The Ruble: A Political History Ekaterina

Pravilova
Visit to download the full and correct content document:
https://ebookmass.com/product/the-ruble-a-political-history-ekaterina-pravilova/
More products digital (pdf, epub, mobi) instant
download maybe you interests ...

The History of Political Thought: A Very Short

Introduction Richard Whatmore

https://ebookmass.com/product/the-history-of-political-thought-a-
very-short-introduction-richard-whatmore/

Northeast India. A Political History 1st Edition Samrat

Choudhury

https://ebookmass.com/product/northeast-india-a-political-
history-1st-edition-samrat-choudhury/

A Political History of Literature: Vidyapati and the

Fifteenth Century Pankaj Jha

https://ebookmass.com/product/a-political-history-of-literature-
vidyapati-and-the-fifteenth-century-pankaj-jha/

A Political History of the International Union of

Socialist Youth 1907–1917 Patrizia Dogliani

https://ebookmass.com/product/a-political-history-of-the-
international-union-of-socialist-youth-1907-1917-patrizia-
dogliani/
The Fasces: A History of Ancient Rome's Most Dangerous
Political Symbol T. Corey Brennan

https://ebookmass.com/product/the-fasces-a-history-of-ancient-
romes-most-dangerous-political-symbol-t-corey-brennan/

A World of Public Debts: A Political History 1st

Edition Nicolas Barreyre (Editor)

https://ebookmass.com/product/a-world-of-public-debts-a-
political-history-1st-edition-nicolas-barreyre-editor/

Time, History, and Political Thought John Robertson

https://ebookmass.com/product/time-history-and-political-thought-
john-robertson/

A Political History of Big Science: The Other Europe

1st ed. Edition Katharina C. Cramer

https://ebookmass.com/product/a-political-history-of-big-science-
the-other-europe-1st-ed-edition-katharina-c-cramer/

Political Catchphrases and Contemporary History: A

Critique of New Normals Suman Gupta

https://ebookmass.com/product/political-catchphrases-and-
contemporary-history-a-critique-of-new-normals-suman-gupta/
The Ruble
 The Ruble
A Political History

EKATERINA PRAVILOVA
 Oxford University Press is a department of the University of Oxford. It furthers the
University’s objective of excellence in research, scholarship, and education by publishing
worldwide. Oxford is a registered trade mark of Oxford University Press in the UK and
certain other countries.

Published in the United States of America by Oxford University Press

198 Madison Avenue, New York, NY 10016, United States of America.

© Oxford University Press 2023

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval
system, or transmitted, in any form or by any means, without the prior permission in
writing of Oxford University Press, or as expressly permitted by law, by license, or under
terms agreed with the appropriate reproduction rights organization. Inquiries concerning
reproduction outside the scope of the above should be sent to the Rights Department,
Oxford University Press, at the address above.

You must not circulate this work in any other form and you must impose this same
condition on any acquirer.

CIP data is on file at the Library of Congress

ISBN 978–0–19–766371–4
eISBN 978–0–19–766373–8

DOI: 10.1093/oso/9780197663714.001.0001
In memory of my teacher,
Boris Anan’ich
(1931–2015)
 Contents

Acknowledgments

Introduction: The Ruble’s Stories

Part I The Age of Assignats

1. Assignats: From Paper Substitutes to Paper Money
2. Autocracy or Representation? The Political Philosophy of Money
in the Age of Napoleon and After
3. The End of Assignats

Part II Autocratic Capitalism

4. Paper Money in the Era of the “Great Reforms”
5. Ruble’s Wars

Part III The Gold Reform

6. Witte’s Rollercoaster
7. The Autocratic Standard
8. Practicing the Gold Standard

Part IV Ruble, Wars, and Revolutions

9. The Gold Syndrome
10. War and the End of the Gold Ruble
11. A Revolution That Did Not Happen

Epilogue: The Ruble That Cannot Be Spent

Appendix
Notes
Bibliography
Index
 Acknowledgments

When I told my friends that I was writing a history of Russian

money, some shrugged their shoulders and felt sorry for me. Others
were very excited to hear about the project and welcomed my idea,
and I am grateful for their enthusiasm. I am also grateful for the
opportunity to prove that studying money, especially the ruble, can
be fun and rewarding.
It would be impossible to name everyone who has helped me in
research and writing. I especially appreciate the generous support
offered by Princeton University, my academic home since 2006, and
the John Simon Guggenheim Memorial Foundation, which funded my
sabbatical year in 2018–2019 and paid for several trips to the
archives in Moscow and St. Petersburg. In Russia, many archivists
and librarians were very welcoming, friendly, and helpful. My special
gratitude goes to an expert in Russian numismatics, historian Andrei
Bogdanov of the Goznak’s Museum of Money in St. Petersburg. He
introduced me to the museum’s extraordinary collection and
responded to multiple questions and queries. Anastasia Poverin,
Maria Starun, and Azat Bilalutdinov helped me to collect and
systematize materials in libraries and archives, which was especially
important when COVID-19 made traveling difficult, if not totally
impossible. Thomas F. Keenan, Princeton University’s Slavic librarian,
has been indispensable in tracking down rare publications and
locating sources that I was desperate to find. Kristen Kapfer worked
to improve the text of the manuscript at its early stage.
I was lucky to be able to present the concept of the project before
COVID-19 put academic meetings on hold. The feedback that I
received from my colleagues at the Russian history kruzhok at
Columbia University, the German Historical Institute, and the Centre
for Modern Russian History at the Higher School of Economics in
Moscow was essential for shaping the concept of my research.
Presenting this work at the Shelby Cullom Davis Center for Historical
Studies at Princeton University was a privilege. I am grateful to the
Center’s then director Angela N.H. Creager for the opportunity to
brainstorm the politics of the ruble with my Princeton colleagues.
Graduate students, but most important, Geoffrey Durham and
Friedrich Asschenfeldt, have read and commented on the chapters of
the manuscript and provided their insights. I was glad to find out
that my interest in the fate of Russian money during the First World
War and the revolutionary era was shared by William Rosenberg. I
benefited enormously from reading Bill’s chapters from a
forthcoming book on the Russian economic and social crisis and
comparing our interpretations of this period. Anne O’Donnell offered
excellent advice, and we had many conversations about finance,
property, and economy in the revolutionary era. Stephen Kotkin’s
opinion about my version of the early history of Soviet finance meant
the world to me (of course, he does not bear responsibility for any of
my mistakes). Harold James, Stefan Eich, Yanni Kotsonis, and
Francis Wcislo read the entire manuscript in its pre-edited, more
extended version and wrote extensive comments and suggestions
that I followed faithfully. I admire their academic comradeship and
owe them for the project’s significant improvement in concept and
argument. Finally, Susan Ferber of Oxford University Press has
helped me to turn the manuscript into a book. I am grateful for her
hard work, patience, and professionalism.
Many other friends and colleagues have supported me in ways I
cannot even explain. Naming everyone would take dozens of pages.
My conversations with Igor Fedyukin, Katia Deminsteva, Ilya Vinitsky,
Monika and Helmut Reimitz, Anna and Michael Meerson, and Tatiana
Borisova have been especially important. Igor Khristoforov, my
husband and a fellow historian, knows about imperial money and
banks no less than I do, and I often sought his advice in research
and writing. My parents, Natalya Vasilievna and Anatoly Mikhailovich,
have always been my most enthusiastic supporters. Even though the
history of money isn’t their subject, they tried to understand what
exactly I was studying, and I did my best to explain.
 This book is dedicated to the memory of my teacher, Boris
Vasilievich Anan’ich (1931–2015), who spent more than three
decades of his academic life studying the life of Serguei Witte and
exploring Russian imperial finance. Boris Vasilievich was a fantastic
adviser—very kind, warm, and endlessly generous. Everyone
admired him, and he inspired many of his students to study
economic and political history. He was also a great storyteller, and
Serguei Witte, whom Boris Vasilievich often called simply “Count,”
became a household name for us, while the history of the gold
reform, Russia’s foreign loans, and its economic expansion appeared
riveting and exciting. My interpretation of the gold standard and
Witte’s policy may differ from Boris Vasilievich’s account. Still, I know
that he would have been excited to hear it, as he always welcomed
the most daring experiments of his students and colleagues. Without
him, this book could not have been written.
The Ruble
 Introduction
THE RUBLE’S STORIES

Can money have a story? Russian writers thought it could. Nikolai

Novikov’s comic autobiography of a 25-kopeck coin (1778), Nikolai
Bestuzhev’s A History of a Silver Ruble (1820), The Adventures of a
Blue Assignat by Evgenii Grebenka (1847), along with numerous
other works, focused their narratives not on people but on the
imaginative life stories of kopecks and rubles, coins and notes. The
money’s journey spotlights the virtues, sins, fortunes, and
misfortunes of people who hoarded coins and forged, stole, lost,
exchanged, or gave paper rubles away. The long life cycle of money
underscores humans’ fragility: rubles are resilient to crises, diseases,
and starvation while people suffer and perish in poverty. Money
seems passive, a silent witness to the deeds and misdeeds of men,
but it is not; it is the invisible driver of petty tragedies, intimate
dramas, and grand historical processes. The pre-revolutionary
stories, most famously Leo Tolstoy’s epic The Forged Coupon (1904,
publ. 1911), are often dominated by moral didactic and reflections
on the corrupting influence of money on human nature. Soviet
“travelogues” and fairytales about money, such as Serguei
Mikhalkov’s The Adventures of a Ruble (1969), straightforwardly
deliver an ideological message about the advantages of the Soviet
financial order over imperialist economies. In any case, both the old
and the new hagiographies of the ruble exploit the anthropomorphic
nature of money. Rubles come to life, like people, and die—some of
them graciously, being melted into ornaments or burned in a bonfire
in front of an imperial palace, others with jeering and mockery, as
the despised Soviet “monetary signs” that, after the monetary
reform of 1921–24, lost their value and were replaced by “good”
chervonetz.1
Such metaphoric parallels between humans and money are age-
old. Sociologist Nigel Dodd’s The Social Life of Money spotlights both
the temporality of money (“money is a process, not a thing”) and its
embeddedness in the fabric of society.2 Other scholars have
highlighted the peculiar duality of money: it is at once a
quintessentially fungible commodity devoid of any personal
characteristics, yet it acquires a wealth of meanings—social, gender,
generational, political, religious, and national.3 Thus, paradoxically,
while the history of modern society is often told as a process of
simplification and flattening—“making up people” to fit standardized
categories—money appears in a palette of subtle meanings and
identities.4 One can write a history of the dollar, the złoty, or the
franc as a biography of a currency, with a focus on its role in politics,
its financial career, or the aesthetic or material qualities of coins and
banknotes. This book is a political biography of the Russian paper
ruble, from its inception in the mid-eighteenth century to the reform
of 1921–24. It considers money not only as a passive product of
economic and constitutional organization, but also the active means
of enacting (or preventing) changes in the political and legal
structure of the state and society.5
Any biography is bigger than one person’s life story. Even when
focusing on the extraordinary and unique lives of individuals,
biographies spotlight the fates of whole generations, social groups,
or nationalities. Similarly, a political biography of the ruble offers an
opportunity to explore the political life of modern money, to reveal
and explain the reasons for similarities and divergences between
national currencies. The nineteenth century, known as a century of
nationalism, brought an unseen universalization to the sphere of
finance. It gave the world the modern idea of a monetary standard
and international monetary unions that partially suspended national
particularisms in the sphere of finance. In the 1860s–80s, the gold
standard spread across Europe and North America and then reached
beyond these two continents, creating an illusion of a financial
concordance based on a common monetary language. By the
beginning of the twentieth century, adherence to the gold standard
came to be seen as a virtue, while deviance from it was synonymous
with failure. In economic history and the history of money,
exceptionality often means abnormality, while the uniformity of
criteria, standards, and rules is considered a higher good. Yet,
despite the name, the principles of monetary standards were less
“standardized” than it may seem. John Maynard Keynes noticed it in
1913, when he wrote about the futility of the attempts to follow the
British model.6 But if financial models of the monetary standards
differed, their political constituents demonstrated even more variety.
Much can be found looking at how domestic politics and the
specificity of political organization affected the monetary regimes in
the silver- and gold-standard world. The Russian case is especially
revealing.
Historians have long debated the idiosyncrasy of the Russian state
and political culture. Some have tried to normalize Russia’s story by
searching for non-European points of comparison and questioning
the universality of the applied criteria of normalcy. Others have
resisted smoothing over the story of autocracy and totalitarianism.
Russian particularism in the sphere of finance has usually been
bluntly called “backwardness.” Russia followed many European
institutional patterns, but its currency remained inconvertible
through most of its history. It was the last European great power to
join the gold standard system despite its gold reserve being the
largest in Europe. Russia avoided the turmoil of the nineteenth-
century European revolutions and remained an autocratic empire,
yet a strong liberal movement simmered for decades, producing
original, if oftentimes impractical, ideas. Russian society was
attentive to European intellectual exchanges and was amazingly
receptive to economic ideas coming from the West, yet many of the
economic and political projects that were discussed in clubs,
academic journals, and bureaucratic offices remained unfulfilled. The
Revolutions of 1917 that followed the devastation of World War I
swept away the old state with its monetary system, but the contours
of the new state that emerged on the ruins of empire bore the
indelible features of its predecessor, and the new socialist ruble
replicated its imperial ancestor. Without implying some inherent
specificity (or pathology) of the Russian state and its society, The
Ruble shows how they evolved in the context of Russia’s political,
financial, and intellectual relationship with the West and the East.
In tracing the evolution of the ruble and the debates around it,
this book translates the meaning of financial institutions and terms
such as “convertibility,” “exchange rate,” “monetary standard,”
“independence of the bank of issue,” and others into the language of
politics. The political meaning of these terms was not the same 200
years ago as it is today. In the eighteenth century, when Catherine
the Great introduced Russia’s first paper money, called “assignats,”
paper notes were not considered real money but the “representative
signs” of currency. To ensure the credibility of assignats, the state
promised to make them exchangeable for copper and silver coins
that were kept in the storage rooms of state Assignat Banks. But
after the government discovered the ease of using paper money to
cover extraordinary wartime expenses, it started issuing paper notes
that were not “backed up” by the metal collateral. Due to various
factors, but mostly overprinting, the value of assignats began to fall,
and the government took up a new means of supporting their value
—through references to the sublime power of the ruler. Thus, the
idea developed that in an autocratic state, the value of paper money
hinges on the sanctity of the sovereign’s promises rather than a
material collateral. Assignats came to be seen as a projection of
absolute authority.
Not everyone welcomed the idea of autocratic money. In the
1780s, Russian politicians versed in the economic ideas of the
Enlightenment coined a concept of money as the representation of
national wealth. It assumed that the nation owned the bullion
reserve, and the government could not issue monetary signs that did
not correspond to the value of this common asset. This idea was
clearly very radical: it imposed limits on autocratic privileges and
even indirectly suggested the political sovereignty of the people. But
how could it be possible to restrict the authority of the monarch?
One way to do so was to demand the inviolability of the bullion
reserve and the convertibility of assignats to specie. This
arrangement made both economic and political sense: the reserve,
as well as the convertibility of paper notes, was considered to be the
best conditions of credibility not only domestically but also
internationally. Therefore, a government seeking capital and
investments would be interested in maintaining the reserve.
However, simply holding a metal reserve equivalent to the amount of
paper money in circulation did not guarantee the observance of the
“rule of law” in finances. Sooner or later, the government (or the
ruler) could succumb to the temptation to overprint. Therefore,
proponents of the nation’s right to money suggested complementing
material collateral with institutional guarantees, namely, the creation
of an independent private (joint stock) bank of issue. Economists
contended that in addition to the metal reserve, an independent
central bank could back up currency with short-term bills of
exchange that reflected actual commercial transactions. Such a bank
was thought to represent the productive part of society and would
release banknotes in the amount reflecting the demands for money
in the economy.
The appearance of assignats, which coincided with the
Westernization of Russian intellectual life and Russian society’s
embrace of the Enlightenment, opened up questions of the state’s
indebtedness to its own subjects. Russian thinkers compared the
paper money’s convertibility to the right of political representation,
while a banknote was seen as a mandate for participation in
governance. The bullion reserve appeared crucial for maintaining the
accountability of government and the separation of powers, and
allegiance to a monetary standard was analogous to the rule of law.
Furthermore, in Russian liberal nineteenth-century parlance, an
independent bank that guarded the reserve, issued banknotes, and
ensured their convertibility to specie stood for a parliament. This
entire intellectual edifice rested on a presumption that the
government derived its power of money issuance from the sovereign
people, not vice versa.
 The conservative theory that developed in parallel and in reaction
to the liberal doctrine asserted that the request for additional
material and constitutional guarantees of the paper ruble’s value
contradicted the logic of imperial rule. In the monarchal state, the
monarch’s pledge and honor were sufficient to support the value of
money and the credibility of the state. Maintaining the reserve was
seen as an unnecessary restriction of the state’s financial authority
that infringed on the tsar’s sacred duties—to wage the war against
enemies of the empire or Christian Orthodoxy and to protect the
Fatherland. Russian conservatives were very unhappy with the rigor
and doctrinaire nature of the liberal theory that, in their opinion, was
very inflexible. They thought that the government of a growing
empire required the freedom to issue paper money when it saw fit.
Since the proponents of the nominalist theory associated monetary
liberalism with the imaginary “West,” this theory acquired a
nationalist bent. It developed into a concept of the “people’s ruble”
that emphasized the Russian population’s unconditional trust in any
kind of monetary signs issued by the state. Therefore, while liberals
were embarrassed by the ruble’s inconvertibility, nineteenth-century
nominalists considered it almost a virtue. The story of the Russian
ruble deserves to be told if only to illustrate how Russian
monarchists invented the indigenous paper standard and turned it
into official ideology. No other country has ever produced such an
odd ideological construct.
In the nineteenth century, as Russia turned into an active
borrower on the international market of capitals, it had to somehow
respond to the expectations of solvency. Therefore, economic
conservatism further transformed the liberal idea of convertibility
into something associated with monarchy rather than a
constitutional right. These conservative financial ideas that combined
autocracy with the concept of a monetary standard were original and
not seen elsewhere in Europe. While liberals envisioned an
independent bank that on behalf of the people held the reserve and
ensured convertibility, conservatives considered it a royal asset that
was meant to compensate, in the eyes of Russia’s creditors, for the
lack of constitutional guarantees. If, as political scientist Stefan Eich
has argued, money “can help to create and maintain the
precondition for . . . democratic politics,” it can also work in the
opposite way.7 The Russian monetary system was designed to
maintain autocracy.
Having rejected “Western” notions of good currency that were
considered incompatible with the monarchal doctrine, the Russian
imperial government invented its own vision of economic success
and financial stability that matched the political principles of the
autocratic state. After all, if political stability means the absence of
revolutions, from this point of view, Russia until 1905 looked like an
oasis of tranquility. Of course, this tranquility was misleading and
could only be achieved through political repressions and censorship.
In finance, conservative stabilization assumed fixing the ruble’s rate
and preventing its fluctuation. But, similar to the visibility of political
order that concealed widespread discontent, this stability of money
was to a great extent maintained with the help of political and
administrative measures. The Russian ruble was “fixed” on the silver
standard in 1839, meaning that one paper credit ruble was
equivalent to a silver ruble, and it switched to gold in 1897. Both
reforms assumed an increase in bureaucratic surveillance over
commercial activity and were predicated on the centralization of
state power. In the mindset of the imperial administrators, the threat
of instability came from the unpredictable and unruly market that
was associated with speculation and the perils of bankruptcy and
ruin. Of course, the government did not attempt to completely
paralyze commercial activity and credit networks. But, while business
and commerce were expected to develop, money had to remain
solely within the purview of the state.
These attempts to destroy the influence of the market while
aspiring for economic growth may seem staggering. After all, isn’t
money one of its key components? Historians of money have by now
dismantled the myth of money’s emergence from trade and
exchange, and the origin story of the Russian paper ruble gives
further evidence of money being created rather than naturally born.8
Yet although the state claimed its monopoly on the production of
money, it could not fully control the economic behavior of society
and its attitude toward the ruble. To the chagrin of Russian
administrators, when the ruble’s rate was unstable, people invented
their own alternative measures of account, such as the “coin ruble”
of the 1830s and the “bread rubles” of the Civil War. And if the
government failed to supply the market with notes or coins that
were in high demand, local communities started printing their own
marks to compensate for the deficit of cash.
But the most apparent constraint on the state’s ability to control
the ruble was its constantly fluctuating value. The problem of rate
emerged simultaneously with the appearance of the assignats, and it
represented more than a strictly economic issue. The ruble’s rate, as
much as it represented the projection of Russia’s commercial activity,
was seen as a reflection of Russia’s geopolitical standing or, more
generally, Russia’s civilizational inferiority or superiority. Throughout
the nineteenth century, debates over how to interpret the rate
continued. The ruble’s falling rate affected the ability to buy
imported commodities that, along with the introduction of European
ideas, symbolized the Westernization of Russian elites. After the
abolition of serfdom and the removal of most restrictions on credit
and investment activities, Russian society plunged into the new
realities of capitalism, and the ruble’s rate turned into one of the key
parameters of everyday life. However, the majority of Russia’s
peasant population did not consume imported goods or buy shares,
and nationalists stressed this while trying to present the ruble’s rate
as a form of Russia’s dependence on the West. Economic factors,
such as the revenue from the export of grain or the costs of paying
for foreign loans, mattered, but the rate was not exclusively a
financial category. When Russia’s relations with the European great
powers were especially frayed after the Russo-Turkish War (1877–
78) and the Berlin Congress, the government pretended that it
ignored the falling rate, considering the ruble’s demise in the wake
of Russia’s victory a humiliation. A few years later, the situation was
reversed. The same people who had suggested measuring the
ruble’s value in pounds of wheat bread instead of francs or pence
declared that the low rate of the ruble was an assault on the
emperor’s honor. Economists were also trying to figure out which
factors—the amount of printed money, Russia’s trade balance, the
size of its foreign credit obligations, or the successes of Russian
army on the battlefields—affected the ruble’s standing.
Conversations about rate, convertibility, or the authenticity of
money often revealed preoccupations with ethical and ideological
matters and fundamental issues of honor, dignity, and trust. When
Catherine the Great vouched for the convertibility of assignats and
pledged to preserve their value, she endorsed the perception of
rubles as the ruler’s promissory notes. The promise of exchange for
specie printed on each assignat and, later, credit ruble enhanced this
connection; when the assignat’s rate fell, writers lamented the
“humbled” state of the ruble, referring to the dual meaning of the
word dostoinstvo as both dignity and nominal value. The honor
argument appeared in different contexts and meanings. In 1862, for
example, the government, with inadequate preparation, rushed to
resume the exchange of paper rubles for gold, referring to its duty to
fulfill the promises of the deceased tsar (Nicholas I). However, in
1876, on the eve of the Russo-Turkish War, nationalists argued that
the honor of protecting the Slavs from the Ottoman Turks was more
important than the dishonor of the ruble’s falling rate. In 1896, when
news of the projected devaluation of the ruble got into the press,
critics of the reform characterized it as a violation of the honor code,
comparing the government to an untrustworthy merchant. The
ruble, which is supposed to be neutral and fungible, often appeared
in an anthropomorphic form—as a person, with soul, honors, and
dignity. The “honor” arguments especially dominated the
conservative discourse. Nationalist critics of political economy offered
a heavily romanticized vision of monetary relations, blaming liberal
economists for their heartless, mechanical approach to money. True,
the liberal version of trust stressed transparency and control,
science, and evidence, which offended the sensibilities of their
opponents.
What appears important in the context of the ruble’s story is that
monetary ideology and patterns of financial policy were always
embedded in larger systems of ethics, culture, epistemology, and
Another random document with
no related content on Scribd:
Ze had er nooit over gepraat, dat ze dien avond chocola van Eduard
had gekregen, maar nu vertelde ze 't opeens.

"Heb jij chocola?" vroeg Piet verbaasd. "Kom, haal ze dan eens
gauw, ouwe jongen, ik verga van de honger!"

Eduard aarzelde even. Al een paar keer had hij zelf de doos mee
naar beneden willen nemen, maar telkens had hij ze toch nog maar
wat langer willen bewaren, en 't kwam hem nu eigenlijk een beetje
overvallen. Heel veel zin had hij niet om de doos te gaan halen,
maar toen de kleintjes ook begonnen te bedelen en beweerden dat
ze zoo vreeselijk veel trek in een heel klein stukje chocola hadden,
stond hij toch op om naar boven te gaan.

Hij had er wel voldoening van, want de flikken werden met veel
smaak verorberd, en ze vroegen dadelijk: "krijgen we er nog een?"

Bep presenteerde, en Piet hield de doos bij zich toen ze hem die
aangaf. — "Hij staat hier heel veilig!" antwoordde hij op een
ongerusten blik van Eduard.

"Geef hem toch maar hier!" vond Eduard, maar Piet zei: "Dank je
wel, dan krijgen we niks meer! Wees maar niet benauwd, hoor, we
zullen eerlijk [a266] deelen!" En toen Eduard nog bleef protesteeren:
"Kerel, ben je gek! He, je lijkt wel zoo'n ouwe theetante! Maak toch
niet zoo'n herrie om niks!"

Stijf kneep Eduard zijn lippen op elkaar en hij bleef zwijgen, ook
toen Piet aan het uitdeelen ging; "vang Hannie!" klonk het van de
kast, "vang Tom!" De flikken vlogen door de kamer, en telkens ging
er een luid gelach op als er een mis ving en de flik ergens op den
grond terecht kwam. — Vies waren ze er toch niet van.

"Vang, Eduardje!"

Eduard deed alsof hij 't niet hoorde. Even bleef 't stil in de kamer,
toen zei Lineke half hard: "Hij is kwaad."
 "Da's niks," oordeelde Piet, "moet ie maar weer goed worden ook.
— We zullen er een voor hem bewaren." Hij legde een flik naast zich
op de kast. "Nou jongens, hier is de laatste! Die is voor Broer, omdat
hij de jongste is. Vang Broer!"

Strak bleef Eduard in zijn boek kijken, maar van wat er in stond
bleven zijn gedachten oneindig ver verwijderd. Een machtelooze
woede voelde hij in zich opkomen tegen Piet, die daar van zijn
chocola zat uit te deelen, uit de doos die hij van Vader had
gekregen. O, hij zou hem tusschen zijn vingers willen hebben om
hem fijn te knijpen, die Piet, die daar lachend en bluffend op de kast
zat, en die door de anderen nog toegejuicht werd ook! Eduard nam
zijn potlood op en kneep daar zoo hard in dat het bijna
[a267] tusschen zijn vingers uitglipte en zijn nagels wit werden. Hij
wilde, hij moest zich goed houden!

Opeens keek hij weer naar de kast. Waar was de doos? Die wilde
hij tenminste terug hebben!

Piet zat er mee te ballen, gooide het ding telkens tegen 't plafond
en ving het dan weer op.

"Geef hier m'n doos!" klonk het schor.

Piet keek even op, lachte eens, gooide de doos nog een paar keer
in de hoogte, hield toen op, haalde zijn mes uit zijn zak, en zei: "We
zullen er een mooie inscriptie opzetten. 'Wie geeft wat hij heeft is
waard dat hij leeft', of zoo iets, of weten jullie soms iets mooiers? Dat
wordt dan een blijvende herinnering aan deze groote dag!" en Piet
zette de punt van zijn mes in het deksel.

Op dit oogenblik voelde Eduard zich razend worden. Zijn gezicht

was bleek van woede toen hij driftig opstond, naar de kast ging, en
uit alle macht in Piets been begon te knijpen. "Blijf er af!"
schreeuwde hij, "geef nou op!"

Piet schopte terug. "Ben je dol!" gilde hij, "schei uit zeg! Laat m'n
been los!"
 Maar toen Eduard door bleef knijpen, aldoor roepend dat hij zijn
doos terug wilde hebben, smeet Piet opeens het ongeluksding naar
het andere eind van de kamer; toen liet hij zich van de kast glijden
en gaf Eduard een klap in zijn gezicht. — Even later rolden de
jongens vechtend over den grond, overal stompend waar ze den
ander maar raken konden en telkens [a268] worstelend om los te
komen; bijna had Piet zijn neefje al onder gehad, maar doldriftig en
hijgend wrong Eduard zijn arm los en weer stompte hij Piet zoo hard
mogelijk.

Angstig en verschrikt stonden de anderen er om heen. De heele

kokerij was vergeten, met groote oogen keken ze naar de vechtende
jongens op den grond, en half huilend vroeg Lineke om nu toch
alsjeblieft op te houden; de kleintjes gilden, en met een stemmetje
dat trilde van angst riep Bep: "Paatje! Kom toch gauw! Ze vechten
zoo vreeselijk! Pa! Maatje!"

En opeens stond de Kapitein, die in zijn studeerkamer 't lawaai al

gehoord had, naast ze. Haastig duwde hij Bep en Broertje op zij. —
"Onmiddellijk ophouden!" commandeerde hij, en plotseling voelden
de vechtende jongens zich stevig beetgepakt en van elkaar
getrokken. De Kapitein zag rood van verontwaardiging, en de twee
vechtersbazen ieder bij een arm vasthoudend schudde hij ze hevig
door elkaar.

"Ellendige jongens!" riep hij, "dat gezanik altijd! Allo, de kamer uit!
Jij naar mijn kamer en jij kunt naar je slaapkamer gaan! Ingerukt
marsch!"

"M'n doos!" huilde Eduard, "ik moet m'n doos hebben!"

"Wat doos! Vooruit, opgemarcheerd! En gauw een beetje!"

En Eduard voelde hoe hij weer bij zijn arm gepakt en de kamer
uitgezet werd; hij liep de trap op, [a269] naar zijn kamertje, en met
een harden slag gooide hij de deur achter zich dicht; toen liet hij zich
voorover op zijn bed vallen en huilde, alsof hij nooit weer zou kunnen
ophouden.
 "'k Wou dat ik dood was!" snikte hij, "'k wou dat ik dood was!
Niemand houdt van me!" En aldoor kwamen er maar weer nieuwe
tranen, zoodat zijn kussen heelemaal nat werd en zijn oogen pijn
deden en zijn voorhoofd gloeide.

En heel zacht, heel droevig klonk het: "Vader!"

Fluitend kwam iemand de trap op. Eduard hoorde de voetstappen

zijn deur langs komen en naar de kamer van Hugo en Piet gaan. Hij
lichtte zijn hoofd op en luisterde. Zeker was 't Hugo, die na de
cricketvergadering naar boven ging. Als hij maar niet hier kwam!
Eduard voelde 't in zijn keel kloppen. Zou hij weten van 't vechten?

Maar wat kon 't hem ook eigenlijk schelen? Ze wisten 't verder
immers toch allemaal! Och, was hij maar dood! En weer duwde hij
zijn gezicht in 't kussen. — Maar toch hoorde hij hoe Hugo op de
andere kamer bleef rondscharrelen, aldoor fluitend, hoe hij eindelijk
iets liet vallen, — toen hield het fluiten op, Eduard hoorde iets
mompelen, en duidelijk verstaanbaar klonk het: "Zeg Ee, ben jij daar
soms? Heb jij onze lucifers?" — Eduard hield zich stil; met
ingehouden adem bleef hij luisteren. Weer hoorde [a270] hij de
voetstappen over 't portaaltje gaan en de knop van de deur werd
omgedraaid; — Hugo kwam binnen.

Hevig verschrikt zat Eduard opeens overeind en keek zijn neef aan.
— Hugo was blijven staan, zijn hand nog aan de deurknop, en
staarde in stomme verbazing naar Eduards behuild gezicht.

"Wat heb jij?" vroeg hij toen.

Maar Eduard gaf geen antwoord en drukte alleen zijn mouw tegen
zijn oogen.

Hugo deed de deur dicht, en een beetje ongerust begon hij weer:
"Wat is er in vredesnaam gebeurd?"
 "Och niks," barstte Eduard opeens los — "ga maar weg — we
hebben gevochten —" hij snikte het weer uit.

"Wie hebben gevochten?"

"Piet en ik." —

"En huil je daarom zoo?"

Er kwam geen antwoord meer.

"Kom, daar moet je je niet zoo dik over maken, ben je mal! Wie
huilt er nou om een beetje vechten? Kom, sta op, en drink eens wat,
en wasch je gezicht een beetje, dat zal je opfrisschen! Zoo meteen
gaan we koffiedrinken — je moet net doen of er niks gebeurd is!"

En Hugo schonk water in de kom en trok zijn neefje bij zijn arm
naar de waschtafel toe. "Vooruit," zei hij, "wasch je nou en begin nou
niet weer!"

Toen nam hij de lucifers van de tafel en ging naar zijn eigen kamer.
—

[a271]
 XV.
"Hup jongens! naar het hol van de Manahawaas!" riep van Merlen,
een van Piets vrienden. — De lange beraadslagingen begonnen
hem te vervelen, en midden in een fraaie toespraak van Wouters
had hij er opeens genoeg van gekregen; zonder naar het slot te
luisteren stoof hij door de openstaande tuindeur naar buiten. —
Joelend en schreeuwend holde de heele jongensbende hem
achterna, naar het verste gedeelte van den tuin, waar de
Manahawaas kampeerden. —

Het hol was een groote kuil, zoowat twee meter lang en breed, en
zoo diep dat Tommy er juist in kon staan zonder dat zijn hoofd boven
de rand uitstak. Maar dit was pas 't begin, 't moest nog veel dieper
worden, en daarom hadden de Manahawaas zich op dezen
zonnigen Zaterdagmiddag in 't midden van Mei al om één uur
vereenigd bij de Verheys, met het plan nu eens hard aan 't werk te
gaan.

De club van de Manahawaas bestond uit negen leden. Hugo was

president, maar omdat hij 's Zaterdagmiddags altijd gymnastiekles
had, was Wouters [a274] nu met het oppertoezicht belast. De andere
leden waren van Merlen, Tersteeg, Piet, Eduard, Tommy met zijn
vrind Holdert en Broertje, die ook al dapper zijn best deed. Hij had
zoo verschrikkelijk graag met de groote jongens mee willen spelen
en hij had er zóó om gebedeld dat ze hem eindelijk maar als jongste
lid hadden aangenomen. Hij mocht nu 's morgens als ze allemaal
naar school waren het hol bewaken.

Van Merlen en Tersteeg zaten allebei in Piets klas.

"Schreeuw jullie nou zoo niet!" riep Wouters eindelijk, toen ze om

het hol heenstonden en weer allemaal tegelijk aan 't beweren waren,
"laten we nou liever aan 't werk gaan!" en tegen Tommy: "kleine
Verhey, haal jij nou eens gauw de schoppen!"
 Tommy ging naar 't schuurtje, en Wouters vervolgde: "We zullen
om de beurt een half uur werken; eerst Tersteeg en ik, en dan
kunnen kleine Verhey en Holdert helpen, en dan kun jullie drieën
straks een half uur graven."

Ze hadden natuurlijk niet geluisterd, en Wouters moest zijn voorstel

nog een paar keer herhalen voordat ze er allemaal achter waren.

Toen daalde de eerste ploeg langs het laddertje in den kuil af en

het werk begon. —

Wouters en Tersteeg waren aan 't uitdiepen, en Tommy en kleine

Holdert hielden zich bezig met telkens het uitgegraven zand in
emmers naar boven te dragen.

"Nu jij de wacht houden en 'werda' roepen als [a275] er iemand

aankomt!" zei van Merlen tegen Broertje, knipoogend tegen Eduard
en Piet.

"Wat moet ik roepen?" vroeg Broer, die van 't woord "werda" nooit
gehoord had, en innerlijk doodsbenauwd was dat hij iets niet goed
zou doen, en dat ze hem dan in den kuil zouden stoppen en 't
laddertje wegnemen.

"Werda!" herhaalde van Merlen lachend, en toen met groote

oogen: "Pas op als je 't vergeet, hoor!"

Broer knikte, en bleef met een ernstig gezichtje den tuin inkijken;
van Merlen slungelde weg en ging een eindje van den kuil af languit
in 't gras liggen, zijn armen onder zijn hoofd.

Eduard en Piet hadden 't zich er ook al gemakkelijk gemaakt en

lagen zoo lui mogelijk van hun rust te genieten.

"'t Is warm!" merkte van Merlen op.

"Wat je zegt!" zei Piet gapend, en Eduard zuchtte: "Straks zullen

we 't nog wel warmer krijgen!"
 Even zwegen de drie jongens. Toen ging Piet opeens overeind
zitten, sloeg zijn handen om zijn knieën en zei: "Lui, ik heb een fijn
plan!"

"Vertel op!" verzocht Eduard.

En Piet ging vol vuur door: "Een eindje van dien kuil af, een meter
of vier, aan de andere kant bij de schutting maken we nog een kuil,
zoowat even groot als deze en even diep, en die twee [a276] kuilen
verbinden we door een onderaardsche gang."

"Dan mogen we wel aardig diep graven," vond van Merlen, "anders
zakt het heele zaakje in."

"Nou, dan gráven we diep!" zei Piet, op een toon alsof hij dat in 't
minst geen bezwaar vond.

"Ik weet nog wat leuks," zei Eduard, "we timmeren allerlei planken
aan elkaar, en die leggen we over de kuil heen, en dan bedekken we
alles met graszoden, dan kan geen mensch ons hol vinden. Fijn,
man!"

"Maar waar halen we graszoden vandaan?" vroeg van Merlen, "hier

in de tuin is zooveel gras niet."

"Nou, dan halen we ze uit het bosch!" bedacht Eduard.

"Dat kan," stemde van Merlen toe; "nou, 't lijkt me wel moppig."

En Piet vroeg: "Hoe diep zouden we eigenlijk kunnen graven voor

we water vinden? Weet jij dat, van Merlen?"

"'k Denk een meter of zes," zei van Merlen, die er eigenlijk niet het
minste begrip van had. "Of misschien wel tien, de grond is hier nogal
droog."

"Werda!" riep Broer, en toen ze naar hem keken zagen ze dat de

kleine jongen naar de schutting wees, waar 't lachende gezicht van
Kees Beekman bovenuit kwam kijken.
 "Goeiemiddag!" riep Piet.

[a277] "Ook goeiemiddag!" antwoordde Kees, "mag ik meespelen,

zeg?"

"Zeker!" vond Piet, "als je je zuster tenminste niet meebrengt!" En

van Merlen vroeg zachtjes aan Eduard, die 't dichtst bij hem zat:
"zeg Kerner, hoe heet dat joch?"

"Kees Beekman," antwoordde Eduard even zacht, en harder tegen

Kees: "Waar sta je op, zeg?"

"Op m'n stelten," zei Kees, "en Hannie heeft pianoles dus die komt
niet. Wat voeren jullie eigenlijk uit?"

"O," lachte van Merlen, "ik doe niks en Verhey helpt me en Kerner
kijkt er naar."

Kees gaf geen antwoord, bleef kijken en lachte.

"Kom," zei Eduard opstaande en zich uitrekkend, "we zullen je

eens over de schutting hijschen. Werk je nou eerst maar naar boven,
dan zullen we je aan deze kant naar beneden trekken."

Piet en van Merlen bleven er lachend naar kijken hoe Kees zich
inspande om zichzelf op te hijschen. Eindelijk zat hij bovenop de
schutting en zwaaide zijn beenen er overheen.

"Ziezoo!" riep van Merlen opstaande, "nu ieder aan een been
trekken, Kerner, dan zul je eens zien hoe gauw hij beneden is!"

Lachend en gillend trok Kees zijn beenen weer op, en proestend

bleven van Merlen en Eduard beneden staan om telkens weer naar
Kees z'n schoenen te grijpen zoodra die in hun bereik kwamen.
Krampachtig [a278] klemde Kees zich aan de schutting vast, telkens
schoppend naar de twee jongens, die dolle pret hadden om zijn
benauwd gezicht.
 "Blijf af nou!" riep Kees, en "kom dan toch ook!" moedigde van
Merlen aan terwijl Eduard weer naar de schoen greep; maar 't kwam
deze keer anders uit dan hij gedacht had, want Kees had ongemerkt
het riempje van zijn schoen losgemaakt en Eduard duikelde
achterover, de schoen in zijn hand houdend. Een oogenblik keken
de jongens verbluft rond, en Kees zag kans, zich haastig naar
beneden te laten glijden. Maar 't ging niet zoo gauw of Eduard was
weer opgestaan en holde met den schoen den tuin door.
Onmiddellijk zette Kees 't ook op een loopen, Eduard achterna, en
telkens roepend: "M'n schoen! Geef op nou!"

Eindelijk liet Eduard zich hijgend in 't gras vallen en gooide Kees
den schoen toe. "Daar heb je 'm!" riep hij, "ik stik!"

"Ik ook!" zei Kees, en lachend stak hij zijn voet vooruit om te laten
zien hoe aardig zijn teen door zijn kous kwam kijken.

"Moet je mijne zien!" blufte Tommy, -- want de vier anderen hadden

het werk gestaakt, -- en hij bukte zich om zijn schoen uit te trekken.

"Nou ja, we gelooven 't wel, laat maar zitten!" zei Piet haastig.

Tersteeg was de laatste die weer aan de oppervlakte der aarde

verscheen. Langzaam liep hij naar [a279] de anderen toe, gooide de
schop op den grond, veegde zijn voorhoofd af, en zuchtte: "Ziezoo,
de tijd van luieren is voor jullie voorbij, gaan jullie nu maar eens een
beetje graven, hoor!"

"Da's goed," antwoordde van Merlen, "Kees of hoe heet je, nou
mag je helpen! 't Is hier hard werken, snap je?"

"Zeker, ik snap 't heel goed!" zei Kees, "en dan ben jij zeker de
generaal, he?"

"Welnee!" zei van Merlen lachend, en met een geheimzinnig

gezicht: "Ik ben de Manahawa Snelvoet!"
 De tweede ploeg daalde in het hol af en Piet inspecteerde de kuil.
"Jullie denkt ook 'liever lui dan moe,' er is zoowat niks aan gedaan!"
riep hij tegen de anderen, die zich op hun beurt in 't gras hadden
uitgestrekt.

"Wel ja! als je soms nog wat hebt?" riep Wouters terug; "geneer je
niet!" en "Compliment aan je kippen!" voegde Tersteeg er bij; nog
even hoorden de jongens in den kuil ze samen namopperen. "Hoor
ze schelden!" lachte Eduard.

Onder 't graven werd Kees ingelicht wat de club van de

Manahawaas eigenlijk beteekende, en natuurlijk was hij zóó verrukt
over 't idee van de geheimzinnige kelders en de toekomstige
strooptochten dat hij dadelijk ook lid wilde worden. "Mag ik?" vroeg
hij.

"Wel ja, van mijn part wel!" antwoordde Piet onverschillig, en van
Merlen zei dat hij 't ook goed [a280] vond, dat 't nieuwe lid straks dan
maar gedoopt moest worden. Dat hoorde er bij, en 't was meteen
lekker koel in die warmte. —

"Ja, dat hoort erbij!" herhaalde Piet, en hard riep hij: "Zeg, halen
jullie eens een emmer water, we moeten er een doopen!"

"Da's goed, dat wil ik wel doen!" antwoordde een hooge stem. Vier
hoofden kwamen nieuwsgierig boven den kuil uitkijken.

't Was Lineke, die met Bep aan was komen loopen. "Waar heb je
den emmer?" vroeg ze.

Eduard gaf een emmer aan en Lineke liep er mee naar de keuken.

De jongens hadden hun schoppen neergegooid en waren naar

boven geklommen om de doopplechtigheid te doen beginnen. "Vind
je 't niet griezelig?" vroeg Tommy aan Kees, maar Kees antwoordde
dat de heele dooperij hem zoo koud als een kip liet.
 "Wat 'n branie!" lachte Wouters, "wacht maar, jongetje, straks zul je
wel anders piepen!"

Lineke kwam met den emmer aansjouwen. 't Was zwaar, ze hijgde
er van, en van Merlen sprong ineens op en liep naar haar toe om 't
vrachtje van haar over te nemen. Eduard keek er verbaasd naar; dat
was nou iets waarover hij nooit gedacht zou hebben, en toch vond
hij 't erg aardig. —

"Nu mogen we verder toch wel mee blijven doen, he?" vroeg
Lineke onvoorzichtig.

"Dat kun je begrijpen!" antwoordde Wouters, [a281] "we zijn al met

meer dan genoeg!" en Piet voegde er bij, met zijn hoofd naar 't huis
wijzend: "Gaan jullie maar stil weer weg, we willen er geen kleine
meisjes bij hebben!"

"Ze zouden voor krijgsgevangenen kunnen dienen!" stelde

Tersteeg voor.

"Da's wat anders!" zei Wouters, "da's goed, dan stoppen we ze in

den kuil en nemen 't laddertje weg!" en met groote passen liep hij
naar Bep toe, die bij de rand van den kuil stond en aandachtig naar
beneden keek. Maar Lineke pakte haar zusje bij de hand. "Kom
mee, Bep!" zei ze met een minachtenden blik naar de jongens, "ze
willen niet met ons spelen, we zullen wat gaan schommelen!"

Zwijgend keken de Manahawaas de twee meisjes na, die zonder

om te kijken naar den schommel gingen, toen zei Eduard met een
kleur: "Wat 'n flauwe kerels zijn jullie, waarom mogen ze nou niet
meedoen?"

"Hoor hem!" hoonde Tersteeg, en Wouters snauwde kwaad: "Hou

je er buiten, jong kalf! Als je wat aan te merken hebt, ruk je maar uit!"
en tegen de anderen: "Ziezoo, nu zullen we met doopen beginnen,
kleine Verhey, haal jij eens een glas!"
 Eduard stopte zijn handen in zijn zakken, en tegen een boom
leunend bleef hij er naar kijken hoe ze Kees een glas water in zijn
gezicht gooiden en toen onder veel gelach het water gingen
"opdoopen" en elkaar kletsnat smeten. Even verder stond van
Merlen zijn fiets op te pompen.

[a283] Langzaam slenterde Eduard naar den schommel toe, waar

de nichtjes aan 't spelen waren, maar ze waren nog niet in de rechte
stemming, en Eduard was te veel uit zijn humeur om gezellig mee te
doen.

"Waar ga jij naar toe?" riep hij even later tegen van Merlen, die met
zijn fiets den tuin doorliep.

"Naar huis!" riep van Merlen terug, "'k heb om halfvier les!"

"Welke kant ga je?"

"Door 't bosch!"

"Wacht even, dan ga 'k mee!" van Merlen bleef staan, en Eduard
vervolgde haastig: "zet jullie ook je hoed op, in 't bosch kunnen we
veel leuker spelen dan hier bij dien vervelenden schommel!"

Tante Lina hoorde 't viertal de gang doorloopen en de voordeur

dichttrekken, maar ze liet ze maar stilletjes gaan, blij met haar
rustigen Zaterdagmiddag.

"Vond jij 't nou ook niet flauw?" vroeg Eduard aan van Merlen, toen
de meisjes even voor een winkel bleven staan.

Van Merlen haalde zijn schouders op. "Och, voor mijn part hadden
ze wel mee kunnen doen," zei hij, "maar als Wouters eenmaal zoo
iets in zijn hoofd haalt geeft het je toch niks om er wat tegen in te
brengen. Je bederft je eigen plezier en je wordt nog uitgescholden
op den koop toe. Hugo is een veel leukere president dan hij."
 "Hij heeft praats voor zes en 'n hoop lèf!" vulde Eduard aan, blij dat
hij eens op Wouters kon schelden.

[a284] "Nou!" van Merlen knikte veelbeteekenend, "en Piet en

Tersteeg doen hem alles na!"

In 't bosch zei van Merlen dat hij geen tijd meer had en door moest
trappen.

"Saluut!" riep hij, en Lineke haalde een bal uit haar zak en vroeg of
ze nu wat wilden gaan ballen.

"Hoedjebal!" zei Eduard, en met zijn hak trok hij een streep in 't
zand voor de lijn. —

Pas om halfvijf gingen ze naar huis toe, rood en warm van het
harde loopen, en Lineke legde de bloemen die ze geplukt had even
in 't gras om haar hoed op te zetten. —

"Komen jullie eens hier!" riep Bep, die al vooruit geloopen was, en
toen Eduard en Lineke bij haar stonden: "Kijk, een vogeltje!"

Ze bogen zich er alle drie over heen, en Eduard ging er bij op zijn
knie liggen en nam 't voorzichtig op. "'t Is dood!" zei hij.

Nieuwsgierig keken Bep en Lineke er naar. "Nee," riep Lineke, "'t is

niet dood, kijk maar, 't beweegt zijn pootje!"

Opeens begon 't vogeltje angstig te piepen.

"'t Is zeker uit 't nest gevallen," zei Eduard, "'t is nog een jong
vogeltje, zie je wel?" en zacht streek hij met zijn vinger over 't kopje.

"'t Piept zeker zoo om zijn vader en moeder," fluisterde Bep; "arm
klein vogeltje!" en Lineke [a285] vroeg: "Toe Edu, laten we 't mee
naar huis nemen, dan kunnen we 't frisch water en eten geven, hier
gaat het zeker dood!"
 Eduard was opgestaan; nog steeds hield hij 't vogeltje zijn in zijn
hand. "Ik vind 't natuurlijk goed om 't mee te nemen," zei hij, "maar
hoe krijgen we 't thuis?" en tegen Lineke: "wil jij 't dragen, zeg?"

[a288] Lineke strekte haar hand uit, maar trok die haastig terug.
"Doe jij 't maar liever," vroeg ze, "je houdt het nu óók zoo voorzichtig
vast!"

Eduard ging naar 't pad terug en Bep en Lineke kwamen ieder aan
een kant naast hem loopen, telkens naar 't vogeltje kijkend. 't Piepte
nu niet meer, stil lag 't in Eduards hand, en met angstige, verschrikte
oogjes keek het rond.

"Zielig klein dier!" zei Lineke medelijdend, en Bep vroeg nog eens:
"Knijp je 't vooral niet, Eetje?"

Eduard schudde van nee, en langzaam ging het naar huis. —

"Kinderen, waar hebben jullie toch gezeten?" vroeg Tante Lina,

toen ze eindelijk thuis waren.

"In 't bosch, Tante!" antwoordde Eduard, en Lineke legde uit: "We
hebben een klein vogeltje gevonden, Ma, en nu wilden we het in een
sigarenkistje met gras leggen en dan wat brood en melk om het te
voeren, en ...."

"Ja, 't is goed," viel Tante Lina in de rede, "ga je gang, maar niet in
de huiskamer alsjeblieft, breng 't maar in 't schuurtje."
 [a289]

XVI.
Met een voldaan gevoel legde Eduard zijn viool in de vioolkist.
Heerlijk vroeg was 't, nog geen acht uur, en hij had al drie kwartier
gestudeerd. De etude ging goed, en 't menuet speelde hij ook bijna
zonder fouten.

Eduard was 't eerst van allemaal naar beneden gegaan

vanmorgen; terwijl hij aan 't studeeren was had hij de anderen
langzamerhand ook hooren komen, maar ze hadden hem niet
gestoord, en vlijtig had hij doorgespeeld, drie kwartier lang. Nu naar
de huiskamer, en kijken waar ze allemaal zaten!

Maar hij vond er niemand; 't ontbijt stond klaar en 't theewater
suisde gezellig, en hij wilde juist den tuin inloopen om eens te kijken
of ze daar soms waren toen Tante Lina en Hugo binnen kwamen.

"Wel Edu, wat ben jij matineus!" zei Tante Lina, "'k wist niet wat ons
overkwam toen we daar met vioolspel gewekt werden!"

"'k Was zoo vroeg wakker," vertelde Eduard, "en toen ben 'k maar
opgestaan ook!"

[a292] Tante Lina begon boterhammen te snijden, en Hugo

plaagde: "Ja, ja, als luie menschen vlug worden ...."

"Nou, ik vind me zelf gewoonlijk toch niet zoo heel erg lui," merkte
Eduard op; "vindt u wel, Tante?"

"Nee, niet zoo héél erg," lachte Tante Lina, de thee opschenkend;
"kijk eens wat op je bord ligt, Edu!"

Eduard keek nieuwsgierig naar zijn bord en nam de briefkaart op.

 "Van Vader," zei hij, toen hij Vaders bekende letters op het adres
ontdekte, en dadelijk draaide hij de kaart om en begon te lezen.

"Beste jongen,

Als je deze kaart krijgt zit ik alweer midden op zee en duurt het niet
lang meer of ik ben weer bij je. In 't eind van de volgende week ga ik
weer aan boord, en ik begin er erg naar te verlangen om weer thuis
te zijn. Wat zullen we elkaar veel te vertellen hebben, he Pepi?
Gisteren heb ik je brief gekregen waarin je schreef over 't
comediespelen op zolder. Je kunt gezellig vertellen, hoor! Veel
groeten van Vader. —

"Vader schrijft dat Vader gauw thuiskomt!" zei Eduard opkijkend, en

tegen Oom Tom, die ook beneden gekomen was: "Weet u, wanneer
Vader nu precies hier kan zijn, Oom?"

[a293] "Precies weet ik 't niet," antwoordde de Kapitein, "de

aankomst van de booten verschilt wel eens een paar dagen, maar
als 't een beetje wil zullen we je Vader over een week of twee wel
zien verschijnen, denk ik."

"Vandaag over twee weken? Dus op een Donderdag?"

"Ja hoor, ik kan er geen eed op doen," lachte Oom Tom, "ik ben
geen orakel!" en 't ochtendblad opnemend: "als je nu nog wilt dat je
Vader in Genua een brief vindt moet je met schrijven niet al te lang
meer wachten!"

Eduard knikte, en Tante Lina vroeg: "Heeft Vader nog iets nieuws te
vertellen, Edu?"

"Nee Tante, niets nieuws." Even keek hij nog naar wat Vader
geschreven had, toen gaf hij de briefkaart aan Tante Lina en zei: "U
mag 't wel lezen als u wilt." En strak bleef hij Tante Lina aankijken tot
zij de briefkaart gelezen had en hem zonder iets te zeggen aan
Eduard teruggaf. —
 "We zullen Edu missen," merkte ze even later op. —

"Komen jullie ontbijten?" riep Hugo tegen de kleintjes, en toen ze 't

niet schenen te hooren liep hij zelf ook den tuin in en herhaalde, wat
harder nu "Komen jullie ontbijten, zeg?"

Nu kreeg hij antwoord, en langzaam kwamen ze opdagen. Alleen

Broertje sprong en kraaide even vroolijk als gewoonlijk, de andere
drie keken stil voor zich uit, en 't eerste wat Lineke zei toen ze
binnenkwam was: "O Edu, Hansje is dood!"

[a294] Eduards prettige stemming verdween opeens; "wat?" vroeg

hij verschrikt, en Tommy zei nog eens na wat zijn zusje zooeven
gezegd had: "Hansje is dood."

Hansje was 't vogeltje, dat ze Zaterdagmiddag in 't bosch gevonden

hadden. Vier dagen lang was 't nog blijven leven, ze hadden 't in een
leeg sigarenkistje gezet met wat frisch gras en 't mooiste dekentje uit
Beps poppenwieltje, en ze hadden 't gevoerd met in melk geweekt
wittebrood. Maar toen ze vanmorgen kwamen kijken had Hansje niet
gepiept of zijn bekje open gedaan; heel stil was hij op 't gras in 't
kistje blijven liggen, zonder zich te bewegen, en toen Lineke hem
opnam was hij al heelemaal stijf.

Lineke deed 't heele verhaal met een treurig gezichtje.

"'t Is jammer," vond Tante Lina; "jullie hadt het ook maar liever in 't
bosch moeten laten, dan waren de oude vogels het misschien wel
komen voeren; melk en wittebrood is geen geschikt eten voor een
vogeltje."

"Denkt u dat 't dan niet dood gegaan zou zijn?" vroeg Tommy.

"Lieve jongen, dat weet ik toch niet!" antwoordde zijn Moeder.

De deur ging open en Piet kwam binnen. Hij had zich verslapen
vanmorgen, en Oom Tom keek van zijn courant op en zei: "'k Zou
nog een beetje later beneden komen als 'k jou was!"
 "'k Werd zoo laat wakker," verontschuldigde Piet [a295] zich, en hij
begon aan zijn boterhammen; "wat zetten jullie allemaal tragische
gezichten, wat is er voor narigheid gebeurd?"

"Hansje is dood," vertelde Bep.

Piet begon te lachen. "Zoo, is dat halfdooie beest eindelijk

gecrepeerd," zei hij, "da's wel de moeite waard om zoo'n
doodgraverssmoel ...."

Een hevige vuistslag op de tafel deed de kopjes rinkelen en

verschrikt knipte Bep met haar oogen.

Piet zweeg plotseling.

"Alsjeblieft!!" barstte de Kapitein nijdig uit, "zulke taal kun je voor je

houden, begrijp je! Die verkies ik hier niet te hooren, van jou niet en
van niemand anders!"

Onverschillig haalde Piet zijn schouders op, maar hij zei niets meer,
en op de klok kijkend begon hij te eten met een haast alsof hij
minstens uitgehongerd was. Toen dronk hij zijn glas melk leeg, stond
op, riep bij de deur "saluut!" dat voor iedereen bestemd scheen die
er naar wilde luisteren, en vertrok. De Kapitein riep hem terug, maar
Piet hoorde 't niet of deed alsof hij 't niet hoorde, en juist op het
oogenblik dat Oom Tom de huiskamerdeur opende werd de voordeur
door zijn zoon dichtgetrokken.

Met een gezicht dat niet veel goeds voorspelde ging de Kapitein
weer in de courant zitten kijken.

Hugo begon zijn boeken bij elkaar te zoeken en ook de anderen

maakten aanstalten om naar school te gaan.

[a296] "Moet Hansje daar nu maar zoo in dat kistje blijven liggen?"
vroeg Bep, en Lineke antwoordde: "We zullen hem begraven,
tusschen twaalf en twee, dan help je immers, Edu?"