeefOeÙeeb ØeÛeefuele ngFb&~
 osJeleeDeeW ceW oes meyemes yeÌ[s osJelee Fbõ Deewj Deefive Deye Gleves
ØecegKe veneR jns~
Gòej Jeweof keâ osJeceb[ue ceW me=peve kesâ osJelee
Øepeeheefle keâes meJeexÛÛe mLeeve efceuee~
 $e+iJewefokeâ keâeue kesâ kegâÚ DevÙe ieewCe osJelee Yeer ØecegKe nes
ieS~heMegDeeW kesâ osJelee, ‘®õ’ ves Gòej Jewefokeâ keâeue ceW
cenòee heeF&~
 pees ueesie $e+iJewefokeâ keâeue kesâ Deheves Deæ& KeeveeyeoesMeer
peerJeve keâes ÚesÌ[ mLeeÙeer ™he mes yeme ieS Les, Jes ueesie
efJe<Ceg keâes Dehevee heeuekeâ Deewj j#ekeâ ceeveves ueies~
 Fmekesâ DeueeJee, osJeleeDeeW kesâ Øeleerkeâ kesâ ™he ceW kegâÚ
JemlegDeeW keâer Yeer hetpee ØeÛeefuele ngF&~
 Gòej Jewefokeâ keâeue ceW cetefle&hetpee kesâ DeejbYe keâe kegâÚ
DeeYeeme efceueves ueielee nw~
 Ûetbefkeâ meceepe, yeÇeÿeCe, jepevÙe, JewMÙe Deewj Metõ Fve Ûeej JeCeex
ceW efJeYeòeâ nes ieÙee Lee, FmeefueS kegâÚ JeCeeX kesâ Deheves osJelee
Yeer nes ieS~
het<eved pees $e+iJewefokeâ keâeue heMegDeeW keâer j#ee
keâjves Jeeuee ceevee peelee Lee, Gòej Jewefokeâ
keâeue cesW MetõeW keâe osJelee nes ieÙee~
 neueebefkeâ $e+iJesefokeâ Ùegie ceW heMegheeueve meejer, DeeÙe&
peeefle keâe cegKÙe JÙeJemeeÙe Lee~
 osJeleeDeeW keâer DeejeOevee kesâ pees Yeeweflekeâ GösMÙe hetJe& ceW Les, Jes ner
Fme keâeue ceW Yeer jns~ uesefkeâve DeejeOevee keâer jerefle ceW ceneve
Deblej DeeÙee~
 Ùe%e Fme mebmke=âefle keâe cetue Lee Deewj Ùe%e kesâ meeLe-meeLe
DeveskeâeW Deveg‰eve Deewj ceb$e efJeefOeÙeeb Yeer ØeÛeefuele ngF&~
 mlegeflehee", henues keâer lejn Ûeueles jns, uesefkeâve Jes osJeleeDeeW
keâes ØemeVe keâjves keâer ØecegKe jerefle veneR jns; ØelÙegle Ùe%e
keâjvee keânerb DeefOekeâ cenlJehetCe& nes ieÙee Deewj Ùe%e kesâ
meeJe&peefvekeâ leLee Iejsuet oesveeW ™he ØeÛeefuele ngS~
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 meeJe&peefvekeâ Ùe%e, jepee Deheveer meejer Øepee kesâ meeLe
keâjlee Lee Deewj Øepee ceW Dekeämej Skeâ ner keâyeerues kesâ ueesie
nesles Les~
 efvepeer Ùe%e Deueie-Deueie JÙeefòeâ Deheves-Deheves Iej ceW keâjles
Les, keäÙeeWefkeâ Fme keâeue ceW Jewefokeâ ueesie mLeeÙeer efveJeemeeW
ceW jnles Les Deewj Gvekesâ efveÙeefcele kegâšgbye nesles Les~
 Iej keâe ØelÙeskeâ JÙeefòeâ Deefive ceW Deengefle oslee Lee Deewj Ssmee
ØelÙeskeâ keâce&, Deveg‰eve Ùee Ùe%e keâe ™he OeejCe keâj ueslee Lee~
 Ùe%e ceW yeÌ[s hewceeves hej heMegyeefue oer peeleer Leer, efpememes Keeme
leewj mes heMegOeve keâe Üeme neslee ieÙee~
DeefleefLe, ‘ieesåve’ keânueeles Les keäÙeeWe fkeâ GvnW
ieesceebme efK eueeÙee peelee Lee~
 henues ($e+iJewefokeâ keâeue ceW) Ùe%eeW keâer heæefle yeÌ[er mejue
nesleer Leer Deewj Ùe%e Skeâ oes efove ner Ûeueles Les, uesefkeâve Deye
(Gòej Jewefokeâ keâeue ceW) Ùeeef%ekeâ Deveg‰eveeW keâer mebKÙee
Deewj DeJeefOe oesveeW ner yeÌ{ ieF& Leer~
 kegâÚ Deveg‰eve lees yeejn efove mes Skeâ Je<e& lekeâ DeLeJee
Fmemes Yeer DeefOekeâ uebyes meceÙe lekeâ Ûeueles Les~
 $e+iJeso ceW meele hegjesefnleeW Deewj oes ØeOeeve hegjesefnleeW keâe
GuuesKe nw, uesefkeâve Deye yeÌ[s hewceeves hej Ùe%e keâjves kesâ efueS
me$en hegjesefnleeW keâer DeeJeMÙekeâlee nesves ueieer Leer~
 Ùe%eeW ceW keâce& kesâ meeLe ceb$e heÌ{s peeles Les~ Ùe%ekeâlee&DeeW keâes
Fve ceb$eeW keâe GÛÛeejCe yeÌ[er meleke&âlee mes keâjvee neslee Lee~
 Ùe%e keâjves Jeeuee Ùepeceeve keânueelee Lee Deewj Ùe%e keâe
heâue yengle kegâÚ Fme hej efveYe&j keâjlee Lee efkeâ Ùe%e ceW ceb$eeW
keâe GÛÛeejCe efkeâleveer Megælee mes efkeâÙee ieÙee~
 Fvekesâ DeueeJee, Deveskeâ Iejsuet Oeeefce&keâ ke=âlÙe SJeb mebmkeâej
nesles Les, pees ceveg<Ùe kesâ mebhetCe& peerJeve ceW pevce mes ueskeâj
ce=lÙegheÙeËle Ûeueles jnles Les, yeefukeâ kegâÚ ef›eâÙee-keâce& lees
ce=lÙeg kesâ yeeo Yeer efoJebiele DeelceeDeeW keâer Meebefle kesâ efueS
mebheVe efkeâS peeles Les~
 Ùes Oeeefce&keâ ke=âlÙe Deewj Deveg‰eve kesâJeue Fme ueeskeâ ceW meheâuelee
Øeeefhle kesâ meeOeve veneR Les, yeefukeâ FvnW mJeie& ceW hejceevebo keâer
Øeeefhle keâe meeOeve Yeer ceevee peelee Lee~
 Jewefokeâ DeeÙeeX ces bØeÛeefuele yengle-mes Deveg‰eve efnbo-ÙetjesheerÙe
Yee<ee-Yeeef<eÙeeW kesâ keâce&keâeb[ mes efceueles nwb, uesefkeâve kegâÚ efnbo
Yetefce ceW efJekeâefmele Øeleerle nesles nQ~
Fve meejs ceb$eeW Deewj Ùe%eeW keâe me=peve DebieerkeâjCe Deewj
efJemleejCe hegjesefnleeW ves efkeâÙee, pees yeÇeÿeCe keânueeles Les~
 yeÇeÿeCe Oeeefce&keâ %eeve-efJe%eeve hej Dehevee SkeâeefOekeâej mecePeles
Les~
NCERT-meej ( 181 )
 GvneWsves yengle meejs Deveg‰eveeW keâes ÛeueeÙee, efpeveceW kegâÚ
DeeÙexlej ueesieeW mes Yeer efueS ieS Les~
 Fleves meejs Deveg‰eveeW keâes Ûeueeves Deewj Gvekeâes efJemle=le
yeveeves keâe keäÙee keâejCe jne nesiee? Ùen lees helee veneR
Ûeuelee, uesefkeâve Fme mebYeeJevee mes Fbkeâej veneR efkeâÙee pee
mekeâlee nw, efkeâ Fmekesâ heerÚs Oeve ueesueghelee keâer YeeJevee jner
nesieer~
 jepemetÙe Ùe%e keâjeves Jeeues hegjesenf le keâes oef#eCee ceW 240,000
ieeÙesb efceueleer LeeR~
jepemegF& Ùe%e cesW hegjesefnleesW keâes
oef# eCee mJe™he meeceevÙele: ieeÙesW
Deewj oeefmeÙeeb oer peeleer LeerR,
meeLe-meeLe keâheÌ[ e, meesvee Deewj
IeesÌ[ s Yeer efo S peeles Les~
 keâYeer -keâYeer hegjesefnle oef#eCee ceW jepÙe keâe kegâÚ Yeeie Yeer
ceebie uesles Les~
 Ùe%e keâer oef#eCee ceW Yetefce keâe efoÙee peevee Gòej Jewefokeâ
keâeue ceW ØeÛeefuele veneR ngDee Lee~
 MeheheLe yeÇeÿeCe ceW keâne ieÙee nw efkeâ DeMJecesIe Ùe%e ceW
hegjesefnle keâes Gòej, oef#eCe, hetjye Deewj heef§ece ÛeejeW
efoMeeSb os osveer nQ~
 Ùeefo JeemleJe ceW Ssmee nes lees jepee kesâ heeme keäÙee yeÛelee
nesiee? Dele: Fmekeâe Ùener DeLe& ueieeÙee pee mekeâlee nw efkeâ
hegjesefnle peneb lekeâ mebYeJe nes DeefOekeâ mes DeefOekeâ Yetefce
nÌ[hevee Ûeenles Les~
 hejbleg ÙeLeeLe& ceW Yetefce DeefOekeâ cee$ee ceW yeÇeÿeCeeW kesâ neLe
veneR ieF& nesieer~
 Skeâ peien Fme yeele keâe Yeer GuuesKe nw efkeâ Yetefce peye
yeÇeÿeCe keâes oer peeves ueieer, lees Gmeves yeÇeÿeCe kesâ neLe
peevee DemJeerkeâej keâj efoÙee~
 Jewefokeâ keâeue kesâ Deble ceW hegjesefnleeW kesâ ØeYeglJe leLee Ùe%e Deewj
keâce&keâeb[eW kesâ efJe™æ Øeyeue Øeefleef›eâÙee ØeejbYe ngF&~
 Ùen Øeefleef›eâÙee heebÛeeueeW Deewj efJeosn kesâ jepÙe ceW efJeMes<ekeâj
ngF&, peneb 600 F&.het. kesâ Deemeheeme Gheefve<eoeW keâe
mebkeâueve ngDee Lee~
 Fve oeMe&efvekeâ «ebLeeW ves keâce&keâeb[ keâer efveboe keâer Deewj
ÙeLee&Le efJeÕeeme SJeb %eeve hej yeue efoÙee~
 Gheefve<eoeW ves yeue efoÙee Lee
Deelcee keâes henÛeeveves hej,
Deelcee leLee yeÇÿe kesâ mebyebOe keâes mener ™he
ceW mecePeves hej~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Gheefve<eoeW keâes efJeMJe kesâ mecemle DeeOÙeeeflcekeâ efÛebleve ceW
Yeejle keâe Skeâ DelÙeble cenlJehetCe& Ùeesieoeve ceevee
ieÙee nw, pees GefÛele ner nw~
ceneve oeMe&e fvekeâ Meesh esveneJej ves Gheefve<eoeW kesâ Heâejmeer
DevegJeeo kesâ uewe fšve DevegJeeo keâes heÌ{ves kesâ yeeo efueKee Lee-
‘‘ØelÙeskeâ JeekeäÙe mes iebY eerj, ceewe fuekeâ SJeb Goeòe efJeÛeej
DeefYeJÙeòeâ nesles nQ Deewj mebh etCe& meeefnlÙe GÛÛe heefJe$e
Deewj iebYeerj YeeJevee mes Deesle-Øeesle nw~ nce YeejleerÙe
heefjJesMe SJeb yebOeglJe mes YeeJe-efJeYeesj nes ieS nQ~’’
 cewkeäme cetuej ves keâne nw efkeâ ‘‘Fme oeMe&efvekeâ meeefnlÙe kesâ
ØeejbefYekeâ «ebLeeW keâes efkeâmeer Yeer Ùegie leLee efkeâmeer Yeer
osMe ceW ceeveJe ceefmle<keâ mes Glhevve, DelÙeble efJemceÙekeâejer
ke=âefleÙeeW kesâ yeerÛe efJeMJe meeefnlÙe ceW meowJe mLeeve
efceuelee jnsiee~’’
 lelkeâeueerve MeefòeâMeeueer jepeeDeeW keâer lejn yeÇÿe keâer heefjkeâuhevee
hejce meòee kesâ ™he ceW keâer ieF&~
 hebÛeeue Deewj efJeosn kesâ keâF& #eef$eÙe jepeeDeeW ves Yeer Fme
Øekeâej kesâ efÛebleve keâes DeheveeÙee Deewj yeÇeÿeCe Oece& ceW
megOeej ueeves kesâ efueS GheÙegòeâ JeeleeJejCe yeveeÙee~
 Gvekesâ GheosMeeW mes mLeeefÙelJe Deewj DeKeb[lee keâer YeeJevee
keâes yeue efceuee~
 MeerIeÇ ner lehemÙee, OÙeeve SJeb efÛebleve-ceveve ves ØecegKelee
Øeehle keâj ueeR~
 ceveg<ÙeeW ves leheefmJeÙeeW SJeb mebvÙeeefmeÙeeW keâe peerJeve›ele
Fme efJeÕeeme kesâ meeLe OeejCe keâj efueÙee, efkeâ Fmemes GvnW
kesâJeue mJeie& keâer ner Øeeefhle veneR nesieer, yeefukeâ Jes Deheves Deehe
ceW kegâÚ DeeOÙeeeflcekeâ, DemeeOeejCe SJeb DeefleceeveJeerÙe
MeefòeâÙeeb Yeer efJekeâefmele keâj ueWies~
 Skeâ Deesj lees efJemle=le keâce&keâeb[, Deveg‰eve Deewj lehe $e+iJeweof keâ
keâeue kesâ meeOeejCe Oece&-keâce& SJeb hetpeehee" keâe mLeeve uesles pee
jns Les~
 lees JeneRotmejer Deesj, ceveer<eerpeve Deheveer %eeveefheheemee keâes
Meeble keâjves kesâ efueS yeewefækeâ Keespe ceW Fme mebkeâuhe kesâ
meeLe mebueive Les efkeâ cees#e keâer Øeeefhle meÛÛes %eeve mes ner
nes mekeâleer nw~
 FmeefueS Ùen efmeæeble mLeeefhele efkeâÙee ieÙee efkeâ ‘‘pees
hejceelcee keâes peevelee nw, Jener hejceelcee keâes Øeehle keâjlee
nw, Deefheleg Jen mJeÙeb hejceelcee nw’’~
 pewmee efkeâ henues keâne pee Ûegkeâe nw : Jeso keâce&keâeb[ Deewj
%eeve kesâ Deblej keâes henÛeeveles Les, uesefkeâve Gòej Jewefokeâ
keâeue ceW Deekeâj ner Gme Deblej hej efJeMeo ™he mes efJeÛeej
efkeâÙee ieÙee~
(182)
Deelcee, DeheefjJeleea, DeefJeveeMeer Deewj Decej nw Fme yeele hej
yeue osves mes Gme mLeeefÙelJe keâer YeeJevee keâes yeue efceuee, efpemekeâer
DelÙeefOekeâ DeeJeMÙekeâlee #eef$eÙe MeemekeâeW kesâ DeOeerve GoerÙeceeve
jepemeòee keâes Leer~
Deelcee Deewj hejceelcee (yeÇÿe) kesâ yeerÛe mebyebOe
keâer YeeJevee mes Øepee ceW jepee kesâ Øeefle Yeefòeâ peieer~
Gòej Jeweof keâ efMe#ee
(Education in Later Vedic Period)
Fme keâeue ceW lejn-lejn kesâ meeefnlÙe keâer JÙeehekeâ ™he mes
Je=efæ ngF&~ Gheefve<eoeW ceW yeewefækeâ GheueefyOeÙeeW keâe GÛÛelece
mlej osKeves keâes efceuelee nw~ Gheefve<eo, efvemmebosn lelkeâeueerve
yeewefækeâ ef›eâÙeekeâueehe SJeb efÛebleve keâer Ûejce heefjCeefle nwb~
 efMe#ee keâe DeejbYe GheveÙeve mebmkeâej mes neslee Lee, pees yeÛÛes
keâe otmeje pevce mecePee peelee Lee~ FmeefueS Fme mebmkeâej kesâ
yeeo yeÛÛes keâes efÉpe keâer meb%ee oer peeleer Leer~
 efJeÅee keâe ceevee peelee Lee
Oece&evf e‰e
%eeveepe&ve
Deefpe&le %eeve keâer j#ee
mebleefle, Oeve leLee
oerIee&Ùeg Deewj DecejlJe Øeehle keâjvee~
 Fme Øekeâej efJeÅeeLeea, peerJeve kesâ meebmeeefjkeâ leLee DeeOÙeeeflcekeâ
oesveeW #es$eeW ceW meheâuelee Øeehle keâjves keâe ØeÙelve keâjles Les~ efMe<ÙeeW
kesâ keâle&JÙe YeueerYeebefle heefjYeeef<ele Les~
 Gòej Jewefokeâ keâeue ceW DeOÙeÙeve kesâ leerve ÛejCe nesles Les~
 ØeLece ÛejCe ceW efMe<Ùe, ieg®peveeW kesâ Iej ceW heefjJeej kesâ
meomÙeeW keâer lejn jnles Les Deewj Iej-ie=nmLeer kesâ keâeceeW ceW
nebLe yebšeles Les~
 Fmekesâ DeueeJee, Skeâ ieg® DeLeJee DeOÙeehekeâ Éeje mebÛeeefuele
efJeÅeeueÙe (hee"Meeuee) Yeer nesles Les~
 DeOÙeehekeâ Deheves efJeÅeeueÙe ceW ØeJesMe osves kesâ efueS mJeÙeb
efMe<ÙeeW keâe ÛegveeJe keâjles Les meeLe ner efMe#ee kesâ Deewj Yeer
meeOeve Les~
 efMeef#ele JÙeefòeâ, ie=nmLe kesâ ™he cesb Yeer Deheves %eeveepe&ve
keâer Øeef›eâÙee Ûeeuet jKelee Lee~
 Fmekesâ efueS Jen efJeÉeveeW mes Meem$eÛeÛee& keâjlee jnlee Lee
Deewj efYeVe-efYeVe keWâõeW DeLeJee mLeueeW hej GheueyOe $e+ef<e -
cegefveÙeeW leLee efJeÉeveeW kesâ heeme efveÙeefcele ™he mes peelee
jnlee Lee~
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 efYeVe-efYeVe peveheoeW ceW %eeveepe&ve kesâ efueS jepee kesâ mebj#eCe
ceW heefj<eoW Yeer nesleer Leerb~
 Fve DeeJeemeerÙe efJeÅeeueÙeeW, GÛÛe DeOÙeÙeve kesâ efJeÅeeheer"eW
Deewj oeMe&efvekeâ ÛeÛee& SJeb Meem$eeLe& kesâ efueS DeeÙeesefpele
heefj<eoeW SJeb ceb[ueeW kesâ Deefleefjòeâ, jepeeDeeW Éeje
efJeÉevepeveeW keâer efJeMeeue meYeeSb Yeer DeeÙeesefpele keâer peeleer
Leerb, efpeveceW %eeveepe&ve kesâ efueS Yeejer Øeeslmeenve efceuelee Lee~
 Ssmes DeeÙeespeveeW keâe Skeâ efJeefMe° GoenjCe nw- efJeosn
kesâ jepee pevekeâ Éeje DeeÙeesefpele ceneve efJeodJelmeccesueve,
efpemekeâe GuuesKe Je=noejCÙekeâ Gheefve<eo ceW efceuelee nw~
 Fme meccesueve ceW Yeeie uesves JeeueeW ceW ØecegKe Les- Ùee%eJeukeäÙe,
Göeuekeâ Dee™efCe, MeekeâuÙe, ieeieea Deewj Deveskeâ DevÙe efJeÉeve~
 Fme meccesueve Deewj FmeceW ÛeefÛe&le efJeefYevve efJe<eÙeeW keâe efJeJejCe
efJemleej mes Je=noejCÙekeâ Gheefve<eo ceW efoÙee ieÙee nw~
 efMe#ee GvneR ieg™DeeW mes ueer peeleer Leer, pees Øekeâeb[
hebef[le nesles Les~
 nce heÌ{les nwb efkeâ Ùee%eJeukeäÙe, Göeuekeâ Dee™efCe kesâ
meeLe Deheveer efMe#ee mebheVe keâjves kesâ yeeo pevekeâ (jepee
SJeb #eef$eÙe) kesâ heeme oMe&ve leLee DevÙe efJe<eÙeeW keâer
efMe#ee Øeehle keâjves kesâ efueS ieS Les~
 hejbleg pevekeâ keâer meYee ceW Ùee%eJeuekeäÙe ves meYeer menYeeefieÙeeW
keâes Meem$eeLe& ceW hejeefpele keâj efoÙee Deewj Jeneb GvnW meJeexÛÛe
efJeÉeve leLee Øe%eeJeeve Ieesef<ele efkeâÙee ieÙee~
 Ùen Yeer GuuesKeveerÙe nw efkeâ efm$eÙeeb Yeer yeeweæ f keâ ef›eâÙeekeâueehe SJeb
MeeŒeeLe& ceW Yeeie uesleer Leebr~
 ieeieea Deewj cew$esÙeer Ssmeer efJeoge<f eÙeeW kesâ Glke=â° GoenjCe nw~b
 $e+iJeso ceW Ssmeer Deveskeâ efm$eÙeeW keâe GuuesKe nw, efpevneWves
ceb$eeW keâer jÛevee keâer Leer~
 Gme keâeue keâer Skeâ cenòJehetCe& efJeMes<elee Ùen Yeer nw efkeâ
#eef$eÙe ueesie Yeer yeewefækeâ ef›eâÙeekeâueehe ceW Yeeie uesles Les~
 efJeosnjepe pevekeâ, heebÛeeue vejsMe ØeJeenCe peeyeeefue, keâeMeer
vejsMe DeMJeheefle kewâkesâÙe Ssmes #eef$eÙe Les, efpevekesâ heeme megeMf eef#ele
yeÇeÿeCe Yeer efMe#ee uesves Deeles Les~
 lelkeâeueerve «ebLeeW ceW Gme meceÙe kesâ hee"Ÿe efJe<eÙeeW keâe GuuesKe
efceuelee nw~
mebieerle DeeÙege fJe&% eeve
efMeuhe Jeso
ueefuele
keâuee ÚeboesiÙe Gheefve<eo ceW ieefCele
efJe<e Guuese fKele lelkeâeueerve Keefvepe
efJeÅee efJe<eÙe nw- efJeÅee
pÙeese fle<e
leke&âMeem$e
mewvÙe efJe%eeve veere fleMeem$e
NCERT-meej
 ceg[kb eâ Gheefve<eo ceW DeOÙeÙeve kesâ Fve meye efJe<eÙeeW keâes Deheje
efJeÅee keâne ieÙee nw~
 hejeefJeÅee veece keâer Skeâ DevÙe ßesCeer kesâ Debleie&le hejce%eeve
Ùeeveer Deelce%eeve keâer efMe#ee Øeoeve keâer peeleer Leer, pees
peerJeve-ce=lÙeg, F&Õej Deeefo kesâ iet{Ì jnmÙeeW keâe GodIeešve
keâjleer Leer~
Gòej Jeweof keâ efJe%eeve Deewj ieefCele
(Science and Mathmetics
in Later Vedic Period)
Fme keâeue kesâ efJe%eeve kesâ efJe<eÙe ceW peevekeâejer JesoeW, yeÇeÿeCe
iebÇLeeW Deewj Gheefve<eoeW mes efceueleer nw~ lelkeâeueerve efJeÉeve
ieefCele Deewj Gmekeâer efYeVe-efYeVe MeeKeeDeeW Ùeeveer DebkeâieefCele,
jsKeeieefCele, yeerpeieefCele Deewj pÙeesefle<e mes heefjefÛele Les~
 Jewefokeâ ueesie #es$eheâue ceW ef$eYegpeeW, Je=òeeW kesâ yejeyej kesâ Jeie&
yeveeves keâe lejerkeâe peeveles Les Deewj JeieeX kesâ peesÌ[ Deewj
Deblej keâe efnmeeye ueiee mekeâles Les~
 MetvÙe keâer peevekeâejer lees $e+iJeso kesâ meceÙe ner ueesieeW keâes Leer,
Deewj Fmeer keâer yeoewuele yeÌ[er-yeÌ[er mebKÙeeSb ope& keâer pee
mekeâleer LeeR~
 ØelÙeskeâ Debkeâ kesâ mLeeveerÙe ceeve Deewj Gmekesâ efvejhes#e
ceeve keâer Yeer peevekeâejer Leer~
 Jes ueesie Ieve, Ievecetue, Jeie&, Jeie&cetue Deeefo mes heefjefÛele
Les Deewj Gvekeâe ØeÙeesie Yeer keâjles Les~
 Jewefokeâ keâeue ceW pÙeesefle<e keâe yengle efJekeâeme nes Ûegkeâe Lee~
 Jewefokeâ ueesie DeekeâeMeerÙe efheb[es DeLee&le «eneW, ve#e$eeW
Deeefo keâer ieefle keâes peeveles Les Deewj efYeVe-efYeVe meceÙe
hej Gvekeâer efmLeefle keâe efnmeeye ueiee mekeâles Les~
 Fmemes GvnW mener hebÛeebie yeveeves Deewj metÙe& leLee Ûebõ
«enCe kesâ meceÙe kesâ yeejs ceW YeefJe<ÙeJeeCeer keâjves ceW
meneÙelee efceueleer Leer~
 Jewefokeâ ueesie Ùen Yeer peeveles Les efkeâ he=LJeer Deheveer De#e
(Oegjer) hej Deewj metÙe& kesâ ÛeejeW Deesj Ietceleer nw Deewj Ûebõcee
he=LJeer kesâ ÛeejeW Deesj Ûekeäkeâj ueieelee nw
GvneWves DeekeâeMeerÙe efheb[eW kesâ heefj›eâceCe kesâ meceÙe
Deewj metÙe& mes Gvekeâer otjer keâe efnmeeye ueieeves keâe Yeer
ØeÙeeme efkeâÙee Lee~ Gvekeâer ieCeveeDeeW kesâ heefjCeece ueieYeie
Jener nQ, pees Deye DeeOegefvekeâ lejerkeâeW mes efvekeâeues ieS nQ~
( 183 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe (FLASHBACK)

1000

1/6

(184)
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

240000

600

NCERT-meej ( 185 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee Gheefve<eo meJee&efOekeâ ØeeÛeerve Je 5. Gòej-Jewefokeâ keâeue kesâ meboYe& ceW DemelÙe efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW?
meJee&efOekeâ cenlJehetCe& nw? (a) ueesieeW keâer peerefJekeâe Kesleer nes Ûeueer Leer
(a) ÚeboesiÙe Je ye=noejCÙekeâ (b) ye=noejCÙekeâ Je keâ"esheefve<eod (b) Gòej Jewefokeâ keâeue ceW nue Ûeueevee GÛÛe JeCeeX kesâ efueS
(c) keâ" Je cegb[keâ (d) ceg[b keâ Je ØeMve Jeefpe&le nes ieÙee Lee~
Gòej—(a) (c) ÛeeJeue keâes ›eerefn keâne peelee Lee~
(d) Jewefokeâ Deveg‰eveeW ceW cegKÙe ™he mes iesntb kesâ ØeÙeesie keâe efJeOeeve
Gheefve<eo Ssmee %eeve Øeehle keâjves hej yeue osles nQ, efpemekesâ ceeOÙece mes
nw~
Deelcee yeÇÿe ceW ueerve nes peeS Deewj mebmeej kesâ DeeJeeieceve Ûe›eâ mes cegefòeâ
Gòej—(d)
efceue peeS~ oes meyemes ØeeÛeerve Je cenlJehetCe& Gheefve<eo (1) ÚeboesiÙe (2)
ye=noejCÙekeâ nwb~ Jewefokeâ Deveg‰eveeW ceW ÛeeJeue kesâ ØeÙeesie keâe efJeOeeve nw, hej iesntb keâe
ØeÙeesie keâoeefÛele ner neslee Lee~ DevÙe Gòej Jewefokeâ keâeue kesâ meboYe& ceW
2. nefmleveehegj kesâ yeeÌ{ ceW yen peeves kesâ heMÛeele kegâ® JebMe kesâ ueesie, efoS meYeer keâLeve melÙe nQ~
hegve: efkeâme mLeeve hej yemes?
(a) keâesmeue (b) heebÛeeue 6. Gòej Jewefokeâ keâeue ceW meerlee Meyo keâe ØeÙeesie efkeâmekesâ meboYe& ceW
(c) keâewMeecyeer (d) jece«eece
efkeâÙee peelee Lee?
(a) nue (b) nuejsKee
Gòej—(c)
(c) Yetefce (d) ke=âef<e ÙeesiÙe Yetefce
nefmleveehegj kesâ yeeÌ{ ceW yen peeves kesâ heMÛeele kegâ® JebMe kesâ pees ueesie Gòej—(b)
peerefJele jns, Jes Fueeneyeeo kesâ heeme keâewMeebyeer ceW peekeâj yeme ieS~
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW nue keâes ‘efmeje‘ leLee ‘nuejsKee‘ keâes ‘meerlee‘
3. heebÛeeue jepÙe DeeOegefvekeâ Gòej ØeosMe kesâ efkeâve efpeueeW ceW efJemle=le keâne peelee Lee, nue ceW 6, 8 Deewj Ùeneb lekeâ efkeâ Ûeewyeerme yewueeW mes peesles
Lee? peeves keâe GuuesKe nw~
(1) yejsueer (2) yeoeÙetb
7. Gòej Jewefokeâ keâeue ceW ‘efve<keâ Deewj Meleceeve‘ MeyoeW keâe ØeÙeesie
(3) heâ®&Keeyeeo (4) Deeieje
efkeâmekesâ meboYe& ceW efkeâÙee peelee Lee?
GheÙeg&òeâ kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW~
(a) meesvee (b) cegõe
(a) kesâJeue 1 (b) 1 Deewj 2
(c) pesJejele (d) Jem$eeW
(c) 1, 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(b)
Gòej—(c)
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW efve<keâ Deewj Meleceeve cegõe keâer FkeâeFÙeeb Leerb,
heebÛeeue jepÙe, DeeOegefvekeâ Gòej ØeosMe jepÙe kesâ yejsueer, yeoeÙetb SJeb uesefkeâve Gòej Jewefokeâ keâeue ceW efkeâmeer Keeme Yeej, Deeke=âefle Deewj cetuÙe
heâ®&Keeyeeo efpeueeW lekeâ efJemle=le Lee, Gòej Jewefokeâ meeefnlÙe ceW JeefCe&le kesâ efmekeäkeâeW kesâ Ûeueve keâe keâesF& mee#Ùe veneR efceuelee nw~
heebÛeeue, oeMe&efvekeâ jepeeDeeW leLee lelJe%eeveer yeÇeÿeCeeW kesâ efueS Øeefmeæ
jne nw~ 8. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
keâLeve 1- Gòej Jewefokeâ keâeue ceW SuÙegefceefveÙece kesâ yele&ve yeveeS
4. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme yeÇeÿeCe iebÇLe ceW jepee pevekeâ keâe peeles Les~
GuuesKe ngDee nw? keâLeve 2- meesves Je Ûeeboer keâe GheÙeesie DeeYet<eCe leLee huesšeW keâes
(a) MeleheLe yeÇeÿeCe (b) SslejsÙe yeÇeÿeCe
yeveeves ceW efkeâÙee peelee Lee~
(c) ieesheLe yeÇeÿeCe (d) <e[efJeMeb yeÇeÿeCe
GheÙeg&òeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej Gòej Jewefokeâ keâeue kesâ meboYe& ceW
Gòej—(a)
mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW~
MeleheLe yeÇeÿeCe ceW keâne ieÙee nw efkeâ meerlee kesâ efhelee Deewj efJeosn kesâ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
jepee pevekeâ ves nue ÛeueeÙee Lee~ Dele: Fme Øekeâej MeleheLe yeÇeÿeCe ceW (c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
efJeosn kesâ jepee pevekeâ keâe efpe›eâ ngDee nw~ Gòej—(b)

(186)
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW leebyes kesâ yele&ve yeveeS peeles Les ve efkeâ SuÙegefceefveÙece GheÙeg&òeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej Gòej Jewefokeâ keâeue kesâ meboYe& ceW
kes
â, Dele: keâLeve (a) DemelÙe nw~ meesves leLee Ûeeboer keâe GheÙeesie mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW~
DeeYet<eCe leLee huesšW Deeefo yeveeves kesâ efueS neslee Lee~ Fvekesâ DeueeJee (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
ueesne, meermee leLee jebiee keâe Yeer ØeÙeesie neslee Lee~
Gòej—(d)
9. efvecveefueefKele ceW mes Gòej Jewefokeâ keâeue kesâ ueesieeW kesâ ceOÙe
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW ÛeewLes JeCe& keâes GheveÙeve mebmkeâej keâe DeefOekeâej
meJee&efOekeâ ØeÛeefuele ce=oYeeb[ keâewve-mee Lee?
veneR Lee, Jen ieeÙe$eerceb$e keâe GÛÛeejCe venerb keâj mekeâlee Lee~ Dele:
(a) keâeuee-Je-ueeue ce=oYd eeb[
oesveeW keâLeve DemelÙe nQ; DeYeer‰ efJekeâuhe (d) nesiee~
(b) efÛeef$ele Oetmej ce=oYd eeb[
(c) keâeueer hee@efueMeoej ce=odYeeb[
13. efvecveefueefKele efoS ieS peerJeve kesâ Ûeej DeeßeceeW ceW mes keâewve-mee
(d) ueeue ce=oYd eeb[
›eâce mener nw?
(a) yeÇÿeÛeÙe& JeeveØemLe ie=nmLe mebvÙeeme
Gòej—(d)
(b) ie=nmLe JeeveØemLe mebvÙeeme yeÇÿeÛeÙe&&
Gòej Jewefokeâ keâeue kesâ ueesie 4 Øekeâej kesâ ce=odYeebb[eW mes heefjefÛele Les- (c) yeÇÿeÛeÙe& ie=nmLe JeeveØemLe mebvÙeeme
keâeuee-Je-ueeue ce=odYeeb[, efÛeef$ele Oetmej ce=odYeeb[, keâeueer hee@efueMeoej (d) JeeveØemLe yeÇÿeÛeÙe& ie=nmLe mebvÙeeme
ce=odYeeb[ leLee ueeue ce=odYeeb[~ Gòej Jewefokeâ keâeue kesâ ueesieeW kesâ ceOÙe Gòej—(c)
meJee&efOekeâ ØeÛeefuele ce=odYeeb[ ueeue ce=odYeeb[ Lee, leLee efÛeef$ele Oetmej Jewefokeâesòej «ebLe ceW nceW Ûeej Deeßece mhe° efoKeeF& osles nQ-
ce=odYeeb[ meJee&efOekeâ efJeefMe° ce=odYeeb[ Lee~ yeÇÿeÛeÙe& Úe$eeJemLee
10. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme yeÇeÿeCe «ebLe ceW efJeMJeeefce$e keâes Skeâ ie=nmLe ie=nmLeeJemLee
JeeveØemLe JeveJeemeeJemLee
#eef$eÙe yeleeÙee ieÙee nw?
mebvÙeeme meebmeeefjkeâ peerJeve mes efJejle neskeâj jnves keâer DeJemLee~
(a) SslejsÙe yeÇeÿeCe (b) MeleheLe yeÇeÿeCe
neueebefkeâ Jewefokeâ keâeue ceW Ûeej Deeßece DeLee&led peerJeve kesâ Ûeej ÛejCe
(c) keâew<ekeâerÙe yeÇecnCe (d) <e[efJebMe yeÇeÿeCe
megØeefleef‰le veneR ngS Les~
Gòej—(a)
14. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve oes keâyeerueeW kesâ efceueves mes ‘keg⮑ keâyeerues
efJeMJeeefce$e keâes $e+iJeso ceW Skeâ $e+ef<e yeleeÙee ieÙee nw, uesefkeâve SslejsÙe keâe efvecee&Ce ngDee?
yeÇeÿeCe ceW Gvns #eef$eÙe yeleeÙee ieÙee nw~ SslejsÙe yeÇeÿeCe «ebLe ceW nce (a) Yejle Deewj ef$elmeg (b) Yejle Deewj heg®
osKeles nQ efkeâ peeefle kesâ ceeceues ceW keâ"esjlee Deevee ØeejbYe nes ieF& Leer~ (c) heg® Deewj legJe&me (d) ef$elmeg Deewj legJe&me

11. efvecveefueefKele cebs mes keâJeMe, Jelme Deewj melÙekeâece peeyeeefue ceW keäÙee
meceevelee Leer?
(a) Gòej Jewefokeâ keâeue ceW leerveeW Øeleeheer jepee ngS~
(b) leerveeW keâes jepÙe peerleves kesâ efueS Ùeeo efkeâÙee peelee nw~
(c) leerveeW yeÇeÿeCeslej peeefleÙeeW ceW Glhevve ngS hejbleg GvnW ceneve
yeÇeÿeCe ceevee peeves ueiee~
(d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(c)
keâJeMe, Jelme Deewj melÙekeâece peeyeeefue pewmes JÙeefòeâ, pees yeÇeÿeCeslej
peeefleÙeeW ceW Glhevve ngS Les, uesefkeâve GvnW ceneve yeÇeÿeCe ceevee peeves
ueiee Lee~ pees efkeâ Ùen oMee&lee nw efkeâ DeYeer lekeâ Demhe=MÙelee keâer
DeJeOeejCee ves efmej veneR G"eÙee Lee~
12. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
keâLeve 1- ÛeewLes JeCe& keâes GheveÙeve mebmkeâej keâe DeefOekeâej Lee~
keâLeve 2- ÛeewLee JeCe& ieeÙe$eerceb$e keâe GÛÛeejCe keâj mekeâlee Lee~
Gòej—(b)
$e+iJewefokeâ keâeue ceW Øeefmeæ peve, pewmes- Yejle, heg®, ef$elmeg Deewj legJe&me
Deye Oeerjs-Oeerjs DevÙe peveeW ceW efJeueerve neskeâj jepeveereflekeâ cebÛe hej
efJeueghle nesles pee jns Les~ Ssmes ceW oes ØecegKe keâyeerues ‘Yejle‘ Deewj ‘heg®‘
Skeâ neskeâj ‘keg⮑ keânueeS~
15. efvecveefueefKele efoS ieS keâLeveeW ceW mes kegâ®DeeW kesâ meboYe& ceW keâewve-
mee keâLeve DemelÙe nw?
(a) kegâ® DeejbYe ceW oesDeeye kesâ mejmJeleer Deewj Â<eÉleer veefoÙeeW kesâ
ØeosMe ceW yemes
(b) kegâ® Deewj hebÛeeue Deeheme ceW efceuekeâj oesDeeye #es$e hej
keâeefyepe jns~
(c) kegâ®DeeW ves Deheveer jepeOeeveer nefmleveehegj yeveeF&, pees Jele&ceeve
nefjÙeeCee ceW heÌ[leer nw~
(d) ceneYeejle kesâ Ùegæ ceW meefcceefuele keâewjJe Je heeb[JeeW oesveeW kegâ®
kegâue kesâ ner Les~
Gòej—(c)

NCERT-meej ( 187 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
kegâ®DeeW ves nefmleveehegj keâes Deheveer jepeOeeveer yeveeÙee pees cesj" efpeues ceW $e+iJewefokeâ efkeâjele/keâerkeâš keâes ner ceieOe kesâ veece mes peevee peelee Lee,
heÌ[lee nw, ve efkeâ Jele&ceeve nefjÙeeCee ceW Dele: efJekeâuhe (c) DemelÙe meeLe ner celmÙe peveheo keâe Yeer GuuesKe nw, ceõ hebpeeye ceW efmLele Lee
nesiee~ DevÙe meYeer keâLeve kegâ®DeeW kesâ meboYe& ceW melÙe nQ~ Deewj heefMÛece keâer Deesj yeenerkeâ, keâesefMeve, kewâkeâÙe Je kebâyeespe, peveebs kesâ
16. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme veoer keâes Jewefokeâ keâeue ceW meoeveerje kesâ ØeosMe Les~
veece mes peevee peelee Lee? 21. eqvecveefueefKele efoS ieS keâLeveeW ceW mes DeMJecesIe Ùe%e kesâ meboYe& ceW
(a) mejmJeleer (b) efmebOeg keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
(c) meleuepe (d) ieb[keâ keâLeve 1- FmeceW Skeâ IeesÌ[e jepee kesâ ueesieeW keâer osKe-jsKe ceW
Gòej—(d) mJeleb$e efJeÛejCe kesâ efueS ÚesÌ[ efoÙee peelee Lee~
Jewefokeâ mebmke=âefle ceW meoeveerje, DeeOegefvekeâ ieb[keâ veoer keâes keâne peelee keâLeve 2- jepee mJeÙeb Fme Ùe%e keâes mebhevve keâjlee Lee~
Lee ketâš :
17. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme «ebLe ceW ‘efJeosn ceeOeJe‘ keâer keâLee keâe (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw? (c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 Deewj 2
(a) MeleheLe yeÇeÿeCe (b) celmÙe hegjeCe Gòej—(a)
(c) ie®Ce hegjeCe (d) keâew<elekeâerÙe yeÇeÿeCe DeMJecesIe Ùe%e Skeâ Ssmee DeeÙeespeve Lee, efpemeceW Skeâ IeesÌ[s keâes jepee kesâ
Gòej—(a) ueesieeW keâer osKejsKe ceW mJeleb$e efJeÛejCe kesâ efueS ÚesÌ[ efoÙee peelee Lee~
MeleheLe yeÇeÿeCe ceW keâne ieÙee nw efkeâ ‘efJeosn ceeOeJe‘ ves Jewefokeâ mebmke=âefle Ùeefo keâesF& otmejs jepee ves Fme IeesÌ[s keâes jeskeâe, lees Gmes DeMJecesIe Ùe%e
kesâ ieÌ{ mejmJeleer ØeosMe keâes heej efkeâÙee leLee keâesmeue keâer hetJeea meercee keâjves Jeeues jepee mes Ùegæ keâjvee heÌ[lee Lee~ Dele: keâLeve 1 melÙe nw~
meoeveerje keâes heej keâjles ngS efJeosn ceW hengbÛee Lee~ Ùen Ùe%e efJeefMe° hegjesefnleeW kesâ Éeje mebhevve keâjeÙee peelee Lee, ve efkeâ
18. ØeJeenCe peeyeeefue vejsMe keâe mebyebOe efkeâme ØeosMe mes Lee? jepee mJeÙeb keâjlee Lee; Dele: keâLeve (2) DemelÙe nw~
(a) kegâ® (b) heebÛeeue 22. Gòej Jewefokeâ keâeue ceW ‘Yeeie‘ veecekeâ keâj efkeâme hej ueieeÙee peelee
(c) ceieOe (d) keâesmeue Lee?
Gòej—(b) (a) megj#ee (b) Yetefce
Gheefve<eoeW ceW kegâ® Je heebÛeeue ØeosMe keâes mebmke=âefle leLee mece=efæ keâe ieÌ{ (c) Ghepe (d) heMeg
ceevee ieÙee nw~ Ssmee GuuesKe nw efkeâ heebÛeeue vejsMe ØeJeenCe peeyeeefue Gòej—(c)
Øeefleefove heebÛeeue heefj<eo ceW GheefmLele nesles Les~
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW Ghepe keâe 1/6 Jeeb efnmmee keâj kesâ ™he ceW
19. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mes ØeosMe Jewefokeâ meYÙelee kesâ ØecegKe keWâõ efveOee&efjle efkeâÙee peelee Lee, efpemes Yeeie keâne peelee Lee~
Les?
(1) keâesmeue (2) keâeMeer
23. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
(3) efJeosn (4) Debie
keâLeve 1- jepemetÙe Ùe%e ceW jLeoew[Ì keâe DeeÙeespeve efkeâÙee peee Lee,
GheÙeg&òeâ kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW- efpemeceW jepee keâe jLe Gmekesâ DevÙe meYeer yebOegDeeW mes Deeies
(a) kesâJeue 1 (b) 1 Deewj 2 efvekeâuelee Lee~
(c) 1 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 3 keâLeve 2- JeepehesÙe Ùe%e ceW Ùen mecePee peelee Lee efkeâ jepee keâes
Gòej—(d) efoJÙe Meefòeâ efceue ieF& nw~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
Jewefokeâ meYÙelee kesâ ØecegKe keWâõ keâesmeue, keâeMeer Deewj efJeosn Les~ DeLeJe&Jeso
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
ceW ceieOe Deewj Debie keâe GuuesKe megotjJeleea ØeosMeeW kesâ ™he ceW efkeâÙee
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
ieÙee nw~
Gòej—(c)
20. $e+iJewefokeâ ceW efkeâjele/keâerkeâš keâes efkeâme DevÙe veece mes Yeer peevee
peelee Lee? JeepehesÙe Ùe%e ceW jLeoewÌ[ keâe DeeÙeespeve efkeâÙee peelee Lee, efpemeceW
(a) ceieOe (b) celmÙe jepee keâe jLe Gmekesâ DevÙe meYeer yebOegDeeW mes Deeies efvekeâuelee Lee leLee
(c) cebõ (d) kebâyeespe jepemetÙe Ùe%e ceW Ùen mecePee peelee Lee efkeâ Gmes efoJÙe Meefòeâ efceue ieF&
Gòej—(a) nw~ Dele: oesveeW keâLeve melÙe nQ~

(188)
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
24. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- iees$e Meyo keâe meJe&ØeLece GuuesKe $e+iJeso ceW ngDee Lee~ iees$e keâe cetue
keâLeve 1- «eece meYeeDeeW hej kegâueeW kesâ ØeOeeveeW keâe efveÙeb$eCe neslee DeLe& nw- ‘iees‰‘ DeLeJee Jen mLeeve peneb mecetÛes kegâue keâe ieesOeve heeuee
Lee~ peelee Lee~
keâLeve 2- «eece meYeeSb mLeeveerÙe Jeeo-efJeJeeoeW keâe hewâmeuee keâjleer
Leerb~ 28. Jeweof keâ keâeue ceW ‘metle‘ mes leelheÙe& nw-
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes Gòej Jewefokeâ keâeueerve «eece meYeeDeeW kesâ (a) jsMece yegvekeâj (b) jLe nebkeâves Jeeues
meboYe& ceW keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? (c) jepemJe Jemetueves Jeeues (d) Jem$eeW kesâ JÙeeheejer
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Gòej—(b)
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
Jewefokeâ keâeue ceW ‘metle‘ mes leelheÙe& jLe nebkeâves Jeeues mes nw~
Gòej—(c)
efveÛeues mlej ceW ØeMeemeve keâe Yeej mebYeJele: «eece meYeeDeeW hej jnlee 29. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerepf eS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes
Lee, efpeve hej ØecegKe kegâueeW kesâ ØeOeeveeW keâe efveÙeb$eCe jnlee Lee~ Ùes «eece efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS~
meYeeSb mLeeveerÙe Jeeo-efJeJeeoeW keâe hewâmeuee Yeer keâjleer LeeR~ metÛeer-I metÛeer-II
25. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Jeso ceW ‘Skeâješ‘ Meyo keâer heefjYee<ee, (heoveece) (keâeÙe&)
meJees&heefjmeòeeOeejer Meemekeâ kesâ ™he ceW keâer ieF& nw? A. YeeieogOe 1. cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe
(a) $e+iJeso (b) meeceJeso B. mLeheefle 2. KepeebÛeer
(c) DeLeJe&Jeso (d) ÙepegJexo C. #eòee 3. keâj meceenlee&
Gòej—(c) D. meb«eefn$eer 4. kebâÛegkeâer

jepee keâes F&MJej keâe ØeefleefveefOe ceevee peeves ueiee Lee~ meeLe ner ketâš :
‘jepeeDeeW keâe jepee‘ keâer mebkeâuhevee DeefmlelJe ceW Deeves ueieer Leer~ A B C D
DeLeJe&Jeso Skeâješ Meyo keâer heefjYee<ee meJeexheefjmeòeeOeejer kesâ ™he ceW (a) 3 1 4 2
keâjlee nw~ (b) 2 1 4 3
26. efvecveequeefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- (c) 2 3 1 4
1. Gòej Jewefokeâ keâeue ceW meYee Skeâ mebmeo kesâ ™he ceW keâeÙe& keâjleer (d) 4 2 1 3
Leer~ Gòej—(a)
2. meYee keâe ØeOeeve meYeeheefle neslee Lee~
3. JeepemevesÙeer mebefnlee ceW keâne ieÙee nw meYee kesâ mebÛeeueve kesâ
efJekeâuehe ceW efoS ieS Jewefokeâ keâeue keWâ heoveece Je Gvemes mebyebefOele keâeÙeeX
yeekeâeÙeoe efveÙece Les~ keâe megcesueve efvecve Øekeâej mes nw-
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ? (heoveece) (keâeÙe&)
(a) kesâJeue 1 (b) 1 Deewj 2 YeeieogOe keâj meceenlee&
(c) 1 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer mLeheefle cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe
Gòej—(d) #elee kebâÛegkeâer
meYee Skeâ mebmeo kesâ ™he ceW keâeÙe& keâjleer Leer Deewj Jeeo-efJeJeeo leLee meb«eefn$eer KepeebÛeer
ÛeÛee& kesâ Éeje keâece-keâepe efvehešeleer Leer~ meYee keâe ØeOeeve meYeeheefle 30. Jeweof keâ keâeue ceW Úesšs-ceesšs DehejeOeeW keâe efvehešeje efkeâmekesâ Éeje
keâneueelee Lee, Gmekesâ meomÙeeW keâes meYesÙe meYee<eo Ùee meYeeveerve keâne efkeâÙee peelee nw?
peelee Lee~ meYee kesâ mebÛeeueve kesâ efJe<eÙe ceW yeekeâeÙeoe efveÙece yeves ngS Les
(a) efpeuee vÙeeÙeeOeerMe (b) cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe
Deewj JeepemevesÙeer mebefnlee ceW keâne ieÙee nw efkeâ ieueleer keâjves Jeeues
(c) hebÛe (d) ØelÙe#eoMeea
meomÙeeW keâer Yelme&vee keâer peeleer Leer~ Fme Øekeâej meYeer keâLeve melÙe nQ~
Gòej—(c)
27. iees$e Meyo keâe ØeÙeesie meJe&ØeLece ngDee Lee-
(a) DeLeJe&Jeso ceW (b) $e+iJeso ceW
Jewefokeâ keâeue ceW Úesšs-ceesšs DehejeOeeW keâe efvehešeje «eece vÙeeÙeeOeerMe
(c) meeceJeso ceW (d) ÙepegJexo ceW (hebÛe) Éeje efkeâÙee peelee Lee~ ØelÙe#eoMeea keâes metÛevee osves Jeeues keâer
Gòej—(b) leguevee ceW DeefOekeâ cenlJe efoÙee peelee Lee~

NCERT-meej ( 189 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
31. Gòej Jewefokeâ osJeceb[ue ceW meJeexÛÛe mLeeve efkeâme osJelee keâes Øeehle Gòej Jewefokeâ keâeue ceW jepemetÙe Ùe%e keâjves Jeeues hegjesefnle keâes oef#eCee
ngDee Lee? ceW 2 ueeKe 40000 ieeÙeW efceueleer Leerb~ meeceevÙele: ieeÙeW Deewj oeefmeÙeeb
(a) Fbõ (b) Je®Ce lees oer ner peeleer LeeR, Deewj meeLe ner, keâheÌ[e leLee IeesÌ[s Yeer efoS peeles
(c) Deefive (d) Øepeeheefle Les~
Gòej—(d)
35. ‘Fme oeMe&efvekeâ meeefnlÙe kesâ ØeejbefYekeâ «ebLeeW keâes efkeâmeer Yeer Ùegie
osJeleeDeeW ceW oes meyemes yeÌ[s osJelee Fbõ Deewj Deefive Deye Gleves ØecegKe leLee efkeâmeer Yeer osMe ceW ceeveJe ceefmle<keâ mes Glhevve DelÙeble
veneR jns, efpeleves keâer $e+iJewefokeâ keâeue ceW Les~ Gòej Jewefokeâ osJeceb[ue efJemceÙekeâejer ke=âefleÙeeW kesâ yeerÛe efJeMJe meeefnlÙe ceW meowJe mLeeve
ceW me=peve kesâ osJelee Øepeeheefle keâes meJeexÛÛe mLeeve efceuee ngDee Lee~ efceuelee jnsiee~‘
32. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- Gheefve<eoeW kesâ meboYe& ceW Ùen keâLeve efkeâme Feflenemekeâej keâe nw~
(a) cewkeämecetuej (b) MeeshesveneJej
(1) Gòej Jewefokeâ keâeue ceW MetõeW keâe osJelee het<eved keâes ceevee peelee
(c) heefCekeäkeâj (d) efJeefukeâvme
Lee~
(2) Gòej Jewefokeâ keâeue ceW kegâÚ JeCeeX kesâ Deheves osJelee Yeer
Gòej—(a)
nes ieS Les~ Gheefve<eoeW keâes efJeMJe kesâ mecemle DeeOÙeeeflcekeâ efÛebleve ceW Yeejle keâe Skeâ
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ~ DelÙeble cenlJehetCe& Ùeesieoeve ceevee ieÙee nw Deewj Fme meboYe& ceW efoÙee
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 ieÙee keâLeve cewkeämecetuej keâe nw~
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 36. Gòej Jewefokeâ keâeue ceW efvecveefueefKele ceW mes efkeâmes efJeÅee keâe ue#Ùe
Gòej—(c) ceevee peelee Lee?
Gòej Jewefokeâ meceepe yeÇeÿeCe, #eef$eÙe, JewMÙe Deewj Metõ Fve Ûeej JeCeeX (1) Oece&efve‰e (2) Deefpe&le %eeve keâer j#ee
ceW efJeYeòeâ nes ieÙee Lee, FmeefueS kegâÚ JeCeeX kesâ Deheves osJelee Yeer nes (3) DecejlJe Øeehle keâjvee (4) %eeveepe&ve
ieS~ het<eved pees heMegDeeW keâer j#ee keâjves Jeeuee ceevee peelee Lee, MetõeW keâe GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes melÙe nQ/nw~
osJelee nes ieÙee Lee~ Dele: oesveeW keâLeve melÙe nQ~ (a) kesâJeue 4 (b) 1 Deewj 2
(c) 1, 2 Deewj 4 (d) GheÙeg&keäle meYeer
33. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
Gòej—(d)
(1) efvepeer Ùe%e jepee Deheves ner keâyeerues kesâ ueesieeW kesâ meeLe
keâjlee Lee~ Gòej Jewefokeâ keâeue ceW efJeÅee keâe ue#Ùe Oece&efve‰e, %eeveepe&ve, Deefpe&le
(2) meeJe&peefvekeâ Ùe%e Deueie-Deueie JÙeefòeâ Deheves-Deheves %eeve keâer j#ee keâjvee, mebleefle, Oeve leLee oerIee&Ùeg, Deewj DecejlJe Øeehle
Iej ceW keâjles Les~ keâjvee Lee~ Fme Øekeâej efJeÅeeLeea, peerJeve kesâ meebmeeefjkeâ leLee DeeOÙeeeflcekeâ
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ~ oesveeW #es$eeW ceW meheâuelee Øeehle keâjves keâe ØeÙelve keâjles Les~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 37. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme mebmkeâej kesâ Éeje efMe#ee keâe DeejbYe
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 ceevee peelee Lee?
Gòej—(d) (a) efve<›eâceCe mebmkeâej (b) GheveÙeve

Gòej Jewefokeâ keâeue ceW meeJe&peefvekeâ Ùe%e, jepee Deheveer meejer Øepee kesâ (c) Ùe%eesheJeerle mebmkeâej (d) ÛetÌ[ekeâce& mebmkeâej

meeLe keâjlee Lee~ Øepee ceW Dekeämej Skeâ ner keâyeerues kesâ ueesie nesles Les~ Gòej—(b)
efvepeer Ùe%e, Deueie-Deueie JÙeefòeâ Deheves-Deheves Iej ceW keâjles Les, efMe#ee keâe DeejbYe GheveÙeve mebmkeâej mes neslee Lee, pees yeÛÛes keâe otmeje
keäÙeeWefkeâ Fme keâeue ceW ueesie mLeeÙeer efveJeemeeW ceW jnles Les Deewj Gvekesâ pevce mecePee peelee Lee~ FmeefueS Fme mebmkeâej kesâ yeeo yeÛÛes keâes efÉpe
efveÙeefcele kegâšgbye nesles Les~ keâer meb%ee oer peeleer Leer~ efve<›eâceCe mebmkeâej ceW yeeuekeâ keâes metÙe& Je Fbõ
34. jepemetÙe Ùe%e keâjeves Jeeues hegjesefnle keâes oef#eCee ceW efkeâleveer ieeÙeW keâer pÙeesefle kesâ oMe&ve keâjeS peeles Les~ Ùe%eesheJeerle mebmkeâej yeeuekeâ keâer
efceueleer Leer? DeeOÙeeeflcekeâ Gvveefle kesâ efueS efkeâÙee peelee Lee~ ÛetÌ[ekeâce& mebmkeâej keâes
(a) 7 npeej (b) 1 ueeKe
cegb[ve mebmkeâej kesâ veece mes Yeer peevee peelee nw~
(c) 51 npeej (d) 2 ueeKe 40 npeej 38. efvecve ceW efkeâmekeâer henÛeeve keâeMeer vejsMe kesâ ™he ceW nesleer nw?
Gòej—(d) (a) DeMJeheefle kewâkesâÙe (b) pevekeâ

(190)
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
(c) ØeJenCe peeyeeefue (d) Ùee%eJeuekeäÙe 42. cevegmce=efòe ceW ÛeeC[eueeW kesâ keâle&JÙeeW kesâ mecyevOe ceW keâewve-mee keâLeve
Gòej—(a) DemelÙe nw?
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW keâeMeer vejsMe kesâ ™he ceW DeMJeheefle kewâkesâÙe keâer (a) GvnW ieebJe kesâ yeenj jnvee neslee Lee~

henÛeeve nesleer nw~ DeMJeheefle keâes megØeefmeæ #eef$eÙe efJeÉeve jepeeDeeW keâer (b) Jes heWâkesâ ngS yele&veeW keâe ØeÙeesie keâjles Les~

ßesCeer ceW jKee peelee Lee, efpevekesâ heeme megefMeef#ele yeÇeÿeCe Yeer Deeies keâer (c) Jes cejs ngS ueesieeW kesâ Jem$e henveles Les~

efMe#ee Øeehle keâjves Deeles Les~ (d) Jes Ûeeboer kesâ DeeYet<eCe henveles Les~
Gòej—(d)
39. Gòej Jewefokeâ keâeue keWâ meboYe& ceW DemelÙe efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW?
(a) Fme keâeue ceW pÙeeefceleer keâe %eeve nes Ûegkeâe Lee~ ueesie JeieeX, Jes ueesns kesâ DeeYet<eCe henveles Les~ ve efkeâ Ûeeboer kesâ~ Dele: keâLeve (d)
Je=òeeW kesâ peesÌ[ Deewj Deblej keâe efnmeeye ueiee mekeâles Les~ DemelÙe nw~ Mes<e meYeer keâLeve melÙe nQ~
(b) ueesieeW keâes ØelÙeskeâ Debkeâ kesâ mLeeveerÙe ceeve Deewj Fmekesâ efvejhes#e 43. keâewve-mee «ebLe, Gòej-Jewefokeâ «ebLe kesâ Debleie&le Meeefceue veneR nw—
ceeve keâer Yeer peevekeâejer Leer (a) $e+iJeso (b) meeceJeso
(c) efÛeefkeâlmee ceW ueesie meheâue Debie ØelÙeejesheCe keâer lekeâveerkeâ (c) ÙepegJexo (d) DeLeJe&Jeso
ØeÙeesie ceW ueeves ueies Les~ Gòej—(a)
(d) ueesie hebÛeebie yeveeves, DeekeâeMeerÙe efheb[es keâer ieefle henÛeeveves Je
metÙe& leLee Ûebõ«enCe kesâ meceÙe keâer YeefJe<ÙeJeeCeer keâjves ceW $e+iJeso, Gòej-Jewefokeâ «ebLe kesâ Debleie&le Meeefceue veneR nw~ Fmekesâ Debleie&le
ØeJeerCe Les~ meeceJeso, ÙepegJexo, DeLeJe&Jeso leLee DevÙe «ebLe Meeefceue nQ~
Gòej—(c) 44. eqvecve keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW :
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW efÛeefkeâlmee mes mebyebefOele meheâue Debie ØelÙeejesheCe keâLeve(i) : Gòej Jewefokeâ keâeue ceW meceepe Ûeej JeCeeX ceW efJeYeeefpele
keâer lekeâveerkeâ mebyebefOele mee#Ùe Øeehle veneR ngS nQ~ Dele: efJekeâuhe (c) Lee~
DemelÙe nw~ DevÙe meYeer efJekeâuhe melÙe nwb~ keâLeve (ii) : ceefnueeDeeW keâes MetõeW mes GÛÛe ceevekeâj, GvnW Jeso
DeOÙeÙeve keâjves keâe DeefOekeâej efoÙee ieÙee Lee~
40. efJeosn kesâ jepee pevekeâ Éeje DeeÙeesefpele ceneve efJeÉlÙe meccesueve
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ—
keâer peevekeâejer efkeâme Gheefve<eo mes Øeehle nesleer nw?
(a) kesâJeue (i)
(a) kesâve Gheefve<eo (b) ye=noejCÙekeâ Gheefve<eo
(b) kesâJeue (ii)
(c) ÚevoesiÙe Gheefve<eo (d) cegC[keâ Gheefve<eo
(c) (i) Je (ii) oesveeW
Gòej—(b)
(d) ve lees (i) Je ve lees (ii)
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW efJeMeeue meYee Je heefj<eoeW ceW mes Skeâ efJeefMe° Gòej—(a)
GoenjCe-efJeosn kesâ jepee pevekeâ Éeje DeeÙeesefpele ceneve efJeÉlmeccesueve
keâe DeeÙeespeve nw efpemekeâe GuuesKe ye=noejCÙekeâ Gheefve<eo ceW efceuelee Gòej Jewefokeâ keâeue ceW meceepe Ûeej JeCeeX (yeÇeÿeCe, #eef$eÙe, JewMÙe Je
nw~ Metõ) ceW efJeYeeefpele Lee~ Dele: keâLeve (i) melÙe nw~ Fme keâeue ceW DeewjleeW
Je MetõeW keâes meceeve ceevee peelee Lee Deewj oesveeW keâes Jeso DeOÙeÙeve keâjves
41. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW:
keâe DeefOekeâej Øeehle veneR Lee~
(i) DebleefJe&Jeen ceW JewJeeefnkeâ mebyebOe mecetn kesâ ceOÙe ner nesles nQ~
(ii) yengeJf eJeen, ‘iees$e’ mes yeenj efJeJeen keâjves keâes keânles 45. Gòej-Jewefokeâ keâeue ceW efveOe&veeW keâes ojyeejer Jeeo-efJeJeeo ceW efnmmee
nQ~ uesves hej ØeefleyebOe Lee~ keâewve-mee Skeâcee$e efveOe&ve JÙeefòeâ Lee pees
GheÙe&gòeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? Fmekeâe DeheJeeo Lee—
(a) kesâJeue (i) (b) kesâJeue (ii) (a) melÙekeâece peeyeeefue (b) megÛesle
(c) (i) SJeb (ii) (d) ve lees (i) SJeb ve ner (ii) (c) megJeOeg (d) efveJexMe
Gòej—(c) Gòej—(a)
DebleefJe&Jeen ceW JewJeeefnkeâ mebyebOe mecetn (iees$e, kegâue, peeefle kesâ ceOÙe) ner eqveOe&ve JÙeefòeâ ojyeejer Jeeo-efJeJeeo ceW yengle keâce efnmmee uesles Les~
nesles nQ~ yengefJeJeen, iees$e mes yeenj efJeJeen keâjves keâes keânles nQ~ Dele: melÙekeâece peeyeeefue Fmekeâe DeheJeeo Lee pees Jeeo-efJeJeeo ceW Yeeie ueslee
oesveeW keâLeve melÙe nQ~ Lee Deewj Deheves meceÙe keâe Øeefmeæ efJeÛeejkeâ yeve ieÙee Lee~

NCERT-meej ( 191 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
pewve Deewj yeewæ Oece&
(Jainism and Buddhism)
‘pewve Deewj yeewæ Oece&’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW
ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve. meer. F&. Deej. šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele veF&/
hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"Ÿe–meece«eer meceeefnle nw-
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1. 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) pewve Oece& Deewj yeewæ Oece& keâe efJekeâeme
2. 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle pewve Deewj yeewæ Oece&
(jeceMejCe Mecee&)
3. 12 veF& YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe efJeÛeejkeâ efJeMJeeme Deewj FceejleW~
(Yeeie-1)

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
veJeerve Oeeefce&keâ mebØeoeÙe  GodYeJe kesâ keâejCe
pewve Oece&

 pewve Oece& kesâ efmeæeble  pewve Oece& keâe Øemeej

 pewve Oece& keâe Ùeesieoeve
 yeewæ Oece&
 yegæ keâer efMe#eeSb
 yegæ kesâ DevegÙeeÙeer
(i) mlethe (ii) efYe#egDeeW Deewj efYe#egeCf eÙeeW nsleg efveÙece
 JÙeJenej ceW yeewæ Oece&
 yeewæ Oece& keâer efJeMes<eleeSb  yeewæ Oece& kesâ Øemeej kesâ keâejCe
 yeewæ Oece& kesâ Üeme kesâ keâejCe  yeewæ Oece& kesâ cenlJe Deewj ØeYeeJe
 yeewæ keâuee
 yeewæ SJeb pewve Oece& keâer leguevee
 meceeveleeSb  DemeceeveleeSb
 DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe  Jemlegevf e‰-KeC[
NCERT-meej ( 192 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
veJeerve Oeeefce&keâ mecØeoeÙe
(New Religious Sects)
F&mee hetJe& Ú"erb Meleeyoer kesâ meceÙe keâes YeejleerÙe mebmke=âefle
kesâ Fefleneme ceW Skeâ cenlJehetCe& keâeue-efyebog ceevee pee mekeâlee nw~
Jewefokeâ Oece& Deveskeâ keâce&keâeb[es leLee Ùe%eeW keâe Oece& nes ieÙee
Lee~ kegâÚ ueesie Fve Deveg‰eveeW mes Demebleg° Les~ Jes ueesie meesÛeles
Les efkeâ hetpee-hee" keâe efoKeeJee keâjves keâer yepeeÙe meÛÛeeF&, meoeÛeej
Deewj lÙeeie keâe peerJeve JÙeleerle keâjvee DeÛÚe nw~ FveceW mes kegâÚ
mebvÙeemeer nes ieS Deewj JeveeW ceW jnves ueies, keäÙeeWefkeâ Jes Skeâeble ceW
OÙeeve-efÛebleve keâjvee Ûeenles Les~ Deye JesoeW keâer keâce&keâeb[erÙe
hejbheje keâe DeefOekeâ yeesueyeeuee veneR jne Lee~ Gheefve<eoeW ves
peerJeve keâer DeeOeejYetle mecemÙeeDeeW kesâ yeejs ceW efÛebleve keâjves keâer
mJeleb$elee Øeoeve keâj oer Leer~ peerJeve kesâ ogKe- ÉbÉeW hej efÛebleve
keâjles ngS GvnW otj keâjves keâer Deekeâeb#ee kesâ meeLe veF& cees#e
efJeefOe keâe helee ueieevee, Deye efJeÉppeveeW keâer efÛeblee keâe efJe<eÙe
yeve ieÙee Lee~
 Fmemes veS efJeÛeejeW leLee oeMe&efvekeâ efmeæebleeW keâe Skeâ Ssmee
DeefYeØesjkeâ JeeleeJejCe yeve ieÙee Lee, efpemekesâ heâuemJe™he Deveskeâ
Oeeefce&keâ hebLeeW SJeb mebØeoeÙeeW keâer mLeehevee ngF&~
 Fme meceÙe ceOÙe iebiee kesâ cewoeveeW ceW Deveskeâ Oeeefce&keâ
mebØeoeÙeeW keâe GoÙe ngDee~ Fme Ùegie kesâ keâjerye 62 Oeeefce&keâ
mebØeoeÙe %eele nQ~
 FveceW mes keâF& mebØeoeÙe hetJeexòej Yeejle ceW jnves Jeeues
efJeefYeVe mecegoeÙeeW ceW ØeÛeefuele Oeeefce&keâ ØeLeeDeeW Deewj
Deveg‰eve-efJeefOeÙeeW hej DeeOeeefjle Les~
 FveceW pewve mebØeoeÙe Deewj yeewæ mebØeoeÙe meyemes ØecegKe
Les~ lelkeâeueerve MeefòeâMeeueer Oeeefce&keâ megOeej DeeboesueveeW kesâ
™he ceW Fvekeâe GlLeeve ngDee~
GodYeJe kesâ keâejCe
(Reasons behind the emergence)
Jeweof keâesòej keâeue ceW meceepe mhe°le:Ûeej JeCeeX ceW efJeYeeefpele
Lee- yeÇeÿeCe, #eef$eÙe, JewMÙe Deewj Metõ~ ØelÙeskeâ JeCe& kesâ
keâle&JÙe Deueie-Deueie efveOee&efjle Les, Deewj Fme hej peesj efoÙee
peelee Lee efkeâ JeCe& pevcecetuekeâ nwb Deewj oes GÛÛe JeCeeX keâes kegâÚ
efJeMes<eeefOekeâej efoS ieS~
 yeÇeÿeCe, efpevnW hegjesefnleeW Deewj efMe#ekeâeW keâe keâle&JÙe meeQhee
ieÙee Lee, meceepe ceW Dehevee mLeeve meyemes TbÛee nesves keâe oeJee
keâjles Les~
NCERT-meej ( 193 )
 Jes keâF& efJeMes<eeefOekeâejeW kesâ oeJesoej Les, pewmes-
oeve uesvee,
keâjeW mes Úgš keâeje,
ob[eW keâer ceeheâer Deeefo~
 Gòej Jewefokeâ iebÇLeeW ceW Ssmes Deveskeâ GoenjCe efceueles nQ
peneb yeÇeÿeCeeW ves Ssmes DeefOekeâejeW keâe ueeYe G"eÙee~
 JewMÙe Kesleer, heMegheeueve Deewj JÙeeheej keâjles Les Deewj Jes ner
cegKÙe keâjoelee Les, ÙeÅeefhe FvnW oes GÛÛe JeCeeX kesâ meeLe
efÉpe veecekeâ mecetn ceW mLeeve efceuee Lee~
 efÉpe keâes pevesT henveves Deewj Jeso heÌ{ves keâe DeefOekeâej Lee,
hej Metõ keâes Fmemes JebefÛele jKee ieÙee Lee~
 MetõeW keâe keâle&JÙe Thej kesâ leerveeW JeCeeX keâer mesJee keâjvee Lee~
 efm$eÙeeW keâer Yeebefle FvnW Yeer Jeso heÌ{ves kesâ DeefOekeâej
mes JebefÛele jKee ieÙee Lee~
 Jes mJeYeeJe mes ner ›etâjkeâcee&, ueesYeer Deewj Ûeesj keâns ieS
nQ, Deewj GveceW mes kegâÚ Demhe=MÙe Yeer ceeves peeles Les~
 JeCe&JÙeJemLee ceW pees efpeleves TbÛes JeCe& keâe neslee Lee Jen
Glevee ner Megæ Deewj megefJeOeeefOekeâejer mecePee peelee Lee~
 DehejeOeer efpeleves ner veerÛe JeCe& keâe neslee Lee Gmekesâ efueS
mepee Gleveer ner DeefOekeâ keâ"esj nesleer Leer~
 Ùen mJeeYeeefJekeâ ner Lee, efkeâ Fme lejn kesâ JeCe& efJeYeepeve Jeeues
meceepe cebs leveeJe hewoe neslee~
 JewMÙeeW Deewj MetõeW ceW Fmekeâer kewâmeer Øeefleef›eâÙee Leer Ùen peeveves keâe
keâesF& meeOeve veneR Lee~
 hejbleg #eef$eÙe ueesie, pees Meemekeâ kesâ ™he ceW keâece
keâjles Les, yeÇeÿeCeeW kesâ Oece& efJe<eÙekeâ ØeYeglJe hej
Øeyeue Deeheefòe keâjles Les Deewj ueielee nw efkeâ GvneWves
JeCe&JÙeJemLee keâes pevcecetuekeâ ceeveves kesâ efJe®æ Deeboesueve
ÚsÌ[ efoÙee Lee~
 efJeefJeOe efJeMes<eeefOekeâejeW keâe oeJee keâjves Jeeues hegjesefnleeW Ùee
yeÇeÿeCeeW keâer ßes‰lee kesâ efJe®æ #eef$eÙeeW keâe KeÌ[e nesvee veS
OeceeX kesâ GodYeJe keâe DevÙelece keâejCe Lee~
 pewve Oece& kesâ mebmLeehekeâ JeOe&ceeve ceneJeerj Deewj yeewæ
Oece& kesâ mebmLeehekeâ ieewlece yegæ oesveeW #eef$eÙe Les Deewj
oesveeW ves yeÇeÿeCeeW keâer ceevÙelee keâes Ûegveewleer oer~
 Fve OeceeX kesâ GodYeJe keâe ÙeLeeLe& keâejCe nw, hetJeexòej Yeejle
ceW veF& ke=âef<ecetuekeâ DeLe&JÙeJemLee keâe efJemleej~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 hetJeea Gòej ØeosMe Deewj Gòejer SJeb oef#eCeer efyenej meefnle hetJeexòej
Yeejle ceW Je<ee& keâer oj ueieYeie 100 mesceer. nw~
 Ùeneb peye lekeâ yeÌ[s hewceeves hej yeefmleÙeeb mLeeefhele veneR ngF&
Leer, Fmemes henues Ùeneb Ieves pebieue Les~
 Fve Ieves pebieueeW keâes ueesns keâer kegâuneefÌ[ÙeeW kesâ efyevee meeheâ
keâj heevee mebYeJe veneRb Lee~
 ÙeÅeefhe 600 F&.het. kesâ henues Yeer Fme #es$e ceW ueesie jnles Les,
leLeeefhe Jes helLej Deewj leebyes kesâ DeewpeejeW keâe Fmlesceeue keâjles
Les~
 Jes veoer leš DeLeJee veoer mebiece kesâ meceerhe kesâ #es$eeW ceW yeÌ[er
keâef"veeF& mes peerJeve efyeleeles Les~
 600 F&.het. kesâ Deemeheeme peye Fme #es$e ceW ueesns keâe
Fmlesceeue nesves ueiee, ceOÙe iebiee kesâ cewoeveeW ceW ueesie Yeejer
mebKÙee ceW yemeves ueies~
 Fme #es$e keâer efceóer ceW veceer DeefOekeâ nesves kesâ keâejCe hetJe&
keâeue kesâ ueesns kesâ yengle-mes Deewpeej lees yeÛe veneR mekesâ, efheâj
Yeer kegâÚskeâ kegâuneefÌ[Ùeeb ueieYeie 600-500 F&.het. kesâ mlej
mes efvekeâueer nQ~
 ueesns kesâ DeewpeejeW kesâ Fmlesceeue keâer yeoewuele mebYeJe ngDee Lee
pebieueeW keâer meheâeF&,
ke=âef<e,
yeÌ[er- yeÌ[er yeefmleÙeeW keâer mLeehevee~
 ueesns kesâ heâeue Jeeues nueeW hej DeeOeeefjle ke=âef<ecetuekeâ DeLe&JÙeJemLee
ceW yewueeW keâe Fmlesceeue pe™jer Lee, hej heMegheeueve kesâ efyevee yewue
DeeSb keâneb mes~
 otmejer Deesj, Jewefokeâ keâce&keâeb[ kesâ Devegmeej Ùe%eeW ceW heMeg
DebOeeOebgbOe ceejs peeves ueies~
 DemebKÙe Ùe%eeW ceW yeÚÌ[eW Deewj meeb[eW kesâ ueieeleej ceejs
peeles jnves mes heMegOeve #eerCe neslee ieÙee~ Ùen ke=âef<e keâer
Øeieefle ceW yeeOekeâ efmeæ ngDee~
 ceieOe kesâ oef#eCeer Deewj hetJeea ÚesjeW hej yemes keâyeeÙeueer ueesie
Yeer heMegDeeW keâes ceej-ceej keâj Keeles ieS, uesekf eâve Ùeefo Fme veF&
ke=âef<ecetuekeâ DeLe&JÙeJemLee keâes Ûeueevee Lee lees Fme heMegJeOe
keâes jeskeâvee DeeJeMÙekeâ Lee~
 Fme keâeue ceW Deveskeâ veiejeW keâer mLeehevee ngF&-
 hetJeexòej Yeejle ceW keâewMeebyeer (ØeÙeeie kesâ meceerhe),
 kegâMeerveiej (efpeuee osJeefjÙee, Gòej ØeosMe),
 JeejeCemeer G.Øe., JewMeeueer (efyenej) (Fmeer veece keâe
veJemLeeefhele efpeuee, Gòej efyenej),
 efÛejebo (meejCe efpeuee) Deewj
 jepeieerj (hešvee mes ueieYeie 100 efkeâueesceeršj oef#eCe-
hetJe&) pewmes Deveskeâ veiejeW keâer mLeehevee ngF&~
NCERT-meej ( 194 )
 Fve veiejeW ceW yengle-mes efMeuheer Deewj JÙeeheejer jnles Les,
efpevneWves meJe&ØeLece efmekeäkesâ ÛeueeS~
meyemes hegj eves
Deenle Ùee
efmekeäkesâ F&mee-hetJe&
heebÛeJeer meoer kesâ hebÛeceekeä[&
nQ Deewj Jes efmekeäkesâ
keânueeles nQ~
 DeejbYe ceW Gvekeâe ØeÛeueve hetJeea Gòej ØeosMe Deewj
efyenej ceW ngDee~
 efmekeäkeâeW kesâ ØeÛeueve mes JeeefCepÙe-JÙeeheej yeÌ{e Deewj Gmemes
JewMÙeeW keâe cenlJe yeÌ{e~
 yeÇeÿeCe-ØeOeeve meceepe ceW JewMÙeeW keâe mLeeve le=leerÙe keâesefš ceW Lee,
Dele: ØeLece Deewj efÉleerÙe keâesefšÙeeW ceW ›eâceMe: yeÇeÿeCe Deewj
#eef$eÙe Deeles Les~
 mJeYeeJele: JewMÙe Ssmes efkeâmeer Oece& keâer Keespe ceW Les peneb Gvekeâer
meeceeefpekeâ efmLeefle ceW megOeej DeeS~
 #eef$eÙeeW kesâ Deefleefjòeâ JewMÙeeW ves Yeer ceneJeerj Deewj ieewlece
yegæ oesveeW keâer GoejleehetJe&keâ meneÙelee keâer~
 JeefCekeâeW ves, pees mesšdef" keânueeles Les, ieewlece yegæ Deewj Gvekesâ
efMe<ÙeeW keâes ØeÛegj oeve efoS~
 Fmekesâ keâF& keâejCe Les- henuee Ùen efkeâ pewve Deewj yeewæ
Oece& keâer DeejbefYekeâ DeJemLee ceW lelkeâeueerve JeCe&JÙeJemLee
keâes keâesF& cenlJe veneR efoÙee ieÙee~
 otmejs, Jes Deefnbmee keâe GheosMe osles Les efpememes efJeefYeVe
jepeeDeeW kesâ yeerÛe nesves Jeeues ÙegæeW keâe Deble nes mekeâlee Lee~
 Deewj Gmekesâ heâuemJe™he JeeefCepÙe-JÙeeheej ceW GVeefle nes
mekeâleer Leer~
 leermejs, yeÇeÿeCeeW keâer keâevetve mebyebOeer hegmlekeâeW ceW, (pees efkeâ
‘Oece&met$e’ keânueeleer Leer) meto hej Oeve ueieeves kesâ
keâejesyeej keâes efveobveerÙe mecePee peelee Lee Deewj meto
hej peerves Jeeues keâes DeOece keâne peelee Lee~
 Dele: pees JewMÙe JeeefCepÙe-JÙeeheej ceW Je=efæ nesves kesâ keâejCe
cenepeveer keâjles Les, Jes Deeoj veneR heeles Les Deewj Deheveer
meeceeefpekeâ Øeefle‰e yeÌ{evee Ûeenles Les~
 otmejer Deesj, lejn-lejn keâer efvepeer mebheefòe kesâ mebÛeÙe kesâ efJe®æ
Yeer keâÌ[er Øeefleef›eâÙee Leer~
 hegjeves efJeÛeej kesâ ueesie efmekeäkeâeW keâes, pees DeJeMÙe ner Ûeeboer
Deewj leebyes kesâ nesles Les, Fmlesceeue ceW ueevee Ùee pecee keâjvee
hebmeo veneR keâjles Les~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Jes ueesie veS-veS {bie kesâ efveJeemeeW Deewj heefjOeveeW mes, veF& heefjJenve
ØeCeeefueÙeeW mes, hejnspe keâjles Les, leLee Ùegæ Deewj efnbmee mes Ie=Cee
keâjles Les~
 mebheefòe kesâ veS-veS ØekeâejeW mes meceepe ceW Demeceevelee heveheer~
 Fmekesâ keâejCe Deece ueesieeW keâe peerJeve ogKe-oo& mes Yej ieÙee
Lee~
 FmeefueS meeceevÙe ueesie keâecevee keâjles Les efkeâ Deeefoce peerJeve
efheâj mes ueewš DeeS~
 Jes efheâj mes Gme mebvÙeeme kesâ DeeoMe& keâer Deesj ueewšvee Ûeenles
Les efpemeceW mebheefòe kesâ veS-veS ØekeâejeW Deewj peerJeve keâer veF& -
veF& heæefleÙeeW keâe DeYeeJe Lee~
 yeewæ Deewj pewve oesveeW mebØeoeÙe mejue, Megæ Deewj mebÙeefcele
peerJeve kesâ he#eOej Les~
 FmeefueS GvneWves iebiee Ieešer kesâ veS peerJeve ceW efJekeâefmele Yeeweflekeâ
megKe-megefJeOeeDeeW keâe efJejesOe efkeâÙee~
 otmejs MeyoeW ceW, F&mee-hetJe& Ú"erb-heebÛeJeerb meoer ceW ceOÙe iebiee
kesâ cewoeveeW ceW nce Yeeweflekeâ peerJeve ceW ngS heefjJele&veeW kesâ efJe®æ
Gmeer Øekeâej keâer Øeefleef›eâÙee osKeles nQ, pewmeer Øeefleef›eâÙee DeeOegevf ekeâ
keâeue ceW DeewÅeesefiekeâ ›eâebefle mes DeeS heefjJele&veeW kesâ efJe®æ osKeles
jns nQ~
 DeewÅeesefiekeâ ›eâebefle ves efpeme Øekeâej yengle mes ueesieeW kesâ ceve ceW
Ùeb$e-hetJe& Ùegie kesâ peerJeve ceW ueewš peeves keâer Ûeen peieeF& nw,
Gmeer Øekeâej Deleerle kesâ ueesie Yeer ueewn Ùegie kesâ hetJe& keâer
efpeboieer ceW ueewš peevee Ûeenles Les~
pewve Oece&
(Jainism)
 kegâÚ efJeÉeveeW keâes efJeÕeeme nw efkeâ nÌ[hhee keâer KegoeF& ceW pees
veive OeÌ[ Jeeueer cetefle& efceueer nw, Jen efkeâmeer leerLeËkeâj keâer nw~
 henues leerLe&keâj $e+<eYeveeLe Les~ $e+<eYeveeLe kesâ yeejs ceW yengle
pÙeeoe veneR peeveles, efmeJeeÙe Fmekesâ efkeâ Jen Skeâ jepee Les Deewj
Jes Dehevee jepÙe Deheves heg$e, Yejle kesâ he#e ceW lÙeeie efoÙee Lee
Deewj Kego Ùeefle yeve ieÙes Les~
 kegâÚ heewjeefCekeâ hejbhejeDeeW ceW keâne ieÙee nw efkeâ YeejleJe<e& veece
Gmeer Yejle kesâ veece hej heÌ[e nw pees $e+<eYeveeLe keâe heg$e
Lee~
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves ØeeÛeerve Fefleneme keâ#ee-11 yeleeÙee nw efkeâ
DeejbYe kesâ leerLeËkeâj DeLee&led hebõnJeW leerLeËkeâj lekeâ hetJeea G.Øe. Deewj
efyenej ceW Glhevve yeleeS ieS Fmeereuf eS Gvekeâer Ssefleneefmekeâlee mebeof iOe
nw, keäÙeeWefkeâ ceOÙe iebiee kesâ cewoeve keâe keâesF& Yeer Yeeie F&mee-hetJe& Ú"er
meoer mes henues "erkeâ mes Deeyeeo veneR ngDee Lee~
 nce lesFm& eJeW leerLeËkeâj heeÕe&veeLe kesâ yeejs ceW Lees[Ì e DeefOekeâ peeveles nQ~
JebMe: F#Jeekegâ
lesF&meJesW
leerLe&Ëkeâj : efhelee: jepee
DeMJemesve kesâ heg$e
heeMJe&veeLe
ceelee: Jeecee osJeer
(keâewMemLeue kesâ jepee vejJece&ve keâer heg$eer)
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves heeMJe&veeLe keâes pewve Oece& kesâ ØeeÛeerveleced
efmeæevleeW keâe Gheos°e yeleeÙee nw, pees JeejeCemeer kesâ efveJeemeer Les~
 GvneWves leerme Je<e& keâer DeeÙeg ceW mebvÙeeme ues efueÙee Lee Deewj
ueieYeie leerve cenerves lekeâ Ieesj efÛebleve ceveve kesâ yeeo, hetCe&
%eeve Øeehle keâj efueÙee leLee Mes<e peerJeve Skeâ Oeeefce&keâ
efMe#ekeâ kesâ ™he ceW efyeleeles ngS meew Je<e& keâer DeeÙeg ceW
ce=lÙeg keâes Øeehle efkeâÙee~
heeMJeËveeLe ÛeewyeermeJeW leerLeËkeâj ceneJeerj
mes 250 Je<e& henues ngS Les~

pewve Oece& Skeâ yengle hegjevee Oece& nw~ pewve hejbheje kesâ
Devegmeej pewve Oece& Deefle ØeeÛeerve nw Deewj GmeceW Skeâ kesâ yeeo Skeâ
Ûeewyeerme leerLe&bkeâj ngS nQ~ oes leerLeËkeâj- $e+<eYeveeLe Deewj
Deefj°vesefce kesâ veeceeW keâe GuuesKe $e+iJeso ceW heeÙee peelee nw~
 Fme Øekeâej Gvekeâe meceÙe F&.het. Dee"Jeerb Meleeyoer ceevee
pee mekeâlee nw~
 JeOe&ceeve ceneJeerj Debeflece leerLeËkeâj Les~ Gvekeâe pevce JewMeeueer
kesâ heeme kegbâ[«eece ceW ueieYeie 540 F&.het. ceW ngDee Lee~
 Gvekesâ efhelee efmeæeLe& #eef$eÙeeW kesâ %eele=keâ kegâue kesâ

$e+<eYe keâes JeeÙeg hegjeCe cegefKeÙee Les Deewj Gvekeâer ceeb ef$eMeuee JewMeeueer kesâ Skeâ
ceW SJeb
veejeÙeCe keâe
YeeieJele
Øeefmeæ efueÛÚefJe Meemekeâ Ûesškeâ keâer yenve LeeR~
DeJeleej keâne  Ûesškeâ keâer yesšer ceieOe kesâ jepee efyebefyemeej mes yÙeener Leer~
ieÙee nw- hegjeCe ceW
 kegâÚ pewve hejbhejeDeeW kesâ Devegmeej ceneJeerj keâe efJeJeen
ÙeMeesoe mes ngDee Lee~
NCERT-meej ( 195 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ØeejbYe ceW Jes Skeâ ie=nmLe keâe peerJeve peer jns Les~ Gvekeâer
Skeâ heg$eer Yeer Leer~
 Deheves ceelee-efhelee keâer ce=lÙeg kesâ yeeo, JeOe&ceeve Dehevee Iej-
yeej lÙeeiekeâj leerme Je<e& keâer DeeÙeg ceW mebvÙeemeer yeve ieS~
 Deieues yeejn Je<eeX lekeâ GvneWves Ieesj lehemÙee keâer Deewj
42 Je<e& keâer DeeÙeg ceW GvnW kewâJeuÙe Ùeeveer hejce %eeve
Øeehle ngDee Deewj GvnW megKe-ogKe kesâ yebOeveeW mes hetCe& cegefòeâ
efceue ieF&~
kewâJeuÙe kesâ yeeo JeOe&ceeve keâns peeves ueies
ceneJeerj efpeve (efJepeslee) efve«eËLe
 Gvekesâ DevegÙeeefÙeÙeeW keâes yeeo ceW pewve keâne peeves ueiee~
 ceneJeerj ves Deheves peerJeve keâeue kesâ Mes<e leerme Je<e& OeceexheosMe
ceW efyeleeS~
 468 F&. het. ceW heeJeehegjer ceW, 72 Je<e& keâer DeeÙeg ceW Gvekeâe
efveOeve (efveJee&Ce) nes ieÙee~
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves ØeeÛeerve Fefleneme keâ#ee-11 ceW yeleeÙee nw
efkeâ Skeâ DevÙe hejcheje kesâ Devegmeej ceneJeerj keâe osnevle 527 F&.het.
ceW ngDee~ hejbleg hegjeleeeflJekeâ mee#Ùe kesâ DeeOeej hej GvnW efveefMÛele ™he
mes Ú"er Meleeyoer F&.het. ceW veneR jKee pee mekeâlee nw~ efpeve veiejeW
Deewj mLeeveeW mes Gvekeâe mebyebOe Lee Gvekeâe GoÙe 500 F&.het. lekeâ
veneR ngDee Lee~
 Gvnesves henues kesâ 23 leerLeËkeâjeW kesâ GheosMeeW keâe meceLe&ve
efkeâÙee Deewj GveceW Deheves efJeÛeej Yeer peesÌ[s~
 pewve Oece& kesâ efmeæeble (Doctrines of
Jainism)
 pewve Oece& ceW Deefnbmee Ùee efkeâmeer ØeeCeer keâes ve meleeves kesâ ›ele
keâes meyemes DeefOekeâ cenlJe efoÙee ieÙee nw~ keâYeer-keâYeer Fme ›ele
kesâ efJeefÛe$e heefjCeece efoKeeF& osles nQ, pewmes kegâÚ pewve Oecee&Jeuebyeer
jepee heMegDeeW keâer nlÙee keâjves JeeueeW keâes heâebmeer hej ÛeÌ{e osles Les~
 ceneJeerj kesâ hetJe& leerLeËkeâj heeMJe&veeLe ves lees Deheves DevegÙeeefÙeÙeeW
keâes efveÛeues Deewj Thejer DebieeW keâes Jem$e mes {keâves keâer
Devegceefle oer Leer, hej ceneJeerj ves Jem$e keâe meJe&Lee lÙeeie
keâjves keâe DeeosMe efoÙee~
 Fmekeâe DeeMeÙe Ùen Lee efkeâ Jes Deheves DevegÙeeefÙeÙeeW kesâ peerJeve
ceW Deewj Yeer DeefOekeâ mebÙece ueevee Ûeenles Les~
 pewve Oece& ceW cegKÙele: meebmeeefjkeâ yebOeveeW mes Úgškeâeje heeves kesâ
efueS GheeÙe yeleeS ieS nQ~
 Ssmee Úgškeâeje Ùee cees#e heeves kesâ efueS keâce&keâeb[erÙe Deveg‰eve
keâer DeeJeMÙekeâlee veneR nw~
mecÙekeâ %eeve
pewve Oece&
kessâ
ef$ejlve
mecÙekeâ mecÙekeâ
DeeÛejCe OÙeeve
 Ùes leerveeW pewve Oece& kesâ ef$ejlve DeLee&led leerve peewnj ceeves
peeles nQ~
 GvneWves Deheves DevegÙeeefÙeÙeeW mes keâne efkeâ Gvekesâ keâece mecÙekeâd
ßeæe, mecÙekedâ %eeve Deewj mecÙekeâ keâce&, Fve ef$ejlveeW
hej DeeOeeefjle nesves ÛeeefnS~
 Fvnerb mes Gvekeâe peerJeve meoeÛeejer yeve mekeâlee nw~
 GvnW ceveg<Ùe, heMeg Ùee keâerš Deeefo efkeâmeer Yeer peerJe keâer
nlÙee keâjves keâer ceveener Leer~ Fmeer keâes Deefnbmee keâne ieÙee~

pewve Oece& kesâ heebÛe ›ele nwQ- ceneJeerj keâe keânvee Lee, ‘‘ meYeer peerJe peervee
Ûeenles nQ, meYeer kesâ efueS peerJeve efØeÙe nw~’’
Deefnbmee peerJe efnbmee veneR keâjvee  Ùeefo efkeâmeer keâe peerJeve meoeÛeejhetCe& nesiee, lees Gmekeâer
Dece=<ee Pet" ve yeesu evee Deelcee cegòeâ nes peeSieer, Gmekeâe Fme mebmeej ceW hegvepe&vce
DemlesÙe/DeÛeewÙe& Ûeesj er veneR keâjvee
veneR nesiee~
 Ùen mejue GheosMe Lee, efpeme hej keâesF& Yeer Ûeue mekeâlee Lee~
Deheefj «en mebheefòe Deefpe&le veneR keâjvee
yeÇÿeÛeÙe& FbefõÙe efve«en keâjvee ceneJeerj ves Deheves GheosMe Deece pevelee keâer yeesueer
(Øeeke=âle) ceW efoS, mebmke=âle ceW veneR~
 keâne peelee nw efkeâ FveceW Ûeej ›ele henues mes Ûeues Dee jns
 Ùener keâejCe nw efkeâ meeOeejCe peve Yeer Gvekesâ leLee Gvekesâ
Les, ceneJeerj ves kesâJeue heebÛeJeeb ›ele (yeÇÿeÛeÙe&) ner peesÌ[e~ DevegÙeeefÙeÙeeW keâer efMe#eeDeeW keâes mecePe mekesâ~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves ‘ØeeÛeerve Yeejle’ keâ#ee- 11 ceW yeleeÙee nw  osMe kesâ Deueie-Deueie efnmmeeW ceW Øeeke=âle kesâ Deueie-
Deueie ™he ØeÛeefuele Les~ ØeÛeueve #es$e kesâ DeeOeej hej ner
JeOe&ceeve ceneJeerve ves heeMJe&veeLe kesâ efoS Ûeej efmeæevleeW keâes mJeerkeâej
Gvekesâ Deueie-Deueie veece Les pewmes ceieOe ceW yeesueer peeves
efkeâÙee Deewj GveceW Dehevee heebÛeJee efmeæeble peesÌ[e~
Jeeueer Øeeke=âle, ceeieOeer keânueeleer Leer~

NCERT-meej ( 196 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fme keâeue ceW mebmke=âle keâe ØeÙeesie kesâJeue GÛÛe peeefleÙeeW kesâ
ueesie ner keâjles Les~
 pewve Oece& ceW JeCe&JÙeJemLee keâer efveboe veneR keâer ieÙeer nw~
 ceneJeerj kesâ Devegmeej, hetJe&pevce ceW Deefpe&le hegCÙe Ùee heehe kesâ
Devegmeej ner efkeâmeer keâe pevce GÛÛe Ùee efvecve kegâue ceW neslee nw~
ceneJeerj ves
ceeveJeerÙe iegCeeW keâe Ûeeb[eueeW ceW
nesvee mebY eJe
yeleeÙee nw~
 Gvekesâ cele ceW Megæ Deewj DeÛÚs DeeÛejCe Jeeues efvecve peeefle kesâ
ueesie Yeer cees#e hee mekeâles nQ~
 pewve Oece& ceW cegKÙele: meebmeeefjkeâ yebOeveeW mes Úgškeâeje heeves
kesâ GheeÙe yeleeS ieS nQ~
 pewve Oece& ceW Ùegæ Deewj ke=âef<e oesveeW Jeefpe&le nQ, keäÙeeWefkeâ oesveeW
ceW peerJeeW keâer efnbmee nesleer nw~
 heâuele: pewve Oecee&JeuebefyeÙeeW ceW JÙeeheej Deewj JeeefCepÙe keâjves
Jeeueesb keâer mebKÙee DeefOekeâ nes ieF&~
 ceneJeerj mJeeceer kesâ Devegmeej melÙe peeveves keâer FÛÚe jKeves
Jeeues ØelÙeskeâ m$eer Je heg™<e keâes Dehevee Iej ÚesÌ[ osvee
ÛeeefnS~
 GvnW Deefnbmee kesâ efveÙeceeW keâe keâÌ[eF& mes heeueve keâjvee
ÛeeefnS, DeLee&led efkeâmeer Yeer peerJe keâes ve lees keâ° osvee
ÛeeefnS Deewj ve ner Gmekeâer nlÙee keâjveer ÛeeefnS~
 pewve veece mes peeves ieS ceneJeerj kesâ DevegÙeeefÙeÙeeW keâes Yeespeve kesâ
efueS efYe#ee ceebiekeâj meeoe peerJeve efyeleevee neslee Lee~
 GvnW hetjer lejn mes F&ceeveoej nesvee heÌ[lee Lee leLee Ûeesjer
ve keâjves keâer GvnW meKle efnoeÙele Leer~
 GvnW yeÇÿeÛeÙe& keâe heeueve keâjvee neslee Lee~
 heg™<eeW keâes Jem$eeW meefnle meye kegâÚ lÙeeie osvee heÌ[lee
Lee~
 DeefOekeâebMe JÙeefòeâÙeeW kesâ efueS Ssmes keâÌ[s efveÙeceeW keâe heeueve keâjvee
yengle keâef"ve Lee~
 npeejeW JÙeefòeâÙeeW ves Fme veF& peerJeve Mewueer keâes peeveves Deewj
meerKeves kesâ efueS Deheves IejeW keâes ÚesÌ[ efoÙee~
 keâF& Deheves IejeW hej ner jns Deewj efYe#eg-efYe#egCeer yeves ueesieeW
keâes Yeespeve Øeoeve keâj Gvekeâer meneÙelee keâjles jns~
 cegKÙele: JÙeeheeefjÙeeW ves pewve Oece& keâe meceLe&ve efkeâÙee~ efkeâmeeveeW
kesâ efueS Fve efveÙeceeW keâe heeueve DelÙeble keâef"ve Lee keäÙeeWefkeâ
heâmeue keâer j#ee kesâ efueS GvnW keâerÌ[s-cekeâesÌ[eW keâes ceejvee
heÌ[lee Lee~
NCERT-meej
 ceneJeerj leLee Gvekesâ DevegÙeeefÙeÙeeW keâer efMe#eeSb keâF& MeleeefyoÙeeW
lekeâ ceewefKekeâ ™he ceWb ner jneR~
 Jele&ceeve ™he ceW GheueyOe pewve Oece& keâer efMe#eeSb ueieYeie
1500 Je<e& hetJe& iegpejele ceW JeuueYeer veecekeâ mLeeve
hej efueKeer ieF& LeeR~
 pewve Oece& kesâ Oeeefce&keâ «ebLe Deæ&ceieOeer Yee<ee ceW efueKee ieÙee Deewj
Ùes «ebLe F&mee keâer Ú"er meoer ceW iegpejele kesâ JeuueYeer ceW Debeflece ™he ceW
mebkeâefuele efkeâÙee ieÙee~
 pewve Oece& ceW osJeleeDeeW keâe DeefmlelJe mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee
nw, hejbleg Gvekeâe mLeeve ‘efpeve’ kesâ veerÛes nw~
 ÙeÅeefhe pewveeW ves F&MJej kesâ DeefmlelJe keâes DemJeerkeâej venerb
efkeâÙee, meeceevÙeleÙee GvneWves Gmekeâer DeJensuevee Ùee Ghes#ee keâer~
 pewveeW kesâ celeevegmeej F&MJej Éeje veneR efkeâÙee peelee -
mebmeej keâe efvecee&C e,
mebmeej keâe Devegj #eCe, SJeb
mebmeej keâe efJeveeMe
 efkebâleg mebmeej keâer Ùen mebhetCe& Øeef›eâÙee Skeâ efJeÕeJÙeeheer DeLeJee
MeeÕele efveÙece kesâ Devegmeej Ûeueleer nw~
 efJeMJe MeeMJele nw Fmekeâer meòee Glmeefhe&Ceer Deewj DeJemeefhe&Ceer
Je=eòf eÙeeW ceW efJeYeeefpele nw~
 efJeMJe, peerJeelceeDeeW keâer heejmheefjkeâ ef›eâÙee kesâ ceeOÙece
mes Ûeuelee nw Deewj mebmeej ceW meYeer peerJe keâer Skeâ Deelcee
nw~
 peerJeve keâe ØeÙeespeve Deelcee keâe MegefækeâjCe nw, Megæ
Deelcee ner Mejerj mes cegòeâ neskeâj hejceevebo Øeehle keâjleer nw~
 DeelceeSb heMegDeeW Deewj hesÌ[-heewOeeW ceW ner venerb, yeefukeâ
helLejeW, efMeueeDeeW, peue Deeefo ceW Yeer heeF& peeleer nwb~
 pees Deelcee Deblele: Deheves Deehekeâes cegòeâ keâj uesleer nw, lebgjle
efJeÕe kesâ efMeKej hej GÛÛelece, mJeie& mes Yeer Thej hengbÛe
peeleer nw, peneb Jen efveef<›eâÙe meJe&%e hejceevebo keâer MeeÕele
efmLeefle ceW jnleer nw~ Ùen pewveeW kesâ efueS efveJee&Ce keâer DeJemLee
nw~
 pewv e Oece& kesâ Devegmeej cees#e leYeer Øeehle nes mekeâlee nw
peye ceveg<Ùe-
meye kegâÚ lÙeeie os
uebyes ›ele-GheJeeme keâjs
Deelce-Ùeelevee mens~ SJeb
mJeeOÙeeÙe SJeb efÛebleve-ceveve keâjs~
 FmeefueS cees#e-Øeeefhle kesâ efueS Ùeefle-peerJeve DeeJeMÙekeâ
nw~
( 197 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 pewve Oece& keâe Øemeej (The Spread of
Jainism)
pewve Oece& kesâ GheosMeeW kesâ ØeÛeej-Øemeej kesâ efueS ceneJeerj ves
Deheves DevegÙeeefÙeÙeeW keâe mebIe yeveeÙee efpemeceW m$eer Deewj
heg®<e oesveeW keâes mLeeve efceuee~
 ceneJeerj kesâ DevegÙeeefÙeÙeeW keâer mebKÙee 14000 yeleeF& ieF& nw, pees
keâesF& yeÌ[er mebKÙee veneR nw~
 Ûetbefkeâ pewve Oece& ves Deheves keâes yeÇeÿeCe Oece& mes mhe°le:
he=Lekeâ veneR efkeâÙee, FmeefueS DeejbYe ceW Gmes DeefOekeâ ueesieeW ves
veneR DeheveeÙee~
 pewve Oece& Oeerjs-Oeerjs oef#eCe Deewj heef§ece Yeejle ceW
hewâuee, peneb yeÇeÿeCe Oece& keâcepeesj Lee~
 Devegßegefle kesâ Devegmeej, ceneJeerj kesâ efveOeve kesâ ueieYeie oes
meew Je<e& yeeo ceieOe ceW Skeâ Yeer<eCe Dekeâeue heÌ[e~
 Dekeâeue yeejn Je<eex lekeâ jne~ Gme meceÙe Ûebõieghle
ceewÙe& Jeneb keâe jepee Lee Deewj Yeõyeeng pewve mecegoeÙe
keâe ØeOeeve Lee~ leye Jes oesveeW Deheves DevegÙeeefÙeÙeeW kesâ
meeLe keâvee&škeâ Ûeues ieS Deewj pees pewve heerÚs ceieOe
ceW jn ieS Gvekeâe Yeej mLetueYeõ hej ÚesÌ[ ieS~
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves Deheveer hegmlekeâ ‘ØeeÛeerve Yeejle’ ceW
mLetueYeõ keâes mLeueyeeng leLee Yeõyeeng keâes yeengYeõ keân keâj
mebyeeseOf ele efkeâÙee~
 Ûevõieghle ceewÙe& ves pewve Oece& keâes Dehevee efueÙee, jepÙe
keâes lÙeeie efoÙee Deewj Deheves peerJeve kesâ Debeflece Je<e& pewve
meeOeg neskeâj keâvee&škeâ ceW pewve Oece& keâe ØeÛeej keâjles
ngS efyeleeS~
 uesefkeâve Fme hejbheje keâer hegef° DevÙe efkeâmeer œeesle mes veneR
nesleer nw~
 Fve ØeJeemeer pewveeW ves ner oef#eCe Yeejle ceW pewve Oece& keâe
ØeÛeej efkeâÙee~
 Dekeâeue meceehle nesves hej peye Jes ceieOe ueewš DeeS lees
mLeeveerÙe pewveeW mes Gvekeâe celeYeso nes ieÙee~
 oef#eCe mes ueewšs pewveeW keâe oeJee Lee efkeâ Dekeâeue keâer DeJeefOe ceW
Yeer Gve ueesieeW ves Deheves Oeeefce&keâ efveÙeceeW keâe heeueve efkeâÙee nw,
uesefkeâve pees ceieOe ceW jns GvneWves efveÙeceeW keâe GuuebIeve efkeâÙee
Deewj efMeefLeue nes ieS~
 Fme celeYeso keâes otj keâjves kesâ efueS Deewj pewve Oece& kesâ cegKÙe
GheosMeeW keâes mebkeâefuele keâjves kesâ efueS heešefueheg$e (DeeOegefvekeâ
hešvee) ceW Skeâ heefj<eod keâe DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee~
NCERT-meej
 hej oef#eCeer pewveeW ves Fme heefj<eod keâe yeefn<keâej efkeâÙee
Deewj Fmekesâ efveCe&ÙeeW keâes veneR ceevee, leye mes ner-
oef#eCeer pewve - efoiebyej Deewj
ceieOe kesâ pewve - MJesleebyej keânueeÙes~
 kesâJeue cegefveieCe ner Õesle Jem$e (Õesleebyej) henveves Ùee
Deheves Mejerj hej Skeâ Úesše-mee keâheÌ[e Yeer ve jKeves Ùeeveer hetCe&
veive (efoiebyej) jnves pewmes keâ"esj efveÙece keâe heeueve keâjles nQ,
uesefkeâve pewve Oece& kesâ oesveeW mebØeoeÙeeW kesâ DevegÙeeÙeer (ie=nmLe)
yeekeâeÙeoe keâheÌ[s henveles nwb~
 Dekeâeue nesves keâer hejbheje, yeeo keâer nesves mes mebosnemheo ceeveer
peeleer nw~ efkebâleg FmeceW keâesF& mebosn veneR nw efkeâ pewve oes mebØeoeÙeeW
ceW yebš ieS Les~
 hejbleg keâvee&škeâ ceW pewve Oece& kesâ hewâueves keâe hegjeleeefòJekeâ
mee#Ùe F&mee keâer leermejer meoer mes henues keâe venerb efceuelee nw~
 yeeo keâer meefoÙeeW ceW efJeMes<ekeâj heebÛeJeer meoer ceW keâvee&škeâ ceW yengle
meejs pewve ce" mLeeefhele ngS pees yemeefo keânueeles Les Deewj
Gvekesâ YejCehees<eCe kesâ efueS GvnW jepeeDeeW mes Yetefceoeve efceues~
 keâefuebie Ùee GÌ[ermee ceW pewve Oece& keâe ØeÛeej F&mee-hetJe&
ÛeewLeer meoer ceW ngDee Deewj F&mee-hetJe& henueer meoer ceW Fmes
DeebOeÇ Deewj ceieOe kesâ jepeeDeeW keâes hejeefpele keâjves Jeeues keâefuebie
vejsMe KeejJesue keâe mebj#eCe efceuee~
 F&mee-hetJe& otmejer Deewj henueer meoer ceW pewve Oece& leefceuevee[g
kesâ oef#eCeer YeeieeW ceW Yeer hengbÛe ieÙee Lee~
 yeeÌ{ keâer meefoÙeeW ceW pewve Oece& ceeueJee, iegpejele Deewj jepemLeeve
ceW hewâuee~
 pewve cegKÙele: JÙeeheej Deewj JeeefCepÙe ceW ueies ngS nQ~ ÙeÅeefhe
pewve Oece& keâes Glevee jepeeßeÙe venerb efceuee efpelevee yeewæ
Oece& keâes, Deewj hetJe&keâeue ceW Fmekeâe Øemeej Yeer Glevee lespe veneR
ngDee, leLeeefhe Ùen peneb -keâneR Yeer hengbÛee, Deepe Yeer Jeneb hej
Dehevee DeefmlelJe yeveeS ngS nw~
 Fmekesâ efJehejerle yeewæ Oece& lees ceeveeW YeejleerÙe GheceneosMe mes
ueghle ner nes ieÙee~
 pewve Oece& keâe Ùeesieoeve (The Contribution
of Jainism)
pewve Oece& ves ner meyemes henues JeCe&JÙeJemLee Deewj Jewefokeâ
keâce&keâeb[ keâer yegjeFÙeeW keâes nševes kesâ efueS iebYeerj ØeÙeeme
efkeâÙee~
 DeejbYe ceW pewveeW ves cegKÙele: yeÇeÿeCeeW Éeje mebheesef<ele mebmke=âle
Yee<ee keâe heefjlÙeeie efkeâÙee Deewj Deheves OeceexheosMe kesâ efueS Deece
ueesieeW keâer yeesueÛeeue keâer Øeeke=âle Yee<ee keâes DeheveeÙee~
 Gvekesâ Oeeefce&keâ iebÇLe DeOe&ceeieOeer Yee<ee ceW efueKes ieS Deewj Ùes
«ebLe F&mee keâer Ú"eR meoer ceW iegpejele ceW JeuueYeer veecekeâ
mLeeve hej, (pees Skeâ ceneve efJeÅee-keWâõ Lee), Debeflece ™he mes
mebkeâefuele efkeâS ieS~
( 198 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Ûetbefkeâ pewveeW ves Øeeke=âle keâes DeheveeÙee, Fmemes Øeeke=âle
Yee<ee Deewj meeefnlÙe keâer mece=efæ ngF&~
 Øeeke=âle Yee<ee mes keâF& #es$eerÙe Yee<eeSb efJekeâefmele ngF&~
 FveceW efJeMes<e GuuesKeveerÙe nw- Meewjmesveer, efpememes ceje"er
Yee<ee efvekeâueer nw~
 pewveeW ves DeheYeübMe Yee<ee ceW henueer yeej keâF& cenòJehetCe& «ebLe
efueKes Deewj Fmekeâe henuee JÙeekeâjCe lewÙeej efkeâÙee~
 pewve uesKeeW keâe yengle yeÌ[e Yeeie Deepe Yeer heeb[gefueefheÙeeW kesâ
™he ceW heÌ[e nw pees DeØekeâeefMele nw~
 iegpejele Deewj jepemLeeve kesâ pewve ce"eW ceW Ssmeer
heeb[gefueefheÙeeb heeF& peeleer nwb~
 pewveeW ves ceOÙekeâeue kesâ DeejbYe ceW mebmke=âle keâe Yeer Ketye
ØeÙeesie efkeâÙee Deewj FmeceW yengle-mes «ebLe efueKes~
 Deblele: pewveeW ves keâvveÌ[ kesâ efJekeâeme ceW Yeer ÙeLes‰ Ùeesieoeve
efoÙee; Fme Yee<ee ceW GvneWvebs ØeÛegj uesKeve efkeâÙee nw~
Fmekesâ efu eS megboj Deewj keâYeer- keâYeer efJeMeeue Øemlej
ØeefleceeSb efJeMes<ekeâj efveefce&le ngF Ë~
keâvee&škeâ iegpejele jepemLeeve Deewj ceOÙe ØeosMe ceW
 ØeeÛeerve keâeue keâer pewve keâuee Gleveer Glke=â° veneR nw, efpeleveer
yeewæ keâuee, efkebâleg ceOÙekeâeue keâer keâuee Deewj mLeehelÙe ceW
pewveeW keâe ØeMebmeveerÙe Ùeesieoeve nw~
yeewæ Oece&
(Buddhism)
yeewæ Oece& kesâ mebmLeehekeâ efmeæeLe& Les, efpevnW ieewlece kesâ
veece mes Yeer peevee peelee nw~ Ùen Jen meceÙe Lee peye ueesieeW kesâ
peerJeve ceW lespeer mes heefjJele&ve nes jns Les~ cenepeveheoeW kesâ kegâÚ
jepee Fme meceÙe yengle MeefòeâMeeueer nes ieS Les~ npeejeW meeueeW
kesâ yeeo efheâj mes veiej GYej jns Les~ ieebJeeW kesâ peerJeve ceW
Yeer yeoueeJe Dee jne Lee~ yengle mes efJeÛeejkeâ Fve heefjJele&veeW keâes
mecePeves keâe ØeÙeeme keâj jns Les~ Jes peerJeve kesâ meÛÛes DeLe& keâes Yeer
peevevee Ûeen jns Les~
 efmeæeLe& keâe pevce 566 F&.het. ceW MeekeäÙe kegâue ceW ngDee Lee~
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves Deheveer hegmlekeâ ‘ØeeÛeerve Yeejle’
keâ#ee-11 ceW cenelcee yegæ keâe pevce 563 F&.het. yeleeÙee nw~
 Gvekeâe heeefjJeeefjkeâ veece ieewlece Lee Jes keâefheueJemleg kesâ heeme
uegefcyeveer Jeve (vesheeue Deewj hetJeea Gòej ØeosMe keâer meercee kesâ heeme)
ceW hewoe ngS Les~
NCERT-meej
 keâefheueJemleg keâer henÛeeve yemleer efpeues kesâ efhehejnJee mes keâer
peeleer nw~
 efhehejnJee Jele&ceeve ceW yemleer veneR Deefheleg efmeæeLe&veiej efpeues
kesâ DeOeerve DeJeefmLele nw~
 Gvekesâ efhelee MegæesOeve MeekeäÙe ieCejepÙe kesâ jepee Les~
 Gvekeâer ceelee keâe veece ceeÙeeosJeer Lee, pees keâesMeue jepeJebMe
keâer keâvÙee Leerb~ Jen ieewlece kesâ pevce kesâ meele efove yeeo ner
Ûeue yemeer Leebr~
Skeâ peveßege fle kesâ Devegmeej Ùen keâne peelee nw efkeâ Skeâ pÙeesefle<eer ves
Ùen YeefJe<ÙeJeeCeer keâer Leer efkeâ ieewlece Ùee lees Skeâ ceneve
Ûe›eâJeleea meceüeš neWies Ùee efheâj Skeâ ceneve mebvÙeemeer~
 yeÛeheve mes ner ieewlece keâe OÙeeve DeeOÙeeeflcekeâ efÛebleve keâer Deesj
Lee, efpememes efÛebeflele neskeâj Gvekesâ efhelee ves Úesšer DeeÙeg ceW ner
Gvekeâe efJeJeen ÙeMeesOeje veecekeâ Skeâ megboj keâvÙee mes keâj
efoÙee~
 ÙeMeesOeje mes ieewlece keâes Skeâ heg$e jengue, Øeehle ngDee~
 efkebâleg ieewlece, Skeâ yeej Skeâ yetÌ{s Deeoceer keâer ogo&Mee Deewj
efheâj Skeâ jesieer kesâ keâ°eW keâes osKekeâj õefJele nes ieS leLee
GvneWves Skeâ cejs ngS Deeoceer keâes osKee leye lees Jes Ieyeje
ieS~
 meebmeeefjkeâ ogKeeW mes ogKeer neskeâj Jes mebvÙeeme keâer Deesj
Deekeâef<e&le ngS, efheâj 29 Je<e& keâer DeeÙeg ceW Skeâ jele keâes
GvneWves Dehevee Iej-yeej, helveer, yeÛÛes leLee mebhetCe& meebmeeefjkeâ
peerJeve keâes ÚesÌ[keâj mebvÙeeme «enCe keâj efueÙee~
 Deveskeâ Je<eexb lekeâ Jes YeüceCe keâjles jns leLee DevÙe efJeÛeejkeâeW
mes efceuekeâj ÛeÛee& keâjles jns~
 Deblele: %eeve Øeeefhle kesâ efueS GvneWves mJeÙeb ner jemlee {btÌ{ves
keâe efve§eÙe efkeâÙee~
 Fmekesâ efueS GvneWves yeesOeieÙee (efyenej) ceW Skeâ heerheue
Je=#e kesâ veerÛes keâF& efoveeW lekeâ lehemÙee keâer~
 Deblele: 35 Je<e& keâer DeeÙeg ceW GvnW %eeve Øeehle ngDee~ Fmekesâ
yeeo mes Jes yegæ kesâ ™he ceW peeves ieS~
 Øe%ee Øeehle nesves kesâ yeeo yegæ ves keâeMeer kesâ heeme ce=ieJeve
DeLeJee ce=ieoeJe (DeeOegefvekeâ meejveeLe) ceW heoehe&Ce efkeâÙee Deewj
Jeneb Dehevee henuee GheosMe efoÙee, efpemes ‘‘Oece& Ûe›eâØeJele&ve’’
(Oece& ØeÛeej keâe ØeejbYe) keâne peelee nw~
 kegâMeerveeje ceW ce=lÙeg mes henues keâe Mes<e peerJeve GvneWves hewoue ner
Skeâ mLeeve mes otmejs mLeeve keâer Ùee$ee keâjves Deewj ueesieeW keâes
efMe#ee osves ceW JÙeleerle efkeâÙee~
( 199 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
(yeeseOf eJe=#e keâer hetpee) (mlethe keâer hetpee) (Oece& Ûe›eâ-ØeJele&ve)
 yegæ ves Oeeefce&keâ Ùe%e Deveg‰eveeW ceW heMegDeeW keâer nlÙee keâes
DeceeveJeerÙe yeleeÙee~
 Gme meceÙe Kesleer-yeeÌ[er kesâ efueS heMeg-heeueve keâe yeÌ[e cenlJe
Lee, FmeefueS efyevee keâejCe heMegDeeW keâer nlÙee keâjvee efvejLe&keâ
Lee~
 heMegDeeW kesâ Øeefle Fme Âef°keâesCe mes Meekeâenejer Keeve-heeve
keâes yeÌ{eJee efceuee ~
 meoeÛeejer peerJeve efy eleeves keâe GösMÙe Lee-
ceve keâes Megæ keâjvee Deewj
efveJee&Ce Øeehle keâjvee~
 mecePee peelee Lee efkeâ efveJee&Ce Øeehle keâjves hej hegvepe&vce
veneR neslee~
 yegæ Yeer Jewefokeâ Ùe%eeW Deewj ueesieeW kesâ efueS pe™jer mecePes
peeves Jeeues efJeefJeOe Deveg‰eveeW kesâ efJejesOeer Les~
 JeCe&-JÙeJemLee keâes efoS peeves Jeeues cenòJe keâe GvneWves efJejesOe
efkeâÙee, keäÙeeWefkeâ GÛÛe JeCe& Jeeues efvecve JeCe& JeeueeW, MetõeW leLee
otmejeW kesâ meeLe ogJÙe&Jenej keâjles Les~
 yegæ ves efJenejeW keâer mLeehevee keâer~
 efJenej- efJenej Jes mLeeve nesles Les, peneb yeewæ efYe#eg jnles Les
Deewj DeejeOevee leLee OeceexheosMe osles ngS peerJeve JÙeleerle
keâjles Les~ Ùes efJenej hee"MeeueeDeeW kesâ ™he ceW Yeer keâece
keâjles Les~
 yeewæ Oece& Deewj pewve Oece& kesâ DevegÙeeÙeer ØeeÙe: keâejeriej, JÙeeheejer
 efJeMes<ekeâj veiejeW ceW yeewæ Oece& Deewj pewve Oece& keâe DeefOekeâ
ØeÛeej Lee~
 efYe#eg peien-peien veS efJeÛeejeW keâe ØeÛeej keâjles jnles Les, Fmeereuf eS
yeewæ Oece& peuoer ner Yeejle kesâ Deveskeâ YeeieeW ceW hewâue ieÙee~
 Fmeves YeejleerÙe peerJeve kesâ ØeeÙe: meYeer he#eeW keâes ØeYeeefJele efkeâÙee~
 yeewæ efJenej, efMe#ee kesâ Øeefmeæ keWâõ yeve ieS ~
 Oeveer JÙeeheejer yeewæeW keâes Oeve oeve ceW osles Les Deewj megob j mceejkeâ
yeveJeeles Les~ FvnW meJeexòece efMeuheeW mes mepeeÙee ieÙee Lee~
 yeeo ceW yeewæ efYe#eg YeejleerÙe mebmke=âefle keâes SefMeÙee kesâ otmejs osMeeW
ceW Yeer ues ieS; pewmes- ceOÙe SefMeÙee, Ûeerve, efleyyele Deewj
oef#eCe-hetJe& SefMeÙee kesâ osMe~
 yeewæeW Deewj pewveeW ves Deefnbmee kesâ efmeæeble keâes ueeskeâefØeÙe yevee
efoÙee~
 yegæ keâer efMe#eeSb (Buddha's Teachings)
yegæ keâer efMe#eeDeeW kesâ DeeOeejYetle efmeæeble ceW Ûeej DeeÙe&-
melÙe (Goeòe meÛÛeeFÙeeb) meceeefnle nw, DeLee&led
(1) og:Ke, Ùeeveer mebmeej og :KeceÙe nw;
(2) og:Ke mecegoeÙe, Ùeeveer og:Ke Glhevve keâjves Jeeues keâF& keâejCe
nesles nwb;
(3) og:Ke efvejesOe, Ùeeveer og:Ke keâes jeskeâe pee mekeâlee nw; Deewj
(4) og:Ke efvejesOe ieeefceveer -Øeefleheoe, Ùeeveer og:Ke keâes jeskeâves
keâe Skeâ ceeie& neslee nw~
yegæ kesâ Devegmeej, ueesie kesâJeue keâece (FÛÚe Ùee ueeuemee) kesâ
keâejCe og:Ke heeles nwbDeewj keâece hej efJepeÙe heevee ner ogKeeW
mes yeÛeves keâe megefveef§ele ceeie& nw~
 YeieJeeve yegæ kesâ Devegmeej ce=lÙeg Yeer Fve og:KeeW mes Úgškeâeje veneR
efouee mekeâleer, keäÙeeWefkeâ ce=lÙeg kesâ yeeo hegvepe&vce kesâ meeLe ner
og:KeeW keâe Deblenerve efmeueefmeuee efheâj Meg™ nes peelee nw~
 efkebâleg ceveg<Ùe, De°ebefiekeâ ceeie& keâe DevegmejCe keâjkesâ Fve
og:KeeW SJeb keâ°eW keâer ëe=bKeuee mes cegòeâ nes mekeâlee nw Deewj
efveJee&Ce (cees#e) Øeehle keâj mekeâlee nw~
 Ùes De°ebefiekeâ ceeie& nQ-
mecÙekeâd keâceeËl e

Deewj efkeâmeeve nesles Les, keäÙeeWefkeâ Jes mecePeles Les efkeâ Fve OeceeX kesâ
mec
Ùe

Devegmeej DeeÛejCe keâjvee keâef"ve veneR nw~

mec

eâ
Ùek

dk D
eâd

ee p
Jeek

erJe e

 otmejer lejheâ, yeÇeÿeCeeW ves Deheves Oece& kesâ DeeÛejCe

eâd

keâes keâef"ve yevee efoÙee Lee- De°beefiekeâ

mecÙekeâd Âef° mecÙekeâd JÙeeÙeece
Deveskeâ mebmkeâejeW SJeb ceeie&
Deveg‰eveeW mes
le
he

ce =ef
eâu

ee âd m
meb k

Gve efoveeW yeewæ Oece& Fve peefšue mebmkeâejeW keâe efJejesOeer

mecÙekeâd meceeefOe


k
eâd

Ù
Ùek

mec
mec

Lee, keäÙeeWekf eâ Ùes ve kesâJeue yeÌ[s KeÛeeaues Les, yeefukeâ DebOeefJeÕeeme

keâes Yeer yeÌ{eJee os jns Les~

NCERT-meej ( 200 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 peerJeve keâe Debeflece ue#Ùe efveJee&Ce Ùeeveer Meebefle Deewj hejceevebo
keâer efmLeefle Øeehle keâjvee nw~ efpemekeâe DeLe& nw- pevce-cejCe kesâ
Ûe›eâ mes cegefòeâ~
 kegâÚ mLeueeW hej yegæ ves Fme mebhetCe& Øeef›eâÙee keâes Fve leerve MeyoeW
ceW meerefcele keâj efoÙee nw-
Meeru e (meoeÛeej)
meceeefO e (mecÙekeâd OÙeeve)
Øe%ee (mecÙekeâd %eeve)
 henues oes iegCeeW mes, leermeje iegCe mJele: ner Øeehle nes peelee
nw, pees efkeâ efveJee&Ce Ùeeveer peerJeve-cejCe kesâ Ûe›eâ mes
cegefòeâ heeves keâe ØelÙe#e keâejCe nw~
 yegæ kesâ efveJee&Ce kesâ oes meew meeue yeeo Øeefmeæ ceewÙe& meceüeš
DeMeeskeâ ves yeewæ Oece& «enCe efkeâÙee ~ DeMeeskeâ ves Deheves Oece&otleeW kesâ
Éeje Fme Oece& keâes ceOÙe SefMeÙee, heefMÛeceer SefMeÙee Deewj ßeeruebkeâe
ceW hewâueeÙee Deewj Fmes efJeMJe Oece& keâe ™he efoÙee~ Deepe Yeer
ßeeruebkeâe, yecee& Deewj efleyyele leLee Ûeerve Deewj peeheeve kesâ kegâÚ
YeeieeW ceW yeewæ Oece& ØeÛeefuele nw~
 yegæ kesâ GheosMeeW ceW ØeÛeeefjle veweflekeâ efmeæeble yengle mejue Les,
pewmes- ceveg<Ùe mJeÙeb Deheves YeeiÙe keâe efveCee&Ùekeâ nw, keâesF&
osJeer osJelee Ùee F&MJej venerb~
 Ùeefo Jen Deheves peerJeve ceW melkeâce& keâjlee nw lees Jen
Deieues pevce ceWb GÛÛe peerJeve Øeehle keâjlee nw~
 peye Jen Gòejesòej Deveskeâ pevceeW ceW melkeâce& keâjlee peelee
nw lees Deblele: efveJee&Ce Ùeeveer pevce-cejCe kesâ keâ°eW mes
cegefòeâ hee peelee nw~
 otmejer Deesj, og<keâceeX keâe ob[ DeJeMÙe efceuelee nw Deewj
nj pevce ceW DeOeesieefle keâes Øeehle neslee ngDee ceveg<Ùe efveJee&Ce
mes otj Deewj otj nšlee peelee nw~
 meeceevÙe veweflekeâ efveÙeceeW pewmes meÛe yeesuevee, oeve osvee, leve-
ceve keâes Megæ jKevee Deewj keâece ›eâesOeeefo ceveesJesieeW hej
efveÙeb$eCe jKeves kesâ Deefleefjòeâ -
yeewæ Oece& ves Øesce, oÙee, Oe=efle (OewÙe&) Deewj
meYeer ØeeefCeÙeeW kesâ Øeefle
JewÛeeefjkeâ
Meeefy okeâ Deewj
keâeefce&keâ Deefnmb ee, hej yeue efoÙee
 yeewæ Oece& ves cees#e-Øeeefhle kesâ efueS Jewefokeâ keâce&keâeb[ Deewj
Deveg‰eve efJeefOeÙeeW keâer ØeYeeJekeâeefjlee keâes DemJeerkeâej
efkeâÙee Deewj yeÇeÿeCeeW keâer ßes‰lee keâes Yeer veneR ceevee~
NCERT-meej
 yegæ kesâ DevegÙeeÙeer (Followers of Buddha)
yegæ kesâ DevegÙeeÙeer oes ßesefCeÙeeW ceW efJeYeeefpele nQ :
 Gheemekeâ Ùeeveer meeOeejCe DevegÙeeÙeer pees ie=nmLe peerJeve ceW
jnles nQ, Deewj efYe#eg (yeewæ mebvÙeemeer), pees mebmeej keâes
lÙeeie keâj mebvÙeemeer keâe peerJeve efyeleeles nQ~
 efYe#eg, mebIeeW ceW jnles nQ, efpevekeâer mLeehevee ØeejbYe ceW mJeÙeb
yegæ ves keâer Leer~
 efŒeÙeeW keâes Yeer mebIe ceW ØeJesMe efoÙee peelee Lee Deewj GvnW
efYe#egCeer keâne peelee Lee~
 yeewæ Oece& ceW meYeer DevegÙeeefÙeÙeeW keâes meceeve DeefOekeâej Øeehle
nesles Les, Ûeens Jes efkeâmeer Yeer JeCe& Ùee peeefle kesâ neW~
 Fmekesâ DeueeJee yegæ ves Deece ueesieeW keâer Yee<ee ceW GheosMe efoÙee~
 yegæ Deewj Gvekesâ DevegÙeeÙeer Je<e& ceW Dee" cenerves lekeâ mLeeve-mLeeve
hej peekeâj OeceexheosMe osles Les Deewj Ûeewceemes (Je<ee& $e+leg kesâ
Ûeej cenerveeW) ceW Skeâ mLeeve hej efškesâ jnles Les~
F&.het. 483 ceW
kegâMeerveiej ceW yegæ keâe efveJee&Ce (efveOeve)
nes ieÙee~ Gme meceÙe Gvekeâer DeeÙeg 80 Je<e& keâer Leer~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves Deheveer hegmlekeâ ‘ØeeÛeerve Yeejle ceW’ yeleeÙee
nw efkeâ ‘‘F&.het. 486 ceW kegâMeerveiej ceW yegæ keâe efveJee&Ce (efveOeve) nes
ieÙee Gme meceÙe Gvekeâer DeeÙeg 80 Je<e& Leer~ ’’
(i) mlethe (Stupa)
oen-mebmkeâej kesâ yeeo yegæ keâer DeefmLeÙeeW (Yemce) keâes Gvekesâ
DevegÙeeefÙeÙeeW ceW yeebš efoÙee ieÙee~
 Fve DeefmLeÙeeW keâes keâueMeeW ceW jKekeâj Gve DeefmLe-keâueMeeW
hej mlethe yevee efoS ieS~
mlethe
Ssmes mLeue peneb hej yegæ mes pegÌ[s kegâÚ DeJeMes<e pewmes Gvekeâer
DeefmLeÙeeb Ùee Gvekesâ Éeje ØeÙegòeâ meeceeve ieeÌ[ efoS ieS Les~ Fve
šeru eeW keâes mlethe keânles Les~
mlethe keâer mebjÛevee
mlethe keâe pevce Skeâ ieesu eeOe& efu eS ngS efceóer šerues mes ngDee efpemes
yeeo ceW Deb[ keâne ieÙee~ Oeerjs- Oeerj s Fmekeâer mebjÛevee p]Ùeeoe
peefšue nes ieF& efpemeceW keâF& Ûeewkeâesj Deewj ieesue DeekeâejeW keâe
meblegu eve yeveeÙee ieÙee~ Deb[ kesâ Thej Skeâ nefce&keâe nesleer Leer~
Ùen Úppes pewmee {ebÛee osJeleeDeeW kesâ Iej keâe Øeleerkeâ Lee~ nefce&keâe
mes Skeâ cemletue efvekeâuelee Lee efpemes Ùeef° keânles Les efpeme hej
Dekeämej Skeâ Úlejer ueieer nesleer Leer~ šeru es kesâ ÛeejeW Deesj Skeâ
Jesefokeâe nesleer Leer pees heefJe$e mLeue keâes meeceevÙe ogefveÙee mes
Deueie keâjleer Leer~
( 201 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 meebÛeer mlethe Ssmes ner mletheeW keâe Skeâ GoenjCe nw~
meebÛeer keâe mlethe hetkeea leesjCe Éej
Skeâ hejbheje kesâ Devegmeej ieewlece yegæ 80 Je<e& keâer Gceü ceW
486 F&.het. ceW kegâMeerveiej veecekeâ mLeeve ceW mJeie&Jeemeer ngS ~
Fme mLeeve keâer henÛeeve hetJeea Gòej ØeosMe kesâ osJeefjÙee efp eues
kesâ keâefmeÙee veecekeâ ieebJe mes keâer peeleer nw~
 pewve leerLe&keâjeW keâer lejn yegæ ves Yeer Deheves DevegÙeeefÙeÙeeW kesâ
efueS DeeÛeej-efveÙece (efJeveÙe) efveOee&efjle efkeâS~ Fme DeeÛeej-
mebefnlee kesâ cegKÙe efveÙece nQ-
hejeÙes Oeve keâe ueesY e veneR keâjvee~
efnbmee veneR keâjvee~
veMes keâe mesJeve ve keâjvee~
Pet" veneR yeesu evee
ogjeÛeej mes otj jnvee~
(ii) efYe#eg Deewj efYe#egefCeÙeeW nsleg efveÙece (Rules
for Monks and Nuns)
Ùes efveÙece efJeveÙe efHešJeâ ceW efceueles nQ, peye JeâesF& efYe#eg SJeâ
veÙee kebâyeue Ùee ieueerÛee yeveeSiee lees Gmes FmeJeâe ØeÙeesie Jeâce mes
Jeâce Ú: Je<eesË leJeâ Jeâjvee He][siee~
 Ùeefo Ú: Je<e& mes Jeâce DeJeefOe ceW Jen efyevee efYe#egDeesb Jeâer Devegceefle
kesâ SJeâ veÙee kebâyeue Ùee ieueerÛee yeveJeelee nw, lees Ûeens Gmeves
DeHeves Hegjeves kebâyeue/ieueerÛes Jeâes ÚesÌ[ efoÙee nes Ùee veneR, veÙee
kebâyeue Ùee ieueerÛee Gmemes ues efueÙee peeSiee Deewj Fmekesâ efueS
Gmes DeHejeOe mJeerJeâej Jeâjvee nesiee~
 Ùeefo JeâesF& efYeJeäKeg efJeâmeer ie=nmLe kesâ Iej peelee nw Deewj Gmes
efšefJeâÙee Ùee Hekesâ Deveepe Jeâe Yeespeve efoÙee peelee nw~
 lees Ùeefo Gmes FÛÚe nes lees Jen oes mes leerve Jeâšesje Yej ner
mJeerJeâej Jeâj meJeâlee nw~
NCERT-meej ( 202 )
 Ùeefo Jen Fmemes pÙeeoe mJeerJeâej Jeâjlee nw lees Gmes DeHevee
`DeHejeOe' mJeerJeâej Jeâjvee nesiee~
 oes Ùee leerve Jeâšesjs HeJeâJeeve mJeerJeâej Jeâjves kesâ yeeo Gmes
FvnW DevÙe efYeJeäKegDeesb kesâ meeLe yeebšvee nesiee~ Ùener mecÙeJeâ
DeeÛejCe nw~
 Ùeefo JeâesF& efYeJeäKeg pees mebIe kesâ efJeâmeer efJenej ceW "nje ngDee nw,
ØemLeeve kesâ Henues DeHeves Éeje efyeÚeS ieS Ùee efyeÚJeeS ieS
efyemlejs Jeâes veneR mecesšlee nw, ve ner mecesšJeelee nw, Ùee Ùeefo Jen
efyevee efJeoeF& efueS Ûeuee peelee nw lees Gmes DeHejeOe mJeerJeâjCe
Jeâjvee nesiee~
 meeceeefpekeâ DeeÛejCe kesâ Ùes efveÙece meeceevÙe ™he mes ØeeÙe: meYeer
OeceeX ceW efveOee&efjle nQ~
 yegæ ves efMe#ee oer efkeâ Ùen peerJeve keâ°eW Deewj og:KeeW mes
Yeje ngDee nw Deewj Ssmee nceejer FÛÚeDeeW Deewj ueeuemeeDeeW
(pees ncesMee hetjer veneR nes mekeâleer) kesâ keâejCe neslee nw~
 keâYeer-keâYeer nce pees Ûeenles nQ Jen Øeehle keâj uesves kesâ yeeo Yeer
mebleg° veneR nesles nQ, yeefukeâ Deewj DeefOekeâ (DeLeJee DevÙe) JemlegDeesb
keâes heeves keâer FÛÚe keâjves ueieles nQ~
 yegæ ves Fme efuehmee keâes lene (le=<Cee) keâne nw~ yegæ ves
efMe#ee oer efkeâ DeelcemebÙece Deheveekeâj nce Ssmeer ueeuemee mes
cegefòeâ hee mekeâles nQ~
 GvneWves ueesieeW keâes oÙeeueg nesves leLee ceveg<ÙeeW kesâ meeLe-meeLe
peeveJejeW kesâ peerJeve keâe Yeer Deeoj keâjves keâer efMe#ee oer~
 JÙeJenej ceW yeewæ Oece& (Buddhism in
practice)
megòeefheškeâ mes efueS ieS Fme GæjCe ceW yegæ ‘efmeieue’ veece
kesâ Skeâ Deceerj ie=nheefle keâes meueen os jns nQ:
 ceeefuekeâ keâes Deheves veewkeâjeW Deewj keâce&ÛeeefjÙeeW keâer heebÛe lejn mes
osKeYeeue keâjveer ÛeeefnS..(i) Gvekeâer #ecelee kesâ Devegmeej GvnW
keâece oskeâj, (ii) GvnW Yeespeve Deewj cepeotjer oskeâj, (iii) yeerceej
heÌ[ves hej Gvekeâer heefjÛeÙee& keâjkesâ, (iv) Gvekesâ meeLe megmJeeog
Yeespeve yeebškeâj Deewj (v) meceÙe-meceÙe hej GvnW Úgóer oskeâj~
 kegâue kesâ ueesieeW keâes heebÛe lejn mes ßeceCeeW (efpevneWves meebmeeefjkeâ
peerJeve keâes lÙeeie efoÙee nw) Deewj yeÇeÿeCeeW keâer osKeYeeue
keâjveer ÛeeefnS~
 keâce&, JeÛeve Deewj ceve mes Devegjeie Éeje, Gvekesâ mJeeiele ceW
ncesMee Iej Kegues jKekeâj Deewj Gvekeâer efove-Øeefleefove keâer
]pe™jlees keâer hetefle& keâjkesâ~
 ‘efmeieue’ keâes ceelee-efhelee, efMe#ekeâ Deewj helveer kesâ meeLe
JÙeJenej kesâ efueS Yeer Ssmes ner GheosMe efoS ieS nwb~
 Jes ceeveles Les efkeâ nceejs keâceeX kesâ heefjCeece, Ûeens Jes DeÛÚs
neW Ùee yegjs, nceejs Jele&ceeve peerJeve kesâ meeLe-meeLe yeeo
kesâ peerJeve keâes Yeer ØeYeeefJele keâjles nQ~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 yegæ ves Deheveer efMe#ee meeceevÙe ueesieeW keâer Øeeke=âle Yee<ee ceW oer~
 Fmemes meeceevÙe ueesie Yeer Gvekesâ mebosMe keâes mecePe mekesâ~
 yegæ ves keâne efkeâ ueesie efkeâmeer efMe#ee keâes kesâJeue FmeefueS veneR
mJeerkeâej keâjW efkeâ Ùen Gvekeâe GheosMe nw, yeefukeâ Jes Gmes Deheves
efJeJeskeâ mes ceeheW~
 yeewæ Oece& keâer efJeMes<eleeSb (Characteristic
of Buddhism)
yeewæ Oece& F&Õej Deewj Deelcee keâes venerb ceevelee nw~
Fme yeele keâes nce Yeejle kesâ OeceeX kesâ Fefleneme ceW ›eâebefle keân
mekeâles nQ~ yeewæ Oece& Meg™ ceW oeMe&efvekeâ Jeeo-efJeJeeoeW kesâ
pebpeeue ceW Heâbmee venerb Lee, FmeefueS Jen meeceevÙe ueesiees keâes
YeeÙee~
 Ùen efJeMes<e ™he mes efvecve JeCeeX keâe meceLe&ve hee mekeâe,
keäÙeeWefkeâ FmeceW JeCe& JÙeJemLee keâer efveboe keâer ieF& nw~
 yeewæ mebIe keâe ojJeepee nj efkeâmeer kesâ efueS Keguee jnlee Lee
Ûeens Jen efkeâmeer Yeer peeefle keâe keäÙeeW ve nes~
 mebIe ceW ØeJesMe keâe DeefOekeâej efm$eÙeeW keâes Yeer Lee, efpememes GvnW
heg®<eeW keâer yejeyejer Øeehle nesleer Leer~ yeÇeÿeCe Oece& keâer leguevee ceW
yeewæ Oece& DeefOekeâ Goej Deewj DeefOekeâ peveleebef$ekeâ Lee~
 yeewæ Oece& Jewefokeâ #es$e kesâ yeenj kesâ ueesieeW keâes DeefOekeâ YeeÙee Deewj
Jes ueesie Deemeeveer mes Fme Oece& ceW oeref#ele ngS~
 ceieOe kesâ efveJeemeer Fme Oece& keâer Deesj legjble GvcegKe ngS,
keäÙeeWefkeâ keâój yeÇeÿeCe GvnW veerÛe ceeveles Les Deewj ceieOe
DeeÙeeX keâer hegCÙe Yetefce DeeÙee&Jeòe&, DeLee&le DeeOegefvekeâ Gòej
ØeosMe keâer meercee kesâ yeenj heÌ[lee Lee~
 DeYeer Yeer Gòej efyenej kesâ ueesie iebiee kesâ oef#eCe ceieOe
ceW cejvee hemebo veneR keâjles nQs~
 yegæ keâe JÙeefòeâlJe Deewj OeceexheosMe keâer ØeCeeueer oesveeW ner yeewæ
Oece& kesâ ØeÛeej ceW meneÙekeâ ngS~
 Jes YeueeF& mes yegjeF& leLee Øesce mes Ie=Cee keâes Yeieeves keâe ØeÙeeme
keâjles Les~
 efveboe Deewj ieeueer mes GvnW ›eâesOe veneR Deelee Lee~
 keâef"ve efmLeefleÙeeW ceW Yeer Jes Oeerj Deewj Meeble yeves jnles Les Deewj
Deheves efJejeseOf eÙeeW keâe meecevee ÛeelegÙe& Deewj ØelÙeglheVeceefle mes keâjles Les~
 keâne peelee nw efkeâ Skeâ yeej Skeâ De%eeveer JÙeefòeâ ves GvnW ieeefueÙeeb oer~
Jes ÛegheÛeehe megveles jns~
 Gme JÙeefòeâ keâe ieeueer osv ee yebo ngDee lees GvneWv es hetÚe, ‘‘Jelme,
Ùeefo keâesF & oeve keâes mJeerkeâej veneR keâjs lees Gme oeve keâe keäÙee
nesiee?’’ efJejesO eer ves Gòej efoÙee, ‘‘Jen osves Jeeues kesâ heeme ner jn
peeSiee~’’ leye yegæ ves keâne, ‘‘Jelme, ceQ legcnejer ieeefu eÙeeb mJeerkeâej
veneR keâjlee~’’
NCERT-meej
 yeewæ Oece& kesâ Øemeej kesâ keâejCe (Reasons
for the Expansion of Buddhism)
pevemeeOeejCe keâer Yee<ee heeefue keâes Deheveeves mes Yeer yeewæ
Oece& kesâ ØeÛeej keâes yeue efceuee~
 Fmemes Deece pevelee yeewæ Oece& keâes megiecelee mes mecePe heeF&~
 ieewlece yegæ ves mebIe keâer mLeehevee keâer, efpemeceW nj JÙeefòeâ peeefle
Ùee efuebie kesâ Yeso kesâ efyevee ØeJesMe keâj mekeâlee Lee~
 efYe#egDeeW kesâ efueS Skeâ ner Mele& Leer efkeâ GvnW mebIe kesâ efveÙeceeW
keâe efve‰ehetJe&keâ heeueve keâjvee nesiee~
yeewæ mebIe ceW Meeefceue nesves kesâ yeeo Fmekesâ
meomÙeeW keâes leerve mebkeâuhe uesves heÌ[les Les-
FbefõÙeefve«en, Deheefj «en SJeb ßeæe keâe
yegæ
Fme Øekeâej
yeewæ Oece& kesâ
leerve ØecegK e
Debie Les
Oecce mebIe
 mebIe kesâ leòJeeJeOeeve ceW megieef"le ØeÛeej keâer JÙeJemLee nesves mes yegæ
kesâ peerJevekeâeue ceW ner yeewæ Oece& ves lespeer mes Øeieefle keâer~ ceieOe,
keâesmeue Deewj keâewMeebyeer kesâ jepeeDeeW, Deveskeâ ieCejepÙeeW
Deewj Jeneb keâer pevelee ves yeewæ Oece& keâes Dehevee efueÙee~
 yegæ kesâ efveJee&Ce kesâ oes meew meeue yeeo Øeefmeæ ceewÙe& meceüeš
DeMeeskeâ ves yeewæ Oece& «enCe efkeâÙee~
 DeMeeskeâ ves Deheves Oece&otleeW kesâ Éeje Fme Oece& keâes ceOÙe
SefMeÙee, heefMÛeceer SefMeÙee Deewj ßeeruebkeâe ceW hewâueeÙee Deewj
Fmes efJeMJe Oece& keâe ™he efoÙee~
 Deepe Yeer ßeeruebkeâe, yecee& Deewj efleyyele leLee Ûeerve Deewj
peeheeve kesâ kegâÚ YeeieeW ceW yeewæ Oece& ØeÛeefuele nw~
 Deheveer pevceYetefce mes lees Ùen Oece& ueghle nes ieÙee, hejbleg oef#eCe
SefMeÙee, oef#eCe-hetJe& SefMeÙee Deewj hetJeea SefMeÙee kesâ osMeeW
ceW peerlee peeielee nw~
 yeewæ Oece& kesâ Üeme kesâ keâejCe (Reasons
for the decline of Buddhism)
F&mee keâer yeejnJeerb meoer lekeâ yeewæ Oece& Yeejle mes ueieYeie
ueghle nes Ûegkeâe Lee~ heefjJeefle&le ™he cesb Ùen Oece& yebieeue Deewj
efyenej cesb iÙeejnJeerb meoer lekeâ jne, efkeâbleg Gmekeâs yeeo osMe mes
Ùen hetCe&le: ueghle nes ieÙee~
( 203 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 nce osKeles nwb efkeâ DeejbYe cesb ØelÙeskeâ Oece&, megOeej keâer YeeJevee mes
hesÇefjle neslee nw, hejbleg keâeue›eâcesCe Jen GvneR keâce&keâeb[ebs Deewj
Deveg‰eveeW keâs peeue ces hebâme peelee nw efpevekeâer Jen DeejbYe ceW
efveboe keâjlee nw~
 yeewæ Oece& ceW Yeer mJe™he-heefjJele&ve keâe Ssmee ner Ûe›eâ Ûeuee~
 FmeceW Yeer yeÇeÿeCe Oece& keâer Jes yegjeFÙeeb Iegme ieFË
efpevekesâ efJe®æ Fmeves DeejbYe ceW ueÌ[eF& ÚsÌ[er Leer~
 yeewæ Oece& keâer ÛegveewefleÙeeW keâe meecevee keâjves kesâ
efu eS yeÇeÿeCeeW ves
Deheves Oece& ceW megOeej efkeâS,
ieesOeve keâer j#ee hej yeue efo Ùee,
efm$eÙeeW Deewj Metõe W kesâ efueS Yeer Oece& keâe ceeie&
ØeMemle efkeâÙee~
 otmejer Deesj yeewæ Oece& ceW efJeke=âefleÙeeb Deeleer ieFË ~
 Oeerjs-Oeerjs yeewæ efYe#eg pevepeerJeve keâer cegKÙe Oeeje mes keâšles
ieS~
 GvneWves pevemeeceevÙe keâer Yee<ee heeefue keâes ÚesÌ[ efoÙee Deewj
mebmke=âle keâes «enCe keâj efueÙee pees kesâJeue efJeÉeveeW keâer Yee<ee
Leer~
 F&mee keâer henueer meoer mes Jes Øeeflecee hetpeve keâjves ueies Deewj
yeÌ[er cee$ee ceW GheemekeâeW mes ÛeÌ{eJee Yeer uesves ueies~
henueer meoer keâer yegefæ keâer cetefle&
 Fme ÛeÌ{eJes kesâ Deefleefjòeâ yeewæ efJenejeW keâes jepeeDeeW mes Yeer ØeÛegj
cee$ee ceW oeve efceueves ueies~
 Fve meYeer mes yeewæ efYe#egDeeW keâe peerJeve megKe keâe peerJeve
yeve ieÙee~
veeueboe pewmes yeewæ efJenej lees oes-oes meew
ieebJeeW mes keâj Jemetu eles Les~
NCERT-meej ( 204 )
 meeleJeerb meoer kesâ Deeles-Deeles yeewæ efJenej efJeueemeer ueesieeW kesâ
ØeYeglJe ceW Dee ieS Deewj kegâkeâceex kesâ keWâõ yeve ieS efpevekeâe ieewlece
yegæ ves keâÌ[eF& mes efve<esOe efkeâÙee Lee~
 yeewæ Oece& keâe Ùen veÙee ™he Je»eÙeeve veece mes Øeefmeæ ngDee~
efJenejeW ceW Deheej mebheefòe Deewj efm$eÙeeW keâe ØeJesMe nesves mes
Gvekeâer efmLeefle Deewj Yeer efyeieÌ[er~
 yeewæ efYe#eg veejer keâes Yeesie keâer Jemleg mecePeves ueies~
keâne ieÙee nw efkeâ Skeâ meceÙe yegæ ves Deheves efØeÙe efMe<Ùe Deevebo
mes keâne Lee, ‘‘Ùeefo efJenejeW ceW efm$eÙeeW keâe ØeJesMe ve ngDee
neslee lees Ùen Oece& npeej Je<e& efškeâlee, uesefkeâve peye efm$eÙeeW keâes
ØeJesMeeefO ekeâej os efoÙee ieÙee nw, lees Deye Ùen Oece& kesâJeue
heebÛe meew Je<e& efškesâiee~’’
 keâne peelee nw efkeâ yeÇeÿeCe Meemekeâ heg<Ùeefce$e Megbie ves yeewæeW
keâes meleeÙee~
 meleeS peeves kesâ keâF& GoenjCe F&mee keâer Ú"erb-meeleJeeR
meefoÙeeW ceW efceueles nQ~
 MewJe mebØeoeÙe kesâ ntCe jepee efceefnjkegâue ves mewkeâÌ[eW yeewæeW
keâes ceewle kesâ Ieeš Gleeje~
 ieewÌ[ osMe kesâ efMeJeYeòeâ MeMeebkeâ ves yeesOe ieÙee ceW Gme
yeesefOeJe=#e keâes keâeš [euee efpemekesâ veerÛes yegæ keâes %eeve
Øeehle ngDee Lee~
 ngDeeve meebie (åJesvemeebie) ves efueKee nw efkeâ 1600 mlethe
Deewj efJenej leesÌ[ [eues ieS Deewj npeejeW efYe#egkeâeW Deewj
GheemekeâeW keâes ceej [euee ieÙee~
 FmeceW kegâÚ ve kegâÚ meÛÛeeF& DeJeMÙe jner nesieer~
 Fme hej yeewæeW keâer Øeefleef›eâÙee keâF& osJeceeueeDeeW ceW osKeer pee
mekeâleer nw peneb yeesefOemelJeeW keâes efnbot osJeleeDeeW kesâ
Thej KeÌ[e efoKeeÙee ieÙee nw~
 ceOÙekeâeue kesâ DeejbYe ceW oef#eCe Yeejle ceW MewJe Deewj Jew<CeJe
oesveeW mebØeoeÙeeW kesâ ueesieeW ves pewveeW Deewj yeewæeW keâe keâÌ[e
efJejesOe efkeâÙee~
 Ssmes mebIe<eeX mes yeewæ Oece& DeJeMÙe keâcepeesj ngDee nesiee~
 efJenejeW ceW Deheej mebheefòe keâes osKekeâj legkeâea nceueeJejeW keâer
ueueÛeeF& vepej Gve hej heÌ[er~
 Ùes efJenej Gve ueesYeer nceueeJejeW kesâ efJeMes<e ue#Ùe nes ieS~
 legkeâeX ves efJenejeW ceW Deveskeâ yeewæ efYe#egDeeW keâe mebnej efkeâÙee ÙeÅeefhe
kegâÚ efYe#eg peeve yeÛeekeâj vesheeue Deewj efleyyele Yeeie ieS~
 yeewæ Oece& kesâ cenlJe Deewj ØeYeeJe
(Importance and Influence of
Buddhism)
mebIeyeæ yeewæ Oece& Deblele: ueghle nes peeves hej Yeer Yeejle kesâ
Fefleneme ceW Deheveer Deefceš Úehe Úes[Ì ieÙee~ F&mee-hetJe& Ú"erb meoer
ceW hetJeexòej Yeejle keâer pevelee kesâ meeceves pees mecemÙeeSb KeÌ[er LeeR,
Gvekeâer Deesj yeewæeW ves Øeyeue peeie™keâlee efoKeeF&~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ueesns kesâ heâeue Jeeues nue mes Ûeueer Kesleer, JÙeeheej Deewj
efmekeäkeâeW kesâ ØeÛeueve mes JÙeeheeefjÙeeW Deewj DeceerjeW keâes Oeve mebefÛele
keâjves keâe ceewkeâe efceuee~
 Demmeer keâesefš Oeve Jeeues JÙeefòeâ keâer Yeer ÛeÛee& efceueleer nw~
 Fve meYeer mes mJeYeeJele: meeceeefpekeâ Deewj DeeefLe&keâ Demeceevelee
ceW Je=efæ ngF&~
 FmeefueS yeewæ Oece& ves Iees<eCee keâer efkeâ Oeve mebÛeÙe veneR
keâjvee ÛeeefnS~
 yeewæ Oece& kesâ Devegmeej oefjõlee Ie=Cee: ›etâjlee Deewj efnmb ee keâer
peveveer nw~
 yeewæ Oece& kesâ Devegmeej oefjõlee pevce uesleer nw-
Ie=Cee ›etâjlee Deewj efnbmee mes
 Fve yegjeFÙeeW keâes otj keâjves kesâ efueS yegæ ves GheosMe efoÙee
efkeâ efkeâmeeveeW keâes yeerpe Deewj DevÙe megefJeOeeSb, JÙeeheeefjÙeeW keâes
Oeve, leLee ßeefcekeâeW keâes cepeotjer efceueveer ÛeeefnS~
 Fve GheeÙeeW keâer DevegMebmee meebmeeefjkeâ oefjõlee keâes otj keâjves
kesâ efueS keâer ieF&~
 yeewæ Oece& Ùen Yeer GheosMe oslee nw, efkeâ pees oefjõ JÙeefòeâ
efYe#egDeeW keâes YeerKe osiee Jen Deieues pevce ceW OeveJeeve
nesiee~
 efYe#egDeeW kesâ DeeÛejCe kesâ efueS yeveeF& ieF& efveÙece mebefnlee F&mee-hetJe&
Ú"erb Deewj heebÛeJeer meoer Jeeues hetJeexòej Yeejle keâer Yeeweflekeâ efmLeefle
kesâ Øeefle nes jner Øeefleef›eâÙee keâer Peuekeâ osleer nwb~
 efYe#eg meesvee Deewj Ûeeboer «enCe veneR keâj mekeâles Les~
Kejero-efyeÇkeâer veneR keâj mekeâles Les~
 Ùes efveÙece lees yegæ keâer ce=lÙeg kesâ yeeo efMeefLeue keâj efoS ieS~
 DeejbefYekeâ efveÙece Skeâ Øekeâej kesâ Deeefoce meecÙeJeeo
keâer Deesj ueewšves keâe mebkesâle osles nQ, pees meecÙeJeeo nceW
JÙeeheej Deewj GVele Kesleer ve keâjves Jeeues keâyeeÙeueer meceepe
ceW ueef#ele neslee nw~
 efYe#egDeeW kesâ efueS yeveeS ieS Ùes DeeÛeej -efveÙece hetJeexòej
Yeejle ceW F&mee-hetJe& heebÛeJeer meoer ceW efJekeâefmele cegõe kesâ
ØeÛeueve, efvepeer mebheefòe Deewj efJeueemehetCe& peerJeve kesâ
efJe®æ DeebefMekeâ efJeõesn keâer Peuekeâ osles nwb~
 Gve efoveeW cegõe Deewj mebheefòe efJeueeme keâer JemlegSb ceeveer peeleer
Leeb~r
 yeewæ Oece& ceW F&mee-hetJe& heebÛeJeer meoer kesâ Yeeweflekeâ peerJeve ceW
GlheVe yegjeFÙeeW keâes otj keâjves keâe ØeÙelve efkeâÙee ieÙee~
 Deewj meeLe ner ueesieeW kesâ meeceeefpekeâ SJeb DeeefLe&keâ peerJeve
ceW ngS heefjJele&veeW keâes mLeeÙeer yeveeves keâer Deesj Yeer keâoce
G"eS ieS~
NCERT-meej ( 205 )
 mebIe ceW keâpe&oejeW keâe ØeJesMe Jeefpe&le keâj efoÙee ieÙee~
 Fmemes mhe°le: cenepeveeW Deewj OeveJeeveeW keâes ueeYe ngDee,
keäÙeeWefkeâ keâpe&oej Deye mebIe ceW Meeefceue neskeâj Gvekesâ
efMekebâpes mes cegòeâ venerb nes mekeâles Les~
 Fmeer Øekeâej mebIe ves oemeeW kesâ ØeJesMe-efve<esOe keâe efveÙece
yeveeÙee pees oemeeW kesâ mJeeefceÙeeW kesâ efueS ueeYekeâj ngDee~
 Fme Øekeâej, ieewlece yegæ kesâ GheosMeeW Deewj efveÙeceeW ceW Yeeweflekeâ
peerJeve ceW DeeS heefjJele&veeW keâes OÙeeve ceW jKee ieÙee Deewj mewæebeflekeâ
™he mes Gmes ÂÌ{ yeveeÙee ieÙee~
 ÙeeW lees yeewæ efYe#eg mebmeej mes efJejòeâ jnles Deewj yeej-yeej
ueesYeer yeÇeÿeCeeW keâer efveboe keâjles Les, efheâj Yeer keâF& ceeceueeW ceW
yeÇeÿeCeeW mes Gvekeâe meecÙe Lee~
 oesveeW Oece& Glheeove ceW ØelÙe#e ™he mes Yeeie veneR uesles Les Deewj
meceepe mes efceueer YeerKe Ùee oeve hej peerles Les~ oesveeW ner yeleeles
Les, efkeâ heefjJeej keâe heeueve keâjvee, efvepeer mecheefòe keâer j#ee
keâjvee Deewj jepee keâe Deeoj keâjvee DeÛÚe nw~ oesveeW Jeie&cetuekeâ
meceepe JÙeJemLee kesâ meceLe&keâ Les~
 Yeso Flevee ner Lee efkeâ efYe#eg, JeCe& keâes iegCe Deewj keâce&
kesâ Devegmeej ceeveles Les, hej yeÇeÿeCe pevce kesâ DeeOeej
hej~
 efvemmebosn yeewæ Oece& keâe ue#Ùe Lee, ceeveJe keâes cegefòeâ Ùee efveJee&Ce
keâe ceeie& efoKeevee ~
 pees ueesie hegjeves keâyeeÙeueer meceepe kesâ efJeIešve Deewj efvepeer
mebheefòe kesâ ØeÛeueve mes GlheVe ngF& Ieesj meeceeefpekeâ DemeceeveeleeDeeW
keâes yeoe&Mle veneR keâj mekeâles Les, GvnW yeewæ Oece& ceW kegâÚ jenle
efceueer~
 Ssmeer jenle lees efYe#egDeeW kesâ efueS ner mebYeJe Leer, ie=nmLe
DevegÙeeefÙeÙeeW kesâ efueS lees Úgškeâejs keâe keâesF& GheeÙe veneR Lee~
 Dele: GvnW ceewpetoe efmLeefle mes mecePeewlee keâj uesves keâe ner
GheosMe efoÙee ieÙee~
 yeewæ Oece& ves efm$eÙeeW Deewj MetõeW kesâ efueS Deheves Éej Keesue keâj
meceepe hej ienje ØeYeeJe peceeÙee~
 yeÇeÿeCe Oece& ves efm$eÙeeW Deewj MteõeW keâes Skeâ ner opex ceW
jKee Deewj Gvekesâ efueS
ve lees Ùe%eesheJeerle mebmkeâej keâe efJeOeeve efkeâÙee
ve JesoeOÙeÙeve keâe~
 yeewæ Oece& «enCe keâjves hej GvnW Fme DeefOekeâejnervelee mes
cegefòeâ efceue ieF&~
 yeewæ Oece& ves Deefnbmee Deewj peerJecee$e kesâ Øeefle oÙee keâer YeeJevee
peieekeâj osMe ceW heMegOeve keâer Je=efæ keâer~
 ØeeÛeervelece yeewæ «ebLe ‘megòeefveheele’ ceW ieeÙe keâes, Yeespeve,
™he Deewj megKe osves Jeeueer (Devveoe Jevveoe megKeoe)
keâne ieÙee nw Deewj Fme keâejCe Gmekeâer j#ee keâjves keâe GheosMe
efoÙee ieÙee nw~
 Ùen GheosMe Ssve ceewkesâ hej DeeÙee peye DeeÙexòej ueesie ceebme kesâ
efueS Deewj DeeÙe& ueesie Oece& kesâ efueS heMegOeve keâe mebnej
keâjles pee jns Les~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 yeÇeÿeCe Oece& ceW ieeÙe keâer hetpeveerÙelee Deewj Deefnbmee hej peesj
osves keâe keâejCe, mhe°le: yeewæ Oece& kesâ GheosMeeW keâe ØeYeeJe Lee~
 yeewæ Oece& ves yeewefækeâ Deewj meeefneflÙekeâ peiele ceW Yeer Ûeslevee
peieeF&~
 Fmeves ueesieeW keâes Ùen megPeeÙee efkeâ efkeâmeer Jemleg keâes ÙeeW ner
veneR, yeefukeâ Yeueer-Yeebelf e iegCe-oes<e keâe efJeJesÛeve keâjkesâ «enCe
keâjW~
 yengle no lekeâ DebOeefJeMJeeme keâe mLeeve leke&â ves ues efueÙee~
Fmemes ueesieeW ceW yegefæJeeo hevehee~
 Deheves veS Oece& kesâ efmeæebleeW keâe Øeefleheeove keâjves kesâ efueS yeewæeW
ves veS Øekeâej mes meeefnlÙe mepe&vee keâer~
 GvneWves Deheves uesKeve mes heeefue Yee<ee keâes mece=æ efkeâÙee~
DeejbefYekeâ heeefue meeefnlÙe leerve keâesefšÙeeW ceW yeebše pee mekeâlee
nw:
ØeLece keâesešf - yegæ kesâ yeÛeve SJeb GheosMe
efÉleerÙe keâesefš -mebIe kesâ meomÙeesb Éeje heeueveerÙe efveÙece
le=leerÙe keâesešf - Oecce keâe oeMe&efvekeâ efJeJesÛeve
 F&mee keâer ØeLece leerve meefoÙeeW ceW heeefue Deewj mebmke=âle keâes
efceueekeâj yeewæeW ves Skeâ veF& Yee<ee efJekeâefmele keâer efpemes efceefßele
mebmke=âle keânles nwb~
NCERT-meej
 yeewæeW keâer meeefneflÙekeâ ieefleefJeefOeÙeeb ceOÙeÙegie ceW Yeer Ûeueleer jneR~
hetJeea Yeejle keâer kegâÚ ØeKÙeele DeheYeüMb e ke=âefleÙeeb yeewæeW keâer osve nQ~
 yeewæ efJenej ceneve efJeÅee kesâ keWâõ nes ieS, efpevnW DeeJeemeerÙe
efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer meb%ee oer pee mekeâleer nw~
 FveceW, efyenej ceW veeueboe Deewj efJe›eâceefMeuee leLee iegpejele
ceW yeuueYeer GuuesKeveerÙe nw~
 yeewæ keâuee (Buddhist Art )
ØeeÛeerve Yeejle keâer keâuee hej yeewæ Oece& keâe mhe° ØeYeeJe nw~
 Yeejle ceW hetefpele henueer ceeveJe-ØeefleceeSb MeeÙeo yegæ keâer nQ~
iebOeej mes Øeehle yeesefOemelJe Øeeflecee
ßeæeueg GheemekeâeW ves yegæ kesâ peerJeve keâer Deveskeâ IešveeDeeW
keâes helLejeW ceW Gkesâje~ efyenej kesâ ieÙee leLee ceOÙe ØeosMe kesâ
meebÛeer Deewj Yejngle ceW pees efÛe$eheâuekeâ (hewveue) efceues nQ, Jes yeewæ
keâuee kesâ Glke=â° vecetves nw~b
 F&mee keâer henueer meoer mes ieewlece yegæ keâer heâuekeâ-ØeefleceeSb
yeveves ueieeR~
Yeejle kesâ hefMÛeceesòej meerceeble ceW Ùetveeve Deewj Yeejle kesâ
cetefle&keâejeW ves efceuekeâj Skeâ veF& Øekeâej keâer keâuee keâes pevce
efoÙee, efpemes ieebOeej keâuee keânles nQ, Fme ØeosMe ceW yeveer
ØeefleceeDeeW ceW osMeer Deewj efJeosMeer oesveeW ØeYeeJe mhe°
efoKeeF& osles nQ~
 efYe#egDeeW kesâ efveJeeme kesâ efueS ÛeóeveeW keâes keâeškeâj keâcejs yeveeS
peeves ueies Deewj Fme Øekeâej, ieÙee keâer yejeyej heneefÌ[ÙeeW ceWs
Deewj heefMÛece Yeejle ceW veeefmekeâ kesâ Deemeheeme keâer heneefÌ[ÙeeW
ceW iegne-mLeehelÙe keâer Meg®Deele ngF&~
 yeewæ keâuee oef#eCe ceW ke=â<Cee [suše ceW Deewj Gòej ceW ceLegje
ceW hetâueer-heâueer~
 meebÛeer, DecejeJeleer, Depeblee, veeieepeg&ve-keâesC[e leLee keâeuex ceW
Glke=â° yeewæ keâuee kesâ oMe&ve nesles nQ~
( 206 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
pewve SJeb yeewæ Oece& keâer leguevee
(Comparison of Buddhism
and Jainism)
 meceeveleeSb (Similarities)
ceneJeerj Deewj ieewlece yegæ oesveeW mecekeâeueerve Les SJeb
Fve oesveeW kesâ OeceexheosMeeW ceW GuuesKeveerÙe meceeveleeSb heeF& peeleer
nQ~ oesveeW ves ner Dehevee OeceexheosMe efve:mebkeâesÛe Fme ceevÙelee kesâ
meeLe ØeejcYe efkeâÙee efkeâ Ùen mebmeej og:KeeW mes Yeje nw Deewj
ceveg<Ùe kesâ cees#e Ùeeveer efveJee&Ce keâe DeLe& nw : peerJeve -cejCe
kesâ MeeÕele Ûe›eâ mes Gmekeâer cegefòeâ~
 oesveeW ves ner
Deheves yegevf eÙeeoer efmeæebleeW keâes Gheefve<eoeW mes «enCe efkeâÙee~
F&MJej kesâ efJeÛeej (DeefmlelJe) keâes mJeerkeâej veneR efkeâÙee
Megæ Deewj veweflekeâ peerJeve efJeMes<ele: peerJe-oÙee Ùee Deefnbmee hej
yeue efoÙee~
Fme yeele hej peesj efoÙee efkeâ ceveg<Ùe kesâ YeeJeer pevceeW hej
Gmekesâ melkeâceex Deewj og<keâceeX keâe ØeYeeJe heÌ[lee nw
Deblele: Gmes efveJee&Ce Øeeefhle FvneR keâceex hej efveYe&j keâjleer nw~
peeefle-JÙeJemLee keâer efveboe keâer~
Deheves Oece& keâe GheosMe Deece ueesieeW keâer Yee<ee ceW efoÙee~
mebmeej keâes lÙeeie osves kesâ efJeÛeej keâes Øeeslmeenve efoÙee
efY e#egDeeW leLee efY e#egefCeÙe eW kesâ mebIe keâe ie"ve efkeâÙee~
 uesefkeâve nce Gve oesveeW kesâ Ssefleneefmekeâ GodYeJe ceW Gvekeâer Deheveer-
Deheveer efJeefMe°leeSb heeles nQ~
 ceneJeerj leLee yegæ oesveeW keâe ner ceevevee Lee efkeâ Iej keâe
lÙeeie keâjves hej ner meÛÛes %eeve keâer Øeeefhle nes mekeâleer
nw~
 Ssmes ueesieeW kesâ efueS GvneWves mebIe veecekeâ mebie"ve yeveeÙee, peneb
Iej keâe lÙeeie keâjves Jeeues ueesie Skeâ meeLe jn mekesâb~
 mebIe ceW jnves Jeeues yeewæ efYe#egDeeW kesâ efueS yeveeS ieS efveÙece,
efJeveÙe efheškeâ veecekeâ «ebLe ceW efceueles nQ~
 efJeveÙeefheškeâ mes nceW helee Ûeuelee nw efkeâ mebIe ceW heg®<eeW
Deewj efm$eÙeeW kesâ jnves keâer Deueie-Deueie JÙeJemLee Leer~
 meYeer JÙeefòeâ mebIe ceW ØeJesMe ues mekeâles Les~
 neueebekf eâ mebIe ceW ØeJesMe kesâ efu eS Devegceefle uesveer nesleer Leer-
yeÛÛeeW keâes Deheves ceelee-efhelee mes
oemeeW keâes Deheves mJeeceer mes
keâpe&oejeW keâes Deheves osveoejeW mes
efm$eÙeeW keâes Deheves heefle mes~
NCERT-meej
 mebIe ceW ØeJesMe uesves Jeeues m$eer-heg™<e yengle meeoe peerJeve peerles Les~
Jes Dehevee DeefOekeâebMe meceÙe OÙeeve keâjves ceW efyeleeles Les Deewj efove
kesâ Skeâ efveef§ele meceÙe ceW Jes MenjeW leLee ieebJeeW ceW peekeâj efYe#ee
ceebieles Les~
 Ùener keâejCe nw efkeâ GvnW efYe#eg leLee efYe#egCeer (meeOeg -
efYeKeejer kesâ efueS Øeeke=âle Meyo) keâne ieÙee ~
 Jes Deece ueesieeW keâes efMe#ee osles Les Deewj meeLe ner Skeâ-otmejs keâer
meneÙelee Yeer keâjles Les~
 efkeâmeer lejn keâer Deehemeer ueÌ[eF& keâe efvehešeje keâjves kesâ efueS Jes
ØeeÙe: yew"keWâ Yeer efkeâÙee keâjles Les~
veeF& yeÇeÿeCe
#eef$eÙe
mebIe ceW ØeJesMe
ieefCekeâeSb uesves JeeueeW ceW
Meeefceue Les- JÙeeheejer
oeme cepeotj
 FveceW mes keâF& ueesieeW ves yegæ keâer efMe#eeDeeW kesâ efJe<eÙe ceW
efueKee leLee kegâÚ ueesieeW ves mebIe ceW Deheves peerJeve kesâ efJe<eÙe ceW
megboj keâefJeleeDeeW keâer jÛevee keâer~
 DemeceeveleeSb (Dissimilarities)
cees#e Ùee efveJee&Ce leLee kegâÚ DevÙe efJe<eÙeeW ceW Yeer Gvekeâer
DeeOeejYetle OeejCeeDeeW ceW Deblej heeÙee peelee nw~ Deelcee kesâ efJe<eÙe
ceW pewveeW keâer mebkeâuhevee yeewæeW keâer mekebâuhevee mes efYevve nw~
 pewve Oece& ves Ùeefle Oece& (lehemÙee) (asceticism) hej DeefOekeâ
yeue efoÙee Deewj yeÌ[er keâ"esjleehetJe&keâ Gmekeâe heeueve efkeâÙee,
peyeefkeâ yegæ ves Fmekeâer efveboe keâer Deewj Deheves efMe<ÙeeW mes
ceOÙece ceeie& keâe DevegmejCe keâjves keâes keâne, Ùeeveer Jes ve lees
Yeesie-efJeueeme hetCe& peerJeve efyeleeSb Deewj ve ner keâ"esj lehemÙee keâe
peerJeve efyeleeSb, yeefukeâ Gve oesveeW efmLeefleÙeeW kesâ yeerÛe keâe jemlee
DeheveeSb~
 Fmekesâ DeueeJee yegæ ves yeenj efveJe&m$e neskeâj peerJeve peerves keâer
heæefle keâer Yelme&vee keâer Deewj ØeeefCeÙeeW kesâ Øeefle Deefnbmee keâer
pewve DeefYeJe=efòe yeewæeW kesâ cegkeâeyeues yengle ner DeefleJeeoer Leer~
Ùen keâne pee mekeâlee nw efkeâ yeewæ Oece& heebÛe meew Je<eeX kesâ
Yeerlej efJeMJe kesâ DevÙeevÙe YeeieeW ceW lespeer mes hewâue ieÙee, efkebâleg
pewve Oece& Yeejle keâer meercee mes yeenj keâYeer veneR hewâuee~
otmejer Deesj yeewæ Oece& Deheves Godiece kesâ osMe (Yeejle) ceW
yengle kegâÚ efceš ieÙee, uesefkeâve pewve Oece& keâe Yeejle ceW Deye Yeer
øeYeeJe nw Deewj keâeheâer yeÌ[s peve-mecegoeÙe hej Gmekeâe ØeYeeJe SJeb
JeÛe&mJe mLeeefhele nw~
( 207 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe
F&mee hetJe& Ú"er Meleeyoer keâs ueesie
keâce&keâeb[erÙe hejbheje keâer yepeeÙe peerJeve
keâs ogKe-ÉbÉes hej DeefOekeâ efÛebleve keâjves
ueies], efpemekeâs HeâuemJe™he Deveskeâ Oeeefce&keâ
hebLees Deewj mebØeoeÙeeW keâer mLeehevee ngF&~
Fme meceÙe 62 Oeeefce&keâ mebheÇoeÙe
%eele nQ, efpevecesb pewve leLee yeewæ
mecØeoeÙe meyemes heÇcegKe Les~
efÉpe ces yeÇeÿeCe Deewj #eef$eÙe JeCe&
Meeefceue Les, efpevnbs pevesT henveves Deewj
Jeso he{Ìves keâe DeefOekeâej Lee~
pewve Oece& ceW Ûeewyeerme leerLe&bkeâj ngS
oes leerLe&bkeâj – $e+<eYeveeLe Je
Deefj°vesecf e keâe GuuesKe $e+iJeso ceW nw
JeeÙeg hegjeCe leLee YeeieJele hegjeCe
ceW $e+<eYe keâes veejeÙeCe keâe DeJeleej
keâne ieÙee nw~
$e+<eYeveeLe Skeâ jepee Les, efpevnesbves
Deheves heg$e 'Yejle' keâs he#e ces jepÙe
lÙeeie keâe Ùeefle yevevee mJeerkeâej Lee~
pewve Oece& keâs hebÛe ceneJeÇle nQ —
Deefnbmee — Dece=<ee, DeÛeewÙe& —DeheefjieÇn
leLee yeÿeÛeÙe&, FmeceW ceneJeerj Éeje
yeÿeÛeÙe& ›ele peesÌ[e ieÙee~
ceneJeerj ves meoeÛeejer peerJeve kesâ efueS
ef$ejlve yeleeSb nQ — (1) mecÙekeâd ßeæe,
(2) mecÙekeâd %eeve, (3) mecÙekeâd keâce&~
ceneJeerj ves GheosMe Deece pevelee keâer
yeesueer Øeeke=âle ceW efoS, osMe kesâ
Deueie-Deueie efnmmes ceW Øeeke=âle
Deueie-Deueie ™he ceW ØeÛeefuele Leer~
pewve Oece& keâer efMe#eeSb 1500 Je<e& hetJe&
iegpejele kesâ JeuueYeer ceW efueKeer ieÙeer~
pewve Oece& kesâ Devegmeej Deelcee, heMegDeeW
Deewj hesÌ[-heewOeeW ceW ner veneR, yeefukeâ
helLejeW, efMeueeDeeW, peue Deeefo ceW Yeer
heeF& peeleer nw~
NCERT-meej
(FLASHBACK)
pewve SJeb yeewæ Oece&
Fme keâeue ces keâewMeecyeer, keâgMeerveiej,
JeejeCemeer, JewMeeueer, efÛejeo Deewj
jepeieerj pewmes Deveskeâ veiejesb keâer
mLeehevee ngF&~
veJeerve Oeeefce&keâ
mecheÇoeÙe keâs ieewleceyegæ leLee Gvekeâs efMe<Ùeesb keâes
heÇÛegj oeve efoS peeves keâs keâejCe—
GodYeJe
 lelkeâeefuekeâ JeCe&JÙeJemLee keâes
cenlJe veneR~
 Deefnbmee keâe GheosMe HeâuemJe™he
JeeefCepÙe- JÙeeheej ceW Gvveefle~
 yeÇe¢eCeesb keâs meeefnlÙe, Oece&met$e ceW,
MetoÇ hej Oeve osves keâer efveboe keâer
ieF& Leer~
heeMJe&, keâeMeer keâs F#Jeekeâg JebMeerÙe
jepee DeMJemesve keâs heg$e Les, GvneWves
leerme Je<e& keâer DeeÙeg ceW mebvÙeeme ues
pewve Oece& keâj leerve ceen Ieesj efÛebleve efkeâÙee, Gmekeâs
yeeo cesW GvnW hetCe& %eeve heÇehle ngDee~
JeOe&ceeve ceneJeerj keâe pevce
JewMeeueer keâs keâgb[ieÇece ces 590 F&. het. cebs
ngDee, Gvekeâs efhelee efmeæeLe& peele=keâ
keâgue keâs cegefKeÙee Les, Fvekeâer ceelee
ef$eMeuee, helveer ÙeMeesoe leLee heg$eer
keâe veece DeCeespÙee Lee~
ceneJeerj ves leerme Je<e& keâer DeeÙeg cesb
mebvÙeemeer yevekeâj 12 Je<e& Ieesj lehemÙee
keâer efpevnsb 42 Je<e& keâer DeeÙeg ceW keâwJeuÙe
heÇehle ngDee Lee, Deye FvnW ceneJeerj,
efpeve (efJepeslee) Deewj efveieÇËLe Yeer keâne
efmeæeble peeves ueiee~
meJe&ØeLece pewve Oece& ves Jewefokeâ
keâce&keâeb[ Je JeCe&JÙeJemLee pewmeer yegjeFÙeeW
keâes nševes keâe iebYeerj ØeÙeeme efkeâÙee~
pewve Oece& pewve Oece& ves Øeeke=âle Yee<ee keâes DeheveeÙee
efpememes Øeeke=âle Yee<ee leLee meeefnlÙe ceW
keâe
Ùeesieoeve mece=efæ ngF& Deewj #es$eerÙe Yee<eeSb efJekeâefmele
ngF&Ë, pewmes Meewjmesveer Je ceje"er~
( 208 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
pewve Oece& ves mebIe yeveeÙee efpemeceW
m$eer Je heg®<e oesveeW keâes mLeeve efceuee~
heešefueheg$e ceW Skeâ pewve heefj<eo keâe
DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee efpemekeâe
yeefn<keâej oef#eCeer pewefveÙeeW ves efkeâÙee~
 oef#eCeer pewve (Yeõyeeng) —
efoiebyej keânueeS
 ceieOe kesâ pewve (mLetueYeõ) —
keâe Øemeej
MJesleebyej keânueeS
pewve cegefve (efoiebyej) veive Ùee
(MJesleebyej) mJesle Jem$e OeejCe keâjles
Les, ie=nmLe hetCe&le: keâheÌ[s henveles Les~
pewve Oece& keâs ce"eW keâes oef#eCe Yeejle
ceW yemeefo keâne ieÙee nw~ keâefuebie jepee
KeejJesue pewve Oece& keâe ceneve
mebj#ekeâ Lee~
yegæ Oece& keâer efMe#eeDeeW keâe mebkeâueve
ef$eefheškeâ keânueeÙee~ efJeveÙeefheškeâ,
megòe efheškeâ, DeefYeOecce efheškeâ
yegæ keâer efMe#eeDeeW kesâ DeeOeejYetle
efmeæeble ceW Ûeej DeeÙe& melÙe meceeefnle
nQ (1) og:Ke, (2) og:Ke mecegoeÙe,
(3) og:Ke efvejesOe, (4) og:Ke efvejesOe
ieeefceveer – Øeefleheoe
ceveg<Ùe, De°ebefiekeâ ceeie&-
1. mecÙekeâ Âef°, 2. mecÙekeâ Jeekeâd,
3. mecÙekeâ keâceeËle, 4. mecÙekeâ DeepeerJe,
5. mecÙekeâ JÙeeÙeece, 6. mecÙekeâ mce=efle,
7. mecÙekeâ mebkeâuhe, 8. mecÙekeâ meceeefOe,
keâe DevegmejCe keâj, og:KeeW SJeb keâ°eW
keâer ëe=bKeuee mes cegòeâ nes mekeâlee nw Deewj
cees#e (efveJee&Ce) keâer Øeeefhle keâj mekeâlee nw~
De°ebefiekeâ ceeie& keâes yegæ ves leerve
MeyoeW ceW meerefcele efkeâÙee nw,
1. Meerue meoeÛeej,
2. meceeefOe (mecÙekeâd OÙeeve),
3. Øepee (mecÙekeâd %eeve)~
NCERT-meej
yeewæ Oece& kesâ mebmLeehekeâ ieewlece yegæ
keâe pevce 566 F&.het. keâefheueJemleg kesâ
uegefcyeveer ceW MeekeäÙe kegâue ceW ngDee Lee~
yegæ kesâ efhelee MegæesOeve MeekeäÙe
ieCejepÙe kesâ jepee leLee ceelee ceeÙeeosJeer
Leer, Fvekeâe efJeJeen ÙeMeesOeje mes ngDee
efpevemes jengue heg$e keâer Øeeefhle ngF&~
pewve Oece&
yegæ ves Skeâ yetÌ{s Deeoceer, Skeâ jesieer,
cejs ngS Deeoceer leLee ØemevveefÛeòe
mebvÙeemeer keâes osKe 29 Je<e& keâer DeeÙeg
ceW meebmeeefjkeâ peerJeve ÚesÌ[ mebvÙeeme
«enCe keâj efueÙee~
yeewæ Oece& yegæ keâes 35 Je<e& keâer DeeÙeg ceW heerheue
kesâ Je=#e kesâ veerÛes yeesOe ieÙee ceW %eeve keâer
Øeeefhle ngF&, GvneWves henuee GheosMe
ce=ieoeJe (meejveeLe) ceW efoS efpemes
'Oece&Ûe›eâØeJele&ve' keâne ieÙee~
yegæ ves efJenejeW keâer mLeehevee keâer,
peneb ueesie DeejeOevee leLee Oecees&heosMe
keâjles ngS peerJeve JÙeleerle keâjles Les~
oes ßesefCeÙeeW ceW DevegÙeeÙeer nQ–
 Gheemekeâ meeOeejCe DevegÙeeÙeer pees
ie=nmLe peerJeve ceW jnles Les~
yegæ kesâ  efYe#eg mebmeej keâes lÙeeie keâj
DevegÙeeÙeer mebvÙeemeer keâe peerJeve efyeleeles nQ~
 efm$eÙeeW keâes mebIe ceW efYe#egCeer keâne
peelee Lee~
yegæ keâer yegæ keâes 483 F&.het., 80 Je<e& keâer
efMe#eeSb DeJemLee ceW kegâMeerveiej ceW efveJee&Ce keâer
Øeeefhle ngF&~
yegæ ves Deheveer efMe#ee meeceevÙe
ueesieeWs keâer Øeeke=âle Yee<ee ceW oer~
yeewæ Oece& F&MJej Deewj
Deelcee keâes veneR ceevelee nw~
JÙeJenej
ceW yeewæ yeewæ Oece& ves JeCe&JÙeJemLee
Oece&& keâer efveboe keâer Leer~
yeewæ mebIe ceW ØeJesMe kesâ heMÛeele meomÙeeW
keâes Fbeõf Ùeefve«en, Deheefj«en SJeb ßeæe
keâe mebkeâuhe uesvee heÌ[lee Lee~
( 209 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
yeÇeÿeCe Oece& keâer efpeve yegjeFÙeeW kesâ
efJe®æ yeewæ Oece& ves ueÌ[eF&Ùeeb ÚsÌ[er Leer
GvneR yegjeFÙeeW ves yeewæ Oece& ceW mLeeve
«enCe keâj efueÙee~
yeewæ Oece& ceW pevemeeceevÙe keâer
heeueer Yee<ee keâes ÚesÌ[keâj mebmke=âle Yee<ee
keâes «enCe keâj efueÙee pees kesâJeue
efJeÉeveeW keâer Yee<ee Leer~
F&mee keâer henueer meoer ceW yeewæ
ØeefleceeDeeW keâer hetpee keâjves ueies Je yeÌ[er Üeme kesâ
cee$ee ceW GheemekeâeW mes ÛeÌ{eJee uesves ueies~ keâejCe
yeÇe¢eCe Meemekeâ heg<Ùeefce$e Megbie,
MewJe mecØeoeÙe kesâ ntCe jepee efceefnjkegâue,
ieewÌ[ jepÙe efMeJeYeòeâ MeMeebkeâ ves
yeewæeW keâes meleeÙee~
ceneJeerj leLee ieewlece yegæ oesveeW
mecekeâeueerve Les, oesvees ves ner ceveg<Ùe kesâ
cees#e Ùeeveer efveJee&Ce keâe DeLe& : peerJeve
- cejCe kesâ MeeMJele Ûe›eâ mes Gmekeâer
cegefòeâ yeleeÙee~
Deheves efmeæebleeW keâes Gheefve<eoeW mes
«enCe efkeâÙee leLee F&MJej kesâ DeefmlelJe
keâes mJeerkeâej veneR efkeâÙee~
veweflekeâ peerJeve Je peerJe-oÙee Ùee
Deefnbmee hej yeue efoÙee Deewj efoÙee, efkeâ
meceeveleeSb
YeeJeer pevceeW hej melkeâceeX Deewj
og<keâceeX keâe ØeYeeJe heÌ[lee nw~
peeefle JÙeJemLee keâer efveboe keâjles
ngS GheosMeeW keâes Deece Yee<ee ceW efoÙee~
NCERT-meej
JÙeJenej
yeewæ Oece& kesâ leerve ØecegKe Debie Les,
ceW yeewæ
yegæ – Oecce – mebIe~
Oece&&
Oeve mebÛeÙe hej jeskeâ mes Demeceevelee
kesâ mlej ceW keâceer DeeÙeer~
yeewæ Oece&
mebIe ceW keâpe&oejeW keâe ØeJesMe Jeefpe&le
efkeâÙee leLee oemeeW ceW ØeJesMe efve<esOe
keâe efveÙece yeveeÙee ieÙee~
yeewæ «ebLe megòeefveheele ceW ieeÙe keâes
Yeespeve, ™he Deewj megKe osves Jeeueer keâne
cenlJe
ieÙee nw, Fme keâejCe Fmekeâer j#ee keâjves
Deewj
keâe GheosMe efoÙee ieÙee nw~ Dele: yeÇeÿeCe
ØeYeeJe
Oece& ceW ieeÙe keâer hetpeveerÙelee Deewj
Deefnbmee hej peesj osves keâe keâejCe yeewæ
Oece& keâe ØeYeeJe nw~
yeewæ efJenej, ceneve efJeÅee keWâõ nes ieS,
efpevnW DeeJeemeerÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer
meb%ee oer ieÙeer FmeceW veeueboe,
efJe›eâceefMeuee leLee iegpejele ceW
leguevee yeuueYeer nw~
pewve Oece& ceW lehemÙee hej DeefOekeâ yeue
efoÙee ieÙee leLee yeÌ[er keâ"esjlee hetJe&keâ
Gvekeâe heeueve efkeâÙee, peyeefkeâ yegæ ves
Fmekeâer efveboe keâer Deewj Deheves efMe<ÙeeW mes
DemeceeveleeSb
ceOÙece ceeie& keâe DevegmejCe keâjves keâes
keâne~
yegæ ves yeenj efveJe&m$e neskeâj peerJeve
peerves keâer heæefle keâer Yelme&vee keâer leLee
Deefnbmee keâer pewve DeefYeJe=efòe yeewæ kesâ
cegkeâeyeues yengle DeefleJeeoer Leer~
( 210 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- Jewefokeâesòej keâeue ceW meceepe, mhe°le: Ûeej JeCeeX ceW efJeYeeefpele Lee,
keâLeve (A)- F&mee hetJe& Ú"er Meleeyoer ceW ueesie hetpee-hee" keâe efoKeeJee Deye JeCe& pevcecetuekeâ JÙeJemLee kesâ meeLe oes GÛÛe JeCeeX keâes kegâÚ
keâjves keâer yepeeÙe meÛÛeeF&, meoeÛeej Deewj lÙeeie keâe peerJeve JÙeleerle efJeMes<eeefOekeâej Øeoeve keâjles Les, Deeefo yegjeFÙeeW kesâ Ûeueles ueesieeW keâer
yeÇeÿeCe Oece& kesâ Øeefle DeemLee keâce ngF&, Ssmes ceW DevÙe OeceeX kesâ GoÙe keâer
keâjvee Ûeenles Les~
he=‰Yetefce yeveer~
keâLeve (R)- efJeÛeejeW leLee oeMe&evf ekeâ efmeæebleeW keâe Skeâ Ssmee DeefYeØesjkeâ
JeeleeJejCe yevee, efpememes Deveskeâ Oeeefce&keâ mebØeoeÙeeW keâer mLeehevee ngF&~ 4. efvecveefueefKele ceW mes ‘efÉpe‘ Meyo mes keäÙee DeeMeÙe nw?
(a) yeÇeÿeCe Je #eef$eÙe (b) yeÇeÿeCe Je JewMÙe
GheÙeg&òeâ keâLeve kesâ meboYe& ceW efvecve ceW mes keâewve-mee Skeâ mener Gòej
(c) Metõ Je JewMÙe (d) Metõ Je yeÇeÿeCe
nw ?
Gòej—(a)
(a) oesveeW (A) Deewj (R) mener nQ, Deewj (R), (A) keâe
mener mhe°erkeâjCe nw~ efÉpe oes GÛÛe JeCeeX (yeÇeÿeCe Je #eef$eÙe) keâes keâne peelee Lee, efÉpe keâes
(b) oesveeW (A) Deewj (R) mener nQ, hejbleg (R), (A) keâe mener
pevesT henveves Deewj Jeso heÌ{ves keâe DeefOekeâej Lee~
mhe°erkeâjCe veneR nw~ 5. F&mee hetJe& Ú"er Meleeyoer ceW efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee Jeie& cegKÙe
(c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~ keâjoelee kesâ ™he ceW GYeje Lee?
(d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~ (a) yeÇeÿeCe (b) JewMÙe
(c) #eef$eÙe (d) Metõ
Gòej—(a)
Gòej—(b)
F&mee hetJe& Ú"er Meleeyoer ceW ueesie hetpee-hee" keâe efoKeeJee keâjves kesâ
F&mee hetJe& Ú"er Meleeyoer ceW cegKÙe keâjoelee keâer Yetefcekeâe JewMÙe JeCe& ves
yepeeÙe meÛÛeeF&, meoeÛeej Deewj lÙeeie keâe peerJeve JÙeleerle keâj, kegâÚ efveYeeF&, JewMÙe Kesleer, heMegheeueve Deewj JÙeeheej keâjles Les leLee JewMÙe Fme
Skeâeble OÙeeve efÛebleve keâjvee Ûeenles Les~ Gheefve<eoeW ves peerJeve keâer keâeue keâer DeLe&JÙeJemLee kesâ cegKÙe DeeOeej Les~
DeeOeejYetle mecemÙeeDeeW kesâ yeejs ceW efÛebleve keâjves keâer mJeleb$elee Øeoeve
6. efvecveefueefKele ceW mes yeewæ Oece& keâe mebmLeehekeâ efkeâmes ceevee peelee
keâj oer Leer~ Dele: Fmemes veS efJeÛeejeW leLee oeMe&efvekeâ efmeæebleeW keâe
nw ?
Skeâ Ssmee DeefYeØesjkeâ JeeleeJejCe yeve ieÙee Lee, efpemekesâ heâuemJe™he (a) ceneJeerj mJeeceer (b) oÙeevebo mejmJeleer
Deveskeâ Oeeefce&keâ hebLeeW SJeb mebØeoeÙeeW keâer mLeehevee ngF&~ Dele: Fme Øekeâej (c) cenelcee ieewlece yegæ (d) ieewlece
mener Gòej (a) nw~ Gòej—(c)
2. F&mee-hetJe& Ú"er Meleeyoer kesâ meceÙe Yeejle ceW efkeâleves mebØeoeÙe %eele yeewæ Oece& kesâ mebmLeehekeâ ieewlece yegæ keâes ceevee peelee nw, Ùes #eef$eÙe Jeie&
Les? kesâ Les, efpevneWves yeÇeÿeCeeW keâer ceevÙelee keâes Ûegveewleer oer~
(a) 17 (b) 62 7. efvecveefueefKele ceW mes efkeâleves leerLeËkeâjeW keâe GuuesKe $e+iJeso ceW heeÙee
(c) 72 (d) 32 peelee nw?
Gòej—(b) (a) 2 (b) 7
(c) 5 (d) 11
F&mee hetJe& Ú"er Meleeyoer kesâ meceÙe ceOÙe iebiee kesâ cewoeveeW ceW 62 Oeeefce&keâ
Gòej—(a)
mebØeoeÙe %eele Les~ FveceW mes keâF& mebØeoeÙe hetJeexòej Yeejle ceW jnves Jeeues
efJeefYevve mecegoeÙeeW ceW ØeÛeefuele Oeeefce&keâ ØeLeeDeeW Deewj Deveg‰eveeW-efJeefOeÙeeW pewve hejbheje kesâ Devegmeej pewve Oece& yengle hegjevee Oece& nw, FmeceW Skeâ kesâ
hej DeeOeeefjle Les~ yeeo Skeâ leerLeËkeâj ngS nQ~ efpemeceW mes leerLeËkeâj $e+<eYeveeLe Deewj
Deefj<švesefce kesâ veeceeW keâe GuuesKe $e+iJeso ceW heeÙee peelee nw~
3. eqvecveefueefKele efoS ieS keâejCeeW ceW mes veJeerve Oeeefce&keâ mebØeoeÙeeW kesâ
8. pewve Oece& kesâ mebmLeehekeâ nwb-
GoÙe keâe ØecegKe keâejCe venerb nw-
(a) heeMJe&veeLe (b) ceneJeerj mJeeceer
(a) Yeso-YeeJehetCe& JeCe& JÙeJemLee mLeeefhele Leer
(c) $e+<eYe veeLe (d) DeeefoveeLe
(b) ueesie Jewkeâefuhekeâ Oece& keâer leueeMe ceW Les Gòej—(c)
(c) ueesieeW keâer yeÇeÿeCe Oece& kesâ Øeefle Øeyeue DeemLee
pewve Oece& kesâ cetue mebmLeehekeâ Ùee ØeJele&keâ ØeLece leerLeËkeâj $e+<eYe veeLe
(d) yeÇeÿeCeeW keâer ßes‰lee kesâ efJe®æ #eef$eÙeeW keâe KeÌ[e nesvee
Gòej—(c) Ùee DeeefoveeLe ceeves peeles nQ~ ceneJeerj pewve Oece& kesâ 24 JeW leerLeËkeâj Les~

NCERT-meej ( 211 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
9. $e+<eYe veeLe keâes efkeâme «ebLe ceW veejeÙeCe keâe DeJeleej yeleeÙee ieÙee 468 F&.het. ceW ceneJeerj mJeeceer keâes 72 Je<e& keâer DeeÙeg ceW heeJeehegjer ceW
nw ? efveJee&Ce keâer Øeeefhle ngF& Leer~
(a) JeeÙeg hegjeCe (b) YeeieJele hegjeCe
(c) a Deewj b oesveeW (d) $e+iJeso 15. efvecveefueefKele ceW efkeâmekeâe megcesue mener venerb nw?
Gòej—(c) (a) Dece=<ee - Pet" ve yeesuevee
(b) DeÛeewÙe& - Ûeesjer keâjvee
$e+<eYe veeLe keâes JeeÙeghegjeCe SJeb YeeieJele hegjeCe ceW veejeÙeCe keâe (c) Deheefj«en - mebheefòe Deefpe&le veneR keâjvee
DeJeleej keâne ieÙee nw~ $e+<eYe osJe pewve Oece& kesâ ØeLece leerLeËkeâj Les~ (d) Deefnbmee - efnbmee vener keâjvee
10. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- Gòej—(b)
(1) heeMJe&veeLe lesF&meJeW leerLeËkeâj Les pewve Oece& ceW heebÛe ›ele nQ, efpemeceW mes DeÛeewÙe& keâe DeLe& Ûeesjer veneR keâjvee
(2) heeMJe&veeLe DeMJemesve kesâ heg$e Les nw DevÙe leerveeW efJekeâuhe megcesefuele nwb~
GheÙeg&keäle keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 16. pewve Oece& ceW meJee&efOekeâ cenlJe efkeâme ›ele keâes efoÙee ieÙee nw?
(a) Deefnbmee (b) Decet<ee
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2
(c) DeÛeewÙe& (d) yeÇÿeÛeÙe&
Gòej—(c) Gòej—(a)
heeMJe&veeLe keâeMeer kesâ jepee DeMJemesve kesâ heg$e Les Deewj Gvekeâer ceelee pewve Oece& ceW Deefnbmee Ùee efkeâmeer ØeeCeer keâes ve meleeves kesâ ›ele keâes meyemes
keâewMemLeue kesâ jepee vejJece&ve keâer heg$eer Leer~ heeMJe&veeLe ves leerme Je<e& keâer DeefOekeâ cenlJe efoÙee ieÙee nw~ keâF& yeej pewve Oecee&Jeuebyeer jepee heMegDeeW
DeeÙeg ceW mebvÙeeme ues efueÙee Lee Deewj leerve cenerves Ieesj efÛebleve kesâ yeeo keâer nlÙee keâjves JeeueeW keâes heâebmeer os osles Les~
GvnW hetCe& %eeve Øeehle ngDee~
17. efkeâme leerLe&bkeâj Éeje pewve DevegÙeeefÙeÙeeW keâes Jem$eeW keâe meJe&Lee lÙeeie
11. ceneJeerj mJeeceer keâe pevce keâneb ngDee Lee? keâjves keâe DeeosMe efoÙee Lee?
(a) ceieOe (b) uegecf yeveer (a) heeMJe&veeLe (b) vesefceveeLe
(c) Gppewve (d) kegbâ[«eece (c) ceefuueveeLe (d) ceneJeerj mJeeceer
Gòej—(d) Gòej—(d)
ceneJeerj mJeeceer keâe pevce kegbâ[«eece ceW JewMeeueer kesâ efvekeâš ueieYeie 540 ceneJeerj kesâ hetJe& leerLeËkeâj heeMJe&veeLe ves lees Deheves DevegÙeeefÙeÙeeW keâes
F&.het. ceW ngDee Lee, Fvekeâs efhelee efmeæeLe& #eef$eÙeeW kesâ %eele=keâ kegâue kesâ efveÛeues Deewj Thejer DebieeW keâes Jem$e mes {keâves keâer Devegceefle oer Leer, hej
cegefKeÙee Les leLee ceelee ef$eMeuee JewMeeueer kesâ Meemekeâ Ûesškeâ keâer yenve ceneJeerj ves Jem$e keâe meJe&Lee lÙeeie keâjves keâe DeeosMe efoÙee~
Leer~
18. eqvecveefueefKele ceW mes ‘ef$ejlveeW‘ kesâ Debleie&le efkeâmes Meeefceue venerb efkeâÙee
12. ceneJeerj mJeeceer mes mebyebefOele efvecveebefkeâle efoS ieS ÙegiceeW ceW efkeâmekeâe ieÙee nw?
megcesue mener venerb nw? (a) mecÙekeâd ßeæe (b) mecÙekeâd %eeve
(a) efhelee - efmeæeLe& (b) ceelee - ef$eMeuee (c) mecÙekeâd keâce& (d) mecÙekeâd Âef°
(c) kegâue - %eele=keâ (d) helveer - DeCeespÙee Gòej—(d)
Gòej—(d)
ceneJeerj keâe keânvee Lee, Jewefokeâ keâce&keâeC[ keâjles leLee osJeleeDeeW mes
pewve hejbhejeDeeW kesâ Devegmeej ceneJeerj keâe efJeJeen ÙeMeesoe mes ngDee Lee, ceoo ceebieves mes keâesF& ueeYe veneR nw, GvneWves Deheves DevegÙeeefÙeÙeeW mes
DeCeespÙee ceneJeerj mJeeceer keâer heg$eer Leer efpemes efØeÙeoMe&veer Yeer keâne keâne mecÙekeâd ßeæe, mecÙekeâd %eeve Deewj mecÙekeâd keâce& Fve ef$ejlveeW keâe
peelee Lee~ peerJeve ceW DevegmejCe keâjW~
13. ceneJeerj mJeeceer %eeve Øeeefhle kesâ heMÛeele keäÙee keânueeS? 19. ceneJeerj ves Deheves GheosMeeW keâes efkeâme Yee<ee ceW efoÙee Lee?
(a) ceneJeerj (b) efpeve (a) Øeeke=âle (b) mebmke=âle
(c) efve«eËLe (d) GheÙeg&òeâ meYeer (c) heeefue (d) KeÌ[er yeesueer
Gòej—(d) Gòej—(a)
ceneJeerj mJeeceer keâes yeejn Je<eeX kesâ Ieesj lehemÙee kesâ yeeo, 42 Je<e& keâer ceneJeerj ves Deheves GheosMe Deece pevelee keâer yeesueer (Øeeke=âle) ceW efoS Les,
DeeÙeg ceW GvnW kewâJeuÙe Ùeeveer hejce %eeve Øeehle ngDee Deewj GvnW megKe- Ùener keâejCe nw efkeâ meeOeejCe peve Yeer Gvekesâ leLee Gvekesâ DevegÙeeefÙeÙeeW
ogKe kesâ yebOeveeW mes hetCe& cegefòeâ efceue ieF&~ keâer efMe#eeDeeW keâes mecePe mekeâles Les~
14. pewve Oece& kesâ ØeJele&keâ ceneJeerj keâes efveJee&Ce keâer Øeeefhle keâneb ngF&? 20. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
(a) heeJeehegjer (b) kegâMeerveiej (1) pewve Oece& ceW osJeleeDeeW keâe DeefmlelJe mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee nw,
(c) kegbâ[ue «eece (d) uegecf yeveer hejbleg Gvekeâe mLeeve ‘efpeve‘ kesâ yeeo Deelee nw~
(2) pewve Oece& ceW JeCe& JÙeJemLee keâes DemJeerkeâeje venerb ieÙee nw~
Gòej—(a)

NCERT-meej ( 212 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? keâLeve (2)- oef#eCeer pewve-MJesleebyej leLee ceieOe kesâ pewve efoiebyej
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 keânueeS~
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2 ketâš :
Gòej—(c) (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2
pewve Oece& ceW JeCe& JÙeJemLee keâer efveboe vener keâer ieF& nw, pewve Oece& ceW
Gòej—(a)
osJeleeDeeW keâe DeefmlelJe mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee nw, hejbleg Gvekeâe mLeeve
‘efpeve‘ kesâ veerÛes nw~ ceneJeerj keâe ceevevee Lee, hetJe&pevce ceW Deefpe&le heehe- pewve Oece& kesâ Debleie&le celeYesoeW keâes otj keâjves kesâ efueS heešefueheg$e ceW
hegCÙe kesâ DeeOeej hej ceveg<Ùe keâe pevce GÛÛe Ùee efvecve kegâue ceW neslee nw~ Skeâ heefj<eod keâe DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee, hej oef#eCeer pewveeW ves Fme
heefj<eod keâe yeefn<keâej efkeâÙee Deewj Fmekesâ efveCe&ÙeeW keâes veneR ceevee, leyemes
21. pewve «ebLeeW keâe uesKeve efkeâme mLeeve hej efkeâÙee ieÙee nw?
(a) JeuueYeer (b) le#eefMeuee
oef#eCeer pewve efoiebyej leLee ceieOe kesâ pewve MJesleebyej keânueeS~ Dele:
(c) veeueboe (d) Deesobleerhegjce keâLeve (2) ieuele nw mener Gòej efJekeâuhe (a) nesiee~
Gòej—(a) 25. oef#eCe Yeejle ceW pewve ce"eW keâes keäÙee keânkeâj hegkeâejles Les?
ceneJeerj leLee Gvekesâ DevegÙeeefÙeÙeeW keâer efMe#eeSb keâF& MeleeefyoÙeeW lekeâ (a) ce" (b) ÛewlÙe
ceewefKekeâ ™he ceW ner jneR~ Jele&ceeve ™he ceW GheueyOe pewve Oece& keâer (c) ieeshe (d) yemeefo
efMe#eeSb ueieYeie 1500 Je<e& hetJe& iegpejele ceW JeuueYeer veecekeâ mLeeve Gòej—(d)
hej efueKeer ieF& Leer~ keâvee&škeâ ceW pewve Oece& kesâ hewâueves keâe mee#Ùe F&mee-hetJe& leermejer meoer kesâ
yeeo kesâ efceueles nQ~ heebÛeJeeR meoer ceW keâvee&škeâ ceW yengle meejs pewve ce"
 pewve Oece& kesâ Oeeefce&keâ «ebLe Deæ&ceieOeer Yee<ee ceW efueKee ieÙee Deewj mLeeefhele ngS pees yemeefo keânueeles Les~
Ùes «ebLe F&mee keâer Ú"er meoer ceW iegpejele kesâ JeuueYeer ceW Debeflece ™he ceW 26. ieewlece yegæ keâe pevce keâye ngDee Lee?
mebkeâefuele efkeâÙee ieÙee~ (a) 560 F&.het. (b) 582 F&.het.
(c) 563 F&.het. (d) 510 F&.het.
22. efkeâme Oece& kesâ Devegmeej meòee Glmeefhe&Ceer Deewj DeJemeefhe&Ceer Je=efòeÙeeW
Gòej—(c)
ceW efJeYeeefpele keâer ieF& nw?
(a) yeewæ Oece& (b) pewve Oece& ieewlece yegæ keâe pevce 563 F&.het. ceW MeekeäÙe kegâue ceW ngDee Lee~ Fvekeâe
(c) heâejmeer Oece& (d) DeepeerJekeâ pevce mLeeve keâheefueJemleg kesâ heeme uegefcyeveer Jeve ceW ngDee Lee, efpemekeâer
Gòej—(b) henÛeeve yemleer efpeues kesâ efhehejnJee mes keâer peeleer nw~
ceneJeerj kesâ Devegmeej mebmeej keâer mebhetCe& Øeef›eâÙee Skeâ efJeMJeJÙeeheer DeLeJee
MeeMJele efveÙece kesâ Devegmeej Ûeueleer nw~ Fmekeâer meòee Glmeefhe&Ceer Deewj  Øees. cekeäKeve ueeue ves Deheveer hegmlekeâ ØeeÛeerve Yeejle ceW yegæ keâe
DeJemeefhe&Ceer Je=efòeÙeeW ceW efJeYeeefpele nw, efJeMJe peerJeelceeDeeW keâer heejmheefjkeâ pevce Je<e& 566 F&.het. ceW yeleeÙee nw~
ef›eâÙee kesâ ceeOÙece mes Ûeuelee nw, Deewj mebmeej ceW meYeer Skeâ Deelcee nw~
23. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- 27. ieewlece yegæ keâer ceeb efkeâme JebMe mes mebyebefOele LeeR ?
(1) Yeõyeeng pewve mecegoeÙe keâe ØeOeeve Lee~ (a) MeekeäÙe JebMe (b) ceeÙee JebMe
(2) mLetueYeõ kesâ DevegÙeeÙeer MJesle Jem$e OeejCe keâjles nQ~ (c) efueÛÚJeer JebMe (d) keâesefueÙe JebMe
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes melÙe nw/nQ? Gòej—(d)
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 ieewlece yegæ keâer ceelee keâe veece ceeÙeeosJeer Lee, pees keâer keâesMeue
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2 jepeJebMe keâer keâvÙee Leer leLee keâesefueÙe JebMe keâer Leer, Gvekeâe efveOeve
Gòej—(c) ieewlece yegæ kesâ pevce kesâ meele efove yeeo nes ieÙee Lee~
DevegßegefleÙeeW kesâ Devegmeej ceneJeerj kesâ efveOeve kesâ ueieYeie 200 Je<eeX kesâ
yeeo ceieOe ceW Yeer<eCe Dekeâeue heÌ[e pees efkeâ 12 Je<eeX lekeâ jne, Yeõyeeng  Øees. jeceMejCe Mecee& ves Deheveer hegmlekeâ, ØeeÛeerve Yeejle, ceW efmehe&â
pewve mecegoeÙe keâe ØeOeeve Lee Jen Deheves DevegÙeeefÙeÙeeW kesâ meeLe keâvee&škeâ
Fme yeele keâe efpe›eâ efkeâÙee nw efkeâ ieewlece yegæ keâer ceeb keâesmeue jepeJebMe keâer
Ûeues ieS, pees pewve heerÚs ceieOe ceW mLetueYeõ kesâ mebj#eCe ceW jns GvneWves
yeeo ceW MJesle Jem$e OeejCe efkeâS~ keâvÙee LeeR~
24. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW ketâš keâer meneÙelee mes mener 28. ieewlece yegæ keâe efJeJeen efkeâmemes ngDee Lee?
Gòej keâe ÛeÙeve keâjW- (a) ÙeMeesoe (b) ÙeMeesOeje
keâLeve (1)- heešefueheg$e ceW pewve heefj<eod keâe DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee (c) De{espÙee (d) ieewleceer
Lee~ Gòej—(b)

NCERT-meej ( 213 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ieewlece yegæ keâe efJeJeen ÙeMeesOeje veecekeâ Skeâ megboj keâvÙee mes keâj efoÙee veerÛes efoS ieS ketâš keâe ØeÙeesie keâj mener Gòej ÛegefveS-
ieÙee, ÙeMeesOeje mes ieewlece yegæ keâes Skeâ heg$e Øeehle ngDee, efpemekeâe veece (a) 1, 2 Deewj 3 (b) 3 Deewj 4
jengue Lee~ (c) 1, 2 Deewj 4 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(d)
29. yegæ kesâ peerJeve keâer efkeâme Iešvee keâes ‘ceneefYeefve<›eâceCe‘ kesâ ™he
ceW peevee peelee nw? yeewæ Oece& mes mebyebefOele efoS ieS meYeer keâLeve melÙe nQ~
(a) Gvekeâe ceneheefjefvecee&Ce (b) Gvekeâe %eeve Øeehle keâjvee 34. eqvecveefueefKele ceW mes ieewlece yegæ ves efkeâleves DeeÙe& melÙe yeleeS nQ?
(c) Gvekeâe ie=nlÙeeie (d) Gvekeâe pevce (a) leerve (b) heebÛe
Gòej—(c) (c) Ûeej (d) Dee"
ieewlece yegæ meebmeeefjkeâ ogKeeW mes ogKeer neskeâj mebvÙeeme keâer Deesj Gòej—(c)
Deekeâef<e&le ngS, efheâj 29 Je<e& keâer DeeÙeg ceW Skeâ jele GvneWves mebhetCe& yegæ keâer efMe#eeDeeW kesâ DeeOeejYetle efmeæeble ceW Ûeej DeeÙe&-melÙe nQ~
meebmeeefjkeâ peerJeve keâes ÚesÌ[keâj mebvÙeeme «enCe keâj efueÙee~ I. og:Ke II. og:Ke mecegoeÙe
30. ieewlece yegæ keâes %eeve keâer Øeeefhle efkeâme mLeeve hej ngF& Leer? III. og:Ke efvejesOe
(a) yeesOe ieÙee (b) meejveeLe V. og:Ke efvejesOe ieeefceveer Øeeflehe#e pees (Goeòe meÛÛeeF&ÙeeW keâes meceeefnle
(c) kegâMeerveeje (d) keâewMeebyeer efkeâS ngS nQ~)~
Gòej—(a) 35. efoS ieS DeeÙe& melÙe ceW mes efkeâmekeâe ›eâce mener nw?
ieewlece yegæ ves %eeve kesâ Øeeefhle kesâ efueS mJeÙeb ner jemlee {tb{ves keâe (a) og:Ke-og:Ke mecegoeÙe-og:Ke efvejesOe-og:Ke efvejesOeieeefceveer
efveMÛeÙe efkeâÙee, GvneWves yeesOeieÙee ceW heerheue kesâ Je=#e kesâ veerÛes keâF& efoveeW (b) og:Ke mecegoeÙe- og:Ke- og:Ke efvejesOe-og:Ke efvejesOeieeefceveer
lekeâ lehemÙee keâer, Deblele: 35 Je<e& keâer DeeÙeg ceW GvnW %eeve Øeehle ngDee, (c) og:Ke efvejesOe- og:Ke mecegoeÙe - og:Ke-og:Ke efvejesOeieeefceveer
Fmekesâ yeeo Jes yegæ kesâ ™he ceW peeves ieS~ (d) og:Ke efvejesOeieeefceveer-og:Ke mecegoeÙe-og:Ke efvejesOe-og:Ke
Gòej—(a)
31. cenelcee yegæ ves Dehevee henuee ‘Oece&Ûe›eâØeJele&ve‘ efkeâme mLeeve hej
efoÙee Lee? efoS ieS DeeÙe& melÙe keâe ›eâce efvecve Øekeâej mes nw-
(a) uegbefyeveer (b) meejveeLe (1) og:Ke-mebmeej og:KeceÙe nw~
(c) heešefueheg$e (d) keâewMeebyeer (2) og:Ke mecegoeÙe - ogKe Glhevve keâjves Jeeues keâF& keâejCe nesles nQ~
Gòej—(b) (3) og:Ke efvejesOe - og:Ke keâes jeskeâe pee mekeâlee nw~
(4) og:Ke efvejesOeieeefceveer-Øeefleheoe, Ùeeveer og:Ke keâes jeskeâves keâe Skeâ
Øe%ee Øeehle nesves kesâ yeeo yegæ ves keâeMeer kesâ heeme ce=ieJeve DeLeJee ce=ieoeJe
ceeie& neslee nw~
ceW heoehe&Ce efkeâÙee Deewj Jeneb Dehevee henuee GheosMe efoÙee, efpemes
‘Oece&Ûe›eâØeJele&ve‘ (Oece& ØeÛeej keâe ØeejbYe) keâne peelee nw~ 36. De°ebefiekeâ ceeie& keâe mebyebOe efkeâme Oece& mes nw?
(a) pewve (b) yeewæ
32. ieewlece yegæ ves efkeâme mLeeve hej (ceneheefjefvecee&Ce) Øeehle efkeâÙee?
(c) Jew<CeJe (d) MewJe
(a) meejveeLe ceW (b) ßeeJemleer ceW
Gòej—(b)
(c) keâefheueJemleg ceW (d) kegâMeerveiej ceW
Gòej—(d) ieewlece yegæ ves keâne ceveg<Ùe, De°ebefiekeâ ceeie& keâe DevegmejCe keâjkesâ
og:KeeW Deewj keâ°eW keâer ëe=bKeuee mes cegòeâ nes mekeâlee nw Deewj efveJee&Ce
yeewæ Oece& keâe ØeÛeej keâjles ngS cenelcee yegæ ceuueeW keâer jepeOeeveer
(cees#e) Øeehle keâj mekeâlee nw~ De°ebefiekeâ ceeieeX keâer mebKÙee 8 nw~
heeJee hengbÛes, peneb Jes Ûegbo veecekeâ uegnej keâer DeeceüJeeefškeâe ceW "njs leLee
metkeâjceeo Keekeâj Jes ‘jòeâeeflemeej‘ mes «emle nes ieS~ Jes Jesovee ceW 37. pevce-cejCe kesâ Ûe›eâ mes cegeòf eâ keâer Øeef›eâÙee keâes yegæ ves efkeâve leerve
kegâMeerveiej hengbÛes, peneb Gvekeâer ce=lÙeg ngF& pees efkeâ ‘ceneheefjefvecee&Ce‘ MeyoeW ceW meerefcele efkeâÙee nw?
keânueeÙee~ (1) Meerue (2) meceeefOe
(3) Øe%ee (4) mebkeâuhe
33. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
(1) eqveJee&Ce Øeehle keâjves hej hegvepe&vce venerb neslee nw~ GheÙegò& eâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej veerÛes efoS ieS ketâšeW mes mener Gòej
(2) JeCe& JÙeJemLee keâe yeewæ Oece& ves efJejesOe efkeâÙee~ keâe ÛeÙeve keâjW-
(3) yegæ ves efJenejeW keâer mLeehevee keâer~ (a) 1, 2 Deewj 4 (b) 2, 3 Deewj 4
(4) yeg æ ves Oeeefce&keâ Ùe%e Deveg‰eveeW ceW heMegDeeW keâer yeefue keâes (c) 1, 2 Deewj 3 (d) 1, 3 Deewj 4
DeceeveJeerÙe yeleeÙee~ Gòej—(c)

NCERT-meej ( 214 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
peerJeve keâe Debeflece ue#Ùe efveJee&Ce, Ùeeveer Meebefle Deewj hejceevebo keâer 41. yegæ Deheves DevegÙeeefÙeÙeeW keâes ‘le=<Cee‘ ™heer Deefive kesâ meceve nsleg keâewve-
efmLeefle Øeehle keâjvee nw~ efpemekeâe DeLe& nw pevce-cejCe kesâ Ûe›eâ mes cegefòeâ~ meer efMe#ee oer Leer?
yegæ ves Fme Øeef›eâÙee keâes leerve MeyoeW ceW meerefcele keâj efoÙee nw (1) Meerue (a) Glmeen keâer (b) DeelcemebÙece
(meoeÛeej) (2) meceeefOe (mecÙekeâd OÙeeve) (3) Øe%ee (mecÙekeâd %eeve)~ (c) keâ"esj Ùeesie keâer (d) Devvepeue lÙeeieves keâer
Gòej—(b)
38. yeewæ Oece& ceW meYeer ØeeefCeÙeeW kesâ Øeefle efkeâme Øekeâej keâer Deefnbmee hej
peesj venerb efoÙee nw? keâYeer-keâYeer nce pees heevee Ûeenles nQ, Gmes Øeehle keâjves kesâ yeeo Yeer
(a) JewÛeeefjkeâ Deefnbmee (b) Meeefyokeâ Deefnbmee mebleg° veneR nesles nQ, yeefukeâ Deewj DeefOekeâ JemlegDeeW keâes heeves keâer FÛÚe
(c) keâeefce&keâ Deefnbmee (d) FveceW mes keâesF& veneR keâjves ueieles nQ~ yegæ ves Fmeer efuehmee keâes le=<Cee keâne nw leLee Fmekeâe
Gòej—(d) efvejekeâjCe DeelcemebÙece Deheveekeâj nce keâj mekeâles nQ~ GvneWves Deheves
DevegÙeeefÙeÙeeW keâes DeelcemebÙece kesâ meeLe-meeLe oÙeeueg nesves leLee ceveg<ÙeeW
yeewæ Oece& ves Øesce, oÙee (OewÙe&) Deewj meYeer ØeeefCeÙeeW kesâ Øeefle JewÛeeefjkeâ kesâ meeLe peeveJejeW kesâ peerJeve keâe Yeer Deeoj keâjves keâer efMe#ee oer~
Meeefyokeâ Deewj keâeefce&keâ Deefnbmee hej yeue efoÙee nw, Ùes efveÙece meeceevÙe
veweflekeâ efveÙeceeW pewmes meÛe yeesuevee, oeve osvee Deewj leve-ceve keâes Megæ 42. yegæ kesâ Devegmeej ceeefuekeâeW keâes Deheves keâce&ÛeeefjÙeeW keâer efkeâleves Øekeâej
jKevee leLee keâece ›eâesOeeefo ceveesJesieeW hej efveÙeb$eCe jKevee Deeefo kesâ mes osKeYeeue keâjveer ÛeeefnS?
Deefleefjòeâ nw~ (a) ome lejn mes (b) heebÛe lejn mes
(c) oes lejn mes (d) meele lejn mes
39. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- Gòej—(b)
(1) Gheemekeâ Ùeeveer mebmeej keâes lÙeeie keâj mebvÙeemeer keâe
peerJeve efyeleeles nQ~ megòe efheškeâ ceW ‘efmebieue‘ veece kesâ Deceerj ie=nheefle keâes meueen osles ngS
(2) efYe#eg Ùeeveer meeOeejCe DevegÙeeÙeer, pees ie=nmLe peerJeve yegæ ves keâce&ÛeeefjÙeeW keâer osKe-jsKe nsleg 5 lejn keâer meueen oer-
ceW jnles nQ~ (1) Gvekeâer #ecelee kesâ Devegmeej GvnW keâece oskeâj
yegæ kesâ DevegÙeeÙeer kesâ mebyebOe ceW keâewve-mee/mes keâLeve mener nw/nQ? (2) GvnW Yeespeve Deewj cepeotjer oskeâj
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (3) yeerceej heÌ[ves hej Gvekeâer heefjÛeÙee& keâjkesâ
(c) ve lees 1 ve ner 2 (d) oesveeW 1 Deewj 2 (4) Gvekesâ meeLe megmJeeog Yeespeve yeebškeâj
Gòej—(c) (5) meceÙe-meceÙe hej GvnW Úgóer oskeâj

yegæ kesâ DevegÙeeÙeer oes ßesefCeÙeeW ceW efJeYeeefpele nQ- 43. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
(1) Gheemekeâ Ùeeveer meeOeejCe DevegÙeeÙeer pees ie=nmLe peerJeve ceW jnles nQ~ (1) yeewæ Oece& F&MJej Deewj Deelcee keâes venerb ceevelee nw~

(2) efYe#eg (yeewæ mebvÙeemeer) pees mebmeej keâes lÙeeie keâj mebvÙeemeer keâe (2) yeewæ Oece& ceW JeCe& JÙeJemLee keâer efveboe keâer ieF& nw~
(3) yeewæ Oece& ceW efm$eÙeeW keâes heg®<eeW kesâ yejeyej opee& efoÙee
peerJeve efyeleeles nQ~ efYe#eg mebIeeW ceW jnles nQ, efpevekeâer mLeehevee ØeejbYe ceW
mJeÙeb yegæ ves keâer Leer~ ieÙee nw~
(4) yeewæ Oece& F&MJej Deewj Deelcee keâes ceeveles nQ~
40. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee yeewæ mlethe keâer mebjÛevee keâe mener GheÙeg&òeâ keâLeveeW ces mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ-
›eâce nw~ DeeOeej efyebog ceW Thej keâer lejheâ Fmes ØeoefMe&le keâjW? (a) 1 Deewj 2 (b) 2 Deewj 3
(a) njefcekeâe - Deb[- Ú$eer - Deb[ (c) 1, 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
(b) Deb[ - njefcekeâe - cesOeer - Ú$eer Gòej—(c)
(c) cesOeer - Deb[ - njefcekeâe - Ú$eer
yeewæ Oece& F&MJej Deewj Deelcee keâes veneR ceevelee nw~ Fme yeele keâes nce
(d) cesOeer - njefcekeâe - Ú$eer - Deb[
Yeejle kesâ OeceeX kesâ Fefleneme ceW ›eâebefle keân mekeâles nQ~ yeewæ Oece& Meg™ ceW
Gòej—(c)
oeMe&efvekeâ Jeeo-efJeJeeoeW kesâ pebpeeue mes otj jne Lee, Ùener keâejCe nw keâer
mlethe keâe efvecee&Ce Skeâ ieesueeOe& efueS ngS efceóer kesâ šerues mes ngDee nw, Jen meeceevÙe ueesieeW keâes DeefOekeâ hemebo DeeÙee~ Dele: keâLeve (4) kesâ
efpemes yeeo ceW Deb[ keâne ieÙee, Deb[ kesâ Thej Skeâ nefce&keâe nesleer Leer, Deefleefjòeâ meYeer keâLeve melÙe nQ~
Ùen Úppes pewmee {ebÛee osJeleeDeeW kesâ Iej keâe Øeleerkeâ Lee, nefce&keâe mes 44. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Yee<ee keâes yeewæ Oece& ves Oece& ØeÛeej nsleg
Skeâ cemletue efvekeâuelee Lee, efpemes Ùeef° keânles Les~ efpeme hej Dekeämej DeheveeÙee Lee?
Skeâ Úlejer ueieer nesleer Leer~ šerues kesâ ÛeejeW Deesj Skeâ Jesefokeâe nesleer Leer, (a) heeefue (b) Øeeke=âle
pees heefJe$e mLeue keâes meeceevÙe ogefveÙee mes Deueie keâjleer Leer~ Dele: Fme (c) mebmke=âle (d) efnboer
Øekeâej mener ›eâce cesOeer - Deb[ - njefcekeâe - Ú$eer nesiee~ Gòej—(a)

NCERT-meej ( 215 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
yeewæ keâeue ceW pevemeeOeejCe keâer Yee<ee heeefue Leer~ efpemes Deheveeves mes GheÙeg&òeâ keâLeve kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW?
yeewæ Oece& kesâ ØeÛeej keâes yeue efceuee Deewj FmeceW Deece pevelee yeewæ Oece& (a) 1 Deewj 2 (b) 1, 2 Deewj 3
keâes megiecelee mes mecePe heeF&~ (c) 1, 2 Deewj 4 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(d)
45. yeewæ mebIe ceW Meeefceue nesves kesâ yeeo Fmekesâ meomÙeeW keâes efvecveefueefKele
ceW mes keâewve-mee mebkeâuhe venerb uesvee heÌ[lee Lee? efYe#egDeeW kesâ efueS yeveeF& ieF& efveÙece mebefnlee ceW efYe#egDeeW kesâ Yeespeve,
(a) FbefõÙeefve«en (b) Deheefj«en heefjOeeve, Ùeewve mebyebOe, meesvee, Ûeeboer «enCe keâjves hej leLee Kejero-
(c) ßeæe (d) DeelceefÛebleve efye›eâer veneR keâj mekeâles Les~
Gòej—(d) 49. efvecveefueefKele ceW mes DeejbefYekeâ heeefue meeefnlÙe keâes efkeâleveer keâesešf ÙeeW
yeewæ efYe#egDeeW kesâ efueS Mele& Leer efkeâ efveÙeceeW keâe heeueve efve‰ehetJe&keâ ceW efJeYeòeâ efkeâÙee ieÙee nw?
(a) heebÛe keâesefšÙeeW ceW (b) meele keâesefšÙeeW ceW
keâjvee nesiee~ yeewæ mebIe ceW Meeefceue nesves kesâ yeeo Fmekesâ meomÙeeW keâes
(c) leerve keâesefšÙeeW ceW (d) yeejn keâesefšÙeeW ceW
mebkeâuhe uesvee heÌ[lee Lee efkeâ FbefõÙeefve«en, Deheefj«en SJeb ßeæe Fme
Øekeâej yeewæ Oece& kesâ leerve ØecegKe Debie Les~ yegæ, Oecce Deewj mebIe~ Gòej—(c)
DeejbefYekeâ heeefue meeefnlÙe keâes leerve keâesefšÙeeW ceW yeebše pee mekeâlee nw-
46. yeewæ Oece& kesâ Üeme kesâ mebyebOe ceW efoS ieS keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
ØeLece keâesefš- yegæ kesâ JeÛeve SJeb GheosMeeW keâe mebkeâueve
keâLeve (1)- yeewæ Oece& GvneR keâce&keâeb[ Deewj Deveg‰eve ceW hebâme ieÙee
efÉleerÙe keâesefš- mebIe kesâ meomÙeeW Éeje heeueveerÙe efveÙece
efpevekeâer Jen ØeejbYe ceW efveboe keâjlee Lee~
le=leerÙe keâesefš- Oecce keâe oeMe&efvekeâ efJeJesÛeve
keâLeve (2)- yeewæ efYe#egDeeW ves pevemeeceevÙe keâer Yee<ee heeefue keâes Úes[Ì keâj
mebmke=âle keâes «enCe keâj efueÙee~ 50. F&mee keâer ØeLece leerve meefoÙeeW ceW yeewæeW ves efkeâve oes Yee<eeDeeW kesâ
ketâš : efceßeCe mes Skeâ veF& Yee<ee efJekeâefmele keâer Leer?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (a) heeueer Deewj ceieOeer (b) heeueer Deewj mebmke=âle
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2 (c) heeueer Deewj Øeeke=âle (d) Øeeke=âle Deewj mebmke=âle
Gòej—(c) Gòej—(b)
Skeâ lejheâ yeewæ Oece& ves yeÇeÿeCe Oece& keâer yegjeFÙeeW keâes Deheveevee ØeejbYe F&mee keâer ØeLece leerve meefoÙeeW ceW heeueer Deewj mebmke=âle keâes efceueekeâj
keâj efoÙee lees JeneR yeÇeÿeCeeW ves Deheves Oece& ceW megOeej yeÌ[s mlej hej efkeâS yeewæeW ves Skeâ veF& Yee<ee efJekeâefmele keâer efpemes efceefßele (Hybrid)
leLee otmejer lejheâ yeewæeW ves ØeÛeej-Øemeej keâer heeefue Yee<ee ÚesÌ[keâj, mebmke=âle keânles nQ~
mebmke=âle keâes DeheveeÙee pees Gme meceÙe mebYeüeble Jeie& keâer Yee<ee Leer~ Dele: 51. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee efJeMJeefJeÅeeueÙe yeewæ efMe#ee keâe ceneve
Fme Øekeâej oesveeW keâejCe yeewæ Oece& kesâ heleve nsleg efpeccesoej nQ~ keWâõ venerb Lee?
(a) veeueboe (b) efJe›eâceefMeuee
47 eqvecveebefkeâle ceW efkeâmekeâe megcesue venerb nw?
(c) Deesoblehegj (d) JeuueYeer
(a) efkeâmeeveeW keâes - yeerpe Deewj DevÙe megefJeOeeSb efceueveer ÛeeefnS~
(b) JÙeeheeefjÙeeW keâes - Oeve efceuevee ÛeeefnS~
Gòej—(c)
(c) ßeefcekeâeW keâes - cepeotjer efceueveer ÛeeefnS~ yeewæ keâeue ceW efyenej ceneve efJeÅee kesâ keWâõ yevekeâj GYejs, efpevnW
(d) GheÙeg&òeâ meYeer megcesefuele nQ~ DeeJeemeerÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer meb%ee oer pee mekeâleer nw, FveceW efyenej ceW
Gòej—(d) veeueboe Deewj efJe›eâceefMeuee leLee iegpejele ceW JeuueYeer GuuesKeveerÙe nQ~
yeewæ Oece& kesâ Devegmeej oefjõlee pevce uesleer nw, Ie=Cee, ›etâjlee Deewj 52. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
efnbmee mes~ Fve yegjeFÙeeW keâes otj keâjves kesâ efueS yegæ ves GheosMe efoÙee (1) eqveJee&Ce keâe DeLe&-peerJeve cejCe kesâ MeeMJele Ûe›eâ mes
efkeâ efkeâmeeveeW keâes yeerpe Deewj DevÙe megefJeOeeSb, JÙeeheeefjÙeeW keâes Oeve leLee cegòeâ nesvee nw~
ßeefcekeâeW keâes cepeotjer efceueveer ÛeeefnS, Fve GheeÙeeW keâer DevegMebmee (2) F&MJej kesâ DeefmlelJe keâes mJeerkeâej efkeâÙee nw~
meebmeeefjkeâ oefjõlee keâes otj keâjves kesâ efueS keâer ieF& Leer~ (3) yegefveÙeeoer efmeæebleeW keâes Gheefve<eoeW mes «enCe efkeâÙee nw~
(4) Deefnbmee hej DeefOekeâ yeue efoÙee~
48. efYe#egDeeW kesâ DeeÛejCe kesâ efueS yeveeF& ieF& efveÙece mebenf lee kesâ Devegmeej yeewæ Deewj pewve Oece& keâer meceeveleeDeeW kesâ DeeOeej hej mener
efYe#egDeeW kesâ efueS efkeâve efJe<eÙeeW hej DebkegâMe ueieeS ieS Les? efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW?
(1) heefjOeeve (2) Ùeewve mebyebOe (a) 1 Deewj 2 (b) 1 Deewj 3
(3) meesvee, Ûeeboer «enCe keâjves hej (c) 1, 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
(4) Kejero efye›eâer hej Gòej—(b)

NCERT-meej ( 216 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
pewve Deewj yeewæ Oece& ves F&MJej kesâ DeefmlelJe keâes mJeerkeâej veneR efkeâÙee 57. ‘ef$eefheškeâ’ «ebLe efkeâme Oece& mes mecyeefvOele nw?
Lee, Dele: keâLeve (2) DemelÙe nw~ Fmeer Øekeâej Deefnbmee hej pewve (a) yeewæ Oece& (b) pewve Oece&
DeefYeJe=efòe yeewæeW kesâ cegkeâeyeues yengle ner DeefleJeeoer Leer, Fme Øekeâej (c) MewJe Oece& (d) Jew<CeJe Oece&
keâLeve (4) Yeer DemelÙe nw leLee DevÙe keâLeve 1 Deewj 3 ceW pewve Deewj Gòej—(a)
yeewæ Oece& mes mebyebefOele meceeveleeDeeW keâes heeÙee peelee nw~
‘ef$eefheškeâ’ «ebLe, yeewæ Oece& mes mecyeeEOele nw~ ef$eefheškeâ kesâ Debleie&le -
53. yeewæ leLee pewve oesveeW ner Oece& efJeMJeeme keâjles nQ, efkeâ- efJeveÙe efheefškeâ, megòe efheškeâ leLee DeefYeOecce efheškeâ Deeles nQ~
(a) keâce& leLee hegvepe&vce kesâ efmeæeble mener nQ~
58. ‘oerheJebMe’ SJeb ‘ceneJebMe’ efkeâme Oece& mes mecyeefvOele jÛeveeSb nQ?
(b) ce=lÙeg kesâ heMÛeele ner cees#e mebYeJe nw~
(a) yeewæ (b) pewve
(c) m$eer leLee heg®<e oesveeW ner cees#e Øeehle keâj mekeâles nQ~
(c) MewJe (d) Jew<CeJe
(d) peerJeve ceW ceOÙece ceeie& meJe&ßes‰ nw~
Gòej—(a) Gòej—(a)

yegæ leLee ceneJeerj oesveeW ner Ú"er Meleeyoer F&.het. keâer Oeeefce&keâ ›eâebefle kesâ ‘oerheJebMe’ SJeb ‘ceneJebMe’ jÛeveeSb yeewæ Oece& mes mecyeefvOele nQ~ peye
De«eotle Les~ Fve oesveeW ves Jewefokeâ keâce&keâeb[eW leLee JesoeW keâer Deheew®<esÙelee yeewæ Oece& ßeeruebkeâe pewmes veS FueekeâeW ceW hewâuee leye oerheJebMe SJeb ceneJebMe
keâe meceeve ™he mes efJejesOe efkeâÙee~ Deefnbmee leLee meoeÛeej hej oesveeW ves pewmes #es$e-efJeMes<e kesâ yeewæ Fefleneme keâes efueKee ieÙee~
yeue efoÙee, leLee oesveeW keâce&Jeeo Je hegvepe&vce ceW efJeMJeeme jKeles Les~ 59. heebÛe cene›ele efkeâme Oece& mes mebyebefOele nQ?
54. ieewlece yegæ Éeje Deheves Oece& ceW oeref#ele efkeâÙee peeves Jeeuee Debeflece (a) yeewæ (b) pewve
JÙeefòeâ keâewve Lee? (c) Jew<CeJe (d) MewJe
(a) Deevebo (b) Gheeefue Gòej—(b)
(c) megYeæ (d) meeefjheg$e
heebÛe cene›ele pewve Oece& mes mecyeefvOele nQ~ Ùen nQ- (1) nlÙee ve keâjvee
Gòej—(c)
(2) Ûeesjer ve keâjvee (3) Pet" ve yeesuevee (4) yeÇåeÛeÙe& (Dece=<ee) (5) Oeve
Deheves peerJeve kesâ Debeflece Je<e& ieewlece yegæ Deheves efMe<Ùe Ûegbo kesâ Ùeneb heeJee meb«en ve keâjvee~
hengbÛes~ Ùeneb metkeâjceeoJe Yeespeve meece«eer Keeves mes Jes Deeflemeej jesie mes
heerefÌ[le nes ieS, efheâj Jes kegâMeerveiej Ûeues ieS Jeneb GvneWves megYeæ keâes
60. pewve hejcheje kesâ Devegmeej ceneJeerj mes henues efkeâleves leerLeËkeâj (efMe#ekeâ)
Debeflece GheosMe oskeâj yeewæ Oece& ceW oeref#ele efkeâÙee~ nes Ûegkesâ Les?
(a) 22 (b) 23
55. pewve Oece& keâe DeeOeejYetle efyebog nw- (c) 21 (d) 24
(a) keâce& (b) efve‰e
Gòej—(b)
(c) Deefnbmee (d) efJejeie
Gòej—(c) pewve hejcheje kesâ Devegmeej ceneJeerj mes henues 23 leerLeËkeâj nes Ûegkesâ Les~
ceneJeerj 24JeW leerLeËkeâj Les~ leerLeËkeâj, DeLee&led Jes ceneheg®<e pees heg®<eeW
Deefnbmee, pewve Oece& keâe DeeOeejYetle efyebog nw~ pewve Oece& ceW mecÙekeâd Ûeefj$e
Deewj ceefnueeDeeW kesâ peerJeve keâer veoer keâes Gmekesâ Gme heej hengbÛeeles Les~
kesâ Debleie&le heefj›eepekeâeW kesâ efueS Deefnmb ee, melÙe, DemlesÙe, yeÇÿeÛeÙe& SJeb
Deheefj«en veecekeâ hebÛe cene›ele keâer JÙeJemLee keâer ieF& nw~ 61. pewve oMe&ve kesâ meboYe& ceW efvecve keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
55. efvecve ÙegiceeW hej efJeÛeej keâjW: (i) mebhetCe& efJeMJe ‘ØeeCeJeeve’ nw~
(i) efJeveÙeefheškeâ - yeewæ ce"eW ceW jnves Jeeues ueesieeW kesâ efueS efveÙeceeW (ii) pevce SJeb hegvepe&vce keâe Ûe›eâ, keâce& kesâ Éeje efveOee&efjle neslee
keâe meb«en nw~
(ii) megòeefheškeâ - yegæ keâer efMe#eeSb GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nQ?
(iii) DeefYeOecce efheškeâ - oMe&ve mes pegÌ[W efJe<eÙe
(a) kesâJeue (i) (b) (i) SJeb (ii)
GheÙeg&òeâ ÙegiceeW ceW mes keâewve-mes Ùegice megcesefuele nQ?
(a) kesâJeue 1 (b) 2 SJeb 3 (c) kesâJeue (ii) (d) ve lees (i) SJeb ve ner (ii)
(c) 1, 2 SJeb 3 (d) kesâJeue 3 Gòej—(b)
Gòej—(c) pewve oMe&ve keâer Ùen DeJeOeejCee nw, efkeâ mechetCe& efJeMJe ‘ØeeCeJeeve’ nw~
efJeveÙe efheškeâ cebs mebIe Ùee yeewæ ce"eW ceW jnves Jeeues ueesieeW kesâ efueS Ùen ceevee peelee nw efkeâ helLej, Ûeóeve Deewj peue ceW Yeer peerJeve neslee
efveÙeceeW keâe meb«en Lee~ yegæ keâer efMe#eeSb megòeefheškeâ ceW jKeer ieÙeerb SJeb nw~ pewve ceevÙelee kesâ Devegmeej pevce Deewj hegvepe&vce keâe Ûe›eâ, keâce& kesâ
oMe&ve mes pegÌ[s efJe<eÙe DeefYeOecce efheškeâ ceW DeeS~ Éeje efveOee&efjle neslee nw~ Dele: oesveeW keâLeve melÙe nQ~

NCERT-meej ( 217 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
62. yeewæ oMe&ve kesâ meboYe& ceW efvecve keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW: GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes Ùegice mener megcesefuele nw/nQ?
(i) og:Ke ceveg<Ùe kesâ peerJeve keâe Debleefve&efnle lelJe nw~ (a) (i) , (ii) SJeb (iii) (b) (ii) , (iii) SJeb (iv)
(ii) ceOÙece ceeie& Deheveekeâj, ceveg<Ùe ogefveÙee kesâ og:KeeW mes cegefòeâ (c) (i) , (ii), (iii) SJeb (iv) (d) (i) , (ii) SJeb (iv)
hee mekeâlee nw~ Gòej—(d)
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nwb-
mener megcesueve nw-
(a) kesâJeue (i) (b) kesâJeue (ii)
pevce - uegefcyeveer
(c) (i) SJeb (ii) (d) ve lees (i) SJeb ve ner (ii)
%eeve Øeehle - yeesOeieÙee
Gòej—(c) ØeLece GheosMe - meejveeLe
Fme #eCeYebiegj ogefveÙee ceW og:Ke ceveg<Ùe kesâ peerJeve keâe Devlee|veefnle lelJe efveJee&Ce Øeeefhle - kegâMeerveiej
nw~ Ieesj lehemÙee Deewj efJe<eÙeemeefòeâ kesâ yeerÛe ceOÙece ceeie& Deheveekeâj Dele: kesâJeue Ùegice (iii) megcesefuele veneR nw, Mes<e meYeer Ùegice megcesefuele nwb~
ceveg<Ùe ogefveÙee kesâ og:KeeW mes cegefòeâ hee mekeâlee nw~ 65. ‘DeMeeskeâeJeoeve’ veecekeâ «ebLe efkeâme Oece& mes mecyeefvOele nw?
63. yeewæ mebIe ceW Deeves Jeeueer ØeLece efYe#egCeer keâewve LeeR? (a) yeewæ (b) pewve
(a) ceneØepeeheefle ieewleceer (b) ÙeMeesOeje (c) MewJe (d) Jew<CeJe
(c) kegâyesjveeiee (d) GheÙeg&òeâ ceW mes keâesF& veneR Gòej—(a)
Gòej—(a) ‘DeMeeskeâeJeoeve’ Skeâ yeewæ iebLÇ e nw~ Fmekesâ Devegmeej DeMeeskeâ ves yegæ
yegæ keâer Gheceelee ceneØepeeheefle ieewleceer, mebIe ceW Deeves Jeeueer henueer kesâ DeJeMes<eeW keâes cenlJehetCe& veiejeW ceW yeebš efoÙee leLee Gvehej mlethe
efYeÛÚgCeerr yeveer~b keâF& efm$eÙeeb pees mebIe ceW DeeF& Jes Oecce keâer GheosefMekeâeSb yeveeves keâe DeeosMe peejer efkeâÙee Lee~
yeve ieFË~ 66. efkeâme yeewæ «ebLe ceW DeJebelf eheg$e Deewj keâÛÛeeÙeve kesâ mebJeeo GefuueefKele
64. ‘LesjerieeLee’ efkeâme yeewæ iebÇLe keâe efnmmee nw? nwb?
(a) peelekeâ (b) DeefYeOecce efheškeâ
(a) meghleefheškeâ (b) DeefYeOecce efheškeâ
(c) ceefpPeceefvekeâeÙe (d) Debiegòej efvekeâeÙe
(c) efJeveÙe efheškeâ (d) GheÙegò& eâ ceW mes keâesF& veneR
Gòej—(a) Gòej—(c)
yeewæ «ebLe ‘ceefpPeceefvekeâeÙe‘ ceW, DeJebefleheg$e Deewj keâÛÛeeÙeve keâe mebJeeo
LesjerieeLee, «ebLe meghleefheškeâ keâe efnmmee nw~ FmeceW efYe#egefCeÙeeW Éeje
JeefCe&le nw~ Ùen mebJeeo yeewæ Oece& kesâ JeCe& mecyebOeer jJewÙes keâes oMee&lee nw~
jefÛele ÚvoeW keâe mebkeâueve efkeâÙee ieÙee nw~ Fmemes ceefnueeDeeW kesâ meeceeefpekeâ
Deewj DeeOÙeeeflcekeâ DevegYeJeeW kesâ yeejs ceW Deble&Âef° efceueleer nw~ 67. yeewæ Oece& kesâ ØeJele&keâ, cenelcee yegæ kesâ yeÛeheve keâe veece Lee-
(a) Jeæ&ceeve (b) megkegâceej
65. yeewæ& Oece& ceW ‘Lesjer’ mes leelheÙe& nw-
(c) efmeæeLe& (d) MegæesOeve
(a) Ssmes heg™<e efpevneWves efveJee&Ce Øeehle keâj efueÙee nes~
Gòej—(c)
(b) Ssmeer ceefnueeSb efpevneWves efveJee&Ce Øeehle keâj efueÙee nes~
(c) Ssmeer ceefnueeSb efpevneWves Meeoer veneR keâer~ cenelcee ieewlece yegæ kesâ yeÛeheve keâe veece ‘efmeæeLe&‘ Lee~ Fvnesbvesb
(d) GheÙeg&òeâ ceW mes keâesF& veneR~ yegÌ{ehee, yeerceejer, ce=lÙeg leLee Øemevve efÛeòe mebvÙeemeer keâe ÂMÙe osKekeâj
Gòej—(b) mebvÙeeme «enCe keâjves keâe efveCe&Ùe efueÙee~

keâF& efm$eÙeeb Yeer mebIe ceW DeeFË, Jes Oecce keâer GheosefMekeâeSb yeve ieÙeeR~ 68. efvecve hej efJeÛeej keâjs:-
(1) yeewæ mebIe ceW heg®<e Deewj m$eer oesvees Meeefceue nes mekeâles Les~
Deeies Ûeuekeâj’ Jes Lesjer yeveebr, efpemekeâe celeueye nw, Ssmeer ceefnueeSb
(2) yeewæ mebIe ceW Meeefceue nesves Jeeueer ØeLece ceefnuee megpeelee Leebr~
efpevneWves efveJee&Ce Øeehle keâj efueÙee nw~
GheÙeg&keäle ceW mes keâewve-mee DemelÙe nw?
64. yegæ mes mecyeefvOele efvecve ÙegiceeW hej efJeÛeej - (a) kesâJeue (1)
(i) pevce - uegefcyeveer (b) kesâJeue (2)
(ii) %eeve Øeeefhle - yeesOeieÙee (c) (1) Je (2) oesveeW
(iii) ØeLece GheosMe - ØeÙeeie (d) keâesF& veneR
(iv) efveJee&Ce Øeeefhle - kegâMeerveiej Gòej—(b)

NCERT-meej ( 218 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
yeewæ mebIe ceW heg®<e Je ceefnueeSb, oesveeW Meeefceue nes mekeâles Les~ mebIe ceW 73. ‘efJeveÙeefheškeâ’ efkeâme Oece& mes mebyebefOele «ebLe Lee?
Meeefceue nesves Jeeueer ØeLece ceefnuee yegæ keâer Gheceelee ceneØepeeheefle (a) pewve (b) yeewæ
ieewleceer Leerb ve efkeâ megpeelee~ (c) efnbot (d) Ùentoer
69. pewve Oece& kesâ 24JeW leerLe&keâj efkeâme kegâue mes mebyebefOele Les? Gòej—(b)
(a) MeekeäÙe (b) peeef$ekeâ ‘efJeveÙe efheškeâ’ yeewæ Oece& keâe Øeefmeæ «ebLe nw~ ‘efheškeâ’ keâe DeLe&,
(c) ceuue (d) FveceW mes keâesF& veneR~ šeskeâjer neslee nw~ Fme «ebLe ceW yeewæ efYe#egDeeW kesâ efueS yeveeS ieS efveÙeceeW
Gòej—(b) keâe JeCe&ve nw~ efheškeâeW keâer mebKÙee leerve Leer—eqJeveÙeefheškeâ, megòeefheškeâ
pewve Oece& kesâ Debeflece leerLeËkeâj (24JeW) JeOe&ceeve ceneJeerj, Jeefppe mebIe kesâ Deewj DeefYeOecce efheškeâ~
peeef$ekeâ/%eeef$ekeâ kegâue kesâ Skeâ #eef$eÙe jepekegâceej Les~ GvneWves 30 Je<e& 74. ‘pejLegm$e’ keâer efMe#eeSb efkeâme «ebLe ceW efceueleer nQ?
keâer DeeÙeg ceW Iej lÙeeie efoÙee~ 12 Je<e& keâer lehemÙee kesâ heMÛeele GvnW (a) $e+iJeso (b) ceneYeejle
%eeve keâer Øeeefhle ngF&~
(c) yeeFefyeue (d) pesvo-DeJesmlee
70. efvecve keâe mener megcesueve keâjW? Gòej—(d)
yegæ mLeue
‘pejLegŒe’ Skeâ F&jeveer hewiecyej Les, Fvekeâer efMe#eeDeeW keâe mebkeâueve
(A) pevce (i) kegâMeerveiej
‘pesvo DeJesmlee’ veecekeâ «ebLe ceW efceuelee nw~ Fme «ebLe keâer Yee<ee Je FmeceW
(B) %eeve Øeehle (ii) uegefcyeveer
JeefCe&le jerefle-efjJeepe, JesoeW mes keâeheâer efceueles-pegueles nQ~
(C) ØeLece GheosMe (iii) meejveeLe
(D) ce=lÙeg (efveJee&Ce) (iv) yeesOeieÙee 75. ßeJeCeyesueieesuee ceW efmLele efJeMeeue Øeeflecee efkeâmekeâer nw?
(A) (B) (C) (D) (a) YeieJeeve yeengyeueer (b) YeieJeeve ceneJeerj
(a) (i) (ii) (iii) (iv) (c) $e+<eYeveeLe (d) FveceW mes keâesF& veneR
(b) (ii) (iv) (iii) (i) Gòej—(a)
(c) (iv) (i) (iii) (ii)
ßeJeCe-yesueieesuee ceW efmLele efJeMeeue Øeeflecee YeieJeeve yeengyeueer keâer nw,
(d) (ii) (iii) (iv) (i)
Gòej—(b) pees 18 ceeršj TbÛeer nw Deewj efJeMJe Yej ceW Skeâ helLej mes yeveer efkeâmeer
menejs kesâ KeÌ[er meyemes uecyeer cetefle& nw~
mener megcesueve efvecve nw—
pevce - uegefcyeveer 76. YeieJeeve yeengyeueer keâer ßeJeCe yesueieesuee efmLele Øeeflecee efkeâmekesâ Éeje
%eeve Øeehle - yeesOeieÙee yeveJeeÙeer ieÙeer Leer?
ØeLece GheosMe - meejveeLe (a) Ûevõieghle ceewÙe& (b) ™õoeceve
efveJee&Ce - kegâMeerveiej (c) ÛeecegC[jeÙe (d) ieewleceerheg$e MeelekeâefCe&
Gòej—(c)
71. Jele&ceeve ™he ceW GheueyOe pewve Oece& keâer efMe#eeSb efkeâme mLeeve hej
efueKeer ieFË LeeR? ßeJeCeyesueieesuee efmLele YeieJeeve yeengyeueer keâer Øeeflecee keâe efvecee&Ce iebie
(a) jepeie=n (b) ceieOe jepeeDeeW kesâ mesveeheefle SJeb ØeOeeveceb$eer, ÛeecegC[jeÙe Éeje yeveJeeÙee
(c) JeuueYeer (d) keâesmeue ieÙee Lee~
Gòej—(c) 77. ceeGbš Deeyet efmLele pewve cebefoj keâe efvecee&Ce efkeâmeves keâjJeeÙee Lee?
ueieYeie 15000 Je<e& hetJe& iegpejele kesâ JeuueYeer Jele&ceeve ™he ceW (a) jepee Oebie
GheueyOe efMe#eeDeeW keâes efueKee ieÙee Lee~ (b) efJeceue Meen
72. keâeuex keâe ÛewlÙeie=n efkeâme jepÙe ceW efmLele nw? (c) heguekesâefMeve efÉleerÙe
(a) efyenej (b) iegpejele (d) censvõJece&ve
(c) jepemLeeve (d) ceneje°^ Gòej—(b)
Gòej—(d) jepemLeeve ceW ceeGbš Deeyet hej efmLele pewve cebefoj efJeceue Meen Éeje
keâeuex keâe ‘ÛewlÙe’ ceneje°^ jepÙe ceW efmLele nw~ ‘ÛewlÙe’, heneÌ[eW keâes yeveeS ieS Les~ Fvekeâe yeenjer efnmmee yengle meeoe nw peyeefkeâ Yeerlejer
keâeškeâj yeveeS peeles Les, efpemekeâe mebyebOe hetpee mLeue mes Lee~ ‘efJenej’ Yeeie yeefÌ{Ùee mebiecejcej leLee Yeejer cetefle&keâueelcekeâ meepe-meppee mes
efveJeeme mLeeve neslee Lee, peneb efYe#eg efveJeeme keâjles Les~ Deuebke=âle nw~

NCERT-meej ( 219 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
peveheo-jepÙe Deewj ØeLece ceieOe meeceüepÙe
(Janpadas and the First kingdom Magadha)
‘peveheo jepÙe Deewj ØeLece ceieOe meeceüepÙe’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ
nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve. meer. F&. Deej. šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12
lekeâ keâer efvecveefueefKele veF&/hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"Ÿe–meece«eer meceeefnle nw-

›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece

1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) cenepeveheoeW mes veboeW lekeâ
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme. Mecee&) peveheo jepÙe Deewj ØeLece ceieOe meeceüepÙe
3 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jesefceuee Leehej) Yeejle 600 F&.het.mes 400 F&. het.lekeâ
4 6 veF& nceejs Deleerle jepÙe,jepee Deewj Skeâ ØeeÛeerve ieCejepÙe

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
jepÙe Deewj ieCejepÙe
cenepeveheo

ceieOe meeceüepÙe keâer mLeehevee Deewj efJemleej

 efMeMegveeie JebMe
 vebo JebMe
 ceieOe keâer meheâuelee kesâ keâejCe
(i) jepee keâer efmLeefle
(ii) keâjeW keâe cenlJe
 peve-peerJeve
(i) ieebJe
(ii) veiej
(iii) JÙeeheej
 meceepe
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-KeC[

NCERT-meej ( 220 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
jepÙe Deewj ieCejepÙe
States and Republics
ueieYeie 600 F&.het. lekeâ iebiee kesâ cewoeve kesâ Skeâ Yeeie kesâ
pebieue meeheâ keâj efoS ieS Les Deewj ueesie efJeefYeVe FueekeâeW ceW
Deeyeeo nes ieS Les~ hetJeea Gòej ØeosMe Deewj heefMÛeceer efyenej ceW
ueesns keâe JÙeehekeâ ØeÙeesie nesves mes yeÌ[s-yeÌ[s ØeosMe Ùee peveheo
jepÙeeW kesâ efvecee&Ce kesâ efueS GheÙegòeâ heefjefmLeefleÙeeb yeve ieFË~
 ueesns kesâ nefLeÙeejeW keâe Fmlesceeue nesves kesâ keâejCe Ùeesæe-
Jeie& cenòJehetCe& Yetefcekeâe Deoe keâjves ueiee~
 Kesleer kesâ veS DeewpeejeW Deewj GhekeâjCeeW keâer ceoo mes
efkeâmeeve DeeJeMÙekeâlee mes DeefOekeâ Deveepe hewoe keâjves ueies~
 Deye jepee Deheves mewefvekeâeW Deewj ØeMeemeefvekeâ ØeÙeespeveeW
kesâ efueS Fme Deefleefjòeâ Deveepe keâes Skeâ$e keâj mekeâlee
Lee~
 Ùen Deefleefjòeâ Deveepe Gve MenjeW keâes Yeer efceue mekeâlee Lee
pees F&mee-hetJe& Ú"erb-heebÛeJeer meefoÙeeW ceW Gefole ngS Les~
 Fve Yeeweflekeâ ueeYeeW kesâ keâejCe efkeâmeeveeW keâe Deheveer peceerve
mes efÛehekeâ peevee mJeeYeeefJekeâ Lee~ meeLe ner Jes Deheves heÌ[esme
kesâ veS #es$eeW ceW Yeer hewâueves ueies~
 MenjeW keâes Deheves keâeÙe&keâueehe keâe DeeOeej yeveekeâj jepÙeeW keâes
KeÌ[s nesles osKe ueesieeW ceW #es$eerÙe YeeJevee Øeyeue ngF&~
 ueesieeW keâe pees ueieeJe Deheves peve Ùee keâyeerues mes Lee, Jen henues
Deheves ieebJe-Iej mes ngDee Deewj yeeo ceW Deheves peveheo Ùee
mJemebyeæ (Janpada or the Territory) Yet-Yeeie mes ngDee~
 450 F&. het. kesâ ueieYeie heeefCeefve ves 40 peveheoeW keâe GuuesKe
efkeâÙee nw~ Ùes peveheo Gòej Yeejle, Deheâieeefvemleeve leLee
Gmekesâ heÌ[esme ceW ceOÙe SefMeÙee lekeâ efJemle=le Les~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves Deheveer hegmlekeâ, ØeeÛeerve Yeejle, keâ#ee-11
ceW efueKee nw efkeâ F&mee hetJe& Ú"eR Meleeyoer kesâ meceÙe heeefCeveer ves ueieYeie
22 peveheoeW keâe GuuesKe efkeâÙee nw~
 pewmes– heebÛeeue (yejsueer efpeuee), Metjmesve (ceLegje),
keâesMeue (DeJeOe), keâeMeer, efJeosn, ceieOe Deeefo~ Ùes
Fueekesâ peveheo keânueeles Les~
 ØelÙeskeâ Fueekesâ ceW Meemeve keâjves Jeeues peve Ùee kegâue kesâ
DeeOeej hej FvnW Ùes veece efoS ieS Les~
 Deye Ùes «eece-mecetneW ceW jnves Jeeues meeceevÙe keâyeerues veneR jn ieS
Les~ FvneWves Deheves jepÙe Deewj ieCejepÙe mLeeefhele keâj efueS Les~
 ieCejepÙe Ssmee Meemeve neslee nw, efpemeceW Meefòeâ heefjJeejeW Deewj
kegâueeW kesâ ØecegKeeW, kegâÚ Ûegves ngS JÙeefòeâÙeeW kesâ DeLeJee efkeâmeer Ûegves
ngS cegefKeÙee kesâ neLe ceW jnleer nw~
ieCejepÙe ceW keâesF & JebMeevegiele jepee veneR neslee~
NCERT-meej

ØeeÛeerve ieCejepÙeesW cesW #eef$eÙeesW keâer
Yetefcekeâe Leer-
Jes Yetefce kesâ ceeefuekeâ Les
jepeveereflekeâ meòee hej Gvekeâe
DeefOekeâej Lee
keâyeeru eesW keâer meYeeDeesW cesW Fvekeâe
Øeefl eefveefOelJe Lee~
 Ùener keâejCe nw efkeâ kegâÚ Feflenemekeâej Fme Øekeâej keâer
mejkeâej keâes Deuheleb$e DeLee&le Ûegefveboe ueesieeW keâe Meemeve
keânles nQ, keäÙeeWefkeâ meYee ceW iewj-#eef$eÙeeW keâe ØeefleefveefOelJe
venerb neslee Lee~
 jepÙeeW Deewj ieCejepÙeeW ves veS keâevetve yeveeves Meg™ keâj efoS
Deewj Gvekeâer Meemeve JÙeJemLeeSb Yeer yeoue ieF&b~
mebYeJele: Gòej Jewefokeâ keâeue ceW ner Deveskeâ peveheo Deewj
cenepeveheo mLeeefhele nes Ûegkesâ Les~
cenepeveheo
(Mahajanpadas)
ueieYeie Gòej-Jewefokeâ keâeue ceW ner Deveskeâ peveheo Deewj
cenepeveheo mLeeefhele nes Ûegkesâ Les~ DeebOeÇ, hegefuebo, Meyej
Deewj hegb[j pewmes ueesieeW kesâ meeLe-meeLe keâce mes keâce veew
peveheoeW kesâ veece Jewefokeâ meeefnlÙe ceW efoS ieS nQ~ neueebefkeâ,
F&mee hetJe& Ú"erb Meleeyoer kesâ meceÙe lekeâ, heeefCeefve ves 22 efYeVe-
efYeVe peveheoeW keâe GuuesKe efkeâÙee nw, efpeveceW mes leerve Ùeeveer
ceieOe, keâesmeue Deewj Jelme DeefOekeâ cenòJehetCe& ceeves peeles Les~
ØeejbefYekeâ yeewæ Deewj pewve meeefnlÙe mes Fvekeâer DeefOekeâ mhe°
lemJeerj GYejleer nw~
 GveceW meesuen cenepeveheoeW keâer metÛeer efceueleer nw, leLeeefhe efYeVe-
efYeVe iebLÇb eeW ceW Gvekesâ veeceeW ceW Lees[Ì e yengle Deblej heeÙee peelee nw~
 kegâue efceueekeâj Gvekeâer mebKÙee Skeâ pewmeer ner nw, hej efYeVe-
efYeVe metefÛeÙeeW ceW Gvekesâ veece Deueie-Deueie nw~
 mebYeJele: Fme Deblej keâe keâejCe Ùen nw efkeâ efYeVe-efYeVe
meceÙe hej jepeveereflekeâ heefjefmLeefleÙeeb yeoueleer jner nwb Deewj
metÛeer-efvecee&lee keâer peevekeâejer Yeer Yeewieesefuekeâ efvekeâšlee
DeLeJee otjer kesâ Devegmeej keâce Ùee pÙeeoe nes mekeâleer nw~
‘heeefue’
hegmlekeâeW mes
helee Ûeuelee cenepeveheo
nw efkeâ peveheo
yeÌ{keâj yeve
ieS Les-
( 221 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 yegæ kesâ meceÙe ceW nce 16 yeÌ[s-yeÌ[s jepÙe heeles nQ pees  hetjye mes Meg™ keâjves hej henues Debie peveheo efceuelee nw efpemeceW
cenepeveheo keânueeles Les~ DeeOegefvekeâ cegbiesj Deewj Yeeieuehegj efpeues heÌ[les nQ~
 Fmekeâer jepeOeeveer Ûebhee Leer, peneb F&mee-hetJe& Ú"erb meoer
cenepeveheo jepeOeeveer Jele&ceeve #es$e
1. Debi e Ûebhee efyenej (cegbiesj, Yeeieuehegj) mes Deeyeeoer nesves kesâ ØeceeCe efceueles nQ~
 Ùeneb heebÛeJeeR meoer F&mee-hetJe& kesâ ueieYeie efceóer keâe efkeâuee
2. ceieOe jepeie=n/ (efyenej) hešvee, ieÙee,Meeneyeeo
efieefj›epe efceuee nw~
 DebleleesielJee Debie peveheo keâes heÌ[esme kesâ MeefòeâMeeueer ceieOe
3. Jeefppe JewMeeueer efyenej ceW iebiee veoer kesâ Gòej
jepÙe ves Deheves ceW efceuee efueÙee~
ceW efmLele
4. ceuue kegâMeerveiej Gòej ØeosMe kesâ osJeefjÙee, ceieOe peveheo ceW Meeefceue Les
Deewj heeJee kegâMeerveiej, yemleer, ieesjKehegj DeeOegefvekeâ hešvee,
(efmeæeLe&veiej) ieÙee Deewj
5. keâeMeer JeejeCemeer Gòej ØeosMe Meeneyeeo kesâ kegâÚ efnmmes~
6. keâes meue ßeeJemleer hewâpeeyeeo, ieesb[e, yenjeFÛe  ceieOe Deheves meceÙe keâe meyemes ØecegKe jepÙe Lee~
7. Jelme keâewMeecyeer Fueeneyeeo, efcepee&hegj  iebiee kesâ Gòej ceW Deepe kesâ eflejngle Øeceb[ue ceW JeefppeÙeeW
8. Ûesefo Megefkeäleceleer yegbosueKeb[ keâe jepÙe Lee~ Ùen Dee" peveeW keâe mebIe Lee~
9. kegâ® FbõØemLe nefjÙeeCee Je efouueer ceW Ùecegvee  FveceW meyemes Øeyeue efueÛÚefJe Les~ efpevekeâer jepeOeeveer
kesâ heefMÛece keâe #es$e JewMeeueer Leer~
10.heebÛeeue DeefnÛÚ$e heefMÛeceer Gòej ØeosMe keâe Ùecegvee  Fmekeâer henÛeeve DeeOegefvekeâ JewMeeueer efpeues kesâ yemeeÌ{ ieebJe mes
Deewj kesâ heefMÛece ceW keâesmeue peveheo keâer peeleer nw
keâebefheuÙe lekeâ efJemle=le #es$e Lee~  hegjeCe JewMeeueer keâes DeefOekeâ ØeeÛeerve veiejer yeleeles nQ~
11. Metjmesve ceLegje yeÇpeceb[ue  hejbleg hegjeleòJe kesâ Devegmeej yemeeÌ{ keâer mLeehevee F&mee-
12. celmÙe efJeješveiej jepemLeeve (DeueJej, Yejlehegj hetJe& Ú"erb meoer mes henues veneR ngF& Leer~
Deewj peÙehegj)
13. DeJebe fle GppeefÙeveer DeeOegefvekeâ ceeueJee JewMeeueer keâs heef§ece ceW keâeMeer peveheo Lee,
Deewj ceefn<celeer efpemekeâer jepeOeeveer JeejeCemeer Leer~
14. DeMcekeâ heesšve (heešve) vece&oe Deewj ieesoeJejer kesâ ceOÙe  jepeIeeš ceW keâer ieF& KegoeF& mes helee Ûeuelee nw efkeâ meyemes
15. ieebOeej le#eefMeuee heeefkeâmleeve keâe heefMÛeceer Deewj hegjevee Jeeme Jeneb ueieYeie 500 F&.het. keâe Lee Deewj Gme
Deewj Deheâieeefvemleeve keâe meceÙe veiej efceóer kesâ yeebOe mes efIeje ngDee Lee~
heg<keâueeJeleer hetJeea  peeve heÌ[lee nw efkeâ DeejbYe ceW keâeMeer meyemes MeefòeâMeeueer
16. kebâyeespe hegbÚ Ùee heeefkeâmleeve ceW DeeOegefvekeâ npeeje jepÙe Lee, hejbleg yeeo ceW Gmeves keâesmeue keâer Meefòeâ kesâ
neškeâ efpeuee Jeeuee #es$e meeceves Deelcemecehe&Ce keâj efoÙee~
 hetJeea Gòej ØeosMe ceW keâesmeue cenepeveheo Deelee Lee~ Fmekeâer
 Øees. cekeäKeve ueeue ves Deheveer hegmlekeâ, ØeeÛeerve Yeejle, keâ#ee-11
jepeOeeveer ßeeJemleer Leer, efpemekeâer henÛeeve Gòej ØeosMe kesâ
ceW iebOeej cenepeveheo keâer oes jepeOeeveer kesâ efJe<eÙe ceW yeleeÙee~ ieeW[e Deewj yenjeFÛe efpeueeW keâer meercee hej efmLele mensle-
(1) le#eefMeuee (2) heg<hekeâueeJeleer
censle veecekeâ mLeeve mes keâer peeleer nw~
 FveceW DeefOekeâlej jepÙe efJebOÙe kesâ Gòej ceW Les Deewj  KegoeF& mes peevekeâejer efceueer nw efkeâ F&mee-hetJe& Ú"eR meoer ceW
heef§eceesòej meercee Øeeble mes efyenej lekeâ hewâues ngS Les~ Ùeneb keâesF& yeÌ[er yemleer veneR Leer~ uesefkeâve nce Jeneb efceóer kesâ
efkeâues keâer Meg®Deele heeles nQ~
 keâesmeue ceW cenòJehetCe& veiejer DeÙeesOÙee Yeer Leer, efpemekeâe mebyebOe
jecekeâLee mes peesÌ[e peelee nw~
 hejbleg GlKeveve mes helee Ûeuelee nw efkeâ 500 F&.het. kesâ henues
Ùeneb Deeyeeoer veececee$e keâer Leer~

NCERT-meej ( 222 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 keâesmeue ceW MeekeäÙeeW keâe keâefheueJemleg ieCejepÙe Yeer Meeefceue  GlKeveveeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ Ùes oesveeW veiej F&mee-hetJe&
Lee~ Ú"erb meoer mes cenlJe Øeehle keâjles ieS Deewj DebleleesielJee
 keâefheueJemleg keâer jepeOeeveer keâer henÛeeve yemleer efpeues kesâ Gppewve ves ceefn<celeer keâes heÚeÌ[ efoÙee~
efhehejnJee veecekeâ mLeeve mes keâer ieF& nw~  Ùeneb yeÌ[s hewceeves hej ueewnkeâce& keâe efJekeâeme ngDee Deewj
Fmekeâer cepeyetle efkeâuesyeboer keâer ieF&~
 efhehejnJee Jele&ceeve ceW yemleer veneR, Deefheleg efmeæeLe&veiej efpeues ceW
 mhe° nw efkeâ meesuen cenepeveheoeW keâer Fme metÛeer
DeefJemLele nw~ 29 efomecyej 1988 keâes peveheo yemleer kesâ Gòejer Yeeie
keâes he=Lekeâ keâj efmeæeLe&veiej efpeuee yeveeÙee ieÙee~ ceW Jener #es$e Meeefceue nQ efpemekeâe efJ emleej-

 efhehejnJee 500 F&.het. kesâ henues Deeyeeo venerb efoKeeF& hetJe& ceW efyenej mes ueskeâj heefMÛece ceW
heÌ[lee nw~ Deheâieeefvemleeve lekeâ Deewj
 MeekeäÙeeW keâer otmejer jepeOeeveer efhehejnJee mes 15 efkeâueesceeršj otj Gòej ceW efnbogkegâMe mes oef#eCe ceW
vesheeue ceW uegeb yf eveer veecekeâ mLeeve hej Leer~ DeMeeskeâ kesâ Skeâ ieesoeJejer lekeâ~
DeefYeuesKe ceW Fmes ieewlece yegæ keâe pevcemLeeve keâne ieÙee nw~  FmeceW yebieeue Deewj hetJeea Yeejle kesâ efJemle=le #es$e Deewj
vesheeue kesâ uegbe fyeveer veecekeâ mLeeve ceW yegæ keâe pevce JÙeeJeneefjkeâ ™he mes mebhetCe& oef#eCe Yeejle Meeefceue
ngDee Deewj Ùeneb Gvekeâe ueeueve-heeueve ngDee~ venerb nw~
 keâesmeue kesâ heÌ[esme ceW ceuueeW keâe ieCejepÙe Lee~ Fmekeâer  uesefkeâve Ùes ner yeewæ «ebLe mebhetCe& Yeejle keâer peevekeâejer Yeer
meercee Jeefppe jepÙe keâer Gòejer meercee mes pegÌ[er Leer~ osles nQ~
 ceuueeW keâer jepeOeeveer kegâMeerveeje ceW Leer, peneb yegæ keâer ce=lÙeg  oerIe efvekeâeÙe kesâ ceneieesefJebo megòe ceW Yeejle keâer Deeke=âefle keâe
ngF& Leer~ JeCe&ve keâjles ngS Gmes Gòej ceW DeeÙeleekeâej Deewj oef#eCe ceW
ef$eYegpeekeâej, Skeâ yewueieeÌ[er keâer lejn yeleeÙee ieÙee nw~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves Deheveer hegmlekeâ, ØeeÛeerve Yeejle, keâ#ee-11 GòejeheLe
ceW ceuue ieCejepÙe keâer oes jepeOeeefveÙeeb yeleeF& nQ~ (i) kegâMeerveeje (ii) (heefMÛeceesòej Yeeie)
heeJee
Dehejeble ceOÙe osMe
 Fme mebmLeeve keâer henÛeeve osJeefjÙee efpeues kesâ keâefmeÙee veecekeâ yeewæ efvekeâeÙeeW
(heefMÛeceer Yeeie) (yeerÛe keâe cee$e)
mLeeve mes keâer ieF&~ ceW Yeejle kesâ
 heef§ece keâer Deesj, Ùecegvee kesâ leš hej Jelme cenepeveheo Lee~ heebÛe YeeieeW keâe
Fmekeâer jepeOeeveer Fueeneyeeo kesâ heeme keâewMeebyeer ceW Leer~ GuuesKe nw-
 Jelme ueesie Jener kegâ®peve Les, pees nefmleveehegj ÚesÌ[keâj
keâewMeebyeer ceW Deekeâj yemes Les~ oef#eCeeheLe ØeeÛeer (hetJeea Yeeie)
 GvneWves keâewMeebyeer keâes FmeefueS hemebo efkeâÙee efkeâ Jen mLeue  f nesleer nw efkeâ Yeejle keâer Yeewieeseuf ekeâ
Fmemes Fme yeele keâer hege°
iebiee-Ùecegvee kesâ mebiece kesâ vepeoerkeâ Lee~ Skeâlee F&mee hetJe& Ú"erb Meleeyoer mes Yeer henues heefjkeâefuhele
 pewmee efkeâ GlKeveveeW mes helee Ûeuee nw, F&mee hetJe& heebÛeJeer
keâer pee Ûegkeâer Leer~
meoer ceW jepeOeeveer keâewMeebyeer keâer efceóer mes efkeâuesyeboer  Ùeefo nce pewve «ebLe YeieJeleer met$e Deewj met$e ke=âleebie, ceneve
keâer ieF& Leer~ JewÙeekeâjCe heeefCeefve keâer De°eOÙeeÙeer (F&mee hetJe& Ú"erb Meleeyoer),
 nceW heef§eceer Gòej ØeosMe ceW ØeeÛeerve kegâ™, hebÛeeue peveheoeW kesâ yeewOeeÙeve Oece&met$e (F&mee hetJe& meeleJeeR Meleeyoer), Deewj ceneYeejle
DeefmlelJe keâe Yeer helee Ûeuee nw, hejbleg Gòej Jeweof keâ keâeue keâer ceW GheueyOe peveheo metÛeer hej Âef°heele keâjW lees heeSbies efkeâ
lejn Deye Gvekeâe jepeveerelf ekeâ cenlJe venerb jn ieÙee Lee~ Gòej ceW efnceeueÙe heJe&leceeuee mes oef#eCe ceW keâvÙeekegâceejer lekeâ
 DeJebefle jepÙe ceOÙe ceeueJee Deewj ceOÙe ØeosMe kesâ meerceeJeleea #es$eeW Deewj heefMÛece ceW ieebOeej ØeosMe mes hetJe& ceW yebieeue Deewj Demece lekeâ
lekeâ hewâues Les~ keâe mebhetCe& Yeejle Fve peveheoeW mes DeeÛÚvve Lee~
  keâewefšuÙe (ÛeewLeer Meleeyoer F&.het.) ves Skeâ Ûe›eâJeleea meceüeš kesâ
DeJebefle keâer jepeOeeveer kesâ oes Yeeie Les- Debleie&le mebhetCe& osMe keâer jepeveereflekeâ Skeâlee keâer heefjkeâuhevee keâer
Leer Deewj Ûe›eâJeleea jepÙe keâer heefjYee<ee ceW Gòej ceW
Gòejer Yeeie- Gppewve efnceeueÙe mes oef#eCe ceW cenemeeiej lekeâ kesâ mecetÛes #es$e
oef#eCeer Yeeie- ceefn<celeer keâes Meeefceue efkeâÙee Lee~
NCERT-meej ( 223 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 F&mee hetJe& Ú"eR Meleeyoer mes F&mee hetJe& otmejer Meleeyoer lekeâ  yeewæ «ebLe ceuueeW kesâ veew ieCeeW Deewj keâeMeer kesâ veew ieCeeW
Ûeueve ceW jns Deenle-efmekeäkeâeW (hebÛeceeke&â efmekeäkeâeW) kesâ efJelejCe kesâ yeejs ceW Yeer yeleeles nwb~ FvneWves ceieOe kesâ Dee›eâceCe kesâ
Ùeeveer HewâueeJe kesâ #es$e mes helee Ûeuelee nw, efkeâ F&mee hetJe& efJe®æ JeefppeÙeeW keâe meeLe efoÙee Lee~
ÛeewLeer Meleeyoer lekeâ mecemle Yeejle kesâ efueS Skeâ ner cegõe  kegâMeerveeje Deewj heeJee kesâ ceuue F#Jeekegâ JebMe kesâ #eef$eÙe Les~
ØeÛeefuele Leer~  efoJÙeeJeoeve kesâ Devegmeej keâoeefÛeled yegæ kesâ meceÙe ceW ceuue
 Ùen leLÙe mebhetCe& osMe kesâ jepeveereflekeâ Deewj DeeefLe&keâ oes MeeKeeDeeW ceW yebšs ngS Les~ GmeceW Skeâ MeeKee Leer (kegâMeerveiej)
SkeâerkeâjCe keâes oMee&lee nw~ otmejer MeeKee heeJee (hetJeea Gòej-ØeosMe ceW he[jewvee)~
 yeewæ meeefnlÙe Ùen oMee&lee nw efkeâ kegâÚ peveheoeW ceW jepeleb$eerÙe  MeeÙeo GvneWves veew ieCejepÙeeW keâe Skeâ mebIe Yeer yeveeÙee Lee~
ØeCeeueer Ûeueleer Leer~  keâefheueJemleg kesâ MeekeäÙe Yeer F#Jeekegâ JebMe kesâ #eef$eÙe Les~
 ØelÙeskeâ peveheo ceW MeemekeâeW keâe Dehevee mJeleb$e jepeJebMe  keâefheueJemleg (Deepe keâe efhehejnJee) Lee, pees vesheeue keâer meercee hej
neslee Lee~ Gòej ØeosMe kesâ efmeæeLe&veiej efpeueW ceW efmLele nw~
 Ûebõieghle ceewÙe& (F&mee hetJe& ÛeewLeer Meleeyoer) kesâ jepeojyeej ceW  ieewlece yegæ keâe pevce MeekeäÙe heefjJeej ceW ngDee Lee Deewj
jns, Ùetveeveer jepeotle cesiemLeveerpe ves efueKee nw efkeâ Gmeves Megæesove MeekeäÙeeW keâe jepee Lee~ jece«eece kesâ keâesefueÙe
151 heerefÌ{ÙeeW kesâ Gve jepeeDeeW keâer JebMeeJeueer osKeer Leer, efpevneWves MeekeäÙeeW kesâ hetJeea heÌ[esmeer Les~
ueieYeie 6051 (Ùee 6015) Je<eeX lekeâ jepe efkeâÙee Lee~  efhehheefueJeve kesâ ceesefjÙe Yeer Deheves Deehekeâes #eef$eÙe keânles Les~
 ceneJebMe kesâ Devegmeej Ûebõieghle ceewÙe& Fmeer #eef$eÙe kegâue keâe
 Fme oewjeve, ceieOe ves ieCeleb$e-ØeCeeueer keâe leerve yeej
Lee~
ØeÙeesie efkeâÙee Lee~
 Deuekeâhhe kesâ yegefueÙeeW, kesâmehegòe kesâ keâueeceeW Deewj
 cesiemLeveerpe keâer hegmlekeâ Fbef[keâe keâe Ùen GæjCe
megcemegceejefieefj kesâ YeiieeW kesâ yeejs ceW nceW DeefOekeâ peevekeâejer
hegjeCeeW ceW megjef#ele, ceneYeejle Ùegæ kesâ yeeo keâer
venerb nw~
jepeJebMeeJeueer kesâ Deveg™he nw~
cenepeveheoeW keâer metÛeer kesâ meeLe-meeLe nce yegæ kesâ meceÙe kesâ
Deveskeâ megØeefmeæ veiejeW kesâ veece Yeer heeles nQ pewmes yegæ kesâ meceÙe ceW
meyemes cenòJehetCe& Jeefppe
Ûebhee jepeie=n ßeeJemleer meekesâle keâewMeecyeer keâeMeer
 Ùes veiej DeefOekeâlej cenepeveheoeW keâer jepeOeeefveÙeeb
ieCejepÙe Lee-
Les~
 Ùen ieCejepÙe iebiee kesâ Gòej keâer Deesj yemee ngDee Lee, peyeefkeâ
jepeleb$eelcekeâ jepÙeeW kesâ DeueeJee, ieCeleb$eelcekeâ jepÙe Yeer ceieOe oef#eCe keâer Deesj efmLele Lee~
Les, efpevnW ieCemebIe keâne ieÙee nw~  Jeefppe, Dee" ieCeeW keâe mebIe Lee, efpemeceW efueÛÚefJe
meyemes DeefOekeâ cenòJehetCe& Lee~ GvnW De°kegâefuekeâ keâne
 yeewæ «ebLeeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ yegæ kesâ meceÙe Ssmes yengle
peelee Lee~
mes ieCeleb$eelcekeâ jepÙe Les~ GveceW mes kegâÚ cenlJehetCe& ieCejepÙeeW
 Jeefppe, efueÛÚefJe, efJeosn Deewj %ee$ekeâ cenòJehetCe& kegâue Les~
kesâ veece nw~  pewveeW kesâ ÛeewyeermeJeW leerLeËkeâj ceneJeerj keâe pevce %ee$ekeâ kegâue
ieCejepÙe JebMe ceW ngDee Lee~
kegâMeerveeje ceuue  yegæ kesâ meceÙe ceW efueÛÚefJe ieCe, Ûesškeâ kesâ vesle=lJe ceW Jeefppe
heeJee ceuue mebIe keâe meyemes ØecegKe ieCejepÙe Lee~ Jes #eef$eÙe Yeer
keâefheueJemleg MeekeäÙe keânueeles Les~
jece«eÇe ce keâesefueÙe  F&mee-hetJe& Ú"erb meoer kesâ Deeies kesâ Yeejle keâe jepeveereflekeâ
Fefleneme Fve jepÙeeW kesâ yeerÛe ØeYeglJe kesâ efueS mebIe<e& keâe
efhehheefueJeve ceesefjÙe Fefleneme nw~
Deuekeâhhe yegefue ceieOe kesâ jepee DepeeleMe$eg ves JeefppeÙeeW keâes hejemle
kesâmehegòe keâueece keâjkesâ Gvekesâ ieCejepÙe keâes ceieOe meeceüepÙe ceW efceuee efueÙee Lee~
megcemegceejefieefj Yeiie Deblele: ceieOe jepÙe meyemes MeefòeâMeeueer yeve ieÙee Deewj
JewMeeueer efueÛÚefJe meeceüepÙe mLeeefhele keâjves ceW meheâue ngDee~

NCERT-meej ( 224 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ieebOeej kesâ jepee kesâ meeLe ngS Ùegæ ceW ØeÅeesle keâes efJepeÙe veneR
ceieOe meeceüepÙe keâer mLeehevee Deewj efJemleej efceueer Leer, efkebâleg ieebOeej kesâ Fmeer jepee ves efyebefyemeej kesâ
(The Establishment and Territorial heeme Skeâ he$e Deewj otleceb[ue Yespee Lee~
Extent of Magadha Empire)  Fme Øekeâej, efJepeÙe Deewj ketâšveerefle mes efyebefyemeej ves

efyebefyemeej kesâ Meemevekeâeue ceW ceieOe ves efJeefMe° mLeeve
Øeehle efkeâÙee~ Jen nÙe&keâ kegâue keâe Lee leLee yegæ keâe
mecekeâeueerve Lee~ Gmekesâ Éeje Meg™ keâer ieF& efJepeÙe Deewj
efJemleej keâer veerefle DeMeeskeâ keâer keâefuebie efJepeÙe kesâ meeLe
meceehle ngF&~
 efyebefyemeej ves Debie osMe hej DeefOekeâej keâj efueÙee Deewj
Jeneb keâe Meemeve Deheves heg$e DepeeleMe$eg keâes meeQhe efoÙee~
efyebefyemeej ves JewJeeefnkeâ mebyebOeeW mes Yeer Deheveer efmLeefle keâes
cepeyetle efkeâÙee~
 efyebefyemeej ves leerve efJeJeen efkeâS, Gmekeâer ØeLece helveer
keâesmeuejepe keâer heg$eer Deewj Øemesveefpele keâer yenve Leer~
 Gmekesâ meeLe onspe kesâ ™he ceW Øeehle keâeMeer «eece mes
Gmes Skeâ ueeKe keâer DeeÙe nesleer Leer~
 Fmemes helee Ûeuelee nw efkeâ jepemJe, efmekeäkeâeW ceW Jemetue
efkeâÙee peelee Lee~
 Fme efJeJeen mes keâesmeue kesâ meeLe Gmekeâer Me$eglee meceehle
nes ieF& Deewj Fmemes Ùen mebYeJe nes ieÙee efkeâ Jen otmejs
jepÙeeW kesâ meeLe efveheš mekesâ~
ØeLece: keâesmeuejepe keâer heg$eer,
(pees Øemesveefpele keâer
yenve Leer,)
efyebefyemeej Éeje
efkeâS ieS ØecegKe otmeje : JewMeeueer keâer
leerve efJeJeen efueÛÚJeer
jepekegâceejer
ÛesuueCee,
leermeje : hebpeeye kesâ ceõ kegâue
kesâ ØeOeeve keâer heg$eer
 efJeefYeVe jepekegâueeW mes JewJeeefnkeâ mebyebOeeW kesâ keâejCe efyebefyemeej keâes
yeÌ[er jepeveereflekeâ Øeefle‰e efceueer Deewj Fme Øekeâej ceieOe
jepÙe keâes heef§ece Deewj Gòej keâer Deesj hewâueeves keâe ceeie&
ØeMemle nes ieÙee~
 ceieOe keâer Demeueer Me$eglee DeJebefle mes Leer, efpemekeâer jepeOeeveer
Gppewve ceW Leer~
 Fmekesâ jepee Ûeb[ØeÅeesle cenemesve keâer efyebefyemeej mes
ueÌ[eF& ngF& Leer, efkebâleg oesveeW ves Deble ceW efce$e yeve peevee ner
GheÙegòeâ mecePee~
 yeeo cesW peye ØeÅeesle keâes heerefueÙee jesie nes ieÙee lees efyebefyemeej
ves DeJebefle jepe kesâ DevegjesOe hej Deheves jepeJewÅe peerJekeâ keâes
Gppewve Yespee Lee~
ceieOe keâes F&mee-hetJe& Ú"eR meoer ceW meyemes DeefOekeâ MeefòeâMeeueer
jepÙe yevee efoÙee Lee~
 yeleeÙee peelee nw efkeâ Gmekesâ jepÙe ceW 80,000 ieebJe Les, hej
Ùen mebKÙee Deeflejbefpele ceeuetce heÌ[leer nw~
ceieOe keâer
henueer jepeOeeveer efieefj›epe
jepeieerj ceW Leer,
Gme meceÙe Fmes
keânles Les-
 Ùen mLeue heebÛe heneefÌ[ÙeeW mes efIeje ngDee Lee Deewj Gvekesâ
Kegues YeeieeW keâes helLejeW keâer oerJeejeW mes ÛeejeW Deesj mes Iesj
efoÙee ieÙee Lee~ Fme lejn jepeieerj DeYesÅe ogie& nes ieÙee Lee~
 yeewæ iebÇLeeW kesâ Devegmeej efyebefyemeej ves ueieYeie 544 mes
492 F&.het. lekeâ (52 Je<e&) Meemeve efkeâÙee~
 Gmekesâ yeeo Gmekeâe heg$e DepeeleMe$eg (492-460F&.het.)
efmebnemebve hej yew"e~
 Øees. jesefceueeLeehej ves Deheveer hegmlekeâ ‘Yeejle keâe Fefleneme’ ceW
yeleeÙee nw efkeâ DepeeleMe$eg 493 F&.het. ceW Deheves efhelee keâer nlÙee keâj
ieöer hej yew"e leLee 461 F&.het. Gmekeâer ce=lÙeg nes ieF& Leer~
Øees. cekeäKeve ueeue ves ØeeÛeerve Yeejle ceW DepeeleMe$eg keâer ce=lÙeg keâe
meceÙe 475 F&.het. ceevee nw~
 DepeeleMe$eg ves Deheves efhelee keâer nlÙee keâjkesâ efmebnemeve
hej keâypee efkeâÙee Lee~
 DepeeleMe$eg keâs Meemevekeâeue ceW efyebefyemeej kesâ jepekegâue keâe
JewYeJe Ûejceeslkeâ<e& hej hengbÛe ieÙee~
 Gmeves oes ueÌ[eFÙeeb ueÌ[er Deewj leermejer kesâ efueS lewÙeeefjÙeeb
keâer LeeR~
 Deheves mecetÛes Meemevekeâeue ceW Gmeves efJemleej keâer Dee›eâecekeâ
veerefle peejer jKee~
 Fme keâejCe keâeMeer Deewj keâesMeue ves efceuekeâj Gmekeâe
cegkeâeyeuee efkeâÙee~
 ceieOe Deewj keâesMeue kesâ yeerÛe uebyes meceÙe lekeâ mebIe<e& peejer
jne~ Deble ceW DepeeleMe$eg keâer efJepeÙe ngF&~
 keâesmeue vejsMe keâes DepeeleMe$eg kesâ meeLe Deheveer heg$eer keâe
efJeJeen keâjves Deewj Deheves oeceeo keâes keâeMeer meeQhe keâj
meguen keâjves kesâ efueS efJeJeMe nesvee heÌ[e~

NCERT-meej ( 225 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 DepeeleMe$eg ves efjMlesoejer keâe keâesF& efuenepe veneR jKee~
ÙeÅeefhe Gmekeâer ceelee efueÛÚefJe kegâue keâer jepekegâceejer Leer,
efheâj Yeer Gmeves JewMeeueer hej nceuee efkeâÙee~
 yenevee Ùen {tbÌ{e ieÙee efkeâ efueÛÚefJe keâesmeue kesâ efce$e nQ~
 Fmeves efueÛÚefJeÙeeW ceW hetâš [eueves kesâ efueS <e[Ÿeb$e
jÛee Deewj Deble ceW Gve hej nceuee keâjkesâ GvnW njeÙee
Deewj Gvekesâ mJeeleb$Ùe keâes ve° keâj [euee~
 JewMeeueer keâes ve° keâjves cesW Gmes meesuen meeue keâe uebyee
meceÙe ueiee~
 Deble cesW Gmes FmeefueS meheâuelee efceueer efkeâ Gmeves helLej
hesWâkeâves Jeeues Skeâ Ùegæ-leb$e keâe Fmlesceeue efkeâÙee~
 Gmekesâ heeme Skeâ Ssmee jLe Lee, efpemeceW ieoe pewmee nefLeÙeej
pegÌ[e ngDee Lee~ Fmemes Ùegæ ceW ueesieeW keâes yeÌ[er mebKÙee ceW ceeje
pee mekeâlee Lee~
 DepeeleMe$eg ves efueÛÚefJeÙeeW kesâ efJe™æ helLej heWâkeâves Jeeues Ùeb$e
ceneefMeueekebâškeâ leLee jLecetmeue (jLe efpemeceW ieoe pewmee nefLeÙeej)
keâe Fmlesceeue efkeâÙee~
 Fme Øekeâej, keâeMeer Deewj JewMeeueer keâes efceuee uesves kesâ yeeo
ceieOe meeceüepÙe keâe Deewj DeefOekeâ efJemleej nes ieÙee~
 ceieOe keâe meeceüepÙe Deye Gòej ceW efnceeueÙe mes ueskeâj
oef#eCe ceW PeejKeb[ keâer heneefÌ[ÙeeW lekeâ hewâuee ngDee Lee~
 DepeeleMe$eg kesâ ØeefleÉbefÉÙeeW ceW DeJebefle keâe Meemekeâ DeefOekeâ
MeefòeâMeeueer Lee~
 DeJebefle kesâ jepeeDeeW ves keâewMeebyeer kesâ JelmeeW keâes njeÙee Lee
DeewjDeye Jes ceieOe hej nceuee keâjves keâer Oecekeâer os jns
Les~
 Fmeer Kelejs keâe meecevee keâjves kesâ efueS DepeeleMe$eg ves
jepeieerj keâer efkeâuesyeboer keâer~
 efkeâuesyeboer keâer oerJeejeW kesâ DeJeMes<e Deepe Yeer osKeves
keâes efceueles nQ~
 hejbleg DepeeleMe$eg kesâ peerJevekeâeue ceW DeJebefle keâes ceieOe
hej nceuee keâjves keâe DeJemej venerb efceuee~
 DepeeleMe$eg kesâ yeeo GoefÙeve (460-444 F&.het.) ceieOe keâer
ieöer hej yew"e~
 Gmekesâ Meemeve keâer cenlJehetCe& Iešvee Ùen nw efkeâ Gmeves
hešvee ceW iebiee Deewj meesve kesâ mebiece hej Skeâ efkeâuee
yeveJeeÙee~
 GoefÙeve ves iebiee Deewj meesve kesâ mebiece hej heešefueheg$e yemeeÙee,
efpemes Gmeves ceieOe keâer veF& jepeOeeveer yeveeF&~
 Fmekeâe keâejCe Ùen Lee efkeâ hešvee ceieOe meeceüepÙe kesâ keWâõ
Yeeie ceW heÌ[lee Lee~ hešvee keâer efmLeefle, meeceefjkeâ Âef° mes
yeÌ[s cenlJe keâer Leer~
NCERT-meej
 efMeMegveeie JebMe (The Shishunaga
Dynasty)
GoeefÙeve kesâ yeeo efMeMegveeieeW kesâ JebMe keâe Meemeve Meg™
ngDee~ yeewæ meeefnlÙe kesâ Devegmeej, GoeefÙeve Deewj Gmekesâ
leerveeW GòejeefOekeâejer, Meemeve keâeÙe& kesâ efueÙes DeÙeesiÙe
meeefyele ngS, FmeefueS pevelee keâes Gvemes Ie=Cee nes ieÙeer
Deewj GvneWves efMeMegveeie keâes, pees Debeflece jepee keâe ceb$eer
Lee, jepee Ûegve efueÙee~
hegjeCeeW cesW keâne ieÙee nw- efMeMegveeie Gme jepe-hejbheje
keâe mebmLeehekeâ Lee efpemeceW efyecyemeej keâe pevce ngDee Lee,
FmeefueS Fmes efMeMegveeie JebMe keâne peelee nw~
 efMeMegveeie jepeOeeveer keâes kegâÚ meceÙe kesâ efueS JewMeeueer ues
ieS~
 DeJebefle efpemekeâer jepeOeeveer Gppewve Leer, keâer Meefòeâ keâes leesÌ[
osvee efMeMegveeie keâer meyemes yeÌ[er GheueefyOe Leer~
 Fmekesâ meeLe ner DeJebefle Deewj ceieOe kesâ yeerÛe keâer meew meeue
hegjeveer Me$eglee keâe Deble nes ieÙee~
 Fmekesâ yeeo DeJebefle jepÙe ceieOe meeceüepÙe keâe efnmmee
yeve ieÙee Deewj ceewÙe& meeceüepÙe kesâ Deble lekeâ yevee jne~
 vebo JebMe (The Nanda Dynasty)
efMeMegveeieeW kesâ yeeo veboeW keâe Meemeve Meg™ ngDee~ efMeMegveeie
kesâ heg$e SJeb GòejeefOekeâejer keâeueeMeeskeâ kesâ yeeo cenehe©evebo
veece keâe Skeâ veeF& (kegâÚ DevegßegefleÙeeW kesâ Devegmeej) jepeieöer hej
yew"e~ Gmeves vebo veece kesâ Skeâ veS jepeJebMe keâer mLeehevee keâer~
ceneheocedvebo ceneve mewefvekeâ ØeefleYee keâe Oeveer Lee, Gmeves uebyes
meceÙe mes ÙeMe keâe GheÙeesie keâj jns, #eef$eÙe jepe-heefjJeejeW
pewmes-heewjJeeW, F#JeekegâDeeW Deewj ØeodÙeesleeW keâes, pees keâewMeecyeer,
keâesmeue Deewj DeJebefle ceW Meemeve keâj jns Les~ ceneheodcevebo ves
FvnW hejeefpele keâj meoe kesâ efueS ve° keâj efoÙee Deewj DeefOekeâebMe
Gòej Yeejle hej Dehevee meeceüepÙe mLeeefhele keâj efueÙee~
 Fmekeâe Meemeve Flevee MeefòeâMeeueer Lee efkeâ efmekebâoj ves,
pees Gme meceÙe hebpeeye hej nceuee keâj Ûegkeâe Lee,
hetJe& keâer Deesj Deeies yeÌ{ves keâer efnccele venerb keâer~
 veboeW ves keâefuebie keâes peerle keâj ceieOe keâer Meefòeâ keâes yeÌ{eÙee~
 efJepeÙe mceejkeâ kesâ ™he ceW Jes keâefuebie mes ‘efpeve’ keâer cetefle&
G"e ueeS Les~ Ùes meYeer yeeleW cenehe©e vebo kesâ Meemevekeâeue ceW
Ieefšle ngFË~ Gmeves Deheves keâes Skeâješd keâne nw~
 peeve heÌ[lee nw efkeâ Gmeves ve kesâJeue keâefuebie hej keâypee efkeâÙee,
yeefukeâ Gmekesâ efKeueeheâ efJeõesn keâjves Jeeues keâesmeue keâes Yeer
nefLeÙee efueÙee~
( 226 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
vebo Meemekeâ hejce Oeveer Deewj MeefòeâMeeueer Les~
keâne peelee nw efk eâ Fvekeâer mesvee ceW Les-
200,000 20,000 3,000 mes
uesk eâj 6,000
heoeefl e IegÌ[meJeej leLee
lekeâ neLeer~
 Øees. jesefceuee Leehej ves Deheveer hegmlekeâ ‘‘Yeejle keâe Fefleneme’’ ceW
DeOÙeeÙe Øepeeleb$e SJeb jepeleb$e ceW efueKee nw efkeâ vebo MeemekeâeW kesâ heeme
20000 DeMJejesner, 200,000 heoeeflekeâ leLee 2000 jLe Jeeefnveer
SJeb 3000 iepe mesvee Leer~
 Fleveer efJeMeeue mesvee keâe jKejKeeJe DeÛÚer-Keemeer ØeYeeJeer keâj-
meb«en ØeCeeueer Éeje ner mebYeJe nw~
 pees Yeer nes, veboeW hej ÛeÌ{eF& keâjves keâer efmekebâoj keâes
efnccele veneR ngF&~
 yeeo kesâ vebo Meemekeâ ogye&ue Deewj DeueeskeâefØeÙe efmeæ ngS~
 Gvekesâ Meemeve kesâ yeeo ceieOe ceW ceewÙe& JebMe keâe Meemeve
mLeeefhele ngDee~ ceewÙee&bW kesâ Meemevekeâeue ceW ceieOe keâe
JewYeJe Deheves efMeKej hej hengbÛe ieÙee Lee~
 ceieOe keâer meheâuelee kesâ keâejCe (Reasons
for the Success of Magadha )
ceewÙeeX kesâ GlLeeve kesâ henues keâer oes meefoÙeeW ceW ceieOe
meeceüepÙe kesâ efJekeâeme keâe oewj mecekeâeueerve F&jeveer meeceüepÙe
kesâ oewj kesâ meceeve jne~ Fme keâeue ceW Yeejle ceW meyemes yeÌ[s
jepÙe keâer mLeehevee efyebeyf emeej, DepeeleMe$eg Deewj cenehe©evebo
pewmes keâF& meenmeer Deewj cenòJeekeâeb#eer MeemekeâeW kesâ ØeÙeemeeW mes
ngF& Leer~
 FvneWves DeÛÚs Ùee yegjs, nj GheeÙe mes Deheves jepÙe keâe efJemleej
efkeâÙee Deewj Gmes cepeyetle yeveeÙee~
 hejbleg ceieOe kesâ efJemleej keâe Ùener Skeâ keâejCe veneR Lee~ kegâÚ
otmejs cenòJehetCe& keâejCe Yeer Les~
 ueewn Ùegie ceW ceieOe keâer Yeewieesefuekeâ efmLeefle yeÌ[er GheÙegòeâ Leer,
keäÙeeWefkeâ ueesns kesâ mece=æ Yeb[ej ceieOe keâer DeejbefYekeâ jepeOeeveer
jepeieerj mes yengle otj venerb Les~
 mece=æ ueewn Keefvepe Yeb[ejeW kesâ meceerhe nesves leLee megiecelee mes
GheueyOe nesves kesâ keâejCe ceieOe kesâ Meemekeâ Deheves efueS
ØeYeeJeMeeueer nefLeÙeej lewÙeej keâje mekesâ~ Gvekesâ efJejesOeer
Deemeeveer mes Ssmes nefLeÙeej Øeehle veneR keâj mekeâles Les~
 ueesns keâer KeevesW hetJeera ceOÙe ØeosMe cesW Yeer efceueer nwQ, pees Gppewve
jepeOeeveer Jeeues, DeJebefle jepÙe mes DeefOekeâ otj venerR LeeR~
 500 F&.het. kesâ Deemeheeme Gppewve ceW efveMÛeÙe ner ueesns keâes
ieueeves Deewj leheekeâj {eueves keâe Yeer keâece neslee Lee~
NCERT-meej
 Jeneb kesâ ueesnej mebYeJele: yengle DeÛÚer efkeâmce kesâ nefLeÙeej
lewÙeej keâjles Les~
 Ùener keâejCe nw efkeâ Gòej Yeejle keâer ØeYeglee kesâ efueS DeJebefle
Deewj ceieOe kesâ yeerÛe keâÌ[e mebIe<e& ngDee Je ceieOe keâes
Gppewve hej keâypee keâjves ceW ueieYeie 100 Je<e& ueies~
 ceieOe kesâ efueS kegâÚ Deewj Yeer Devegketâue heefjefmLeefleÙeeb LeeR~
ceieOe keâer oesveeW jepeOeeefveÙeeb
ØeLece- jepeieerj - Deewj - efÉleerÙe
heešefueheg$e
meeceefj keâ Âef° mes oesveesW DelÙeble
cenòJehetCe& mLeeveeW hej LeeR~
 jepeieerj heebÛe heneefÌ[ÙeeW keâer ëe=bKeuee mes efIeje Lee, FmeefueS
Jen ogYexÅe Lee~
 leesheeW keâe DeeefJe<keâej yengle yeeo ceW ngDee~ Gve efoveeW jepeieerj
pewmes ogieeX keâes leesÌ[vee Deemeeve keâece veneR Lee~
F&mee-hetJe& heebÛeJeerb meoer ceW ceieOe kesâ Meemekeâ Deheveer
jepeOeeveer heešefueheg$e ues ieS~
 keWâõ Yeeie ceW efmLele Fme mLeue kesâ meeLe meYeer efoMeeDeeW mes
mebÛeej-mebyebOe mLeeefhele efkeâS pee mekeâles Les~
 heešefueheg$e iebiee, ieb[keâ Deewj meesve veefoÙeesW kesâ mebiece hej
Lee, Deewj heešefueheg$e mes LeesÌ[er otjer hej IeeIeje veoer Yeer iebiee
mes efceueleer Leer~
 Øeekeâd - DeewÅeeseif ekeâ efoveeW ceW peye ÙeeleeÙeele ceW yeÌ[er keâef"veeFÙeeb
Leebr, veoer ceeieeX keâes hekeâÌ[keâj ner mesvee Gòej, heefMÛece,
oef#eCe Deewj hetjye efoMee keâer Deesj yeÌ{leer Leer~
 Fmekesâ DeueeJee ueieYeie ÛeejeW Deesj mes veefoÙeeW Éeje efIejs nesves
kesâ keâejCe hešvee keâer efmLeefle DeYesÅe nes ieF& Leer~
Heešefu eheg$e mener ceeÙeveesW cesW peue ogie&
Lee keäÙeesWefk eâ Ùen
heefMÛece keâer Deesj
meesve Deewj iebiee leLee
oef# eCe Deewj hetJe& keâer Deesj mes
hegvehegve veefoÙeesW mes efIeje ngDee Lee~
 Gve efoveeW Fme veiej hej keâypee keâjvee Deemeeve veneR Lee~
 ceieOe jepÙe ceOÙe iebiee kesâ cewoeve kesâ ceOÙe ceW heÌ[lee Lee~
 Fme hejce GJe&j ØeosMe mes pebieue meeheâ nes Ûegkesâ Les~ Yeejer Je<ee&
nesleer Leer, FmeefueS efmebÛeeF& kesâ efyevee Yeer Fueekesâ keâes Glheeokeâ
yeveeÙee pee mekeâlee Lee~
( 227 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ØeeÛeerve yeewæ «ebLeeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ Fme ØeosMe ceW Deveskeâ (i) jepee keâer efmLeefle (Status of the kings)
Øekeâej kesâ ÛeeJeue hewoe nesles Les~ mebYeJele: Oeeve jesheves keâer jepee Deye Skeâ DeefleefJeefMe° JÙeefòeâ yeve ieÙee Lee~ Deye Jen
ØeLee Yeer Ûeue heÌ[er Leer~ meceepe Deewj Oece& keâe j#ekeâ Lee~ ieCejepÙeeW ceW Ùen mecePee
 ØeÙeeie kesâ heef§ece keâer Deesj kesâ ØeosMe keâer Dehes#ee Ùen ØeosMe peelee Lee, efkeâ cegefKeÙee keâes pevemeeOeejCe mes Ûegvee pee
keâneR DeefOekeâ GhepeeT Lee~ mekeâlee nw~
 heefjCeecele: Ùeneb kesâ efkeâmeeve keâeheâer Deveepe hewoe keâj uesles  hejbleg jepeleb$e kesâ ceeceues ceW yeÇeÿeCeeW keâe keânvee Lee efkeâ

Les Deewj YejCe -hees<eCe kesâ yeeo Yeer Gvekesâ heeme Deveepe
yeÛelee Lee~
 Meemekeâ keâj kesâ ™he ceW Fme Deefleefjòeâ Ghepe keâes Skeâ$e
keâj mekeâles Les~
 ceieOe MeemekeâeW ves veiejeW kesâ GlLeeve Deewj Oeeleg kesâ yeves efmekeäkeâeW
kesâ ØeÛeueve keâe ueeYe G"eÙee Lee~
 hetJeexòej Yeejle ceW JeeefCepÙe-JÙeeheej keâer Je=efæ kesâ keâejCe
Meemekeâ Deye efye›eâer keâer JemlegDeeW hej Ûegbieer ueiee mekeâles Les,
Deewj Fme Øekeâej Deheveer mesvee kesâ KeÛe& kesâ efueS Oeve pegše mekeâles
Les~
jepee keâesF& meeceevÙe ceveg<Ùe ve neskeâj osJelee kesâ
meceeve nw~
 yeÇeÿeCe ner kegâÚ Deveg‰eve keâjkesâ jepee keâes owJeer MeefòeâÙeeW
leLee iegCeeW mes mebheVe yevee osles Les~ Fme Øekeâej jepee yengle
MeefòeâMeeueer nes ieÙee~
 yeÇeÿeCeeW keâe Yeer ØeYeeJe yeÌ{ ieÙee Lee, keäÙeeWefkeâ Jes jepee kesâ
meueenkeâej Les Deewj Gvekesâ efyevee jepee ve lees Meemeve keâj
mekeâlee Lee, ve ner Ùe%e-Deveg‰eve~
 jepee keâer efmLeefle FmeefueS MeefòeâMeeueer nes ieF& keäÙeeWefkeâ Deye Jen
jepÙe keâe Øeleerkeâ yeve ieÙee Lee~
 jepÙe ceW efpeme Øekeâej keâe Meemeve mLeeefhele nes ieÙee Lee,

 mewevf ekeâ mebie"ve kesâ ceeceues ceW ceieOe keâes Keeme megefJeOee Øeehle Leer~ Gmekesâ yeejs ceW oueerue oer peeleer Leer efkeâ jepee meceepe
 YeejleerÙe jepÙe IeesÌ[s Deewj jLe kesâ GheÙeesie mes Yeueer-Yeebefle keâer j#ee keâjlee nw, FmeefueS j#ee keâjves kesâ efueS Gmes
mesvee keâer DeeJeMÙekeâlee nw~
heefjefÛele Les~
 keâevetve leLee JÙeJemLee mLeeefhele keâjves kesâ efueS Gmes
 ceieOe ner henuee jepÙe Lee efpemeves Deheves heÌ[esefmeÙeeW kesâ
DeefOekeâeefjÙeeW kesâ ceoo keâer DeeJeMÙekeâlee nw~
efJe®æ Ùegæ ceW neefLeÙeeW keâe yeÌ[s hewceeves hej Fmlesceeue  Ùes keâle&JÙe efveYeeves kesâ efueS jepee keâes keâj Jemetue keâjves
efkeâÙee~ kesâ DeefOekeâej efoS ieS~
 osMe kesâ hetJeeËÛeue mes ceieOe kesâ MeemekeâeW kesâ heeme neLeer hengbÛeles  Fve keâjeW mes Oeve efceuelee Lee-
Les, Ùetveeveer œeesleeW mes %eele neslee nw efkeâ veboeW keâer mesvee ceW
6,000 neLeer Les~
 ogieeX keâes Yesoves ceW leLee meÌ[keâeW Deewj DevÙe ÙeeleeÙeele mesvee DeefOekeâejer leLee jepee kesâ
KeÛe& kesâ efu eS~
megefJeOeeDeeW mes jefnle ØeosMeeW Deewj keâÚejer #es$eeW ceW neefLeÙeeW
keâe Fmlesceeue efkeâÙee peelee Lee~  Deye meceepe Jewefokeâ Ùegie kesâ keâyeerueeW Deewj kegâueeW kesâ meceÙe
 Deble ceW, Ùen GuuesKeveerÙe nw efkeâ ceieOe keâe meceepe mes keâeheâer efYeVe Lee~
™efÌ{efJejesOeer Lee~  jepee Meeve-Meewkeâle mes yeÌ[s cenue ceW jnlee Lee Deewj

 keâój yeÇeÿeCe, Ùeneb yemes ngS efkeâjele Deewj ceieOe ueesieeW keâes mesJekeâeW leLee DeefOekeâeefjÙeeW mes efIeje jnlee Lee~
 hegjesefnle, DeceelÙe Ùee ceb$eer Deewj keâF& DevÙe DeefOekeâejer
efvecve keâesefš keâe mecePeles Les~
jepekeâepe ceW Gmekeâer ceoo keâjles Les~
 hejbleg Jewefokeâ ueesieeW kesâ Deeieceve mes Ùeneb peeefleÙeeW keâe
jepee Fme DeeÙe keâes
megKeo efceßeCe ngDee~ KeÛe& keâjlee Lee, pewmes-
 Ûebtefkeâ Fme ØeosMe keâe JewefokeâerkeâjCe neue ceW ngDee Lee FmeefueS
henues mes ner Jewefokeâ ØeYeeJe ceW DeeS ngS jepÙeeW keâer Dehes#ee mesvee hej,
ceieOe ceW efJemleej kesâ efueS Glmeen DeefOekeâ Lee~ Jesleve osves ceW,
 FvneR meye keâejCeeW mes ceieOe keâes otmejs jepÙeeW keâes njeves
meÌ[keâeW, kegbâDeeW leLee venjeW kesâ,
efvecee&Ce Deewj,
Deewj Yeejle ceW ØeLece meeceüepÙe mLeeefhele keâjves ceW meheâuelee yeÇeÿeCeeW keâer meneÙelee keâjves pewmes
efceueer~ keâeÙeeX hej~

NCERT-meej ( 228 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
(ii) keâjeW keâe cenlJe (Importance of Taxes)  ØelÙeskeâ ieebJe keâe Skeâ ØeOeeve neslee Lee, pees «eeceJeeefmeÙeeW
JemlegDeeW Deewj ÛeerpeeW keâe Glheeove keâjves Jeeues meYeer ueesie leLee jepee kesâ efueS keâece keâjlee Lee~
 Deewj FmeefueS Jen jepee Deewj efkeâmeeveeW kesâ yeerÛe Skeâ
jepee keâes keâj osles Les~ efkeâmeeve Deheveer Ghepe keâe Skeâ efnmmee
jepee keâes osles Les~ keâÌ[er kesâ meceeve neslee Lee~
 jepee kegâÚ ieebJeeW leLee Yetefce keâe ceeefuekeâ neslee Lee~
 Deeceleewj hej Ùen Ghepe keâe Ú"eb efnmmee neslee Lee~
 Oeelegkeâce&keâej jepee kesâ efueS cegHeäle Deewpeej yeveeles Les~
Fme Yetefce keâes peesleves kesâ efueS cepeotj jKes peeles Les Deewj
 yegvekeâj keâheÌ[s keâer Skeâ efveefMÛele cee$ee, jepee keâes efyevee
GvnW cepeotjer oer peeleer Leer~
cetuÙe osles Les~ (ii) veiej (The Town)
 Meg™ ceW keâj JemlegDeeW kesâ ™he ceW Fkeâªe efkeâÙee peelee Lee, Fme Ùegie ceW Deewj henues kesâ ÙegieeW ceW Skeâ yeÌ[e Deblej Lee Deewj
DeLee&led ueesieeW Éeje lewÙeej keâer ieF& ÛeerpeeW kesâ ™he ceW Deewj Jen Lee, MenjeW keâe efJekeâeme~ henues kesâ Ùegie ceW kegâÚ ner Úesšs
Jener ÛeerpeW Jesleve kesâ ™he ceW DeefOekeâeefjÙeeW ceW yeebš oer peeleer Menj Les, hejbleg Deye keâeheâer DeefOekeâ Menj Deewj veiej yeme ieS
LeeR~ Les ~
 keâjeW keâe yeÌ[e cenlJe Lee, keäÙeeWefkeâ Gvekesâ efyevee jepee kegâÚ Yeer  FveceW mes kegâÚ veiej yeÌ[s cenòJe kesâ Les Deewj hegjeves «ebLeeW cesb Fvekesâ
veneR keâj mekeâlee Lee~ yeejs ceW peevekeâejer efceueleer nw~
 FmeefueS keâj Jemetue keâjves kesâ efueS Jen DeefOekeâeefjÙeeW keâe Skeâ
oue efveÙegòeâ keâjlee Lee~ Ùes veiej Les- GppeefÙeveer (ceeueJee cesW) , Øeefle‰eve (Gòejer
okeäkeâve cesW), Ye=iegkeâÛÚ (iegpejele cesW YeÌ[ewÛe), leeceüe fueefh le
efkeâmeeve kesâ KesleeW keâer (iebiee kesâ cegneves keâer Yetefce ceW) , ßeeJemleer (Gòej ØeosMe
FvneR ceW mes kegâÚ hewceeFMe keâjW, leLee ceW), Ûebhee, JewMeeueer leLee jepeie=n (efyenej ceW) DeÙeesO Ùee
DeefOekeâeefjÙeeW keâe Ùen (Gòej ØeosMe ceW) Deewj keâewMeebyeer (Gòej ØeosMe ceW
keâece Lee efkeâ ieebJe-ieebJe efkeâmeeve Éeje hewoe efkeâ Fueeneyeeo kesâ heeme)~
peekeâj ØelÙeskeâ peeves Jeeues Deveepe keâe
efnmeeye jKeW~  FveceW mes kegâÚ veiejeW keâer KegoeF& ngF& nw~ helee Ûeuee nw efkeâ Ùes
 efnmeeye keâjkesâ Ú"e efnmmee efvekeâeuee peelee Lee Deewj Fmes uekeâÌ[er Deewj FËšeW mes yeves ngS Les, FmeefueS ieebJeeW mes DeefOekeâ
efkeâmeeve keâes jepee kesâ efueS osvee heÌ[lee Lee~ mLeeF& nesles Les~
 jepee keâe cenue ØeeÙe: helLej Deewj uekeâÌ[er keâe yevee
 heâmeue lewÙeej nes peeleer lees keâj Jemetue keâjves Jeeuee DeefOekeâejer
neslee Lee Deewj Gmekeâer yeefÌ{Ùee mepeeJeš nesleer Leer~
efkeâmeeve kesâ heeme hengbÛelee Lee Deewj jepee keâes efoÙee peeves Jeeuee

efnmmee Jemetue keâj ueslee Lee~ MenjeW keâe efJekeâeme ØeeÙe:
 DevÙe meYeer GÅeesieeW-JÙeJemeeÙeeW mes Yeer Fmeer Øekeâej keâj Jemetue
efM euhe kesâvõeW,
efkeâÙee peelee Lee~ JÙeeheeefjkeâ kesâvõeW Deewj
 MenjeW ceW Yeer keâj Jemetue keâjves Jeeuee DeefOekeâejer Jemleg kesâ jepeOeeefveÙeeW kesâ Fo&-efieo& ngD ee~
™he ceW Ùee vekeâo ceW Jemetueer keâjlee Lee~  DeejbYe ceW efMeuhe keWâõ Ssmes ieebJe Les, peneb Oeelegkeâce&, yeÌ{F&eif ejer
 peve-peerJeve (Life of the people) Ùee yegveeF& pewmes efMeuhe pÙeeoe efJekeâefmele Les~
 peye Deeme-heeme kesâ #es$e ceW jnves Jeeues efMeuhekeâej Ùee
(i) ieebJe (The Village)
keâejeriej Skeâ$e nes ieS lees Gvekeâer yemleer Oeerjs-Oeerjs
DeefOekeâlej ueesie Deye Yeer ieebJeeW ceW jnles Les Deewj Fve ueesieeW Menj ceW yeoueleer ieF&~
kesâ peerJeve ceW henues kesâ Ùegie keâer Dehes#ee DeefOekeâ heefjJele&ve veneR GvneWves Skeâ mLeeve hej jnkeâj keâece keâjvee
ngDee Lee~ Deeyeeoer yeÌ{ peeves mes Deye ieebJeeW keâer mebKÙee ceW FmeefueS hemebo efkeâÙee, keäÙeeWefkeâ GvnW DeefOekeâ
Je=efæ nes ieF& Leer~ ieebJe meÌ[keâeW Deewj heie[bef[ÙeeW kesâ peefjS megefJeOee nesleer Leer
Skeâ-otmejs mes pegÌ[s ngS Les~ veoer leš kesâ ieebJeeW kesâ ueesie veeJeeW keâÛÛee ceeue Øeehle keâjves ceW Deewj
mes Deeles peeles Les~ lewÙeej keâer ieF& Ûeerp eeW keâes yesÛeves ceW~

NCERT-meej ( 229 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 JÙeeheeefjÙeeW keâe Skeâ DevÙe Jeie& Gvekesâ Fme keâece keâes mebieef"le
keâjlee Lee~
 JÙeeheejer ieebJe-ieebJe peekeâj keâleeF& keâjves JeeueeW mes metle
Deewj yegvekeâjeW mes metleer keâheÌ[e Fkeâªe keâjles Deewj GvnW Gve
ieebJeeW ceW ues peekeâj yesÛeles Les, peneb Gvekeâer ceebie nesleer Leer~
 Fme Øekeâej keâleeF& Deewj yegveeF& keâjves Jeeues Deheves ceeue
keâes ieebJe kesâ yeenj ues peekeâj yesÛeves kesâ PebPeš mes yeÛe peeles
Les~
 JÙeeheejer Yeer Kejeros ieS ceeue keâes yesÛekeâj cegveeheâe keâceeles
Les~
 metle Deewj keâheÌ[eW kesâ ceeceues ceW pewmee neslee Lee, Jewmee ner
Deveepe Deewj otmejer Ghepe kesâ yeejs ceW Yeer neslee Lee~ MeerIeÇ
ner osMe ceW JÙeeheej Ùee ceeue keâe uesve-osve (efJeefveceÙe) yeÌ{
ieÙee~
(iii) JÙeeheej (Trade)
efJeefveceÙe (Exchange) Deewj cetuÙe keâer Skeâ veF& JÙeJemLee
DeefmlelJe ceW Deeves mes JÙeeheej megiece nes ieÙee Lee~ Ùen veF&
JÙeJemLee Leer- cegõe DeLee&led efmekeäkesâ ~ efmekeäkeâeW kesâ Ûeueve kesâ
henues JemlegDeeW keâe uesve-osve Ùee efJeefveceÙe neslee Lee; pewmes, Skeâ
ieeÙe kesâ yeoues keâheÌ[s keâer ome ieeb"sb, Ùee lesue kesâ heebÛe IeÌ[eW kesâ
yeoues iesntb kesâ oes yeesjs~
 efJeefveceÙe kesâ peefjS Kejerovee Deewj yesÛevee Deemeeve veneR Lee,
hejbleg efmekeäkeâeW keâes ues peeves ceW Deemeeveer Leer~
 efmekeäkeâeW keâe Ûeueve yeÌ{e, lees JÙeeheeefjÙeeW keâer mebKÙee Yeer
yeÌ{er~
 Fme Ùegie kesâ efmekeäkesâ leebyes Ùee Ûeeboer kesâ DeveieÌ{ šgkeâÌ[s
nesles Les Deewj Fve hej efÛeÖ hebÛe efkeâS peeles Les~
 JÙeeheej Skeâ Úesšs Fueekesâ lekeâ meerefcele veneR jn ieÙee Lee~
 iebiee keâer Ieešer ceW hewoe keâer ieF& ÛeerpeW hebpeeye kesâ Gme
heej le#eefMeuee Yespeer peeleer LeeR Ùee efJebOÙe heJe&le kesâ heej
Ye=iegkeâÛÚ (YeÌ[ewÛe) kesâ yebojieen keâes Yespeer peeleer
Leerb,
peneb mes penepeesW Éeje ues peeÙee peelee Lee
oef#eCe Yeejle SJeb heefM Ûece SefMeÙee lekeâ~
 meceepe (Society)
efMeuhekeâej Deewj JÙeeheejer Deheves pees mebie"ve yeveeles Les, GvnW
‘ßesCeer (Shrenis)’ keânles Les~ Ûebtefkeâ keâejeriej meeLe-meeLe
NCERT-meej
jnles Les Deewj efceue-peguekeâj keâece keâjles Les, FmeefueS Jes Fleves
DeefOekeâ Iegue-efceue ieS efkeâ Skeâ peeefle kesâ ™he ceW mecePes
peeves ueies~ FmeefueS peeefle JebMeevegiele nes ieF&~
 Oeerjs-Oeerjs FveceW mes ØelÙeskeâ peeefle kesâ efueS Deueie-Deueie
keâevetve yeve ieS~ Fve keâevetveeW keâes yeÇeÿeCeeW ves mLeeefhele efkeâÙee~

Keevee Kee mekeâles Les,
FveceW mes kegâÚ keâevetve yeÌ[s
keâ"esj Les~ Skeâ peeefle kesâ
ueesie ve lees otmejer peeefle, vee ner Deheveer peeefleÙeeW
kesâ ueesie kesâ meeLe kesâ yeenj efJeJeen keâj
mekeâles Les~
 mewæeefvlekeâ ™he mes JeCe& Ûeej Les- yeÇeÿeCe, #eef$eÙe, JewMÙe Deewj
Metõ~
 Fve ÛeejeW mes Deueie Skeâ heebÛeJeeb Jeie& DeÚtleeW keâe Lee~
Fvekesâ keâece keâes veerÛee mecePee peelee Lee~
 Dele: FvnW meceepe ceW DevÙe JeieeX keâer Yeebefle mecceeve Øeehle
veneR Lee~ Fme Jeie& ceW šeskeâjer yeveeves Jeeues Yeer Meeefceue
Les~
 Oece&Meem$ekeâejeW (The law makers) ves GÛÛe JeieeX kesâ DeeÛejCe
kesâ efueS efveÙece yeveeS~
 Fve efveÙeceeW kesâ Devegmeej peerJeve keâes Ûeej DeJemLeeDeeW Ùee
DeeßeceeW ceW yeebše ieÙee Lee~
 henuee, yeÇÿeÛeÙe& Deeßece efMe#ee «enCe keâjves kesâ efueS
Lee~
 otmejs, ie=nmLe Deeßece ceW Iej-ie=nmLeer yemeeF& peeleer
Leer~
 leermejs, JeeveØemLe Deeßece ceW OÙeeve efÛebleve keâjves kesâ
efueS pebieue ceW jnvee neslee Lee~
 ÛeewLes, mebvÙeeme Deeßece ceW lehemJeer Deewj GheosMekeâ keâe
peerJeve efyeleevee heÌ[lee Lee~
 Ùen Skeâ DeeoMe& JÙeJemLee Leer, hejbleg helee veneR efkeâleves
ueesie Fmekeâe heeueve keâjles Les~
DeejbefYekeâ keâeue kesâ JeerjeW kesâ yeejs ceW keâneefveÙeeb uebyeer
keâefJeleeDeeW kesâ ™he ceW jÛeer ieF& Leer~ FvnW ieeÙee peelee Lee leLee
Ùes yengle ueeskeâefØeÙe nes ieF& LeeR~ FveceW mes kegâÚ keâneefveÙeeW keâes Skeâ
meeLe jKe keâj Skeâ yeÌ[er keâefJelee keâer jÛevee ngF& Deewj FvneR
keâefJeleeDeeW keâes nce ‘cenekeâeJÙe’ keânles nw~ jeceeÙeCe SJeb
ceneYeejle Ssmes ner cenekeâeJÙe nQ~
( 230 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe
450 F&.het. kesâ ueieYeie heeefCeveer ves 40
peveheoeW keâe GuuesKe efkeâÙee nw~
ØelÙeskeâ Fueekesâ ceW Meemeve keâjves Jeeues
peve Ùee kegâue kesâ DeeOeej hej peveheoeW
kesâ veece efoS ieS~
ieCejepÙe ceW Meefòeâ heefjJeej Ùee kegâue
kesâ ØecegKe, DeLeJee kegâÚ Ûegves ngS JÙeefòeâÙeeW
Ùee efHeâj efkeâmeer Ûegves ngS cegefKeÙee kesâ
neLe ceW jnleer nw~
efyebefyemeej, nÙe&keâ kegâue keâe Lee leLee yegæ
keâe mecekeâeueerve Lee, Fmekesâ Meemevekeâeue
ceW ceieOe ves efJeefMe° mLeeve Øeehle efkeâÙee~
efyebefyemeej ves JewJeeefnkeâ mecyevOeeW mes
Deheveer efmLele keâes cepeyetle efkeâÙee~
DeJebleer kesâ jepee ØeÅeesle keâes heerefueÙee
nesves hej efyeefyebmeej ves DeJebefle jepee kesâ
DevegjesOe hej Deheves jepeJewOe peerJekeâ
keâes Gppewve Yespee~
ceieOe keâer henueer jepeOeeveer
jepeieerj Leer Fmes efieefj›epe keânles Les,
Ùen mLeue heebÛe heneefÌ[ÙeeW mes efIeje ngDee Lee
Fmekesâ Kegues YeeieeW keâes helLejeW keâer oerJeejeW
mes Iesj keâj DeYesIe ogie& yeveeÙee
ieÙee Lee~
DepeeleMe$eg ves Deheves efhelee efyeefyebmeej
keâer nlÙee keâjkesâ efmebnemeve hej
keâypee efkeâÙee Lee~
DepeeleMe$eg ves JewMeeueer kesâ efJe®æ Ùegæ
ceW helLej HeWâkeâves Jeeues Skeâ Ùegæ-leb$e keâe
Fmlesceeue efkeâÙee Lee~
efMeMegveeie jepeOeeveer keâes JewMeeueer ues ieS~
DeJebefle keâer jepeOeeveer Gppewve keâer
Meefòeâ keâes leesÌ[ osvee efMeMegveeie keâer
meyemes yeÌ[er GheueefyOe Leer~
NCERT-meej
(FLASHBACK)
heeefCeveer Éeje GuuesKe efkeâS peveheoeW
ceW ceieOe, keâesmeue Deewj Jelme
DeefOekeâ cenlJehetCe& ceeves peeles Les~
heeefue hegmlekeâeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ
jepÙe Deewj peveheo yeÌ{keâj cenepeveheo yeve ieS~
ieCejepÙe
yegæ kesâ meceÙe 16 cenepeveheo Les
efpeveceW ceieOe, keâesMeue, celmÙe Deewj
DeJebelf e DeefOekeâ MeefòeâMeeueer Les~
keâefheueJemleg keâer jepeOeeveer keâer henÛeeve
yemleer efpeues kesâ efhehejnJee veecekeâ
mLeeve mes keâer ieF& nw~
cenepeveheo
DeMeeskeâ kesâ Skeâ DeefYeuesKe ceW uegbefyeveer keâes
ieewlece yegæ keâe pevcemLeeve keâne ieÙee nw~
F&mee hetJe& hebeÛeJeer meoer ceW Jelme
cenepeveheo keâer jepeOeeveer keâewMeebyeer
keâer efceóer mes efkeâuesyeboer keâer ieF& Leer~
ceieOe meeceüepÙe oerIe& efvekeâeÙe kesâ ceneieesefJebo megòe ceW
keâer mLeehevee Yeejle keâer Deeke=âefle keâe JeCe&ve Gòej ceW
Deewj efJemleej DeeÙeleekeâej, oef#eCe ceW ef$eYegpeekeâej Skeâ
yewueieeÌ[er keâer lejn yeleeÙee ieÙee nw~
yeewæ efvekeâeÙeeW ceW Yeejle kesâ heebÛe YeeieeW
Ùeeveer GòejeheLe, ceOÙeosMe, ØeeÛeer Deewj
Dehejeble keâe GuuesKe efceuelee nw~
ceneheocevebo ves vebo JebMe keâer
mLeehevee keâer Leer~
veboJebMe ceneheocevebo ves keâefuebie keâes peerle keâj
ceieOe keâer Meefòeâ keâes yeÌ{eÙee leLee keâefuebie
mes ‘efpeve’ keâer cetefle& G"e ueeÙee Lee~
efMeMegveeieJebMe jepee, meceepe Deewj Oece& keâe j#ekeâ Lee~
jepee keâer
efmLeefle ieCejepÙeeW kesâ cegefKeÙee keâes pevemeeOeejCe
mes Ûegvee pee mekeâlee Lee~
( 231 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. cenepeveheo keâeue ceW ‘ßesCeer‘ Meyo keâe ØeÙeesie efkeâmekesâ meboYe& ceW 6. eqMeuhe keWâõ efkeâme efueS peeves peeles Les?
efkeâÙee peelee Lee? (a) Oeelegkeâce& kesâ efueS (b) yeÌ{F&ieerjer kesâ efueS
(a) efMeuhekeâej Deewj JÙeeheejer mebie"veeW kesâ efueS (c) yegveeF& kesâ efueS (d) GheÙegò& eâ meYeer kesâ efueS
(b) efJeosMeer JÙeeheeefjÙeeW kesâ efueS Gòej—(d)
(c) meto hej Oeve osves JeeueeW kesâ efueS
(d) jepemJe Jemetueer keâjves JeeueeW kesâ efueS DeejbYe ceW efMeuhe keWâõ Ssmes ieebJe Les peneb Oeelegkeâce&, yeÌ{F&ieerjer Ùee yegveeF&
Gòej—(a) pewmes efMeuhe pÙeeoe efJekeâefmele Les~ peye Deeme-heeme kesâ #es$eeW ceW jnves
efMeuhekeâej Deewj JÙeeheejer Deheves-Deheves pees mebie"ve yeveeles Les, GvnW Jeeues efMeuhekeâej Ùee keâejeriej Skeâ$e nes ieS lees Gvekeâer yemleer Oeerjs-Oeerjs
‘ßesCeer‘ keânles Les~ Jes meeLe-meeLe jnles ngS Fleves Iegue-efceue ieS Les, Menj ceW yeoue ieF&~
efkeâ Skeâ peeefle kesâ ™he ceW mecePes peeves ueies Les~ 7. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
2. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme keâeue kesâ Debleie&le heebÛeJesb Jeie& keâer DeJeOeejCee keâLeve 1- Oeelegkeâce&keâej jepee mes Oeve Øeehle keâjkesâ Deewpeej yeveeles
meeceves DeeF&- Les~
(a) ceewÙe&keâeue (b) Gòej-Jewefokeâ keâeue keâLeve 2- MenjeW ceW DeefOekeâejer keâj keâes Jemleg kesâ ™he ceW Ùee vekeâo
(c) cenepeveheo keâeue (d) ieghleesòej keâeue ™he ceW Jemetue keâjlee Lee~
Gòej—(c) GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
mewæebeflekeâ ™he mes 4 JeCe& Les- yeÇeÿeCe, #eef$eÙe, JewMÙe Deewj Metõ~ Fve (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
ÛeejeW mes Deueie Skeâ heebÛeJeeb Jeie& DeÚtleeW keâe Lee, efpevekesâ keâece keâes (c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
veerÛee mecePee peelee Lee~ FvnW meceepe ceW DevÙe JeieeX keâer Yeebefle mecceeve Gòej—(b)
Øeehle veneR Lee~
Oeelegkeâce&keâej jepee kesâ efueS cegheäle Deewpeej yeveeles Les~ cenepeveheo
3. efvecveefueefKele ceW meceepe ceW efkeâmeves GÛÛe JeieeX kesâ DeeÛejCe kesâ efueS keâeue ceW keâj keâe yeÌ[e cenlJe Lee~ FmeefueS keâj Jemetue keâjves Jeeues
efveÙece yeveeS? DeefOekeâeefjÙeeW keâe Skeâ oue efveÙegòeâ efkeâÙee peelee Lee, pees efkeâ «eeceeW mes
(a) $e+ef<eÙeeW vebs (b) Oece&Meem$ekeâejeW vesb
hewoe nesves Jeeues Deveepe keâe Ú"eb efnmmee keâj kesâ ™he ceW Øeehle keâjles
(c) DeOÙeehekeâeW vesb (d) hegjesefnleeW vebs
Gòej—(b) Les~ Fmeer Øekeâej MenjeW ceW Yeer keâj Jemetue keâjves Jeeuee DeefOekeâejer, keâj
keâes Jemleg kesâ ™he ceW Ùee vekeâo ™he ceW Jemetue keâjlee Lee~
Oece&Meem$ekeâejeW vebs GÛÛe JeieeX kesâ DeeÛejCe kesâ efueS efveÙece yeveeS~ Fve
efveÙeceeW kesâ Devegmeej peerJeve keâes Ûeej DeJemLeeDeeW Ùee DeeßeceeW ceW yeebše 8. ueieYeie 450 F&.het. kesâ ueieYeie heeefCeveer Éeje efueefKele hegmlekeâ ceW
efkeâleves peveheoeW keâe GuuesKe Øeehle neslee nw?
ieÙee Lee~ (a) 12 (b) 8
4. cenepeveheo keâeue kesâ Debleie&le keâewve-meer Oeeleg keâe GheÙeesie efmekeäkeâeW (c) 22 (d) 16
keâes yeveeves nsleg neslee Lee? Gòej—(c)
(a) meesvee (b) Ûeeboer
(c) leebyee (d) (b) Deewj (c) oesveeW 450 F&.het. kesâ ueieYeie heeefCeveer ves Deheveer hegmlekeâ ceW 22 peveheoeW keâe
Gòej—(d) GuuesKe efkeâÙee nw~ Ùes peveheo Gòej Yeejle, Deheâieeefvemleeve leLee
cenepeveheo keâeue kesâ efmekeäkesâ leebyes Ùee Ûeeboer kesâ DeveieÌ{ šgkeâÌ[s nesles Les, Gmekesâ heÌ[esme ceW ceOÙe SefMeÙee lekeâ efJemle=le Les~ pewmes-hebÛeeue, Metjmesve,
Deewj Fve hej efÛeÖ hebÛe efkeâS peeles Les~ Deeefo Ùes Fueekesâ peveheo keânueeles Les~
5. cenepeveheo keâeue ceW iebiee Ieešer ceW Glhevve JemlegDeeW keâes le#eefMeuee 9. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
Yespeves nsleg efkeâme yebojieen keâe ØeÙeesie neslee Lee? keâLeve 1- ieCejepÙeeW ceW Meefòeâ Ûegves ngS JÙeefòeâ kesâ DeLeJee efkeâmeer
(a) leeceüefueefhle (b) Ye=iegkeâÛÚ Ûegves ngS cegefKeÙee kesâ neLe ceW jnleer Leer~
(c) cegmeejer (d) leesCeer
Gòej—(b) keâLeve 2- ieCejepÙe ceW JebMeevegiele jepee neslee Lee~
iebieeIeešer ceW hewoe keâer ieF& ÛeerpeW hebpeeye kesâ Gme heej le#eefMeuee Yespeer
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
peeleer LeeR Ùee efJebOÙe heJe&le kesâ heej Ye=iegkeâÛÚ (YeÌ[ewÛe) kesâ yebojieen keâes (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Yespeer peeleer LeeR~ peneb mes penepeeW Éeje JemlegDeeW keâes heefMÛece SefMeÙee (c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
Deewj oef#eCe Yeejle lekeâ ues peeÙee peelee Lee~ Gòej—(a)

NCERT-meej ( 232 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ieCejepÙe Ssmee Meemeve neslee Lee, efpemeceW Meefòeâ heefjJeejeW Deewj keâueeW efJekeâuhe ceW efoS ieS cenepeveheo SJeb Gvekeâer DeJeefmLeefle mes mebyebefOele
kesâ ØecegKeeW, kegâÚ Ûegves ngS JÙeefòeâÙeeW kesâ DeLeJee efkeâmeer Ûegves ngS cegefKeÙee #es$eeW keâe megcesueve efvecveevegmeej nw-
kesâ neLe ceW jnleer Leer~ Fme Øekeâej keâLeve (1) melÙe nw~ ieCejepÙe ceW (cenepeveheo) (efmLeefle)
keâesF& JebMeevegiele jepee veneR neslee Lee~ Dele: keâLeve 2 DemelÙe nw~ kegâ® - nefjÙeeCee Deewj efouueer
10. efoS ieS keâLeveeW ceW ØeeÛeerve ieCejepÙeeW kesâ meboYe& ceW DemelÙe keâLeve celmÙe - jepemLeeve keâe DeueJej, Yejlehegj leLee peÙehegj
keâer henÛeeve keâjW? DeMcekeâ - vece&oe Deewj ieesoeJejer kesâ ceOÙe keâe #es$e
1. ØeeÛeerve ieCejepÙeeW ceW #eef$eÙe heefjJeej Yetefce kesâ ceeefuekeâ ieebOeej - heeefkeâmleeve keâe heefMÛece Deewj Deheâieeefvemleeve
nesles Les~ keâe hetJeea #es$e~
2. Fvekeâe jepeveereflekeâ meòee hej DeefOekeâej Lee
3. keâyeerueeW keâer meYeeDeeW ceW Fvekeâe ØeefleefveefOelJe Lee
13. keâesmeue cenepeveheo efpemekeâer jepeOeeveer ßeeJemleer Leer, Fmekeâe efJemleej
GheÙeg&òeâ ceW mes melÙe keâLeve keâer henÛeeve keâjW~ Jele&ceeve kesâ efkeâve efpeueeW ceW Lee?
(a) hewâpeeyeeo (b) ieeW[e
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) yenjeFÛe (d) GheÙeg&òeâ meYeer
(c) 1 Deewj 2 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(d)
Gòej—(d)
keâesmeue cenepeveheo kesâ Debleie&le Jele&ceeve kesâ efpeues DeÙeesOÙee, ieeW[e
ØeeÛeerve ieCejepÙeeW ceW #eef$eÙe heefjJeej Yetefce kesâ ceeefuekeâ nesles Les~ FvnW Deewj yenjeFÛe Deeefo Meeefceue Les, efpemekeâer jepeOeeveer ßeeJemleer Leer~
keâyeerueeW keâer meYeeDeeW ceW ØeefleefveefOelJe kesâ meeLe-meeLe jepeveereflekeâ meòee
Yeer Øeehle Leer~ Dele: meYeer keâLeve melÙe nwb~  keâesMeue cenepeveheo keâer oes jepeOeeefveÙeeb Leer- (i) meekesâle
11. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- (ii) ßeeJemleer
keâLeve 1- ‘heeefue‘ hegmlekeâeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ peveheo yeÌ{keâj
cenepeveheo yeve ieS~ 14. eqvecveefueefKele ceW mes DeejbeYf ekeâ cenepeveheo keâeue ceW meJee&eOf ekeâ MeefòeâMeeueer
keâLeve 2- yegæ kesâ meceÙe 16 cenepeveheo mLeeefhele nes Ûegkesâ Les~ jepÙeeW ceW keâewve-mes jepÙe Meeefceue Les?
GheÙeg&òeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener Gòej keâe ÛeÙeve keâjW? (1) ceieOe (2) celmÙe
(3) DeJebefle (4) keâesMeue
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
ketâš :
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2
(a) 1 Deewj 2 (b) 1 Deewj 3
Gòej—(c) (c) 1, 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
‘heeefue‘ «ebLeeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ peveheo yeÌ{keâj cenepeveheo yeve Gòej—(d)
ieS leLee yegæ kesâ meceÙe ceW nce 16 yeÌ[s-yeÌ[s jepÙe heeles nQ pees cenepeveheo keâeue kesâ DeejbYe ceW ceieOe, celmÙe, keâesMeue leLee DeJebefle
cenepeveheo keânueeles Les~ Fme Øekeâej oesveeW keâLeve melÙe nw~ DeefOekeâ MeefòeâMeeueer Les~ Fve jepÙeeW kesâ yeerÛe ØeYeglJe kesâ efueS mebIe<e&
12. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes Ûeuelee jne~ Deblele: ceieOe jepÙe meJee&efOekeâ MeefòeâMeeueer jepÙe yeve keâj
efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS~ GYeje~
metÛeer-I metÛeer-II 15. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
(cenepeveheo) (efmLeefle) keâLeve 1- keâefheueJemleg keâer jepeOeeveer keâer henÛeeve yemleer efpeues kesâ
A. kegâ® 1. jepemLeeve (DeueJej, Yejlehegj Deewj
efhehejnJee veecekeâ mLeeve mes keâer ieF& nw~
peÙehegj)
keâLeve 2- MeekeäÙeeW keâer otmejer jepeOeeveer vesheeue ceW uegbefyeveer veecekeâ
B. celmÙe 2. vece&oe Deewj ieesoeJejer kesâ ceOÙe ceW efmLele
mLeeve hej Leer~
C. DeMcekeâ 3. nefjÙeeCee Deewj efouueer GheÙeg&òeâ ceW keâesMeue kesâ MeekeäÙeeW kesâ meboYe& ceW keâewve-mee/mes keâLeve
D. ieebOeej 4. heeefkeâmleeve keâe heefMÛeceer Deewj melÙe nw/nQ?
Deheâieeefvemleeve keâe hetJeea #es$e (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
ketâš : (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees Deewj 1 ve ner 2
A B C D Gòej—(c)
(a) 1 2 3 4 keâefheueJemleg keâer jepeOeeveer keâer henÛeeve yemleer efpeues kesâ efhehejnJee
(b) 3 1 2 4 veecekeâ mLeeve mes keâer ieF& nw~ neueebefkeâ efhehejnJee 500 F&.het. kesâ henues
(c) 2 1 4 3 Deeyeeo veneR efoKeeF& heÌ[lee nw~ MeekeäÙeeW keâer otmejer jepeOeeveer efhehejnJee
(d) 2 4 1 3 mes 15 efkeâceer. otj vesheeue ceW uegbefyeveer veecekeâ mLeeve hej Leer~ DeMeeskeâ kesâ
Gòej—(b) Skeâ DeefYeuesKe ceW Fmes ieewlece yegæ keâe pevce mLeeve keâne ieÙee nw~

NCERT-meej ( 233 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
(c) 2 3 4 1
 efhehejnJee veecekeâ mLeeve yemleer veneR Deefheleg Jele&ceeve kesâ efmeæeLe&veiej (d) 1 3 2 4
efpeues kesâ DeOeerve DeJeefmLele nw, peyeefkeâ NCERT ceW DeYeer Yeer efhehejnJee Gòej—(b)
keâes yemleer kesâ DeOeerve DeJeefmLele yeleeÙee pee jne nw~ efJekeâuhe ceW efoS ieS ieCemebIe Je Gvemes mebyebefOele JebMeeW keâe megcesueve
16. efvecveefueefKele ceW mes DeJebefle jepÙe kesâ meboYe& ceW mener keâLeve keâer efvecve Øekeâej mes nwb-
henÛeeve keâjW? (ieCemebIe) (JebMe)
keâLeve 1- DeJebefle kesâ Gòejer Yeeie keâer jepeOeeveer ceeefn<celeer Leer~ kegâMeerveeje - ceuue
keâLeve 2- DeJebleer kesâ oef#eCe Yeeie keâer jepeOeeveer Gppewve Leer~ efhehheefueJeve - ceesefjÙe
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? JewMeeueer - efueÛÚefJe
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Deuekeâhhe - yegefue
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees Deewj 1 ve ner 2 19. Ûebõieghle ceewÙe& keâe mebyebOe efkeâme ieCemebIe mes Lee?
Gòej—(d) (a) ceesefjÙe (b) ceuue
(c) keâesefueÙe (d) efueÛÚefJe
DeJebleer jepÙe ceOÙe ceeueJee Deewj ceOÙe ØeosMe kesâ meerceeJeleea #es$eeW lekeâ
meerefcele Lee~ Fmekeâer Gòejer jepeOeeveer Gppewve leLee oef#eCeer jepeOeeveer Gòej—(a)
ceeefn<celeer Leer~ DebleesielJee Gppewve ves ceeefn<celeer keâes heÚeÌ[ efoÙee Lee~ efhehheefueJeve kesâ ceesefjÙe Deheves Deehekeâes #eef$eÙe keânles Les~ ceneJebMe kesâ
Ùeneb yeÌ[s hewceeves hej ueewnkeâce& keâe efJekeâeme ngDee Deewj Fmekeâer cepeyetle Devegmeej Ûebõieghle ceewÙe& Fmeer #eef$eÙe kegâue keâe Lee~
efkeâuesyeboer keâer ieF& Leer~ 20. yegæ kesâ meceÙe ceW meJee&efOekeâ cenlJehetCe& ieCejepÙe keâewve Lee?
17. efvecveebefkeâle ceW efkeâmekeâe megcesue venerb nw? (a) efueÛÚefJe (b) efJeosn
(a) GòejeheLe - heefMÛeceesòej Yeeie (c) Jeefppe (d) %ee$ekeâ
(b) ØeeÛeer - hetJeea Yeeie Gòej—(c)
(c) Dehejeble - heefMÛeceer Yeeie
yegæ kesâ meceÙe Jeefppe meyemes cenlJehetCe& ieCejepÙe Lee~ Jeefppe Dee"
(d) ceOÙe ØeosMe - oef#eCeer Yeeie
ieCeeW keâe mebIe Lee, efpemeceW efueÛÚefJe meyemes DeefOekeâ cenlJehetCe& Les~ GvnW
Gòej—(d)
De°kegâefuekeâ keâne peelee Lee~ neueebefkeâ yegæ kesâ meceÙe ceW efueÛÚefJe ieCe,
yeewæ «ebLe oerIeefvekeâeÙe (oerIe&efvekeâeÙe) kesâ ceneieesefJebo megòe ceW Yeejle keâer Ûesškeâ kesâ vesle=lJe ceW Jeefppe mebIe keâe meyemes ØecegKe ieCejepÙe Lee~
Deeke=âefle keâe JeCe&ve keâjles ngS Gòej ceW DeeÙeleekeâej Deewj oef#eCe ceW
ef$eYegpeekeâej yewueieeÌ[er keâer lejn yeleeÙee ieÙee nw~ yeewæ efvekeâeÙeeW ceW 21. efyebefyemeej keâe mebyebOe efkeâme JebMe mes Lee?
(a) ceewÙe& (b) nÙeËkeâ
Yeejle keâes heebÛe YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeâÙee ieÙee nw~ ceOÙe osMe (yeerÛe
keâe Yeeie) leLee oef#eCeeheLe (oef#eCeer Yeeie) DevÙe leerveeW efJekeâuhe (c) vebo (d) Megbie

megcesefuele nQ~ Gòej—(b)

18. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes efyebefyemeej kesâ Meemevekeâeue ceW ceieOe ves efJeefMe° mLeeve Øeehle efkeâÙee~ Ùen
efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS~ nÙeËkeâ JebMe keâe Meemekeâ Lee leLee yegæ keâe mecekeâeueerve Lee~
metÛeer-I metÛeer-II 22. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
(ieCemebIe) (mebyebefOele JebMe) keâLeve 1- efyebeyf emeej ves JewJeeefnkeâ mebyebOeeW kesâ ceeOÙece mes Deheveer efmLeefle
A. kegâMeerveeje 1. ceesefjÙe
keâes cepeyetle efkeâÙee~
B. efhehheefueJeve 2. ceuue
keâLeve 2- efyebefyemeej keâer ØeLece helveer, keâesmeuejepe Øemesveefpele keâer
C. JewMeeueer 3. yegefue
D. Deuekeâhhe 4. efueÛÚefJe
heg$eer Leer~
ketâš : GheÙeg&òeâ ceW mes melÙe keâLeve/keâLeveeW keâe ÛegveeJe keâjW~
A B C D (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(a) 1 2 4 3 (c) ve lees 1 Deewj ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
(b) 2 1 4 3 Gòej—(a)

NCERT-meej ( 234 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efyebefyemeej ves JewJeeefnkeâ mebyebOeeW mes Yeer Deheveer efmLeefle keâes cepeyetle efkeâÙee~ 26. meJe&ØeLece efkeâmeves ceieOe keâer jepeOeeveer keâes hešvee ceW yemeeÙee Lee?
efyebefyemeej ves leerve efJeJeen efkeâS Gmekeâer ØeLece helveer keâesmeuejepe keâer (a) DepeeleMe$eg (b) GoeefÙeve

heg$eer Deewj Øemesveefpele keâer yenve Leer~ Dele: keâLeve (2) DemelÙe nw~ (c) efyebefyemeej (d) efMeMegveeie
Gòej—(b)
23. peerJekeâ jepeJewOe keâe mebyebOe efvecveefueefKele ceW mes efkeâme jepÙe mes
GoeefÙeve kesâ Meemeve keâe meyemes cenlJehetCe& keâeÙe& Lee efkeâ Gmeves hešvee ceW
Lee?
iebiee Deewj meesve kesâ mebiece hej Skeâ efkeâuee yeveJeeÙee, efpemekeâe keâejCe
(a) DeJebefle (b) ceieOe
Lee efkeâ hešvee ceieOe meeceüepÙe kesâ keWâõ Yeeie ceW heÌ[lee Lee~ FmeefueS
(c) keâeMeer (d) keâesmeue
GoeefÙeve ves Deheveer jepeOeeveer hešvee yevee ueer Leer~
Gòej—(b)
27. eqvecveefueefKele ceW mes Skeâ ceieOe meceüepÙe keâer jepeOeeveer venerb jne?
DeJebefle kesâ jepee ØeÅeesle keâes heerefueÙee jesie nes ieÙee lees efyebefyemeej, pees (a) efieefjyeÇpe (b) jepeie=n
efkeâ ceieOe keâe Meemekeâ Lee, ves DeJebefle kesâ jepee kesâ DevegjesOe hej Deheves (c) heešefueheg$e (d) keâewMeecyeer
jepeJewOe peerJekeâ keâes Gppewve Yespee Lee~ Gòej—(d)
24. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- eqieefjyeÇpe Ùee jepeie=n Deewj heešefueheg$e ØeeÛeerve keâeue ceW ›eâceMe: ceieOe
keâLeve 1- DepeeleMe$eg ves Deheves efhelee keâer nlÙee keâjkesâ efmebnemeve meeceüepÙe keâer jepeOeeveer Leer~ peyeefkeâ keâewMeecyeer hej Jelme jepÙe keâe
hej keâypee efkeâÙee Lee~ Meemeve Lee~ nÙe&keâ JebMe kesâ Meemeve kesâ oewjeve ceieOe keâer jepeOeeveer
keâLeve 2- DepeeleMe$eg ves efJemleej keâer Dee›eâecekeâ veerefle peejer jKeer~ jepeie=n mes heešefueheg$e (hešvee) mLeeveebleefjle ngF&~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? 28. nÙe&keâ JebMe kesâ heMÛeele ceieOe hej efkeâme jepeJebMe ves Meemeve efkeâÙee?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(a) ceewÙe& JebMe (b) Megbie JebMe
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2 (c) veeie JebMe (d) vebo JebMe
Gòej—(c) Gòej—(c)
DepeeleMe$eg 492-460 F&.het. ceW efmebnemeve hej yew"e~ DepeeleMe$eg ves yeewæ meeefnlÙe kesâ Devegmeej, GoeefÙeve Deewj Gmekesâ leerveeW GòejeefOekeâejer,
Deheves efhelee keâer nlÙee keâjkesâ efmebnemeve hej keâypee efkeâÙee Lee~ Deheves Meemeve keâeÙe& kesâ efueS DeÙeesiÙe meeefyele ngS~ FmeefueS pevelee ves
mecetÛes Meemevekeâeue ceW Gmeves efJemleej keâer Dee›eâecekeâ veerefle peejer jKeer~ efMeMegveeie keâes pees Debeflece jepee keâe ceb$eer Lee; jepee Ûegve efueÙee Deewj
DepeeleMe$eg kesâ Meemeve ceW efyebefyemeej jepekegâue keâe JewYeJe Ûejceeslkeâ<e& hej Fme Øekeâej nÙe&keâ JebMe kesâ heMÛeele veeie JebMe keâe Meemeve Ûeuee~
hengbÛe ieÙee~ 29. efoS ieS efJekeâuheeW ceW mes meJe&ØeLece efkeâme jepeJebMe Éeje keâefuebie
25. efvecve keâLeveeW hej efJeÛeej keâj melÙe keâLeve/keâLeveeW kesâ ketâš keâe hej efJepeÙe Øeehle keâer ieF& Leer~
ÛeÙeve keâjW~ (a) nÙe&keâ (b) ceewÙe&
keâLeve 1- DepeeleMe$eg ves helLej heWâkeâves Jeeues Skeâ Ùegæ-leb$e keâe (c) vebo (d) Megbie

Fmlesceeue efkeâÙee~ Gòej—(c)

keâLeve 2- DepeeleMe$eg kesâ heeme Ssmee jLe Lee efpemeceW ieoe kesâ Deekeâej veboeW ves meJe&ØeLece keâefuebie keâes peerle keâj ceieOe keâer Meefòeâ keâes yeÌ{eÙee
keâe nefLeÙeej pegÌ[e ngDee Lee~ Lee~ Fmekeâs mee#Ùe efJepeÙe mceejkeâ kesâ ™he ceW Jes veboeW ves keâefuebie mes
ketâš : ‘efpeve‘ keâer cetefle& G"e ueeS Les~ Ùen Iešvee cenehe©evebo kesâ Meemevekeâeue
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 ceW Ieefšle ngF&~ Gmeves Deheves Deehe keâes Skeâješd keâne Lee~
(c) ve lees 1 Deewj ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW 30. Ú"erb Meleeyoer F&mee hetJe& kesâ 16 cenepeveheoeW kesâ efJe<eÙe ceW efvecveefueefKele
Gòej—(d) ceW mes efkeâme yeewæ «ebLe ceW metÛevee efceueleer nw?
DepeeleMe$eg keâes JewMeeueer keâes ve° keâjves ceW meesuen meeue keâe uebyee meceÙe (a) oerIe& efvekeâeÙe (b) ef$eefheškeâ

ueiee~ Deble ceW Gmes FmeefueS meheâuelee efceueer efkeâ Gmeves helLej heWâkeâves (c) oerheJebMe (d) Debiegòej efvekeâeÙe

Jeeues Skeâ Ùegæ-leb$e keâe Fmlesceeue efkeâÙee leLee Gmekesâ heeme Skeâ Ssmee Gòej—(d)
jLe Lee, efpemeceW ieoe pewmee nefLeÙeej pegÌ[e ngDee Lee~ efpememes Ùegæ ceW yeewæ «ebLe Debiegòej efvekeâeÙe ceW Ú"erb Meleeyoer F&.het. kesâ 16 cenepeveheoeW
ueesieeW keâes yeÌ[er mebKÙee ceW ceeje pee mekeâlee Lee~ keâer metÛevee efceueleer nw~

NCERT-meej ( 235 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
31. ceieOe ceW vebo JebMe keâe mebmLeehekeâ keâewve Lee? ØeejbYe ceW jepeie=n ceieOe keâer jepeOeeveer ngDee keâjleer Leer~ jepeie=n keâe
(a) cenehe©evebo (b) Ieveevebo DeLe& nw ‘‘jepeeDeeW keâe Iej’’~ heneefÌ[ÙeeW kesâ yeerÛe yemee jepeie=n Skeâ
(c) vebefoJeOe&ve (d) keâeueeMeeskeâ efkeâuesyevo Menj Lee~ ÛeewLeer Meleeyoer F&.het. heešefueheg$e ceieOe keâer
Gòej—(a) jepeOeeveer yevee~
ceieOe hej efMeMegveeie JebMe kesâ heMÛeele vebo JebMe keâe JeÛe&mJe mLeeefhele 36. efvecve ÙegiceeW hej efJeÛeej keâjW:
ngDee~ vebo JebMe keâe mebmLeehekeâ cenehe©evebo Lee~ (cenepeveheo) (jepeOeeveer)
32. eqvecveefueefKele ceieOe jepeJebMeeW keâes keâeue›eâceevegmeej JÙeJeefmLele keâjW- (1) ceieOe - jepeieerj
1. vebo JebMe 2. nÙe&keâ JebMe (2) Metjmesve - ceLegje
3. ceewÙe&JebMe 4. veeie JebMe (3) keâesMeue - ßeeJemleer
Gòej efvecve ketâšeW ceW mes ÛegefveS GheÙeg&òeâ ÙegiceeW ceW mes keâewve-mee/mes Ùegice megcesefuele nw/nQ?
(a) 2, 1, 4 Je 3 (b) 2, 4, 1 Je 3 (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 SJeb 3
(c) 1, 2, 3 Je 3 (d) 3, 2, 1 Je 4 (c) GheÙeg&òeâ meYeer (d) kesâJeue 1 SJeb 3
Gòej—(b) Gòej—(c)
efJekeâuheeW ceW efoS ieS jepeJebMeeW keâe ›eâce Fme Øekeâej nw- (cenepeveheo) (jepeOeeveer)
nÙe&keâ JebMe - 544-412 F&.het. ceieOe - jepeieerj
veeieJebMe - 412-344 F&.het. Metjmesve - ceLegje
vebo JebMe - 344-321 F&.het. keâesMeue - ßeeJemleer
ceewÙe& JebMe - 321-184 F&.het.
37. efceueeve keâjW :-
33. DeejefcYekeâ Ssefleneefmekeâ keâeue keâe ØeejbYe keâye mes ceevee peelee nw? (cenepeveheo) (jepeOeeveer)
(a) 1000 F&.het. (b) 800 F&.het. (A) DeJeefvle (ii) keâewMeecyeer
(c) 700 F&. het. (d) 600 F&. het.
(B) Jelme (ii) GppeefÙeveer
Gòej—(d) (C) keâeMeer (iii) JeejeCemeer
DeejefcYekeâ Ssefleneefmekeâ keâeue keâe ØeejbYe 600 F&. het. ceevee peelee nw~ (D) Debie (iv) Ûechee
1000 F&. het. keâes DeejefcYekeâ ueewnkeâeue ceevee peelee nw~ (A) (B) (C) (D)
(a) (i) (ii) (iii) (iv)
34. ceieOe kesâ Glkeâ<e& kesâ mecyebOe ceW efvecve ceW mes keâewve-mee keâLeve DemelÙe
nw ? (b) (ii) (i) (iii) (iv)

(a) Kesleer keâer Ghepe Keeme leewj hej DeÛÚer nesleer Leer~ (c) (i) (iv) (iii) (ii)

(b) ueesns keâer KeoeveW Deemeeveer mes GheueyOe LeeR~ (d) (iii) (iv) (i) (ii)

(c) pebieueer #es$eeW ceWs nebLeer GheueyOe Les, pees efkeâ mesvee kesâ Gòej—(b)
cenlJehetCe& Debie Les~ (cenepeveheo) (jepeOeeveer)
(d) Ùecegvee SJeb Fmekeâer GheveefoÙeeW mes DeeJeeieceve memlee DeJeefvle - GppeefÙeveer
Je megueYe Lee~ Jelme - keâewMeecyeer
Gòej—(d) keâeMeer - JeejeCemeer
Ùecegvee veneR Deefheleg iebiee Deewj Fmekeâer GheveefoÙeeW mes DeeJeeieceve memlee Debie - Ûechee
Je megueYe neslee Lee~ 38. efvecve hej efJeÛeej keâjW :-
35. ØeejcYe ceW ceieOe keâer jepeOeeveer Leer? (1) Ú"erb Meleeyoer F&.het. ceW kegâue 15 cenepeveheoeW (jepÙe) kesâ
(a) jepeie=n (jepeieerj) (b) JewMeeueer DeefmlelJe keâe mee#Ùe Øeehle neslee nw~
(c) Ûebhee (d) kegâMeerveiej (2) yeewæ Deewj pewve oesveeW «ebLeeW mes cenepeveheoeW keâer metÛevee efceueleer
Gòej—(a) nw~

NCERT-meej ( 236 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
GheÙeg&keäle ceW mes keâewve-mee DemelÙe nw? Ûebyeue veoer keâer meneÙekeâ veefoÙeeW kesâ Deeme-heeme kesâ #es$e ceW~
(c)
(a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2) (d) ieesoeJejer veoer keâer meneÙekeâ veoer kesâ Deeme-heeme~
(c) (1) Je (2) oesveeW (d) keâesF& veneR Gòej—(b)
Gòej—(a)
‘ceieOe’, iebiee kesâ oef#eCe ceW leLee meesve veoer kesâ Deeme-heeme eqmLele Lee~
Ú"eR Meleeyoer F&.het. ceW kegâue 16 cenepeveheoeW keâe DeefmlelJe efJeÅeceeve Fmekesâ Meemekeâ MeefòeâMeeueer Les, efpevneWves efJeMeeue jepÙe keâer mLeehevee keâer
Lee~ Fmekeâer metÛevee yeewæ «ebLe DebiegòejefvekeâeÙe Deewj pewve«ebLe YeieJeleer leLee DevÙe #es$e ceW Yeer Ssmes ner jepÙeeW keâer mLeehevee keâer~
met$e mes Øeehle nesleer nw~ ÙeÅeefhe oesveeW «ebLeeW ceW cenepeveheoeW keâer metÛeer ceW
43. ‘DeMcekeâ’ cenepeveheo efkeâme veoer kesâ leš hej efmLele Lee?
Skeâ™helee veneR nw~
(a) eq#eØee
39. cenepeveheo keâeue ceW Ghepe keâe efkeâlevee efnmmee, jepÙe Éeje keâj (b) ceneveoer
kesâ ™he ceW efueÙee peelee Lee? (c) iebiee
(a) 1/5Jeeb (b) 1/8Jeeb (d) ieesoeJejer
(c) 1/12Jeeb (d) 1/6Jeeb Gòej—(d)
Gòej—(d) DeMcekeâ meyemes oef#eCe ceW efmLele cenepeveheo Lee~ efpemekeâer jepeOeeveer
cenepeveheo keâeue ceW heâmeueeW hej ueieeS ieS keâj meyemes cenlJehetCe& Les, ‘heesleve’ Leer~ Ùen oef#eCe Yeejle keâer meyemes yeÌ[er veoer, ieesoeJejer
keäÙeeWefkeâ DeefOekeâebMe ueesie ke=â<ekeâ ner Les~ ØeeÙe: Ghepe keâe 1/6Jeeb efnmmee, (Godiece veeefmekeâ) kesâ leš hej efmLele nw~
keâj kesâ ™he ceW efveOee&efjle efkeâÙee peelee Lee, efpemes ‘Yeeie’ keâne peelee 44. ØeeÛeerve Yeejle ceW efkeâleves cenepeveheo Les; DeLee&led cenepeveheoeW keâer
Lee~ mebKÙee efkeâleveer Leer?
40. ØeeÛeerve veiej ‘ceieOe’ mes neskeâj efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer veefoÙeeb (a) 14 (b) 16
ØeJeeefnle nesleer Leerb— (c) 10 (d) 12
(i) iebiee (ii) meesve Gòej—(b)
(iii) Ùecegvee ØeeÛeervekeâeue (Ú"eR Meleeyoer F&.het.) ces cenepeveheoeW keâer mebKÙee 16 Leer~
GheÙegòeâ efJekeâuhe keâe ÛegveeJe keâjW— yeewæ «ebLe Debiegòej efvekeâeÙe leLee pewve «ebLe YeieJeleer met$e ceW 16
(a) (i) SJeb (ii) (b) (ii) SJeb (iii) cenepeveheoeW keâe ØeceeCe efceuelee nw~
(c) (i) SJeb (iii) (d) (i), (ii) SJeb (iii)
45. keâewve-mee cenepeveheo Yeejle ceW efmLele venerb Lee?
Gòej—(a)
(a) Debie
iebiee Deewj meesve veoer ceieOe mes neskeâj ØeJeeefnle nesleer LeeR~ Ùes ÙeeleeÙeele, peue- (b) heebÛeeue
efJelejCe Deewj peceerve keâes GhepeeT yeveeves kesâ efueS yengle cenlJehetCe& LeeR~ (c) le#eefMeuee
(d) keâesmeue
41. ‘mebmke=âle JÙeekeâjCe’ keâer jÛevee efkeâmekesâ Éeje keâer ieF& nw?
(a) heeefCeefve (b) Jejenefceefnj
Gòej—(c)
(c) helebpeefue (d) DeeÙe&Yeó le#eefMeuee cenepeveheo heeefkeâmleeve ceW efmLele Lee~ Mes<e meYeer Yeejle ceW
Gòej—(a) efmLele Les~
heeefCeefve ves mebmke=âle Yee<ee kesâ JÙeekeâjCe keâer jÛevee keâer nw~ GvneWves mJejeW 46. efyeefcyemeej Deewj DepeeleMe$eg efkeâme cenepeveheo kesâ oes MeefòeâMeeueer
leLee JÙebpeveeW keâes Skeâ efJeMes<e ›eâce ceW jKekeâj Gvekesâ DeeOeej hej met$eeW Meemekeâ Les?
keâer jÛevee keâer~ Ùes met$e yeerpeieefCele kesâ met$eeW mes keâeheâer efceueles-pegueles (a) Debie (b) ceieOe
nQ~ mebmke=âle JÙeekeâjCe keâer Fvekeâer Øeefmeæ hegmlekeâ ‘De°eOÙeeÙeer’ nw~ (c) DeJeefvle (d) heebÛeeue

42. ØeeÛeerve keâeue ceW ‘ceieOe’ efkeâme #es$e ceW yemee Lee? Gòej—(b)
(a) Ùecegvee veoer leLee Gmekeâer meneÙekeâ veefoÙeeW kesâ Deeme-heeme efyeefcyemeej Deewj DepeeleMe$eg, ceieOe cenepeveheo kesâ oes MeefòeâMeeueer
kesâ #es$e ceW~ Meemekeâ Les~ ‘ceieOe’ keâer jepeOeeveer ØeejcYe ceW jepeie=n Leer, Deeies
(b) iebiee kesâ oef#eCe ceW iebiee Je Gmekeâer meneÙekeâ meesve veoer kesâ Deeme- Ûeuekeâj heešefueheg$e keâes jepeOeeveer yeveeÙee ieÙee~ DepeeleMe$eg kesâ Meemeve
heeme~ keâeue ceW ner ØeLece yeewæ mebieerefle jepeie=n ceW DeeÙeesefpele keâer ieF& Leer~

NCERT-meej ( 237 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efJeosMeer Dee›eâceCe
(Alien Invasion)
‘efJeosMeer Dee›eâceCe’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW
ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele veF& SJeb
hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw—
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) cenepeveheoeW mes veboeW lekeâ
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jeceMejCe Mecee&) F&jeveer SJeb cekeâotefveÙeeF& Dee›eâceCe

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
YeejleerÙe meercee-ØeosMe hej heâejefmeÙeeW keâer efJepeÙe
heâejmeer mebheke&â kesâ heefjCeece

efmekebâoj keâe Dee›eâceCe

 efmekebâoj keâe heerÚs nšvee

 efmekebâoj kesâ Dee›eâceCe keâe ØeYeeJe
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-KeC[
YeejleerÙe meercee-ØeosMe hej
heâejefmeÙeeW keâer efJepeÙe
(Persian Victory over Indian
States)
Gme keâeue ceW Yeejle kesâ heefMÛeceer meercee-ØeosMe hebpeeye, efmebOe
Deewj Deheâieeefvemleeve ceW keâesF& meyeue jepeveereflekeâ meòee veneR Leer~
meeefnlÙe ceW GefuueefKele meesuen cenepeveheoeW ceW mes kesâJeue oes,
kebâyeespe Deewj ieebOeej, Fme yeenjer #es$e ceW jKes pee mekeâles nQ~
Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ Gme meceÙe Gme #es$e ceW Deveskeâ Úesš-s
Úesšs jpeJeeÌ[s Les, pees mJeleb$e Les Deewj ØeeÙe: Deeheme ceW
ueÌ[les jnles Les Deewj FmeefueS Jes Deemeeveer mes efkeâmeer Yeer
yeenjer Dee›eâceCekeâejer kesâ efMekeâej yeve mekeâles Les~
 Heâejme (F&jeve) kesâ MeefòeâMeeueer nKeeceveer (Sskeâercesevf eÙeve) MeemekeâeW
keâer DeebKeW mJeeYeeefJekeâ ™he mes Fme #es$e hej LeeR~
 Deewj mebYeJele: meeFjme (558-530 F&. het.) ves efnbogkegâMe
heJe&le ßesefCeÙeeW kesâ oef#eCe ceW jnves Jeeues Deveskeâ jpeJeeÌ[eW
keâes Deheves DeOeerve keâj efueÙee Lee~
 uesefkeâve Fmekesâ yeeo [sefjÙeme (oeje ØeLece) (522-486
F&.het.) kesâ Meemeve keâeue ceW nceW Yeejle kesâ heef§eceesòej Yeeie
ceW nKeeceveer Meemeve kesâ efJemleej kesâ mhe° mee#Ùe
efceueles nQ~
 [sefjÙeme kesâ oes GlkeâerCe& uesKeeW ceW efnog (efnbot) keâes Gmekesâ
jepÙe keâe efnmmee yeleeÙee ieÙee nw~
efnbot keâe leelheÙe& efkeâmeer Ssmes
ØeosMe mes ueieeÙee pee mekeâlee nw-
pees efmebOeg veoer kesâ hetJe& ceW efmLele nes
efp emes [sefj Ùeme ves 518 F&.het. kesâ Deemeheeme
peerlee nes~
 Ùetveeveer Feflenemekeâej nsjes[esšme keâe keânvee nw efkeâ 517
F&.het. ceW [sefjÙeme ves efmebOeg veoer keâer Ieešer keâer Keespe keâjves kesâ
efueS Skeâ veew DeefYeÙeeve Yespee Lee~

NCERT-meej ( 238 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
  heâejme meeceüepÙe ceW kegâue efceueekeâj DeªeF&me #e$eefheÙeeb
LeeR~
(1) YeejleerÙe mewe fvekeâ Gme nKeeceveer mesvee ceW YeejleerÙe #e$eheer ceW meefcceefuele Les-
Meeefc eue Les, efpemeves pekeä&m eerpe (xerxes)
kesâ meceÙe (486-465 F&.het. ) ceW Ùetveeve hej
efJ epeÙe Øeehle keâer Leer Deewj
efmebOeg heef§eceesòej meercee hebpeeye keâe efmebO eg veoer
(2) 330 F&.het. ceW ieewiecesuee veecekeâ mLeeve
hej efmekebâ oj kesâ efJe®æ ueÌ[ eF& ueÌ[ er Leer~ Øeeble kesâ heefMÛece keâe Yeeie

 Ùen meeceüepÙe keâe meyemes DeefOekeâ Deeyeeo Deewj GhepeeT

hetJeexòej Yeejle
efnmmee Lee~
kesâ Úesšs-Úesšs  Fme #es$e mes 360 šwueWš (cegõe leLee Yeejle keâer ØeeÛeerve ceehe)
jpeJeeÌ[eW Deewj ceieOe meesvee jepemJe kesâ ™he ceW Deelee Lee, pees heâejme kesâ meYeer
ieCejepÙeeW keâe meeceüepÙe ceW
SefMeÙeeF& ØeebleeW mes efceueves Jeeues kegâue jepemJe keâe Skeâ-
Oeerjs-Oeerjs efleneF& Lee~
efJeueÙe nes  YeejleerÙe Øepee keâes F&jeveer heâewpe ceW Yeer Yeleea efkeâÙee peeves
ieÙee Lee~
ueiee~
 oejÙeJeng (oeje ØeLece) kesâ GòejeefOekeâejer #eÙee<e& (pekeä&meerpe)
ves ÙetveeefveÙeeW kesâ efKeueeheâ uebyeer ueÌ[eF& ceW YeejleerÙeeW keâes Deheveer
 hejbleg heef§eceesòej Yeejle keâer efmLeefle F&mee-hetJe& Ú"erb meoer kesâ heâewpe ceW Meeefceue efkeâÙee~
hetJee&æ& kesâ oewjeve efYeVe Leer~  Ssmee ueielee nw efkeâ Yeejle hej efmekeâobj kesâ nceues lekeâ heef§eceesòej
 kebâyeespe, ieebOeej Deewj ceõ Deeefo kesâ jepee Deeheme ceW ner Yeejle kesâ efnmmes F&jeveer meeceüepÙe keâe Debie yeves jns~
ueÌ[les jnles Les~
 Fme #es$e ceW ceieOe pewmee keâesF& MeefòeâMeeueer meeceüepÙe veneR
Lee, pees Deeheme ceW ueÌ[ves Jeeues Fve mecegoeÙeeW keâes mebieef"le
heâejmeer mebheke&&â kesâ heefjCeece
meeceüepÙe kesâ ™he ceW heefjCele keâj mekeâlee~ (Results of The Persian Contact)
 Ùen #es$e mece=æ Yeer Lee, Flevee ner veneR, efnbogkegâMe kesâ
ojeX mes Fme #es$e ceW yeenj mes Deemeeveer mes Iegmee pee efmebOeg kesâ efueS efnbot veece keâe DeebjYe Fmeer meceÙe mes
mekeâlee Lee~ F&jeefveÙeeW ves efkeâÙee, hej Gme meceÙe ‘efnbot’ Meyo keâe Oece&
 efpeme meceÙe ceieOe kesâ jepee Dehevee meeceüepÙe yeÌ{e jns Les, Gme mes keâesF& mebyebOe veneR Lee~
meceÙe F&jeve kesâ nKeeceveer Meemekeâ Yeer Dehevee jepÙe efJemleej keâjerye oes meew meeueeW lekeâ yeves jns~
keâj jns Les~ Yeejle Deewj
F&jeve kesâ Fmemes oesveeW kesâ yeerÛe JÙeeheej keâes
 F&jeve kesâ MeemekeâeW ves Yeejle keâer heef§eceesòej meercee hej yeÌ{eJee efceuee~
ceOÙe
JÙeehle jepeveereflekeâ hetâš mes heâeÙeoe G"eÙee~ Fmekesâ meebmke=âeflekeâ heefjCeece Deewj Yeer
mebheke&â- cenòJehetCe& ngS~
F&jeveer Meemekeâ oejÙeJeng ([sefjÙeme) 516 F&. het.
cesW heefMÛeceesòej Yeejle cesW Iegme ieÙee Deewj Gmes Kejes‰er Yeejle cesW uesKeve keâe Skeâ Keeme
peerle keâj efvecveefueefKele #es$eesb keâes Deheves efueefhe ™he efpemes F&jeveer efueefhekeâej
meeceüepÙe cesW efceuee efueÙee- ‘keâeefleye’ Éeje ueeÙee ieÙee~

Dejyeer keâer lejn oeF&Ë mes yeeF&Ë

efmebOeg veoer kesâ F&mee keâer leermejer Deesj efueKeer peeleer Leer~
hebpeeye efmebOe meoer lekeâ Yeejle
heefMÛece kesâ Fueekesâ
cesW Ûeueleer jner~
 Ùen #es$e heâejme (F&jeve) keâe yeermeJeeb Øeeble Ùee #e$eheer  heef§eceesòej meercee Øeeble ceW F&jeveer efmekeäkesâ Yeer efceueles nQ,
yeve ieÙee~ efpevemes F&jeve kesâ meeLe JÙeeheej nesves keâe mebkesâle efceuelee nw~

NCERT-meej ( 239 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 efkebâleg Ùen meesÛevee ieuele nesiee efkeâ F&jeve kesâ meeLe mebheke&â kesâ
heefjCeecemJe™he ner Deenle cegõeSb Yeejle ceW ØeÛeefuele ngFË~
 efheâj Yeer, ceewÙe& Jeemlegkeâuee hej F&jeveer ØeYeeJe mhe° ™he
mes efoKeeF& heÌ[lee nw~
 DeMeeskeâ keâeueerve mceejkeâ, efJeMes<ekeâj Iebše kesâ Deekeâej
kesâ iegbyeo, kegâÚ no lekeâ F&jeveer Øeefle™heeW hej DeeOeeefjle
Les~
 DeMeeskeâ kesâ jepÙeeosMeeW keâer ØemleeJevee Deewj GveceW ØeÙegòeâ
MeyoeW ceW Yeer F&jeveer ØeYeeJe osKee pee mekeâlee nw~
 GoenjCeeLe&, F&jeveer Meyo ‘efoefhe’ kesâ efueS DeMeeskeâ keâeueerve
uesKekeâeW ves ‘efueefhe’ Meyo keâe ØeÙeesie efkeâÙee nw~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ, ÙetveeefveÙeeW keâes Yeejle keâer Deheej mebheefòe keâer
pees peevekeâejer efceueer, Jen Fve F&jeefveÙeeW kesâ peefjS ner efceueer~
 Fme peevekeâejer mes Yeejle keâer mebheefòe kesâ efueS Gvekeâe ueeueÛe
yeÌ{ ieÙee Deewj DebleleesielJee Yeejle hej efmekebâoj ves Dee›eâceCe
keâj efoÙee~
efmekebâoj keâe Dee›eâceCe
(Alexander's Invasion)
F&mee-hetJe& ÛeewLeer meoer ceW efJeMJe hej Dehevee DeefOehelÙe peceeves
kesâ efueS Ùetveeveer Deewj F&jeefveÙeeW kesâ ceOÙe mebIe<e& ngS Les~
cekeâotevf eÙeeJeemeer efmekebâoj kesâ vesle=lJe ceW ÙetveeefveÙeeW ves DeeefKejkeâej
F&jeveer meeceüepÙe keâes ve° keâj efoÙee~
SefMeÙee ceeFvej
(legkeâera)
efmekeâboj Éeje
F&jekeâ
efJeefpele #es$e Les-
F&jeve
 F&jeve mes Jen Yeejle keâer Deesj yeÌ{e~ mhe°leÙee Jen Yeejle keâer
Deheej mebheefòe hej ueueÛeeÙee Lee~
 Fefleneme kesâ efhelee keâns peeves Jeeues ‘nsjes[esšme’ Deewj
DevÙe Ùetveeveer uesKekeâeW ves Yeejle keâe JeCe&ve Deheej mebheefòe
Jeeues osMe kesâ ™he ceW efkeâÙee nw~
 Fme JeCe&ve keâes heÌ{keâj, efmekebâoj Yeejle hej nceuee keâjves
kesâ efueS Øesefjle ngDee~
 efmekeâobj ceW Yeewieesefuekeâ DevJes<eCe Deewj Øeke=âefle efJe%eeve
kesâ Øeefle leer›e ueuekeâ Leer~
NCERT-meej
efmekebâoj megve jKee Lee efkeâ Yeejle keâer hetJeea meercee
hej ‘kewâefmheÙeve meeiej’ ner hewâuee nw~
 Jen efJeiele efJepesleeDeeW keâer Meeveoej GheueefyOeÙeeW mes Yeer
ØeYeeefJele Lee~ Jen Gvekeâe DevegkeâjCe keâj Gvemes Yeer Deeies
efvekeâue peevee Ûeenlee Lee~
 heef§eceesòej Yeejle keâer jepeveereflekeâ efmLeefle Gmekeâer Fme
Ùeespevee kesâ efueS GheÙegòeâ Leer~
 Ùen #es$e Deveskeâ jepeleb$eeW Deewj keâyeeÙeueer ieCejepÙeeW
ceW yebše ngDee Lee, efpevnW Deheves-Deheves #es$e mes ueieeJe Lee
Deewj efpeve jepÙeeW hej Gvekeâe Meemeve Lee, Gvemes GvnW yeÌ[e
ienje Øesce Lee~
 efmekebâoj ves heeÙee efkeâ Fve jpeJeeÌ[eW keâes Skeâ-Skeâ keâj
peerle uesvee Deemeeve nw~
 F&jeve hej efJepeÙe kesâ yeeo efmekebâoj keâeyegue keâer Deesj yeÌ{e, peneb
mes Kewyej oje& heej keâjles ngS Jen 326 F&.het. ceW Yeejle
DeeÙee~
 efmebOeg veoer lekeâ hengbÛeves ceW Gmes heebÛe cenerves ueies~
Yeejle hej efmekebâoj kesâ DeefY eÙeeve keâe Fefleneme
efpeve œeesleeW ceW GheueyOe Je=òeebleeW kesâ DeeOeej hej
efueKee ieÙee nw Jes nQ- Ùetveeveer Deewj jesceve
 Dee§eÙe& keâer yeele lees Ùen nw efkeâ efkeâmeer Yeer YeejleerÙe œeesle ceW
efmekebâoj DeLeJee Gmekesâ DeefYeÙeeve kesâ efJe<eÙe ceW keâesF& GuuesKe
veneR efceuelee~
 Dee§eÙe&pevekeâ leLÙe nw, efkeâ Skeâ Deesj lees Ùetveeveer Yeejle
hej efmekebâoj kesâ DeefYeÙeeve keâe Je=òeeble yengle efJemleej
mes osles nw, uesefkeâve otmejer Deesj Jes keâewefšuÙe kesâ yeejs ceW
Skeâ Meyo Yeer veneR efueKeles nQ~
 neueebefkeâ Ùetveeveer œeesleeW mes mewb[^eskeâesšme Ùee SW[^eskeâesšme
Deewj Ûebõieghle ceewÙe& keâes Skeâ ner JÙeefòeâ ceeve uesvee Deewj
Ûebõieghle kesâ efmebnemeveejesnCe keâer leejerKe keâes 326
F&.het. efveOee&efjle keâjvee, YeejleerÙe Fefleneme kesâ efleefLe
›eâefcekeâ {ebÛes keâe cegKÙeeOeej yeve ieÙee nw~
 peye efmekebâoj Yeejle keâer Yetefce hej hengbÛe ieÙee lees
le#eefMeuee (hebpeeye ceW jeJeueefheb[er kesâ heeme) keâe jepee
Gmekeâer meneÙelee keâjves kesâ efueS Gmekesâ heeme pee hengbÛee~
 kesâJeue Skeâ oes DevÙe YeejleerÙe jpeJeeÌ[eW ves le#eefMeuee
kesâ Fme nsÙe GoenjCe keâe DevegkeâjCe efkeâÙee~
( 240 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efvecve jepÙeeW kesâ jepeeDeeW ves efmekebâoj keâe [škeâj cegkeâeyeuee  DeefmekeâveesF& keâer jepeOeeveer cemeeiee hej efJepeÙe Øeeefhle kesâ yeeo
efkeâÙee, uesekf eâve Jes Demeheâue jns ÙeLee- efmekebâoj ves mJeÙeb 7000 mewefvekeâeW keâer YeeÌ[s keâer mesvee kesâ meeLe
Skeâ efJeMes<e keâjej efkeâÙee Deewj Gmekesâ Debleie&le GvnW peerJeve-oeve
Deheâieeefvemleeve hebpeeye efmebOe
os efoÙee~
kesâ jepee kesâ jepee kesâ jepee
 Fme leLÙe keâs yeeJepeto efkeâ Ùes Úesšs-Úesšs jpeJeeÌ[s efmekebâoj keâer  efmekebâoj kesâ mewefvekeâeW ves Deewj mJeÙeb efmekebâoj ves Yeer Gve

DevegYeJeer mesveeDeeW keâer leguevee cebs yengle keâcepeesj Les~
 Ùen Yeueer-Yeebefle peeveles Les efkeâ Gvekesâ peerleves keâer mebYeeJevee
jbÛecee$e Yeer veneR Leer, efheâj Yeer GvneWves efyevee ueÌ[s Iegšves
šskeâvee mJeerkeâej veneR efkeâÙee~
 Ùetveeveer uesKekeâeW ves FveceW mes DeefOekeâebMe jpeJeeÌ[eW keâer
Jeerjlee Deewj osMeYeefòeâ keâer Yetefj-Yetefj ØeMbemee keâer nw~
efnob gkegâMe heej keâjves kesâ yeeo, efmekebâoj ves Deheveer
mesvee keâes oes YeeieeW ceW yeebš efoÙee-
Skeâ Yeeie keâes Deheveer otmejs Yeeie keâes
keâceeve ceW jKee leLee Deheves oes meJeexòece mesveeheefleÙeeW
keâer keâceeve ceW jKee~
 efmekebâoj ves Yeejle kesâ heef§eceesòej Yeeie keâes peerleves keâe keâece
Deheves efpecceW jKee~
 ÙetveeefveÙeeW keâes nmleer veecekeâ Skeâ keâyeeFueer mejoej
mes keâÌ[e ØeeflejesOe efceuee~
 ‘nmleer’ keâer jepeOeeveer heg<keâueeJeleer Leer~ ÙetveeefveÙeeW
ves ‘heg<keâueeJeleer’ keâes Iesj efueÙee~
 nmleer ves hetjs 30 efove lekeâ Fme Iesjs keâe cegkeâeyeuee
efkeâÙee Deewj Deble ceW ueÌ[les ngS Jeerjieefle keâes Øeehle
ngDee~
 Gmekeâer mesvee Yeer Debelf ece mewevf ekeâ kesâ peereJf ele jnves lekeâ Dee›eâceCekeâejer
mes JeerjleehetJe&keâ ueÌ[leer jner~
 peye DeeefmekeâveesF& (assakenoi) vejsMe ueÌ[les ngS Jeerjieefle
keâes Øeehle ngDee, lees Gmekeâer Jeerjebievee jeveer vess mesvee keâer keâceeve
mewefvekeâeW keâes jele kesâ DebOesjs ceW Iesjkeâj efveo&ÙeleehetJe&keâ ceewle kesâ
Ieeš Gleej efoÙee~
 mJeÙeb Ùetveeveer uesKekeâeW Éeje Yeer Fme yeye&jleehetCe& nlÙeekeâeb[
keâer Ieesj efveboe keâer ieF& nw~
 DeeefmekeâveesF& Deewj DevÙe jpeJeeÌ[eW keâes njeves kesâ yeeo
efmekebâoj Deheveer mesvee kesâ otmejs Yeeie kesâ meeLe efceue ieÙee~
 Deškeâ mes ueieYeie 24 efkeâueesceeršj Thej keâer Deesj
efmLele ‘Deesefnbo’ kesâ heeme efmebOeg veoer hej Skeâ hegue
yeveeÙee ieÙee~
 efmebOeg keâes heej keâjkesâ efmekebâoj le#eefMeuee keâer Deesj yeÌ{e~
peye Jen le#eefMeuee mes ueieYeie 7 efkeâueesceeršj otj Lee,
leYeer Jeneb keâe jepee DeebefYe, efmekebâoj keâer DeieJeeveer ceW
Jeneb Dee hengbÛee Deewj Gmeves efmekebâoj keâer ØeYegmeòee mJeerkeâej
keâj ueer~
 neueebefkeâ heef§eceesòej Yeejle kesâ jepeeDeeW ceW meyemes DeefOekeâ
MeefòeâMeeueer jepee Gme ØeosMe keâe Meemekeâ Lee, efpemekeâe
jepÙe Pesuece Deewj efÛeveeye kesâ yeerÛe efmLele Lee, efpemes
Ùetveeveer heesjme keânles nQ~
 Ùen veece MeeÙeo heewjJe keâe efyeieÌ[e ngDee ™he nw~ peye
heesjme keâes efmekebâoj kesâ otle yegueeves DeeS, lees Gmeves ieJe& mes
Gòej efoÙee efkeâ Jen efmekebâoj mes DeJeMÙe efceuesiee, ceiej
Deheves jepÙe keâer meercee hej Deewj Jeneb Yeer Deheves Mem$eeW kesâ
meeLe~
 efmekebâoj ves Yeer Gmemes ueÌ[ves kesâ efueS hetjer lewÙeejer keâer~

mebYeeue ueer~ ‘‘Jes Deble lekeâ Deheves osMe keâes yeÛeeves kesâ efueS  mcejCe jns efkeâ heesjme Skeâ Úesšs mes jepÙe keâe Meemekeâ Lee
ke=âlemebkeâuhe Les~’’ Deewj Gmekesâ jepÙe keâe #es$eheâue DeeOegefvekeâ hebpeeye kesâ Skeâ
 Deheveer ceele=Yetefce keâer j#ee kesâ efueS GveceW Flevee Glmeen ketâš- efpeues mes Yeer yeÌ[e ve jne nesiee ~
ketâškeâj Yeje Lee, efkeâ veeefjÙeeb Yeer jCe#es$e ceW ketâo heÌ[eR~  heesjme yeÌ[er yeneogjer mes ueÌ[e, Gmekesâ Mejerj hej veew IeeJe

 Deewj lees Deewj, YeeÌ[s kesâ mewefvekeâeW ves Yeer ‘‘DeheÙeMehetCe& ueies, Deewj Gmes yeboer yeveekeâj efmekebâoj kesâ meeceves hesMe
peerJeve keâer Dehes#ee ÙeMemkeâj ce=lÙeg keâes JejCe keâjvee efkeâÙee ieÙee~
ßes‰ mecePee~’’  efmekebâoj ves heesjme mes hetÚe ‘‘keânes, legcnejs meeLe kewâmee

 keâF& efoveeW lekeâ JeerjleehetCe& ØeeflejesOe kesâ yeeo ner efmekebâoj jepeOeeveer yelee&Je efkeâÙee peeS~’’ heesjme ves lelkeâeue ieJe& kesâ meeLe
‘cemeeiee’ (massaga) hej Dehevee DeeefOehelÙe mLeeefhele keâj Gòej efoÙee- ‘‘pewmee Skeâ jepee otmejs jepee kesâ meeLe
mekeâe~ keâjlee nw~’’

NCERT-meej ( 241 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 MetjJeerj heesjme kesâ Fme Gòej mes ØeYeeefJele neskeâj efmekebâoj ves
Gmekeâe jepÙe Gmes Jeeheme ueewše efoÙee Deewj ‘‘5000 veiejeW
leLee DemebKÙe ieebJeeW meefnle 15 ieCejepÙe’’ kesâ jepÙe #es$e keâes
Gmes meeQheles ngS Gmekesâ meeLe cew$eer mebyebOe mLeeefhele keâj efueÙee~
Deeies JÙeeme veoer keâer Deesj yeÌ{les ngS efmekebâoj keâe
keâ"FDeesF & (keâ"eW) kesâ meeLe Yeer<eCe Ùegæ ngDee
efpemekesâ efvecve heefj Ceece ngS-
17000 keâ" mewefvekeâ 70,000 mewefvekeâ
Jeerj ieefle keâes Øeehle ngS yeboer yevee efueS ieS Les~
 efmekebâoj keâe heerÚs nšvee (Alexander's
Retreat)
efmekebâoj JÙeeme veoer kesâ leš hej Deekeâj ™keâ ieÙee, keäÙeeWefkeâ
Gmekesâ mewefvekeâeW ves ieoj keâj efoÙee Deewj pegueeF& 326 F&.het. kesâ
Deble ceW Deeies yeÌ{ves mes Fvekeâej keâj efoÙee~ Ùen keânvee keâef"ve
nw, efkeâ Gmekesâ mewefvekeâeW Éeje Gmekeâer DeJe%ee efkeâS peeves
kesâ heerÚs cee$e Gve mewefvekeâeW keâer LekeâeJeš ner Leer, pewmee
efkeâ Ùetveeveer uesKekeâeW ves keâne nw, DeLeJee Jes veboeW kesâ Gme
MeefòeâMeeueer meeceüepÙe mes YeÙeYeerle nes ieS Les, pees veoer
kesâ Gme heej efmLele Lee~
 uesefkeâve Ùen peeve uesvee ®efÛekeâj nesiee efkeâ peye efmekebâoj Deheves
mewefvekeâeW keâes Deeies yeÌ{ves kesâ efueS jepeer keâjves keâer keâesefMeMe keâj
jne Lee, lees GvneWves Deheves peJeeye ceW Fme yeele hej peesj efoÙee
efkeâ Fme DeefYeÙeeve kesâ oewjeve Ùeefo efmekebâoj kesâ meeLe keâesF&
ogIe&švee nes ieF& lees mebhetCe& mesvee hej ceneefJeheefòe Dee
heÌ[sieer~
 efmekebâoj ves og:Ke Yejs mJej ceW keâne, ‘‘ceQ Gve efoueeW ceW
Glmeen Yejvee Ûeenlee ntb pees efve‰enerve nQ, Deewj
keâeÙejleehetCe& [j mes oyes ngS nQ~’’
 Ssmee keânles meceÙe efmekebâoj kesâ mewefvekeâeW hej efvemmebosn Gve
Úesšs-Úesšs ieCejepÙeeW keâer mebhetCe& pevelee Éeje ØeeCeeW keâe ceesn
ÚesÌ[keâj JeerjleehetJe&keâ efkeâS ieS keâ"esj ØeeflejesOe Deewj Gvekesâ
Éeje ØeoefMe&le DeocÙe osMeYeefòeâ keâer Ùeeo neJeer jner nesieer~
 Deveskeâ ØeeÛeerve Ùetveeveer FeflenemekeâejeW ves efueKee nw efkeâ efmekebâoj
Deewj Gmekesâ mewefvekeâ FmeerefueS Jeeheme nš ieS keäÙeeWefkeâ Jes
veboeW kesâ MeefòeâMeeueer meeceüepÙe mes [j ieS Les~
 JeemleefJekeâ keâejCe kegâÚ Yeer jne nes, efmekebâoj keâes Deheves
yeeieer mewefvekeâeW kesâ efveCe&Ùe kesâ meeceves Pegkeâvee heÌ[e Deewj Gmeves
Jeeheme ueewš peeves keâe efveCe&Ùe ues efueÙee~
NCERT-meej
Pesuece Deewj efÛeveeye kesâ mebiece kesâ heeme efmekebâoj keâes
efpeme ieCemebIe mes ueÌ[vee heÌ[e, Gmekeâe vesle=lJe
keâj jns Les- ceuueesF & Deewj DeesefkeämeõkeâeF&
(ceeueJee) (#egõkeâ)
 ceeueJeeW kesâ meYeer veiej Ùegæ ceW ØeeflejesOeer ogie& yeve ieS~
 GveceW mes Skeâ veiej ogie& ceW 5000 yeÇeÿeCeeW ves keâuece
ÚesÌ[keâj leueJeej neLe ceW G"e ueer~
 Jes ueÌ[les-ueÌ[les yeefueoeve nes ieS, GveceW mes kegâÚ ner
ogYee&iÙeMeeueer mes yeÛes, pees yeboer yevee efueS ieS ~
 Skeâ DevÙe veiej hej Dee›eâceCe keâjles ngS efmekebâoj yegjer
lejn IeeÙeue nes ieÙee Deewj peye Gmekesâ mewefvekeâeW ves Gme
veiej hej keâypee keâj efueÙee lees GvneWves iegmmes ceW Deeieyeyetuee
neskeâj Jeneb efceues nj Deeoceer keâes, Ûeens Jen efkeâmeer Yeer DeeÙeg
Ùee efuebie keâe Lee, legjble ceewle kesâ Ieeš Gleej efoÙee~
 Skeâ DevÙe ieCemebIe DeieuemmeesF& (Depegv& eeÙeve) Yeer yeÌ[er yeneogjer
mes ueÌ[e Deewj peye Gvekesâ Skeâ veiej hej efmekebâoj keâe keâypee
nesves ueiee lees Jeneb mes meYeer 20000 veeieefjkeâeW ves DeeefKejer oce
lekeâ ueÌ[les-ueÌ[les Deheves ØeeCe vÙeesÚeJej keâj efoS~
 Gveces bmes pees m$eer, yeÛÛes yeÛes, GvneWves Oet-Oet keâjleer ngF&
DeefivepJeeuee ceW ketâokeâj Deheveer ueepe yeÛeeF&~ MeewÙe&, osMeYeefòeâ
Deewj yeefueoeve keâer Ssmeer ieeLeeDeeW keâer Skeâ uebyeer metÛeer nw~
 efmelebyej, 325 F&.het. ceW efmekebâoj heešue hengbÛee Deewj
Jeneb mes Gmeves Deheves Iej keâer Deesj ketâÛe efkeâÙee~
 Jen Deheveer mesvee kesâ meeLe mLeue ceeie& mes Deeies yeÌ{e, hej Gmeves
Deheves penepeeW keâes efveÙeeke&âme kesâ vesle=lJe ceW peueceeie& mes
Yespe efoÙee~
 efmekebâoj Deheveer Jeehemeer Ùee$ee cesW 324 F&. het. cesW heâejme cesW
metmee hengbÛee Deewj Deieues Je<e& JenerR Gmekeâer ce=lÙeg nes ieF&~
 Yeejle ÚesÌ[ves mes henues Gmeves Deheves efJeefpele #es$eeW hej
ØeYeeJeer #e$ehe efveÙegòeâ keâj efoS Les~
 uesefkeâve kegâÚ hejeefpele ieCemebIeeW ves efJeõesn keâe Peb[e KeÌ[e keâj
efoÙee Deewj efmekebâoj kesâ Yeejle ÚesÌ[ves mes henues ner keâF& GheõJe
KeÌ[s nes ieS~
 efmekebâoj keâer ce=lÙeg kesâ yeeo lees Ùetveeveer meeceüepÙe keâe efJeMeeue
YeJeve MeerIeÇ ner Keb[-Keb[ nes ieÙee~
( 242 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 efmekebâoj kesâ Dee›eâceCe keâe ØeYeeJe (Effect efmekebâoj kesâ Yeejle hej Dee›eâceCe keâe cenlJehetCe&
of Alexander's Invasion) heefj Ceece ngDee-
efmekebâoj ceneve kesâ Dee›eâceCe keâe Ùetveeveer FeflenemekeâejeW Yeejle Deewj Ùetveeve efY eVe-efY eVe JÙeeheeefj ÙeeW Deewj
ves DelÙeble efJemleej mes JeCe&ve efkeâÙee nw, keäÙeeWefkeâ GvneWves kesâ yeerÛe efJeefY eVe mLeue ceeieeX efMeefuheÙeeW kesâ efueS
Deheves Jeerj veeÙekeâ kesâ efJepeÙeeefYeÙeeveeW mes, mJeeYeeefJekeâ #es$eeW ceW ØelÙe#e Deewj peueceeieeX ceeie& ØeMemle ngDee
™he mes, Deheves Deehekeâes ieewjJeeefvJele cenmetme efkeâÙee mebheke&â keâer kesâ Éej Kegu es~ Deewj JÙeeheej keâer
nesiee~ mLeehevee ngF &~ lelkeâeueerve
megefJeOeeSb yeÌ{eR~
 uesefkeâve Ùen Skeâ hensueer nw efkeâ Fme Iešvee keâe YeejleerÙe
«ebLe-hejbheje ceW GuuesKe keäÙeeW venerb efceuelee~  ÙeÅeefhe keâne peelee nw efkeâ kegâÚ Ùetveeveer efmekebâoj kesâ Dee›eâceCe
YeejleerÙe uesK ekeâesW Éeje efmekebâoj kesâ Yeejle hej Dee›eâceCe mes henues Yeer heef§eceesòej Yeejle ceW jnles Les, leLeeefhe Dee›eâceCe kesâ
keâer Iešvee keâe JeCe&ve ve keâjves kesâ efvecve keâejCe heâuemJe™he Fme Fueekesâ ceW Deewj Ùetveeveer GheefveJesMe mLeeefhele
nes mekeâles nQ- ngS~
efmekebâoj ves Jen YeejleerÙe Gmekesâ DeefY eÙeeve keâes efmekebâoj kesâ Dee›eâceCe kesâ yeeo heefMÛeceesòej Yeejle
lelkeâeueerve ueesieeW hej keâesF & keâesF & Yeejer mewvÙe ceW ØecegKe Ùetveeveer GheefveJesMe mLeeefhele ngS-
Yeejle kesâ otj ieeceer ØeYeeJe GheueefyOe veneR keâne pee keâeyegu e #es$e ceW efmekebâoefjÙee Menj,
meerceeble ÚesÌ[s efyevee ner mekeâlee, keäÙeeWefkeâ Gmeves Pesuece kesâ leš hej yegkesâheâeue
#es$e keâes ner Jeeheme ueewš kegâÚ efÚšhegš ieCemebIeeW efmebO e ceW efmekebâoefjÙee~
ÚgDee Lee ~ ieÙee~ Ù ee Ú es š s -Ú es š s
jpeJeeÌ[eW hej ner efJepeÙe  efmekebâoj keâes Gme jnmÙeceÙe cenemeeiej kesâ Yetieesue ceW ienjer
keâe ßesÙe Øeehle efkeâÙee efoueÛemheer nes ieF&, efpemes Gmeves henueer yeej efmebOeg kesâ cegneves hej
Lee~
osKee Lee~
 Skeâ Úesšs-mes jepÙe kesâ Meemekeâ heesjme mes ueÌ[ves ceW ner Gmes
 FmeefueS Gmeves Deheves veS yesÌ[s keâes Deheves efce$e efveÙeeke&âme kesâ
Deewj Gmekeâer mesvee keâes Lekeâeve nes ieF& Leer~
vesle=lJe ceW efmebOeg veoer kesâ cegneves mes heâjele veoer kesâ cegneves lekeâ
 Gmes osKeles ngS Ùen keâuhevee keâjvee mJeeYeeefJekeâ nesiee efkeâ Jen
mecegõ leš keâe helee ueieeves Deewj yebojieeneW keâes {tbÌ{ves kesâ
veboeW keâer DeocÙe Meefòeâ keâe MeeÙeo ner cegkeâeyeuee keâj mekeâlee efueS jJeevee efkeâÙee~
Lee~  Fmeereuf eS efmekebâoj kesâ Feflenemekeâej cetuÙeJeeve Yeewieeseuf ekeâ efJeJejCe
 Fmekesâ Deeies Fme DeefYeÙeeve ceW Jen pees kegâÚ LeesÌ[e-yengle peerle ÚesÌ[ ieS nQ~
mekeâe Lee, Jen Yeer Gmekesâ heer" hesâjles ner, leerve cenerves kesâ  GvneWves efmekebâoj kesâ DeefYeÙeeve keâe efleefLe meefnle Fefleneme
Yeerlej Gmekesâ neLe mes efvekeâue ieÙee keäÙeeWefkeâ Gmekesâ Éeje peerles Yeer efueKe ÚesÌ[e nw,
ieS DeefOekeâebMe #es$e mJeleb$e nes ieS Les~  efpememes nceW Yeejle ceW ngF& IešveeDeeW keâe efleefLe›eâce efveef§ele
 Fme #es$e ceW Deheveer meòee keâeÙece jKeves kesâ GösMÙe mes DeeOeej hej lewÙeej keâjves ceW meneÙelee efceueleer nw~
Gmeves Ùeneb keâF& veiej Yeer yemeeS~ efmekebâoj kesâ Feflenemekeâej nceW meeceeefpekeâ Deewj DeeefLe&keâ
 efmekebâoj kesâ Dee›eâceCe ves ØeeÛeerve Ùetjeshe keâes ØeeÛeerve neuele kesâ yeejs ceW Yeer cenòJehetCe& peevekeâejer osles nQ~ Jes nceW meleer
Yeejle kesâ efvekeâš mebheke&â ceW Deeves keâe DeJemej efoÙee~ ØeLee, iejerye ceeb-yeehe Éeje Deheveer ueÌ[efkeâÙeeW keâes yesÛeves
 Gmeves Deheves meeceüepÙe ceW Skeâ veÙee YeejleerÙe Øeeble Deewj heef§eceesòej Yeejle kesâ Gòece vemue Jeeues yewueeW kesâ yeejs
peesÌ[e pees F&jeve Éeje peerles ieS Yet-Yeeie mes keâeheâer ceW yeleueeles nQ~ efmekebâoj ves Jeneb mes oes ueeKe yewue Ùetveeve ceW
yeÌ[e Lee~ Fmlesceeue kesâ efueS cekeâotefveÙee Yespes~ heef§eceesòej Yeejle kesâ
 Ùen Deueie yeele nw efkeâ Ùetveeveer keâypes Jeeuee YeejleerÙe Yet- Úesšs-Úesšs jepÙeeW keâer meòee keâes ve° keâj efmekebâoj kesâ Dee›eâceCe
Yeeie peuo ner lelkeâeueerve ceewÙe& MeemekeâeW kesâ keâypes ceW ves Fme #es$e ceW ceewÙe& meeceüepÙe kesâ efJemleej keâe ceeie& ØeMemle
Ûeuee ieÙee~ efkeâÙee~

NCERT-meej ( 243 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe
mebYeJele: nKeeceveer meeceüepÙe kesâ
Meemekeâ meeFjme ves efnbogkegâMe heJe&le
ßeseCf eÙeeW kesâ oef#eCe kesâ jpeJeeÌ[eW keâes
Deheves DeOeerve efkeâÙee Lee~
osefjÙeme/oejeÙeJeng kesâ
Meemevekeâeue ceW Yeejle kesâ heefMÛeceeWòej
Yeeie ceW nKeeceveer Meemeve kesâ efJemleej
mes mhe° mee#Ùe Øeehle nQ~
[sefjÙeme kesâ oes GlkeâerCe& uesKeeW ceW efnbog
keâes Gmekesâ jepÙe keâe efnmmee yeleeÙee
ieÙee nw~
YeejleerÙe mewefvekeâ nKeeceveer mesvee
ceW Meeefceue Les, efpemeves peke&âmeerpe kesâ meceÙe
Ùetveeve hej efJepeÙe Øeehle keâer Leer~
300 F&.het. efmekebâoj Je Heâejmeer
Meemekeâ kesâ ceOÙe ieewiecesuee veecekeâ
mLeeve hej Ùegæ ngDee Lee~
Yeejle ceW uesKeve keâer Kejes‰er
efueefhe keâe Deeieceve ngDee efpemes F&jeveer
efueefhekeâej 'keâeefleye' Éeje ueeÙee ieÙee~
ceewÙe& Jeemlegkeâuee hej F&jeveer ØeYeeJe
mhe° ™he mes efoKeeF& heÌ[les nQ~
efmebOeg kesâ efueS efnbog veece keâe DeejbYe
Fmeer meceÙe F&jeefveÙeeW ves efkeâÙee, efpemekeâe
Oece& mes keâesF& mebyebOe veneR Lee~
Yeejle Deewj Ùetveeve kesâ yeerÛe efJeefYevve
#es$eeW ceW ØelÙe#e mebheke&â keâer mLeehevee ngF&~
JÙeeheeefjÙeeW Deewj efMeefuheÙeeW kesâ
efueS veS-veS mLeueerÙe Je peueerÙe
ceeie& ØeMemle ngS Deewj JÙeeheej keâer
lelkeâeueerve megefJeOeeSb yeÌ{er~
heefMÛeceesòej Yeejle kesâ keâeyegue ceW
efmekebâoefjÙee Menj Pesuece leš hej
yegkesâHeâeue leLee efmebOe ceW efmekebâoefjÙee
pewmes ØecegKe Ùetveeveer GheefveJesMeeW
keâer mLeehevee ngF&~
NCERT-meej
(FLASHBACK)
efJeosMeer Dee›eâceCe
F&mee.hetJe& ÛeewLeer meoer ceW efmekebâoj
kesâ vesle=lJe ceW ÙetveeefveÙeeW ves F&jeveer
meeceüepÙe keâes ve° keâj efoÙee~
F&jeve efJepeÙe kesâ heMÛeele efmekebâoj
326 F&.het. Kewyej oje& mes Yeejle
ceW DeeÙee Lee~
nmleer (jepeOeeveer – heg<keâueeJeleer),
DeefmekeâveesF& (jepeOeeveer –cemeeiee)
HeâejefmeÙeeW leLee keâ"FDeesF& (keâ"eW) kesâ meeLe
efmekebâoj
keâer efJepeÙe Yeer<eCe Ùegæ ngS~
keâe
Dee›eâceCe
heesjme efpemekeâe jepÙe Pesuece Deewj
efÛeveeye kesâ yeerÛe efmLele Lee, efmekebâoj
kesâ meeLe heesjme keâe Ùegæ Pesuece veoer
kesâ leš hej ngDee~
Pesuece Deewj efÛeveeye kesâ mebiece
kesâ heeme efmekebâoj keâes ceuueesF&
(ceeueJee) leLee DeesefkeämeõkeâeF& (#egõkeâ)
ieCemebIe kesâ meeLe Ùegæ keâjvee heÌ[e~
pegueeF& 326 F&.het. kesâ Deble ceW
Heâejmeer efmekebâoj keâer mesvee ves Deeies yeÌ{ves mes
mebheke&â kesâ Fbkeâej keâj efoÙee~
heefjCeece
efmelebyej, 325 F&.het. ceW efmekebâoj
heešue hengbÛee Deewj Jeneb mes Gmeves Deheves
efmekebâoj Iej keâer Deesj ketâÛe efkeâÙee~
keâe heerÚs efmekebâoj ves Deheves penepeeW keâes
nšvee
efveÙee&keâme kesâ vesle=lJe ceW peueceeie& mes
Yespe efoÙee~
efmekebâoj Deheveer Jeehemeer Ùee$ee
ceW 324 F&.het. ceW Heâejme ceW metmee
efmekebâoj kesâ hengbÛee Deewj Deieues Je<e& JeneR Gmekeâer
Dee›eâceCe ce=lÙeg nes ieF&~
keâe ØeYeeJe
( 244 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- vebo JebMe keâe Debeflece Meemekeâ Ieveevebo Lee, pees efmebkeâoj keâe mecekeâeueerve
keâLeve (A)- [sefjÙeme kesâ keâeue ceW Yeejle kesâ heefMÛeceesòej Yeeie keâe Lee~ Gmes Ùetveeveer uesKekeâeW ves ‘De«eceerpe‘ keâne nw~ pesveesheâesve Gmes ‘yengle
efJeueÙe nKeeceveer meceüepÙe ceW nes ieÙee Lee~ Oevee{Ÿe JÙeefòeâ yeleelee nw~
keâejCe (R)- Fme #es$e ceW Deveskeâ Úesš-s Úesšs jpeJeeÌ[s Les, pees mJeleb$e 4. nKeeceveer MeemekeâeW keâe mebyebOe efkeâme osMe mes nw?
Les Deewj Deeheme ceW ueÌ[les jnles Les~ (a) Ùetveeve (b) Deheâieeefvemleeve
GheÙeg&òeâ keâLeve kesâ meboYe& ceW efvecve ceW mes keâewve-mee Skeâ mener Gòej (c) heâejme (d) meerefjÙee
nw ? Gòej—(c)
ketâš:
nKeeceveer MeemekeâeW keâe mebyebOe heâejme (F&jeve) mes nw~
(a) oesveeW (A) Deewj (R) mener nQ, Deewj (R), (A) keâe
mener mhe°erkeâjCe nw~ 5. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW:
keâLeve 1- YeejleerÙe mewefvekeâeW ves pekeä&meerpe kesâ meceÙe (486-465
(b) oesveeW (A) Deewj (R) mener nQ, hejbleg (R), (A) keâe mener
F&.het.) ceW F&jeve keâes Ùetveeve hej efJepeÙe Øeehle keâjves ceW ceoo keâer
mhe°erkeâjCe veneR nw~
Leer~
(c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~
keâLeve 2- 330 F&.het. ceW ieewiecesuee veecekeâ mLeeve hej efmekebâoj kesâ
(d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~
efJe®æ Ùegæ ceW YeejleerÙe mewefvekeâ F&jeve keâer lejheâ mes ueÌ[s Les~
Gòej—(a)
veerÛes efoS ieS ketâšeW ceW mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS~
Yeejle kesâ heefMÛeceesòej #es$e ceW keâF& Úesšs-Úesšs jpeJeeÌ[s Les, pees mJeleb$e (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Les Deewj Deeheme ceW ueÌ[les jnles Les~ FmeefueS Jes Deemeeveer mes efkeâmeer Yeer (c) ve lees 1 Deewj ve ner 2 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
yeenjer Dee›eâceCekeâejer kesâ efMekeâej yeve mekeâles Les~ [sefjÙeme/oejeÙeJeng Gòej—(d)
(522-486 F&.het.) kesâ Meemeve keâeue ceW nceW Yeejle kesâ heefMÛeceesòej Yeeie heâejmeer/F&jeveer Meemeve kesâ 330 F&.het. kesâ Deeme-heeme lekeâ peejer jnves
ceW nKeeceveer Meemeve kesâ efJemleej kesâ mhe° mee#Ùe efceueles nQ~ keâer yeele Deeceleewj hej Fme OeejCee hej DeeOeeefjle nw efkeâ YeejleerÙe
2. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme heâejmeer Meemekeâ kesâ GlkeâerCe& uesKeeW ceW mewefvekeâ Gme nKeeceveer mesvee ceW Meeefceue Les, efpemeves pekeä&meerpe kesâ meceÙe
efn[g (efnbot) keâes Gmekesâ jepÙe keâe efnmmee yeleeÙee ieÙee nw? (486-465 F&.het) ceW Ùetveeve hej efJepeÙe Øeehle keâer Leer Deewj 330 F&.het.
ceW ieewiecesuee veecekeâ mLeeve hej efmekebâoj kesâ efJe®æ ueÌ[eF& ueÌ[er Leer~
(a) meeFjme (b) [sejf Ùeme
(c) efmebkeâoj (d) FveceW mes keâesF& veneR 6. YeejleerÙe heefMÛeceesòej Øeeble mes heâejme keâes efkeâlevee jepemJe Øeehle
Gòej—(b) neslee Lee?
(a) 100 šwuesvš (b) 360 šwuesvš
[sefjÙeme kesâ oes uesKeeW ceW efn[g (efnbot) keâes Gmekesâ jepÙe keâe efnmmee
(c) 300 šwuesvš (d) 500 šwuesvš
yeleeÙee ieÙee nw~ efpemeceW efnbog keâe leelheÙe& Ssmes ØeosMe mes nw pees efmebOeg Gòej—(b)
veoer kesâ hetJe& ceW efmLele nes Deewj efpemes [sefjÙeme ves 518 F&.het. kesâ
YeejleerÙe efJeefpele #es$e heâejme (F&jeve) keâe yeermeJeeb Øeeble Ùee #e$ehe yeve
Deemeheeme peerlee nes~
ieÙee Lee~ Gme meceÙe heâejme ceW kegâÚ 28 Øeeble Les~ YeejleerÙe Øeeble ceW
3. efvecveefueefKele ceW mes ceieOe keâe keâewve-mee jepee efmekebâoj kesâ mecekeâeueerve efmebOeg, heefMceesòej meercee Øeeble leLee hebpeeye keâe efmebOeg kesâ heefMÛeceesòej
Lee? Jeeuee efnmmee Lee~ Ùen #es$e meJee&efOekeâ GhepeeT Deewj Deeyeeo Lee~ Fme
(a) cenehe©evebo (b) Ûebõieghle ceewÙe& #es$e mes 360 šwuesvš (cegõe leLee Yeejle keâer ØeeÛeerve ceehe) meesvee
(c) efyebefyemeej (d) Ieveevebo jepemJe kesâ ™he ceW Deelee Lee pees heâejme kesâ meYeer SefMeÙeeF& ØeebleeW mes
Gòej—(d) efceueves Jeeues kegâue jepemJe keâe 1/3 Lee~

NCERT-meej ( 245 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
7. efoS ieS keâLeveeW ceW Kejes‰er efueefhe kesâ meboYe& ceW melÙe keâLeve keâer DeeefmekeâveesF& keâer jepeOeeveer cemeeiee (cemmeie) Leer~ efmekebâoj kesâ meceÙe
henÛeeve keâjW- Ùen Skeâ meerceeble ieCejepÙe Lee, Ùetveeveer uesKekeâeW kesâ Devegmeej, efmebkeâoj
keâLeve 1- Ùen uesKeve keâe Skeâ Keeme ™he nw efpemes F&jeveer efueefhekeâej kesâ efJe®æ ngS Ùegæ ceW yeÌ[er mebKÙee ceW heg®<e mewefvekeâeW kesâ ceejs peeves kesâ
‘keâeefleye‘ Éeje ueeÙee ieÙee Lee~ heMÛeele Ùeneb keâer efm$eÙeeW ves Mem$e OeejCe efkeâS~
keâLeve 2- Dejyeer keâer lejn Kejes‰er keâes oebF&b mes yeeF&b keâer Deesj
11. Jeerj YeejleerÙe jepee efpemes efmekebâoj ves Pesuece kesâ leš hej hejeefpele
efueKee peelee Lee~
efkeâÙee Lee-
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
(a) DeecYeer
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(b) Ûebõieghle ceewÙe&
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2
(c) heg® (heesjme)
Gòej—(c)
(d) cenehe©evebo
Kejes‰er efueefhe Yeejle ceW uesKeve keâe Skeâ Keeme ™he nw, efpemes F&jeveer Gòej—(c)
efueefhekeâej ‘keâeefleye‘ Éeje ueeÙee ieÙee Lee~ Ùen Dejyeer keâer lejn oebF&
efmekebâoj ves Pesuece veoer kesâ leš hej (heesjme) heg® keâes hejeefpele efkeâÙee,
mes yeeFË Deesj efueKeer peeleer Leer~ F&mee keâer leermejer meoer lekeâ Yeejle ceW
hejbleg Gmekeâer Jeerjlee mes ØeYeeefJele neskeâj efmekebâoj ves Gmekeâe jepÙe Gmes
Ùen efueefhe Ûeueleer jner~
Jeeheme ueewše efoÙee Deewj 5000 veiejeW leLee DemebKÙe ieebJeeW meefnle 15
8. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee F&jeveer mebheke&â keâe heefjCeece venerb nw? ieCejepÙe kesâ jepÙe #es$e keâes Gmes meeQheles ngS cew$eer mebyebOe mLeeefhele keâj
(a) efmebOeg kesâ efueS efno
b t veece keâe meJe&ØeLece GheÙeesie F&jeefveÙeeW ves efkeâÙee efueÙee~
(b) Yeejle ceW yeÇeÿeer efueefhe keâe ØeeogYee&Je ngDee Lee~
12. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
(c) YeejleerÙe Jeemlegkeâuee hej F&jeveer ØeYeeJe heefjueef#ele ngDee~
keâLeve 1- Pesuece Deewj efÛeveeye kesâ mebiece hej efmekebâoj keâes DeieuemmeesF&
(d) ÙetveeefveÙeeW keâes Yeejle keâer Deheej mebheefòe keâer peevekeâejer Øeehle ngF~&
ieCemebIe mes ueÌ[vee heÌ[e~
Gòej—(b)
keâLeve 2- ceeueJeeW kesâ Skeâ veiej ogie& ceW 5000 yeÇeÿeCeeW ves keâuece
Yeejle ceW F&jeveer mebheke&â mes Kejes‰er keâe ØeeogYee&Je ngDee ve efkeâ yeÇeÿeer ÚesÌ[keâj leueJeej neLe ceW G"e ueer~
keâe~ DevÙe efoS ieS meYeer efJekeâuhe melÙe nwb~ GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve melÙe nw~
9. efvecveefueefKele ceW mes ‘nmleer‘ keâer jepeOeeveer nw- (a) kesâJeue 1

(a) DeeefmekeâveesF& (b) heg<keâueeJeleer (b) kesâJeue 2

(c) efnbogkegâMe (d) F&jeve (c) 1 Deewj 2

Gòej—(b) (d) ve lees 1 ve ner 2

nmleer keâer jepeOeeveer ‘heg<keâueeJeleer‘ Leer~ nmleer keâyeeFueer mejoej ves
efmebkeâoj keâe keâÌ[e ØeeflejesOe efkeâÙee~ ÙetveeefveÙeeW ves ‘heg<keâueeJeleer‘ keâes Iesj
efueÙee, nmleer ves hetjs 30 efoveeW lekeâ Fme Iesjs keâe cegkeâeyeuee efkeâÙee Deewj
Deble ceW ueÌ[les ngS Jeerjieefle keâes Øeehle ngDee~
10. Ùegæ Yetefce ceW yeÌ[er mebKÙee ceW mewefvekeâeW kesâ ceejs peeves DeLeJee Deenle
nes peeves kesâ yeeo efkeâme YeejleerÙe ieCe keâer efm$eÙeeW ves efmekebâoj kesâ
efJe®æ Mem$e OeejCe efkeâS Les?
(a) DeeefmekeâveesF& (b) nmleer
Gòej—(b)
Pesuece Deewj efÛeveeye kesâ mebiece hej ceuueesF& (ceeueJee) Deewj Deesekf eämeš^keâeF&
(#egõkeâ) ieCe mebIe Les~ ceeueJeeW kesâ meYeer veiej Ùegæ ceW ØeeflejesOeer ogie&
yeve ieS, GveceW mes Skeâ veiej ogie& ceW 5000 yeÇeÿeCeeW ves keâuece
ÚesÌ[keâj leueJeej neLe ceW G"e ueer Deewj ueÌ[les-ueÌ[les yeefueoeve nes
ieS~
13. eqvecveefueefKele ceW mes efmekebâoj keâer ce=lÙeg efkeâme mLeeve hej ngF& Leer?
(a) metmee (b) heešue

(c) keâ"FDeesF& (d) iueGmeeF& (c) Depegv& eeÙeve (d) Ùetveeve

Gòej—(a) Gòej—(a)

NCERT-meej ( 246 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efmekebâoj Deheveer Jeehemeer Ùee$ee ceW 324 F&.het. heâejme ceW metmee hengbÛee 3. Gmes osMeõesner MeemekeâeW mes meneÙelee efceueer~
Deewj Deieues Je<e& JeneR Gmekeâer ce=lÙeg nes ieF&~ 4. Jen Skeâ DeÛÚe ØeMeemekeâ Lee~
veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS-
14. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
(a) 1 Deewj 3
keâLeve 1- efmekebâoj 325 F&.het. heešue hengbÛee peneb mes Gmeves Iej
(b) 1, 2 Deewj 3
keâer Deesj ketâÛe efkeâÙee~
(c) 1, 3 Deewj 4
keâLeve 2- efmekebâoj ves Deheves penepeeW keâes efveÙeeke&âme kesâ vesle=lJe ceW
(d) GheÙeg&òeâ meYeer
peueceeie& mes Yespee Lee~
Gòej—(b)
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve DemelÙe nw?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 eqmekebâoj keâer Yeejle ceW meheâuelee kesâ GheÙeg&òeâ keâejCeeW ceW mes ØeLece leerve
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 melÙe nQ~ Gme meceÙe Yeejle ceW keâesF& keWâõerÙe meòee veneR Leer~ Gmekeâer
Gòej—(d) mesvee efve:mebosn ßes‰ Leer~ DeecYeer pewmes osMeõesner YeejleerÙe MeemekeâeW ves
Gmes menÙeesie efoÙee, leLeeefhe Yeejle keâer efJepeÙe ceW Gmekesâ DeÛÚs
efmekebâoj, 325 F&.het. ceW heešue hengbÛee Deewj Jeneb mes Gmeves Deheves Iej
ØeMeemekeâ nesves keâe keâesF& Ùeesieoeve veneR Lee~
keâer Deesj ketâÛe efkeâÙee~ Jen Deheveer mesvee kesâ meeLe mLeueceeie& mes Deeies
yeÌ{e leLee Gmeves Deheves penepeeW keâes efveÙeeke&âme kesâ vesle=lJe ceW peueceeie& 17. eqmekebâoj kesâ Dee›eâceCe kesâ yeeo heefMÛeceesòej Yeejle ceW Pesuece kesâ
mes Yespe efoÙee~ leš hej efkeâme veece mes Skeâ veÙee Menj yemee Lee?
(a) efmekebâoefjÙee
15. efmekebâoj kesâ Dee›eâceCe kesâ ØeYeeJe kesâ meboYe& ceW keâewve-mee/mes keâLeve
(b) yegkesâheâeue
melÙe nw/nQ?
(c) (a) Deewj (b) oesveeW
1. Yeejle Deewj Ùetveeve kesâ yeerÛe efJeefYevve #es$eeW ceW ØelÙe#e mebheke&â
(d) ve lees (a) ve ner (b)
ngDee~
Gòej—(b)
2. efYevve-efYevve mLeue ceeieeX Deewj peueceeieeX kesâ Éej Kegues~
3. ceewÙe& meceüepÙe kesâ efJemleej keâe ceeie& ØeMemle ngDee~ efmekebâoj kesâ Dee›eâceCe kesâ yeeo heefMÛeceesòej Yeejle ceW ØecegKe Ùetveeveer
4. JÙeeheeefjÙeeW Deewj efMeefuheÙeeW kesâ efueS ceeie& ØeMemle ngDee~ GheefveJesMe mLeeefhele ngS, efpemeceW Pesuece kesâ leš hej yegkesâheâeue veece keâe
ketâš : Menj yemee Lee~ efmekebâoefjÙee keâeyegue #es$e ceW yemeeÙee ieÙee Lee leLee
(a) 1 Deewj 2 efmebOe ceW Yeer Skeâ efmekebâoefjÙee Menj yemeeÙee ieÙee Lee efpemes ceewÙe&
(b) 1 Deewj 4 MeemekeâeW ves peerlee Lee~
(c) 1, 2 Deewj 3 18. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
(d) GheÙeg&òeâ meYeer keâLeve 1- efmekebâoj ceneve Ùetveeve kesâ cesmeer[esve jepÙe keâe jepee
Gòej—(d) Lee, efpemeves keâF& mewvÙe DeefYeÙeeve efkeâS Les~
efmekebâoj kesâ Dee›eâceCe kesâ heefjCeecemJe™he 1. Yeejle Deewj Ùetveeve kesâ keâLeve 2- efmekebâoj ves Yeejle hej Dee›eâceCe keâj Yeejle keâes uetše
yeerÛe efJeefYevve #es$eeW ceW ØelÙe#e mebheke&â ngDee~ 2.efYevve-efYevve mLeue ceeieeX Deewj iebiee kesâ oesDeeye lekeâ Dehevee jepÙe mLeeefhele keâj efueÙee~
Deewj peueceeieeX kesâ Éej Kegues~ 3. ceewÙe& meceüepÙe kesâ efJemleej keâe ceeie& GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve DemelÙe nw?
ØeMemle ngDee~ 4.JÙeeheeefjÙeeW Deewj efMeefuheÙeeW kesâ efueS ceeie& ØeMemle ngDee~ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2

Dele: efmekebâoj kesâ Dee›eâceCe kesâ ØeYeeJe kesâ meboYe& ceW efoS ieS meYeer (c) 1 Je 2 oesveeW (d) keâesF& veneR

keâLeve melÙe nQ~ Gòej—(b)

16. Yeejle ceW efmekebâoj keâer meheâuelee efvecve keâejCeeW mes Leer- efmekebâoj ceneve ves Yeejle hej Dee›eâceCe efkeâÙee Lee uesefkeâve Jen JÙeeme
1. Gme meceÙe Yeejle ceW keâesF& keWâõerÙe meòee venerb Leer~ veoer heej veneR keâj mekeâe Deewj Jenerb mes Jeeheme Ûeuee ieÙee~ Dele: keâLeve
2. Gmekeâer heâewpe yesnlej Leer~ (2) DemelÙe nw~

NCERT-meej ( 247 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
yegækeâeue ceW jepÙe Deewj JeCe&-meceepe
(States and Varna System during Buddha Period)
‘yegækeâeue ceW jepÙe Deewj JeCe&-meceepe’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~
ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer
efvecveefueefKele veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw—
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme.Mecee&) yegækeâeue ceW jepÙe Deewj JeCe& meceepe
2 12 veF& YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe efJeÛeejkeâ, efJeMJeeme SJeb FceejleW

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
F&mee hetJe& Ú"er meoer
efÉleerÙe veiejerkeâjCe

«eeceerCe DeLe&JÙeJemLee

ØeMeemeve heæefle

mesvee SJeb keâjeOeeve

ieCeleebe$ f ekeâ ØeÙeesie

meeceeefpekeâ JeieeakeâjCe SJeb efJeefOe JÙeJemLee

DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe

Jemlegevf e‰-KeC[

JesÙej’ keânles nQ~ Ùen ce=odYeeb[ yengle ner efÛekeâvee Deewj

F&mee hetJe& Ú"erb meoer
(6th Century B.C.)
Gòejer Yeejle, efJeMes<ekeâj hetJeea Gòej ØeosMe Deewj efyenej ceW
ueesieeW keâe Yeeweflekeâ peerJeve kewâmee Lee? Fmekeâe efÛe$e heeefue «ebLeeW
Deewj mebmke=âle met$e-meeefnlÙe kesâ DeeOeej hej hegjeleeeflJekeâ mee#ÙeeW
kesâ meeLe Øemlegle efkeâÙee pee mekeâlee nw~ hegjelelJe kesâ Devegmeej
Ûecekeâeruee neslee Lee~ Fmekeâer yeveeJeš GÛÛe keâesefš keâer Leer Deewj
mebYeJele: Fmekeâe GheÙeesie OeveJeeve ueesie Yeespevehee$e kesâ ™he ceW
keâjles Les~
 Fve ce=odYeeb[esb kesâ meeLe Deeceleewj mes ueesns kesâ GhekeâjCe Yeer
heeS peeles nQ, efJeMes<ekeâj efMeuhekeâce& Deewj ke=âef<ekeâce& ceW keâece
Deeves Jeeues GhekeâjCe~
 Fmeer keâeue ceW Oeeleg-cegõe keâe ØeÛeueve Yeer DeejbYe ngDee~

F&mee-hetJe& Ú"eR meoer, ‘Gòejer keâeues hee@efueMeoej ce=oYeeb[’ Fmeer keâeue kesâ ceOÙe ceW (DeLee&le F&m ee-hetJ e& leermejer
DeJemLee keâe DeejbYe keâeue Lee~ Fme ce=odYeeb[ keâes Deb«espeer meoer ceW) Meg™ ngD ee- hekeâer FËšeW Deewj Úuuesoej
meb#eshee#ej ‘Sve.yeer.heer.[yuÙet. DeLee&le veeo&ve& yuewkeâ hee@efueM[ kegâDeeW keâe ØeÙeesie

NCERT-meej ( 248 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 oesDeeye kesâ mLeueeW kesâ DeOÙeÙeve mes helee Ûeuelee nw efkeâ efÛeef$ele
Oetmej ce=odYeeb[ mes henues keâer DeJemLee, keâeues–Deewj–ueeue ce=odYeeb[
keâer DeJemLee ceW, leeceühee<eeCeÙegieerve yeefmleÙeeb Meg™ ngFË~
 Jes efÛeef$ele Oetmej ce=odYeeb[ keâer DeJemLee ceW Yejhetj yeÌ{eR~
 keâevehegj efpeues kesâ meJex#eCe mes helee Ûeuelee nw efkeâ efÛeef$ele
Oetmej ce=odYeeb[ keâer DeJemLee kesâ Deeyeeo #es$e keâeues Deewj
ueeue ce=odYeeb[ keâer DeJemLee kesâ Deeyeeo #es$e, mes leerve iegvee
DeefOekeâ Les~
 meeLe ner, Ùes Deeyeeo #es$e, keâeues hee@efueMeoej ce=odYeeb[ keâer
DeJemLee mes {eF& iegvee, DeefOekeâ Hewâues~
 yeefmleÙeeW kesâ HewâueeJe kesâ meeLe-meeLe Deeyeeoer Yeer yeÌ{leer Ûeueer ieF&~
 Fme Øekeâej, 500 F&.het. kesâ Deemeheeme Meg™ ngF& keâeues
heeefueMeoej ce=oYd eeb[ DeJemLee ceW yeefmleÙeeW Deewj Deeyeeoer keâer
Ketye yeÌ{esòejer ngF~&
efÉleerÙe veiejerkeâjCe
(Second Urbanization)
iebiee kesâ cewoeveeW ceW veiejerkeâjCe keâer Meg™Deele ngF&
Sve.yeer.heer.[yuÙet Ùen Yeejle keâe efÉleerÙe veiejerkeâjCe keânueelee
nw~ nÌ[hheeF& veiej 1900 F&.het. kesâ Deemeheeme Debeflece ™he mes
ueghle nes ieS~ Fmekesâ yeeo ueieYeie 1400 Je<eeX lekeâ Yeejle ceW
keâesF& Menj veneR heeÙee peelee nw~
 F&mee-hetJe& ueieYeie heebÛeJeeR meoer kesâ ceOÙe iebiee kesâ cewoeve ceW
veiejeW kesâ Øekeâš nesves kesâ meeLe ner Yeejle ceW efÉleerÙe veiejerkeâjCe
keâer Meg™Deele ngF&~
JewMeeueer JeejeCemeer
jepeieerj keâewMeebyeer
heeefue Deewj mebmke=âle
«ebLe cesW GefuueefKele
heešefueheg$e veiej nQ- ßeeJemleer
keâefheueJemleg DeÙeesOÙee
 ØelÙeskeâ veiej ceW Sve.yeer.heer.[yuÙet. Ùegie Ùee Gmekeâer ceOÙeeJemLee
keâer yeefmleÙeeb Deewj efceóer keâer mebjÛeveeSb efceueer nQ, hešvee ceW
uekeâÌ[er kesâ uekeâÌ[ keâesšs (hewefuemes[) efceues nQ, pees ceewÙe&-hetJe&
keâeue (meeleJeer -Ú"er meoer ) keâer nes mekeâleer nQ~
 Iej DeefOekeâlej keâÛÛeer FËš Deewj uekeâÌ[er kesâ yeves Les, pees
mebYeJele: ceOÙe iebiee kesâ cewoeveeW keâer vece peueJeeÙeg ceW ve° nes
ieS nQ~
NCERT-meej
 ÙeÅeefhe heeefue «ebLeeW ceW melecebefpeues ØeemeeoeW keâe GuuesKe
efceuelee nw, leLeeefhe Jes keâneR Yeer veneR heeS ieS nQ~
 Deye lekeâ pees mebjÛeveeSb efvekeâueer nQ, Jes YeJÙe veneR ueieleer,
uesefkeâve DevevÙe Yeeweflekeâ DeJeMes<e mebkesâle osles nQ efkeâ
leeceühee<eeCeerÙe efÛeef$ele Oetmej ce=oYeeb[ (heer.peer.[yuÙet.)
Jeeueer yeefmleÙeeW keâer leguevee ceW Gòejer keâeues heeefueMeoej
ce=odYeeb[ (Sve.yeer.heer.[yuÙet.) Jeeueer yeefmleÙeeW keâer
Deeyeeoer ceW Yeejer Je=efæ ngF& Leer~
 Deveskeâ veiej Meemeve kesâ cegKÙeeueÙe Les~ Gvekeâe cetue ØeÙeespeve
pees Yeer jne nes, Deblele: Jes yeepeej yeve ieS Deewj Jeneb efMeuheer
Deewj JeefCekeâ Deekeâj yemeles ieS~
 keâneR-keâneR lees efMeefuheÙeeW Ùee keâejeriejeW keâer Ieveer Deeyeeoer nes
ieF&~
 meöuehegòe kegbâYekeâej kesâ heeme JewMeeueer Menj ceW kegâb YekeâejeW keâer
500 ogkeâeveW LeeR~
 efMeuheer Deewj JeefCekeâ oesveeW Deheves-Deheves ØecegKeeW kesâ vesle=lJe
ceW ßesefCeÙeeb yeveekeâj mebieef"le Les~
nceW efMeefuheÙeeW keâer 18 ßesefCeÙeeW keâe GuuesKe efceuelee nw,
uesefkeâve efJeMes<e GuuesKe kesâJeue Fvner ßesefCeÙeeW keâe ngDee nw,
uegnej yeÌ{F& Ûece&keâej jbiekeâej
 efMeuheer Deewj JeefCekeâ oesveeW veiejeW ceW Deheves-Deheves efveÙele
YeeieeW ceW jnles Les~
 nce peeveles nQ efkeâ JeejeCemeer ceW Jesmme Ùee JeefCekeâ ueesieeW
keâer ieueer Leer~
 Fmeer lejn neLeer oeble kesâ efMeefuheÙeeW keâer ieueer keâer Yeer
ÛeÛee& nw~
 Fme lejn ßesCeer JÙeJemLee Deewj mLeeveerÙekeâjCe kesâ
heefjCeecemJe™he efMeefuheÙeeW ceW efJeMes<eerkeâjCe DeeÙee~
 Deeceleewj mes efMeuhe Ùee omlekeâejer JebMeevegiele Leer,
efpemekesâ HeâuemJe™he yesše Deheves kegâue keâe JÙeJemeeÙe Deheves
efhelee mes meerKe ueslee Lee~
 efMeefuheÙeeW Éeje yeveeF& ieF& JemlegSb JeefCekeâ ueesie otj-otj lekeâ
ues peeles Les~
 heebÛe meew ieeÌ[er ceeue keâer ÛeÛee& yeej-yeej DeeF& nw~
FveceW keâheÌ[e, neLeer oeble keâer JemlegSb, yejleve Deeefo
meeceeve jnles Les~
( 249 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Fme keâeue kesâ meYeer ØecegKe veiej veoer kesâ efkeâveejs Deewj
 Fve cegõeDeeW keâer meyemes hegjeveer efveefOeÙeeb hetJeea Gòej ØeosMe SJeb

JÙeeheej ceeieeX kesâ heeme yemes Les~ ceieOe ceW eqceueleer nQ~
 ßeeJemleer veiejer keâewMeebyeer Deewj JeejeCemeer oesveeW mes pegÌ[er
 DeejbefYekeâ keâeue kesâ kegâÚ efmekeäkesâ le#eefMeuee ceW Yeer efceues
Leer~ JeejeCemeer lees yegæ kesâ Ùegie ceW yeÌ[e JÙeeheej keWâõ Lee~
 JÙeeheeefjkeâ ceeie& ßeeJemleer mes hetJe& Deewj oef#eCe keâer Deesj nQ~
efvekeâuekeâj keâefheueJemleg Deewj kegâMeerveiej (keâefmeÙee) nesles  heeefue «ebLeeW mes cegõe kesâ ØeÛegj ØeÛeueve keâe mebkesâle efceuelee
ngS JeejeCemeer lekeâ ieÙee Lee~ nw Deewj Ùen Yeer helee Ûeuelee nw efkeâ Jesleve Deewj cetuÙe keâe
 meewoeiej, hešvee ceW iebiee heej keâjkesâ jepeieerj peeles
Yegieleeve efmekeäkeâeW ceW efkeâÙee peelee Lee~
Les, Jes veoer ceeie& mes DeeOegefvekeâ Yeeieuehegj kesâ efvekeâš
 eqmekeäkesâ keâe ØeÛeueve Flevee JÙeehekeâ nes ieÙee Lee efkeâ cejs
Ûebhee Yeer peeles Les~
 Ùeefo peelekeâ keâLeeDeeW keâes DeeOeej ceeveW lees keâesmeue Deewj Ûetns keâe cetuÙe Yeer efmekeäkesâ ceW Deebkeâe ieÙee nw~
ceieOe kesâ JeefCekeâ ceLegje nesles ngS Gòej keâer Deesj  300 F&.het. lekeâ veiejerkeâjCe keâe hetCe& efJekeâefmele mJe™he efoKeeF&
yeÌ{les-yeÌ{les le#eefMeuee lekeâ hengbÛe peeles Les~ oslee nw, efpememes Deeyeeoer ceW DelÙeble Je=efæ ngF&~
 Fmeer lejn Jes ceLegje mes oef#eCe Deewj heefMÛece keâer Deesj
Skeâ Deekeâueve kesâ Devegmeej ueesieeW keâer pevemebKÙee efvecve Øekeâej mes
yeÌ{les-yeÌ{les Gppewve Deewj iegpejele kesâ mecegõlešerÙe
Leer-
ØeosMe lekeâ hengbÛe peeles Les~
 cegõe kesâ ØeÛeueve mes JÙeeheej keâes yeÌ{eJee efceuee~ Menj pevemebKÙee
heešefueheg$e — 2,70,000
ceLegje — 60,000
Jewefo keâ «ebLeeW ceW efve<keâ
cegõe kesâ veece
efJeefomee/Jesmeveiej — 48,000
SJeb
peeves peeles nQ- Meleceeve
JewMeeueer — 40,000
keâewMeebyeer — 38,000

 uesefkeâve Øeleerle neslee nw efkeâ Jes Oeeleg kesâ yeves DeuebkeâjCe  hetJe&keâeue ceW Fleveer yeÌ[er Deeyeeoer nesves keâer keâuhevee veneR keâer
jns neWies~ pee mekeâleer nw~
 Jemlegle: Øeehle efmekeäkesâ lees F&mee-hetJe& Ú"erb-heebÛeJeer meoer 
jepÙe keâes meceLe&ve efceuee,
mes henues kesâ veneR nwb~ veiejerkeâjCe mes JÙeeheej ceW Je=efæ ngF&

 ceeuetce neslee nw efkeâ Jewefokeâ keâeue ceW uesve-osve keâe keâece heÌ{eF&-efueKeeF& keâes Øeeslmeenve efceuee~
Jemleg-efJeefveceÙe ØeCeeueer mes Ûeuelee nesiee, Deewj keâYeer-
 nÌ[hhee meYÙelee kesâ heleve kesâ heMÛeele efueKeves keâer keâuee
keâYeer heMegDeeW keâe Fmlesceeue Yeer cegõe keâer lejn efkeâÙee
DeMeeskeâ mes keâjerye oes meew meeue henues Meg™ ngF& nesieer~
peelee nesiee~
 DeejbYe kesâ DeefYeuesKe MeeÙeo helLej Deewj Oeeleg hej Debefkeâle
 Oeeleg kesâ efmekeäkesâ meyemes henues ieewlece yegæ kesâ Ùegie ceW efceueles
nQ~ ve nesves kesâ keâejCe ueghle nes ieS nQ~
 DeejbYe ceW efmekeäkesâ DeefOekeâlej Ûeeboer kesâ nesles Les, neueebekf eâ uesKeve mes mebYeJe ngDee Lee
kegâÚ leebyes kesâ Yeer efceues nQ~
efveÙeceesW Deewj keâce&keâeb[eW keâe mebkeâueve,
 "hhee ceejkeâj yeveeS peeves kesâ keâejCe YeejleerÙe Yee<eeDeeW
uesKee-peesKee keâjvee,
ceW FvnW Deenle (hebÛeceeke&â) cegõe keânles nQ~
JÙeeheej,
hebÛeceeke&â efmekeäkesâ Oeeleg kesâ šgkeâÌ[eW hej "hhee ceejkeâj yeveeS peeles keâj meb«en leLee
Les, Fve efmekeäkeâesW hej efvecve Deeke=âefleÙeebb nesleer Leer- pewmes yeÌ[er-yeÌ[er JesleveYeesieer mesvee jKevee
Fmeer keâeue ceW met#ce ceeheve efJe<eÙekeâ «ebLe Yeer jÛes ieS,
ceÚueer hesÌ[ meebÌ[ neLeer Deæ&Ûebõ Deeefo pees ‘MeguJemet$e’ keânueeles nQ~

NCERT-meej ( 250 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Ùes «ebLe ØeceeefCele keâjles nQ efkeâ Fmemes hetJe& uesKeve-keâuee
ØeÛeefuele nes Ûeueer Leer~ Fve «ebLeeW mes KesleeW Deewj IejeW kesâ
meerceebkeâve ceW meneÙelee efceueer~
«eeceerCe DeLe&JÙeJemLee
(Rural Economy)
ÙeÅeefhe Sve.yeer.heer.[yuÙet. keâer keâesF& «eeceerCe yemleer veneR
efceueer nw, leLeeefhe Fme ce=oYeeb[ kesâ "erkeâjs efyenej kesâ cewoeveeW
ceW leLee hetJeea Deewj ceOÙe Gòej ØeosMe kesâ cewoeveeW ceW 400
mes Yeer DeefOekeâ mLeeveeW ceW heeS ieS nQ~
 megÂÌ{ «eeceerCe DeeOeej kesâ efyevee ceOÙe iebiee kesâ cewoeve ceW
efMeuhe, JeeefCepÙe Deewj veiejerkeâjCe keâe nesvee nce meesÛe Yeer veneR
mekeâles nQ~
 jepee, hegjesefnle, efMeuheer, JeefCekeâ, ØeMeemekeâ, mewefvekeâ
DeefOekeâejer Deewj DevÙe keâeÙe&keâòee&, Fve meYeer keâe Menj
ceW jnvee leye lekeâ mebYeJe veneR nw, peye lekeâ efkeâ Fvekesâ
YejCe-hees<eCe kesâ efueS keâj, yeefue (vepejevee) Deewj
jepeebMe heÙee&hle cee$ee ceW GheueyOe ve neW~
 veiejJeemeer (ke=â<ekesâlej) ueesieeW keâe hesš «eeceJeemeer ke=â<ekeâ
Yejles Les~
 Fmekesâ yeoues «eeceJeeefmeÙeeW keâes Deewpeej, keâheÌ[e Deeefo
JemlegSb veiejJeemeer efMeefuheÙeeW Deewj JÙeeheeefjÙeeW mes efceueleer
LeeR~
 keâne ieÙee nw efkeâ ieebJe kesâ Skeâ JÙeeheejer ves veiej kesâ
Skeâ JeefCekeâ kesâ efpecces 500 nue jKes Les~ DeJeMÙe ner Ùes
nue ueesns kesâ Heâeue Jeeues neWies~
keâewMeebyeer ceW Sve.yeer. heer. [yuÙet ceW ueesns kesâ keâF& Deewpeej
efceueles nQ, pewmes-
Útjer kegâuneÌ[er Gmleje yemeguee keâerue nbefmeÙee
 FveceW mes keâF& lees ueieYeie F&mee-hetJe& Ú"erb mes ÛeewLeer
meefoÙeeW kesâ mlejeW ceW efceues nQ, Deewj ueielee nw efkeâ Ùes Gve
efkeâmeeveeW kesâ Fmlesceeue kesâ efueS neWies pees veieoer keâercele
Ûegkeâekeâj FvnW Kejeroles neWies~
 heeefue «ebLeeW ceW Deveefievele ieebJeeW keâe GuuesKe nw, Deewj ueielee
nw efkeâ veiej ieebJeeW kesâ mecetn kesâ yeerÛe yemeles Les~
NCERT-meej
Øeleerle neslee nw efkeâ Ssmeer mebkesâefvõle «eeceerCe yeefmleÙeeb

peneb meYeer ueesie Skeâ peien yemes neW Deewj Gvekesâ Kesle DeefOekeâlej
yemleer kesâ yeenj Hewâues neW, meyemes henues ieewlece yegæ kesâ Ùegie
ceW ceOÙe iebiee kesâ cewoeveeW ceW GYeje~R
 heeefue «ebLeeW ceW ieebJe kesâ leerve Yeso efkeâS ieS nQ-
 ØeLece keâesefš ceW Jes meeceevÙe ieebJe nQ, efpeveceW efJeefJeOe JeCeeX
Deewj peeefleÙeeW keâe efveJeeme nes~
 Ssmes ieebJeeW keâer mebKÙee meyemes DeefOekeâ ceeuetce heÌ[leer nw, Deewj
Fvekeâe cegefKeÙee Yeespekeâ keânueelee Lee~
 efÉleerÙe keâesefš ceW Ssmes GheveiejerÙe ieebJe Les efpevnW efMeuheer-
«eece keân mekeâles nQ, pewmes JeejeCemeer kesâ efvekeâš Skeâ
yeÌ{F& keâe ieebJe Lee, jLekeâej keâe «eece Lee~
 DeJeMÙe ner Ssmes ieebJe DevÙe ieebJeeW kesâ efueS yeepeej keâe keâece
keâjles neWies Deewj veiejeW keâes osnele mes peesÌ[les neWies~
 le=leerÙe keâesefš ceW meerceeble ieebJe Deeles nQ, pees pebieue mes
mebueive osneleeW keâer meercee hej yemes nesles Les~
 Fve ieebJeeW kesâ efveJeemeer cegKÙele: yensefueS Deewj efMekeâejer
nesles Les pees Dehevee Deenej meb«en keâjkesâ peerles Les~
heeefue «ebLeeW ceW leerve Øekeâej kesâ ieebJe JeefCe&le nQ
meeceevÙe ieebJe GheveiejerÙe ieebJe meerceeble ieebJe
1.FvnW efMeuheer ieebJe 1.pebieue mes mebueive
keâne peelee Lee~ osneleeW keâer meercee
hej yemes nesles Les~
2. Fvekeâe cegeK
f eÙee
Yeespekeâ keânueelee
Lee~
3. veiejeW keâes osnele
mes peesÌ[les neWies~
 ieebJe keâer Yetefce efJeefYevve Øekeâej keâer Kesleer kesâ efueS GheÙegòeâ
šgkeâÌ[eW ceW efJeYeeefpele keâjkesâ nj heefjJeej kesâ yeerÛe yebšer jnleer Leer~
 nj heefjJeej Deheves-Deheves efnmmes kesâ KesleeW ceW Deheves heefjJeej
kesâ ueesieeW leLee DeeJeMÙekeâleevegmeej ke=âef<e-cepeotjeW keâes Yeer
ueieekeâj Kesleer keâjlee Lee~
 KesleeW keâes Iesjves Deewj efmebÛeeF& kesâ efueS venj yeveeves keâe
keâece «eece-ØecegKe kesâ lelJeeJeOeeve ceW efkeâmeeve ueesie efceuepegue
keâj keâj uesles Les~
( 251 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 efkeâmeeve Ghepe keâe 1/6 Yeeie keâj jepeebMe kesâ ™he ceW Ûegkeâeles Les,
keâjeW keâer Jemetueer meerOes jepÙe keâce&Ûeejer keâjles Les~
 efkeâmeeve Deewj jepÙe oesveeW kesâ yeerÛe ceW Deeceleewj hej keâesF&
ojefceÙeeveer nkeâoej veneR neslee Lee~
 hejbleg kegâÚ ieebJe yeÇeÿeCeeW Deewj JeefCekeâeW keâes GheYeesie kesâ
efueS meeQhes ieS Les~
Kesle kesâ Ssmes yeÌ[s-yeÌ[s šgkeâÌ[eW keâer Yeer metÛevee
nw, peneb oemeeW Deewj ke=âef<e-cepeotjeW keâes ueieekeâj
Kesleer keâjeF& peeleer Leer~
Oeveer efkeâmeeve ‘ienheefle’ (heeefue Meyo) keânueeles Les~ Ùes
  Fmeer #es$e ceW mecegvvele KeeÅe-Glheeokeâ DeLe&JÙeJemLee
ueieYeie JewMÙeeW kesâ ner Skeâ GheJeie& ceW Deeles Les~
 Fme keâeue ceW hetJeea Gòej ØeosMe Deewj efyenej ceW hewoe nesves
Jeeuee cegKÙe Deveepe ÛeeJeue Lee~
 heeefue «ebLeeW ceW veevee Øekeâej kesâ Oeeve-OeeveeW keâe JeCe&ve nw~
Fme keâeue kesâ heeefue Deewj mebmke=âle «ebL eeW ceW jesheeF& keâe
heÙee&ÙeJeeÛeer Meyo efceuelee nw, Deewj ueielee nw efkeâ Oeeve keâer
jesheeF& keâer ØeCeeueer yegæ kesâ Ùegi e ceW JÙeehekeâ ™he mes ØeÛeefuele
nes ieF& Leer~
 Oeeve keâer jesheeF& Ùee heeveer ceW Oeeve Ghepeeves keâer ØeCeeueer mes
Glheeokeâlee ceW Yeejer yeÌ{esòejer ngF&~
Oeeve kesâ Deefleefj keäle efkeâmeeve Kesleer keâjles Les-
peew pJeej keâheeme ouenve leLee FËKe
ueesns kesâ Heâeue kesâ ØeÛeueve mes leLee Fueeneyeeo Deewj
jepecenue kesâ yeerÛe keâer peueesÌ{ efceóer keâer GJe&jlee kesâ
keâejCe Kesleer ceW Yeejer Gvveefle ngF&~
 ‘lekeâveerkeâer %eeve’ veiejerÙe Deewj «eeceerCe DeLe&leb$e keâer Øeieefle
keâe cetueceb$e yeve ieÙee~
 ceOÙe iebiee Ieešer kesâ Je<ee&heesef<ele pebieueeW mes Yejs
keâÌ[er efceóer Jeeues #es$e keâer meHeâeF& keâj Kesleer Deewj
yemleer kesâ GheÙegòeâ yeveeves ceW ueesns mes yeÌ[e ueeYe ngDee~
 ueesnej Ùen peeveles Les efkeâ ueesns kesâ DeewpeejeW keâes keâÌ[e kewâmes
yeveeSb~
 jepeIeeš (JeejeCemeer) mes efceues kegâÚ DeewpeejeW
mes Øekeâš neslee nw efkeâ Jes yeveeS ieS Les-
efmebn Yetefce SJeb
ceÙetjYebpe mes Øeehle ueewn DeÙemkeâ mes
NCERT-meej
 Fme Øekeâej Ùen mhe° neslee nw efkeâ ueesie osMe keâer mece=ælece
ueesne KeeveeW mes heefjefÛele nes ieS Les, efpememes efMeuhekeâce&
Deewj ke=âef<ekeâce& kesâ efueS DeewpeejeW keâer mebKÙee DeJeMÙe ner
yeÌ{er nesieer~
 Yeewelf ekeâ DeJeMes<eeW Deewj heeefue «ebLeeW kesâ DeOÙeÙeve mes DeLe&JÙeJemLee
keâer pees lemJeerj GYejleer nw, Jen heefMÛeceer Gòej ØeosMe keâer
Gòej Jewefokeâkeâeueerve «eeceerCe DeLe&JÙeJemLee mes efYevve nw~
 Deewj Gme DeLe&JÙeJemLee mes Yeer efYevve nw, pees efyenej Deewj
Gòej ØeosMe kesâ kegâÚ YeeieeW kesâ keâF& leeceühee<eeCe mecegoeÙeeW
ceW heeF& ieF& nQ~
ceOÙe iebiee kesâ cewoeveeW keâer peueesÌ{ efceóer hej meyemes
henues Hewâueleer ngF& efoKeeF& osleer nw~
 Ùen Ssmeer DeLe&JÙeJemLee Leer, efpememes ve kesâJeue GlheeokeâeW keâe
YejCe-hees<eCe neslee Lee, yeefukeâ Ssmes yengle-meejs DevÙe ueesieeW
keâe Yeer neslee Lee, pees ve efkeâmeeve Les, ve efMeuheer~
 keâjeW keâer efveÙeefcele Jemetueer,
Fme
DeLe&JÙeJemLee uebyes meceÙe kesâ efueS mesvee keâe jKejKeeJe
kesâ keâejCe
mebYeJe ngDee yeÌ[s-yeÌ[s peveheo jepÙeeW kesâ efvecee&Ce SJeb
mLeeefÙelJe keâer heefj efmLeefleÙeeb~
ØeMeemeve heæefle
Administrative System
Ùetb lees Fme keâeue ceW nce yengle-mes jepÙe osKeles nQ, hej GveceW
kesâJeue keâesmeue Deewj ceieOe MeefòeâMeeueer ngS~ oesveeW #eef$eÙe
JeCe& kesâ DeevegJebefMekeâ jepeeDeeW Éeje Meeefmele meJeeËiemebhevve jepÙe
Les~
 peelekeâeW mes, DeLee&le yegæ kesâ hetJe&pevceeW keâer keâLeeDeeW mes
%eele neslee nw efkeâ pevelee DelÙeeÛeejer jepeeDeeW Deewj
Gvekesâ ØeOeeve hegjesefnleeW keâes ieöer mes Gleej osleer Leer
Deewj Gvekeâer peien veS jepeeDeeW keâes yew"e osleer Leer~
 hejbleg efve<keâemeve keâer Iešvee Gleveer ner efJejue Leer, efpeleveer
efveJee&Ûeve keâer~
 jepee kesâ heo keâer Øeefle‰e meyemes Thej Leer Deewj Gmekesâ
peeve-ceeue keâer j#ee keâe efJeefMe° ØeyebOe jnlee Lee~
 Jen yegæ pewmes Oeeefce&keâ ceneheg®<eeW kesâ Deeies ner velecemlekeâ
neslee Lee~ jepee ØeLecele: Ùegæ-veslee neslee Lee pees Deheves
jepÙe kesâ efueS efJepeÙe Øeehle keâjlee Lee~ efyebefyemeej Deewj
DepeeleMe$eg Fmekesâ GoenjCe nQ~
( 252 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 jepee Deveskeâ DeefOekeâeefjÙeeW keâer meneÙelee mes Meemeve keâjlee
Lee, pees Thej mes ueskeâj veerÛes ieebJe kesâ ØeOeeve lekeâ ›eâceyeæ jnles
Les~
GÛÛe keâese fš kesâ DeefOekeâejer cenecee$e keânueeles Les~
Jes efvecveefueefKele keâeÙe& keâjles Les-
mesveeveeÙekeâ vÙeeÙeeefO ekeâejer ceneuesK eekeâej Deble:hegj ØeOeeve ceb$eer
 MeeÙeo DeeÙegòeâ veece mes efJeefole DeefOekeâeefjÙeeW keâe Jeie& Yeer
kegâÚ jepÙeeW ceW Fmeer lejn keâe keâeÙe& keâjlee Lee~
 ØeMeemeve ceW cebef$eÙeeW keâer Yetefcekeâe yeÌ[s cenlJe keâer Leer~ ceieOe
keâe Je<e&keâej Deewj keâesmeue keâe oerIe&ÛeejeÙeCe meHeâue Deewj
ØeYeeJeMeeueer ceb$eer ngS~
 FveceW mes henues (Je<e&keâej) ves JewMeeueer kesâ efueÛÚefJeÙeeW
kesâ yeerÛe Hetâš keâe yeerpe yeeskeâj efueÛÚefJe ieCejepÙe
hej DepeeleMe$eg keâe ØeYeglJe peceeÙee Deewj otmejs
(oerIe&ÛeejeÙeCe) ves keâesmeue kesâ jepee keâer Yeejer
meneÙelee keâer~
 GÛÛe DeefOekeâejer Deewj ceb$eer DeefOekeâlej yeÇeÿeCe Ùee
hegjesefnle Jeie& mes Ûegves peeles Les~
 GÛÛeefOekeâejer meeceevÙele: jepee kesâ Deheves iees$e kesâ ueesieeW
mes veneR efueS peeles Les~
 Deye Jewefokeâ keâeue pewmee yeebOeJeeefßele jepeleb$e veneR
jne~
 keâesmeue Deewj ceieOe oesveeW ceW Ûeeboer keâer Deenle cegõe kesâ
ØeÛeueve kesâ yeeJepeto ØeYeeJeMeeueer yeÇeÿeCeeW Deewj mesefóÙeeW
keâes heeefjleesef<ekeâ kesâ leewj hej jepemJe Jeeues «eece efoS
peeles Les~
 Ssmee keâjves kesâ efueS jepee keâes Deheves iees$e kesâ ueesieeW mes
Devegceefle uesvee DeeJeMÙekeâ veneR Lee, peyeefkeâ Gòej Jeweof keâ
keâeue ceW Ùen DeeJeMÙekeâ Lee~
uesefkeâve Ssmes oeve ceW oeve«eener keâes kesâJeue jepemJe Jemetueves
  heefMÛeceesòej Yeejle kesâ Meemekeâ ueesie yengle keâce neLeer
keâe nkeâ efoÙee peelee Lee, Meemeve keâjves keâe veneR~
 «eeceebÛeue keâe ØeMeemeve ieebJe kesâ cegefKeÙee kesâ neLe ceW jnlee
Lee~
 DeejbYe ceW, Jen keâyeeÙeueer ueÌ[eketâ šesueer kesâ veslee kesâ
™he ceW keâece keâjlee Lee, FmeefueS Jen «eeceCeer keânueelee
Lee~
 efpemekeâe DeLe& Lee, «eece Ùee keâyeeÙeueer ueÌ[eketâ šesueer keâe
veslee~
NCERT-meej
 peye peerJeve ceW efmLejlee Dee ieF& Deewj nue mes Kesleer
keâjves keâer ØeCeeueer pece ieF& leye keâyeeÙeueer ueÌ[eketâ šesueer
mLeeÙeer ™he mes ke=â<ekeâ nes ieF&~
 Dele: ceewÙe&-hetJe&keâeue ceW «eeceCeer Yeer Dehevee ™he yeouekeâj
ieebJe keâe cegefKeÙee nes ieÙee~
 ieebJ e keâe cegefKeÙee efJ eefYevve veeceeW mes hegkeâeje peelee Lee,
pewmes -
«eeceYeespekeâ «eeceCeer «eeefcekeâ
«eeceerCe heoveece ßeeru ebkeâe ceW Deepe Yeer Ûeuelee nw~
keâne peelee nw efkeâ efyebefyemeej ves 86,000 «eeefcekeâeW
keâes Deentle efkeâÙee Lee~
 mebKÙee keâneJeleer nes mekeâleer nw, uesefkeâve Fmemes Øekeâš neslee
nw efkeâ «eece ØeOeeve keâe yeÌ[e cenlJe Lee Deewj Gmekeâe
jepee kesâ meeLe meerOee mebyebOe jnlee Lee~
«eeceerCe keâe cegKÙe keâeÙe& neslee Lee
«eeceJeeefmeÙeeW hej keâj efveOee&jCe,
keâj Jemetuevee leLee
Deheves Fueekesâ ceW Meebefle JÙeJemLee
yeveeÙes jKevee
 keâYeer-keâYeer DelÙeeÛeejer «eece ØeOeeve keâes ieebJe kesâ
ueesie ob[ Yeer osles Les~
mesvee SJeb keâjeOeeve
Military And Taxation
jepÙe keâer Meefòeâ ceW JeemleefJekeâ Je=efæ keâe mebkesâle Fme yeele
mes efceuelee Lee, efkeâ Gmekeâer hesMesJej Ùee Jewleefvekeâ mesvee
efkeâleveer yeÌ[er nw~ DeMJeÛeeefuele jLe keâe cenlJe Gòej-hetJe& ner
veneR, Gòej-heefMÛece Yeejle ceW Yeer Iešlee pee jne Lee, peneb
efkeâ Gmekeâe ØeÛeueve Jewefokeâ peveeW ves efkeâÙee Lee~
jKeles Les, peyeefkeâ GveceW mes yengleeW kesâ heeme Gleves Iees[Ì s Les efpeleves
ceieOe vejsMe kesâ heeme~
Yeejer mebKÙee ceW neLeer jKeves mes ner ceieOe kesâ jepee
DeefOekeâ MeefòeâMeeueer ceeves peeles Les~
 Yeejer mLeeÙeer mesvee keâe YejCe hees<eCe jepÙe keâes<e mes keâjvee
neslee Lee~ nceW %eele nw efkeâ vebo jepeeDeeW kesâ heeme Deheej mebheefòe
Leer Deewj Fmeer kesâ yeue hej Jes mesvee keâes heeueles Les~
( 253 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 uesefkeâve nceW Ùen ceeuetce veneR efkeâ efkeâve-efkeâve efJeMes<e GheeÙeeW
mes Jes Flevee keâj-mebÛeÙe keâj heeles Les~ jepekeâes<e ØeCeeueer
"esme veeRJe hej KeÌ[er Leer~
yegæ keâeue ceW
keâjeW keâe meeje
Ùeesæe Deewj
hegjesefnle DeLee&le yeesPe efkeâmeeveeW kesâ
efmej hej Lee ,
#eef$eÙe SJeb
efpeveceW DeefOekeâlej
yeÇeÿeCe keâjeW mes
cegòeâ Les JewMÙe Ùee
ie=nheefle Les~
 Jewefokeâ keâeue ceW keâyeerues kesâ ueesie Deheves-Deheves mejoej keâes
mJesÛÚehetJe&keâ yeefue Deefhe&le keâjles Les, hej yegæ kesâ Ùegie
ceW Deekeâj Jen efkeâmeeveeW Éeje DeefveJeeÙe& ™he mes osÙe nes
ieF&, Deewj Gmekeâer Jemetueer kesâ efueS DeefOekeâejer efveÙegòeâ ngS
pees ‘yeefuemeeOekeâ’ keânueeles Les~
jepee efkeâmeeveeW mes Gvekeâer Ghepe keâe Ú"eb Yeeie keâj
kesâ ™he ceW ueslee Lee~
 keâjeW keâe efveOee&jCe Deewj Jemetueer ieebJe kesâ cegefKeÙee keâer
meneÙelee mes jepÙe keâce&Ûeejer keâjles Les~
 Deenle cegõeDeeW keâer Deveskeâeveskeâ efveefOeÙeeW kesâ efceueves mes
Øekeâš neslee nw efkeâ Yegieleeve vekeâo Deewj efpebme (JemlegSb)
oesveeW ™heeW ceW neslee Lee~
 hetJeexòej Yeejle ceW keâj, OeevÙe kesâ ™he ceW ÛegkeâeÙee
peelee Lee~
 Fve keâjeW kesâ Deefleefjòeâ, efkeâmeeveeW keâes jepee kesâ keâece ceW
yesieej osvee (DeLee&le cegHeäle ceW Kešvee) heÌ[lee Lee~
 peelekeâ keâLeeDeesW cesW DeeÙee nw efkeâ keâj kesâ ogJe&n Yeej
mes yeÛeves kesâ efueS efkeâmeeve jepÙe ÚesÌ[ osles Les~
 efMeefuheÙeeW Deewj JÙeeheeefjÙeeW mes Yeer keâj Jemetuee peelee Lee~
efMeefuheÙeeW keâes cenerves ceW Skeâ efove jepee kesâ efueS keâece
keâjvee heÌ[lee Lee, Deewj JÙeeheeefjÙeeW mes Gvekeâer ceeue keâer
efye›eâer hej Ûegbieer Jemetueer peeleer Leer~
Ûegbieer
Jemetueves Meewefukeâkeâ
Jeeuee Ùee
DeefOekeâejer MegukeâeOÙe#e
keânueelee
Lee
 #es$eerÙe Ùee peveheoerÙe jepÙeeW keâer mLeehevee ves henues keâer
meYee Deewj meefceefle veecekeâ mebmLeeDeeW keâes meceehle keâj efoÙee~
Fme lejn keâer peve meYeeSb Gòej Jewefokeâ keâeue ceW ueghle nes
ieF& LeeR~
 Ûetbefkeâ Ùes meYee-meefceefleÙeeb keâyeeÙeueer mebie"ve LeeR, FmeefueS
pÙeesb-pÙeeW keâyeerues efJeIeefšle neskeâj JeCe& ceW efJeueerve nesles
ieS Deewj Deheveer henÛeeve Keesles ieS, lÙeeW-lÙeeW Gòeâ mebie"ve
efMeefLeue nesles-nesles ueghle nes ieS~
 keâyeeru eeW keâe mLeeve ØecegKe mecegoeÙeeW ves ues efu eÙee-
JeCe&cetu ekeâ SJeb peeeflecetu ekeâ ~
 FmeerefueS Oece&Meem$ekeâejeW ves peeleerÙe efveÙeceeW Deewj
kegâueeÛeejeW keâes mecegefÛele cenlJe efoÙee~
 efHeâj Yeer Ùes efveÙece meeceeefpekeâ efJe<eÙeeW lekeâ ner meerefcele
jns~
 peve meYeeSb Ssmes Úesšs-Úesšs jepÙeeW ceW ner meHeâue nes
mekeâleer LeeR, peneb keâyeerues kesâ meYeer meomÙe Deemeeveer mes
pegšeS pee mekeâles neW, pewmee efkeâ Jewefokeâ keâeue ceW mebYeJe jne
nesiee~
 keâesmeue Deewj ceieOe pewmes yeÌ[s-yeÌ[s jepÙeeW kesâ Gefole nesves
kesâ yeeo Ssmeer yeÌ[er peve meYeeSb DeeÙeesefpele keâjvee
mebYeJe venerb jne efpeveceW efJeefYevve meeceeefpekeâ JeieeX leLee
meeceüepÙe kesâ efJeefYevve YeeieeW kesâ ueesie pegš mekeWâ~
 DeeJeeieceve keâer megefJeOee Fleveer keâce Leer, efkeâ efveÙeefcele yew"keWâ
Yeer veneR keâer pee mekeâleer LeeR~
 efHeâj hegjeveer peve meYeeSb keâyeeÙeueer LeeR, Dele: veS jepÙeeW ceW
yemes Jewefokesâlej keâyeerueeW keâes Gve meYeeDeeW ceW mLeeve veneR
efoÙee pee mekeâlee Lee~
 Fme lejn heefjJeefle&le eqmLeefle ceW hegjeveer peve meYeeDeeW keâe
efškesâ jnvee DemebYeJe pewmee Lee~
 Gvekeâer peien heefj<eo veece keâer Skeâ Úesšer-meer meefceefle
yeveer, efpemeceW kesâJeue yeÇeÿeCe ner meomÙe nesles Les~

NCERT-meej ( 254 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fme keâeue ceW Yeer meYeeSb lees jneR, efkebâleg Skeâleebef$ekeâ jepÙeeW  pees Yeer nes, yegæ kesâ Ùegie ceW kegâÚ Ssmes jepÙe Yeer Les efpevekeâe
ceW veneR~ Jes MeekeäÙeeW, efueÛÚefJeÙeeW Deeefo kesâ Úesš-s Úesšs ieCeleebe$f ekeâ Meemeve DeevegJebefMekeâ jepee venerb, yeefukeâ pevemeYeeDeeW kesâ
jepÙeeW ceW Ûeeuet jneR~ Øeefle GòejoeÙeer ueesie keâjles Les~
 Fme Øekeâej, ØeeÛeerve ieCejepÙeeW kesâ ueesieeW keâe jepeveereflekeâ
ieCeleebef$ekeâ ØeÙeesie meòee ceW yejeyejer keâe efnmmee Yeues ner vee jne nes, hejbleg
The Republican Experiment Yeejle ceW ieCeleb$e hejbheje keâer ØeeÛeervelee yegæ kesâ
ieCeleebef$ekeâ Meemeve heæefle Ùee lees efmebOeg Ieešer ceW jner Ùee Ùegie lekeâ heeles nQ~
hetJeea Gòej ØeosMe Deewj efyenej kesâ Debleie&le efnceeueÙe keâer  ieCeleb$e Deewj jepeleb$e kesâ yeerÛe yengle-meer efYevveleeSb LeeR~ jepeleb$e
lejeFÙeesb ceW~ efmebOeg Ieešer ceW heeS ieS ieCejepÙe, Jewefokeâ ceW Øepee mes jepemJe heeves keâe oeJesoej Skeâcee$e jepee neslee Lee~
keâyeerueeW kesâ DeJeMes<e jns neWies~ nes mekeâlee nw efkeâ kegâÚ ieCeleb$e ceW Fmekeâe oeJesoej ieCe Ùee iees$e keâe ØelÙeskeâ
ieCejepÙeeW ves Skeâleebef$ekeâ jepÙeeW keâe mLeeve ues efueÙee nes~ ØeOeeve neslee Lee pees jepeved keânueelee Lee~
 kegâÚ ceeceueeW ceW efyenej Deewj Gòej ØeosMe kesâ ueesie keâyeeÙeueer  7707 efueÛÚefJe jepeeDeeW ceW nj Skeâ keâe Deueie-Deueie
meceevelee kesâ hegjeves DeeoMeeX mes Øesefjle jns neWies, efpeveceW Skeâue keâes<eeieej Deewj ØeMeemeve leb$e Lee~
jepee keâes DeefOekeâ cenlJe veneR efoÙee peelee Lee~
ØelÙeskeâ jepeleb$e keâer efveÙeefcele mLeeÙeer mesvee nesleer
 ieCejepÙeeW ceW JeemleefJekeâ meòee keâyeeÙeueer Deuheleb$eeW (meerefcele Leer Deewj jepÙe-meercee kesâ Yeerlej heÇpee kesâ mecetneW keâes
ueesieeW kesâ mebIešveeW) kesâ neLe ceW nesleer Leer~ Mem$e Deeefo jKeves keâer Devegceefle veneR Leer~
 MeekeäÙeeW Deewj efueÛÚefJeÙeeW kesâ ieCejepÙeeW ceW Meemekeâ Jeie&  uesefkeâve keâyeeÙeueer Deuheleb$e ceW nj jepee Deheveer
Skeâ ner iees$e Deewj Skeâ ner JeCe& keâe neslee Lee~ Úesšer-Úesšer mesvee Deheves mesveeheefle kesâ DeOeerve jKe mekeâlee
 JewMeeueer kesâ efueÛÚefJeÙeeW kesâ meYeeieej ceW 7707 jepee Lee, leeefkeâ Jen otmejs keâe cegkeâeyeuee keâj mekesâ~
(ØeefleefveefOe) yew"les Les, uesefkeâve ‘yeÇeÿeCe’ FmeceW Meeefceue  jepeleb$e ceW yeÇeÿeCeeW keâe yeÌ[e ØeYeeJe Lee, hejbleg DeejbeYf ekeâ ieCejepÙeeW
venerb Les~ ceW Gvekeâe keâesF& mLeeve veneR Lee, Deewj ve GvneWves Deheves Oece&Meem$eeW
ceewÙeexòej keâeue ceW ceeueJeeW Deewj #egõkeâeW kesâ ieCejepÙe ceW
 ceW Fme lejn kesâ jepÙeeW keâes ceevÙelee ner oer~
#eef$eÙeeW Deewj yeÇeÿeCeeW lekeâ ner oemeeW keâer veeieefjkeâlee meerecf ele  ieCeleb$e Deewj jepeleb$e kesâ yeerÛe
Leer Deewj cepeotjeW keâes Fmemes yeenj jKee ieÙee Lee~ cegKÙe Deblej Ùen Lee efkeâ-
 hebpeeye ceW JÙeeme veoer kesâ lešJeleea Skeâ jepÙe ceW Ssmes ner ueesie
ieCeleb$ e keâe mebÛ eeueve Deuhe jepeleb$ ele ceW Ùen keâece
meomÙe nes mekeâles Les pees jepÙe keâes keâce-mes-keâce Skeâ neLeer leebef$ ekeâ mebmLeeS keâjleer LeeR~ Skeâ JÙeefò eâ keâjlee Lee~
os mekeWâ~ efmebOeg Ieešer ceW Deuheleebef$ekeâ jepÙe keâe Ùen DeÛÚe  ieCeleb$e keâer hejbheje ceewÙe&keâeue mes keâcepeesj nesves ueieer~
GoenjCe nw~ ceewÙe&keâeue ceW Skeâleebef$ekeâ jepÙe keâneR DeefOekeâ cepeyetle Deewj
 MeekeäÙeeW Deewj efueÛÚefJeÙeeW keâe ØeMeemeve leb$e mejue Lee~ FmeceW ØeÛeefuele Les~
jepee, Ghejepee, mesveeheefle Deewj Yeeb[ejeieeefjkeâ ØeeÛeerve ceveere f<eÙeeW ves jepeleb$e keâes ner ØeÛeefuele Deewj
(jepÙekeâes<eeOÙe#e) nesles Les~ Glke=â° Meemeve heæefl e ceevee ~
 Ùes jepÙe, Meemeve Deewj jepeheo meYeer keâes Skeâ mecePeles
 efueÛÚefJeÙeeW kesâ ieCejepÙe ceW Skeâ kesâ Thej
Les~
Skeâ meele vÙeeÙeheer" nesles Les pees Skeâ ner cemeues keâer
megveJeeF& yeejer- yeejer mes meele yeej keâjles Les~  Ûetbefkeâ yegæ kesâ Ùegie ceW jepÙe megØeefleef‰le nes Ûegkeâe Lee, Dele:
efJeÉeve ueesie Fmekesâ GodYeJe hej efJeÛeej keâjves ueies~
 uesefkeâve Ùen Fleveer DeÛÚer JÙeJemLee nw efkeâ Fmekesâ nesves hej  ØeeÛeerve yeewæ heeefue«ebLe oerIeefvekeâeÙe ceW yeleeÙee ieÙee nw efkeâ
efJeMJeeme keâjvee keâef"ve nw~ hegjeleve keâeue ceW ceveg<Ùe megKe mes jnles Les~

NCERT-meej ( 255 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Oeerjs-Oeerjs Jes OeveJeeve nesles ieS Deewj Iej yeveekeâj Deheveer
efm$eÙeeW kesâ meeLe jnves ueies~ leye mes Oeve Deewj m$eer keâes
ueskeâj Deeheme ceW PeieÌ[s nesves ueies~
 Ssmes PeieÌ[eW keâes otj keâjves kesâ efueS GvneWves Skeâ JÙeefòeâ keâes
Dehevee ØecegKe Ûegve efueÙee, leeefkeâ Jen Meebefle keâer mLeehevee keâjs
Deewj ueesieeW keâer j#ee keâjs~
 Fme j#ee kesâ ØeefleHeâue ceW GvneWves Deheves ØecegKe keâes Deheves
OeevÙe ceW mes kegâÚ osles jnves keâer Øeefle%ee keâer~ Jener ØecegKe
jepee keânueeves ueiee Deewj Fme Øekeâej jepÙe keâe pevce
ngDee~
meeceeefpekeâ Jeieerka eâjCe SJeb efJeefOe JÙeJemLee
Social Classification and Legal System
YeejleerÙe efJeefOe Deewj vÙeeÙe JÙeJemLee keâe GodYeJe Fmeer
keâeue ceW ngDee~ henues keâyeeÙeueer keâevetve Ûeueles Les, efpemeceW
Jeie&Yeso keâe keâesF& mLeeve veneR Lee~
Fme keâeue ceW Deekeâj keâyeeÙeueer mecegoeÙe
mhe°leÙee yebš ieÙee Ûeej JeCeeX ceW -
yeÇeÿeCe #eef$eÙe JewMÙe SJeb Metõ
 Dele: Oece&met$eeW ceW nj JeCe& kesâ efueS Deheves-Deheves keâle&JÙe leÙe
keâj efoS ieS, Deewj JeCe&Yeso kesâ DeeOeej hej ner JÙeJenej-
efJeefOe (efmeefJeue uee@) Deewj ob[-efJeefOe (ef›eâefceveue uee@) yeveer~
 pees JeCe& efpelevee TbÛee Lee, Jen Glevee ner heefJe$e ceevee
ieÙee Deewj JÙeJenej SJeb ob[-efJeefOe ceW Gmemes Gleveer
ner GÛÛe keâesefš kesâ veweflekeâ DeeÛejCe keâer Dehes#ee keâer
ieF&~
 MetõeW hej nj Øekeâej keâer Dehee$elee ueeo oer ieF&-
Oeeefce&keâ Deewj keâevetv eer DeefO ekeâejeW mes JebefÛele keâj
efoÙee ieÙee
meceepe kesâ meyemes efveÛeues opex ceW jKee ieÙee,
GheveÙeve mebmkeâejeW mes JebefÛele keâj efoÙee ieÙee,
yeÇeÿeCeeW Deewj DevÙe JeCeeX kesâ Øeefle DehejeOe keâjves
hej keâ"esj oC[ efoÙee peelee Lee,
efkeâmeer TbÛes heo hej veneR jKee pee mekeâlee Lee leLee
oeme, efMeuheer, ke=âef<e cepeotj kesâ ™he ceW efÉpeeW keâer
mesJee keâjves keâes keâne ieÙee~
 Fme efJe<eÙe ceW pewve Deewj yeewæ mebØeoeÙeeW ves Yeer Gvekeâer
efmLeefle veneR megOeejer~
NCERT-meej
Gmes veS yeewæ mebIe ceW ØeJesMe keâer Devegceefle Yeues ner os oer

ieF&, hej Gvekeâe meeceevÙe mLeeve veerÛes ner jn ieÙee~
 keâne ieÙee nw efkeâ ieewlece yegæ yeÇeÿeCeeW keâer meYee ceW ieS,
#eef$eÙeeW keâer meYee ceW ieS Deewj ie=nheefleÙeeW keâer meYee ceW ieS,
uesefkeâve MetõeW keâer meYee ceW Gvekesâ peeves keâe keâesF& GuuesKe
venerb nw~
 oerJeeveer Deewj Heâewpeoejer ceeceues jepee kesâ ØeefleefveefOe osKeles
Les, pees Pešheš keâ"esj ob[ os osles Les, pewmes keâesÌ[e ueieevee,
efmej keâeš uesvee, peerYe KeerbÛe uesvee Deeefo~
 yengOee Heâewpeoejer ceeceueeW ceW ob[ keâe efJeOeeve yeoues
keâer YeeJevee mes Øese fjle neslee Lee-
DeebKe HeâesÌ[ves Jeeues keâer oeble leesÌ[ves Jeeues
DeebKe efvekeâeue ueer
peeleer Leer leLee
kesâ oeble leesÌ[ efo Ùes
peeles Les~
 yeÇeÿeCeeW kesâ efJeefOe«ebLeeW ceW efveÙece yeveeles meceÙe efJeefYevve
JeCeeX keâer meeceeefpekeâ efmLeefle keâe OÙeeve lees jKee ner ieÙee,
Gve Jeweof kesâòej keâyeeÙeueer mecetneW kesâ jerelf eefjJeepeeW keâes Yeer DeveosKee
ve efkeâÙee ieÙee, pees JeCee&efßele yeÇeÿeefCekeâ meceepe ceW Iegue-efceue
ieS Les Deewj efpevekeâer mebKÙee efJepeÙeeefYeÙeeveeW kesâ HeâuemJe™he
yeÌ{leer pee jner Leer~
 FveceW mes kegâÚ osMeer keâyeeÙeefueÙeeW keâer meeceeefpekeâ GodYeJe-
keâLeeSb ieÌ{ ueer ieFË Deewj Deheves ner efveÙeceeW mes Meeefmele
nesves keâer Útš os oer ieF&~
yegæ keâe Ùegie keâF& keâejCeeW mes cenlJehetCe& jne~ Fmeer keâeue
ceW ØeeÛeerve YeejleerÙe jepeleb$e, DeLe&leb$e Deewj meceepe keâe
Dehevee JeemleefJekeâ mJe™he efveKeje~ keâÚejer FueekeâeW ceW,
Keemekeâj hetJeea Gòej ØeosMe Deewj efyenej ceW ueesns kesâ
DeewpeejeW mes nesves Jeeueer Kesleer kesâ HeâuemJe™he, Gvvele Devve
Glheeokeâ DeLe&leb$e keâe pevce ngDee~ eqkeâmeeveeW mes keâj Jemetuevee
mebYeJe ngDee, Deewj keâj SJeb yeefue (vepejevee) keâer efveÙeefcele
Jemetueer kesâ DeeOeej hej yeÌ[s-yeÌ[s jepÙe mLeeefhele nes
mekesâ~ Fme ØeCeeueer keâes yeveeS jKeves kesâ efueS JeCe&JÙeJemLee
jÛeer ieF& Deewj ØelÙeskeâ JeCe& keâe keâle&JÙe (hesMee) mhe°
jerefle mes efveOee&efjle keâj efoÙee ieÙee~ Fme JÙeJemLee kesâ
Devegmeej, MeemekeâeW Deewj ÙeesæeDeeW keâes ‘#eef$eÙe’ keâne ieÙee,
hegjesefnleeW Deewj efMe#ekeâeW keâes ‘yeÇeÿeCe’ keâne ieÙee, efkeâmeeveeW
Deewj keâjoeleeDeeW keâes ‘JewMÙe’ Deewj ßeefcekeâeW kesâ ™he ceW Gòeâ
leerveeW JeCeeX keâer mesJee keâjves Jeeues keâes ‘Metõ’ keâne ieÙee~
( 256 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe (FLASHBACK)
F&mee hetJe& Ú"er Meleeyoer keâs ueesie
keâce&keâeb[ erÙe hejbheje keâer yepeeÙe peerJeve
keâs ogKe-ÉbÉes hej DeefOekeâ efÛebleve keâjves
ueies], efpemekeâs HeâuemJe™he Deveskeâ Oeeefce&keâ
hebLees Deewj mebØeoeÙeeW keâer mLeehevee ngF&~
Fme meceÙe 62 Oeeefce&keâ mebheÇo eÙe
%eele nQ efpevecesb pewve leLee yeewæ
mecØeoeÙe meyemes heÇcegKe Les~
efÉpe ces yeÇeÿeCe Deewj #eef$eÙe JeCe&
Meeefceue Les, efpevns pevesT henveves Deewj
Jeso he{Ìves keâe DeefOekeâej Lee~
pewve Oece& ceW Ûeewyeerm e leerLe&bkeâj ngS
oes leerLe&bkeâj – $e+<eYeveeLe Je
Deefj°vesecf e keâe GuuesKe $e+iJeso ceW nw
JeeÙeg hegjeCe leLee YeeieJele hegjeCe
ceW $e+<eYe keâes veejeÙeCe keâe DeJeleej
keâne ieÙee nw~
$e+<eYeveeLe Skeâ jepee Les efpevnesbves
Deheves heg$e 'Yejle' keâs he#e ces jepÙe
lÙeeie keâe Ùeefle yevevee mJeerkeâej Lee~
pewve Oece& keâs hebÛe ceneJeÇle nQ —
Deefnbmee — Dece=<ee, DeÛeewÙe& —DeheefjieÇn
leLee yeÇ¢eÛeÙe&, FmeceW ceneJeerj Éeje
yeÇ¢eÛeÙe& ›ele peesÌ[ e ieÙee~
ceneJeerj ves meoeÛeejer peerJ eve kesâ efueS
ef$ejlve yeleeSb nQ — (1) mecÙekeâd ßeæe,
(2) mecÙekeâd %eeve, (3) mecÙekeâd keâce&~
ceneJeerj ves GheosMe Deece pevelee keâer
yeesueer Øeeke=âle ceW efo S, osMe kesâ
Deueie-Deueie efnmmes ceW Øeeke=âle
Deueie-Deueie ™he ceW ØeÛeefuele Leer~
pewve Oece& keâer efMe#eeSb 1500 Je<e& hetJe&
iegpejele kesâ JeuueYeer ceW efueKeer ieÙeer~
pewve Oece& kesâ Devegm eej Deelcee, heMegDeeW
Deewj hesÌ[ -heewOeeW ceW ner veneR, yeefukeâ
helLejeW, efMeueeDeeW, peue Deeefo ceW Yeer
heeF& peeleer nw~
NCERT-meej
pewve SJeb yeewæ Oece&
Fme keâeue ces keâewMeecyeer, keâgMeerveiej,
JeejeCemeer, JewMeeueer, efÛejeo Deewj
jepeieerj pewmes Deveskeâ veiejesb keâer
mLeehevee ngF&~
veJeerve Oeeefce&keâ
mecheÇoeÙe keâs ieewleceyegæ leLee Gvekeâs efMe<Ùeesb keâes
heÇÛegj oeve efo S peeves keâs keâejCe—
GodYeJe
 lelkeâeefuekeâ JeCe&J ÙeJemLee keâes
cenlJe veneR~
 Deefnbm ee keâe GheosMe HeâuemJe™he
JeeefCepÙe- JÙeeheej ceW Gvveefle~
 yeÇe¢eCeesb keâs meeefnlÙe, Oece&met$e ceW,
Meto Ç hej Oeve osves keâer efvebo e keâer
ieF& Leer~
heeMJe&, keâeMeer keâs F#Jeekeâg JebMeerÙe
jepee DeMJemesve keâs heg$e Les, GvneWves
leerme Je<e& keâer DeeÙeg ceW mebvÙeeme ues
pewve Oece& keâj leerve ceen Ieesj efÛebleve efkeâÙee, keâs
yeeo GvnW hetCe& %eeve heÇehle ngDee~
JeOe&ceeve ceneJeerj keâe pevce
JewMeeueer keâs keâgb[ ieÇece ces 590 F&. het. cebs
ngDee, Gvekeâs efhelee efmeæeLe& peele=keâ
keâgue keâs cegefKeÙee Les, Fvekeâer ceelee
ef$eMeuee, helveer ÙeMeeso e leLee heg$eer
keâe veece DeCeespÙee Lee~
ceneJeerj ves leerm e Je<e& keâer DeeÙeg cesb
mebvÙeemeer yevekeâj 12 Je<e& Ieesj lehemÙee
keâer efpevnsb 42 Je<e& keâer DeeÙeg ceW keâwJ euÙe
heÇehle ngDee Lee, Deye FvnW ceneJeerj,
efpeve (efJ epeslee) Deewj efveieÇËLe Yeer keâne
efmeæeble peeves ueiee~
meJe&ØeLece pewve Oece& ves Jewefo keâ
keâce&keâeb[ Je JeCe&J ÙeJemLee pewmeer yegjeFÙeeW
keâes nševes keâe iebYeerj ØeÙeeme efkeâÙee~
pewve Oece& pewve Oece& ves Øeeke=âle Yee<ee keâes DeheveeÙee
efpememes Øeeke=âle Yee<ee leLee meeefnlÙe ceW
keâe
Ùeesieoeve mece=efæ ngF& Deewj #es$eerÙe Yee<eeSb efJ ekeâefmele
ngF& pewmes Meewjmesveer Je ceje"er~
( 257 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
pewve Oece& ves mebIe yeveeÙee efpemeceW
m$eer Je heg®<e oesveeW keâes mLeeve efceuee~
heešefueheg$e ceW Skeâ pewve heefj<eo keâe
DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee efpemekeâe
yeefn<keâej oef#eCeer pewefveÙeeW ves efkeâÙee~
 oef#eCeer pewve (Yeõyeeng) —
efo iebyej keânueeS
 ceieOe kesâ pewve (mLetueYeõ) —
keâe Øemeej
MJesleebyej keânueeS
pewve cegevf e (efo iebyej) veive Ùee
(MJesleeby ej) mJesle Jem$e OeejCe keâjles
Les, ie=nmLe hetCe&le: keâheÌ[ s henveles Les~
pewve Oece& keâs ce"eW keâes oef#eCe Yeejle
ceW yemeefo keâne ieÙee nw~ keâefuebie jepee
KeejJesue pewve Oece& keâe ceneve
mebj#ekeâ Lee~
yegæ Oece& keâer efMe#eeDeeW keâe mebkeâueve
ef$eefheškeâ keânueeÙee~ efJ eveÙeefheškeâ,
megòe efheškeâ, DeefYeOecce efheškeâ
yegæ keâer efMe#eeDeeW kesâ DeeOeejYetle
efmeæeble ceW Ûeej DeeÙe& melÙe meceeefnle
nQ (1) og:Ke, (2) og:Ke mecego eÙe,
(3) og:Ke efvejesOe, (4) og:Ke efvejesOe
ieeefceveer – Øeefleheoe
ceveg<Ùe De°ebe if ekeâ ceeie&
1. mecÙekeâ Âef° , 2. mecÙekeâ Jeekeâd,
3. mecÙekeâ keâceeËle, 4. mecÙekeâ DeepeerJ e,
5. mecÙekeâ JÙeeÙeece, 6. mecÙekeâ mce=elf e,
7. mecÙekeâ mce=telf e, 8. mecÙekeâ meceeefOe,
keâe DevegmejCe keâj og:KeeW SJeb keâ°eW
keâer ëe=bK euee mes cegòeâ nes mekeâlee nw Deewj
cees#e (efveJee&Ce) keâer Øeeefhle keâj mekeâlee nw~
De°ebefiekeâ ceeie& keâes yegæ ves leerve
MeyoeW ceW meerefcele efkeâÙee nw,
1. Meerue meoeÛeej,
2. meceeefOe (mecÙekeâd OÙeeve),
3. Øepee (mecÙekeâd %eeve)~
NCERT-meej
yeewæ Oece& kesâ mebm Leehekeâ ieewlece yegæ
keâe pevce 566 F&. het. keâefheueJemleg kesâ
uegefcyeveer ceW MeekeäÙe kegâue ceW ngDee Lee~
yegæ kesâ efhelee MegæesOeve MeekeäÙe
ieCejepÙe kesâ jepee leLee ceelee ceeÙeeosJ eer
Leer, Fvekeâe efJ eJeen ÙeMeesOeje mes ngDee
efpevemes jengue heg$e keâer Øeeefhle ngF&~
pewve Oece&
yegæ ves Skeâ yetÌ{s Deeoceer, Skeâ jesieer,
cejs ngS Deeoceer leLee ØeMevveefÛeòe
mebvÙeemeer keâes osKe 29 Je<e& keâer DeeÙeg
ceW meebmeeefjkeâ peerJeve ÚesÌ[ mebvÙeeme
«enCe keâj efueÙee~
yeewæ Oece & yegæ keâes 35 Je<e& keâer DeeÙeg ceW heerheue
kesâ Je=#e kesâ veerÛes yeesOe ieÙee ceW %eeve keâer
Øeeefhle ngF&, GvneWves henuee GheosMe
ce=ieoeJe (meejveeLe) ceW efo S efpemes
'Oece&Ûe›eâØeJele&ve' keâne ieÙee~
yegæ ves efJ enejeW keâer mLeehevee keâer,
peneb ueesie DeejeOevee leLee Oecees&hebo sMe
keâjles ngS peerJeve JÙeleerle keâjles Les~
oes ßesefCeÙeeW ceW DevegÙeeÙeer nQ–
 Gheemekeâ meeOeejCe DevegÙeeÙeer pees
ie=nmLe peerJ eve ceW jnles Les~
yegæ kesâ  efYe#eg mebm eej keâes lÙeeie keâj
DevegÙeeÙeer mebvÙeemeer keâe peerJeve efy eleeles nw~
 efm $eÙeeW keâes mebIe ceW efYe#egCeer keâne
peelee Lee~
yegæ keâer yegæ keâes 483 F&. het. , 80 Je<e& keâer
efMe#eeSb DeJemLee ceW kegâMeerveiej ceW efveJee&Ce keâer
Øeeefhle ngF&~
yegæ ves Deheveer efMe#ee meeceevÙe
ueesieeWs keâer Øeeke=âle Yee<ee ceW oer~
yeewæ Oece& F&MJej Deewj
Deelcee keâes veneR ceevelee nw~
JÙeJenej
ceW yeewæ yeewæ Oece& ves JeCe&JÙeJemLee
Oece&& keâer efvebo e keâer Leer~
yeewæ mebIe ceW ØeJesMe kesâ heMÛeele meomÙeeW
keâes Fbeõf Ùeefve«en, Deheefj«en SJeb ßeæe
keâe mebkeâuhe uesvee heÌ[lee Lee~
( 258 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
yeÇeÿeCe Oece& keâer efpeve yegjeFÙeeW kesâ
efJ e®æ yeewæ Oece& ves ueÌ[ eF&Ùeeb ÚsÌ[ er Leer
GvneR yegjeFÙeeW ves yeewæ Oece& ceW mLeeve
«enCe keâj efueÙee~
yeewæ Oece& ceW pevemeeceevÙe keâer
heeueer Yee<ee keâes ÚesÌ[ keâj mebmke=âle Yee<ee
keâes «enCe keâj efueÙee pees kesâJeue
efJ eÉeveeW keâer Yee<ee Leer~
F&mee keâer henueer meoer ceW yeewæ
ØeefleceeDeeW keâer hetpee keâjves ueies Je yeÌ[er
cee$ee ceW GheemekeâeW mes
ÛeÌ{eJee uesves ueies~
yeÇe¢eCe Meemekeâ heg<Ùeefce$e Megbie,
MewJ e mecØeoeÙe kesâ ntCe
jepee efceefnjkegâue,
ieewÌ[ jepÙe efMeJeYeòeâ MeMeebkeâ ves
yeewæeW keâes meleeÙee~
ceneJeerj leLee ieewlece yegæ oesveeW
mecekeâeueerve Les, oesvees ves ner ceveg<Ùe kesâ
cees#e Ùeeveer efveJee&Ce keâe DeLe& : peerJ eve
- cejCe kesâ MeeMJele Ûe›eâ mes Gmekeâer
cegefòeâ yeleeÙee~
Deheves efmeæebleeW keâes Gheefve<eoeW mes
«enCe efkeâÙee leLee F&MJej kesâ DeefmlelJe
keâes mJeerkeâej veneR efkeâÙee~
veweflekeâ peerJeve Je peerJ e-oÙee Ùee
Deefnbm ee hej yeue efo Ùee Deewj efo Ùee efkeâ
YeeJeer pevceeW hej melkeâceeX Deewj
og<keâceeX keâe ØeYeeJe heÌ[ lee nw~
peeefle JÙeJemLee keâer efvebo e keâjles
ngS GheosMeeW keâes Deece Yee<ee ceW efo Ùee~
NCERT-meej
yeewæ Oece& kesâ leerve ØecegKe Debie Les,
yegæ – Oecce – mebIe~
JÙeJenej
ceW yeewæ
Oece&& pewve Oece& kesâ ce"eW keâes oef#eCe Yeejle
ceW yemeefo keâne ieÙee nw keâefuebie jepee
KeejJesue pewve Oece& keâe ceneve
mebj#ekeâ Lee~
yeewæ Oece &
Oeve mebÛeÙe hej jeskeâ mes Demeceevelee
¢eme kesâ kesâ mlej ceW keâceer DeeÙeer~
keâejCe
mebIe ceW keâpe&o ejeW keâe ØeJesMe Jeefpe&le
efkeâÙee leLee oemeeW ceW ØeJesMe efve<esOe
keâe efveÙece yeveeÙee ieÙee~
cenlJe
Deewj yeewæ «ebLe megòeefveheele ceW ieeÙe keâes
ØeYeeJe
Yeespeve, ™he Deewj megKe osves Jeeueer keâne
ieÙee nw, Fme keâejCe Fmekeâer j#ee keâjves
keâe GheosMe efo Ùee ieÙee nw~
Dele: yeÇe¢eCe
Oece& ceW ieeÙe keâer hetpeveerÙelee Deewj
Deefnbm ee hej peesj osves keâe keâejCe yeewæ
leguevee Oece& keâe ØeYeeJe nw~
yeewæ efJ enej ceneve
efJ eÅee keWâõ nes ieS efpevnW DeeJeemeerÙe
efJ eMJeefJeÅeeueÙe keâer meb%ee oer ieÙeer
FmeceW veeuebo e, efJe›eâceefMeuee leLee
iegpejele ceWyeuueYeer nw~
meceeveleeSb pewve Oece& ceW lehemÙee hej DeefOekeâ yeue
efo Ùee ieÙee leLee yeÌ[ er keâ"esjlee hetJ e&keâ
Gvekeâe heeueve efkeâÙee peyeefkeâ yegæ ves
Fmekeâer efvebo e keâer Deewj Deheves efMe<ÙeeW mes
ceOÙece ceeie& keâe DevegmejCe keâjves keâes
DemeceeveleeSb keâne~
yegæ ves yeenj efveJe&m$e neskeâj peerJ eve
peerves keâer heæefle keâer Yelme&vee keâer leLee
Deefnbmee keâer pewve DeefYeJe=eòf e yeewæ kesâ
cegkeâeyeues yengle DeefleJeeoer Leer~
( 259 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS : (c) ßeeJemleer (d) JewMeeueer
keâLeve 1- F&mee hetJe& Ú"erb meoer ceW hekeâer FËšeW keâe ØeÙeesie neslee Lee~ Gòej—(d)
keâLeve 2- Fmeer keâeue ceW ueesieeW ves Úuuesoej kegâDeeW keâe ØeÙeesie efkeâÙee~ Devekesâ veiej Meemeve kesâ cegKÙeeueÙe Les, Deblele: Jes yeepeej yeve ieS~ Jeneb
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener venerb nw/nQ? efMeuhe Deewj JeefCekeâ Deekeâj yemeles ieS~ keâneR-keâneR lees efMeefuheÙeeW Ùee
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
keâejeriejeW keâer Ieveer Deeyeeoer nes ieF&, Fmeer meboYe& ceW meodouehegòe
(c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
kebâgYekeâej keâe efpe›eâ efkeâÙee nw efpemekesâ heeme JewMeeueer Menj ceW kegbâYekeâejeW
Gòej—(c) keâer 500 ogkeâeveW LeeR~
F&mee hetJe& Ú"erb meoer ceW hekeâer FËšeW Deewj Úuuesoej kegâDeeW keâe ØeÙeesie 6. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS :
ØeejbYe ngDee Lee~ Fmeer keâeue ceW Oeeleg-cegõe keâe ØeÛeueve Yeer DeejbYe ngDee~ keâLeve 1- efMeefuheÙeeW keâer 18 ßeseCf eÙeeW keâe GuuesKe heeefue «ebLeeW ceW
Dele: oesveeW keâLeve melÙe nwb~ Øeehle neslee nw~
2. keâeues hee@efueMeoej ce=odYeeb[ DeJemLee keâer Meg®Deele keâye mes ceeveer keâLeve 2- uegnej, yeÌ{F&, Ûece&keâej Deewj jbiekeâejeW keâer ßesefCeÙeeW keâe
peeleer nw? efJeMes<e GuuesKe nw~
(a) 500 F&.het. (b) 1000 F&.het. GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
(c) 300 F&.het. (d) 800 F&.het. (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Gòej—(a) (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2
Gòej—(c)
keâeues hee@efueMeoej ce=odYeeb[ keâer Meg®Deele ueieYeie 500 F&.het. kesâ
Deemeheeme ceeveer peeleer nw~ Fme keâeue ceW yeefmleÙeeW Deewj Deeyeeoer keâer heeefue «ebLeeW ceW nceW efMeefuheÙeeW keâer 18 ßesefCeÙeeW keâe GuuesKe efceuelee nw,
Ketye yeÌ{esòejer ngF&~ uesekf eâve efJeMes<e GuuesKe kesâJeue uegnejeW, yeÌ{F&ÙeeW, Ûece&keâejeW Deewj jbiekeâejeW
keâer ßesefCeÙeeW keâe ngDee nw~ Fme Øekeâej oesveeW keâLeve melÙe nQ~
3. efvecveefueefKele ceW mes Yeejle ceW efÉleerÙe veiejerkeâjCe keâer Meg®Deele
keâye mes ceeveer peeleer nw? 7. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer veiejer keâewMeebyeer Deewj JeejeCemeer oesveeW
(a) F&.het. ØeLece meoer mes (b) F&.het. heebÛeJeerb meoer mes mes pegÌ[er Leer?
(c) F&.het. Dee"JeeR meoer mes (d) F&.het. omeJeerb meoer mes (a) ßeeJemleer (b) JewMeeueer
Gòej—(b) (c) jepeieerj (d) keâefheueJemleg
Gòej—(a)
nÌ[hheeF& veiej F&.het. 1900 kesâ Deemeheeme Debeflece ™he mes ueghle nes ieÙes~
Fmekesâ heMÛeeled ueieYeie 1400 Je<eeX lekeâ Yeejle ceW keâesF& Menj venerb ßeeJemleer veiejer keâewMeebyeer Deewj JeejeCemeer oesveeW mes pegÌ[er Leer~ JeejeCemeer
heeÙee peelee nw~ F&.het. ueieYeie heebÛeJeerb meoer ceW ceOÙe iebiee kesâ cewoeve ceW lees yegæ kesâ Ùegie ceW yeÌ[e JÙeeheej keWâõ Lee~
veiejeW kesâ Øekeâš nesves kesâ meeLe ner Yeejle ceW efÉleerÙe veiejerkeâjCe keâer 8. Jewefokeâ «ebLeeW ceW cegõe kesâ efueS efkeâme Meyo keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee
Meg®Deele ceeveer peeleer nw~ nw ?
(a) efve<keâ (b) Meleceeve
4. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme veiej keâe GuuesKe heeefue Deewj mebmke=âle
(c) ™hekeâ (d) (a) Deewj (b) oesveeW
iebÇLeeW ceW vener efkeâÙee ieÙee nw?
Gòej—(d)
(a) JeejeCemeer (b) DeÙeesOÙee
(c) ØeÙeeiejepe (d) keâewMeebyeer Jewefokeâ «ebLeeW ceW DeeS Meyo efve<keâ Deewj Meleceeve cegõe kesâ veece ceeves
Gòej—(c) peeles nQ~
heeefue Deewj mebmke=âle «ebLeeW ceW keâF& veiejeW keâe GuuesKe efceuelee nw efpemekesâ 9. yegækeâeueerve hebÛeceeke&â efmekeäkeâeW keâer meyemes hegjeveer efveefOeÙeeb keâneb mes
Debleie&le JeejeCemeer, DeÙeesOÙee leLee keâewMeebyeer Meeefceue nw hejbleg ØeÙeeiejepe Øeehle nesleer nQ?
(a) hetJeea Gòej ØeosMe Deewj ceieOe
keâe GuuesKe veneR Øeehle neslee nw~
(b) heefMÛeceer Gòej ØeosMe Deewj keâewMeebyeer
5. heeefue «ebLeeW ceW efkeâme Menj ceW kegbâYekeâejeW keâer 500 ogkeâeveeW keâer ÛeÛee& (c) hetJeea efyenej Deewj JeejeCemeer
keâer ieF& nw? (d) keâefheue Jemleg
(a) keâewMeebyeer (b) JeejeCemeer Gòej—(a)

NCERT-meej ( 260 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
hebÛeceeke&â efmekeäkesâ Oeeleg kesâ šgkeâÌ[eW hej "hhee ceejkeâj yeveeS peeles Les~ 14. yegækeâeue ceW efkeâmeeveeW keâes jepeebbMe kesâ ™he ceW Ghepe keâe efkeâlevee
Fve cegõeDeeW keâer meyemes hegjeveer efveefOeÙeeb (nes[&dme) hetJeea Gòej ØeosMe Deewj Yeeie keâj kesâ ™he ceW osvee heÌ[lee Lee?
ceieOe ceW Øeehle ngF& nwb~ DeejbYe keâeue kesâ kegâÚ efmekeäkesâ le#eefMeuee ceW Yeer (a) 1/3 Yeeie (b) 1/6 Yeeie
efceues nQ~ (c) 1/10 Yeeie (d) 1/5 Yeeie
Gòej—(b)
10. yegækeâeue ceW met#ce ceeheve efJe<eÙekeâ «ebLeeW keâer jÛevee ngF&, Jes efkeâme
veece mes peeves peeles nQ? efkeâmeeve Deheveer Ghepe keâe 1/6 Yeeie keâj (jepeebMe) kesâ ™he ceW Ûegkeâeles
(a) heeefue «ebLe (b) MeguJemet$e Les; keâjeW keâer Jemetueer meerOes jepÙe keâce&Ûeejer keâjles Les~ DevÙe keâesF& keâj
(c) keâLeevekeâ met$e (d) Øeeke=âle «ebLe uesves keâe nkeâoej veneR neslee Lee~
Gòej—(b) 15. yegæ kesâ Ùegie ceW Oeveer efkeâmeeveeW nsleg keâewve-mee Meyo ØeÙegòeâ neslee
yegæ keâeue ceW met#ce ceeheve efJe<eÙekeâ «ebLe keâer jÛevee keâer ieF&, pees Lee?
‘MeguJemet$e‘ keânueeles nQ~ Ùes «ebLe ØeceeefCele keâjles nQ efkeâ Fmemes hetJe& (a) ienheefle (b) «eeceCeer
uesKeve-keâuee ØeÛeefuele nes Ûeueer Leer~ Fve «ebLeeW mes KesleeW Deewj IejeW kesâ (c) JewMÙe (d) JeefCekeâ

meerceebkeâve ceW meneÙelee efceueer~ Gòej—(a)

11. efvecve ceW mes yegæ keâeue ceW efkeâme veiej keâer pevemebKÙee meJee&efOekeâ ienheefle Skeâ heeefue Meyo nw, yegæ kesâ Ùegie ceW Oeveer efkeâmeeveeW keâes ienheefle
Leer? keâne peelee Lee pees efkeâ ueieYeie JewMÙe kesâ ner Skeâ GheJeie& ceW Deeles Les~
(a) ceLegje (b) heešefueheg$e 16. yegæÙegie ceW ueewn DeÙemkeâ mes yeves DeewpeejeW keâes Gòej-ØeosMe kesâ efkeâme
(c) keâewMeebyeer (d) Gppewve mLeeve hej Øeehle efkeâÙee ieÙee nw?
Gòej—(b) (a) keâevehegj (b) ueKeveT
(c) menejvehegj (d) JeejeCemeer
yegækeâeue ceW meJee&eOf ekeâ pevemebKÙee Jeeuee veiej heešefueheg$e Lee~ Skeâ
Gòej—(d)
Devegceeve kesâ Devegmeej Gme meceÙe heešefueheg$e keâer pevemebKÙee 2,70, 000
ceeveer ieF& nw~ JeejeCemeer (jepeIeeš) mes efceues kegâÚ DeewpeejeW mes Øekeâš neslee nw efkeâ Jes
efmebnYetefce SJeb ceÙetjYebpe mes Øeehle ueewn DeÙemkeâ mes yeveeS ieS Les~
12. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS :
keâLeve 1- ieewlece yegæ kesâ Ùegie ceW ieebJe leerve keâesefšÙeeW ceW efJeYeeefpele 17. efkeâve keâLeeDeeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ yegæÙegie ceW Øepee DelÙeeÛeejer
Les~ jepee Je hegjesefnleeW keâes ieöer mes Gleej osleer Leer?
keâLeve 2- ØeLece keâesefš kesâ ieebJe keâe cegefKeÙee «eeceCeer keânueelee Lee~ (a) peelekeâ keâLeeSb (b) heeefue keâLeeSb
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ? (c) Øeeke=âle keâLeeSb (d) mebmke=âle keâLeeSb

(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2

Gòej—(a)
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2 peelekeâeW mes, DeLee&led yegæ kesâ hetJe&pevceeW keâer keâLeeDeeW mes %eele neslee nw
Gòej—(a) efkeâ pevelee DelÙeeÛeejer jepeeDeeW Deewj Gvekesâ ØeOeeve hegjesefnleeW keâes ieöer
mes Gleej osleer Leer Deewj Gvekeâer peien veS jepeeDeeW keâes yew"e osleer Leer~
heeefue «ebLeeW ceW Deveefievele ieebJeeW keâe GuuesKe nw Deewj veiej ieebJe kesâ
mecetn kesâ yeerÛe yemeles Les~ heeefue «ebLeeW ceW ieebJe kesâ leerve Yeso efkeâS ieS nQ~ 18. yegæÙegie ceW efkeâme DeefOekeâejer keâe efpe›eâ heeefue «ebLeeW ceW venerb efceuelee
ØeLece keâesefš kesâ ieebJe meeceevÙe ieebJe keânueeles Les Deewj Fvekeâe cegefKeÙee nw ?
Yeespekeâ keânueelee Lee~ (a) uesKeeefOekeâejer (b) Deble:hegj ØeOeeve
(c) cenecee$e (d) vÙeeÙeeefOekeâejer
13. yegækeâeue ceW meerceebelf ekeâ ieebJeeW keâes efkeâme keâesefš kesâ Debleie&le Meeefceue
Gòej—(a)
efkeâÙee ieÙee Lee?
(a) ØeLece keâesefš (b) efÉleerÙe keâesefš yegækeâeue ceW uesKeeefOekeâejer ve neskeâj ceneuesKekeâej ngDee keâjles Les~
(c) le=leerÙe keâesefš (d) ÛelegLe& keâesefš Fmekesâ Deefleefjòeâ mesveeveeÙekeâ, vÙeeÙeeefOekeâejer, Deble:hegj ØeOeeve, cenecee$e
Gòej—(c) Deewj DeeÙegòeâeW pewmes keâF& DeefOekeâeefjÙeeW keâer meneÙelee mess jepee Meemeve
keâjlee Lee~
heeefue «ebLeeW kesâ Devegmeej le=leerÙe keâesefš ceW meerceeble ieebJe Deeles Les, pees
pebieue mes mebueive osneleeW keâer meercee hej yemes nesles Les~ Fve ieebJeeW kesâ 19. eqvecveefueefKele ceW mes yegæÙegie ceW ieebJe kesâ cegefKeÙee keâes efkeâme veece
efveJeemeer cegKÙele: yensefueS Deewj efMekeâejer nesles Les pees Dehevee Deenej mes venerb peevee peelee Lee?
(a) «eeceYeespekeâ (b) «eeceCeer
meb«en keâjkesâ peerles Les~

NCERT-meej ( 261 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
(c) ØecegKe (d) «eeefcekeâ 23. Ûebgieer Øeehle keâjves Jeeues DeefOekeâejer keâes efkeâme veece mes peevee peelee
Gòej—(c) Lee?
(a) Meewefukeâkeâ (b) MegukeâeOÙe#e
peerJeve ceW peye efmLejlee DeeF& lees keâyeeÙeueer ueÌ[eketâ šesueer mLeeÙeerr ™he
(c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) ceneuesKeekeâej
mes ke=â<ekeâ nes ieF&~ Dele: ceewÙe& hetJe&keâeue ceW «eeceCeer Yeer Dehevee ™he
Gòej—(c)
yeouekeâj ieebJe keâe cegefKeÙee nes ieÙee pees efkeâ efJeefYevve veeceeW mes peevee
peelee Lee- «eeceYeespekeâ, «eeceCeer Deewj «eeefcekeâ~ JÙeeheeefjÙeeW mes Gvekesâ ceeue keâer efye›eâer hej Ûebgieer Jemetueer peeleer Leer~ Ûegbieer
Jemetueves Jeeuee DeefOekeâejer Meewefukeâkeâ Ùee MegukeâeOÙe#e keânueelee Lee~
20. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
1. «eeceCeer keâe jepee kesâ meeLe meerOee mebyebOe neslee Lee 24. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme ieCejepÙe ceW Skeâ kesâ Thej Skeâ meele
2. «eeceCeer «eece JeeefmeÙeeW hej keâj efveOee&jCe keâjlee Lee vÙeeÙeheer" nesleer Leer?
(a) ceieOe (b) JewMeeueer
3. «eeceCeer Deheves Fueekesâ keâer Meebefle JÙeJemLee keâe OÙeeve
(c) ceuue (d) Jeefppe
jKelee Lee~
Gòej—(b)
veerÛes efoS ieS ketâš keâer meneÙelee mes mener keâLeve/keâLeveeW keâe ÛeÙeve
keâjW- efueÛÚefJeÙeeW kesâ ieCejepÙe ceW Skeâ kesâ Thej Skeâ meele vÙeeÙeheer" nesles Les
ketâš : pees Skeâ ner cemeues keâer megveJeeF& yeejer-yeejer mes meele yeej keâjles Les~
(a) 1 Deewj 2 (b) 1 Deewj 3 25. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
(c) 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer 1. jepeleb$e ceW Øepee mes jepemJe heeves keâe oeJesoej jepeve neslee
Gòej—(d) Lee~
2. ieCeleb$e ceW Øepee mes jepemJe Øeehle keâjves keâe nkeâoej jepee
«eeceCeer keâe yegækeâeue ceW yeÌ[e cenlJe Lee~ Fmekeâe meerOee mebyebOe jepee kesâ
meeLe neslee Lee~ «eeceCeer «eeceJeeefmeÙeeW hej ve efmeheâ& keâj efveOee&jCe keâjlee neslee Lee~
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
Lee yeefukeâ keâj keâer Jemetueer Yeer keâjlee Lee Deheves Fueekesâ ceW Meebefle
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
JÙeJemLee yeveeS jKelee Lee~
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
21. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- Gòej—(d)
1. yegækeâeue ceW #eef$eÙe Deewj yeÇeÿeCe keâj cegòeâ Les~
jepeleb$e ceW Øepee mes jepemJe heeves keâe oeJesoej Skeâcee$e jepee neslee
2. yegækeâeue ceW keâjeW keâe meeje yeesPe JewMÙe Ùee, ie=nheefle Deewj efkeâmeeveeW
Lee, ieCeleb$e ceW Fmekeâe oeJesoej ieCe Ùee iees$e keâe ØelÙeskeâ ØeOeeve neslee
hej Lee~ Lee pees jepeved keânueelee Lee~ Fme Øekeâej oesveeW keâLeve DemelÙe nQ~
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
26. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme keâeue mes ieCeleb$e keâer hejbheje keâcepeesj
nesves ueieer Leer?
(c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 SJeb 2 oesveeW
(a) cenepeveheo keâeue (b) yegækeâeue
Gòej—(d)
(c) ceewÙe&keâeue (d) ceewÙeexòej keâeue
yegækeâeue ceW jepee Deewj hegjesefnle DeLee&led #eef$eÙe SJeb yeÇeÿeCe keâjeW mes Gòej—(c)
cegòeâ Les~ keâjeW keâe meeje yeesPe efkeâmeeveeW kesâ efmej hej Lee, efpeveceW ieCeleb$e keâer hejbheje ceewÙe&keâeue mes keâcepeesj nesves ueieer~ ceewÙe&keâeue ceW
DeefOekeâlej JewMÙe Ùee ie=nheefle Les~ Skeâleebe$f ekeâ jepÙe keâneR DeefOekeâ cepeyetle Deewj ØeÛeefuele Les~ ØeeÛeerve ceveere<f eÙeeW
22. ‘yeefuemeeOekeâ‘ DeefOekeâejer keâer efveÙegefòeâ efkeâmeefueS nesleer Leer? ves jepeleb$e keâes ner ØeÛeefuele Deewj Glke=â° Meemeve heæefle ceevee~
(a) heMegDeeW keâer ieCevee kesâ efueS 27. Yeejle ceW efJeefOe Deewj vÙeeÙe JÙeJemLee keâe GodYeJe efkeâme keâeue mes
(b) keâce&keâeC[ ceW heMegyeefue hej jeskeâ ueieeves kesâ efueS ceevee peelee nw?
(c) yeefue veecekeâ keâj keâer Jemetueer nsleg~ (a) Jewefokeâ keâeue (b) yeewækeâeue
(d) Ùe%e Je Deveg‰eve keâjeves nsleg~ (c) ieghle keâeue (d) FveceW mes keâesF& veneR
Gòej—(c) Gòej—(b)
Jewefokeâ keâeue ceW keâyeerues kesâ ueesie Deheves mejoej keâes Deheveer mJesÛÚe mes yegækeâeue mes YeejleerÙe efJeefOe Deewj vÙeeÙe JÙeJemLee keâe GodYeJe ceevee
yeefue Deefhe&le keâjles Les, pees efkeâ yegæ keâeue ceW DeefveJeeÙe& ™he mes osÙe nes peelee nw~ henues keâyeeÙeueer keâevetve Ûeueles Les, leLee JeCe&Yeso kesâ DeeOeej
ieF&~ Fmekeâer Jemetueer kesâ efueS yeefuemeeOekeâ veece kesâ DeefOekeâejer efveÙegòeâ hej ner JÙeJenej-efJeefOe (efmeefJeue uee@) Deewj ob[-efJeefOe (ef›eâefceveue uee@)
efkeâS ieÙes~ yeveer Leer~

NCERT-meej ( 262 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ceewÙe& meeceÇepÙe
(Maurya Empire)
‘ceewÙe& meeceüepÙe’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW ceW
ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele veF& SJeb
hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw—
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) ceewÙe& keâeue
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme. Mecee&) ceewÙe& Ùegie
3 6 veF& nceejs Deleerle DeMeeskeâ:Skeâ DeveesKee meceüeš
4 6 veF& YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe jepee, efkeâmeeve Deewj veiej
5 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jesefceuee Leehej) ceewÙe& meeceüepÙe

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 ceewÙe& meeceüepÙe
 Ûevõieghle ceewÙe&  efyebomg eej
 DeMeeskeâ
(i) keâefuebie Ùegæ Deewj Gmekeâe ØeYeeJe (ii) DeMeeskeâ keâe Oecce
(iii) Deebleefjkeâ veerelf e Deewj yeewæ Oece& (iv) Fefleneme ceW DeMeeskeâ keâe mLeeve
(v) jepeJÙeJemLee SJeb ØeMeemeve
(a) ØeMeemeefvekeâ FkeâeFÙeeb (b) «eece ØeMeemeve
(c) veiej ØeMeemeve (d) mewvÙe JÙeJemLee
(e) DeMeeskeâ keâe ØeMeemeve (f) heÌ[esmeer osMeeW kesâ meeLe mebyebOe
(g) keâewefšuÙe Deewj cesiemLeveerpe
(vi) meceepe SJeb mebmke=âefle (vii) DeLe&JÙeJemLee
(viii) keâuee Deewj mLeehelÙe
 ceewÙe& meeceüepÙe keâe heleve
 yeÇeÿeCeeW keâer Øeefleef›eâÙee  efJeòeerÙe mebkeâš
 ocevekeâejer Meemeve  otjJeleea #es$e ceW veS %eeve keâer hengÛb e
 heefMÛeceesòej meercee Øeeble keâer Ghes#ee Deewj Ûeerve keâer ceneoerJeej
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-KeC[

NCERT-meej ( 263 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ceewÙe& meeceüepÙe
(Maurya Empire)
F&mee hetJe& ÛeewLeer meoer ceW ceieOe hej vebo jepeeDeeW keâe Meemeve
Lee Deewj Jen Gòej Yeejle keâe meyemes MeefòeâMeeueer jepÙe
Lee~ vebo jepeeDeeW ves keâjeW keâer Jemetueer mes Deheej mebheefòe pecee
keâj ueer Leer Deewj Gvekesâ heeme Skeâ efJeMeeue mesvee Yeer Leer~ hejbleg
Jes kegâMeue Meemekeâ venerb Les, FmeefueS Gvekeâes GKeeÌ[ HeWâkeâvee
keâef"ve veneR Lee~
 ÛeeCekeäÙe veece kesâ yeÇeÿeCe ceb$eer ves, pees keâewefšuÙe kesâ veece mes
Yeer Øeefmeæ nQ, ceewÙe& JebMe kesâ Skeâ le®Ce ‘Ûebõieghle’ keâes efMe#ee
oskeâj lewÙeej efkeâÙee~
 Ûebõieghle ves Deheveer mesvee keâe mebie"ve efkeâÙee Deewj vebo
jepee keâes efmebnemeve mes Gleej efoÙee~
 ceevee peelee nw efkeâ vebo jepee ueeskeâefØeÙe veneR Lee, MeeÙeo
FmeerefueS ueesieeW ves veS jepee keâe mJeeiele efkeâÙee~
 ceewÙe& meeceüepÙe Yeejle keâe meyemes henuee Deewj yeÌ[e meeceüepÙe
Lee, pees Dee@keämeme veoer keâer Ieešer mes keâeJesjer keâer õesCeer
lekeâ megieef"le ™he mes SkeâÚ$e ØeMeemeve kesâ Debleie&le hewâuee
ngDee Lee~
 ceewÙe& MeemekeâeW kesâ efJe<eÙe ceW peevekeâejer Øeehle keâjves kesâ efueS
nceejs heeme DeefYeuesKeeW, meeefneflÙekeâ «ebLeeW, efJeosMeer Ùeeef$eÙeeW,
jepeotleeW SJeb FeflenemekeâejeW kesâ Je=òeebleeW Deewj hegjelelJeerÙe
KegoeF& mes Øeehle meeceefieüÙeeW kesâ ™he ceW Deveskeâ œeesle GheueyOe
nQ~
uesKekeâ : keâewešf uÙe
DeLe&Meem$e
efJeMes<elee: ceewÙe& meeceüepÙe kesâ efJe<eÙe cesW
efJemle=l e peevekeâejer keâe œeesle
 kegâÚ efJeÉeveeW keâe cele nw efkeâ keâewefšuÙe ner ceewÙe& meeceüepÙe keâe
JeemleefJekeâ efvecee&lee Lee Deewj Jen Ûebõieghle ceewÙe& keâe
ØeOeeveceb$eer Yeer Lee~
mesuÙetkeâme ves Ûebõieghle ceewÙe& kesâ ojyeej ceW Dehevee
cesiemLeveerpe veece keâe jepeotle Yespee Lee~
 Fme Ùetveeveer jepeotle ves Yeejle Deewj YeejleerÙe ueesieeW kesâ yeejs ceW
yengle-kegâÚ efueKee Lee~
 Gmekeâer hegmlekeâ Fbef[keâe lees ueghle nes ieF& nw, uesefkeâve
Gmekesâ kegâÚ DebMe hejJeleea Ùetveeveer uesKekeâeW keâer ke=âefleÙeeW ceW
GæjCe kesâ ™he ceW efceueles nQ~
NCERT-meej
 cesiemLeveerpe Éeje oer ieF& peevekeâejer ceW Deveskeâ efJemebieefleÙeeb
Deewj DeMegefæÙeeb nesves kesâ yeeJepeto, Ùen efveefMÛele ™he mes
Skeâ GheÙeesieer œeesle nw~
 neueebefkeâ ceewÙe& keâeue kesâ Fefleneme kesâ efueS meyemes cenlJehetCe&
Deewj ØeeceeefCekeâ œeesle meceüeš DeMeeskeâ kesâ GlkeâerCe& uesKe
nQ~
 Ûebõieghle ceewÙe& ( 324-300F&.het.) (Chandra-
gupta Maurya)
Ûebõieghle ceewÙe& Ssmee henuee Meemekeâ Lee, efpemeves
mebhetCe& Yeejle keâes jepeveereflekeâ Âef<š mes Skeâlee kesâ met$e
ceW efhejesÙee Lee~ Ûebõieghle kesâ ØeejefcYekeâ peerJeve Deewj hetJe&peeW kesâ
yeejs ceW DeefOekeâ peevekeâejer veneR efceueleer~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves ‘ØeeÛeerve Yeejle’ keâ#ee- 11 ceW Ûevõieghle
ceewÙe& kesâ efmebnemevee™Ì{ nesves keâe meceÙe 324 F&. yeleeÙee nw peyeefkeâ
jesefceuee Leehej ves Deheveer hegmlekeâ ‘‘Yeejle keâe Fefleneme’’ ceW yeleeÙee nw
efkeâ Ûevõieghle ceewÙe& 321F&.het. ceW vevo kesâ heMÛeeled jepeefmenebmeve hej
yew"e~ veF& NCERT keâ#ee 12 ‘YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe’ ceW
Yeer Ûevõieghle ceewÙe& Éeje ceewÙe& meceüepÙe kesâ mLeehevee keâe Je<e& 321 F&.het.
ner yeleeÙee ieÙee nw~

Ûebõieghle ceewÙe& keâes MeekeäÙeeW keâer ceesejf Ùe
MeeKee keâe #eef$eÙe yeleeÙee ieÙee nw-
ceneJebMe ceW leLee oerheJebMe ceW
 MeekeäÙe ueesie efhehheefueJeve ceW jnles Les, pees Deepe kesâ hetJeea
Gòej ØeosMe ceW DeJeefmLele Lee~
 yeÇeÿeCe hejbheje kesâ Devegmeej Gmekeâer ceelee Metõ peeefle
keâer cegje veecekeâ m$eer Leer, pees veboeW kesâ jveJeeme ceW jnleer
Leer~
 uesefkeâve Skeâ hegjeveer yeewæ hejcheje mes %eele neslee nw
efkeâ vesheeue keâer lejeF& mes ueies ieesjKehegj ceW ceewÙe&
veecekeâ #eef$eÙe kegâue ceW ueesie jnles Les, mebYeJele:
Ûevõieghle Fmeer JebMe keâe Lee~
efJeMeeKeoòe Éeje efueKes ieS veeškeâ cegõeje#eme ceW Ûebõieghle kesâ
efueS Je=<eue Deewj kegâuenerve MeyoeW keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee nw,
efpevekeâe DeLe& nw efvecvemlejerÙe kegâ ue ceW Glhevve ngDee JÙeefòeâ~
 peefmšve veece kesâ Skeâ Ùetveeveer uesKekeâ ves Yeer keâne nw efkeâ
‘‘Jen efvecve peeefle ceW GlheVe ngDee Lee~’’
( 264 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 yeewæ œeesleeW kesâ Devegmeej- Ûebõieghle keâe efhelee Skeâ ueÌ[eF&
ceW ceeje ieÙee Lee Deewj Gmekeâe heeueve-hees<eCe Gmekesâ
ceecee ves efkeâÙee Lee~
 ÛeeCekeäÙe (keâewefšuÙe) ves yeeuekeâ Ûebõieghle ceW jepemeer ue#eCeeW keâes
osKee Deewj Gmes Dehevee efMe<Ùe yeveekeâj ues ieÙee~
 ÛeeCekeäÙe ves Gmes le#eefMeuee ceW efMe#ee oer~ Gve efoveeW
le#eefMeuee efJeÅee keâe ceneve kesbâõ Lee~
 Ûebõieghle kesâ ØeejbefYekeâ peerJeve Deewj le#eefMeuee ceW Gmekeâer efMe#ee kesâ
yeejs ceW Skeâ DeØelÙe#e ØeceeCe Ùen nw efkeâ Ùetveeveer œeesle nceW Ùen
yeleeles nQ efkeâ Ûebõieghle ves efmebkeâoj keâes Gmekesâ hebpeeye
DeefYeÙeeve kesâ oewjeve osKee Lee~
 Ûebõieghle keâer efJepeÙeeW Deewj Gmekesâ meeceüepÙe efvecee&Ce keâer Øeef›eâÙee
kesâ yeejs ceW nces efJemle=le peevekeâejer veneR efceueleer~
 Ùetveeveer Deewj pewve œeesleeW mes kegâÚ Ssmee helee Ûeuelee nw efkeâ
Ûebõieghle ves efvecve efmLeefle keâe ueeYe G"eÙee-
 Ùetveeveer Deewj pewve œeesleeW mes kegâ Ú Ssmee helee
Ûeuelee nw efk eâ Ûebõieghle ves efvecve efmLeefle
keâe ueeYe G"eÙee-
efmekebâ oj kesâ Dee›eâceCe mes Glhevve
GLeue hegLeue keâer efmLeefle keâe leLee
yesyeerueesve ceW 323 F&.het. ceW
efmekebâ oj keâer ce=lÙeg keâe~
 Gmeves keâewefšuÙe keâer meneÙelee mes Skeâ yeÌ[er mesvee lewÙeej
keâer Deewj efJepeÙe DeefYeÙeeveeW hej Ûeue efoÙee~
 huetšeke&â veecekeâ Ùetveeveer uesKekeâ kesâ Devegmeej, Ûebõieghle ves
Deheveer 600000 keâer Heâewpe kesâ meeLe meejs Yeejle keâes
jeQo efoÙee~
 Ùen yeele mener Yeer nes mekeâleer nw Deewj veneR Yeer, uesefkeâve Ùen
mener nw efkeâ Ûebõieghle ves heefMÛeceesòej Yeejle keâes mesuÙetkeâme
keâer iegueeceer mes cegòeâ efkeâÙee Lee~ Ùen Fueekeâe efmebOeg veoer
kesâ heefMÛece ceW heÌ[lee Lee~
 Fme mJeleb$elee keâe efMeuheer meW[^eskeâesšdšme Lee~ Ùetveeveer uesKekeâeW
keâe ‘meQ[^eskeâesšdšme’ keâesF& Deewj venerb, Ûebõieghle ner ceevee
peelee nw~
 Ûevõieghle Ùetveeveer #e$ehe mesuÙegkeâme keâer Dee›eâceCekeâejer mesvee
keâes njeÙee Lee~
 mesuÙegkeâme leye efmekebâoj kesâ meeceüepÙe kesâ hetJeea Yeeie keâe
Meemekeâ Lee~
 Ùen efJepeÙeßeer 305 F&.het. kesâ Deemeeheeme Øeehle keâer ieF& Leer~
 Ùetveeveer uesKekeâ Fme Ùegæ keâe efJeJejCe veneR osles, uesefkeâve Ùen
yeleeles nQ efkeâ Ùegæ kesâ yeeo Ûebõieghle Deewj mesuÙetkeâme kesâ yeerÛe
Skeâ mebefOe ngF&~
NCERT-meej ( 265 )
mesuÙetkeâme ves Ûebõ ieghle keâes ØecegK e ØeosMe efoS Les-
kebâonej keâeyegue nsjele Deewj yeuete fÛemleeve
Deewj Ûebõieghle
ves mesuÙetkeâme 500
keâes YeWš mJe™he
efoS~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves ‘ØeeÛeerve Yeejle’ keâ#ee- 11 ceW yeleeÙee nw
efkeâ Ûevõieghle ves Ùetveeveer #e$ehe mesuÙetkeâme keâer yeÇeåcCekeâejer mesvee hej
305 F&.het. kesâ Deeme-heeme efJepeÙe ßeer Øeehle keâer, peyeefkeâ jesefceuee
Leehej ves Deheveer hegmlekeâ ‘‘Yeejle keâe Fefleneme’’ ceW yeleeÙee nw efkeâ
303 F&.het. mesuÙetkeâme efvekesâšj keâes Ûevõieghle ves hejeefpele efkeâÙee~
peyeefkeâ mJeÙeb jesefceuee Leehej ves hegjeveer NCERT keâ#ee 6 ØeeÛeerve
Yeejle ceW yeleeÙee nw efkeâ uebyes DeefYeÙeeve kesâ yeeo 305 F&.het. ceW
mesuÙetkeâme keâes Ûevõieghle ves nje efoÙee Lee~
 Ùen Yeer keâne peelee nw efkeâ Fme mebefOe kesâ HeâuemJe™he oesveeW
IejeveeW kesâ yeerÛe JewJeeefnkeâ mebyebOe Yeer mLeeefhele ngS~
 MeeÙeo mesuÙetkeâme ves Ûebõieghle ceewÙe& Ùee Gmekesâ heg$e
efyebogmeej kesâ meeLe Deheveer yesšer keâe efJeJeen keâj
efoÙee~
 heefMÛeceer Deewj oef#eCeer Yeejle hej Ûebõieghle keâer efJepeÙeeW keâer
peevekeâejer nceW DeØelÙe#e mee#ÙeeW mes Øeehle nesleer nw~
 ®õoeceve kesâ petveeieÌ{ efMeueeuesKe ceW keâne ieÙee nw
efkeâ efmebÛeeF& kesâ efueS megoMe&ve Peerue hej Skeâ yeebOe
heg<Ùeieghle Éeje yeveJeeÙee ieÙee Lee~
 heg<Ùeieghle leye Ûebõieghle ceewÙe& keâe ØeebleerÙe ieJe&vej Lee~
 yeeo ceW, ÙeJeve jepe legMeemhe ves DeMeeskeâ kesâ Meemevekeâeue
ceW efmebÛeeF& kesâ efueS venjeW keâer KegoeF& keâjeF&~
 Fmeer Øekeâej, petveeieÌ{ efpeues (iegpejele) ceW efiejveej
keâer heneefÌ[ÙeeW hej Deewj meesheeje (efpeuee LeeCes,
ceneje<š^) ceW meceüeš DeMeeskeâ kesâ efMeueeuesKeeW keâe
efceuevee Ùen oMee&lee nw efkeâ Ùes #es$e ceewÙe& meeceüepÙe kesâ
DeOeerve Les~
keâvee&škeâ ceW DeMeeskeâ kesâ efMeueeuesKe efvecve
mLeeveeW mes efceues nQ-
efÛeòeueogie& Ùesj e&ieg[er ceemkeâer
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 DeMeeskeâ kesâ efMeueeslkeâerCe& Oecee&osMe ØeLece leLee $eÙeesoMe ceW
keâne ieÙee nw efkeâ Gmekesâ Skeâoce efvekeâšJeleea heÌ[esmeer
jepÙeeW ceW ÛeesueeW, melÙeheg$eeW Deewj kesâjueheg$eeW keâe Meemeve
Lee~
 Ûetbefkeâ Ssmeer keâesF& peevekeâejer veneR efceueer nw efkeâ DeMeeskeâ Ùee
Gmekesâ efhelee efyebomg eej ves oef#eCe Yeejle ceW keâesF& DeefYeÙeeve
efkeâÙee nes Deewj Gmeves efJepeÙe Øeehle keâer nes, FmeefueS Ùen
keâne pee mekeâlee nw efkeâ Ùen #es$e Ûebõieghle Éeje ner peerlee
ieÙee Lee~
 jesefceuee Leehej ves Deheveer hegmlekeâ ‘ØeeÛeerve Yeejle’ ceW ‘‘meeceüepÙe
keâe GoÙe’’ ceW efueKee nw efkeâ — ‘‘efyevogmeej ves okeäkeâve hej Dee›eâceCe
efkeâÙee Deewj ceewÙe& meceüepÙe keâes ØeeÙeÉerhe ceW meotj oef#eCe efmLele cewmetj
lekeâ efJemleej efoÙee Gmeves Dejye meeiej Deewj yebieeue kesâ KeeÌ[er kesâ
yeerÛe kesâ #es$e keâes peerle efueÙee~’’ oef#eCe kesâ ØeejbefYekeâ leefceue keâefJeÙeeW
ves Yetefce hej ceewÙeeX kesâ jLeeW keâes iegpejles ngÙes Ûeueves Deewj Gvekeâer OeJeue
heleeuee keâer Oethe ceW Ûecekeâves keâer ÛeÛee& keâer nw~
 Fme efve<keâ<e& keâer hegef<š pewve DevegßegefleÙeeW SJeb hejbheje mes
Yeer nesleer nw, efpeveceW keâne ieÙee nw efkeâ Ûebõieghle Dehevee
jepeefmebnemeve lÙeeiekeâj Deheves ieg® pewvecegefve Yeõyeeng
kesâ meeLe keâvee&škeâ kesâ ßeJeCeyesueieesuee ceW mebvÙeemeer kesâ
™he ceW jnves ueiee Lee~
 hejJeleea keâeue kesâ mLeeveerÙe efMeueeuesKeeW ceW Yeer Ùen GuuesKe
heeÙee peelee nw efkeâ Ûebõieghle ves Gmeer mLeeve hej Skeâ
meÛÛes efve‰eJeeve pewve kesâ ™he ceW DeecejCe GheJeeme
kesâ Éeje Dehevee peerJeve lÙeeiee Lee~
 Jeneb heeme ceW ner Skeâ Ûebõefieefj veece keâer heneÌ[er nw; ueielee
nw, Gmekeâe veece Ûebõieghle kesâ veece hej ner jKee ieÙee Lee~
 efyebomg eej (300-273 F&.het.) (Bindusara)
keâjerye heÛÛeerme meeue lekeâ Meemeve keâjves kesâ yeeo Ûebõieghle ves
Dehevee efmebnemeve Deheves heg$e efyebogmeej keâes meeQhe efoÙee~ kegâÚ
GuuesKeeW kesâ Devegmeej Ûebõieghle Fmekesâ yeeo pewve cegefve yeve ieÙee
Lee~
 jesefceuee Leehej ves Deheveer hegmlekeâ ‘Yeejle keâe Fefleneme’ ceW
efyebomg eej kesâ efmenebmeveejesnCe Je ce=lÙeg keâe meceÙe Deesu[ NCERT mes
efYevve yeleeÙee nw~ peneb cekeäKeve ueeue ves ØeeÛeerve Yeejle ceW efyebogmeej
keâe meceÙe 300 – 273 F&.het. yeleeÙee nw, JeneR jesefceuee Leehej ves
298 – 272 F&. het. kesâ ceOÙe yeleeÙee nw~
NCERT-meej
 efyebomg eej kesâ Meemevekeâeue ceW ceewÙe& meeceüepÙe oef#eCe ceW cewmetj lekeâ
Hewâue ieÙee Lee Deewj Fme lejn GmeceW ueieYeie meeje osMe
Meeefceue Lee~
 efyebogmeej
kesâ Meemevekeâeue ceW ceewÙe& meeceüepÙe ceW efvecve ØeosMe
Meeefceue veneR Les-
keâefuebi e ØeosMe (GÌ[ermee) leLee
megotj oef#eCe kesâ jepÙe
 mebYeJele: oef#eCe kesâ jepÙeeW kesâ meeLe Gmekeâer cew$eer Leer
FmeefueS GvnW peerlevee pe™jer veneR Lee~
 keâefuebie kesâ ueesie ceewÙeeX kesâ DeOeerve venerb jnvee Ûeenles Les
FmeefueS ceewÙeeX keâes Gve hej Dee›eâceCe keâjvee heÌ[e~
 Ùen keâece Ûebõieghle kesâ heew$e DeMeeskeâ ves efkeâÙee~
 pewve efJeÉeve nsceÛebõ Deewj efleyyeleer Feflenemekeâej
leejeveeLe keâe keânvee nw, efkeâ ÛeeCekeäÙe Ûebõieghle keâer
ce=lÙeg kesâ yeeo Yeer peerefJele Lee Deewj Jen efyebogmeej keâe
ceb$eer yevee jne~
efoJÙeeJeoeve mes helee Ûeuelee nw efkeâ efy ebogmeej ves
Deheves heg$eeW keâes JeeÙemejeÙe efveÙegòeâ efkeâÙee Lee-
le#eefMeuee ceW meyemes yeÌ[s heg$e Gppewve ceW
megceve ( megMeerce) keâes leLee DeMeeskeâ keâes
 efoJÙeeJeoeve ceW Ùen Yeer keâne ieÙee nw efkeâ le#eefMeuee
ceW Skeâ efJeõesn efÚÌ[ ieÙee Lee Deewj peye megMeerce Gmes
venerb oyee heeÙee leye Jeneb Meebefle mLeeefhele keâjves kesâ efueS
DeMeeskeâ keâes Yespee ieÙee Lee~
 kegâÚ efJeÉeve, oef#eCe Yeejle keâer efJepeÙe keâe ßesÙe efyebomg eej keâes osles
nQ, uesekf eâve DeefOekeâebMe efJeÉeveeW keâe Ùener cele nw efkeâ Gmekesâ efhelee
Ûebõieghle ceewÙe& ves ner oef#eCe Yeejle hej efJepeÙe Øeehle keâer Leer~
 efyebogmeej ves Ùetveeveer ogefveÙee kesâ meeLe cew$eerhetCe& mebyebOeeW keâer veerefle
peejer jKee~
 efhueveer keâe keânvee nw efkeâ efceœe kesâ še@ueceer efHeâuee[sueHeâme
ves [eÙeesefveefmeÙeme keâes efyebogmeej kesâ jepeojyeej ceW
Dehevee jepeotle yeveekeâj Yespee Lee~
 DeMeeskeâ (Ashoka) (273-232 F&.het.)
273 F&.het. ceW efyebogmeej keâer ce=lÙeg nes peeves kesâ yeeo
DeMeeskeâ jepeefmebnemeve hej yew"e~ DeMeeskeâ kesâ ØeejefYebkeâ
peerJeve kesâ yeejs ceW nceejs heeme kesâJeue peveßegelf eÙeeb leLee hejbhejeiele
Je=òeeble ner nQ~
( 266 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ØeeÛeerve Yeejle ‘keâ#ee-11‘ ceeKeve ueeue ves DeMeeskeâ keâe
Meemevekeâeue 273-237 F&.het. yeleeÙee nw, peyeefkeâ veF& NCERT-
keâ#ee- 12 YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe ceW DeMeeskeâ keâe Meemevekeâeue
272/268 mes 231 F&.het. yeleeÙee ieÙee nw~
 yeewæ œeesleeW kesâ Devegmeej Gmekeâer ceelee keâe veece keâuÙeeCeer
Ùee megYeõebieer Lee~
 DeMeeskeâ Skeâ jepekegâceej kesâ ™he ceW JeeÙemejeÙe Lee-
henues Gppewve keâe
efheâj le#eefMeuee keâe
 yeewæ hejbheje kesâ Devegmeej DeMeeskeâ Deheves ØeejbefYekeâ
peerJeve ceW DelÙevle efveo&Ùeer SJeb ›etâj Lee~
 Gmeves Deheves 99 YeeF&ÙeeW keâer nlÙee keâjkesâ jepeefmebnemeve
hej keâypee efkeâÙee Lee, uesefkeâve Ùen mener Øeleerle veneR neslee~
 FmeefueS veneR efkeâ 99 keâer mebKÙee yengle yeÌ{e-ÛeÌ{ekeâj keâner
ieF& ueieleer nw, yeefukeâ FmeefueS efkeâ DeMeeskeâ ves Deheves jepÙeeosMeeW
ceW Deheves YeeFÙeeW, yenveeW Deewj mebyebefOeÙeeW keâe GuuesKe
DelÙevle mvesnhetJe&keâ efkeâÙee nw~
 YeejleerÙe Fefleneme ceW DeMeeskeâ ner Ssmee henuee jepee Lee,
efpemeves Deheves MeemeveeosMeeW keâes efMeueeDeeW hej KegoJeeÙee~
 Fve efMeueeuesKeeW leLee kegâÚ DevÙe meeefneflÙekeâ œeesleeW keâer
meneÙelee mes DeMeeskeâ Deewj Gmekesâ Meemevekeâeue keâe Fefleneme
jÛee pee mekeâlee nw~
efM eueeDeeW leLee
ÛeóeveeW hej GlkeâerCe&
jepÙeeosMeeW keâes keâne efMeueeuesKe
peelee nw~
mlebYees hej GlkeâerCe&
jepÙeeosM eeW keâes mlebYe uesKe
keâne peelee nw~
  Ùegæ keâer efJeYeeref<ekeâe ves DeMeeskeâ kesâ ceve keâes yegjer lejn
DeMeeskeâ kesâ efMeueeuesKe efvecve #es$eeW ceW heeS ieS nQ-
Yeejle vesheeue heeefkeâmleeve Deheâieeefvemleeve
 kegâue efceueekeâj Jes 47 mLeeveeW hej Øeehle ngS nQ~
 leLeeefhe DeMeeskeâ keâe veece kesâJeue keâefuebie efMeueeuesKe ceW
ner heeÙee ieÙee nw, pees keâvee&škeâ ceW leerve mLeeveeW hej
Deewj ceOÙe ØeosMe ceW Skeâ mLeeve hej heeF& ieF& nQ~
 yeekeâer meYeer GlkeâerCe& uesKeesb ceW Gmekeâe GuuesKe osJeeveeceefheÙe
(osJeleeDeeW keâe efØeÙe) Deewj efheÙeoefmme kesâ ™he ceW efkeâÙee
ieÙee nw~ Ùes efMeueeuesKe meeceevÙeleÙee ØeeÛeerve jepeceeieeX hej
mLeeefhele efkeâS ieS Les~
NCERT-meej
 DeMeeskeâ kesâ MeemeveeosMe Ûeej efYevve-efYevve
efueefheÙeeW ceW GlkeâerCeË efkeâS ieS Les-
#es$e mlebYe SJeb efMeueeuesKe keâer
Yee<ee SJeb efueefhe
Deheâieeefvemleeve ceW Ùetveeveer SJeb DeejceeFkeâ Yee<eeDeeW
Deewj efueefheÙeeW ceW
heeefkeâmleeve ceW Øeeke=âle Yee<ee leLee Kejes‰er efueefhe ceW
DevÙe meYeer #es$eeW ceW Øeeke=âle Yee<ee leLee yeÇeÿeer efueefhe ceW
(i) keâefuebie Ùegæ Deewj Gmekeâe ØeYeeJe
DeMeeskeâ kesâ Meemeve keâeue keâer meyemes henueer Iešvee, efpemekeâe
GuuesKe Gmekesâ efMeueeuesKeeW ceW efkeâÙee ieÙee nw, Gmekeâer keâefuebie
(DeeOegefvekeâ GÌ[ermee Deewj mebYeJele: Gmekesâ Deeme-heeme kesâ kegâÚ
Fueekesâ) efJepeÙe nw~
 Gmeves Deheves Meemeve kesâ Dee"JeW Je<e& ceW keâefuebie ØeosMe hej
efJepeÙe Øeehle keâer Leer~
 keâefuebie Ùegæ DeMeeskeâ kesâ peerJeve keâe henuee Deewj Debeflece
Ùegæ yeleeÙee peelee nw~
 DeMeeskeâ kesâ lesjnJeW efMeueeuesKe ceW JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw- keâefuebie
Ùegæ keâer Yeer<eCelee leLee Gmemes Glhevve keâ°eW keâe Deewj Ùen Yeer
yeleeÙee ieÙee nw efkeâ keâefuebie Ùegæ keâe DeMeeskeâ kesâ ceve hej
efkeâlevee ØeYeeJe heÌ[e~
 Fme efMeueeuesKe kesâ Devegmeej Fme Ùegæ ceW Skeâ ueeKe ueesie ceejs
ieS, [sÌ{ ueeKe ueesie yeboer yevee efueS ieS Deewj keâF& ueeKe
yeyee&o nes ieS Les~
 Ùes mebKÙeeSb DeefleMeÙeesefòeâhetCe& nes mekeâleer nQ, uesefkeâve Skeâ
yeele meeHeâ nw efkeâ Fme Ùegæ keâe keâefuebie kesâ ueesieeW hej
efJeveeMekeâejer ØeYeeJe heÌ[e~
PekeâPeesj efoÙee Deewj Gmekesâ JÙeefòeâlJe keâes hetCe& ™he mes
yeoue [euee~ Ùegæ keâer ve=Mebmelee keâes osKekeâj DeMeeskeâ kesâ
efoue ceW yengle heMÛeeleehe ngDee~
 keâefuebie Ùegæ keâer efJeYeeref<ekeâe keâe DeMeeskeâ hej
efvecve ØeYeeJe heÌ[e-
Gmeves Dee›eâceCe keâer veerefle ÚesÌ[ efoÙee Deewj
ueesi eeW keâe efoue peerleves keâe ØeÙeeme efkeâÙee,
peerJeOeeefj ÙeeW keâer YeueeF& kesâ efueS keâoce G"eS,
heefMÛece SefMeÙee kesâ Ùetveeveer jepÙeeW Deewj DevÙe
osMeeW ceW Meebelf eotle Yesp es~
( 267 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Deye oskeeW keâe efØeÙe efve…ehetke&keâ Oecce keâe heeueve, Oecce keâer
keâecevee Deewj Oecce keâe GheosMe keâjves ueiee~
 Gmekesâ yeeo keâefuebieefkepeÙeer oskeeW keâe efØeÙe heMÛeeleehe keâjves
ueiee keäÙeeWefkeâ peye efkeâmeer osMe keâes peerlee peelee nw leye keneb
ueesieeW keâer nlÙee, ce=lÙeg Deewj heueeÙeve nesles nQ~
 Ssmee keOe oskeeW kesâ efØeÙe keâes yeÌ[e ogKeo Deewj iebYeerj ueiee~
 oskeeW kesâ efØeÙe keâes Fmemes Yeer DeefOekeâ og:Ke FmeefueS nw efkeâ
keneb pees keâesF& jnles nQ, Ûeens yeÇeÿeCe, ßeceCe Ùee DevÙe
mebØeoeÙe kesâ neW Ùee Ssmes ie=nmLe neW pees ieg®peveeW kesâ
Dee%eekeâejer Deewj Deheves efce$eeW, heefjefÛeleeW, meeefLeÙeeW, mebyebeOf eÙeeW,
oemeeW Deewj ÛeekeâjeW kesâ Øeefle DeÛÚe kÙekenej keâjles nQ~
 Deewj kes meYeer efnbmee, nlÙee Deewj Deheves efØeÙepeveeW kesâ efkeÚesn
kesâ og:Ke keâes Pesueles nQ~
 Gme meceÙe keâefuebie keâes peerleves ceW efpeleves ueesie ceejs ieS, Ùee
yeboer ngS, Deye Ùeefo Gmekesâ meeQkeW Ùee npeejkeW Yeeie keâes Yeer
kewmee ner keâ° Yeesievee heÌ[s lees oskeeW kesâ efØeÙe kesâ efueS Yeejer
kÙeLeekeâejer nesiee~
 osJeleeDeeW keâes efØeÙe’ OecceefJepeÙe keâes ner ßes‰ efJepeÙe mecePelee
nw~
 efkebâleg Fmekeâe Ùen DeLe& keâoeefhe venebr efkeâ Jen Skeâ yegpeefoue
Meebelf eJeeoer Lee~
 Fmekesâ efJehejerle Gmeves ueesieeW keâes ÛesleeJeveer oer efkeâ Fve
YeueeF& kesâ GheeÙeeW keâes Gmekeâer keâcepeesjer keâe mebkesâle ve ceevee
peeS~
 Ùeefo DeeJeMÙekeâlee ngF& lees Jen ieueleer keâjves JeeueeW kesâ meeLe
keâ"esj mes keâ"esj yelee&Je keâjves mes Yeer veneR Ûetkesâiee~
 Gmeves Meebefle keâer veerefle efoKeeJes kesâ leewj hej veneR yeefukeâ nj
heefjefmLeefle ceW Meebefle yeveeS jKeves kesâ efueS DeheveeF&~
 Gmeves Deheves meeceüepÙe ceW Skeâ efJeMes<e ßesCeer kesâ DeefOekeâeefjÙeeW
 Jen meYeer OeceeX keâe Deeoj keâjlee Lee Deewj meYeer hebLeeW SJeb
mebØeoeÙeeW kesâ vewelf ekeâ cetuÙeeW kesâ yeerÛe heeF& peeves Jeeueer Skeâlee
ceW efJeMJeeme jKelee Lee~
Deheves meeleJeW efMeueeuesKe ceW Jen keânlee nw efkeâ
‘‘meYeer hebLe mebÙece SJeb ceve keâer Megælee hej yeue
osles nQ~’’
 yeejnJeW efMeueeuesKe ceW Jen meYeer OeceeX SJeb hebLeeW kesâ
Øeefle meceeve Deeoj-YeeJe keâer Deheveer veerefle keâes Deewj
DeefOekeâ mhe<š keâjlee nw~
DeMeeskeâ keânlee nw efkeâ Jen -
‘‘meYeer hebLeeW SJeb mebØ eoeÙeeW
meeOeg, mebvÙeeefmeÙeeW
leLee Deece veeieefjkeâeW keâes, GhenejeW leLee
DevÙe ™heeW ceW ceevÙelee Øeoeve keâj
Deeoj keâjlee nw~’’
(iii) Deeb l eef j keâ veer e f l e Deew j yeew æ Oece&
(Internal Policy and Buddhism)
keâefuebie Ùegæ kesâ heefjCeecemke™he DeMeeskeâ yeewæ nes ieÙee~
hejbheje yeleeleer nw efkeâ ken yeewæ efYe#eg nes ieÙee~ Gmeves yeewæeW
keâes Deheej oeve efoÙee Deewj yeewæ Oece&-mLeueesb keâer Ùee$ee keâer~
Gmekeâs Fme oeJes keâs mebkesâle Gmekesâ DeefYeuesKeeW ceW DeeS ‘OecceÙee$ee
Meyo’ mes Yeer efceueles nQ~
 heejbheefjkeâ Devegßegelf e kesâ Devegmeej, DeMeeskeâ ves yeewæeW keâe leermeje
meccesueve (mebieerefle) heešefueheg$e ceW DeeÙeesefpele efkeâÙee~
 Oece& ØeÛeejkeâeW keâes kesâkeue oef#eCe Yeejle ner vener,b ßeeruebkeâe,

keâes efveÙegòeâ efkeâÙee, efpevnW jepegkeâ (jppegkeâ) keâne peelee yecee& Deeefo osMeeW ceW Yeer Yespee, leeefkeâ keneb kesâ ueesieeW keâes
Lee~ yeewæ Oece& ceW Meeefceue efkeâÙee peeS~
 jepegkeâ (jppegkeâeW) keâes DeefOekeâej Øeehle Lee-  GuuesKeveerÙe nw efkeâ F&mee hetke& otmejer Deewj henueer meefoÙeeW
ueesi eeW keâes Yeues keâece pe™jle heÌ[ves hej yegjs ueesi eeW kesâ yeÇeÿeer DeefYeuesKe ßeeruebkeâe ceW efceues nQ~
kesâ efueS hegjmke=âle keâjves SJeb keâes oC[ osves keâe
 DeMeesk eâ ves Deheves yeejs ceW efvecve GÛÛe DeeoMe& jKes Les-
(ii) DeMeeskeâ keâe Oecce (Dhamma of
Ashoka's) ueesi eeW keâe Yeues keâece DeefOekeâeefjÙeeW mes jepee Øepee
kesâ efueS hegjmke=âle Gmeves keâne efkeâ kesâ
FmeceW keâesF& mebosn veneR efkeâ DeMeeskeâ keâe JÙeefòeâiele Oece& keâjves kesâ meeLe-meeLe jepee kesâ ØeefleefveefOe efueS efhelee
yeewæ Oece& ner Lee~ Deheves YeeJet efMeueeuesKe ceW Jen keânlee nw efkeâ pe™jle heÌ[ ves hej kesâ veeles Jes leguÙe
yegjs ueesi eebs keâes Øepee keâer osKeYeeue neslee nw~
Gmes yegæ Oecce Deewj mebIe ceW hetCe& DeemLee nw~
oC[ osvee~ efkeâÙee keâjW~
 ÙeÅeefhe DeMeeskeâ ves Deheves cegKÙe Oece& kesâ ™he ceW yeewæ Oece& keâes
DeheveeÙee Lee, leLeeefhe Ùen meesÛevee ieuele nesiee efkeâ Gmeves  DeMeeskeâ ves veejer meefnle meceepe kesâ efkeefYeVe keieeX kesâ yeerÛe Oece& keâe
Deheveer Øepee hej yeewæ Oece& kesâ efmeæebleeW keâes Leeshee Lee~ ØeÛeej keâjves kesâ efueS Oeccecenecee$e yeneue efkeâS~

NCERT-meej ( 268 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Deheves meeceÇepÙe ceW vÙeeÙe-keâeÙe& keâjves kesâ efueS Gmeves jepegkeâeW
keâer Yeer efveÙegefòeâ keâer~
 DeMeeskeâ keâce&keâeb[eW keâe, efJeMes<ele: efŒeÙeeW kesâ yeerÛe ØeÛeefuele
Deveg‰eveeW Ùee jmceeW keâe efJejesOeer Lee~
 Gmeves keâF& lejn kesâ heMeg-heef#eÙeeW keâer efnbmee hej jeskeâ
ueiee oer Deewj Gmekeâer jepeOeeveer ceW lees ØeeCeer keâes
ceejvee hetCe&le: efveef<eæ Lee~
 Gmeves Ssmes leÌ[keâ-YeÌ[keâ keeues meeceeefpekeâ meceejesneW hej Yeer
jeskeâ ueiee oer, efpeveceW ueesie jbiejsefueÙeeb ceveeles Les~
 keâefuebie Ùegæ kesâ yeeo DeMeeskeâ kesâ meeceves meyemes yeÌ[e DeeoMe&
Deewj GösMÙe Oecce keâe ØeÛeej keâjvee Lee~
Deheves efMeueeuesKe ceW mhe° keâjles ngS DeMeesk eâ
Deheves ‘Oecce’ kesâ efJe<eÙe ceW keânlee nw efk eâ-
Gmekeâe Oecce keâesF & Oece& Ùee Oeeefce&k eâ
ØeCeeueer veneR yeefu keâ
Skeâ veweflekeâ efveÙece
Skeâ meeceevÙe DeeÛeej mebefnlee Ùee Skeâ
‘veweflekeâ JÙeJemLee’ nw~
 otmejs mlecYe uesKe ceW DeMeeskeâ mJeÙeb Skeâ ØeMve keâjlee
nw : Oecce keäÙee nw: efHeâj Jen mJeÙeb ner Oecce kesâ oes
cetueYetle ue#eCe Ùee Debie yeleelee nw : Deuhe og<keâce& Deewj
DeefOekeâ melkeâce&~
 Jen keânlee nw efkeâ jes<e, efveo&Ùelee, ›eâesOe, Ieceb[ leLee F&<Ùee&
pewmeer yegjeFÙeeW mes meoe yeÛevee ÛeeefnS DeewjoÙee, Goejlee,
meÛÛeeF&, mejuelee, mebÙece, ùoÙe keâer heefJe$elee, vewelf ekeâlee
ceW Deemeefòeâ Deewj Deebleefjkeâ leLee yee¢e heefJe$elee
Deeefo melkeâceeX SJeb meoeÛeejeW keâe efve<"ehetJe&keâ heeueve keâjvee
ÛeeefnS~
 DeMeeskeâ keâe Oece& mebkegâefÛele veneR Lee~ Gmes nce mebØeoeÙeJeeoer
veneR keân mekeâles nwb~
 meceepe megJÙeJeefmLele yevee jns,
DeMeeskeâ kesâ Oece&
keâe JÙeehekeâ ueesie ceelee-efhelee keâer Dee%ee ceeves,
ue#Ùe SJeb
GheosMe Les yeÇeÿeCeeW Deewj efYe#egDeeW keâe Deeoj keâjW leLee
oemeeW Deewj mesJekeâeW kesâ Øeefle oÙee jKeW~
 Ùes GheosMe yeewæ Oece& ceW Yeer heeS peeles nQ Deewj yeÇeÿeCe
Oece& ceW Yeer~
 DeMeeskeâ ves ueesieeW keâes ‘efpeÙees Deewj peerves oes’ keâe hee" heÌ{eÙee~
 Gmeves peerJeeW kesâ Øeefle oÙee Deewj yeebOeJeeW kesâ Øeefle
meodJÙeJenej keâer meerKe oer~
 Gmekesâ GheosMeeW keâe ue#Ùe Lee, heefjJeej-mebmLee Deewj
lelkeâeueerve meeceeefpekeâ Jeie& JÙeJemLee keâer j#ee keâjvee~
NCERT-meej
 DeMeeskeâ keânlee Lee efkeâ-
pees ueesie Yeuee DeeÛejCe keâjWi es Jes mJeie& peeSbies~
ve efkeâ efveJee&Ce Øeehle keâjWies, pees efkeâ yeewæ Oece&
keâe Ûejce ue#Ùe nw~
 Fme Øekeâej, DeMeeskeâ kesâ GheosMeeW keâe GösMÙe meefn<Ceglee kesâ
DeeOeej hej lelkeâeueerve meceepe-JÙeJemLee keâes yeveeS jKevee
Lee~ Ssmee veneR ueielee efkeâ Gmeves efkeâmeer keâójhebLeer Oece& keâe
ØeÛeej efkeâÙee~
 DeMeeskeâ ves yeejnJeW efMeueeuesKe leLee DevÙe yengle mes jepÙeeosMeeW
ceW efvecveefueefKele meoeÛeejeW keâe heeueve keâjves kesâ efueS keâne nw :
ceelee-efhelee, Je=æpeve, ieg® Deewj DevÙe
DeeojCeerÙe JÙeefòeâÙeeW keâer Dee%ee keâe heeueve~
ieg®DeeW kesâ Øeefle Deeoj YeeJe~
meeOeg-mebvÙeeefm eÙeeW, meies-mebyebefOeÙeeW, oemeeW,
veewkeâj-ÛeekeâjeW leLee DeeefßelepeveeW, iejeryeeW
SJeb ogKeer ueesi eeW, efce$eeW, heefjefÛeleeW leLee
meeefLeÙeeW kesâ Øeefle GefÛele JÙeJenej~
peerJe nlÙee mes yeÛevee~
ØeeefCeÙeeW keâes #eefle ve henbgÛ eevee~
DeuheJÙeÙe Deewj Deuhemeb«en~
meYeer ØeeefCeÙeeW kesâ meeLe vejceer yejlevee~
meÛe yeesuevee
vewe flekeâlee mes Deemeefkeäle jKevee~
ùoÙe keâer heefJe$elee
Meemeer efmeæeble kesâ ™he cesW
Fme Øekeâej,
DeMeeskeâ ves DeheveeÙee
veweflekeâ efveÙeceesW
(Oecce) keâes Deewj peerJ eve kesâ nj #es$e cesW Gvekeâe
heeueve keâjves hej yeue efoÙee~
 Dele: DeMeeskeâ keâe Oecce meoeÛeejhetCe& SJeb veweflekeâ peerJeve
JÙeleerle keâjves kesâ efueS Skeâ DeeÛeej-mebefnlee nw~
 Gmeves F&MJej, Deelcee Ùee Oece& keâer Deueie mes keâesF&
ÛeÛee& venerb keâer~
 Gmeves ueesieeW keâes Ùener keâne efkeâ Jes meoe Deheves YeeJeeJesMeeW
leLee JeemeveeDeeW hej efveÙeb$eCe jKeW,
 peerJeve DeeÛejCe Deewj efJeÛeejeW ceW heefJe$elee SJeb Megælee ueeSb,
otmejs OeceeX kesâ Øeefle meefn<Ceg jnsb~
 heMegDeeW keâer nlÙee Ùee GvnW #eefle hengbÛeeves mes otj jnW, Gvekesâ
Øeefle ØesceYeeJe jKeW, meyekesâ Øeefle Goej SJeb oÙeeueg yeveW~
 meJeexheefj yeele Ùen nw efkeâ meoe melÙe yeesueW~
( 269 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 DeMeesk eâ ves Fve efmeæebleeW keâe GheosMe ner veneR efoÙee yeefu keâ GvnW
Deheves peerk eve ceW Yeer efvecveefu eefKele ke=â lÙeeW kesâ Éeje Gleeje-
Gmeves efMekeâej keâjvee Deewj peevekejeW keâes ceejvee ÚesÌ[ efoÙee~
ceveg<ÙeeW Deewj peevekejeW kesâ efueS efÛeefkeâlmeeueÙe mLeeefhele
efkeâÙee,
yeÇeÿeCeeW leLee efYeVe-efYeVe Oeeefce&k eâ hebLeeW Deewj mebØeoeÙeeW
kesâ meeOeg-mebvÙeeefmeÙeeW keâes Goejleehetke&keâ oeve efoÙee,
Gmeves Deejece ie=n Skeb Oece&MeeueeSb yevekeeFË, kegâSb- yeekeefÌ[Ùeeb
Kego keeFË Deewj meÌ[ keâeW kesâ efkeâveejs hesÌ[ ueiekeeS~
 DeMeeskeâ ves Oecce keâe ØeÛeej keâjves kesâ efueS efkeosMeeW ceW
Deheves ØeÛeejkeâ oue Yespes~
 Gmekesâ Oece& ØeÛeejkeâ heefMÛeceer SefMeÙee, efceœe Deewj hetkeer&
Ùetjeshe kesâ osMeeW ceW ieS~
 Fme Øekeâej efpeve efkeosMeer jepeeDeeW kesâ jepÙe ceW yeewæ Oece& keâe
mebosMe hengbÛee GveceW mes heebÛe jepeeDeeW keâe GuuesKe DeMeeskeâ
kesâ efMeueeuesKeeW/mlebYeuesKeeW ceW efceuelee nw~ Ùes jepÙe nQ-
Jes efJeosMeer jepÙe Deewj jepee peneb mes DeMeeskeâ kesâ
efMeueeuesKe/mlebYeuesKe efceues nQ-
(jepÙe) (jepee)
meere jf Ùee Deewj heefM Ûece SefMeÙee - SWe fšÙeeskeâme efLeÙeesme
efc eœe - še@uesc eer efheâuee[sueheâme
cekeâote fveÙee - SWe fšieesveme ieesveeleme
meeFjerve - cesi eeme
SheeFjme - Deueskeäp eW[j~
 Ùeneb lekeâ efkeâ DeMeeskeâ ves ßeeruebkeâe ceW yeewæ Oece& kesâ ØeÛeej kesâ
efueS Deheves heg$e cenWõ Deewj heg$eer mebIeefce$ee keâes Yespee~
(iv) Fefleneme ceW DeMeeskeâ keâe mLeeve
(Ashoka's Places in History)
DeMeeskeâ efkeMJe Fefleneme kesâ cenevelece meceÇešeW ceW mes Skeâ Lee~
Gmekeâe Meemeve keâeue ‘je<š^eW kesâ Fefleneme keâe Skeâ efkejue
Skeb lespeesceÙe Ùegie Lee~'
 DeMeeskeâ kesâ yeejs ceW meyemes GuuesKeveerÙe yeele Ùen nw efkeâ yeewæ Oece&
ceW Deheveer DeemLee kesâ meeLe-meeLe Gmeves Meemekeâ kesâ ™he ceW Deheves
keâle&kÙeeW keâer keâYeer Dekensuevee veneR keâer Deewj Dehevee yeewæ Oece&
Deheveer Øepee hej veneR Leeshee~
 Gmekeâer cenevelee Ùener Leer efkeâ ken peerkeve-cetuÙeeW ceW efkeÕeeme
jKelee Lee Deewj meoe Gvekeâe heeueve keâjlee Lee~
 Skeâ jepee kesâ ™he ceW Deheves keâle&kÙeeW leLee oeefÙelkeeW keâes
mecePevee Deewj efheâj Glmeenhetke&keâ Gvekeâe efvekee&n keâjves ceW
meheâuelee Øeehle keâjvee ner Gmekeâer cenevelee kesâ pkeueble
GoenjCe nQ~
NCERT-meej
 mebYekele: Deepe lekeâ efkeâmeer Yeer DevÙe Meemekeâ ves jepee
Deewj Øepee kesâ yeerÛe kesâ mebyebOeeW keâes Fleveer mejue
Deewj Goeòe Yee<ee ceW DeefYekÙeòeâ venerb efkeâÙee~

Gmeves Iees<eCee keâer, ‘meejer Øepee cesWjer mebleeve nw~ efpeme
Øekeâej cewQ Deheveer mebleeve kesâ efueS Fme peerJeve cesW Deewj
Deieues peerJeve cesW Yeer megKe-mece=efæ keâer keâecevee keâjlee
ntb, Jewmeer ner keâecevee ceQ meYeer ØepeepeveesW kesâ efu eS Yeerr
keâjlee ntb~’
 ceevekelee kesâ uebyes Fefleneme ceW kesâkeue DeMeeskeâ ner Skeâ jepee
ngDee nw, efpemeves Deheves Éeje hejeefpele ueesieeW mes Fme
yeele kesâ efueS #ecee ceebieer efkeâ Gmeves Gvekesâ efke®æ Ùegæ
keâjkesâ GvnW keâ<š Deewj ogKe hengbÛeeÙee~
 lesjnkeeb efMeueeuesKe Skeâ Ssmee cece&mheMeer& ØeuesKe nw pees
DeMeeskeâ pewmes ceneve Deewj GoejÛeslee ceeveke Éeje ner efueKee pee
mekeâlee Lee~
 keâne peelee nw efkeâ DeMeeskeâ keâer Meebeflekeeoer veerefle ves ceewÙe&
meeceÇepÙe keâes yejyeeo keâj efoÙee, hej Ùen mener veneR nw~
 Fmekesâ efkehejerle, DeMeeskeâ ves Deveskeâ GheueefyOeÙeeb Øeehle keâeR~
efvemmebosn ØeeÛeerve efkeMJe kesâ Fefleneme ceW ken ceneve
Oece&ØeÛeejkeâ Meemekeâ ngDee~
 Gmeves Deheveer DeemLee kesâ Øeefle yeÌ[s ner Glmeen Deewj
efve…e mes keâece efkeâÙee Deewj Deheves meeceÇepÙe kesâ Deboj Deewj
efkeosMeeW ceW meheâuelee heeF&~

DeMeesk eâ ves osMe ceW jepeveereflekeâ Skeâlee mLeeefhele
keâer~ Gmeves Skeâ Oece&, Skeâ Yee<ee Deewj ØeeÙe: Skeâ
efueefhe kesâ met$e ceW meejs osMe keâes yeebOe efoÙee~
 Gmekesâ DeefOekeâebMe DeefYeuesKe yeÇeÿeer efueefhe ceW nQ~ hej osMe
kesâ SkeâerkeâjCe ceW Gmeves yeÇeÿeer, Kejes…er, DeejeceeFkeâ
Deewj Ùetveeveer meYeer efueefheÙeeW keâe mecceeve efkeâÙee~
DeMeeskeâ ves ØecegKe Yee<eeDeeW Deewj efkeefkeOe Oeeefce&keâ mebØeoeÙeeW
keâes meceefvkele efkeâÙee~
Ùetveeveer Øeeke=âle mebmke=âle
Deewj
 Gmeves nj mebØeoeÙe kesâ efueS oeve efoS, Yeues ner ken
mebØeoeÙe yeewæ Oece& keâes ve ceevelee nes Ùee Gme Oece& keâe
efkejesOeer ner nes~
 Oece&ØeÛeej kesâ keâeÙe& ceW DeMeeskeâ keâes Deheej Glmeen Lee~
Gmeves meeceÇepÙe kesâ megotj YeeieeW ceW Yeer Deheves DeefOekeâeefjÙeeW
keâes lewveele efkeâÙee~
( 270 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 
DeMeesk eâ kesâ Éeje Oece& ØeÛeej kesâ efu eS DeefOekeâeefjÙeesW
keâes lewveele keâjves mes efvecve ueeYe ngS -
ØeMeemeve keâeÙe& cesW meneÙelee efceueer,
efJekeâefmele iebiee kesâ cewoeve Deewj efheÚÌ[s
otj Jeleera ØeosMeesW kesâ yeerÛe meebm ke=âefl ekeâ
Skeâlee yeÌ{er~
 Yeeweflekeâ mebmke=âefle, pees meeceÇepÙe kesâ ceOÙekeleer& FueekeâeW keâer
efkeefMe<šlee Leer, keâefuebie Deewj efveÛeues okeäkeâve Deewj Gòejer
yebieeue ceW Yeer heâwue ieF&~
 efkeÛeej keâe ØeÛeej Gmekeâer meejer Øepee ceW keâjW~
Fefleneme cesW DeMeeskeâ keâe veece Gmekeâer efvecve
veerefleÙeesW kesâ efu eS Decej jnsiee-
Meebefle Devee›eâceCe meebmke=âeflekeâ
SJeb efJepeÙe
 ØeeÛeerve Yeejle kesâ Fefleneme ceW Fme lejn keâer veerefle Deheveeves
keâe keâesF& DeeoMe& DeMeeskeâ kesâ meeceves veneR Lee; Deewj ve Fme
lejn keâe keâesF& GoenjCe efkeâmeer osMe ceW efceuelee nw~
 neb, efceœe Yeues ner Fmekeâe DeheJeeo nes peneb DeKeveeleve
ves F&mee hetke& Ûeewonkeebr meoer ceW Meebeflekeeoer veerefle keâes
DeheveeÙee Lee~
 uesefkeâve Ùen mhe<š nw efkeâ DeMeeskeâ keâes Deleerle kesâ Deheves Fme
efceœe kesâ meceefÛeblekeâ keâer peevekeâejer venerb Leer~
 keâewefšuÙe ves lees jepee keâes meueen oer efkeâ jepee keâes
Meefòeâ Éeje efkepeÙe heeves keâer Ûes<še meoe keâjveer ÛeeefnS,
uesefkeâve DeMeeskeâ ves Fmekesâ "erkeâ efJehejerle veerefle DeheveeF&~
 DeMeeskeâ ves Deheves GòejeefOekeâeefjÙeeW mes Dee›eâceCe Deewj efkepeÙe
keâer veerefle keâes lÙeeie osves keâes keâne efpemes ceieOe kesâ jepee
keâefuebie Ùegæ lekeâ Deheveeles Ûeues Dee jns Les~
 Gmeves GvnW Meebefle keâer veerefle Deheveeves keâer meueen oer, pees
efkeâ oes meefoÙeeW mes ueieeleej Ûeues Dee jns Dee›eâceCeelcekeâ
Ùegæ kesâ yeeo DelÙeble ner DeekeMÙekeâ nes ieF& Leer~
 DeMeeskeâ efvejblej Deheveer veerefle hej ÂÌ{ jne~ ÙeÅeefhe Gmekesâ
heeme heÙee&hle meeOeve-mebheoe Deewj efkeMeeue mesvee Leer, leLeeefhe
Gmeves keâefuebie efkepeÙe kesâ yeeo keâesF& Ùegæ venerb efkeâÙee~
 Fme DeLe& ceW ken Deheves meceÙe Deewj Deheveer heerÌ{er mes
yengle Deeies Lee~
 efheâj Yeer Gmekesâ jepÙeheeueeW Deewj keâjo jepeeDeeW hej Gmekeâer
Fme veerefle keâe mLeeÙeer Demej veneR heÌ[e, efpevneWves 232 F&0
het0 ceW Gmekesâ jepÙekeâeue kesâ meceehle nesles ner Deheves
Deehekeâes Deheves-Deheves #es$e keâe mkeleb$e Meemekeâ Ieesef<ele
keâj efoÙee~
NCERT-meej
Fmeer Øekeâej DeMeeskeâ keâer veerelf e Gmekesâ heÌ[esemf eÙeeW keâer ceveeske=eòf e
ceW keâesF& heefjkele&ve veneR uee mekeâer~
 peye DeMeeskeâ keâe jepÙekeâeue 232 F&0 het0 ceW meceehle
ngDee, leye mes 30 ke<eeX kesâ Deboj ner heÌ[esmeer jepee Gmekesâ
meeceÇepÙe keâer Gòej-heefMÛeceer meercee hej Peheš heÌ[s~
 DeMeeskeâ ves Deheves DeeoMe&Jeeoer efkeÛeejeW mes keâyeeÙeueer mecegoeÙeeW
Deewj meerceekeleer& jepÙeeW keâes ØeYeeefkele efkeâÙee Lee~
 keâefuebie kesâ mkeleb$e jepÙeeW kesâ ØepeepeveeW mes keâne ieÙee efkeâ kes
jepee keâes efhelee kesâ leguÙe mecePekeâj Gmekeâer Dee%eeDeeW keâe
heeueve keâjW Deewj Gme hej efkeÕeeme keâjW~
 Deheves DeefOekeâeefjÙeeW keâes Gmeves efveos&Me efoÙee efkeâ kes Gmekesâ Fme
 Fmeer Øekeâej pebieue ceW jnves Jeeueer pevepeeefleÙeeW mes Yeer keâne
ieÙee efkeâ kes Yeer Oecce kesâ ceeie& hej ÛeueW~
DeMeeskeâ keâe ceevevee Lee efkeâ-
hejeS jepÙe mewefvekeâ efJepeÙe kesâ
efueS GheÙegòeâ #es$e venerR nw leLee
hejeÙes jepÙeesW keâes DeeoMe&
efJeÛeejesW mes peerl ee pee mekeâlee nw~
 hejeÙes osMeeW ceW Yeer Gmeves ceveg<ÙeeW Deewj heMegDeeW kesâ
keâuÙeeCe kesâ efueS keâoce G"eS~ Gve efoveeW keâer efmLeefle keâes
osKeles ngS Ùen meke&Lee veF& Ûeerpe Leer~
heefM Ûece SefMeÙee ceW
 DeMeesk eâ ves Meebefleotle Yespes Les- Deewj
Ùetveeveer jepÙeeW ceW
 Ùes meYeer yeeleW DeMeeskeâ kesâ Deheves ner DeefYeuesKeeW kesâ DeeOeej hej
keâner pee mekeâleer nQ~
 Ùeefo yeewæ hejbheje hej efkeÕeeme efkeâÙee peeS, lees DeMeeskeâ ves
ßeeruebkeâe Deewj ceOÙe SefMeÙee ceW yeewæ Oece& kesâ ØeÛeej kesâ efueS
Deheves Oece&ØeÛeejkeâ Yespes~
 Fmemes Øeleerle neslee nw efkeâ Øeyegæ Meemekeâ kesâ ™he ceW DeMeeskeâ
ves Oecce ØeÛeej kesâ Éeje Deheves jepeveereflekeâ ØeYeeke keâe #es$e
yeÌ{eÙee~
 efkebâleg Ùen meesÛevee ieuele nesiee efkeâ keâefuebie Ùegæ ves DeMeeskeâ
keâes efveleeble Meebeflekeeoer yevee efoÙee Lee~
 Gmeves nj neuele ceW Meebefle kesâ efueS Meebefle keâer veerefle veneR
«enCe keâer~
 yeefukeâ Gmeves Deheves meeceÇepÙe kesâ efueS megÂÌ{erkeâjCe keâer
kÙeekeneefjkeâ veerefle DeheveeF&~
 Gmeves efkepeÙe kesâ yeeo keâefuebie keâes Deheves keâypes ceW jKee Deewj
Deheves meeceÇepÙe ceW efceuee efueÙee~
 Fme yeele keâe Yeer keâesF& ØeceeCe veneR nw efkeâ Gmeves Ûebõieghle ceewÙe&
kesâ meceÙe mes Ûeueer Dee jner efkeMeeue mesvee keâes efkeIeefšle keâj
efoÙee~
( 271 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ken pevepeeefleÙeeW mes yeej-yeej keânlee jne efkeâ kes Oecce keâe
ceeie& OeejCe keâjW, Deewj meeLe ner Oecekeâer Yeer oslee jne efkeâ
Ùeefo kes meeceeefpekeâ kÙekemLee Deewj vewelf ekeâ efveÙeceeW (Oecce) keâe
GuuebIeve keâjWies lees yegjs heefjCeece neWies~
 Oece& kesâ menejs meeceÇepÙe keâes megÂÌ{ keâjves keâer DeMeeskeâ keâer
veerefle heâueoeÙekeâ efmeæ ngF&~
keâebOeej DeefYeuesKe kesâ Devegmeej DeMeeskeâ keâer
Oecce veere fle keâe Demej heÌ[e Lee-
yensefueÙeeW hej Deewj ceÚgDeejeW hej
 GvneWves peerke-efnbmee keâes lÙeeie keâj mebYekele: kÙekeefmLele
efmLejJeeceer Keseflenj peerkeve keâes Dehevee efueÙee~
 Gmekesâ Deeies kesâ leerme meeue kesâ Meemevekeâeue ceW keâesF&
Ùegæ veneR ngDee~
 keâefuebie Deye ceewÙe& meeceÇepÙe keâe Skeâ efnmmee nes ieÙee Lee~
 YeejleerÙe Fefleneme ceW henueer yeej, megotj oef#eCe kesâ
ØeosMe keâes ÚesÌ[keâj, ueieYeie mecetÛee YeejleerÙe
GheceneÉerhe Skeâ Meemekeâ kesâ DeOeerve nes ieÙee Lee~
  Gmeves Ùegæ ve keâjves keâe keÛeve efoÙee Lee~ Gmeves Oeeefce&keâ
DeHeves Meemeve kesâ yeejnJesW Je<e& kesâ yeeo mes
DeMeeskeâ ves jepee%eeDeesW cesW efvecve efJe<eÙeesW
hej Deheves efJeÛeej JÙekeäle efkeâS-
Oece& DeÛÚs Meemeve ueesieesW keâe Skeâ-
Deewj otmejs kesâ efueS
yelee&Je
 Ùes jepee%eeSb Gmekesâ meeceÇepÙe kesâ meYeer ØeebleeW ceW Yespe oer ieFË~
 FvnW ÛeóeveeW leLee mlebYeeW hej Ssmes mLeeveeW hej Kegokee
efoÙee ieÙee, peneb ueesie Fkeâªe neskeâj FvnW heÌ{ mekesâb~
 Fme Øekeâej Øepee keâes peevekeâejer efceueer efkeâ Gvekeâe jepee keäÙee
meesÛelee nw~
 Fve DeefYeuesKeeW mes Yeer nceW DeMeeskeâ kesâ efkeÛeejeW kesâ yeejs ceW
peevekeâejer efceueleer nw~
DeMeeskeâ keâes meceÇeš efØeÙeoMeer& Yeer keâne peelee nw~
 veF& NCERT ‘keâ#ee-11‘ YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe ceW
DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW kesâ efJe<eÙe ceW yeleeÙee ieÙee nw efkeâ pescme efØemeWhe ves
1838 F&. ceW yeÇeÿeer efueefhe kesâ DeefYeuesKeeW keâe DeLe& efvekeâeuee~ peyeefkeâ
jesefceuee Leehej ‘Yeejle keâe Fefleneme’ ceW yeleeleer nw efkeâ 1837 ceW Yeejle
keâer ØeeÛeervelece %eele efueefhe yeÇeÿeer ceW efueKee ngDee efMeueeuesKe heÌ{e
efpemeceW osJeveece efØeÙeommeer jepee keâe GuuesKe Lee~
NCERT-meej
 DeMeeskeâ keâer FÛÚe Leer efkeâ efkeefYeVe OeceeX kesâ DevegÙeeÙeer Deeheme ceW
Meebefle Deewj meewneõ& mes jnW~

DeMeeskeâ kesâ meceÙe kesâ DeefO ekeâebMe Oeeefce&keâ mebØ eoeÙe
Ùee hebLe efvecve oes mecegoeÙeeW ceW yebšs ngS Les-
yeÇe ÿeCe mecegoeÙe ßeceCe mecegoeÙe
 ßeceCeeW ceW Meeefceue Les- yeewæ, pewve, yeÇeåcCeeW mes celeYeso jKeves
Jeeues DevÙe OeceeX kesâ meeOeg~
 keâYeer-keâYeer Fve efkeefYeVe Oeeefce&keâ mebØeoeÙeeW kesâ yeerÛe peyejomle
keâuen Yeer nesleer Leer~ DeMeeskeâ keâes Ùen hemebo veneR Lee~
 ken Ûeenlee Lee efkeâ ueesie Skeâ-otmejs mes cew$eer jKeW~
 Gmes ceeefuekeâeW Éeje Deheves oemeeW leLee meskekeâeW kesâ meeLe efkeâS
peeves keeues yelee&ke kesâ yeejs ceW Yeer efÛeblee Leer~
 FmeefueS Gmeves efkeMes<e ™he mes efvekesove efkeâÙee efkeâ ceeefuekeâeW
keâes Deheves meskekeâeW kesâ Øeefle oÙeeueg Deewj veceÇ nesvee
ÛeeefnS~
 Fmemes Yeer DeefOekeâ cenlke keâer yeele Ùen Leer efkeâ ken FbmeeveeW
Deewj heMegDeeW keâer nlÙee hej jeskeâ ueieevee Ûeenlee
Lee~
Deveg…eveeW ceW heMegDeeW keâer yeefue osves hej ØeefleyebOe ueieeÙee,
keäÙeeWefkeâ ken Fmes Skeâ ›eâtj keâeÙe& mecePelee Lee~
 ken Ùen Yeer veneR Ûeenlee Lee efkeâ ueesie ceebme KeeSb~
DeMeeskeâ kesâ jmeesF &Iej ceW jepee kesâ efueS Øeefleefove
hekeâeS peeles Les efpeme hej Gmeves jeskeâ ueiee oer Leer

oes ceesj Skeâ efnjve
 Gmekeâer meyemes yeÌ[er FÛÚe Ùen Leer efkeâ ueesie Meebeflehetke&keâ
jnW Deewj peceerve leLee Oece& kesâ cemeueeW hej keâuen ve keâjW~
 Gmekeâe keânvee Lee efkeâ cenòke keâer yeele Deehemeer celeYeso
veneR nQ, kejve meeceÇepÙe kesâ Yeerlej Skeâlee yeves jnvee nw~
(v) jepeJÙeJemLee SJeb ØeMeemeve (Polity and
Adminstration)
ceewÙeeX ves yeÌ[e ner efkemle=le ØeMeemeve leb$e mLeeefhele efkeâÙee~
ceewÙeeX kesâ efJemle=le ØeMeemeve leb$e keâer peevekeâejer efceueleer nw-
cesiemLeveerpe keâer hegmlekeâ Fbef[keâe Deewj keâewefšuÙe kesâ DeLe&Meem$e
ceW~ cesiemLeveerpe ceewÙeeX keâer jepeOeeveer heešefueheg$e ceW jnlee Lee
Deewj Gmeves ve kesâkeue heešefueheg$e, Deefheleg meejs ceewÙe& meeceÇepÙe
kesâ Meemeve keâe efkekejCe efueKe ÚesÌ[e nw~
( 272 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Gmekeâe Ùen efkekejCe hetje-hetje veneR yeÛe heeÙee, hejbleg Gmemes efueS
ieS GæjCe keâF& hejkeleer& Ùetveeveer uesKekeâeW keâer hegmlekeâeW ceW DeeS nQ~
 Fve meejs šgkeâÌ[eW keâes Fkeâªe keâjkesâ ‘Fbef[keâe’ kesâ veece mes
hegmlekeâ kesâ ™he ceW ØekeâeefMele efkeâÙee ieÙee nw~

cesiemLeveerpe keâer hegmlekeâ Fbef[keâe mes ceewÙe&keâeue kesâ
efvecve henuegDeeW hej ØekeâeMe heÌ[lee nw-
ØeMeemeve meceepe DeLe&JÙeJemLee
 cesiemLeveerpe kesâ Fme efkekejCe keâes keâewefšuÙe kesâ DeLe&Meem$e
mes heefjhetefjle efkeâÙee pee mekeâlee nw~
 ÙeÅeefhe DeLe&Meem$e keâes Debeflece mJe™he, ceewÙe& Meemeve kesâ keâF&
meefoÙeeW kesâ yeeo efceuee, leLeeefhe Fmekesâ kegâÚ Keb[eW ceW DeeF& yeeleW
ÙeLeeLe& nQ Deewj ceewÙe& ØeMeemeve Skeb DeLe&kÙekemLee kesâ yeejs ceW
ØeeceeefCekeâ peevekeâejer osleer nQ~
 Fve oesveeW œeesleeW kesâ DeeOeej hej nce Ûebõieghle ceewÙe& kesâ
ØeMeemeve leb$e keâe Keekeâe KeeRÛe mekeâles nQ~
 efnob t efJeefOe«ebLeeW ceW yeej-yeej keâne ieÙee nw efkeâ jepee keâes Oece&MeeŒeeW
ceW yeleeS ieS efveÙeceeW Deewj osMe ceW ØeÛeefuele DeeÛeejeW kesâ Devegmeej
Meemeve keâjvee ÛeeefnS~
 keâewefšuÙe ves jepee keâes meueen oer nw efkeâ peye JeCee&ßece-Oece&
(JeCeeX Deewj DeeßeceeW hej DeeOeeefjle meceepe-JÙeJemLee) ueghle
nesves ueies lees jepee keâes Oece& keâer mLeehevee keâjveer ÛeeefnS~
 keâewefšuÙe ves jepee keâes Oece&ØeJele&keâ DeLee&led meeceeefpekeâ
JÙeJemLee keâe mebÛeejkeâ keâne nw~
 DeLe&Meem$e kesâ Devegmeej jepee keâe DeeoMe& GÛÛe neslee Lee~
 Gmekeâe keâLeve nw efkeâ Øepee kesâ megKe ceW ner jepee keâe
megKe nw Deewj Øepee kesâ og:Ke ceW ner Gmekeâe og:Ke~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ kesâbõerÙe Meemeve kesâ DeOeerve jepÙe kesâ oes ope&ve
mes DeefOekeâ efkeYeeie Les, pees keâce-mes-keâce jepeOeeveer kesâ efvekeâškeleer&
#es$eeW ceW DeeefLe&keâ Deewj meeceeefpekeâ ieefleefkeefOeÙeeW hej efveÙeb$eCe
jKeles Les~
 DeMeeskeâ ves Deheves DeefYeuesKeeW ceW yeleeÙee nw efkeâ jepee keâe
DeeosMe DevÙe DeeosMeeW mes Thej nw~
 DeMeeskeâ ves Oece& keâe ØeJele&ve efkeâÙee Deewj Gmekesâ cetueleòJeeW keâes
meejs osMe ceW mecePeeves Deewj mLeeefhele keâjves kesâ efueS DeefOekeâeefjÙeeW
keâer efveÙegefòeâ keâer~
 DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW keâes Oecceefueefhe keâne peelee Lee,
Deewj Jen Skeâ Øekeâej kesâ Oece&MeeŒe Les~
 jepee kesâ efvejbkegâMe DeefOekeâej keâe oeJee ceieOe kesâ jepeeDeeW Éeje
DeheveeF& ieF& mewefvekeâ efJepeÙe keâer veerefle kesâ keâejCe Deeies DeeÙee~
 Debie, JewMeeueer, keâeMeer, keâesmeue, DeJebelf e, keâefuebie Deeefo
keâes Skeâ-Skeâ keâjkesâ ceieOe meeceüepÙe ceW efceuee efueÙee ieÙee~
NCERT-meej
 Fve meYeer #es$eeW hej pees mewefvekeâ efveÙeb$eCe ngDee Jen Oeerjs-Oeerjs
peve-peerJeve kesâ nj Debie hej GlheerÌ[keâ efveÙeb$eCe kesâ ™he ceW
heefjCele nes ieÙee~
 ceieOe meeceüepÙe kesâ heeme leueJeej keâe Flevee peesj Lee efkeâ Jen
meYeer #es$eeW hej Dehevee hetje efveÙeb$eCe mLeeefhele keâj mekeâe~
 ceewÙe& meeceüepÙe ØeeÛeerve efJeMJe kesâ efJeMeeuelece jepÙeeW ceW mes
Skeâ Lee~ peneb Meemeve keâe mJe™he keWâõerke=âle Lee~
 keâewefšuÙe kesâ DeLe&MeeŒe, DeMeeskeâ kesâ efMeueeuesKeeW Deewj cesiemLeveerpe
kesâ Je=òeeble kesâ GheueyOe GÉjCeeW mes nceW lelkeâeueerve ØeMeemeve leb$e
DeLe&JÙeJemLemeceepe Deewj ueesieeW kesâ Oece& kesâ yeejs ceW peevekeâejer
efceueleer nw~
jepee jepÙe keâe ØeOeeve neslee Lee~ Gmekesâ heeme leerveeW Øekeâej
keâer MeefòeâÙeeb nesleer LeeR-
vÙeeefÙ ekeâ,
efJeOeeÙeer SJeb
keâeÙe&keâejer~
 jepee MeemeveeosMe Ùeeveer DeOÙeeosMe peejer keâjlee Lee~ DeMeeskeâ
kesâ jepÙeeosMe Fmekesâ GoenjCe nQ, uesefkeâve jepee Deheveer
ceveceeveer venerb keâj mekeâlee Lee~
 Gmes osMe kesâ keâevetve (efJeefOe) keâes ceevevee heÌ[lee Lee, efpemes
efJeefOe-efvecee&lee osMe keâer ØeLeeDeeW Deewj ™efÌ{ÙeeW kesâ Devegmeej
yeveeles Les Deewj Gmes Meemeve Ûeeuevee neslee Lee~
 jepee, cebef$eheefj<eod keâer meneÙelee mes Meemeve keâjlee Lee~
 pevepeerJeve kesâ nj #es$e keâes Deheves JeMe ceW jKeves kesâ efueS
jepÙe keâes efJeMeeue DeefOekeâejer Jeie& jKevee heÌ[lee Lee~
 ØeeÛeerve Fefleneme kesâ efkeâmeer Yeer DevÙe keâeue ceW nce Fleves
meejs DeefOekeâeefjÙeeW keâes veneR heeles efpeleves ceewÙe&keâeue ceW~
 ØeMeemeve leb$e kesâ meeLe-meeLe ieghleÛejeW keâe Yeer efJemle=le
peeue efyeÚe Lee~
 efJeefYeVe Øekeâej kesâ peemetme efJeosMeer Me$egDeeW keâer ieefleefJeefOeÙeeW
hej vepej jKeles Les Deewj mebefoiOe DeefOekeâeefjÙeeW kesâ yeejs ceW
helee ueieeÙee keâjles Les~
 Yeesues-Yeeues ueesieeW mes DebOeefJeMJeeme keâe meneje ueskeâj keâes<e
mebÛeÙe keâjves ceW Yeer Jes meneÙekeâ efmeæ nesles Les~
 Meer<e&mLe DeefOekeâejer leerLe& keânueeles Les~ ueielee nw
DeefOekeâlej DeefOekeâeefjÙeeW keâes veieo Jesleve efoÙee peelee
Lee~

GÛÛe keâesefš kesâ DeefOekeâejer, efpevnsW GoejleehetJe&k eâ
heeefj ßeefcekeâ efceuelee Lee-
ceb$eer mesveeheefle
hegj esenf le ÙegJejepe
 GvnW 48 npeej heCe keâer Yeejer jkeâce efceueleer Leer~
heCe 3/4 leesues kesâ yejeyej Ûeeboer keâe efmekeäkeâe neslee Lee~
( 273 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fmekesâ "erkeâ efJehejerle, meyemes efveÛeues opex kesâ DeefOekeâeefjÙeeW
keâes kegâue efceueekeâj 60 heCe efceueles Les~
 neueebefkeâ kegâÚ keâce&ÛeeefjÙeeW keâes cenpe ome-yeerme heCe ner
efoS peeles Les~
 Fmemes %eele neslee nw efkeâ GÛÛelece Deewj efvecvelece ßeseCf eÙeeW
kesâ keâce&ÛeeefjÙeeW kesâ yeerÛe Yeejer efJe<ecelee Leer~
keâewefšuÙe ves Deveskeâ Øekeâej kesâ DeOÙe#eesW
keâe GuuesKe efkeâÙee nw: pewmes-
mJeCe& Yeb[ejeieej JeeefCepÙe
DeOÙe#e DeOÙe#e DeOÙe#e
 Fmeer Øekeâej ke=âef<e, peueheesleeW, ieeÙeeW, IeesÌ[eW, neefLeÙeeW,
jLeeW, hewoue mesvee, heemeheesš&, veiej Deeefo kesâ Yeer
Deueie-Deueie DeOÙe#e Ùeeveer DeOeer#ekeâ nesles Les~
(a) ØeMeemeefvekeâ FkeâeFÙeeb (Adminstrative Units)
ceewÙe& meeceüepÙe ØeebleeW ceW yebše ngDee Lee~nce veneR peeveles efkeâ
Ûebõieghle Deewj efyebogmeej kesâ jepÙe keâeue ceW kegâue efkeâleves Øeeble
Les? uesefkeâve nce Ùen DeJeMÙe peeveles nQ efkeâ efyebogmeej kesâ
Meemeve keâeue ceW DeMeeskeâ keâes Gppewve ceW DeJebefle ØeosMe kesâ
Meemekeâ kesâ ™he ceW efveÙegòeâ efkeâÙee ieÙee Lee DeewjGmekesâ YeeF&
megMeerce keâes le#eefMeuee ceW heef§eceesòej ØeebleeW kesâ Meemekeâ kesâ ™he
ceW jKee ieÙee Lee~
 cenlJehetCe& Øeeble meerOes kegâceejeW (jepekegâceejeW) kesâ DeOeerve
nesles Les~
 ™õoeceve kesâ petveeieÌ{ efMeueeuesKe kesâ Devegmeej, meewje°^
(keâeef"ÙeeJeeÌ[) Ûebõieghle ceewÙe& kesâ meceÙe ceW JewMÙe heg<Ùeieghle
Éeje Meeefmele Lee Deewj DeMeeskeâ kesâ meceÙe ÙeJeve jepe legMee<he
Jeneb keâe Meemeve Ûeueelee Lee, Ùes oesveeW ØeebleerÙe ieJeve&j Les~
 Øeeble Deeies efpeueeW ceW yebšs nesles Les Deewj ØelÙeskeâ efpeuee ieebJeeW kesâ
mecetneW ceW yebše neslee Lee~
 Deewj efpeues leLee ieebJe kesâ yeerÛe ØeMeemeve keâe Skeâ
ceOÙeJeleea mlej neslee Lee~
 Ùen FkeâeF& heebÛe mes ome Ùee DeefOekeâ ieebJeeW mes yeveer nesleer Leer~
 ØelÙeskeâ efpeues ceW DeefOekeâeefjÙeeW SJeb keâce&ÛeeefjÙeeW keâe Skeâ mecetn
neslee Lee~
 ceewÙe& ØeMeemeve cebs ‘ØeeoseMf ekeâ’ heoveece Jeeues Yeer Deveskeâ DeefOekeâejer
nesles Les~
 kegâÚ efJeÉeveeW keâe cele nw efkeâ ØeeosefMekeâ keâe keâece jepemJe
Fkeâªe keâjvee Lee, peyeefkeâ kegâÚ DevÙe efJeÉeveeW keâe meesÛevee
nw efkeâ Jen ØeebleerÙe Meemekeâ (ieJeve&j) neslee Lee~
NCERT-meej ( 274 )
 ‘ØeeosefMekeâ’ efpeuee ØeMeemeve keâe ØeOeeve neslee Lee pees
Deheves DeOeervemLe meYeer #es$eeW kesâ ØeMeemeve keâe efvejer#eCe
keâjves kesâ efueS heebÛe Je<e& ceW Skeâ yeej mebhetCe& efpeues keâe
oewje keâjlee Lee~
 ceewÙe& ØeMeemeve ceW Skeâ ‘Ùegòeâ’ heoveece Jeeuee DeefOekeâejer neslee
Lee, pees mebYeJele: jepee kesâ jepemJe keâe ØeYeejer DeefOekeâejer neslee
Lee~
Ùegòeâ kesâ keâle&JÙeeW ceW Meeefceue Les-
meefÛeJeeueÙeer keâeÙe&,
jepemJe keâe meb«en Deewj
Gmekeâe efnmeeye jKevee Deeefo
 ‘jppegkeâ’ peceerve keâes ceeheves, Gmekeâe jepemJe efveOee&efjle
keâjves Deewj DeefYeuesKe jKeves kesâ efueS efpeccesoej neslee Lee~
GvnW oes<eer keâes ob[ osves Deewj efveoex<eeW keâes cegòeâ keâj osves keâer
Meefòeâ Øeehle Leer~
(b) «eece ØeMeemeve (Village Adminstration)
ieebJe ØeMeemeve keâer meyemes Úesšer FkeâeF& Leer~ ieebJe keâe
cegefKeÙee «eeefcekeâ keânueelee Lee~ Gmes ieebJe kesâ ØeMeemeve ceW
«eeceJe=æ meneÙelee osles Les~
 Ùen keânvee keâef"ve nw efkeâ «eeefcekeâ Skeâ JesleveYeesieer keâce&Ûeejer
Lee Ùee ieebJe kesâ ueesieeW Éeje Gmes Ûegvee peelee Lee~
 ieebJeeW keâes heÙee&hle mJeeÙeòelee Øeehle Leer~
 ieebJe kesâ DeefOekeâebMe efJeJeeo, ueÌ[eF&-PeieÌ[s «eeefcekeâ Éeje
«eece-meYee keâer meneÙelee mes efveheše efoS peeles Les~
(c) veiej ØeMeemeve (Town Adminstration)
DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW ceW Deveskeâ veiejeW; pewmes- heešefueheg$e,
le#eefMeuee, Gppewve, leesmeefue, megJeCe&eif eefj, meceehee, FefMeuee
Deewj keâewMeecyeer keâe GuuesKe nw~ keâewefšuÙe kesâ DeLe&MeeŒe ceW
veiejeW kesâ ØeMeemeve kesâ efJe<eÙe ceW Skeâ hetje DeOÙeeÙe nw~ cesiemLeveerpe
ves heešefueheg$e kesâ ØeMeemeve keâe efJemleej mes JeCe&ve efkeâÙee nw
Deewj Ùen efveef§ele ™he mes mecePee pee mekeâlee nw efkeâ Ssmeer
ØeMeemeve ØeCeeueer DeefOekeâebMe ceewÙe& veiejeW ceW DeheveeF& peeleer Leer~
 cesiemLeveerpe keâe keânvee nw efkeâ heešefueheg$e veiej keâe Meemeve
Skeâ veiej heefj<eod Éeje efkeâÙee peelee Lee, efpemeceW 30
meomÙe nesles Les~
 Ùes leerme meomÙe heebÛe-heebÛe meomÙeeW Jeeueer Ú: meefceefleÙeeW
ceW yebšs nesles Les~
 FveceW mes ØelÙeskeâ meefceefle keâes veiej kesâ ØeMeemeve kesâ efueS
kegâÚ efveef§ele efpeccesoeefjÙeeb meeQheer ieF& Leer~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
veiej kesâ ØeMeemeve kesâ efueS Ú: meefceefleÙeeb SJeb Gvekesâ keâeÙe&
DeewÅeesefi ekeâ SJeb keâueelcekeâ Glheeove
mes mebyebefOele keâeÙe&, efpemeceW Jesleve keâe
ØeLece meefceefle
efveOee&jCe SJeb efceueeJeš jeskeâves pewmes
keâeÙe& Meeefceue Les~
heešefueheg$ e Deeves Jeeues yeenjer ueesi eeW
otmejer meefceefle efJeMes<ele: efJ eosefMeÙeeW kesâ ceeceueeW keâes
osKeleer Leer~
leerm ejer meefceefle pevce Deewj ce=lÙeg kesâ hebpeerkeâjCe
mebyebefOele keâeÙe& osKeleer Leer~
JÙeeheej leLee JeeefCepÙe keâe efJeefveÙeceve
ÛeewLeer meefceefle keâjleer Leer Deewj efJeefveefce&le ceeueleLee
heCÙe keâer efye›eâer hej vepejjKeleer Leer~
efJ eefveefce&le ceeue nsleg heÙe&J es#eCe kesâ
heebÛeJeer meefceefle
efueS GòejoeÙeer Leer~
Ú"eR meefceefle yesÛes ieÙes ceeue keâer keâercele kesâ Devegmeej
keâj Jemetue keâjleer Leer~

yesÛes ieS ceeue hej meeceevÙele: 10
ØeefleMele keâer oj mes keâj ueielee Lee~
 veiej heefj<eo Éeje efJeefYeVe Øekeâej kesâ DeefOekeâejer efveÙegòeâ efkeâS
peeles Les, pees peve-keâuÙeeCe kesâ keâeÙeeX; pewmes- meÌ[keâe,sb yeepeejeW,
efÛeefkeâlmeeueÙeeW, osJeeueÙeeW, efMe#ee-mebmLeeDeeW, meheâeF&
JÙeJemLee; peue-Deehetefle&, yebojieen Deeefo keâer cejccele leLee
jKe-jKeeJe keâe keâeÙe& osKeles Les~
veiej keâe cegKÙe DeefOekeâejer
veeiejkeâ keânueelee Lee~
 ceewÙe& jepÙe keâe ØeMeemeve-leb$e keâeheâer efJekeâefmele Deewj megmebieef"le
Lee, efYeVe-efYeVe efJeYeeie jepÙe kesâ keâeÙe&keâueeheeW keâes efJeefveÙeefcele
SJeb efveÙebef$ele keâjles Les~
 jepÙe efJeefYeVe efJeYeeieeW kesâ keâeÙe&keâueeheeW keâe mebkegâue
Ùeeveer efceuee-peguee ™he ceevee peelee Lee, efpemekesâ Debleie&le
jepÙe kesâ meYeer Øekeâej kesâ keâecekeâepe meceeefJe° Les~
(d) mewvÙe JÙeJemLee (Military System)
Ûebõieghle kesâ ØeMeemeve keâer meyemes yeÌ[er efkeMes<elee Leer efkeMeeue
mesvee~ Ùetveeveer uesKekeâ efhueveer kesâ Devegmeej, Ûebõieghle keâer mesvee
ceW- 600,000 hewoue efmeheener 30,000 Ieg[Ì meJeej Deewj 9,000
neLeer Les~ Skeâ otmejs œeesle ceW keâne ieÙee nw efkeâ ceewÙeeX kesâ heeme
8,000 DeMJeÛeeefuele jLe Les~
 Ssmee, ueielee nw efkeâ ceewÙeeW kesâ heeme veewmesvee Yeer Leer~
NCERT-meej
 cesiemLeveerpe kesâ Devegmeej, mewefvekeâ ØeMeemeve kesâ efu eS
Skeâ heefj <eod Leer efpemeceW-
30 DeefOekeâejer nesles Les
pees heebÛ e-heebÛ e meomÙeeW keâer Ú: meefceefleÙeeW ceW efJeYeòeâ Leer~
 ueielee nw efkeâ hewoue, IegÌ[mekeej, neLeer, jLe, veeke
Deewj mekeejer mesvee kesâ Fve Ún DebieeW ceW mes nj Skeâ keâe
ØeyebOe Skeâ-Skeâ meefceefle keâes meeQhee ieÙee Lee~
 ceewÙe& mesvee vebo mesvee mes ueieYeie leerve iegveer Leer~ jepÙe#es$e
Deewj DeeÙeœeesleeW ceW yengle DeefOekeâ ke=efæ nesves mes ner Ssmee ngDee
nesiee~
 Fleveer efkeMeeue mesvee hej nesves keeues Yeejer KeÛe& keâer hetefle&
Ûebõieghle ceewÙe& keâwmes keâj heelee Lee~
(e) DeMees k eâ keâe ØeMeemeve (Ashoka's
Adminstration )
DeMeeskeâ keâer jepee%eeDeeW ceW Gmekesâ Meemeve mebyebOeer efJeÛeejeW kesâ
yeejs ceW Yeer peevekeâejer efceueleer nw~ Gmekeâe cele Lee efkeâ jepee
keâes Øepee kesâ meeLe Jewmee ner JÙeJenej keâjvee ÛeeefnS pewmee
efkeâ efhelee Deheves yeÛÛeeW kesâ meeLe keâjlee nw~
‘meYeer
Deheveer jepee%eeDeeW
ceveg<Ùe cesjs
ceW Jen Dekeämej
yeÛÛes nQ~’
keânlee nw-
 DeMeeskeâ efJeefJeOe Øekeâej mes Øepee keâer osKeYeeue keâjlee Lee~
 Gmeves veiejeW keâes Skeâ-otmejs mes peesÌ[ves kesâ efueS DeÛÚer
meÌ[kesâb yeveJeeF& leeefkeâ ueesie megiecelee mes Deewj MeerIeÇlee mes
Ùee$ee keâj mekeWâ~
 lespe Oethe mes yeÛeves kesâ efueS Gmeves meÌ[keâesb kesâ efkeâveejs
ÚeÙeeoej Je=#e ueieJeeS~
 heeveer kesâ efueS kegâSb KegoJeeS, Deewj Lekesâ-ceebos Ùeeef$eÙeeW kesâ
efJeßeece kesâ efueS Oece&MeeueeSb yeveJeeF&~
 DeMeeskeâ Deheveer jepeOeeveer heešefueheg$e (hešvee) mes Meemeve
keâjlee Lee~
 Gmes meueen osves kesâ efueS Skeâ cebef$e-heefj<eod Leer Deewj
Gmekesâ DeeosMeeW keâe heeueve keâjves kesâ efueS Deveskeâ DeefOekeâejer
Les~
 meeceüepÙe keâes Ûeej yeÌ[s ØeebleeW ceW yeebše ieÙee Lee~
 ØelÙeskeâ Øeeble keâe Meemeve Skeâ jepÙeheeue mebYeeuelee Lee~
jepÙeheeue jepee kesâ DeOeerve nesles Les~
( 275 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fve ØeebleeW keâes efpeueeW ceW yeebše ieÙee Lee Deewj ØelÙeskeâ efpeues ceW
keâF& ieebJe nesles Les~
 efpeues kesâ ØeMeemeve keâer osKeYeeue keâjves kesâ efueS keâF& lejn
kesâ DeefOekeâejer Les~
 kegâÚ DeefOekeâejer efpeueeW keâe oewje keâjles Les Deewj JÙeJemLee
keâes osKeles Les~
 kegâÚ vÙeeÙeeOeerMe nesles Les Deewj Gvekesâ meeceves ueeS ieS
cegkeâoceeW keâe hewâmeuee keâjles Les~
 DeMeeskeâ Ûeenlee Lee efkeâ vÙeeÙeeOeerMe, peneb lekeâ mebYeJe nes,
Deheves hewâmeueeW ceW Deewj ob[ osves ceW Goejlee yejleW~
 kegâÚ DevÙe DeefOekeâejer keâjeW kesâ ™he ces bJemetue efkeâS ieS
Oeve keâe efnmeeye jKeles Les Deewj yeÌ[s DeefOekeâeefjÙeeW keâer
Gvekesâ keâeÙeex ceW ceoo keâjles Les~
 ØelÙeskeâ ieebJe ceW DeefOekeâeefjÙeeW keâe Skeâ oue neslee Lee, pees
ieebJe kesâ ueesieeW leLee heMegDeeW keâe uesKee-peesKee jKelee Lee
Deewj keâjeW keâer Jemetueer keâjkesâ yeÌ[s DeefOekeâeefjÙeeW lekeâ
hengbÛeelee Lee~
 ØeMeemeve-keâeÙe& keâF& efJeYeeieeW ceW yebše ngDee Lee~
 ØelÙeskeâ efJeYeeie keâe DeOÙe#e heešefueheg$e ceW jnlee Lee~
 Fme Øekeâej jepee keâes meowJe peevekeâejer efceueleer jnleer Leer
efkeâ Gmekesâ jepÙe ceW keâneb, keäÙee nes jne nw?
(f) heÌ[esmeer osMeeW kesâ meeLe mebyebOe (Relations with
Neighboring Countries)
DeMeeskeâ Deheves heÌ[esefmeÙeeW mes Yeer cew$eerhetCe& mebyebOe yeveeS
jKevee Ûeenlee Lee~ Gmeves Deepekeâue kesâ jepeotleeW keâer Yeebefle
Oece&otleeW kesâ keâF& oue heef§eceer SefMeÙee kesâ jepeojyeejeW
ceW Yespee~ Ùes Ùetveeveer jepee Les, efpevekesâ veeceeW keâe GuuesKe
Gmeves Deheves Skeâ DeefYeuesKe ceW efkeâÙee nw~
 DeMeeskeâ ves Deheves heg$e cenWõ keâes ßeeruebkeâe Yespee~
 jesefceuee Leehej ves ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee - 6 ceW yeleeÙee nw efkeâ
DeMeeskeâ ves heg$e censvõ keâes ßeeruebkeâe Yespee GvneWves mebIeefce$ee keâe keâneR
Yeer GuuesKe veneR efkeâÙee nw peyeefkeâ ‘‘ØeeÛeerve Yeejle keâLee -11 ceW
cekeäKeve ueeue ves leLee veF& NCERT keâ#ee - 6’’ nceeje Deleerle-1
’’ ceW efueKee ieÙee nw efkeâ DeMeeskeâ ves Oecce kesâ ØeÛeej nsleg Deheves heg$e
cenWõ leLee heg$eer mebIeefce$ee keâes ßeer uebkeâe Yespee~
 censvõ ves Jeneb yeewæ Oece& keâe ØeÛeej efkeâÙee Deewj ßeeruebkeâe
keâe jepee yeewæ nes ieÙee~ Gmekesâ ceve ceW DeMeeskeâ kesâ
efueS yeÌ[e mecceeve Deewj Øesce Lee~
NCERT-meej
(f) keâewefšuÙe Deewj cesiemLeveerpe (Kautilya and
Megasthenes)
ceewÙe& keâeue kesâ yeejs ceW yengle kegâÚ peevekeâejer oes meeefneflÙekeâ
œeesleeW mes efceueleer nw~
 GveceW mes Skeâ nw, ‘DeLe&MeeŒe’ efpemekeâe Deepe GheueyOe DeefOekeâebMe
efnmmee Ûebõieghle ceewÙe& kesâ ØeOeeveceb$eer keâewefšuÙe ves efueKee Lee~
 Fme «ebLe ceW keâewefšuÙe ves mecePeeÙee nw efkeâ Skeâ DeÛÚs
Meemeve keâe mebie"ve efkeâme Øekeâej efkeâÙee peeS~
 otmeje œeesle nw, cesiemLeveerpe Éeje Ùetveeveer Yee<ee ceW efueKee
ngDee efJeJejCe~
 cesiemLeveerpe mesuÙetkeâme efvekesâšj keâe jepeotle Lee Deewj
Gmeves Ûebõieghle kesâ Meemevekeâeue ceW kegâÚ meceÙe Yeejle ceW
efyeleeÙee Lee~
 cesiemLeveerpe keâe Je=òeeble, efpemekeâe ogYee&iÙeJeMe kegâÚ ner DebMe
yeÛee nw, Gmekeâe DeebKeeW osKee JeCe&ve nw~
Skeâ efJeMeeue Deewj megboj veiej Lee~
cesiemLeveerpe
peevekeâejer oslee cepeyetle hejkeâesšs mes efI eje ngDee Lee~
nw efkeâ
heešefueheg$e ceW cekeâeve uekeâÌ[er kesâ yeves ngS Les~
hejbleg jepee keâe cenue helLej keâe yevee ngDee Lee
 JeneR veF& NCERT keâ#ee - 6 ‘‘nceejs Deleerle-1’’ ceW yeleeÙee
ieÙee nw efkeâ jepee keâe cenue keâe" mes yevee neslee Lee efpemes helLej
keâer vekeäkeâeMeer mes Deuebke=âle efkeâÙee ieÙee Lee~ meeLe ner ‘‘ØeeÛeerve
Yeejle’’ keâ#ee-11 ceW Øees. cekeäKeve ueeue ves Yeer keâe‰ efveefce&le jepe
Øeemeeo keâe ner GuuesKe efkeâÙee nw~
jepee kesâ ojyeej Deewj Gmekesâ JewYeJehetCe& peerJeve mes cesiemLeveerpe

yengle ØeYeeefJele Lee~
 jepee pevelee keâer meye lejn keâer efMekeâeÙeleW megveves keâes meowJe
lewÙeej jnlee Lee~
 Ûebõieghle keâer Skeâ yengle yeÌ[er mesvee Leer, keäÙeeWefkeâ Gmes keâF& Ùegæ
ueÌ[ves heÌ[s Les~
 DeefOekeâeefjÙeeW Éeje pecee efkeâS ieS keâjeW keâe Skeâ yeÌ[e
Yeeie mesvee hej KeÛe& neslee Lee~
(vi) meceepe SJeb mebmke=âefle (Society and
Culture)
cesiemLeveerpe efueKelee nw efkeâ DeefOekeâlej ueesie Kesleer
keâjles Les~ Gvekeâer Ùee lees Deheveer Yetefce nesleer Leer Ùee Jes
jepee keâer Yetefce hej keâece keâjles Les~Jes ieebJeeW ceW megKehetJe&keâ
jnles Les~ ÛejJeens Deewj ieÌ[efjS Yeer ieebJeeW ceW ner jnles Les~
( 276 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
yegvekeâj, yeÌ{F&, ueesnej, kegâcnej Deewj DevÙe keâejeriej veiejeW  lekeâveerkeâer efMe#ee Deeceleewj hej ßesefCeÙeeW (efieu[eW) kesâ
ceW jnles Les~ GveceW mes kegâÚ jepee kesâ efueS keâece keâjles Les, ceeOÙece mes oer peeleer Leer, peneb efMe<Ùe Úesšer DeeÙeg mes ner
peyeefkeâ kegâÚ veeieefjkeâeW kesâ Fmlesceeue kesâ efueS ÛeerpeW lewÙeej efMeuheeW keâe keâece meerKeves ueieles Les~
keâjles Les~  peneb lekeâ Iejsuet peerJeve keâe mebyebOe nw, mebÙegòeâ heefjJeej keâer
 JÙeeheej Gvveefle hej Lee Deewj JÙeeheejer Dehevee ceeue osMe kesâ
keâesves-keâesves ceW ues peeles Les~ ØeCeeueer ner meeceevÙe ™he mes Ûeueleer Leer~
 yeÌ[er mebKÙee ceW ueesie mesvee ceW Yeleea Les~ mewefvekeâeW keâes DeÛÚe  efJeJeeefnle Œeer kesâ heeme Œeer-Oeve kesâ ™he ceW Deheveer efvepeer
Jesleve efceuelee Lee Deewj Jes megKe-Ûewve mes jnles Les~ mebheefòe Deewj DeeYet<eCe nesles Les~
 ceb$eer DeOÙe#e Deewj DevÙe DeefOekeâejer, veiej leLee ieebJe  efJeOeJee nes peeves keâer efmLeefle ceW Jen Deheveer FÛÚevegmeej FvnW
oesveeW ceW keâece keâjles Les~ yesÛe mekeâleer Leer meceepe ceW efJeOeJeeDeeW keâes DelÙeble DeeojCeerÙe
 efkeâmeeveeW, keâejeriejeW Deewj mewefvekeâeW keâer leguevee ceW yeÇeÿeCeeW mLeeve Øeehle Lee~
Deewj pewve leLee yeewæ efYe#egDeeW keâer mebKÙee yengle keâce Leer,  Deveskeâ Ssmes meboYe& nw efpevemes helee Ûeuelee nw efkeâ-
hejbleg nj keâesF& Gvekeâe mecceeve keâjlee Lee~ Jes jepee keâes
efm$eÙeeW keâes hetCe& mJeleb$ elee Øeehle LeeR~
keâesF& keâj veneR osles Les~ efm$eÙeeb ueeYehetCe& JÙeJemeeÙeeW ceW mebueive LeeR~
oeMe&efvekeâ
efm$eÙeeW kesâ Øeefle efkeâS ieS DehejeOeeW kesâ efueS keâ"esj
hee<e&o efkeâmeeve oC[ efoÙee peelee Lee~
cesiemLeveerpe ves  keâewefšuÙe ves keâeÙe&MeeueeDeeW leLee keâejeieejeW kesâ Ssmes
efueKee nw efkeâ
ob[veeÙekeâ ceewÙe&keâeueerve meceepe mewefvekeâ ØeYeejer DeefOekeâeefjÙeeW kesâ efueS ob[ keâer JÙeJemLee keâer Leer,
meele peeefleÙeeW ceW efpevneWves efŒeÙeeW kesâ meeLe ogJÙe&Jenej efkeâÙee nw~
efJeYeòeâ Lee-
iJeeues
efMeuheer cesiemLeveerpe ves keâne nw efk eâ Yeejle ceW oeme-ØeLee venerb
LeeR, efk ebâ leg yesieej Deewj yebOegDee cepeotj er keâer ØeLee DelÙebl e
 cesiemLeveerpe YeejleerÙe meceepe-JÙeJemLee keâes "erkeâ mes veneR meerefcele hewceeves hej ceewpeto Leer~
mecePe mekeâe Deewj Jen peeefle, JeCe& leLee JÙeJemeeÙe ceW
Deblej venerb keâj mekeâe~  uesefkeâve yesieeefjÙeeW Ùee yebOegDee cepeotjeW kesâ meeLe Glevee
 ÛeelegJe&Ce& JÙeJemLee leye Yeer meceepe ceW ØeÛeefuele Leer, uesefkeâve keâ"esj yelee&Je venerb efkeâÙee peelee Lee efpelevee efkeâ heeMÛeelÙe
efMeefuheÙeeW keâes, Ûeens Jes efkeâmeer Yeer peeefle kesâ nesb, meceepe peiele ceW oemeeW kesâ meeLe efkeâÙee peelee Lee~
ceW TbÛee mLeeve Øeehle Lee~ ueieYeie [sÌ{ Meleeyoer uebyes ceewÙe& Meemeve ceW DeLe&JÙeJemLee, keâuee
 Yeeweflekeâ GVeefle ves peeefle mebyebOeer ØeefleyebOeeW keâes keâce
SJeb mLeehelÙe Deewj efMe#ee Deeefo kesâ #es$e ceW heÙee&hle GVeefle ngF&,
efpememes Yeejle Skeâ ceneve mebmke=âefle Deewj lelkeâeueerve efJeÕe
keâj efoÙee Lee Deewj ueesieeW keâes mece=æ leLee mecceeefvele yevee
efoÙee Lee~
kesâ cenevelece osMeeW ceW mes Skeâ yeve ieÙee~
 veeieefjkeâ peerJeve keâe efJekeâeme nes Ûegkeâe Lee~ jnves kesâ (vii) DeLe&JÙeJemLee (Economy)
cekeâeveeW Deewj Oeve-mebheefòe Deeefo kesâ yeejs ceW mejkeâejer Ùeefo nce keâewefšuÙe kesâ DeLe&MeeŒe keâes DeeOeej yeveeSb lees
DeefYeuesKeeW ceW ØeefJeef°Ùeeb keâer peeleer Leebr Deewj efveÙece- ueiesiee efkeâ jepÙe ceW 27 DeOÙe#e efveÙegòeâ Les~ Gvekeâe keâeÙe&
efJeefveÙece megheefjYeeef<ele Les Deewj keâ"esjlee mes Gvekeâe cegKÙe ™he mes jepÙe keâer DeeefLe&keâ ieefleefJeefOeÙeeW keâe efveÙeceve
heeueve efkeâÙee peelee Lee~ keâjvee Lee~ Jes ke=âef<e, JÙeeheej-JeeefCepÙe Deewj yeeš-ceehe leLee
 efMe#ee keâe keâeheâer ØeÛeej-Øemeej Lee~ keâleeF&, yegveeF&, Keeve Deeefo efMeuheeW keâe efveÙeceve-efveÙeb$eCe
 yeÇeÿeCeeW keâe cegKÙe keâece Deye Yeer heÌ{evee ner Lee, keâjles Les~
 jepÙe, ke=â<ekeâeW keâer YeueeF& kesâ efueS efmebÛeeF& Deewj
uesefkeâve yeewæ ce"eW ceW Yeer efMe#ee osves keâer JÙeJemLee Leer~
peueefJelejCe keâer JÙeJemLee keâjlee Lee~

Fme meceÙe efMe#ee kesâ ØecegKe kesâvõ Les-  jesefceuee Leehej ves Deheveer hegmlekeâ ‘Yeejle keâe Fefleneme’ ceW
yeleeÙee nw efkeâ ‘‘DeLe&Meem$e ceW GuuesKe nw efkeâ peneb keâneR Yeer jepÙe
GppeefÙeveer JeejeCemeer Éeje efmebÛeeF& keâer JÙeJemLee keâer peeleer Leer jepÙe Jeneb mes efveÙeefcele
le#eefMeuee
peuekeâj Yeer Jemetue keâjlee Lee~’’

NCERT-meej ( 277 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
cesiemLeveerpe ncesW yeleueeÙee nw efkeâ efceœe keâer Yeebefle
ner ceewÙe& jepÙe cesW DeefOekeâejer peceerve keâes ceehelee
 Deewj Gve venjesW keâe efvejer#eCe keâjlee Lee efpevemes
neskeâj heeveer Úesšer venjesW cesW hengbÛelee Lee~
 keâewešf uÙe kesâ DeLe&Meem$e ceW ke=âef<e keâeÙeeX ceW oemeeW keâes ueieeS peeves
keâer JÙeJemLee nw, pees Skeâ cenòJehetCe& meeceeefpekeâ efJekeâeme Lee~
cesiemLeveerpe keâe keânvee nw efkeâ Gmeves oeme venerb osKes~

 hejbleg Fme yeele ceW keâesF& mebosn veneR nw efkeâ Yeejle ceW
ie=noeme Jewefokeâ keâeue mes ner heeS peeles Les~
 ueielee nw efkeâ ceewÙe& keâeue ceW ner oemeeW keâes ke=âef<e keâeÙeeX
ceW yeÌ[s hewceeves hej ueieeÙee ieÙee~
 jepÙe kesâ heeme yeÌ[s-yeÌ[s ke=âef<e #es$e Les, efpeveceW Deveefievele
oeme Deewj cepeotj KešeS peeles Les~
 keâefuebie Ùegæ kesâ yeeo pees [sÌ{ ueeKe Ùegæyeboer keâefuebie mes
heešefueheg$e ueeS ieS, mebYeJele: Jes ke=âef<e keâeÙe& ceW ner ueiee
efoS ieS neWies~[sÌ{ ueeKe keâer mebKÙee DeefleMeÙeesefòeâ pewmeer
ueieleer nw~
 pees Yeer nes Glheeove keâer Âef° mes ØeeÛeerve YeejleerÙe meceepe
oeme-meceepe venerb Lee~
 Ùetveeve Deewj jesce ceW pees keâeÙe& oeme keâjles Les Jen Yeejle ceW MetõeW
mes efueÙee peelee Lee~
 MetõeW keâes Thej kesâ leerveeW JeCeeX keâer meePee-mebheefòe mecePee
peelee Lee~
 GvnW oemeeW, efMeefuheÙeeW Deewj ke=â<ekeâeW kesâ ™he ceW Thej kesâ
leerveeW JeCeeX keâe keâece keâjves kesâ efueS yeeOÙe efkeâÙee peelee Lee~
 keâF& keâejCeeW mes Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ jepekeâerÙe efveÙeb$eCe
meeceüepÙe kesâ efJeMeeue Yeeie ceW Lee, keâce-mes-keâce keWâõerÙe Yeeie ceW
lees DeJeMÙe Lee~
 Ssmee efveÙeb$eCe heešefueheg$e keâer Devegketâue DeJeefmLeefle kesâ
keâejCe mebYeJe ngDee~
 Ùeneb mes peueceeie& kesâ Éeje jepekeâce&Ûeejer ÛeejeW Deesj pee
mekeâles Les~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ, heešefueheg$e mes Skeâ jepeceeie& JewMeeueer
Deewj ÛebheejCe nesles ngS vesheeue peelee Lee~
JewM eeueer ÛecheejCe vesheeue
 Ùen Yeer %eele nw efkeâ efnceeueÙe keâer lejeF& ceW Yeer Skeâ meÌ[keâ
Leer~ Ùen meÌ[keâ hengbÛeleer Leer-
keâeuemeer
JewMeeueer ÛecheejCe
(osn jeotve)
npeeje hesMeeJej lekeâ
NCERT-meej ( 278 )
 cesiemLeveerpe ves Skeâ meÌ[keâ keâer ÛeÛee& keâer nw~ meÌ[kesâb hešvee Deewj
meemeejece kesâ yeerÛe Yeer LeeR, pees Jeneb mes efcepee&hegj Deewj ceOÙe
Yeejle Ûeueer ieF& LeeR~
 jepeOeeveer mes Skeâ meÌ[keâ hetJeea ceOÙe ØeosMe nesles ngS
keâefuebie lekeâ peeleer Leer, Deewj efheâj keâefuebie Yeer DeebOeÇ
Deewj keâvee&škeâ mes pegÌ[e ngDee Lee~
 Fve meejs ceeieeX kesâ keâejCe ÙeeleeÙeele ceW menteuf eÙele nesleer Leer Deewj
ÙeeleeÙeele ceW IeesÌ[eW keâer cenòJehetCe& Yetefcekeâe jner nesieer~
 Gòejer cewoeveeW ceW lees iebiee Deewj DevÙe veefoÙeeb Yeer
ÙeeleeÙeele kesâ ceeie& LeeR~
 DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW kesâ efceueves kesâ mLeeve cenòJehetCe& jepeceeieex
hej heÌ[les nQ~
 helLej kesâ mlebYe JeejeCemeer kesâ heeme Ûegveej ceW lewÙeej
efkeâS peeles Les Deewj Jeneb mes Gòejer Deewj oef#eCeer Yeejle ceW
henbgÛeeS peeles Les~
 mebYeJele: osMe keâe pees Deeyeeo efnmmee ceewÙee&W kesâ efveÙeb$eCe ceW
Lee, Jener cegieueeW kesâ Deewj MeeÙeo F&mš Fbef[Ùee kebâheveer kesâ Yeer
efveÙeb$eCe ceW jne~
 ceOÙe keâeue ceW ÙeeleeÙeele ceW Gvveefle ngF&-
jepeceeieeX kesâ efkeâveejs DeefOekeâeefOekeâ yeefmleÙeeb nesvess mes leLee
jkeâeyeoej IeesÌ[eW kesâ ØeÛeueve mes~
 Ssmee ueielee nw efkeâ ceewÙe& MeemekeâeW keâes yengle yeÌ[er pevemebKÙee keâe
meecevee veneR keâjvee heÌ[e nesiee~
 efkeâmeer Yeer lejn ceewÙe& mesvee ceW 6,50,000 mes DeefOekeâ
efmeheener veneR Les~
 Ùeefo ceeve ueW efkeâ Deeyeeoer keâe ome ØeefleMele Yeeie mesvee
ceW Yejleer ngDee lees ceOÙe iebiee kesâ cewoeveeW keâer kegâue
Deeyeeoer 65,00,000 mes DeefOekeâ veneR jner nesieer~
 DeMeeskeâkesâ DeefYeueWKeeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ jepÙeeosMe keâe
ØeÛeej meejs osMe ceW efkeâÙee ieÙee efmeJeeÙe-
hetJeea Úesj Deewj
oef#eCe Úesj keâes ÚesÌ[keâj
 DeebOeÇ ØeosMe Deewj keâvee&škeâ ceW 9 mLeeveeW hej DeMeeskeâ kesâ 18
DeefYeuesKe efceueles nQ, uesefkeâve ÙeeleeÙeele keâer keâef"veeFÙeeW kesâ
keâejCe jepÙe-efveÙeb$eCe ceOÙe iebiee DebÛeue kesâ yeenj Glevee keâejiej
veneR ngDee nesiee~
 ØeeÛeerve Yeejle ceW keâj-ØeCeeueer keâer Âef° mes ceewÙe&keâeue
cenòJehetCe& nw~
keâewefšuÙe kesâ Devegm eej meeceüepÙe keâer meerceeDeesW kesâ
Yeerlej nesves Jeeues meejs DeeefLe&k eâ ef›eâÙee-keâueeheesW
hej jepÙe keâe efveÙeb$eCe neslee Lee~
 keâewefšuÙe ves efkeâmeeveeW, efMeefuheÙeeW Deewj JÙeeheeefjÙeeW mes Jemetue
efkeâS peeves Jeeues Deveskeâ keâjeW keâe JeCe&ve efkeâÙee nw~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 KeeveeW, ceÅe keâer efye›eâer, nefLeÙeejeW kesâ efvecee&Ce Deeefo hej
jepÙe keâe DeefOekeâej Lee~
 Fve meejs keâjeW kesâ efveOee&jCe, Jemetueer Deewj meb«en kesâ
efueS ÂÌ{ Deewj o#e mebie"ve keâer DeeJeMÙekeâlee Leer~
 ceewÙeeX ves Jemetueer keâjves Deewj "erkeâ mes pecee jKeves mes DeefOekeâ
cenòJe keâj-efveOee&jCe keâes efoÙee~
 meceenòee& keâj-efveOee&jCe keâe meJeexÛÛe DeefOekeâejer neslee Lee Deewj
meefvveOeelee jepekeâerÙe keâes<eeieej Deewj Yeb[ejeieej keâe mebj#ekeâ
neslee Lee~
 jepÙe keâes meefvveOeelee keâer Dehes#ee meceenòee& kesâ Ûeueles pees
vegkeâmeeve neslee Lee Gmes DeefOekeâ iebYeerj ceevee peelee Lee~
 JeemleJe ceW, keâj-efveOee&jCe keâe Ssmee efJeMeo mebie"ve henueer yeej
ceewÙe&keâeue ceW ner osKee peelee nw~
 DeLe&Meem$e ceW GefuueefKele keâjeW keâer uebyeer metÛeer efceueleer nw~ Ùeefo
Ùes meejs keâj JeemleJe ceW Gieens peeles neWies lees Øepee kesâ heeme
efveJee&n kesâ efueS veececee$e yeÛelee nesiee~
 DeefYeuesKeeW kesâ DeeOeej hej nce peeveles nQ efkeâ «eeceerCe #es$eeW
ceW Yeer jepekeâerÙe Yeb[ejIej nesles Les, efpememes Ùen Øekeâš neslee nw
efkeâ Deveepe keâer Mekeäue ceW Yeer keâj Jemetuee peelee Lee, Deewj
Deveepe kesâ Fve Yeb[ej-IejeW mes Dekeâeue, metKee Deeefo kesâ meceÙe
mLeeveerÙe ueesieeW keâes meneÙelee oer peeleer Leer~
 ceewÙe& jepÙe ves Skeâ Ssmes leb$e keâe efvecee&Ce efkeâÙee pees ØelÙe#e ™he
mes efJeMeeue #es$eeW hej Meemeve keâjlee Lee, Deewj ke=âef<e GÅeesie,
JeeefCepÙe, heMegheeueve Deeefo mes mebyebeOf ele efveÙeceeW leLee efJeefveÙeceeW
keâe keâ"esjlee mes heeueve keâjJeelee Lee~
 DeLe&JÙeJemLee keâer GVeefle kesâ efueS efkeâS ieS GheeÙeeW mes Gme keâeue
ceW DeeefLe&keâ efJekeâeme keâes yengle Øeeslmeenve efceuee~
 cesiemLeveerpe Deewj DevÙe Ùetveeveer uesKekeâeW ves Yeejle kesâ ke=âef<e
mebmeeOeveeW leLee Keefvepe YeC[ejeW keâer efJeMeeuelee Deewj efMeefuheÙeeW
kesâ DemeeOeejCe keâewMeue keâe GuuesKe efkeâÙee nw~
 DeefOekeâlej ueesie Kesleer keâjles Les Deewj ieebJeeW ceW jnles Les~
pebieue meeheâ keâjkesâ veS FueekeâeW cesb bKesleer Meg™ keâer ieF&~
jepÙe ves Fme keâeÙe& ceW pevelee keâer meneÙelee keâer~
 kegâÚ efJeMes<e Øekeâej kesâ JeveeW keâer j#ee keâer peeleer Leer, Fmekesâ
efueS keâevetve yeveeS ieS Les~
 ueesieeW keâes veS FueekeâeW ceW yemeves kesâ efueS Øeeslmeenve
efoÙee peelee Lee~
 heâmeueeW ceW efJeefYeVe Øekeâej kesâ ÛeeJeue/ Oeeve, iesntb, ceesšs
Deveepe (keâesoes) oeueW, efleue, mejmeeW, Deuemeer, efceÛe&
Deewj kesâmej leLee lejn-lejn keâer meefypeÙeeW, heâueeW
Deewj ieVes keâer Kesleer keâer peeleer Leer~
 jepÙe kesâ heeme Deheves-
Kesle
heMegMeeueeSb Deewj
ogi Oe MeeueeÙeW LeeR~
 efmebÛeeF& keâes heÙee&hle cenòJe efoÙee peelee Lee~
NCERT-meej ( 279 )
 peueeMeÙe Deewj yeebOe yeveeS ieS Les Deewj efmebÛeeF& kesâ efueS
efveef§ele cee$ee ceW heeveer yeebše peelee Lee~
 efpeve efkeâmeeveeW keâes efmebÛeeF& megefJeOee Øeoeve keâer peeleer Leer,
Gvemes efmebÛeeF&-keâj efueÙee peelee Lee~
®õoeceve kesâ Øeefmeæ petveeieÌ{ efMeueeuesKe ceW keâne
ieÙee nw efkeâ Ûebõ ieghle kesâ Skeâ ieJeve&j heg<Ùeieghle ves
keâeef"ÙeeJeeÌ[ ceW efiejveej kesâ heeme megoMe&ve Peerue hej
yeeOeb yeveJeeÙee Lee~
 mkebâoieghle kesâ Skeâ DeefYeuesKe mes helee Ûeuee nw efkeâ Fme yeebOe kesâ
efvecee&Ce kesâ ueieYeie 800 Je<e& yeeo Gmekesâ Meemeve keâeue ceW
Fmeer yeebOe keâer cejccele keâjeF& ieF& Leer~
 GÅeesie efJeefYeVe ßesefCeÙeeW (efieu[) ceW mebieef"le Lee~
 Jem$e, Keveve Deewj Oeelegkeâce&, penepe-efvecee&Ce, DeeYet<eCe
yeveevee, Oeeleg leLee efceóer Deeefo kesâ yele&ve yeveevee cegKÙe
GÅeesie OebOes Les~
 kegâÚ DevÙe Úesšs GÅeesie Yeer Les; pewmes- jbie, ieeWo, Deew<eefOeÙeeb,
F$e SJeb megiebeOf ele õJÙe yeveevee Deeefo~
veerue
peÌ[er-yete fšÙeeb
Yeejle
heefMÛeceer osMeeW
jsM ece keâes Yesp elee Lee- oJeeFÙeeb
™F&
 JÙeeheej kesâ ceeieeX keâer megj#ee kesâ efueS efJeMes<e ØeyebOe efkeâS ieS
Les~ ceeueieesoeceeW, Yeb[ejeW Deewj heefjJenve keâer Yeer JÙeJemLee
Leer~ JÙeeheej keâjves kesâ efueS JÙeeheeefjÙeeW keâes ueeFmeWme uesvee
heÌ[lee Lee~
 jepÙe keâer Deesj mes ceehe-leewue kesâ meeOeveeW (yeešesb) keâe
efveÙeb$eCe leLee efJeefveÙeceve efkeâÙee peelee Lee~
 keâejeriejeW leLee efMeefuheÙeeW keâes jepÙe Éeje efJeMes<e mebj#eCe
Øeoeve efkeâÙee peelee Lee Deewj Gvekesâ efJe®æ efkeâS ieS
DehejeOeeW kesâ efueS keâ"esj ob[ efoÙee peelee Lee~
 ßesefCeÙeeb (efieu[) MeefòeâMeeueer mebmLeeSb LeeR~
 ßesefCeÙeeb Deheves efMeuhekeâejeW keâes Øeoeve keâjleer LeeR-
DeeefLe&keâ,
jepevewelf ekeâ SJeb
vÙeeefÙ ekeâ (Meefò eâÙeeb SJeb mebj#eCe)
 ßesCeer keâe cegefKeÙee ‘ßes‰keâ’ keânueelee Lee~
 ßesefCeÙeeb Deheves meomÙeeW kesâ efJeJeeoeW keâes efvehešeleer Leerb~
 kegâÚ ßesefCeÙeeb Deheves efmekeäkesâ Yeer peejer keâjleer LeeR~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fmekesâ DeueeJee, ßesefCeÙeeb efMe#ee mebmLeeDeeW, efJeÉeveeW  keâj keâer Ûeesjer Ùeeveer keâj ve osves keâes Skeâ iebYeerj
Deewj efve: meneÙe ueesieeW keâes oeve Yeer osleer Leerb~ DehejeOe ceevee peelee Lee Deewj Ssmes DehejeefOeÙeeW keâes keâ"esj
 hejJeleea DeefYeuesKeelcekeâ mee#ÙeeW mes Fme leLÙe keâe helee Ûeuelee nw~ ob[ efoÙee peelee Lee~
meebÛeer mlethe hej GlkeâerCe& uesKe ceW keâne ieÙee nw (viii) keâuee Deewj mLeehelÙe (Art and
efkeâ Gmekesâ keâueelcekeâ ojJeepeeW ceW mes Skeâ ojJeepee
neLeeroeble kesâ keâejeriejeW keâer ßesefCeÙeeW Éeje oevemJe™he
Architecture)
efoÙee ieÙee Lee~ nce osKeles nwb efkeâ ceewÙe& keâeue ceW keâuee Deewj mLeehelÙe
 Fmeer Øekeâej veeefmekeâ keâer iegheâe ceW GlkeâerCe& uesKe ceW (Jeemlegkeâuee) kesâ #es$e ceW yengle GVeefle ngF&~ ceewÙe& keâuee Deewj
keâne ieÙee nw efkeâ yegvekeâjeW keâer oes ßesefCeÙeeW ves cebefoj mLeehelÙe kesâ pees ØecegKe GoenjCe Deepe nceW efceueles nQ, GveceW
keâe keâece-keâepe Ûeueeves kesâ efueS mLeeÙeer ™he mes oeve ØecegKe nQ-
keâer JÙeJemLee keâer Leer~ (i) heešefueheg$e kesâ jepecenue Deewj veiej kesâ DeJeMes<e;
(ii) DeMeeskeâ kesâ mlebYe Deewj mlebYeMeer<e&;
keâewe fšuÙe keâe keânvee nw efkeâ ‘‘Skeâ Yeje ngD ee
(iii) yejeyej Deewj veeieepeg&veer heneefÌ[ÙeeW ceW Mewueke=âle ÛewlÙe-
jepekeâes<e ner jepÙe keâer megK e-mece=e fæ keâe
iegheâeSb; leLee
cetueeOeej nw’’ Deewj jepee keâe Ùen hejce keâle&JÙe nw
(iv) ceewÙe&keâeueerve ØekeâerCe& ØeefleceeSb Deewj efceóer keâer cetelf e&Ùeeb~
efkeâ Jen meYeer keâeÙeexb kesâ efu eS Deheves keâes<e keâes meoe
Yeje ngD ee jKes~
 ceewÙe& keâeue ceW keâj, vekeâo leLee Jemleg oesveeW ™heeW ceW efueS peeles
Les Deewj mLeeveerÙe DeefOekeâeefjÙeeW Éeje Jemetue efkeâS peeles Les~
 ceewÙe& keâeue ceW jepemJe keâe cegK Ùe œeesle Lee-
Yetefce keâj
JÙeeheej Deeefo hej keâj

 Ghepe keâe ÛeewLeeF& mes Ú"eb Yeeie lekeâ Yetefce keâj kesâ ™he
ceW Jemetue efkeâÙee peelee Lee~
 yeepeej ceW efyeÇkeâer kesâ efueS ueeF& peeves Jeeueer meYeer JemlegDeeW ueewefjÙee veboveieÌ{ keâe efmebn Meer<e&keâ mlebYe
hej heLekeâj (šesue) ueielee Lee~
 meYeer Glheeefole JemlegDeeW hej Yeer keâj ueielee Lee~  cesiemLeveerpe ves heešefueheg$e (DeeOegefvekeâ hešvee) kesâ Øeefmeæ
 pees ueesie vekeâo Ùee Jemleg ™he cesW, keâj venerR os heeles Les, veiej keâe JeCe&ve efJemleej mes efkeâÙee Lee~
 mš^wyees, SefjÙeve Deewj DevÙe Ùetveeveer uesKekeâeW ves Deheveer
GvnsW ßece kesâ ™he cesW Dehevee keâj Ûegkeâevee heÌ[lee Lee~
ke=âefleÙeeW ceW Gmekeâe GuuesKe efkeâÙee nw~
mš^wyees keâe keânvee nw efkeâ efMeuhekeâej, heMegheeuekeâ,  Gvekesâ JeCe&ve kesâ Devegmeej veiej iebiee veoer kesâ efkeâveejs Skeâ
JÙeeheejer, efkeâmeeve, meYeer keâj osles Les~ meceeblej ÛeblegYeg&pe kesâ ™he ceW hewâuee ngDee Lee~
 Ùen Skeâ uekeâÌ[er keâer oerJeej mes efIeje Lee, efpemeceW 64
 KeeveeW, JeveeW, ÛeejeieeneW, JÙeeheej , ogie& Deeefo mes nesves Jeeueer ojJeepes Les~
DeeÙe mes jepemJe ceW Deewj Je=efæ keâer peeleer Leer~  DeeOegevf ekeâ KegoeFÙeeW ceW jepeØeemeeo Deewj keâe" keâer ØeeÛeerj
 jepee keâer Deheveer Yetefce Ùee Yet-mebheoe mes nesves Jeeueer DeeÙe keâes
meerlee keâne peelee Lee~ kesâ DeJeMes<e efceues nQ~
 yeÇeÿeCeeW, yeÛÛeeW Deewj efJekeâueebieeW keâes keâj osves mes Útš
efceueer ngF& Leer~

Gve #es$eesW cesW Yeer keâj venerR ueieeÙee
peelee Lee peneb-
veS JÙeeheej ceeieesxX
veF& efmebÛeeF& ÙeespeveeDeesW leLee
veF& ke=âef<e Yete fce keâe efJekeâeme efkeâÙee pee
jne neslee Lee~ yejeyej keâer iegheâe

NCERT-meej ( 280 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
SefjÙeve ves jepeØeemeeo keâe JeCe&ve keâjles ngS efueKee nw,
peneb Yeejle keâe jepeeefOejepe jnlee Lee Jen jepeØeemeeo
Jeemlegkeâuee keâe Skeâ Glke=â° vecetvee Lee, efpemekeâer yejeyejer
ve lees cesceveesefceÙeve metmee Deheveer mebhetCe& yengcetuÙe YeJÙelee
kesâ meeLe Deewj ve ner Skeâyeleevee (Ekbatana) Deheves
mebhetCe& JewYeJe kesâ meeLe keâj mekeâlee Lee~’’
 ceewÙe& meceüešeW keâe Ùen keâe‰-efveefce&le jepeØeemeeo ueieYeie
700 Je<eeX lekeâ DeJeMÙe jne Lee~
 keäÙeeWefkeâ F&mee keâer ÛeewLeer Meleeyoer kesâ Debeflece Je<eeX ceW peye
heâeefnÙeeve ves Fmes osKee Lee, leye Yeer Ùen Dee§eÙe&Ûeefkeâle
keâj osves Jeeuee Lee~
 mebYeJele: Jen jepeØeemeeo Deewj keâe‰-ØeeÛeerj Deeie
Éeje peueekeâj ve° keâj oer ieF& Leer~
 Gmekeâe peuee ngDee keâe" keâe {ebÛee Deewj Gmekeâer jeKe oesveeW
ner kegâceünej ceW heeS ieS nw~
 yejeyej Deewj veeieepeg&ve keâer heneefÌ[ÙeeW ceW ÛeóeveeW keâes keâeškeâj
yeveeF& ieF& iegheâeDeeW mes Øekeâš neslee nw efkeâ Yeejle ceW Mewueke=âle
iegheâeDeeW keâer hejcheje ceewÙe& keâeue ceW ner ØeejbYe ngF& Leer~
 hej ceewÙe&keâeueerve heeefueMe efoKeeF& osleer nw~
DeepeerJekeâ efYe#egDeesW kesâ efveJeeme kesâ efu eS
heneefÌ[ÙeesW cesW efMeueeSb keâeš keâj Ùes iegheâeSb
yeveJeeF& ieF& LeerR-
Gmekesâ heew$e
DeMeesk eâ Deewj oMejLe Éeje
 ceewÙe& keâeue keâer DeÆgle keâuee kesâ DemeeOeejCe vecetves Jes SkeâeMce
mlebYe nQ, pees 15 ceeršj lekeâ TbÛes nwb Deewj efpeve hej Skeâ-
Skeâ Meer<e& nw~
 Fve mlebYeeW kesâ oes Yeeie nQ : veerÛes Skeâ uebyee KebYee neslee nw,
efpemekeâer ieesueeF& veerÛes mes Thej keâer Deesj keâce nesleer
peeleer nw Deewj Gmekeâe JÙeeme ueieYeie 90 mesceer. mes
125 mesceer. lekeâ neslee nw~
 Fve mlebYeeW kesâ Thejer efmejs hej Skeâ Meer<e& neslee Lee, pees
efkeâmeer heMeg keâer ueIegcetefle& mes mepeeÙee peelee Lee~
Ùes ueIeg cetefle&Ùeeb nesleer LeeR-
efmebneW Je=<eYeeW DeMJeeW neefLeÙeeW
SJeb keâer
 Ùes mlebYe Deewj mlebYe Meer<e& efcepee&hegj efpeues ceW Ûegveej kesâ
heeme yeuegDee helLej kesâ yeveeS peeles Les~
NCERT-meej
Ùe#eer keâer meejveeLe kesâ jecehegjJee kesâ
cete fle& mlebYe keâe mlebYe keâe
oeroejiebpe efmebnMeer<e& Je=<eYe-Meer<e&
 ÙeneR mes osMe kesâ efJeefYeVe YeeieeW ceW Ùes ues peeS peeles Les~
 Fve hej hetjer lejn heeefueMe keâer peeleer Leer, efpememes Jes
Ûecekeâves ueieles Les~
 Ùes yeÌ[s Deekeâej keâer cetefle&Ùeeb nQ Deewj Gme keâeue keâer ueeskeâ
keâuee keâes oMee&leer nQ~
 kegâÚ Ùe#e Deewj Ùeef#eCeer cetefle&Ùeeb efceueer nQ-
ceLegje,
heJeeÙee Deewj
hešvee mes~
 hešvee kesâ heeme, oeroejiebpe mes efceueer Ùeef#eCeer keâer cetefle&
Skeâ mJemLe m$eer keâer nw, efpemekesâ Debie ØelÙebie efJekeâefmele nes
Ûegkesâ nwb Deewj Jen neLe ceW Skeâ ÛebJejer hekeâÌ[s ngS nw~ Fme Øeeflecee
ceewÙe& meeceüepÙe keâe heleve
The Fall of Mauryan Empire
ceewÙe& meceüepÙe meew mes kegâÚ DeefOekeâ meeue lekeâ efškeâe jne
Deewj DeMeeskeâ keâer ce=lÙeg kesâ yeeo Jen efÚVe-efYeVe nesves ueiee~
 ceewÙe& meeceüepÙe kesâ efJeIešve kesâ keâF& keâejCe Les:
 Skeâ lees Ùen Lee efkeâ DeMeeskeâ kesâ GòejeefOekeâejer ogye&ue Les
Deewj Jes meeceüepÙe keâe Meemeve DeÛÚer lejn mebYeeue ve mekesâ~
 otmeje keâejCe Ùen Lee efkeâ meeceüepÙe kesâ efJeefYeVe ØeosMe
DelÙeefOekeâ otjer kesâ keâejCe Skeâ-otmejs mes Deueie-
Leueie heÌ[s ngS Les Deewj FmeefueS ØeMeemeve ceW mebheke&â
mLeeefhele keâjves ceW keâef"veeF& nesleer Leer~
 ceewÙe& meeceüepÙe keâer Meefòeâ Deewj Øeefle‰e keâes ienje
Oekeäkeâe ueiee-
oef#eCe ceW DeebO eÇeW kesâ efJeõesn mes leLee
heefMÛece ceW Ùetveeveer jepee kesâ efJepeÙe DeefYeÙeeveeW mes~
 Skeâ efJeMeeue mesvee Deewj efJeMeeue ØeMeemeefvekeâ mesJee keâe KeÛe&
G"eves kesâ efueS Yeer yeÌ[er cee$ee ceW Oeve keâer DeeJeMÙekeâlee Leer~
 MeeÙeo yeeo ceW ceewÙe& Meemekeâ Fleves Yeejer KeÛe& kesâ efueS
heÙee&hle keâj Jemetue venerb keâj heeles Les~
 Oeerjs-Oeerjs ceewÙe& meeceüepÙe kesâ efJeefYeVe Øeeble Deueie nesves ueies
Deewj Deble ceW mJeleb$e yeve ieS~
( 281 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 DeMeeskeâ ves Ûeeueerme Je<e& mes DeefOekeâ meceÙe lekeâ jepe efkeâÙee
Deewj 232 F&.het. ceW Gmekeâer ce=lÙeg kesâ meeLe ner ceewÙe& meeceüepÙe
keâe heleve ØeejbYe nes ieÙee Deewj MeerIeÇ ner Jen keâF& šgkeâÌ[eW ceWs
yebš ieÙee~
 DeMeeskeâ kesâ yeeo ueieYeie 50 Je<e& keâer DeJeefOe ceW Skeâ-kesâ-yeeo-
Skeâ, meele jepee ieöer hej yew"s~
 DeMeeskeâ kesâ yeeo ceewÙe& meeceüepÙe kesâ melele Fefleneme kesâ yeejs
ceW yeleevee mebYeJe veneR nw~
 keâoeefÛele DeMeeskeâ keâer ce=lÙeg kesâ yeeo Gmekeâe meeceüepÙe oes
YeeieeW - hetJe& leLee heefMÛece- ceW efJeYeeefpele nes ieÙee~
 heefMÛeceer Yeeie keâe Meemeve kegâCeeue, mebØeefle Deewj DevÙeeW
kesâ neLe ceW jne Deewj heefMÛece - oef#eCe Yeejle meefnle
hetJeea Yeeie, efpemekeâer jepeOeeveer heešefueheg$e Leer, oMejLe
mes ye=nõLe lekeâ Ú: hejJeleea ceewÙe& jepeeDeeW kesâ neLe
ceW jne~
s  Ssmee ueielee nw efkeâ ceewÙe& meeceüepÙe keâer Fme ogo&Mee hej
efÛebeflele neskeâj Deewj jepeeDeeW keâes hetCe&le: DeÙeesiÙe peevekeâj
mesveeheefle heg<Ùeefce$e ves jepee ye=nõLe keâer Gme meceÙe
nlÙee keâj [eueer, peye Jen mesvee keâe efvejer#eCe keâj
jne Lee~
 Ùen nlÙee efkeâve heefjefmLeefleÙeeW ceW keâer ieF& Fme mebyebOe ceW yengle
keâce peevekeâejer efceueleer nw~
 efheâj Yeer, Flevee lees mhe° nw efkeâ jepee keâer nlÙee meeJe&peefvekeâ
™he mes Ùeneb lekeâ keâer Gmekeâer mesvee keâer GheefmLeefle ceW keâer
ieF& Leer~
Fmemes Ùen Øekeâš neslee nw efkeâ-
Gmes ve lees Deheveer mesvee keâer mJeeefceYeefkeäle Øeehle Leer Deewj
ve ner Øepee Gmekesâ Øeefle menevegYetefle jKeleer Leer~
 F&mee keâer yeejnJeeR Meleeyoer lekeâ Yeejle kesâ Fefleneme ceW Ùener Skeâ
Ssmeer DeefYeefueefKele Deewj DeefJeJeeoemheo Iešvee nw, efpemeceW jepee
keâer nlÙee keâj oer ieF& Deewj Gmekesâ mLeeve hej otmejs JÙeefòeâ keâes
jepeefmebnemeve hej yew"e efoÙee ieÙee~
 Jewmes lees heg<Ùeefce$e efmebnemevee™Ì{ nes ieÙee Lee~
 yeele Ùen nw efkeâ hej Dee§eÙe& keâer~
 hej DeeMÛeÙe& keâer yeele Ùen nw efkeâ Gmeves mJeÙeb mesveeheefle keâer
heodJeer ner OeejCe keâer~ Gmeves keâesF& otmejer heodJeer OeejCe veneR
keâer Deewj Deheves Deehe keâes jepee Ieesef<ele venerb efkeâÙee~
Ùen Skeâ yeÌ[er veeškeâerÙe Iešvee ueieleer nw efkeâ ceewÙe& meeceüepÙe
DeMeeskeâ keâer ce=lÙeg kesâ yeeo heleve kesâ iele& ceW efiejkeâj Deieues 50
Je<eeX ceW ner ueghle nes ieÙee~ FeflenemekeâejeW ves Fmekesâ efueS Deveskeâ
keâejCe yeleeS nQ~
 yeÇeÿeCeeW keâer Øeefleef›eâÙee (Brahmin's
Reactions)
DeMeeskeâ keâer veerefle kesâ Ûeueles yeÇeÿeCeeW ceW Øeefleef›eâÙee ngF&~
NCERT-meej
FmeceW mebosn veneR efkeâ DeMeeskeâ keâer veerefle ceW meefn<Ceglee Leer Deewj
Gmeves ueesieeW mes yeÇeÿeCeeW keâe Yeer Deeoj keâjves keâes keâne~
 hejbleg Gmeves heMeg-heef#eÙeeW kesâ JeOe keâes efveef<eæ keâj
efoÙee Deewj efŒeÙeeW ceW ØeÛeefuele keâce&keâeb[erÙe Deveg‰eveeW
keâer efKeuueer GÌ[eF&~
 mJeYeeJele: Fmemes yeÇeÿeCeeW keâer DeeÙe Iešer~ yeewæ Oece& Deewj
DeMeeskeâ kesâ Ùe%eefJejesOeer ®Ke mes yeÇeÿeCeeW keâes Yeejer
neefve ngF&, keäÙeeWefkeâ veevee Øekeâej kesâ Ùe%eeW ceW efceueves Jeeueer
oeve-oef#eCee hej ner lees Jes peerles Les~
 Dele: DeMeeskeâ keâer veerefle Yeues ner menveMeerue nes, hej
yeÇeÿeCeeW ceW Gmekesâ Øeefle efJeÉs<e keâer YeeJevee peieves
ueieer Leer~
 Jes JeemleJe ceW Ssmeer veerefle Ûeenles Les pees Gvekesâ he#e cebs nes
Deewj Gvekesâ lelkeâeueerve efnleeW Deewj efJeMes<eeefOekeâejeW keâe
meceLe&ve keâjs~
 ceewÙe& meeceüepÙe kesâ Keb[nj hej mLeeefhele kegâÚ veS
jepÙeeW kesâ Meemekeâ yeÇeÿeCe ner yeves~
 ceOÙe ØeosMe ceW Deewj Gmekeâs hetJe& ceW meeceüepÙe kesâ DeJeMes<eeW hej
Meemeve keâjves Jeeues Megbie Deewj keâCJe yeÇeÿeCe Les~
 Fmeer Øekeâej heef§ece okeâve Deewj DeebOeÇ ceW efÛejmLeeÙeer jepÙe
mLeeefhele keâjves Jeeues meeleJeenve Yeer Deheves keâes yeÇeÿeCe
ceeveles Les~
 Fve yeÇeÿeCe jepeeDeeW ves Jewefokeâ Ùe%e efkeâS, efpevekeâer DeMeeskeâ
ves Ghes#ee keâer Leer~
 DeefOekeâebMe FeflenemekeâejeW keâe cele nw efkeâ DeMeeskeâ kesâ yeeo Gmekesâ
GòejeefOekeâejer Fleves keâcepeesj Les efkeâ Jes meeceüepÙe kesâ efJeefYeVe
YeeieeW ceW ngS GheõJeeW leLee efJeõesneW keâes veneR oyee mekesâ~
 heefjCeecemJe™he heefMÛeceesòej leLee oef#eCeer Yeeie meJe&ØeLece
mJeleb$e nes ieS~
 kegâÚ Feflenemekeâej Fme heleve kesâ efueS DeMeeskeâ keâes efpeccesoej
"njeles nwb~
 DeMeeskeâ keâer MeebefleJeeoer veerefleÙeeW ves meeceüepÙe keâes keâcepeesj
yevee efoÙee, Jen mewefvekeâ Âef° mes ogye&ue nes ieÙee Deewj
GmeceW Ùegæ ueÌ[ves keâer Meefòeâ veneR jner~
 keWâõerÙeke=âle meeceüepÙe keâes yengle ner ÂÌ{ mebkeâuhe Jeeues
Meemekeâesb keâer pe™jle nesleer nw, uesefkeâve DeMeeskeâ kesâ
GòejeefOekeâejer Ssmes veneR Les~
 efJeòeerÙe mebkeâš (Economic Crisis)
mesvee Deewj ØeMeemeefvekeâ DeefOekeâeefjÙeeW hej nesves Jeeues Yeejer
KeÛe& kesâ yeesPe mes ceewÙe& meeceüepÙe kesâ meeceves efJeòeerÙe mebkeâš
KeÌ[e nes ieÙee~
 peneb lekeâ nceW %eele nw ceewÙ eeX kesâ heeme Leer-
meyemes efJeMeeue mesvee Deewj
meyemes yeÌ[e ØeMeemeve leb$ e~
( 282 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Øepee hej lejn-lejn kesâ keâj Leesheves kesâ yeeJepeto, Fleves
efJeMeeue Thejer {ebÛes keâes yeveeS jKevee yeÌ[e ner keâef"ve Lee~
 DeMeeskeâ ves yeewæ efYe#egDeeW keâes Flevee oeve efoÙee efkeâ
jepekeâes<e ner Keeueer nes ieÙee~
 Debeflece DeJemLee ceW Deheves KeÛe& keâes hetje keâjves kesâ efueS
ceewÙeeX keâes meesves keâer osJeØeefleceeSb lekeâ ieueeveer heÌ[er~
 kegâÚ FeflenemekeâejeW keâe efJeÛeej nw efkeâ DeMeeskeâ kesâ keâuÙeeCekeâejer
keâeÙeeX mes jepekeâes<e yengle-kegâÚ Keeueer nes ieÙee nesiee Deewj
pees kegâÚ yeÛee Lee leLee efpeleveer DeeÙe nesleer Leer Gmemes mesvee
leLee ØeMeemeefvekeâ leb$e kesâ KeÛe& keâes Ûeuee heevee mebYeJe venerb
Lee~
 Fmemes meeceüepÙe keâe meeje {ebÛee ner keâcepeesj nes ieÙee
nesiee~
 uesefkeâve Gme meceÙe DeLe&JÙeJemLee keâcepeesj Leer Ssmee vener ueielee
keäÙeeWefkeâ ceewÙe&keâeueerve yeefmleÙeeW keâer KegoeF& leLee DevÙe mee#ÙeeW mes
Ùen helee Ûeuelee nw efkeâ Gme meceÙe DeLe&JÙeJemLee GVele Leer Deewj
Deeies Yeer heâue-hetâue jner Leer~
 ocevekeâejer Meemeve (Repressive
Administration)
meeceüepÙe kesâ štšves keâe Skeâ yeÌ[e keâejCe Lee ØeebleeW ceW
ocevekeâejer Meemeve~ efyebogmeej kesâ Meemevekeâeue ceW le#eefMeuee
kesâ veeieefjkeâeW ves og°DeceelÙeeW (DeLee&led og° DeefOekeâeefjÙeeW)
kesâ kegâMeemeve keâer keâÌ[er efMekeâeÙeleW keâer Leerb~
 DeMeeskeâ keâer efveÙegefòeâ nesves hej veeieefjkeâeW keâer efMekeâeÙeleW otj
ngF~& hej peye DeMeeskeâ meceüeš nes ieÙee leye efheâj Gmeer veiej mes
Jewmeer ner efMekeâeÙele Deeves ueieer~
 DeMeeskeâ kesâ keâefuebie DeefYeuesKe mes Øekeâš neslee nw efkeâ ØeebleeW ceW
nes jns DelÙeeÛeejeW mes Jen yeÌ[e efÛebeflele Lee Deewj FmeefueS
Gmeves cenecee$eeW keâes DeeosMe efoÙee efkeâ mecegefÛele keâejCe kesâ
efyevee Jes veeieefjkeâeW keâes meleeSb veneR~
 Fmeer keâes OÙeeve ceW jKeles ngS Gmeves leesmeefue (keâefuebie
efmLele), Gppewve Deewj le#eefMeuee kesâ DeefOekeâeefjÙeeW kesâ
mLeeveeblejCe keâer heefjheešer ÛeueeF&~
 Gmeves mJeÙeb 256 jeleW OecceÙee$ee hej efyeleeF& leeefkeâ
Fme ›eâce mes ØeMeemeve keâer osKeYeeue keâer peeS~
 hej Flevee meeje nesves hej Yeer otj kesâ ØeebleeW ceW oceve keâe Deble
ve ngDee, Deewj DeMeeskeâ kesâ jepÙekeâeue kesâ meceehle nesles ner
le#eefMeuee keâes meeceüepÙe keâe pegDee heWâkeâ [eueves ceW leefvekeâ Yeer
osj ve ueieer~
 otjJeleea #es$e ceW veS %eeve keâer henbÛg e
(Reach of new knowledge to the
distant areas)
nce osKe Ûegkesâ nQ efkeâ efkeâme Øekeâej ceieOe Deheveer keâefleheÙe
cetueYetle Yeeweflekeâ Glke=â°leeDeeW kesâ keâejCe hetâuelee-heâuelee ieÙee~
NCERT-meej
 ceieOe meeceüepÙe kesâ efJemleej kesâ heâuemJe™he pÙeesW ner Yeeweflekeâ
mebmke=âefle kesâ Ùes lelJe ceOÙe Yeejle, okeâve Deewj keâefuebie hengÛb e ieS,
lÙeesW ner iebiee kesâ cewoeve keâe, pees efkeâ meeceüepÙe keâe ùoÙe-mLeue
Lee, JeÛe&mJe Iešves ueiee~
 pÙeeW-pÙeeW ceOÙe iebiee #es$e mes yeenj Jeeues ØeebleeW ceW ueesns kesâ
DeewpeejeW keâe ØeÙeesie yeÌ{lee ieÙee, lÙeeW-lÙeeW ceewÙe& meeceüepÙe
keâe Üeme Deewj heleve neslee ieÙee~
 ceieOe mes Øeehle Yeewelf ekeâ mebmke=âefle keâer yeoewuele veS-veS jepÙe
mLeeefhele Deewj efJekeâefmele nesles ieS~ pewmes- Megbie, keâCJe, Ûesefo
Deeefo JebMeeW keâe GoÙe ngDee~
 heefMÛeceesòej meercee Øeeble keâer Ghes#ee Deewj
Ûeerve keâer ceneoerJeej (Negligence of
the North West Frontier and the
Great Wall of China)
‘DeMeeskeâ’ osMe Deewj efJeosMeeW ceW cegKÙele: Oece& ØeÛeej kesâ
keâece ceW ner JÙemle jne, Dele: OÙeeve veneR os mekeâe efkeâ
heefMÛeceesòej meerceeJeleea ojx keâer j#ee kewâmes nes~
 F&mee-hetJe& leermejer meoer ceW ceOÙe SefMeÙee ceW keâyeerueeW keâer pees
ieefleefJeefOe Leer Gmes osKeles ngS, Gme ojX keâer Deesj vepej
jKevee pe™jer nes ieÙee Lee~
 meerefLeÙeve Mekeâ efvejblej ieefleMeerue Les~ Jes KeeveeyeoesMe
Les Deewj cegKÙele: IeesÌ[s kesâ Fmlesceeue hej efveYe&j Les~
 Jes Ûeerve Deewj Yeejle kesâ JÙeJeefmLele meeceüepÙeeW kesâ efueS
iebYeerj Keleje yeve ieS~
 Ûeerve keâs jepee Meern ngDeebie šer (247-210 F&.het.) ves
meerefLeÙeveeW kesâ nceueebs mes Deheves meeceüepÙe keâer megj#ee kesâ
efueS ueieYeie 220 F&.het. ceW Ûeerveer ceneoerJeej yeveJeeF&~
 DeMeeskeâ ves Ssmee keâesF& GheeÙe veneR efkeâÙee~ peye meerefLeÙeve
Yeejle keâer Deesj yeÌ{s lees GvneWves, heeefLe&Ùevees,b MekeâeW Deewj
ÙetveeefveÙeeW keâes Yeejle keâer Deesj Oekesâue efoÙee~
 ÙetveeefveÙeeW ves Deheâieeefvemleeve ceW yewefkeäš^Ùee veecekeâ jepÙe
mLeeefhele efkeâÙee Lee~
 meJe&ØeLece GvneWves ner 206 F&. het. ceW Yeejle hej Dee›eâceCe
efkeâÙee Gmekesâ yeeo Dee›eâceCeeW keâe leeblee ueie ieÙee, Deewj Ùen
efmeueefmeuee F&mJeer meved kesâ DeejbYe lekeâ peejer jne~
Deblele: Ûebõieghle Éeje ÙetveeefveÙeeW keâes njeves kesâ meew
meeue yeeo yewefkeäš^Ùee kesâ Ùetveeveer jepeeDeeW ves heef§eceesòej ØeosMe
kesâ Skeâ YeejleerÙe jepee hej Dee›eâceCe efkeâÙee~ Fme jepee keâes
Dekesâues ner Dee›eâceCe keâe meecevee keâjvee heÌ[e~ efkeâmeer otmejs
YeejleerÙe jepee ves Gmekeâer ceoo venerb keâer~ FmeefueS
ÙetveeefveÙeeW mes Jen hejeefpele ngDee~ yeerme meeue yeeo, 185
F&.het. ceW, heg<Ùeefce$e Megbie ves Debeflece ceewÙe& Meemekeâ keâer nlÙee
keâjkesâ ceieOe ceW Megbie JebMe keâer mLeehevee keâer~
( 283 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe
ceewÙe& keâeue
F&mee keâer ÛeewLeer meoer ceW ceieOe hej
vebo jepeeDeeW keâe Meemeve Lee~
keâewefšuÙe Éeje efueKee ieÙee,
DeLe&Meem$e ceewÙe& meeceüepÙe kesâ efJe<eÙe
ceW efJemle=le peevekeâejer oslee nw~
Ûebõieghle ves Ùetveeveer #e$e mesu Ùetkeâme
keâes ueieYeie 305 F&. ceW njeÙee Lee,
mesuÙetkeâme ves Ûebõ ieghle keâes kebâonej,
keâeyegu e, nwjele Deewj yeuetefÛemleeve kesâ
ØeosMe efoS Les~
®õoeceve kesâ petveeieÌ{ efMeueeuesKe ceW
keâne ieÙee nw efkeâ efmebÛeeF& kesâ efueS megoMe&v e
Ûebõieghle ceewÙe&
meerue hej Skeâ yeebOe heg<Ùeieghle Éeje
yeveJeeÙee ieÙee Lee~
Ûebõieghle Dehevee jepÙe efmebnemeve
lÙeeiekeâj Deheves ieg® pewvecegefv e Yeõyeeng kesâ
meeLe keâvee&škeâ kesâ ßeJeCe yesueieesuee ceW
mebÙeemeer kesâ ™he ceW jnves ueies~
efoJÙeeJeoeve mes helee Ûeuelee nw efkeâ
efy ebogmeej ves Deheves heg$eeW keâes JeeÙemejeÙe
efv eÙegòeâ efkeâÙee Lee le#eefMeuee ceW yeÌ[ s heg$e
megceve keâes leLee Gppewve ceW DeMeeskeâ keâes~
DeMeeskeâ ves Meemeve kesâ Dee"JeW Je<e& ceW
keâefuebie hej efJ epeÙe Øeehle keâer Leer~ Fmekeâe
GuuesKe DeMeeskeâ kesâ lesjnJeW efMeueeuesKe
mes Øeehle neslee nw~
DeMeeskeâ ves jepegkeâ (jppegkeâ) veece kesâ
efJeMes<e DeefOekeâeefjÙeeW keâer efveÙegeòf eâ keâer~ Fvekesâ
heeme keâes Yeues keâece kesâ efueS heg®mke=âle keâjves
leLee pe™jle heÌ[ves hej yegjs ueesieeW keâes ob[
osves keâe DeefOekeâej Lee~
DeMeeskeâ ves Deheves YeeJet efM eueeuesKe ceW
keâne nw efkeâ Gmes yegæ Oece& Deewj mebIe ceW
hetCe& DeemLee nw~
DeMeeskeâ ves Meebefleotle heefMÛece SefMeÙee
Deewj Ùetveeveer jepÙeeW ceW Yespes Les~
kebâOeej DeefYeuesKe kesâ Devegmeej
DeefYeuesKe kesâ Oecce veerefle keâe Demej
yeosefueÙees Deewj ceÚgD eejeW hej heÌ[ e Lee~
NCERT-meej
(FLASHBACK)
mesuÙetkeâme ves Ûebõ ieghle ceewÙe& kesâ
ojyeej ceW Dehevee cesiemLeveerpe veece keâe
jepeotle Yesp ee Lee~
heefjÛeÙe
henuee Meemekeâ Lee efp emeves Yeejle
keâes jepeveereflekeâ Âef° mes Skeâlee
kesâ met$e ceW efhejesÙee Lee~
ceneJebM e Deewj oerheJebMe ceW Ûebõ ieghle
ceewÙe& keâes MekeäÙeeW keâer ceesefjÙee MeeKee keâe
#eef$eÙe yeleeÙee ieÙee nw~
efJeMeeKeeoòe efueefKele veeškeâ cegõ eje#eme
ceW Ûebõieghle kesâ efueS le=<eue Deewj kegâuenerve
MeyoeW keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee nw~
ÛeeCekeäÙe ves Ûebõieghle ceewÙe& keâes
le#eefM euee ceW efM e#ee oer Gve efoveeW
le#eefM euee efJeÅee keâe ceneve keWâõ Lee~
Ùetv eeveer uesKekeâeW ves 'meQ[ ^eskeâesóme'
keâes ner Ûebõieghle ceevee nw~
efhueveer kesâ Devegmeej efcem$e kesâ šesuesÙeer
efHeâuee[sueHeâme ves [eÙeesefveefmeÙeme keâes
efyebogmeej efy ebogmeej kesâ jepeojyeej ceW Dehevee
jepeotle yeveekeâj Yespee Lee~
DeMeeskeâ jepekegâceej kesâ ™he ceW henues
Gppewve leLee yeeo ceW le#eefMeuee keâe
JeeÙemejeÙe jne Lee~
YeejleerÙe Fefleneme ceW DeMeeskeâ ner Ssmee
henuee jepee Lee efpemeves Deheves MeemeveeosMeeW
keâes efMeueeDeeW hej KegoJeeÙee Lee~
DeMeeskeâ keâe veece kesâJeue keâefuebie
efM eueeuesKe ØeLece keâer Øeefleke=âefleÙeeW ceW ner
DeMeeskeâ
heeÙee ieÙee nw pees keâvee&škeâ ceW leerve
mLeeveeW hej Je ceOÙeØeosM e ceW Skeâ
mLeeve hej heeF& ieF& nw~
DeMeeskeâ kesâ MeemeveeosM e Ûeej efueefh eÙeeW
ceW GlkeâerCe& efkeâS ieS DeHeâieeefvemleeve ceW
Ùetv eeveer Deewj DeejceeFkeâ ceW heeefkeâmleeve
ceW Øeeke=âle Deewj Kejes‰er efueefhe ceW DevÙe
meYeer peien Øeeke=âle Deewj yeÇe¢eer efueefhe ceW~
( 284 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW keâes Oecceefu eefhe
keâne peelee nw pees efkeâ Skeâ Øekeâej kesâ
Oece&M eem$e nw~
jepeJÙeJemLee
keâewefšuÙe kesâ DeLe&M eem$e, DeMeeskeâ kesâ
efM eueeuesKeeW Deewj cesiemLeveerpe kesâ Je=òeeble
kesâ GheueyOe GÉjCeeW mes lelkeâeueerve
ØeMeemeve leb$e DeLe&JÙeJemLee, meceepe Deewj
ueesieeW kesâ Oece& keâer peevekeâejer efceueleer nw~
ØeeosefMekeâ DeefOekeâejer efp euee ØeMeemeve
keâe ØeOeeve neslee Lee efpemekeâe keâece
jepemJe Fkeâªe keâjvee Lee leLee
hebeÛe Je<e& ceW Skeâ yeej mebhetCe& efpeues
keâe oewje keâjlee Lee~
‘Ùegòeâ' heoveece keâe DeefOekeâejer jepÙe kesâ
jepemJe keâe ØeYeejer neslee Lee meefÛeJeeueÙeer
keâeÙe&, jepemJe keâe meb«en Gmekeâe efnmeeye
jKevee Gmekesâ ØecegKe keâeÙeeX ceW Les~
Deebleefjkeâ veerefle
Oecce ØeÛeej nsleg DeMeeskeâ ves Deheves
heg$e cenWõ Deewj heg$eer mebIeefce$eee keâes
ßeeruebkeâe Yespee~
kesâJeue DeMeeskeâ ner Skeâ jepee ngDee
nw efpemeves Deheves Éeje hejeefpele ueesieeW mes
Fme yeele kesâ efueS #ecee ceebieer efkeâ
Gmeves GvnW keâ° hengbÛeeÙee~
DeMeeskeâ ves osMe ceW jepeveereflekeâ Skeâlee
mLeeefhele keâer Gmeves mebhetCe& osMe keâes SkeâYee<ee,
Skeâ efueefhe Deewj Skeâ Oece& ceW yeebOe efoÙee~
DeMeeskeâ kesâ DeefOekeâebMe DeefYeuesKe
yeÇe¢eerefueefhe ceW nw, hej osMe kesâ SkeâerkeâjCe
ceW Gmeves yeÇe¢eer, Skeâes‰er, DeejeceeFkeâ
Deewj Ùetveeveer meYeer efueefheÙeeW keâe
mecceeve efoÙee~
Fefleneme ceW DeMeeskeâ keâe veece Meebefle,
Devee›eâceCe leLee meebmke=âeflekeâ efJepeÙeeW
nsleg peevee peelee nw~
NCERT-meej
jepee jepÙe keâe ØeOeeve neslee Lee Gmes
DeOÙeeosM e peejer keâjves keâer Meefòeâ Leer Gmekesâ
heeme vÙeeefÙekeâ, efJeOeeÙeer Deewj keâeÙe&keâejer
MeefòeâÙeeb Leer~
SJeb
ØeMeemeve heCe veecekeâ cegõ e 3/4 leesues kesâ
yejeyej Ûeeboer keâe efmekeäkeâe neslee Lee~
jppegkeâ – peceerve keâes Deheves Gmekeâe
jepemJe efveOee&efjle keâjves Deewj DeefYeuesKe
jKeves kesâ efueS efpeccesoej Les Gvekesâ heeme
vÙeeefÙekeâ Meefòeâ Yeer Leer~
ØeMeemeefvekeâ
keâefuebie Ùegæ kesâ heMÛeele
FkeâeFÙeeb DeMeeskeâ yeewæ nes ieÙee Lee~
DeMeeskeâ ves yeewæ eW keâe leermeje meccesu eve
(mebieerefle) DeeÙeesefpele efkeâÙee~
DeMeeskeâ ves veejer meefnle meceepe kesâ
efJeefYevve JeieeX kesâ yeerÛe Oece& kesâ ØeÛeej kesâ
efueS Oeccecenecee$e yeneue efkeâS~
Deewj yeewæ
Oece& DeMeeskeâ ves veweflekeâ efveÙeceeW (Oecce) keâes
Meemeer efmeæeble kesâ ™he ceW DeheveeÙee leLee
Gvekesâ heeueve hej yeue efoÙee~
DeMeeskeâ keâe ceevevee Lee hejeÙes jepÙeeW
keâes mewefvekeâ efJepeÙe keâer Dehes#ee DeeoMe&
efJeÛeejeW mes peerlee pee mekeâlee nw~
«eece ØeMeemeve — «eece ØeMeemeve keâer
mJeeÙeòelee Øeehle FkeâeF& Leer «eeefcekeâ Skeâ
DeMeeskeâ JesleveYeesieer keâce&Ûeejer Lee efpemes ieebJe
kesâ ueesieeW Éeje Ûegvee peelee Lee~
keâe mLeeve
veiej ØeMeemeve — cesiemLeveerpe kesâ
Devegmeej heešefu eheg$e veiej keâe Meemeve 30
meomÙeer Skeâ veiej heefj<eo Éeje efkeâÙee
peelee Lee pees efkeâ heebÛe-hebeÛe mebomÙeeW
Jeeueer Ú: meefceefleÙeeW ceW yebšs Les~
veiej keâe cegKÙe DeefOekeâejer
veeiejkeâ keânueelee Lee~
( 285 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeLe&Meem$e kesâ Devegmeej jepÙe ceW 27
DeOÙe#e efveÙegòeâ Les efp evekeâe keâeÙe& cegKÙe
™he mes jepÙe keâer DeeefLe&keâ ieefleefJeefOeÙeeW
keâe efveÙeceve keâjvee Lee~
mebmke=âeflebmke=âefle
keâewefšuÙe kesâ Devegmeej meeceüepÙe keâer
meerceeDeeW kesâ Yeerlej nesves Jeeues meejs
DeeefLe&keâ ef›eâÙee-keâueeheeW hej jepÙe keâe
efv eÙeb$eCe neslee Lee~
DeLe&JÙeJemLee
meceenòee& keâj-efveOee&jCe keâe meJeexÛÛe
DeefOekeâejer neslee Lee Deewj meefVeOeelee
jepekeâerÙe keâes<eeieej Deewj Yeb[ ejeieej keâe
mebj#ekeâ neslee Lee~
Jem$e, Keveve, Oeelegkeâce&,
penepe-efvecee&Ce, DeeYet<eCe yeveevee leLee
efceóer Deeefo kesâ yele&ve yeveevee cegKÙe
GÅeesie OebOes Les~
DeMeeskeâ kesâ yeeo ueieYeie 50 Je<e&
keâer DeJeefOe ceW Skeâ kesâ yeeo Skeâ meele
jepeeieöer hej yew"~s
DeMeeskeâ keâer veerefle kesâ Ûeueles
yeÇe¢eCeeW ceW Øeefleef›eâÙee ngF&~
DeMeeskeâ ves yeewæ efYe#egD eeW keâes oeve DeefOekeâ
efoÙee efpememes jepekeâes<e Keeueer nes ieS~
pÙeeW-pÙeeW ceOÙe iebiee #es$e mes yeenj
Jeeues ØeebleeW ceW ueesns kesâ DeewpeejeW keâe
ØeÙeesie yeÌ{lee ieÙee, lÙeeW-lÙeeW ceewÙe&
meeceüepÙe keâe ¢eme Deewj heleve
neslee ieÙee~
ceewÙe& meeceüepÙe
Ûeerveer MeemekeâeW ves ceneoerJeej yeveekeâj
ceOÙe SefMeÙeÙeer keâyeerueeW keâes MekeâeW,
heeefLe&ÙeveeW Deewj ÙetveeefveÙeeW kesâ Yeejle
keâer Deesj Oekesâue efoÙee~
NCERT-meej
Fme keâeue ceW le#eefMeuee, GppeefÙeveer
Deewj JeejeCemeer efMe#ee kesâ ØecegKe keWâõ Les~
meceepe SJeb cesiemLeveerpe ves keâne nw efkeâ Yeejle
ceW oeme-ØeLee veneR Leer, efkebâleg yesieej Deewj
yebOegD ee cepeotjer keâer ØeLee DelÙeble
meerefcele hewceeves hej ceewpeto Leer~
cesiemLeveerpe kesâ Devegmeej ceewÙe&keâeueerve
meceepe meele peeefleÙeeW ceW efJeYeòeâ Lee
oeMe&efvekeâ, efkeâmeeve, mewefvekeâ, iJeeues,
efM euheer, ob[veeÙekeâ Deewj hee<e&o~
JÙeeheej keâjves kesâ efueS JÙeeheeefjÙeeW keâes
ueeFmeWme uesvee heÌ[lee Lee~
ßesefCeÙeeb MeefòeâMeeueer mebmLeeSb Leer pees efkeâ
efM euhekeâejeW keâes DeeefLe&keâ, jepeveweflekeâ Deewj
vÙeeefÙekeâ MeefòeâÙeeb Øeoeve keâjleer Leer ßesC eer
keâe cegefKeÙee 'ßes‰keâ' neslee Lee~
pees ueesie vekeâo Ùee Jemleg ™he ceW 'keâj'
veneR os heeles Les, GvnW ßece kesâ ™he ceW
Dehevee 'keâj' Ûegkeâevee heÌ[lee Lee~
jepee keâer Deheveer Yetefce Ùee
Yetmebheoe mes nesves Jeeueer DeeÙe keâes meerlee
keâne peelee Lee~
keâuee Deewj heešefueheg$e iebiee kesâ efkeâveejs ÛelegYeg&pe
kesâ ™he ceW Hewâuee ngD ee Lee leLee Ùen
mLeehelÙe uekeâÌ[er keâer oerJeej mes efIeje Lee efpemeceW
64 ojJeepes Les~
yeeyej Deewj veeieepeg&ve keâer heneefÌ[ÙeeW
ceW ÛeóeveeW keâes keâeškeâj Mewueeke=âle
iegHeâeDeeW keâer hejcheje ceewÙe& keâeue ceW
ner ØeejbYe ngF& Leer~
keâe heleve
ceewÙe& keâeue ceW heeefueMeoej SkeâeMce
mlebYeeW keâe efv ecee&Ce Ûegv eej kesâ yeuegD ee
helLejeW mes yeveeS peeles Les~
( 286 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. Jen Meemekeâ keâewve Lee, efpemeves mebhetCe& Yeejle keâes Skeâlee kesâ met$e (c) DeMeeskeâ (d) Ûebõieghle ceewÙe&
ceW efhejesÙee Lee? Gòej—(d)
(a) DeMeeskeâ (b) Ûebõieghle ceewÙe& ceewÙe&JebMe kesâ mebmLeehekeâ Ûebõieghle ceewÙe& ves efmebkeâoj kesâ meeceüepÙe kesâ hetJeea
(c) mecegõieghle (d) n<e& Yeeie kesâ Meemekeâ mesuÙegkeâme keâer Dee›eâceCekeâejer mesvee keâes 305 F&.het. ceW
Gòej—(b) hejemle efkeâÙee Lee~
Ûebõieghle ceewÙe& Ssmee henuee Meemekeâ Lee, efpemeves mebhetCe& Yeejle keâes
 jesecf euee Leehej ves Deheveer hegmlekeâ ‘Yeejle keâe Fefleneme’ ceW
jepeveereflekeâ Âef° mes Skeâlee kesâ met$e ceW efhejesÙee Lee~ Fme Øekeâej mener
Gòej (b) nesiee~ Ûevõieghle keâe mesuÙetkeâme hej efJepeÙe keâe Je<e& 303 F&. het. yeleeÙee nw~
2. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme/efkeâve «ebLe/«ebLeeW ceW Ûebõieghle ceewÙe& keâes ceesefjÙe
MeeKee keâe #eef$eÙe yeleeÙee ieÙee nw? 6. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW :
(a) ceneJebMe (b) oerheJebMe keâLeve 1- mesuÙegkeâme ves Ûebõieghle keâes keâebOeej, keâeyegue, nsjele Deewj
(c) ceneJebMe Deewj oerheJebMe (d) efoJÙeeJeoeve yeuetefÛemleeve kesâ ØeosMe efoS~
Gòej—(c) keâLeve 2- Ûebõieghle ves mesuÙegkeâme keâes YeWš mJe™he 500 IeesÌ[s efoS
Ûebõieghle ceewÙe& keâes ceneJebMe Deewj oerheJebMe ceW MeekeäÙeeW keâer ceesefjÙe MeeKee Les~
keâe #eef$eÙe yeleeÙee ieÙee nw~ MeekeäÙe ueesie efhehheefueJeve ceW jnles Les pees GheÙeg&òeâ kesâ meboYe& ceW efvecve ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
Deepe kesâ hetJeea Gòej ØeosMe ceW DeJeefmLele Lee~ ketâš :
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
3. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme «ebLe ceW Ûebõieghle ceewÙe& keâes Je=<eue keâne
ieÙee nw? (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2

(a) cegõeje#eme (b) ceeueefJekeâeefiveefce$e Gòej—(a)

(c) ce=ÛÚkeâefškeâced (d) De°eOÙeeÙeer Ûebõieghle ves mesuÙegkeâme hej 305 F&.het. kesâ Deemeheeme efJepeÙe Øeehle keâer
Gòej—(a) Leer~ mebefOe kesâ oewjeve mesuÙegkeâme ves Ûebõieghle keâes keâebOeej, keâeyegue, nsjele
efJeMeeKeoòe Éeje jefÛele veeškeâ ‘cegõeje#eme‘ mes Ûebõieghle ceewÙe& kesâ Deewj yeuetefÛemleeve kesâ ØeosMe efoS leLee Ûebõieghle ves mesuÙegkeâme keâes YeWš
efJe<eÙe ceW efJemle=le metÛevee Øeehle nesleer nw~ Fme «ebLe ceW Ûebõieghle keâes mJe™he 500 neLeer efoÙes Les ve efkeâ IeesÌ[s~ Fme Øekeâej mener Gòej (a)
vebojepe keâe heg$e yeleeÙee ieÙee nw, Fme ke=âefle ceW Ûebõieghle kesâ efueS Je=<eue nesiee~
Deewj kegâuenerve MeyoeW keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee nw~
7. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Meemekeâ kesâ DeefYeuesKe mes helee Ûeuelee
4. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme Ùetveeveer uesKekeâ ves Ûebõieghle keâes ‘meQ[e^ ks eâesšmd e‘ nw efkeâ Ûebõieghle ceewÙe& kesâ ØeebleerÙe ieJeve&j heg<Ùeieghle ves megoMe&ve Peerue
keâne nw? hej Skeâ yeebOe yeveJeeÙee Lee?
(a) SefjÙeve (b) peefmšve
(a) ®õoeceve (b) DeMeeskeâ
(c) huetšeke&â (d) mesuÙegkeâme
(c) n<e& (d) mecegõieghle
Gòej—(b)
Gòej—(a)
peefmšve veecekeâ Ùetveeveer uesKekeâ kesâ Devegmeej, Ûebõieghle ves Deheveer 6
ueeKe keâer heâewpe kesâ meeLe meejs Yeejle keâes jeQo efoÙee Lee~ Fmeer uesKekeâ ®õoeceve kesâ petveeieÌ{ efMeueeuesKe ceW keâne ieÙee nw efkeâ efmebÛeeF& kesâ efueS
ves Ûebõieghle keâes ‘mewb[^eskeâesšdme‘ keâne nw~ huetšeke&â Deewj SefjÙeve ves megoMe&ve Peerue hej Skeâ yeebOe heg<Ùeieghle Éeje yeveJeeÙee ieÙee Lee~
Ûebõieghle keâes ‘Sb[eskeâesšdme‘ kesâ ™he ceW JeefCe&le efkeâÙee nw~ heg<Ùeieghle leye Ûebõieghle ceewÙe& keâe ØeebleerÙe ieJeve&j Lee~

5. DeueskeäpeW[j Éeje efmebOe SJeb Deheâieeefvemleeve keâe efveÙegòeâ ØeMeemekeâ 8. efvecveefueefKele ceW mes keâvee&škeâ kesâ efkeâme/efkeâve mLeeve hej DeMeeskeâ
mesuÙegkeâme keâes efkeâme YeejleerÙe jepee ves njeÙee Lee? kesâ efMeueeuesKe Øeehle venerb ngS nQ?
(a) mecegõieghle (b) ®õoeceve (a) efÛeòeueogie& (b) Ùesje&iegefñ

NCERT-meej ( 287 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
(c) ceemkeâer (d) meesheeje 13. eqceœe kesâ jepee še@ueceer efheâuee[sueheâme ves efkeâmes efyebogmeej kesâ
Gòej—(d) jepeojyeej ceW Dehevee jepeotle yeveekeâj Yespee Lee?
(a) efhueveer (b) [eÙeesefveefmeÙeme
keâvee&škeâ ceW DeMeeskeâ kesâ efMeueeuesKe efÛeòeueogie&, Ùesje&iegefñ Deewj ceemkeâer (c) Dejsmšeryegueme (d) [eÙeceskeâme
veecekeâ mLeeve mes Øeehle ngS nwb~ meesheeje keâvee&škeâ ceW veneR yeefukeâ Gòej—(b)
ceneje°^ kesâ LeeCes efpeues ceW nw~ Ùeneb mes Yeer DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKe Øeehle
efyebogmeej ves Ùetveeveer ogefveÙee kesâ meeLe cew$eerhetCe& mebyebOeeW keâer veerefle peejer
ngS nQ~ jKeer~ efhueveer keâe keânvee nw efkeâ efcemeÇ kesâ še@ueceer efheâuee[sueheâme ves
9. efvecveefueefKele ceW mes Ûebõieghle ceewÙe& kesâ DeeOÙeeeflcekeâ ieg® keâewve Les? [eÙeveesemf eÙeme keâes efyebogmeej kesâ jepeojyeej ceW Dehevee jepeotle yeveekeâj
(a) kegbâokegbâo mJeeceer (b) Yeõyeeng Yespee Lee~
(c) heeMJe&veeLe (d) Deueej keâueece 14. eqvecveefueefKele ceW efkeâme Je<e& DeMeeskeâ jepeefmebnemeve hej yew"e Lee?
Gòej—(b) (a) 273 F&.het. (b) 200 F&.het.
(c) 322 F&.het. (d) 305 F&.het.
pewve DevegßegefleÙeeW SJeb hejbheje mes helee Ûeuelee nw efkeâ Ûebõieghle Dehevee Gòej—(a)
jepeefmebnemeve lÙeeiekeâj Deheves ieg® pewvecegefve Yeõyeeng kesâ meeLe keâvee&škeâ
273 F&.het.ceW efyebomg eej keâer ce=lÙeg nes peeves kesâ yeeo DeMeeskeâ jepeefmebnemeve
kesâ ßeJeCeyesueieesuee ceW mebvÙeemeer kesâ ™he ceW jnves ueies Les~
hej yew"e Dele: mener Gòej (a) nw~
10. Ûebõieghle ceewÙe& kesâ heMÛeele ceewÙe& JebMe keâe Meemekeâ keâewve yevee Lee?
(a) efyebefyemeej (b) efyebogmeej  veF& NCERT keâ#ee-12 ‘YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe’
(c) DeMeeskeâ (d) JeemegosJe
DeMeeskeâ kesâ Meemeve keâer Meg™Deele 272/268 F&.het. ceevee ieÙee nw~
Gòej—(b)
ueieYeie 25 Je<e& lekeâ Meemeve keâjves kesâ yeeo Ûebõieghle ceewÙe& ves Dehevee 15. DeMeeskeâ jepee yeveves mes hetJe& efkeâve ØeebleeW keâe JeeÙemejeÙe jn Ûegkeâe
efmebnemeve Deheves heg$e efyebogmeej keâes meeQhe efoÙee~ Lee?
(a) Gppewve (b) le#eefMeuee
11. efyebomg eej kesâ Meemevekeâeue ceW ceewÙe& meeceüepÙe kesâ Debleie&le efvecveefueefKele
(c) DeJebleer (d) (a) Deewj (b) oesveeW
ceW mes keâewve-mes ØeosMe Meeefceue venerb Les?
Gòej—(d)
(a) keâefuebie ØeosMe (b) megojt oef#eCeer jepÙe
(c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) le#eefMeuee
yeewæ meÇesleeW kesâ Devegmeej DeMeeskeâ Skeâ jepekegâceej kesâ ™he ceW henues
Gppewve keâe JeeÙemejeÙe jne, Fmekesâ heMÛeele le#eefMeuee keâe JeeÙemejeÙe
Gòej—(c)
jne~ DeMeeskeâ ves DeJebleer keâes efyebogmeej kesâ Meemevekeâeue ceW peerlee Lee~
efyebogmeej kesâ Meemevekeâeue ceW ceewÙe& meeceüepÙe oef#eCe ceW cewmetj lekeâ hewâue yeewæ hejbheje kesâ Devegmeej DeMeeskeâ Deheves ØeejbefYekeâ peerJeve ceW DelÙeble
ieÙee Deewj Fme lejn FmeceW ueieYeie meeje osMe Meeefceue Lee; keâefuebie efveo&Ùeer Je ›etâj Lee~
ØeosMe (GÌ[ermee) leLee megotj oef#eCe kesâ jepÙeeW keâes ÚesÌ[keâj~ 16. YeejleerÙe Fefleneme keâe henuee jepee efpemeves Deheves MeemeveeosMeeW
12. efvecveefueefKele ceW mes le#eefMeuee keâe JeeÙemejeÙe keâewve efveÙegòeâ efkeâÙee keâes efMeueeDeeW hej KegoJeeÙee Lee?
(a) DeMeeskeâ (b) Ûebõieghle ceewÙe&
ieÙee Lee?
(c) DepeeMe$eg (d) Ieveevebo
(a) DeMeeskeâ (b) megMeerce Gòej—(a)
(c) efyebogmeej (d) yeÇÿeoòe
YeejleerÙe Fefleneme ceW DeMeeskeâ ner Ssmee henuee jepee Lee efpemeves Deheves
Gòej—(b) MeemeveeosMeeW keâes efMeueeDeeW hej KegoJeeÙee~ Fve efMeueeuesKeeW leLee kegâÚ
efoJÙeeJeoeve «ebLe kesâ Devegmeej efyebomg eej ves Deheves meyemes yeÌ[s heg$e DevÙe meeefneflÙekeâ meÇels eeW keâer meneÙelee mes DeMeeskeâ Deewj Gmekesâ Meemevekeâeue
megMeerce (megceve) keâes le#eefMeuee keâe JeeÙemejeÙe efveÙegòeâ efkeâÙee Lee~ keâe Fefleneme jÛee pee mekeâlee nw~
Dele: mener Gòej (b) nesiee~ 17. keâewve-mee JeeÙemejeÙe le#eefMeuee kesâ efJeõesn keâes oyeeves ceW meheâue ngDee
Lee?
 le#eefMeuee kesâ efJeõesn keâes oyeeves ceW DemeceLe& nesves hej megMeerce kesâ (a) DeMeeskeâ (b) megMeerce
(c) yeÇÿeoòe (d) efyebefyemeej
mLeeve hej DeMeeskeâ keâes le#eefMeuee keâe JeeÙemejeÙe efveÙegòeâ efkeâÙee ieÙee~
Gòej—(a)

NCERT-meej ( 288 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efoJÙeeJeoeve kesâ Devegmeej, efyebogmeej kesâ Meemevekeâeue ceW le#eefMeuee ceW (c) efMeueeuesKe- XII
efJeõesn efÚÌ[ ieÙee Lee Deewj peye megMeerce venerb oyee heeÙee leye Jeneb (d) efMeueeuesKe- XIII
Meebefle mLeeefhele keâjves kesâ efueS DeMeeskeâ keâes Yespee ieÙee Lee~ Gòej—(d)
18. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Meemekeâ keâes ‘osJeveeceefheÙe’ Deewj ‘efheÙeoefmme’ DeMeeskeâ kesâ jepÙekeâeue keâer henueer yeÌ[er Iešvee keâefuebie Ùegæ nw, Deewj
kesâ ™he ceW yeleeÙee ieÙee nw? FmeceW DeMeeskeâ keâer efJepeÙe Leer~ DeMeeskeâ kesâ lesjnJeW efMeueeuesKe mes Fme
(a) Ûebõieghle ceewÙe& (b) n<e& Ùegæ kesâ meboYe& ceW mhe° mee#Ùe efceueles nQ~ Ùen Iešvee DeMeeskeâ kesâ
(c) DeMeeskeâ (d) DepeeleMe$eg Meemevekeâeue kesâ 8 Je<e& yeeo ngF& Leer~
Gòej—(c) 22. jppegkeâ Les-
DeMeeskeâ keâes Gmekesâ DeefYeuesKeeW ceW ‘osJeveeceefheÙe’ Deewj ‘efheÙeoefmme’ kesâ (a) ieghle jepÙe kesâ JÙeeheejer (b) ceewÙe& Meemeve ceW DeefOekeâejer
™he ceW oMee&Ùee ieÙee nw~ Ùes efMeueeuesKe meeceevÙeleÙee ØeeÛeerve jepeceeieex (c) Ûeesue meceüepÙe ceW meeceble (d) Mekeâ mesvee ceW DeefOekeâejer
hej mLeeefhele efkeâS ieS Les~ osJeveeceefheÙe keâe DeLe& nw- osJeleeDeeW keâe efØeÙe Gòej—(b)
Ùee osKeves ceW megboj~ DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW ceW jppegkeâ veecekeâ DeefOekeâejer keâe GuuesKe
19. efvecveefueefKele ceW mes DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKe efkeâve #es$eeW mes Øeehle ngS efceuelee nw jppegkeâ keâes efvecve DeefOekeâej Øeehle Les- (1) ueesieeW keâes Yeues
nQ ? keâece kesâ efueS hegj<ke=âle keâjvee (2) pe™jle heÌ[ves hej yegjs ueesieeW keâes
(1) F&jeve (2) vesheeue oC[ osvee~
(3) heeefkeâmleeve (4) Deheâieeefvemleeve
GheÙeg&òeâ kesâ DeeOeej hej mener ketâš keâe ÛeÙeve keâjsb?  jppegkeâ peceerve keâer ceehe keâjves leLee Gmekeâer meercee efveOee&efjle
ketâš : keâjves Jeeuee DeefOekeâejer neslee Lee~
(a) 1 Deewj 2 (b) 2 Deewj 3
(c) 1 Deewj 3 (d) 2, 3 Deewj 4
Gòej—(d) 23. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme efMeueeuesKe ceW DeMeeskeâ ves meYeer OeceeX SJeb
DeMeeskeâ kesâ efMeueeuesKe Yeejle kesâ Deefleefjòeâ vesheeue, heeefkeâmleeve leLee hebLeeW kesâ Øeefle meceeve Deeoj-YeeJe Øekeâš efkeâÙee nw?
Deheâieeefvemleeve mes Øeehle nesles nQ~ kegâue efceueekeâej Fme #es$e kesâ 47 (a) meeleJeW (b) omeJeW
mLeeveeW hej eqMeueeuesKe Øeehle ngS nQ~ peyeefkeâ F&jeve mes Ssmee keâesF& mee#Ùe (c) yeejnJeW (d) heebÛeJeW
Øeehle veneR ngDee nw, Dele: mener Gòej (d) nesiee~ Gòej—(c)
20. efvecveefueefKele ceW mes keâefuebie kesâ Ùegæ keâer efJeYeeref<ekeâe keâe DeMeeskeâ yeejnJeW efMeueeuesKe ceW DeMeeskeâ meYeer Oecee&W SJeb hebLeeW kesâ Øeefle meceeve
hej keäÙee ØeYeeJe heÌ[e? Deeoj-YeeJe keâer Deheveer veerefle keâes Deewj DeefOekeâ mhe° keâjlee nw~ DeMeeskeâ
keânlee nw efkeâ Jen- meYeer hebLeeW SJeb mebØeoeÙeeW, meeOeg-mebvÙeeefmeÙeeW leLee
1. DeMeeskeâ ves Dee›eâceCe keâer veerefle ÚesÌ[ oer~
Deece veeieefjkeâeW keâes, GhenejeW leLee DevÙe ™heeW ceW ceevÙelee Øeoeve keâj
2. peerJeOeeefjÙeeW keâer YeueeF& kesâ efueS keâoce G"eS~
Deeoj keâjlee nw~‘‘
3. heefMÛece SefMeÙee mecesle Ùetveeveer jepÙeeW leLee DevÙe osMeeW
ceW Meebefleotle Yespes~ 24. DevegßegefleÙeeW kesâ Devegmeej, DeMeeskeâ ves yeewæeW kesâ efkeâme meccesueve keâe
4. jòeâ Deewj ueewn keâer veerefle keâe heeueve efkeâÙee~ DeeÙeespeve efkeâÙee Lee?
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? (a) otmejs (b) henues
(a) 1 Deewj 2 (b) 1 Deewj 4 (c) leermejs (d) ÛeewLes~
(c) 1, 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(c)
Gòej—(c) heejbheefjkeâ DevegßegefleÙeeW kesâ Devegmeej, DeMeeskeâ ves yeewæeW keâe leermeje
meccesueve (mebieerefle) keâe DeeÙeespeve efkeâÙee Lee~
keâefuebie Ùegæ keâer efJeYeeref<ekeâe keâe DeMeeskeâ hej ienje ØeYeeJe heÌ[e~ Gmeves
Oecce keâer veerefle DeheveeF&, peerJeOeeefjÙeeW kesâ efueS DemheleeueeW keâe efvecee&Ce 25. DeMeeskeâ ves ‘Oecce cenecee$eeW‘ keâer efveÙegefòeâ efkeâme efueS keâer Leer?
keâjeÙee leLee efJeosMeeW ceW Meebefleotle Yespes~ Fme Øekeâej keâLeve 4 ieuele nw (a) vÙeeÙe keâeÙe& kesâ efueS (b) Oece& ØeÛeej kesâ efueS
leLee DevÙe leerveeW keâLeve DeMeeskeâ kesâ mebyebOe ceW melÙe nQ~ (c) jepemJe Jemetueer kesâ efueS (d) efnbmee hej jeskeâ kesâ efueS
Gòej—(b)
21. keâefuebie Ùegæ keâer efJepeÙe leLee #eef$eÙeeW keâe JeCe&ve DeMeeskeâ kesâ efkeâme
efMeueeuesKe ceW nw? DeMeeskeâ ves veejer meefnle meceepe kesâ efJeefYevve JeieeX kesâ yeerÛe Oece& keâe
(a) efMeueeuesKe- IV ØeÛeej keâjves kesâ efueS Oeccecenecee$e yeneue efkeâS~ Deheves meeceüepÙe ceW
(b) efMeueeuesKe- III vÙeeÙe-keâeÙe& keâjves kesâ efueS Gmeves jppegkeâeW keâer efveÙegefòeâ keâer~

NCERT-meej ( 289 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
26. DeMeeskeâ kesâ yeejnJesb efMeueeuesKe kesâ meboYe& ceW efoS ieS keâLeveeW ceW 29. ‘meejer Øepee cesjer mebleeve nw- Iees<eCee efkeâme jepee keâer nw?
mes ketâš kesâ DeeOeej hej melÙe keâLeve keâer henÛeeve keâjW? (a) Ûebõieghle ceewÙe& (b) DeMeeskeâ
1. DeeojCeerÙe JÙeefòeâÙeeW keâer Dee%ee keâe heeueve
(c) DepeeleMe$eg (d) ieewleceerheg$e MeelekeâCeea
2. ØeeefCeÙeeW keâes #eefle ve hengbÛeevee~
Gòej—(b)
3. meÛe yeesuevee~
4. peerJe nlÙee mes yeÛevee~ mebYeJele: Deepe lekeâ efkeâmeer Yeer DevÙe Meemekeâ ves jepee Deewj Øepee kesâ
ketâš : yeerÛe kesâ mebyebOeeW keâes Fleveer mejue Deewj Goeòe Yee<ee ceW DeefYeJÙeefòeâ veneR
(a) 1 Deewj 2 (b) 3 Deewj 4
efkeâÙee, Gmeves Iees<eCee keâer; ‘meejer Øepee cesjer mebleeve nw~‘ efpeme Øekeâej
(c) 1, 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
ceQ Deheveer mebleeve kesâ efueS Fme peerJeve ceW Deewj Deieues peerJeve ceW Yeer
Gòej—(d)
megKe-mece=efæ keâer keâecevee keâjlee ntb, Jewmeer ner keâecevee ceQ meYeer Øepee-
DeMeeskeâ ves yeenjJeW efMeueeuesKe leLee DevÙe yengle mes jepÙeeosMeeW ceW peveeW kesâ efueS Yeer keâjlee nbt~
meoeÛeej keâe heeueve keâjves kesâ efueS keâne nw~ Dele: efoS ieS meYeer
keâLeveeW keâe mebyebOe DeMeeskeâ kesâ yeejnJeW efMeueeuesKe mes nw~ 30. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme jepee ves Deheves Éeje hejeefpele ueesieeW
27. efvecveefueefKele ceW mes meJe&ØeLece efkeâme jepee ves ceveg<ÙeeW Deewj peeveJejeW mes #ecee ceebieer Leer?
kesâ efueS efÛeefkeâlmeeueÙe mLeeefhele efkeâS? (a) efyebogmeej (b) Ieveevebo
(a) Ûebõieghle ceewÙe& (b) efyebogmeej (c) mecegõieghle (d) DeMeeskeâ
(c) DeMeeskeâ (d) efyebefyemeej Gòej—(d)
Gòej—(c)
kesâJeue DeMeeskeâ ner Skeâ jepee ngDee nw, efpemeves Deheves Éeje hejeefpele
DeMeeskeâ ves efMekeâej keâjvee Deewj peeveJejeW keâes ceejvee ÚesÌ[ efoÙee leLee
ueesieeW mes Fme yeele kesâ efueS #ecee ceebieer efkeâ Gmeves Gvekesâ efJe®æ Ùegæ
ceveg<ÙeeW Deewj peeveJejeW kesâ efueS efÛeefkeâlmeeueÙe mLeeefhele efkeâS~
keâjkesâ GvnW keâ° Deewj og:Ke hengbÛeeÙee~ lesjnJeeb efMeueeuesKe Skeâ Ssmee
28. Jes efJeosMeer jepÙe Deewj jepee peneb mes DeMeeskeâ kesâ efMeueeuesKe efceues, cece&mheMeea uesKe nw, pees DeMeeskeâ pewmes ceneve Deewj GoejÛeslee ceeveJe
jepeeDeeW keâes Gvekesâ jepÙe#es$e mes ketâš keâer meneÙelee mes efceueeSb? Éeje ner efueKee pee mekeâlee Lee~
metÛeer-I metÛeer-II
31. eqvecveefueefeKle ceW mes efkeâve veerelf eÙeeW kesâ keâejCe DeMeeskeâ keâe veece Fefleneme
(jepee) (jepÙe-#es$e)
ceW Decej nw?
A. še@ueceer efheâuee[sueheâme 1. cekeâotefveÙee
(1) Meebefle (2) Devee›eâceCe
B. SWefšieesveme ieesveeleme 2. efcemeÇ
(3) jepÙeefJepeÙe (4) meebmke=âeflekeâ efJepeÙe
C. DeueskeäpeW[j 3. SheeFjme
ketâš kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW-
D. cesieeme 4. meeFjerve
ketâš :
ketâš :
(a) 1 Deewj 4 (b) 1, 2 Deewj 3
A B C D
(c) 1, 2 Deewj 4 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
(a) 1 2 3 4
Gòej—(c)
(b) 2 1 4 3
(c) 3 2 4 1 Fefleneme ceW DeMeeskeâ keâe veece Gmekeâer efvecve veerefleÙeeW kesâ efueS Decej nw~
(d) 2 1 3 4
Meebefle, Devee›eâceCe Deewj meebmke=âeflekeâ efJepeÙe peyeefkeâ DeMeeskeâ keâes jepÙe
efJepeÙe keâjves nsleg veneR peevee peelee nw- Dele: mener Gòej (c) nw~
Gòej—(d)
32. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme DeefYeuesKe kesâ Devegmeej, ceÚgJeejeW Je yenseuf eÙeeW
efJekeâuhe ceW efoS ieS DeMeeskeâ kesâ efMeueeuesKe/mlebYeuesKe mes efJeosMeer jepÙe ves peerJe efnbmee lÙeeie keâj Keseflenj peerJeve keâes DeheveeÙee Lee?
Deewj jepeeDeeW keâe megcesueve efvecveevegmeej nw- (a) kebâOeej DeefYeuesKe (b) ceemkeâer DeefYeuesKe
(jepee) (jepÙe #es$e) (c) iegpe&je DeefYeuesKe (d) vesóÒj DeefYeuesKe
še@uesceer efheâuee[sueheâme - efcemeÇ Gòej—(a)
SWefšieesveme ieesveeleme - cekeâotefveÙee kebâOeej DeefYeuesKe kesâ Devegmeej, DeMeeskeâ keâer Oecce veerefle keâe Demej
DeueskeäpeW[j - SheeFjme yenseuf eÙeeW Deewj ceÚgJeejeW hej heÌ[e GvneWves peerJe-efnmb ee lÙeeiekeâj mebYeJele:
cesieeme - meeFjerve JÙeJeefmLele Keseflenj peerJeve keâes Dehevee efueÙee~

NCERT-meej ( 290 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
33. DeMeeskeâ ves Deheves Meemeve kesâ yeejnJeW Je<e& kesâ yeeo mes efkeâme jepee%ee GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
hej Deheves efJeÛeej venerb JÙeòeâ efkeâÙes Les? (a) 1 Deewj 2 (b) 1, 2 Deewj 3
(a) Oecce (c) 1 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
& (b) DeÛÚe Meemeve Gòej—(a)
(c) ueesieeW keâe Skeâ otmejs kesâ Øeefle yelee&Je
(d) Ùegæ-veerefle DeMeeskeâ kesâ keâeue ceW ØelÙeskeâ efJeYeeie keâe DeOÙe#e heešefueheg$e ceW jnlee Lee
Gòej—(d) ve efkeâ Øeeble ceW leLee jepee keâes meueen osves kesâ efueS Skeâ cebef$eheefj<eo
nesleer Leer; Fme Øekeâej keâLeve 3 Deewj 4 DemelÙe nw leLee keâLeve 1 Deewj
DeMeeskeâ ves Deheves Meemeve kesâ yeejnJeW Je<e& kesâ yeeo mes jepeeDeeW ceW Oece&,
2 melÙe nw~
DeÛÚs Meemeve Deewj ueesieeW keâe Skeâ otmejs kesâ efueS yelee&Je hej Deheves
efJeÛeej JÙeòeâ efkeâS~ Ùes jepee%eeSb Gmekesâ meceüepÙe kesâ meYeer ØeebleeW ceW 38. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
Yespe oer ieFË Leer~ Dele: Fme Øekeâej Ùegæ-veerefle keâe jepeeDeeW ceW keâesF& 1. ceewÙe&keâeue ceW cekeâeveeW Deewj Oeve mebheefòeÙeeW Deeefo kesâ yeejs ceW mejkeâejer
mLeeve veneR Lee~ DeefYeuesKeeW ceW ØeefJeef°Ùeeb keâer peeleer Leerb~
34. efvecveefueefKele ceW mes ‘heCe‘ efkeâme Oeeleg keâer cegõe Leer? 2. Fme meceÙe efJeJeeefnle m$eer kesâ heeme m$eerOeve kesâ ™he ceW Deheveer
(a) meesves keâer (b) Ûeeboer keâer efvepeer mebheefòe Deewj DeeYet<eCe nesles Les~
(c) leebyee keâer (d) ueesne keâer GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
Gòej—(b) (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2

heCe 3/4 leesues kesâ yejeyej Ûeeboer keâe efmekeäkeâe neslee Lee~ ceb$eer, mesveeheefle, (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
hegjesefnle leLee ÙegJejepeeW keâes 48 npeej heCe keâer Yeejer jkeâce efceueleer Gòej—(c)
Leer~ JeneR Fmekesâ efJehejerle meyemes veerÛes opex kesâ DeefOekeâeefjÙeeW keâes 60 heCe ceewÙe&keâeue ceW veeieefjkeâ peerJeve keâe efJekeâeme nes Ûegkeâe Lee~ jnves kesâ cekeâeveeW
efceuelee Lee~ Deewj Oeve-mebheefòe Deeefo kesâ yeejs ceW mejkeâejer DeefYeuesKeeW ceW ØeefJeef°Ùeeb keâer
35. ‘ØeeosefMekeâ‘ heoveece keâe DeefOekeâejer neslee Lee- peeleer Leebr Deewj efveÙece-efJeefveÙece megheefjYeeef<ele Les Deewj keâ"esjlee mes Gvekeâe
(a) efpeuee ØeMeemeve keâe ØeOeeve (b) jepÙe ØeMeemeve keâe ØeOeeve heeueve efkeâÙee peelee Lee~ efJeJeeefnle efm$eÙeeb Deheves m$eerOeve kesâ ™he ceW
(c) «eece ØeMeemeve keâe ØeOeeve (d) meerceeble ØeebleeW keâe ØeOeeve Deheveer efvepeer mebheefòe Je DeeYet<eCe jKeleer Leer~ efJeOeJee nesves keâer efmLeefle ceW
Gòej—(a) Jen Deheveer FÛÚe Devegmeej GvnW yesÛe mekeâleer Leer~
‘ØeeosefMekeâ‘ efpeuee ØeMeemeve keâe ØeOeeve neslee Lee, pees Deheves DeOeervemLe 39. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme mLeeve hej DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW keâe
meYeer #es$eeW kesâ ØeMeemeve keâe efvejer#eCe keâjves kesâ efueS heebÛe Je<e& ceW Skeâ efvecee&Ce efkeâÙee peelee Lee?
yeej mebhetCe& efpeues keâe oewje keâjlee Lee~
(a) le#eefMeuee (b) heešefueheg$e
36. efvecveefueefKele ceW mes veiej ØeMeemeve keâer efkeâme meefceefle keâe keâeÙe& (c) Ûegveej (d) DeJebefle
‘pevce Deewj ce=lÙeg keâe hebpeerkeâjCe‘ keâjvee Lee? Gòej—(c)
(a) ØeLece meefceefle (b) leermejer meefceefle
(c) otmejer meefceefle (d) Ú"er meefceefle
helLej kesâ mlebYe JeejeCemeer kesâ heeme Ûegveej ceW lewÙeej efkeâS peeles Les Deewj
Gòej—(b) Jeneb mes Gòejer Deewj oef#eCeer Yeejle ceW hengbÛeeS peeles Les~ DeefOekeâebMe
DeefYeuesKeeW kesâ Øeehle nesves kesâ mLeeve cenlJehetCe& jepeceeieeX hej heÌ[les nQ~
cesiemLeveerpe ves keâne nw- heešefueheg$e veiej keâe Meemeve Skeâ veiej
heefj<eo Éeje efkeâÙee peelee Lee, efpemeceW 30 meomÙe Les~ 5-5 meomÙeeW 40. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
keâer Ú: meefceefleÙeeb Leerb, efpemeceW mes leermejer meefceefle keâe keâeÙe& pevce Deewj 1. ‘meefvveOeelee‘ keâj-efveOee&jCe keâe meJeexÛÛe DeefOekeâejer neslee Lee~
ce=lÙeg kesâ hebpeerkeâjCe mes mebyebefOele Lee~ 2. ‘meceenlee&‘ jepekeâerÙe keâes<eeieej Deewj Yeb[ejeieej keâe mebj#ekeâ
neslee Lee~
37. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
1. DeMeeskeâ ves meeceüepÙe keâes Ûeej yeÌ[s ØeebleeW ceW yeebše Lee~ (a) kesâJeue 1
2. ØeebleeW keâe Meemeve Skeâ jepÙeheeue mebYeeuelee Lee~ (b) kesâJeue 2
3. ØelÙeskeâ efJeYeeie keâe DeOÙe#e ØeebleeW ceW jnlee Lee~ (c) 1 Deewj 2
4. jepee keâes meueen osves kesâ efueS cebef$eheefj<eo venerb nesleer (d) ve lees 1, ve ner 2
Leer~ Gòej—(d)

NCERT-meej ( 291 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ceewÙe&keâeue ceW meceenlee& keâj-efveOee&jCe keâe meJeexÛÛe DeefOekeâejer neslee Lee GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
Deewj meefvveOeelee jepekeâerÙe keâes<eeieej Deewj Yeb[ejieej keâe mebj#ekeâ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
neslee Lee; Dele: mener Gòej (d) nesiee~ (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1, ve ner 2
Gòej—(a)
41. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
1. ceewÙe&keâeue ceW JÙeeheeefjÙeeW keâes JÙeeheej keâjves nsleg ueeFmeWme ceewÙe&keâeue ceW jepemJe keâe cegKÙe meÇesle Yetefce keâj Deewj JÙeeheej keâj
uesvee heÌ[lee Lee~ Deeefo Lee~ Ghepe keâe ÛeewLeeF& mes Ú"eb Yeeie lekeâ Yetefce keâj kesâ ™he ceW
2. Yeejle Deveskeâ heefMÛeceer osMeeW keâes veerue, peÌ[er-yetefšÙeeb, jsMece, Jemetue efkeâÙee peelee Lee~ Dele: Fme Øekeâej (a) mener Gòej nw~
oJeeFÙeeb Deeefo Yespelee Lee~ 45. ceewÙe&keâeue ceW meerlee mes leelheÙe& nw-
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? (a) Skeâ osJeer
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (b) Skeâ Oeeefce&keâ mebØeoeÙe
(c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW (c) jepekeâerÙe Yetecf e mes Øeehle DeeÙe
Gòej—(d) (d) Tmej Yetefce
Gòej—(c)
Yeejle Deveskeâ heefMÛeceer osMeeW keâes veerue, peÌ[er-yetefšÙeeb, oJeeFÙeeb jsMece
™F& Deeefo Yespelee Lee leLee JÙeeheej kesâ ceeieeX keâer megj#ee kesâ efueS ceewÙe&keâeue ceW jepekeâerÙe Yetefce keâer JÙeJemLee ‘meerleeOÙe#e‘ Éeje nesleer
efJeMes<e ØeyebOe efkeâS ieS Les~ JÙeeheej keâjves kesâ efueS JÙeeheeefjÙeeW keâes Leer, Fmemes Øeehle nesves Jeeueer DeeÙe keâes meerlee keâne peelee Lee~
ueeFmeWme uesvee heÌ[lee Lee~ 46. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme mLeeve mes ceewÙe&keâeueerve Ùeef#eCeer keâer cetefle&
42. ‘Skeâ Yeje ngDee jepekeâes<e ner jepÙe keâer megKe-mece=eæ
f keâe cetueeOeej Øeehle keâer ieF& nw?
nw~‘ keâLeve efkeâmekeâe nw? (a) hešvee (b) cesj"
(a) cesiemLeveerpe keâe (b) keâewefšuÙe keâe (c) meejveeLe (d) Gppewve

(c) Ûebõieghle keâe (d) DeMeeskeâ keâe Gòej—(a)

Gòej—(b)
keâewefšuÙe keâe keânvee nw efkeâ ‘‘Skeâ Yeje ngDee jepekeâes<e ner jepÙe keâer
megKe-mece=efæ keâe cetueeOeej nw Deewj jepee keâe Ùen hejce keâle&JÙe nw efkeâ
Jen meYeer keâeÙeeX kesâ efueS Deheves keâes<e keâes meoe Yeje ngDee jKes~
43. efvecveefueefKele ceW mes ßesefCeÙeeW kesâ meboYe& ceW keâewve-mee keâLeve DemelÙe
nw~
(a) ßesefCeÙeeb (efieu[) MeefòeâMeeueer mebmLeeS Leerb
(b) ßesefCeÙeeb Deheves meomÙeeW keâe efJeJeeo mJeÙeb efvehešeleer Leerb~
(c) kegâÚ ßesefCeÙeeb Deheves efmekeäkesâ peejer keâjleer Leerb~
(d) ßesCeer keâe cegefKeÙee jepee keânueelee Lee~
Gòej—(d)
ceewÙe&keâeue ceW ßesCeer keâe cegefKeÙee ‘ßes‰keâ‘ keânueelee Lee~ (ßesCeer kesâ
cegefKeÙee keâes ‘pes‰keâ’ keâne peelee Lee)~ ßesefCeÙeeb Deheves efMeuhekeâejeW keâes
DeeefLe&keâ, jepeveweflekeâ leLee vÙeeefÙekeâ MeefòeâÙeeb SJeb mebj#eCe Øeoeve
keâjleer Leerb~ Dele: (d) kesâ Deefleefjòeâ DevÙe meYeer keâLeve melÙe nQ~
44. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
1. ceewÙe&keâeue ceW jepemJe keâe cegKÙe meÇesle Yetefce keâj Deewj JÙeeheej
keâj Lee~
2. Ghepe keâe Ú"eb mes yeejnJeeb Yeeie lekeâ Yetefce keâj kesâ ™he ceW
Jemetue efkeâÙee peelee Lee~
Ùe#e Deewj Ùeef#eCeer keâer cetefle&Ùeeb ceLegje, yeÙeevee Deewj hešvee mes Øeehle ngF&
nQ~ hešvee kesâ heeme, oeroejiebpe mes efceueer Ùeef#eCeer keâer cetefle& Skeâ mJemLe
m$eer keâer nw~ Fme Øeeflecee hej ceewÙe&keâeueerve hee@efueMe efoKeeF& osleer nw~
47. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee/mes keâejkeâ ceewÙe& meeceüepÙe kesâ heleve
nsleg efpeccesoej nw/nQ-
1. ogye&ue GòejeefOekeâejer 2. ØeosMeeW kesâ ceOÙe pegÌ[eJe keâer keâceer
3. jepemJe keâer keâceer 4. DeMeeskeâ keâer Oecce veerefle
veerÛes efoS ieS ketâš keâer meneÙelee mes mener Gòej ÛegveW-
(a) 1 Deewj 2 (b) 1, 2 Deewj 3
(c) 2, 3 Deewj 4 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(d)
ceewÙe& meceüepÙe DeMeeskeâ keâer ce=lÙeg kesâ yeeo efÚvve-efYevve nesves ueiee
efpemekesâ ØecegKe keâejCe Fme Øekeâej nwb- (1) DeMeeskeâ kesâ GòejeefOekeâejer
ogye&ue Les, pees meeceüepÙe mebYeeueves ceW DemeceLe& jns leLee meeceüepÙe kesâ
efJeefYevve ØeosMe DelÙeefOekeâ otjer kesâ keâejCe Skeâ-otmejs mes Deueie-Leueie
heÌ[s ngS Les; meeLe ner jepemJe keâer keâceer kesâ Ûeueles Fvekeâer osKe-jsKe Je
ØeMeemeve DeÛÚer lejn mes vener nes heeÙee~ (2) DeMeeskeâ keâer MeebefleJeeoer
veerefleÙeeW ves meeceüepÙe keâes keâcepeesj yevee efoÙee, Jen mewefvekeâ Âef° mes
ogye&ue nes ieÙee Deewj GmeceW Ùegæ ueÌ[ves keâer Meefòeâ veneR jner~ Fme
Øekeâej Ùes keâejCe ceewÙe& meeceüepÙe kesâ heleve keâe keâejCe yeves~ Dele: mener
Gòej (d) nesiee~

NCERT-meej ( 292 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
48. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Meemekeâ ves meòee™Ì{ nesves kesâ heMÛeele 52. cesiemLeveerpe efkeâmekeâe jepeotle Lee?
Yeer mJeÙeb keâes jepee Ieesef<ele venerb efkeâÙee, yeefukeâ mesveeheefle keâer heoJeer (a) Ûevõieghle
mes ner Kego keâes mebleg° jKee? (b) mesuÙegkeâme efvekesâšj
(c) DeMeeskeâ
(a) DepeeleMe$eg (b) n<e&JeOe&ve
(d) Ieveevevo
(c) Ûebõieghle ceewÙe& (d) heg<Ùeefce$e
Gòej—(b)
Gòej—(d)
cesiemLeveerpe heefMÛeceer SefMeÙee kesâ Ùetveeveer jepee mesuÙegkeâme efvekesâšj keâe
Debeflece ceewÙe& Meemekeâ keâer nlÙee keâj heg<Ùeefce$e efmebnemevee™Ì{ ngDee~ jepeotle Lee~ cesiemLeveerpe Ûevõieghle kesâ ojyeej ceW DeeÙee Lee Deewj
Gmeves mJeÙeb mesveeheefle keâer heodJeer ner OeejCe keâer Deewj Deheves Deehe keâes Gmeves ‘FefC[keâe’ veecekeâ hegmlekeâ efueKeer nw~
jepee Ieesef<ele veneR efkeâÙee~
53. ØeeÛeerve Yeejle ceW ‘ßesCeer’ mebyebefOele Leer-
49. DeMeeskeâ ves og° DeefOekeâeefjÙeeW kesâ kegâMeemeve kesâ keâejCe efkeâve ØeebleeW (a) eqMeuhekeâejeW leLee JÙeeheeefjÙeeW keâe mebIe~
kesâ DeefOekeâeefjÙeeW keâe mLeeveeblejCe efkeâÙee Lee? (b) ceewÙe& keâeue ceW mewvÙe ØeMeemeve keâer Skeâ efJeefOe~
(1) leesmeefue (2) Gppewve (c) ceewÙe& keâeue ceW JeCee&ßece mes mebyebeOf ele~
(d) GheÙeg&òeâ ceW mes keâesF& veneR~
(3) le#eefMeuee (4) DeJebefle
Gòej—(a)
ketâš kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW?
(a) 1 Deewj 2 (b) 1, 2 Deewj 3 eqMeuhekeâejeW leLee JÙeeheeefjÙeeW Éeje yeveeS ieS mebIe keâes ‘ßesCeer’ keânles
(c) 1, 3 Deewj 4 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
Les~ efMeuhekeâejeW keâer ßesefCeÙeeW keâe keâece ØeefMe#eCe osvee, keâÛÛee ceeue
GheueyOe keâjevee leLee lewÙeej ceeue keâe efJelejCe keâjvee Lee~ peyeefkeâ
Gòej—(b)
JÙeeheeefjÙeeW keâer ßesefCeÙeeb JÙeeheej keâe mebÛeeueve keâjleer LeeR~
efyebogmeej kesâ Meemevekeâeue ceW ner le#eefMeuee kesâ veeieefjkeâeW ves og° 54. ceewÙeexòej keâeue ceW ceLegje Skeâ—
DeceelÙeeW kesâ kegâMeemeve keâer keâÌ[er efMekeâeÙeleW keâer Leer~ DeMeeskeâ keâer efveÙegefòeâ (a) Oeeefce&keâ keWâõ Lee
kesâ yeeo Ùes efMekeâeÙeles otj ngF&b hejbleg jepee yeveves kesâ heMÛeele hegve: ØeejbYe (b) «eeceerCe #es$e Lee
nes ieF&b~ Fmeer keâes OÙeeve ceW jKeles ngS Gmeves leesmeefue (keâefuebie), (c) heòeve veiej Lee
Gppewve leLee le#eefMeuee kesâ DeefOekeâeefjÙeeW kesâ mLeeveeblejCe keâer heefjheešer (d) FveceW mes keâesF& veneR
ÛeueeF&~ Gòej—(a)
50. efvecveefueefKele ceW mes efkeâmekesâ nceueeW mes yeÛeves kesâ efueS Ûeerveer jepee ceewÙeexòej keâeue ceW ceLegje Skeâ Oeeefce&keâ keWâõ Lee~ Ùeneb yeewæ efJenej Deewj
pewve cebefoj nQ~ Ùen ke=â<Ce Yeefòeâ keâe Skeâ cenlJehetCe& keWâõ Lee~ ceLegje
Meern ngDeebie šer ves ueieYeie 200 F&.het. ceW Ûeerveer ceneoerJeej yeveJeeF& kegâ<eeCeeW keâer otmejer jepeOeeveer Yeer Leer~
Leer?
(a) ntCeeW kesâ (b) MekeâeW kesâ
55. efvecve keâe megcesueve keâerefpeS—
DeefYeuesKe jepÙe
(c) meerefLeÙeve kesâ (d) heâejefmeÙeeW kesâ
(A) ceemkeâer (i) GòejeKeC[
Gòej—(c) (B) Oeewueer (ii) iegpejele
ceOÙe SefMeÙee ceW MeerefLeÙeve keâyeerues efvejblej ieefleMeerue Les~ Jes KeeveeyeoesMe (C) efiejveej (iii) Deesef[Mee
Les Deewj cegKÙele: IeesÌ[s kesâ Fmlesceeue hej efveYe&j Les~ Jes Ûeerve Deewj (D) keâeuemeer (iv) keâvee&škeâ
(A) (B) (C) (D)
Yeejle kesâ JÙeJeefmLele meeceüepÙeeW kesâ efueS iebYeerj Keleje yeve ieS
(a) iv iii ii i
efpemekesâ Ûeueles Ûeerveer jepee Meern ngDeebie šer (247-210 F&.het.) ves (b) i ii iv iii
ueieYeie 200 F&.het. ceW Ûeerveer ceneoerJeej yeveJeeF& Leer~ (c) iii i ii iv
51. ‘DeLe&Meem$e’ veecekeâ hegmlekeâ efkeâmekesâ Éeje efueKeer ieF& nw? (d) ii iv i iii
(a) Ûevõieghle (b) cesiemLeveerpe
Gòej—(a)
(c) keâewefšuÙe (d) nefj<esCe mener megcesueve efvecve nw—
Gòej—(c) DeefYeuesKe jepÙe
keâewefšuÙe (ÛeeCekeäÙe) ves ‘DeLe&Meem$e’ keâer jÛevee keâer Leer~ Ùen hegmlekeâ ceemkeâer keâvee&škeâ
Oeewueer Deesef[Mee
‘jepeveerefle SJeb ØeMeemeve’ hej keWâefõle nw~ keâewefšuÙe kesâ yeÛeheve keâe veece
efiejveej iegpejele
‘efJe<Cegieghle’ Lee~ keâeuemeer GòejeKeC[

NCERT-meej ( 293 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
56. DeMeeskeâ kesâ pÙeeoelej DeefYeuesKe efkeâme Yee<ee Deewj efueefhe ceW efueKes 60. ‘keâefuebie‘ pees Fefleneme ceW meceüeš DeMeeskeâ Éeje efJepeÙe kesâ efueS
ieÙes Les? Øeefmeæ nw, Yeejle kesâ efkeâme jepÙe ceW efmLele nw?
(a) Øeeke=âle Yee<ee Je yeÇeÿeer efueefhe (a) leefceuevee[g (b) keâvee&škeâ
(b) Ùetveeveer Yee<ee Je DeejcesFkeâ efueefhe (c) Deesef[Mee (d) GòejeKeC[
(c) Øeeke=âle Yee<ee Je Ùetveeveer efueefhe
Gòej—(c)
(d) Ùetveeveer Yee<ee Je Kejes‰er efueefhe
Gòej—(a) DeMeeskeâ ves meved 261 F&.het. ceW keâefuebie hej Dee›eâceCe keâj efJepeÙe Øeehle
DeMeeskeâ kesâ pÙeeoelej DeefYeuesKe Øeeke=âle Yee<ee Je yeÇeÿeer efueefhe ceW efueKes keâer Leer~ Jele&ceeve ceW keâefuebie GÌ[ermee (Deesef[Mee) jepÙe ceW efmLele nw~
ieÙes Les~ DeMeeskeâ Ssmee henuee YeejleerÙe Meemekeâ Lee efpemeves DeefYeuesKeeW 61. efceueeve keâjs :-
kesâ ceeOÙece mes pevelee keâes Dehevee mebosMe efoÙee~ efMeueeuesKe (DeMeeskeâ) (jepÙe)
57. DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKe kesâ mebyebOe ceW efvecve hej efJeÛeej keâjW- (A) efiejveej (ii) GÌ[ermee
(1) DeMeeskeâ kesâ mecemle DeefYeuesKe Øeeke=âle Yee<ee ceW efueKes ieÙes Les~ (B) keâuemeer (ii) iegpejele
(2) DeMeeskeâ kesâ heefMÛeceesòej kesâ kegâÚ DeefYeuesKe Kejes<"er efueefhe ceW (C) meesheeje (iii) GòejeKeC[
efueKes ieÙes Les~ (D) peewieÌ{ (iv) ceneje°^
GheÙeg&keäle ceW mes keâewve-mee melÙe nw?
ketâš:
(a) kesâJeue (1)
(A) (B) (C) (D)
(b) kesâJeue (2)
(c) (1) Je (2) oesveeW (a) i ii iii iv
(d) keâesF& veneR (b) ii iii iv i
Gòej—(b) (c) iv ii i iii

DeMeeskeâ kesâ DeefOekeâebMe DeefYeuesKe Øeeke=âle ceW efueKes ieÙes Les peyeefkeâ (d) iii i iv ii
heefMÛeceesòej kesâ DeefYeuesKe DejeceeFkeâ Je Ùetveeveer Yee<ee ceW efueKes ieÙes Gòej—(b)
Les~ DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW ceW yeÇeÿeer,Kejes<"er , DejeceeFkeâ Deewj meneR megcesueve efvecve nw-
Ùetveeveer ÛeejeW efueefheÙeeW keâe ØeÙeesie ngDee nw~
efiejveej — iegpejele
58. Ûebõieghle ceewÙe& kesâ ojyeej ceW Deeves Jeeuee cesiemLeveerpe efkeâme osMe keâeuemeer — GòejeKeC[
keâe jepeotle Lee? meesheeje — ceneje°^
(a) Ùetveeve (b) cesefkeämekeâes
peewieÌ{ — Deesef[Mee
(c) Ûeerve (d) Dejye
Gòej—(a) 62. cesiemLeveerpe ves ceewÙe&keâeueerve mewevf ekeâ mebÛeeueve kesâ efueS efpeve GhemeefceefleÙeeW
cesiemLeveerpe ueieYeie 305 F&.het. ceW Ùetveeveer Meemekeâ ‘mesuÙegkeâme‘ kesâ keâe GuuesKe efkeâÙee nw, Gvekesâ mebyebOe ceW efvecve hej efJeÛeej keâerefpeS:-
jepeotle kesâ ™he ceW Ûebõieghle ceewÙe& kesâ ojyeej ceW DeeÙee Lee~ Fmeves (a) ØeLece Ghemeefceefle keâe keâeÙe& veewmesvee keâe mebÛeeueve Lee~
‘Fbef[keâe‘ veecekeâ hegmlekeâ keâer jÛevee keâer Leer~ (b) otmejer Ghemeefceefle ÙeeleeÙeele Je Keeve - heeve keâe mebÛeeueve keâjleer
59. ‘DeLe&Meem$e‘ hegmlekeâ keâer jÛevee keâjves Jeeues efJeÉeve keâewefšuÙe efkeâme Leer~
Meemekeâ kesâ ceb$eer Les? (c) leermejer Ghemeceefle hewoue mewefvekeâ keâe mebÛeeueve keâjleer Leer~
(a) ÛevoÇieghle efÉleerÙe (d) ÛeewLeer Ghemeefceefle jLeejesefnÙeeW keâe mebÛeeueve keâjleer Leer~
(b) ÛevoÇieghle ceewÙe&
GheÙeg&keäle ceW mes keâewve-mee efJekeâuhe DemelÙe nw?
(c) mecegõieghle
(d) FveceW mes keâesF& veneR
Gòej—(d)
Gòej—(b) cesiemLeveerpe kesâ Devegmeej 6-GhemeefceefleÙeeb pees mewefvekeâ ieefleefJeefOeÙeeW keâe
keâewefšuÙe Ùee ÛeeCekeäÙe efpevekesâ yeÛeheve keâe veece efJe<Cegieghle Lee ves mebÛeeueve keâjleer Leer~b GmeceW ÛeewLeer Ghemeefceefle DeMJeejesefnÙeeW keâe mebÛeeueve
jepeveerefleMee$e hej ‘DeLe&MeeŒe‘ veecekeâ hegmlekeâ keâer jÛevee keâer Leer~ Ùes keâjleer Leer~ jLeejesefnÙeeW keâe mebÛeeueve heebÛeJeerb leLee Ú"erb neefLeÙeeW keâe
Ûebõieghle ceewÙe& kesâ ceb$eer Les~ mebÛeeueve keâjleer Leer~ Mes<e efJekeâuhe melÙe nw~

NCERT-meej ( 294 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
63. ‘megoMe&ve Peerue‘ pees Skeâ ke=âef$ece peueeMeÙe Lee, keâer metÛevee efkeâme 68. cesiemLeveerpe ves mewefvekeâ ieefleefJeefOeÙeeW kesâ mebÛeeueve kesâ efueS efkeâleveer
DeefYeuesKe mes Øeehle nesleer nQ? meefceefle Deewj GhemeefceefleÙeeW keâe GuuesKe efkeâÙee nw?
(a) efiejveej DeefYeuesKe (b) neLeeriecgheâe DeefYeuesKe (a) Skeâ meefceefle, heebÛe Ghemeefceefle
(c) DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKe (d) Snesue DeefYeuesKe (b) oes meefceefle, heebÛe Ghemeefceefle
Gòej—(a) (c) Skeâ meefceefle, Ú: Ghemeefceefle
‘megoMe&ve Peerue‘ iegpejele jepÙe kesâ lelkeâeueerve meewje°^ ceW efmLele Leer~ (d) oes meefceefle, Ú: Ghemeefceefle
Fmekeâer metÛevee ®õoeceve kesâ efiejveej DeefYeuesKe meW efceueleer nw~ Gòej—(c)
®õoeceve ves Fme Peerue keâer cejccele keâjJeeF& Leer~ cesiemLeveerpe ves mewefvekeâ ieefleefJeefOeÙeeW kesâ mebÛeeueve kesâ efueS Skeâ meefceefle
64. ‘megoMe&ve Peerue kesâ mebyebOe ceW efJeÛeej keâerefpeS :- leLee Ú: GhemeefceefleÙeeW keâe GuuesKe efkeâÙee nw~
(1) megoMe&ve Peerue keâe efvecee&Ce meeleJeenveeW ves keâjeÙee Lee~ 69. ‘Oeewueer mLeue’ keâneb efmLele nw?
(2) ®õoeceve ves Fmekeâer cejccele keâjJeeF& Leer~ (a) GÌ[ermee (b) keâvee&škeâ
(3) ieghle MeemekeâeW ves Yeer Fme Peerue keâer cejccele keâjJeeF& Leer~ (c) ceOÙe ØeosMe (d) jepemLeeve
GheÙeg&keäle ceW mes keâewve-mee DemelÙe nw- Gòej—(a)
(a) kesâJeue (1) (b) (1) Je (2)
(c) (1),(2) Je (3) (d) keâesF& veneR
Oeewueer mLeue GÌ[ermee ceW efmLele nw~ Oeewueer mLeue mes Ûeóeve keâes keâeškeâj
yeveeS ieS efJeMeeue neLeer keâer Deeke=âefle efceueer nw~ Fme hej meceüeš DeMeeskeâ
Gòej—(a)
keâe efMeueeuesKe Yeer Debefkeâle nw~
megoMe&ve Peerue keâe efvecee&Ce ceewÙe&keâeue ceW ngDee Lee ve efkeâ meeleJeenve
70. yeejeyej iegheâe efkeâme mebØeoeÙe kesâ efueS mebjef#ele keâer ieF& Leer?
keâeue cesb~ Mes<e keâLeve melÙe nwb~
(a) yeewæ mebØeoeÙe (b) pewve mebØeoeÙe
65. ‘yejeyej keâer iegheâeSb‘ efkeâme jepÙe ceW efmLele nwbs? (c) DeepeerJekeâ mebØeoeÙe (d) Jew<CeJe mecØeoeÙe
(a) ceneje°^ (b) iegpejele Gòej—(c)
(c) PeejKeC[ (d) efyenej
yejeyej iegheâe ceewÙe& meceüeš DeMeeskeâ Éeje DeepeerJekeâ mebØeoeÙe/hebLe kesâ
Gòej—(d) efueS mebjef#ele keâer ieF& Leer~ Dele: efJekeâuhe (c) melÙe nw~
‘yejeyej keâer iegheâeDeeW‘ keâe efvecee&Ce ceewÙe& meceüeš DeMeeskeâ ves keâjeÙee Lee~ 71. meebÛeer keâe mlethe DeMeeskeâ kesâ Meemevekeâeue ceW efkeâmemes yeveeÙee ieÙee
Ùeneb efveefce&le iegheâe keâCe& ÛeewheÌ[], efJeMJe PeesheÌ[er Deewj megoecee iegheâe Lee?
veece mes Øeefmeæ nw~ (a) FËš mes (b) helLej mes
66. ceewÙe& meeceüepÙe keâer mLeehevee keâye ngF& ? (c) SkeâeMcekeâ helLej mes (d) FveceW mes keâesF& veneR
(a) 321 F&. het. (b) 321 F&. Gòej—(a)
(c) 421 F&. het. (d) 421 F&. meebÛeer keâe ceneve mlethe DeMeeskeâ kesâ Meemevekeâeue ceW FËšeW mes yeveeÙee ieÙee
Gòej—(a) Lee Deewj yeeo ceW Gmes helLej mes Yeer {keâ efoÙee ieÙee Deewj veF&-veF&
ceewÙe& meeceüepÙe keâer mLeehevee 321 F&. het. ceW Ûevõieghle ceewÙe& Éeje keâer ÛeerpeW Yeer ueiee oer ieF&~
ieF&~ Ûevõieghle ceewÙe& keâe Meemeve heefMÛeceesòej ceW Deheâieeefvemleeve Deewj 72. neLe ceW Ûeecej hekeâÌ[s KeÌ[er Ùeef#eCeer keâer cetefle& keâneB mes efceueer nw?
yeuetefÛemleeve lekeâ hewâuee Lee~ (a) hešvee (b) ueKeveT
(c) Yeesheeue (d) jeÙehegj
 mØees. cekeäKeve ueeKe ves ceewÙe&JebMe keâer mLeehevee 324 F&. het. ceevee Gòej—(a)
nw peyeefkeâ veF& NCERT keâ#ee-12 ‘YeejleerÙe Fefleneme kesâ kegâÚ efJe<eÙe neLe ceW Ûeecej (Ûeewjer) hekeâÌ[s KeÌ[er Ùeef#eCeer keâer Deeocekeâo cetefle&
leLee jesefceuee Leehej ves Deheveer hegmlekeâ ‘Yeejle keâe Fefleneme’ ceW DeeOegefvekeâ hešvee kesâ oeroejiebpe mes efceueer nw, Ùen Yeer ceewÙe&keâeueerve
ceewÙe&JebMe keâer mLeehevee 321 F&. het. ceevee ieÙee nw~ ] cetefle&keâuee keâer hejcheje keâe Skeâ DeÛÚe GoenjCe nw~
73. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee mlethe DeebOeÇ ØeosMe kesâ JeWieer #es$e ceW
68. DeMeeskeâ ves Oecce-ØeÛeej kesâ efueS efkeâve DeefOekeâeefjÙeeW keâer efveÙegeòf eâ keâer? veneR efmLele nw?
(a) jppegkeâ (b) meerleeOÙe#e (a) peieÙÙehesš (b) DecejeJeleer
(c) Oecce cenecee$e (d) GheÙeg&òeâ ceW mes keâesF& venerb (c) YeóerØeesueg (d) meebÛeer
Gòej—(c) Gòej—(d)

DeMeeskeâ ves Oecce-ØeÛeej kesâ efueS Oecce cenecee$e keâer efveÙegefòeâ keâer~ DeebOeÇ ØeosMe kesâ JeWieer #es$e ceW Deveskeâ mlethe mLeue nQ, pewmes - peieÙÙehesš,
DeMeeskeâ kesâ Devegmeej Oecce kesâ ceeOÙece mes ueesieeW keâe peerJeve Fme mebmeej DecejeJeleer, YeóerØeesueg, veeieepeg&vekeâeW[e, ieesueer Deeefo~ meebÛeer keâe mlethe
ceW Deewj Fmekesâ yeeo kesâ mebmeej ceW DeÛÚe jnsiee~ ceOÙe ØeosMe ceW efmLele nw~

NCERT-meej ( 295 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Mebgie SJeb meeleJeenve keâeue
(Shunga and Satavahana Period)
‘Megbie SJeb meeleJeenve keâeue’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer
hejer#eeDeeW ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele
veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw—

›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece

1 11
2 11
3 6
4 6
hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme. Mecee&) meeleJeenve Ùegie
hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) Megbie SJeb meeleJeenve keâeue ceW meceepe,
DeLe&JÙeJemLee Deewj mebmke=âefle
hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jesefceuee Leehej) Yeejle 200 F&.het. mes 300 F&. lekeâ
veF& nceeje Deleerle ieebJe, Menj Deewj JÙeJemeeÙe

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 Megib e jepeJebMe
 heg<Ùeefce$e Mebig e  Deefiveefce$e Megbie
 keâCJe Je meeleJeenve jepeJebMe
 meeleJeenve jepeJebMe
(i) MeelekeâefCe& ØeLece (ii)ieewleceerheg$e MeelekeâefCe&
(iii) Jeeefme‰erHeg$e heguegceeefJe (iv) Ùe%eßeer MeelekeâefCe&
 meeleJeenveeW keâer Yeewelf ekeâ mebmke=âefle kesâ henuet
 meeceeefpekeâ mebie"ve
 ØeMeemeefvekeâ {ebÛee
 Oece&
 Jeemlegkeâuee
 Yee<ee
keâefuebie kesâ DevÙe ØecegKe Meemekeâ
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe

Jemlegevf e‰-KeC[

NCERT-meej ( 296 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Megbie jepeJebMe  JewÙeekeâjCe helebpeefue pees heg<Ùeefce$e keâe mecekeâeueerve Lee,
Fmeves Fme Dee›eâceCe keâe GuuesKe efkeâÙee nw~
(Shunga Dynasty)
Gòej Yeejle ceW ceewÙeeX kesâ meyemes yeÌ[s osMeer GòejeefOekeâejer $e+iJes
Fmekesâ oDeueeJee,
cesW DeMJe ceeueef
keâerJekeâeef
ÛeÛee&iveef-215
ce$ece,yeej,
veecekeâ
iees keâermebmÛeÛee&
ke=âle kesâ -veeškeâ
176 ceW Ùen Je=Guues
yeej, <eYeKekeâer
nw efÛeÛee&
keâ
ngS, Mebgie Deewj Gmekesâ yeeo keâCJe~ ceewÙeeX kesâ yeeo Megbie JebMe Jemegefce$e ves ÙeJeveeW -170keâesyeejeEmeOeg veoer kesâ leš
Meemeve ceW DeeÙee~ hej hejeefpele efkeâÙee Lee~
 heg<Ùeefce$e Mebig e (Pushyamitra Sunga)  ÙeJeve ner henues efJeosMeer ueesie Les, efpevneWves Yeejle keâer Yetefce
Megbie 187 F&.het. mes 75 F&.het. Ùeeveer 112 Je<eeX lekeâ jepe hej efJeosMeer meòee mLeeefhele keâer Leer~
efkeâS~ hejbheje kesâ Devegmeej Ùen keâne peelee nw efkeâ Megbie ueesie  ÙeJeveeW kesâ yeeo yengle-meer ceOÙeSefMeÙeeF& pevepeeefleÙeeW ves
Yeejle hej Dee›eâceCe efkeâÙee~
yeÇeÿeCe Les Deewj Meemeve ceW GÛÛe heoeW hej Deemeerve Les~  Ùen keânvee meceerÛeerve nesiee efkeâ ÙeJeve Meyo keâe leelheÙe&
 heg<Ùeefce$e Megbie ceewÙe& jepee ye=nõLe keâe mesveeheefle Lee Deewj DeeÙeesefveÙeve ÙetveeefveÙeeW mes ner Lee, uesefkeâve yeeo ceW Ùetveeveer
Skeâ yeej peye jepee mesvee keâe DeJeueeskeâve keâj jne Lee, leye je°^erÙelee kesâ meYeer ueesieeW keâes ÙeJeve keâne peeves ueiee~
mesveeheefle heg<Ùeefce$e ves Gmekeâer nlÙee keâj oer~  heg<Ùeefce$e Mebig e ves Fme Ùegæ kesâ yeeo DeMJecesIe Ùe%e efkeâÙee~
 efoJÙeeJeoeve kesâ Devegmeej heg<Ùeefce$e ves yeewæ Oece& keâe
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves ‘ØeeÛeerve Yeejle’ (keâ#ee-11) ceW yeleeÙee efJejesOe efkeâÙee Deewj yeewæeW keâes meleeÙee Lee~
nw efkeâ ’heg<Ùeefce$e Megbie ves 185 F&.het. ceW Debeflece ™he mes Je=nõLe
 uesekf eâve Fme leLÙe keâes osKeles ngS efkeâ meebÛeer Deewj Yejngle kesâ
keâer nlÙee keâj yeuehetJe&keâ heešefueheg$e jepeefmebnemeve keâes nÌ[he efueÙee~
mletheeW keâe efJemleej heg<Ùeefce$e kesâ Meemeve keâeue ceW ner efkeâÙee
 mesvee ves heg<Ùeefce$e kesâ efJe®æ keâesF& efJeõesn veneR ieÙee Lee, Ùen Deejeshe meÛÛee Øeleerle veneR neslee~
efkeâÙee~  MeeÙeo yeewæ ueesie FmeefueS heg<Ùeefce$e mes veejepe Les
 Fmemes Ùener helee Ûeuelee nw efkeâ mesvee jepee keâer Dehes#ee keäÙeeWefkeâ Gmeves jepee keâer nlÙee keâjkesâ Meemeve keâer
Deheves mesveeheefle kesâ Øeefle DeefOekeâ efve‰eJeeve Leer~ yeeie[esj mebYeeueer Leer~
 heg<Ùeefce$e ves 36 Je<eeX lekeâ Meemeve efkeâÙee Deewj Gmekeâs yeeo
jepee yeveves kesâ yeeo Yeer heg<Ùeefce$e Megbie Deheves Gmekeâe heg$e Deefiveefce$e jepeieodoer hej yew"e~
Deehekeâes mesveeheefle ner keânlee jne~
 heg<Ùeefce$e Megib e kesâ Meemeve keâer henueer Iešvee Leer- ‘efJeoYe& kesâ
 Deefiveefce$e Mebig e (Agnimitra Shunga)
Deefiveefce$e (heg<Ùeefce$e keâe heg$e) ueieYeie 148 F&.het. ceW jepeieöer
meeLe Gmekeâe Ùegæ’
hej yew"e Deewj ueieYeie Dee" Je<eeX lekeâ jepe efkeâÙee~ Deheves efhelee kesâ
 Gme meceÙe Ùe%emesve efJeoYe& keâe Meemekeâ Lee, pees efkeâ ceewÙeeX keâer
Meemeve keâeue ceW efJeefoMee keâe Meemekeâ jne Lee~ FmeefueS Gmes
jepemeYee kesâ Skeâ ceb$eer keâe mebyebOeer Lee~ Meemevekeâeue keâe DevegYeJe Lee~
 mebYeJele: Debeflece ceewÙe& jepee kesâ Meemeve keâeue ceW DeLeJee Gmekeâer  Deefiveefce$e kesâ Meemeve keâeue keâer efkeâmeer Iešvee keâe helee veneR nw
nlÙee kesâ yeeo GLeue-hegLeue Deewj DeJÙeJemLee keâer efmLeefle keâe ueeYe Deewj ve ner Gmekesâ Meemeve keâeue kesâ efmekeäkesâ (cegõe) Ùee
G"ekeâj Ùe%emesve ves Deheves Deehekeâes mJeleb$e Meemekeâ Ieesef<ele DeefYeuesKe GheueyOe nQ~
 Deefiveefce$e kesâ yeeo pes<"efce$e (pÙes‰ efce$e) jepeieöer hej
keâj efoÙee~
yew"e Deewj Gmekesâ yeeo Deefiveefce$e keâe heg$e Jemegecf e$e jepeefmebnemeve
 heg<Ùeefce$e kesâ heg$e Deefiveefce$e ves Ùe%emesve keâes njekeâj
hej Dee™Ì{ ngDee~
efJeoYe& keâes efheâj mes Deheves meeceüepÙe ceW meefcceefuele keâj
efueÙee~ Megbie JebMe
 heg<Ùeefce$e Megbie keâes ÙeJeveeW kesâ Dee›eâceCe keâe Yeer meecevee keâjvee kesâ ome hegjeCeeW ceW
heÌ[e~ jepeeDeeW keâe
 Ssmee keâne peelee nw efkeâ ÙeJeve ueesie meekesâle, heebÛeeue Deewj GuuesKe nw~
ceLegje keâes jeQoles ngS heešefueheg$e lekeâ hengbÛe ieÙes~

NCERT-meej ( 297 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 GòejJeleea jepeeDeeW ceW Skeâ YeeieYeõ veece keâe jepee ngDee,  keâgÚ hegjeCeeW keâs Devegmeej, DeebOeÇesb ves keâgue efceueekeâj 300
efpemekeâer jepemeYee ceW SWefšÙeeueefkeâ[dme keâe jepeotle Je<eeX lekeâ Meemeve efkeâÙee Deewj Ùener meceÙe meeleJeenveeW keâe
nsefueÙees[esjme jne~ Meemevekeâeue ceevee peelee nw~
 Fme JebMe keâe Debeflece jepee osJeYetelf e Lee~
 meeleJeenveeW kesâ meyemes hegjeves DeefYeuesKe F&mee-hetJe& henueer
meoer kesâ nQ~
keâCJe Je meeleJeenve jepeJebMe  Gmeer meceÙe GvneWves keâCJeeW keâes hejeefpele keâj ceOÙe Yeejle
(The Kanva and Satavahana Dynasty)
kesâ kegâÚ YeeieeW ceW Deheveer meòee mLeeefhele keâer~
keâCJeeW ves ueieYeie 45 Je<e& lekeâ jepe efkeâÙee~ Fme DeJeefOe ceW  DeejbeYf ekeâ meeleJeenve jepee DeebOeÇ ceW veneR, yeefukeâ Gòejer ceneje°^
Ûeej jepee efmebnemeve hej jns~ keâCJe JebMe keâe mebmLeehekeâ JeemegoJs e ceW Les, peneb Gvekesâ ØeeÛeervelece efmekeäkesâ Deewj DeefOekeâebMe DeejbefYekeâ
Lee~ Debeflece Megbie Meemekeâ osJeYetefle keâer nlÙee keâj Gmeves keâCJe JebMe DeefYeuesKe efceues nQ~
keâer veeRJe [eueer~  GvneWves Deheveer meòee Thejer ieesoeJejer Ieešer ceW mLeeefhele

 meeleJeenve jepeJebMe (Satavahana Dynasty) keâer, peneb DeYeer ceneje°^ ceW yeefÌ{Ùee Deewj lejn-lejn keâer
okeäkeâve Deewj ceOÙe Yeejle ceW ceewÙeeX kesâ GòejeefOekeâejer heâmeueW nesleer LeeR~
meeleJeenve ngS, neueebefkeâ yeerÛe ceW keâjerye meew Je<eeX keâe JÙeJeOeeve  mecYeJele: ØeejbefYekeâ meeleJeenve Meemekeâ ceewÙeeX kesâ DeOeervemLe Les~
ngDee~ meeleJeenve Deewj hegjeCeeW ceW GefuueefKele DeebOeÇ Skeâ mebmLeehekeâ : meeleJeenve JebMe
ner ceeves peeles nbw~
efmecegkeâ Meemevekeâeue : 235 F&.het. mes 213 F&.het. lekeâ
hegjeCeesW cesW kesâ Jeue DeebOeÇ Meemeve keâe GuuesKe
nw, meeleJeenve Meemeve keâe venerR~ GòejeefOekeâejer : Gmekeâe YeeF& ke=â<Ce
 SslejsÙe yeÇeÿeCe ceW Yeer DeebOeÇpeveeW keâe GuuesKe nw pees efkeâ (i) MeelekeâefCe& ØeLece (Satakarni-I)
Fvekeâer ØeeÛeervelee keâe Åeeslekeâ nw~
 otmejer Deesj, meeleJeenve DeefYeuesKeesb cesb DeebOeÇ veece venerb
MeelekeâefCe& I ves otj-otj lekeâ efJepeÙe DeefYeÙeeve efkeâS~ Ssmee
efceuelee nw~ Øeleerle neslee nw efkeâ Gmeves heefMÛeceer ceeueJee, efJeoYe& Deewj
Devethe (vece&oe Ieešer) ØeosMe hej efJepeÙe Øeehle keâer Leer~
meeleJeenve-hetJ e& yeefmleÙeeW keâe DeefmlelJe heÇceeefCele neslee nw~ DevÙe veece : oef#eCeeheLe mJeeceer
MeelekeâefCe& Ùe%e : oes DeMJecesIe
okeäkeâve keâs Deveskeâ mLeueesb hej ØeLece veeceesuuesKe : meebÛeer mlethe kesâ Éej heLe hej
GheueefyOeÙeesW keâe JeCe&ve : veeveeIeeš efMeueeuesKe
ueeue ce=o Yeeb[ keâeuee-Je-ueeue ce=o Yeeb[ Deewj ies™Dee uesefhele efÛ eef$ele
ØecegKe leLÙe : meeleJeenve keâe leermeje Meemekeâ Lee~
ce=oYeeb[ keâs heeS peeves mes
 Øees jesecf euee Leehej ves MeelekeâCeea keâes ‘heefMÛece keâe mJeeceer’ keâne nw~
 Fveces mes DeefOekeâebMe yeefmleÙeeb ueesns keâe Fmlesceeue keâjves Jeeues
Gve cenehee<eeCe efvecee&leeDeeW mes mebyeæ nQ, pees Gòej mes Deeves œeesle-jesefceuee Leehej keâ#ee 6 hespe- 63
Jeeueer Yeeweflekeâ mebmkeâ=efle keâs meeLe mebhekeâ& keâs heâuemJe™he veS-  veF& NCERT keâ#ee-6 DeOÙeeÙe-8 ieebJe, Menj Deewj JÙeeheej
veS keâeÙe&keâueeheesb keâer Deesj heÇsefjle ngS neWies~ ceW GuueseKf ele nw~ efkeâ meeleJeenveeW keâe meyemes ØecegKe jepee ieewleceer heg$e
meeleJeenveeW kesâ Éeje MeelekeâCeea Leer, DeefYeuesKees ceW JeefCe&le nw efkeâ ieewleceer heg$e MeelekeâCeea
ueesns kesâ heâeue keâe ØeÙeesie leLee meYeer meeleJeenve Meemekeâ oef#eCeeheLe keâes mJeeceer keâns peeles nw~
New NCERT nceeje Deleerle DeOÙeeÙe-ieebJe
Oeeve keâer jesheeF&
veiejerkeâjCe Menj Deewj JÙeeheej hespe-83
uesKeve keâuee
 Fmekesâ heMÛeele leerve Meemekeâ ngS efpeveceW mes Skeâ MeelekeâefCe&
kesâ ØeÙeesie mes jepÙe kesâ ie"ve kesâ efÉleerÙe ves 56 Je<eeX lekeâ Meemeve efkeâÙee~ Gmeves MebgieeW mes
efu eS Devegketâue heefjefmLeefle yeve ieF& ceeueJee peerle efueÙee~

NCERT-meej ( 298 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fmekesâ heMÛeele kegâÚ meceÙe lekeâ meeleJeenveeW keâe efJemleej ve kesâJeue
DeJe®æ ngDee yeefukeâ Mekeâ Meemekeâ venheeve ves Gvekesâ kegâÚ
jepÙe#es$e Yeer nÌ[he efueS~
 venheeve kesâ yengle mes efmekeäkesâ veeefmekeâ #es$e mes Øeehle
ngS nQ~
(ii) ieewleceer heg$e MeelekeâefCe& (Gautamiputra
Satakarni)
meeleJeenve ueesie ieewleceerheg$e MeelekeâefCe& kesâ Meemeve keâeue ceW
efheâj MeefòeâMeeueer yeve ieS~ ieewleceer heg$e MeelekeâefCe& keâer GheueefyOeÙeeW
keâes jepeceelee ieewleceer yeueßeer kesâ veeefmekeâ efMeueeuesKe ceW ceefnceecebe[f le
keâjkesâ Øemlegle efkeâÙee ieÙee nw~ Fme efMeueeuesKe keâes MeelekeâefCe& keâer
ce=lÙeg kesâ yeeo, Gmekesâ heg$e SJeb GòejeefOekeâejer JeeefMe‰er heg$e heguegceeefJe
kesâ Meemeve kesâ GvveermeJeW Je<e& ceW GlkeâerCe& efkeâÙee ieÙee Lee~
 veeefmekeâ efMeueeuesKe ceW ieewleceerheg$e MeelekeâefCe& keâes MekeâeW,
ÙeJeveeW Deewj heåueJeeW keâe efJeveeMe keâjves Jeeuee yeleeÙee
ieÙee nw~
 Gmeves venheeve keâes GKeeÌ[ heWâkeâe Deewj yeÌ[er mebKÙee ceW
Gmekesâ Ûeeboer kesâ efmekeäkesâ hegvejebefkeâle keâjJeeS~
ieewleceer heg$e Meelekeâef|Ce ves MekeâeW mes ØeosM e peerle efueS~
Gòejer ceneje°^ keâeWkeâCe efJeoYe& meewje°^ SJeb ceeueJee
 ieewleceerheg$e Meelekeâe|Ce ves Deheves Meemeve kesâ De"ejnJeW Je<e& ceW
veeefmekeâ ceW Skeâ iegheâe efYe#egkeâeW keâes meceefhe&le efkeâÙee~
 Fmeves Deheves 24JeW Je<e& ceW kegâÚ Yetefce leheefmJeÙeeW-mebvÙeeefmeÙeeW
keâes oeve ceW efoÙee~
 ieewleceerheg$e MeelekeâefCe& henuee Ssmee jepee Lee, efpemeves
Deheves veece kesâ meeLe ceele=veece peesÌ[e Lee Deewj Gmekesâ ueieYeie
meYeer GòejeefOekeâeefjÙeeW ves Yeer veece jKeves keâer Ùener heæefle DeheveeF&~
 Fme Øekeâej meeleJeenve JebMe kesâ SsMJeÙe& keâes ieewleceerheg$e MeelekeâefCe&
(106-130 F&.) efheâj Jeeheme ueeÙee~
Deheves keâes Skeâcee$e yeÇe ÿeCe keâne,
ieewleceerheg$ e
Deveskeâ #eef$eÙe MeemekeâeW keâe veeMe efkeâÙee leLee
MeelekeâefCe& ves
MekeâeW keâes njeÙee~
 Gmekeâe Ùen oeJee efkeâ Gmeves #enjele JebMe keâe veeMe efkeâÙee
mener nw, keäÙeeWefkeâ venheeve kesâ pees 8,000 mes DeefOekeâ Ûeeboer
kesâ efmekeäkesâ veeefmekeâ kesâ heeme efceues nQ, Gve hej meeleJeenve
jepee Éeje efheâj mes {ueeS peeves kesâ efÛeÖ nQ~
 Gmeves ceeueJee Deewj keâeef"ÙeeJeeÌ[ hej Yeer DeefOekeâej pecee
efueÙee pees MekeâeW kesâ DeOeerve Les~
NCERT-meej
 Ssmee ueielee nw efkeâ ieewleceerheg$e MeelekeâefCe& keâe meeceüepÙe Gòej
ceW ceeueJee mes ueskeâj oef#eCe ceW keâvee&škeâ lekeâ hewâuee ngDee
Lee~
 mebYeJele: DeebOeÇ hej Yeer Gmekeâe DeeefOehelÙe Lee~
(iii) Jeeefme‰erheg$e heguegceeefJe (Vasishthiputra
Pulumavi)
ieewleceerheg$e kesâ yeeo Gmekeâe yesše Jeeefme‰erheg$e heguegceeefJe
meved 130 F&. kesâ Deeme-heeme jepeieöer hej yew"e, Gmeves ueieYeie
Ûeewyeerme Je<eeX (154 F&.) lekeâ jepe efkeâÙee~ heguegceeefJe kesâ
efmekeäkesâ Deewj efMeueeuesKe DeebOeÇ ØeosMe ceW heeS ieS nQ, efpememes
helee Ûeuelee nw efkeâ Ùen #es$e otmejer Meleeyoer ceW meeleJeenve meeceüepÙe
keâe Skeâ efnmmee yeve ieÙee Lee~
 MekeâeW ves keâeWkeâCe mecegõleš Deewj ceeueJee hej DeefOekeâej keâjves kesâ
efueS meeleJeenveeW kesâ meeLe hegve: mebIe<e& ÚsÌ[ efoÙee~
 meewje°^ (keâeef"ÙeeJeeÌ[) kesâ Mekeâ Meemekeâ ™õoeceve
ØeLece (130-150 F&.) ves meeleJeenveeW keâes oes yeej
njeÙee ceiej JewJeeefnkeâ mebyebOe kesâ keâejCe Gvekeâe
veeMe veneR efkeâÙee~
Jeeefme‰erheg$e heguegceeefJe
ieewleceerheg$e MeelekeâefCe& keâe yesše Lee
mebY eJele: meeleJeenve meeceüepÙe keâes MekeâeW mes
yeÛeeves kesâ efueS Mekeâ Meemekeâ ™õoeceve
keâer yesšer mes efJeJeen efkeâÙee
Deheveer jepeOeeveer DeebOeÇ ØeosMe kesâ
Deewj bieeyeeo efpeues ceW ieesoeJejer veoer kesâ
efkeâveejs hew"ve Ùee Øeefle‰eve ceW yeveeF&~
(iv) Ùe%eßeer MeelekeâefCe& (YagnaSri Satakarri)
Ùe%eßeer MeelekeâefCe& keâs efMeueeuesKe SJeb efmekeäkesâ DeebOeÇ ØeosMe,
ceneje°^ Deewj ceOÙe ØeosMe ceW heeS ieS nQ~ Gmekesâ efmekeäkeâeW kesâ
hewâueeJe mes helee Ûeuelee nw efkeâ Jen Skeâ yengle yeÌ[s jepÙe #es$e hej
Meemeve keâjlee Lee~ Jen JÙeeheej Deewj peueÙee$ee keâe Øesceer Lee~
Ùe%eßeer MeelekeâefCe&
mebY eJele: meeleJeenve JebMe kesâ ceneve
MeemekeâeW ceW mes Debeflece Lee
Meemevekeâeue 165-194 F&. lekeâ Lee
Fmekesâ jepÙe #es$e keâe efJemleej Lee-
hetJe& ceW- yebi eeue keâer KeeÌ[ er mes
heefM Ûece ceW- Dejye meeiej lekeâ~
Fmekesâ efmekeäkeâeW hej penepe SJeb MebKe efÛ eef$ele
efkeâS ieS nQ pees peueÙee$ee Deewj mecegõer
JÙeeheej kesâ Øeefle Gmekesâ Øesce kesâ heefjÛeeÙekeâ nQ~
( 299 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Øees. ceeKeveueeue ves Ùe%e ßeer MeelekeâeefCe& keâe GuuesKe Ùe%e meeleJeenveeW ves meesves keâe
ØeÙeesi e
MeelekeâCeea kesâ veece mes efkeâÙee nw leLee Fmekeâe Meemevekeâeue 165-195
F&. yeleeF& nw~ œeesle-ceeKeve ueeue keâ#ee-11 keäÙ eeWefkeâ GvneWves
yengcetuÙe Oeeleg kegâ<eeCeeW keâer lejn
kesâ ™he ceW meesves kesâ efmekeäkesâ
Ùe%eßeer MeelekeâefCe& kesâ GòejeefOekeâejer keâcepeesj Les Deewj Fleves yeÌ[s veneR ÛeueeS~
efkeâÙee nesiee
meeceüepÙe keâe Meemeve-Yeej veneR mebYeeue mekeâles Les~
 Gvekeâe Meemeve Úesšs jepÙe #es$e lekeâ meerefcele nes ieÙee~ peye  Gvekesâ efmekeäkesâ DeefOekeâebMele: meermes (ues[) keâs nQ pees
DeeYeerjeW ves ceneje°^ keâes Deheves DeeefOehelÙe ceW ues efueÙee okeäkeâve ceW heeS peeles nQ~
Deewj F#JeekegâDeeW leLee heuueJeeW ves hetJeea ØeebleeW keâes nefLeÙee  GvneWves heesšerve, leebyes Deewj keâebmes keâer cegõeSb Yeer ÛeueeFË~
efueÙee, leye meeleJeenve meeceüepÙe keâe heleve nes ieÙee~ meeleJeenve keâeue ceW ØeÛeefuele efmekeäkesâ SJeb
cegõeSb LeeR
meeleJeenveeW keâer Yeeweflekeâ mebmke=âefle kesâ henuet
(Aspects of Material Culture of Satavahanas) Meermes keâer heesšerve keâer leebyes keâer leLee keâebmes keâer
meeleJeenve keâeue ceW okeäkeâve keâer Yeewelf ekeâ mebmke=âefle ceW mLeeveerÙe  Gòejer okeäkeâve ceW F&mee keâer DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW meeleJeenveeW
Gheeoeve Deewj Gòej kesâ JewefMe°dÙe oesveeW keâe efceßeCe nw~ okeäkeâve keâer peien Deeves Jeeues F#JeekegâDeeW ves Yeer efmekeäkesâ ÛeueeS~
kesâ cenehee<eeCe efvecee&lee ueesns kesâ Fmlesceeue Deewj Kesleer oesveeW mes  meeleJeenve Deewj F#Jeekegâ oesveeW ves okeäkeâve kesâ Keefvepe
heefjefÛele Les~ meÇesleeW keâe GheÙeesie efkeâÙee~
 ÙeÅeefhe ueieYeie 200 F&. het. kesâ henues nce ueesns kesâ yeves kegâÚ
 okeäkeâve kesâ ueesie Oeeve keâer jesheveer peeveles Les Deewj DeejbefYekeâ oes
heâeJeÌ[s heeles nQ, leLeeefhe Ssmes DeewpeejeW keâer mebKÙee Keeme leewj meefoÙeeW ceW ke=â<Cee Deewj ieesoeJejer kesâ yeerÛe keâe #es$e, Keemekeâj
mes F&mee keâer DeejbefYekeâ oes-leerve meefoÙeeW ceW keâeheâer yeÌ{er~ oesveeW veefoÙeeW kesâ cegneveeW keâe #es$e, ØecegKe ÛeeJeue Glheeokeâ #es$e
 cenehee<eeCe DeJemLee ceW keâesF& Keeme heefjJele&ve veneR efoKeeF& oslee
yeve ieÙee Lee~
 okeäkeâve kesâ ueesie keâheeme Yeer Ghepeeles Les~ efJeosMeer efJeJejCeeW
nw~ Deblej Flevee ner nw efkeâ heâeJeÌ[eW ceW cet" DeÛÚer lejn Deewj
ceW DeebOeÇ keâes keâheeme kesâ Glheeove kesâ efueS ceMentj
hetjer lejn ueie ieS Les~
yeleeÙee ieÙee nw~
meeleJeenve keâeue ceW GlKeefvele mLeueeW mes Deewpeej Øeehle ngS nQ  Fme Øekeâej okeäkeâve kesâ yeÌ[s efnmmes ceW DelÙeble Gvvele «eeceerCe
DeLe&JÙeJemLee efJekeâefmele ngF& Leer~
cet" Jeeues kegâoeueW, nue kesâ Ûetueoej Deewj cet"
heâeue, kegâuneefÌ[Ùeeb,  efhueveer kesâ Devegmeej DeebOeÇ jepÙe keâer mesvee ceW Les
heâeJeÌ[eW kesâ Jeeues ›eeCee«e
Deefleefj òeâ nbefmeS yemetues, Gmlejs Deewj keâšejW ~
1,00,000 hewo ue 2,000 1,000 neLeer
 keâjerceveiej efpeues ceW Skeâ GlKeefvele mLeeve hej ueesnej keâer Skeâ efmeheener IegÌ[ meJeej SJeb
ogkeâeve Yeer efceueer nw~  Fmemes efmeæ neslee nw efkeâ keâeheâer «eeceerCe Deeyeeoer jner nesieer
Deewj Jen Fleveer yeÌ[er mesvee kesâ hees<eCe kesâ ueeÙekeâ heÙee&hle
mebY eJele: meeleJeenveeW ves keâjerceveiej Deewj Jeejbieue kesâ Deveepe hewoe keâjleer jner nesieer~
ueewn DeÙemkeâeW keâe GheÙeesie efkeâÙee nesiee, keäÙeeWekf eâ 
Gòej kesâ mebheke&â mes okeäkeâve kesâ
helee Ûeuee nw efkeâ Fve oesveeW efpeueeW ceW cenehee<eeCe ueesieeW ves ØeÙeesie keâjvee meerKee Lee
keâeue ceW ueesns keâer KeoeveW LeeR~

 F&mee mes hetJe& Deewj yeeo keâer meefoÙeeW ceW keâesueej kesâ mJeCe& #es$e efmekeäkesâ hekeâer FËš Úuuesoej uesKeve-keâuee
ceW meesves keâer ØeeÛeerve KeoeveeW kesâ ØeceeCe efceues nQ~ kegâDeeb SJeb

NCERT-meej ( 300 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Yeewelf ekeâ peerJeve kesâ Ùes Debie 300 F&. het. lekeâ Gòej Yeejle ceW keâeheâer  Fme keâeÙe& kesâ efueS yeewæ efYe#egDeesb keâes Yetefceoeve oskeâj heÇsejf le
cenlJehetCe& nes Ûegkesâ Les, eEkeâleg oef#eCe ceW Fvekeâe cenlJe oes meoer kesâ efkeâÙee ieÙee efkeâ kes heefMÛeceer okeäkeâve cesb pevepeeleerÙe ueesieesb kesâ
yeeo yeÌ{e~ yeerÛe yeme peeSb ~
 keâjerceveiej efpeues kesâ hes[[ d yebkegâj (200 F&.het.- 200 F&.het.) ceW  Fme yeele kesâ mebkesâle efceueles nwb efkeâ kÙeeheejer keie& yeewæ efYe#egDeesb keâer
hekeâer F&š Deewj Úle ceW ueieves Jeeues efÛehešs Úsooej KeheÌ[s keâe meneÙelee keâjlee Lee keäÙeesbefkeâ DeejbefYekeâ yeewæ iegneSb kÙeeheej
ØeÙeesie heeles nQ~ Fve meyekesâ efvecee&Ce mes efškeâeGheve DeeÙee nesiee~ ceeieeX hej ner efceueer nwb~
 cenlJehetCe& yeele Ùen nw efkeâ efÉleerÙe Meleeyoer F&meJeer kesâ FËšeW  yeÇeÿeCeesb keâes Yetefce Devegoeve Ùee peeieerj osves keeues heÇLece Meemekeâ
â yeves22 kegâSb
kes Yeer Fme mLeue hej heeS ieS nQ~ meelekeenve ner ngS, neueebefkeâ efYe#egDeesb kesâ efueS Fme heÇkeâej kesâ
 Fvemes Ieveer Deeyeeoer kesâ efJekeâeme ceW megefJeOee ngF& nesieer~ Devegoeve kesâ GoenjCe DeefOekeâ efceueles nQ~
 nce peceerve kesâ Deboj yeveer {keâer ngF& veeefueÙeeb Yeer heeles nQ efpevemes
jepÙeeW
Oece&Mkeâe
eem$eØeMeemeve
kesâ DevegmDeew
eejj Meemeve
Meemeve,keâjvee
efJeefO e-heg
#eef$meÙees
lekeâes
b kesâ
W keâe
ieboe heeveer ieºeW ceW peelee Lee~
DeeOeej
keâle&JÙe hejnw, efkhejb
eâÙeeleg meeleJeenve efpevnW Oece&
peelee Lee, Meemekeâes W ves MDeheves
eem$e keâeskeâne
 ceneje°^ ceW veiej F&mee-hetJe& henueer meoer mes efoKeeF& osles yeÇe ÿeCe keâne~ ieewleceerpeelee nw~ ieJe& mes keânlee nw efkeâ
heg$e lees
nQ, peye nce keâF& lejn kesâ efMeuhe heeles nQ~ meÛÛee yeÇeÿeCe Jener nw~
 Fvekeâe Øemeej hetJeea okeäkeâve ceW Skeâ Meleeyoer kesâ yeeo ngDee~
 Ûetbefkeâ DeebOeÇebs keâes DeejbefYekeâ meelekeenveesb mes DeefYevve ceevee ieÙee
efhueveer ves efueKee nw efkeâ hetJeea okeäkeâve keâs DeebOeÇ osMe ceW nw, Dele: mebYeke nw efkeâ kes oesveesb Skeâ ner mLeeveerÙe pevepeeefle kesâ
yengle meejs ieebJeeW kesâ DeueeJee oerJeej mes efIejs 30 veiej Les Deewj GvneWves yeÇeåceCe Oece& mkeerkeâej keâj efueÙee Lee ~
Les~ Fmekeâer peevekeâejer DeefYeuesKeeW Deewj GlKeveveeW mes Yeer  Gllej kesâ keâšdšj yeÇeåceCe ueesie DeebOeÇeW keâes keCe&mebkeâj
efceueer nw~ ceevekeâj nerve mecePeles Les ~
 Yeejer mebKÙee ceW efceues jesceve Deewj meeleJeenve efmekeäkeâeW mes yeÌ{les  efMeuhe Deewj keeefCepÙe cesb ngF& heÇieefle kesâ Heâuemke™he Fme keâeue cesb
ngS JÙeeheej keâe mebkesâle efceuelee nw~ Deveskeâ keefCekeâ Deewj efMeuheer meeceves DeeS~
 Ùes meYeer hetJeea okeäkeâve ceW ieesoeJejer-ke=â<Cee #es$e ceW ueieYeie Skeâ  keefCekeâ ueesie Deheves-Deheves veiej keâe veece Deheves veece cesb peesÌ[ves
meoer yeeo efoKeeF& osles nQ~ ueies ~
 efMeuheer Deewj keefCekeâ oesveesb ves yeewæ Oece& kesâ efveefcelle Goejleehetke&keâ
 meeceeef p ekeâ meb i e"ve (Social
Organisation) oeve efoS~ Gvnesbves mceejkeâ Deewj efMeueeheeqšdškeâeSb mLeeefhele
ueielee nw efkeâ meelekeenve okeäkeâve keâer efkeâmeer pevepeeefle keâeR~
kesâ ueesie Les, uesefkeâve kes yeÇeåceCe yevee efueS ieS Les~  efMeefuheÙeesb cesb iebefOekeâesb keâe veeceoelee kesâ ™he cesb yeej-
meeleJeenveeW kesâ meyemes Øeefmeæ jepee ieewleceerheg$e MelekeâefCe& yeej DeeÙee nw ~ iebefOekeâ kes efMeuheer Les pees F$e Deeefo
ves keâne nw efkeâ cewveW efJeefÛÚvve nesleer ÛeelegJe&CÙe& JÙeJemLee keâes yeveeles Les ~
efheâj mes mLeeefhele efkeâÙee~ meeLe ner Fmeves JeCe&mebkeâj (JeCeeX  yeeo cesb Fme Meyo keâe DeLe& kÙeehekeâ nes ieÙee Deewj nj heÇkeâej kesâ
Deewj peeefleÙeeW kesâ meefcceßeCe) keâes jeskeâe Lee~ ogkeâeveoejesb kesâ efueS Ùen Meyo heÇÙegòeâ nesves ueiee~
 mebYekele: keCe&mebkeâj keâe Ùen mebkeâš Mekeâesb kesâ heÇkesMe mes leLee  mebYeJele: Deepe keâe Gheveece ieebOeer Fmeer heÇeÛeerve Meyo mes
okeäkeâve cesb jnves keeues pevepeeleerÙe ueesieesb kesâ melener yeÇeåceCeerkeâjCe efvekeâuee nw~
mes Glhevve ngDee nesiee ~  meelekeenveesb kesâ yeejs cesb meyemes efoueÛemhe yÙeesje Gvekesâ
 uesefkeâve peye Mekeâesb Deewj meelekeenveesb kesâ yeerÛe kewkeeefnkeâ heeefjkeeefjkeâ {ebÛes mes mebyeæ nw ~
mebyebOe nesves ueies leye Mekeâesb keâe #eef$eÙeeW kesâ ™he cesb yeÇeåceCeerÙe  Gllej Yeejle kesâ DeeÙeeX kesâ meceepe cesb efhelee keâe cenlke ceelee

JÙeJemLee cesb heÇkesMe Deemeeve nes ieÙee ~ mes DeefOekeâ Lee Deewj Deye lekeâ nce Gllej Yeejle kesâ efpeve
 Fmeer heÇkeâej yeewæ efYe#egDeesb ves osMeer pevepeeleerÙe ueesieesb keâe jepeeDeesb keâer ÛeÛee& keâj Ûegkesâ nwb, kes meYeer efhele=meòeelcekeâ
yeewæerkeâjCe efkeâÙee~ meceepe kesâ Les ~

NCERT-meej ( 301 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 meeleJeenveeW ceW nceW ceele=meòeelcekeâ {ebÛes keâe DeeYeeme efceuelee
nw~ Gvekesâ jepeeDeeW kesâ veece Gvekeâer ceeleeDeeW kesâ veece hej jKeves
keâer ØeLee Leer~
 ieewleceerheg$e, JeeefMe‰er heg$e Deeefo veece yeleeleW nQ efkeâ Gvekesâ
meceepe ceW ceelee keâer Øeefle‰e DeefOekeâ Leer~
 Deepekeâue heÇeÙeÉerheerÙe Yeejle cesb heg$e kesâ veece cesb kesâkeue efhelee kesâ
veece keâe DebMe peesÌ[ves keâer hejbheje nw, ceelee kesâ veece keâe Fmecesb
keâesF& mLeeve venerb nw~
 Fmemes efhele=meòeelcekeâ heÇYeeke ueef#ele neslee nw~
 ÙeÅeefhe efkeâ jeefveÙeesb ves mkeeefOekeâejhetke&keâ yeÌ[s-yeÌ[s Oeeefce&keâ oeve
efkeâS Deewj keâF& jeefveÙeesb ves lees heÇefleMeemekeâ (jerpesbš) kesâ ™he cesb
Yeer keâece efkeâÙee, efkeâbleg meejle: meelekeenve jepekegâue
ef hele=m eòeelcekeâ Lee, keä Ùees be fkeâ jepeefm ebnemeve keâe
GllejeefOekeâejer heg$e ner neslee Lee ~
 ØeMeemeefvekeâ {ebÛee (Administrative
Structure)
meelekeenve Meemekeâesb ves Oece&MeeŒeesb cesb yeleeS ieS jepee kesâ
DeeoMe& hej Ûeueves keâe heÇÙeeme efkeâÙee~ jepee Oece& keâe mebj#ekeâ
neslee Lee~ Gmes owkeer iegCeesb mes Ùegòeâ ceevee peelee Lee~ meelekeenve
jepee keâes Fme heÇkeâej efoKeueeÙee peelee Lee pewmes Gmecesb jece, Yeerce,
kesâMeke, Depe&vg e Deeefo heÇeÛeerve oskeleeDeesb kesâ iegCe efJeÅeceeve nes~b
 yeue Deewj heje›eâce cesb jepee keâer leguevee Gòeâ heewjeefCekeâ
heg®<eesb Deewj efokÙe efkeYetefleÙeesb mes keâer peeleer Leer ~
 mhe<šle: Ssmee meelekeenve jepeeDeeW cesb oskelke efmeæ keâjves
kesâ efueS efkeâÙee peelee nesiee ~
 hejbleg meelekeenveesb kesâ heÇMeemeve cesb nce kegâÚ Keeme mewefvekeâ
Deewj meecebeflekeâ ue#eCe heeles nwb~
 Ùen ieewj keâjves keâer yeele nw efkeâ mesveeheefle keâes Øeeble keâe
MeemeveeOÙe#e Ùee iekeve&j yeveeÙee peelee Lee ~
 Ûetbefkeâ okeäkeâve keâs pevepeeleerÙe ueesieesb keâe ve lees hetje-hetje
yeÇeåceCeerkeâjCe ngDee Lee Deewj ve kes Deheves keâes veS Meemeve kesâ
Devegkeâtue yevee heeS Les, FmeefueS Gvnsb heÇyeue mewefvekeâ efveÙeb$eCe cesb
jKevee DeekeMÙekeâ Lee ~
 meelekeenveesb kesâ keâeue ceW
keâF& heÇMeemeefvekeâ efp eues keâes Gvekesâ DeefOekeâejer,
FkeâeFÙeeb kener jKeer Deenej ceewÙ e&keâeue keâer
ieFË pees DeMeeskeâ keânles Les lejn ner DeceelÙe
kesâ keâeue cesb LeeR~ Deewj ceneceelÙe
keânueeles Les ~
 keâes ieÇeceerC e #es$eesb cesb heÇMeemeve keâe keâece
meewbhee peelee Lee~
ieewefucekeâ
Skeâ mewefvekeâ šgkeâÌ[er keâe heÇOeeve neslee Lee
 ieeweuf cekeâ keâes ieÇeceerCe #es$eesb cesb FmeefueS jKee peelee Lee efkeâ ken
Meebefle-kÙekemLee yeveeS jKe mekesâ ~
 ieewefucekeâ efpeme mewefvekeâ šgkeâÌ[er keâe ØeOeeve neslee Lee GmeceW veew
jLe, veew neLeer, heÛÛeerme IeesÌ[s Deewj hewbleeueerme hewoue
mewefvekeâ nesles Les~
meeleJeenve
Meemeve keâe ‘keâškeâ
mewe fvekeâ Ûeefj$e Deewj
Gvekesâ DeefY euesKeeW mkebâOeeJeej’
ceW ØeÙegòeâ MeyoeW kesâ
ØeÙeesie mes neslee nw,
pewmes-
 mkeâbOeekeej Jemlegle: mewvÙe efMeefJej nesles Les, pees leye lekeâ
heÇMeemeefvekeâ kesâbõ kesâ ™he cesb keâece keâjles Les peye lekeâ keneb hej
jepee mkeÙeb jnles Les~
 Fme heÇkeâej meelekeenve Meemeve cesb oceve veerefle keâe heÇcegKe
mLeeve Lee ~
meelekeenveesb ves yeÇe åceCeesb Deewj yeewæ efYe#egD eesb keâes
keâj-cegòeâ ieÇe ceoeve osves keâer heÇLee DeejbYe keâer~
 pees Deeyeeo Yetefce Deewj ieÇece oeve cesb efoS peeles Les Gvnsb
jepeheg®<eesb, mewefvekeâesb Deewj nj keâesefš kesâ jepekeâerÙe
DeefOekeâeefjÙeesb kesâ nmle#eshe mes cegòeâ Ieesef<ele keâj efoÙee
peelee Lee~
 Dele: oeve efkeâS ieS Ssmes #es$e meelekeenve jepÙe kesâ Yeerlej
Úesšs-Úesšs mkeleb$e Éerhe pewmes yeve ieS ~
 mebYekele: yeewæ efYe#eg Yeer Deheves efvekeeme-#es$e cesb ueesieesb keâes
Meebefle Deewj meoeÛejCe kesâ efveÙeceesb keâe heeueve keâjves leLee
jepemellee Deewj meeceeefpekeâ kÙekemLee keâe Deeoj keâjves keâe
GheosMe efoÙee keâjles Les~
 yesMekeâ, Ghejesòeâ keâoceeW mes keCe&kÙekemLee keâes megÂÌ{ yeveeves cesb
yeÇeåceCeesb keâes ceoo efceueer Deewj Fmemes meceepe cesb efmLejlee
DeeF&~

NCERT-meej ( 302 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 meeleJeenve jepÙe ceW meecebleeW keâer leerve ßesefCeÙeeb LeeR Ûewl Ùe yeewæesb kesâ cebefoj keâe keâece keâjlee Lee Deewj
efk enej efYe#eg-efvekeeme keâe~
henueer ßesCeer otmejer ßesCeer
keâe meeceble keâe meeceble  ÛewlÙe Deveskeâeveskeâ heeÙeesb hej efveefce&le yeÌ[e ne@ue pewmee neslee
(jepee keânueelee Lee, (ceneYeesp e keânueelee Lee Deewj efkenej cesb Skeâ kesâbõerÙeMeeuee nesleer Leer~
Gmes efmekeäkesâ {eueves keâe Lee)
DeefOekeâej Lee)  efpemecesb meeceves kesâ yejeceos keâer Deesj Skeâ Éej jnlee
leermejer ßesCeer keâe
meeceble Lee ~
(mesveeheefle keânueelee
Lee)
 Ssmee ueielee nw efkeâ Fve meecebleesb keâes Deheves-Deheves Fueekeâesb
cesb kegâÚ heÇYeglke heÇehle Lee ~
 Oece& (Religion)
meelekeenve Meemekeâ yeÇeåceCe Les Deewj Gvnesbves yeÇeåceCekeeo
keâeuex keâe ÛewlÙe
kesâ efkepeÙeeefYeÙeeve keâe vesle=lke efkeâÙee~ DeejbYe mes ner meeleJeenve
jepeeDeesb Deewj jeefveÙeesb ves DekeMcesOe, keepehesÙe Deeefo kewefokeâ Ùe%e  heefMÛeceer okeäkeâve cesb keâeuex keâe ÛewlÙe meyemes ceMentj ÛewlÙe~
efkeâS~  Ùen ueieYeie 40 ceeršj uebyee Deewj 15 ceeršj TbÛee nw ~ Ùen
 kes ke=â<Ce keemegoske Deeefo pewmes yengle-mes kew<Ceke oskeleeDeesb kesâ Yeer efkeMeeue efMeuee-keemlegkeâuee keâe DeÛÚe GoenjCe nw ~
Gheemekeâ Les~ Ùe%eeveg…eveesb cesb yeÇeåceCeesb keâes Gvnesbves heÇÛegj oef#eCee
 efkenej, ÛewlÙeesb kesâ heeme ner yeveeS ieS Les, efpevekeâe GheÙeesie
ke<ee&keâeue cesb efYe#egDeesb kesâ efvekeeme kesâ efueS neslee Lee ~
oer~
 veeefmekeâ cesb leerve efkenej nwb ~ Ûetbefkeâ Gvecesb venheeve Deewj
 efHeâj Yeer, meelekeenve Meemekeâesb ves efYe#egDeesb keâes ieÇeceoeve os-
ieewleceerheg$e kesâ DeefYeuesKe nwb FmeefueS heÇleerle neslee nw efkeâ kes
oskeâj yeewæ Oece& keâes Deeies yeÌ{eÙee~
F&mee keâer henueer-otmejer MeleeefyoÙeesb kesâ nwb ~
 Gvekesâ jepÙe cesb yeewæ Oece& kesâ ceneÙeeve mebheÇoeÙe keâe yeesueyeeuee
 efMeueeKeb[erÙe keemlegkeâuee DeebOeÇ cesb ke=â<Cee-ieesoekejer #es$e cesb
Lee, Keemekeâj efMeefuheÙeesb kesâ yeerÛe~ Yeer heeF& peeleer nw hejbleg Ùen #es$e kemlegle: mkeleb$e yeewæ mebjÛeveeDeesb
 DeebOeÇ heÇosMe cesb veeieepe&gvekeâesC[e Deewj Decejekeleer veiej kesâ efueS ceMentj nw ~ Ùes mebjÛeveeSb DeefOekeâlej mlethe kesâ ™he cesb nwb ~
meelekeenveesb kesâ Meemeve cesb Deewj efkeMes<ekeâj Gvekesâ GllejeefOekeâejer Fvecesb Decejekeleer Deewj veeieepe&gvekeâesC[e kesâ mlethe meyemes
F#keekegâDeesb kesâ Meemeve cesb yeewæ mebmke=âefle kesâ cenlkehetCe& kesâbõ DeefOekeâ ceMentj nwb ~
yeve ieS~
mlethe ieesue mlebYeekeâej {ebÛee nw, pees yegæ kesâ
 Fmeer heÇkeâej ceneje<š^ cesb heefMÛeceer okeäkeâve kesâ veeefmekeâ Deewj
efkeâmeer DeJeMes<e kesâ Thej KeÌ[ e efkeâÙee peelee Lee~
pegveej #es$eesb cesb Yeer mebYekele: kÙeeheeefjÙeesb keâe mebj#eCe heekeâj
yeewæ Oece& Heâuee-Hetâuee ~  veeieepe&vg ekeâesC[e meelekeenveesb kesâ GllejeefOekeâejer F#keekegâDeesb
 Jeemlegkeâuee (Architecture)
kesâ keâeue cesb Deheves Glkeâ<e& keâer Ûeesšer hej Lee~
 Ùeneb kesâkeue yeewæ mceejkeâ ner venerb yeefukeâ meyemes hegjeves F&šb kesâ
meelekeenve keâeue cesb heefMÛeceesllej okeäkeâve Ùee ceneje<š^ cesb
DelÙeble o#elee Deewj ueieve kesâ meeLe "esme Ûešdševeesb keâes keâeškeâj yeves efnob t cebeof j Yeer nwb ~
Deveskeâ ÛewlÙe Deewj efkenej yeveeS ieS ~ kemlegle: Ùen heÇef›eâÙee  Ùeneb ueieYeie oes ope&ve efkenej efoKeeF& osles nwb ~ Deheves mletheesb
200 F&. het. kesâ Deemeheeme, ueieYeie Skeâ Meleeyoer henues ner Deewj ceneÛewlÙeesb mes Deuebke=âle Ùen mLeeve F&mee keâer DeejbefYekeâ
DeejbYe nes Ûegkeâer Leer ~ meefoÙeesb cesb Deheveer cetefle&keâuee kesâ efueS Øeefmeæ Lee~

NCERT-meej ( 303 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
keâe efv ecee&Ce ueieYeie 200 F&. het. ceW  KeejJesue keâe Ùen efMeueeuesKe Deheves efkeâmce keâe Skeâ DelÙeble
DeejbY e ngDee efkebâleg F&mee keâer otmejer Devet"e Sself eneefmekeâ DeefYeuesKe nw~
meoer kesâ Gòejeæ& ceW Deekeâj Jen
 DecejeJeleer hetCe&™ hesCe efv eefc e&l e ngDee  GoenjCe kesâ efueS, efMeueeuesKe ceW keâne ieÙee nw efkeâ uesKeve,
mlethe
ieefCele, keâevetve Deewj efJeòe kesâ #es$e ceW, Skeâ ÙegJejepe kesâ
efYeefòe-ØeefleceeDeeW mes Yeje ngDee efueS DeeJeMÙekeâ meYeer Øekeâej keâer efMe#ee Øeehle keâjves kesâ yeeo,
nw FveceW yegæ kesâ peerJ eve kesâ
efJeefYevve ÂMÙe Gkesâjs ngS nQ~ KeejJesue Ûeewyeerme Je<e& keâer DeJemLee ceW jepeefmebnemeve hej
 DecejeJeleer mlethe keâe iegbyepe veerbke kesâ Deej-heej 53 ceeršj yew"e~
nw Deewj Fmekeâer TbÛeeF& 33 ceeršj ceeuetce nesleer nw ~ ØeLece Je<e& keâefuebie keâer jepeOeeveer keâe hegveefve&cee&Ce
 Øees. jesecf euee Leehej ves ‘ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee-6’ ceW efueKee nw efkeâ otmejs Je<e& MeelekeâefCe& keâer Meefòeâ keâes ueuekeâeje Deewj cete<f ekeâ veiej
DecejeJeleer (DeebOeÇ ØeosMe) keâe mlethe JÙeeheeefjÙeeW leLee YetmJeeefceÙeeW hej Dee›eâceCe keâjkesâ Gmes ve° keâj efoÙee~
Éeje efoÙes oeve mes yevee Lee~ ÛeewLes Je<e& yejej kesâ YeespekeâeW Deewj jef"keâeW keâes Deheves DeeefOehelÙe
 Yee<ee (Languages)
ceW ues efueÙee~
heebÛeJeW Je<e& hegjeveer venj keâe efJemleej efkeâÙee, Ùen venj
meelekeenveesb keâer jepekeâerÙe Yee<ee heÇeke=âle Leer ~ meYeer
DeefYeuesKe Øeeke=âle Yee<ee Deewj yeÇeåceer efueefhe cesb efueKes ngS ueieYeie 300 Je<e& henues veboeW Éeje yeveeF& ieF&
nwb~ pewmee efkeâ nce DeMeeskeâ kesâ keâeue cesb osKeles nQ~ Leer Deewj Gme meceÙe Gmekeâe keâesF& GheÙeesie veneR nes
jne Lee~
heÇeke=âle ieÇbLe ieeLeemellemeF&
Ùee ieeLeemehleMeleer Dee"JeW Je<e& ceieOe hej Dee›eâceCe
yeejnJeW Je<e& ceieOe hej otmeje DeefYeÙeeve KeejJesue ceieOe mes
neue veecekeâ jepee keâer FmeceW 700 Mueeskeâ
jÛevee yeleeF& peeleer nw nQ pees meYeer Øeeke=âle Skeâ pewve leerLeËkeâj keâer Jen Øeeflecee Jeeheme ues
Yee<ee ceW nQ DeeÙee pees henues keâeEueie mes ceieOe ues peeF& ieF&
 efkeâbleg ueielee nw efkeâ Fmekeâe Deefvlece heefjceepe&ve yengle efoveebs Leer~
kesâ he§eele mebYeJele: F&mee keâer Ú"eR meoer kesâ yeeo efkeâÙee
lesjnJeW Je<e& pevekeâuÙeeCe kesâ efueS Deveskeâ ÙeespeveeSb ØeejbYe
ieÙee nw~
keâer Deewj heeb[dÙe MeemekeâeW keâes Deheves DeOeerve
keâefuebie kesâ DevÙe ØecegKe Meemekeâ efkeâÙee~
(Other Prominet rulers of kalinga) Fme efMeueeuesKe ceW KeejJesue kesâ Meemeve keâeue kesâ lesjnJeW
DeMeeskeâ kesâ yeeo F&mee hetJe& ØeLece Meleeyoer kesâ ceOÙe lekeâ keâefuebie Je<e& lekeâ keâer ner GheueefyOeÙeeW keâe GuuesKe nw~ Fmekesâ yeeo mJeÙeb
kesâ yeejs ceW DeefOekeâ peevekeâejer veneR efceueleer~ Ûeseof JebMe kesâ leermejs Gmekesâ Ùee Gmekesâ GòejeefOekeâeefjÙeeW kesâ yeejs ceW kegâÚ Yeer helee veneR
Meemekeâ KeejJesue kesâ Meemeve keâeue ceW keâefuebie Meefòeâmebhevve yevee~ Ûeuelee~ceewÙeexòej keâeue ceW Gòej Yeejle hej Meemeve keâjves Jeeues
kegâÚ cenlJehetCe& jepeJebMeeW kesâ Deefleefjòeâ Ùen Yeer helee Ûeuelee nw efkeâ
neLeeriegbheâe keâe efM eueeuesK e
yengle-mes Úesšs-Úesšs ieCejepÙe Yeer Jeneb mLeeefhele Les~ nce Gvekesâ
YegJevesMJej kesâ heeme GoÙeefieefj keâer heneefÌ[ÙeeW ceW efmLele nw~ yeejs ceW Gvekeâer cegõeDeeW/efmekeäkeâeW kesâ ceeOÙece mes peeveles nQ, efpeve hej
Gvekesâ veece heeS peeles nQ~ FveceW mes kegâÚ Les : Depeg&veeÙeve, ceeueJe,
KeejJesue kesâ yeejs ceW metÛevee keâe Skeâ cee$e meÇesle nw,
Deewogbyej, kegâefvebo, ÙeewOesÙe Deeefo~ yeeo ceW FveceW mes DeefOekeâebMe
ceW KeejJesue kesâ Meemeve keâeue kesâ lesjnJeW Je<e& lekeâ keâer
GheueefyOeÙeeW keâe JeCe&ve nw~ ieCejepÙeeW ves ieghle jepeeDeeW keâer DeOeervelee mJeerkeâej keâj ueer Deewj
FmeceW jepee kesâ peerJeve Deewj Gmekeâer GheueefyOeÙeeW keâe GuuesKe ieghle meeceüepÙe kesâ DeOeerve jepÙe yeve ieS~ F&mee keâer ÛeewLeer Meleeyoer
Skeâ meeLe veneR yeefukeâ Je<e&Jeej Deueie-Deueie efkeâÙee ieÙee nw~ kesâ yeeo lees Jes hetjer lejn mes ueghle nes ieS~

NCERT-meej ( 304 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe (FLASHBACK)

Megbie SJeb meeleJeenve

148

187

235
213

130

165 - 194

NCERT-meej ( 305 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

30

200

700

NCERT-meej ( 306 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. ceewÙe& JebMe kesâ heleve kesâ heMÛeele efkeâme JebMe ves Meemeve efkeâÙee Lee? 5. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW :
(a) keâCJe (b) meeleJeenve keâLeve 1- efoJÙeeJeoeve kesâ Devegmeej heg<Ùeefce$e ves yeewæ Oece& keâe
(c) Mebgie (d) vebo efJejesOe efkeâÙee~
Gòej—(c) keâLeve 2- meebÛeer Deewj Yejngle kesâ mletheeW keâe efJemleej heg<Ùeefce$e
Gòej Yeejle ceW ceewÙeeX kesâ heleve kesâ heMÛeele MeÏbie JebMe Meemeve ceW DeeÙee~ kesâ Meemeve keâeue ceW ner ngDee Lee~
MebgieeW ves 187 F&.het. mes 75 F&.het., Ùeeveer 112 Je<eeX lekeâ jepe efkeâÙee~ veerÛes oer ieF& ketâš mebjÛevee mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS-
MegieeW keâes hejbheje kesâ Devegmeej yeÇeÿeCe yeleeÙee ieÙee nw~ ketâš :
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves heg<Ùeefce$e Mebgie Éeje Je=nojLe keâer nlÙee (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gòej—(c)
leLee efmenebmeve hej DeefOehelÙe keâe Je<e& 185 F&.het. yeleeÙee nw~
œeessle-Deej.Sme. Mecee& ØeeÛeerve Yeejle hespe-151 efoJÙeeJeoeve kesâ Devegmeej heg<Ùeefce$e ves yeewæ Oece& keâe efJejesOe efkeâÙee Deewj
yeewæeW keâes meleeÙee Lee, uesefkeâve Fme leLÙe keâes osKeles ngS efkeâ meebÛeer
2. efvecveefueefKele ceW mes Megbie JebMe keâe mebmLeehekeâ keâewve Lee? Deewj Yejngle kesâ mletheeW keâe efJemleej heg<Ùeefce$e kesâ Meemeve keâeue ceW ner
(a) ye=nõLe (b) heg<Ùeefce$e efkeâÙee ieÙee Lee, Ùen Deejeshe melÙe venerb ueielee~
(c) Deefiveefce$e (d) Ùe%emesve
6. nsefueÙees[esjme eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme Meemekeâ kesâ keâeue ceW
Gòej—(b)
SWefšÙeeueefkeâ[dme keâe jepeotle yevekeâj Yeejle DeeÙee Lee?
heg<Ùeefce$e Megbie ceewÙe& jepee ye=nõLe keâe mesveeheefle Lee~ jepee Éeje mesvee (a) Jemegefce$e Megbie (b) Deefiveefce$e Megbie
keâes DeJeueesefkeâle keâjles meceÙe mesveeheefle heg<Ùeefce$e ves jepee keâer nlÙee (c) pes‰efce$e Megbie (d) YeeieYeõ
keâj oer~ mesvee ves heg<Ùeefce$e kesâ efJe®æ keâesF& efJeõesn veneR efkeâÙee~ Dele: Gòej—(d)
Fme Øekeâej Megbie JebMe keâe mebmLeehekeâ heg<Ùeefce$e Megbie Lee~
hegjeCeeW ceW Megbie JebMe kesâ ome jepeeDeeW keâe GuuesKe nw~ SWefšÙeeueefkeâ[dme
3. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- keâe jepeotle nsefueÙees[esjme Megbie JebMe kesâ jepee YeeieJele kesâ Meemevekeâeue
1. Heg<Ùeefce$e Megbie kesâ Meemeve keâer henueer Iešvee- ‘efJeoYe& kesâ meeLe ceW DeeÙee Lee~
Gmekeâe Ùegæ‘ Lee~
7. MebgieJebMe keâe Debelf ece jepee keâewve Lee?
2. heg<Ùeefce$e Megbie ves efJeoYe& kesâ jepee Ùe%emesve keâes njekeâj efJeoYe&
(a) pes‰efce$e (b) Jemegefce$e
keâes Deheves meeceüepÙe ceW meefcceefuele keâj efueÙee~
(c) YeeieJele (d) osJeYetefle
GheÙeg&òeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener Gòej keâe ÛeÙeve keâjW?
Gòej—(d)
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2 Megbie JebMe keâe Debeflece jepee osJeYetefle Lee~ Deefiveefce$e kesâ yeeo pÙes‰efce$e
Gòej—(a) jepeieöer hej yew"e Deewj Gmekesâ yeeo Deefiveefce$e keâe heg$e Jemegefce$e
jepeefmebnemeve hej Dee™Ì{ ngDee~ hegjeCeeW kesâ Devegmeej 10Jeeb Je Debeflece
heg<Ùeefce$e Megbie kesâ Meemeve keâer henueer Iešvee- ‘efJeoYe& kesâ meeLe Gmekeâe
Megbie Meemekeâ osJeYetefle Lee~
Ùegæ‘ Lee~ efJeoYe& keâe Meemekeâ Ùe%emesve Lee, efpemes heg<Ùeefce$e kesâ heg$e
Deefiveefce$e ves njeÙee leLee efJeoYe& kesâ meeceüepÙe keâes Deheves meeceüepÙe ceW 8. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Meemekeâ ves keâCJe jepeJebMe keâer mLeehevee
meefcceefuele efkeâÙee Lee~ keâer Leer?
4. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme Meemekeâ ves ÙeJeveeW keâes efmebOeg veoer kesâ leš (a) JeemegosJe keâCJe (b) Yetefceefce$e keâCJe
hej hejeefpele efkeâÙee Lee? (c) veejeÙeCe keâCJe (d) megMece&ve keâCJe
(a) Deefiveefce$e (b) heg<Ùeefce$e Gòej—(a)
(c) ØeJejmesve (d) Jemegefce$e
JeemegosJe ves MegbieJebMe kesâ Debeflece Meemekeâ osJeYetefle keâer nlÙee keâjkesâ keâCJe
Gòej—(d)
JebMe keâer mLeehevee keâer Leer~ keâCJeeW ves ueieYeie 45 Je<eeX lekeâ jepe efkeâÙee~
ceeueefJekeâeefiveefce$eced veecekeâ mebmke=âle kesâ veeškeâ ceW Ùen GuuesKe nw efkeâ Fme DeJeefOe ceW 4 jepee ngS- (1) JeemegosJe (2) Yetefceefce$e keâCJe (3)
Jemegefce$e ves ÙeJeveeW keâes efmebOeg veoer kesâ leš hej hejeefpele efkeâÙee Lee~ veejeÙeCe keâCJe (4) megMece&ve keâCJe~

NCERT-meej ( 307 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
9. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme JebMe kesâ MeemekeâeW keâes SslejsÙe yeÇeÿeCe ceW MeelekeâCeea-ØeLece ke=â<Cee kesâ yeeo Meemekeâ yevee~ Fme Øekeâej Jen meeleJeenve
DeebOeÇpeve keâne ieÙee nw? JebMe keâe leermeje Meemekeâ Lee~ Dele: keâLeve (4) ieuele nw~ MeelekeâCeea
(a) meeleJeenve (b) keâCJe ØeLece ves Deheves Meemevekeâeue ceW 2 DeMJecesIe Ùe%e keâjeS Les ve efkeâ meele~
(c) Megbie (d) ceewÙe& Fme Øekeâej keâLeve 1 ieuele nw Deewj mener Gòej (b) nesiee~
Gòej—(a)
13. veeveeIeeš DeefYeuesKe keâe mebyebOe efkeâme Meemekeâ mes nw?
hegjeCeeW SJeb SslejsÙe yeÇeÿeCe ceW DeebOeÇpeveeW keâe GuuesKe Øeehle neslee nw, (a) ke=â<Cee ØeLece (b) efmecegkeâ
pees efkeâ meeleJeenveeW keâe ner Skeâ DevÙe veece nw, neueebefkeâ hegjeCeeW Deewj (c) ieewleceerheg$e MeelekeâCeea (d) MeelekeâCeea ØeLece
SslejsÙe yeÇeÿeCe ceW meeleJeenve Meyo keâe ØeÙeesie veneR ngDee nw, JeneR Gòej—(d)
meeleJeenve DeefYeuesKeeW ceW DeebOeÇ Meyo keâe ØeÙeesie veneR ngDee nw~
veeveeIeeš DeefYeuesKe keâe mebyebOe MeelekeâCeea ØeLece mes nw~ MeelekeâCeea ØeLece
10. eqvecveefueefKele hej efJeÛeej keâj mener ketâš keâe ÛeÙeve keâjW- keâer GheueefyOeÙeeW keâe JeCe&ve veeveeIeeš efMeueeuesKe ceW efkeâÙee ieÙee nw~
(1) uesKeve-keâuee Mewueer keâe efJekeâeme
(2) Oeeve keâer jesheveer 14. ieewleceerheg$e Meelekeâe|Ce keâer GheueefyOeÙeeW keâe GuuesKe efkeâme DeefYeuesKe
(3) veiejerkeâjCe mes Øeehle neslee nw?
(4) ueesns kesâ heâeueeW keâe ØeÙeesie (a) veeefmekeâ efMeueeuesKe (b) veeveeIeeš efMeueeuesKe
GheÙeg&òeâ ceW mes efkeâve heefjefmLeefleÙeeW kesâ Ûeueles meeleJeenve jepÙe keâe (c) yeeueeIeeš-efMeueeuesKe (d) FveceW mes keâesF& veneR
ie"ve ngDee? Gòej—(a)
ketâš : ieewleceerheg$e Meelekeâe|Ce keâer GheueefyOeÙeeW keâe GuuesKe jepeceelee ieewleceer
(a) 1 Deewj 2 (b) 2 Deewj 3 yeueßeer kesâ veeefmekeâ efMeueeuesKe ceW ceefnceecebef[le keâjkesâ Øemlegle efkeâÙee
(c) 1, 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer ieÙee nw~ Fmekeâe efvecee&Ce JeefMe‰erheg$e heguegceeefJe kesâ Meemeve kesâ GvveermeJeW
Gòej—(d) Je<e& efkeâÙee ieÙee Lee~
ueesns kesâ ØeÙeesie kesâ heMÛeele efJekeâeme keâer ieefle leer›e ngF&~ Yeeweflekeâ mebmke=âefle 15. efkeâme Meemekeâ ves Deheves Deehe keâes Skeâcee$e yeÇeÿeCe keâne?
kesâ mebheke&â kesâ heâuemJe™he ueesie veS-veS keâeÙe&keâueeheeW keâer Deesj Øesefjle (a) Meelekeâe|Ce heg$e ØeLece (b) JeefMe‰erheg$e heg$e heguegceeefJe
ngS, efpememes uesKeve-keâuee, Oeeve keâer jesheveer, veiejerkeâjCe Deewj ueesns kesâ (c) ieewleceer heg$e MeelekeâefCe& (d) Ùe%e ßeer MeelekeâCeea
heâeueeW keâe ØeÙeesie Deeefo ves meeleJeenveeW kesâ meeceüepÙe kesâ efueS GheÙegòeâ Gòej—(c)
heefjefmLeefleÙeeb yeveeFË~
ieewleceer heg$e Meelekeâe|Ce ves Deheves keâes Skeâcee$e yeÇeÿeCe keâne leLee Deveskeâ
11. meeleJeenve JebMe keâe mebmLeehekeâ keâewve Lee? #eef$eÙe MeemekeâeW keâe veeMe efkeâÙee~ Ùen henuee Ssmee jepee Lee, efpemeves
(a) efmecegkeâ (b) MeelekeâCeea
Deheves veece kesâ meeLe ceele=veece peesÌ[e Lee~
(c) hegefuekesâMeve II (d) megMece&ve
Gòej—(a) 16. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve ØeosMeeW keâes meeleJeenveeW ves MekeâeW mes
meeleJeenve JebMe keâe mebmLeehekeâ efmecegkeâ Lee~ efpemekeâe Meemevekeâeue 235 peerlee Lee?
F&.het. mes 213 F&.het. lekeâ jne~ DeejbefYekeâ meeleJeenve jepee DeebOeÇ ceW (1) keâeWkeâCe (2) efJeoYe&
veneR, yeefukeâ Gòejer ceneje°^ ceW Les~ (3) meewje°^ (4) ceeueJee
ketâš :
12. MeelekeâCeea-I kesâ meboYe& ceW efoS ieS keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes
(a) 1 Deewj 4 (b) 2 Deewj 3
keâLeve melÙe nQ?
(c) 1, 2 Deewj 4 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
(1) MeelekeâCeea-I ves meele DeMJecesIe Ùe%e keâjeS Les~
(2) MeelekeâCeea-I keâes oef#eCeeheLe mJeeceer veece mes Yeer peevee peelee
Gòej—(d)
nw~ ieewleceerheg$e MeelekeâCeea ves MekeâeW mes Gòejer ceneje°^, keâeWkeâCe efJeoYe&,
(3) MeelekeâCeea-I keâe veeceesuuesKe meebÛeer mlethe kesâ ÉejheLe meewje°^ Deewj ceeueJee ØeosMe keâes peerlee Lee~
hej efkeâÙee ieÙee nw~
(4) Ùen Deheves JebMe keâe otmeje Meemekeâ Lee~
17. eqkeâme meeleJeenve Meemekeâ ves Mekeâ Meemekeâ ®õoeceve keâer yesšer mes
ketâš : efJeJeen efkeâÙee Lee?
(a) 1 Deewj 3 (b) 2 Deewj 3 (a) Jeefme‰er heg$e heguegJeeefce (b) Ùe%eßeer MeelekeâCeea
(c) 1, 2 Deewj 4 (d) GheÙeg&òeâ meYeer (c) ieewleceer heg$e MeelekeâCeea (d) FveceW mes keâesF& veneR~
Gòej—(b) Gòej—(a)

NCERT-meej ( 308 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jeefme‰erheg$e heguegceeJeer ieewleceerheg$e MeelekeâCeea keâe yesše Lee~ Gmeves meeleJeenve efhueveer kesâ Devegmeej DeebOeÇ jepÙe keâer mesvee ceW 1,00,000 hewoue efmeheener,
meeceüepÙe keâes MekeâeW mes yeÛeeves kesâ efueS Mekeâ Meemekeâ ®õoeceve keâer yesšer 2000 IegÌ[meJeej, 1000 neLeer Les leLee hetJeea okeäkeâve kesâ DeebOeÇ osMe ceW
mes efJeJeen efkeâÙee Lee~ yengle meejs ieebJeeW kesâ DeueeJee oerJeej mes efIejs 30 veiej Les, 300 veneR~
Dele: keâLeve 2 ieuele nw, Fme Øekeâej mener Gòej efJekeâuhe (a) nesiee~
18. meeleJeenveeW keâer jepeOeeveer hew"ve efkeâme veoer kesâ efkeâveejs mLeeefhele
Leer? 22. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Meemekeâ keâes JeCe& JÙeJemLee keâe mebj#ekeâ
(a) keâeJesjer veoer (b) ke=â<Cee veoer ceevee ieÙee nw?
(c) ieesoeJejer veoer (d) hesefjÙeej veoer (a) MeelekeâCeea ØeLece (b) Ùe%eßeer MeelekeâCeea
Gòej—(c) (c) ieewleceerheg$e MeelekeâCeea (d) JeefMe‰ heg$e heguegceeefJe
Gòej—(c)
meeleJeenveeW keâer jepeOeeveer Jeefme‰erheg$e heguegceeefJe ves DeebOeÇ ØeosMe kesâ
Deewjbieeyeeo efpeues ceW ieesoeJejer veoer kesâ efkeâveejs hew"ve Ùee Øeefle‰eve ceW meeleJeenveeW kesâ meyemes Øeefmeæ jepee ieewleceerheg$e MeelekeâCeea ves keâne nw
yemeeÙee Lee~ efkeâ cewbves efJeefÛÚvve nesleer ÛeelegJe&Ce& JÙeJemLee keâes efheâj mes mLeeefhele efkeâÙee
leLee JeCe&mebkeâj peeefleÙeeW kesâ meefcceßeCe keâes jeskeâe~
19. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW :
23. Yetecf e oeve osves keâer ØeLee meJe&ØeLece efkeâme jepeJebMe kesâ Debleie&le osKeer
keâLeve 1- Ùe%eßeer MeelekeâCeea meeleJeenve JebMe kesâ ceneve MeemekeâeW
ieF&?
ceW Debeflece Lee~
(a) ceewÙe& JebMe (b) meeleJeenve JebMe
keâLeve 2- heguegceeefJe kesâ efmekeäkeâeW hej penepe Deewj MebKe efÛeef$ele (c) ieghle JebMe (d) Megbie JebMe
efkeâS ieS nQ~ Gòej—(b)
GheÙeg&òeâ ceW mes ketâš kesâ DeeOeej hej mener keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW?
ketâš : yeÇeÿeCeeW keâes Yetefce Devegoeve Ùee peeieerj osves Jeeues ØeLece Meemekeâ
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 meeleJeenve ner ngS~ neueebefkeâ efYe#egDeeW kesâ efueS Fme Øekeâej kesâ Devegoeve
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 kesâ GoenjCe DeefOekeâ efceueles nQ~
Gòej—(a) 24. eqvecveefueefKele ceW mes keâewve efJeÉeve heg<Ùeefce$e keâe mecekeâeueerve Lee~
(a) heeefCeefve (b) keâeefueoeme
Ùe%eßeer MeelekeâCeea meeleJeenve JebMe keâe Debeflece ceneve Meemekeâ Lee~
(c) helebpeefue (d) efJe<Cegieghle
Gmekesâ efmekeäkeâeW hej penepe SJeb MebKe efÛeef$ele efkeâS ieS nQ, pees
Gòej—(c)
peueÙee$ee Deewj mecegõer JÙeeheej kesâ Øeefle Gmekesâ Øesce kesâ heefjÛeeÙekeâ nQ~
Jen JÙeeheej Deewj peueÙee$ee keâe Øesceer Lee Dele: keâLeve (1) melÙe nw~ JewÙeekeâjCe kesâ efJeÉeve helebpeefue heg<Ùeefce$e kesâ mecekeâeueerve Les~ FvneWves
ÙeJeveeW leLee MegbieeW kesâ ÙegæeW keâe JeCe&ve efkeâÙee nw~
20. meeleJeenveeW Éeje efkeâme Oeeleg kesâ efmekeäkesâ venerb ÛeueeS ieÙes Les?
(a) MeerMee kesâ (b) meesves kesâ 25. meeleJeenve keâeue ceW ‘Deenej‘ Meyo keâe ØeÙeesie efkeâme nsleg efkeâÙee
(c) leebyes kesâ (d) heeseš f ve kesâ peelee Lee?
Gòej—(b) (a) ieebJe (b) efpeues
(c) jepÙe (d) je°^
meeleJeenveeW ves meesves keâe ØeÙeesie yengcetuÙe Oeeleg kesâ ™he ceW efkeâÙee nesiee Gòej—(b)
keäÙeeWefkeâ GvneWves kegâ<eeCeeW keâer lejn meesves kesâ efmekeäkesâ veneR ÛeueeS~
meeleJeenveeW Éeje meermes (ues[), heesefšve, leebyes Deewj keâebmes keâer cegõeSb meeleJeenveeW kesâ keâeue ceW ØeMeemeefvekeâ FkeâeFÙeeb Jener jKeer ieF& Leer pees
ÛeueeF& ieF& Leerb~ DeMeeskeâ kesâ keâeue keâer Leer, hejbleg efpeues keâes Deenej keânles Les~

21. ketâš kesâ DeeOeej hej ÛeÙeve keâjW~ 26. ‘ieeweuf cekeâ‘ kesâ meboYe& ceW mener keâLeve keâe ketâš kesâ ceeOÙece mes ÛeÙeve keâjW?
efhueveer kesâ meboYe& ceW efoS ieS keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve keâLeve 1- Fmekeâe keâeÙe& «eeceerCe ØeMeemeve keâer osKejsKe keâjvee Lee~
melÙe nw/nQ? keâLeve 2- Ùen mesvee keâe ØeOeeve neslee Lee~
(1) DeebOeÇ jepÙe keâer mesvee ceW 1, 00, 000 hewoue, 2000
ketâš :
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
IegÌ[meJeej Deewj 1000 neLeer Les~
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
(2) hetJeea okeäkeâve ceW DeebOeÇ ØeosMe ceW yengle meejs ieebJe kesâ DeueeJee
Gòej—(a)
oerJeej mes efIejs 300 veiej Les~
ketâš : meeleJeenve keâeue ceW ieewefucekeâ «eeceerCe #es$eeW ceW ØeMeemeve keâe keâece
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 osKelee Lee leLee Skeâ mewefvekeâ šgkeâÌ[er keâe ØeOeeve neslee Lee~ ieewefucekeâ
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 keâes «eeceerCe #es$eeW ceW FmeefueS jKee peelee Lee leeefkeâ Jen Meebefle-
Gòej—(a) JÙeJemLee yeveeS jKe mekesâ~ Dele: keâLeve 1 melÙe nw

NCERT-meej ( 309 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
27. meeleJeenve keâeue ceW ‘mkebâOeJeej‘ Meyo keâe ØeÙeesie efkeâmekesâ efueS (c) kegâMeerveiej ÛewlÙe (d) keâewMeebyeer ÛewlÙe
efkeâÙee peelee Lee? Gòej—(a)
(a) vÙeeÙe DeefOekeâejer (b) peemetmeeW
heefMÛeceer okeäkeâve ceW keâeuex keâe ÛewlÙe meyemes ceMentj ÛewlÙe nw~ Ùen
(c) mesveeheefle (d) mewvÙe efMeefJej
ueieYeie 40 ceeršj uebyee leLee 15 ceeršj TbÛee nw~ Ùen efJeMeeue efMeuee-
Gòej—(d) Jeemlegkeâuee keâe DeÛÚe GoenjCe Øemlegle keâjlee nw~
meeleJeenve keâeue ceW mkebâOeJeej Jemlegle: mewvÙe efMeefJej nesles Les; pees leye 32. efvecveefueefKele ceW mes meeleJeenveeW keâer jepekeâerÙe Yee<ee keâewve Leer?
lekeâ ØeMeemeefvekeâ keWâõ kesâ ™he ceW keâece keâjles Les peye lekeâ Jeneb hej (a) mebmke=âle (b) Øeeke=âle
jepee mJeÙeb jnles Les~ Fme Øekeâej meeleJeenve Meemeve ceW oceve veerefle keâe
(c) leefceue (d) heeefue
ØecegKe mLeeve Lee Dele: mener efJekeâuhe (d) nesiee~
Gòej—(b)
28. efvecveefueefKele ceW mes meeleJeenve jepÙe ceW meecebleeW keâer efkeâleveer
meeleJeenveeW keâer jepekeâerÙe Yee<ee Øeeke=âle Leer, keäÙeeWefkeâ meeleJeenveeW kesâ
ßeseCf eÙeeb Leerb?
meYeer DeefYeuesKe Øeeke=âle Yee<ee Deewj yeÇeÿeer efueefhe ceW efueKes ngS nQ, pewmee
(a) heebÛe ßesefCeÙeeb (b) leerve ßesefCeÙeeb
efkeâ nce DeMeeskeâ kesâ keâeue ceW osKeles nQ~
(c) meele ßesefCeÙeeb (d) yeejn ßesefCeÙeeb
Gòej—(b) 33. ieeLeemeòemeF& Ùee ieeLee mehleMeleer kesâ meboYe& ceW keâewve-mee/mes ketâš
melÙe nw/nQ?
meeleJeenve jepÙe ceW meecebleeW keâer leerve ßesefCeÙeeb Leerb pees efvecve Øekeâej mes
nQ-
keâLeve 1- Fmekeâer jÛevee neue veecekeâ jepee ves keâer Leer
henueer ßesCeer keâe meeceble - jepee keânueelee Lee~ keâLeve 2- Ùen Øeeke=âle Yee<ee ceW jefÛele 700 MueeskeâeW keâe mebkeâueve
otmejer ßesCeer keâe meeceble - ceneYeespe keânueelee Lee~ nw~
leermejer ßesCeer keâe meeceble - mesveeheefle keânueelee Lee~ ketâš :
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
29. meeleJeenveeW kesâ menÙeesie mes yeewæ Oece& kesâ keâewve-mee/mes mLeue yeewæ (c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
mebmke=âefle kesâ cenlJehetCe& keWâõ yeve ieÙee Lee/ieS Les? Gòej—(d)
(1) veeefmekeâ (2) DecejeJeleer
(3) veeieepeg&vekeâesC[e (4) pegveej Øeeke=âle Yee<ee ceW jefÛele «ebLe ieeLee meòemeF& Ùee ieeLeemehleMeleer neue
GheÙeg&òeâ kesâ DeeOeej hej mener Gòej keâe ÛeÙeve keâjW~ veecekeâ jepee keâer jÛevee nw~ Fme jÛevee ceW 700 MueeskeâeW keâes mebkeâefuele
(a) 1 Deewj 3 (b) 1, 2 Deewj 4 efkeâÙee ieÙee nw~
(c) 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer 34. KeejJesue efkeâme jepeJebMe keâe Meemekeâ Lee?
Gòej—(c) (a) keâCJe JebMe (b) Ûesoer JebMe
DeebOeÇ ØeosMe ceW veeieepeg&ve keâesC[e Deewj DecejeJeleer veiej meeleJeenveeW kesâ (c) Megbie JebMe (d) Ûesj JebMe
Meemeve ceW yeewæ mebmke=âefle kesâ cenlJehetCe& keWâõ yeve ieS~ Fmeer Øekeâej Gòej—(b)
ceneje°^ kesâ heefMÛeceer okeäkeâve kesâ veeefmekeâ Deewj pegveej #es$eeW ceW Yeer Ûesefo JebMe kesâ leermejs Meemekeâ kesâ ™he ceW KeejJesue keâes peevee peelee nw~
mebYeJele: JÙeeheeefjÙeeW keâe mebj#eCe heekeâj yeewæ Oece& heâuee-hetâuee~ KeejJesue kesâ Meemeve keâeue ceW keâefuebie MeefòeâMeeueer yevee~ Ûesoer JebMe keâes
30. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW : cesIeJeenve veece mes Yeer peevee peelee nw~
keâLeve 1- ‘ÛewlÙe‘ yeewæ efYe#egDeeW kesâ efveJeeme mLeue Les~ 35. neLeeriegbheâe DeefYeuesKe kesâ meboYe& ceW DemelÙe keâLeve keâe ÛegveeJe keâjW?
keâLeve 2- ‘efyenej‘ yeewæ efYe#egDeeW kesâ cebefojeW keâer lejn keâece (a) Ùen YegJevesMJej kesâ heeme GoÙeefieefj keâer heneefÌ[ÙeeW ceW efmLele nw~
keâjles Les~ (b) KeejJesue kesâ lesjnJeW Je<e& lekeâ keâer GheueefyOeÙeeW keâe JeCe&ve nw~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ~ (c) KeejJesue ves Deheves Meemeve kesâ 13 JeW Je<e& keâefuebie keâer jepeOeeveer
ketâš : keâe hegveefve&cee&Ce keâjeÙee~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (d) KeejJesue ves Deheves jepÙeejesnCe kesâ Dee"JeW Je yeejnJeW Je<e&
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 ceieOe hej Dee›eâceCe efkeâÙee~
Gòej—(d) Gòej—(c)
‘ÛewlÙe‘ yeewæ Oece& ceW cebefojeW keâe keâece keâjles Les ve efkeâ efveJeeme mLeue KeejJesue kesâ nebLeeriegbheâe DeefYeuesKe kesâ meboYe& ceW keâLeve (c) DemelÙe nw
keâe, FmeefueS keâLeve (1) DemelÙe nw leLee efJenej yeewæ efYe#egDeeW kesâ keäÙeeWefkeâ KeejJesue ves Deheves Meemeve kesâ henues Je<e& keâefuebie keâer jepeOeeveer
efveJeeme mLeue Les~ Dele: keâLeve (2) Yeer DemelÙe nw~ keâe hegveefve&cee&Ce keâjeÙee Lee leLee lesjnJeW Je<e& Deveskeâ keâuÙeeCekeâejer
31. eqvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee ÛewlÙe meyemes ceMentj ÛewlÙe nw? ÙeespeveeDeeW keâes ÛeueeÙee~ meeLe ner hee[dÙe MeemekeâeW keâes Deheves DeOeerve
(a) keâeuex ÛewlÙe (b) uegeb fyeveer ÛewlÙe efkeâÙee Lee~ Fme Øekeâej (c) kesâ Deefleefjòeâ DevÙe meYeer efJekeâuhe melÙe nQ~

NCERT-meej ( 310 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Mebgie SJeb meeleJeenve keâeue ceW meceepe, DeLe&JÙeJemLee
SJeb mebmke=âefle
(Society, Economy and Culture in Sunga and
Satavahana Period)
‘Megbie SJeb meeleJeenve keâeue’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer
hejer#eeDeeW ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele
veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw—
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) Megbie SJeb meeleJeenve keâeue ceW meceepe,
DeLe&JÙeJemLee Deewj mebmke=âefle
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme. Mecee&) meeleJeenve Ùegie
3 6 veF& nceeje Deleerle ieebJe, Menj Deewj JÙeeheej

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
Yetecf ekeâe
Yee<ee Deewj meeefnlÙe
meeceeefpekeâ efmLeefle
 Deeßece JÙeJemLee  heeefjJeeefjkeâ peerJeve
 Oece&
 yeewæ Oece&  pewve Oece&  Jeweof keâ Oece&
 DeeefLe&keâ efmLeefle
 ke=âef<e  efMeuhe
 GÅeesie SJeb JÙeeheej
(i) Deebleefjkeâ JÙeeheej (ii) efJeosMeer JÙeeheej
 JÙeeheeefjkeâ ceeie& SJeb keWâõ  JÙeeheejer  cegõe DeLe&JÙeJemLee  Menjer yeefmleÙeeb
keâuee Deewj mLeehelÙe
efJe%eeve Deewj ØeewÅeeseif ekeâer
yeenjer mebmeej kesâ meeLe Yeejle kesâ mebyebOe
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe

Jemlegevf e‰-KeC[

NCERT-meej ( 311 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Yetecf ekeâe (Preface)
ceewÙe& kebMe kesâ heleve Deewj ieghle kebMe kesâ GlLeeve kesâ yeerÛe pees heebÛe
MeleeefyoÙeeb yeerleeR, GveceW yengle jepeveereflekeâ GLeue-hegLeue ngF& Deewj
DeefmLejlee keâer efmLeefle yeveer jner, uesefkeâve Fmeer DekeefOe ceW meeefnlÙe,
efke%eeve, keâuee, mLeehelÙe Deeefo #es$eeW ceW yengle Øeieefle ngF&~ efke%eeve
Deewj keâueeDeeW kesâ #es$e ceW keâF& veS ceeie& Kegues, efpevemes Yeekeer efkekeâeme keâes
DeeOeej efceuee~ Fmekesâ Deefleefjòeâ, Fme keâeue ceW efkeosMeeW kesâ meeLe Yeer
Ieefve… meebmke=âeflekeâ Deewj DeeefLe&keâ mebyebOe mLeeefhele ngS~ Yeejle keâes Fve
efkeosMeer mebhekeâeX mes ueeYe ner ngDee~
Yee<ee Deewj meeefnlÙe
Language and Literature
Yee<ee Deewj meeefnlÙe kesâ #es$e ceW, Fme DekeefOe ceW Gòej Deewj
oef#eCe Yeejle oesveeW #es$eeW ceW yengefkeOe meeefneflÙekeâ ieefleefkeefOeÙeeb osKeves
keâes efceueleer nQ~ oef#eCe Yeejle ceW õefkeÌ[ Yee<eeDeeW Deewj meeefnlÙe ves
GVeefle keâer~ Gòej ceW mebmke=âle, meeefnlÙe Deewj Øeeke=âle kesâ efkeefYeVe
™heeW keâer, efpemekeâe Dehevee Skeâ Deueie meeefnlÙe nw, Øeieefle ngF&~
 Fme DekeefOe keâer meyemes DeefOekeâ GuuesKeveerÙe jÛeveeSb jeceeÙeCe
Deewj ceneYeejle nw, pees Yeejle kesâ oes ceneve cenekeâekÙe nQ~
kegâÚ Oece&Meem$eeW keâer jÛevee Yeer Fmeer keâeue ceW ngF& Leer~
 mce=efleÙeeW ves efheÚues oes npeej ke<eeX ceW efnbogDeeW kesâ peerkeve ceW
yengle cenòkehetCe& Yetefcekeâe efveYeeF& nw~
Fve mce=e lf eÙeeW ceW efveOee&e fjle efkeâS ieS nQ-
nw, efpemekeâe mecetÛes Yeejle Yej ceW Deepe Yeer keÛe&mke yevee ngDee nw~
Fmekeâer jÛevee F&.het. ØeLece Meleeyoer kesâ Deeme-heeme ngF&
Leer~
 keâgÚ DevÙe cenlJehetC e& mce=efl eÙeeb nwQ-
 Ùes lelkeâeueerve meceepe kesâ keâevetveeW Deewj meeceeefpekeâ
jerelf e-efjkeepeeW kesâ yeejs ceW peeveves kesâ efueS DelÙeble cenòkehetCe&
œeesle nQ~
 Ùes mce=efleÙeeb owkeer cetue keâer jÛeveeSb Ieesef<ele keâer ieF& LeeR~
 kÙeekeâjCe kesâ #es$e ceW mekee&efOekeâ DemeeOeejCe ke=âefle
‘ceneYee<Ùe’ keâer jÛevee helebpeefue Éeje otmejer Meleeyoer
F&. het. ceW keâer ieF& Leer~
 Ùen heeefCeefve keâer De<šeOÙeeÙeer hej šerkeâe nw~
 helebpeefue kesâ yeeo mebmke=âle kÙeekeâjCe keâer efMe#ee keâe kesâbõ okeäkeâve
ceW Ûeuee ieÙee, peneb ØeLece Meleeyoer F&. ceW keâeleb$e MeeKee keâe
efkekeâeme efkemleej ngDee~
 meke&kece&ve ves keâeleb$e kÙeekeâjCe keâer jÛevee keâer~
meeleJeenve jepee
neue kesâ jepeojyeej meJe&Jece&ve
keâe Skeâ megØeefleef‰le
efJeæeve Lee-

Oeeefce&keâ efJeefOe meeceeefpekeâ  Ùen ke=âefle yeÌ[er mebe#f ehle Deewj Úesšer Leer Deewj Fmemes ueieYeie
keâle&JÙe JÙeJenej (keâevetve) jerefle efjJeepe
Ú: cenerveeW kesâ Deboj mebmke=âle meerKeves ceW meneÙelee efceueleer
Leer~
 meeceevÙe ™he mes mce=efleÙeeW keâes Oece&met$eeW keâe ner
 neue ves Øeeke=âle ceW Skeâ ceneve keâekÙe ieeLeemehleMeleer keâer
efkemleeefjle Deewj lelkeâeueerve mebmkeâjCe ceevee pee
jÛevee keâer~
mekeâlee nw~  Fme keâeue keâer Skeâ ceneve meeefneflÙekeâ efJeYetefle DeMJeIees<e
Fve Oece&met$eeW keâer jÛevee Ú"eR Meleeyoer F&.het. mes leermejer
Lee, Ùen ve kesâJeue Skeâ veešdÙe uesKekeâ Deewj keâefJe Lee, yeefukeâ
Meleeyoer F&.Het. lekeâ keâer DekeefOe ceW ngF& Leer~ Skeâ ceneve yeewæ oeMe&efvekeâ Yeer Lee~
mce=efleÙeeW keâer jÛevee, Fmekesâ ueieYeie lelkeâeue heMÛeeled Meg™
ngF& Deewj ueieYeie Dee" meew ke<eeX lekeâ DeLekee Fmemes Yeer meewQojevevo
DeMJeIees<e
DeefOekeâ meceÙe lekeâ Ûeueleer jner~ Éeje efueKes yegæÛeefjle
 ceeveke Oece&Meem$e DeLekee cevegmce=efle ve kesâkeue Fme keâesefš keâer ieÙes «evLe
Je»emetÛeer
ØeeÛeervelece jÛevee nw, yeefukeâ meyemes DeefOekeâ megheefjefÛele ke=âefle Yeer

NCERT-meej ( 312 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ‘yegæÛeefjle’ ieewlece yegæ keâer mebhetCe& peerkeveer nw, pees cenekeâekÙe
kesâ ™he ceW efueKeer ieF& nw~
 Fme hegmlekeâ keâe mebmeej keâer Deveskeâ Yee<eeDeeW ceW Devegkeeo
efkeâÙee ieÙee nw~
 DeMJeIees<e kesâ veeškeâeW kesâ kegâÚ Yeeie ceOÙe SefMeÙee kesâ
‘legjheâeve’ veecekeâ mLeeve mes Øeehle ngS nQ~
 Yeeme ke=âle ‘mkehvekeemekeoòee’ Fme keâeue keâe Skeâ DevÙe
mebmke=âle veeškeâ nw~
 ve=lÙe Deewj veešŸe keâuee keâes heeefCeefve kesâ meceÙe lekeâ mebefnleeyeæ
efkeâÙee pee Ûegkeâe Lee, efpemekeâe GuuesKe keâewefšuÙe Deewj helebpeefue
Éeje efkeâÙee ieÙee nw~
 keâuee kesâ Fve meYeer Deeefo ™heeW mes veešŸeMeem$e kesâ efkekeâeme
ceW Ùeesieoeve efceuee, efpemekeâer jÛevee Yejle Éeje keâer ieF&
Leer~
Fme keâeue keâer keâer Skeâ cenlkehetCe& ke=âefle
nw~
 Fme hegmlekeâ ceW yeewæ cele kesâ efmeæebleeW keâer kÙeeKÙee efceefuebo
(efpemekeâer henÛeeve Deece leewj hej YeejleerÙe-Ùetveeveer jepee
efceveeb[j kesâ ™he ceW keâer peeleer nw) Deewj Gmekesâ ieg® ceneve
yeewæ oeMe&efvekeâ, veeiemesve kesâ yeerÛe ngS keelee&ueehe kesâ
™he ceW keâer ieF& nw~
 leefceue oef#eCe Yeejle keâer yeesueÛeeue Deewj meeefnlÙe keâer Yee<eeDeeW
ceW meyemes ØeeÛeerve Yee<ee nw~ Fmekesâ meeefnlÙe kesâ meyemes henues kesâ
%eele oewj keâes leerve mebieceeW DeLee&led efkeÉppeveeW keâer DekeâeoefceÙeeW
DeLekee meefceefleÙeeW mes peesÌ[e peelee nw~
 Ùes mebiece, heeb[Ÿe jepeeDeeW kesâ jepÙekeâeue ceW heâues-heâtues Les~
 ØelÙeskeâ mebiece ceW megØeefleef…le keâefke Deewj cesOeekeer efkeÉeve
Meeefceue Les, pees Gvekesâ mece#e Øemlegle keâer ieF& jÛeveeDeeW ceW
mes mekee&sòece jÛeveeDeeW keâe Ûegveeke keâjles Les Deewj Gve hej
Deheveer mkeerke=âefle keâer ceesnj ueieeles Les~
 Ùen efkeMJeeme efkeâÙee peelee nw efkeâ Fve meYeeDeeW Éeje lewÙeej
meeefnlÙe keâe mebkeâueve 300 mes 600 F&. kesâ yeerÛe keâer DekeefOe ceW
efkeâÙee ieÙee Lee~
 Fme mecetÛeer meeefnlÙe efveefOe ceW SllegLeeskeâw (Dee" mebkeâueve)
meb«en meyemes ØeeÛeerve mecePee peelee nw, efpemekeâer jÛevee
leermejer Meleeyoer F&.het. mes leermejer Meleeyoer F&. lekeâ keâer
DekeefOe ceW ngF& Leer Deewj Mes<e DeefOekeâebMe meeefnlÙe keâe mebkeâueve
yeeo ceW efkeâÙee ieÙee Lee~
 efle®keuuegkej jefÛele efle®keäkegâjue DeLekee kegâjue veecekeâ «ebLe ueIeg
GheosMeelcekeâ keâefkeleeDeeW ceW mekee&sòece ceevee peelee nw Deewj Fmekeâer
efMe#eeDeeW keâes leefceueeW kesâ efueS MeeMJele ØesjCee Deewj ceeie&oMe&ve keâe
œeesle mecePee peelee nw~
NCERT-meej ( 313 )
 efMeueheeefokeâejced Deewj ceefCecesKeuew leefceue Yee<ee kesâ oes
cenekeâekÙe nQ, efpevekeâe leefceue meeefnlÙe ceW yengle TbÛee
mLeeve nw Deewj Ùes oef#eCe Yeejle kesâ Fefleneme keâes mecePeves
kesâ cenòkehetCe& œeesle nQ~
meeceeefpekeâ efmLeefle
Social Condition
Fme keâeue ceW keCee&ßece kÙekemLee kesâ Devegmeej, meceepe keâe efveÙeceve
neslee Lee~ meceepe Ûeej keCeeX ceW yebše Lee, DeLee&led yeÇeÿeCe, #eef$eÙe,
kewMÙe Deewj Metõ~ Fve keCeeX kesâ keâle&kÙeeW, Gvekeâer efmLeefle Deewj Gvekesâ
kÙekemeeÙeeW keâe keCe&ve Oece&Meem$eeW ceW efkeâÙee ieÙee nw~
keCe& kÙekemLee efceefßele
ceW meyemes (mebkeâj)
DeefO ekeâ peeefleÙeeW keâer
cenòkehetC e& mebK Ùee ceW ke=e fæ~
Iešvee nw-
 cevegmce=efle kesâ Devegmeej efkeefYeVe efceefßele (mebkeâj) keCeeX keâer Glheefòe
keâe keâejCe efkeefYevve keCeeX kesâ yeerÛe efkekeen nesvee nw~
 FvnW Devegueesce DeLee&led GÛÛe keCe& kesâ heg®<e Deewj efvecve keCe&
keâer veejer kesâ yeerÛe efkekeen, DeLekee Øeefleueesce DeLee&led efveÛeues
keCe& kesâ heg®<e Deewj GÛÛe keCe& keâer veejer kesâ yeerÛe efkekeen
keâne peelee nw~
 Devegueesce efJeJeen mes pevces kÙeefòeâ keâer meeceeefpekeâ efmLeefle
Øeefleueesce efJeJeen mes pevces kÙeefòeâ mes TbÛeer nesleer Leer Deewj
kes Deheves efhelee kesâ kÙekemeeÙe keâe heeueve keâjles Les~
 yeewæ «ebLeeW Deewj DevÙe mee#ÙeeW mes Fme yeejs ceW mebosn keâer keâesF&
iegbpeeFMe veneR jnleer efkeâ leLeekeâefLele mebkeâj peeefleÙeeW keâer
Glheefòe ngF& Leer, efYevve-efYevve
keâueeDeesW efMeuheesW JÙeJemeeÙeesW keeues kÙeefòeâÙeeW
kesâ meIeeW/ßesefCeÙeeW (efieu[eW) pewmes mebie"veeW mes~
 Ùen meeceevÙe efmeæeble nw efkeâ DeblejpeeleerÙe efkekeeneW kesâ
keâejCe mebkeâj peeefleÙeeW keâe pevce ngDee, melener Deewj
megefkeOeepevekeâ Øeleerle neslee nw~
 yeewæ «ebLeeW mes Yeer Ùen Øekeâš neslee nw efkeâ Gve efoveeW peeefleÙeeb
keâ"esjleehetke&keâ Ùee DevevÙe ™he mes kÙekemeeÙeeW kesâ meeLe veneR
pegÌ[er ngF& LeeR~
 yeewæ «ebLeeW ceW yeleeÙee ieÙee nw efkeâ keâesF& #eef$eÙe ÙeLeeefmLeefle kegâcnej,
šeskeâjer yeveeves keeues efMeuheer, ceeueer Deewj jmeesFSb keâe keâece keâjlee Lee~ ]
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Skeâ mesefª (kewMÙe) kesâ yeejs ceW GuuesKe nw, pees opeer& Deewj
kegâcnej keâe keâece keâjlee Lee~
 Gve oesveesW keâeÙeeX mes Fmekeâer Øeefle‰e hej keâesF& DeebÛe venerR
Deeleer Leer~
 MeekeäÙe Deewj keâesefueÙe MeeKee kesâ #eef$eÙe Deheves KesleeW ceW nue
Ûeueeles Les~
 keemeslLe megòe ceW yeÇeÿeCeeW Éeje ke=â<ekeâeW, omlekeâejeW,
mebosMekeenkeâeW, Ùe%ekeâlee&DeeW Deewj YetefceheefleÙeeW kesâ ™he
ceW keâece efkeâS peeves keâe GuuesKe nw~
 efMeueeKeb[eW ceW yeÇeÿeCeeW Éeje efkeefYeVe kÙekemeeÙeeW; pewmes-
efÛeefkeâlmekeâeW, DeesPeeDeeW, mLeheefleÙeeW, keâLeekeeÛekeâeW,
heMegheeuekeâeW, ke=â<ekeâeW Deewj Fmeer Øekeâej kesâ DevÙe keâece
efkeâS peeves keâe GuuesKe nw~
 peelekeâeW ceW yeÇeÿeCeeW Éeje Kesleer, heMegheeueve, kÙeeheej,
efMekeâej, yeÌ{F&efiejer, yegvekeâjer, Ùee$eer mecetneW keâer
j#ee, yeeCe Ûeueevee, keenve Ûeueevee,Ùeneb lekeâ efkeâ
meebheeW keâes hekeâÌ[vee-heeuevee pewmes kÙekemeeÙe efkeâS peeves keâe
GuuesKe nw~ peelekeâeW ceW Skeâ yeÇeÿeCe ke=â<ekeâ keâe GuuesKe
Skeâ hejce heekeve kÙeefòeâ Deewj Ùeneb lekeâ efkeâ yeesefOemelke kesâ
™he ceW Yeer efkeâÙee ieÙee nw~
 Fme keâeue keâer meJee&eOf ekeâ cenlJehetCe& Iešvee YeejleerÙe-ÙetveeefveÙeeW,
MekeâeW, kegâ<eeCeeW, ÙeJeveeW, kegâ<eeCeeW, heeefLe&ÙeveeW pewmes efJeosefMeÙeeW
keâe ›eâefcekeâ ™he mes YeejleerÙe meceepe ceW Iegue-efceue peevee~
 Ùes efkeosMeer Yeejle ceW efkepesleeDeeW kesâ ™he ceW DeeS, uesefkeâve
GvneWves YeejleerÙe mebmke=âefle Deewj peerkeve heæefle keâes Fleves
hetCe& ™he ceW Dehevee efueÙee, efkeâ Gvekeâer Deueie henÛeeve
DeLekee meceepe kesâ ™he ceW Gvekesâ Deueie Deefmlelke keâe keâesF&
efÛeÖ Mes<e veneR jne~
 Deeßece JÙeJemLee (Ashram System)
efpeme Øekeâej meceepe Ûeej keCeeX ceW efkeYeeefpele Lee, kewmes ner
kÙeefòeâÙeeW kesâ peerkeve keâes Ûeej ÛejCeeW Ùee DekemLeeDeeW ceW efkeYeeefpele
efkeâÙee ieÙee Lee~ GuuesKeveerÙe nw efkeâ peerkeve keâe Fme Øekeâej Ûeej
YeeieeW ceW efkeYeepeve kewefokeâ keâeue mes Ûeuee Dee jne nw~
 kÙeefòeâ kesâ peerkeve keâer Ùes Ûeej DekemLeeSb Ùee Deeßece nQ :
(i) yeÇÿeÛeÙe& : Fme Deeßece ceW Ùe%eeshekeerle OeejCe keâjves kesâ
heMÛeeled, kÙeefòeâ Deheves ieg® kesâ Iej cesb efkeÅeeLeer& kesâ ™he ceW
yeÇÿeÛeÙe& ›ele keâe heeueve keâjlee Lee~
(ii) ie=nmLe : kesoeW DeLekee Gvekesâ efkeâmeer Debie ceW heejbiele nesves kesâ
yeeo kÙeefòeâ Deheves ceelee-efhelee kesâ Iej ueewšlee Lee, efkekeen
keâjlee Lee Deewj ie=nmLe yevelee Lee~
NCERT-meej
 Skeâ ie=nmLe kesâ yengefkeOe
keâle&JÙe yeleeS ieS nwQ, pees ceesšs leewj hej Fme Øekeâej nwQ
Ùe%e DeOÙeÙeve SJeb oeve
ie=nmLe keâes Deheves DeehekeâesW leerve $e+CeesW mes cegòeâ keâjvee neslee Lee
osJe $e+Ce keâes Ùe%e Éeje,
efhele= $e+Ce keâes mebleeveeslheefòe Éeje
$e+ef<e $e+Ce keâes Oeeefce&keâ peerJ eve leLee mJeeOÙeeÙe Éeje~
(iii) keeveØemLe : peye kÙeefòeâ Deheveer DeeÙeg kesâ ceOÙe ceW hengbÛe peelee
Lee Deewj heesles-heesefleÙeeW keâes osKe ueslee Lee, lees ken lehemkeer
yeveves kesâ efueS keve ceW peeves nsleg ie=n-lÙeeie keâj oslee Lee~
lehemJeer yeveves keâs efueS Ùen DeeJeMÙekeâ Lee efkeâ-
Gmekeâs heeme Deheves mJeeefcelJeOeerve keâesF& Jemleg ve nes~
Jen Je<ee&keâeue cesW Skeâ mLeeve mes otmejs mLeeve hej ve peeS~
keâsJeue efYe#ee ceebieves keâs efueS Skeâ ieebJe mes otmejs ieebJe peeS~
keâsJeue DeOeesJem$e OeejCe keâjs DeLeJee leve {keâves keâs efueS
mecÙekeâ ™he mes Oegues ngS hegjeves keâheÌ[s henves
efkeâmeer ieebJe cesW otmejer jele ve "njs Deewj
keâsJeue Yeespeve keâs ØeÙeespeve mes yeerpeesW keâes ve° ve keâjs
(pewmes- cetmeue mes Oeeve keâtšvee) uesefkeâve
efYe#ee keâs ™he cesW Øeehle hekeâs Yeespeve hej efveYe&j jns~
(iv) mebvÙeeme : mebvÙeeme Deeßece ceW kÙeefòeâ OÙeeve Deewj lehemÙee
Éeje Deheves Deehe keâes Yeeweflekeâ megKeeW mes otj jKelee Lee~
 keeveØemLeeßece ceW jnves kesâ efueS yeveeF& ieF& Deheveer kegâefšÙee
keâe lÙeeie keâjkesâ DeeßeÙenerve IegcekeäkeâÌ[ yeve peelee Lee~
Deewj Fme Øekeâej heeefLe&ke yebOeveeW keâes leesÌ[ oslee Lee~
 Ùen ÛeewLee Deeßece, ken Deeßece nw efpemeceW kÙeefòeâ meÛe Deewj
Pet", megKe Deewj ogKe, kesoeW Deewj Fme mebmeej keâe
lÙeeie keâj oslee nw Deewj Fmekesâ heMÛeeled kesâkeue Deelcee keâer
Keespe ceW ueerve nes peelee nw~
 Ûeej DeeßeceeW keâer Ùen kÙekemLee kÙeefòeâÙeeW keâes peerkeve ceW Ssmes
kÙekemeeÙe Ûegveves kesâ Dekemej Øeoeve keâjves kesâ efueS lewÙeej keâer
ieF& Leer, pees Gvekeâer yeeweæ
f keâ #ecelee Deewj ceeveefmekeâ Øeke=eòf eÙeeW
DeLekee ®efÛeÙeeW kesâ mekee&efOekeâ Devegkeâtue neW~
 Ùen hetCe&le: DeekeMÙekeâ veneR Lee efkeâ keâesF& kÙeefòeâ Skeâ kesâ yeeo
Skeâ Fve ÛeejeW DeeßeceeW keâe keâÌ[eF& mes heeueve keâjs~
 Fme efkekeâuhe keâe Ûegveeke keâjvee ØelÙeskeâ kÙeefòeâ kesâ Thej Úes[Ì
efoÙee ieÙee Lee~
( 314 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 heeefjJeeefjkeâ peerJeve (Family Life)
heefjkeej ceW ceelee-efhelee, yeÛÛes, heesles-heeself eÙeeb Deewj oesnles-
oesnefleÙeeb, ÛeeÛee-leeT Deewj Gvekeâer mebleeveW, veewkeâj Deeefo
Meeefceue nesles Les~ meceepe ceW mebÙegòeâ heefjkeej ØeCeeueer keâe Ûeueve Lee~
kÙeefòeâ kesâ mLeeve hej heefjkeej keâes meeceeefpekeâ kÙekemLee keâer
FkeâeF& mecePee peelee Lee~ ceelee-efhelee Deewj yeÌ[-s yet{Ì eW keâer Dee%ee keâe
heeueve keâjvee, yeÛÛeeW keâe mekee&Ûs Ûe keâle&kÙe ceevee peelee Lee~
Skeâ ner peeefle kesâ meomÙeeW kesâ yeerÛe efkekeen keâes ØeeLeefcekeâlee oer
peeleer Leer~
 neueebefkeâ efYevve-efYevve peeefleÙeeW kesâ yeerÛe Debleefke&keen keâe
Ûeueve Lee~ Skeâ ner iees$e Deewj Øekej ceW efkekeen keâjvee
ØeefleyebeOf ele Lee~
Oece&Meem$eeW ceW Dee" Øekeâej kesâ efkekeeneW keâe GuuesKe
efkeâÙee ieÙee nw, Jes nQ
yeÇÿe Deemegj
Dee<e& HewMeeÛe
owJe iebO eJe&
ØepeehelÙe je#eme
 Debeflece Øekeâej kesâ efJeJeen keâer meYeer Oece& Meem$eeW ceW efveboe keâer
ieÙeer nw~
 DeeoMe& efkekeen kes nesles Les, efpeveceW keâvÙeeDeeW kesâ efhelee Deewj
DeefYeYeekekeâ kej keâe Ûegveeke Gmekeâer ÙeesiÙeleeDeeW kesâ DeeOeej
hej keâjles Les~
 veeefjÙeeW keâes ve kesâkeue DeÛÚer efMe#ee Øeehle nesleer Leer,
yeefukeâ meceepe Deewj heefjkeej ceW Gvekeâes mecceevepevekeâ
mLeeve Øeehle Lee~
Oece&Meem$eesW cesW oes ßesefCeÙeesW keâer Úe$eeDeesW keâe GuuesKe efceuelee nwQ-
 GvnW mebieerle, ve=lÙe Deewj efÛe$ekeâuee pewmeer ueefuele
keâueeDeeW keâe ØeefMe#eCe Yeer Øeehle neslee Lee~
 cesiemLeveerÌpe Deewj keâewefšuÙe kesâ keCe&veeW mes Ùen Øekeâš
neslee nw efkeâ GveceW mes kegâÚ mewefvekeâ Deewj ØeMeemeefvekeâ
ØeefMe#eCe Yeer Øeehle keâjleer LeeR~
 keâF& yeej kes keâuee Deewj efke%eeve keâer efkeefYeVe MeeKeeDeeW Deewj
ØeMeemeve kesâ #es$e ceW Øeefmeefæ kesâ efMeKej hej hengÛb e peeleer LeeR~
 pewmee efkeâ Gme keâeue kesâ meeefnlÙe mes Øekeâš neslee nw, Ùeneb
lekeâ efkeâ Gme meceÙe keâer kesMÙeeDeeW keâes pees meeceeefpekeâ
efmLeefle Øeehle Leer, kewmeer efmLeefle GvnW mebmeej ceW DevÙe$e
keâneR Yeer Øeehle veneR Leer~
NCERT-meej
 Gme keâeue kesâ keâF& veeškeâeW keâer keâLeekemleg kesMÙeeDeeW kesâ
Fo&-efieo& yegveer ngF& nw~
 nceW meleer ØeLee kesâ yeejs ceW Yeer GuuesKe efceueles nQ~
 heefjkeej keâer mebheefòe ceW meYeer heg$eeW keâe meceeve Yeeie Lee~
 ogYee&iÙekeMe yengle mes Oece&Meem$e ceefnueeDeeW kesâ
GòejeefOekeâej keâes mkeerkeâej veneR keâjles, uesekf eâve Ùee%ekeukeäÙe
ves GòejeefOekeâej kesâ ceeceues ceW kejerÙelee metÛeer efveOee&efjle keâer nw~
 efpemeceW heg$eeW kesâ lelkeâeue yeeo helveer Deewj hegef$eÙeeW keâe
mLeeve nw~
 Ùeefo keâesF& Yeer heg$e peerefkele ve nes lees helveer kesâ GòejeefOekeâej
kesâ DeefOekeâej keâes DeefOekeâlej ØeeÛeerve YeejleerÙe Oece&Meem$eeW
Éeje mkeerkeâej efkeâÙee ieÙee nw~
 leLeeefhe m$eer keâes jlveeYet<eCeeW, kem$eeW Deeefo kesâ ™he ceW
kegâÚ efvepeer mebheefòe (m$eer-Oeve) jKeves keâer Yeer Devegceefle Leer~
 DeLe&Meem$e m$eer keâes Ûeeboer kesâ 2000 heCeeW lekeâ Oeve Deheves
keâypes ceW jKeves keâer Devegceefle oslee nw~
 Fmemes DeefOekeâ jeefMe Gmekesâ heefle Éeje Gmekeâer Deesj mes
vÙeeme kesâ ™he ceW jKeer pee mekeâleer Leer~
Oece& (Religion)
Fme keâeue ceW veS-veS efkeÛeejeW keâe Øemhegâšve ngDee, efpevekesâ
heefjCeecemke™he veF& oeMe&efvekeâ efkeÛeejOeejeDeeW Deewj Oeeefce&keâ mebØeoeÙeeW ves
pevce efueÙee, efpevemes meceepe kesâ Âef<škeâesCe ceW heefjkele&ve ngDee Deewj pees
Gme meceÙe kesâ meYeer Ûeej ØecegKe Oeeefce&keâ mebØeoeÙeeW kew<Ceke, Mewke, yeewæ
Deewj pewve ceW efoKeeF& osles nQ~
 yeewæ Oece& (Buddhism)
meceÇeš DeMeeskeâ kesâ jepÙe keâeue ceW yeewæ cele Yeejle keâe
ØecegKe Oece& yeve ieÙee Lee~ ØeLece Meleeyoer F&.het. mes Yeejle ceW pees
efkeosMeer Dee›eâceCekeâejer DeeS, kes yeewæ Oece& keâer Goejlee Deewj
mejuelee kesâ keâejCe Gmekesâ Øeefle Deekeâef<e&le ngS~
 GvneWves yengle yeÌ[er mebKÙee ceW yeewæ Oece& Dehevee efueÙee~ Ùetveeve keâe
jepee efceveeb[j FveceW mes Skeâ Lee, efpemekeâe yeewæ hejbhejeDeeW ceW
jepee efceefuebo kesâ ™he ceW GuuesKe nw, uesefkeâve yeewæ cele kesâ
efkeosMeer mebj#ekeâeW ceW meyemes yeÌ[e veece keâefve<keâ keâe nw~
 yeewæ peiele ceW keâefve<keâ keâer KÙeeefle DeMeeskeâ kesâ yeeo otmejs
mLeeve hej Deeleer nw~
keâefve<keâkeâeue ceW yeew æ Oece& keâe efJemleej ngDee Lee
Ûeerve
ceOÙe SefMeÙee
oef#eCe-hetJe& SefMeÙee Deeefo lekeâ
( 315 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 DeMeeskeâ keâer Yeebelf e keâefve<keâ ves Skeâ yeewæ meYee keâe DeeÙeespeve  pewve Oece& (Jainism)
efkeâÙee~
 Ùen ÛeewLeer meYee LeeR pees keâMceerj ceW kemegecf e$e Deewj DeMJeIees<e
Fme keâeue ceW yeewæ cele kesâ meeLe-meeLe pewve cele keâe Yeer
kesâ mebÙegòeâ meYeeheeflelke ceW DeeÙeesefpele keâer ieF& Leer~ Øemeej ngDee Deewj Gmes jepeeDeeW Deewj Oeveer kÙeefòeâÙeeW keâe mebj#eCe
 Fme meYee kesâ DeeÙeespeve kesâ heMÛeeled yeewæ Oece& oes ØecegKe Øeehle Lee~
mebØeoeÙeeW- nerveÙeeve Deewj ceneÙeeve ceW yebš ieÙee~  pewve cegefveÙeeW ves osMe kesâ efkeefYeVe YeeieeW ceW jnvee Meg™ keâj efoÙee~
 nerveÙeeve ceW yeewæ cele keâer hegjeveer kÙekemLee Deewj oMe&ve keâe  Skeâ mecetn ceieOe mes heefMÛece keâer Deesj ieÙee Deewj meewje<š^
DevegmejCe efkeâÙee peelee jne, peyeefkeâ ceneÙeeve kesâ Debleie&le ceW peekeâj yeme ieÙee, peyeefkeâ otmeje mecetn keâefuebie ceW
hegjeveer kÙekemLee ceW kegâÚ veS lelke Meeefceue efkeâS ieS~ peekeâj yemee, peneb Gmes jepee Keejkesue keâe jepekeâerÙe
 hegjeveer kÙekemLee ceW pees veS lelke Meeefceue efkeâS ieS Les, GveceW mes
mebj#eCe Øeehle ngDee~
kegâÚ Fme Øekeâej nQ:
 oef#eCe Yeejle ceW Gvekeâer DeefOekeâ mebKÙee keâvee&škeâ Deewj
(i) Fme OeejCee ceW efkeÕeeme keâjvee efkeâ yeesefOemelke Jes kÙeefòeâ Les,
pees yegæ yeveves keâer Øeef›eâÙee ceW Les, uesefkeâve DeYeer yegæ veneR leefceuevee[g ceW Leer~
yeves Les~  DeeOegefvekeâ keâvee&škeâ keâe ‘ßekeCeyesueieesuee’ veecekeâ mLeeve
(ii) DevÙe ØeleerkeâeW kesâ mLeeve hej cetefle& kesâ ™he ceW yegæ keâer pewve Oece& keâe ceneve kesâbõ yeve ieÙee~
efkemle=le keâce&keâeb[ kesâ meeLe hetpee keâer peeves ueieer~  efkeYeepeve kesâ yeekepeto, pewve mecegoeÙe, pewve Oece& keâer cetue
 nerveÙeeve celeekeuebefyeÙeeW kesâ Devegmeej yegæ Skeâ ceneve efMe#eeDeeW Deewj efkeÛeejOeeje kesâ Øeefle DeefOekeâ efve…ekeeve yeves
ieg® Les, peyeefkeâ ceneÙeeve mebØeoeÙe kesâ DevegÙeeÙeer GvnW jns, Deewj FmeerefueS Fmekesâ celeeJeueefcyeÙeeW keâer mebKÙee keâeheâer
Yeiekeeve ceeveves ueies~ no lekeâ efmLej yeveer jner nw~
(iii) nerveÙeeve cele kesâ DevegÙeeÙeer kÙeefòeâ kesâ cees#e keâes peerkeve
keâe ue#Ùe ceeveles Les, peyeefkeâ ceneÙeeve cele kesâ DevegÙeeÙeer  Jewefokeâ Oece& (Vedic Religion)
meYeer ØeeefCeÙeeW keâer cegefòeâ ceW efkeMkeeme keâjles Les~ Fve meYeer MeleeefyoÙeeW kesâ oewjeve kewefokeâ Oece& Deheefjkeefle&le
(iv) mebmke=âle keâes Oeeefce&keâ meeefnlÙe keâer Yee<ee kesâ ™he ceW veneR yevee jne~kegâÚ kewefokeâ oskelee Oeerj-s Oeerjs efkemce=efle kesâ iele& ceW
Dehevee efueÙee ieÙee Deewj Skeâ veÙee Oece&met$e efkekeâefmele efkeâÙee Kees ieS Deewj kegâÚ keâe veS efkeMes<eCeeW kesâ meeLe veS oskeeW kesâ ™he
ieÙee pees hegjeves Oece&met$e mes keâF& cetueYetle yeeleeW ceW efYeVe Lee~ ceW hegvepe&vce ngDee~
 Ùen ken meceÙe Lee, peye kewefokeâ Oece& ves ken ™he OeejCe
nerveÙeeveer yegæ keâes Skeâ Ùen efJeMJeeme efkeâ yeesefOemelJe efkeâÙee, efpemes Deepe efnbot Oece& keâne peelee nw~
ceneve ieg® ceeveles Les, Jes JÙeefòeâ Les, pees yegæ yeveves  Ùen veÙee Oeeefce&keâ efkekeâeme Gheefve<eoeW ceW keefCe&le hejceelcee
YeieJeeve venerR keâer Øeef›eâÙee cesW Les, uesefkeâve DeLekee efkeMJeelcee keâer mebkeâuhevee keeues oMe&ve hej DeeOeeefjle
DeYeer yegæ venerR yeves Les Lee~
yegæ keâer cetefle&ÙeesW keâer hetpee keâs
yegæ keâer cetefle&ÙeesW keâer hetpee  Fme mebkeâuhevee mes Fme keâeue ceW oske$eÙeer DeLee&led oskeeW keâer
efJe®æ Les~
Meg™ efkeâS~ ef$ecetefle& keâe efkeÛeej efkekeâefmele ngDee~ Ùes oske Les- me=pevekeâlee&
JÙeefkeäle keâs cees#e keâes peerJeve yegæ keâes YeieJeeve ceeveles Les~ kesâ ™he ceW yeÇÿee, heeuevekeâlee& kesâ ™he ceW efke<Ceg Deewj
keâe ue#Ùe ceeveles Les~ meYeer ØeeefCeÙeesW keâer cegefòeâ cesW efkeveeMekeâlee& kesâ ™he ceW efMeke (efpevnW ®õ DeLekee censMe Yeer
heeefue SJeb Øeekeâ=le keâes ner efJeMJeeme keâjles Les~ keâne peelee nw~)
meeefnlÙe keâer Yee<ee ceevee~ mebmkeâ= le keâes ceneÙeeve  Fve leerveeW oskeeW ceW mes efke<Ceg keâe Deewj efMeke keâe mebØeoeÙe,
Oeeefce&keâ meeefnlÙe keâer cegKÙe pees keâYeer-keâYeer Meeòeâ cele kesâ meeLe pegÌ[ peelee nw, DeefOekeâ
Yee<ee keâs ™he cesW mJeerkeâej ueeskeâefØeÙe ngS~
efkeâÙee~
keâe Skeâ ™he nw~
 Ùen ceevee peelee nw efkeâ ceneÙeeve oMe&ve heæefle kesâ efkekeâeme ceW Yeeiekele Oece& kesâ mekee&sÛÛe DeejeOÙe oske keemegoske
veeieepe&gve keâe neLe Lee, pees keâefve<keâ keâe mecekeâeueerve Lee~ Les, pees Deewj kesâ
 Gmeves yeewæ oMe&ve keâer ceeOÙeefcekeâ efkeÛeej heæefle keâe Øeefleheeove Les~
efkeâÙee, efpemes Deece Yee<ee ceW MetvÙekeeo keâne peelee nw~

NCERT-meej ( 316 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 pewmee efkeâ efMeueeuesKeeW mes helee Ûeuelee nw, otmejer Meleeyoer
F&.het. lekeâ Fme veS mebØeoeÙe keâe Øemeej keâeheâer yeÌ[s #es$e ceW Fme keâeue ceW kew<Ceke Deewj Mewke cele kesâ Deefleefj òeâ pees DevÙe
Úesšs-ceesšs mebØeoeÙe ueeskeâefØeÙe ngS, Gvekeâe mebyebO e Lee-
nes ieÙee Lee~
yesmeveiej (efpeuee efkeefoMee, ceOÙe ØeosMe) kesâ Øeefmeæ
efMeueeuesK e ceW Fme yeele keâe GuuesKe nw efkeâ Ùetveeve kesâ Meefòeâ ieCeheefle mkeâbo metÙe& mes~
jepee SbefšÙeeueefkeâ[dme keâe jepeotle
 Fve meYeer mebØeoeÙeeW keâe efkeMes<e henuet Ùen Lee efkeâ FveceW
‘nsefueÙees[esjme’ Deheves Deehekeâes Yeeiekele keânlee Lee~
keâce&keâeb[ hej yeue efoS peeves kesâ mLeeve hej Oeerj-s Oeerjs Fme
 nsefueÙees[esjme ves yesmeveiej ceW keemegoske kesâ mecceeve ceW efkeÛeej hej DeefOekeâ yeue efoÙee peeves ueiee efkeâ Yeiekeeve
ie®Ì[Okepe keâer mLeehevee keâer~ Deewj Yeòeâ kesâ yeerÛe mebhetCe& kewÙeefòeâkeâ mebyebOe mLeeefhele
 Fmemes Ùen Øekeâš neslee nw efkeâ yeewæ cele keâer lejn Yeeiekele keâjvee mebYeke nw~
Oece& Yeer Flevee ueeskeâefØeÙe Lee efkeâ efkeosMeer Gmekeâer Deesj  Yeiekeeve Deheves Yeòeâ hej, Deheveer ke=âhee keâj mekeâlee Lee Deewj
Deekeâef<e&le nesles Les~ Yeefòeâ keâer cee$ee Deueie-Deueie kÙeefòeâÙeeW ceW efYevve-efYevve
nesleer Leer~
 kÙeefòeâiele Yeefòeâ kesâ Fme efkeÛeej keâes yeeo ceW Gòejkeleer& efnob t
Yeeiekele cele Oece& keâer ieefleMeerue Meefòeâ yevevee Lee~
kesâ oMe&ve keâe ‘Yeiekeodieerlee’
keCe&ve efkeâÙee ceW
ieÙee nw~

YeeieJele mebØeoeÙe mes mebyebeOf ele DeefYeuesKeerÙe mee#Ùe Øeehle ngS nwQ-
efJeefoMee
ceOÙe ØeosMe (meyemes (jepemLeeve)
ØeeÛeervelece mee#Ùe)
 Mewke cele, kewefokeâ oskelee ®õ mes Deewj nÌ[hhee keâeue kesâ nsefuÙees[esjme keâe yesmeveiej mlebYe
heMegheefle veecekeâ oskelee mes efkekeâefmele ngDee Øeleerle neslee nw~  F&mee keâer henueer Meleeyoer ceW heefMÛece kesâ kÙeeheeefjÙeeW kesâ meeLe
 efMeke keâer hetpee ceW yengle mes Øepeveve mebyebOeer Gheemevee kesâ
Yeejle ceW F&meeF& Oece& keâe ØekesMe ngDee~
Øeleerkeâ pewmes efuebie Deewj veboer Deeefo Meeefceue Les Deewj Ùen
 F&meeF& Oece& kesâ Deeieceve keâes ‘meble Lee@ceme’ kesâ GheeKÙeeve
cele Meeòeâ cele mes Yeer pegÌ[e ngDee Lee~
mes peesÌ[e peelee nw~
 MewkeeW keâer Gheemevee heæefle keâer mekee&efOekeâ meeceevÙe kemleg
efuebie nw, efpemekesâ ØeejefcYekeâ GoenjCe nÌ[hhee keâeue
ceW heeS ieS nQ~ Oece& ØeÛeej kesâ efueS
Les~
Mewke cele keâe Skeâ cenòkehetCe& mebØeoeÙe
Lee, efpemekeâer mLeehevee ueieYeie otmejer
ceW DeeefLe&keâ efmLeefle
Éeje keâer ieF& Leer~ (Economic Status)
 Mewke cele ves Yeer efkeoseMf eÙeeW keâes Deekeâef<e&le efkeâÙee~ kegâ<eeCe kebMe Fme keâeue ceW ke=âef<e, GÅeesie Deewj kÙeeheej pewmes #es$eeW ceW ÛengbcegKeer
keâe otmeje jepee ‘efJece keâ[efheâmesme Mewke’ Lee~ efkekeâeme ngDee~ ke=âef<e DeefOekeâebMe ueesieeW keâe cegKÙe kÙekemeeÙe Lee~ «eece kesâ
 efJece keâ[efheâmesme kesâ kegâÚ efmekeäkeâeW kesâ he=… Yeeie hej uebyes ef$eMetue yeenj, «eece keâer Kesleer ÙeesiÙe Yetefce, «eece#es$e nesleer Leer~ heef#eÙeeW leLee
Deewj yewue kesâ meeLe efMeke keâer Deeke=âefle nw Deewj efmekeäkeâeW hej heMegDeeW keâes veeMekeâ ØeeefCeÙeeW mes yeÛeeves kesâ efueS yeeÌ[e yeveeÙee peelee Lee
Gmekeâe GuuesKe efMeke Yeòeâ kesâ ™he ceW efkeâÙee ieÙee nw~ efpemekeâer j#ee henjsoejeW Éeje keâer peeleer Leer~

NCERT-meej ( 317 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ke=âef<e (Agriculture)
keâF& yeej peesle keâer Yetefce keâe #es$e yengle yeÌ[e DeLee&led 1000
SkeâÌ[ lekeâ neslee Lee~ Deeceleewj hej peesle keâer Yetefce Úesšs Deekeâej
keâer nesleer Leer, leeefkeâ, Deueie-Deueie heefjkeej Gme hej Kesleer keâj
mekesâb~ «eece keâer Kesleer ÙeesiÙe Yetefce kesâ yeeo, heMegDeeW keâes Ûejeves kesâ
efueS meePeer ieesÛej Yetefce nesleer Leer~
 kegâÚ ieesÛej Yetefce jepÙe kesâ heeme Yeer nesleer Leer~ keâewefšuÙe ves
«eece Ùeespevee keâer mebhetCe& kÙekemLee keâe efkekejCe efoÙee nw~
ieebJe keâer Yetefce keâes efJeYeeefpele efkeâÙee peelee Lee
Kesleer keâer Yetefce,
Kesleer ve keâer peeves Jeeueer Yetefce,
GheJeveesW, JeveesW SJeb
ieesÛej (Ûeejeieen) Yetefce keâs ™he cesW~
 heâmeueeW ceW efkeefYeVe efkeâmceeW kesâ Ûeekeue, ceesšs Deveepe,
efleue, kesâmej, oeueW, iesntb, Deuemeer, ievves, mejmeeW keâer
heâmeueW Meeefceue LeeR~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ Deveskeâ Øekeâej keâer meefyÌpeÙeeb Deewj heâue
GieeS peeles Les~
 ieebke keâer meercee hej meeceevÙeleÙee Skeâ pebieue neslee Lee~
ieebkeeW ceW yeÌ{F&, kegâcnej, ueesnej, veeF&, jmmes yeveeves keeues,
Oeesyeer Deeefo keâejeriej nesles Les~
 eqMeuhe (Architecture)
MekeâeW, kegâ<eeCeeW, meeleJeenveeW (200 F&.het. - 300 F&.) Deewj
ØeLece leefceue jepÙeeW keâe Ùegie ØeeÛeerve Yeejle kesâ efMeuhe Deewj
JeeefCepÙe kesâ Fefleneme ceW Ûejce Glkeâ<e& keâe keâeue Lee~ Fme keâeue
ceW keâueeDeeW Deewj efMeuheeW keâe efJeue#eCe efJekeâeme ngDee~ Fme keâeue kesâ
«ebLeeW ceW nce efMeefuheÙeeW kesâ efpeleves Øekeâej heeles nQ, Gleves henues kesâ
uesKeeW ceW veneR heeles~
 FveceW pegueens, yepeepe, heg<heeslheeokeâ, mJeCe&keâej Deewj
leeceükeâej Meeefceue nQ~ meeefneflÙekeâ meÇesleeW ceW lees efMeefuheÙeeW
keâes DeefOekeâlej veiejeW mes peesÌ[e ieÙee nw, efkebâleg kegâÚ
GlKeveveeW mes mhe° neslee nw efkeâ Jes ieebJeeW ceW Yeer jnles Les~
 lesuebieevee efmLele keâjerceveiej kesâ Skeâ ieebJe ceW yeÌ{F&,
ueesnej, megveej, kegâcnej Deeefo Deueie-Deueie šesues ceW
jnles Les, leLee ke=âef<e-cepeotj Deewj DevÙe cepeotj Skeâ
otmejs Úesj hej yemeles Les~
 meesvee, Ûeeboer, meermee, efšve, leebyee, heerleue, ueesne Deewj
jlve kesâ keâece Jeeues Dee" efMeuhe Les~ heerleue, pemles, megjcee Deewj
ueeue mebefKeÙee kesâ keâF& ØeYesoeW keâe Yeer GuuesKe nw~
 Fmemes Keeve Deewj Oeeleg kesâ keâewMeue ceW Yeejer Øeieefle Deewj
efJeMes<eerkeâjCe keâe helee Ûeuelee nw~
 ueesne yeveeves kesâ lekeâveerkeâer %eeve ceW Yeejer Øeieefle ngF&~
 Deveskeâ GlKeveve mLeueeW hej kegâ<eeCe Deewj meeleJeenve keâeueerve
mlejeW ceW ueewnefMeuhe keâer JemlegSb DeefOekeâeefOekeâ mebKÙee ceW
efceueer nQ, hejbleg Fme efJe<eÙe ceW lesuebieevee jepÙe meyemes mece=æ
Øeleerle neslee nw~
 lesuebieevee kesâ keâjerceveiej Deewj veeueieeW[ efpeueeW ceW nefLeÙeejeW
kesâ DeueeJee lejepet keâer [b[er, cet"Jeeues HeâeJeÌ[s Deewj
kegâuneefÌ[Ùeeb, nbefmeÙee, Heâeue, Gmleje Deewj keâjÚgue
Deeefo ueesns keâer JemlegSb efceueer nQ~
 Úgjer-keâebšs meefnle YeejleerÙe ueesns Deewj Fmheele keâe efveÙee&le
DeyeermeerefveÙeeF& yebojieeneW keâes efkeâÙee peelee Lee Deewj heefMÛece
SefMeÙee ceW Gvekeâer Yeejer Øeefle‰e Leer~
 keâheÌ[e yeveeves, jsMece yegveves Deewj Dem$eeW SJeb efJeueeme keâer JemlegDeeW
kesâ efvecee&Ce ceW Yeer Yeejer Øeieefle ngF&~
 oef#eCe Yeejle kesâ keâF& veiejeW ceW jbiejspeer Gvvele efMeuhe Leer~

36

75
60  Fve #es$eeW ceW keâjIes hej keâheÌ[e yegveves keâe JÙeJemeeÙe yengle
ØeÛeefuele Lee~ keâesunt kesâ ØeÛeueve mes lesue kesâ Glheeove ceW
 Deb«espeer ceW ‘ieejueQ[ Dee@Heâ ceogjF&’ keâns peeves Jeeues leefceue Je=efæ ngF&~
cetue «ebLe ceW, GheÙeg&òeâ oesveeW yeewæ cetue «ebLeeW ceW, efMeuhe SJeb  Fme keâeue kesâ DeefYeuesKe yeleueeles nQ efkeâ yegvekeâjeW, megveejeW,
efMeefuheÙeeW kesâ mecyevOe ceW oer ieF& peevekeâejer keâes Deeies yeÌ{eÙee jbiejspeeW, OeelegeMf eefuheÙeeW, ovleefMeefuheÙeeW peewnefjÙeeW, cetelf e&keâejeW,
ieÙee nw~ ceÚgDeejeW, ueesnejeW, iebefOeÙeeW ves yeewæ efYe#egDeeW kesâ efueS
 Fmekesâ Devegmeej, Deveskeâ efMeuheer Deheveer ogkeâeveeW ceW keâece iegneSb yeveJeeFË leLee GvnW mlebYe, heó, kegbâ[ Deeefo keâe oeve
keâjles Les~ efoÙee~

NCERT-meej ( 318 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fve meye mes Øekeâš neslee nw efkeâ omlekeâejeW kesâ OebOeeW ceW Ketye
Øeieefle ngF~&
 efJeueeme keâer JemlegDeeW keâe Glheeove keâjves Jeeues efMeuheeW ceW neLeer
oeble keâe keâece, keâebÛe keâe keâece Deewj ceefCe-ceeefCekeäÙe yeveeves
keâe keâece, GuuesKeveerÙe nw~ meerhe Ùee MebKe efMeuhe Yeer Gvvele
efmLeefle ceW Lee~
 kegâ<eeCe mLeueeW ceW KegoeF& kesâ ›eâce ceW yengle meer efMeuhe-JemlegSb
efvekeâueer nQ~
 YeejleerÙe obleefMeuhe keâer JemlegSb DeHeâieeefvemleeve Deewj jesce ceW Yeer
efceueer nQ~ Fvekeâe mebyebOe okeäkeâve ceW meeleJeenve mLeueeW kesâ GlKeveve
ceW heeF& ieF& obleefMeuhe keâer JemlegDeeW mes peesÌ[e peelee nw~
 Yeejle ves keâebÛe {eueves keâer peevekeâejer F&meJeer meved kesâ
DeejbYe ceW Deekeâj Øeehle keâer Deewj Gmes Ûeesšer hej hengbÛeeÙee~
 Fmeer lejn ceewÙeexòej mlejeW ceW jlveleguÙe helLejeW kesâ cevekesâ Ùee
ceefCeÙeeb yeÌ[er mebKÙee ceW efceueleer nQ~
 FvneR mlejeW ceW MebKe kesâ yeves cevekesâ Deewj kebâieve Yeer heeS
ieS nQ~
efmekeäkeâeW keâer {ueeF& cenlJehetCe& efMeuhe Leer Deewj Ùen
keâeue meesves, Ûeeboer, leebyes, keâebmes, meermes (ues[)
Deewj heesšerve kesâ lejn-lejn kesâ efmekeäkesâ yeveeves kesâ
efueS ceMentj nw~
 eqMeuheer ueesie vekeâueer jesceve efmekeäkesâ Yeer yevee uesles Les~
 efmekeäkeâe {eueves kesâ keâF& lejn kesâ meebÛes Gòej Yeejle Deewj okeäkeâve
ceW heeS ieS Les~
 meeleJeenve mlej kesâ Skeâ meebÛes mes helee ueielee nw efkeâ Fmemes Ún-
Ún efmekeäkesâ Skeâ ner yeej ceW efvekeâue Deeles Les~
 Fve Menjer nmleefMeuheeW kesâ meeLe-meeLe hekeâer efceóer (šsjekeâesše)
keâer megboj-megboj cetefle&keâeSb Yeer yeveleer LeeR, pees efJeMeeue cee$ee ceW
heeF& ieF& nQ~
 Ùes ueieYeie meYeer kegâ<eeCe Deewj meeleJeenve mLeueeW ceW heeS
ieS nQ~
 Fme Øemebie ceW veeueieeW[ efpeues kesâ ÙesuueMJejce keâe veece
efJeMes<e ™he mes efueÙee pee mekeâlee nw, peneb cetefle&keâeSb Deewj
Gvekesâ efvecee&Ce kesâ meebÛes meyemes DeefOekeâ mebKÙee ceW efceues nQ~
 cetefle&keâeSb Deewj Gvekesâ meebÛes nwojeyeeo mes ueieYeie 65
efkeâueesceeršj keâer otjer hej keâeW[ehegj ceW Yeer heeS ieS nQ~
 cetefle&keâeSb DeefOekeâlej veiej efveJeemeer GÛÛe JeieeX kesâ efueS
yemleer Leer~
NCERT-meej
 ieewj keâjves keâer yeele nw efkeâ ieghlekeâeue Deewj Keemekeâj ieghleesòej
keâeue ceW veiejeW kesâ heleve kesâ meeLe cetefle&keâeDeeW keâer mebKÙee
yengle Ieš ieF&~
 efMeuheer ueesie Deeheme ceW mebieef"le nesles Les Deewj Gvekesâ mebie"ve keâe
veece ßesCeer Lee~
F&mee keâer otmejer meoer ceW ceneje°^ ceW yeewæ Oecee&Jeuebyeer ie=nmLe
GheemekeâeW ves kegâcnejeW, lesefueÙeeW Deewj yegvekeâjeW keâer ßesefCeÙeeW kesâ
heeme Oeve pecee efkeâÙee leeefkeâ Gmemes yeewæ efYe#egDeeW keâes Jem$e Deewj
DevÙe DeeJeMÙekeâ JemlegSb oer peeSb~
 Fmeer meoer ceW Øeefleefove Skeâ meew yeÇeÿeCeeW keâes Yeespeve keâjeves kesâ
efueS, Skeâ DeefOeheefle ves Deeše heermeves JeeueeW keâer Skeâ ßesCeer kesâ heeme
Deheveer ceeefmekeâ DeeÙe mes yeÛeekeâj Oeve pecee efkeâÙee~
 efJeefYevve «ebLeeW kesâ DeeOeej hej Ùen keâne pee mekeâlee nw efkeâ Fme
keâeue kesâ efMeefuheÙeeW keâer keâce-mes-keâce Ûeewyeerme-heÛÛeerme ßesefCeÙeeb
ØeÛeefuele LeeR~
 DeefYeuesKeeW mes %eele neslee nw efkeâ DeefOekeâlej efMeuheer ceLegje #es$e ceW
leLee heefMÛeceer okeäkeâve ceW peces Les, pees heefMÛeceer mecegõleš keâer Deesj
peeves Jeeues JÙeeheeefjkeâ ceeie& hej heÌ[les Les~
 GÅeesie SJeb JÙeeheej (Industry and
Trade)
Fme keâeue ceW JÙeeheej Deewj GÅeesie ceW DemeeOeejCe Øeieefle
ngF&~ keâueeDeeW, efMeuheeW Deewj kÙekemeeÙeeW keâer yengle yeÌ[er mebKÙee
keâe GuuesKe ve kesâkeue meeefnlÙe Deewj efMeueeuesKeeW ceW efkeâÙee ieÙee
nw, Deefheleg cetefle&ÙeeW ceW Yeer Gvekeâe oMe&ve neslee nw~ meeefnlÙe ceW
De"ejn Øekeâej kesâ kÙekemeeÙe mebIeeW (efieu[) keâe GuuesKe
efkeâÙee ieÙee nw~ Ùes kÙekemeeÙe mebIe DeLe&kÙekemLee keâer Skeâ cenlkehetCe&
mebmLee yeve ieS~
(i) Deebleefjkeâ JÙeeheej (Internal Trade)
kÙekemeeÙe mebIe keâeÙe& kesâ megefveOee&efjle efveÙeceeW keâes keâeÙee&efvkele
keâjles Les Deewj lewÙeej GlheeoeW keâer iegCekeòee Deewj Gvekeâer
keâerceleeW keâes efveÙebef$ele keâjles Les~ leeefkeâ efMeefuheÙeeW Deewj «eenkeâeW
oesveeW kesâ efnleeW keâer j#ee keâer pee mekesâ~ kÙekemeeÙe mebIeeW kesâ meomÙeeW
kesâ kÙekenej keâes kÙekemeeÙe mebIe mebyebOeer vÙeeÙeeueÙeeW Éeje
efveÙebef$ele efkeâÙee peelee Lee~
 Ùes kÙekemeeÙe mebIe yeQkeâj, hetbpeer Øeoelee Deewj vÙeemeer kesâ
™he ceW Yeer keâece keâjles Les~
 Fve keâeÙeeX keâe efve<heeove Skeâ Deueie ßesCeer kesâ kÙeeheeefjÙeeW Éeje
efkeâÙee peelee Lee~ efpevnW Gòej Yeejle ceW ßesef… Deewj oef#eCe
Yeejle ceW Ûesóer (Ùee mesefª) keâne peelee Lee~
 Ùes kÙekemeeÙe mebIe hejeshekeâejhetCe& Deewj keâuÙeeCekeâejer keâeÙe&
Yeer keâjles Les~
( 319 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efkeefoMee ceW neLeer oeble keâe keâece keâjves keeues
efMeefuheÙeeW kesâ mebIe ves meebÛeer ceW efmLele mleth eeW kesâ
kesâ ÛeejeW Deesj kesâ pebieues hej helLej keâer cete fle&Ù eeW
keâes GlkeâerCe& keâjeÙee Lee~
 Keveve Deewj Oeeleg GÅeesie yengle cenòkehetCe& GÅeesie yeve
ieS Les~
 MenjeW ceW efkeefYevve kemlegDeeW kesâ efueS cebef[Ùeeb Deewj yeepeej
mLeeefhele efkeâS ieS Les~
 MeerIeÇ Kejeye nesves keeueer kemlegDeeW keâer cebef[Ùeeb MenjeW kesâ
yeenj Gvekesâ ojkeepeeW kesâ efvekeâš mLeeefhele keâer ieF& LeeR~
efoS
peeles Les~
 ueeYekeâejer ojeW keeues yÙeepe hej Oeve GOeej efoÙee peelee
Lee Deewj ojeW keâe nj ke<e& vekeerveerkeâjCe efkeâÙee peelee
Lee~
 veeefmekeâ iegheâe efMeueeuesKe ceW kÙekemeeÙe mebIeeW kesâ heeme pecee
keâjeS ieS Oeve hej efoS peeves keeues yÙeepe keâer ojeW keâe
GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw~ yÙeepe keâer meeceevÙe oj 12 ØeefleMele
mes 15 ØeefleMele Øeefleke<e& kesâ yeerÛe nesleer Leer~
 kÙeeheej, GÅeesie keâer mkeeYeeefkekeâ heefjCeefle neslee nw Deewj Ùen
DeewÅeesefiekeâ GlheeoeW kesâ efkelejCe keâe cegKÙe ceeOÙece nw~
 peneb lekeâ kÙeeheeefjkeâ kemlegDeeW keâe mebyebOe nw, hesefjhueme Dee@heâ
SefjefLeÇÙeve meer kesâ uesKekeâ, efhueveer, leLee še@uesceer Deeefo jesceve
FeflenemekeâejeW kesâ efkekejCeeW ceW leefceue leLee mebmke=âle oesveeW Yee<eeDeeW
kesâ YeejleerÙe meeefnlÙe ceW kÙeeheeefjkeâ Øeefle…eveeW pewmes- kÙeeheej keâer
kemlegDeeW YeejleerÙe cemeeueeW, Ûebove keâer uekeâÌ[er Deewj DevÙe
Øekeâej keâer uekeâef[Ì ÙeeW, ceeself eÙeeW, efkeefYevve Øekeâej kesâ keâheÌ[,s mecegõer
GlheeoeW, OeelegDeeW, Ghe-jlveeW Deewj heMegDeeW keâe GuuesKe efceuelee
nw~
 ‘Deefjkeâeces[g’ Skeâ cenòkehetCe& jesceve yemleer Deewj kÙeeheeefjkeâ
kesâbõ Lee~
 Ùen Skeâ yebojieen kesâ efvekeâš efmLele Lee~ Fmekeâer KegoeF&
1945 ceW ngF& Leer~
 jesceve ueesie, kemlegDeeW keâer keâercele keâer DeoeÙeieer cegKÙe ™he
mes meesves keâer cegõe ceW keâjles Les~
 okeäkeâve leLee oef#eCe Yeejle ceW efceues jesceve efmekeäkeâeW kesâ
Yeejer Yeb[ej mes helee Ûeuelee nw efkeâFme kÙeeheej keâer cee$ee
efkeâleveer DeefOekeâ Leer Deewj Ùen kÙeeheej Yeejle kesâ efueS
efkeâlevee ueeYekeâejer Lee~
NCERT-meej
jesceve Feflenemekeâej ‘efhueveer’ keâes Fme yeele keâe
yeÌ[e Keso Lee efkeâ Yeejle kesâ meeLe nesves keeues
kÙeeheej mes jesce kesâ Kepeeves hej Yeejer yeesPe heÌ[lee
 Lee, peye nj ke<e& efkeueeefmeleehetCe& kemlegDeeW kesâ efueS jesce
keâes ueieYeie 55 keâjesÌ[ mesmšsme& Yeejle keâes Deoe
keâjves heÌ[les Les~
 Fme keâeue keâer efkeefYevve jÛeveeDeeW ceW Yeejle kesâ yeejs ceW keâeheâer
efkemle=le keCe&ve efkeâS ieS nQ~
 jesce Deewj heefMÛece kesâ meeLe kÙeeheej Deewj mebheke&â Yeejle
kesâ efueS keeefCepÙe Deewj kÙeeheej keâjves keâe Skeâceske ceeie&
veneR Lee~
 Fme keâeue ceW Yeejle Deewj Ûeerve kesâ yeerÛe kesâ mebyebOeeW ceW
Øeieefle ngF& leLee oef#eCe-hetke& SefMeÙee ceW YeejleerÙe mebmke=âefle
keâe ØekesMe ngDee~
 Fme keâeue kesâ meeefnlÙe ceW oef#eCe-hetke& SefMeÙee kesâ efueS
‘megkeCe&Yetefce’ Meyo keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee nw~
 ceewÙe& keâeue mes Yeejle kesâ DeefOekeâlej YeeieeW ceW Deebleefjkeâ
Deewj efkeosMeer oesveeW Øekeâej keâe kÙeeheej peesjoej {bie mes neslee
Lee~
(ii) efJeosMeer JÙeeheej (Foreign Trade)
Yeejle Deewj jesce kesâ yeerÛe JÙeeheej lees Yeejer cee$ee ceW Ûeuee,
uesefkeâve Fme JÙeeheej ceW meeOeejCe ueesieeW kesâ jespecejx kesâ
keâece keâer ÛeerpeW Meeefceue veneR LeeR~ yeepeej ceW efJeueeme keâer
JemlegSb Ketye Ûeueleer LeeR, pees keâYeer-keâYeer DeefYepeeleJeieeaÙe
DeeJeMÙekeâleeSb ceeveer peeleer LeeR~
 jesceJeeueeW ves meyemes henues osMe kesâ megotj oef#eCeer efnmmes mes
JÙeeheej DeejbYe efkeâÙee; FmeerefueS Gvekesâ meyemes henues kesâ efmekeäkesâ
leefceue jepÙeeW ceW efceues nQ, pees meeleJeenve jepÙe#es$e kesâ
yeenj nQ~
jesceJeeues cegKÙele: cemeeueeW keâe DeeÙeele keâjles Les efpevekesâ
efu eS oef#eCe Yeejle ceMentj Lee~ Jes ceOÙe Deewj oef#eCe
Yeejle mes ceueceue, ceesleer, jlve Deewj ceeefCekeäÙe keâe DeeÙeele
keâjles Les~
 ueesns keâer JemlegSb Keeme keâj yejleve, jesceve meeceüepÙe ceW
Yespeer peeves Jeeueer cenlJehetCe& JemlegSb LeeR~
 ceesleer, neLeer oeble, jlve Deewj heMegDeesb keâer efieveleer efJeueeme keâer
JemlegDeeW ceW Leer~
 efkebâleg heewOes Deewj Gmekesâ Glheeo, Oece&, Debeflece mebmkeâej,
Heekeâ Deewj Deew<eOe kesâ keâece ceW Deeles Les~
 heekeâMeeuee kesâ yejleve Yeer DeeÙeele ceW Meeefceue jns neWies~
( 320 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Útjer-keâebšs keâe ØeÙeesie GÛÛeJeie& kesâ ueesieeW ceW MeeÙeo cenlJehetCe&

mLeeve jKelee nesiee~
 Yeejle mes meerOes Yespeer peeves Jeeueer JemlegDeeW kesâ DeueeJee kegâÚ JemlegSb
Ûeerve Deewj ceOÙe SefMeÙee mes Yeejle Deeleerb Deewj leye jesceve meeceüepÙe
kesâ hetJeea YeeieeW ceW Yespeer peeleer Leerb~
 nceW Ûeeboer kesâ ienves, kegâÚ keâebmÙe hee$e, Skeâ keâueMe Deewj jesceve
meceüeš efšyesefjDeme kesâ kegâÚ efmekeäkesâ Yeer efceues nwb~
 hejbleg DejsšeFve ce=oYeeb[ pees oef#eCe Yeejle ceW Deece leewj
hej heeS peeles nQ, Jes ceOÙe Yeejle Ùee heefMÛeceer Yeejle Ùee
 uesekf eâve yeeo ceW peye F&jeve Deewj Gmekesâ heÌ[esme kesâ #es$eeW ceW
DeHeâieeefvemleeve ceW veneR efceueles~
heeefLe&ÙeveeW keâe Meemeve nes ieÙee leye FmeceW keâef"veeF& hewoe ngF~&
 Dele: jsMece kesâ JÙeeheej keâe ceeie& kegâÚ yeoue ieÙee Deewj
 mhe° nw efkeâ Fve mLeeveeW ceW Jes ueeskeâefØeÙe heefMÛeceer JemlegSb veneR
Jen Fme GheceneosMe kesâ heefMÛeceesòej Yeeie mes nesles ngS hengbÛeer, pees DeefOekeâlej efJebOÙe kesâ oef#eCe ceW meeleJeenve jepÙe ceW
heefMÛeceer Yeejle kesâ yebojieeneW hej Deeves ueiee~ Deewj Gmemes Yeer oef#eCe ceW heeF& ieF& nQ~
 keâYeer-keâYeer Ûeerve mes jsMece, Yeejle kesâ hetJeea mecegõleš nesles ngS Yeer  Fme Øekeâej meeleJeenveeW Deewj kegâ<eeCeeW kesâ jepÙeesb keâes jesceve
Yeejle Deelee Lee, leye Jen, Jeneb mes heefMÛeceer osMeeW keâes Yespee peelee meeceüepÙe kesâ meeLe JÙeeheej mes ueeYe hengÛb ee, ÙeÅeefhe ueielee nw
Lee~ efkeâ meyemes DeefOekeâ ueeYe ‘meeleJeenveeW’ keâes ngDee~
 Fme Øekeâej Yeejle Deewj jesceve meeceüepÙe kesâ yeerÛe jsMece keâe
heejieceve JÙeeheej keâeHeâer Ûeuee~ jesce mes Yeejle DeeF& JemlegDeeW ceW meyemes cenlJe kesâ

 yeoues ceW, jesce kesâ ueesie Yeejle keâes Mejeye, Mejeye kesâ
nQ {sj meejs jesceve efmekeäkesâ, pees ØeeÙe: meesves
oesnlLes keâueMe Deewj efceóer kesâ DevÙeevÙe Øekeâej kesâ hee$e Deewj Ûeeboer kesâ nQ~
Yespeles Les~
 Ùes JemlegSb heefMÛeceer yebieeue kesâ leeceuegkeâ, heebe[f Ûesjer kesâ efvekeâš  mecetÛes GheceneosMe ceW Fve efmekeäkeâeW kesâ ueieYeie 150 peKeerjs
Deefjkeâeces[g Deewj oef#eCe Yeejle kesâ keâF& DevÙe mLeeveeW mes
KegoeF& ceW efceueer nQ~ ØekeâeMe ceW DeeS nQ Deewj FveceW DeefOekeâlej efJebOÙe kesâ oef#eCe
keâYeer-keâYeer lees Ùes JemlegSb iegJeenešer lekeâ hengbÛe peeleeR~ ceW heeS ieS nQ~
 Yeejle ceW heeS ieS jesceve meesves-Ûeeboer kesâ efmekeäkeâeW keâer mebKÙee
6000 mes DeefOekeâ veneR nw, hej Ùen keânvee keâef"ve nw efkeâ kesâJeue
heefóÙeeW keâer Mekeäue ceW cebieeÙee Fleves ner efmekeäkesâ jesce mes DeeS~
peelee Lee~
 Gòej Yeejle ceW jesce mes DeeF& JemlegSb yengle keâce efceueer nQ, hejbleg 77
FmeceW mebosn veneR efkeâ kegâ<eeCeeW kesâ meceÙe ceW Fme GheceneosMe kesâ
heefMÛeceesòej Yeeie ceW F&mee keâer otmejer meoer ceW jesceve meeceüepÙe
kesâ hetJeea Yeeie kesâ meeLe JÙeeheej Ûeuelee Lee~
 peye 115 F&. ceW cesmeesheesšeefceÙee keâes peerlekeâj jesce keâe Øeeble yevee 22
efueÙee ieÙee leye Fme JÙeeheej keâes Deewj mentefueÙele efceueer~
 jesce kesâ meceüeš š^ep@ esve ves ve kesâJeue cemkeâš hej efJepeÙe Øeehle keâer,
yeefukeâ Heâejme keâer KeeÌ[er keâe helee Yeer ueieeÙee~
 JÙeeheej Deewj efJepeÙe kesâ HeâuemJe™he jesceve JemlegSb DeHeâieeefvemleeve
Deewj heefMÛeceesòej Yeejle ceW hengbÛeeR~
keâeyegue mes 72 efkeâueesceeršj Gòej yes«eece ceW, Fšueer, efcemeÇ Deewj HeefMÛece kesâ ueesieeW
 keâes YeejleerÙe ieesue
meerefjÙee ceW yeves keâebÛe kesâ yeÌ[s-yeÌ[s cele&yeeve efceues nQ~ ‘ÙeJeveefØeÙe’
efceÛe& Fleveer efØeÙe Leer
 Jeneb, keâšesjs, keâebmes keâe ieesÌ[e, Fmheele keâe hewceevee, efkeâ mebmke=âle ceW ieesu e
heefMÛece ceW yeves yeeš, keâebmes keâer Úesšer-Úesšer Ùetveeveer- efceÛe& keâe veece ner
jesceve cetefle&Ùeeb, megjeefnÙeeb Deewj mesueKeÌ[er kesâ DevÙeevÙe heÌ[ ieÙee ~
hee$e Yeer efceues nwb~

NCERT-meej ( 321 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Yeejle ceW yeves Úgjer-keâebšs kesâ Fmlesceeue kesâ efKeueeHeâ Yeer Yeejer
Øeefleef›eâÙee ngF&, efpevnW jesce kesâ Deceerj TbÛeer keâerceleeW ceW Kejeroles Les~
 Gme meceÙe ueesieeW keâes JÙeeheej meblegueve keâer DeJeOeejCee Yeues
ner ve jner nes, hejbleg YeejleerÙe ØeeÙeÉerhe ceW heeS ieS jesceve
efmekeäkeâeW Deewj hee$eeW keâer yengleeÙele mes FmeceW mebosn veneR jn
peelee nw efkeâ jesce kesâ meeLe JÙeeheej ceW Yeejle keâe heueÌ[e
Yeejer Lee~
 jesce keâes Deheveer cegõe ceW nesves Jeeueer keâceer keâe DevegYeJe Flevee lespe
ngDee efkeâ DebleleesielJee jesce keâes Yeejle kesâ meeLe ieesue efceÛe& Deewj
Fmheele keâer JemlegDeeW kesâ JÙeeheej keâes yebo keâjves kesâ efueS keâoce
G"eves heÌ[s~
 ueielee nw efkeâ Yeejle-jesce JÙeeheej Deewj penepejeveer ceW
cegKÙe Yetefcekeâe jesceveeW ves Deoe keâer~
 ÙeÅeefhe jesceve JÙeeheejer oef#eCe Yeejle ceW yeme ieS, leLeeefhe Fme
yeele kesâ yengle keâce ØeceeCe efceueles nQ efkeâ Yeejle kesâ ueesie
jesceve meeceüepÙe ceW yemes~
 efceóer kesâ yele&ve kesâ šgkeâÌ[eW hej leefceue Yee<ee ceW efueefKele DeefYejsKeCe
efceues nQ, efpememes helee Ûeuelee nw efkeâ kegâÚ leefceue meewoeiej jesceve
keâeue ceW efcemeÇ ceW yemeles Les~
 JÙeeheeefjkeâ ceeie& SJeb keWâõ (Trade Routes
and Centers)
Fme keâeue keâer meyemes yeÌ[er DeeefLe&keâ Øeef›eâÙee Leer, Yeejle Deewj
hetJeea jesceve meeceüepÙe kesâ yeerÛe Hetâuelee-Heâuelee JÙeeheej~ DeejbYe ceW
Ùen JÙeeheej DeefOekeâlej mLeue ceeie& mes neslee Lee, efkeâbleg, F&mee-hetJe&
henueer meoer mes MekeâeW, heeefLe&ÙeveeW Deewj kegâ<eeCeeW keâer ieefleefJeefOeÙeeW
kesâ keâejCe mLeue ceeie& mes JÙeeheej keâjvee mebkeâšehevve nes ieÙee~
 hejbleg F&mee keâer henueer meoer mes JÙeeheej cegKÙele: mecegõer ceeie&
mes nesves ueiee~
 ueielee nw F&meJeer meved kesâ DeejbYe kesâ Deemeheeme ceevemetve kesâ jnmÙe
keâe helee ueie ieÙee, HeâuemJe™he, veeefJekeâ Dejye meeiej kesâ hetJeea
lešeW mes Gmekesâ heefMÛeceer lešeW lekeâ keâe meHeâj keâeHeâer keâce
meceÙe ceW hetje keâj mekeâles Les~
 ceevemetveer nkeeDeeW keâer Keespe mes Yeejle kesâ heefMÛeceer heòeveeW
Deewj efceœe kesâ efmekeâboefjÙee (SueskeäpeWef[^Ùee) heòeve kesâ
yeerÛe kesâ heâemeues keâes keâce keâjves ceW meneÙelee efceueer~
 ceevemetveer nkeeDeeW keâer meneÙelee mes Fme meejs heâemeues keâes
ueieYeie Ûeeueerme efoveeW kesâ Deboj leÙe efkeâÙee pee mekeâlee Lee~
NCERT-meej ( 322 )
 mecegõer ceeie& Deewj mLeue ceeie& Éeje, efpemes Deece leewj hej
efmeukeâ ceeie& keâne peelee nw, jesce kesâ meeLe Yeejle kesâ
kÙeeheej ceW efkehegue ke=efæ ngF&~
 Fme ceeie& ves efkeMJe keâes Ûeerve mes jesce lekeâ peesÌ[ efoÙee Deewj
ve kesâkeue kÙeeheeefjkeâ kemlegDeeW, yeefukeâ mebmke=âefle, efkeÛeejeW
Deewj Oece& Deeefo kesâ Deeoeve-Øeoeve kesâ Jeenkeâ kesâ ™he ceW Yeer
keâece efkeâÙee~
 Jes Yeejle kesâ efJeefYevve yebojieeneW hej Deemeeveer mes hengbÛe
mekeâles Les, pewmes–
YeÌ[ewÛe (Yee™Ûe) Deefjkeâces[g
meesheeje leeceüefueefhle
 Fve meYeer yebojieeneW ceW YeÌ[ewÛe meyemes cenlJehetCe& Deewj
GvveleMeerue Lee, Jeneb meeleJeenve jepÙe kesâ Glheeove lees
hengbÛeles ner Les, Mekeâ Deewj kegâ<eeCe jepÙe keâer JemlegSb Yeer
hengbÛeleer LeeR~
 Mekeâ Deewj kegâ<eeCe ueesie Yeer heefMÛeceesòej meercee Øeeble mes heefMÛeceer
mecegõ leš lekeâ oes ceeieeX mes peeles Les~
 oesveeW ceeie& le#eefMeuee ceW efceueles Les Deewj ceOÙe SefMeÙee mes
iegpejves Jeeues jsMece ceeie& mes Yeer pegÌ[s Les~
 henuee ceeie& Gòej mes meerOes oef#eCe keâer Deesj peelee Lee leLee
le#eefMeuee keâes efveÛeueer efmebOeg Ieešer mes peesÌ[lee Lee Deewj Jeneb mes
YeÌ[ewÛe Ûeuee peelee Lee~
 otmeje ceeie&, pees GòejeheLe veece mes efJeefole nw, DeefOekeâ
Ûeeuet Lee, Ùen le#eefMeuee mes Ûeuekeâj DeeOegefvekeâ hebpeeye nesles
ngS ceLegje Ùecegvee kesâ heefMÛeceer leš hengbÛelee, Deewj Ùecegvee keâe
DevegmejCe keâjles ngS oef#eCe keâer Deesj ceLegje hengbÛelee Lee~
efheâj ceLegje mes ceeueJee ceW Gppewve hengbÛekeâj Jeneb mes
heefMÛeceer mecegõ leš hej YeÌ[ewÛe peelee Lee~
 Gppewve ceW Deekeâj Skeâ Deewj ceeie& Gmemes efceuelee Lee, pees
efkeâ Fueeneyeeo kesâ meceerhe keâewMeebyeer mes efvekeâuelee Lee~
 JÙeeheejer (Businessman)
ieejueQ[ Dee@Heâ ceogjF& ceW yeepeej keâer ieefueÙeeW keâes Kejero-
efye›eâer keâjves Jeeues ueesieeW keâer ÛeewÌ[er veefoÙeeb keâne ieÙee nw~ meekeâue
veiej kesâ JeCe&ve ceW ‘DeeheCe’ Meyo keâer DeeJe=efòe mes ogkeâeveoejeW kesâ
cenlJe keâe mebkesâle efceuelee nw~
 Ùeneb keâer ogkeâeveW keâeMeer, keâesšgkeäyej leLee DevÙe mLeeveeW ceW yeves
efJeefJeOe Øekeâej kesâ Jem$eeW mes Yejer Øeleerle nesleer LeeR~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Deveskeâ efMeuheer Deewj meewoeiej, ßesCeer Deewj DeeÙeleve veecekeâ
efveieceeW ceW mebieef"le Les, uesefkeâve Fve mebie"veeW keâe mebÛeeueve
kewâmes neslee Lee, Fmekeâe mebkesâle ve ceneJemleg ceW efceuelee nw
Deewj ve ner efceefuevohe_neW ceW~
 meewoeiej Deewj efMeuheer oesveeW GÛÛe, veerÛe Deewj ceOÙe keâesešf ÙeeW
ceW yebšs Les~
 FveceW ueieYeie DeeOes ope&ve Úesšs-ceesšs meewoeiejeW keâe Yeer
GuuesKe nw, pees JeefCekeâ keânueeles Les~ Jes Heâue, kebâo, hekeâe
Yeespeve, Ûeerveer, Úeue-Jem$e, cekeâF& DeLeJee Ieeme Deewj yeebme
kesâ iešd"s yesÛeles Les~
 leefceue cetue «ebLeeW ceW Deveskeâ ogkeâeveoejeW kesâ yeejs ceW Yeer peevekeâejer
efceueleer nw, pees ceer"er jesefšÙeeb, megiebefOele ÛetCe&, Ûeyesvee Deewj
Hetâue ceeueeSb yesÛeles Les~
 DeleSJe Ùes meewoeiej Menjer ueesieeW keâer efJeefJeOe DeeJeMÙekeâleeDeeW
keâer, efpeveceW Yeespeve, Jem$e Deewj DeeJeeme Meeefceue nesles
Les, hetefle& keâjles Les~
 FveceW nce iebefOekeâ veecekeâ F$eHeâjesMeeW DeLeJee njHeâveceewuee
meewoeiejeW keâes peesÌ[ mekeâles nQ~
 Fme Meyo kesâ Debleie&le Deveskeâ Øekeâej kesâ lesueer, eqpeveceW
kegâÚ megiebefOele lesueeW kesâ efJe›esâlee nesles Les, Meeefceue Les~
 ‘Deef«eJeefCepe’ Meyo ogyeexOe ceeuetce heÌ[lee nw, uesekf eâve Ùes meewoeiej kegâÚ
Yee<eeF& heefjJele&ve keâjves hej ‘De«eJeeueeW’ kesâ hetJe&Jeleea nes mekeâles nQ~
 Fme Meyo keâe pees Yeer DeLe& nes, uesefkeâve efveefMÛele ™he mes Ùes
Leeskeâ-efJe›esâlee nesles Les, pees Deebleefjkeâ Deewj JewosefMekeâ oesveeW
JÙeeheej mebÛeeefuele keâjles Les~
 osMe kesâ meYeer Deebleefjkeâ Menj Deewj heòeve Skeâ megefveÙeesepf ele
Deewj yeefÌ{Ùee lejerkesâ mes iegbLeer ngF& meÌ[keâ ØeCeeueer kesâ
peefjS Skeâ-otmejs mes pegÌ[s ngS Les~
 yengle mes DeeOegefvekeâ je<š^eÙr e ceeieeX keâe efkekeâeme Fmeer keâeue ceW
ngDee Lee~ FveceW «eeb[ š^bkeâ jes[ Yeer Meeefceue Leer, pees
GòejeheLe keâe Yeeie Leer Deewj efpemes yeeo ceW Ûebõieghle
ceewÙe& Éeje efkekeâefmele efkeâÙee ieÙee Lee~
Fmeer meÌ[keâ keâe yeeo ceW MesjMeen metjer Éeje Deewj Deeies efyeÇešf Me
mejkeâej Éeje efkekeâeme leLee jKe jKeeke efkeâÙee ieÙee~
 cegõe DeLe&JÙeJemLee (Money Economy)
Fme keâeue ceW cegõe DeLe&JÙeJemLee veiejeW Deewj GheveiejeW kesâ
peve-meeceevÙe kesâ peerJeve ceW efpeleveer ienjeF& lekeâ ØeJesMe keâj ieF&,
NCERT-meej
Jewmee henues kesâ efkeâmeer keâeue ceW veneR ngDee~ Ùen heefjJele&ve keâuee
Deewj efMeuhe kesâ efJekeâeme leLee jesceve meeceüepÙe kesâ meeLe hegjpeesj
JÙeeheej kesâ Deveg™he ner nw~
 jesceve mJeCe&cegõeSb mJeYeeJele: Deheveer Oeeleg kesâ efueS cetuÙeJeeve
nesleer LeeR, hej meeLe ner Gvekeâe ØeÛeueve yeÌ[s-yeÌ[s uesve-osve ceW Yeer
efkeâÙee peelee jne nesiee~
Gòej ceW efnbo-Ùetveeveer MeemekeâeW ves kegâÚskeâ mJeCe&cegõeSb
peejer keâeR~ uesefkeâve kegâ<eeCeeW ves keâeHeâer mebKÙee ceW
mJeCe&cegõ eSb ÛeueeFË~
 Ùen mecePevee ieuele nesiee efkeâ meYeer kegâ<eeCe mJeCe&cegõeSb jesceve
meesves mes {eueer ieFË, Deewj Yeejle kesâ heeme Dehevee meesvee veneR Lee~
heebÛeJeer meoer F&mee-hetJe& ceW ner Yeejle ves F&jeveer meeceüepÙe keâes
vepejevee kesâ leewj hej 320 šwueWš meesvee efoÙee Lee~
Ùen meesvee efmebOe keâer mJeCe& Keeve mes efvekeâeuee ieÙee nesiee~
 kegâ<eeCe mebYeJele: ceOÙe SefMeÙee mes meesvee Øeehle keâjles Les~
 Ùen Yeer mebYeJe nw efkeâ Ùen meesvee Ùee lees keâvee&škeâ mes Ùee
PeejKeb[ kesâ {eueYetce, pees yeeo ceW kegâ<eeCeeW kesâ keâypes ceW Dee ieF&
Leer keâer mJeCe&KeeveeW mes Yeer efceuee nesiee~
 jesce mes mebheke&â kesâ HeâuemJe™he kegâ<eeCeeW ves ‘oerveej’ meÂMe mJeCe&cegõeSb
peejer keâer,b pees ieghleeW kesâ Meemevekeâeue ceW Ketye ØeÛeefuele ngF~Ë
 hejbleg mJeCe&cegõeDeeW keâe ØeÙeesie jespeceje& kesâ uesve-osve ceW venerb
neslee nesiee~
 jespeceje& kesâ uesve-osve meermes, heesšerve Ùee leebyes kesâ efmekeäkeâeW
mes Ûeueles Les~
 DeebOeÇ ceW meermee Deewj leebyee oesveeW keâer KeeveW heeF& ieF& nQ Deewj
keâvee&škeâ cesb meesves keâer~

 ØeeÙeÉerhe kesâ efmejs hej kegâÚ Deenle cegõeSb Deewj DeejbefYekeâ mebiece
Ùegie keâer cegõeSb heeF& ieF& nQ~
 kegâ<eeCeeW ves Gòej Deewj Gòejer-heefMÛeceer Yeejle ceW leebyes kesâ
efmekeäkesâ meyemes DeefOekeâ mebKÙee ceW peejer efkeâS~
keâF& osMeer jepeJebMeesW ves Yeejer cee$ee cesW leebyes Deewj keâebmes keâs efmekeäkeâs
peejer efkeâS~ Ùes nwQ-
hetJeera jepemLeeve, nefjÙeeCee, hebpeeye Deewj Gòej
ØeosMe cesW Meemeve keâjves JeeuesW-
ceOÙe Yeejle cesW jepe keâjves Jeeues-
keâewMeebyeer, ceLegje, DeJebefle Deewj DeefnÛÚ$e
(yejsueer, efpeuee G.Øe.) cesW jepe keâjves Jeeues-- Meemekeâ
( 323 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Menjer yeefmleÙeeb (Urban Settlements)
efMeuhe Deewj JeeefCepÙe ceW yeÌ{le Deewj cegõe kesâ DeefOekeâeefOekeâ
ØeÙeesie kesâ heefjCeecemJe™he Fme keâeue ceW Deveskeâeveskeâ veiejeW keâer
ßeerJe=efæ ngF&~
 JewMeeueer, heešefueheg$e, JeejeCemeer, keâewMeebyeer, ßeeJemleer,
nefmleveehegj, ceLegje, FbõØemLe (veF& efouueer keâe hegjevee
efkeâuee) Fve meYeer Gòej YeejleerÙe veiejeW kesâ GuuesKe
meeefneflÙekeâ «ebLeeW ceW efceueles nQ Deewj kegâÚ veiejeW keâe JeCe&ve
Ûeerveer Ùeeef$eÙeeW ves Yeer efkeâÙee nw~
 DeefOekeâlej veiej F&mee keâer henueer Deewj otmejer meefoÙeeW ceW,
kegâ<eeCe keâeue ceW Hetâues-Heâues, Ssmee GlKeveveeW kesâ DeeOeej hej keâne
pee mekeâlee nw, keäÙeeWefkeâ KegoeF& mes kegâ<eeCe Ùegie keâer Glke=â°lece
mebjÛeveeSb Øekeâš ngF& nQ~
 Fvemes Ùen Yeer Øekeâš neslee nw efkeâ efyenej kesâ keâF& hegjemLeue,
pewmes- efÛejebo, meesvehegj Deewj yekeämej leLee hetJeea Gòej
ØeosMe kesâ keâF& hegjemLeue pewmes- Kewje[ern Deewj ceemeesve,
kegâ<eeCe keâeue ceW mece=æ Les~
Fmeer lejn Gòej ØeosMe ceW Fueeneyeeo kesâ efvekeâš ëe=bieJesjhegj,
meesnieewje, Yeerše Deewj keâewMeebyeer leLee Gmekesâ heefMÛeceer efpeueeW ceW
DelejbpeerKesÌ[e Deewj keâF& DevÙe mLeue kegâ<eeCe keâeue ceW Gvveefle
hej Les~
 ëe=bieJesjhegj Deewj efÛejebo oesveeW mLeueeW hej FËšeW mes yeves
yengle mes kegâ<eeCekeâeueerve YeJeve efceues nQ~
 ceLegje ceW meeWKe kesâ GlKeveve ceW kegâ<eeCe keâeue kesâ meele mlej
efoKeeF& osles nQ, peyeefkeâ ieghle Ùegie keâe kesâJeue Skeâ mlej nw~
 hebpeeye, peeuebOej, uegefOeÙeevee Deewj jesheÌ[ ceW, keâF& mLeueeW
hej kegâ<eeCe keâeue keâer DeÛÚer mebjÛeveeSb efceueer nQ~ nefjÙeeCee
ceW Keesos ieS hegjemLeueeW kesâ yeejs ceW Yeer Ùener meÛÛeeF& nw~
 jepemLeeve ceW ‘jbiecenue’ Yeer kegâ<eeCe mebjÛeveeDeeW kesâ efueS ceMentj
nQ~ keâF& peien lees kegâ<eeCekeâeueerve mebjÛeveeDeeW mes efvekeâueer hegjeveer
FËšeW mes ieghlekeâeue ceW yeveer YeeW[s {bie keâer FceejleW Yeer efceueer nQ~
 kegâue efceueekeâj kegâ<eeCekeâeue kesâ Yeeweflekeâ DeJeMes<e efoKeueeles nQ efkeâ
veiejerkeâjCe Deheveer Ûeesšer hej Lee~ ceeueJee Deewj heefMÛeceer
Yeejle kesâ Mekeâ jepÙe kesâ veiejeW kesâ yeejs ceW Yeer Ùen yeele ueeiet
nesleer nw~
 meyemes cenlJehetCe& veiej GppeefÙeveer Lee, keäÙeeWekf eâ Ùeneb oes yeÌ[s
ceeie& efceueles Les– Skeâ keâewMeebyeer mes Deeves Jeeuee Deewj otmeje
ceLegje mes~
 Fmekeâe cenlJe FmeefueS Yeer Lee efkeâ Ùeneb mes ieesceso (Deiesš)
Deewj Fbõieeshe (keâevexefueÙeve) helLejeW keâe efveÙee&le neslee Lee~
NCERT-meej
 GlKeveveeW mes %eele neslee nw efkeâ Ùeneb 200 F&.het. kesâ yeeo ceefCe Ùee
cevekesâ yeveeves kesâ efueS ieesceso, Fbõieeshe Deewj metÙe&keâeble (pewmhej)
pewmes- jlveeW keâe keâece yeÌ[s hewceeves hej neslee Lee~
 Ùen mebYeJe Lee, keäÙeeWefkeâ ef#eØee veoer keâer leueefMeuee kesâ HeâebmeeW
mes Ùes helLej ØeÛegj cee$ee ceW Øeehle efkeâS pee mekeâles Les~
 Mekeâ Deewj kegâ<eeCe keâeue kesâ meceeve ner, meeleJeenve jepÙe ceW
Yeer veiej Gvveefle keâjles jns~
meeleJeenve keâeue ceW heefMÛeceer Deewj oef#eCeer Yeejle ceW
lebiej (lesj), hew"ve, OeevÙekeâškeâ, DecejeJeleer,
veeieepeg&vekeâeW[, YeÌ[ewÛe, meesheeje, Deefjkeâeces[g
Deewj keâeJesjerheóvece mece=æ veiej Les~
 lesuebieevee ceW keâF& meeleJeenve yeefmleÙeeb KegoeF& mes efvekeâueer nQ~
FveceW mes kegâÚ lees DeebOeÇeW kesâ oerJeej-efIejs Gve leerme veiejeW ceW mes
neWies efpevekeâe GuuesKe efhueveer ves efkeâÙee nw~
 Gvekeâe GoÙe DeebOeÇ kesâ lešJeleea MenjeW mes keâeHeâer henues,
hejbleg heefMÛeceer ceneje°^ kesâ MenjeW mes kegâÚ meceÙe yeeo ngDee
nesiee~
 hejbleg ceneje°^, DeebOeÇ Deewj leefceuevee[g ceW veiejeW keâe Üeme
meeceevÙele: F&mee keâer leermejer meoer kesâ ceOÙe mes Ùee Gmekesâ yeeo
mes Meg™ nes peelee nw~
 kegâ<eeCe Deewj meeleJeenve meeceüepÙeeW ceWs veiejeW keâer Gvveefle FmeefueS
ngF&, efkeâ jesceve meeceüepÙe kesâ meeLe JÙeeheej yengle DeÛÚe Ûeue jne
Lee~
Yeejle, Deewj
meeLe Yeer JÙeeheej keâjlee Lee~
 hebpeeye Deewj heefMÛeceer Gòej ØeosMe ceW veiej FmeefueS Hetâueles-
Heâueles jns efkeâ kegâ<eeCe Meefòeâ keâe keWâõ heefMÛeceesòej Yeejle
Lee~
Yeejle ceW DeefOekeâlej kegâ<eeCe veiej, ceLegje mes le#eefMeuee
peeves Jeeues heefMÛeceesòej ceeie& Ùee GòejeheLe hej heÌ[les Les~ kegâ<eeCe
meeceüepÙe ceW ceeieeX hej megj#ee keâe ØeyebOe Lee~ F&mee keâer leermejer
meoer ceW Gmekeâe Deble nesves mes, Fve veiejeW keâes ienje Oekeäkeâe ueiee~
MeeÙeo Ùener yeele okeäkeâve ceW Yeer ngF&~ leermejer meoer mes peye
jesceve meeceüepÙe ves Yeejle kesâ meeLe JÙeeheej hej ØeefleyebOe
ueiee efoÙee, veiej Deheves efMeefuheÙeeW Deewj JeefCekeâeW keâe YejCe-hees<eCe
keâjves ceW DemeceLe& nes ieS~ okeäkeâve ceW ngF& KegoeFÙeeW mes Yeer
meeleJeenve keâeue kesâ yeeo mes veiej-yeefmleÙeeW kesâ Üeme keâe
mebkesâle efceuelee nw~
( 324 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 keâeuex keâer Øeefmeæ iegheâe keâe {ebÛee yeÌ[e hesÛeeroe nw Deewj
keâuee Deewj mLeehelÙe Ùen meejer Mewueke=âle nw, Ùeeveer ÛeóeveeW keâes keâeškeâj
Art and Architecture yeveeF& ieF& nw~
le#eefMeuee, Meekeâue, Yeerše, keâewMeecyeer, DeefnÛÚ$e,  kegâÚ iegheâeDeeW keâer Úle hej uekeâÌ[er keâer KeheefÛÛeÙeeW Jeeueer {esue
heešefueheg$e, veeieepe&gvekeâeW[e, Decejekeleer, keâekesjerhešdšvece keâer Mekeäue ceW Øekeâes‰ keâer Devegke=âefleÙeeb nesleer nQ, Gmemes helLejeW
ceW uekeâÌ[er kesâ efvecee&Ce kesâ ØeYeeJe keâe mebkesâle efceuelee nw~
keâer KegoeF& mes Deewj meeefnlÙe ceW, FveceW mes kegâÚ veiejeW kesâ keCe&ve mes
helee Ûeuelee nw efkeâ Ùes veiej Ùeespeveeyeæ lejerkesâ mes yemeeS ieS Les
Deewj oerkeejeW leLee KeeFÙeeW kesâ Éeje FvnW megjef#ele yeveeÙee ieÙee Lee~
 TbÛes-TbÛes ceerveejeW keeues megboj Deewj yeÌ[s-yeÌ[s ØekesMe Éej
efveefce&le efkeâS ieS Les~ cekeâeve yeÌ[s Deewj megboj nesles Les~
 Fme meceÙe mLeehelÙe kesâ #es$e ceW veS-veS keâeÙe& efkeâS ieS~ kegâÚ
efkeÉeveeW keâe efkeÛeej nw efkeâ ‘Megbie keâeue’ yeewæ Oece& kesâ efke®æ
yeÇeÿeCekeeo keâer Øeefleef›eâÙee keâe Åeeslekeâ nw, uesefkeâve keâuee Deewj
mLeehelÙe kesâ #es$e keâer ieefleefkeefOeÙeeW mes helee Ûeuelee nw, efkeâ efmLeefle
Fmekesâ efyeukegâue efkehejerle Leer~
DecejeJeleer DecejeJeleer mlethe
meebÛeer
 ceewÙe& keâeue kesâ yeeo keâe meceÙe Skeâ Ssmee meceÙe Lee, peye
yeewæ mLeehelÙe keâuee kesâ cetefle& efvecee&Ce kesâ #es$e ceW yengle keâece ngDee~ Yejngle, meebÛeer,
meJeesxòece ‘mleth e’ GoenjCe
yeesOe ieÙee, ceLegje, Decejekeleer SJeb ieebOeej, keâueelcekeâ
nQ-
ieefleefkeefOeÙeeW kesâ cenòkehetCe& kesâbõ yeve ieS Les~
meejveeLe Yejngle  ceLegje Deewj ieebOeej Meweuf eÙeeb kegâ<eeCe keâeue ceW Ketye heâueer-heâtueer~
 ceLegje Mewueer keâes Ùen ieewjke Øeehle nw efkeâ yegæ keâer henueer
‘mlethe’ Skeâ DeOe&ieesueekeâej iegbyeo DeLekee šeruee cetefle& keâe efvecee&Ce Fmeer Mewueer ceW ngDee~
neslee nw, pees mkeÙeb yegæ DeLekee efkeâmeer heekeve
 ceLegje ves cetefle&ÙeeW kesâ Deewj Yeer yengle-mes yeefÌ{Ùee vecetves
efYe#eg kesâ DekeMes<eeW DeLekee efkeâmeer heefke$e «ebLe kesâ
Thej efveefce&le neslee nw~ ‘DekeMes<e’ mlethe kesâ lewÙeej efkeâS, efpeveceW yeÇeÿeCe, pewve Deewj yeewæ Oece& kesâ
DeeOeej kesâ kesâbõ ceW Skeâ Úesšs keâ#e ceW Skeâ hesefškeâe oskeleeDeeW keâer cetefle&Ùeeb, Ùe#eeW Deewj Ùeef#eefCeÙeeW keâer
ceW jKes peeles nQ~ mlethe ceW yeeÌ[s DeLekee pebieues mes Deeoce-keâo cetefle&Ùeeb Deewj jepeeDeeW keâer ØeefleceeSb Yeer
megjef#ele Skeâ heLe neslee nw, efpemes Øeoef#eCee heLe Meeefceue nQ~
keânles nQ~ pebieues ceW Ûeej ØecegKe mLeueeW hej ØekesMe  heefMÛeceesòej ØeosMeeW ceW keâuee keâe efceefßele YeejleerÙe Ùetveeveer ™he
ÉejeW kesâ efueS mLeeve Keguee neslee nw~
efkekeâefmele ngDee, efpemeceW ÙeÅeefhe efke<eÙe-kemleg YeejleerÙe nesleer Leer,
 ØeLece Meleeyoer F&.het. ceW efveefce&le meebÛeer kesâ mlethe kesâ Ûeej uesefkeâve Gmekesâ efve™heCe hej heefMÛeceer keâuee keâe Yeejer ØeYeeke
ØekesMe Éej DelÙeble keâueelcekeâ nQ Deewj Gvekesâ Skeâ-Skeâ FbÛe mLeeve efoKeeF& oslee nw~
keâe GheÙeesie vekeäkeâeMeer kesâ efueS efkeâÙee ieÙee nw~kes Yeejle keâer  Fmes meeOeejCe ™he mes ieebOeej keâuee Mewueer keâne peelee nw~
keâuee Deewj mLeehelÙe kesâ mekee&sòece GoenjCe nQ~  ieebOeej keâuee Mewueer ceW ueieYeie DevevÙe ™he mes yeewæ
 FveceW mes Skeâ ØekesMe Éej efkeefoMee kesâ neLeer oeble keâe
efke<eÙe-kemleg keâe ner ØemlegleerkeâjCe efkeâÙee ieÙee nw~
keâece keâjves keeues efMeefuheÙeeW kesâ kÙekemeeÙe mebIe Éeje
 ieÛekeâejer (mštkeâes) ieebOeej keâuee ceW Skeâ ueeskeâefØeÙe ceeOÙece
oevemke™he efoÙee ieÙee Lee~
 mLeehelÙe keâuee kesâ Skeâ DevÙe ™he keâe heefjÛeÙe Mewueke=âle iegheâeDeeW Lee Deewj Deheâieeefvemleeve kesâ efJenejeW keâes yengle yeÌ[er mebKÙee
mes efceuelee nw~ Ùes iegheâeSb oes Øekeâej keâer nQ- ceW ieÛekeâejer keeueer cetelf e&ÙeeW mes mepeeÙee ieÙee Lee~
mlethe Deewj hetpee keâ#e Jeeueer iegheâe -- ÛewlÙe leLee  ieebOeej Mewueer kesâ keâueekeâejeW ves yegæ keâer efkeefYeVe cegõeDeeW
ce" Jeeueer iegheâe --- efJenej ceW efkeefYevve Deekeâej keâer cetefle&Ùeeb yeveeFË~

NCERT-meej ( 325 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 yeeefceÙeeve ceW GheueyOe yegæ keâer efkeMeeue Øeeflecee ieebOeej
keâuee keâe mekee&sòece GoenjCe nw~
GheJeemeer yegæ keâer Øeeflecee, ieebOeej mes
Fve JemlegDeeW kesâ efvecee&Ce kesâ meyemes yeÌ[s keWâõ Deefnße$e
ceLegje, keâewMeecyeer, Yeerše, jepeIeeš, heešueerheg$e, leeceüefueefhle,
cenemLeeve Deeefo Les~
efke%eeve Deewj ØeewÅeesefiekeâer
Science and Technology
yeebOeeW Deewj efmebÛeeF& mebyebOeer efvecee&Ce keâeÙeeX kesâ DekeMes<eeW mes
Fbpeerevf eÙejer mebyebOeer keâewMeueeW keâe heefjÛeÙe Øeehle neslee nw~ Fmekeâe Øeefmeæ
GoenjCe nw: Ûebõieghle ceewÙe& kesâ jepÙekeâeue ceW efveefce&le yeebOe, efpemekeâer
cejccele Mekeâ jepee ®õoeceve Éeje keâjeF& ieF& Leer~
Skeâ meyemes DeefOekeâ GuuesKeveerÙe {ebÛee, pees
Fmemes lelkeâeueerve peue kew%eeefvekeâ FbpeerefveÙejer kesâ keâeheâer
GVele mlej keâe helee Ûeuelee nw~ Ùes leeueeye ueeKeeW FËšeW mes
yeveeS ieS nQ~ FveceW
 Lee~ Fme peue-mebkegâue keâer
250 Deewj 38 nw~ FmeceW ueieYeie
mekeâlee Lee~
 Fme keâeue ceW Fceejle kesâ efvecee&Ce Deewj veiej DeeÙeespeve
ceW jsKeeieefCele keâe GheÙeesie mhe<š efoKeeF& oslee nw~
 Keieesue efke%eeve kesâ #es$e ceW, YeejleerÙe Keieesue Meeefm$eÙeeW ves
metÙe&, Ûebõ, heebÛe «eneW Deewj oes heeleeW (jeng Deewj kesâleg) keâer
heefj›eâceCe DekeefOe keâer ieCevee keâjkesâ DeMegæ ceeveeW (kesuÙetpe) keâes
mebMeesefOele keâjves Deewj mener ceeve Deheveeves kesâ yeeo Dehes#eeke=âle yengle
efkemle=le KeieesueerÙe ØeCeeueer efkekeâefmele keâer Leer~
 «enCeeW keâe Yeer mener-mener hetkee&vegceeve efkeâÙee Lee~
 keejenefceefnj ves Deheveer hegmlekeâ hebÛeefmeæebeflekeâe ceW Fve
meYeer leLÙeeW keâe keCe&ve efkeâÙee nw~
 Fme hegmlekeâ ceW keejenefceefnj kesâ meceÙe ceW efkeÅeceeve,
Keieesue efke%eeve keâer heebÛe MeeKeeDeeW keâe meejebMe efoÙee
ieÙee nw~
 YeejleerÙe efÛeefkeâlmee heæefle ves Yeer Fme keâeue ceW GuuesKeveerÙe
Øeieefle keâer~
NCERT-meej ( 326 )
 Ùen Mejerj kesâ leerve lelkeeW keele, efheòe Deewj keâheâ kesâ
efmeæeble hej DeeOeeefjle LeeR~ Fve leerveeW kesâ mener meblegueve mes
Mejerj mJemLe neslee nw~
MeuÙe efÛeefkeâlmee keâs GhekeâjCeesW cesW
Meeefceue LeerR-
25 efkeâmceesW keâs 30 efkeâmceesW heóer Deeefo keâjves
Ûeekeât SJeb megFÙeeb keâer meueeFÙeeb keâer 26 JemlegSb
 DeeÙegke&so keâe cetue DeLeke&keso ceW nw~ Fme keâeue ceW efÛeefkeâlmee,
le#eefMeuee Deewj keejeCemeer pewmes efMe#ee kesâbõeW ceW DeOÙeÙeve
keâe efveÙeefcele efke<eÙe yeve ieF& Leer~
 keejeCemeer efmLele efkeÅeeueÙe keâes MeuÙe-efÛeefkeâlmee ceW
efkeMes<e%elee Øeehle Leer~
 megßegle mebefnlee MeuÙe efÛeefkeâlmee keâe Skeâ efkeÕekeâesMe nw,
efpemekeâe mebkeâueve ceneve MeuÙe-efÛeefkeâlmekeâ megßegle Éeje efkeâÙee
ieÙee Lee~
 le#eefMeuee ceW Dee$esÙe kesâ efMe<ÙeeW Éeje Gvekeâer efMe#eeDeeW keâes
Skeâ$e efkeâÙee ieÙee, efpemekeâe mebkeâueve Ûejkeâ ves Ûejkeâ
mebefnlee kesâ ™he ceW efkeâÙee~
 Ûejkeâ Deewj megßegle kegâ<eeCe Meemekeâ keâefve<keâ kesâ
mecekeâeueerve Les~
 Ûejkeâ Deewj megßegle keâer mebenf leeSb efkeefYevve Yee<eeDeeW ceW Deveteof le
neskeâj otj-otj lekeâ, cebÛetejf Ùee, Ûeerve Deewj ceOÙe SefMeÙee ceW hengÛb eeR~
 Fme yeele kesâ mee#Ùe nQ efkeâ YeejleerÙe peÌ[er-yetefšÙeeW Deewj
Deew<eOeerÙe heewOeeW keâer peevekeâejer ÙetveeefveÙeeW Deewj jesceveeW kesâ
ceeOÙece mes heeMÛeelÙe peiele lekeâ hengbÛe ieF& Leer~
LeerÙeesØeâsmšme ves Deheveer hegmlekeâ efnmš^er Dee@heâ hueebšdme ceW
Yeejle keâer efkeefY evve peÌ[er- yete fšÙeeW kesâ efÛeefkeâlmekeâerÙe GheÙeesie kesâ
yeejs ceW kÙeesj e efoÙee nw~
 F&mee keâer Dee"keeR Meleeyoer ceW Ûejkeâ Deewj megßegle
mebefnleeDeeW keâe Dejyeer Yee<ee ceW pees Devegkeeo ngDee, Gmekeâe
ØeYeeke ceOÙe Ùegie ceW ÙetjesheerÙe Deewj heefMÛece SefMeÙeeF& efÛeefkeâlmee
heæefleÙeeW hej heÌ[e~
 F&meeF& Ùegie keâer Meg®Deele kesâ meceÙe lekeâ leebyes, ueesns,
Fmheele, heerleue Deewj Gvekeâer efceße OeelegDeeW keâe Glheeove
yeÌ[s hewceeves hej nesves ueiee Lee~
 meesves Deewj Ûeeboer kesâ efmekeäkeâeW keâer yengle yeÌ[er mebKÙee mes
Oeeleg keâer efkeMegælee Deewj Gme keâeue keâer keâejeriejer
keâe helee Ûeuelee nw~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
yeenjer mebmeej keâs meeLe Yeejle keâs mebyebOe
Indian's Relations with
the Outer World
Yeejle ves nÌ[hhee keâeue ceW ner efkeosMeeW kesâ meeLe Deheves mebheke&â
mLeeefhele keâj efueS Les~ pees Deeies Yeer yejeyej peejer jns~ nÌ[hhee Deewj
cesmeesheesšeefceÙee kesâ MenjeW ceW ngF& KegoeF& mes Ssmeer meece«eer Deewj
DekeMes<e Øeehle ngS nQ, efpevemes mhe<š ™he mes Ùen efmeæ neslee nw efkeâ Fve
oesveeW kesâ yeerÛe kÙeeheeefjkeâ mebyebOe Les~
ÛeewonkeeR Meleeyoer F&.het. kesâ yeesieepekeâesF&
efMeueeuesKeeW ceW, Fbõ, efce$e, ke®Ce Deewj pegÌ[keeb
veemelÙeeW pewmes oskeleeDeeW kesâ veeceeW, YeejleerÙe cetue kesâ
DebkeâeW Deewj DevÙe MeyoeW keâe GuuesKe nw, efpevemes
hejmhej Ieefve… mebyebO e nesves keâe helee Ûeuelee nw~
 Ú"eR Meleeyoer F&.het. ceW heâejmeer meeceÇepÙe keâe GoÙe nesves hej
Yeejle Deewj heefMÛece kesâ yeerÛe efveÙeefcele mebyebOeeW keâer veeRke jKeer ieF&~
 heâejme kesâ ueesieeW ves [sefjÙeme ØeLece kesâ DeOeerve
Deheâieeefvemleeve mes YetceOÙe meeiej lekeâ kesâ efkeMeeue Yet-
Yeeie keâe SkeâerkeâjCe efkeâÙee~
 Gme hej "erkeâ mes Dehevee efveÙeb$eCe keâeÙece jKeves kesâ efueS
Gmeves meÌ[keâ Deewj [ekeâ-kÙekemLee mLeeefhele keâer Deewj
mebÛeej kesâ DevÙe meeOeve yeveeS~
 heâejme kesâ ueesieeW ves Yeejle kesâ meeLe Deheves mebyebOeeW keâes
megÂÌ{ efkeâÙee, efpememes oesveeW osMeeW kesâ yeerÛe kÙeeheej Deewj
efkeÛeejeW kesâ Deeoeve-Øeoeve keâes Øeeslmeenve efceuee~
 ÛeewLeer Meleeyoer F&.het. kesâ Debeflece ÛelegLeeËMe ceW efmekeâboj Éeje
efkeâS ieS Dee›eâceCe mes Fme mebheke&â ceW Skeâ veÙee DeeÙeece peg[Ì ieÙee~
 efmekeâboj Yeejle kesâ heefMÛeceesòej meercee #es$eeW lekeâ
DeeÙee Deewj Gmeves Deheves jemles ceW Ùetveeveer ueesieeW kesâ DevÙe
MenjeW Deewj yeefmleÙeeW keâer mLeehevee keâer~
 efcemeÇ ceW efmekeâboefjÙee (DeueskeäpeWe[ f Ù^ ee) keâe Menj hetke& Deewj
heefMÛece kesâ yeerÛe mebheke&â keâe Skeâ ceneve kesâõb yeve ieÙee~
 ceewÙe& kebMe kesâ ØeLece leerve MeemekeâeW, DeLee&led Ûebõieghle ceewÙe&,
efyebogmeej Deewj DeMeeskeâ ves heefMÛece kesâ Ùetveeveer jepÙeeW kesâ meeLe
Ieefve… mebyebOe mLeeefhele efkeâS~
nceejs heeme Deewj kesâ Ùetveeveer jepee
 kesâ yeerÛe mLeeefhele nesves kesâ ØeceeCe nQ~
 cesiemLeveerÌpe Deewj [eFceskeâme, ceewÙe& jepeeDeeW kesâ ojyeej ceW
mesuÙetefme[ jepeeDeeW kesâ jepeotle kesâ ™he ceW keâeÙe& keâjles Les~
NCERT-meej
ceewÙe& jepeojyeej ceW
efceœe kesâ jepee
še@uesceer
‘[eÙeese fveefmeÙeme’
efh eâuee[sueheâme keâe
jepeotle Lee~
 Yeejle Deewj heefMÛece kesâ yeerÛe mLeeefhele jepeveefÙekeâ mebyebOeeW
keâe DeMeeskeâ kesâ lesjnkeW efMeueeuesKe ceW Yeer GuuesKe nw~
efpemeceW heebÛe Ùetveeveer jepeeDeeW keâe efkeMes<e ™he mes GuuesKe
efkeâÙee ieÙee nw Deewj Ùen oekee efkeâÙee ieÙee nw efkeâ DeMeeskeâ kesâ
Oece&ØeÛeejkeâeW kesâ ef›eâÙeekeâueeheeW kesâ keâejCe Gmekesâ Oece&
keâe ØeÛeej Fve osMeeW ceW ngDee~
 Fme keeefCeefpÙekeâ Deewj jepeveereflekeâ mebheke&â keâe Skeâ cenòkehetCe&
heefjCeece Ùen ngDee efkeâ Yeejle Deewj heefMÛeceer osMeeW kesâ DeefOekeâeefOekeâ
ueesie Skeâ-otmejs kesâ osMeeW ceW peeves ueies~
 Fve mebhekeâeX Deewj mebyebOeeW keâes mš^yw ees keâer hegmlekeâ pÙees«eeefHeâÙee,
SefjÙeve keâer hegmlekeâ Fbef[keâe, pÙes… efhueveer keâer hegmlekeâ
vesÛegjue efnmš^er, še@uesceer keâer hegmlekeâ pÙees«eeheâer Deewj
hesjerhueme Dee@heâ SjerefLeÇÙeve meer, ceW DeefYeuesKeyeæ efkeâÙee
ieÙee nw~
 Yeejle keâes mebmeej ceW leye lekeâ Skeâ cenòkehetCe& mLeeve Øeehle nes
Ûegkeâe Lee, pewmee efkeâ, Ùetveeveer-jesceve peeveles Les~
 yengle-mes YeejleerÙe vejsMeeW ves Deheves jepeotle jesce Yespes Les~
 mekee&efOekeâ megefkeefole jepeotle ueieYeie 25 F&. het. ceW jesce
Yespee ieÙee~ Gmes jesce hengbÛeves ceW ueieYeie Ûeej ke<e& ueies~
 Gmeves jesceve jepee Dee@iemšme keâes heMeg Deewj DevÙe Ghenej
YeWš efkeâS~
 YeejleerÙe keâuee Deewj efmekeäkeâeW ceW Ùetveeveer mebmke=âefle kesâ ØeYeeke
efÛeÖ efoKeeF& osles nQ~
 ieebOeej keâuee Mewueer Deewj YeejleerÙe- Ùetveeveer (Fb[es-
«eerkeâ) leLee kegâ<eeCe jepeeDeeW kesâ efmekeäkesâ Fmekesâ mekee&sòece
GoenjCe nQ~
 Oece& kesâ #es$e ceW oesveeW ves Skeâ-otmejs keâes ØeYeeefkele efkeâÙee;
pewmee efkeâ Ùetveeveer-jesceve mebmeej ceW ngS oeMe&efvekeâ efkekeâeme
mes Peuekeâlee nw~
Fve keeefCeefpÙekeâ Deewj meebmke=âeflekeâ mebhekeâeX kesâ Éeje F&meeF&
Oece& ØeLece Meleeyoer F&. lekeâ Yeejle hengbÛe ieÙee Lee~ YeejleerÙe
Oece&, pewmes- Yeeiekele Oece&, Mewke Oece& Deewj yeewæ Oece& ves
efkeosefMeÙeeW keâes ØeYeeefkele efkeâÙee~ kegâ<eeCe, Mekeâ, YeejleerÙe-Ùetveeveer
leLee heeefLe&Ùeve kebMe kesâ ueesieeW Deewj jepeeDeeW ves YeejleerÙe Oece&
Deewj mebmke=âefle keâes Dehevee efueÙee leLee YeejleerÙe meceepe kesâ Debie yeve
ieS~ Fme keâeue ceW Yeejle Deewj ceOÙe SefMeÙee, Ûeerve Deewj
hetkeer& SefMeÙee kesâ yeerÛe Yeer meebmke=âeflekeâ mebheke&â yeveves Meg™ ngS~
( 327 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe
Megbie SJeb meeleJeenve keâeue ceW meceepe, DeLe&JÙeJemLee SJeb mebmke=âefle
oef#eCe Yeejle ceW õefJeÌ[ Yee<eeDeeW
Deewj meeefnlÙeeW ves Gvveefle keâer, Gòej ceW
mebmke=âle Yee<ee Deewj meeefnlÙe leLee Øeeke=âle
kesâ efJeefYevve ™heeW keâer GVeefle ngF&~
Fme keâeue keâer meJee&efOekeâ GuuesKeveerÙe Yee<ee Deewj
jÛeveeSb jeceeÙeCe Deewj ceneYeejle nQ~ meeefnlÙe
meeceevÙe ™he mes mce=efleÙeeW keâes Oece&met$eeW
keâe ner efJemleeefjle Deewj lelkeâeueerve
mebmkeâjCe ceevee pee mekeâlee nw~
Fme keâeue ceW meceepe JeCee&ßece JÙeJemLee
kesâ Deefleefjòeâ Ûeej JeCeeX ceW yebše Lee~
Fme keâeue ceW mebkeâj peeefleÙeeW keâer
mebKÙee ceW Je=efæ ngF~&
cevegmce=efle kesâ Devegmeej efceefßele (mebkeâj) meeceeefpekeâ
JeieeX keâer Glheefòe keâe keâejCe efJeefYevve efmLeefle
JeCeeX kesâ yeerÛe efJeJeen nesvee nw~
Fme keâeue keâer meJee&e fOekeâ cenlJehetC e&
Iešvee nw YeejleerÙe – ÙetveeefveÙeeW, MekeâeW,
kegâ<eeCeeW, ÙeJeveeW, heeefLe&ÙeveeW pewmes –
eqJeosefMeÙeeW keâe YeejleerÙe meceepe ceW Deevee~
keâefve<keâ ves Jemegefce$e Deewj DeMJeIees<e kesâ
mebÙegòeâ meYeeheeflelJe ceW ÛeewLeer yeewæ meYee
keâe DeeÙeespeve keâMceerj ceW keâjeÙee~
yeewæ Oece& ÛeewLeer cenemeYee kesâ heMÛeele
nerveÙeeve Deewj ceneÙeeve ceW yeebše ieÙee nw~
veeieepeg&ve ves ceeOÙeefcekeâ efJeÛeej heæefle
keâe Øeefleheeove efkeâÙee efpemes Deece Yee<ee ceW
MetvÙeJeeo keâne nw leLee ceneÙeeve oMe&ve
heæefle kesâ efJekeâeme keâe ßesÙe Yeer veeieepeg&ve Oece&
keâes peelee nw~
Fme keâeue ceW pewve cegefveÙeeW keâe Skeâ
mecetn meewje°^ ceW leLee otmeje mecetn
keâefuebie ceW peekeâj yeme ieÙee~
Jewefokeâ Oece& kesâ Devleie&le osJe$eÙeer
(yeǢee, efJe<Ceg Deewj censMe) DeLee&led osJeeW
keâer ef$ecetefle& keâe efJeÛeej Fme keâeue ceW
efJekeâefmele ngDee~
NCERT-meej
(FLASHBACK)
Fme meeefnlÙe kesâ meyemes henues kesâ %eele
oewj keâes leerve mebieceeW DeLee&led efJeÉppeveeW
keâer meefceefleÙeeW mes peesÌ[e peelee nw~
SleglegLeeskewâ Fme meb«en ceW meyemes
ØeeÛeerve mecePee peelee nw~
mebiece efle®JeuuegJej jefÛele efle™keäkegâjue
meeefnlÙe DeLeJee kegâjue «ebLe ueIeg GheosMeelcekeâ
keâefJeleeDeeW ceW meJeexòece ceevee peelee nw~
efMeueheeefokeâejced Deewj ceefCecesKeuew
leefceue Yee<ee kesâ oes cenekeâeJÙe nQ~
Skeâ ner iees$e Deewj ØeJej, ceW efJeJeen
keâjvee ØeefleyebefOele Lee, DevleefJe&Jeen keâe
Ûeueve Lee~
Oece&Meem$e ceW Dee" Øekeâej kesâ efJeJeen –
yeÇ¢e, Dee<e&, owJe, ØepeehelÙe, Demegj,
je#eme, iebOeJe& leLee hewMeeÛe~
meeceeefpekeâ Oece&Meem$e ceW oes ßesefCeÙeeW keâer Úe$eeDeeW
peerJeve keâe GuuesKe nw yeÇ¢eJeeefoveer leLee
meÅeesoJeen~
Fme keâeue ceW meleer ØeLee keâe
Yeer GuuesKe efceuelee nw~
efm$eÙeeW keâes jlveeYet<eCeeW, Jem$eeW
Deeefo kesâ ™he ceW kegâÚ efvepeer mebheefòe
jKeves keâer Devegceefle Leer~
keâewefšuÙe ves «eece Ùeespevee keâer mebhetCe&
JÙeJemLee keâe efJeJejCe efoÙee nw~
ceewÙe&-hetJe& keâeue kesâ oerIeefvekeâeÙe ceW
ueieYeie 24 Øekeâej kesâ JÙeJemeeÙe, ceneJemleg
ceW jepeieerj ceW jnves Jeeues 36 Øekeâej kesâ
DeeefLe&keâ
JÙeJemeeefÙeÙeeW leLee efceefueohevnes ceW 75
efmLeefle
JÙeJemeeÙe efieveeS ieS nQ~
'ieejueQ[ Dee@Heâ ceogjF&' leefceue «ebLe ceW
yeewæ «ebLeeW ceW oer ieÙeer efMeuhe SJeb efMeefuheÙeeW
kesâ mebyebOe ceW oer ieF& peevekeâejer keâes Deeies
yeÌ{eÙee ieÙee nw~
( 328 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jew<CeJe Oece& keâe Skeâ ™he YeeieJele
Oece& nw FmeceW DeejeOÙe osJe, osJekeâer heg$e
Deewj Je=ef<Ce JebMe kesâ JeemegosJe ke=â<Ce Les~
yesmeveiej efMeueeuesKe ceW Ùetveeve kesâ jepee
SbefšÙeeueefkeâ[dme keâe jepeotle 'nsefueÙees[esjme'
Deheves Deehekeâes YeeieJele keânlee Lee~
MewJecele heeMeghele mebØeoeÙe Lee efpemekeâer
mLeehevee otmejer Meleeyoer F&.het. ceW uekegâueerve
DeLeJee uekegâueerMe Éeje keâer ieF& Leer~
kegâ<eeCe Meemekeâ
'efJece keâ[HeâeFefmeme MewJe' Lee~
F&mee keâer henueer Meleeyoer ceW F&meeF&
Oece& kesâ Deeieceve keâes 'meble Leeceme' kesâ
GheeKÙeeve mes peesÌ[e peelee nw~
Fme JÙeeheej ceW efJeueeme keâer JemlegSb
Ketye Ûeueleer Leer pees efkeâ DeefYepeeleJeieeaÙe
DeeJeMÙekeâleeSb ceeveer peeleer Leer~
Ûeerve mes jsMece, jsMece ceeie& Éeje jesce
Yespee peelee Lee, heeefLe&ÙeveeW kesâ F&jeve hej
keâypee kesâ heMÛeele jsMece GheceneosMe kesâ
heefMceÛeesòej Yeeie mes nesles ngS heefMÛeceer
Yeejle kesâ yebojieeneW hej Deeves ueiee~
meeleJeenve Dehevee efmekeäkeâe {eueves ceW
ØeÙeesie nesves Jeeues meermes keâe DeeÙeele jesce mes
keâjles Les~
heefMÛece kesâ ueesieeW keâes YeejleerÙe ieesue
efceÛe& Fleveer efØeÙe Leer efkeâ mebmke=âefle ceW ieesue
efceÛe& keâe veece ner 'ÙeJeveefØeÙe' heÌ[ ieÙee~
heefMÛeceer leš hej YeÌ[ewÛe Deewj meesheeje
yebojieen Les efpemeceW mes YeÌ[ewÛe meyemes
cenlJehetCe& yebojieen Lee~
hetJeea leš hej Deefjkeâeces[g Deewj
leeceüefueefhle yebojieen Les~
yeewæ cetue «ebLeeW ceW ßesef‰ efveiece keâe
ØecegKe meewoeiej neslee Lee Deewj keâejJeeb keâe
veslee 'meeLe&Jeen' meewoeiejeW kesâ mebIe keâe
ØeOeeve neslee Lee~
yengle mes je°^erÙe ceeieeX keâe efJekeâeme
Fmeer keâeue ceW ngDee Lee '«eeb[ š^bkeâ' jes[ Yeer
Gmeer ceW mes Skeâ nw~ pees GòejeheLe keâe
Yeeie Leer~
NCERT-meej
YeejleerÙe ueesns Deewj Fmheele keâe efveÙee&le
Tyeermeeref[ÙeeF& yebojieeneW keâes efkeâÙee peelee
Lee~ ceLegje 'Meeškeâ' veecekeâ efJeMes<e Jem$e
efvecee&Ce keâe keWâõ Lee leLee oef#eCe Yeejle
DeeefLe&keâ kesâ keâF& veiejeW ceW jbiejspeer ovle efMeuhe Leer~
efmLeefle
leefceuevee[g kesâ efle®efÛejeheuueer veiej kesâ
Gheveiej 'GjwÙegj' ceW F&šeW keâe yevee jbieeF&
Oece& keâe newpe efceuee nw leLee Deefjkeâeces[g ceW Yeer
Fmeer lejn kesâ newpe efceues nQ~
GÅeesie SJeb JÙeJemeeÙe mebIe mebyebOeer vÙeeÙeeueÙeeW
Éeje efveÙebef$ele nesles Les~ yeQkeâj, hetbpeer Øeoelee
JÙeeheej Deewj vÙeemeer kesâ ™he ceW JÙeJemeeF& mebIe
keâeÙe& keâjles Les~
ueeYekeâejer ojeW Jeeues yÙeepe hej Oeve
GOeej efoÙee peelee Lee Deewj ojeW keâe nj
Je<e& veJeerveerkeâjCe efkeâÙee peelee Lee~
veeefmekeâ iegHeâe efMeueeuesKe ceW JÙeJemeeÙe
Deebleefjkeâ mebIeeW kesâ heeme pecee keâjeS ieS Oeve hej
JÙeeheej efoS peeves Jeeues yÙeepe (12%-15%) keâer
ojeW keâe GuuesKe efkeâÙee nw~
'Deefjkeâeces['g Skeâ cenlJehetCe& jesceve
efJeosMeer
yemleer Deewj JÙeeheeefjkeâ keWâõ Lee pees efkeâ
JÙeeheej
Skeâ yebojieen kesâ efvekeâš efmLele Lee,
Fmekeâer KegoeF& 1945 ceW ngF& Leer~
Fme keâeue kesâ meeefnlÙe ceW oef#eCe-hetJe&
SefMeÙee kesâ efueS 'mJeCe&Yetefce' Meyo keâe
ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee nw~
F&jeve kesâ heeefLe&Ùeve ueesie Yeejle mes
ueesne Deewj Fmheele keâe DeeÙeele keâjles Les,
hejbleg Jes F&jeve leLee DevÙe heefMÛeceer FueekeâeW
JÙeeheej kesâ kesâ meeLe Yeejle kesâ JÙeeheej ceW yeeOee
ceeie& Deewj keWâõ [eueles Les~
F&mee keâer henueer meoer mes JÙeeheej
cegKÙele: mecegõer ceeie& mes nesves ueiee~
DeefOekeâlej veiej F&mee keâer henueer
Menjer Deewj otmejer meefoÙeeW ceW kegâ<eeCe keâeue ceW
JÙeeheejer yeefmleÙeeb Heâues-Hetâues~
hebpeeye, peeuebOej, uegeOf eÙeevee Deewj jesheÌ[
ceW keâF& mLeueeW hej kegâ<eeCe keâeue keâer
DeÛÚer mebjÛeveeSb efceueer nQ~
( 329 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
kegâ<eeCeeW ves Gòej Deewj Gòejer heefMÛeceer
Yeejle ceW leebyes kesâ efmekeäkesâ meyemes DeefOekeâ
mebKÙee ceW peejer efkeâS~
DeLe&JÙeJemLee
DeebOeÇeW – meeleJeenveeW ves okeäkeâve ceW
meermes Deewj heesšerve kesâ efmekeäkesâ yeÌ[er mebKÙee
ceW peejer efkeâS~
TbÛes-TbÛes ceerveejeW Jeeues megboj Deewj
yeÌ[s-yeÌ[s ØeJesMe Éej efveefce&le efkeâS ieS Les
cekeâeve yeÌ[s Deewj megob j nesles Les~
keâeuex keâer iegHeâe ÛeóeveeW keâes keâeškeâj
yeveeÙeer ieÙeer Mewueke=âle mebjÛevee keâe
cenlJehetCe& GoenjCe nw~
ceLegje Mewueer keâes Ùen ieewjJe Øeehle nw
efkeâ yegæ keâer henueer cetefle& keâe efvecee&Ce
Fmeer Mewueer ceW ngDee nw~
ieebOeej keâuee Mewueer ceW ueieYeie DevÙe ™he
mes yeewæ efJe<eÙe-Jemleg keâe ner ØemlegleerkeâjCe
efkeâÙee ieÙee nw~
iebOeej keâuee ceW Skeâ ueeskeâefØeÙe
ceeOÙece ieÛekeâejer Lee, DeHeâieeefvemleeve kesâ
efJenejeW keâes yeÌ[er mebKÙee ceW ieÛekeâejer Jeeueer
cetefle&ÙeeW mes mepeeÙee ieÙee Lee~
veejo mce=efle, efJe<Ceg mce=efle, Ùee%eJeukeäÙe
mce=efle Deewj ye=nmheefle mce=efle Deewj keâelÙeeÙeve
mce=efleÙeeb owJeer cetue keâer jÛeveeSb Ieesef<ele keâer
ieF& nw, pees lelkeâeueerve meceepe keâes
peevekeâejer osleer nQ~
ceneYee<Ùe - helebpeueer
heeefCeveer - De°eOÙeeÙeer
meJe&Jece&ve - keâeleb$e
neue - ieeLee Mehlemeleer
DeMJeIees<e - meeQojevebo, yegæÛeefjle,
metÛeer Deeefo
Yeeme - mJehveJeemeJeoòe
NCERT-meej
ëe=bieJesjhegj keâer KegoeF& ceW Øeehle, Ûeej
leeueeyeeW keâe mebkegâue pees efkeâ lelkeâeueerve peue
cegõ FbpeerefveÙeefjbie keâer keâeHeâer GVele efmLeefle keâes
yeleelee nw~
Fceejle kesâ efvecee&Ce Deewj veiej
DeeÙeespeve ceW jsKeeieefCele keâe GheÙeesie ngDee~
Jejenefceefnj keâer hegmlekeâ hebÛeefmeæebeflekeâe
efJe%eeve Je ceW Keieesue efJe%eeve keâer hebeÛe MeeKeeDeeW keâe
ØeewÅeesefiekeâer meejebMe efoÙee ieÙee nw~
YeejleerÙe efÛeefkeâlmee heæefle ceW Mejerj
kesâ leerve lelJeeW Jeele, efheòe Deewj keâhe kesâ
efmeæeble keâe Øeefleheeove ngDee~
le#eefMeuee leLee JeejeCemeer efÛeefkeâlmee
keâuee Deewj efMe#ee kesâ keWâõ yeve ieS leLee JeejeCemeer
mLeehelÙe efJeÅeeueÙe keâes MeuÙe efÛeefkeâlmee ceW
efJeMes<e%elee Øeehle Leer~
megßegle ves megßegle mebefnlee leLee Ûejkeâ
ves Ûejkeâ mebefnlee keâer Fmeer keâeue ceW
jÛevee keâer leLee oesveeW ner kegâ<eeCe
Meemekeâ keâefve<keâ kesâ mecekeâeueerve Les~
Ûebõieghle ceewÙe& Deewj meerefjÙee kesâ Ùetveeveer
jepee mesuÙetkeâme kesâ yeerÛe JewJeeefnkeâ mebyebOe
mLeeefhele Les~
yeenjer
cesiemLeveerpe Deewj [eFceskeâme ceewÙe&
mebmeej
jepeeDeeW kesâ ojyeej ceW mesuÙetefme[ jepeeDeeW
kesâ meeLe
kesâ jepeotle kesâ ™he ceW keâeÙe& keâjles Les~
Yeejle keâe
mebyebOe [eÙeveesefmeÙeme ceewÙe& jepeojyeej ceW
ØecegKe efcem$e kesâ jepee šeuesceer efHeâuee[sueHeâme
ke=âefleÙeeb keâe jepeotle Lee~
yengle-mes YeejleerÙe vejsMeeW ves Deheves
jepeotle jesce Yespes Les, meJee&efOekeâ megefJeefole
jepeotleesW keâes ueieYeie 25 F&.het. ceW jesce
Yespee ieÙee Lee~
( 330 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- 4. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mes efJeosMeer De›eâeblee Fme keâeue ceW Yeejle
1. Megbie Je meeleJeenve keâeue ceW Gòej Deewj oef#eCe Yeejle kesâ #es$eeW ceW venerb DeeS?
ceW yengefJeefOe meeefneflÙekeâ ieefleefJeefOeÙeeb osKeves keâes efceueleer nQ~ (a) ÙeJeve (b) kegâ<eeCe
2. oef#eCe Yeejle ceW mebmke=âle Yee<ee Je meeefnlÙe leLee Øeeke=âle keâer
(c) heeefLe&Ùeve (d) cebieesue
Øeeefhle ngF&, Gòej Yeejle ceW õefJeÌ[ Yee<ee Deewj meeefnlÙe keâer
Gòej—(d)
Gvveeefle ngF&~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee mener nw/nQ? Fme keâeue keâer meJee&efOekeâ cenlJehetCe& IešveeDeeW ceW efJeosefMeÙeeW keâe Deevee
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 leLee YeejleerÙe meceepe ceW efceue peevee Lee, YeejleerÙe Ùetveeveer, Mekeâ,
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1, ve ner 2 kegâ<eeCe, ÙeJeve Deewj heeefLe&Ùeve Yeejle ceW efJepesleeDeeW kesâ ™he ceW DeeS,
Gòej—(a) uesefkeâve GvneWves YeejleerÙe mebmke=âefle Deewj peerJeve heæefle keâes Fme lejn
Megbie Je meeleJeenve keâeue ceW Gòej Deewj oef#eCe Yeejle kesâ #es$eeW ceW mes DeheveeÙee efkeâ Fvekesâ Deueie DeefmlelJe keâe keâesF& efÛeÖ Mes<e veneR jne~
yengefJeefOe meeefneflÙekeâ ieefleefJeefOeÙeeb osKeves keâes efceueleer nQ~ leLee oef#eCe
5. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer jÛeveeSb Fme keâeue keâer ‘owJeer cetue
Yeejle ceW õefJeÌ[ Yee<ee Deewj meeefnlÙe ves Gvveefle keâer, Gòej ceW mebmke=âle
jÛeveeSb‘‘ keânueeleer nQ?
Yee<ee Deewj meeefnlÙe leLee Øeeke=âle kesâ efJeefYevve ™heeW keâer Gvveefle ngF&,
(a) hegjeCe (b) mce=efleÙeeb
Dele: Fme Øekeâej keâLeve (1) melÙe nw, hejbleg keâLeve (2) DemelÙe nw~
(c) Jeso (d) De°eOÙeeÙeer
2. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- Gòej—(b)
1. Fme DeJeefOe keâer meyemes DeefOekeâ GuuesKeveerÙe jÛeveeSb jeceeÙeCe
Deewj ceneYeejle oes ceneve cenekeâeJÙe nwb~ mce=efleÙeeb lelkeâeueerve meceepe kesâ keâevetveeW Deewj meeceeefpekeâ jerefle-efjJeepeeW
2. Oece&Meem$eeW keâer jÛevee Yeer Fmeer keâeue ceW ngF& Leer~ kesâ yeejs ceW peeveves kesâ efueS DelÙeble cenlJehetCe& meÇesle nQ~ Ùes mce=efleÙeeb owJeer
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee mener nw/nQ? cetue keâer jÛeveeSb Ieesef<ele keâer ieF& Leer~ mce=efleÙeeW ceW veejo mce=efle, efJe<Ceg
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 mce=efle, Ùee%eJeukeäÙe mce=efle, ye=nmheefle mce=efle Deewj keâelÙeeÙeve mce=efle
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2 Deeefo Meeefceue nQ~
Gòej—(c)
6. eqvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer ke=âefle heeefCeveer keâer De°eOÙeeÙeer hej
Fme DeJeefOe keâer meyemes DeefOekeâ GuuesKeveerÙe jÛeveeSb jeceeÙeCe Deewj ceneYeejle šerkeâe nw?
oes ceneve cenekeâeJÙe nQ~ kegâÚ Oece&Meem$eeW keâer jÛevee Yeer Fmeer keâeue ceW ngF&
(a) veejo mce=efle (b) ceneYee<Ùe
Leer, mce=elf eÙeeW Ùee Oece&Meem$eeW ceW Oeeefce&keâ keâle&JÙe, JÙeJenej efJeefOe (keâevetve)
(c) cegõeje#eme (d) efceefuebohevneW
meeceeefpekeâ jerelf e efjJeepe efveOee&ejf le efkeâS ieS nQ~
Gòej—(b)
3. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
1. Devegueesce efJeJeen keâe celeueye GÛÛe JeCe& keâe heg®<e Deewj efvecve JÙeekeâjCe kesâ #es$e ceW meJee&efOekeâ DemeeOeejCe ke=âefle ‘ceneYee<Ùe‘ keâer
JeCe& keâer veejer kesâ yeerÛe efJeJeen jÛevee helebpeefue Éeje otmejer Meleeyoer F&.het. ceW keâer Leer~ Ùen heeefCeveer
2. Øeefleueesce efJeJeen efveÛeues JeCe&& kesâ heg®<e Deewj GÛÛe JeCe&& keâer keâer De°eOÙeeÙeer hej šerkeâe nw~
veejer kesâ yeerÛe efJeJeen keâne peelee nw~ 7. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme efJeÉeve ves ‘keâeleb$e JÙeekeâjCe «ebLe‘ keâer
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ?
jÛevee keâer nw?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(a) helebpeefue (b) heeefCeveer
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
(c) neue (d) meJe&Jece&ve
Gòej—(c)
Gòej—(d)
cevegmce=efle kesâ Devegmeej efceefßele (mebkeâj) JeCeeX keâer Glheefòe keâe keâejCe
efJeefYevve JeCeeX kesâ yeerÛe efJeJeen nesvee nw DeLee&le Devegueesce Deewj Øeefleueesce meJe&Jece&ve, meeleJeenve jepee neue kesâ jepeojyeej keâe Skeâ megØeefleef‰le
efJeJeen~ Devegueesce efJeJeen mes pevceW JÙeefòeâ keâer meeceeefpekeâ efmLeefle efJeÉeve Lee, meJe&Jece&ve ves keâeleb$e JÙeekeâjCe keâer jÛevee keâer Leer~ Ùen
Øeefleueesce efJeJeen mes pevceW JÙeefòeâ mes TbÛeer nesleer Leer~ Fme Øekeâej oesveeW ‘ke=âefle mebef#ehle Je Úesšer Leer, efpemekeâer meneÙelee mes ueieYeie 6 ceen ceW
keâLeve melÙe nQ~ mebmke=âle keâes meerKee pee mekeâlee Lee~

NCERT-meej ( 331 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
8. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer jÛevee DeMJeIees<e keâer venerb nw? 11. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee «ebLe oef#eCe Yeejle kesâ Fefleneme keâes
(a) meeQojevebo (b) yegæÛeefjle mecePeves keâe cenlJehetCe& meÇesle nw?
(c) ieeLeemehleMeleer (d) metÛeer (a) efMeuheeefokeâejced (b) ceefCecesKeuew
Gòej—(c) (c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) efle®keäkegâjue/kegâjue

DeMJeIees<e Fme keâeue kesâ ceneve meeefneflÙekeâ efJeYetefle, veešdÙe uesKekeâ Deewj Gòej—(c)
keâefJe leLee yeewæ oeMe&efvekeâ Les~ meeQojevebo, yegæÛeefjle leLee metÛeer pewmes efle®JeuuegJej Éeje jefÛele efle®keäkegâjue DeLeJee kegâjue veecekeâ «ebLe ueIeg
Deveskeâ «ebLeeW keâer jÛevee keâer Leer~ ieeLeemehleMeleer keâer jÛevee meeleJeenve GheosMeelcekeâ keâefJeleeDeeW ceW meJeexòece ceevee peelee nw leLee leefceueeW kesâ
jepee neue Éeje keâer ieF& nw, pees efkeâ Skeâ ceneve keâeJÙe «ebLe nw~ efueS MeeMJele ØesjCee Deewj ceeie&oMe&ve keâe meÇesle nw, Jener efMeuheeefokeâejced
9. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerepf eS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes Deewj ceefCecesKeuew leefceue Yee<ee kesâ oes cenekeâeJÙe nwb, Fvekeâe leefceue
efoS ieS ketâš keâe ØeÙeesie keâjles ngS mener Gòej keâe ÛeÙeve meeefnlÙe ceW yengle TbÛee mLeeve nw leLee oef#eCe Yeejle kesâ Fefleneme keâes
keâerefpeS- mecePeves ceW cenlJehetCe& meÇesle nw~
metÛeer-I metÛeer-II 12. efvecveefueefKele ceW mes Oece&Meem$eeW ceW efkeâleves Øekeâej kesâ efJeJeeneW keâe
A. mJehveJeemeJeoòee 1. heeefue«ebLe GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw?
B. veešdÙeMeem$e 2. Yeeme (a) heebÛe Øekeâej kesâ (b) leerve Øekeâej kesâ
C. metÛeer 3. DeMIees<e (c) meele Øekeâej kesâ (d) Dee" Øekeâej kesâ
D. efceefuebohevnes 4. Yejle Gòej—(d)
ketâš : Oece&Meem$eeW ceW Dee" Øekeâej kesâ efJeJeeneW keâe GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw pees
A B C D
efvecve Øekeâej nQ- (1) yeÇÿe efJeJeen (2) Dee<e& efJeJeen (3) owJe efJeJeen (4)
(a) 2 3 4 1
ØepeeheelÙe efJeJeen (5) Demegj efJeJeen (6) je#eme efJeJeen (7) iebOeJe&
(b) 2 4 3 1
efJeJeen (8) hewMeeÛe efJeJeen~ FveceW mes DeeoMe& efJeJeen Jes nesles Les, efpeveceW
(c) 3 2 1 4
keâvÙeeDeeW kesâ efhelee Deewj DeefYeYeeJekeâ Jej keâe ÛegveeJe Gmekeâer ÙeesiÙeleeDeeW
(d) 4 3 1 2
kesâ DeeOeej hej keâjles Les~
Gòej—(b)
13. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve Úe$eeDeeW keâe GuuesKe Oece&Meem$eeW ceW
efJekeâuhe ceW oer ieF& ke=âefleÙeeW keâe megcesueve efvecveevegmeej nw- Øeehle neslee nw?
mJehveJeemeoòee - Yeeme (a) yeÇÿeJeeefoveer (b) meÅeesoJeen
veešdÙeMeem$e - Yejle (c) efJeÅeJeeefoveer (d) (a) Deewj (b) oesveeW
metÛeer - DeMIees<e Gòej—(d)
ceefuebohevnes - heeefue«ebLe
Oece&Meem$eeW ceW oes ßesefCeÙeeW keâer Úe$eeDeeW keâe GuuesKe efceuelee nw- (1)
10. SòegLeeskewâ kesâ meboYe& ceW efoS ieS efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej yeÇÿeJeeefoveer- heefJe$e «ebLeeW keâe DeOÙeÙeve keâjves Jeeueer ceefnueeSb (2)
keâerefpeS- meÅeesoJeen- Ssmeer ceefnueeSb pees Dehevee efJeJeen nesves lekeâ efJeÅeepe&ve
1. Fme meeefnlÙe efJeefOe keâe meb«en meyemes ØeeÛeerve mecePee peelee nw~
keâjleer Leer~
2. Fmekeâer jÛevee leermejer Meleeyoer F&.het. mes leermejer Meleeyoer F&.
lekeâ keâer DeJeefOe ceW ngF& Leer~ 14. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme efJeÉeve ves GòejeefOekeâej kesâ ceeceues ceW
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee mener nw/nQ? JejerÙelee metÛeer keâe efveOee&jCe efkeâÙee nw?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (a) heeefCeefve (b) Ùee%eJeukeäÙe

(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2 (c) ceveg (d) keâewefšuÙe

Gòej—(c)
mebiece meeefnlÙe kesâ mecetÛeer meeefnlÙe efveefOe ceW SòegLeeskewâ (Dee" mebkeâueve)
meb«en meyemes ØeeÛeerve mecePee peelee nw, efpemekeâer jÛevee leermejer Meleeyoer
F&.het. mes leermejer Meleeyoer F&. lekeâ keâer DeJeefOe ceW ngF& Leer, Deewj Mes<e
DeefOekeâebMe meeefnlÙe keâe mebkeâueve yeeo ceW efkeâÙee ieÙee Lee, Dele: Fme
Øekeâej oesveeW keâLeve melÙe nQ~
Gòej—(b)
Ùee%eJeukeäÙe ves GòejeefOekeâej kesâ ceeceues ceW JejerÙelee metÛeer efveOee&efjle keâer
nw, efpemeceW heg$eeW kesâ lelkeâeue yeeo helveer Deewj hegef$eÙeeW keâe mLeeve Deelee
nw~ Ùeefo keâesF& Yeer heg$e peerefJele ve nes lees, helveer kesâ GòejeefOekeâej kesâ
DeefOekeâej keâes DeefOekeâlej ØeeÛeerve YeejleerÙe Oece& Meem$eeW Éeje mJeerkeâej
efkeâÙee ieÙee nw~

NCERT-meej ( 332 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
15. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee «ebLe efm$eÙeeW keâes Ûeeboer kesâ 2000 ceneÙeeve oMe&ve heæefle kesâ efJekeâeme ceW veeieepeg&ve keâe neLe Lee, pees
heCeeW lekeâ kesâ Oeve keâes jKeves keâer Devegceefle oslee nw? keâefve<keâ keâe mecekeâeueerve Lee, Gmeves yeewæ oMe&ve keâer ceeOÙeefcekeâ efJeÛeej
(a) veejo mce=efle (b) cevegmce=efle
heæefle keâe Øeefleheeove efkeâÙee, efpemes Deece Yee<ee ceW MetvÙeJeeo keâne
(c) DeLe&Meem$e (d) De°eOÙeeÙeer
peelee nw~
Gòej—(c)
20. efvecveefueefKele ceW mes osJe$eÙeer keâer mebkeâuhevee efkeâme Oece& ceW efJekeâefmele
DeLe&Meem$e m$eer keâes Ûeeboer kesâ 2000 heCeeW lekeâ Oeve Deheves keâypes ceW
jKeves keâer Devegceefle oslee nw, Fmemes DeefOekeâ jeefMe Gmekesâ heefle Éeje ngF& Leer?
Gmekeâer Deesj mes vÙeeme kesâ ™he ceW jKeer pee mekeâleer Leer~ (a) yeewæ Oece& (b) YeeieJele Oece&
(c) Jew<CeJe Oece& (d) Jewefokeâ Oece&
16. DeMeeskeâ keâer Yeebefle efkeâme efJeosMeer Meemekeâ ves yeewæ meYee keâe
Gòej—(d)
DeeÙeespeve efkeâÙee Lee?
(a) n<e& (b) keâefve<keâ osJe$eÙeer keâer mebkeâuhevee keâe mebyebOe Jewefokeâ Oece& mes nw, osJe$eÙeer DeLee&led
(c) efceveeb[j (d) mesuÙetkeâme efvekesâšj osJeeW keâer ef$ecetefle& keâe efJeÛeej efJekeâefmele ngDee~ Ùes osJe Les me=pevekeâlee& kesâ
Gòej—(b) ™he ceW yeÇÿee, heeuevekeâlee& kesâ ™he ceW efJe<Ceg leLee efJeveeMekeâlee& kesâ ™he
yeewæ peiele ceW keâefve<keâ keâer KÙeeefle DeMeeskeâ kesâ yeeo otmejs mLeeve hej ceW efMeJe~
Deeleer nw~ Fmekesâ jepÙekeâeue ceW yeewæ Oece& keâe efJemleej Ûeerve, ceOÙe
21. efvecveefueefKele ceW mes nsefueÙees[esjme keâe mebyebOe efkeâme DeefYeuesKe mes
SefMeÙee, oef#eCe-hetJe& SefMeÙee Deewj heefMÛece ceW ngDee leLee DeMeeskeâ keâer
nw ?
Yeebefle keâefve<keâ ves Skeâ yeewæ meYee keâe DeeÙeespeve efkeâÙee, Ùen ÛeewLeer
meYee Leer pees keâMceerj ceW Jemegefce$e Deewj DeMJecesIe kesâ mebÙegòeâ meYeeheeflelJe (a) veeefmekeâ DeefYeuesKe mes
ceW DeeÙeesefpele keâer ieF& Leer~ (b) yesmeveiej DeefYeuesKe mes
(c) ceLegje DeefYeuesKe mes
17. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme meYee kesâ DeeÙeespeve kesâ heMÛeele yeewæ Oece&
(d) cekeâjeve DeefYeuesKe mes
oes ØecegKe mebØeoeÙeeW ceW efJeYeeefpele nes ieÙee?
(a) ØeLece yeewæ meYee (b) efÉleerÙe yeewæ meYee Gòej—(b)
(c) le=leerÙe yeewæ meYee (d) ÛelegLe& yeewæ meYee nsefueÙees[esjme ves yesmeveiej ceW JeemegosJe kesâ mecceeve ceW ie®[OJepe keâer
Gòej—(d) mLeehevee keâer Leer, yesmeveiej (efJeefoMee ceOÙe ØeosMe) kesâ Øeefmeæ efMeueeuesKe
ÛelegLe& yeewæ meYee keâe DeeÙeespeve keâefve<keâ kesâ keâeue ceW ngDee Lee, Fme ceW Fme yeele keâe GuuesKe nw efkeâ Ùetveeve kesâ jepee SbefšÙeeueefkeâ[dme keâe
meYee kesâ DeeÙeespeve kesâ heMÛeeled yeewæ Oece& oes ØecegKe mebØeoeÙeeW nerveÙeeve jepeotle ‘nsefueÙees[esjme‘ Deheves Deehekeâes YeeieJele keânlee Lee~
leLee ceneÙeeve ceW yeš ieÙee~
22. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme mLeeve mes YeeieJele mebØeoeÙe kesâ DeefYeuesKeeW
18. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee Skeâ keâLeve ceneÙeeve mes mebyebefOele kesâ mee#Ùe Øeehle venerb ngS nQ?
venerb nw?
(a) yesmeveiej (b) Ieesmegb[er
(a) Fmekesâ Debleie&le ‘yeesefOemelJe‘ keâer DeJeOeejCee ØekeâeMe ceW DeeF&~
(c) veeefmekeâ (d) keâewMeebyeer
(b) Fmekesâ peerJeve keâe ue#Ùe meYeer ØeeefCeÙeeW keâer cegefòeâ ceW efJeMJeeme~
(c) Oeeefce&keâ meeefnlÙe keâer Yee<ee ceneÙeeve ves heeefue jKeer~
Gòej—(d)
(d) yegæ keâes osJelee ceevee leLee cetefle& keâer hetpee DeejbYe keâer~ YeeieJele mebØeoeÙe mes mebyebefOele DeefYeuesKe kesâ mee#Ùe yesmeveiej efJeefoMee
Gòej—(c) ceOÙe ØeosMe (meyemes ØeeÛeervelece mee#Ùe), Ieesmebg[er (jepemLeeve), ceLegje
yeewæ Oece& kesâ ceneÙeeve mebØeoeÙe kesâ Debleie&le Oeeefce&keâ meeefnlÙeeW keâer Yee<ee (Gòej ØeosMe) veeefmekeâ (ceneje°^) mes Øeehle ngS nQ, keâewMeebyeer ceW DeYeer
mebmke=âle keâes DeheveeÙee Deewj Skeâ veÙee Oece&met$e efJekeâefmele efkeâÙee ieÙee, lekeâ Fme lejn keâe keâesF& DeefYeuesKe vener heeÙee ieÙee nw~
pees hegjeves Oece&met$e mes keâF& cetueYetle yeeleeW ceW efYevve Lee~ DevÙe meYeer
efJekeâuhe melÙe nQ~ 23. eqvecveefueefKele ceW mes ‘heeMeghele‘ mebØeoeÙe keâer mLeehevee efkeâmeves keâer
Leer?
19. ceneÙeeve oMe&ve heæefle kesâ efJekeâeme keâe ßesÙe efkeâmes efoÙee ieÙee nw?
(a) uekegâueerMe (b) keâeheeefuekeâ
(a) veeieepeg&ve keâes (b) DeMJecesIe keâes
(c) Jemegefce$e keâes (d) keâefve<keâ keâes (c) ™õ (d) nsefueÙees[esjme
Gòej—(a) Gòej—(a)

NCERT-meej ( 333 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
MewJe cele keâe Skeâ cenlJehetCe& mebØeoeÙe heeMeghele mebØeoeÙe Lee, efpemekeâer newpe Øeehle ngDee nw, meeLe ner Deefjkeâeces[g ceW Yeer~
mLeehevee ueieYeie otmejer Meleeyoer F&.het. ceW uekegâueerMe DeLeJee uekegâueerve GheÙeg&òeâ keâLeve kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW-
Éeje keâer ieF& Leer~ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1, ve ner 2
24. Yeejle ceW meJe&ØeLece FmeeF& Oece& kesâ Deeieceve kesâ efueS efkeâme meble
Gòej—(a)
kesâ GheeKÙeeve keâes peesÌ[e peelee nw?
(a) meble cesjer (b) meble Lee@ceme Fme keâeue ceW oef#eCe Yeejle kesâ keâF& veiejeW ceW jbiejspeer Gvvele efMeuhe
(c) veepejsLe (d) nsefueÙees[esjme Leer, Fme Øekeâej keâLeve (1) melÙe nw leLee leefceuevee[g ceW efle®efÛejeheuueer
Gòej—(b) veiej kesâ Gheveiej ‘GjwÙetj‘ ceW FËšeW keâe yevee jbieeF& keâe newpe efceuee nw~
Deefjkeâeces[g ceW Yeer Fmeer lejn keâe newpe efceuee nw Ùes newpe F&mee keâer
F&mee keâer henueer Meleeyoer ceW heefMÛeceer JÙeeheeefjÙeeW kesâ meeLe Yeejle ceW henueer mes leermejer meoer kesâ nQ~
F&meeF& Oece& keâe ØeJesMe ngDee~ F&meeF& Oece& kesâ Deeieceve keâes meble Lee@ceme kesâ
GheeKÙeeve mes peesÌ[e peelee nw~ GÌ[ermee kesâ kewâLeesefuekeâ ÛeÛe& kesâ Devegmeej 29. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
meble Lee@ceme, Oece& ØeÛeej kesâ efueS oes yeej Yeejle DeeS Les~ 1. YeejleerÙe ueesns Deewj Fmheele keâe efveÙee&le Deyeermr eerevf eÙeeF& yebojieeneW
keâes efkeâÙee peelee Lee~
25. efvecveefueefKele ceW mes ‘ieesÛej Yetefce‘ keâe mebyebOe efkeâme Øekeâej keâer Yetefce
2. jesce keâer keâebÛe keâer JemlegSb le#eefMeuee Deewj Deheâieeefvemleeve
mes nw?
ceW efceueleer nw~
(a) Kesleer keâer Yetefce mes
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
(b) Ûeejeieen keâer Yetefce mes
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) Kesleer ve keâer peeves Jeeueer Yetecf e mes
(c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
(d) yebpej Yetefce mes
Gòej—(d)
Gòej—(b)
Úgjer-keâebšs meefnle YeejleerÙe ueesns Deewj Fmheele keâe efveÙee&le Deyeermeerevf eÙeeF&
«eece keâer Kesleer ÙeesiÙe Yetefce kesâ yeeo, heMegDeeW keâes Ûejeves kesâ efueS meePeer yebojieeDeeW keâes efkeâÙee peelee Lee Deewj heefMÛece SefMeÙee ceW Gvekeâer Yeejer
ieesÛej Yetefce nesleer Leer~ kegâÚ ieesÛej Yetefce jepÙe kesâ heeme Yeer nesleer Leer, Øeefle‰e Leer~ Fme Øekeâej keâLeve (1) melÙe nw leLee YeejleerÙe obleefMeuhe
keâewefšuÙe ves «eece Ùeespevee keâer mebhetCe& JÙeJemLee keâe JeCe&ve efkeâÙee nw~ keâer JemlegSb Deheâieeefvemleeve Deewj jesce ceW efceueer nwb Je jesce keâer keâebÛe keâer
26. efvecveefueefKele ceW mes ‘ieejueQ[ Dee@heâ ceogjF&‘ «ebLe efkeâme Yee<ee ceW JemlegSb le#eefMeuee Deewj Deheâieeefvemleeve ceW efceueleer nw~ Dele: Fme Øekeâej
efueKee ieÙee nw? keâLeve (2) Yeer melÙe nw~
(a) lesuegiet (b) leefceue 30. ‘ÙesuuesMJejce‘ mLeeve ØeeÛeerve Yeejle ceW Deheveer efkeâme efJeMes<elee kesâ
(c) keâvveÌ[ (d) Deb«espeer efueS ØeÛeueve ceW jne?
Gòej—(b) (a) meyemes DeefOekeâ cetelf e&Ùeeb Je Gvekesâ efvecee&Ce kesâ meebÛes Øeehle ngS
Deb«espeer ceW ‘ieejueQ[ Dee@heâ ceogjF&‘ keâne peeves Jeeuee «ebLe leefceue Yee<ee nQ~
ceW efueKee ieÙee nw, pees efkeâ oerIe&efvekeâeÙe Deewj efceefuebohevneW ceW oer ieF& (b) Jem$e GÅeesie Je efMeuhe nsleg peevee peelee Lee~
efMeuhe SJeb efMeefuheÙeeW kesâ mebyebOe ceW peevekeâejer keâes Deeies yeÌ{eÙee nw~ (c) ßesCeer ueesieeW keâer meJee&efOekeâ mebie"ve Ùeneb mLeeefhele Les~
(d) efJeÅee Je lekeâveerefkeâ keâe ØecegKe keWâõ Lee~
27. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee veiej Meeškeâ veecekeâ efJeMes<e Jem$e
efvecee&Ce keâe keWâõ Lee? Gòej—(a)
(a) ceieOe (b) ceLegje veeueieeW[ efpeues kesâ ÙesuueMJejced keâe veece efJeMes<e ™he mes cetefle&ÙeekeâeSb
(c) le#eefMeuee (d) Gppewve Deewj Gvekesâ efvecee&Ce kesâ meebÛes meyemes DeefOekeâ mebKÙee ceW efceues nQ~
Gòej—(b) cetefle&keâeSb Deewj Gvekesâ meebÛes nwojeyeeo mes ueieYeie 65 efkeâueesceeršj keâer
otjer hej keâeb[ehegj ceW Yeer heeS ieS nQ~
Fme keâeue kesâ Debleie&le keâheÌ[e yeveeves, jsMece yegveves Deewj nefLeÙeejeW SJeb
efJeueeme keâer JemlegDeeW kesâ efvecee&Ce ceW Yeejer Øeieefle ngF&, ceLegje ‘Meeškeâ‘ 31. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
veecekeâ efJeMes<e Øekeâej kesâ Jem$e kesâ efvecee&Ce keâe yeÌ[e keWâõ nes ieÙee Lee~ 1. JÙeJemeeÙe mebIe GlheeoeW keâer iegCeJeòee Deewj Gvekeâer keâerceleeW keâes

28. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- efveÙebef$ele keâjles Les~

2. JÙeJemeeÙe mebIeeW kesâ meomÙeeW kesâ JÙeJenej keâes JÙeJemeeÙe mebIe
1. oef#eCe Yeejle kesâ keâF& veiejeW ceW jbiejspeer Gvvele efMeuhe Leer~
2. ceneje°^ kesâ Deewjbieeyeeo ceW FËšeW keâe yevee jbieeF& keâe
mebyebOeer vÙeeÙeeueÙeeW Éeje efveÙebef$ele efkeâÙee peelee Lee~

NCERT-meej ( 334 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
JÙeJemeeÙeer mebIe yeQkeâj, hetbpeer Øeoelee Deewj vÙeemeer kesâ ™he ceW
3. jsMece, Ûeerve mes meerOes jesceve meeceüepÙe keâes Deheâieeefvemleeve Deewj F&jeve
Yeer keâece keâjles Les~ mes iegpejves Jeeues jsMece ceeie& mes Yespee peelee Lee yeeo ceW heeefLe&ÙeveeW keâe
GheÙeg&òeâ keâLeve kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW- Meemeve F&jeve hej nesves mes jsMece kesâ JÙeeheej ceW keâef"veeF& DeeF&,
(a) 1 Deewj 2 (b) 1 Deewj 3 heefjCeecemJe™he ceeie& kegâÚ yeouee ieÙee Deewj Jen Fme GheceneÉerhe kesâ
(c) 1, 2 Deewj 3 (d) 2 Deewj 3
heefMÛeceesòej Yeeie mes nesles ngS heefMÛeceer Yeejle kesâ yebojieeDeeW hej Deelee
Gòej—(c)
leLee Ùeneb mes heefMÛeceer osMeeW keâes Yespee peelee Lee~
JÙeJemeeÙe mebIe kesâ meboYe& ceW efoS ieS meYeer keâLeve melÙe nwb, Fve keâeÙeeX
35. meeleJeenve Meemekeâ efmekeäkeâeW kesâ efvecee&Ce nsleg meermee keâneb mes Øeehle
keâe efve<heeove Skeâ Deueie ßesCeer kesâ JÙeeheeefjÙeeW Éeje efkeâÙee peelee Lee,
keâjles Les?
GvnW Gòej Yeejle ceW ßesef‰ Deewj oef#eCe Yeejle ceW Ûesóer (mesefó) keâne
(a) Ûeerve (b) jesce
peelee Lee~
(c) Deheâieeefvemleeve (d) efcemeÇ
32. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme DeefYeuesKe keâe mebyebOe JÙeJemeeÙe mebIeeW kesâ Gòej—(b)
heeme pecee Oeve hej efoS peeves Jeeues yÙeepe keâer oj mes nw?
(a) ceLegje DeefYeuesKe (b) veeefmekeâ DeefYeuesKe meeleJeenve Dehevee efmekeäkeâe {eueves ceW efpeme meermes keâe Fmlesceeue keâjles
(c) yesmeveiej DeefYeuesKe (d) efiejveej DeefYeuesKe Les~ Jen jesce mes uehesšer ngF& heefóÙeeW keâer Mekeäue ceW cebieeÙee peelee Lee~
Gòej—(b) 36. ‘ÙeJeveefØeÙe‘ keâe mebyebOe nw-
veeefmekeâ iegheâe efMeueeuesKe ceW JÙeJemeeÙe mebIeeW kesâ heeme pecee keâjeS ieS (a) metleerJem$eeW mes (b) ueeQie mes
Oeve hej efoS peeves Jeeues yÙeepe keâer ojeW keâe GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw~ (c) keâeueer efceÛe& mes (d) Mejeye mes
yÙeepe keâer meeceevÙe oj 12 ØeefleMele mes 15 ØeefleMele kesâ yeerÛe nesleer Leer~ Gòej—(c)
33. ØeefleJe<e& efJeueeefmelee hetCe& JemlegDeeW kesâ efueS jesce Yeejle kesâ efkeâleves ‘ÙeJeveefØeÙe‘ Skeâ mebmke=âle keâe Meyo nw, heefMÛeceer ueesieeW keâes YeejleerÙe
mesCšdme Deoe keâjlee Lee? ieesue-efceÛe& (keâeueer efceÛe&) Fleveer efØeÙe Leer efkeâ mebmke=âle ceW ieesue efceÛe& keâe
(a) ueieYeie 55 keâjesÌ[ (b) ueieYeie 50 keâjesÌ[ veece ner heÌ[ ieÙee~ ‘ÙeJeveefØeÙe‘
(c) ueieYeie 55 ueeKe (d) ueieYeie 5 keâjesÌ[
Gòej—(a) 37. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
1. ceevemetveer nJeeDeeW keâer Keespe ves efceße kesâ SueskeäpeWe[
f Ù^ ee/ efmekebâoefjÙee
jesceve Feflenemekeâej ‘efhueveer‘ keâes Fme yeele keâe yeÌ[e Keso Lee efkeâ
heòeve kesâ yeerÛe kesâ heâemeues keâes keâce keâj efoÙee~
Yeejle kesâ meeLe nesves Jeeues JÙeeheej mes jesce kesâ Kepeeves hej Yeejer yeesPe
2. ceevemetveer nJeeDeeW keâer meneÙelee mes Fme meejs heâemeues keâes
heÌ[lee Lee, jesce Øeefle Je<e&& efJeueeefmelee hetCe& JemlegDeeW kesâ efueS Yeejle keâes
ueieYeie 60 efoveeW kesâ Deboj leÙe efkeâÙee pee mekeâlee Lee~
ueieYeie 55 keâjesÌ[ mesCšdme Deoe keâjlee Lee~
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
34. efJeosMeer JÙeeheej kesâ meboYe& ceW mener keâLeve/keâLeveeW keâe ÛegveeJe keâj (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
GheÙeg&òeâ ketâš keâe ÛeÙeve keâjW- (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
1. kegâÚ JemlegSb Yeejle ceW meerOes ve Deekeâj Ûeerve Deewj ceOÙe
Gòej—(a)
SefMeÙee mes Yeejle Deeleer Leer, Fmekesâ heMÛeele jesceve meeceüepÙe
kesâ hetJeea YeeieeW ceW Yespeer peeleer Leer~ ceevemetveer nJeeDeeW keâer Keespe mes Yeejle kesâ heefMÛeceer heòeveeW Deewj efcemeÇ kesâ
2. Ûeerve mes jsMece ceeie& keâer meneÙelee mes ‘jsMece‘ jesce Yespee efmekebâoefjÙee heòeve kesâ yeerÛe kesâ heâemeues keâes keâce keâjves ceW meneÙelee
peelee Lee~ efceueer ceevemetveer nJeeDeeW keâer meneÙelee mes Fme heâemeues keâes ueieYeie
3. Ûeerveer jsMece Yeejle kesâ heefMÛeceer yebojieeneW mes jesce Yespee Ûeeueerme efoveeW kesâ Deboj leÙe efkeâÙee pee mekeâlee Lee~
peelee Lee~
38. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee yebojieen heefMÛeceer leš keâe nw?
4. Yeejle kesâ heefMÛeceer yebojieen ‘jsMece ceeie&‘ kesâ jemles ceW heÌ[les
(a) leeceüefueefhe (b) Deefjkeâeces[g
Les~
(c) meesheeje (d) GheÙeg&òeâ meYeer
ketâš :
Gòej—(c)
(a) 1 Deewj 2 (b) 1, 2 Deewj 3
(c) 1 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer leeceüefueefhe leLee Deefjkeâeces[g yebojieen hetJeea leš kesâ ØecegKe yebojieen Les
Gòej—(b) leLee meesheeje yebojieen heefMÛeceer leš keâe ØecegKe yebojieen Lee~

NCERT-meej ( 335 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
39. meeleJeenve, Mekeâ leLee kegâ<eeCe jepÙeeW keâer JemlegDeeW keâer Deehetefle& kesâ GheÙeg&òeâ keâe mener megcesueve efvecve Øekeâej mes nw-
Âef° mes meJee&efOekeâ cenlJehetCe& yebojieen keâewve Lee?  hetJeea jepemLeeve, nefjÙeeCee, hebpeeye Deewj Gòej ØeosMe kesâ Meemekeâ
(a) leeceüefuehle (b) Ye™Ûe
ÙeewLesÙe keânueeles Les~
(c) meesheeje (d) Deefjkeâeces[g
 ceOÙe Yeejle kesâ Meemekeâ - veeie keânueeles Les~
Gòej—(b)
 keâewMebeyeer, ceLegje, DeJebleer Je DeefnÚ$e kesâ Meemekeâ- efce$e keânueeles
Ye™Ûe (YeÌ[esÛe) yebojieen heefMÛeceer leš keâe ØecegKe yebojieen Lee, Ùen Les~
meYeer yebojieeneW ceW cenlJehetCe& Deewj GvveefleMeerue Lee~ Ùeneb meeleJeenve
43. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve mLeueeW hej yengle mes F&šeW kesâ yeves kegâ<eeCe
jepÙe kesâ Jemleg Je Glheeo lees hengbÛeles ner Les, Mekeâ Deewj kegâ<eeCe jepÙe
keâer JemlegSb Yeer hengbÛeleer Leer~ keâeueerve YeJeve efceues nQ?
(a) ëe=biJesjhegjce (b) efÛejebo
40. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- (c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) meesnieewje
1. JeefCekeâ meewoeiejeW kesâ mebIe keâe ØeOeeve neslee Lee~
Gòej—(c)
2. meeLe&Jeen Úesšs-Úesšs meewoeiejeW keâes keâne peelee Lee~
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? Gòej ØeosMe kesâ Fueeneyeeo kesâ efvekeâš ëe=bieJesjhegjce, meesnieewje, Yeerše
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Deewj keâewMeebyeer leLee Gmekesâ heefMÛeceer efpeueeW ceW DelejbpeerKes[e Deewj keâF&
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2 DevÙe mLeue kegâ<eeCe keâeue ceW GVeefle hej Les~ ëe=bieJesjhegj Deewj efÛejebo
Gòej—(d) oesveeW mLeueeW hej F&šeW mes yeves yengle mes kegâ<eeCekeâeueerve YeJeve efceues nQ~
yeewæ cetue «ebLeeW kesâ Devegmeej ßese‰f efveiece keâe ØecegKe meewoeiej Lee Deewj 44. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
Fvekesâ keâejJeeb keâe veslee ‘meeLe&Jeen‘ neslee Lee, pees efkeâ meewoeiejeW kesâ mebIe 1. ‘Megbie keâeue‘ yeewæ Oece& kesâ efJe®æ yeÇeÿeCeJeeo keâer Øeefleef›eâÙee
keâe ØeOeeve neslee Lee leLee Úesš-s Úesšs meewoeiejeW keâes JeefCekeâ keânles Les~ keâe Åeeslekeâ nw~
41. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- 2. meebÛeer kesâ mlethe keâe efvecee&Ce 7Jeerb Meleeyoer F&.het. ceW ngDee Lee~
1. kegâ<eeCeeW ves ‘oerveej‘ meÂMe mJeCe& cegõeSb peejer keâer Leer, jesceve GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes melÙe nw/nQ?
mebheke&â kesâ heâuemJe™he~ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
2. mJeCe& cegõeDeeW keâe ØeÙeesie jespeceje& kesâ uesve-osve ceW venerb efkeâÙee (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1, ve ner 2
peelee Lee~ Gòej—(a)
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes melÙe nw/nQ?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Megbie keâeue yeewæ Oece& kesâ efJe®æ yeÇÿeCeJeeo keâer Øeefleef›eâÙee keâe Åeeslekeâ nw
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2 uesefkeâve keâuee Deewj mLeehelÙe kesâ #es$e keâer ieefleefJeefOeÙeeW mes helee Ûeuelee nw
Gòej—(c) efkeâ efmLeefle Fmekesâ efyeukegâue efJehejerle Leer~ meebÛeer kesâ mlethe keâe efvecee&Ce
ØeLece Meleeyoer F&.het. ceW ngDee, mlethe kesâ Ûeej ØeJesMe Éej DelÙeble
jesce kesâ mebheke&â kesâ heâuemJe™he kegâ<eeCeeW ves ‘oerveej‘ mJeCe&cegõeSb peejer
keâueelcekeâ nQ~
keâer, pees ieghleeW kesâ Meemevekeâeue ceW Ketye ØeÛeefuele ngF,& nueebekf eâ mJeCe&cegõeDeeW
keâe ØeÙeesie jespeceje& kesâ uesve-osve ceW vener neslee Lee, jespeceje& kesâ efueS 45. yegæ keâer henueer cetefle& keâe efvecee&Ce efkeâme Mewueer ceW ngDee Lee?
meermee, heesšerve, leebyes kesâ efmekeäkeâeW keâe ØeÙeesie neslee Lee~ (a) ieebOeej keâuee Mewueer (b) ceLegje keâuee Mewueer
(c) veeiej keâuee Mewueer (d) yesmej keâuee Mewueer
42. efvecveefueefKele ceW mes keâewve mener megcesefuele nw, ketâš keâer meneÙelee
mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâjW? Gòej—(b)
1. hetJeea jepemLeeve, nefjÙeeCee, hebpeeye Deewj Gòej ØeosMe kesâ ceLegje Deewj ieebOeej keâuee MewefueÙeeb kegâ<eeCe keâeue ceW Ketye heâueer-hetâueer,
Meemekeâ-ÙeewOesÙe Les ceLegje Mewueer keâes Ùen ieewjJe Øeehle nw efkeâ yegæ keâer henueer cetefle& Fmeer
2. ceOÙe Yeejle kesâ Meemekeâ-efce$e keânueeles Les~ Mewueer ceW yeveer nw~
3. keâewMeebyeer, ceLegje, DeJebleer Je DeefnÚ$e kesâ Meemekeâ-veeie keânueeles
Les~ 46. efkeâme mLeue keâer cetefle&Ùeeb yegæ keâer iebOeej keâuee Mewueer keâe meJeexòece
ketâš : GoenjCe nw?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (a) yeeefceÙeeve (b) ceLegje
(c) 1 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer (c) Gppewve (d) keâeMeer
Gòej—(a) Gòej—(a)

NCERT-meej ( 336 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ieebOeej keâuee Mewueer kesâ keâueekeâejeW ceW yegæ keâer efJeefYevve cegõeDeeW ceW 51. efvecveefueefKele ceW mes efkeâmekeâe megcesue venerb nw?
efJeefYevve Deekeâej keâer cetefle&Ùeeb yeveeFË~ yeeefceÙeeve ceW GheueyOe yegæ keâer (a) mš^yw ees - pÙees«eeefheâÙee
efJeMeeue ØeefleceeSb ieebOeej keâuee keâe meJeexòece GoenjCe nw~ (b) SefjÙeve - Fbef[keâe
47. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme mLeue keâer KegoeF& ceW Skeâ ‘Ûeej leeueeyeeW (c) LeerÙeesøesâmšme - vesÛegjue efnmš^er
keâe mebkegâue‘ heeÙee ieÙee nw? (d) še@uesceer - pÙees«eeheâer
(a) ëe=bieJesjhegj (b) ceLegje Gòej—(c)
(c) meesnieewje (d) DelejbpeerKes[e
LeerÙeesøesâmšme keâer hegmlekeâ ‘efnmš^er Dee@heâ hueebšmd e‘ nw, leLee ‘vesÛegjue
Gòej—(a) efnmš^^er’ hegmlekeâ pÙes‰ efhueveer keâer nw~ Fme Øekeâej efJekeâuhe (c) megcesefuele
ëe=ib eJesjhegj keâer KegoeF& ceW Ûeej leeueeyeeW keâe mebkegâue Øeehle ngDee nw~ Fmemes veneR nw~
lelkeâeueerve peue Jew%eeefvekeâ FbpeerefveÙejer kesâ keâeheâer Gvvele mlej keâe helee
52. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
Ûeuelee nw~ Ùes leeueeye ueeKeeW FËšeW mes yeveeS ieS nQ~ Fmecesb Skeâ venj kesâ
1. Ûejkeâ Deewj megßegle mebefnleeSb efJeefYevve Yee<eeDeeW ceW Devetefole
peefjS iebiee veoer mes heeveer ueeÙee peelee Lee, Fmeces ueieYeie Demmeer
ueeKe ueeršj heeveer Dee mekeâlee Lee~ neskeâj cebÛetefjÙee, Ûeerve Deewj ceOÙe SefMeÙee lekeâ hengÛb eer~
2. F&mee keâer Dee"Jeerb Meleeyoer ceW Ûejkeâ Deewj megßegle mebefnleeDeeW
48. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
keâe Dejyeer Yee<ee ceW DevegJeeo ngDee~
1. Jejenefceefnj keâer hegmlekeâ ‘hebÛeefmeæebeflekeâe’ efÛeefkeâlmee mes
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
mebyebefOele nw~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
2. Fme hegmlekeâ ceW Jejenefceefnj kesâ meceÙe efJeÅeceeve Keieesue
efJe%eeve keâer heebÛe MeeKeeDeeW keâe meejebMe efoÙee ieÙee nw~ (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes melÙe nw/nQ? Gòej—(c)
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Ûejkeâ Deewj megßegle mebefnleeSb efJeefYevve Yee<eeDeeW ceW Devegefole neskeâj
(c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 cebÛetefjÙee, Ûeerve Deewj ceOÙe SefMeÙee lekeâ hengbÛeer leLee Yeejle keâer peÌ[er
Gòej—(b) yetefšÙeeb ÙetveeefveÙeeW Deewj jesceveeW kesâ ceeOÙece mes heeMÛeelÙe peiele lekeâ
Jejenefceefnj keâer hegmlekeâ ‘hebÛeefmeæeeflekeâe’ Keieesue efJe%eeve kesâ #es$e keâer hengbÛeer, F&mee keâer Dee"JeeR Meleeyoer ceW Ûejkeâ Deewj megßegle mebefnleeDeeW keâe
Øeefmeæ hegmlekeâ nw, FmeceW «eneW kesâ DeMegæ ceeveeW keâes mebMeesefOele keâj mener Dejyeer Yee<ee ceW pees DevegJeeo ngDee nw Gmekeâe ØeYeeJe ceOÙe Ùegie ceW
ceeveeW keâes oMee&Ùee ieÙee nw leLee «enCeeW keâe Yeer mener-mener hetJee&vegceeve ÙetjesheerÙe Deewj heefMÛece SefMeÙeeF& efÛeefkeâlmee heæefleÙeeW hej heÌ[e~
efkeâÙee ieÙee nw~ Fme Øekeâej FmeceW Jejenefceefnj kesâ meceÙe efJeÅeceeve
53. efvecveefueefKele ceW mes keâewve keâefve<keâ kesâ mecekeâeueerve Les?
Keieesue keâer heebÛe MeeKeeDeeW keâe meejebMe efoÙee ieÙee nw~ Dele: keâLeve (1)
(a) Ûejkeâ (b) megßegle
ieuele nw leLee (2) mener nw~
(c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) FveceW mes keâesF& veneR
49. YeejleerÙe ØeeÛeerve efÛeefkeâlmee heæefle FveceW mes efkeâme lelJe hej Gòej—(c)
DeeOeeefjle venerb nw?
(a) Jeele (b) efheòe Ûejkeâ Deewj megßegle kegâ<eeCe keâeueerve efÛeefkeâlmekeâ Les~ Ùes keâefve<keâ kesâ
(c) OÙeeve (d) keâheâ mecekeâeueerve Les~ Ûejkeâ keâer hegmlekeâ Ûejkeâ mebefnlee Skeâ cenlJehetCe&
Gòej—(c) efÛeefkeâlmekeâerÙe hegmlekeâ nw leLee megßegle mebefnlee MeuÙe efÛeefkeâlmee keâe Skeâ
efJeMJekeâesMe nw, efpemekeâe mebkeâueve ceneve MeuÙe efÛeefkeâlmekeâ megßegle Éeje
ØeeÛeerve YeejleerÙe efÛeefkeâlmee, heæefle Mejerj kesâ leerve lelJeeW Jeele, efheòe
efkeâÙee ieÙee Lee~
Deewj keâheâ kesâ efmeæeble hej DeeOeeefjle LeeR, Fve leerveeW kesâ mener meblegueve
mes Mejerj mJemLÙe neslee nw~ 54. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve efnbot osJeleeDeeW kesâ veece yeesiepekeâesF&
50. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme veiej kesâ efJeMJeefJeÅeeueÙeeW keâes MeuÙe- DeefYeuesKe mes Øeehle vener nesles nQ?
efÛeefkeâlmee ceW efJeMes<e%elee Øeehle Leer? (a) Fbõ (b) efce$e
(a) le#eefMeuee (b) JeejeCemeer (c) Je®Ce (d) metÙe&
(c) heešefueheg$e (d) veeueboe Gòej—(d)
Gòej—(b) ÛeewonJeeR Meleeyoer F&.het. kesâ yeesiepekeâesF& efMeueeuesKeW ces Fbõ, efcemeÇ,
Fme keâeue ceW efÛeefkeâlmee, le#eefMeuee Deewj JeejeCemeer pewmes efMe#ee keWâõeW ceW Je®Ce Deewj peg[Jeeb veemelÙeeW pewmes osJeleeDeeW kesâ veeceeW keâe GuuesKe Øeehle
DeOÙeÙeve keâe efveÙeefcele efJe<eÙe yeve ieF& Leerb~ JeejeCemeer efmLele efJeÅeeueÙe neslee nw~ yeesiepekeâesF& DeefYeuesKe ceW YeejleerÙe cetue kesâ DebkeâeW Deewj DevÙe
keâes MeuÙe-efÛeefkeâlmee ceW efJeMes<elee Øeehle Leer~ Meyo keâe Yeer GuuesKe nw~

NCERT-meej ( 337 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ceOÙe SefMeÙee mes mebheke&â Deewj Gvekesâ heefjCeece
(Contacts With Central Asia And its Impact)
‘ceOÙe SefMeÙee mes mebheke&â Deewj Gvekesâ heefjCeece’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ
nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ
keâer efvecveefueefKele veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw—
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) Megbie Deewj meeleJeenve keâeue
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme.Mecee&) ceOÙe SefMeÙee mes mebheke&â Deewj Gvekesâ heefjCeece
3 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jesefceuee Leehej) Yeejle 200 mes 300 F&. lekeâ

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 ceOÙe SefMeÙee kesâ efJeefYevve jepeJebMe
 efnob -Ùetveeveer
 Mekeâ
 heeefLe&ÙeeF& Ùee heåueJe
 kegâ<eeCe
 efnob -meemeeveer
 Yeejle-ceOÙe SefMeÙee mebheke&â keâe ØeYeeJe
 YeJeve Deewj ce=oYeeb[
 Glke=â° DeMJeejesner mesvee
 JÙeeheej Deewj Kesleer
 ØeMeemeve
 YeejleerÙe meceepe ceW veS lelJe
 Oeeefce&keâ efJekeâeme
 ceneÙeeve yeewæ mebØeoeÙe keâe GodYeJe
 keâuee keâer ieebOeej Deewj ceLegje Mewueer
 meeefnlÙe Deewj efJeÅee
 efJe%eeve Deewj ØeewÅeeseif ekeâer
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-KeC[

NCERT-meej ( 338 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ceOÙe SefMeÙee kesâ efJeefYevve jepeJebMe
(Different Dynasties of Middle Asia)
ueieYeie 200 F&mee-hetJe& mes pees keâeue DeejbYe neslee nw, GmeceW ceewÙe&
meeceüepÙe pewmee keâesF& yeÌ[e meeceüepÙe veneR efoKeeF& oslee nw, hej Gme
keâeue ceW ceOÙe SefMeÙee Deewj Yeejle kesâ yeerÛe Ieefve‰ Deewj JÙeehekeâ mebheke&â
mLeeefhele ngDee~ hetJeea Yeejle, ceOÙe Yeejle Deewj okeäkeâve ceW Megbie, keâCJe
Deewj meeleJeenve pewmes mLeeveerÙe Meemekeâ meòee ceW DeeS~
 heefMÛeceesòej Yeejle ceW ceewÙeeX kesâ mLeeve hej ceOÙe SefMeÙee mes DeeS keâF&
jepeJebMeeW ves Dehevee Deemeve peceeÙee, FveceW kegâ<eeCe meJee&eOf ekeâ Øeefmeæ Les~
 efnbo-Ùetveeveer (Hind Unani)
Yeejle ceW ÙeJeveeW keâe Deeieceve Yeejle kesâ heefMÛeceer meercee-
ØeosMe ceW kegâÚ IešveeDeeW kesâ heefjCeecemJe™he ngDee~ FvnW YeejleerÙe
Ùetveeveer Ùee efnvo Ùetveeveer Yeer keâne peelee Lee~
efmekebâ oj kesâ Ûeues peeves kesâ yeeo Gmekesâ
meeceüepÙe keâe yengle yeÌ[e Yeeie Gmekessâ
mesveeveeÙekeâesW kesâ Meemeve cesW jne~ FvecesW mes
oes cegKÙe #es$e Les-
yewefk eäš ^Ùee heeefLe&Ùee
(yewefkeäš^Ùee kesâ meeLe ueiee
F&jeve keâe #es$e Lee~)
 250 F&.het. kesâ Deemeheeme yewefkeäš^Ùee kesâ ieJeve&j [eÙees[esjme ves
ÙetveeefveÙeeW kesâ efJe®æ efJeõesn keâe Peb[e KeÌ[e keâj efoÙee Deewj
mJeÙeb keâes mJeleb$e Ieesef<ele keâj efoÙee~
 kegâÚ cenlJehetCe& YeejleerÙe-Ùetveeveer jepee ÙetLeer[cs eme, [sceseš
f Ù^ eme,
Ùet›esâšeF[erpe Deewj efceveeb[j Les~
 Yeejle kesâ Fefleneme ceW YeejleerÙe-Ùetveeveer Meemekeâ ner henues jepee
Les, efpevekesâ efmekeäkeâeW hej jepeeDeeW kesâ efÛe$e Deewj Gvekesâ
veece efceueles Les~
 Fmemes henues kesâ YeejleerÙe efmekeäkeâeW hej jepeeDeeW kesâ
veece Ùee efÛe$e veneR efceueles nQ~
 efnob -Ùetveeveer ner henues Meemekeâ Les, efpevneWves meesves kesâ efmekeäkesâ
ÛeueeS Les~
 YeejleerÙe Ùetveeveer efmekeäkesâ JeemleefJekeâlee hetCe& efÛe$eCe kesâ efueS leLee
keâueelcekeâlee kesâ efueS efJeKÙeele nQ~
 ueieYeie 200 F&.het. mes Yeejle hej yeej-yeej efJeosMeer Dee›eâceCe nesves
ueies~ meJe&ØeLece ÙetveeefveÙeeW ves efnbotkegâMe heej efkeâÙee~
 Jes Gòejer Deheâieeefvemleeve kesâ Debleie&le DecegoefjÙee
(Dee@keämeme) kesâ oef#eCe ceW DeJeefmLele yewefkeäš^Ùee ceW
jepe keâjles Les~
NCERT-meej
 Skeâ kesâ yeeo Skeâ Dee›eâceCekeâejer Deeles jns, hejbleg GveceW mes
kegâÚ ves Skeâ ner meceÙe meceeveeblej Meemeve efkeâÙee~
 Dee›eâceCe keâe cenòJehetCe& keâejCe Lee mesuÙetkeâme Éeje mLeeefhele
meeceüepÙe keâer keâcepeesjer~
 Fme meeceüepÙe keâer mLeehevee yewefkeäš^Ùee ceW Deewj F&jeve mes
mebueive heeefLe&Ùee veecekeâ #es$eeW ceW ngF& Leer~
 MekeâeW kesâ yeÌ{les ngS oyeeJe kesâ keâejCe hejJeleea Ùetveeveer
Meemekeâ Fme #es$e ceW Deheveer meòee peeceeS jKeves ceW DemeceLe&
nes ieS~
 Ûeerve ceW ceneoerJeej kesâ yeve peeves mes Mekeâ ueesie Ûeerve
keâer meerceeDeeW kesâ yeenj Oekesâue efoS ieS~
 FmeefueS GvneWves Dehevee cegnb heÌ[esmeer ÙetveeefveÙeeW Deewj heeefLe&ÙeveeW
keâer Deesj IegceeÙee~
MekeâeW mes
oyekeâj Yeejle
‘yewe fkeäš^ÙeeF&
hej ÛeÌ{eF&
Ùetveeveer’
keâjves kesâ efueS
cepeyetj nes
ieÙes-
 DeMeeskeâ kesâ GòejeefOekeâejer Fleves keâcepeesj "njs efkeâ Jes
Fme keâeue ceW DeeF& yeenjer Dee›eâceCeeW keâer uenj keâes jeskeâ
venerb mekesâ~
Yeejle hej Dee›eâceCe meyemes henues Gve ÙetveeefveÙeeW ves
efkeâS, pees efnbo Ùetveeveer Ùee yewefkeäš^ÙeeF& Ùetveeveer
keânueeles nQ~
 F&mee-hetJe& otmejer meoer kesâ DeejbYe ceW efnbo ÙetveeefveÙeeW ves
heefMÛeceesòej Yeejle kesâ efJeMeeue #es$e hej keâypee keâj
efueÙee~ Ùen #es$e efmekebâoj Éeje peerles ieS #es$e mes Yeer yeÌ[e Lee~
 keâne peelee nw efkeâ efnob -Ùetveeveer Yeejle ceW DeÙeesOÙee Deewj heešefueheg$e
lekeâ DeeS Les~
 hejbleg Jes ueesie Yeejle ceW efceue pegue keâj Meemeve keâeÙece venerb keâj
mekesâ~
 oes Ùetveeveer jepeJebMeeW ves Skeâ ner meceÙe ceW heefMÛeceesòej
Yeejle ceW meceeveeblej Meemeve efkeâÙee~
 meyemes DeefOekeâ efJeKÙeele efnvo-Ùetveeveer Meemekeâ efceveeb[j ngDee~
Jen efceefuebo veece mes Yeer peevee peelee Lee~
kegâÚ cenlJehetCe& YeejleerÙe-Ùetveeveer jepee Less-
ÙetLeer[ sceme [scesefš^Ùeme Ùet›esâšeF[erpe efceveeb[ j
( 339 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
meYeer YeejleerÙe-Ùetveeveer MeemekeâesW cesW keâes ‘meerefLeÙeve ’ Yeer keâne peelee nw~ Mekeâ pevepeeleerÙe Ùeeveer
meyemes DeefOekeâ Øeleeheer jepee Lee~ keâyeeFueer ueesie Les, pees henues ceOÙe SefMeÙee ceW jnles Les~
Fmeves ueieYeie 20 Je<e& (165-  165 F&.het. kesâ Deemeheeme Ùet-Ûeer veecekeâ Skeâ DevÙe keâyeerues
145F&.het.) lekeâ jepe efkeâÙee ves GvnW Gvekesâ cetue efveJeeme mLeeve mes KeosÌ[ efoÙee~
efceveeb[j Fmekeâer jepeOeeveer Meekeâue Ùet- Ûeer ueesieeW keâes yeeo ceW kegâ<eeCe keâne
(efceefu ebo) (DeeOegefvekeâ mÙeeuekeâesš) Leer, pees
peeves ueiee~
Deye heeefk eâmleeve cesW nw~
 GvnW Yeer yeeo ceW ceOÙe SefMeÙee mes KeosÌ[ efoÙee ieÙee Deewj
Gmeves iebiee-Ùecegvee oesDeeye hej
Dee›eâceCe efk eâÙee~ Jes Yeejle Dee ieS~
 ceOÙe SefMeÙeeF& keâyeerueeW Éeje Yeejle ceW keâer ieF& Iegmehew" keâe cegKÙe
Fmeves yeewæ efYe#eg veeiemesve mes yeewæ keâejCe Ùen Lee efkeâ ceOÙe SefMeÙee leLee efvekeâšJeleea heefMceesòej Ûeerve
Oece& keâer oer# ee uesk eâj yeewæ Oece&
Dehevee efueÙee Lee~ keâer efmLeefle Gme meceÙe Gvekesâ efueS Devegketâue veneR Leer~
 veeieepeg&ve, veeiemesve keâe ner veeceeblej nw~  F&.het. leermejer Meleeyoer ceW Ûeerve keâer cene oerJeej kesâ efvecee&Ce kesâ
 efceveeb[j ves veeiemesve mes yeewæ Oece& hej Deveskeâ ØeMve hetÚs~ yeeo, efnGbie-vet, Jeg-megve Deewj Ùet-Ûeer pewmeer pevepeeefleÙeeW kesâ
 Ùes ØeMve Deewj veeiemesve Éeje efoS ieS Gvekesâ Gòej
efueS Dehevee mLeeve ÚesÌ[keâj oef#eCe Deewj heef§ece keâer Deesj yeÌ{ves
kesâ efmeJeeÙe Deewj keâesF& efJekeâuhe veneR Lee~
Skeâ hegmlekeâ kesâ ™he ceW mebie=nerle nQ, efpemekeâe veece
 meyemes henues Dehevee mLeeve Úes[ Ì ves Jeeues ‘Ùet-Ûeer’ keâyeerues kesâ
nw ‘efceefuebohe_nes’ DeLee&le efceefuebo kesâ ØeMve~
 Yeejle kesâ Fefleneme ceW efnbo-Ùetveeveer Meemeve keâe cenòJe FmeefueS nw ueesie Les~ GvneWves MekeâeW keâes efJemLeeefhele keâj efoÙee~
 leye MekeâeW ves ‘yewefkeäš^Ùee’ Deewj heeefLe&Ùee hej OeeJee
efkeâ Ùetveeveer MeemekeâeW ves Yeejer mebKÙee ceW efmekeäkesâ peejer
efkeâS~ yeesue efoÙee Deewj efheâj ‘yeesueve ojx’ mes neskeâj
efnbo-Ùetveeveer efmekeäkeâeW Deewj hetJ e& kesâ Deenle efmekeäkeâeW ceW Yeejle ceW Iegme DeeS~
cegKÙe Deblej-  Mekeâ ueesie heebÛe MeeKeeDeeW ceW yebšs ngS Les Deewj Jes heef§eceesòej leLee
efn bo Ùetveeveer Yeejle kesâ henues Meemekeâ ngS, efpevekesâ Gòej Yeejle kesâ efYeVe-efYeVe YeeieeW ceW yeme ieS~
peejer efkeâS ieS efmekeäkeâes kesâ yeejs ceW efveef§ele ™he mes  MekeâeW keâer heebÛe MeeKeeSb SJeb Gvekesâ efveJeeme #es$e-
keâne pee mekeâlee nw efkeâ efmekeäkesâ efkeâve-efkeâve henueer MeeKee Deheâieeefvemleeve ceW~
otmejer MeeKee hebp eeye ceW yemeer Deewj le#eefMeuee keâes
jepeeDeeW kesâ nQ~
Deheveer jepeOeeveer yeveeF&~
hetJ e& keâer Deenle cegõeDeeW kesâ yeejs ceW Ssmeer yeele veneR leermejer MeeKee ceLegj e ceW
nw; Gvekeâe mebyebOe efkeâmeer jepeJebMe mes ÛeewL eer MeeKee ceneje°^ Deewj meewje°^ ceW
efveefMÛeÙehetJe&keâ peesÌ[ vee mebYeJe veneR nw~ heebÛeJeeR MeeKee ceOÙe Yeejle ceW mLeeefhele ngF& Deewj
 meyemes henues Yeejle ceW efnbo-ÙetveeefveÙeeW ves ner meesves kesâ Gmeves Gppewve keâes Deheveer jepeOeeveer
yeveeÙee~
efmekeäkesâ peejer efkeâS, hej Fvekeâer mebKÙee kegâ<eeCeeW kesâ Meemeve  Mekeâ peeefleÙeeW ves F&mee hetJe& henueer Meleeyoer mes ueieYeie
ceW lespeer mes yeÌ{er~ F&mee keâer ÛeewLeer Meleeyoer lekeâ efYeVe-efYeVe #es$eeW hej jepe
efnbo Ùetveeveer MeemekeâesW ves Yeejle kesâ heefMÛeceesòej efkeâÙee~
meercee Øeeble cesW Ùetveeve keâer keâuee keâes Øeeslmeenve efoÙee  Jewmes lees MekeâeW ves osMe kesâ efYeVe-efYeVe YeeieeW hej Meemeve efkeâÙee,
efpemes nsuesefveefmškeâ Deeš& keânles nQ~
efkeâvleg efpevnebsves ceOÙe leLee heef§eceer Yeejle hej Meemeve efkeâÙee,
 efmekebâoj keâer ce=lÙeg kesâ yeeo efJeefpele iewj-ÙetveeefveÙeeW kesâ meeLe ÙetveeefveÙeeW
GvneWves ner ØecegKelee Øeehle keâer~
kesâ mebheke&â mes Fmekeâe GoÙe ngDee Lee~
 MekeâeW keâes ve lees Yeejle kesâ MeemekeâeW keâe Deewj ve ner pevelee
 Yeejle ceW ieebOeej keâuee Fmekeâe Gòece GoenjCe nw~
keâe ØeeflejesOe Pesuevee heÌ[e~
 Mekeâ (Saka or Scythian)  keâne peelee nw efkeâ ueieYeie 57-58 F&. ceW Gppewve kesâ Skeâ
heef§eceesòej Yeejle ceW YeejleerÙe-ÙetveeefveÙeeW keâe jepee ves MekeâeW mes Ùegæ efkeâÙee, GvnW hejeefpele efkeâÙee Deewj
Meemeve MekeâeW Éeje meceehle keâj efoÙee ieÙee~ MekeâeW Deheves ner meceÙe ceW GvnW yeenj KeosÌ[ efoÙee~

NCERT-meej ( 340 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Jen Deheves keâes efJe›eâceeefolÙe keânlee Lee efJe›eâce mebJeled veece  yengle mes efJeÉeveeW keâer jeÙe nw efkeâ Mekeâ mebJeled MekeâeW Éeje
keâe mebJeled 57 F&. het. MekeâeW hej Gvekeâer efJepeÙe mes DeejbYe ÛeueeÙee ieÙee Lee~ meved 390 F&. kesâ Deemeheeme peye ieghle
ngDee~ JebMe kesâ Meemekeâ Ûebõieghle efÉleerÙe ves Gmekesâ Debeflece
 leye mes efJe›eâceeefolÙe mhe=nCeerÙe GheeefOe nes ieÙee, TbÛeer jepee keâes hejemle keâj Gmekeâe jepÙe Deheves jepÙe ceW
Øeefle‰e Deewj meòee keâe Øeleerkeâ yeve ieÙee~ efceuee efueÙee, leye Fme jepeJebMe keâe Deble nes ieÙee~
ÙeÅeefh e MekeâeW ves osMe kesâ keâF& YeeieeW ceW Dehevee jepÙe  Ùen jepee (Ûebõieghle efÉleerÙe) Deheves keâes efJe›eâceeefolÙe
mLeeefh ele efkeâÙee, leLeeefh e - keânlee Lee~
heefMÛece ceW jepÙe mLeeefhele keâjves Jeeues Mekeâ ner kegâÚ
uebyes Dejmes ueieYeie 4 meefo ÙeeW lekeâ jepÙe efkeâS~
Ùener ueesie iegpejele kesâ mecegõer JÙeeheej mes ueeYeeefvJele efp eme efkeâmeer ves Yeer keâesF& ceneve heje›eâce efoKeueeÙee Gmeves Fme
ngS Deewj GheeefO e keâes Gmeer lejn OeejCe keâj efueÙee, efp eme lejn jesce kesâ
Yeejer mebKÙee ceW Ûeebo er kesâ efmekeäkesâ ÛeueeS~ meceüeš Deheveer Delegue Meefòeâ Deewj heje›eâce peleeves kesâ efueS
‘meerp ej’ keâer GheeefOe OeejCe keâj uesles Les~
 heef§eceer Yeejle kesâ Mekeâ MeemekeâeW ceW meyemes DeefOekeâ Øeleeheer leye mes ‘efJe›eâceeefolÙe’ DelÙeble FefÛ Úle GheeefO e yeve ieÙee~ Fme
jepee venheeve Lee~ ØeLee keâe heefj Ceece Ùen ngDee efkeâ YeejleerÙe Fefleneme cesW Ûeewon
efJe›eâceeefolÙe heeS peeles nQ~
ceneje°^ cesW heeS ieS efJeefYevve
venheeve keâe efMeueeuesKeesW cesW SJeb ieghle meceüeš Ûebõieghle efÉleerÙ e meyemes DeefOekeâ efJeKÙeele
GuuesKe efceuelee ‘efJe›eâceeefolÙe’ Lee~
nw- YeejleerÙ e jepeeDeeW keâes Ùen GheeefOe Fleveer YeeF& efkeâ Fmekeâer
meeleJeenve DeefYeuesKe cesW hejbheje Keemekeâj heefMÛeceer Yeejle Deewj heefMÛeceer okeäkeâve ceW ,
F&mee keâer yeejnJeeR meoer lekeâ Ûeueleer jner~
 ceOÙe YeejleerÙe MeeKee keâe meyemes DeefOekeâ ØeKÙeele Meemekeâ
‘™õoeceve’ (™õoecee) Lee, efpemeves 130 mes 150 F&. lekeâ
jepe efkeâÙee~
 heeefLe&ÙeeF& Ùee heåueJe (Parthian or
Pahlav)
petveeieÌ{ efMeueeuesK e mes helee Ûeuelee nw efkeâ heeefLe&ÙeeF& (heeefLe&Ùeve) efpevnW heåueJe Yeer keâne peelee
™õoeceve keâe jepÙe efJemleej Fme Øekeâej Lee nw, F&jeveer Les~ Gvekeâe Fefleneme OegbOeuee nQ~ efkebâleg Gvekesâ efmekeäkeâeW
Gòejer keâesWkeâCe ceeueJee
leLee efMeueeuesKeeW mes kegâÚ leLÙeeW keâe helee Ûeuelee nw~
 ÙetveeefveÙeeW Deewj MekeâeW kesâ efJehejerle Jes F&mee keâer henueer meoer ceW
iegpejele meewj e°^
heefMÛeceesòej Yeejle kesâ Skeâ Úesšs-mes Yeeie hej ner meòee mLeeefhele
efmebOe jepemLeeve kesâ keâj mekesâ~
kegâ Ú Yeeie  heeefL e&Ù eeF& Ùee hendueJe JebMe keâe henuee jepee Jeesveesveerme Lee-
 ™õoeceve ves keâeef"ÙeeJeeÌ[ ceW efmLele megoMe&ve Peerue efpemeves DejekeâesefmeÙee Deewj meermleeve ceW meòee
kesâ yeebOe keâer cejccele keâjJeeF&, pees Yeejer Je<ee& kesâ nefL eÙeeF& Deewj
‘cenejepeeefOejepe’ keâer GheeefOe OeejCe keâer~
keâejCe peien-peien mes štš ieÙee Lee~
 ®õoeceve mebmke=âle keâe yeÌ[e Øesceer Lee~ efJeosMeer nesles ngS Yeer
Gmeves ner meyemes henues efJeMegæ mebmke=âle Yee<ee ceW uebyee yeesveesveerme kesâ
yeeo ves meòee ‘mhewueeFefjmesme’
DeefYeuesKe peejer efkeâÙee~ mebYeeueer~
 hetJe& kesâ pees Yeer uebyes DeefYeuesKe Fme osMe ceW heeS ieS nQ,
meYeer Øeeke=âle Yee<ee ceW jefÛele nQ~  ieeW[esheâjveerpe heeefLe&ÙeeF& MeemekeâeW ceW meyemes ceneve Lee~
 Fme yeebOe keâe efvecee&Ce Ûevõieghle ceewÙe& kesâ ØeebleerÙe  Gmeves 19-45 F&. lekeâ Meemeve efkeâÙee~ Ssmee Øeleerle neslee nw
ieJeve&j ves keâjJeeÙee Lee~ efkeâ Jen yengle keâce meceÙe kesâ efueS, hetJeea F&jeve Deewj
 ®õoeceve kesâ Meemeve keâeue ceW Gmekeâer jepeOeeveer ‘GppeefÙeveer’ mebmke=âefle heef§eceesòej Yeejle ceW efmLele mebhetCe& Mekeâ-heåueJe
leLee efMe#ee keâe ØecegKe keWâõ yeve ieF&~ #es$e keâe mJeeceer Lee~

NCERT-meej ( 341 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Jeg-megve kesâ yeeo Ùet-Ûeer keâer efpeve ueesieeW mes ceg"YesÌ[ ngF&, Jes
Mekeâ Les, pees yewefkeäš^Ùee ceW yeme ieS Les, uesefkeâve Mekeâesb keâes
ieeW[esheâjveerpe Dehevee ØeosMe ÚesÌ[vee heÌ[e Deewj Jes Yeejle Dee ieS~
kesâ Meemevekeâeue  Ùet-Ûeer ueesie MekeâeW mes Keeueer keâjeF& ieF& peceerve hej yeme ieS~
ceW F&meeF& Oece& keâe ‘meWš še@ceme’
 Ùeneb Deekeâj GvneWves Dehevee ÙeeÙeeJej peerJeve ÚesÌ[
ØeÛeej keâjves kesâ
efueS Yeejle efoÙee, Jes Skeâ mLeeve hej yeme ieS Deewj Kesleer keâjves ueies~
DeeÙee Lee~ Gmekesâ yeeo, MeeÙeo Fmeer #es$e ceW cene Ùet-Ûeer heebÛe
MeeKeeDeeW ceW efJeYeeefpele nes ieS~
 ieeW[esheâjveerpe kesâ yeeo peuoer ner Yeejle ceW heåueJe Ûeerveer œeesleeW kesâ efpemes kewâ[efheâmesme ØeLece Yeer
Meemeve keâe Deble nes ieÙee Deewj kegâ<eeCe meòee ceW DeeS~ Devegmeej keâne peelee nw~
 Deheâieeefvemleeve kesâ yes«eece mLeue hej keâer ieF& KegoeF& ceW ieeW[esheâjveerpe henuee yeÌ[ e
kesâ efmekeäkesâ yeÌ[er mebKÙee ceW efceues nQ, uesekf eâve Gmekesâ GòejeefOekeâeefjÙeeW pees Deheves Deehekeâes ‘cenejepee’
Ùet- Ûeer jepee
keâne~
keâe Skeâ Yeer efmekeäkeâe veneR efceuee~ kegâpegue
 ØeeÛeerve Yeejle kesâ Deveskeâ mebmke=âle iebÇLeeW ceW MekeâeW SJeb heåueJeeW kewâ[heâeFefmeme Gmes Oece&efLeo Deewj meÛeOece&efLeo
keâe Skeâ meeLe GuuesKe Mekeâ heåueJe kesâ ™he ceW efceuelee nw~ Lee, (meÛÛes Oece& ceW efmLej) Yeer
 JeemleJe ceW Ùes oesveeW peve mecetn kegâÚ meceÙe lekeâ Fme osMe keâne peelee nw~
ceW meceeveeblej Meemeve keâjles jns~  kewâ[efheâmesme ØeLece ves heebÛeeW mecetneW keâes Skeâ meeLe mebieef"le
efkeâÙee Deewj Deheâieeefvemleeve hej Dehevee DeeefOehelÙe
Deheves mes henues kesâ Mekeâ MeemekeâesW keâer pecee efueÙee~
lejn heeefLe&ÙeeF& ueesie Yeer-
 Fve heoefJeÙeeW mes Ùen Øeleerle neslee nw efkeâ Jen yeewæ
Oece& keâe DevegÙeeÙeer Lee~
YeejleerÙe jepeleb$e Deewj meceepe kesâ DeefYevve  Gmeves jesceve efmekeäkeâeW keâer vekeâue keâjkesâ ‘leebyes’ kesâ
Debie yeve ieS efmekeäkesâ {ueJeeS~
 kegâ<eeCe (Kushan)  kewâ[efheâmesme ØeLece kesâ yeeo Gmekeâe heg$e efJece kewâ[efheâmesme
Ùeeveer kewâ[efheâmesme efÉleerÙe jepeieöer hej yew"e~
heeefLe&ÙeeFÙeeW kesâ yeeo kegâ<eeCe DeeS, pees ‘ÙetÛeer’ Deewj  Gmeves kegâ<eeCe jepÙe keâes hebpeeye lekeâ Deewj MeeÙeo
‘leesKeejer’ Yeer keânueeles nQ~ Ûeerve kesâ FeflenemekeâejeW keâe keânvee iebiee-Ùecegvee kesâ oesDeeye lekeâ yeÌ{e efueÙee~
nw efkeâ Ùet-Ûeer Skeâ ÙeeÙeeJej pevepeeefle Leer, pees Ûeerve keâer heefMÛeceesòej
meercee hej jnleer Leer~ efJece keâ[efheâmesme ves meesves leLee leebyes kesâ
 165 F&.het. ceW kegâ<eeCeeW keâe Skeâ heÌ[esmeer pevepeeefle efnGbie-vet mes efmekeäkesâ ÛeueeS efp eve hej Gmeves Kego keâe
GuuesKe efkeâÙee nw-
PeieÌ[e ngDee~
 Fme ueÌ[eF& ceW Ùet-Ûeer keâyeerues keâer nej ngF& Deewj GvnW
Dehevee ØeosMe ÚesÌ[vee heÌ[e~ Skeâ ceneve jepee efMeJeYeòeâ kesâ
 Jes hetJe& keâer Deesj lees yeÌ{ veneR mekeâles Les, keäÙeeWekf eâ Ûeerve keâer oerJeej kesâ ™he cesW ™he cesW
yeve Ûegkeâer Leer Deewj Gmeves Gvekeâe jemlee jeskeâ efoÙee Lee~  Gmekesâ kegâÚ efmekeäkeâeW hej vebeof (yewue) kesâ meeLe ef$eMetueOeejer
 FmeefueS heef§ece Deewj oef#eCe keâer Deesj yeÌ{vee ner Gvekesâ
efMeJe keâe efÛe$e Debefkeâle nw~
efueS Skeâcee$e efJekeâuhe Lee~
 heef§ece keâer Deesj yeÌ{les meceÙe Ùet-Ûeer keâe Jeg-megve veecekeâ Skeâ
DevÙe keâyeerues mes PeieÌ[e ngDee, uesefkeâve GvneWves Jeg-megve keâes Deemeeveer
mes nje efoÙee~
Jeg-megve keâyeeru es keâes njeves kesâ yeeo ueieYeie Fmeer
meceÙe, Ùet-Ûeer keâyeeru ee oes mecetnesW cesW yebš ieÙee

henuee mecetn Lee- ueIeg Ùet-Ûeer

pees efl eyyele Ûeuee ieÙee SJeb
otmeje mecetn Lee- cene Ùet-Ûeer
pees Debl ele: Yeejle cesW Dee ieÙee~ kegâ<eeCeeW kesâ efmekeäkesâ

NCERT-meej ( 342 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 keâ[efheâmesme efÉleerÙe kesâ yeeo keâefve<keâ ves jepeheeš mebYeeuee~  keâefve<keâ kesâ GòejeefOekeâejer heefMÛeceesòej Yeejle hej ueieYeie 230
 keâefve<keâ kegâ<eeCe JebMe keâe meyemes DeefOekeâ ueeskeâefØeÙe F&. lekeâ jepe keâjles jns Deewj GveceW mes kegâÚ ves lees Megæ YeejleerÙe
SJeb Øeleeheer jepee Lee~ veece OeejCe keâj efueS, pewmes JeemegosJe~
F&j eve cesW G" KeÌ[er ngF & meemeeveer Meefòeâ ves F&mee
keâefve<keâ keâer leermejer meoer kesâ ceOÙe cesW kegâ <eeCe meeceüepÙe
mebYeJele: mes Úerve efu eS
78 F&. ceW
jepeefmebnemeve Deheâieeefvemleeve Deewj
hej yew"e Lee~
efmebOeg kesâ heefMÛece kesâ #es$e keâes

 kegâÚ FeflenemekeâejeW keâe efJeÛeej nw efkeâ keâefve<keâ ves ner  Yeejle cesb kegâ<eeCe jpeJeeÌ[s ueieYeie 100 Je<eeX lekeâ
Mekeâ mebJeled keâer veeRJe [eueer Leer~ yeves jns~
Deheves Ûejceeslkeâ<e& kesâ meceÙe keâefve<keâ keâe  FveceW mes Debeflece veece (JeemegosJe) efJeMegæ ™he mes YeejleerÙe
meeceüepÙe hewâuee ngDee Lee- nw~
 Fmemes Ùen Øekeâš neslee nw efkeâ kegâ<eeCeeW keâe hetCe& ™he mes
heefMÛeceesòej ceW Keesleeve lekeâ
YeejleerÙekeâjCe nes Ûegkeâe Lee~
hetJe& ceW yeveejme lekeâ
 ÙeÅeefhe Ùen veece (JeemegosJe) Jew<CeJe osJelee kesâ veece hej jKee ieÙee
Gòej ceW keâMceerj lekeâ
nw, uesefkeâve jepee JeemegosJe mJeÙeb Jew<CeJe venerb ‘MewJe’ Lee~
oef#eCe ceW meewje°^ leLee ceeueJee lekeâ~
 JeefMe<keâ kesâ yeeo kegâ<eeCe Meefòeâ keâe heleve nes ieÙee
 keâefve<keâ kesâ Fme efJeMeeue meeceüepÙe keâer jepeOeeveer ‘heg®<ehegj’ leLeeefhe kegâ<eeCe Meemekeâ kegâÚ yeÌ[s meceüešeW kesâ DeOeerve Deheves
Ùeeveer DeeOegefvekeâ hesMeeJej Leer~ Úesšs-Úesšs jepÙeeW hej ÛeewLeer Meleeyoer lekeâ mJeleb$e ™he
 keâefve<keâ kesâ efmekeäkesâ ueieYeie Fve meYeer #es$eeW ceW heeS ieS nQ~ mes Meemeve keâjles jns~
 keâefve<keâ yeewæ Oece& keâe DevegÙeeÙeer Lee~ keâefve<keâ kesâ Meemeve  mebYeJele: kegâ<eeCeeW keâe DeefOekeâej keâeyegue Ieešer, keâefheMee,
keâeue ceW ÛelegLe& yeewæ heefj<eo keâe DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee~ yewefkeäš^Ùee, KJeeefjpce Deewj meesefioÙeevee (DeLee&led ceOÙe SefMeÙee
keâefve<keâ keâer jepemeYee eqvecveefueefKele efJ eÉeveeW keâer ceW efmLele yeesKeeje Deewj mecejkebâo) ceW F&mee keâer leermejer-ÛeewLeer
Gheefm Leefle mes megMeesefYele Leer- meoer ceW Yeer keâeÙece jne~
 Fve #es$eeW ceW Deveskeâ kegâ<eeCe cegõeSb, DeefYeuesKe Deewj ce=Ccetelf e&keâeSb
heeMJe& Jemegefce$e DeÕeIees<e Ûejkeâ veeieepeg&ve
heeF& ieF& nQ~
keâefve<keâ keâs Meemeve keâeue ceW keâuee leLee mebmke=âefle kesâ  Keemekeâj KJeeefjpce, pees Dejue meeiej kesâ oef#eCe ceW
ceneve keWâõ yeve ieS Les-
DecegoefjÙee veoer leš hej DeJeefmLele nw, kesâ šeshejkeâ keâuee
veecekeâ mLeeve mes efJeMeeue kegâ<eeCe Øeemeeo KegoeF& ceW efvekeâuee
ceLegje le#eefMeuee nw, peesleermejer-ÛeewLeer meefoÙeeW keâe nw~
 KJeeefjpce mes efceues kegâ<eeCe Øeemeeo cesW ØeMeemeefvekeâ DeefYeuesKeeieej
 keâefve<keâ ves 78 F&. mes 101 F&. lekeâ jepe efkeâÙee~ Gmekesâ
Lee, peneb efueKes ngS hegjeuesKe Deewj omleeJespeesW keâer efueefhe-
yeeo JeefMe<keâ, ngefJe<keâ, JeemegosJe Deewj kegâÚ DevÙe
DeejceeFkeâ Deewj Yee<ee-KJeeefjpceer nw~
GòejeefOekeâeefjÙeeW ves jepeieöer mebYeeueer~
kegâ <eeCe Meemeve kesâ DeOeerve Meeefceue Yet-Yeeie Les-

hetJe& meese Jf eÙele ieCejepÙe cesW Meeefceue

ceOÙe SefM eÙee keâe DeefOekeâebMe #es$e
F&jeve kesâ kegâÚ efnmmes
Deheâieeefvemleeve kesâ kegâ Ú Yeeie
ueieYeie hetj e heeefk eâmleeve leLee
keâefve<keâ keâer cetefle& ueieYeie mecetÛ ee Gòej Yeejle~

NCERT-meej ( 343 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fmemes veevee Øekeâej kesâ ueesieeW Deewj mebmke=âefleÙeeW kesâ Deeheme ceW  efnbot veece efkeâmeer Oeeefce&keâ keâejCe mes veneR efoÙee ieÙee Lee, Fmemes
Iegue-efceue peeves keâe efJeue#eCe DeJemej DeeÙee Deewj Fme meefcceueve leelheÙe& Lee efkeâ Ùeneb efmebOeg efveJeemeer jnles Les~
keâer Øeef›eâÙee ves Ssmeer mebmke=âefle keâes pevce efoÙee pees Jele&ceeve kesâ veew  262 F&. kesâ Skeâ meemeeveer DeefYeuesKe ceW Fme #es$e kesâ efueS
osMeeW ceW hewâueer ngF& nw~ ‘efnvogmleeve’ Meyo keâe ØeÙeesie ngDee nw~
 kegâ<eeCeeW keâer mJeCe&cegõeSb Oeeleg keâer Megælee ceW ieghle
MeemekeâeW keâer mJeCe&cegõeDeeW mes Glke=â° nQ~  DeleSJe cegieue keâeue Deewj DeeOegefvekeâ keâeue ceW Yeejle kesâ efueS
 Gvekeâer mJeCe&cegõeSb lees cegKÙele: efmebOeg kesâ heefMÛece ceW ner heeF& ieF& nQ~ ØeÙegòeâ efnbogmleeve Meyo keâe GuuesKe meJe&ØeLece leermejer
heefMÛeceesòej Yeejle meoer ceW efceuelee nw~
ßeeJemleer  meemeeefveÙeeWs ves, efpevnW efnbo-meemeeveer Yeer keânles nQ, Yeejle ceW
kegâ <eeCeesW kesâ efmebOeg Skeâ meoer mes keâce meceÙe lekeâ Meemeve efkeâÙee, uesefkeâve GvneWves
DeefYeuesKe
Øeehle ngÙes keâewMeecyeer yengle meejs efmekeäkesâ peejer keâj YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee ceW Ùeesieoeve
ceLegje SJeb efkeâÙee~
JeejeCemeer mes
 Fmemes efmeæ neslee nw efkeâ GvneWves iebiee-Ùecegvee oesDeeye kesâ Deefleefjòeâ Yeejle-ceOÙe SefMeÙee mebheke&â keâe ØeYeeJe
ceOÙe iebiee kesâ cewoeveeW kesâ keâeheâer yeÌ[s Yeeie keâes Yeer Deheves keâypes ceW (Impact of Central Asia over India)
efkeâÙee~
Mekeâ-kegâ<eeCe keâeue ceW YeJeve-efvecee&Ce kesâ keâeÙeeX ceW GuuesKeveerÙe
 ceLegje, ceW pees kegâ<eeCeeW kesâ efmekeäkesâ, DeefYeuesKe, mebjÛeveeSb
Deewj cetefle&Ùeeb efceueer nQ, Gvemes Øekeâš neslee nw efkeâ ceLegje Øeieefle ngF&~ GlKeveveeW ceW mebjÛevee kesâ keâF& mlej efceues nQ~ Gòej
Yeejle ceW kegâ<eeCeeW keâer efÉleerÙe jepeOeeveer Leer~ Yeejle kesâ efJeefJeOe hegjemLeueeW hej lees keâYeer-keâYeer DeeOes
 henueer jepeOeeveer DeeOegefvekeâ heeefkeâmleeve ceW DeJeefmLele heg®<ehegj ope&ve mes Yeer DeefOekeâ mlej efceueles nQ~
Ùee hesMeeJej Leer~
 Jeneb keâefve<keâ ves Skeâ ce" Deewj efJeMeeue mlethe keâe efvecee&Ce
 YeJeve Deewj ce=odYeeb[ (Building and
keâjeÙee~ Pottery)
 Fme mlethe keâes osKekeâj efJeosMeer Ùee$eer Ûeefkeâle jn peeles Les~  FveceW hekeâer FËšeW keâe ØeÙeesie heâMe& yeveeves kesâ efueS efkeâÙee
 keâefve<keâ meJee&eOf ekeâ efJeKÙeele kegâ<eeCe Meemekeâ Lee efkebâleg Gmes
Yeejle keâer meerceeDeeW kesâ yeenj Ûeerevf eÙeeW mes nej Keeveer heÌ[er~ ieÙee nw~
Fefleneme ceW keâefve<keâ keâe veece cegKÙele: oes keâejCeeW mes  KehejeW (šeFueeW) keâe ØeÙeesie heâMe& Deewj Úle oesveeW ceW
Øeefmeæ nw- efkeâÙee ieÙee nw~
henuee keâejCe otmeje keâejCe
 Fme keâeue keâer Skeâ efJeMes<elee FËš kesâ kegâb DeeW keâe efvecee&Ce Yeer nw~
Gmeves 78 F&. ceW Skeâ
 kegâ<eeCekeâeue keâe Dehevee Keeme ce=oYeeb[ ueeue yejleve nw pees
Gmeves yeewæ Oece& keâe cegòeâ
mebJ eled ÛeueeÙee pees Mekeâ ùoÙe mes mebhees<eCe SJeb meeos, hee@efueMeoej yeveeJeš ceW ceOÙece mes Gòece lekeâ kesâ nesles nQ~
mebJeled keânueelee nw, mebj#eCe efkeâÙee~  DemeeOeejCe yejleve nQ- hegânejeW Deewj šebsefšÙeeW Jeeues hee$e~
Deewj Yeejle mejkeâej  Fve yejleveeW ceW ceOÙe SefMeÙee ceW Fmeer keâeue kesâ kegâ<eeCe mlejeW
Éeje ØeÙeesie ceW ueeÙee ceW heeS ieS met#ce yeveeJeš Jeeues ce=oYd eeb[eW mes meceevelee nw~
peelee nw~
 Fme Øekeâej kesâ ueeue hee@efueMeoej ceodYeeb[ yeveeves keâer keâuee
 Gmeves keâMceerj ceW yeewæeW keâe meccesueve DeeÙeesefpele efkeâÙee, ceOÙe SefMeÙee ceW megefJeefole Leer Deewj Ùen keâuee heâjievee
efpemeceW yeewæ Oece& kesâ ‘ceneÙeeve mebØeoeÙe’ keâes Debeflece ™he pewmes kegâ<eeCe meebmke=âeflekeâ #es$e kesâ Yeerlej ØeÛeefuele Leer~
efoÙee ieÙee~
 keâefve<keâ keâuee Deewj mebmke=âle meeefnlÙe keâe Yeer ceneve  Glke=â<š DeMJeejesner mesvee (Excelent
mebj#ekeâ Lee~ Cavalry)
 efnbo-meemeeveer (Sasanian Hind) MekeâeW Deewj kegâ<eeCeeW ves YeejleerÙe mebmke=âefle ceW veS-veS Gheeoeve
leermejer Meleeyoer kesâ ceOÙe lekeâ meemeeefveÙeeW ves efveÛeues peesÌ[keâj Fmes Deheej mece=æ yeveeÙee~ Jes meoe kesâ efueS YeejleJeemeer
efmebOeg #es$e hej DeefOekeâej keâj efueÙee Lee~ Meg™ ceW efnbo-meemeeveer nes ieS Deewj Deheves keâes YeejleerÙe mebmke=âefle keâer Oeeje ceW hetCe&le:
efveÛeues efmebOeg #es$e keâes keânles Les~ efJeueerve keâj efoÙee~

NCERT-meej ( 344 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Mekeâ Deewj kegâ <eeCe mebmke=â efl e ves efvecve heefjCeecemJe™he, Yeejle keâes ceOÙe SefMeÙee kesâ ‘DeuleeF&
GheeoeveesW keâes Yeejle mes «enCe efk eâÙee pees heneÌ[eW’ mes Yeejer cee$ee ceW meesvee Øeehle ngDee~
Gvekesâ heeme venerR Leer-  Yeejle keâes jesceve meeceüepÙe kesâ meeLe JÙeeheej kesâ peefjS Yeer meesvee
efceuee nesiee~
 kegâ<eeCeeW ves jsMece kesâ Gme ØeKÙeele ceeie& hej efveÙeb$eCe keâj efueÙee,
efu eefhe efueefKele megJÙeJeefm Lele pees Ûeerve mes Ûeuekeâj kegâ<eeCe meeceüepÙe ceW Meeefceue ceOÙe SefMeÙee Deewj
Yee<ee Oece&
 Jes YeejleerÙe meceepe kesâ DeefYevve Debie yeve ieS Deewj Fme Deheâieeefvemleeve mes iegpejles ngS F&jeve lekeâ peelee Lee~
meceepe keâes GvneWves yengle kegâÚ efoÙee~  Deewj hetJeea YetceOÙemeeiejerÙe DebÛeue ceW jesceve meeceüepÙe kesâ
 Mekeâ Deewj kegâ<eeCe efJeue#eCe DeMJeejesner Les~ GvneWves yeÌ[s Debleie&le heefMÛece SefMeÙee lekeâ peelee Lee~
hewceeves hej Gòece DeMJeejesner mesvee Deewj DeMJeejesnCe keâer  Ùen jsMece ceeie& kegâ<eeCeeW keâer DeeÙe keâe ØecegKe œeesle Lee
hejbheje ÛeueeF&~ Deewj Jes Fme ceeie& hej JÙeeheeefjÙeeW mes Gieener ieF& Ûegib eer yeoewuele
 GvneWves ‘ueieece Deewj peerve’ keâe ØeÙeesie ØeÛeefuele efkeâÙee, pees ner efJeMeeue Deewj mece=æ meeceüepÙe keâeÙece keâj mekesâ~
nceW F&mee keâer otmejer Deewj leermejer meefoÙeeW keâer yeewæ  Ùen GuuesKeveerÙe nw efkeâ Yeejle ceW yeÌ[s hewceeves hej meesves keâe
cetefle&ÙeeW ceW efoKeeF& osles nQ~ efmekeäkeâe Ûeueeves Jeeues ØeLece Meemekeâ ‘kegâ<eeCe’ ner Les~
 Deheâieeefvemleeve kesâ ‘yesiejece’ ceW pees kegâ<eeCe keâeue keâer hekeâer kegâ<eeCe keâeue ceW efmebÛeeF& kesâ hegjeleeefòJekeâ DeJeMes<e heeS
efceóer keâer IegÌ[meJeej cetefle&keâeSb efceueer nQ, Gvemes IegÌ[meJeejer ceW peeles nQ-
Gvekeâer ienjer efoueÛemheer peeefnj nesleer nw~ heeefkeâmleeve ceW Deheâieeefvemleeve ceW heefMÛeceer ceOÙe
 Fve efJeosMeer IegÌ[meJeejeW keâes megÂÌ{ keâJeÛe ceW, YeeueeW Deewj SefMeÙee ceW
yeefÚ&ÙeeW mes ueÌ[eF& keâjles efoKeeÙee ieÙee nw~  ØeMeemeve (Administration)
 Jes jmmeer keâe yevee Skeâ Øekeâej keâe Devet"e jkeâeye Yeer ueieeles Les, ceOÙe SefMeÙeeF& efJepesleeDeeW ves Deveefievele Úesšs-Úesšs osMeer
efpememes GvnW Ieg[Ì meJeejer ceW megeJf eOee nesleer Leer Deewj Gvekeâe DeeJeeieceve jepeeDeeW hej Dehevee Meemeve ueeo efoÙee,Fmemes Skeâ Øekeâej keâer
megiece nes ieÙee Lee~ meecebleer JÙeJemLee Gefole ngF&~
heieÌ[ er  kegâ<eeCe jepeeDeeW ves cenejepeeefOejepe keâer ieewjJehetCe&
Mekeâebs Deewj kegâ<eeCeeW ves henveves šdÙetevf ekeâ (kegâjleer), GheeefOe OeejCe keâer, efpemekeâe DeeMeÙe Ùen efvekeâuelee nw efkeâ
keâe ØeÛeueve Meg™ efkeâÙee- heepeecee leLee Jes Deveskeâeveskeâ Úesšs-Úesšs jepeeDeeW kesâ jepee Les Deewj
Yeejer uebyes keâesš
 Deepe Yeer Deheâieeve Deewj hebpeeyeer ueesie heieÌ[er ueieeles nQ Gvemes keâj Jemetue keâjles Les~
Deewj MesjJeeveer uebyes keâesš keâe ner yeouee ™he nw~  MekeâeW Deewj kegâ<eeCeeW ves Fme YeeJevee keâes yeÌ{eJee efoÙee efkeâ jepee
osJelee keâe DeJeleej neslee nw~
ceOÙe SefMeÙee JeeueeW ves Gve ÛeerpeeW keâe ØeÛeueve Meg™ efkeâÙee
efpevekeâe Fmlesceeue Ùeesæe ueesie Yeer keâjles Les, pewmes- DeMeeskeâ osJeeW keâe efØeÙe keâne peelee Lee, hej kegâ<eeCe
šesheer, efMejm$eeCe yetš
jepee osJeheg$e keânueeles Les~
 Ùen GheeefOe kegâ<eeCeeW ves ÛeerefveÙeeW mes ueer, pees Deheves jepee
 FvneR ßes‰leeDeeW keâer yeoewuele GvneWves F&jeve, keâes mJeie& keâe heg$e keânles Les~
Deheâieeefvemleeve, heeefkeâmleeve Deewj Yeejle ceW Deheves  Yeejle ceW Fmekeâe ØeÙeesie mJeYeeJele: jepemeòee keâes ceevÙelee
efJejeseOf eÙeeW hej efJepeÙe heeF&~ Deewj JewOelee Øeoeve keâjves kesâ efueS efkeâÙee ieÙee nesiee~
 yeeo ceW peye Ùen mewvÙe keâewMeue, osMe Yej ceW hewâue ieÙee leye  mce=eflekeâej ceveg ves keâne nw efkeâ jepee yeÛÛee ner keäÙeeW ve nes
DeOeervemLe jepeeDeeW ves Deheves efheÚues efJepesleeDeeW kesâ efJe®æ Gmekeâe Deeoj keâjvee ÛeeefnS, keäÙeeWefkeâ Jen ceeveJe ™he
Fmekeâe DeÛÚe Fmlesceeue efkeâÙee~ OeejCe keâjkesâ Meemeve keâjves Jeeuee osJelee neslee nw~
 JÙeeheej Deewj Kesl eer (Trade and  kegâ<eeCeeW ves Meemeve keâer #e$ehe ØeCeeueer Yeer ÛeueeF&~ meeceüepÙe
Agriculture) Deveskeâ #e$eefheÙeeW (GhejepÙeeW) ceW yeebš efoÙee ieÙee Deewj
ceOÙe SefMeÙeeF& ueesieeW kesâ Deeves mes ceOÙe SefMeÙee  ØelÙeskeâ #e$eheer keâes Skeâ-Skeâ #e$ehe kesâ Meemeve ceW
Deewj Yeejle kesâ yeerÛe ienje mebheke&â mLeeefhele ngDee, ÚesÌ[ efoÙee ieÙee~

NCERT-meej ( 345 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 kegâÚ DeveesKeer ØeLeeSb Yeer Meg™ keâer ieFË, pewmes- oes DeevegJebeMf ekeâ
jepeeDeeW keâe mebÙegòeâ Meemeve, efpemeceW Skeâ ner meceÙe Skeâ
ner jepÙe hej oes jepeeDeeW keâe Meemeve nes mekeâlee Lee~
 nce efhelee Deewj heg$e oesveeW keâes Skeâ ner meceÙe mebÙegòeâ ™he
mes Meemeve keâjles heeles nQ~
 Fme Øekeâej Øeleerle neslee nw efkeâ Fve MeemekeâeW kesâ
DeOeerve keWâõerkeâjCe keâce Lee~
ÙetveeefveÙeeW ves mewvÙe Meemeve (efceefu ešjer ieJeve&jefMehe) keâer
heefjheešer Yeer ÛeueeF&&-
Jes Fmekesâ efueS Meemekeâ mesveeefveÙeeW keâer efveÙegeòf eâ keâjles Les
pees Ùetveeveer Yee<ee ceW mš^sšsieesm e keânueeles Les~
 mesveeveer MeemekeâeW keâer DeeJeMÙekeâlee efJeefpele Øepee hej veS
jepeeDeeW keâe ØeYeeJe peceeves kesâ efueS keâer peeleer Leer~
 YeejleerÙe meceepe ceW veS lelJe (New
Elements in Indian Society)
Ùetveeveer, Mekeâ, heeefLe&Ùeve Deewj kegâ<eeCe meYeer Yeejle ceW
Deheveer-Deheveer henÛeeve Deblele: Kees yew"s~ Mevew: Mevew: Jes hetjs
YeejleerÙe yeve ieS~ Ûettbefkeâ GveceW DeefOekeâebMe efJepeslee kesâ ™he ceW
DeeS, FmeefueS Jes YeejleerÙe meceepe ceW ÙeesæeDeeW kesâ Jeie&
DeLee&led #eef$eÙe JeCe& ceW meceeefJe° ngS~
 yeÇeÿeCe meceepe ceW Gvekesâ ØeJesMe keâer JÙeeKÙee DeodYegle {bie mes keâer
ieF& nw~
 mce=eflekeâej ceveg kesâ Devegmeej, Deheves keâle&JÙeeW mes ÛÙegle ngS DeOece
#eef$eÙe ner Mekeâ Deewj heåueJe ngS~
 otmejs MeyoeW ceW GvnW efÉleerÙe ßesCeer kesâ #eef$eÙe keâe
mLeeve efceuee~
 YeejleerÙe meceepe ceW efJeosefMeÙeeW keâe DeelcemeelkeâjCe efpelevee
DeefOekeâ ceewÙeexlej keâeue ceW ngDee Glevee MeeÙeo ØeeÛeerve
Yeejle kesâ Fefleneme ceW Deewj efkeâmeer keâeue ceW venerb ngDee~
 Oeeefce&keâ efJekeâeme (Religious Progress)
keâF& efJeosMeer Meemekeâ Jew<CeJe mebØeoeÙe ceW Dee ieS, DeLee&led
peiele keâe heeueve Deewj j#ee keâjves Jeeues efJe<Ceg kesâ Gheemekeâ yeve
ieS~ Ùetveeveer jepeotle nsefueÙees[esjme ves ceOÙe ØeosMe efmLele
efJeefoMee (Deepe kesâ efJeefoMee efpeues keâe cegKÙeeueÙe) ceW F&mee-hetJe&
ueieYeie otmejer meoer kesâ ceOÙe ceW JeemegosJe keâer DeejeOevee kesâ
efueS Skeâ mlebYe KeÌ[e efkeâÙee~JeemegosJe mes ‘efJe<Ceg’ keâe yeesOe
neslee nw~
 kegâÚ DevÙe MeemekeâeW ves yeewæ Oece& keâes DeheveeÙee~ ØeKÙeele Ùetveeveer
jepee efceveeb[j yeewæ nes ieÙee~
 yeewæ DeeÛeeÙe& veeiemesve Ghe&â veeieepeg&ve kesâ meeLe ngDee
Gmekeâe ØeMveesòej ceewÙeesxòej keâeue kesâ yeeweæ
f keâ Fefleneme keâe
DeÛÚe œeesle nw~
NCERT-meej
 kegâ<eeCe cegõeDeeW hej efMeJe Deewj yegæ kesâ efÛe$e efceueles nQ, keäÙeeWefkeâ
kegâ<eeCe Fve oesveeW kesâ Gheemekeâ Les~
 keâF& kegâ<eeCe Meemekeâ ‘Jew<CeJe’ nes ieS~
 Fme keâesefš ceW efveefMÛele ™he mes kegâ<eeCe Meemekeâ JeemegosJe Deelee nw
efpemekeâe veece ner efJe<Ceg kesâ DeJeleej ke=â<Ce keâe heÙee&ÙeJeeÛeer nw~
 ceneÙeeve yeewæ mebØeoeÙe keâe GodYeJe (The
Origin of Mahayana Buddhism)
ceewÙeexòej keâeue ceW YeejleerÙe Oece& ceW yengle heefjJele&ve nesves kesâ
oes ØecegKe keâejCe JÙeeheeefjÙeeW Deewj efMeefuheÙeeW kesâ keâeÙe&keâueehe ceW
DemeeOeejCe lespeer keâe Deevee SJeb ceOÙe SefMeÙee mes Yeejer mebKÙee ceW
veS veS ueesieeW keâe Deeieceve Lee~
 Fmekeâe efJeMes<e ØeYeeJe yeewæ Oece& hej heÌ[e~
 veiejeW ceW JÙeeheeefjÙeeW Deewj efMeefuheÙeeW keâe peceeJe
yeÌ{lee ieÙee Deewj yeewæ efYe#egeCf eÙeeb SJeb efYe#eg Gve JÙeeheeefjÙeeW
Deewj efMeefuheÙeeW mes vekeâo oeve uesves keâe ueesYe oyee veneR heeS~
 DeebOeÇ ØeosMe kesâ veeieepeg&vekeâebs[e kesâ ce"-#es$eeW ceW Yeejer
cee$ee ceW efmekeäkesâ efceues nQ~
 Deewj yeewæeW ves Gme efJeosefMeÙeesW keâe Yeer mJeeiele efkeâÙee pees
ceebme Keeles Les~, Fve meyekeâe DeLe& Ùen ngDee efkeâ lehemJeer keâer
lejn peerves Jeeues efYeÛÚgDeeW Deewj efYeÛÚgefCeÙeeW kesâ owefvekeâ
peerJeve kesâ efveÙeceeW ceW efMeefLeuelee DeeÙeer~
 Deye Jes meesvee, Ûeeboer Útves ueies, ceebme Keeves ueies Deewj
Gòece keâheÌ[e henveves ueies~
 DevegMeemeve Flevee efMeefLeue nes ieÙee efkeâ kegâÚ efYe#eg mebIe keâes
ÚesÌ[keâj ie=nmLe peerJeve ceW ueewš DeeS ~
 yeewæ Oece& keâe Ùen veÙee ™he ceneÙeeve keânueeves ueiee~
 Deheves hegjeves MegæeÛeejer (hÙetefjšve) ™he ceW yeewæ Oece& ceW yegæ mes
mebyebefOele kegâÚ JemlegDeeW keâer Gvekesâ Øeleerkeâ kesâ ™he ceW hetpee keâer
peeleer Leer~
 F&meJeer meved kesâ DeejcYe ceW Gve JemlegDeeW keâe mLeeve
yegæ keâer Øeeflecee ves ues ueer~
yeewæ Oece& ceW cetefle&hetpee keâe DeejbYe nesves mes
cetefle&hetpee yeÇeÿeCe mecegoeÙeeW ceW Yeer Ketye Ûeue
heÌ[er~
 ceneÙeeve keâe GoÙe nesves hej yeewæ Oece& keâe hegjevee MegæeÛeejer
(hÙetefjšve) mebØeoeÙe nerveÙeeve keânueeves ueiee~
 meewYeeiÙeJeMe keâefve<keâ ceneÙeeve keâe ceneve mebj#ekeâ nes ieÙee~
 Gmeves keâMceerj ceW yeewæeW keâer heefj<eo DeeÙeesefpele keâer ~
 hee<e&oeW ves 3,00,000 MeyoeW ceW Skeâ iebÇLe keâer jÛevee keâer efpemeceW
leerveeW efheškeâeW Ùee ‘yeewæ meeefnlÙe keâer efhešeefjÙeeW’ keâer hetjer lejn
JÙeeKÙee keâer ieF&~
( 346 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 keâefve<keâ ves Fme «ebLe keâes ‘ueeue leeceühe$eeW’ hej KegoJeeÙee~  keâuee keâer ceLegje Mewueer F&meJeer meved keâer DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW
 Gve leeceühe$eeW keâes Øemlej-hee$e ceW jKee Deewj Gmekesâ
efJekeâefmele ngF& Deewj Fmekeâer ueeue yeuegDee helLej keâer ke=âefleÙeeb
Thej mlethe yeveJee efoÙee~ ceLegje kesâ yeenj Yeer heeF& peeleer nQ~
 Ùeefo Ùen ØeeÛeerve keâLee mener nw, lees leeceühe$eeW meefnle Fme mlethe  mebØeefle ceLegje meb«eneueÙe ceW kegâ<eeCekeâeueerve cetefle&ÙeeW keâe
keâe helee Ûeueves hej yeewæ Oece&«ebLe Deewj efmeæebleeW hej veÙee ØekeâeMe Yeejle Yej ceW meyemes DeefOekeâ meb«en nw~
heÌ[ mekeâlee nw~  Fmeer keâeue ceW efJebOÙe mes oef#eCe kesâ Deveskeâ mLeeveeW ceW megboj-megboj
 keâefve<keâ ves yegæ kesâ mceejkeâ mJe™he Deewj Yeer Deveskeâ mlethe KeÌ[s keâueeke=âefleÙeeb heeF& peeleer nwb~
efkeâS~
 keâuee keâer ieebOeej Deewj ceLegje Mewueer
(Gandhara and Mathura School of
Art)
efJeosMeer jepee YeejleerÙe keâuee Deewj meeefnlÙe kesâ Glmeener
mebj#ekeâ yeve ieS Deewj GvneWves Jen Gcebie efoKeeÙee pees veÙee Oece&
Deheveeves JeeueeW ceW nesleer nw~ kegâ<eeCe meeceüepÙe ves efJeefYevve Meweuf eÙeeW
Deewj osMeeW ces bØeefMeef#ele jepeefceefm$eÙeeW Deewj DevÙe keâejeriejeW keâes
Fkeâªe efkeâÙee~
 kegâ<eeCe meeceüepÙe ceW keâuee keâer ieebOeej SJeb ceLegje Meweuf eÙeeb efJekeâefmele ngF~Ë Yejngle keâe heóefÛe$e
 ceOÙe SefMeÙee mes pees cetefle&efMeuhe keâer ke=âefleÙeeb Øeehle ngF& nQ  ceneje°^ ces bÛeóeveeW keâes keâeš-keâeškeâj megboj yeewæ iegheâeSb
GveceW yeewæ Oece& kesâ ØeYeeJe keâer ÚeÙee ceW mLeeveerÙe Deewj yeveeF& ieFË~
YeejleerÙe oesveeW ue#eCeeW keâe efceßeCe heeÙee peelee nw~ DeebOeÇ ØeosMe ceW yeewæ keâuee kesâ oes ceneve keWâõ nes ieS-
YeejleerÙe efMeuhekeâejeW keâe ieebOeej ceW efvecve #es$eeW kesâ
efMeuhekeâejeW kesâ meeLe mebheke&â ngDee- veeieepeg&vekeâesb[ SJeb DecejeJeleer
 F&mee hetJe& otmejer meoer kesâ yeewæ Oece& mes mebyebefOele meyemes hegjeves
ceOÙe SefMeÙeeF& Ùetveeveer Deewj jesceve heóefÛe$e ieÙee, meebÛeer Deewj Yejngle ceW heeS peeles nQ~
 Fmemes veF& Mewueer keâe GoÙe ngDee, efpemeceW yegæ keâer  hejbleg nce cetefle&keâuee keâe Deewj Yeer efJekeâeme F&meJeer-meved keâer
ØeefleceeSb Ùetveeve Deewj jesce keâer efceefßele Mewueer ceW DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW heeles nQ~
yeveeF& ieF&~
 yegæ keâer kesâMe meppee ‘Ùetveeve’ jesce keâer Mewueer ceW keâer ieF&~
 meeefnlÙe Deewj efJeÅee (Literature and
Knowledge)
efJeosMeer jepeeDeeW ves mebmke=âle meeefnlÙe keâe mebj#eCe-mebhees<eCe
efkeâÙee~ keâeJÙe Mewueer keâe henuee vecetvee ™õoeceve keâe
keâeef"ÙeeJeeÌ[ mes Øeehle petveeieÌ{ DeefYeuesKe nw, efpemekeâe
meceÙe ueieYeie 150 F&. nw~
 Fmekesâ yeeo mes DeefYeuesKe heefj<ke=âle mebmke=âle Yee<ee ceW efueKes
peeves ueies~
 efheâj Yeer, DeefYeuesKeeW keâer jÛevee Øeeke=âle Yee<ee ceW
ieebOeej Mewueer ceW yegæ
keâjves keâer heefjheešer F&mee keâer ÛeewLeer meoer Ùee Gmekesâ Deeies
 ieebOeej keâuee keâe ØeYeeJe ceLegje ceW Yeer hengbÛee, neueebefkeâ Jen lekeâ Ûeueleer jner~
cetuele: osMeer keâuee keâe keWâõ Lee~
 ceLegje ceW yegæ keâer efJeue#eCe ØeefleceeSb yeveeR,hejvleg Fme  DeMJeIees<e pewmes kegâÚ ceneve meeefnlÙekeâejeW keâes kegâ<eeCeeW keâe
peien keâer KÙeeefle keâefve<keâ keâer efmejefJenerve KeÌ[er cetefle& mebj#eCe Øeehle Lee~
keâes ueskeâj Yeer nw, efpemekesâ efveÛeues Yeeie ceW keâefve<keâ keâe yegæÛeefj le kesâ veece mes yegæ
veece Kegoe nw~ keâer peerJeveer leLee
DeMJeIees<e ves
 Ùeneb JeOe&ceeve ceneJeerj keâer Yeer keâF& Øemlejcetelf e&Ùeeb yeveeR~ efueKee nw-
 ceLegje keâer ieghle-hetJe& cetefle&ÙeeW Deewj DeefYeuesKeeW ceW ‘ke=â<Ce’ Ghesef#ele meewvojevebo veecekeâ keâeJÙe pees
nQ peyeefkeâ ceLegje, ke=â<Ce keâe pevce-mLeeve Deewj yeeue-ueeruee Yetefce mebmke=â le keâeJÙe keâe Glke=â°
GoenjCe nw~
ceeveer peeleer nw~

NCERT-meej ( 347 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ceneÙeeve yeewæ mebØeoeÙe keâer Øeieefle kesâ heâuemJe™he Deveefievele  Ùetveeveer Meyo õkeäce (drachma) Yeejle ceW õcce nes ieÙee~
DeJeoeveeW keâer jÛevee ngF&~  yeoues ceW Ùetveeveer MeemekeâeW ves yeÇeÿeer efueefhe ÛeueeF&
 keâF& DeJeoeve yeewæeW keâer efceefßele mebmke=âle Yee<ee ceW Deewj Deheves efmekeäkeâeW hej keâF& YeejleerÙe ™heebkeâ (ceesefšheâ)
efueKes ieS nwb~ ÛeueeS~
 DeJeoeveeW keâe DevÙelece GösMÙe ueesieeW keâes ceneÙeeve kesâ kegâòes, ceJesMeer, cemeeues Deewj neLeer oeble keâer JemlegSb Ùetveeveer
GheosMeeW mes DeJeiele keâjevee nw~ ueesie Ùeneb mes yeenj Yespeles Les~
 Fme keâeseš f keâer ØecegKe ke=âefleÙeeb ceneJemleg Deewj efoJÙeeJeoeve nQ~  GvneWves Yeejle mes keâesF& omlekeâejer meerKeer Ùee veneR, Ùen

 ÙetveeefveÙeeW ves hejos keâe ØeÛeueve DeejbYe keâj YeejleerÙe veešŸekeâuee mhe° veneR nw~
kesâ efJekeâeme ceW Yeer Ùeesieoeve efkeâÙee~  YeejleerÙeeW ves ÙetveeefveÙeeW mes efÛeefkeâlmeeMeem$e, JevemheefleMeem$e
Deewj jmeeÙeveMeem$e ceW keâesF& cenlJehetCe& Ûeerpe veneR Øeehle keâer~
Ûetbefkeâ hejoe  Ûejkeâ Deewj megßegle ves efvecveefueefKele leerve MeeŒeeW keâe
ÙetveeefveÙeeW keâer efJ eJesÛeve efkeâÙee nw-
‘ÙeJeefvekeâe’
osve Lee,
efÛeefkeâlmee MeeŒe Jevemheefle MeeŒe jmeeÙeve MeeŒe
FmeefueS Jen
efJeefole ngDee~
 Ûejkeâmebefnlee ceW Gve Deveefievele JevemheefleÙeeW kesâ veece nQ
efpevemes efÛeefkeâlmee kesâ efueS oJeeSb yeveeF& peeleer LeeR~
 ÙeJeefvekeâe Meyo ÙeJeve Meyo mes yevee nw, Deewj ÙeJeve Meyo DeeÙeesevf eÙeve  heewOeeW keâes keâešves Deewj efceefßele keâjves keâer pees Øeef›eâÙeeSb
(ÙetveeefveÙeeW keâer Skeâ MeeKee efpememes ØeeÛeerve Yeejle kesâ ueesie yeleueeF& ieF& nQ, Gvemes nceW ceeuetce neslee nw efkeâ ØeeÛeerve
Yeejle ceW jmeeÙeve MeeŒe keâe %eeve keâeheâer efJekeâefmele Lee~
heefjefÛele Les) keâe mebmke=âle Øeefle™he nw~
 jesieeW kesâ Fueepe ceW ØeeÛeerve YeejleerÙe JewÅe ueesie cegKÙele: heewOeeW hej
ÙeJeve Meyo DeejbYe ceW Ùetveeve kesâ efveJeeefmeÙeeW kesâ DeLe& ner efveYe&j Les, efpevnW mebmke=âle ceW Deew<eefOe keânles nQ, Deewj Fmemes
keâe ØeÙeesie ceW neslee Lee, yeveer oJee Deew<eOe keânueeleer nw~
yeeo ceW meYeer Øekeâej kesâ efJeosefMeÙeeW kesâ  ØeewÅeesefiekeâer DeLee&led šskeäveesuee@peer kesâ #es$e ceW Yeer YeejleerÙeeW keâes ceOÙe
efueS nesves ueiee~ SefMeÙeeF& ueesieeW kesâ mebheke&â mes ueeYe ngDee~
 Oeeefce&kesâòej meeefnlÙe keâe meyemes DeÛÚe GoenjCe nw-  keâefve<keâ keâes heleuetve leLee Ûegmle heeÙepeecee Deewj uebyes
JeelmÙeeÙeve keâe keâecemet$e~ petleeW ceW efÛeef$ele efkeâÙee ieÙee nw~
 Fmekeâe keâeue F&mee keâer leermejer meoer ceevee peelee nw~  Yeejle ceW ÛeceÌ[s kesâ petles yeveeves keâe ØeÛeueve mebYeJele:
Fmeer keâeue mes DeejbYe ngDee~
 Ùen jefleMeem$e Ùee keâeceMeem$e keâer ØeeÛeervelece hegmlekeâ
 Yeejle ceW ØeÛeefuele leebyes kesâ kegâ<eeCekeâeueerve efmekeäkesâ jesceve
nw efpemeceW jefle Deewj Øeerefle keâe efJeJesÛeve efkeâÙee ieÙee nw~ efmekeäkeâeW keâer vekeâue Les~
 FmeceW veeieefjkeâ Ùee veiejpeerJeer heg®<e keâe peerJeve  Fmeer lejn Yeejle ceW kegâ<eeCeeW ves pees meesves kesâ efmekeäkesâ
efÛeef$ele efkeâÙee ieÙee nw, pees Menjer peerJeve kesâ efJekeâeme {ueJeeS Jes jesceve mJeCe&cegõeDeeW keâer vekeâue Les~
 peevekeâejer efceueleer nw efkeâ YeejleerÙe Deewj jesceve jepeeDeeW kesâ yeerÛe
keâeue keâer Peuekeâ oslee nw~
oes jepeotleeW keâe Deeoeve-Øeoeve ngDee Lee~
 efJe%eeve Deewj ØeewÅeeseif ekeâer (Science and Yeejle mes jepeotle Yespes ieS
Technology)
jesceve meceüe š Dee@iemšme
ceewÙeexòej keâeue ceW ÙetveeefveÙeeW kesâ mebheke&â mes KeieesueMem$e kesâ ojyeej cesW (27-28 F&. cesW) leLee
SJeb pÙeesefle<eMeem$e ceW DeefOekeâ Øeieefle ngF&~ mebmke=âle iebÇLeeW ceW nceW
jesceve meceüeš š^epeve kesâ ojyeej
«en-ve#e$eeW kesâ mebÛeej mebyebOeer yengle meejs Ùetveeveer Meyo efceueles nQ~ (110-120 F& ) cesW
YeejleerÙe pÙeesefle<e Ùetveeveer efÛebleve mes ØeYeeefJele ngDee~ Fme Øekeâej, Yeejle kesâ meeLe jesce kesâ mebheke&â mes ØeewÅeeseif ekeâer ceW
 Ùetveeveer Meyo nesjesmkeâeshe mebmke=âle ceW nesjeMeem$e nes ieÙee veS-veS lejerkesâ efJekeâefmele ngS~Fme keâeue ceW MeerMes kesâ keâece hej
efpemekeâe DeLe& mebmke=âle ceW heâefuele pÙeesefle<eMeem$e neslee nw~ efJeosMeer efJeÛeejeW Deewj lejerkeâeW keâe efJeMes<e ™he mes ØeYeeJe heÌ[e~
 Ùetveeve kesâ efmekeäkesâ, pees Deeke=âefle Deewj Úehe ceW Glke=â° nQ, ØeeÛeerve Yeejle ceW efkeâmeer Yeer DevÙe keâeueKeC[ ceW MeerMes kesâ keâece ceW
Jemlegle: Deenle cegõeDeeW kesâ ner megOejs ™he nQ~ Ssmeer Øeieefle veneR ngF& pewmeer Fme keâeue ceW~

NCERT-meej ( 348 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe
ceOÙe SefMeÙee mes mebheke&â Deewj Gvekesâ heefjCeece
ueieYeie 2000 F&.het. ceW hetJeea Yeejle,
ceOÙe Yeejle Deewj okeäkeâve ceW keâF& mLeeveerÙe
Meemekeâ meòee ceW DeeS
pewmes – Megbie – keâCJe Deewj meeleJeenve~
heefjÛeÙe
heefMÛeceesòej Yeejle ceW ceewÙeeX kesâ mLeeve
hej efnvo-Ùetveeveer, Mekeâ, heeefLe&ÙeeF& Ùee
heåueJe, kegâ<eeCe Deewj efnbo-meemeeveer
jepeJebMe DeeS~
efmekebâoj kesâ peeves kesâ yeeo Gmekesâ
meeceüepÙe kesâ oes efnmmes ngS Skeâ yewefkeäš^Ùee
otmeje heeefLe&Ùee (F&jeve keâe Fueekeâe)~
YeejleerÙe Ùetveeveer efmekeäkesâ
JeemleefJekeâleehetCe& leLee keâueelcekeâ efÛe$eCe
kesâ efueS efJeKÙeele nQ~
F&mee-hetJe& otmejer meoer ceW meJe&ØeLece
efnbo ÙetveeefveÙeeW ves heefMÛeceesòej Yeejle kesâ
efJeMeeue #es$e hej keâypee keâj efueÙee~
efceveeb[j meYeer YeejleerÙe-Ùetveeveer efnbo
MeemekeâeW ceW meyemes DeefOekeâ Øeleeheer jepee Ùetveeveer
Lee, Fmekeâer jepeOeeveer Meekeâue Leer leLee
Fmeves yeewæ efYe#eg veeiemesve mes yeewæ Oece&
keâer oer#ee ueer Leer~
efnvo-Ùetveeveer Yeejle kesâ henues Meemekeâ
ngS, efpevekesâ efmekeäkeâeW kesâ DeeOeej hej
GveceW jepeeDeeW keâer henÛeeve nesleer nw~
efnbo Ùetveeveer MeemekeâeW ves Yeejle kesâ
heefMÛeceesòej meercee Øeeble ceW Ùetveeve keâer
keâuee 'nsuesefÙeefmškeâ Deeš&' keâes
Øeeslmeeefnle efkeâÙee~
heeefLe&ÙeeF& Ùee he¥Je JebMe keâe henuee
jepee yeesveerveerme Lee~ efpemeves DejekeâesefMeÙee
Deewj meermleeve ceW meòee nefLeÙeeF& leLee
'cenejepeeefOejepe' keâer GheeefOe
OeejCe keâer ~ heeefLe&ÙeeF&
Ùee he¥Je
ieesb[esHeâjveerpe meyemes ceneve
heeefLe&ÙeeF& Meemekeâ Lee, Fmeer kesâ keâeue ceW
'meWš še@ceme' F&meeF& Oece& kesâ ØeÛeej
nsleg Yeejle DeeS~
NCERT-meej
(FLASHBACK)
MekeâeW keâes 'meerefLeÙeve' Yeer keâne
peelee nw pees efkeâ keâyeeFueer ueesie Les, FvneWves
YeejleerÙe-ÙetveeefveÙeeW keâes meceehle efkeâÙee~
Yeejle ceW Mekeâ heebÛe MeeKeeDeeW ceW yebšs Les~
heefMÛeceesòej Yeejle ceW MekeâeW keâe
meyemes ØeeÛeerve jepee venheeve Lee, efpemekeâe
GuuesKe meeleJeenve leLee ceneje°^ ceW
Mekeâ
heeS ieS efJeefYevve efMeueeuesKeeW Deewj
DeefYeuesKeeW mes neslee nw~
ceOÙe Yeejle keâe meyemes Øeefmeæ Meemekeâ
®õoeceve Lee efpemekeâe helee petveeieÌ{
efMeueeuesKe mes Ûeuelee nw~
®õoeceve mebmke=âle keâe yeÌ[e Øesceer Lee
Gmeves meyemes henues efJeMegæ' mebmke=âle
Yee<ee ceW uebyee DeefYeuesKe peejer efkeâÙee~
heeefLe&ÙeeFÙeeW kesâ yeeo kegâ<eeCe DeeS, pees
'ÙetÛeer' Deewj 'leesKeejer' Yeer keânueeles nQ~
Jeg – megve keâyeerues keâes njeves kesâ
yeeo ueieYeie Fmeer meceÙe,
ÙetÛeer keâyeeruee oes mecetneW ceW yebš ieÙee~
ueIeg ÙetÛeer (efleyyele),
cene ÙetÛeer (Yeejle ceW DeeÙee)
henuee yeÌ[e Ùet-Ûeer jepee kegâpegue
keâ[efHeâmesme Lee efpemeves Kego keâes
‘cenejepe’ keâne, Gmes Oece&eJf eod leLee
meÛeOece&efJeo Yeer keâne peelee nw~
kegâ<eeCe
keâefve<keâ kegâ<eeCe JebMe keâe meyemes
ueeskeâefØeÙe SJeb Øeleeheer jepee Lee, keâefve<keâ
ves ner Mebkeâ mebJeled keâer veerJe [eueer~
keâefve<keâ yeewæ Oece& keâe DevegÙeeÙeer Lee~
keâefve<keâ kesâ Meemeve keâeue ceW ÛelegLe& yeewæ
heefj<eo keâe DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee~
keâefve<keâ kesâ Meemeve keâeue ceW le#eefMeuee
SJeb ceLegje keâuee mebmke=âefle kesâ
ceneve keWâõ yeve ieS~
kegâ<eeCeeW keâer mJeCe&cegõeSb Oeeleg keâer
Megælee ceW ieghle MeemekeâeW keâer mJeCe&cegõeDeeW
mes Glke=â° nw~
( 349 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efnbo-meemeeveer mes leelheÙe& Lee efkeâ
Ùeneb efmebOeg efveJeemeer jnles Les, 262 F&.ceW
Skeâ meemeeveer DeefYeuesKe ceW Fme #es$e kesâ
efueS efnbogmleeve Meyo keâe ØeÙeesie ngDee nw~
hekeâer FËšeW keâe ØeÙeesie HeâMe& yeveeves ceW
leLee KehejeW keâe ØeÙeesie HeâMe& Deewj Úle
oesveeW ceW efkeâÙee ieÙee~
kegâ<eeCekeâeue keâe Dehevee Keeme ce=oYeeb[
'ueeue yele&ve' nw pees meeoe heeefueMeoej nw~
Mekeâ Deewj kegâ<eeCeeW ves ueieece Deewj
peerve keâe ØeÙeesie ØeÛeefuele efkeâÙee leLee
heieÌ[er, kegâlee&, heepeecee Deewj Yeejer uebyes
keâesšeW keâe ØeÛeueve Meg™ efkeâÙee~
kegâ<eeCeeW ves jsMece ceeie& hej efveÙeb$eCe
keâj efueÙee, pees efkeâ kegâ<eeCeeW keâer DeeÙe
keâe ØecegKe m$eesle Lee~
Mekeâes leLee kegâ<eeCeeW ves Fme YeeJevee
keâes yeÌ{eJee efoÙee efkeâ jepee osJelee keâe
DeJeleej neslee nw leLee kegâ<eeCe jepeeosJeheg$e
keânueeles Les~
kegâÚ DeveesKeer ØeLeeSb ØeejbYe ngF&
pewmes – oes DeevegJebefMekeâ jepeeDeeW keâe
mebÙegòeâ Meemeve efpemeceW Skeâ ner meceÙe hej
Skeâ ner jepÙe hej oes jepeeDeeW keâe
Meemeve nes mekeâlee Lee~
Ûejkeâ leLee megßegle ves efvecveefueefKele leerve
Meem$eeW keâe efJeJesÛeve efkeâÙee nw-efÛeefkeâlmeeMeem$e,
Jevemheefle Meem$e Deewj jmeeÙeve Meem$e~
Yeejle ceW ÛeceÌ[s kesâ petles yeveeves keâe
ØeÛeueve Fmeer keâeue ceW ngDee~
NCERT-meej
keâefve<keâ yeewæ Oece& kesâ ceneÙeeve mebØeoeÙe
kegâ<eeCe
efnbo- keâes Debeflece ™he efoÙee~
meemeeveer
efceveeb[j keâe yeewæ DeeÛeeÙe& veeiemesve
GHe&â veeieepeg&ve kesâ meeLe ngDee, Gmekeâe
ØeMveesòej ceewÙeexòej keâeue kesâ yeeweæf keâ
Oeeefce&keâ Fefleneme keâe DeÛÚe m$eesle nw~
efJekeâeme
yeewæ Oece& ceW cetefle&hetpee keâe DeejbYe
YeJeve Deewj nesves mes cetefle&hetpee yeÇe¢eCe
ce=oYeeb[ mecegoeÙeeW ceW Yeer Ketye Ûeue heÌ[er~
yegæ keâer ØeefleceeSb Ùetveeve Deewj jesce
ieebOeej keâer efceefßele Mewueer ceW yeveeF& ieF&~
Deewj ceLegje Mewueer F&meJeer meved keâer
ceLegje DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW efJekeâefmele ngF&, leLee
Mewueer
ueeue yeuegDee helLej keâer ke=âefleÙeeb ceLegje kesâ
JÙeeheej
yeenj Yeer heeF& ieÙeer nw~
ceOÙe SefMeÙee keâeJÙe Mewueer keâe henuee vecetvee ®õoeceve
mebheke&â keâe ØeYeeJe keâe keâeef"ÙeeJeeÌ[ mes Øeehle petveeieÌ{ DeefYeuesKe
nw, efpemekeâe meceÙe ueieYeie 150 F&. nw~
yegæÛeefjle kesâ veece mes yegæ keâer
jepÙeJÙeJemLee peerJeveer leLee meewvojevebo veecekeâ keâeJÙe
meeefnlÙe DeMJeIees<e Éeje Fmeer meceÙe jÛes ieS~
Deewj efJeÅee
ÙetveeefveÙeeW ves heox keâe ØeÛeueve DeejbYe
keâj YeejleerÙe veešdÙekeâuee kesâ efJekeâeme
ceW Yeer Ùeesieoeve efoÙee~
Oeeefce&kesâòej meeefnlÙe keâe meyemes DeÛÚe
efJe%eeve GoenjCe JeelmÙeeÙeve keâe keâecemet$e nw~
ØeewÅeeseif ekeâer
( 350 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveefueefKele ceW mes meJe&ØeLece efkeâve YeejleerÙe jepeeDeeW ves efmekeäkeâeW 5. Yeejle ceW efnbo-ÙetveeefveÙeeW keâe Meemeve efkeâme JebMe Éeje meceehle efkeâÙee
hej jepeeDeeW kesâ efÛe$e Je Gvekesâ veece Debefkeâle keâjeS? ieÙee?
(a) efno b -Ùetveeveer (b) Megbie (a) meerefLeÙeve Éeje (b) efnbo-meemeeveer Éeje
(c) heeefLe&ÙeeF& (d) kegâ<eeCe (c) Deb«espeeW Éeje (d) meeleJeenveeW Éeje
Gòej—(a) Gòej—(a)
Yeejle kesâ Fefleneme ceW YeejleerÙe-Ùetveeveer Meemekeâ ner henues jepee Les, heefMÛeceesòej Yeejle ceW YeejleerÙe-ÙetveeefveÙeeW keâe Meemeve ‘MekeâeW‘ Éeje
efpevekesâ efmekeäkeâeW hej jepeeDeeW kesâ efÛe$e Deewj Gvekesâ veece efceueles nQ~ meceehle keâj efoÙee ieÙee~ ‘MekeâeW‘ keâes ‘meerefLeÙeve‘ Yeer keâne peelee nw~
Fmemes henues kesâ YeejleerÙe efmekeäkeâeW hej jepeeDeeW kesâ veece Ùee efÛe$e veneR ‘Mekeâ‘ keâyeeFueer ueesie Les, pees henues ceOÙe SefMeÙee ceW ‘Ùet-Ûeer‘ veece mes
efceueles nQ~ peeves peeles Les yeeo ceW FvnW kegâ<eeCe keâne peeves ueiee~
2. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- 6. ‘MekeâeW‘ keâe efJeYeepeve efkeâleveer MeeKeeDeeW ceW ceevee peelee nw?
1. meYeer YeejleerÙe-Ùetveeveer MeemekeâeW ceW meyemes DeefOekeâ Øeleeheer (a) Dee" (b) heebÛe
jepee efceveeb[j Lee~ (c) Ûeej (d) yeejn
2. efceveeb[j ves yeewæ efYe#eg veeiemesve mes efMe#ee ueskeâj yeewæ Gòej—(b)
Oece& Dehevee efueÙee~ Mekeâ heebÛe MeeKeeDeeW ceW yebšs Les Deewj Jes heefMÛeceesòej leLee Gòej Yeejle
3. efceveeb[j keâer jepeOeeveer Meekeâue Leer~
kesâ efYevve-efYevve YeeieeW ceW yeme ieS Les-
veerÛes efoS ieS ketâš keâer meneÙelee mes mener keâLeve/keâLeveeW keâe ÛegveeJe henueer MeeKee - Deheâieeefvemleeve
keâjW- otmejer MeeKee - hebpeeye #es$e
ketâš : leermejer MeeKee - ceLegje #es$e
(a) 1 Deewj 2 (b) 1 Deewj 3
ÛeewLeer MeeKee - ceneje°^ Deewj meewje°^
(c) 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
heeÛeJeeR MeeKee - ceOÙe Yeejle
Gòej—(d)
7. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
YeejleerÙe-Ùetveeveer jepeeDeeW ceW kegâÚ cenlJehetCe& jepee efvecve Øekeâej mes 1. venheeve Skeâ Mekeâ Meemekeâ Lee~
Les- ÙetLeer[sceme, [scesefšÙ^ eme, Ùet›esâšeF[erpe, efceveeb[j cenlJehetCe& jepee 2. ceneje°^ kesâ efMeueeuesKeeW Deewj meeleJeenve DeefYeuesKeeW ceW venheeve
Les~ efceveeb[j keâe Meemevekeâeue 165-145 F&.het. lekeâ jne GheÙe&gòeâ meYeer keâe GuuesKe efceuelee nw~
keâLeve efceveeb[j kesâ meboYe& ceW melÙe nQ~ GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
3. ‘nsuesefveefmškeâ‘ keâuee keâe mebyebOe efkeâmemes nQ? (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(a) MekeâeW mes (b) heeefLe&Ùeve mes (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
(c) efnbo-ÙetveeefveÙeeW mes (d) efnbo-meemeeveer mes Gòej—(c)
Gòej—(c) heefMÛece Yeejle kesâ Mekeâ MeemekeâeW ceW meyemes DeefOekeâ Øeleeheer jepee venheeve
efnbo-Ùetveeveer MeemekeâeW ves Yeejle kesâ heefMÛeceesòej meercee Øeeble ceW Ùetveeve Lee~ venheeve keâe GuuesKe ceneje°^ ceW heeS ieS efJeefYevve efMeueeuesKeeW
keâer keâuee keâes Øeeslmeenve efoÙee efpemes nsuesefveefmškeâ keâuee keânles nQ~ leLee meeleJeenve DeefYeuesKeeW ceW Øeehle neslee nw~
neueebefkeâ Ùen keâuee efJeMegæ Ùetveeveer veneR Leer~ 8. petveeieÌ{ efMeueeuesKe ceW efkeâme Mekeâ jepee kesâ jepÙe efJemleej keâe
4. yeewæ «ebLe ‘efceefuebohevneW‘ keâe mebyebOe efkeâme efnbo-Ùetveeveer Meemekeâ mes JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw?
nw ? (a) venheeve (b) ®õoeceve
(a) efceÙetLeer[sceme (b) efceveeb[j (c) Ûebõieghle (d) n<e&
(c) [scesefš^Ùeme (d) Ùet›esâšeF[erpe Gòej—(b)
Gòej—(b) ceOÙe YeejleerÙe MeeKee keâe meyemes DeefOekeâ ØeKÙeele Meemekeâ ®õoeceve
efceveeb[j ves veeiemesve mes yeewæ Oece& hej Deveskeâ ØeMve hetÚs~ Ùes ØeMve Deewj Lee~ petveeieÌ{ efMeueeuesKe mes helee Ûeuelee nw efkeâ ®õoeceve keâe jepÙe
veeiemesve Éeje efoS ieS Gvekesâ Gòej Skeâ hegmlekeâ ceW mebkeâefuele nQ efJemleej Gòejer keâeWkeâCe, ceeueJee, iegpejele, meewje°^, efmebOe leLee
efpemekeâe veece nw ‘efceefuebohevneW‘ DeLee&le efceefuebo kesâ ØeMve~ jepemLeeve kesâ kegâÚ Yeeie lekeâ efJemle=le Lee~

NCERT-meej ( 351 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
9. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- ketâš kesâ DeeOeej hej mener keâLeve/keâLeveeW keâe ÛeÙeve keâjW-
1. ®õoeceve mebmke=âle keâe yeÌ[e Øesceer Lee, efJeosMeer nesves kesâ yeeJepeto (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Yeer Deheves DeefYeuesKeeW keâes mebmke=âle ceW peejer (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1, ve ner 2
efkeâÙee~ Gòej—(a)
2. ®õoeceve keâer jepeOeeveer keâvveewpe mebmke=âle Deewj efMe#ee keâe ØecegKe
keWâõ Lee~ Ûeerveer meÇesleeW kesâ Devegmeej henuee yeÌ[e Ùet-Ûeer jepee kegâpegue keâ[efheâmesme
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? Lee, efpemes keâ[efheâmesme-I Yeer keâne peelee nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ Fmes
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Oece&efLeo Deewj meÛeOece&efLeo Yeer keâne peelee nw~ keâ[efheâmesme ØeLece ves
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2 heebÛeeW mecetneW keâes Skeâ meeLe mebieef"le efkeâÙee Deewj Deheâieeefvemleeve hej
Gòej—(a) Dehevee DeefOehelÙe pecee efueÙee~
®õoeceve kesâ Meemeve keâeue ceW Gmekeâer jepeOeeveer ‘Gppewve‘ mebmke=âle 14. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme kegâ<eeCe Meemekeâ keâe efÛe$eCe efmekeäkeâeW hej
leLee efMe#ee keâe ØecegKe keWâõ yeve ieF& Leer~ ®õoeceve mebmke=âle keâe yeÌ[e veboer (yewue) kesâ meeLe ef$eMetueOeejer efMeJe kesâ ™he ceW efkeâÙee ieÙee nw?
Øesceer Lee~ efJeosMeer nesles ngS Yeer Gmeves ner meyemes henues efJeMegæ mebmke=âle (a) efJece keâ[efheâmesme (b) keâ[efheâmesme- II
Yee<ee ceW uebyee DeefYeuesKe peejer efkeâÙee~ (c) keâefve<keâ (d) JemegosJe
10. heåueJe JebMe keâe henuee jepee keâewve Lee? Gòej—(b)
(a) ieesb[esheâjveerpe (b) yeesveesveerpe keâ[efheâmesme-II, efJece keâ[efheâmesme kesâ yeeo ieöer hej yew"e Fmeves meesves
(c) mhewueeFefjmesme (d) venheeve Deewj leebyes kesâ efmekeäkesâ ÛeueeS, efpeve hej Skeâ ceneve jepee Je efMeJeYeòeâ
Gòej—(b) kesâ ™he ceW Kego keâe GuuesKe keâjeÙee~ Fmekesâ kegâÚ efmekeäkeâeW hej veboer
heefLe&ÙeeF& Ùee heåueJe JebMe keâe henuee jepee yeesveesveerpe Lee, efpemeves (yewue) kesâ meeLe ef$eMetueOeejer efMeJe keâe efÛe$e Debefkeâle nw~
DejekeâesefmeÙee Deewj meermleeve ceW meòee nefLeÙeeF& leLee cenejepeeefOejepe
15. keâefve<keâ ves Deheveer jepeOeeveer efkeâmes yeveeÙee Lee?
keâer GheeefOe OeejCe keâer~
(a) heg®<ehegj (b) heešefueheg$e
11. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- (c) yeveejme (d) Keesleeve
1. ieeW[esheâjveerpe heeefLe&Ùeve MeemekeâeW ceW meyemes ceneve jepee Lee~ Gòej—(a)
2. ieesb[esheâjveerpe kesâ Meemeve keâeue ceW ‘meWš še@ceme‘ F&meeF& Oece&
keâe ØeÛeej keâjves kesâ efueS Yeejle DeeÙee Lee~ keâefve<keâ kesâ meeceüepÙe keâer jepeOeeveer ‘heg®<ehegj‘ Ùeeveer DeeOegefvekeâ hesMeeJej
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? Leer~ keâefve<keâ yeewæ Oece& keâe Gheemekeâ Lee~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 16. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme efJeÉeve keâe mebyebOe keâefve<keâ kesâ ojyeej
(c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
mes venerb Lee?
Gòej—(d) (a) Jemegefce$e (b) Ûejkeâ
ieeW[esHeâjveerpe heeefLe&ÙeeF& MeemekeâeW ceW meyemes ceneve jepee Lee~ Jen hetJeea (c) #eheCekeâ (d) DeMJeIees<e
F&jeve leLee heefMÛeceesòej Yeejle keâe mJeeceer Lee~ ieesb[esheâjveerpe kesâ Gòej—(c)
Meemevekeâeue ceW ner ‘meWš še@ceme‘ F&meeF& Oece& keâe ØeÛeej keâjves kesâ efueS
Yeejle DeeÙee Lee~ keâefve<keâ keâer jepemeYee heeMJe&, Jemegefce$e, DeMJeIees<e, Ûejkeâ Deewj veeieepeg&ve
pewmes efJeÉeve megMeesefYele keâjles Les~ peyeefkeâ #eheCekeâ keâe mebyebOe keâefve<keâ
12. efkeâme JebMe kesâ Meemekeâes keâes ‘Ùet-Ûeer‘ Deewj ‘leesKeejer‘ Yeer keâne peelee kesâ ojyeej mes veneR Lee~
nw ?
(a) kegâ<eeCe (b) Mekeâ 17. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
(c) efno b -Ùetveeveer (d) meemeeveer 1. keâefve<keâ kesâ Meemeve keâeue ceW le#eefMeuee SJeb ceLegje, keâuee leLee
Gòej—(a) mebmke=âefle kesâ ceneve keWâõ yeve ieS Les~
2. Yeejle ceW kegâ<eeCe jpeJeeÌ[s ueieYeie 100 Je<eeX lekeâ yeves jns~
heeefLe&ÙeeFÙeeW kesâ yeeo kegâ<eeCe DeeS, pees ‘Ùet-Ûeer‘ Deewj ‘leesKeejer‘ Yeer
keânueeles nQ~ Ûeerve kesâ FeflenemekeâejeW keâe keânvee nw efkeâ ‘Ùet-Ûeer‘ Skeâ GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
ÙeeÙeeJejer pevepeeefle Leer pees Ûeerve kesâ heefMÛeceesòej meercee hej jnleer Leer~ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
13. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- Gòej—(c)
1. Ûeerveer meÇesleeW kesâ Devegmeej kegâ<eeCe JebMe keâe henuee yeÌ[e jepee
kegâpegue keâ[efheâmesme Lee~ keâefve<keâ kesâ Meemeve keâeue ceW le#eefMeuee SJeb ceLegje, keâuee leLee mebmke=âefle
2. keâ[efheâmesme-I ves heebÛe mecetneW keâes Skeâ keâj Ùetjeshe hej DeefOehelÙe kesâ ceneve keWâõ yeve ieS~ keâefve<keâ ves 78 F&.-101 F&. lekeâ jepe efkeâÙee~
pecee efueÙee Lee~ Yeejle ceW kegâ<eeCe Meemeve ueieYeie 100 Je<eeX lekeâ jne~

NCERT-meej ( 352 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
18. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme/efkeâve mLeue/mLeueeW hej kegâ<eeCeeW kesâ DeefYeuesKe 23. efvecveefueefKele keâLeve Deewj keâejCe kesâ ™he ceW oer ieF& peevekeâejer
Øeehle ngS nQ? hej efJeÛeej keâjW-
(a) ßeeJemleer (b) efmebOeg keâLeve (A)- ÙetveeefveÙeeW ves mewvÙe-Meemeve (efceefuešjer ieJeve&jefMehe)
(c) keâewMeebyeer (d) GheÙeg&òeâ meYeer heefjheešer ÛeueeF&~
Gòej—(d) keâejCe (R)- Jes Fmekesâ efueS Meemekeâ mesveeefveÙeeW keâer efveÙegefòeâ keâjles
kegâ<eeCeeW kesâ DeefYeuesKe heefMÛeceesòej Yeejle ceW ßeeJemleer efmebOeg, keâewMeebyeer,
Les pees Ùetveeveer Yee<ee ceW ‘mš^sšsieesme‘ keânueeles Les~
ceLegje Deewj JeejeCemeer mes Øeehle ngS nQ~ Fmemes efmeæ neslee nw efkeâ GheÙeg&òeâ kesâ meboYe& ceW efvecve ceW mes keâewve-mee Skeâ mener Gòej nw?
GvneWves iebiee-Ùecegvee oesDeeye kesâ Deefleefjòeâ ceOÙe iebiee kesâ cewoeve kesâ (a) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ, leLee (R), (A) keâe
keâeheâer yeÌ[s Yeeie keâes Yeer Deheves keâypes ceW efkeâÙee Lee~ mener mhe°erkeâjCe nw~
(b) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ, hejbleg (R), (A) keâe mener
19. ‘efnbomg leeve‘ Meyo keâe GuuesKe meJe&ØeLece efkeâmekesâ DeefYeuesKe mes Øeehle
mhe°erkeâjCe veneR nw~
neslee nw?
(c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~
(a) ®õoeceve (b) keâefve<keâ
(d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~
(c) meemeeveer (d) DeMeeskeâ
Gòej—(a)
Gòej—(c)
ÙetveeefveÙeeW ves mewvÙe-Meemeve ‘efceefuešjer ieJeve&efMehe‘ keâer heefjheešer ÛeueeF&
262 F&. kesâ Skeâ meemeeveer DeefYeuesKe ceW Fme #es$e kesâ efueS ‘efnbogmleeve
keäÙeeWefkeâ Jes Fmekesâ efueS Meemekeâ mesveeefveÙeeW keâer efveÙegefòeâ keâjles Les pees
Meyo keâe ØeÙeesie ngDee nw~ Dele: cegieue keâeue Deewj DeeOegefvekeâ keâeue ceW
Ùetveeveer Yee<ee ceW mš^sšsieesme keânueeles Les~ Dele: mener Gòej (a) nesiee~
Yeejle kesâ efueS ØeÙegòeâ efnob gmleeve Meyo keâe GuuesKe meJe&ØeLece leermejer
meoer ceW efceuelee nw~ 24. ‘ceveg‘ kesâ Devegmeej Mekeâ Deewj heåueJe keâes efkeâme JeCe& kesâ Debleie&le
Meeefceue efkeâÙee ieÙee nw?
20. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve MeemekeâeW ves Yeejle ceW IeesÌ[eW keâer ‘ueieece (a) #eef$eÙe (b) DeOece #eef$eÙe
Deewj peerve‘ keâe ØeÙeesie ØeÛeefuele efkeâÙee? (c) JewMJe (d) yeÇeÿeCe
(a) kegâ<eeCe (b) Mekeâ Gòej—(b)
(c) a Deewj b oesveeW (d) ntCe
‘cevegmce=efle‘ ceW ceveg kesâ Devegmeej Deheves keâle&JÙeeW mes ÛÙegle ngS DeOece
Gòej—(c) #eef$eÙe ner Mekeâ Deewj heåueJe ngS~ otmejs MeyoeW ceW FvnW efÉleerÙe ßesCeer
Mekeâ Deewj kegâ<eeCe efJeue#eCe DeMJeejesner Les~ GvneWves yeÌ[s hewceeves hej kesâ #eef$eÙe keâe mLeeve efceuee~
DeMJeejesner mesvee Deewj DeMJejesnCe keâer hejbheje ÛeueeF& leLee ‘ueieece 25. ceOÙe ØeosMe ceW efmLele efJeefoMee mlebYe keâe mebyebOe efkeâme Meemekeâ mes
Deewj peerve‘ keâe ØeÙeesie ØeÛeefuele efkeâÙee, pees nceW F&mee keâer otmejer Deewj nw ?
leermejer meoer keâer yeewæ cetefle&ÙeeW ceW efoKeeF& oslee nw~ (a) nsefueDees[esjme (b) efceveeb[j
(c) JemegosJe (d) efJecekeâ[efheâmesme
21. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme/efkeâve Jemleg/JemlegDeeW keâe ØeÛeueve Yeejle
Gòej—(a)
ceW ceOÙe SefMeÙeeF& MeemekeâeW kesâ Éeje ngDee?
(a) šesheer (b) efMejm$eeCe Ùetveeveer jepeotle nsefueDees[esjme ves ceOÙe ØeosMe efmLele efJeefoMee ceW F&mee
(c) yetš (d) GheÙeg&òeâ meYeer hetJe& ueieYeie otmejer meoer kesâ ceOÙe ceW JemegosJe keâer DejeOevee kesâ efueS Skeâ
Gòej—(d) mlebYe yeveJeeÙee efpemeceW JemegosJe mes ‘efJe<Ceg‘ keâe yeesOe neslee nw~
ceOÙe SefMeÙee kesâ MeemekeâeW ves Gve ÛeerpeeW keâe ØeÛeueve Meg™ efkeâÙee 26. kegâ<eeCe meeceüepÙe ceW keâuee keâer keâewve-meer veF& Mewueer/MewefueÙeeb efJekeâefmele
efpevekeâe Fmlesceeue Ùeesæe ueesie Yeer keâjles Les, pewmes šesheer, efMejm$eeCe ngF&/ngF&b?
(a) ieebOeej Mewueer (b) ceLegje Mewueer
Deewj yetš~ FvneR ßes‰leeDeeW keâer yeoewuele GvneWves F&jeve, Deheâieeefvemleeve, (c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) ceeceuuehegjce Mewueer
heeefkeâmleeve Deewj Yeejle ceW Deheves efJejesefOeÙeeW hej efJepeÙe heeF&~ Gòej—(c)
22. efvecveefueefKele ceW mes kegâ<eeCeeW keâer DeeÙe keâe ØecegKe meÇesle keäÙee Lee? kegâ<eeCe meeceüepÙe ves efJeefYevve Meweuf eÙeeW Deewj osMeeW ceW ØeefMeef#ele jepeefceefm$eÙeeW
(a) Iees[ Ì eW keâe JÙeeheej (b) jsMece Je Jem$e JÙeeheej Deewj DevÙe keâejeriejeW keâes Fkeâªe efkeâÙee kegâ<eeCe meeceüepÙe ceW keâuee keâer
(c) jsMece ceeie& (d) jepemJe keâj veF& MewefueÙeeb ieebOeej Mewueer Je ceLegje Mewueer efJekeâefmele ngF&~
Gòej—(c)
27. ‘keâefve<keâ keâer efmej efJenerve cetefle&‘ efkeâme mLeeve mes Øeehle ngF& nQ?
kegâ<eeCeeW keâer DeeÙe keâe ØecegKe meÇesle jsMece ceeie& Lee~ Jes Fme ceeie& hej (a) Deeieje (b) ceLegje
JÙeeheeefjÙeeW mes Gieener ieF& Ûegbieer kesâ yeoewuele ner efJeMeeue Deewj mece=æ (c) ieebOeej (d) yeveejme
meeceüepÙe keâeÙece keâj mekesâ~ Gòej—(b)

NCERT-meej ( 353 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ieebOeej keâuee keâe ØeYeeJe ceLegje ceW Yeer hengbÛee, neueebefkeâ Jen cetuele: 32. efkeâme JebMe kesâ MeemekeâeW ves Deheves veece kesâ Deeies ‘osJeheg$e’ keâer GheeefOe
osMeer keâuee keâe keWâõ Lee~ ceLegje ceW yegæ keâer efJeue#eCe ØeefleceeSb yeveerb ueieeF& Leer?
hejbleg Fme peien keâer KÙeeefle keâefve<keâ keâer efmejefJenerve KeÌ[er cetefle& keâes (a) ceewÙe& (b) nÙe&keâ
ueskeâj Yeer nw, efpemekesâ efveÛeues Yeeie ceW keâefve<keâ keâe veece Kegoe nw~ (c) kegâ<eeCe (d) meeleJeenve
Gòej—(c)
28. efvecveefueefKele ceW mes ‘keâeJÙe Mewueer‘ ceW efueKee ieÙee Yeejle keâe ØeLece
DeefYeuesKe keâewve nw? keâF& kegâ<eeCe MeemekeâeW ves Deheves veece kesâ Deeies ‘osJeheg$e’ keâer GheeefOe
ueieeF& Leer~ mebYeJele: Jes Gve Ûeerveer MeemekeâeW mes Øesefjle ngS neWies, pees
(a) petveeieÌ{ DeefYeuesKe (b) ØeÙeeie mlebYe uesKe
mJeÙeb keâes ‘mJeie&heg$e’ keânles Les~
(c) neLeeriegbheâe DeefYeuesKe (d) veeefmekeâ DeefYeuesKe
Gòej—(a) 33. keâefve<keâ keâe jepÙeejesnCe keâye ngDee?
(a) 78 F&.het. (b) 78 F&.
keâeJÙe Mewueer keâe henuee vecetvee ®õoeceve keâe keâeef"ÙeeJeeÌ[ mes Øeehle (c) 278 F&. (d) 478 F&.
petveeieÌ{ DeefYeuesKe nw, efpemekeâe meceÙe ueieYeie 150 F&. nw~ Fmekesâ Gòej—(b)
yeeo mes DeefYeuesKe heefj<ke=âle mebmke=âle Yee<ee ceW efueKes peeves ueies~
keâefve<keâ keâe jepÙeejesnCe 78 F&. ceW ngDee Lee~ Dele: efJekeâuehe (b) mener
29. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- nw~
1. meeefnlÙekeâej DeMJeIees<e keâes kegâ<eeCeeW keâe mebj#eCe Øeehle Lee~ 34. ØeLece Meleeyoer F&. ceW efkeâme JebMe kesâ jepeeDeebs ves yeÌ[s-hewceeves hej
2. DeMJeIees<e Éeje ‘yegæÛeefjle‘ veece mes yegæ keâer peerJeveer efueKeer meesves kesâ efmekeäkesâ peejer keâjJeeS Les?
ieF& nw~ (a) meeleJeenve (b) Mekeâ
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? (c) kegâ<eeCe (d) keâesF& veneR
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Gòej—(c)
(c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW ØeLece Meleeyoer F&. ceW kegâ<eeCe JebMeer Meemekeâesb ves meJe&ØeLece yeÌ[s hewceeves hej
Gòej—(d) meesves kesâ efmekeäkesâ peejer keâjJeeS Les~ Yetefce oeve osves keâer ØeLee keâer
DeMJeIees<e pewmes kegâÚ ceneve meeefnlÙekeâejeW keâes kegâ<eeCeeW keâe mebj#eCe Meg®Deele meeleJeenveeW ves keâer Leer~
Øeehle Lee DeMJeIees<e ves ‘yegæÛeefjle‘ veece mes yegæ keâer peerJeveer efueKeer 35. DeMJeIees<e efkeâmekesâ ojyeej ceW efveJeeme keâjlee Lee—
leLee ‘meeQojevebo‘ veecekeâ keâeJÙe keâer jÛevee keâer, pees efkeâ mebmke=âle keâeJÙe (a) keâefve<keâ (b) DeMeeskeâ
keâe Glke=â° GoenjCe nw~ (c) heg<Ùeefce$e Megbie (d) Ûevõieghle
Gòej—(a)
30. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer hegmlekeâ Oecexlej meeefnlÙe keâe meyemes
DeÛÚe GoenjCe nw? DeMJeIees<e keâefve<keâ kesâ ojyeej ceW efveJeeme keâjlee Lee~ DeMJeIees<e ves yegæ
(a) meeQojevebo (b) keâecemet$e
keâer peerJeveer hej DeeOeeefjle ‘yegæÛeefjle’ keâer jÛevee keâer nw~
(c) yegæÛeefjle (d) efceefuebohevneW 36. efJe›eâce mebJeled keâer mLeehevee efkeâmekesâ Éeje keâer ieF& nw—
Gòej—(b) (a) Ûevõieghle (b) mecegõieghle
(c) efJe›eâceeefolÙe (d) DeMeeskeâ
Oecexlej meeefnlÙe keâe meyemes DeÛÚe GoenjCe JeelmÙeeÙeve keâe ‘keâecemet$e‘ Gòej—(a)
nw~ Fmekeâe keâeue F&mee keâer leermejer meoer ceevee peelee nw~ Ùen jefleMeem$e
Ùee keâeceMeem$e keâer ØeeÛeervelece hegmlekeâ nw efpemeceW jefle Deewj Øeerefle keâe efJe›eâce mebJeled keâes ke=âle mebJeled Ùee ceeueJe mebJeled Yeer keânles nQ~ Fmekeâer
mLeehevee jepee efJe›eâceeefolÙe ves keâer Leer~ Fmekeâer efleefLe 57 Ùee 58 F&.
efJeJesÛeve efkeâÙee ieÙee nw~
het. ceeveer peeleer nw~
31. Yeejle ceW meJe&ØeLece hejos keâe ØeÛeueve efkeâve efJeosMeer MeemekeâeW ves 37. YeejleerÙe GheceneÉerhe ceW ‘meesves kesâ efmekeäkesâ’ meJe&ØeLece efkeâme MeemekeâeW
efkeâÙee? ves ÛeueeÙee Lee—
(a) ÙetveeefveÙeesb (b) MekeâeW (a) kegâ<eeCe (b) Megbie
(c) kegâ<eeCeeW (d) ntCeeW (c) meeleJeenve (d) keâCJe
Gòej—(a) Gòej—(a)
ÙetveeefveÙeeW ves hejos keâe ØeÛeueve DeejbYe keâj YeejleerÙe veešŸekeâuee kesâ YeejleerÙe GheceneÉerhe ceW ‘meesves kesâ efmekeäkesâ’ peejer keâjves Jeeues meJe&ØeLece
efJekeâeme ceW Yeer Ùeesieoeve efkeâÙee~ Ûebtefkeâ hejoe ÙetveeefveÙeeW keâer osve Leer, Meemekeâ kegâ<eeCe Les~ kegâ<eeCe Meemekeâ efJecekeâ[efheâmesme ves meJe&ØeLece meesves
FmeefueS Jen ‘ÙeJeefvekeâe kesâ veece mes Øeefmeæ ngDee~ kesâ efmekeäkesâ peejer efkeâÙes~

NCERT-meej ( 354 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ieghle meeceÇepÙe
(Gupta Dynasty)
‘ieghle meeceÇepÙe’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW ceW
ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele veF& SJeb
hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw—
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme. Mecee&) ieghle meeceüepÙe keâe GodYeJe Deewj efJekeâeme
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) ieghle JebMe mes n<e& lekeâ keâe Yeejle
3 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jesefceuee Leehej) ieghle keâeue

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 ieghle JebMe
 ßeer ieghle  IešeslkeâÛe ieghle
 Ûebõieghle ØeLece  mecegõieghle
 Ûebõieghle efÉleerÙe  kegâceejieghle ØeLece
 mkebâoieghle
ieghle JebMe keâe heleve
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe

Jemlegevf e‰-KeC[

F&mee keâer ÛeewLeer meoer ceW Skeâ veS YeejleerÙe jepekebMe keâe
ieghleJebMe 

(Gupta Dynasty)
ceewÙeeX kesâ yeeo kesâ keâeue ceW Ùekeve (ÙetveeefveÙeeW, jesceveeW Deewj
heefMÛece SefMeÙee kesâ efvekeeefmeÙeeW kesâ efueS ØeÙegòeâ nesves keeuee YeejleerÙe
veece), kegâ<eeCe, Mekeâ Deeefo efJeosMeer ueesie Yeejle ceW DeeS~ kes
Yeejle ceW yeme ieS, FmeefueS kegâÚ meceÙe kesâ yeeo kes efkeosMeer veneR
jn ieS~
 GvneWves Deheves keâes YeejleerÙe mebmke=âefle kesâ Devegkeâtue yevee efueÙee~
 meeLe ner, YeejleerÙe mebmke=âefle ceW GvneWves Deheveer Deesj mes
kegâÚ veF& ÛeerpeW Yeer peesÌ[eR~ Ssmee ØeeÙe: Gve meYeer veS ueesieeW
kesâ meeLe ngDee, pees YeejleerÙe GheceneÉerhe kesâ efkeefYeVe YeeieeW
ceW Deekeâj yeme ieS~
GoÙe ngDee, efpemeves Gòej Yeejle kesâ Skeâ yeÌ[s Yet-Yeeie hej
efkeMeeue meeceüepÙe keâer mLeehevee keâer~
 Ùen Lee, ieghle jepekebMe, efpemekeâe Meemeve oes meew meeue mes
DeefOekeâ meceÙe lekeâ keâeÙece jne~
 Fme Ùegie ceW YeejleerÙe mebmke=âefle keâer Gve keâefleheÙe ceneve
GheueefyOeÙeeW keâe efmeueefmeuee peejer jne, efpevekeâer Meg®Deele
henues kesâ Ùegie ceW ngF& Leer~
 ieghle mebceÇeš ve kesâkeue jepeveereflekeâ Meefòeâ Deewj megÂÌ{lee kesâ
efueS, yeefukeâ efke%eeve, keâuee, mebmke=âefle Deewj meeefnlÙe kesâ
#es$e ceW Deheveer GheueefyOeÙeeW kesâ efueS Yeer peeves peeles nQ~

NCERT-meej ( 355 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
keâefJeÙeesW keâes
ieghle meceüešesb ves
keâueekeâejesW keâes uesKekeâesW keâes
Øeeslmeenve efoÙee Lee
Jew%eeefvekeâesW keâes
GvneWves keâefkeÙeeW, uesKekeâeW, kew%eeefvekeâeW Deewj keâueekeâejeW keâes Øeeslmeenve
efoÙee~ Fve meyeves YeejleerÙe mebmke=âefle ceW Dehevee Ùeesieoeve efoÙee~
 kegâ<eeCe meeceÇepÙe kesâ Keb[nj hej ieghle meeceÇepÙe keâe ØeeogYee&ke
ngDee, efpemeves kegâ<eeCe Deewj meelekeenve oesveeW kesâ efheÚues jepÙe#es$eeW
kesâ yengle yeÌ[s Yeeie hej DeeefOehelÙe mLeeefhele efkeâÙee~
 ieghle meeceÇepÙe Glevee efkeMeeue lees veneR Lee efpelevee ceewÙe&
meeceÇepÙe, efheâj Yeer Fmeves meejs Gòej Yeejle keâes 335 F&0 mes
455 F&0 lekeâ jepeveerelf ekeâ Skeâlee kesâ met$e ceW yeebOes jKee~
F&mee keâer leermejer
meoer kesâ Deble ces Gòej ØeosMe SJeb
iegh le JebMe keâe efyenej cesW
Deejbe fY ekeâ jepÙe
hewâuee Lee-
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ ieghle MeemekeâeW kesâ efueS efyenej keâer
Dehes#ee Gòej ØeosMe, DeefOekeâ cenlke keâe #es$e Lee, keäÙeeWefkeâ
DeejbefYekeâ ieghle cegõeSb Deewj DeefYeuesKe cegKÙele: Fmeer
jepÙe ceW heeS ieS nQ~
 Ùeefo nce kegâÚskeâ meecebleeW Deewj mkeleb$e kÙeefòeâÙeeW keâer yeele
ÚesÌ[ oW, efpevekesâ DeefYeuesKe DeefOekeâlej ceOÙe ØeosMe ceW heeS
ieS nQ, lees ieghlekeâeueerve hegjekeMes<eeW keâer GheueefyOe keâer
Âef<š mes Gòej ØeosMe meyemes mece=æ mLeeve efmeæ
neslee nw~
 FmeerefueS Gòej ØeosMe mes ner ieghle Meemekeâ Meemeve keâe
mebÛeeueve keâjles jns Deewj Deveskeâ efoMeeDeeW ceW yeÌ{les ieS~
 mebYekele: kes Deheveer meòee keâe kesâbõ ØeÙeeie keâes yeveekeâj
heÌ[esme kesâ FueekeâeW ceW heâwueles ieS~
 ieghle kebMe kesâ Meg™ kesâ jepeeDeeW kesâ yeejs ceW nceW keâesF& efkemle=le
peevekeâejer veneR efceueleer~
mecegõieghle kesâ Fueeneyeeo mlebYe hej GlkeâerCe& uesKe ceW
mecegõieghle kesâ hetke&peeW kesâ ™he ceW GuuesefKele
nw-
cenejepe ßeerieghle cenejepe IešeslkeâÛe
 ßeerieghle (Shrigupta)
ßeerieghle keâer henÛeeve ieghle kebMe kesâ meyemes henues jepee kesâ
™he ceW keâer ieF& nw, efpemekeâe GuuesKe Fueeneyeeo kesâ mlebYe
hej GlkeâerCe& uesKe ceW efkeâÙee ieÙee nw~ Feflmebie pees 671 F&
mes 685 F&. lekeâ Yeejle ceW jne Lee, ves ßeerieghle keâe GuuesKe,
ieÙee ceW Ûeerveer Ùeeef$eÙeeW kesâ efueS yevekeeS ieS Skeâ cebefoj kesâ
efvecee&lee kesâ ™he ceW efkeâÙee Lee~Ùen cebefoj Gmekeâer Ùee$ee mes 500
ke<e& henues yeveeÙee ieÙee Lee~
 Øees. cekeäKeve ueeue ves Deheveer hegmlekeâ ‘ØeeÛeerve Yeejle’ ceW Feflmebie
kesâ Yeejle Deeves keâer DeJeefOe 671mes 695 kesâ ceOÙe yeleeÙee nw~
 hegjeCeeW kesâ Devegmeej ieghle kebMe kesâ ØeejbefYekeâ jepeeDeeW kesâ
DeOeerve efvecveefueefKele #es$e Les-
iebiee kesâ meeLe ueieles #es$ e (ceOÙe iebi ee õesCeer yesefmeve)
ØeÙeeie (Fueeneyeeo Deewj Gmekesâ Deemeheeme kesâ #es$ e)
meekesâle (DeÙeesOÙee #es$ e) SJeb
ceieOe #es$e
 mebYekele: ieghle ueesie kegâ<eeCeeW kesâ meeceble Les, Deewj Lees[Ì s ner efoveeW ceW
Gvekesâ GòejeefOekeâejer yeve yew"s~
 efyenej Deewj Gòej ØeosMe ceW DeveskeâeW peien kegâ<eeCe hegjekeMes<eeW
kesâ "erkeâ yeeo ieghle hegjekeMes<e efceues nQ~
 IešeslkeâÛe ieghle (Ghatotkacha Gupta)
ßeerieghle kesâ yeeo Gmekesâ heg$e IešeslkeâÛe ves GòejeefOekeâejer kesâ ™he
ceW jepe keâes mebYeeuee Deewj Gmes Yeer ieghle kebMe kesâ DeefYeuesKeeW ceW
cenejepe keâne ieÙee nw~ ieghleeW ves kegâ<eeCeeW mes ueieece, peerve yešve Jeeues
keâesš, heleuetve Deewj petleeW keâe Fmlesceeue keâjvee meerKee Lee~
 Fve meyeeW mes GveceW ieefleMeeruelee DeeF& Deewj Gvekesâ IegÌ[mekeej
Ketye keâejiej ngS~
kegâ<eeCeeW keâer ‘DeÕeÛeeefuele
jLe’ Deewj
kÙekemLee ceW
cenòke meceehle ‘neLeer’ keâe
nes ieÙee Lee-
 IegÌ[mekeejeW keâer Yetefcekeâe ØecegKe nes ieF&~ Ùen yeele ieghleeW
kesâ yeejs ceW Yeer keâner pee mekeâleer nw~ FmeerefueS lees Gvekesâ
efmekeäkeâeW hej IegÌ[mekeej Debefkeâle nQ~
 ÙeeW lees kegâÚ ieghle jepeeDeeW keâes Gòece Deewj DeefÉleerÙe
cenejLeer (jLe hej ueÌ[ves keeues) keâne ieÙee nw, uesefkeâve
Gvekeâer cetue Meefòeâ keâe DeeOeej IeesÌ[eW keâe Fmlesceeue Lee~

NCERT-meej ( 356 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ieghle jepeeDeeW keâes keâF& Yeewelf ekeâ megekf eOeeSb Øeehle LeeR~ Gvekesâ keâeÙe&keâueehe
keâe cegKÙe ØeebieCe ceOÙe osMe keâer Gke&j Yetefce Lee, efpemeceW
efyenej Deewj Gòej ØeosMe Deeles nQ~
 ieghle Meemekeâ ceOÙe Yeejle Deewj oef#eCe efyenej (Deye
PeejKeb[) kesâ ueewn DeÙemkeâ keâe GheÙeesie keâj mekesâ~
 Fmekesâ Deueekee, yeeÙepesvšeFve DeLee&led hetkeer& jesceve meeceÇepÙe
kesâ meeLe jsMece keâe kÙeeheej keâjves keeues Gòej Yeejle kesâ
Fueekesâ Gvekesâ heÌ[esme ceW heÌ[les Les, Dele: kes Fme efvekeâšlee
keâe Yeer ueeYe G"e mekesâ~
Ghejesòeâ Devegkeâtu e efm LeefleÙeeW kesâ yeue hej ieghle MeemekeâeW
ves Dehevee DeeefOehelÙe mLeeefh ele efkeâÙee-
Devegiebie (ceOÙe iebiee keâe cewo eve)
ØeÙeeie (DeeOegefvekeâ Fueeneyeeo)
meekesâle (DeeOegefvekeâ DeÙeesOÙee)
ceieOe hej~
 keâeue›eâcesCe Ùen jepÙe YeejlekÙeeheer meeceÇepÙe yeve ieÙee~
 Ûebõieghle ØeLece (Chandragupta First)
Fme jepekebMe keâe henuee Øeefmeæ Meemekeâ Ûebõieghle-ØeLece Lee,
pees 320 F&. ceW Deheves efhelee ‘IešeslkeâÛe’ kesâ yeeo jepee yevee~ Ùen
keâne peelee nw efkeâ Gmeves ceneve ieghle meeceÇepÙe keâer veeRke [eueer~
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves Deheveer hegmlekeâ ‘ØeeÛeerve Yeejle keâ#ee-
11’ ceW Ûevõieghle ØeLece keâe keâeÙe&keâeue (319 mes 334 F&.) yeleeF& nw~
 Ûebõieghle ØeLece ves Skeâ veS mebJele DeLee&led ieghle mebJele keâe
met$eheele efkeâÙee, pees meved 320 F&. ceW Gmekesâ efmebnemevee™Ì{
nesves kesâ meceÙe mes Meg™ neslee nw~
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves ieghle mebJeled ØeejbYe nesves keâe meceÙe
‘ØeeÛeerve Fefleneme keâ#ee-11’ ceW 319-320 F&. yeleeF& nw~
 ÛevoÇieghle heÇLece henuee ieghle vejsMe Lee, efpemeves
cenejepeeefOejepe keâer GheeefOe OeejCe keâer Deewj meesves kesâ
efmekeäkesâ ÛeueeS~
 mecegõieghle (Samudragupta)
Fueeneyeeo kesâ efkeâues ceW DeJeefmLele ‘nefj<esCe jefÛele ØeÙeeie
ØeMeefmle’ mes nceW mecegõieghle kesâ peerJeve SJeb Gmekeâer GheueefyOeÙeeW
keâer peevekeâejer efceueleer nw~ meyemes henues meceÇeš DeMeeskeâ ves Fme
mlebYe hej Dehevee Skeâ uesKe KegokeeÙee Lee~ yeeo ceW mecegõieghle mes
mebyebefOele uesKe Yeer Fme hej Kegokee efoÙee ieÙee Deewj Gmekesâ yeeo
Skeâ cegieue uesKe Yeer Fmeer mlebYe hej Keesoe ieÙee~
 mecegõieghle ves 340 F&. kesâ Deemeheeme Deheves efhelee kesâ yeeo
jepekeâepe mebYeeuee~
 Øees. Deej.Sme.Mecee& ves mecegõieghle kesâ jepÙejesnCe keâer efleefLe
335 F&. yeleeF& leLee mecegõieghle keâe Meemevekeâeue (338-380) yeleeF&
nw~

 Gmeves Skeâ ceneve meceÇeš Deewj efkepeslee kesâ ™he ceW KÙeeefle
 Ûebõieghle ØeLece ves Skeâ efueÛÚefke jepekegâceejer kegâceejoskeer Øeehle keâer~
kesâ meeLe efkekeen efkeâÙee~  Gmekesâ efhelee ves Gmekesâ iegCeeW kesâ keâejCe, Deheves GòejeefOekeâejer
 efueÛÚefke (efpememes ieewlece yegæ keâe mebyebOe Lee) Skeâ ØeeÛeerve kesâ ™he ceW Gmekeâe Ûegveeke efkeâÙee~
Deewj megØeefleef…le ieCejepÙe Lee~  hejbleg ceewÙe& jepeeDeeW keâer leguevee ceW ieghle jepeeDeeW keâe ØelÙe#e
 Ùen keâeheâer MeefòeâMeeueer Lee Deewj Gòej Yeejle ceW Gmekeâe
Meemeve keâce #es$e hej Lee~
 keâj osves keeues jepee ieghle Meemeve kesâ meerOes DeOeerve veneR Les~
leye Yeer yengle mecceeve Lee~ oef#eCe kesâ jepee peuoer ner ieghle Meemeve mes Deueie nes ieS~
 Ûebõieghle ØeLece keâe Ùen kewkeeefnkeâ mebyebOe Gmekesâ jepeveerelf ekeâ  heefMÛece ceW MekeâeW ves veÙee Keleje KeÌ[e keâj efoÙee~ Fme
peerkeve kesâ efueS yengle cenlkehetCe& jne, efpemekeâe ØeceeCe lejn, ieghle meeceÇepÙe ØecegKele: Gòej Yeejle lekeâ ner
Ûebõieghle ØeLece Skeb kegâceejoskeer efkeâmce kesâ efmekeäkeâeW mes meerefcele Lee Deewj Glevee yeÌ[e veneR Lee efpelevee efkeâ ceewÙe&
efceuelee nw~ meeceÇepÙe~
 Ûevõieghle ØeLece Deewj kegâceejosJ eer mecegõieghle kesâkeue Skeâ efkepeslee ner veneR, yeefukeâ keâefke
Ûevõieghle ØeLece
kesâ efÛe$e Debefkeâle nQ leLee Deewj mebieerle%e Yeer Lee~ Gmekesâ Skeâ efmekeäkesâ hej Gmes
Deewj kegâceej osJeer
keerCee yepeeles ngS efoKeeÙee ieÙee nw~
efkeâmce kesâ efmekeäkeâeW
hej- efueÛÚefkeÙeeW kesâ veece keâe GuuesKe nw  mecegõieghle ves ieghle jepÙe keâe Deheej efkemleej efkeâÙee~ ken DeMeeskeâ
 Ûebõieghle ØeLece Deewj kegâceejoskeer kesâ heg$e mecegõieghle ves Fueeneyeeo kesâ efkehejerle Lee~
kesâ efMeueeuesKe ceW yeÌ[s ieke& kesâ meeLe Dehevee GuuesKe efueÛÚefkeÙeeW  DeMeeskeâ Meebelf e Deewj Devee›eâceCe keâer veerelf e ceW efkeÕeeme keâjlee

kesâ oewefn$e DeLee&led efueÛÚefkeÙeeW keâer heg$eer kesâ heg$e kesâ ™he ceW Lee, lees mecegõieghle efnmb ee Deewj efkepeÙe ceW Deevebo heelee
efkeâÙee nw~ Lee~

NCERT-meej ( 357 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 mecegõieghle Éeje efkeefpele mLeeve Deewj #es$e heebÛe mecetneW ceW
yeebšs pee mekeâles nQ~
 ØeLece mecetn ceW iebiee-Ùecegvee oesDeeye kesâ Jes jepee Deeles nQ, efpevnW hejeefpele
keâjkesâ Gvekesâ jepÙeeW keâes ieghle meeceüepÙe ceW efceuee efueÙee ieÙee~
 efÉleerÙe mecetn ceW hetJeea efnceeueÙe leLee kegâÚ meerceeJeleea jepÙe
Deeles nQ, pewmes- vesheeue, Demece, yebieeue Deeefo~
 mecegõieghle ves GvnW Deheves yeengyeue kesâ ØeYeeJe keâe DevegYeJe keâjeÙee~
Fme mecetn ceW hebpeeye kesâ kegâÚ ieCejepÙe Yeer nQ~
 pees ieCejepÙe ceewÙe& meeceüepÙe kesâ Keb[njeW hej efšceefšcee jns
Les, GvnW mecegõieghle ves meoe kesâ efueS yegPee efoÙee~
 le=leerÙe mecetn ceW Jes DeešefJekeâ jepÙe (pebieueer #es$eeW ceW efmLele
jepÙe) Les, pees eEJeOÙe #es$e ceW heÌ[les Les~
 Gve meyeeW keâes mecegõieghle ves Deheves JeMe ceW keâj efueÙee~
 ÛelegLe& mecetn ceW hetJeea okeäkeâve Deewj oef#eCe Yeejle kesâ 12 Meemekeâ
nQ, efpevnW njekeâj ÚesÌ[ efoÙee ieÙee~
 mecegõieghle keâer yeebnW yeÌ{les-yeÌ{les leefceuevee[g ceW keâebÛeer
lekeâ hengbÛeer, peneb Gmeves heuueJeeW mes Deheveer ØeYegmeòee
mJeerkeâej keâjeF&~
 heebÛeJeW mecetn ceW MekeâeW Deewj kegâ<eeCeeW kesâ veece nQ, efpeveceW mes
kegâÚ DeHeâieeefvemleeve ceW jepe keâjles Les~
 keâne ieÙee nw efkeâ mecegõieghle ves GvnW heoÛÙegle keâj efoÙee
Deewj megojt osMe kesâ MeemekeâeW keâes Deheves DeOeerve keâj efueÙee~
mecegõiegh le Éeje efJeefpele #es$eeW kesâ heebÛe mecetn-
henuee mecetn - iebiee-Ùecegvee oesD eeye
otmeje mecetn - hetJ eea efnceeueÙe Deewj kegâÚ meerceeJeleea jepÙe
leerm eje mecetn - efJ ebOÙe #es$e
ÛeewLee mecetn - hetJ eea okeäkeâve Deewj oef# eCe Yeejle
heebÛeJee mecetn - Deheâieeefvemleeve
 mecegõieghle keâer Øeefle‰e Deewj ØeYeeJe Yeejle kesâ yeenj Yeer efoKeeÙeer
oslee nw~
Skeâ Ûeerveer œeesle kesâ Devegm eej, ßeeruebkeâe kesâ jepee cesI eJece&ved ves ieÙee
ceW yegæ keâe cebe fo j yeveJeeves keâer Devegceefle Øeehle keâjves kesâ efueS
mecegõieghle kesâ heeme otle Yespee Lee~ Devegc eefle oer ieF& Deewj Ùen cebe fo j
efJeMeeue yeewæ efJenej kesâ ™he ceW efJekeâefm ele nes ieÙee~
 Ùeefo nce Fueeneyeeo keâer ØeMeefmle (ØeMebmeelcekeâ DeefYeuesKe) hej
efJeMJeeme keâjW lees Øeleerle nesiee efkeâ mecegõieghle keâes keâYeer hejepeÙe
keâe meecevee veneR keâjvee heÌ[e~
mecegõieghle keâes
Gmekeâer yeneogj er Yeejle keâe
SJeb Ùegæ keâewMeue vesheeseuf eÙeve
kesâ keâejCe keâne
peelee nw~
NCERT-meej
 efJemeWš DeeLe&j efmceLe ves Deheveer hegmlekeâ ‘Deueea efnmš^er Dee@heâ
Fbe[f Ùee’ ceW mecegõieghle keâes ‘Yeejle keâe vesheesefueÙeve’ keân keâj mebyeesefOele
efkeâÙee nw~
 FmeceW mebosn veneR efkeâ mecegõieghle ves Yeejle kesâ efpeleves yeÌ[s Yeeie
keâes yeengyeue mes Deheves DeOeerve keâj Skeâlee kesâ met$e ceW yeebOee, Gmemes
keâneR DeefOekeâ Yeeie ceW Gmekeâe ueesne ceevee peelee Lee~
 mecegõieghle keâer mewevf ekeâ GheueefyOeÙeeW ceW Gve jepeeDeeW Deewj MeemekeâeW
keâer Skeâ uebyeer metÛeer Meeefceue nw, efpevnW Gmeves hejeefpele keâj Deheves
DeOeerve keâj efueÙee Lee~
 DeeÙee&kele& ceW Gmeves veew jepeeDeeW Deewj jepekegâceejeW keâes
jepÙeÛÙegle efkeâÙee Deewj Gvekesâ jepÙeeW hej Dehevee DeeefOehelÙe
pecee efueÙee~
 mecegõieghle keâe Deieuee cenlkehetCe& DeefYeÙeeve oef#eCe Yeejle hej Lee~
 efMeueeuesKe ceW oef#eCe (oef#eCeeheLe) kesâ kegâue efceueekeâj yeejn
vejsMeeW Deewj jepekegâceejeW keâer metÛeer oer ieF& nw~
 oef#eCe keâer jepeeDeeW kesâ ceeceueW ceW mecegõieghle Éeje DeheveeÙeer ieF&
veerefle ceW henues yeboer yeveevee, efheâj Gmes yeeo ceW cegòeâ keâjvee
lelheMÛeeled GvnW Gvekesâ jepÙe #es$eeW keâe efheâj mes Meemekeâ yeveevee
Lee~
 Fme Øekeâej jepemeer ke=âhee ØeoefMe&le keâjkesâ Gmeves Gvekeâer jepeefve…e
Deefpe&le keâj ueer~
 Deheves oef#eCe YeejleerÙe DeefYeÙeeve ceW mecegõieghle ceOÙeosMe kesâ
hetkeer& Deewj oef#eCeer YeeieeW kesâ jemles mes GÌ[ermee keâer Deesj yeÌ{e,
Deewj leye ken hetkeerl& eš kesâ meeLe-meeLe Deeies yeÌ{lee ngDee keâebÛeer
Deewj Gmekesâ Deeies lekeâ pee hengÛb ee Deewj 'ceneje<š^ ke KeeveosMe
kesâ jemles mes Deheveer jepeOeeveer ceW keeheme ueewše~
 mecegõieghle Deheveer efJepeÙe-DeefYeÙeeveeW kesâ yeeo DeMJecesOe Ùe%e
efkeâÙee, meesves kesâ efmekeäkesâ peejer efkeâS, efpeve hej yeefue kesâ IeesÌ[s keâer
Deeke=âefle Leer Deewj Gve hej Debefkeâle uesKeeW ceW Ùen yeleeÙee ieÙee Lee
efkeâ Gmeves DeMJecesIe Ùe%e efkeâÙee Lee~
 Fueeneyeeo kesâ mlebYe hej Debefkeâle uesKe ceW Gmekesâ jepÙe keâer
meerceeDeeW hej efmLele Ûeewon jepÙeeW keâer metÛeer Yeer oer ieF& nw~
 Fve jepÙeeW kesâ Meemekeâ Gmes keâj osles Les, Gmekesâ DeeosMeeW keâe
heeueve keâjles Les Deewj Gmekesâ ojyeej ceW GheefmLele neskeâj
Deheves Dee%eeheeuekeâ nesves keâe ØeceeCe osles Les~
 Fueeneyeeo kesâ mlecYe hej Debe kf eâle mecegõ iegh le kesâ
14 jepÙe efvecve #es$eeW ceW efmLele Les, Jes nwQ-
hetkeer& Gòejer ceOÙe Demece Deewj
jepemLeeve ØeosMe vesheeue
( 358 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fmekesâ Deueekee kegâÚ keve vejsMeeW (Deešefkekeâ jepeeDeeW)  Fmemes mecegõheejerÙe kÙeeheej Deewj keeefCepÙe keâes DemeeOeejCe
keâe Yeer GuuesKe nw, efpevnW mecegõieghle ves Dehevee heefjÛeejkeâ Øeeslmeenve efceuee~
ieghle meeceÇepÙe cepeyetle ngDee~
(meneÙekeâ) yeveeÙee Lee~
 Fme mlebYe uesKe ceW jepeveereflekeâ MeefòeâÙeeW kesâ Skeâ DevÙe mecetn keâer Ûevõiegh le efÉ leerÙe
kesâ MekeâeW hej ieghle meeceüepÙe keâe heefMÛeceer
metÛeer Yeer oer ieF& nw; pewmes—kegâ<eeCe, Mekeâ, ceg®b[ Deewj efmebnue efJepeÙe Øeehle mecegõer heòeveeW mes meerOee
(ßeeruebkeâe) Skeb DevÙe ÉerheeW kesâ efvekeemeer Fve MeemekeâeW ves mecegõieghle keâjves kesâ yeeo- mebheke&â mLeeefhele nes ieÙee~
kesâ ojyeej ceW Deheves jepeotle Yespes Les~
 mecegõieghle yengcegKeer ØeefleYee keâe Oeveer Lee~ ken ve kesâkeue Ùegæ Fmemes mecegõheejerÙe kÙeeheej Deewj
keâuee ceW ØekeerCe Lee, Deefheleg Meem$eeW ceW Yeer heejbiele Lee Gmes keeefCepÙe keâes DemeeOeejCe Øeeslmeenve
keâefkejepe DeLee&led keâefkeÙeeW keâe jepee keâne peelee nw~ efceuee~
 mecegõieghle ves Deheves ojyeej ceW efkeÉeveeW keâes ØeßeÙe efoÙee Lee  Gppewve pees efkeâ kÙeeheej, Oece& Deewj mebmke=âefle keâe Skeâ ceneve kesâõb Lee,
Deewj GvnW Deheves cebef$eÙeeW kesâ ™he ceW efveÙegòeâ efkeâÙee Lee~ Fme efkepeÙe kesâ heMÛeeled ieghle meeceÇepÙe keâer otmejer jepeOeeveer yevee~
 mecegõieghle keâe osneble ueieYeie 380 F&. ceW ngDee Deewj Gmekesâ
yeeo Gmekeâe heg$e Ûebõieghle efÉleerÙe jepeefmebnemeve hej yew"e~
efke›eâceeefolÙe
 Ûebõieghle efÉleerÙe (Chandragupta Second) Ûebõieghle efÉleerÙe
keâer (Mekeâes hej
ieghle meeceÇepÙe mecegõieghle Deewj oòeoskeer kesâ heg$e Ûebõieghle ves GheeefO e efJepeÙe kesâ
OeejCe keâer Leer~ Gheue#Ùe ceW)
efÉleerÙe kesâ Meemevekeâeue ceW #es$eerÙe efkemleej Deewj meebmke=âeflekeâ
GVeefle oesveeW ™heeW ceW keâerefle& Deewj kewYeke kesâ GÛÛelece efMeKej hej
pee hengbÛee~  kegâÚ efkeÉeveeW keâes Fme yeele ceW mebosn nw efkeâ Ûebõieghle efÉleerÙe
 Deheves efhelee keâer Yeebefle, Ûebõieghle efÉleerÙe Yeer Deheves efhelee Éeje Deewj efke›eâceeefolÙe Skeâ ner kÙeefòeâ Les~ Ûebõieghle efÉleerÙe ves
Deheves GòejeefOekeâejer kesâ ™he ceW Ûegvee ieÙee Lee~ Mekeâ #es$eeW hej Deheveer efkepeÙe keâer mce=efle ceW Ûeeboer kesâ keâeueebefkeâle
 Ûebõieghle efÉleerÙe keâes Deheves efhelee mes GòejeefOekeâej kesâ ™he ceW efmekeäkesâ peejer efkeâS~
Skeâ megÂÌ{ Deewj megmebieef"le meeceÇepÙe Øeehle ngDee, efpemekeâe  Yetecf eoeve mebyebOeer Gmekesâ DeefYeuesKe, efpevekeâer efueefhe hej ieghlekeâeueerve
Gmeves Deewj Deeies efkemleej efkeâÙee~ ØeeÛÙe Mewueer keâe ØeYeeke nw, yeleueeles nQ efkeâ ØeYeekeleer Deheves efhelee kesâ
Gmeves keekeâeškeâeW mes kewkeeefnkeâ mebyebO e mLeeefhele efkeâÙee efnle ceW keâece keâjleer Leer~
Deewj Deheveer heg$eer ØeYeekeleerieghle keâe efkekeen keekeâeškeâ
kebMe kesâ ®õmesve efÉleerÙe kesâ meeLe efkeâÙee~ cenjewueer kesâ ueewn mlebYe hej, pees cetue ™he
 Ûebõieghle efÉleerÙe ves mebYekele: Ùen efkekeen MekeâeW hej Dee›eâceCe keâjves mes mes efke<Ceg cebefoj (efouueer ceW kegâlegyeceerveej kesâ
henues efkeâÙee Lee, efpememes efkeâ Gmes Ùen Yejesmee nes peeS efkeâ okeäkeâve efvekeâš) kesâ meeceves mLeeefhele Lee, Skeâ uesKe
ceW Gmekeâe meceLe&ve keâjves keeueer Skeâ efce$e Meefòeâ ceewpeto nw~ Debekf eâle nw, GmeceW ‘Ûebõ’ veece kesâ jepee keâer
 ®õmesve efÉleerÙe keâer ce=lÙeg kesâ yeeo ØeYeekeleer ieghlee ves keâerefle& keâe keCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~
Deheves oes DekeÙemkeâ heg$eeW keâer Deesj mes ØeefleMeemekeâ  GmeceW Ùen keâne ieÙee nw efkeâ Gmeves yebie (yebieeue) ceW Me$eg-
DeLee&led jerpeWš kesâ ™he ceW keâeÙe& efkeâÙee~ mecetneW hej efkepeÙe Øeehle keâer Leer, Deheves MeewÙe&-meceerj mes
 Gmekesâ ØeefleMeemeve keâeue ceW, (pees yeerme ke<eeX lekeâ jne Deewj oef#eCeer mecegõ keâes megiebefOele yeveeÙee Lee Deewj JeeåueerkeâeW
Gmekesâ yeeo Yeer) ieghleeW ke keekeâeškeâeW kesâ yeerÛe cew$eerhetCe& (efmebOeg veoer kesâ heej) hej keâeyet heeÙee Lee~
ke Ieefve… mebyebOe yeves jns~  Fme ueewn mlebYe kesâ jepee Ûebõ keâer henÛeeve meeceevÙe
 Ûevõieghle eqÉleerÙe keâer meyemes yeÌ[er meheâuelee Leer, MeefòeâMeeueer ™he mes Ûebõieghle efÉleerÙe kesâ ™he ceW keâer peeleer nw~
MekeâeW hej Gmekeâer efkepeÙe~  Fmekeâe DeLe& Ùen nw efkeâ Gmekeâe meeceÇepÙe yebieeue mes

 MekeâeW kesâ mece=æ meeceÇepÙe hej keâypee nesves mes~ (efpemeceW heefMÛeceesòej meercee lekeâ heâwuee ngDee Lee~
 Ûebõieghle efÉleerÙe keâe Meemeve, Gmekesâ efkepeÙe DeefYeÙeeveeW kesâ
iegpejele Deewj ceeuekee keâe kegâÚ Yeeie Meeefceue Lee)ieghle Deueekee, Gmekesâ Éeje meeefnlÙe Deewj keâuee keâes efoS ieS
meeceÇepÙe ve kesâkeue cepeyetle yeve ieÙee, yeefukeâ heefMÛeceer mecegõer mebj#eCe Deewj keâueelcekeâ Skeb meebmke=âeflekeâ peerkeve kesâ GÛÛe
heòeveeW mes Gmekeâe meerOee mebheke&â mLeeefhele nes ieÙee~ mlej kesâ efueS Yeer Ùeeo efkeâÙee peelee nw~

NCERT-meej ( 359 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 mebmke=âle keâs cenekeâefke ‘keâeefueoeme’ Gmekesâ (Ûevõieghle-  ceOÙe SefMeÙee ceW jnves keeues ogo eËle
II) ojyeej keâs Skeâ meomÙe Les~ mkeâvoieghle kesâ yeye&j ntCe Les,
 Gmekesâ Meemeve keâeue ceW Ûeerve kesâ yeewæ Ùee$eer, heâeefnÙeeve meyemes yeÌ[ s Me$eg-
pees Gmeer meceÙe heefMÛece ceW
ves 405 F&. mes 411 F&. lekeâ Yeejle keâer Ùee$ee keâer, yeewæ
MeefòeâMeeueer jesce>e meeceÇepÙe kesâ
heeb[gefueefheÙeeW ke «ebLeeW keâe meb«en efkeâÙee Deewj YeejleerÙe efkenejeW efueS Keleje yeves ngS Les ~
ceW DeOÙeÙeve efkeâÙee Lee~  MJesle ntCeeW kesâ veece mes hegkeâejer peeves keeueer Gvekeâer Skeâ MeeKee ves
Dee@keämeme Ieešer hej keâypee keâj efueÙee Deewj kes heâejme Deewj
Fmeves Yeejle keâe Yeejle oesveeW Deesj yeÌ{s~ ntCeeW ves efnbogkegâMe keâes heej keâjkesâ
keCe&ve Skeâ megKeer HeâeefnÙeeve
ves
ieebOeej ØeosMe hej keâypee keâj efueÙee Deewj ieghle meeceÇepÙe keâes
Deewj mece=æ osMe
ueuekeâeje~ mkeâboieghle ves ntCeeW keâes Ssmeer keâjejer nej oer efkeâ
kesâ ™he ceW efkeâÙee
Lee~ GvneWves ueieYeie heÛeeme ke<ee&s lekeâ ieghle meeceÇepÙe keâes efheâj ÚsÌ[ves
keâer efnccele veneR keâer neueebefkeâ GvneWves Fme DekeefOe ceW heâejme ceW
leyeener ceÛeeS jKeer~
 kegâceejieghle ØeLece (Kumaragupta First)
Ûebõieghle efÉleerÙe keâe osneble 413 F&. kesâ Deemeheeme nes ieÙee  Øees. Deej.Sme.Mecee& ves ØeeYeerve Yeejle keâ#ee- 11 ceW yeleeÙee nw
Deewj Gmekesâ yeeo Gmekeâe heg$e kegâceejieghle ØeLece jepee yevee~ efkeâ 485 F&. kesâ ceW Deekeâj ntCeeW ves hetJeea ceeueJee keâes ceOÙe Yeejle kesâ
Gmeves Ûeeueerme ke<eeX mes DeefOekeâ meceÙe lekeâ jepe efkeâÙee~ yeÌ[s efnmmes keâes Deheves keâypes ceW keâj efueÙee~
Deheves oeoe mecegõieghle keâer lejn Gmeves DeÕecesOe Øekeâej
kesâ efmekeäkesâ peejer efkeâS]~ ]nes mekeâlee nw efkeâ Gmeves Yeer DeÕecesOe efvecee&Ce : Ûebõieghle ceewÙe& kesâ Meemeve cesW
Ùe%e efkeâÙee nes, neueebefkeâ Gmekeâer mewefvekeâ GheueefyOeÙeeW kesâ yeejs ceW
megoMe&ve ØeLece cejccele : Mekeâ #e$ehe ™õoeceve
keâesF& peevekeâejer veneR efceueleer nw, efkeâbleg efMeueeuesKeeW mes helee
Peerue ØeLece kesâ meceÙe
Ûeuelee nw efkeâ Gmeves Deheves efkeMeeue meeceÇepÙe keâes mebieef"le efkeâÙee
Deewj Ûeeueerme ke<eeX keâer uebyeer DekeefOe lekeâ GmeceW Meebefle, mece=efæ peerCeexæej : mkeâvoieghle kesâ Meemevekeâeue cesW
Deewj megj#ee yeveeS jKeer~
Ûevõieghle efÉleerÙe keâe heg$e
ieghle JebMe keâe heleve
kegâceejieghle
Ûeeueerme Je<eeX lekeâ Meemeve efkeâÙee (Fall of the Gupta Dynasty)
ØeLece
DeMJecesIe Øekeâej kesâ efmekeäkesâ peejer efkeâS
FmeceW keâesF& mebosn venerb efkeâ ke<e& 467 F&. ceW mkeâboieghle
 Gmekeâer ÛelegjeF& Deewj ÙeesiÙelee kesâ ØeceeCe kesâ efueS Ùen keâesF& keâce keâer ce=lÙeg nesves kesâ 100 ke<e& yeeo lekeâ ieghle kebMe keâe
ßesÙe keâer yeele veneR nw~
Deefmlelke yevee jne~ mkeâboieghle kesâ yeeo Gmekeâe YeeF&
 kegâceejieghle kesâ Meemeve kesâ Debeflece ke<eeX ceW ieghle meeceÇepÙe
heg®ieghle jepee yevee~ Gmekeâer GheueefyOeÙeeW kesâ yeejs ceW
keâes heg<Ùeefce$eeW Éeje, (vece&oe kesâ efkeâveejs yemee ngDee
keâesF& peevekeâejer Øeehle venerb nw Deewj MeeÙeo Gmekeâer keâesF&
Skeâ mecegoeÙe), Ûegveewleer oer ieF&, efkeâbleg kegâceejieghle ØeLece
GheueefyOe Leer Yeer veneR~
kesâ heg$e Deewj Yeekeer jepee mkeâboieghle ves Gvekeâe Ùegæ ceW
 Fmekesâ yeeo ieghle kebMe keâe Skeâceske Meemekeâ, pees meeceÇepÙe kesâ Skeâ
oceve keâjkesâ efheâj mes Meebefle mLeeefhele keâj oer~
yeÌ[s Yeeie hej Meemeve keâjlee jne, yegOeieghle Lee~
 mkebâoieghle (Skandagupta)
yegO eieghle kesâ efMeueeuesK e efvecve #es$eeW ceW efceues nwQ-
kegâceejieghle ØeLece keâe 455 F&. ceW osnekemeeve nes ieÙee
Deewj Gmekesâ yeeo Gmekeâe heg$e mkeâboieghle Meemekeâ yevee~ yebieeue efyenej Gòej ØeosMe SJeb ceOÙe ØeosMe
Gmekeâe efmebnemeveejesnCe Meebeflehetke&keâ venerb ngDee Deewj keâoeefÛeled  yegOeieghle kesâ GòejeefOekeâejer ØeMeemeve keâes mebYeeue veneR heeS Deewj
Gmekesâ ke Gmekesâ YeeF& heg®ieghle kesâ yeerÛe mebIe<e& ngDee~ Ssmee Øeleerle kes kegâÚ jepÙeheeueeW SJeb DeefOekeâeefjÙeeW kesâ efkeõesn Deewj ntCeeW
neslee nw efkeâ mkeâboieghle kesâ Meemevekeâeue ceW ÙegæeW keâer Yejceej jner~ kesâ Dee›eâceCe keâe meecevee veneR keâj mekesâ~

NCERT-meej ( 360 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ntCe IegÌ[mekeejer ceW yespeesÌ[ Les Deewj MeeÙeo Oeeleg kesâ yeves
jkeâeyeeW keâe Fmlesceeue keâjles Les~
 Jes lespeer mes yeÌ{ mekeâles Les, Deewj Gòece OevegOe&j nesves kesâ
keâejCe ve kesâkeue F&jeve ceW yeefukeâ Yeejle ceW Yeer Ketye meheâue
ngS~
 hebpeeye Deewj jepemLeeve pewmes yeerÛe kesâ Fueekesâ Yeer Gve
ntCeeW kesâ DeefOekeâej ceW Ûeues ieS~
 Fmekesâ heâuemke™he Ú"eR meoer kesâ DeejbYe ceW ieghle meeceÇepÙe
yengle ner Úesše nes ieÙee~
 ieghle meeceÇepÙe keâes Fmemes yengle Oekeäkeâe ueiee~
 ntCeeW ves leesjceeCe kesâ vesle=lJe ceW 512 F&. ceW Skeâ yeej efheâj
Dee›eâceCe efkeâÙee~ GvneWves iJeeefueÙej Deewj ceeueJee lekeâ Gòejer
Yeejle kesâ Skeâ keâeheâer yeÌ[s Yeeie hej keâypee keâj efueÙee~
 leesjceeCe keâe GòejeefOekeâejer Gmekeâe heg$e efceefnjkegâue Lee,
efpemeves Meekeâue (mÙeeuekeâesš) keâes Deheveer jepeOeeveer yeveeÙee~
 Yeejle ceW ntCeeW keâe Meemeve yengle ner keâce meceÙe kesâ efueS
jne~
 åJesvemeebie ves Fmekeâe keCe&ve efkeâÙee nw efkeâ efceefnjkegâue ves
efkeâme Øekeâej ceieOe hej Dee›eâceCe efkeâÙee Deewj ieghlekebMe kesâ
jepee, yeeueeefolÙe' Éeje Gmes yeboer yeveeÙee ieÙee Deewj
efkeâme Øekeâej ceieOe keâer jepeceelee Éeje nmle#eshe efkeâS peeves
hej Gmekeâer peeve yeKMeer ieF&~
 ceeuekee mes Øeehle Skeâ efMeueeuesKe kesâ Devegmeej, ceeuekee kesâ
Deewefuekeâj (meeceble) kebMe kesâ ÙeMeesOece&ved ves peuo ner ntCeeW keâer
meòee keâes GKeeÌ[ heâWkeâe Deewj Gmeves ieghle Meemekeâ keâer meòee
keâes Yeer Ûegveewleer oer leLee meejs Gòej Yeejle ceW Dehevee ØeYeglke
mLeeefhele keâjves kesâ Gheue#Ùe ceW 532 F&0 ceW efkepeÙe mlebYe
mLeeefhele efkeâS~
 ÙeMeesOece&ved keâe Meemeve efškeâe lees veneR uesefkeâve Gmeves ieghle
meeceÇepÙe keâes efnueekeâj ÚesÌ[ efoÙee~
 keâjo (DeOeervemLe) meeceble jepeeDeeW ves mej G"ekeâj ieghle
meeceÇepÙe keâes Deewj Yeer ogye&ue yevee efoÙee~
 ieghle meceÇešeW keâer Deesj mes Gòejer yebieeue ceW efveÙegòeâ
MeemeveeOÙe#eeW ves Deewj meceleš DeLee&led oef#eCe hetke& yebieeue kesâ
meecebleeW ves Deheves keâes mkeleb$e yeveevee Meg™ keâj efoÙee~
 ceieOe kesâ hejkeleer& ieghle MeemekeâeW ves efyenej ceW Deheveer Meefòeâ
peceeF&~
 Gvekesâ meeLe-ner-meeLe ceewKeefj kebMe kesâ ueesieeW ves Yeer efyenej
Deewj Gòej ØeosMe ceW jepemeòee mLeeefhele keâer Deewj keâVeewpe
keâes jepeOeeveer yeveeÙee~
 mebYeJele: 550 F&0 kesâ Deeles-Deeles efyenej Deewj Gòej
ØeosMe, ieghle MeemekeâeW kesâ neLe mes Ûeues ieS~
NCERT-meej
 Ú"erb meoer kesâ DeejbYe ceW Gòejer ceOÙe ØeosMe kesâ mkeeOeerve
jepee mkeeefOekeâejhetke&keâ Yetefceoeve keâe Meemevehe$e (Ûeeš&j)
peejer keâjves ueies, neueebefkeâ Meemevehe$e ceW ieghle mebkeled
keâe ner ØeÙeesie efkeâÙee~
yeuueYeer kesâ iegpejele Deewj
MeemekeâeW ves heefMÛeceer
DeefO ekeâej keâj ceeueJee hej
efueÙee Lee-
 mkeâboieghle kesâ Meemeve, DeLee&led 467 F&0 kesâ heMÛeeled MeeÙeo ner
keâesF& ieghle cegõe Ùee DeefYeuesKe heefMÛece ceeuekee Deewj meewje<š^
ceW efceuee nes~
 mebYekele: heebÛekeerb meoer keâe Deble nesles-nesles heefMÛeceer
Yeejle ieghle MeemekeâeW kesâ neLe mes efvekeâue ieÙee~
 heâuele: keeefCepÙe kÙeeheej mes nesves keeueer DeeÙe mes ieghle
MeemekeâeW keâes neLe Oeesvee heÌ[e Deewj kes DeeefLe&keâ ™he mes hebieg
nes ieS~
 GOej Gòej Yeejle ceW LeevesÕej kesâ jepeeDeeW ves nefjÙeeCee
hej Dehevee ØeYeglke peceeÙee Deewj Oeerj-s Oeerjs keâVeewpe keâer Deesj
yeÌ{~s
 ieghle jepÙe keâes efkeMeeue kesleveYeesieer mesvee kesâ jKe-jKeeke
ceW keâef"veeF& nesves ueieer nesieer, keäÙeeWefkeâ Oeeefce&keâ Ùee DevÙe
GösMÙeeW mes «eeceoeve keâjves keâer heefjheešer peesj hekeâÌ[leer
pee jner Leer, efpememes jepÙe keâer Deeceoveer yengle Ieš ieF&
nesieer~
 efkeosMe kÙeeheej kesâ Üeme mes Yeer jepÙe keâer DeeÙe keâce ngF&
nesieer~ helee Ûeuelee nw efkeâ jsMece yegvekeâjeW keâer Skeâ ßesCeer
(kÙekemeeÙeer mebIe) 473 F&0 ceW iegpejele mes ceeuekee
Ûeueer ieF& Deewj keneb Gve yegvekeâjeW ves DevÙe hesMes Dehevee efueS~
 Fmemes Øekeâš neslee nw efkeâ kes pees keâheÌ[e lewÙeej keâjles Les
Gmekeâer ceebie Kelce-meer nes ieF& Leer~
 Oeerjs-Oeerjs iegpejele ceW kÙeeheej keâe ueeYe meceehle nes ieÙee~
 heebÛekeeR meoer kesâ ceOÙe kesâ yeeo ieghle jepeeDeeW ves Deheveer
mkeCe&cegõeDeeW ceW Megæ meesves keâe Devegheele Iešekeâj
Gmes efkeâmeer Yeer lejn peejer jKeves keâer yesleneMee keâesefMeMe
keâer, hejbleg Fmemes keâesF& ueeYe veneR ngDee~
ÙeÅeefhe ieghle meceÇešeW keâe Meemeve Ú"erb meoer kesâ yeerÛe lekeâ
efkeâmeer ve efkeâmeer lejn Ûeuelee jne, leLeeefhe meeceÇepÙe keâer
ceefncee ueieYeie meew meeue henues ner meceehle nes Ûegkeâer Leer~
( 361 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe (FLASHBACK)
ieghle meeceüepÙe

320

335 455

320

NCERT-meej ( 362 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. ieghle meceüepÙe keâe ØeeogYee&Je efkeâme meeceüepÙe kesâ KeC[njeW hej ngDee 5. Ûebõieghle ØeLece keâe efJeJeen efkeâme JebMe keâer jepekegâceejer mes ngDee
ceevee peelee nw? Lee?
(a) Mekeâ (b) kegâ<eeCe (a) Jekeâeškeâ (b) efueÛÚJeer
(c) ntCe (d) heeue (c) ceesefšÙee (d) Megbie
Gòej—(b) Gòej—(b)
kegâ<eeCe meeceüepÙe kesâ Keb[njeW hej ieghle meceüepÙe keâe ØeeogYee&Je ngDee, Ûebõieghle ØeLece ves Skeâ efueÛÚefJe jepekegâceejer kegâceejosJeer kesâ meeLe
efpemeves kegâ<eeCe Deewj meeleJeenve oesveeW kesâ efheÚues jepÙe#es$eeW kesâ yengle efJeJeen efkeâÙee, efueÛÚJeer Skeâ ØeeÛeervelece ieCejepÙe Lee, Ûebõieghle Je
yeÌ[s Yeeie hej DeefOehelÙe mLeeefhele efkeâÙee~ kegâceejosJeer efkeâmce kesâ efmekeäkesâ Fme yeele keâe ØeceeCe Øemlegle keâjles nQ~
2. F&mee keâer leermejer meoer kesâ Deble ceW DeejbefYekeâ ieghle JebMe keâneb hewâuee 6. ieghle mebJeled keâe DeejbYe efkeâme F&. meved mes ngDee ceevee peelee nw?
Lee? (a) 220 F&. (b) 78 F&.
(a) Gòej ØeosMe Je efyenej (b) Gòej ØeosMe Je ceOÙe ØeosMe
(c) 320 F&. (d) 58 F&.
(c) efyenej Je yebieeue (d) mebhetCe& Gòej Yeejle ceW
Gòej—(c)
Gòej—(a)
Ûebõieghle ØeLece ves Skeâ veS mebJeled DeLee&le ieghle mebJeled keâe met$eheele
F&mee keâer leermejer meoer kesâ Deble ceW ieghle JebMe keâe DeejbefYekeâ jepÙe, Gòej
efkeâÙee, pees meved 320 F&. ceW Gmekesâ efmebnemeve™Ì{ nesves kesâ meeLe Meg™
ØeosMe Deewj efyenej ceW hewâuee Lee~ ieghle MeemekeâeW ves efyenej keâer Dehes#ee
ngDee~
Gòej ØeosMe keâes DeefOekeâ cenlJe keâe #es$e ceevee, keäÙeeWefkeâ DeejbefYekeâ ieghle
cegõeSb Deewj DeefYeuesKe Fmeer jepÙe ceW heeS ieS nQ pees Fmekeâer hegef°  Øees. jeceMejCe ves Deheveer hegmlekeâ ØeeYeerve Yeejle keâ#ee- 11 ceW
keâjles nQ~
ieghle mebJele ØeejbYe nesves keâer DeJeefOe 319-320 F&. yeleeF& nw, meeLe ner
3. efvecveefueefKele ceW mes efkeâmekeâer henÛeeve ieghle JebMe kesâ meyemes henues Ûevõieghle ØeLece kesâ jepÙejesnCe keâe Je<e& 319 F&. yeleeÙee nw~
jepee kesâ ™he ceW keâer peeleer nw?
(a) Ûebõieghle (b) Ûebõieghle efÉleerÙe 7. mecegõieghle Éeje efJeefpele #es$eeW ceW efvecveebefkeâle ceW efkeâmekeâe megcesue
(c) mecegõieghle (d) ßeerieghle venerb nw?
Gòej—(d) (a) henuee mecetn - iebiee-Ùecegvee oesDeeye
ßeerieghle keâer henÛeeve ieghle JebMe kesâ meyemes henues jepee kesâ ™he ceW keâer ieF& (b) otmeje mecetn - hetJeea efnceeueÙe Je meerceeJeleea jepÙe
nw efpemekeâe GuuesKe Fueeneyeeo kesâ mlebYe hej GlkeâerCe& uesKe ceW efkeâÙee (c) leermeje mecetn - efJebOÙe #es$e
ieÙee nw~ (d) ÛeewLee mecetn - Deheâieeefvemleeve
4. efvecveefueefKele ceW mes ieghleeW ves kegâ<eeCeeW keâer efkeâve heæefleÙeeW keâes DeheveeÙee Gòej—(d)
Lee?
mecegõieghle Éeje efJeefpele #es$eeW kesâ heebÛe mecetn nQ-
(a) yešve Jeeues keâesšeW keâe ØeÙeesie
ÛeewLee mecetn - hetJeea okeäkeâve Deewj oef#eCe Yeejle mes mebyebefOele nw~
(b) heleuetve keâe ØeÙeesie
(c) petleeW keâe Fmlesceeue
heebÛeJee mecetn - Deheâieeefvemleeve mes mebyebefOele nw DevÙe meYeer mener
(d) GheÙeg&òeâ meYeer megcesefuele nQ~
Gòej—(d) 8. mecegõieghle ves oef#eCe kesâ jepeeDeeW kesâ ceeceues ceW keâewve-meer veerelf e DeheveeF&
ieghleeW ves kegâ<eeCeeW mes ueieece, yešve Jeeues keâesš, heleuetve Deewj petleeW Leer?
Fmlesceeue keâjvee meerKee, Fve meye mes ieghleeW ceW ieefleMeeruelee DeeF& Deewj 1. henues yeboer yeveevee Gmekesâ yeeo cegòeâ keâj osvee~
Gvekesâ IegÌ[meJeej Ketye keâejiej ngS~ 2. lelheMÛeeled Gvns Gvekesâ jepÙe #es$e mes KeosÌ[ osvee~

NCERT-meej ( 363 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? 12. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme ieghle Meemekeâ ves hegve: mecegõieghle keâer Yeebelf e
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 DeMJecesOe Øekeâej kesâ efmekeäkesâ peejer efkeâS?
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 (a) Ûebõieghle efÉleerÙe (b) mkebâoieghle II
Gòej—(a) (c) kegâceejieghle I (d) heg®ieghle
mecegõieghle keâe oef#eCe Yeejle DeefYeÙeeve cenlJehetCe& DeefYeÙeeve Lee, Gòej—(c)
efMeueeuesKe ceW oef#eCe kesâ kegâue efceueekeâj yeejn vejsMeeW Deewj jepekegâceejeW
kegâceej ieghle-I, Ûebõieghle efÉleerÙe keâer ce=lÙeg kesâ heMÛeele jepee yevee,
keâer metÛeer oer ieF& nw, oef#eCe kesâ jepeeDeeW kesâ Øeefle mecegõieghle Éeje
Gmeves Ûeeueerme Je<eeX mes DeefOekeâ meceÙe lekeâ jepe efkeâÙee Deewj Deheves
DeheveeF& ieF& veerefle ceW henues yeboer yeveevee yeeo ceW cegòeâ keâjvee,
oeoe mecegõieghle keâer lejn Gmeves DeMJecesOe Øekeâej kesâ efmekeäkesâ peejer
lelheMÛeeled GvnW Gvekesâ jepÙe #es$eeW keâe efheâj mes Meemekeâ yeveevee Lee~
efkeâS~
9. mecegõieghle kesâ meboYe& ceW DemelÙe keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW?
(a) Gmeves efJepeÙe-DeefYeÙeeveeW kesâ yeeo DeMJecesIe Ùe%e efkeâÙee~ 13. Yeejle ceW meJe&ØeLece ntCeebs keâe Dee›eâceCe efkeâme Meemekeâ kesâ keâeue ceW
(b) Gmeves meesves kesâ efmekeäkesâ peejer keâjeS efpeve hej yeefue kesâ IeesÌ[s ngDee?
keâer Deeke=âefle Debefkeâle Leer~ (a) mecegõieghle (b) Ûebõieghle efÉleerÙe
(c) mecegõ ieghle efnbmee Deewj efJepeÙe ceW Deevebo ueslee Lee~ (c) kegâceejieghle ØeLece (d) mkebâoieghle
(d) Jen Ùegæ ceW keâF& yeej neje Yeer Lee~ Gòej—(d)
Gòej—(d)
mkebâoieghle kesâ meyemes yeÌ[s Me$eg ceOÙe SefMeÙee ceW jnves Jeeues ogoeËle yeye&j
mecegõieghle kesâ meboYe& ceW keâne peelee nw Jen keâYeer efkeâmeer ØeefleÉboer mes ntCe Les; pees Gmeer meceÙe heefMÛece ceW jesce meeceüepÙe kesâ efueS Keleje yeves
neje veneR~ ngS Les~ ntbCeeW ves ieebOeej hej keâypee keâj ieghle meceüepÙe keâes ueuekeâeje,
10. MekeâeW hej efJepeÙe kesâ heMÛeele ieghle meeceüepÙe ceW efvecve ceW mes keâewve- mkebâoieghle ves ntbCeeW keâes Ssmeer keâjejer nej oer efkeâ GvneWves ueieYeie heÛeeme
mes heefjJele&ve ngS? Je<eeX lekeâ ieghle meeceüepÙe keâes efheâj mes ÚsÌ[ves keâer efnccele veneR keâer~
1. ieghle meeceüepÙe keâe hetJeea mecegõer heòeveeW mes meerOee mebheke&â
nes ieÙee~ 14. megoMe&ve Peerue keâe ‘peerCeexæej‘ efkeâme ieghle Meemekeâ kesâ Meemeve keâeue
2. mecegõheejerÙe JÙeeheej Deewj JeeefCepÙe keâes DemeeOeejCe ceW keâjeÙee ieÙee Lee?
Øeeslmeenve efceuee~ (a) mkebâoieghle (b) mecegõieghle
GheÙeg&òeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener Gòej keâe ÛeÙeve keâjW? (c) ßeerieghle (d) Ûebõieghle efÉleerÙe
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Gòej—(a)
(c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
megoMe&ve Peerue keâe peerCeexæej mkebâoieghle kesâ peerJeve keâeue keâer cenlJehetCe&
Gòej—(b)
Iešvee Leer, Ùen Peerue Ûebõieghle ceewÙe& kesâ Meemevekeâeue ceW yeveeF& ieF& Leer~
Ûebõieghle efÉleerÙe kesâ MekeâeW hej efJepeÙe Øeehle keâjves kesâ yeeo ieghle Fmemes henues Fme Peerue keâer cejccele Mekeâ #e$ehe ™õoeceve ØeLece kesâ
meeceüepÙe cepeyetle ngDee leLee ieghle meeceüepÙe keâe heefMÛeceer mecegõer heòeveeW Meemevekeâeue ceW keâer ieF& Leer~
mes meerOee mebheke&â mLeeefhele nes ieÙee ve keâer hetJeea mes~ Fme Øekeâej keâLeve 2
melÙe nw~ 15. ntCe Meemekeâ efceefnjkegâue keâes efkeâme ieghle Meemekeâ ves yeboer yeveeÙee
Lee?
11. MekeâeW hej efJepeÙe kesâ heMÛeele ieghleeW ves Deheveer otmejer jepeOeeveer
(a) mecegõieghle (b) yeeueeefolÙe ieghle
efkeâme veiej keâes yeveeÙee Lee?
(c) yegOeieghle (d) heg®ieghle
(a) ceeueJee (b) Gppewve
(c) DeJebleer (d) keâvveewpe Gòej—(b)
Gòej—(b) £svemeebie kesâ JeCe&ve kesâ Devegmeej, efceefnjkegâue ves ceieOe hej Dee›eâceCe
Gppewve pees efkeâ JÙeeheej; Oece& Deewj mebmke=âefle keâe Skeâ ceneve keWâõ Lee, efkeâÙee Deewj ieghleJebMe kesâ jepee yeeueeefolÙe Éeje Gmes yeboer yeveeÙee ieÙee,
Fme efJepeÙe kesâ heMÛeeled ieghleeW keâer otmejer jepeOeeveer yeveer leLee Ûebõieghle hejbleg ceieOe keâer jepeceelee Éeje nmle#eshe efkeâS peeves hej Gmekeâer peeve
efÉleerÙe ves Fme efJepeÙe kesâ heMÛeele efJe›eâceeefolÙe keâer GheeefOe OeejCe keâer~ yeKMe oer ieF&~

NCERT-meej ( 364 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
16. efvecveefueefKele ceW mes ntCe vesle=lJekeâlee& leesjceeCe kesâ vesle=lJe ceW Gòejer 20. keâewve mee DeefYeuesKe Fueeneyeeo mlebYe DeefYeuesKe kesâ veece mes Øeefmeæ
Yeejle kesâ efkeâve #es$eeW keâes ntCeeW ves peerlee Lee~ nw ?
(a) ceeueJee (b) iJeeefueÙej (a) Snesue DeefYeuesKe (b) efiejveej keâe DeefYeuesKe
(c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) ceieOe (c) ØeÙeeie ØeMeefmle (d) GheÙeg&òeâ ceW mes keâesF& veneR
Gòej—(c) Gòej—(c)
ntCeeW Éeje 512 F&. ceW leesjceeCe kesâ vesle=lJe ceW Gòejer Yeejle kesâ efJeefpele ØeÙeeie ØeMeefmle, Fueeneyeeo mlebYe DeefYeuesKe veece mes Øeefmeæ nw~
efkeâS ieS #es$e iJeeefueÙej Je ceeueJee Les~ Fmekeâer jÛevee nefj<esCe ves ‘mebmke=âle Yee<ee’ ceW keâer Leer~
17. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Skeâ meeceble JebMe ves ntCeeW keâer meòee keâes
21. ØeYeeJeleer ieghle keâe efJeJeen efkeâme JebMe ceW ngDee?
ceeueJee #es$e mes GKeeÌ[ hesâkeâe Lee?
(a) Megbie JebMe (b) Jeekeâeškeâ JebMe
(a) Deewefuekeâj (b) keâjo
(c) meeleJeenve (d) keâCJe JebMe
(c) cewefKešer (d) meeleJeenve
Gòej—(b)
Gòej—(a)
ceeueJee mes Øeehle Skeâ efMeueeuesKe kesâ Devegmeej ceeueJee kesâ Deewefuekeâj ØeYeeJeleer ieghle keâe efJeJeen okeäkeâve he"ej kesâ Jeekeâeškeâ JebMe kesâ Meemekeâ
(meeceble) JebMe kesâ ÙeMeesOece&ve ves peuo ner ntCeeW keâer meòee keâes GKeeÌ[ ™õmesve efÉleerÙe kesâ meeLe ngDee Lee~
heWâkeâe Deewj Gmeves ieghle MeemekeâeW keâer meòee keâes Yeer Ûegveewleer oer leLee 22. ØeYeeJeleer ieghle efkeâme ieghle Meemekeâ keâer heg$eer Leer?
meejs Gòej Yeejle ceW Deheveer ØeYeglee mLeeefhele keâjves kesâ efueS 532 F&. (a) Ûevõieghle ØeLece (b) mecegõieghle
ceW efJepeÙe mlebYe mLeeefhele efkeâÙee~ (c) Ûevõieghle efÉleerÙe (d) mkeâvoieghle
18. efvecveefueefKele ieghle jepeeDeeW kesâ JebMe›eâce keâe ÛeÙeve keâjW- Gòej—(c)
(a) kegâceejieghle-I, mecegõieghle, mkebâoieghle, IešeslkeâÛe ieghle, yeeueeefolÙe
ØeYeeJeleer ieghle DeejefcYekeâ Yeejle kesâ Skeâ meyemes cenlJehetCe& Meemekeâ
ieghle
Ûevõieghle efÉleerÙe (ueieYeie 375 - 415 F&.) keâer heg$eer Leer~
(b) mkebâoieghle, kegâceejieghle-I, mecegõieghle, yeeueeefolÙe ieghle, IešeslkeâÛe
ieghle 23. Jen ieghle Meemekeâ keâewve Lee efpemeves meJe&ØeLece ‘cene jepee efOejepe’
(c) IešeslkeâÛe ieghle, mecegõieghle, kegâceejieghle-I, mkebâoieghle, yeeueeefolÙe keâer GheeefOe OeejCe keâer Leer?
ieghle (a) mecegõieghle (b) mkeâvoieghle
(d) mecegõieghle, IešeslkeâÛe ieghle, kegâceejieghle- I, mkebâoveieghle, (c) Ûevõieghle ØeLece (d) Ûevõieghle efÉleerÙe
yeeueeefolÙeieghle Gòej—(c)
Gòej—(c)
Ûevõieghle ØeLece, henuee ieghle JebMeerÙe Meemekeâ Lee efpemeves ‘cenejepeeefOejepe’
ieghle JebMe ves 335 F&. mes 455 F&. lekeâ Gòej Yeejle keâes jepeveereflekeâ keâer GheeefOe OeejCe keâer Leer~ Ûevõieghle ØeLece keâer helveer keâe veece
Skeâlee kesâ met$e ceW yeebOes jKeves keâe keâeÙe& efkeâÙee Fme oewjeve Fvekesâ ‘kegâceejosJeer’ Lee pees efueÛÚJeer ieCejepÙe keâer jepekegâceejer Leer~ mecegõieghle
Meemekeâ efvecve Øekeâej mes jns- kegâceejosJeer keâe heg$e Lee~
ßeerieghle, IešeslkeâÛe ieghle, Ûebõieghle-I, mecegõieghle, Ûebõieghle- II, kegâceejieghle-I,
mkebâoieghle, heg®ieghle,yegOeieghle, yeeueeefolÙeieghle Deeefo~ Fme Øekeâej mener 24. osJeieÌ{ cebefoj Gòej ØeosMe kesâ efkeâme efpeues ceW efmLele nw?
Gòej (c) nesiee~ (a) ueefuelehegj (b) Peebmeer
(c) efÛe$eketâš (d) yeeboe
19. ‘ØeÙeeie ØeMeefmle’ keâer jÛevee efkeâme Yee<ee ceW keâer ieF& nw?
Gòej—(a)
(a) mebmke=âle (b) heeefue
(c) Øeeke=âle (d) efnvoer osJeieÌ{ keâe cebefoj Gòej ØeosMe kesâ ueefuelehegj efpeues ceW efmLele nw~ Ùen
Gòej—(a) cebefoj Ú"ebr Meleeyoer kesâ ØeejefcYekeâ Je<eeX ceW yeveeÙee ieÙee Lee~ Ùen
ØeÙeeie ØeMeefmle keâer jÛevee nefj<esCe pees mJeÙeb ieghle meceüešeW kesâ mebYeJele: cebefoj Jeemlegkeâuee keâer hebÛeeÙeleve Mewueer ceW efveefce&le nw~ Fme Mewueer ceW
meyemes MeefòeâMeeueer meceüeš mecegõieghle keâs jepekeâefJe Les, ves mebmke=âle Yee<ee cegKÙe osJeeueÙe keâes Skeâ Jeiee&keâej Jesoer hej yeveeÙee peelee nw Deewj Ûeej
ceW keâer nw~ keâesveeW hej Ûeej Úesšs meneÙekeâ osJeeueÙe yeveeS peeles nQ~

NCERT-meej ( 365 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ieghle mes n<e& keâeue lekeâ Yeejle keâer meeceeefpekeâ,
DeeefLe&keâ Deewj meebmke=âeflekeâ oMee
(India's Social, Economic and Cultural
Position From Gupta to Harsha Era)
‘pewve SJeb yeewæ Oece&’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW
ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele veF& SJeb
hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw—
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 6 veF& nceejs Deleerle veS meeceüepÙe Deewj jepÙe
2 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jesefceuee Leehej) ieghle keâeue
3 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme.Mecee&) ieghle keâeue keâe peerJeve
4 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) ieghle mes n<e& keâeue lekeâ Yeejle keâer meeceeefpekeâ
DeeefLe&keâ SJeb meebmke=âeflekeâ oMee

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
Yetecf ekeâe jepe JÙeJemLee Deewj ØeMeemeve
meceepe DeLe&JÙeJemLee
Oece&
 yeewæ Oece&  pewve Oece&
 efnob t Oece&
(i) YeeieJele mebØeoeÙe (ii) Jew<CeJe mebØeoeÙe
(iii) MewJe mebØeoeÙe (iv) Meeòeâ mebØeoeÙe
 Yee<ee Deewj meeefnlÙe
 leefceue meeefnlÙe  efJeosMeer efJeJejCe
 keâuee Deewj mLeehelÙe
 mLeehelÙe keâuee  cetefle&keâuee  efÛe$ekeâuee
 efJe%eeve Deewj ØeewÅeeseif ekeâer
 Keieesue efJe%eeve  efÛeefkeâlmee efJe%eeve  Oeelegkeâce& efJe%eeve
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-Keb[

NCERT-meej ( 366 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Gòej ceW keerefLe Deewj oef#eCe ceW heóue Deewj kegâj&ce keâne
Yetefcekeâe (Preface) peelee Lee~
meeceÇepÙeeW keâe GlLeeve Deewj heleve neslee jnlee nw Deewj
Ü ieebke meyemes veerÛes keâer ØeMeemeefvekeâ FkeâeF& Lee~
meceÙe keâer jsle hej jepeIejeves yeveles Deewj efcešles jnles nQ, efkeâbleg Ü ØeMeemeve keâe ceeve Ûeueeves kesâ efueS Deveskeâeveskeâ keWâõerÙe,
peye nceeje OÙeeve Dem$e-Mem$eeW keâer Fve škeâjenšeW mes nškeâj ØeebleerÙe Deewj mLeeveerÙe heoeefOekeâejer nesles Les~ ieghleeW ves ØeMeemeve
otmejer Deesj peelee nw, lees nceW meceÙe keâe kewYeke efoKeeF& oslee nw~ kesâ hegjeves veewkeâjMeener ™he keâes peejer jKee, neueebefkeâ Ùen
efkeâmeer meeceüepÙe keâe JewYeJe efvecve he#eeW keâer oMee mes DeefOekeâ efJemle=le ™he mes mebieef"le Lee~
helee Ûeuelee nw-  ieghle jepeeDeeW ves ØeebleerÙe Deewj mLeeveerÙe Meemeve keâer heæefle
ÛeueeF&~
jepÙe kÙekemLee meeefnlÙe,
Oece&, keâuee Ü jepÙe efkeYeeefp ele Lee -keâF& Yegefò eâÙeesW DeLee&le ØeebleeW ceW~
meceepe mLeehelÙe Yegefò eâÙeeb efkeYeeefp ele LeeR- keâF& efke<eÙeeW DeLee&le efpeueeW ceW ~
DeeefLe&keâ peerkeve ØeewÅeeseif ekeâer
jepe-JÙeJemLee Deewj ØeMeemeve Ü hetkeer& Yeejle ceW ØelÙeskeâ efke<eÙe keâes keerefLeÙeeW ceW yeebše ieÙee Lee
(Polity and Administration) Deewj keerefLeÙeeb «eeceeW ceW efkeYeeefpele LeeR~
 Yegefòeâ keâe ØeMeemekeâ, efpemes Gheefjkeâ keâne peelee Lee,
Fme keâeue Keb[ ceW meceÙe-meceÙe hej nesves keeues ÙegæeW kesâ
DeeIeele Deewj GòejeefOekeâej kesâ Deveskeâ ceeceueeW ceW efkekeeo Glhevve jepee Éeje efveÙegòeâ efkeâÙee peelee Lee, yeeo ceW Jen efke<eÙe kesâ
nesves kesâ yeekepeto ieghle, ÛeeuegkeäÙe Deewj heuueke jepeeDeeW keâe ØeYeejer DeefOekeâejer keâer efveÙegefòeâ keâjlee Lee, efpemes efke<eÙeheefle
keâne peelee Lee~
Meemeve ›eâceMe: oes meew ke<e&, Ûeej meew ke<e& Deewj Ú: meew
Ü ieghle keâeue kesâ efMeueeuesKeeW mes efke<eÙeheefleÙeeW kesâ keâeÙeeX kesâ
ke<e& lekeâ yevee jne~
Ü jepeJebMe Meemeve keâeue
yeejs ceW yeÌ[er efoueÛemhe peevekeâejer Øeehle nesleer nw
Ü Gvekesâ cegKÙeeueÙe veiejeW ceW nesles Les, peneb Gvekesâ Deheves
ieghle oes meew Je<e&
DeefOekeâejer nesles Les Deewj Gvekesâ ØeMeemeefvekeâ keâeÙeeX ceW Gvekeâer
ÛeeuegkeäÙe Ûeej meew Je<e&
meneÙelee kesâ efueS Ûeej meomÙeeW keeues meueenkeâej yees[& nesles
heuueJe Ú: meew Je<e&
Ü mebÛeej kesâ Oeerces meeOeveeW keeues Gve efoveeW ceW, Ùen meÛecegÛe Les, pees efkeefYevve DevegYeeieeW keâe ØeefleefveefOelke keâjles Les; pewmes
Skeâ DemeeOeejCe yeele nw efkeâ kes Fleves uebyes keâeue lekeâ, Fleves (i) veiejßesef… [kÙeeheeefjÙeeW Deewj yeQkeâjeW keâer ßesCeer (efieu[)
efkeMeeue jepÙe#es$eeW keâes Fkeâªs jKe mekesâ~ keâe ØecegKe] efkeMes<e ™he mes efkeefMe<š efieu[ keâe Deewj meeceevÙe
Ü ØeMeemeve-leb$e Fve meYeer ceeceueeW ceW vÙetveeefOekeâ ™he mes Skeâ ™he mes Menjer pevemebKÙee keâe ØeefleefveefOelke keâjlee Lee, (ii)
pewmee ner Lee, efmekeeÙe Fmekesâ efkeâ ØeMeemeve kesâ DebieeW Deewj meeLe&keen (kÙeeheeefjÙeeW kesâ efieu[ keâe ØecegKe) efkeefYevve kÙeeheeefjkeâ
mebIeškeâeW ceW meceÙe Deewj mLeeve kesâ Devegmeej LeesÌ[er-yengle
mecegoeÙeeW keâe ØeefleefveefOelke keâjlee Lee, (iii) ØeLecekegâefuekeâ
efYevvelee Leer~ nes mekeâlee nw efkeâ heoeefOekeâeefjÙeeW kesâ veece
yeoue ieS neW, uesefkeâve Gvekesâ keâeÙe& veneR yeoues~ (efMeefuheÙeeW keâe ØecegKe) efMeefuheÙeeW keâer efkeefYevve ßesefCeÙeeW keâe
henues keâer lejn jepÙe keâes ØeMeemeefvekeâ megefkeOee kesâ efueS ØeefleefveefOelke keâjlee Lee leLee (iv) ØeLecekeâeÙemLe (cegKÙe
keâF& ØeebleeW ceW efkeYeeefpele efkeâÙee peelee Lee, efpevnW- Øeefleefueefhekeâ) pees keâeÙemLe DeLekee DeeOegefvekeâ meceÙe kesâ cegKÙe
Gòej ceW - Yegefòeâ meefÛeke, pewmes mejkeâejer heoeefOekeâejer keâe ØeefleefveefOelke keâjlee
oef#eCe ceW - ceb[ ue DeLekee ceb[ ueced keâne peelee Lee Lee~ Fme efvekeâeÙe keâes ‘DeefOe…eveeefOekeâjCe’ keâne peelee
Ü Lee~
ØeebleeW keâe Gòej ceW - efke<eÙe DeLekee Yeesie
Ghe-efkeYeepeve
 ieghlekeâeue ceW ieebke kesâ cegefKeÙee keâer meòee keâeHeâer ØeYeeJeMeeueer nes
kesâ ™he ceW
efkeâÙee peelee ieF&~ ken «eeceßes…eW keâer meneÙelee mes ieebke keâe keâece-keâepe
oef#eCe ceW - keâesóce DeLekee keuevee[g
Lee- kesâ ™he ceW osKelee Lee~
Ü ØeMeemeve keâer DevÙe FkeâeFÙeeb Dekejesner ›eâce ceW Fme Øekeâej LeeR : Ü «eeceeW Deewj Úesšs-Úesšs MenjeW kesâ ØeMeemeve mes cegKÙele:
efpeues DeefOe…eve DeLekee heóve-Gòej ceW Deewj vee[g- mLeeveerÙe ueesie pegÌ[s ngS Les~ Gvekeâer Devegceefle kesâ efyevee
oef#eCe ceW; «eece mecetn DeLee&le DeeOegefvekeâ lenmeerueW, efpevnW peceerve keâer Kejero-efye›eâer venerb nes mekeâleer Leer~

NCERT-meej ( 367 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 veiej kesâ ØeMeemeve ceW kÙekemeeefÙeÙeeW kesâ mebie"veeW keâer mecegefÛele
meePesoejer jnleer Leer~
 JewMeeueer mes Øeehle meerueeW (cegnjeW) mes Øekeâš neslee nw efkeâ efMeuheer,
JeefCekeâ Deewj efueefhekeâ Skeâ ner meecetenf keâ mebmLee ceW keâece keâjles Les
Deewj Fme nwefmeÙele mes Jes mhe°le: veiej kesâ keâeÙeeX keâe mebÛeeueve
keâjles Les~
Gòejer yebieeue (yeebiueeosMe) kesâ keâesefške<e& efpeues keâer
ØeMeemeefvekeâ heefj<eo ceW cegKÙe keefCekeâ, cegKÙe
kÙeeheejer Deewj cegKÙe efMeuheer Meeefceue Les~ Yetefce kesâ
Devegoeve SJeb Kejero-efye›eâer ceW Gvekeâer mecceefle
DeekeMÙekeâ mecePeer peeleer Leer~
Ü efMeefuheÙeeW Deewj yeQkeâjeW kesâ Deheves Deueie-Deueie mebie"ve
(ßeseCf eÙeeb) Les~
Ü Yeerše Deewj kewMeeueer ceW efMeefuheÙeeW Deewj keefCekeâeW keâer Deueie-
Deueie ßesefCeÙeeb LeeR~
Ü ceeuekee kesâ cebomeewj Deewj Fboewj ceW jsMece yegvekeâjeW keâer
Deheveer Keeme ßesCeer Leer~
Ü heefMÛeceer Gòej ØeosMe kesâ yegueboMenj efpeues ceW lesefueÙeeW
keâer Deheveer Deueie ßesefCeÙeeb LeeR~
Ü Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ Fve ßeseCf eÙeeW, efkeMes<ele: keefCekeâeW keâer
ßesefCeÙeeW keâes keâF& Keeme ÚtšeW keâer megefkeOee oer ieF& Leer~
nj neuele ceW Ùes ßesefCeÙeeb Deheves meomÙeeW kesâ ceeceues
osKeleer LeeR Deewj ßesCeer kesâ efveÙece, keâevetve Deewj hejbheje
keâe GuuebIeve keâjves keeueeW keâes meÌpee os mekeâleer LeeR~
ieghle jepeeDeeW Éeje efveefce&le DeefOekeâeefj ÙeeW kesâ oes veS keie& Les-
mebefOeefJe«eeefnkeâ kegâceejeceelÙe
Meebefle Deewj Ùegæ keâe ceb$ eer GÛÛeheomLe
DeLee&le DeeOegefvekeâ efJeosMe ceb$eer DeefOekeâeefj ÙeeW keâe mecetn,
Ü efpemekeâe mebyebOe ve kesâkeue jepee mes yeefukeâ Ùegkejepe mes Yeer Lee
Deewj efpemes keâF& yeej efpeueeW keâe ØeYeejer yevee efoÙee
peelee Lee~
Ü cenlkehetCe& DeefOekeâeefjÙeeW keâe Skeâ DevÙe keie& DeeÙegòeâeW keâe
Lee, pees mebYekele: kener nwb, efpevekeâe GuuesKe DeMeeskeâ kesâ
efMeueeuesKeeW Deewj keâewefšuÙe kesâ DeLe&Meem$e ceW ÙegòeâeW kesâ ™he
ceW efkeâÙee ieÙee nw~
Ü ieghle keâeue ceW DeefOekeâeefjÙeeW kesâ heoveeceeW mes henues ‘cene’
efkeMes<eCe peesÌ[ efoÙee peelee Lee; pewmes ceneØeeflenej,
ceneyeueeefOeke=âle Deewj ceneob[veeÙekeâ Deeefo~
Ü Fve meYeer heoeefOekeâeefjÙeeW Deewj DeefOekeâeefjÙeeW keâer MeefòeâÙeeW keâe
efveie&ce œeesle jepee ner neslee Lee, efpemekeâer meneÙelee Ùegkejepe
Éeje keâer peeleer Leer~ Ùen jepeeDeeW keâer Meefòeâ Deewj Øeefle…e
ceW ke=efæ keâe keâeue Lee~
NCERT-meej
 ieghlekeâeue ceW DeefOekeâeefjÙeeW keâes kesleve keâe Yegieleeve Ìpeceerve
oskeâj efkeâÙee peelee Lee efkeâ veneR, Ùen mhe<š venerb nw~
Ü mkeCe&cegõe keâer yengleeÙele mes helee Ûeuelee nw efkeâ GÛÛe
DeefOekeâeefjÙeeW keâes vekeâo kesleve osves keâer heefjheešer Ûeueleer
jner, efkeâbleg GveceW mes kegâÚ-ve-kegâÚ DeefOekeâejer Dehevee ‘heekevee’
(Jesleve) Yetefce kesâ peefjS Yeer Øeehle keâjles Les~
Ûebtefkeâ meeceÇepÙe kesâ ØeMeemeve mebyebOeer yengle meejs keâece-
meecebleeW Deewj Devegoeve Yeesefi eÙeeW kesâ neLeeW ner mebhe>ve nes peeles Les,
FmeefueS ceewÙeeX keâer Yeebefle ieghleeW keâes yengle yeÌ[e DeefOekeâejer keie&
jKeves keâer DeekeMÙekeâlee veneR jner~
Ü yengle DeefOekeâejer jKevee FmeefueS Yeer DeveekeMÙekeâ nes ieÙee
nesiee, keäÙeeWefkeâ ceewÙe& jepÙe keâer Yeebefle ieghle jepÙe yeÌ[s
hewceeves hej DeeefLe&keâ keâeÙe&keâueehe ceW mebueive venerb Lee~
Ü efMeefuheÙeeW, JeefCekeâeW Deewj ßesef‰ÙeeW Deeefo kesâ Yeeie uesves
mes «eece Deewj veiej kesâ ØeMeemeve ceW DeefOekeâeefjÙeeW keâer uebyeer
ëe=bKeuee DeeJeMÙekeâ veneR jn ieF& Leer~
Ü ieghleeW keâe ceewÙeeX keâer Yeebefle ve uebyee-ÛeewÌ[e ØeMeemeve leb$e
Lee Deewj ve GvnW Gmekeâer DeekeMÙekeâlee ner Leer~ keâF& Âef<šÙeeW
mes ØeCeeueer meecebleer ueieleer nw~
Ü meeceÇepÙe kesâ DeefOekeâlej Yeeie, meecebleeW Ùee ceb[uesMJejeW kesâ
neLe ceW Les, efpeveceW mes Deveskeâ keâes mecegõieghle ves Deheves
DeOeerve keâj efueÙee Lee~
Ü meeceÇepÙe kesâ meerceekeleer& meecebleeW keâes leerve efpecceskeeefj Ùeeb hetj er
keâjveer nesleer LeeR-
kes meceÇeš kesâ ojyeej veÌpejevee efkekeeneLe& Deheveer
ceW mkeÙeb GheefmLele ÛeÌ{eJee heg $eer meceef h e& le
nes k eâj mecceeve (osvee) keâjvee~
efvekesove keâjles
Ü Fmekesâ yeoues GvnW Deheves #es$e hej DeefOekeâej keâe Meemevehe$e
(meveo) efceuelee Lee~
ie®Ì[ Úehekeeueer jepekeâerÙe cegnj efpeve
Meemevehe$eeW hej nw, kes meecebleesb Éeje peejer
efkeâS ieS Øeleerle nesles nQ~
Ü Fme Øekeâej, ieghleeW kesâ DeOeerve ceOÙe ØeosMe ceW leLee DevÙe$e,
keâF& veÌpejevee hesMe keâjves keeues jepee Les~ DeOeervelee keâer
efmLeefle ves Fve jepeeDeeW keâes ‘meeceble’ yevee efoÙee Lee~
ieghle jepeeDeeW ves GheeefOeÙeeb OeejCe keâer LeeR-
cenejepeeefOejepe hejceYeóejkeâ Deewj hejcesMJej
( 368 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Ü GoenjCeeLe&, Fueeneyeeo kesâ mlebYe uesKe ceW mecegõieghle keâer
leguevee ve kesâkeue Fbõ, ke®Ce, kegâyesj Deewj Ùece Deeefo
oskeleeDeeW kesâ meeLe keâer ieF& nw, yeefukeâ Gmekeâe keCe&ve ‘he=Lkeer
hej efvekeeme keâjves keeues hejcesMJej kesâ ™he ceW Yeer
efkeâÙee ieÙee nw~
Ü Fmemes hetke& keâeue ceW Ssmes veeceeW keâe GheÙeesie efkeosMeer cetue kesâ
jepeeDeeW; pewmes ÙetveeefveÙeeW Deewj kegâ<eeCeeW Éeje efkeâÙee peelee
Lee, YeejleerÙe cetue kesâ efkeâmeer jepee Éeje keâoeefhe veneR~
YeejleerÙeeW ceW ieghle kebMe kesâ jepee ner Ssmes henues
Meemekeâ Les, efpevneWves Ssmeer ieewjkehetCe& GheeefOeÙeeW keâes
DeheveeÙee~
 ieghlekeâeue ceW hegjesefnleeW Deewj ØeMeemekeâeW keâes #es$e efkeMes<e ceW «eece
Devegoeve kesâ Éeje keâj-meb«enCe Deewj Meemeve keâjves keâer
efjÙeeÙele oer peeleer Leer, efpememes meecebleer JÙeJemLee keâes
yeÌ{eJee efceuee~
Yetefce Devegoeve ØeLee keâe DeejbYe okeäkeâve cesW meeleJeenveesW ves
efkeâÙee, Deewj ieghlekeâeue ceW Keemekeâj ceOÙe ØeosMe ceW lees
Ùen meeceevÙe heefj heešer yeve ieF&~
Ü hegjesefnleeW Deewj DevÙe Oecee&ÛeeÙeeb&s keâes keâj-cegòeâ Yetefce oeve ceW
oer peeleer Leer Deewj GvnW kewmes meYeer keâj Gieenves keâe
DeefOekeâej Yeer os efoÙee peelee Lee, pees DevÙeLee
jepekeâes<e ceW peeles~
pees «eece oeve ceW os efoS peeles Les, GveceW jepee kesâ
DeefOekeâeefjÙeeW Deewj DeceueeW keâe ØeJesMe keâjves keâe nkeâ
veneR jnlee Lee~ DevegoeveYeesi eer DehejeOekeâefce&ÙeeW keâes
mepee Yeer os mekeâlee Lee~
 efkeâbleg Gme keâeue kesâ meeefnlÙe ceW ueeskeâefØeÙe Meemeve kesâ hegjeves
DeeoMeeX keâer cegòeâ ™he mes ÛeÛee& keâer ieF& nw~
Ü mce=efleÙeeW ceW keâne ieÙee nw efkeâ-
‘jepee keâe efvecee&Ce yeÇÿee Éeje Øepee kesâ meskekeâ kesâ ™he ceW
efkeâÙee ieÙee nw, pees Deheves heeefj ßeefcekeâ kesâ ™he ceW jepemke
ueslee nw~
jepee keâes Deheves cebef$ eÙeeW keâer meneÙelee mes Meemeve Ûeueeves
Deewj kÙekemeeÙe mebIeeW (efieu[) Deewj efveiece-efvekeâeÙeeW kesâ
efveCe&Ù eeW keâe Deeoj keâjves keâer meueen oer ieF& Leer~
Ü Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ ieghle keâeue ceW jepeeDeeW keâer Meefòeâ
hej Dehes#eeke=âle DeefOekeâ DebkegâMe ueiee ngDee Lee~
Ü jepeeDeeW keâes meueen oer ieF& Leer efkeâ kes efkeefYevve DeefYekeâjCeeW
kesâ ceeOÙece mes ØepeepeveeW mes mebheke&â yeveeS jKeW~ n<e& ves Deheves
NCERT-meej
DeefOekeâeefjÙeeW kesâ ceeOÙece mes Deewj kÙeefòeâiele ™he mes oewjs
keâjkesâ pevecele kesâ meeLe efvejblej mebheke&â yeveeS jKee Lee,
Fmemes Gmes ØeMeemeve keâer osKeYeeue keâjves keâe Dekemej Yeer
Øeehle neslee Lee~
 nceW ieghle jepeeDeeW keâer mesvee keâer mebKÙeemetÛekeâ peevekeâejer Øeehle
veneR nw, pewmee efkeâ nceW Ûebõieghle ceewÙe& Deewj n<e& keâer mesveeDeeW kesâ
yeejs ceW peevekeâejer nw~
Ü jepeeDeeW keâer Deheveer mLeeÙeer mesvee Leer, Fme yeele keâer
hegef<š nesleer nw- mecegõieghle Deewj
Ûebõ ieghle efÉleerÙ e kesâ efkepeÙe
DeefYeÙeeveeW mes~
Ü ieghle jepeeDeeW keâe keCe&ve ßes… cenejLeer ÙeesæeDeeW Deewj
DeMJeejesefnÙeeW kesâ ™he ceW efkeâÙee peelee nw Deewj Gvekesâ
efmekeäkeâeW (cegõeDeeW) hej Gvekeâer Ùen Úefke Debefkeâle nw~
 ieghle keâeue ØeeÛeerve Yeejle ceW efkeefOe (keâevetve) Deewj vÙeeÙe kesâ
ØeMeemeve kesâ Fefleneme keâe Skeâ efkeefMe<š keâeue Lee~ Fme keâeue ceW
efkeefOe-meeefnlÙe kesâ efkehegue Yeb[ej keâer jÛevee ngF&, pees efkeefOe-
kÙekemLee ceW ngF& Øeieefle keâe heefjÛeeÙekeâ nw~
 ieghle keâeue ceW ner meJe&ØeLece efJeefOe-efvecee&leeDeeW ves oerJeeveer
Deewj heâewpeoejer keâevetveeW kesâ yeerÛe mhe° efJeYeepekeâ jsKee
KeeRÛeer~
ye=nmheefle mce=efle ceW Yetefce kesâ De"ejn Øekeâej kesâ
DeefOekeâej efieveeS ieS nQ Deewj Ùen keâne ieÙee nw efkeâ FveceW
mes Ûeewon keâer cetue mebheefòe (Oevecetue) nw Deewj Ûeej keâer
cetue #eefle (efnbmeecetue) nw~
Ü Yetefce hej efvepeer mkeeefcelke kesâ yeÌ{ peeves kesâ keâejCe (efpemes
Oeve kesâ Skepe ceW yesÛee pee mekeâlee Lee) nceW Gme keâeue keâer
efkeefOe- hegmlekeâeW Deewj efMeueeuesKeeW ceW Yetefce kesâ efkeYeepeve,
Gmekeâer efye›eâer, Gmes yebOekeâ jKeves Deewj Yetefce keâer
heósoejer Deeefo kesâ yeejs ceW efkemle=le efkeefOeÙeeb efceueleer nQ~
 ‘Ûeesjer Deewj kÙeefYeÛeej’ heâewpeoejer keâevetve ceW DeeS Deewj
‘mebheefòe mebyebOeer efkekeeo’ oerkeeveer keâevetve ceW~
Ü GòejeefOekeâej kesâ yeejs ceW efkemle=le efveÙece efveOee&ejf le ngS~ henues
keâer Yeebelf e yengle meejs efveÙeceeW keâe DeeOeej keCe&Yeso jne~
Ü efveÙece-keâevetve yeveeS jKevee jepee keâe keâle&kÙe Lee~ jepee
yeÇeÿeCe hegjesefnleeW keâer meneÙelee mes vÙeeÙe-efveCe&Ùe
keâjlee Lee~
 keâewešf uÙe kesâ DeLe&Meem$e ceW keâjeW keâer pees metÛeer oer ieF& nw, ken ieghle
jepeeDeeW kesâ efMeueeuesKeeW ceW GheueyOe metÛeer mes keâneR DeefOekeâ yeÌ[er nw~
Fmemes Ùen helee Ûeuelee nw efkeâ ieghle keâeue ceW jepÙe keâer mece=eæ f
kesâ keâejCe keâjeOeeve keâe Yeej keâce nes ieÙee Lee~
( 369 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Fme keâeue ceW Deeheelekeâeueerve keâjeW keâe keâesF&
mebkesâle veneR efceuelee~ ieghlekeâeue ceW Yetefce keâjeW keâer
mebK Ùee yeÌ{er, hejbleg JeeefCepÙe keâjeW keâer mebKÙee Iešer ~
Ü Fmekesâ Deefleefjòeâ peye Yeer jepekeâerÙe mesvee ieebkeeW mes iegpejleer
Leer, lees Gmes mLeeveerÙe Øepee efKeueeleer-efheueeleer Leer~
Ü «eeceerC e #es$eeW ceW keâece keâjves keeues jepekeâerÙe DeefOekeâejer Deheves
efvekee&n kesâ efueS efkeâmeeveeW mes efvecve JemlegSb uesles Les-
heMeg Devve Keeš Deeefo
Ü ceOÙe Deewj heefM Ûece Yeejle ceW «eecekeeefm eÙeeW mes
mejkeâejer mesvee Deewj DeefOekeâeefjÙeeW keâer meskee kesâ
efueS yesieej (efve:Megukeâ ßece) Yeer keâjeÙee peelee Lee
pees efkeef<š keânueelee Lee~
 Yet-jepemke, vekeâoer Deewj kemleg oesveeW ™heeW ceW Gieene
peelee Lee, pees Glheeo kesâ ÛeewLes Yeeie mes Ú"s Yeeie lekeâ
neslee Lee~ efMeueeuesKeeW ceW keefCe&le efkeefYevve DeefOekeâejer jepemke kesâ
efveOee&jCe, meb«en Deewj Yetefce kesâ uesve-osve Deeefo mes mebyebefOele
GheÙegòeâ DeefYeuesKe jKeles Les~
meceepe (Society)
kegâ<eeCeeW kesâ meceÙe ceW Yeejle kesâ yeewæ Oece& ØeÛeejkeâ ceOÙe
SefMeÙee Deewj heefMÛece SefMeÙee ceW meef›eâÙe jns Deewj kegâÚ Ûeerve
lekeâ Yeer henbgÛes~ peye Ûeerveer ueesieeW keâer yeewæ Oece& ceW efoueÛemheer
yeÌ{er, lees Gvekesâ kegâÚ efkeÉeveeW keâer Yeejle ceW GheueyOe cetue
Oece&«ebLeeW keâe DeOÙeÙeve keâjves keâer FÛÚe ngF&~
Ü Fve Ûeerveer efkeÉeveeW ceW Skeâ Lee- ‘heâe¢eeve’ ken 399
F&. ceW Ûeerve mes jkeevee ngDee Deewj ieesyeer ce®mLeue
leLee ceOÙe SefMeÙee keâes heej keâjkesâ Yeejle hengbÛee~
Ü ken Yeejle kesâ efkeefYevve yeewæ efkenejeW ceW keâF& meeue lekeâ jne~
Gmeves yeewæ «ebLeeW keâe DeOÙeÙeve efkeâÙee Deewj Deheves meeLe Ûeerve
ues peeves kesâ efueS hegmlekeWsâ Skeâ$e keâeR~
Ü Ûeerve keeheme ueewšves hej Gmeves Deheveer Yeejle Ùee$ee kesâ yeejs
ceW Skeâ «ebLe efueKee~ heâeefnÙeeve kesâ Fme efkekejCe ceW ieghlekeâeueerve
peerkeve kesâ yeejs ceW nceW yeÌ[er GheÙeesieer peevekeâejer efceueleer nw~
heâeefn Ùeeve efueKelee nw efkeâ Deueie-Deueie efkeÛeej
nesves kesâ yeekepeto yeewæ Deewj yeÇeÿeCe Deeheme ceW
Meebeflehetke&keâ jnles Les~
Ü Gmeves Yeejle keâer Oeve-oewuele Deewj mece=efæ keâer Yetefj-
Yetefj ØeMebmee keâer nw~
Ü ueesie keâevetve keâe heeueve keâjves keeues Deewj F&ceeveoej Les~
keâevetve vejce Les Deewj ob[ Yeer keâ"esj veneR Les~ ieebkeeW keâer
mebKÙee yengle DeefOekeâ Leer~
NCERT-meej
Ü ke=âef<e Yetefce hej keâjeW mes jepÙe keâes Deeceoveer nesleer Leer~
 heâe¢eeve kesâ Devegmeej, DeefOekeâlej ueesie Meekeâenejer Les, hejbleg
Fme keâeue kesâ DevÙe œeesleeW mes peevekeâejer efceueleer nw efkeâ ceebme Yeer
KeeÙee peelee Lee~
ieghlekeâeue ceW, efkeMes<ele:
ceOÙe ØeosMe ceW - yeÇeÿeCe hegj esenf leeW keâe Yet-mkeeceer
kesâ ™he ceW GoÙe ngDee
pees efkeâmeeveeW kesâ efnleeW kesâ efkehejerle Lee~
Ü yeÇeÿeCe hegjesefnleeW keâes oeve ceW pees Yetefce oer peeves ueieer,
Gmemes DekeMÙe ner yengle-meer hejleer Ìpeceerve Deeyeeo ngF&,
uesekf eâve Ùen DevegoeveYeesieer keie& mLeeveerÙe pevepeeleerÙe efkeâmeeveeW
kesâ celLes Thej mes ueeo efoÙee ieÙee, efpemekesâ heefjCeecemke™he
Gve efkeâmeeveeW keâer nwefmeÙele veerÛes efiej ieF&~
Ü ceOÙe Deewj heefMÛece Yeejle ceW efkeâmeeveeW mes yesieej Yeer
efueÙee peeves ueiee~ otmejer Deesj, ceOÙe Yeejle kesâ pevepeeleerÙe
FueekeâeW ceW yeÇeÿeCe DevegoeveYeesefieÙeeW ves yengle meejer hejleer
pÌ eceerve keâes Deeyeeo keâjeÙee Deewj Kesleer keâer DeÛÚer peevekeâejer
ØeÛeefuele keâer~
 yeÇeÿeCeeW keâes yeÌ[s hewceeves hej «eece Devegoeve efceuevee Fme yeele keâe
Åeeslekeâ nw efkeâ yeÇeÿeCeeW keâer ßes…lee ieghlekeâeue ceW cepeyetle
ngF&~
Ü yeÇeÿeCe ieghlekebefMeÙeeW keâes #eef$eÙe ceeveves ueies pees efkeâ
cetuele: kewMÙe Les~
Ü yeÇeÿeCeeW ves ieghle jepeeDeeW keâes owJeerÙe iegCeeW mes
Deuebke=âle efkeâÙee, Fmemes Gvekeâer nwefmeÙele Oece&Meem$e meccele
nes ieF& Deewj Jes yeÇeÿeCe-ØeOeeve JeCe&JÙeJemLee kesâ hejce Øeefleheeuekeâ
nes ieS~
Ü Yeejer mebKÙee ceW efceues «eece-DevegoeveeW kesâ heâuemke™he yeÇeÿeCeeW
ves Ketye Oeve-mebÛeÙe efkeâÙee~ Fme Øekeâej yeÇeÿeCeeW ves yengle-mes
efkeMes<eeefOekeâej Deefpe&le efkeâS, pees ueieYeie heebÛekeeR meoer ceW
jefÛele veejomce=efle ceW efieveeS ieS nQ~
 keCe& Deveefievele peeefleÙeeW-GhepeeefleÙeeW ceW yebš ieS~ Fmekesâ
oes heefjCeece ngS- Yeejer mebKÙee ceW efkeosMeeW mes DeeS ueesie
YeejleerÙe meceepe ceW Iegue-efceue ieS Deewj Gve efkeosefMeÙeeW keâe
nj mecetn Skeâ-Skeâ Keeme peeefle mecePee peeves ueiee~
Ü Ûetbefkeâ efkeosMeer ueesie efkepeslee kesâ ™he ceW DeeS, FmeefueS
meceepe ceW GvnW #eef$eÙe keâe opee& efoÙee ieÙee~
Ü ntCe ueesie-
heebÛ ekeebr meoer keâe Deble nesles-nesles DeeS Deewj
jepehetleeW kesâ Úòeerme kegâueeW ceW mes Skeâ kegâue
kesâ ceeve efueS ieS~
Ü Deepe Yeer ntCe GheeefOe keeues jepehetle efceueles nQ~
Ü peeefleÙeeW keâer mebKÙee yeÌ{ves keâe otmeje keâejCe Lee-
«eece Devegoeve keâer Øeef›eâÙee ceW yengle mes pevepeeleerÙe
ueesieeW keâe yeÇeÿeCe meceepe ceW mecee peevee~
( 370 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Ü pevepeeleerÙe mejoej ueesie GÛÛe kegâue kesâ ceeves ieS,
efkeâbleg Gvekesâ meeceevÙe mkepeveeW keâes veerÛe kegâue keâe ceevee ieÙee
Deewj nj pevepeeefle Deheves veS peerkeve ceW Skeâ-ve-Skeâ
peeefle kesâ ™he ceW DekeleerCe& ngF&~ Ùen Øeef›eâÙee efkeâmeer-ve-
efkeâmeer ™he ceW Deepe lekeâ Ûeue jner nw~
ieghle keâeue ceW MetõeW keâer efmLeefle ceW megOeej ngDee Deewj GvnW
efvecve DeefOekeâej efceues-
jeceeÙeCe, ke=â<Ce oskelee kegâÚ ie=¢e mebmkeâejeW
ceneYeejle Deewj keâer hetp ee keâjves Ùee Iejsuet Deveg…eveeW
hegj eCe megveves keâe keâe keâe keâjves keâe
Ü Fve keâceeX ceW DekeMÙe ner hegjesefnleeW keâes oef#eCee Øeehle
nesleer Leer~ Ùen mecePee pee mekeâlee nw efkeâ Ùes meYeer MetõeW
keâer DeeefLe&keâ efmLeefle ceW megOeej kesâ ner heefjCeece Les~
Ü meeleJeeR meoer mes Gvekeâer henÛeeve cegKÙele: ke=â<ekeâ kesâ
™he ceW nesves ueieer, peyeefkeâ hetke&keâeue ceW Gvekeâe efÛe$eCe,
kesâkeue Thej kesâ leerveeW keCeeX kesâ keemles Kešves keeues meskekeâ,
oeme Deewj ke=âef<e-cepeotj kesâ ™he ceW ner neslee Lee~
 Fme keâeue ceW DeÚtleeW keâer mebKÙee ceW ke=efæ ngF&, efkeMes<ekeâj
Ûeeb[eueeW keâer mebKÙee ceW~ meceepe ceW Ûeeb[eue yengle ner henues
F&mee hetke& heebÛekeeR meoer mes ner efoKeeF& osles nQ~
Ü F&mee keâer heebÛekeeR meoer ceW Deekeâj Gvekeâer mebKÙee Fleveer yeÌ{
ieF& Deewj Gvekeâer Dehee$eleeSb Fleveer ØeKej nes ieFË efkeâ
Gvekeâer Deesj Ûeerveer Ùee$eer heâe¢eeve keâer Âef<š yejyeme
efKebÛe ieF&~
Ü peye keâYeer veiej ØekesMe keâjles, GÛÛe keCe& kesâ ueesie Gvemes otj
ner jnles, keäÙeeWefkeâ kes ceeveles Les efkeâ Ûeeb[eueeW kesâ mheMe& mes
meÌ[keâ Deheefke$e nes peeleer nw~
heâe¢eeve ves efueKee nw Ûeeb[ eue-
ieebke kesâ yeenj ner yemeles Les Deewj
ceebm e keâe kÙekemeeÙe keâjles Les~
 ieghlekeâeue ceW MetõeW keâer Yeebefle efm$eÙeeW keâes Yeer jeceeÙeCe, ceneYeejle
Deewj hegjeCe megveves keâe DeefOekeâej Øeehle ngDee Deewj Gvekesâ efueS
ke=â<Ce keâe hetpeve efkeefnle efkeâÙee ieÙee~
Ü uesefkeâve ieghlekeâeue kesâ henues Deewj ieghlekeâeue ceW Yeer GÛÛe
keCeeX keâer efm$eÙeeW keâes mkeleb$e peerkeve efvekee&n keâe meeOeve
Øeehle veneR Lee~ efveÛeues oes keCeeX keâer efm$eÙeeb Deheves peerkeve
Ùeeheve kesâ efueS Depe&ve keâj mekeâleer LeeR, Fleves mes ner GvnW
yengle kegâÚ mkeleb$ elee efceue ieF&, hej GÛÛe keCeeX keâer
efm$eÙeeb Fme mkeleb$ elee mes kebefÛele LeeR~
Ü FmeceW leke&â Ùen efoÙee ieÙee efkeâ, Ûetbefkeâ kewMÙe Deewj Metõ
efm$eÙeeb Kesleer keâe keâece Deewj Iejsuet keâece keâjleer nQ; FmeefueS
Gve hej heefle keâe DeeefOehelÙe veneR jnlee nw~
NCERT-meej
Ü ieghlekeâeue ceW GÛÛe keCeeX kesâ ueesie DeefOekeâ-mes-DeefOekeâ Ìpeceerve
Deefpe&le keâjles ieS, efpememes GveceW DeefOekeâ-mes-DeefOekeâ
helveer jKeves Deewj DeefOekeâ-mes-DeefOekeâ mebheefòe yešesjves
keâer Øeke=efòe DeeF&~
Ü efhele=meòeelcekeâ kÙekemLee ceW kes helveer keâes efvepeer mebheefòe mecePeves
ueies, Ùeneb lekeâ efkeâ helveer mes ce=lÙeg ceW Yeer meeLe osves keâer
DeeMee keâjves ueies~
Ü heefle kesâ cejves hej Gmekeâer helveer keâe heefle keâer efÛelee ceW
Deelceoen keâjves keâe henuee DeefYeuesKeerÙe GoenejCe
efceuelee nw - ieghlekeâeue ceW ner 510 F&. ceW
Ü efheâj Yeer, ieghleesòej keâeue keâer kegâÚ mce=efleÙeeW ceW keâne ieÙee nw
efkeâ Ùeefo heefle Kees peeS, cej peeS, vehegbmekeâ nes peeS,
mebvÙeeme ues ues Ùee heeflele (peeefleyee¢e) nes peeS, lees
m$eer hegveefke&keen keâj mekeâleer nw~
 GÛÛe keCeeX keâer efm$eÙeeW keâer hejeOeervelee keâe cegKÙe keâejCe Ùen Lee
efkeâ kes peerkeve efvekee&n kesâ efueS hetCe&le: Deheves heefleÙeeW hej Deeefßele
jnleer LeeR~ GvnW mkeeefcelkeeefOekeâej veneR Lee~
Ü efkekeen kesâ meceÙe keOet keâes YeWš kesâ ™he ceW ceeb- yeehe Éeje
efo S ieS efvecve meeceeve m$eerOeve nesles Les-
Yet<eCe DeuebkeâjCe kem$e Deeefo
Ü ieghlekeâeue Deewj ieghleesòej keâeue keâer mce=efleÙeeW ceW lees
Fve YeWšeW keâe oeÙeje keâeheâer yeÌ{eÙee ieÙee nw~ Gvekesâ
Devegmeej, efkekeen Deeefo kesâ meceÙe keOet kesâ ceelee-efhelee
mes leLee meeme-memegj mes Gmes pees kegâÚ Ghenej
efceuelee nw, ken m$eerOeve neslee nw~
Ú"er meoer kesâ mce=elf ekeâej keâelÙeeÙeve keâe
keânvee nw efkeâ m$eer Deheves m$eerOeve kesâ meeLe
Deheveer DeÛeue mebheefòe keâes Yeer yesÛe mekeâleer
nw Deewj efiejkeer jKe mekeâleer nw~
Ü Fmemes Ùen yeele mhe° nes peeleer nw efkeâ keâelÙeeÙeve kesâ
Devegmeej, peceerve ceW efm$eÙeeW keâes efnmmee efceuelee Lee,
hejbleg Yeejle kesâ efhele=meòeelcekeâ meceepe ceW Oece&Meem$e kesâ
Devegmeej meeceevÙele: yesšer keâes DeÛeue mebheefòe keâe
GòejeefOekeâej veneR efceuelee Lee~
DeLe&JÙeJemLee (Economy)
ieghlekeâeueerve DeeefLe&keâ peerkeve keâer kegâÚ Peuekeâ nceW Ûeerveer yeewæ
Ùee$eer heâe¢eeve kesâ efJeJejCe mes efceueleer nw, pees ieghle meeceÇepÙe kesâ
efkeefYevve YeeieeW ceW Ietcee Lee~
Ü ken nceW yeleueelee nw efkeâ ceieOe, veiejeW Deewj OevekeeveeW mes
Yeje-hetje Lee Deewj Oeveer ueesie yeewæ Oece& keâe mebj#eCe keâjles
Les Deewj Gmekesâ efueS oeve osles Les~
( 371 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Ü Yeejle ceW ieghle jepeeDeeW ves meyemes DeefOekeâ
mkeCe&cegõeSb peejer keâeR, pees Gvekesâ DeefYeuesKeeW ceW
oerveej keâner ieF& nQ~
Ü efveÙebef$ele Deekeâej Deewj Yeej keeueer Ùes mkeCe&cegõeSb Deveskeâ
ØekeâejeW Deewj Ghe-ØekeâejeW ceW heeF& peeleer nQ~
Ü Fve hej ieghle jepeeDeeW kesâ mhe<š efÛe$e nQ Deewj Fvemes Gvekeâer
ÙegæefØeÙelee Deewj keâueeefØeÙelee keâe mebkesâle efceuelee nw~
Ü mkeCeeËMe ceW Ùes cegõeSb Gleveer Megæ veneR nQ, efpeleveer
kegâ<eeCe cegõeSb~
ve kesâkeue mesvee Deewj ØeMeemeve kesâ
ieghlekeâeueerve DeefOekeâeefjÙeeW keâes kesleve Ûegkeâeves
cegõeSb
meneÙekeâ ngF&- Yetefce keâer Kejero -efye›eâer mebyebOeer
DeekeMÙekeâlee keâer hetefle& ceW Yeer~
 iegpejele efkepeÙe kesâ yeeo ieghle jepeeDeeW ves yeÌ[er mebKÙee ceW
Ûeeboer kesâ efmekeäkesâ Yeer peejer efkeâS, pees kesâkeue mLeeveerÙe uesve-
osve ceW Ûeueles Les; keäÙeeWefkeâ heefMÛeceer #e$eheeW kesâ Ùeneb Ûeeboer kesâ
efmekeäkesâ Ketye Ûeueles Les~
Ü kegâ<eeCeeW kesâ efkehejerle, ieghleeW kesâ leebyes kesâ efmekeäkesâ yengle
ner keâce efceueles nQ~
Ü Fmemes Ùen Øekeâš neslee nw efkeâ pevemeeceevÙe ceW cegõe
keâe ØeÙeesie efpelevee kegâ<eeCeeW kesâ meceÙe neslee Lee,
Glevee Deye venerb jne~
Ü hetke&keâeue keâer leguevee ceW, otj kesâ kÙeeheej ceW Üeme efoKeeF&
oslee nw~
Ü 550 F&. lekeâ Yeejle, hetkeer& jesceve meeceÇepÙe kesâ meeLe kegâÚ-
kegâÚ kÙeeheej keâjlee jne, peneb ken jsMece Yespelee Lee~
Ü 550 F&. kesâ Deeme- heeme hetkeer& jesceve meeceÇepÙe
kesâ ueesieeW ves ÛeerefveÙeeW mes jsMece hewo e keâjves keâer
keâuee meerKe ueer~
Ü Fmemes Yeejle kesâ efveÙee&le kÙeeheej hej yegje Demej heÌ[e~ Ú"er
meoer keâe ceOÙe Deeles-Deeles YeejleerÙe jsMece keâer ceebie
efkeosMeeW ceW keâcepeesj heÌ[ ieF& Leer
Ü heebÛekeeR meoer kesâ ceOÙe ceW jsMece yegvekeâjeW keâer Skeâ ßesCeer
heefMÛece Yeejle kesâ Deheves cetue efvekeeme mLeeve (ueeš osMe)
keâes ÚesÌ[keâj cebomeewj Ûeueer ieF&~ keneb Gve yegvekeâjeW ves
Dehevee cetue hesMee ÚesÌ[keâj DevÙe JÙeJemeeÙeeW keâes Dehevee
efueÙee~
 ieghle meeceÇepÙe keâer mLeehevee mes yengle henues ner Yeejle ves ke=âef<e,
GÅeesie Deewj kÙeeheej keâer Skeâ Gvvele ØeCeeueer efkekeâefmele keâj ueer~
Ü Ùen DeeefLe&keâ efmLejlee Deewj mece=efæ Gme mekeeËieerCe
meebmke=âeflekeâ Øeieefle keâe DeeOeej yeveer, pees ieghle keâeue ceW ngF&
Leer~
NCERT-meej
Ü Fme keâeue ceW ke=âef<e ØeCeeueer Yeueer-Yeebefle efkekeâefmele Leer~
yesnlej Deewj DeefOekeâ ke=âef<e Glheeove kesâ efueS kew%eeefvekeâ
lejerkesâ DeheveeS peeles Les~
Ü ye=nlmebefnlee Deewj DecejkeâesMe ceW heewOeeW Deewj GÅeeveeW,
keveeW, heâmeueeW Deewj Keeo Deeefo kesâ DeOÙeÙeve kesâ efueS efkeMes<e
DeOÙeeÙe Meeefceue nQ~
Ü keâÛÛeer meece«eer keâer ØeÛegjlee Deewj efMeefuheÙeeW leLee keâejeriejeW
kesâ keâewMeue Deewj GÅeceMeeruelee kesâ keâejCe GÅeesie keâer efJeefYevve
MeeKeeDeeW keâes hetJe& keâeue kesâ GÛÛe mlej hej yeveeS jKee
ieÙee~
meeefneflÙekeâ jÛeveeDeeW ceW Jem$eeW keâer efJeefYevve Øekeâej keâer
meeceef«eÙeeW keâe GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw; pewmes-
metle jsMece Tve efueveve
åJesvemeebie ves YeejleerÙeeW keâer kem$e meece«eer keâes Fve Meer< eeX
kesâ Debleie&le keieer&ke=âle efkeâÙee nw- jsMece, metle, efueveve,
Tve Deewj yekeâjer kesâ yeeue~
Ü DecejkeâesMe ceW yeefÌ{Ùee DeLekee yeejerkeâ Deewj ceesšer efkeâmceeW
kesâ keâheÌ[s kesâ efueS MJeseflele (yueerÛ[) Deewj DeMJeself ele efmeukeâ
Deewj Fmeer Øekeâej kesâ DevÙe keâheÌ[s kesâ efueS Fmlesceeue efkeâS
peeves keeues efkeefYeVe MeyoeW keâe GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw~
Ü Depeblee kesâ efYeefòeefÛe$eeW mes Yeer yegveeF& keâer efJeefYevve lekeâveerkeâeW
keâe helee Ûeuelee nw~
Ü iegh le keâeue ceW keâheÌ[ e Glheeokeâ kesâ yeÌ[s keWâõ Les-
oMehegj yeveejme ceLegje keâece™he
Ü cebomeewj efMeueeuesKe ceW efmeukeâ yegvekeâjeW kesâ mebIeeW Deewj
Gme keâeue kesâ efveieceeW kesâ ef›eâÙeekeâueeheeW keâe yÙeesje
efoÙee ieÙee nw~
Ü henues keâer lejn, neLeeroeble keâe keâece Yeer heâuelee-heâtuelee
jne~
 Yeerše keâer KegoeF& ceW Øeehle ngF& Skeâ cegõe (meerue) mes neLeeroeble
keâe keâece keâjves Jeeues efMeefuheÙeesW kessâ mebIeesW kesâ yeejs cesW peevekeâejer
efceueleer nw~
Ü ÛeceÌ[e GÅeesie ves Yeer Gvveefle keâer~ mecekeâeueerve cetelf e&ÙeeW Deewj
efÛe$eeW ceW nceW ÛeceÌ[s keâer yeveer petefleÙeeb Deewj petles efoKeeF&
heÌ[les nQ~
Ü DeeYet<eCe yeveeves keâer keâuee Yeer Gvvele DekemLee ceW Leer, pewmes
efkeâ ken henues kesâ keâeue ceW Leer~
Ü ke=nlmebefnlee ceW keâce-mes-keâce ‘yeeFme jlveeW’ keâe GuuesKe
nw~
( 372 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
jlve hejer#ee, DeLee&le jlveeW keâes hejKeves keâer keâuee
keâes keelmÙeeÙeve Éeje Deheveer hegmlekeâ keâecemet$e ceW
ÛeeQme" keâueeDeeW ceW Meeefceue efkeâÙee ieÙee nw~
Ü meeefneflÙekeâ mee#ÙeeW Deewj Gme keâeue kesâ efkeosMeer efkekejCeeW mes
Ùen efmeæ neslee nw efkeâ Fme keâeue ceW jlveeW keâe GheÙeesie
Deveskeâeveskeâ ØeÙeespeveeW kesâ efueS efkeâÙee peelee Lee~
 henues keâer MeleeefyoÙeeW keâer lejn lekeâveerkeâer efke%eeveeW keâe GheÙeesie
OeelegDeeW kesâ efvecee&Ce kesâ efueS efkeâÙee peelee Lee~
Ü ™hejlvehejer#ee keâe
keelmÙeeÙeve Oeelegkeso Deewj ceefCejeiekeâj%eeveced
ves GuuesK e DeLee&le yengcetuÙe jlveeW keâer hejKe
efkeâÙee nw~ keâjves keâe
OeelegD eeW keâe ieueeves Deewj
jlveeW keâer ØeewÅ eesefiekeâer keâe
Ü £svemeebie kesâ keâLeveevegmeej, leebyes, meesves Deewj Ûeeboer keâe
Glheeove Yeejer cee$ee ceW neslee Lee~
Ü iegh lekeâeueerve Oeelegkeâce& kesâ kegâÚ mekee&sòece GoenjCe nQ-
meesves Deewj Ûeebo er kesâ efmekeäkesâ
cegõeSb (meerue)
cenjewueer keâe ueewn mlebYe
Fme keâeue keâer kegâÚ cetefle&Ùeeb Oeelegkeâce& keâer meJeesxòece GoenjCe nwQ~
 penepe efvecee&Ce Skeâ DevÙe yeÌ[e GÅeesie Lee pees Fme
keâeue ceW keâeheâer DeefOekeâ efkekeâefmele Lee, Fmemes kÙeeheej Deewj
mebÛeej kesâ ef›eâÙeekeâueeheeW ceW meneÙelee efceueleer Leer~
 Fme keâeue ceW yengle mes kÙekemeeÙe mebIe (efieu[) heâues-heâtues~
mce=efleÙeeW ceW Yeeieeroejer, mebefkeoe, efieu[ kesâ ie"ve Deewj
Deueie-Deueie meomÙeeW kesâ DeefOekeâejeW Deewj keâle&kÙeeW keâe efkemleejhetke&keâ
GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw~ mecekeâeueerve meeefnlÙe Deewj efMeueeuesKeeW
mes Fvekeâer hegef<š nesleer nw~
ieghle keâeue cesW efJeefYevve ‘JÙeJemeeÙe mebIe’ veiej kesâ
ØeMeemeve cesW meef›eâÙe ™he mes Yeeie uesles Les, Fmekeâer
peevekeâejer efceueleer nw- cegõeDeesb (meerueesW) Deewj
efMeueeuesKeesW hej Debekf eâle
ßesef‰ -kegâefuekeâ ßesef‰-meeLe&Jeen-
efveiece Deewj kegâefuekeâ efveiece
pewmes MeyoesW mes~
Ü ieghle keâeue Deewj Gmekesâ yeeo kesâ keâeue kesâ efMeueeuesKeeW ceW
jepeeDeeW Deewj DevÙe kÙeefòeâÙeeW Éeje oevemke™he oer ieF&
Oevemebheefòe keâe GuuesKe nw, pees kÙekemeeÙe mebIeeW kesâ
heeme pecee keâjeF& ieF& Leer, leeefkeâ mebyebefOele kÙeefòeâÙeeW keâes
oÙee Deewj Oece& kesâ ØeÙeespeveeW mes efveÙeefcele ™he mes oeve efoÙee
pee mekesâ~
NCERT-meej
Fve mLeeÙeer hetle& efveefOeÙeeW (Oece&oeÙeeW) mes JÙeJemeeÙe
mebI eeW Éeje yeQkeâeW kesâ ™he ceW keâeÙe& efkeâS peeves keâe helee
Ûeuelee nw Deewj JÙeeheeefj keâ efmLejlee kesâ ™he ceW Gvekeâer
efmLeefle keâer hegef° nesleer nw~
Ü Fmemes ueesieeW ceW Dehevee Oeve kÙekemeeÙe mebIeeW kesâ heeme megjef#ele
™he mes efvekesMe keâjves keâe efkeMJeeme Glhevve neslee Lee~
Ü jepÙe Deewj kÙekemeeÙe mebIeeW Éeje Yeer meeke&peefvekeâ efvecee&Ce
keâeÙe& neLe ceW efueS peeles Les Deewj mebhevve efkeâS peeles Les~
Ü Fme mebyebOe ceW megoMe&ve Peerue hej yeves yeebOe Deewj Gmemes
mebyebefOele venj ØeCeeueer keâer cejccele kesâ keâeÙeeX keâe GuuesKe
efkeMes<e ™he mes efkeâÙee pee mekeâlee nw, pees meewje<š^ Øeeble ceW
mkebâoieghle kesâ Meemevekeâeue ceW Øeeble kesâ jepÙeheeue
heCe&oòe Deewj Gmekesâ heg$e Ûe›eâheeefuele Éeje mebhevve
keâjeÙee ieÙee Lee
Ü kegâÚ DevÙe keâeÙe& Les - ueeskeâ mkeemLÙe ceW megOeej keâjves kesâ
GheeÙe, meÌ[keâeW Deewj hegueeW keâe efvecee&Ce, mebÛeej-
kÙekemLee ceW megOeej, yeÌ[s Deewj Úesšs GÅeesieeW keâer mLeehevee
Deewj KeeveeW keâe mebÛeeueve Deeefo
Ü ueeskeâ keâuÙeeCe kesâ efkeefYevve keâeÙeeX; pewmes efMe#ee kesâ efueS Yeer
DevÙe Deveskeâ Oece&mke efveefOeÙeeb LeeR~
 Fme mecetÛes keâeue ceW kÙeeheej Deewj keeefCepÙe ceW Ketye Gvveefle ngF&~
Skeâ Deesj Yeejle leLee hetkeer& osMeeW Deewj otmejer Deesj
Yeejle leLee heefMÛeceer osMeeW kesâ yeerÛe mLeue ceeieeX Deewj
mecegõer ceeieeX, oesveeW kesâ peefjS kÙeeheej efkeâÙee peelee Lee~
Ü yengle mes JÙeeheejer ceeue ueskeâj efJeosMeeW ceW peeves ueies Deewj
Gmes Yeejer cegveehesâ hej yesÛeves ueies~
Ü JÙeeheej ceW Je=efæ kesâ meeLe-meeLe mecegõer Ùee$ee Deewj penepe
efvecee&Ce kesâ peeve ceW Yeer Je=efæ ngF&~ henues mes yeÌ[s penepe
yeveeS peeves ueies Deewj heefMÛeceer leLee hetJeea lešeW kesâ yebojieeneW
ceW henues mes DeefOekeâ penepe Pegb[ yeveeves ueies~
Fme keâeue kesâ oewjeve Yeejle ves mecegõer ÙeeleeÙeele kesâ mebyebOe
yeveeS jKes-
ßeeruebkeâe DeØeâerkeâe Deewj
heâejme Fmekesâ Deeies heefMÛeceer
Dejye osMeeW osMeeW kesâ meeLe
yeeFpeWšeFve meeceüepÙe
Ü hetkeer& Yeeie ceW Yeejle ves keeefCeefpÙekeâ mebyebOeeW keâe efkemleej
efkeâÙee- Ûeerve yecee& Deewj oef#eCe-hetkeer& SefMeÙee
kesâ meeLe~
 kÙeeheej keâer cenlkehetCe& ÛeerpeW LeeR: jsMece, efkeefYevve efkeâmceeW kesâ
cemeeues, keâheÌ[e, OeelegS,b neLeeroeble, mecegõer Glheeo Deeefo~
( 373 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Ü leeceÇefueefhle, Deefjkeâeces[,g keâeJesjerheòevece,
yeejyesefjkeâce, cegpeerefjme, Øeefle…eve, meesheeje Deewj
Ye=i egkeâÛÚ Gme keâeue kesâ cenlkehetCe& mecegõer heòeve Les
Ü Debleo&Ms eerÙe ceeieeX Éeje Jes osMe kesâ meYeer YeeieeW mes Yeueer-Yeebefle
pegÌ[s ngS Les~
 kÙeeheej Deewj keeefCepÙe ceW ngF& Øeieefle mes osMe DelÙeble Oevekeeve nes
ieÙee Deewj Yeejle keâer mece=eæ f keâer KÙeeefle otj-otj lekeâ heâwue ieF&~
heâe¢eeve kesâ Devegmeej heebÛ eJeerb Meleeyoer kesâ ØeejbYe ceW
‘ceOÙe jepÙe’ kesâ ueesi e mece=æ Deewj megK eer Les~
£svemeebi e ves Yeer Yeejle ceW Meebefle Deewj Oeve-OeevÙe
keâer ØeÛegj lee keâe Ssmee ner JeCe&ve efkeâÙee nw~
Ü kÙeeheeefjÙeeW kesâ keâeefheâues (meeLe&) Deewj Oece& ØeÛeejkeâ
ceb[efueÙeeb Yeer mLeue ceeie& mes ceOÙe SefMeÙee Deewj Ûeerve peeÙee
keâjleer LeeR~
Ü uesefkeâve ieghle keâeue kesâ Debeflece oewj ceW Gòej Yeejle ceW
kÙeeheej keâe Üeme ngDee~
Ü iebiee kesâ cewoeve kesâ veiejeW ceW Fme Dekeveefle kesâ ue#eCe Øekeâš
nesles nQ~ Fmekeâe DeebefMekeâ keâejCe Lee, ntCeeW keâer nueÛeue
mes ceOÙe SefMeÙee ceW hewoe ngF& DeefmLej heefjefmLeefleÙeeb~ Skeâ
DevÙe keâejCe nes mekeâlee nw~ yeeÌ{eW mes Deewj veoer-ceeieeX
ceW ngS heefjkele&ve mes iebiee keâer õesCeer kesâ JeeleekejCe ceW
DeeÙee yeoueeke~
meeceblekeeo kesâ GoÙe kesâ efueS Feflenemekeâej efvecve
keâes oeve ceW oer ieF& Yetecf e kesâ ØeceeCe Øemlegle keâjles nQ-

Ü £svemeebie ves efueKee nw efkeâ ‘‘otjmLe #es$eeW keâer ogue&Ye yeÇeÿeCeeW ce"eW Deewj
Deewj yengcetuÙe kemlegDeeW keâe Ùeneb hej Yeejer cee$ee ceW cebeof jeW DevÙe mebm LeeDeeW keâes
efkenejeW
Yeb[ej nw~'’
Ü meeefneflÙekeâ efkekejCeeW ceW veiej, Deekeeme ie=neW, efkeueeefmelee keâer Ü Fme cele keâe meceLe&ve keâjves keeues efkeÉeveeW kesâ Devegmeej Yetefce
kemlegDeeW, DeeYet<eCeeW, Oeve-mebheefòe Deeefo kesâ keCe&ve mes ØeceeCe DevegoeveeW kesâ heefjCeecemke™he Yetefce efyeÛeewefueÙeeW Deewj
efceuelee nw- peerkeveÙeeheve kesâ GÛÛe mlej Deewj Menj kesâ YetefceheefleÙeeW DeLekee peceeRoejeW keâe GoÙe ngDee, efpevekeâer
megKe-megefkeOeehetCe& peerkeve keâe ØeceeCe efceuelee nw~ efmLeefle keâer leguevee Ùetjeshe kesâ meeceblekeeoer YetefceheefleÙeeW mes keâer
meyemes pÙeeoe kÙeeheej neslee Lee- pee mekeâleer nw~
Fve efkeÉeveeW keâe Ùen Yeer efkeÛeej nw efkeâ - GÅeesie, kÙeeheej Deewj
oef#eCe-hetke& ÙekeÉerhe (peekee) keeefCepÙe ceW meeceevÙe ™he mes efi ejekeš DeeF& Deewj efm ekeä kesâ
iebiee kesâ veoer- cegKe
SefMeÙee kesâ Deewj keâbyeespe og ue&Y e nes ieS~
ØeosMe([suše) ceW efm Lele
megkeCe&Yetefce (keâbyeesef[ Ùee)
leeceÇefu eefh le (leceuegkeâ) Ü Fve meYeer yeeleeW kesâ keâejCe DeLe&kÙekemLee Deewj jepÙe oesveeW
(yecee&, Deye pewmes osMeeW
yebo jieen mes
cÙeebceej) kesâ meeLe~ ner ogye&ue nes ieS Deewj Ùetjeshe keâer Yeebelf e Yeejle ceW meeceblekeeo
Ü heefMÛeceer leš ØecegKe yebo jieen peneb mes Yeer oef#eCe- keâe pevce ngDee~
hetJ e& keâes penepe Yespe peeles Les-  GheÙeg&òeâ cele mes mencele nesvee keâef"ve nw; keäÙeeWefkeâ GÅeesie,
YeÌ[ ewÛe meesheeje Deewj keâuÙeeCe ~ kÙeeheej Deewj keeefCepÙe ceW keâneR Yeer efiejekeš Deeves keâer yeele meÛe
Ü kÙeeheej kesâ meeLe-meeLe YeejleerÙe Oece& Deewj mebmke=âefle yeewæ Øeleerle veneR nesleer~
Oece&, efnbot Oece&, mebmke=âle Yee<ee, keâuee leLee YeejleerÙe Ü nce efkeefYevve osMeeW kesâ meeLe kÙeeheeefjkeâ mebyebOe efkeÅeceeve nesves
mebmke=âefle kesâ DevÙe ™he oef#eCe-hetke& SefMeÙee ceW hengbÛes~ kesâ ØeceeCe heeles nQ, efpemekesâ yeejs ceW YeejleerÙe, Ûeerveer Deewj
Ü oef#eCe-hetke& SefMeÙee kesâ ueesieeW ves YeejleerÙe mebmke=âefle kesâ kegâÚ Dejye œeesleeW ceW yeÌ[er cee$ee ceW meeefneflÙekeâ mee#Ùe GheueyOe
henuegDeeW keâes hemebo efkeâÙee Deewj GvnW Dehevee efueÙee, neueebekf eâ nQ~
GvneWves Deheveer hejbhejeDeeW Deewj Deheveer mebmke=âefle keâes Yeer Ü Gme meceÙe ÛengbcegKeer mece=efæ Leer~
keâeÙece jKee~
Ü veeieefjkeâ Deewj keeefCeefpÙekeâ keWâõeW keâer mebKÙee ceW keâesF& Üeme
Ü Deepe Yeer Yeejle Deewj oef#eCe-hetke& SefMeÙee keâer mebmke=âefle kesâ
yeerÛe Deveskeâ yeeleW meceeve nwb~ veneR ngDee Lee Deewj ve ner efmekeäkeâeW keâe keâesF& DeYeeke Lee~
ceueeyeej-leš hej efm Lele Deveskeâ yebo jieeneW mes YeejleerÙe
 kegâÚ FeflenemekeâejeW ves jepÙe kesâ kegâue Yet-#es$e kesâ Devegheele ceW
kemlegSb ues peeF& peeleer LeeR- Yetefce DevegoeveeW ceW efoS ieS #es$e keâe cee$eelcekeâ DeOÙeÙeve efkeâÙee
nw~
DeØeâerkeâe Dejye F&jeve leLee YetceOÙe-meeiejerÙe Ü GvneWves jepÙe kesâ kegâue Yet-#es$e kesâ Devegheele ceW Yetecf e DevegoeveeW
osMeeW keâes~ ceW efoS ieS #es$e keâe cee$eelcekeâ DeOÙeÙeve efkeâÙee nw~

NCERT-meej ( 374 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Fme DeOÙeÙeve mes helee Ûeuelee nw efkeâ Yetefce Devegoeve
kesâ ™he ceW efoÙee ieÙee kegâue #es$ e jepÙe kesâ kegâue Yet-#es$ e
keâe 0.017 ØeefleMele mes 0.026 ØeefleMele lekeâ Lee~
Ùetjesh e ceW peeieerjoej (heâerheâ) ( Yetefce Devego eve Øeehle keâjves
keeues kÙeefòeâ) keâes -
jepee keâes mewefvekeâ meskee Øeoeve keâjvee
Jeeef<e&keâ Ghenej osvee
efkeòeerÙe meneÙelee osvee leLee
efveÙeefcele ™he mes jepee kesâ ojyeej ceW neefpej nesvee
heÌ[ lee Lee~
Ü Yeejle ceW efmLeefle Ùen veneR Leer~ henueer yeele lees Ùen nw efkeâ
Ùen ÙetjesheerÙe DeLeeX ceW efoÙee ieÙee Yetefce Devegoeve veneR Lee~
Ü keemleke ceW Deeoelee keâe oelee kesâ Øeefle keâesF& oeefÙelke veneR
Lee, efmekeeÙe Fmekesâ efkeâ Devegoeve keâe ØeÙeesie Gme ØeÙeespeve kesâ
efueS efkeâÙee peevee Lee, efpemekesâ efueS ken efoÙee ieÙee Lee~
 efkeefYevve Oecee&Le& mebmLeeDeeW Deewj yeÇeÿeCeeW keâes Mewef#ekeâ mebmLeeDeeW
keâe mebÛeeueve keâjves kesâ efueS pees Yetefce-Devegoeve efoS peeles Les, kes
efveÙeefcele Deewj DeekeMÙekeâ kÙeÙe keâes hetje keâjves kesâ efueS MeeÙeo ner
keâYeer heÙee&hle nesles Les~
 Devegoeve ceW oer ieF& Yetefce keâe #es$e Deewj Gmemes nesves
keeueer DeeÙe Fleveer keâce nesleer Leer efkeâ Gme hej jepÙe keâer
MeeÙeo ner keâYeer vepej peeleer nesieer~
Ü FmeefueS yengle mes DevÙe FeflenemekeâejeW keâe Ùen meesÛevee
"erkeâ ner nw efkeâ Oecee&Le& ØeÙeespeveeW kesâ efueS efoS ieS Fve
Yetefce-DevegoeveeW keâer leguevee Ùetjeshe kesâ meeceblekeeoer
DevegoeveeW mes veneR keâer peeveer ÛeeefnS~
Ü Oecee&Le& ØeÙeespeveeW kesâ efueS Yetefce keâe Devego eve osves keâer
hejbheje ceOÙe keâeue ceW Yeer peejer jner, Fmes keâne peelee Lee-
ceoo-S-ceeMe meÙetjieue otOe Fojej
JeemleJe ceW ceOÙe keâeue ceW Fve Meer<eeX kesâ Debleie&le
JÙeÙe yeÌ{keâj jepÙe keâer kegâue DeeÙe keâe 5 ØeefleMele lekeâ
nes ieÙee Lee~
Oece& (Religion)
yeewæ, pewve Deewj yeÇeÿeCe pewmes OeceeX keâe efkekeâeme Deewj efkeosMeeW ceW
Gvekeâe ØeÛeej Fve OeceeX kesâ cetue osMe keâer GÛÛemlejerÙe heefjhekeäkelee
keâe heefjÛeeÙekeâ nw~ ÙeÅeefhe ieghle, ÛeeuegkeäÙe, heuueke Deewj
DevÙe jepÙekebMe yeÇeÿeCe Oece& kesâ DevegÙeeÙeer Les, uesefkeâve GvneWves
Deheves Oece& keâes keâYeer Yeer Deheves meeceÇepÙe kesâ Oece& kesâ ™he ceW
Deejesefhele veneR efkeâÙee~
NCERT-meej ( 375 )
Ü GvneWves yeewæ Deewj pewve OeceeX meefnle meYeer OeceeX kesâ mebkeOe&ve
keâes meceeve ™he mes Øeeslmeenve efoÙee~
 yeewæ Oece& (Buddhism)
meebÛeer, meejveeLe, ieÙee Deewj veeueboe, yeewæ Oece& kesâ
ceneve keWâõ yeves jns~
Ü Fme keâeue ceW yeewæ Oece& yengle DeefOekeâ ueeskeâefØeÙe ngDee-
Ûeerve ßeeru ebkeâe Deewj oef#eCe-hetke& SefMeÙee ceW
Ü Fve osMeeW kesâ leerLe& Ùee$eer Deewj efkeÅeeLeer& yengle yeÌ[er mebKÙee ceW
Fme keâeue ceW yeewæ Oece& keâe DeOÙeÙeve keâjves kesâ efueS Yeejle
DeeS~ FveceW mes kegâÚ mekee&efOekeâ Øeefmeæ kÙeefòeâ Les: heâe¢eeve,
£svemeebie Deewj FeElmeie~ Fve meyeves yeewæ Oece& keâer Gvvele
efmLeefle keâe keCe&ve efkeâÙee Deewj yeewæ efkenejeW keâer mebKÙee Deewj
Fve efkenejeW ceW jnves keeues efkeÅeeefLe&ÙeeW keâer mebKÙee Deeefo keâer
peevekeâejer oer~
Ü ßeeruebkeâe kesâ jepee ves mecegõieghle mes ieÙee ceW yeewæ
Ùeeef$eÙeeW kesâ efueS efkeßeece ie=n yeveeves keâe DevegjesOe
efkeâÙee Lee~
Ü Fme keâeue ceW yengle yeÌ[er mebKÙee ceW ÛewlÙe, mlethe Deewj
efyenej yeveeS ieS~
Ü efMe#ee kesâ cenlkehetCe& kesWâõ yeve ieS-
veeuebo e keuueYeer keâebÛeerhegjce~
Ü Fme keâeue ceW yeewæ Oece& ves yeÇeÿeCe Oece& keâer Deveskeâ yeeleeW keâes
Deelcemeeled keâj efueÙee Deewj yeÇeÿeCe Oece& ves Yeer yeewæ Oece& keâer
kegâÚ cetue efMe#eeDeeW keâes Dehevee efueÙee~
 pewve Oece& (Jainism)
pewve Oece& ves Fme keâeue kesâ oewjeve keâeheâer Øeieefle keâer~ ÛeeuegkeäÙe,
je<š^keâtš, iebie Deewj keâobye jepeeDeeW ves pewve Oece& keâes
mebj#eCe Øeoeve efkeâÙee~ Ùen heefMÛeceer Yeejle kesâ kÙeeheeefjkeâ
mecegoeÙeeW ceW ueeskeâefØeÙe yevee jne~
Ü Ú"er Meleeyoer F&. ceW yeuueYeer ceW efÉ leerÙe pewve
heefj<eo keâe DeeÙeespeve ngD ee Deewj Fmekesâ yeeo pewve Oece&
kesâ efmeæebleeW keâer heefjYee<ee Gme ™he ceW keâer ieF&, efpeme
™he ceW Deepe Gvekeâe Deefmlelke nw~
 efnob t Oece& (Hinduism)
yeewæ Oece& Deewj pewve Oece& oesveeW ves F&MJej kesâ Deefmlelke
keâes Ùee lees vekeâej efoÙee Ùee ÛegheÛeehe Gmes vepejDeboepe
keâj efoÙee; efkeâbleg kewefokeâ Oece& kesâ Deboj Skeâ Ssmeer Oeeefce&keâ
efkeÛeej Oeeje keâe pevce ngDee, pees DeuheekeefOe ceW ner keâeheâer
ueeskeâefØeÙe nes ieF&~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Ü Ùen ØeCeeueer efke<Ceg, efMeke, Meefòeâ Deewj efkeâmeer DevÙe ™he
ceW hejcesMJej keâer OeejCee hej DeeOeeefjle Leer~
Ü cees#e keâer Øeeefhle kesâkeue Gme hejcesMJej kesâ Øemeeo DeLekee
Gmekeâer ke=âhee mes ner mebYeke Lee Deewj Gmekeâer ke=âhee kesâkeue
Yeefòeâ Éeje DeLee&le Demeerce Øesce leLee Yeefòeâ-Yeeke Deewj
Deblele: Gme hejcesMJej kesâ Øeefle mebhetCe& Deelcemecehe&Ce keâjkesâ
ner Øeehle nes mekeâleer Leer~
Fme veF& ØeCeeueer kesâ cegKÙe keenkeâ Les:
Yeeiekele Oece& (efpemes yeeo ceW kew<Ceke Oece&
keâne peeves ueiee Lee), Mew ke Oece& Deewj
Meeòeâ Oece&~
 kewefokeâ Oece& kesâ leerve cenòkehetCe& henuegDeeW ves Fme keâeue ceW Skeâ
efveefMÛele ™he OeejCe keâj efueÙee Lee~
Ü oskeer-oskeleeDeeW keâer cetefle&Ùeeb Gheemevee-hetpee keâer keWâõ yeve ieFË
Deewj Deye Ùe%e keâer Dehes#ee, oeve hej DeefOekeâ yeue
efoÙee peeves ueiee, neueebefkeâ cetefle&ÙeeW keâes YeWš ÛeÌ{evee
keâce&keâeb[ keâe cegKÙe Debie yevee jne~
Ü Fmemes Yeefòeâ keâes Øeeslmeenve efceuee, peneb efkeâmeer oskelee keâer
hetpee keâjvee kÙeefòeâ keâe yeÌ[e keâle&kÙe yeve ieÙee~ Fme cele kesâ
DevegÙeeefÙeÙeeW ves peerkeve kesâ Ûeej hejce ue#ÙeeW keâer heefjYee<ee
heg®<eeLe& kesâ ™he ceW keâer, Ùes heg®<eeLe& nQ-
Ü
Oece& Oeeefce&keâ Deewj meeceeefpekeâ efveÙece
DeLe& DeeefLe&keâ keâuÙeeCe
keâece Deevebo
cees#e Deelcee keâer cegefòeâ
ÙeÅeefhe ieghle keâeue ceW efnbo t Oece& yeÌ[ e MeefòeâMeeueer yeve
ieÙee; hejbleg DeYeer ‘efnbo t' Meyo keâe ØeÙeesie veneR neslee
Lee~ yeeo ceW DejyeeW ves efnbo kesâ efvekeeefmeÙeeW kesâ efueS Fme
Meyo keâe Fmlesceeue efkeâÙee~
Ü efnob t ueesie Gheemekeâ Les- efMeke Meefòeâ Deewj efke<Ceg kesâ
Ü Ûetbefkeâ Gme meceÙe efMeke Deewj efke<Ceg keâer Gheemevee yeÌ[er
ueeskeâefØeÙe nes ieF& Leer, FmeefueS ieghle keâeue kesâ Fme Oece&
keâes Yeer efnbot Oece& keâne peelee nw~
Ü DeefOekeâebMe ieghle vejsMe kew<Ceke Les, Ùeeveer efke<Ceg kesâ
Gheemekeâ Les~ GvneWves DeMJecesOe pewmes Oeeefce&keâ Ùe%e Yeer
efkeâS; hejbleg Deye Oeeefce&keâ Ùe%e Gleves veneR nesles Les, efpeleves
efkeâ kewefokeâ keâeue ceW~
NCERT-meej ( 376 )
Ü jepeeDeeW ves cebefojeW kesâ efvecee&Ce kesâ efueS oeve efoS~ Deye
yeÇeÿeCeeW ves ØeeLe&veeDeeW leLee mlees$eeW mes efke<Ceg keâer
Gheemevee efkeâS peeves hej DeefOekeâ yeue efoÙee~
(i) YeeieJele mebØeoeÙe (Bhagwat Sect)
Yeeiekele Oece& keâe keWâõ efyebog YeieJele Ùee efke<Ceg keâer hetpee
nw~ Fmekeâe GodYeke ceewÙee&sòej keâeue ceW ngDee~
Ü metÙe& keâe Øeefle™he Deewj
kewefokeâ keâeue
ceW efke<Ceg Lee- Gke&jlee hebLe keâe oskelee
ieewCe oskelee ~
Ü F&mee hetke& otmejer meoer ceW Deekeâj ken veejeÙeCe veecekeâ
oskelee mes DeefYevve nes ieÙee Deewj veejeÙeCe-efke<Ceg keânueeves
ueiee~
Ü veejeÙeCe cetuele: Dekewefokeâ pevepeeleerÙe oskelee Lee~
ken Yeiekele keânueelee Lee Deewj Gmekesâ Gheemekeâ -
Yeeiekele~
Ü Ùen oskelee pevepeeleerÙe mejoej keâe efokÙe Øeefle™he
mecePee peelee Lee~ efpeme Øekeâej pevepeeleerÙe mejoej mkepeveeW
mes YeWš heelee Lee Deewj Gmes efnmmee ueieekeâej GvneR mkepeveeW
kesâ yeerÛe yeebš oslee Lee, Gmeer Øekeâej ceevee peelee Lee efkeâ
veejeÙeCe, Yeie DeLee&le efnmmee Ùee YeeiÙe Deheves YeòeâeW kesâ
yeerÛe Gvekeâer Yeefòeâ kesâ Devegmeej yeebšlee nw~
Ü peye efJe<Ceg Deewj veejeÙeCe oesveeW Skeâ nes ieS, leye
oesveeW kesâ Gheemekeâ Yeer Oece& keâer Skeâ Ú$eÚeÙee ceW Dee ieS~
Ü henuee kesocetuekeâ oskelee Lee, lees otmeje Dekewefokeâ~ uesefkeâve
Ùes oesveeW mebmke=âefleÙeeb, Ùes oesveeW Øekeâej kesâ ueesie Deewj Ùes oesveeW
oskelee meYeer Deeheme ceW Iegue-efceue ieS~
 Deeies Ûeuekeâj efke<Ceg heefMÛeceer Yeejle efvekeemeer ke=ef<Ce-JebMe kesâ
Skeâ heewjeefCekeâ ceneheg®<e mes efceue ieÙee, pees ke=â<Ce-keemegoske
keânueelee Lee~
Ü Fme ke=â<Ce keâer efke<Ceg mes DeefYevvelee efoKeeves kesâ GösMÙe
mes ceneve ieeLeekeâekÙe ceneYeejle keâes veÙee ™he efoÙee ieÙee~
Ü 200 F&0 het0 Deeles-Deeles GheemekeâeW keâer Ùes leerveeW OeejeSb
Deewj Gvekesâ leerveeW GheemÙe oske efceueles-efceueles Skeâ nes ieS~
Ü Yeeiekele Ùee kew<Ceke mebØeoeÙe keâe GodYeke Fmeer keâe heefjCeece
nw~
efpemekeâe DeLe& nw
Yeefòeâ
Yeeiekele mebØ eoeÙe kesâ ØesceceÙe efve…e
efvekesove ~
cegK Ùe lelke nQ-
Deefnmb ee efkeâmeer peerke keâe
keOe veneR keâjvee~
Ü ueesie efke<Ceg keâer Øeeflecee keâer hetpee keâjles Les Deewj peew,
efleue Deeefo ÛeÌ{eles Les~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Ü peerke-nlÙee mes Ie=Cee kesâ keâejCe yengle-mes GheemekeâeW ves
ceebme-ceÚueer Keevee ÚesÌ[ efoÙee~
hejce Goej,
Yeeiekele efkeosefMeÙeeW keâes Yeer Deheveer Deesj
mebØ eoeÙe Deekeâef<e&le efkeâÙee~
meelekeenveeW Deewj kegâ<eeCeeW kesâ keâeue ceW
Øeyeue nes Ûegkesâ efMeefuheÙeeW Deewj keefCekeâeW
keâes Yeer YeeÙee
Ü ke=â<Ce ves Yeiekeodieerlee ceW Iees<eCee keâer nw efkeâ pevcele:
Deheefke$e m$eer, kewMÙe Deewj Metõ Yeer Gmekeâer MejCe ceW
Dee mekeâles nQ~
Fme Oeeefce&keâ «ebL e ceW Jew<CeJe Oece& keâe Øeefleheeove
efkeâÙee ieÙee nw~ efJe<CeghegjeCe ceW Deewj kegâÚ-kegâÚ
efJe<Cegmce=elf e ceW Yeer Fme mebØeoeÙe keâe Øeefleheeove nw~
 ieghlekeâeue ceW Deekeâj ceneÙeeve yeewæ Oece& keâer leguevee ceW
Yeeiekele Ùee kew<Ceke mebØeoeÙe DeefOekeâ ØeYeekeer nes ieÙee~
Dekeleejkeeo keâe GheosMe efo Ùee~
Yeeiekele
mebØeoeÙe
Fefleneme keâes efke<Ceg kesâ ome DekeleejeW kesâ
ves- Ûe›eâ kesâ ™he ceW Øeefleheeefo le efkeâÙee~
Ü Fmekesâ Devegmeej, peye peye meeceeefpekeâ kÙekemLee hej
mebkeâš Deelee nw, leye-leye efke<Ceg GheÙegòeâ ™he ceW
Dekeleej ueskeâj Gmes yeÛeelee nw~
Ü efke<Ceg keâe ØelÙeskeâ Dekeleej Oece& kesâ Gæej kesâ efueS DeekeMÙekeâ
ceevee ieÙee Deewj Oece& keâe DeLe& jepÙe Éeje mebjef#ele
keCe& efkeYeeefpele meceepe Deewj efhele=meòeelcekeâ heefjkeej
keâer mebmLee mecePee peeves ueiee~
 Ú"er meoer ceW Deekeâj efke<Ceg keâer ieCevee efMeke Deewj yeÇÿee kesâ
meeLe ef$eoske ceW nesves ueieer efheâj Yeer ken Deheves Deehe ceW ØecegKe
oskelee jne~
Ü Ú"er meoer kesâ yeeo Gmekeâer hetpee mes efceueves keeues hegCÙe heâueeW
kesâ ØeÛeejeLe& yengle-meer hegmlekeWâ efueKeer ieFË, efpeveceW meyemes
Thej mLeeve nw ‘YeeiekelehegjeCe’ keâe~
Ü Fme hegjeCe keâer keâLee keâe ØeJeÛeve hegjesen f le ueesie keâF& efoveeW ceW
mebhevve keâjles Les~ ceOÙe keâeue ceW hetJeea Yeejle ceW peneb-peneb
YeeieJele-Iej mLeeefhele ngS, Jeneb efJe<Ceg keâer hetpee Deewj Gvekeâer
ueerueeDeeW keâe JeCe&ve neslee Lee~
Ü efke<Ceg kesâ GheemekeâeW kesâ efueS efke<Cegmenœeveece Deeefo yengle
mes mlees$e efueKes ieS~
ieghlekebMe ceW efMeJe keâe cenlJe-
ieghle JebMe kesâ kegâÚ jepee efMeke kesâ Gheemekeâ ngS~
ieghle Meemeve keâer DeejbeYf ekeâ DekemLee ceW efMeke keâe
mLeeve efJ e<Ceg mes Úesše Lee~
NCERT-meej
 ieghlekeâeue ceW cetefle&hetpee yeÇeÿeCe Oece& keâe meeceevÙe ue#eCe
yeve ieF&~ Deveskeâ lÙeesnej ceveeS peeves ueies~ efkeefYevve keieeX kesâ
ueesieeW ceW pees ke=âef<e-mebyebOeer lÙeesnej Ûeueles Les, GvnW Yeer Oeeefce&keâ
™hejbie os efoÙee ieÙee Deewj kes hegjesefnleeW keâer DeeÙe kesâ DeÛÚs
meeOeve yeve ieS~
 ieghlekebMeer jepeeDeeW ves efkeefYevve Oeeefce&keâ mebØeoeÙeeW kesâ Øeefle
menveMeeruelee keâe ceeie& DeheveeÙee~
Ü nce yeewæ Deewj pewve Oece& kesâ DevegÙeeefÙeÙeeW keâes meleeS peeves
keâe GoenjCe veneR heeles nQ~ Fmekeâe Skeâ keâejCe yeewæ Oece&
kesâ jbie-{bie ceW ngDee heefjkele&ve Yeer Lee, efpemekesâ ›eâce ceW
yeÇeÿeCe Oece& kesâ yengle mes lelke yeewæ Oece& ceW Dee ieS Les~
 ieghlekeâeue ceW yeewæ Oece& keâes jepeeßeÙe efceuevee yengle keâce
nes ieÙee~ heâe¢eeve Ssmeer OeejCee oslee nw efkeâ yeewæ Oece& yengle
mecegvvele efmLeefle ceW Lee, uesefkeâve ÙeLeeLe& ceW Fme Oece& keâe pees
Glkeâ<e& DeMeeskeâ Deewj keâefve<keâ kesâ efoveeW ceW Lee, ken ieghlekeâeue
ceW veneR jne; hejbleg kegâÚ mletheeW Deewj efkenejeW keâe efvecee&Ce ngDee
leLee veeueboe yeewæ efMe#ee keâe keWâõ yeve ieÙee~
(ii) Jew<CeJe mebØeoeÙe (Vaishnav Sect)
kew<Ceke Oece& keâe DeeMeÙe pewmee efkeâ Gmekesâ veece mes Øekeâš
neslee nw, Gme Oece& mes nw, efpemeceW hejcesMJej kesâ ™he ceW efke<Ceg
keâer hetpee Deewj Yeefòeâ keâer peeleer nw~
Ü cetuele: Jew<CeJe Oece& ceW-
Skeâ hejce F&MJej DeLee&le oskeeefOeoske, efpemes nefj keâne
peelee Lee, keâer OeejCee hej yeue efo Ùee ieÙee Deewj
Ùe%e, lehemÙee kesâ hegjeves lejerkeâeW kesâ mLeeve hej Yeefòeâ
kesâ Éeje Gmekeâer hetpee keâjves keâer DeekeMÙekeâlee hej
peesj efo Ùee ieÙee~
Ü efvemmebons , FmeceW Ùe%e keâjves keâer ØeLee DeLekee keweof keâ meeefnlÙe
keâes, efpemeceW Ùen ØeLee efJeefnle keâer ieF& nw, vekeâeje veneR
ieÙee nw; FmeefueS Ùen keâne pee mekeâlee nw efkeâ Fme ØeCeeueer
ves ™efÌ{Jeeoer Oeee|cekeâ efmeæebleeW ceW yeewæ Deewj pewve Oece& keâer
Dehes#ee DeefOekeâ megOeej keâjves keâe ØeÙelve efkeâÙee ~
Ü Jew<CeJe Oece& ceW keemegoske ke=â<Ce keâes kewefokeâ oskelee efJe<Ceg keâe
™he ceevee peelee nw, pees Yeeiekele Oece& kesâ keemegoske mebØeoeÙe
hej keWâefõle Lee~
Ü Jew<CeJe Oece& YeeieJele Oece& kesâ JeemegosJe mebØeoeÙe hej keWâefõle
Lee, efpemeceW JeemegoJs e ke=â<Ce keâes Jeweof keâ osJelee efJe<Ceg keâe ™he
ceevee peelee nw~
GoÙeefieefj ceW JejeneJeleej
( 377 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fme keâeue ceW kew<Ceke Oece& keâer Skeâ cenlkehetCe& efkeMes<elee
Leer, efke<Ceg kesâ DekeleejeW keâer hetpee~
Ü Ùen efkeMJeeme efkeâÙee peelee Lee efkeâ peye Yeer Oece& hej mebkeâš
Deelee nw, leke efke<Ceg Oejleer Deewj ceeveke peeefle keâer j#ee kesâ
efueS GheÙegòeâ ™he ceW Øekeâš nesles nQ~
Ü Fme keâeue kesâ efMeueeuesKeeW Deewj meeefneflÙekeâ DeefYeuesKeeW ceW
DekeleejeW kesâ GodYeke hej ØekeâeMe [euee ieÙee nw, efpemekeâe
cetue hejkeleer& kewefokeâ meeefnlÙe ceW {tbÌ{e pee mekeâlee nw~
 Fve DekeleejeW keâer mebKÙee Deewj Fvekesâ mke™he Deueie-Deueie «ebLeeW
ceW Deueie-Deueie efoS ieS nQ~
Ü Oeerjs-Oeerjs ome DekeleejeW keâer OeejCee DeefOekeâ ueeskeâefØeÙe
nesleer ieF&~ Fve DekeleejeW kesâ ceeOÙece mes nceW Oejleer hej.
peerkeve kesâ pewekf ekeâ Skeb Ssefleneefmekeâ efkekeâeme kesâ ›eâce keâe helee
Ûeuelee nw
Ü efJ e<Ceg kesâ ome Dekeleej efvecveefueefKele nQ-
celmÙe hejMegjece
keâtce& jece
keejen ke=â<Ce
vejefmebn yegæ
keeceve, keâefukeâ
(pees Dekeleefjle nesves keeuee nw)
 Fme keâeue ceW kew<Ceke Oece& keâer Skeâ efkeMes<elee Leer - efke<Ceg keâer helveer
kesâ ™he ceW ue#ceer DeLekee ßeer keâer heefjkeâuhevee~ ue#ceer keâes
Oeve-mebhevvelee Skeb mece=eæ f keâer oskeer ceevee peelee nw
Ü ieghle jepee kew<Ceke Oece& kesâ DevegÙeeÙeer Les Deewj Deheves Deehekeâes
‘hejceYeeiekele’ keânles Les
efke<Ceg kesâ GheemekeâeW kesâ ™he ceW ieghle jepeeDeeW ves Deheves
efmekeäkeâeW hej eqpeve efÛe$eeW keâes Debefkeâle efkeâÙee, Jes nQ-
efJ e<Ce keâe keenve ie®Ì[
oskeer ue#ceer Deewj
efJ e<Ceg kesâ Ûe›eâ kesâ~
 oef#eCe Yeejle ceW kew<Ceke Oece& keâeheâer ueeskeâefØeÙe nes ieÙee
Deewj kew<Ceke YeòeâeW keâes ‘Deeuekeej’ keâne peelee Lee~
Ü Gvekesâ leefceue ieerleeW ceW YeekeeW keâer Fleveer ienjeF& Deewj meÛÛeer
Oece&hejeÙeCelee nw efkeâ GvnW kew<Ceke keso keâne peelee nw~ Ùes
ieerle oef#eCe Yeejle ceW DelÙeble ueeskeâefØeÙe nQ Deewj Gvekesâ
jÛeveekeâejeW keâes DelÙeble mecceeve keâer Âef<š mes osKee peelee
nw~ Gvekeâer cetefle&ÙeeW keâes efke<Ceg Deewj Gmekesâ efkeefYevve
DekeleejeW keâer cetefle&ÙeeW kesâ meeLe hetpee peelee nw~
(iii) MewJe mebØeoeÙe (Shaiva Sect)
Mewke Oece& keâe cetue $e+ikeso ceW ®õ keâer OeejCee ceW {tb{e pee
mekeâlee nw~ nÌ[hhee keâer meYÙelee ceW efMekeefuebie keâer hetpee mes Yeer
MewJe Oece& kesâ Deefle ØeeÛeerve nesves keâe helee Ûeuelee nw~
NCERT-meej
Ü ®õ, Øeke=âefle kesâ efkeveeMekeâejer Deewj Dehekeâejer lelkeeW
keâe Åeeslekeâ nw~
Ü nceW $e+ikeso kesâ meceÙe mes Gheefve<eoeW kesâ keâeue lekeâ
®õ keâer hetpee kesâ efkekeâeme keâer Peuekeâ efceue mekeâleer nw
kessâve Gheefve<eo cesW meJeesxÛÛe osJeesW kesâ
™he cesb mlegefle keâer ieF& nw-
efMeJe Deewj
Gcee (efMeJe keâer helveer) keâer
 efMeke keâer hetpee henues efkeâmeer efkeMes<e mebØeoeÙe Éeje veneR, yeefukeâ
kewefokeâ keâeue kesâ Deece ueesieeW Éeje keâer peeleer Leer
Ü Mewke mebØeoeÙe kesâ Deefmlelke keâer Keespe keâeheâer henues DeLee&le
otmejer Meleeyoer F&.het. ceW keâer pee mekeâleer nw
Ü Ùen mebYeke nw efkeâ Mewke hebLe DeLekee cele keâer DeewheÛeeefjkeâ
mLeehevee Yeeiekele mebØeoeÙe keâe DevegkeâjCe keâjkesâ keâer
ieF& nes~
Ü uekegâue
Mewke mebØeoeÙe keâes henues
keâne peelee Lee- heeMeghele DeLekee censMJej
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ Skeâ mebØeoeÙe kesâ ™he ceW efMeke keâer
hetpee keâe lespeer mes efkemleej ‘kegâ<eeCe keâeue kesâ yeeo’ ngDee
Ü Ú"er Meleeyoer F&. lekeâ Mewke Oece& DeefOekeâ ueeskeâefØeÙe nes
ieÙee Deewj oef#eCe Yeejle lekeâ heâwue ieÙee Deewj heebÛekeerb
Meleeyoer mes Ùen Deveceeve Deewj keâbyeesef[Ùee keâe meyemes
ØecegKe Oece& yeve ieÙee~
Ü meelekeeR Meleeyoer F&. kesâ hetkee&Oe& ceW £svemeebie ves Ùen
osKee efkeâ Mewke mebØeoeÙe kesâ DevegÙeeÙeer heefMÛece ceW yeuetefÛemleeve
lekeâ heâwues ngS nQ~
oef# eCe Yeejle ceW yengle mes mebleeW ves efpevnW veeÙeveej keâne
peelee Lee , GÛÛelece Oeeefce&keâ YeekeveeDeeW mes Deesle-Øeesle
ieerleeW keâer jÛevee keâer Deewj Skeâ megÂÌ{ DeeOeej hej Mewke
Oece& keâer mLeehevee keâer~
Ü Fve mebleeW keâer mebKÙee Deece leewj hej 63 yeleeF& peeleer
nw Deewj Gvekesâ Éeje jefÛele Yeefòeâ ieerleeW keâe he"ve-ieeÙeve
Deepe Yeer kÙeehekeâ ™he mes DelÙeble Deeoj Yeeke kesâ meeLe
efkeâÙee peelee nw~
oef# eCe Yeejle ceW Mewke Oece& keâe Skeâ DevÙe
mebØeoeÙe Lee~
efu ebieeÙele oMe&ve hej Mebkeâj Deewj jeceevegpe oesveeW keâe
ØeYeeke heÌ[ e Lee~
mebØeoeÙe ves efuebie Deewj vebefo keâer hetpee keâes ØeOeevelee oer~
( 378 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Mewke mebØeoeÙe, oef#eCe ceW je<š^keâtšeW Deewj ÛeesueeW kesâ
mebj#eCe ceW yengle ueeskeâefØeÙe nes ieÙee leLee YekÙe cebefojeW Deewj
ce"eW mes Deepe Yeer Gmekesâ JewYeJe keâe ØeceeCe efceuelee nw~
heeue jepeJebMe kesâ yeewæ jepeeDeeW ves heeMeghele
mebØeoeÙe kesâ efueS MewJe cebefojeW keâer mLeehevee keâer ~
 Fme keâeue ceW pees DevÙe mebØeoeÙe ueeskeâefØeÙe ngS, Jes nQ : Meeòeâ,
keâee|lekesâÙe Deewj ieCeheefle
(iv) Meòeâ mebØeoeÙe (Shakta Sect)
ceele=-Meefòeâ keâer hetpee Yeejle ceW Øeeiewefleneefmekeâ keâeue mes
nesleer jner nw~
ieghle keâeue ceW Deheves heg®<e Øeefle™he keâer Meefòeâ DeLeJee
heew®<e kesâ ™he ceW, Meefòeâ keâe heÙee&Ùe ceevee peelee Lee-
osJeer ogiee& , keâeueer Deewj heeJe&leer keâes~
 Fve oseJf eÙeeW keâer hetpee osJeleeDeeW keâer heeflveÙeeW kesâ ™he ceW keâer peeleer
Leer Deewj Ùes ue#ceer, DevvehetCee& Deewj mejmJeleer kesâ Deheves Ghekeâejer
™heeW ceW ceveg<Ùe kesâ peerJeve ceW yeÌ[er meef›eâÙe Deewj mekeâejelcekeâ
Yetefcekeâe efveYeeleer LeeR~
‘DeOe&veejerMJej ’, DeLee&le DeeOes efMeJe Deewj DeeOeer
heeJe&leer keâer cete|le, hejcesMJej Deewj Gvekeâer Meefòeâ kesâ
efceueve keâer Åeeslekeâ Leer
Ü Ùen Fme keâeue keâer Skeâ cenlJehetCe& Iešvee Leer~ efMeJe Deewj
Meefòeâ keâer hetpee Gvekesâ Ghekeâejer Deewj jewõ oesveeW
™heeW ceW keâer peeleer Leer~
 JesoeW kesâ Deveskeâ meewÙe& osJeleeDeeW keâe efJeueÙe Skeâ osJelee kesâ ™he ceW
keâj efoÙee ieÙee, efpemes Deeceleewj hej metÙe& keâne peelee Lee~ Fme
keâeue ceW Gòej Deewj oef#eCe Yeejle ceW metÙe& osJelee keâes mecee|hele
Deveskeâ cebefojeW keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee~
kegâceejiegh le ØeLece kesâ keâeue kesâ ‘cebomeesj
efMeueeuesK e’ cesW yegv ekeâjesW kesâ JÙeJemeeÙe mebIe Éeje
metÙe& cebefoj kesâ efv ecee&Ce Deewj Gmekeâer cejccele efkeâS
peeves keâe GuuesKe nw~
cenekeâeJÙeeW Deewj heewjeefCekeâ keâLeeDeeW ceW Deeceleewj hej
efMeJe Deewj heeJe&leer kesâ oes heg$eeW kesâ ™he ceW efkeâÙee ieÙee
nw- keâee|lekesâÙe Deewj
ieCeheefle keâe
 keâee|lekesâÙe Ùegæ keâe osJelee Lee, efpemes kegâceej, mkebâo Deewj
megyeÇÿeCÙe kesâ veece mes peevee peelee Lee~
NCERT-meej
 ieefCeheefle DeLeJee ieCesMe keâe DeefYevebove DeLeJee Gmekeâer
hetpee ØelÙeskeâ eEnot Éeje osJeleeDeeW ceW meyemes henues keâer
peeleer nw~
 Gmes efJeIvesMJej (yeeOeeDeeW keâes otj keâjves Jeeuee) ceevee
peelee nw~
Yee<ee Deewj meeefnlÙe
(Language and Literature)
Ùen keâeue YeejleerÙe meeefnlÙe keâe Gppkeue keâeue Lee, efpemeceW
keâekÙe, veeškeâ, kÙeekeâjCe DeLekee ieÅe meYeer efkeOeeDeeW ves
Gvveefle keâer~Fme keâeue ceW efpeme efkeue#eCe meeefnlÙe Yeb[ej keâer
jÛevee ngF&, ken Gme keâeue keâer efMe#ee ØeCeeueer keâe ØelÙe#e
heefjCeece Lee~
Ü hegjeCeeW ceW, efpevekeâer mebKÙee De"ejn nw Gme keâeue keâer
hejbhejeSb, GheeKÙeeve, vewelf ekeâ mebenf leeSb, Oeeefce&keâ Deewj oeMe&evf ekeâ
efmeæeble Deewj Fefleneme megjef#ele nQ~
Úbo esyeæ «ebLe nQ, efpeveceW meceepe kesâ
Ü
ceeie&o Me&ve Deewj efkeefveÙeceve kesâ efueS efveÙece
mce=efleÙeeb Deewj efkeefveÙece efo S ieS nQ~
kewefo keâ meeefnlÙe kesâ Oece&m et$eeW Deewj ie=¢emet$eeW
hej DeeOeeefjle nQ~
Ü uesefkeâve mce=efleÙeeW keâes meceepe keâer yeoueleer ngF& efmLeefleÙeeW kesâ
Deveg™he yeveeves kesâ efueS GveceW heefjkeOe&ve Deewj heefjkele&ve
efkeâS ieS nQ~ Ùes heÅe ceW efueefKele nQ~ mce=efleÙeeW hej šerkeâe
efueKeves keâe oewj ieghle keâeue kesâ yeeo Meg™ ngDee~
 jeceeÙeCe Deewj ceneYeejle pewmes cenekeâekÙeeW kesâ mebkeâueve keâe
keâeÙe& ÛeewLeer Meleeyoer F&. lekeâ hetje nes Ûegkeâe Lee~ Fme keâeue ceW
yengle meer oeMe&efvekeâ ke=âefleÙeeW keâer jÛevee ngF&; pewmes- ceneÙeeve
Deewj yeewæ efkeÛeejOeeje keâer DevÙe MeeKeeDeeW Deewj Mewke
leLee kew<Ceke cele keâer efkeefYevve MeeKeeDeeW keâer oeMe&efvekeâ
ke=âefleÙeeb~
Ü keâekÙe jÛevee kesâ #es$e ceW keâeefueoeme keâe veece YeejleerÙe
meeefnlÙe kesâ Fefleneme ceW mekee&sheefj nw~ GvnW keâekÙe, veeškeâ
Deewj ieÅe uesKeve kesâ #es$e ceW mekee&sòece hegmlekeâeW keâer jÛevee
keâjves keâe ßesÙe efoÙee peelee nw~
Ü cesIeotle, jIegkebMe Deewj kegâceejmebYeke pewm eer
G>ekeâer keâekÙe-jÛeveeSb Deewj DeefYe%eeveMeekegbâleueced
pewm es Gvekesâ veeškeâ efkeMJe keâer mekee&sòece meeefneflÙekeâ
ke=âefleÙeeW ceW Meeefceue efkeâS peeles nQ~
Ü DeefYe%eeve Meekebgâleuece ceW keâLee efÛeef$ele nw-
jepee og<Ùeble Deewj
Mekegâbleuee kesâ Øesce keâer~
( 379 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Ü Fmekeâe Deveskeâ Yee<ee ceW DevegJeeo efkeâÙee ieÙee~ Ü Skeâ mekee&efOekeâ Øeefmeæ keâLee«ebLe hebÛeleb$e nw, efpemekeâer jÛevee
ØeLece YeejleerÙe jÛevee nw- efke<Ceg Mecee& ves keâer Leer Deewj efpemes Dee"keerb Meleeyoer F&.
Ü ÙetjesheerÙe Yee<eeDeeW ceW DeefYe%eeveMeekegbâleuece ceW heâejmeer Deewj Dejyeer ceW Devetefole efkeâÙee ieÙee Lee,
Deveteof le nesves Jeeueer peyeefkeâ otm ejer jÛevee nw- Deewj leye mes ueieYeie meYeer ÙetjesheerÙe Yee<eeDeeW ceW
Yeiekeodieerlee~ Fmekeâe Devegkeeo efkeâÙee pee Ûegkeâe nw~
 keâeefueoeme Gppewve kesâ jepee efke›eâceeefolÙe kesâ ojyeej keâer Ü ‘efnleesheosMe’ veecekeâ ueeskeâefØeÙe ke=âefle hebÛeleb$e hej
MeesYee yeÌ{eles Les; Fme efke›eâceeefolÙe keâer henÛeeve Ûebõieghle DeeOeeefjle nw~
efÉleerÙe mes keâer ieF& nw~ Ü yeeCeYeó Éeje efueefKele n<e& keâer peerkeveer ‘n<e&Ûeefjle’
Ü Fme keâeue kesâ kegâÚ efMeueeuesKeeW ceW Yeer mebmke=âle keâekÙe keâer Gme keâeue keâer Skeâ Glke=â<š jÛevee nw~
DeefOekeâebMe efkeMes<eleeSb kegâÚ no lekeâ efkeÅeceeve nQ~  Fme keâeue ceW heeefCeefve Deewj helebpeefue kesâ kÙeekeâjCe «ebLeeW kesâ
Ü mlebYe hej meeefneflÙekeâ DeefYekÙeefòeâ kesâ Glke=â<š DeeOeej hej mebmke=âle kÙeekeâjCe keâe Yeer efkekeâeme ngDee~
GoenjCe nQ- Ü Yele&=nefj Éeje jefÛele leerve MelekeâeW keâe GuuesKe Yeer efkeâÙee
pee mekeâlee nw~
Fueeneyeeo cebo meesj keâe petveeieÌ{ Ssnesue Ü Yele&=nefj keâes helebpeefue kesâ ceneYee<Ùe hej šerkeâe efueKeves
kesâ mlebYe hej efMeueeuesKe keâe efMeueeuesKe keâe ßesÙe Yeer efoÙee peelee nw~
nefj<esCe (kelmeYeef
š Éeje ef
M eueeuesKe (jefkekeâerefle& Ü Ùen keâeue Ûebõieghle efÉleerÙe kesâ jepeojyeej kesâ
keâe uesKe jefÛele) Éeje jefÛele) osoerhÙeceeve ve#e$e Decej efmebn Éeje ‘DecejkeâesMe’
Ü veeškeâ kesâ #es$e ceW Yeeme, Metõkeâ, keâeefueoeme Deewj keâer jÛevee kesâ efueS Yeer efkeMes<e ™he mes Ùeeo efkeâÙee
YekeYetefle kesâ veece GuuesKeveerÙe nQ~ peelee nw~ mebmke=âle meerKeves keeues efkeÅeeLeer& Fme keâesMe keâes
Ü keâe jÛeefÙelee Metõkeâ nw~ kebâ"mLe keâjles nQ~
ce=ÛÚkeâefškeâ  Øeeke=âle Fme keâeue ceW Yeer Gleveer ner ueeskeâefØeÙe Leer, efpeleveer efkeâ
keâer keâLeekemleg Skeâ yeÇeÿeCe Deewj Skeâ
veeškeâ
megbo j kesMÙee heg$eer kesâ yeerÛe Øesce Øemebie
Fmemes henues kesâ keâeue ceW
Ü MJesleecyej pewve mebØeoeÙe kesâ Mem$e Deæ&-ceeieOeer Øeeke=âle ceW
hej DeeOeeefjle nw~
Deewj oef#eCe kesâ efoiecyej pewve mecØeoeÙe Oeeefce&keâ «evLe ceneje°^er
Ü Fmes ØeeÛeerve Yeejle kesâ meJeexòece veeškeâeW ceW mLeeve Øeehle nw~ Deewj meewje°^er Øeeke=âleeW ceW efueKes ieS Les~
Ü efkeMeeKeoòe ves cegõeje#eme Deewj oskeerÛebõieghleced veecekeâ Ü yeewæ «ebLeeW keâer šerkeâeSb ‘heeefue Yee<ee’ ceW efueKeer ieF&
oes veeškeâ efueKes Les~ Ùes oesveeW mekee&eOf ekeâ Øeefmeæ Sself eneefmekeâ Leerb~
veeškeâ nbw~ Ü Gme keâeue ceW heeefue Deewj Øeeke=âle kÙeekeâjCe keâer pees
Ü keâeefu eoeme Éeje efu eefKele leerve Øeefmeæ veeškeâ nQ~ Øeefmeæ hegmlekesâb efueKeer ieFË, kes nQ : kej®efÛe Éeje efueefKele
Øeeke=âleØekeâeMe Deewj Ûeb[ Éeje efueefKele Øeeke=âleue#eCe~
ceeueefkekeâeefiveefce$eced, DeefYe%eeveMeekegâbleueced efke›eâceeske&MeerÙeced
heeefue kesâ kÙeekeâjCe keâer hegmlekeâ keâe veece keâelÙeeÙeve-
Ü YekeYetefle ves GòejjeceÛeefjle, ceeueleer-ceeOeke Deeefo ØekeâjCe nw~
keâer jÛevee keâer Leer~
ieghlekeâeue ceW efueKes veeškeâeW kesâ yeejs ceW oes yeeleW
 leefceue meeefnlÙe (Tamil Literature)
GuuesKeveerÙe nQ~ Fme keâeue kesâ leefceue meeefnlÙe ceW yengle meer Ssmeer ke=âefleÙeeb
Meeefceue nQ, pees mebiece keâeue keâer jÛeveeDeeW mes efceueleer-pegueleer
henueer otmejer nQ~
Ùes meYeer veeškeâ megKeeble nQ, yeele Ùen nw efkeâ GÛÛe keieeX Ü kew<Ceke Deewj Mewke mebleeW kesâ Yeefòeâ ieerleeW keâer efkeMes<elee nw-
ogKeeble veeškeâ Skeâ Yeer kesâ ueesie efYe>ve-efYevve
veneR efceuelee~ Yee<eeSb yeesueles nQ~ YeekeeW keâer meyeuelee leLee
Ü Fve veeškeâeW ceW m$eer Deewj Metõ Øeeke=âle yeesueles nQ, peyeefkeâ iebYeerjlee Deewj meeefneflÙekeâ DeefYekÙeefòeâ keâe meeQoÙe&~
Yeõpeve mebmke=âle~ Ü veÙeveej mebleeW ceW efle®ceguej keâe yengle TbÛee mLeeve nw~
ob[ er ke=âle oMekegâceejÛeefjle Gvekesâ Éeje jefÛele Yeefòeâ ieerleeW keâe mebkeâueve iÙeejn
ieÅe kesâ #es$e ceW ØeejbefYekeâ
GuuesK eveerÙe ke=âefleÙeeb efle®cegjeF& ceW efkeâÙee ieÙee Lee, efpevnW YeejleerÙeeW Éeje
megyebOeg ke=âle keemekeoòee DelÙeble Deeoj keâer Âef<š mes osKee peelee nw

NCERT-meej ( 380 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Ü Skeâ DevÙe cenlkehetCe& ke=âefle ceW eflejme" (63)
Mewke mebleeW keâer peerkeefveÙeeb oer ieF& nQ~
 kew<Ceke meble efpevnW Deuekeej keâne peelee Lee, heejbheefjkeâ
™he mes ‘yeejn’ nQ~ veueefÙejØeyebOece kesâ ™he ceW Øeefmeæ
Gvekeâer ke=âefleÙeeW kesâ meb«en ceW 4000 heo nQ~ Fmes leefceue
keâe mekee&efOekeâ heefke$e «ebLe ceevee peelee nw Deewj oef#eCe
Yeejle kesâ meYeer ØecegKe cebefojeW ceW efkeMes<e hekee&bs kesâ Dekemej hej
Fmekesâ meceejesn DeeÙeesefpele efkeâS peeves mes Oeeefce&keâ «ebLe-uesKeve
keâer Yee<ee kesâ ™he ceW leefceue keâer efmLeefle TbÛeer nes ieF&~
 efJeosMeer efJeJejCe (Foreign details)
heâe¢eeve, £svemeebie, Feflmebie leerve ceneve Ûeerveer Ùee$eer pees
heebÛeJeer Deewj meeleJeeR Meleeyoer F& kesâ yeerÛe keâer DeJeefOe ceW %eeve,
heeb[gefueefheÙeeW Deewj DeJeMes<eeW keâer Keespe ceW Yeejle DeeS~
 heâe¢eeve Ûeej DevÙe efYeÛÚgDeeW kesâ meeLe ceOÙe SefMeÙee Deewj
keâMceerj kesâ jemles mes Yeejle ceW ØekesMe efkeâÙee Deewj mebhetCe& Gòej
Yeejle keâer Ùee$ee keâer~
Ü ken leerve ke<eeX lekeâ heešefueheg$e ceW jne, peneb Gmeves
mebmke=âle meerKeer~
Ü Ûeteb fkeâ Gmekeâer ®efÛe kesâkeue yeewæ Oece& ceW Leer, FmeefueS Gmekesâ
efkekejCe ceW DeefOekeâ jepeveereflekeâ peevekeâejer veneR nw, uesefkeâve
Gmeves Gme keâeue ceW Gòej Yeejle keâe Skeâ meeceevÙe efkekejCe
efoÙee nw~
Ü Gmekesâ efkekejCe mes ieghle keâeue ceW Meebelf ehetCe& Deewj keâuÙeeCekeâejer
keeleekejCe kesâ efkeÅeceeve nesves keâe helee Ûeuelee nw~
n<e& kesâ Meemevekeâeue ceW
ceOÙe SefMeÙee kesâ jemles Yeejle DeeÙee~
£svemeebie
Yeejle ceW lesjn ke<e& ( 630-643 F&.) jne
8 ke<e& Gmeves n<e& kesâ meeceÇepÙe ceW efyeleeS~
Ü heâe¢eeve keâer lejn £svemeebie Yeer ceOÙe SefMeÙee kesâ
jemles mes Yeejle DeeÙee Lee, uesefkeâve £svemeebie ves
heâe¢eeve kesâ efkehejerle, Deheves Ùee$ee-efkekejCeeW ceW Gve
efkeefYevve YeejleerÙe jepÙeeW keâe yÙeesje efoÙee nw, peneb
hej ken ieÙee Lee
Ü Gmekeâer hegmlekeâ ‘efme-Ùet-keâer’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme
keâe Skeâ yengcetuÙe œeesle nw~
Ü Gmeves veeueboe efkeMJeefkeÅeeueÙe ceW DeOÙeÙeve efkeâÙee, pees
Gme keâeue ceW Skeâ mekee&efOekeâ Øeefmeæ Skeb Øeefleef…le efMe#ee
keâe keWâõ Lee~
NCERT-meej ( 381 )
Ü £svemeebie ves Yeejle mes ØemLeeve efkeâÙee-
657 yeewæ «ebLeeW Deewj
150 DekeMes<eeW mes ueos 20 IeesÌ[ eW kesâ meeLe~
Ü Gmeves Deheves peerkeve kesâ Mes<e ke<e& yeewæ «ebLeeW keâe DeOÙeÙeve
Deewj Devegkeeo keâjves ceW efyeleeS~
Ü £svemeebie ves Ûeerve ceW yeewæ Oece& kesâ heebke cepeyetleer mes
peceeves Deewj Fve oesveeW osMeeW kesâ yeerÛe meebmke=âeflekeâ
mebyebOe megOeejves ceW mekee&efOekeâ Ùeesieoeve efoÙee~
 £svemeebie kesâ GoenjCe mes Ûeerve kesâ yeewæ efYe#egDeeW keâes yengle yeÌ[er
mebKÙee ceW Yeejle keâer Ùee$ee keâjves keâer ØesjCee efceueer
Ü Ûeerveer «ebLeeW ceW Ssmes mee" efYe#egDeeW keâer peerkeefveÙeeb nQ, efpevneWves
meelekeeR Meleeyoer F&. kesâ GòejeOe& ceW Yeejle keâer Ùee$ee
keâer Leer~
Ü yeeo ceW DeeS Fve Ùeeef$eÙeeW ceW meyemes cenlkehetCe& Lee Feflmebie~
ken mecegõer ceeie& mes Yeejle DeeÙee Deewj Yeejle Deeles
meceÙe Gmeves keâF& ke<e& megcee$ee Deewj ßeer efkepeÙe ceW
kÙeleerle efkeâS. peneb Gmeves yeewæ Oece& keâe DeOÙeÙeve efkeâÙee
mecegõer ceeie& mes Yeejle DeeÙee
ome ke<e& veeuebo e ceW jne
Ü
ves veeuebo e cebs yeewæ «ebLeeW keâe DeOÙeÙeve leLee
Feflmebi e
DevegJ eeo efkeâÙee
400 mebmke=âle heeb[ gefueefheÙeeW kesâ meeLe
Ûeerve ueewše~
Ü Feflmebie ves yengle mes «ebLeeW keâe Devegkeeo efkeâÙee Deewj Skeâ
‘mebmke=âle-Ûeerveer keâesMe’ lewÙeej efkeâÙee~
Ü Deheveer hegmlekeâ - ‘Yeejle Deewj ceueÙe Éerhe mecetn ceW
heeueve efkeâS peeves keeues yeewæ Oece& keâe DeefYeuesKe’ ceW
Gmeves Fve oesveeW osMeeW ceW yeewæ Oece& Deewj keneb keâer meeceevÙe
efmLeefle keâe efkekejCe efoÙee nw~
keâuee SJeb mLeehelÙe
(Art and Architecture)
 mLeehelÙekeâuee (Architecture)
ieghlekeâeue keâes ØeeÛeerve Yeejle keâe mJeCe& Ùegie keâne
peelee nw~ Ùen yeele DeeefLe&keâ #es$e ceW mener venerb ceeveer pee
mekeâleer nw, keäÙeeWefkeâ Fme keâeue ceW Gòej Yeejle ceW keâF&
veiejeW keâe heleve ngDee~
Ü uesefkeâve ieghleeW kesâ heeme meesvee Yeejer cee$ee ceW Lee, Ûeens ken
efkeâmeer Yeer œeesle mes DeeÙee nes~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Ü ieghleeW ves meyemes DeefOekeâ mkeCe&cegõeSb peejer keâerb~
Ü Deceerj Deewj jF&me ueesie Deheveer DeeÙe keâe kegâÚ Yeeie keâuee
Deewj meeefnlÙe keâer meeOevee ceW ueies ueesieeW kesâ YejCe-hees<eCe ceW
ueieeles Les~
ceLegje ceW yegæ keâer cetefle&
Ü mecegõieghle Deewj Ûebõieghle efÉleerÙe keâuee Deewj meeefnlÙe
oesveeW kesâ mebhees<ekeâ ngS~ mecegõieghle Éeje peejer efkeâS
ieS Skeâ efmekeäkesâ hej Gmes ‘keerCee’ yepeeles ngS efoKeeÙee
ieÙee nw Deewj Ûebõieghle efÉleerÙe keâe ojyeej veJejlveeW
DeLee&le veew yeÌ[s-yeÌ[s efkeÉeveeW mes Deuebke=âle Lee~
 ØeeÛeerve Yeejle ceW keâuee DeefOekeâlej Oece& mes DevegØeeefCele nesleer
Leer~ ØeeÛeerve Yeejle keâer Oece&evf ejhes#e keâuee kesâ DekeMes<e yengle keâce nQ~
Ü ceewÙe& keâeue Deewj ceewÙee&sòej keâeue ceW keâuee keâes yeewæ Oece& mes
Ketye yeÌ{ekee efceuee~
Ü helLej kesâ yeÌ[s-yeÌ[s mlebYe KeÌ[s efkeâS ieS, ÛeóeveeW keâes keâeš
keâj megboj iegÌHeâeSb yeveeF& ieFË Deewj TbÛes-TbÛes mlethe KeÌ[s
efkeâS ieS~
Ü yegæ mebyebOeer hegjekeMes<eeW hej efveefce&le ieesueekeâej
DeeOeejeW hej efškeâer iegbyeovegcee efceóer, FËš Ùee
Øemlej keâer mebjÛevee keâes mlethe keânles nQ~
Ü Depeblee keâer efÛe$eeJeueer ieghlekeâeueerve yeewæ keâuee keâe
meJe&ßes‰ vecetvee nw~ Fve efÛe$eeW ceW ieewlece yegæ Deewj
Gvekesâ efheÚues pevceeW keâer efJeefYevve IešveeSb efÛeef$ele nQ~
Ü ÙeÅeefhe Fme efÛe$eekeueer ceW F&mee keâer henueer meoer mes ueskeâj
meelekeeR meoer lekeâ kesâ efÛe$e Meeefceue nQ, leLeeefhe DeefOekeâlej
ieghlekeâeueerve ner nQ~
Ü Ùes efÛe$e keemleefkekeâ pewmes (mepeerke Deewj menpe) ueieles nQ~
DeeMÛeÙe& Ùen nw efkeâ Ûeewon meew ke<eeX kesâ yeeo Yeer Gvekesâ jbieeW
keâer Ûecekeâ ceW efkeMes<e Deblej veneR nw~
NCERT-meej
GuuesKeveerÙe nw efkeâ iegh le Meemekeâ Depeblee
efÛ e$ekeâeefj ÙeeW kesâ mebj #ekeâ veneR Les~
 Ûetbefkeâ ieghle jepee yeÇeÿeCe Oece& kesâ mebhees<ekeâ Les, FmeefueS
henueer yeej nce ieghlekeâeue ceW ner efke<Ceg, efMeke leLee DevÙe
efnbot oskeleeDeeW keâer ØeefleceeSb heeles nQ~
Ü keâF& mLeeveeW ceW nce mebhetCe& oskeceb[ue heeles nQ peneb ceOÙe ceW
cegKÙe oskelee nQ Deewj ÛeejeW Deesj Gvekesâ heefjÛej Deewj ieewCe
oskelee Skeâ ner heó hej efkejepeceeve nQ~
Ü cegKÙe oskelee keâe Deekeâej yeÌ[e jnlee Lee, peyeefkeâ
Gmekesâ heefjÛej leLee ieewCe oskelee Úesšs hewceeves hej Gleejs
peeles nQ~ Fmemes mhe<šle: meeceeefpekeâ efkeYeso leLee
ßesCeeryeælee keâe mebkesâle efceuelee nw~
ieghlekeâeue ceW osMe keâer DeeefLe&keâ mece=efæ Deewj mebhevvelee kesâ
heefjCeecemke™he efvecveefu eefKele #es$eeW ceW ÛenbgcegKeer efJekeâeme
ngDee- cetefle&keâuee mLeehelÙe keâuee Deewj efÛe$ekeâuee
Ü Fme keâeue ceW helLejeW mes cebeof jeW kesâ efvecee&Ce kesâ yeejs ceW efueKes
ieS «ebLeeW ceW, efvecee&Ce mebyebOeer efveÙeceeW keâe met#ce efkekejCe efoÙee
ieÙee Lee, efpevekeâe efMeuhekeâejeW Éeje efve…ehetke&keâ DevegmejCe
efkeâÙee peelee Lee~
YeerlejieebJe keâe cebefoj
 ieghle Deewj ieghleesòej keâeue ceW iegheâeDeeW keâer KegoeF& keâer
peeleer jner~
Ü okeäkeâve ceW kegâÚ mekee&sòece Mewueke=âle iegheâeDeeW keâe efvecee&Ce
efkeâÙee ieÙee~
Ü efkeefoMee kesâ efvekeâš GoÙeefieefj ceW veew iegheâeSb nQ, pees DebMele:
efMeueeSb keâeškeâj yeveeF& ieF& nQ Deewj DebMele: helLej efveefce&le nQ~
Ü Fve iegheâeDeeW mes ™heebkeâve (ef[peeFve) ceW ngF& ›eâefcekeâ Gvveefle
keâe heefjÛeÙe efceuelee nw Deewj FveceW Mewueke=âle Deewj mebjÛeveelcekeâ
™heebkeâveeW kesâ efceues-pegues henuegDeeW keâer peevekeâejer Øeehle nesleer nw~
( 382 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
keâer iegheâeDeeW ceW hegjeveer iegheâeDeeW keâer cetue efkeMes<eleeDeeW
keâes yejkeâjej jKee ieÙee nw~
keâer iegheâeDeesW ceW mLeehelÙe keâe Skeâ veÙee vecetvee Øemlegle
Depeblee keâjleer nQ~
ceW efkeefYevve ef[ peeFve Deewj Deekeâej keeues DelÙeble
megbo j mlebYe nQ~
iegheâeDeeW keâer Deebleefjkeâ oerkeejeW Deewj ÚleeW keâes megbo j
efÛe$eeW mes mepeeÙee ieÙee nw~
yeeIe keâer mLeehelÙe keâuee keâer Âef<š mes meeOeejCe nQ,
iegh eâeSb uesekf eâve Ùes Deheves efÛe$eeW kesâ efu eS Øeefm eæ nQ~
 Mewueke=âle efyenejeW Deewj ÛewlÙe keâ#eeW keâe Skeâ DevÙe GuuesKeveerÙe
mecetn Sueesje keâer iegheâeDeeW keâe nw~ Ùeneb mes nceW yeÇeÿeCe,
yeewæ Deewj pewve iegheâeDeeW mes efkekeâeme kesâ Debeflece oewj keâe
heefjÛeÙe Øeehle neslee nw
 keâwueeMe cebefoj kesâ efueS heneÌ[er kesâ Skeâ lejheâ kesâ hetjs Keb[ keâer
keâšeF& keâer ieF& Leer Deewj Gmekeâe efvecee&Ce Skeâ YekÙe SkeâeMceerÙe
cebefoj kesâ ™he ceW efkeâÙee ieÙee Lee, efpemeceW Skeâ yengle yeÌ[e keâ#e
(ne@ue) Lee Deewj yeejerkeâ vekeäkeâeMeer keeues mlebYe Les~
(De) ceeceuuehegjced efmLele jLe
(ye) jLeeW hej vekeäkeâeMeer keâe keâece
ceeceuuehegjced ceW yengle mes mlebYeeW keeues yeÌ[ s-yeÌ[ s keâ#eeW Deewj
meele SkeâeefMcekeâ cebefojeW (efpevnW meeceevÙeleÙee jLe keâne
peelee nw) keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee Lee-
heuueke jepee cenWõkece&ve Deewj
vejefmebnkece&ve Éeje meelekeeR Meleeyoer F&. kesâ oewjeve~
Ü Ùes jLe heke&le keâeškeâj efveefce&le efkeMeeue mebjÛeveelcekeâ cebeof jeW
kesâ hetCe& vecetves nQ~
NCERT-meej
 Fme keâeue ceW efkenejeW Deewj mletheeW keâe efvecee&Ce Yeer efkeâÙee
ieÙee~ efkenej ™heer mebmLeeDeeW ves, pees efMe#ee kesâ keWâõ Yeer Les,
efkeMeeue Deekeâej OeejCe keâj efueÙee~
Ü FveceW efkeefYevve Øekeâej keâer FceejleeW kesâ mecetn Meeefceue
nesles Les~ DeefOekeâ Øeefmeæ keWâõ, yeesOe ieÙee, meejveeLe,
kegâMeerveiej, ßeekemleer, keâebÛeer Deewj veeueboe ceW efmLele
Les~
Ü veeueboe efkeMJeefkeÅeeueÙe keâe efkekeâeme ueieYeie heebÛekeeR
Meleeyoer F&. kesâ meceÙe mes Skeâ DelÙeble Øeefleef…le mebmLeeve
kesâ ™he ceW ngDee~
Ü £svemeebie ves veeueboe ceneefkenej kesâ ceneve cebeof jeW, efkenejeW Deewj
hegmlekeâeueÙe keâer FceejleeW keâe efkemleejhetke&keâ keCe&ve efkeâÙee nw~
Ü Fme keâeue ceW efkeefMe<š ™heeW Deewj Meweuf eÙeeW keeues mebjÛeveelcekeâ
cebefojeW kesâ efkekeâeme mes mebyebefOele Skeâ veS Ùegie keâe Yeer
met$eheele ngDee~ Úesš,s Ûehešer Úle keeues cebÛe (huesšheâe@ce&)
ØeejbefYekeâ ieghle keâeue keâer efkeMes<eleeSb nQ~
Ü iegh lekeâeue ceW ØeejbefYekeâ cebefoj mLeehelÙe kesâ yeefÌ{Ùee
GoenjCe nQ-
meebÛeer keâe Úesše, efkeâbleg megbo j cebefo j mebKÙee 17,
efleiekee keâe keâbkeâeueer cebefo j Deewj
ceOÙe ØeosMe ceW SjCe Deewj veÛevee-kegâ"ej efmLele efke<Ceg
Deewj Jeejen kesâ cebefo j ØeejbefYekeâ cebeof j~
Ü Oeerj-s Oeerjs Fve cebefojeW keâer ÚleeW hej efMeKejeW keâe efvecee&Ce nesves
ueiee Deewj Fme ØeLee keâes mecetÛes osMe ceW Dehevee efueÙee ieÙee~
Ü Fme Mewueer kesâ oes mekee&sòece GoenjCe nQ, keâevehegj ceW
Yeerlejieebke keâe FËšeW keâe cebefoj Deewj oskeieÌ{ keâe
oMeekeleej cebefoj, Ùes oesveeW mLeeve Gòej ØeosMe ceW nQ~
ieYe&ie=n, efpemeceW oskecetefle&Ùeeb Øeefleef… le keâer peeleer LeeR,
kesâ Thej keâer mebjÛevee efMeKej keâer Âef<š mes oes efkeefMe<š
MewefueÙeeW keâe efkekeâeme ngD ee -
veeiej Mewueer õefkeÌ[ Mewueer
(Gòej YeejleerÙe Mewueer) (oef#eCe YeejleerÙe Mewueer)
Ü Ssnesue, yeeoeceer Deewj heó[keâue ceW oesveeW MewefueÙeeW kesâ
cebefoj heeS peeles nQ~
Ü heuueke jepeeDeeW Éeje yeveeS ieS õefkeÌ[ Mewueer cebefojeW kesâ
ØeejbefYekeâ GoenjCe nQ-
ceeceuuehegjced keâe Mewueke=âle cebefoj , efpemes Oece&jepe jLe
keâne peelee nw, Deewj
keâebÛ eer ceW efmLele mebj Ûeveelcekeâ cebefoj, efp evnW keâwueeMeveeLe
Deewj yewkegbâ" hes®ceue keâne peelee nw~
( 383 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 cetelf e&keâuee (Sculpture)
ieghlekeâeue ceW cetefle&keâuee keâe GÛÛelece efJekeâeme ngDee~ Fme
keâeue keâes ‘ieewjJe keâeue’ keâne peelee nw, keäÙeeWefkeâ Fme keâeue ceW
DeeOÙeeeflcekeâlee, DeeoMe&Jeeo Deewj keâuee keâe meJeexòece
meefcceßeCe ngDee~
veeueboe efmLele cenemlethe kesâ DeJeMes<e
Ü yegæ keâer Deveefievele ØeefleceeSb yeveeF& ieFË~
Ü efmekeäkeâeW keâer {ueeF& yeejerkeâer mes keâer peeleer Leer Deewj meebÛeeW
 ieghlekeâeue ceW yeveer oes ceeršj mes Yeer TbÛeer yegæ keâer keâebmÙecetefle&
hej yeÌ[s OÙeeve mes KegoeF& keâer peeleer Leer~
Yeeieuehegj kesâ efvekeâš meguleeveiebpe ceW heeF& ieF& nw~ Ü leebyes keâer huesšeW mes peg[Ì er cegõeSb (meerue) Yeer Glke=â<š keâejeriejer
Ü Heâe¢eeve ves 25 ceeršj mes Yeer DeefOekeâ TbÛeer yegæ keâer keâer yeefÌ{Ùee efcemeeue nwb~
leeceÇcetefle& osKeer Leer, pees Deye efyeÇšsve kesâ yejefcebIece
cÙetefpeÙece ceW nw~
 efÛe$ekeâuee (Drawing)
Yeejle ceW efÛe$eebkeâve keâe cetu e Keespee pee mekeâlee nw-
Ü ieghlekeâeue ceW meejveeLe Deewj ceLegje ceW yegæ keâer megboj
ØeefleceeSb yeveeR~ Yeerceyesškeâe efcepee&hegj DevÙe mLeeveeW hej heeS
Ü meejveeLe Deewj DevÙe mLeeveeW hej yegæ keâer pees Deveskeâ cetefle&Ùeeb
Deewj ieS Øeeiewefleneefmekeâ
MewueefÛe$eeW ceW
heeF& ieF& nQ, Gvemes yeewæ keâuee kesâ hetCe&le: efkekeâefmele ™he keâe
Ü meeefneflÙekeâ mee#ÙeeW kesâ DeeOeej hej Yeer Fme yeejs ceW keâesF&
heefjÛeÙe efceuelee nw~ Ùes cetefle&Ùeeb Gòejkeleer& keâeue kesâ efueS
mebons yeekeâer veneR jnlee efkeâ Yeejle ceW efÛe$ekeâuee keâer meeOevee
DeeoMe& ceeveer peeves ueieeR~
yengle ØeeÛeerve meceÙe mes keâer pee jner Leer~
 yeÇeÿeCe Oece& kesâ oskeleeDeeW keâer cetefle&ÙeeW ceW Yeer keâuee kesâ Fme GÛÛe
Ü efÛe$eeW keâe ØeÙeesie oerkeejeW keâes mepeeves kesâ efueS efkeâÙee peelee
mlej keâes meeceevÙele: yeveeS jKee ieÙee Lee, efpemekeâe helee oskeieÌ{
Lee~ Yeejle ceW efÛe$ekeâuee kesâ mekee&sòece GoenjCe Depeblee
cebefoj Deewj DevÙe mLeeveeW kesâ leef#ele heâuekeâeW ceW efMeke, efke<Ceg Deewj yeeIe keâer iegheâeDeeW ceW efceueles nQ~
Deewj DevÙe oskeleeDeeW keâer cetefle&ÙeeW mes ueielee nw~ Ü Ùes efÛe$e henueer Deewj meelekeeR Meleeyoer F&. kesâ yeerÛe
Ü Fve oskecetelf e&ÙeeW ceW ve kesâyeue meeQoÙe& Deewj Deekeâ<e&Ce nw, yeefukeâ yeveeS ieS Les, Depeblee keâer 29 iegheâeDeeW ceW mes 16
GveceW Skeâ keâebefleceÙe DeeOÙeeeflcekeâ DeefYekÙeefòeâ keâer Peuekeâ iegheâeDeeW ceW efÛe$eeW kesâ efÛeÖ osKes pee mekeâles nQ~
efceueleer nw~
 ieghle keâeue kesâ keâueekeâej Deewj efMeuhekeâej OeelegDeeW kesâ keâeÙe& ceW Yeer
keâce heejbiele veneR Les~
Ü efouueer ceW kegâlegyeceerveej kesâ efvekeâš efmLele ueewnmlebYe

Oeelegkeâce& kesâ keâewMeue Deewj ØeewÅeeseif ekeâer keâe Skeâ Ûecelkeâej nw,
Ü ieghle keâeue ceW Oeelegkeâce& kesâ GÛÛe mlej keâer peevekeâejer
efvecveefueefKele keâueeDeeW mes efceueleer nw -
yeÌ[ s hewceeves hej leebyes keâer cetefle&Ùeeb, leLee
efmekeäkesâ Deewj leebyes keâer ceesn jW ieÌ{ves mes~ Mes<eMeeÙeer efJe<Ceg, efJe<Ceg cebefoj, osJeieÌ{
Ü veeueboe (efyenej) ceW yegæ keâer 80 heâerš TbÛeer leebyes Ü Depeblee ceW iegheâeDeeW keâer melen keâes henues efceóer,
keâer Skeâ cetefle& yeveeF& ieF& Leer Deewj meguleeveiebpe keâer ieesyej, meesheeveeMce (š^whe je@keâ) kesâ yeejerkeâ Ûetjs kesâ efceßeCe
yegæ Øeeflecee pees 7.5 heâerš TbÛeer nw, yejefcebIece mes heeslee peelee Lee Deewj efheâj Gmekesâ Thej yeejerkeâ meheâso
meb«eneueÙe ceW Deepe Yeer osKeer pee mekeâleer nw~ heuemlej keâer heleueer hejle ÛeÌ{eF& peeleer Leer~

NCERT-meej ( 384 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Ü FveceW Deeceleewj mes meheâso, ueeue, Yetjs, njs Deewj veerues
jbieeW keâe Fmlesceeue Gvekesâ efkeefYevve ÚeÙeebkeâveeW ceW efkeâÙee ieÙee
nw~
Ü Depeblee keâer iegh eâeDeeW kesâ efÛe$eeW ceW efÛe$eebefkeâle efkeâÙee
ieÙee nw-
yegæ keâer Deeke=âefleÙeeW Deewj
Gvekesâ kele&ceeve Deewj hetke& pevceeW keâer IešveeDeeW DeLee&le
peelekeâ keâLeeDeeW keâes~
Depeblee keâer iegheâe keâer efÛe$ekeâeefjÙeeb
Ü mepeekeš kesâ ØeÙeespeve mes heMegDeeW Deewj kevemheefleÙeeW kesâ
efÛe$e Yeer yengle yeÌ[er mebKÙee ceW KeeRÛes ieS nQ, Fvekesâ
DeefYekeâuhe efpeleves efkeefkeOeleehetCe& Deewj Deekeâ<e&keâ nQ, Gleves ner
keâuheveehetCe& Yeer~
 keâwueeMe efmLele Mewueke=âle cebefoj Deewj Gmekesâ Deeme-heeme keâer
iegheâeDeeW ceW yeveeS ieS efÛe$e Depeblee Deewj yeeIe kesâ efÛe$eeW mes kegâÚ
efYevve efkeâmce Deewj Mewueer kesâ nQ~
 efmeòevekeemeue, hegšgkeâesóF& (ceõeme ceW) kesâ iegheâe-cebefoj ceW
heuueke jepee cenWõkece&ved kesâ keâeue kesâ yengle yeefÌ{Ùee efÛe$e
GheueyOe nQ~ kes yeÌ[s Deekeâ<e&keâ Deewj megboj nQ leLee Gvemes helee
Ûeuelee nw efkeâ heuueke jepeeDeeW kesâ keâeue ceW Ùen keâuee Glke=â<šlee
kesâ efkeâleves TbÛes mlej hej hengbÛe ieF& Leer~
efJe%eeve Deewj ØeewÅeesefiekeâer
(Science and Technology)
Yeejle ceW efke%eeve Deewj ØeewÅeesefiekeâer kesâ #es$e ceW ngS efkekeâeme
mes Deefpe&le %eeve, henues DejyeeW ves Øeehle efkeâÙee Deewj yeeo ceW
heefMÛeceer mebmeej ves~
ieghlekeâeue kesâ Yeejle keâes efvecveefueefKele #es$eeW ceW mebmeej kesâ
DevÙe osMeeW keâer leguevee ceW yengle DeefOekeâ Gvvele %eeve
Øeehle Lee-
ieefCele Keieesue efJ e%eeve efÛeefkeâlmee
NCERT-meej
 ØeeÛeerve Yeejle ceW ieefCele Deewj Keieesue efkeÅee keâe pevce Deewj
efkekeâeme kewefokeâ keâeue ceW ner nes ieÙee Lee~
ÜieefC ele kesâ yeejs ceW DeeÙe&Yeš ves kegâmegcehegj
(heešefueheg$e) ceW Deheveer hegmlekeâ DeeÙe&YešerÙe
efueKeer, peye ken kesâkeue 23ke<e& keâe Lee (Ùen Ûeej
YeeieeW ceW efkeYeeefpele nw~)
Ü peneb lekeâ jsKeeieefCele keâe mebyebOe nw, DeeÙe&Yeó ves DevÙe
efke<eÙeeW kesâ meeLe-meeLe, ef$ekeâesCe kesâ #es$eheâue, ef$ekeâesCeeW
keâer mece™helee kesâ ØecesÙe, ke=òe kesâ #es$eheâue Deewj
Keb[eW ceW Meeefceue DeeÙeleeW kesâ #es$eheâue mes mebyebefOele
ØecesÙe hej efkeÛeej efkeâÙee nw~
 DeeÙe&Yeó keâer ieefCele ØeCeeueer keâer meyemes cenlkehetCe& efkeMes<elee
nw, Gmekeâer ‘DeefÉleerÙe mebkesâleebkeâve ØeCeeueer’
Ü Ùen oeMeefcekeâ mLeeveerÙe ceeve ØeCeeueer hej DeeOeeefjle
Leer, efpemekeâer peevekeâejer Gme meceÙe DevÙe efkeâmeer Yeer ØeeÛeerve
osMe ceW veneR Leer, uesefkeâve efpemekeâe GheÙeesie Deye mecetÛes meYÙe
mebmeej ceW efkeâÙee peelee nw~
 Skeâ DevÙe Øeefmeæ ieefCele%e yeÇÿeieghle Lee~ Fmeves 628 F&. ceW
yeÇÿeefmeæeble veecekeâ hegmlekeâ efueKeer Leer~
Ü Gvekeâer Skeâ DevÙe megØeefmeæ ke=âefle keâe veece Keb[KeeÅe Lee,
pees mebYekele: 665 F&. ceW efueKeer ieF& Leer~
Ü yeÇÿeieghle ves vekeâejelcekeâ iegCeeW Deewj MetvÙe kesâ meeLe keâece
keâjves kesâ efveÙece lewÙeej efkeâS Les~ Gmeves KeieesueerÙe
mecemÙeeDeeW kesâ efueS yeerpeieefCele keâe GheÙeesie keâjvee
Meg™ efkeâÙee Lee~
 Keieesue efJe%eeve (Astronomy)
ØeeÛeerve Yeejle ceW Keieesue efke%eeve Deewj heâefuele
pÙeesefle<e oesveeW Skeâ ner heeefjYeeef<ekeâ Meyo mes
odÙeeseflele nesles Les, efpemes pÙeesefle<e keâne peelee Lee
Ü metÙe& Gme keâeue keâer Keieesue efke%eeve keâer meyemes
DeefOekeâ cenlkehetCe& Deewj mebhetCe& ke=âefle nw~
( 385 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Ü heâefuele pÙeesefle<e kesâ #es$e ceW Yeer nce kejenefceefnj kesâ
yengle DeefOekeâ $e+Ceer nQ~ Deheveer efkeMJekeâesMeerÙe ke=âefle ‘ye=nlmebenf lee’
ceW Gmeves Fme efke<eÙe hej GheueyOe ØeeÛeerve %eeve keâes Yeejer
cee$ee ceW megjef#ele efkeâÙee nw~
Ü kejenefceefnj keâerr hegmlekeâ ye=nlmebefnlee Øeeke=âeflekeâ
pÙeesefle<e keâer meyemes DeefOekeâ cenlkehetCe& hee"Ÿehegm lekeâ
nesves kesâ meeLe-meeLe efke%eeve kesâ #es$e ceW ØeeÛeerve YeejleerÙe
%eeve keâe meÛecegÛe Skeâ ceneve meej-meb«en nw ~
Ü kejenefceefnj keâe heg$e ‘he=LegÙeMemed’ Yeer Keieesue efke%eeve
keâe Skeâ Glmeener efkeÅeeLeer& Lee Deewj Gmeves 600 F&.
ceW ‘nesjeMelehebÛeeefMekeâe’ veecekeâ Skeâ hegmlekeâ efueKeer
Leer~
 DeeÙe&Yeó, ieghle keâeue ceW ieefCele keâer lejn Keieesue efke%eeve kesâ
#es$e keâe Yeer Skeâ DemeeOeejCe efkeÉeve Lee~ uesefkeâve Gmekeâe meyemes
ceewefuekeâ Ùeesieoeve, Gmekeâer Ùen ceevÙelee Leer efkeâ «enCe jeng-kesâleg
kesâ keâejCe veneR ueieles, pewmee efkeâ Gme meceÙe kesâ kegâÚ pÙeeself eef<eÙeeW
keâe efkeMJeeme Lee, yeefukeâ Ûebõcee hej he=Lkeer keâer ÚeÙee heÌ[ves
mes ueieles nQ Deewj Fme Øekeâej Gmeves he=Lkeer kesâ Deheveer Oegjer
hej Ietceles ngS metÙe& kesâ ÛeejeW Deesj Ûekeäkeâj ueieeves kesâ
leLÙe keâer hegef<š keâer pewmee efkeâ kewefokeâ keâeue ceW peevee
peelee Lee~
Fme keâeue keâer oes Øeefmeæ ke=âefleÙeeW kesâ veece nQ,
‘De°ebi emeb«en’ Deewj ‘De°ebieùoÙemebefnlee’ , pees Skeâ ner
(JeeiYeó) veece kesâ oes efJeefYevve uesKekeâeW Éeje efueKeer ieF& nQ~
Ü heMeg- jesieeW kesâ yeejs ceW efueKeer ieÙeer hegm lekeâ
nmlÙeeÙegke&so
ceW efkeMes<e ™he mes neefLeÙeeW keâes nesves keeues
jesieeW kesâ GheÛeej kesâ efJe<eÙe ceW peevekeâejer oer
ieF& nw~
Ü Fmeer Øekeâej keâer Skeâ hegmlekeâ meeOeg Meeefuenes$e Éeje
IeesÌ[eW hej efueKeer ieF&, efpemes DeÕeMeem$e veece mes peevee
peelee nw~
 Oeelegkeâce& efJe%eeve (Metallurgy)
efÛeefkeâlmee efke%eeve kesâ meeLe efpeme Skeâ DevÙe efke%eeve keâe
efkekeâeme ngDee, ken jmeeÙeve efke%eeve Lee~
ceneÙeeve cele kesâ DevegÙ eeÙeer, veeieepeg&ve keâes Skeâ
ceneve jmeeÙeve Jew% eeefvekeâ kesâ ™he ceW Yeer Øeefle‰e
Øeehle Leer~
Ü efÛeefkeâlmee efke%eeve kesâ Deueekee jmeeÙeve efke%eeve mes Oeelegkeâce&
efke%eeve kesâ efkekeâeme ceW heÙee&hle meneÙelee Øeehle ngF& nesieer~

DeeÙe&Yeó Ssmee henuee efJeÉeve Lee, efp emeves Keieesue

efJe%eeve kesâ #es$ e ceW mebkesâle-efÛeÖeW keâe GheÙeesie efkeâÙee Lee~

Ü Gmeves oes ›eâceeiele efoveeW keâer DekeefOe ceW nesves keeueer keâceer
DeLekee ke=efæ keâes ceeheves keâe Skeâ mener met$e Yeer Keespee Lee~
cenjewueer keâe ueewnmlebYe
 efÛeefkeâlmee (Treatment)
YeejleerÙe efÛeefkeâlmee heæefle ‘DeeÙegke&so’ keâe Meeefyokeâ DeLe& nw Ü cenjewu eer ceW efmLele ueewnmlebY e Skeâ Ssmee peerkeble
oerIee&Ùeg keâe efke%eeve~ Fme heæefle keâe pevce keweof keâ keâeue ceW ngDee mceejkeâ nw, efpememes YeejleerÙeeW Éeje 1500 ke<e& henues
Lee~ efke%eeve ceW keâer ieF& Øeieefle keâe helee Ûeuelee nw~
Ü kesoeW ceW, efkeMes<e ™he mes - DeLeke&keso ceW meele meew mes
DeefOekeâ Ssmes Mueeskeâ nQ, pees DeeÙegke&so mes mebyebefOele Ü Ùen ueewn mlebYe 7.32 ceer. TbÛee nw Deewj Fmekeâe JÙeeme Fmekesâ
efke<eÙeeW kesâ nQ~ DeeOeej hej 40 meWšerceeršj Deewj Thejer Yeeie ceW 30 mesceer. nw~
Fmekeâe Jepeve 6 šve nw~ Fmeves efheÚues 1500 Je<eeX mes Øeke=âefle kesâ
Ü Fme keâeue kesâ ceneve uesKekeâ keâe veece ‘keeiYeó’ Lee~
meYeer ØekeâesheeW pewmes—Je<ee&, Oethe Deewj "b[ keâes Pesuee nw,
DeeÙegke&os ceW Gvekeâe mLeeve Ûejkeâ Deewj megßegle kesâ "erkeâ yeeo
eEkeâleg Fme hej Deepe lekeâ pebie veneR ueiee nw~
Deelee nw~

NCERT-meej ( 386 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeOÙeeÙe-mcejefCekeâe
jepÙe keâes ØeMeemeefvekeâ megefJeOee kesâ
efueS keâF& ØeebleeW ceW efJeYeeefpele efkeâÙee peelee
Lee~ Gòej ceW Yegefòeâ oef#eCe ceW ceb[ue
DeLeJee ceb[ueced ~
ØeebleeW keâe Ghe-efJeYeepeve Gòej ceW efJe<eÙe
DeLeJee Yeesie kesâ ™he leLee ceW oef#eCe ceW
keâesóce DeLeJee Jeuevee[g kesâ ™he ceW efkeâÙee
ieÙee Lee~
Yegefòeâ keâe ØeMeemekeâ, efpemes Gheefjkeâ
keâne peelee Lee jepee Éeje efveÙegòeâ efkeâÙee
peelee Lee~ pees efkeâ yeeo ceW efJe<eÙeheefle keâer
efveÙegefòeâ keâjlee Lee, pees efJe<eÙe keâe ØeYeejer
DeefOekeâejer neslee Lee~
ßesefCeÙeeb Deheves meomÙeeW kesâ ceeceues
osKeleer LeeR Deewj ßesCeer kesâ efveÙece, keâevetve
Deewj hejbheje keâe GuuebIeve keâjves JeeueeW
keâes mepee os mekeâleer Leer~
mebefOeefJe«eeefnkeâ (Meebefle Deewj Ùegæ
keâe ceb$eer) Deewj kegâceejeceelÙe (GÛÛeheomLe
DeefOekeâeefjÙeeW keâe mecetn) ieghle jepeeDeeW
Éeje efveefce&le DeefOekeâeefjÙeeW kesâ oes veS
Jeie& Les~
ieghle jepeeDeeW ves ‘cenejepeeefOejepe’,
‘hejceYeóejkeâ’ Deewj ‘hejcesMJej’ pewmeer
GheeefOeÙeeb OeejCe keâeR~
Fueeneyeeo, mlebYe uesKe ceW
mecegõieghle keâer leguevee ve kesâJeue Fbõ, Je®Ce,
kegâyesj Deewj Ùece Deeefo osJeleeDeeW kesâ meeLe keâer
nw, yeefukeâ he=LJeer hej efveJeeme keâjves Jeeues
hejcesMJej kesâ ™he ceW Yeer keâer ieF&~
ieghlekeâeue ceW DeefOekeâeefjÙeeW keâes Jesleve
keâe Yegieleeve, GÛÛe DeefOekeâeefjÙeeW keâes vekeâo
neslee Lee DevÙe keâes 'heeJevee' Yetefce kesâ
peefjS Yeer Øeehle neslee Lee~
ieghlekeâeue ceW meJe&ØeLece efJeefOe-
efvecee&leeDeeW ves oerJeeveer Deewj Heâewpeoejer
keâevetveeW kesâ yeerÛe mhe° efJeYeepekeâ
jsKee KeeRÛeer~
NCERT-meej
(FLASHBACK)
ieghle mes n<e& lekeâ
ieghlekeâeue ceW yeÇe¢eCeeW keâes efceues
efJeMes<eeefOekeâejeW, keâer peevekeâejer
‘veejo mce=efle’ mes Øeehle nesleer nw~
Fme keâeue ceW MetõeW Deewj efm$eÙeeW
keâer efmLeefle ceW megOeej ngDee, GvnW jeceeÙeCe,
ceneYeejle Je hegjeCe megveves leLee ke=â<Ce osJelee
keâer hetpee keâjves Je kegâÚ ie=nmebmkeâej
meceepe keâjves keâe DeefOekeâej Lee~
efJeJeen kesâ meceÙe JeOet keâes YeWš kesâ ™he
ceW ceeb-yeehe Éeje efoS ieS DeeYet<eCe, DeuebkeâjCe
Deewj Jem$eeW keâes m$eerOeve keânles Les~
Ú"er meoer kesâ mce=eflekeâej keâelÙeeÙeve
kesâ Devegmeej m$eer Deheveer DeÛeue mebheefòe
keâes Yeer yesÛe mekeâleer nw Deewj efiejJeer
jKe mekeâleer nw~
jepeJÙeJemLee Yeejle ceW ieghle jepeeDeeW ves meyemes
Deewj ØeMeemeve DeefOekeâ mJeCe&cegõeSb peejer keâer, pees Gvekesâ
DeefYeuesKeeW ceW oerveej keâner ieF& nQ~
ieghlekeâeueerve cegõeDeeW kesâ ØeÙeesie mes
ve kesâJeue mesvee Deewj ØeMeemeve kesâ
DeefOekeâeefjÙeeW keâes Jesleve Ûegkeâeves keâer, yeefukeâ
Yetefce keâer Kejero-efye›eâer mebyebOeer DeeJeMÙekeâlee
keâer hetefle& ceW Yeer nesleer Leer~
iegpejele efJepeÙe kesâ yeeo ieghle jepeeDeeW ves
yeÌ[er mebKÙee ceW Ûeeboer kesâ efmekeäkesâ peejer efkeâS~
DeLe&JÙeJemLee
ke=âef<e ØeCeeueer Yeueer-Yeebefle efJekeâefmele
Leer ye=nlmebefnlee Deewj DecejkeâesMe ceW heewOeeW
Deewj GÅeeveeW, JeveeW, HeâmeueeW Deewj Keeo
Deeefo keâer peevekeâejer efceueleer nw~
£svemeebie ves YeejleerÙeeW keâer Jem$e
meece«eer keâes Fve Meer<eeX kesâ Debleie&le Jeieeake=âle
efkeâÙee nw – jsMece, metle, efueveve, Tve
Deewj yekeâjer kesâ yeeue~
ieghlekeâeue ceW oMehegj, yeveejme,
ceLegje Deewj keâece™he keâheÌ[e Glheeove
kesâ yeÌ[s keWâõ Les~
( 387 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Yet-jepemJe, vekeâoer Deewj Jemleg oesveeW
™heeW ceW Gieene peelee Lee, pees Glheeo kesâ
ÛeewLes Yeeie mes Ú"s Yeeie lekeâ neslee Lee~
ceOÙe Je heefMÛece Yeejle kesâ
«eeceJeeefmeÙeeW Éeje mejkeâejer mesvee Deewj
DeefOekeâeefjÙeeW keâer mesJee kesâ efueS efve:Megukeâ ßece
keâjeÙee peelee Lee, pees efJeef° keânueelee Lee~
mce=efleÙeeW hej šerkeâe efueKeves keâe
oewj ieghlekeâeue kesâ yeeo Meg™ ngDee~
keâeefueoeme keâer cesIeotle, jIegJebMe Deewj
kegâceej mebYeJe pewmeer keâeJÙe-jÛeveeSb
Deewj DeefYe%eeveMeekegbâleueced pewmes veeškeâ
efJeMJe ceW meJeexòece meeefneflÙekeâ ke=âefleÙeeW
ceW Meeefceue nQ~
ce=ÛÚkeâefškeâce veeškeâ keâe jÛeefÙelee
Metõkeâ nw, efpemeceW Skeâ yeÇeÿeCe Deewj Skeâ JesMÙee
heg$eer kesâ yeerÛe Øesce Øemebie keâe JeCe&ve nw~
ieÅe kesâ #es$e ceW ØeejbefYekeâ GuuesKeveerÙe
ke=âefleÙeeb ob[er ke=âle oMekegâceejÛeefjle leLee
megyebOeg ke=âle JeemeJeoòee nQ~
hebÛeleb$e keâer jÛevee efJe<Ceg Mecee& ves keâer
Leer, efpemes Dee"JeeR Meleeyoer F&. ceW Heâejmeer
Deewj Dejyeer ceW Devetefole efkeâÙee ieÙee Lee
leLee ueieYeie meYeer ÙetjesheerÙe Yee<eeDeeW ceW
DevegJeeo efkeâÙee pee Ûegkeâe nw~
veÙeveej mebleeW kessâ ieerleeW keâe mebkeâueve
efle®cegjeF& ceW efkeâÙee ieÙee nw leLee DeueJeej
mebleeW keâer ke=âefleÙeeW keâe meb«en veueefÙejØeyebOece
kesâ ™he ceW efkeâÙee ieÙee nw~
ieghle jepee yeÇeÿeCe Oece& kesâ mebhees<ekeâ
Les, FmeefueS henueer yeej ieghlekeâeue ceW ner
efJe<Ceg, efMeJe Deewj DevÙe efnbot osJeleeDeeW
keâer ØeefleceeSb heeles nQ~
Depeblee keâer iegHeâeSb mLeehelÙe keâe Skeâ
veÙee vecetvee Øemlegle keâjleer nQ, iegHeâeDeeW
keâer Deebleefjkeâ oerJeejeW Deewj ÚleeW keâes
megboj efÛe$eeW mes mepeeÙee ieÙee nw~
NCERT-meej
cebomeewj kesâ efMeueeuesKe mes efmeukeâ
yegvekeâjeW kesâ mebIeeW Deewj efveieceeW kesâ
ef›eâÙeekeâueeheeW keâe yÙeewje efceuelee nw~
jepÙeJÙeJemLee
Deewj ØeMeemeve JeelmÙeeÙeve ves Deheveer hegmlekeâ keâecemet$e
ceW Ûeewme" keâueeDeeW ceW jlve hejer#ee leLee
DeLe&JÙeJemLee jlveeW keâes hejKeves keâer keâueeDeeW keâes
Meeefceue efkeâÙee nw~
leeceüefueefhle, Deefjkeâeces[,g keâeJesjerheòevece,
yeejyesejf keâce, cegpeerefjme, Øeefle‰eve, meesheeje
Deewj Ye=iegkeâÛÚ Gme keâeue ceW cenlJehetCe&
mecegõer heòeve Les~
ieghle, ÛeeuegkeäÙe, heuueJe Deewj DevÙe
jepeJebMe yeÇeÿeCe Oece& kesâ DevegÙeeÙeer Les,
uesefkeâve GvneWves Deheves Oece& keâes keâYeer
meeceüepÙe kesâ Oece& kesâ ™he ceW Deejesefhele
veneR efkeâÙee~
Fme keâeue ceW yeewæ Oece& Ûeerve,
ßeeruebkeâe Deewj oef#eCe-hetJe& SefMeÙee ceW
ueeskeâefØeÙe ngDee~
ßeeruebkeâe kesâ jepee ves mecegõieghle mes
Yee<ee Deewj ieÙee ceW yeewæ Ùeeef$eÙeeW kesâ efueS efJeßeece
meeefnlÙe ie=n yeveeves keâe DevegjesOe efkeâÙee Lee~
Fme keâeue ceW efMe#ee kesâ cenlJehetCe&
keWâõ veeueboe, JeuueYeer Deewj keâebÛeerhegjce Les~
Ú"er Meleeyoer F&. ceW JeuueYeer ceW efÉleerÙe
pewve heefj<eo keâe DeeÙeespeve ngDee leLee pewve
Oece&
efmeæebleeW keâer heefjYee<ee Deepe kesâ ™he
ceW keâer ieF&~
Fme keâeue ceW Ùe%e keâer Dehes#ee, oeve hej
DeefOekeâ yeue efoÙee peeves ueiee, neueebefkeâ
cetefle&ÙeeW keâes YeWš ÛeÌ{evee keâce&keâeb[ keâe cegKÙe
Debie yevee jne~
F&mee hetJe& otmejer meoer ceW Deekeâj
veejeÙeCe, Jewefokeâ osJelee mes Deueie neskeâj
veejeÙeCe-efJe<Ceg keânueeves ueies~
ke=â<Ce keâer efJe<Ceg mes DeefYevvelee efoKeeves
keâuee kesâ GösMÙe mes ceneve ieeLee keâeJÙe ceneYeejle
mLeehelÙe keâes veÙee ™he efoÙee ieÙee~
YeeieJele mebØeoeÙe keâe cegKÙe lelJe
Yeefòeâ (ØesceceÙe efve‰e) Deewj Deefnbmee
(peerJeeW keâer nlÙee ve keâjvee) nw~
( 388 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
yeeIe keâer iegHeâeSb mLeehelÙe keâer Âef° mes
meeOeejCe nw, hejbleg Ùes Deheves efÛe$eeW kesâ
efueS Øeefmeæ nQ~
Sueesje keâer iegHeâeDeeW mes Mewueke=âle
efyenej leLee ÛewlÙe keâ#eeW keâe Skeâ DevÙe
mecetn osKeves keâes efceuelee nw, kewâueeMe cebefoj
SkeâeMce cebefoj keâe GoenjCe nw~
 meebÛeer keâe cebefoj mebKÙee 17
 efleieJee keâe kebâkeâeueer cebefoj
 SjCe Deewj veÛevee-kegâ"ej efmLele
efJe<Ceg Deewj Jeejen kesâ cebefoj
keâuee
 keâevehegj kesâ YeerlejiebeJe keâe F&šeW keâe
mLeehelÙe
cebefoj Deewj osJeieÌ{ keâe oMeeJeleej
cebefoj
ieghlekeâeue ceW meejveeLe Deewj ceLegje ceW
yegæ keâer megboj ØeefleceeSb efceueer nQ~
efouueer ceW kegâlegyeceerveej kesâ efvekeâš
efmLele ueewnmlebYe Oeelegkeâce& kesâ keâewMeue
Deewj ØeewÅeesefiekeâer keâe Skeâ Ûecelkeâej nw~
Yeerceyesškeâe, efcepee&hegj Deewj DevÙe
mLeeveeW hej heeS ieS Øeeiewefleneefmekeâ
MewueefÛe$eeW ceW Yeejle ceW efÛe$eebkeâve keâe
cetue Keespee pee mekeâlee nw~
DeeÙe&Yeó keâer ieefCele keâer meyemes
cenlJehetCe& efJeMes<elee Gmekeâer 'DeefÉleerÙe
mebkesâleebkeâve ØeCeeueer Leer, Ùen oeMeefcekeâ
mLeeveerÙe ceeve ØeCeeueer hej
DeeOeeefjle Leer~
yeÇÿeieghle ves 628 F&. ceW yeÇÿeefmeæeble
leLee 665 F&. ceW Keb[KeeÅe veecekeâ hegmlekeâ
efueKeer, efpemeceW MetvÙe kesâ meeLe keâece keâjves
kesâ efveÙece lewÙeej efkeâS ieS Les~
Jejenefceefnj ves 505 F&. ceW Deheveer
hegmlekeâ hebÛeefmeæebeflekeâe ceW heebÛe ke=âefleÙeeW
keâe efJeJejCe hewleecen, jescekeâ, heewefueme,
Jeefme‰ leLee metÙe& kesâ ™he ceW efkeâÙee~
Jejenefceefnj kesâ heg$e 'he=LegÙeMemed' Yeer
Keieesue efJe%eeve keâe Skeâ Glmeener efJeÅeeLeea
Lee, Gmeves 600 F&. ceW 'nesjeMelehebÛeeefMekeâe'
veecekeâ hegmlekeâ efueKeer~
NCERT-meej
ieghle keâeue ceW ceneÙeeve yeewæ Oece&
keâer leguevee ceW YeeieJele Ùee Jew<CeJe mebØeoeÙe
DeefOekeâ ØeYeeJeer nes ieÙee~
ieghle jepee Jew<CeJe Oece& kesâ DevegÙeeÙeer Les
Deewj Deheves Deehekeâes 'hejceYeeieJele'
keânles Les~
oef#eCe Yeejle ceW Jew<CeJe Oece& keâeHeâer
ueeskeâefØeÙe nes ieÙee Deewj Jew<CeJe YeòeâeW keâes
'DeueJeej' keâne peelee Lee~
kesâve Gheefve<eo ceW meJeexÛÛe osJeeW kesâ
™he ceW efMeJe Deewj Gcee (efMeJe keâer helveer)
keâer mlegefle keâer ieF& nw~
Oece& oef#eCe Yeejle ceW MewJe mebleeW keâes
veÙeveej keâne peelee Lee, Fve mebleeW keâer
mebKÙee 63 yeleeF& ieF& nw~
MewJe mebØeoeÙe keâes henues uekegâue Deewj
heeMeghele DeLeJee censMJej keâne peelee Lee~
kegâceej ieghle ØeLece kesâ keâeue ceW 'cebomeewj
efMeueeuesKe' ceW yegvekeâjeW kesâ JÙeJemeeÙe mebIe
Éeje metÙe& cebeof j kesâ efvecee&Ce Deewj Gmekeâer
cejccele efkeâS peeves keâe GuuesKe nw~
ieghlekeâeue ceW Deheves heg®<e Øeefle™he
keâer Meefòeâ DeLeJee heew®<e kesâ ™he ceW
osJeer ogiee&, keâeueer Deewj heeJe&leer keâes Meefòeâ
Keieesue efJe%eeve keâe heÙee&Ùe ceevee peelee Lee~
Deewj ØeewÅeesefiekeâer
Fme keâeue kesâ ceneve uesKekeâ 'JeeieYeó'
keâer oes Øeefmeæ ke=âefleÙeeW keâe veece
'De°ebiemeb«en' Deewj 'De°ebieùoÙemebefnlee'
efÛeefkeâlmee nw pees efkeâ Skeâ ner (JeeiYeó) veece kesâ
oes efJeefYevve uesKekeâeW Éeje efueKeer ieF& nw~
Fme keâeue kesâ uesKekeâ JeeiYeó, efpevekeâe
mLeeve Ûejkeâ Deewj megßegle kesâ "erkeâ yeeo
ceW Deelee nw~
Oeelegkeâce&
ceneÙeeve cele kesâ DevegÙeeÙeer veeieepeg&ve
keâes Skeâ ceneve jmeeÙeve Jew%eeefvekeâ kesâ
™he ceW Yeer Øeefle‰e Øeehle Leer~
( 389 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-Keb[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. metÛeer I keâes metÛeer II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes ieghlekeâeue ceW henues keâer lejn ner jepÙe keâes ØeMeemeefvekeâ megefJeOee kesâ efueS
efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS- keâF& ØeebleeW ceW efJeYeeefpele efkeâÙee peelee Lee~ GvnW Gòej ceW ‘Yegefòeâ‘ leLee
metÛeer I metÛeer II oef#eCe ceW ‘ceb[ue‘ DeLeJee ‘ceb[ueced‘ keâne peelee Lee~
(jepeJebMe) (Meemeve keâeue)
4. ieghlekeâeue ceW DeeOegevf ekeâ lenmeerueeW keâes efkeâme veece mes peevee peelee
A. ieghle 1. ueieYeie 137 meeue
Lee?
B. ceewÙe& 2. ueieYeie 200 meeue
(a) JeerefLe (b) henue
C. heuueJe 3. ueieYeie 600 meeue
(c) kegâj&ce (d) GheÙeg&òeâ meYeer
D. ÛeeuegkeäÙe 4. ueieYeie 400 meeue
Gòej—(d)
ketâš :
A B C D ieghlekeâeue ceW DeeOegefvekeâ lenmeerueeW keâes Gòej Yeejle ceW ‘JeerefLe‘ Deewj
(a) 2 1 3 4 oef#eCe Yeejle ceW ‘henue‘ leLee ‘kegâj&ce‘ kesâ veece mes peevee peelee Lee~
(b) 1 2 3 4 5. efvecveefueefKele FkeâeFÙeeW keâes ketâš keâer meneÙelee mes Gvekesâ yeÌ{les ngS
(c) 3 1 4 2 ›eâce ceW ueieeFS-
(d) 2 4 1 3 1. JeereLf e 2. «eece
Gòej—(a) 3. Yegefòeâ 4. efJe<eÙe
efJekeâuhe ceW efoS ieS jepeJebMe Deewj Meemeve keâeue keâe megcesueve efvecveevegmeej ketâš:
nw- (a) 2, 1, 4, 3 (b) 1, 2, 4, 3
(jepeJebMe) (Meemevekeâeue) (c) 3, 4, 1, 2 (d) 4, 2, 1, 3
ieghle - ueieYeie 200 meeue Gòej—(a)
ceewÙe& - ueieYeie 137 meeue ieghlekeâeue ceW jepÙe keâe efJeYeepeve keâF& YegefòeâÙeeW DeLee&le ØeebleeW ceW ngDee
heuueJe - ueieYeie 600 meeue Lee, YegefòeâÙeeW keâe efJeYeepeve keâF& efJe<eÙeeW/efpeueeW ceW efkeâÙee ieÙee Lee,
ÛeeuegkeäÙe - ueieYeie 400 meeue efpeueeW keâe efJeYeepeve keâF& JeerefLeÙeeW ceW efkeâÙee ieÙee Lee leLee JeerefLeÙeeW keâe
2. ieghle JebMe ves efkeâme DeJeefOe ceW Meemeve efkeâÙee Lee? efJeYeepeve keâF& «eeceeW ceW ngDee Lee~ Dele: yeÌ{lee ngDee ›eâce Fme Øekeâej
(a) 275-500 F&. (b) 209-312 F&. nesiee- «eece-JeerefLe-efJe<eÙe-Yegefòeâ
(c) 219-700 F&. (d) 200-500 F&. 6. ieghlekeâeue ceW ‘Gheefjkeâ‘ efkeâme #es$eerÙe FkeâeF& keâe ØeMeemekeâ neslee
Gòej—(a) Lee?
ieghle JebMe ves ueieYeie 275 mes 500 F&. lekeâ Meemeve efkeâÙee Lee~ Fme JebMe (a) efJe<eÙe (b) JeerefLe

keâer mLeehevee ueieYeie 275 F&. ceW ßeerieghle Éeje keâer ieF& Leer, efkebâleg ieghle (c) Yegefòeâ (d) efpeuee

JebMe keâe ØeLece MeefòeâMeeueer Meemekeâ Ûebõieghle-I Lee~ Gòej—(c)

3. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- ieghlekeâeue ceW Yegefòeâ keâe ØeMeemeve ‘Gheefjkeâ‘ Éeje ÛeueeÙee peelee Lee~
1. ieghlekeâeue ceW ØeebleeW keâe efJeYeepeve Gòej ceW ‘Yegefòeâ‘ veece mes efkeâÙee
Fmekeâer efveÙegefòeâ jepee Éeje keâer peeleer Leer, yeeo ceW Ùen efJe<eÙe kesâ
ieÙee Lee~ ØeYeejer DeefOekeâejer keâer efveÙegefòeâ keâjlee Lee~
2. ØeebleeW keâe efJeYeepeve oef#eCe ceW ‘ceb[ue‘ DeLeJee ‘ceb[ueced‘ keâne 7. ‘meeLe&Jeen‘ Meyo keâe ØeÙeesie efkeâme nsleg efkeâÙee ieÙee nw?
peelee Lee~ (a) JÙeeheeefjÙeeW kesâ oue kesâ efueS
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ? (b) JÙeeheeefjÙeeW kesâ efieu[-ØecegKe kesâ efueS
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (c) mewvÙe DeefOekeâejer kesâ efueS
(c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 (d) jLe nebkeâves Jeeues meejLeer kesâ efueS
Gòej—(d) Gòej—(b)

NCERT-meej ( 390 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
‘meeLe&Jeen‘ Meyo keâe ØeÙeesie JÙeeheeefjÙeeW kesâ efieu[-ØecegKe kesâ efueS efkeâÙee 12. efvecveefueefKele ceW mes Fueeneyeeo mlebYe uesKe ceW efkeâme jepee keâes ‘he=LJeer
peelee Lee, pees efkeâ efJeefYevve JÙeeheeefjkeâ mecegoeÙeeW keâe ØeefleefveefOelJe hej efveJeeme keâjves Jeeuee hejcesMJej‘ keâne ieÙee nw?
(a) mecegõieghle (b) Ûebõieghle
keâjlee Lee~
(c) ßeerieghle (d) DeMeeskeâ
8. efvecveefueefKele ceW mes ØeebleeW keâe Ghe-efJeYeepeve efkeâme veece mes efkeâÙee Gòej—(a)
ieÙee Lee?
Fueeneyeeo kesâ mlebYe uesKe ceW mecegõieghle keâer leguevee ve kesâJeue Fbõ,
(a) Yegefòeâ Je ceb[ueced (b) Yeesie Je keâesóce
Je®Ce, kegâyesj Deewj Ùece Deeefo osJeleeDeeW kesâ meeLe keâer ieF& nw, yeefukeâ
(c) vee[g Je Jeuevee[g (d) FveceW mes keâesF& veneR~
Fmekeâe JeCe&ve ‘he=LJeer hej efveJeeme keâjves Jeeuee hejcesMJej kesâ ™he ceW
Gòej—(b) efkeâÙee ieÙee nw~
jepÙeeW keâes ØeMeemeefvekeâ megefJeOee kesâ Devegmeej ØeebleeW ceW leLee ØeebleeW keâes 13. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme keâeue kesâ Debleie&le efJeefOe-efvecee&leeDeeW ves
hegve: ‘Yeesie‘ Deewj ‘keâesóce‘ ceW efJeYeeefpele efkeâÙee ieÙee Lee, peyeefkeâ oerJeeveer Deewj heâewpeoejer keâevetveeW kesâ yeerÛe mhe° efJeYeepekeâ jsKee
Gòej ceW ØeebleeW keâe Ghe-efJeYeepeve efJe<eÙe DeLeJee Yeesie kesâ ™he ceW Lee KeerbÛeer?
Deewj oef#eCe ceW ØeebleeW keâe Ghe-efJeYeepeve keâesóce DeLeJee Jeuevee[g kesâ (a) ceewÙe&keâeue (b) ceewÙeexòej keâeue
™he ceW Lee~ (c) ieghlekeâeue (d) ieghleesòej keâeue
Gòej—(c)
9. efvecveefueefKele ceW mes ieghlekeâeue ceW efkeâme efvekeâeÙe nsleg ‘DeefOe‰eveeefOekeâjCe‘
Meyo keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee nw? ‘ieghlekeâeue‘ ØeeÛeerve Yeejle ceW efJeefOe (keâevetve) Deewj vÙeeÙe kesâ ØeMeemeve
(a) JÙeeheeefjÙeeW kesâ efvekeâeÙe nsleg (b) Øeefleefueefhekeâ efvekeâeÙe nsleg kesâ Fefleneme keâe Skeâ efJeefMe° keâeue Lee~ Fmeer keâeue ceW efJeefOe-mebefnleeDeeW
(c) yeQkeâjeW kesâ efvekeâeÙe nsleg (d) FveceW mes keâesF& veneR kesâ efJehegue Yeb[ej keâer jÛevee ngF& leLee ieghlekeâeue ceW ner meJe&ØeLece efJeefOe-
Gòej—(b) efvecee&leeDeeW ves oerJeeveer Deewj heâewpeoejer keâevetveeW kesâ yeerÛe mhe° efJeYeepekeâ
jsKee KeeRÛeer~
ØeLece keâeÙemLe (cegKÙe Øeefleefueefhekeâ) pees keâeÙemLe DeLeJee DeeOegefvekeâ
14. ‘ye=nmheefle mce=elf e‘ ceW Yetecf e mebyebOeer efkeâleves Øekeâej kesâ DeefOekeâej efieveeS
meceÙe kesâ cegKÙe meefÛeJe pewmes- mejkeâejer heoeefOekeâeefjÙeeW keâe ØeefleefveefOelJe
ieS nQ?
keâjlee Lee Fme efvekeâeÙe keâes ‘DeefOe‰eveeefOekeâjCe‘ keâne peelee Lee~
(a) meele (b) yeejn
10. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- (c) De"ejn (d) yeerme
1. mebefOeefJe«eeefnkeâ - GÛÛeheomLe DeefOekeâeefjÙeeW keâe mecetn Lee~ Gòej—(c)
2. kegâceejeceelÙe - Meebefle Deewj Ùegæ keâe ceb$eer DeLee&le DeeOegefvekeâ ‘ye=nmheefle mce=efle‘ ceW Yetefce mebyebOeer De"ejn Øekeâej kesâ DeefOekeâej efieveeS
efJeosMe ceb$eer Lee~ ieS nQ~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ?
15. ‘efJeef°‘ Meyo keâe ØeÙeesie efkeâmekesâ efueS efkeâÙee peelee Lee?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(a) jepemJe Jemetueer kesâ efueS
(c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
(b) ieghleÛej efJeYeeie kesâ efueS
Gòej—(c) (c) mejkeâejer mesvee Deewj DeefOekeâeefjÙeeW keâer efve:Megukeâ mesJee (yesieej)
ieghle jepeeDeeW Éeje efveefce&le DeefOekeâeefjÙeeW kesâ oes Jeie& Les- mebefOeefJe«eeefnkeâ- kesâ efueS
Meebefle Deewj Ùegæ keâe ceb$eer DeLee&le DeeOegefvekeâ efJeosMe ceb$eer leLee (d) mejkeâejer mesvee Je DeefOekeâeefjÙeeW keâer mesJee nsleg Jesleve Yeesieer kesâ
kegâceejeceelÙe- GÛÛeheomLe DeefOekeâeefjÙeeW keâe mecetn~ Dele: oesveeW keâLeve efueS
ieuele nQ~ Gòej—(c)
11. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer GheeefOe ieghle jepeeDeeW Éeje DeheveeÙeer ceOÙe Deewj heefMÛece Yeejle ceW «eece-JeeefmeÙeeW mes mejkeâejer mesvee Deewj
DeefOekeâeefjÙeeW keâer mesJee kesâ efueS yesieej keâjeÙee peelee Lee, pees ‘efJeef°‘
ieF& Leer?
keânueelee Lee~
(a) cenejepeeefOejepe (b) hejceYeóejkeâ
(c) hejcesMJej (d) GheÙeg&òeâ meYeer 16. efvecveefueefKele ceW mes ieghle keâeue ceW Yet-jepemJe keâer oj efkeâleveer Leer?
Gòej—(d) (a) Glheeo keâe otmejs mes leermejs Yeeie lekeâ
(b) Glheeo kesâ ÛeewLes mes Ú"s Yeeie lekeâ
ieghle jepeeDeeW ves efJeosMeer cetue kesâ jepeeDeeW pewmes- ÙetveeefveÙeeW Deewj (c) Glheeo kesâ Ú"s mes Dee"JeW Yeeie lekeâ
kegâ<eeCeeW keâer Yeebefle ‘cenejepeeefOejepe‘, ‘hejceYeóejkeâ‘ Deewj ‘hejcesMJej‘ (d) Glheeo kesâ Ú"s mes yeejnJeW Yeeie lekeâ
pewmeer GheeefOeÙeeb OeejCe keâer Leerb~ Gòej—(b)

NCERT-meej ( 391 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ieghlekeâeue ceW Yet-jepemJe, vekeâoer Deewj Jemleg oesveeW ™heeW ceW Jemetuee 21. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
peelee Lee, pees Glheeo kesâ ÛeewLes Yeeie mes Ú"s Yeeie lekeâ neslee Lee~ 1. iegpejele efJepeÙe kesâ yeeo ieghle jepeeDeeW ves yeÌ[er mebKÙee ceW Ûeeboer
efMeueeuesKeeW ceW JeefCe&le efJeefYevve DeefOekeâejer jepemJe kesâ efveOee&jCe, meb«en kesâ efmekeäkesâ peejer efkeâS~
Deewj Yetefce kesâ uesve-osve Deeefo mes mebyebefOele GheÙegòeâ DeefYeuesKe jKeles 2. ‘ye=nlmebenf lee‘ Deewj ‘DecejkeâesMe‘ ceW heewOeeW GÅeeveeW, JeveeW, heâmeueeW
Les~ Deewj Keeo kesâ DeOÙeÙeve kesâ efueS efJeMes<e DeOÙeeÙe Meeefceue nQ~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes ieghlekeâeue kesâ meboYe& ceW keâewve-mee/mes keâLeve
17. efJeosefMeÙeeW keâes Yeejle ceW efkeâme JeCe& keâe opee& efoÙee ieÙee nw?
melÙe nw/nQ?
(a) yeÇeÿeCe (b) JewMÙe
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) #eef$eÙe (d) cues#e
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1, ve ner 2
Gòej—(c)
Gòej—(c)
efJeosMeeW mes DeeS ueesie YeejleerÙe meceepe ceW Iegue-efceue ieS Deewj Gve
iegpejele efJepeÙe kesâ yeeo ieghle jepeeDeeW ves yeÌ[er mebKÙee ceW Ûeeboer kesâ
efJeosefMeÙeeW keâe ØelÙeskeâ mecetn Skeâ-Skeâ Keeme peeefle mecePee peeves ueiee,
efmekeäkesâ peejer efkeâS, pees kesâJeue mLeeveerÙe uesve-osve ceW Ûeueles Les~ Fme
Ûetbefkeâ efJeosMeer ueesie efJepeslee kesâ ™he ceW DeeS, FmeefueS meceepe ceW GvnW
Øekeâej keâLeve (1) melÙe nw leLee ‘ye=nlmebefnlee‘ Deewj ‘DecejkeâesMe‘ ceW
#eef$eÙe keâe opee& efoÙee ieÙee~
heewOeeW, GÅeeveeW, JeveeW, heâmeueeW Deewj Keeo kesâ DeOÙeÙeve kesâ efueS efJeMes<e
18. eqvecveefueefKele ceW mes ieghlekeâeue ceW MetõeW keâer efmLeefle kesâ meboYe& ceW DeOÙeeÙe Meeefceue nwb~ Dele: keâLeve (2) Yeer melÙe nwb~
keâewve-mee keâLeve DemelÙe nw?
22. efvecveefueefKele ceW mes ieghlekeâeue ceW keâheÌ[e Glheeove keâe/kesâ keâewve-
(a) MetõeW keâes jeceeÙeCe, ceneYeejle Deewj hegjeCe megveves keâer Deepeeoer
mee/mes yeÌ[e/yeÌ[s keWâõ Lee/Les?
Leer~
(a) oMehegj (b) yeveejme
(b) ke=â<Ce osJelee keâer hetpee keâjves keâe DeefOekeâej Øeehle Lee~
(c) ceLegje (d) keâece™he
(c) ie=¢e mebmkeâej Je Iejsuet Deveg‰eve keâjves keâe DeefOekeâej Lee~
(e) FveceW mes meYeer
(d) Ùe%eesheJeerle keâe DeefOekeâej Øeehle nes ieÙee Lee~
Gòej—(e)
Gòej—(d)
ieghlekeâeue ceW keâheÌ[e Glheeove kesâ yeÌ[s keWâõeW ceW oMehegj, yeveejme,
ieghlekeâeue ceW MetõeW keâer efmLeefle ceW megOeej ngDee, efpemekeâe ØecegKe keâejCe
ceLegje Deewj keâece™he Meeefceue Les~ cebomeewj efMeueeuesKe ceW efmeukeâ
Lee Gvekeâer DeeefLe&keâ efmLeefle ceW megOeej; hejbleg GvnW Ùe%eesheJeerle keâe
yegvekeâjeW kesâ mebIeeW Deewj Gme keâeue ceW efveieceeW kesâ ef›eâÙeekeâueeheeW keâe yÙeesje
DeefOekeâej Øeehle veneR Lee~ DevÙe meYeer efJekeâuhe melÙe nQ~
efoÙee ieÙee nw~
19. meleer ØeLee keâe Øeehle meJe&ØeLece GoenjCe efkeâme keâeue mes mebyebefOele
23. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme hegmlekeâ ceW ‘jlve hejer#eCe‘ keâer keâuee
nw ?
keâes mecePeeÙee ieÙee nw?
(a) ieghlekeâeue mes (b) ceewÙe&keâeue mes
(a) keâecemet$e (b) Je=nlmebefnlee
(c) efouueer meulevele mes (d) n<e& kesâ keâeue mes
(c) DecejkeâesMe (d) Fbef[keâe
Gòej—(a)
Gòej—(a)
heefle keâer ce=lÙeg hej Gmekeâer helveer Éeje heefle keâer efÛelee ceW Deelceoen
Je=nlmebefnlee ceW keâce-mes-keâce ‘yeeF&me jlveeW ‘ keâe GuuesKe nw; hejbleg
keâjves keâer peevekeâejer osves Jeeuee henuee DeefYeuesKe ieghle keâeue (510
‘jlve hejer#eCe‘, DeLee&le jlveeW keâes hejKeves keâer keâuee keâes JeelmÙeeÙeve
F&.) mes mebyebefOele nw~
Éeje Deheveer hegmlekeâ ‘keâecemet$e ‘ ceW Ûeewme" keâueeDeeW ceW Meeefceue efkeâÙee
20. efvecveefueefKele ceW mes ieghlekeâeueerve ‘mJeCe&‘ cegõeDeeW keâes keäÙee keâne ieÙee nw~
peelee Lee?
24. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
(a) oerveej (b) efjÙeeue
1. penepe efvecee&Ce Skeâ yeÌ[e GÅeesie yevekeâj GYeje~
(c) heefCe (d) efve<keâ
2. Oeelegkeâce& keâe meJeexòece GoenjCe cesnjewueer mlebYe nw~
Gòej—(a)
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve ieghlekeâeue kesâ meboYe& ceW melÙe
Yeejle ceW ieghle jepeeDeeW ves meyemes DeefOekeâ mJeCe& cegõeSb peejer efkeâÙee, nw/nQ?
pees Gvekesâ DeefYeuesKeeW ceW oerveej keâner ieF&b~ Fve cegõeDeeW ceW ieghle (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
jepeeDeeW keâes ÙegæefØeÙe Deewj keâueeefØeÙe yeleeÙee ieÙee nw~ Fve cegõeDeeW ceW (c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
mJeCeeËMe Glevee Megæ veneR nw, efpelevee kegâ<eeCe cegõeDeeW ceW Lee~ Gòej—(d)

NCERT-meej ( 392 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ieghlekeâeueerve Oeelegkeâce& kesâ kegâÚ meJeexòece GoenjCe nwb- meesves Deewj Ûeeboer 29. efvecveefueefKele ceW mes ieghlekeâeue ceW keâewve-mee/mes mLeeve efMe#ee keâe/
kesâ efmekeäkesâ, cegõeSb (meerue), cesnjewueer keâe ueewn mlebYe; Fme Øekeâej keâLeve kesâ ØecegKe keWâõ yevekeâj GYeje/GYejss?
(1) melÙe nw~ ieghlekeâeue ceW penepe efvecee&Ce Skeâ DevÙe yeÌ[e GÅeesie Lee, (a) veeueboe (b) JeuueYeer
pees Fme keâeue ceW keâeheâer DeefOekeâ efJekeâefmele Lee~ Fmemes JÙeeheej Deewj (c) keâebÛeerhegjce (d) GheÙeg&òeâ meYeer
mebÛeej kesâ ef›eâÙeekeâueeheeW ceW meneÙelee efceueleer Leer~ Dele: keâLeve (2) Yeer Gòej—(d)
melÙe nw~
ieghlekeâeue ceW efMe#ee kesâ cenòJehetCe& keWâõ veeueboe, JeuueYeer Deewj keâebÛeerhegjce
25. eqvecveefueefKele ceW mes ieghlekeâeue ceW yeejyesefjkeâce Deewj cegpeerefjme efkeâme Les~ Fme keâeue ceW yeewæ Oece& ves yeÇeÿeCe Oece& keâer Deveskeâ yeeleeW keâes
efueS peeves peeles Les~ Deelcemeele keâj efueÙee Deewj yeÇeÿeCe Oece& ves Yeer yeewæ Oece& keâer kegâÚ cetue
(a) heòeve veiej kesâ efueS efMe#eeDeeW keâes Dehevee efueÙee~
(b) mecegõer Ùeeef$eÙeeW keâer GheeefOeÙeeb LeeR
(c) Ùegæ keâueeDeeW kesâ efueS 30. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme mLeeve hej ‘efÉleerÙe pewve heefj<eo‘ keâe
(d) efJeMeeue veiejeW kesâ efueS DeeÙeespeve ngDee Lee?
Gòej—(a) (a) JeuueYeer (b) keâeMeer
(c) keâMceerj (d) heešefueheg$e
ieghlekeâeue ceW leeceüefueefhle, Deeefjkeâeces[g, keâeJesjerheòevece, yeejyesefjkeâce,
cegpeerejf me, Øeefle‰eve, meesheeje Deewj Ye=iegkeâÛÚ cenlJehetCe& mecegõer heòeve Gòej—(a)
Les~ Ú"er Meleeyoer F&. ceW JeuueYeer ceW efÉleerÙe pewve heefj<eod keâe DeeÙeespeve
26. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee yebojieen heefMÛeceer leš hej venerb efmLele ngDee Deewj FmeceW pewve Oece& kesâ efmeæebleeW keâer heefjYee<ee Gme ™he ceW keâer
Lee? ieF&, efpeme ™he ceW Deepe Gvekeâe DeefmlelJe nw~
(a) YeÌ[ewÛe (b) meesheeje 31. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâmekeâe megcesueve mener venerb nw?
(c) keâuÙeeCe (d) leeceuegkeâ (a) Oece& - Oeeefce&keâ Deewj meeceeefpekeâ efveÙece
Gòej—(d) (b) DeLe& - DeeefLe&keâ keâuÙeeCe
leeceüefueefhle (leeceuegkeâ) yebojieen meJee&efOekeâ JÙeeheej nesves Jeeues mLeeveeW (c) keâece - Deevebo
ceW mes Skeâ Lee~ Ùen iebiee kesâ veoer-cegKe ([suše) ØeosMe ceW efmLele (d) cees#e - keâeÙeeX mes Yegefòeâ
yebojieen nw~ heefMÛeceer leš kesâ yebojieen YeÌ[ewÛe, meesheeje Deewj keâuÙeeCe Gòej—(d)
Les, Fvemes oef#eCe-hetJe& keâes penepe Yespes peeles Les~
‘cees#e‘ keâe DeLe& Deelcee keâer cegefòeâ mes nw, ve efkeâ keâeÙeeX keâer cegefòeâ mes~
27. ceOÙekeâeue ceW Oecee&Le& ØeÙeespeveeW kesâ efueS Yetefce keâe Devegoeve osves keâer DevÙe meYeer efJekeâuhe mener megcesefuele nwb~
hejbheje keâes keäÙee keâne peelee Lee?
(a) ceoo-S-ceeMe (b) mejÙetieue
32. efkeâme keâeue ceW YeeieJele Oece& keâe GodYeJe ngDee nw?
(c) otOe (d) Fojej (a) ceewÙe&keâeue ceW (b) ceewÙeexòej keâeue ceW

(e) GheÙeg&òeâ meYeer (c) ieghlekeâeue ceW (d) ieghleesòej keâeue ceW
Gòej—(e) Gòej—(b)
Oecee&Le& ØeÙeespeveeW kesâ efueS Yetefce keâe Devegoeve osves keâer hejbheje ceOÙekeâeue YeeieJele Oece& kesâ keWâõ efyebog YeieJeeve efJe<Ceg Les~ YeeieJele Oece& keâe GodYeJe
ceW Yeer peejer jner~ Fmes ceoo-S-ceeMe, mejÙetieue, otOe Deewj Fojej kesâ ceewÙeexòej keâeue ceW ngDee~ YeeieJele mebØeoeÙe kesâ cegKÙe lelJe ‘Yeefòeâ ‘
veece mes Yeer peevee peelee Lee~ Deewj ‘Deefnbmee ‘ nwb~
28. mecegõieghle mes efkeâme osMe kesâ jepee ves yeewæ Ùeeef$eÙeeW kesâ efueS efJeßeece 33. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
ie=n yeveJeeves keâe DevegjesOe efkeâÙee Lee? 1. YeeieJele mebØeoeÙe ves DeJeleejJeeo keâe GheosMe efoÙee~
(a) peeJee (b) ßeeruebkeâe 2. ‘efJe<Ceg menœeveece‘ leLee ‘YeeieJele hegjeCe‘ efJe<Ceg YeòeâeW kesâ ØecegKe
(c) Fb[esvesefMeÙee (d) jbietve «ebLe nwb~
Gòej—(b) GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
ßeeruebkeâe kesâ jepee ves mecegõieghle mes ieÙee ceW yeewæ Ùeeef$eÙeeW kesâ efueS (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
efJeßeece ie=n yeveJeeves keâe DevegjesOe efkeâÙee Lee~ Fme keâeue ceW keâeheâer (c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
DeefOekeâ mebKÙee ceW ÛewlÙe, mlethe Deewj efJenej yeveeS ieS Les~ Gòej—(d)

NCERT-meej ( 393 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
YeeieJele mebØeoeÙe ves ‘DeJeleejJeeo‘ keâe GheosMe efoÙee leLee Fefleneme MewJe mebØeoeÙe keâes henues uekegâue/heeMeghele DeLeJee censMJej keâne peelee
keâes efJe<Ceg kesâ ome DeJeleejeW kesâ Ûe›eâ kesâ ™he ceW Øeefleheeefole efkeâÙee ieÙee~ Lee, Skeâ mebØeoeÙe kesâ ™he ceW MewJe keâer hetpee keâe lespeer mes efJemleej
Ú"er Meoer kesâ yeeo efJe<Ceg keâer hetpee mes efceueves Jeeues hegCÙe heâueeW kesâ ‘kegâ<eeCe keâeue kesâ yeeo‘ ngDee~ 5JeeR Meleeyoer ceW MewJe Oece& keâcyeesef[Ùee keâe
ØeÛeejeLe& yengle-meer hegmlekeWâ efueKeeR ieF&b, efpemeceW ‘YeeieJele hegjeCe‘ Je ØecegKe Oece& Lee leLee meeleJeeR Meleeyoer lekeâ Fmekesâ DevegÙeeÙeer yeuetefÛemleeve
‘efJe<Ceg menœeveece‘ ØecegKe nwb~ lekeâ hewâues ngS Les~
34. Jew<CeJe Oece& keâer ceevÙelee kesâ Devegmeej efJe<Ceg keâe keâewve-mee DeJeleej 39. heeMeghele mebØeoeÙe kesâ efueS meJee&efOekeâ MewJe cebefojesb keâe efvecee&Ce efkeâme
DeJeleefjle nesves Jeeuee nw? jepeJebMe Éeje keâjeÙee ieÙee Lee?
(a) cew$esÙe (b) keâefukeâ (a) je°^ketâš (b) Ûeesue
(c) Ùeesieer (d) keâeefuevesefce (c) heeue (d) Yeespe
Gòej—(b) Gòej—(c)
Jew<CeJe Oece& kesâ Devegmeej efJe<Ceg kesâ ome DeJeleejeW keâer DeJeOeejCee DeefOekeâ MewJe mebØeoeÙe oef#eCe ceW je°^ketâšeW Deewj ÛeesueeW kesâ mebj#eCe ceW yengle
ueeskeâefØeÙe nw~ efpemeceW ceevÙelee kesâ Devegmeej efJe<Ceg keâe ‘keâefukeâ DeJeleej‘ ueeskeâefØeÙe nes ieÙee Lee~ YeJÙe cebefojeW Deewj ce"eW mes Deepe Yeer Gmekesâ
DeJeleefjle nesves Jeeuee nw~ JewYeJe keâe ØeceeCe efceuelee nw; hejbleg meJee&efOekeâ cebefojeW keâer mLeehevee heeue
jepeJebMe kesâ yeewæ jepeeDeeW Éeje keâjeF& ieF& Leer~
35. Jew<CeJe kesâ Gheemekeâ kesâ ™he ceW ieghle jepeeDeeW ves Deheves efmekeäkeâeW
hej efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mes efÛe$e Debefkeâle keâjeS Les? 40. ‘DeOe&veejerMJej‘ cegõe kesâ mebyebOe ceW keâewve-mee efJekeâuhe DemelÙe nw?
(a) efJe<Ceg keâe Jeenve ‘ie®Ì[‘ (b) osJeer ue#ceer (a) efMeJe keâe jewõ Deewj meewcÙe™he
(b) efMeJe Deewj Meefòeâ keâer hetpee
(c) efJe<Ceg-Ûe›eâ (d) GheÙeg&òeâ meYeer
(c) mebhetCe& mebmeej kesâ mebnejkeâ kesâ ™he ceW
Gòej—(d)
(d) DeeOes efMeJe Deewj DeeOeer heeJe&leer
efJe<Ceg kesâ GheemekeâeW kesâ ™he ceW ieghle jepeeDeeW ves Deheves efmekeäkeâeW hej Gòej—(c)
efJe<Ceg keâe Jeenve ‘ie®Ì[‘, osJeer ue#ceer Deewj efJe<Ceg Ûe›eâ Deeefo keâes
‘DeOe&veejerMJej’ DeLee&le DeeOes efMeJe Deewj DeeOeer heeJe&leer keâer cetefle&,
Debefkeâle keâjeÙee Lee~
hejcesMJej Deewj Gvekeâer Meefòeâ kesâ efceueve keâe Åeeslekeâ Leer, FmeceW efMeJe
36. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Gheefve<eo ceW efMeJe peer keâe JeCe&ve osJeeW Deewj Meefòeâ keâer hetpee Gvekesâ Ghekeâejer Deewj jewõ oesveeW ™heeW ceW keâer
ceW meJeexÛÛe osJe kesâ ™he ceW efkeâÙee ieÙee nw? peeleer Leer~
(a) kesâve Gheefve<eo (b) keâ"esheefve<eo
41. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme efMeueeuesKe ceW yegvekeâjeW Éeje metÙe& cebefoj
(c) ceg[ b keâesheefve<eo (d) ye=noejCÙekeâesheefve<eo
efvecee&Ce Deewj Gmekeâer cejccele keâjves keâe GuuesKe nw?
Gòej—(a)
(a) cebomeewj efMeueeuesKe (b) neLeeriegbheâe DeefYeuesKe
$e+iJeso kesâ meceÙe mes Gheefve<eoeW kesâ keâeue lekeâ ‘®õ‘ keâer hetpee kesâ (c) meesnieewje efMeueeuesKe (d) veboveieÌ{ DeefYeuesKe
mee#Ùe Øeehle nesles nQ~ kesâve Gheefve<eo ceW efMeJe keâes meJeexÛÛe osJe kesâ ™he Gòej—(a)
ceW JeefCe&le efkeâÙee ieÙee nw~ kegâceejieghle ØeLece kesâ keâeue ceW cebomeewj efMeueeuesKe ceW yegvekeâjeW kesâ
37. ‘veÙeveej‘ mebleeW keâe mebyebOe efkeâme Oece& mes nw? JÙeJemeeÙeer mebIe Éeje metÙe& cebefoj kesâ efvecee&Ce Deewj Gmekeâer cejccele
(a) Jew<CeJe Oece& (b) MewJe Oece& efkeâS peeves keâe GuuesKe nw~
(c) yeewæ Oece& (d) pewve Oece&
42. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer jÛevee keâeefueoeme Éeje jefÛele veeškeâ
Gòej—(b) nw ?
oef#eCe Yeejle ceW veÙeveej mebleeW keâe mebyebOe ‘MewJe Oece&‘ mes nw~ Fve mebleeW (a) cesIeotleced (b) jIegJebMeced
keâer mebKÙee 63 yeleeF& ieF& nw~ ‘MewJe Oece&‘ ves GÛÛelece Oeeefce&keâ YeeJeveeDeeW (c) kegâceejmebYeJeced (d) DeefYe%eeveMeekegbâleueced
mes Deesle-Øeesle ieerleeW keâer jÛevee keâer Deewj Skeâ megÂÌ{ DeeOeej hej ‘MewJe Gòej—(d)
Oece&‘ keâer mLeehevee keâer~ keâeJÙe jÛeveeDeeW ceW keâeefueoeme keâe veece YeejleerÙe meeefnlÙe kesâ Fefleneme
38. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme mebØeoeÙe keâe mebyebOe MewJe Oece& mes nw? ceW meJeexheefj nw~ ‘cesIeotleced‘, ‘jIegJebMeced‘ Deewj ‘kegâceejmebYeJeced‘ Gvekeâer
(a) uekegâueerMe (b) efuebieeÙele Glke=â° keâeJÙe jÛeveeSb nwb leLee ‘DeefYe%eeveMeekebâg leueced‘ pewmes veeškeâ efJeMJe
(c) heeMeghele (d) GheÙeg&òeâ meYeer keâer meJeexòece meeefneflÙekeâ ke=âefleÙeeW ceW Meeefceue efkeâS peeles nQ~ ceeueefJekeâeefiveefce$eced,
Gòej—(d) DeefYe%eeveMeekegâb leuece Deewj efJe›eâceesJe&MeerÙece Fvekesâ leerve Øeefmeæ veeškeâ nQ~

NCERT-meej ( 394 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
43. metÛeer I keâes metÛeer II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes ketâš :
efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS- A B C D
metÛeer I metÛeer II (a) 3 2 1 4
(DeefYeuesKe) (mebyebefOele JÙeefòeâ) (b) 2 4 1 2
A. Fueeneyeo mlebYe 1. nefj<esCe (c) 3 1 2 4
B. cebomeewj efMeueeuesKe 2. JelmeYeefó (d) 4 2 3 1
C. Snesue efMeueeuesKe 3. jefJekeâerefle& Gòej—(c)
D. petveeieÌ{ efMeueeuesKe 4. ®õoeceve
efJekeâuhe ceW oer ieF& hegmlekeWâ Deewj Gvekesâ jÛeefÙelee keâe megcesueve efvecveevegmeej
ketâš :
nw-
A B C D
(hegmlekeWâ) (jÛeefÙelee)
(a) 2 3 1 4
YeJeYetefle - ceeueleer-ceeOeJe
(b) 1 2 3 4
(c) 2 1 3 4
JeemeJeoòee - megyebOeg
(d) 3 2 1 4
ob[er - oMekegâceejÛeefjleced
Gòej—(b) efJe<CegMecee& - hebÛeleb$e

efJekeâuhe ceW efoS ieS efMeueeuesKe Je Gvemes mebyebefOele JÙeefòeâÙeeW keâe 46. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
megcesueve efvecveevegmeej nw- 1. MewJe mebleeW keâes oef#eCe Yeejle ceW DeueJeej meble keâne peelee nw~

(efMeueeuesKe) (mebyebefOele JÙeefòeâ) 2. Jew<CeJe mebleeW keâes oef#eCe Yeejle ceW veÙeveej meble keâne peelee nw~

Fueeneyeeo mlebYe - nefj<esCe keâe uesKe nw GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâjW-
cebomeewj efMeueeuesKe - JelmeYeefó Éeje jefÛele nw~ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Snesue efMeueeuesKe - jefJekeâerelf e& Éeje jefÛele nw (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
petveeieÌ{ efMeueeuesKe - ®õoeceve Gòej—(d)
44. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- leefceue meeefnlÙe ceW yeleeÙee ieÙee nw efkeâ ‘Jew<CeJe‘ Deewj ‘MewJe‘ Oece& kesâ
1. ÙetjesheerÙe Yee<eeDeeW ceW Devetefole nesves Jeeueer ØeLece YeejleerÙe Yeefòeâ-ieerleeW keâer efJeMes<elee YeeJeeW keâer meyeuelee leLee iebYeerjlee Deewj
jÛevee ‘YeeieJeodieerlee‘ nw~ meeefnlÙe DeefYeJÙeefòeâ keâe meewboÙe& nw~ Fme keâeue ceW MewJe mebleeW keâes
2. ÙetjesheerÙe Yee<eeDeeW ceW Devegefole nesves Jeeueer ØeLece YeejleerÙe ‘veÙeveej‘ leLee Jew<CeJe mebleeW keâes ‘DeueJeej’ keâne peelee Lee~
jÛevee ‘DeefYe%eeveMeekebgâleueced‘ nw~ 47. ‘efme-Ùet-keâer‘ jÛevee efkeâme efJeosMeer Ùee$eer keâer nw?
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? (a) £svemeebie (b) heâe¢eeve
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (c) Feflmebie (d) FveefPebie
(c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
Gòej—(a)
Gòej—(b)
£svemeebie n<e& kesâ Meemevekeâeue ceW ceOÙe SefMeÙee kesâ jemles Yeejle DeeÙee~
DeefYe%eeveMeekebgâleueced keâer keâLee jepee og<Ùeble Deewj Mekebgâleuee kesâ Øesce Ùen Yeejle ceW 13 Je<e& jne, efpemeceW mes 8 Je<e& n<e& kesâ meeceüepÙe ceW
Øemebie hej DeeOeeefjle nw~ ‘DeefYe%eeveMeekeggbâleueced’ ÙetjesheerÙe Yee<eeDeeW ceW JÙeleerle efkeâÙee~ Fmeves veeueboe efJeMJeefJeÅeeueÙe mes efMe#ee Øeehle keâer Leer~
Devetefole nesves Jeeueer ØeLece YeejleerÙe jÛevee nw leLee ‘YeieJeodieerlee’
otmejer jÛevee nw~ 48. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme jepee keâes JeerCee Jeeove keâjles ngS Gmekesâ
efmekeäkeâeW ceW efoKeeÙee ieÙee nw?
45. efvecveefueefKele ieghlekeâeueerve hegmlekeâeW keâes Gvekesâ jÛeefÙeleeDeeW mes megceseuf ele
(a) mecegõieghle (b) Ûebõieghle efÉleerÙe
keâj GefÛele ketâš keâe ÛeÙeve keâjW?
(c) ßeerieghle (d) jeceieghle
metÛeer I metÛeer II
Gòej—(a)
(hegmlekeWâ) (jÛeefÙelee)
A. YeJeYetefle 1. megyebOeg mecegõieghle Deewj Ûebõieghle efÉleerÙe oesveeW keâuee Deewj meeefnlÙe kesâ mebhees<ekeâ
B. JeemeJeoòee 2. oMekegâceejÛeefjleced ngS~ mecegõieghle Éeje peejer efkeâS ieS efmekeäkeâeW hej Gmes ‘JeerCee‘ yepeeles
C. ob[er 3. ceeueleer-ceeOeJe ngS efoKeeÙee ieÙee nw leLee Ûebõieghle efÉleerÙe kesâ ojyeej keâes ‘veJejlve‘
D. efJe<CegMecee& 4. hebÛeleb$e nsleg peevee peelee nw~

NCERT-meej ( 395 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
49. eqvecveefueefKele ceW mes ieghlekeâeue ceW efkeâme/efkeâve #es$e/#es$eeW ceW ÛengcegKeer GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
efJekeâeme ngDee? (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(a) cetefle&keâuee (b) mLeehelÙe keâuee (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
(c) efÛe$ekeâuee (d) GheÙeg&òeâ meYeer Gòej—(c)
Gòej—(d) ceeceuuehegjced ceW yengle mes mlebYeeW Jeeues yeÌ[s-yeÌ[s keâ#eeW Deewj meele
ieghlekeâeue ceW osMe keâer DeeefLe&keâ mece=efæ Deewj mebhevvelee kesâ heefjCeemJe™he SkeâeefMcekeâ cebefojeW keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee Lee, efpevnW meeceevÙelee jLe
cetefle&keâuee, mLeehelÙe keâuee Deewj efÛe$ekeâuee kesâ #es$eeW ceW ÛengbcegKeer keâne peelee nw~ Fve cebefojeW kesâ efvecee&Ce keâe ßesÙe heuueJe jepee cenWõJece&ve
efJekeâeme ngDee~ Deewj vejefmebnJece&ve (7JeeR Meleeyoer) keâes efoÙee peelee nw~
50. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- 53. metÛeer I (ieghlekeâeueerve cebefoj) keâes metÛeer II (mLeeve) mes megcesefuele
1.efJeefoMee kesâ efvekeâš GoÙeefieefj ceW veew iegheâeSb DebMele: helLej keâeš keâj GefÛele ketâš keâe ÛeÙeve keâjW?
keâj yeveeF& ieF& nQ~ metÛeer I metÛeer II
2.GoÙeefieefj iegheâeDeeW keâe efvecee&Ce ieghle leLee ieghleesòej keâeue kesâ (ieghlekeâeueerve cebefoj) (mLeeve)
Debleie&le ngDee nw~ A. kebâkeâeueer cebefoj 1. ceOÙe ØeosMe
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? B. SjCe cebefoj 2. efleieJee
C. YeerlejieebJe cebefoj 3. osJeieÌ{
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
D. oMeeJeleej cebefoj 4. keâevehegj
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gòej—(c) ketâš :
A B C D
okeäkeâve ceW kegâÚ meJeexòece Mewueke=âle iegheâeDeeW keâe efvecee&Ce ieghle Deewj (a) 1 2 3 4
ieghleesòej keâeue ceW ngDee~ FveceW mes GoÙeefiejer keâer iegheâeSb ØecegKe nQ~ (b) 2 1 4 3
efJeefoMee kesâ efvekeâš GoÙeefieefj ceW veew iegheâeSb nwb, pees DebMele: efMeueebS (c) 3 2 1 4
keâeškeâj yeveeF& ieF& nwb~ Fve iegheâeDeeW keâer ef[peeFve mes ›eâefcekeâ Gvveefle (d) 4 1 2 3
keâe heefjÛeÙe efceuelee nw~ Gòej—(b)
51. efvecveefueefKele keâLeveeW ceW mes Depeblee keâer iegheâeDeeW kesâ meboYe& ceW keâewve- efJekeâuhe ceW efoS ieS ieghlekeâeueerve cebefoj Je Gvekesâ mLeeveeW keâe megcesueve
mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ ketâš keâer meneÙelee mes efJekeâuhe keâe ÛeÙeve efvecveevegmeej nw-
keâjW? (ieghlekeâeueerve cebefoj) (mLeeve)
1. Depeblee ceW efJeefYevve ef[peeFve Deewj Deekeâej Jeeues mego b j mlebYe nw~b kebâkeâeueer cebefoj - efleieJee
2. iegheâeDeeW keâer Deebleefjkeâ oerJeejeW Deewj ÚleeW hej megboj efÛe$e SjCe cebefoj - ceOÙe ØeosMe
Debefkeâle nwb~ YeerlejieebJe cebefoj - keâevehegj
3. yegæ kesâ hetJe&pevceeW keâer keâLeeDeeW keâes efoJeejeW hej Gkesâje ieÙee nw~ oMeeJeleej cebefoj - osJeieÌ{
4. kewâueeMe cebefoj Depeblee iegheâeDeeW keâe Devet"e GoenjCe nw~ 54. efmeòeveJeemeue Deewj hegšgkeâesóF& iegheâe cebefojeW keâe mebyebOe efkeâme jepÙe
ketâš : mes nw?
(a) 1 Deewj 3 (b) kesâJeue 4 (a) leefceuevee[g (b) ceneje°^
(c) 1, 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer (c) DeebOeÇ ØeosMe (d) keâvee&škeâ
Gòej—(c) Gòej—(a)
Depeblee keâer iegheâeSb mLeehelÙe keâuee keâe Skeâ veÙee vecetvee mLeeefhele keâjleer efmeòeveJeemeue Deewj hegškg eâesóF& (ceõeme) leefceuevee[g kesâ iegheâe cebefoj nwb,
nwb~ Fve iegheâeDeeW ceW efJeefYevve ef[peeFve Deewj Deekeâej Jeeues DelÙeble megboj pees heuueJe jepee cenWõJece&ve kesâ keâeue ceW efveefce&le efkeâS ieS Les~ Fvekeâer
mlebYe nQ~ iegheâeDeeW keâer Deebleefjkeâ oerJeejeW Deewj ÚleeW keâes megboj efÛe$eeW mes keâueeke=âefleÙeeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ heuueJe jepeeDeeW kesâ keâeue ceW Ùen
mepeeÙee ieÙee nw, efpemeceW yegæ kesâ Jele&ceeve leLee hetJe&pevceeW keâer IešveeDeeW keâuee Glke=â°lee kesâ efkeâleves TbÛes mlej hej hengbÛe ieF& Leer~
DeLee&le ‘peelekeâ‘ keâLeeDeeW keâes Gkesâje ieÙee nw~
55. DeeÙe&Yeó kesâ mebyebOe ceW efoS ieS keâLeveeW ceW mes DemelÙe keâLeve keâe
52. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- ÛeÙeve keâjW-
1. ceeceuuehegjce ceW meele SkeâeefMcekeâ cebeo f jeW keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee (a) DeeÙe&Yeó ves kegâmegcehegj ceW 23 Je<e& keâer DeJemLee ceW ‘DeeÙe&YeóerÙe‘
Lee~ veecekeâ hegmlekeâ efueKeer~
2. ceeceuuehegjce Mewueer kesâ efJekeâeme keâe ßesÙe heuueJe jepee cenWõJece&ve (b) DeeÙe&Yeó kesâ ieefCele ØeCeeueer keâer efJeMes<elee Gmekeâer ‘ef$ekeâesCeefceefle
Deewj vejefmebnJece&ve keâes efoÙee peelee nw~ heæefle‘ Leer~

NCERT-meej ( 396 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeeÙe&YeóerÙe hegmlekeâ Ûeej YeeieeW ceW efJeYeeefpele nw~
(c) Øeefmeæ iegheâe mLeue Depeblee ceneje°^ jepÙe kesâ Deewjbieeyeeo efpeues ceW
(d) DeeÙe&Yeó ves ef$eYegpe kesâ #es$eheâue, mece™helee keâer ØecesÙe, Je=òeeW efmLele nw~ Depeblee ceW kegâue 29 iegheâeSb nQ~
kesâ #es$eheâue Deeefo kesâ meboYe& ces efJeÛeej efkeâÙee~ 61. Øeefmeæ iegheâe mLeue Sueesje ceW efkeâleveer iegheâeSb nQ?
Gòej—(b) (a) 24 (b) 34
DeeÙe&Yeó kesâ ieefCele ØeCeeueer keâer meyemes cenlJehetCe& efJeMes<elee Gmekeâer (c) 44 (d) 54
‘DeefÉleerÙe mebkesâleebkeâve ØeCeeueer‘ nw, ve efkeâ ‘ef$ekeâesCeefceefle heæefle‘~ Gòej—(b)
Dele: keâLeve (b) DemelÙe nw~ DevÙe efoS ieS meYeer efJekeâuhe melÙe nQ~ Depeblee mes 100 efkeâueesceeršj keâer otjer hej Sueesje iegheâe mLeue efmLele
56. ‘yeÇÿeefmeæeble‘ veecekeâ hegmlekeâ efkeâmekesâ Éeje efueKeer ieF& Leer? nw~ Ùeneb yeewæ, yeÇeÿeCe Je pewve leerveeW lejn keâer 34 iegheâeSb nQ~
(a) DeeÙe&Yeó (b) veeieepeg&ve 62. yeeIe iegheâeSb efkeâme keâeue ceW yeveeF& ieF& LeeR?
(c) yeÇÿeieghle (d) Jejenefceefnj (a) ceewÙe& (b) meeleJeenve
Gòej—(c) (c) ieghle (d) kegâ<eeCe
ieefCele%eÙe yeÇÿeieghle ves 628 F&. ceW ‘yeÇÿeefmeæeble‘ veecekeâ hegmlekeâ Gòej—(b)
efueKeer, Fvekeâer Skeâ DevÙe Øeefmeæ hegmlekeâ Keb[KeeÅe nw, efpemekeâer jÛevee ceOÙe ØeosMe ceW efmLele yeeIe iegheâeSb ØeeÛeerve meceÙe ceW meeleJeenve keâeue ceW
665 F&. ceW ngF&~ yeÇÿeieghle ves vekeâejelcekeâ iegCeeW Deewj MetvÙe kesâ meeLe yeveeF& ieF& LeeR~
keâece keâjves kesâ efveÙece lewÙeej efkeâS Les~ GvneWves mecemÙeeDeeW kesâ meceeOeeve 63. Yeejle kesâ cebefojeW kesâ efJe<eÙe ceW efJeÛeej keâjW -
kesâ efueS yeerpeieefCele keâe GheÙeesie keâjvee Meg™ efkeâÙee Lee~ 1. Gòej Yeejle keâer cebefoj ‘veeiejMewueer’ ceW yeveer nesleer Leerb~
57. ‘hebÛeefmeæebelf ekeâe‘ hegmlekeâ efkeâme KeieesueefJeod Éeje efueKeer ieF& Leer? 2. oef#eCe Yeejle keâer cebefoj ‘õefJeÌ[ Mewueer‘ keâer nesleer Leerb~
(a) he=LegÙeMemed (b) Jejenefceefnj GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes mener keâLeve KeespeW-
(c) #eheCekeâ (d) DeeÙe&Yeó (a) kesâJeue 1 melÙe nw~ (b) kesâJeue 2 melÙe nw~
Gòej—(b) (c) 1 Deewj 2 oesveeW melÙe nQ~ (d) 1 Deewj 2 oesveeW DemelÙe nbw~
Gòej—(c)
Jejenefceefnj ves 505 F&. ceW ‘hebÛeefmeæebeflekeâe‘ veecekeâ hegmlekeâ efueKeer
efpemeceW Gmeves hetJe& ØeÛeefuele Keieesue efJe%eeve kesâ heebÛe efmeæebleeW- GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW oesveeW melÙe nQ~ Gòej Yeejle ceW ‘veeiejMewueer‘ leLee
oef#eCe Yeejle ceW ‘õefJeÌ[ Mewueer‘ kesâ cebefoj heeS peeles nQ~
hewleecenefmeæeble, jescekeâefmeæeble, Jeefme‰efmeæeble, heewefueMeefmeæeble leLee
metÙe&efmeæeble keâe JeCe&ve efkeâÙee nw~ 64. eqvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
1. veeiej Mewueer kesâ cebefojeW ceW iebiee Deewj Ùecegvee pewmeer veoer
58. efvecveefueefKele hegmlekeâeW ceW mes efÛeefkeâlmee #es$e mes efkeâmekeâe mebyebOe nw?
osefJeÙeeW keâes ieYee&ie=n kesâ ØeJesMe Éej kesâ heeme jKee peelee
(a) De°ebiemeb«en (b) De°ebieùoÙemebefnlee
nQ~
(c) nmlelÙeÙegJexo (d) GheÙeg&òeâ meYeer
2. õefJeÌ[ cebefojeW ceW ÉejheeueeW keâes Deeceleewj hej cebefoj kesâ cegKÙe
Gòej—(d) Éej hej jKee peelee nw~
efÛeefkeâlmee kesâ #es$e keâer oes Øeefmeæ ke=âefleÙeeb ‘De°ebiemeb«en‘ Deewj GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes mener keâe ÛegveeJe keâjW-
‘De°ebieùoÙemebefnlee‘ nwb, pees Skeâ ner veece kesâ oes JÙeefòeâÙeeW (JeeiYeó) (a) keâLeve 1 melÙe nw~
ves efueKeer LeeR leLee nmleeÙegJexo ceW heMeg jesieeW kesâ yeejs ceW JeCe&ve nw~ (b) keâLeve 2 melÙe nw~
(c) keâLeve 1 Deewj 2 oesveeW melÙe nQw~
59. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâmekeâer henÛeeve ceneve jmeeÙeve efJe%eeveer kesâ (d) keâLeve 1 Deewj 2 oesveeW DemelÙe nQ~
™he ceW keâer peeleer nw? Gòej—(c)
(a) veeiemesve (b) veeieepeg&ve
(c) DeeÙe&Yeó (d) JeeiYeó
GheÙeg&òeâ keâLeve ceW oesveeW keâLeve melÙe nQ~
Gòej—(b) 65. Sueesje keâe kewâueeMe cebefoj efkeâme Mewueer ceW efveefce&le nw?
(a) veeiej (b) Jesmej
ceneÙeeve cele kesâ DevegÙeeÙeer, veeieepeg&ve keâes Skeâ ceneve jmeeÙeve efJe%eeveer
(c) õefJeÌ[ (d) FveceW mes keâesF& veneR
kesâ ™he ceW Yeer Øeefle‰e Øeehle nw~
Gòej—(c)
60. Øeefmeæ iegheâe mLeue Depeblee ceW efkeâleveer iegheâeSb nQ?
Sueesje keâe kewâueeMe cebeof j hetCe&leÙee õefJeÌ[ Mewueer ceW efveefce&le nw Deewj Fmekesâ
(a) 16 (b) 29
meeLe veboer keâe osJeeueÙe Yeer yevee nw~ Fmekesâ ÛeejeW Deesj Gheemevee keâ#e Deewj
(c) 46 (d) 36
efheâj meneÙekeâ osJeeueÙe yevee nw, efpemekeâer TbÛeeF& 30 ceer. nw~
Gòej—(b)

NCERT-meej ( 397 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
n<e& Deewj Gmekeâe keâeue
(Harsha and His Periods)
‘n<e& Deewj Gmekeâe keâeue’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW ceW Fmemes mebyeæ
ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe-meece«eer
meceeefnle nw~
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jesecf euee Lee@hej) Úesš-s Úesšs jepÙeeW keâe Ùegie
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) ieghle JebMe mes n<e& lekeâ keâe Yeejle
3 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme.Mecee&) hetJeea Yeejle ceW meYÙelee keâe efJemleej

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
Yetecf ekeâe
n<e& keâe jepÙeejesnCe Deewj meeceüepÙe efJemleej
n<e& keâe ØeMeemeve
 £svemeebie keâe efJeJejCe
(i) yeewæ Oece& Deewj veeueboe (ii) meeceeefpekeâ oMee
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-Keb[
Meemekeâ Lee, Oeerjs-Oeerjs Deheveer ØeYeglee DevÙe meYeer meecebleeW
Yetefcekeâe (Indroduction) hej keâeÙece keâj ueer~
ieghleJebMe ves efyenej Deewj Gòej ØeosMe efmLele Deheves
meòee-keWâõ mes Gòej Deewj heefMÛece Yeejle hej F&mee keâer Ú"erb n<e& keâe jepÙeejesnCe Deewj meeceüepÙe
meoer kesâ ceOÙe lekeâ ueieYeie 160 Je<e& jepÙe efkeâÙee~ ntCeeW
kesâ nceueeW ves ieghle meeceüepÙe keâes keâcepeesj yevee efoÙee~ Gmekesâ
efJemleej
(Harsh's Ascension to the Throne
yeeo Gòej Yeejle efheâj Deveskeâ jepÙeeW ceW yebš ieÙee~
and Expansion of his Empire )
ieesj s ntC eesW ves ueieYeie 500 F&. mes efvecve
#es$eesW hej Dehevee ØeYeglJe mLeeefhele keâj yeÌ[s YeeF& jepÙeJeOe&ve keâer ce=lÙeg kesâ yeeo n<e&JeOe&ve, efpemes
efu eÙee- efMeueeefolÙe Yeer keâne peelee nw, meesuen Je<e& keâer DeeÙeg ceW
(606 F&. ceW) heg<ÙeYetelf e JebMe kesâ efmebnemeve hej yew"e Deewj Gmeves
keâMceerj hebpeeye Deewj heefMÛeceer Yeejle hej
Fkeâleeueerme Je<eeX lekeâ Meemeve efkeâÙee~
 Gòejer Deewj heefMÛeceer Yeejle ueieYeie DeeOes ope&ve meeceble jepeeDeeW  ie=nJece&ve keâer ce=lÙeg kesâ heMÛeele ceewKeefj jepÙe kesâ cebef$eÙeeW ves
kesâ neLe ceW Ûeuee ieÙee, efpevneWves ieghle meeceüepÙe keâes Deeheme ceW Deheves jepÙe keâer ieöer n<e& keâes hesMe keâer~
yeebš efueÙee Lee~  henues kesâ DeefOekeâlej YeejleerÙe jepeeDeeW keâer leguevee ceW n<e& kesâ
 FveceW mes Skeâ ves, pees nefjÙeeCee efmLele Leevesmej keâe meceÙe keâe efJeJejCe DeefOekeâ DeÛÚer lejn mes DeefYeuesKeyeæ nw~

NCERT-meej ( 398 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
(n<e& kesâ nmlee#ej)
n<e& keâer peerJeveer
yeeCeYeó
n<e& keâe ojyeejer
keâefJe Lee~
 £svemeebie n<e& kesâ Meemevekeâeue cesW Yeejle DeeÙee Lee~ Gmeves
Deheveer Yeejle Ùee$ee keâe Je=òeeble efueKee nw~
 efmebnemeve hej yew"ves kesâ yeeo, n<e& ves meyemes henues Deheveer efJeOeJee
yenve keâes efJebOÙe Jeve mes yeÛeeÙee, peneb hej Jen Deheveer meYeer
heefjÛeeefjkeâeDeeW kesâ meeLe Deefive ceW ketâoves pee jner Leer~
 n<e& Deheveer jepeOeeveer LeevesMJej mes nšekeâj keâvveewpe ues
ieÙee, keäÙeeWefkeâ keâvveewpe Gmekesâ jepÙe kesâ ceOÙe ceW efmLele
Lee~
 Fmekesâ heMÛeele Jen Skeâ uebyes DeefYeÙeeve hej efvekeâuee Deewj
Gmeves Gòej Yeejle kesâ Deveskeâ YeeieeW keâes peerle efueÙee~
 FveceW hebpeeye, hetJeea jepemLeeve Deewj Demece lekeâ iebiee
keâer Ieešer keâe ØeosMe Meeefceue Lee~
 n<e& hetJe& keâer Deesj MeMeebkeâ kesâ efJe®æ efvecve GösMÙe mes yeÌ{e Lee-
Deheves YeeF& jepÙeJeOe&ve Deewj
Deheves yenveesF& ie=nJece&ve keâer ceewle keâe yeouee uesves kesâ efueS~
 n<e& keâe jepÙe ieghleeW keâer lejn keâe Lee~ Gmeves efpeve
jepeeDeeW hej efJepeÙe Øeehle keâer Leer, Jes Gmes jepÙe-keâj (State-
Tax) osles Les Deewj peye Jen Ùegæ keâjlee, lees Gmekeâer ceoo
kesâ efueS mewefvekeâ Yespeles Les~
 GvneWves n<e& keâe DeeefOehelÙe lees mJeerkeâej keâj efueÙee Lee,
hejbleg Jes Deheves-Deheves jepÙeeW kesâ Meemekeâ yeves jns Deewj
mLeeveerÙe ceeceueeW ceW mJeÙeb ner efveCe&Ùe uesles Les~
ieewÌ[ keâe MewJe Meemekeâ Lee
MeMeebkeâ yeesOeieÙee ceW yeesefOeJe=#e keâes keâeš [euee Lee
 n<e& ieew[Ì kesâ efJe®æ Deheves henues DeefYeÙeeve ceW meheâue veneR
ngDee, uesekf eâve Meemevekeâeue keâer meceeefhle kesâ keâjerye, ieew[Ì vejsMe
MeMeebkeâ keâer ce=lÙeg kesâ yeeo, Deheves otmejs DeefYeÙeeve ceW Gmeves ceieOe
keâes Deewj MeMeebkeâ kesâ meeceüepÙe keâes Yeer peerle efueÙee~
 veeieevebo
ieewÌ[ ØeosMe keâes Deeheme cesW yeebš efu eÙee Lee-
n<e& Deewj
n<e& kesâ menÙeesieer keâece™he kesâ Meemekeâ
(jepee) YeemkeâjJece&ve ves~
 n<e& keâes Deheves mewefvekeâ DeefYeÙeeve ceW meheâuelee efceueer Deewj Gmeves
Gòejer Yeejle keâe keâeheâer yeÌ[e Yeeie peerle efueÙee~
NCERT-meej
£svemeebi e ves efueKee nw efkeâ ‘‘Jen efvejblej Ùegæ keâjlee
jne, peye lekeâ efkeâ Gmeves Ú: Je<eeX ceW heebÛ e YeejleerÙe
jepeeDeeW keâes peerl e veneR efueÙee~
 Deheves jepÙe#es$e keâe efJemleej keâjves kesâ yeeo Gmeves Deheves mewvÙeyeue
ceW Je=efæ keâer, Deewj nefmle mesvee keâer mebKÙee yeÌ{ekeâj 60,000
SJeb DeMJeejesner mewefvekeâeW keâer mebKÙee yeÌ{ekeâj 1,00,000
keâj oer~
 Fmekesâ yeeo Gmeves Skeâ yeej Yeer Mem$e G"eS efyevee leerme
Je<eeX lekeâ MeebeflehetJe&keâ jepe efkeâÙee~
 n<e& ves Deheves meeceüepÙe keâes vece&oe kesâ heej yeÌ{eves kesâ efueS
DeefYeÙeeve Meg™ efkeâÙee, uesefkeâve DeefYeÙeeve keâes vece&oe kesâ efkeâveejs
ÛeeuegkeäÙe JebMe kesâ jepee heguekesâefMeve efÉleerÙe ves jeskeâe~
 DeeOegefvekeâ keâvee&škeâ Deewj ceneje°^ kesâ yeÌ[s Yet-Yeeie hej Meemeve
keâjlee Lee- heguekesâefMeve efÉleerÙe~
 Gmekeâer jepeOeeveer keâvee&škeâ jepÙe ceW DeeOegefvekeâ yeerpeehegj efpeues
kesâ yeeoeceer ceW Leer~
 Fmekeâes Úes[ Ì n<e& keâes DevÙe efkeâmeer leieÌ[s efJejesOe keâe meecevee
veneR keâjvee heÌ[e, Deewj Jen osMe kesâ keâeheâer yeÌ[s Yeeie ceW
jepeveereflekeâ Skeâlee mLeeefhele keâjves ceW meheâue jne~
 Ssnesue kesâ efMeueeuesKe cesW Ùen GuuesKe nw efkeâ n<e& keâes
yeeoeceer kesâ ÛeeuegkeäÙe jepee, heguekesâefMeve efÉleerÙe kesâ neLeesW
nej keâe meecevee keâjvee heÌ[e~
 £svemeebie ves Yeer Ùen efueKee nw efkeâ n<e& ÛeeuegkeäÙe vejsMe keâes
nje veneR mekeâe~

n<e& kesâ meeceÇepÙe keâe efJemleej Lee-
hebpeeye mes Gòejer GÌ[ermee lekeâ leLee
efnceeueÙe mes vece&oe kesâ efk eâveejs lekeâ~
 JeuueYeer kesâ cew$ekeâ vejsMe OegÇJeYeó efÉleerÙe Deewj keâece™he
keâe jepee YeemkeâjJece&ve Gmekesâ efce$e Les~
 Yeejle kesâ Fefleneme ceW n<e& ves pees Decej keâerefle& Deefpe&le keâer nw,
Jen Gmekesâ efJepeÙe-DeefYeÙeeveeW kesâ keâejCe Gleveer veneR nw, efpeleveer
efkeâ Gmekesâ MeebeflehetCe& keâeÙeeX kesâ efueS nw~
 Fmekeâe efJeMeo JeCe&ve £svemeebie Deewj Gmekesâ peerJeve Ûeefjle
uesKekeâ yeeCeYeó Éeje efkeâÙee ieÙee nw~
 Ùen ceneve meceüeš ve kesâJeue efJeÅee keâe mebj#ekeâ Lee, yeefukeâ
mJeÙeb Yeer Skeâ megÙeesiÙe uesKekeâ Lee~
n<e& Éeje efu eKes
ieS leerve mebmke=âle
veeškeâ-
jlveeJeueer efØ eÙeoefMe&keâe~
( 399 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 hejbleg ceOÙekeâeue kesâ keâF& uesKekeâeW ves Fme yeele keâe Keb[ve efkeâÙee nw
efkeâ Ùes leerveeW veeškeâ n<e& ves efueKes~
 keâne peelee nw efkeâ OeeJekeâ veecekeâ keâefJe ves n<e& mes
hegjmkeâej ueskeâj Gmekesâ veece mes Ùes leerveeW veeškeâ
efueKe efoS~
 Gmeves Deheves Ùeneb efJeÉeveeW keâe Skeâ ceb[ue yeveeÙee Lee,
efpeveceW mes n<e&Ûeefjle Deewj keâeobyejer keâe uesKekeâ ‘yeeCeYeó’
meyemes DeefOekeâ efJeKÙeele nw~
 yeeCe ves n<e& keâes DeodYegle keâefJelJe-ØeefleYeemebhevve keâne nw Deewj
yeeo kesâ kegâÚ uesKekeâeW ves Gmes meeefnlÙekeâej-meceüeš keâne nw~
 n<e& ve kesâJeue Skeâ kegâMeue ØeMeemekeâ Lee, yeefukeâ Skeâ meefn<Ceg
jepee Yeer Lee~
 Jen JÙeefòeâiele ™he mes jepe-keâepe keâer peebÛe keâjlee jnlee
Lee, Deewj efmLeefle keâes Deheveer DeebKeeW mes osKeves kesâ efueS
Deheves meeceüepÙe kesâ efJeefYevve YeeieeW keâer Ùee$ee keâjlee Lee~
 Oeeefce&keâ DeemLee keâer Âef° mes Jen Skeâ ‘MewJe’ Lee,
uesefkeâve DevÙe Oeeefce&keâ mebØeoeÙeeW kesâ Øeefle Yeer meceeve
YeeJe mes mecceeve oMee&lee Lee~
£svemeebie ves n<e& JeCe&ve Skeâ ‘Goej yeewæ’ kesâ ™he ceW
efkeâÙee nw~
 n<e& keâes yeewæ Oece& mes ueieeJe Lee Deewj MeeÙeo peerJeve kesâ
Debeflece efoveeW ceW Jen yeewæ yeve Yeer ieÙee Lee, hejbleg otmejs OeceeX keâes
Yeer Gmekeâe DeeßeÙe efceuelee jne~
efJeßeece ie=n yeveJeeS
DeMeesk eâ keâer Yeebefl e n<e&
ves keâuÙeeCe kesâ Devesk eâ
keâeÙe& efkeâS-
Demheleeue yeveJeeS
Devesk eâ yeÇeÿeCe, yeewæ Deewj
pewve Øeefle‰eveesW keâes oeve efoS~
 Ûeerveer Ùee$eer £svemeebie mes efceueves kesâ efueS Jen yeÌ[e Glmegkeâ Lee~
 £svemeebie efueKelee nw efkeâ n<e& mes Gmekeâer uebyeer yeeleÛeerle
ngF& Leer Deewj Gmeves Gme meceÙe kesâ «ebLeeW keâe DeÛÚe
 keâvveewpe kesâ meceejesn kesâ yeeo, n<e& ves åJesvemeebie kesâ meeLe
ØeÙeeie (Fueeneyeeo) ØemLeeve efkeâÙee, peneb hej Jen nj
heebÛe Je<eeX keâer meceeefhle kesâ yeeo iebiee, Ùecegvee Deewj
mejmJeleer kesâ mebiece hej Oeeefce&keâ Deveg‰eve efkeâÙee keâjlee
Lee~
 Jeneb Jen Skeâ uebyes oeve-me$e keâe DeeÙeespeve keâjlee Lee,
pees ueieYeie leerve cenerves lekeâ Ûeuelee Lee~
 Fve leerve cenerveeW ceW Gmekeâer ueieYeie meejer Oeve mebheefòe meceehle
nes peeleer Leer, pees efheÚues heebÛe Je<eeX ceW pecee ngF& Leer~
Ùeneb lekeâ efk eâ n<e& Deheves Jem$e Deewj jlve-DeeYet<eCe
Yeer oeve keâj oslee Lee Deewj Skeâ yeej lees Gmeves
henveves kesâ efueS Deheveer yenve mes YeerKe ceebiekeâj Skeâ
meeOeejCe Jem$e efu eÙee Lee~
 n<e& ves Deheves peerJevekeâeue ceW ØeÙeeie ceW Ssmeer Ú:
meYeeDeeW (oeve-me$eeW) ceW Yeeie efueÙee Deewj Dehevee meye
kegâÚ oeve ceW os efoÙee~
n<e& ves 641 F&. ceW £svemeebi e kesâ meeLe Dehevee Skeâ
jepeotle Ûeerve Yesp ee Deewj yeoues ceW Ûeerve mes Skeâ jepeotle
DeeÙee~
 n<e& keâe osneble 647 F&. ceW ngDee~ Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ n<e&
kesâ yeeo Gmekesâ jepeefmebnemeve hej yew"ves Jeeuee Gmekeâe keâesF&
GòejeefOekeâejer veneR Lee Deewj Gmekeâer ce=lÙeg kesâ yeeo Gmekeâe
jepÙe Gmekesâ ceb$eer Éeje nÌ[he efueÙee ieÙee~
n<e& keâe øeMeemeve
(Harsha's Administration)
n<e& ves Dehevee meeceüepÙe ieghleJebefMeÙeeW kesâ {jx hej mLeeefhele
efkeâÙee Lee~ efpeve efyebogDeeW hej oesveeW ceW Deblej Lee, Jes Les-
 n<e& keâe Meemeve DeefOekeâ meecebeflekeâ Deewj

DeOÙeÙeve efkeâÙee Lee~  DeefOekeâ efJekeWâefõle Lee~

 keâne peelee nw efkeâ n<e& kesâ heeme 1,00,000 IeesÌ[s Deewj
£svemeebi e ves n<e& kesâ Meemevekeâeue keâer efp eve oes 60,000 neLeer Les~
meJee&efOekeâ Øeefmeæ IešveeDeesW keâe JeCe&ve efkeâÙee
 Ùen yeele DeÛejpe-meer ueieleer nw, keäÙeeWefkeâ megotj oef#eCe keâes
nw, Jes nQ-
ÚesÌ[ meejs Yeejle hej Meemeve keâjves Jeeues ceewÙe& jepeeDeeW kesâ
keâvveewpe cesW DeeÙeesefpele meYee heeme Yeer kesâJeue 30,000 Iees[Ì s Deewj 9,000 neLeer Les~
 n<e& kesâ heeme yeÌ[er mesvee leYeer nes mekeâleer Leer, Ùeefo Jen Ùegæ
ØeÙeeie cesW DeeÙeesefpele meYee~
kesâ meceÙe Deheves meYeer meecebleeW keâe menÙeesie Øeehle keâj
 keâvveewpe keâer meYee åJesvemeebie kesâ mecceeve ceW DeeÙeesefpele mekeâlee~
keâer ieF& Leer, efpemekesâ efueS jepee kesâ ceve ceW yengle  ueielee nw efkeâ Gmes nj meeceble efveOee&efjle cee$ee ceW hewoue
mvesn Deewj Deeoj Lee~ mewefvekeâ Deewj IeesÌ[s oslee Lee Deewj Fme Øekeâej Gmeves Deheveer
yeerme jepeeDeesW Meener mesvee keâes efJeMeeue yevee efueÙee~
keâvveewpe keâer
meYee cesW Yeeie Ûeej npeej yeewæ efYe#eg, leLee jepÙe keâer efJeMes<e mesJeeDeeW kesâ efueS hegj esefnleeW keâes Yetefce-oeve
efueÙee Lee- osves keâer hejbheje peejer jner~ Flevee ner veneR, n<e& ves
ueieYeie leerve npeej yeÇeÿeCeesW heoeefOekeâeefj ÙeeW keâes Meemeve-he$e (meveo) kesâ Éeje peceerve osves
Deewj pewevf eÙeesW ves keâer ØeLee ÛeueeF&~

NCERT-meej ( 400 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fve DevegoeveeW ceW Yeer Jener efjÙeeÙeleW Meeefceue LeeR pees efheÚues 
DevegoeveeW ceW jnleer LeeR~ £svemeebie Yeejle cesW efvecve GösMÙeesW mes DeeÙee
Lee-
Ûeerveer Ùee$eer £svemeebie kesâ Devegmeej, n<e& keâer
jepekeâerÙe DeeÙe Ûeej YeeieesW cesW yeebšer peeleer Leer- efyenej kesâ veeueboe efp eues cesW efmLele
veeueboe kesâ yeewæ efJeMJeefJeÅeeueÙe cesW
DeOÙeÙeve keâjves leLee
henuee Yeeie otmeje Yeeie leermeje Yeeie ÛeewLee Yeeie Yeejle mes yeewæ «ebLeesW keâes Skeâ$e
keâjkesâ Ûeerve ues peeves kesâ efueS
heoeefOekeâeefjÙeesW Oeeefce&keâ
 Gmeves n<e& kesâ ojyeej ceW keâF& Je<e& efyeleeS Deewj Yeejle ceW JÙeehekeâ
jepee kesâ KeÛe& efJeÉeveesW kesâ YeüceCe efkeâÙee~
kesâ efueS efueS Deewj Deceueer keâeÙeesxX kessâ
yeboesyemle kesâ efueS efueS  Fmekesâ ØeYeeJe ceW Deekeâj n<e&, yeewæ Oece& keâe ceneve meceLe&keâ

 £svemeebie ves Ùen Yeer yeleeÙee efkeâ jepÙe kesâ cebef$eÙeeW Deewj GÛÛe
DeefOekeâeefjÙeeW keâes peeieerjW oer peeleer LeeR~
DeefOekeâeefj ÙeeW keâes Jesl eve Deewj hegj mkeâej kesâ ™he ceW
Yetefce osves keâer peeieerj oejer ØeLee n<e& ves ner Meg™
keâer, Fmeerefu eS nce n<e& kesâ efmekeäk esâ DeefOekeâ cee$ee
ceW veneR heeles nQ~
 n<e& kesâ meeceüepÙe ceW efJeefOe-JÙeJemLee DeÛÚer veneR Leer~ Ûeerveer
Ùee$eer £ssvemeebie keâer megj#ee keâe ØeyebOe jepÙe keâer Deesj mes
Keemeleewj mes efkeâÙee ieÙee nesiee, efheâj Yeer [ekegâDeeW ves
Gmekesâ ceeue-Demeyeeye Úerve efueS~
 £svemeebie efueKelee nw efkeâ osMe kesâ keâevetve ceW, DehejeOe
kesâ efueS keâÌ[er mepee keâe efJeOeeve Lee~
 [kewâleer lees otmeje jepeõesn ceeveer peeleer Leer Deewj Gmekesâ
efueS [eketâ keâe oeÙeeb neLe keâeš [euee peelee Lee~
 mebYeJele: yeewæ Oece& kesâ ØeYeeJe ceW ob[ keâer keâ"esjlee keâce
nes ieF&, Deewj DehejeefOeÙeeW keâes DeepeerJeve keâejeJeeme efoÙee
peeves ueiee~
 £svemeebie keâe efJeJejCe (Hiuen
Tsang's Description)
n<e& keâe Meemevekeâeue Ûeerveer Ùee$eer £svemeebie keâer Ùee$ee kesâ
keâej CecenlJehetCe&nw ~26 Je<e& keâer DeeÙeg ceW Jen Ûeerve mes 629
F&. ceW Ûeuee Deewj heâeef¢eeve keâe DevegmejCe keâjles ngS ceOÙe
SefMeÙee kesâ jemles Yeejle hengbÛee~
 Yeejle ceW uebyes Dejmes lekeâ "nj keâj 645 F&. ceW Jen Ûeerve ueewš
ieÙee~
£svemeebie
nes ieÙee leLee GoejleehetJe&keâ oeve efkeâS~
 £svemeebie ves n<e& kesâ ojyeej keâe Deewj Gme meceÙe kesâ
pevepeerJeve keâe mepeerJe efJeJejCe efueKee nw~
 pees heâeef¢eeve kesâ efJeJejCe mes keâneR DeefOekeâ cenlJehetCe&
Deewj efJeMJemeveerÙe nw~
 Fmemes ueesieeW kesâ DeeefLe&keâ Deewj meeceeefpekeâ peerJeve hej leLee
lelkeâeueerve Oeeefce&keâ mebØeoeÙeeW hej keâeheâer ØekeâeMe heÌ[lee nw~
 £svemeebie kesâ efJeJejCe mes Øekeâš neslee nw efkeâ Gme meceÙe heešefueheg$e
heleveeJemLee ceW Lee Deewj JewMeeueer keâe Yeer Jener neue Lee~
 Fmekesâ efJehejerle, oesDeeye ceW ØeÙeeie Deewj keâvveewpe
cenlJehetCe& nes Ûeues Les~
 keâne ieÙee nw efkeâ yeÇeÿeCe Deewj #eef$eÙe ueesie meeoe peerJeve efyeleeles
Les, hej meecebleeW Deewj hegjesenf leeW keâe peerJeve efJeueemeceÙe Lee~
 Fmemes DeeYeeme neslee nw efkeâ Thej kesâ oes JeCeeX kesâ yeerÛe Yeer
Jeie& Yeso Ùee mlej-Yeso Dee ieÙee Lee~
 yeÇeÿeCe Deewj #eef$eÙe oesveeW JeCeeX kesâ, DeefOekeâebMe ueesie
Kesleer keâjves ueies neWies~
 £ssvemeebie ves MetõeW keâes ke=â<ekeâ keâne nw, pees yeÌ[s cenlJe keâer
yeele nw; keäÙeeWefkeâ Oece&Meem$eeW Deewj DevÙe ØeeÛeerve «ebLeeW ceW
MetõeW keâes Thej kesâ leerve JeCeeX keâe mesJekeâ ceevee ieÙee nw~
 Ûeerveer Ùee$eer ves cesnlej Deewj Ûeeb[eue pewmes DeÚtleeW hej
Yeer Âef° [eueer nw, peesieebJe kesâ yeenj yemeles Les Deewj
uenmegve-hÙeepe Keeles Les~
 DeÚtle ueesie veiej ceW ØeJesMe keâjves mes henues peesj-peesj
mes DeeJeepe keâjles Les, leeefkeâ ueesie Gvekesâ mheMe& mes yeÛes
jnW~
(i) yeewæ Oece& Deewj veeueboe (Buddhism
and Nalanda)
£svemeebie kesâ meceÙe ceW yeewæ ueesie 18 mebØeoeÙeeW ceW yebšs
ngS Les~ yeewæ Oece& kesâ hegjeves keWâõ ogefo&ve Pesue jns Les~ meyemes
efJeKÙeele keWâõ veeueboe keâe efJenej Lee~
 veeueboe keâe efJenej yeewæ efYe#egDeeW keâes efMeef#ele keâjves kesâ efueS
yeÌ[e efJeMJeefJeÅeeueÙe Lee~
 peneb 10,000 Úe$e Les, pees meYeer yeewæ efYe#eg Les, GvnW
ceneÙeeve mebØeoeÙe keâe yeewæ oMe&ve heÌ{eÙee peelee Lee~

NCERT-meej ( 401 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 veeueboe ceW FceejleeW keâe efvecee&Ce Deewj veJeerkeâjCe F&mee keâer heebÛeJeeR
meoer mes ueskeâj 700 Je<eeX lekeâ neslee jne~
 KegoeF& ceW efpeleves YeJeve efvekeâues nQ, GveceW 10,000 efYe#egDeeW
kesâ jnves ueeÙekeâ peien veneR nw~
 Ùen leke&âmebiele nw, keäÙeeWefkeâ Ùeefo meejs šerueeW keâer KegoeF& nes peeS
leye Yeer FceejleeW ceW Fleveer peien veneR nesieer efkeâ 10,000 efYe#eg
jn mekeWâ~
 Skeâ DevÙe Ûeerveer Ùee$eer F-eflmebie 670 F&. ceW veeueboe DeeÙee~
Gmekesâ Devegmeej Jeneb kesâJeue 3,000 efYe#eg jnles Les~
 veeueboe efJeMJeefJeÅeeueÙe keâe YejCe hees<eCe neslee Lee-
£svemeebi e kesâ Devegmeej- 100 ieebJ eeW kesâ jepemJe mes
Feflmebi e kesâ Devegmeej - 200 ieebJ eeW kesâ jepemJe mes
 n<e& keâer Oeeefce&keâ veerefle menveMeerue Leer~ Jen DeejbefYekeâ
peerJeve ceW MewJe Lee, hej Oeerjs-Oeerjs yeewæ Oece& keâe ceneve
mebhees<ekeâ nes ieÙee~
 efve‰eJeeve yeewæ keâer nwefmeÙele mes Gmeves ceneÙeeve kesâ
efmeæebleeW kesâ ØeÛeej kesâ efueS keâvveewpe ceW efJeMeeue meccesueve
DeeÙeesefpele efkeâÙee~
 Fme meccesueve ceWs ve kesâJeue Ûeerveer Ùee$eer £svemeebie Deewj
keâece™he kesâ jepee YeemkeâjJece&ve heOeejs, yeefukeâ yeerme
osMeeW kesâ jepee Deewj efJeefYevve mebØeoeÙeeW kesâ keâF& npeej
hegjesefnle Yeer pecee ngS~
 hetâme kesâ oes yeÌ[s-yeÌ[s Iej yeveeS ieS, peneb ØelÙeskeâ ceW Skeâ-
Skeâ npeej ueesie efškeâ mekeâles Les~
 meyemes yeÌ[e efvecee&Ce Lee Skeâ efJeMeeue ceerveej keâe, efpemekesâ
yeerÛe ceW yegæ keâer mJeCe&-Øeeflecee mLeeefhele keâer ieF&~
 Øeeflecee keâer TbÛeeF& Gleveer ner Leer, efpeleveer n<e& keâer Deheveer~
n<e& ves Fme Øeeflecee keâer hetpee keâer Deewj meeJe&peefvekeâ Yeespe
efoÙee~
 meccesueve ceW Meem$eeLe& keâe DeejbYe £svemeebie ves efkeâÙee~
 £svemeebie ves yeewæ Oece& kesâ ceneÙeeve mebØeoeÙe kesâ meoiegCeesW keâe
yeKeeve efkeâÙee Deewj ßeesleeDeesW keâe Dee£eve efkeâÙee efkeâ pees ÛeensW
Gmekessâ lekeâesxX keâe Keb[ve keâjsW~
 uesefkeâve heebÛe efoveesW lekeâ keâesF& Yeer Keb[ve keâjves keâes KeÌ[e
venerR ngDee~
 leye Gmekesâ mewæebeflekeâ ØeefleÉbefÉÙeeW ves Gmes peeve mes ceej
osves keâer meeefpeMe keâer~
 Fme hej n<e& ves ÛesleeJeveer oer keâer pees keâesF& £svemeebie
keâes ÚgSiee Gmekeâe efmej keâeš efueÙee peeSiee~
 DeÛeevekeâ Fme cenemlebYe (ceerveej) ceW Deeie ueie ieF& Deewj
n<e& hej Ieelekeâ nceuee efkeâÙee ieÙee~
 leye n<e& ves 500 yeÇeÿeCeeW keâes efiejheäleej keâj efueÙee Deewj
GvnW efveJee&efmele keâj efoÙee, kegâÚ yeÇeÿeCeeW keâes lees ceewle keâer
mepee efceueer~
 Fmemes Øekeâš neslee nw efkeâ Jen Oece& kesâ efJe<eÙe ceW Glevee
menveMeerue venerb Lee efpelevee Gmes yeleeÙee peelee nw~
NCERT-meej
n<e& ves keâvveewpe kesâ ØeÙeeie ceW
yeeo cenemeccesueve
yegu eeÙee Lee-
 FmeceW Gmekesâ meYeer meeceble, ceb$eer, GÛÛe ojyeejer
Deeefo GheefmLele ngS Les~
 Fme DeJemej hej Yeer yegæ keâer Øeeflecee keâe hetpeve ngDee Deewj
£svemeebie ves ØeJeÛeve efkeâÙee~
 Deble ceW, n<e& ves yeÌ[s-yeÌ[s oeve efkeâS Deewj Deheves Mejerj kesâ Jem$eeW
keâes ÚesÌ[ meYeer JemlegDeeW keâe oeve keâj efoÙee~
 £svemeebie n<e& keâer Yetefj-Yetefj ØeMebmee keâjlee nw~
 jepee Gmekesâ Øeefle oÙeeJeeve, efMe° Deewj ke=âheeueg Lee, leYeer Ûeerveer
leerLe&Ùee$eer meeceüepÙe kesâ efJeefYevve YeeieeW ceW YeüceCe keâj mekeâe~
(ii) meeceeefpekeâ oMee (Social Conditions)
£svemeebie ves osKee efkeâ yeewæ Oece& Yeejle kesâ meYeer
YeeieeW ceW Glevee ueeskeâefØeÙe venerb nw, efpelevee efkeâ Gmeves
mecePe jKee Lee, uesefkeâve hetJeea Yeejle ceW yeewæ Oece& Deye Yeer
yeÌ[e ueeskeâefØeÙe Lee~
 £svemeebie ves Ùen Yeer osKee efkeâ Yeejle ceW peeefle-ØeLee nw Deewj
veiejeW kesâ yeenj jnves Jeeues DeÚtleeW kesâ meeLe yegje meuetkeâ
efkeâÙee peelee nw~
peeefle ØeLee
£svemeebi e ves Yeejle cesW
kegâÚ kegâØeLeeSb osKeer Leerb;
pewmes-
DeÚtleesW kesâ meeLe yegje meuetkeâ
(veiejesW kesâ yeenj jnves Jeeues)
 meYeer ueesie Meekeâenejer veneR Les, neueebefkeâ Fme yeele hej peesj
efoÙee peelee Lee efkeâ ueesie ceebme ve KeeSb~
 veiejeW ceW DeceerjeW Deewj iejeryeeW kesâ cekeâeveeW ceW Deblej Lee~
 DeceerjeW kesâ cekeâeve Ketyemetjleer mes yeveeS Deewj mepeeS peeles Les,
peyeefkeâ iejeryeeW kesâ Iej meeos, mehesâoer hegles ngS Deewj keâÛÛeer heâMe&
Jeeues nesles Les~
 Deueie-Deueie mLeeveeW kesâ ueesieeW keâe henveeJee Deueie-Deueie Lee~
 £svemeebie Yeejle kesâ ueesieeW kesâ mJeYeeJe kesâ yeejs ceW
efvecve yeeleW efueKelee nw-
Yeejle kesâ ueesi e iece& efcepeepe kesâ nw~
GvnW peuoer iegmmee Deelee nw~
hejbleg F&ceeveoej nesles nQ~
YeejleerÙe ueesi e mJeÛÚlee-Øesceer nesles nQ~
 DehejeefOeÙeeW keâer mebKÙee DeefOekeâ veneR Leer, ÙeÅeefhe Jen yeej-yeej
efueKelee nw efkeâ Ùee$ee kesâ oewjeve ueesieeW ves Gmes uetš efueÙee~
 ce=lÙegob[ venerb efoÙee peelee Lee~ DeepeerJeve keâejeJeeme ner
meyemes keâ"esj ob[ Lee~
n<e& keâer ce=lÙeg kesâ yeeo kegâÚ meceÙe lekeâ Gòej Yeejle
ceW DeefmLejlee keâer efmLeefle jner~ jepÙe keâF& Úesšer-Úesšer
FkeâeFÙeeW ceW yebš ieÙee~ FveceW Deeheme ceW ueÌ[eFÙeeb nesleer jneR~
Fme yeerÛe okeäkeâve Deewj oef#eCe kesâ jepÙe MeefòeâMeeueer nes ieS~
( 402 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

26 629 647 41

18

670
3000

NCERT-meej ( 403 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- 5. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer ke=âefle n<e& keâer vener nQ?
1. n<e& kesâ yeÌ[s YeeF& keâe veece jepÙeJeOe&ve Lee~ (a) veeieevebo (b) jlveeJeueer
2. n<e& meesuen Je<e& keâer DeeÙeg ceW efmebnemeve hej yew"e~ (c) efØeÙeoefMe&keâe (d) n<e&Ûeefjle
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ? Gòej—(d)
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 n<e& ceneve meceüeš kesâ meeLe-meeLe ve kesâJeue efJeÅee keâe mebj#ekeâ Lee,
(c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW yeefukeâ mJeÙeb Yeer Skeâ megÙeesiÙe uesKekeâ Lee~ n<e& Éeje efueKes ieS leerve
Gòej—(d) mebmke=âle veeškeâ veeieevebo, jlveeJeueer Deewj efØeÙeoefMe&keâe Les~
n<e& kesâ yeÌ[s YeeF& keâe veece jepÙeJeOe&ve Lee, jepÙeJeOe&ve keâer ce=lÙeg kesâ 6. £svemeebie ves n<e& kesâ Meemevekeâeue keâer efkeâve oes meJee&efOekeâ Øeefmeæ
yeeo n<e&JeOe&ve efpemes ‘MeerueeefolÙe‘ Yeer keâne peelee nw, meesuen Je<e& keâer IešveeDeeW keâe JeCe&ve efkeâÙee nw?
DeeÙeg ceW heg<ÙeYetefle JebMe kesâ efmebnemeve hej yew"e Deewj 41 Je<eeX lekeâ 1. keâvveewpe ceW DeeÙeesefpele meYee
Meemeve efkeâÙee~ 2. ØeÙeeie ceW DeeÙeesefpele meYee

2. n<e& ves Deheveer jepeOeeveer LeevesMJej mes nšekeâj keâneb mLeeefhele keâer GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Leer?
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
(a) keâvveewpe (b) ØeÙeeie
(c) keâMceerj (d) keâuekeâòee
Gòej—(c)
Gòej—(a) £svemeebie ves n<e& kesâ Meemevekeâeue keâer oes meJee&efOekeâ Øeefmeæ IešveeDeeW-
(1) keâvveewpe ceW DeeÙeesefpele meYee (2) ØeÙeeie ceW DeeÙeesefpele meYee keâe
n<e& Deheveer jepeOeeveer LeevesMJej mes nšekeâj keâvveewpe ues ieÙee, keäÙeeWefkeâ
GuuesKe efkeâÙee nw~ neueebefkeâ, keâvveewpe keâer meYee £svemeebie kesâ mecceeve
keâvveewpe Gmekesâ jepÙe kesâ ceOÙe ceW efmLele Lee leLee jCeveereflekeâ ™he mes
ceW DeeÙeesefpele keâer ieF& Leer, efpemekesâ efueS jepee kesâ ceve ceW yengle mvesn
cenlJehetCe& mLeeve Lee~
Deewj Deeoj Lee~
3. ‘yeesOeieÙee‘ ceW ‘yeesefOeJe=#e‘ keâes efkeâme Meemekeâ ves keâšJeeÙee Lee?
7. Ûeerveer Ùee$eer £svemeebie kesâ Devegmeej n<e& keâer jepekeâerÙe DeeÙe efkeâleves
(a) n<e& (b) MeMeebkeâ
YeeieeW ceW yeebšer peeleer Leer?
(c) YeemkeâjJece&ve (d) Yeespe
(a) heebÛe (b) Ûeej
Gòej—(b)
(c) oes (d) meele
MeMeebkeâ ieewÌ[ keâe MewJe Meemekeâ Lee Gmeves ‘yeesOeieÙee‘ ceW ‘yeesefOeJe=#e‘ keâes Gòej—(b)
keâšJeeÙee Lee~
Ûeerveer Ùee$eer £svemeebie kesâ Devegmeej n<e& keâer jepekeâerÙe DeeÙe Ûeej YeeieeW
4. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme DeefYeuesKe ceW GuuesKe nw efkeâ n<e& keâes ceW yeebšer peeleer Leer-
yeeoeceer kesâ jepee hegefuekesâefMeve efÉleerÙe ves njeÙee Lee? henuee Yeeie - jepÙe kesâ KeÛe& kesâ efueS
(a) Ssnesue efMeueeuesKe (b) veeefmekeâ efMeueeuesKe otmeje Yeeie - efJeÉeveeW kesâ efueS
(c) ØeÙeeie ØeMeefmle (d) GheÙeg&òeâ meYeer leermeje Yeeie - heoeefOekeâeefjÙeeW Deewj...... yeboesyemle kesâ efueS
Gòej—(a) ÛeewLee Yeeie - Oeeefce&keâ keâeÙeeX kesâ efueS
hegefuekesâefMeve efÉleerÙe DeeOegefvekeâ keâvee&škeâ Deewj ceneje°^ kesâ yeÌ[s Yet- 8. n<e& kesâ meceÙe yeewæ ueesie efkeâleves mebØeoeÙeeW ceW efJeYeòeâ Les?
Yeeie hej Meemeve keâjlee Lee~ Ssnesue kesâ efMeueeuesKe ceW Ùen GuuesKe nw (a) meele (b) yeejn
efkeâ n<e& keâes yeeoeceer kesâ ÛeeuegkeäÙe jepee, hegefuekesâefMeve efÉleerÙe mes nej (c) leerve (d) De"ejn
keâe meecevee keâjvee heÌ[e~ Gòej—(d)

NCERT-meej ( 404 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
n<e& kesâ meceÙe yeewæ ueesie Deªejn mebØeoeÙeeW ceW yebšs ngS Les~ yeewæ Oece& heâe¢eeve Deewj £svemeebie oesveesb Ûeerveer Ùee$eer Les~ heâe¢eeve Ûebõieghle
kesâ hegjeves keWâõ ogefo&ve Pesue jns Les, efpemeceW meyemes efJeKÙeele keWâõ efÉleerÙe Deewj £svemeebie n<e&JeOe&ve kesâ meceÙe Yeejle keâer Ùee$ee hej DeeÙee
veeueboe keâe efJenej Lee~ Lee~ Dele: efJekeâuhe (b) mener Gòej nw~

9. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW- 12. efkeâme Meemekeâ ves ‘n<e&JeOe&ve’ keâes vece&oe veoer kesâ leš hej hejemle
1. n<e& keâer Oeeefce&keâ veerefle meefn<Ceg Leer~ keâj Gmes oef#eCe keâer Deesj Deeies yeÌ{ves mes jeskeâ efoÙee Lee?
2. Jen DeejbefYekeâ peerJeve ceW MewJe Lee~ (a) heguekesâefMeve ØeLece

3. n<e& ves ‘Je»eÙeeve‘ kesâ efmeæebleeW kesâ ØeÛeej kesâ efueS keâvveewpe (b) heguekesâefMeve efÉleerÙe

ceW efJeMeeue meccesueve DeeÙeesefpele keâjeÙee~ (c) je°^^ketâš OeÇgJe

(d) ke=â<Ce ØeLece
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
(a) (1) Deewj (3)
Gòej—(b)
(b) (2) Deewj (3) n<e&JeOe&ve keâes ÛeeuegkeäÙe JebMeer Meemekeâ heguekesâefMeve efÉleerÙe ves vece&oe veoer
(c) (1) Deewj (2) kesâ leš hej hej njekeâj oef#eCe keâer Deesj yeÌ{ves mes jeskeâ efoÙee Lee~
(d) GheÙeg&òeâ meYeer heguekesâefMeve efÉleerÙe keâer jepeOeeveer ‘Snesue‘ Leer~ Fme efJepeÙe keâer metÛevee
Gòej—(c) Snesue DeefYeuesKe mes Øeehle nesleer nw~

n<e& keâer Oeeefce&keâ veerefle meefn<Ceg Leer, Jen DeejbefYekeâ peerJeve ceW MewJe Lee, 13. Snesue DeefYeuesKe (ØeMeefmle) efkeâme efJeÉeve Éeje efueKee ieÙee Lee~
hej Oeerjs-Oeerjs yeewæ Oece& keâe ceneve mebhees<ekeâ nes ieÙee~ Gmeves yeewæ keâer (a) nefj<esCe (b) keâeefueoeme

nwefmeÙele mes ceneÙeeve kesâ efmeæebleeW kesâ ØeÛeej kesâ efueS keâvveewpe ceW (c) jefJekeâerefle& (d) KeejJesue

efJeMeeue meccesueve DeeÙeesefpele keâjeÙee~ Gòej—(c)

10. n<e& ves Deheves mebhetCe& peerJevekeâeue ceW ØeÙeeie ceW DeeÙeesefpele efkeâleveer Snesue DeefYeuesKe ceW JeefCe&le ØeMeefmle keâer jÛevee heguekesâefMeve-II kesâ
meYeeDeeW ceW Yeeie efueÙee? ojyeejer keâefJe jefJekeâerefle& ves keâer Leer~ Fme DeefYeuesKe ceW jefJekeâerefle& ves
(a) leerve (b) heebÛe
Deheveer leguevee YeejefJe Deewj keâeefueoeme mes keâer~
(c) Ú: (d) Dee" 14. £svemeebie efkeâme ceeie& mes Ûeerve Jeeheme ueewše—
Gòej—(c) (a) Yetefce-ceeie& (b) mecegõer-ceeie&
(c) Yetefce SJeb mecegõer ceeie& (d) FveceW mes keâesF& veneR
n<e& ves Deheves peerJevekeâeue ceW ØeÙeeie ceW DeeÙeesefpele nesves Jeeueer Ú:
Gòej—(a)
meYeeDeeW (oeve-me$eeW) ceW Yeeie efueÙee Deewj Dehevee meye kegâÚ oeve os
efoÙee~ Jen heebÛe Je<eeX ceW efpeleveer mebheefòe Deefpe&le keâjlee, Gmes heebÛeJeW £svemeebie n<e&JeOe&ve kesâ Meemevekeâeue (606-647 F&.) ceW Yeejle DeeÙee
Je<e& oeve-me$e ceW oeve keâj oslee Lee~ Ùen oeve-me$e leerve cenerves lekeâ Lee~ Jen Yet-ceeie& mes (Gòej-heefMÛece Deewj ceOÙe SefMeÙee neskeâj) Ûeerve
Ûeuelee Lee~ Jeeheme ueewše~ Gmeves meesves, Ûeeboer Deewj Ûevove keâer uekeâÌ[er keâer yeveer
yegæ keâer cetefle&Ùeeb leLee 600 mes Yeer pÙeeoe heeC[gefueefheÙeeb Skeâ$e keâer
11. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS :-
Leerb~ FvnW Jen ueieYeie 20 IeesÌ[eW hej ueeokeâj ues ieÙee~
keâLeve (i) heâe-efMeSve Ùee heâe¢eeve heebÛeJeerb Meleeyoer F&. ceW Yeejle
Deeves Jeeuee Skeâ Ûeerveer Ùee$eer Lee~ 15. n<e&JeOe&ve kesâ ojyeejer keâefJe Les—
(a) nefj<esCe (b) JeeCeYeó
keâLeve (ii) MJewve- lmeebie Ùee £svemeebie Skeâ Dejyeer Ùee$eer Lee,
(c) Jeekeäheefle (d) jefJekeâerefle&
efpemeves meeleJeerb Meleeyoer F&. cesb Yeejle keâer Ùee$ee keâer Leer~
Gòej—(b)
GheÙeg&keäle ceW mes keâewve-mee/mes DemelÙe nw/nwb?
(a) kesâJeue (1) (b) kesâJeue (2) yeeCeYeó n<e&JeOe&ve kesâ ojyeejer keâefJe Les~ yeeCeYeó ves mebmke=âle ceW Gvekeâer
(c) (1) Je (2) oesveeW (d) keâesF& veneR peerJeveer ‘n<e&Ûeefjle’ efueKeer nw~ FmeceW n<e&JeOe&ve keâer JebMeeJeueer keâe
Gòej—(b) heefjÛeÙe osles ngS Gvekesâ jepee yeveves lekeâ keâe JeCe&ve nw~

NCERT-meej ( 405 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
n<e& keâs yeeo keâe Yeejle
(India After Harsha)
‘n<e& kesâ yeeo keâe Yeejle’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer
hejer#eeDeeW ceW Fmemes mebyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele veF&
SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe-meece«eer meceeefnle nw -
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) n<e& kesâ yeeo keâe Yeejle
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme.Mecee&) hetJeea Yeejle ceW meYÙelee keâe Øemeej

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
n<e& kesâ yeeo keâe Yeejle
Yeejle keâer jepeveerelf ekeâ oMee
 iegpe&j Øeeflenej  heeue
 je°^ketâš  ef$ehe#eerÙe mebIe<e&
 Yeejle keâe meceepe Deewj mebmke=âefle
 Yee<ee Deewj meeefnlÙe  meceepe  DeeefLe&keâ peerJeve
 Oece& Deewj oMe&ve  efMe#ee  keâuee Deewj mLeehelÙe
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-Keb[

Fve jepÙeeW keâer meebmke=âeflekeâ hejbhejeSb megÂÌ{ Skeb efmLej yeveer

n<e& kesâ yeeo keâe Yeejle
(India After Harsha)
meelekeeR Meleeyoer F&. kesâ ceOÙe ceW n<e& keâe osneble nesves kesâ yeeo mes
yeejnkeeR Meleeyoer F&. ceW efouueer meulevele keâer mLeehevee nesves lekeâ kesâ
600 ke<eeX ceW Deveskeâ cenlkehetCe& IešveeSb IešeR~ Fme keâeue ceW hetkeer&, ceOÙe
 Yeejle kesâ efkeefYevve YeeieeW ceW mebheke&â nesves kesâ heâuemke™he meeceevÙe
Deewj oef#eCe Yeejle ceW kegâÚ cenlkehetCe& jepÙeeW keâe GoÙe ngDee, pees
Gòej Yeejle kesâ jepÙeeW kesâ meceeve ner cenlkehetCe& Les~
 GveceW mes kegâÚ jepÙe ve kesâkeue Deheves meceÙe kesâ DelÙeble MeefòeâMeeueer
jepÙe Les, yeefukeâ Fve jepÙeeW ves Gòej Deewj oef#eCe kesâ yeerÛe
mesleg kesâ ™he ceW Yeer keâece efkeâÙee~

jneR, neueebefkeâ kes ØeeÙe: Deeheme ceW ueÌ[les jnles Les; efkebâleg
kegâÚ #es$eeW ceW heefjJele&ve jepeveereflekeâ {ebÛes ceW nesves Jeeues
heefjJele&veeW keâer leguevee ceW Oeerceer ieefle mes nesles nQ, Ùener keâejCe
nw efkeâ DeLe&JÙeJemLee,meeceeefpekeâ {ebÛes leLee efJeÛeejesW SJeb efJeMJeemeesW
kesâ #es$e cesW efvejblejlee yeveer jner~
meebmke=âeflekeâ Øeke=efòeÙeeW ves megÂÌ{ ™he OeejCe keâj efueÙee, pees Gme
keâeue kesâ meeefnlÙe, efMe#ee, keâuee Deewj mLeehelÙe ceW efoKeleer
nQ~
 Ùes Øeke=efòeÙeeb yeeo keâer MeleeefyoÙeeW ceW Deveskeâ Gleej-ÛeÌ{eke
Deeves kesâ yeeo Yeer efoKeeF& osleer nQ~

NCERT-meej ( 406 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Yeejle keâer jepeveereflekeâ oMee
(Pulitical Condition of India)
yeejnkeerb Meleeyoer keâer meceeefhle kesâ meceÙe lekeâ Gòejer
Yeejle kesâ keâeheâer yeÌ[s Yeeie hej cegefmuece Meemeve keâe efkemleej
nes ieÙee~
 ceewKeefjÙeeW kesâ keâeue mes, keâvveewpe Gòej Yeejle ceW Meefòeâ keâe
kesâbõ yeve ieÙee Lee, Ùen Skeâ Ssmeer efmLeefle Leer, pees henues
heešefueheg$e (hešvee) keâes Øeehle Leer Deewj yeeo ceW efouueer keâes Øeehle
nesves keeueer Leer~
 £svemeebie ves keâvveewpe keâe JeCe&ve efnbot Oece& kesâ meeLe-meeLe
yeewæ Oece& kesâ Skeâ Heâueles-Hetâueles keWâõ kesâ ™he ceW efkeâÙee nw~
 keâvveewpe leye Skeâ ØeeÛeerjÙegòeâ megjef#ele veiej Lee, pees iebiee
kesâ efkeâveejs ueieYeie Ûeej ceerue #es$e hej heâwuee ngDee Lee~
 647 F&. ceW n<e& keâer ce=lÙeg kesâ yeeo keâvveewpe ves jepeOeeveer
nesves keâer Deheveer Øeefle…e kegâÚ meceÙe kesâ efueS Kees oer,
uesefkeâve Dee"keerb Meleeyoer F&. kesâ ØeejbYe ceW keâvveewpe
Skeâ Deefle MeefòeâMeeueer jepee ÙeMeeskece&ve kesâ keâeue ceW
efheâj mes Meefòeâ keâe keWâõ yeve ieÙee~
 Gmekeâe Meemeve Skeâ efkeMeeue meeceÇepÙe hej Lee, efpemeceW
ueieYeie mecetÛee Gòejer Yeejle Meeefceue Lee~
 yebieeue hej Gmekeâer efJepeÙe keâe Gmekesâ ojyeejer keâefJe
Jeekeäheeflejepe Éeje jefÛele Øeefmeæ keâeJÙe ieewÌ[Jenes ceW
JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~
 ÙeMeeskece&ve Skeâ Øeleeheer jepee Lee, efpemeves 731 F&. ceW Ûeerve
ceW Dehevee jepeotle Yespee~
megefJeKÙeele veeškeâkeâej YeJeYetelf e, pees Gmekesâ ojyeej
keâer MeesYee yeÌ{elee Lee, Jen
ceeueleer ceeOeJe,
Gòej jeceÛeefjle Deewj
ceneJeerjÛeefjle keâe jÛeefÙelee Lee~
 ÙeMeeskece&ve ves 740 F&. lekeâ Meemeve efkeâÙee~ ÙeMeeskece&ve kesâ GòejeefOekeâejer
kesâ yeejs ceW keâesF& peevekeâejer Øeehle veneR nw; ÙeÅeefhe Fme yeele keâer
peevekeâejer nw efkeâ 740-810 F&. kesâ yeerÛe keâvveewpe hej Ûeej
jepeeDeeW ves Meemeve efkeâÙee Lee~
 keâvveewpe ves Ú"er Meleeyoer F&. mes 1194 F&. lekeâ, peye Deblele:
Fme hej cegncceo ieewjer keâe keâypee nes ieÙee, Gòej Yeejle kesâ
Fefleneme ceW yeÌ[er cenòkehetCe& Yetefcekeâe efveYeeF& Leer~
Gmes
Skeâ jepeveereflekeâ keWâõ keâer ner veneR,
Skeâ meebmke=âeflekeâ keWâõ keâer Yeer Øeefle‰e Øeehle Leer~
NCERT-meej
 iegpe&j Øeeflenej (Gurjar Pratihar)
iegpe&j ØeeflenejeW keâe ØeejbefYekeâ Fefleneme jnmÙe kesâ DeekejCe
ceW efÚhee ngDee nw~ kegâÚ FeflenemeefkeoeW keâe efkeÛeej nw efkeâ kes ieghle
keâeue kesâ yeeo ceOÙe SefMeÙee mes Yeejle DeeS Les Deewj
jepemLeeve ceW yeme ieS Les~ Oeerj-s Oeerjs GvneWves jepeveerelf ekeâ cenlke
Øeehle keâj efueÙee~
 jepemLeeve keâer ÛeejCe hejbheje keâe oeJee nw efkeâ iegpe&j ØeeflenejesW
keâe pevce Deeyet heJe&le hej efkeâS ieS Skeâ Ùe%e mes ngDee Lee~
 Fme Ùe%e mes Glhevve ngS DevÙe kegâue nwQ : ÛeeuegkeäÙe,hejceej
Deewj Ûeenceeve ~ Fmeer keâejCe Fve Ûeej kegâueesb keâes Deefivekegâue
kesâ veece mes Yeer peevee peelee nw~
 Ùen Yeer keâne peelee nw efkeâ jepehetleeW kesâ Fve Ûeej kegâueeW keâes
efkeosMeer Dee›eâceCeeW mes osMe keâer j#ee keâjves kesâ efueS
Glhevve efkeâÙee ieÙee Lee~
 kegâÚ efkeÉeve Fmekeâe Ùen DeLe& ueieeles nQ efkeâ kes efkeosMeer Les,
efpevnW YeejleerÙe meceepe ceW mLeeve efoÙee ieÙee Lee~
 ØeeflenejeW keâe oeJee nw efkeâ GvnW Øeeflenej (Meeefyokeâ DeLe& Éejheeue)
FmeefueS keâne peelee nw, keäÙeeWekf eâ Gvekesâ Deeefoheg®<e ue#ceCe Deheves
YeeF& jece kesâ Éejheeue kesâ ™he ceW keâeÙe& keâjles Les~
 iegpejele kesâ Yeewieesefuekeâ veece keâer Glheefòe iegpe&j Meyo mes ngF& nw~
 Øeeflenej JebMe keâe ØeejbefYekeâ Fefleneme Fmeer JebMe kesâ meeleJeW
Meemekeâ Yeespe kesâ iJeeefueÙej efmLele efMeueeuesKe ceW megjef#ele
nw~
 veeieYeó ØeLece Fme kebMe kesâ ieewjke keâe keemleefkekeâ mebmLeehekeâ Lee~
 Gmeves DejyeeW keâer cegefmuece mesveeDeeW keâes hejeefpele
efkeâÙee~
 Gmekesâ yeeo, kelmejepe (775-800 F&.) ves Dee›eâecekeâ
meeceÇepÙekeeoer veerefle keâe DevegmejCe efkeâÙee, efpemekesâ keâejCe
yebieeue kesâ heeue jepeeDeeW kesâ meeLe Gmekeâe Ùegæ ngDee~
 kelmejepe ves heeue jepee Oece&heeue keâes hejeefpele efkeâÙee,
efkeâbleg ogYee&iÙekeMe, je<š^keâtš jepee OeÇgke ves kelmejepe keâes
hejeefpele keâjkesâ Gmekeâer efkepeÙe keâe heâue Gmekesâ neLe mes Úerve
efueÙee~
 Oece&heeue ves kelmejepe keâer Fve efkeheefòeÙeeW keâe ueeYe G"eÙee
Deewj Deheves Éeje veeefcele Ûe›eâeÙegOe keâes keâvveewpe kesâ
efmebnemeve hej yew"e efoÙee~
 kelmejepe kesâ heg$e veeieYeó efÉleerÙe (815 F&.) ves yengle-mes
DevÙe jepÙeeW, efkeMes<e ™he mes DeebOeÇ, efkeoYe& Deewj keâefuebie kesâ
meeLe efce$elee mLeeefhele keâer~
 Gmeves Deheveer hetjer lewÙeejer kesâ meeLe Deheves efkejesefOeÙeeW mes Ùegæ
efkeâÙee~
( 407 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
veeieYeó efÉleerÙe ves
Ûe›eâeÙegOe keâes hejeefpele keâj keâvveewpe hej keâypee efkeâÙee
heeue Meemekeâ Oece&heeue keâes njeÙee, leLee
je°^ketâš jepee ieesefJebo le=leerÙe kesâ meeLe Ùegæ efkeâÙee~
veeieYeó ves megueleeve kesie keâes Yeer hejeefpele efkeâÙee Lee,
pees Keueerheâe Deue-ceecetve kesâ DeOeerve efmebOe kesâ iekeve&j
keâe heg$e Lee~
 veeieYeó efÉleerÙe kesâ yeeo Gmekesâ heg$e jeceYeõ ves meòee mebYeeueer,
efpemekesâ leerve ke<e& kesâ mebef#ehle Meemevekeâeue ceW ØeeflenejeW keâes
heeue jepee oskeheeue keâer Dee›eâecekeâ veerefle kesâ keâejCe meyemes
DeefOekeâ vegkeâmeeve ngDee~
 jeceYeõ kesâ yeeo Gmekeâe heg$e Yeespe ØeLece ueieYeie 836 F&. ceW
jepeieöer hej yew"e~
 meòee «enCe kesâ kegâÚ ke<eeX kesâ Deboj ner Yeespe ØeLece keâes
Deheves kebMe keâer efiejleer ngF& Øeefle…e keâes efheâj mes mLeeefhele
keâjves ceW meheâuelee efceueer~
 oskeheeue keâer ce=lÙeg kesâ yeeo je<š^keâtšeW Éeje yebieeue hej
Dee›eâceCe efkeâS peeves mes Øeeflenej jepee keâes Skeâ mkeefCe&ce Dekemej
Øeehle ngDee~
 YeeiÙe ves Skeâ DevÙe efoMee ceW Yeer Yeespe ØeLece keâe meeLe efoÙee~
 je<š^keâtš jepee, ke=â<Ce efÉleerÙe hetkeer& ÛeeuegkeäÙeeW kesâ meeLe
efpeboieer Deewj ceewle keâer ueÌ[eF& ueÌ[ jne Lee~
 Yeespe ØeLece ves je°^ketâš Meemekeâ ke=â<Ce efÉleerÙe keâes hejeefpele
efkeâÙee Deewj ceeueJee leLee iegpejele #es$e hej keâypee keâj efueÙee~
 Deheves Fve oes efkejesefOeÙeeW hej efkepeÙe Øeehle keâjves kesâ yeeo
Yeespe ØeLece keâes hebpeeye, DekeOe Deewj Gòej Yeejle kesâ
DevÙe #es$eeW hej Deheveer ØeYegmeòee mLeeefhele keâjves ceW keâesF&
keâef"veeF& veneR ngF&~
 Fme Øekeâej Gmeves Deheves meeceÇepÙe keâe efkemleej efkeâÙee Deewj
Gmes megÂÌ{ yeveeÙee~
Yeespe keâe veece keâF& GheeKÙeeveesW cesW Øeefmeæ nw~
Jen efJe<Ceg keâe Yeòeâ Lee~
Gmeves DeeefoJeejen keâer GheeefOe OeejCe keâer Leer,
pees Gmekesâ keâF& efmekeäkeâesW hej GlkeâerCe& nw~
Jen efceefnj, ØeYeeme Deeefo veeceesW mes Yeer peevee
peelee Lee~
 Skeâ efkepeslee Deewj ØeMeemekeâ kesâ ™he ceW Yeespe keâe Deekeâueve
Dejye Feflenemekeâej meguesceeve Éeje ueieYeie 851 F&. ceW
efkeâÙee ieÙee Lee~
NCERT-meej ( 408 )
 Gmeves efueKee nw efkeâ Yeespe kesâ heeme Skeâ yengle yeÌ[er
mesvee Leer Deewj DevÙe efkeâmeer YeejleerÙe jepee kesâ heeme Fleveer
yeefÌ{Ùee DeMJe mesvee veneR Leer~
 meguesceeve ves efueKee nw efkeâ Gmekesâ heeme yengle Oeve Lee Deewj
DemebKÙe Tbš Deewj IeesÌ[s Les~
Yeespe kesâ jepÙe ceW efkeefveceÙe Ûeeboer Deewj meesves kesâ
Éeje efkeâÙee peelee Lee~
Yeejle ceW Ssmee keâesF& DevÙe #es$e veneR Lee, pees [ekegâDeeW mes
Fmemes DeefOekeâ megjef#ele nes~
 Yeespe ØeLece kesâ yeeo Gmekeâe heg$e cenWõheeue ØeLece ueieYeie
885 F&. ceW jepÙe keâe GòejeefOekeâejer yevee~
 cenWõheeue ØeLece ves ve kesâkeue Gmekesâ efkeMeeue meeceÇepÙe keâes
De#egCCe yeveeS jKee, yeefukeâ Gmekeâe efkemleej Yeer efkeâÙee~
Øeeflenej meeceüepÙe Deye Hewâue Ûegkeâe Lee
Gòej ceW efnceeueÙe mes oef#eCe ceW efJebOÙe lekeâ~
hetJe& ceW yebieeue mes heefMÛece ceW iegpejele lekeâ~
 cenWõheeue ØeLece keâes censbõeÙegOe Deewj efveYe&ÙevejWõ kesâ
veeceeW mes Yeer peevee peelee Lee~ ken efkeÉeveeW keâe Skeâ Goej
mebj#ekeâ Lee~
 censbõheeue kesâ ieg® jepeMesKej keâe YeejleerÙe meeefnlÙe ceW Skeâ
efkeefMe<š mLeeve nw~
keâhe&tjcebpejer
yeeuejeceeÙeCe
jepeMesKej yeeueYeejle
keâer jÛeveeSb keâekÙeceerceebmee
YegkevekeâesMe
njefJeueeme
 ØeeflenejeW keâe DeeefOehelÙe Gòej Yeejle ceW Dee"keeR Meleeyoer mes
omekeeR Meleeyoer F&. lekeâ ueieYeie oes meew ke<eeX mes DeefOekeâ
meceÙe lekeâ yevee jne~
 Deue-cemetoer ves, pees yeieoeo keâe efvekeemeer Lee Deewj efpemeves
915-916 F&. ceW Yeejle keâer Ùee$ee keâer Leer, Øeeflenej MeemekeâeW
keâer ceneve Meefòeâ Skeb Øeefle…e Deewj Gvekesâ efkeMeeue meeceÇepÙe keâe
keCe&ve efkeâÙee nw~
 Deue-cemetoer keânlee nw efkeâ Deue-pegpeÇ (iegpe&j) kesâ meeceüepÙe
ceW 1,800,000 ieebJe Les, Menjer Deewj «eeceerCe #es$eeW keâer
uebyeeF& 2,000 efkeâueesceeršj Deewj Ûeew[Ì eF& 2,000 efkeâueesceeršj
Leer~ jepee keâer mesvee ceW Ûeej ØeYeeie Les Deewj GveceW mes ØelÙeskeâ
ceW 7,00,000 mes 9,00,000 lekeâ mewefvekeâ Les~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
FmeceW keâesF& mebosn veneR efkeâ Ùen meejer mebKÙeeSb kegâÚ
DeefleMeÙeesefòeâhetCe& nQ, uesefkeâve Fvemes helee Ûeuelee nw efkeâ
Øeeflenej meeceÇepÙe keâeheâer yeÌ[e Deewj DelÙeble MeefòeâMeeueer Lee~
 915 F&. Deewj 918 F&. kesâ yeerÛe, je<š^keâtš jepee Fbõ efÉleerÙe
ves keâvveewpe hej efheâj mes Dee›eâceCe efkeâÙee Deewj Gmes hetjer lejn
mes lenme-venme keâj [euee~
 Fmemes Øeeflenej meeceÇepÙe keâcepeesj nes ieÙee~
 Skeâ DevÙe je<š^keâtš jepee, ke=â<Ce le=leerÙe ves ueieYeie 963
F&. ceW Gòej Yeejle hej nceuee efkeâÙee Deewj Øeeflenej
MeemekeâeW keâes hejeefpele efkeâÙee~ Fmekesâ yeeo Øeeflenej meeceÇepÙe
keâe heleve nes ieÙee~
Øeeflenej Meemekeâ efkeÉlee Deewj meeefnlÙe kesâ mebj#ekeâ Les~
 mebmke=âle keâefke jepeMesKej cenWõheeue ØeLece kesâ
jepeojyeej keâe meomÙe Lee~
 Øeeflenej jepee efnob t Oece& kesâ DevegÙeeÙeer Les~ GvneWves yengle mes
YekÙe Yekeve Deewj cebeof j yeveekeâj keâvveewpe keâes megMeeseYf ele efkeâÙee~
 efMeueeuesKeeW mes Fme jesÛekeâ yeele keâe helee Ûeuelee nw efkeâ
cebeof jeW keâer FceejleW Deewj Gvekesâ meeLe mebyeæ Mewe#f ekeâ mebmLeeSb
meecegoeefÙekeâ heefjÙeespeveeSb LeeR, efpeveceW mecetÛee «eeceerCe mecegoeÙe
Yeeie ueslee Lee~
 Fve cebefojeW Deewj Mewef#ekeâ mebmLeeDeeW kesâ jKe-jKeeke keâer
efpeccesoejer mecetÛes meceepe keâer Leer~
 Fme ØeÙeespeve kesâ efueS ueesie vekeâoer Deewj efpevme oesveeW ™heeW
ceW Dehevee Ùeesieoeve keâjles Les, Ûeens Gvekeâe kÙekemeeÙe kegâÚ Yeer nes~
 Fme keâeue ceW yengle mes YeejleerÙe efJeÉeve jepeotleeW kesâ meeLe
yeieoeo kesâ Keueerheâe kesâ ojyeej ceW ieS~
 nceW Gve YeejleerÙe jepeeDeeW kesâ veeceeW keâer peevekeâejer Øeehle
veneR nw, efpevneWves Ùes jepeotle Yespes Les~ yengle mes Dejye Ùee$eer
Deewj efkeÉeve Yeer Yeejle DeeS~
 Yeejle Deewj Dejye mebmeej kesâ yeerÛe mLeeefhele ngS Fme hejmhej
mebheke&â kesâ heefjCeecemke™he YeejleerÙe mebmke=âefle, meeefnlÙe Deewj
efke%eeve, efkeMes<e ™he mes ieefCele, yeerpeieefCele Deewj efÛeefkeâlmee
efke%eeve keâe Øemeej Dejye osMeeW ceW ngDee, peneb mes Gmekeâe
Deewj Deeies Ùetjeshe lekeâ Øemeej ngDee~
 ØeeflenejeW keâer efmebOe kesâ Dejye MeemekeâeW kesâ meeLe Me$eglee Leer,
Ùen yeele meke&efkeefole nw~ Fmekesâ yeekepeto, Ùen Øeleerle neslee nw efkeâ
Yeejle Deewj heefMÛece SefMeÙee kesâ yeerÛe efkeÉeveeW keâe Deevee-peevee
Deewj kÙeeheej DeyeeOe ™he mes Ûeuelee jne~
 heeue (Pala)
n<e& keâer ce=lÙeg mes heeue jepeeDeeW kesâ meòeemeerve nesves kesâ meceÙe
lekeâ keâe yebieeue keâe Fefleneme Demhe<š Deewj OegbOeuee-mee nw~ Gme
meceÙe heefMÛece yebieeue keâes ieewÌ[ Deewj hetJeea yebieeue keâes yebie keâne
peelee Lee~
NCERT-meej ( 409 )
 yebieeue cesb Deebleefjkeâ DekÙekemLee Leer, efpemes celmÙe vÙeeÙe
(DeLee&le meyeue Éeje ogye&ue keâes nÌ[he keâj uesves keâe
efveÙece) keâne ieÙee nw~
 Fmekesâ heefjCeecemke™he ›eâebelf e ngF& Deewj Fme celmÙe vÙeeÙe keâe
Deble keâjves kesâ efueS ueesieeW Éeje ieesheeue keâes jepee Ûegvee ieÙee~
 ieesheeue kesâ ØeejbefYekeâ peerkeve kesâ yeejs ceW peevekeâejer GheueyOe
veneR nw, uesefkeâve Gmeves jepÙe ceW Meebefle mLeeefhele keâer Deewj
Deheves heefjkeej kesâ efueS, efpemes heeue kebMe keâne peelee nw,
Skeâ ceneve Yeefke<Ùe keâer veeRke jKeer~
 ieesheeue kesâ yeeo Gmekeâe heg$e Oece&heeue ueieYeie 780 F&. ceW
jepee yevee~
 ken Skeâ keâce&" kÙeefòeâ Lee Deewj Gmeves mJeÙeb keâes Deheves
meeceÇepÙe keâe efkemleej keâjves keâer efmLeefle ceW heeÙee~
 Gmeves keâvveewpe kesâ jepee FbõeÙegOe keâes hejeefpele efkeâÙee
Deewj Ûe›eâeÙegOe keâes keâvveewpe kesâ jepeefmebnemeve hej
yew"eÙee~
 Oece&heeue ves keâvveewpe ceW Skeâ efkeMeeue ojyeej DeeÙeesefpele
efkeâÙee, efpemeceW Deveskeâ jepee GheefmLele ngS, uesefkeâve ken
Deheveer efmLeefle keâes cepeyetle veneR yevee mekeâe~
je<š^keâtš jepee OeÇkg e, Oece&heeue kesâ meeceÇepÙekeeoer leskejeW keâes
menve veneR keâj mekeâe Deewj Gmeves Oece&heeue keâes Skeâ Ùegæ ceW
hejeefpele keâj efoÙee~
 OeÇgke ves Oece&heeue keâes cegbiesj kesâ efvekeâš ngS Ùegæ ceW
efMekeâmle oer~
 Fmeer yeerÛe, veeieYeó efÉleerÙe kesâ DeOeerve ØeeflenejeW keâer Meefòeâ
keâe efheâj mes GoÙe ngDee~
 Oece&heeue kesâ yeeo Gmekesâ heg$e oskeheeue ves Meemeve mebYeeuee~
 Gmes heeue kebMe keâe meyemes DeefOekeâ MeefòeâMeeueer jepee
keânvee GefÛele nesiee~ efMeueeuesKeeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ
Gmeves otj-otj lekeâ efkepeÙe DeefYeÙeeve efkeâS~
 osJeheeue ves peerlee-
ØeeipÙeesefle<ehegj (Demece) Deewj
Glkeâue (GÌ[ermee)~
 heeue kebMe kesâ jepeeDeeW ves ueieYeie Ûeej MeleeefyoÙeeW mes
DeefOekeâ meceÙe lekeâ efyenej leLee yebieeue Deewj GÌ[ermee
leLee Demece kesâ kegâÚ YeeieeW hej Meemeve efkeâÙee Deewj
Fme yeerÛe GvneWves keâF& Gleej-ÛeÌ{eke osKes~ Dejye kÙeeheejer
meguesceeve ves Gvekeâer Meefòeâ keâe GuuesKe efkeâÙee nw~
 Gmeves heeue jepÙe keâe keCe&ve ™ncee (Ùeeveer Oece&- Oece&heeue
keâe mebef#ehle ™he) kesâ ™he ceW efkeâÙee nw~
 meguesceeve ves efueKee nw efkeâ heeue MeemekeâeW keâer Deheves
heÌ[esmeer ØeeflenejeW Deewj je<š^keâtšeW kesâ meeLe ueÌ[eF&
Ûeueleer Leer, uesefkeâve heeueeW kesâ heeme Deheves efkejesefOeÙeeW mes
DeefOekeâ mesvee Leer~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Gmeves yeleeÙee nw efkeâ Deheves meeLe neefLeÙeeW keâer
50,000
mesvee ueskeâj Ûeuevee heeue jepeeDeeW kesâ efueS Skeâ
Deece efjkeepe Lee~
 heeue jepeeDeeW kesâ yeejs ceW efkemle=le peevekeâejer nceW efMeueeuesKeeW
Deewj Dejye Ùeeef$eÙeeW kesâ Deueekee, efleyyeleer efkekejCeeW mes Yeer
Øeehle nesleer nw~
 efleyyeleer FeflenemekeâejeW kesâ Devegmeej, heeue jepee yeewæ
Oece& Deewj efMe#ee kesâ ceneve mebj#ekeâ Les~
 Oece&heeue ves efke›eâceefMeuee ceW Øeefmeæ yeewæ efkenej keâer
mLeehevee keâer, pees Øeefmeefæ kesâ ceeceues ceW veeueboe kesâ yeeo
otmejs mLeeve hej Lee~
Gmekesâ YekÙe cebeof j Deewj efJenej, Gmekeâer Deewj DevÙe oevekeerjeW
keâer Goejlee kesâ cegbn yeesueles ØeceeCe nQ~
 heeue jepeeDeeW kesâ keâeue ceW veeueboe efkeMJeefkeÅeeueÙe keâer KÙeeefle
meejs efkeMJeYej ceW heâwue ieF& Leer~
 Gme meceÙe veeueboe ceW 10,000 mes DeefOekeâ efkeÅeeLeer& Deewj
DeOÙeehekeâ Les, pees ve kesâkeue Yeejle kesâ efkeefYe>ve
YeeieeW mes, yeefukeâ -
ceOÙe SefMeÙee,
Ûeerve,
oef#eCe-hetkeer& SefMeÙee Deewj
ßeeruebkeâe mes DeeS Les~
Fmes Gme meceÙe keâer meyemes yeÌ[er Mewef#ekeâ mebmLeeDeeW ceW mes
Skeâ ceevee peelee Lee~
 Fme efkeMJeefkeÅeeueÙe ceW %eeve-efke%eeve keâer Deveskeâ MeeKeeDeeW
keâer efMe#ee Øeoeve keâer peeleer Leer~
 oes meew ieebke mes Øeehle Meener DeeÙe pees henues mes veeueboe
efkeMJeefkeÅeeueÙe kesâ jKe-jKeeke kesâ efueS oer ieF& Leer, heeueeW
kesâ keâeue ceW Yeer peejer jner~
 oskeheeue ves Yeer heebÛe ieebkeeW keâer DeeÙe oeve keâj oer~
 Fmekesâ Deueekee «eecekeemeer, Oeveer kÙeeheejer Deewj DevÙe
jepee Yeer efkeÕeefkeÅeeueÙe keâes vekeâoer Deewj efpevme oesveeW
™heeW ceW meneÙelee osles Les~
 «eecekeemeer efkeMJeefkeÅeeueÙe ceW jnves keeues ueesieeW kesâ GheÙeesie
kesâ efueS Deveepe, meefypeÙeeb Deewj DevÙe Øekeâej keâer jmeo osles
Les~
 veeueboe efkeÕeefkeÅeeueÙe Flevee Øeefmeæ Lee efkeâ megkeCe&Éerhe
(DeeOegefvekeâ ceueÙe ØeeÙeÉerhe, peekee Deewj megcee$ee) kesâ meceÇeš
cenejepe yeeueheg$eoske ves veeueboe ceW Skeâ efkenej mLeeefhele
efkeâÙee Deewj oskeheeue mes Gme efkenej kesâ Devegj#eCe kesâ efueS
heebÛe ieebkeeW keâer DeeÙe oeve ceW osves keâe DevegjesOe efkeâÙee~
 heeue jepeeDeeW ves efnbot Oece& keâes Yeer mebj#eCe efoÙee~ GvneWves
efkeÉòee Deewj Mewef#ekeâ ØeÙeespeveeW kesâ efueS oeve efoS~
NCERT-meej
 efkeveeÙekeâheeue ves efMeke kesâ mecceeve ceW Skeâ npeej
cebefojeW keâe efvecee&Ce keâjeÙee~
 heeue Meemekeâ yeÇeÿeCeeW keâes Deheves osMe ceW yemeves Deewj
ieg®kegâue Ûeueeves kesâ efueS oeve osles Les~
 heeue jepeeDeeW kesâ oef#eCe-hetke& SefMeÙee kesâ osMeeW Deewj Ûeerve kesâ
meeLe Ieefve… kÙeeheeefjkeâ Deewj meebmke=âeflekeâ mebyebOe Les~
 oef#eCe-hetke& SefMeÙee Deewj Ûeerve kesâ meeLe pees kÙeeheej neslee
Lee, Gmemes yengle ueeYe Øeehle neslee Lee Deewj Gmemes heeue
meeceÇepÙe keâer mece=efæ ceW yengle ke=efæ ngF&~
 MeefòeâMeeueer MewueWõ jepekebMe ves, efpevekeâe Meemeve ceueÙe,
peekee, megcee$ee Deewj heÌ[esmeer ÉerheeW hej Lee, heeue
jepeeDeeW kesâ heeme Deveskeâ jepeotle Yespes~
 je°^ketâš (Rashtrakuta)
peye heeue hetkeer& Yeejle ceW Deewj Øeeflenej Gòej Yeejle
ceW jepe keâj jns Les, lees okeäkeâve hej je<š^keâtšeW keâe Meemeve
Lee~
‘je<š^k etâ š’ Meyo keâe DeLe& nw, ‘je°^’ veecekeâ #es$eerÙe
ØeYeeieesW kesâ ØeYeejer DeefOekeâejer~
 Fme heefjkeej kesâ meomÙe yeeoeceer kesâ ØeejbefYekeâ ÛeeuegkeäÙeeW kesâ
DeOeerve je<š^eW kesâ ØeYeejer DeefOekeâejer Les~
 obeflekece&ve DeLekee obefleogie& Fme jepekebMe keâe mebmLeehekeâ
Lee Deewj Gmekeâer jepeOeeveer DeeOegevf ekeâ Meesueehegj kesâ efvekeâš
ceevÙeKesle DeLekee ceeueKeso ceW Leer~
 obeflekece&ve kesâ yeeo Gmekesâ ÛeeÛee ke=â<Ce ØeLece ves ueieYeie
758 F&. ceW meòee mebYeeueer, efpemeves Deheves jepÙe keâe
efkemleej ceneje<š^ mes keâvee&škeâ lekeâ efkeâÙee~
 ueieYeie 779 F&. ceW, OeÇgke kesâ meòeemeerve nesves hej, je<š^keâtšeW
kesâ Fefleneme ceW Skeâ veS Ùegie keâe met$eheele ngDee~
 Deheves hetke&keleer& jepeeDeeW keâer lejn Gmeves keWieer kesâ ÛeeuegkeäÙeeW
Deewj cewmetj kesâ iebieeW keâes efMekeâmle oer Deewj heuuekeeW kesâ
efke®æ mebIe<e& ØeejbYe efkeâÙee~
 OegJÇ e henuee je<š^keâtš jepee Lee, efpemeves Gòej Yeejle ceW
DeeefOehelÙe mLeeefhele keâjves kesâ efueS ueÌ[er pee jner ef$ehe#eerÙe
ueÌ[eF& ceW efveCee&Ùekeâ nmle#eshe efkeâÙee Deewj Øeeflenej jepee kelmejepe
Deewj heeue jepee Oece&heeue, oesveeW keâes hejeefpele efkeâÙee~
 Gòej ceW Deheves meheâue DeefYeÙeeveeW kesâ heMÛeele, Gmeves Deheves
jepe-efÛeÖ ceW iebiee Deewj Ùecegvee kesâ Øeleerkeâ keâes Meeefceue
efkeâÙee~
 OeÇgke keâe GòejeefOekeâejer ieesefkebo le=leerÙe (793-813F&.) Lee,
efpemeves Gòej Yeejle ceW Yeer Iegmehew" keâer Deewj heeue jepee
Oece&heeue Deewj keâVeewpe vejsMe Ûe›eâeÙegOe kesâ efKeueeheâ meheâueleehetke&keâ
Ùegæ efkeâÙee~
( 410 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Gmeves oef#eCe ceW iebie, Ûesj, heeb[Ùd e Deewj heuueke MeemekeâeW
kesâ heefjmebIe keâes Yeer lenme-venme keâj efoÙee~
 ieesefkebo le=leerÙe kesâ yeeo Gmekeâe heg$e DeceesIeJe<e& ØeLece (814-
878 F&.) meòeemeerve ngDee~ DeceesIeke<e& ves 60 ke<e& lekeâ jepe efkeâÙee~
DeceesIeJe<e& Deheves hetke&keleer& jepee kesâ pewmes MeewÙe&
Yeekevee kesâ efueS keâce, yeefukeâ Oece& Deewj
meeefn lÙe kesâ Øeefle Deheves Pegkeâeke kesâ efueS
DeefOekeâ peevee peelee nw~ pewve Oece& kesâ efm eæebleeW
ves Gmes DeefOekeâ ØeYeeefkele efkeâÙee~
 ken meeefnlÙe keâe mebj#ekeâ Lee Deewj meeefnlÙekeâejeW keâes
ØeßeÙe oslee Lee~
 DeceesIeke<e& ves mkeÙeb keâefkejepeceeie& veecekeâ hegmlekeâ keâer
jÛevee keâer, pees keâekÙeMeem$e kesâ meboYe& ceW keâvveÌ[ Yee<ee
keâer Skeâ ØeejbefYekeâ ke=âefle nw~
ken Skeâ ceneve efvecee&l ee Lee Deewj keâne peelee nw
efk eâ Gmeves Deheveer jepeOeeveer ceevÙeKesl e keâe
efvecee&Ce Fme Øekeâej efkeâÙee, leeefk eâ ken Fbõ keâer
veiejer mes Yeer DeefOekeâ megboj yeves~
 DeceesIeke<e& kesâ GòejeefOekeâeefjÙeeW ceW oes yeÌ[s je<š^keâtš Meemekeâ
ngS, Fbõ le=leerÙe (915-927 F&.) Deewj ke=â<Ce le=leerÙe
(993-965 F&.)~
 Fbõ le=leerÙe ves Øeeflenej jepee ceefnheeue ØeLece keâes hejeefpele
efkeâÙee Deewj Gmekeâer jepeOeeveer keâvveewpe ceW uetšceej keâer~
Dejye Ùee$eer Deue-cemetoer je<š^keâtš jepee keâes Yeejle
keâe cenevelece jepee keânlee nw~
 ke=â<Ce le=leerÙe lespemkeer je°^ketâš MeemekeâeW keâer ëe=bKeuee keâe
meyemes Debeflece Meemekeâ Lee~ Gmeves ceeuekee kesâ hejceej jepeeDeeW
Deewj yeWieer kesâ hetkeer& ÛeeuegkeäÙe MeemekeâeW kesâ meeLe Ùegæ efkeâÙee~
 Gmeves lebpeewj kesâ Ûeesue Meemekeâ kesâ efKeueeheâ Yeer DeefYeÙeeve
ÛeueeÙee Deewj Gmekeâer mesvee jecesMJejce lekeâ hengbÛe ieF&~
 peneb hej Gmeves Skeâ efJepeÙe mlebYe Deewj Skeâ cebefoj keâe
efvecee&Ce efkeâÙee~
 okeäkeâve ceW je<š^keâtšeW keâe meòeejesnCe okeäkeâve kesâ Fefleneme keâe
Skeâ mekee&efOekeâ Gppkeue DeOÙeeÙe nw~
 GvneWves leerve meew ke<eeX mes DeefOekeâ meceÙe lekeâ Meemeve efkeâÙee~
 je<š^keâtš MeemekeâeW ves ve kesâkeue Mewke Oece& Deewj kew<Ceke Oece& keâes
mebj#eCe Øeoeve efkeâÙee, yeefukeâ pewve Oece&, yeewæ Oece& Deewj
Fmueece keâer Yeer j#ee keâer~
 GvneWves cegemf uece kÙeeheeefjÙeeW keâes Deheves jepÙe ceW yemeves, ceefmpeo
yeveeves Deewj Deheves Oece& keâe ØeÛeej keâjves keâer Devegceefle oer~
NCERT-meej
 meeefnlÙe kesâ #es$e ceW Yeer Gmeves mebmke=âle, Øeeke=âle, DeheYeÇbMe, pees
yengle-meer DeeOegefvekeâ YeejleerÙe Yee<eeDeeW keâer hetke&ieeceer Yee<ee Leer
Deewj keâvveÌ[ keâes meceeve ™he mes mebj#eCe efoÙee~
 Sueesje ceW GvneWves yeÇeÿeCe Oece&, yeewæ Oece& Deewj pewve
Oece& mes mebyebefOele pees Mewueke=âle iegheâe cebefoj yevekeeS Les, kes
Gvekeâer Oeeefce&keâ meefn<Ceglee kesâ Øeleerkeâ Deewj YeejleerÙe keâuee
keâer YekÙelee kesâ Glke=â<š vecetves nQ~
 je<š^keâtš jepee ke=â<Ce ØeLece ves keâwueeMe cebefoj yevekeeÙee
Lee, ken keâuee keâe Skeâ DeefÉleerÙe Deewj DeodYegle vecetvee nw~
 Skeâ heneÌ[er kesâ mecetÛes heeMJe& kesâ 160 hegâš ÛeewÌ[s Deewj 280
heâerš uebyes Yeeie keâes keâeškeâj Gmes Skeâ YekÙe SkeâeMceerÙe
cebefoj keâe ™he efoÙee ieÙee, efpemeceW Skeâ efkeMeeue ceb[he
Deewj vekeäkeâeMeeroej mlebYe yeveeS ieS~
 cebeo f j kesâ heeoebie (efhuebLe) keâes Fme Øekeâej GlkeâerCe& efkeâÙee ieÙee
nw efkeâ Gmemes Ùen Øeleerle neslee nw efkeâ Ùen mecetÛee cebeof j efmebneW,
neefLeÙeeW pewmes heMegDeeW keâer heer" hej efškeâe ngDee nw~
 ef$ehe#eerÙe mebIe<e& (Tripartite Conflict)
Gòeâ efkekejCe mes Ùen efyeukegâue mhe<š nes peelee nw efkeâ
Dee"keeR Meleeyoer F&. keâer meceeefhle kesâ meceÙe Yeejle ceW leerve ceneve
MeefòeâÙeeb LeeR~ Gòej ceW iegpe&j Øeeflenej, hetke& ceW heeue Deewj
okeäkeâve ceW je<š^keâtš ueieYeie Skeâ meeLe ner MeefòeâMeeueer
jepekebMeeW kesâ ™he ceW Gefole ngS~
 Dehevee DeeefOehelÙe mLeeefhele keâjves kesâ efueS heeueeW, iegpe&j-
ØeeflenejeW Deewj je<š^keâtšeW kesâ yeerÛe Ûeueves keeueer ef$ehe#eerÙe
ueÌ[eF& Fve MeleeefyoÙeeW keâer cenlkehetCe& Iešvee Leer~
 Fme ueÌ[eF& keâe cegKÙe keâejCe Lee, keâvveewpe veiej hej
DeeefOehelÙe mLeeefhele keâjves keâer FÛÚe, keäÙeeWefkeâ Gme keâeue ceW
keâvveewpe ØeYegmeòee keâe Øeleerkeâ Lee~
 Fmekesâ Deueekee Deble:#es$eerÙe ÙegæeW keâe GösMÙe ceOÙekeleer&
GhepeeT #es$eeW hej efveÙeb$eCe heevee Yeer Lee~
 meòee keâe heueÌ[e Fve leerve he#eeW ceW mes efkeâmekeâer Deesj Pegkeâlee
Lee, Fmekeâe heâwmeuee Fve oes yeeleeW mes neslee Lee~
 mebyebefOele #es$e keâer Deebleefjkeâ Meefòeâ Deewj Deheves-Deheves
#es$e mes yeenj uebyeer DekeefOe kesâ efueS Dehevee efveÙeb$eCe
keâeÙece jKeves ceW MeemekeâeW keâe meeceLÙe&~
 leerveeW jepÙeeW kesâ mewefvekeâ meepe-meeceeve, ØeMeemeefvekeâ leb$e
Deewj jCeveerefle efke<eÙekeâ OeejCeeSb ueieYeie Skeâ pewmeer LeeR~
 Dejye Ùeeef$eÙeeW ves Yeer keâne nw efkeâ Fve MeemekeâeW keâer Meefòeâ
keâceeskesMe yejeyej Leer~
 Fme Meefòeâ-meblegueve kesâ keâejCe Fve #es$eeW ceW keâeheâer no lekeâ
jepeveereflekeâ efmLejlee yeveer jner, efpememes mebmke=âefle Deewj
efMe#ee kesâ efkekeâeme keâes yeÌ{ekee efceuee~
( 411 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
je<š^keâtš jepee OeÇgke,
 ef$ehe#eerÙe mebIe<e& ceW henuee cegkeâeyeuee è heeue jepee ceefnheeue kesâ Meemevekeâeue ceW mebOÙeekeâj
Øeeflenej jepee kelmejepe Deewj heeue jepee Oece&heeue kesâ veboer Éeje jefÛ ele jeceÛeefj le Meeefceue nQ-
yeerÛe ngDee~
jece keâLee Deewj yebi eeue kesâ Meemekeâ
 henues ÛejCe ceW je<š^keâtšeW keâes mebhetCe& efkepeÙe Øeehle ngF&, jepee jeceheeue keâer peerkeveer~
uesefkeâve OeÇgke keâer ce=lÙeg mes je<š^keâtšeW keâes Oekeäkeâe ueiee~  OevebpeÙe ßegleeske=âefle kesâ jeIeJeheeb[JeerÙe ceW jeceeÙeCe Deewj ceneYeejle
 otmejs ÛejCe ceW, heeue jepee oskeheeue (821-860 F&.) keâer keâLeeSb Skeâ meeLe oer ieF& nQ~
keâer efmLeefle meke&ØecegKe jner, keäÙeeWefkeâ Gmekesâ mecekeâeueerve  ÛeeuegkeäÙe jepee meesceoske kesâ ojyeejer keâefke efkeÅeeceeOeke
Øeeflenej Deewj je<š^keâtš jepee keâcepeesj Meemekeâ Les~ keâer ke=âefle heeke&leer-®efkeäceCeerÙ e keCe&ve nw-
 efkeâbleg veewkeerb Meleeyoer ceW Øeeflenej jepee Yeespe (836-885
efMeke-heeke&leer Deewj ke=â<Ce-®efkeäceCeer kesâ efkekeen keâe~
F&.) Deewj cenWõheeue (885-910 F&.) DevÙe oes jepekebMeeW kesâ
 nsceÛebõ ves Yeer mehlemebOeeve veecekeâ Skeâ «ebLe keâer jÛevee keâer Leer,
Deheves mecekeâeueerve jepeeDeeW mes DeefOekeâ MeefòeâMeeueer efmeæ ngS~ efpemekesâ meele kewkeâefuhekeâ DeLe& efvekeâeues pee mekeâles nQ~
 veewkeerb Meleeyoer keâer meceeefhle kesâ meceÙe je<š^keâtš Deheves  oes, leerve DeLekee Fmemes Yeer DeefOekeâ DeLeeX keeuee peefšue {ebÛee
jepee Fbõ efÉleerÙe Deewj ke=â<Ce le=leerÙe kesâ DeOeerve efheâj mes lewÙeej keâjves keâer Øeke=efòe mes Fme yeele keâe helee Ûeuelee nw efkeâ
MeefòeâMeeueer yeve ieS Deewj Gvekeâer Meefòeâ keâes ve kesâkeue Gòej jÛeveekeâejeW kesâ heeme heÙee&hle Keeueer meceÙe Deewj ÙeLes<š Oeve Lee
ceW, yeefukeâ oef#eCe ceW Yeer cenmetme efkeâÙee ieÙee~ leLee Gme meceÙe kesâ meeefnlÙe ceW MeyoeuebkeâjCe keâe DelÙeefOekeâ
 omekeerb Meleeyoer keâer meceeefhle kesâ Deeme-heeme, ØeeflenejeW, Ûeueve Lee~
heeueeW Deewj je<š^keâtšeW keâer Meefòeâ keâe ueieYeie Skeâ meeLe  Fme Mewueer keâer hejekeâe…e meesceØeYeeÛeeÙe& keâer jÛevee MeleLe&keâekÙe ceW
osKeer pee mekeâleer nw, efpemekesâ ØelÙeskeâ heo keâe DeLe& meew lejn mes
ner heleve nes ieÙee~ Fve leerveesb jepekebMeeW keâe Deble nesves mes leerve
ueieeÙee pee mekeâlee Lee~
meew ke<eeX kesâ kewYekeMeeueer Ùegie keâe Deble nes ieÙee~ è pewve DeeÛeeÙeeX keâer peerkeefveÙeeW mes mebyebefOele Deveskeâ «ebLeeW keâer
jÛevee keâer ieF& Leer~ FveceW meJee&efOekeâ Øeefmeæ nwQ-
Yeejle keâe meceepe Deewj mebmke=âefle jÛeveekeâej ke=âefleÙeeb
(Society and Culture of India) keOe&ceeve DeeefoveeLeÛeefj le
oskeÛebõ MeebefleveeLeÛeefj le
mebmke=âle keâe mLeeve ØecegKe Yee<ee kesâ ™he ceW yevee jne Deewj Meebeflemetj er he=L keerÛ ebõÛeefj le
oskeYeõ heeMJe&veeLeÛeefj le
GmeceW efkeefYevve Øekeâej keâe meeefnlÙe efueKee peelee jne~
nsceÛebõ kegâceejheeue Ûeefj le Deewj vesefceveeLeÛeefj le
 Yee<ee Deewj meeefnlÙe (Language and ßeernj
nefj Yeõ
megkegâceeueÛeefj le
vesefceveeLeÛeefj le
Literature) Ùes meYeer hetCe&le: DeheYeÇbMe ceW efueKeer ieF& hegmlekesâb nQ~
heeefue Deewj Øeeke=âle keâe GheÙeesie yeewæ Deewj pewve Oeeefce&keâ  Fme keâeue ceW yengle ces Ssefleneefmekeâ «ebLe, keâekÙe kesâ ™he ceW
meeefnlÙe efueKeves kesâ efueS efkeâÙee peelee Lee~ efueKes ieS Les~
 keekeäheefle Éeje efueefKele ieewÌ[Jenes, pees keâvveewpe kesâ jepee  FveceW meyemes DeefOekeâ GuuesKeveerÙe nw, keâunCe keâer
ÙeMeeskece&ve keâer peerkeveer Leer, Øeeke=âle keâer ØeeÛeerve hejbheje jepelejbefieCeer~ Ùen Skeâ DeefÉleerÙe ke=âefle nw, keäÙeeWefkeâ Ùen
keeueer Debeflece ØecegKe ke=âefle Leer~ DeeOegefvekeâ DeLeeX ceW Fefleneme efueKeves keâe Skeâceske
 Øeeke=âle Yee<eeDeeW kesâ Debeflece ÛejCe keâe ™he Lee ‘DeheYeÇbMe’~ %eele ØeÙeeme nw~
è keâMceerj kesâ jepee n<e& keâer mlegefle kesâ ™he ceW MebYeg
 efp emes Fme leLÙe kesâ keâejCe cenlkehetCe& ceevee peelee nw
efkeâ bFmeer mes meYeer DeeOegefvekeâ - Éeje jefÛele jepeWõ keâCe&hetj efueKeer ieF& hegmlekeâ nw~
efnboer, Fme ßesCeer keâer DevÙe jÛeveeSb nQ-
iegp ejeleer, peÙevekeâ keâer he=L keerjepeefkepeÙe
ceje"er SJeb nsceÛebõ keâer ÉÙeeßeJÙe cenekeâekÙe
yebi euee Yee<eeSb efJekeâefmele ngFË~ meescesMJej keâer keâerefle&keâewcegoer
 Fme keâeue ceW Ssmes yengle mes keâekÙeeW keâer jÛevee ngF&, efpevekesâ efkeunCe keâe efke›eâceebkeâoskeÛeefj le
oesnjs DeLekee oes mes Yeer DeefOekeâ DeLe&, Fme keâeue keâer Skeâ he©eieghle keâer vekemeenmeebkeâÛeefj le Deewj
cenòkehetCe& efkeMes<elee keâe efvecee&Ce keâjles nQ~ meesceoske keâer keâerefle&keâewcegoer

NCERT-meej ( 412 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
è keâekÙeMeem$e hej keâF& efkekesÛ eveelcekeâ «ebLe efueKes ieS Les~  efÛeefkeâlmee kesâ #es$e ceW Dee"keeR Meleeyoer ceW Ûejkeâ mebefnlee,
Ssmeer jÛeveeDeeW ceW meyemes DeefOekeâ Øeefmeæ nw- megßeglemebefnlee Deewj De<šebieùoÙe keâe Devegkeeo efleyyeleer Deewj
jepeMesKej ke=âle keâekÙeceerceebmee Dejyeer Yee<eeDeeW ceW efkeâÙee ieÙee~
Oevebp eÙe ke=âle oMe™he  keâMceerj ceW hebÛevebo kesâ ÂÌ{yeue ves Ûejkeâmebefnlee kesâ
Yeesp e ke=âle mejmkeleerkebâ"eYejCe
nsceÛebõ ke=âle keâekÙeevegMeemeve
hee" keâes mebMeesefOele efkeâÙee~ ceeOeke ves efÛeefkeâlmee kesâ
#esceWõ ke=âle keâefkekebâkeâb"eYejCe yeejs ceW keâF& hegmlekesâb efueKeer~
 Gvekeâer meyemes Øeefmeæ jÛevee nw efveoeve DeLekee $e+efikeMeeÛeve
è ieÅe meeefn lÙe kesâ #es$e ceW Fme meceÙe keâer
Øeefmeæ ke=âefleÙeeb nQ- pees jesieefke%eeve kesâ yeejs ceW nw Deewj efpemekeâe Dejyeer
#esceWõ ke=âle ye=nlkeâLeecebp ejer Devegkeeo ne™ve-Deue-jMeero kesâ ceeie&oMe&ve ceW efkeâÙee
meesceoske ke=âle keâLeemeefjlmeeiej ieÙee Lee~
efpeveMJej metefj ke=âle keâLeekeâesMeØekeâjCe  Gvekeâer DevÙe jÛeveeSb efÛeefkeâlmee-kegâlecegoid ej Deewj ÙeesieJÙeeKÙee
 Fve ke=âefleÙeeW keâe ieÅe, keâce peefšue Deewj keâce yeveekešer Øeleerle nw~
neslee nw~ Fvekeâer keâneefveÙeeW kesâ efke<eÙe, heejbheefjkeâ œeesleeW mes  keeiYeó efÉleerÙe kesâ heg$e eflemelee ves efÛeefkeâlmeekeâeefuekeâe
efueS ieS Les~ Ùes keâneefveÙeeb Deepe lekeâ ueeskeâefØeÙe nQ~ DeLekee Ùeesieceeuee Deewj eflemelee kesâ heg$e ÛebõLe ves
è Fme keâeue kesâ Øeefmeæ veeškeâ nQ- ÙeesiejlvemecegÛÛeÙe veecekeâ hegmlekeâ efueKeer~
 yebieeue kesâ ye=bo ves 975-1000 F&. kesâ yeerÛe efmeæÙeesie
meesceoske- ke=âle-ueefueleefke«enjepe veecekeâ hegmlekeâ efueKeer~
efkeMeeueoske-ke=âle-nefjkesâefue
è keâekÙe, ieÅe, veeškeâeW keâer Fve ke=âefleÙeeW Deewj Sself eneefmekeâ
peÙeoske-ke=âle- Øeme>vejeIeke
«ebLeeW kesâ Deueekee, Oeeefce&keâ «ebLeeW kesâ yeejs ceW keâF& šerkeâeSb
efyeunCe- ke=âle-keâCe&megbojer Deewj efueKeer ieFË~ FveceW ØecegKe nQ-
nsceÛebõ ke=âle DeefYeOeeveefÛebleeceefCe , osM eer-veececeeuee ,
DeveskeâeLe&meb«en Deewj efveIebš gMes<e~ ue#ceerOej keâer ke=âlÙekeâuhele®
nsceeefõ keâer Ûelegke&ie&eEÛ eleeceefCe
è Keieesue Deewj ieefCele kesâ #es$ e ceW, 12JeeR Meleeyoer ceW efke%eevesMJej keâer efcelee#eje SJeb Ùee%ekeukeäÙ emce=efle
Øeefmeæ ieefCele%e YeemkeâjeÛeeÙe& ves Ketye KÙeeefle peercetlekeenve keâer oeÙeYeeie, kÙekenejceele=keâe Deewj
Deefp e&le keâer~ Gvekesâ Éeje efueefK ele efmeæeble efMejesceefCe keâeueefkekeskeâ
kesâ Ûeej Yeeie nQ- ieesefkebojepe keâer cevegke=efò e
ueerueeJeleer ßeerO ej keâer mce=lÙeLe&meej
yeerp eieefCele Dehejeke&â keâer Ùee%ekeukeäÙemce=efle šerkeâe
«en ieefCele Deewj oskevveYeó keâer mce=efleÛebefõkeâe
ieesue (Keieesue efJe%eeve mes mebyebefOele)
 Ùes meejer ke=âefleÙeeb efkeefYevve mce=efleÙeeW hej efueKeer ieF& šerkeâeSb
 Debeflece Yeeie keâe mebyebOe Keieesue efke%eeve mes nw~ efmeæeble
Deewj efkeefOe-meej nQ, efpevemes meceepe keâes efkeefveÙeefcele keâjves
efMejesceefCe keâe meyemes cenlkehetCe& efmeæeble ‘MeeMJele
kesâ peesjoej ØeÙeemeeW keâe mebkesâle efceuelee nw~
ieefle’ keâe nw, efpemekeâe Øemeej Fmueece Éeje ueieYeie 1200
F&. ceW Ùetjeshe ceW efkeâÙee ieÙee~  Fmekesâ Deueekee jepÙe kÙekemLee kesâ yeejs ceW keâF& hegmlekeâeW
 keâeueeblej ceW, Fmekesâ heefjCeecemke™he efkeÅegle ØeewÅeesefiekeâer keâe keâer jÛevee keâer ieF& FveceW kegâÚ cenlJehetCe& ke=âefleÙeeb nQ-
efkekeâeme ngDee~ hejceej kebMe kesâ jepee Yeespe ves Keieesue cee"j Éeje efueefKele veerefleMeem$e
efke%eeve hej jepece=ieebkeâ veecekeâ hegmlekeâ efueKeer~ keâecebokeâ Éeje efueefKele veerelf emeej
efÛeefkeâlmee kesâ #es$e ceW ØecegKe hegmlekeWâ SJeb uesKekeâ meesceoskemetj er ke=âle veereflekeekeäÙeece=leced~
efveoeve DeLekee $e+efikeMeeÛeve ceeOeJe
efÛeefkeâlmee- kegâlecegodiej Deewj Ùeesi e JÙeeKÙee ceeOeJe
 meceepe (Society)
efÛeefkeâlmeekeâeefuekeâe (Ùeesi eceeuee) eflemelee (JeeieYeó kesâ heg$ e) meelekeeR Meleeyoer F&. mes meceepe ceW oes Øeke=efòeÙeeb peejer jneR-
Ùeesi ejlvemecegÛ ÛeÙe ÛebõLe (eflemelee kesâ heg$ e) henueer Leer, efkeosMeer lelkeeW keâes Deelcemeele keâjles jnves keâer Øeke=efòe
efmeæÙeesi e (jesi e kesâ yeejs ceW) yeb=o (yebieeue)
otmejer Leer, peeefleØeLee keâs he=LekeäkeâjCe keâer Øeke=efòe~

NCERT-meej ( 413 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Ûeej keCe& DeYeer Yeer Skeâ Ú$e kesâ ™he ceW Les, efpevekesâ veerÛes Deef$e ves GuuesKe efkeâÙee nw-

peeefleÙeeW keâe GoÙe neslee jne~
 kes Deheves Deblepee&leerÙe mebyebOe efveOee&efjle keâjles jns, pees
#eef$eÙe yeÇeÿeCeeW keâe pees Ùegæ keâeÙe& keâjles Les
ceesšs leewj hej mewæebeflekeâ {ebÛes kesâ Deveg™he nesles Les, kewM Ùe yeÇeÿeCeeW keâe pees ke=âef<e keâeÙe & Deewj
uesefkeâve mLeeve Deewj meceÙe keâer DeekeMÙekeâleeDeeW kesâ Devegmeej kÙeeheej keâjles Les
heefjkeefle&le efkeâS peeles jns~ Metõ yeÇeÿeCeeW keâe pees ueeKe , vecekeâ , otOe , Ieer
 Gme keâeue keâer efkeefOe (keâevetve) JÙeJemLee ceW peeefle kesâ efveOee&jCe kesâ Deewj Meno Deeefo yesÛ eles Les~
efueS efveCee&Ùekeâ lelJe pevce, kÙekemeeÙe SJeb efvekeeme mLeeve mJeerkeâej  Fmeer Øekeâej, #eef$eÙe, kewMÙe Deewj Metõ Deheves hejbhejeiele
efkeâS peeles Les~ kÙekemeeÙeeW keâes Úes[Ì keâj DevÙe kÙekemeeÙeeW keâe DevegmejCe keâjles
 heefjCeecele: Deveskeâ peeefleÙeeW meefnle Ûeej cetue keCe& Les Deewj Les Deewj Gvemes keâF& efceefßele peeefleÙeeW keâe efvecee&Ce ngDee~
Ùes peeefleÙeeb Deeies Deveskeâeveskeâ Ghe peeefleÙeeW ceW efkeYeeefpele nes  Fme keâeue ceW Skeâ DevÙe keie&, pees peeefle kesâ ™he ceW GYeje,
ieFË LeeR~ keâeÙemLeeW keâe Lee; Ùes ØeMeemeve kesâ Øeefleefueefhekeâ Les, pees omleekespe
efueKeves Deewj DeefYeuesKe jKeves kesâ efueS efpeccesoej Les~
 GoenjCeeLe&, yeÇeÿeCeeW keâer henÛeeve iees$e, hetJe&pe, Jewefokeâ
 ÙeÅeefhe nceW ceewÙe& keâeue mes ner keâeÙemLeeW keâe GuuesKe
%eeve keâer MeeKee, cetue efveJeeme mLeeve SJeb ieebJe mes keâer peeves
efceuevee Meg™ nes peelee nw, uesefkeâve meelekeerb Meleeyoer lekeâ
ueieer~
kes Skeâ efkeefMe<š peeefle ceeves peeves ueies Les~
 Fme keâeue kesâ efMeueeuesKeeW ceW Yeer Fme leLÙe keâe keCe&ve nw~
 Fme keâeue kesâ mce=eflekeâej efkekeen kesâ hegjeves efveÙeceeW keâe DevegmejCe
 efkeosefMeÙeeW Deewj DevÙe mLeeveerÙe ueesieeW kesâ Deelcemeele nes keâjles Les~
peeves kesâ keâejCe #eef$eÙeeW keâer peeefleÙeeW ceW Yeer ke=efæ ngF&~  Fme keâeue kesâ meeefnlÙe mes Yeer hegveefke&keen kesâ mebyebOe ceW veS
è efceefß ele peeefle keâer Glheefòe ngF&~ efkeÛeejeW Deewj ØeLeeDeeW keâe heefjÛeÙe efceuelee nw~
 hegveYe&t Deewj efoefOe<eg pewmes MeyoeW, efpevekeâe DeLe& hegve: efkekeeefnle
m$eer nw, keâe GuuesKe meeefnlÙe ceW yeej-yeej efceuelee nw~
Skeâ efkeefMe<š kÙekemeeÙe keâe Øeefleueesce-Devegueesce  efkekeeneW keâe efveCe&Ùe ØeeÙe: ceelee efhelee Ùee DevÙe DeefYeYeekekeâeW
™heeblejCe peeefle ceW nes kewkeeefnkeâ mebyebOe mLeeefhele Éeje efkeâÙee peelee Lee Deewj keâF& yeej keâvÙeeSb Deheves heefleÙeeW
peeves mes nesves mes keâe Ûegveeke mkeÙeb keâjleer LeeR~
Oeeefce&keâ mebØeoeÙeeW kesâ DeeOeej hej Yeer peeefleÙeeW keâe efvecee&Ce  peneb lekeâ ceefnueeDeeW keâer efmLeefle keâe mebyebOe nw, mce=efleÙeeW

keâer šerkeâeDeeW Deewj Gme keâeue kesâ efveyebOe «ebLeeW ceW ØeeÛeerve
ngDee; pewmes-
mce=efleÙeeW ceW efveOee&efjle efveÙeceeW keâe ner vÙetveeefOekeâ ™he mes
efuebieeÙele DevegmejCe efkeâÙee ieÙee nw~
keer j Mew k e
mebheefòe ceW ceefnueeDeeW kesâ DeefOekeâej keâes
MJesleeby ej
mce=efl ekeâejeW Éeje mkeerk eâej efk eâÙee ieÙee Lee~
efoiebyej efkeOekee keâes Deheves efve:mebl eeve, efokebiele heefl e keâer
 meyemes veerÛes DeblÙepe peeefleÙeeb LeeR; Ûeeb[eue Fvekesâ mekee&eOf ekeâ mecetÛ eer mebheoe kesâ GòejeefOekeâej keâe nkeâ Lee~
cenòkehetCe& ØeefleefveefOe Les~
 Fve DeblÙepe peeefleÙeeW kesâ Ghe-peeefleÙeeW keâer ieCevee Deueie-  DeeefLe&keâ peerJeve (Economic Life)
Deueie efkeefOe -efvecee&leeDeeW Éeje, Deueie-Deueie meceÙe ceW, n<ee&sòej keâeue ceW meeefneflÙekeâ Deewj DeefYeuesKeerÙe mee#Ùeesb mes
Deueie-Deueie keâer ieF& nw~ ke=âef<e, kÙeeheej Deewj DeLe&kÙekemLee keâer Gvvele DekemLee keâe helee Ûeuelee
 Ûeej keCeeX mes mebyebefOele heejbheefjkeâ kÙekemeeÙeeW keâe Fme keâeue ceW
nw~
keâÌ[eF& mes heeueve venerb efkeâÙee peelee Lee~  cesOeeefleefL e ves Deveepe (OeevÙe) keâer ßesCeer ceW
 Deheves ™efÌ{iele kÙekemeeÙe kesâ mLeeve hej DevÙe kÙekemeeÙe
me$en kemlegDeeW (Ûeekeue Deewj peew meefnle) kesâ mecetn
keâjves keâer Ùen Øeke=efòe keâesF& veF& veneR Leer~ Ùen henues kesâ keâes Meeefceue efkeâÙee Lee~
keâeue ceW Yeer Ûeueve ceW Leer~
 GoenjCe kesâ efueS, yeÇeÿeCe Deheves ef›eâÙeekeâueeheeW keâes DeOÙeÙeve  DeefYeOeevejlveceeuee ceW oeueeW keâer Deveskeâ efkeâmceeW Deewj
-DeOÙeeheve, hetpee-hee" Deewj hegjesefnle-keâce& lekeâ ner meerefcele DevÙe KeeÅeevveeW keâe Gvekesâ heÙee&ÙekeeÛeer veeceeW kesâ meeLe GuuesKe
veneR jKeles Les~ efkeâÙee ieÙee nw~

NCERT-meej ( 414 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Oeeleg GÅeesi e kesâ efueS Deveskeâ kesâbõ Øeefmeæ Les, pewmes-
 DeefY eOeevejlveceeuee mes nceW ke=âef<e keâer kew%eeefvekeâ
peevekeâejer Øeehle nesleer nw~ FmeceW keâne ieÙee nw efkeâ meewj e<š^ - IebefšÙeeW kesâ efvecee&Ce kesâ efueS
Yetefce keâes efkeefYe>ve ™heeW ceW DeLee&le GhepeeT, kebi e ØeosMe - efšve GÅeesi e kesâ efueS
yebp ej, hejleer, ce®mLeue, yeefÌ{Ùee leLee nefjle
Ieemekeeueer Yetefce, keâeueer DeLekee heerueer efceóer keeueer  efkeefYevve «ebLeeW ceW jlveeW keâer metefÛeÙeeb oer ieF& nQ, efpeveceW
Yetefce DeLekee Ssmeer Yetefce kesâ ™he ceW keieer&ke=âle efkeâÙee keâce-mes-keâce 33 efkeâmceeW kesâ jlveeW keâe efpe›eâ nw Deewj
ieÙee nw, efpevekeâe GhepeeTheve veefoÙeeW DeLekee ke<ee&
hej efveYe&j keâjlee nw~ GveceW nerjeW, hevveeW, ceeefCekeâ, ceesefleÙeeW, veeruece Deeefo
kesâ Gòece iegCeeW keâe efkeMues<eCe efkeâÙee ieÙee nw~
 FmeceW Deeies keâne ieÙee nw efkeâ efYeVe-efYeVe ßeseCf eÙeeW keâer heâmeueeW  henues keâer lejn Fme keâeue ceW Yeer kÙeeheej heâue-heâtue jne
kesâ efueS efYeVe-efYeVe Øekeâej kesâ KesleeW keâe ÛeÙeve efkeâÙee peelee
Lee~ Dejye, Ûeerveer Deewj YeejleerÙe œeesleeW ceW Fme yeele keâe
Lee~
keCe&ve nw efkeâ hetke& Deewj heefMÛece kesâ yeerÛe Yeejle kesâ jemles mes kÙeeheej
 GheefceefleYekeØehebÛ ekeâLee ceW Meerle$e+leg kesâ keCe&ve ceW neslee Lee~
ievves keâe jme efvekeâeueves kesâ Ùeb$ eeW keâe GuuesKe nw~
 peneb lekeâ YeejleerÙe efveÙee&leeW keâer metÛeer keâe mebyebOe nw, Dejye
 efMeueeuesKeeW ceW Dejnš (heefMe&Ùeve knerue) Deewj ÛeceÌ[s keâer Ùee$eer, Fyve Kegoe&oyen ves vekeeR Meleeyoer kesâ Deble ceW efueKeles
yeeefušÙeeW mes efmebÛeeF& efkeâS peeves keâe keCe&ve nw~ ngS Fme yeele keâe efpe›eâ efkeâÙee nw efkeâ Yeejle Éeje efkeefYevve
Øekeâej keâer kemlegSB efveÙee&le keâer peeleer LeeR~
Fmemes helee Ûeuelee nw efk eâ leLeekeâefLele
Dejnš (heefMe&Ùeve kneru e) Yeejle ceW e v Ùe
cegefm uece MeemekeâeW kesâ Deeieceve mes
yengcetuÙ
e Deewj e D ee wj D e
Deu er me l
t eâhe Ì[
henues Yeueer-Yeebefle efk eÅeceeve Lee~ keeues j hecetuÙe c eK ec eue c ee W keâ e k
lve Yeejle Éeje efkeâm
 cesOeeefleefLe ves efueKee nw efkeâ efkeâmeeveeW mes DevÙe Ûebove keâer uekeâÌ[er efveÙee&le keâer cegmeyyej (SueesJesj e) keâer
yengle-meer yeeleeW kesâ Deueekee Ùen peeveves keâer Dehes#ee e peeves Jeeueer uekeâÌ[er kesâ efkeefYevve Glheeo
keâer peeleer Leer efkeâ- e e j
w k eâhetj& p eu JemlegS b ceesleer Dee
D e
keâhe&tj ee Ù eh eâ u ve ee
fj Ùe
wj ceerve-G lheeo
p
OeelegSb

ue
Qie

efkeâve yeerp eeW keâer yegkeeF& meIeve ™he mes Deewj efkeâve keâer
me efy
uee

peÙ

yegkeeF& efkejue ™he mes keâer peeveer ÛeeefnS~

ee b

keâewve-meer efceóer efkeâme Keeme efkeâmce kesâ yeerp e kesâ efueS

GheÙegòeâ nw Deewj keâewve-meer efceóer DevegheÙegò eâ~
efkeâmeer Keeme efkeâmce kesâ yeerp e mes efkeâleveer heâmeue
Dehesef#ele nw~
 ØeejbefYekeâ Dejye uesKekeâeW ves Yeejle ceW peceerve kesâ GhepeeTheve,
DeveepeeW Deewj heâueeW keâer mece=æ Kesleer kesâ yeejs ceW efueKee nw~
 GÅeesie kesâ #es$e ceW meyemes hegjevee GÅeesie kem$e GÅeesie nw~
Fme GÅeesie ceW ieghle keâeue kesâ oewjeve pees Øeieefle ngF& Leer, ken Fme
keâeue ceW Yeer peejer jner~
 Fme keâeue kesâ DeefYeuesKeeW ceW keâheÌ[s keâer efkeefYevve efkeâmceeW
Deewj keâesefšÙeeW keâe GuuesKe nw; pewmes- Tveer Deewj meve kesâ
Oeeies mes yeves keâheÌ[s, jsMece, efnjCe kesâ yeeueeW, YesÌ[
Deewj yekeâjer kesâ yeeueeW mes yeves keâheÌ[s~
 yegvekeâjeW, jbiemeepeeW Deewj oefpe&ÙeeW kesâ kÙekemeeÙeeW keâe GuuesKe
mecekeâeueerve meeefnlÙe ceW efkeâÙee ieÙee nw~
 OeelegDeeW keâe keâece meheâueleehetke&keâ efkeâÙee peelee Lee, pewmee efkeâ
mecekeâeueerve meeefnlÙe ceW nce leebyes, heerleue, ueesns, meermes,
efšve, Ûeeboer Deewj meesves keâe keCe&ve heeles nQ~
 DeeÙeele keâer kemlegDeeW keâer metÛeer ceW IeesÌ[s meyemes DeefOekeâ cenlkehetCe&
Les~
ceOÙe Deewj heefMÛece SefMeÙee mes meyemes yeef{Ì Ùee vemue kesâ IeesÌ[s
cebieeS peeles Les~
 efkeosMeer kÙeeheeefjÙeeW keâes Yeejle ceW yemeves kesâ efueS iegpejele,
ceeueeyeej Deewj leefceuevee[g kesâ leškeleer& veiejeW keâer mece=efæ ves
Deekeâef<e&le efkeâÙee~
 Dejye kesâ YetieesuekesòeeDeeW ves Yeejle kesâ heefMÛeceer leš kesâ osyeue
(efmebOeg [suše ceW), KebYeele, Leevee, meesheeje SJeb efkeäkeueesve heòeveeW
keâe GuuesKe efkeâÙee nw~
 Fme keâeue ceW oef#eCe-hetke& SefMeÙee kesâ meeLe kÙeeheej ceW efkehegue
ke=efæ ngF&~ MewueWõ jepeeDeeW ves YeejleerÙe jepeeDeeW kesâ meeLe
jepeveerelf ekeâ, meebmke=âeflekeâ Deewj DeeefLe&keâ mebyebOe mLeeefhele
efkeâS~
 Dejye Ùee$ee,r MewueWõ jepeeDeeW keâer Oeve-mebheefòe mes Deekeâef<e&le
ngS Deewj GvneWves Gvekeâe efkemleejhetke&keâ keCe&ve efkeâÙee~
 kÙekemeeÙe mebIe (ßesefCeÙeeb) Deewj Fme Øekeâej keâer DevÙe mebmLeeSb
efheÚueer MeleeefyoÙeeW keâer lejn cenlkehetCe& Yetefcekeâe efveYeeleer jneR~

NCERT-meej ( 415 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 cesOeeefleefLe, DeewÅeesefiekeâ Deewj kÙeeheeefjkeâ oesveeW Øekeâej kesâ
kÙekemeeÙe mebIeeW keâe efpe›eâ keâjles nwb~
 Fve kÙekemeeÙe mebIeeW ceW kes kÙeefòeâ Meeefceue nesles Les, efpevekeâe
kÙekemeeÙe Skeâ meceeve neslee Lee; pewmes kÙeeheejer, keâejeriej,
meentkeâej Deeefo~
 keâejeriej veiejeW Deewj ieebkeeW oesveeW peieneW hej keâece keâjles
Les~ veiejeW ceW Fvekeâe yeenguÙe Lee, keneb kÙeekemeeefÙekeâ mebIeeW
keâes ceevÙelee Øeehle Leer~
 Fme keâeue kesâ GlkeâerCe& uesKeeW ceW nceW ve kesâkeue efkeefYevve
Øekeâej kesâ kÙekemeeÙe mebIeeW, yeefukeâ Gvekesâ ie"ve Deewj keâeÙeeX
keâer Yeer peevekeâejer efceueleer nw~
 Ùes mebIe Oeeefce&keâ GösMÙeeW kesâ efueS hetJe& efveefOeÙeeW keâer mLeehevee
keâjles Les DeLekee Fve efveefOeÙeeW keâes vÙeemeeW kesâ heeme pecee
keâjeles Les, leeefkeâ Gvemes Deefpe&le yÙeepe mes Fve GösMÙeeW kesâ
efueS Oeve Øeoeve efkeâÙee pee mekesâ~
 oef#eCe YeejleerÙe hegjeuesKeeW mes nceW oes Øeefmeæ kÙeeheeefjkeâ
efveieceeW kesâ keâeÙe&Ûeeueve kesâ mee#Ùe efceueles nQ~
 FveceW mes Skeâ ceefCe«eececed Lee, efpememes vekeerb Meleeyoer kesâ
Deble mes ueskeâj lesjnkeerb Meleeyoer lekeâ kesâ Fefleneme keâer
peevekeâejer Øeehle keâer pee mekeâleer nw~
 Fmekesâ ef›eâÙeekeâueeheeW keâe mebÛeeueve oef#eCe Yeejle kesâ
leškeleer& heòeveeW Deewj Deebleefjkeâ veiejeW ceW efkeâÙee peelee
Lee~
 otmejs Øeefmeæ efveiece keâe veece nw veeveesosMeeeflemewÙeeefÙejòeg
Ssvveg®kej~ efpemeves iÙeejnkeerb Deewj yeejnkeerb MeleeefyoÙeeW
ceW Deheveer ieefleefkeefOeÙeeW keâe efkemleej yecee& Deewj megcee$ee
lekeâ efkeâÙee Lee~ Fmeves Dehevee keâecekeâepe vekeerb Meleeyoer mes
Meg™ efkeâÙee Lee~
 Oece& Deewj oMe&ve (Religion and
Philosophy)
Fmemes henues kesâ keâeue kesâ Oeeefce&keâ DeeÛeej-efkeÛeej keâer cetueYetle
efkeMes<eleeSb Fme keâeue ceW Yeer peejer jneR, uesekf eâve efkeefYevve Oeeefce&keâ
mebØeoeÙeeW keâe Skeâ-otmejs hej pees ØeYeeke heÌ[lee nw, Gmekesâ keâejCe
efkeefYevve Oeeefce&keâ mebØeoeÙeeW kesâ meehes#e Oeeefce&keâ cenlke ceW Yeejer
heefjkele&ve nes peelee nw~
 Mewke Deewj kew<Ceke cele keâer osKee-osKeer yeewæ Oece& Deewj pewve
Oece& oesveeW ceW F&MJejkeeoer Øeke=efòeÙeeW keâe efkekeâeme ngDee~
 Fme keâeue ceW yeewæ Oece& kesâ efkeMegæ nerveÙeeve Deewj ceneÙeeve cele
keâe ve kesâkeue Üeme ngDee, yeefukeâ yeewæ Oece& ceW Oeeefce&keâ oMe&ve
kesâ Skeâ veS oewj keâer Meg®Deele ngF~&
NCERT-meej
 yegæ keâer efMe#eeDeeW keâe mLeeve, pees keâce&keâeb[ mes cegòeâ Leer,
F&meeF& Ùegie keâer ØeejbefYekeâ MeleeefyoÙeeW ceW Skeâ veS veweflekeâ
Deewj YeefòeâhetCe& Âef<škeâesCe keeues ueeskeâefØeÙe mke™he ves ues
efueÙee~ efpemeceW yegæ keâer F&MJej kesâ ™he ceW hetpee keâer
peeves ueieer~
 Deye Yeefòeâ ieerleeW, Deveg…eveeW Deewj meceejesneW kesâ meeLe Ùen
hetpee Deewj Yeer DeefOekeâ efkemleejhetCe& nes ieF&~
yeewæ Oece& keâer Je»eÙeeve MeeKee hej leebef$ekeâ
cele keâe ØeYeeke mhe<š efoKeeF& osl ee nw~
 heg®<e yeeseOf emelkeeW keâer heeflveÙee,W leejeDeeW DeLekee jef#ekeâeDeeW
keâes ‘Meefòeâ’ pewmee mecceeve efoÙee peeves ueiee~
 yeewæ Oece& keâe peeogF& mebØeoeÙeeW kesâ meeLe mebyebOe nesvee
Skeâ YeÇecekeâ Iešvee Leer, keäÙeeWefkeâ Gmekeâer DeefOekeâlej cetue
efMe#eeSb Deye keâce&keâeb[eW mes Deewj DeefOekeâ DeefYeYetle nes ieFË~
heeue jepeeDeeW kesâ meceLe&ve ves Fmes hetkeer& Yeejle ceW peere fkele
jKee Deewj jepemeer mebj#eCe kesâ keâejCe Ùen GÌ[ermee,
keâMceerj Deewj heefMÛeceesòej Yeejle kesâ kegâÚ YeeieeW ceW Yeer
yevee jne~
 oef#eCe Yeejle ceW keâebÛeer yeewæ Oece& keâe Skeâ ceneve keWâõ Lee~
Ûeesue jepeeDeeW ves Yeer yeewæeW keâes oeve efoÙee Lee~
 Ùen keâne peelee nw efkeâ yeewæ Oece& keâe FmeefueS Üeme nesvee
Meg™ ngDee, keäÙ eeWefkeâ-
jepekeâerÙe mebj#eCe efceuevee yebo nes ieÙee
Fmueece keâe Deeieceve Fmekesâ efueS Debeflece Ûeesš
meeefyele ngDee~
 efkenejeW hej Dee›eâceCe Deewj efYe#egDeeW keâer nlÙeeDeeW kesâ
heefjCeecemke™he hetkeer& Yeejle mes yeewæeW keâe efve<›eâceCe nes
ieÙee~
 pewve Oece& ves Gòejer Deewj heefMÛeceer Yeejle kesâ kÙeeheeefjkeâ
keieeX ceW ueeskeâefØeÙelee Øeehle keâer Deewj oef#eCe Yeejle ceW Gmes
kÙeehekeâ jepekeâerÙe mebj#eCe Øeehle ngDee~
 okeäkeâve ceW iebie, ÛeeuegkeäÙe Deewj je<š^keâtš MeemekeâeW
Éeje Fmes mecceeefvele efkeâÙee ieÙee~
 Fme keâeue ceW osMe kesâ efkeefYevve YeeieeW ceW yengle mes pewve
yemeefo (cebefojeW) Deewj cenemlebYeeW keâer mLeehevee ngF&~
ßekeCeyesueieesuee ceW efkeMeeue Øeeflecee keâer mLeehevee Fmeer
keâeue ceW ieF&~
pewve Oece& keâes ueeskeâefØeÙelee efceueer Gmekesâ Ûeej Øekeâej

kesâ oeve keeues efmeæeble mes, Ùes nQ-
mkeeOÙeeÙe DeVe efÛeefkeâlmee DeeßeÙe
( 416 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 leb$ekeeo Ùeeveer leebef$ekeâ cele Skeâ DevÙe mebØeoeÙe Lee, pees Fme
keâeue ceW ueeskeâefØeÙe ngDee~ leebef$ekeâ cele keâe GoÙe Ú"er
Meleeyoer ceW ngDee, uesefkeâve ken Dee"keerb Meleeyoer mes peesj
hekeâÌ[ves ueiee~
 hetkee&sòej Yeejle ceW Fmekeâe ØeYeeJe meyemes DeefOekeâ Lee Deewj
efleyyele kesâ meeLe Fmekesâ Ieefve… mebyebOe Les~ Fmekesâ kegâÚ
keâce&keâeb[ efleyyeleer ØeLeeDeeW mes Yeer DeheveeS ieS Les~
 Ùen keâne peelee nw efkeâ leebef$ekeâ cele kewefokeâ mebØeoeÙeeW
keâe mejue ™he nw Deewj Fmekesâ Éej meYeer peeefleÙeeW
Deewj ceefnueeDeeW kesâ efueS Yeer Kegues Les~
leebe f$ekeâ ceeie& ceW ØecegKe #es$e nQ-
ØeeLe&veeDeeW keâer
jnmÙehetC e& met$eeW keâer
peeogF & Ùeb$eeW keâer
ØeleerkeâeW Skeb
efkeâmeer oskelee-efkeMes<e keâer hetpee keâer~
 ceele=-oskeer keâes hejce mecceeve efoÙee peelee Lee, keäÙeeWefkeâ
peerkeve keâe me=peve ceeb keâer keâesKe ceW neslee nw~
 Fme Øekeâej Ùen Meeòeâ mebØeoeÙe mes Yeer mebyebefOele Lee~
 leebef$ekeâ cele ceW ieg® keâe mLeeve meyemes TbÛee neslee Lee,
keäÙeeWefkeâ pees ueesie efkeâmeer mebØeoeÙe kesâ meomÙe yevevee Ûeenles
Les, GvnW efkeâmeer ieg® mes oer#ee Øeehle keâjveer heÌ[leer Leer~
Ùen keâne peelee nw efkeâ leebef$ekeâ cele keâer ®efÛe peeot ceW
nesves kesâ heefj Ceecemke™he efkeMes<e ™he mes jmeeÙeveeW
Deewj OeelegDeeW kesâ meeLe ØeÙeesie efkeâS peeves kesâ keâejCe
kegâÚ DeOe&- kew% eeefvekeâ efkeâmce keâer KeespeW ngF&~
 oskeer-oskeleeDeeW kesâ Deveskeâeveskeâ veS ™heeW keâer Meg®Deele ngF& Deewj
GvnW DeefOeef…le keâjves kesâ efueS cebefojeW Deewj oskeeueÙeeW keâer
DeekeMÙekeâlee ngF&~
 efnbot Oece& ceW Deye MewJe cele Deewj Jew<CeJe cele ueeskeâefØeÙe nes ieS,
hetJe&Jeleea keâeue ceW Oeeefce&keâ peerJeve keâer oes efJeMes<eleeSb DeLee&le meefn<Ceglee
Deewj cetelf e&hetpee ve kesâJeue hetjs peesj mes peejer jner, yeefukeâ JewÙeefòeâkeâ
Oeeefce&keâ F°osJe keâer ueeskeâefØeÙe ceebie kesâ keâejCe mes Deewj Yeer
DeefOekeâ cepeyetle nes ieF&~
 Fme ØeÙeespeve mes osJeer-osJeleeDeeW kesâ Deveskeâeveskeâ veS ™heeW keâer
Meg®Deele ngF& Deewj GvnW DeefOeef<"le keâjves kesâ efueS cebefojeW
Deewj osJeleeDeeW keâer DeeJeMÙekeâlee ngF&~
 kew<Ceke Oece& ceW efke<Ceg kesâ Dekeleej DeefOekeâ ueeskeâefØeÙe nes ieS Deewj
hegjeCeeW leLee cenekeâekÙeeW kesâ #es$eerÙe Yee<eeDeeW kesâ mebmkeâjCeeW mes Fve
«ebLeeW ceW ueesieeW keâer ®efÛe yeÌ{er leLee DekeleejeW keâer keâLeeDeeW keâer
hejbheje ØeejbYe ngF~&
 ke=â<Ceekeleej meyemes DeefOekeâ ueeskeâefØeÙe ngDee~ ke=â<Ce Deewj
jeOee keâer hetpee Skeâ mebØeoeÙe kesâ ™he ceW keâer peeves ueieer~
NCERT-meej
Deye Gvekesâ Øesce keâer kÙeeKÙee peerkeelcee Deewj hejceelcee kesâ

yeerÛe kesâ Øesce Deewj Deemeefòeâ kesâ ™he ceW keâer peeleer Leer~
 oef#eCe ceW ‘Deeuekeej’ leefceue kew<Ceke Oece& kesâ Yeekeveelcekeâ
he#e kesâ ØeefleefveefOe Les Deewj Gvekesâ hejkeleer& DeeÛeeÙe&, kew<Ceke Oece&
kesâ yeewefækeâ Deewj oeMe&efvekeâ he#eeW kesâ kÙeeKÙeelee Les Deewj
GvneWves ner Fmes ueeskeâefØeÙe yeveeÙee~
 Fme keâeue ceW Mewke Oece& ves meceepe ceW Skeâ ØecegKe mLeeve Øeehle keâj
efueÙee~ cegKÙe efmeæeble kener yeves jns, ÙeÅeefhe mLeeveerÙe efYevveleeSb
LeeR Deewj Gvekesâ heefjCeecemke™he kegâÚ mewæebeflekeâ celeYeso Yeer Les~
Mewke Oece& keâe Skeâ ™he, efp emes keâMceerj er Mewke Oece& keâne peelee
nw, Skeâ Øekeâej keâe SkesâMJejkeeo DeLekee DeÉwlekeeo nw~
Ùen veewkeeR Deewj omekeeR Meleeyoer F&. ceW ueeskeâefØeÙe yevee~
oef#eCe ceW Mewke mebleeW (veÙeveejeW) ves Fmes Deewj DeefOekeâ
ueeskeâefØeÙe yeveeÙee~
 Skeâ DevÙe ueeskeâefØeÙe Deeboesueve pees oef#eCe ceW heâwuee Jen Lee-
efuebieeÙele DeLekee keerjMewke cele ,efpemekesâ oMe&ve hej Mebkeâj Deewj
jeceevegpe oesveeW keâe ØeYeeke heÌ[e~
 keâueÛegefj jepee efyeppeue kesâ ØeOeeveceb$eer yeemeke ves
Gmes Øeefle…e Skeb ØecegKelee efoueJeeF&~
 efuebieeÙele MewJe Oece& kesâ DevegÙeeÙeer nQ~
GvneWves (efuebieeÙeleeW ves) melÙe, vewelf ekeâlee, Øesce Deewj Deelcemecehe&Ce

Deewj MegefÛelee hej yeue efoÙee~
 veÙeveejeW (Mewke mebleeW) Deewj DeuekeejeW (kew<Ceke mebleeW) kesâ vesle=lke
ceW Yeefòeâ Deeboesueve osMeYej ceW heâwue ieÙee~
 Ùes meble Deheves Øesce Deewj Yeefòeâ kesâ mebosMe keâes ueskeâj mLeeve-
mLeeve hej ieS~
 GvneWves peeefleÙeeW keâer Demeceevelee keâes vekeâej efoÙee~
 Fve mebleeW Éeje Øeefleheeefole Yeefòeâceeie& meyekesâ efueS Keguee
Lee, Ûeens Gvekeâer peeefle keâesF& Yeer nes~
 Fme Yeefòeâ Deeboesueve ceW peesj efoÙee ieÙee-
Skeâ Deesj kesoeW Deewj kewefokeâ hetpee-hee" hej
otmejer Deesj Skeâ meMeòeâ meeefn eflÙekeâ Deewj
yeewefækeâ Deeboesueve hej~
 Fme keâeue kesâ ceneve yegefæpeerefkeÙeeW Deewj oeMe&efvekeâ efkeYetefleÙeeW ceW mes
Skeâ Les ‘Mebkeâj’, efpevnW Deeefo MebkeâjeÛeeÙe& kesâ veece mes Yeer
peevee peelee nw~
 ëe=biesjer ce" keâer hejbheje kesâ Devegmeej, Gvekeâe pevce meved
788 F&. ceW kesâjue ceW ngDee Lee~
 peye yeeuekeâ Mebkeâj leerve ke<e& kesâ Les, lees Gvekesâ efhelee
efMekeieg® keâer ce=lÙeg nes ieF&~ Jen Skeâ Ùepegke&soerÙe yeÇeÿeCe
Les~
( 417 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Mebkeâj ves Dee" ke<e& keâer DeeÙeg ceW mebvÙeeme OeejCe keâj  Mebkeâj ves mebvÙeeefmeÙeeW keâes efpeve ome MeeKeeDeeW ceW mebi eef"le
efueÙee~ efkeâÙee, Jes efvecve Øekeâej nwQ-
 Mebkeâj ves keâeMeer ceW efMe#ee Øeehle keâer Deewj DeOÙeÙeve
1. efi eefj (heneÌ[er) 6. heke&le
meceehle keâjves kesâ yeeo kes efoefikepeÙe kesâ efueS Ûeue heÌ[s~
2. hegj er (veiej) ome 7. meeiej
 Mebkeâj Deheves oMe&ve keâe ØeÛeej keâjves Deewj DevÙe efkeÉeveeW mes
3. Yeejleer (efkeÅee) MeeKeeSb 8. leerL e& (cebeof j)
Meem$eeLe& keâjves kesâ efueS osMeYej ceW Ietceles jns~ nw- 9. Deeßece (DeeßeÙe)
4. keve (uekeâÌ[er)
 Mebkeâj kesâ oMe&ve keâes DeÉwle keâne peelee nw~ Gvekeâe efkeMJeeme
5. DejCÙe (pebi eue) 10. mejmkeleer (meÛÛee %eeve)
Lee efkeâ hejce melÙe, efpemes yeÇÿe keânles nQ, DeÉwle nw~
 GvneWves keâF& «ebLeeW keâer jÛevee keâer; pewmes-yeÇÿemet$eYee<Ùe, Gheefve<eoeW  Mebkeâj keâe 32 ke<e& keâer DeeÙeg ceW osnekemeeve nes ieÙee~ kes Skeâ
hej šerkeâe SJeb Yeiekeodieerlee hej šerkeâe~ ceneve DeeÛeeÙe& Les, efpevneWves efnbot Oece& keâes keâerefle& kesâ GÛÛelece
efMeKej hej hengbÛee efoÙee~
 Skeâ DevÙe oeMe&efvekeâ Deewj yegefæpeerkeer keâe veece jeceevegpe
Lee, ken Skeâ leefceue yeÇeÿeCe Les, efpevekeâe pevce 1017
F&. kesâ Deeme-heeme efle®heefle ceW ngDee Lee~
 jeceevegpe, Mebkeâj mes Fme yeele mes Demencele Les efkeâ
%eeve cees#e keâe cegKÙe meeOeve nw~
 GvneWves Yeefòeâ keâes kesoeW keâer hejbheje ceW Meeefceue keâjves
keâe ØeÙeeme efkeâÙee~
iegpe&j Øeeflenej keâeue keâe metÙe& cebefoj, jepemLeeve ceW
 Mebkeâj ves kesoeW keâes meÛÛes %eeve keâe cetue œeesle yeleeÙee~
 Mebkeâj keâer meyemes yeÌ[er GheueefyOe Ùen Leer efkeâ GvneWves Mewke
Oece& keâer DeÉwle efkeÛeejOeeje keâer ome MeeKeeSb mebieef"le keâeR,
efpevnW oMeveeceer keâne peelee nw~
 Skeâlee Deewj mecevkeÙe leLee yesnlej hejmhej-mebheke&â mLeeefhele
keâjves kesâ efueS GvneWves osMe kesâ Ûeej keâesveeW ceW Ûeej ce"
mLeeefhele efkeâS Ùes nQ :-
iegpe&j Øeeflenej keâeueerve Øeeflecee ceW efMeJe-heeJe&leer
hetke& ceW - ieeskeOe&vece" (hegj er) efJeJeen keâe ÂMÙe
heefMÛece ceW - Meejoece" (Éejkeâe)
Gòej ceW - pÙeeseflece&" (yeõerveeLe)
 GvneWves keâne efkeâ cees#e Øeeefhle kesâ efueS F&MJej kesâ %eeve keâer
oef#eCe ceW - ëe=bi esj erce" (ëe=biesj er) Dehes#ee F&MJej keâer ke=âhee Øeehle keâjvee DeefOekeâ cenlkehetCe& nw~
 Fme Øekeâej jeceevegpe ves Yeefòeâ Deewj kesoeW kesâ %eeve kesâ yeerÛe
 GvneWves Deheves Ûeej efMe<ÙeeW keâes FveceW mes ØelÙeskeâ ce" ceW mesleg efvecee&Ce keâjves keâe ØeÙelve efkeâÙee~
Yespee~ ØelÙeskeâ ce" keâe Skeâ iees$e, DeefOe…ele= oske, heg®<e
Deewj m$eer oesveeW Deewj efkeMegæ SkesâMJejkeeo kesâ oeMe&evf ekeâ  efMe#ee (Education)
meej-lelke kesâ Øeleerkeâmke™he Skeâ efkeefMe<š met$e neslee nw~ henues keâer MeleeefyoÙeeW ceW Oeerj-s Oeerjs pees efMe#ee ØeCeeueer efkekeâefmele
ngF& Leer, ken Fme keâeue ceW Yeer peejer jner~
 Gòejkeleer& mce=efleÙeeW ves Skeâ veÙee Deveg…eve
DeejbYe efkeâÙee, efp emes keâne peelee Lee-

efkeÅeejbYe Deewj De#ejmkeerke=âefle

DeLekee De#ejeYÙeeme~
 Fme keâeue ceW nceW efkeefYevve Øekeâej keâer efMe#ee mebmLeeSb efceueleer nQ~
 meyemes henuee mLeeve cebefojeW keâe nw, pees ueesieeW keâer
Oeeefce&keâ Deekeâeb#eeDeeW keâer hetefle& kesâ œeesle kesâ meeLe-
iegpe&j Øeeflenej keâeue keâer efJe<Ceg keâer efJeMJe™he Øeeflecee meeLe, meeceeefpekeâ, Mewef#ekeâ Deewj meebmke=âeflekeâ keWâõeW
kesâ ™he ceW efkekeâefmele ngS~

NCERT-meej ( 418 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
DeefY euesK eeW mes nceW Gvekesâ cebefojeW kesâ efkeefkeOeleehetCe&
keâeÙeeX keâer kegâÚ peevekeâejer efceueleer nw; pewmes-
yeQkeâesW vÙeeÙeeueÙeesW efMe#ee kesWâõesW DemheleeueesW
Deeefo keâer
Fme Øekeâej yeÌ[er mebKÙee ceW ueesieeW keâes jespeieej Øeoeve keâjles
 Skeâ efkeÅeeueÙe neslee Lee Deewj Gvekesâ YejCe-hees<eCe ceW
Les~
 henues keâer lejn Deye Yeer cebefojeW ceW efMe#ee Øeoeve keâer
peeleer Leer~
 efkeÅeeefLe&ÙeeW keâes cebefojeW kesâ hegpeeefjÙeeW Éeje efMe#ee Øeoeve keâer
peeleer Leer, pewmee efkeâ ieebkeeW kesâ Úesšs cebefojeW ceW neslee Lee
DeLekee kes yeÌ[s cebefojeW kesâ meeLe mebyeæ ceneefkeÅeeueÙeeW ceW
efMe#ee Øeehle keâjles Les~
 ceneefkeÅeeueÙeeW ceW hee"dÙe›eâceeW keâe efveOee&jCe megkÙekeefmLele lejerkesâ
mes efkeâÙee peelee Lee, efpemeceW efveÙeefcele ™he mes GheefmLele
jnvee Deewj efMe#ee Øeehle keâjvee Dehesef#ele Lee~
 ØeefMe#egDeeW keâes kÙeekemeeefÙekeâ efMe#ee kÙekemeeÙe mebIeeW DeLekee
efMeuhekeâejeW kesâ mecetneW ceW oer peeleer Leer~
 Dehes#eeke=âle DeefOekeâ ueeskeâefØeÙe mlej hej, mebleeW Deewj ke=æpeveeW
Éeje ceewefKekeâ efMe#ee oer peeleer Leer, pees ceneefkeÅeeueÙeeW ceW
Øeoeve keâer peeves keeueer mebmke=âle keâer efMe#ee mes keâneR DeefOekeâ
mejue nesleer Leer~
 efkeefYevve efMe#ee keWâõ Oece& Deewj oMe&ve hej ÛeÛee& keâjves
keâes Øeeslmeenve osles Les~
 Yeejle kesâ efkeefYevve YeeieeW ceW yeÌ[er mebKÙee ceW efmLele ce"eW
Deewj DevÙe efMe#ee keWâõeW mes efkeÛeejeW kesâ cegòeâ Øekeen ceW
Deewj osMe kesâ Skeâ keâesves mes otmejs keâesves lekeâ Gvekesâ Deeoeve-
Øeoeve ceW meneÙelee efceueleer Leer~
 GÛÛe efMe#ee leye lekeâ hetjer veneR mecePeer peeleer Leer, peye lekeâ efkeâ
efkeÅeeLeer& osMe kesâ efkeefYevve YeeieeW ceW efmLele efkeefYevve efMe#ee
keWâõeW ceW peekeâj keneb kesâ efkeÉeveeW kesâ meeLe Meem$eeLe& ÛeÛee&
ve keâj uesb~
 efkeÛeejeW kesâ osMekÙeeheer Deeoeve-Øeoeve keâe Ùen lejerkeâe Yeejle
keâer meebmke=âeflekeâ Skeâlee keâes De#egCCe jKeves Deewj Gmes megÂÌ{
yeveeves kesâ efueS cenlkehetCe& Lee~
 efke›eâceefMeuee, Deesodolehegj (Deesoblehegjer), yeuueYeer Deewj
veeueboe kesâ pewve Deewj yeewæ efkenejeW ceW Yeer, pees GÛÛe efMe#ee kesâ
ceneve keWâõ Les, efMe#ee GheueyOe nesleer Leer~
 Gme keâeue kesâ efMeueeuesKeeW Deewj meeefnlÙe mes Ùen ØeceeefCele
neslee nw efkeâ kem$e, Yeespeve Deewj efvekeeme mLeeve meefnle,
efMe#ee efve:Megukeâ Øeoeve keâer peeleer Leer~
NCERT-meej
Gme keâeue kesâ GlkeâerCe& uesKeeW ceW efkeÅee kesâ ØeÙeespeve mes efoS
peeves keeues efkeefYevve Øekeâej kesâ oeveeW keâe GuuesKe nw,
efpeveceW Yetefce oeve Yeer Meeefceue nw~
 efkeÅee kesâ ØeÙeespeve mes oeve osves keâer Ùen hejbheje YeejleerÙe
meceepe ceW DeYeer Yeer efkeÅeceeve nw~
 ØeeÛeerve YeejleerÙe efMe#ee ØeCeeueer keâes efkeosMeer Ùeeef$eÙeeW
Éeje DeefÉleerÙe mecePee peelee Lee, keäÙeeWefkeâ ØelÙeskeâ ieebke ceW
ØelÙeskeâ kÙeefòeâ Ùeesieoeve oslee Lee~
 Fmekesâ heefjCeecemke™he, GvveermekeeR Meleeyoer lekeâ, efkeMJe kesâ
DevÙe osMeeW keâer leguevee ceW Yeejle ceW mee#ejlee keâer oj meyemes
TbÛeer Leer~ efyeÇšvs e Deewj Ùetjeshe kesâ FeflenemekeâejeW Deewj efMe#eeefkeoeW
Éeje Yeer Ùen yeele mkeerkeâej keâer ieF& nw~
 keâuee Deew j mLeehelÙe (Art and
Architecture)
peneb lekeâ keâuee Deewj mLeehelÙe keâe mebyebOe nw, Ùen keâeue
efvemmebosn keâuee kesâ Glkeâ<e& keâe keâeue Lee, efpemekeâe helee Gve
DemebKÙe cebefojeW mes Ûeuelee nw, pees efheÚues 1,200 ke<eeX mes KeÌ[s
nQ~ Ùes cebefoj Gme keâeue kesâ mekee&slke=â<š YekeveeW ceW nQ Deewj mLeehelÙe
keâuee keâer DeefOekeâlej MewefueÙeeW keâe ØeefleefveefOelke keâjles nQ~
 GÌ[ermee, efJeMes<e ™he mes YegJevesMJej kesâ megØeefmeæ cebefoj
veeiej Mewueer DeLeJee Gòej YeejleerÙe Mewueer kesâ meJeexòece
vecetves nQ~
 ØelÙeskeâ cebefoj ceW Skeâ efJeceeve (efMeKej) Deewj Skeâ peieceesnve
(hetpee ceb[he) Deewj Gmekesâ DeueeJee Skeâ veš ceb[he (ve=lÙe ceC[he)
Deewj Yeesie ceb[he nw~ YegJevesMJej keâe eEueiejepe cebefoj keâesCeeke&â keâe
metÙe& cebefoj- Fme efkeâmce kesâ meyemes yeefÌ{Ùee GoenjCe nQ~
 Skeâ DevÙe mLeeve, peneb hej veeiej Mewueer kesâ Deveskeâ cebefoj
DeYeer Yeer efJeÅeceeve nQ, yegbouesKeb[ ceW Kepegjenes nw~
 Ùes cebefoj Ûebous e jepeeDeeW Éeje yeveJeeS ieS Les; Ùes TbÛes G"s
Deemeve (eEhueLe) hej efvee|cele nQ Deewj Deheveer vekeäkeâeMeer
Deewj keâeceesòespekeâ cete|leÙeeW kesâ efueS Øeefmeæ nQ~
 kebâoefjÙee ceneosJe cebefoj Fmekeâe meJeexòece GoenjCe nw~
 keâMceerj ceW ueefueleeefolÙe cegòeâeheer[ Éeje ueieYeie Dee"JeeR
Meleeyoer F&. ceW efvee|cele metÙe& cebefoj, efpemes ceele&C[
cebefoj keâne peelee nw, mLeehelÙe keâer keâMceerj Mewueer keâe
meJeexòece GoenjCe nw~
 pewve Yeer ceneve efvecee&Cekeâlee& Les Deewj Gvekesâ cebeof jeW ceW Deeceleewj
hej De°Yegpe iebgyeo neslee nw Deewj GvnW pewve heewjeefCekeâ
keâLeeDeeW ceW mes Ûegves ieS efJe<eÙeeW mes mepeeÙee ieÙee nw~
è Fme mLeehelÙe Mewueer kesâ Gòece GoenjCe nQ-
efoueJeeÌ[e Deewj Me$ebgp eÙe (heeueerleevee)
(ceeGbš Deeyet) kesâ Øeefmeæ cebefoj~
( 419 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ßeJeCeyesueieesuee (nmeve, efpeuee cewmetj) ceW ØeLece efpeve oef#eCe ceW heuueJeeW ves keâuee keâes yengle DeefOekeâ ieefle Øeoeve
$e+<eYeveeLe kesâ heg$e ieescelesMJej keâer pees pewve cete|le (57 keâer Deewj ouekevetj (Dekeâe&š efpeuee), heuuekejce, yeuuece
efheâš TbÛeer) nw, Jen mebmeej keâer efyevee efkeâmeer menejs kesâ (efÛebielehesš efpeuee), ceeceuuehegjced kesâ jLe Deewj
KeÌ[er meyemes TbÛeer cete|leÙeeW ceW mes Skeâ nw~ mecegõleškeleer& cebefoj leLee keâebÛeer efmLele keâwueeMeveeLe
 Fbeõf efieefj heneÌ[er hej efmLele «esveeFš helLej keâer Ùen cetel| e keâeÙeeslmeie& cebefoj Deepe Yeer heuuekeeW keâer keâueelcekeâ ØeefleYee kesâ heefke$e
lehemÙee ceW ueerve Ssmes kÙeefòeâ keâer nw, pees DeefkeÛeue Meebefle keâe mceejkeâeW kesâ ™he ceW KeÌ[s nQ~
Øeleerkeâ nw, Deheves hewjeW hej efuehešs meebheeW, Deheveer peebIeeW hej  Ûeesue jepeeDeeW ves heuuekeeW keâer mLeehelÙe hejbhejeDeeW keâes Deeies
jWieves keeues keâerÌ[eW DeLekee Deheves keâbOeeW lekeâ hengbÛe Ûegkesâ PeeÌ[- yeÌ{eÙee Deewj oef#eCe ceW Deveskeâ cebefojeW keâe efvecee&Ce efkeâÙee~
 õefkeÌ[ cebefoj GuuesKeveerÙe nQ-
PebKeeÌ[ mes efke#egyOe veneR nw~
DelÙeefO ekeâ meefppele
mlebY eeW keeues ieeshegjce ceb[heeW Jeiee&keâej
efkeMeeue keâ#eeW efkeceeveeW
DeuebkeâjCeeW kesâ mebÙ egò eâ mlebYeeW
keâes…keâeW
heejbheefj keâ efmebneW Deewj
(yeÇwkesâš) kesâ efueS
(Ùeeueer)
GuuesKeveerÙ e nw~

Oece&heeue kesâ meceÙe keâe heneÌ[hegj mlethe

(Deye yebieeue ceW)
 okeäkeâve ceW keeleeheer (yeeoeceer) Deewj heó[keâue (yeerpeehegj efpeuee) kesâ
cebefoj Mewueer keâer Âef<š mes efYevve nQ~ Ùes cebefoj kÙeehekeâ ™he mes
mepeeS ieS Deemeve (efhuebLe) hej KeÌ[s nQ~
 Ghejesòeâ {ebÛeeW ceW keWâõerÙe iegbyeo Gve DelÙeble megob j vekeäkeâeMeer
Fmekeâe Skeâ Gòece GoenjCe nQ,
nuese fye[ ceW efm Lele nesÙemeuesM Jej cebefo j
 nuesefke[ ÙeÅeefhe DehetCe& efveefce&le nw, efkeâbleg Deheveer mebjÛevee
Deewj DeuebkeâjCe keâer Âef<š mes efkeâmeer YeejleerÙe cebefoj mes
keâce veneR nw~
 oef#eCe ceW efyevee menejs kesâ KeÌ[s cebefojeW kesâ Deueekee, Ssmes
cebefoj Yeer nQ, pees "esme Ûeóeve keâeškeâj yeveeS ieS nQ~
 Sueesje keâe keâwueeMe cebefoj, pees efMeke keâes meceefhe&le nw
Deewj pees je<š^keâtš kebMe kesâ jepee ke=â<Ce ØeLece kesâ
Meemevekeâeue ceW yeveeÙee ieÙee Lee, mebmeej ceW mLeehelÙe
keâuee keâe Skeâ DeodYegle vecetvee ceevee peelee nw~
veeuebo e mes Øeehle veeuebo e mes Øeehle
DeJeueesefkeâlesMJej
yeesefOemelJe
(heeue keâeue) (heeue keâeue)
Sueesje keâe kewâueeMe cebefoj

keeues ieeshegjce kesâ mece#e, pees yengle TbÛes nesles nQ, Úesšs heÌ[
peeles nQ~
 Fme Mewueer keâe mekee&sòece GoenjCe ceogjw efmLele ceervee#eer
cebefoj nw, peneb Fme Mewueer keâe Ûejceeslkeâ<e& efoKeeF&
heÌ[lee nw~
 DeefOekeâlej efno b t cebeof j efMeke DeLekee efke<Ceg keâes meceefhe&le nQ~
 mLeehelÙe Deewj cetefle&keâuee kesâ Deueekee, efÛe$ekeâuee keâe Yeer
ØeÛeueve Lee~
 efYeefòeefÛe$eeW keâer ØeeÛeerve hejbheje keâe GheÙeesie cebefojeW Deewj
cenueeW keâer oerkeejeW keâes mepeeves kesâ efueS efkeâÙee peelee Lee~
 ueIegefÛe$eeW keâe Debkeâve Yeer Fmeer keâeue ceW Meg™ ngDee, pees yeeo
ceW cegieue keâeue ceW ueeskeâefØeÙe nes ieÙee~
 Fmeer keâeue ceW Deheveer heeb[gefueefheÙeeW keâes efÛe$eebefkeâle keâjvee
Meg™ efkeâÙee-
heefMÛece Yeejle kesâ pewve cegefveÙeeW,
vesheeue Deewj hetkeer& Yeejle kesâ yeewæeW SJeb
oef#eCe kesâ MewkeeW Deewj kew<CekeeW ves~
kes leeÌ[ kesâ heòeeW hej Úesšs-Úesšs efÛe$e yeveeles Les, GveceW mes
DeefOekeâebMe efJeefYevve «ebLeeW ceW keefCe&le ÂMÙeeW kesâ efÛe$e nesles Les~ Meg™
ceW Ùes efÛe$e yeÌ[s meeos nesles Les, efkeâbleg Oeerj-Oeerjs FveceW DeefOekeâ yÙeesjs
Deewj jbie Yejs peeves ueies~Debleleesielkee Ùes efÛe$e ueIegeÛf e$ekeâuee kesâ
Glke=â<š vecetves yeve ieS~

NCERT-meej ( 420 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

1194

647

915 918
963

NCERT-meej ( 421 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

780

NCERT-meej ( 422 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

meceepe ceW oes Øeke=efòeÙeeb peejer jneR

NCERT-meej ( 423 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. Jeekeäheeflejepe efkeâmekeâe ojyeejer keâefJe Lee? je°^ketâš jepee ieesefJebo le=leerÙe kesâ meeLe Ùegæ efkeâÙee
(c)
(a) n<e& keâe (b) ÙeMeesJece&ve keâe (d) veeieYeó ves meguleeve Jesie keâes hejeefpele efkeâÙee Lee~
(c) MeMeebkeâ keâe (d) yeeueeefolÙe ieghle keâe Gòej—(b)
Gòej—(b) veeieYeó efÉleerÙe ves heeue Meemekeâ Oece&heeue keâes hejeefpele efkeâÙee Lee, ve
n<e& kesâ heMÛeele, ÙeMeesJece&ve kesâ keâeue ceWs keâvveewpe efheâj mes Meefòeâ keâe keWâõ efkeâ Jen hejeefpele ngDee Lee~
yeve ieÙee~ yebieeue hej Gmekeâer efJepeÙe keâe JeCe&ve Gmekesâ ojyeejer keâefJe 6. efoS ieS keâLeveeW ceW mes jepee Yeespe kesâ yeejs ceW keâewve-mee keâLeve
Jeekeäheeflejepe Éeje jefÛele Øeefmeæ keâeJÙe ‘ieewÌ[Jeenes‘ ceW efkeâÙee ieÙee nw~ DemelÙe nw?
2. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer jÛevee/jÛeveeSb veeškeâkeâej YeJeYetefle 1. Jen efJe<Ceg Yeòeâ Lee
keâer nw/nQ? 2. Gmeves ‘Deeefo Jejen‘ keâer GheeefOe OeejCe keâj efmekeäkesâ ÛeueeS~
(a) ceeueleer-ceeOeJe (b) GòejjeceÛeefjleced 3. Jen efceefnj, ØeYeeme Deeefo veeceesb mes peevee peelee Lee~
(c) ceneJeerjÛeefjleced (d) GheÙeg&òeâ meYeer GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve DemelÙe nQ?
Gòej—(d) (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) (1) SJeb (2) oesveeW (d) Fvecesb mes keâesF& veneR
megefJeKÙeele veeškeâkeâej YeJeYetefle pees ÙeMeesJece&ve kesâ ojyeej keâer MeesYee
Gòej—(d)
yeÌ{eles Les ceeueleer-ceeOeJe, GòejjeceÛeefjleced Deewj ceneJeerjÛeefjleced kesâ
jÛeefÙelee nwb~ jepee Yeespe keâe veece keâF& GheeKÙeeveeW ceW Øeefmeæ nw leLee GheÙeg&òeâ efoS
ieS meYeer keâLeve Yeespe kesâ meboYe& ceW melÙe nwb~
3. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
1. jepemLeeve keâer ÛeejCe hejbheje kesâ Devegmeej iegpe&j ØeeflenejeW 7. Øeeflenej jepee cenWõheeue kesâ ieg® keâe keäÙee veece Lee?
keâe pevce Deeyet heJe&le hej Skeâ Ùe%e mes ngDee nw~ (a) njefJeueeme (b) jepeMesKej
2. Gme Ùe%e mes DevÙe kegâue ÛeeuegkeäÙe, hejceej Deewj Ûeenceeve keâe (c) Deue-cemetoer (d) efveYe&Ùe vejWõ
Yeer pevce ngDee nw~ Gòej—(b)
GheÙeg&òeâ kesâ DeeOeej hej mener keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW- cenWõheeue kesâ ieg® jepeMesKej keâe YeejleerÙe meeefnlÙe ceW Skeâ efJeefMe°
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 mLeeve nw~ Fvekeâer jÛeveeSb keâhet&jcebpejer, yeeuejeceeÙeCe, yeeueYeejle,
(c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW keâeJÙeceerceebmee, YegJevekeâesMe Deewj njefJeueeme nQ~
Gòej—(d) 8. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme jepee keâes pevelee Éeje Ûegvee ieÙee Lee?
jepemLeeve keâer ÛeejCe hejbheje keâe ceevevee nw efkeâ iegpe&j Øeeflenej keâe (a) ieesheeue (b) Oece&heeue
pevce Deeyet heJe&le hej efkeâS ieS Skeâ Ùe%e mes ngDee Lee~ Gmeer Ùe%e mes (c) cenWõheeue (d) ke=â<Cee le=leerÙe
Glhevve ngS DevÙe kegâue ÛeeuegkeäÙe, hejceej Deewj Ûeenceeve nQ~ Fmeer Gòej—(a)
keâejCe Fve Ûeej kegâueeW keâes ‘Deefivekegâue‘ kesâ veece mes Yeer peevee peelee nw~ yebieeue ceW Deebleefjkeâ DeJÙeJemLee Leer, efpemes celmÙe-vÙeeÙe keâne ieÙee nw,
4. iJeeefueÙej efmLele efMeueeuesKe keâe mebyebOe efkeâme JebMe mes nw? efpemekesâ heefjCeecemJe™he ›eâebefle ngF& Deewj celmÙe vÙeeÙe keâe Deble keâjves kesâ
(a) cewefKejer JebMe (b) Øeeflenej JebMe efueS ueesieeW Éeje ieesheeue keâes jepee Ûegve efueÙee ieÙee~
(c) heeue JebMe (d) ieghle JebMe 9. efJe›eâceefMeuee efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer mLeehevee efkeâmekesâ Éeje keâer ieF&
Gòej—(b) Leer?
(a) DeMeeskeâ (b) Oece&heeue
iJeeefueÙej efmLele efMeueeuesKe keâes Øeeflenej JebMe kesâ meeleJeW Meemekeâ Yeespe
(c) ieesheeue (d) efJeveeÙekeâ heeue
ves efueKeJeeÙee Lee~ FmeceW Øeeflenej JebMe kesâ ØeejbefYekeâ Fefleneme keâe JeCe&ve
Gòej—(b)
efkeâÙee ieÙee nw~
efleyyeleer efJeJejCeeW kesâ Devegmeej heeue jepee yeewæ Oece& Deewj efMe#ee kesâ
5. veeieYeó efÉleerÙe kesâ meboYe& ceW keâewve-mee efJekeâuhe DemelÙe nw? ceneve mebj#ekeâ Les~ Oece&heeue ves efJe›eâceefMeuee cesb Øeefmeæ yeewæ efJenej keâer
(a) Ûe›eâeÙegOe keâes hejeefpele keâj keâvveewpe hej keâypee efkeâÙee~
mLeehevee keâer, pees Øeefmeefæ kesâ ceeceues ceW veeueboe kesâ yeeo otmejs mLeeve
(b) Jen heeue Meemekeâ Oece&heeue mes neje Lee~ hej Lee~

NCERT-meej ( 424 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
10. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme osMe kesâ meceÇeš yeeueheg$eosJe ves veeueboe 14. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
ceW Skeâ efJenej mLeeefhele efkeâÙee Lee? 1. OegÇJe ves oef#eCe kesâ iebie, Ûesj, heeC[dÙe Deewj heuueJe MeemekeâeW kesâ
(a) peeJee Deewj megcee$ee (b) vesheeue heefjmebIe keâes lenme-venme keâj efoÙee~
(c) cÙeebceej (d) kebâyeesef[Ùee 2. OegÇJe ves ‘keâefJejepeceeie&‘ veecekeâ hegmlekeâ keâer jÛevee keâer Leer~
Gòej—(a) GheÙeg&òeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW-
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
veeueboe efJeMJeefJeÅeeueÙe Flevee Øeefmeæ Lee efkeâ megJeCe&Éerhe (peeJee Deewj
megcee$ee leLee DeeOegevf ekeâ ceueÙe ØeeÙeÉerhe) kesâ meceüeš cenejepe yeeueheg$eosJe (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1, ve ner 2
ves veeueboe ceW Skeâ efyenej mLeeefhele efkeâÙee Deewj osJeheeue mes Gme efyenej Gòej—(d)
kesâ Devegj#eCe kesâ efueS heebÛe ieebJeeW keâer DeeÙe oeve ceW osves keâe DevegjesOe OeÇgJe keâe GòejeefOekeâejer ieesefJebo le=leerÙe Lee efpemeves oef#eCe Yeejle ceW
efkeâÙee~ iebie, Ûesj, heeC[dÙe Deewj heuueJe MeemekeâeW kesâ mebIe keâes lenme-venme
11. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâme heeue jepee ves efMeJe kesâ mecceeve ceW Skeâ efkeâÙee Lee~ ieesefJebo le=leerÙe keâe heg$e DeceesIeJe<e& Lee, pees meeefnlÙe keâe
npeej cebefojeW keâe efvecee&Ce keâjeÙee Lee? mebj#ekeâ Je mJeÙeb Yeer meeefnlÙekeâej Lee leLee Gmeves ‘keâefJejepeceeie&‘
(a) Oece&heeue (b) efJeveeÙekeâ heeue
veecekeâ hegmlekeâ keâer jÛevee keâer~
(c) ieesheeue (d) osJeheeue 15. efkeâme je°^ketâš jepee Éeje kewâueeMe cebefoj keâe efvecee&Ce keâjeÙee
Gòej—(b) ieÙee Lee?
(a) OeÇgJe (b) ieesefJebo
heeue jepeeDeeW ves efnbot Oece& keâes Yeer mebj#eCe efoÙee, leLee efJeÉlee Deewj
Mewef#ekeâ ØeÙeespeveeW kesâ efueS oeve efoS~ efJeveeÙekeâ heeue ves efMeJe kesâ (c) ke=â<Ce le=leerÙe (d) ke=â<Ce ØeLece
mecceeve ceW Skeâ npeej cebefojeW keâe efvecee&Ce keâjeÙee~ Gòej—(d)
12. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- je°^ketâš jepee ke=â<Ce ØeLece ves kewâueeMe cebefoj keâe efvecee&Ce keâjeÙee, pees
1. je°^ketâš JebMe keâe mebmLeehekeâ obefleogie& Lee~ keâuee keâe Skeâ DeefÉleerÙe Deewj DeodYegle vecetvee nw~ Ùen Skeâ YeJÙe
2. je°^ketâš JebMe keâer jepeOeeveer ceevÙeKesle DeLeJee ceeueKes[
SkeâeMceerÙe cebefoj keâe GoenjCe nw efpemeceW Skeâ efJeMeeue ceb[he Deewj
vekeäkeâeMeeroej mlebYe yeveeS ieS nwb~
Leer~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW kesâ DeeOeej hej mener efJekeâuhe keâe ÛeÙeve keâjW- 16. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes
(a) kesâJeue 1 efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS-
(b) kesâJeue 2 metÛeer-I metÛeer-II
(c) ve lees 1, ve ner 2 (jÛeefÙelee) (ke=âefle)
(d) 1 Deewj 2 oesveeW A. mebOÙeekeâj veboer 1. heeJe&leer-®efkeäceCeerÙe
Gòej—(d) B. OevebpeÙe 2. jeceÛeefjle
C. efJeÅeeceeOeJe 3. jeIeJe heeb[JeerÙe
je°^ketâš heefjJeej kesâ meomÙe yeeoeceer kesâ ØeejbefYekeâ ÛeeuegkeäÙeeW kesâ DeOeerve
D. nsceÛebõ 4. mehle-mebOeeve
je°^eW kesâ ØeYeejer DeefOekeâejer Les~ obefleJece&ve DeLeJee obefleogie& ves Fme
jepeJebMe keâer mLeehevee keâer leLee DeeOegefvekeâ Meesueehegj kesâ efvekeâš ketâš :
ceevÙeKesle DeLeJee ceeueKes[ keâes jepeOeeveer yeveeÙee~ A B C D
(a) 1 3 4 2
13. meJe&ØeLece efkeâme je°^ketâš Meemekeâ ves Gòej Yeejle kesâ ef$ehe#eerÙe (b) 2 1 4 3
mebIe<e& ceW efnmmee efueÙee? (c) 2 3 1 4
(a) obefleogie& (d) 1 3 2 4
(b) ke=â<Cee ØeLece Gòej—(c)
(c) OegÇJe
(d) ieesefJebo le=leerÙe
metÛeer ceW efoS ieS jÛeefÙelee Je Gvekeâer ke=âefleÙeeW keâe megcesueve efvecveevegmeej
nw-
Gòej—(c)
(jÛeefÙelee) (ke=âle)
OeÇgJe henuee je°^ketâš Meemekeâ Lee, efpemeves Gòej Yeejle ceW DeeefOehelÙe mebOÙeekeâj veboer - jeceÛeefjle
kesâ efueS ueÌ[er pee jner ef$ehe#eerÙe ueÌ[eF& ceW efveCee&Ùekeâ nmle#eshe efkeâÙee OevebpeÙe - jeIeJe heeb[JeerÙe
leLee Øeeflenej jepee Jelmejepe Deewj heeue jepee Oece&heeue oesveeW keâes efJeÅeeceeOeJe - heeJe&leer-®efkeäceCeerÙe
hejeefpele efkeâÙee~ nsceÛebõ - mehle-mebOeeve

NCERT-meej ( 425 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
17. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes meesceosJe - keâLeemeefjlmeeiej
(c)
efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS- (d) efpevesMJej metefj - keâLeekeâesMe ØekeâjCe
metÛeer-I metÛeer-II Gòej—(a)
(jÛeveekeâej) (ke=âefleÙeeb) MebYeg keâer jÛevee ‘jepeWõ keâCe&hetj‘ nw, pees n<e& keâer mlegefle ceW efueKeer ieF&
A. osJeÛebõ 1. megkegâceej Ûeefjle nw~ DevÙe leerveeW efJekeâuhe megcesefuele nwb leLee Ùes ieÅe meeefnlÙe keâer Øeefmeæ
B. ßeernj 2. vesefceveeLe Ûeefjle ke=âefleÙeeb nwb~
C. nefjYeõ 3. heeMJe&veeLe Ûeefjle
21. efvecveefueefKele Øeefmeæ veeškeâ Je veeškeâkeâejeW ceW mes efkeâmekeâe megcesueve
D. osJeYeõ 4. MeebefleveeLe Ûeefjle
mener nw?
ketâš :
(a) ueefuele efJe«enjepe - efJeMeeue osJe
A B C D
(b) nefjkesâue - meesceosJe
(a) 4 1 2 3
(c) ØemevvejeIeJe - peÙeosJe
(b) 1 2 3 4
(d) keâCe&megbojer - nsceÛebõ
(c) 3 2 1 4
Gòej—(c)
(d) 4 3 2 1
Gòej—(a) nsceÛebõ keâer ke=âefleÙeeb DeefYeOeeveefÛebleeceefCe, osMeer-veececeeuee, DeveskeâeLe&
meb«en Deewj efveIebšMg es<e nwb~ DevÙe meYeer keâe megcesueve efvecve Øekeâej mes
metÛeer ceW efoS ieS jÛeefÙelee Je Gvekeâer ke=âefleÙeeW keâe megcesueve efvecveevegmeej nesiee-
nw- ueefuele efJe«en jepe - meesceosJe
(jÛeveekeâej) (ke=âefleÙeeb) nefjkesâefue - efJeMeeue osJe
osJeÛebõ - MeebefleveeLe Ûeefjle ØemevvejeIeJe - peÙeosJe
ßeernj - megkegâceej Ûeefjle keâCe&megbojer - efyeunCe
nefjYeõ - vesefceveeLe Ûeefjle 22. ØeeÛeerve Yeejle ceW efÛeefkeâlmee kesâ #es$e ceW efueKeer ieF& hegmlekeâeW ceW mes
osJeYeõ - heeMJe&veeLe Ûeefjle efkeâmekeâe efceueeve mener venerb nw?
18. efvecveebefkeâle ceW mes efkeâmekeâe cesue mener venerb nw? (a) $e+efiJeMeeÛeve - ceeOeJe (b) efÛeefkeâlmeekeâeefuekeâe - eflemelee
(a) peÙeevekeâ - he=LJeerjepeefJepeÙe (c) ÙeesiejlvemecegÛÛeÙe - ÛebõLe (d) kegâlecegodiej - ye=bo
(b) nsceÛebõ - ÉÙeeßeJÙe cenekeâeJÙe Gòej—(d)
(c) meescesMJej - keâerelf e&keâewcegoer ‘kegâlecegodiej’ hegmlekeâ ceeOeJe Éeje efueKeer ieÙeer hegmlekeâ nw, peyeefkeâ ye=bo
(d) efJeunCe - veJemeenmeebkeâÛeefjle Éeje efueefKele hegmlekeâ- ‘menÙeesie (jesieeW kesâ yeejs ceW)’ nw~
Gòej—(d)
23. efvecveefueefKele ceW mes efkeâmekeâe megcesueve mener venerb nw?
efJeunCe keâer ke=âefle ‘efJe›eâceekebâosJe Ûeefjle‘ nw peyeefkeâ ‘veJemeenmeebkeâÛeefjle‘ (a) ue#ceerOej - ke=âlÙekeâuhele®
ke=âefle he©eieghle keâer nw~ (b) efJe%eevesMJej - ceerlee#eje
(c) osJevveYeó - oeÙeYeeie
19. eqvecveefueefKele keâeJÙeMeem$e hej jefÛele «ebLeeW ceW keâewve megcesefuele venerb
(d) Dehejeke&â - Ùee%eJeukeäÙemce=efle šerkeâe
nw ?
(a) jepeMesKej - keâeJÙeceerceebmee
Gòej—(c)
(b) OevebpeÙe - mejmJeleer kebâ"eYejCe osJevveYeó keâer ke=âefle ‘mce=efle Ûebefõkeâe‘ nw leLee oeÙeYeeie, JÙeJenejceele=keâe
(c) nsceÛebõ - keâeJÙeevegMeemeve Deewj keâeueefJeJeskeâ ke=âefleÙeeb peercetleJeenve Éeje jefÛele nwb~
(d) #esceWõ - keâefJekebâ"YejCe 24. peespeeefle veece mes GYeje veÙee Jeie& efkeâmekeâe Lee?
Gòej—(b) (a) yeÇeÿeCeeW keâe (b) #eef$eÙeeW keâe
GheÙeg&òeâ efJekeâuheeW ceW OevebpeÙe keâer ke=âefle ‘oMe™hekeâ‘ nw leLee ‘mejmJeleer (c) Ûeeb[eueeW keâe (d) keâeÙemLeeW keâe
kebâ"eYejCe‘ ke=âefle Yeespe keâer nw~ Gòej—(d)
20. efvecveefueefKele ceW mes efkeâmekeâe megcesueve mener venerb bnw? peespeeefle kesâ ™he ceW Fme keâeue ceW Skeâ veÙee Jeie& keâeÙemLeeW keâe GYeje
(a) MebYeg - kegâceejheeue Ûeefjle Lee~ Ùes ØeMeemeve kesâ Øeefleefueefhekeâ Les, pees efkeâ omleeJespe efueKeves Deewj
(b) #esceWõ - ye=nlkeâLeecebpejer DeefYeuesKe jKeves kesâ efueS efpeccesoej Les~

NCERT-meej ( 426 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
25. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme «ebLe ceW nceW ke=âef<e keâer Jew%eeefvekeâ peevekeâejer 29. eqvecveefueefKele ceW mes pewve Oece& keâes ueeskeâefØeÙelee efoueeves Jeeues Ûeej
Øeehle nesleer nw? efmeæeleeW ceW keâewve-mee efmeæeble Meeefceue venerb nw?
(a) DeefYeOeeve jlveceeuee (b) veerefleMeem$e (a) GheJeeme (b) mJeeOÙeeÙe
(c) mce=efleÛebefõkeâe (d) ÛelegJe&ie&efÛebleeceefCe (c) efÛeefkeâlmee (d) DeeßeÙe
Gòej—(a) Gòej—(a)
‘DeefYeOeeve jlveceeuee‘ mes ncesb ke=âef<e keâer Jew%eeefvekeâ peevekeâejer Øeehle pewve Oece& keâes Gmekesâ Ûeej Øekeâej kesâ oeve Jeeues efmeæebleeW- mes (1)
nesleer nw~ FmeceW Yetefce keâes efJeefYevve ™heeW; pewmes- GhepeeT, yebpej,
mJeeOÙeeÙe (2) Devve (3) efÛeefkeâlmee Deewj (4) DeeßeÙe mes ueeskeâefØeÙelee
hejleer, ce®mLeue, yeefÌ{Ùee leLee nefjle IeemeJeeueer Yetefce, keâeueer, heerueer
efceueer~ Fmecesb GheJeeme keâe efmeæeble Meeefceue veneR Lee~
efceóer Deeefo ceW Jeieeake=âle efkeâÙee ieÙee nw, efpevekeâe GhepeeTheve veefoÙeeW
DeLeJee Je<ee& hej efveYe&j nw~ 30. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
1. Fme keâeue ceW ke=â<CeeJeleej efJe<Ceg kesâ DeJeleej keâer ueeskeâefØeÙelee
26. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
1. ‘Gheefceefle YeJe-ØehebÛe keâLee‘ ceW Meerle$e+leg kesâ JeCe&ve ceW ievves keâe meJee&efOekeâ yeÌ{er~
jme efvekeâeueves Jeeues Ùeb$eeW keâe GuuesKe nw~ 2. ‘keâMceerjer MewJe Oece&‘ MewJe Oece& keâe Skeâ ™he Lee~
2. ØeeÛeerve Yeejle ceW Dejnš Deewj ÛeceÌ[s keâer yeeefušÙeeW mes efmebÛeeF& GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ?
efkeâS peeves keâe JeCe&ve nw~ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ? (c) ve lees 1, ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Gòej—(d)
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2 n<e& kesâ yeeo kesâ keâeue ceW ke=â<CeeJeleej efJe<Ceg keâe DeJeleej efJe<Ceg keâe
Gòej—(c) DeJeleej meyemes DeefOekeâ ueeskeâefØeÙe ngDee, heefjCeecemJe™he ke=â<Ce Deewj
‘Gheefceefle YeJe-ØehebÛe keâLee‘ ces Meerle$e+leg kesâ JeCe&ve ceW ievves keâe jme jeOee keâer hetpee Skeâ mebØeoeÙe kesâ ™he ceW keâer peeves ueieer~ ‘keâMceerjer MewJe
efvekeâeueves Jeeues Ùeb$eeW keâe GuuesKe nw~ efMeueeuesKeeW ceW Dejnš (heefMe&Ùeve Oece&‘ MewJe Oece&, keâe Skeâ ™he nw pees Skeâ Øekeâej keâe SkesâMJejJeeo DeLeJee
Jnerue) Deewj ÛeceÌ[s keâer yeeefušÙeeW mes efmebÛeeF& efkeâS peeves keâe JeCe&ve nw~ DeæwleJeeo nw~
27. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme/efkeâve Jemleg/JemlegDeeW keâe Yeejle mes efveÙee&le 31. efvecveefueefKele ceW mes DeÉwleJeeo kesâ Øeefleheeokeâ keâewve Les?
neslee Lee? (a) MebkeâjeÛeeÙe&
1. yengcetuÙe jlve 2. metleer Jem$e (b) jeceevegpeeÛeeÙe&
3. Ûebove keâer uekeâÌ[er 3. cegmeyyej (c) JeerjMewJe
veerÛes efoS ieS ketâš keâer meneÙelee mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâjW? (d) JeuueYeeÛeeÙe&
(a) 1 Deewj 3 (b) 1, 2 Deewj 3 Gòej—(a)
(c) 1 Deewj 4 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(d) MebkeâjeÛeeÙe& kesâ oMe&ve keâes ‘DeÉwle‘ keâne peelee nw~ Gvekeâe efJeMJeeme Lee
efkeâ hejce melÙe efpemes yeÇÿe keânles nwb, DeÉwle nw~ GvneWves yeÇÿemet$eYee<Ùe,
YeejleerÙe efveÙee&leeW keâer metÛeer keâe mebyebOe Dejye Ùee$eer, Fyve Kegoe&oyen mes nw, Gheefve<eoeW hej šerkeâe leLee YeieJeodieerlee hej šerkeâe keâer jÛevee keâer~
efpemeves veewJeeR Meleeyoer kesâ Deble ceW efueKeles ngS efJeefYevve Øekeâej keâer JemlegDeeW
kesâ efveÙee&le keâer peevekeâejer oer efpemeceW jlve, metleer Jem$e, cegmeyyej 32. MebkeâjeÛeeÙe& kesâ mebyebOe ceW ‘oMeveeceer‘ keâe keäÙee DeeMeÙe nw?
(SpeesJesje) keâhetj& peue, ceesleer, OeelegS,b cemeeues Deeefo JemlegSb Leer~b (a) mebvÙeeefmeÙeeW keâer ome MeeKeeDeeW mes
(b) ome Øekeâej kesâ OeceeX mes
28. yeewæ Oece& keâer Je»eÙeeve MeeKee hej lebef$ekeâe cele keâe ØeYeeJe mhe°
(c) ome Øekeâej kesâ Oecee&Ûeej mes
™he mes keâye mes ceevee peelee nw?
(d) Mebkeâj Éeje mLeeefhele ome ce"esb mes
(a) 9JeeR Meleeyoer F&. (b) 7JeeR Meleeyoer F&.
Gòej—(a)
(c) heebÛeJeeR Meleeyoer F&. (d) yeejnJeeR Meleeyoer F&.
Gòej—(a) Mebkeâj keâer meyemes yeÌ[er GheueefyOe Leer efkeâ GvneWves MewJe Oece& keâer DeÉwle
efJeÛeejOeeje keâer ome MeeKeeSb mebieef"le keâeR, efpevnW ‘oMeveeceer‘ keâne
n<e& kesâ yeeo ueieYeie 9JeeR Meleeyoer F&. ceW yeewæ Oece& keâer Je»eÙeeve MeeKee
hej lebef$ekeâe cele keâe ØeYeeJe mhe<š efoKeeF& oslee nw~ heg®<e yeesefOemelJeeW peelee nw~ Mebkeâj ves mebvÙeeefmeÙeeW keâes efvecve Øekeâej mes ome MeeKeeDeeW ceW
keâer heeflveÙeeW, leejeceeW DeLeJee jef#ekeâeDeeW keâes ‘Meefòeâ‘ pewmee mecceeve mebieef"le efkeâÙee- efiejer, hegjer, Yeejleer, Jeve, DejCÙe, heJe&le, meeiej,
efoÙee peeves ueiee~ leerLe&, Deeßece Deewj mejmJeleer~

NCERT-meej ( 427 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
33. efuebiejepe cebefoj leLee metÙe& cebeof j (keâesCeeke&â) efkeâme Mewueer kesâ Glke=â° ØeeÛeerve YeejleerÙe mLeehelÙe keâuee ceW ‘ieeshegjce’ cebefoj kesâ ØeJesMe Éej keâes
GoenjCe nwb? keâne peelee nw~ ‘ieeshegjce‘ Skeâ, DeeÙeleekeâej Ûeleg<keâesCeerÙe mebjÛevee nw~
(a) veeiej (b) yesmej oef#eCe Yeejle kesâ cebefojeW keâe mebyebOe ‘ieeshegjced‘ mes nw~
(c) õefJeÌ[ (d) ceeceuuehegjced
38. Jele&ceeve ceW ‘ceneyeueerhegjced cebefoj‘ keâne efmLele nw?
Gòej—(a)
(a) GÌ[ermee (b) kesâjue
GÌ[ermee ceW efmLele YegJevesMJej kesâ megØeefmeæ cebefoj veeiej Mewueer DeLeJee (c) leefceuevee[g (d) keâvee&škeâ
YeejleerÙe Mewueer kesâ meJeexòece GoenjCe nwb leLee metÙe& cebefoj (keâesCeeke&â) Gòej—(c)
Yeer veeiej Mewueer keâe Glke=â° GoenjCe nw~
‘ceneyeueerhegjced cebefoj‘ leefceuevee[g ceW efmLele nw, efpemes lešerÙe cebefoj
34. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Meemekeâ ves keâMceerj kesâ metÙe& cebefoj keâe Yeer keâne peelee nw~ Fmekeâe efvecee&Ce heuueJe jepeJebMe kesâ vejefmebnJece&ve
efvecee&Ce keâjeÙee Lee? efÉleerÙe ves keâjeÙee Lee~
(a) n<e& (b) cegòeâheer[
(c) ke=â<Ce ØeLece (d) ieesheeue
39. je°^ketâš JebMe kesâ mebmLeehekeâ obefleogie& efkeâme JebMe kesâ DeOeervemLe Les?
(a) heuueJe (b) Øeeflenej
Gòej—(b)
(c) ÛeeuegkeäÙe (d) heeue
keâMceerj ceW ueefueleeefolÙe cegòeâheer[ ves Dee"Jeerb Meleeyoer ceW metÙe& cebefoj Gòej—(c)
keâe efvecee&Ce keâjeÙee Lee~ Ùen mLeehelÙe keâer keâMceerj Mewueer keâe meJeexòece
GoenjCe nw leLee Fme cebefoj keâes ‘ceele&C[‘ cebefoj Yeer keâne peelee nw~ je°^ketâš JebMe kesâ mebmLeehekeâ obefleogie& keâvee&škeâ kesâ ÛeeuegkeäÙe jepeeDeeW kesâ
DeOeervemLe Les~ Dee"JeeR meoer kesâ ceOÙe obefleogie& ves Deheves ÛeeuegkeäÙe
35. efvecveefueefKele ceW mes ceogjw keâe ceervee#eer cebeof j efkeâme Mewueer keâe Ûejceeslkeâ<e& mJeeceer keâer DeOeervelee mes Fbkeâej keâj efoÙee, Gmes njeÙee Deewj ‘efnjCÙeieYe&’
GoenjCe nw? veecekeâ Skeâ Deveg‰eve efkeâÙee~
(a) õefJeÌ[ Mewueer (b) veeiej Mewueer
(c) yesmej Mewueer (d) nuesefye[ Mewueer
40. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS :
1. keâunCe ves ‘jepelejbefieCeer‘ keâer jÛevee keâer~
Gòej—(a)
2. Fme hegmlekeâ ceW keâMceerj hej Meemeve keâjves Jeeues jepeeDeeW keâe
Ûeesue jepeeDeeW ves heuueJeeW keâer mLeehelÙe hejbheje keâes Deeies yeÌ{eÙee Deewj Fefleneme ope& nw~
Fmeer ›eâce ceW ceogjw efmLele ceervee#eer cebefoj, õefJeÌ[ Mewueer keâe Ûejceeslkeâ<e& 3. Ùen hegmlekeâ ‘mebmke=âle Yee<ee’ ceW efueKeer ieF& nw~
GoenjCe osKeves keâes efceuelee nw~ GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes melÙe nw/nQ~
36. heeue Mewueer keâe mebyebOe cegKÙeleÙee efkeâme jepÙe mes nw? (a) 1 SJeb 2 (b) 2 SJeb 3
(a) efyenej Deewj yebieeue (c) 1, 2 SJeb 3 (d) kesâJeue 1
(b) leefceuevee[g Deewj GÌ[ermee Gòej—(c)
(c) jepemLeeve Deewj Gòej ØeosMe
yeejnJeeR Meleeyoer ceW ‘keâunCe’ ves Skeâ ye=nle mebmke=âle-keâeJÙe ‘jepelejbeif eCeer’
(d) leefceuevee[g Deewj kesâjue
keâer jÛevee keâer, efpemeceW keâMceerj hej Meemeve keâjves Jeeues jepeeDeeW keâe
Gòej—(a) Fefleneme ope& nw~ keâunCe ves Dehevee Je=òeeble efueKeves kesâ efueS efMeueeuesKeeW,
efyenej Deewj yebieeue ceW 9JeeR mes 12JeeR Meleeyoer kesâ ceOÙe efveefce&le omleeJespeeW, ØelÙe#eoefMe&ÙeeW kesâ JeCe&veeW Deewj henues kesâ Fefleneme mecesle
ØeefleceeDeeW keâer Mewueer keâes ‘heeue Mewueer‘ keâne peelee nw~ Fmekeâe veecekeâjCe Deveskeâ lejn kesâ meÇesle keâe Fmlesceeue efkeâÙee~
lelkeâeueerve heeue MeemekeâeW kesâ DeeOeej hej efkeâÙee ieÙee Lee~ Fmeer oewjeve
41. efkeâme veiej hej efveÙeb$eCe kesâ efueS iegpe&j-Øeeflenej, je°^ketâš
mesve Meemekeâ Yeer Deheves veece hej ner mLeeefhele ‘mesve Mewueer‘ ceW cetefle&ÙeeW
Deewj heeue JebMe meefoÙeeW lekeâ Deeheme ceW ueÌ[les jns?
keâe efvecee&Ce keâjles Les~
(a) keâvveewpe (b) FvõØemLe
37. ØeeÛeerve YeejleerÙe mLeehelÙe keâuee ceW ‘ieeshegjce’ efvecveefueefKele mes efkeâmes (c) ØeÙeeie (d) ceevÙeKesle
efveefo&° keâjlee nw? Gòej—(a)
(a) mlethe kesâ Ûeyetlejs keâes~
(b) cebeo f j kesâ ØeJesMe Éej keâes~ keâvveewpe veiej kesâ Thej efveÙeb$eCe kesâ efueS iegpe&j-Øeeflenej, je°^ketâš
(c) ÛewlÙe kesâ Je=noekeâej Deuebke=âle mlebYe keâes~ Deewj heeue JebMe meefoÙeeW lekeâ Deeheme ceW ueÌ[les jns~ Ûetbefkeâ Fme ueÌ[eF& ceW
(d) FveceW mes keâesF& veneR~ cegKÙele: leerve he#e Les, FmeefueS FeflenemekeâejeW ves ØeeÙe: Fmekeâer ÛeÛee&
Gòej—(b) ‘ef$ehe#eerÙe mebIe<e&’ kesâ ™he ceW keâer nw~

NCERT-meej ( 428 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
hetJeea Yeejle ceW meYÙelee keâe Øemeej
Spread of Civilization in Eastern India
‘hetJeea Yeejle ceW meYÙelee keâe Øemeej’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~
ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW ceW ØeeÙe: Fmemes mebyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer
efvecveefueefKele veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe-meece«eer meceeefnle nw—

›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece

1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme.Mecee&) hetJeea Yeejle ceW meYÙelee keâe Øemeej
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) keâece™he keâe Fefleneme

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 hetJeea Yeejle ceW meYÙelee keâe Øemeej
 GÌ[ermee Deewj hetJeea SJeb oef#eCeer ceOÙe ØeosMe
 yebieeue
 Demece
meYÙelee keâe jÛeveelcekeâ keâeue
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-Keb[

hetJeera Yeejle cesW meYÙelee keâe Øemeej
Spread of Civilization in Eastern India
keâessF& Yeer #es$e leYeer meYÙe ceevee peeSiee, peye Jeneb efueKeves
keâer keâuee %eele nes, keâj Gieenves Deewj megJÙeJemLee yeveeS jKeves
keâer ØeCeeueer nes leLee Oeeefce&keâ, ØeMeemeefvekeâ Deewj Glheeoveelcekeâ
keâeÙeeX keâes Ûeueeves kesâ efueS meeceeefpekeâ Jeie& Deewj efJeMes<e%e
GheueyOe neW~
 meYÙe meceepe ceW Glevee Glheeove keâjves keâer #ecelee nesveer ÛeeefnS
 ÛeewLeer mes meeleJeeR meoer lekeâ kesâ keâeue keâer efJeMes<elee nw-ceOÙe
efpeleves mes efMeefuheÙeeW Deewj ke=â<ekeâeW pewmes JeemleefJekeâ GlheeokeâeW
keâer ner veneR, yeefukeâ Glheeove keâeÙe& mes otj jnves Jeeues GheYeesòeâeDeeW
keâer Yeer DeeJeMÙekeâlee hetjer keâer pee mekesâ~ Ùes meYeer lelJe meYÙelee
keâer Deesj yeÌ{eves Jeeues nQ~
 hejbleg Ùes meYeer lelJe hetJeea Yeejle kesâ keâeheâer yeÌ[s efnmmes ceW
ÙeLes‰ cee$ee ceW yengle ner yeeo ceW efoKeeF& osles nQ~
efvecveefueefKele #es$eesW cesW F&mee keâer ÛeewLeer meoer kesâ ceOÙe
lekeâ keâesF& efueefKele omleeJespe venerR kesâ yejeyej efceuelee
nw, Jes nQ-
hetJeera ceOÙe ØeosMe kesâ DeefOekeâlej Yeeie,
GÌ[erm ee, yeebiueeosMe
heefMÛece yebieeue leLee
Demece kesâ mebu eive #es$eesW cesW~
ØeosMe, GÌ[ermee, hetJeea Deewj oef#eCe-hetJeea yebieeue leLee
Demece ceW Gvvele ke=âef<e DeLe&JÙeJemLee keâe Øemeej ngDee,
jepeleb$eeW keâe ie"ve ngDee Deewj meeceeefpekeâ JeieeX keâer
mLeehevee ngF&~

NCERT-meej ( 429 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Ùen yeele Fve #es$eeW ceW efyeKejs heeS ieS ieghlekeâeue kesâ yengle-
meejs DeefYeuesKeeW mes ceeuetce nesleer nw~
 Deveskeâ DeefYeuesKeeW ceW keâeue keâe GuuesKe ieghle mebJeled ceW
efkeâÙee ieÙee nw~
 Ùes DeefYeuesKe DeefOekeâlej Ssmes Meemevehe$e nQ, efpevekesâ peefjS
meecebleeW Deewj DevÙe ueesieeW ves Oecee&Le& Yetefce-oeve, yeewæeW,
yeÇeÿeCeeW leLee Jew<CeJe cebefojeW Deewj yeewæ efJenejeW keâes
efoÙee ieÙee nw~
 Fve DevegoeveYeesefieÙeeW ves mebmke=âefle kesâ GvveeÙekeâ lelJeeW keâes
hewâueeves Deewj cepeyetle yeveeves ceW yeÌ[e Ùeesieoeve efkeâÙee~
 Fme Øeef›eâÙee keâes mecePeves kesâ efueS ØelÙeskeâ #es$e keâe Deueie-
Deueie meJex#eCe keâjvee nesiee~
 GÌ[ermee Deewj hetJeea SJeb oef#eCeer
ceOÙe ØeosMe (Orisa and Eastern,
South Central Province)
ceneveoer kesâ oef#eCe ceW GÌ[ermee mecegõlešJeleea ØeosMe pees
keâefuebie keânueelee Lee~ keâefuebie DeMeeskeâ kesâ keâeue ceW menmee
Glkeâ<e& hej ÛeÌ{ ieÙee, uesekf eâve Jeneb megÂÌ{ jepÙe keâer mLeehevee
yengle efoveeW kesâ yeeo F&mee-hetJe& henueer meoer ceW Deekeâj ngF&~
Fmekeâe Meemekeâ KeejJesue yeÌ{les-yeÌ{les ceieOe lekeâ ÛeÌ{
DeeÙee~
 F&mee keâer henueer Deewj otmejer meefoÙeeW ceW GÌ[ermee kesâ yebojieeneW ceW
ceesleer, neLeer oeble Deewj ceueceue pewmeer JemlegDeeW keâe DeÛÚe
JÙeeheej Ûeuelee Lee~
 YegJevesMJej mes 60 efkeâueesceeršj otj KeejJesue keâer jepeOeeveer
keâefuebieveiejer kesâ mLeue hej efMeMegheeueieÌ{ ceW pees KegoeF&
ngF& nw, GmeceW jesce keâer keâF& JemlegSb efceueer nQ~
 Gvemes Øekeâš neslee nw efkeâ Jeneb jesceve meeceüepÙe mes
JÙeeheeefjkeâ mebheke&â Lee~
 hejbleg GÌ[ermee keâe DeefOekeâlece Yeeie, Keeme keâj Gòej
GÌ[ermee ceW, ve lees jepÙe keâe ie"ve ngDee Lee Deewj ve ner
JeeefCeefpÙekeâ ieefleefJeefOeÙeeW keâer Ûenue-henue Leer~
 ÛeewLeer meoer ceW, mecegõieghle Éeje efJeefpele ØeosMeeW keâer
metÛeer ceW keâesmeue Deewj cenekeâebleej DeeS nQ~
 Fve oesveeW kesâ Debleie&le Gòejer Deewj heefMÛeceer GÌ[ermee
kesâ Yeeie Deeles nQ~
 ÛeewLeer meoer kesâ ceOÙe mes Ú"er meoer lekeâ GÌ[ermee ceW keâF&
jepÙe mLeeefhele ngS, Deewj FveceW keâce-mes-keâce heebÛe keâer henÛeeve
lees meeheâ-meeheâ keâer pee mekeâleer nw~
NCERT-meej ( 430 )
 ÛeewLeer meoer kesâ ceOÙe mes Ú"erR meoer lekeâ GÌ[ermee cesW mLeeefhele
jepÙeesW cesW meyemes cenlJehetCe& cee"j JebMe keâe jepÙe nw~ Fmes
efhele=Yeòeâ JebMe Yeer keânles nQ~
 cee"j/efhele=Yeòeâ JebMe keâe jepÙe ceneveoer Deewj ke=â<Cee veefoÙeeW
kesâ yeerÛe hewâuee ngDee Lee~
 cee"j JebMe kesâ heÌ[esmeer Je mecekeâeueerve efvecve JebMe Les- JeefMe‰,
ceeve leLee veue~
jepeJebMe jepÙe #es$e
JeefMe‰ JebMe oef#eCe keâefu ebie ceW DeebOeÇ keâer
meerceeDeeW lekeâ
veue JebMe cenekeâebleej kesâ JevÙe ØeosMe
ceeveJebMe ceneveoer kesâ heej Gòej
mecegõlešJeleea #es$e
 ØelÙeskeâ jepÙe keâer Deheveer-Deheveer keâj-meb«en, ØeMeemeve Deewj
mewvÙe mebie"ve heæefle Leer~
 veue JebMe ves Deewj mebYeJele: ceeveJebMe ves Yeer efmekeäkesâ
{eues~ nj jepÙe ves yeÇeÿeCeeW keâes yegueeÙee Lee~
 DeefOekeâebMe jepee Jewefokeâ Ùe%e keâjles Les, efpemekeâe
GösMÙe ve kesâJeue hegCÙe Deefpe&le keâjvee Lee, yeefukeâ
Deheveer Meefòeâ, Øeefle‰e Deewj JewOelee mLeeefhele keâjvee
Yeer Lee~
 Fme keâeue ceW Gvvele mebmke=âefle kesâ lelJe ve kesâJeue keâefuebie veece
mes efJeefole mecegõ lešJeleea heóer lekeâ ner meerefcele Les, yeefukeâ
GÌ[ermee kesâ DevÙe YeeieeW ceW Yeer efoKeeF& osves ueies Les~
 cee"jeW ves Skeâ Øekeâej kesâ vÙeeme mLeeefhele efkeâS, pees De«enej
keânueeles Les~ Fme vÙeeme ceW kegâÚ Yetefce leLee ieebJeesb mes nesves Jeeueer
DeeÙe Meeefceue Leer~
 ceOÙe ØeosMe ceW yemlej kesâ pevepeeleerÙe FueekeâeW ceW
veueJebMe keâer mJeCe&cegõeDeeW keâe efceuevee cenlJehetCe& nw~
 Fmemes helee Ûeuelee nw efkeâ Jeneb DeLe&JÙeJemLee efJekeâefmele nes
Ûegkeâer Leer~
 peneb yeÌ[s uesve-osve Deewj GÛÛe DeefOekeâeefjÙeeW kesâ Jesleve Yegieleeve
ceW mJeCe&cegõe keâe ØeÙeesie neslee Lee~ pees yeleueeleer nw efkeâ Jeneb
DeLe&JÙeJemLee efJekeâefmele nes Ûegkeâer Leer~
 Fmeer lejn ceeveJebMe ves Yeer MeeÙeo leebyes kesâ efmekeäkesâ
peejer efkeâS, efpemekeâe celeueye neslee nw efkeâ efMeefuheÙeeW
Deewj efkeâmeeveeW kesâ yeerÛe Yeer efmekeäkeâeW keâe ØeÛeueve Lee~
 keâF& jepÙeeW ves «eeceerCe #es$e ceW veF&-veF& jepemJe FkeâeFÙeeb
mLeeefhele keâjkesâ Deheveer DeeÙe yeÌ{eF&~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
cee"jeW ves censWõ heJe&le kesâ #es$e ceW cenWõ Yeesie veece keâe
veÙee efpeuee yeveeÙee~
censbõYeesie efpeues kesâ heeme ôbleÙeJeeiegYeesie
veecekeâ efpeues mes efpeues kesâ ØeMeemekeâesW keâes
Øeehle neslee Lee-
neLeer oeble Deewj ÛeeJeue
keâe ceeÌ[
 Fvekeâe GösMÙe he"ve-hee"ve keâjvee, Oeeefce&keâ Deveg‰eveeW ceW
ueies yeÇeÿeCeeW keâe YejCe-hees<eCe keâjvee Lee~
 Ùeneb kegâÚ De«enejeW mes keâj Gieene peelee Lee, peyeefkeâ
osMe ceW DevÙe$e Ssmes De«enej keâj-cegòeâ nesles Les~
 pevepeeleerÙe, pebieueer Deewj ueeue efceóer Jeeues #es$eeW ceW
Yetefceoeve os-os keâj yeÇeÿeCeeW keâes yemeeves mes veF&-veF& hejleer
peceerve ceW Kesleer Meg™ ngF& Deewj ceewmece keâer DeÛÚer peevekeâejer
kesâ menejs Kesleer kesâ megOejs lejerkesâ Yeer Meg™ ngS~
 DeejbYe ceW Je<e& keâes Ûeej-Ûeej cenerveeW kesâ leerve YeeieeW ceW yeebše
peelee Lee, Deewj keâeue keâer ieCevee leerve $e+legDeeW kesâ
DeeOeej hej keâer peeleer Leer~
 cee"jeW kesâ Deceue ceW heebÛeJeeR meoer kesâ ceOÙe mes, Je<e& keâes
yeejn Ûebõ ceemeeW ceW efJeYeeefpele keâjves keâer hejbheje Ûeueer~
 FmeceW ceewmece keâer efmLeefle keâes "erkeâ mes peevevee DeeJeMÙekeâ
ngDee, pees ke=âef<e-keâeÙe& kesâ efueS yeÌ[e GheÙeesieer Lee~
 GÌ[ermee kesâ mecegõ lešJeleea Yeeie ceW uesKeve-keâuee F&.het. leermejer
meoer mes ner %eele Leer Deewj F&mee keâer ÛeewLeer meoer lekeâ kesâ
DeefYeuesKe Øeeke=âle ceW efceueles nQ, hejbleg 350 F&. kesâ Deeme-heeme
mes mebmke=âle keâe ØeÙeesie Meg™ ngDee~
 Fmemes Yeer cenlJe keâer yeele Ùen nw efkeâ Fme Yee<ee ceW efueKes
Yetefce Devegoeve he$e mecegõ lešJeleea #es$e kesâ yeenj Gòej
ceW ceneveoer kesâ heej Yeer efceueles nQ~
 Fme Øekeâej Øekeâš neslee nw efkeâ efueKeves keâer keâuee Deewj mebmke=âle
Yee<ee keâe Øemeej GÌ[ermee kesâ yeÌ[s efnmmes ceW nes ieÙee ~
 Fme keâeue kesâ kegâÚ DeefYeuesKeeW ceW Glke=â° mebmke=âle Mueeskeâ
heeS ieS nQ~
 GÌ[ermee kesâ mecegõJeleea #es$eeW ceW mebmke=âle yeÇeÿeCe Oece& Deewj mebmke=âefle
leLee mebheefòe mebyebOeer keâevetveeW Deewj meeceeefpekeâ efveÙeceeW kesâ efueS
ceeOÙece keâe keâece keâjleer Leer~
 mebmke=âle kesâ Meemevehe$eeW (Ûeeš&jeW) ceW hegjeCeeW Deewj Oece&Meem$eeW
kesâ JeÛeve Gæ=le efkeâS ieS nQ~
NCERT-meej
 FveceW jepee Deheves keâes JeCe&JÙeJemLee keâe j#ekeâ keânlee
nw~ FveceW iebiee kesâ cewoeve keâer mebmke=âefle mes ueesieeW kesâ ueieeJe
hej peesj efoÙee ieÙee nw~
 ØeÙeeie kesâ iebiee-Ùecegvee mebiece ceW mveeve keâes heefJe$e ceevee
ieÙee nw Deewj Ùen Yeer keâne ieÙee nw efkeâ efJepeÙeer jepee
ØeÙeeie keâer leerLe&Ùee$ee keâjles nQ~
 yebieeue ceW (In Bengal)
yebieeue kesâ yeejs ceW, Fme yeele keâe ØeceeCe efceuelee nw efkeâ Gòejer
yebieeue kesâ keâF& YeeieeW ceW, peneb Deye yeesieje efpeuee nw, DeMeeskeâ
kesâ keâeue ceW uesKeve ØeÛeefuele Lee~ Skeâ DeefYeuesKe mes %eele neslee nw
efkeâ keâF& yeefmleÙeeW ceW yeewæ efYe#egDeeW kesâ YejCe-hees<eCe kesâ efueS
Deveepe Deewj efmekeäkeâeW mes Yejs Yeb[ej-Iej Les ~
 mhe° nw efkeâ mLeeveerÙe efkeâmeeve Ssmeer efmLeefle ceW Les efkeâ Deheveer
Ghepe keâe kegâÚ Yeeie yeÛeekeâj keâj ÛegkeâeSb Deewj oeve-hegCÙe keâjW~
Øeeke=â le Yee<ee kesâ peevekeâej Les~
Gòejer yebieeue
kesâ ueesie
yeewæ Oece& keâe heeueve keâjles Les~
 Fmeer lejn oef#eCe-hetJe& yebieeue kesâ mecegõ lešJeleea ‘veesDeeKeeueer’
efpeues ceW efceues Skeâ DeefYeuesKe mes Øekeâš neslee nw efkeâ Gme
Fueekesâ kesâ ueesie F&.het. otmejer meoer ceW Øeeke=âle Yee<ee SJeb
yeÇeÿeer efueefhe peeveles Les~
 ueielee nw efkeâ oef#eCe-hetJe& yebieeue ceW Kejes‰er efueefhe Yeer
ØeÛeefuele Leer~ hejbleg yebieeue kesâ DeefOekeâlej Yeeie kesâ yeejs ceW
nce F&mee keâer ÛeewLeer meoer lekeâ kegâÚ Yeer veneR peeveles Les~
 ueieYeie ceOÙe ÛeewLeer meoer ceW ‘cenejepe’ GheeefOeOeejer
Skeâ jepee yeebkegâje efpeues kesâ oeceesoj lešJeleea ‘heesKejvee’
ceW jepe keâjlee Lee~
 Jen mebmke=âle peevelee Lee Deewj efJe<Ceg keâe Gheemekeâ Lee,
efpemekeâer hetpee kesâ efueS Gmeves MeeÙeo Skeâ ieebJe keâe
Devegoeve efkeâÙee Lee~
 iebiee Deewj yeÇÿeheg$e kesâ yeerÛe keâe ØeosMe, pees Deye yeebiueeosMe
keâe Yeeie nw, heebÛeJeerb Deewj Ú"er meefoÙeeW ceW yeefmleÙeeW mes Yeje-hetje
Lee Deewj Jeneb mebmke=âle efMe#ee ØeÛeefuele nes Ûegkeâer Leer~
 ueielee nw 550 F&. kesâ yeeo ieghle jepeeDeeW kesâ ieJeve&j mJeleb$e
nes ieS Deewj GvneWves Gòejer yebieeue hej keâypee keâj efueÙee~
 Fmekesâ kegâÚ Yeeie keâes keâece™he kesâ jepeeDeeW ves nefLeÙee
efueÙee nesiee~
( 431 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Gòejer yebieeue kesâ
mLeeveerÙe DeOeervemLe meeceble cenejepe
jepee keânueeles Les-
 Gòejer yebieeue kesâ meeceble cenejepeeDeeW ves Dehevee-Dehevee ØeMeemeve
leb$e mLeeefhele efkeâÙee, mLeeveerÙe Øepee mes keâj Jemetueves leLee Deheves
ØeefleæefæÙeeW mes ueÌ[eF& ceW Gvekeâe meecevee keâjves kesâ efueS neefLeÙeeW,
IeesÌ[eW Deewj hewoue efmeheeefnÙeeW keâer mesvee ieef"le keâer~
 600 F&. ceW Deekeâj Ùen ØeosMe ‘ieewÌ[’ keânueeves ueiee Deewj
Ùeneb n<e& kesâ Me$eg MeMeebkeâ ves Dehevee mJeleb$e jepÙe
mLeeefhele efkeâÙee~
 432-33 F&. mes ueskeâj ueieYeie meew Je<eeX lekeâ nceW hegb[J^ eOe&ve Yegeòf eâ
ceW, pees ueieYeie mecetÛes Gòejer yebieeue ceW efmLele Lee Deewj Deye
efpemeceW DeefOekeâlej yeebiueeosMe Meeefceue nw, yeÌ[er mebKÙee ceW leeceühe$e
efceues nQ, efpeve hej Yetecf e kesâ efJe›eâÙe Deewj Devegoeve DeefYeefueefKele
nQ~
 DeefOekeâlej Devegoevehe$eeW mes %eele neslee nw efkeâ Yetefce keâe
cetuÙe oerveej veecekeâ mJeCe&-cegõeDeeW ceW ÛegkeâeÙee peelee
Lee; hejbleg peye keâYeer Yetecf e keâe Devegoeve Oeeefce&keâ ØeÙeespeveeW kesâ
efueS efkeâÙee peelee Lee, leye Devegoeve heeves Jeeues keâes keâj
veneR ueielee Lee~
 Yetefce-nmleeblejCe kesâ Fve DeefYeuesKeeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ Fme
Øeef›eâÙee ceW ØecegKe efueefhekeâejeW (keâeefleyeeW), JeefCekeâeW, efMeefuheÙeeW,
YetmJeeefceÙeeW Deeefo kesâ veece jnles Les, pees ieghle meeceüepÙe ceW ieJeve&jeW
Éeje mebÛeeefuele mLeeveerÙe ØeMeemeve mes mebyeæ nesles Les~
 Fve Yetecf e-nmleeblejCe DeefYeuesKeeW mes nceW ve kesâJeue efJeefYevve
meeceeefpekeâ mecetneW Deewj mLeeveerÙe DeefOekeâeefjÙeeW kesâ
yeejs ceW, Deefheleg ke=âef<e kesâ efJemleej kesâ yeejs ceW Yeer yengle
meer yeeleW ceeuetce nesleer nQ~
DeefOekeâlej, Oeeefce&keâ Devego eve kesâ efueS Kejero er ieF&
Yetefce keâes yeleeÙee ieÙee nw-
hejleer iewj-Deeyeeo keâj-nerve
 Fve hej Kesleer nesves ueieer Deewj yeefmleÙeeb yemeves ueieer nesbieer~
 yebieeue keâe yeÇÿeheg$e veoer Éeje efveefce&le ef$eYegpeekeâj
Yeeie meceleš keânueelee Lee, efpemes ÛeewLeer meoer ceW mecegõieghle
ves peerlee Lee~ oef#eCe-hetJeea yebieeue Fmeer ceW heÌ[lee nw~
 Fmekeâe kegâÚ Yeeie Deeyeeoer Jeeuee Deewj cetuÙeJeeve jne nesiee,
Fmeereuf eS lees efJepeslee ieghle jepee keâe OÙeeve FOej Deeke=â°
ngDee nesiee~
NCERT-meej
 uesefkeâve MeeÙeo Fmekesâ Meemekeâ yeÇeÿeCeOecee&Jeuebyeer veneR
ngS Les; Fmeereuf eS Ùeneb ve mebmke=âle Yee<ee keâe ØeÙeesie heeles
nQ Deewj ve ner JeCe&JÙeJemLee keâe ØeÛeueve, pewmee efkeâ Gòejer
yebieeue ceW heeles nQ~
 ueieYeie 525 F&. mes Fme ØeosMe ceW megmebieef"le jepÙe
jne nw, efpemeceW meceleš kesâ Deefleefjòeâ Gmekeâer heefMÛeceer
meercee mes meše yebie keâe Yeeie Yeer Meeefceue Lee~ Ùen
‘meceleš jepÙe’ Ùee ‘yebib e’ keânueelee Lee~
 mece njosJe meefnle Fmekesâ MeemekeâeW ves Ú"er meoer kesâ
Gòejeæ& ceW mJeCe&cegõeSb peejer keâeR~
 Fme jepÙe kesâ Deefleefjòeâ, nce meeleJeeR meoer ceW {ekeâe #es$e ceW
Ke[die JebMe keâe jepÙe heeles nQ~
ueesk eâveeLe veecekeâ
yeÇeÿeCe meeceble keâe
{ekeâe #es$e cesW jepÙe
Ke[die JebM e kesâ
Deefleefjòeâ oes
Deewj jepÙe Les-
ješ JebMe keâe jepÙe
 Ùes oesveeW kegâefceuuee #es$e ceW heÌ[les nQ~
 oef#eCe-hetJe& Deewj ceOÙe yebieeue kesâ Fve meYeer jepeeDeeW ves Ú"er
Deewj meeleJeeR meefoÙeeW ceW Yetefce kesâ Devegoeve he$e peejer efkeâS~
 GÌ[ermee kesâ jepeeDeeW keâer Yeebefle GvneWves Yeer De«enejeW
keâer mLeehevee keâer~
 Ùes Devegoeve he$e yeleueeles nQ efkeâ Gve FueekeâeW ceW meeleJeeR
meoer kesâ Gòejeæ& ceW mebmke=âle keâer efMe#ee ØeÛeefuele Leer
Deewj Fmeereuf eS Devegoeve he$eeW ceW keâF& peefšue ÚboeW keâe ØeÙeesie
efceuelee nw~
 meeLe ner Fvemes Kesleer kesâ Deewj «eeceerCe yeefmleÙeeW kesâ
hewâueeJe keâe Yeer helee Ûeuelee nw~
 ob[Yegefòeâ veece keâer jepemJe Deewj ØeMeemeve mebyebOeer FkeâeF&
yeveeF& ieF& Leer -yebieeue Deewj GÌ[ermee kesâ yeerÛe Jeeues meerceeble
#es$eesW cesW~
 ob[ keâe DeLe& nw mepee Deewj Yegefòeâ keâe DeLe& nw Yeesie~
 Dele: ueielee nw efkeâ Fme FkeâeF& keâer mLeehevee Gme
Fueekesâ kesâ pevepeeleerÙe ueesieeW keâes megOeejves Deewj
mepee osves kesâ GösMÙe mes keâer ieF& nesieer~
 Fmemes pevepeeleerÙe #es$eeW ceW mebmke=âle Yee<ee keâe leLee
mebmke=âefle kesâ DevÙe lelJeeW keâe ØeÛeej yeÌ{e nesiee~
 JeOe&ceeve Yegefòeâ (yeo&Jeeve) ceW Yeer Ssmee ner ngDee nesiee,
efpemekeâe helee nceW Ú"er meoer ceW Deekeâj Ûeuelee nw~
( 432 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 oef#eCe-hetJeea yebieeue ceW heâjerohegj ceW heebÛe efkeâlee peceerve
Skeâ yeewæ efJenej keâes oer ieF&, pees hejleer Leer, heeveer ceW [tyeer
jnleer Leer Deewj FmeefueS keâj ueieeves ueeÙekeâ veneR Leer~
 Fmeer lejn, kegâefceuuee efpeues ceW efnjCeeW, metDejeW,
YeQmeeW, yeeIeeW, meebheeW Deeefo mes Yejs pebieueer Fueekesâ ceW
yengle-meejer peceerve, 200 yeÇeÿeCeeW keâes oeve ceW oer ieF&~
 Ùes meYeer GoenjCe yeleueeles nQ efkeâ veS-veS #es$eeW ceW peveheo
efveJesMe Deewj meYÙelee kesâ ØemeejCe keâer Øeef›eâÙee Ûeeuet Leer~
 yebieeue kesâ Fefleneme ceW ueieYeie heebÛeJeeR meoer kesâ ceOÙe mes oes
meefoÙeeb yeÌ[er ner ieefleMeerue ceeuetce heÌ[leer nQ~
 Fme DeJeefOe ceW ueieYeie DeeOes ope&ve jepÙe pees efkeâ kegâÚ
Úesš,s kegâÚ yeÌ[s, mJeleb$e Deewj kegâÚ meecebleer Les, Gefole ngS~
 nj jepÙe keâe Dehevee-Dehevee efJepeÙe-efMeefJej Ùee mewvÙe-efMeefJej
Lee efpemeceW hewoue, IegÌ[meJeej, neLeer Deewj veeJe Jeeueer
šgkeâefÌ[Ùeeb jnleer Leer~
 nj jepÙe kesâ Deheves-Deheves keâj-mebyebOeer Deewj ØeMeemeefvekeâ
efpeues Les, efpeveceW keâj-meb«en Deewj Meebefle-megJÙeJemLee kesâ
equeS keâce&Ûeejer oue jnles Les~
 nj jepÙe Ùegæ keâjkesâ leLee yeewæeW Deewj yeÇeÿeCeeW keâes
Yetefceoeve oskeâj Deheveer meòee keâe efJemleej keâjlee
Lee~
 Oeeefce&keâ vÙeemeeW keâer mebKÙee Fleveer yeÌ{ ieF& efkeâ
DebleleesielJee Gvekeâer osKeYeeue keâjves kesâ efueS
‘De«eneefjkeâ’ veece keâe Skeâ DeefOekeâejer efveÙegòeâ keâjvee
heÌ[e~
 Yetefceoeve mes «eeceeW keâe efJemleej ngDee Deewj Yetecf e hej keâF&
veS-veS DeefOekeâej me=efpele ngS~
 meeceevÙeleÙee Yetecf e hej mJeeefcelJe Deueie-Deueie heefjJeejeW keâe 
neslee Lee, uesekf eâve Yetefce keâer Kejero-efye›eâer hej Thejer
efveÙeb$eCe ‘mLeeveerÙe meefceefleÙeeW’ keâe jnlee Lee~
 mLeeveerÙe meefceefleÙeeW kesâ efveÙeb$eCe ceW efvecve ueesieeW keâe
neLe jnlee Lee-
cegKÙe JeefCekeâeW Yetm JeeefceÙeeW SJeb efueefhekeâejeW
efMeefuheÙeeW
 Ùes meefceefleÙeeb mLeeveerÙe jepe-ØeefleefveefOeÙeeW keâer ceoo keâjleer
LeeR, uesekf eâve ieebJe keâer peceerve keâer efye›eâer kesâ ceeceues ceW
ieebJe kesâ efkeâmeeveeW keâer meueen ueer peeleer Leer~
 ueielee nw efkeâ Deleerle ceW Yetefce keâyeerues keâer Ùee mecegoeÙe keâer
nesleer Leer, FmeefueS Yetefce Jener efkeâmeer keâes os mekeâlee Lee~
NCERT-meej ( 433 )
 Dele: peye keâesF& Deheveer JÙeefòeâiele Yetefce Yeer efkeâmeer Oeeefce&keâ
ØeÙeespeve kesâ efueS oeve osvee Ûeenlee Lee, lees GmeceW
mecegoeÙe keâer Devegceefle uesves keâer ØeLee keâe heeueve keâjlee
Lee~
Oeeefce&keâ keâeÙeesxX kesâ efueS yeÇeÿeCeeW
mebYeJele: keâes Yetefce~
hetJ e&keâeueerve
mewevf ekeâ Deewj jepeveerelf ekeâ
mecego eÙe oslee Lee-
mesJ eeDeeW kesâ efueS- jepee keâes keâj~
 yeeo ceW, jepee ves Øepee-mecegoeÙe mes yengle-meer peceerve Deheves
neLe ceW ues ueer Deewj Deheveer meòee yeÌ{e ueer, efpememes Jen keâj
Jemetueves ceW meceLe& nes ieÙee leLee yebpej Deewj hejleer Yetecf e
hej Dehevee DeefOekeâej pecee efueÙee~
 nj jepÙe kesâ ØeMeemeefvekeâ DeefOekeâejer mebmke=âle peeveles
Les, pees jepekeâepe keâer Yee<ee Leer~
 Jes hegjeCeeW Deewj Oece&Meem$eeW keâe meej peeveles Les~
 Fme Øekeâej Ùen DeJeefOe yeÌ[s cenlJe keâer jner, keäÙeeWekf eâ Fme
keâeue ceW meYÙelee hewâueeves keâe DeefYeÙeeve Fme #es$e ceW Ketye
Deeies yeÌ{e~
 Fme keâeue ceW yeÇeÿeCeJeeo hewâuee Deewj yeewæ Oece&
yebieeue kesâ veS #es$eeW ceW hengbÛee~
 F&meJeeR meve kesâ DeejbefYekeâ Je<eeX ceW yegæ keâer cetefle&Ùeeb efvecve
mLeeveeW mes efceueleer nQ-
yeesOe ieeÙe meebÛeer ceLegje ieebOeej Deewj kegâÚ peien
yebieeue ceW Yeer~
 hejbleg heebÛeJeerb meoer Deeles-Deeles yeewæ ceneefJenej’ veeueboe,
efJe›eâceefMeuee Deewj Gòejer yebieeue ceW mLeeefhele nes ieS~
Demece ceW (In Assam)
DeeOegefvekeâ jepÙe Demece keâes ØeeÛeerve keâeue ceW keâece™he
Deewj ØeeipÙeesefle<e keâne peelee Lee~ GheÙeg&òeâ veece keâe ØeÙeesie
keâece™he keâer jepeOeeveer kesâ efueS Yeer efkeâÙee peelee Lee~ Fmeer
#es$e ceW [Jeekeâ veecekeâ Skeâ DevÙe jepÙe Yeer Lee, efpemekeâe
GuuesKe mecegõieghle kesâ Fueeneyeeo efMeueeuesKe ceWkeâece™he
kesâ meeLe meerceeJeleea jepÙe kesâ ™he ceW efkeâÙee ieÙee nw~
Skeâ meceÙe keâece™he jepÙe hewâuee ngDee Lee-
Gòejer SJeb heefMÛeceer yebieeue,
Ûeerve kesâ meerceeJeleea #es$e leLee
[Jeekeâ lekeâ~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves ‘ØeeÛeerve Yeejle’ ceW yeleeÙee nw efkeâ
mecegõieghle [Jeekeâ Deewj keâece™he mes keâj Jemetue keâjlee Lee~
 ceneYeejle kesâ meceÙe mes meeleJeeR Meleeyoer F&. kesâ ceOÙe ceW
YeemkeâjJece&ve lekeâ Fme #es$e ceW Skeâ ner jepeJebMe (Jece&ve
jepeJebMe) keâe Meemeve jne Lee~
keâece™he kesâ Jece&ve JebMe kesâ Fefleneme kesâ
œeesle Øeehle nesles nQ-
YeemkeâjJece&ve kesâ ogyeer Deewj
efveOeevehegj leeceühe$e mes leLee
veeueboe mes Øeehle kegâÚ JebMeeJeueer mebyebOeer
cegõ eDeesW Deewj yeeCeYeó leLee £svemeebi e kesâ
efJeJejCeesW mes~
Jece&ve JebMe keâe oeJee nw efkeâ Gmekeâer Glheefòe ’Demegj vejkeâ’
mes ngF& Leer, cenekeâeJÙeeW Deewj hegj eCeeW kesâ Devegmeej efJe<Ceg
(Gvekesâ Je jen DeJeleej ceW) Deewj he=L Jeer keâe heg$ e Lee~
FmeerefueS Fme JebMe keâes Yeewce DeLee&le ‘Yetefce keâe heg$ e’ Yeer
keâne peelee nw~
 vejkeâ kesâ Skeâ heg$e keâe veece Yeeieoòe Lee, efpemekesâ yeejs ceW keâne
peelee nw efkeâ Gmeves ceneYeejle kesâ Ùegæ ceW Yeeie efueÙee Lee~
 Fme jepeJebMe kesâ efMeueeuesKeeW ceW oeJee efkeâÙee ieÙee nw efkeâ jepee
Yeeieoòe Deewj Gmekesâ GòejeefOekeâeefjÙeeW ves keâece™he ceW
ueieYeie 3,000 Je<eeX lekeâ Meemeve efkeâÙee Lee~ Gvekesâ yeeo
jepee heg<ÙeJece&ve ngDee~
 Fve meÇesleeW mes nceW lesjn jepeeDeeW keâer Skeâ metÛeer efceueleer nw,
pees heg<ÙeJece&ve mes Meg™ nesleer nw, Jen mecegõieghle keâe
mecekeâeueerve Lee~ metÛeer Fme Øekeâej nw :
(i) heg<ÙeJece&ve (ii) mecegoJÇ ece&ve
(iii) yeeueJece&ve (iv) keâuÙeeCeJece&ve
(v) ieCeheefleJece&ve (vi) censo b ÇJece&ve
(vii) veejeÙeCeJece&ve (viii) Yetelf eJece&ve (ceneYetelf eJece&ve)
(ix) ÛebõcegKeJece&ve (x) efmLeleJece&ve
(xi) megemf LeleJece&ve (xii) megØeefleef‰leJece&ve
(xiii) YeemkeâjJece&ve
 FveceW mes Debelf ece jepee YeemkeâjJece&ve meeleJeeR Meleeyoer kesâ
hetJee&Oe& ceW n<e&JeOe&ve keâe mecekeâeueerve Lee~
 Dee"Jeeb jepee YetefleJece&ve Ú"er Meleeyoer F&. kesâ ceOÙe ceW
Meemeve keâjlee Lee, efpemekeâe helee Gmekesâ Deheves DeefYeuesKeeW
mes Ûeuelee nw~
 Fme Øekeâej Ùen Devegceeve ueieeÙee ieÙee nw efkeâ ØeLece jepee
heg<ÙeJece&ve keâe Meemeve ueieYeie 350 F&. ceW Lee~
 Gmeves mecegõieghle keâer ØeYegmeòee DeJeMÙe mJeerkeâej keâer nesieer~
heg<ÙeJece&ve keâes ØeeipÙeesefle<e keâe
mJeeceer keâne ieÙee nw
veeueboe keâer
cegõe ceW- Jece&ve JebMe kesâ ØeLece leerve jepeeDeeW
keâes ‘cenejepeeefOejepe’ keâer GheeefOe
oer ieF& nw~
 uesefkeâve Feflenemekeâej Fme Dee[byejhetCe& GheeefOe keâes keâesF&
cenlJe veneR osles, keäÙeeWekf eâ Fve jepeeDeeW ves ieghle jepeeDeeW keâer
ØeYegmeòee mJeerkeâej keâj jKeer Leer~
 Fme JebMe kesâ henues Ú: jepeeDeeW kesâ yeejs ceW keâesF& DeefOekeâ
peevekeâejer Øeehle veneR nw~
meeleJeeb jepee veejeÙeCeJece&ve DeLeJee Gmekesâ hetJe&Jeleea
jepee ves-
oes DeMJecesO e Ùe%e efkeâS Les,
efpememes helee Ûeuelee nw efkeâ Jen MeeÙeo Ú"er Meleeyoer F&.
kesâ hetJee&O e& ceW ieghle meeceüepÙe mes mJeleb$ e nes ieÙee nesi ee~
 Dee"Jeeb jepee Yetelf eJece&ve DeLeJee ceneYetelf eJece&ve Skeâ MeefòeâMeeueer
jepee Lee~
 Gmekeâe GlLeeve ueieYeie Ú"erb Meleeyoer F&. kesâ ceOÙe ceW ngDee~
 Gmekesâ DeOeerve keâece™he Skeâ MeefòeâMeeueer jepÙe yeve ieÙee~
 FmeceW mecetÛeer yeÇÿeheg$e Ieešer Deewj efmeuenš #es$e Meeefceue
Les Deewj heefMÛece ceW Ùen keâjeleesÙee veoer lekeâ hewâuee ngDee
Lee, pees keâeheâer uebyes meceÙe mes keâece™he keâer heejbheefjkeâ
meercee yeveer ngF& Leer~
 nce Gmekesâ heg$e ÛebõcegKeJece&ve kesâ yeejs ceW kegâÚ veneR peeveles,
uesefkeâve keâne peelee nw efkeâ Gmekesâ heesles efmLeleJece&ve ves DeMJecesOe
Ùe%e efkeâÙee Lee~
 megefmLeleJece&ve kesâ veece keâe GuuesKe efceuelee nw- ieghle jepee
DeeefolÙemesve kesâ DeheâmeÌ{ efMeueeuesKe ceW~
 keâne peelee nw efkeâ DeeefolÙemesve kesâ oeoe cenemesveieghle ves
megefmLeleJece&ve keâes ueewefnlÙe (yeÇÿeheg$e) veoer kesâ efkeâveejs
hej njeÙee Lee~
 cenemesveieghle ves Ùen Ùegæ DeJeMÙe ner ceewKeefjÙeeW kesâ Skeâ meeLeer
kesâ ™he ceW ueÌ[e nesiee, pees Gme meceÙe Gòej Yeejle keâer SkeâcesJe
meeceüeefpÙekeâ Meefòeâ Les~
 kegâÚ FeflenemekeâejeW keâe efJeÛeej nw efkeâ cenemesveieghle keâe Ùen
meeLeer ieewÌ[ keâe MeMeebkeâ Lee, ceewKeefj JebMe keâe keâesF& jepee
veneR~

NCERT-meej ( 434 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 uesefkeâve Ùen mhe° veneR neslee efkeâ jepemLeeve kesâ Skeâ Úesš-s
mes jepÙe keâe jepee, otjmLe yebieeue kesâ jepee keâe meeLeer Deewj
yeeo ceW Gmekeâe meneÙekeâ Meemekeâ kewâmes yeve ieÙee~
 uesefkeâve MeMeebkeâ keâer henÛeeve keâer pee mekeâleer nw
Gme ieewÌ[ jepee kesâ ™he ceW
efpemeves megØ eefleef‰leJece&ve Deewj YeemkeâjJece&ve keâes
Gvekesâ efhelee megefmLeleJece&ve keâer ce=lÙeg kesâ MeerIeÇ yeeo
njeÙee Deewj yebo er yevee efueÙee Lee~
 Gme meceÙe lekeâ megØeefleef‰leJece&ve efmebnemevee™Ì{ veneR ngDee
Lee, uesefkeâve Jen ieewÌ[ jepee keâer pesue mes yeÛekeâj efvekeâueves ceW
meheâue ngDee~
 megØeefleef‰leJece&ve ves Skeâ mebef#ehle DeJeefOe kesâ efueS Meemeve
efkeâÙee~
 Gmekesâ yeeo Gmekeâe YeeF& YeemkeâjJece&ve meòeemeerve ngDee~
 YeemkeâjJece&ve, jepee n<e&JeOe&ve keâe Skeâ meeLeer Lee~ yeeCeYeó
keâer jÛevee ‘n<e&Ûeefjle’ ceW Gmekeâe JeCe&ve nw~ YeemkeâjJece&ve
ves n<e& kesâ meeLe efce$elee keâjves kesâ efueS Yespee Lee- Deheves
jepeotle nbmeJesie keâes GhenejeW kesâ meeLe~
 Ùen keâece™he kesâ jepee keâer Skeâ ketâšveereflekeâ Ûeeue Leer, pees
Fmemes henues Deheves YeeF& kesâ meeLe, ieewÌ[ kesâ jepee Éeje
hejeefpele Deewj yeboer yevee efueÙee ieÙee Lee~
 otmejer Deesj, n<e& kesâ yeÌ[s YeeF& jepÙeJeOe&ve keâes Yeer ieewÌ[
kesâ Gmeer jepee Éeje OeesKes mes ceej efoÙee ieÙee Lee,
Deewj n<e& ves Gmekeâe efJeveeMe keâjves keâer Iees<eCee keâer Leer~
 Fme Øekeâej Ùen oes jepeeDeeW Éeje Deheves meePes Me$eg kesâ efKeueeheâ
efkeâÙee ieÙee ie"pees[Ì Lee~
 yeeCeYeó kesâ IešveeDeeW kesâ JeCe&ve ves IešveeDeeW kesâ lewefLekeâ ›eâce keâes
ieÌ[yeÌ[e efoÙee nw Deewj FmeefueS Gme keâeue kesâ Fefleneme kesâ yeejs
ceW kegâÚ Yeüce Glhevve nes ieÙee nw~
 Ùen ie"pees[Ì leye ngDee nesiee, peye n<e& ves Deheves peerJeve kesâ
DeeefKejer Yeeie ceW, (Deheves jepÙeeefYe<eskeâ kesâ legjble yeeo veneR) ieew[Ì
jepee kesâ efKeueeheâ ÛeÌ{eF& keâer Leer~
 n<e& mes ie"pees[Ì kesâ heefjCeecemJe™he YeemkeâjJece&ve ves MeMeebkeâ kesâ
jepÙe mes yebieeue kesâ Skeâ keâeheâer yeÌ[s Yeeie hej keâypee keâjves ceW
meheâuelee Øeehle keâer~
 veeueboe kesâ yeewæ efJenej hej YeemkeâjJece&ve kesâ ØeYeeJe keâer
hegef° £svemeebie kesâ JeCe&ve mes Yeer nesleer nw~
 £svemeebie ves JeCe&ve efkeâÙee nw efkeâ jepee YeemkeâjJece&ve
ves veeueboe efJenej kesâ DeOÙe#e ‘MeerueYeõ’ kesâ heeme Skeâ
meboMs eJeenkeâ keâes Fme DevegjesOe kesâ meeLe Yespee efkeâ
NCERT-meej
’Ûeerve kesâ ceneve Ùee$eer keâes Gvekesâ heeme Yespe efoÙee
peeS’~
 eEkeâleg Ùen DevegjesOe Oecekeâer Øeehle nesves kesâ yeeo ner
mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee~
 £svemeebie keâece™he ieÙee Deewj Jeneb hej ueieYeie Skeâ
cenerves "nje~
 leye n<e& ves keâece™he kesâ jepee mes ceebie keâer efkeâ Ûeerve
kesâ Ùee$eer keâes Gmekesâ ojyeej ceW Yespe efoÙee peeS,
uesefkeâve Ùen ceebie Yeer YeemkeâjJece&ve keâes Oecekeâer efoS
peeves kesâ yeeo ner hetjer ngF&~
 YeemkeâjJece&ve, £svemeebie kesâ meeLe n<e& mes ‘pebieue’ ceW mJeÙeb
efceuee, peneb n<e& "nje ngDee Lee~
 Gmeves keâvveewpe Deewj ØeÙeeie ceW ngF& ceneve Oece&meYeeDeeW ceW
Yeer Yeeie efueÙee~
 £svemeebie kesâ Fme JeCe&ve mes helee Ûeuelee nw efkeâ YeemkeâjJece&ve
keâe Gòejer yebieeue hej efveÙeb$eCe Lee Deewj efyenej ceW veeueboe
hej Yeer kegâÚ ØeYeeJe Lee~
 YeemkeâjJece&ve keâer ce=lÙeg kesâ yeeo Fme JebMe keâe Yeer Gmeer
Øekeâej Deble nes ieÙee, efpeme lejn n<e& kesâ jepÙe keâe ngDee
Lee~ GheueyOe mee#ÙeeW mes mebkesâle efceuelee nw efkeâ Fme jepÙe
hej cuesÛÚ Meemekeâ ‘meeuemlebYe’ ves keâypee keâj efueÙee~
meeuemlebYe kesâ kegâÚ GòejeefOekeâeefjÙeeW kesâ veeceeW keâer peevekeâejer
efceueleer nw, uesekf eâve Gmekesâ yeejs ceW keâesF& yÙeesje Øeehle veneR nw~
 kegâÚ ueesieeW keâe efJeÛeej nw efkeâ Jen YeemkeâjJece&ve kesâ heefjJeej keâe
ner keâesF& JebMepe Lee, uesekf eâve Fmekeâer hegef° keâjves Jeeuee keâesF&
ØeceeCe GheueyOe veneR nw~
 yeÇÿeheg$e cewoeve ceW hetjye mes heefMÛece lekeâ hewâuee keâece™he
meeleJeeR meoer ceW GYejkeâj Deeies DeeÙee~
 uesefkeâve GlKeveveeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ iegJeenešer kesâ
efvekeâš yeefmleÙeeb, F&meJeer meve keâer ÛeewLeer meoer ceW yeme
Ûegkeâer LeeR~
 Fmeer meoer ceW mecegõieghle ves [Jeekeâ Deewj keâece™he mes
keâj Jemetuee Lee~
 [Jeekeâ MeeÙeo veJeieebJe efpeues keâe Yeeie Lee Deewj
keâece™he lees efveMÛeÙe ner yeÇÿeheg$e kesâ cewoeve keâe veece
Lee~
 mecegõieghle ves efpeve MeemekeâeW mes keâj Jemetuee Lee, Jes pevepeeleerÙe
efkeâmeeveeW mes keâj Jemetuekeâj efveJee&n keâjles jns neWies~
( 435 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 iegJ eenešer kesâ heeme Debyeejer ceW ngS GlKeveveeW mes Øekeâš
neslee nw efkeâ-
Jeneb Ú"er Deewj meeleJeeR meoer ceW yeefmleÙeeb DeÛÚer lejn
efJekeâefmele nes Ûegkeâer LeeR~
Fmekeâer hegef° DeefYeuesKeeW mes Yeer nesleer nw~
 Ú"er meoer kesâ DeejbYe lekeâ uesKeve-keâuee Deewj mebmke=âle
Yee<ee ØeÛeefuele nes Ûegkeâer Leer~ keâece™he kesâ jepeeDeeW ves ‘Jece&ve’
GheeefOe OeejCe keâer~ Ùen GheeefOe kesâJeue Gòej, ceOÙe Deewj
heefMÛece Yeejle ceW ner vene,R Deefheleg yebieeue, GÌ[ermee,
DeebOeÇ, keâvee&škeâ Deewj leefceuevee[g ceW Yeer heeF& peeleer nw~
Fme GheeefOe keâe DeLe& nw, keâJeÛe Ùee ef pejn-yeKlej Deewj
Ùen Ùees æe nes ves keâe Øeleer keâ nw, Fmes ceveg ves #eef $eÙeeW kes â
efueS efveOee&ef jle keâer nw~
meYÙelee keâe jÛeveelcekeâ keâeue
Creative Period of Civilization
ÙeÅeefhe hetJeea Yeejle kesâ efYevve-efYevve Yeeie efYevve-efYevve keâeueeW
ceW Glkeâ<e& hej hengbÛes, leLeeefhe ÛeewLeer meoer mes meeleJeerb meoer
lekeâ kesâ keâeue keâes jÛeveelcekeâ keâeue keân mekeâles nQ~ Fme
keâeue ceW hetJeea ceOÙe ØeosMe, Gòejer GÌ[ermee, heefMÛece yebieeue Deewj
Demece ceW leLee yeebiueeosMe kesâ yeÌ[s Yeeie ceW mebmke=âle efJeÅee,
Jeweof keâ keâce&keâeb[, JeCe&JÙeJemLee Deewj jepeleb$e hewâues Deewj
efJekeâefmele ngS~
 iegh le meeceüepÙe mes meebmke=âeflekeâ mebh eke&â kesâ heefjCeecemJe™he -
hetJeeËÛeue ceW meYÙelee keâe Øemeej ngDee~
Gòejer yebieeue Deewj heefMÛeceesòej GÌ[ermee hej iegh leeW keâe jepe
keâeÙece ngDee~
 Fme DebÛeue kesâ DevÙe #es$eeW ceW ieghle meeceüepÙe mes mebheke&â keâe
Devegceeve nce Fme yeele mes ueiee mekeâles nQ efkeâ Ùeneb kesâ
DeefYeuesKeeW ceW ieghle mebJeled keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee nw~
 yebieeue ceW meecebleeW ves veS-veS jepÙe mLeeefhele efkeâS, pees
neLeer, Iees[Ì ,s veeJe Deeefo meeOeve Yeejer cee$ee ceW Deheves mewvÙe-
efMeefJejeW ceW jKeles Les~
 peeefnj nw efkeâ Jes JesleveYeesieer mesvee kesâ jKe-jKeeJe kesâ efueS
«eeceerCe mecegoeÙeeW mes efveÙeefcele ™he mes keâj Jemetueles Les~
henueer yeej hetJ eera yeÌ[s hewceeves hej uesK eve
Yeejle cesW heebÛeJeerR mebmke=âle keâe ØeÙeesi e
Deewj Ú"er meoer cesW JeCe&Y eso cetuekeâ meceepe
oefMe&le ngD ee yeewæ Oece& keâe leer›e Øemeej
NCERT-meej
 Øees. jeceMejCe Mecee& ves ‘ØeeÛeerve Yeejle’ ceW hetJeea Yeejle ceW
heebÛeJeeR-Ú"Jeer meoer ceW yeewæ Oece& kesâ ØeÛeueve kesâ meeLe MewJe Je Jew<CeJe
mebØeoeÙe kesâ ™he ceW yeÇeÿeCe Oece& keâer Øeieefle ngF&~
 hejbleg peceerve kesâ ™he ceW JÙeefòeâiele mebheefòe keâe DeefmlelJe
heeles nwb~
 Ùes meYeer efmeæ keâjles nQ efkeâ KeeÅe-Glheeokeâ DeLe&JÙeJemLee
Gvvele DeJemLee ceW hengbÛe Ûegkeâer Leer~
 keânvee ve nesiee efkeâ ueesns kesâ heâeue Jeeues nueeW mes ke=âef<e, heeveer
ceW jeshe keâj Oeeve keâer Kesleer Deewj lejn-lejn kesâ efMeuhe-
keâewMeue keâer peevekeâejer Fme DeLe&JÙeJemLee keâer DeeOeejefMeuee
Leer~
keâeefueoeme ves yebie cesW nesves Jeeueer Oeeve kesâ efyeÛeÌ[eW keâer
 jes
h eeF& keâe JeCe&ve efkeâÙee nw, hej ceeuetce venerR efkeâ Ùen ke=âef<e
hejbheje mLeeveerÙ e Leer Ùee ceieOe mes meerK eer ngF&~
 Gòejer yebieeue ceW TbÛeer efkeâmce keâer ‘F&Ke’ GhepeeF&
peeleer Leer~
 Fve meyeeW mes heÙee&hle cee$ee ceW Glheeove mebYeJe ngDee, efpememes
efkeâ Øepee Deewj jepee oesveeW keâe efveJee&n nes heeÙee leLee iewj-
Deeyeeo Deewj efJejue Deeyeeoer Jeeues #es$eeW ceW «eeceerCe yeefmleÙeeW
kesâ Øemeej keâes yeue efceuee~
 Gme keâeue kesâ jepeeDeeW, jepeJebMeeW Deewj meecebleeW leLee Gve
hej Meemeve keâjves Jeeueer keWâõerÙe meòee keâer mhe° ™hejsKee
KeeRÛe heevee mebYeJe veneR nw, uesefkeâve hetJeeËÛeue kesâ otjJeleea
ØeebleeW ceW mebmke=âefle keâe efJekeâeme Deewj meYÙelee keâe Øemeej ngDee,
Fmekesâ yeejs ceW mebosn keâer iegpb eeFMe veneR nw~
Skeâ Deesj ieghle meeceüepÙe keâe heleve ngDee, lees otmejer
Deesj Gmeer meceÙe yeenjer ØeebleeW ceW GuuesKeveerÙe Øeieefle
ngF~& yengle-mes Ssmes DeveosKes #es$e, pees mebYeJele: pevepeeleerÙe mejoejeW
kesâ DeOeerve Les Deewj efJejue Deeyeeoer Jeeues Les, Fefleneme keâer jesMeveer
ceW Ûecekesâ~ Ùen yeele ueeue efceóer Jeeues Gme Yet-Yeeie hej ueeiet
nesleer nw, pees heefMÛeceer yebieeue Deewj Gòejer GÌ[ermee ceW leLee ceOÙe
ØeosMe mes mešs #es$eeW ceW PeejKeb[ he"ej kesâ Yeerlej heÌ[lee nw Deewj
keâef"veeF& mes ner Kesleer keâjves Deewj yemeves kesâ ueeÙekeâ nes mekeâlee
nw~ yeebiueeosMe kesâ peuees{Ì efceóer Deewj Yeejer Je<ee& Jeeues
pebieueer FueekeâeW leLee yeÇÿeheg$e kesâ ceewoeveer FueekeâeW hej Yeer Ùen
yeele ueeiet nesleer nw~
( 436 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

350

600

NCERT-meej ( 437 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

Jece&ve JebMe keâe oeJee nw efkeâ Gmekeâer Glheefòe

’Demegj vejkeâ’ mes ngF& Leer, cenekeâeJÙeeW Deewj
hegjeCeeW kesâ Devegmeej efJe<Ceg (Gvekesâ yeejn
DeJeleej ceW) Deewj he=LJeer keâe heg$e Lee~

3,000

NCERT-meej ( 438 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveefueefKele ceW F&mee keâer henueer Deewj otmejer meefoÙeeW ceW GÌ[ermee efJekeâuhe ceW efoS ieS jepeJebMe Deewj jepÙe #es$eeW mes mebyebefOele megcesueve
kesâ yebojieeneW ceW efkeâve JemlegDeeW keâe JÙeeheej neslee Lee? efvecveevegmeej nw—
(a) ceesleer (jepeJebMe) (jepÙe #es$e)
(b) nebLeer - oeble cee"j JebMe — ceneveoer Deewj ke=â<Cee veoer kesâ yeerÛe
(c) ceueceue JeefMe‰ JebMe — oef#eCe keâefuebie ceW DeebOeÇ keâer meerceeDeeW lekeâ
(d) GheÙeg&òeâ meYeer veue JebMe — cenekeâebleej kesâ JevÙe ØeosMeeW ceW
Gòej—(d) ceeve JebMe — ceneveoer kesâ heej Gòej Deewj mecegõ lešJeleea
F&mee keâer henueer Deewj otmejer meefoÙeeW ceW GÌ[ermee kesâ yebojieeneW mes #es$eeW ceW
ceesleer, neLe-oeble Deewj ceueceue keâe DeÛÚe JÙeeheej Ûeuelee Lee~ YegJevesMJej 4. Gòejer yebieeue kesâ mLeeveerÙe DeOeervemLe jepee keäÙee keânueeles Les?
mes 60 efkeâueesceeršj otj KeejJesue keâer jepeOeeveer keâefuebie kesâ mLeue
(a) meeceble cenejepe
KegoeF& ceW jesce keâer keâF& JemlegSb efceueer nwb~
(b) cenejepe
2. efkeâme JebMe keâes efhele=Yeòeâ JebMe Yeer keâne peelee nw~ (c) Yeespe
(a) JeefMe‰ JebMe (d) jepeve
(b) cee"j JebMe Gòej—(a)
(c) veue JebMe
Gòejer yebieeue kesâ mLeeveerÙe DeOeervemLe jepee meeceble cenejepe keânueeles
(d) ceeveJebMe
Gòej—(b) Les~ Gòejer yebieeue ceW meeceble cenejepeeDeeW ves Dehevee-Dehevee ØeMeemeve
leb$e mLeeefhele efkeâÙee~ 600 F&. ceW Deekeâj Ùen ØeosMe ‘ieewÌ[’ keânueeves
ÛeewLeer meoer kesâ ceOÙe mes Ú"er meoer lekeâ GÌ[ermee ceW mLeeefhele jepÙeeW ceW ueiee~
meyemes cenlJehetCe& cee"j JebMe keâe jepÙe nw, Fme JebMe keâes efhele=Yeòeâ JebMe
Yeer keânles nQ~ 5. efvecveefueefKele ceW mes efkeâmeceW hegb[ÍJeOe&ve kesâ efceues leeceühe$eeW hej
DeefYeuesKe DeefYeefueefKele nw–
3. metÛeer -I keâes metÛeer - II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ
1. Yetefce kesâ efJe›eâÙe kesâ DeefYeuesKe
veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS~
2. hegb[ÍJeOe&ve leeceühe$eeW hej Devegoeve kesâ DeefYeuesKe efceueles nQ~
metÛeer – I metÛeer – II
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve mener nw?
(jepeJebMe) (jepÙe #es$e)
(a) kesâJeue 1
(A) cee"j JebMe (1) oef#eCe keâefuebie ceW DeebOeÇ keâer
(b) kesâJeue 2
meerceeDeeW lekeâ
(c) 1 Deewj 2 oesveeW
(B) JeefMe‰ JebMe (2) cenekeâebleej kesâ JevÙe ØeosMeeW ceW
(d) ve lees 1 ve ner 2
(C) veue JebMe (3) ceneveoer kesâ heej Gòej Deewj
mecegõ lešJeleea #es$eeW ceW Gòej—(c)
(D) ceeveJebMe (4) ceneveoer Je ke=â<Cee veoer kesâ yeerÛe hegb[ÍJeOe&ve ceW efceues leeceühe$eeW hej Yetefce nmleeblejCe kesâ Fve DeefYeuesKeeW mes
ketâš : helee Ûeuelee nw efkeâ Fme Øeef›eâÙee ceW ØecegKe efueefhekeâejeW, efMeefuheÙeeW,
A B C D YetmJeeefceÙeeW Deeefo kesâ veece jnles Les, pees ieghle meeceüepÙe ceW ieJeve&jeW
(a) 1 2 3 4 Éeje mebÛeeefuele mLeeveerÙe ØeMeemeve mes mebyeæ nesles Les~
(b) 4 1 2 3
(c) 3 2 1 4
6. efvecveefueefKele ceW mes ‘Ke[die JebMe’ keâe Meemeve efkeâme #es$e ceW Lee?
(a) GÌ[ermee #es$e ceW
(d) 1 3 2 4
Gòej—(b) (b) {ekeâe #es$e ceW

NCERT-meej ( 439 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efcepeesjce #es$e ceW
(c) 10. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme JebMe keâes ‘Yetefce keâe heg$e’ keâne ieÙee nw?
(d) vesheeue #es$e ceW (a) meeleJeenve
Gòej—(b) (b) cee"j JebMe
{ekeâe #es$e ceW ‘Ke[die JebMe’ keâe Meemeve Lee, Fme #es$e ceW Ke[die kesâ (c) Jece&ve JebMe
Deefleefjòeâ ueeskeâveeLe veecekeâ yeÇe¢eCe meeceble leLee ješ JebMe keâe Yeer (d) ceeveJebMe
jepÙe Lee~
Gòej—(c)
7. yebieeue leLee GÌ[ermee #es$e ceW yeveer ob[Yegefòeâ ØeMeemeve FkeâeF& keâe
Jece&ve JebMe keâe oeJee nw efkeâ Gmekeâer Glheefòe ‘Demegj vejkeâ’ mes ngF& Leer,
mebyebOe efkeâmemes Lee?
(a) jepemJe Je ØeMeemeve mebyebOeer
cenekeâeJÙeeW Deewj hegjeCeeW kesâ Devegmeej efJe<Ceg Deewj he=LJeer keâe Jen heg$e Lee~
(b) vÙeeÙe JÙeJemLee mebyebOeer FmeerefueS Fme JebMe keâes Yeewce DeLee&le ‘Yetefce keâe heg$e’ Yeer keâne peelee nw~
(c) mewvÙe JÙeJemLee mebyebOeer
11. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW—
(d) FveceW mes keâesF& veneR
(1) veeueboe keâer cegõe ceW heg<ÙeJece&ve keâes ØeeipÙeesefle<e keâe mJeeceer
Gòej—(b)
keâne ieÙee nw~
ob[Yegefòeâ veece keâer jepemJe Deewj ØeMeemeve mebyebOeer FkeâeF& yebieeue Deewj
(2) Jece&ve JebMe keâe Debeflece jepee YeemkeâjJece&ve Lee~
GÌ[ermee kesâ yeerÛe Jeeues meerceeble #es$eeW kesâ efueS yeveeF& ieF& Leer, efpemeceW
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve melÙe nw?
ob[ keâe DeLe& ‘mepee’ Deewj Yegefòeâ keâe DeLe& ‘Yeesie’ mes nw~
(a) kesâJeue 1
8. efvecveefueefKele ceW mes mLeeveerÙe meefceefleÙeeW kesâ efveÙeb$eCe ceW efkeâve
(b) kesâJeue 2
ueesieeW keâe nmle#eshe jnlee Lee?
(c) 1 Deewj 2
(a) JeefCekeâeW
(b) Yet-mJeeefceÙeeW (d) ve lees 1 ve ner 2
(c) efueefhekeâejeW Gòej—(c)
(d) GheÙeg&òeâ meYeer
veeueboe keâer cegõe ceW heg<ÙeJece&ve keâes ØeeipÙeesefle<e keâe mJeeceer keâne ieÙee
Gòej—(d)
nw~ Jece&ve JebMe ceW ØeLece leerve jepeeDeesb keâes cenejepeeefOejepe keâer GheeefOe
mLeeveerÙe meefceefleÙeeW kesâ efveÙeb$eCe ceW cegKÙe-cegKÙe efMeefuheÙeeW JeefCekeâeW Yet- oer ieF& nw leLee Jece&ve JebMe keâe Debeflece jepee YeemkeâjJece&ve Lee Dele:
mJeeefceÙeeW SJeb efueefhekeâejeW keâe efveÙeb$eCe jnlee Lee~ Ùes meefceefleÙeeb mLeeveerÙe
Fme Øekeâej mener Gòej (c) nw~
jepee-ØeefleefveefOeÙeeW keâer ceoo keâjleer Leer, uesefkeâve ieebJe keâer peceerve keâer
efye›eâer kesâ ceeceues ceW ieebJe kesâ efkeâmeeveeW keâer meueen ueer peeleer Leer~ 12. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Jece&ve JebMe kesâ jepee ves n<e& kesâ ojyeej
9. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme DeeOegefvekeâ jepÙe keâes ØeeipÙeesefle<e keâne ceW efce$elee keâe mebosMe Yespee Lee?
peelee Lee? (a) megefmLeleJece&ve
(a) yebieeue (b) YeemkeâjJece&ve
(b) Demece (c) ieCeheefle Jece&ve
(c) efyenej (d) ÛebõcegKe Jece&ve
(d) GÌ[ermee
Gòej—(b)
Gòej—(b)
Yeemkeâj Jece&ve jepee n<e&JeOe&ve keâe Skeâ meeLeer Lee~ yeeCeYeó keâer jÛevee
DeeOegefvekeâ jepÙe Demece keâes ØeeÛeervekeâeue ceW keâece™he Deewj ØeeipÙeesefle<e
keâne peelee Lee~ GheÙeg&òeâ veece keâe ØeÙeesie keâece™he keâer jepeOeeveer kesâ ceW Fmekeâe JeCe&ve nw~ YeemkeâjJece&ve ves n<e& kesâ meeLe efce$elee keâjves kesâ
efueS Yeer efkeâÙee peelee Lee~ efueS Deheves jepeotle nbmeJesie keâes GhenejeW kesâ meeLe Yespee Lee~

NCERT-meej ( 440 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
megotj oef#eCe ceW Fefleneme keâe DeejbYe
(History Begins in the far south)
‘megotj oef#eCe ceW Fefleneme keâe DeejbYe’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~
ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW ceW Fmemes mebyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer
efvecveefueefKele veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe-meece«eer meceeefnle nw-
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 6 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (jesefceuee Leehej) Yeejle 200 F&.het. mes 300 F&. lekeâ
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) oef#eCe Yeejle keâe ØeejbefYekeâ Fefleneme
3 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle megotj oef#eCe ceW Fefleneme keâe ØeejcYe
(Deej.Sme. Mecee&) ØeeÙeÉerhe ceW veS jepÙeeW keâe ie"ve Deewj «eece efJemleej

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 Fefleneme keâe DeejbYe : megojt oef#eCe ceW
 cenehee<eeefCekeâ he=‰Yetecf e  cenehee<eeCe Ùegieerve MeJeeOeeveeW keâer cegKÙe efkeâmceW
 jepÙe keâe yevevee Deewj meYÙelee keâe GoÙe
 heeb[dÙe  Ûeesue  Ûesj
meeceeefpekeâ JeieeakeâjCe keâe GoÙe
yeÇeÿeCe mebmke=âefle keâe DeejbYe
 leefceue Yee<ee Deewj mebiece meeefnlÙe  mebiece «ebLeeW ceW meeceeefpekeâ efJekeâeme keâer Peuekeâ
 ØeeÙeÉerhe ceW veS jepÙeeW keâe ie"ve
 okeäkeâve Deewj oef#eCe Yeejle  okeäkeâve Deewj oef#eCe Yeejle kesâ jepÙe
(i) Jeekeâeškeâ (ii) ÛeeuegkeäÙe (iii) F#Jeekegâ (iv) heuueJe (v) keâobye (vi) iebie
 keâueYeü efJeõesn
 heuueJe ÛeeuegkeäÙe mebIe<e&
cebeof j mLeehelÙe
efkeâmeeveeW hej keâj-Yeej
 «eeceerCe efJemleej
meeceeefpekeâ SJeb jepeveerelf ekeâ {ebÛee
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe Jemlegevf e‰-Keb[

NCERT-meej ( 441 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Fefleneme keâe DeejbYe : megotj oef#eCe cesW
Begining of History in the far South
oef#eCe Yeejle, cegKÙele: leefceuevee[g Deewj kesâjue kesâ
Jele&ceeve jepÙeeW ceW F&.het. ØeLece menœeeyoer ceW cenehee<eeCeÙegieerve
ueesie yemeles Les~ Fme DeOÙeeÙe ceW nce cenehee<eeCe Ùegie mes ueieYeie
300 F&. lekeâ keâer DeJeefOe kesâ oef#eCe Yeejle kesâ Fefleneme keâer
peevekeâejer Øeehle keâjWies~
 cenehee<eeCeÙegieerve mebmke=âefle cegKÙele: Deheveer MeJeeOeeve ØeLee kesâ
efueS peeveer peeleer nw~
 Gve MeJeeOeeveeW keâes cenehee<eeCe (cesieeefueLe) keâe veece efoÙee
ieÙee nw, leye Yeer peyeefkeâ yeÌ[s helLejeW keâe Fvemes keâesF& mebyebOe
veneR nw~
 Fve MeJeeOeeveeW keâer efveMeeveer nw, yengle yeÌ[er mebKÙee ceW ueesns
kesâ Deewpeej Deewj keâeues leLee ueeue jbie kesâ efceóer kesâ yele&ve~
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ veJehee<eeCe Ùegie keâe menmee ner
ueewn Ùegie ceW heefjJele&ve nes ieÙee Deewj Fvekesâ yeerÛe keâesF&
GuuesKeveerÙe leeceü-hee<eeefCekeâ DeLeJee keâebmÙeÙegieerve ÛejCe
DeeÙee ner veneR~
 efve:mebosn cenehee<eeCe Ùegie ceW efveefce&le JemlegSb Deveskeâ ™heeW keâer nQ,
uesefkeâve Deeceleewj hej Ùes keâeues Deewj ueeue jbie kesâ yele&veeW Deewj
efJeefMe° Øekeâej kesâ ueesns kesâ DeewpeejeW kesâ ™he ceW heeF& ieF& nQ~
 Yeejle kesâ mebh etCe& ØeeÙeÉerheerÙe Yeeie ceW FveceW Skeâ
DeeMÛeÙe&pevekeâ Skeâ™helee heeF& peeleer nw~
efceóer kesâ yele&veeW ceW Mebkegâ Deekeâej Jeeues DeLeJee uethe
Jeeues {keäkeâve, veewleueer iegueomles, meeOeejCe keâšesj s,
šeWš eroej leMleefj Ùeeb efJeMes<e ™he mes heeF& peeleer nQ~
 ueesns kesâ GhekeâjCeeW ceW cegKÙe efkeâmceW Ùes nQ: DeeÌ[er heóer Jeeueer
kegâuneefÌ[Ùeeb, ojebleer, efleheeFÙeeb, ef$eMetue, yeuueceeW
kesâ efmejs, leueJeejW, oerheeW keâer KetbefšÙeeb, yeeCeeW kesâ efmejs
Deewj oerhe~
 IeesÌ[s kesâ meepe kesâ efnmmes Deewj IebefšÙeeb Yeer Deeceleewj hej
heeF& peeleer nQ~
 keâYeer keâYeer, cenehee<eeCe Ùegie kesâ DeJeMes<eeW kesâ meeLe
Fbõieeshe (keâevexefueÙeve) kesâ jsefKele cevekesâ, mJeCe& DeeYet<eCe
Deewj leebyeW leLee helLej keâer efJeefJeOe Øekeâej keâer JemlegSb Yeer heeF&
peeleer nQ~
NCERT-meej
 nceejer Jele&ceeve peevekeâejer kesâ Devegmeej Ssmee Øeleerle neslee nw
efkeâ Fve cenehee<eeCeerÙe mceejkeâeW mes Yeues ner Gvekeâe yeenjer
Deekeâej leLee DebleJe&mleg kegâÚ Yeer nes, ve kesâJeue ueewn Ùegie kesâ
ØeejbYe nesves kesâ meceÙe keâe DeLee&le Yeejle kesâ Fefleneme kesâ Gme
keâeue keâe helee Ûeuelee nw~
 peye ueesns kesâ DeewpeejeW Deewj Meem$eeW keâe Fmlesceeue Deeceleewj
hej nesves ueiee Lee, yeefukeâ Fvemes Gme meceÙe keâe Yeer helee
Ûeuelee nw peye mes keâeue-efveOee&efjle meeefnlÙe GheueyOe nesvee
Meg™ nes peelee nw~
 Fme Øekeâej Skeâ lejn mes Fve cenehee<eeCeeW kesâ meeLe nceeje
Øeeiewefleneefmekeâ Ùegie meceehle nes peelee nw Deewj Ssefleneefmekeâ
Ùegie ØeejbYe neslee nw~
 ÙeÅeefhe Ùen yeele keâeheâer no lekeâ mener nw, efkebâleg DeYeer Yeer
nceW Fme yeele keâer yenglg e keâce peevekeâejer nw efkeâ cenehee<eeCe
Ùegie kesâ ueesie kewâmes jnles Les, keäÙeeWefkeâ Ssmes efkeâmeer mLeue keâer
KegoeF& veneR ngF& nw~
 mJeeYeeefJekeâ ™he mes Fve cenehee<eeCeeW kesâ efvecee&leeDeeW keâer
peevekeâejer DeYeer Yeer GheueyOe veneR nw~
 mebmke=âle DeLeJee Øeeke=âle meeefnlÙe ØeeÛeerve leefceue meeefnlÙe
ceW MeJeeOeeve keâer Fve ØeLeeDeeW keâe kegâÚ JeCe&ve DeJeMÙe
efceuelee nw~
 cenehee<eeefCekeâ he=‰Yetecf e (Megalithic
Background)
Øeeiewelf eneefmekeâ Ùegie kesâ heMÛeele keâF& JemlegSb Sself eneefmekeâ Ùegie
kesâ DeejbYe keâer metÛevee osleer nw~ Ùes nQ: heâeueJeeues nue mes Kesleer
keâjves Jeeues «eeceerCe mecegoeÙeeW keâe yeÌ[s hewceeves hej
yemevee, jepeleb$e keâe ie"ve, meeceeefpekeâ JeieeX keâe
hevehevee, Oeeleg kesâ efmekeäkesâ keâe ØeÙeesie, uesKeve-keâuee keâe
ØeÛeueve SJeb efueefKele meeefnlÙe keâe DeejbYe~ FveceW mes keâesF&
Yeer yeele YeejleerÙe ØeeÙeÉerhe kesâ efmejs hej (efpemekeâe keWâõ mLeue nw
keâeJesjer [suše DebÛeue) F&mee-hetJe& otmejer meoer lekeâ veneR heeF&
peeleer nw~
 Fme meceÙe lekeâ Fme ØeeÙeÉerhe kesâ GÛÛe YeeieeW ceW Jes ueesie yemeles
Les pees cenehee<eeCe efvecee&lee (cesieeefueLe efyeu[j) keânueeles nQ~
 cenehee<eeCe efvecee&leeDeeW keâe helee nceW Gvekeâer ÙeLeeLe& yeefmleÙeeW
mes veneR Ûeuelee, pees yengle ner keâce efceueleer nQ, yeefukeâ
Gvekeâer keâyeÇeW mes Ûeuelee nw pees cenehee<eeCe keânueeleer nQ~
Fve keâyeÇeW keâes cenehee<eeCe FmeefueS keânles nQ efkeâ FvnW yeÌ[s-
yeÌ[s helLejeW kesâ šgkeâÌ[eW mes Iesj efoÙee peelee Lee~
( 442 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 leefceuevee[g kesâ oef#eCeer efpeueeW ceW jnves Jeeues ueesie ce=lekeâeW kesâ
DeefmLehebpej keâes ueeue keâueMe ceW [euekeâj ieºeW ceW oheâveeles Les~
 keâF& ceeceueeW ceW Ùes DeefmLehebpej helLejeW mes efIejs veneR Les,
Deewj oheâve keâer ieF& JemlegSb DeefOekeâ veneR Leer~
 Ùen keâueMe-MeJeeOeeve (Deve& yeefjÙeue) heefjheešer helLej
kesâ Iesjs Jeeues leeyetle MeJeeOeeve Ùee iele& MeJeeOeeve (efmemš
yeefjÙeue Ùee efheš yeefjÙeue ) keâer heefjheešer mes efYevve nw, pees
ke=â<Cee-ieesoeJejer Ieešer ceW ØeÛeefuele Leer~
 Jes ueesie keâF& lejn kesâ ce=odYeeC[eW keâe ØeÙeesie keâjles Les efpeveceW
ueeue ce=odYeeC[ Yeer Meeefceue nQ~
 uesefkeâve keâeuee-Je-ueeue ce=odYeeC[ Gve ueesieeW ceW DeefOekeâ
ØeÛeefuele ceeuetce heÌ[les nwb~
DeJeMÙe ner MeJe kesâ meeLe kegâÚ JemlegDeeW keâes Yeer oheâveeves keâer
ØeLee Ûeueves kesâ heerÚs keâe efJeMJeeme Lee efkeâ ce=leelcee keâes
hejueeskeâ ceW Gve meYeer JemlegDeeW keâer DeeJeMÙekeâlee heÌ[leer
nesieer~
 Fve JemlegDeeW mes nceW Gvekeâer peerefJekeâe kesâ meÇeWleeW keâe
DeeYeeme efceuelee nw~
 nce Gvekesâ yeeCee«e, yejÚs keâer veeskeâ, heâeJeÌ[s leLee nbefmeÙee
heeles nQ~ Ùes meYeer ueesns kesâ yeves nQ~
 Fve keâyeÇeW ceW ef$eMetue Yeer heeles nQ, pees yeeo ceW efMeJe kesâ
meeLe pegÌ[ ieÙee~
Fve keâyeÇeW mes keâce cee$ee ceW Kesleer kesâ Deewpeej, DeefOekeâ cee$ee
ceW ueÌ[eF& Deewj efMekeâej kesâ nefLeÙeej efceueles nQ~
 Fmemes ueef#ele neslee nw efkeâ cenehee<eeefCekeâ ueesie Gvvele
Kesleer veneR keâjles Les~
 cenehee<eeefCekeâ ueesie ØeeÙeÉerhe kesâ meejs TbÛes FueekeâeW ceW heeS
peeles nQ, uesefkeâve Gvekeâe peceeJe hetJeea DeebOeÇ ØeosMe Deewj
leefceuevee[g ceW DeefOekeâ Øeleerle neslee nw~
cenehee<eeefCekeâ mebmke=âefle keâe DeejbYe ueieYeie
1000 F&. het. mes ceevee pee mekeâlee nw~
 uesekf eâve keâF& ceeceueeW ceW Ssmee ceeuetce heÌ[lee nw efkeâ cenehee<eeCe
DeJemLee F&mee-hetJe& heebÛeJeerb meoer mes ueskeâj F&mee-hetJe&
henueer meoer lekeâ keâeÙece jner~
 kegâÚ yeeleeW ceW lees Ùen DeJemLee F&meJeer meved keâer DeejbefYekeâ
meefoÙeeW lekeâ efoKeeF& heÌ[leer nw~
 DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW ceW GefuueefKele Ûeesue, heeb[Ùd e Deewj kesâjueheg$e
(Ûesj) MeeÙeo Yeeweflekeâ mebmke=âefle keâer Gòej cenehee<eeefCekeâ
DeJemLee kesâ ueesie Les~
NCERT-meej
 cenehee<eeCeÙegieerve MeJeeOeeveeW keâer cegKÙe
efkeâmceW (Main types of Megalithic
Burials)
(i) iele&Ûe›eâ (efheš meke&âue) meceeefOeÙeeb : MeJe keâes henues ceebme
jefnle yevee efoÙee peelee Lee~ keâyeÇ keâer JemlegDeeW ceW yele&ve Deewj
ueesns keâer keâuee-JemlegSb Meeefceue nesleer LeeR leLee ieºs kesâ ÛeejeW
Deesj helLejeW keâe Skeâ Ûe›eâ yeveeÙee peelee Lee~
(ii) leeyetle (efmemš) : Fve meceeefOeÙeeW kesâ Deveskeâ Øekeâej nQ~
leeyetle «esveeFš keâer efMeueeDeeW mes yeveeS peeles Les, efpeve hej
PejesKes Jeeueer DeLeJee Gvekesâ efyevee Skeâ Ùee Skeâ mes DeefOekeâ
DeeÛÚeove-efMeueeSb (kewâhemšesve) nesleer LeeR~ leeyetleeW keâes hetjer
lejn mes DeLeJee DeeOee oheâveeÙee peelee Lee DeLeJee cee$e
ÛeóeveeW hej jKe efoÙee peelee Lee~ FveceW Skeâ DeLeJee Skeâ mes
DeefOekeâ MeJe nes mekeâles Les~ leeyetleeW kesâ ÛeejeW Deesj helLejeW kesâ
Skeâ DeLeJee Skeâ mes DeefOekeâ Ûe›eâ nesles Les~
(iii)
uesšjeFš keâ#e (ÛeQyej) : ceeueeyeej ceW «esveeFš
efMeueeDeeW kesâ mLeeve hej, uesšjeFš ceW Kegos meceeefO eÙeeW
kesâ keâ#e efceues nQ~
(iv) hebefòeâyeæ oerIee&Mce mlebYe (cesveefnj) : iegueyeiee& efpeues ceW
Deewj nwojeyeeo kesâ oef#eCe ceW yengle yeÌ[er mebKÙee ceW Jeiee&keâej
DeLeJee efJekeâCe& kesâ ™he ceW ueieeS ieS KeÌ[s helLej (cesveefnj)
heeS ieS nQ, efpevekeâer TbÛeeF& 2 mes 6 ceeršj lekeâ nw, uesefkeâve
keâMceerj ceW cesveefnj DeOe&-ieesueekeâej ™he ceW ueieeS
ieS nQ~
(v) mew›eâeshewâieme : efceóer (šsjekeâesše) kesâ yeves Fve heeÙesoej
keâueMeeW kesâ Thej keâF& yeej heMegDeeW kesâ efmej ueies efceues nQ,
uesefkeâve Ùes keâueMe Deece efjJeepe ceW veneR Les~
(vi) DeefmLe-keâueMe : ceebme nšeF& ieF& DeefmLeÙeeW keâes keâueMeeW ceW
oheâve keâjves keâer ØeLee iele veJehee<eeCe Ùegie mes Øeehle efJejemele
Øeleerle nesleer nw~
 Fve hej DeeÛÚeove efMeueeSb ueieeF& ngF& efceueer nQ DeLeJee
Fvekesâ ÛeejeW Deesj helLejeW kesâ Ûe›eâ yeves ngS nQ~
 Fve DeefmLe-keâueMeeW keâer mebKÙee hetJeea leš hej DeefOekeâ heeF&
ieF& nw~
 Fve keâyeÇeW mes, oheâveeS ieS ueesieeW kesâ ve kesâJeue DeefmLehebpej
yeefukeâ ce=odYeeC[ Deewj ueesns keâer JemlegSb Yeer efceueleer nQ~
hejbleg, pees Yeer nes ueesns kesâ ØeÙeesie kesâ yeeJepeto Ùes
cenehee<eeefCekeâ ueesie efv ecve keâejCeesW mes heneefÌ[ÙeeW
keâer {ueeveesW keâer MejCe uesles Les; pewmes-
yemeves kesâ efueS leLee MeJeeW keâes oheâveeves kesâ efueS
( 443 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 cenehee<eeefCekeâ ueesie Oeeve Deewj jeieer Ghepeeles Les, DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesK eeW ceW meeceüepÙe keâer meercee hej yemeves
 hejbleg Gvekeâer Kesleer yengle ner keâce peceerve hej nesleer Leer Deewj Jeeues efvecve meeceüepÙeeW keâe GuuesK e nw-
Jes Ieves pebieueeW ceW ÚeS jnves kesâ keâejCe cewoeveeW Ùee
efveÛeueer YetefceÙeeW ceW yeme venerb heeS~ Ûeesu eeW heeb[Ùd eeW kesâjueheg$eeW meefòeÙehegòeeW leeceüh eefCe&ÙeeW
Ùee ßeeru ebkeâe kesâ
jepÙe keâe yevevee Deewj meYÙelee efveJeeefm eÙeeW keâe ~

keâe GoÙe  DeMeeskeâ keâer GheefeOe ’’osJeeW keâe hÙeeje’’ keâes Skeâ leefceue
Formation of States and Rise jepee ves DeheveeÙee~
of Civilization  Ùes meye Oece& Deewj mebmke=âefle kesâ Øemeej keâe heefjCeece Lee~

mebYeJele: F&meJeer meve kesâ DeejbYe kesâ meeLe Ùee Gmemes kegâÚ
henues, Ùes ueesie TbÛeer Yetefce mes Glejkeâj GJe&j veoer IeeefšÙeeW ceW
DeeS Deewj keâÚejer [suše #es$eeW keâes leesÌ[keâj ke=âef<eÙeesiÙe
yeveeÙee~ yengle meejs JÙeeheejer Deewj efJepeslee ueesie leLee pewve, yeewæ
Deewj kegâÚ yeÇeÿeCe Oece& ØeÛeejkeâ Gòej mes Deekeâj ØeeÙeÉerhe
kesâ Úesj lekeâ hengbÛes~
 Gvekesâ meeLe DeeF& Yeeweflekeâ mebmke=âefle kesâ yengle-mes lelJeeW kesâ meeLe
Fve cenehee<eeCe ueesieeW keâe mebheke&â ngDee~
 yengle meejs JÙeeheejer Deewj efJ epeslee ueesie leLee pewve,
yeewæ Deewj kegâÚ yeÇeÿeCe Oece&ØeÛeejkeâeW Éeje ueeF& ieF&
Yeeweflekeâ mebmke=âefle mes cenehee<eeefCekeâ ueesieeW hej
efvecveefueefKele ØeYeeJe heÌ[ e; ÙeLee-
Oeeve jesh eveer keâer Deveskeâ ieebJe Deewj Gvekesâ yeerÛe Yeer
heefjheešer DeheveeF& veiej yemeeS meeceeefpekeâ Jeie&
Yeer yeve ieS~
 Gòej Deewj megotj oef#eCe, pees leefceuekeâce Ùee leefce<ekeâce
keânueelee nw, oesveeW kesâ yeerÛe meebmke=âeflekeâ SJeb DeeefLe&keâ mebyebOeeW
keâer mLeehevee F&.het. ÛeewLeer meoer mes yeÌ[W cenlJe keâer nes ieF&~
 oef#eCeeheLe DeLee&le oef#eCe keâes peeves Jeeuee jemlee Gòej JeeueeW kesâ
efueS ueeYeoeÙekeâ efmeæ nesves keâe keâejCe-oef#eCe mes Gòej JeeueeW
keâes meesvee ceesleer Deewj efJeefJeOe jlveeW keâe Øeehle nesvee Lee~
 pewveeW, yeewæeW, DeepeerJekeâeW Deewj yeÇeÿeCeeW leLee Fve meye kesâ
DevegÙeeefÙeÙeeW ves Øemeej keâe ceeie& ØeMemle efkeâÙee~ JÙeeheeefjÙeeW kesâ
keâeÙe&keâueeheeW mes Yeer ueeYe ngDee~
 OÙeeleJÙe nw efkeâ DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKe cegKÙe-cegKÙe ceneceeieeX
hej mLeeefhele efkeâS ieS~
 DeejbefYekeâ DeJemLee ceW ner iebiee kesâ cewoeve keâer mebmke=âefle keâe yengle
kegâÚ ØeYeeJe Gve veeefmlekeâ mebØeoeÙeeW kesâ keâeÙe&keâueehe kesâ peefjS,
efpevekeâe GuuesKe nceW ØeeÛeervelece leefceue-yeÇeÿeer DeefYeuesKeeW ceW
efceuelee nw, Yeueer-Yeebefle efoKeeF& heÌ[lee nw~
 yeÇeÿeefCekeâ ØeYeeJe Yeejer cee$ee ceW leefceuekeâce ceW Yeer hengbÛee,
hejbleg Ssmee JeemleJe ceW F&mee keâer ÛeewLeer meoer ceW Deekeâj
ngDee~
 keâeue›eâcesCe, leefceue mebmke=âefle kesâ Yeer yengle-mes lelJe Thej ceW
hewâues Deewj yeÇeÿeCe Oece& mebyebOeer «ebLeeW ceW keâeJesjer keâer ieCevee
osMe keâer heefJe$e veefoÙeeW ceW nesves ueieer~
 oef#eCe ceW pees leerve-leerve jepÙe yeves Jen leye lekeâ mebYeJe ve ngDee
nesiee, peye lekeâ pebieue keâes keâeškeâj meeheâ keâjves Deewj peeslekeâj
Kesleer keâjves kesâ keâece keâes Deemeeve yeveeves Jeeues ueesns keâe keâewMeue
ve hewâuee nesiee~
jesceve meeceüepÙe kesâ meeLe yeÌ{ les ngS JÙeeheej keâe Ùeesieoeve Yeer
efvecveefueefKele leerve jepÙeeW kesâ GoÙe ceW nw, Jes nwQ-
Ûeesue Ûesj heeb[dÙe

heešefueheg$e ceW  F&mee keâer henueer meoer mes ner leerveeW peveeW kesâ Meemekeâ Gme
jnves Jeeues heeb[dÙe DeeÙeele-efveÙee&le JÙeeheej mes ueeYe G"eles jns, pees Skeâ Deesj
cesiemLeveerpe osMe oef#eCe Yeejle kesâ mecegõ lešJeleea ØeosMe Deewj otmejer
keâes ceeuetce Deesj jesceve meeceüepÙe kesâ hetJeea GheefveJesMeeW, Keemekeâj
Lee~
efcemeÇ kesâ, yeerÛe Ûeuelee jne~
 DeejbefYekeâ mebiece «ebLe kesâ uesKekeâeW keâes iebiee Deewj meesve  YeejleerÙe ØeeÙeÉerhe keâe oef#eCeer Úesj, pees ke=â<Cee veoer kesâ oef#eCe
veoer %eele LeeR Deewj ceieOe meeceüepÙe keâer jepeOeeveer ceW heÌ[lee nw, leerve jepÙeeW ceW efJeYeòeâ Lee- Ûeesue, heeb[dÙe, Ûesj Ùee
heešefueheg$e Yeer %eele Leer~ kesâjue~

NCERT-meej ( 444 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 heeb[dÙe (The Pandya)
heeb[dÙeeW keâe GuuesKe meJe&ØeLece cesiemLeveerpe ves efkeâÙee
nw~ Gmeves keâne nw efkeâ Gvekeâe jepÙe ceesefleÙeeW kesâ efueS ceMentj
nw~ Jen Ùen Yeer yeleueelee nw efkeâ Fme jepÙe hej Skeâ m$eer keâe
Meemeve Lee, efpememes Ùen ueef#ele neslee nw efkeâ heeb[dÙe meceepe
hej kegâÚ ceele=leb$eelcekeâ ØeYeeJe Lee~
YeejleerÙe ØeeÙeÉerhe kesâ mego tj oef#eCe Deewj
heeb[dÙe oef# eCe-hetJ eea Yeeie ceW Lee~
jepÙe FvecesW ceesšs leewj hej leefceuevee[g kesâ
: DeeOegefvekeâ efle®vveJesu ueer, jeceveo
ØecegK e Deewj ceogjw efpeues Meeefceue Les~
leLÙe kewâjkesâ JÙeeheej JeeefCepÙe keâe yeÌ[ e kesWâõ Lee~
jepeOeeveer ceogjw ceW Leer, pees heòeve veiej Lee~
 F&mee keâer DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW leefceue-heefj<eoeW ceW mebkeâefuele
meeefnlÙe ceW, pees mebiece veece mes efJeKÙeele nw, heeb[dÙe jepeeDeeW
keâe GuuesKe nw; eEkeâleg GmeceW keâesF& ›eâceyeæ efJeJejCe veneR nw~
 Skeâ-oes heeb[dÙe efJepesleeDeeW keâe GuuesKe nw, efheâj Yeer mebiece
meeefnlÙe mes Øekeâš neslee nw efkeâ Ùen osMe OeveJeeve Deewj
mece=æ Lee~
 heeb[dÙe jepeeDeeW keâes jesceve meeceüepÙe kesâ meeLe JÙeeheej ceW ueeYe
neslee Lee Deewj GvneWves jesceve meceüeš Dee@iemšme kesâ ojyeej
ceW jepeotle Yespes~
 meceepe ceW yeÇeÿeCeeW keâe mLeeve GÛÛe Lee~ heeb[dÙe jepeeDeeW
ves F&mee keâer DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW Jewefokeâ Ùe%e efkeâS~
 Ûeesue (The Chola)
Ûeesue MeemekeâeW keâe DeeefOeHelÙe keâeJesjer veoer kesâ Leeues ([suše)
Deewj Gmekesâ Deeme-heeme kesâ #es$e hej Lee~ keâebÛeer keâe #es$e Yeer Fme
jepÙe keâe Yeeie Lee~ ØeejbeYf ekeâ ceOÙeÙegieerve keâeue ceW Fmes Ûeesueceb[ueced
Yeer keâne peelee Lee~ Ùen heeb[Ùd e jepÙe kesâ Gòej-hetJe& ceW efmLele Leer,
uesekf eâve yeeo ceW Fmes hegnej ceW mLeeveebleefjle keâj efoÙee ieÙee~
ÛeesueeW kesâ JewYeJe keâe cegKÙe meÇesle metleer keâheÌ[s
keâe JÙeeheej Lee~
 ÛeesueeW keâer jepeOeeveer ‘GjwÙetj’ metleer keâheÌ[s kesâ JÙeeheej
kesâ efueS ceMentj Leer~
 F&mee-hetJe& otmejer meoer kesâ ceOÙe ceW Sueeje veecekeâ Ûeesue jepee
ves ßeeruebkeâe hej efJepeÙe heÇehle keâer Deewj ueieYeie 50 Je<eeX
lekeâ Jeneb Meemeve efkeâÙee~
 ÛeesueeW keâe DeefOekeâ megefveefMÛele Fefleneme F&mee keâer otmejer meoer
ceW Gvekesâ ØeKÙeele jepee keâefjkeâeue mes Meg™ neslee nw~
NCERT-meej
keâefjkeâeue keâer oes ceneve GheueefyOeÙeeb Leerb -
Gmeves Ûesj Deewj heeb[dÙe jepeeDeeW keâer
mebÙegòeâ mesveeDeeW keâes keâjejer efMekeâmle oer,
leLee ßeeruebkeâe hej meheâueleehetJe&keâ
Dee›eâceCe efkeâÙee~
 keâefjkeâeue ves Ûesj Deewj heeb[dÙe jepÙeeW kesâ vesle=lJe kesâ DeOeerve ueieYeie
Skeâ ope&ve MeemekeâeW kesâ heefjmebIe keâes lebpeewj kesâ efvekeâš Jesvveer ceW
ngS Skeâ Yeer<eCe Ùegæ ceW hejeefpele efkeâÙee Deewj mecetÛes leefceue #es$e
hej Dehevee DeeefOehelÙe mLeeefhele efkeâÙee~
 Gmes Fme yeele keâe ßesÙe efoÙee peelee nw efkeâ Gmeves keâeJesjer
veoer kesâ efkeâveejeW hej 160 efkeâueesceeršj uebyes lešyebOe
yeveekeâj efmebÛeeF& keâer yeÌ[er-yeÌ[er venjeW keâe efvecee&Ce efkeâÙee~
 Gmeves keâeJesjer veoer kesâ cegneves hej efmLele megØeefmeæ
heòeve hegnej keâes megjef#ele yeveeÙee~
 hegnej keâer henÛeeve keâeJesjerheòevece mes keâer ieF& nw, pees ÛeesueeW
keâer otmejer jepeOeeveer Leer~ Ùen JÙeeheej Deewj JeeefCepÙe keâe
yengle yeÌ[e keWâõ Lee~
 GlKeveveeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ Gmekeâe ieesoeryeeÌ[e
([e@keâ) yengle efJeMeeue Lee~
 Ùes oesveeW ceneve efvecee&Ce-keâeÙe& cegKÙele: ßeeruebkeâe mes Ùegæ
yebeof ÙeeW kesâ ™he ceW ueeS ieS 12,000 cepeotjeW Éeje keâjeS
ieS~
 Fme meye kesâ heâuemJe™he, ke=âef<e, JÙeeheej, JeeefCepÙe, keâueeDeeW
Deewj efMeuheeW Deeefo keâe efJekeâeme ngDee~
meeefnlÙe Deewj efMe#ee keâe ceneve
mebj #ekeâ Lee~
keâefjkeâeue
 Jen Jewefokeâ Oece& keâe DevegÙeeÙeer Lee Deewj Gmeves Deveskeâ Jewefokeâ Ùe%e
efkeâS~
 keâefjkeâeue kesâ osneble kesâ yeeo, Ûeesue jepÙe ceW DeJÙeJemLee Deewj
Dejepekeâlee hewâue ieF&~
 Gmekesâ GòejeefOekeâejer yeÌ[s keâcepeesj Les Deewj jepeheefjJeej kesâ
meomÙe meòee Deewj heo-Øeeefhle kesâ efueS hejmhej ueÌ[les-
PeieÌ[les jnles Les~
 keâefjkeâeue kesâ yeeo otmeje SkeâcesJe jepee efpemes ceneve Meemekeâ kesâ
™he ceW peevee peelee nw, Fuuevepeslemesefvve Lee, efpemeves Ûesj
MeemekeâeW kesâ oes ogieeX hej keâypee efkeâÙee~
 eEkeâleg leLÙe Ùen nw efkeâ keâefjkeâeue kesâ yeeo Ûeesue meeceüepÙe
keâe heleve nes ieÙee Deewj Ûesj leLee heeb[dÙe MeemekeâeW ves
Ûeesue jepÙe keâes vegkeâmeeve hengbÛeekeâj Deheves jepÙe#es$eeW keâe
efJemleej efkeâÙee~
( 445 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 heuueJeeW mes hejeefpele nesves kesâ heMÛeele, ÛeewLeer mes veewJeeR
Meleeyoer F&. lekeâ keâer DeJeefOe ceW Ûeesue jepeJebMe keâe Üeme
neslee ieÙee Deewj Jen Skeâ Úesše-mee jepeheefjJeej yevekeâj jn
ieÙee~
 Ûesj (The Chera)
Ûesj Ùee kesâjue osMe, heeb[dÙe #es$e kesâ heefMÛece Deewj Gòej ceW
DeJeefmLele Lee~ GmeceW mecegõ Deewj keâeWkeâCe heJe&le ceeuee kesâ yeerÛe
Skeâ mebkeâjer-meer heóer heÌ[leer Leer, efpemeceW DeeOegefvekeâ kesâjue Deewj
leefceuevee[g jepÙe keâe DebMe Lee~
 F&mee keâer DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW Ûesj #es$e keâe cenlJe Glevee ner
Lee, efpelevee ÛeesueeW Deewj heeb[dÙeeW keâe~
 ÛesjeW keâer Øeieefle jesceve ueesieeW kesâ meeLe JÙeeheej kesâ
keâejCe ngF&~
cegefpeefjme ceW jesceveeW ves Deheves efnleeW keâer j#ee kesâ efueS mesvee
keâer oes šgkeâefÌ[Ùeeb mLeeefhele keâer LeeR~
 cegefpeefjme keâer henÛeeve Ûesj #es$e ceW keâebieveesj mes keâer peeleer
nw~
 keâne peelee nw efkeâ GvneWves Jeneb Dee@iemšme keâe cebefoj Yeer
yeveJeeÙee Lee~
 ÛesjeW keâe Fefleneme ÛeesueeW Deewj heeb[ÙeeW kesâ meeLe efvejblej
Ùegæ keâe Fefleneme nw~
 ÙeÅeefhe ÛesjeW ves Ûeesue vejsMe keâefjkeâeue kesâ efhelee keâe JeOe
keâj efoÙee, uesefkeâve Ûesj vejsMe keâes Yeer Deheveer peeve iebJeeveer
heÌ[er~
 yeeo ceW, oesveeW jepÙe kegâÚ meceÙe kesâ efueS efce$e yeve ieS
Deewj Deblele: oesveeW JewJeeefnkeâ mebyebOe mes Yeer pegÌ[ ieS~
 Deeies Ûeuekeâj Ûesj jepee ves ÛeesueeW kesâ efJe®æ heeb[Ùe
MeemekeâeW mes ie"peesÌ[ efkeâÙee, uesefkeâve ÛeesueeW ves oesveeW keâes
nje efoÙee~
 keâne peelee nw efkeâ Ûesj jepee ves heer" ceW IeeJe ueieves
kesâ keâejCe ueppeeJeMe DeelcenlÙee keâj ueer~
Ûesj keâefJ eÙeeW kesâ Devegm eej Gvekeâe
MesvegiegšdšgJeve meyemes yeÌ[e jepee Lee~
keâess ueeue Ùee Yeuee Ûesj Yeer
keâne peelee Lee~
 Gmeves Deheves Me$egDeeW keâe mebnej efkeâÙee Deewj Deheves YeeF& keâes
megjef#ele ™he ceW jepeefmebnemeve hej yew"e efoÙee~
 keâne peelee nw efkeâ Gmeves Gòej efoMee ceW ÛeÌ{eF& keâer Deewj
iebiee keâes heej efkeâÙee~ uesefkeâve Ùen meye Deeflejbefpele ueielee nw~
 F&mee keâer otmejer meoer kesâ yeeo Ûesj Meefòeâ keâe Üeme ngDee Deewj
Gmekesâ yeeo F&mee keâer Dee"JeeR meoer lekeâ Gvekesâ Fefleneme kesâ yeejs
ceW kegâÚ Yeer %eele veneR nw~
NCERT-meej ( 446 )
heeb[Ùd e, Ûeesue Deewj Ûesj jepÙeeW kesâ jepeveerelf ekeâ Fefleneme keâer
cegKÙe efoueÛemheer kesâ keâejCe Fvekesâ yeerÛe hejmhej nesves Jeeues Ùegæ
leLee Fvekeâe ßeeruebkeâe kesâ meeLe ueieeleej Ùegæ nesles jns~
 ÙegæeW kesâ keâejCe Ùes jepÙe keâcepeesj lees DeJeMÙe ngS, hejbleg Deheves
Øeeke=âeflekeâ mebmeeOeveeW Deewj efJeosMeer JÙeeheej mes keâeheâer ueeYe G"eles
jns~
 Jes cemeeues, efJeMes<ekeâj ieesue efceÛe& Ghepeeles Les, efpevekeâer
heefMÛeceer ogefveÙee ceW yengle ceebie Leer~
 GvnW Deheves neefLeÙeeW mes oeble efceueles Les, pees heefMÛece ceW
keâeheâer cetuÙeJeeve mecePes peeles Les~
 mecegõ mes ceesleer Øeehle nesles Les Deewj KeeveeW mes jlve
Deewj Fve oesveeW ÛeerpeeW keâe efveÙee&le heefMÛeceer osMeeW ceW Yeejer
cee$ee ceW neslee Lee~
 Fvekesâ DeueeJee Jes ceueceue Deewj jsMece Yeer hewoe keâjles
Les~
 keâne peelee nw efkeâ Gvekeâe metleer keâheÌ[e meebhe kesâ keWâÛegue
pewmee heleuee neslee Lee~
 ØeeÛeerve leefceue keâeJÙeeW ceW jsMece kesâ Thej lejn-lejn keâer
vekeäkeâeMeeroej yegveeF& keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~
Skeâ Deesj Ùetveeveer Ùee efcemeÇ
DelÙeble ØeeÛeerve meceÙe nsuesefveefmškeâ Deewj Dejye kesâ
mes ner leefceue jepÙe kesâ meeLe~
ueesie JÙeeheej keâjles Les- otmejer Deesj ceueÙe Éerhe
mecetn Deewj Jeneb mes
Ûeerve kesâ meeLe ~
JÙeeheej kesâ heâuemJe™he kegâÚ ØecegK e JemlegDeeW kesâ veece
Ùetveeveer Yee<ee ceW leefceue Yee<ee mes efueS ieS nQ; ÙeLee-
ÛeeJeue DeojKe oeueÛeerveer
 peye F&mee keâer henueer meoer kesâ Deeme-heeme ‘efcemeÇ’ jesce
keâe Øeeble nes ieÙee Deewj ceevemetve keâe helee ueie ieÙee, leye
Fme JÙeeheej keâes Deheej yeue efceuee~ .
 Fme lejn F&mee keâer DeejbefYekeâ {eF& meefoÙeeW lekeâ jesce kesâ
meeLe oef#eCe kesâ jepÙeeW keâe ueeYeØeo JÙeeheej Ûeuelee jne~
 eEkeâleg Fme JÙeeheej ceW Üeme nesves kesâ meeLe Fve jepÙeeW keâe
efmeleeje Yeer [tyelee ieÙee~
 mLeeveerÙe Deewj megotj oesveeW lejn keâe JÙeeheej jepekeâes<e kesâ efueS
yengle ner cenlJehetCe& meÇels e Lee~
 nceW ceeuetce nw efkeâ Ûegbieer DeefOekeâejer hegnej ceW efkeâme lejn keâece
keâjles Les~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 pees meewoeiej ceeue ueskeâj Skeâ peien mes otmejer peien
Ietceles jnles Les, Gvemes Yeer heejieceve Megukeâ Jemetue efkeâÙee
peelee Lee~
 meewoeiejeW keâer megj#ee leLee lemkeâjer jeskeâves kesâ efueS meÌ[keâeW
hej mewefvekeâ ueieeleej Ûeewkeâmeer keâjles jnles Les~
 Ùegæ ceW neLe ueies ceeue mes Yeer jepekeâes<e ceW Je=efæ nesleer Leer~
 hejbleg Ùegæ Deewj jepeJÙeJemLee keâe JeemleefJekeâ DeeOeej ke=âef<e
mes nesves Jeeueer efveÙeefcele DeeÙe ner Lee~
 Kesleer keâer Ghepe keâe efkeâlevee efnmmee jepee keâe heeJevee neslee Lee
Deewj efkeâlevee Jemetuee peelee Lee, Fmekeâer mhe° peevekeâejer veneR nw~
 ØeeÙeÉerhe keâe efmeje Deewj Gmemes ueies #es$e yengle ner GhepeeT Les~
 Kesl eeW ceW efvecve GhepeW nesleer LeeR-
Oeeve jeieer F&Ke
 keâe@Jesjer [suše kesâ yeejs ceW keâneJele nw efkeâ efpeleveer peceerve
ceW Skeâ neLeer uesš mekeâlee nw Gleveer peceerve meele
DeeoefceÙeeW keâe hesš Yej mekeâleer nw~
Fve meYeer kesâ Deefleefjòeâ, leefceue ØeosMe ceW Deveepe, heâue,

ieesue efceÛe& Deewj nuoer keâer Ghepe nesleer Leer~
 Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ Fve meYeer GhepeeW ceW jepee keâe DebMe
neslee Lee~
 mhe°le: efkeâmeeveeW mes Jemetues ieS keâjeW mes jepÙe Deheveer mesvee
jKelee Lee~
 mesvee ceW jnles Les-
yewu e pegles jLe neLeer IegÌ[meJeej SJeb hewoue efm eheener
 Ùegæ ceW neLeer cenlJehetCe& Yetefcekeâe efveYeeles Les~
 heeb[dÙe jepÙe ceW IeesÌ[s mecegõ kesâ jemles yeenj mes cebieeS
peeles Les~
 meeceble Deewj jepekegâceej Ùee mesveeheefle neLeer hej ÛeÌ{les, Deewj
mesveeveer (keâceeb[j) jLe hej~
 hewoue efmeheener Deewj IegÌ[meJeej heebJe keâer j#ee kesâ efueS
ÛeceÌ[s keâer hevener (petlee) henveles Les~
meeceeefpekeâ JeieerakeâjCe keâe GoÙe
(Rise of Social Classification)
JÙeeheej mes, Ùegæ ceW neLe ueies Oeve mes Deewj Kesleer keâer Ghepe
Deefpe&le DeeÙe mes jepee JesleveYeesieer mewefvekeâeW keâe ÛeejCeeW Deewj
hegjesefnleeW keâe mebhees<eCe keâjlee Lee~
 efpeveceW cegKÙele: yeÇeÿeCe jnles Les, leefceue Yetefce mes yeÇeÿeCe keâe
oMe&ve meyemes henues mebiece Ùegie ceW neslee nw~
 DeeoMe& jepee Jen neslee Lee, pees yeÇeÿeCe keâes keâYeer meleeS
veneR~
NCERT-meej ( 447 )
Deveskeâ yeÇeÿeCe keâefJe Les Deewj keâefJelee jÛeves kesâ efueS jepee
GoejleehetJe&keâ GvnW hegjmkeâej oslee Lee~
 keâne peelee nw efkeâ jepee keâefjkeâeue ves Skeâ keâefJe keâes
16,00,000 mJeCe& cegõeDeeW mes hegjmke=âle efkeâÙee Lee, hej Ùen
DeefleMeÙeesefòeâ ueieleer nw~
 mJeCe& kesâ Deefleefjòeâ, keâefJeÙeeW Deewj YeešeW keâes vekeâo,
Yetefce, jLe, IeesÌ[s Deewj neLeer Yeer efoS peeles Les~
 leefceue yeÇeÿeCe ceefoje heerles Deewj ceebme Keeles Les~
 #eef$eÙe Deewj JewMÙe mebiece meeefnlÙe ceW efveÙeefcele JeCe& kesâ
™he ceW efoKeeF& osles nQ, eEkeâleg ÙeesæeDeeW keâe Jeie& jepeJÙeJemLee
Deewj meceepe keâe cenlJehetCe& Debie Lee~
Sveeef[
mesveeOÙe#eeW keâes
DeewheÛeeefjkeâ keâer
Deveg‰eve kesâ meeLe GheeefOe
oer peeleer Leer-
 Ûeesue Deewj heeb[dÙe oesveeW jepÙeeW ceW Demewefvekeâ Deewj mewefvekeâ oesveeW
lejn kesâ DeefOekeâeefjÙeeW kesâ heo hej jKes peeles Les~
 Meemekeâ Jeie& keâes ‘Dejmej’ keâne peelee Lee Deewj Gme Jeie&
kesâ ueesieeW keâe JeuueeueeW mes JewJeeefnkeâ mebyebOe neslee Lee, peyeefkeâ
‘Jeuueeue’ ÛeewLeer peeefle ceW Deeles Les~
 DeefOekeâlej Yetefce JeuueeueeW kesâ neLe ceW Leer Deewj GvneR mes
efkeâmeeve Jeie& yevee Lee~ GveceW Oeveer Deewj iejerye oesveeW Les~
 Oeveer ueesie Kego Kesleer veneR keâjles Les, Ùen keâece Jes cepeotjeW
mes keâjeles Les~

keâ[wefmeÙej Fvekeâer nwefmeÙele keâjerye-keâjerye
(meyemes efveÛeues iegueeceeW pewm eer Leer~
Jeie& kesâ ueesie) Kesle-cepeotj keâe keâece keâjles Les~
 kegâÚ keâejeriej Kesle cepeotj Jeie& kesâ Yeer Les~

Kesle-cepeotj Les ,
hesefjÙeej heMeg keâer Keeue Ùee Ûece& keâe keâece Yeer keâjles Les
ueesie Deewj ÛešeF& kesâ ™he ceW Gmekeâe Fmlesceeue
keâjles Les~
 keâF& DeblÙepe Deewj JeveJeemeer pevepeeleerÙe ueesie DelÙeble oefjõ Deewj
DeeEkeâÛeve Les~
 mebiece Ùegie ceW nce megmhe° meeceeefpekeâ efJe<eceleeSb heeles nQ~
 Oeveer ueesie FËš Deewj megKeea kesâ cekeâeveeW ceW jnles Les Deewj
iejerye ueesie PegefiieÙeeW Deewj PeesheefÌ[ÙeeW ceW~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 veiejeW ceW Oeveer JÙeeheejer ueesie Deheves Iej kesâ Thejer leuues ceW jnles
Les~
 uesefkeâve Ùen %eele veneR nw efkeâ meeceeefpekeâ efJe<ecelee yeveeS
jKeves ceW Oece& Deewj Deveg‰eve keâe neLe Lee Ùee veneR~
 nce yeÇeÿeCe Deewj #eef$eÙe keâes lees peeefle kesâ ™he ceW mLeeefhele
nesles heeles nQ, hejbleg yeeo ceW efpeme lejn keâe ØeKej peeefle Yeso
efoKeeF& oslee nw, Jen DeejbefYekeâ mebiece Ùegie ceW veneR Lee~
yeÇeÿeCe mebmke=âefle keâe DeejbYe
(Beginning of the Brahmin Culture)
leefceue osMe ceW, F&meJeer meve keâer DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW
pees jepÙe Deewj meceepe mLeeefhele ngS, Gvekeâe efJekeâeme yeÇeÿeCe
mebmke=âefle kesâ ØeYeeJe mes ngDee~
leefceue osMe ceW F&meJeer meve keâer DeejbefYekeâ meefo ÙeeW ceW mLeeefhele
jepÙe Deewj meceepe keâe efJekeâeme ØeejbYe ngD ee-
 mekeâlee nw—
yeÇeÿeCe mebmke=âefle kesâ ØeYeeJe mes
 uesefkeâve Ùen ØeYeeJe leefceue Yetefce kesâ Skeâ Úesšs-mes Yeeie Deewj
meceepe kesâ Thejer JeieeX lekeâ ner meerefcele Lee~ jepee Jewefokeâ
Ùe%e keâjles Les~ Jesoevegjeieer yeÇeÿeCe ueesie Meem$eeLe& keâjles
Les~
heneÌ[er ØeosMeeW kesâ ueesi eeW kesâ cegKÙe mLeeveerÙe
osJ elee Les~
ceg® ieve
DeejbeYf ekeâ ceOÙe keâeue ceW megyeÇeceefveÙece Ùee
megyeÇÿeCÙece keânueeves ueies Les~
 efJe<Ceg keâer hetpee keâe Yeer GuuesKe nw, uesefkeâve Ùen hejbheje
yeeo ceW Ûeueer nesieer~
 ce=lekeâeW keâes peerJeveesheÙeesieer JemlegSb Deefhe&le keâjves keâer
cenehee<eeefCekeâ ØeLee Ûeueleer jner~ ueesie ce=lekeâ keâes Oeeve
ÛeÌ{eles Les~
 MeJeoen keâer ØeLee DeejbYe ngF&, hejbleg cenehee<eeCe DeJemLee
mes Ûeueer Dee jner oheâveeves keâer ØeLee meceehle veneR ngF&~
 leefceue Yee<ee Deewj mebiece meeefnlÙe (Tamil
Language and Sangam
Literature)
Ssefleneefmekeâ keâeue kesâ DeejbYe ceW leefceue ueesieeW kesâ peerJeve kesâ
mebyebOe ceW pees kegâÚ keâne ieÙee nw Gmekeâe DeeOeej mebiece meeefnlÙe
nw~ OÙeeleJÙe nw efkeâ-
leefceue keâefJeÙeeW keâe mebIe Ùee meccesueve Lee~
mebiece
 mebYeJele: efkeâmeer meeceble Ùee jepee kesâ DeeßeÙe ceW
DeeÙeesefpele neslee Lee~
hejbleg Ùen %eele veneR nw efkeâ mebieceeW keâer mebKÙee efkeâleveer Leer
Deewj keâye-keâye yew"keWâ nesleer LeeR~
 F&mee keâer Dee"JeeR meoer ceW efueKeer ieF& mebiece keâer leefceue
šerkeâeDeeW ceW keâne ieÙee nw efkeâ leerve mebiece 9,990 Je<e& lekeâ
Ûeueles jns~
 GveceW 8,598 keâefJe pegšs Deewj 197 heeb[dÙe jepee Gvekesâ
mebhees<ekeâ Les~
 Ùen meye Ûejce meercee keâe Deeflejbpeve cee$e nw~
 kesâJeue Flevee ner keâne pee mekeâlee nw efkeâ ceogjw ceW mebiece
jepeeßeÙe ceW DeeÙeesefpele nesles Les~
 Fve meccesueveeW Éeje jefÛele mebiece meeefnlÙe, pees GheueyOe nw,
ueieYeie 300 F&. Deewj 600 F&. kesâ yeerÛe mebkeâefuele efkeâÙee ieÙee~
 hejbleg Fmekesâ kegâÚ Yeeie yengle hegjeves, keâce-mes-keâce F&mee-hetJe&
otmejer meoer kesâ Øeleerle nesles nQ~
mebiece meeefnlÙe ceesšs leewj hej oes mecetn eW ceW yeebše pee
DeeKÙeeveelcekeâ «ebLe GheosMeelcekeâ «ebLe
cesu ekeâCekeäkegâ DeLee&le De"ejn keâeru e keâCekeäkegâ
cegK Ùe «ebLe keânueeles nQ~ DeLee&le
FveceW De"ejn cegKÙe «ebLe nQ : De"ejn ueIeg
Dee" heÅe mebkeâueve Deewj «ebLe keânueeles nQ~
ome «eecÙe ieerle~
 mebiece «ebLeeW ceW meeceeefpekeâ efJekeâeme keâer
Peuekeâ (Glimpses of Social
Development in Sangam Texts)
DeeKÙeeveelcekeâ SJeb GheosMeelcekeâ oesveeW lejn kesâ mebiece «ebLeeW
ceW meeceeefpekeâ efJekeâeme keâer keâF& DeJemLeeSb efoKeeF& osleer nQ~
DeeKÙeelcekeâ «ebLeeW keâes JeerjieeLee keâeJÙe keânles nQ, FmeceW Jeerj
heg®<eeW keâer keâerefle& keâe ieeve efkeâÙee ieÙee nw~
 efvejblej Ûeue jns ÙegæeW Deewj heMegnjCeeW keâe yeejbyeej GuuesKe
nw~ Fmemes helee Ûeuelee nw efkeâ leefceue ueesie DeejbYe ceW heMegÛeejkeâ
Les~
 DeejbeYf ekeâ cenehee<eeCe peerJeve keâe DeeYeeme mebiece meeefnlÙe ceW
efceuelee nw~
 meyemes hegjeves cenehee<eeefCekeâ ueesie cetuele: heMegÛeejkeâ efMekeâejer
Ùee ceÚgS ceeuetce nesles nQ~ neueebefkeâ Jes ÛeeJeue Yeer hewoe
keâjles Les~
 ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle kesâ keâF& hegjemLeueeW mes nbefmeÙee Deewj heâeJeÌ[s
lees efceues nQ, uesefkeâve heâeue keâe DeYeeJe pewmee nw~

NCERT-meej ( 448 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ØeeÙeÉerh eerÙe Yeejle mes efceueves Jeeueer ueesns keâer JemlegSb - Øeefleefyebye nw F&meJeer meve keâer ØeejbefYekeâ
GheosMeelcekeâ meefo ÙeeW keâe,
keâeruekeâ (heâvveer) uebyeer leueJeej
iebÇLeeW ceW - DeeÛeej-
meheeš mesuš yeÚea ve kesâJeue jepee Deewj
yeeCee«e Ketbšer efveÙece jepemeYee kesâ efueS, yeefukeâ
Metuee«e ne@m e&efyeš (horsebit) yeleeS ieS efJ eefJ eOe meeceeefpekeâ Deewj
nQ JÙeeJemeeefÙekeâ JeieeX kesâ efueS~
Ùes nefLeÙeej cegKÙele: Ùegæ Deewj efMekeâej kesâ nQ~ Fmekeâe
kegâÚ Øeefle™he mebiece meeefnlÙe ceW efceuelee nw, efpemeceW efvejblej  Ùen meye F&mee keâer ÛeewLeer meoer kesâ yeeo ner mebYeJe ngDee nesiee
ÙegæeW Deewj heMegnjCeeW keâer ÛeÛee& nw~ peye heuueJe jepeeDeeW kesâ DeeßeÙe ceW yeÌ[er mebKÙee ceW
 mebiece iebÇLeeW mes Øekeâš neslee nw efkeâ Ùegæ keâer uetš mes ueesieeW keâe yeÇeÿeCe DeeS~
DeÛÚe efveJee&n neslee Lee~  GheosMeelcekeâ «ebLeeW ceW «eeceoeve keâe leLee jepeeDeeW kesâ metÙe&JebMe
 mebiece ieÇbLees cesb Ùen Yeer keâne ieÙee nw efkeâ peye Jeerj cejlee nw, Deewj ÛebõJebMe keâe Yeer GuuesKe nw~
lees Jen helLej kesâ šgkeâÌ[s kesâ leguÙe nes peelee nw~  Ùen ØeLee Gòej Yeejle ceW F&mee keâer Ú"er meoer kesâ Deeme-
 Ùen nceW helLej kesâ šgkeâÌ[eW kesâ Gme Iesjs keâer Ùeeo efoueelee nw, pees
heeme Meg™ ngF& Leer~
cenehee<eeefCekeâ ueesieeW keâer keâyeÇeW hej yeveeS peeles Les~
mebiece Ùegie keâer Skeâ heÇLee Leer~ mebiece «ebLeeW kesâ Deefleefjòeâ cenlJehetCe& «ebLe

Jeerjkeâue ieeÙe Ùee DevÙe JemlegDeeW kesâ efueS ueÌ[les-

leesu ekeâeefh heÙece efle®kegâjue
ueÌ[les cejves JeeueesW kesâ efueS mceejkeâ mJe™he
Jeerj-Øemlej KeÌ[e efkeâÙee peelee Lee~ Ùen JÙeekeâjCe Deewj FmeceW oeMe&efvekeâ
Deuebkeâej Meem$e efJ eÛeej Deewj
 mebYeJe nw efkeâ mebiece meeefnlÙe ceW JeefCe&le meeceeefpekeâ efJekeâeme keâer keâe «ebLe nw~ metefòeâÙeeb nQ~
DeejbefYekeâ DeJemLee cenehee<eeCe Ùegie kesâ DeejbYe mes mebyeæ nes~ leefceue Yee<ee kesâ oes efM euehheefokeâejce
 nceW DeeKÙeeveelcekeâ mebiece «ebLeeW mes kegâÚ peevekeâejer jepÙe Øeefmeæ cenekeâeJÙe
nQ- ceefCeceskeâuew
kesâ ie"ve kesâ yeejs ceW Yeer efceueleer nw, efpemeceW mesvee kesâ veece
hej ÙeesæeDeeW kesâ oue cee$e nesles Les leLee keâj-meb«en ØeCeeueer  Fve oesveeW keâer jÛevee F&mee keâer Ú"eR meoer kesâ Deemeheeme
Deewj vÙeeÙe-JÙeJemLee DeejbeYf ekeâ DeJemLee ceW Leer~ ngF&~
DeeKÙeeveelcekeâ mebiece «ebLeeW mes nceW peevekeâejer leefceue meeefnlÙe keâe GppJeuelece
efceueleer nw- jlve ceevee peelee nw~
efMeuehheefokeâejce
JÙeeheejer FmeceW Skeâ Øesce-keâLee JeefCe&le nw~
efMeuheer
JeefCekeâ SJeb keâe jefÛeÙelee mebYeJele: pewve Lee Deewj Jen leefceue osMe kesâ
ke=â<ekeâ Jeie& kesâ yeejs ceW~ meYeer jepÙeeW keâes keâLee-mLeue yeveevee Ûeenlee Lee~
 Fve «ebLeeW ceW efvecve veiejeW keâe GuuesKe  ‘eqMeuehheefokeâejce’ cenekeâeJÙe ceW JeefCe&le keâLee ceW
efceuelee nw-
keâesJeueve veecekeâ Skeâ Deceerj Éeje Deheveer kegâueerve
keâebÛeer keâesjkeâF& ceogjw hegnej GjwÙetj Deeefo~ Oece&helveer keâvveieer keâer Ghes#ee keâjkesâ keâeJesjerheóvece keâer
 GveceW hegnej Ùee keâeJesjerheóvece meyemes DeefOekeâ Øeefmeæ ceeOeJeer veecekeâ JesMÙee mes Gmekesâ Øesce keâe JeCe&ve nw~
Lee~
Oeeefce&keâ DeefOekeâ nw, meeefneflÙekeâ keâce~
 mebiece «ebLeeW ceW efpeve veiejeW Deewj DeeefLe&keâ keâeÙe&keâueeheeW keâer
ÛeÛee& nw, Gvekeâer hegef° Ùetveeveer Deewj jesceve efJeJejCeeW leLee keâe jÛeefÙelee ceogje keâe Skeâ yeefveÙee nw,
ceefCeceskeâuew
mebiece mLeueeW hej ngF& KegoeF& mes Yeer nesleer nw~ pees Deveepe keâe JÙeeheej keâjlee Lee~
cenekeâeJÙe
 mebiece «ebLeeW keâe yengle kegâÚ DebMe, efpeveceW GheosMeelcekeâ DebMe ceW keâesJeueve Deewj ceeOeJeer kesâ mebiece mes
Yeer Meeefceue nQ, mebmke=âle Deewj Øeeke=âle peeveves Jeeues yeÇeÿeCe Glhevve keâvÙee kesâ meenefmekeâ peerJ eve keâe
hebef[leeW keâer jÛeveeSb nQ~ JeCe&ve nw~

NCERT-meej ( 449 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 oesveeW cenekeâeJÙeeW keâer ØemleeJevee ceW keâne ieÙee nw efkeâ oesveeW kesâ
uesKekeâ F&mee keâer otmejer meoer ceW jepe keâjves Jeeues Ûesj
jepee mesvegiegšdšgJeve kesâ efce$e Deewj mecekeâeueerve Les~
Ùes oesveeW cenekeâeJÙe Gleves ØeeÛeerve lees veneR nes mekeâles nQ, keäÙeeWekf eâ

FveceW F&mee keâer Ú"er meoer lekeâ kesâ leefceueeW kesâ meeceeefpekeâ
Deewj DeeefLe&keâ peerJeve keâe DeeYeeme efceuelee nw~
 FmeceW mebosn veneR nw efkeâ leefceue ueesie F&meJeer meve kesâ DeejbYe
kesâ henues mes ner efueKevee peeveles Les~
 yeÇeÿeer efueefhe ceW efueKes 75 mes Yeer DeefOekeâ Úesšs-Úesšs
DeefYeuesKe Øeeke=âeflekeâ iegheâeDeeW ceW, efJeMes<ekeâj ceogjw ØeosMe
ceW heeS ieS nQ~ FveceW Øeeke=âle MeyoeW mes efceefßele leefceue
Yee<ee keâe ØeeÛeervelece mJe™he efoKeeF& oslee nw~
 Ùes F&mee-hetJe& otmejer-henueer meefoÙeeW kesâ nQ, peye pewve
Deewj yeewæ Oece& ØeÛeejkeâeW keâe Fme Fueekesâ ceW ØeJesMe
ngDee~
 keâF& mLeeveeW Hej neue ceW ngS GlKeveveeW ceW DeefYeefueefKele
ce=odYeeC[eW kesâ šgkeâÌ[s heeS ieS nQ~ Fvemes helee Ûeuelee nw efkeâ
F&meJeer meve kesâ DeejbYe ceW leefceue Yee<ee kewâmeer Leer~
 Dele: FmeceW keâesF& DeeMÛeÙe& veneR efkeâ mebiece meeefnlÙe kesâ ØeÛegj
DebMe F&meJeer meve keâer DeejbeYf ekeâ meefoÙeeW ceW efueKes ieS, neueebekf eâ
Gvekeâe Debelf ece mebkeâueve 600 F&. kesâ Deeme-heeme ngDee~
ØeeÙeÉerhe ceW veS jepÙeeW keâe ie"ve
(Formation of new States in the Peninsula)
ueieYeie 300 F&. mes 750 F&. lekeâ keâe keâeue eEJeOÙe mes oef#eCe
kesâ ØeosMeeW ceW efÉleerÙe Ssefleneefmekeâ ÛejCe keâne pee mekeâlee nw~
Fme keâeue ceW ØeLece Ssefleneefmekeâ ÛejCe (ueieYeie F&mee-hetJe&
200 mes 300 F&. lekeâ) Jeeueer Øeef›eâÙeeSb Ûeueleer jneR, eEkeâleg
kegâÚ Ssmes ue#eCe Yeer efoKeeF& osles nQ, pees Sself eneefmekeâ ÛejCe ceW
keâce cenlJe kesâ veneR Les~
 ØeLece ÛejCe ceW nce okeäkeâve hej meeleJeenveeW kesâ leLee leefceuevee[g
kesâ oef#eCeer efpeueeW hej leefceue jepÙeeW kesâ yeÌ{les ngS ØeYeglJe heeles nQ~
okeäkeâve Deewj oef#eCe Yeejle (300 F&.-
600 F&.) Deccan and South India (300-
600A.D.)
Gme keâeue ceW Gòejer leefceuevee[g, oef#eCeer keâvee&škeâ,
ceneje°^ leLee ieesoeJejer-ceneveoer oesDeeye kesâ Meemekeâ
Deheves #es$eeW mes yeenj jepeveereflekeâ meòee keâe oeJee keâjles Les,
Gvekesâ Deheves jepÙe veneR Les~ Deye Fve #es$eeW ceW leLee efJeoYe& ceW Yeer
300 F&. mes 600 F&. kesâ yeerÛe ueieYeie DeeOee ope&ve jepÙe Gefole
ngS, efpevekeâe helee nceW Devegoeve-he$eeW mes Ûeuelee nw~
NCERT-meej
keâeue›eâcesC e, meeleJeerR meoer kesâ DeejbYe lekeâ
leerve ØecegKe jepÙe Gefole ngS
keâebÛ eer kesâ yeeoeceer kesâ ceogj w kesâ
heuueJe Ûeeuegk eäÙe heeb[Ùd e
 ØeLece Ssefleneefmekeâ ÛejCe ceW efJeefJeOe efMeuheeW keâe GodYeJe
ngDee Deebleefjkeâ Deewj efJeosMeer JÙeeheej yeÌ{e, efmekeäkeâeW keâe
JÙeehekeâ ØeÛeueve ngDee Deewj veiejeW keâe yeÌ[er mebKÙee ceW
GoÙe ngDee~
 efÉleerÙe ÛejCe ceW Deekeâj JÙeeheej, veiej Deewj efmekeäkesâ
leerveeW keâe Üeme Øeleerle neslee nw~
 yeÇeÿeCeeW kesâ efueS keâj-cegòeâ Yetefce keâe Devegoeve Yeejer mebKÙee
ceW efoKeeF& oslee nw, pees Fme ÛejCe keâe ØecegKe ue#eCe nw~
yeÇeÿeCeesW keâes efoS peeves Jeeues Yetecf e
DevegoeveesW mes efmeæ neslee nw efk eâ-
Gme meceÙe veS-veS #es$e Kesleer cesW
Meeefceue efk eâS ieS
ueesieesW keâes yemeeves kesâ efu eS veS #es$eesW
keâe efJekeâeme efk eâÙee ieÙee, Dele: Fme
keâeue cesW ke=âef<e DeLe&JÙeJemLee keâe
Yeejer efJemleej ngDee~
 Fme ÛejCe ceW nce yeÇeÿeCe Oece& keâer peÙe Ùee$ee Yeer osKeles nQ~
 ØeLece ÛejCe ceW nceW DeebOeÇ Deewj ceneje°^ oesveeW ØeosMeeW ceW
yeÌ[s-yeÌ[s yeewæ mceejkeâ efceueles nQ~
 keâF& iegne-DeefYeuesKe MeeÙeo Fme yeele keâe mebkesâle osles nQ efkeâ
pewve Oece& Deewj yeewæ Oece& Yeer leefceuevee[g kesâ oef#eCeer efpeueeW
ceW hewâues Les, uesefkeâve Deye pewve Oece& efmeceškeâj keâvee&škeâ ceW ner
jn ieÙee~
 meeceevÙele: meejs ØeeÙeÉerhe ceW nce jepeeDeeW Éeje efkeâS
ieS Jewefokeâ Ùe%eeW kesâ GoenjCe Yeejer mebKÙee ceW heeles nQ~
 Fme DeJemLee ceW leefceuevee[g ceW heuueJeeW Deewj keâvee&škeâ ceW
yeeoeceer kesâ ÛeeuegkeäÙeeW kesâ Meemeve ceW efMeJe Deewj efJe<Ceg
kesâ Øemlej-cebeof jeW keâe efvecee&Ce Yeer DeejbYe ngDee~
 efÉleerÙe ÛejCe ceW ØeJesMe keâjles ner oef#eCe Yeejle
cenehee<eeCeeW keâe #es$e veneR jn ieÙee Deewj Fme ÛejCe keâe
Deble Deeles-Deeles nceW Ssmeer ieefleefJeefOeÙeeb efoKeeF& osves ueieleer
nQ, efpemeves Fmes cebeof jeW keâe #es$e yevee efoÙee~
 Meemekeâ Jeie& Deewj mee#ej Jeie& keâer Yee<ee ceW heefjJele&ve DeeÙee~
( 450 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Deiej DeebOeÇ Deewj keâvee&škeâ ceW heeS ieS DeMeeskeâ kesâ meebmke=âeflekeâ Âef° mes Jeekeâeškeâ jepÙe ves efvecve keâes
DeefYeuesKe Úes[Ì Yeer efoS peeSb, lees F&mee-hetJe& otmejer meoer oef#eCe keâer Deesj yeÌ{ eves ceW mesleg keâe keâece efkeâÙee -
Deewj F&mee keâer leermejer meoer kesâ yeerÛe kesâ ueieYeie meYeer
DeefYeuesKe Øeeke=âle Yee<ee ceW nQ~ yeÇeÿeCe Oece& kesâ Deewj meeceeefpekeâ
DeeoMeeX mebmLeeDeeW keâes
leefceuevee[g
ceW efceues
(ii) ÛeeuegkeäÙe (Chalukya)
Øeeke=âle
yeÇeÿeer kesâ Meyo JeekeâeškeâeW kesâ yeeo ÛeeuegkeäÙeeW keâe ØeYeeJe yeÌ{e~ GvneWves (757
DeefYeuesKe F&. lekeâ) ueieYeie oes meew Je<e& okeäkeâve Deewj oef#eCe Yeejle kesâ
ceW Yeer nQ~ Fefleneme ceW cenlJehetCe& Yetefcekeâe Deoe keâer~ Fmekesâ yeeo GvneR kesâ
meeceble je°^ketâšeW ves GvnW DeheomLe keâj efoÙee~
 eEkeâleg ueieYeie 400 F&. mes Fme ØeeÙeÉerhe ceW mebmke=âle jepeYee<ee ÛeeuegkeäÙ e ueesi e Deheves keâes JebMepe ceeveles Les-
nes ieF& Deewj DeefOekeâebMe Meemevehe$e (meveo) mebmke=âle
ceW ner efceueles nQ~ yeÇÿee ceveg Ùee Ûebõ kesâ

 okeäkeâve Deewj oef#eCe Yeejle kesâ jepÙe
(Deccan and South Indian States)
(i) Jeekeâeškeâ (Vakataka)
meeleJeenveeW kesâ mLeeve hej mLeeveerÙe Jeekeâeškeâ MeemekeâeW
ves Gòejer ceneje°^^ Deewj efJeoYe& (yejej) ceW Dehevee
ØeYeglJe mLeeefhele efkeâÙee~
 JeekeâeškeâeW ves, pees mJeÙeb yeÇeÿeCe Les, yeÇeÿeCeeW keâes Ketye Yetecf e
Devegoeve efoS~
 Fve DevegoeveeW kesâ ØeceeCe Gvekesâ Éeje peejer efkeâS ieS Deveskeâ
leeceühe$eeW ceW efceueles nQ~ FvneR leeceühe$eeW mes Jeekeâeškeâ
ØekeâeMe ceW DeeS~
 Jes yeÇeÿeCe Oece& kesâ ceneve he#eOej Les, GvneWves Deveskeâ
Jeweof keâ Ùe%e efkeâS~
 Gvekeâe jepeveerelf ekeâ Fefleneme efpelevee oef#eCe Yeejle kesâ efueS
cenlJehetCe& nw, Gmemes DeefOekeâ Gòej Yeejle kesâ efueS nw~
 GuuesKeveerÙe nw efkeâ kewâmes Ûebõieghle efÉleerÙe ves Deheveer yesšer
ØeYeeJeleer keâe efJeJeen ‘Jeekeâeškeâ’ jepeheefjJeej ceW keâjeÙee
Deewj Gme jepeIejeves keâer meneÙelee mes F&mee keâer ÛeewLeer meoer kesâ
Debeflece ÛejCe ceW Mekeâ #e$eheeW mes iegpejele Deewj Gmemes
mebueive heefMÛeceer Yeejle kesâ efnmmes peerle efueS~
yeeoeceer keâe iegheâe cebefoj
 GvnW Fme yeele keâe ieJe& Lee efkeâ GvneR kesâ hetJe&peeW ves DeÙeesOÙee
ceW jepe efkeâÙee, hejblegg Fmekeâe GösMÙe efmehe&â JewOelee Deewj
Øeefle‰e Deefpe&le keâjvee Lee~
 JeemleJe ceW Øeleerle neslee nw efkeâ Jes efkeâmeer mLeeveerÙe keâvveÌ[
peeefle kesâ Les, pees yeÇeÿeCeeW kesâ DeeMeerJee&o mes #eef$eÙeeW keâer
hebefòeâ ceW yew"e efoS ieS Les~
Ú"er meoer kesâ DeejbYe cesW
ÛeeuegkeäÙeesW ves
Dehevee jepÙe
keâeÙece efkeâÙee-
heefMÛeceer okeäkeâve #es$e cesW
 Deheveer jepeOeeveer GvneWves ‘Jeeleeheer’ (DeeOegevf ekeâ yeeoeceer)
ceW yeveeF&, pees keâvee&škeâ kesâ yeerpeehegj (Jele&ceeve ceW
yeeieuekeâesš) efpeues ceW efmLele nw~
 yeeo ceW Jes keâF& mJeleb$e jepeIejeveeW ceW yebš ieS, hejbleg Gvekeâe
cegKÙe Iejevee Jeeleeheer ceW oes meew Je<eeX lekeâ jepe
keâjlee jne~
 Fme keâeue ceW oef#eCe ceW keâesF& Yeer DevÙe Meefòeâ Gleveer yeÌ[er
venerb ngF&, efpelevee yeeoeceer keâe ÛeeuegkeäÙe jepÙe~
 Fmekesâ yeeo Gòej ceOÙekeâeue ceW efJepeÙeveiej keâe jepÙe
ner Gleves cenlJe keâe efvekeâuee~
(iii) F#Jeekegâ (Ikshvaku)
ØeeÙeÉerhe kesâ hetJeea Yeeie ceW meeleJeenveeW kesâ DeJeMes<e hej,
ke=â<Cee-iegšb tj #es$e ceW F#JeekegâDeeW keâe GoÙe ngDee~ ueielee nw
efkeâ Jes keâesF& mLeeveerÙe pevepeeefle Les Deewj Deheves JebMe keâer
ØeeÛeervelee efoKeeves kesâ efueS GvneWves Deheves JebMe keâe veecekeâjCe
’F#Jeekegâ’ keâj efueÙee~

NCERT-meej ( 451 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
veeieepeg&vekeâesW[ cesW SJeb
F#Jeekeggâ Deveskeâ
mceejkeâ ÚesÌ[
ieS nQ
OejCeerkeâesše cesW
 F#JeekeâgDeeW ves ke=â<Cee-iegšb jt #es$e ceW Yetefce Devegoeve keâer ØeLee
ÛeueeF,& Ùeneb mes Gvekeâer Deveskeâ leeceühe$e meveoW Øeehle ngF& nQ~
(iv) heuueJe (Pahlavs)
F#JeekegâDeeW keâes DeheomLe keâj Gvekeâer peien hej
heuueJe DeeS~ heuueJe Meyo keâe DeLe& nw ‘uelee’ Deewj Ùen
Meyo šeW[eF& keâe ™heeblejCe nw, pees uelee keâe ner JeeÛekeâ
nw~
 mebYeJele: heuueJe Skeâ mLeeveerÙe pevepeeefle Leer, efpemeves ‘šeW[eF&vee[g’
DeLee&le ueleeDeeW kesâ osMe ceW Deheveer meòee mLeeefhele keâer~
 uesefkeâve GvnW hetje-hetje meYÙe Deewj «ee¢e yeveves ceW kegâÚ meceÙe
ueiee, keäÙeeWefkeâ leefceue Yee<ee ceW heuueJe Meyo keâe DeLe&
‘[eketâ’ neslee nw~
heuueJeeW keâe DeefOekeâej efvecve oes mLeeveeW hej Lee-
oef#eCeer DeebOeÇ SJeb Gòejer leefceuevee[g hej
 GvneWves Deheveer jepeOeeveer keâebÛeer (DeeOegefvekeâ keâebÛeerhegjce)
ceW yeveeF&, pees Gve efoveeW cebefojeW Deewj Jewefokeâ efJeÅee keâe
keWâõ yeve ieÙee Lee~ heuueJeJebefMeÙeeW keâe DeejbYe ceW keâobyeeW
mes mebIe<e& ngDee~
(v) keâobye (Kadamba)
keâobyeeW ves ÛeewLeer meoer ceW Gòejer keâvee&škeâ Deewj keâeWkeâCe
ceW Deheveer meòee keâeÙece keâer Leer~ Jes yeÇeÿeCe nesves keâe oeJee keâjles
Les~ GvneWves Deheves yeebOeJeeW keâes GoejleehetJe&keâ hegjmke=âle efkeâÙee~
 keâobye jepÙe keâer mLeehevee ‘ceÙetjMece&ve’ ves keâer~ keâne peelee nw
efkeâ Jen heÌ{ves kesâ efueS keâebÛeer DeeÙee, hej Gmes Deheceeefvele keâj
Jeneb mes efvekeâeue efoÙee ieÙee~
 Fme Deheceeve mes ogKeer neskeâj keâobyeeW kesâ mejoej ceÙetjMece&ve
ves pebieue ceW Dehevee efMeefJej yeveeÙee Deewj mebYeJele:
pebieueer pevepeeefleÙeeW keâer meneÙelee mes heuueJeeW keâes
njeÙee~
 Deblele: heuueJeeW ves nej keâe yeouee efueÙee, hejbleg efheâj Yeer
ceÙetjMece&ve keâes DeewheÛeeefjkeâ ™he mes jepeefÛeÖ oskeâj,
GvneWves keâobyeeW keâer jepemeòee keâes ceevÙelee os oer~
NCERT-meej
De"ejn DeMJecesOe
Ùe%e efk eâS SJeb
ceÙetjMece&ve ves
yeÇeÿeCeesW keâes DemebKÙe
ieebJe oeve cesW efoS
 keâobyeeW ves Deheveer jepeOeeveer keâvee&škeâ kesâ Gòejer
kesâveje efpeues ceW JewpeÙebleer Ùee yeveJeemeer ceW yeveeF&~
(vi) iebie (Ganga)
iebie Meemekeâ heuueJeeW kesâ otmejs meyemes yeÌ[s mece-meeceefÙekeâ
Meemekeâ Les~ GvneWves ÛeewLeer meoer kesâ ueieYeie, oef#eCe keâvee&škeâ
ceW Deheveer meòee mLeeefhele keâer~ Gvekeâe jepÙe hetJe& ceW heuueJeeW
Deewj heefMÛece ceW keâobye jepÙe kesâ ceOÙe ceW efJemle=le Lee~
 Jes heefMÛeceer iebie Ùee cewmetj kesâ iebie keânueeles nQ, keäÙeeWekf eâ
hetJeea iebie Fvemes efYevve Les Deewj Jes heebÛeJeeR meoer mes keâefuebie
ceW Meemeve keâjles Les~
 DeefOekeâebMe meceÙe lekeâ heefMÛeceer iebie, heuueJeeW kesâ meeceble
jns~
 Gvekeâer meyemes henueer jepeOeeveer ‘keâesueej’ ceW Leer, peneb
meesves keâer Keeve kesâ keâejCe Fme jepeJebMe keâe GlLeeve
Deemeeve ngDee nesiee~
 heefMÛeceer iebie jepeeDeeW ves Yetefce Devegoeve DeefOekeâlej ‘pewveeW’
keâes efoÙee~
 keâobye jepeeDeeW ves Yeer ‘pewveeW’ keâes oeve efoÙee, hej Jes
yeÇeÿeCeeW keâer Deesj DeefOekeâ Pegkesâ Les~
 heuueJeeW ves yengle-meejs keâj-cegòeâ «eeceoeve, DeefOekeâebMele:
yeÇeÿeCeeW keâes efoS~
 DeejbefYekeâ heuueJeesW kesâ 16 Yetefce Devegoeve-he$e efceues nQ~ GvecesW
mes kegâÚ pees DeefOekeâ hegjeves ueieles nQ, helLej hej ‘Øeeke=âle
Yee<ee’ cesW Kegos nQ, uesefkeâve DeefOekeâebMe Devegoeve-he$e ‘mebmke=âle
Yee<ee’ cesW leeceühe$eesW hej Kegos nQ~
 pees ieebJe yeÇeÿeCeeW keâes efoS ieS, Jes jepÙe keâes efceueves
Jeeues meYeer keâjeW Deewj yesieej (ßecekeâj) mes cegòeâ Les~
 Fmekeâe DeLe& Ùen ngDee efkeâ Ùes meYeer heeJeves, oeve«eener
yeÇeÿeCe Deheves Yeesie kesâ efueS Jemetue mekeâles Les~
 ÛeewLeer meoer kesâ Skeâ heuueJe Devegoevehe$e ceW lees yeÇeÿeCeeW keâes oer
peeves Jeeueer GvcegefòeâÙeeW Ùee megefJeOeeDeeW keâer mebKÙee 18 lekeâ
hengbÛee oer ieF& nw~
( 452 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
yeÇeÿeCe, Devegoeve keâer mebheefòe keâe
GheYeesie keâj mekeâles Les-
efyevee Yetecf ekeâj ÛegkeâeS leLee yesi eej efkeâS
efyevee veiej kesâ jepekeâerÙe DeefOekeâeefjÙeesW
keâes jmeo hengbÛeeS
efyevee jepekeâerÙe efmeheeefn ÙeesW Deewj
SpesWš esW Éeje efkeâmeer nmle#eshe kesâ
keâueYeü efJeõesn
(Kalabhra Revolt)
heuueJe, keâobye, yeeoeceer kesâ ÛeeuegkeäÙe Deewj Gvekesâ
DevÙe mecekeâeueerve Meemekeâ ‘Jeweof keâ Ùe%e’ kesâ Øeyeue meceLe&keâ
Les~ GvneWves DeMJecesOe Deewj JeepehesÙe Ùe%e efkeâS, efpememes ve
kesâJeue jepee keâer nwemf eÙele keâes JewOelee efceueer Deewj Øeefle‰e yeÌ{er,
yeefukeâ hegjesenf le Jeie& keâer DeeÙe ceW Yeer keâeheâer Je=eæ
f ngF&~
Fme Øekeâej yeÇeÿeCe, efkeâmeeveesW kesâ yetles
mebhevve Jeie& cesW Dee ieS
efkeâmeeveesW mes meerOes keâj Jemetue keâj leLee
jepee Éeje Øepee mes Jemetues ieS jepemJe
cesW mes oeve-oef#eCee Øeehle keâjkesâ~
 ÙeÅeefhe 300 F&. mes 750 F&. kesâ ceOÙe jepÙeeW kesâ ie"ve Deewj ke=âef<e-
efJemleej ceW Øeieefle ngF,& leLeeefhe Fme efJe<eÙe ceW yengle keâce peevekeâejer
efceueleer nw efkeâ Ûeesue, Ûesj Deewj heeb[Ùd e jepeeDeeW kesâ heleve kesâ
yeeo ØeeÙeÉerhe kesâ efmejs Jeeues #es$e ceW keäÙee neue ngDee~
 Skeâcee$e cenlJehetCe& Iešvee nw Ú"er meoer ceW keâueYeüeW kesâ vesle=lJe
ceW ngDee efJeõesn~
 Fmekeâe Demej heuueJeeW hej leLee Gvekesâ mecekeâeueerve heÌ[esemf eÙeeW
hej heÌ[e~
 keâueYeüeW keâes og° jepee keâne ieÙee nw~ GvneWves Deveskeâeveskeâ
jepeeDeeW keâes GKeeÌ[ heWâkeâe Deewj leefceue #es$e hej Dehevee
keâypee pecee efueÙee~
 GvneWves yengle-meejs ieebJeeW ceW yeÇeÿeCeeW keâes efceues yeÇÿeosÙe
DeefOekeâejeW keâes Kelce keâj efoÙee~
 keâueYeü yeewæ Oece& kesâ DevegÙeeÙeer Les, keäÙeeWefkeâ GvneWves yeewæ
efJenejeW keâe mebhees<eCe efkeâÙee Lee~
 keâueYeüeW keâe efJeõesn Flevee JÙeehekeâ nes ieÙee efkeâ Gmekeâes heeb[dÙeeW,
heuueJeeW Deewj yeeoeceer kesâ ÛeeuegkeäÙeeW kesâ mebÙegòeâ ØeÙeeme mes ner
oyeeÙee pee mekeâe~
NCERT-meej ( 453 )
 Ssmee keâne peelee nw efkeâ keâueYeüeW ves Ûeesue, heeb[dÙe Deewj Ûesj
jepeeDeeW keâes yeboer yevee efueÙee~
Fmemes Ùener Øekeâš neslee nw efkeâ Fme efJeõesn ves efJeMeeue ™he
OeejCe keâj efueÙee Lee Deewj leefceue osMe kesâ yeenj Yeer Fmekeâe
Demej efoKeeF& heÌ[e~
 Devegoeve ceW oer ieF& Yetefce hej yeÇeÿeCeeW kesâ DeefOekeâej keâes Kelce
keâjves Jeeues keâueYeüeW kesâ efJe®æ Fve jepeeDeeW kesâ Skeâpegš
nesves keâe DeLe& Ùen nw efkeâ Ùen efJeõesn oef#eCe Yeejle keâer
lelkeâeueerve meeceeefpekeâ Deewj jepeveereflekeâ JÙeJemLee kesâ
efKeueeheâ efkeâÙee ieÙee Lee~
keâueYeüeW kesâ efJeõesn mes helee Ûeuelee nw efkeâ-
300 F&. mes 500 F&. kesâ yeerÛ e yeÇeÿeCeeW keâes kegâÚ Yetecf eoeve
megotj oef#eCe kesâ jepeeDeeW ves efoS Les~
 mebiece «ebLeeW ceW keâne ieÙee nw efkeâ jepee Jeerjlee kesâ efueS
ÙeesæeDeeW keâes ieebJe osles Les~
 heuueJeeW kesâ DeOeerve leermejer meoer kesâ Deble mes oef#eCeer DeebOeÇ
Deewj Gòejer leefceuevee[g ceW YetefceoeveeW kesâ heâuemJe™he
ke=âef<e efJemleej keâes yeÌ{eJee efceuee nesiee~
 mebYeJele: megotj oef#eCe kesâ kegâÚ jepÙeeW ceW Yeer Ùen Øeef›eâÙee Ûeueer
nesieer~
 heuueJe-ÛeeuegkeäÙe mebIe<e& (Pallava-
Chalukya Conflict )
Ú"er meoer mes Dee"Jeerb meoer lekeâ ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle
kesâ jepeveereflekeâ Fefleneme keâe cegKÙe Deekeâ<e&Ce nw, keâebÛeer kesâ
heuueJeeW Deewj yeeoeceer kesâ ÛeeuegkeäÙeeW kesâ yeerÛe ØeYegmeòee keâes
ueskeâj mebIe<e&~
 Fme mebIe<e& ceW leermejs oue kesâ ™he ceW heeb[dÙe Yeer GuePe
ieS Les, hej Jes keâcepeesj Les Deewj Gvekeâe jepÙe leefceuevee[g
kesâ eflevveJesueer efpeues ceW Lee~
 ÙeÅeefhe heuueJe Deewj ÛeeuegkeäÙe oesveeW yeÇeÿeCe Oece& kesâ meceLe&keâ
Les, oesveeW ves Jeweof keâ Ùe%e efkeâS Deewj yeÇeÿeCeeW keâes Devegoeve efoÙee,
leLeeefhe oesveeW kesâ yeerÛe uetšheeš, Øeefle‰e Deewj #es$eerÙe mebmeeOeveeW
keâes ueskeâj PeieÌ[s ngS~
 oesveeW ves ke=â<Cee Deewj legib eYeõe kesâ oesDeeye hej ØeYeglJe
peceeves keâer Ûes°e keâer~
 Jen #es$ e pees Gòej ceOÙekeâeue ceW efJepeÙeveiej Deewj yenceveer
jepÙeeW kesâ yeerÛe PeieÌ[s keâe keâejCe yeve ieÙee-
ke=â<Cee Deewj legbi eYeõe keâe oesDeeye
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 yeej-yeej heuueJe jepeeDeeW ves legbieYeõe veoer heej keâjves keâer
keâeseMf eMe keâer, pees efkeâ Deveskeâ jepÙeeW Deewj megojt oef#eCe kesâ yeerÛe
Øeeke=âeflekeâ Sself eneefmekeâ meercee Leer~
 Ùen mebIe<e& Gleej-ÛeÌ{eJe kesâ meeLe uebyeer DeJeefOe lekeâ Ûeuelee
jne~
 Fme uebyes mebIe<e& kesâ ›eâce ceW henueer cenlJehetCe& Iešvee
Øeefmeæ ÛeeuegkeäÙe Meemekeâ, heguekesâefMeve efÉleerÙe (609-
642 F&.) kesâ Meemevekeâeue ceW Iešer~
 heguekesâefMeve efÉleerÙe kesâ yeejs ceW peevekeâejer Gmekesâ Snesue
DeefYeuesKe mes efceueleer nw, efpemeceW Gmekesâ ojyeejer keâefJe
jefJekeâerelf e& Éeje jefÛele Gmekeâer ØeMeefmle (iegCeJeCe&ve) GlkeâerCe&
nw~
Ùen ØeMeefmle Gme keâeue keâer keâeJÙe-keâuee keâe Glke=â° vecetvee
nw Deewj DeeflejbpeveeW kesâ yeeJepeto heguekesâefMeve efÉleerÙe keâer
peerJeveer peeveves keâe cetuÙeJeeve meÇesle nw~
Snesue DeefYeuesKe mes helee Ûeuelee nw
efkeâ heguekesâefMeve efÉleerÙ e ves-
vece&oe kesâ efkeâveejs n<e& keâer mesvee keâobyeebs keâer jepeOeeveer
keâes njekeâj Gmes okeäkeâve keâer JeveJeemeer keâes Deheves DeOeerve
Deesj yeÌ{ves mes jeskeâ efoÙee~
keâj efueÙee~
keâvee&škeâ kesâ iebieJebefMeÙeesW keâes Deheveer
ØeYegmeòee mJeerkeâej keâjves hej cepeyetj efkeâÙee~
 heuueJeeW kesâ meeLe ueÌ[les-ueÌ[les heguekesâefMeve efÉleerÙe heuueJe
jepeOeeveer kesâ heeme lekeâ hengbÛe ieÙee, hejbleg heuueJeeW ves heguekesâefMeve
efÉleerÙe keâes Dehevee Gòejer Øeeble oskeâj Gmekesâ meeLe mebeOf e
keâj ueer~
 heguekesâefMeve efÉleerÙe ves 610 F&. kesâ Deeme-heeme ke=â<Cee
Deewj ieesoeJejer keâe oesDeeye heuueJeeW mes Úerve efueÙee~
Ùen oesDeeye JeWieer Øeeble kesâ veece mes Øeefmeæ ngDee~ Ùeneb hej

cegKÙe jepeJebMe keâer Skeâ MeeKee mLeeefhele keâer ieF& pees Jebis eer keâe
hetJeea ÛeeuegkeäÙe jepeJebMe keânueeves ueieer~
 heuueJeeW kesâ jepÙe hej heguekesâefMeve keâe otmeje nceuee efJeheâue jne
Deewj heuueJe jepee vejefmebnJece&ve (630-668 F&.) ves ÛeeuegkeäÙe
jepeOeeveer Jeeleeheer hej (ueieYeie 642 F&. ceW) keâypee keâj efueÙee~
 Gme meceÙe heuueJeeW mes Ùegæ keâjles ngS heguekesâefMeve
efÉleerÙe MeeÙeo ceeje ieÙee~
 vejefmebn Jece&ve, ‘Jeeleeheer keâesC[’ DeLee&le Jeeleeheer efJepeslee
keâer GheeefOe OeejCe keâer~
NCERT-meej
 meeleJeeR meoer kesâ Debeflece Yeeie ceW Ùen mebIe<e& ®keâ ieÙee,
uesefkeâve Dee"JeeR meoer kesâ hetJee&æ& ceW efheâj Ye[Ìkeâ G"e~
keâne peelee nw efkeâ Ûeeuegk eäÙe jepee efJe›eâceeefolÙe
efÉleerÙe ( 733-745 F&.) ves keâebÛeer keâes leerve yeej
jeQoe~
 Gmeves 740 F&. ceW heuueJeeW keâes hetjer lejn hejeefpele keâj
efoÙee~
 Gmekeâer efJepeÙe ves megotj oef#eCe ceW heuueJeeW kesâ ØeYeglJe keâes
meceehle keâj efoÙee~
 ÙeÅeefhe heuueJe jepeJebMe Gmekesâ yeeo Yeer meew Je<e& lekeâ
Ûeuelee jne, uesefkeâve ÛeeuegkeäÙe jepee heuueJeeW hej Deheveer
efJepeÙe keâe heâue DeefOekeâ efoveeW lekeâ Yeesie veneR heeS, keäÙeeWekf eâ
757 F&. ceW je°^ketâšeW ves Gvekesâ ØeYeglJe keâe Deble keâj efoÙee~
cebefoj mLeehelÙe
(Temple Architecture)
Ùe%eeveg‰eveeW kesâ DeueeJee, yeÇÿee, efJe<Ceg Deewj efMeJe keâer hetpee
ueeskeâefØeÙe nesleer ieF&~ efJe<Ceg Deewj efMeJe keâer hetpee ØecegKe yeve ieF&~
oef#eCe Yeejle kesâ ueesieeW kesâ Oeeefce&keâ peerJeve ceW Yeefòeâ-ceeie& ØeOeeve
yeve ieÙee leLee DeueJeejeW Deewj veÙeveejeW ves Fme ceeie& keâes
hewâueeves ceW yeÌ[e Ùeesieoeve efkeâÙee~
meeleJeerR meoer mes DeueJeej mebleesW ves Jew<CeJe mebØeoeÙe
keâe Deewj veÙeveej mebleesW ves MewJe mebØeoeÙe keâe ØeÛeej-
Øemeej efkeâÙee~
 heuueJe jepeeDeeW ves meeleJeerb Deewj Dee"Jeerb meefoÙeeW ceW
Deheves DeejeOÙe osJeleeDeeW keâer Øeeflecee mLeeefhele keâjves kesâ
efueS yengle-meejs Øemlej-cebefoj yeveJeeS~
 FveceW meyemes Øeefmeæ nQ, jLe kesâ ™he ceW meele cebeo f j
pees ÛesvveF& mes 65 efkeâueesceeršj otj ceneyeefuehegjce ceW
heeS ieS nQ~
keâer mLeehevee vejefmebn Jece&ve ves keâer Leer~
ceneyeefuehegj ce Ùee
ceeceuuehegj ce Deheves leš-cebefoj kesâ efueS Yeer Øeefmeæ nw,
(yebojieen Menj) pees efkeâmeer Ûeóeve keâes keâeškeâj venerR,
yeefukeâ mJeleb$e mebjÛevee kesâ ™he cesW KeÌ[e
efkeâÙee ieÙee nw~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ, heuueJe jepeeDeeW ves Deheveer jepeOeeveer keâebÛeer
ceW Yeer Ssmes keâF& cebeof jeW keâe efvecee&Ce keâjeÙee~
 Dee"JeeR meoer ceW yevee kewâueeMeveeLe cebefoj Fmekeâe
DeÛÚe GoenjCe nw~
( 454 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 yeeoeceer kesâ ÛeeuegkeäÙe jepeeDeeW ves Yeer 610 F&. Deewj Gmekesâ
yeeo Ssnesue ceW Deveskeâ cebefoj yeveJeeS~
 Ssnesue ceW lees cebeo f jeW keâer mebKÙee 70 lekeâ hengÛb e ieF&~
 cebefoj-efvecee&Ce keâe keâece yeieue kesâ yeeoeceer Deewj he[okeâue
veiejeW ceW Yeer peejer jne~
heó[keâue cesW 7JeerR-8JeerR meefoÙeesW cesW yeves ome
cebefojesW cesW meyemes DeefOekeâ Øeefmeæ nQ-
heeheveeLe cebefoj (ueieYeie 680 F&.)
efJe®hee#e cebefoj (ueieYeie 740 F&.)
 henuee cebefoj uebyeeF& ceW 30 ceeršj nw, hej Gmekeâe yegpe&
Gòej YeejleerÙe Mewueer ceW yevee nw Deewj Jen yeewvee Je
veerÛee nw~
 efJe®hee#e cebefoj hetCe&le: oef#eCe Mewueer ceW yevee nw Deewj
Gmekeâe efMeKej yengle ner TbÛee, DeeÙeleekeâej Deewj keâF&
cebefpeueeW Jeeuee nw~
 Gmekeâer oerJeejsb jeceeÙeCe kesâ ÂMÙeeW Jeeueer megob j-megob j cetelf e&ÙeeW
mes mepeer nQ~ Ùen %eele veneR nw efkeâ Fve DeejbYekeâeefuekeâ
cebefojeW keâe jKe-jKeeJe kewâmes neslee Lee~
Dee"JeeR meoer kesâ yeeo mes cebe fojeW keâes Yete fce
Devegoeve osves keâer ØeLee oef#eCe Yeejle ceW peesj
mes Ûeue heÌ[er Deewj ØeeÙe: Yete fceoeve oerJeejeW
hej DeefY eefueefKele nesves ueies~
 hejbleg ueielee nw efkeâ cebefojeW keâe efvecee&Ce Deewj jKe-jKeeJe
jepee Éeje Øepee mes Jemetues ieS keâjeW mes neslee Lee~
 keâvee&škeâ ceW kegâÚ cebefoj pewve JÙeeheeefjÙeeW ves ÛeeuegkeäÙeeW
kesâ Meemevekeâeue ceW yeveJeeS~
 ÙeÅeefhe Deece ueesie Oeeve Deewj leeÌ[er ÛeÌ{ekeâj Deheves «eece
osJeleeDeeW keâer hetpee keâjles Les, leLeeefhe Jes meceepe ceW Øeefle‰e
heeves Deewj Oeeefce&keâ le=<Cee yegPeeves kesâ efueS Fve cebefojeW ceW Yeer
ÛeÌ{eles neWies~
efkeâmeeveeW hej keâj-Yeej
(Tax Burden on Farmers)
Ùegæ kesâ efueS, keâuee Deewj meeefnlÙe kesâ efJekeâeme kesâ efueS, Oece&
kesâ ØeÛeej-Øemeej kesâ efueS Deewj ØeMeemeve leb$e Ûeueeves kesâ efueS
Deheej mebmeeOeveeW keâer DeeJeMÙekeâlee nesleer Leer~ DeJeMÙe ner Fve
meyekesâ efueS mebmeeOeve efkeâmeeveeW keâes ner pegševes heÌ[les Les~
 ke=â<ekeâ mecegoeÙeeW hej heÌ[s keâj Yeej keâe mJe™he heuueJe Deewj
Jeekeâeškeâ jepÙeeW ceW Skeâ pewmee Lee, Yeues ner Jeekeâeškeâ
jepÙe efJeoYe& Deewj ceneje°^ ceW Lee~ peyeefkeâ heuueJe jepÙe
oef#eCe DeebOeÇ Deewj Gòej leefceuevee[g ceW Glhevve kesâ Skeâ
NCERT-meej
efnmmes kesâ ™he cesb Yetecf e kesâ Deefleefjòeâ jepee Devve Je mJeCe& kesâ ™he
ceW vepejevee ues mekeâlee Lee leLee iegÌ[, ceefoje pewmeer JemlegDeeW kesâ
efueS leeÌ[ Deeefo hesÌ[eW mes jme efvekeâeue mekeâlee Lee~
ieebJe keâer meejer KeeveW Deewj efÚhes Kepeeves (efveKeele
efveefOe) jepee kesâ nesles Les~
 Fmekesâ DeueeJee, hetâue Deewj otOe leLee uekeâÌ[er Deewj Ieeme,
cegheäle ceW osves kesâ efueS ieebJe Jeeues yeeOÙe nesles Les~ GvnW yeesPee
Yeer {esvee heÌ[lee Lee~
jepee keâes efJeef° DeLee&le yesieej uesves (cegheäle ceW keâece
keâjeves) keâe DeefOekeâej Lee~
 peye keâYeer jepee kesâ DeefOekeâejer keâj Jemetue keâjves Ùee DehejeefOeÙeeW
keâes mepee osves kesâ efueS ieebJeeW ceW hengbÛeles Les Ùee mesvee ieebJe mes
neskeâj iegpejleer Leer, leye ieebJe JeeueeW keâes, GvnW ieeef[Ì ÙeeW kesâ
efueS yewue, meesves kesâ efueS Keeš, jmeesF& yeveeves kesâ efueS
FËOeve, Ûetune Deewj yejleve leLee mesJee kesâ efueS Ûeekeâj osves
heÌ[les Les~
 ueieeveeW keâer Fme hetjer metÛeer mes Øekeâš neslee nw efkeâ jepee
efkeâmeeveeW mes Gvekesâ ßece Deewj Ghepe keâe yeÌ[e Yeeie
ueieeve kesâ leewj hej Jemetue ueslee Lee~
 FveceW mes DeefOekeâebMe ueieeve ÛeewLeer meoer mes yeÇeÿeCeeW keâes cegheäle
oer peeves Jeeueer 18 Øekeâej keâer ÚtšeW ceW Meeefceue nQ~ yeeo
ceW lees efkeâmeeveeW hej Deewj Yeer keâF& lejn kesâ ueieeve Leeshes peeves
ueies~
 «eeceerCe efJemleej (Rural Expansion)
ieebJe kesâ ueesieeW hej jepee Éeje ueieeS ieS Fleves meejs keâj
yeleueeles nQ efkeâ efkeâmeeveeW ceW Fvekeâer Ûegkeâeves keâer #ecelee DeJeMÙe jner
nesieer~
 Fmeer keâeue ceW nce eEJeOÙe heej #es$eeW ceW veS-veS jepÙeeW keâe GoÙe
nesles ngS osKeles nQ~
 ØelÙeskeâ jepÙe kesâ DeOeerve keâF& meerceeble jepÙe Les, pees Skeâ yeÌ[s
jepÙe kesâ lenle Úesšs jepÙe keâer lejn Les~
meerceebl e jepÙe Ûeens Jen Úesš e nes Ùee yeÌ[e,
Kegomej nes Ùee peeieerjoej, keâes ÛeeefnS Leer-
Deheveer mesvee
Deheveer keâj JÙeJemLee
Dehevee ØeMeemeve leb$e
keâeheâer mebKÙee cesW hegj esefnle
Deewj DevÙe meceLe&k eâ Jeie&
( 455 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Fmekesâ efueS nj jepÙe keâes mebmeeOeve keâer DeeJeMÙekeâlee
Leer, pees ieebJeeW mes ner Øeehle nes mekeâlee Lee~
 Dele: «eeceerCe Deeyeeoer kesâ efJemleej Ùee ceewpetoe ieebJeeW ceW ke=âef<e
Glheeove ceW Je=eæ f ngS efyevee veS-veS jepÙeeW keâe GodYeJe veneR
nes mekeâlee Lee~
 ueielee nw efkeâ pevepeeleerÙe #es$eeW ceW yeÇeÿeCeeW keâes Yetefce oer
ieF& Deewj pevepeeleerÙe efkeâmeeveeW ves heMegheeueve keâer GheÙeesefielee
Deewj Kesleer kesâ Gvvele lejerkesâ Gve yeÇeÿeCeeW mes meerKes~
 kegâÚ FueekeâeW ceW peveMeefòeâ keâer keâceer Leer~ Ssmes #es$eeW keâer
DeLe&JÙeJemLee keâes Ûeueeles jnves kesâ efueS kegâÚ yešeF&oej Deewj
yegvekeâj Yeer yeÇeÿeCeeW kesâ efnmmes ueiee efoS ieS, efpemekeâe helee
Skeâ ØeejbeYf ekeâ heuueJe Devegoevehe$e mes Ûeuelee nw~
 FmeefueS Kesleer kesâ veS lejerkesâ hewâueeves Deewj «eeceerCe Deeyeeoer
keâes yeÌ{eves ceW yeÇeÿeCeeW keâes efoS ieS Yetefce DevegoeveeW mes
yeÌ[e ueeYe ngDee~
Fme keâeue ceW oef#eCe Yeejle ceW efvecveefueefKele leerve
Øekeâej kesâ ieebJe efoKeeF& osles nw-
Gj meYee veiejce
 ‘Gj’ ieebJe meyemes DeefOekeâ ØeÛeefuele Lee~ FveceW efkeâmeeve peeefleÙeeW
kesâ ueesie yemeles Les Deewj Yetefce hej Gvekeâe MeeÙeo meecegoeefÙekeâ
mJeeefcelJe neslee Lee~
 Ssmes ieebJe ceW «eece ØeOeeve keâe keâle&JÙe Lee efkeâ Jen ieebJe JeeueeW
mes keâj keâer Jemetueer keâjkesâ Gvekeâer Deesj mes ÛegkeâeS~ Ssmes «eece
DeefOekeâlej oef#eCeer leefceuevee[g ceW heeS peeles Les~)
meyemes DeefOekeâ ØeÛeefuele Les~
Gj ieebJe
ceW efkeâmeeve ueesie yemeles Les~
meYee keâesešf kesâ ieebJe ceW yeÇÿeosJe DeLee&le yeÇÿeCeeW keâes efoS ieS
ieebJe Deewj De«enej ieebJe Deeles Les~
 ‘De«enej’ ieebJeeW ceW Yetecf e hej oeveYeesieer yeÇeÿeCeeW keâe JÙeefòeâiele
mJeeefcelJe neslee Lee, hej Gvekesâ keâece-keâepe meecetefnkeâ nesles Les~
 veiejce keâeseš f keâe ieebJe Jen neslee Lee, peneb JÙeeheeefjÙeeW Deewj
JeefCekeâeW keâe efceuee-peguee Jeeme neslee Lee~
 Ssmes ieebJe mebYeJele: FmeefueS yemes keäÙeeWekf eâ JÙeeheej ceW efiejeJeš
DeeF& Deewj JeefCekeâ ueesie ieebJeeW keâer Deesj Ûeue heÌ[s~
 ÛeeuegkeäÙe #es$eeW ceW ieebJe keâer keâeÙe& JÙeJemLee ieebJe kesâ ßes‰peve
keâjles Les, pees cenepeve keânueeles Les~
 kegâue efceueekeâj 300 mes 750 F&. keâer DeJeefOe ceW «eeceerCe
efJemleej, «eeceerCe mebIešve Deewj Yetecf e kesâ GheÙeesie keâer DeÛÚer
Peuekeâ efceueleer nw~
NCERT-meej
meeceeefpekeâ SJeb jepeveereflekeâ {ebÛee
(Social and Political Structure)
nce Fme keâeue ceW efJekeâefmele meeceeefpekeâ {ebÛes keâer mLetue
™hejsKee Øemlegle keâj mekeâles nQ~ meceepe hej jepeeDeeW Deewj
hegjesenf leeW keâe oyeoyee Lee~
 jepee ueesie yeÇeÿeCe Ùee #eef$eÙe nesves keâe oeJee keâjles Les,
peyeefkeâ GveceW keâF& mLeeveerÙe peeefleÙeeW kesâ mejoej Les, efpevnW
yeÇeÿeCeeW ves oeve kesâ yeoues efÉleerÙe JeCe& keâe opee& efoÙee
Lee~
 hegjesefnleeW ves Gve jepeeDeeW keâer Øeefle‰epevekeâ JebMeeJeefueÙeeb
ieÌ{eR Deewj Gvekeâe cetue ØeeÛeerve metÙe& Deewj Ûebõ JebMeeW mes
peesÌ[e~ Fme lejn veS MeemekeâeW ves Øepee keâer vepej ceW jepee
kesâ ™he ceW Deheveer ceevÙelee Deewj JewOelee mLeeefhele keâer~
 hegjesefnleeW ceW DeefOekeâebMe yeÇeÿeCe ner Les, neueebefkeâ pewve Deewj
yeewæ efYe#egDeeW keâes Yeer Fmeer ceW mLeeve efceuevee ÛeeefnS~
 300-750 F&. keâer DeJeefOe ceW hegjesenf leeW ves Dehevee ØeYeeJe Deewj ØeYeglJe
peceeÙee
 jepeeDeeW Deewj hegjesefnleeW kesâ veerÛes efkeâmeeve Deeles Les, pees
Deveskeâeveskeâ ke=â<ekeâ peeefleÙeeW ceW yebšs Les~
 FveceW DeefOekeâebMe peeefleÙeeb JeCe&JÙeJemLee ceW Metõ ceeveer peeleer
LeeR~
Ùeefo efkeâmeeve Ùee efMeuheer ueesie Glheeove-keâce&,
mesJee-keâce& Ùee oeefÙelJe-efveJee&n ceW Ûetkeâles Les, lees
GvnW Oece& DeLee&le hejbhejeiele meeceevÙe efveÙece mes
yeefn<ke=âle efkeâÙee peelee Lee~
 Ssmeer ner efmLeefle keâes keâefueÙegie keâne ieÙee nw~ jepee keâe keâle&JÙe
neslee Lee efkeâ Jen Oece& keâer j#ee keâjs DeLee&led Fme lejn keâer
ieÌ[yeÌ[er ve nesves os Deewj Meebelf e JÙeJemLee yeveeS jKes, efpememes
jepeeDeeW Deewj hegjesenf leeW keâe keâuÙeeCe neslee jns~
FmeerefueS Jeekeâeškeâ, heuueJe, keâobye Deewj heefMÛeceer
iebie jepeeDeeW ves Oece&cenejepe keâer GheeefOe «enCe keâer~
heuueJe jepÙe kesâ JeemleefJekeâ mebmLeehekeâ efmebnJece&ve kesâ efJe<eÙe
ceW keâne ieÙee nw efkeâ keâefueÙegie kesâ ogieg&CeeW mes «emle Oece& keâe GvneWves
Gæej efkeâÙee~ mhe°le: Fmekeâe FMeeje keâueYeü efJeõesn keâer Deesj
nw efpemeves heejbheefjkeâ meceepe-JÙeJemLee keâes OJemle keâj efoÙee Lee~
( 456 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

1000

50

Ùes ceesšs leewj hej leefceuevee[g kesâ DeeOegefvekeâ

efle®vveJesuueer, jeceveo Deewj ceogjw efpeues
Meeefceue Les~

jepeOeeveer ceogjw ceW Leer, pees heòeve veiej Lee~

NCERT-meej ( 457 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

mebiece meeefnlÙe ceesšs leewj hej oes mecetneW ceW

yeebše pee mekeâlee nw-

NCERT-meej ( 458 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

300 600

16

NCERT-meej ( 459 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

7 8

680
610

630-668
642

NCERT-meej ( 460 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. oef#eCe Yeejle kesâ MeJeeOeeve kesâ meboYe& ceW efoS ieS keâLeveeW hej (c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
efJeÛeej keâjW— Gòej—(d)
1. leefceuevee[g kesâ oef#eCeer efpeueeW ceW keâueMe MeJeeOeeve keâer
keâefjkeâeue keâer oes ceneve GheueefyOeÙeeb LeeR- (1) Gmeves Ûesj Deewj hee[dbÙe
heefjHeešer DeheveeF& peeleer Leer~
jepÙeeW kesâ vesle=lJe ceW DeOeerve ueieYeie Skeâ ope&ve MeemekeâeW kesâ heefjmebIe
2. ce=lekeâeW kesâ DeefmLehebpej keâeues keâueMe ceW [euekeâj oHeâveeS
keâes lebpeewj kesâ efvekeâš Jesbieer ceW hejeefpele keâj mecetÛes leefceue #es$e hej
peeles Les~
Dehevee DeeefOehelÙe mLeeefhele efkeâÙee leLee ßeeruebkeâe hej meHeâue Dee›eâceCe
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nQ/nw?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
efkeâÙee~
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 6. efvecveefueefKele ceW mes keâewve ÛeesueeW keâer otmejer jepeOeeveer Leer?
Gòej—(a) (a) hegnej (b) ceogjw
(c) GjwÙetj (d) ceevÙeKesle
leefceuevee[g kesâ oef#eCeer efpeueeW ceW jnves Jeeues ueesie ce=lekeâeW kesâ DeefmLehebpej
ueeue keâueMe ceW [euekeâj ieºeW ceW oHeâveeles Les~ Ùen keâueMe-MeJeeOeeve Gòej—(a)
heefjHeešer helLej kesâ Iesjs Jeeues leeyetle MeJeeOeeve Ùee iele& MeJeeOeeve keâer keâeJesjer veoer kesâ cegneves hej efmLele megØeefmeæ heòeve hegnej yeveeÙee ieÙee,
heefjheešer mes efYevve nw, pees ke=â<Cee-ieesoeJejer #es$e ceW ØeÛeefuele Leer~ hegnej keâer henÛeeve keâeJesjerheòevece mes keâer ieF& nw pees ÛeesueeW keâer otmejer
2. efvecveefueefKele ceW mes heeb[dÙeeW keâe GuuesKe meJe&ØeLece efkeâmeves efkeâÙee nw? jepeOeeveer Leer~ Ùen JÙeeheej Deewj JeeefCepÙe keâe yengle yeÌ[e keWâõ Lee~
(a) £svemeebie (b) Heâe¢eeve 7. cegpeefjme kesâ meboYe& ceW efoS ieS keâLeveeW ceW mes keâewve melÙe nw ketâš
(c) cesiemLeveerpe (d) Feflmebie keâer meneÙelee mes yeleeSb?
Gòej—(c) 1. jesceveeW ves Deheves efnleeW keâer j#ee kesâ efueS mesvee keâer oes
heeb[dÙeeW keâe GuuesKe meJe&ØeLece cesiemLeveerpe ves efkeâÙee nw~ Gmekesâ Devegmeej, šgkeâefÌ[Ùeeb mLeeefhele keâer Leerb~
Gvekeâe jepÙe ceesefleÙeeW kesâ efueS ceMentj Lee~ 2. cegpeefjme keâer henÛeeve Ûesj #es$e keâebievesj mes keâer peeleer nw~
ketâš :
3. efvecveefueefKele ceW mes hee[dÙeeW keâer jepeOeeveer Leer?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(a) efleefLe (b) ceogjw
(c) ve lees 1 ve ner 2 (d) 1 Deewj 2 oesveeW
(c) keâebÛeer (d) Gjwhegj
Gòej—(b) Gòej—(d)
hee[dbÙe jepÙe YeejleerÙe ØeeÙeÉerhe kesâ megotj oef#eCe Deewj oef#eCe-hetJeea cegpeefjme ceW jesceveeW ves Deheves efnleeW keâer j#ee kesâ efueS mesvee keâer oes
Yeeie ceW Lee, Fmekeâer jepeOeeveer ceogjw ceW Leer~ šgkeâefÌ[Ùeeb mLeeefhele keâer LeeR leLee cegpeefjme keâer henÛeeve Ûesj #es$e ceW
keâebievesj mes keâer peeleer nw~ Dele: oesveeW keâLeve melÙe nwb~
4. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer Ûeesue jepÙe keâer jepeOeeveer Leer?
(a) GjwÙetj (b) Jesib eer 8. efvecve keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW —
(c) ceogjw (d) Jeeleeefhe 1. MesvegiegóÏJeve Ûesj keâefJeÙeeW kesâ Devegmeej meyemes yeÌ[e jepee Lee~
Gòej—(a) 2. MesvegiegóÏJeve keâes ueeue Ùee Yeuee Ûesj Yeer keâne peelee Lee~
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nQ/nw?
Ûeesue jepÙe keâer jepeveereflekeâ meòee keâe keWâõ GjwÙetj Lee, ØeejbefYekeâ
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
ceOÙekeâeue ceW Fmes ‘Ûeesue ce[buece’ keâne peelee Lee~ ÛeesueeW kesâ JewYeJe keâe
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
cegKÙe m$eesle metleer keâheÌ[eW keâe JÙeeheej Lee leLee ÛeesueeW keâer jepeOeeveer
Gòej—(c)
GjwÙetj metleer keâheÌ[eW kesâ efueS ceMentj Leer~
MesvegiegóÏJeve keâes ueeue Ùee Yeuee Ûesj Yeer keâne peelee Lee~ Ûesj keâefJeÙeeW kesâ
5. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS—
Devegmeej, Gvekeâe meyemes yeÌ[e jepee MesvegiegóÏJeve Lee~
(1) keâefjkeâeue ves Ûesj Deewj heeb[dÙe jepeeDeeW keâer mebÙegòeâ mesveeDeeW
keâes keâjejer efMekeâmle oer~ 9. Sveeef[ keâer GheeefOe efkeâmes oer peeleer Leer?
(2) keâefjkeâue ves ßeeruebkeâe hej meHeâue Dee›eâceCe efkeâÙee~ (a) mesveeOÙe#e keâes (b) Oeveer efkeâmeeveeW keâes
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? (c) ieghleÛejeW keâes (d) cebef$eÙeeW keâes
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Gòej—(a)

NCERT-meej ( 461 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
mesveeOÙe#eeW keâes DeewheÛeeefjkeâ Deveg‰eve kesâ meeLe Sveeef[ keâer GheeefOe oer (c) 2 Deewj 3 (d) 3 Deewj 4
peeleer Leer, peyeefkeâ Oeveer efkeâmeeveeW keâes Jeuueeue keâne peelee Lee~ Gòej—(b)
10. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS— leesuekeâeefhheÙece JÙeekeâjCe Deewj Deuebkeâej Meem$e keâe «ebLe nw leLee
1. keâ[wefmeÙej meyemes efveÛeues Jeie& kesâ ueesie Les~ efle®kegâjue oeMe&efvekeâ efJeÛeej Deewj metefòeâÙeeW keâe «ebLe nw~ leefceue Yee<ee
2. hesefjÙeej Kesle-cepeotj Les~ kesâ oes Øeefmeæ cenekeâeJÙe nw efMeuehheefokeâejce leLee ceefCeceskeâuew nw~
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mes/mee melÙe nw/nQ? 15. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme «ebLe ceW keâesJeueve Deewj ceeOeveer keâer ÛeÛee&
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 keâer ieF& nw?
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 (a) ceefCeceskeâuew (b) efle®kegâjue
Gòej—(c) (c) cesuekeâCekeäkegâ (d) efMeuheeefokeâejce
keâ[wefmeÙej meyemes efveÛeues Jeie& kesâ ueesie Les, Fvekeâer efmLeefle iegueeceeW pewmeer Gòej—(a)
Leer leLee cepeotjer keâe keâeÙe& keâjles Les~ hesefjÙeej ueesie Kesle-cepeotj Les ceefCeceskeâuew Oeeefce&keâ DeefOekeâ leLee meeefneflÙekeâ keâce nw, Fmekeâe jefÛeÙelee
leLee heMeg keâer Keeue Deewj Ûece& keâe keâeÙe& Yeer keâjles Les~ Skeâ Deveepe JÙeeheejer Lee~ ceefCeceskeâuew ceW keâesJeueve Deewj ceeOeJeer kesâ
11. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW— mebiece mes Glhevve keâvÙee kesâ meenefmekeâ peerJeve keâe JeCe&ve nw~
1. ceg®ieve heneÌ[er ØeosMeeW kesâ ueesieeW kesâ cegKÙe mLeeveerÙe osJelee 16. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW—
Les~ (1) Jekeâeškeâ MeemekeâeW ves Gòejer ceneje°^ Deewj efJeoYe& ceW
2. DeejbefYekeâ ceOÙekeâeue ceW Fvns efMeJe keâne peeves ueiee~ Dehevee ØeYeglJe mLeeefhele efkeâÙee~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes mener keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW? (2) mecegõieghle ves Deheveer yesšer ØeYeeJeleer keâe efJeJeen ‘Jekeâeškeâ’
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 jepeheefjJeej ceW keâjeÙee Lee~
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
Gòej—(a) (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
ceg™ieve heneÌ[er ØeosMeeW kesâ ueesieeW kesâ cegKÙe mLeeveerÙe osJelee Les~ (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
DeejbefYekeâ ceOÙekeâeue ceW megyeÇeceefveÙece Ùee megyeÇ¢eCÙece keânueeves ueies Les, Gòej—(a)
ve efkeâ efMeJe~ Dele: mener Gòej (a) nw~ meeleJeenveeW kesâ mLeeve hej mLeeveerÙe Jekeâeškeâ MeemekeâeW ves Gòejer ceneje°^
12. DeeKÙeeveelcekeâ «ebLe mes keäÙee DeeMeÙe nw? Deewj efJeoYe& ceW Dehevee ØeYeglJe mLeeefhele efkeâÙee~ Ûebõieghle efÉleerÙe ves
(a) De"ejn cegKÙe «ebLe (b) De"ejn ueIeg «ebLe Deheveer yesšer ØeYeeJeleer keâe efJeJeen ‘Jekeâeškeâ’ jepeheefjJeej ceW keâjeÙee
(c) Dee" hebLe mebkeâueve (d) ome ieÅe mebkeâueve Deewj Gme jepeIejeves keâer meneÙelee mes F&mee keâer ÛeewLeer meoer kesâ Debeflece
Gòej—(a) ÛejCe ceW Mekeâ #e$eheeW mes iegpejele Deewj Gmemes mebyebæ heefMÛeceer Yeejle
ceW efnmmes peerle efueS~
mebiece meeefnlÙe keâes ceesšs leewj hej oes mecetneW ceW yeebše ieÙee nw
(1) DeeKÙeeveelcekeâ «ebLe Ùes De"ejn cegKÙe «ebLe keânueeles nw~ FveceW 17. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW—
Dee" heÅe mebkeâueve Deewj ome «eecÙe ieerle nw~ (1) ÛeeuegkeäÙeeW ves Dehevee jepÙe Ú"er meoer kesâ DeejbYe ceW mLeeefhele
(II) GheosMeelcekeâ «ebLe cesuekeâCekeäkegâ DeLee&le De"ejn ueIeg «ebLe keânueeles efkeâÙee~
nQ~ (2) Deheveer jepeOeeveer GvneWves ‘Jeeleeheer’ ceW yeveeF&, pees keâvee&škeâ
kesâ yeerpeehegj efpeues ceW efmLele nw~
13. efkeâve «ebLeeW keâes JeerjieeLee keâeJÙe keâne ieÙee nw?
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
(a) DeeKÙeeveelcekeâ «ebLe (b) GheosMeelcekeâ «ebLe
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) Deheefj«ebLe (d) DeyeesOeelcekeâ «ebLe
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
Gòej—(a)
Gòej—(c)
DeeKÙeeveelcekeâ «ebLeeW keâes JeerjieeLee keâeJÙe keânles nQ~ Fve «ebLeeW ceW Jeerj
JekeâeškeâeW kesâ yeeo ÛeeuegkeäÙeeW ves Dehevee jepÙe Ú"er meoer ceW heefMÛeceer
heg®<eeW keâer keâerelf e& ieeF& ieF& nw, meeLe ner FveceW DeeÛeej-efveÙece yeleeS ieS nw~b okeäkeâve ceW mLeeefhele efkeâÙee leLee Deheveer jepeOeeveer GvneWves ‘JeeleeHeer’ ceW
14. efvecveefueefKele ceW mes keâewve leefceue Yee<ee kesâ oes Øeefmeæ cenekeâeJÙe yeveeF& pees keâvee&škeâ kesâ yeerpeehegj efpeues ceW efmLele nw~
nw ? 18. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve MeemekeâeW ves ke=â<Cee-iegbštj #es$e ceW ‘Yetefce
1. efMeuehheeefokeâejce 2. ceefCeceskeâuew Devegoeve keâer ØeLee ÛeueeF&’ Leer?
3. leesuekeâeefhHeÙece 4. efle®kegâjue (a) Jekeâeškeâ (b) F#Jeekegâ
GheÙeg&òeâ kesâ DeeOeej hej mener Gòej keâe ÛeÙeve keâjW? (c) ÛeeuegkeäÙe (d) heuueJe
(a) 1 Deewj 3 (b) 1 Deewj 2 Gòej—(b)

NCERT-meej ( 462 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
meeleJeenveeW kesâ DeJeMes<eeW hej ke=â<Cee-iegbštj #es$e ceW F#JeekegâDeeW keâe GoÙe GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
ngDee, F#JeekegâDeeW ves Fme #es$e ceW Yetefce Devegoeve keâer ØeLee ÛeueeF&, Ùeneb (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
mes Gvekeâer Deveskeâ leeceühe$e meveoW Øeehle ngF& nQ~ (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
Gòej—(c)
19. efvecveefueefKele ceW mes efkeâmeves keâebÛeer keâes Deheveer jepeOeeveer yeveeÙee
Lee? hegefuekesâefMeve efÉleerÙe kesâ yeejs ceW peevekeâejer Gmekesâ Snesue DeefYeuesKe mes
(a) heuuJeeW ves (b) iebieeW ves
efceuelee nw, efpemeceW Gmekesâ ojyeejer keâefJe jefJekeâerefle& Éeje jefÛele Gmekeâer
ØeMeefmle GlkeâerCe& nw~ heguekesâefMeve ves keâvee&škeâ kesâ iebieJeefMeÙeeW keâes Deheveer
(c) F#JeekegâDeeW ves (d) ÛeeuegkeäÙeeW ves
ØeYegmeòee mJeerkeâej keâjves hej cepeyetj efkeâÙee~
Gòej—(a)
23. efkeâme ÛeeuegkeäÙe jepee kesâ meboYe& ceW keâne peelee nw efkeâ Gmeves
leefceue Yee<ee ceW heuueJe Meyo keâe DeLe& ‘[eketâ’ neslee nw~ heuueJeeW ves keâebÛeer keâes leerve yeej peerlee Lee?
Deheveer jepeOeeveer keâebÛeer ceW yeveeF&, pees Gve efoveeW cebefojeW Deewj Jewefokeâ (a) efJepeÙeeefolÙe (b) efJe›eâceeefolÙe efÉleerÙe
efJeÅee keâe keWâõ yeve ieÙee Lee~ (c) hegefuekesâMeve efÉleerÙe (d) keâerefle&Jece&ve efÉleerÙe
20. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS— Gòej—(b)
(1) keâobye jepÙe keâer mLeehevee ceÙetjMece&ve ves keâer~ ÛeeuegkeäÙe jepee efJe›eâceeefolÙe efÉleerÙe (733-745 F&.) kesâ yeejs ceW keâne
(2) keâobyeeW ves Deheveer jepeOeeveer JewpeÙebleer Ùee yeveJeemeer ceW yeveeF& peelee nw efkeâ Gmeves keâebÛeer keâes leerve yeej peerlee Lee~
Leer~ 24. efJe®hee#e cebefoj kesâ meboYe& ceW keâewve-mes keâLeve melÙe nQ-
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ? (1) efJe®hee#e cebefoj hetCe&le: oef#eCe Mewueer ceW ueieYeie 790 F&.
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 ceW yevee Lee~
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 (2) efJe®hee#e cebefoj keâe efMeKej DeeÙeleekeâej leLee keâF& cebefpeueeW
Gòej—(c) Jeeuee nw~
keâocye jepÙe keâer mLeehevee ‘ceÙetjMece&ve’ ves keâer Leer~ ceÙetjMece&ve ves GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nw/nQ?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
De"ejn DeJeMcesOe Ùe%e efkeâS SJeb yeÇe¢eCeeW keâes DemebKÙe ieebJe oeve ceW
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
efoS Les~ keâobyeeW ves Deheveer jepeOeeveer keâvee&škeâ ceW Gòejer kesâveje efpeues
Gòej—(c)
ceW JewpeÙebleer Ùee yeveJeemeer ceW yeveeF&~
efJe®hee#e cebefoj hetCe&le: oef#eCe Mewueer ceW yevee nw Deewj Gmekeâe efMeKej
21. efvecveefueefKele ceW mes keâueYeüeW kesâ meboYe& ceW ketâš keâer meneÙelee mes yengle ner TbÛee DeeÙeleekeâej Deewj keâF& cebefpeueeW Jeeuee nw~ Gmekeâer oerJeejs
mener Gòej keâe ÛeÙeve keâjW? jeceeÙeCe kesâ ÂMÙeeW Jeeueer megboj cetefle&Ùees mes mepeer nwb~
(1) keâueYeü yeewæ Oece& kesâ DevegÙeeÙeer Les~
25. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee Skeâ oef#eCe YeejleerÙe ieebJe keâe
(2) keâueYeüeW ves Ûeesue, heeb[dÙe Deewj Ûesj jepeeDeeW keâes yeboer yeveeÙee
Øekeâej veneR nw?
Lee~ (a) Gj (b) meYee
GheÙeg&òeâ keâLeve ceW mes keâewve-mes/mee keâLeve melÙe nwb/nw? (c) veiejce (d) «eecece
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Gòej—(d)
(c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
oef#eCe Yeejle ceW ØeeÛeerve keâeue ceW leerve Øekeâej kesâ ieebJe efoKeeF& osles nQ
Gòej—(c)
(1) Gj, (2) meYee leLee (3) veiejce
keâueYeü yeewæ Oece& kesâ DevegÙeeÙeer Les, GvneWves yeewæ efJenejeW keâe mebhees<eCe Gj ieebJe meJee&efOekeâ ØeÛeefuele Les, FmeceW efkeâmeeve ueesie jnles Les~ veiejce
efkeâÙee Lee~ keâueYeüeW ves Ûeesue, heeb[dÙe Deewj Ûesj jepeeDeeW keâes yeboer yevee ceW JÙeeheeefjÙeeW Deewj JeefCekeâeW keâe efveJeeme neslee Lee~
efueÙee Lee~ keâueYeüeW kesâ efJeõesn keâes oyeeves kesâ efueS heeb[dÙeeW, heuueJeeW leLee 26. efvecveefueefKele ceW mes iebie JebMe keâer jepeOeeveer keâewve Leer?
ÛeeuegkeäÙeeW ves mebÙegòeâ ØeÙeeme efkeâS~ (a) keâesueej (b) keâebÛeer
22. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjs— (c) Jeeleeheer (d) JeveJeemeer
(1) hegefuekesâMeve ves keâvee&škeâ kesâ iebieJebefMeÙeeW keâes Deheveer ØeYegòee Gòej—(a)
mJeerkeâej keâjeÙeer Leer~ iebie DeefOekeâebMe meceÙe heuueJeeW kesâ meeceble jns, Gvekeâer jepeOeeveer
(2) hegefuekesâMeve efÉleerÙe kesâ yeejs ceW peevekeâejer Gmekesâ Snesue keâesueej ceW Leer, peneb meesves keâer KeeveeW kesâ keâejCe Fme jepeJebMe keâe
DeefYeuesKe mes efceueleer nw~ GlLeeve Deemeeve nes ieÙee Lee~

NCERT-meej ( 463 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Yeejle keâe SefMeÙeeF& osMeeW mes mebheke&â
(Indian's Relations With Asian Countries)
‘Yeejle keâe SefMeÙeeF& osMeeW mes mebheke&â’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer
hejer#eeDeeW ceW ØeeÙe: Fmemes mecyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele
veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe-meece«eer meceeefnle nw—
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) oef#eCe hetJe& SefMeÙee kesâ efJeMes<e meboYe& ceW
yeenjer mebmeej kesâ meeLe meebmke=âeflekeâ mebheke&â
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme.Mecee&) Yeejle keâe SefMeÙeeF& osMeeW kesâ meeLe meebmke=âeflekeâ mebheke&â

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 Yeejle keâe SefMeÙeeF& osMeeW mes mebheke&â
 Ûeerve mes  ßeeruebkeâe mes
 yecee&  Deheâieeefvemleeve mes
 ceOÙe SefMeÙee mes
 oef#eCe-hetJe& SefMeÙee mes
oef#eCe hetJe& SefMeÙee: keâuee SJeb mLeehelÙe
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-Keb[
 F&meJeer meved kesâ DeejbYe ceW Yeejle ves Ûeerve, oef#eCe-hetJe&
Yeejle keâe SefMeÙeeF& osMeesW mes mebheke&â SefMeÙee, heefMÛece-SefMeÙee Deewj jesceve meeceüepÙe kesâ
(India's Relations with Asian Countries) meeLe JeeefCepÙe mebheke&â yeveeS jKee~
 Yeejle ves heÌ[esmeer osMeeW ceW Oece&ØeÛeejkeâ, efJepeslee Deewj JÙeeheejer
ceOÙekeâeueerve mce=eflekeâejeW Deewj šerkeâekeâejeW ves keâne nw efkeâ
Yespes, efpevneWves Jeneb yeefmleÙeeb yeveeFË~
mecegõ-Ùee$ee veneR keâjveer ÛeeefnS~ Fmemes Ùen efve<keâ<e& efvekeâeuee
 yeewæ Oece& kesâ ØeÛeej mes ßeeruebkeâe, yecee&, Ûeerve Deewj ceOÙe
pee mekeâlee nw efkeâ Deleerle ceW yeenjer ogefveÙee mes Yeejle keâe mebheke&â SefMeÙee kesâ meeLe Yeejle keâe mebheke&â yeÌ{e~
veneR Lee; hej Ssmeer yeele nw veneR~ Yeejle], nÌ[hhee Ùegie mes ner  DeefOekeâ mebYeJe nw efkeâ F&mee-hetJe& leermejer meoer ceW DeMeeskeâ kesâ

Deheves SefMeÙeeF& heÌ[esefmeÙeeW mes mebheke&â yeveeS jne~ Meemevekeâeue ceW yeewæ Oece&ØeÛeejkeâ ßeeruebkeâe Yespes ieS~
 YeejleerÙe JÙeeheejer cesmeesheesšeefceÙee kesâ veiejeW lekeâ hengbÛes, peneb  F&mee-hetJe& otmejer Deewj henueer meefoÙeeW kesâ Úesšs-Úesšs yeÇeÿeer
DeefYeuesKe ßeeruebkeâe ceW heeS ieS nQ~
2400 F&.het. mes 1700 F&.het. kesâ yeerÛe, Gve JÙeeheeefjÙeeW keâer
 keâeueeblej ceW yeewæ Oece& ves ßeeruebkeâe ceW mLeeÙeer leewj hej
cegnjW heeF& ieF& nQ~ Deheves hewj pecee efueS~

NCERT-meej ( 464 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 F&meJeer meve keâer DeejbefYekeâ meefoÙeeW ces yeewæ Oece& keâe ØeÛeej
Yeejle mes yecee& DeLee&le DeeOegefvekeâ cÙeebceej keâer Deesj ngDee~
 Jeceea ueesieeW ves yeewæ Oece& kesâ LesjJeeo keâes efJekeâefmele efkeâÙee,
Deewj yeewæ keâer DeejeOevee ceW Deveskeâ cebefoj Deewj ØeefleceeSb
yeveeFË~
 Fmemes Yeer cenlJe keâer yeele Ùen nw efkeâ yecee& Deewj ßeeruebkeâe
kesâ yeewæeW ves ØeÛegj yeewæ meeefnlÙe keâer jÛevee keâer, pees
Yeejle ceW ogue&Ye Lee~
 ßeeruebkeâe ceW mecemle heeefue cetue «ebLe mebie=nerle efkeâS ieS Deewj
Gve hej šerkeâeSb efueKeer ieFË~
 yeewæ Oece& Yeejle ceW lees ueghle nes ieÙee, hejvleg ßeeruebkeâe ceW
Fme Oece& kesâ DevegÙeeÙeer Yeejer mebKÙee ceW jns, Jeneb Deepe Yeer
Ùener efmLeefle nw~
 Ûeerve mes (With China)
keâefve<keâ kesâ Meemevekeâeue mes ner keâF& YeejleerÙe Oece&ØeÛeejkeâ Ûeerve,
ceOÙe SefMeÙee Deewj DeHeâieeefvemleeve pee-peekeâj yeewæ Oece& keâe
GheosMe osles jns~ Gvnesbves Ûeerve kesâ ueesieeW keâes keâeHeâer ØeYeeefJele
efkeâÙee~
 ßeeruebkeâe mes (With Shri Lanka)
jeceeÙeCe kesâ efoveeW mes ner ßeeruebkeâe kesâ meeLe Yeejle keâe
mebheke&â Lee~ ØeeÛeerve keâeue ceW ßeeruebkeâe keâes leeceüheefCe& kesâ veece mes
peevee peelee Lee~
 F&mee-hetJe& leermejer meoer ceW DeMeeskeâ kesâ Meemevekeâeue ceW yeewæ
Oece& kesâ ØeÛeejkeâ ßeeruebkeâe Yespes ieS~
 DeMeeskeâ ves Deheves heg$e cenWõ Deewj heg$eer mebIeefce$ee keâes ßeeruebkeâe
Yespee~
 F&mee-hetJe& otmejer Deewj henueer meefoÙeesW kesâ Úesš-s Úesšs ‘yeÇeÿeer
DeefYeuesKe’ ßeeruebkeâe ceW heeS ieS nQ~
 keâeueeblej ceW yeewæ Oece& ves ßeeruebkeâe ceW mLeeÙeer leewj hej
Deheves hewj pecee efueS~
 mecegõieghle kesâ Meemevekeâeue ceW ßeeruebkeâe kesâ Meemekeâ cesIeJecee&
ves yeesOeieÙee ceW ßeeruebkeâe kesâ leerLe&Ùeeef$eÙeeW kesâ efueS Skeâ
efJenej yeveJeeves keâer Devegceefle ceebieer Leer~
 yeewæ Oece& kesâ oes Øeefmeæ «ebLe oerheJebMe Deewj ceneJebMe
ßeeruebkeâe ceW ner efueKes ieS~
 Fve mebhekeâeX kesâ heefjCeecemJe™he ßeeruebkeâe keâer efÛe$ekeâuee,

ve=lÙe, meeefnlÙe SJeb mLeehelÙe keâuee hej Yeejle keâe ØeYeeJe

osKee pee mekeâlee nw~
iegCeYeõ efpeveYeõ yeesefOe Oece&
 heuueJe Meemekeâ vejefmebnJece&ve ves ßeeruebkeâe kesâ jepee ceeveJecee&

yegæÙeMe hejceeLe& Oece&i eghle keâes Gvekeâe jepÙe Øeehle keâjeves ceW meneÙelee keâer Leer~
 Ûeesue Meemekeâ jepejepe ØeLece kesâ Meemevekeâeue (985-
 Ûeerve mes yeewæ Oece&, keâesefjÙee Deewj peeheeve hengbÛee~
 Heâe¢eeve Deewj £svemeebie pewmes keâF& Ûeerveer Ùee$eer yeewæ Oece&«ebLeeW 1014F&.) ceW ßeeruebkeâe Ûeesue meeceüepÙe keâe Yeeie yeve

Deewj efmeæebleeW keâer Keespe ceW ner Yeejle DeeS~
 Deblele: Ùen mebheke&â oesveeW osMeeW kesâ efueS ueeYeØeo efmeæ ngDee~
yeewæ esW keâer Skeâ yemleer Ûeerve efmLele ‘legve-ngD eeÌ[’ cesW yeme
ieF&, peneb mes ce®Yetefce kesâ Gme heej peeves Jeeueer JeefCekeâeW
keâer šesefueÙeeb Deheveer Ùee$ee Meg™ keâjleer LeeR~
 YeejleerÙeeW ves jsMece Ghepeeves keâe keâewMeue Ûeerve mes meerKee
Deewj Ûeerevf eÙeeW ves yeewæ efÛe$ekeâuee Yeejle mes meerKeer~
YeejleerÙe Ûeerveer
mLeue ceeie& jsMece-ceeie&
pegÌ[s ngS Les~ mes
ieÙee Lee~
 ßeeruebkeâe ceW mecemle heeefue cetue «ebLe mebie=nerle ngS Deewj Gve hej
šerkeâeSb efueKeer ieFË~
 yeewæ Oece& Yeejle ceW lees ØeeÙe: ueghle nes ieÙee, hejbleg
ßeeruebkeâe ceW Fme Oece& kesâ DevegÙeeÙeer Yeejer mebKÙee ceW yeves
jns~ Jeneb Deepe Yeer Ùener efmLeefle nw~
 yecee& (cÙeebceej) mes (With Myanmar)
cÙeebceej, pees henues yecee& kesâ veece mes peevee peelee Lee; Yeer
YeejleerÙe mebmke=âefle mes ØeYeeefJele ngDee~
 £svemeebie ves Fme #es$e kesâ Deveskeâ jepÙeeW keâe GuuesKe efkeâÙee nw,
efpevneWves efnbot Oece& Dehevee efueÙee Lee~
 cÙeebceej ve kesâJeue YeejleerÙe Oece& keâes, yeefukeâ Gmekeâer mebmke=âefle,
Yee<ee Deeefo keâes Yeer Dehevee efueÙee~

NCERT-meej ( 465 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 GvneWves Deheveer mJeÙeb keâer heeefue Yee<ee efJekeâefmele keâer Deewj
ceOÙe SefMeÙee ceW yeewæ Oece& keâer ØecegKelee meeleJeerb meoer
yeewæ leLee efnbot Oece&«ebLeeW keâe DevegJeeo Deheveer heeefue Yee<ee ceW kesâ Deble kesâ Deemeheeme lekeâ jner~
efkeâÙee~
 Deveskeâ yeÌ[s-yeÌ[s Deewj keâueelcekeâleehetCe& yeewæ Deewj yeÇeÿeCe  oef#eCe-hetJe& SefMeÙee mes (With South
Oece& kesâ cebefoj cÙeebceej ceW yeveeS ieS~ east Asia)
oef#eCe-hetJe& SefMeÙee keâe #es$e cemeeueeW, KeefvepeeW Deewj
OeelegDeeW kesâ ceeceues ceW meoe mece=æ jne nw~ FmeerefueS ØeeÛeerve
keâeue ceW, YeejleerÙe yengle ØeeÛeerve meceÙe mes JÙeeheej Deewj meenefmekeâ
keâeÙeeX kesâ efueS Yeejle mes oef#eCe-hetJe& SefMeÙee keâer Ùee$ee
DeHeâieeefvemleeve ceOÙe SefMeÙee keâjles Les, pewmee efkeâ peelekeâeW, Je=nlkeâLee, keâLeemeefjlmeeiej
keâer keâneefveÙeeW ceW keâne ieÙee nw~
Deheâieeefvemleeve mes (With Afghanistan)  Fmekesâ DeueeJee ‘hesefjhueme Dee@heâ efo SefjefLeÇÙeve meer’ pewmes efJeosMeer
DeHeâieeefvemleeve ceW yegæ keâer yengle-meer cetefle&Ùeeb Deewj keâF& œeesleeW ceW Yeer Fve osMeeW ceW YeejleerÙe JÙeeheeefjÙeeW Éeje JÙeeheej
efkeâS peeves keâe GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw~
efJenej efceues nQ~
 Fve Ùeeef$eÙeeW kesâ meeLe-meeLe YeejleerÙe OeceeX Deewj mebmke=âefle keâe
 yesiejece Deewj yeeefceÙeeve, pees Fme osMe kesâ Gòejer Yeeie ceW nbw,
mebosMe Yeer Fve osMeeW ceW hewâuee~
Ssmes hegjeJeMes<eeW kesâ efueS ØeKÙeele nQ~
 leermejer Deewj ÛeewLeer Meleeyoer F&. kesâ Deeme-heeme, Jeneb YeejleerÙe
 yesiejece keâer neLeer oeble keâer keâemlekeâejer ceMentj nw, efpemekeâer
veeceeW Jeeues Deewj mebYeJele: YeejleerÙe JebMe kesâ jepeeDeeW kesâ
kegâ<eeCe keâeue keâer YeejleerÙe keâueekeâejer mes meceevelee nw~
DeOeerve MeefòeâMeeueer jepÙeeW Deewj meeceüepÙeeW keâe efJekeâeme
 ogefveÙee keâer meyemes yeÌ[er yegæcetefle& ‘yeeefceÙeeve’ ceW F&meJeer meved kesâ
ngDee~
DeejbefYekeâ Je<eeX ceW Ûeóeve keâes keâeškeâj yeveeF& ieF& Leer~  Ùeneb Yeer DeefOekeâlej jepeJebMe Deewj jepee Dehevee cetue Yeejle
 neue ceW keâójhebeLf eÙeeW ves Fmes ve° keâj efoÙee~ Ùeneb Deveefievele
kesâ meeLe peesÌ[les Les~
Øeeke=âeflekeâ Deewj ke=âef$ece iegHeâeSb nQ, efpeveceW yeewæ efYe#eg jnles Les~  YeejleerÙe mebmke=âefle oef#eCe-hetJe& SefMeÙee ceW Yeer hengbÛeer, uesefkeâve
DeHeâieeefvemleeve ceW yeewæ Oece& meeleJeerb meoer lekeâ pecee jne~ yeewæ Oece& kesâ ceeOÙece mes venerb~
Fme meoer ceW Fmueece Oece& ves Fmes DeheomLe keâj efoÙee~
ceOÙe SefMeÙee mes (With Central Asia) yecee& keâes ÚesÌ[keâj DevÙe osMeeW ceW YeejleerÙe mebmke=âefle
Ssmeer ner ieefleefJeefOeÙeeb ceOÙe SefMeÙee ceW Yeer ngF& LeeR~ ceOÙe keâe Øemeej cegKÙeleÙee yeÇeÿeCe Oece& kesâ peefjS ngDee~
SefMeÙeeF& #es$eeW ceW keâF& mLeeveeW hej GlKeveveeW kesâ HeâuemJe™he
keâF& yeewæ efJenej, mlethe Deewj DeefYeuesKe ØekeâeMe ceW DeeS nQ  yecee& kesâ mLeue hesiet Deewj ceesuecesve megJeCe&Yetefce keânueeles Les~
Deewj YeejleerÙe Yee<eeDeeW ceW efueKeer heeb[gefueefheÙeeb Yeer efceueer nQ~
 kegâ<eeCe Meemeve kesâ efJemleej kesâ HeâuemJe™he ‘Kejes‰er efueefhe’
ceW efueKeer ‘Øeeke=âle Yee<ee’ ceOÙe SefMeÙee ceW Hewâueer, peneb
F&mee keâer ÛeewLeer meoer kesâ Deveskeâ Øeeke=âle DeefYeuesKe Deewj heeb[eg uf eefheÙeeb
efceueer nQ~
 efueefKele Yee<ee keâe ØeÙeesie ØeMeemeefvekeâ leLee owveefvove

he$eeÛeej ceW leLee yeewæ Oece& kesâ heefjj#eCe Deewj ØeÛeejCe ceW
Yeer neslee Lee~

NCERT-meej ( 466 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 YeÌ[ewÛe, JeejeCemeer Deewj Yeeieuehegj kesâ JÙeeheejer yecee& kesâ
meeLe JÙeeheej keâjles Les~
 yecee& ceW ieghle keâeue kesâ keâeHeâer yeewæ DeJeMes<e efceues nQ~
 Yeejle ves F&mee keâer henueer meoer mes Fb[esvesefMeÙee (peeJee) kesâ
meeLe, efpemes ØeeÛeerve Yeejle kesâ ueesie megJeCe&Éerhe keânles Les,
Ieefve‰ JÙeeheeefjkeâ mebyebOe mLeeefhele efkeâS~
 Ùeneb YeejleerÙe yeefmleÙeeb meyemes henues 56 F&. ceW keâeÙece keâer ieFË~
 F&mee keâer otmejer meoer ceW Ùeneb keâF& Úesšs YeejleerÙe jepÙe
keâeÙece efkeâS ieS~
peye Ûeerveer Ùee$eer Heâe¢eeve heebÛ eJeerb meoer ceW peeJee ieÙee,
lees Jen Jeneb hej yeÇeÿeCe Oece& Hewâuee heeÙee~
 F&meJeer meve keâer DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW heuueJeeW ves megcee$ee
ceW Deheveer yeefmleÙeeb mLeeefhele keâeR~
 keâeue›eâcesCe Jes meYeer ßeerefJepeÙe keâs MewuesboÇ jepÙe kesâ ™he ceW
heefjCele ngS, pees jepÙe heebÛeJeeR mes omeJeeR meoer lekeâ cenlJehetCe&
Meefòeâ Deewj YeejleerÙe mebmke=âefle keâe keWâõ yevee jne~
MewuesboÇ Meemekeâ ‘ceneÙeeve yeewæ’ kesâ mebhees<ekeâ Les~
 peeJee Deewj megcee$ee keâer YeejleerÙe yeefmleÙeeb, YeejleerÙe
mebmke=âefle kesâ Øemeej keâe Éej yeve ieFË~ yeefmleÙeeW keâes mLeeefhele
keâjves keâe efmeueefmeuee Deeies Yeer peejer jne~
 efnboÛeerve, pees Deye efJeÙeleveece, kebâhetefÛeÙee Deewj ueeDeesme
kesâ ™he ceW yebš ieÙee nw, ceW YeejleerÙeeW Éeje kebâyeespe Deewj
Ûebhee veecekeâ oes jepÙe mLeeefhele efkeâS ieS Les~
 kebâyeespe, DeLee&le Deepe kesâ kebâyeesef[Ùee, keâe MeefòeâMeeueer
jepÙe Ú"er meoer ceW mLeeefhele ngDee~ Gmekesâ Meemekeâ MewJe Les~
 GvneWves kebâyeespe keâes mebmke=âle efJeÅee keâe keWâõmLeue yeveeÙee~
Ùeneb DemebKÙe DeefYeuesKe mebmke=âle Yee<ee ceW efueKes ieS~
 kebâyeespe kesâ efvekeâš Ûebhee ceW, efpemeceW Gòejer efJeÙeleveece keâer
meerceeheóer meefnle oef#eCeer efJeÙeleveece Meeefceue nw, JÙeeheeefjÙeeW
ves Deheveer yeefmleÙeeb yeveeFË~
 Ûebhee keâe jepee Yeer MewJe Lee~ Gmekeâer jepekeâerÙe Yee<ee
mebmke=âle Leer~
 Ùen osMe JesoeW Deewj Oece&Meem$eeW keâer efMe#ee keâe ØecegKe keWâõ
ceevee peelee Lee~
NCERT-meej
 efnbo cenemeeiej efmLele YeejleerÙe yeefmleÙeeb lesjnJeerb meoer
lekeâ Heâueleer-Hetâueleer jneR, Deewj Fme DeJeefOe ceW YeejleerÙe ueesie
mLeeveerÙe ueesieeW kesâ meeLe Iegue-eqceue ieS~
 ueieeleej hejmhej Iegueves-efceueves kesâ keâejCe Ùeneb veS Øekeâej
keâer keâuee, Yee<ee Deewj mebmke=âefle keâe GoÙe ngDee~
 Fve osMeeW ceW Ssmeer keâF& keâueeke=âefleÙeeb nQ, pees YeejleerÙe Deewj
mLeeveerÙe lelJeeW keâe meHeâue efceßeCe efoKeueeleer nQ~
 Ùen DeodYegle yeele nw efkeâ meyemes efJeMeeue yeewæ cebefoj Yeejle
ceW veneR, yeefukeâ Fb[esvesefMeÙee kesâ ‘yeesjesyegogj’ ceW nw~
 Ùen mebmeej Yej ceW meyemes yeÌ[e yeewæ cebeof j ceevee peelee nw~
 Fmekeâe efvecee&Ce Dee"JeeR meoer ceW ngDee, Fme hej yegæ kesâ 436
efÛe$e GlkeâerCe& nQ~
 kebâyeesef[Ùee kesâ DebkeâesjJeeš keâe cebefoj yeesjesyegogj kesâ cebefoj
mes Yeer yeÌ[e nw~
 ceOÙe keâeue cesb efveefce&le nesves hej Yeer Fmekeâer leguevee efceefmeÇÙeeW
Deewj ÙetveeefveÙeeW keâer Glke=â°lece keâueeke=âefleÙeeW mes keâer pee
mekeâleer nw~
 Fme cebefoj keâer oerJeejeW hej jeceeÙeCe Deewj ceneYeejle
keâer keâneefveÙeeb GYejer ngF& cetefle&ÙeeW ceW Debefkeâle nQ~
 Fb[esvesefMeÙee ceW jeceeÙeCe keâer keâneveer Fleveer ueeskeâefØeÙe nw
efkeâ Jeneb keâer pevelee Fme hej DeeOeeefjle ueeskeâ veeškeâ Kesueleer
nw~
 Fb[esvesefMeÙeeF& Yee<ee ‘yenmee Fb[esvesefMeÙee’ ceW Deveefievele
mebmke=âle Meyo nQ~
 cetefle&ÙeeW kesâ yeejs ceW keâne pee mekeâlee nw efkeâ LeeF&ueQ[ ceW
efceuee yegæ keâe cegb[, kebâyeespe ceW heeÙee ieÙee yegæ keâe
cegb[ leLee peeJee ceW efceueer keâebmes keâer Meeveoej cetefle&Ùeeb
oef#eCe-hetJe& SefMeÙee keâer mLeeveerÙe keâuee-hejbhejeDeeW kesâ meeLe
YeejleerÙe keâuee kesâ mebiece kesâ Glke=â°lece vecetves nQ~
 Fmeer Øekeâej efÛe$ekeâuee kesâ Ssmes Glke=â<š GoenjCe, efpevekeâer
leguevee Depeblee kesâ efÛe$eeW mes keâer pee mekeâleer nw, ve kesâJeue
ßeeruebkeâe ceW, yeefukeâ Ûeerveer meercee hej ‘legve-ngDeeÌ[’ iegHeâeDeeW
ceW Yeer efceues nQ~
( 467 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
(kebâyeesef[Ùee keâe DebkeâesjJeeš cebefoj)
 Ùen mecePevee ieuele nesiee efkeâ YeejleerÙe mebmke=âefle kesâ Øemeej keâe
ßesÙe kesâJeue Oece&ØeÛeejkeâesb keâes nw~
 Oece&ØeÛeejkeâeW kesâ heerÚs-heerÚs JÙeeheejer Deewj efJepeÙeekeâeb#eer
Yeer peeles jns, Deewj GvneWves ceOÙe SefMeÙee Deewj oef#eCe-
hetJe& SefMeÙee kesâ meeLe Yeejle kesâ mebyebOeeW keâes cepeyetle yeveeves
ceW ØecegKe Yetecf ekeâe efveYeeF&~
 oef#eCe-hetJe& SefMeÙee kesâ Fve #es$eeW keâes efoS ieS veece megJeCe&Yetefce
Deewj megJeCe&Éerhe mJeÙeb metefÛele keâjles nQ efkeâ YeejleerÙe Jeneb
meesves keâer Keespe ceW ieS Les~
 JÙeeheej mes JemlegDeeW keâe efJeefveceÙe ngDee ner, meeLe-meeLe
meebmke=âeflekeâ lelJeeW keâe Yeer efJeefveceÙe ngDee~
 yeeueer Ssmee SkeâcesJe Éerhe nw, peneb efnbot mebmke=âefle heveheer
Deewj peerefJele jner~ Deepe peyeefkeâ mecetÛes Éerhe mecetn ves
Fmueece Oece& Debieerkeâej keâj efueÙee nw, kesâJeue yeeueer efnbot
mebmke=âefle Deewj Oece& kesâ Øeefle DeemLeeJeeve yevee ngDee nw~
 keâoeefÛeled efJeMJe kesâ DevÙe efkeâmeer Yeeie hej Yeejle keâer mebmke=âefle
Deewj Oece& keâe Flevee DeefOekeâ ØeYeeJe veneR heÌ[e nw, efpelevee
efkeâ oef#eCe-hetJe& SefMeÙee hej~
 Fme meebmke=âeflekeâ Deeoeve-Øeoeve Deewj ØeYeeJe kesâ DeJeMes<eeW kesâ
DeOÙeÙeve kesâ meJee&efOekeâ cenlJehetCe& œeesle nwb, mebmke=âle kesâ Jes
hegjeuesKe pees efJeMegæ DeLeJee Lees[Ì er yengle heefjJeefle&le YeejleerÙe
efueefhe ceW uesKeyeæ nQ~
Jes yecee&, mÙeece, ceueÙe ØeeÙeÉerhe, Devveece,
kebâyeesef[Ùee, megcee$ee, peeJee, yeesevf e&Ù ees Deewj
yeeueer kesâ mebhetCe& #es$ e ceW heeS ieS nQ~
NCERT-meej ( 468 )
 Fve GlkeâerCe& DeefYeuesKeeW Deewj DevÙe meeefnlÙe kesâ DeOÙeÙeve mes
helee Ûeuelee nw efkeâ Fme #es$e keâer Yee<ee, meeefnlÙe Deewj
Oeeefce&keâ, jepeveerelf ekeâ leLee meeceeefpekeâ mebmLeeDeeW hej Yeejle
keâe yengle ØeYeeJe heÌ[e Lee~
 JeCe& JÙeJemLee, pees efnbot meceepe keâe cetueeOeej nw, FveceW mes
DeefOekeâebMe #es$eeW ceW ueeiet nes ieF& Leer~ GvnW yeÇeÿeCeeW,
#eef$eÙeeW, JewMÙeeW Deewj MetõeW kesâ ™he ceW meceepe kesâ efJeYeepeve
keâer peevekeâejer Leer~
 Ùen JÙeJemLee Fve #es$eeW ceW Gleveer keâÌ[er veneR yeveer, efpeleveer
efkeâ Yeejle ceW Leer~ Fme Øekeâej, DebleefJe&Jeen Deewj hejmhej
Keeve-heeve keâe JÙeehekeâ ™he mes Ûeueve Lee~
 kegâue efceueekeâj peeefle JÙeJemLee keâes efpeme ™he ceW Ùen
ueebJeeskeâ Deewj yeeueer kesâ yeeefueefveÙeeW ceW Deepe efJeÅeceeve nw,
$e+iJeso keâeue keâer cetue JeCe& JÙeJemLee ceevee pee mekeâlee nw,
peneb meceepe keâes pevce kesâ DeeOeej hej veneR, Deefheleg JÙeJemeeÙe
kesâ DeeOeej hej efJeYeeefpele efkeâÙee ieÙee Lee~
 efJeJeen kesâ DeeoMe&, efJeJeen-mebmkeâej kesâ yÙeesjs Deewj heeefjJeeefjkeâ
mebyebOe meeceevÙele: Gmeer Øekeâej kesâ nQ, pewmes efkeâ Yeejle ceW nQ~
ceveesj bpeve keâe meJee&efO ekeâ ueeskeâefØeÙe ™he ÚeÙee
veeškeâ Lee, efpemes JeeÙegbie keâne peelee Lee
(Yeejle kesâ keâ"hegleefueÙeeW kesâ Kesu e keâer lejn)~
 JeeÙegbie kesâ efJe<eÙe Deeceleewj hej Yeejle kesâ oes cenekeâeJÙeeW,
jeceeÙeCe Deewj ceneYeejle mes efueS peeles nQ~
 Ùes oef#eCe-hetJe& SefMeÙee kesâ osMeeW ceW DeYeer Yeer yengle ueeskeâefØeÙe
nQ, yeeJepeto Fmekesâ efkeâ FveceW mes DeefOekeâebMe osMeeW ves Deye
Fmueece Oece& Dehevee efueÙee nw~
 mebmke=âle Deewj heeefue kesâ meeefnlÙe leLee GlkeâerCe& uesKeeW mes
helee Ûeuelee nw efkeâ Yee<ee yengle Gvvele Leer~
 vÙeeÙeeueÙe Deewj meceepe oesveeW mLeeveeW hej Gmekeâe ØeÙeesie
efkeâÙee peelee Lee~
 GvneWves meYeer ØecegKe yeÇeÿeCe Deewj yeewæ osJeer-osJeleeDeeW
leLee Gvemes mebyeæ efJeÛeejeW kesâ meeLe-meeLe oeMe&evf ekeâ efJeÛeejeW,
Jewefokeâ Oece&, heewjeefCekeâ efceLekeâeW Deewj cenekeâeJÙeeW ceW
Meeefceue efceLekeâeW Deewj GheeKÙeeveeW keâes Dehevee efueÙee Lee~
 YeejleerÙe cenerveeW Deewj KeieesueMeem$eerÙe heæefleÙeeW keâes Yeer
Dehevee efueÙee ieÙee Lee~ meJee&efOekeâ cenlJehetCe& yeele Ùen nw efkeâ
GvneWves Yeejle mes mebyebefOele Yeewieesefuekeâ veeceeW keâe Ûeueve Meg™
efkeâÙee~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
nceW Jeneb hej ÉejeJeleer, Ûebhee, DecejeJeleer,
ieebOeej, efJeosn, DeeÙegefLeÙee (DeÙeesO Ùee),
kebâyeespe, keâefuebie pewmes veece Deewj ieesceleer, iebbiee,
Ùecegvee, ÛebõYeeiee pewmes veefoÙeeW kesâ veece efceueles nQ~
 Jes DeYeer Yeer Deheves DemheleeueeW, mketâueeW, hegmlekeâeueÙeeW Deewj
keâF& DevÙe meeJe&peefvekeâ mLeeveeW keâes Gvekesâ cetue mebmke=âle
veeceeW mes hegkeâejles nQ~
 Fve ueesieeW ceW yeewæ Oece& kesâ oesveeW mebØeoeÙeeW DeLee&le nerveÙeeve,
ceneÙeeve leLee Fmekesâ meeLe Jew<CeJe Oece&, MewJe Oece& Deewj
yeÇeÿeCe Oece& kesâ Deveskeâ DevÙe Úesšs mebØeoeÙeeW keâe ØeÛeej Lee~
Jeneb efnob t osJeer-osJeleeDeeW keâer cetefle&Ùeeb heeF& ieF& nQ~
 ef$ecetefle& (DeLee&le yeÇÿee, efJe<Ceg Deewj censMe) keâer hetpee keâe
JÙeehekeâ ™he mes Ûeueve Lee, uesefkeâve Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ
meJeexÛÛe mLeeve efMeJe keâes efoÙee ieÙee Lee~
 yeewæ Oece& ves Yeer meceepe ceW Dehevee megÂÌ{ mLeeve yevee jKee
Lee~
 kegâÚ mLeeve yeewæ Oece& kesâ Øeefmeæ keWâõ yeve ieS Les~
 Ûeerveer FefleJe=òeeW mes Yeer Fme #es$e ceW yeewæ Oece& keâer ØeOeevelee
keâe ØeceeCe efceuelee nw~
Feflmebie yeewæ «ebLeeW kesâ DeOÙeÙeve kesâ efueS
meele Je<eeX lekeâ ßeerefJepeÙe ceW jne Lee~
 Skeâ DevÙe jesÛekeâ yeele Leer, DeeßeceeW keâer yengle yeÌ[er mebKÙee,
efpevekeâer mLeehevee Jew<CeJe Oece&, MewJe Oece& Deewj yeewæ Oece& mes
mebyebæ YeejleerÙe cebefojeW, ce"eW, efJenejeW, IeefškeâeDeeW Deewj
De«enejeW keâer heæefle hej efMe#ee Øeoeve keâjves kesâ efueS keâer
ieF& Leer~
oef#eCe-hetJe& SefMeÙee: keâuee Deewj mLeehelÙe
(South-East Asia: Art and Architecture )
nceW oef#eCe-hetJe& SefMeÙee kesâ YeJÙe cebefojeW, mletheeW Deewj
cetefle&ÙeeW mes Jeneb keâuee Deewj mLeehelÙe kesâ hetJe&-JewYeJe keâer Peuekeâ
efceueleer nw~ yeewæ Oece& Deewj yeÇeÿeCe Oece& kesâ osJeer-osJeleeDeeW keâer
Deveskeâeveskeâ cetefle&ÙeeW mes YeejleerÙe cetefle&keâuee keâer efJeMes<eleeDeeW Deewj
keâueelcekeâ ßes‰lee keâe heefjÛeÙe Øeehle neslee nw~
NCERT-meej
(peeJee keâe yeesjesyegotj mlethe)
 mLeehelÙe keâuee kesâ meJee&eOf ekeâ cenlJehetCe& vecetveeW ceW mes kegâÚ Ùes nQ :
DebkeâesjJeeš (DebiekeâesjJeeš) keâe cebefoj yeesjesyegotj mlethe, peeJee
Deewj ceÙeveceej kesâ yeewæ Deewj yeÇeÿeCe cebefoj mLeehelÙe keâuee
keâer Ùes meJe&ßes‰ ke=âefleÙeeb oef#eCe-hetJe& SefMeÙee hej Yeejle kesâ
meebmke=âeflekeâ ØeYeeJe keâer Deueewefkeâkeâlee Deewj iebYeerjlee ØeoefMe&le
keâjleer nwb~
 DebkeâesjLeesce veiej kesâ efvekeâš efmLele DebkeâesjJeeš cebefoj
efJe<Ceg keâes meceefhe&le Lee~
 Fme cebefoj keâe efvecee&Ce 1112 F&. mes 1180 F&. kesâ yeerÛe
efkeâÙee ieÙee Lee~
 cebefoj kesâ mebhetCe& heefjmej keâe #es$eheâue 987 × 1005 ceeršj
nw Deewj Fmekesâ ÛeejeW Deesj oerJeej Deewj KeeF& nQ~
 Ùen KeeF& 4 efkeâceer. uebyeer nw~ Ùen Meeveoej cebefoj mJeÙeb
66 × 70 ceeršj kesâ #es$e hej efveefce&le nw~
 cebefoj keâe keWâõerÙe efMeKej Yetefce mlej mes ueieYeie 70 ceeršj
TbÛee G"e ngDee nw~
 jeceeÙeCe Deewj ceneYeejle keâer keâLeeSb cegKÙe cebefoj keâer
oerJeejeW Deewj keâF& JeerefLeÙeeW leLee heefj›eâceeDeeW ceW, efpevekeâer
uebyeeF& keâF& meew ceeršj nw, GYejs De#ejeW ceW uesKeyeæ nQ~
 MewueWõ JebMe kesâ jepee yeewæ Oece& kesâ ceneÙeeve cele kesâ DevegÙeeÙeer
Les~
 Deheves Oece& ceW Gvekeâer DeemLee keâe heefjÛeÙe Gvekesâ Éeje
efveefce&le Deveskeâ YeJeveeW mes efceuelee nw~
 efpeveceW peeJee keâe yeesjesyegotj mlethe meyemes DeefOekeâ YeJÙe nw~
 Dee"JeeR Meleeyoer F&. ceW yeveeÙee ieÙee Ùen mlethe mLeehelÙe keâer
Úle SJeb meesheeve Mewueer Deewj Fmekeâer leef#ele oerJeejeW keâer
efJeue#eCelee kesâ efueS Øeefmeæ nw~
 Fme Glke=â° Fceejle ceW veew Gòejesòej meesheeveeW keâer Skeâ
ëe=bKeuee nw Deewj meyemes Thej kesâ meesheeve kesâ ceOÙe ceW Iebšs keâer
Mekeäue keâe Skeâ mlethe nw~
 veerÛes kesâ Ú: meesheeve Jeiee&keâej nQ, peyeefkeâ Thej kesâ leerve
meesheeve ieesueekeâej nQ~
( 469 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 meyemes Thej kesâ meesheeveeW kesâ ÛeejeW Deesj mlethe nQ, efpeveceW
mes ØelÙeskeâ ceW yegæ keâer Skeâ cetefle& nw~ yegæ keâer Ssmeer cetefle&ÙeeW
keâer kegâue mebKÙee ueieYeie 432 nw~
(De) peeJee keâe efnbot ceefvoj
(ye) ceÙeveceej (cÙeebceej) kesâ Skeâ cebefoj keâer oerJeej ceW
ueieer yeÇÿee keâer Øemlej cetefle&
 keWâõerÙe mlethe ceW OÙeeveer (OÙeeveeJeefmLeefle) yegæ keâer Skeâ cetefle&
nw, pees Yeejle-peeJee mLeehelÙe keâuee keâe meJeexòece vecetvee
mecePeer peeleer nw~
 peeJee kesâ yeÇeÿeCe cebefoj mebYeJele: Fleves YeJÙe veneR jns
neWies, efpelevee efkeâ yeesjesyegotj keâe mlethe, uesefkeâve ØeebJeesveve
keâer Ieešer kesâ cebefoj nwb, ØelÙeskeâ hebefòeâ ceW leerve cebefoj Deewj
Gvekesâ yeerÛe oes cebefoj, Fve meyekesâ ÛeejeW Deesj Skeâ oerJeej
nw~
 Fmekesâ yeeo oerJeej kesâ Fo&-efieo& ØelÙeskeâ Deesj Úesšs-Úesšs
cebefojeW keâer leerve hebefòeâÙeeb nQ Deewj Fme Øekeâej kegâue 156
cebefoj nQ~
 heefMÛeceer hebefòeâ kesâ leerve cegKÙe cebefojeW ceW ceOÙe ceW efmLele
cebeof j meyemes yeÌ[e Deewj meyemes Øeefmeæ nw Deewj GmeceW efMeJe
keâer cetefle& nw~
 Gòej keâer Deesj kesâ cebefoj ceW efJe<Ceg keâer Deewj oef#eCe keâer
Deesj cebefoj ceW yeÇÿee keâer cetefle& nw~
NCERT-meej ( 470 )
 cebefoj ceW leef#ele cetefle&ÙeeW kesâ 42 heâuekeâeW (hewveueeW) keâer Skeâ
ëe=bKeuee nw, efpeveceW jeceeÙeCe keâer keâLee Meg™ mes ueskeâj
uebkeâe hej ÛeÌ{eF& keâjves lekeâ oMee&F& ieF& nw~
cÙeebceej ceW meJeexòece cebefoj heieeve
keâe Deevebo cebefoj nw~
 Ùen Skeâ ØeebieCe ceW efve&efcele nw, efpemekeâe #es$eheâue ueieYeie
175 Jeie& ceeršj nw~
 cegKÙe cebefoj F&šeW mes yevee nw~ ieYe&ie=n ceW yegæ keâer cetefle& nw,
pees ueieYeie 9.5 ceeršj TbÛeer nw~
 cebefoj keâe leef#ele heâuekeâeW mes mepeeÙee ieÙee nw, efpeveceW yegæ
kesâ peerJeve keâer efJeefYevve IešveeDeeW kesâ ÂMÙe nwb~
 Ùen ceevevee ieuele nesiee efkeâ kesâJeue YeejleerÙeeW ves ner Deheves
heÌ[esemf eÙeeW kesâ meebmke=âeflekeâ efJekeâeme ceW Ùeesieoeve efkeâÙee~
 Jemlegle: Ùen oes-lejHeâe Øeef›eâÙee Leer~ YeejleerÙeeW ves Deheves otj
Deewj heeme kesâ heÌ[esemf eÙeeW mes Yeewelf ekeâ mebmke=âefle kesâ keâF&
GheeosÙe lelJe efueS Yeer~
meesves kesâ efmekeäkesâ {euevee
- ÙetveeefveÙeeW SJeb jesceveeW mes
jsMece hewoe keâjvee - Ûeerve mes
heeve keâer yesue ueieevee- Fb[esvesefMeÙee mes
Deewj
keâF& DevÙeevÙe ÛeerpeW DevÙe heÌ[esefmeÙeeW mes~
keâheeme Gieevee
Ssmee Øeleerle neslee nw efkeâ keâuee, Oece&, efueefhe Deewj Yee<ee kesâ
#es$e ceW Yeejle keâe Ùeesieoeve DeefOekeâ cetuÙeJeeve jne; hejbleg
heÌ[esmeer osMeeW ceW pees mebmke=âefle efJekeâefmele ngF&, Jen efkeâmeer Yeer
lejn YeejleerÙe mebmke=âefle keâer Øeefleke=âefle cee$e ve Leer~
efpeme Øekeâej Yeejle ves efJeosMeer ØeYeeJeeW kesâ yeeJepeto Deheves
JÙeefòeâlJe keâes yeveeS jKee Deewj Gmekeâe efJekeâeme efkeâÙee, Gmeer
Øekeâej oef#eCe-hetJe& SefMeÙee kesâ osMeeW ves YeejleerÙe mebmke=âefle kesâ
keâF& lelJeeW keâes efceueekeâj Deheveer-Deheveer mebmke=âefle efJekeâefmele keâeR~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

2400 1700

NCERT-meej ( 471 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

NCERT-meej ( 472 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. F&meJeer meved kesâ DeejbYe ceW Yeejle ves efvecveefueefKele ceW mes efkeâve
DeMeeskeâ ves Deheves heg$e cenWõ Deewj heg$eer mebIeefce$ee keâes ßeeruebkeâe
2.
osMeeW kesâ meeLe JeeefCeefpÙekeâ mebheke&â yeveeS? Yespee Lee~
(a) Ûeerve Je oef#eCe-hetJe& SefMeÙee (b) heefMÛece-SefMeÙee GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve mener nQ?
(c) jesceve meeceüepÙe (d) GheÙeg&òeâ meYeer (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Gòej—(d) (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2
F&meJeer meved kesâ DeejbYe ceW Yeejle ves Ûeerve, oef#eCe-hetJe& SefMeÙee, heefMÛece- Gòej—(c)
SefMeÙee, Deewj jesceve meceüepÙe kesâ meeLe JeeefCepÙe mebheke&â yeveeS~ F&mee-hetJe& leermejer meoer ceW DeMeeskeâ kesâ Meemevekeâeue ceW yeewæ Oece& kesâ
2. efvecveefueefKele YeejleerÙe efJeÉeveeW ceW mes efkeâmeves Ûeerve keâe oewje efkeâÙee ØeÛeejkeâ ßeeruebkeâe Yespes ieS~ DeMeeskeâ ves Deheves heg$e cenWõ Deewj heg$eer
Lee? mebIeefce$ee keâes ßeeruebkeâe Yespee Lee~
(a) yegæÙeMe (b) efpeveYeõ
(c) Oece&ieghle (d) GheÙeg&òeâ meYeer
7. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme-Meemekeâ kesâ keâeue ceW ßeeruebkeâe kesâ Meemekeâ
Gòej—(d) cesIeJecee& ves yeesOeieÙee ceW Skeâ efJenej yeveeves keâer Devegceefle ceebieer?
(a) kegâceejieghle (b) mecegõieghle
ÛeewLeer mes Ú"er MeleeefyoÙeeW kesâ oewjeve Ûeerve ieS YeejleerÙe efJeÉeveeW ceW (c) Ûebõieghle efÉleerÙe (d) keâefve<keâ
iegCeYeõ, yegæÙeMe, efpeveYeõ, hejceeLe&, yeesefOe Oece&, Oece&ieghle ØecegKe Les~ Gòej—(b)
3. efvecveefueefKele ceW mes ‘legve-ngDeeÌ[‘ Meyo keâe mebyebOe efkeâmemes nw- mecegõieghle kesâ Meemevekeâeue ceW ßeeruebkeâe kesâ Meemekeâ cesIeJecee& ves yeesOeieÙee
(a) mewefvekeâeW keâer Skeâ šgkeâÌ[er mes ceW ßeeruebkeâe kesâ leerLe&Ùeeef$eÙeeW kesâ efueS Skeâ efJenej yeveJeeves keâer Devegceefle
(b) JeeefCepÙe-JÙeeheej keâjves Jeeues mecetn mes ceebieer Leer~
(c) Ûeerve ceW efmLele yeewæeW keâer Skeâ yemleer
(d) oef#eCe-hetJe& SefMeÙeeF& osMeeW Éeje Yeejle keâes efoÙee ieÙee veece~ 8. Øeefmeæ «ebLe oerheJebMe Deewj ceneJebMe efkeâme osMe ces efueKes ieÙes Les?
Gòej—(c) (a) ßeeruebkeâe (b) Yeejle
(c) Ûeerve (d) yecee&
yeewæeW keâer Skeâ yemleer Ûeerve efmLele ‘legve-ngDeeÌ[‘ ceW yeme ieF&, peneb mes Gòej—(a)
ce®Yetefce kesâ Gme heej peeves Jeeueer JeefCekeâeW keâer šesefueÙeeb Deheveer Ùee$ee
yeewæ Oece& kesâ oes Øeefmeæ «ebLe oerheJebMe Deewj ceneJebMe ßeeruebkeâe ceW ner
Meg™ keâjleer LeeR~
efueKes ieS Les~ ßeeruebkeâe ceW mecemle heeefue cetue «ebLe mebie=nerle ngS Deewj
4. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- Gve hej efškeâeSb efueKeer ieFË~
1. Yeejle ves jsMece Ghepeeves keâe keâewMeue Ûeerve mes meerKee~
2. ÛeerefveÙeeW ves yeewæ efÛe$ekeâuee Yeejle mes meerKeer~ 9. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve mener nQ? 1. vejefmebnJece&ve ves ßeeruebkeâe kesâ jepee mes meeceüepÙe Úervee Lee~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 2. Ûeesue Meemekeâ jepejepe ØeLece kesâ Meemevekeâeue ceW ßeeruebkeâe Ûeesue
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve ner 1 Deewj ve ner 2
meeceüepÙe keâe Yeeie Lee~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nQ?
Gòej—(c) (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
YeejleerÙeeW ves jsMece Ghepeeves keâe keâewMeue Ûeerve mes meerKee Deewj ÛeerefveÙeeW (c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2
ves yeewæ efÛe$ekeâuee Yeejle mes meerKeer~ Dele: Fme Øekeâej keâLeve 1 Deewj Gòej—(b)
2 oesveeW melÙe nQ~ heuueJe Meemekeâ vejefmebnJece&ve ves ßeeruebkeâe kesâ jepee ceeveJecee& keâes Gvekeâe
jepÙe Øeehle keâjves ceW meneÙelee keâer Leer~ Ûeesue Meemekeâ jepejepe ØeLece
5. leeceüheefCe& veece mes efkeâme osMe keâes hegkeâeje peelee Lee~ kesâ Meemevekeâeue ceW ßeeruebkeâe Ûeesue meeceüepÙe keâe Yeeie yevee~ Fme Øekeâej
(a) yecee& (b) ßeeruebkeâe
keâLeve 1 DemelÙe nw, Dele: mener Gòej (b) nw~
(c) Fb[esvesefMeÙee (d) peeJee
Gòej—(b) 10. yecee& ceW yeewæ Oece& keâer efkeâme MeeKee keâe efJekeâeme DeefOekeâ ngDee?
(a) LesjJeeo (b) nerveÙeeve
jeceeÙeCe kesâ efoveeW mes ner ßeeruebkeâe kesâ meeLe Yeejle keâe mebheke&â Lee~ (c) ceneÙeeve (d) FveceW mes keâesF& veneR
ØeeÛeerve keâeue ceW ßeeruebkeâe keâes leeceüheefCe& kesâ veece mes peevee peelee Lee~ Gòej—(a)
6. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- yeceea ueesieeW ves yeewæ Oece& keâer LesjJeeo MeeKee keâe efJekeâeme efkeâÙee Deewj
1. DeMeeskeâ kesâ Meemevekeâeue ceW yeewæ Oece& kesâ ØeÛeejkeâ ßeeruebkeâe
yegæ keâer DeejeOevee ceW Deveskeâ cebefoj Deewj ØeefleceeSb yeveJeeFË~
Yespes ieS~

NCERT-meej ( 473 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
11. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme mLeeve keâer ‘neLeer oeble keâmlekeâejer‘ ceMentj F&meJeer meved keâer DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW heuueJeeW ves megcee$ee ceW Deheveer
nw ? yeefmleÙeeb mLeeefhele keâer Leerb~ keâeuekeâceüsCe Jes meYeer ßeerefJepeÙe kesâ MewueWõ
(a) yesiejece (b) yeeefceÙeeve jepÙe kesâ ™he ceW heefjCele ngS~
(c) yecee& (d) FveceW mes keâesF& veneR~
Gòej—(a) 17. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
1. MewueWõ Meemekeâ ‘nerveÙeeve yeewæ‘ kesâ mebhees<ekeâ Les~
yesiejece keâer neLeer oeble keâer keâmlekeâejer ceMentj nw, efpemekeâer kegâ<eeCe 2. peeJee Deewj megcee$ee YeejleerÙe mebmke=âefle kesâ Øemeej keâe
keâeue keâer YeejleerÙe keâueekeâejer mes meceevelee nw~ Éej yeve ieS~
12. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme mLeeve mes yegæ keâer meyemes yeÌ[er cetefle& GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nQ?
Øeehle ngF& nw? (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(a) ßeeruebkeâe (b) yeeefceÙeeve (c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2
(c) yesiejece (d) yeesOeieÙee Gòej—(b)
Gòej—(b) MewueWõ Meemekeâ ‘ceneÙeeve‘ yeewæ kesâ mebhees<ekeâ Les, ve keâer nerveÙeeve kesâ;
ogefveÙee keâer meyemes yeÌ[er yegæcetefle& yeeefceÙeeve ceW F&mJeer meved kesâ DeejbefYekeâ Fme Øekeâej keâLeve 1 ieuele nw~ peeJee Deewj megcee$ee keâer YeejleerÙe
Je<eeX ceW Ûeóeve keâes keâeškeâj yeveeF& ieF& Leer~ yeefmleÙeeb, YeejleerÙe mebmke=âefle kesâ Øemeej keâe Éej yeve ieFË~ Dele: mener
13. ‘Kejes‰er efueefhe‘ ceW efueKeer ‘Øeeke=âle Yee<ee‘ ceOÙe SefMeÙee ceW efkeâmekesâ Gòej (b) nesiee~
Meemevekeâeue ceW hewâueer? 18. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
(a) n<e& (b) kegâ<eeCe 1. kebâyeespe mebmke=âle efJeÅee keâe keWâõ mLeue Lee~
(c) DeMeeskeâ (d) Ûebõieghle 2. Ûebhee keâer jepekeâerÙe Yee<ee mebmke=âle Leer~
Gòej—(b) GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nQ?
kegâ<eeCe Meemeve kesâ efJemleej kesâ heâuemJe™he ‘Kejes‰er efueefhe‘ ceW efueKeer (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
‘Øeeke=âle Yee<ee‘ ceOÙe SefMeÙee ceW hewâueer, peneb F&mee keâer ÛeewLeer meoer kesâ (c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2

Deveskeâ Øeeke=âle DeefYeuesKe Deewj heeb[gefueefheÙeeb efceueer nQ~ Gòej—(c)

14. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- kebâyeespe, DeLee&le kebâhetefÛeÙee mebmke=âle efJeÅee keâe keWâõmLeue yeveeÙee ieÙee,
1. yecee& ÚesÌ[keâj DevÙe osMeeW ceW YeejleerÙe mebmke=âefle keâe Øemeej kebâyeespe kesâ efvekeâš Ûebhee Gòejer efJeÙeleveece keâer meercee heóer meefnle
yeÇeÿeCe Oece& kesâ ™he ceW ngDee~ oef#eCeer efJeÙeleveece Meeefceue nw; Ùeneb JÙeeheeefjÙeeW ves Deheveer jepeOeeveer
2. yecee& kesâ mLeue hesiet Deewj ceesuecesve mJeCe&Yetefce keânueeles nQ~ yeveeFË, Ùeneb keâe jepee MewJe Lee leLee jepekeâerÙe Yee<ee mebmke=âle; Fme
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nQ? Øekeâej mener Gòej efJekeâuhe (c) nesiee~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2
19. mebmeej keâe meyemes efJeMeeue yeewæ cebefoj keâneb efmLele nw?
(a) Fb[esvesefMeÙee (b) peeJee
Gòej—(c)
(c) megcee$ee (d) Jecee&
yecee& keâes ÚesÌ[keâj DevÙe osMeeW ceW YeejleerÙe mebmke=âefle keâe Øemeej cegKÙeleÙee Gòej—(a)
yeÇeÿeCe Oece& kesâ peefjS ngDee, yecee& kesâ mLeue hesiet Deewj ceesuecesve meyemes efJeMeeue yeewæ cebefoj Yeejle ceW vener, yeefukeâ Fb[esvesefMeÙee kesâ
mJeCe&Yetefce keânueeles nQ~ ‘yeesjesyegogj‘ ceW nw~ Ùen mebmeej Yej ceW meyemes yeÌ[e yeewæ cebefoj ceevee
15. efvecveefueefKele ceW mes yecee& kesâ keâewve-mes mLeue megJeCe&Yetefce keânueeles peelee nw~ Fmekeâe efvecee&Ce Dee"JeeR meoer ceW ngDee, Fme hej yegæ kesâ 463
nQ ? efÛe$e GlkeâerCe& nQ~
(a) hesiet (b) ceesuecesve 20. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
(c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) ve lees (a) ve ner (b) 1. YeeejleerÙe oef#eCe-hetJe& SefMeÙee meesves keâer Keespe ceW ieS Les~
Gòej—(c) 2. YeejleerÙeeW ves heeve keâer yesue ueieevee Fb[esvesefMeÙee mes meerKee~
yecee& kesâ mLeue ‘hesiet Deewj ceesuecesve’ mJeCe&Yetefce keânueeles Les~ Dele: mener GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nQ?
Gòej efJekeâuhe (c) nw~ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 Deewj ve ner 2
16. F&meJeer meve keâer DeejbefYekeâ meefoÙeeW ceW heuueJeeW ves efkeâme mLeeve hej Gòej—(c)
Deheveer yeefmleÙeeb mLeeefhele keâer Leerb?
(a) megcee$ee (b) peeJee oef#eCe-hetJe& SefMeÙee kesâ Fve #es$eeW keâes efoS ieS veS megJeCe& Yetecf e Deewj
(c) Fb[esvesefMeÙee (d) ßeeruebkeâe megJeCe&Éerhe mJeÙeb meteÛf ele keâjles nQ efkeâ YeejleerÙe Jeneb meesves keâer Keespe ceW ieS
Gòej—(a) Les leLee heeve keâer yesue ueieevee Fb[esveseMf eÙee mes YeejleerÙeeW ves meerKee Lee~

NCERT-meej ( 474 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
YeejleerÙe oMe&ve keâe efJekeâeme
(Evolution of Indian Philosophy)
‘YeejleerÙe oMe&ve keâe efJekeâeme’ - ØeeÛeerve Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW
ceW ØeeÙe: Fmemes mebyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve. meer. F&. Deej. šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele veF&/
hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe–meece«eer meceeefnle nw-
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (cekeäKeve ueeue) YeejleerÙe oMe&ve keâe Ûejceeslkeâ<e&
2 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme. Mecee&) oMe&ve keâe efJekeâeme
3 6 veF& nceeje Deleerle veS ØeMve veS efJeÛeej

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 YeejleerÙe oMe&ve keâe efJekeâeme
 Gheefve<eoeW keâe efJekeâeme
 YeejleerÙe oMe&ve keâer heæefleÙeeb
 meeKÙee oMe&ve  Ùeesie oMe&ve  vÙeeÙe oMe&ve
 JewMese<f ekeâ oMe&ve  hetJe& ceerceebmee  Gòej ceerceebmee
Yeewelf ekeâJeeoer oMe&ve
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe

Jemlegevf e‰-Keb[

 DeLe& mebyebOeer efJe<eÙeeW keâe Øeefleheeove DeLe&Meem$e ceW efkeâÙee

YeejleerÙe oMe&ve keâe efJekeâeme ieÙee, efpeme hej keâewefšuÙe keâer hegmlekeâ megefJeKÙeele nw~
(Evolution of Indian Philosophy)  Øees. Deej.Sme. Mecee& leLee Øees. cekeäKeve ueeue Éeje keâewešf uÙe kesâ
peye jepÙe Deewj JeCe&Yesocetuekeâ meeceeefpekeâ JÙeJemLee oesveeW ÂÌ{ nes DeLe&Meem$e keâes DeLe&JÙeJemLee kesâ meeLe-meeLe ØeMeemeve mes mebyebefOele
ieFË leye ØeeÛeerve efÛeblekeâeW ves efmeKeeÙee efkeâ ceeveJe keâes Ûeej cenlJehetCe& hegmlekeâ yeleeF& ieF& nw~
heg®<eeLeeX keâer Øeeefhle kesâ efueS ØeÙeeme keâjvee ÛeeefnS~ ØelÙeskeâ
heg®<eeLe& hej hegmlekeWâ efueKe keâj Gmekeâe Øeefleheeove  jepÙe Deewj meceepe keâes megJÙeJeefmLele yeveeves Jeeueer
efkeâÙee ieÙee~ efJeefOe (keâevetve) hej Oece&Meem$e keâer jÛevee ngF&~

 Meejerefjkeâ megKeYeesie keâe efJeJesÛeve keâecemet$e ceW efkeâÙee
Oece&- (meeceeefpekeâ efveÙece JÙeJemLee) ieÙee~
ceeveJe kesâ DeLe&- (DeeefLe&k eâ mebmeeOeve)
Ûeej heg®<eeLe&
 efJeÅee keâer Ùes leerve MeeKeeSb cetuele: Yeeweflekeâ peiele Deewj
keâece-(Meejerefj keâ megKe Yeesie) Gmekeâer mecemÙeeDeeW mes pegÌ[er nQb, FveceW cees#e keâer ÛeÛee&
nQ- cees# e-(Deelcee keâe Gæej)
keâoeefÛele ner kesâJeue ØemebieJeMe DeeF& nw~

NCERT-meej ( 475 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ‘cees#e’ cegKÙele: oMe&ve mebyebOeer iebbÇLeeW keâe efJe<eÙe jne,
efpemekeâe DeLe& nw, pevce Deewj ce=lÙeg kesâ Ûe›eâ mes Gæej~
 Fmekeâe GheosMe meyemes henues ieewlece yegæ ves efoÙee,
uesefkeâve yeeo ceW keâF& yeÇeÿeCehebLeer oeMe&efvekeâeW ves Fmes Deeies
yeÌ{eÙee~
 YeejleerÙe oMe&ve kesâ lelJe nceW Jewefokeâ $e+ef<eÙeeW keâer keâeuheefvekeâ
GÌ[eveeW ceW Deheveer efJeefMe„lee keâs meeLe yeerpe™he ceW Âef„ieesÛej
nesles nQ, pees Deeies Debkegâefjle, heuueefJele SJeb hegef<hele nesles ngS
DebleleesielJee Mebkeâj kesâ DeÉwle Jesoeble ceW Heâefuele neskeâj Ûejcee&ls keâ<e&
keâes Øeehle ngS~
 kewefokeâ keâeue ceW efkeefYevve Øekeâej keâer Øeeke=âeflekeâ MeefòeâÙeeW keâes
he=Lkeer, DeekeâeMe Deewj mkeie& ceW jnves keeues efYevve-efYevve
oskeer-oskeleeDeeW kesâ ™he ceW hetpee peelee Lee~
 $e+iJewefokeâ ueesie Deheves osJeer-osJeleeDeeW keâes yeefue ÛeÌ{eves kesâ
yeoues ceW ÙeeÛevee keâjles Les, yeoues ceW Gvemes Ùeneb Fme ueeskeâ
ceW heMeg, Oeve-OeevÙe, mece=efæ, mJeemLÙe, oerIee&Ùeg, mebleeve,
efJepeÙe, Meebefle Deewj Øemevvelee keâer ÙeeÛevee keâjles Les Deewj
ce=lÙeg kesâ yeeo mJeie& Ûeenles Les~
 kegâÚ kewefokeâ $e+ef<eÙeeW keâe Ùen efkeÕeeme Yeer Lee efkeâ keâesF& Ssmeer
hejce meòee DekeMÙe nw, pees Deheves Deehekeâes efkeefYeVe oskeer-
oskeleeDeeW kesâ ™he ceW DeefYekÙeòeâ keâjleer nw~
$e+iJeso kesâ megØeefmeæ veemeoerÙe metòeâce W Jewe fokeâ $e+ef<e
Éeje YeeJe-efJeYeesj neskeâj Ssmeer keâuhevee keâer ieF& nw-
‘efpememes Ùen efJeefÛe$e me=e°f Glhevve ngF & nw, efpemeves Fme
me=e f° keâes yeveeÙee nw DeLeJee ve Yeer yeveeÙee nes, pees
hejceõ°e, DeOÙe#e, GÛÛelece mJeie& ceW efJejepeceeve nw, Jen
meJe&%e hejcesMJej ner Fme me=ef° keâes peeve mekeâlee nw,
DeLeJee MeeÙeo Jen Yeer ve peevelee nes~’’
 Gme hejce melÙe kesâ mke™he me=e<f š keâer Øeef›eâÙee, Deelcee (peerkeelcee)
keâe mke™he Deewj hejcemelÙe (hejceelcee) kesâ meeLe Gmekeâe mebyebOe,
efve:ßesÙeme keâer Øeeefhle, peerkeve keâe hejce GösMÙe Deewj meoeÛeejhetCe&
peerkeveÙeeheve keâer DeeoMe& Mewueer pewmeer Deveskeâ yeeleeW kesâ efke<eÙe ceW
ienjeF& mes efÛebleve efkeâÙee ieÙee nw~
 Fme efÛebleve-ceveve kesâ heâuemke™he Deveskeâ «ebLeeW keâer jÛevee keâer
ieF&, efpevnW Gheefve<eo keâne peelee nw~
Gheefve<eoeW keâe efJekeâeme (Development

of Upanishads)
efpeme meceÙe yegæ GheosMe os jns Les Gmeer meceÙe Ùee Gmemes
Yeer Lees[Ì e henues, otmejs DevÙe efÛeblekeâ Yeer keâef"ve ØeMveeW keâe Gòej
{tbÌ{ves keâe ØeÙeeme keâj jns Les~ GveceW mes kegâÚ ce=lÙeg kesâ yeeo kesâ
peerkeve kesâ yeejs ceW peevevee Ûeenles Les, peyeefkeâ DevÙe Ùe%eeW keâer
GheÙeesefielee kesâ yeejs ceW peeveves keâes Glmegkeâ Les~
NCERT-meej
 FveceW mes DeefOekeâebMe efÛeblekeâeW keâe Ùen ceevevee Lee, efkeâ Fme efkeMJe
ceW kegâÚ lees Ssmee nw, pees efkeâ mLeeÙeer nw Deewj pees ce=lÙeg kesâ yeeo
Yeer yeÛee jnlee nw~
 GvneWves Fmekeâe keCe&ve Deelcee leLee yeÇÿe DeLeJee meeke&Yeewce
Deelcee kesâ ™he ceW efkeâÙee nw~
 kes ceeveles Les efkeâ Deblele: Deelcee leLee yeÇÿe Skeâ ner nQ~ Ssmes
keâF& efkeÛeejeW keâe mebkeâueve Gheefve<eoeW ceW ngDee nw~
 Gheefve<eod Gòej kewefokeâ «ebLeeW keâe efnmmee Les~
 Fve «ebLeeW ceW DeOÙeehekeâeW Deewj efkeÅeeefLe&ÙeeW kesâ yeerÛe yeeleÛeerle keâe
mebkeâueve efkeâÙee ieÙee nw~
 ØeeÙe: Ùes efkeÛeej meeceevÙe keelee&ueehe kesâ ™he ceW Øemlegle efkeâS
ieS nQ~
 Fve ÛeÛee&DeeW ceW Yeeie uesves keeues DeefOekeâebMele: heg®<e yeÇeÿeCe
leLee jepee nesles Les~
 keâYeer-keâYeer ieeieer& pewmeer m$eer-efkeÛeejkeâeW keâe Yeer GuuesKe
efceuelee nw~
 efkeÉòee kesâ efueS Øeefmeæ ieeieer&, jepeojyeejeW ceW nesves keeues
keeo-efkekeeo ceW Yeeie efueÙee keâjleer Leerb~
 efveOe&ve JÙeefòeâ Fme lejn kesâ keeo-efkekeeo ceW yengle keâce ner
efnmmee uesles Les~
 Fme lejn keâe Skeâ Øeefmeæ Dehekeeo melÙekeâece peeyeeefue keâe
nw~
‘melÙekeâece peeyeeefue’ keâe veece Gvekeâer oemeer ceeb
kesâ veece hej heÌ[e~
 melÙekeâece kesâ ceve ceW melÙe peeveves keâer leer›e efpe%eemee Glhevve
ngF&~ ieewlece veecekeâ Skeâ yeÇeÿeCe ves GvnW Deheves efkeÅeeLeer& kesâ
™he ceW mJeerkeâej efkeâÙee leLee Jen Deheves meceÙe kesâ mekee&efOekeâ
Øeefmeæ efkeÛeejkeâeW ceW mes Skeâ yeve ieS~
 Gheefve<eoeW kesâ keâF& efkeÛeejeW keâe efkekeâeme yeeo ceW Øeefmeæ efkeÛeejkeâ
MebkeâjeÛeeÙe& kesâ Éeje efkeâÙee ieÙee~
 Jewmes lees Fve Gheefve<eoeW keâer mebKÙee yengle DeefOekeâ nw, hej GveceW mes
kesâkeue iÙeejn Gheefve<eo ner DeefOekeâ cenlkehetCe& nQ~
( 476 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ØecegKe 11 Gheefve<eo nQ-  FmeceW keâne ieÙee nw efkeâ ceveg<Ùe keâes megKe-og:Ke, ueeYe-neefve
Deewj peÙe-hejepeÙe kesâ efkehejerle efmLeefleÙeeW ceW Yeer Deheves
F&Me leweòf ejerÙe Deehekeâes meblegefuele yeveeS jKevee ÛeeefnS~
keâ" SslejsÙe
kesâve  Ùen Yeer keâne ieÙee nw efkeâ Deelcee Depej-Decej nw, DeveMJej
ÚeboesiÙe
ØeMve nw~ ve lees Mem$e Deelcee keâes keâeš mekeâles nQ Deewj ve ner Deeie
cegb[keâ ye=noejCÙekeâ
MJeesleeMJelej Gmes peuee mekeâleer nw~
ceeb[tkeäÙe
 ce=lÙeg lees meoe Mejerj keâer ner nesleer nw, Deelcee keâer venerb~
 meYeer Gheefve<eo Deeceleewj hej mencele nQ efkeâ JÙeefòeâ/peerJeve
 Mejerj keâer ce=lÙeg kesâ yeeo Deelcee lees otmejs Mejerj keâes Dehevee
ceW hejce, MeeMJele SJeb melÙe kesâJeue Deelcee (peerJeelcee) nw~
Iej yevee uesleer nw~
Fme Yeeweflekeâ peiele ceW Deewj Fmemes hejs Yeer Skeâ ner hejce
 F&MJej og<šeW keâes ob[ osves kesâ efueS Deewj meppeveeW keâer j#ee keâjves
melÙe nw efpemes yeÇÿe keânles nQ~
kesâ efueS meceÙe-meceÙe hej Dekeleej ueslee nw~
 Fme yeÇÿe mes ner mebhetCe& peiele keâer Glheefòe nesleer nw~
 yeÇÿe ceW ner Ùen efkeÅeceeve nw Deewj efheâj yeÇÿe ceW ner efkeueerve
nes peelee nw~ yeÇÿe melÙe nw, Deveble nw, efÛeoevebo nw~
 efkeMegæ Deelcee Deewj yeÇÿe Skeâ ner nQ, GveceW keâesF& Yeso veneR
nw~ Ùeefo keâesF& keâns efkeâ ceQ yeÇÿe nbt (Denced yeÇÿeeefmce), lees
ken meÛÛee nw~
 Ùener Skeâ yeÇÿe Deheveer efkeefÛe$e Meefòeâ ‘ceeÙee’ kesâ keâejCe
Deveskeâ Øeleerle neslee nw~
 ceveg<Ùe kesâ mebhetCe& og:Ke Deewj keâ<š Fme leLÙe keâes ve peeveves
kesâ keâejCe nQ efkeâ ceveg<Ùe Deelcee nw Deewj Deelcee ner yeÇÿe
nw~
 Deelcee keâe yeÇÿe kesâ meeLe pegÌ[vee ner cees#e keânueelee nw,  keâce& kesâ efmeæeble kesâ Devegmeej, kÙeefòeâ keâe kele&ceeve pevce Deewj
efpemekesâ heâuemke™he ken pevce-cejCe kesâ Ûe›eâ mes cegefòeâ hee Gmekeâer oMee Gmekesâ hetke& pevce kesâ keâceeX kesâ Devegmeej efveOee&efjle
peelee nw Deewj Ùener ceeveke peerkeve keâe hejce ue#Ùe nw~ nesleer nw~
 Deelce-%eeve Øeehle keâjves kesâ efueS ceveg<Ùe keâes meebmeeefjkeâ Skeb  keâce& ceW efkeÕeeme jKevee YeeiÙekeeoer yevevee venerb nw~
veMJej kemlegDeeW kesâ Øeefle Deheveer FÛÚeDeeW SJebmebhetCe& ceeÙee  yengle mes efÛeblekeâeW ves keâne nw efkeâ ÙeÅeefhe nceejer kele&ceeve oMee
ceesn keâes ÚesÌ[ osvee nesiee~ nceejs Éeje hetke& pevce ceW efkeâS ieS keâce& hej efveYe&j nesleer nw,
 Deheveer yegefæ keâes efvece&ue yeveevee nesiee Deewj meoeÛeejhetCe& efheâj Yeer nce Deheves kele&ceeve peerkeve ceW Deheveer otjoefMe&lee leLee
peerkeve peervee nesiee~ melkeâceeX kesâ Éeje Deheveer oMeeDeeW Deewj heefjefmLeefleÙeeW keâes yeoue
 Ùes efmeæeble YeejleerÙe Fefleneme ceW yeej-yeej ØeefleOkeefvele ngS nQ~ mekeâles nQ~
 jeceke=â<Ce hejcenbme, mkeeceer efkekeskeâevebo, mkeeceer jeceleerLe&,  nceejs $e+ef<eieCe melÙe keâer Keespe ceW yejeyej ØeÙelveMeerue jns,
cenelcee Dejefyebo Deewj DeeOegevf ekeâ keâeue kesâ DevÙe efÛeblekeâeW Skeb efpemekesâ heâuemke™he ceneve oeMe&efvekeâ mebØeoeÙeeW keâer Glheefòe
ceveere<f eÙeeW ves Yeer Gheefve<eoeW kesâ oMe&ve keâe efkekesÛeve efkeâÙee nw~ ngF&, efpevneWves peerke Deewj peiele keâes hetkee&«en-jefnle neskeâj,
 jeceeÙeCe Deewj ceneYeejle ceW Yeer veweflekeâ Deewj oeMe&efvekeâ cegòeâ, efve<he#e Skeb efkekeskeâhetCe& Yeeke mes osKee~
GheosMe efoS ieS nQ~
 jeceeÙeCe cenekeâekÙe lees jece keâes ceÙee&oeheg®<eesòece DeLee&le YeejleerÙe oMe&ve keâer heæefleÙeeb
veweflekeâ efmeæebleeW kesâ DeeoMe& heg®<e kesâ ™he ceW Øemlegle
(Methods of Indian Philosophy)
keâjlee nw~
 YeieJeodieerlee ceW Yeiekeeve ke=â<Ce kesâ GheosMe meceeefnle nQ~ meefoÙeeW mes, Yeejle Éeje melÙe keâer yeewefækeâ Keespe keâe
 mebhetCe& Yeejle Deewj efkeÕe Yej ceW Fmes Deeoj keâer Âef<š mes ØeefleefveefOelke oMe&ve keâer Ú: MeeKeeDeeW ves efkeâÙee~ Ùes kewMesef<ekeâ,
osKee peelee nw Deewj Deveskeâ Yee<eeDeeW ceW Fmekeâe Devegkeeo vÙeeÙe, meebKÙe, Ùeesie, hetke& ceerceebmee Deewj kesoeble Ùee Gòej
efkeâÙee pee Ûegkeâe nw~ ceerceebmee kesâ veece mes peeves peeles nQ~

NCERT-meej ( 477 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 oMe&ve keâer Fve Ú: heæefleÙeeW keâer mLeehevee ›eâceMe: $e+ef<e keâCeeo,  pewve oMe&ve keâer lejn meebKÙe oMe&ve Yeer Ùen ceevelee nw efkeâ
ieewlece, keâefheue, helebpeefue, pewefceveer Deewj kÙeeme Éeje keâer ieF& DeelceeDeeW keâer mebKÙee Deveble nw Deewj heg®<e Øeke=âefle hej efveYe&j
ceeveer peeleer nw, pees Deepe Yeer osMe ceW yeewefækeâ ÛeÛee& keâes efoMee venerb nw Deewj ve ner heÇkeâ=efle heg®<e hej~
osles nQ~  efheâj Yeer heg®<e efkeâmeer-ve-efkeâmeer ™he ceW Øeke=âefle Ùeeveer Yeeweflekeâ

JewMesef<ekeâ cenef<e& keâCeeo õkÙe/hegodieue mes pegÌ[e nw Deewj Gvekesâ Deblej keâes peeve uesvee ner
cees#e nw~
vÙeeÙe cenef<e& ieewlece
<e[doMe&ve  keâeueeblej ceW leb$ekeeo ceW Deekeâj heg®<e Deewj Øeke=âefle kesâ yeerÛe
meebKÙe cenef<e& keâefheue
SJeb kesâ Deblej Ùeeveer Gvekesâ DeLe& ceW heefjkele&ve nes ieÙee nw~
Gvekesâ Ùeesi e cenef<e& helebpeefue 
ØeJele&keâ
hetJ e& ceerceebmee cenef<e& pewecf eveer Deewj
Gòej ceerceebm ee cenef<e& JÙeeme nes ieÙee~
(Jeso ebl e) (yeeojeÙeCe)
 meebKÙe oMe&ve keâe Skeâ DelÙeble cenlkehetCe& henuet nw leerve iegCeeW keâe
 pece&ve cetue kesâ efyeÇefšMe Yeejleefkeo, Øeâs[efjkeâ cewkeämecetuej kesâ efmeæeble~Ùes iegCe nQ:— melke, jpemed, Deewj lecemed~
Devegmeej oMe&ve keâer Fve Ú: MeeKeeDeeW keâe efkekeâeme keâF& heerefÌ{ÙeeW
kesâ oewjeve kÙeefòeâiele efkeÛeejkeâeW kesâ Ùeesieoeve mes ngDee~ meebKÙe oMe&ve kesâ Devegmeej ØelÙeskeâ ØeeCeer ceW heeS peeves Jeeues
 ÙeÅeefhe Ùes Skeâ otmejs mes efYevve efoKeles nQ, leLeeefhe melÙe keâer leerve iegCe nQ
melJe iegCe- meÛÛeeF&, yegefæceeveer, megbojlee
Fvekeâer mecePe ceW DeeOeejYetle leeuecesue efoKelee nw~ Deewj YeueeF& keâe Øeleerkeâ nw~
 meebKÙe oMe&ve (Sankhya Darshana) jpeme iegCe- G«elee, meef›eâÙelee, efnbmee,
Tpee& keâe Åeeslekeâ nw~
meebKÙe keâer JÙeglheefle mebKÙee Meyo mes ngF& nw~ Ùen Yeejle kesâ
lecees iegCe- DebOesjs, cetKe&lee, Goemeer,
meYeer oMe&veeW ceW meyemes ØeeÛeerve nw~ Fmekesâ Devegmeej cetue lelke ogKe Deeefo keâe Åeeslekeâ nw~
heÛÛeerme nQ, efpeveceW Øeke=âefle henuee lelke nw~ meebKÙe oMe&ve kesâ
Devegmeej, peiele keâe ›eâefcekeâ-efkekeâeme F&MJej kesâ keâejCe veneR  ØeejbYe ceW Ùes leerveeW iegCe nj ØeeCeer ceW meblegeuf ele cee$ee ceW nesles
neslee, yeefukeâ Øeke=âefle kesâ menpe mke™he kesâ keâejCe neslee nw~ nQ, uesefkeâve pÙeeW-pÙeeW ØeeCeer efkekeâefmele neslee nw, Fve leerveeW
 Øeke=âefle mes ner meYeer ÛeerpeeW; pewmes- keeÙeg, peue, DeekeâeMe, yegefæ, iegCeeW ceW keâesF& Skeâ iegCe DeefOekeâ Øeyeue nes peelee nw
Deelce-Ûeslevee, Âef<š, mheMe&, ßekeCe, Jeekeâd Deeefo keâe efkekeâeme
neslee nw  Ùeesie oMe&ve (Yoga Darshana)
 ÛeewLeer meoer kesâ Deeme-heeme meebKÙe oMe&ve ceW Øeke=âefle kesâ YeejleerÙe oMe&veeW ceW mebYekele: Ùeesie mes ner mebmeej ceW meyemes
Deefleefjòeâ heg®<e veecekeâ Skeâ Deewj Gheeoeve pegÌ[e Deewj DeefOekeâ ueesie heefjefÛele nQ~ Fme ØeCeeueer ceW Deelce-efveÙeb$eCe Deewj
oesveeW keâes me=ef° keâe keâejCe ceevee ieÙee~ Deelce-Ùeelevee keâes mekee&sheefj ceevee peelee nw~ pees keâesF& Fme
 Fme lejn meebKÙe Deheves DeejbYe keâeue ceW YeeweflekeâJeeoer efmeæeble kesâ efkeefYevve he#eeW keâes Deelcemeeled keâj ueslee nw, Gmes
Lee, efheâj DeeOÙeeeflcekeâlee keâer Deesj cegÌ[ ieÙee~ Ùeesieer keâne peelee nw~
  Ùeesie oMe&ve kesâ Devegmeej, F&MJej me=ef° keâe jÛeefÙelee veneR nw,
cees#e, ÙeLeeLe& %eeve keâer Øeeefhle mes nes yeefukeâ Skeâ Glke=â° Ùee Tpee&efmJele Deelcee nw, pees keâYeer heoeLe&
mekeâlee nw~ ceW efJeueerve ngS efyevee, DeefmlelJe ceW jner nw~
cees#e Øeehle nesves hej ceeveJe keâes og:KeeW
mes ncesMee kesâ efueS Úgškeâeje efceue Ùeesie oMe&ve kesâ
peelee nw~ Devegmeej, OÙeeve ‘cees#e’
Deewj Meejerefjkeâ
 Ùen ÙeLeeLe& %eeve ØelÙe#e, Devegceeve Deewj Meyo mes nes
meeOevee mes
mekeâlee nw~ efceuelee nw~
 Deepekeâue Ùener ceeie& Jew%eeefvekeâ DevegmebOeeve keâe Yeer nw~

NCERT-meej ( 478 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 %eevesefvõÙeeW Deewj keâcexefvõÙeeW keâe efve«en, Ùeesieceeie&
keâe cetueeOeej nw~
 cees#e keâer Øeeefhle kesâ efueS keâF& lejn kesâ Deemeve DeLee&le
efJeefYevve efmLeefleÙeeW ceW owefnkeâ JÙeeÙeece leLee ØeeCeeÙeece
DeLee&le MJeeme kesâ JÙeeÙeece megPeeS ieS nQ~
 Ssmee ceevee ieÙee nw efkeâ Fve meeOeveeDeeW mes efÛeòe keâe
meebmeeefjkeâ ueieeJe otj nes peelee nw Deewj GmeceW Skeâe«elee
Deeleer nw~
 Ùes meeOeveeSb Fme Âef° mes cenlJehetCe& nwb efkeâ Fvemes ØeeÛeerve
keâeue ceW Mejerj ef›eâÙee Deewj Mejerj jÛevee mebyebOeer
%eeve kesâ efJekeâeme keâe helee Ûeuelee nw, hejbleg FveceW
meebmeeefjkeâ mecemÙeeDeeW mes Yeeieves keâer ØeJe=efòe Yeer efoKeeF&
osleer nw~
 Fme oMe&ve kesâ Devegmeej, efvecveefueefKele Dee" ef›eâÙeeDeeW kesâ Éeje
cees#e Øeeefhle nes mekeâleer nw :
(i) Ùece (Deelce-efveÙeb$eCe) : Ùece keâe DeLe& nw melÙe, Deefnbmee,
yeÇÿeÛeÙe&, DeÛeewÙe& Deewj ueesYenervelee keâe kÙekenej~
(ii) efveÙece (Devegheeueve) : heebÛe DevÙe veweflekeâ efveÙeceeW Ùeeveer
heefke$elee, meblees<e, mebÙece, kesoeOÙeÙeve Deewj F&MJej Yeefòeâ keâe
hetCe& Deewj efveÙeefcele ™he mes Devegheeueve~
(iii) Deemeve (cegõeSb) : kegâÚ efveOee&ejf le cegõeDeeW ceW ner yew"vee Ùen
Ùeesie keâe DeekeMÙekeâ Debie nw~ FvnW Ùeesieemeve keâne peelee nw~
FveceW meyemes Øeefmeæ he©eemeve nw; oskeleeDeeW Deewj $e+ef<e-
cegefveÙeeW keâes Dekeämej Fmeer Deemeve ceW yew"s ngS efoKeeÙee peelee
nw~
(iv) ØeeCeeÙeece (MJeeme hej efveÙeb$eCe) : Deheveer FÛÚevegmeej
MJeeme hej efveÙeb$eCe jKevee Ùeesie keâe Skeâ Deewj Debie nw~
Fmes Meejerejf keâ leLee DeeOÙeeeflcekeâ Âef<šÙeeW mes yengle cenlkehetCe&
ceevee peelee nw
(v) ØelÙeenej (FbefõÙe-efve«en) : Fmekesâ Debleie&le Fbeõ f ÙeeW keâes Fme
Øekeâej ØeefMeef#ele efkeâÙee peelee nw efkeâ kes Deheveer «ee¢e kemlegDeeW
Deewj YeekeveeDeeW keâer Deesj OÙeeve ner veneR osleeR~
(vi) OeejCee (ceve ceW OeejCe keâjves keâer Meefòeâ) : efkeâmeer Skeâ
kemleg hej OÙeeve keWâefõle keâjvee; pewmes- veekeâ keâer Deveer
(veeskeâ) hej DeLekee efkeâmeer heefke$e efÛeÖ hej
(vii) OÙeeve : ceve keâes DevÙe kemlegDeeW mes nšekeâj Gmes hetjer lejn
Keeueer keâj uesvee Deewj efheâj GmeceW kesâkeue Gmeer kemleg keâes
Yej uesvee, efpeme hej Gmes keWâefõle efkeâÙee peevee nes~
(viii) meceeefOe (OÙeeve keâer iebYeerj DekemLee) : Fme DekemLee ceW
kesâkeue Deelcee ner Mes<e jnleer nw Deewj mebhetCe& kÙeefòeâlke kegâÚ
meceÙe kesâ efueS eflejesefnle Ùee efkeueerve nes peelee nw~
NCERT-meej ( 479 )
efp eme JÙeefòeâ ves Ùeesie ceW ØeJeerC elee Ùee
efJeMes<e%elee Øeehle keâj ueer nes Jen
uebyeer DeeÙeg lekeâ peerefJele jn mekeâlee nw,
efyevee efkeâmeer keâ° kesâ uebyes meceÙe lekeâ
meebme keâes jeskesâ jKe mekeâlee nw,
Deheveer ùoÙe ieefle keâes efveÙebef$ele keâj
mekeâlee nw Deewj
iejceer leLee meoea kesâ DeeefOekeäÙe keâes men
mekeâlee nw~
 Ùeesie oMe&ve kesâ Devegmeej, Deelcee meceeefOe kesâ ceeOÙece mes peerkeve-
Ûe›eâ mes cegòeâ nes peeleer nw Deewj hejceelcee ceW ueerve nes peeleer nw~
 vÙeeÙe oMe&ve (Nyaya Darshana)
vÙeeÙe oMe&ve Gve meYeer heoeLeeX (ßeseCf eÙeeW) keâes ceevelee nw, pees
kewMesef<ekeâ oMe&ve Éeje mkeerkeâej efkeâS ieS nQ~ Ùen GmeceW Skeâ
veÙee heoeLe& ‘DeYeeke’ pees[Ì oslee nw~ Ùen Gve meYeer õkÙeeW keâes Yeer
mkeerkeâej keâjlee nw pees JewMesef<ekeâ Éeje mJeerkeâej efkeâS ieS nQ~
 Ùen (vÙeeÙe oMe&ve) F&MJej keâes mebmeej keâe me=ef°keâlee& ceevelee nw~
Fmekesâ Devegmeej, ‘F&MJej’ Skeâ Ssmeer Deelcee nw, pees keâce& Deewj
hegvepe&vce kesâ yebOeve mes cegòeâ nw~
 keâce& kesâ efveÙece mes Gmekeâe (F&MJej keâe) keâesF& mejeskeâej veneR
nw, keâce& keâe efveÙece mJeleb$e ™he mes ueeiet neslee nw~
 ØeueÙe keâer DekemLee ceW (peye mecemle yeÇÿeeb[ efkeIeefšle nes peelee nw)
Deewj Dehekeie& (cees#e) Ùeeveer mebmeej kesâ peerkeve (pevce-ce=lÙeg kesâ Ûe›eâ)
mes cegeòf eâ keâer DekemLee ceW, Deelcee ceW keâesF& Ûeslevee veneR nesleer~
 vÙeeÙe oMe&ve ceW %eeve kesâ œeesle Ùeeveer ØeceeCe kesâ efke<eÙe ceW efkemle=le
™he mes efkeÛeej efkeâÙee ieÙee nw~
vÙeeÙe oMe&ve kesâ Devegmeej ØeceeCe Ûeej Øekeâej kesâ nesles nQ:
ØelÙe#e Devegceeve Gheceeve Meyo
(ÙeeveeR Meefyokeâ mee#Ùe)
 vÙeeÙe Ùee efJeMues<eCe heæefle keâe efJekeâeme leke&âMeeŒe kesâ ™he ceW
ngDee nw~
 Fme oMe&ve kesâ Devegmeej cees#e %eeve keâer Øeeefhle mes nes
mekeâlee nw
 FmeceW efJeMes<e cenlJe keâer yeele nw, efkeâmeer Øeefle%ee Ùee keâLeve
keâer melÙelee keâer peebÛe Devegceeve, Meyo Deewj Gheceeve
Éeje efkeâÙee peevee ~
 Fme oMe&ve ceW leke&â keâe ØeÙeesie efkeâme lejn efkeâÙee peelee nw
Fmekeâe GoenjCe veerÛes osKee pee mekeâlee nw—
1. heJe&le DeefiveÙegòeâ nw,
2. keäÙeeWefkeâ Jeneb OegDeeb nw,
3. peneb-peneb OegDeeb jnlee nw, Jeneb-Jeneb Deeie jnleer nw;
pewmes jmeesF& Iej ceW~
ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Fme oMe&ve ceW leke&â kesâ ØeÙeesie keâe pees cenlJe Øeefleheeefole ngDee ceerceebmee oMe&ve kesâ Devegmeej cees#e Øeeefhle kesâ oes ceeie& nw:
Gmemes YeejleerÙe efJeÉeve ØeYeeefJele neskeâj leeefke&âkeâ jerefle mes henuee keâce&keâeC[ keâe ceeie&-
JesoesW kesâ mebefnlee leLee yeÇeÿeCe
meesÛeves Deewj yenme keâjves keâer Deesj GvcegKe ngS~ Yeeie mes mebyeæ~
otmeje %eeve keâeC[ keâe ceeie&-
 JewMese<f ekeâ oMe&ve (Vaisheshika Darshana) Gheefve<eoeW mes mebyeæ~
JewMesef<ekeâ ØeCeeueer peiele keâe ÙeLee&LeJeeoer, efJeMeues<eCeelcekeâ  ceerceebmee keâe cetue DeLe& nw leke&â keâjves Deewj DeLe& ueieeves keâer
SJeb JemlegJeeoer oMe&ve nw~ Ùen Yeeweflekeâ lelJeeW kesâ efJeJesÛeve keâes keâuee~
cenlJe oslee nw~ Ùen oMe&ve efkeefYevve Øekeâej keâer hejce kemlegDeeW ceW  uesefkeâve FmeceW leke&â keâe ØeÙeesie efJeefJeOe Jewefokeâ Deveg‰eveeW
Deblej keâjves keâe ØeÙelve keâjlee nw~ keâe DeewefÛelÙe efmeæ keâjves ceW efkeâÙee ieÙee nw~
 JewMesef<ekeâ oMe&ve ves ‘hejceeCegJeeo’ keâer mLeehevee keâer~  ceerceebmee oMe&ve kesâ Devegmeej cees#e FvneR Jeso-efJeefnle keâceeX kesâ
 Fmekesâ Devegmeej Yeeweflekeâ JemlegSb hejceeCegDeeW kesâ mebÙeespeve Deveg‰eve mes Øeehle neslee nw~ Jeso ceW keâneR ieF& yeeleW meoe melÙe nw~b
 Fme oMe&ve keâe cegKÙe ue#Ùe mJeie& Deewj cees#e keâer Øeeefhle nw~
mes yeveer nwb~
 ceveg<Ùe leye lekeâ mJeie&-megKe heelee jnlee nw, peye lekeâ
 Fme Øekeâej JewMesef<ekeâ oMe&ve ves ner Yeejle ceW Yeewelf ekeâMeem$e
Gmekeâe mebefÛele hegCÙe Mes<e jnlee nw~
keâe DeejbYe efkeâÙee~
 hejbleg Ùeefo Jen cees#e hee ueslee nw lees Jen meebmeeefjkeâ pevce
 meYeer kemlegDeeW keâes hebÛeceneYetleeW- he=Lkeer, peue, keeÙeg, Deefive Deewj
ce=lÙeg kesâ Ûe›eâ mes meoe kesâ efueS cegòeâ nes peelee nw~
DeekeâeMe kesâ Debleie&le, pees hejceeCeg, efokeâd, keâeue, ceve Deewj
 ceerceebmee ÂÌ{leehetJe&keâ yeleeleer nw efkeâ cees#e heeves kesâ efueS Ùe%e
Deelcee kesâ ™he ceW efkeÅeceeve nQ, keieer&ke=âle keâjlee nw keâjvee ÛeeefnS~
 peye Fve hebÛeceneYetleeW kesâ hejceeCeg Deeheme ceW peg[ Ì ves ueieles nQ,
leye peiele keâer me=ef<š keâe ØeejbYe neslee nw Deewj peye Gvekeâe
 Gòej ceerceebmee (Uttar Mimansa)
efkeIešve nes peelee nw, lees peiele keâe Deble nes peelee nw~ Jesoeble keâe DeLe& nw Jesoesb keâe Deble~ YeejleerÙe oMe&ve mes
mebyebefOele efkeÛeejOeejeSb kesoeble oMe&ve ceW Deekeâj Ûejceeslcekeâ<e& keâes
Fme Øekeâej JewMesef<ekeâ oMe&ve ceW heoeLe&/ hegodieue Øeehle ngFË~ kesoeble oMe&ve keâes mecePeves kesâ efueS Gheefve<eoeW,
Deewj Deelcee kesâ Éwle keâes mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee nw~ yeÇÿemet$e Deewj Yeiekeodieerlee hej Mebkeâj (DeeefoMebkeâjeÛeeÙe&)
kesâ Yee<Ùe yengle cenlkehetCe& nQ~
 Fme oMe&ve kesâ Devegmeej cees#e keâer Øeeefhle leye nesleer nw, peye  Mebkeâj kesâ celeevegmeej Ùes meYeer «ebLe Fme hejce melÙe keâe GheosMe
peiele kesâ hejceeefCkekeâ mke™he Deewj Deelcee mes Gmekesâ Deblej osles nQ efkeâ ‘nce Skeâ nQ~’ ]
keâes hetjer lejn henÛeeve efueÙee peeS~
 uesefkeâve Fme Jew%eeefvekeâ Âef° keâes F&MJej ceW efJeMJeeme Deewj
DeeOÙeelceJeeo ves Deheves ceW hebâmee efueÙee Deewj FmeceW Yeer mJeie&
DeeefoMebkeâjeÛeeÙe&
Deewj cees#e mecee ieS~ Éeje Øeefleheeefole ‘DeÉwle kesoeble’
kesoeble oMe&ve keâes
 hetJe& ceerceebmee (Purva Mimansa) keânles nQ~
ceerceebmee ØeCeeueer kewefokeâ mebefnlee leLee yeÇeÿeCe «ebLeeW kesâ
leelheÙe& keâes mecePeves, leLee Gvekeâe mener-mener efkeefveÙeesie Deewj
GheÙeesie peeveves keâe oMe&ve nw~  yeÇÿe ceW Deveble MeefòeâÙeeb nQ Deewj GveceW mes Skeâ me=peve-Meefòeâ
 ceerceebmee oMe&ve ceveg<Ùe kesâ keâle&kÙeeW kesâ efveOee&jCe Deewj peerke leLee DeLee&le ceeÙee nw~
peiele kesâ yeejs ceW meÛÛes %eeve keâer Øeeefhle nsleg kesoeW keâes Debeflece  Meefòeâ Meefòeâceeve mes Deueie veneR nesleer Deewj FmeefueS GveceW

ØeceeCe ceevelee nw~ ÉwleYeeke veneR nw~

NCERT-meej ( 480 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 mebhetCe& peiele keâe Deewj Gmekesâ meYeer DekeÙekeeW keâe keâesF&-ve-keâesF&
ØeÙeespeve neslee nw~
 me=ef<š kesâ efvecee&Ce, heefjj#eCe Deewj efkeveeMe keâeÙe& keâes mebhevve
keâjves kesâ ØeÙeespeve kesâ efueS F&MJej kesâ leerve Deueie-Deueie veece
Deewj ™he nQ, efpevnW ›eâceMe: yeÇÿee, efke<Ceg Deewj ®õ (efMeke Ùee
censMe Yeer) keâne peelee nw~
 Fme efmeæeble keâer ceevÙelee nw efkeâ-
hejce melÙe Ùen nw efkeâ mechetCe& peiele Deewj pees keâgÚ FmecesW
efJeÅeceeve nw
Jen meye ceeÙee nw,
efceLÙee nw,
Yeüce nw,
mehevee nw,
ce=iele=<Cee nw,
keâuhevee cee$e nw~
 Deblele: mebhetCe& efkeMJe efceLÙee nw, ceeÙee nw~ kesâkeue yeÇÿe
(efJeMJeeme Ùee hejceelcee) ner melÙe nw Deewj peerkeelcee leLee
hejceelcee Skeâ ner nwb~
 kÙeefòeâ Ùeeveer peerke keâer Deelcee keâes leYeer cees#e Øeehle neslee nw
peye peerkeelcee yeÇÿe ceW ueerve nes peeleer nw~
 Jesoeble oMe&ve keâe cetue, DeejbefYekeâ Gheefve<eoeW ceW heeÙee
peelee nw~
 Fme oMe&ve kesâ Devegmeej
Deelcee Deewj yeÇÿe ceW DeYeso nw~
Dele: pees keâesF& Deelcee keâes Ùee Deheves Deehe keâes
henÛeeve ueslee nw, Gmes yeÇÿe keâe %eeve nes
peelee nw, Deewj cees#e Øeehle neslee nw~
yeÇÿe Deewj Deelcee oesveeW MeeMJele Deewj
DeefJeveeMeer nQ~
 Ssmee cele mLeeefÙelJe Deewj DeheefjJele&veerÙelee keâer YeeJevee
peieelee nw~
 DeeOÙeeeflcekeâ Âef° mes pees melÙe nw, Jen Gme JÙeefòeâ keâer
Deheveer Yeeweflekeâ Deewj meeceeefpekeâ heefjefmLeefle ceW Yeer melÙe
nes mekeâlee nw~
 keâce&Jeeo Yeer Jesoeble kesâ meeLe pegÌ[ ieÙee~ Fmekeâe DeLe& nw efkeâ
ceveg<Ùe keâes hetJe&pevce ceW efkeâS ieS keâceeX keâe heefjCeece Yegielevee
heÌ[lee nw~
 hegvepe&vce ceW efJeMJeeme Jesoeble ner veneR, yeefukeâ Deewj Yeer
keâF& efnob t oMe&veeW keâe cenlJehetCe& Gheeoeve yeve ieÙee~
 Fmekeâe efveefnleeLe& lees Ùener ngDee efkeâ ceveg<Ùe pees megKe-
og:Ke Yeesielee nw Jen meebmeeefjkeâ keâejCeeW mes veneR,
yeefukeâ Ssmes keâejCeeW mes Yeesielee nw pees ve Gmekeâer
peevekeâejer ceW nwb, Deewj ve ner Gmekesâ JeMe ceW~
 Deeefo MebkeâjeÛeeÙe& kesâ hejkeleer& keâeue ceW GheÙeg&òeâ meYeer oMe&veeW
kesâ efmeæebleeW keâe efkeMeo efkekesÛeve efkeâÙee ieÙee Deewj DevÙeevÙe he#eeW
Éeje Fve efmeæebleeW keâer DeeueesÛevee keâer ieF&, efpemekesâ ØekeâeMe ceW
ØelÙeskeâ ØeCeeueer keâe Gòejesòej efkekeâeme neslee ieÙee~
 ØelÙeskeâ oeMe&efvekeâ mebØeoeÙe ceW Yeejer ÉbÉ, leke&â-efkeleke&â Skeb
celeYeso Ûeuee, efpemekesâ heâuemke™he Deveskeâ efÛeblekeâeW Éeje Deheves
he#e kesâ meceLe&ve ceW DelÙeble efkekesÛeveelcekeâ Skeb megkÙekeefmLele «ebLe
efueKes ieS~
F&mee-hetJe& otmejer meoer ceW mebkeâefuele
yeeojeÙeCe keâe yeÇÿemet$e Fme oMe&ve keâe
cetue «ebLe nw~
 yeeo ceW Fme hej oes ØeKÙeele Yee<Ùe efueKes ieS, henuee
Mebkeâj keâe veewJeeR meoer ceW, Deewj otmeje jeceevegpe keâe
yeejnJeeR meoer ceW~
 DeeefoMebkeâjeÛeeÙe& mes celeYeso jKeves keeueer Deveskeâ ceneve efkeYetelf eÙeeW
ceW mes Skeâ Les ‘jeceevegpe’, efpevneWves Gheefve<eoeW, yeÇÿemet$e Deewj
Yeiekeodieerlee hej Deheves celeevegmeej Yee<Ùe efueKes~
 Mebkeâj yeÇÿe keâes efveieg&Ce yeleeles nQ, efkebâleg jeceevegpe kesâ Devegmeej
yeÇÿe meiegCe nw~
 Mebkeâj %eeve keâes cees#e keâe keâejCe ceeveles nQ, efkebâleg jeceevegpe
Yeefòeâ keâes cees#e-Øeeefhle keâe ceeie& yeleeles nQ~
 kegâue efceueekeâj Fve Ún Øekeâej kesâ oMe&veeW kesâ GheosMe mes peerJeve
kesâ Øeefle ØelÙeÙeJeeoer Âef° GYejer~ meYeer cees#e Øeehle keâjves kesâ
GheeÙe yeve ieS
YeeweflekeâJeeoer oMe&ve
(Materialistic Philosophy)
meebKÙe Deewj JewMesef<ekeâ oMe&veeW ves peerJeve kesâ Øeefle YeeweflekeâJeeoer
Âef° keâes Øemlegle efkeâÙee~ JewMese<f ekeâ ØeCeeueer peiele keâe ÙeLeeLe&Jeeoer
efJeMeues<eCeelcekeâ SJeb JemlegJeeoer oMe&ve nw~
 YeeweflekeâJeeoer efJeÛeej DeepeerJekeâeW kesâ efmeæebleeW ceW Yeer heeS
peeles nQ, efpeve hej yegæ kesâ meceÙe ceW veeefmlekeâ oMe&ve
heæefle mLeeefhele ngF&~

NCERT-meej ( 481 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
leerve veeefmlekeâ oMe&ve pees F&MJej keâer meòee ceW efJeMJeeme veneR
keâjles
 peyeefkeâ DevÙe meYeer oMe&ve Deeefmlekeâ nQ, DeLee&le kes kesoeW
Deewj F&MJej ceW efkeMJeeme keâjles nQ~
 hejbleg YeeweflekeâJeeoer oMe&ve keâe ØecegKe ØeJele&keâ ÛeeJee&keâ ngDee~ Ûeekee&keâ
oMe&ve (efpemes ueeskeâeÙele Yeer keânles nQ) kesâkeue Yeeweflekeâkeeo ceW
efkeMJeeme keâjlee nw~
 Yeeweflekeâ lelkeeW mes yevee ngDee ceveg<Ùe keâe Yeeweflekeâ Mejerj ner
Gmekeâe Skeâcee$e lelke nw~
 ce=lÙeg ner ceveg<Ùe keâe Deble nw~ peerkeve ceW Deevebo uesvee ner
Gmekeâe GösMÙe nw~
 ce=lÙeg mes hejs keâesF& peerkeve veneR neslee, ve mkeie& neslee
nw, ve vejkeâ; Deewj ve ner hegvepe&vce neslee nw Deewj ve
ner keâce&keeo~
 ‘Ûeekee&keâ oMe&ve’, Deelcee, hejceelcee DeLekee Fme peerkeve
mes hejs efkeâmeer DevÙe peerkeve ceW efkeMJeeme veneR keâjlee~
 FmeceW ueeskeâ DeLee&le ogefveÙee kesâ meeLe ienjs ueieeJe keâes
cenlJe efoÙee ieÙee nw Deewj hejueeskeâ ceW DeefJeMJeeme JÙeòeâ
efkeâÙee ieÙee nw~
 yengle mes GheosMeeW keâe ßesÙe ÛeeJee&keâ keâes efoÙee peelee nw~
 ÛeeJee&keâ cees#e keâer keâecevee keâe efJejesOeer Lee~
 Jen efkeâmeer owJeer Ùee Deueewefkeâkeâ Meefòeâ keâe DeefmlelJe veneR
ceevelee Lee~
 Jen GvneR JemlegDeeW keâer meòee-ÙeLee&Lelee mJeerkeâej keâjlee Lee
efpevnW ceeveJe keâer yegefæ Deewj Fbeõf ÙeeW Éeje DevegYeJe efkeâÙee pee
mekesâ~
 mhe°le: Fmekeâe DeLe& Ùen ngDee efkeâ Jen F&MJej keâer meòee
veneR ceevelee Lee~
 Gmekesâ Devegmeej Ùe%e keâer keâuhevee yeÇeÿeCeeW ves oef#eCee
Deefpe&le keâjves kesâ GösMÙe mes keâer nw~
ÛeeJee&keâ keâes yeoveece keâjves kesâ efu eS Gmekesâ efJejeseOf eÙeeW
ves Gmekesâ kesâJeue Fme cele keâes Ketye GÚeuee- ‘peye
lekeâ efpeSb megKe mes efpeSb, keâpe& ueskeâj Ieer
efheSb~
NCERT-meej
ÛeeJee&keâ keâe JeemleefJekeâ Ùeesieoeve Yeewelf ekeâJeeoer
Âef°
nw-
 ÛeeJee&keâ oMe&ve efkeâmeer Yeer keâeÙe& ceW
efoJÙe Ùee Deueewefkeâkeâ neLe keâes
vekeâejlee nw~
ceeveJe keâes meYeer ef›eâÙeeDeeW keâe cetue
ceevelee nw~
 YeeweflekeâJeeo kesâ Dee«en Jeeues oeMe&evf ekeâ OeejeDeeW keâe efJekeâeme 500
Deewj 300 F&.het. kesâ yeerÛe keâer DeJeefOe ceW ngDee, peye DeeefLe&keâ Deewj
meeceeefpekeâ efmLeefle, efJekeâeme-efJemleej keâer Deesj Leer~
 iebiee kesâ cewoeve ceW DevÙe$e yeefmleÙeeb yemeeves Deewj owefvekeâ peerJeve
iegpeejves ceW yeeOee [eueves Jeeueer Øeke=âefle kesâ efJe®æ mebIe<e& kesâ
heefjCeecemJe™he ueesns kesâ menejs Kesleer keâe keâewMeue GodYetle
Deewj efJekeâefmele ngDee~
 Oeeleg-cegõe keâe Ûeueve ngDee leLee efMeuhe SJeb JÙeeheej
kesâ #es$e ceW GuuesKeveerÙe Øeieefle ngF&~ Fme veS JeeleeJejCe ceW
Jew%eeefvekeâ Deewj YeeweflekeâJeeoer efJeÛeejOeeje heveheer~
 Ùen efJeÛeejOeeje cegKÙe ™he mes ÛeeJee&keâ oMe&ve ceW DeeF&
leLee keâF& hejbhejeiele oeMe&evf ekeâ OeejeDeeW ceW Yeer efoKeeF& oer ~
heebÛeJeebr meoer kesâ Deeles-Deeles YeeweflekeâJeeoer oMe&ve keâes
ØelÙeÙeJeeoer oeMe&efvekeâeW ves oyee efoÙee~ ‘ØelÙeÙeJeeoer’
YeeweflekeâJeeoer oMe&ve keâer efvejblej efveboe keâjles jns Deewj Oeeefce&keâ
Deveg‰eveeW SJeb DeeOÙeeeflcekeâ meeOeveeDeeW keâes cees#e keâe ceeie& yeleeles
jns~ GvneWsves meebmeeefjkeâ keâeÙe& keâe keâejCe, Deueewefkeâkeâ
Meefòeâ keâes yeleeÙee~ Ùen cele Jew%eeefvekeâ DevegmebOeeve keâer Øeieefle
Deewj leeefke&âkeâ efÛebleve ceW yeeOekeâ efmeæ ngDee~ Øeyegæ Jeie& Yeer
yeÇeÿeCeeW Deewj #eef$eÙeeW kesâ efJeMes<eeefOekeâejeW hej Mebkeâe keâjves ceW
efnÛeefkeâÛeeves ueies~ ØelÙeÙeJeeoer Deewj cees#eJeeoer oMe&veeW ceW KeesÙee
ngDee peve meeceevÙe, JeCe& DeeOeeefjle meceepe JÙeJemLee keâer
efJe<eceleeDeeW keâer Deesj leLee jepÙe keâer Øeeflecetefle& jepee keâer
Øeyeue meòee keâer Deesj keâYeer vepej G"e veneR mekeâe ~
( 482 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

350

600

NCERT-meej ( 483 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

Jece&ve JebMe keâe oeJee nw efkeâ Gmekeâer Glheefòe

’Demegj vejkeâ’ mes ngF& Leer, cenekeâeJÙeeW Deewj
hegjeCeeW kesâ Devegmeej efJe<Ceg (Gvekesâ yeejn
DeJeleej ceW) Deewj he=LJeer keâe heg$e Lee~

3,000

NCERT-meej ( 484 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveebefkeâle ceW efkeâmekeâe megcesue venerb nw? 5. efvecveefueefKele ceW mes efkeâmekeâe Meeefyokeâ DeLe& ‘ieg® kesâ meceerhe yew"vee‘
(a) Oece& - meeceeefpekeâ efveÙece JÙeJemLee nw ?
(b) DeLe& - DeeefLe&keâ mebmeeOeve (a) Jeso (b) Gheefve<eo
(c) keâece - keâef"ve heefjßece (c) DeejCÙekeâ (d) yeÇeÿeCe
(d) cees#e - Deelcee keâe Gæej Gòej—(b)
Gòej—(c)
‘Gheefve<eo’ Gòej Jewefokeâ «ebLeeW keâe efnmmee Les, Gheefve<eoeW keâe Meeefyokeâ
ØeeÛeerve efÛeblekeâeW kesâ Devegmeej efnbot Oece& ceW heg®<eeLeeX keâer mebKÙee Ûeej nw- DeLe& nw ‘ieg® kesâ meceerhe yew"vee‘~
Oece&, DeLe&, keâece Je cees#e~ Ùeneb keâece mes DeeMeÙe Meejerefjkeâ megKe Yeesie
6. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâve Oece& «ebLeeW ceW DeOÙeehekeâeW Deewj efJeÅeeefLe&ÙeeW
mes nw, ve efkeâ keâef"ve heefjßece mes~
kesâ yeerÛe yeeleÛeerle keâe mebkeâueve efkeâÙee ieÙee nw?
2. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme hegmlekeâ keâe mebyebOe Oece& heg®<eeLe& mes nw? (a) Gheefve<eo (b) DeejCÙekeâ
(a) DeLe&Meem$e (b) Oece&Meem$e (c) yeÇeÿeCe (d) efJeveÙe efheškeâ
(c) keâecemet$e (d) GheÙeg&òeâ meYeer Gòej—(a)
Gòej—(b)
Gheefve<eoeW ceW DeOÙeehekeâeW Deewj efJeÅeeefLe&ÙeeW kesâ yeerÛe yeeleÛeerle keâe mebkeâueve
ØelÙeskeâ heg®<eeLe& hej hegmlekeWâ efueKekeâj Gmekeâe Øeefleheeove efkeâÙee ieÙee efkeâÙee ieÙee nw~ ØeeÙe: Ûes efJeÛeej meeceevÙe Jeelee&ueehe kesâ ™he ceW Øemlegle
nw, Oece& mebyebOeer efJe<eÙeeW keâe Øeefleheeove ‘Oece&Meem$e’ ceW efkeâÙee ieÙee nw, efkeâS ieS nQ~
Gmeer Øekeâej DeLe& keâe mebyebOe ‘DeLe&Meem$e’ Deewj keâece keâe mebyebOe ‘keâecemet$e’
7. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
ceW nw~
1. ‘melkeâece peeyeeefue‘ keâe veece Gvekeâer oemeer ceeb kesâ veece hej heÌ[e~
3. meJe&ØeLece cees#e keâe GheosMe efkeâmekesâ Éeje efoÙee ieÙee Lee? 2. ‘melkeâece peeyeeefue‘ kesâ ieg® keâe veece ieewlece Lee~
(a) ceneJeerj mJeeceer (b) ieewlece yegæ GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nQ?
(c) keâCeebo (d) efnbotOece& (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Gòej—(b) (c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
cees#e cegKÙele: oMe&ve mebyebOeer efJe<eÙe jne nw, efpemekeâe DeLe& nw, pevce Gòej—(c)
Deewj ce=lÙeg Ûe›eâ mes Gæej~ cees#e keâe GheosMe meyemes henues ieewlece yegæ ‘melkeâece peeyeeefue’ Skeâ efveOe&ve Les, Fvekeâe veece Fvekeâer oemeer ceeb kesâ
ves efoÙee, uesefkeâve Fmekeâes Deeies keâF& yeÇeÿeCehebLeer oeMe&efvekeâeW ves yeÌ{eÙee~ veece hej heÌ[e, FvnW ieewlece veecekeâ Skeâ yeÇeÿeCe ves Deheves efJeÅeeLeea kesâ
4. $e+iJeso ceW JeefCe&le megØeefmeæ ‘veemeoerÙe metòeâ‘ keâe mebyebOe efkeâmemes ™he ceW mJeerkeâej efkeâÙee~
nw ? 8. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
(a) me=ef° keâer Glheefòe mes
1. JÙeefòeâ/peerJeve ceW hejce, MeeMJele SJeb melÙe kesâJeue Deelcee (peerJeelcee)
(b) me=ef° kesâ efJeveeMe keâer keâuhevee mes~
nw~
(c) cees#e Øeeefhle keâe ceeie& mes~
2. Fme Yeeweflekeâ peiele mes hejs Yeer Skeâ hejce melÙe nw, efpemes yeÇÿe
(d) Deelce efÛebleve keâe yeesOe keâjeves mes~
keânles nQ~
Gòej—(a) GheÙegò& eâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeveeW keâer menceefle meYeer Gheefve<eoeW
$e+iJeso kesâ megØeefmeæ ‘veemeÉerÙe metòeâ’ ceW Jewefokeâ $e+ef<e Éeje YeeJe- kesâ meboYe& ceW nw~
efJeYeesj neskeâj Ssmeer keâuhevee keâer ieF& nw- ‘‘efpememes Ùen efJeefÛe$e me=ef° (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Glhevve ngF& nw, efpemeves Fme me=ef° keâes yeveeÙee nw.................DeLeJee (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
MeeÙeo Jen Yeer ve peevelee nes~’’ Gòej—(c)

NCERT-meej ( 485 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
JÙeefòeâ/peerJeve ceW hejce, MeeMJele SJeb melÙe kesâJeue Deelcee (peerJeelcee) YeejleerÙe oMe&ve keâer Ú: heæefleÙeeb nwb~ Ùes JewMesef<ekeâ, vÙeeÙe, meebKÙe,
nw~ Fme Yeeweflekeâ peiele ceW Deewj Fmemes hejs Yeer Skeâ ner hejce melÙe nw, Ùeesie, hetJe& ceerceebmee Deewj Jesoeble Ùee Gòej ceerceebmee kesâ veece mes peeves
efpemes yeÇÿe keânles nQ~ oesveeW keâLeveeW kesâ meboYe& ceW meYeer Gheefve<eoeW keâer peeles nQ~
Deeceleewj hej menceefle nw~
13. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
9. efkeâme Oeeefce&keâ «ebLe ceW keâne ieÙee nw efkeâ ‘Deelcee Depej-Decej nw, 1. hetJe& ceerceebmee keâe Øeefleheeove cenef<e& ves efkeâÙee Lee~
DeveMJej nw ve lees Mem$e Deelcee keâes keâeš mekeâles nQ Deewj ve ner 2. Gòej ceerceebmee keâe Øeefleheeove cenef<e& pewefceveer ves efkeâÙee Lee~
Deeie Gmes peuee mekeâleer nw? GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes melÙe nQ?
(a) jeceÛeefjleceeveme (b) jeceeÙeCe
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) YeeieJeodieerlee (d) Gheefve<eo
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
Gòej—(c) Gòej—(d)
YeieJeodieerlee ceW YeieJeeve ke=â<Ce kesâ GheosMe meceeefnle nQ, FmeceW keâne
hetJe& ceerceebmee keâe Øeefleheeove cenef<e& pewefceveer ves efkeâÙee Lee, Fme Øekeâej
ieÙee nw efkeâ Deelcee Depej-Decej nw, DeveMJej nw ve lees Mem$e Deelcee
keâLeve 1 DemelÙe nw~ leLee Gòej ceerceebmee (Jesoeble) keâe Øeefleheeove
keâes keâeš mekeâles nQ Deewj ve ner Deeie Gmes peuee mekeâleer nw~
(cenef<e& JÙeeme) yeeojeÙeCe Éeje efkeâÙee ieÙee Lee~
10. cees#e Øeeefhle kesâ efkeâleves ceeie& nQ?
14. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes
(a) heebÛe (b) Ûeej
efoS ieS ketâš keâer meneÙelee mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS~
(c) meele (d) leerve
Gòej—(d) metÛeer (I) metÛeer (II)
(oMe&ve keâer MeeKeeSb) (mebyebefOele $e+ef<e)
efnbot Oece&«ebLeeW ceW cees#e Øeeefhle kesâ leerve ceeie& yeleeS ieS nQ, pees efkeâ
A. JewMesef<ekeâ 1. cenef<e& ieewlece
%eeve, Yeefòeâ Deewj keâce& nwb~
B. vÙeeÙe 2. cenef<e& keâCeeo
11. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes C. meebKÙe 3. cenef<e& helebpeefue
efoS ieS ketâš keâe ØeÙeesie keâjles ngS mener Gòej keâe ÛeÙeve keâjW? D. Ùeesie 4. cenef<e& keâefheue
metÛeer (I) metÛeer (II) ketâš :
A. %eeve ceeie& 1. efve<keâece keâce&
A B C D
B. Yeefòeâ ceeie& 2. meÛÛeer Yeefòeâ
(a) 2 3 4 1
C. keâce& ceeie& 3. hejce melÙe
(b) 2 1 4 3
ketâš :
(c) 1 2 3 4
A B C
(d) 4 2 1 3
(a) 1 2 3
Gòej—(b)
(b) 3 2 1
(c) 3 1 2 efJekeâuhe ceW efoS ieS oMe&ve keâer MeeKeeSb Deewj Gvemes mebyebefOele $e+ef<eÙeeW
(d) 2 1 3 keâe megcesueve efvecveevegmeej nw-
Gòej—(b) (oMe&ve keâer MeeKeeSb) (mebyebefOele $e+ef<e)
JewMesef<ekeâ - cenef<e& keâCeeo
%eeve ceeie& - hejce melÙe keâe %eeve Øeehle keâjkesâ cees#e Øeehle keâjvee
vÙeeÙe - cenef<e& ieewlece
Yeefòeâ ceeie& - meÛÛeer Yeefòeâ Éeje F&MJej keâe meeefveOÙe Øeehle keâjvee~
meebKÙe - cenef<e& keâefheue
keâce& ceeie& - efve<keâece keâce& DeLee&le heâue Øeeefhle keâer hejJeen efkeâS efyevee
Ùeesie - cenef<e& helebpeefue
Deheves keâle&JÙeeW keâe heeueve keâjvee~
12. efvecveefueefKele ceW mes YeejleerÙe oMe&ve keâer efkeâleveer heæefleÙeeb nQ? 15. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee YeejleerÙe oMe&ve meJee&eOf ekeâ ØeeÛeerve nw?
(a) heebÛe (b) meele (a) meebKÙe (b) Ùeesie

(c) Ú: (d) Dee" (c) JewMesef<ekeâ (d) vÙeeÙe

Gòej—(c) Gòej—(a)

NCERT-meej ( 486 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
meebKÙe keâer Glheefòe mebKÙee Meyo mes ngF& nw Ùen Yeejle kesâ meYeer oMe&ve 20. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
ceW meyemes ØeeÛeerve oMe&ve nw~ 1. Ùeesie oMe&ve kesâ Devegmeej ‘cees#e‘ OÙeeve Deewj Meejerefjkeâ meeOevee
mes efceueleer nw~
16. meebKÙe oMe&ve ceW peiele keâer me=ef° keâe keâejCe efkeâmes yeleeÙee ieÙee 2. %eevesefõÙeeW Deewj keâces&efvõÙeeW keâe efve«en, Ùeesie ceeie& keâe cetueeOeej
nw ? nw~
(a) Øeke=âefle (b) heg®<e GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW keâewve-mee/mes melÙe nw?
(c) (a) Deewj (b) oesveeW (d) ve lees (1) ve ner (2) (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Gòej—(c) (c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
Gòej—(c)
meebKÙe oMe&ve kesâ Devegmeej, peiele keâe ›eâefcekeâ efJekeâeme F&MJej kesâ keâejCe
vener neslee nw, yeefukeâ peiele kesâ menpe mJe™he kesâ keâejCe neslee nw~ Ùeesie oMe&ve kesâ Devegmeej ‘cees#e‘ OÙeeve Deewj Meejerefjkeâ meeOevee mes
ÛeewLeer meoer ceW Øeke=âefle kesâ DeueeJee Skeâ Gheeoeve heg®<e meebKÙe oMe&ve ceW efceueleer nw~ %eevesefõÙeeW Deewj keâcexefvõÙeeW keâe efve«en, Ùeesieceeie& keâe
pegÌ[e oesveeW keâes me=ef° keâe keâejCe ceevee ieÙee~ cetueeOeej nw~ Dele: Fme Øekeâej oesveeW keâLeve melÙe nwb~
21. Ùeesie oMe&ve kesâ Devegmeej me=e°
f keâe jÛeefÙelee efkeâmes ceevee ieÙee nw?
17. efvecveefueefKele ceW mes meebKÙe oMe&ve kesâ keâewve-mes mewæebelf ekeâ iegCe nw?
(a) Øeke=âefle (b) Tpee&efmJele Deelcee
(a) melÙe (b) jpeme
(c) F&MJej (d) heg®<e
(c) lecees (d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(b)
Gòej—(d)
Ùeesie oMe&ve kesâ Devegmeej, F&MJej me=ef° keâe jÛeefÙelee veneR nQ, yeefukeâ
meebKÙe oMe&ve kesâ Devegmeej ØelÙeskeâ ØeeCeer ceW heeS peeves Jeeues leerve iegCe Skeâ Glke=â° Ùee Tpee&efmJele Deelcee nw pees keâYeer heoeLe& ceW efJeueerve ngS
nQ, melÙe, jpeme Deewj lecees iegCe~ ØeejbYe ceW Ùes leerveeW iegCe nj ØeeCeer ceW efyevee, DeefmlelJe ceW jner nw~
meblegefuele cee$ee ceW nesles nQ, uesefkeâve pÙeeW-pÙeeW ØeeCeer efJekeâefmele neslee nw, 22. efvecveefueefKele ceW mes Ùeesie oMe&ve ceW cees#e keâer Øeeefhle efkeâleveer ef›eâÙeeDeeW
Fve leerveeW iegCe ceW keâesF& Skeâ iegCe DeefOekeâ Øeyeue nes peelee nw~ Éeje nesleer nw?
18. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- (a) heebÛe (b) meele
1. cees#e, ÙeLeeLe& %eeve keâer Øeeefhle mes nes mekeâleer nw~ (c) Dee" (d) yeejn
2. meebKÙe oMe&ve Deheves DeejbYe ceW YeeweflekeâJeeoer Lee, efheâj Gòej—(c)
DeeOÙeeeflcekeâlee keâer Deesj cegÌ[ ieÙee~ Ùeesie oMe&ve kesâ Devegmeej, Dee" ef›eâÙeeDeeW Éeje cees#e keâer Øeeefhle nesleer nw~
GheÙeg&òeâ keâLeve ceW mes keâewve-mee/mes meebKÙe oMe&ve kesâ mebyebOe ceW melÙe Ùece, efveÙece, Deemeve, ØeeCeeÙeece, ØelÙeenej, OeejCee, OÙeeve Deewj
nw ? meceeefOe~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 23. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2 efoS ieS ketâš keâer meneÙelee mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS~
Gòej—(c) metÛeer (I) metÛeer (II)
(Ùeesie ef›eâÙeeSb) (mebyebOe)
meebKÙe oMe&ve DeejbYe ceW Yeewelf ekeâJeeoer Lee, hejbleg yeeo ceW Ùen DeeOÙeeeflcekeâlee
A. Ùece 1. Deelce-efveÙeb$eCe
keâer Deesj cegÌ[ ieÙee, cees#e Øeeefhle kesâ yeeo peerJeve ceW ogKeeW mes Úgškeâeje
B. ØelÙeenej 2. cegõeSb
Øeehle nes peelee nw; DeLee&le cees#e, ÙeLeeLe& %eeve keâer Øeeefhle mes nes mekeâlee
C. meceeefOe 3. FbefõÙe-efve«en
nw~
D. Deemeve 4. OÙeeve keâer iebYeerj DeJemLee
19. efvecveefueefKele ceW mes Ùeesie oMe&ve ceW efkeâmes meJeexheefj jKee ieÙee nw? ketâš :
(a) Deelce-efveÙeb$eCe (b) Deelce-Ùeelevee A B C D
(c) Deelce-meblegef° (d) (a) Deewj (b) oesveeW (a) 1 2 3 4
Gòej—(d) (b) 1 3 4 2
YeejleerÙe oMe&veeW ceW mebYeJele: Ùeesie mes ner mebmeej kesâ meyemes DeefOekeâ ueesie (c) 3 1 2 4
heefjefÛele nQ, Fme ØeCeeueer ceW Deelce-efveÙeb$eCe Deewj Deelce-Ùeelevee keâes (d) 2 1 3 4
meJeexheefj ceevee peelee nw~ Gòej—(b)

NCERT-meej ( 487 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
efJekeâuhe ceW oer ieF& Ùeesie-ef›eâÙeeDeeW leLee Gvekesâ DeLe& mebyebOeer megcesueve (c) meebKÙe (d) JewMesef<ekeâ
efvecveevegmeej nwb- Gòej—(b)
(Ùeesie-ef›eâÙeeSb) (mebyebOe)
vÙeeÙe oMe&ve ceW leke&â kesâ ØeÙeesie keâe pees cenlJe Øeefleheeefole ngDee, Gmemes
Ùece - Deelce-efveÙeb$eCe
YeejleerÙe efJeÉeve ØeYeeefJele neskeâj leeefke&âkeâ jerefle mes meesÛeves Deewj yenme
ØelÙeenej - FbefõÙe-efve«en
keâjves keâer Deesj GvcegKe ngS~
meceeefOe - OÙeeve keâer iebYeerj DeJemLee
Deemeve - cegõeSb 29. eqvecveefueefKele ceW mes JewMesef<ekeâ ØeCeeueer efkeâme Øekeâej keâe oMe&ve nw?
(a) ÙeLeeLe&Jeeoer (b) efJeMues<eCeelcekeâ
24. Ùeesie oMe&ve kesâ Devegmeej Deelcee efkeâme ceeOÙece mes peerJeve mes cegòeâ
nesleer nw- (c) JemlegJeeoer (d) GheÙeg&òeâ meYeer

(a) meceeefOe kesâ ceeOÙece mes (b) OeejCee kesâ ceeOÙece mes Gòej—(d)
(c) OÙeeve kesâ ceeOÙece mes (d) efveÙece kesâ ceeOÙece mes ‘JewMese<f ekeâ‘ ØeCeeueer peiele keâe ÙeLeeLe&Jeeoer, efJeMues<eCeelcekeâ SJeb JemlegJeeoer
Gòej—(a) oMe&ve nw~ Ùen Yeeweflekeâ lelJeeW kesâ efJeJesÛevee keâes cenlJe oslee nw~
Ùeesie oMe&ve kesâ Devegmeej, Deelcee meceeefOe kesâ ceeOÙece mes peerJeve-Ûe›eâ mes 30. efvecveefueefKele ceW keâewve-mee oMe&ve ‘hejceeCegJeeo‘ keâer mLeehevee keâjlee
cegòeâ nes peeleer nw Deewj hejceelcee ceW ueerve ness peeleer nw~ nw ?
25. keâewve-mee oMe&ve JewMesef<ekeâ oMe&ve Éeje meYeer mJeerke=âle ßesefCeÙeeW keâes (a) meebKÙe (b) Ùeesie
ceevelee nw? (c) JewMesef<ekeâ (d) Jesoeble
(a) vÙeeÙe (b) hetJe& ceerceebmee Gòej—(c)
(c) meebKÙe (d) Gòej ceerceebmee
JewMesef<ekeâ oMe&ve ves efJeefYevve Øekeâej keâer hejce JemlegDeeW ceW Deblej keâjves
Gòej—(a) keâe ØeÙelve efkeâÙee nw~ JewMesef<ekeâ oMe&ve ves ‘hejceeCegJeeo‘ keâer mLeehevee Yeer
vÙeeÙe oMe&ve Gve meYeer heoeLeeX (ßesefCeÙeeW) keâes ceevelee nw pees efJeMesef<ele keâer nw~
oMe&ve Éeje mJeerkeâej efkeâS peeles nQ~
31. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
26. efvecveefueefKele ceW vÙeeÙe oMe&ve kesâ Devegmeej efkeâmes me=e°
f keâlee& ceevee 1. JewMesef<ekeâ oMe&ve ves YeeweflekeâMeem$e keâe DeejbYe efkeâÙee~
ieÙee nw? 2. hebÛeceneYetleeW kesâ Deeheme ceW efceueves mes me=ef° keâe DeejbYe neslee
(a) Øeke=âefle (b) heg®<e nw~
(c) F&MJej (d) yeÇeÿeeb[ GheÙeg&òeâ ceW mes mener keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW?
Gòej—(c) (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
vÙeeÙe oMe&ve ceW F&MJej keâes mebmeej keâe me=ef°keâlee& ceevelee nw~ Fmekesâ
Gòej—(c)
Devegmeej F&MJej Skeâ Ssmeer Deelcee nw, pees keâce& Deewj hegvepe&vce kesâ yebOeve
mes cegòeâ nw~ Yeeweflekeâ JemlegSb hejceeCeg kesâ mebÙeespeve mes yeveer nwb, Fme Øekeâej JewMesef<ekeâ
oMe&ve ves ner Yeejle ceW YeeweflekeâMeem$e keâe DeejbYe efkeâÙee nw~ peye
27. vÙeeÙe oMe&ve kesâ Devegmeej keâewve-mee ØeceeCe keâe Øekeâej venerb nw?
hebÛeceneYetleeW kesâ hejceeCeg Deeheme ceW pegÌ[ves ueieles nQ, leye peiele keâer
(a) ØelÙe#e (b) Devegceeve
me=ef° keâe ØeejbYe neslee nw Deewj peye Gvekeâe efJeIešve neslee nw, leye
(c) Gheceeve (d) GhecesÙe
peiele keâe Deble nes peelee nw~ Dele: keâLeve 1 Deewj 2 oesveeW melÙe nQ~
Gòej—(d)
32. hetJe& ceerceebmee oMe&ve ceW Debeflece ØeceeCe efkeâmes ceevee ieÙee nw?
vÙeeÙe oMe&ve ceW %eeve kesâ meÇesle Ùeeveer ØeceeCe kesâ efJe<eÙe ceW efJemle=le ™he (a) hegjeCeeW keâes (b) JesoeW keâes
mes ÛeÛee& keâer ieF& nw~ vÙeeÙe oMe&ve kesâ Devegmeej ØeceeCe Ûeej Øekeâej kesâ (c) Gheefve<eoeW keâes (d) DejCÙekeâ keâes
nesles nQ- (1) ØelÙe#e (2) Devegceeve (3) Gheceeve (4) Meyo~ Gòej—(b)
28. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme oMe&ve ves meJee&efOekeâ YeejleerÙeeW keâes leeefke&âkeâ hetJe& ceerceebmee oMe&ve ceveg<Ùe kesâ keâle&JÙeeW kesâ efveOee&jCe Deewj peerJe leLee
jerefle mes meesÛeves Deewj yenme keâjves keâer Deesj GvcegKe efkeâÙee? peiele kesâ yeejs ceW meÛÛes %eeve keâer Øeeefhle nsleg JesoeW keâes Debeflece ØeceeCe
(a) Ùeesie (b) vÙeeÙe ceevelee nw~

NCERT-meej ( 488 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
33. efvecveefueefKele ceW mes ceerceebmee keâe DeLe& keäÙee nw? 37. efvecveefueefKele ceW mes keâewve Jesoeble oMe&ve keâe cetue «ebLe nw?
(a) leke&â keâjves Je DeLe& ueieeves keâer keâuee (a) Ùeesiemet$e (b) cenemet$e
(b) OÙeeve keâjves Deewj OÙeeve ueieeves keâer keâuee
(c) DeCegmet$e (d) yeÇÿemet$e
(c) Ùeesie keâjvee Deewj F&MJejerÙe %eeve Øeeefhle keâer keâuee
Gòej—(d)
(d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(a) F&mee-hetJe& otmejer meoer ceW mebkeâefuele yeeojeÙeCe keâe yeÇÿemet$e Fme oMe&ve
ceerceebmee keâe cetue DeLe& nw, leke&â keâjvee Deewj DeLe& ueieeves keâer keâuee keâe cetue «ebLe nw~
uesefkeâve FmeceW leke&â keâe ØeÙeesie efJeefJeOe Jewefokeâ Deveg‰eveeW keâe DeewefÛelÙe 38. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
efmeæ keâjves ceW efkeâÙee ieÙee nw~ 1. Mebkeâj yeÇÿe keâes meiegCe yeleeles nQ, efkebâleg jeceevegpe yeÇÿe keâes efveieg&Ce
34. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme oMe&ve ceW cees#e keâer Øeeefhle nsleg ‘Ùe%e‘ yeleeles nQ~
keâjves keâe megPeeJe efkeâÙee ieÙee nw? 2. Mebkeâj Yeefòeâ keâes cees#e-Øeeefhle keâe keâejCe ceeveles nQ efkebâleg jeceevegpe
(a) hetJe& ceerceebmee (b) Gòej ceerceebmee %eeve keâes cees#e keâe ceeie& yeleeles nQ~
(c) vÙeeÙe (d) JewMesef<ekeâ
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve melÙe nw?
Gòej—(a)
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
hetJe& ceerceebmee keâe cegKÙe ue#Ùe mJeie& Deewj cees#e keâer Øeeefhle nw~ ceveg<Ùe leye (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
lekeâ mJeie&-megKe heelee jnlee nw, peye lekeâ Gmekeâe mebefÛele hegCÙe Mes<e Gòej—(d)
jnlee nw~ ceerceebmee ÂÌ{leehetJe&keâ yeleeleer nw efkeâ cees#e heeves kesâ efueS Ùe%e
keâjvee ÛeeefnS~ Mebkeâj yeÇÿe keâes efveieg&Ce yeleeles nQ, efkebâleg jeceevegpe kesâ Devegmeej yeÇÿe
meiegCe nw~ Mebkeâj %eeve keâes cees#e keâe keâejCe ceeveles nQ, efkebâleg jeceevegpe
35. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
Yeefòeâ keâes cees#e-Øeeefhle keâe ceeie& yeleeles nQ~ Dele: keâLeve 1 leLee 2 oesveeW
1. Gheefve<eo, yeÇÿemet$e Deewj YeieJeodieerlee hej Mebkeâj kesâ Yee<Ùe Jesoeble
oMe&ve keâes mecePeves kesâ efueS cenlJehetCe& nw~ DemelÙe nw~
2. DeeefoMebkeâjeÛeeÙe& Éeje Øeefleheeefole Jesoeble oMe&ve keâes ‘DeÉwle Jesoeble‘ 39. efvecveefueefKele ceW mes keâewve veeefmlekeâ oMe&ve nw pees F&MJej keâer meòee
keânles nQ~ hej efJeMJeeme venerb keâjles?
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee melÙe nw? (a) ÛeeJee&keâ (b) yeewæ
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) Ùeesie (d) pewve
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
Gòej—(c) Gòej—(c)

Jesoeble oMe&ve keâes mecePeves kesâ efueS Gheefve<eoeW, yeÇÿemet$e Deewj YeieJeodieerlee
hej Mebkeâj (DeeefoMebkeâjeÛeeÙe&) kesâ Yee<Ùe yengle cenlJehetCe& nQ~ DeeefoMebkeâjeÛeeÙe&
Éeje Øeefleheeefole Jesoeble oMe&ve keâes ‘DeÉwle Jesoeble‘ keânles nQ~
36. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
1. mebhetCe& peiele efceLÙee nw, ceeÙee nw~
2. Jesoeble oMe&ve keâe cetue, DeejbefYekeâ Gheefve<eoeW ceW heeÙee peelee nw~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes Jesoeble oMe&ve kesâ Devegmeej keâewve melÙe nw?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
Gòej—(c)
Jesoeble kesâ Devegmeej mebhetCe& efJeMJe efceLÙee nw, ceeÙee nw, kesâJeue yeÇÿe ner
melÙe nw Deewj peerJeelcee leLee hejceelcee Skeâ ner nw~ Jesoeble oMe&ve keâe
cetue, DeejbefYekeâ Gheefve<eoeW ceW heeÙee peelee nw~ Dele: Fme Øekeâej keâLeve
1 Deewj 2 oesveeW melÙe nwb~
leerve veeefmlekeâ oMe&ve pees F&MJej keâer meòee ceW efJeMJeeme veneR keâjles (1)
ÛeeJee&keâ (2) yeewæ (3) pewve peyeefkeâ DevÙe meYeer oMe&ve Deeefmlekeâ nQ,
DeLee&led Jes JesoeW Deewj F&MJej ceW efJeMJeeme keâjles nQ~
40. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
1. ÛeeJee&keâ cees#e keâer keâecevee keâe efJejesOe Lee~
2. ÛeeJee&keâ efkeâmeer Deueewefkeâkeâ Meefòeâ keâe DeefmlelJe venerb ceevelee Lee~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee melÙe nw?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
Gòej—(c)
ÛeeJee&keâ cees#e keâer keâecevee keâe efJejesOeer Lee, Jen efkeâmeer owJeerÙe Ùee
Deueewefkeâkeâ Meefòeâ keâe DeefmlelJe keâjlee Lee, efpevnW ceeveJe keâer yegefæ Deewj
FbefõÙeeW Éeje DevegYeJe efkeâÙee pee mekesâ~

NCERT-meej ( 489 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
eqJe%eeve Deewj meYÙelee keâer efJejemele
Heritage of Science and Civilization
‘efJe%eeve Deewj meYÙelee keâer efJejemele’ - ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe& DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~
ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW ceW ØeeÙe: Fmemes mebyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6 mes keâ#ee 12 lekeâ keâer
efvecveefueefKele veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe-meece«eer meceeefnle nw—
›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece
1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme.Mecee&) efJe%eeve SJeb meYÙelee keâer efJejemele

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 efJe%eeve Deewj meYÙelee keâer efJejemele
 Oece&  JeCe&JÙeJemLee  oeMe&evf ekeâ heæefleÙeeb
 efMeuhe Deewj ØeewÅeeseif ekeâer  efJe%eeve Deewj ieefCele  DeeÙegeJf e&%eeve
 Yetieesue  keâuee Deewj meeefnlÙe  efMe#ee
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-Keb[

efJe%eeve Deewj meYÙelee keâer efJejemele
(Heritage of Science and Civilization)
Øeke=âefle kesâ meeLe ceeveJe keâe meecevee nesves mes yengle-meer
cenlJehetCe& IešveeSb ngFË~ ueesieeW keâes Deheveer peereJf ekeâe Øeehle keâjves ceW
pebieue, heneÌ[, keâÌ[er efceóer, metKee, yeeÌ{, heMeg Deeefo mes
nesves Jeeueer keâef"veeFÙeeW mes efvehešvee heÌ[e, Fme keâejCe GvneWves
ØeewÅeesefiekeâer Deewj Jew%eeefvekeâ Âef° keâe efJekeâeme efkeâÙee~
heeefjefmLeeflekeâer Deewj heÙee&JejCe Éeje KeÌ[er keâer ieF& keâef"veeFÙeeW kesâ
yeeJepeto meeleJeerb menmeÇeyoer F&.het. ceW ke=âef<e Deewj ceeveJe
yeefmleÙeeb Øekeâš ngFË, uesefkeâve keâF& keâef"veeFÙeeW hej keâeyet heevee
DemebYeJe ceeuetce ngDee Deewj Øeke=âefle keâer ueerueeSb mecePe kesâ yeenj
Øeleerle ngF&; FmeerefueS DebleleesielJee ueesieeW keâes Øeke=âefle kesâ meeLe
mecePeewlee keâjvee heÌ[e~
 Deheves meejs ØeÙeemeeW kesâ yeeJepeto ueesieeW keâes Øeke=âefle kesâ efJeefJeOe
JejoeveeW hej efveYe&j jnvee heÌ[e; pewmes-efceóer keâer GJe&jlee, meceÙe
hej Je<ee& nesvee Deeefo~
Øeke=â efle keâer ke=â heeueglee Deewj ›etâjlee oesveeW ves
ceeveJe keâes meesÛ eves keâes yeeOÙe efk eâÙee-
Oece& Deewj Deueewefk eâkeâ Meefòeâ
kesâ efJe<eÙe ceW
 Oece& (Religion)
Yeejle ceW yeÇeÿeCe Ùee eEnot Oece& hetJe&keâeue ceW ØeYeeJeMeeueer
™he ceW efJekeâefmele ngDee~ Fmeves keâuee, meeefnlÙe Deewj meceepe keâes
ØeYeeefJele efkeâÙee~
 yeÇeÿeCe Oece& kesâ meeLe-meeLe Yeejle ceW pewve Deewj yeewæ Oece& Yeer
Gefole ngS~
 ÙeÅeefhe F&meeF& Oece& Fme osMe ceW F&mee keâer henueer meoer
kesâ Deeme-heeme ner Dee ieÙee Lee, efkeâbleg ØeeÛeerve keâeue ceW
Fmekeâe efJemleej veneR nes mekeâe~
 yeewæ Oece& Yeer Oeerjs-Oeerjs Fme osMe mes ieeÙeye nes ieÙee,
neueebefkeâ Ùen yeÌ{les-yeÌ{les hetjye ceW peeheeve lekeâ Deewj
heefMÛeceesòej ceW ceOÙe SefMeÙee lekeâ hewâue Ûegkeâe Lee~

NCERT-meej ( 490 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 Deheves ØeÛeej-Øemeej kesâ ›eâce ceW yeewæ Oece& ves heÌ[esmeer #es$eeW
keâes YeejleerÙe keâuee, Yee<ee Deewj meeefnlÙe mes GodYeeef<ele
efkeâÙee~
 pewve Oece& Yeejle ceW efškeâe jne Deewj Ùeneb keâer keâuee Deewj
meeefnlÙe kesâ efJekeâeme ceW Fmeves Ùeesieoeve efoÙee~
 Deepe Yeer Fme Oece& kesâ DevegÙeeÙeer, jepemLeeve, iegpejele
Deewj keâvee&škeâ kesâ JÙeeheejer JeieeX ceW keâeheâer mebKÙee ceW nQ~
 JeCe&JÙeJemLee (Varna System)
Yeejle ceW Oece& kesâ ØeYeeJe mes efJeMes<e Øekeâej kesâ meeceeefpekeâ
JeieeX keâe ie"ve ngDee,DevÙe ØeeÛeerve meceepeeW ceW efJeefYevve meeceeefpekeâ
JeieeX kesâ keâle&JÙeeW keâe efveOee&jCe keâevetve kesâ peefjS ngDee Deewj
 JeCe& JÙeJemLee keâe neLe jepÙe kesâ efJekeâeme ceW Yeer jne~
Glheeokeâ Jeie& Deewj ßeefcekeâ Jeie& DeLee&le JewMÙe Deewj
Metõ oesveeW Dem$enerve keâj efoS ieS~
 Deewj Oeerj-s Oeerjs TbÛe-veerÛe kesâ ™he ceW nj peeefle otmejer peeefle
kesâ efJe®æ Fme lejn KeÌ[er keâj oer ieF& efkeâ Meesef<ele Jeie&
megefJeOeeYeesieer JeieeX kesâ efKeueeheâ Skeâpegš ve nesves heeSb~
 Deheves-Deheves keâle&JÙeeW ceW ueies jnves ceW ner keâuÙeeCe nw, Ssmeer
OeejCee efJeefYevve JeieeX kesâ ceve ceW Fme lejn yew" ieF& Leer efkeâ
meeceevÙele: Jes Deheves Oece& mes efJeÛeefuele nesves keâer yeele meesÛe Yeer veneR
mekeâles Les~
 ßeerceod YeieJeodieerlee efmeKeeleer nw, ‘‘otmejs keâe Oece& Deheveeves

Gmes Deceue ceW ueeves Jeeuee jepÙe Lee~ kesâ yeoues Oece& keâer j#ee kesâ efueS cej peevee DeÛÚe nw, keäÙeeWekf eâ
 Yeejle ceW JeCe& mebyebOeer efveÙeceeW keâes jepÙe Deewj Oece& oesveeW keâe otmejs Oece& keâes Deheveeves keâe heefjCeece YeÙebkeâj neslee nw~’’
meceLe&ve Øeehle Lee~  efvecve JeCeeX kesâ ueesie Deheves keâef"ve keâle&JÙe keâe heeueve Fme
 yeÇeÿeCe, #eef$eÙe, JewMÙe Deewj Metõ ÛeejeW JeCeeX kesâ keâle&JÙe lees ÂÌ{ efJeMJeeme kesâ meeLe keâjles jns efkeâ Deieues pevce ceW Jes
efJeefOe Éeje megheefjmeerecf ele efkeâS ngS Les Deewj Ssmee efJeMJeeme ØeÛeefuele megKeer peerJeve peer heeSbies~
Lee efkeâ Ùen JeCe&JÙeJemLee owJeerÙe Meefòeâ ves efveefMÛele keâer nw~  Fme efJeMJeeme kesâ heâuemJe™he Skeâ Deesj Glheeove keâjkesâ
meyekeâes efKeueeves JeeueeW Deewj otmejer Deesj efyevee kegâÚ efkeâS
Deiej keâesF & Deheves efveOee&efj le keâle&JÙeeW mes ÛÙegl e neslee
Lee Deewj DehejeOeer heeÙee peelee Lee, lees Gmes cegheäle kesâ Keeves Jeeues jepeeDeeW, hegjesenf leeW, DeefOekeâeefjÙeeW,
mesveeheefleÙeeW Deewj yeÌ[s-yeÌ[s ßes‰ JÙeefòeâÙeeW kesâ yeerÛe ueÌ[eF&-
meeLe-meeLe Oeeef ce&keâ PeieÌ[s yengle ner keâce ngS~
ceewefuekeâ ob[ lees
Yeesievee ner heÌ[lee Lee Megeæ
f Yeer keâjveer  Fmeereuf eS efvecve JeCeeX kesâ meeLe peesj-peyejomleer keâer meerOeer
heÌ[leer Leer~ keâej&JeeF& ØeeÛeerve Yeejle ceW yengle DeeJeMÙekeâ veneR ngF&~
 Ùes ob[ DehejeOeer kesâ JeCe& kesâ Devegmeej efYevve-efYevve  pees keâece Ùetveeve Deewj jesce ceW iegueeceeW Deewj DevÙe Glheeokeâ JeCeeX
keâesefš kesâ nesles Les~ mes keâes[Ì s keâe [j efoKeekeâj keâjeÙee peelee Lee, Jen Ùeneb kesâ JewMÙe
 nj JeCe& keâer ve kesâJeue meeceeefpekeâ, yeefukeâ Deveg‰eefvekeâ Deewj Metõ mJele: keâjles Les, keäÙeeWefkeâ yeÇeÿeCe Oece& Deewj JeCe& JÙeJemLee
henÛeeve Yeer Leer~ ves Gvekesâ efoceeie keâes Ssmee ner yevee efoÙee Lee~
 oeMe&evf ekeâ heæefleÙeeb (Philosophical
Oeerjs-Oeerjs keâce&cetuekeâ
mes Method)
keâevetve Deewj
Oece& ves JeCeeX pevcecetu ekeâ/ JeemleJe ceW Fme efJe<eÙe keâe efpelevee ienve efÛebleve YeejleerÙe
Deewj peeefleÙeeW DeevegJeebefMekeâ oeMe&evf ekeâeW ves efkeâÙee Glevee efkeâmeer DevÙe osMe kesâ oeMe&efvekeâeW ves
keâes yevee efoÙee~ veneR~ ØeeÛeerve Yeejle, oMe&ve Deewj DeOÙeelce kesâ #es$e ceW Deheves
Ùeesieoeve kesâ efueS Øeefmeæ nw~ hejbleg Yeejle ceW, peiele kesâ efJe<eÙe
 JeCeeX Deewj peeefleÙeeW keâes DeevegJ ebeefMekeâ FmeefueS
efkeâÙee ieÙee efkeâ-
ceW YeeweflekeâJeeoer efJeÛeejOeeje Yeer efJekeâefmele ngF&~
JewMÙe Glheeove keâjles Deewj keâj Ûegkeâeles jnbs,
 Yeejle ceW Gefole Ún oeMe&efvekeâ heæefleÙeeW ceW mes YeeweflekeâJeeoer
Metõ cepeotjer ceW Kešles jnW, oMe&ve kesâ lelJe ‘meebKÙe’ ceW heeles nQ, efpemekesâ mebmLeehekeâ
yeÇeÿeCe hegjesefnleeW kesâ heo yeves jnW SJeb keâefheue keâe pevce 580 F&.het. kesâ Deeme-heeme ngDee Lee~
#eef$eÙe MeemekeâeW kesâ heo yeves jnW~
 meebKÙe oMe&ve ceW F&MJej kesâ DeefmlelJe keâes veneR ceevee ieÙee nw~
 ßece-efJeYeepeve Deewj JÙeJemeeÙe kesâ efJeMes<eerkeâjCe kesâ efmeæeble Fmekesâ Devegmeej, mebmeej keâer me=e° f F&MJej ves veneR, Øeke=âefle ves
hej efškeâer Ùen DeodYegle JeCe& JÙeJemLee DeejbeYf ekeâ DeJemLee ceW keâer nw leLee mebmeej Deewj ceeveJe peerJeve keâer efveÙeeefcekeâe mJeÙeb
DeJeMÙe ner DeeefLe&keâ Deewj meeceeefpekeâ efJekeâeme ceW meneÙekeâ ngF&~ Øeke=âefle nw~

NCERT-meej ( 491 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Gvekesâ Devegmeej Deelce%eeve kesâ meeOeve nQ-  DeMeeskeâ Deewj keâF& DevÙe YeejleerÙe jepeeDeeW ves Oeeefce&keâ
meefn<Ceglee keâe heefjÛeÙe efoÙee Deewj yeleeÙee efkeâ DevÙe OeceeX kesâ
DevegÙeeefÙeÙeeW keâer YeeJevee keâe Deeoj efkeâÙee peeS~
Devegceeve meeOeve
ØelÙe#e
SJeb
 Ùetveeve kesâ DeueeJee Yeejle ner Skeâ Ssmee osMe nw, peneb
efkeâmeer-ve-efkeâmeer Øekeâej kesâ ieCeleb$e keâe ØeÙeesie-hejer#eCe efkeâÙee
ieÙee nes~
F&mee-hetJe& Ú"er  efMeuhe Deewj ØeewÅeesefiekeâer (Craft and
meoer kesâ Deeme-heeme ‘ÛeeJee&keâ’ Technology)
YeeweflekeâJeeoer oMe&ve keâes Ùen keânvee ieuele nesiee efkeâ YeejleerÙeeW ves Yeewelf ekeâ
keâes "esme yeveeves keâe mebmke=âefle ceW keâesF& Øeieefle venerb keâer~ GvneWves Glheeove kesâ keâF&
meyemes yeÌ[e ßesÙe #es$eeW ceW efvehegCelee Øeehle keâer~ YeejleerÙe efMeuheer jbieeF& keâjves leLee
peelee nw- lejn-lejn kesâ jbie yeveeves ceW hejce o#e Les~
 GvneWves efpeme oMe&ve keâer mLeehevee keâer Jen ‘ueeskeâeÙele’  Yeejle ceW yeveeS ieS cetue jbie Fleves Ûecekeâerues Deewj hekeäkesâ nesles Les
keânueelee nw~ efkeâ Depeblee Deewj Sueesje kesâ ceesnkeâ efÛe$e Deepe Yeer pÙeeW kesâ
lÙeeW nQ~
 Gvekeâe cele nw efkeâ efpemekeâe DevegYeJe ceveg<Ùe Deheveer
 Fmeer lejn Yeejle kesâ ueesie Fmheele yeveeves ceW Yeer hejce
FbefõÙeeW Éeje venerb keâj mekeâlee nw, Gmekeâe JeemleJe ceW
kegâMeue Les~
DeefmlelJe venerb nw~
 Fmekeâe leelheÙe& Ùen ngDee efkeâ ‘F&MJej keâe DeefmlelJe’ Fmheele yeveeves keâer keâuee meyemes henues
venerb nw~ Yeejle ceW ner efJekeâefmele ngF&~
 uesefkeâve JÙeeheej, efMeuhe Deewj veiejerkeâjCe ceW Üeme nesves kesâ  YeejleerÙe Fmheele keâe DevÙe osMeeW ceW efveÙee&le ØeeÛeerve keâeue ceW nesves
meeLe ner oMe&ve ceW ØelÙeÙeJeeo keâer ØecegKelee nes ieF&~ ueiee Deewj yeeo ceW Deekeâj Gmes Glpe (wootz) keâne peeves ueiee~
 ØelÙeÙeJeeoer oMe&ve mebmeej keâes ceeÙee Deewj Yeüce yeleelee nw~  efJeMJe keâe keâesF& DevÙe osMe Fmheele keâer Jewmeer leueJeejW veneR

 Gheefve<eoeW ceW ueesieeW keâes GheosMe efoÙee ieÙee nw efkeâ
meebmeeefjkeâ efJe<eÙeeW mes otj jnW Deewj %eeve heeves keâer
Ûes°e keâjW~
 heeMÛeelÙe efÛeblekeâeW ves Gheefve<eoeW keâes DeheveeÙee nw, keäÙeeWefkeâ Jes
Deepe kesâ Ùeebef$ekeâ Ùegie ke=âle mecemÙeeDeeW keâe meceeOeeve keâj heeves ceW
DemeceLe& nQ~
 ØeKÙeele pece&ve oeMe&efvekeâ MeeshesveneJej ves Deheveer oeMe&efvekeâ
efJeÛeejOeeje ceW JesoeW Deewj Gheefve<eoeW keâes Yeer mLeeve efoÙee nw~
MeeshesveneJej keânles Les-‘‘Gheefve<eoeW ves GvnW Fme
pevce ceW efoueemee oer nw Deewj ce=lÙeg kesâ yeeo Yeer
osles jnWies~’’
 keâewešf uÙe kesâ DeLe&Meem$e mes Fme yeele ceW keâesF& Mebkeâe veneR
jn ieF& nw efkeâ Yeejle kesâ ueesie efJeMeeue meeceüepÙe keâe
ØeMeemeve Ûeuee mekeâles Les Deewj peefšue meceepe keâer mecemÙeeDeeW
keâes nue keâj mekeâles Les~
 osMe ves DeMeeskeâ kesâ ™he ceW ceneve Meemekeâ hewoe efkeâÙee,
efpemeves keâefuebie hej Meeveoej efJepeÙe heekeâj Yeer Meeefvle Deewj
Devee›eâceCe keâer veerefle DeheveeF&~
yevee mekeâlee Lee, pewmeer YeejleerÙe efMeuheer yeveeles Les~
 Fve leueJeejeW keâer ceebie meyemes pÙeeoe hetJeea SefMeÙee mes ueskeâj
hetJeea Ùetjeshe lekeâ Leer~
 efJe%eeve Deewj ieefCele (Science and
Mathematics)
Yeejle keâe efJe%eeve ceW cenlJehetCe& Ùeesieoeve nw~ ØeeÛeerve keâeue ceW
Oece& Deewj efJe%eeve Deeheme ceW iegLb es mes Les~ Fme osMe ceW Keieesue-efJeÅee
ceW FmeefueS yengle Øeieefle ngF,& keäÙeeWekf eâ ‘«en’ osJelee ceeves peeves
ueies Les Deewj Gvekeâer ieefle keâe ienve DeJeueeskeâve DeejbYe nes ieÙee~
 «eneW keâe DeOÙeÙeve FmeefueS Yeer DeeJeMÙekeâ nes ieÙee efkeâ Gvekeâe
$e+legDeeW Deewj ceewmeceeW kesâ heefjJele&veeW mes mebyebOe Lee Deewj
efyevee Fve heefjJele&veeW keâes peeves Kesleer veneR nes mekeâleer Leer~
JÙeekeâjCe Deewj Yee<ee efJ e%eeve kesâ GodYeJe
keâe keâejCe Lee
yeÇeÿeCe hegj esefnleeW Éeje JesoeW keâer
$e+ÛeeDeeW keâes cenlJe osvee
ceb$ eeW kesâ GÛÛeejCe keâer Megæ lee
hej yeue osvee~

NCERT-meej ( 492 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 JeemleJe ceW, Yee<ee kesâ mebyebOe ceW YeejleerÙeeW keâer Jew%eeefvekeâ  Dejye osMeeW ceW MetvÙe keâe ØeÙeesie meyemes henues 873 F&. ceW
Âef° keâe ØeLece heâue mebmke=âle JÙeekeâjCe keâer jÛevee ceW heeÙee heeÙee peelee nw~ DejyeeW ves Fmes Yeejle mes meerKee Deewj Ùetjeshe ceW
peelee nw~ hewâueeÙee~
 F&.het. ÛeewLeer meoer ces mebmkeâ=le Yee<ee keâs efveÙeceeW keâes megJÙeJeefmLele
™he mes mebeÛf ele keâjkeâs heeefCeefve ves JÙeekeâjCe efueKee pees De<šeOÙeeÙeer
keâs veece mes efJeKÙeele nw~
 F&.het. leermejer meoer ceW Deekeâj ieefCele, Keieesue efJeÅee Deewj DeeÙegeJf e&%eeve yeerpeieefCele cesW Yeejle Deewj
leerveeW keâe efJekeâeme Deueie-Deueie DeejbYe ngDee~ Ùeesieoeve jne Ùetveeve keâe

F&mee. hetJe& leermejer meoer cesW ieefC ele kesâ #es$e ceW ØeeÛeerve
YeejleerÙeeW ves leerve efJeefMe° Ùeesieoeve efoS,Jes nQ-
Debkeâve oeMeefcekeâ MetvÙe keâe
heæefle heæefle ØeÙeesie~
 oeMeefcekeâ heæefle kesâ ØeÙeesie keâe meyemes hegjevee GoenjCe
F&mee keâer heebÛeJeerb meoer kesâ DeejbYe keâe nw~
 YeejleerÙe Debkeâve heæefle keâes DejyeeW ves DeheveeÙee Deewj
Gmekeâes heefMÛeceer ogefveÙee ceW hewâueeÙee~
 Deb«espeer ceW YeejleerÙe Debkeâceeuee keâes Dejyeer Debkeâ (Dejsefyekeâ
vÙetcejume) keânles nQ, eEkeâleg DejyeeW ves mJeÙeb Deheveer Debkeâceeuee
keâes eEnomee keâne~
 heefMÛeceer osMeeW ceW Fme Debkeâceeuee keâe ØeÛeej nesves kesâ
meefoÙeeW henues mes Yeejle ceW Fmekeâe ØeÙeesie ngDee~
 Fmekeâe ØeÙeesie DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW ceW heeÙee peelee nw,
 hejbleg heefMÛece Ùetjeshe ceW Gmekeâe %eeve Ùetveeve mes veneR yeefukeâ
Dejye mes efceuee, efpemes DejyeeW ves Yeejle mes Øeehle efkeâÙee
Lee~
 nÌ[hhee ceW yeveer FËš keâer FceejleeW mes Øekeâš neslee nw efkeâ
heefMÛeceesòej Yeejle ceW ueesieeW keâes ceeheve Deewj pÙeeefceefle
keâe DeÛÚe %eeve Lee~
 yeeo ceW Jewefokeâ ueesieeW ves Fme %eeve mes ueeYe G"eÙee nesiee,
pees F&mee-hetJe& heebÛeJeerb meoer kesâ Deeme-heeme kesâ MeguJemet$eeW
ceW efoKeeF& oslee nw~
 F&mee-hetJe& otmejer meoer ceW jepeeDeeW kesâ efueS GheÙegòeâ Ùe%eJesoer
yeveeves kesâ efueS Deehemlebye ves JÙeeJeneefjkeâ pÙeeefceefle keâer
jÛevee keâer~
 FmeceW vÙetvekeâesCe, DeefOekeâkeâesCe Deewj mecekeâesCe keâe JeCe&ve

pees F&mee-hetJe& leermejer meoer ceW efueKes ieS~ efkeâÙee ieÙee nw~
 DeeÙe&Yeó ves ef$eYegpe keâe #es$eheâue peeveves keâe efveÙece efvekeâeuee
efpemekesâ heâuemJe™mhe ef$ekeâesCeefceefle keâe pevce ngDee~
meyemes henues ‘oeMeefcekeâ
YeejleerÙeeW ves  Fme keâeue keâer meyemes Øeefmeæ hegmlekeâ nw ‘metÙe&efmeæeble’~
heæefle’
ØeÙeesie efkeâÙee~ keâe  mecekeâeueerve ØeeÛeerve hetjye ceW Fme lejn keâer keâesF& otmejer ke=âefle veneR
heeF& ieF& nw~
 ØeKÙeele ieefCeleMeem$eer DeeÙe&Yeó (376-500 F&.) Fmemes  KeieesueMeem$e ceW DeeÙe&Yeó (5JeeR meoer ceW) leLee Jejenefceefnj

heefjefÛele Les~ (6"er meoer ceW) ceneve efJeÉeve ngS Les~

 oeMeefcekeâ heæefle ÛeerefveÙeeW ves yeewæ Oece& ØeÛeejkeâeW mes meerKee yesefyeueesefveÙeeF& efJeefOe mes «en-efm Leefle keâer
Deewj heefMÛeceer peiele ceW DejyeeW mes Fme heæefle keâes meerKee~ ieCevee keâer~
 ‘MetvÙe’ keâe DeeefJe<keâej YeejleerÙeeW ves F&mee-hetJe& otmejer meoer DeeÙe&Y eó Ûebõ«enCe Deewj metÙe&«enCe kesâ keâejCeeW keâe
ves 5 JeerR helee ueieeÙee~
ceW efkeâÙee~ meoer Devegceeve kesâ DeeOeej hej he=LJeer keâer heefjefOe
 peye mes Fmekeâe DeeefJe<keâej ngDee, YeejleerÙe ieefCele%e Fmekeâes cesW keâe ceeve efvekeâeuee, pees Deepe Yeer Megæceevee
peelee nw~
he=Lekeâ Debkeâ mecePeves ueies Deewj Fme ™he ceW MetvÙe keâe yeleeÙee efkeâ metÙe& efm Lej nw, he=LJeer Ietceleer nw~
ØeÙeesie DebkeâieCevee ceW nesves ueiee~

NCERT-meej ( 493 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 jesieeW kesâ GheÛeej nsleg Deenej Je meheâeF& hej peesj
efoÙee nw~
DeeÙe&Yeš keâer  Ûejkeâ mebefnlee ceW pJej, kegâ‰, efcejieer Deewj Ùe#cee
hegmlekeâ keâe ‘DeeÙe&YeóerÙece’ kesâ Deveskeâ YesoesheYesoeW keâe JeCe&ve nw~
veece nw~  MeeÙeo Ûejkeâ Ùen veneR peeveles Les efkeâ FveceW kegâÚ yeerceeefjÙeeb
Útle mes Yeer hewâueleer nQ~
 Fvekeâer hegmlekeâ ceW Yeejer mebKÙee ceW Gve hesÌ[-heewOeeW keâe
Jejenefceefnj keâer megefJeKÙeele ke=âefle nw-
Je=nledmebefnlee~ Ùen F&m ee keâer Ú"er meoer keâer nw~ JeCe&ve nw efpevekeâe ØeÙeesie oJee kesâ ™he ceW neslee nw~

 Jejenefceefnj ves yeleeÙee efkeâ Ûebõcee, he=LJeer keâe Ûekeäkeâj

ueieelee nw Deewj he=LJeer, metÙe& keâe Ûekeäkeâj ueieeleer nw~ Ûejkeâ keâer ‘Ûejkeâmebefnlee’
 GvneWves «eneW kesâ mebÛeej Deewj DevÙe KeieesueerÙe mecemÙeeDeeW
‘YeejleerÙe efÛeefkeâlmeeMeem$e
keâe efJeMJekeâes<e nw
kesâ DeOÙeÙeve ceW ÙetveeefveÙeeW keâer Deveskeâ ke=âefleÙeeW keâe meneje
efueÙee~
 ÙeÅeefhe YeejleerÙe KeieesueMeeefm$eÙeeW ves ÙetveeefveÙeeW kesâ %eeve mes ØeeÛeerve YeejleerÙe DeeÙegefJ e&%eeve kesâ
Ûejkeâ DeOÙeÙeve kesâ efueS,
ueeYe G"eÙee, leLeeefhe GvneWves Fme %eeve keâes Deeies yeÌ{eÙee Deewj mebefnlee ØeeÛeerve Yeejle kesâ Jevemheefle Deewj
«eneW keâer ieefle kesâ DeJeueeskeâve ceW Fme %eeve keâe ØeÙeesie efkeâÙee~ GheÙeesieer nw- jmeeÙeveMeem$e kesâ DeOÙeÙeve kesâ
 ØeeÙeesefiekeâ #es$e ceW, YeejleerÙe efMeefuheÙeeW ves jmeeÙeveMeem$e efueS ~
keâer Øeieefle ceW yengle Ùeesieoeve efkeâÙee~  yeeo keâer meefoÙeeW ceW Yeejle ceW DeeÙegefJe&%eeve keâe efJekeâeme Ûejkeâ kesâ
 YeejleerÙe jbiejspeeW ves efškeâeT jbieeW keâe efJekeâeme leLee veerues yeleeS ceeie& hej neslee jne~
jbie keâes Keespe efvekeâeuee Lee~  Yetieesue (Geography)
 DeeÙegefJe&%eeve (Medical Science) Yetieesue kesâ DeOÙeÙeve ceW Yeer ØeeÛeerve Yeejle kesâ ueesieeW keâe kegâÚ
ØeeÛeerve Yeejle ceW JewÅeeW ves Mejerj jÛevee efJe%eeve Ùeesieoeve nw~ GvnW Yeejle mes yeenj keâer ogefveÙee keâe Yeewieeseuf ekeâ
(Sveeše@ceer) keâe DeOÙeÙeve efkeâÙee~ GvneWves jesieeW kesâ efveoeve %eeve DelÙeuhe Lee; hejbleg osMe kesâ efJeefYevve ØeosMeeW keâer veefoÙeeW,
keâer efJeefOeÙeeb Deewj Fueepe kesâ efueS Deew<eefOe (oJee) yeleeF&~ Deew<eefOeÙeeW heJe&leeW Deewj leerLe&mLeueeW keâe efJeMeo JeCe&ve jeceeÙeCe, ceneYeejle
keâe GuuesKe meyemes henues ‘DeLeJe&Jeso’ ceW efceuelee nw~ hejbleg Deewj hegjeCeeW ceW efceuelee nw~
DevÙe ØeeÛeerve meceepeeW keâer Yeebefle, yeleeS ieS GheÛeejeW ceW peeot-  ÙeÅeefhe Yeejle kesâ ueesie Ûeerve Deewj heefMÛeceer osMeeW kesâ yeejs ceW kegâÚ-
šesvee Deewj leb$e-ceb$e Yeer Yej ieS Deewj DeeÙegeJf e&%eeve keâe efJekeâeme kegâÚ peeveles Les, hej GvnW Fme yeele keâe keâesF& efJeMes<e %eeve veneR Lee
Jew%eeefvekeâ jerefle mes veneR ngDee~ efkeâ Ùes osMe keâneb Deewj Yeejle mes efkeâleveer otj nQ~
F&m ee keâer otmejer meoer ceW Yeejle ceW DeeÙegJexo kesâ oes  hetJe&keâeue ceW ØeeÛeerve YeejleerÙeeW keâes mecegõ Ùee$ee keâe
ceneve efJ eÉeve ngS— kegâÚ %eeve Øeehle ngDee Deewj GvneWves penepe yeveeves
megßegle Ûejkeâ keâer keâuee ceW kegâÚ Ùeesieoeve efkeâÙee~
( efkeâleeye - megßegle mebefnlee (efkeâleeye - Ûejkeâ mebefnlee )
 ØeeÛeerve Yeejle kesâ jepeeDeeW ves veewheefjJenve keâer Deesj
ceW ) ceesefleÙeeefyebo , heLejer YeejleerÙe efÛeefkeâlmeeMeem$e
leLee Deewj keâF& jesieeW keâe keâe efJ eMJekeâesMe nw~
efJ eMes<e OÙeeve veneR efo Ùee, keäÙeeWefkeâ-
MeuÙeesheÛeej yeleeÙee nw~ Gme meceÙe yeÌ[ er- yeÌ[ er jepeveereflekeâ MeefòeâÙeeW kesâ
keWâõmLeue mecegõleš mes yengle otj Les Deewj
 MeuÙe ef›eâÙee kesâ 121 GhekeâjCeeW keâe GuuesKe efkeâÙee ieÙee
nw~ mecegõ keâer Deesj mes keâesF& Keleje veneR Lee~

NCERT-meej ( 494 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Flevee ner veneR, YeejleerÙe keâuee Yeejle kesâ Yeerlej ner veneR
 keâuee Deewj meeef nlÙe (Art and

meceeF& jner, Jen Skeâ Deesj ceOÙe SefMeÙee Deewj Ûeerve lekeâ
Literature)
leLee otmejer Deesj oef#eCe-hetJe& SefMeÙee lekeâ hewâue ieF&~
ØeeÛeerve Yeejle kesâ jepeefcem$eer Deewj efMeuheer mebgoj-megboj
keâueeke=âefleÙeeb yeveeles Les~ DeMeeskeâ Éeje yeveJeeS ieS Øemlej mlebYe
Deheâieeefvemleeve Deewj ceOÙe
Deheveer Ûecekeâoej hee@euf eMe kesâ efueS Øeefmeæ nQ~ Øemlej mlebYeeW keâer SefMeÙee kesâ heÌ[esmeer #es$eeW ceW
leguevee Gòejer keâeues hee@efueMeoej ce=odYeeC[ keâer hee@efueMe mes keâer YeejleerÙe ieebOeej
pee mekeâleer nw~ keâuee kesâ Øemeej
keâe keWâõ eEyeog Lee-
 Ùen Deye Yeer jnmÙe yevee ngDee nw efkeâ efMeuhekeâejeW ves mlebYeeW Deewj
ce=odYeeC[eW hej kewâmes Fme lejn keâer hee@efueMe keâer?  ieebOeej Mewueer, YeejleerÙe keâuee kesâ lelJeeW Deewj Ùetveeveer keâuee kesâ
 ceewÙe&keâeueerve hee@euf eMeoej mlebYeeW kesâ Meer<e& hej heMegDeeW efJeMes<ekeâj lelJeeW keâe meefcceßeCe nw~
efmebneW keâer cetefle&Ùeeb nQ~  yegæ keâer henueer Øeeflecee ieebOeej Mewueer ceW yeveer nw~

 Gvekesâ veekeâ-vekeäMe lees YeejleerÙe nQ, uesekf eâve Gvekesâ Deekeâej

leLee efmej keâer jÛevee Deewj Jem$e-efJevÙeeme ceW Ùetveeveer

efmebn keâer cetefle&
Jeeues mlebY eMeer<e& keâes
je°^erÙe ØeYeeJe efoKeeF& oslee nw~
Yeejle mejkeâej ves efÛeÖ
 Fmeer Øekeâej oef#eCe Yeejle ceW yeves cebefoj lees oef#eCe-hetJe& SefMeÙee ceW
mJeerkeâej efkeâÙee nw~
cebefoj efvecee&Ce kesâ DeeoMe& ner yeve ieS~
 kebâyeesef[Ùee ceW ‘DebkeâesjJeš’ kesâ cebefoj Deewj peeJee ceW
 Depeblee kesâ iegne-cebeof jeW Deewj efJeKÙeele efÛe$eeW keâe GuuesKe Ùeneb ‘yeesjesyegojg ’ kesâ mlethe Fme meboYe& ceW GuuesKeveerÙe nQ~
ieewjJe kesâ meeLe efkeâÙee pee mekeâlee nw, pees F&meJeer meved kesâ DeejbYe
keâeue kesâ nQ~
 efMe#ee (Education)
efMe#ee kesâ #es$e ceW veeueboe keâe yeewæ ceneefJenej
GuuesKeveerÙe nw~ Jeneb ve kesâJeue Yeejle kesâ efJeefYevve YeeieeW mes,
Skeâ Øekeâej mes
SefMeÙeeF& keâuee
yeefukeâ efleyyele Deewj Ûeerve mes Yeer yeewæ Úe$e heÌ{ves kesâ efueS Deeles
‘Depeblee’
keâer pevce Les~ hejer#ee keâe ceeveob[ keâ"esj Lee~
mLeueer nw~  FmeceW ØeJesMe kesâJeue Gvnerb keâe neslee Lee, pees Éejhebef[le
Éeje ueer ieF& hejer#ee ceW GòeerCe& nesles Les~
 Jeneb F&mee-hetJe& otmejer Deewj F&mee keâer meeleJeeR meefoÙeeW
 veeueboe keâe ceneefJenej DeeJeemeerÙe-men-efMe#eCe mebmLeeve keâe
kesâ yeerÛe Deveskeâ iegne-cebefoj yeves, efpevekeâer mebKÙee 30 lekeâ
meyemes ØeeÛeerve GoenjCe nw~
nw~
veeueboe kesâ ceneefJenej ceW efJeÅee, oMe&ve Deewj OÙeeve kesâ
 efÛe$eeW keâer jÛevee F&mee keâer otmejer meoer ceW Meg™ ngF&~
GösMÙeeW keâer Øeeefhle kesâ efueS efYe#eg jne keâjles Les~ meeefnlÙe kesâ #es$e
DeefOekeâlej efÛe$e ieghlekeâeue kesâ yeves nQ~
ceW ØeeÛeerve YeejleerÙeeW ves $e+iJeso keâer jÛevee keâer nw, pees eEno-DeeÙe&
 Gvekesâ efJe<eÙe peelekeâ keâLeeDeeW Deewj ØeeÛeerve meeefnlÙeeW mes
efueS ieS nQ~ meeefnlÙe keâer meyemes hegjeveer ke=âefle nw Deewj efpemekesâ DeeOeej hej DeeÙe&
 Depeblee kesâ efÛe$ekeâejeW keâer GheueefyOeÙeeW keâer mejenvee meYeer mebmke=âefle keâs mJe™he efveOee&jCe keâer Ûes°e keâer ieF& nw~ieghlekeâeue ceW
keâuee-cece&%eeW ves cegòeâ kebâ" mes keâer nw~ nce keâeefueoeme keâer ke=âefleÙeeb heeles nQ~ keâeefueoeme kesâ veeškeâ
 Depeblee keâer jsKeeSb Deewj jbie hegvepee&iejCe kesâ henues DeefYe%eeveMeekegâb leueced keâe DevegJeeo efJeMJe keâer meYeer ØecegKe Yee<eeDeeW
mebmeej Yej ceW keânerb venerb heeS ieS nQ~ ceW ngDee nw~

NCERT-meej ( 495 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

580

873

NCERT-meej ( 496 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

ceesefleÙeeefyebo, heLejer

NCERT-meej ( 497 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- (c) 1, 2 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
1. F&meeF& Oece& Fme osMe ceW F&mee keâer henueer meoer kesâ Deeme- Gòej—(d)
heeme DeeÙee Lee~ keâevetve Deewj Oece& oesveeW ves JeCeeX Deewj peeefleÙeeW keâes keâce&cetuekeâ mes
2. yeewæ Oece& Fme osMe mes Oeerjs-Oeerjs ieeÙeye nes ieÙee~ pevcecetuekeâ Ùee DeevegJeebefMekeâ yevee efoÙee~ GheÙeg&òeâ efoS ieS meYeer
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ? keâejCeeW kesâ Ûeueles ner JeCe& JÙeJemLee keâes DeevegJeebefMekeâ yeveeÙee ieÙee~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
4. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee oMe&ve YeeweflekeâJeeoer lees venerb nw hejbleg
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
YeewefleJeeoer oMe&ve kesâ kegâÚ lelJe heeS peeles nQ?
Gòej—(c)
(a) vÙeeÙe (b) Gòej ceerceebmee
F&meeF& Oece& Fme osMe ceW F&mee keâer henueer meoer kesâ Deeme-heeme ner Dee (c) meebKÙe (d) JewMesef<ekeâ
ieÙee Lee, efkebâleg ØeeÛeerve keâeue ceW Fmekeâe efJemleej veneR nes mekeâe~ yeewæ Gòej—(c)
Oece& Oeerjs-Oeerjs Fme osMe mes ieeÙeye nes ieÙee, neueebefkeâ Ùen yeÌ{les-yeÌ{les
Yeejle ceW Gefole Ún oeMe&efvekeâ heæefleÙeeW ceW mes YeeweflekeâJeeoer oMe&ve kesâ
hetjye ceW peeheeve lekeâ Deewj heefMÛeceesòej ceW ceOÙe SefMeÙee lekeâ hewâue Ûegkeâe
lelJe ‘meebKÙe‘ ceW heeles nQ efpemekesâ mebmLeehekeâ keâefheue Les~
Lee~ Dele: oesveeW keâLeve melÙe nQ~
5. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer efJeMes<eleeSb meebKÙe oMe&ve keâer nw?
2. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
1. meebKÙe oMe&ve ceW F&MJej keâe DeefmlelJe venerb ceevee ieÙee nw~
1. Yeejle ceW JeCe& mebyebOeer efveÙeceeW keâes jepÙe Deewj Oece& oesveeW keâe
2. meebKÙe oMe&ve kesâ Devegmeej mebmeej keâer me=ef° Øeke=âefle ves keâer nw~
meceLe&ve Øeehle Lee~
3. meebKÙe oMe&ve kesâ Devegmeej mebmeej Deewj ceeveJe peerJeve mJeÙeb
2. Deheves efveOee&efjle keâle&JÙeeW mes efJejòeâ nesves hej Gmes DehejeOeer
Øeke=âefle Ûeueeleer nw~
heeÙee peelee Lee~
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ?
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes mener nw/nQ?
(a) kesâJeue 1 (b) 1 Deewj 2
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) 1 Deewj 3 (d) GheÙeg&òeâ meYeer
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
Gòej—(d)
Gòej—(c)
meebKÙe oMe&ve ceW F&MJej keâe DeefmlelJe veneR ceevee ieÙee nw~ meebKÙe oMe&ve
Yeejle ceW JeCe& mebyebOeer efveÙeceeW keâes jepÙe Deewj Oece& oesveeW keâe meceLe&ve
kesâ Devegmeej mebmeej keâer me=ef° F&MJej ves veneR, yeefukeâ Øeke=âefle ves keâer nw
Øeehle Lee, Deiej keâesF& Deheves efveOee&efjle keâle&JÙeeW mes ÛÙegle neslee Lee Deewj
leLee meebKÙe oMe&ve kesâ Devegmeej mebmeej Deewj ceeveJe peerJeve mJeÙeb
DehejeOeer heeÙee peelee Lee, lees Gmes ceewefuekeâ ob[ kesâ meeLe Oeeefce&keâ
Øeke=âefle Ûeueeleer nw~ Dele: meYeer efJeMes<eleeSb meebKÙe oMe&ve keâer nwb~
Megefæ Yeer keâjeveer heÌ[leer Leer~
6. YeeweflekeâJeeoer oMe&ve keâes "esme yeveeves keâe meyemes yeÌ[e ßesÙe efkeâmes
3. JeCeeX Deewj peeefleÙeeW keâes DeevegJebefMekeâ efkeâme/FmeefueS efkeâÙee ieÙee
efoÙee ieeÙe nw?
Lee?
(a) keâheeefuekeâ (b) ÛeeJee&keâ
1. JewMÙe Glheeove keâjles Deewj keâj Ûegkeâeles jnW~
(c) keâefheue (d) keâCeeo
2. Metõ cepeotjer keâjles jnW~
Gòej—(b)
3. yeÇeÿeCe hegjesefnleeW kesâ heo hej yeves jnW~
4. #eef$eÙe MeemekeâeW kesâ heo yeves jnW~ YeeweflekeâJeeoer oMe&ve keâes "esme yeveeves keâe meyemes yeÌ[e ßesÙe ‘ÛeeJee&keâ‘ keâes
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee keâLeve melÙe nw? nw, pees F&mee-hetJe& Ú"er meoer kesâ Deeme-heeme ngS Les~ GvneWves efpeme oMe&ve
(a) 1 kesâJeue 2 (b) 2 kesâJeue 3 keâer mLeehevee keâer Jen ‘ueeskeâeÙele‘ keânueelee nw~

NCERT-meej ( 498 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
7. ØelÙeÙeJeeoer oMe&ve mebmeej keâes efkeâme ™he ceW yeleelee nw? yeÇeÿeCe hegjesefnleeW Éeje JesoeW keâer $e+ÛeeDeeW keâes cenlJe osvee leLee ceb$eeW
(a) ceeÙee (b) Yeüce kesâ GÛÛeejCe keâer Megælee hej yeue osvee ner JÙeekeâjCe Deewj Yee<ee efJe%eeve
(c) (a) Deewj (b) (d) oMe&ve kesâ GodYeJe keâe keâejCe Lee~
Gòej—(c) 11. efvecveefueefKele ceW mes ieefCele kesâ efkeâme #es$e ceW YeejleerÙeeW keâe
ØelÙeÙeJeeoer oMe&ve mebmeej keâes ceeÙee Deewj Yeüce kesâ ™he ceW yeleelee nw~ efJeefMe° Ùeesieoeve nw?
Gheefve<eoeW ceW ueesieeW keâes GheosMe efoÙee ieÙee nw efkeâ meebmeeefjkeâ efJe<eÙeeW mes (a) Debkeâve heæefle
otj jnW Deewj %eeve heeves keâer Ûes°e keâjW~ (b) oeMe&efvekeâ heæefle
(c) MetvÙe keâe ØeÙeesie
8. ‘‘Gheefve<eoeW ves GvnW Fme pevce ceW efoueemee oer nw Deewj ce=lÙeg kesâ
(d) GheÙeg&òeâ meYeer
yeeo Yeer osles jnWies‘‘ keâLeve efkeâme oeMe&efvekeâ keâe nw?
Gòej—(d)
(a) keâebš (b) MeeshesveneJej
(c) helebpeefue (d) keâCeeo F&mee hetJe& leermejer meoer ceW ieefCele kesâ #es$e ceW ØeeÛeerve YeejleerÙeeW ves leerve
Gòej—(b) efJeefMe° Ùeesieoeve efoS Debkeâve heæefle, oeMe&efvekeâ heæefle leLee MetvÙe
keâe ØeÙeesie efkeâÙee Lee~
ØeKÙeele pece&ve oeMe&efvekeâ MeeshesveneJej ves Deheveer oeMe&efvekeâ efJeÛeejOeeje
ceW JesoeW Deewj Gheefve<eoeW keâes Yeer mLeeve efoÙee nw~ Gvekeâe keânvee nw efkeâ 12. oeMeefcekeâ heæefle kesâ mebyebOe ceW keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
1. ÛeerefveÙeeW ves oeMe&efvekeâ heæefle DejyeeW mes meerKeer~
‘‘Gheefve<eoeW ves GvnW Fme pevce ceW efoueemee oer nw Deewj ce=lÙeg kesâ yeeo
2. heefMÛece peiele ves oeMe&efvekeâ heæefle yeewæ Oece& ØeÛeejkeâeW mes
Yeer osles jnWies~‘‘
meerKeer~
9. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mes/mee keâLeve melÙe nQ?
1. Fmheele yeveeves keâer keâuee meJe&ØeLece Yeejle ceW efJekeâefmele ngF&~ (a) kesâJeue 1
2. hetjs efJeMJe ceW meyemes DeÛÚer leueJeejW Yeejle ceW yeveleer Leerb~ (b) kesâJeue 2
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve mener nw/nQ? (c) ve lees 1 ve ner 2
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (d) oesveeW 1 Deewj 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2 Gòej—(c)
Gòej—(c) ‘oeMeefcekeâ heæefle‘ keâe ØeÙeesie meyemes henues YeejleerÙeeW ves efkeâÙee,
Yeejle Fmheele yeveeves ceW hejce kegâMeue Lee leLee Fmheele yeveeves keâer ÛeerefveÙeeW ves oeMeefcekeâ heæefle keâes yeewæ Oece& ØeÛeejkeâeW mes meerKee leLee
keâuee meyemes henues Yeejle ceW ner efJekeâefmele ngF&~ hetjs efJeMJe ceW meyemes heefMÛece peiele ves oeMeefcekeâ heæefle keâes DejyeeW mes meerKee nw~ Dele: Fme
DeÛÚer Fmheele keâer leueJeej YeejleerÙe yeveeles Les, efpemekeâer ceebie hetJeea Øekeâej oesveeW keâLeve DemelÙe nQ~
SefMeÙee mes ueskeâj hetJeea Ùetjeshe lekeâ Leer~ Dele: Fme Øekeâej oesveeW keâLeve
13. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve osMeeW keâe Ùeesieoeve yeerpeieefCele kesâ #es$e
mener nQ~
ceW jne nw?
10. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mes keâLeve JÙeekeâjCe Deewj Yee<ee efJe%eeve (a) Yeejle
kesâ GodYeJe kesâ meboYe& ceW melÙe nQ~ (b) Ùetveeve
1. yeÇeÿeCe hegjesefnleeW Éeje JesoeW keâer $e+ÛeeDeeW keâes cenlJe osvee~
(c) a Deewj b oesveeW
2. ceb$eesb kesâ GÛÛeejCe keâer Megælee hej yeue osvee~
(d) jesce
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mes keâLeve melÙe nQ?
Gòej—(c)
(a) kesâJeue 1
(b) kesâJeue 2 yeerpeieefCele ceW Ùeesieoeve Yeejle Deewj Ùetveeve oesveeW keâe nw; hejbleg
(c) oesveeW 1 Deewj 2 heefMÛece Ùetjeshe ceW Fmekeâe %eeve Ùetveeve mes veneR yeefukeâ Dejye mes efceuee,
(d) ve lees 1 ve ner 2 efpemes DejyeeW ves Yeejle mes Øeehle efkeâÙee Lee~ Dele: mener Gòej efJekeâuhe
Gòej—(c) (c) nw~

NCERT-meej ( 499 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
14. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes melÙe nQ~
1. yesefyeueesefveÙeeF& efJeefOe mes «en-efmLeefle keâer ieCevee~ (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
2. Ûebõ«enCe Deewj metÙe& «enCe kesâ keâejCeeW keâe helee ueieevee~ (c) 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
3. Devegceeve kesâ DeeOeej hej he=LJeer keâer heefjefOe keâe ceeve efvekeâeuevee~ Gòej—(c)
4. metÙe& efmLej nw~
F&mee keâer otmejer meoer keâer Yeejle ceW DeeÙegJexo keâer ØecegKe hegmlekeâ megßegle
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve DeeÙe&Yeó kesâ meboYe& ceW melÙe nQ? mebefnlee nw efpemekesâ jÛeefÙelee megßegle nQ~ Fme hegmlekeâ ceW ceesefleÙeeefyebo,
(a) 1 Deewj 4 (b) 1, 2 Deewj 4 heLejer leLee keâF& jesieeW keâe MeuÙe GheÛeej yeleeÙee nw~ Fme Øekeâej oesveeW
(c) 1, 3 Deewj 4 (d) GheÙeg&òeâ meYeer keâLeve melÙe nQ~
Gòej—(d)
18. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme hegmlekeâ ceW YeejleerÙe efÛeefkeâlmee Meem$e
DeeÙe&Yeó 5JeeR meoer kesâ ceneve efJeÉeve Les~ GvneWves yesefyeueesefveÙeeF& efJeefOe keâe efJeMJekeâesMe keâne ieÙee nw?
mes «en-efmLeefle keâer ieCevee keâer leLee Ûebõ«enCe Deewj metÙe&«enCe kesâ (a) Ûejkeâ mebefnlee (b) megßegle mebefnlee
keâejCeeW keâe helee ueieeÙee, Devegceeve kesâ DeeOeej hej he=LJeer keâer heefjefOe (c) DeLe&Meem$e (d) DeeÙegJexo
keâe ceeve efvekeâeuevee pees Deepe Yeer Megæ ceevee peelee nw~ leLee GvneWves Gòej—(a)
yeleeÙee efkeâ metÙe& efmLej nw, he=LJeer Ietceleer nw~ Dele: meYeer keâLeve Ûejkeâ mebefnlee hegmlekeâ kesâ uesKekeâ Ûejkeâ nQ~ Fme hegmlekeâ keâes YeejleerÙe
DeeÙe&Yeó kesâ meboYe& ceW melÙe nQ Dele: mener Gòej efJekeâuhe (d) nesiee~ efÛeefkeâlmeeMeem$e keâe efJeMJekeâesMe keâne peelee nw~
15. Je=nledmebefnlee hegmlekeâ efkeâmekeâer nw? 19. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme keâeue keâes SefMeÙeeF& keâuee keâer pevcemLeueer
(a) DeeÙe&Yeó keâer (b) Jejenefceefnj keâer keâne ieÙee nw?
(c) megßegle keâer (d) Ûejkeâ keâer (a) Depeblee (b) Sueesje
Gòej—(b) (c) Kepegjenes (d) Yeerceyesškeâe

Je=nledmebefnlee Jejenefceefnj keâer Skeâ megefJeKÙeele ke=âefle nw~ Jejenefceefnj ves Gòej—(a)
yeleeÙee efkeâ Ûebõcee, he=LJeer keâe Ûekeäkeâj ueieelee nw Deewj he=LJeer, metÙe& keâe Depeblee kesâ iegne-cebefojeW Deewj efJeKÙeele efÛe$eeW keâe GuuesKe Ùeneb ieewjJe
Ûekeäkeâj ueieeleer nw~ kesâ meeLe efkeâÙee pee mekeâlee nw, pees F&meJeeR meved kesâ DeejbYe keâeue kesâ nwb~
Skeâ Øekeâej mes ‘Depeblee‘ SefMeÙeeF& keâuee keâer pevce mLeueer nw~
16. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
1. YeejleerÙe efMeuheer jbieeF& keâjves leLee lejn-lejn kesâ jbie yeveeves 20. ieebOeej keâuee Mewueer efkeâme keâeue keâe meefcceßeCe nw?
ceW hejce o#e Les~ (a) YeejleerÙe keâuee keâe (b) Ùetveeveer keâuee keâe
(c) heâejmeer keâuee keâe (d) kesâJeue (a) Deewj (b)
2. YeejleerÙe jbiejspeeW ves veeruee jbie {tbÌ{ efvekeâeuee Lee~
Gòej—(d)
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee melÙe nw?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 Deheâieeefvemleeve Deewj ceOÙe SefMeÙee kesâ heÌ[esmeer #es$eeW ceW YeejleerÙe keâuee
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
kesâ Øemeej keâe keWâõ efyebog ieebOeej Lee, ieebOeej Mewueer YeejleerÙe keâuee kesâ
lelJeeW Je Ùetveeveer keâuee kesâ lelJeeW keâe meefcceßeCe Leer~
Gòej—(c)
21. efvecveefueefKele ceW mes keâewve DeeJeemeerÙe-men-efMe#eCe mebmLeeve keâe
YeejleerÙe efMeuheer jbieeF& keâjves leLee lejn-lejn kesâ jbie yeveeves ceW hejce
meyemes ØeeÛeerve GoenjCe nw?
o#e Les, YeejleerÙe jbiejspeeW ves efškeâeT jbieeW keâe efJekeâeme efkeâÙee leLee
(a) efJe›eâceefMeuee (b) veeueboe ceneefJenej
veeruee jbie {tbÌ{ efvekeâeuee Lee~ (c) Deesobleerhegjce (d) le#eefMeuee efJenej
17. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- Gòej—(b)
1. megßegle mebenf lee Yeejle ceW DeeÙegJexo keâer cenlJehetCe& hegmlekeâ nw~ veeueboe keâe ceneefJenej DeeJeemeerÙe-men-efMe#eCe mebmLeeve keâe meyemes
2. Fme hegmlekeâ ceW ceeself eÙeeefyebo, heLejer leLee DevÙe jesieeW keâe MeuÙe ØeeÛeerve GoenjCe nw- veeueboe ceneefJenej ceW efYe#eg efJeÅee, oMe&ve leLee
GheÛeej yeleeÙee ieeÙe nw~ OÙeeve keâer efMe#ee Øeehle keâjves kesâ GösMÙe mes Deeles Les~

NCERT-meej ( 500 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ØeeÛeerve mes ceOÙe keâer Deesj meeceeefpekeâ heefjJele&veeW
keâe Deveg›eâceCe
(Sequence of Social Changes from Ancient
to Medieval times)
‘ØeeÛeerve mes ceOÙe keâer Deesj meeceeefpekeâ heefjJele&veeW keâe Deveg›eâceCe’ ØeeÛeerve YeejleerÙe Fefleneme kesâ cenlJehetCe&
DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ nw~ ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW ceW ØeeÙe: Fmemes mebyeæ ØeMve yeveles nQ~ Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer keâ#ee 6
mes keâ#ee 12 lekeâ keâer efvecveefueefKele veF& SJeb hegjeveer hegmlekeâeW ceW Ùen hee"dÙe meece«eer meceeefnle nw—

›eâce keâ#ee veF&/hegjeveer hegmlekeâ keâe veece DeOÙeeÙe keâe veece

1 11 hegjeveer ØeeÛeerve Yeejle (Deej.Sme.Mecee&)  meeceeefpekeâ heefjJe&leveeW keâe Deveg›eâce
 ØeeÛeerve mes ceOÙekeâeue keâer Deesj

DeOÙeeÙe - Deveg›eâceefCekeâe
 meeceeefpekeâ heefjJele&veeW keâe Deveg›eâceCe
 pevepeeleerÙe Deewj heMegÛeejer DeJemLee
 ke=âef<e Deewj GÛÛe JeieeX keâe GodYeJe
 Glheeove Deewj Meemeve keâer JeCe&cetuekeâ JÙeJemLee
 meeceeefpekeâ mebkeâš Deewj Yetecf e mebyebOeer heefjJele&ve
 YetmJeeefceÙeeW keâe GoÙe
 veF& ke=âef<e-DeLe&JÙeJemLee
 JÙeeheej keâe Üeme Deewj ØeeÛeerve veiejeW keâe heleve
 JeCe& JÙeJemLee ceW heefjJele&ve
(i) meebmke=âeflekeâ efJekeâeme
(ii) meeefnlÙe
 owJeerÙe Deveg›eâce
(i) Yeefòeâ mebØeoeÙe
(ii) leb$eJeeo
DeOÙeeÙe - mcejefCekeâe
Jemlegevf e‰-Keb[

NCERT-meej ( 501 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
meeceeefpekeâ heefjJele&veesW keâe Deveg›eâceCe
(Sequences of Social Changes)
ØeekedâJewefokeâ keâeue ceW meceepe kewâmee Lee, Fmekeâe DeOÙeÙeve
keâjves kesâ efueS nceejs heeme keâesF& efueefKele œeesle veneR nw~ hegjelelJe
mes Øekeâš neslee nw efkeâ hegjehee<eeCe Ùegie ceW heneÌ[er FueekeâeW ceW ueesie
Úesšs-Úesšs mecetneW ceW jnles Les~ peerJeve efveJee&n kesâ efueS Jes
efMekeâej keâjles Les Ùee JeveeW mes kebâocetue Deewj heâue yešesj keâj
ueeles Les~
 ceeveJe ves Øemlej Ùegie kesâ Deble Deewj Oeeleg Ùegie kesâ DeejbYe ceW Devve
Ghepeevee Deewj Iej ceW jnvee meerKee~
 veJehee<eeCe Deewj leeceühee<eeCe Ùegie kesâ ueesie TbÛeer peceerve
hej jnles Les, pees heneefÌ[ÙeeW Deewj veefoÙeeW mes DeefOekeâ otj
veneR nesleer Leer~
 Oeerjs-Oeerjs efmebOeg Ieešer #es$e ceW efkeâmeeveeW kesâ ieebJe yemeves ueies
Deewj heâueles-hetâueles Jes ieebJe Úesšs -yeÌ[s IejeW Jeeues nÌ[hheeF&
veiej meceepe kesâ ™he ces bheefjCele ngS~
 hejbleg peye Skeâ yeej nÌ[hheeF& meYÙelee ueghle nes ieF& lees
ueieYeie npeej Je<eeX lekeâ YeejleerÙe GheceneosMe ceW Menjer
meYÙelee keâe hegvepe&vce ve nes mekeâe~
 pevepeeleerÙe Deewj heMegÛeejer DeJemLee
(Tribal and Pastoral Stage)
$e+iJewefokeâ keâeue kesâ Fefleneme kesâ efueS nceW efueefKele œeesle
efceueves ueieles nQ~ Gvemes Øekeâš neslee nw efkeâ Kesleer mes megheefjefÛele
nesves hej Yeer $e+iJewefokeâ meceepe ØeOeevele: heMegÛeejkeâ Lee~ ueesie
Deæ&-ÙeeÙeeJej (ueieYeie KeeveeyeoesMe) Les~ ieeÙe-yewue IeesÌ[s
ner Gvekeâer mebheefòe nesles Les~
$e+iJeso cesW yeej-yeej GuuesKe efceuelee nw-
iees Je=<eYe DeMJe
 ieeÙe-yewue Deewj Oeve oesveeW meceeveeLe&keâ ceeves peeles Les, Deewj
ieescele keâe DeLe& neslee Lee-OeveJeeve~
 ieeÙe-yewue kesâ efueS ueÌ[eFÙeeb nesleer LeeR Deewj ieeÙeeW keâer j#ee
keâjvee jepee keâe cegKÙe Oece& Lee; FmeefueS jepee ieeshe Ùee
ieesheefle keânueelee Lee~
NCERT-meej
heefjJeej ceW ieeÙe
keâe mLeeve Flevee ogefnlee DeLee&le
cenlJehetCe& Lee efkeâ ognves Jeeueer
yesšer keâes keâne
peelee Lee-
 Jewefokeâ DeeÙeeX keâes ieeÙe mes Fleveer Ieefve‰lee Leer efkeâ peye
GvneWves Yeejle ceW henueer yeej YeQme keâes osKee, lees Jes Gmes
ieesyeeue DeLee&led ieeÙe pewmes yeeueeW Jeeueer keânves ueies~
 ieeÙe Deewj Je=<eYe keâer ÛeÛee& keâer leguevee cesW ke=âef<e keâer ÛeÛee&
$e+iJeso cesW keâce nw, pees nw Yeer Jen DeefOekeâebMele: Gòejkeâeueerve
metòeâesW cesW ner efceueleer nw~
 FmeefueS heMegÛeejCe peerefJekeâe keâe cegKÙe meeOeve Lee~
 Ssmes meceepe ceW ueesie Deheves peerJeve-efveJee&n kesâ efueS MeeÙeo ner
pe™jle mes pÙeeoe hewoe keâjles nesib es~
 pevepeeefle kesâ ueesie Deheves ØeOeeveeW keâes keâYeer keâYeej ner
YeWš Ùee vepejevee os heeles neWies~
 ØeOeeveeW Ùee jepeeDeeW keâer cegKÙe Øeeefhle Ùegæ Ùee uetš mes nesleer
nesieer ~
 Jes Me$egDeeW mes mebheefòe Úerveles neWies Deewj efJejesOeer pevepeeefleÙeeW
Deewj pevepeeleerÙe menJeeefmeÙeeW mes vepejevee uesles neWies~
jepee keâes efoÙee peeves Jeeuee Ùen vepejevee ‘yeefu e
(ÛeÌ{eJee)’ keânueelee Lee~
 ueielee nw efkeâ pevepeeleerÙe mJepeve Deheves mejoej Éeje mebj#eCe
heÇehle keâjves kesâ keâejCe, Gmekesâ Øeefle ßeæe jKeles Les Deewj mJeweÛf Úkeâ
YeWš ÛeÌ{eles Les~
 yeoues ceW, mejoej GvnW efJepeÙe hej efJepeÙe efoueeles Deewj
mebkeâš keâer IeÌ[er ceW Gvekeâer j#ee keâjles Les~
 ßeæe kesâ keâejCe, meceÙe-meceÙe hej efceueves Jeeueer YeWš Jeweo f keâ
keâeue ceW efjJeepe yeve ieF& nesieer~
 uesefkeâve hejeefpele efJejesOeer pevepeeefleÙeeW keâes vepejevee
Ûegkeâeves kesâ efueS yeeOÙe efkeâÙee peelee Lee~
 meceÙe-meceÙe hej nesves Jeeues Ùe%eeW kesâ DeJemej hej Ssmes
Ghenej Deewj vepejeves mJepeveeW ceW yeebš efoS peeles
Les~
 Fme yebšJeejs ceW meyemes yeÌ[e efnmmee Gve hegjesefnleeW keâes
efceuelee Lee, pees Deheves ÙepeceeveeW kesâ keâuÙeeCe kesâ efueS
F&MJej mes ØeeLe&vee keâjles Les~
( 502 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 $e+iJeso ceW Skeâ peien osJ elee keâe Dee£eve keâjkesâ Gmemes Deheâieeefvemleeve Deewj hebpeeye mes Gòej ØeosMe keâer Deesj
ØeeLe&vee keâer ieF& nw- yeÌ{~s Gòej Jewefokeâ keâeue ceW nce ueieeleej leerve-leerve meefoÙeeW
yeÇeÿeCeeW, mes Ûeueer Dee jner yeefmleÙeeb heeles nQ~ Fmemes ØeosMeeefßele ueIeg
jepevÙeeW Deewj jepÙeeW keâe GoÙe ngDee~
ÙepeceeveeW kesâ DeejesiÙe keâer~
 efkeâmeeveeW Deewj DevÙe ueesieeW mes efceues jepeebMe (vepejevee) mes jepee
 Fmemes Demeceeve efJelejCe keâer Ûes°e keâe mebkesâle efceuelee Ùe%e Deewj hegjesenf leeW keâe mebhees<eCe keâj mekeâlee Lee~
nw~  Gòej Jewefokeâ keâeue ceW efkeâmeeve, MeemekeâeW Deewj ÙeesæeDeeW
 jepee Deewj hegjesefnle meeceevÙe ueesieeW keâe nkeâ ceejkeâj DeefOekeâ keâes vepejevee osles Les, efheâj Gvemes Fme vepejevee keâe
-mes-DeefOekeâ efnmmee nefLeÙeevee Ûeenles Les~
efnmmee hegjesefnleeW keâes efceuelee Lee~
 peyeefkeâ ueesie Deheves jepee keâes YeefòeâJeMe Deewj Gmekeâer Jeerjlee Deewj
 Fmekesâ DeueeJee Gvemes ‘hegjesefnle’ Ùe%e keâer oef#eCee heeles
GheÙeesefielee kesâ keâejCe mJesÛÚehetJe&keâ DeefOekeâ DebMe os osles Les~
Les~
keâyeerues kesâ meeceevÙe ueesie pees efnmmee heeles Les,  efkeâmeeve, ueesnejeW, jLekeâejeW Deewj yeÌ{FÙeeW keâe hesš
Jen keânueelee Lee- Yejles Les, pees cegKÙele: GYej jns ÙeesæeDeeW kesâ Jeie& keâer
DeeJeMÙekeâleeDeeW keâer hetefle& keâjves Jeeues Les~
DebMe Ùee  uesefkeâve Gòej Jewefokeâ efkeâmeeve Glevee hewoe veneR keâj
Yeeie
mekesâ, efpememes JÙeeheej Deewj veiej keâe GoÙe neslee,
 efJelejCe, ueesieeW keâer Deece meYee ceW efkeâÙee peelee Lee, efpemeceW pees efkeâ yeeo ceW yegæ kesâ Ùegie ceW Deekeâj ngDee~
jepee Deewj Gmekesâ ieesefleS (kegâue kesâ meomÙe) GheefmLele  Gme meceÙe meceepe ceW Oeeleg cegõe keâe ØeÛeueve Lee~
jnles Les~  Jeweo f keâ meceepe ceW keâj-JÙeJemLee leLee Jewleefvekeâ mewvÙe JÙeJemLee
 ÙeÅeefhe efMeuheer, efkeâmeeve, hegjesen f le Deewj Ùeesæe $e+iJeso kesâ hegjeves mLeeefhele veneR nes heeF& Leer~
YeeieesW cesW Yeer efceueles nQ, leLeeefhe meceepe kegâue efceueekeâj pevepeeleerÙe  jepee kesâ veelesoejeW kesâ efmeJee, keâj Jemetueves Jeeuee
heMegÛeejkeâ, DeOe&ÙeeÙeeJej Deewj meceleeJeeoer ner Lee~ keâesF& DeefOekeâejer venerb neslee Lee~
 jepee keâes pees kegâÚ efoÙee peelee Lee, Jen Jewmes ner efoÙee
Ùegæ ceW uetš Deewj heMeg, mebheefòe kesâ meeOeve Les~
peelee Lee, pewmes osJeleeDeeW keâes Ùe%eeefo ceW ÛeÌ{eJee efoÙee
 heMeg Deewj oeefmeÙeeb Dekeämej oeve ceW oer peeleer Leerb~ peelee Lee~
Devveoeve keâer ÛeÛee& MeeÙeo ner ngF& nw~  heMegÛeejkeâ meceepe keâer peve-mesvee kesâ yeoues yeeo ceW ke=â<ekeâ
 Ûeteb kf eâ Deveepe yengle keâce GhepeeÙee peelee Lee, ÙegæebW ceW nesves Jeeueer meceepe keâer efkeâmeeve mesvee KeÌ[er ngF&~
uetš kesâ efmeJee jepeeDeeW Deewj hegjesefnleeW kesâ YejCe-hees<eCe keâe keâesF&  efJeMe DeLee&le pevepeeleerÙe efkeâmeeve Jeie& ner mesvee Ùee meMm$e
otmeje meeOeve veneR Lee~ oue keâe keâece keâjles Les~
 GÛÛe heo heevee mebYeJe Lee, hej GÛÛe meeceeefpekeâ Jeie& heevee  Gòej Jewefokeâ keâeue ceW efkeâmeeve Jeie&, yeue DeLee&le mewvÙe
mebYeJe veneR Lee~ Meefòeâ keânueeves ueiee~
 jepeeDeeW Deewj hegjesefnleeW kesâ Ùeneb Iejsuet keâece kesâ efueS
oeefmeÙeeb jnleer LeeR, ceiej Gvekeâer mebKÙee DeefOekeâ venerb DeMJecesOe kesâ
nesleer Leer~ IeesÌ[s keâer j#ee kesâ #eef$eÙe Deewj
 $e+iJewefokeâ meceepe ceW mesJekeâ Jeie& kesâ ™he ceW Metõ keâe DeefmlelJe efu eS pees mesvee efJeMed oesveeW
veneR Lee~ Ûeueleer Leer GmeceW
jnles Les~
 ke=âef<e Deewj GÛÛe JeieeX keâe GodYeJe
(Emergence of the upper class and  Oeveg<e lejkeâme Deewj {eue efueS #eef$eÙe mesveeheefle DeiegDee
agriculture) yeveles Les Deewj uee"er efueS ‘efJeMe’ efmeheener Gvekesâ
Jewefokeâ peve DeefOekeâlej ke=â<ekeâ nes ieS, peye Jes meeLe nesles Les~

NCERT-meej ( 503 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 jepee Ùee #eef$eÙe mes keâne ieÙee nw efkeâ Jes efJepeÙe kesâ efueS
efJeMe kesâ meeLe Skeâ Leeueer ceW Yeespeve keâjW~
 hegjesefnle ueesie Fme keâecevee mes Deveg‰eve keâjles Les efkeâ efJeMe
DeLee&le efkeâmeeve Jeie& #eef$eÙe kesâ JeMe cesb jnsb~
 hejbleg Fme DeJemLee ceW pevepeeleerÙe ueesieeW keâes keâjoelee
efkeâmeeve yeveeves keâer Øeef›eâÙee yeÌ[er keâcepeesj Leer~
 nue ceW uekeâÌ[er kesâ heâeue nesves Deewj Ùe%eeW ceW heMegDeeW keâe
DebOeeOebgOe JeOe nesves keâs keâejCe efkeâmeeve ueesie Deheveer
DeeJeMÙekeâlee mes DeefOekeâ MeeÙeo ner kegâÚ Ghepee heeles Les~
 FmeefueS Jes efveÙeefcele ™he mes keâj Ûegkeâeves ceW meceLe& veneR
Les~
 otmejer Deesj jepee efkeâmeeveeW mes efyeuekegâue Deueie veneR
Les~
pevepeeleerÙe heefjheešer kesâ Devegmeej-
ke=âef<e kesâ efJemleej cesW jepee keâe
Ùeesieoeve DeeJeMÙekeâ neslee Lee
Deewj jepeeDeesW keâes Deheves neLe
mes nue Yeer Ûeueevee heÌ[lee Lee
 Fme lejn JewMÙeeW Deewj jepevÙeeW kesâ yeerÛe keâesF& ienjer
KeeF& venerb Leer~
 ÙeÅeefhe Meemekeâ Deewj Ùeesæe Deheves efkeâmeeve yeebOeJeeW hej Meemeve
keâjles Les, leLeeefhe GvnW Me$egDeeW mes ueÌ[ves ceW efkeâmeeveeW keâer
mesvee hej efveYe&j jnvee heÌ[lee Lee~
 pevepeeleerÙe efkeâmeeve Jeie& keâer menceefle kesâ efyevee jepee efkeâmeer
keâes peceerve veneR os mekeâles Les~
 Fve keâejCeeW mes Jes keâef"ve efmLeefle ceW jnles Les~
 Fme Øekeâej Meemekeâ Deewj Meeefmele kesâ yeerÛe DeefOekeâ
Deblej veneR Lee~
 Glheeove Deewj Meemeve keâer JeCe&cetuekeâ
JÙeJemLee (Caste System of
production and governance) ]
efMeuhe Deewj ke=âef<e cesW ueesns kesâ DeewpeejesW kesâ Fmlesceeue mes Ssmeer
efmLeefle Glhevve ngF&, efpememes F&mee hetJe& Ú"er meoer cesW Deekeâj
Jewefokeâ meceepe ke=âef<e DeeOeeefjle SJeb Jeie& efJeYeeefpele meceepe yeve
ieÙee~
 ÙeÅeefhe 600 F&.het. ceW ceOÙe iebiee kesâ cewoeve kesâ ØeekeâdäJewefokeâ Ùegie
kesâ Jeemeer Kesleer mes DeÛÚer lejn heefjefÛele Les, hej Gvekeâer
mebKÙee yengle keâce Leer Deewj Gvekesâ Éeje ueesns keâe ØeÙeesie
Deefle meerefcele leewj hej efkeâÙee pee jne Lee~
NCERT-meej
 ceOÙe iebiee kesâ cewoeveeW kesâ pebieueer FueekeâeW ceW Deeie Deewj
ueesns keâer kegâuneÌ[er kesâ menejs pebieueeW keâe meheâeÙee keâj
efoÙee ieÙee~
 Ùes Fueekesâ efJeMJe kesâ meyemes DeefOekeâ GhepeeT YeeieeW ceW mes nwb~
 pebieueeW keâer meheâeF& mes Fme Fueekesâ keâes Deeyeeo keâjvee mebYeJe nes
ieÙee~
 500 F&.het. mes Ùeneb DemebKÙe ieebJe Deewj veiej yeme ieS~
 yeÌ[s-yeÌ[s peveheo jepÙe Gefole ngS Deewj Fmekesâ heefjCeecemJe™he
ceieOe meeceüepÙe ieef"le ngDee~
 Ùen meye leYeer mebYeJe ngDee peye efkeâmeeve ueesns keâer heâeueeW,
nefmeÙeeW Deewj DevÙe DeewpeejeW keâer ceoo mes Deheves peerJeve-efveJee&n
kesâ efueS Dehesef#ele cee$ee mes keâneR DeefOekeâ Deveepe hewoe keâjves
ueies~
 efkeâmeeveeW keâes efMeefuheÙeeW keâer ceoo keâer pe™jle Leer, keäÙeeWefkeâ Jes
efkeâmeeveeW keâes Deewpeej, Jem$e Deeefo JemlegSb cegnwÙee keâjeles
Les, meeLe ner jepeeDeeW Deewj hegjesefnleeW keâes nefLeÙeej Deewj
efJeueeefmelee keâer JemlegSb GheueyOe keâjeles Les~
 Jewefokeâ keâeue keâer Dehes#ee Gòej Jewefokeâ keâeue cesb ke=âef<e
keâer lekeâveerkeâ ceW megOeej ngDee~
 veF& lekeâveerkeâ Deewj yeue ØeÙeesie keâer yeoewuele kegâÚ ueesieeW ves yeÌ[s-
yeÌ[s YetKeb[eW hej Dehevee keâypee pecee efueÙee, efpevnW Deeyeeo
keâjves keâs efueS yeÌ[er mebKÙee cesb oemeeW Deewj ke=âef<e cepeotjeW
keâer DeeJeMÙekeâlee Leer~
 Jewefokeâ keâeue ceW ueesie Deheves heefjJeej kesâ meomÙeeW keâer ceoo
mes ke=âef<e ÙeesiÙe Yetefce keâe efJemleej keâjles Les~
 Jeweof keâ meeefnlÙe ceW cepeotj (Jespe Deve&j) kesâ efueS keâesF& Meyo veneR nw~
 efkebâleg yegæ kesâ Ùegie ceW Deekeâj Kesleer keâe keâece oemeeW Deewj
cepeotjeW mes keâjevee Deece yeele nes ieF& Leer~
 keâewefšuÙe keâer hegmlekeâ DeLe&Meem$e mes helee Ûeuelee nw efkeâ
ceewÙe&keâeue cesb oeme Deewj cepeotj yeÌ[s-yeÌ[s jepekeâerÙe ke=âef<e
#es$eeW ceW keâece keâjles Les~
 hejbleg meeceevÙele: ØeeÛeerve Yeejle ceW oemeeW mes kesâJeue Iejsuet
keâece efueÙee peelee Lee~
 Deeceleewj mes meeOeejCe efkeâmeeve ner Kesleer keâjles Les~
keâYeer -keâYeej Jes oemeeW Deewj cepeotjeW keâer ceoo uesles
Les~
 Deye efkeâmeevees,W efMeefuheÙees,W cepeotjesW Deewj ke=âef<eoemeesW ves efceuekeâj
Deheveer pe™jle mes Deefleefjòeâ Devve hewoe keâjvee Meg™ efkeâÙee~
 Fme hewoeJeej keâe DeÛÚe-Keemee Yeeie jepee Deewj hegjesefnle ues
uesles Les~
( 504 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
,  keâj keâer efveÙeefcele Jemetueer kesâ efueS ØeMeemeefvekeâ Deewj
Oeeefce&keâ oesveeW lejerkesâ efvekeâeues ieS~
 jepee ves keâjeW kesâ efveOee&jCe Deewj Jemetueer kesâ efueS keâj-
meb«eenkeâeW keâer efveÙegefòeâ keâer~
 hej pevelee ceW Ùen efJeMJeeme pecee osvee Yeer DeeJeMÙekeâ Lee efkeâ
jepee keâer Dee%ee ceevevee, keâj Ûegkeâevee Deewj hegjesefnleeW keâes
oeve osvee ßesÙemkeâj nw~
 Fmekesâ efueS JeCe&JÙeJemLee ueeiet keâer ieF&~
 Fmekesâ Devegmeej, Thej kesâ leerve JeCeeX keâes Oeeefce&keâ
Deveg‰eve kesâ DeeOeej hej ÛeewLes JeCe& mes Deueie keâj
efoÙee ieÙee~
Jeso heÌ{ves Deewj Ùe%eesheJeerle mebmkeâej kesâ DeefOekeâejer
ceeves ieS -
yeÇeÿeCe #eef$eÙe Deewj JewMÙe
 hejbleg Metõ Fmemes JebefÛele keâj efoS ieS~ MetõeW keâe
keâle&JÙe Deheves mes Thej kesâ leerveeW JeCeeX keâer mesJee keâjvee
efveOee&efjle efkeâÙee ieÙee~
 kegâÚ mce=eflekeâejeW ves lees MetõeW kesâ efueS kesâJeue oemelee jKe
ÚesÌ[er~ Fme efmLeefle ceW efÉpeeW keâes ‘veeieefjkeâ’ Deewj MetõeW
keâes ‘Deveeieefjkeâ’ keâer meb%ee oer pee mekeâleer nw~
 uesefkeâve efÉpeeW kesâ yeerÛe Yeer veeieefjkeâeW keâer ßesCeer kesâ DeeOeej
hej Deblej Dee ieÙee~
yeÇeÿeCeeW kesâ efu eS nue peesl evee efveef<eæ nes ieÙee, Meejerefj keâ
ßece Flevee legÛ Ú ceevee peeves ueiee efkeâ Gve ueesi eeW mes Yeer Ie=Cee
keâer peeves ueieer pees neLe mes efMeuhekeâce& keâjles Les Deewj Fme Øekeâej
kegâÚ ßecepeerJeer lees DeÚtle lekeâ yevee efo S ieS~
 pees ueesie Meejerefjkeâ ßece mes efpelevee ner nšs jns, GvnW
Glevee ner DeefOekeâ heefJe$e mecePee peeves ueiee~
 efÉpe nesles ngS Yeer JewMÙe ke=âef<e, omlekeâejer, heMegheeueve Deewj
yeeo ceW JÙeeheej Yeer keâjles Les~
 ieewj keâjves keâer yeele Ùen nw efkeâ Jes (JewMÙe) ner keâj Ûegkeâeles
Les, efpemekesâ menejs #eef$eÙeeW Deewj yeÇeÿeCeeW keâe peerJeve-
efveJee&n neslee Lee~
 JeCe&JÙeJemLee kesâ Devegmeej, #eef$eÙeeW keâes efkeâmeeveeW mes keâj
Deewj JÙeeheeefjÙeeW SJeb efMeefuheÙeeW mes Megukeâ Jemetueves keâe
DeefOekeâej efceuee DeewjJes Deheves keâce&ÛeeefjÙeeW leLee hegjesefnleeW
keâes vekeâoer heeefjßeefcekeâ osves ceW meceLe& ngS~
NCERT-meej
 nj JeCe& kesâ efueS Yegieleeve keâer oj Deewj DeeefLe&keâ megefJeOeeSb
Deueie-Deueie efveOee&efjle keâer ieFË, GoenjCeeLe&-
yeÇeÿeCe 2%
keâpe& hej #eef$ eÙe 3%
yÙeepe keâer
oj Leer- JewMÙe 4%
Metõ 5%
 Metõ JeCe& kesâ DeefleefLe keâes leYeer Yeespeve keâjeÙee peelee Lee, peye Jen
IejJeeues kesâ keâece ceW neLe yebšelee Lee~
 Oece&Meem$eeW ceW efveOee&efjle Ùes efveÙece, nes mekeâlee nw efkeâ keâÌ[eF&
kesâ meeLe veneR Ûeueles neW; hejbleg Fvemes Ùen mebkesâle efceuelee
nw efkeâ meceepe kesâ meeceves efkeâme lejn keâe DeeoMe& Lee~
hegj esenf le Deewj jepee oesv eesW peerl es Les, efkeâmeeveesW mes
Gieens ieS-
keâjesW vepejeveesW jepeebMeesW Deewj ßece
hej
 FmeefueS Fve oesveeW JeieeX kesâ yeerÛe keâYeer-keâYeer Fvekesâ yebšJeejs
keâes ueskeâj PeieÌ[s nes peeÙee keâjles Les~
 meceepe ceW Deheves keâes meyemes Thej mecePeves Jeeues yeÇeÿeCeeW
kesâ Ieceb[ mes #eef$eÙeeW keâes Ûeesš hengbÛeleer nesieer~
 uesefkeâve JewMÙeeW Deewj MetõeW kesâ meeLe efJejesOe nesves hej yeÇeÿeCe
Deewj #eef$eÙe Deehemeer efJejesOe Yetue keâj Skeâ nes peeles Les~
ØeeÛeerve «ebLeesW cesW keâne ieÙee nw efk eâ-
ve lees yeÇeÿeCe kesâ menÙeesie kesâ efyevee
#eef$eÙeesW keâe keâuÙeeCe nesiee Deewj
ve ner #eef$eÙeesW kesâ menÙeesie kesâ
efyevee yeÇeÿeCeesW keâe~
 oesveeW hejmhej menÙeesie mes ner hetâue-heâue mekeWâies Deewj
mebmeej hej Meemeve keâjWies~
 keâF& meefoÙeeW lekeâ Ùen meeceeefpekeâ JÙeJemLee iebiee kesâ cewoeveeW
Deewj Gvemes mebueive #es$eeW ceW Yeueer-Yeebefle Ûeueleer jner,
peneb Skeâ kesâ yeeo Skeâ keâF& yeÌ[s-yeÌ[s jepÙe yeveles-efyeieÌ[les jns~
 F&mee keâer henueer Deewj otmejer meefoÙeeW ceW Jeneb Meeveoej
JÙeeheej Deewj veiejerkeâjCe efoKeeF& oslee nw~
 Fme DeJemLee ceW keâuee keâer DeYetlehetJe& Gvveefle ngF~& hegjeveer JÙeJemLee
ueieYeie leermejer meoer ceW Deekeâj Deheves Glkeâ<e& keâer Ûeesšer hej
hengÛb e ieF&~
 uesefkeâve Ssmee ueielee nw efkeâ Ùeneb Deekeâj Fmekeâer ØeieefleMeerue
Yetecf ekeâe keâcepeesj heÌ[ ieF&~
( 505 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 F&mee keâer leermejer meoer kesâ Deeme-heeme hegjeves meeceeefpekeâ
mebIešve ceW ienje mebkeâš Dee heÌ[e~
 Fme Øekeâej ØeeÛeerve YeejleerÙe meceepe keâes keâesF& Skeâ efyeuuee ueiee
osvee mebYeJe veneR nw~
 nceW Fmekesâ efJekeâeme kesâ efJeefJeOe ÛejCeesb hej vepej [eueveer
nesieer ~
 henues hegjehee<eeCe Ùegie keâe KeeÅe-meb«eenkeâ meceepe Lee,
leye Gmekeâer peien veJehee<eeCe Ùegie Deewj leeceühee<eeCe Ùegie
kesâ KeeÅe-Glheeokeâ meceepe yeves ~
 Oeerjs-Oeerjs efkeâmeeve mecegoeÙe efJekeâeme keâjles-keâjles nÌ[hheeF&
veiej meceepeeW kesâ ™he ceW heefjCele nes ieS~
 Fmekesâ yeeo efJekeâeme keâer Oeeje kegâÚ ®keâer Deewj efheâj DeMJeejesner
Deewj heMegheeuekeâ meceepe yevee~
$e+iJeso ceW pees meeceeefpekeâ {ebÛ ee efoKeeF& osl ee nw, Jen
DeefOekeâebMele: heMegÛ eejkeâ Deewj pevepeeleerÙe Lee~
 Gòej Jewefokeâ keâeue ceW peekeâj heMegÛeejkeâ meceepe yeouekeâj
ke=âef<ecetuekeâ meceepe nes ieÙee, uesefkeâve Fmekeâer Deeefokeâeueerve
ke=âef<e mes DeefOekeâ Ghepe veneR nesleer Leer, FmeefueS Meemekeâ ueesie
efkeâmeeveeW keâe oesnve keâjkesâ kegâÚ DeefOekeâ Øeehle veneR keâj mekeâles
Les~
 Jeie& efJeYeeefpele meceepe Jeweo
f keâesòej keâeue ceW hetje-hetje efveKeje~
Ùen JeCe&JÙeJemLee kesâ veece mes efJeefole ngDee~
 Fme meeceeefpekeâ {ebÛes kesâ cetueeOeej Les- MetõeW Deewj JewMÙeeW
kesâ Glheeove keâeÙe& ~
 Ùen meeceeefpekeâ JÙeJemLee ueieYeie yegækeâeue mes ieghlekeâeue lekeâ
Yeueer-Yeebefle Ûeueleer jner~ Fmekesâ yeeo Deebleefjkeâ Keueyeueer kesâ
keâejCe kegâÚ yeoueeJe DeeÙee~
 hegjesefnleeW Deewj DeefOekeâeefjÙeeW keâes Gvekesâ YejCe-hees<eCe kesâ
efueS Yetefce oer peeves ueieer Deewj Oeerjs-Oeerjs YetmJeeefceÙeeW keâe
Jeie& efkeâmeeve Deewj jepÙe kesâ yeerÛe G" KeÌ[e ngDee~
 Fmemes JewMÙeeW keâer efmLeefle ceW efiejeJeš DeeF& Deewj JeCe&JÙeJemLee
ceW heefjJele&ve ngDee~
 meeceeefpekeâ mebkeâš Deewj Yetefce-mebyebOeer
heefjJele&ve (Social Crisis and land
related changes)
ØeeÛeerve YeejleerÙe meceepe pees Oeerjs-Oeerjs ceOÙekeâeueerve meceepe
ceW yeouee, Gmekeâe cetue keâejCe Lee Yetefce Devegoeve keâer ØeLee~
 Yetefce Devegoeve kesâ Meemevehe$e (meveo) yeleeles nQ efkeâ oeleeDeeW,
cegKÙele: jepeeDeeW keâes hegCÙe-Øeeefhle keâer keâecevee jnleer Leer Deewj
NCERT-meej
oeve heeves JeeueeW, cegKÙele: efYe#egDeeW Deewj hegjesefnleeW, keâes Oeeefce&keâ
Deveg‰eve Ûeueeves keâer DeeJeMÙekeâlee jnleer Leer~
 ueielee nw efkeâ Fmeer kesâ keâejCe Yetefce oeve keâer ØeLee ØeejbYe
ngF&~
 hejbleg JeemleJe ceW Ùen ØeLee Ssmes iebYeerj mebkeâš kesâ keâejCe Ûeueer
pees ØeeÛeerve meeceeefpekeâ JÙeJemLee kesâ Thej ceb[je jne Lee~
 JeCe&cetuekeâ meceepe-JÙeJemLee JewMÙe keânueeves Jeeues efkeâmeeveeW
Deewj Metõ keânueeves Jeeues cepeotjeW kesâ Glheeoveelcekeâ
keâeÙe&keâueeheeW hej efškeâer Leer~
 jepee kesâ DeefOekeâejer Fve JewMÙeeW mes pees keâj Jemetueles Les, Gmemes Jes
Deheves DeefOekeâeefjÙeeW Deewj ßeefcekeâeW keâe Jesleve Ûegkeâeles Les~
 Deewj hegjesefnleeW keâes oeve-oef#eCee osles Les~
 leLee Yeesie-efJeueeme keâer JemlegS,b JeefCekeâeW leLee yeÌ[-s yeÌ[s efMeefuheÙeeW
mes Kejeroles Les~
 uesefkeâve F&mee keâer leermejer-ÛeewLeer meefoÙeeW ceW Deekeâj hegjeCeeW ceW
JeefCe&le keâefueÙegie veecekeâ mebkeâš ves Fme JÙeJemLee keâes «eefmele
keâj efueÙee~
 mecekeâeueerve hegjeCeeW ves Ssmeer DeJemLee keâe JeCe&ve efkeâÙee nw peye
JeCe& Deheves-Deheves efveÙele keâceeX mes efJecegKe nesves ueies~
 efveÛeues JeCe& GÛÛe JeCe& yeveves ueies Deewj Gvekesâ keâceeX keâes
Deheveeves ueies DeLee&le Jes keâj Ûegkeâevee Deewj mesJee keâce& Úes[Ì ves
ueies~
 Fmemes JeCe&mebkeâj Glhevve ngDee DeLee&le Skeâ JeCe& otmejs
JeCe& ceW efceueves ueiee~
 JeCe&Yeso kesâ yebOeveeW keâes leesÌ[ves keâe ØeÙeeme nesves ueiee, keäÙeeWefkeâ
Glheeokeâ Jeie& lejn-lejn kesâ keâjeW Deewj ueieeveeW kesâ
yeesPe mes heerefÌ[le Lee Deewj jepee Gme Jeie& keâer j#ee veneR
keâjlee Lee~
 Fme lejn keâer efmLeefle keâes hegjeCeeW ceW keâefueÙegie yeleueeÙee
ieÙee nw, Deewj hegjeCeeW kesâ efpeve YeeieeW ceW Fmekeâe
efÛe$eCe efkeâÙee ieÙee nw, Gvekeâe meceÙe leermejer-ÛeewLeer
F&. ceW jKee ieÙee nw~
 Fme mebkeâš mes efvehešves kesâ efueS Deveskeâ GheeÙe efkeâS ieS~
 cevegmce=efle, pees ueieYeie Fmeer meceÙe keâer nw, yeleeleer nw efkeâ MetõeW
Deewj JewMÙeeW keâes Deheves-Deheves keâceeX mes efJeÛeefuele veneR nesves osvee
ÛeeefnS~
 Fmemes oceveelcekeâ keâej&JeeF& keâes ØeßeÙe efceuee nesiee~
 uesefkeâve Fme efmLeefle mes efvehešves kesâ efueS Skeâ DeefOekeâ
keâejiej keâoce Lee hegjesefnleeW Deewj DeefOekeâeefjÙeeW keâes
Jesleve kesâ ™he ceW hewmes Ùee Deveepe keâer peien yeÌ[s
hewceeves hej Yetefce keâe Devegoeve osvee~
( 506 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 FmeceW Ùen megefJeOee Leer efkeâ Fmemes jepe-Øeoòe #es$eeW ceW keâjeW
keâer Jemetueer keâjves Deewj Meebefle-JÙeJemLee yeveeS jKeves keâe
Yeej Devegoeve Yeeseif eÙeeW kesâ Thej Ûeuee peelee Lee~
 Jes Gob[ efkeâmeeveeW mes meerOee efveheš mekeâles Les~
 Fme ØeLee mes Kesleer keâe veS #es$eeW ceW efJemleej keâjvee Yeer
mebYeJe ngDee~
 meeLe ner, efJeefp ele pevepeeleerÙe #es$ eeW ceW yemeeS ieS yeÇeÿeCe Jeneb
kesâ cetueJeeefmeÙeeW keâes Deemeeveer mes Ùen efMe#ee os mekeâles Les efkeâ-
Jes JeCe&JÙeJemLee keâes ceeveW,
jepee keâer Dee%ee keâe heeueve keâjW SJeb
jepee keâes keâj ÛegkeâeSb~
 YetmJeeefceÙeeW keâe GoÙe (Rise of
Landlords)
Yetefce Devegoeve keâer ØeLee F&mee keâer heebÛeJeerb meoer mes lespeer
hekeâÌ[leer ieF&~ Fme ØeLee kesâ Devegmeej yeÇeÿeCeeW keâes meejs keâj
Ûegkeâeves keâer Útš kesâ meeLe Yetefce oer peeleer Leer~ ieebJeesW mes jepee
efpeleves Yeer keâjesW keâer Gieener keâjlee Lee, Gve meyeesW keâer Gieener keâe
DeefOekeâej yeÇeÿeCeesW keâes efceue peelee Lee~ Fmekesâ DeueeJee Devegoeve-
«eeceesW cesW yemeves Jeeues ueesieesW hej Meemeve keâjves keâe DeefOekeâej Yeer
oeve«eener heeles Les~
 mejkeâejer DeefOekeâeefjÙeeW Deewj jepee kesâ heefjÛejeW keâes oeve efkeâS
ieS ieebJeeW ceW ØeJesMe veneR keâj mekeâles Les~
 F&mee keâer heebÛeJeeR meoer lekeâ ÛeesjeW keâes mepee osves keâe DeefOekeâej
jepee meeceevÙele: Deheves ner neLe ceW jKelee Lee, hejbleg yeeo
ceW meYeer Øekeâej kesâ DehejeefOeÙeeW keâes mepee osves keâe DeefOekeâej
oeve«eeefnÙeeW keâes efoÙee peeves ueiee~
 Fme Øekeâej oeve«eener yeÇeÿeCe efkeâmeeveeW Deewj efMeefuheÙeeW
mes keâjeW keâer Jemetueer keâjves kesâ meeLe-meeLe Deheves ieebJe ceW
Meebefle JÙeJemLee mLeeefhele keâjves keâe keâece Yeer keâjves
ueies~
 yeÇeÿeCeeW keâes efoÙee ieÙee oeve MeeMJeled DeLee&le meoe mLeeÙeer
neslee Lee~
 Dele: ieghlekeâeue kesâ yeeo mes jepee keâer Meefòeâ Iešves
ueieer~
 ceewÙe&keâeue ceW keâj keâe efveOee&jCe Deewj Jemetueer jepee kesâ
keâeefjbos keâjles Les Deewj Jes ner Meebefle-JÙeJemLee mLeeefhele keâjves kesâ
efueS GòejoeÙeer Les~
 hejbleg Yetefce DevegoeveeW kesâ heâuemJe™he Ssmes-Ssmes Fueekesâ
yeve ieS, pees jepekeâerÙe efveÙeb$eCe kesâ yeenj Ûeues ieS~
NCERT-meej
 DeefOekeâeefjÙeeW keâes Jesleve kesâ yeoues Yetefce osves keâer ØeLee
ves jepÙe-efveÙebef$ele #es$e keâes mebkegâefÛele keâj efoÙee~
 ceewÙe&keâeue ceW Úesšs mes yeÌ[s lekeâ meYeer DeefOekeâeefjÙeeW keâes Jesleve
meeceevÙele: vekeâo ÛegkeâeÙee peelee Lee~
 Ùen ØeCeeueer kegâ<eeCeeW kesâ Meemevekeâeue ceW Yeer Deceue ceW
Ûeueleer jner, efpevneWves Yeejer mebKÙee ceW leebyes Deewj meesves kesâ
efmekeäkesâ peejer efkeâS~
 Ùener ØeLee efkeâmeer--ve-efkeâmeer lejn ieghlekeâeue ceW Yeer Ûeueleer
ieF&, efpevneWves mJeCe&-cegõeSb mhe°le: mesvee Deewj GÛÛe
DeefOekeâeefjÙeeW kesâ Jesleve Ûegkeâeves kesâ efueS {ueJeeF& Leer~
 uesekf eâve Ssmee ueielee nw efkeâ Ú"er meoer ceW efmLeefle yeoue ieF&~
 Ú"eR meoer keâer mce=elf eÙeeW ceW keâne ieÙee nw efkeâ Jesleve kesâ yeoues Yetecf e
oer pee mekeâleer nw~
 leovegmeej n<e&JeOe&ve kesâ meceÙe mes DeefOekeâeefjÙeeW keâes
Jesleve, ‘Yet-jepemJe’ kesâ ™he ceW efoÙee peelee jne~
 jepÙe keâer DeeÙe keâe ‘ÛeewLee efnmmee’ GÛÛe DeefOekeâeefjÙeeW
kesâ Jesleve-Yegieleeve keâer ceo ceW mebefÛele efkeâÙee peeves ueiee~
 ieJeve&jeW Ùee jepÙe ØeefleefveefOeÙeeW, cebef$eÙeeW, ob[veeÙekeâeW
Deewj DeefOekeâeefjÙeeW keâes Yetefce keâe kegâÚ Yeeie efvepeer
YejCe-hees<eCe kesâ efueS efoÙee peelee Lee~
 Fve meye kesâ heâuemJe™he jepee kesâ ØeYeglJe #es$e keâes nÌ[heles
ngS YetmJeeceer hewoe ngS~
 veF& ke= â ef < e-DeLe& J ÙeJemLee (New
Agricultural Economy)
ke=âef<e DeLe&JÙeJemLee ceW yengle yeÌ[e heefjJele&ve DeeÙee~YetmJeeceer
ve lees Kego Deheveer peceerve Deeyeeo keâj mekeâles Les, Deewj
ve ner keâj keâer Jemetueer keâj mekeâles Les~
 Demeue ceW Kesleer keâe keâece Gve efkeâmeeveeW Ùee yešeF&oejeW keâes
meeQhee peelee Lee, pees peceerve mes pegÌ[s lees Les, hejbleg keâevetveve
Jes Gmekesâ nkeâoej veneR Les~
Ûeerveer Ùee$eer F-eflmebi e ves keâne nw efkeâ DeefOekeâebM e yeewæ efJenej
Deheves veewkeâj-ÛeekeâjesW mes Kesleer keâjeles Les~
 £svemeebie ves MetõeW keâes ke=â<ekeâ yeleueeÙee nw~ Fmemes Ùen %eele
neslee nw efkeâ Metõ, oemeeW Ùee ke=âef<e-cepeotjeW kesâ ™he ceW Kesleer keâe
keâece keâjvee ÚesÌ[ jns Les~
 MeeÙeo Gvekeâe DemLeeÙeer leewj hej peceerve hej keâypee
nes jne Lee~ Ssmee Gòej Yeejle keâer hegjeveer yeefmleÙeeW ceW
ngDee nesiee~
( 507 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 peye pevepeeleerÙe FueekeâeW ceW ieebJe Devegoeve ceW efoS peeles
Les, leye Gme ieebJe kesâ ke=â<ekeâ Devegoeve uesves Jeeues JÙeefòeâ kesâ
neLe meeQhe efoS peeles Les~
 Ùes YetmJeeceer meeceevÙele: yeÇeÿeCe nesles Les, keäÙeeWefkeâ
heebÛeJeerb-Ú"er meefoÙeeW mes ner yeÌ[s hewceeves hej ieebJe,
yeÇeÿeCeeW keâes oeve ceW efoS peeles jns~
 Ú"erb meoer mes ner GÌ[ermee (Deesef[Mee), okeäkeâve Deeefo
efheÚÌ[s heneÌ[er #es$eeW kesâ yešeF&oejeW Deewj efkeâmeeveeW mes Keeme
leewj mes keâne peelee Lee efkeâ Jes oer ieF& Yetecf e hej keâeÙece jnW~
 Jeneb mes Ùen heefjheešer iebiee kesâ cewoeve ceW Yeer hewâueer~
 meeleJeeR meoer ceW ieÙee Deewj veeueboe kesâ DeefYeuesKeeW ceW efMeefuheÙeeW
Deewj efkeâmeeveeW mes keâne ieÙee nw efkeâ Jes oeve Jeeues ieebJeeW keâes
veneR ÚesÌ[W~
 Dele: Jes Skeâ ieebJe keâes ÚesÌ[ otmejs ieebJe veneR pee mekeâles Les;
Gmeer ieebJe ceW jnkeâj Jeneb keâer meYeer DeeJeMÙekeâleeDeeW keâes
ÙeLeemeeOÙe hetje efkeâÙee keâjles Les~
 JÙeeheej keâe Üeme Deewj ØeeÛeerve veiejeW
keâe heleve (Decline of Trade and
Ancient cities)
F&mee keâer Ú"er meoer mes JÙeeheej keâe Üeme nesves ueiee~
heefMÛeceer jesceve meeceüepÙe kesâ meeLe JÙeeheej leermejer meoer ceW
ner meceehle nes ieÙee Lee, leLee F&jeveer Deewj yeeÙepeWefšÙece kesâ
meeLe jsMece keâe JÙeeheej Ú"er meoer kesâ ceOÙe ceW Deekeâj jsMece keâe
JÙeeheej yebo nes ieÙee~
 Yeejle keâe Ûeerve Deewj oef#eCe-hetJe& SefMeÙee kesâ meeLe kegâÚ
JÙeeheej Ûeuelee Lee, hejbleg Fmekeâe ueeYe Dejye ueesieeW kesâ neLe
ceW Ûeuee peelee Lee, pees efkeâ efyeÛeewefueS keâe keâece keâjles Les~
 Fmueece keâe GoÙe nesves kesâ hetJe&keâeue ceW Dejye ueesieeW ves
JeemleJe ceW Yeejle kesâ efveÙee&le JÙeeheej keâes ueieYeie hetje
nefLeÙee efueÙee Lee~
 Ú"er meoer kesâ yeeo ueieYeie 300 Je<eeX mes Yeer DeefOekeâ meceÙe lekeâ
JÙeeheej ceW efiejeJeš nesleer jner~
 Fme yeele keâe Øeyeue ØeceeCe nw, osMe ceW ‘mJeCe&-cegõeDeeW keâe
ueieYeie hetje-hetje ieeÙeye nes peevee’~
 Fme DeJeefOe ceW efmekeäkeâeW keâer keâceer Gòej Yeejle ceW ner
veneR oef#eCe Yeejle ceW Yeer efoKeeF& osleer nw~
 JÙeeheej kesâ Üeme mes veiejeW kesâ yegjs efove DeeS~ veiejeW keâe
GlLeeve okeäkeâve, heefMÛece Deewj Gòej Yeejle ceW meeleJeenveeW Deewj
kegâ<eeCeeW kesâ jepekeâeue ceW ngDee Lee~
NCERT-meej
 kegâÚ veiej ieghlekeâeue ceW lees hetâueles-heâueles jns, uesefkeâve
ieghleesòej keâeue ceW Gòej Yeejle kesâ yengle-meejs hegjeves
JeeefCepÙe veiej GpeÌ[ nes ieS~
 GlKeveveeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ nefjÙeeCee Deewj hetJeea hebpeeye kesâ
keâF& veiej, hegjevee efkeâuee (efouueer), ceLegje, nefmleveehegj
(efpeuee cesj"), ßeeJemleer (Gòej ØeosMe), keâewMeebyeer
(Fueeneyeeo kesâ efvekeâš), jepeIeeš (JeejeCemeer), efÛejebo
(meejve efpeuee) JewMeeueer Deewj heešefueheg$e, ieghlekeâeue ceW
ner heleesvcegKe nes ieS Les Deewj ieghleesòej keâeue ceW ner DeefOekeâebMele:
ueghle nes ieS~
 Ûeerveer Ùee$eer £svemeebie ves yegæ kesâ peerJeve mes mebyeæ keâF& veiejeW
ceW YeüceCe efkeâÙee lees osKee efkeâ Jes Ùee lees GpeÌ[ ieS Les Ùee
peerCe&-MeerCe& nes ieS Les~
 Yeejle kesâ ceeue kesâ efueS efJeosMeeW ceW yengle keâce yeepeej
jn ieÙee, FmeefueS Fve veiejeW ceW jnves Jeeues-
efMeuheer Deewj JeefCekeâ osnele Ûeues ieS Deewj
Jeneb Kesleer keâjves ueies~
 heebÛeJeeR meoer kesâ Gòejeæ& ceW jsMece yegvekeâjeW keâer Skeâ
šesueer heefMÛeceer mecegõleš keâes Úes[Ì keâj ceeueJee kesâ cebomeewj
ceW Dee yemeer Deewj Jeneb jsMece keâer yegveeF& ÚesÌ[keâj otmejs
hesMeeW keâes DeheveeÙee~
JÙeeheej Deewj veiejeW keâe ùeme nes peeves hej ieebJe kesâ ueesieeW keâes
DeeJeMÙekeâleeDeeW keâer hetefle& Kego ner keâjveer heÌ[leer Leer, pewmes-
lesue vecekeâ cemeeuee keâheÌ[e Deeefo
 Fmemes Glheeove keâer Úesšer-Úesšer FkeâeFÙeeb GYejeR,
nj FkeâeF& Deheveer DeeJeMÙekeâlee keâer hetefle& keâjleer Leer~
 JeCe& JÙeJemLee ceW heefjJele&ve (Changes
in Varna System)
Ú"er meoer kesâ yeeo meceepe kesâ {ebÛes ceW kegâÚ yeoueeJe ngS~
Gòej Yeejle kesâ iebiee kesâ cewoeve ceW JewMÙe mJeleb$e efkeâmeeve ceeves
peeles Les, hejbleg«eece DevegoeveeW ves Gvekesâ Deewj jepee kesâ yeerÛe
YetmJeeefceÙeeW keâes ueekeâj KeÌ[e keâj efoÙee, efpememes JewMÙeeW keâer
nwefmeÙele Jener nes ieF& pees MetõeW keâer Leer~ Fme Øekeâej hegjeveer
meceepe-JÙeJemLee ceW Deblej Dee ieÙee~
( 508 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 meeceeefpekeâ {ebÛes keâe Ùen heefjJele&ve Gòej Yeejle mes yebieeue Deewj
oef#eCe Yeejle ceW Yeer hewâue ieÙee peneb heebÛeJeeR mes meeleJeeR meefoÙeeW
lekeâ yeÇeÿeCeeW keâes Gòej Yeejle mes yeguee-yeguee keâj Yetecf e Devegoeve
efoÙee peelee jne~
Dele: yee¢e yeÇeÿeCe
#es$eeW ceW
Deewj
nce kesâJeue
oes JeCe& Metõ~
heeles nwb-
 yeej-yeej meòee nefLeÙeeles Deewj Yetefce Devegoeve heeles-heeles keâF&
keâesefš kesâ YetmJeeceer hevehe G"s~
 peye keâesF& meòee Deewj Yetefce nefLeÙee ueslee Lee lees Jen
menpe ner meceepe ceW TbÛee mLeeve heevee Ûeenlee Lee~
 Jen Yeues ner efvecve JeCe& keâe nes, Deheves mJeeceer mes Yetefceoeve
hee ueslee Lee~
 Fmemes keâef"veeFÙeeb hewoe nesves ueieer,b keäÙeeWekf eâ DeeefLe&keâ mebhevvelee
kesâ yeeJepeto Gmekeâer efmLeefle meeceeefpekeâ Deewj Oeeefce&keâ
Âef° mes efvecve nesleer Leer~
 Oece&Meem$eeW kesâ Devegmeej, meeceeefpekeâ Øeefle‰e keâe DeeOeej JeCe&
ner neslee Lee~
 meceepe Ûeej JeCeeX ceW efJeYeòeâ Lee, efpemeceW meyemes Thej
yeÇeÿeCe Deewj meyemes veerÛes Metõ Les~
 efkeâmeer JÙeefòeâ keâes DeeefLe&keâ DeefOekeâej Yeer Gmekesâ JeCe& kesâ Devegmeej
ner efceuelee Lee~
 Dele: Fve veS YetmJeeefceÙeeW kesâ efJeefYevve JeieeX keâes GheÙegòeâ
mLeeve osves kesâ efueS Meem$eeW ceW kegâÚ heefjJele&ve keâjvee
DeeJeMÙekeâ nes ieÙee~
 Ú"er meoer ceW ngS Jejenefceefnj veecekeâ pÙeesefle<eer ves
efveJeeme ie=neW keâe Deekeâej ÛeejeW JeCeeX kesâ efueS Deueie-
Deueie yeleeÙee, pewmee efkeâ henues mes Ûeuee Dee jne Lee~
 hejbleg Gmeves Fmekesâ meeLe ner efYevve-efYevve keâesefš kesâ
MeemekeâeW kesâ efueS Yeer efveJeemeie=neW kesâ Deueie-Deueie
Deekeâej efveOee&efjle efkeâS~
 meeceeefpekeâ JeieeakeâjCe hetJe& kesâ meceepe ceW ØelÙeskeâ Jemleg keâe JeieeakeâjCe
peneb JeCe& kesâ Devegmeej neslee Lee, Deye nmleiele Yetefce mebheoe keâer
cee$ee kesâ Devegmeej nesves ueiee~
 meeleJeeR meoer kesâ yeeo Deveefievele peeefleÙeeb-GhepeeefleÙeeb hewoe ngFË~
hetJe& ceOÙekeâeue keâe Skeâ hegjeCe yeleueelee nw efkeâ JewMÙe JeCe& keâer
m$eer Deewj efvecve JeCe& kesâ heg®<e kesâ mebÙeesie mes npeejeW
JeCe&mebkeâjeW keâer Glheefòe ngF&~
NCERT-meej
 Fmekeâe DeLe& ngDee efkeâ ‘Metõ Deewj DeblÙepe’ DemebKÙe
GhepeeefleÙeeW ceW yebš ieS~
 Ùener neue ngDee yeÇeÿeCeeW keâe, Deewj Gve jepehetleeW keâe
Yeer pees meeleJeeR meoer kesâ Deeme-heeme YeejleerÙe jepeJÙeJemLee
Deewj meceepe ceW Deeies DeeS~
 peeefleÙeesW keâer mebKÙee yeÌ{eves cesW Gme veF& DeLe&JÙeJemLee keâe Yeer
neLe jne efpemecesW ueesie Skeâ mLeeve keâes ÚesÌ[keâj otmejs
mLeeve hej venerR pee mekeâles Les~
 Skeâ ner lejn kesâ JÙeJemeeÙe ceW efYevve-efYevve #es$eeW ceW ueies
ueesie Deheves #es$e kesâ Devegmeej efYevve-efYevve GhepeeefleÙeeW
ceW yebš ieS~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ, pevepeeleerÙe #es$eeW ceW peneb Yetefce Devegoeve
heekeâj yeÇeÿeCe yeme ieS Jeneb kesâ pevepeeleerÙe ueesie
yeÇeÿeCe meceepe ceW Meeefceue keâj efueS ieS Deewj FmeceW
DeefOekeâlej ueesieeW keâes Metõ Deewj efceefßele peeefle keâe ceeve
efueÙee ieÙee~
 Fme Øekeâej ØelÙeskeâ pevepeeefle Ùee kegâue keâes yeÇeÿeCe
meceepe ceW Deueie peeefle kesâ ™he ceW Meeefceue keâj efueÙee
ieÙee~
(i) meeb m ke= â ef l ekeâ ef J ekeâeme (Cultural
Development)
Ú"er-meeleJeerb meefoÙeeW kesâ Deeme-heeme osMe ceW keâF& meebmke=âeflekeâ
FkeâeFÙeeW keâe GoÙe ngDee, pees yeeo ceW Demece, DeebOeÇ, GÌ[ermee,
keâvee&škeâ, iegpejele, leefceuevee[g, yebieeue, ceneje°^,
jepemLeeve Deeefo veeceeW mes Øeefmeæ ngFË~ Fme lejn kes â
meebmke=âeflekeâ mecetneW kesâ DeefmlelJe keâes efJeosMeer Deewj osMeer oesveeW
meÇesleeW ves mJeerkeâej efkeâÙee nw~
Ûeerveer Ùee$eer £svemeebi e ves keâF& je°^erÙ e meceJeeÙeeW Ùee
peveieCeeW keâe GuuesKe efkeâÙee nw~
 Dee"Jeerb meoer kesâ Gòejeæ& ceW jefÛele keâF& pewve «ebLeeW ceW 18
ØecegKe peveieCeeW DeLeJee Gheje°^erÙe mecetneW keâer ÛeÛee& nw~
 FmeceW mes meesuen kesâ Meejerefjkeâ ue#eCe Yeer JeefCe&le nQ~
 Gvekeâer Yee<ee kesâ vecetves efoS ieS nQ, Deewj Gvekesâ
Ûeefj$eeW kesâ yeejs ceW Yeer kegâÚ yeelesb keâneR ieF& nwb~
 veewJeerR meoer keâe veeškeâkeâej efJeMeeKeoòe keânlee nw efkeâ meceeve
DeeÛeej-JÙeJenej, JesMe-Yet<ee Deewj Yee<ee Jeeues ueesie efYevve-
efYevve #es$eesW cesW yemeles Les~
( 509 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ØeeÛeerve hejbheje kesâ mebmke=âle hebef[leeW keâes Deepe Yeer Deuebke=âle
(ii) meeefnlÙe (Literature) Mewueer yengle hemebo nw~
F&mee keâer meeleJeeR meoer mes nce YeejleerÙe Yee<eeDeeW kesâ Fefleneme
ceW DeodYegle ieefleefJeefOe heeles nQ~ hetJeea Yeejle keâer yeewæ ke=âefleÙeeW ceW
yeebiuee, DeesefÌ[Ùee, DemeefceÙee, cewefLeueer Deewj efnob er kesâ GodYeJe keâe mebmke=âle ieÅe ceW yeeCeYeó
cebo DeeYeeme heeÙee peelee nw~ Meyoe[ebyej keâer keâer
hejekeâe<"e osK eer
 Fmeer Øekeâej, Fme keâeue keâer pewve Øeeke=âle keâer jÛeveeDeeW ceW ke=âefleÙeesW cesW
pee mekeâleer nw-
iegpejeleer Deewj jepemLeeveer keâe DeejbYe efoKeeF& oslee nw~
 oef#eCe ceW leefceue lees meyemes hegjeveer Yee<ee Leer, uesefkeâve keâvveÌ[  ÙeÅeefhe yeeCe keâer ieÅe Mewueer keâe DevegkeâjCe keâjvee Deemeeve
keâe GodYeJe Fmeer meceÙe DeejbYe neslee nw peyeefkeâ, lesuegiet veneR Lee, leLeeefhe ceOÙekeâeue kesâ mebmke=âle uesKekeâeW ves
Deewj ceueÙeeuece yengle yeeo ceW efJekeâefmele ngFË~ Gmeer ieÅe Mewueer keâes Dehevee DeeoMe& yeveeÙee~
 ueielee nw efkeâ ØelÙeskeâ ØeosMe keâe DevÙe ØeosMeeW mes DeueieeJe kesâ  ceOÙekeâeue ceW ØeeÛeerve cetue iebÇLeeW hej šerkeâeSb efueKeer ieFË~
keâejCe nj ØeosMe ceW Gvekeâer Deheveer-Deheveer Yee<ee yeveves ueieer~  Ùes šerkeâeSb mebmke=âle, heeefue Deewj Øeeke=âle cetueiebÇLeeW hej
 ieghle meeceüepÙe kesâ efJeIeefšle nesves hej yengle-mes Úesš-s Úesšs mJeleb$e heebÛeJeeR mes De"ejnJeeR meefoÙeeW kesâ yeerÛe efueKeer ieFË~
jepÙe Gefole ngS, efpememes menpe ner osMeJÙeeheer mebÛeej Deewj
Oece&Meem$e Deewj mce=e fl eÙeeb
mebheke&â ceW yeeOee heÌ[er~
 FveceW Meeefceue Les- heeefCeefv e keâe JÙeekeâjCe
 JÙeeheej ceW efiejeJeš Deeves kesâ heâuemJe™he Skeâ ØeosMe keâe ie=¢emet$ e, Megu Jemet$ e
otmejs ØeosMe mes mebheke&â štše leLee Fmemes #es$eerÙe Yee<eeDeeW kesâ efÛ eefkeâlmee leLee oeMe&efv ekeâ iebÇL e
GodYeJe keâes yeue efceuee~  heeefue cetueiebÇLeeW hej keâer ieF& šerkeâeDeeW keâes DeókeâLee keânles nwb~
 ceewÙe&keâeue mes ieghlekeâeue lekeâ efueefhe ceW heefjJele&ve nesles jns, uesefkeâve
osMe kesâ DeefOekeâebMe YeeieeW ceW Deeceleewj hej Skeâ ner efueefhe Ûeueleer Øeeke=âefle cetuehee"esW hej keâer ieF& šerkeâeDeesW
jner~ keâes keânles nwb
 Dele: pees keâesF& ieghlekeâeue keâer efueefhe heÌ{ves ceW kegâMeue nes
peeSiee, Jen Gme keâeue kesâ efJeefYevve ØeosMeeW ceW Øeehle DeefYeuesKeeW ÛetefCe& Yee<Ùe efveÙeg&efkeäle
keâes Yeer heÌ{ mekesâiee~
 uesefkeâve meeleJeerb meoer mes ØelÙeskeâ #es$e ceW Deheveer-Deheveer efueefhe  šerkeâelcekeâ meeefnlÙe ves yeewefækeâ peerJeve ceW meòeeJeeoer ØeJe=efòe
efJekeâefmele ngF&~ keâes yeue Øeoeve efkeâÙee Deewj jepÙe leLee Jeie& hej DeeOeeefjle
 FmeefueS pees #es$eerÙe efueefheÙeeW keâe peevekeâej veneR jnsiee, efhele=meòeelcekeâ meceepe keâes megjef#ele jKeves Deewj Gmes veF&
Jen ieghleesòej keâeue ceW osMe kesâ efYevve-efYevve YeeieeW ceW heeS heefjefmLeefleÙeeW kesâ Devegketâue {eueves keâe ØeÙeeme efkeâÙee~
ieS DeefYeuesKeeW keâes veneR heÌ{ mekesâiee~  600 F&. mes 900 F&. kesâ yeerÛe Deveskeâ efJeefOe «ebLeeW keâer Yeer jÛevee

 Ú"er-meeleJeerb meefoÙeeb mebmke=âle meeefnlÙe kesâ Fefleneme ceW Yeer ngF&~

meceeve ™he mes cenlJe keâer nQ~
 Meemekeâ Jeie& F&mee keâer otmejer meoer mes ner mebmke=âle keâe
ØeÙeesie keâjles Dee jns Les~
 Meemekeâ mJeÙeb Meeve-Meewkeâle mes jnles Les, Dele: Gvekeâer Yee<ee
Yeer Meyo Dee[byejhetCe& Deewj Deuebkeâ=le nesleer ieF&~
 mebmke=âle ieÅe Deewj heÅe keâer Deuebke=âle Mewueer meeleJeerb
meoer mes ner peesj hekeâÌ[leer ieF&~
 owJeerÙe Deveg›eâce (Divine Sequence)
meeleJeeR-Dee"JeeR meefoÙeeW mes cetelf e& Deewj cebeof j kesâ efvecee&Ce
keâer Mewueer nj ØeosMe ceW Deueie-Deueie nes ieF&~ efJeMes<ekeâj oef#eCe
Yeejle lees ceeveeW Øemlej-cebeof jeW keâe #es$e yeve ieÙee~ helLej
Deewj keâebmee Ùes oes Ssmes ceeOÙece Les, efpevekesâ menejs osJelee
meekeâej efkeâS ieS~ keâemÙe-ØeefleceeSb yeÌ[s hewceeves hej yeveves
ueieeR~

NCERT-meej ( 510 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 ÙeÅeefhe keâebmÙe-ØeefleceeSb Yeejer mebKÙee ceW efnceeueÙeer ØeosMeeW ceW  DeejbefYekeâ ceOÙekeâeue keâer osJeceeueeDeeW kesâ DeJeueeskeâve mes
Yeer efceueleer nQ, leLeeefhe Ùes oef#eCe Yeejle ceW FmeefueS DeefOekeâ heeF& Øekeâš neslee nw efkeâ meebmeeefjkeâ meesheeve›eâefcekeâ Jeie&Yeso kesâ
peeleer nQ; keäÙeeWefkeâ yeÇeÿeCe Oece& kesâ cebeof jeW ceW Fvekeâer DeeJeMÙekeâlee Deveg™he ner osJeeW ceW Yeer Jeie& Yeso yeveeÙee ieÙee~
ngF& Deewj hetJeea Yeejle ceW FmeefueS DeefOekeâ efceueleer nQ efkeâ yeewæ  keâF& osJeceeueeDeeW ceW ceele=osJeer keâes DevÙe osJeleeDeeW mes
cebefojeW Deewj efJenejeW ceW Fvekeâer DeeJeMÙekeâlee ngF&~ TbÛee mLeeve efoÙee ieÙee~
 ÙeÅeefhe Skeâ ner osJelee osMe kesâ Skeâ Úesj mes otmejs Úesj lekeâ
 nceW ve kesâJeue MewJeeW, MeeòeâeW Deewj Jew<CeJeeW kesâ Ssmes osJeceb[ue
hetpes peeles Les, efheâj Yeer nj ØeosMe kesâ ueesieeW ves Gvekeâer cetefle& efceueles nQ, yeefukeâ pewveeW Deewj yeewæeW kesâ Yeer efceueles nQ, efpeveceW
keâe efvecee&Ce Deheveer-Deheveer jerefle mes efkeâÙee~
osJe Deheveer nwefmeÙele kesâ ›eâce mes Debefkeâle Deewj mLeeefhele nesles nQ~
 ieghleesòej keâeue ceW nceW kegâÚ Oeeefce&keâ heefjJele&ve Yeer efoKeeF&  pewveeW, MewJeeW Deewj Jew<CeJeeW Deeefo kesâ mebIešve Yeer ßesCeeryeæ
osles nQ~ osJeceeuee ceW osJeleeDeeW keâes mLeeve, Gvekeâer ßes‰lee
nes ieS Deewj heebÛe hebefòeâÙeeW ceW yebš ieS~
kesâ ›eâce ceW efoÙee peeves ueiee~  meyemes Thej keâer hebefòeâ DeeÛeeÙe& keâes efceueer, efpemekeâe
 efpeme lejn keâce&keâeb[, Yet-mebheefòe, mewefvekeâ-Meefòeâ Deeefo kesâ
DeefYe<eskeâ Gmeer lejn nesves ueiee efpeme lejn jepee keâe~
DeeOeej hej meceepe Demeceeve JeieesxX cesW yebše ngDee Lee, Gmeer
 Gmekesâ veerÛes GheeOÙeeÙe, Gheemekeâ Deeefo nesles Les~
lejn osJeieCe Yeer Demeceeve keâesefšÙeesW cesW yeebš efoS ieS~
efMeJe (i) Yeefòeâ mebØeoeÙe (Bhakti Sects)
meeleJeeR meoer mes Yeefòeâ mebØeoeÙe osMeYej ceW hewâue ieÙee,
oef#eCe ceW lees Fmekeâe Deewj Yeer efJemleej ngDee~ Yeefòeâ keâe DeLe&
cegK Ùe osJelee kesâ Lee Deheves DeejeOÙe osJe keâes meye kegâÚ meceefhe&le keâj osvee
™he ceW ie=nerle
ngS Deewj Gmekesâ Øeefleheâue ceW kesâJeue DeejeOÙe osJe keâer ke=âhee
Øeehle keâjvee~
efJe<Ceg ogiee&
 Fmekeâe DeeMeÙe Ùen ngDee efkeâ Yeefòeâ ceeie& keâe meeOekeâ Deheves
 keâF& DevÙe osJe Deewj osefJeÙeeb Gvekesâ DeOeerve Ùee ieewCe osJelee
DeejeOÙe kesâ Øeefle hetCe& Deelcemecehe&Ce keâj oslee Lee~
ceeves ieS~
 Fmekeâer leguevee efkeâmeeveeW kesâ Deheves YetmJeeefceÙeeW kesâ Thej
 Ssmes osJelee heefjÛejeW Deewj DevegÛejeW kesâ ™he ceW cegKÙe osJelee
hetCe&le: Deeefßele jnves keâer efmLeefle mes keâj mekeâles nQ~
kesâ veerÛes jKes ieS~
 efpeme lejn efkeâmeeve mecehe&Ce keâer YeeJevee mes Deheves YetmJeeceer
 nce heebÛe osJeleeDeeW keâer hetpee ØeÛeueve heeles nQ, pees meefcceefuele
keâer mesJee keâjlee Lee Deewj YetmJeeceer keâer ke=âhee mes peesleves
™he mes hebÛeosJelee keânueeles nQ-
kesâ efueS Yetefce Deewj Deheveer j#ee keâe DeeMJeemeve
efMeJe heelee Lee~
yeÇÿee  Gmeer lejn keâe mebyebOe Yeòeâ Deewj YeieJeeve kesâ yeerÛe yeve
hebÛeosJelee ieÙee~
keânueeles nwb ieCeheefle
 Ûetbefkeâ meecebleJeeo keâe jbie Fme osMe ceW oerIe&keâeue lekeâ pecee
efJe<Ceg jne, FmeefueS YeejleerÙe ueeskeâeÛeej ceW Yeefòeâ keâer peÌ[W
Meefòeâ Yeueer-Yeebefle pece heeFË~

 cegKÙe osJelee, (efMeJe Ùee keâesF& DevÙe osJe Ùee osJeer) keâes cegKÙe
cebefoj ceW mLeeefhele efkeâÙee peelee Lee~
 Deewj Gmekesâ ÛeejeW Deesj yeves Ûeej ieewCe cebefojeW ceW
Ûeej DevÙe osJelee jKes peeles Les~ Ssmes cebefoj keâes hebÛeeÙeleve
keâne peelee Lee~
 Jewefokeâ osJe Fbõ, Je®Ce Deewj Ùece keâe opee& Ieš ieÙee Deewj Jes
ueeskeâheeue keâer keâesefš ceW Dee ieS~
(ii) leb$eJeeo (Tantricism)
F&mee keâer Ú"er meoer kesâ Deeme-heeme mes Yeejle ceW Oece& kesâ
#es$e ceW leebef$ekeâ mebØeoeÙe keâe hewâuevee meyemes yeÌ[er Iešvee nw~
 heebÛeJeerb-meeleJeeR meefoÙeeW ceW yengle mes yeÇeÿeCeeW keâes vesheeue,
Demece, GÌ[ermee, yebieeue, okeäkeâve, ceOÙe Yeejle Deeefo mes
«eeceoeve efceues Deewj ueieYeie Fmeer DeJeefOe ceW leebef$ekeâ «ebLeeW,
leebef$ekeâ hee"eW leLee leebef$ekeâ meeOeveeW keâe ØeÛeej ngDee~

NCERT-meej ( 511 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
 leb$e ceeie& ceW m$eer Deewj Metõ oesveeW kesâ efueS Éej Keguee Lee
Deewj FmeceW peeogF& Deveg‰eve ØecegKe Les~
 kegâÚ Deveg‰eve henues mes Yeer Ûeueles jns neWies, eEkeâleg F&mee
keâer Ú"er meoer kesâ Deeme-heeme mes FvnW megJÙeJeefmLele
keâjkesâ leebef$ekeâ «ebLeeW kesâ ™he ceW efueKee peeves ueiee~
  jesce meeceüepÙe hej ntCeeW Deewj DevÙe pevepeeefleÙeeW keâe oyeeJe
Fve Deveg‰eveeW keâe GösMÙe Lee-
Oeve-mebh eefòe Deeefo keâer Øeeefh le, leLee
DeeefOe-JÙeeefOeÙeeW mes efJecegefòeâ
 efve:mebosn leb$e ceeie& keâe GoÙe yeÇeÿeCe meceepe ceW pevepeeefleÙeeW
keâe yeÌ[s hewceeves hej ØeJesMe nesves kesâ keâejCe ngDee~
 yeÇeÿeCeeW ves Gvekesâ yengle mes Deveg‰eveeW, peeot-šesveeW Deewj
Oeeefce&keâ ØeleerkeâeW keâes DeheveeÙee Deewj GvnW ØeeceeefCekeâ ™he
ceW mebkeâefuele keâjkesâ Gvekeâe ØeÛeej-Øemeej efkeâÙee~
 Oeerjs-Oeerjs yeÇeÿeCeeW Deewj hegjesefnleeW ves Deheves OeveJeeve ÙepeceeveeW
kesâ efnleeLe& FveceW ceveceevee nsj-hesâj Yeer efkeâÙee~
 leb$e ceeie& ves pewve, yeewæ, MewJe Deewj Jew<CeJe meYeer mebØeoeÙeeW
ceW hew" pecee ueer~
 meeleJeerb meoer mes ueskeâj meejs ceOÙe keâeue ceW leebef$ekeâ
ceeie& keâe Glkeâ<e& neslee jne~
 osMe kesâ efJeefYevve YeeieeW ceW heeF& ieF& Deveskeâ heeb[gefueefheÙeeb
leebef$ekeâ meeOevee Deewj pÙeesefle<e kesâ efJe<eÙe mes mebyebefOele nQ
Deewj Ùes oesveeW Deeheme ceW efceue-mes ieS nQ~
 kegâ ue efceueekeâj F&mee keâer Ú"er Deewj meeleJeeR meoer kesâ oewj eve
meYeer #es$ eeW ceW keâF& iebYeerj heefj Jele&ve ngS ÙeLee-
meceeefpekeâ-mebjÛevee jepÙeJÙeJemLee
Yee<ee DeLe&JÙeJemLee
Oece& efueefhe
Deewj keâuee ceW
 Fme DeJeefOe ceW ØeeÛeerve YeejleerÙe peerJeve kesâ yengle-meejs
cenlJehetCe& lelJeeW kesâ mLeeve hej ceOÙeÙegieerve peerJeve kesâ
lelJe Deemeve peceeves ueies~
 Ùes heefjJele&ve Skeâ efYevve Øekeâej kesâ meceepe Deewj DeLe&leb$e kesâ
Deeieceve keâe mebkesâle osles nQ, efpemeceW jepÙe Deewj efkeâmeeveeW kesâ
yeerÛe YetmJeeceer Jeie& ØecegKe nes Ûeuee~
 ØeMeemeve keâe mebÛeeueve pees henues jepÙe Éeje efveÙegòeâ DeefOekeâejer
keâjles Les, Deye Ùes YetmJeeceer ueesie keâjves ueies~
NCERT-meej
 Ùen Iešvee›eâce Jewmee ner nw, pewmee F&mee keâer Ú"er meoer ceW
jesceve meeceüepÙe kesâ heleve kesâ yeeo JeemleefJekeâ meòee YetmJeeefceÙeeW
kesâ neLe ceW Deeves hej Ùetjeshe ceW ngDee Lee~
 jesceve SJeb ieghle meeceüepÙe oesveeW hej ntCeeW kesâ Dee›eâceCe
ngS uesefkeâve heefjCeece efYevve-efYevve efvekeâues~
Flevee heÌ[e efkeâ efkeâmeeveeW keâes Deheveer j#ee kesâ efueS Deheveer
mJeleb$e nwefmeÙele YetmJeeefceÙeeW keâes meceefhe&le keâj osveer heÌ[e,
uesefkeâve Yeejle ceW ntCeeW kesâ Dee›eâceCe keâe Ssmee heefjCeece
veneR ngDee~
 jesceve meceepe kesâ efJehejerle, ØeeÛeerve YeejleerÙe meceepe ceW
Glheeove keâeÙe& ceW oemeeW keâes yeÌ[s hewceeves hej veneR ueieeÙee
ieÙee~
 Yeejle ceW Glheeove keâjves Deewj keâj Ûegkeâeves keâe cegKÙe Yeej
efkeâmeeveeW, JeefCekeâeW, efMeefuheÙeeW, ke=âef<e-cepeotjeW Deeefo hej jne
pees JewMÙe Deewj MetõeW keâer keâesefš ceW jKes ieS~
 nce Fme JÙeJemLee kesâ efJe®æ efJeõesn kesâ ue#eCe osKeles nQ,
efpemekesâ Ûeueles meerOes GlheeokeâeW mes keâj Jemetue keâjvee jepÙe
kesâ DeefOekeâeefjÙeeW kesâ efueS keâef"ve nes ieÙee~
 FmeefueS efJeefYevve DeefOekeâeefjÙeeW keâes heeefjßeefcekeâ kesâ
leewj hej Yetefce osves keâer hejhebje yeÌ[s hewceeves hej Ûeue heÌ[er~
 DeejbYe ceW Yetefce Devegoeve kesâJeue yeÇeÿeCeeW Deewj cebefojeW
lekeâ meerefcele Lee, "erkeâ Jewmes ner pewmes Ùetjeshe ceW ÛeÛe&
keâes Ssmee Devegoeve efoÙee peelee Lee~
Yeejle Deewj Ùetjeshe oesveeW peien F&mee keâer Ú"er meoer kesâ yeeo
mes efMeuhe Deewj JeeefCepÙe keâer ieefleefJeefOeÙeeW ceW ceboer Deeves
ueieer~ hebeÛeJeeR-Ú"er meefoÙeeW ceW Yeejle Deewj jesceve meeceüepÙe
oesveeW peien ØeeÛeerve veiej GpeÌ[ves ueies~ Yeejle Deewj
Ùetjeshe oesveeW ceW ke=âef<e keâe efJemleej ngDee, efpememes ieebJeeW ceW
yeefmleÙeeb hewâueeR~ Yeejle ceW Yetefce Devegoeve ØeLee mes Fmes yeue
efceuee~ Yeejle Deewj Ùetjeshe oesveeW peien ØeeÛeerve Ùegie kesâ yeeo
YetmJeeefceÙeeW keâe MeefòeâMeeueer Jeie& KeÌ[e ngDee~ Ùen meeceeefpekeâ,
DeeefLe&keâ Deewj jepeveereflekeâ heefjÂMÙe keâe ØecegKe lelJe yeve ieÙee~
Yetecf e Devegoeve Ûeens Oeeefce&keâ ØeÙeespeve mes efoÙee ieÙee nes Ùee DevÙe
ØeÙeespeveeW mes, Fve YetmJeeefceÙeeW ves F&mee keâer meeleJeerb meoer mes
Yeejle Deewj Ùetjeshe oesveeW peien meceepe, Oece&, keâuee,
mLeehelÙe Deewj meeefnlÙe keâes veF& efoMee osves ceW cenlJehetCe&
Yetefcekeâe Deoe keâer~
( 512 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme
CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

2
3 4
5

NCERT-meej ( 513 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

NCERT-meej ( 514 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH

18

NCERT-meej ( 515 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Jemlegefve<"-KeC[ (Objective-Section)
(hetCe&le: NCERT-hee"dÙe meece«eer hej DeeOeeefjle)
1. $e+iJewefokeâ meceepe cegKÙele: efkeâme hej DeeOeeefjle Lee? keâyeerues kesâ meeceevÙe ueesie pees efnmmee heeles Les Jen DebMe Ùee Yeeie
(a) ke=âef<e (b) heMegÛeejkeâ keânueelee Lee, peyeefkeâ jepee keâes efoÙee peeves Jeeuee mJesÛÚe mes Oeve
(c) JÙeeheej (d) ke=âef<e Deewj JÙeeheej (ÛeÌ{eJee) yeefue keânueelee Lee~
Gòej—(b)
6. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
$e+iJewefokeâ keâeue kesâ Fefleneme kesâ efueS nceW efueefKele meÇesle efceueves ueieles 1. $e+iJewefokeâ meceepe kegâue efceueekeâj pevepeeleerÙe heMeg Û eejkeâ,
nQ, efpevemes Øekeâš neslee nw efkeâ Kesleer mes megheefjefÛele nesves hej Yeer DeOe&ÙeeÙeeJej Deewj meceleeJeeoer Lee~
$e+iJewefokeâ meceepe ØeOeevele: heMegÛeejkeâ Lee~ 2. $e+iJewefokeâ meceepe ceW mesJekeâ Jeie& kesâ ™he ceW Metõ keâe DeefmlelJe
2. $e+iJewefokeâ keâeue ceW ‘ieescele‘ keâe DeLe& keäÙee neslee Lee? venerb Lee~
(a) OeveJeeve (b) heMegheeuekeâ GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes melÙe nQ?
(c) ieeÙeeW keâe j#ekeâ (d) jepee keâe meueenkeâej (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Gòej—(a) (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
Gòej—(c)
ieeÙe-yewue Deewj Oeve $e+iJewefokeâ keâeue ceW meceeveeLe&keâ ceeves peeles Les Deewj
ieescele keâe DeLe& OeveJeeve neslee Lee~ ÙeÅeefhe efMeuheer, efkeâmeeve, hegjesefnle Deewj Ùeesæe $e+iJeso kesâ hegjeves YeeieeW
ceW Yeer efceueles nQ, leLeeefhe meceepe ceW kegâue efceueekeâj pevepeeleerÙe
3. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
heMegÛeejkeâ, DeOe&ÙeeÙeeJej Deewj meceleeJeeoer ner Lee~ $e+iJewefokeâ meceepe
1. $e+iJewefokeâ keâeue ceW iees, Je=<eYe Deewj DeMJe keâe GuuesKe yeej-
ceW mesJekeâ Jeie& kesâ ™he ceW Metõ keâe DeefmlelJe veneR Lee~ Dele: oesveeW keâLeve
yeej ngDee nw~
melÙe nQ~
2. ieeÙe keâe mLeeve Flevee cenlJehetCe& Lee efkeâ yesšer keâes ogefnlee Yeer
keâne peelee Lee~ 7. efvecveefueefKele ceW mes Jewefokeâ meceepe ceW mLeeefhele venerb nes heeF& Leer-
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee melÙe nw? (a) keâj JÙeJemLee (b) Jewleefvekeâ mewvÙe JÙeJemLee
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (c) JeCe& JÙeJemLee (d) (a) Deewj (b) oesveeW
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 Gòej—(d)
Gòej—(c) Jewefokeâ meceepe ceW keâj JÙeJemLee Deewj Jewleefvekeâ mewvÙe JÙeJemLee mLeeefhele
$e+iJeso ceW iees, Je=<eYe Deewj DeMJe keâe GuuesKe yeej-yeej ngDee nw leLee veneR nes heeF& Leer, peyeefkeâ JeCe& JÙeJemLee mLeeefhele Leer~
heefjJeej ceW ieeÙe keâe Flevee cenlJehetCe& mLeeve Lee efkeâ yesšer keâes ogefnlee 8. efvecveefueefKele ceW mes $e+iJewefokeâ keâeue ceW meMem$e oue keâe keâece
DeLee&le ognves Jeeueer keâne peelee Lee~ Fme Øekeâej oesveeW keâLeve melÙe nQ~ keâewve keâjlee Lee?
4. efvecveefueefKele ceW mes $e+iJeso ceW Skeâ peien osJelee keâe Dee£eve (a) pevepeeleerÙe efkeâmeeve (b) JewMÙe
keâjkesâ efkeâmekesâ DeejesiÙe keâer keâecevee keâer ieF& nw? (c) #e$eerÙe (d) GheÙegò& eâ meYeer
(a) yeÇeÿeCeeW (b) jepevÙeeW Gòej—(a)
(c) ÙepeceeveeW (d) GheÙeg&òeâ meYeer efJeMe DeLee&le pevepeeleerÙe efkeâmeeve Jeie& ner mesvee Ùee meMem$e oue keâe
Gòej—(d) keâece keâjles Les~ Gòej Jewefokeâ keâeue ceW efkeâmeeve Jeie&, yeue DeLee&le mewvÙe
$e+iJeso ceW Skeâ peien osJelee keâe Dee£eve keâjkesâ Gmemes ØeeLe&vee keâer ieF& Meefòeâ keânueeves ueiee~
nw efkeâ yeÇeÿeCeeW, jepevÙeeW leLee ÙepeceeveeW keâes DeejesiÙe efkeâÙee peeS, 9. efvecveefueefKele ceW mes jepee efkeâmekeâer menceefle kesâ efyevee peceerve venerb
Fmemes Demeceeve efJelejCe keâer Ûes°e keâe mebkesâle efceuelee nw~ os mekeâles Les?
5. keâyeerues kesâ meeceevÙe ueesieeW keâes Øeehle efnmmee efkeâme veece mes peevee (a) hegjesefnleeW keâer menceefle kesâ efyevee
peelee Lee? (b) cebef$eÙeeW keâer menceefle kesâ efyevee
(a) DebMe (b) Yeeie (c) pevepeeleerÙe efkeâmeeve Jeie& keâer menceefle kesâ efyevee
(c) a Deewj b oesveeW (d) yeefue (d) GheÙeg&òeâ ceW mes keâesF& veneR~
Gòej—(c) Gòej—(c)

NCERT-meej ( 516 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
pevepeeleerÙe efkeâmeeve Jeie& keâer menceefle kesâ efyevee jepee efkeâmeer keâes peceerve 13. efvecveefueefKele ceW mes keâjeW keâer efveÙeefcele Jemetueer kesâ efueS keâewve-mes
veneR os mekeâles Les~ Fme Øekeâej Meemekeâ Deewj Meeefmele kesâ yeerÛe DeefOekeâ lejerkesâ DeheveeS ieS?
Deblej veneR Lee~ (a) ØeMeemeefvekeâ (b) Oeeefce&keâ
(c) (a) (b) oesveeW (d) meeceeefpekeâ
10. efMeuhe Deewj ke=âef<e ceW ueesns kesâ DeewpeejeW kesâ Fmlesceeue mes keâewve-meer
Gòej—(c)
efmLeefle Glhevve ngF&?
(a) ke=âef<e DeeOeeefjle meceepe (b) Jeie& efJeYeeefpele meceepe Gòej Jewefokeâ keâeue ceW keâjeW keâer efveÙeefcele Jemetueer kesâ efueS ØeMeemeefvekeâ
(c) a Deewj b oesveeW (d) ueeskeâleebef$ekeâ meceepe
Deewj Oeeefce&keâ oesveeW lejerkesâ efvekeâeues ieS~ jepee ves keâjeW kesâ efveOee&jCe
Deewj Jemetueer kesâ efueS keâj-meb«eenkeâeW keâer efveÙegefòeâ keâer~
Gòej—(c)
14. ‘efÉpe‘ Meyo kesâ Debleie&le keâewve Meeefceue Lee?
efMeuhe Deewj ke=âef<e ceW ueesns kesâ DeewpeejeW kesâ Fmlesceeue mes Ssmeer efmLeefle
1. yeÇeÿeCe 2. #eef$eÙe
Glhevve ngF&, efpememes F&mee hetJe& Ú"er meoer ceW Deekeâj Dehes#eeke=âle
1. JewMÙe 2. Metõ
mecelee-cetuekeâ Jewefokeâ meceepe ke=âef<e DeeOeeefjle Je Jeie& efJeYeeefpele meceepe
veerÛes efoS ieS ketâšeW ceW mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS~
keâe GoÙe ngDee~
(a) 1 Deewj 4 (b) 1, 2 Deewj 3
11. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- (c) 1 Deewj 3 (d) 2 Deewj 3
1. ØeekeâdJewefokeâ Ùegie kesâ Jeemeer Kesleer mes DeÛÚer lejn heefjefÛele Les~ Gòej—(b)
2. Ùes ueesie ueesns keâe ØeÙeesie Deefle meerefcele keâjles Les~ JeCe&JÙeJemLee kesâ Devegmeej, Fme keâeue ceW Thej kesâ leerve JeCeeX keâes
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nQ? Oeeefce&keâ Deveg‰eve kesâ DeeOeej hej ÛeewLes JeCe& mes Deueie keâj efoÙee ieÙee~
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 leLee efÉpe DeLee&le yeÇeÿeCe, #eef$eÙe Deewj JewMÙe keâes Fmekesâ Debleie&le
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2 Meeefceue efkeâÙee ieÙee~
Gòej—(c) 15. efvecveefueefKele ceW mes JewMÙe Jeie& keâe keâewve-mee keâeÙe& venerb Lee?
600 F&.het. ceW ceOÙe iebiee kesâ cewoeve kesâ ØeekeâdJewefokeâ Ùegie kesâ Jeemeer Kesleer (a) ke=âef<e Je heMegheeueve (b) lemkeâjer
mes DeÛÚer lejn heefjefÛele Les, hej Gvekeâer mebKÙee yengle keâce Leer Deewj (c) meeceeefpekeâ megj#ee (d) JÙeeheej

Gvekesâ Éeje ueesns keâe ØeÙeesie Deeflemeerefcele leewj hej efkeâÙee pee jne Lee~ Gòej—(c)

12. efvecve keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS- Gòej Jewefokeâ keâeue ceW pees Meejerefjkeâ ßece mes efpelevee ner otj Lee Jen
Glevee DeefOekeâ heefJe$e mecePee peelee Lee~ efÉpe nesles ngS Yeer JewMÙe ke=âef<e
keâLeve (A)- Jeweof keâ keâeue keâer Dehes#ee Gòej Jeweof keâ keâeue ceW ke=âef<e
Je heMegheeueve omlekeâejer Deewj JÙeeheej keâjles Les, efpemeces #eef$eÙe Je
keâer lekeâveerkeâ ceW megOeej ngDee~ yeÇeÿeCeeW keâe peerJeve efveJee&n neslee Lee~
keâLeve (R)- yeÌ[er mebKÙee ceW oemeeW Deewj ke=âef<e cepeotjeW keâer
DeeJeMÙekeâlee ngF&~ 16. efvecveebefkeâle ceW mes efkeâmekeâe megcesue venerb nw?
(JeCe&) (yÙeepe oj)
GheÙeg&òeâ kesâ meboYe& ceW efvecve ceW mes keâewve-mee Skeâ mener Gòej nw?
(a) yeÇeÿeCe 2%
(a) oesveeW (A) Deewj (R) mener nQ, Deewj (R), (A) keâe
(b) #eef$eÙe 3%
mener mhe°erkeâjCe nw~ (c) JewMÙe 8%
(b) oesveeW (A) Deewj (R) mener nQ, hejbleg (R), (A) keâe mener
(d) Metõ 5%
mhe°erkeâjCe veneR nw~ Gòej—(c)
(c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~
Gòej Jewefokeâ ceW keâj hej yÙeepe oj kesâ mebyebOe ceW efJekeâuhe (c) DemelÙe
(d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~
nw JewMÙeeW keâes 4% yÙeepe osvee heÌ[lee Lee leLee DevÙe meYeer keâe megcesueve
Gòej—(a) mener nwb~
Gòej Jewefokeâ keâeue ceW ke=âef<e keâer veF& lekeâveerkeâ Deewj yeue ØeÙeesie keâer 17. Yetecf e Devegoeve keâer ØeLee F&mee keâer efkeâme meoer mes leer›e ØeÛeefuele
yeoewuele kegâÚ ueesieeW ves yeÌ[s-yeÌ[s YetKeb[eW hej Dehevee keâypee pecee ngF &?
efueÙee, efpevnW Deeyeeo keâjves kesâ efueS yeÌ[er mebKÙee ceW oemeeW Deewj ke=âef<e (a) otmejer meoer mes (b) heebÛeJeerb meoer mes
cepeotjeW keâer DeeJeMÙekeâlee heÌ[er~ Dele: Fme Øekeâej eqJekeâuhe (a) Gòej (c) leermejer meoer mes (d) meeleJeeR meoer mes
mener nw~ Gòej—(b)

NCERT-meej ( 517 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
Yetefce Devegoeve keâer ØeLee F&mee keâer heebÛeJeeR meoer mes lespeer hekeâÌ[leer ieF&~ 22. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve DeefYeuesKeeW ceW efMeefuheÙeeW Deewj efkeâmeeveeW
Yetefce Devegoeve ØeLee kesâ Debleie&le yeÇeÿeCeeW keâes meejs keâj Ûegkeâeves keâer Útš mes oeve Jeeues ieebJeeW keâes ÚesÌ[ves mes cevee efkeâÙee ieÙee nw?
kesâ meeLe Yetefce oer peeleer Leer~ (a) ieÙee Deewj veeueboe DeefYeuesKeeW mes
18. F&mee keâer heebÛeJeerb meoer kesâ heMÛeele efkeâmeeveeW mes keâj Jemetueves keâe (b) nefmleveehegj DeefYeuesKe mes
keâeÙe& keâewve keâjlee Lee? (c) DecejeJeleer DeefYeuesKe mes
(a) oeveoelee (b) JeefkeâÙeeveJeerme (d) petveeieÌ{ DeefYeuesKe mes
(c) oeve«eener (d) S«eesveesceesF& Gòej—(a)
Gòej—(c) meeleJeeR meoer ceW ieÙee Deewj veeueboe kesâ DeefYeuesKeeW ceW efMeefuheÙeeW Deewj
‘oeve«eener’ yeÇeÿeCe efkeâmeeveeW Deewj efMeefuheÙeeW mes keâjeW keâer Jemetueer keâjves efkeâmeeveeW mes keâne ieÙee nw efkeâ Jes oeve Jeeues ieebJeeW keâes veneR Úes[Ì ~s Dele: Jes
kesâ meeLe-meeLe Deheves ieebJe ceW Meebefle JÙeJemLee mLeeefhele keâjves keâe keâece Skeâ ieebJe keâes Úes[Ì otmejs ieebJe veneR pee mekeâles Les, Gmeer ieebJe ceW jnkeâj
Yeer keâjves ueies Les~ Jeneb keâer meYeer DeeJeMÙekeâleeDeeW keâes ÙeLeemeeOÙe hetje efkeâÙee keâjles Les~
19. efvecveefueefKele ceW mes ceewÙe&keâeue ceW Úesšs mes yeÌ[s lekeâ meYeer 23. efvecveefueefKele ceW mes efkeâve osMeeW kesâ meeLe ØeeÛeerve Yeejle ceW JÙeeheej
DeefOekeâeefjÙeeW keâe Jesleve meeceevÙele: efkeâme ™he ceW ÛegkeâeÙee peelee neslee Lee?
Lee? (a) jesceve kesâ meeLe (b) F&jeve kesâ meeLe
(a) vekeâo (b) Yetefce kesâ ™he ceW (c) yeeÙepesbefšÙece kesâ meeLe (d) GheÙeg&òeâ meYeer kesâ meeLe
(c) yeÌ[s heoeW keâes Øeoeve keâj (d) GheÙeg&òeâ meYeer Øekeâej mes
Gòej—(d)
Gòej—(a)
F&mee keâer Ú"er meoer mes JÙeeheej keâe Üeme nesves ueiee, heefMÛeceer jesceve
ceewÙe& keâeue ceW Úesšs mes yeÌ[s lekeâ meYeer DeefOekeâeefjÙeeW keâes Jesleve meeceevÙelee meeceüepÙe kesâ meeLe JÙeeheej leermejer meoer ceW ner meceehle nes ieÙee Lee
vekeâo ™he ceW ÛegkeâeÙee peelee Lee~ Ùen ØeCeeueer kegâ<eeCeeW kesâ keâeue lekeâ
leLee Ú"er meoer kesâ ceOÙe ceW Deekeâj jsMece keâe JÙeeheej F&jeve Deewj
Ûeueleer jner~
yeeÙepeWefšÙece kesâ meeLe ngDee Lee~
20. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Meemekeâ kesâ keâeue mes DeefOekeâeefjÙeeW keâes
24. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
Jesleve Yet-jepemJe kesâ ™he ceW efoÙee peelee Lee?
1. Ú"er meoer kesâ yeeo Yeejle kesâ JÙeeheej ceW efiejeJeš venerb DeeF&
(a) DeMeeskeâ (b) Ûebõieghle ceewÙe&
Leer~
(c) n<e&JeOe&ve (d) mecegõieghle
2. Fme DeJeefOe ceW efmekeäkeâeW keâer DeefOekeâlee Gòej Yeejle kesâ meeLe-
Gòej—(c)
meeLe oef#eCe Yeejle ceW Yeer efoKeeF& osleer nw~
Ú"er meoer keâer mce=efleÙeeW ceW keâne ieÙee nw efkeâ Jesleve kesâ yeoues Yetefce oer GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nQ?
pee mekeâleer nw~ leodvegmeej n<e&JeOe&ve kesâ meceÙe mes DeefOekeâeefjÙeeW keâes (a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Jesleve, ‘Yet-jepemJe‘ kesâ ™he ceW efoÙee peelee jne~ (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
21. ØeeÛeerve Yeejle keâer ke=âef<e DeLe&JÙeJemLee kesâ meboYe& ceW efvecve keâLeveeW Gòej—(d)
hej efJeÛeej keâjW- Ú"er meoer kesâ yeeo ueieYeie 300 Je<eeX mes Yeer DeefOekeâ meceÙe lekeâ
1. Ûeerveer Ùee$eer F-eflmebie kesâ Devegmeej DeefOekeâebMe yeewæ efyenej JÙeeheej ceW efiejeJeš nesleer jner~ Fme DeJeefOe ceW efmekeäkeâeW keâer keâceer Gòej
Deheves veewkeâjeW mes Kesleer keâjeles Les~ Yeejle ner veneR oef#eCe Yeejle ceW Yeer efoKeeF& osleer nw~ Dele: oesveeW
2. £svemeebie ves JewMÙeeW keâes ke=â<ekeâ yeleeÙee nw~ keâLeve DemelÙe nwb~
GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve DemelÙe nQ?
25. eqvecveefueefKele ceW mes efkeâve veiejeW keâe heleve ieghleesòej keâeue ceW nes
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
Ûegkeâe Lee?
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
(a) ceLegje
Gòej—(b)
(b) ßeeJemleer
Ûeerveer Ùee$eer F-eflmebie ves keâne nw efkeâ DeefOekeâebMe yeewæ efyenej Deheves (c) keâewMeebyeer
veewkeâj-ÛeekeâjeW mes Kesleer keâjeles Les leLee £svemeebie ves MetõeW keâes ke=â<ekeâ (d) GheÙeg&òeâ meYeer
yeleueeÙee nw~ Fme Øekeâej keâLeve 1 melÙe leLee keâLeve 2 DemelÙe nw~ Gòej—(d)

NCERT-meej ( 518 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
GlKeveveeW mes helee Ûeuelee nw efkeâ nefjÙeeCee Deewj hetJeea hebpeeye kesâ keâF& Dee"JeeR meoer kesâ Gòejeæ& ceW jefÛele keâF& pewve «ebLeeW ceW 18 ØecegKe
veiej, hegjevee efkeâuee (efouueer), ceLegje, nefmleveehegj (efpeuee cesj"), peveieCeeW DeLeJee Gheje°^erÙe mecetneW keâer ÛeÛee& nw, efpemeceW mes 16 kesâ
ßeeJemleer (Gòej ØeosMe), keâewMeebyeer (Fueeneyeeo kesâ efvekeâš), jepeIeeš Meejerefjkeâ ue#eCe Yeer JeefCe&le nQ~
(JeejeCemeer), efÛejebo (meejve efpeuee) JewMeeueer Deewj heešefueheg$e, ieghlekeâeue
30. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
ceW ner heleesvcegKe nes ieS Les Deewj ieghleesòej keâeue ceW DeefOekeâebMele: ueghle
1. Ûeerveer Ùee$eer £svemeebie ves keâF& je°^erÙe meceJeeÙeeW Ùee peveieCeeW
nes ieS~
keâe GuuesKe efkeâÙee nw~
26. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee/mes heefjJele&ve JÙeeheej Deewj veiejeW kesâ 2. pewve «ebLeeW ceW peveieCeeW kesâ Yee<ee kesâ vecetves leLee Ûeefj$eeW kesâ yeejs
Üeme keâe heefjCeece venerb Lee? ceWs Yeer kegâÚ yeeleW keânerb ieF& nQ~
(a) efMeuheer Je JeefCekeâeW keâe osnele keâer Deesj ØeJeeme~ GheÙeg&òeâ ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nQ?
(b) Glheeove keâer yeÌ[er-yeÌ[er FkeâeFÙeeb GYej keâj meeceves DeeÙeer~ (a) kesâJeue 1
(c) Glheeove keâer Úesšer-Úesšer FkeâeFÙeeb GYej keâj meeceves DeeFË~ (b) kesâJeue 2
(d) ueesie lesue, vecekeâ, cemeeuee, keâheÌ[e Deeefo DeeJeMÙekeâleeDeeW (c) oesveeW 1 Deewj 2
keâer hetefle& Kego ner keâjves ueies~ (d) ve lees 1 ve ner 2
Gòej—(b) Gòej—(c)
Yeejle kesâ ceeue kesâ efueS peye efJeosMeesb ceW yengle keâce yeepeej jn ieÙee lees Ûeerveer Ùee$eer £svemeebie ves keâF& je°^erÙe meceJeeÙeeW Ùee peveieCeeW keâe
efMeuheer Deewj JeefCekeâ ieebJe Ûeues ieS leLee Jeneb Kesleer keâjves ueies, GuuesKe efkeâÙee nw, Dee"Jeerb meoer kesâ pewve iebÇLeeW ceW peieieCeeW DeLeJee
heefjCeecemJe™he Glheeove keâer keâF& Úesšer-Úesšer FkeâeFÙeeb GYej keâj Gheje°^eW keâer Yee<ee kesâ vecetves leLee Ûeefj$eeW kesâ yeejs ceW Yeer GuuesKe
meeceves DeeFË~ Dele: mener Gòej (b) nesiee~ efceuelee nw~
27. Oece&Meem$eeW ceW meeceeefpekeâ Øeefle‰eve keâe DeeOeej efkeâmes ceevee ieÙee 31. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer Yee<ee oef#eCe Yeejle keâer meJee&eOf ekeâ
nw ? ØeeÛeerve Yee<ee nw?
(a) peeefle keâes (b) kegâue keâes (a) leefceue (b) lesuegiet
(c) JeCe& keâes (d) Oece& keâes (c) keâvveÌ[ (d) ceueÙeeuece
Gòej—(c) Gòej—(a)
Oece&Meem$eeW kesâ Devegmeej, meeceeefpekeâ Øeefle‰eve keâe DeeOeej JeCe& ner oef#eCe ceW leefceue Yee<ee meJee&efOekeâ ØeeÛeerve Yee<ee nw, Fmekesâ heMÛeele
neslee Lee~ meceepe Ûeej JeCeeX ceW efJeYeòeâ Lee, efpemeceW meyemes Thej keâvveÌ[ keâe GodYeJe ngDee leLee lesuegiet Deewj ceueÙeeuece yengle yeeo ceW
yeÇeÿeCe Deewj meyemes veerÛes Metõ Les~ efJekeâefmele ngF&b~
28. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme pÙeesefle<eer ves efveJeeme «eneW keâe Deekeâej 32. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme meoer ceW ØelÙeskeâ #es$e ceW Deheveer-Deheveer
ÛeejeW JeCeeX kesâ efueS Deueie-Deueie yeleeÙee nw? efueefhe efJekeâefmele ngF&?
(a) DeeÙe&Yeó (b) Jejenefceefnj (a) leermejer meoer ceW~ (b) heebÛeJeeR meoer ceW~
(c) veeieepeg&ve (d) Yeemkeâj Jece&ve (c) meeleJeeR meoer ceW~ (d) Ú"er meoer ceW~
Gòej—(b) Gòej—(c)
Ú"er meoer ceW ngS Jejenefceefnj veecekeâ pÙeesefle<eer ves efveJeeme ie=neW keâe ceewÙe&keâeue mes ieghlekeâeue lekeâ DeefOekeâebMe YeeieeW ceW Deeceleewj hej Skeâ ner
Deekeâej ÛeejeW JeCeeX kesâ efueS Deueie-Deueie yeleeÙee leLee efYevve-efYevve efueefhe ØeÛeefuele Leer, uesefkeâve meeleJeeR meoer mes ØelÙeskeâ #es$e ceW Deheveer-
keâesefš kesâ MeemekeâeW kesâ efueS Yeer efveJeeme ie=neW kesâ Deueie-Deueie Deekeâej Deheveer #esef$eÙe efueefhe efJekeâefmele ngF&~
efveOee&efjle efkeâS~
33. eqvecveefueefKele ceW mes ceOÙekeâeue ceW ØeeÛeerve cetue«ebLeeW hej šerkeâeSb
29. pewve «ebLeeW ceW efkeâleves ØecegKe peveieCeeW DeLeJee Gheje°^erÙe mecetneW
keâer ÛeÛee& keâer ieF& nw? efkeâme Yee<ee ceW efueKeer ieFË?
(a) yeejn (b) ome (a) mebmke=âle (b) heeefue
(c) meesuen (d) De"ejn (c) Øeeke=âle (d) GheÙeg&òeâ meYeer
Gòej—(d) Gòej—(d)

NCERT-meej ( 519 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

 CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH
ceOÙekeâeue ceW Deveskeâ ØeeÛeerve cetue«ebLeeW hej šerkeâeSb mebmke=âle, heeefue Deewj meeleJeeR-Dee"JeeR meoer ceW efpeme lejn meceepe Demeceeve keâesefš ceW yebše
Øeeke=âle Yee<ee ceW heebÛeJeerb mes De"ejnJeeR meefoÙeeW kesâ yeerÛe efueKeer ieF&~ Lee, Gmeer lejn mes osJeieCe Yeer Demeceeve keâesefšÙeeW ceW yeebš efoS ieS Les~
nce Fme keâeue ceW heebÛe osJeleeDeeW keâer hetpee keâe ØeÛeueve heeles nQ, pees
34. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
meefcceefuele ™he mes hebÛeosJelee keânueeles nQ, Fmekesâ Debleie&le efMeJe, yeÇÿee,
1. heeefue cetueiebÇLeeW hej keâer ieF& šerkeâeDeeW keâes DeókeâLee keânles nQ~
ieCeheefle, efJe<Ceg Deewj Meefòeâ keâes Meeefceue efkeâÙee ieÙee Lee~
2. Øeeke=âle cetuehee"eW hej keâer ieF& šerkeâeDeeW keâes ÛetefCe&, Yee<Ùe Deewj
efveÙe&gefòeâ keânles nQ~ 38. leebef$ekeâ mebØeoeÙe keâe meJee&efOekeâ Øemeej F&mee keâer efkeâme meoer ceW
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nQ? ngDee?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 (a) F&mee keâer otmejer meoer ceW~
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2 (b) F&mee keâer Ú"er meoer ceW~
Gòej—(c) (c) F&mee keâer Dee"JeeR meoer ceW~
(d) veJeerb Meleeyoer F&mee hetJe& ceW~
heeefue cetue«ebLeeW hej keâer ieF& šerkeâeDeeW keâes DeókeâLee keânles nQ~ Øeeke=âle
Gòej—(b)
cetuehee"eW hej keâer ieF& šerkeâeDeeW keâes ÛetefCe&, Yee<Ùe Deewj efveÙeg&efòeâ keânles nQ
Dele: oesveeW keâLeve melÙe nQ~ F&mee keâer Ú"er meoer kesâ Deeme-heeme Yeejle ceW Oece& kesâ #es$e ceW leebef$ekeâ
mebØeoeÙe keâe hewâuevee meyemes yeÌ[er Iešvee Leer~ Fmekesâ Debleie&le leebef$ekeâ
35. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
«ebLeeW, leebef$ekeâ heer"eW Deewj leebef$ekeâ meeOeveeW keâe ØeÛeej-Øemeej ngDee~
1. meeleJeerb-Dee"Jeerb meefoÙeeW ceW cetefle&ÙeeW Deewj cebefojeW keâer efvecee&Ce
Mewueer nj ØeosMe ceW Deueie-Deueie nes ieF&~ 39. efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâjW-
2. helLej Deewj keâebmee kesâ menejs osJelee meekeâej efkeâS ieS~ 1. F&mee keâer Ú"er meoer kesâ Deeme-heeme leebef$ekeâ «ebLeeW keâes
GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes mener keâLeve keâe ÛeÙeve keâjW? megJÙeJeefmLele keâjkesâ efueKee ieÙee
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 2. leebef$ekeâ mebØeoeÙe ceW m$eer Deewj Metõ oesveeW kesâ efueS Éej
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2 Kegues ngS Les~
Gòej—(c) GheÙeg&òeâ keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve melÙe nQ?
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
meeleJeeR-Dee"Jeerb meefoÙeeW mes cetefle&ÙeeW Deewj cebefoj kesâ efvecee&Ce keâer Mewueer
(c) oesveeW 1 Deewj 2 (d) ve lees 1 ve ner 2
nj ØeosMe ceW Deueie-Deueie nes ieF&, efJeMes<ekeâj oef#eCe Yeejle ceW
Øemlej-cebefojeW kesâ #es$e yeve ieS leLee Fme keâeue ceW keâebmÙe-ØeefleceeSb yeÌ[s Gòej—(c)
hewceeves hej yeveves ueieerb~ leb$e ceeie& mes mebyebefOele kegâÚ Deveg‰eve henues Yeer Ûeueles Les, hejbleg F&mee
keâer Ú"er meoer kesâ Deeme-heeme FvnW megJÙeJeefmLele keâjkesâ leebef$ekeâ «ebLeeW kesâ
36. hebÛeeÙeleve Mewueer keâe mebyebOe efkeâmemes nw?
™he ceW efueKee peeves ueiee leLee leb$e ceeie& ceW m$eer Deewj Metõ oesveeW kesâ
(a) cebeo f j mLeehelÙe mes~
efueS Éej Keguee Lee Deewj FmeceW peeogF& Deveg‰eve ØecegKe Les, Dele:
(b) hetpee mes~
oesveeW keâLeve melÙe nQ~
(c) «eece ØeMeemeve mes~
(d) veiej ØeMeemeve mes~ 40. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme jÛeveekeâej keâer ke=âefleÙeeW ceW mebmke=âle ieÅe
Gòej—(a) ceW Meyoe[ebyej keâer hejekeâe‰e osKeer peeleer nw?
(a) yeeCeYeó keâer ke=âefleÙeeW ceW~
hebÛeeÙeleve Mewueer keâe mebyebOe ‘cebefoj mLeehelÙe’ keâuee mes nw~ Fmekesâ (b) keâunCe keâer ke=âefleÙees ceW~
Debleie&le cegKÙe osJelee kesâ cebefoj kesâ ÛeejeW Deesj yeves ieewCe cebefojeW ceW (c) nefj<esCe keâer ke=âefleÙees ceW~
DevÙe osJeleeDeeW keâer mLeehevee keâer peeleer nw~ (d) keâeefueoeme keâer ke=âefleÙees ceW~
Gòej—(a)
37. efvecveefueefKele ceW mes hebÛeosJelee kesâ Debleie&le keâewve-mee osJelee Meeefceue
venerb Lee? mebmke=âle ieÅe ceW Meyoe[ebyej keâer hejekeâe‰e yeeCeYeó keâer ke=âefleÙeeW ceW
(a) efMeJe (b) Fbõ osKeer pee mekeâleer nw~ ÙeÅeefhe yeeCe keâer ieÅe Mewueer keâe DevegkeâjCe keâjvee
(c) ieCeheefle (d) Meefòeâ Deemeeve veneR Lee, leLeeefhe ceOÙekeâeue kesâ mebmke=âle uesKekeâeW ves Gmeer ieÅe
Gòej—(b) Mewueer keâes Dehevee DeeoMe& yeveeÙee nw~

NCERT-meej ( 520 ) ØeeÛeerve Yeejle keâe Fefleneme

CLICK HERE FOR JOIN UPPCS
RO-AROhttps://t.me/PDFs_ZoNe
COMPLET BATCH