मी मन आहे

अनु मिणका
नं. तावना
1. लेखकािवषयी
2. िस व ा
3. लेखकाचं मनोगत
4. कॉपीराइट पेज

नं. िवषय
01. माझी ओळख
02. माझं अि त व
03. माझे उप व
04. माझी संरचना
05. मा या श ची क ं
06. माझे इतरांशी असलेले संबंध
07. मला दडप यामुळे होणारे दु प रणाम
08. दुःख आिण चंता दूर कर याचे उपाय
09. वतमान
10. ि मव
11. यूनगंड
12. इ हॉ वमट
13. अपे ा
14. सफलतेचं सारसू
15. इं टेिलज स
16. ए टि हटी
17. कॉ सं ेशन
18. मह वाकां ा कमी करा
19. आ मिवश्वास
20. संतोष
21. सार
 लेखकािवषयी

दीप ि वेदी हे यातनाम लेखक व व े असून आ याि मक-मानस-

वहारािवषयीचे अ णी त आहेत. ते अ यंत सव ापी अशा दृि कोनातून िन वळ
िलिहतच नाहीत तर िविभ िवषयांवर ाखानेही देतात. यांचे सवात मोठे वैिश हे
क यां या पु तकां या वाचनाने तसेच यांची ा याने िन वळ ऐक याने एखा ा
म ये आमूला सकारा मक प रवतन घडू न येत.े आप या या काया ारे यांनी
आजवर हजारो लोकांना यश आिण आनंदाचा माग दाखिवला आहे.
आप या या काया ारे दीप ि वेदी यांनी िनसग, याचे िनयम व आचरण,
याची सायकोलॉजी व याचा मानवी जीवनावर होणारा प रणाम यांिवषयी सखोल
चचा के ली आहे. जीवनाचे कोणतेही अंग यां या िलखाणातून वगळले गेलेले नाही.
मानवी जीवनातील ब तांश दु:ख आिण अपयश यां या मुळाशी सायकोलॉजीचे अपुरे
ान व अपुरी समज हेच कारण आहे असे ते सांगतात. जीवनातील खोलवर दडले या
असं य बाब ना पश कर याब ल ते यात आहेत. यां या अ यंत वाही व सहजसो या
अशा मांडणीमुळे कु ठ याच कार या सं द धतेला वाव राहात नाही.
‘मानवी जीवनािवषयी सवािधक ा याने’ दे याचा िव म यां याच
नावावर असून मनु यजीवनातील िविवध व गुंतागुंती या सायकोलॉजीवरील यांची
पकड यातून ल ात येत.े यां या या िव माची न द ‘एिशया बुक ऑफ रे कॉ स’ आिण
‘इं िडया बुक ऑफ रे कॉ स’म ये झाली आहे. याखेरीज, ‘भगव ीते’िवषयी सवािधक
ा याने दे याचा िव मही यांनी के ला असून ‘एिशया बुक ऑफ रे कॉ स’ आिण ‘इं िडया
बुक ऑफ रे कॉ स’म ये याचीही न द आहे. अव या 58 दवसांत यांनी गीतेवर 168
तास, 28 िमिनटे व 50 सेकंद इतक दीघ चचा के ली आहे. ही सारी ा याने भारतात
य उपि थत ो यांसमोर दली गेली आहेत. याखेरीज भगव ीता आिण ताओ ते
चंग या सायकोलॉिजकल पैलूंसंदभात के ले या कामाब ल युके या व ड रे कॉ स
युिन ह सटीने दीप ि वेदी यांना मानद डॉ टरे टही बहाल के ली आहे.
िलखाण व ा याने यांतील यांची वैिश पूण अशी आ याि मक-
मानसशा ीय भाषा व अिभ यांचा वाचक तसेच ो यां या मनांवर णात भाव
पडू लागतो. यामुळेच दीप ि वेदी हे या े ातील मा यवर त ठरले आहेत.
------------------------------------------------
 यां यािवषयी अिधक जाणून घे यासाठी या वेबसाइटला भेट ा:
www.deeptrivedi.com

दीप ि वेदी - िस व ा

आ याि मक-मानस- वहाराशी संबंिधत एखादा िवषय दीप ि वेदी इत या

वाही, सहजसो या भाषेत आिण भावी अिभ तून मांडतात क समोर या
म ये त णी बदल घडू लागतो. िन वळ यांची ा याने ऐकू न हजारो लोकांम ये
प रवतन आले आहे. यामुळेच यांना आ याि मक-मानस वहाराचे अ णी हटले जाते.
‘मानवी जीवनाब लची सवािधक ा याने’ दे याचा िव म
दीप ि वेदी यां या नावावर एिशया बुक ऑफ रे कॉ सम ये न दला गेला आहे.
दीप ि वेदी, ‘मानवी जीवनािवषयीची सवािधक ा याने’ देणारे
रा ीय िव म धारक, इं िडया बुक ऑफ रे कॉ सम ये न द
दीप ि वेदी जीवनाशी संबंिधत येक गो ीवर काशझोत टाकतात. मानवी
जीवनाशी िनगिडत अशी कोणतीही बाब नाही िजला यांनी अ ाप पश के ला नसेल.
यांनी पुढील अनेकिवध िवषयांवर ा याने दली आहेत :

* िनसगिनयम
* मन
* मदू
* अहंकार
* शरीर
* डीएनए-जी स
*सय
* एका ता
* आ मिव ास
* बुि म ा
* भा य
*ई र
* काळ आिण अवकाश
* धम
* ान ये व यांची कामे
* ेम
* ोध
* िववाह
...आणखीही बरं च काही
 लेखकाचं मनोगत
मना या डोहातील रह यं जाणून यावीत आिण यांची उकल करावी असं कु णाला
वाटत नाही? हरएक ण माणसा या येक आचार आिण िवचारावर मनाचीच तर
कु मत चालते. मना या ताकदीसमोर माणूस पार दुबळा ठरतो. परं त,ु यां या ठायी याच
मनावर िनयं ण िमळव याची शारी आहे, ते आनंद आिण यशाची उ ुंग िशखरं
पादा ांत करतात. पण दुदवानं अशी माणसं मोजक च आढळतात.
मी हे पु तक के वळ एकाच उ ानं िलिहलंय - मनावर िनयं ण असले या
माणसांची सं या वाढवणं, जेणेक न या जगातील अिधकािधक माणसं आनंदी आिण
यश वी होतील. मन एक साधासा िनयम पाळतं; तु ही तुम या मनाचे गुलाम असाल तर
ते तुम या आयु याची वाताहत घडवून आणू शकतं आिण तेच जर का तु ही तुम या मनाचे
मालक असाल तर ते एक आगळं वेगळं ऊजा क बनतं.
इथं सवािधक चंतेची बाब ही आहे क , मदू आिण मन यांचं अि त व वतं असतं
याची ब तेकांना क पनाही नसते. वा तवत: दोघांचीही काय े ं आिण कायप ती या
पूणपणे िभ आहेत. परं तु, मानवा या ठायी उभयतांमधील फरकािवषयी पूणत: अ ान
अस याने मन आिण मदू पर परां या काय े ात अकारण ढवळाढवळ करत राहतात.
ामािणकपणे सांगायचं झालं तर मानवा या आज या दयनीय ि थतीस हीच ढवळाढवळ
ब तांशी कारणीभूत आहे.
हणूनच या पु तकात मी अनेक रं जक कथा, क से आिण बोधकथा यां या मदतीनं
मन आिण मदू यां यातील फरकावर तसंच मना या कायप तीवर काशझोत टाकला
आहे. इतकं च न हे तर, दोह ना कसं हाताळावं तेही सांिगतलं आहे. तुम या आयु याला
एक नवी दशा दे याचं उ हे पु तक िनश्िचतच सा य करील अशी आशा मला वाटते.
या आशेसह हे पु तक मी तु हा सवाना अपण करीत आहे.

कॉपीराइट

संक पना, िच ण व सजावटः

आ मन इनो हेश स
काशनाचे थळ - मुंबई

www.aatmaninnovations.com
काशका या लेखी परवानगी िशवाय या पु तकाची अंशत:/पूणत: पुन न मती,
भिव याम ये पुन ा ीसाठी संकलन कं वा अ य कोण याही मा यमातून सारण
कर यासाठी कोण याही साधनांचा वापर कं वा इले ॉिनक, यांि क, फोटोकॉपी,
रे कॉ डग या सा ाने करणे पूणपणे िनिष आहे.
 माझी ओळख
मी मन आहे. माझं अि त व, अगदी या ांडाइतकं च ाचीन आहे. मनु या या
अि त वापासून ते या या संपूण आयु यातील सव चढउतारांचा मी एकमेव ‘सा ीदार’
आहे. के वळ मा यामुळेच मनु याचं अि त व आहे असं हटलं तर ते मुळीच वावगं ठरणार
नाही. येक मनु य मा यामुळेच दवसाचे चोवीस तास अिवरत कायरत आहे. या या
आयु यातील सव चढउतार, यशापयश, कं वा या या सव सुखदु:खांचं अ यंत मह वाचं
आिण मूलभूत कारणही मीच आहे. गंमत अशी आहे क वतः या अि त वास इतक वष
होऊन गे यानंतरही मनु य ‘मा या बाबतीत’ अजूनही पूणपणे अनिभ च आहे. आिण खरं
सांगायचं झालं तर नेमकं हेच या या सव कार या दुःखामागचं आिण अपयशामागचं
मूळ कारण आहे. आज इत या वषानंतर मला वतःब ल वाटणारी क णाच माझं
अि त व, माझी कायप ती तसंच मा यामुळे पडणार्या भावाब ल चचा कर यास मला
भाग पाडत आहे! परं तु अशा कोण याही चचला सु वात कर याआधी एका अ यंत गहन
िवचार कर याजो या िवषयाकडे मी आपलं ल वेधू इि छतो.
िवचार करा, मनु या या जीवनाचं येय काय आहे? दोन श दांत सांगायचं झालं तर
कदािचत ‘आनंद आिण यश’! मी अगदी िनि तपणे पािहलं आहे आिण तुम याही ल ात
आलंच असेल क येकजण आपाप या परीने आनंद आिण यश ा कर याचा चोवीस
तास य करत असतो. आिण हे असं आज न हे तर मनु य अि त वात आ यापासून
चालूच आहे. इथे हेही वीकारायला हवं क , तीत झाले या येक युगाबरोबर
मनु या या बु ीचा िवकासच झाला आहे. आिण मी हे असंच बोलत नाही आहे, आपलं
जीवन समृ कर या या हेतूने याने जे काही य के ले आहेत, याचे प रणाम आप या
डो यासमोर आहेतच. पोटाची खळगी भर याकरता क ी फळं -फु लं व क ं मांस
खाणार्या मनु याने आज खा या-िप या या लाख तर्हे या चकर व पौि क पदाथाचा
शोध लावला आहे. जंगलात रा न येक ऋतूचा कोप सहन करणार्या मनु याने आज
ऊन आिण थंडीपासून संर ण कर यास समथ ठरतील अशा घरांची िन मती के ली आहे.
अंग झाक यासाठी झाडां या पानांचा उपयोग करणार्या याच मनु याने, आज आपलं
स दय खुलव यासाठी अ यंत आकषक, रं गीबेरंगी, आिण अितशय सुंदर अशा
व ावरणांची िन मतीही के ली आहे.
इतकं च न हे, तर एकटं-एकटं आिण के वळ वतःपुरतं जगणार्या मनु याने आज
समाज आिण सामािजक िवचारांचा देखील िवकास के ला आहे. आप या अथक य ां या
जोरावर आज याने संपूण पृ वीलाच जणू एक समेटलं आहे. आिण याचा सवात मोठा
प रणाम हणजे आज मनु य के वळ वतःचीच न हे तर सम त मनु यजातीची काळजी
क लागला आहे. आज को वधी माणसं आिण लाख या सं येनंसेवाभावी सं था
मनु या या उ ाराकरता कायरत आहेत. हजारो-लाखो अनाथा म, अपंगांसाठी
झटणार्या सं था, हॉि पटलं तसच बाल डा क स ं ु ा उभारली गेली आहेत. मनु यावर
कोण याही कारचा अ याय होऊ नये हणून यायालयं आिण कायदेदख े ील बनवले गेले
आहेत. याचबरोबर, मनु याला सुखाने आिण आनंदाने जगता यावं याकरता अनेक धम
आिण धम ंथांची िन मती के ली गेली आहे. सम त मनु या ा यांम ये असा समज आहे क ,
मनु या या उ ारासाठी अनेक अवतारी पु ष व देवी-देवता पृ वीवर अवतर या आहेत
आिण यांचा हा समज खरा आहे असं मान यास, गरज पड यास यापुढेही असे अवतार
पृ वीवर अवतरत राहतील! इतकं च न हे तर जगभरातील िविवध धमा या धमगु ं नी
मनु या या उ ारासाठी हजारो िवधी व पूजा-अचासु ा सुचव या आहेत. इथेतर,
मनु याला कोण याही प रि थतीत वतःचा उ ार हवाच आहे. आिण हणूनच, बघता-
बघता आज संपूण मानवजमात ही धा मक पूजा-पाठ, रीती रवाज पाळणारी जमात
झाली आहे.
हे सारं काही कमी होतं हणून क काय, िव ानाने माणसाला सुखी व आनंदी
कर याचा जणू िवडाच उचलला! मग काय मानवजाती या इितहासातील े
बुि वाद ची फौजच या कामी लागली. यांनी अशी ांती घडवून आणली क िजथं,
दोनशे वषापूव , दहा मुलांपैक पाच मुलांचा ज मतःच मृ यू होत होता, हणजेच, मृ यूचं
माण 50 ट े होतं ितथं आज हे माण बघता बघता के वळ 2 ट यांवर आलं आहे.
मनु या या िनरामय आरो यासाठी िव ानाने ना के वळ र तपास यांचा शोध लावला
तर अनेक रोगांवरचे इलाजही शोधले. इतकं च न हे तर दयापासून गुड यापयत या
र लेसमटसार या मो ा श या िव ानाने सो या व सहज क न टाक या. एका
अथाने िव ाना या अशा य ांनी संपूण मनु यजीवनाला एक कलाटणी िमळाली.
अथात, िव ान तर िव ान आहे! याने के वळ मनु याचं दीघायु य, वा य व
उ साह इ यादी बाब चाच िवचार के ला नाही, तर या याही पुढे जाऊन मनु य ा या या
आरामािवषयी, समृ ीिवषयी व गतीिवषयी देखील खूप गहन िवचार के ला. या या
आरामासाठी उ म घरांबरोबरच एअर कं िडशनर, कार, िल स अशा लाख साधनांचा
शोध लावला. याला आनंद व वैभव ा हावं हणून टी. ही., डी. ही.डी., तसंच
िच पटांची देखील िन मती के ली. याचबरोबर मनु याला गतीपथावर आण या या
उ ेशाने िव ानाने संचार े ात ांतीच घडवून आणली. िवमानं, रे िडओ विनलहरी व
याही पुढे जाऊन मोबाइल फोनचा सु ा शोध लावला. एका अथ िव ानाने संपूण जगच
मनु या या आवा यात आणून ठे वलं आहे! िव ाना या भावामुळेच आता मुलांना
लहानपणापासूनच िश ण दलं जात आहे. ही मुलं पुढे जाऊन आपलंभावी आयु य सुखाने,
सफलतेने व आनंदाने तीत करतील अशा िनि त आशेनं हे सारं के लं जात आहे. मी,
हणजेच ‘मन’ मनु याने व-उ ारासाठी के ले या या सग या य ांचं कौतुक करतो.
धम, समाज, िव ान व िश णाने यां यापरीने मनु याचं जीवन सुखी, शांततापूण आिण
आनंदमय कर यासाठी खूप य के ले आहेत हेदख े ील मी मानतो. परं तु इथं, अ यंत न तेनं
मी तुमचंल एका ाकडे वेधू इि छतो. खरं च का या सग यांमुळे मनु या या जीवनात
सुख, शांती आिण आनंदाचं आगमन झालं आहे? ...मला तर नाही वाटत. मला आजही
मनु या या जीवनात आ दकाळात होतं तसंच ोध, अहंकार, दुःख, चंता, तणाव, कं टाळा
या सग यांचं सा ा य जसं या तसं दसत आहे. आिण तु हीही जर िनःप पाती दृ ीने
वतःकडे आिण आजूबाजूस पिहलंत तर ब तांशी लोकां या आयु यात तु हाला हेच स य
दसून येईल.
 आिण ही खरोखरं च दुःखद बाब आहे. लाखो वषा या इत या मह यासानंतरही
जर मनु य अशा कारे दुःखाने आिण काळजीने त असेल तरया स याकडे आता आणखी
कानाडोळा क न चालणार नाही. समृ ी आिण गतीची इतक िशखरं पादा ांत
क नही जर मनु य अशातर्हेनं मरत-मरत जगत असेल, तर ही बाब अितशय नंदनीय
आहे असंच हणावं लागेल. काहीही असो, वा तव मा हेच आहे. या स य प रि थतीकडे
ल वेध यावर, काहीही के लं तरी मनु या या आयु यात दुःखच का आहे? ...मग धम,
िव ान, समाज, मनु याला सुखी कर यात अपयशी ठरले आहेत का? असे उपि थत
होणंही वाभािवक आहे. ही खरं च िवचार कर याजोगी गो आहे क ‘मनु य’ जो,
िनसगाची अ भुतरचना आहे...तो के वळ दुःख आिण लेश भोग यासाठी कं वा चंता
कर यासाठीच या जगात येतो का? नाही, हे तर श यच नाही. सुखी, यश वी होणं व
आनंदाने जगणं हा मनु याचा ज मिस अिधकार आहे. िनसगतः असा अनुभव घे याचा
अिधकार इतर कोणालाही ा झालेला नाही.
चला, हे जरी मा य के लं; तरी मग आपण सुखी का होऊ शकत नाही? नेमक गडबड
कु ठे आहे? शा ांम ये क देवांम ये? िव ानाम ये क समाजाम ये?...क मग...आपण जसे
आहोत या आप या अस या या ढंगाम ये?
...आता सांगतो! खरं तर मनु या या अंतरं गात उमटणार्या या सग या
भावभावनांचा संबंध ‘मन’ हणजेच मा याशी आहे. आिण अिधक बारकाईने िवचार
के लात तर असं ल ात येतं क मनु या या संपूण जीवनाची सू ंच जणू याभावभावनां या
हाती आहेत. याअथ , तर सरळ सरळ मीच मनु या या जीवनाची परम-स ा झालो क
नाही? झालोच ना! आनंद आिण यश यांचा अनुभव मनु याला के वळ मा यामुळे येतो,
तसंच दुःख आिण िनराशा देखील या या जीवनात के वळ मा यामुळेच येतात, असा
अगदी सरळ अथ यातून िनघतो. या सग या भावनांचा, धम, िव ान, समाज कं वा
िश ण यां याशी काहीही संबंध नसतो. इथं सग यात आ यजनक बाब ही आहे क
मनु याने वतः या गतीकरता, उ ाराकरताचारही दशा एक क न अनंत य के ले,
परं तु वतः या मनाची कायप ती आिण याची वतःवरील स ा याब ल मािहती क न
घे यासाठी याने कधीच िवशेष य के ले नाहीत! आिण इथं मी प पणे सांगू इि छतो
क मला समजून घेत यािशवाय व मा या अंतगत असले या श चा यो य कारे उपयोग
के यािशवाय मनु य ना कधी सुखाने व समाधानाने जगू शके ल, ना कधी आनंदी आिण
यश वी होऊ शके ल. अथात, मला असं मुळीच हणायचं नाही क मा याब ल मािहती
क न घे याचे, मला समजून घे याचे आिण माझी कायप ती समजाव याचे य कधी
झालेच नाहीत; ज र झाले, परं तु ते सव अध-मुध, अगदी वरवरचे, उथळ होते असंच िस
झालंय. हणूनच, आज मा याब लची क णाच मला वतःब ल सिव तरपणे बोल यास
उ ु करत आहे जेणेक न भिव यकाळातील मनु य सुखी-समाधानी होऊ शके ल.
आिण मा या या य ाची सु वात मी तुम याच युगातील महान वै ािनक एिडसन
यां या आयु यातील एका दृ ांता या आधारे करत आहे. आपणांस माहीतच असेल क
पृ वीला काशमान कर यासाठी एिडसनला असं एक फलामट शोधायचं होतं यामुळे
ब ब विलत होईल. यांनी योग चालू के ला. एकापाठोपाठ एक अशा अनेक कार या
फलामटचा उपयोग ते करत गेल.े जे जे फलामट िन पयोगी ठरत होते, याला ते ‘ब ब
विलत कर यास असमथ’ अशा यादीत टाकत गेल.े शेवटी, सहा हजारांपे ा जा त
फलामटचा वापर क न पािह यानंतर यांना ‘काबन फलामट’ शोधून काढ यात यश
िमळालंव याचा वापर के याने ब ब विलत झाला.
अगदी अशाच कारे तु ही देखील तुमचे जीवन उजळू न टाकू इि छता आिण
याकरता गे या अनेक युगांपासून अनेक फलामट पी उपाय सु ा आजमावून पाहत
आला आहात; परं तु तरीही यो य उपाय काही िमळत नाही. ...का बरं ? कारण जे फलामट
तुमचं आयु य काशमान कर यासाठी एकदा न हे तर हजारोवेळा िन पयोगी ठरलंय;
तेच फलामट तु ही वारं वार आजमावून पाहता आहात! तीच मं दरं , मिशदी, चच आिण
तेच पूजा-पाठ. तोच बु ीवर िव ास, आिण तेच कु चकामी ठरलेलं िश ण. याच
सामािजक परं परा आिण तीच धमशा .ं याच कथा-कहा या, तेच तेच िस ांत व पु हा
पु हा िगरवून गुळगुळीत झालेले धडे. परं तु इतकं ही नाही समजू शकत आहात क , हे सव
उपाय एकदा न हे तर हजार वेळा आजमावून झा यावर देखील तु ही तुमचं जीवन
आनंदी कर यास असमथ ठरला आहात. असो...आता वेळ आलीय काही नवं समज याची
आिण कर याची! शेवटी, तु ही मनु य आहात. कधी ना कधी या दु च ाचा अंत तु हाला
करावाच लागेल. आिण मला वि थतपणे समजून घेत याखेरीज या दु च ाचा अंत
होणं श य नाही. मा या ‘श - पी फलामट’चा वापर के यािशवाय तुमचं आयु य
उजळू न िनघूच शकत नाही हे प ं समजून या. आिण हणूनच मा या कायप ती आिण
जडणघडणीब ल सिव तरपणे समजावून दे या या उ ेशाने मी आज वतः तुम या
मदतीला आलो आहे.
*****
 माझं अि त व
जर मला मा याब ल हणजेच, तुम या मनाब ल काही सांगायचं झालं, तर असं
हणता येईल क सम त मनु य ा यांम ये मी समान पांत उपि थत आहे. आिण
तुम यातील समजून घे याची मता तु ही थोडीशी वाढवलीत तर तुम या असं ल ात
येईल क मनु या या संपूण आयु याची सू ं ही सवाथाने मा याच हाती आहेत. आिण इथं,
मा या भावाब ल बोलायचंच झालं तर माझा पश झाला नाही असा, मनु य जीवनाचा
एकही पैलू नसेल. आिण मा या कायप तीब ल बोलायचं झालं तर ती इतक ि ल आहे
क मा याब ल तु हाला काहीही समजावून सांगणं िततकसं सोपं नाही आहे. याचं कारण
असं क ‘मीच’ तुमचं सव व असून देखील मा यािवषयी तु ही सवथा अनिभ आहात.
मला समजून घे या या आिण आटो यात आण या या य ांत कतीतरी बुि वंत
अ रशः त डघशी पडले आहेत. हणूनच सवात आधी मी तु हाला मा या अि त वाब ल
सांगू इि छतो. कारण सवात मह वाची गो हणजे इतक गती क न देखील, िव ान
मा या अि त वाब ल अजूनही सं मातच आहे!
अथात, याचंही एक पायाभूत कारण आहे. खरं पाहता, िव ान हे ‘दृ य’ व पातील
व तूंचं िनरी ण-परी ण क न यांची कायप ती शोध याचंच दुसरं नांव आहे. िविवध
व तूं या संयोगामुळे कं वा घषणामुळे होणार्या प रणामां या शोधांचं नावंच िव ान
आहे. मा या भाषेत सांगायचं झालं तर, काळ आिण अवकाशा या मयादेतील व तूंची
कायप ती शोध याचं नांव िव ान आहे. जी व तू योगशाळे या टेबलावर आणून
पडताळू न पाहता येत नाही; अशा व तूंचं अि त व िव ान मानत नाही. आिण... याने तसं
मानू ही नये. कारण, िव ानाचं हे असं ‘अदृ यते’ वर अिव ास दाखवणंच या या
सग या गतीमागचं रह य आहे. आप या अनंत आिण अथक य ां ारे एके दवशी
आप याला सगळं काही ात होईल या ेरणेनंच िव ानाची अशी गतीपथावर वाटचाल
सु आहे. एक दवस या भूतलावर एकही गो ‘रह यमय’ राहणार नाही, अशा ठाम
िव ासावरच िव ान टकू न आहे. अशा अथक य ांब ल आिण आ मिव ासाब ल
िव ानाचं अगदी खिचतच कौतुक करायलाच हवं. आप या अशा दृढ िन यां या जोरावर
याने के वळ चं ाला आिण मंगळालाच गवसणी घातली नाही तर अ यंत गहन अशा ‘कृ ण
िववरांचा’ देखील मागोवा घेतला आहे; तसंच महािव फोटां या िस ांतावर देखील अनेक
योगही क न झाले आहेत. इतकं च न हे, तर याने आता िबग बँग या िस ांतावर
आधा रत लाज हाय ॉन कोलायडरसारखे योग सु के ले आहेत.
असो, मी पु हा ‘माझं अि त व’ या िवषयाकडे वळतो. सांगायचं हेच, क िव ानाचे
य आिण आ मिव ास हा या या जागी यो यच आहे. परं तु वा तिवकता हीच आहे
क , भूतलावरील गूढ रह यं तर दूरची गो झाली, परं तु मा या अि त वा या के वळ
संक पनेपयत देखील िव ान फरकू शकत नाही. कारण सव मनु य ा यां या अगदी
नािभ थानी, मा या सव भावभावना, आंत रक श आिण िविवध तरं गांसिहत आिण
अ यंत ि ल अशा मा या कायप तीसमवेत मी उपि थत तर आहे, परं तु तरीही काळ-
अवकाशा या मयादांपासून मा मी पूणतः मु आहे! हणजेच अगदी वै ािनक भाषेत
सांगायचं तर, तुम या शरीरात कु ठे ही माझं अि त व ‘भौितक’ व पात नाही. आिण
नेम या ाच कारणाने िव ानाने माझं अि त व कधीच वीकारलं नाही. आिण याचीच
प रणती हणून याने नेहमी मदूलाच मनु या या शरीराचं मुख क मानलं आहे. परं त,ु
इथं मी प क इि छतो क , तुम या के वळ दहा ट े जीवनावर मदूचा भाव आहे.
आिण उरले या संपूण जीवनावर पूणतः के वळ आिण के वळ माझाच भाव आहे. तुमचं
मन आिण बु ी यातील फरक पुढे वेळ आ यावर मी तु हाला सांगेनच. पण आता मी
तु हाला के वळ माझी उपि थती आिण माझं िव ाना या क े या बाहेर असणं ाब ल
सिव तरपणे सांगणार आहे.
आिण या बाबीची सु वात करताना मी माझी ओळख, ‘तुम यातील सव चांग या-
वाईट भावभावना आिण तुम या बु ीपे ा हजारो-लाख पटीत प रणामकारक अशा
अनेक श चं एकि त क थान’ अशी, अ यंत सहज सो या श दांत क न देऊ शकतो.
परं तु िव ाना या दृ ीने ‘मी’ वतःच अदृ य अस याने, मा या सव भावभावना, मा या
सव श , सगळं च अदृ य आहे. सुख, दुःख, ई या, पश्चाताप, राग, काळजी, था,
म ती, मूड अशा सव भावना मा यामुळेच उ प होतात आिण ांसार या अगिणत
भावभावना अनुभव यास तु ही के वळ मा यामुळेच बांधील आहात. आिण जर बारकाईने
िवचार के लात तर भावभावनां या या हंदो यािशवाय मनु य आहेच काय?
भावभावनां या अशा ये याजा या ित र या या जीवनाची दुसरी वा तिवकता आहे
तरी काय? मनु या या आयु यात असा एकही ण जात नसेल यात तो कोण यातरी
चांग या कं वा वाईट भावनांिशवाय जगत असेल. इतकं च काय, तर जे हा तो काहीच
करत नसतो ते हा तो ‘कं टाळले या’ मनोदशेत का होईना, पण या भावनेत जगत असतो.
...थोड यात, तुमचं आयु य हणजे मी, मी आिण के वळ मीच आहे!
परं तु आता हा आहे क , िव ान तर माझं अि त व मानतच नाही. स य हेही
आहे क , गे या पाचशे वषाम ये जे वै ािनक िनपजले यां याइत या बुि मान या
भूतलावर इत या मो ा सं येत एकि तपणे कधीच ज म या नाहीत. यां या भावना
देखील मी नाकारत नाहीए. िनि तपणे यांना मनु या या सुखासमाधानाब ल व
गतीब ल खूप काळजी वाटली आहे. सव कारचे शारी रक क मनु यजीवन
नरकासमान बनवतात हे तर यांना माहीत आहेच. सुख आिण समाधान िमळवणं हीच
मनु याची मुख इ छा आहे हे देखील ते जाणून आहेत. परं तु सम या ही आहे क , आप या
मया दत िवचारसरणीनुसार िव ानाने मनु या या सुखासमाधानाचा संबंध के वळ
या या गतीशी, ऐषोआरामाशी आिण मनोरं जनाशीच जोडला आिण मग मा
िव ानाने अशी काही ने दीपक गती साधली क आराम, वैभव आिण मनोरं जनाची
एकापे ा एक सरस अशी साधनं याने शोधून काढली. आिण िनि तच याने हे सगळे
य मानवजातीची जीवनशैली सुधारावी या हेतूनंच के ले. गती, आराम म ती, आनंद,
मनोरं जन वगैरे मनु य जीवना या अ याव यक बाबी आहेत हे देखील मानायलाच हवं. या
सव बाब मुळे िनि तपणे मनु याची जीवनशैली कु ठ या कु ठे जाऊन पोहोचलीही आहे!
पण तरीही, सरळसरळ, िव ानाला हे मानावंच लागेल क मानवी जीवनावर या
सग यांचा झालेला प रणाम देखील के वळ वर-वरचा, उथळ आहे. तु ही देखील हे
अनुभवलंच असेल क मनु या या समृ ीकरता िव ानाने शोधले या सव उपकारणांची
मयादा मनु या या शारी रक कं वा भौितक सुखांपलीकडे पोहचूच शकलेली नाही. इतकं
सगळं वैभव, समृ ी असूनही मानिसक पातळीवर मनु य, दु:ख, चंता आिण ोध अशा
भावनांनी त आहेच!
आिण इत या सार्या समृ ी या साधनांनी व मागानी देखील मनु य सुखी
हो याची िच हं दसेनात ते हा िव ानाने ‘मदू या’ कायप तीवर योग कर यास
सु वात के ली. चंतेत असताना मनु या या ‘मदूतून’ कोणते ाव वतात, कं वा
कोण या ंथ मधून कोण या कारची रसायनं वली जातात हे देखील शोध याचा य
याने के ला. काही अंशी िव ानाला यात यश देखील ा झालं. या योगांव न ता पय
असं िनघालं क ‘मदूतून’ अमुक एका रसायना या वणामुळे मनु याला अमुक अमुक
भावनांचे आघात सहन करावे लागतात. आिण घाईघाईने याने असाही िन कष काढला
क मनु या या सव भावनां या चढउतारांमागे ‘मदूच’ कायरत आहे. परं तु इथं मी प
करतो क , िव ानाचा हा िन कष मुळीच बरो बर नाहीए. कारण भावभावना मी
पाठवतो आिण मदू के वळ यावर याची ित या देतो. आता, या ित यांचं िव ानाला
कतीही िव ेषण क देत, पण या या हाती फारसं काहीही लागणार नाही. कारण
काहीही झालं तरी ‘मदूतून’ अमुक एका कार या रसायनाचं वण बंद करणारं इं जे शन
कं वा मग असं एखादं औषध जे घेत याने मनु याची चंतेतून कायमची सुटका होईल अशा
औषधाचा शोध लावता येणं िव ानाला श यच होणार नाही.
असो, इतकं क नही हाती काहीच न पड याने या पुढे जाऊन िव ानाने डीएनए व
जी सचा शोध लावला. िनि तच, िव ाना या या शोधाब ल याला शतशः णाम!
िव ानाचं हे एक असं यश आहे क यामुळे मनु याब ल या अनेक रह यांवरचा पडदा
उठवला गेला. परं तु तरीही मनु या या दुःखा या व चंते या बाबतीत मा गो ी
िजथ या ितथंच रािह या. कारण, डीएनए तसंच जी स, मनु याची शारी रक रचना,
याचं वय, या या वचेचा रं ग इ यादी घटकांब ल भले संपूणतः मािहती दे यास उपयु
ठरले असतील परं तु मनु याची चंता, था, ोध इ यादी भावनांवर कोण याही कारचं
भावी िव ेषण कर यास असमथ ठरले आहेत. मा , डीएनए व जी सचं डीको डंग व
पुनरचनेवर देखील काम चालू के या या संदभात िव ानाला पु हा एकदा सलाम
करायला हवा. िनि त व पी, िव ानाने पादा ांत के लेली ही अशी िशखरं आहेत यांची
िजतक तुती करावी िततक कमीच आहे. परं तु हाच आहे क , या सवातून काय सा य
होतंय? मनु याचे काही आजार कायमचे बरे झाले, याचं आयुमान वाढलं, परं त,ु
भावभावनांचे चढ-उतार तर याला आजही सहन करावे लागतच आहेत याचं काय?
... हणजेच, एकू ण काय तर िव ाना या या सव य ांचा संबंध के वळ मनु याचं वय
आिण शारी रक वा यापुरताच जोडला जाऊ शकतो. मनात उठणार्या भावभावनां या
वादळांपयत हे य पोहोचूच शकत नाहीत!
तु ही हणाल, हे सगळं आपलं तूच तु या वतःब ल हणतो आहेस...पण, आ ही
यावर िव ास कसा काय ठे वायचा? मला माहीत आहे क या वै ािनक युगांत मी
मा याब ल असले या रह यावरचा पडदा बाजूला सा पाहतोय; हणूनच मी जे काही
बोलेन, ते मला िस देखील करावंच लागेल. आिण या तयारीिनशीच मी तुम यासमोर
आलो आहे. परं तु इथं अडचण अशी आहे क मला कोण याही कारचं भौितक अि त व
नस याने, िव ाना या योगशाळे त मला काही िस करता येणं जरा अवघडच आहे.
आिण तसंही, जर मी काळ-अंतराळा या मयादे या आत असतो, तर िव ानाने के हाच
माझं िव ेषण क न मनु या या जीवनातून चंता कं वा राग यासार या भावना नाहीशा
के या अस या. परं तु याचा अथ असाही नाही, क माझं अित व कोण याही योगशाळे त
िस च होऊ शकत नाही! ‘मनु य’ हीच माझी चालती-बोलती योगशाळा आहे. जो
कोणी आप या बु ीचा थोडासादेखील वापर करे ल, याला माझं अि त व ओळख यास
जराही वेळ लागणार नाही. ...के वळ इतकं च करा क , मी सांिगतले या गो ी आप या
अंतरं गात अनुभव यास सु वात करा. कारण माझं अि त व तर तुम याच अंतगत आहे
आिण तु हाला होणारी जाणीव हीच माझी योगशाळा देखील आहे.
असो, याच संदभात मी माझं हणणं पुढे मांडतो. तु ही हे तर मा य कराल क ,
िव ानाचं शरीरासंबंधीचं ब तांशी संशोधन क न झालं आहे. तुम या शरीरा या
कोण या भागात काय िबघाड झाला आहे हे र ा या के वळ काही थबां या चाच यां ारे
शोधून काढ यास िव ान स म झालं आहे. हेही मा य करावंच लागेल क हे सव िबघाड
दु त कर या या उ ेशाने िव ानाने अनेक कारची औषधं देखील िनमाण के ली आहेत.
इतकं च कशाला, आता तर, तुम या शरीरा या आजारांवर उपाय हणून असं य
कार या श या कर यास देखील िव ान समथ आहे. परं तु इतकं सगळं असूनही
िव ानाची अगितकता तरी पहा! भले माझं अि त व िव ान नाकारत असेल, परं तु मा या
सव भावना मा याला देखील वीकारा ाच लागतात. सुख-दुःख असो कं वा चंता, हे
सव अनुभव खु वै ािनकांनाही येतच असतात. हे सवच हा या पद नाही का? एक कडे
तर िव ान अदृ याचा वीकार करत नाही आिण दुसरीकडे, वै ािनक वतःच, रोज या
रोज या अदृ य असणार्या भावभावना झेलत असतात! हणजेच, आज नाहीतर उ ा,
िव ानाला अदृ याचं अि त व वीकारावंच लागेल. शेवटी, जे आहे, या यापासून िव ान
तरी कती दवस पाठ फरवू शकणार? भलेही अदृ याचा िस ांत िव ाना या िस ांताशी
मेळ खात नसेल परं तु एक ना एक दवस वै ािनकांना देखील मा या अदृ य भावनांना
‘अदृ य’ व पातच वीकारावंच लागेल. कारण, कतीही अथक य के ले तरीही िव ान
यांना तुम या शरीरात शोधूच शकणार नाही.
तु ही वतःच वतः या बु ीने िवचार क न पहा. िव ान कधी अशी चाचणी
शोधून काढू शके ल का क यामुळे कोले ॉल कं वा र ा या पातळी माणे हे सांगू शके ल
क कोण या या चंतेची पातळी काय आहे? िव ान, कधी असं एखादं थमामीटर
बनवू शके ल का याचा वापर क न रागाने याची सीमा पार के लीय क नाही हे कळू
शके ल? लड ेशर कं वा यु रक ऍिसड या गो यां माणे मनु याचं भय कं वा
असुरि ततेवर िनयं ण िमळवणारी अशी एखादी गोळी िव ान शोधून काढू शके ल काय?
कं वा कोणा यातरी जी स कं वा डीएनए व न या या आयु यात कती आिण
कोण या कार या चंता आिण सम या येणार आहेत हे िव ान सांगू शके ल का? एखा ा
ऑपरे शन ारे मनु या या आतम ये लपून बसलेलं दुःख कायम व पी बाहेर काढू न टाकणं
िव ानाला कधी श य होईल का? ... च येत नाही! कारण या सवच काळ-अंतराळा या
क े या बाहेर या गो ी आहेत आिण िव ानाची पोच ितथवर न च नाही!
हणूनच, शेवटी तु ही तुम या बुि म ेचा वापर क न माझं हे अदृ य अि त व
कं वा माझं अदृ य जग ओळखा. यानंतर िनि तपणे मा याबरोबर योग क न तु ही
चंता व दुःखांपासून कायमची सुटका क न घेऊ शकाल. जर तुम या अंतगत वसले या
‘मला’ बरो बर ओळख यात तु ही सफल झालात तर आनंद व यश तुम या निशबी येईल.
एकू ण काय तर, मा याबरोबर योग कर याची कला तु ही आ मसात के लीत तर तुमचं
एकू ण जीवनच एक सुखद या ा होईल.
*****
 माझे उप व
आता, मी माझी काय णाली, कायप ती आिण अंतगत श ब ल सिव तरपणे
वणन कर यास सु वात कर याआधी मा या उप वांब ल तु हाला काहीतरी सांगू
इि छतो. तसं पािहलं तर, मा या उप वांशी तु ही के वळ प रिचतच नाही तर बर्याच
अंशी तही आहात. आिण तसंही कोण या न कोण या व पात रोजच तु हाला यांना
समोरं जावं लागत अस याने असे उप व ओळखता येणं तुम यासाठी िबलकु लच अवघड
काम नाही. ...आता असा िवचार करा क , तुम यापैक कोणालाही वतःलाच मूख
ठरव याची कं वा वत:चं नुकसान क न यायची इ छा असेल का? नाही! मग, के वळ
इ छा बाळग याने तुम या मूखपणाला आळा बसतो का? के वळ इि छ याने आपलं िहत
आपण जपू शकतो का? मुळीच नाही! कारण तु ही हे सगळे िवचार के वळ बु ीने करता
परं तु हे सव उप व मा मा या खोल अंतरं गातून िनपजत असतात.
चला, माझा हा मु ा, मी तु हाला एक उदाहरण देऊन समजाव याचा य करतो.
एकदा एक बावीस वषाचा त ण बागेत अगदी आरामात बसला होता. अ यंत शांत अशा
मनोव थेत तो होता. तेव ात, सतत म करी कर याची सवय असलेला याचा एक िम
फरता फरता ितथं येऊन पोहोचला. ब तेक िम ाची अशी शांत अव था याला बघवली
नाही. दु नच धावत धावत तो या यापाशी आला व अगदी गंभीरपणाचा आव आणत
म करी करत हणाला, ‘अरे , तू इथे िनवांत बसलायस आिण ितथे तुझी प ी दुसर्याच
कोणाबरोबर तरी फरायला गेली आहे.’ झालं, हे ऐकताच या या रागाचा पारा चढला
आिण अना तपणे तो बोलून गेला, ‘िजवंत नाही सोडणार मी या कु लटेला!’ संतापा या
भरात तो बोलून तर गेला पण दुसर्याच णी या या ल ात आलं, अरे , माझं तर अजून
ल ही झालेलं नाही! ...परं तु आता फार उशीर झाला होता. मूखपणाचं दशन तर मांडून
झालं होतं!
आता या या या अव थेवर तु ही खुशाल हसू शकता. याची िख ली उडवू शकता.
परं तु हे असंच काहीसं सग यां याच बाबतीत वारं वार घडत असतं. असो, यामाग या
कारणांवर मी नंतर चचा करे न. आता तर मी के वळ, मा याकडू न के या जाणार्या
उप वां या तुम या जीवनावर पडणार्या भावांिवषयीच चचा करत आहे. आिण या
संदभात अगदी प पणे समजून या क , मा या काय णालीब ल पूणतः अनिभ
अस यानेच तु ही मा या अशा उप वांना रोज या रोज बळी पडत असता. ...चला, माझं
हे हणणं मी आणखी एका उदाहरणा ारे समजावून सांग याचा य करतो. दोन िम
होते. दोघांम ये अगदी घिन मै ी होती. यातला एक सवसाधारण घरातला मुलगा होता
तर दुसरा ीमंत घरा यातला. असं असूनही आ थक प रि थतीतील हा फरक यां या
मै ी या आड मा कधीही आला न हता. पण ‘मी’ इथं असताना सगळं असं सुरळीत
कु ठपयत चालणार? एकदा असं झालं क गरीब िम ाला कू टरची गरज होती. या या
घरी पा णे-रावळे येणार होते हणून सामान-सुमान आण याची याला घाई होती.
या या ीमंत िम ाकडे कू टर तर होतीच. मग एका दवसाकरता ती कू टर मागायची
असं याने ठरवून टाकलं आिण असं ठरवताच या याकडे कू टर मागायला िनघाला. काही
पावलंच चालून गेला असेल तोच याचं मन शंकेने घेरलं गेल.ं यदाकदािचत तो जर नाही
हणाला तर? मग लगेच, दुसर्याच णी या या मनात दुसरा िवचार आला. असं कसं
होईल? इत या वषा या मै ीत मी या याकडे कधीच काही मािगतलं नाही. मै ी
असताना एका कू टरसाठी तो नाही थोडंच हणेल? पण शेवटी मी तर ‘मी’ आहे ना!
मुळातच वभावाने उप वी! तेव ात अजून एक िवचार मी या या डो यात घुसवला!
पु हा तो िवचारात पडला. तो न च नाही हणेल. ...तो दसतो तेवढा साधा थोडाच
आहे? तो न च कू टरम ये पे ोल नाही अशी काहीतरी सबब सांगेल. मग मीही हणेन,
काही हरकत नाही, दे चावी, मी भरतो पे ोल.
बस, असाच िवचार क न तो पु हा एकदा आ मिव ासाने चालू लागला. परं तु दोन
पावलं पुढे गेला नाही तोच पु हा एकदा या या मनाला पु हा न ा शंकेने घेरलं. ...तो
कू टर न दे या या हजारो सबबी शोधेल. याची यारी-दो ती सगळं च नुसतं वरवरचं
आहे. तो असंही सांगेल क कू टरचा टायर खराब आहे. कं वा असंही सांगेल क आज
मा याकडेही पा णे आले अस याने आज तर कू टर देणं श यच नाही, वगैरे वगैरे. असा
िवचार करता करता याला खूप राग येऊ लागला. याच मानिसक अव थेत तो िम ा या
घरी पोहोचला सु ा. पोहोचताच रागारागातच याने दारावरची घंटी वाजवली. दार
या या िम ानेच उघडलं. रागात तर तो होताच. िम ाला समोर उभा पा न हा प ा
रागा या भरातच या यावर खेकसू लागला - ख ात जावो तू आिण तुझी कू टर. खूप
बिघतलेयत असे पैसेवाले. तु ही लोक कधीच कोणाचे िम होऊच शकत नाही. जा,
आजपासून तुझी-माझी मै ी संपली. िब ारा िम ! थ होऊन पहातच रािहला. याला
काहीच कळलं नाही, कु ठली कू टर? ...कसली ीमंती? ...पण ितथे याचा गरीब िम
मा या या मनातली सगळी आग ओकू न ितथून िनघून गेला होता.
सांगायचं ता पय हे, क , मी जणू अशा कारचे उलट सुलट िवचारांचे तरं ग िनमाण
करणारा कारखानाच आहे. आिण मा यावर कोण याही कारचं िनयं ण नस याने अगदी
नाइलाजा तव मनु याला माझे उप व सहन करावेच लागतात. इ छा नसताना देखील
यां याकडू न असा वेडप े णा नकळत घडतो. अगदी िवनाकारण मा या उप वांमुळे
सग यांचे आपापसातील नातेसंबंध देखील िबघडतात. एकू णच सांगायचं तर, सगळं काही
आलबेल असून देखील मा यामुळेच मनु य िन य नवनवीन संकटात सापडतच राहतो.
या, ाच क याव न तु हाला आणखीन एक गंमतीदार गो सांगतो.
जवळजवळ दोनशे वषापूव ची गो आहे ही! एक छोटंसं गांव होतं, िजथं राहणार्या
सलमान आिण अ म या दोन त णांमधील मै ी खूप िस होती. दोघेही साधारण 15-
16 वषाचे होते. जवजवळ गे या 10 वषापासून या दोघांचं खाणं-िपणं, शाळा-अ यास,
हंडणं- फरणं एक च होत होतं. इत या वषाम ये दोघांम ये एकदाही मतभेद झाले
न हते. परं तु एक दवस दोघांम ये अचानक कडा याचं भांडण झालं आिण बघता बघता ते
इतकं िवकोपाला गेलं क दोघांनीही एकमेकांना ओरबाडू न र बंबाळ क न टाकलं.
नशीब, चांगलं क ते हा ितथूनच काही गावकरी जात होते. यांनी या दोघांना कसंबसं
सोडवलं. परं तु या करणाने एकं दरीत गंभीर व प घेत याने यांनी या दोघांना पकडू न
पंचायती समोर हजर के लं. संपूण करण ऐकू न घेत यावर आिण यांची एकं दर अव था
बघून संपूण पंचायत अवाक झाली. ितकडे, ही बातमी गावभर पसरायला जराही वेळ
लागला नाही. गो च अशी आ य वाट याजोगीच होती. कधीही एकमेकांपासून वेगळं न
होणार्या िम ांनी एकमेकांना र बंबाळ के लं होतं! जो जो हे ऐकत होता तो तो
पंचायतीकडे धाव घेत होता.
ितकडे, या करणाने अवाक झाले या पंचायतीने दोघानांही िवचारलं, तु ही
दोघांनी एकमेकांची अशी अव था का के लीत? पण दोघंही ग प! सांगून सांगणार तरी
काय? पंचायतीने पु हा दोन-तीन वेळा हाच िवचारला. तरीही दोघं ग पच! शेवटी
कठोरपणे िवचार यावर दोघंही एकमेकांना, तू सांग - तू सांग असं हणू लागले. कमालच
झाली. मारामारी करताना लाज वाटली न हती यांना, पण आता याब ल सांगायला
लाज वाटत होती.
यावर पंचायतीने खडसावून सलमानला पूण क सा सांगायला सांिगतला. िबचारा,
अगदी वरमून सांगू लागला. झालं असं क आ ही दोघं अगदी शांतपणे एका झाडाखाली
बसलो होतो. असंच इकड या-ितकड या ग पा मारत होतो. ते हा बोलता-बोलता मी
अ मला हणालो, मी असा िवचार करतोय क असं कती दवस आपण आई-बापा या
पैशांवर जगायचं? यापे ा आपण वतःच काहीतरी वसाय क न आपली शाळे ची फ
आिण इतर खच भागवायचा य के ला तर?
हे ऐकू न तर पंचायत बुचक यातच पडली कारण हा तर चांगला िवचार होता. मग
ात भांडण हो यासारखं काय होतं? ...असं िवचार यावर सलमान पुढे सांगू लागला.
माझं बोलणं ऐकू न अ मने देखील मा या ‘हो’ ला ‘हो’ हटलं. आिण तो तर असंही
हणाला, क मी तर अगदी या या मनातली गो बोललो होतो. असंच आमचं बोलणं
चाललं होतं. मग थोडा िवचार क न मी हणालो मला असं वाटतंय क दोन हशीच
खरे दी करा ात. ...रोज दोन-तीन तासांचं काम आहे. हश च दूध काढू न मी ते िवके न.
यावर अ म हणाला, क मीही िवचार करतोय क एखादं छोटंसं शेत खरे दी करावं.
रोज या तीन-चार तासां या मेहनतीने यातून इतकं पीक तर येईलच क यातून माझी
फ आिण इतर खच आरामात िनघेल. याचं हे बोलणं ऐकू न मा या त डू न एकदम िनघून
गेलं क हे तर खूपच छान होईल, मला मा या हश ना चर यासाठी कु ठे ही दूर घेऊन जावं
लागणार नाही. चर यासाठी मी यांना तु या शेतातच घेऊन येत जाईन. बस, हे ऐकताच
अ मने मा या या बोल याला अ यंत कठोर श दांत िवरोध के ला. ...व तावातावाने
हणाला, खबरदार, जर तु या हशी मा या शेतात घुस या तर! ...हे ऐकू न मीही वेषात
आलो आिण ताबडतोब मो ा दमदार आवाजात याला हणालो- चारा चरायला या
तु याच शेतात येतील...बघच! मा या त डू न हे श द ऐकताच अ मचं डोकच फरलं
आिण याने च मला धमक च दली, जर का तु या हशी मा या शेतात घुस या तर मी
यां या तंग ाच तोडू न टाके न. हे ऐक यावर मीही रागाने धुमसू लागलो. इशारा
दे या या सुरातच मी हणालो, मा या हश ना हातदेखील लावलास तर मी तुझं डोकं च
फोडू न टाके न. मग काय! रागा या भरात आमचा वतःवर ताबाच रािहला नाही आिण
आ ही हाणामारीवर उतरलो.
पािहलीत मा या उप ावांची कमाल! हशी अजून िवकत घेत या न ह या, शेत
अजून खरे दी क न हायचं होतं तरी सु ा एका ु लक गो ीव न दहा वषापासून या
जु या िम ांम ये जीवावर बेतणारी मारामारी झाली होती. मला सांगायचं हेच आहे क
वर वणले या घटनांसार या घटना कधीतरी तुम या आयु यात सु ा घड या हो या का
याचा जरा मागोवा या. िनि तचपणे तुम या अंतगत वसले या मी हणजेच मनाने
तुम या करवी असे उप व करवून घेतले असणारच. आणखी थोडा िवचार के लात तर
तुम या असं ल ात येईल, क जे हा मी उप व करायचाच आहे असं ठरवतो ते हा
तुम या संपूण शारीला, बुि म ेला जणू कु लूपंच लागतं. मा यामुळे तु ही वे ासारखं
वाग यास िववश होता.
आता, एकदा का तु ही मा य के लंत क मा यामुळे उ वणार्या उप वांवर तुमचं
कोण याही कारचं िनयं ण नसतं आिण यामुळे अशा कार या उप वांमुळे वेळी-अवेळी
तुमची बु ी होते, तर मग, मी पुढे यावरील उपायांवर चचा करे न. कारण, उपचार
या यावरच करणं श य आहे जो, हे मानतो क हो...मी आजारी आहे, िवनाकारणच
वतःला िनरोगी समजणार्या माणसाला पकडू न, बळजबरीने या यावर उपचार के ले
जाऊ शकत नाहीत. आिण तु हाला हे मा य करावंच लागेल क , मा यामुळे होणार्या
उप वांवर ना तुमचे कोण याही कारचे उपाय िनयं ण ठे वू शकले आहेत आिण ना तुमची
बुि म ा यां यापासून तुमचं र ण क शकली आहे! आिण इथं या उप वांवर उपाय
शोध यात तुमचं िश ण आिण तुमचा समाज, दोघंही पूणपणे अपयशी ठरले आहेत. मा य
तर हे देखील करावंच लागेल क ना तुमचा धम ना तुमची शा ं मा या या उप वांवर
कायम व पी तोडगा शोधू शकली आहेत. कारण मी या सवापे ा िवशाल, वतं आिण
अन यसाधारण अशी स ा आहे. हणूनच मा या उप वांपासून वाच याचे उपाय सु ा
फ मीच सांगू शकतो. आिण माझं हे बोलणंसु ा या याच कामी येईल जो मी
सांिगतले या गो म येच मा या उप वांपासून वतःचा बचाव कर याचे उपाय शोधेल.
...नाही तर िवचार करा. ...जर आपलं मनच वेड,ं उदास रािहलं तर िव ानाने दान
के ले या सग या गतीचा, तमाम सुिवधांचा उपयोगच काय? तरीही, मा या
उप वांपासून बचाव कर या या उपायांवर चचा कर याआधी मी तु हाला मा या
संरचनेिवषयी सांगू इि छतो.
 माझी संरचना
चला, जर तु ही मा य करत असाल क तु ही आजारी आहात, तर या पुढे मी
तु हाला मा या संरचनेब ल मािहती दे यास सु वात करतो. या आधारे तु हाला ना
के वळ मला समजून घेता येईल, परं तु मा यामुळे उ वणार्या ासापासून वतःचा
बचाव कर यास मदतदेखील होईल. अशा कार या कोण याही चचला आरं भ कर यापूव
मी तु हाला पु हा एकदा आठवण क न देतो क , मी मा या पूणतः गुंतागुंती या अशा
मेकॅिनजमसह तुम या नािभ थानी अदृ य पात ि थत आहे आिण अदृ य पात
अस याने िव ाना या क े या बाहेर आहे. आिण, मा या मेकॅिनजमब ल बोलायचं झालं
तर असं हणता येईल क , मा या तरं गां या िभ ते या आधारे सात मु य भागात माझं
िवभाजन के लं जाऊ शकतं. यातील काही भाग उप वी आहेत, तर काही अ भुत श नी
प रपूण असे आहेत.

माझी उप व िनमाण करणारी व पं -

1) कॉि शअस माइं ड (Conscious Mind)
2) सब-कॉि शअस माइं ड (Sub-conscious Mind)
3) अन-कॉि शअस माइं ड (Un-conscious Mind)

माझी शि क ं -
4) सुपर-कॉि शअस माइं ड (Super-conscious Mind)
5) कलेि ट ह कॉि शअस माइं ड (Collective Conscious Mind)
6) पॉ टेिनअस माइं ड (Spontaneous Mind)
7) अि टमेट माइं ड (Ultimate Mind)

मा या या सातही व पांचे वभाव पूणतः िभ आहेत. आिण वर, यांची

खािसयत अशी आहे क , या- यावेळी तु ही या- या कार या मनोव थेत असता, या-
या वेळी या- या मनाचा वभाव वतःच आतून बाहेर कट होत असतो. आिण इथे
मना या कारांब ल बोलायचं झालं तर, असं हणता येईल क , भलेही, यातील काही
उप वी आिण धोकादायक आहेत, परं तु याचबरोबर इतर काही िवल ण श नी
प रपूण देखील आहेत. सा या सरळ श दांत सांगायचं झालं तर, तुम या आयु याचा
िनणय के वळ तु ही कोण या मनांत जगत आहात याव नच होत असतो.
आिण यापुढे, मी तु हाला मा या या सात व पांब ल िव ताराने काही
सांग याआधी, तु हाला छो ा मुलांचे मन समजून यावं लागेल. कारण, या ारे च माझी
सगळी व पं, यांचे भाव, आिण यां या याप त ब ल समजून घेणं तु हाला अिधक
सोपं जाईल. परं तु इथे मी हेही प करतो क श यतो ब तांशी सगळीच मुलं जवळ-
जवळ एकाच कारचं मन घेऊन ज मतात. ... हणजेच ज माला येतेवेळी, मना या
पातळीवर मुलांम ये फारशी तफावत नसते. िविवध मुलांम ये जे फरक आप याला
आढळू न येतात ते यां या डीएनए आिण जी समधील फरकांमुळे असतात. आिण अथातच,
हे सगळे फरक, यांची शारी रक रचना, आरो य, बोलणं-चालणं, आिण मदू इथवरच
मया दत राहतात.
आता पु हा एकदा आपण मुलां या मनाकडे वळलो तर असं ल ात येईल क मुलं ही
ामु याने दोनच भाषा जाणतात. एक ेमाची आिण दुसरी रागाची. आिण या दोनच
जगातील सग यात शि शाली ऊजा आहेत. सृ ी या तरावर िवचार के ला तरीदेखील
हेच ल ात येतं क ऊजा ही एकतर व तूं या मीलनातून, हणजेच ेमातून िनमाण होते
कं वा यां यातील घषणाने, हणजेच रागामुळे िनमाण होते. याच माणे, तु हाला जर
एखा ा त काही प रवतन घडवून आणायचं असेल तर, एकतर ेम कट क न
तु ही ते सा य क शकता कं वा मग राग दशवून तु ही हा चम कार घडवून आणू शकता.
याच माणे तु हाला वतःम ये प रवतन घडवून आणायचं असेल ते हादेखील तु हाला
वत:शी याच दोन भाषा बोला ा लागतात. परं तु दुदवाने आज येक म ये या
दो ही गो चाच अभाव दसून येतो. मनु याचं आयु य वाढवणार्या राग आिण ेम या
दोन उ कोटी या श मनु या या जीवनातून ह पार का झा या याची चचा मी नंतर
करतो. परं तु स यापुरतं हे प करतो क , मूल के वळ या दोन उ कोटी या महाश या
उपि थतीतच जीवनाम ये यश िमळव या या सग या संभावना घेऊन ज माला येत.ं
तु हीदेखील ल देऊन पहा, कु ठलीही आवडीची व तू हाती येताच मूल याम ये आनंदाने
रममाण होतं. याउलट, जर या या मना माणे काही झालं नाही, कं वा या या
आवडीची व तू या याकडू न कु णी िहरावून घेतली तर ते संतापाने सगळं घर डो यावर
घेतं. बस! या ित र ितसरी कोणतीही गो कं वा भाषा याला समजतच नाही.
हणजेच मुलं अ य ऊजचं भांडार घेऊनच ज माला येतात.
याच माणे, मुलां या इतर वैिश ांब ल बोलायचं झालं तर असं हणता येईल
क यांना फार काही माहीतदेखील नसतं. अगदी फारच झालं तर, मूल आप या आईला
ओळखत असतं. इतर ना यांशी यांचं काहीही देणं-घेणं नसतं. यां याबरोबर यांना छान
वाटतं, यां याबरोबर मुलं खेळू लागतात. यां याबरोबर जमत नाही यां यापासून मुलं
दूर राहतात. उ -नीच कं वा आपलं-परकं असा भेद यां यात मुळात नसतोच. थ
मािहतीपासूनही मुलं खूप लांब असतात. तसंच, आपला देश, धम, जात, कं वा समाज
यांब लदेखील यांना काहीही माहीत नसतं. आिण तुम या ल ात आलंच असेल क
यां याकडे अशी सगळी मािहती नसून देखील याचं कधी काही अडतही नाही. आणखी
थो ा बु ीचा वापर के लात तर तु हाला जाणवेल क , वर उ लेखलेली ही सगळी
वैिश ंच यां या कधीही न संपणार्या उ साहामागचं रह य आहे. लहान मुलं
सग यांना ि य अस याचं मूळ कारणही हेच आहे.
तसंच, मुलांचं आणखी एक वैिश सांगायचं हणजे, जगातील ेम आिण राग या
दोनच शि शाली ऊजाचा उपयोग मुलं करत अस यानेच यां याम ये सदैव भरपूर
माणात ऊजा असते. हणूनच तु ही एकवेळ इतर कोणतीही चूक करा परं तु मुलांना
दुबळं समज याची चूक मा कधीही क नका! तुम याही ल ात आलंच असेल क ,
मुलांनी कतीही म ती के ली तरीही ती कधीही थकत नाहीत. भरपूर खेळून झा यावरही
संधी िमळताच ती पु हा-पु हा खेळायला सदैव तयार असतात. यांची म ती आिण ऊजा
तर अशी काही औरच असते, क यांना आळीपाळीने सांभाळायला घरात चार ौढ
मंडळी असली, तरीही ते चारहीजण दमून जातात, पण मुलं मा कधीच दमत नाहीत.
एखा ा सराईत धावपटू ला मूल जे करे ल तेच दवसभर करायला सांिगतले तर तो एका
तासाम येच दमून आडवा होईल. मूल खुच या खाली घुसेल व टेबलावर बाहेर पडेल.
दवसातून वीस-तीस वेळा सहज चढेल व उतरे ल. धावपटू तर घाब न जाईल आिण
हणेल यां याबरोबर खेळ यापे ा तर ऑिलि पकम ये पदक िमळवणं सोपं आहे! एकू णच
या सग याचा सारांश असा क ेम आिण राग या जगातील सवात श शाली अशा ऊजा
आहेत. जो मनु य या दो ही ऊजा गमावून बसला, समजा, तो ऊजाहीनच झाला!
असो!...लहान मुलां या बुि म ेिवषयी पुढे बोलायचं झालं तर मुलं ही अ यंत
बुि मान असतातच. यांना कधी काय हवं, आिण ते कसं िमळवायचं हे बरो बर माहीत
असतं. आिण अशा कारे , यांना जे हवं असतं ते ती िमळवतातच. आप याकडे पा न असं
काही गोड हसतील, इत या लाडाने बोलतील क तु ही यांना कोण याही गो ीसाठी
नकार दे याची श यताच उरत नाही. आिण तरीही चुकूनही जर एखादी गो यां या
मनासारखी झाली नाही, तर मग राग, धंगाणे व ह आहेतच! संपूण घर डो यावर
घेतील. तुमचं जगणंच मु क ल करतील; पण जे पािहजे...ते िमळवूनच राहतील.
यां याब ल वाटणार्या गोड आकषणाब ल तर काय बोलावं? असं कोण आहे जो
मुलांवर ेम करत नाही? असं कोण आहे याला मुलांना जा तीत-जा त ावंसं वाटत
नाही? लहान मुलांब ल या आकषणाची जादू तर अशी काही असते क , अ यंत ू र
वृ ीचा मनु य देखील हटलं तरी यां याशी वाईट वागू शकत नाही. क येक वेळा तर
गुंडां या तावडीत सापडलेले पालक देखील के वळ मुलांमुळे यां या कचा ातून सुटतात.
बरोबर मूल असलेलं पािहलं क कोणा याही मनात दया उफाळू न येतेच.
या ित र मुलांमधील आणखी गुणांब ल सांगायचचं झालं तर, िनद ष असणं,
िनरागसता, चंचलता आिण एका ता हे सव यांचे वाभािवक गुण आहेत. आिण
कॉ सं ेशन? यां या कॉ सं ेशन िवषयी तर काय बोलावं बरं ? यांची एका ता तर
उ पातळीची असते! मुलं कती एका होऊन खेळतात हे तु ही पािहलंच असेल. िवचार
करा, जर इतकं कॉ सं ेशन मो ांम ये आलं तर ते जीवनातील येक यश नाही का
संपादन करणार? आिण यां या िव मरणा या कलेब ल बोलायचं तर, दोन िमिनटांपूव
यां याशी भांडलेली असतात, यां याशीच काही णातच ती पु हा ेमाने खेळूही
लागतात. उ साह तर यां यात इतका असतो क कतीही वेळा पडली, धडपडली...तरी
पु हा-पु हा उठू न उभी राहतातच.
आता या उलट जरा मो ांवर ल क त क या. कोण याही गो ीम ये याचं पूण
ल च लागत नसतं. कु ठे गेलं कॉ सं ेशन जे बालपणी यां यात होतं? आिण मो ांमधला
उ साह? या िवषयी तर न बोललेलंच बरं ! ...एक दोनवेळा पराभव कं वा अपयश काय
हाती आलं, बसले आपले डो याला हात लावून! आ मह येपयतचा िवचार सु ा घोळू
लागतो यां या मनात. असं असताना िनद षता, िनरागसता कं वा ऊजा यां याब ल तर
बोलणंच थ आहे. चला, हे सगळं ठीकच आहे, पण िवचार कर याजोगी गो ही आहे
क , ही सव गडबड झाली तरी कु ठे ?
लहान मुलं आिण तुमचं मन यातला फरक तुम या ल ात आणून दे याकरताच हे
सगळं मी तु हाला समजावत होतो. खरं हणजे मूल या माइं ड म ये ज माला येतं याला
सुपर-कॉि शअस माइं ड हणतात. या कारचं मन फ ेम आिण राग या भावनांनी यु
अस याने ऊजने पुरेपूर भरलेलं असतं. जगात या या हणून सुखी आिण यश वी
झा या आहेत, जाणते-अजाणतेपणी, या सग याच कमान सुपर-कॉि शअस माइं ड
म येच जगत आले या आहेत. आिण आता हीच गो सिव तरपणे समजावून दे यासाठी
या सुपर-कॉि शअस माइं डची काही वैिश ं सांगायची झा यास सवात मह वपूण बाब
हणजे, यात ऊजची कमतरता तर कधीच नसते. तसंच, गरज नसले या हणजेच थ
मािहतीचा यात पूणतः अभाव असतो. याचबरोबर उ साह, एका ता आिण नवीन काही
कर याचा यास या मनात ठासून भरलेला असतो. आिण या ित र , राग आिण
ेमा या ऊजने पुरेपूर भरलेलं अस याने हे मन जे वाटेल ते कर यास पूणतः स म असतं.
आता या संपूण िववेचनाचं सार सांगायचं झालं तर मी असं हणेन क , यश वी व
लहान मुलं यां या गुणांम ये बरीच समानता दसून येत.े कारण दोघंही सुपर-कॉि शअस
माइं ड या आस-पासच जगत असतात. जर असे असेल, तर मग हा उपि थत होतो, क
सुपर-कॉि शअस माइं डम ये ज मणारं हे मूल इतर कोण या मनात आिण का पोहोचतं?
...तसंच या मनांचे वभाव काय आहेत? सांगतो, सगळं सांगतो. हे सगळं सांग याकरताच
तर ही पा भूमी तयार के ली होती! आिण हेच समजून घेणं तुम यासाठी
अ याव यकदेखील आहे. कारण हाच तुम या आयु यातील ट नग पॉ ट आहे. जर इथे सव
सांभाळू न घेतलंत तर, तु हाला सुखी आिण यश वी हो यापासून कोणीही रोखू शकत
नाही.
असो, पु हा मु य मु ावर येऊ. जसजसं मूल मोठं होत जातं, तसतसं पालक कं वा
कु टुंबातील इतर मंडळी याला िनरिनरा या कारची समज आिण ान ायला सु वात
करतात. याला याचा धम व जात सांिगतली जाते. आपले व परके यातील फरक या या
मनात िनमाण के ला जातो. जीवनाची थ उ ं या या मनात भरवून काहीतरी
बन यासाठी याला उ ु के ले जाते. बस, या सग यांमुळे याचं कॉि शअस माइं ड तयार
हो यास सु वात होऊ लागते. हे कॉि शअस माइं ड फारच दुबळं असतं. िवनाकारण
सात याने भय आिण असुरि तता यांनी ासलेलं असतं. आिण भीती आिण असुरि ततेनं
ासून गे याने याचा उ साह आिण एका ता ीण होत जाते हे तर सांगणे न लगे!
... हणजेच, इथूनच मुलाची अधोगती हो यास सु वात होते.
पण, हे सगळं इथवर येऊन थांबत नाही; यानंतर या लहान मुलाला काहीतरी
बन या या उ ेशाने शाळे त पाठवलं जातं. िब ारं मूल, जे आजपयत पूणतः वतं पणे
जगत असतं, याला जड द र उचलून नाइलाजाने शाळे त जा यासाठी भाग पाडलं जातं.
 याची इ छा नसतानाही याला िशकवलं जातं. इतकं च न हे तर यापुढे जाऊन, याने
उ म मा स िमळवावेत हणून याला उ ु के लं जातं. आिण शाळांब ल तर काय
बोलावं? ... या मुलाला ेम हवं असतं, याला मनमोकळे पणे खेळायचं असतं, याला
िश ती या नावाखाली शाळे त छळलं जातं. मग याची अव था अशी होते क , शाळे त या
िश कांकडू न तर याला ेम िमळत नाहीच, पण थोडं मोठं झा यावर, घर यांकडू नही ेम
िमळणं बंद होतं. एक हसतं-खेळतं फू ल अ यासा या नावाखाली कोमेजून टाकलं जातं.
यामुळे मग हळू -हळू मुलांमधील िज कमी होत जाते. िज कमी झाली क मग, याची
झुंज याची मता देखील दुबळी होऊ लागते. संपूण जगातील कु ठलंही चार-पाच वषाचं
मूल खेळणं-बागडणं आिण वातं य सोडू न िश तीत राह यास तयार नसतं. आिण याच
कारणा तव, काही मरगळलेली दुबळ मुलं वगळता, ब तांशी मुलं ही रडत रडतच शाळे त
जातात...! आिण गंमत अशी आहे क यांची मुलं हसत-हसत शाळे त जातात यांचे आई-
बाप मो ा गवाने आमचं मूल शाळे त जाताना मुळीच रडत नाही असं सांगत असतात!
अहो, मूख असेल. मोठा झा यावर तो के वळ आ ा पाळणारा लाक झाला नाही हणजे
िमळवलं! हे मी खासक न के .जी. कं वा पिहली-दुसरी या वगातील मुलांिवषयी बोलत
आहे. हो, एकदा का यांना िम िमळाले व बाहेरचे जग जाणून, समजून घे याची इ छा
यां याम ये जागृत झाली क मग यांना शाळे त जा याची आवड िनमाण होतेच.
चला, हे सु ा सोडा. यानंतर तर पालक, िश क आिण कु टुंिबयांकडू न मुलाला
वहार िशकवला जाऊ लागतो. रागवायचं नाही, मो ांचं ऐकायचं, सग यांची कामं
करायची...इ यादी...इ यादी! ...परं त,ु मूल, जे ऊजचं भांडार आहे, याला व- फू त ने
वतः या मज नुसार जगायचं आहे, याला िन कारण मरतमढं व चाकर बनून राह याची
ेरणा दली जाऊ लागते. सु वातीला मुलांना यात काहीही वार य वाटत नाही, परं तु
नंतर याला लोभनं दाखवून आिण याची तुती क न हे सगळं कर यास िववश के लं
जातं. जर याने ऐकलं नाही, तर मग ओरडू न व धमकावून याला तसं वाग यास भाग
पाडलं जातं. याम ये ल ात घे यासारखी गो तर ही आहे क , या सग या य ांत
मुलांमधील ेम आिण राग या दोन मह वा या ऊजा हळू हळू दब या जाऊ लागतात.
आिण मग, या सग याचेच अ यंत भयावह असे दु प रणाम जाणवू लागतात. ही
बाब अ यंत गांभीयाने समजून घे याजोगी आहे. खरं तर, िजत या माणात मुलांमधील
ेमभावना दबली जाते, याच दबले या ेमभावनेचा प रपाक हणून, मुलं अ यंत
भावना धान होत जातात. मग अशा मुलांम ये िनराशा, दुःख, दया, सहानुभूती इ यादी
भावना आणखी बळ होत जातात. आिण या सग या भावभावना मग या या सब-
कॉि शअस माइं डची िन मती क लागतात. हेच सरळ सायकोलॉजी या भाषेत सांगायचं
तर, िजत या माणात मुलांमधील ेमभावना दबली जाऊ लागते, ितत याच माणात
यांची भावना मकता सब-कॉि शअस माइं डम ये सं िहत होत जाते.
परं तु दुदवाने मुलां या दुदशेची कथा इथे संपत नाही. याला शाळे त जा याची
इ छा नसते, तरीही याला जावंच लागतं. याला खेळायचं असतं, धंगाणा घालायचा
असतो, पण संधी िमळत नाही. तो आप या मनाचा मालक अस याने याला वतं राहणं
आवडतं, पण तरीही, याला िश तीत राहावं लागतं. याचीच प रणती हणून वेळोवेळी
या यातील रागाची भावना दबली जात असते. आिण याचा हा दबलेला राग हळू हळू
चंता, था, भीती, म सर यांसार या आयु याचा नाश करणार्या भावभावनांम ये
पांत रत होऊन अन-कॉि शअस माइं डम ये साठ यास हो यास सु वात होते.
यानंतरची कथा तर तु ही सगळे जाणताच. जसजसं मूल मोठं होत जातं तसतसं राग
दबला गे याने या यातील नैस गक ऊजाही ते गमावत जातं. हळू हळू या यातील
एका ता आिण उ साह हे गुणदेखील लयाला जाऊ लागतात. ...आिण या बद यात दुःख,
चंता, भीती आिण नैरा य अशा अ यंत भयंकर दुगुणांची तो खाण बनत जातो. यानंतर
आयु यभर हे साठलेलं भय, नैरा य, चंता आिण दुःख, तो वेळी-अवेळी, बाहेर काढत
राहतो. तु ही असं समजू नका, क चंता कर यासारखा िवषय असतो हणून तु ही चंता
करत असता. खरं तर चंता तुम या अन-कॉि शअस माइं डम ये आधीच पुरेपूर भरलेली
असते, यामुळे ितला बाहेर पड यासाठी के वळ एक िनिम पुरेसं असतं.
परं तु मला माहीत आहे तु हाला हे असंच पटणार नाही. हणून एका उदाहरणा ारे
हे समजावतो. एकदा एका ने वतमानप ात वाचलं क , साधारण दहा लाख
वषानंतर सूय उगवणार नाही. आता सूय उगवणार नाही हट यावर पृ वीचं अि त वच
उरणार नाही, ही गो तर सरळच आहे. झालं... याला काळजीने ासलं!! दहा लाख वष
सोडा...पण पुढ या शंभर वषानीदेखील सूय उगवला नसता, तरी याला यामुळे काय
फरक पडला असता? परं तु आतम ये साचले या चंतेला बाहेर पड याकरता के वळ एक
िनिम हवं असतं. ...बस, या दबले या ोधापायीच तु हा सग यांची ही अव था
झालेली आहे.
परं तु मनु या या दुराव थेची कहाणी इथंच कु ठे थांबतेय! सव थम तर सुपर-
कॉि शअस माइं ड घेऊन ज मले या मुला या डो यात तु ही िनरथक उ ं व मािहती
भ न याचं कॉि शअस माइं ड तयार कर यास सु वात करता. यानंतर मग या या
अंतगत उपजत असणार्या ेम व राग या भावना दडपून या या सब-कॉि शअस आिण
अन-कॉि शअस माइं डला बळकटी देऊन ते चंता, दुःख, भय, सहानुभूती, ह या
भावनांनी भ न टाकता. परं तु इतकं क न देखील तु हा बुि मान लोकांचं मन भरतं कु ठे ?
हणूनच, मग पुढे जाऊन, आप या भावनांचं चारचौघात असं दशन करणं यो य नाही,
आप या मनात काय चाललंय हे दुसर्याला कळता कामा नये असं देखील तु ही याला
समजावता. बस, िब ारं मूल चंता, दुःख, आिण भीती याबरोबरच वतः या भावनाही
दडपून टाक यास सु वात करतं. आिण ेम आिण राग तर आयु यभर ते दाबून टाकत
आलेलं असतंच. पुढे मग याचे आणखी भयानक प रणाम समोर येऊ लागतात. मग हे
दडपून गेलेले चंता, दुःख, भय, िज हाळा, आिण सहानुभूती असे भाव अन-कॉि शअस व
सब-कॉि शअस माइं डम ये ना के वळ कायमचे सं िहत होत राहतात, तर ितथं पड या-
पड या अनेक पट त वाढतही जातात. मग हा िबचारा मनु य, मनु या याच कृ पेनं या
भावनां या ध यातून कधीच साव शकत नाही. काळजीत आिण दुःखात जीवन तीत
करणंच या या निशबी येत.ं इथं ही गो प पणे समजून या क काळजी, असुरि तता,
भय आिण दुःख इ यादी भावना तुम या अंतगत आहेत, हणूनच या बाहेर िनघत आहेत.
आपलं आयु य असंच आहे कं वा आप या जीवनात प रि थतीच चंता कर याजोगी आहे
हणून तु ही चंता त आहात कं वा मग यामुळेच तु हाला या भावनांम ये जगावं
लागत आहे, असं मुळीच समजू नका.
हीच गो मी पुढे तु हाला सिव तरपणे समजावेनच. परं तु स या तर लाख मोलाची
एक गो हणजे, लहान मुलांचं संगोपन करता न येण,ं आिण कळत-नकळत या या
कॉि शअस, सब-कॉि शअस, आिण अन-कॉि शअस माइं डला बळकटी देत राहणं हेच
यां या अधोगतीचं सवात मोठं कारण आहे. आिण तुम या या अशा दु च ा या
जा यामधून वाचलेला लाखांत एखादाच यश वी आिण सुखी दसत आहे. आिण हा तोच
आहे जो आपलं सुपर-कॉि शअस माइं ड शाबूत राख यात सफल झालेला आहे. हे दोनच
प रि थत म ये संभव आहे. एकतर ते मूल वतःच इतकं िज ी आिण शि शाली असलं
पािहजे क ते कोणा याही, कोण याही दु च ा या जा यात सापडत नसावं कं वा मग
याचे पालक व िश क समजूतदारपणा दाखवून या मुलावर थ बळजबरी करत
नसावेत. परं तु मी जे सांगतोय ते अगदी दगडावर िल न ठे वा. जगातील कोणतंही मूल
याचं सुपर-कॉि शअस माइं ड शाबूत न ठे वता कोण याही े ात कधीही यश वी व सुखी
होऊच शकत नाही. याचबरोबर ही खा ीदेखील बाळगा क या मुलाने आप या सुपर-
कॉि शअस माइं डचं जतन के लं आहे, याला यश वी व सुखी हो यापासून कोणीही रोखू
शकत नाही.
आिण तुमचं िव ानही जवळ-जवळ हीच गो अधोरे िखत करतं. मुलाचा शी ट े
मानिसक िवकास या या लहानपणातच होतो असं जर वै ािनक सांगत असतील तर ते
न च चुक या िन कषावर पोहोचलेले नाहीत. याचं हणणं शंभर ट े स य आहे.
याकरता खरं तर ते अिभनंदनास पा आहेत. मीही इथे हेच समजावलंय क एखादं मूल
याचं सुपर-कॉि शअस माइं ड कतपत शाबूत ठे ऊ शकतंय यावरच ते मूल कती
ितभावान असेल, हे ठरतं. आिण िनि तच याची संपूण जबाबदारी कु टुंबीय आिण
शाळे तील िश कांवर आहे. मुलां या इ छा आिण व छंदीपणा यांना यो य तो मान
दयायला यांनी िशकलंच पािहजे. मुलांना भेदभाव करणार्या गो ी िशकवणं, िनरथक
कं वा अनाव यक िश त लावणं इ यादी बाबी यांनी कटा ाने टाळ याच पािहजेत.
याच माणे थ आिण बुि हीन िशकवण पासून तर यांना संपूणपणे लांब ठे वलेलंच बरं !
मूल...मूल आहे, याला िवनाकारण गंभीर बनवूच नका! शाळे तलं वातावरणच मुलांसाठी
असं अनुकूल ठे वा, क मुलांचं मन घरात लागणारच नाही. यांना घराची आठवणही
येणार नाही. तरच सव काही शाबूत राहील. परं तु जर का मुलांना शाळा कं टाळवाणी
वाटत असेल, तर मग अशा शाळे त बळजबरीने जा यापे ा न जाणंच यां यासाठी जा त
बरं ! नाहीतर ल ात ठे वा क , मोठं होता होता, मूल, आप यातील सगळे मह वपूण गुण
गमावून बसेल. आिण माझं हे हणणं, मनु याचा वतमान हणजेच आज ओरडू न-ओरडू न
िस करत आहेच. मनु याने आज कतीही गती साधली असली, तरीही एव ा
गतीनंतर यश वी माणसां या माणात िजतक वाढ होणं अपेि त होतं, िततक वाढ तो
घडवून आणू शकलेला नाही. आजही लाखांत फ दहा-वीस जण यश वी होत आहेत.
आिण यामागचे एकमेव कारण, मनु याला आप या मुलांचं संगोपन यो य कारे करता न
येणं हेच आहे. कारण मुलांमधील उपजत ितभा पारखणं, लाख मध या दहा-वीस
जणांनाच जमतं.
असो, ही तर झाली के वळ तुम याकडू न होत असणार्या चुकांची चचा. दुसर्या
बाजूला, याच संदभात आणखी एक गो खूपच मह वाची आहे, आिण ही गो मा या
वभावाशी िनगडीत आहे. यामुळेच तीही िव तारपूवक समजून घेणं िततकं च आव यक
आहे. खरं तर, मु ा हा आहे क मी वभावतःच वतं आिण व छंदी आहे. थच मला
दाबून ठे व याचा य के ला गेला तर मनु याला या या दु प रणामांना सामोरं जावंच
लागतं. ...परं तु झालं असं आहे क , मा या या वातं यि य वभावामुळे माझी इतक
बदनामी झाली आहे क अनेक युगांपासून वतःला भोगा ा लागणार्या सग या
क ांसाठी मनु य मलाच जबाबदार ठरवत आला आहे. मी तर माझा वभाव कसा आहे ते
प पणे सांिगतलंच आहे. मी वतं आहे, आिण कु ठ याही कारची बळजबरी मला
आवडत नाही. यामुळे हे ल ात ठे वा, क मा यावर बळजबरी के लीत, तर याचे
दु प रणाम तु हाला भोगावेच लागतील. आिण इथे सवात मह वाची गो ही आहे क
माझा वभाव तर बदलणार नाही; तुमची मा याबरोबर वहार कर याची प त
तु हाला बदलावी लागणार आहे. हणूनच जर मूल सुपर-कॉि शअस माइं डव न सब-
कॉि शअस कं वा अन-कॉि शअस माइं डपयत पयत उतरत असेल, तर याचा दोष मला
न हे, तर समाज, कु टुंबीय आिण िश णाला ा. जर तु ही मनु या या सुखी आिण समृ
हो या या माणात वाढ क इि छत असाल तर तुम या िश ण-प तीत आव यक ते
फे रबदल करा. आईवडील आिण इतर कु टुंिबयांना ‘मुलांच’ं संगोपन कसं करायचं ते
िशकवा. परं तु दोषांचं खापर मा या माथी मा मुळीच फोडू नका. तु ही माझा मूळ
वभाव मार याचा य कराल तर मीही जोरदार ितकार करणारच. या जगात तसंही,
वतः या वभावाचा बचाव कर याचा अिधकार सग यांनाच आहे. आिण हणूनच
मा याशी कोण याही कारची छेडछाड क च नका.
जर हे सव ान आ मसात के लंत तर मा या तीन कमकु वत व पांना हणजेच
कॉि शअस, सब-कॉि शअस, आिण अन-कॉि शअस माइं डना तु ही कधीच तुम यात जोम
ध देणार नाही. आिण या संदभात मी आधी सांिगतलंच आहे, क कॉि शअस माइं ड हे
िनरथक मािहती साठव यामुळे तयार होतं तर सब-कॉि शअस आिण अन-कॉि शअस
माइं ड हे राग आिण ेम या भावना दाब याने बळकट होत जातात. तसं नसतं तर मग
माणसाला दुःख, चंता, ई या आिण नैरा याने ासलंच का असतं? कोणतंही मूल या
भावना घेऊन थोडंच ज माला येत असतं? मनु य मा यामुळे या सव भावनांम ये
जग यास िववश आहे असंही मुळीच नाही. के वळ माझा वभाव समजून घे याबाबत जो
असमंजसपणा तो दाखवत आहे, याचे दु प रणाम भोग यास मा मी याला भाग पाडत
आहे. नाहीतर, तु ही एखा ा लहान मुलाला चंतेत असलेलं कधी पािहलंय? हणूनच
मनु या या दुःखी आिण अपयशी जीवनासाठी तु हाला कोणाला दोष ायचाच असेल,
तर तो वतःला ा. आिण या सव चुका माझी कायप ती नीट समजून न घेत याने
तुम याकडू न होत आहेत हेही वि थतपणे समजून या.
*****
 मा या श ची क ं
इथंही माझी कमाल पहा. मा याब ल सांगतानाही मा यातील ख ाळपणा काही
गेला नाही. मी मा या उप वी व पांब ल तु हाला आधी सांिगतलं. परं तु याचबरोबर
मी हेही समजावलं होतं क ती माझी वाभािवक पं नाहीत, ती सव तुम या
अिवचारीपणे के ले या कृ त मुळे अि त वात येतात. अ यथा, िजथं माझा येतो, ितथं मी
तु हाला सांगू इि छतो क , मी हणजे एकापे ा एक अशा अ भुत श चादेखील ोत
आहे. तुम या संपूण अि त वाम ये एक मीच आहे. जो ना के वळ पूणतः िनसगा या
अि त वाशी जोडलेला आहे, परं तु तुमचं आयु य गितपथावर ने याकरता अनेक
प रणामकारक काय कर यासदेखील स म आहे. याचाच अथ या िनसगनामक परमो
श शी तुमचा संवाद घडवून आणणं हेदख े ील के वळ मा या एक ामुळेच श य आहे.
आिण आयु यात यश वी हो यासाठी सु ा तु ही मा याच श या क ांवर अवलंबून
असता. आिण इथं हे शेवटचं वा य अिधक प करायचं तर असं हणता येईल क माझी
ही श ची क ं स य के यािशवाय कु ठलाही माणूस कधीच यश वी आिण सुखी होऊ
शकणार नाही. तसंच कोण कती यश वी आिण समाधानी असेल याचा सरळ सरळ संबंध
के वळ मा या श ची क ं या मनु या या अंतगत कती माणात स य झालेली आहेत
या याशीच असतो. नाहीतर, तु ही हजारो बा उपचार करा, कतीही ान ा करा,
कं वा कतीही क करा, तरीही ना तु ही जीवनात कायम व पी सुखी होऊ शकता, ना
ही कोण याही कारचं घवघवीत यश ा क शकता. नाहीतर, तसं पाहता, िश ण,
क , उ े य, धम, समाज, कु टुंब आिण िम ांची कु णाकडेच कसलीच कमतरता नाही. मग
तरीही का लाख मधील के वळ दहा-वीसजणच आपलं आयु य साथक लावू शकत आहेत?
कारण फ आिण फ लाख मधील दहा-वीसजणच यां या अंतगत मा या श चं क
स य क शकलेले आहेत.
आता, मा या या श या क ांबाबत सिव तर चचस सु वात कर याआधी मी
तु हाला हे सांगू इि छतो क माझी ही श क ं यां याच नैस गक िनयमानुसारच
स य होतात. याम ये ना िनसग कोणाबरोबर कधी प पात करतो, आिण ना ही मा या
पातळीवर असा प पातीपणा कोणाबरोबर के ला जातो. मनु या या इत या
अपयशांमागचं एकमेव कारण हणजे याचं मा या श या क ांिवषयी अ ानी असणं
होय! असं असताना, या श या क ांना स य करता येणं कं वा यांना स य कर याचे
िनयम जाणून घेणं तर खूप दूरची गो झाली. असो, स या मी तु हाला मा या श ब ल
तर सांगतो. पण याब लही सांगू तरी काय? मी तर अशा असाधारण श नी ठासून
भरलेलो आहे क यांची तु ही क पनाही क शकत नाही. मानवजातीचा इितहास ल
देऊन वाचाल तर तु हाला येक यशामागे मी आिण मीच दसून येईन. इितहासात
िजत या यश वी, सुखी आिण महान होऊन गे या, यांनी सवानी कळत-नकळत
मा या श चा पुरेपूर उपयोग क न घेतलाच आहे.
ही गो नीट पूणपणे समजून या क , एखादी के वळ अितशय चांगली
आहे हणून सुखी आिण यश वी झालेली नाही. कं वा कोणीतरी अितशय सु दयी आहे
आिण समाजाचे सगळे िनयम पाळू न जगत आहे, हणून सुखी आहे असंही नाही. पद ा
आिण क यां या जोरावरही कु णी सुखी झालेलं नाही... कं वा मग, कु णी मं दर कं वा
मिशदीत नेमाने जातात हणून समाधानी आिण सुखी आहेत असंही नाही. असं असतं तर
जगात ‘यश वी माणसांचा’ महापूर आला असता. कारण मं दर आिण मिशदीम ये तर
शंभरापैक न ा णव लोक जातच आहेत. पण नाही..., यश िमळवून देण,ं माणसाला सुखी
व स ठे वणं हे माझं काम आहे, आिण वर उ लेखले या एकाही गो ीशी माझा काहीही
संबंध नाही. मी तर मा या िनयमानुसार येक या अंतगत समान पातच स य
आहे. यामुळे, एकतर मा यातील श चा उपयोग क न या, कं वा मग मा या
िव वंसक व पांचे भोग भोग यास तयार रहा. हणजेच एकतर यशाची िशखरं पाद ांत
करा, कं वा मग आयु यभर सम यां या खोल दरीत पु हा-पु हा कोसळत राहा. मा या
तरावर मधला कोणताच माग अि त वातच नाही.
हीच गो आणखी चांग या तर्हेनं समजाव यासाठी मी पु हा एकदा प करतो
क , लहान मूल नेहमी सुपर-कॉि शअस माइं डम ये ज माला येत,ं जे मा या श चं
अ भुत क आहे. जर कु टुंब, समाज, आिण शाळांनी मुलाची इ छा, याची ा, याचा
वभाव आिण याची िज ओळखून याला सहकाय दे यास िशकू न घेतलं तर ते या या
बा याव थेपासूनच मा या श या क ांम ये यथे छ डु ब
ं ायला सु वात करे ल. परं तु तेच
जर िश त व थ ान यां या नावावर याला दाबलं कं वा या या ितभेची अवहेलना
क न या याबरोबर जबरद ती के ली गेली, तर ते िनरागस मूल लवकरच नाइलाजाने
मा यातील िव वंसक व पांची िशकार हो यास िववश होईल. हणजे मुलां या यो य
संगोपनाची वेळ हीच एक अशी िनणायक वेळ आहे, जी मुलां या जीवनाची दशा आिण
दशा िनि त करते. हणूनच मुलांचा उ साह वाढवा, यांची ितभा व यां यातील श
ओळखा, या माणे यां या इ छांना यो य तो मान ा. आिण हो...िजथं गरज आहे ितथं
यांना अव य मागदशन करा. यांना जगाचे रीती रवाज िशकवा. परं तु या सग या
येम ये यां यातील ेम आिण ोध या भावना दब या तर जात नाहीत ना, याची
िवशेष काळजी या. मूल ह ी आहे, लबाड आिण म तीखोर आहे असा िवचार क नका
असा िवचार करा क ते असं आहे कारण या यात चंड माणात श व ऊजा
सामावलेली आहे. फ या या या ऊजला, या या अंतगत असले या ितभे या दशेनं
वािहत करा मग पहाच, या यातील श ची क ं कशी स य होतात ते.
एकू ण काय तर मुलांशी वागताना जे वाटतं ते करा, फ ही काळजी या क ,
या यातील राग आिण ेम या भावना दब या जाणार नाहीत. जर एका मयादे या बाहेर
या यातील या भावना दडप या गे या तर या या कॉि शअस माइं ड बरोबरच याचं
सब-कॉि शअस आिण अन-कॉि शअस माइं डदेखील तयार हो यास सु वात होईल. हे
प पणे समजून या क ही ित ही माइं ड हणजे वाईट भावना आिण ध े यां या टोरे ज
टँ स आहेत. ...मग आयु यभर मूल या टँकमधून येणारा स लाय झेलत राहील. यामुळेच,
िशक यायो य जे काही असतं, ते तर मूल वया या चौ या कं वा पाच ा वषापयतच
िशकतं असं िव ानही सांगत असतं. ...आिण मला देखील हेच िवचारावसं वाटतं, क
आपण मुलांचं सुपर-कॉि शअस माइं ड वाचवू शकलो आहोत क नाही?
 असो, ही गो पु हा एकदा सांगून मी तुम याकडू न होत असणार्या सवात मो ा
चुक कडे तुमचं ल वेधलं. बस, हे कधीही िवस नका क बालपण हाच मनु या या
आयु यातील ट नग पॉइं ट आहे. अ ानामुळे ितथे चुकलात...क चुकलातच. हणूनच,
मा या या श क ांना का जपलं पािहजे हे तु हाला समजलं असेलच अशी मी आशा
करतो. याबरोबरच मा या िव वंसक व पांपासून वतःचा बचाव कसा करायचा तेही
तु हाला समजलं असेलच. आता पुढे मी तु हाला मा या श ची क ं आिण यांची
कायप ती यांबाबत सिव तरपणे सांगतो. मा या श ची ढोबळ मानाने चार मु य क
आहेत.
1. सुपर-कॉि शअस माइं ड
2. कलेि ट ह कॉि शअस माइं ड
3. पॉ टेिनअस माइं ड
4. अि टमेट माइं ड

1. सुपर-कॉि शअस माइं ड (Super-conscious Mind)

तसं तर लहान मुलां या मनाब ल सांगताना मी या व पाबाबत बरं च काही
सिव तरपणे सांिगतलं आहेच. आधी सांिगत या माणे ल , उ साह आिण आ मिव ास हे
या मनाचे उपजत गुण असतात. एखा ा मनु याने जीवनाम ये मोठं यश ा के लं असेल,
तर याला याची क पना असेल कं वा नसेलही, पण याने हे यश, ाच मना या स य
अस याने िमळवलेलं असतं.
ही गो थोडी थॉमस अ वा एिडसन यां या जीवना या आधारे समजावून घे याचा
य करा यांनी के वळ ब बचा शोध लावून संपूण जगास काशमयच के लं नाही, तर
एकू ण 1093 पेटंटही वतः या नावे रिज टर के ली. तु हाला माहीत असेलच क , सात
वषा या एिडसनला शाळे तील िश काने ‘ढ’ िव ाथ हणून िहणवलं होतं. एिडसन
येक गो ीवर खूप िनरथक िवचारत असतो, असं यांचं हणणं होतं. पण जे हा
वतः िशि का असले या यां या आईला- नॅ सीला ही गो समजली ते हा ती आप या
मुलाचा असा अपमान सहन क शकली नाही. ितला आप या मुला या ितभेब ल संपूण
खा ी होती. मग काय ितने एिडसनला या शाळे तून काढू न टाकलं. यानंतर आणखी एक-
दोन शाळांम ये याला दाखल कर याचा य के ला. परं तु ना एिडसनचा वभाव
बदलला ना शाळांचा या या ती दृि कोन बदलला! शेवटी एिडसन या आईने याला
घरीच िशकव याचा िनणय घेतला. या एका िनणयाने एिडसनचं आयु यच बदलून टाकलं.
शाळे त येकवेळी होणार्या अपमानातून एिडसनची सुटका झाली. यानंतर यांना
आपला ोध आिण ेम कधीही दाबून ठे वावं लागलं नाही हे काही वेगळं सांगायला नको.
आिण िनि तच यामुळे यांचं कॉि शअस, सब-कॉि शअस आिण अन-कॉि शअस माइं ड
बळकट झालं नाही. आई या ेमपूवक िशकव यामुळे यांना कोणतीच अडचण येत
न हती. आिण इकडे आईलादेखील आप या लाड याने कतीही िवचारले तरी याचा
ास होत न हता.
 तीन-चार वष आईकडू न िश ण घेत असताना िव ान व याचे योग यां याब ल
यांना आकषण िनमाण झालं. घराचे हाल पाहता एिडसनला काहीतरी कमाई करणं
ज री होतं. एिडसनलादेखील अशा कारे कमाई कर यात काहीच गैर वाटत न हतं.
ितकडे आईकडू न यांना भरपूर ेम आिण िव ास िमळतच होता. अकरा वषाचा लहानगा
एिडसन लागला वत: कमवायला! कधी फळाचं दुकान लावू लागला तर कधी ेनम ये
वतमानप ं िवकू लागला. आिण या कमावले या पैशातून याने घराम ये व संधी साधून
ेनम ये आपली योगशाळा उभी के ली. परं तु छोटा मुलगा योग करताना गडबड तर
होणारच. अनेकवेळा याची योगशाळा कधी या या विडलांकडू न, तर कधी ेनमध या
कं ड टरकडू न बंद के ली गेली. परं तु मी आधी हट या माणे, आ मिव ास, उ साह आिण
एका ता हे सुपर-कॉि शअस माइं डचे वाभािवक गुण असतात. शेवटी, अडाणी हणून
िहणवलं गेले या, परं तु कधीही न थकणार्या, कधीही हार न मानणार्या एिडसनने ना
के वळ सग यात जा त शोध लावले तर ब ब कािशत क न सग या जगाला काशमय
के लं. तु ही जर एिडसन या संपूण आयु याचा अ यास के लात तर तुम या ल ात येईल
क , यां या नावावर असणारे सगळे शोध हे यांची एका ता, उ साह आिण आ मिव ास
या गुणांचे सदैव ऋणी राहतील.
...कदािचत आता तु हाला हे समजलं असेल क , मुलांचं सुपर-कॉि शअस माइं ड
जपणं कती मह वाचं आहे. सुपर-कॉि शअस माइं डिशवाय मनु याने कतीही पद ा
िमळिव या कं वा कतीही कामं के ली, तरीही तो कधीही सुखी आिण यश वी होऊच
शकत नाही. हीच गो आणखी नीट समजून यायची असेल, तर जगात ासंगाचं ितक
मान या जाणार्या हेलेन के लर यां या आयु या या आधारे समजून घेता येईल.
हसणार्या, बागडणार्या आिण शार असले या हेलेनला अवघी पावणे-दोन वषाची
असताना, भरपूर ताप आला. आलेला ताप नंतर गेला, परं तु तो वतःबरोबर ितची
ऐक या-बोल याची, आिण बघ याची मताच िहरावून घेऊन गेला. अशा प रि थतीत
दुःख कवटाळू न बस याऐवजी ितचे वडील आथर के लर आिण आई कॅ थरीन के लर यांनी
यां या मुलीकडे नीट ल ायला सु वात के ली. ितचं आयु य पूणतः अंधःकारमय
असतानाही, यांनी ितला इतकं भरभ न ेम दलं, क यामुळे ितचं सुपर-कॉि शअस
माइं ड पूणतः जपलं गेल.ं ितची येक इ छा पूण के यामुळे, इतक मोठी घटना घडू नही
हेलेनला आपला ोध आिण ेम या भावना दडपून टाका ा लाग या नाहीत.
मग हेलेन जे हा सात वषाची झाली, ते हा ितला ‘एन’ या पात एक िशि का
िमळाली, यांनी हेलेन या मनात िशक याची आवड िनमाण के ली. हा एक चम कारच
होता क , बोल याची, बघ याची, ऐक याची मता नसले या हेलेनने यावेळ या
यां या िशि के या भावामुळे वाचायला सु वात के ली. यां या िशि का एन, यांना
काडबोडवर कोरले या श दां या सहा याने िशकवत हो या. आता ित ही इं य
गमावले या हेलेनला ा ित र आणखी कशात ची वाट याचा तर च उ वत
न हता. बस, एनची िचकाटी व हेलेनचा उ साह यांचा असा काही ताळमेळ बसला क ,
हेलेन लवकरच श द वाचून, श दांपासून वा य तयार करायला िशक या. आिण मग
अकरा वषा या होता-होता या टाइप करायला देखील िशक या. यामुळे यांना यां या
भावना कर याची संधी िमळाली. हणजेच अंधारात जगणार्या हेलेनचा जगाशी
संपक होऊ लागला. यानंतर यां यात वाचनाची आवड इत या ती तेने िनमाण झाली,
क खास यां याकरता लाकडा या तुक ावर कोरले या अ रांची पु तकं बनवली जाऊ
लागली याला पश करत-करत या संपूण पु तक वतः या मनात को लाग या.
यानंतर संपूण जगात या छो ाशा हेलेनचा उदो उदो होऊ लागला. या एक जग िस
हणून ओळख या जाऊ लाग या. वतः या िचकाटी या जोरावर मग हेलेनने
पदवीदेखील संपादन के ली. िनि तपणे हा संपूण जगासाठी एक ऐितहािसक ण होता.
हेलेनचा वास इथेच थांबला नाही. मग तर यांना समाजशा ात ची िनमाण
झाली. याने यां या मनात क णाभाव जागा झाला. यामुळे पु हा उ सािहत झाले या
हेलेन या मनाने अपंग करता काही करावं हणून उचल घेतली. या कारणा तव
यांनी जीवतोड क क न ओठ आिण जीभ यां या सम वयाने श दांची अिभ कशी
करावी हेही िशकू न घेतले. मग आता काय बाक होतं. ... यांनी समाजवाद आिण
अपंगां या उ ाराथ लोकांना संबोध यास सु वात के ली. यामुळे हेलेन या यातीम ये
आणखी मोलाची भर पडली. यांना ऐक यासाठी व समजून घे यासाठी हजार या
सं येनं गद जमा होऊ लागली. अशा कार या संबोधना या वेळी, या आप या ओठांची
हालचाल करत असत, आिण यांचा ा सलेटर यां या ओठ आिण त डा या
हालचालीव न याचं हणणं लोकांपुढे मांडत असे. बस, यातून हवा तसा संवाद साधता
येऊ लागला. यादर यान हेलेनने बारा पु तकं सु ा िलिहली. हे सव कमी हणून क काय
कधी न थकणार्या उ सािहत हेलेनने स रीला पोहोच यानंतरही जवळ-पास बारा वष
अपंगां या क याणाकरता उ र-पूवस असणार्या कतीतरी देशां या या ा के या. ही
खरोखरच यांची एका ता, उ साह आिण आ मिव ास यांची पराका ा होती. या या
देशात पोहोचत असत, या देशातील रा ा य ांसह, अनेक े ातील ितभावान
यां याशी संवाद साध याकरता धडपडत असत. 87 वषा या असताना जे हा हेलेनचा
मृ यू झाला, तोपयत अमे रके तील एकू ण बारा अ य ांशी यांची भेट झालेली होती. तु ही
जरा यां या या ऐितहािसक जीवनाब ल व यांनी िमळवले या यशाब ल नीट िवचार
क न पहा. यां या या अ भुत जीवन- वासात यांची उ कोटीची एका ता, उ साह
आिण आ मिव ास यािशवाय आणखी असं काय आहे? ...िवचार कर याजोगी गो तर
अशी आहे, जर बघ याची, ऐक याची व बोल याची मताच गमावले या हेलेनसार या
ला, सुपर-कॉि शअस माइं ड, इत या उं चीवर नेऊन ठे वत असेल, तर मग
सवसामा य माणसां या जीवनात मोठ-मोठाले चम कार नाही का क शकणार?
एकू णच सांग याचं ता पय हे, क आयु यात यशाचा कु ठलाही मोठा ट पा गाठायचा
अस यास उ साह, आ मिव ास व कॉ सं ेशन वगैरे असायलाच हवं, हे तर सगळे
जाणतातच. मनु य वतःही हे सगळं िमळवू इि छतो, व इतर लोकही वेळो वेळी सव
चांगले गुण वाढवा हाच उपदेश क न टोकत असतात. ...परं तु असा आहे क , तुमची
कतीही इ छा अस याने, कं वा कु णी कतीही सांिगत याने, तुमचा उ साह वाढणार आहे
का? यामुळे काही होणार असतं तर आ ापयत सगळे च उ साहाने व आ मिव ासाने
भ न गेले असते.
 ...हे सगळे गुण बाजारातही उपल ध नाहीत, नाहीतर ते िवकत घेऊन भरपाई के ली
असती. हा तर सरळ सरळ सुपर-कॉि शअस माइं डचा वभाव आहे. हा कायरत
झा यािशवाय तु ही लाख िवचार करा कं वा हजार उपाय करा, तुमचा उ साह कं वा
आ मिव ास वाढणारच नाही. ...ना ही तुमचं कॉ सं ेशन यामुळे वाढणार आहे. हे सव
तुमचं सुपर-कॉि शअस माइं ड स य झा यानेच श य होणार आहे. व तुमचं सुपर-
कॉि शअस माइं ड स य हो यासाठीची एकमेव अट हणजे तुमचं कॉि शअस, सब-
कॉि शअस आिण अन-कॉि शअस मन दुबळं के लं गेलं पािहजे.
हणूनच मला आशा आहे क आता तु ही इतर हजार उपाय न करता, तुम या
अंतगत वसले या मा या या सुपर-कॉि शअस मना या व पास कायरत कर यावर ल
क त कराल. आिण मूल, याचं सुपर-कॉि शअस माइं ड स य असतं, कमीत कमी
या याशी कोणतीही थ छेडछाड क न याचं सुपर-कॉि शअस माइं ड कमजोर करणार
नाही.
2. कलेि ट ह कॉि शअस माइं ड (Collective Conscious Mind)
माझं हे व प जे हा सखोल अशा पात कट होतं, ते हा ते वतःच आपोआपच
संपूण मनु यजाती या मनांशी जोडलं जातं. िनि तपणे या या या गुणामुळे हे व प
मनु याला यश वी कर यास देखील स म आहे. तु हाला हे ऐकू न बरं वाटेल क माझं हे
व प कमी-जा त माणात का होईना परं त,ु येक त स य असतंच. मा या या
व पा या स यतेमुळे असे अनेक क से घडतात कं वा अशा अनेक घटना
घडतात... यामुळे ब तेक लोक एकाच प तीने िवचार कर यास वृ होतात.
असो, माझं हे हणणं तु हाला असंच नाही समजणार. यामुळे मग मी हीच गो
काही उदाहरणं देऊन समजाव याचा य करतो. तुम या ल ात आलं असेल क
कधीतरी एखादं गाणं हे एका रा ीत एकदमच सग यांना भावतं, आिण मग ते गाणं िहट
होतं. कधीतरी एखा ा ने याचा नारा सग यांना एकि तपणे आपलासा वाटू लागतो,
आिण मग एका रा ीत तो बडा नेता बनतो. याचाच अथ माझं एक व प असंही आहे,
िजथे ब तेक लोकां या आवडी-िनवडी एकसार या असतात. हीच गो तुम या नीट
ल ात यावी हणून मी तु हाला, लेडी डायनाचं उदाहरण देतो. मा य आहे क ती
कायमच िस ी या झोतात रािहली. ितचे कपडे व फॅ शन कायमच चचचा िवषय होते.
हेही मा य आहे क ितनं समाजसेवा क न लोकांचं ल आप याकडे वेधून घेतलं होतं;
परं तु ती इतक िस न चं न हती क ित या मृ यूने जगच काही काळ थांबून राहावं.
तरीपण आ य असं, क सग या जगाने ितची अंितम या ा पािहली. िजत या सं येनं
लोकांनी डायनाची अं यया ा टी हीवर पािहली, ती सं या हणजे असा एक व ड-रे कॉड
आहे, जो मोडणं मुि कल आहे. हे असं कसं काय झालं? काहीच नाही, फ सग यां या
कलेि ट ह कॉि शअस माइं डने सग यांना एकि तपणे ध ा दला. कदािचत आता
तु हाला मा या या व पाचं अि त व आिण या या कायप तीब ल क पना आली
असेलच.
आता इथे ही गो िवशेष क न यानात या क , कलेि ट ह कॉि शअस
माइं डमाफत असे ध े िमळणं, हा काही या या सकारा मक पात कायरत अस याचा
पुरावा न हे. याचं हे मन याशील होतं, तो कधीही अशा ध यांची िशकार होत नाही.
उलट याला लोकां या सामुिहक आवडी-िनवडीबाबत अचूक अंदाज येतो. हणजेच
आज या ावसाियक प रभाषेत सांगायचं तर असा माणूस जनमानसाची ‘नस’
चांग या कारे ओळखू लागतो. आिण ह ली या काळात लोकांची नस ओळखणं हे कती
मह वाचं आहे, हे सांग याची मुळीच गरज नाही. लोकांची नस ओळख यासाठी व
दाब यासाठी दर वष हजारो-कोटी पये ‘माक टंग स ह’वर खच के ले जातात. कोणतं
ॉड ट चालेल? काय िलिहलं तर ते चालेल? िनवडणुक त कु ठला नारा दला तर जंकता
येईल? कु ठ या िवषयावर िसनेमा बनवला तर चालेल? एकू ण काय, तर गद ची आवड-
िनवड या एका गो ीवर नेता काय, अिभनेता काय, कं वा कं प या काय; असे सवच
अवलंबून आहेत. सांगायची गरज नाही क याचं हे मन स य झालेलं असेल, तो
लोकां या आवडी-िनवडीशी थेट जोडला जातो. मग हा माणूस कोण याही े ात उडी
मा देत, ...रातोरात यश या या पायाशी लोळण घेतं.
खरं तर, लोकांची सामुिहक नस ओळखणं इतकं च या मनाचं एकमेव वैिश नाही.
दोन मधील या चं हे मन कायरत होतं तो या याशी संबंिधत असलेली दुसरी
कु ठे ही असो, ितला भेटून बराच काळ लोटलेला असो, तरीसु ा जरासं ल क त
के यावर यावेळी ती दुसरी काय िवचार करत असेल व काय क इि छत असेल,
यांचा अंदाज अगदी सहजतेनं लावू शकतो. यालाच तु ही ह ली या भाषेत ‘टेलीपथी’ असं
हणता. याचा सरळ फायदा हा होतो, क तुम या िवरोधात कु णी काही कर याचा
िवचार करत असेल तर याचा तु हाला आधीच अंदाज येतो. आिण ही क पना आधी
आ यामुळे तु ही या पासून सावधदेखील राहता. मग असा मनु य संकटात
सापडणार तरी कसा? के वळ शांती व सुख हेच या या निशबी येत.ं इतकं च न हे, जर
एखा ा माणसाचं हे कलेि ट ह कॉि शअस माइं ड अगदी उ पातळीवर कायरत असेल,
तर तो थोडासा यान थ होऊन कोणालाही आपले िवचार बदल यास देखील भाग पाडू
शकतो. सांगायचं ता पय असं क , याचं कलेि ट ह कॉि शअस माइं ड स य आहे, तो
वतः यश आिण आनंद यां या िशखरावर पोहोचतो.
चला सोडा...हीच गो मी तु हाला तुम या फाय ा या भाषेत समजावतो. तसंही
फाय ाची गो समजून घे यात तुमची कोणाशीही तुलनाच नाही. तर तुम या फाय ाची
गो अशी क हे कलेि ट ह कॉि शअस माइं ड सग यांम येच कायरत असतं, पण फरक ते
कमकु वत कं वा मजबूत अस याने पडतो. आिण अिधकांश लोकांचं हे माइं ड कमकु वत
असतं हणूनच आयु यभर यांचं शोषण होत राहतं. आिण यामुळेच, काम व मेहनत
भरपूर क न देखील, समाधान व यश यां यापासून सदैव चार हात लांबच राहतं.
कारण प आहे. यां या दुब या कलेि ट ह कॉि शअस माइं डमुळे या
कायम सामा य-मानिसकतेची िशकार बनतात. याच कारणा तव येकजण यां यातील
भय आिण लोभ यांना हेतू पुर पर जपून यांचं शोषण करत असतो. तुम या कधी ल ात
आलं नसेल, परं तु हे सगळे धमगु धमा या नावावर तुमचे कती शोषण करत आहेत,
याचा अंदाज आहे तु हाला? तुम या घरात मूल ज मलं, कं वा कु णाचं ल असलं, कं वा
कु णाचा मृ यू झाला कं वा असा कोणताही संग असला तर तु ही यां याच सहा याने
सगळे िवधी वगैरे कर यास अवलंबून असता. इतकं च न हे तर वेळी अवेळी काही न काही
कारणाने ते तु हाला खोटी आ ासनं देऊन कं वा मग धमा या नावाखाली घाबरवून
कोणते न कोणते िवधी करवून घेत असतात. आिण हे सगळं काही फु कटात होत नसतं,
तु ही येक गो ीसाठी चांगली दि णा मोजत असता.
हे कमी होतं हणून क काय मं दरं , मिशदी कं वा चचम ये जाऊन काही ना काही
दान देऊन यायची सवयही यांनी तु हाला लावलीच आहे. तुम या अशा गुलामीमुळे पाच
कोटीपे ा जा त लोक तुम या आधारावर जगत आहेत. हेच कशाला, या सग यांकडे
कती पैसा आिण संप ी आहे, याची तु ही क पनादेखील क शकणार नाही. मं दरं आिण
चच इतक धना कशामुळे होत चालली आहेत, कधी याबाबत िवचार के ला आहे तु ही?
...आिण हे धन यां याकडे येतं तरी कु ठू न? ही सगळी कमाई तुम या क ाची आहे, आता
िवचार करा क तुम या क ाचं फळ दुसर्या या उपयोगी पडत असेल, तर तुमची गती
कशी होईल? िवचार असा करा क , या सग या गो मुळे तु हाला गुलामी आिण ग रबी
यािशवाय दुसरं काय िमळत आहे? तु ही कधी असा िवचार का नाही करत क , सवजण
मं दरं , मिशदीत आिण चचम ये दशनाला जात तर आहेत, मग अशा कती लोकांचे क
संपले आहेत आिण असे कती लोक सुखी आिण यश वी झाली आहेत, जे तु ही होणार
आहात?
सरळ आहे, तुमचं दुबळं कलेि ट ह कॉि शअस माइं ड या सग यां या भावाखाली
येत अस याने, तुमचं अशा कारचं थ शोषण होऊ दे यास तु ही बांिधल आहात. हे
समजत नाही क , का हणून तु ही या पाच कोटी जनतेला पाळत आहात? थोडीशी बु ी
पणाला लावून हा िवचार का नाही करत क जे वतः दुसरं काहीही कर यास स म
नाहीत, तुम याच दान-दि णेवर जगत आहेत, ते तुमचा कसा काय उ ार करणार?
तुम या मेहनतीची कमाई यांना दे याऐवजी यां याकडू नच का नाही मेहनत करवून
घेत? बाक काही नको पण कमीत-कमी सवजण िमळू न यां याकडू न जबरद तीने शेती
तरी क न याच. बघा धा यांचे भाव एका रा ीत कसे उतरतात ते!
तुमचं असं शोषण फ धम आिण धमगु च करत आहेत असं नाही. आरो या या
नावाखाली तु हाला घाबरवून सोडणारे काही डॉ टसही यात मागे नाहीत. कधी ही
औषधं तर कधी या टे स, कधी या ि हटॅिमनची गोळी तर कधी पावडर, कं वा मग
टॉिनक. तु ही कधी िवचार करता का, क खरोखर या सग यांची गरज आहे का? थोडं
ल ाल तर समजेल, क आरो य व आजार यां या नावावर देखील कतीतरीजण
तुम या क ाची कमाई खात आहेत.
तसंच मोठमो ा कं प या व यांची उ पादनं यांब ल तर काय बोलावं? तु हाला
गरज असो वा नसो, यां या आकषक जािहराती तुम या माथी मा न मा न या व तूची
गरज तुम या मनी बंबवतातच. आिण लहान मुलां या मनात तर ते कतीतरी फालतू
आिण िन पयोगी उ पादनांब लचं आकषण िनमाण करतात. कोणतंही उ पादन खरे दी
कर याआधी तु ही याची कती माणात गरज आहे, हे कधी तपासून पाहता का? ...नाही
ना! तुम या दुब या कलेि ट ह कॉि शअस माइं डमुळे आपाप या मतेनुसार या गो ी
खरे दी कर याकरता तु हाला भाग पाडलं जातं.
अशाच कारे काही िश ण सं थाही अगदी बेधडकपणे तुमचं शोषण करत आहेत.
साधारण व पा या सुिवधा व थोडंफार नाव, या जोरावर ते तुम या मुलां या
िश णासाठी लागणारी फ कती माणात वसूल करत आहेत? समजून घे याची गो ही
आहे क या ाथिमक िश णाने न कु णाचं व कती भलं झालंय? पण चांगलं-वाईट कोण
बघतो? आता तर समाजात ित ा िमळव याचा आहे... यासाठी मुलांना महाग ा
शाळे त िशकायला पाठवणं भागच आहे.
आिण या सग यात आप या महान ने यांब ल तर काय सांगावं? एकापे ा एक
जोशपूण नारे व भुलवणारी आ ासनं. कधी धमा या नावाने, तर कधी समाज व
जाती या नावावर दंगली पेटवतात, तर कधी कधी देशा या ित स े ाठी भांडणंही लावून
देतातं. तु ही िवचारही करत नाही क या सार्यातून तु हाला काय िमळतं आहे? तुमची
गुलामिगरी व शोषण वाढत चाललं आहे. या सग या भानगडीत पड याने तुमचं
जीवनमान थोडंच उं चावतंय? ठीक आहे, या सग यावर आपली कमाई उधळू न झा यावर
जी काही थोडीफार मेहनतीची कमाई तुम याकडे उरते, ती सगळीच रातोरात पैसा दु पट
क न दे या या योजनांचं आिमष दाखवून लुटणारे लुटून घेऊन जातात. एकू णच काय,
तुम या वा ाला फ क , धडपड व चंता एवढंच येत असतं.
ते हा, जर तु हाला या शोषणापासून वतःची सुटका करायची असेल तर, खो ा
आ ासनांपासून लांब रहा. वतः या आयु याची जबाबदारी वतः उचला. आधार तर
शोधूच नका, हणजे तुमचे कलेि ट ह कॉि शअस माइं ड बळकट होईल. यामुळे
िवनाकारणच येक गो ीमुळे भािवत होणं आपसूकच बंद होऊन जाईल. आिण जर
तु ही अशा कारे चुक या मुळे कं वा गो ीमुळे भािवत झालाच नाहीत तर तुमचं
शोषण कोणी कसं क शके ल?
नाहीतर, तु ही वतःची अव था पाहतच आहात. क तु ही करत आहात, आिण
फळं भलताच चाखतोय. तु ही कमवत आहात आिण गती दुसर्याचीच होत आहे.
खरोखरच, माझं कलेि ट ह कॉि शअस माइं ड सखोल आिण उ तरावर स य न
झा याने इत या हीन पातळीवर तुमचं शोषण चालू आहे, क संघष व संकट हेच तुम या
आयु याचं दुसरं नांव होऊन बसलंय. का तु ही या सामूिहक िवचारधारे चा बळी ठरत
आहात? सगळे जसा िवचार करतायत व वागतायत, अगदी याच कारे तु ही देखील
िवचार करताय व वागताय हे तु हाला प दसत नाहीए का? आिण अशा प रि थतीत
तुमचं काही वेगळं होईल असा िवचारच तु ही कसा क शकता?
हणून, का नाही तु ही तुमची वेगळी िवचारधारा बनवत? समूहात कशासाठी
सामील होता? समूह धमा या नावावर असोत नाहीतर जाती या नावावर, काय फरक
पडतो? मग हे समूह भले रा ा या नावावर बनवले गेलेले असोत कं वा गरज
हणून... यातून तुमचं शोषणच होणार. तुम या या जगात समूहांचं के वळ शोषणच होत
असतं ही साधी सरळ गो तुम या गळी नीट उतरवा. ...कमाल तर फ च करतो.
कारण एका चं शोषण कर यात ना कु णाला फारसा रस असतो, आिण कोणी ते
क ही शकत नाही. आिण हेच कारण आहे क ‘ ला’ हे समूहच सलाम करतात. इथं हे
सांगायची गरजच नाही क ही तीच आहे िजचं कलेि ट ह कॉि शअस माइं ड
बळकट आहे. आिण समूह हणजे तो गट आहे यातील लोक आप या दुब या कलेि ट ह
कॉि शअस माइं डमुळे शोषणाचे बळी ठरलेले आहेत.
हणूनच जर तु ही मा यातील कलेि ट ह कॉि शअस माइं ड नामक या अ भुत
श चं क कायरत क इि छत असाल, तर कोण याही कार या समूहापासून दूर रहा.
तुम या िनणयांम ये आिण आवड म ये इं िडि ह युऍिलटी हणजे वैयि कता उमटू ा.
तुम या गरजा वि थत ओळखा. िनरथक आ ासनं आिण आधार यांचा शोध घेऊच
नका. सामूिहक उप वाचे भागीदार कधीही होऊ नका.
असं के याने लवकरच इतरां या मनात काय चाललं आहे हे ना के वळ तु ही ओळखू
शकाल, तर वत: या िवचारानुसार इतरांचे िवचार देखील बदलू शकाल. आिण सवा या
सामूिहक आवडी-िनवडीवर तर तुमची अशी पकड बसेल क काही िवचा च नका. आिण
येक कारचे शोषण तु ही बंद पाडू शकाल ते तर वेगळं च. ...असं असताना तु हाला
सुखी आिण यश वी हो यापासून कोण बरं रोखू शके ल?

3. पॉ टेिनअस माइं ड (Spontaneous Mind)

मला आशा आहे क , तु हाला कलेि ट ह कॉि शअस माइं ड व या या भावाब ल
पूण क पना आली असेल. तर आता मी तु हाला मा या पॉ टेिनअस माइं डचं अि त व
आिण या या भावाब ल समजावतो.
खरं तर पॉ टेिनअस माइं ड हे सृ ी या िणक चेतनेचं एक अंग आहे. याचं हे मन
कायरत असतं, तो ‘िवचार’ करत नाही. तो आप या आयु याचे सगळे िनणय हे, याच
माइं डने यायला सु वात करतो. हे मन जे काही करायला सुचवेल ते एका णात करतो.
मग ती होणारा फायदा, तोटा कं वा चांगलं-वाईट ाचा िवचार करत बसत नाही.
िनि तच ही वतःवरील ठाम िव ास दशवणारी गो आहे. एखादा धाडसी माणूसच हे
क शके ल. ठीक आहे, धाडसही क ...पण आधी हे तर सांगा क हे पॉ टेिनअस माइं ड
स य कसं होतं? आिण दुसरं हणजे याचे उपयोग काय आहेत?
हेही बरोबरच आहे हणा. फायदे ल ात आले तरच धाडस दाखवाल. ठीक आहे, या
कारचं मन अशाच म ये स य होतं, जो णो णी आप याच म तीत आिण
धुंदीत जगत असतो. जो आप या आवडी या े ािशवाय इतर कु ठे ही ल देत नाही.
सतत अशा तर्हेनं जग यामुळे, एक दवस अचानक यां यातील पॉइं ट ऑफ ए टि हटी
कायरत होऊ लागते. ही पॉ ट ऑफ ए टि हटी हणजे या या पॉ टेिनअस माइं डचाच
एक भाग आहे, जो अचानक कधीतरी या या एखा ा आवड या े ात याशील
होऊ शकतो. इथं ल ात घे याजोगी एक गो आहे, ती हणजे जगात जी काही यशाची
िशखरं पादा ांत झाली आहेत, ते यश हणजे पॉ ट ऑफ ए टि हटी स य हो याचाच
प रणाम आहे. मग ते एखादं े का असो, वा सािह य, े नृ य असो वा संगीत, े
प टंग असो वा इतर कलाकृ ती. नाहीतर मग एखा ा े उ पादनाचा शोध असो, कं वा
वसायासाठी लागणारी एखादी अिभनव क पना. कं वा मग िव ानाचा एखादा
सव म नवीन आिव कार का करायचा असेनात! परं तु यातील कु ठलीच गो पॉइं ट ऑफ
ए टि हटी स य झा यािशवाय श य नाही.
इथं िवशेषतः ही गो ल ात घे यासारखी आहे, क ए टि हटी हे िनसगाचं
वरदान आहे. यामुळे जगातील कोण याही कारची ए टि हटी ही िनसगाशी सूर
जुळ यािशवाय वािहत होऊ शकत नाही. कोणतंही ए ट ह काम िवचार क न,
िन य क न, कोण याही चौकटीत रा न के लं जाऊ शकत नाही. ए टि हटी तर
आतमधून ित या िनयमानुसार बाहेर वािहत होते. ...याचाच अथ ती पॉ ट ऑफ
ए टि हटी या कायरत हो याने आपोआप वािहत होऊ लागते.
आिण हणूनच कु ठलाही कवी, गीतकार कं वा अ य कु णीही असो तो कोणतं
एशन कधी करे ल, हे कोणीही िनि तपणे सांगू शकत नाही. ना ही तो वतः या
इ छेनुसार कं वा गरज हणून एखादं एशन क शकतो. कतीही प ा मुरलेला
कलाकार का असेना, ए टि हटीसाठी याला आतून येणार्या ध याची वाट पहावीच
लागते. आिण हणूनच ए टि हटी या आतून येणार्या उम वर अवलंबून अस यालाच
कलाकार ‘मूड’ या नावाने ओळखतात. यावेळी यां याकडू न एखादं नवं एशन घडत
नाही, ते हा यांचा मूड नाही असं ते समजतात. मूड हणजे आहे तरी काय...? तुमची खूप
इ छा असेल एखादी सुंदर चाल बांध याची पण तुमची पॉ ट ऑफ ए टि हटी
तुम याकडे काहीच पाठवत नाही. आिण जे हा पाठवतो, ते हा तर अ ितम अशी िन मती
होऊनच जाते. एकू ण काय तर ए टि हटी तु ही आणू नाही शकत, िनयमानुसार मीच
ितला पाठवत असतो.
आिण तु हीही जीवनात जगा या इितहासाकडे ल पूवक पािहलंत तर ल ात येईल
क , यांनी जगात मो ात मोठं यश िमळवलं आहे, यांना ते अनायसेच िमळालं आहे.
पॉ ट ऑफ ए टि हटी स य होते न होते तोच यांनी काहीतरी नवीन िनमाण के लं.
आिण जे हा ही नवीन रचना अ यंत े असते, ते हा ती रातोरात ‘जग- िस ’ देखील
होतेच. चारी दशांना ितचा डंका िपटला जातो. असंही आयु यात यश ते हाच िमळतं
जे हा तु ही काही नवीन आिण धमाके दार असं िनमाण करता! ...मग तो कु ठलाही नवीन
शोध का असेना. ... कं वा मग ते क युटर, ऍपल, आिण फे सबुक का असेना. नवीन आहे तर
याचं सा ा य आहेच. मला आशा आहे, इतकं समजाव यावर तु हाला जगातील यश वी
आिण सुखी असणार्या लोकांचा इितहास समजला असेल व यां या यशामागे दडलेली
कारणंही समजली असतील. आिण खरोखर तु हाला यश वी हो याची मनापासून इ छा
असेल तर अगदी वेळात वेळ काढू न प ास-शंभर यश वी ची आ मच र ं वाचा.
...मग सगळं काही आपोआपच समजेल.
हणून आता मी पॉइं ट ऑफ ए टि हटी या थोडं पुढे जाऊन पॉ टेिनअस
माइं डमधील वा तिवक गुणांबाबत सांगतो. याचा सग यात मह वाचा गुण हा आहे, क
 याचा कोणताही िनणय हा बा श नी कं वा कारणांनी भािवत झालेला नसतो. तो
प रि थतीचं आकलन करत बस यापे ा या णी मन सांगेल तसंच करतो. आणखी प
करायचं झालं तर, वतः या बर्या-वाईटाचा िनणय वतः न घेता, कं वा प रि थत चं
ऍनािलिसस् क न यात वतःचं िहत शोधत न बसता, या णी माझं हे व प काय
करायला सांगत आहे, यावर जा त क न अवलंबून असतो. िनि तपणे, अशावेळी असे
िनणय आ यच कत क न सोडणारे असतात. बर्याचदा हे िनणय इतरांना चुक चे वाटू
शकतात...परं तु शेवटी ते यो यच िस होतात, कारण ते मा या या व पा ारे घेतले
गेलेले असतात.
इथं, जीवनासंबंधी आणखी एक गो ल ात घेणं गरजेचं आहे. जीवन वाहात आपण
नेमके कु ठे पोहोचणार, हे सव वी तु ही घेतले या िनणयांवर अवलंबून असतं. िजतके
जा त यो य िनणय, िततकं अिधक सुखकर आयु य. आिण ही गो ब धा सगळे च
जाणतात. हेच कारण आहे, क मु यतः आयु यातील सगळे मोठे िनणय हे खूप िवचारांती
घेतले जातात. परं तु िवनाकारण बु ीचा वापर करक न घेतले या िनणयांचा प रणाम
तुम यासमोर आहेच. मनु य जातीचं अपयश हे कु णापासूनही लपून रािहलेलं नाही. याचा
प अथ असा, क उगीचच बु ीचा अितरे क वापर क न घेतलेले िनणय हे चुक चे
ठरतात. आिण हणूनच मी तु हाला यो य िनणय कसा यायचा याची प त सांगणार
आहे. सगळे यो य िनणय हे नेहमी पॉ टेिनअसच असतात. आिण पॉ टेिनअस माइं ड
स य झा यािशवाय ही णांत िनणय घे याची मता िवकिसत होऊच शकत नाही.
अिधक खुलासा क न आिण प च सांगायचं झालं तर कु ठलाही ावसाियक, माझं
हे व प स य झा यािशवाय मोठा ावसाियक होऊच शकत नाही. पॉ टेिनअस
माइं ड हणजे माझं असं व प आहे, जे येक गो ीचं मूळ जाणतं, आिण सरळ सरळ
सांगायचं तर या मुळातच याला जा त ची असते. हे मन फार खोलात कं वा तपिशलात
िशरतच नाही. मोठमोठा डेटा, कं वा लांबलचक ऍ ीम स, मािहती काढणं कं वा चचा
यात याला मुळीच रस नसतो. थो ाफार मु य मािहती या आधारे ते ताबडतोब मोठे
िनणय घेऊन मोकळं होतं. आिण हेही यानात या, क असे िनणय घेत यानंतर ना ते
कधीही प तावतं ना ही ते कधी या या िनणयांपासून माघार घेत.ं जर तु ही असा िनणय
घेत यानंतर प तावलात कं वा तुम या िनणयापासून पु हा मागे फरलात तर, समजा क
तुमचे पॉ टेिनअस माइं ड अजूनही पूणपणे स य झालेलं नाही. कारण या मनाने घेतलेला
िनणय हा नेहमी यो यच असतो. यामुळे यापासून मागे फर याचा कं वा पश्चा ाप
हो याचा च येत नाही.
असो, या संदभात इथं हेही यानात यायला हवं क , अितिव ेषण कं वा चचा
क न िनणय घेणार्यांना पश्चा ाप होतो. इतकं च न हे तर यांना आप या िनणयापासून
मागे फर याची देखील सवय लागते. प रणामी यांचं वतःचं ेय मातीस िमळतं.
िशवाय, अित िवचार क न व चचा क न िनणय घेत यामुळे यात वेळेचा अप यही
होतोच. एकू ण काय तर याचं ेयही उरलेले नाह , आिण जो वेळेचा अप य करीत आहे,
तो मोठा ावसाियक कसा बनू शकतो? या सग यांचा सारांश काढला तर ही गो
पूणपणे प होते, क आयु याचे िनणय णाधात घेणारा मनु यच यशा या िशखरावर
पोहोचू शकतो. बरे च लोक पॉ टेिनअस माइं ड या या गुणास इ ूशन कं वा मनाचा
आतला आवाज या नावानेही ओळखतात. परं तु वा तवात ही सगळी फ मा या िणक
मना या व पाचीच गो आहे.

4. अि टमेट माइं ड (Ultimate Mind)

आता रािहलं माझं अंितम परं तु सग यात श शाली आिण मह वाचं प, हणजे
अि टमेट माइं ड. याचे भाव आिण काय े समजून घेणं थोडं अवघड आहे, परं तु मी
तु हाला सो या भाषेत समजाव याचा य करीन. जरा िवचार करा क तुम या
अवतीभवती इतके उप व चालू आहेत. तुम या अंतगत मनाचा आिण बु ीचा सतत
ना मय संघष सु आहे, पण या सग यात ल ात घे यासारखी गो ही क , कु णीतरी
आहे, जो हे सव बघत आहे. ... हणूनच तर याला सग याची िब ंबातमी आहे. िवचार
करा, कु णीतरी आहे या या पड ावर हे सगळं नाटक चालू आहे. तु ही कधी अशा कारे
िवचार के ला आहे का? कं वा मग, असं कोण असेल यावर काही चंतन के लं आहे का?
च येत नाही. जर या प तीने तु ही िवचार क शकला असता, तर मग तुमचा
उ ार कधीचाच झाला असता. असो, आता तर मी ही गूढ गो िथएटरम ये चालणार्या
िसनेमा या मदतीने समजाव याचा य करतो. पड ावर दसणारी फ म कोण
बनवतं? अथातच ो ुसर, िडरे टर, आिण ऍ टर इ यादी. याच माणे तुम या
आयु याची फ म बनिवणारे घटक हणजे तुमचं मन, बु ी आिण तुम या आजूबाजूचं
वातावरण इ यादी गो ी. आिण या माणे ो ुसरने बनवलेली फ म कु ठ या न कु ठ या
पड ावर सु असते, याच माणे तुमचं मन आिण बु ी ारा तयार के लेली फ म सु ा
एका पड ावर सु असते. आिण ती या पड ावर चालते, तेच तुमचे अि टमेट माइं ड
आहे. दुसर्या श दात सांगायचं झालं तर ते तु हीच आहात. हे अि टमेट माइं ड आहे,
हणून तर सारा खेळ सु आहे. हाच तुमचा ाण आहे. या या मुळेच तर तुमचे मन, बु ी,
शरीर, दय हे स य आहेत. परं तु अजून तुमची पोच या यापयत नस यानेच तु ही
या याब ल अनिभ आहात.
परं तु जो या मना या गा यापयत पोहोचतो, तो सवकाही ा करतो. कारण
या याम ये कधीही कोणतंही प रवतन घडू न येत नाही. ... हणजेच फ मम ये कतीही
चढउतार आले, कं वा कतीही दुःखद सी स आले, तरी पड ाला याचं काय? ...तसंच जो
या मनापयत पोहोचतो, मग या या जीवनपटाम ये कतीही चढउतार आले तरी याला
याचं काय? हणजेच, याची म ती, शांती, स ता या सग याला काहीही धोका
नसतो. आिण जर एखादा मनु य या अि टमेट माइं ड या उं चीपयत पोहोचला असेल, तर
तो इतर सगळी शि शाली मनं पार क नच ितथपयत पोहोचलेला असतो हे ल ात या.
अथातच, एकामागून एक अशा कारे , मा यातील सव श शाली क ांना कायरत क नच
तो इथवर पोहोचलेला असतो. याच कारणा तव श या सव क ांची वभाव वैिश ं
तो पूणतः व उ म कारे जाणून असतो. आिण हणूनच गरज पड यास तो या क ांचा
 याला हवा तसा उपयोगही क न घेऊ शकतो. याचाच अगदी सरळ अथ सांगायचा
झा यास, तर एक कारे मानवी जगावर याचं सा ा य पस न जातं.
मी िनि तच, थोड यात आिण श य ितत या सरळ भाषेत या मनाब ल तु हाला
सांिगतलं. मला आशा आहे, क तु हाला ते सव समजलंही असेल. याबरोबरच माझी
िनरिनराळी व पं, आिण यांची कायप ती तसंच, यां या भावांब लची चचा मी
इथंच समा करतो.
*****
 माझे इतरांशी असलेले संबंध
अरे वा रे मना! तू तर असं ेझे टेशन दलंस क जसंकाही तु यािशवाय
मनु यजीवनात दुसरं काहीही मह वाचं असूच शकत नाही. असं वाटतं क , सुख-दु:ख
कं वा यश हे सव फ तु यामुळेच आहे. आमची शरीरं , बु ी कं वा इं यांना जणू काही
मह वच नाही. देश, जग, समाज, प रि थती यांचा आम यावर जणू कसलाही भावही
पडत नाही. ...झालं, बोललात ना बुि मानांसारखं? अरे , आता तर कु ठे मी माझं बोलणं
सु के लंय. माझं बोलणं संपलय थोडंच! चला..आता िवषय िनघालाच आहे, तर याब ल
सु ा सिव तार सांगतो.
मनु यजीवनाला शरीर, बु ी, आिण बा प रि थती िनि तच भािवत करत
असतात. आिण जे हा या सव घटकांमुळे मनु याचं जीवन भािवत होतं, ते हा मला
देखील यांचा पश झा यािशवाय राहत नाही. या सवाचा मा यावर देखील काही ना
काही प रणाम हा होतोच. परं तु तो कसा आिण कोण या प तीने होतो, ही गो थोडी
गुंतागुंतीची आहे. ...तरीसु ा मी मा याकडू न श य ितत या सरळ-सो या भाषेम ये
तु हाला हे समजाव याचा य करतो. आिण यासाठी सव थम मी तु हाला मा या
आिण शरीरा या पर पर संबंधांब ल समजावून सांगतो.

(A) माझा आिण शरीराचा पर पर संबंध -

याब ल काही समजून घे याआधी तु ही तुम या शरीरा या रचनेब ल समजून
या. मनु याचं शरीर हे बर्याचअंशी याचे जी स आिण डीएनए यावर अवलंबून असतं.
याबरोबरच या या भोवतालचं वातावरणही यावर प रणाम करतच असतं. हणजेच
तु ही जर युरोपम ये ज माला आला असाल तर ब तांशी तु ही गोरे च असाल, तेच तु ही
नैरोबी कं वा वे ट-इं डीज म ये ज माला आला असाल, तर तु ही साधारण सावळे हाल.
याच माणे जर तु ही चीनम ये ज माला आलात, तर उं चीने बुटके असाल. अगदी अशाच
तर्हेनं तुम यातील जी स आिण डीएनए यांचा भाव तुम या आरो यावरही अगदी
पूणपणे पडत असतो. इतकं च न हे तर तु ही कोण या कु टुंबात आिण कु ठ या ठकाणी
ज माला आला आहात, याचा देखील तुम या शरीरावर प रणाम होतो.
...आता जर मा यािवषयी बोलायचं तर तु ही अगदी कोण याही देशात, काळात,
कं वा प रि थतीत का ज माला आला असेनात, तरीही ‘मी’ मा तसा या तसाच असतो.
या सग या गो चा मा यावर आिण मा या कायप तीवर कोणताही प रणाम होत
नाही. हणजेच मना या पातळीवर मनु य जमात म ये कु ठ याही कारचा फरक नसतो.
चला, ही तर झाली मा या आिण शरीरा या अि त वात अस या या प तीची
गो . आिण िजथे आम यातील पर पर संबंधांब ल बोलायचं झालं, तर आ ही दोघंही
पर परांमुळे भािवत होतोच होतो. ...उदाहरणाथ, जर मनु याला ऍिसिडटी झाली तर
लगेच मी बेचैन होतो व चंतेत पडतो. आिण अगदी अशाच कारे जर मी काळजीत पडलो,
तर मनु याची ऍिसिडटी वाढतेच. याच माणे मनु य जर बेचैन असेल, कं वा याला
शारी रक व पाचा काही ास होत असेल, तर ‘मी’ही उदास आिण अ व थ होत
असतो.
...तसं इथे आणखी एक गो प करतो, क शरीराचा मा यावर प रणाम होतोच.
परं तु याचा भाव, पूणपणे, येक मनु या या मानिसक अव थेवर अवलंबून असतो.
िजथे कॉि शअस कं वा सब-कॉि शअस मनात जगणार्यांवर शरीराचा ती प रणाम होत
असतो, ितथेच जे सुपर-कॉि शअस कं वा या याही वर या पातळीवरील मनोदषेत जगत
असतात यां या शरीरावर याचा प रणाम हा अितशय कमी पडतो. उदाहरण ायचं
झालं तर टीफन हॉ कं ग यांचं पाहा ना. कतीतरी कार या शारी रक ाधी
असतानाही, आज जगातील काही िव ान या पं त यांचं नाव अ ग य आहे.
कमाल तर ही आहे क ते बोलू शकत नाहीत, यांचं शरीरही संपूणपणे िनि य झालेलं
आहे, के वळ आप या गालांनी आपलं हणणं करतात. आिण असं असूनही ते या
थानावर येऊन पोहचलेयत. सांगायचं ता पय हेच क , मन खंबीर अस यावर शारी रक
तरावरील अडचण तु हाला रोखू शकत नाही. दुसर्या श दांत सांगायचं तर, शरीराचा
मा यावर िततकासा प रणाम होत नाही. पण हो, माझा मा शरीरावर खूप मो ा
माणावर प रणाम होतो. ...इतका क मनु याचे ब तांशी आजार देखील या या
कमजोर मनामुळेच होतात. खंबीर आिण स मन हे हजार कार या आजारांवर
आपसूकच िवजय ा करतं. ता पय हेच क , शरीर आरो यपूण ठे वायचं अस यासही
मा यावरच ल क त करणं आव यक आहे. मा यािशवाय तर माणसा या शरीराचा
उ ार देखील संभवत नाही. एकू ण काय, तर ढोबळ मानाने शरीर आिण मा यातील संबंध
हा असाच आहे. दोघांचाही पर परांवर प रणाम तर होत असतो, परं तु बाजी मा
मा याच हाती असते!
हीच गो मी एक उदाहरण देऊन प करतो. एकदा काय झालं, एका आई या
उज ा हाताला प ाघात झाला. डॉ टरांनी बरे च य के ले पण यश काही
येईना...शेवटी ितला सायकॅ टकडे घेऊन गेले. यांनी ितला संमोहन अव थेत घेऊन जात
या हाताने कु ठली कु ठली मह वाची कामं पार पाडली, असा िवचारला. लगेचच या
मिहलेनं रडत रडत सांिगतलं क , एकदा मा या मुलाने चोरी के ली हणून मी या हाताने
याला खूप मारलं होतं. परं तु याब ल मला अजूनही पश्चा ाप आहे. मी मा या
कोव या मुलाला अ रशः जनावरासारखं रागाने वाटेल तसं बदडू न काढलं होतं. माझा
तर हा हातच तुटून जायला हवा.
आता तर उघड झालं होतं क , ित या मनात खदखदत असणार्या अपराधी
भावनेमुळे ित या हाताला प ाघात झाला होता. मग या सायकॅ टने ितला समजावलं
क , जर यावेळी तू याला मारलं नसतंस, तर कदािचत मोठे पणी तो मोठा चोर झाला
असता. यामुळे तू जे के लंस ते ठीकच के लंस. खरं तर, तू याचं आयु य एका परीने वाचवलं
आहेस. बस! या बाई या मनातील अपराधीपणाची भावना कमी होऊ लागली. आिण
हळू हळू ती या प ाघाता या ध यातून बाहेर देखील येऊ लागली.
ही आहे माझी कमाल. आिण तुम या बाबतीतलीही कमालीची गो सांगायची तर
मी इतका मह वपूण असूनही ना मला जाणून घे यात, ना समजून घे यात, तु हाला रस
आहे. असो, आता आपण आणखी पुढे पा .

(B) माझा आिण प रि थत चा संबंध -

माणूस या देशात, वातावरणात व या प रि थतीम ये ज माला येतो, याचा
िनि तपणे या या आयु यावर खोलवर प रणाम होतो. आिण मनु या या जीवनावर
होणारा हा प रणाम िनि तपणे मा यावर हणजेच मनावरही होतच असतो. जर कोणी
एखा ा गावातील गरीब घरात ज माला आला, तर याला बालपणापासून पैसे
कमाव यासाठी आिण पोट भर यासाठी जीवतोड क करावेच लागतात. इतकं च न हे तर
मोठं यश िमळिव याकरता शहरात जाऊन देखील संघष करावा लागतो. परं तु तरीही
आधी बर्याचदा सांिगत या माणे, माणसाची प रि थती काहीही असो, मी सवाम ये
समान पात अि त वात असतो. आिण माझा हा एकच िस ांत आहे, मा या सुपर-
कॉि शअस माइं डला जपून ठे वा, आिण ते जपलं गेलं नसेल, तर कोण याही कारे याला
स य करा. मग मी तुमची या सव बा घटकांमधून सहीसलामत सुटका क न तु हाला
िनि तच ‘सुखी आिण यश वी’ बनवेनच. ...आिण इितहास मा या या ठाम व ाचा
सा ीदार आहेच. े संगीताचं असो वा कलेचं, िव ानाचं असो वा वसायाचं;
जा तीत-जा त यश वी हे गरीब घरांतील अिशि तच आहेत. सांगायचं ता पय हेच क ,
आयु यावर प रि थत चा प रणाम अव य होतो, परं तु या प रणामांना िन भ क न
एक फ मा या खंबीर आधाराने तु ही आयु यातील सगळी मह वाची िशखरं पादा ांत
क शकता.

(C) माझा आिण बु ीचा संबंध -

बस, हा सग यात जा त गुंतागुंतीचा परं तु अितशय मह वाचा िवषय आहे. इथे मी
माझी रचना ते माझी कायप ती याब ल याआधीच बरं च काही सांिगतलं आहेच. आिण
मी हेही प के लं आहे क , माझं अि त व तसंच माझं मेकॅिनजम दो ही गो ी गुंतागुंती या
अस याने कतीतरी लोक व वग मला समजूच शकले नाहीत. तसंच इथे मी हे सु ा सांगू
इि छतो क मदू हे वतःच एक मोठं कॉि लके टेड इं मट आहे. हे सगळं ठीक आहे, परं तु
मनु याची सग यात हा या पद गो अशी क , मो ा मुि कलीनेच एखा ाला
मा यातील आिण ेनमधील फरक सु ा माहीत आहे. फरकांचंच बोलायचं झालं तर,
बर्याच जणांना मा या आिण बु ी या वेगवेग या अि त वाचा सु ा काहीच अंदाज
नाही. हो...काही मनोवै ािनकांनी मा माझं अि त व वीकारलं आहे. परं तु एकू णच
सांगायचं तर, येकजण मा या अि त वाबाबत पूणपणे मातच आहे. काहीजण मला
बु ीचाच एक भाग मानतात, तर काहीजण यां या नवीन शोधानुसार मदू या मागील
भागात असलेला छोटा मदू हणजेच मी असं समजतात. हो... काहीजण मा मला
िनि तपणे तरं गांचा एक कॉि लके टेड मेकॅिनजम समजतात. परं त,ु आज मी अगदी
प पणे मा यातील आिण मदूतील संपूण फरक वि थतपणे समजावणार आहे. तसं हे
वाटतं िततकं गुंतागुंतीचंही मुळीच नाही, कारण दो ह चं भाव आिण काय े च न हे,
तर काय णालीदेखील पूणपणे वेगळी आहे.
 बु ी – 1. बु ी ही वतःच एक कॉि लके टेड चर आहे, आिण शरीरात ितचं
भौितक अि त व असतं.
मी - 1. मी सु ा एक कॉि लके टेड मेकॅिनजम आहे, पण मी के वळ तरं गांचा एक
खेळ आहे. शरीरात माझं कोण याही कारचं भौितक अि त व नसतं.
बु ी – 2. बु ीचं एकू ण वजन 3 प ड हणजेच स वा कलो या जवळपास असते.
आिण यात 10 िमिलयन हणजे शंभर अरब ान-तंतू असतात.
मी - 2. मा यातील तरं गांचा कोण याही कारे िहशेब ठे वता येत नाही.
बु ी – 3. येक माणसात बु ीचा िवकास हा वेगवेग या गतीने होत असतो.
िनि तच असा िवकास डीएनए, जी स आिण प रि थती यांवर अवलंबून असतो.
मी - 3. मी सग यांम ये समान पात असतो. मा या अि त वावर कु णाचाच
कु ठलाही भाव नसतो.
बु ी – 4. बु ी ही या- या ज मातील असते, आिण आप या अनुभवातून ती खर
कं वा ीण होत असते. याचबरोबर ऊजाही बु ीस आणखी त लख बनवते.
मी - 4. मी पूणपणे मनु यातील ऊज या ारे संचािलत आहे, तसंच माणसा या
अि त वाइतकं च ाचीनदेखील आहे.
बु ी – 5. बु ी ही कु ठ याही िनयमानुसार वागत नाही.
मी - 5. मी पूणपणे िनयमानुसार वागतो, यामुळे मी ेिड टेबल असतो.
बु ी – 6. बु ी िवचार कर यात पटाईत आहे. ित यात िवचारांची ये-जा ही कायम
सु असते.
मी - 6. मी हणजे भावनांचं जग आहे.
बु ी – 7. शरीराला िनयंि त आिण संचािलत करणं हे बु ीचं काम आहे.
मी - 7. मी शरीराला थेटपणे िनयंि त करीत नाही.
बु ी – 8. बु ी ही मना या कमकु वत तरं गांना थांबव याचं साम य बाळगते. उलट
असं हणू क ितचं मनात उठणार्या कमजोर तरं गांना सतत दाबत राहणं चालूच असतं;
मग ते कमजोर तरं गं राग व ेम का असेनात.
मी - 8. तसं पाहता, बु ी ही िवनाकारणच मा या पटलावर येणार्या तरं गांना
दडपून टाकत असते. परं तु जे हा मा यातील शि शाली तरं ग यां या ऐन बहरात
असतात, ते हा ते मदू या िनयं णाबाहेर जातात. मा या आतून ती असा राग बाहेर
आला तर, मदूने या यावर िनयं ण कर याचा लाख य के ला तरीही तो बाहेर
पडतोच.
बु ी – 9. बु ी ही िवचार करणं, योजना बनवणं, व ऍनािलिसस कं वा मॅनेजमट
यात कु शल असते.
मी - 9. यातील एकही काय मा या काय े ात येत नाही.
 बु ी – 10. समाजापासून ते परं परांपयत सगळं काही मनु या या बु ीचं फळ आहे.
मी - 10. समाज कं वा परं परा यां याशी माझं काहीही देणं घेणं नाही.
बु ी – 11. बु ी ही इतरांमुळे भािवतही होते आिण सतत इतरांना भािवत
कर या या य ातदेखील असते.
मी - 11. इतरांशी माझं काहीही देण-ं घेणं नाही. ...मी वतःतच पूण असा आहे.
बु ी – 12. बु ीची नजर गरजांवरच असते. आिण हेही मा य करावं लागेल क
माणसा या िवकासाचा पाया सु ा ित यामुळेच बांधला गेला आहे.
मी - 12. इथे माझं आिण बु ीचं सामंज य दसून येत.ं बु ी या गरजां या
पूततेसाठी मा यातील श चा पुरेपूर उपयोग होतो.
बु ी – 13. बु ी ही बांधील रा न जग यात माहीर असते.
मी - 13. मला कोणतंही बंधन मा य नाही.
बु ी – 14. बु ी ही िव ेषण क न बघते. चांगलं-वाईट, पाप-पु य ही बु ीची
प रभाषा आहे.
मी - 14. मन हे व तूंना असं वेगवेगळं जोखून कु ठलाही वहार करत नाही.
बु ी – 15. बु ीचं नैस गक ए टि हटीशी काहीही देण-ं घेणं नसतं.
मी - 15. मी संपूणपणे ए ट ह आहे कं वा ए टि हटी हा के वळ मा याशी
संबंिधतच िवषय आहे,असं हणणं जा त यो य ठरे ल.
बु ी – 16. बु ी या हजारो गरजा असतात. ती मह वाकां ी असते.
मी - 16. मला मा या मूड ित र इतर काहीही नको असतं.
बु ी – 17. बु ी ही पूणपणे ए ो हट असते.
मी - 17. मी पूणपणे इ ो हट आहे.
बु ी – 18. बु ीकडे मेमरी असते. बात या आिण मािहती साठवणं हे बु ीचं काम
आहे.
मी - 18. मा याजवळ कोणतीही मेमरी नसते. माझी सगळी काय ही िनयमानुसार
आपसूक घडत असतात.
बु ी – 19. बु ी िवचार न करता काहीही क शकत नाही.
मी - 19. मी संपूणतः पॉ टेिनअस आहे.
बु ी – 20. बु ीचं येक काम हे कॅ ल युले ट ह असतं. हणजेच ित या िवचार
कर या या प तीत वाथ दसून येतो.
मी - 20. मा याकरता माझं म त, व छंदी असणं मह वाचं आहे. मा या
इ छे माणे ण अन ण तीत झाला क मग मला दुसरं काहीही नको असतं. मग
यामुळे होणार्या िहत-अिहताची मी पवा करत नाही.
 बु ी – 21. मोठमोठाली गिणतं मांड यात बु ी अकाय म ठरते.
मी - 21. मी के वळ िव ाचंच न हे, तर चं व तार्यांपयतची गिणतं मांड यात
देखील सराईत आहे.
बु ी – 22. बु ी िव ाची संरचना, िनसगाचे िनयम, कं वा ती मोठी रह यं, जी
मनु य-जीवनाला भािवत करत असतात, यां यापासून पूणपणे अनिभ असते.
मी - 22. मा या अंतगत श साठी या ांडात कोणतंही रह य असं उरलेलंच
नाही.
बु ी – 23. बु ीची काय ही िवचार क न होत अस याने यां यात लो नसतो.
मी - 23. मी संपूणपणे वाही आहे, यामुळे सग या े कला या मा या
अंतरं गातून वािहत होतात.
बु ी – 24. खरं तर बु ी ही सग या रह यांपासून अनिभ अस याने आप याला
घाबरत घाबरत जग यास िववश करते.
मी - 24. मी सगळी रह य जाणतो, यामुळेच िबनधा त कु ठ याही भीतीिशवाय
जग यावर िव ास ठे वतो.
बु ी – 25. बु ीची दृ ी ही नेहमी इतरांवर असते.
मी - 25. माझं िवश्व हे मा यापासून सु होऊन मा यावरच येऊन थांबतं.
बु ी – 26. बु ीची िवचार मता ही या ज मापयतच सीिमत आहे.
मी - 26. मी अनंताचं गिणत मांडून वहार करतो.
बु ी – 27. बु ी ही चतुर असते. तक हे ितचं श असतं. या या मदतीने ती
वतःला बरोबर आिण इतरांना चूक असं िस कर यात गुंतलेली असते. वतःचा बचाव
करणं हे बु ीला फार ि य असतं.
मी - 27. मी साधा आिण सरळ आहे. मी जसा आहे तसा आहे. जर मा यात
िवचारच नाही, तर तक कसला? जर चूक-बरोबर, कं वा आपलं-परकं असा भेदच नाही,
तर कोणाला मारणार व कोणाला वाचवणार? कोणाला दाखवणार आिण कोणापासून
लपवणार?
असो, इत या सिव तर वणनानंतर, मन व बु ी यांतील फरक बर्यापैक तुम या
ल ात आला असेल, अशी आशा आहे. तु ही हे सु ा समजला असाल क , दो ही
आपाप या जागी अ यंत मह वपूण आिण शि शाली आहेत. आिण तु हाला हेही समजलं
असेल, क ना के वळ या दो ह चा एकमेकांवर पूणपणे भाव असतो, तर ते एकमेकांवर
आपापलं वच व गाजव याचा देखील य करतात. अशा वेळी तु हाला हे समजवायची
मुळीच आव यकता नाही, क यां या या य ांमुळे यांचं तर सोडा, पण तुमचं आयु य
मा भरडू न िनघतं. कारण मना माणेच बु ीची देखील काही िवपरीत काय असतात.
हणूनच दो ह या सांमज यािशवाय आयु य सुखी आिण यश वी करणं सोपं नाही. आिण
याकरता िनि तच दो ह मधील फरक समजून घेणं खूप आव यकच आहे.
 सग यात मह वाची गो हणजे, जर बु ीची चांगली आिण वाईट काय तु ही
वेगवेगळी समजावून घेतलीत तर िनि तच तु ही हजारो कार या थ सम यांपासून
वतःला वाचवू शकता. आिण या संदभात बु ी या उपयु तेचा िवचार करायचा झाला
तर... िव ेषण कर यासाठी, गरजा ओळख यासाठी, क पना कर यासाठी, आिण एका
िविश मयादेपयत गो ी ल ात ठे व यासाठी सु ा बु ी खूप उपयु ठरते. या सग या
बाबी हणजे आयु य सुलभ, सुकर बनव यासाठी बु ी करत असले या कायाची यादी
झाली. आिण ही काय कर यासाठी ितचा जा तीत जा त उपयोग क न घेतलाही पािहजे.
ितथेच, दुसरीकडे बु ीम ये दडले या वाईट बाब िवषयी बोलायचं तर ित या
वाथ आिण मनातील भाव अकारण दडपून टाक या या वृत पासून सांभाळू न राहणं
देखील िततकं च आव यक आहे. कारण मनाचं आपलंच एक िवश्व आहे या याब ल
बु ीला काहीही माहीत नाही. माझे जे भाव ितला आ ा या णी उपयु वाटत नाहीत,
ते भाव दडपून टाक या या कामी ती लागलेली असते. परं तु असं असूनही, मला हे कबूल
कर यास मुळीच संकोच वाटत नाही, क मी सावभौम असूनदेखील मा या ारे पाठव या
गेले या भावनांम ये जगायचं क नाही हे ठरव याचा पूण अिधकार मनु या या बु ीला
आहे. आिण खरं सांगायचं तर बु ीची ही स ाच आता मनु याला जड जात आहे.
एकू ण काय, तर जीवन सुकर सुलभ बनव यासाठी, मा यातील आिण बु ीमधील
फरक समजून घे यािशवाय दुसरा कोणताही पयाय उपल ध नाही. मा या माणेच
बु ीचेदखे ील चांगले आिण वाईट असे दो ही भाव असतात. सांगायची आव यकता
नाही क , मा या व बु ी या चांग या भावांचा पुरेपूर उपयोग के याने व दो ह या
वाईट भावांपासून सांभाळू न राह यानेच तुमचं आयु य गितपथावर चालू शकतं.
याच माणे, दो ह मधील पर पर सामंज य साधता येणं हेही िततकं च मह वाचं आहे.
*****
 मला दडप यामुळे िनमाण होणारे दु प रणाम
चला...एकदा का आप याला हे समजलं क मा या पटलावर उठणार्या तरं गांना
फ बु ी रोखू शकते, तर याची कारणं आिण प रणाम यां यावर देखील आपण चचा
क या. कारण तु हाला हे समजायलाच हवं क , का मी बु ी ारे मा या वाभािवक
भावनांना दडपून टाक याब ल तु हाला जागृत करत असतो. जर तु हाला सुखी आिण
यश वी हायचं असेल, तर हे अगदी सखोल िवचार क न समजून यावंच लागेल. इतकं च
नाही, तर हे समजून घेऊन तुम या बु ीलाही ितने मा या तरं गांना दडपू नये हे समजवावं
लागेल. अथात हे सगळं इतकं सोपं नाही. याकरता पराकोटीची समज आिण साहस या
दो ह गो ी आव यक आहेत. परं तु मला आशा आहे, क बु ी ारे मा या वाभािवक
भावनां दडप याचे दु प रणाम जाणून घेत यावर तु ही वतःम ये तशी समज आिण
साहस दो ही उ प करालच.
तर, आता सग यात आधी हे समजून घेऊ क बु ी मी पाठवले या भावनांना का
दाबते? माझं हे हणणं मी ‘रागा’चे उदाहरण देऊन समजवतो. समजा मा या पटलावर
राग उमटत असेल तर तो पूणपणे बाहेर ये यापासून बु ी याला का अडवते? कारण
एकतर असा राग बु ीला, अवेळी आलेला राग वाटतो कं वा मग समोर या ला
वाईट वाटेल अशी भीती ितला वाटत असते. कं वा अशी देखील भीती वाटत असते क
या यावर आपण राग काढू पाहत आहोत, तो भिव यात आपलं काही िबघडवणार तर
नाही ना? आिण बर्याचदा तर समोरची कधी ना कधी आप याला उपयोगी पडेल
असंही तुम या बु ीला वाटत असतं. तुमची बु ी मग िवचार करते, कशाला िवनाकारण
कु णाशी संबंध िबघडवायचे? आता, कारण काहीही असो, पण प रि थती अशी होते, क
तुम या आतील राग उफाळू न येत असतो, पण तु ही याला बाहेर येऊच देत नाही.
चला हेही ठीक आहे... पण िवचार करा क असं के याने तुम या मनातील राग
लपतो का? समोर याला तो दसत नाही का? सरळ दसतो. समोर उपि थत थोडं
कं वा पूणपणे हे समजून जातेच क तुम या मनात काहीतरी चलिबचल सु आहे. आिण
याम ये गंमत तर अशी, क ती ही याला हे समजलंय हे लपवतेच.
सोडा... ही तर समोर या ची सम या झाली. आता आधी हे समजून या क ,
जे हा तु हाला राग येतो, ते हा तुम याकडे दोनच माग असतात, तु ही एकतर बु ीचं
ऐका कं वा मग मनाचं. जर राग खूप असेल तर मग यापुढे बु ीचं काहीही चालणार
नाही. अथात, अशा प रि थतीत तुम याकडे काही पयायच नसतो. बु ी तर लाख
समजावेल व य करे ल, पण राग बाहेर िनघेलच. आता रािहला तो साधारण
रागाचा... बु ीचा वाथ तक, यात तुमचंच नुकसान आहे असं समजावून भलेही तु हाला
राग दाबून टाक यास राजी करत असेल, पण आले या रागामुळे काहीतरी नुकसान हे
भोगावं लागतंच. पण तु ही कधी असा िवचार के ला आहे का, क हा राग जो तु ही दाबून
ठे वत आहात, याचे सु ा दु प रणाम होऊ शकतात?
कधी असा िवचार के ला असता तर अशातर्हेने आप या रागाला तु ही दाबलंच
नसतं. सोडा, आता तर असा आहे क राग दाब याने होणार्या दु प रणामांब ल
कोण सांगणार? ...साहिजकच ते तर मीच सांगणार. आिण या संदभात इतकं तर नीट
समजून या क , राग के याने होणार्या नुकसानाची तु हाला क पना असेल, परं तु
तो दाब याने होणार्या नुकसानांचा तु हाला काहीच अंदाज देखील नाही. हणजे
नुकसान तर दो ही बाजूंनी आहेच. िनवड तु हाला फ इतक च करायची आहे क ,
यांपैक जा त धोकादायक काय आहे? तसंही, आ ापयत तु हाला इतका अनुभव तर
आलाच असेल क मा या व बु ी या अशा संघषाम ये कधी बु ी जंकते तर कधी मी.
आिण हे सांगायची गरजच नाही क यामुळेच तुमचं जीवन इकडू न ितकडे असं हंदकळत
राहतं.
असो, आता इकडचं ितकडचं बोलत बस याऐवजी सरळ राग दाब यामुळे होणार्या
प रणामांब लची चचा क या. यासंदभात सग यात पिहली, मह वाची, आिण ल ात
घे यायो य गो तर ही आहे क , ‘राग’ हा मा या ऊजचा पुरावा आहे. आिण हणूनच तो
प रणामकारक सु ा आहे व मनु यासाठी तो एक शुभसंकेत देखील आहे. परं तु जे हापासून
बु ी आिण समाजाने रागाला वाईट मानले आहे, ते हापासून मनु याची हळू हळू अधोगती
सु झाली आहे. असो, ही यांची समजूत झाली. पण आयु य तर तुमचं पणाला लागलंय
ना! तर मग तु ही कधी हा िवचार के ला आहे, क तु हाला राग के हा येतो? फ अशा
वेळी... जे हा तुम या मनासारखं होत नसतं ते हा. हणजेच याचा सरळ अथ असा होतो
क , राग हा याचा पुरावा आहे क तु ही तुम या इ छांचं र ण क इि छता. ... हणजे
जर मा या मज या िव काही होत असेल, कं वा मला काही इतर कर यासाठी भाग
पाड याचा य के ला जात असेल, तर मला राग येतो, आिण मी मा याकडू न तु हाला
राग ही भावना पाठवतो.
सांगा... यांत काय वाईट आहे? तु ही मनु य जमात आहात, आिण तु हाला तुम या
इ छा पूण कर याचा पूण अिधकार आहे. तु हाला कु ठ याही गो ीकरता िववश के लं
गे यास याचा ितकार करायलाच हवा. परं तु तुमचा हा अिधकार धम आिण समाजाला
मा य नाही. कारण मनु य जर िवरोधात उभा रािहला तर मग यांची दुकानं चालणार
कशी? हणूनच समाज आिण धमा या ठे केदारांनी ‘राग हा वाईट आहे’ हे तुम या मनावर
ठसवलं आहे. ...जेणेक न तु ही धम व समाजाची गुलामी करत रहाल... मा कधीही राग
दशवणार नाही. कारण राग ही एक ऊजा आहे, आज राग दशवाल तर उ ा यां या
िवरोधात देखील उभे रहाल.
...पण यां याकडे ऊजाच िश लक नाही, यां याजवळ उपायच काय आहे? बस, ही
मंडळी प रि थतीशी जुळवून घेऊन जगायला सु वात करतात. मग हळू हळू ही यांची
सवय होऊन जाते. ...यामुळे ते दबून-दबून जग या या अशा कारे अधीन होतात, क
एकतर यांना राग येणंच बंद होतं कं वा मग आप या कमजोरीमुळे यांना राग दाब याची
सवयच लागून जाते. समाज अशा माणसांना शांत आिण सुसं कृ त मानतो. आिण धम
यांना देवा या जवळचा समजतो. ...बस, इथं येऊन आणखीनच गडबड होते. यामुळे
दुब यांना आपली कमजोरी झाक याचा बहाणा िमळतो. आिण खरं सांगायचं तर संपूण
मनु य जातच धम व समाजाने रचले या या कटाला बळी पडलेली आहे.
 बरं असो. इथे तर मी एक गो अ यंत खा ीने आिण ठासून सांगू शकतो क , राग
दाबून ठे व यामुळे कधीही दबला जात नाही. आज तो दडपून टाकलात तर उ ा पु हा
उफाळू न येणारच. आज िनदान रा त कारणाने बाहेर येत होता, उ ा तो िवनाकारणच
बाहेर पडणार. मग यावेळी मा याला कोणीही रोखू नाही शकणार. मा य आहे क
येक वेळी येणारा राग हा प रणामकारक आिण ऊजचा पुरावा असू शकत नाही.
क येकां या सब-कॉि शअस आिण अन-कॉि शअस माइं ड मधून ेशन या पात तो
मो ा माणात बाहेर पडतो. परं त,ु हे ेशन आहे आिण ते देखील तुम या अंतरं गातचं
तर आहे. याचा ज मच मुळी राग दडप याने झाला आहे. आिण जे आत आहे ते बाहेर
िनघणं सु ा यो यच आहे!
चला, हेही जाऊ ा... असा िवचार करा क , एका खोलीत दहा-वीस उं दीर एक
झाले आहेत. आता तुमची इ छा आहे क , या उं दरांनी या खोलीतून बाहेर िनघून जावं.
तर सांगा, यासाठी तु ही काय कराल? अथातच तु हाला दार उघडं ठे वून यांना बाहेर
जाऊ ावं लागेल. परं तु जर तु ही दुसराच काहीतरी िवचार क न दरवाजे बंद के लेत व
यांना जाऊच दलं नाहीत, तर मग काय, या खोलीतील उं दरां या सं येत वाढच होत
राहील. ...आिण हेच मा याही बाबतीत लागू आहे. मा यातून उ प झालेले कोणतेही
भाव कधी दबले जाऊच शकत नाहीत. चांगले असो वा वाईट असो, यांना कट क न
बाहेर काढावंच लागतं. ही गो फ रागा या संदभातच नाही, तर मा या पटलावर
उमटणार्या अ य भाव-भावनां या बाबतीतही स य आहे. जे जे भाव तु ही दाबाल, ते ते
उलटे आणखी िवपरीत व पात तुम या सब-कॉि शअस आिण अन-कॉि शअस
माइं डम ये जमा होत राहतील. आिण यामुळे तुमची प रि थती आणखीनच िबकट होत
जाईल. हणजेच यांना बाहेर काढू न टाक यािशवाय तुमची सुटका नाही.
आता तर मा या पटलावर उमटले या कोण याही भावनांना कायम व पी दडपून
ठे वलं जाऊ शकत नाही, हे माझं हणणं, मी काही उदाहरणं देऊन समजावतो. तुम या
ल ात आलंच असेल, क काही माणसं गाडी अशी काही चालवतात क याव न यांचा
दाबलेला राग जाहीर र या कट होताना दसतो. काहीजण िसनेमातील हंसा मक
दृ यांम ये अशातर्हेने गुंग होतात, क पड ावर सु असणारी हंसा यां या चेहर्यावर
उमटते. ह ली तर आप यात लपून बसलेला राग बाहेर काढ यासाठी लोकांनी हंसा मक
खेळदेखील शोधून काढले आहेत. तर काही लोक WWE सारखे काय म पा न आप या
रागाला बाहेर पड यास वाट क न देतात.
हे सव दुसरं काहीही नाही आहे. बस, तुमचा दबून रािहलेला रागच बाहेर पड याचा
माग शोधत आहे. आिण या घोळातच तु ही बस या बस या हजारो कार या मूख गो ी
करायला मजबूर होत आहात. तु ही नेहमी बिघतलं असेल क र यावर कोणाचं तरी
भांडण सु असेल तर लगेच अगदी वाभािवकपणे ितथे गद जम यास सु वात होते.
संपूण जमावा या मनातील आशा-अपे ा आपण प पणे पा शकतो. िनि तपणे,
काहीतरी जोरदार मारामारी पहायला िमळे ल या अपे ेनेच ही गद जमलेली असते. पण
यात गंमत अशी क , जे हा भांडणारे ते दोघं शांत होत आहेत असं वाटतं, ते हा जमाव
 यांना शांत कर या या बहा याने आणखी भडकवतो. अशा प रि थतीत एखा ा
समजूतदार ने पुढे येऊन दोघांनाही समजावून शांत के लं तर गद चा अगदी िहरमोड
होतो. मो ा दु:खी मनाने ते घरी जायला िनघतात. हा िहरमोड काय आहे? तुम या
दबले या रागाला मोकळं हो याची संधी िमळाली नस याचं हे दुःख आहे. जरा िवचार
करा...राग दडपून टाक या या सवयीमुळे तु ही इत या खाल या पातळीला पोहोचला
आहात, क दोन माणसां या भांडणाम ये सु ा तु हाला मजा येत आहे. मग कसा काय
तुमचा समाज स य आिण तु ही तरी कसे स य? आिण गंमत अशी क , स यता
दाखव याकरता तु ही जो वतःचा राग दाबता यामुळेच तुमची ही अव था झाली आहे.
हीच का तुमची ती बु ी िज याब ल तु ही इत या फु शार या मारत हंडत असता?
बरं , असो...! आता तर हे पण सांगतो क अशा तर्हेने तुम या दबले या इ छा
देखील बाहेर पडत असतात. तसं तर इ छाच कशाला, तर अ य भाव देखील वेळी-अवेळी
अगदी अशाच कारे रा न-रा न बाहेर पडत असतात. आिण या सव दडपले या भाव-
भावनां रा न-रा न आप या िवकृ त व पात वारं वार अशा कारे बाहेर पडणं हे, या
भाव-भावना तुम या सब-कॉि शअस व अन-कॉि शअस माइं डम ये भरले या आहेत
या या पुरा ािशवाय आणखी काय आहे? तसं तर मा या पटलावरील कोणतेही भाव हे
कायम व पी दाबले जाऊ शकत नाहीत या गो ीचाही पुरावा आहेच. यांना तु ही आज
दाबत असाल तर उ ा बाहेर काढाल, पण काढाल तर न च!
चला हीच गो आणखी एका उदाहरणाने समजून घेऊया. एक वय कर माणूस
र याने जात असतो. अचानक याची झोळी खाली पडते. एका चांग या नाग रकाचं
कत हणून कु णीतरी याला याची झोळी उचलून देतो. याला र ताही ॉस क न
देतो. र ता ओलांडताच, तो वय कर माणूस आप याच तं ीत असा िनघून जातो, क
आभार मानायचे सु ा िवस न जातो. बस, इथूनच खेळाला सु वात होते. अचानक या
झोळी उचलून देणार्या माणसाला वाईट वाटू लागतं. तो िवचार करतो, कसा माणूस
आहे! साधे आभारसु ा मानले नाहीत. आ य तर हे क , याने जे हा झोळी उचलून दली
होती ते हा ही कामना या या मनात न हती. ...मग ही कामना आली तरी कु ठू न?
िनि तच ही भावना या या अन-कॉि शअस मनात दबले या अव थेत पडू न होती, संधी
पा न ती बाहेर पडली.
तसंच, बर्याचदा तु ही हेदख े ील अनुभवलं असेल क , एखादा पीिडत माणूस
तुम याकडे मदत मागायला येतो, व तु ही एखा ा दयाळू माणसा माणे याला मदतही
क न टाकता. गो अगदी सहजपणे घडू न जाते. परं तु जे हा तु ही पु हा या ला
भेटता, ते हा कळत नकळत या कडू न िविश कार या वहाराची अपे ा करता.
ही भावना मदत करतेवेळी तुम या मनात खिचतच न हती. िनि तच अशा सव िविच
इ छा तुम या अन-कॉि शअस माइं डम ये दबून अस यानेच बाहेर कट होत असतात.
परं तु हा आहे क , या सव इ छा तुम या अन-कॉि शअस माइं डम ये येतात तरी कु ठू न?
उ र सरळ आहे, वेळी-अवेळी तुमचा राग दाबून ठे व यामुळे.
मी हीच गो काही अनोखी उदाहरणं देऊन तु हाला समजाव याचा य करतो.
कारण मा या पटलावर उपजणार्या कोण याही भाव-भावना कायम व पी दाब या
जाऊ शकत नाहीत हे तु हाला नीट समजलं पािहजे अशी माझी इ छा आहे. दाब याने या
भावना ना के वळ िवप रत प धारण करतात, तर चुक या वेळी बाहेरही पडतात. ...एक
मो ा कं पनीचा मालक होता. एके दवशी याचं या या बायकोबरोबर काही कारणांनी
भांडण झालं. परं तु याला ऑ फसला जायची घाई होती हणून तो भांडण अ यावर सोडू न
िनघून गेला. आता ती जागा याने सोडली तर खरी, पण राग नाही सोडू शकला. परं तु
आता बायको समोर न हती, तर मग राग काढणार कु णावर? यामुळे नाइलाजाने राग
मनातच ठे वून तो ऑ फसला पोहचला. ितकडे ऑ फसला पोहोच यावर या या दबले या
रागाला बाहेर पड याची संधी िमळाली. मॅनेजर रपोट दे यासाठी आत आ यावर दोन-
चार चुका जबरद तीने काढू न याने याला चांगलं खडसावलं. मॅनेजरला याची चूक तर
उमगली नाहीच, पण मालकासमोर काय बोलणार? बस, गुपचूप मनातला राग दाबून तो
िबचारा के िबन या बाहेर िनघून आला.
आता रागात तर तो होताच. बस, आप या के िबनम ये पोहचताच याने
अकाऊंटंटला आत बोलावलं. िहशेबाची पाने चाळत याला िवनाकारणच झापलं... मग
काय अकाऊंटंटचंही डोकं भडकलं. आप या जागेवर जाताच याने चपरा याला बोलावलं.
...आता चपरा याला ओरड यासाठी कोण याही कारणाची गरजच काय? याने याला
चांगलंच झाडलं. िबचार्या चपराशाने... चुपचाप अपमान सहन क न घेतला. घरी
पोहोच यावर मा तो वत:ला साव शकला नाही. याने अकाऊंटंटचा राग आप या
बायकोवर काढला. बायकोचंही डोकं भणभणलं. ती जाऊन आप या मुलांवर रागावली
आिण यांना मारलंही. िबचारी मुलं िन र झाली. पण सं याकाळी खेळताना ती
ग लीत या मुलांशी िवनाकारण भांडली. हणजेच कं पनीचा मालक व या या
बायकोमधलं अधवट रािहलेलं हे भांडण दुसर्या ग लीत या मुलांम ये मारामारी होऊन
समा झालं.
जरा बारकाईने िवचार करा क , तु ही जे हा कु णावर रागावता, ते हा या ची
खरं च काही चूक असते का? आिण जरी असली तरी या एका चुक साठी या या दस पट
राग तु ही या यावर काढता. आता असा आहे क , हा अित र ‘नऊ’ पट राग आला
तरी कु ठू न? िनि तच हा राग आतम ये दबून पडलेला होता... तोच बाहेर आला.
रागाब ल आणखी एक गो जाणून या. बर्याचदा हा राग यां यािव तु ही
मनात दाबून ठे वलेला असतो, यां यावरच जा तक न तो िनघतो. ...परं तु चुक या
ठकाणी व चुक या वेळी, आिण तेही जे हा याची चूक नसते ते हा. यामुळे आणखी
काही होत नाही, पण तुमची गणती मा वे ांम ये ज र होते. यातली आणखी गंमत
अशी क , िवनाकारणच एखा ावर राग काढ यामुळे, तु हाला याब ल नंतर
पश्चा ापही होतो. हा पश्चा ाप आणखीनच राग िनमाण करतो. यावेळी जे झालं ते
झालं असा िवचार क न तु ही शांत होत नाही. जर असा िवचार के लात तरीसु ा
रागावर िनयं ण िमळवायला सु वात कराल. पण नाही... पश्चा ाप के लात ना, मग
तुमचं पाप धुतलं गेलं असं समजा, असं तुमची बु ी तु हाला समजावते. काहीही धुतलं
गेलेलं नाहीए, माझी भाषाच पूणपणे वेगळी आहे. ितथे तर पश्चा ाप क न तु ही पु हा
अकारण राग कर याची एक नवी जागा तयार करत असता. कारण या याशी तुमचे
अकाउं ट सेटल झालेलंच नसतं. मा या तरावर ना के वळ येची ित या उमटत असते
तर, ित येवर देखील पु हा या देखील होतच राहते. यातून तुमची सुटका एकच गो
नीट समजून घेतलीत तरच होऊ शकते; ती हणजे जे आहे, ते बाहेर काढू न टाका; आिण जे
झालं ते िवस न जा.
चला, मी वर सांिगतलेली गो सु ा एका उदाहरणा ारे समजावून सांगतो. एका
एक कु टुंबात दोन भाऊ राहत होते, आिण दोघां या वयात साधारण पंधरा वषाचं अंतर
होते. मोठा भाऊ नोकरी करत अस याने सं याकाळी थकू न भागून घरी यायचा. छोटा
भाऊ अजूनही तसा लहान अस याने मोठा भाऊ घरी आ या आ या, याला म ती
करायची लहर यायची. या या या खो ांमुळे मो ा भावाला राग तर खूप यायचा, पण
मो ां या धाकाने तो आपला राग िनमूट िगळू न टाकायचा. छो ा भावाला तो कधीही
ओरडत नसे.
परं तु एक दवस डाव उलटा पडला. मोठा भाऊ घरी आ यावर घरात लहान
भावािशवाय दुसरं कोणीच न हतं. आता घरी कोणीही नाही व भाऊ ऑ फसमधून दमून
घरी आला आहे. असा िवचार क न छो ा भावाने याला पाणी हवं का हणून िवचारलं.
परं तु इथे मो ा भावा या दबले या रागाला बाहेर ये यासाठी आज यापे ा मोठी
सुवणसंधी कधीच िमळणार न हती. मग काय, पाणी वगैरे हवं का असं िवचार यावरही
याने छो ा भावाला मार दला. ...का बरं ? तर, क येक वषापासून दबले या रागाला
आज बाहेर पड याची संधी िमळाली होती. आिण हेच तर मी सांगतोय, क या
या िवरोधात तु ही तुमचा राग दाबून ठे वता, तो िनघेल तर या वरच. हां,
पण तो अवेळी आिण अकारण िनघेल. हणजेच िवप रत व पांत. मग राग दाब याचा
फायदा काय झाला? अशा कारे वेळी अवेळी अकारण राग क न क नच तर
तुम या आपसांतील ना यांम ये कटु ता आली आहे.
चला, हे तर तु हाला नीट समजलं असेलच. पण आता असा आहे क तु हाला
राग का दाबून ठे वावा लागतो? कारण क राग कट के याने नजीक या काळात होणारं
नुकसान तु हाला दसत असतं. परं तु हे समजून या क , असं के यामुळे तुम या जवळ या
ना यांवर तलवार टांगलेली राहते, याचं काय? चला, तु हाला कदािचत या सग याची
आिण अशा कारे जग याची सवयच जडली आहे; परं तु तु हाला हे का नाही समजत क
या ित र ही तुमचा दाबून ठे वलेला रागच अनेक वेग या कारे तुमचा जीवच घेत
आहे. सग यात जा त धोकादायक बाब ही आहे क , याच दबले या रागाचं पांतर
चंता, भय, ई या यांसार या िवप रत भावनांम ये होत आहे. आिण अशाने तर सरळ
सरळ तुमचं आयु य उ व त होऊ शकतं. कारण अशा कारे बर्याचदा काही थोडंसं देखील
िबनस यामुळे वाटणारी चंता जी फार फार तर तास-दोन तासांत कं वा जा तीत जा त
एखाद-दोन दवसांत दूर झाली पािहजे, याच चंतेत तुमचे मिहनो मिहने तीत होत
आहेत. या अित र चंतेम ये तु हाला इतका वेळ का जगावं लागत आहे? कारण जरासं
वरखाली हो याने झाले या ु लक नुकसाना या बहा याने आतम ये आधीपासून पडू न
रािहले या चंतेला बाहेर पड याची एक संधीच िमळत आहे.
तु ही हे ल ात का नाही घेत क तु ही कोणावर नाराज असलात तर काय ही
भावना दाब याने तुमची ती नाराजी दूर होते का? नाही... तुमची नाराजी व प बदलून
वेळी-अवेळी बाहेर पडत असतेच. कधी चुका काढ या या व पात, तर कधी या
ला तु छ लेख या या व पात. कधी पाठीमागे नंदा कर यात, तर कधी एखादा
िवनोद क न. हणजेच दाबून ठे वलेला राग हा थम चंता, भय, ई या इ याद म ये
पांत रत होऊन अन-कॉि शअस माइं ड म ये जमा होतो. आिण मग याच एक
साचले या चंता, भय, ई या व नाराजी इ यादी भावना वारं वार दाब या गे यामुळे
आणखीन िवप रत व प धारण क न िविच वागणुक या माफत बाहेर पडत असतात.
...मग एक दवस तु ही ‘ चंता-महाराज’ कं वा ‘ ेटेड-बाबा’ बनून फरत राहता.
इथपयत पण ठीक, परं तु यानंतर तुमची सग यात जा त दुराव था ते हा होते
जे हा तुमचा हा दबलेला राग सामूिहक पातही बाहेर पड यास सु वात होते. कधी
धमा या नावावर, तर कधी देश, समाज कं वा राजकारणा या नावावर. कधी
आंदोलना या पाम ये, तर कधी िवनाकारण ांती बनून. हे सव कमी पडते हणून क
काय तुमचे चतुर आिण वाथ धमगु आिण नेते अनेक आकषक घोषणा देऊन तुम या या
दबले या रागाचा वतः या वाथाकरता उपयोग क न घेतात; नाहीतर मनु याला
मनु याचा श ू बन याची आव यकताच कु ठे य?
हीच गो मी एका मो ा घटनेचे सायकोएनािलिसस क न समजाव याचा य
करतो. 1947 म ये भारताला वातं य कसे िमळाले हे सवाना ठाऊक असेलच. िनि तच
इं जांनी भारतात या सामा य जनतेवर अनि वत अ याचार के ले होते. इत या मो ा
काळापयतची गुलामिगरी आिण इतके अ याचार यामुळे साहिजकच भारतीयां या मनात
इं जांब ल राग धुमसत होता. परं तु भारताने वातं य िमळवलं ते गांधीज या
अ हंसे या िस ांता या जोरावर. सुसं कृ त मनु यासारखं वातं य ा के लं. पण या
अ हंसा मक आंदोलनाचा सायकोलॉिजकल प रणाम काय झाला? इं जांब ल
भारतीयां या मनात जो राग होता तो मनातून ह पार झाला का? नाही... मा या
तरावर तर ते श यच नाही. इं ज गे यानंतर उ सव साजरा क न होताच सगळे
भानावर आले. हे काय, इं ज तर गेल,े आता राग काढायचा कु णावर? झालं... हा दबला
गेलेला राग हंद-ू मुि लमां या झग ा या पात उफाळू न आला. कती हंसा झाली,
कतीतरी खून झाले. वषानुवष एक भावा-भावांसारखे राहणारे शेजारी एकमेकां या
िजवावर उठले. हणूनच हे ल ात या, क बु ीचे चांगले बोल कं वा ित या उ
िवचारांशी माझं काही देणं-घेणं नाही. मी मा याच िनयमां माणे आिण मा याच
िहशेबानुसार िवनाअपवाद संपूणतः वतं पणे वागतो. हणून जर यावेळी भारताला
वातं य हवंच होतं आिण ते भगत संगां या िवचारसरणी या जोरावर घेतलं असतं, तर
कदािचत हे हंद-ू मुि लम झगडे कधीच झाले नसते. यात गंमतीची गो अशी क , िजतकं
हंसेचं दशन भारतीयांनी आपसांत झगडे क न के लं, तेवढं इं जांसमोर के लं असतं, तर
 यापे ा कमी हंसेम ये आिण कतीतरी आधी, या लोकांनी देशाला वातं य बहाल के लं
असतं. हणजेच मनात रागही होता आिण वातं यही हवंच होतं, तर मग ते अगोदरच
यायला हवं होतं. यामुळे कमीत कमी हे हंद-ू मुि लम वैमन य तरी थच भारतीयां या
मनात खोलवर तून बसलं नसतं.
एकू ण काय, तर हे ल ात या क राग दडपून टाकता येत नाही. हंसा, उप व
कं वा अराजकतेचा नाही, चांगलं-वाईट, स य-अस य यांचा ही नाही; तर
मा याच िनयमांचा आहे; िजथे राग दडपला गे याचे दु प रणाम हे होणारच. श द व
िवचार कतीही चांगले ठे वा, अगदी िन यपूवक ते आ मसात देखील करा; परं तु तरीही
काहीही सा य होणार नाही. कारण आज जर मनु याचं आयु य हे अशा कारे रसातळाला
गेलं आहे, तर याचं अगदी एकमेव कारण हेच आहे क , यां या बु ीने मला नीट समजून
न घेताच उ -उ िवचार िनमाण के ले आहेत. ...आिण सवसाधारण माणसाला ते पटतही
असतात. िबचारे , अ ानामुळे ते िवचार अंमलातही आणायचा य करतात, आिण इथेच
येऊन सगळे फसतात. कारण अंमलात आणले तर मन उप व िनमाण करतं, आिण
अंमलात न आणावं तर बु ी आिण समाज यांना अपराधीपणाची जाणीव क न देतात.
िबचारा सामा य मनु य करे ल तरी काय? मी सांगतो- सगळी िह मत एकवटू न बु ी,
समाज व जगाला एका बाजूला ठे वा व के वळ आप या मनाची चंता करा आिण फ
याचं र ण करा. इतरांचं तर ठाऊक नाही, पण तुमचं तरी सगळं काही लवकरच माग
लागेल.
चला, माझं हेच हणणं मी तु हाला तुम या आपसांत या ना यांचं उदाहरण देऊन
समजावतो. ही नाती तुम या जवळची देखील असतात आिण यांचा तु हा सवाना
अनुभवही आहेच. यामुळे तु हाला माझं हणणंही लवकर समजेल. बर्याचदा तु हाला हा
अनुभव येत असेल क रा न-रा न जीवनात िम च काही काळाने श ू बनत जातात.
आपलेच परके होत जातात. तसंही श ू कधीच बाहे न येत नाही, तो आपलेपणाचा
आसरा घेत घेतच पुढे सरकतो. याच मु ावर पुढे असा िवचार करा क , कु टुंबात तर
आपसांत इतकं ेम असतं, तरीही भाऊच भावाचा श ू का होतो? िशवाय हाही िवचार
करा क , िववाहानंतर या काही वषातच पती-प ी एकमेकांचे सग यात मोठे श ू का
होतात? आिण मग तुम या आपसांत या ना यांतील कडवटपणा इथंच थोडाच थांबतो?
वडील आिण मुलाचं पटेनासं होतं, नातेवाइकांचं आपापसांत काहीतरी िबनसतं, इतकं
सगळं होत असतानाही आिण तुमची उ िवचारांची बु ी काहीही करत नाही आिण क
शकतही नाही. कारण मनु या या या सग या उप वांचं मूळ हेच आहे क तो लाजेखातर
कं वा मग कु ठ यातरी िस ांतामुळे यांचा आपसांतील राग दाबत आला आहे. बोला असं
क , कु णीही दुखावले जाता कामा नये, काहीही झालं तरी कु टुंबातील वातावरण िबघडता
कामा नये. बस, असे हजारो तक लढवत रा न कोणीही एकमेकांवर आलेला राग बाहेरच
काढत नाही. यामुळे तो राग िवप रत व पात आत साचत राहतो... आिण मग एक
दवस कु ठ याही छो ाशा गो ी या िनिम ाने आत साचलेला सगळा राग पूणपणे बाहेर
पडतो. श ु व िनमाण होतं, दुरावा वाढतो. ... हणून मा या या बोल याची प खूणगाठ
बांधून ठे वा. या घरात िजत या जा त माणात िश त असते कं वा बोल यावर व
 वहारांवर िजतके िनबध असतात; पुढे जाऊन ितत याच माणात असा प रवार
एकमेकांपासून दुरावतो... ांती ही नेहमी िहटलरशाही या िवरोधातच होते.
मोगलशासनाचंच उदाहरण या- शासन वि थत चाललं होतं, एक औरं गजेब काय
आला, जबरद ती आिण जुलूम के ले, आिण मग मोगल शासनच धुळीला िमळालं.
याचाच अथ येक वेळी दाब याची, दडप याची ित या ही
होणार...होणार...आिण होणारच!!! हणूनच मी िनि तपणे सांगू शकतो क , या
कु टुंबात बोल याचं, कं वा राग कर याचं वातं य असेल या कु टुंबात लहान-सहाण
भांडणं भलेही होत राहतील, पण यां यात मोठं भांडण कधीही होणार नाही.
यां यातील िज हाळा कधीही कमी होणार नाही. हीच गो शासका या बाबतीतही हणू
शकतो. या देशात अिभ वातं य असेल ितथे कधीही हंसक आंदोलनं होणार
नाहीत. कारण मनात आले या रागाला तो कर याची सूट असेल तर मग हंसेची
आव यकताच कु ठे राहते? हीच गो दोन या आपसांत या ना यालाही लागू होते.
जर दोघेही एकमेकांबरोबर मोकळे पणाने वागतील, तर यां यात आयु यभर ेम टकू न
राहील...नाहीतर जवळ या ना यातील वा तिवकता मला कु णालाही सांग याची गरजच
नाही. आपसांत कती कटु ता ठे वून तु ही जगत आहात, हे तु ही सगळे वि थत जाणता.
इथे िवचार कर यासारखी गो ही आहे, क राग दाबा... या िशकवणुक मुळे जे हा
आपसात या ना यांत कटु ता िनमाण होते, यावेळी हीच िशकवण देणारे धम व समाज का
तुम या मदतीस धावून येत नाहीत? जर धडे िशकवले आहेत, तर मग, याचे दु प रणाम
भोगतेवेळी का नाही ही मंडळी तुम या सोबत दसत? जाऊ ा, यांना के वळ हवेत बाता
मारता येतात, यामुळे तुमचं काय होतं या याशी यांचं काहीही देण-ं घेणं नसतं. तसंही ते
तु हाला शि हीन हो याचेच सव धडे िशकवतात. आिण याच कारणा तव यांनी
सांिगतले या मागावर चालूनही जे हा तुमचं आयु य उ व त होतं, ते हा देखील मागे
फ न यांना जाब िवचार याइतपत िह मत तरी तुम यात कु ठे राहते?
चला, यांचं सोडा. जर तु हाला हे सव समजलं असेल आिण खरोखरच तु ही या सव
सम यांवर उपाय क इि छत असाल, तर यावरचा एकमेव उपाय हणजे मा या
परमस ेचा वीकार करणं. जर ितथून रागाचा फोट होत असेल, तर तो होऊ दे यातच
तुमचं भलं आहे. जर तु ही खरोखरच रागाचे झटके व चंता, था, भीती अशा या या
िवप रत व पांपासून वतःला वाचवू इि छत असाल तर रागा या या तोल सुट या या
व पाला तु ही रागा या ऊजत पांत रत होऊ ा. आिण यावर एकच उपाय आहे, तो
हणजे जे हा या यावर िजतका राग येईल ते हा तो या यावर काढा. आिण यात वाईट
काय आहे? तु ही तर राग करत नाही आहात. तो तर तुम या आत साचला अस याने
के वळ बाहेर येत आहे आिण तु ही याला बाहेर काढत आहात. आिण जर राग
करणार्याचा दोषच नाही, तर मग याचं वाईट तरी काय वाटू न यायचं? आिण जर
एखा ा संपूण कु टुंबाने, कं वा िम प रवाराने अशा कारचा समजूतदारपणा बाळगला,
तर मग काही च नाही उरत. जर येक जण असं समजू लागला क हा राग... या राग
करणार्या या मनाचा बँक-बॅल स आहे, आिण तो याला खच करायचा आहे, तर
मग दुसर्या ला या ल आ ेप घे याचं कारणच काय? ...रागावू देत याला...आपलं
काय जातंय?
बस, तर मग जे हा तुम या कु टुंिबयांपैक एखादा सद य रागवला असेल, ते हा इतर
सद य समजून घेतील क , यात याचं काही नाही, िबचारा साचलेला राग कारण-अकारण
बाहेर काढत आहे. ...या रागाचा िनचरा होऊन जाऊ देत. तु ही थोडं सहन करा आिण
बघा, क रागवणारा थो ा वेळातच शांत होतो क नाही ते? मग नंतर एखा ा दवशी
दुसर्या कु णाची तरी पाळी येईल, यालाही धुमसणारा राग बाहेर काढू ा. असं के याने
लवकरच या कु टुंबातील सव सद यां या रागाचा बँक-बॅल स संपून जाईल. प रणामी या
कु टुंबात एखा ा सरोवरासारखी शांतता िनमाण होईल! आशा आहे क , तु हाला हे
समजलं असेल आिण मा याबरोबर छेडछाड कर या या य ांचे प रणामही तुम या
यानात आले असतील. आिण आता तर मा या िवप रत व पांशी कसं िनपटायचं हेही
तुम या यानात आलं असेलच. हणजेच चंता, था अशा सव िवप रत भावनांना
देखील बाहेर पडू ावंच लागेल.
...चला, माझं हे हणणं लहान मुलां या उदाहरणा ारे समजून घेऊया. मुलं ही
उप वी आिण म तीखोर सु ा असतात आिण ती असायलाच हवीत. यां यात आपसांत
भांडणं, आिण सवे-फु गवे होतातच आिण ते हायलाच हवेत. परं तु मुलं ही िनरागस आिण
भोळी अस यामुळे यांना बोलून कं वा एखा ाला कु ि सतपणे टोमणे मा न आपला राग
बाहेर काढता येत नाही. ती सरळ सरळ ास दे यावर, कं वा मारामारी कर यावरच
उतरतात. काही हरकत नाही, यामुळे यांचा राग िनघून तरी जातो. आिण जे हा राग
बाहेर पडतो, ते हा भांडण उरतंच कु ठे ? बस, रागाचा िनचरा होताच मुलं पु हा आपसांत
खेळू लागतात...हीच तर यां या सहजतेने जग याची गु क ली आहे. हणूनच यां या
जग यात श ु वाला जागाच उरत नाही. मुलं प ासदा एकमेकांशी भांडत असतात, पण
यामुळे यां या मै ीवर काहीही प रणाम होत नाही.
यां या या वभावाला यांचा गुण समज याऐवजी वतःला बुि मान समजणारा
मनु य, अस य कु टुंबातील मुलं अशी भांडणं-मारामार्या करतात; स य घरातील मुलं
मारामारी व भांडण करत नाहीत असं मुलांनाच समजावतो. मग असं सांिगत याने या
मुलांचा वभाव बदलतो का? जरा आजकाल या खेळांकडे ल ा... यात हंसा वाढतच
चालली आहे. यातच कहर हणजे स य घरातली मुलं दवसभर हंसक ि हिडओ गे स
खेळत बसतात. हे दुसरं काही नसून यांचा दबलेला राग िवप रत मागाने बाहेर पडत
आहे.
आ ापयत तुम या हे ल ात नाही आलं का, क वा तिवक राग हा श ु वाचा
पुरावा नसून िम वाचा पुरावा आहे. यांना तु ही आपले मानता यां यावरच तु ही
तुमचा राग काढता. पर यावर कु णी रागवत नाही. आिण या तथाकिथत स य घरात या
मुलांची यां या िम ांशी जा त भांडणं होत नस याने यां यातील मै ीसु ा कधीच दृढ
होऊच शकत नाही. हेच कारण आहे क , यांना िम सु ा जा त नसतात. मग आपला
एकाक पणा दूर कर यासाठी ही मुलं, यां याशी दया या ताराच जुळले या नसतात,
अशा मुलांबरोबरही पा ा करत हंडत असतात. पण असं के याने खरोखरच यांचा
एकाक पणा झाकला जातो का? ...नाही, आिण जगात वाढत जाणार्या ेशनचं हेच
एक मूळ कारण आहे. स यते या नावाखाली एकमेकांबरोबर या वाग यावर,
वावर यावर, बंधनं घालून या समाजाने मनु याला मनाने एकाक के लं आहे. ...यामुळे
याला आपलं हणावं असं कोणीही या याजवळ नाही.
असो, या सग या गो चा सारांश पु हा एकवार वेग या कारे सांगायचा झाला
तर, आ ापयत तुम या ल ात आलंच असेल, क मी आिण बु ी आ ही दोघंही अ यंत
मह वपूण, चंड शि शाली तसंच अ यंत गुंतागुंतीची उपकरणं आहोत. तु हाला हेही
समजलंच असेल क , दोघांत आयु य सुलभ सुकर करणार्या काही श आहेत, तर काही
आयु य न करणार्या हरकती देखील आहेत. तु हाला हेही समजलं असेलच क दोघंही
एकमेकांिशवाय अपूण आहेत. मन आिण बु ी यांचा यथायो य सम वय साधला न गे यास
आयु य सुखाचं आिण यश वी होऊच शकत नाही, हेही कदािचत तु हाला समजलं
असेलच. आिण आता हे तर सांगायची गरजच नाही क दोघांची काय े आिण यां या
कायप ती या पूणतः िभ -िभ आहेत. तसंच, दोघंही िनि तच, एकमेकांना पूणतः
भािवत करत असतात हेही सांगायची गरज नाही. याचबरोबर शरीर आिण बा
प रि थत चा सु ा दोघांवर प रणाम होतच असतो.
आता असा आहे क , तु ही मन आिण बु ी यांम ये सम वय कसा साधाल?
मनु याला कमजोर कर या या या लृ या दोघांत आहेत यां यापासून वतःचा बचाव
कसा कराल? कसा दोघांमधील श चा यो य तो उपयोग क न आयु य मह वपूण क
शकाल? ...यासाठीचे काही उपाय मी तु हाला सांगतो. परं तु ही चचा पुढे ने या या आधी
मी हे सांगू इि छतो क , यांनी आप या बालपणी वतःचं ‘सुपर-कॉि शअस माइं ड’
वाचव याची संधी गमावली आहे, यांनाही घाबर याचं कारण नाही. अगदी यांचं अन-
कॉि शअस आिण सब-कॉि शअस माइं ड अ यंत शि शाली बनलेलं असलं, तरीसु ा उपाय
आहे. कारण मी असो कं वा बु ी, दोघां या तरावर ‘जाग येईल ते हा सकाळ’ हेच खरं
आहे. आिण मी जे सगळे उपाय सांगणार आहे ते याच लोकांसाठी आहेत या लोकांचं
सुपर-कॉि शअस माइं ड दुबळं झालेलं आहे. नाही तर या मुलाचं ‘सुपर-कॉि शअस माइं ड’
स य आहे, याला कु ठ याच गो ीची खास आव यकता नाही; तो तर वतःचा माग
वत:च शोधेलच.
मूळ सम या तर अशा लोकांची आहे, यां या बालपणी यां या मनाचा खेळखंडोबा
झालेला आहे. यांचंच कॉि शअस, अन-कॉि शअस आिण सब-कॉि शअस माइं ड पूणपणे
शि शाली आिण कायरत झालेलं आहे. आिण असं एक-दोघां या बाबतीत नाही तर जवळ
जवळ सग या लोकां या बाबतीत झालं आहे. बस, आज या घडीला सग यांसाठी हीच
मूळ सम या आहे. अथात, ही गो तर झाली मना या तरावरची; दुसर्या बाजूला अगदी
अशीच तुमची आणखी एक सम या ही पण आहे क बालपणी कु टुंबाने, समाजाने आिण
िश णाने तुम या बु ीचे चुक चं कं िडश नंग के लं आहे. ही चचा पुढे ने याआधी मी
तु हाला ‘कं िडश नंग’ या श दाचा अथ जरा नीट समजावून सांगतो. बर्याच वषापूव एक
अ यंत मह वाचा योग के ला गेला होता. आिण हा योग कु यावर के ला गेला होता. हाड
बघून लाळ टपकणं ही तर कु याची वाभािवक ित या आहे. परं तु असं के लं गेलं, क
रोज एका चच या समोर एका कु याला ठरािवक वेळी हाड दलं जाऊ लागलं, आिण
यात चतुराई अशी होती क याचवेळी चचची घंटादेखील वाजवली जाऊ लागली. खरं
तर घंटा आिण हाड यांचा आपसांत काही संबंध न हता, पण सलग मिहनाभर असंच
क न क न हा संबंध जोड यात आला. मिह याभरानंतर असं के लं गेलं क घंटा तर
वाजवली, पण कु याला हाड दलं गेलं नाही. तरी देखील घंटी ऐकताच कु याची लाळ
मा टपकली.
बस, हेच तुम या बु ीबरोबर तीन-चार वषाचे अस यापासून के लं जात आहे. तु ही,
जे अगदी कागदी खेळणी व मातीम ये खेळून संतु होतात, ितथं सग यांनी िमळू न
तुम यात मोठमो ा अपे ा जागव या. तु ही माणूस हणून ज माला आला होता, पण
तु हाला एक मशीन बनवलं गेल.ं तु ही वतं पणे जगत होता; तुम यात कधी, कसं, व
काय करावं याचं ान भरलं गेल.ं .. मग तु ही धावू लागलात! शाळे पासून सु झालेला हा
वास कॉलेज...व मग पुढे...आणखी पुढे...अगदी मरे पयत ही धावपळ तशीच चालू
रािहली.
हणजेच नीट ल ात घेतलंत तर, जसं मना या पातळीवर कॉि शअस, अन-
कॉि शअस आिण सब-कॉि शअस बनणं ही तुमची सम या आहे, तसंच बु ी या पातळीवर
हे कं िडश नंगदेखील तुमची सम या आहे. आिण या दो हीचा इलाज एकच आहे. हो,
... यालाच ‘सायकोलॉजी’ हटलं जातं. आता या पुढे मी तु हाला काही सायकोलॉिजकल
ीटमे स सांगणार आहे, यामुळे ना के वळ तुमचं कॉि शअस, अन-कॉि शअस आिण सब-
कॉि शअस माइं ड दुबळ हो यास मदत होईल, तर यामुळे तुम या बु ीचं जे चुक चं
कं िडश नंग झालं आहे, ते देखील ठीक करतील. परं तु हो, इथे एक अ यंत मह वाची गो
यानात या क सायकोलॉजी ते हाच प रणामकारक ठरते, जे हा तु ही ितला के वळ
बु ीने समजून घे याऐवजी मना या गा यापयत उत देता. हणूनच माझी अशी िवनंती
आहे क , मी सांिगतलेला एक एक उपाय तु ही रोज सकाळी ल पूवक वाचा, आिण
एकांतात िनयिमतपणे मनापासून तो अंमलात आणायचा य करा. रोज फ अधा तास
याकरता ा...आिण मग पहाच, तुमचं आयु य कशा कारे सुख आिण यशा या वाटेवर
माग थ होतं ते. पहा कसा तुम या सग या सम यांचा अंत होतो ते. पहा कशी तुमची
चंता, भीती, ेशन दूर होत जाते ते.
चला...तुमचं आयु य सुखकर कर यासाठी तु ही इतकं तर करालच. हणूनच मी
आता तु हाला एक दुसरी बाब सांगतोय. हे तर मी तु हाला आधी सांिगतलंच आहे, क
तुमची बु ी ही जशी शरीरा या वरील भागात ि थत आहे, तसाच मी तुम या शरीरा या
म यभागी हणजे तुम या नाभीत ि थत आहे. हणायला जरी हे अंतर फ तीन फु टांचं
आहे, पण वा तवात हे अंतर खूपच जा त आहे. हे अंतर पार कर यासाठी तु हाला
बु ी या जागी मनाने वाच याची कला सा य करायला हवी. आिण ही कला आप या
अंतगत िवकिसत कर याकरता, तु ही एखादी गो वाचताना कं वा ऐकताना ती समजून
घे याऐवजी ितला थेट मना या गा यापयत जशी या-तशी पोहोचव याचा य करणं
ज री आहे. ितथे तुम या बु ीपे ा हजारो-करोडो पटीने शि शाली असा प रणामकारक
क युटर आहे, जो णभरात सगळी आकडेमोड क न यो य िनणयावर पोहोचू शकतो.
नाहीतर समजून घेणं आिण ल ात ठे वणं हे तर अगदीच फु टकळ काम आहे, कारण हा
बु ीचा िवषय आहे. आिण के वळ बु ीने समजून घे याचे कधी काही िवशेष प रणाम
दसून येत नाहीत. तु हीही हे अनुभवलं असेल क तु हीही कतीतरी मोठमो ा गो ी
तु ही ऐक या आिण समजून घेत या असतील परं तु या सव तु ही अंमलात आणू शकताय
का? यांचे प रणाम दसून येतायत का? नाही...ऐन वेळी पु हा सगळी गडबड होतेच. जरा
काही कमी-जा त झालं रे झालं क लगेच तु ही चंतेनं त होता. तु हाला हे माहीत
असतं क यात फारसं चंता कर यासारखं काहीही नसतं, तरीही तुमची या चंतेपासून
सुटका होते का? नाही. ...परं तु हीच गो जर तु ही तुम या मना या गा यापयत
पोहोचवलीत तर, या गो ीकरता तु हाला उगीच काळजी करावी लागणार नाही.
चला... हे तर समजलात क कोणतीही गो मना या गा यापयत
पोहोचव यािशवाय कु ठ याही कारचं प रवतन घडू न येणार नाही. मग आता असा
आहे क , गो बु ीने समजून घेतली क मना या गा यापयत पोहोचली हे कसं काय
कळणार? हे तर खरं च खूप सोपं आहे. मी आधीच हे प के लंच आहे, क बु ी ही
शरीरा या वरील भागात हणजेच डो यात आहे, तर मी शरीरा या म यभागी हणजेच
नाभीत ि थत आहे. आिण हे अंतर इतकं मोठं आहे क दो ह पैक कोण स य आहे याचा
अंदाज येतोच. तु हीही ल ात या क जे हा तु ही काही आठव याचा कं वा समज याचा
य करता ते हा तुमचं ल हे बु ीवरच क त झालेलं असतं. जे हा तु ही काही िवचार
करता ते हाही ते काम पण बु ीचंच असतं. थोडसं ल दलंत तर तुम या ल ात येईल
क ही सगळी या शरीरा या वरील भागात चाललेली असते. ...तेच दुसरीकडे, जे हा
तु ही एखा ा वेळी अगदी शांत बसलेले असता, कं वा एखा ा मो ा काळजीत असता,
ते हा नीट ल पूवक पािहलंत तर तुम या ल ात येईल क ही या दय आिण
नाभी या दर यान कु ठे तरी चालू असते. जर तुमचा राग उफाळू न बाहेर येत असेल तर
तुम या ल ात येतं क हा राग अगदी आतून बाहेर येत आहे. अशीच प रि थती अगदी
आनंदापासून ते टे शनपयत या सवच भावनां या वेळी असते. जो भाव सखोल असेल तो
नाभी या तळापासून वर येत आहे हे िनि त समजेल. आिण जो भाव आिण िवचार
िजतका वरवरचा असेल तो शरीरा या वरील भागातून कं वा बु ी ारे आला आहे हे
अगदी प पणे ल ात येईल. आिण या फरकाची जाणीव तु हाला कोण याही भावने या
वेळी होणारच. सांग याचं ता पय हे क , सग यात आधी तु हाला तुम या नाभी या
जवळ मा या अि त वाची जाणीव होऊ ा. यामुळे लवकरच तु ही मन आिण बु ी
यातील फरक ओळखू लागाल. आिण एकदा का हा फरक ल ात आला क मग सग या
मह वा या गो ी बु ी या जागी मनाने वाच याचा व समजून घे याचा य करा. गो ी
मना या गा यापयत पोहोच यामुळे लवकरच तुम यात आव यक बदल घडू न ये यास
सु वात होईल.
असो, एकू ण सांग याचं ता पय हे क सायकोलॉजीच न हे तर कु ठलीही गो
वाचताना, समजून घेताना, कं वा ित याब ल ल पूवक िवचार करताना ितला बु ीने
पारख याचा य कर याऐवजी ती गो मना या गा यापयत पोहोचवायला िशकू न
या. लवकरच मन, या गा यापयत पोहोचले या गो या मदतीने बु ीचं कं िडश नंग
तोड याचं काम सु करे ल. आिण मग एकदा का हे कं िडश नंग तुटलं क मग तीच या
तुम याकडू न पु हा होणार नाही. हीच गो दुसर्या तर्हेनं समजवायची झाली तर पुढे
जा याकरता तु हाला पु हा मागे यावं लागेल. तुमचं बालपणीचं मन आिण बु ी पु हा
िमळवावी लागेल. हणजेच मोठं होता होता िवचारांचं जे जग तु ही बनवलं आहे, ते
िवसर यास तु हाला सु वात करावी लागेल. कारण िवचारां या जगाला काहीही मह वच
नाही. कधीही कु णीही आप या िवचारांना वहारात प रव तत क शकत नाही.
वहारांम ये एखादी गो ते हाच येऊ शकते जे हा ती मना या गा यात उतरलेली
असते. ...मा , यांचं सुपर-कॉि शअस माइं ड शाबूत आहे, यांना मागे जा याची काही
गरज नाही. कारण यांनी काही खास अशा सम या ओढवूनच घेतले या नाहीत. सम या
अशांनाच आहे, यांनी सग या जगाचे िवचार पांघ न आप या बु ीचं कं िडश नंग क न
घेतलेलं आहे. यांनाच हे कं िडश नंग तोडावं लागेल जेणे क न ते मा या सुपर-कॉि शअस
व पाला पु हा कायरत क शकतील.
अथात, बालपणीचं मन व बु ी पु हा ा करा हणजे तुमचं सवकाही ठीक होऊन
जाईल, हे या सहजतेनं मी तु हाला सांगतोय; खरं तर ते िततकं सं सोपं नाही. कारण
तुम या मनाचं कं िडश नंगच इतकं जबरद त झालंय क जर पुढे जायचं असेल तर सतत
पुढ या दशेनंच कू च करायला हवी. आिण आयु याला पुढे ने याची लालसा तर
सग यांम येच आहे, हणून पुढे धाव याची वेडी पधा तर या जगात सु च आहे. परं तु
कतीजण खरं च पुढे गेलेयत?
...तर मग मी सरळ सरळ सांगतोय ते का नाही समजून घेत, क पुढे जा या या या
धडपडीत सुपर-कॉि शअस माइं डपासून कॉि शअस माइं डपयत तुमची अवनती आधीच
झालेली आहे. आता आप या मनाची जुनी अव था ा के यािशवाय तुम या जीवनात
काहीही िवशेष घडणार नाही. आिण पुढे पुढे जा या या तं ीत तु ही माग िवसरला
आहात, आता यो य माग पु हा मागे जाऊनच िमळवू शकता. सरळ आहे, िजथे वाट चुकला
आहात ितथे पु हा गे यावरच ती पु हा सापडू ही शकते. समजा तुमची एखादी व तू
लंडनम ये हरवली आहे, व तु ही चुकून यूयॉकला गेलात. आता यूयॉकम ये ती व तू
कतीही शोधलीत तरी तु हाला सापडणारच नाही. यासाठी तु हाला लंडनलाच परत
जावं लागेल. ठीक आहे, तु ही लंडनची लाइट पकडू न परत येऊही शकता. पण जीवनात
अडचण अशी आहे क , इथे ना मागे जा याचं कोणतं िश ण उपल ध आहे, आिण ना ही
यासाठी कु ठू न ो साहन िमळत आहे. सगळे के वळ पुढे जा या या शयतीत धावत आहेत,
आिण इथेच तर मार खात आहेत. इथे मु य गो अशी क , हजार यश वी माणसांची
उदाहरणं पािह यानंतरही ना तु ही तुम या िश णप तीत बदल के ला आहे, आिण ना ही
तुम या समाज आिण कु टुंबा या िवचारसरणीत काही बदल क शकला आहात. आिण
दुदवाने याचा प रणाम असा झाला आहे क , सगळे एकाच सा यात रा न पुढे जाय या
य ात आहेत. हो, पण जो या सव येतून िनसटू न गेलाय, तो मा िनि तच पुढे
गेलेला आहे. िववेकानंद एकदा हणाले सु ा होते, क मी ानही खूप िमळवलं आिण
अ यासही खूप के ला, आिण आज यातली थताही अनुभवली. ...आता तर ते सगळं
िवसर याचा य कर यात गुंतलो आहे. बस, हाच माग तु हालाही प करायचा आहे.
मा यावर िव ास ठे वा क पुढे अ यंत सुखकर असं जीवन तुम यासाठी हात पस न
तु हाला भेट यास आसुसलेलं आहे. कारण क इथे मी, मन आिण बु ी यां या
अनकं िडश नंगचे उपाय तु हाला सांगत आहे आिण ितथे िव ान, तुम या दीघ व
आरो यपूण आयु यासाठी डीएनए आिण जी सचं िडको डंग क न झा यानंतर आता
यां या री-इं जीिनय रं ग या कामी लागलंच आहे. जरा िवचार करा क िव ान
तुम याकरता काय नाही करत आहे? अशावेळी जरा क पना करा क , मी सांिगतले या
उपायां ारे तु ही तुम या मन-बु ीचं ‘अनकं िडश नंग’ के लं तर तुमचं जीवन कु ठ या-कु ठे
पोहचेल! एका बाजूला िव ाना या कृ पेमुळे तुमचं शरीर व थ व जीवन दीघायुषी असेल,
ितथेच दुसर्या बाजूला तुम या ारे तुम या मन-बु ीचं अनकं िडश नंग झा याने तु ही
सग या कार या भीती व चंतांपासून मु देखील िमळवाल. जरा िवचार करा...क
असं झालं तर तु हाला आकाशाला गवसणी घात याचा आनंद नाही का िमळणार?
एकू णच काय, तर आज मनु याला आयु य जग याची जी संधी िमळाली आहे, ती लाख
वषापासून कु णालाही िमळालेली नाही. आशा करतो क , तु ही या संधीचा पुरेपूर फायदा
याल.
अशी आशा बाळगूनच मी यापुढे तु हाला मा याच पटलावर िनमाण होणारे
िवप रत िवचार व वागणूक आिण यामागची कारणं यांवर चचा कर यास सु वात
करणार आहे. ही संपूण चचा मी दोन भागात करे न. थमतः मी तु हाला असे उपाय
सांगेन यांचा वापर क न तु ही तुम या दुःख आिण चंता कमी क शकाल.
याचबरोबर, तु ही तुम या आयु यातील आनंद आिण मजा कशी वाढवू शकता हेही
सांगेन. आिण दुसर्या भागात हे सांगेन क असे कोणते उपाय आहेत यांचा उपयोग क न
तु ही यशाची िशखरं पादा ांत क शकाल. मा या मते तु हाला फ दोनच मु य चंता
आहेत. एक हणजे दुःख आिण काळजी कमी क न आनंद व म ती वाढवणं, आिण दुसरी
हणजे यश ा करणं. हणूनच, सु वात दुःख आिण चंता कमी कर या या काही
अ भुत अशा सायकोलॉिजकल उपायांपासून करतो...!
*****

दुःख आिण चंता दूर कर याचे उपाय

असो, आ ापयत मी मा यािवषयी जे
तु हाला सांगून मोकळा झालोच आहे. आिण
जीवनाला सग यात जा त माणात मीच
लागणार्या सग या दुःखांच,ं चंतांचं आिण
हणूनच एक मीच अशा प रि थतीत आहे क
काही सांग यासारखं होतं, ते सवकाही
हेही पूणपणे प के लं आहे क तुम या
भािवत करतो. तसंच तु हाला झेला ा
तणावांचं मूळ कारणदेखील मीच आहे.
तुमचं दुःख आिण तणाव दूर होतील असे
सव उपाय सांगू शकतो. मीच हे सांगू शकतो क कशा कारे तुमचं आयु य आनंदाने
प रपूण होऊ शकतं.
हणूनच, पुढे मी थेट अशा उपायांवर चचा आरं भ करतो, यामुळे तुम या आयु यात
सुख, दुःखाची जागा घेऊ शके ल आिण आनंद, तणावाची जागा घेऊ शके ल.
 वतमान
हा दुःख आिण काळजी कमी कर याचा एक हमखास उपाय आहे. परं तु यावर चचा
कर यापूव हे नीट समजून या क , या माणे ि गुणी मायेनं या ांडाचा एक-एक कण
ा के ला आहे, याच माणे काळ हा देखील यांपे ा वेगळा नाही. याचीही तीन पं
आहेत- भूतकाळ, वतमानकाळ व भिव यकाळ. भूतकाळ काय आहे? ...जो िनघून गेलेला
आहे. आिण िनघून गेलेला काळ दीड दमडीचा असतो, कारण तो पु हा कधीच परत येत
नाही. तरीही गंमत अशी क , तु ही भूतकाळातील आठवणी नुस याच जतन क न ठे वत
नाही, तर या आठवण नुसार ित याही देत असता. तुम याशी कोण कसं वागलं हे
तु ही बरोबर ल ात ठे वता. परं तु याचा फायदा काय? िवनाकारण यामुळे तु ही तुम या
बु ीची मता ीण करता एवढंच न हे, तर उलट तुम या मनाला सं मात टाकता.
ठीक तसंच तु ही भिव या या बाबतीतही करत असता. भिव य काय आहे? तो असा
काळ आहे जो अजून आलेलाच नाही. आिण जो ण आलेलाच नाही तो नेहमीच अिनि त
असतो. तरीही तु ही भिव यातील हजारो इ छा आिण लाख चंता यातच हरवून गेलेले
असता. यातून तुम या हाती तर काही लागतच नाही, पण हो, तुम यातील ऊजा मा
नाहीशी होऊन जाते. ल पूवक पािहलंत तर संपूण मनु यजात ही काळा या या दोन
च यांम ये भरडू न िनघत आहे. आिण या हेलपा ांम ये काळाचं सवात सुंदर व प
‘वतमान’ याम ये खरोखर जगता येऊ शकतं, आिण यात जगून काही करता येऊ शकतं
यात जगणं मा िवसरत चालली आहे. आिण शी वषाचे झा यावर जे हा मृ यू दाराशी
येऊन ठे पतो, ते हा सग यां या ल ात येतं क भूतकाळ आिण भिव यकाळा या च ात
अडक याने ना तर ते जगू शकले, आिण ना काही क शकले.
मी सांिगतले या या गो ीकडे जरा नीट ल ा. हा वतमान काळ ओळखा. कारण
वतमान ही एक अशी जादू आहे, जी तुम या सम यांचं िनराकरण कर यास स म आहे.
तु ही कधी िवचार के लाय का क , तुम या सग या दुःखाचं मूळ हे भूतकाळात दडलेलं
आहे व तुम या सग या काळ यांचं कारण भिव यकाळ आहे? ...हे झालं तर? हे नाही
झालं तर? असं झालं तर...? पण मी हणतो होऊ तर ा, आधीच जीवाची इतक तडफड
कशासाठी करता? पण तुमची सवात मोठी अडचण ही आहे, क तु ही तुम या जु या
अनुभवातूनही शहाणे होत नाही. तु ही कधी ल पूवक पािहलं आहे का क आजपयत
तु ही हजार चंता के या आहेत, पण यात या अगदी दोन-चारच मो ा मुि कलीने
खर्या ठर या असतील. बाक सग यांवर तर नुसताच िवचार क न-क न तु ही तुमचा
वेळ, श आिण आयु य सगळं च थ घालवलं आहे. हे का नाही समजून घेत क आयु य
हे आज आिण आताच जगता येऊ शकतं. आिण तु ही बुि मान ही संधी सोडू न तुमचा आज
आिण आता, कधी जुनी दुःखं उगाळू न, तर कधी भिव याची चंता क न थ वाया
घालवत असता. हे अगदी नीट समजून या क जगातील बु ीमानातला बुि मान मनु य
देखील एकावेळी एका णापे ा जा त णांत जगू शकत नाही. आिण हेच कारण आहे क
तु ही एक एक ण जगून संपूण आयु य हसत खेळत जगू शकता, परं तु या एका णात
भूतकाळ व भिव यातील सव काही सुधा शकत नाही. हणूनच हा ण, जो तुम या
समोर आहे, तो आनंदात घालवलात तर, तर तु ही जगलात, आिण जर हा ण तु ही
चंता कं वा ोध यात गमावलात तर, तर मग तु ही तो ण मा न टाकाल. ...जग याची
एक अ यंत सुंदर संधी तु ही थ घालवलीत.
अरे , वतमान काळात जग याची म ती तर ितला हणतात क - कोणी शंभरा ा
मज याव न खाली पडत असतो आिण म येच एखा ा मज यावरील िखडक त उभा
असलेला माणूस याला िवचारतो, ‘काय ... कसं काय?’ आिण या यावर हा उ र देऊ
शकतो क आता या णी तरी सगळं ठीक. जे हा जिमनीवर आपटेन ते हाचं...ते हा बघू.
आता मला सांगा, अशी कधी दुःखी होऊ शकते का? ...अशी म नही ‘म ’
शकते का? आिण समजून घे याजोगी मु य गो तर अशी आहे क वतमाना या एका
णात चंता, भीती आिण दुःख हे सगळं सामावणार तरी कसं? वतमानापासून
भरकट यामुळेच तर या सग याचं अि त व आहे.
जर तु ही तुम याच आयु यात डोकावून पाहायचा य के लात तर, तु हाला
वतमानापासून दूर गे याचे हजार तोटे य दसू लागतील. वतमानापासून दूर
जग याचा सग यात मोठा तोटा हा, क तुम याजवळ जे काही आहे, याची कं मत
तुम या नजरे त कवडीमोलाची होते. कारण तु ही सुखच यात शोधता जे तुम याजवळ
नाही कं वा अशा गो ीत, या तु ही गमावले या आहेत. अथात हा सगळा मूखपणा
करताना तु ही हे िवसरता क , आनंद अशाच गो मधून िमळतो, या तुम या जवळ
असतात. यातली गंमत अशी क हे सगळं इथवरच थांबत नाही. तुम या या वेडप े णाची
प रसीमा हणजे, जी व तू आता तुम याजवळ आहे, याचा आनंद तर तु ही घेत नाही,
परं तु उ ा तीच व तू जे हा तुम यापासून िवलग होते, ते हा मा या व तूसाठी तु ही
दुिनयेभरचा दुखवटा पाळता! मजा तर अशीही आहे क हे फ व तूंबाबतच होतं असं
नाही, तर माणसां या संदभात देखील तु ही असंच वागता. बायको समोर असेल ते हा ती
आयु य बरबाद करणारी भासते, म न गे यावर ित यािशवाय एक णही जगणं मुि कल
होतं. आई-वडील यां या हातारपणात ओझं वाटतात, पण ते मे यावर यां या
आठवण नी ाकू ळ होऊन रडत राहता. ही काय प त झाली? का हणून वतःच
वत: या आयु याचे श ू बनला आहात?
चला, याच सव गो ी मी तु हाला काही उदाहरणं देऊन समजाव याचा य
करतो. ...एक हातारा लाकू डतो ा होता. 70 वषा या आसपास वय होतं याचं. या या
कु टुंबातही कु णी न हतं. जमा पुंजीही काही िवशेष न हती. त येत देखील हळू हळू साथ
देईनाशी झाली होती. परं तु असं असतानाही याला रोज लाकडं तोडायला जावंच लागत
होतं. तसंच ती तोडलेली लाकडं सं याकाळ या बाजारात िवक यासाठीही यालाच जावं
लागत होतं. ते हा कु ठे निशबाने याला रा ीचे दोन घास िमळत होते. खरोखरच याचं
जीवन मोठं क द होतं. हे तर ठीक... पण या यावर खरं संकट पावसा या या ऋतूत
येत असे. नेहमी तोडलेला लाकू डफाटा ओला होऊन जात असे आिण मग तो िवकलाही
जात नसे. याचाच प रणाम हणून पाऊस पडत असताना याला दोन-दोन दवस उपाशी
राहावं लागत असे. एक तर वय क... यात असे क . तो प रि थतीने फार थकू न गेला
होता. बर्याचदा दुःखी होऊन तो देवाकडे ाथना करत असे, हे मृ यूदव े ा, तू मला उचलत
का नाहीस? मा यावर नाराज का आहेस? मा यापे ा वयाने लहान असले यांना तू घेऊन
गेलास, मग मा याशी काय श ु व आहे तुझ?े याचं हे दुःख या या ाथनेम ये वेळोवेळी
तीत होत होतं.
...परं तु एके दवशी मा चम कार झाला. मना या अशाच हताश अव थेत तो
झाडाखाली बसून पु हा मृ यूदव े ाची क णा भाकत होता. ... याचं एकच रडगाणं
होतं...देवा मला कधी नेशील? अशीच याची ाथना सु असताना या या खां ावर
मागून कु णीतरी हात ठे वला, हातारा दचकला व याने मागे वळू न पािहलं तर ...एक
िवशालकाय मागे उभी होती. हातार्याने आ यच कत होऊन या ला ितचं
नावं िवचारलं. ती हणाली मी मृ यूदवे ता आहे, इथून जाताना तुझी दु:खाने
भरलेली हाक ऐकली, खरं तर अजूनही तुझी वेळ आलेली नाही, पण तुझा आ ोश ऐकू न
माझं मन वलं...चल, तुला मी मा याबरोबर घेऊन जातो.
हे ऐकताच हातारा भानावर आला. 70 वषाचा अनुभव या यासोबत होता,
समजून गेला क गडबड झाली. मग काय याने ताबडतोब आपला रागरं ग बदलून
मृ यूदव े तेला हटलं- ते तर मी दोन-तीन दवस उपाशी होतो हणून मा या त डू न असं
भलतं-सलतं िनघून गेलं. मी चांगला आनंदात आहे, आिण माझी मर याची इ छादेखील
नाही. मी उगीच िचडलो होतो हणून असं काहीतरी बोलून गेलो. आता, भलेही तु ही
तुमचं दशन दलंत. पण भिव यात मा चुकूनही दशन देऊ नका. तसं तर मी आता
तु हाला बोलावणारच नाही, पण जरी चुकून बोलावलं, तरीसु ा मा याजवळ मुळीच
येऊ नका.
मृ यूदवे हणाला, ‘जशी तुझी मज !’ आिण असं हणून तो िनघून गेला. तो िनघून
जाताच, हातारा खडखडीत झाला. आता तर याची चालही बदलली होती. आ य तर हे
क याला पु हा कधी क जाणवले नाहीत. याचे िवचार आिण जीवन हे दो ही बदलून
गेलं होतं. सवकाही जसं या तसं होतं; तरीही सवकाही बदललं होतं. ...का? कारण सा ात
मृ यू समोर पा न याला हे कळलं होतं क बाक काही नाही तर कमीत कमी
या याजवळ याचं जीवन तरी आहे? आिण जर जीवन आहे, जाणीव िजवंत आहे...तर
मग आणखी काय पािहजे?
तर मग जरा जीवन आिण याचं मह व ओळखा. थोडं ल पूवक समजून या क
अखेर हे मनु यजीवन हणजे न आहे काय? आिण हे समजून घे याकरता तुमची नजर
जरा या ांडावर फरवा. कती िवशाल आहे हे ांड! कु ठे ही याचा अंत दसत नाही.
अंत तर सोडाच, पण उलट रोज या रोज ते आणखी िव तार पावत आहे. या िवशाल
ांडात तुमची ही पृ वी िज यावर तु ही जगत आहात, ितचं थानच काय आहे? जे या
पृ वीवर एका मुंगीचं आहे. आिण जर या िवशाल ांडात पृ वीचीच ि थती अशी असेल
तर तुमची ि थती काय आहे याचा िवचार करा!
अगदी तसंच इथ या काळाकडेही पहा. काळ कती िवशाल आहे! अरब खरब
वषाचा इितहास आहे या काळाचा; कदािचत यापे ाही जा त...आिण याहीपे ाही
 कतीतरी जा त...! वै ािनकां या हण यानुसार ात असले या तार्यांचा काश,
हणजेच काशाचा वेग 1,86,000 कमी/ ितसेकंद इतका असूनही दोन-दोन लाख वष
होऊन गे यावर देखील तो पृ वीपयत पोहोचू शकत नाही. ... हणजेच या क येक
तार्यांचं दशन आप याला आज होत आहे, यांचं अि त व खरं तर दोन लाख वष जुनं आहे.
आता इत या िवशाल ांडात आिण बेिहशोब काळा या दुिनयेत तुमचं सहा फु टाचं
शरीर आिण शी वषा या जीवनाचं मू य हे जग यािशवाय, आनंद घे यािशवाय आिण
चांगलं काय कर यािशवाय आणखी काही असू शकतं का? इथे चंता करक न तु ही काय
क शकणार आहात? आिण या सव चंतांपासून तु ही ा तरी काय करणार? ...तसंच
जर या सव चंता तु ही नाही के या, तरीही गमावून गमावून तु ही इथं गमावणार तरी
काय?
...ब धा आता या गो ी तु हाला समज या असतीलच. मग, आता हेही समजून या
क फ तुमचं शरीर आिण वेळच मयादाब नाहीए, तर तुमची सगळी इं यंही िविश
मयादेनं बांधली गेलेली आहेत. सात याने तुम या चारही बाजूला ांडात इतके फोट
होत आहेत, क यां या नुस या आवाजानेच तुमचा जीव जाईल. परं तु तु ही सुरि त
आहात, कारण तुम या कानांची आवाज ऐक याची देखील एक मयादा आहे. तु ही एका
ठरािवक मयादे या बाहेरचा मोठा आवाज ऐकू च शकत नाही. आिण तुम या कानांची ही
मयादा फ मो ा आवाजांपयतच सीिमत नाही, तर एका ठरािवक मयादेपे ा हळू
आवाजदेखील तु हाला ऐकू येऊ शकत नाही. असं समजू नका क मुंगी चालते ते हा
आवाज होत नाही. ...परं तु तो आवाज इतका हळू असतो क तुम या काना या मयादे या
अंतगत तो येत नाही.
तसंच तुम या डो यांची देखील एक सीमा आहे. तु हाला िजथपयत
दसतं...ितथपयतच हे जग आिण हे ांड सीिमत नाहीए. तु ही बर्याचदा एखादं
उडणारं िवमान बघता. ...सतत बघत रािह यास ते छोटं छोटं दसू लागतं, आिण एकवेळ
अशी येते क ते दसायचं बंद होतं. ते उडत तर असतंच, परं तु उडता उडता ते तुम या
डो यां या सीमेबाहेर जातं. तसंच कु ठलीही व तू तुम या डो याला िचकटवून ठे वली
तरी ती तु हाला दसत नाही, हणजेच ती दस यासाठीसु ा एक ठरािवक अंतर ज री
असतं. बस, हीच माणसां या डोळयांची सीमा आहे.
सूयाचं तापमान कती असेल असं जर कोणी तु हाला िवचारलं तर तु ही हणाल-
बाप रे बाप, मा करा ओ भाऊ! ...ठीक आहे, अंटा टका या पवतरांगांतील दरीमधील
तापमान कती मायनस िड ी असेल? तु ही पु हा हेच हणाल क जाऊ ा. ...ठीक आहे,
जाऊ देऊ या. पण आप या शरीरा या तापमानािवषयी तर जाणून याच. जा ती जा त
108 व कमीत कमी 88 िड ी फॅ रे हाइट या म येच ते मया दत असतं, हणजेच 20
िड ी या सीमेअंतगत. या या वर चढ-उतार झाला क मनु य मृ यू पावतो. एकू ण काय
तर, आपण सव बाजूंनी सीमेअंतगत कै द आहोत.
परं तु चांगली गो ही आहे क मनु या या मनाला आिण बु ीला कोणतीही सीमा
नसते. दो हीही असं य श नी आिण अनंत श यतांनी भरलेले असतात. पण दुदवाने
याबाबत मनु य वत:ला सीमांम ये कै द क न बसलेला आहे. हणूनच हे प समजून
या क वतमान काळाम ये तुम या मन व बु ीची जी ि थती आहे, ती ितची सीमा
मुळीच नाही. जर मनु य आप या बु ीचं कं िडश नंग व मना या कॉि शअस, सब-
कॉि शअस व अन-कॉि शअस व पाला कमजोर क शकला तर येक जण या
ांडा या इं टेिलज पयत हणजेच ेपयतची उं ची गाठू शकतो. अथात मन व
बु ी या तरावर तु हाला एक संधी उपल ध आहे. आिण अनेक लोकांनी या
इं टेिलज सची कमालीची उं ची गाठली आहे याला मानवी इितहास सा आहे. इथं हे सु ा
सांग याची गरज नाही क आज मानवी सं कृ तीनं जे थान ा के लं आहे, याचं सारं ेय
के वळ या मोज या बुि वंतांना जातं, यांनी आप या मना या आिण बु ी या सव सीमा
ओलांड या आहेत.
यासंदभात आणखी एक गो जाणून घेणं तुम यासाठी अगदी ज रीचं आहे, क फ
तुमची बु ीम ाच नाही, तर तुमचा आनंद, शांती, आिण मौज यां या सीमारे षाही, मन
आिण बु ीवर यो य उपचार क न पार के या जाऊ शकतात. नाहीतर, तु ही आता, या
घडीला याला आनंद, शांती व मौज समजत आहात, तो वा तिवक आनंद आिण शांती या
अनुभूतीचा हजारावा िह सादेखील नाही. तु ही हे समजता क सुखी प रवार असेल, पैसा
आिण थोडीफार ित ा असेल तरच आनंद! ...यात कसला आलाय आनंद? मानवी
जीवनात आनंद आिण धुंदी यांचं असं काही अ यु िशखर गाठलं जाऊ शकतं, क जे पा न
या िनसगालादेखील तुमचा हेवा वाटावा. मानवजातीचा इितहास नीट पािहलात तर
अशा कारचा आनंद आिण धुंदी यां या सीमा पार के लेले बरे च लोक तर न च
सापडतील.
अथात एकं दरच सांगायचं झालं तर, बघणं आिण ऐकणं अशा काही बाबतीतील
मयादांम ये माणूस न च िनसगतः बांधला गेला आहे, परं तु मन आिण बु ी या
पातळीवर मा माणसाने वतःच आप याभोवती कुं पणं घालून घेतली आहेत. आिण जर
याची इ छा असेल तर वतमानात जगून तो ही कुं पणं तोडू दखे ील शकतो.
आिण वतमानात जग या या कलेब ल बोलायचं झालंच तर सव थम, तुमची
मरणश य पूवक कमी करा. घडू न गेले या गो ी मरणात ठे व याचा काय फायदा?
याचं आज मह व काय? उलट या नुकसानंच करत असतात. कारण जीवन हे िन यनूतन
आहे. माणूस हा णो णी बदलत असतो. तु हीच यानात या, तुमचंही मन आिण
िवचार येक वेळेनुसार बदलत असतात क नाही? अशा प रि थतीत कोणी, कधी, काय
आिण का के लं याला काय मह व आहे? काल याने तुमचं वाईट के लं, श यता आहे क तो
आज तुमचं काही वाईट क इि छत नसेलही! असंही होऊ शकतं क भूतकाळात याने
तुमचं भलं के लं आहे, तो आज तुम याशी श ु वच क इि छत असेल? हणून
या याब ल या जु या आठवणी ल ात ठे व यापे ा, या या आज या मनोदशेनुसार
वहार करणं जा त िहतकारक नाही का? आिण हीच गो वसायापासून आयु यातील
येक पैलूपयत लागू होत असते. काल या वसायात तु ही नुकसान सोसलं होतं, तोच
वसाय प रि थतीत बदल झा याने आज फायदेशीरही ठ शकतो. अगदी तसंच
वषानुवष फायदा क न देणारा वसाय प रि थती बदल याने आज तो ातही जाऊ
शकतो. याव न हेच िस होतं क मनु य सगळे यो य िनणय वतमानात रा नच घेऊ
शकतो. आिण तुम याकडू न घेत या गेले या िनणयांवरच तुम या आयु याची दशा व
दशा अवलंबून असते, हे इथं वेगळं समजाव याची काहीही आव यकता नाही.
चला, आता अशी आशा क या क भूतकाळात जे झालं या गो चा थपणा आता
तुम या ल ात आला असेलच. आता पुढे तु हाला सांगतो क अगदी अशीच प रि थती ही
भिव यकाळाबाबत देखील आहे. इथे आणखी हेही समजून या क तुमचा जो वतमानकाळ
आहे, तो तुम या भूतकाळाने बनत गेलेला आहे, तसंच तुम या वतमानानुसार तुमचं
भिव य बनणार आहे. हणूनच िजत या माणात तु ही वतमानात रा न कामावर ल
क त कराल ितत याच माणात या या प रणामांमुळे पुढे तु ही तुमचं भिव य
सुखकारक क शकाल. भिव याची चंता क न कं वा भिव याची व ं पाहत रा न
काहीही सा य होत नाही. हे तु ही असंही समजू शकता, क आज तु ही िजथे आहात ते
तुम या भूतकाळामुळे आहात, हणजेच तुमचा सारा भूतकाळ हा तुम या वतमानात
एकवटू न गेला आहे. यामुळे भूतकाळ हा आपोआपच आता िनरथक झाला आहे. आिण
वतमानात तु ही या तर्हेनं जगाल, यानुसार तुमचं ‘भिव य’ यातूनच साकारे ल.
अथातच वतमानात तु ही काय करत आहात यावर तुमचं भिव य अवलंबून आहे. एकू ण
काय, तर भूत आिण भिव य हे दो हीही तसेही िनरथकच ठरतात.
चला... वतमानात जग याचं मह व तर जाणून घेतलंत, पण आता असा आहे क
वतमानात जग याची सवय कशी लावून याल? तर रोज सकाळी उठ यावर सव थम हे
ठरवा, क एका वषानंतरची कोणतीही इ छा कं वा चंता मी करणार नाही. स या तर
शाळे त िशकत आहोत, तर मग कोणती नोकरी, कती पगाराची याची चंता आज कशाला
करायची? ही तर दहा वषानंतरची गो झाली. नका, यावर आ ापासून िवचार करत बसू
नका. हणजेच, कोणतीही चंता वषभरानंतरची अस यास, ती थच आहे असं समजा.
जर हे सा य के लंत तर हळू हळू करता करता हे असंच काही मिह यांवर आणा. आिण
एकदा का हेही सेट झालं क मग के वळ आजचा दवस कसा माग लावायचा फ याचा
िवचार करा. या काळजीचं ओझं आज तुम या डो यावर नाही, यावर श का
दवडायची? हणूनच, सकाळी उठू न, हा मा या आयु यातला अंितम दवस आहे असा
िवचार क न हा दवस सव े प तीने कसा घालवता येईल याचा िवचार करा. घर
असो वा ऑ फस फ आज यापुरतीच कामं हाती या. मग रा ी झोपताना आजचा
दवस वि थत गेला क नाही याचा िवचार क न शांतपणे झोपी जा. मग उ ा सकाळी
िजवंतपणी उठलो तर उ ाचा िवचार उ ा करता येईल. अशा कारे जगत रािहलात तर
बघता बघता तुम या सग या चंता आिण भीती िव न जातील. आिण असाच एक-एक
दवस सावरत तुमचं संपूण जीवनच सावरलं जाईल.
चला, हेच हणणं एका बुि मान जादुगाराची गो सांगून समजावतो. एकदा हा
जादुगार राजाला खूश क न या याकडू न काही इनाम िमळवावं या हेतूने या या
दरबारात पोहोचला. राजानेही खूश होऊन याला याची ितभा दाखव याची संधी
 दली. इथे जादुगाराने िवचार के ला, क उगीच इकडची-ितकडची जादू दाखव याचा काय
फायदा यापे ा थेट राजावरच योग क या. बस, याने बघता बघता राजाचा मुकुटच
अदृ य के ला. ितथे दुदवाने राजाला मा तो वतःचा अपमान वाटला. याचा प रणाम
असा झाला क , राजाने याला फ अटकच के ली नाही, तर सात दवसानंतर याला
मृ युदडं दला जाईल अशी िश ादेखील फमावली.
...िबचारा जादुगार, या च ात दुदवाने चांगलाच अडकला. ही बातमी जे हा
या या प ीला समजली, ते हा दुःखाने अ यंत ाकू ळ होऊन ती धावत धावत याला
भेटायला आली. आ य हे, क जादुगारा या चेहर्यावर भीतीचा लवलेशही न हता.
प ीला हे पा न आणखीनच ध ा बसला. ...ितने रडत रडतच यामागचं कारण िवचारलं.
जादुगार हणाला- मृ यूदड ं हो यास अजून सहा दवस बाक आहेत, या सहा दवसात
काहीही होऊ शकतं. आज याब ल दुःख करत रा न उगीच दवस थ घालव यात काय
हशील? प ीला काहीही समजलं नाही. ितला वाटलं क समोर मरण उभं ठाकलेलं पा न
पतीला वेड लागलं आहे.
बोल याची वेळ संपली, आिण याची प ी रडतच घरी परतली. पुढचे पाच दवस
तर हे असंच सु रािहलं. ितथे मृ यूदड ं ा या दवशी राजा जादुगाराला भेटायला आला.
राजाला येताना पा न जादुगाराला एक यु सुचली. याने लगेचच आपला चेहरा
दीनवाणा क न रडायला सु वात के ली. ते पा न राजाला आणखी फु शारक ची लहर
आली. तो हणाला, ‘ या दवशी मो ा ऐटीत मुकुट गायब क न दाखवला होतास, आिण
आज मरण समोर पा न सगळी ऐट गळू न गेलेली दसते आहे तुझी!’
जादुगार हणाला- ‘नाही...असं काही नाही. मी मृ यूला घाबरत नाही, पण याची
जी वेळ आहे याचं मला दुःख होत आहे. खरं तर गे या दोन वषापासून मी मा या
घो ाला उडायला िशकव या या य ात आहे. आिण जा तीत जा त एका वषात याला
मी उडायला िशकवलंही असतं...पण मा याकडे आता वषभराचा वेळच िश लक नाही.
याच गो ीचं दुःख आहे!’
जादुगारा या त डू न हे ऐकू न राजाला मोह झाला, तो आणखी फु शा न हणाला
क - ‘जर मी तुला एका वषाचा वेळ दला तर?’
जादूगार अगदी शांतपणे हणाला- ‘मग मी तो उडणारा घोडा तु हाला सम पत
करे न.’
राजा हणाला- ‘ठीक आहे तर, आजपासून तू वतं आहेस पण ल ात ठे व फ एक
वषासाठी. वषभरात जर तू मला उडणारा घोडा देऊ शकला नाहीस तर मग तुला मृ यूदड ं
िमळे ल!’
...झालं...जादुगाराला सोडू न दे यात आलं. आनं दत झालेला जादुगार घरी
पोहोचला. घरी पोहोचताच तो च कत झाला. घरात शोकसभा सु होती...आजूबाजूचे
लोक गोळा झाले होते. सगळे जण जादुगाराला मृ यूदड ं झाला असंच समजून चालले होते.
सगळे जादुगारा या प ीचं सां वन कर यासाठी ितला संभाळ यासाठी गोळा झाले होते.
परं तु इथे जादूगाराला िजवंत येताना पा न मा लोकां या आ याला पारावार उरला
नाही. आिण जे हा राजाने याला सोडू न दलं आहे असं याने सग यांना सांिगतलं, ते हा
या णी शोकाचं पांतर आनंदात झालं. थो ाच वेळात सवजण आपआप या घरी गेले.
इकडे एकांत िमळताच प ीने िवचारलं ‘हा चम कार झाला तरी कसा?’ जादुगाराने
मो ा गवाने घो ाची गो सांिगतली. हे ऐकताच प ी परत उदास झाली. ...आिण
रडू ही लागली. आपला पती खोटी कहाणी ऐकवून सुटून परत आला आहे हे ितला माहीत
होतं. आिण एका वषानंतर जे हा खोटं बाहेर येईल ते हा मृ युदड ं होईलच. ती
जादुगाराला हणालीही, ‘आता हे एक वष पु हा याच काळजीत जाणार.’ जादुगाराने
ित या डो याव न हात फरवत हटलं, ‘अगं वेड,े एक वषाचा काळ खूप मोठा असतो,
यादर यान कतीतरी न ा घटना घडू शकतात. यामुळे आता जे हा खा ीने हे एक वष
हातात आहे, ते तर मजेत घालवू शकतो.’ ...आिण तसंच झालं. सहा मिह यात राजाच
मृ यू पावला. ...व यानंतर तीन मिह यांत जादुगाराचा घोडाही मरण पावला. आता
कसला मृ यूदड ं ?
हीच तर भिव याची करामत असते. भिव यातील येक लहानातील लहान घटना
ही अ य हजार घटनांवर अवलंबून असते. हणूनच, पूणपणे अिनि त अशा
भिव याबाबत िवचार कशाला करायचा? आिण भूतकाळ हणजे तर तसंही घडू न गेले या
घटना आहेत... हणूनच मी आशा करतो क , एक-एक दवस वतमानात जग याची कला
सा य क न, तु ही तुम या आयु यातील िनरथक चंता व दुःख यापासून कायमची सुटका
क न घेऊ शकाल.
*****
 ि मव
खरं पाहता, ि म वाचा अभाव हे तुमचं आयु य नरकासमान बन याचं दुसरं
कारण आहे. या ि म वा या अभावामुळेच तु ही थच राग, दुःख, म सर आिण न
जाणे कती इतर वेडप े णा करत असता. आता, हे ि म व हणजे न काय आहे आिण
याचं तुम या आयु यात काय मह व आहे यावर चचा सु कर यापूव मला असं वाटतं,
क तु ही तुम या आिण तुम या आसपास असले या या आयु यात जरा नीट
डोकावून पाहावं. येकजण आयु या या या वासात कतीतरी आशा आिण अपे ा
बाळगून पुढे जात असतो. परं तु हजारांतील एखादाच असा भेटतो क या या ‘आशा’
अपे ां या कसोटीवर खर्या उतरताना दसतात. अ यथा तर, थोडं ल पूवक पािह यास
येक आप या वतमान अव थेवर रडत असलेलीच दसते. आपलं आयु य िजथे
घेऊन जायचं होतं ितथून पूणतः वाट भरकट याने येकजण अ व थ झालेला दसतो.
येकाला आप या आजूबाजूची माणसं आप याला खायला उठली आहेत असं वाटायला
लागतं. कु णालाही िवचारा क जुनं आयु य िवस न नवं जीवन नवीन प तीनं सु
करायचं आहे का? तर तो चटकन तयार होईल. याला पाहावं तो याची जुनी नाती,
जु या आठवणी, जु या व था यां यापासून सुटका क न यायला बघतोय. येकाला
आप याकडू न चूक झाली आहे याची जाणीव आहे परं तु गंमत अशी आहे क चूक न कु ठे
झाली आहे हे मा कोणालाही माहीत नाही. िनि तच ही गंभीर व पाची गो आहे.
जीवन जग याची संधी आयु यात एकदाच िमळते आिण असं असतानाही शंभरातून
न ा णव लोक चुकत असतील तर ही गो िनि तच चंता वाट यासारखी आहे.
आिण याचं िनराकरण कर या या दृ ीने मी आता हे समजाव याचा य करतो
क न ही गडबड झाली तरी कशी. कशा कारे मनु याने आप या आयु यात अशी काही
गुतागुंत क न ठे वली क , याचं ‘आयु य’ हे आयु यच उरलं नाही. तर, याचं सग यात
मोठं आिण मु य कारण असं आहे क मनु याने या या ि म वा या बा पैलूंना नको
िततकं मह व दलं आहे. आिण याचा प रणाम असा झाला आहे, क याने या या
ि म वा या दुसर्या पैलूकडे, हणजेच या या अंतगत ि म वाकडे पूणपणे दुल
के लं आहे. याने या या इनर पसनॅिलटीकडे हणजेच या या वतः या अंतगत
ि म वाकडे मुळीच ल दलं नाही. आिण वा तिवकता तर ही आहे क , मनु याचं
आयु य हे या या बा ि म वापे ा या या अंतगत ि म वावर कतीतरी जा त
माणात अवलंबून असतं. आता जर मनु याने वतःच आप या आयु यातील इत या
मह वा या पैलूंकडे दुल के लं, तर तो आयु यात सुख आिण यशा या मागावर कसा काय
पोहोचू शके ल? दुःख आिण चंता तर या या निशबी येणारच.

(i) बा ि म व :-
असो... एकू ण काय तर ढोबळ मानाने येक मनु याची दोन ि म वं असतात.
एक बा ि म व, या याशी तु ही सवजण प रिचत आहातच. आिण येकजण
यालाच आपलं वा तिवक ि म व मानून ते उजळू न टाक यात कोणतीही कसर सोडत
नाही आहे. याला कधी कसा वहार करायचा, कु ठं कधी कशा कारे चांग या भाषेचा
उपयोग करायचा, सुंदर आिण टायिलश कसं दसायचं, इथपासून ते लोकांना भािवत
कर याचे नवनवे उपाय शोध यापयत या सव गो ी याम ये समािव होतात. चला, इतर
लोक तुम या अशा बा ि म वाने भािवत होतात, कं वा तुमची तुती करतात हे
तु हाला आवडतं, याब ल मला काहीच आ ेप नाही. तसंही आयु यात हे सगळं खूप
मह वाचं आहेच. परं तु अडचण अशी आहे क , ना के वळ या सग याला तु ही अवा तव
मह व दलंय, तर यालाच तु ही आपलं संपूण ि म व मानून बसला आहात. कारण
वा तवात तर हे नुसतंच ि म वाचं अगदी वरचं आवरण आहे. याम ये काही उणीव
रािहली तरी यामुळे तुम या आयु यावर याचा िवशेष असा काही प रणाम होत नाही.
छान बोलणं, टायिलश असणं, कं वा आकषक दसणं हे इतरांना आवडतही असेल, पण हे
सगळं तुमचं आयु य गितपथावर नेणारं कं वा आयु याचा दजा वाढवणारं ठरत नाही.
तसंही, हा िवषय फार खोलात जाऊन चचा कर यासारखाही नाही कारण तुम या बा
ि म वाचा िवकास कर या या हजार प ती या लाखो िशकवणी जगात उपल ध तर
आहेतच. आिण कोणीही आपलं बा ि म व उजळू न टाक यात कोणतीही कसर
सोडलेली नाही... आिण असं असूनही या सग यांची अव था तर आप यासमोर आहेच.
हणूनच यापुढे मी तुम याशी के वळ तुम या अंतगत ि म वाब ल बोललेलंच बरं .

(ii) अंतगत ि म व :-
हे समजाव याची सु वात मी एका उदाहरणाने करतो. यामुळे खर्या अथाने अंतगत
ि म वातून मी तु हाला नेमकं काय समजावू इि छत आहे याचा अंदाज येईल.
एका बँकेचा एक िनवृ झालेला एम.डी होता. आता, तो िनवृ झालेला मॅने जंग
डायरे टर होता हणजे साहिजकच या या बा ि म वात काही उणीव अस याचा
च न हता. या या एकु ल या एका मुली या ल ाची बोलणी एका ब ा
उ ोगपती या घरा यात चाललेली होती. आजच सं याकाळी पाच वाजता याला सगळं
िनि त कर यासाठी जायचं होतं. तो घरातून ठरले या वेळी बाहेर पडला. िनि तच
आजचा दवस या यासाठी सग यात शुभ दवस ठ शकला असता...तो खूप उ साहात
आिण स मनि थतीतही होता.
...ितथे घरातील मंडळ ना या या परत ये याची चंड उ सुकता लागून रािहली
होती. परं तु काहीतरी असं घडलं क तो सहा वाजताच परत आला. ...आिण तोही अ यंत
ु ध अव थेत. घरात कु णालाही काही अंदाज येईना...काय बरं झालं असावं? कदािचत
मुलाकड यांनी ल ाला नकार दला असेल! पण यात इतकं रागाव यासारखं काय आहे?
दुःखी असता तर समज यासारखं होतं क असं काहीतरी झालं असेल. पण हा संताप
कशाकरता? ...कदािचत या लोकांनी अपमान के ला असेल, पण ती मंडळी तर स य
आहेत. नकार देणं आप याजागी ठीकच आहे, पण अपमान करणार नाहीत. ...मग काय
झालं असेल? एक होता आिण हजारो श यतांवर सवजण आपापले घोडे भरधाव
दौडवत होते.
 ितथे एम.डी साहेबां या अव थेब ल तर काय सांग!ू यांनी यांचा कोट काढू न
फे कू न दला होता... रागा या भरात यांनी पाणीदेखील यायलं नाही. शेवटी यां या
प ीने िह मत क न ‘काय झालं?’ ...असं िवचारलं. ऐकताच आप या एम.डी
साहेबां या रागाला उकळीच फु टली! आिण मग संतापाने ओरडू न हणाले, ‘तो पहा, तो
आपला िनतेश संघवी, सग यांना आठवत असेल ... याचं पिहलं कज मीच तर पास क न
दलं होतं, यानंतरही याची कतीतरी कज मीच पास के ली, आिण आज तो वतःला
इतका मोठा समजायला लागलाय क र यात या िमठाई या दुकानात मा या बाजूने
गेला, पण मा या सा या हॅलोला उ रही दलं नाही याने.’
सगळी गो ऐकू न घेत यानंतर बेचैन झाले या बायकोने सरळ िवचारलं, ‘ते ठीक
आहे... पण तु ही जी ल ाची बोलणी करायला गेला होता... याचं काय झालं?’
तो अितशय दुःखी होऊन हणाला, ‘ यानंतर ितथे जायला माझं मनच झालं नाही!’
... हणजे झालं क याण!! एका कु ठ या िनतेश संघवीने हॅलो हटलं नाही, हणून इतक
मोठी संधी यांनी गमावली होती. ...आिण इतक मह वाची जबाबदारी पार पड यास ते
चुकले होते. अंतगत ि म व दुबळं अस याचा हाच प रणाम होत असतो. तुमचं बा
ि म व कतीही मजबूत का असेना, परं तु मजबूत अंतगत ि म वा या अभावामुळे
एका णात हो याचं न हतं होऊन जातं.
जरा तु ही तुम या जग या या प तीकडे िनरखून पहा. या अंतगत ि म वाचं
मह व न ओळख याने आिण या याकडे ल न द याने तुमचं वतःवर िनयं णच
रािहलेलं नाही. आता तुमची सुख-ं दुःखं वतःऐवजी इतरां या मज वरच अवलंबून आहेत.
आिण तु हाला सुखात ठे व याची इ छा दुसर्या कोणाची कधी असूच शकत नाही. ही
काही फ एखा ा संघवीची कं वा इतर कोणा या के वळ एखा ा कृ तीब लची गो
नाहीए. असे प ास संघवी दवसभर प ास कारचे दगड घेऊन फरतच असतात. जरा
कधी कु णी िशवीचा दगड तुम यावर िभरकावला नाही, क तुमचा ितळपापड झालाच
हणून समजा. जरा कधी कु णी तुमची तुती के ली नाही, क लगेच तु ही याची दोन कामं
क न देता. जरा कधी कु णी तुम यातील दोष दाखवायला सु वात करायचीच खोटी क
लगेच तु ही या यापासून चार हात लांब राह यास सु वात करता. तुमचं तुम याकरता
असणं हेच इितहासजमा झालेलं आहे.
आिण आता तर अशी अव था झाली आहे, क तुमचा आजचा दवस कसा जाईल, हे
तुम या मूडवर कं वा तुम या लॅ नंगवर अवलंबूनच रािहलेलं नाही. आता तर तुमचा
आजचा दवस, दवसभर दुसरे तुम याशी कसा वहार करतात, यावर अवलंबून रा
लागला आहे! आिण तेही इतकं क एखा ा आनंदा या संगातील आनंद देखील तु हाला
मोकळे पणाने घेताच येत नाही. यातही कु णीतरी काहीतरी बाधा आणतंच. समजा आज
तु हाला काहीतरी मोठं यश िमळालं आहे, आिण तु ही हा आनंद साजरा कर यासाठी
संपूण कु टुंबासोबत बाहेर रे टॉरं टम ये जेवायला गेला आहात; अथातच सगळे खूश आहेत
हे वेगळं सांगायची आव यकता नाही. पण...आता जेवण सु च करणार असता, तेव ात
कोणीतरी तुम याबरोबर वाईट वागतं. ...झालं...जेवण अ यावर टाकू न वैतागून तु ही
घरी परत येता.
जरा िवचार करा... छो ा छो ा गो ीत जर तु ही इतके अ व थ होऊन िचडू
लागलात तर मग जगू कसं शकणार? जर तुम या यशाचा आनंददेखील तु ही साजरा क
शकत नसाल तर खूष कसे रहाल? असा जर येकजण तु हाला िवचिलत करायची मता
बाळगत असेल तर तुम या इत या मेहनतीचा आिण मजबूत मनसु यांचा काय उपयोग?
खरं सांगायचं तर या अंतगत ि म वा या अभावामुळे तु ही माणूस हणून िश लकच
नाही आहात. खरं तर आता तु ही एक व तूच झाला आहात. पंखा जसा असतो ना, बटण
दाबलं क फरायला लागतो. ...अगदी तशीच अव था आता तुमचीही झाली आहे, कु णी
बटण दाबायचा अवकाश क फरणं सु !
तु ही छान नटू न-थटू न िनघता, तेव ात कोणीतरी हणतं, हे काय घातलंय आज?
...झालं...पूण नशाच उतरते तुमची. आता तर तुमचा, तुम या वतः या िनवडीवर आिण
वेशभूषा कर या या प तीवर देखील िव ासच उरलेला नाही. िशवाय वभाव तर असा
बनवला आहे, क कोणी पुढे जाताना दसला नाही क या याब ल म सर वाटलाच
हणून समजा. जरा िवचार तर करा, क तु ही तुमची अशी कती कारची बटणं
बाजारात वाटू न ठे वली आहेत. ... ेमाचं बटण, खुशामत व स वहाराचं बटण, अपमानाचं
बटण, लबाडीचं बटण, तुलना आिण पधा यांचं बटण. आणखीही कोण या कोण या
काराची कतीतरी बटणंच...बटणं. याला जे हा वाटेल ते हा दाब याची खोटी क तुमचं
फरणं सु झालंच हणून समजा. आता तर तुम यापाशी तुमचं वयं फु रत असं बटण
रािहलेलंच नाही. आता तुम याजवळ ना तुमचं वतःचं ि म व िश लक आहे, ना
आपलं वतःचं असं काही असणार आहे. ल ात या, यामुळेच आता तु ही फ
ित यां या जगात जगायला लागले आहात.
...कोणी काही करायचा अवकाश, कं वा कु ठे काही घडायचा अवकाश, लगेचच
तुमची ित या येतेच. दुसरी आधी गती करते, आिण मागे तु ही ितचा म सर
करत राहता. दुसरी आधी काहीतरी टप णी करते. ...राग तु हाला नंतर येतो.
खुशामत कु णीतरी तुमची आधी करते, काम तु ही याचं नंतर करता. वतः पुढाकार घेऊन
काही करणं हे तर तु ही िवस नच गेला आहात. ...आिण याच कारणा तव दवस रा
चारही बाजूंनी तुमचा एखा ा व तूसारखा उपयोग के ला जात आहे. आिण ल ात या क
आयु यात सुख, शांती आिण यश हे माणसांना िमळत असतं, व तूंना नाही.
आिण ही ित या दे याची सवय फ इतर या तुम याशी असले या
वहारापुरती थोडीच मया दत रािहली आहे? एखा ा धमगु ं नी एखा ा न ा
लोभाची टू म सोडली नाही, क लगेच पोहचता ते अजमावून पाहायला. एखा ाला
कोण या तरी वसायात भरपूर पैसा कमवताना पािहलं क िवचार न करता तु हीही
घेता या वसायात उडी. कोणीतरी कोणतीतरी व तू िवकत घेतली रे घेतली, क
तु हीही धावता तीच व तू यायला! ...याला काय अथ आहे?
असो... तर आता िवचार कर याजोगी गो ही आहे क , मनु य या ित यां या
जगात जग यापासून वतःची सुटका कशी क न घेईल? यासाठी पिह यांदा हे समजून
 यावं लागेल, क मनु याने या ित यां या जगात जग यास सु वात के ली कशी?
आप या सग या आनंदांची क ली याने दुसर्यां या हाती सोपवली कशी? आिण हे
‘दुसरे ’ही कसे? ...जे याला सुखाने जगूच देत नाहीत...आिण मग, तो आयु यभर हेच
रडगाणं गात राहतो, क कोणी शांततेनं जगूही देत नाहीए. अरे ा! हा तर नुसता मूखपणा
न हे, तर मूखपणाचा कळस झाला! असा कोणी ‘दुसरा’ कसा काय तु हाला शांतपणाने
जगू देईल? तो का हणून तु हाला यशा या मागावर नेईल? आयु य तुमचं आहे, मग
तु हालाच तुमचं ि म व अशातर्हेनं िवकिसत करावं लागेल, क फ तुमचं आयु यच
न हे, तर तुमची सुखं आिण दुःखं...आिण बाक सगळं च तुम या इ छेनुसार चालेल. ही
बाब तर सरळ सोपी आहे, मग तरीही येकजण का बरं चुकतोय?
याची दोनच कारणं आहेत. एकतर माणूस अहंकारापायी आप या आवडी-
िनवड या हजार या ा बनवतो. आिण गंमत हणजे तो हे फारच मो ा बुि वंताचं
काम आहे असं समजतो! असंही हे काम तो आप या बु ी या अंमलाखालीच करत असतो.
माझं, हणजेच माणसा या मनाचं या याशी काहीही देण-ं घेणं नसतं.
चला सोडा, आता तर यापुढे तो वतः बनवले या या आवडी-िनवड या यादी या
अवती-भवती न जाणे कसले कसले िस ांत आिण मा यता देखील पांघ लागतो. आिण
या सग या येत तो हळू हळू वतःचा एक थायी वभाव बनवतो. मग आयु यभर तो
या याच अवतीभवती फरत राहतो! ही एक अ यंत घातक अशी या आहे, यात
येक मनु य अ यंत वाईट कारे गुरफटू न गेला आहे. ...आिण यामुळेच याचा व तूसारखा
उपयोग के ला जात आहे. कारण मनु या या येक थायी वभावाचा फायदा घेतला
जाऊच शकतो.
आता इथं ‘ थायी वभाव’ हा श द नीट समजून घेणं गरजेचं आहे. कारण यानंच
तुम या अंतगत ि म वाची िव हेवाट लावून मनु याला व तू बनवलं आहे. असा
िवचार करा क तु हाला आयु य जगायचं आहे, क आवडी-िनवड ची यादी करत फरत
राहायचंय? अरे ...जे हा जे आवडेल ते हा ते करा...िवषय संपला. अशा या ा क न काय
सा य होणार आहे?
ही तर कमालच झाली. आधी यादी करा, मग यां याच आजूबाजूने िस ांत व
मा यता थािपत करा आिण यांनाच पांघ न वावरा. ... हणजेच, या यावर
आणखीनच प या रं गाचा मुलामा ा. मग काय, झालंच तुमचं क याण. कारण कु ठलीही
गो िज ीने ध न ठे व यास तोच तुमचा थायी वभाव बनत जातो...मग तुमची इ छा
असो वा नसो, तो तु हाला ित या दे यास भाग पाडतोच. आिण मग हळू हळू कोण या
गो ीवर तु ही काय ित या देणार आहात हे सग यांना माहीत होऊन जातं. बस,
तुमची जी ित या या कोणाला या कारे यां या िहताची वाटते, तो या गो ीचं तसं
बटण दाबून तु हाला या या इ छेनुसार ित या दे यास भाग पाडतो. आिण शेवटी या
सग या ग धळात तु ही हजार बटणं असणारं एक मशीन बनून राहता. ...आजपासून नीट
िनरखून बघा...तु हाला तुम या आजूबाजूला माणसं कमी आिण बटणं असलेली मशी स
जा त माणात दसतील.
 आिण मग अशा मिश सचा फायदा घेणार्यांची तर जगात तशीही काही कमीच
नाही. तु हाला जर तुमची ित ा, मान-स मान ि य असेल तर, तु हाला अवहेलने या
बटणाने घाबरवून टाकलं जातं. तु ही या धमाला मानत असाल, या धमा या
रती रवाज वा थां या नावावर तु हाला लुटलं जातं. तु हाला तुमची तुती ऐकायला
आवडत असेल, तर खुशामतीचं बटण दाबून तु हाला रझवलं जातं. तु हाला जर एखादी
अ यंत ि य असेल, तर ित याब ल वाद उक न तुमचा मूड खराब के ला जातो.
सांग याचं ता पय हेच क येकजण आपाप या परीने येक िवचार, येक िस ांत,
आिण येक मा यता यांचा फायदा उठवतोच. आिण तु ही मा शेवटी फ दुसर्या या
हातच खेळणं बनून राहता. हणूनच िनयम, िस ांत आिण िवचार तु ही कतीही उ
मानून पांघरलेत तरीही शेवटी ते मूखपणाचेच िस होत असतात. असा आहे, मनु य,
याला वतः या बुि म ेचा इतका अिभमान आहे, याला सगळं च आधीपासून
ठरव याची काय आव यकता आहे? तो वेळ आ यावर आिण गरज असताना यो य िनणय
घेऊ शकत नाही का?
हणूनच या सग या चाल या- फर या बटणांपासून सुटका क न यायची
अस यास यासाठी एकच उपाय आहे, तो हणजे वतः या िनणय- मतेवरील िव ास
वाढवून हळू हळू पॉ टेिनअस हणजेच िणक िवचार व वहार यां यासह जगायला
सु वात करा! ... हणजे ना तुमची कोणती कायम व पाची आवडिनवड असेल, आिण ना
तुमचे कायम व पाचे कोणते िवचार व िस ांत असतील. यावेळी जे समोर
येईल... यावेळी याबाबत िनणय घेतला जाईल, अशी वृ ी! समजा तु हाला आज
चचम ये जा याची इ छा झाली, तर आजपुरते तु ही ि न. बाक उ ाचं उ ा. आज
तु हाला इटािलयन खा याची इ छा झाली, तर आजपुरते इटािलयन फू ड पसंत, पण
कायम व पी कोणताच दावा नाही. शेवटी या सग या येचं दु च समजून या.
तुमचे िवचार, तु हाला याबाबत िज ी बनव यास सु वात करतात. अशा कारे आ ही
रािहलात, तर तु ही या गो या बाबतीत भावूक होत जाता. भावूक झा यानंतर जर
तुम या या आवडीला समथन िमळत रािहलं, तर तु ही अगदी वतःलाही उधळू न
टाक यास तयार असता. तेच जर कु णी िवरोध दशवला तर लगेच तु ही तलवार उपसता.
... हणजेच तुमचा येक िवचार हा शेवटी तुमचीच कबर खोदणारा हणून िस होतो.
हणूनच तु ही पॉ टेिनअस िवचार आिण वहारांनी जग यास सु वात के लीत तर
लवकरच तुमची बाजारात फरत असणारी सगळी बटणं िड चाज होत जातील. मग
तु हीच वतः तुम या सुख-दुःखांचे मालक हाल. आिण जो वत: या सुख-दुःखांचा
मालक असतो, तोच आयु यात सहजतेने पुढे जाऊ शकतो.
चला तर...हीच गो आणखी एक उदाहरण देऊन समजाव याचा य करतो,
कदािचत यामुळे तु हाला ते लवकर समजेल. एक वडील होते...अ य विडलां माणे
तेसु ा चतुर आिण बुि मान होते. यांनी आप या मुलाला लहानपणापासून राम, आिण
ावण यांसार या आ ाधारक आिण कत िन पु ां या खूप गो ी सांिगत या हो या.
लहान मुलगाच होता तो, यामुळे या या बु ीचं कं िडश नंग लवकरच झालं. प रणामी
तो आप या िप या या आ ेत राहणारा अ यंत आ ाधारक असा मुलगा बनला. वडील जे
सांगतील. तेच तो करत असे. वडीलही एखा ा व तू माणे याचा चांगलाच फायदा घेत
होते. सकाळपासून रा ीपयत ते या याकडू न पु कळ कामे करवून घेत असत.
परं तु इथे मुलगाही, वडील िवचार करत होते िततका मूख न हता. लवकरच या या
ल ात आलं, क आ ाधारक अस याचा फायदा घेऊन याचे वडील या याकडू न िच ार
काम क न घेत आहेत. यां यापासून सुटका क न घे याचे उपाय तो शोधू लागला. मग
लवकरच याने असा िनणय घेतला क वडील जे सांगतील या या अगदी उलट करायचं.
मग आपोआपच ते कामं सांगणं बंद करतील. झालं, याने तसं करायला सु वात के ली.
वडील हणाले मड यात पाणी भर, क तो मड यात आधीचं असलेलं थोडं पाणी देखील
ओतून टाकायचा, वडील हणाले गायी या बछ ांना चारा दे, क तो घरातला चारा
उचलून बाहेर फे कू न ायचा. हे पा न वडील हैराण झाले. यांना कळे चना क याला
झालंय तरी काय? इथे मुलगा विडलांना हैराण झालेलं पा न मनातून खूप खूश झाला.
याला आपला िवजय झाला आहे असं वाटू लागलं.
परं तु वडीलही शार होते, यांनी ओळखलं क मी जे सांगतोय या या अगदी उलट
हा मु ामच करतोय. ठीक आहे...मग यांनी अशी श ल लढवली, क मुलाला उल ा
आ ा दे यास सु वात के ली. यांना मुलाकडू न कप ा या घ ा करवून घाय या
असाय या ते हा ते याला कप ा या घ ा क नकोस असं सांगू लागले. बस! मुलगा
कपडे घडी क न ठे वू लागला. या याकडू न बूट व छ क न यायचे असतील तर ते
सांगत- जा जरा बूट मातीत मळवून आण; बस, बूट व छ होऊ लागले. हणजेच गाडी
पु हा ळावर आली होती.
ितकडे मुलगाही काही कमी त लख न हता. या या ल ात आलं क उलट सांगून
वडील पु हा यांची कामं क न घेत आहेत. ...आिण कामं तर करायचीच नाहीएत ...मग
यावर उपाय काय? थोडा िवचार क न तो पॉ टेिनटीला शरण गेला. याने िप या या
येक आ े या बाबतीत िवचार क न या या वेळीच िनणय यायचा असं ठरवलं. इथे
मुला या या यु पासून अनिभ असले या िप याने स या जे चाललंय यानुसार, उलट
आ ा देऊन मड यातलं पाणी फे कायला सांिगतलं, तर मुलाने खरं च पाणी फे कू न दलं.
वडील च कत झाले. मग लवकरच विडल िवचार क लागले क कदािचत याने
पूव माणे दलेली आ ा पु हा सरळपणे मानायला सु वात के ली आहे क काय? हणून
विडलांनी याला आजमव यासाठी लगेचच दुसरी आ ा दली- बाळा बछ ांना चारा
घाल. पण मुलाने आता उलट के लं, विडलांनी दलेला चारा तो बाहेर फे कू न आला. आता
मा वडील अगदीच हैराण झाले. यांना समजेना क हे न काय चाललं आहे?
मुलाकडू न काम करवून यायचं तरी कसं? अशा कारे आणखी बरे च दवस यांनी य
के ले, पण ते जे काम मुलाला करायला सांगत असत, यात गडबडच होऊ लागली.
...शेवटी काहीच उपाय दसत नाही, असं पा न विडलांनी िवचार के ला क यापे ा
मुलाशी मोकळे पणाने बोललेलं बरं . कदािचत बोल यातून यावर काही उपाय िनघेल!
कारण जोपयत मुलगा आ ा पाळत होता, तोपयत याचा उपयोग क न घे यात
िप याला काहीच अडचण येत न हती. मुलाने दले या आ ां या उलट वागायला सु वात
के यावरही काही अडचण आली न हती. परं तु मुलाने वतः या मज नुसार याच वेळी
िनणय घेऊन वागायला सु वात के यावर मा सम या उ वली होती. हणून हरले या
विडलांनी मुलाला आप या जवळ बसवून ेमाने िवचारलं, बेटा, तू मला असा ास का देत
आहेस? कधी उलट वागतोस, तर कधी आ ाधारक होतोस... हे सगळं काय आहे?
िप याला असं शरण आलेलं पा न मुलगाही मोकळे पणाने हणाला- सरळ आहे बाबा,
आता मला चांगली समज आलेली आहे, यामुळे तु ही माझा व तूसारखा उपयोग क न
घेऊ शकत नाही. आता तु हाला जी कामं क न यायची आहेत, यासाठी फ आ ा न
देता, याब ल सरळ सरळ सांगावं लागेल, तसंच ती कर यामागची कारणंही तु हाला
मला सांगावी लागतील. आिण यानंतरच मी ती करायची कं वा नाही याचा िनणय घेईन.
कारण आता माझं ‘ ि म व’ िनमाण झालं आहे. िप याने सपशेल शरणागती प करली.
जसं तू हणशील तसं रे मा या बाबा!!
कदािचत आता तु हाला येक िवचाराची कती कं मत मोजावी लागते, हे
समजव याची गरज उरली नसेल. आता तर तु हाला हेही समजलं असेल क पॉ टेिनअस
िनणय घे या या तुम या सवयीमुळे तुमचं ि म व कती उजळू न जातं. चला तर मग.
आता मी तु हाला या सम ये या दुसर्या पैलूची ओळख क न देतो. या पैलूब ल समजून
घे यासाठी मी आिण तुमची बु ी या दो ही पूणतः वतं गो ी आहेत हे ल ात या.
यांवर कोणतंही ांड, कोणताही देव कं वा कोण याही श चं काहीही िनयं ण नाही.
उदाहरण ायचं झालं तर तु ही हवं यांना ह ा ितत या िश ा ा- कोणतीही स ा
तु हाला असं कर यापासून रोखू शकत नाही. मो ात मोठा िहटलर सु ा जा तीत जा त
के वळ तुमचं शरीर कै द क शकतो, परं तु मा या पातळीवर याला मनातून ह ा या
िश ा दे याचा अिधकार कु ठलाही िहटलर िहरावून घेऊ शकत नाही. याच माणे शरीर
या या अ व थेमुळे कं वा या या वतः या कारणांनी आजारी पड यास वतं आहे,
परं तु या आजारपणामुळे दुःखी हायचं क नाही हे ठरवणं मा मनु या या वतः या
हातात आहे.
आिण ठीक या माणेच हे मा य के लं क बा प रि थती सावरणं-िबघडवणं हे
तुम या हातात नाही, पण या प रि थतीमुळे िवचिलत हायचं क नाही हे सवथा
तुम याच हातात आहे. अगदी तसंच तु हाला कु णीही लाख राम व ावणबाळा या गो ी
सांगू देत, परं तु आंधळे पणाने आ ापालन करायचं क नाही, हे तुम याच हातात असतं.
यामुळे कृ पा क न तुम या या अ यु अशा वातं याची जाणीव तुम यात िनमाण होऊ
ा. ही जाणीव ओळखून वतःचं िहत साध याची जबाबदारी वतःवर या.
आिण इतकं क नही जर तुम या काहीच ल ात येत नसेल, तर संपूण मानव-
जातीचा इितहास वाचा. हा इितहास अशा वीरांनी ख चून भरला आहे, जे संपूणपणे
आप या मनाचे मालक बनून जगले आहेत. येशूचंच उदाहरण या. यांना सुळावर चढवणं
हे लोकां या हाती होतं, हणून यांनी येशूला सुळावर चढवलं. परं तु येशूला यांचे िवचार
बदल यासाठी भाग पाडणं, कं वा कतीतरी िखळे या या शरीरात ठोकू नही, यांना दुःखी
करणं हे लोकांना श य झालं नाही, ते यां या आवा यातलं न हतंच, आिण ते क ही
शकले नाहीत. ...शेवटी काय झालं; या येशूला यांनी मारलं, याचे िवचार पायदळी
तुडव याचे य के ले, तोच येशू आिण याचे िवचार दोघेही कायम व पी अमर झाले.
हेच हणणं, मी तु हाला भगवान बु ां या एका अितशय सुंदर उदाहरणाने देखील
समजावून सांग याचा य करतो. भगवान बु ामु याने आप या िश यांना आिण
िभ ुकांना िनयिमतपणे वचन देत असत. या काळात भारतात हंद ू धमाचं वच व होतं,
आिण भगवान बु हंद ू धम तर सोडाच, ई राचं अि त वदेखील मानत न हते.
यािशवाय, एकू ण सवच कार या दांिभकतेला यांचा ठाम िवरोध होता. साहिजकच
यांचे कतीतरी िवचार बर्याच जणांना खटकत असत. बरे च लोक यां यावर नाराज
सु ा होते, आिण काही माथे फ तर यांना मु ामून ास दे यासही मागे पुढे पाहत
नसत. पण ती लोकांची सम या होती... बु ांना जे बोलायचं व करायचं असे, ते, ते बोलत
व करतच असत.
असंच एके दवशी बु आप या िश यांना वचन देत होते. िश य, िभ ू आिण
आजूबाजूचे काही गावकरी मो ा ेमाने यांचा उपदेश ऐक यात त लीन झाले होते.
तेव ात लांबून एक माणूस भगवान बु ांना िश ा घालत धावत येऊ लागला. सगळे जण
त ध झाले, पण बु ांनी याकडे िवशेष ल दले नाही. ... यांनी यांचं वचन सु च
ठे वलं. तसाही तो माणूस अ यंत रागात होता, यात बु ांनी या याकडे दुल के याने
याचा पारा अिधकच चढला. रागाने बेभान झा यामुळे याला काय करावं हे समजलं
नाही, आिण तो जवळ जाऊन बु ा या अंगावर च थुंकला. आता हे पा न बरे च िश य
िचडू न उठू न उभे रािहले. बु ांनी हसून सग यांना शांतपणे खाली बस याची खूण के ली,
आिण आपलं वचन पु हा सु के लं. हणजेच यां या तं ीत आिण त लीनतेत काहीच
फरक पडला न हता. इथे तो मनु य सु ा याचा राग क न मोकळा झाला होता,
यामुळे तो गुपचूप िनघून गेला. आिण याबरोबरच ही घटना घडू नही न घड यासारखी
झाली.
पण दुसर्या दवशी मा कमालच झाली. ...काल यासारखेच आजही भगवान बु
वचन देत होते, आिण लोक मो ा ेमाने बु वाणी ऐक यात दंग होते. तोच काल या
माणसाने बु ांवर थुंकले होते, तो माणूस लांबूनच रडत येत होता. आिण मला मा
करा... मा करा असे ओरडतही होता. आिण आज तर तो थेट भगवान बु ां या चरणाशी
जाऊन पडला. बु ांनी आजही या याकडे फारसे ल दले नाही, वचन सु च ठे वले.
आता तर तो माणूस गयावया क लागला. शेवटी आप या अ ूंचाही बु ांवर प रणाम
होत नाही हे पा न याने बु ां या पायावर डोकं आपटू न आपटू न माफ माग यास
सु वात के ली. तो रडत रडत हणू लागला, मी काल जे काही के लं याचा मला खूप
पश्चा ाप होत आहे, कृ पा क न मला माफ करा, तु ही जोपयत माफ करत नाही,
तोपयत मी तुमचे पाय सोडणार नाही!
आता तर भगवान बु ांकडे ित या दे यािशवाय मागच उरला न हता. यांना
ित या देणं भाग होते. बस, यांनी आप या पायांव न याला उठवत हटलं, काल
तु या थुंक याचं मला वाईटच वाटलं न हतं, तर मी आज कोण या गो ीसाठी तुला माफ
क ? काल जे हा तू थुंकून तुझा राग के लास, ते हाच मी समजून गेलो होतो क तू
मा यावर इतका नाराज आहेस, क नाराजी कर यासाठी तु याकडे श द नाहीएत,
हणून तू मा यावर थुंकून तुझी नाराजी के लीस. ती गो ितथंच संपली. आिण आज
तू या कारे रडत रडत माझी मा मागतो आहेस याव न मा या ल ात आलं आहे क
तू काल जे के लंस याचा तुला पश्चा ाप होतो आहे. परं तु या दो ही सम या तु याच
हो या, माझा या याशी काय संबंध? याला हणतात अंतगत ि म व. आता अशा
ला कु णी कसं बरं िवचिलत क शके ल? याच कारे , तु हालाही भगवान बु ांकडू न
आपले दोर आप या हाती राख याची कला िशकू न घेतली पािहजे. जोपयत तु ही भ म
आिण खंबीर अशा अंतगत ि म वाचा पाया रचत नाही, तोपयत तुमचं दुःख आिण
िनराशा कधीही दूर होणार नाही.
एकू ण काय तर ि म व िनमाण कर या या संदभात मी दोन गो ी सांिगत या.
पिहली हणजे वायफळ िवचारांपासून वतःला वाचवा. कारण हे िवचारच हळू हळू
िस ांत आिण धारणा यांम ये प रव तत होत जातात. मग तु ही या िवचारांबाबत
आ ही होता व याचा प रणाम असा होतो, क तु ही या िवचारांकडे आकृ होऊन
िज ीने यानुसार वागू लागता. यामुळे सवात मोठे नुकसान असे होते, क तुमचा एक
थायी वभाव तयार होत जातो. आिण मग इथपासूनच तुमचा व तूं माणे वापर
हो यासही सु वात होते. याचं फळ हणून तुमची सुख-दु:खं तुम या िनयं णात न राहता
दुसर्यां या वहारांवर अवलंबून रा लागतात. आिण दुसर्यांचं काय! जे हा
तुम याकडू न एखादं काम करवून यायचं असेल, ते हा ते तुमचे कौतुक करतात, आिण
इतर वेळी मा उगीचच तु हाला िडवचून तुमचा संताप होईल आिण तु ही दुःखी हाल
असं वागतात.
...आिण तुम या िवचारांची आिण िस ांतांची कं मतच काय आहे? ु लकशा
कसोटीवर देखील ते तारमतीर होतात. समजा तु ही प े ि न आहात, आिण देव न
करो, पण तुम या मुलाला कोणा दहशतवा ांनी पळवून नेलं. यांनी मुलाला
सोड यासाठी एकच अट ठे वली, क तु ही तुमचा धम बदला. तु ही लगेच तयार हाल
आिण तु हाला झालंही पािहजे. पण असा आहे क , अशा िनरथक गो म ये मन
गुंतवावं तरी का? कारण क तुमचा कोणताही िवचार कं वा कतीही मोठा िस ांत का
असेना, तु हाला याची मोठी कं मत ही चुकवावीच लागते. आिण काळा या कसोटीवर
तर ते कधीच खरे ठरत नाहीत.
असा िवचार करा क तु हाला िवचार, िस ांत, कं वा संक प यांची आव यकताच
काय आहे? जे हा, यावेळी प रि थतीनुसार जे करणं यो य आहे, तेच कर याची मता
तु ही का नाही वाढवत? यामुळे एकतर तुम या बु ीचं कसलंच कं िडश नंग होत नाही,
आिण दुसरं तुमचे कॉि शअस, सब-कॉि शअस आिण अन-कॉि शअस माइं सही दुबळे होत
जातात. ... हणजेच तुमचा मदूही नेहमी तरतरीत राहतो, आिण मलाही उप व कर यास
फारसा वाव िमळत नाही. जसं समजा क , मायकल जॅ सन हा तुम या मते सव े
डा सर आहे. आता या िवचारात तर वाईट असं काहीच नाही. पण हा क ही गो
इथवरच थांबत नाही... मग हळू हळू तु ही या या िवरोधात काहीही ऐक याची मताच
घालवून बसता. प रणामी कु णीही काही बोललं तर तु ही दुःखी होता. इतकं च न हे, तर
संतापता सु ा. िनि तच हे िवनाकारण आहे. यापे ा चांगलं हे आहे क , जे हा हवं ते हा
मायकल जॅ सनचा डा स बघून याचा आनंद या, पण याबाबत कोणताही थ िवचार
बनवू नका. मग तुमचा मायकल जॅ सन व न उगीच संताप याचा कं वा दुःखी हो याचा
च उ वणार नाही. आिण कधी काही चचा झालीच तर याबाबत तु ही तकसंगत
वादाचा देखील आनंद घेऊ शकता. ...तसेच मायकल जॅ सन या िवरोधातील एखादी गो
खरी जरी वाटली तर तु ही या गो ीचा वीकार क न, तुमची आवडही यानुसार बदलू
शकता. अथातच, अशा कारे िवचारांना मोकळं सोड याचा आणखी फायदा असा क ,
तुमची सुधार याची आिण िशक याची मता दवस दवस वाढत जाते. आिण िनि तच
यांचा प रणाम हणून, हळू हळू तु ही परफे ट होत जाल.
हणूनच एकू ण काय, तर मला अशी आशा आहे क , तु ही तुमचं अंतगत ि म व
उजळवून टाकू न दुःख आिण अकारण उफाळणार्या रोज या रागापासून लवकरच
वतःची सुटका तर क न यालच, परं तु याचबरोबर परफे ट हो या या दशेने
आ मिव ासाने आणखी एक पाऊल पुढे टाकाल. आिण याकरता इतर फारसं काही क
शकला नाहीत, तरी िनदान हे तरी िनि त करा क , भिव यातील सगळे िनणय तु ही ऑन
द पॉट याल. इतकं के लंत तरी तुमची िवचार, िस ांत, आिण धारणा यापासून सुटका
होईल.
*****
 यूनगंड
िवनाकारणच अनेक कार या यूनगंडांनी भावनांनी ासलेलं असणं हे मनु या या
अधोगतीचं ितसरं मुख कारण आहे. या यूनगंडां या ओ यामुळे तो चोवीस तास
आत या आत अ व थ असतो. खरं सांगायचं तर या गंड अथात कॉ ले समुळे तो
मोकळे पणाने जगूच शकत नाही. दवस-रा एखा ा खेळ यासारखा नाचत राहतो.
मनु या या सव कमीपणा या भावना के वळ या या बु ीमुळेच िनपजत असतात. आज
जर मनु य या कॉ ले समुळे ासलेला आहे, तर याचं एकच आिण एकमेव कारण हणजे
या या बु ीची िवचार कर याची प त हेच आहे. इथं हेही प पणे समजून या क मला
मा कु ठलाही कॉ ले स कधीही पकडत नाही.
असो, ही गो सिव तरपणे समजून घे यापूव , हा कॉ ले स हणजे न आहे तरी
काय, हे समजून घेणं मह वाचं आहे. कॉ ले सचा अथ असा आहे क , तु ही या
प रि थतीत आहात, जसे आहात कं वा जे काही आहात ते तु हाला मा य नाही. आिण हे
‘मा य’ नसणं हाच कॉ ले स आहे. पुढे जाऊन हाच कॉ ले स तुमचं आयु य नरकासमान
बनव यास पुरेसा िस होतो.
आता असा िनमाण होतो क हे ‘मा य नसणं’ ज मापासून तर आलेलं न हतं.
लहान मूल जसं व या प रि थतीत असतं, वत:वर खूश असतं. याला वतः या का या-
गोर्या, म तीखोर-शांत कं वा गरीब- ीमंत अस याची जाणीवही नसते. मग अशा
प रि थतीत याला मा य अस याचा कं वा नस याचा च कु ठे येतो? दुसर्या बाजूला
पािहलंत, तर संपूण सृ ीत कोणालाही यां या िविश ढंगाचं अस याब ल कोण याही
कारची नाराजी नाही. ना चं ना तारे , ना ही पृ वी यां या िविश ढंगाचं अस यावर
असंतु आहेत. तसंच ना हवा, ना पा याला वतः या िविश ढंगाचं अस यावर काही
त ार आहे. तसंच ना कोण या फु लाला ना का ाला यां या िविश कारे अस यावर
काही आ ेप आहे. याच माणे ना ही कोण या प याला, ना ा याला ना माशांना
यां या अस या या ढंगावर असंतोष आहे. िवचार कर याची बाब ही आहे क जर संपूण
िनसगातील कोणीच यां या अस यावर नाराज नाहीत; जर लहान मुलांना सु ा याची
जाणीव देखील नाही, तर मग मोठं होता होता हाच असंतोष मनु यात कु ठू न येतो?
िनि तच मनु याची ‘बु ीच’ मनु याम ये हा असंतोष पसरवते. आिण आ य हे क
हा असंतोष याला या या िहत चंतकांकडू नच दला जातो. मूल तर सरळ सरळ आप या
र याने म तीम ये पुढे जात असतं, पण थोडं मोठं होतं न होतं, तोपयत या या आयु यात
भूकंप येतो. आई-बाप व घरातील वय क मंडळी हात धुवून या या मागे लागतात.
या याशी सतत तुलना मक गो िवषयीच बोलत राहतात. हे करायलाच हवं, हे क
नये...ते करणं चांगलं, हे करणं वाईट! ... यानंतर तर शालेय जीवनात वेश करताच
िश कां या तावडीत सापड यावर तर याची अव था आणखीच दयनीय के ली जाते.
कारण इथूनच या या आयु यात तुलना मक िशकवण चा भडीमार सु होते. हा मुलगा
बघ! कती शांत आहे...नाहीतर तू! कती म ती करतोस! तो अ यासात कती शार आहे,
आिण तू मा कती ढ! तो मुलगा बघ, या या आई-बाबांचं व िश कांचं सगळं ऐकतो,
आ ाधारक आहे...आिण तू मा कु णाचंही...जरा सु ा ऐकत नाहीस!
आता असा आहे, क िश कांना मा यांनी के ले या तुलनांचा मुलांवर काय
प रणाम होत असेल याची सुतराम क पना नसते. िशवाय घरातील पालक आिण वय क
मंडळ नाही याची समज नसते. दोघंही अजाणतेपणी मुलांवर तुलनांचे व ाघात करत
राहतात. िबचारं मूल पार ग धळू न जातं. कारण ते जसं असतं... यातच खूश असतं. पण
या िबचार्याचं चालतं कु ठे ? शेवटी एकदा न हे, तर अनेकदा असं य माणसांकडू न के ली
जाणारी तुलना या याही मनात घर क लागते. िबचार्याला याची इ छा असो वा
नसो, यां याकडे ल देणं भाग पडतं. ...आिण मग तो चांगलं-वाईट वीकारायला आिण
समजून यायला सु वात काय करतो, याचं आयु यच बदलून जातं. याचा सग यात
पिहला आिण सग यात वाईट प रणाम असा होतो क , तो वत:चाच अ वीकार करणं
चालू करतो. अशा कारे वतः या अस याबाबतच असंतु ता बाळग यास सु वात के ली
क या या मनात अनेक बाबतीत कमीपणा या भावना िनमाण होऊ लागतात. ...आिण
मग अशा कारे या या अ यंत सुंदर अशा जीवनात कॉ ले सचं पदापण होतं. हणजेच
एकू ण काय तर सतत तुलने या छायेखाली होणार्या िशकवणीमुळे मनु या या आयु यात
कॉ ले स िनमाण होतो.
मग आता असा िनमाण होतो क या तुलना मक िशकवणीची खरोखरच
आव यकता आहे का? खरोखर अशा गो ी करणं यो य आहे का? नाही...मुळीच नाही!!
आिण हेच समजून घे याकरता जरा एकवेळ सृ ीवर नजर फरवा आिण पहा, ितथे गो ी
या फ आहेत. कु ठलीच गो ही चांगली कं वा वाईट नाही, कु ठलीच गो ही तु छ कवा
े नाही. संपूण सृ ीत मनु य सोडला तर कु णीही कु णाशीही तुलना करताना दसत
नाही. आिण कोणीच कोणाशी तुलना करत नस यामुळे कु णालाही आप या चांगले
अस याचा कं वा मोठे अस याचा गव नाही. याच माणे कु णालाही आप या छोटे कं वा
तु छ अस याची लाजही नाही. इथे कोण याही दगडाला तो मौ यवान िहरा अस याचा
गव नाही तसंच कोण याही दगडाला तो एक साधा दगड अस याचा कमीपणाही नाही.
इथे कोणताही िहरा सा या दगडाला हणत नाही क चल दूर हो! मी चमचमणारा िहरा
आहे व तू फ र यातला साधारण दगड आहेस! नाही, दोघेही वतःब ल समाधानी
अस याने कु णीही वतःला बदल याचा य ही करत नाही.
परं तु माणसा या बाबतीत मा असं होऊ शकत नाही. कारण कु टुंबीय आिण िश क
सतत मुलांची तुलना क न क न यां या मनात यां या वतःब ल असंतोष िनमाण
करतात आिण यामुळे अगदी कोव या वयापासूनच मुलं वतःला बदल याचा य क
लागतात. इथूनच मुलां या एकू ण र्हासाला सु वात होते, अ यंत आनंदात जगणार्या
बालकां या आयु यात अशा कारे कॉ ले स िनमाण होऊ लागतो. हा कॉ ले स येताच
शांत मुलगा म तीखोर हो याचा य करतो व लबाड, म तीखोर मुलगा शांत हो याचा
य क लागतो.
आता असा आहे क मनु याला वतः या आयु याचा िवकास कर यासाठी
वतःचं मूळ व प बदल याची गरज आहे का? आिण याहीपे ा मोठा असा आहे क
तो खरोखरच वतःचं मूळ प बदलू शकतो का? आिण बदलू शकतही असेल तर
मह वाची बाब ही आहे क तो वतःचं मूळ प बदल याची ेरणा कु ठू न घेत आहे?
या सग या श्नां या गद त पिह या श्नाचं उ र शोधायचं तर माणसाला
आपलं मूळ व प बदल याची काहीच आव यकता नाही. कारण तो जसा आहे याच
प तीने या या आयु याचा िवकास होऊ शकतो. या माणे सृ ीत हजारो कारची
रं गीबेरंगी फु लं आहेत, आिण येक फू ल हे वतः या जागी अ यंत सुंदर, एकमेव आिण
मनोहारी आहे, याच माणे इथं लाखो कारची माणसं आहेत, आिण येकजण
आपाप या े ात मह वपूण आहे. ही गो तु हाला समजो अथवा न समजो; परं तु या
सृ ीतील अगदी छो ात छो ा गो ीला देखील वतः या अि त वा या मह वाची
जाणीव आहे. भलेही तु ही माणसांनी गुलाब व कमळ यांना जरा जा तच मह व दलेलं
आहे. ...पण पहा, यामुळे इतर फु लांना कु ठलाही कॉ ले स पकडत नाही. फु लांनाही
माणसां या या ‘फस ा तुलना मकतेची’ क पना आहे. यांना हे ठाऊक आहे क , या
अस या मूखपणाचा काहीही उपयोग नाही. आिण याच कारणा तव कु ठलेही फू ल, कधी
कमळ कं वा गुलाब बन या या य ात दसत नाही. फू ल कोण याही जातीचं
असो...पूणपणे उमलून तृ होणं हे एकच याचं येय असतं!! तसंच मनु य सु ा या
ितभेचा धनी असो, कं वा कसाही असो, या या आयु याचं येयही एकच असायला हवं.
आप या ितभांनी तृ होऊन याने याचं आयु य धुंदीत, मजेत आिण भरभ न जगायला
हवं.
परं तु असं होत नाही. लाखांमधील एखादाच असं क शकतो. ...अ यथा या याच
कु टुंबातील लोक, िश क आिण समाजाचे ठे केदार सगळे िमळू न याला िनरिनरा या हीन
भावनांनी इतकं ासतात क , अशा हीन भावनेनं त असणारा हा माणूस मग वतःला
बदल या या य ात मशगूल होऊ लागतो. गंमत अशी क यांचं ऐकू न तो वतःला बदलू
पाहत असतो, ते सव वतःच हजारो कार या कॉ ले सम ये अडकलेले असतात.
पालकांना तर वाटतं क ते जसे आहेत तसंच मुलांनीही असायला हवं. आता समजा एकाच
घरात दोन मुलं आहेत, एक शांत तर दुसरा म तीखोर तर यात या एकाची तर शामत
आलीच हणून समजा. आई-बाप जर लहानपणी बदमाश असतील, तर िबचार्या शांत
मुलाचं जगणं तुलना करक न कठीण क न टाकतात. आिण तेच आई-वडील जर शांत
वृ ीचे असतील तर लबाड कं वा म तीखोर मुलाला िश ा देऊन देऊन नुसते हैराण
क न टाकतात. इतकं कसं काय समजत नाही यांना, क एक मूल म तीखोर आिण दुसरं
शांत असलं, तरी दोघे आपाप या जागी मह वपूण आहेत. पण नाही...बुि मान आहात
ना, हणून तुलना तर तु ही करणारच! वत:चं आयु य भले कसं ही असो, पण मुलांनाही
आप यासारखंच बनवायचंच आहे.
तसंच िश कांम येही वतःचे यूनगंड असतातच. िश क हो याची ती कं वा
बळ इ छा तर हजारांमधील कु णा एकालाच असते, ब तांशी लोकांनी शेवटचा उपाय
हणून िश क पेशा प करलेला असतो. असे लोक तर काहीही समजून घेत यािशवायच
पिह या दवसापासूनच मुलांवर ‘तुलना मक िशकवणी’चा मारा करत असतात. खरी
गो तर अशी आहे क , मुलांना काय व कशा कारे िशकवावं आिण यांचं संगोपन कसं
करावं हे ना पालकांना जमतं ना िश कांना!
इथे मूळ असा आहे क या सग या तुलना कराय याच कशाला? फ यासाठीच
ना, क मुलाने मोठं होऊन कोणीतरी बनावं? तर मग तो काय होणार, कोण या े ात
यश िमळवणार हे कोण ठरवणार? हजारो कारची े आहेत ितभेची, लाखो प ती
आहेत जग या या, आिण करोडो कारची माणसं आहेत. अशावेळी चांगलं-वाईट अशी
तुलना करत बस यापे ा, मूल वतः या ितभेनुसार आिण यो यतेनुसार आप या
जग याचा माग वतःच िनवडत असेल तर ते अिधक चांगलं नाही का? कारण िव ान,
कला, गायन, संगीत, िच कला, रं गकाम, का , लेखन, खेळ, धम, राजकारण, समाजसेवा
सारखी हजारो े ं आहेत. इथं मी आणखी एक गो प क इि छतो क तुमची बु ी
कं वा तुमचे ि कोन काहीही असू देत, पण मा या पातळीवर धम सु ा यामधीलच एक
े आहे. कोण जाणे मुलाची ितभा कं वा वभाव कोण या े ाशी अिधक िमळता-
जुळता असेल? हणूनच कोणीही कोणा याही सांग याव न, समजव याव न कं वा
उ ु के याने वतः या आयु याचा माग िनवडू शकत नाही. येकालाच वतःची
ितभा आिण वभाव ओळखूनच आप या आयु याचा िनणय यायचा असतो.
परं तु एखा ाने वतः या ितभेनुसार काही कर यापूव च तु ही हजारो कार या
तुलना क न या या मनात एखा ा भल याच े ािवषयी मह वाकां ा जागी करता.
परं तु यामुळे होतं काय? तु हीच िवचार करा, एिडसनला िच कार बन यास भाग पाडलं
गेलं असतं तर काय झालं असतं? कं वा मग शे सिपअरने िव ानाचे योग के ले असते
तर...? मग का हणून आई-वडील आप या मुलांना डॉ टर कं वा इं िजिनअर बन यास
उ ु करतात? असंही असेल क ते मूल पेले कं वा मोह मद अली यांसारखी खेळातली
ितभा घेऊन ज माला आलं असेल. हणून, कृ पा क न िनरथक तुलना करक न याला
चुक या मागाला लावू नका. ...नाहीतर इतर े ातली ितभा तर ते वतःत कधी
िवकिसत क शकणारच नाही परं तु याचबरोबर ते वतः या े ातील ितभा देखील
घालवून बसेल. आिण अशी आयु यभर अपयशीच राहील, हे सांग याची
आव यकता नाही. फ इतकं च नाही तर आयु यभर िनरथक अशा हजारो
यूनगंडांनीदेखील त होईल. आिण हेच मी िवचारले या दुसर्या आिण ितसर्या
श्नाचं उ र आहे. लाख य क नही माणूस वतः या मूळ पाला िवस शकत
नाही, आिण पूणपणे बदलू तर अिजबातच शकत नाही. एकं दरीत काय तर याचे हे य
िनरथकच िस होतात.
आता चौथा आिण मह वाचा असा क मूल वतःला बदल याची ही ेरणा
कु ठू न घेत असतं? तर याचं उ र असं क , वतःत बदल घडवून आण याची ही ारं भीची
ेरणा मूल या या पालकांकडू न आिण िश कांकडू न वारं वार के या जाणार्या तुलनेमधून
आिण यां याकडू न द या जाणार्या िशकवणीतूनच घेत असतं. आता असा आहे क
हे सगळे जण ही ेरणा कु ठू न घेत असतात? तर याचं सरळ सरळ उ र आहे- समाजातून!
याचा सव लोक एक िह सा आहेत. आिण हा समाज हणजे आहे तरी काय? ही एक अशी
 व था आहे, जी आप या िवचारांनुसार लोकांना घडवू पाहत आहे. असं के यानेच
मनु याचं आयु य घडेल असं याचं हणणं आहे! आिण हेच कारण आहे क येक
समाजाने आपले िनयम आिण िस ांत यांचं कवच ओढू न घेतलं आहे, िशवाय यानुसारच
सग यांनी वागावं आिण तसंच पुढे जावं असा यांचा ह ही आहे. परं तु असा आहे क
लाखो लोकांनी िमळू न बनले या या समाजा या हजार वषा या य ांनंतर देखील
मो ा मुि कलीने हजारांत एखाद-दोन च यश वी झाले या दसत आहेत! आिण
हीच गो , मनु याला आप या सा यात बसव याची समाजाची िज कती चुक ची आहे,
हे िस कर यास पुरेशी आहे. एकू ण सांगायचं ता पय असं क , समाज, जो मनु याला
बदल या या ेरणेचा ोत आहे, तो वतःच अपयशी आिण दुःखी आहे. इतकं च नाही, तर
तो वतःच हजारो कार या यूनगंडांनी त आहे. आिण हे स य तर सव ुत आहे क ,
या वृ ाची मुळंच पोकळ असतात यावर सुंदर आिण सुवािसक फु लं कधीही उगवत
नाहीत. हणजेच सग या तुलना मक िशकवणी या मुळातच दोष आहे.
चला, हे तर िस झालं क तुलना मक िशकवण चुक ची आहे आिण ही काही
मुलांची वतःची इ छादेखील नाही! मुलं तर जशी असतात याच कारे आयु य पुढे
ने या या य ात असतात. ही सगळी तुलना मक प तीची िशकवण तर यां या
आईविडलांकडू न यां यावर बळे च लादली जाते. हणूनच हा समजूतदारपणा
पालकांनीच िवकिसत करायला हवा, क आप या मुलांची तुलना वारं वार इतरांशी क
नये, कं वा यांना इतरांसारखं बन याची ेरणा देऊ नये. उलट मी तर हणतो क यांना
जसं आहेत तसंच रा देऊन यांचा हात हातात घेऊन यां यात िव ास िनमाण करा,
आिण यांना यां याच मागाने पुढे जा यास ो सािहत करा... मग पहाच,
कॉ ले सिशवाय मोठं होत जाणारं हे मूल काय काय क न दाखवतं ते!
खरं तर, मुलांनीही इतरांमुळे े रत होऊन अकारण वतःला बदल या या
इ छेपासून वतःचा बचाव करायला हवा! कारण ते जसे आहेत, ितथपासूनच यां या
आयु याचा माग खुला होणार आहे. जर कु ठे बदल याची आव यकता भासलीच तर याने
वतः या अनुभवां या आधारावर बदलावं; कु णा याही सांग यानुसार कं वा
दबावाखाली न हे. तसंच कु णापासून ेरणा घेऊनही न च नाही.
खरं सांगायचं तर मला हेच समजत नाही क दोन म ये तुलना होऊच कशी
शकते? इथं येक असाधारण आहे, या यासारखं ना कु णी कधी झालंय ना कधी
होणार आहे, ही गो तुम या मना या गा यापयत पोहोचू ा. मग या तुलना कशासाठी?
अ जावधी या जनसं येम ये जर कु णाचा चेहराही एकमेकांशी िमळता जुळता नसेल तर
मग कोणाचेही मन आिण जीवन एकसारखं अस याचा च येत नाही! जर संपूण
मनु यजातीत िमळतं-जुळतं काही असेल तर ते हणजे यश वी होऊन आयु य आनंदात
जग याची यांची इ छा. परं तु तुलना मक प तीची िशकवण ही यात येणारी सग यात
मोठी अडचण ठरत आहे.
वाढ या वया या मुलांकडे जरा िनरखून पहा...आिण थोडं वतः या वाग याकडेही
ल ा. कोण याही लहान मुलाला समजत नसतं क तो या याशी खेळत आहे तो
नोकराचा मुलगा आहे कं वा गरीब आहे. ... याला फ या याशी खेळ यात रस असतो.
परं तु बुि मान वय क माणूस मा के वळ याला उचलून घरात आणत नाही वर हेही
समजावतो क या याबरोबर तो खेळत होता तो हीन वगाचा आहे. पेरतात आपलं
तुलनांचं बी या या डो यात! आिण मग शाळांम ये तर काय तुलनेिशवाय आणखी
काहीही घडतच नसतं. अशाने मुलांम ये कॉ ले स िनमाण हो यास सु वात होते.
इथपयत सु ा ठीक...पण मग नंतर तुलना कर याचा माणसाचा वभावच बनत
जातो. आिण हे तर आणखीनच भयावह आहे! धम असो वा समाज, िश ण असो वा
िवचार हे सगळं िनमाण तर मनु यानेच के लं आहे! आिण हणून तो आप या या तुलना
कर या या वभावाला रोखू शकत नाही. माणसाची तुलना कर याची सवय तर अशी
काही कमालीची आहे क याने न ांम येही तुलना के लेली आहे. गंगा पिव ...बाक न ा
सामा य! आमचा देश व आमचा धम तेवढा महान- बाक सगळे तु छ!! ... हणजेच
आधीच हजार तुलनांचा मारा क न यूनगडांत पूणतः बुडाले या मुलावर धम व
समाजा ारे आणखी ढीगभर तुलनांचं ओझं लादलं जातं. खरं च काय भा य असतं मुलांचं!
ते आई-विडलां या संप ीचे वारस बनायचं ते हा बनतातच, परं तु याआधीच यांनी
वीकारले या समाज आिण धमा या ारे यां या यूनगडांचे ते वारस बनतात.
ठीक आहे, असो...! आता मनु यात लहानपणापासूनच यूनगडांची भावना
कशा कारे जवली जाते हे समजून घेतलं. आिण अशा कारचा गंड िवकिसत हो याला
तुलना मक िशकवणच जबाबदार आहे, हेही समजून घेतलं. आता थोडं हे समजून घेऊ क
खरोखर हा कॉ ले स हणजे न काय आहे? हेच क तु हाला वाटतं मा यात इतरांपे ा
काहीतरी कमी आहे, कं वा मी इतरां या मानाने दुबळा आहे! पण स य पाहता, तसं
नसतंच, ना तुम यात काहीही कमतरता असते, आिण ना ही तु ही दुबळे ही असता. स य
तर हे आहे क तु ही...‘जसे आहात तसे आहात’! आिण असे आहात याचा अथ असा आहे,
क तु ही सग यां न िनराळे , नवीन आिण एकमेव आहात! आिण जर तु ही एकमेव,
नवीन आिण सवथा िभ आहात तर तुलना होऊच शकत नाही.
असो! इतकं समजून घेतलंच आहे तर मग तु हाला कॉ ले ससंबंधी एक अनोखी
गो सांगतो. ती हणजे कॉ ले सचा फ एकच कार अि त वात असतो, तो हणजे
इि फ रऑ रटी कॉ ले स! सुिप रऑ रटी कॉ ले स नावाची कोणतीच गो
अि त वातच नसते. िनि तच तु हाला आ य वाट यावाचून राहणार नाही! कारण
तु ही अनेकांना या सुिप रऑ रटी कॉ ले सने पछाडलेलं पािहलं असेलच. तर, तुमचा
हाच गैरसमज दूर कर यासाठी मी ही चचा छेडली आहे. हणूनच पुढे ही गो समजून
घे याकरता पु हा एकदा आठवा क मनु यात हा कॉ ले स कसा िनमाण होतो? आिण हे
मी अनेकदा सांिगतलं सु ा आहे, क तुलना के याने कॉ ले स िनमाण होतो. आिण
वाभािवकपणे तु हाला इतरांपे ा हीन ठरव यासाठीच मु यतः तुलना के ली जाते. मग
याचा प रणाम असा होतो क हळू हळू तु हांलाही आप यात काहीतरी कमतरता आहे असं
वाटू लागतं. आिण इथूनच खेळात आणखी रं ग भरला जातो. सु वाती सु वातीला तु ही
ही कमतरता भ न काढ याचा य करता, पण जे हा ते सा य होत नाही; ते हा मग
तु ही सुिप रऑ रटी कॉ ले सचं आवरण ओढू न घेता. हणजेच तुम या अंतरं गातील दुःख
कं वा कमतरता याचा कु णाला थांगप ा लागू नये हणून तु ही या गो चा आधार घेता
यालाच तु ही सगळे सुिप रऑ रटी कॉ ले स या नावाने ओळखता. सांग याचं ता पय,
मनु यात दसणारे सगळे सुिप रऑ रटी कॉ ले स मुळात या या अंतगत लपले या
इि फ रऑ रटी कॉ ले सब लच सूचना देत असतात. परं तु वा तवात सुिप रऑ रटी
नावाचा कॉ ले स अि त वातच नसतो. हणून जर तु ही हे समजून घेतलंत तर कु ठ या
माणसा या आत काय चाललं आहे, कं वा याचं आयु य कसं तीत होत आहे हे तु हाला
सहज समजेल! कारण मग या मनु या या आतील इि फ रऑ रटीची भावना ओळखणं
फारसं कठीण जात नाही. या या येक इि फ रऑ रटी मागे दडलेलं दुःख तुम या ल ात
येईलच.
चला ही गो काही उदाहरणांनी समजून घेऊया. मनु या या आत लपलेला
इि फ रऑ रटी कॉ ले स कसा काय सुिप रऑ रटी कॉ ले स बनून बाहेर पडतो? समजा
एखादं वृ दा प य तुम याकडे भेटायला आलंय. यां या सग या मुलांची ल झालेली
आहेत व सगळी यां याबरोबर एक च राहत आहेत. आिण देव न करो, परं तु खरं तर ते
वृ दा प य वतः या मुला-सुनांमुळे दुःखी आहे, यांची मुलं आिण सुना यां याकडे पुरेसे
ल देत नाहीएत असं यांना वाटत असतं. नीट पािहलंत तर तुम या ल ात येईल क ,
िवनाकारण येक गो ीत ते दोघं हणत राहतात क आमची मुलं-सुना आ हांला खूप
सुखात ठे वतात. पण नीट समजून घेतलंत तर ही वेळी-अवेळी पु हा पु हा सांिगतली
जाणारी गो , जी यां या सुिप रऑ रटी या पात बाहेर येत आहे, ती यां या आत
दडले या दुःखाची एक झलक आहे असं समजायला हरकत नाही. ...आिण शहा यास
सांगणे न लगे! हे प समजा क फारसा अथ नसले या गो ी मनु य िवनाकारण पु हा
पु हा ते हाच सांगत बसतो, जे हा या या मनात या या अगदी उलट असं काहीतरी
चाललेलं असतं.
वर सांिगतलेली गो काहीशी अशातर्हेनं समजून घेता येईल. एखादी पु हा
पु हा हणत राहते- काय हणता? अजून तर मी त ण आहे. याचा प अथ असा होतो
क तो माणूस आता त ण नाहीए. असा माणूस फार नाही तरी िनदान प ास वषा या
जवळपास तरी पोहोचला असेलच. कारण कोणताही त ण माणूस कधीही मी अजून त ण
आहे, असं हणणारच नाही. ... याला काही अथच उरणार नाही मग! सांग याचं ता पय
प असं क , जे हा एखादी बाहेर अशा फु शार या मारत असते ते हा आत कु ठे तरी
या गो ीची कमतरता न च असते. हणूनच कृ पा क न याला सुिप रऑ रटी कॉ ले स
न समजता आत दडले या इि फ रऑ रटीचा संकेत आहे असंच समजा. बघा, यामुळे कती
पटकन मनु याची खरी दुःखं कती सहजग या तु ही ओळखू शकाल.
आिण गंमत अशी क बाहे न ओढू न ताणून दशवली जाणारी ही सुिप रऑ रटी
माणसाकडू न कती तर्हेची हा या पद काय करवून घेते याकडे कु णाचं ल च नसतं. परं तु
आजपासून नीट ल देऊन आप या आजूबाजूला पािहलंत तर तु हाला रोजच असे दोन-
चार संग न च पहायला िमळतील. खरं पाहता मनु याने पांघरले या या
सुिप रऑ रटीने याला एक खेळणं आिण अगदी हा या पद पा बनवून ठे वलं असतं,
आिण तरीही याला यातलं काहीच समजत नसतं. बर्याचदा असं पाह यात येतं क खूप
बायकांना मोठा गव असतो क यांचे नवरे यां या अगदी मुठीत आहेत. ितची मुलं ितचं
सगळं ऐकतात. पण वा तिवक प रि थती अशीच असेल असं नाही. हीच गो एका
उदाहरणा ारे समजून घेऊया! ...एकदा एका छो ा मुलाने विडलांना िवचारलं, बाबा,
मी खेळायला जाऊ?
बाबा हणाले, मी तुला खेळायला नाही हणतच नाही, तसंही खेळ हा मुलां या
आरो यासाठी चांगलाच असतो, पण ब धा तुझी आई तुला नाही हणेल!
मुलाला वाईट वाटलं! तो िवचार क लागला क आईचा अडसर कसा दूर
करायचा?...विडलांनाही हाच िवचार सतावू लागला. तेव ात विडलांना आप या
बायकोला असले या इि फ रऑ रटी या भावनेची आठवण आली. यांनी एकदम
उ साहाने मुलाला सांिगतलं- जा, आईला जाऊन सांग क मला खेळायचं आहे, पण बाबा
नाही हणतात! बघ तुझं काम होऊन जाईल.
मुलगा लगेच आईकडे गेला, आिण बाबांनी जे सांगायला सांिगतलं होतं ते आईला
रडत रडत सांिगतलं! झालं, आई लगेच अगदी तावातावाने फु शारक मारत मुलाला
हणाली - जा, ज र जा! मी बघतेच बाबा कसे नाही हणतात ते! पािहलंत! आईची
दबलेली इि फ रऑ रटी, ‘सुिप रऑ रटी’ बनून कशी बाहेर पडली आिण पािहलंत बाप-
बे ाने िमळू न ितचं कसं खेळणं बनवून टाकले ते!
हेही जाऊ ात! हीच गो तु हाला आणखी एक छान उदाहरण देऊन समजावतो!
एकदा मनु याचं अनुकरण करता करता एका संहा या वाढ या वयातील बछ ालाही
इि फ रऑ रटीची भावना ासू लागली. खरं तर झालं असं क , या शांत अशा बछ ाची
तुलना या याच वया या भयानक ू र अशा बाक िपलांशी सारखी सारखी होऊ लागली.
याला यामुळे खरं च असं वाटू लागलं, क तो िशकार वगैरे कर यास समथ नाही. झालं...
एक दवस या या आत दडले या या इि फ रऑ रटीने सुिप रऑ रटीचं व प धारण
के लं! मग काय? तो एकटाच जंगलात जायला िनघाला. आज तर याला या यातलं
संह व बाहेर दाखवायचंच होतं! थोडं दूर जाताच याला समो न एक ह रण येताना
दसलं. याने डरकाळी फोडू न याला िवचारलं- माहीत आहे मी कोण आहे?
समोर संकट पा न ह रण जरा लटपटलंच! पण मग लगेच याने वतःला
सावरलं...आिण मग अडखळत कसंबसं हणालं...तु ही तर संह आहात... हणजे जंगलाचे
राजे!
हे ऐकू न या बछ ाची छाती गवाने अगदी फु लून आली! या या आत दडलेला
इि फ रऑ रटी कॉ ले स मग राजा अस या या अिभमानाने भ न गेला. याने हरणाला
जायला सांिगतलं खरं ...पण यानंतर याची चालच बदलून गेली. पुढे जरा लांब गे यावर
याला एक को हीण दसली. तो लगेच को हीणीपाशी पोहोचला...असाही याला माज
तर चढला होताच. ... याने को हीणीला सरळ के ला. ...सांग बरं , जंगलचा राजा कोण
आहे?
 को ाची जात तर तशीही धूत! या बछ ाला इि फ रऑ रटी कॉ ले स पकडला
आहे हे ल ात यायला चतुर को हीणीला जरादेखील वेळ लागला नाही. ितने मो ा
चाणा पणे या यातील इि फ रऑ रटीला ग जारत हटले, तु ही तर या जंगलाचे भावी
राजे आहात आिण खरं सांगायचं तर मला तर तुम यात आ ापासूनच राजाची सगळी
ल णं पुरेपूर दसून येत आहेत. आधीच गवाने फु लून गेले या बछ ाला हे ऐकू न तर
अहंकाराने फु शा न वेड लागायचीच पाळी आली. या यातील यूनाची भावना आता
आणखी वाढलेली होती. ...आधीपे ा कतीतरी मदो म पणे तो चालू लागला.
...तेव ात दु न चालत येत असलेला एक ह ी याला दसला. सुिप रऑ रटी आता
या यावर पूणपणे वार झाली होती. मग काय, गेला ह ीजवळ व मो ा उ म पणे
याने ह ीला िवचारलं- ‘काय रे , जंगलचा राजा कोण आहे?’
आता ह ी हणजे ह ी असतो...तो शांत होता, याने या बछ ाकडे फारसं ल
दलं नाही. संहा या बछ ाने पु हा एक-दोनवेळा तेच िवचारलं. ...पण ह ीकडू न
काहीच ितसाद येईना! आता यामुळे काही अंशी याचं गवहरण झालंच होतं, परं तु
आपला वकू ब जरा टकू न रहावा हणून याने शेवटी ह ी या कानापयत उडी मा न
िवचारलं- ‘सांग, जंगलचा राजा कोण आहे?’
आ ापयत या याकडे दुल क न याला अपमािनत करणार्या ह ीला याचं हे
वागणं मा मुळीच खपलं नाही. याने इकडे-ितकडे न पाहता या बछ ाला स डेत
गुंडाळू न फरवत लांब िभरकावून दलं!! िबचार्या संहा या बछ ाला बर्याच
जखमाही झा या. तरीही तो िह मत क न उठला, कसाबसा खुरडत खुरडत ह ीजवळ
आला व दोन पायांवर उभं राहत मुळमुळीत आवाजात हणाला-
‘ह ीदादा...ह ीदादा...माहीत न हतं तर नाही हणायचं होतं ना! यात इतकं
िचड यासारखं काय होतं?’
ब स, मोठं होता-होता अशा क येक गंडांनी ासलेला येक मनु य, बाहे न
अशाच तर्हेने सुिप रऑ रटी दाखव या या य ात फरत असतो. आिण जशी अव था
या बछ ाची झाली, शेवटी तशीच अव था या मनु याची देखील होते. हणूनच वारं वार
जर वतःचं हसं क न यायचं नसेल, तर कृ पया वतःची तुलना कु णाशीही क च
नका...नाहीतर लवकरच तु ही वतःला अनेक कार या कॉ ले सेसनी त झालेलं
पाहाल! आिण मग हे कॉ ले स लपिव यासाठी बाहे न जात-पाती या सुिप रऑ रटीचं
पांघ न ओढू न फरत राहाल. परं तु जी गो तुम यात नाही...ती नाहीच, नसतेच!
अकारण यामुळे वेळोवेळी त डघशी पडू नका! तु ही एवढंच समजून या क तुलना करणं
जगाचं कामच आहे, ते यांना क ा! पण तु ही मा वतःला या मूखपणापासून लांब
ठे वा!
इथं हेही प करतो क या कॉ ले समुळे होणारे तोटे इथंच समा होत नाहीत.
उलट इथून तर यांची सु वात होते. पुढे जाऊन मग अशा कारे जगात या सग या
इि फ रऑ रट नी त असणारा माणूस जे हा सुिप रऑ रटीचं स ग पांघरतो, ते हा
या या मनावर याचे कतीतरी दु प रणाम हो यास सु वात होते. यासंदभात सग यात
मोठी गो हणजे माणूस ‘ढ गी’ हो यास सु वात होते. हा देखील एक अ यंत िविच
आिण भयंकर असा आजार आहे. जे हा मनु यासमोर पु हा पु हा एखा ा गो ीचं मह व
िवशद के लं जातं, कं वा वेळोवेळी कु ठ याही गो ीची तुती के ली जाते, ते हा मनु य
याकडे आक षत होतोच. सु वाती-सु वातीला तो यानुसार वतःला घडव याचा
य ही करतो. परं तु खूप य क नही जे हा याला हे श य होत नाही, ते हा तो तसं
आचरण व न पांघरायला सु वात करतो. आिण इथूनच मग या या आयु यात ढ गं
करायची सु वात होते. याच ढ गीपणाचा उपयोग मनु य चांगुलपणाचा वरवर आव
आण यासाठीच करतो इतकं च नाही तर आप यातील वाईटपणा लपव यासाठीही याचा
उपयोग मो ा कौश याने करतो.
इथं समजून घे यासारखी गो ही आहे क , चांगलेपणा आिण वाईटपणा मनु य
कशाला हणतो? हेच ना क या या जवळपास असणारी माणसं याला चांगलं
समजतात, यालाच तो पण चांगलं समजायला लागतो. अगदी तसंच या या आजूबाजूचे
लोक याला वाईट मानतात, याला तो सु ा वाईट मानतो. पण वा तिवक पाहता, गो ी
चांग या कं वा वाईट अस याचा हा काही दाखला न हे. पण िबचारा कमकु वत मनाचा
मनु य लोकांपुढे चांगलं ठर या या भानगडीत कं वा लोकांचे टोमणे ऐकायला लागू नयेत
हणून व न आचरणाचं आवरण ओढू न जगू लागतो. परं तु जी गो तुम या आत नाही ती
अि त वात नाहीच आहे. आता असं व न कवच ओढू न तो के वळ वतःला ास देत नाही,
तर वत:लाच मूखही बनवत असतो. आिण मग हळू हळू तो माणूस अगदी सहज आिण
वाभािवक यांम ये देखील वतःला ास क न घेऊ लागतो.
वरील गो पु हा एका उदाहरणाने समजून घेऊ...एकदा एक सतत हसत-खेळत
जगणारा त ण अचानक उदास रा लागला. थोडे दवस तर ठीक, कु णी फारसं मनावर
घेतलं नाही, पण बरे च दवस लोट यावर मा घर यांना चंता भेडसावू लागली. लाख
वेळा िवचा न देखील हा त ण मोकळे पणाने काही सांगेना! शेवटी थकू न आईविडलांनी
धमगु ं ना िवचारायचं ठरवलं! या मुलाला घेऊन ते यां याकडे गेले. धमगु ने
त णाकडू न एकांतात या या या उदासीचं रह य जाणून घे याचा य के ला. या
त णाने प च सांिगतलं क , आजकाल याला त ण शी मै ी कर यासारखे वाईट िवचार
मनात येत असतात. झालं...हे ऐकू न धमगु चं माथंच भडकलं आिण याने याला खूप
काही भलं-बुरं सुनावलं. एवढंच न हे, तर लगोलग याला याकरता कतीतरी धा मक
िवधी देखील सुचवले.
पण असे िवधी कर याने काय होणार होतं? उलट युवक अिधकच आ म लानीत रा
लागला. याची उदासी आणखीनच वाढली! कारण, धा मक िवध मुळे मुल ब ल येणारे
िवचार थोडेच थांबणार होते? ते िवचार तर मनात येतच होते. आिण हे वाईट आहे, हे तर
धमगु ं नी याला सांिगतलंच होतं. ही गो याला चांगलीच जाचू लागली. याची अशी
दयनीय अव था पा न काळजीत पडले या आई-विडलांनी शेवटी याला सायकॅ टकडे
नेलं. सायकॅ ट तर यांची सम या ऐकताच हसू लागला. आिण मग हसत हसत हणाला
ही तर फारच वाभािवक अशी इ छा आहे, जर या वयात अशी इ छा झाली नसती तर
मी याचा इलाज न च के ला असता. सायकॅ टकडू न हे ऐकताच तो त ण पु हा हसता-
खेळता त ण बनला.
हा आहे क इतर लोक याला चांगलं कं वा वाईट हणतात, ते खरोखरच
चांगलं कं वा वाईट अस याचा मापदंड थोडाच आहे? हणूनच मनु याने या गो ना
मह व न दलेलंच बरं ! आिण इतरांचं ऐकू न तर मनु याने वरवर या पातळीवर वतःला
बदल याचा य क च नये. नाहीतर पुढे याचे गंभीर दु प रणाम भोगावे लागतात.
अशा कार या ढ गीपणाचा आणखी एक भयानक दु प रणाम हणजे यातून माणसा या
एका ‘मी’ मधून अनेक ‘मी’ िनमाण होतात. तो मुखव ावर मुखवटे पांघ लागतो.
आिण मग याने ओढू न घेतलेला येक मुखवटा या या जग यास बाधक ठ लागतो.
सांग याचं ता पय असं क या माणसाचे िजतके अिधक ‘मी’...िततका तो अिधक दुःखी.
आिण गंमत अशी क या सग या येत हळू हळू तो आपला खरा ‘मी’ कु ठला आहे... हेच
िवस न जातो.
आिण अंितमतः याचा प रणाम असा होतो क माणसामधून याचा फमनेस हणजे
खंबीरपणाच नािहसा होतो. आिण हा खबीरपणा कती आव यक गुण असतो, हे कु णाला
सांग याची काही गरजच नाही. मी हे जे सांगतोय ते तु ही तुम या दैनं दन जीवनातील
काही घटनां ारे च समजून घे याचा य करा. परं तु स या मी तु हाला ही गो एका
उदाहरणातून समजव याचा य करतो. एकदा सं याकाळी 7 वाजता एका त णाने
आप या विडलांना सांिगतलं क मला पहाटे पाचला उठवा, मी मॉ नग वॉकला जाणार
आहे. असं बोलताच या या दुसर्या ‘मी’ने दार ठोठावलं- कशाला सांिगतलंस पाच
वाजता उठवायला, ठाऊक आहे ना, उ ा कॉलेजम ये ॅि टकल आहे ते? इत या लवकर
उठ यावर ितथे ॅि टकल करताना झोप नाही येणार का? ...हे चालू असतानाच ितसरा
‘मी’ सु ा आला- काय हणतोस? उठायलाच हवं! सकाळी फ न आलं तर ताजंतवानं
वाटेल आिण ॅि टकल आणखीनच छान जाईल!
इथवर तर ठीक होते. पण रा ी नऊला जेव यानंतर मा याला सु ती आली. सु ती
येताच चौ या ‘मी’ने पु हा उचल खा ली. आप याला नाहीच उठायचं इत या पहाटे
पहाटे! झालं याने जाऊन बाबांना सकाळी उठवू नका असं सांिगतलं! परं तु अशा कारे
मनाचा खंबीरपणा गमावले या मनु या या मूखपणाचा अंत इथंच कु ठे होतो? हणून
आता टी. ही. वगैरे पा न झा यावर तो जे हा रा ी 11 वाजता झोपायला गेला, तोपयत
याची जेव यानंतरची सु ती बर्यापैक कमी झालेली होती. मग लगेच पाच ा ‘मी’ ने
हाकारा दला, सकाळी उठायचं हणजे उठायचंच. सोनेरी सकाळ असताना फरायला गेलं
नाही तर काय उपयोग? ...लगेचच विडलांकडे जाऊन पु हा याने सकाळी लवकर
उठवायची िवनंती के ली.
चला, हे पण ठीकच होतं... पण पहाटे जे हा वडील उठवायला आले ते हा सहावा
‘मी’ िचडला- ही काही वेळ झाली का उठवायची? आता ॅि टकलम ये काय झोपा काढू ?
वडील सु ा फारच वैतागले. वतःच उठवायला सांिगतलं, आिण आता उठवलं तर
मा यावरच रागावतोय! असो... यानंतर मा तो त ण अगदी डाराडू र झोपी गेला. ठीक
आहे!! पण गंमत अशी क उठ यावर आंघोळ वगैरे आटोपून तो जे हा ना ता करायला
बसला, ते हा याला वतः या न उठ याचा आिण फरायला न जा याचा मोठा
पश्चा ाप होऊ लागला. याने या या विडलांना हटलं सु ा, झोपेत मी भले उठायला
लाख वेळा नाही हटलं पण तु ही काहीही क न मला उठवायला हवं होतं.
याला काय अथ आहे? िबचारे वडील च कत झाले. एकवेळ यांना असंही वाटू न गेलं,
क मुलाला वेडिबड तर नाही ना लागलं? मला तर तो वेडा अस याबाबत शंकाच उरलेली
नाही. तुमचं तु ही पाहा! आता खरा तर हा आहे क अिधकािधक लोकां या बाबतीत
अनेक वेळा पु हा पु हा असं होतच असतं. अशी ढ गं पांघर यामुळे यां या एका ‘मी’
मधून अनेक ‘मी’ िनमाण होतात. आिण यानंतर यांचं उरलेलं आयु य वतः याच
अगिणत ‘मी’ या गुंतागुंतीशी झुंजता झुंजता संपून जातं. याची इतक पं तयार होतात
क यात याचं खरं प नकळत कु ठे हरवूनच जातं ते कळतच नाही. नंतर तर वतः
शोधूनही ते प याला सापडत नाही. तो िम ांसमोर काही तरी वेगळा असतो, आिण
शेजार यांसमोर वेगळा असतो! बायकोसमोर वेगळा असतो. ...आिण कु टुंबासमोरही
वेगळाच असतो. घरात वेगळा तर ऑ फसम ये आणखी वेगळा! बॉससमोर वेगळा असतो
तर िशपायासमोर वेगळाच. ...प रि थती तर अशी होते क एकाच वेळी बॉस व िशपाई
असा दोघांचा सामना करताना याची खूपच पंचाईत होते. िम ांसमोर कसं वागावं, व
कु टुंबासमोर कसं वागावं हे तर याला ठाऊक असतं पण... याची हस याजोगी ि थती तर
ते हा होते, जे हा िम व कु टुंबीय एक येतात आिण ते हा कसं वागावं हेच याला उमगत
नाही. तु ही ल पूवक पािहलंत तर कळे ल क ब तेकजण अशी वेळ टाळतात सु ा. हे
बाक काही नसून तुमचे अनेक ‘मी’ अि त वात आण याचा प रणाम आहे. आता तु हीच
िवचार करा... हे काय आयु य झालं? अहो, तु ही जसे आहात तसे आहात, मग इतके चेहरे
कशासाठी? जसे आहात, ते सग यां या समोर आहात. कु णाशीही, कु ठ याही गो ीबाबत
आडपडदा ठे व याची काय गरज? या सग या थ भानगडीत वतःचा ब मू य असा
खंबीरपणाच हरवून बसता. आिण जर कु ठ याही बाबतीत तु ही खंबीर नसाल तर
आयु याम ये चांगले प रणाम काय खाक येणार? आयु यात अपयशच वा ाला येणार!
आिण आयु यात कमीपणा िनमाण कर यात धमगु ं चा हात तर कु णीच ध शकत
नाही. ते तर यूनाची भावना सु ा मो ा भयानक व पाची पसरवत असतात.
मनु या या अगदी सामा यातील सामा य आिण वाभािवक अशा कृ तीला देखील ते पाप
ठरवतात. ...अथात, जो मनु य सवसाधारण आिण सामा य आहे तो तर यातून सुट याचा
च येत नाही. यामुळे हळू हळू अशा सा या गो व न देखील या या मनात
पापभावना उ प होऊ लागते. तो आ म लानीने भ लागतो. आिण ‘आ म लानी’मुळे
मनु याची जेवढी अधोगती होते तेवढी आणखी कशामुळेही होत नाही.
परं तु धमगु ना मला नीट ओळखतात, ना यांना आयु याचं फारसं ानही असतं.
तसंही यांना या सग याची गरजही नसते. यांना तर आपलं धन आिण स मान
वाढव यातच रस असतो. मनु यजमातीची काय अव था होते या याशी यांना काहीच
देण-ं घेणं नसतं. मग काय, खाणं हणजे पाप, फरणं हणजे पाप, धन पाप, मौज-मजा
पाप, ोध पाप, िशवाय मं दर-मिशदीत गेला नाहीत तर पाप. सकाळी लवकर उठला
नाहीत तर पाप...रा ी उिशरा खा लंत क पाप! आता हे सगळं काय आहे?
परं तु तु ही तुम या दैनं दन जीवनात यां या सग याच गो ी मानूच शकत नाही,
हणून वर या वर या पांघरायला सु वात करता. पण जे आत नाहीच, ते व न ओढू न
घे यात काय अथ आहे? तु ही िवनाकारण ढ गी बनत जाता. आिण हे जे तुमचे धमगु
असतात ते तर तसेही ढ गीच असतात! ब तेकजण तर असे असतात क जी-जी गो
तु हाला क नये असं सांगतात. ...ती-ती गो ते वत: बेधडकपणे बंद दाराआड करत
असतात.
...चला याबाबत तु हाला एक रं जक क सा सांगतो. तु हाला हे ठाऊकच असेल क ,
येशूने हटलं होतं क , ‘कु णी तु हाला एका गालावर थ पड मारली तर दुसरा गालही पुढे
करा.’ आता याचा अथ काय व हे सांग यामागे येशूचा उ ेश काय होता, हे समजव याची
कु णालाही काहीही आव यकता नाही.
...परं तु ही गो पा ाला कोण समजावणार? ...एक दवस येशू या याच त वामुळे
एक मोठी रं जक घटना घडली. झालं असं क , या दवशी एक पा ी चचम ये या सू ावरच
वचन देणार होते. या वचनाचा सार आिण चारही जोरदार कर यात आला होता.
इथवर सगळं ठीकच आहे. पण एका उप वी माणसा या पचनी ही गो काही के या
पडेना...क कु णी एका गालावर मार यावर मी दुसरा गाल कसा काय पुढे करायचा? याने
िवचार के ला... जाऊन ऐकू न तर येऊ. असा िवचार क न तो वेळेतच चचम ये पोहोचला!
इकडे ठर या वेळी पा ाने आपलं वचन सु के लं. ...पा ीबाबांनी उपदेश तर
अितशय मा मक दला. ...आिण येशू या त वांचं िववरण तर इतकं रं गवून के लं, क ती
यांनीच िलिहली आहेत असं वाटावं. इतकं उ म वचन ऐकू न तो उप वी माणूसही
च कत झाला. पण मग याने िवचार के ला क शंकेचं समाधान क न घेतलं पािहजे.
मग काय... वचन संप याबरोबर तो पा ीबाबां या जवळ गेला. ...आिण
सग यांसमोर यां या खाडकन मु कटात दली. आता पा ीबाबा तर आतून चांगलाच
पेटून उठला होता. गद ही त ध झाली! पा ी शार होता, याने िवचार के ला क आताच
वचन दलं आहे, यामुळे गडबड नको. याच णी हसून याने दुसरा गाल पुढे के ला.
हे पा न तो उप वी माणूसही ग धळू न गेला, याला काहीच समजेनासं झालं. पण
लगोलग याने वत:ला सावरलं. तोही चांगलाच िनढावलेला होता. याने िवचार के ला
क समाधान क न यायचंच आहे तर ते पूणपणे का नाही क न यायचं? ...अधवट काम
करणं चांगलं नाही. याने दुसर्या गालावर आणखी जोरदार सणकावून लगावली! ...आता
मा पा ीबाबांचा धीर सुटला... यांनी याला चांगला मार ायला सु वात के ली! तो
ओरडत रािहला... क आताच तु ही येशू या सू ावर वचन दलंत व आता अशी
हंसा...?
याला बदडत बदडतच पा ी हणाला, येशूने जे सांिगतलं, याचं मी पालनही
के लं...मी दुसरा गालही पुढे के ला. पण ितसर्या गालाब ल येशूने काहीही सांिगतलेलं
नाहीए. ...आिण ितसरा गाल तर तसाही नसतोच.
 हा आहे क कोण तुम यावर बळजबरी करत आहे? चांग या आिण
िशक यालायक अशा ढीगभर गो ी आहेत. परं तु तु ही जे काही िशकाल ते तुम या
वभावानुसार, यो य मानेच िशकाल. परं तु हे ऐक यावर वरवरचं पांघ न घेऊन
सुधार याचा आव आण याची बाब समजून घे या या पलीकडची आहे. िशवाय हे का
नाही समजून घेत क समजा पा ीबाबांनी याला मारलं नसतं, तरी यातून काय िस
झालं असतं? मु कटात मार यावर राग तर याला आलाच होता. मग हे सगळं व न
झाकू न ठे व याची गरजच काय?
नाही...अशा कार या ढ गीपणामुळे तुम यात सुधारणा होऊच शकत नाही. दुसरं
असं क हे तुम या वतमाना या मुळीच िहताचं नाही. कारण यामुळे उलट तुमचं आणखी
अधःपतन होत जातं. िशवाय असा ढ गीपणा तुम यात सुधारणा घडवून आण याचे सगळे
मागच बंद करतो. आिण मग तु ही नुसताच सगळा चांगुलपणा वरवर पांघ न फरत
अस यामुळे वा तवात खरी सुधारणा घडवून आण याची तु हाला गरजच वाटत नाही.
परं तु बा सुधारणेपे ा अंतगत सुधारणा ही जा त मह वाची आहे हे िवस न चालणार
नाही.
...पण मग तु ही असा िवचार का नाही करत क बु , कृ ण कं वा येशू हे शंभर
वषात वीस कं वा चाळीसच ज माला येतात. ठीक आहे... यां याकडू न िशकायचं आहे
आिण यां यासारखं हायचंही आहे. ...परं तु या लांब या वासासाठी तु ही तुमचा
वतमान थोडाच खराब क शकता? आिण वतमानच िबघडला तर यां यासारखं होणं तर
खूप लांब रािहलं...िजथे आहात ितथूनही खाली नाही का येणार?
जरा लहान मुलांकडे बघा. यां यात कसलाही कॉ ले स नसतो. आिण कॉ ले स
नस याने यांचे हजारो ‘चेहरे ’ आिण लाखो ‘मी’ ही नसतात. यामुळे यां यात अगदी
च कत क न टाकणारा खंबीरपणा असतो. तु ही पािहलं असेल क एकदा मुलांनी ह
धरला क काही के या तो ह ती सोडतच नाहीत. हवी असणारी गो िमळिव याखेरीज
ती ऐकतच नाहीत. नाहीतर दुसरीकडे तु ही! ...कॉ ले समुळे हजारवेळा वत: याच
िन यांकडे पाठ फरवत रहाता.
एकू ण सांग याचं ता पय असं क , माणसा या दुःखाने भरले या या अपयशी
आयु याला, या या बु ी ारा वीकारली गेलेली तुलना मक िशकवणच बर्याच अंशी
जबाबदार आहे. कारण या तुलना मक िशकवणीमुळे माणसाचं मन िवकृ त होत जातं.
हळू हळू याचा वतःवरील िव ास उडू लागतो. याचा प रणाम हणून या यात
कॉ ले स िनमाण होऊ लागतात. मग आप यातील ही इि फ रऑ रटी लपिव यासाठी
तो सुिप रऑ रटीचं आवरण चढव यास सु वात करतो. ...ढ ग पांघ लागतो. या
कारणा तव या यात हजारो ‘मी’...आिण याचे हजारो ‘चेहरे ’ िनमाण होत जातात.
आिण या हजारो ‘मी’ मुळे या यातील खंबीरपणा कमी होत जातो. आिण हा साधा
िनयम आहे क , जो वतः या िन यांवर खंबीरपणे टकू शकत नाही तो आयु यात
काहीही क शकत नाही.
हणूनच, माझं तर सरळ सरळ िनवेदन आहे क , जसे आहात तसे वतःला
 वीकारा! वतःचा वत:वरील िव ास कधी गमावून बसू नका. कारण तु ही जसे काही
आहात यातूनच तुमचं आयु य पुढे ने याचा माग िनघू शकणार आहे. आिण यासाठी
तु हाला फ इतकं च करायचंय क तुलनांकडे ल देऊन जबरद तीने वतःम ये बदल
घडवून आण याचा य िब कु ल सु ा करायचा नाही. ब स, तु ही जसे आहात, चांगले-
वाईट, चलाख व दुबळे , ीमंत वा गरीब, सुंदर अथवा साधारण; तसाच वतःचा वीकार
करा. फ वतःचाच न हे, तर वतः या अ मता आिण वाईट गुण यांचाही वीकार
करा. कारण यातील ब तांशी तर इतरांनी तुम यावर लादलेलं आहे. ...िव ास ठे वा, क
या सग या खरं तर तुम यात या कमतरता न हेत. हणूनच तु ही िन यपूवक हे समजून
या क वतमानात तु ही जसे आहात तसेच ‘परफे ट’ आहात. बस, तुम यातील बरे चसे
कॉ ले स आपोआप िनघून जातील.
अशाच कारे , जसे दुसरे आहेत तसेच यांनाही जाणून या. आता जर कु णी जा त
कमवत असेल तर काय? कमवू देत! बस, अशी िवचार प ती ठे वलीत तरी तुम यातील
काही कॉ ले स िनघून जातील. आिण यावेळी तु ही तुम या अिधकांश कॉ ले सना
पळवून लावाल, ते हा मग हळू च आिण गुपचूप वत: या मना या तळाशी डोकावून पहा.
ितथे या या ठकाणी खरोखरं च तु हाला वतःला बदल याची गरज आहे असं वाटेल
या सवाची एक यादी तयार करा. आिण मग शांतपणे एकांतात रोजचा अधा तास
वतःला बदल याबाबत वतःशी बोलून या या बाबत त वतःला बदल याचा य
करत राहा! जे हा आिण िजतकं बदलाल.. िततकं ठीक. िजथे वतःला बदलू शकत नसाल
ितथे हा बदल याचा नाद सोडू न ा! ...परं तु यूनगंड मा मुळीच वाटू न घेऊ नका.
पापभाव मनी आणूच नका. कारण हे सगळं तर सु च राहणार.. पण जे जीवन लाभलं
आहे, तेही तर जगायचं आहे! हणूनच या थ गो म ये कमान तुमचं आयु य तरी दवडू
नका!
आयु य तुमचं आहे, आिण तु हांलाच ते सुधारायचं देखील आहे. यामुळे बदल हा
कती आिण के हा घडवून आणायचा याचा िनणयही तु हीच यायचा आहे. मग िजतकं
बदलता येईल िततकं ठीकच आहे. नाही बदलता आलं तरी ठीक! पण येकवेळी तु ही
जसे आहात, तसाच वत:चा वीकार करत चला. बस, असं झालं तर तु ही अ यंत खंबीर
आिण िन यी अशी हाल. आिण दुःख, क ...? ते तर कधीही तुम या जवळपास
देखील फरकणार नाहीत!!!
*****
 इ हॉ वमट
जर तु ही तुम या आयु यातील दुःख दूर क इि छत असाल, तर तु हाला माणसं,
व तू कं वा िवचार या सवातील आपली इ हॉ वमट कमी करावी लागेल. खरं तर ही
इ हॉ वमट हणजे तुम या आयु यातील हजारो िनरथक दुःखांचं मूळ आहे. आजपासून
यापुढे या या वेळी तु हाला कु ठ याही कारचं दुःख कं वा चंता वाटेल, ते हा या या
मुळाशी काय आहे हे शोध याचा तु ही य करा. तु हाला आ य वाटेल पण ब तेक
दुःखां या मागे तुमची इ हॉ वमट हेच एक कारण तु हाला दसून येईल. हीच गो तु ही
च कत हाल अशा रतीने समजवायचा य करतो. तु ही हे मा य कराल क तुमचे
तुम या कु टुंबावर खूप ेम आहे, पण खरं तर हे ेम नाही...ही तर तुमची यां यातील
इ हॉ वमट आहे.
आ यच कत झालात? आ यच कत नका होऊ...! ही गो सिव तरपणे ल ात
यावी हणून मी तु हाला ेम आिण इ हॉ वमट यातील फरक समजावून सांगतो. ेम
आिण इ हॉ वमट यातील हा सू म फरक समजून घे याजोगा असाच आहे, आिण समजून
घेत यावर आयु यात लागू कर याजोगा देखील आहे. ेमाचा अथ असा आहे क - तु ही
एखा ाचं िहत तर चंतता पण या ला आपलं मानत नाही. परं तु इ हॉ वमटचा
अथ असा आहे क तु ही या ला पूणपणे आपलं मानता. आिण हे ‘आपलं मानणंच’
इ हॉ वमट आहे. मग होतं असं क या वर छोटंसं जरी संकट ओढवलं तरी तु ही
दुःखी होता. कारण तु ही कळत-नकळत या ला आपलाच एक भाग मानू लागलेले
असता. पण खरं तर अशा कारे कु णीही तुम या अि त वाचा िह सा कधीही होऊ
शकत नाही.
जरा ही गो समजून या. कृ पा क न थ प रभाषा वाप न मा या गुंतागुंती या
कायप त चे अथ िवनाकारण शोधून काढ याचा य देखील कधी क नका. बु ीचा
वापर क न मा या कायप तीचे अथ लावत बस यानेच तुम या आयु यात मोठी गुंतागुंत
िनमाण झाली आहे. हणूनच बु ी आिण मन यां यातील फरक जरा समजून या, नाहीतर
ग धळू न जाऊन तु ही पु हा पु हा हीच चूक करत रहाल. हणूनच तुमची बु ी तु हाला
लाख समजावत असेल, पण तुमचं कोणावरही ेम नसतं हे प पणे समजून या. ेम हा
तर फारच उ असा श द आहे. तु ही याचा अथच लहान क न टाकला आहे, यामुळे
तु ही तुम या इ हॉ वमट या कमकु वत सवय नाच ेम समजून बसला आहात. ेम हे
एका अशा उ कोटी या भावनेचं नाव आहे, जी प पातीपणा न करता वतःसमवेत
जगातील येक मनु य व व तू यांचे िहत इि छते. परं तु तु ही तर तुक ा-तुक ांम ये
िहत इि छत असता. तुमची अशी इ छा असते, क तुमचं कु टुंब आनंदात राहावं, बाक
जग गेलं ख ात!!! हे काय ेम झालं? ही तर तुमची फ काहीच मधील
इ हॉ वमट झाली! आिण जे हा तु ही प पातीपणा कराल...चुक चे वागाल, मा या व
िनसगा या िस ांता या िवरोधात जाल तर याची नुकसानभरपाई... दुःख आिण
चंतां या व पात तु हाला भोगावीच लागेल.
थोडा तुमचा वतःचा वभावच जरा नीट पारखून पहा. तु ही र यातून चालत
असता आिण कु णाचा तरी अपघात होतो. ती र बंबाळ झालेली असते. णभर का
होईना पण न च तु हांलाही ते पा न, वाईट वाटतं. ...पण ते सगळं िवस न लगेच तु ही
तुम या पुढ या कामांना लागता. पण समजा असाच अपघात तुम या कु टुंबातील
सद यांपैक कु णाला, कं वा एखा ा आवड या ला झाला तर? ...जोपयत ती
बरी होत नाही तोपयत तु ही दुःख व चंता यां या भोवर्यात फरत राहता. ...मग असं
का? दो ही माणसंच आहेत, र तर दोघांचंही वािहलंय परं तु एकात तुमची इ हॉ वमट
आहे आिण दुसर्यात नाही. जर तुमचा वभाव ेमळ असता...तर तु ही दोघां याही
बाबतीत िततके च दुःखी झाला असता कं वा मग एकही अपघात तु हाला िवचिलत क
शकला नसता. परं तु तु ही तुम या ित र आणखी कु णाला तरी तुम याइतकच ‘आपलं
मानत’ असता आिण याची अशी नुकसानभरपाई तु हाला भोगावी लागत असते. आता
मी आशा करतो क ेम आिण इ हॉ वमट यातील फरक तुम या ल ात आला असेल. ेम
हा एक उ कोटीचा, महान गुण आहे आिण इ हॉ वमट हे याचं के वळ एक िवप रत
व प आहे.
आता आपण एक नजर या इ हॉ वमटमुळे होणार्या इतर दु प रणामांवर देखील
टाकू या! या इ हॉ वमटमधील गंमत अशी क , वा तवात याला तु ही आपलं मानता,
या या िहताचं र णही तु ही क शकत नाही, आिण यापे ाही मोठी गंमत अशी क ,
याला तु ही आपलं मानता याचं जगणंही तु ही मु क ल क न टाकता. कारण तुम या
इ हॉ वम स, कधी आपसांत एकमेकांवर अिधकार गाजवून एकमेकांना छळत असतात,
तर कधी पर परां या अव था पा न वतःला दुःखी करत असतात. आिण हे फ एक-
दोघां या बाबतीत न हे, तर या- या म ये तुमची अशी इ हॉ वमट असते या
सग यां या बाबतीत हेच घडत असतं. आिण याच कारणा तव सवजण लहान-सहान
गो वर सतत चंितत व हैराण झालेले दसतात. आता असा िवचार करा क , िजथे
तुम यासाठी वतःला सांभाळणं कठीण होऊन बसतं.. ितथे वीस-एक माणसांचं दुःख
तुम यात इतकं ाणच कु ठे रा देत,ं क तु ही खरोखर कु णाची काळजी घेऊ शकाल? जर
तु ही फ तुम याच सम यांम ये गुंतलेले असाल... तर कदािचत तुम यात कु णासाठी
कािहतरी कर याची ऊजा िश लक रािहल देखील! पण या इ हॉ वम समुळेच तु ही
तुम या सम यांचा गुणाकार करत असता. हेच कारण आहे क येक माणूस हा थकलेला
आिण सु तावलेला दसत आहे. शेवटी ध े सहन कर या या पण काही मयादा असतात
क नाही? वे ांना शॉक द याने ते ठीक होतात असं मानलं, तरीही या शॉक या
सी याही काही मयादा असतातच ना. हणूनच हा िस ांत प पणे समजून या क ,
िजत या म ये तुमची इ हॉ वमट, ितत याचं पटीत तुम या आयु यात कटकटी!
...इथे हेच समजत नाही क या सग या सम या अनेक पट त वाढव यात कसली
आलीय बुि म ा? समजत तर हेही नाही क अशी कमकु वत वतःची आिण
दुसर्याची काळजी कशी घेणार? हे समजत का नाही क वतःचं कं वा इतरांचं
प रणामकारक िहत कर यासाठी तुम यात तेवढी ऊजा तर असायला हवी! आिण
एव ा-तेव ा गो मुळे चंतीत होणार्याची ऊजा ती काय? ...तसंच िवचार असाही
करा क , तु हाला इतकं दुःख देणार्या या इ हॉ वमट या वेडप े णाला तु ही ेमाचं नाव
 दलंत तरी कसं?
ठीक आहे. चला, तेही जाऊ देत...परं तु या यापे ाही मोठी गंमत अशी क छो ा
छो ा गो ीतं इतरांची काळजी करणार्या वे ांना तु ही फार भावनाशील मनु य
मानता. तु ही हे ल ात नाही घेत क आयु यात ही भावनाशील माणसं फ काळजीच
करत राहतात, पण कु णा याही कामाला उपयोगी मा पडत नाहीत. आजपासून मी हे जे
सांगतोय यावर नीट ल ा, क यांना तु ही भावनाशील हणता, या
वा तवात काय आहेत? टोटल लायिबिलटी - काहीच कामाचे नाहीत. बर्याचदा असं
पािहलं जातं क कु ठ यातरी नातेवाइका या आजारपणाची बातमी येत.े मग या
प रि थतीत याची काळजी घेणारं कु णीतरी ितथे असणं ज रीचं असतं. आता अशातच
चुकून जर ितथे एखादा भावुक मनु य पोहोचला, तर तो ितथे पोहोच या पोहोच या
आपली कमाल दाखवतो! आजारी माणसाची अव था पा नच याचीच त येत इतक
िबघडते, क यालाही शेजार या बेडवर ऍडिमट करावं लागतं. या याही पुढची गंमत
अशी क हा आजारी माणूस बराही होतो, पण हा भावुक माणूस मा या ध यातून
लवकर बाहेर पडत नाही. काही वेळा तर याला तो बघायला गेलेला असतो... यालाच
या भावनाशील माणसा या सेवेत जू हावं लागतं. हणूनच आजपासून तुम या
कु टुंबातील लोक, िम , जवळ या यां याकडे नीट ल ा, खरं तर जे कमी
संवेदनशील असतात, तेच शेवटी सवा या कामास येतात. मग भले ते येकवेळी
तुम यासोबत येक गो ीसाठी शोक करत बसत नसतील...पण ऐनवेळी तु हाला
सांभाळायला तर शेवटी तेच येतात.
...एकू ण काय तर ‘इ हॉ वमट’ ना के वळ सग या दुःखांचं आिण चंतांचं मूळ आहे,
परं तु मनु या या आयु यातील चंता आिण दुःख वेगाने वाढवणारीही ही ‘इ हॉ वमटच’
आहे. हणूनच सग यात आधी या इ हॉ वमटला मोठमोठी नावं देणं बंद करायला हवं!
कमान ेम कं वा भावना अशा उ श दांपासून तर ितला दूर ठे वायलाच हवं. आिण जर
खरोखर तु हाला ित यापासून सुटका क न यायची असेल तर तु हाला ित याकडे
एखा ा भयानक आजारा माणे पािहलं पािहजे. ल ात या क , ही इ हॉ वमट हणजे
अशी गो आहे, यापासून तु हाला व तुम या जवळपास या लोकांना फ तोटेच सहन
करावे लागतात. ...आिण मी तु हाला वचन देतो क , अशातर्हेनं इ हॉ वमटला के वळ
ओळख यानेच तुम या आयु यातील दुःख व चंता कमी हो यास सु वात होईल.
याचबरोबर तुमची ऊजाही थोडी वाढेल आिण मनोव थाही ठीक राहील. आिण ते हा
कु ठे तुमचं आिण इतरांचं आयु य सुधार या या येशी तु ही जोडले जाल.
चला आता हे सव तु हाला समजलं असेलच. इ हॉ वमटबाबत आणखी एक
धोकादायक गो अशी क तुमचा हा इ हॉ वमटचा वभाव दवस दवस जा तच वाढत
व पसरत जातो. हणजेच जर एखा ाचा वभावंच इ हॉ वमटचा झाला, तर मग खूप
वेगाने तो यां या मनात आपलं जाळं पसरतो. मग हा फ तुम या जवळ या कं वा
आसपास या पुरता मया दत राहत नाही. हळू हळू या सवयीमुळे येक व तूशी
तु ही तादा य पावू लागता. ...मग तर ही इ हॉ वमट तुम या नसानसांत इतक िभनते,
क गरज नसले या बाबतीतही तु ही इ हॉ व होऊ लागता. ल ात या याबाबतीत
तुम याकडू न तुमचा धम कं वा पृ वी हेही सुटलेले नाहीत. तु ही हंद,ू मुि लम, ि न
आिण बौ होऊन मो ा ऐटीत फरत आहात. परं तु तुमचा हा पोकळ अिभमान
तुम यातील वािभमान कसा नाहीसा करत आहे, हे तुम या ल ात येत नाही. असं
कु ठ यातरी एका धमाचं अस याने शेवटी तुम या या इ हॉ व हो या या वभावालाच
आणखी खतपाणी िमळतं. असं समजा, क तु ही ि न आहात, तरीसु ा ि न
अस याचा कसलाही लाभ तर तु हाला िमळत नाही. ...पण तुमची इ हॉ व हो याची
सवय मा तुम या आयु यात दुःख आिण चंता न च खूप जा त माणात वाढवत
असते.
नंतर तु ही तुमचे देशही िनमाण के ले. आिण पुढे जाऊन यातही इ हॉ व झालात.
इथपयत पण ठीक, पण मग नंतर तु ही याला एका सुंदर श दाचा मुलामा चढवलात...
देश ेम! मी हणतो क ही धरती आिण हे ांड यांवर तुमचे ेम का नाही? ते सव या
सव तुमचे का नाहीत? जर सृ ीने सग या माणसांना समान पात आपलं मानलं आहे,
तर मग तु ही का हणून काही तुक ांना वीकारत आहात, आिण काह ना धुडकावत
आहात?
...बु ी या पातळीवर हे सगळं ठीक आहे, पण मा या पातळीवर मा हे सव नाही
चालणार. कृ पा क न अशा मोठमो ा श दजालाम ये न अडकता, मा या वभावातील
मूळ पात जी वा तिवकता आहे, ती समजून या. मी खरं तर उप वी आहेच... मला
िवभाजन समजतच नाही. िवभाजन करणं ही तुम या बु ीची उपज आहे हे वि थत
समजून या. माझं काम तर सरळ आहे, एखा ा गो ीत तु ही गुंतला आहात हे ल ात
येताच ‘मी’ ती तुमची सवय आहे असं समजून लगोलग तुमचा हा इ हॉ वमटचा वभाव
आणखीनच वृ ग ं त क लागतो. आिण अशी इ हॉ वमट वाढत गेली न गेली क तुम या
आयु यात नवनवीन कार या दुःख आिण चंतादेखील िनमाण झा याच हणून समजा.
थोडी वत:ची मजा तर पहा, क इ हॉ वमट आपला हा खेळ तुम याशी तुम याच
डो यांदख े त खेळत आहे, आिण पुढे जात जात ितने या बरोबरच, आता तुमचा
तुमची संप ी, तुमचं घर व अ य कतीतरी व तूंब लही तुम या मनात ओढ िनमाण के ली
आहे! ...िनि तच ही सगळी ओढ तुम या या भाविनक गुंतवणुक या सवयीने िनमाण
झालेली आहे. आता आपलं घर, आपली संप ी, आपला वसाय यां याब ल ओढ वाटणं
यात काहीही गैर नाही, पण तुम या संप ीवर कं वा घरावर काही संकट कोसळलं तर
मा तु ही मिहन मिहने डो याला हात लावून बसता. ...फायदा काय झाला? हे का
समजून घेत नाही क , तु ही गुंतला नाहीत तर तुमचं घर कु णी िगळं कृत करणार आहे का?
नाही, ते तर तसंही तुमचंच राहणार आहे. तर मग याची मजा या ना? इ हॉ व
कशासाठी होता? आिण इ हॉ व होऊन काय िमळणार आहे? या सव ग धळात तु ही
आनंद तर उपभोगू शकत नाही आिण जरा काही वर-खाली झालं तर याचं आणखी दु:ख
बाळगून बसता. सोडा हा नुकसानीचा सौदा, जे आहे याचा आनंद या. कोण थांबवतंय
तु हाला? परं तु आधी इ हॉ व हायचं आिण मग ती गो हातातून िनसट यावर याचा
शोक करत रहायचं! अशी प रि थतीच कशासाठी िनमाण करता? ही गो नीट यानात
या, क नाती असोत क व तू, यांत जी माणसं भाविनकदृ ा गुंतत नाहीत...तीच
माणसं याचा खरा आनंद घेऊ शकतात!
चला... हीच गो मी तु हाला एक सुंदर दाखला देऊन समजावून सांगतो! खूप जुनी
गो आहे! जनक नावाचा राजा होता. तो परम- ानी होता. याने मा या सग या
िवकारांवर िवजय िमळिवला होता. याचंच फळ हणून या या अंगी मा यातील सग या
श अगदी पुरेपूर भरले या हो या. राजा जनकाची ओळख हणजे भारतामधील िस
अशा राम-सीते या जोडीमधील सीतेचा तो िपता होता. यां या अंगी असणारा उ तम
गुण हणजे यांनी आप या वभावातील इ हॉ वमट नाहीशी के लेली होती. यांना
‘िवदेह’ हणजेच ‘नॉन-इ हॉ वड् -मॅन’ असं हटलं जात असे. कोण याही कं वा
व तूपासून ते अ यंत अिल असत. इतके अिल क , यां या लाड या सीतेला अकारण
चौदा वषाचा वनवास भोगावा लागला, इतकं च न हे तर यादर यान ितचं अपहरण
देखील झालं. ...परं तु िवदेह जनक राजाला एका णासाठीदेखील ित या चंतेने
भेडसावलं नाही. यांच याचं कम व आयु य ते जाणे.
आता िनि तच ते अशा कारे िवदेह अस याने यां या ानाबाबतची चचाही
च कडे फै लावणारच! या काळातील कतीतरी खरोखर बुि मान असणारे िव ान आिण
ऋषी-मुनी यांना आपला आदश मानत असत. आता गंमत अशी क जर जनक कु ठ याही
अथवा व तूम ये इ हॉ व च न हते, तर मग िनि तच यांना कोणतीही व तू
ध नही ठे वायची न हती कं वा सोडू नही ायची न हती. हणूनच वाभािवकपणे परम
ानी झा यावर यांनी ना आपला राजधम सोडला, ना वतः या दैनं दन वहारांम ये
काही बदलही के ला. आता, बदल कर याचं काही कारणच उरलं न हतं! यां या बाबतीत
एक खास गो अशी होती, क ते म दरा आिण नृ य यांचे खूप शौक न होते. नेहमी
राजमहालात सं याकाळनंतर नृ य आिण सोमरस यांचा संगम ठरलेलाच होता. िशवाय ते
राहायचेही मो ा ऐटीत आिण छानछोक ने! आिण यामुळेच यां या ाना माणेच
यां या छंदांब लही ते सव िस होते.
ही झाली राजा जनकाची गो ! ितकडे दुसर्या बाजूला याच काळात एक महान गु
देखील होते. लांबलांबून यां याकडे ान ा कर यासाठी अनेक चौकस िश य येत
असत. बाक सगळं काही ठीक होतं. ...परं तु यां याच आ मातील यांचा एक आडमुठा
िश य य क नही आपली इ हॉ वमट कमी क शकत न हता. घर सोडू न तो गु ं या
आ मात आला तर होता, पण दर दवशी तो घर या आठवणीने ाकू ळ होत असे. गु ही
काही कमी ह ी न हते, याची ही कु टुंिबयांब ल असणारी इ हॉ वमट यांना काहीही
क न नाहीशी करायची होती. पण काही के या काहीच माग सापडत न हता. शेवटी
थकू न यांनी याला राजा जनकाकडे जाऊन ान ा कर याचा आदेश दला. गु या
या आ ेने िश य बुचक यात पडला. याने जनका या शौक न अस यािवषयी बरं च काही
ऐकलेलं होतं. याला असं वाटत होतं क जनकाला वतःलाच ान ा कर याची
आव यकता आहे, तो मला काय ान देणार? परं तु गु ची अव ा तरी कशी करणार?
 हणून दुसरे दवशी एक जोडी कपडे, आिण गु ने जनका या नावे िलिहलेलं प सोबत
घेऊन तो िनघाला. आता तो िनघाला होता हे तर खरं , पण जनकासारखी याला
ान देणार हे काही या या पचनी पडत न हतं! याचा अहंकार तर उलट याला असा
िवचार करायला भाग पाडत होता क , गे यावर तोच जनकाला ानामृत पाजून येईल
आिण असं क न तो गु ं चा जनका या ानाबाबत जो म झालेला आहे तो तर दूर
करे लच व याबरोबरच गु ं नाही तो ानी आहे याचा सबळ पुरावा िमळे ल.
हाच अहंकार मनात बाळगून तो जनकाकडे पोहोचला! आता या गु ं चं प याने
आणलं होतं, यांना जनका या दरबारात मोठा मानस मान होता. यामुळे प देताच
याला थेट जनकापुढे उभं कर यात आलं. प वाचताच आिण के वळ िश याकडे पाहताच
पुढे काय करायचं हे जनका या लगेच यानातही आलं. जनकाने लगेच महालातील एका
गृहातच याची राह याची व था के ली व िव ांती घेऊन लगेच सं याकाळी याला
भेटायलाही सांिगतलं! ...याचाच अथ ाना या गो ी ते हाच के या जाणार हो या!
हे तर जनकाब ल झालं. दुसरीकडे िश याला मा जनकाची ऐट पा न यांचा हेवा
वाटू लागला व जनकाबाबतचा गु चा म मोडू न काढ या या िवचाराने तो फु शा नही
गेला. ...अथात, तोही काय करणार हणा...! कारण भारतात कतीतरी ऋषी-मुनी वृथा
म बाळगून सं यास, याग आिण साधेपणा यालाच धम मानून बसले आहेत. प रणामी,
ते ीसिहत जीवनातील सवसामा य मौजमजे या देखील िवरोधात उभे आहेत. हा
िश यही अशाच परं परे तील एक होता. आिण हणूनच धमाब ल या या अशा कार या
प रभाषे या आधारावर या यात अहंकार िनमाण होणं साहिजकच होतं.
असो... सं याकाळ हायला असा कतीसा वेळ होता? या िश याला जनका या
डा-क ात आणलं गेलं. यावेळी क ात नृ याचा काय म सु होता. जनकाने
िश याला वतः या जवळच बसवून घेतलं व नाच-गा याचा आनंद घे यास सांिगतलं!
...पण हे तर पाप झालं! िबचारा िश य ितथे फार काळ थांबू शकला नाही. याने
जनकाकडे सकाळी भेट यािवषयी अनुमती मािगतली. जनकाने भ या सकाळीच याला
आप या क ात ये यास सांिगतलं. िश या या अशा वाग याने जनक मनात या मनात
हसतही होते! अरे , जर खरोखर तुला नाच-गा यात रस नसेल, तर इथून पळू न जा याची
गरजच काय? याचा अथ असा होतो क कु ठे -ना-कु ठे हे नाच-गाणं तुला भािवत करत
आहे. ल ात या, मा या पातळीवर सग या या या दो ही बाजूंनी घडत असतात.
याचाच अथ इ हॉ वमट हणजे व तूंना व ना के वळ आपलं मानणं इतपतच
मया दत नाही, तर या भािवत करणार्या व तू कं वा पासून पळ काढ याला
सु ा इ हॉ वमटच हटलं जातं.
आता हीसु ा एक अ यंत मह वपूण अशी बाब अस याने, दाखला देऊनच
समजावतो. मी या आधीच सांिगत या माणे, भारतात कतीतरी सं यासी ी आिण
भोग-िवलास यांना पाप मान या या गवात जगत असतात. ते हेही िवसरतात, क ते
वतः एका ीमुळेच अि त वात आले आहेत! कोण याही युगात भारतात कधीच
गु कु लांची कमतरता न हती. काही गु कु लं ही ानी लोकांची होती तर बाक ची
अ ान ची! परं तु इथे मी तु हाला एका ानी गु कु लातील दाखला देतो. या गु कु लातील
ानी गु ं ची ान दे याची वतःचीच एक िविश प त होती. िश यांची इ हॉ वमट
कमी हावी या उ ेशाने ते दर मिह याला यांना कोण यातरी एका व तूम ये इ हॉ व न
हो याची आ ा देत असत. या मिह यात यांनी आप या िश यांना ि यांम ये न
गुंत याची आ ा दली होती! या गु कु लाचं आणखी एक वैिश हे ही होतं क ब तांशी
कु णीही गु या आ ेचं उ लंघन करत नसे.
असो...आता पुढे सांगतो! झालं असं- ही आ ा देऊन काही दवसच झाले होते क
एक दवस आ मातील चार-सहा िश य असेच फरत फरत नदी कनारी आले. ते
वषाऋतूचे दवस होते, आिण नदीला भरपूर पाणी होते...आता िनसगाची करणी अशी
क , नेमक एक ी कनार्यावर अडकू न पडली होती. ितचं घर पलीकड या कनार्यावर
होतं परं तु पा याचा जोर चंड अस याने ती नदी पार कर याचं धाडस क शकत
न हती. याचवेळी ते िश य ितथे पोहोचले, िश यांना पाहताच ितने यांना नदी पार
करवून दे याची िवनंती के ली. हे ऐकताच एक िश य िश पणे हणाला- नाही, आ ही
मदत क शकत नाही, या मिह यात कोण याही ीम ये इ हॉ व हायचं नाही अशी
आम या गु ं ची आ ा आहे. सग या िश यांनी या या हण यास दुजोरा दला...फ
एकाने सोडू न! याने याच णी ीला खां ांवर घेतलं, व नदी पार क न परत देखील
आला. याचं हे वागणं आिण यामुळे गु ची झालेली अव ा याव न सग यांनी याला
खूप दूषणं दली. ...िबचारा परतते वेळी संपूण र याम ये सवाचे टोमणे ऐकत रािहला.
पण ही गो इथेच संपली नाही. आ मात पोहोच याबरोबर ताबडतोब सग यांनी
याची आजची ह ककत गु ला संिगतली. ती ऐकू न गु आनं दत झाले. यांनी या णी
याला िमठी मारली आिण हणाले, चला, एकाची तरी इ हॉ वमट संपली! हे ऐकताच
इतर िश य अ यंत च कत झाले. गंगा उलटी कशी काय वा लागली? यांना पडला.
ितकडे सग यांनाच अचंबा वाटलेला पा न गु ं नी यांची िज ासा शांत करत हटलं-
खरं तर हा या ीला नदी पार कर यात मदत क शकला, कारण तो खरोखरचं यावेळी
ि यांिवषयी या इ हॉ वमट या पलीकडे पोहोचला होता. जर या ीमुळे तो णभर
देखील भािवत झाला असता तर तोही तुम यासारखाच ितला मदत कर यास नकार
देऊन परतला असता. आिण दुसरी गो तर मला प दसते आहे क , तो तर या ीला
नदी पार सोडू नही आला, परं तु तु ही मा अजूनपयत या ीला खां ांवर घेऊन आहात.
...अगदी बरोबर! मह व, मा या तरावर काय चाललंय याला आहे. शरीराने तु ही
काहीही का करत असाल... याला काय मह व आहे?
आशा आहे क आता या इ हॉ वमटमुळे होणारे दुतफा भाव तुम या ल ात आले
असतील. मग आता पु हा राजा जनककडे वळू यात! तर इकडे जनकही या िश याची
नाच-गा यां या ती ओढ पा न आ यच कत झाले होते. कारण नृ य सु असतानाच तर
तो िश य ितथून पळू न गेला होता. ठीक आहे...आता तर रा स न सकाळही झालीच
होती! िश य वेळेतच जनका या क ात पोहोचला. जनक िव ांती घेत होते... यांनी
िश याला आप या जवळ काही वेळ आरामात बस यास सांिगतलं. इथे तर िश य अगदीच
उबगलेला होता. याने जनकाला िवनंती के ली क , हे बघा मा या गु ं नी मला
आप याकडे ान ा कर यासाठी धाडलं आहे, ते हा कृ पा क न याचा लाभ ा हणजे
मग मी परतू शके न! मा यासार या सं याशाला हा तुमचा महाल आिण ऐषोआराम
फारसा चत नाहीए. जनक या या डो यांत पा न हणाला- ठीक आहे! ान देतो. पण
याआधी इथे मागे एक अ यंत शानदार असं सरोवर आहे, ितथं जाऊन ान वैगरे आटपून
घेऊ... मग तुला ान देतो!
िश याने िवचार के ला, ठीकच आहे! सरोवरात ान कर यात काय गैर आहे? जल-
कुं ड हणाले असते तर कदािचत िवचार करावा लागला असता. कारण वैभवाशी
सं याशाचं काय देण-ं घेणं? हणून दोघेही ितथे जाऊ लागले. हो, जा यापूव जनकाने
सेनापतीला बोलावून काही आदेश दले. ...आता दोघेही या शानदार सरोवरात ान
करत होते. दोघांम ये अजूनही काहीच बोलणं झालं न हतं. जनक राजा ानाचा पुरेपूर
आनंद लुटत होता तर इकडे िश य मा बेचैन होऊन ान संप याची वाट पाहत होता.
तेव ात झालं काय क अचानकपणे जनका या महालाला आग लागली. बघता बघता
महाल आगी या भ य थानी पडू लागला. आता महाल तर डो यादेखत होता, यामुळे ते
दृ य पा न िश याची चांगलीच घाबरगुंडी उडाली. तो मजेत ान करणार्या राजा
जनकाला हणाला- तुमचा महाल जळतो आहे. आिण मी चुकून माझी व ं ितथेच सोडू न
आलो आहे. याचं बोलणं संपलं, तरीही जनकाने मा काहीही ितसाद दला नाही. ते
मजेत पा यात डु बं त रािहले. िश या या आ यास पारावर उरला नाही...! फ आ यच
न हे, तर जनक राजा याही प रि थतीत ानाचा यारीतीने मनमुराद आनंद घेत होते ते
पा न िश य समजायचं ते समजून गेला! राजाचा अ खा महाल ितथे जळत आहे तरी तो
मजेत आहे, आिण माझी फ एक जोडी व ं ितथे आहेत तरी मला चंतेनं ासलं आहे!
या या गु ने जे ान ा कर याकरता याला इथे धाडलं होतं ते ान आता याला
िमळालं होतं! िनि तच, काय आिण कती याचा नाही, ती व तू तु हाला आवडते
क नाही याचाही नाही, एकच आहे क यात तुमची इ हॉ वमट आहे क नाही? जर
इ हॉ वमट असेल तर ना तु ही या व तूचा आनंद घेऊ शकता ना ित यापासून िवलग
हो याचं दुःख सहन क शकता! या िश याची अव थाही अशीच तर होती. तो ानाचा
आनंद तर घेऊ शकलाच न हता िशवाय इ हॉ वमट अस याने याला आपली व ं जळू न
गे याच दुःखही भेडसावत होतं. असो... नंतर मा याची या इ हॉ वमटपासून सुटका
झाली, कारण याला जनक राजासारखे ानी गु लाभले. पण तु हाला तर हे वाचूनच या
इ हॉ वमट नामक संकटापासून वतःची सुटका क न यावी लागेल.
शेवटी, मी हा इ हॉ वमटचा वभाव कमकु वत कसा करावा यासाठी या दोन ट स
तु हाला देतो. ही इ हॉ वमट दोन सवय नी बळकट होत जाते. एक प पात करणं आिण
दुसरं िनवड करणं. जर तु ही इ हॉ वमटमुळे होणार्या दुःखांपासून मु होऊ इि छत
असाल तर सग यात आधी सव कार या प पातीपणापासून दूर रहा. उदाहरणाथ, जर
तु ही अमुक एक धम मनात असाल, तर फ याच धमाला कवटाळू न बसू नका तर
पृ वीवर िजतके धम आहेत या सग यांना आपलंच माना. हे आपलं, हे परकं - अशा
भानगडीत पडू च नका. ...जर तु हाला एका चं दुःख िथत करत असेल, तर
इतरां या दुःखाने िथत होणंही तु हाला िशकावंच लागेल. आपलं-परकं या भावातून
िनमाण होणार्या प पाती वृ ीतून बाहेर पड यािशवाय तुमची इ हॉ वमटमधून सुटका
होणं कठीण आहे!
आिण अगदी तसंच, िवनाकारण आवडीिनवडी जोपास यापासून देखील तु हाला
वतःला वाचवावंच लागेल. कारण या गो ीची िनवड तु ही कराल या गो ीला एक
दवस तु ही आपलं मानू लागाल. आिण आपलं मानताच या व तू या ती तुमची
इ हॉ वमट जागी होईल! इ हेच असेल क , जे पसंत आहे आिण उपल धही आहे, याचा
आनंद भलेही या...पण याची िनवड क न याला आपलंसं नका क ! या गो नी
आक षत होऊन याबाबत आ ही नका होऊ! मग पहा... तु ही येक ना यातून, येक
व तूमधून आनंद तर घेऊ शकालच परं तु यात इ हॉ वमट नस याने या यापासून
उ प होणार्या दुःखापासून तुमची सुटका होऊ शके ल.
इथे, मी तु हाला एक असं गुिपत सांिगतलं आहे, क यामुळे तु ही जर ठरवलं तर
या एका जादूने अवघं आयु य मौज-म तीने भ शकता; आिण भरालही! अशी आशा
बाळगून मी या िवषयावरील माझं बोलणं आता इथेच संपवतो!
*****
 अपे ा
आता मानवी जीवन हट यावर अपे ा असणं आिण करणं साहिजकच आहे. परं तु
या कोण या आिण कती माणात असा ा आिण यांना कती मह व ावं हे न
समज यामुळे मनु याने आपलं आयु य नरकासमान क न ठे वलंआहे. ‘अपे ा’ या एका
गो ीने मनु या या आयु यात अशातर्हेने िवष पेरलं आहे, क यामुळे माणूस आज
हसणंच िवसरला आहे. यामुळे सग यात आधी मी हे समजाव याचा य करतो क
अपे ा हणजे न आहे तरी काय? खरं तर मनु या या आयु यात या याबरोबर तसंच
या या चारही बाजूंना जे काही घडत आहे, ते सगळं कायमच माणसा या मनासारखं
घडतं असं नाही! घडू ही शकत नाही. याच कारणा तव माणूस थोडेफार बदल घडवू
इि छतो. आिण इथूनच या या अपे ांना सु वात होते. मनु याला नेहमी असंच वाटत
असतं क तो एकटा काहीही कर यास समथ नाही आिण हणूनच तो आपलं कु टुंब, िम ,
मग हळू हळू िश ण, समाज, वसाय, व धमापासूनही अपे ा कर यास सु वात करतो.
आिण अपे ाही कशा? तर या सग यां या आधाराने सवकाही आप या मनासारखं होईल.
पण इथं येऊन मामला असा काही फसतो, क माणसा या अपे ा याची इ हॉ वमट
वाढवतात आिण अशा कारे वाढलेली येक इ हॉ वमट या या अपे ांम ये आणखी
वाढ करते. आिण मग आयु यभर तो या च ातून बाहेर पडू च शकत नाही.
ही तर झाली अपे ेची सायकोलॉजी आिण ित याबरोबर इ हॉ वमटचा गुंता.
आता इ हॉ वमटचे आयु यावर काय प रणाम होत असतात हे तर मी मागेच समजावलं
आहे. आिण यापासून वतःला कसं वाचवावं याचे उपायही मी सांिगतले आहेत, तर मग
आता अपे ेब लच बोलायला सु वात करतो. मनु याम ये या अपे ा जा या होतात,
या या मुळाशी माणसाची बदल घडिव याची इ छा हेच कारण असतं. याच इ छेपायी
तो नाती िनमाण करतो. तो िवचार करतो क यामुळे सगळं काही या या मनासारखं होत
जाईल! अथातच, याने आपली ही मयादा अगदी के वळ काही अपे ां या पूत साठीच
वाढवलेली असते. आता सम या अशी आहे, क या बरोबर अपे ांमुळे याचे दृढ
संबंध िनमाण होत असतात, तीच या या अपे ा पूण क शकत नाही. यातील
मजा अशी क यांतील दुसर्या ने देखील काही अपे ा ठे वूनच संबंध वृ ग
ं त के लेले
असतात. या याही आशा-आकां ा पूण होत नाहीत. याचाच प रणाम हणून मग
पर परांब ल कटु ता िनमाण होते. परं तु आता मा अपे ां या आधारे जोपासले या
संबंधांम ये इ हॉ वमट िनमाण झालेली असते, यामुळे माणूस आपली कटु ताही पूणपणे
दशवू शकत नाही, आिण ना ही संबंध पूणपणे संपु ात आणू शकत! ...बस, हळू हळू ते संबंध
जोपास यासाठी बांधील होऊन जातो. आिण प च सांगायचं झालं तर इ छा नसतानाही
अशा संबंधाचं ओझं मग आयु यभर डो यावर घेऊन फरत राहतो.
आजपासून तु ही जरा नीट ल पूवक तुम या पर परांत या संबंधांकडे पहा.
यांम ये िजत या उ कट अपे ा असतील...ितत याच जा त माणात यात तुमची
इ हॉ वमटही दसेल. कारण या दो ही गो ी िनयमानुसार पर परांना वृ ग ं त करत
असतात. शेवटी िजथे िजथे अपे ा असतील ितथे आपसात या संबंधात न च िवष पेरले
गेले असेल. दोघंही एकमेकांना बोचत असतील... पण असं असतानाही, एकमेकांत
इ हॉ वमट अस याने यावर काही कायम व पी उपायही सुचत नसेल. नाती...मग ती
पती-प ीची असोत, वा आई-विडलांची मुलांशी असोत, कं वा मग ि यकर- ेयस ची
असोत कं वा आपसांत या मै ीची असोत, यांम ये अपे ा नसतील तर या ना यातील
आनंद हा अितशय अनोखा आिण सुखावणारा असतो. परं तु सामा य माणसासाठी हे श य
नाही. हणूनच याची सगळी नाती ही शेवटी या या आयु यासाठी शाप ठरतात आिण
तेही अशा कारे हळू हळू , नकळत घडत असतं, क याला याची जाणीवही होत नाही.
बरे चदा तर आपसांत तडजोड क न, कं वा वारं वार, काहीतरी मधला माग अवलंबून या
ना यांचं ओझं बाळगत आयु य काढावं लागतं.
मग काय, माणसाने नातीच जोडायचं सोडू न ावं का? कारण िनरपे पणे नाती
जोडणं हे याला जमतच नाही... अपे ाभंग झाला रे झाला क लगेच दुःख आिण थेचे
भोवरे याला घे लागतात. िशवाय आजकाल या सोशल झाले या माणसांचे संबंधही
के वळ दोन-चार लोकांपुरतेच मया दत थोडेच असतात? यामुळे जर इतक नाती जोडली
गेलीच आहेत, तर कु णी ना कु णी रोज अपे ाभंग करणारच!! याचाच अथ रोज या रोज
आिण येक बाबतीत माणसाने वतःला िथत कर याची व था चोख क न ठे वली
आहे. मग िवचार करा, आता यावर उपाय काय?
ठीक आहे, मी सांगतो! िनि तच, याबाबतीत अपे ा क च नका हे सांगणं खूप सोपं
आहे. हजारवेळा हे तु ही कु णा न कु णा या त डू न ऐकलंही असेल! पण असा आहे क
‘मी’ इथे उपि थत असताना हे इतकं सोपं थोडंच आहे? मा याबाबत कोणाला मािहतीच
कती आहे? माझी कॉ लेि सटी हणजे काय म करी आहे? अपे ा ठे वूच नका असं नुसतं
हट याने काय होणार आहे? या िनमाण हो यावर आिण यांना थोपव या या भावी
उपायांवर चचा करायला हवी! आिण अशी चचा मा यािशवाय दुसरं कोण क शकणार?
हे संत-महा मे व सायकोलॉिज ट यां या नुस या मोठमो ा ग पाच ऐकू न या! अरे , पोट
दुखतंय हटलं तर हणतात औषध या...अहो पण कु ठलं? चला तर, मी तु हाला सांगतो
क या अपे ांचं मूळ कु ठे आहे ते.
आता बदल घडव याची इ छा बाळगणं हे अपे ा बाळग याचं मूळ कारण आहे हे
तर मी तु हाला पूव च सांिगतलेलं आहे. आता, बदल घडव याची इ छा असणं यात गैर
काहीच नाही, फ ती इ छा तु ही तुम यापुरतीच मया दत ठे वलीत तर! हणजेच जर
तु ही तुम या वतमान आयु याबाबत नाखूष असाल, आिण यात तु हाला काही बदल
हवा असेल तर, याकरता वतःम ये बदल घडवून आणा. आयु य हे तुमचं वतःचं आहे
आिण ते आणखी चांगलं कर याकरता इतर कु णा म ये कं वा बा प रि थतीम ये
बदल घडवून आण याची इ छा बाळगत असाल तर अशी अपे ा बाळगणं चुक चंच आहे.
हैराण तु ही तुम याच अपे ा बाळग या या सवयीमुळे आहात आिण तु ही बदल
वा तू या नावाखाली घराम ये, तसेच योितषा या नावाखाली िनरिनरा या
अंग ां या व पात घडवून आणू इि छता! ही अशी अजब बुि म ा तु ही आणलीत
तरी कु ठू न?
 यामुळे काही बदलायचंच असेल तर वतःला बदला. तुमचा अिधकारही फ
तुम या वतःवरच आहे. ...आिण याकरता थो ा माणात य कर यास सु वात
के लीत तरी समजून जाल, क हे करणं कती अवघड काम आहे. अथक य के यावरही
तु ही तुमचा ोध, चंता कं वा भय यांपासून सुटका कु ठे क न घेऊ शकत आहात? जरा
असा िवचार करा क , जर तु ही वतःम येच बदल घडवून आणू शकत नसाल तर मग
इतर ना बदल याची कं वा बा प रि थत म ये प रवतन घडवून आण याची
अपे ा बाळगणं हे कती िबनबुडाचं आहे!
जर तु हाला याचा नीट अंदाज आला असेल तर सग यात आधी हे ठरवून टाका, क
जोपयत तु ही वतःला जसं बनवू इि छता, तसं बनवत नाही तोपयत इतर कं वा
बा प रि थत ना बदल याचा य तु ही करणार नाही. कं वा ना यां या कु ठ याही
वहारांत बदलाची अपे ाही बाळगाल. याचे दोन फायदे तु हाला ताबडतोब िमळतील!
एक तर तु ही इतरांकडू न कोण याही अपे ा ठे वणार नाही. कारण थम तु ही वतःकडू न
या अपे ा पूण क इि छता या पूण कर या या तयारीला लागाल. हणजेच, तु ही
वतःम ये सुधारणा घडवून आण या या कामी लागाल. हे तर प च आहे, क वतःम ये
सुधारणा घडवून आण याने ते तुम या िहताचंच ठरे ल. ...तसंच याचा दुसरा फायदा असा
क , तुम या आजूबाजू या कडू न तुम या अपे ा कमी झा याने तुमचे आपसांतील
संबंध आणखी मधुर होत जातील. यामुळे तु ही यां या खूप चांग या कारे उपयोगी
पडाल इतकं च नाही, तर तु ही आपसांतील ना याचा आनंदही घेऊ शकाल. एकू ण
सांग याचं ता पय असं क , अपे ा करणं सोडू न दे याची सु वात तु हाला वतःम ये
इि छत सुधारणा घडवून आण या या य ातूनच करावी लागेल. आिण असा बदल
घडवून आणणं कती अवघड आहे याची तु हाला असलेली जाणीव, आपोआपच तुमचं
दुसर्यांकडू न अपे ा ठे वणं कमी करे ल.
जे हा तु ही या सग या यांतून पार पडू न एका अशा ट यावर येऊन
पोहोचाल, िजथे आ यावर तु ही वतःबाबत संतु आहात असं तु हाला जाणवेल, तर
यानंतर मा वतःम ये आणखी जा त बदल घडवून आण याचा य क नका. ते हा
या मनोव थेत तु ही असाल, ितचा, तु ही असेच आहात हे समजून घेऊन वीकार करा!
कारण एका मयादेपे ा जा त बदल घडवून आण याचा य तुम या मनात वतःब लच
ितटकारा िनमाण क शकतो, आिण असं होणं हेही काही कमी धोकादायक नाही. कारण
वतःचा ितटकारा करणारा माणूस नेहमी गु हेगारी वृ ीचा बनतो. हणून काही
य ानंतर वतःचा वीकार कराच! अशा कारे वतःचा वीकार करणं, एक नाही तर
हजार चम कार क न दाखवेल! सग यात मह वपूण गो हणजे यामुळे तुम यातील
बरे चसे कॉ ले सेस कमी होतील. कारण आता जर तुमची वतःबाबतच काही त ारच
नसेल, तर मग कॉ ले स कसला?
आणखी सिव तर सांगायचंच झालं, तर ही वीकार कर याची श हणजे एक
जादू आहे. तु ही जसे आहात तसं वतःला वीकारताच ही जादू दस याची सु वात होते
आिण पुढे जाऊन तर ती एकाच वेळी तुम या तीन सम या हणजे इ हॉ वमट,
ए सपे टेशन आिण कॉ ले स यांना तुम या आयु यातून गायब सु ा क शकते.
हणूनच तुम यातली वीकार कर याची मता अिधकािधक वाढवा. आता वतःला तर
तु ही वीकारलंच आहे, तसंच, इतरांनाही ते जसे आहेत तसं वीकार यास सु वात करा!
जसजसं तु ही इतरांना वीकार यास सु वात कराल, तसं तसं तुमची के वळ
इ हॉ वमटच न हे, तर यां याशी जोडले या तुम या अपे ाही नाहीशा होतील.
...प रणामी तुमचे अ यापे ा जा त दुःख आिण था तशाच संपु ात येतील.
जे हा यामधून सु ा पार पडाल, तसंच दुःख, था कमी झा यामुळे वतःम ये एक
नवी ऊजा भ न याल, मग पु हा आणखी दोन पावलं पुढे टाकू न चारही बाजूंची
प रि थती वीकार यास सु वात करा. यामुळे तर चम कारच होईल! यानंतर बा
प रि थती बदलली नाही, तरीही तु ही िवचिलत होणार नाही. कारण वीकार
कर या या श या जादूमुळे तु ही प रि थतीनुसार वतःला बदल याची मता
िवकिसत क शक यात तरबेज हाल. आिण यामुळे ना के वळ तुमची दुःखं आिण था
कायम या कु ठ या कु ठे पळू न जातील परं तु तुम यात एक नवी ऊजादेखील संचारे ल. बस,
यानंतर या वाढले या ऊज या आधाराने तु ही संसारातील कटू स यं वीकार यासही
सु वात करा. यासाठी थोडी इितहासावर व थोडी तुम या आजूबाजू या प रि थतीवर
दृ ी फरवा. च कडे कधीही न बदलणारी स यं ही रा न रा न वतःला पु हा पु हा
अधोरे िखत करतच असतात. आिण तरीही जर तु ही कधी न बदलणार्या अटळ अशा स य
प रि थतीलाच बदलू पाहत असाल आिण यामुळे दुःखी असाल, तर मग मा तु ही मूख
नाही तर आणखी काय आहात? अरे , जे बदलूच शकत नाही तेच बदल या या अपे ेचं
दुःख बाळगून तु ही जगत आहात? ...मग मला उ र ा, क तु ही बुि मान कोण या
दृि कोनातून झालात?
हणून, तु ही तुम या आजूबाजूला नजर फरवा, आिण अशा कार या स यांवर
ल ा, जी वीकार या ित र तुम याजवळ अ य कु ठलाही पयायच नाही. यांना
वीकार यािशवाय तु ही आयु यात कधीही यश वी होणारच नाही. हे नीट ल ात आलं
नसेल तर मी आणखी सिव तरपणे सांगतो! ...जसं, यांना तु ही देव मानता, यांना तु ही
कधी एका मयादेपे ा जा त दवस जगलेलं पािहलं आहे का? यां यापैक कोणी अमर
झालं आहे का? नाही ना? तर मग तु ही सरळ सरळ ‘तुमचाही मृ यू कधीतरी ओढवणारच
आहे,’ हे वीका नच का नाही जगत? यामुळे पिहला चम कार असा घडेल क ,
तुम यातील अ यापे ा जा त भय हे आपोआप नाहीसं होईल! ही गो नीट समजून या,
क माणसा या अ या न जा त भीत या मागे के वळ या या मृ यूचं भय दडलेलं असतं.
... याने मरण अटळ आहे हे वीकारलं आहे, या या मनात कोण याही गो व न सारखं
सारखं भय िनमाण के लं जाऊच शकत नाही.
...पुढे जाऊन तु ही हेही ल ात या, क तु ही कधी कु णाचं शरीर असं पािहलं आहे
का, क जे कधीही आजारीच पडत नाही? मग भले तो मनु य कतीही संयमी असो कं वा
ायाम करत अस याने तंद ु त असो, कं वा तो मना या कोण याही उ तम पातळीवर
जगत असो. ...तर मग, तुम या शरीराला आजार होऊ शकतातच. तुमचे िम , कु टुंबीय,
कु णीही आजारी पडू शकतं. आिण जे हा तु ही हे सगळं वीका न जगाल, ते हा असं
काही घड यास िवनाकारण िनमाण होणार्या दुःखापासून तु ही तुमची सुटका क न
याल! अरे बाबा, जर इतर कोणा या गाडीचा अपघात होऊ शकतो, तर तुम याही
गाडीचा होऊच शकतो. एकू ण काय तर असं एक न हे, तर अशी हजार स यं आहेत यांचा
वीकार क न जग यातच खरी बुि म ा आहे. आिण हे प समजून या, क अशा
सग या अटळ स यांचा गाढतेने वीकार के यावाचून तु ही हवेत तरं ग यासारखा स
अनुभव घेऊ शकणार नाही.
असो...हे सव तर तु हाला समजलं असेलच. हणून आता मी तुमचं ल या इतर
व पा या अपे ा तु ही बाळगून बसला आहात... यां याकडे वेधतो! अशा अपे ांबाबत
सांगतो, यांनी येक माणसाचं जगणं अ यंत कठीण क न टाकलं आहे. कदािचत तुम या
ल ात आलं असेल, क जवळपास येक माणूस हा या िवचाराने दुःखी असतो, क याला
कु णीही समजूनच घेत नाही. याला असंच वाटत असतं, क मी मा सग यांशी नीट
वागतो, पण मा याशी कु णीच धड वागत नाही. आता हे दुःख जर एक-दोघांचंच असतं तर
समजू शकलो असतो. पण मा या मते तर शंभरातील न वद लोक याच दुःखाची िशकार
झालेले दसून येतात. याचा प रणाम असा होतो क ही माणसं संपूण जगावरच नाराज
होऊ लागतात. यानंतर तर ही माणसं अशा काही गो ी क लागतात, क या
ऐकायलाच िविच वाटतात! उदाहरणाथ, आता हे जग स य माणसांसाठी रािहलंच
नाही, कं वा अशा जगात जग याचा काय फायदा? ...आिण न जाणो आणखी काय काय?
खरं तर या सग या या मुळाशी माणसाचा असा एक गैरसमज आहे, जो याने
वतःच जोपासला आहे. येकजण दुसर्यां या हालचाली, याचं वागणं नीट िनरखून
पाहत असतो, याबाबत िव ेषणही खूप करत असतो; परं तु वतःचं वागणं मा अशा
उ -उ िवचारांखाली असा काही झाकू न टाकतो, क याला वत: या तु छ वभावाचा
थांगप ाच लागतं नाही. ठीक आहे, चला, हेही सोडू न ा... पण जर तु हाला यांपासून
सुटका क न यायची असेल तर, जरा इितहासाकडे बघा! येशूला कु णी समजून घेतलं?
समजून घेतलं असतं तर यांना सुळावर चढवलंच गेलं नसतं. सॉ े टसला कु णी समजून
घेतलं? समजून घेतलं असतं, तर याला िवष देऊन मारलं का असतं? असं असतं तर मग
ना बु , कबीर यांसार यांना छळलं गेलं असतं, ना सीतेसार या देवीसमान ीला
अि परी ा ावी लागली असती! मग काय तु ही वतःला या महान पे ाही े
समजता, हणून दु:ख बाळगून बसला आहात क मला कु णी समजूनच घेत नाही?
िनमूटपणे आधी वतःला नीट समजून या, तेच पु कळ आहे! नाहीतर एक माणूस दुसर्या
माणसाला समजून घेईल असं आजवर कधीही घडलेलंच नाही. यामुळे, कृ पा क न
िनदान अशा कारे वतःला अपवाद समज याने उ प होणार्या दुःखांपासून तरी
वतःची सुटका क न याच!
तसंही हेच कशाला, आणखी अशी हजार स यं आहेत, जी बुि मान ला
वीका नच पुढे जावं लागेल. परं तु या सग यांवर चचा करत बसलो तर याला काही
अंतच राहणार नाही. हणूनच, थोड यात सांगायचं तर, इितहास जे सावकािलक स य
घसा फोडू न-फोडू न सांगत आहे, कृ पा क न या स यांचा वीकार क नच जगा! यामुळे
तुम या ब तांश अपे ा आपोआपच कमी होत जातील. िशवाय याबरोबरच या
अपे ांमुळे होणार्या दुःखांपासूनही तुमची सुटका होईल.
एकू ण सांग याचं ता पय असं क , या अपे ाच आयु यातील ब तेक दुःखांचं मूळ
कारण आहेत. के वळ, ‘अपे ा करणंच वाईट आहे’- असं हणून यापासून सुटका होणार
नाही. वतःम ये बदल घडवून आण या या बाबतीत जे हा तु ही ची याल, ते हाच
यापासून तुमची सुटका होईल. ...इतरांम ये बदल घडवून आण याची इ छा सोडू न
दे याने तुमची यातून सुटका होईल. आिण जशी तुमची ही बदल याची इ छा थोडी कमी
होईल, तसं मग थम वतःला जसे आहात तसं तु हाला वीकारावं लागेल! एकदा का
अशा कारे वीकारता येऊ लागलं, क मग हे समजा क मनु या या जीवनात या
वीकारता ये यापे ा मोठी करामती जादू दुसरी कु ठलीही नाही. हणूनच पुढे हीच कला
अंगी बाणवून इतरही जसे आहेत तसाच यांचा वीकार करत चला. आिण मग या दो ही
बाबतीत चांग या कारे यश ा झा यानंतर, जगातील कधीही न बदलणारी स य
वीका न चाल यास िशका. बस...यामुळे तुमची इ हॉ वमट आिण अपे ा या दो ही
गो ी एकाच वेळी कमकु वत हो यास सु वात होईल. ...याचाच प रणाम हणून तुमचं
आयु य आनंद आिण सफलतेनं भ न जाईल.
*****
 सफलतेचं सारसू
िनि तच मनु या या आयु यात दुःख आिण क यां यापासून वतःचा बचाव
करणं िजतकं मह वाचं आहे िततकं च मह वाचं यशाचं िशखर गाठणंही आहे. कारण हे
ब मोल आयु य सवसामा यपणे जगून थ घालव यात मुळीच अथ नाही. िशवाय तसंही
येक मनु य सफलतेची इ छा बाळगून जगत असतोच आिण तो याचा ज मिस
ह देखील आहे. परं तु के वळ आप याच काही चुकांमुळे आिण मा या कायप तीबाबत या
अ ानामुळे संपूण मनु य जात असफल झालेली दसते.
हणूनच, मी थेट अशा सव उपायांब ल बोल यास सु वात करतो, जे समजून
घेत याने आिण आ मसात के याने तु ही सफलतेचं िशखर गाठू शकाल!
*****
 इं टेिलज स
मागील अ यायांम ये मी कॉि शअस, सब-कॉि शअस आिण अन-कॉि शअस माइं ड
तयार हो याची कारणं व यांना कमकु वत कर या या उपायांवर खूप चचा के ली.
याचबरोबर मनु या या आयु यात िनमाण होणार्या दुःखांची कारणं आिण यावरील
उपायांब लही बरीच चचा के ली. परं तु येक माणूस आयु यात मोठं यश िमळव याचं
व पाहतच असतो. अशी इ छा असणं चांगलचं आहे. हणून आता पुढे, मनु य
वतःम ये कोणते गुण िवकिसत क न कं वा कोण या गो ी आ मसात क न यश ा
क शकतो याबाबतही आव यक ती चचा क या.
या चचला सु वात कर यापूव मी सृ ी आिण तुम यात असले या फरकाकडे तुमचं
ल वेधू इि छतो. वेळ आिण श या संदभात दोघांम ये सग यात मोठा फरक आहे.
सृ ीचा इितहास कतीतरी अ ज वषाचा आहे, तर तुम याकडे मुि कलीने शी कं वा
फारतर शंभर वष आहेत! यातही बालपण, ता य आिण हातारपण यांची हजारो
रडगाणी आहेतच! रोजची आठ तासांची झोप आहे. हणजे खरं तर तुम यापाशी वेळच
नाहीए. तसंच श ब ल बोलायचं झालं तर सूय तळपत आहे, पृ वी सतत फरते आहे,
वारा वाहत आहे. ... हणजेच संपूण सृ ी कधीही न संपणार्या चंड ऊजने भरलेली आहे.
तर दुसर्या बाजूला तुम या ऊजबाबत तर फार काही बोल याची आव यकताच नाही!
...तरीही आ य असं क इथे सग या मह वा या गो ी मनु यच करत असलेला
दसून येतो आहे. कला असो क सािह य कं वा िव ान या सग या गो ी मनु यामुळेच
िनमाण झा या आहेत. आिण ही गो अगदी बरोबरदेखील आहे. याबाबत कु ठलंही दुमत
होऊच शकत नाही. पण इथे समजून घे याजोगी गो ही आहे क , हे सगळे चम कार संपूण
मनु यजात करत नाहीए. तर के वळ काही हजार लोकच हे करत आहेत! मग असं का क ,
काही माणसं िनसगालाही च कत क न सोडतील अशी कामं क न दाखवत आहेत, आिण
ितथेच बाक ब तांश जनताही रोज मरत मरत जग यास िववश आहे? असं का, क
काहीच लोक यशा या सव िशखरावर आहेत, आिण बाक बर्याच लोकांसाठी
जग यात व मर यात काही फरकच रािहलेला नाही?
खरं तर हे असं, मनु या या वेळ व श चा उपयोग कर या या िनरिनरा या
प त मुळे होत आहे! मी यापूव च हे सांिगतलं आहे, आिण तु हांलाही मािहतच आहे क
वेळ आिण श या दो ही गो ची मनु याकडे अितशय कमतरता आहे. यावर जर कोणी
या दो हीही गो चा दु पयोग करत असेल तर तु हीच सांगा या या जीवनाची अव था
काय होणार? बस, नेमकं तेच जे शंभरातील न ा णव लोकां या बाबतीत घडत आहे.
दुसर्या श दात सांगायचं झालं तर वेळ व श यांचा यो य वापर न करता येणं हेच
मनु या या अपयशामागचं गुिपत आहे.
आता असा आहे, क मनु य आप या वेळेचा आिण श चा यो य वापर
करायला कसा िशके ल? ...आिण याकरता आधी हे सांगा क असं काय आहे, जे मनु याला,
िनसग आिण यातील इतर गो पे ा िभ ठरवतं? या...इतकं ही ठाऊक नाही? अरे , एक
हणजे याचं मन, हणजेच मी! आिण दुसरं हणजे याची बु ी! के वळ याच दोन
गो मुळे तो सृ ीतील सग या व तूंपे ा अ यंत वेगळा, िविश आिण मह वपूण ठरतो!
याच संदभात पुढे मन आिण बु ी यांतील फरक समजवायचा झा यास, ‘बु ी’ ही अगदी
लाखो े ांम ये उपयोगी ठरत असली तरीही कतीतरी बाबतीत ती वेळ व श यांचा
दु पयोगच करवून घेत असते. परं तु, मा या पातळीवर इं टेिलज स नावाची एक अशी गो
आहे, क िजचं ल सतत वेळ आिण श कशी वाचिवता येईल याकडेच लागलेलं असतं.
पण दुदवाने या इं टेिलज सचा उपयोग यो य कारे फारच कमी लोक क शकतात. आिण
हे प पणे समजून या क तुमचा वेळ आिण श वाचली तरच तु ही कु ठलंही मोठं काय
क शकाल.
एकू ण काय तर, मनु या या आयु यात कोणतंही यश ा करायचं झा यास याला
वतःतील इं टेिलज स स य करणं गरजेचं आहे. आिण हा इं टेिलज स सग याच
माणसांम ये समान पात, मा या हणजेच मना या अंतरं गात, दडलेला असतो. हणजेच
इं टेिलज स या बाबतीत मा याकडू न कु ठ याही मनु याबाबत कोणताही प पातीपणा
झालेला नाही. माणसांम ये फरक फ एवढाच आहे क , जे इं टेिलज स स य करतात, ते
नेहमीच वतःचा वेळ व श वाचवून आयु यात पुढे वाटचाल करतात, आिण बाक चे,
वतःचा इं टेिलज स स य करता न आ याने क ांनी भरलेलं सामा य आयु य जग यास
िववश होतात.
आिण माणसा या मनात खोल दडले या या इं टेिलज सला जागं कर या या
उपायांब ल काहीही सांग यापूव कं वा या या भावाबाबत चचस ारं भ कर याआधी
मी तु हाला इं टेिलज स आिण ि िलय सी यामधील फरक समजावून सांगतो. हा फरक
अ यंत सू म परं तु मह वपूण असा आहे. हा फरक जाणून घेत यामुळे तुम यातील
इं टेिलज स जागा कर यास तु हाला मदतच होईल.
ि िलय सी हा बु ीचा िवषय आहे आिण ि िलय ट असणं हे आव यकही आहे
तसंच उपयोगी देखील! परं तु ि िलय ट असणं हणजेच सवकाही आहे असं नाही! आयु य
गतीपथावर ने यासाठी आिण सावर यासाठी ती एकटी स म नाही. आिण याहीपे ा
मोठी गो अशी क असं य लोक आप या या ि िलय सीचा उपयोग िबन-मह वा या
गो साठी क न आपलं आयु य वाया घालवत आहेत. हणून, सव थम आपण
मनु या या बु ी या भाव े ाब ल समजून घेऊ तसंच याचा कसा, कु ठे आिण कती
उपयोग करता येऊ शके ल तेही समजून घेऊ! याचबरोबर हेही समजून घेऊ क अशा
कोण या गो ी आहेत िजथे मनु याला बु ीचा वापर कर यापासून वतःला वाचवलं
पािहजे.
आिण या िवषयाची सु वात करायची तर, माणसा या बु ीचं सग यात मोठं
वैिश हणजे माणसा या अ यंत गाढ अशा मरणश चं असणं. हणजेच मनु य
मेमरी-बेसचा जो काही वापर आपलं आयु य पुढे ने यासाठी करत असतो, ती सव या या
बुि म ेची देणगी असते. यात शाळा कॉलेजमधील िश णापासून, ते तो या काही
चांग या-वाईट गो ी बघतो-ऐकतो ते सगळं काही येतं. िनि तच या मेमरीचं मनु य
जीवनात खूप मह व आहे. याला या या नावापासून ते आयु यातील सग या उपयु
गो पयत...तसंच अगदी एबीसीपासून इतर सव िशकवण पयत जे काही ल ात राहतं ते
सगळं या या बु ीमुळेच! हेही खरं आहे क , तो जे काही वाचतो-िशकतो, या याच
आधाराने आपलं आयु य गतीशील करत असतो. ...परं तु इथे समजून घे याजोगी अ यंत
मह वाची गो ही क , आयु यात सग याच गो ी ल ात ठे वणं गरजेचं नाही. एखादी
गो आव यक आहे आिण हणून ल ात ठे वायची आहे, असं असेल तर ठीकच आहे! परं तु
नको या गो ी ल ात ठे वणं हणजे नको तो भार सांभाळ याबरोबरच अ यंत जोखमीचं
कामदेखील आहे. आठवणी ना के वळ वेळोवेळी ास देतात, परं तु या ल ात
ठे व यातदेखील श चा थच अप य होत असतो!
असो...तुम या मेमरीचा िवनाकारण उपयोग के याने होणारे तोटे तुम या ल ात
आले असतीलच. आिण जर पुढे बु ी या आणखीही काही गुणांची चचा करायची झाली
तर िवचार करणं, योजना आखणं, ऍनािलिसस करणं हे सगळे बु ीचेच िवषय आहेत.
बु ीचे हे सगळे गुण आयु य पुढे ने याकरता उपयु तर आहेतच, परं तु इथेही मु ा हाच
आहे, क बु ी या या गुणांचा आव यकता नसताना उपयोग के ला गे यास ते अ यंत
घातकही िस होऊ शकतात. परं तु हे समजून घे याऐवजी ब तांशी लोक अगदी छो ात
छो ा बाबतीतही खूप िवचार करतात, आिण गरज असो वा नसो ऍनािलिसस करत
राहतात! बस, यामुळेच सवजण शि हीन झाले आहेत! अशा कारे शि हीन झालेला,
आिण थकला-भागलेला मनु य आयु यात काही करायचं झालं तरी कसा क शकणार?
एकू ण सांग याचं ता पय तर हेच क बु ीचे उपयोग तर पु कळच आहेत, परं तु
मनु या या बु ीला वेळ आिण श याबाबतचं काहीही ान नाही. ...आिण हणूनच
कतीतरी अनाव यक गो म येही ती वेळ आिण श चा नाश करत राहते. प च
बोलायचं तर बु ीची सग यात मोठी अडचण अशी क ितला येक गो च आव यक
वाटत असते. हणूनच जी गो समोर येईल ती गो समजून घे यास, ल ात ठे व यास
आिण याचा ऍनािलिसस कर यास ती सु वात करते. आता, अनाव यक गो ी जाणून
घे याने आिण ल ात ठे व याने काहीही सा य होत तर नाही, उलट वेळ आिण श यांचा
थच अप य होत असतो! ...आिण इथे येऊनच हा इं टेिलज स मो ा कामाचा आहे हे
िस होत असतं! कारण याला आव यक-अनाव यक यातील भेद चांग या कारे माहीत
असतो. हणूनच हा इं टेिलज स अनाव यक कामं कर यापासून बु ीला थांबवत असतो.
आता यातील अडचण अशी, क हा इं टेिलज स आप या वतः या िनयमानुसारच स य
होत असतो. आिण इं टेिलज स स य हो याचा सरळ साधा िनयम हा आहे क तुमचं
कॉि शअस सब-कॉि शअस आिण अन-कॉि शअस माइं ड कमकु वत झालं तरच तो स य
होऊ शकतो. तसं तर इं टेिलज सच कशाला, मा या श या सग याच क ांबाबत हेच
स य आहे. जे हा तु ही मा यातील नकारा मक व पांवर िवजय िमळवता ते हाच ती
स य होतात. ...आिण या व पांना कमकु वत कर या या उपायांवर मी चचा के लेली
आहेच.
हणून, आता सरळ सरळ हा इं टेिलज स न करतो तरी काय? या िवषयाकडे
वळतो. तर सग यात पिहली गो अशी क आव यक आिण अनाव यक गो मधील
फरक तो चांग या कारे ओळखतो. ...तो बु ीला अनाव यक गो कडे आक षत होऊच
देत नाही, आिण यामुळे तुमचा वेळ आिण श या दो ह ची बचतच होत असते. हे तर
ठीकच आहे. मी याआधी समजावून सांिगतलंच आहे. परं तु तुम या इं टेिलज ची
सग यात मोठी ताकद ही, क तो अनुभवां या आधारे बु ीने एकि त के ले या
अनाव यक गो चा नाश कर याची सु ा मता राखतो. हणजेच, एकू ण काय तर हा
इं टेिलज स तु हाला वतमानातील अनाव यक गो कडे आक षत हो यापासून अडवतो
आिण याबरोबरच तुम या भूतकाळातील साचले या गो ी तुम या आयु यातून नाहीशा
कर याची मतादेखील अंगी बाळगतो. यामुळे तुम याकडे वेळ आिण श या गो ची
बचत होत राहते. आिण अशा कारे न दवडलेला वेळ आिण श या दोन गो ी आयु यात
कती उपयोगी पडू शकतात, हे तु हाला वेग याने सांगायची गरज नाही.
चला, इं टेिलज स कती मह वपूण गो आहे हे तर तु हाला आता समजलं असेलच!
आिण मी आधीच सांिगतलं आहे क हा इं टेिलज स तु हाला कु ठे बाहे न आणायला जायचं
नाही आहे. मा या पातळीवर सग यांम ये हा समान पात अि त वात आहेच. हा
कोण या पद ा, जगाब लचं ान कं वा धम यांतून िमळवता ये याची गो च नाही. तो
तर वतःच सग यांम ये समान पात ि थत आहे. हणजेच बुि मान हो याकरता
भलेही तु हाला खूप मेहनत करायला लागत असेल, पण इं टेिलज ट तर तु ही मुळातच
आहात. फ या इं टेिलज या स य हो याचा आहे. आिण जर तुमचा इं टेिलज स
स य झाला, तर िनि तच तुमची बुि म ा ही वतःच कमकु वत होत जाईल! कारण,
बु ी ारे के या जाणार्या, तुमचा वेळ व श चा अप य करणार्या अनाव यक
कायाना रोखणं हेच तर या इं टेिलज सचं मह वाचं काम आहे. हेच सरळ श दांत सांगायचं
तर तु ही एकतर जा त बुि मान असू शकता कं वा मग जा त इं टेिलज ट. िनवड तुमची
आहे. असं य लोक हे जा त बुि मान आहेत, आिण याच कारणा तव ना यांचा वेळ
वाचतो, आिण ना ही यां यात श उरते.
असो, सोडा! तर आता तुम यासमोर काही उदाहरणं मांडतो, कारण यामुळे तु ही
बुि म ा आिण इं टेिलज स यांतील फरक सहज समजाल. बर्याच वषापूव ची गो आहे.
तीन जादूगार होते. अ यंत उ कोटीची जादूची कला यांना अवगत होती. ितघांम ये
घिन मै ी देखील होती. एकदा असेच एका रथचालकाला सोबत घेऊन ते जंगलात
फर यास गेले होते. जंगलात गे यावर यांनी एका मृत संहा या हाडांचा सांगाडा
पािहला. सांगाडा पाहताच यातील एक जादुगार हणाला मी मा या जादूने या या
शरीरावर हाडं-मांस- ायू चढवू शकतो! हे ऐकताच दुसर्यालाही फु रण चढलं. तो
हणाला जर तू हे के लंस तर मीही या या नसांम ये र खेळवू शकतो. झालं...हे ऐकू न
ितसर्याचा उ साह तर आणखीनच िशगेला पोहोचला. तो हणाला, जर तु ही दोघं हे
खरं च क शकलात तर िनि तच मी या यात ाण फुं कू शके न!
हे ऐकताच यां याबरोबर आलेला तो गरीब, अिशि त रथचालक मा च कत
झाला. आ यच कत झाले या रथचालकाने यांना िवनंती के ली क जरी तु ही असं क
शकत असलात तरीही हे दु साहस करणं यो य नाही! तुम यातील जादूची कला िस
कर या या आणखीही संधी उपल ध होतील, मग संहावरच हा योग कशाला?
परं तु ितघांनाही भलतंच फु रण चढलं होतं. ितघांनी या रथचालकाचं बोलणंच
नुसतं उडवून लावलं नाही, तर उलट िभ ा हणून याचा अपमानही के ला. यावर िबचारा
रथचालक तरी काय करणार? तो चुपचाप तमाशा पा लागला. इथे पिह या जादूगाराने
हट या माणे संहाचा सांगाडा नीटनेटका क न यावर हाडं-मांस- ायू चढवले. हे
पा न रथचालक चांगलाच सावध झाला. ितत यात दुसर्या जादूगाराने या या
नसांम ये र वाह िनमाण के ला. हे पािह यावर मा रथचालकाने आणखीनच सावध
पािव ा घेतला आिण शार तर इतका होता क ितसर्या जादूगाराने याची जादू
दाखव यापूव च तो रथावर वार होऊन रथ घेऊन पळू न गेला. मग ितसर्या जादूगाराने
इतर थ गो कडे दुल करत खरोखर या संहा या अचेतन शरीरात ाण फुं कले.
कु णास ठाऊक, संह कधीचा म न पडला होता. ... याला भूक तर सपाटू न लागली होती,
िजवंत होताच याने ितघांना जीवे मा न फाडू न खा लं!
आता तु हीच ठरवा क बुि म ा मोठी क इं टेिलज स्? हणूनच सांगतो क ,
ि िलय सी कं वा बुि म ा कोण याही तरावरील असू देत, इं टेिलज सिशवाय बुि म ा
ही िबनकामाची ठरते! असं समजा क एखा ाला आप याला कधी आिण कती तहान
लागली आहे हे समजतं, परं तु याला पा याचं रासायिनक सू माहीत नसलं, तरीही तो
तहानेने ाकू ळ होऊन मरणार तर नाही. या याच अगदी उलट बुि मान माणसाला
पा याचा फॉ युला तर माहीत असेल, पण जर या या पा या या गरजेब लच तो
अनिभ असेल तर सांगा पा यांपैक अिधक समंजस कोण आहे?
बस, बु ीचं हेच काम आहे! सगळं जाणून घेऊ, खूप िवचार क , मोठमो ा अपे ा
बाळगू...पण यामुळे होणार काय आहे? या सग या गो ी उपयु आहेत, पण या एका
मयादेपयत के या गे या तरच! गरज ओळखून के या गे या तरच! खरं तर आयु य
गतीशील करायचं अस यास मोठमो ा भासणार्या अनेक उटपटांग गो ी जाणून
घे याऐवजी वतः या लहानसहान गरजा जाणणं हे अिधक आव यक आहे. याच माणे
या कारची मािहती, जे काही िश ण कं वा या कोण याही िवषयातील ान तु ही
हण करत आहात, कृ पा क न याबाबत िनदान तुमचा साधारण इं टेिलज स वाप न
िवचार तर करा क या सव गो ी तुमचं आयु य पुढे ने यासाठी उपयोगी आहेत तरी क
नाही? कारण तुम या येक य ाची एक कं मत आहे. यामुळे तु हाला ना के वळ क च
करावे लागतात, तर उलट यासाठी तु हाला तुमचा ब मू य वेळही ावा लागतो.
...आिण तुम याकडे वेळ आहे तरी कती?
चला तर... मी वर जे काही सांग याचा य के ला आहे, तेच मी महान संत ी
रामकृ ण परमहंस यां याब लची एक गो सांगून सोदाहरण प कर याचा य
करतो. रामकृ णांचा आ म यावेळी एका नदी कनारी वसलेला होता. एके दवशी भ या
सकाळी ते नेहमी माणेच आ माबाहेर आप या िश यांशी चचा करीत बसले होते.
तेव ात वतःला े हणवणारा एक सं यासी ितथे येऊन पोहोचला! तो सु ा याच
गावात राहणारा होता, आिण कारण काहीही असो, तो सदा रामकृ णां या िवरोधात
असायचा. हे तर इथवर ठीक, पण मह वाची गो अशी क तो गेली क येक वष पा यावर
चाल याची कला अवगत कर याचा य करत होता. आज मा याने यात यश ा
के लं होतं. आिण याच आनंदात रामकृ णांना हीन लेख यासाठी तो ितथे आला होता!
आिण सांगायची गरज नाही क , तो याला पुढे काय करायचं आहे, हे पूणपणे ठरवूनच
आलेला होता. याने ितथे पोहोचताच अ यंत उ म पणे रामकृ णांना िवचारलं क , तु ही
वतःला एवढे मोठे ानी हणवता, तु हाला पा यावर चालता येतं का?
रामकृ णांनी अ यंत सा या भाषेत याला सांिगतलं, नाही रे दादा...पा यावर
चालणं वगैरे मला जमत नाही. पण मा या आयु यात यामुळे कोणतही काम अडत नाही.
हां...जिमनीवर मा मला नीट चालता येतं व रोज या आयु यात मला याचा पु कळ
उपयोगही होत असतो.
हे ऐकू न तो सं यासी आणखीनच फु शा न हणाला, ... वतःचा दुबळे पणा चांग या
श दात झाक याचा य क नका. माझं ऐका, मी पा यावर चाल याची कला जाणतो.
यावर ितथे उपि थत असले या सव िश यांना आ य वाटलं. परं तु रामकृ ण मा
या याकडे मो ा िविच नजरे ने पा लागले. इतकं च नाही, तर यांनीही उ सुकता
दशवून याला सरळ हटलं, जर खरं च पा यावर चालता येत असेल तर आ हांलाही
दाखव, आ हीही तु यातील कलेचा आनंद घेऊ!
हे ऐकताच तो ग व सं यासी सग यांना घेऊन नदीजवळ गेला. तो खरोखर
पा यावर चालत पलीकड या कनार्यापयत जाऊन पु हा परतही आला. सग यांना
भलतंच आ य वाटलं. या सग या या उलट रामकृ ण मा हसत हसत या या डो यात
पा लागले. सं याशा या काहीच ल ात आलं नाही... तुती नाही, कौतुक नाही...काहीच
नाही. नुसतेच उभे रा न हसत आहेत! याने अ व थ होऊन रामकृ णां या या
हा यामागील अथ जाणून घे याचा य देखील के ला. परं तु रामकृ णांनी मा याला
काहीही उ र दलं नाही. ...पण हो, यांनी याचवेळी कनार्यावर जाताच एका
नािवकाकडे पिलकडे फ न ये याची इ छा के ली. आता, नािवकाचा तर तो
वसायच होता. याने ताबडतोब यांना नावेत बसवून फरवून आणलं! इथे सं याशासह
सग यांनाच रामकृ णां या या वाग याचं आ य वाटत होतं. पण रामकृ ण मो ा ऐटीत
नावेतून उतरले व यांनी नािवकाला फरवून आण यासाठीची कं मत कती असं
िवचारलं. नािवकाने दोन पैसे मािगतले आिण रामकृ णांनी ते दले...मग मागे वळू न या
सं याशा या खां ावर हात ठे वत यांनी याला िवचारलं - िम ा, सांग बघू ही कला
िशक यास तुला कती वष लागली?
तो हणाला- वीस वष! हे ऐकताच रामकृ ण आणखी जोरात हसू लागले, आिण
हसता हसताच हणाले, वीस वषा या अथक य ांनंतर कला िशकलास, तीही दोन
पैशांची!!!
हीच चूक येक माणूस पु हा पु हा करत असतो. तो या छो ाशा जीवनात वेळेचं
मह व जाणतच नाही. या या हे ल ातच येत नाही, क जे दुसर्यासाठी आव यक असेल,
ते या याही आयु यात आव यक असेलच असं ज री नाही. यामुळेच मग जगातील
को वधी सं यासी वेद, बायबल, कु राण यांना घोकत व यांची पुनरावृ ी करत चालले
आहेत. ...तेही हे समजून न घेता क खरोखरच ते यां या जीवनात आव यक आहे क
नाही? व तू कतीही महान आिण मौ यवान असो, ती जर तुमचं आयु य गतीपथावर
नेणारी नसेल तर ितची कं मत कवडीमोलाचीच ठरते. अगदी अशाचतर्हेनं जगातील
कतीतरी अ ज त ण मुलं पद ा िमळिव यासाठी आप या आयु यातील ब मोल अशी
वीस वष वाया घालवतात. ते कधीही पारखून असा िवचारही करत नाहीत, क खरोखरच
आयु यात या पद ांचं मह व आहे क नाही? ते िवस न जातात क इथे आयु यात फु कट
काहीही िमळत नाही. मग आयु यात काहीही िमळिव यासाठी वेळ आिण श खच
कर याअगोदर ती गो आप या आयु यात कती मह वाची आहे हे अव य जाणून घेतलं
पािहजे. तुमचे सगळे य कु ठे थ तर ठरत नाहीएत ना? हणूनच जो मनु य, कु ठलाही
य कर यापूव या य ांतून येणार्या प रणामांचा कतपत उपयोग होणार आहे
याचा िवचार करतो तसंच यावर खच होणार्या वेळेचं आिण श चं गिणत मांडतो,
तोच मनु य खर्या अथाने इं टेिलज ट असतो! बाक सगळे के वळ परम ानी!
इथे सरळ साधं गिणत तु ही पु हा एकवेळ नीट समजून या, क आयु य पुढे
ने याकरता वेळ आिण श या दोह ची आव यकता भासते. आिण या दो ही गो ी
तुम यापाशी अ यंत मया दत माणात आहेत! ...आिण खरं सांगायचं तर इं टेिलज ट
मनु य यालाच हणता येईल याला आपला वेळ व श यांचा उपयोग यो य जागी
करता येतो. ...आिण बुि मान हणजे, जो लहानसहान बाबतीत आपला ब मोल वेळ
आिण श वाया घालवत असतो आिण आयु यात जे हा ऐनवेळी आव यकता भासते,
ते हा अशा या बुि मान माणसांकडे ना वेळ िश लक असतो ना श ! मी हीच गो पु हा
पु हा सांगतोय कारण आयु यात यांनी यश ा के लं आहे, यांनी णा णाचा उपयोग
क नच यश संपादन के लेलं आहे. इतर हजार अनाव यक कायाम ये आपली ऊजा न
दवडता ती वाचवून यांनी ही सफलता ा के लेली आहे. हणूनच तु हीदेखील यश वी
होऊ इि छत असाल तर, आव यक आिण अनाव यक यातील फरक नीट जाणून घेणं
गरजेचं आहे!
...आिण यासंदभात आणखी एक गो नीट यानात या क या सग या येम ये
जा ती जा त योगदान तुम या बु ीचं आहे. खरं तर ती वभावतःच खूप िज ासू आहे. ती
नेहमी अिधकािधक गो ी जाणून घे यास उ सुक असते. परं तु हे जाणून घेण,ं आव यक आहे
क अनाव यक हे ठरवणं ितचा िवषय नाही. याच माणे, बु ीला आप या भावाचा
िश ा इतरांवर मार यातही खूप जा त रस असतो. आिण बर्याचदा ती याच हेतूने
जगभरातील मािहती गोळा करत असते. या या अगदी उलट, इं टेिलज ची दृ ी के वळ
अ याव यक गो वर लागलेली असते. ...आिण िनयमाने असंच झालंही पािहजे. परं तु
दुदवाने यां िवषयात ब तांश लोकांची बु ी ही यां या इं टेिलज सची अवहेलना कर यात
यश वी ठरते. आिण याचाच प रणाम हणून अिधकािधक लोकांचं संपूण जीवन िनरथक
मािहती गोळा कर यात आिण नको असलेली कामं कर यातच तीत होत असतं. थोडं
नीट ल दलंत तर तु हांलाही तु ही अित-बुि मान आहात याचा अंदाज येईलच.
तु हांलाही तुमचा ब मोल वेळ आिण असाधारण श थच वाया जात आहे हे ल ात
येईल.
यािशवाय हेही समजून या क , तु ही या या काही अनाव यक गो ी शोधत
राहता याचे दु प रणामही तु हाला भोगावेच लागतात. चला, हीच गो तु हाला छोटी-
छोटी उदाहरणं देऊन समजावतो, याने तु हाला तुम या बु ी या उ ा मार यामुळे
काय कमाल होते ितचा अंदाज येईल! तु ही असे कतीतरी लोक पािहले असतील, यांना
चांगली नोकरी लागताच ते मोठमो ा गा ांची मािहती गोळा कर यास सु वात
करतात. आता खरं च याचा अपेि त प रणाम येईल क नाही हे तर माहीत नाही! ते
भिव यात मोठी गाडी घेऊ शकतील क नाही, ही तर खूप वषानंतरची गो आहे; परं तु
यां या वेडप
े णाची मजल इथवर जाते, क ते आ ापासूनच दुःखी होऊ लागतात. आज
यां याकडे मोठी गाडी नाही हे दुःख यांना खूप सतावतं! आता जरा िवचार करा क ,
थच ही मािहती गोळा क न यांनी आप याच मनात दुःखाचं बी पेरलं क नाही?
...बस, अशा ठकाणी इं टेिलज स मोठा कामी येतो. तो नेहमी आज या ऐपती या
िहशोबा माणेच उड यावर व यानुसार आव यक तेवढीच मािहती गोळा कर यावर
िव ास ठे वतो. या यानुसार चाललात तर तो मो ा गाडीबाबत मािहती गोळा
करायला तोपयत उगीचंच जाणारच नाही, जोपयत तुम यापाशी ती घे याइतका पैसा
जमा होत नाही! बस, बुि मान व इं टेिलज ट मधील हाच फरक आहे, इं टेिलज ट
नेहमी आनंद देणारे माग शोधतो! तर बुि मान माणूस दुःख देणारे माग शोधून काढतो.
आिण दुःखी माणसाची मती शेवटी होते हे तर तु ही जाणताच! हेच कारण आहे क ,
बु ीचा जा त माणात उपयोग करणारे लोक अयश वी आहेत.
...पण करणार तरी काय? ब तांशी माणसां या िवचारात ही गो नीट बसतच
नाही. जर एखादा के वळ अ याव यक ानच िमळवत असेल तर तो बुि मान कसा काय?
जर तो हजार कार या व तूंब ल थ मािहती गोळा क न लोकांसमोर यावर जोरदार
ान झाडू शकत नसेल तर या या बु ीमानी अस याचा काय उपयोग? परं तु
वा तिवकता अशी आहे क , या सग याचा आयु यावर िजतका सकारा मक प रणाम होत
नाही, याहीपे ा कतीतरी जा त माणात या सग यांचे दु प रणाम या या मनाला
भोगावे लागतात. आिण याच गो ीची आणखी उदाहरणं ायची झाली तर, काही
सुदढृ असूनही काय खा लं तर काय होतं आिण काय खा लं तर काय होत नाही,
...याबाबत वाचत रहातात. कु ठला आजार कशाने होतो व तो होऊ नये हणून यावर
काय काय उपाय आहेत, याबाबत भरपूर मािहती गोळा करत असतात. आता, या
सग याचा यांना काय फायदा होतो हे यांचं यांनाच ठाऊक परं त,ु मा या पातळीवर या
सग याची ंट उमटते एवढे न ! मग काय. ...मी तर मीच आहे! बस, हळू हळू या
भोजनांचा यां यावर प रणाम हो यास सु वात होते. नीट पहायला गेलात तर आज
जगभर पसरले या ओबेिसटी हणजेच थूलपणा या आजाराचं हेच एक कारण आहे.
बु ीने असा समज क न घेतला आहे, क अमुक खाणं हे चरबीयु आहे. झालं...
मा यावर याची ंट उमटली, आिण माझा शरीरावर प रणाम तर होतोच. जे हा हे
सगळं ान न हतं, ते हा माणूस या या दु पट खात होता परं तु यावेळी थूलता यांना
या कारे ासदायक ठरत न हती.
अगदी अशाचतर्हेने या या आजारांबाबत मनु य अिधकािधक वाचतो, हळू हळू
यािवषयीची ंट मा या पटलावर उमटू लागते. मग करता-करता माणूस याच कं वा
या या आजूबाजू या िवकारांनी त होऊ लागतो. ल ात ठे वा, तुम या अिधकांश
आजारां या मागे तुमची शारी रक कारणं िततक जबाबदार नाहीत, िजत या माणात
या आजारांब ल मा या पटलावर उमटणारी ंट जबाबदार आहे.
एकू ण सांग याचं ता पय असं क बु ीची बुि म ा वापर यापूव याचा तुम या
मनावर आिण जीवनावर काय प रणाम होऊ शकतो, हे ही नीट समजून या. तसंच हे
सु ा समजून या, क आयु यात इं टेिलज स जागा के यािशवाय तुमचं आयु य कधीही
एका िविश मयादे या पलीकडे सुखकर होऊच शकत नाही. आिण तसं तर हेही ल ात
ठे वा क जे हा तुमची बु ी इं टेिलज सवर िनरथक ानाचा मारा करणं बंद करे ल ते हाच
इं टेिलज स कायरत होईल.
आिण आता जे हा इं टेिलज स आिण बु ी यां यातील फरकांवर एवढी चचा सु च
आहे, तर आणखी एक मह वाची गो जाणून घेणं गरजेचं आहे. आिण ती हणजे, बरे चदा
व तू आव यक असतानाही, यांचा पूण उपयोग क न घे याकरता बु ी या बरोबरीने
इं टेिलज स स य कर याची देखील तेवढीच आव यकता भासते. मा य आहे, क काही
गो ी आठवणीत ठे वणं, येक गो ीचा ऍनािलिसस करणं हा बु ीचा े गुण आहे, मी
हेदख े ील मा य करतो क , बु ीचा भरपूर वापर हा आयु यासाठी िहतावहच आहे; परं तु
इथेही इं टेिलज स् तर आव यक आहेच. ...कारण कु ठली मािहती कती आतपयत
पोहचवायची, कं वा ती मािहती के हा आिण कशी उघड करायची ही कला तर मा या
पटलावर दडले या इं टेिलज स या जवळच असते. नाहीतर, ही चंड माणात एकि त
के लेली मािहतीच एक दवस माणसाचा ाणच घेईल! कारण येक गो ीला
आव यकतेपे ा जा त मह व देणं हणजे वेळ आिण श या दो हीची नासाडीच आहे.
आिण सवात मह वाची बाब तर ही आहे क , बु ीने कतीही मािहती गोळा क देत
कं वा कतीही गो ी समजून घेऊ देत, पण शेवटी जोपयत इं टेिलज स ारे ती गो
आपलीशी के ली जात नाही, तोपयत बु ीने के ले या या सव गो ी फारसा प रणाम साधू
शकत नाहीत! कारण बु ी ारा एकि त के ले या मािहती या आधारे फ िवचार तयार
होत असतात, आिण िवचार ही काही एखा ा गो ी या तळापयत जाणारी गो नाही.
यािशवाय माणसा या बु ीचं आणखी एक वैिश असं आहे, क ितला उ िवचार
आिण आदश यांबाबत एक सहज आकषण असतं. आिण इथे हेही प पणे समजून या क ,
गरजेपे ा जा त उ कोटीचे िवचार आिण आदश यांना ावहा रक जीवनात काहीही
थान नसतं. आिण समजा एखादा िवचार जर उपयु असेलच तरीही असा क
माणूस या िवचारांचं करे ल तरी काय? िवचारांचं या यावर िनयं ण तरी कती असतं?
हेच आणखी प श दात सांगायचं झालं तर बु ीची पोच ही फार वरवरची आहे. परं तु
माणसावर होणारा माझा प रणाम हा अ यंत सखोल आिण संपूण आहे. बु ीने ठरवलेली
गो हजारदा नाकारता येऊ शकते, पण मा या बाबतीत माणसाचा अगदी नाइलाज
आहे!! अथात सरळ सांगायचं झालं तर जोपयत मी वीकारत नाही, तोपयत बु ीने
ठरवलेली कु ठलीही गो ही प रणामकारक िस होत नाही. आिण हणूनच िनणयां या
बाबतीतही बु ी या बुि म ेसमोर माझा इं टेिलज सच जोरकस ठरतो.
चला... हीच गो तु हाला आणखी सिव तरपणे समजावतो! कारण मी हे जे काही
सांगतोय ते समजून घेत यािशवाय तु ही आयु यात कतीही चांग यात-चांग या गो ी
िशकलात तरीही याचा अपेि त प रणाम येणार नाही! ...राग करणं वाईट असतं,
रागामुळे आपलंच नुकसान होतं, पुढ यावेळी रागावणार नाही - हे सगळे तुम या बु ीचे
िवचार आहेत. ...आिण एकदा न हे तर हजारदा मनु याने वतःला या िवचारांनी भ नही
टाकलेलं आहे. परं तु वा तवात जे हा खरोखरच खूप राग येतो ते हा कतीजण यावर
िनयं ण ठे वू शकतात? मनु या या िवचारांची लायक च काय, क ते मा यावर िनयं ण
ठे वू शकतील? म सर, प पात, कमीपणा वगैरे सग या नकारा मक गो ी वाईट आहेत हे
तु ही सगळे च जाणता आिण मानतासु ा! कतीतरी लोक यांपासून वतःला वाचवूही
पाहतात! इतकं च काय, पण यांपासून वतःला वाचव यासाठी ही मंडळी मं दर, मशीद
कं वा मग चचम येही जात असतात. परं तु हे सव करणं देखील यां या िवचारांचाच
िव तार आहे. मला सांगा पूजापाठ क न कती जणांनी रागावणं थांबवलंय? तु ही वतः
तुम या आयु यातील अनुभवांम ये डोकावून पहा! - तुम या बु ीने िज ासा आिण
मािहती या आधारे कतीही उ िवचार बाळगलेले का असेनात, या िवचारांवर कतीही
े आदश व चांग या वागणुक चं पांघ ण ओढलेलं का असेनात, परं तु जोपयत तुमचं हे
प रवतन मा यातील गा यापयत उतरत नाही, तोपयत हे सगळं काही जसं या तसंच
राहतं क नाही?
बु कसे चालतात? कसे उठतात व बसतात? काय प रधान करतात? कसे वागतात?
या सग याची न ल सा ात बु ापे ाही को वधी लोक आणखी सरस करत असतील.
परं तु इथे असा आहे क , यां यापैक कतीजण बु बनू शकले? एकही नाही...!
हणूनच, इथे ही गो आणखी वि थतपणे समजून या, क चांग या गो ी वाचणं,
समजणं कं वा यावर िवचार करणं आिण मग या माणे सगळं काही ठरवणं ही काही
मोठी गो नाही. ही सगळी कामं बु ीची आहेत, आिण गेली अनेक शतकं मनु याकडू न ती
हे सगळं करवून घेत आली आहे. परं त,ु इं टेिलज चं काम आहे बदल घडवून आणणं! आिण
जर बदल घडू नच येत नसतील तर मग अशा मोठमो ा गो चं करायचं काय? यापे ा
तर जसे आहात तसेच बरे आहात.
परं तु काम तर तु ही जसे आहात तसे रािह याने सु ा चालणार नाही. कारण
तु हांलाही माहीत आहे, क तुम यात काही बदल घडवणं आव यक आहेच! हणजेच
काही बदल तर करावेच लागतील. परं तु इथे अडचण अशी आहे क , हे बदल तु ही तुम या
बु ी ारे घडवून आण याचा य करता. हे सगळे बदल तु ही तुमचे िवचार आिण आदश
यां या जोरावर घडवून आण याचा य करता. आिण तुम या िवचारांचा तुम यावर
कती भाव आहे, हे तर मी तु हाला समजावून सांिगतलेलंच आहे. हणूनच, इथवर
येऊनच सगळी गडबड होत असते. बु ी तुम यात बदल घडवून आणू शकत नाही, यामुळे
हताश झालेले तु ही तुम या अंतगत बदल हो यापूव च व न आचरणाचं पांघ ण ओढू न
फरायला सु वात करता. असं आचरणाचं पांघ ण ओढू न घेताच तुम यात बदल
हो याची जी थोडी उरली-सुरली श यता असते तीही नाहीशी होऊन जाते! हणजेच
एकू णच माझं हणणं असं क , हे बदल सु ा तु हाला मा या पटलावर दडू न बसले या
इं टेिलज स याच जोरावर घडवून आणावे लागतील.
चला... इत या वेळा फरवून फरवून सांिगत यानंतर ही गो तर तुम या ल ात
आलीच असेल, क तुम यात थोडे बदल होणं गरजेचं तर आहे, परं तु हे बदल आतून मा या
गा यातून यायला हवेत. ...आिण ते हाच हे बदल प रणामकारक ठरतील. मग आता
मा या अंतगत गो ी कशा पोहचवाय या, आिण यापासून आव यक ते प रवतन कसं
घडवून आणायचं, याबाबत चचा क ! हणजेच, तु ही तुम या इं टेिलज सपयत या
सग या गो ी कशा कारे पोचवू शकाल ते समजून घेऊ! आिण याकरता एक गो समजून
या क माणूस हा जसा आहे तसा आहे, आिण या यात कोणताही बदल तोपयत होऊ
शकत नाही जोपयत तो कोणती तरी नवीन गो अनुभवत नाही. पण हो... अनुभव
घेत यावरही बदल घडू न येईलच असंही नाही. कारण अनुभवांतून बदलणं हे इं टेिलज सचं
काम आहे, जर तोच अनुभव तु ही बु ी या पातळीवर, हणजे वरवर घेतलात तर
तुम यात बदल होणार नाही. आिण इं टेिलज स ते हाच अनुभव घेऊ शके ल जे हा यात
बु ीची अडचण येणार नाही. हणजेच जोपयत बु ीचा भाव मजबूत आहे तोपयत ती
यात अडचण आणणारच. हणूनच पु हा एकवार हे समजून या क माणूस बुि मान
आिण इं टेिलज ट असा एकाचवेळी असू शकत नाही. हे जे मी सांगत आहे, ते अ यंत
मह वाचं आहे आिण ही गो तुम या अंतमनात को न ठे वा! हीच गो आणखी
प रणामकारक र या समजावी हणून बुि मान आिण इं टेिलज ट यां यातील ढोबळ फरक
नीट समजावून सांगतो, कारण, तु ही गरजेपे ा जा त बुि मान असाल तर, वतःला
इं टेिलज ट बनव या या दशेनं माग थ हाल! कारण, हे ल ात असू ात क इं टेिलज ट
बन यािशवाय आयु यात सुख, शांती आिण यश ा होणार नाही.
बुि मान - 1. बुि मान काहीतरी नवीन जाणणं, समजणं आिण या या आधारे
इतरांवर आपला भाव पाड या या य ात असतो.
इं टेिलज ट - 1. इं टेिलज टला जे हा आिण िजतकं जाणून घेणं अ याव यक असतं,
बस, िततकं च जाण यात रस असतो.
बुि मान - 2. बुि मानाला सग या गो ी सिव तरपणे जाणून घेणं गरजेचं वाटतं.
इं टेिलज ट - 2. इं टेिलज टचा उ ेश गो ीचा सारांश समजून घेणं इतकाच असतो.
बुि मान - 3. बुि मान माणूस एकच चूक हजार कारे पु हा पु हा क शकतो.
इं टेिलज ट - 3. इं टेिलज ट माणसासाठी एकच अनुभव पुरेसा असतो.
बुि मान - 4. बुि मान सतत काही ना काही कर या या य ालाच आयु य
समजत असतो.
इं टेिलज ट - 4. इं टेिलज ट फ मोठमो ा संधी ा कर यावर िव ास ठे वतो.
 बुि मान - 5. बुि मानाला येक गो आव यक वाटत असते.
इं टेिलज ट - 5. इं टेिलज ट जे जे लगोलग कामास येत नाही, ते सगळं च िनरथक
मानतो.
आता या सग या गो या आधारे मी आतापयत सांिगतले या गो चं सार सरळ
श दात मांडायचं झालं तर माणसा या इं टेिलज सचे दोन मह वपूण गुण असतात. पिहला
गुण हणजे आव यक आिण अनाव यक गो मधील फरक वि थतपणे जाणून घेणं. इथे
आव यक या श दाची प रभाषादेखील नीट समजून या. याकरता तुम या मनावर ही
गो बंबवा क , इथे काहीही िमळिव यासाठी ‘वेळ आिण श ’ यांसार या दोन
मह वा या गो ी तु हाला खच घाला ा लागतात. हणजेच आयु यात काहीही फु कट
िमळत नसतं. याचाच अथ इं टेिलज ट माणसा या प रभाषेत आव यक गो ती असते, जी
खच के ले या वेळ व श या माणा या तुलनेत कतीतरी जा त मह वपूण असते.
चला, हा झाला इं टेिलज ट माणसाचा पिहला गुण!! आता मी इं टेिलज ट
माणसा या दुसर्या मह वा या गुणाबाबत चचा करतो! ...आिण याचा दुसरा मह वपूण
गुण हणजे वतःम ये बदल घडवून आण याची श !!! आिण याबाबत सु ा मी हे प
के लेलंच आहे क , जो जसा आहे, या भरवशावर तर याला मोठं यश ा हो याची
श यता दसत नाहीए. हणूनच यश ाि करता अिधकांश लोकांना वतःम ये काही
माणात बदल घडवून आणावेच लागतील. याबाबतीत हे प ं ल ात ठे वा क कोण याही
अनुभवािशवाय माणसात कोण याही व पाचा बदल घडू न येणं कठीण आहे! सरळ
सांगायचं तर हा अनुभव घे याची कला हणजेच, तु ही कती इं टेिलज ट आहात हे
समज याचं मोजमाप आहे.
आिण या अनुभव घे या या कलेचं िवभाजन करायचं हटलं, तर एकू ण चार
कारची माणसं असतात. बु अशा कारे माणसाचं िवभाजन करताना नेहमी चार
कारचे घोडे असतात असं हणत असत! पिह या कारातले आिण े घोडे हणजे
यांना चाबकाची फ सावली दाखवताच, जे धाव यास सु वात करतात! दुसर्या
कारातील घोडे हणजे यांना चाबकाची फ सावली पुरत नाही. यांना य चाबूक
दाखव यावर मा ते पळ यास सु वात करतात. ितसर्या कारचे घोडे असे असतात क
यांना चाबूक नुसता दाखवू काही उपयोग नसतो. ... यांना चाबकाचा एक फटका
बस यािशवाय ते धाव यास सु वात करत नाहीत. चौ या आिण अंितम कारातले घोडे
हणजे यांना कतीही मारा हलत सु ा नाहीत! आता आ य वाटू न घेऊ नका... पण
अिधकांश माणसं ही या चौ या कारात मोडणारी आहेत. ही माणसं एकाच गो ीवर
हजार वेळा िवचार करत बसतील, तरी सु ा अंमलात मा आणणार नाहीत. लाखो वेळा
एखादी गो करायची ठरव यावर देखील ऐन वेळी काहीतरी ग धळ घालतीलच!
अनुभवांतून न िशकणं आिण एकच कारे हजारदा मूख बनणं हे या माणसांचं वैिश
असतं. याकरता जर कु णाला जबाबदार ठरवायचं झालं तर ते माणसा या या उ िवचार
व आदशाना बाहे न वरवर पांघ न बस या या सवयीला ठरवावं लागेल. कारण हे
आदश व उ िवचार कळत-नकळत माणसांम ये ते े अस याचा गैरसमज िनमाण
करतात. ...असं असताना बदल याची आव यकताच कु ठे उरते?
ही गो एक उदाहरण देऊन समजावतो. िवचार करा, जर तुम यात म सर,
अहंकार, ोध, प पातीपणा या भावना िनमाण होत असतील, तु हाला अ ामािणकपणा
कं वा लबाडी करावीशी वाटत असेल तर मला फ इतकं च सांगा क तु ही धा मक कसे
काय असू शकता? पण तु हीच तुम या िवचारांची कमाल पहा... शंभरातील न ा णव
लोक याच िवकारांनी ासलेले आहेत, तरीही ते धा मक अस याचा गव बाळगून जगत
आहेत...कसे? कारण यां या चतुर बु ीने आप या िवचारांनी व आदशानी देव आिण
पूजापाठ िनमाण के लेले आहेत. आता, माणसाला धा मक हो याकरता वतःचा अहंकार
आिण म सर यावर िनयं ण िमळव याची गरजंच नाही. ...फ दवस-रा मं दर व
मिशदीत जाऊन यायचं...इतकं च. धा मक हो याकरता याला मनातून अ ामािणकपणा
काढू न टाकायचा नाही, तर आठव ातून एकदा पूजापाठ के ले क झालं! अशाच तर्हेचे
शॉटकट माणसा या िवचारांनी येक े ात शोधून काढले आहेत! परं तु हे सारे बु ीचे
उपाय आहेत, जे ावहा रक आयु यात काही कामास येत नाहीत!
कारण हा दांिभकपणा, ही लबाडी मा या पातळीवर चालत नाही. आिण
आयु याची खरी जबाबदारी तर मा याच हाती आहे. इथे म सर कं वा अहंकार िनमाण
होत असेल तर तु ही अधा मकच आहात! मग भले तु ही चोवीस तास मं दर-मिशदीत
बसून राम-राम कं वा अ ला-अ ला करत बसलेले का असेनात! अथात, मा यातील
इं टेिलज सची प रभाषा आहे, खरोखरचं प रवतन! आिण हे ते हाच घडू शकतं, जे हा
माणूस चारही बाजूंनी िवचार आिण आदश यांचा आधार घेणं बंद करे ल! ही गो प पणे
समजून घे यासाठी जरा लहान मुलांकडे ल देऊन पहा. ते िवचारांचे आदश पांघ न
फरत नाहीत, आिण यामुळे ते वतःला लगेच बदलू शकतात. मोठे लाख िवचार क देत,
पण यां यात थोडाही फरक पडत नाही.
आता वरील गो ी यानात आ या असतील तर हेही समजून या क मनु या या
आयु यातील यश फ या गो ीवर अवलंबून असतं, क कोण कती वेगाने अनुभवां या
आधारे वतःम ये बदल घडवून आणत असतो. कारण तु ही जे कु णी आहात, आिण िजथे
कु ठे आहात, के वळ या आधारावर तु हाला यश िमळू शकत नाही! आता तर तुम या
बु ीमुळे तुमचं आयु य हजारो-लाखो अनाव यक गो नी भरलेलं आहे. हणूनच सवात
अगोदर तु हाला तुम या अि त वावर पसरले या या अनाव यक गो चं मळभ दूर
करायला हवं! आिण ते दूर होईल के वळ तुम या अनुभवांनी! जे हा तु हाला अमुक गो
अनाव यक आहे असा अनुभव येईल, ते हाच हे मळभ दूर होईल. आिण हा बदल हो यास
सु वात झा यािशवाय तुमचा वेळ आिण तुमची ऊजा कु ठ याही प रणामकारक
कायासाठी वापरली जाणं श यच नाही.
... हणूनच जर खरोखर तु ही गंभीरतेनं आयु यात यश ा कर या या दशेनं
पाऊल टाकू इि छत असाल, तर कमीत-कमी या बु ी या च ात अडकणं बंद करा.
तुम याकरता काय िशकणं आिण काय जाणून घेणं मह वाचं आहे याबाबत िवचार क च
नका. सग यात आधी तु ही या हजारो अनाव यक गो ना आव यक समजून तुम या
आयु यात जागा देऊ के ली आहे याबाबत िवचार करा. यां यापासून कशी सुटका क न
घेता येईल, याची काळजी करा.
...आिण यां यापासून सुटका हवी अस यास तुमचं वतःम ये कॉ पॅ ट होऊन
जगणं अ यंत आव यक आहे. तुम यातील हाच कॉ पॅ टनेस तु हाला ितसरा डोळा दान
करत असतो यामुळे तु ही तुम या आयु यातील अनाव यक गो ी ओळख यास सु वात
क शकता. अथातच ही ओळख अनुभवां या आधारे च होत असते, परं तु हा ितसरा डोळा
स य झा यावर असा एखादा अनुभवही अनाव यक गो ी ओळख यास पुरेसा ठरतो.
अथात तु हाला तुम या आयु यात सग यात आधी या येत यायचं आहे, िजथून
नवीन काही आव यक शोधणं बंद करावं लागेल. आिण मग जसे आहात, या अव थेतच
तु हाला तुमचा ितसरा डोळा स य करायचा आहे. तो स य होताच तु हाला या
डो याला पूण सूट ायची आहे जेणेक न तो तुम या आयु यातील अनाव यक गो ी
अनुभवां या आधारे शोधून काढेल आिण यांना तुम या आयु यातून दूर करे ल. आिण ही
या अशीच सु रािहली क एक दवस तुम या आयु यातील सग या अनाव यक
गो ी दूर होतील, आिण जे िश लक राहील तेच आिण तेवढंच तुम याकरता आव यक
असेल. ... कं वा मग तेच तुम या आयु यासाठी िनणायक असेल असंही हणू शकतो. हेही
िनि तपणे समजून या क या प रि थतीत पोहोच यािशवाय तुम याकडू न असं
कोणतंही काय होणार नाही, यामुळे तुमचं नाव ऐितहािसक पु षां या यादीत िलिहलं
जाईल.
असो! मी काही महान ची उदाहरणं देऊन ही या समजावून सांग याचा
य करतो. यामुळे कदािचत तु हाला तुम या ितसर्या डो याची काय णाली आिण
याचं मह व या दो हीचा अंदाज येईल! दयानंद सर वती हे भारतातील एक महान संत
होऊन गेले. यांचे वडील हे शंकराचे भ होते. ते लहान असताना एकदा यांचे वडील
यांना घेऊन शंकरा या मं दरात गेले होते. ितथे परं परे नुसार लोक शंकराला लाडू , दूध
इ याद चा नैवे दाखवत होते. याचवेळी दयानंदाने पािहलं, क ते सगळे लाडू ितथले
उं दीर मो ा मजेत खात बसले होते. हे पा न आ यच कत झाले या दयानंदाने
विडलांना एक साधा िवचारला क , हा लाडवाचा नैवे कु णासाठी आहे?
वडील हणाले- भगवान शंकरासाठी!
यावर दयानंद हणाला- मग तर उं दीर यांचा ह काढू न घेत आहेत. आता
िनि तच भगवान शंकर ोिधत होऊन यांना भ म क न टाकतील!
वडील हणाले- नाही, असं काहीही होणार नाही!
दयानंदाने िवचारलं- का? यां यात िततक श नाही का? ...वडील ग प!
दयानंदा या ल ात आलं क , बाक दगडांसारखाच हाही एक दगडच आहे! यानंतर
यांनी वतः कधीही मू तपूजा के ली नाहीच, पण पुढे आयु यभर याचा िवरोधही के ला.
के वळ इतकं च न हे, तर पुढे जाऊन यांनी आयसमाज नावाची भारतातील एक अ यंत
असाधारण अशी सं थादेखील थापन के ली. आजही भारता या कानाकोपर्यात ही सं था
कायरत आहे. ...हा यांचा ितसरा डोळाच होता या यामुळे एका णात
मू तपूजेबाबतची अनाव यकता यांनी जाणली. आिण एकदा का या ितसर्या डो याने
अनाव यक गो ीला अनाव यक हणून जाणलं क मग या गो ीला पु हा आयु यात
काहीच थान नसतं. तो ितसरा डोळा तुम या बु ी ारे या अनाव यक गो ीला कायमचं
न क न टाकतो.
आता इथे सग यात मोठा असा क , तु ही जे वतःला इं टेिलज ट हणवता तर
तु हाला या अनाव यक गो ी ओळखायला कती वेळ व कती अनुभव लागतील सांगा
पा ? दहा वष? वीस वष? क मग अनेक ज म? ठीक आहे, कतीही वेळ या, पण मग
कमीत कमी िनदान वतःला इं टेिलज ट तरी हणवून घेऊच नका.
असो, आता हीच गो मी तु हाला तुम याच काळातील एक अ यंत यश वी
ावसाियक आिण ऍपल सं थेचे सं थापक टीव जॉ स यां या जीवनातील एक क सा
सांगून समजावतो! टीव जॉ स कॉलेजम ये िशकत असताना एकदा यां या हाती एक
प क पडलं, या प का या मुखपृ ावर अ यंत हलाखी या प रि थतीत जगणार्या दोन
आ कन मुलांचा फोटो होता. या मुलांची अव था पा न टीव अंतबा हाद न गेल.े
िज ासू टीव ते प क घेऊन चचमधील पा ीबाबाकडे गेले. ते प क सरळ या
पा ीबाबाला दाखवून यांनी के ला क , देवाला या दोन मुलां या अव थेब ल क पना
आहे काय?
पा ीबाबा हणाले- िब कु ल, देवाला सगळं काही ठाऊक आहे. झालं... हे उ र ऐकू न
टीवला खूप राग आला, आिण यानंतर यांनी चचम ये जाणं बंद क न टाकलं! िवचार
करा...एकच अनुभव आिण या गो ीला कायमचा पूणिवराम!
चला, ठीक आहे, हेही सोडा, महान वै ािनक एिडसन यांचंच उदाहरण या! शालेय
िश णा या पिह या एक-दोन वषातच यांचे िश क जे हा यांना सतत ‘ढ’ िव ाथ
हणू लागले ते हा यांनी आिण यां या आईने शाळे ला सरळ रामराम ठोकला... हणजेच
काही कटू अनुभवां या आधारे यांनी व यां या महान आईने नॅ सीने शालेय िश णाची
अनाव यकता वीकारली, यानंतर एिडसन आयु यात कधीही शाळे त गेले नाहीत, पण
प रणाम पहा...जगातील सवािधक आिव कार करणारे वै ािनक बनले!
बु ाचंच उदाहरण या! यांनी एक गरीब पिहली, एक ण पािहला व अ य
एकाचा मृ यू पािहला! बस्, आयु या या दुःखद पैलूला या सार्यातून यांनी जाणले आिण
महाल सोडू न सं यास धारण के ला. िनघाले महासुखा या शोधात...आिण शोधूनही काढलं!
अशा हजारो उदाहरणांनी इितहास अ रशः भरलेला आहे. जे कु णी यश वी आिण महान
आहेत, यां या ितसर्या डो याने नेहमीच अनाव यक गो ी जाणून यांना आप या
आयु यातून कायमचं ह पार क न टाकलं आहे. आिण जे हा सव अनाव यक नाहीसं
झालं, ते हा उरले या आव यक अशा गो नीच यांना यश वी आिण महान बनवलं!
एकू ण सांगायचं ता पय असं क , आयु यातील सग या कारचं यश हे अनाव यक
गो ी जाणून घेणं व यां यापासून सुटका क न घे यातच लपलेलं आहे. कारण
अनाव यक गो पासून सुटका क न घेतलीत क तुम याजवळ वेळ आिण श यांचा
भरपूर संचय होऊ लागतो. आिण ते हाच या आव यक गो म ये खच क न तु ही
आयु यात हवी तशी सफलता ा क शकता. आिण ही कला हणजेच एकमा
‘इं टेिलज स्’ आहे. ...बाक सव मनु याची नाठाळ बु ी आहे... जी माणसा या आयु याची
नासाडी कर यािशवाय इतर काहीही करत नाही. हणूनच कृ पा क न कु ठलंही काम
कर यापूव आयु यातील याची आव यकता पारखून या. अनाव यक असेल तर
ताबडतोब यापासून आप या जीवाची सुटका क न या. परं तु कु ठ याही प रि थतीत
तुमचा अमू य वेळ वाचवा. कारण तुम या बु ीला येक गो वाच यालायक, येक
चचा कर यालायक आिण येक काय अ याव यकच वाटत असते. येक व तू तुम या
मनात लालसा िनमाण करे लच; परं तु तु ही तुम या ब मोल वेळेची बचत करा. ितला
फ आव यक गो साठी वापरा! यानात ठे वा क हा वाचवलेला वेळ आिण ऊजाच
तु हाला यशा या िशखराकडे माग थ करे ल!
जरा असाही िवचार करा क जर तु ही अनाव यक गो ी तुम या आयु यातून
नाहीशा के या तर काय होईल? तुम याजवळ वेळच वेळ असेल! ...ऊजाच ऊजा असेल!
आिण असं असताना तु ही नुसतंच हातावर हात ठे वून तर बसणार नाही! परं तु ते हा
तु ही जे काही कराल ते आव यक आिण प रणामकारक असेल! कारण क अनाव यक
गो ी करणं बंद क नच तु ही हा वेळ आिण ऊजा यांची बचत के लेली आहे. मग परत
तु ही यांना अनाव यक गो ीसाठी तर वापरणारच नाही. एकू ण काय, तर इं टेिलज स
नावाचा ितसरा डोळा जागा करा, आिण आयु यातील सग या अनाव यक गो ना भ म
क न टाका. आिण मग जे आव यक िश लक राहील, या या आधारे तु ही न च यशाची
िशखरं पादा ांत करत जाल.
******
 ए टि हटी
‘पॉवर ऑफ एशन’ हणजेच सृजन मता ही िनसगाची सग यात उ कोटीची
कला आहे! आिण सृ ीतील सारी ऊजा इथेच वािहत होताना दसते. चारही बाजूस,
िजथे नजर फरवाल ितथे, तु हाला िनसगाची ही िन मती दसून येईल! या न ा, हे पवत,
हे आकाश, हे चं -तारे , ही िहरवळ, हे पाणी, हा पाऊस आिण ही वार्याची झुळूक... हे सव
काही िनसगाचंच एशन तर आहे! चला, िनदान या सृ ी या पॉवर ऑफ एशनची
तु हाला ओळख तरी आहे! परं तु कदािचत तु ही या या या पॉवर या अनंत
अस याबाबत कधीही फार िवचार के ला नसेल. ...होय, ए टि हटी हीच अशी एकमेव
श आहे, िजला कोणताही आरं भ आिण अंत नाही! अगिणत चं -तारे , सूय आिण कधीही
न संपणारी ही पेस पुरावा हणून आप यासमोर आहेच. हेच कशाला, जरा ल देऊन
मनु याने वतःकडे िनरखून पाहावं, या या एका फु टापे ाही कमी लांबी- ं दी असले या
चेहर्याम ये कती िनरिनरा या कारची एश स आहेत. असं य अ जावधी चेहरे न
जाणो कती लाख वषापासून बनत आलेले आहेत, परं तु तुरळक अपवाद वगळता कु णाची
िह मत आहे, क एकमेकांशी अगदी िमळते-जुळते असतील? एका छो ाशा चेहर्यात
इतक ए टि हटी? ही गो के वळ तु हाला ए टि हटीची पॉवर काय असेल याची
उ सुकता जागी करायला पुरेशी नाही?
तु ही हणाल, चला ठीक आहे, उ सुकता तर जागी झाली, सृ ी या अंतहीन ‘पॉवर
ऑफ ए टि हट ’लाही समजून घेतलं. ...पण मग यावर आ ही पुढे काय करायचं? ...हेच
माहीत क न दे यासाठीच तर मी तु हाला िनसगा या पॉवर ऑफ ए टि हटीब ल
समजावलं. आता यापुढे तु हाला सांगायचंय हेच क , अशीच ए टि हटीची मता
माणसातही असतेच! आिण मानवजातीचा संपूण इितहास चाळू न पािहलात तर तु हाला
हेच दसून येईल क , या कु णाची नावं इितहासात अमर आहेत, या सवात एक समानता
आहे, आिण ती ही क यांनी आप यातील या ए टि हटी या पॉवरचा वापर पुरेपूर
माणात के लेला आहे. आिण जर तु हालाही आयु यात यशाची िशखरं पादा ांत क न
इितहासात तुमचं नाव न दवायचं असेल तर तु हालाही ए टि हटी या पॉवरचा
उपयोग करणं भाग आहे.
वर मी जे काही सांिगतलं आहे, ते आता काही उदाहरणां या मदतीने समजून या.
यातून हे प होईल, क े कोणतंही असो, यश हे के वळ ए ट ह लोकां याच हाती
लागतं! िव ानाबाबत सांगायचं झालं तर, एिडसन, आइ टाइन, यूटन, गॅिलिलओ
यांपैक कु णीही असो... ते महान याकरताच आहेत, कारण यांनी काहीतरी नवीन शोधलं
कं वा काहीतरी नवीन सू ं दली. एिडसनने पिहला ‘ब ब’ बनवून आपलं नाव इितहासात
न दवलं! यानंतर कतीतरी पटीने चांगले, उ मो म ब ब बनवले गेल,े पण ते कु णी
बनवले हे आप याला माहीत नाही! कारण मह व हे शेवटी पिह या ब बला आहे! तसंच
िच का रते या े ात िपकासो असो कं वा िव सट; यांनी नवीन काहीतरी दलं,
यांनाच अमर व लाभलं. नंतर यांची कु णीही कतीही कॉपी करो... याने काहीही
िमळवता येत नाही.
 अगदी याच माणे शे सिपयरचं नाटक असो, कं वा माक वेनचं लेखन... मह व हे
ए टि हटीलाच आहे. तसंच चाल चॅपिलन, लॉरे ल हाड कं वा मायकल जॅ सन का
असेना, मह व हे यां या वतः या ए ट ह टाइलचं आहे! मग यांची न ल क न
कु णा याही हाती काही लागल नाही. ...हेच कशाला, धम कं वा धमा या े ात आपण
अशांनाच यानात ठे वतो यांनी काहीतरी नवीन सांिगतलं होतं, यांनी मानवजातीला
एक नवा माग दाखवून दला होता. येशूचंच उदाहरण पहा; एका य दी घरात ज माला
येऊनही यांनी य दी परं परांना नाकारलं आिण एक नवा िवचार दला, जो िवचार आज
ि त धमा या नावाने संपूण जगात आपला सार करत आहे. ठीक असंच बु ांनी, एका
हंद ू राजघरा यात ज मास येऊन देखील सग या हंद ू परं परांचं खंडन के लं, या
नाकार या! आज यांनीच दाखवले या मागावर करोडो लोक बौ धम य बनून फरत
आहेत.
एकू णच सांगायचं काय तर येक माणसात एक ‘पॉइं ट ऑफ ए टि हटी’
असतोच! ितथून ए टि हटी बाहेर पड यास उ सुक देखील असतेच. मग ती
ए टि हटी कोण याही े ातील असो...परं तु ती वािहत झा यािशवाय मनु याचं
आयु य हे महान होणं श यच नाही. वसाया या बाबतीत पािहलं तर िबल गे स असो,
कं वा टीव जॉ स - ते यश वी आहेतच कारण क यांनी जगाला काहीतरी नवीन देऊ
के लं आहे. हेच कशाला, नेतृ व करायचं अस यास देखील नव-नवीन नारे द यािशवाय
कु ठलाही नेता फार काळ टकू शकत नाही.
इथं ही गो ल ात या क या माणे माणसांचे चेहरे कधी एकमेकांशी िमळते-
जुळते नसतात, याच माणे यांचे वभावही कधी आपसांत जुळणारे नसतात. हणजेच
येक माणूस वत:च िनसगाची एक ‘मौ यवान’ अशी रचना आहे आिण हणूनच येक
मधून सृत होणारी ए टि हटी ही नेहमी िनरिनराळीच असणार. सांग याचं
ता पय असं क जी चाल कं वा संगीतरचना मोझाट कं वा बीथोवन यां यामधून वािहत
झाली, ती आणखी कु णा याही आतून बाहेर वािहत होऊच शकत नाही. हो... चोरी
क न कं वा नो स बदलून यांचा उपयोग कोणी भलेही क देत, पण यामुळे या
कधीही मोझाट बनू शकत नाहीत! अगदी असंच जी किवता कं वा नृ य कं वा एखादा नवा
िवचारही कोणा एका तून एकदा का वािहत झाला क तोच दुसर्या कोणातून कधी
वािहत होऊच शकत नाही. याव न तु ही फ िनसगा याच न हे, तर मनु या या
ए टि हटी या िवशाल क ेचा अंदाज लावू शकता.
आता तु हाला जर हे समजलं असेल, क आतून काहीतरी ए ट ह वािहत
झा यािशवाय तु ही आयु यात मोठं यश ा क शकत नाही, तर मी तुम याबरोबर
ए ट ह कशा कारे होता येईल यावर चचा करतो. या गो ी या सु वातीलाच हे
समजून या क माणसा या ए ट ह हो याम ये सग यात मोठी अडचण कोणती?
...तर ही अडचण हणजे माणसाचा कॉपी कर याचा वभाव! एक बु ज माला आले रे
आले क लाखो बौ िभ ू ज माला येतात. ते बु ासारखेच कपडे करतील,
या यासारखाच उपदेशही करतील. पण हे के याने काय होणार? यांना बु ासारखं ान
थोडंच ा करता येईल? फ ‘बु धू’ होऊन एक दवस मरण पावतील. हेच येशू आिण
कृ ण यां याबाबतीत देखील के लं जातं. आिण इथंच येऊन माणूस आप यातील ए ट ह
मतेवर पांघ ण ओढू न घेतो.
हणूनच याला खरोखर ए ट ह हायचं असेल याने कोणा याही बोल यावर
अंधिव ास ठे वू नये व कु णाची कॉपीही करायला जाऊ नये. बु असो कं वा येशू... ही
मंडळी हणजे एक घडू न गेलेला इितहास आहेत. यां या गो तून व यां या आयु यातून
फार तर ेरणा घेता येत,े पण बु आिण येशू कधीही होता येत नाही. आिण तसं बनणं हे
तुम या आयु याचं येयदेखील नाही. ते तर होऊन गेल.े आता तु हाला नवीन कु णीतरी
बनायचं आहे. बु ांचं शेवटचं वा य आठवून पहा! यावेळी यां या िश याने, आनंदने
यांना ‘कोणता माग धरावा?’ असा के ला होता, यावर बु ांनी काय हटलं होतं-
‘तुमचे दीप तु हीच बना!’ भले, बु कसे कु णाला कोठे पोहोचवू शकतील? यांनी तर हा
इशारा दला क तुमचा माग तु हीच ठरवायला हवा, व या मागावर तु हालाच
माग मण करायला हवं! ...आिण तु ही असं के लंत तर इि छत ठकाणी देखील तु हालाच
पोहोचायला हवं!
अगदी अशाच कारे रवी नाथां या किवता असोत, क कबीराचे दोहे;
शे सिपयरची नाटकं असोत क सॉ े टसचं चंतन; या सवापासून तु ही ेरणा तर घेऊ
शकता, परं तु यां यापैक कोणासारखेही तु ही बनू शकत नाही. आिण ना यां यासारखी
जशी या तशी िन मती पु हा एकदा तुम याकडू न होऊ शकते. तुम याकडू न जे हा काही
सृत होईल ती नवीन िन मतीच असेल. तु हाला जर ती उं ची गाठायची असेल तर
तु हाला काहीतरी नवं आिण ए ट ह करावंच लागेल. हेच कारण आहे क शाळा व
कॉलेजम ये पिह या नंबरांनी पास होणारे आयु या या घोडदौडीत मागे पडत जातात. ही
मंडळी इतरां या किवता, नाटकं व गो ी यांची अशी काही घोकमप ी करतात क यांची
वतःची ए टि हटीची मताच म न जाते. तसंच हे साधू, सं यासी, पा ी व मौलवी,
आप या वेद, कु राण, बायबल यांचा असा काही र ा मारतात क मग खर्या धमाशी यांचं
नातंच तुटून जातं.
आयु यात याला काहीतरी ए ट ह करायचं आहे, अशीच काहीतरी नवीन
कर याचा य करे ल. जरा िवचार करा, क तु हाला जर ऍ र टॉटलचं त व ान जसं या
तसं त डपाठ असेल, तर याने तु ही ऍ र टॉटल बनणार आहात का? नाही, फार तर
यामुळे तु हाला तुम या वगात उ म मा स िमळवता येतील, पण मग पुढे आयु यात
काय? हणूनच, जर तु हाला तुमची वतःमधली ए टि हटी जागी करायची असेल तर
सग यात पिहली गो अशी क इतरां या गो ी व िवचार यांचीच घोकमप ी करणं कं वा
यांची न ल करणं बंद करायला हवं! आिण असं कर यात श आिण वेळ वाया
घालव यापे ा याच श चा आिण वेळेचा उपयोग काहीतरी नवीन िवचार कर यासाठी
कं वा कृ ती कर यासाठी करायला हवा, आिण तेही अशा े ात या े ात तुमची
ए टि हटी तु हाला साथ देत असेल.
अगदी याच माणे तु हाला जर खरोखरच ए ट ह हायचं असेल तर आणखी
एक मह वाची गो ल ात या क , तु ही ेरणा सग यांकडू न या, पण भािवत मा
होऊ नका. ेरणा ही तु हाला पुढे जा यास उ ु करते, तर कोणतीही , िवचार
कं वा व तूपासून भािवत होणं हे मा तु हाला तु ही िजथे आहात ितथंच उभं करतं.
...हीच गो मी तु हाला गॅिलिलओचं उदाहरण देऊन समजावून सांगतो. बायबलम ये
प िलिहलेलं आहे क , सूय हा ‘पृ वीभोवती’ फरत असतो. आता, वा तिवक पाहता
कोण याही ि न माणसाने बायबलवर िव ास न ठे व याचा च येत नाही. परं तु
गॅिलिलओ मा बायबल या भावाखाली आले नाहीत. यांनी अखंड चंतन के लं आिण
यांना शोध लागला क पृ वी ही सूयाभोवती फरत असते. आता ही गो वेगळी क
यासाठी यांना याकाळ या कोटानं आिण पा नी खूप फटकारलं, धम या देऊन यांना
यांचा िन कष मागे यायला लावला. पण या सग यामुळे पृ वी सूयाभोवती फरते हे
स य तर बदललं नाही. आिण आता तर हे एक वै ािनक स य आहे. आता हे मान यास
बायबलदेखील काहीही आ ेप घेत नाही. आिण अशा कारे गॅिलिलओ अखेर इितहासात
अजरामर झालेच.
एकू ण सांग याचं ता पय असं क , कोण याही े पासून कं वा िवचारांपासून
ेरणा घेऊन पुढे जाणं हे आपण समजू शकतो, ते सकारा मकदेखील आहेच; पण याचा
नको िततका भाव पाडू न घेऊन यामुळे वतःचे िवचार कं वा टाइल कु लुपात बंद करणं,
हे नेहमीच धोकादायक िस होत असतं. भािवत तर जगाला तुम यामुळे हायचं आहे...
तु ही अशातर्हेनं भािवत होणं यो य नाही क यामुळे तुमची चंतन कर याची याच
थांबेल. नाही... कतीही चमचमणारा तारा असू देत, जग... या याहीपुढे आणखी पसरलेलं
आहेच! जर कृ ण, बु , येशू यांसार या कार, िवमान कं वा ब ब बनवू शक या
नाहीत, तर मग या गो ी बनवणं श यच नाही असा िवचार क न ‘िव ानही’ थांबून
रािहलं असतं तर काय झालं असतं? हणूनच तर सांगतोय ना... क तु हाला जर
ए ट ह हायचं असेल तर ‘िसतारो के आगे जहां और भी है’ असं मानूनच पुढे चालत
रहा. हणजेच तु हाला येक चमकणार्या तार्याला पा न ेरणा तर यायची आहे, पण
हेही ल ात ठे वायचंय क तु हाला या याही पुढचा प ला गाठायचा आहे.
असो. आ ापयत जे काही सांिगतलं ते समजलं असेल तर शेवटची परं तु अ यंत
मह वपूण अशी गो समजून या क आ ापयत या चचव न हे िनि त झालं आहे क
काहीतरी मोठं ए ट ह के यािशवाय आयु यात मोठं यश ा करणं श य नाही.
अशावेळी असा येतो क मग कु ठलाही माणूस आप यातील पॉइं ट ऑफ ए टि हटी
कशा कारे जागी क शके ल आिण तो हे कसं ओळखेल क कोण या े ातील
ए टि हटी या या आतून बाहेर पडू पाहात आहे? इथं हे प समजून या क येक
माणसात कोण या ना कोण या कारची ए टि हटी बाहेर वािहत हो यास उ सुक
असतेच. या माणे कु ठलंही फू ल हे सुगंधािशवाय असू शकत नाही, याच माणे कु ठलाही
माणूस कोणतातरी ए ट ह गुण अस यािशवाय असूच शकत नाही! जसं फू ल आिण
यां या सुगंधाचे हजारो-लाखो कार आहेत, याच माणे माणसा या ए टि हटीचेही
लाखो पैलू आहेत. िव ान, कला, धम, संगीत, खेळ, सािह य, िच का रता, व थापन,
वसाय यांसारखी अनेक े ं आहेत, िजथे मनु य ए ट ह होऊ शकतो. िशवाय या
 येक े ां याही हजारो शाखा आहेत. या माणे खेळांचे अनेक कार आहेत, तसंच
िव ान तर गती कर या या लाखो श यता वतःम ये घेऊन आहे.
मग आता असा आहे क , कु ठलाही माणूस हे कसं ओळखू शके ल क , या या
आतील ए टि हटी कोण या े ात वाही होऊ इि छत आहे? तर याचं साधं गिणत
असं आहे क , या े ात याला रस आहे, आिण जे काम के यानंतरही याला कधीही
थकवा जाणवत नाही, ते या माणसाचं ए टि हटीचं े आहे. ... कं वा असं हटलं तरी
चालेल क , जे काय कर याची याला नेहमीच इ छा असते, बस, याच दशेनं याने पुढे
जात रािहलं पािहजे. कं वा मग असंही हणू शकतो क जे काय कर यास तो अितशय
त परतेनं तयार असतो तेच याचं े आहे. मग जरा िवचार करा क , एखा ा ने
लहानपणापासूनच आप या आवडीचं े ओळखून यात काम करायला सु वात के ली तर
एक ना एक दवस तो वतःला या े ातील उ तम जागेवर पाहणार नाही का?
परं तु यात दोन बाजूंनी अडचणी येत असतात. हे सगळं वाटतं िततकं सोपं नाहीए.
कती तरी वेळा माणूस वतःच वतःला या े ात वेश कर यापासून रोखत असतो,
तर कतीदा तरी या या आसपास या यात अडचण आणत असतात. आता जर
एखा ा मुलात खेळाब लची ितभा अगदी ठासून भरली आहे, तो दवसरा खेळ याची
इ छा बाळगत असेल! पण याचे आईवडील म ये येतात. आधी अ यास क न ॅ युएट
हो, मग काय खेळायचं ते खेळ! ...मग काय ड बल खेळणार तो! ...वया या पंचिवशीपयत
खेळ बघ यालायक रािहला तरी पुरे! इथेच मुला या आईविडलांनी आिण आसपास या
लोकांनी मुलाला रोख याऐवजी ो साहन दलं पािहजे. यांनी हे समजून यायला हवं क
संपूण जग ॅ युएट मुलांनी भरलेलं आहे, यांनी काय के लंय? यांना हे समजायला हवं, क
आठ-नऊ वषापासून ते वया या पंचिवशीपयत माणसाची ऊजा सवात जा त असते. आिण
जर याच पंधरा वषात एखादा मुलगा कं वा मुलगी या या आवडी या े ात पूणपणे
रममाण होत असेल तर यापे ा अिधक चांगलं काय असू शकतं?
िवचार करा, जर एखादं मूल लहानपणापासून संगीताकडे आक षत झालं आहे,
आिण याला िनरिनराळी वा ं चांग या कारे वाजवताही येतात, असं असतानाही तु ही
या याकडे असणारं संगीत िहरावून घेऊन याला आधी ॅ युएट हायला भाग पाडाल?
अशाने तर तु ही फु लापासून याचा सुगंधच िहरावून याल! ...मग तर तो मोठा होऊन
टाय बांधून ‘कागदी फू ल’ बनून फरत राहील! मोझाट असो कं वा बीथोवन, बालपणीच
संगीताशी यांची नाळ जुळली होती! इतकं च काय, तर पाच-सहा वषाचा होईपयत
मोझाटने आपली वत:ची संगीतरचनाही रचली होती! याच माणे बीथोवननेही अकरा
वषाचा होता-होताच यांची पिहली संगीतरचना के ली होती! आज याचा प रणाम
पहा... आज या दोघांना आपण संगीता या पयायां या पात ओळखतो!
सांग याचं ता पय असं क जर खरोखरच तु ही तुम या मुलांना महान आिण
ऐितहािसक बनवू इि छत असाल तर कृ पा क न यां यात वाहत असले या कले या
वाहाला रोख याऐवजी याला अिधक जोमाने वािहत कर यासाठी ो साहन ा.
तुमचं मूल हे सामा य आयु य जग यासाठी ज माला आलेलं नाही, याला िनसगाचं
वरदान समजा. तो मोठा होऊन काहीतरी क न दाखव याची मता घेऊन ज माला
आला आहे, याचा आनंद या! िशवाय हाही िवचार करा, क एखा ा मुलाला सािह यात
ची असेल, आिण तो लहानपणापासूनच फ िलहीत आिण वाचत रािहला तर तो मोठा
झा यावर एक दवस ‘शे सिपयर’ सारखा मोठा लेखक होणार नाही का? हणूनच, कृ पा
क न या उमलणार्या फु लांचा वाभािवक सुगंध िहरावून घेऊन यांना कागदी फु लं बनवू
नका. याच माणे मुलांनीही वतःम ये उमलणार्या या कलेसाठी वतःला सम पत के लं
पािहजे! हजारो दबाव आिण अपयश यांचा सामना करावा लागला तरीही ही कला सोडू
नये. असं के याने एक ना एक दवस अशी मुलं कले या अ यु िशखरावर िवरािजत
होतील!
इथे शेवटची परं तु समजून घे याजोगी गो ही आहे क , मुलांम ये ए टि हटी
असणं ही िनसगाची लीला आहे, परं तु ती उजळवून टाक याकरता अचाट िन य आिण
‘दुद य साहस’ कं वा ‘इ छाश ’ यांची आव यकता असते. आिण हे दो ही एकाच वेळी
जमून येत नस याने लाखात एखादाच ए ट ह आिण यश वी आहे. हीच गो मी महान
शा एिडसन यांचं उदाहरण देऊन सांगतो. शाळा तर एिडसन या निशबात वष-दोन
वषच होती, परं तु बालपणापासूनच ते अ यंत िज ासू होते! एवढंच न हे, तर िव ानातील
यांची ची ही अगदी बालपणातच ल ात ये याइतपत उठू न दसत होती. परं तु एिडसन
आिण याची आई ‘नॅ सी’ या दोघांनाही ही ची कं वा आवड जोख यास वेळ लागला
नाही. एिडसनची आई जी वतः एक िशि का होती, ितने घरीच िव ानाची पु तकं
आणून याला िशकव यास सु वात के ली.
हे सगळं देखील एकवेळ ठीकच आहे... परं तु यां या घरची आ थक प रि थती
अ यंत हलाखीची होती. यामुळे महाग पु तकं िवकत आणणं आिण यातून िशकवणं-
िशकणं हे फारच कठीण होतं. परं तु असं असतानाही ना एिडसनने वाचन सोडलं, ना
या या आईने याला िशकवणं. इतकं च काय तर अकरा वषाचा होता होता एिडसनने
ताजी फळं , कॅ डी आिण वतमानप ं िवकणं सु के लं. अथातच, हे सगळं क न आले या
पैशातून िव ानाची नवीन-नवीन पु तकं खरे दी करणं इतकाच एिडसनचा उ ेश होता.
हेही कमी हणून क काय एिडसनने िमळाले या पैशातून आप या तळघरात एक छोटीशी
योगशाळा उभी के ली. परं तु याचा िम मायकल याला आकाशात उडता यावं, हणून
एिडसनने याला एक रसायन यायला द यावर याची ही योगशाळा बळजबरीने बंद
के ली गेली ही गो िवसरा!
परं तु िन यापासून ढळला तर तो एिडसन कसला? बारा वषाचा असताना
एिडसनने कमाईसाठी ेनम ये वतमानप ं िवक यास सु वात के ली. तो रोज सकाळी
पोट-पुरोन इथून िनघून डे ॉइटपयत जात असे आिण ेनम ये वतमानप ं िवकत असे.
यानंतर डे ॉइट या लाय रीत जाऊन दवसभर िव ानाची पु तकं वाचत बसत असे.
मग सं याकाळी तीच ेन पकडू न पु हा पोट-पुरोन इथ या आप या घरी परतत असे. आता
िचकाटी ‘िचकाटीला’ आणखी वाढवत असते. झालं... लवकरच याने आपली छोटीशी
योगशाळा याच ेनम ये उभी के ली. पण पु हा हायचा तो ग धळ झालाच. एिडसन
 योग करत असताना काही कारणाने आग लागली, यामुळे िचडले या ेन कं ड टरने मग
के वळ योगशाळाच न हे, तर एिडसनलाही मार देऊन ितथून हाकलून लावलं!
परं तु एिडसन या सग या गो मुळे हार मानणार्यांमधील होते थोडेच? जे हा संधी
िमळे , ते आप या आवडी या े ा या दशेनं िन याने पुढे जात होतेच. आिण इथंच
यां या धाडसाचं कौतुक करायला हवं! आिण ‘धाडस’ असं क ते हजारां यावर शोध
लावू शकले, आिण जगभरात या महान शा ां या यादीत यांनी आपलं नावं न दवलं.
परं तु असं समजा क ते सफल झालेच नसते तर? कारण यांची आ थक प रि थती पाहता
आयु यभर उपाशीपोटी राहावं लागेल क काय ही टांगती तलवार यां या डो यावर
होतीच! परं तु या टांग या तलवारीिनशी जगणं यांना मंजूर होतं, पण आपली आवड मा
काही के या सोडायची तयारी न हती! आिण इथे हे नीट समजून या क मोठं यश हे
काही हात पस न तुम या वागताला तुम यासमोर उभं नसतं यासाठी आयु याचाच
जुगार खेळ याचं धाडस आव यक असतंच.
एकू ण सांग याचं ता पय असं क तुम यातील कला झळाळू न बाहेर ये याकरता
मो ा धाडसाची गरज असते. आसपास या लोकांचे हजारो दबाव सहन क नही
आप या आवडीशी एकिन राहावंच लागतं. असं समजा, क तु ही खेळा या े ात पुढे
जाऊ इि छता, आिण यामुळे तुम या शाळा व कॉलेज या अ यासाची हेळसांड होत
आहे. इथवरही ठीक, परं तु असं असतानाही तु ही जर अ वल खेळाडू नाही बनू शकलात
तर काय होईल? तुम या भिव याचं काय होईल? ब स्, ही टांगती तलवार सतत तुम या
डो यावर असतेच. याकडे दुल क न पुढे जा याची तुमची जरी इ छा असली, तरी
आसपासची मंडळी या गो ची आठवण क न देऊन तुम यावर दबावही आणतील! परं तु
या णी जर तु ही मनापासून साहसी वृ ी दशवलीत आिण दोन दगडांवर पाय
ठे व याऐवजी एकाच बाजूस ठाम रािहलात तर तु हाला तुम या े ात न च यश ा
होऊ शकतं.
आिण मग, वसाय हणजे तरी काय आहे? एक धाडसच तर आहे. तेही असं धाडस
यात मोठं पाऊल टाक यािशवाय मोठं यश िमळणं दुरापा त होऊन बसतं! मग हे ‘मोठं -
धाडस’ काय आहे? तर काहीतरी नवीन कर याची जोखीम घेण,ं कं वा काहीतरी वेगळं
क न दाखव याचा िवडा उचलणं! आता असं के याने कधीतरी फासा उलटाही पडू
शकतो! ...परं तु असं धाडस के यािशवाय कोणी आपला वसाय वाढवू शके ल? खिचतच
नाही...! आिण धाडस के यािशवाय कु ठलाही वसायही वृ ग ं त होत नाही. आिण
ितथेही धाडस काय करायचंय, तर काहीतरी ए ट हच करायचंय!
हणूनच... आयु यात मोठं यश हवं असेल तर तु हाला ए ट ह हावंच लागेल.
तसंच ही ए टि हटी उजळू न बाहेर ये याकरता तु हाला अंगी धाडसही बाळगावंच
लागेल. ...मा हो, हे करताना तुम या ितभेबाबत तु ही कु ठलेही गैरसमज तर बाळगत
नाही आहात याब ल तु हाला िनि तपणे माहीत असायला हवं. बाक हे िनि त समजा
क ए ट ह अस यािशवाय आयु यात कु ठलंही मोठं यश ा के लं जाऊ शकत नाही.
हेही समजून या क यश वी होणं हा तुमचा ज मिस अिधकार आहे, आिण तु ही
यश वी झालंच पािहजे. हणूनच, तुम या मनात िनमाण झाले या आवड ना ना के वळ
सांभाळा, तर अ यंत िन यपूवक आिण दुद य साहस अंगी बाळगून ही आवड जोपासा
आिण यात आणखी गितशील हा! जर तु ही तुमची आवड आिण यो यता ओळख यात
कोणतीही चूक के ली नसेल तर मी वचन देतो, क तु ही यशाचं सव िशखर अव य सर
कराल!
याहीपे ा मोठी गो अशी क , जर तु हाला तुम या आवडी या े ात मोठं यश
ा झालं नाही तरी, यातून िमळणारी मनःशांती आिण समाधान याचा पुरेपूर अनुभव
तु ही आयु यभर याल! हा अनुभव घेणं हेही आयु यातील एक अ यंत मह वा या
येयांपैक एक आहे! आिण इथं याच वेळी आणखीही मह वाची बाब समजून घेणं
आव यक आहे ती हणजे तु ही तुम या ए टि हटीचं े सोडू न अ य े ात यश
िमळवलंत तरीही, माझं हणणं प ं ल ात ठे वा क आत या आत एक कारची अ व थता
तु हाला वारं वार जाणवत राहील! या अव थेत तुमचं आयु य नरकासमान भासेल. खरं
सांगायचं तर वतःम ये िन य आिण धाडस िनमाण न क शक याने शंभरातील न वद
जण अशाच अ व थतेत जगत असतात. तु हीही आसपास नीट पहा... तु हालाही तुम या
जवळपास वत: या आवडी या े ात काम करणारी माणसं अगदी हाता या बोटावर
मोजता ये याइतपतच सापडतील. आता जर मनासारखं कामच हातात नसेल, तर तसंही
आयु यात जग यासारखं काय रािहलं? असं जीवन तर अगदीच यांि क झालं. शेवटी या
अथाने सु ा तु ही तुम या ए टि हटी या े ात पुढे जाणं हेच तुम या जीवना या
िहताचं आहे!
*****
 कॉ सं े शन

कॉ सं ेशन ही एक जादू आहे. मनु या या जीवनात जर या एका गुणाचं पदापण

झालं तर याला आनंद आिण यशाचं िशखर सर कर यापासून कु णीही रोखू शकत नाही.
आ य हे आहे क , याब ल सग यांना माहीतही आहे आिण शाळा व कॉलेजम ये या
श दाचा वापरही सरास के ला जात असतो. परं तु गंमत अशी क हा गुण हजारो लाखो
लोकांमध या के वळ दोन-चार लोकांम येच दसून येतो. ...आिण याचा प रणाम आप या
डो यांसमोर आहेच क लाखांमधील के वळ ते दोन-चारच यश वी व समाधानी दसून
येतात.
आता असा आहे क असं का? याचं कारण असं आहे क , माणसा या बु ीने
कॉ सं ेशनची आपली एक प रभाषा तयार के लेली आहे, आिण िजचं वा तवात
कॉ सं ेशनशी काहीही देण-ं घेणं नाही. माणसा या एका तेची प रभाषा अशी आहे क
‘ल एकाच व तूवर क त करा’. याला पाहावं तो शाळा-कॉलेजम ये, घरात कं वा
ऑ फसम ये... सगळे एकमेकांना हेच हणत असतात, क तू के ले या कामाचे काहीच
प रणाम दसून येत नाहीत, कारण तुझं या कामात ल नाही. जरा कामाकडे नीट ल
दे! ...आिण हवा तो प रणाम सा य कर यासाठी येकजण आप या कामाकडे ल
ायचा य ही वारं वार करत असतो. परं तु प रणाम येतच नाही, यान कोणाचं लागतच
नाही. लागू शकत ही नाही...कारण एखा ाला कामात ल दे, असं सतत सांगणं, आिण
कोणी के वळ ते ऐकू न ल देऊन काम कर याचा य क न यश वी होणं, यापे ा
मूखपणाची इतर कु ठलीही गो असूच शकत नाही.
आता, ‘सौ बात क एक बात’ ही आहे क , मनाची सखोलता आिण जीवनाची खरी
उं ची यांबाबत माणूस कधीही गंभीर न हताच! या- या वेळी एखा ा ावंताने हे
समजाव याचा य के ला, ते हा कायमच या याकडे दुल के लं गेलं. माणसाला
आपणच के ले या या मूखपणा या गो ी तर इत या च या आहेत, क याने
िश णापासून ते धमापयत सग याच गो ना तोच अंगरखा चढवलेला आहे. ना तो
खरोखर डोळे उघडू न खरं काय आहे ते पाहतो, आिण ना पािहले या गो चं यो य कारे
िव ेषणही करतो. मग प रणाम असा क दुःख आिण अपयश यांना याने आपलं भा य
हणून वीकारलं आहे.
जाऊदे, सोडा! ...जग या गो ी समजेल ते हा समजेल, आिण वीकारे ल ते हा
वीकारे ल! परं तु तु ही तुमचं आयु य खरोखर प रणामकारक बनवू इि छत असाल तर ही
गो ते हाच श य आहे जे हा तु ही करत असले या कायाचा असाधारण असा प रणाम
दसून येईल! आिण ही गो कॉ सं ेशनने काम के यािशवाय होणं श य नाही. तर मग
आता असा आहे क हे कॉ सं ेशन कशा प तीने वाढवायला हवं? ...झालं, मुळात हा
च चुक चा आहे! हा च जु या आिण असमंजसपणा दशवणार्या प रभाषांचे ोतक
आहे! जर तु ही हे समजून घेतलंत तर कॉ सं ेशनची पूण जादूच तु ही नीट समजून जाल.
खरं तर कॉ सं ेशन हा येक माणसातील उपजत असा गुण आहे! तो या यात िनसगतःच
ि थत असतो. तो उ प के ला जाऊ शकत नाही क वाढवला जाऊ शकत नाही. तसंच
याला कोण या िविश कामासाठी वापरलंही जाऊ शकतं नाही. असं होऊच शकत नाही
क तु ही हणाल क , मी आता अकाउं स करतेय, आिण हे मा या कॉ सं ेशन...तू आता
या यात लाग. नाही! मनु यातील कॉ सं ेशन इतकं वाभािवक आहे क , ते पूणपणे
ऑटोमेशन प तीने कायरत असतं. ते काही तुम या कु माचं ताबेदार नाही, क याला
कु ठ याही िविश कामाबरोबर जोडलं जाऊ शके ल. ते तर फ आहे, ना याला तुम या
आव यकतेब ल जाणीव असते, आिण ना ही एखा ा िविश कामािवषयी आ था असते.
िनि तपणे मी हे मा य करतो क गे या अनेक शतकांपासून तुमचं जे कं िडश नंग
के लं गेलं आहे यानुसार वरील गो समजून घेणं तु हाला सोपं नाही! ... हणून मी
तु हाला सरळ सो या भाषेत व सिव तरपणे समजाव याचा य करतो. खरं तर मी
आधी हट या माणे कॉ सं ेशन हा तुम यातील वाभािवक असा गुण आहे, याचा सरळ
सरळ अथ असा होतो क हा गुण कायम, चोवीस तास या या पूण वाने तुम यात ि थत
असतोच. स यप रि थती ही देखील समजून या क , माणसाचं शरीर एकावेळी एकच
काय क शकतं, परं तु तुमची अडचण अशी आहे क , मा या, हणजेच तुम या मना या
आिण तुम या बु ी या बाबतीत मा तसं नाही. यां यात हजारो गो ी सामाव या जाऊ
शकतात... सामावले या आहेतही. कॉ सं ेशन माणेच याही गो ी तुम या अि त वात
सदैव हजर असतात. ...आिण या वा तवामुळे भयानक प रणाम असा होतो क , मनाचं
कॉ सं ेशन बर्याचदा हजारो व तूंम ये िवभागत राहतं. मग याची कतीही इ छा
असली तरीही एकाच कायात याचं कॉ सं ेशन होतच नाही. कारण कॉ सं ेशन ही गो च
अशी आहे, जी मनु या या इ छेनुसार नाही, तर कॉ सं ेशन या वतः या िनयमानुसार
स य होत असते. आिण याचा िनयम हा आहे क , तुमचे िजतके िवचार, िजत या चंता
आिण इ छा, िजतके आपले व परके असतील या सग यात ते तुम यातील दृढतेनुसार
िवभािजत झालेलं असतं. हो... ही गो वेगळी क यात तुमची ची आहे, यात
कॉ सं ेशन थोडं जा त होतं. परं तु तेही इत या माणात नाही, क यातून काहीतरी
प रणामकारक िन प होईल! तर मला एकू णच काय हणायचं आहे ते तुम या ल ात
आलं असेलच.
अजूनही समजलं नसेल तर मी तु हाला एक अगदी सोपं उदाहरण देऊन समजावतो!
असं समजा क सुपर माकटमधील एक आकषक जािहरात पा न तु ही याकडे आक षत
होता. तु हाला कशाचीही गरज नसताना तु ही एक भली मोठी िपशवी घेऊन खरे दीला
पोहोचता! कदािचत कु ठलीतरी उपयु व तू िमळू न जाईल, कं वा मग काहीतरी खास
अशी िड काऊंट क म नजरे स पडेल! आता मी जी गो समजाव याचा य करतो आहे
ती समजून घे यासाठी एका णासाठी असं समजा क ही िपशवी हणजे तुमचं
‘कॉ सं ेशन’ आहे, आिण जे वाभािवकपणे यावेळी तुम याबरोबर आहे. ...खरं तर
तु हाला काहीही खरे दी करायची गरज न हती, के वळ लोभ सुटला हणून तु ही
या ठकाणी पोहोचता! पण ितथे गे यावर सग या िड काऊंट क स या जा यात तु ही
असे काही फसता क तु ही जवळपास प ास व तू खरे दी करता. तु ही ती भरलेली
िपशवी घेऊन घरी येता. ती िपशवी कॉ सं ेशन माणे अजूनही तुम याबरोबर आहे, फरक
फ इतकाच आहे क , आता ती प ास व तूंनी भरलेली आहे.
असो... आता घरी पोहोच यावर तु हाला सुपर बाजारात खरे दी के ले या ऍपल
यूसची आठवण होऊन ते यावंसं वाटलं. तु ही िपशवीला कॉ सं ेशनबरोबर के या
जाणार्या वहारा माणे हणता क , चल, मी िपशवी उलटी करतो, तू नीट ल देऊन
फ ऍपल यूस बाहेर फे क! असं होणं श य आहे का? िपशवीत भरलेलं सगळं सामानच
बाहेर येणार! हां... पण जर िपशवी फ ऍपल यूसने भरलेली असती तर, ती उलटी
के यावर फ ऍपल यूसच बाहेर आलं असतं.
मला जे सांगायचं आहे ते तु हाला समजलं असेल अशी आशा आहे. तु ही तुम या
आयु यात कॉ सं ेशनबाबत सु ा या िपशवी माणेच वागत असता. ज माला आले या
येक मुलाला कॉ सं ेशनची परम उं ची ा असतेच. परं तु जसजशी ही मुलं मोठी होत
जातात तसतशी ती येक मनमोहक व तूकडे आक षत होऊ लागतात. जे खूप चतं,
याला आप या कॉ सं ेशन पी िपशवीत भरत जातात. मग काय, ितकडे काही बुि मान
लोक तुम या या सवयीला चांगलेच ओळखून असतात. ते चारही बाजूंनी एकापे ा एक
आकषक बोड लावून फरत राहतात. मग ही माणसं कधी शाळे या िनिम ाने कधी
क रअर, कधी धम तर कधी समाज कं वा सं कृ ती या नावावर, तुम या माथी व तू मारत
राहतात. पंचवीस-तीस वषाचे होईपयत तर तुम याजवळ काय काय नसतं? तुम या
जवळ पदवी, तुमचा वतःचा धम, समाज, क रअरिवषयीची हजारो व ,ं प ी व मुलं
सगळं काही असतं! हेच कशाला...? न जाणो कती िस ांत, ान आिण धारणाही तु ही
गोळा के ले या असतात. खरं सांगायचं तर, तु ही काहीही सोडतच नसता. परं तु
आयु याची प तीस चाळीस वष िनघून गे यावर मग तु हाला वाटतं क आयु य अपयशी
ठरलंय. बनू तर काहीही शकलो नाही, वर दुःख व चंता यांचा ड गर उभा रािहलाय.
आिण हे कमी होतं हणून क काय डो यावर आणखी हजारो जबाबदार्या लादून
घेत यात! असं का झालं? कारण तु ही आयु यात काहीही प रणामकारक काय क च
शकला नाही. हजारो कार या िनरथक गो म ये िवभागलं गे याने तुमचं कॉ सं ेशन
कु ठे ही झालंच नाही. आिण आता अपयश आिण जबाबदार्यांचं ओझं वाहता वाहता
मरणाची वाट पाहात आहात.
...नाही, जर खरोखरच तु ही तुमचं आयु य प रणामकारक बनवू इि छत असाल,
तर तुमचं ल चारही बाजूला झळकणार्या आकषक जािहरात कडे जाऊच देऊ नका.
लहानपणापासून तु हाला याची आवड आहे, जे कर यात ची आहे, यात तुम यातील
ा तु हाला साथ देत आहे या गो ीलाच ध न ठे वा. दवस दवस ती आवड आणखी
वृ ग ं त करा, यात पारं गत हा, ितला उजळू ा. आिण मग जे हा वेळ िमळे ल, ते हा
या वेळाम ये जगातील सव शौक सामील करा. श य असेल िततक जीवना या येक
रं गाची मजा या! अथात आनंद, धुंदी, स ता देणार्या ह ा ितत या व तूंचा वीकार
करा, पण काय आिण उ यां या नावावर मा वतःम ये एक-दोन गो पे ा जा त
गो ी सामावू देऊ नका. तु ही मा या या अगदी उलट करता, काय आिण उ तर
हजार ओढवून घेता पण धम व समाज यां या भीतीपायी आपले छंद मा सोडू न देता.
याचा प रणाम असा होतो क , अशा हजार उ ांमुळे आयु यात अपयश पदरी येते आिण
दुसरीकडे छंद जोपासणं सोडू न द याने आयु यातील मजाही िनघून जाते. आिण
अशातर्हेने बुि मान हणव या जाणार्या तु हाला इतकं साधं गिणतही उमगत नाही.
...आिण मी तु हाला हे पैज लावून सांगतो, क एकदा तु ही मी सांिगतले या
मागाचा अवलंब तर क न पहा... तु ही यशाची िशखरं सर के ली नाहीत, तर मला सांगा!
चला... हीच गो मी तु हाला एिडसन या महान आिव काराचं एक उदाहरण देऊन
समजावून सांगतो. एिडसनने ब बचा शोध लावला हे तर तु ही जाणताच! एिडसनला
शालेय िश ण के वळ वष-दोन वषच घेता आलं होतं, हे तर मी तु हाला सांिगतलंच आहे.
पण योग क न बघ यात याला अ यंत रस अस याने आिण शाळे पासून सुटका झा याने
याला बालपणापासूनच वतं पणे िनरिनराळे योग क न बघ या या भरपूर संधी
िमळा या हो या. मोठं होता होताच याने एकापे ा एक असे िनरिनराळे शोधही लावले.
ही एकोिणसा ा शतका या आठ ा दशकामधील गो आहे. एक दवस यांनी असं
फलामट शोध याचा िनणय घेतला यापासून ब ब कािशत करता येऊ शके ल.
आता एिडसननी ठरवलं हणजे ठरवलं! यांनी कु ठे आकषक जािहरात ना भुलून
आपलं कॉ सं ेशन िवभािजत के लं होतं? बस आप या सहयोगी वै ािनकांसह योगशाळे त
धाव घेतली. आता एिडसनचं वैिश च हे होतं क ते लॅबोरे टरीम ये आप यासोबत प ी
कं वा मुलांची कोणतीही चंता घेऊन जात नसत. कं वा ते कामही घ ाळ पा न करत
नसत. िशवाय यांना रोज रोज वतमानप वाचून देश कं वा जगात काय चाललंय हे
जाणून घे यातही रस न हता. सांग याचं ता पय असं क यांची कॉ सं ेशन पी िपशवी
नेहमी रकामीच असायची, यामुळे लगोलग ते संपूण एका तेने फलामट शोधायला
लागले. आिण एका ताही अशी क , एकदा योग करता करता दुपार होऊन गेली तरीही
एिडसन जेवायला गेले न हते. िबचार्या नोकराला काळजी वाटू लागली, शेवटी तो
वत:च जेवण घेऊन एिडसन या क ात गेला. आता एिडसन योग कर यात इतके गुंग
होते क यांनी सेवकाला जेवण ितथेच ठे वून जायला सांिगतलं.
थो ावेळानंतर यांचा सहयोगी वै ािनक ितथे येऊन पोहोचला आिण एिडसनला
योगात बुडालेला पा न तो ितथंच खुच वर बसला. काही काळ तो एिडसनची त मयता
पाहतच रािहला, पण नंतर मा याला राहवलं नाही. याचंही जेवण अजून हायचं
होतं...मग काय समोरचं भोजन याने फ त के लं! ते हाच एिडसनचा चालू असलेला योग
संपला. ... योग संपताच मागे वळू न पािहलं तर यांचा सहयोगी टेबलवर बसलेला यांना
दसला. लागलीच यांनी या याशी बोलायला सु वात के ली. बोलता बोलता यांची
नजर अचानक जेवणा या रका या ताटाकडे गेली. आिण आ य असं क रकामं ताट
पा न ते या िम ाला हणाले, बघ आज जरा जा तच जेवलो मी! बघ ना सगळं ताट
रकामं क न टाकलं! सांगा बरं , हा माणूस आप याबरोबर योगशाळे त योगािशवाय
आणखी काय घेऊन गेला होता? आिण जे हा अशा तर्हेचं कॉ सं ेशन असेल तर यशाला
पायाशी लोळण यावीच लागेल ना?
खरं तर यश हे काही हात पस न कु णाची वाट पाहत नसतं. ते तर तुमचं धैय,
कॉ सं ेशन आिण तुमचा िन य यांची संपूण परी ा घेऊनच तुमचं दार ठोठावत असतं!
एिडसनलाही, यामुळे ब ब काशमान होईल, असं फलामट शोध यास एका वषा न
अिधक दवस लागले होते. यादर यान यांनी 6000 पे ा जा त कारचे फायबस वाप न
पािहले होते. ते हा कु ठे या या हाती हे काबन फलामट लागलं होतं, यामुळे ब ब
काशमान होऊ शकला होता. िवचार करा 6000 या आसपास योग करताना वेळोवेळी
आले या अपयशाने सु ा ते का थकले नाहीत? कारण यांचं संपूण कॉ सं ेशन लागलेलं
होतं. कॉ सं ेशन या जु या प रभाषेनुसार, या गो ीचं उदाहरण देताना सगळे च असं
सांगतात, क बिघतलंत एिडसनचं कॉ सं ेशन! एका वषात 6000 वेळा अपयशी ठ नही
यांची एका ता ढळली नाही. ...याला हणतात कॉ सं ेशन! असं कॉ सं ेशन दाखवलंत
तर बात बनेल!
नाही, तु ही कु णाचंही बोलणं ऐकू न अशा कारचं कॉ सं ेशन कर याचा य क
नका. ... याने तु ही एका होऊही शकणार नाही. तु ही हे नीट समजून या क एिडसनने
कॉ सं ेशन के लं न हतं, तर यांनी योगशाळे त आपलं पाऊलच बाक िनरथक गो चा
याग के यावरच टाकलं होतं. आिण जर ते वतःबरोबर ितथं काही घेऊनच गेले न हते,
तर यां याजवळ योग कर या ित र कामच काय रािहलं होतं? यासाठी एक
कशाला, दहा वष लागली असती, तरीही यांचं कॉ सं ेशन कु ठे ढळणार होतं? सांगायचं
ता पय असं क , कॉ सं ेशन कोण यातरी एका कायावर कं वा व तूवर लाव याचा य
क न कं वा िनणय घेऊन नाही लागणार, तर यासाठी तु हाला इतर गो चा याग
करावा लागेल. ...मग काय उरले या गो ीवर तुमचं कॉ सं ेशन आपोआप होईल. आिण
हाच एकमेव िस ांत आहे कॉ सं ेशनचा!
चला...हे तर समजून घेतलंत. िशवाय हेही समजला असाल क आकषक
जािहरात पासून वतःला वाचवून कॉ सं ेशन वाढवायचं आहे. पण ती तर भिव यातली
गो झाली! आता तर असा आहे क अगोदरच हजार गो ना मह व देऊन जे काही
वत:ला िवभािजत के लं आहे. यापासून सुटका कशी क न यायची? काय करावं
जेणेक न आप या अंतगत एिडसनसारखं कॉ सं ेशन जागृत होईल? बस, हेच सगळे
तुम या मनात उमटत आहेत ना? जर खरोखरच तुम या मनात असे िनमाण होत
असतील, तर माझं हणणं समजला आहात! आिण यांना हे समजलंय यां या सोयीसाठी
मी यावरील उपायही सांगू इि छतो.
खरं पाहता, याकरता तु हाला आधी ऊजचा िस ांत हणजेच ‘ि ि सपल ऑफ
एनज ’ याबाबत समजून यावं लागेल. ऊज या बाबत तर तु ही हे जाणताच जो ोत
िजतका सू म व कॉ सं ेटेड असेल िततका तो अिधक श शाली असतो. आिण जसं क
तु ही सगळे जाणता, सग यात सू मही परमाणू आहेत आिण सग यात शि शाली
देखील परमाणूच आहेत. अगदी तसंच तुम या मना या आतील हे कॉ सं ेशन देखील
तुम या मनाचं अ यंत सू मतम व प आहे. कॉ सं ेशन हा श द देखील असाच तयार
झाला आहे जो तुम या मनाची कॉ सं ेटेड ऊजा आहे. मराठीत देखील याला एका ता
अशासाठी हणतात कारण ितथे ही श एका झालेली आहे! आिण मना या याच
एका तेने अनेक चम कारही दाखवले आहेत! एकदा तर रिशयातील एका मुलीने मना या
एका ते या बळावर घ ाळातील सुईचे काटेदख े ील फरवून दाखवले होते. या
ित र सतत या एका तेने ितने घ ाळा या फरणार्या सुया ितथ या ितथे थांबवून
देखील दाखव या हो या!
इितहासात अशी एक नाही, तर हजारो उदाहरणं आहेत. याबाबत िव ानानेदख े ील
बरे च शोध लाव याचा य के ला आहे. काही गो ी यांना सापड यादेखील आहेत.
यातील मु य गो अशी क माणसा या चारही बाजूंनी या या श नुसार एक कारचा
‘ऑरा’ (वलय) िनमाण होत असतो. ...िनि तपणे िनमाण होत असतो. तु हांलाही
तुम या दैनं दन आयु यात हा अनुभव येत असेलच. याकडे तु ही कधी ल दलं नसेल, तर
लगेचच मी तु हाला याचा अनुभव करवून देतो. तुम यापैक येकाला हा अनुभव असेल,
क काही तु हाला खूप आक षत करतात, कं वा काही या सहवासात तु ही
काही िमिनटांतच ऊजने भ न जाता. आिण तु हाला माहीत आहे, असं का होतं ते? खरं तर
हा चम कार या या कॉ सं ेटेड ऊजपासून बनले या ऑराचा असतो. या चा
‘ऑरा’ िजतका दै द यमान, िततक ती आकषणाचा क बंद ू असते. या माणे
माणसाचं स दय मु य वेक न तु ही या या वचेचा रं ग, नाक-डोळे , रे खीवपणा इ यादी
प रमाणात मोजता, आिण जो िजतका सुंदर असेल िततका आकषक भासतो, याच माणे
माणसा या मनाचं स दय हणजेच या या आंत रक ऊजचं प रमाण याचा ‘ऑरा’
असतो. याचा ऑरा िजतका मोठा, िततका तो सग यां या आकषणाचा क असतो.
हीच गो आणखी सो या रतीने कळावी हणून मी तु हाला उल ा प तीने
समजावतो. कारण तसंही अशा कारचा ‘शि शाली-ऑरा’ असणार्या अगदी
थो ा अस याने तु हाला अशा पॉवरफु ल ऑरा असणार्या चा अनुभव आला
असेलच असं नाही. असंही असू शके ल क तुम या आयु यात असं कु णी कधी आलंच नसेल,
क या या सोबत राह याची तु हाला ओढ लागते, या या सहवासात तु ही
एक कार या श ने व आशा-आकां ांनी भ न जाता, कं वा मग याला बघूनच तुम या
आयु यातील सगळी दुःखं व क कु ठ या कु ठे पळू न जातात. असो...ठीकच आहे, यामुळे
काही िबघडत नाही. तु हाला शि हीन ऑरा असणार्यांचा तर दांडगा अनुभव असेलच!
कदािचत तुम या जवळपासच दहा-एक तर न च असतील. यांची ल णं अशी क ,
तु ही अशा पासून लांब राहणंच पसंत करता, यांना पा नच तुम या मनात एक
कारची अ व थता िनमाण होते, यां यासह वेळ तीत के यानंतर तुम या मनात एक
कारे कं टाळवाणेपणा भ न राहतो. असं होत असेल तर समजून या क तोच या या
शि हीन ऑराचा पुरावा आहे. आिण सारं जगच अशा कार या ‘शि हीन ऑरा’
असले या माणसांनी भरलेलं अस याने आपसांत इतके लेश आहेत! याला पहावं तो
दुसर्याला खाऊ क िगळू करत असतो. याला पाहावं तो आप या जवळपास या
मुळे ासलेला आहे.
तर, आता तु ही मी जे हणत आहे या ऑरा या खेळाब ल समजला असालच.
िशवाय िजतकं कॉ सं ेटेड मन िततकाच श शाली ऑरा हेही मी तु हाला समजावलेलंच
आहे. आणखी सोपं क न सांगायचं तर या माणे एखा ा सुंदर मुलीशी िववाह
कर यासाठी मुलांची रांग लागलेली असते, याच माणे श शाली ऑरा असणार्या
या सहवासासाठी सग याचंच मन उचंबळू न येत असतं. आिण या माणे मुलगी
सुंदर नसेल तर सवजण ित याशी िववाह कर यास का...कू करतात, ठीक तसंच कमकु वत
ऑरा असणार्या बरोबर कोणीही मनापासून रा इि छत नाही.
ठीक आहे, तुम याबरोबर कोणी खूष असो कं वा नसो, या याशी तु हाला काय?
कोणाला तुमचा सहवास आवडो न आवडो याने तुमचं काय िबघडतं? कारण तु ही तर
बुि मान आहात, यामुळे असं हणू शकता क ठीक आहे, आहे आमचा ऑरा
भावहीन...पण याने आमचं काय िबघडतंय!!! तर मग मी असं हणेन के लीत ना
बुि मान लोकांसारखी गो ? तर आता समजवायलाच हवं. तुमचा ऑरा कमकु वत
अस याचा अथ असा आहे, क तुम यातील ऊजा कॉ सं ेटेड नाहीए आिण तुमची ऊजा
कॉ सं ेटेड नस याने तु ही आयु यात कधीही धुंदी कं वा यश यांची मजाच घेऊ शकत
नाही. तुम याकडू न कधीही कोणतेही प रणामकारक काय होऊ शकत नाही. जगात जे
कु णी यश वी आहेत, मग ते भले कोण याही े ात यश वी असोत. ... या सग यांमधील
ऑरा थो ा-अिधक माणात शि शाली असतोच.
...अ छा! असं आहे, मग तर आ हाला आमचा ऑरा पॉवरफु ल करायचा आहे.
आ हाला आम या ऊजला कॉ सं ेटेड करायचं आहे. बिघतलं... वाथ दाखव यावर कसं
नीट ल ात आलं ते!
ठीक आहे, काही हरकत नाही. देर आए, पर दु त आए! कारण आयु यात यश हवं
असेल तर यासाठी हा एकमेव उपाय आहे, क तु ही तुमची ऊजा कॉ सं ेटेड करा!
आप या ऊजला एका करायचं सोडू न अ य हजार उपाय करायला गेलात तरीही तु ही
कधीही यश वी व आनंदी होऊ शकणार नाही. कु ठलाही माणूस आपला धम कं वा
िमळवले या पद ांमुळे यश वी नाहीए, तो यश वी तर याने आप यातील ऊजा
एकवट यामुळेच झाला आहे. ही गो अशा कारे समजून या...क कार कधी हवेत उडू
शकते का? ...नाही! ित यातील स या या श ने तर नाही उडू शकणार. मग काय कधीच
उडू शकत नाही? अथातच उडू शकते, जर ितला आव यक ऊजा दान के ली गेली तर.
नाहीतर, ती कार हंद ू देशात बनवली असू देत कं वा ि न देशात! याने काही फरक
पडत नाही, ती कधीही हवेत उडू शकणार नाही. जर कार हवेत उडवायची असेल, तर
ितला अिधक ऊजा दे यािशवाय अ य कु ठलाही उपाय नाही!
हो...िवमाने ज र उडू शकतात, कारण यांना अिधक ऊजा दली गेलेली असते. पण
ती सु ा पृ वी या गु वाकषणाची सीमा तोडू न चं कं वा मंगळावर जाऊ शकत नाहीत.
जर यांना ही पृ वी या गु वाकषणाची क ा ओलांडून चं कं वा मंगळावर जायचं
असेल तर यांना सु ा अिधक ऊजा दान करावी लागेल. अगदी तसंच तु हाला तुमचं
आयु य बैलगाडीपासून कारपयत आणायचं असेल तर तु हाला वत:म ये अिधक ऊजा
भ न यावीच लागेल. जर तु हाला हवेत उडायचं असेल तर तु हाला तुम यात अिधक
ऊजा एकवटणं भाग आहे. आिण जर तु हाला यशाची प रभाषा बदलून टाकायची असेल
तर, तु हाला या संसारातील गु वाकषणाची सीमा ओलांडावीच लागेल व याकरता
तु हाला कती माणात ऊजची आव यकता आहे, हे काही मी वेगळं समजाव याची
आव यकता नाही.
ठीक आहे, आता हे तर समजून घेतलं, क जीवन समृ करायचं अस यास
उजिशवाय श य नाही. पण आता असा आहे क , ही ऊजा कु ठू न िमळवली जाऊ
शकते? माणसा या मनात ऊजा भ न घे यासाठी एखादा पे ोल पंपही उपल ध नाही?
...तर, हेही समजावतो! माणसा या आयु यात ऊजा दोन तरांवर उपल ध असते. काही
कामं अशी असतात क ती के यानं अित र ऊजा ा होत असते आिण काही कामं
अशीही असतात क जी करणं बंद के याने ऊजचा अप य टळतो! परं तु दो ही बाजूंनी
पहायला गे यास मनु यातील ऊजा ही प रणामी वाढतेच!
मग, सग यात आधी ऊजा ही कु ठू न कु ठू न ा के ली जाऊ शकते, यावर चचा
क या. मी आधीच सांिगतलं आहे क माणसाचं मन, बु ी आिण शरीर यां यात अ यंत
घिन संबंध आहे. ऊजा हा िवषय भले के वळ माझा आहे, पण माणसाचं शरीर व बु ी
यांचाही ित यावर पु कळच प रणाम होत असतो. यामुळे मी शरीरापासूनच सु वात
करतो. तुम या मनातही ऊजचा वाह वाहता ठे वायचा असेल तर यासाठी शारी रक
ऊजा असणं हेही मो ा माणात सहा यक ठरतं! शरीर जर ऊजनं प रपूण ठे वायचं
असेल तर, याकरता तुमचा वेळ देऊन तु हाला यादृ ीने थोडा िनयिमतपणा अंगी
बाणवणं गरजेचं आहे. शारी रक पातळीवर ऊजचा साठा कर यासाठी तु हाला खाली
सांिगतलेली काय करावी लागतीलच!
1. ायाम- येक मनु याने दवसातून िनदान एक तास तरी ायाम करायला
हवा. ायाम हा माणसा या आयु यातील ऊजचा एक अ यंत मोठा आिण नैस गक असा
ोत आहे. ायाम तुम या शरीरातील ऍिसड आिण अ कलीचं िबघडलेलं संतुलन नीट
राखून तुम यातील िप , वायू आिण कफ यांची मा ा माणात ठे व याचं काम करतो.
यामुळे शारी रक पातळीवर तु हाला तु ही ऊजने प रपूण अस याची जाणीव होते.
2. झोप- झोप पूण होणं, हा ऊजचा एक अ यंत अ भुत असा ोत आहे. िशवाय
झोपही अशातर्हेनं पूण करायला हवी, क सूय दयाबरोबर तु हाला जाग यायलाच हवी.
उिशराने उठू न झोप पूण के ली, तरी ऊज या पातळीवर याचा फारसा उपयोग होत नाही.
3. िनयिमत भोजन-न खाणं कं वा एकाच वेळी खूप खाणं या दो ही गो ी
शरीरासाठी सम माणात घातक ठरतात. दर तीन तासांनी िनयिमतपणे खाणं हा
सग यांना माहीत असलेला ऊजचा ोत आहे. कारण रकामं पोट कं वा अित भरलेले
पोट तुम यातील ऍिसड-अ कलाइनची पातळी िबघडवून टाकतं, यामुळे तु ही हळू हळू
ऊजाहीन होऊ लागता!
आिण शारी रक पातळीवर ीण अस यावर होणार्या दु प रणामांचे अनुभव
तु हाला असतीलच. भलेही तु ही अगदी उ म ऋतूम ये ि व झलडला फरायला गेलात,
पण जर तुम या शरीरात ऊजाच िश लक नसेल तर जगातलं कु ठलंही ि व झलड तु हाला
आनंद देऊ शकणार नाही. ...अशात मनाची ऊजा तर खूप लांबचीच गो झाली. तर आता
तु ही शारी रक ऊजा कशी ा करावी हे समजून घेतलं असेल, तर आपण पुढे बु ी या
ऊजबाबत बोलू! बु ी शरीराचाच एक भाग आहे. हणूनच या गो मधून शरीराला
ऊजा िमळत असते, याचं गो मधून बु ीलाही ऊजा ा होत असते. जो खुराक
शरीराला बळकटी देतो, जवळपास तोच खुराक बु ीलाही त लखपणा देत असतो.
आिण आता मा याबाबत बोलायचं तर...माझी गो च िनराळी आहे. मा या ऊजचं
एकच गिणत आहे. मा या हण यानुसार वागलात तर ऊजा िमळे ल, मा या िवरोधात
जाल तर ऊजाही गमावून बसाल. अथात ही गो वेगळी कं वा सिव तर सांगायची गरज
नाही. तु हाला याबाबतचे हजारो अनुभव असतीलच. कधी ल दलं नसेल, तर यापुढे
ल ा. एकाच दवसा या अनुभवाने तु ही हे जाणून घेऊ शकाल क दवसाचा िजतका
काळ तु हाला तुम यातील ऊजची जाणीव झाली असेल, िनि तपणे या काळात सव
गो ी तुम या मना माणे घडले या असतील...नाहीतर तु हाला शि हीनतेचाच अनुभव
आला असेल.
आता जर ऊजा नाहीशी कर याबाबत बोलायचं झालं तर याची व था
माणसा या लोभाने चारी बाजूंनी पसरवून ठे वली आहेच. मनु याची सवात मोठी दुदशा
ही याचं कारणाने झाली आहे, क आज आप या लोभापायी माणूसच माणसाचा श ू
बनला आहे. आपला वाथ साध यासाठी याने चारही बाजूंना संपूण मनु यजातीची ऊजा
खेचून घेणार चुंबक य गु वाकषण सोडलं आहे. ही गो थोडी िव ाना या भाषेत
समजावून या... खरं तर माणसातील कॉ सं ेटेड ऊजचा ोत हा या या मना या अगदी
खोल गा यात हणजे या या नाभीजवळ ि थत आहे. ...आिण मनु य वागतो मा
या या बु ीनुसार! आिण या माणे व तूला वर उचल यासाठी ऊजा आव यक असते,
याच माणे मनु याला बु ी या तरापासून खाली मना या खोल गा यात जो कॉ सं ेशन
पॉ ट आहे, ितथपयत ने यासाठीही ऊजाच आव यक ठरते. या माणे पृ वीचं
गु वाकषण एखा ा व तूला वर येऊ देत नाही, याच माणे मनु या ारे चारही बाजूस
पसरव या गेले या िनरिनरा या कार या लालूच दाखवणार्या आिण याला
घाबरवणार्या असं य दुकानांचं गु वाकषण याला मना या तळापयत पोचूच देत नाही.
... हणूनच तु ही तुमचे डोळे उघडे ठे वून पिह यांदा क रअर, धम, समाज यां या
नावावर चालव या जाणार्या जातीपाती या गु वाकषणाला ओळखा! जी िजतकं
या सग या गुं यातून वतःला वाचवेल, तीच वतः या ऊज या थ होणार्या
अप यापासून वाचेल. आिण िजतक याची ऊजा वाढेल, िततकाच तो मना या खोल
गा यापयत पोहोचत जाईल. आिण िजतका तो मनाचा तळ गाठू शके ल िततकं याचं
कॉ सं ेशन वाढत जाईल. कॉ सं ेशन वाढव याचा बस हाच एक उपाय आहे.
आिण या वाढले या कॉ सं ेशनचा आणखी एक गुण आहे, जर तुमचं मन एखा ा
कायात एका असेल तर तुम यातील ऊजा स युलर अव थेत फरत असते. ...आिण जे हा
ऊजा ही स युलर फरत असते, ते हा ऊजा ीण होत नाही! इथे हे समजून या क या
संपूण िनसगाची ऊजा स युलरच फरत असते. आिण हणूनच तर पहा या िनसगात कती
मोठमो ा गो ी अिवरतपणे घडत आहेत, परं तु तरीही यातील ऊजा अशी आहे, जी
संपतच नाही. याच माणे जर एखादी कु ठलंही काम हे पूण एका तेने करत असेल
तर याची ऊजा कधीच नाहीशी होत नाही!
आिण मा या याच गो ीचा पुरावा हवा अस यास आ ापयत ज माला आले या
सग या ऊजावान चा नीट अ यास करा! यांची च र वाचा! पहा, यांनी
कशा कारे वतःला मनु यानेच पसरवले या मायाजालातून वाचवलं? ...तु हाला आ य
वाटेल क यापैक काही लोकां या आयु यावर तर शाळा, कॉलेज कं वा धम यांची
सावली देखील पडलेली न हती. यांपैक ब तांश नी वतःला प ास िनरथक
जबाबदार्यांपासून मु च ठे वलेलं आहे. अथातच यांनी आपली ऊजा िन फळ गो ी
िशक यात, अ यास यात आिण कर यात वाया घालवली नाही. ते तर आप या मनाला
सू मापे ा, सू मतर बनवत गेले आहेत. आिण मग एक दवस अशाच कॉ सं ेटेड
एनज या सा ाने यांनी मोठमोठी काय क न दाखवली आहेत.
इथे एक गो नीट समजून या, क माणसाची सग यात जा त ऊजा बु ी
चालव याने खच होते. आिण साधारण माणूस अगदी लहान-सहान आिण अनाव यक
गो म येही आपली बु ी चालवतच असतो. गरज असो नसो, िवचार करत असतो. आिण
याचा अंितम प रणाम असा होतो क ऐन वेळी जे हा बु ी चालव याची खरोखरच
आव यकता असते, ते हा िबचारा रडत बसतो, क बु ी चालतच नाहीए.
...चालणार कशी? सगळी बु ी तर िनरथक गो ी जाण यात व समज यात वाया
घालवली. यामुळे जीवनात नेहमी पहा क खूप िवचार करणारे लोक आप याला बुि मान
भासतात, पण मना या पातळीवर मा ते मूखच ठरतात. खूप िवषयांची मािहती याला
आहे, तो भलेही तु हाला ितभावान भासेल, परं तु वा तवात मा तो ऊजाहीनच असतो.
कारण क याने आपली सारी ऊजा िवचार कर यात व वायफळ मािहती गोळा कर यात
बबाद के लेली असते. आिण जे हा ऐनवेळी काय पार पाड यासाठी ऊजची गरज भासते,
ते हा ती या यात िश लकच नसते. तु ही पािहलं देखील असेल क , लोक नेहमी रडत
असतात, क सगळं काही असूनही आयु यात खास असं काहीच घडत नाहीए. आमचं
नशीबच वाईट आहे! नशीब वगैरे काही खराब नसतं, तुमचं कमच चुक चं आहे. तु ही
तुमची सगळी ‘जीवन-ऊजा’ थ घालवली आहे.
हणूनच कृ पा क न या े ातील िशखर तु हाला सर करायचं आहे, यािशवाय
अ य कु ठ याही िवषयास फार गांभीयानं घेऊच नका. तु ही जर खरं च डॉ टर, इं िजनीअर
कं वा वै ािनक बनणार असाल तर ठीक, नाहीतर अ यास फार गांभीयाने घेऊच नका.
अ यथा आयु यात याचे गंभीर प रणाम भोग याची तयारी ठे वा! हे समजून या, क
मोझाटला संगीता ित र बाक कोण याही िवषयातील ान असेल कं वा नसेलही.
...परं तु यामुळे या या संगीत रचनेतील माधुय कमी होणार आहे का? नाही. परं तु जर
संगीत या या मना या गा यातून वािहत झालं नसतं तर ते ‘मोझाट’ कधीच झाले
नसते. आिण ते ‘मोझाट’ आहेतच यामुळे, क संगीतात यांची कॉ सं ेटेड ऊजा एकवटली
होती.
चला, आता तु ही कदािचत मना या या कॉ सं ेटेड ऊजचं मह व, तसंच ित यापयत
पोहोच याचे माग आिण यातील अडचणी याब ल नीट समजून घेतलं असेलच! तर मी
तु हाला आता मना या गा यातील या पॉइं टचं अ भुत असं वैिश सांगतो. हे ऊजचं
इतकं शि शाली क असतं क , जर मी हटलं क आयु याला गतीपथावर नेणार्या
गुणांचा हाच एकमेव ोत आहे, तर ते चुक चं ठरणार नाही. कारण कॉ सं ेशन ही अशी
जादू आहे क यात आ मिव ासापासून ते उ साहापयत सगळे गुण सामावलेले असतात.
याच कारणा तव कॉ सं ेशनला सग या गुणांचा राजा हणून संबोधलं जातं. हणजेच
एक एका ता िमळवलीत क , आयु याला पुढे नेणारे सगळे गुण तु ही आपोआपच ा
क शकाल! चला, हीच गो तु हाला आधी दले या एिडसन याच एका उदाहरणाने
समजावतो!
एिडसन या ब ब काशमान कर यासाठी फलामटचा शोध घे या या योगाब ल
मी तु हाला याआधीच सिव तरपणे सांिगतलंच आहे. आता जरा िवचार करा, क संपूण
एक वषापयत एकाच योगात बुडून राह यास काय हणाल? िनि तच तु ही याला
एिडसन या कॉ सं ेशनची परम उं ची हणाल. ती आहे सु ा...परं तु माझं हणणं इथे असं
आहे, क कॉ सं ेशन या या उं चीवर पोहोच यावर सगळे गुण आपोआपच कट होतात.
आता समजा, एिडसनने असा िवचार के ला, क कोणतं तरी असं फलामट शोधलं जाऊ
शकतं याने ब ब काशमान होईल...मग काय, याला तु ही एिडसन या दूरदृ ीची
कमाल नाही हणणार? जर 6000 फलामट वाप नही अयश वी ठर यावरसु ा जर
यांनी आपला शोध सु च ठे वला तर याला तु ही याचा आ मिव ास नाही हणणार?
हा यांचा वतः या िवचारा ती िव ास नाही झाला का, क एक न एक फलामट तर
असं असेलच, याने ब ब कािशत होईल? 6000 वेळा अपयश पदरात पडू नही ते कधी
हरले नाहीत, थकले नाहीत, कं वा मग योग अ यावरही सोडू न दला नाही, याला तु ही
एिडसन या उ साहाची पराका ा नाही हणणार? एकू ण सांग याचं ता पय असं क ,
कॉ सं ेशन ही अशी जादू आहे क , जी तु हाला उपल ध होताच, आयु याला गतीपथावर
नेणारे बाक सगळे गुण आपोआपच कट होत जातात.
मग, आता तु ही इतकं तर समजला असाल क , कॉ सं ेशन ही अशी जादूची कांडी
आहे क जी फरव यािशवाय आयु यात कु ठ याही व पाचं यश चाखता येत नाही.
चला, आपण एका तेबाबत बोलत आहोत तर यासंदभातील एक अ यंत सुंदर असं
उदाहरण तु हाला सांगतो. खूप वषापूव तुक देशात एक फक र होऊन गेला. मनु या या
जीवनाशी िनगिडत गो ब लचं याचं ान अ यंत अ भुत असं होतं. लवकरच याची
क त च कडे पस लागली. दु न दु न लोक या याकडू न काही ान पदरात पाडू न
यावं हणून या याकडे येऊ लागले. परं तु या फ कराची ान दे याची प त काहीशी
िविच होती. बर्याच जणांना तो जे सांगायचा ते समजत असे; परं तु काहीजणांना
समजतही नसे! काहीही असो, याची याती मा चारही दशांना पसरत चालली होती.
...उडत उडत राजा याही कानावर याची िस ी पोहचली. राजाने िवचार के ला, क
इतका महान फक र आहे, सारं रा यच या या ानाचा लाभ घेत आहे, तर मी तरी
कशाला ही संधी सोडू ?
 बस, एके दवशी राजाही याचा सगळा ताफा घेऊन फ करा या दारी पोहोचला.
फक र समोरच या या बागेत ख ा खोदत होता, ताबडतोब राजाने आप या िशपायांना
या या आगमनाची सूचना फ कराला ायला सांिगतली. राजाला वाटलं, क मी वतः
हणजेच या देशाचा राजा भेटायला आला आहे हट यावर फ कराला खूपच आनंद
होईल! परं तु असं काहीही घडलं नाही! िशपाई सूचना देऊन परतही आले होते, तरीही
फक र आपला ख ा खोदतच रािहला! एका णापुरता राजा च कत झाला, कारण
आप याच सेवकांसमोर व िशपायांसमोर आपला अपमान होत आहे असं याला वाटू
लागलं. तरीही याने धीर राखला! तो बागे या बाहेर जोरजोरात येरझार्या घालू
लागला. इकडे फ कराच कामही िनध कपणे सु च होतं. आणखी थोडा वेळ गेला...आता
मा राजाचा संयम सुटू लागला होता. हा फक र आहे क वेडा? काही खास मह वाचं
काम करत असता कं वा पूजा अचा आदी करत असता तर समजू शकलो असतो, पण हा
तर नुसताच ख ा खोदतोय. ...आिण मला वाट पाहायला लावतोय! एका णापुरत
राजाला परत फरावं असं देखील वाटलं...पण मग याने िवचार के ला क आता एव ा
लांब आलोच आहे तर भेटूनच जाऊ! अ व थ होऊन तो आणखी जोरजोरात येरझार्या
घालू लागला.
ितकडे फक र तर फक र होता. अजूनही याचं अगदी त लीनतेनं ख ा खोद याचं
काम सु च होतं. जसजसा वेळ जात होता तसतसा राजाचा पाराही चढू लागला होता. तो
रागावून पु हा परत जायचा िवचारही करत होता, पण आता मा याची उ सुकता
चाळवली गेली होती. ... याला फ करा या या वाग यामागचं रह य जाणून
घेत यािशवाय परत फरायचं न हतं. खरं तर राजा आला होता ान ा ीसाठी... पण
आता हा फक रच याला वेडा वाटू लागला होता, यामुळे ान वगैरे घे याचा काही च
उ वत न हता. ...आता याला फ इतकं च जाणून यायचं होतं, क फक र असा का
वागत आहे? या उलट-सुलट िवचारां या गतत राजा हरवलेला असतानाच फक र आपलं
काम आटोपून आला! याने येताच राजाचं वागत के लं, याला थांबावं लाग याब ल
याची माही मािगतली, आिण याला आत येऊन आरामात बस याची िवनंतीही के ली!
परं तु राजा मा अ यंत रागात होता! याने फ करा या आ हाकडे संपूण दुल के लं.
...ितथेच उ या उ या फ कराला याने अ यंत रागाने िवचारलं, मी आलो होतो ान
िमळे ल हणून, पण आता मला याची काहीही गरज वाटत नाही. ...मला सांग एव ा
साधारण कामाकरता तू मला इतका वेळ कशाकरता थांबवून ठे वलंस?
ऐक यावर फ कराने एक ण राजा या डो यात पािहलं व एकदम हसत
हणाला- काया या साधारणपणाचा आहे तर, कोणतंच काय छोटं कं वा मोठं नसतं.
आिण ाना या बाबतीत बोलायचं तर ान मी दलंच आहे. आता ते यायचं आहे क
नाही हा तुमचा आहे.
दलंत? ...आता मा राजावर आ याने वेडा हायची वेळ आली होती! अजूनपयत
बातचीतसु ा झाली नाही. मी काही िवचारलं सु ा नाही, आिण हा हणतोय क याने
मला ान दलं? हा फक र न च वेडा आहे. तरीही राजाची उ सुकता तर चाळवली गेली
होती...िशवाय ान दलं असं हणून फ कराने याची उ सुकता आणखी िशगेला
पोहचवली होती. आता राजाला पडला होता क , हा खरं च वेडा आहे क असं
भासवतोय? कारण जर सव गावच याला मानत असेल, तर मग संपूण गावच वेडं असू
शकत नाही. ...असूही शकतं! पण आता या ग धळातून बाहेर पड यासाठी याने
श्नाथक चेहर्याने फ कराला िवचारलं- सांगा बघू, तु ही कोणतं ान दलंत ते? ...मी
आलोय ते हापासून तर तु ही फ ख ाच खणत आहात.
फक र अ यंत क ण भावाने हणाला- इथेच तर तु ही मार खा लात महाराज!
तु ही नीट ल देऊन पािहलंच नाही. खरं तर मी ख ा खणत न हतो, उलट या दर यान
ख ा खोद याची या होऊन गेली होती. जर तु ही अगदी ल पूवक ख ा खोद यातील
माझी त लीनता याहाळली असती तर सवकाही िशकला असता. ...कारण आयु यात
अशी त लीनता आिण असा यास या ित र िशक यासारखं आणखी काहीही नाही.
आता फ करा या या सांग याव न राजा काय िशकला व कती िशकला ते जाऊ
ा. ...पण तु हाला जर आयु यात यश ा करायचं असेल तर ही खूणगाठ मनाशी प
करा क मना या गा यात दडले या कॉ सं ेशन या म यात डु बक मार यािशवाय
आयु याचा उ ार होणार नाही. दुसरे हजारो उपाय व आधार शोधलेत तरी यामुळे
काहीही सा य होणार नाही. दुसरे हजारो उपाय व आधार सगळे च शोधत फरत आहेत,
मग तर तुमचंही तेच होणार जे सवाचं होत आहे. तु ही वतःला कधीच यूटन, शे सिपयर
कं वा बीथोवन यां या ेणीत पोहोचवू शकणार नाही. ते तर जाऊच ा!
कॉ सं ेशनिशवाय आयु यातील अगदी साधारण यशही तुम यापासून पाठ फरवून जात
राहील.
आता हे तुम या ल ात आलं असेल तर आिण तु ही खरोखर कॉ सं ेशनची सव
पातळी गाठू इि छत असाल तर, यासाठी तु हाला के वळ तुमची ऊजा एकि त करावी
लागेल इतके च न हे, तर इतर िनरथक गो म ये वाया जाणार्या ऊजची बचतही करावी
लागेल. तुमचं ल कोण याही प रि थतीम ये िवभािजत होऊ न देता याला एकवटू न
एका दशेने वळवावं लागेल. ...आिण जर तु ही आधीपासूनच ऊजची िवभागणी क न
जगत असाल, तर तु हाला उल ा दशेने चालावं लागेल. मग तर तु ही जी काही
मािहती, जबाबदार्या, कं वा िवचार यांचा जो संचय के ला आहे. ... याला सवात अगोदर
रोज एक एक क न िवसरावं लागेल. वचन देतो, क जसजशा तु ही आयु यातून एक एक
क न या गो ी काढत जाल, तसतशी तुमची एका ता एकवटत जाईल. हीच गो महान
िवचारवंत िववेकानंद यांनीही सांिगतली होती. यावेळी यांना संपूण जगात िस ी
िमळाली होती, यावेळी एका प काराने यांना िवचारलं होतं क तु ही तर परम ानी
आहात असं वाटतं. आता तुमचं आणखी काय िशकायचं बाक आहे? ते हा िववेकानंदानी
काय उ र दलं होतं ठाऊक आहे? ते हणाले, आयु यात असंही िशक याची फारशी
आव यकता नसते. परं तु दुदवाने मला ही जाणीव आता होत आहे. आज तर के वळ आधी
िशकले या गो ी मला सतवत आहेत. बस, याच गो ी िवसर याचा आता मी य करतो
आहे. अ यथा, तु ही हणता तेच ठीक आहे, आता िशक यासारखं खरं च काहीही उरलेलं
नाही.
तु हीसु ा तुम या आयु याकडे जरा ल पूवक पहा. तु ही आव यक समजून
आयु यात कतीतरी गो ी जाणून घेत यायत, िशकलात व सं िहत क न ठे व या आहेत.
जरा एकदा यां याकडे नीट ल ा. तुम या ल ात येईल क आज याच सग या गो ी
तुम या सग या सम यांचं मूळ आहेत. आिण हीच गो बाक सग या गो ीबाबत देखील
समान पात लागू होते. तु ही ान िशकला असाल कं वा धम, व तू गोळा के या
असतील कं वा नाती! नीट बिघतलं तर जाणवेल क आज याच गो ी तुम या
आयु यातील सगळी ऊजा खेचून घेत आहेत. ...आिण आता तुमची एका ता
वाढव याब ल काय बोलायचं, साधं नीट जग याची देखील ऊजा तुम यात िश लक
रािहलेली नाही! यशाची िशखरं सर कर याबाबत काय बोलायचं, तु हाला तुमचं जगणंही
कठीण झालं आहे! तरीही तु ही अगदी आजच, आ ापासूनच िववेकानंदांची त वं
आ मसात करायला आिण या माणे वागायला सु वात के लीत. ...आिण रोज एके का
गो ीपासून वतःची सुटका करत गेलात, तर आजही तु ही ऊजने भ शकता. उशीर
न च झाला आहे, पण इतकाही नाही क तु ही ह यारं यान करावीत!
सांग याचं ता पय असं क , माणसा या आयु याचा सगळा खेळ हा या ऊजचा आहे.
या यात िजतक ऊजा, िततक च याची कामात एका ता. आिण िजतक याची
कायातली एका ता, िततक च प रणामकारक काय या याकडू न होत असतात. आिण जर
अजूनही चुकून तु ही वायफळ गो ी िशक यात कं वा कर यात आिण िनरथक मािहती
जाणून घे यात तुमची ऊजा िवभािजत करत असाल, तरी सु ा माझं हणणं समजून घेऊन
पु हा न ाने सु वात क शकता. अगदी आजपासूनच आयु यात जे काही अनाव यक
वाटेल, ते सोडू न देत चला, आिण कु ठलीही नवी अनाव यक गो सं िहत होऊ देऊ नका.
...मग पहाच...लवकरच तु ही पु हा ऊजने भ न जाल!
...आिण जे हा वतःम ये अशा कारे थोडी ऊजा भ न याल ते हा शांतपणे
एकांतात बसून हा िवचार करा, क काय के याने तु हाला खूप आनंद िमळतो. बस, याच
गो ीला ध न राहा. याच गो ीला आप या उदरिनवाहाचं साधन बनवा. इतकं च नाही
तर तु हाला या े ात ची नाही, आिण तरीही के वळ जा त पगारा या आशेपायी अशी
नोकरी करत असाल, तर ती सोडू न दे याचा िवचार करा. ...आिण मग यात ची आहे
अशा तुम या आवड या े ात नोकरी शोधा! भले मग ती नोकरी कमी पगाराची का
असेना. ...तु हाला थोडा ास सहन करावा लागेल. कारण आवडीचं काम कर यात तुमचं
ल लागेल, पूण ल लागलं तर तुमचं काम उ म होईल आिण काम उ म झालं तर
बॉसची नजर तुम याकडे जाईलच! काही माणात ास सहन क न का होईना, पण इथे
लवकरच तुमची पदो ती न होईल! कारण सतत कामावर ल द याने तुमची ऊजा
स युलर प तीने फर यास सु वात होईल! यामुळे तु ही आणखी ऊजने भ न जाल!
...मग एक दवस तु ही या न ा कामात मोठी गती कराल! इथे हेही ल ात या, क
तुमची ा कशात दडलेली आहे हे समजून घे याचा एकच माग आहे, आिण तो हणजे
तुमचं ल या कामात एकवटलं जातं, कं वा जे कर यात तु हाला आनंद िमळतो, असं
काम होय! तुम या अंतमनावर ही गो को न ठे वा क , या कामात तु ही एका होता,
आिण जे करताना तु हाला आनंद होतो, ते े सोडू न अ य कोण याही े ात तु ही
तुमची प रणामकारक छाप सोडू शकत नाही.
बघा...आनंदाव न आठवलं, क ऊजचा हादेखील एक मुख ोत आहे. मी
हट या माणे तु ही जे हा तुम या आवडीचं काम करत असता, ते हा तुमची ऊजा वाया
जात नसते. उलट ितचा संचय होत असतो! परं तु सतत चोवीस तास तु ही तेच तेच काम
क शकत नाही. याचीही एक मयादा असतेच! मग अित झालं तर याही कायातील
ऊजा कमी होत जाते. ...आिण तसं झा यावर तु हाला पु हा शि हीन वाटू लागतं! आिण
हीच ती वेळ असते जे हा तु हाला एका ेकची गरज असते. ेक हणजे टीन कायाला
सोडू न कोण या तरी मनपंसत कायात थोडावेळ रमणं. मग तो खेळ असेल, फरायला जाणं
असेल कं वा मग आराम करणं का असेना. िनि तच हा ेक तुमची गेलेली ऊजा परत
आण यास स म असतो. ...आिण हेच रोज या दैनं दन जीवनासाठी आव यक आहे! काम
कर याचा आनंद आप या जागी व या कामातून ेक घे याचाही आनंद आप या जागी!
तुमची ऊजा नाहीशी होऊ नये असं तु हाला वाटत असेल तर, रोज या कामातून
थोडी िव ांती घेणं आव यक आहे. अशा कारे काम बाजूला सा न घेतलेली िव ांती
दुसर्या दवशी पु हा तु हाला आणखी काम कर या या मतेनं भ न टाकते. ही िव ांती
िमळ याकरता माणसाने कला ेमी असणं, खेळ ेमी कं वा मग उ कोटीचा शौक न असणं
गरजेचं असतं! काम कर यातून नाहीशी होत गेलेली ऊजा के वळ याच सव गो पासून
पु हा ा होऊ शकते. नाहीतर तु ही कतीही ऊजचा संचय के लेला का असेना. ...एक ना
एक दवस अित माने ती नाहीशीच होईल! आिण हीच गो एका नाही, तर हजारो
ावान माणसां या बाबतीत घडलेली आहे. तु ही वतः पािहलं असेल क , कतीतरी
संगीतकार, िच कार आिण ावसाियक एका िविश वयापयत मोठा उ साह दाखवतात,
एकापे ा एक सरस काम क न यश वीही होतात, पण मग अचानक कु ठे तरी काहीतरी
चुकतं. का...? कारण यां या हे ल ातच येत नाही क , असं अिवरत तेच तेच काम क न
जी ऊजा हळू हळू नाहीशी होत जाते, ितची भरपाई कर याचा मुख ोत यो य माणात
आनंद, उ सव, िव ांती आहे. आिण कला ेम...? यालातर तशीही काही तोडच नाही.
ऊजचा यापे ा मोठा असा कोणताही ोत नाही. इथे कले या संदभात मला असं
सांगायचंय क , कधी वतःचं कु ठलं तरी प टंग बनवा, अगदी टाइमपास हणून! कं वा मग
कु ठलं तरी छान नाटक कं वा िसनेमा बघा... कं वा दवसातले एक दोन तास उ म संगीत
तरी ऐका. परं तु या माणे नवीन ऊजा िमळ यासाठी दवसातून तासाभराचा ायाम
ज री असतो, याच माणे घालवलेली ऊजा पु हा िमळिव यासाठी कमीतकमी
दवसातील एखाद-दोन तास एखादी कला कं वा खेळ यांचा आ वाद घेणंही आव यक
आहे.
के वळ इतकं च नाही, तर उ वल आयु याकरता माणसाने शौक न असणंही गरजेचं
आहे. मग तो शौक नृ याचा असो, कं वा खा याचा, कप ांचा असो, कं वा फर याचा!
शौक िजतके जा त असतील िततकं चांगलं! कारण यामुळे तुम या आयु यात एक िविश
 कारची लय िनमाण होत असते. हे सगळे छंद पूण करतेवेळी तुम या मनात उठणारी या
छंदां या धुंदीची एक तान सतत तुम यात नवीन ऊजा िनमाण करत असते. यामुळे
तु हाला कधीही ऊजाहीन अस यासारखं वाटत नाही. तु ही नीट पहा...आयु यात जो
माणूस शौक न नाही, तो नेहमी ऊजाहीन भासतो. याच माणे वभावाने ख ाळ,
म तीखोर असणं तु हाला नेहमी हलकं ठे वतं. हणूनच जीवनात कधीही गंभीर रा नका.
लहानपण सोडू च नका... कारण गंभीर असणं हा एक रोग आहे, जो तुम या आयु यातील
ऊजा न करत असतो.
तु ही वतःच मी सांिगतले या गो ीचा अनुभव घेत असाल. आ ापयत अनुभव
घेतला नसेल तर हा अनुभव घेऊन पहाच! मना या बाबतीतील सग याच गो म ये
हाच गुण तर दडलेला असतो, क खरी सायकोलॉजी नेहमीच वतः सांिगतले या गो ी
िस करत असते! िव ानाला तर हजार योग क न आपलं हणणं िस करावं लागतं,
पण ठीकच आहे अशाने ते िस तरी होतं! परं तु या तथाकिथत धमाबाबत या गो ी मा
कधीही िस होत नाहीत. असो... आता तर आपण सायकोलॉजीब ल चचा करत आहोत,
जी वयं-िस आहे! तु ही अनुभव के लाच असेल, क वषाम ये ेक घे यासाठी पाच-सहा
दवस जे हा तु ही कु ठे फरायला जाता, ते हा परत यावर तुम यात पुढ या सहा
मिह यांची ऊजा भरलेली असते. परं तु इथे मी आणखी एक गो नमूद क इि छतो...क
बर्याचदा काही जणांना धड नीट ेकही घेता येत नाही. आनंद आिण िव ांती या
काळातदेखील यांचा मोबाइल वाजतच राहतो. फरायला गेलं तरी मनात आपलं दुकान
बरोबर घेऊनच फरत असतात. नाही, मग अशाने कोणतीही ऊजा िमळणार नाही. आनंद
आिण िव ांती यांचा अथच असा आहे क , रोज या आयु यात दवसातील 2-3 तास कं वा
वषातून पाच-सहा दवस असे िनदान दोन-तीन ेक घेतच रहा! आिण जर तु ही यो य
कारे िव ांती घे याची कला िशकलात, तर मी वचन देतो क तुमची ऊजा आयु यात
कधीही कमी पडणार नाही. हो...इथे एक गो पु हा प करतो क , ऊजा तरच ा
होईल जर इतर वेळीही तु ही तुम या आवडी या े ातच कायरत असाल!
असो...एकू ण काय तर तु हाला कॉ सं ेशनची जादू व ऊजचं गिणत या दो ही गो ी
ा कर याचे कं वा वाढव याचे माग याब ल सगळं काही समजलं असेल. आता मी अशी
आशा करतो क , कॉ सं ेशन आिण ऊजा यांचं हे गुिपत जाण यानंतर तु ही तुमचं आयु य
यश वी कर यात कोणतीही कसर बाक ठे वणार नाही.
*****
 मह वाकां ा कमी करा
जर तु हाला आयु यात खरोखर यश वी हायचं असेल तर, मह वाकां ा कमी करा!
तु ही हणाल हे तर मी उलटच सांगतोय! नाही... खरं तर मी आहेच उलटा. कं वा मग असं
हणूया क तुम या बु ी या प रभाषे या मी िव आहे. यामुळे मी उलट बोलतोय असं
तु हाला वाटतंय. आिण ‘यश’ हा बु ीचा नसून मनाचा िवषय अस याने... यश ा ीचं हे
सार-सू बु ी कधीही जाणून घेऊ शकणार नाही. बु ी हेच समजावत राहील क पुढे
जायचं असेल तर मो ा मह वाकां ा ठे वा. परं तु हे चुक चं आहे!
...आिण मी कु ठलीही गो कारणािशवाय, अशीच करत नाही! माझी भाषा ही
पुरा ांची आहे, तसंच माझी कायप ती कं वा ितचे प रणाम हे वतःम ये वयं-िस
असे आहेत. आणखी एक गो तुम यापाशी प करतो, ती हणजे या माणे ही सृ ी
आिण यामधील येक गो ही िनयमानुसार चालते, याच माणे मी देखील
िनयमानुसारच वागतो. हणूनच माझा िनयम असा आहे क , मह वाकां ा या िजत या
जा त मो ा िततकं च अपयशही जा त मोठं ! मी सांिगतले या या गो ीचा संपूण
इितहास सा ी आहे. या जगात कोण मह वाकां ी नाही? ...कोणतं मूल आहे
या याबाबत मोठमो ा अपे ा बाळग या जात नाहीत...? कोण आहे जो मोठं हो याची
व ं पाहत नाही? परं तु यामुळे सफलता कोणा या वा ाला येत?े हजार -लाख म ये
एका या!!! हे आकडे माझं हणणं िस कर यास पुरेसे नाहीत का?
जर तु ही माझं हे सरळ बोलणं समजला असाल तर मी तुम याशी या या
कारणांिवषयी चचा करतो! कारण मी जे सांगेन ते िस ही क न दाखवेन. परं तु मी अदृ य
अस याकारणाने माझं हणणं कं वा याचे भाव हे काही िव ाना या योगशाळे त िस
होणार नाहीत! माझी योगशाळा हणजेच मनु याचं जीवन आहे, यामुळे वतः या
आिण दुसर्या या आयु यात जरा डोकावून पहा, हणजे आपोआपच माझं हणणं िस
होईल!
तर, आता मी तु हाला हे समजाव याचा य करतो क मह वाकां ा कशा कारे
तुम या यशा या मागात अडथळा आणत असतात. आिण या िवषयाबाबत सग यात
पिहली गो अशी क मह वाकां ा या एकतर तुम यावर लाद या जातात, कं वा तु हीच
बाहेर या जगामुळे भािवत होऊन या लपेटून घेता. परं तु तु ही बाहे न लपेटून
घेतले या या मह वाकां ांचं मा याशी काहीही देणं-घेणं नसतं! कारण मी मा यातील
कारणांनुसार मा याच प तीने वागत असतो. बाहेरील जगाचा मा यावर तसूभरही
प रणाम होत नसतो.
तर आता असा िनमाण होतो क , मा या या िनरा या वैिश ा या
उपि थतीत मनु याला आयु यात यश िमळतं तरी कसं? तर याचं सरळ सरळ एकच
गिणत आहे क , मनु याने कोण याही एका े ात ािव य िमळवावं. आता असा क
ते े कोणतं असावं हे कोण ठरवणार? ...िनि तच ‘मी’! मीच माणसांम ये ची िनमाण
करत असतो आिण मीच यांना खतपाणी देखील घालत असतो. िशवाय या च म ये
मनु याला संपूणतः ल घालायला लावणारा देखील मीच आहे. आिण ही माझी अशी
‘परमस ा’ आहे, याम ये कोण याही बाहेरील श ची ढवळाढवळ मला मा य नाही.
आिण खरी गो तर अशीही आहे क , याम ये बा श काहीही क ही शकत नाही.
कु णाम ये ावसाियक तर कु णाम ये वै ािनक व पाचा इं टेिलज सही मीच िनमाण
करतो. कु णाम ये सांिगितक तर कु णाम ये सािहि यक कला ही मा याचमुळे िनमाण होते.
जसं, सगळं जग अगदी एकि त होऊन एखा ा मुलाला मा न-मुटकू न कवी बनवू पाहत
असेल... तरीही जोपयत मी या या अंतगत का ाब ल ची िनमाण करत नाही तोपयत
तो कधीही कवी होऊच शकणार नाही.
जर तु हाला मा या परमस ेचा अंदाज आला असेल तर तु ही हेही समजून या क
यश िमळवणं मनु याचा ज मिस अिधकार आहे. परं तु गडबड मा या काय े ात लुडबुड
के याने होते. जर मनु या या अंतगत मीच एखा ा े ाबाबत ची िनमाण करत असेन
तर वाभािवकपणे याला कोण या े ात यश िमळे ल हेही मीच ठरवत असतो. आिण
एखा ा मुलाला याचा माग िनि त क न देऊन या मागावर चालवायला सु वात
क न दे याचा अवकाश, क लगोलग पालक या मागात अडथळा आणतातच! आई
मुलाम ये डॉ टर बन याची मह वाकां ा िनमाण करते, तर विडलांना याला मोठा
ावसाियक बनवायचंच असतं. काका वै ािनक हायला सांगतात, तर आजोबा याने
कवी हावं असा स ला देऊन टाकतात! मूल, सग यांचं ऐकायला जणू बांधील असतं!
आिण जे हा ते मूल इतरांचं ऐकतं...ते हा या याही मनात अपे ा िनमाण होतातच!
आिण अपे ाही अशा, क िबचारा मोठा होता होता वतःच भरकटू लागतो! त णाईत
वेश करता करता तर याने कतीतरी े ांत यश ा कर यािवषयी मह वाकां ा
बाळगले या असतात. दोन-चार े ांत याने आपलं नशीब अजमावून देखील पािहलेलं
असतं. ...पण सगळं च थ! कारण तो मा या इ छे या िवरोधात जाऊन य करत
असतो. मी आतून यास का फू त देत असतो, तर हा वसायात जम बसव याचा
य करत असतो. इथूनच याची बु ी आिण ‘मी’ यांतील संघषास सु वात होते. बु ी
ही का ाला संधी देत नाही, आिण ावसाियक पातळीवर मी याचा हात हातात घेत
नाही! खरं तर मनु याने हे प च समजून यायला हवं क , के वळ मी सुचवले या े ातच
तो यश वी होऊ शकतो. हणूनच घरातील माणसांनी या मुलाला मह वाकां ा
दे यापे ा ल पूवक या या येणार्या-जाणार्या आिण बदलणार्या च कडे नीट
पाहायला हवं. आिण या े ात याची ा झळाळताना दसेल, या े ासाठी याला
आणखी ो साहन ायला हवं. एक ना एक दवस तो या े ात ज र यश ा करे ल!
हे समजलं असेल तर आणखी एक गो समजून या. मूड, यान, िव ास हे सगळे
माझे िवषय आहेत... बु ीचे नाहीत! आिण मी मूड, यान व िव ास फ मीच
िनवडले या े ात गे यास लावू देईन. बु ीचं मा यावर मुळीच वच व चालत नाही.
सरळ गो आहे, मी सुचवले या े ा या िव गेलात तर या े ात तुमचं यान
लागूच देणार नाही. याचा या े ात काम कर याचा मूडच बनू देणार नाही. जरा
िवचार करा, कोण याही कामात मूड आिण ल नसेल तर कतीही मेहनत करा, याचे
प रणाम काय ड बल येणार आहेत? अरे , मेहनती लोक मजूर हणून ओळखले जातात!
आिण पहा... मा या िवरोधात गेले यांना मी मजूरच क न सोडलं आहे!
 असो... याच गो ीचा आणखी एक भयानक पैलूही तु ही समजून या! मा य आहे
क सतत एखा ा े ात मेहनत घेत यामुळे तु ही या े ाब लचे मािहतगार होता.
...हेही मा य आहे क कायम एकाच े ात रािह याने या े ात तुमची ा देखील
जागी होतेच, यामुळे असंही होऊ शकतं क तु ही जीवनात छोटं-मोठं यश िमळवू शकाल.
पण असं बघा, क इतके क घेऊन, के वळ छोटं-मोठं यश संपादन क न तुम या हाती
काय लागलं? मी तु हाला तुम या ची या िवरोधात गे याने कती माणात क सहन
करायला लावले? आत या आत मी तु हाला कती यातना द या...? िशवाय यश ा
क नही तुम या आवडीनुसार काही क न शक याचा सल मी तु हाला मरे पयत देतच
असतो. मग... यापे ा मी सुचवले या मागाने चालला असता तर काम कर याचा आनंद
तर मी तु हाला दलाच असता आिण कमी क ात यापे ा हजार पटीने जा त यशही
िमळवून दलं असतं.
आशा आहे क आता तु हाला तुम या आयु यातील यश ा ीवर माझा जो
एकािधकार आहे, याबाबत नीट क पना आलीच असेल. हेही समजलं असेलच क बाहे न
वतःवर ओढवून घेतले या मह वाकां ेमुळे तु ही यशापासून कशातर्हेने भरकटत जाता.
आिण मी तुम याम ये कोण या े ामधील ा उजळवून टाकू इि छतो हे तु ही कसं
ओळखू शकता हे आता वेग याने समजाव याची आव यकताच नाही! हे तर मी तु हाला
क येक वेळा समजावून सांिगतलेलं आहेच! परं तु हीच गो पु हा प हावी हणून परत
एकदा सांगतो. ... या े ात काम कर याबाबत तुम या मनात पु हा पु हा आवड िनमाण
होते, जे काम कर यात तुमचं ल ही लागतं आिण यात तु हाला आनंदही िमळतो...
याच े ातील ा तुम या अंतगत िनमाण कर याची माझी इ छा आहे हे समजून या!
...आिण एखादं काय के यानंतर तु हाला जर आनंद वाटत असेल, तर मग हे अगदी प ं च
समजा. यानंतर मग तु ही, कु टुंब, शाळा कं वा समाज या कु णाचंही ऐकू नका. फ
तुम या आवड या े ाशी मनापासून िभडा! मग पहाच मी तु हाला कु ठू न कु ठे
पोहोचवतो ते!
चला... हे समजलं असेल, तर मह वाकां ा बाळग याचे इतर तोटे देखील तु हाला
अवगत क न देतो! तुम या आयु याचा सगळा खेळ हा मा या पड ावर चालतो हे तर
तु हाला समजलंच असेल. सुख-दुःख, समाधान कं वा कं टाळा हे सगळं तु ही के वळ
मा यापायीच अनुभवत असता. िशवाय माझी कायप ती पूणपणे िनयमानुसार चालते.
आिण ती िनयमानुसार चालत अस यामुळेच, याचा प रणाम हणून तु ही जे काही
िनणय घेता कं वा काय करता यानुसार मा या पटलावर या या ित या आपोआप
उमटत असतात. आिण िनि तच या ित या तु ही के ले या िवचारां या अगदी िव
असतात. हणूनच, मा या िनयमांशी ताळमेळ ठे वत काय के लंत तरच तुमचा उ ार होऊ
शके ल. नाहीतर मा या गुंतागुंती या ि ल ये या िनयमानुसार तु हाला प रणाम
भोग यास तयार रहावंच लागेल.
चला, हे समजून घेतलं असेल तर पुढे मी तु हाला एक अितसू म अशी गो सांगतो.
थोडं ल पूवक समजून या. मी मह वाकां ी लोकांना कशा कारे िचरडतो, हे खरोखर
समजून घे याजोगं आहे. आता होतं असं क तु ही जे हा मह वाकां ा बाळगता
याच णी तु ही तुम या कायापासून भरकटता; आिण प रणाम हे फ मह वाकां ा
बाळगून येत नाहीत, तर काम िबनचूक के याने येत असतात. असं समजा, क एक मुलगा
आहे, तो या या वगात पिहला ये याची मह वाकां ा बाळगून आहे. बाळगू देत... याने
अशी मह वाकां ा ठे व याबरोबर मलाही काम िमळतं. ... यानंतर जे हा जे हा तो
अ यासाला बसतो, ते हा मी या या डो यात एक न हे, अनेक िवचार भरत जातो. याने
जरा कु ठे अ यासात ल ायला सु वात के ली क मी या या मनात शंकेचं बी पेरायला
सु वात करतो. ...अ यास तर करतोय, पण काय माहीत पिहला येईन क नाही?
... हणजेच पिह याच पावलाम ये याला अिव ासाने भ न टाकतो.
ठीक आहे, याने यापासून याची सुटका क नही घेतली व पु हा अ यासात ल
लाव याचा य क लागला; तरीपण यानेही होणार काय आहे? मी पु हा म ये येतो.
...आिण तो पिहला आ या या व ांत रं गून जा यास याला िववश क न टाकतो!... असा
अचानक पिहला आलो तर सग या िम ांना आ याचा ध ा बसेल! आई-बाबांचा तर मी
लाडका होईन...! यात जे हा ि ि सपलकडू न माझं कौतुक होईल ते हा सगळी शाळा
मा याकडे पहात राहील! झालं...अशी दवा व पहात रािहला तर तो कसला खाक
अ यास करणार? चला या व ातूनही समजा बाहेर आलाच, तरी काय?... तरी काय
हणजे? अरे , मी उप वी याला याच णी ‘मी थम नाही आलो तर...’चं दु:ख िनमाण
क न देईन. सांग याचं ता पय असं क मी हजारो उप व िनमाण क न याचं ल
अ यासात लागू देणार नाही. सांगा, अशाने तो पिहला येईल तरी कसा?
आता या या उलट असा एखादा मुलगा असेल क याला अ यासात ची असेल.
...आिण अ यासाम येच याचं मन लागत असेल तर याला काया या प रणामाबाबत
िवचार कर याची फारशी आव यकताच नसते. तो पिहला येऊ शकतोच! कारण प रणाम
हे काम के याने येतात, नुसता िवचार के याने नाही! मग एक साधं गिणत का नाही
समजून घेत क काय के लं आहे तर प रणाम देखील येणारच! ...आिण िनि तपणे असा
प रणाम, के ले या काया या गुणव े या माणानुसारच येणार. यासाठी तु हाला
काया या प रणामाबाबत वेगळा िवचार कर याची आव यकता नाही. मग का
प रणामांचा िवचार करत रा न िवनाकारण तु ही तुमची ऊजा िवभािजत करत असता?
ल ात या...मह वाकां ेचा हा िनयम छो ात छो ा आिण मो ात मो ा
सग या कार या कायास लागू होतो. एके का पावलाने चाललात तरी हजार फलागाचे
अंतरही आरामात पार पाडू शकतं, परं तु येक पावलागिणक हजारो िवचार करणारा
कधीही कु ठे च पोहचू शकत नाही. आिण जरी पोहोचला तरी कधीही वेळेवर पोहचणार
नाही. शेवटी याचं ल फ काया या प रणामांवर क त न होता के वळ आप या
कायाकडेच लागलेलं आहे, तो एक एक क न आयु यात यशाची हजार पावलं टाकतोच.
समजा एखादा संगीतकार आहे. जर तो आप या आयु यात हजार-दोन हजार यश वी
रचना करायचा िवचार करत असेल तर काय होईल? अशा कारची मह वाकां ा या या
सु वाती या रचनांची गुणव ाच िबघडवून टाके ल. िशवाय असा मह वाकां ी माणूस जो
नेहमी पुर कार, नाव- िस ी याच व रं जनात हरवलेला असतो, तो काय ड बला या
रचना करणार?
परं तु या या उलट दुसरा संगीतकार असा आहे, याला नवीन-नवीन रचना िनमाण
कर यात मनापासून आनंद होत आहे, तर या याकडू न एकापे ा एक अशा सुंदर चाली
आपोआप तयार होतील!... आिण मग एक दवस पुर कार, नाव- िस ी या गो ी
अपोआप याचं भा य बनतीलच! अशा साठी वेगळी मह वाकां ा बाळग याची
थोडीच गरजच असते? हणजेच आप या कायावर ल क त करणारी आिण यात आनंद
मानणारी च यशाची िशखरं पादा ांत क शकते. यालाच मनु याचं पॅशन, नाद
कं वा िचकाटी व आवड असं हणतात. यामुळे अशा कारे पॅशनेट असणार्या कं वा
िचकाटी असणार्या ला मह वाकां ा बाळग याची काहीच आव यकता उरत नाही.
परं तु इथं हेही समजून या क , एके का पावलागिणक पुढे जाणारा पॅशनेट मनु यदेखील
म येच मह वाकां ी झाला तर तो सु दा यापुढे एक पाऊलही टाकू शकत नाही. कारण
मह वाकां ा जागी झा याबरोबर या या कायाची गुणव ादेखील कमी होत जाते.
...आिण प रणाम हे काया या गुणव ेचेच येत असतात.
मी आशा करतो क तु ही मी आता समजावलेली ही गो समजला असाल. तुम या
हे ल ात आलं असेल क कायावर ल क त के यानेच प रणाम िमळतात.
...मह वाकां ा जागी के लीत तर यान िवभािजत क न उलट तु ही तुमची काय
िबघडवालच. तसंही आयु यात पुढे जा याकरता, ‘पुढे जायचं’ हा िवचार कर याची काही
आव यकता नाही. एकानंतर एक अशी यश वीपणे पार पाडलेली काय तु हाला पुढेच
घेऊन जातील. तु ही िवचार करा अथवा नका क . ... कं वा तुमची इ छा असो वा नसो
यश हे तुम यापाशी आपण न येईलच!
अथात या सग या गो ी तर अशा लोकांना लागू आहेत, जे एकाच े ात कायरत
आहेत. हणजेच एकच मह वाकां ा बाळगून जगत आहेत! परं तु या लोकांचं काय, जे
हजार मह वाकां ा बाळगून जगत आहेत? तसं ‘ यांचं काय’ या बाबतीत मला काही
सांगायची गरज नाही, आिण ना ही तु ही काही िवचार याची; वत: या व आसपास
असले यां या जीवनावर नजर फरवा, वत:च समजून जाल.
...आिण जर तेही तुम या ल ात आलं नाही तर असं समजा क अजूनही आयु याचं
मह वंच तुम या ल ात आलेलं नाही! आयु य असतं मनमोक या आनंदाची अनुभूती
घे यासाठी आिण मर यापूव काहीतरी मोठं काय क न दाखव यासाठी! या माणे
सृ ीतील येक व तू मौ यवान आहे, याच माणे येक माणूसदेखील मौ यवान आहे.
जसे सूय, हवा व पाणी हे सगळे इतके मह वाचे आहेत, क यां यािशवाय जीवन अश य
आहे, तसंच तुम या उपि थतीचा आिण जगातून िनघून जा याचा प रणाम हा मानव-
जातीवर हायला हवाच! आयु य हणजे फ ास सु अस याचं नावं नाही, तर
आपली पदिच ह उमटवून जा याचं नाव आहे!
चला तर... हे हणणं प कर यासाठी काही उदाहरणांचा आधार घेतो. आधी हे
समजावून सांगतो क , कोणतीही मह वाकां ा न बाळगता फ आिण फ आप या
कायाचा आनंद लुटणार्यांना मी कु ठ या कु ठे पोहोचवलेलं आहे! िव सट नामक महान
िच काराचं नाव तर तु ही ऐकलंच असेल! िच का रता हे याचं पॅशन होतं. ते के वळ
िच काढत असत...िच िवकू न नाव व पैसा कमावणं असं उ यांचं कधीच न हतं!
यां यासाठी िच ं काढताना िमळणारा आनंद हाच यां या कायाचा एकमेव असा
इि छत प रणाम होता! मग अशा िच कारा या िच कलेला कधी तोड असू शकते का?
ते के वळ िच काढत असत आिण ठे वत असत. जा तच झालं तर ही िच ं िम ां या
घरी नेऊन टांगून येत असत. दो त पण दो त होते. यांना िच का रतेमधली काहीही
समज नस याने िव सट परत गेले क ती िच काढू न ते इकडे ितकडे ठे वत असत. उगाच
ॉ ग मची शोभा कशाला घालवायची? ितकडे िव सटचं ल या गो मुळे मुळीच
िवचिलत होत नसे. ...ते तर फ िच का रतेम ये रममाण होत होते. यांचं संपूण ल
के वळ िच काढ यावर क त झालेलं असे.
एके दवशी असं झालं क ते एका ड गरमा याव न सूया ताची शोभा याहाळत
होते, तो सूया त यांना इतका भावला क यांनी याचं िच काढायचं ठरवलं! कतीतरी
मिहने ितथंच डेरा टाकू न ते सूया ताचं प टंग करत रािहले. आता अशा त मयतेने आिण
बेभान होऊन काम के याचे प रणाम तर येणारच होते. यां या या पे टंगला अमर व
लाभलं. हो, ही गो वेगळी आहे क , यां या या पे टंगला िस ी मा यां या मृ यूनंतर
िमळाली. पण यानंतर याच पे टंगने यांना रातोरात जग िस िच कार बनवलं. मग
काय यां या इतर जु या प टं जना सु ा बाजारात मागणी वाढली. भरपूर कमत ना ती
िवकली जाऊ लागली. अथातच यामुळे यां यासह यां या िम ांचीही भरभराट झाली.
...िव सटनी बनवलेली पट ज िवकू न यांनीही भरपूर पैसा कमावला आिण तेसु ा ीमंत
झाले.
एकू ण सांग याचं ता पय असं क , काय के यावरच यश वा ाला येतं आिण हे
यशाचं माण तुम या काया या गुणव ेवर अवलंबून असतं. तसंच कायामधील गुणव ा
ही कायावर ल क त के याने येत.े यािशवाय यश ा कर याचं इतर कु ठलंही सू
नाही. मनु याची इतक असफलता ही हेच गिणत समजून न घेत यामुळे आहे! नाहीतर
‘मी’ तर मनु याला यशा या िशखरावर बसव यासाठी तयारच आहे.
...आिण तुमचा अजूनही मा या बोल यावर िव ास बसत नसेल तर जरा
वतः याच जीवनात डोकावून पहा. मह वाकां ा हणजे काय आहे? ही फ
एक कारची इ छा आहे. ...आिण मी या माणे हटलं या माणे अशी इ छा बाळगली
क लगोलग तुमचं ल तुम या कामातून उडतं! परं तु जे काही ा होईल ते काम के याने
होईल. ...के वळ इ छा क न नाही! आिण इथे मी हे प करतो क , मो ा यशाची इ छा
तर सोडाच, पण दैनं दन आयु यात या अगदी लहानसहान इ छां या बाबतीतही मी
अशाच कारे वागतो. हणूनच तु ही आयु याकडे ल पूवक पािहलंत तर ल ात येईल
क , तु हाला जे हवं आहे, ते तु हाला िमळत नाही! आिण जे िमळत आहे याची तु हाला
इ छा नाही! तु ही सफलतेची इ छा बाळगलीत, पण तुम या वा ाला असफलता आली.
...तु ही सुखाची इ छा बाळगली, पण तुम या वा ाला दुःखच आलं! तु ही ना यांम ये
मधुरता असावी अशी इ छा के लीत, परं तु यात कटु ता वा ाला आली. असं का होतं...?
कारण तु ही इ छा बाळग यामुळे तुमचं ल यासाठी करा ा लागणार्या य ांपासून
ढळत असतं! ...आिण याचा प रणाम हणून तुमचं वतमान आयु य तुम या नजरे समोर
आहेच!
चला, तु ही तुम या आयु यातील अपयशापासूनही काहीच िशकू कं वा समजू
इि छत नसाल तरीही काहीच हरकत नाही! कदािचत तुमचा अहंकार तुम या आड येत
असेल. कारण वतःची चूक कं वा अपयश वीकारणं हे माणसा या अहंकाराला आवडत
नाही. मग मी तु हाला िवनंती करतो क , मानवजातीचा इितहास जरा चाळू न पहा!
यश वी माणसांचं जीवन घसा फोडू न फोडू न, मी वर सांिगतले या सव गो ी स य आहेत
हेच िस करत आहे! आिण इितहासात तु हाला असं एखादंच नाही तर हजारो उदाहरणं
सापडतील. यात तु हाला कु ठलाही अपवाद आढळणार नाही. कारण सगळं काही
िनयमानुसारच घडत आहे.
जरा िवचार करा...काय आयु याची के वळ वष-दोन वषच शाळे त गेलेला एिडसन
जगातील सग यात महान वै ािनक हो याची मह वाकां ा मनी बाळगू शकतो का?
नाही, याचं आयु य जरा नीट वाचा. ...आप या कामाब ल या वेडापायीच ते सफल
झालेलं आढळू न येईल! अगदी तसंच शाळे त अ यंत साधारण बुि म ेचा मानला गेलेला
आइ टाइन हा जगातील सग यात बुि मान माणूस हो याची मह वाकां ा बाळगू
शकला असता का? नाही, हे असामा य व यांना या या एका तेने दलं होतं. जरा
िवचार करा, क पे ोल पंपावर काम करणारे धी भाई अंबानी अशी मह वाकां ा बाळगू
शकत होते का, क एक दवस यांचं नांव जगातील धना लोकां या यादीत सामील
होईल हणून? नाही, हे यश यांनी आप या दूरदृ ीने आिण आप या च बाजूस जी
प रि थती होती, ितचं नीट आकलन क न िमळवलं होतं! याबरोबरच या े ात यांची
ा होती, याच दशेनं माग थ झा यामुळे यांना असं अन यसाधारण यश िमळू शकलं!
आता ताजं उदाहरणच या... याचा सतत द क मूल हणून ितर कार के ला गेला, आिण
भर ता यात आयु यापासून पळू न जाऊन जो सं यास घे या या हेतूने भारतात आला.
... या टीव जॉ सने कधी अशी मह वाकां ा के ली असेल का, क याला असं उ कोटीचं
यश कधी ा होईल? परं तु िवचारांतील नािव य आिण आ मिनभरते या िज ीने याला
जगात इत या उं चीवर नेऊन ठे वलं!
हणून आता मा या हण याचा सारांश ल ात घेता, सांग याचं ता पय असं क ,
मनु याची मह वाकां ा हीच या या गती या मागातील अडथळा ठरते! कारण यामुळे
ना फ यांचं कामातील ल िवभागलं जातं, तर उलट सदैवं मह वाकां ा ओढू न
घे या या च ात तो वतः या आवडी या े ापासूनही भरकटत जातो. आिण हे तर प ं
ठरलेलं आहे क माणसाची ा ही या या आवडी या े ातच संपूणपणे झळाळू न बाहेर
येत.े आिण जे हा एखा ा या आवडीनुसार संपूण ा आिण एका तेसह काम के लं जातं,
ते हा याचे च कत करणारे प रणामही समोर येतात. िशवाय एकानंतर एक अशा कारे
सतत काय करत रािह यानंतर माणूस यश ा ी या िशखरापयत पोहोचू शकतो.
 हणूनच, तु हीसु ा मी सांिगतले या गो ीवर ल देत, आपलं ल मह वाकां ेव न
हटवून कायावर क त के यास यशाचं अ यु िशखर गाठ यास सु वात कराल, हीच
आशा बाळगून मी या िवषयास पूणिवराम देतो!
*****
 आ मिव ास
आ ापयत तु ही हे ऐकतच आलेला आहात क आ मिव ास हणजे यशाची
गु क ली होय! आ मािव ासािशवाय काहीही सा य होत नाही. सगळे जण एकमेकांना
आ मिव ास वाढव याचा स लादेखील देताना दसतात. परं तु वा तवात हा
आ मिव ास हणजे काय हे फारच थो ा लोकांना ठाऊक आहे. मना या अ य
गुणां माणेच आ मिव ास हा देखील माणसातील उपजत गुणच आहे. तो िमळवला कं वा
वाढवला जाऊ शकत नाही.
हे समजून घे यापूव मनु या या परम- वातं याबाबत थोडंसं जाणून या. माझं
व छंदीपणे भरार्या मारणं समजून या! संपूण जगातील सव श एकवटली तरीही
मला हणजेच तुम या मनाला कोण याही गो ीकरता िववश क शकत नाही. अगदी
संपूण िव ातील सगळं सै य सु ा एक आलं तरीही, एखा ा माणसावर अमुक अमुक
गो तुला कायमची िवसरावीच लागेल असा दबाव या यावर टाकू च शकत नाही. ते न
िवसर यासाठीही तो वतं आहे. तो ‘िवसरलो’ असं नाटक क न भलेही सै याला मूख
बनवू शके ल. ...पण खरं तर ते िवसरणं न िवसरणं हे या याच हातात आहे. हो...माणसाचं
शरीर भलेही करकचून बांधलं जाऊ शकतं. ...परं तु मी मा येक ि थती आिण
प रि थतीम ये संपूणपणे वतं च आहे.
आता िवचार कर याजोगी गो अशी क इतकं परम वातं य सृ ीतील कोण याही
अ य िजवाला कं वा पदाथाला िमळालेलं नाही! आिण मी जर अशा कारे वतं आहे, तर
मग तुमचं आयु य गितशील कर याची जबाबदारीदेखील माझीच आहे. आिण जो
मा यावर िव ास टाकू न वतःची ही जबाबदारी मा यावर सोपवतो, याचा
आ मिव ास मी वाढवतच जातो! परं तु हीच जबाबदारी याने अ य कु णावर टाकली क
मी याचा वतःवरील आ मिव ास कमी करत जातो! आिण याचा वतःवरील
िव ासच कमी होत जातो, तो आयु यात यशाची चव कशी काय चाखू शकणार?
आता, आयु य तुमचं आिण जबाबदारी को या एका बॉसची कं वा कु टुंिबयांची! यश
तु हाला हवं आहे, आिण आधार कु ठ यातरी पदवीचा कं वा एखा ा ताईताचा! पुढे
तु हाला जायचं आहे आिण माग मा कु ठ यातरी मं दर, मशीद कं वा मग देवाने
दाखवायचा! हा कोणता याय झाला? हे हणजे सरळ-सरळ िनयमांची पायम ली करणं
झालं! ... वतःवर अिव ास झाला! आिण जर तुमचा वतःवर िव ासच नसेल, तर
प रणाम तरी कसे धड येणार? तसंही जे हा तु ही दुसर्या या आधारे जगत असता, ते हा
वतः धाडस कर यापासून वाचताच. ...आिण प रणाम हे वतः य कर याचेच येत
असतात!
ठीक आहे... हे समजलं असेल तर तु हाला हे समजावतो क हा िव ास दोन
तरांवर असतो! यातील पिहला जो तर आहे, याचा तु हाला सग यांना अनुभव
असेलच! जसं क तु ही रोज ऑ फसला जाता आिण ितथे जा याचा र ता तु हाला पूणपणे
माहीत असतो! जर तु हाला कु णी प ा िवचारला तर तु ही मो ा आ मिव ासाने
याला ितथे कसं जायचं वगैरे समजावून सांगता! याच माणे जेवण बनवणं असो कं वा
अकाउं स करणं, कार चालवणं असो कं वा तु ही रोज करत असले या या... या
ला जे कर याचा अनुभव असतो, याबाबतीत ती आ मिव ासाने भरलेली
असते.
...परं तु तु हाला जे माहीत आहे, फ या याच जोरावर पुढे जाऊ शकत नाही!
यासाठी काहीतरी नवीन कं वा असं काहीतरी जे आपण आयु यात कदािचत पिह यांदाच
करत असू असं करावं लागतंच. आिण इथंच येऊन तु ही मार खाता! हे काहीतरी नवीन
कर याचा िव ास तु ही वतःम ये िनमाण क शकत नाही. उदाहरणाथ, ल यश वी
हावं हणून तु ही चचम ये जाऊन ते रीती रवाजानुसार पार पाडता! ...परं तु जे हा
खरोखर वैवािहक आयु यात त होता, ते हा रोज रोज चचम ये जाऊन नातं टकावं
हणून ाथना नाही करत! याच माणे नवीन दुकान माणूस मु त पा न उघडतो. ...पण
अनुभवानुसार दुसर्याच दवसापासून ाहक ये या याच वेळेला तो दुकान उघडू लागतो!
सांग याचं ता पय असं क काहीही नवीन करतेवेळी, लाखातील एखादाच वतःवरील
भरवशा या जोरावर पुढे जात असतो! आिण जो वतःवर अशा कारचा िव ास
दशवतो, तोच खरं तर यशाचा मानकरी ठरतो!
एकू ण सांग याचं ता पय असं क , काहीतरी नवीन करतेवेळी देखील यश ा
कर याकरता जो आप यातील ितभेवर िव ास ठे वतो, तोच आयु यात यश ा क
शकतो. आिण जर तु हाला अशा कारे वतःवर भरवसा ठे वायचा असेल तर यासाठी
एकच उपाय आहे क , छो ात छो ा व मो ात मो ा िनणयांबाबत वतः या
िवचारांवर आिण ितभेवर िव ास ठे वा! तसंही वतःिशवाय अ य कु णावरही पूण
िव ास ठे वता येणं हे श यच नाही. अितिव ासापायी दुसर्यावर िवसंबून राह याने
ऐनवेळी आप याला त डघशी पडायची पाळी येत.े
चला, आ मिव ासाची ही सं ा मी काही साधारण तर काही अन यसाधारण
उदाहरणांतून समजावतो. समजा...एखा ा सावकाराला कु णालातरी ाजावर पैसे
ायचे आहेत, तर तो यासाठी काय करतो? तो या माणसाकडू न ना के वळ ड ं ी िल न
घेतो पण याचवेळी या याबरोबर वि थत एक करारसु ा करतो. ...हेच जर एखा ा
ब ा मा फयाला कु णाला पैसे उधार ायचे असेल, तर तो ड ं ीही िल न घेत नाही व
करारही करत नाही. गंमत अशी क अशा ड ं ी िल न घेऊन करार करणार्यांचे पैसे नेहमी
बुडीतखा यात जातात. ...आिण मग वसुलीसाठी कोटा या चकरा मा मा न िबचारे
थकू न जातात! ...पण या मा फयांनी ड ं ी व करार यांपैक काहीही के लेलं नसतं, यांचे
पैसे मा कधीही बुडत नाहीत! कारण यांनी या ड ं ी कं वा करारापे ा आप या
मा फयािगरीवर जा त िव ास ठे वलेला असतो. ... हणजेच वतः या ितभेवर िव ास
ठे वलेला असतो.
आणखी एक सुंदर उदाहरण देऊन आ मिव ासाची ही सं ा मी तु हाला समजावून
देतो! एका गावात एक फक र राहात होता. हा फक र मोठा ानी आिण अ यंत दयाळू
होता. संपूण गावात याला मोठा मान होता. ...हा फक र आप या िवचारांचा अगदी प ा
होता. तो गावातील लोकांकडू न कधीही कु ठलीही अनाव यक भेटव तू कधीच वीकारत
नसे. याचीच प रणती हणून तो आपलं आयु य अ यंत साधेपणाने जगत होता! तो एका
छो ा झोपडीत राहत होता. या याजवळ पांघर यासाठी फ दोनच कांबळं होती.
आता याला व हणा, अंथ ण हणा, पांघ ण हणा पण या यापाशी जे काही होतं,
फ तेवढंच होतं!
ही जी गो मी सांगत आहे, ती थंडी या ऋतूतली आहे. या दवसात अ यंत
कडा याची थंडी पडली होती. रा ीची वेळ होती आिण फक र एक कांबळं खाली अंथ न
व एक अंगावर पांघ न झोपलेला होता. आता, फक र तर तेच असतात जे वतः या
भरवशावर जगत असतात. यामुळे झोपडी या दाराला कडी वगैरे लाव याचा च
न हता! याचवेळी गावात एक अ यंत भुकेलेला चोर काहीतरी लुट यासाठी बाहेर पडला.
आता, याला इतर कु ठे ही चोरीसाठी िशर यात यश आलं नाही. ...परं तु फ करा या
झोपडीचं दार उघडं अस याने तो चोरी कर यासाठी ितथे घुसला. दहा एक िमिनटं याने
सग या झोपडीचा शोध घेतला पण याला एक छोटं भांडं व एक फु टका लास यािशवाय
काहीही दसलं नाही. आता या अस या थंडीत असली दोन तुटक फु टक भांडी गोळा
करायला तर याने हा ास न च घेतला न हता! अथातच तो फार िनराश झाला.
इथे फ कराची झोप काय? पिहलीच चा ल लागताच याची झोप मोडली होती.
...परं तु फक रही फक रच होता. आपले डोळे मु ामच बंद ठे वून तो चोराची मजा बघत
होता! शेवटी चोराला काय करावं ते समजेना...ते हा याने फ करा या अंगावरचं कांबळं
ओढू न घेतलं! िनदान चोरीचं थोडं तरी समाधान लाभायला हवं ना! इत या रा ी एवढा
ास सहन क नही जर रका या हाताने परत गेला तर तो चोर कसला? हणून मग
कांबळं तरी चोरायला िमळालं या समाधानात तो बाहेर पडू लागला.
...आता फक र तर हा सगळा तमाशा पाहतच होता... यालाही काहीतरी कर याची
खुमखुमी आलीच होती! याने चोर बाहेर पड याबरो बर चोराला अ यंत कठोर श दात
जागीच थांबायला सांिगतलं. फ करा या आवाजातला तो कडकपणा ऐकू न चोर जाग या
जागीच िथजला! तेव ा वेळात उभं रा न फ कराने याला आत ये यास फमावलं!
चोराला भर थंडीत घाम फु टला...िबचारा चोर गुपचूप आत आला!!
चोराचा चेहरा भीतीने पांढराफटक पडलेला पा न, फक र मो ा न आवाजात
याची माफ मागत याला हणाला, मला माफ कर रे भाऊ...! इत या कडा या या
थंडीत तू इत या दु न आलास, पण मी मा तुला काहीही मदत क शकलो नाही! आता
घरात असं काहीही नाही, क याने तुझं समाधान क शके न! परं तु पुढ या वेळी येशील
ते हा जरा आधी पूवसूचना दे. ... हणजे मी आजूबाजूं याकडू न काहीतरी गोळा क न
ठे वेन, हणजे मग तुला अशातर्हेनं िनराश होऊन परत फरावं लागणार नाही!
आता इथे हा चोर आधीच फ कराचा कडक आवाज ऐकू न घाबरला होता.
...फ कराचा हा सुंदर ताव ऐकू न या या हातातून भां ाबरोबर कांबळं ही गळू न
पडलं! यात तो असा काही ग धळू न गेला क , काहीही हातात न घेताच पळू न जाऊ
लागला. पु हा फ कराने गजना के ली क , आता जे काही घेऊन जात होतास ते तर तुला
यावंच लागेल! आिण हो, जाताना दार लावून जा, हणजे मला थंडी वाजणार नाही.
िब ारा चोर! याची अव था तर अशी झाली होती क तो फ कराचा येक कु म
मान यास तो बांधील झाला होता...! याने खाली पडलेलं भांडं व कांबळं उचललं व
या कारे फ कराने सांिगतलं होतं या माणे दार ओढू न तो चालता झाला.
आता इथवर तर सगळं ठीक होतं... पण सकाळी सकाळीच तो पकडला गेला, कारण
फ कराचं कांबळं सग या गावाला माहीत होतं... सग यांना याचा खूप राग येत होता.
या दु ाला चोरी कर याकरता या स न फ कराचीच झोपडी िमळाली? झालं, याला
पकडू न पंचायतीसमोर आणलं गेल.ं ही बातमी उडत उडत फ करापयत पोहोचली! तो
धावत पळत पंचायतीपयत पोहोचला. याने ितथे जाऊन सरळ सांिगतलं क हे कांबळं व
भांडं याने चोरलेलं नाही, मीच याला घेऊन जायला सांिगतलं होतं. हा तर खूपच स न
माणूस आहे, याने जाता जाता मला थंडी वाजू नये या िवचाराने घराचं दारही ओढू न
घेतलं होतं!
खैर! फ कराचं बोलणं ऐकू न पंचायतीने चोराला सोडू न दलं! ...परं तु रडू न रडू न
चोराची अव था मोठी दयनीय झाली. तो फ करा या पायावरच पडला. फ कराने
आप याला याचा सेवक बनवून यावं असा धोशाच याने लावला! थोडेफार आढेवेढे
घेऊन शेवटी फक र याला सेवा क ायची संधी दयायला तयार झाला व आप या घरी
घेऊन आला, आता हे सांग याची गरज नाही क चोराबरोबर भांडं व कांबळं याही गो ी
पु हा घरात आ या! हे तर ठीक, पण घरी येताच फक र या चोरावर खूप हसू लागला!
हसत हसत हणाला, बिघतलीस माझी यु ! माझं भांडं व कांबळं तर परत िमळालंच.
...पण याबरोबर सेवा कर यासाठी एक सेवकही घेऊन आलो! फ कराचा कोणताही
वहार कधीही तो ाचा नसतो! ...याला हणतात आ मिव ास! याला माहीत होतं
क याचं चोरलेलं कांबळं पचवणं चोराला वाटतं िततकं सोपं न हतं! ...िनि तच हा
फ कराचा वत: या फ करीवरील िव ासाचा सवात े असा दृ ांत आहे.
बस...याच आ मिव ासाब ल मी बोलतोय! मनु याचा आप या मता व िनयत
यां यावर असलेला िव ासच आ मिव ास आहे! दुसरा कोणताही आ मिव ास जगात
नसतोच. जर तुमचा तुम यातील मतेवर िव ास नसेल तर कोणतंही काम तु ही कधीही
िव ासाने क शकणार नाही. तसंच जर तुमचा तुम या िनयती वर िव ास नसेल तर
येक काय कर याआधी तु ही, हे पाप तर नाही, हे वाईट तर नाही असा हजारदा िवचार
कराल. हणजे कोणतंही काय कर याकरता शा व समाज यां यावर िवसंबून रहाल.
...आिण जो िवचार करतानाही दुसर्यांवर िवसंबून असतो तो कोणतंही काम िव ासाने
कसा करणार? पण याचा वत: या िनयतीवर िव ास आहे तो ‘शा आिण समाज’
काय हणतात याची पवाच कशाला करे ल? कारण तो जे काही करे ल ते पु याचं आिण
चांगलं काम आहे हे याला माहीत असेल! तो तर कोण याही ितसादा या आशेवर न
राहता आिण ‘कोण काय हणेल’ याची चंता न करता संपूण िव ासाने याला जे यो य
वाटतं ते करे लच!
एकू ण सांग याचं ता पय असं क , िनसगाने माणसाला संपूण वातं य बहाल के लं
आहे, यामुळे वत:चं आयु य समृ कर याची जबाबदारीही याचीच आहे. आयु य हे
यश वी झाले या कायामुळे समृ होत असतं आिण काय हे िव ासािशवाय के लं जाऊ
शकत नाही. िव ास हा अनुभवािशवाय िनमाण होतही नाही. तु ही हणाल मग आता
थोडा अनुभव घेऊ, िव ास जागवू व मग काय क . ...पण हे श य तरी आहे का? कारण
काय के यािशवाय अनुभव कसा येऊ शके ल? हणजे असं झालं क , तु हाला पोहायचं तर
आहे, पण पा याची भीती वाटते! मग तु ही हणता...क एकदा पोहायला िशकू , मग
पा यात डु बक मा ! ...आिण आयु याची वा तिवकता अशी क पा यात गे यािशवाय
तु ही पोहायला िशकू शकत नाही. तुमचं सगळं आयु य या सम येतच संपून जातं!
आिण या सम येतून बाहेर िनघ याची गु क ली एकच आहे, आिण ती हणजे
नवीन नवीन काय तर तु हाला करावीच लागतील आिण तीही संपूण आ मिव ासासह!
िशवाय हेच उिचत आहे क , िव ास जागव याकरता तु ही अनुभवांवर मुळीसु ा
िवसंबून रा शकत नाही! जर तुम यात िव ासच नसेल क तु ही पोहायला िशकू शकता,
तर हजार य क नही कदािचत तु ही पोहणं िशकू शकणार नाही! परं तु िव ासा या
जोरावर मा तु ही दोन-चार दवसांतच पोहायला िशकू शकाल. अथातच, िव ास ही
अशी जादू आहे, क जी तुमचा वेळ व ऊजा या दो ही गो ची बचत करते.
आता, अनुभव घेत यानंतर तर िव ास िनमाण होतोच! परं तु यात अनेक वष
जातात हे देखील िततकं च खरं ! इतका वेळ तुम यापाशी आहे कु ठे ? हणून, असा आहे
क , अनुभव नसताना देखील नवीन नवीन काय संपूण िव ासासह कशी काय के ली जाऊ
शकतात कारण यािशवाय यश हे नजरे या ट यात देखील येत नाही ... यामुळे यावर
एकच उपाय आहे आिण तो हणजे तु ही बु ीपासून वतःची सुटका क न घेऊन सरळ
मला शरण या! कारण एक तर बु ी ही हजार अनुभव घेऊ इि छते. यात मजा हणजे
ितला हजार लोक हजार गो नी उ ु करत असतात...व या नही मोठी गंमत अशी क
ती या लोकां या बोल याने उ ु ही होत असते. ...परं तु मी मा तु हाला वतःचे गुण व
वतःमधील ितभा यांना न सोडता यां यावर ठाम राह याचाच स ला देतो! ...तसंही,
तुमचा तुम या वतःमधील ितभा आिण गुण यावर िव ास बसणं काही फारसं कठीण
नसतं! आिण यासाठी तु ही तुम या अनुभवांचे मंधे देखील नसता! बस, तु ही तुम या
ितभेचं े नीट ओळखणं गरजेचं आहे!
चला, हीच गो अिधक प क न समजावतो! असं समजा क तुम यात वसाय
कर याकरता जशी बु ी लागते, तशी नाही...पण वसायात नफा तर पु कळ होतो! होऊ
ा, परं तु आता इतरांना पा न कं वा कु णीतरी उ ु करतंय हणून एमबीए करायला
जाऊ नका! खूप मेहनत घेऊन तु ही पदवी तर िमळवाल, पण ितभाच नसेल तर
वसाय कर याकरता वतःम ये जो िव ास िनमाण करावा लागतो, तो मा िनमाण
क शकणार नाही. वेळ आिण श दो ही वाया घालवाल व शेवटी मा नोकरीच
कराल! याउलट या माणसात ावसाय कर याची ितभा ठासून भरलेली असेल, याला
एमबीएची पदवी िमळिव याची गरजच नाही. तुम या हातात पदवी पडेपयत तर याने
या या वसायात बरीच मोठी मजल मारली देखील असेल! असंही होऊ शकतं क
तु हांलाच या याकडे नोकरी कर याची वेळ येईल! नेहमी असं पाहायला िमळतं क ,
कं पनी या मालकापे ा याचा टाफच जा त िशि त असतो.
हणूनच कृ पा क न तु हाला गती साधायची अस यास तुम या बु ीचं ऐकू न
कु ठलंही े िनवडू नका. कं वा मग कु णीतरी सांिगतलं कं वा उ ु के लं हणूनही आपलं
े िनवडू नका. लाख य क नही तु हाला या ओढू न घेतले या े ाम ये वतःवर
िव ास िनमाण करता येणार नाही. तुमचं े तेच आहे यात तु हाला ितभा आहे.
आिण या े ात तु हाला ितभा असेल याच कामात तुमचा िव ास आपोआपच जागा
होईल. इथं सग यात मह वाची गो अशी क िव ास ही काही बाजारातून उधारीने
िमळणारी व तू नाही! ...परं तु िवनाकारण तु ही मना या िवरोधात जाऊन अ य े ात
जम बसव याचा य करत अस याने तु हाला बाजारात कु ठे िव ास िमळतो का ते
शोधायला बाहेर पडावं लागतं! आिण ितथे तर अनेक वेग-वेग या कारची दुकानं
थाटलेली आहेत! कु णी तर्ह-तर्हे या पद ा सजवून बसले आहेत, तर कु णी मं व गंड-े
दोरे घेऊन तयार आहेत! ितथून तु ही िव ास खरे दी क न आणता देखील...पण याचा
तु हाला काहीही उपयोग होत नाही. ...कारण हे सगळं मा या िनयमांत बसत नाही! उलट
यामुळे तुम यातील उरला-सुरला िव ासही न होतो!
याच कार या दु च ात सगळी मानव जात पुरती अडकलेली आहे. के वळ एकाच
न हे तर अनेक कारणांपायी माणसं आधी चुक या ठकाणी हात-पाय मारत असतात.
...आिण मग यातून काहीच सा य झालं नाही क मग िव ासा या शोधात िनघतात!
यामुळे मग ही मंडळी आणखीनच िव ास गमावून बसतात! मग आणखी हात-पाय मारत
राहणं, त डघशी पडणं व पु हा नवीन नवीन कारचा िव ास शोधत राहणं...हेच यांचं
आयु य होऊन राहतं! मग शेवटी असा माणूस िबचारा वतः याच आयु याबाबत
संपूणपणे िव ास गमावून बसतो! या सग या दु च ात जे िव ासाची दुकानं थाटतात
यांना मा लॉटरी लागते! िव ास िवक या या नावाखाली ते तुमची आयु यभराची
कमाई घेऊन बसतात! मग प रि थती अशी येते, क िव ास िमळणं तर दूरच पण जमा
के लेली पुंजी मा तु ही घालवून बसता!
असो... तु ही कधी नीट ल दलं नसेल, पण या कारणामुळेच िव ासाला
आ मिव ास हटलं जातं! ... हणजेच वा तवातील जो िव ास असतो तो फ वतः या
आ यावरच ठे वला जातो! आिण वत:वरील िव ास हा देखील तुम यातील ितभा
आिण गुण यां या आधारे च िनमाण होत असतो, आिण तोही तेव ापुरताच! एखा ा
कवीला लाखवेळा वाटलं तरी एखादं गाणं गा यासाठी तो वतःम ये िव ास िनमाण क
शकत नाही. बु आयु यातील त व ानाबाबत हजारो िवषयांवर हजारो तास बोलू
शकतात परं तु एखादा आिव कार कर याबाबत ते वतःम ये िव ास िनमाण क शकत
नाहीत! हणूनच बु ांचं अंितम वा य होतं ‘अ प दपो भव’ हणजेच वतःचा काश
वतः हा; आयु य उजळवून टाकायचं असेल तर वतःमधील दीप वतःच विलत करा!
बु ांनी के वळ वतःचा दीप वतः विलत के ला इतकं च नाही...तर या या योतीने
संपूण जग काशमय के लं. बु हे क शकले कारण यांनी वतःवर संपूण िव ास ठे वला-
पूजाअचा व देव यांवर संपूण अिव ास दशिवला! याच माणे एिडसनने देखील
 वतः या अंतगत असले या वै ािनक बु ीवर पूण िव ास ठे वला. ...आिण ब बची
िन मती क न सग या जगाला काशमान के लं. यांनीही वानुभवा या जोरावर हे
हटलं होतं क ‘ऑल बायब स आर बं स’ हणजेच सगळी बायबल ही िनरथक आहेत!
सांग याचं ता पय असं क , माणूस व- ितभा आिण वतःमधील गुण यां या
बळावरच िव ास िनमाण क शकतो! आिण पुढे याच िव ासा या आधारे तो जे हा
आप यातील ितभेचा दीप संपूणपणे विलत करतो, ते हा याचं सारं आयु य हे
लवकरच काशमय होऊन जातं! नाहीतर मग उधारीवर िमळणारा िव ास तो शोधत
राहतो, आिण शेवटी काहीही न िमळवता जगाचा िनरोपही घेतो! भले दुसर्यांवर ठे वलेला
िव ास कधी कामी येतो का? हे समजाव यासाठी एक साधी गो सांगतो! सगळे
हणतात क जग परमेशवराने ् िनमाण के लं आहे. ते असंही हणतात क या या
इ छेिशवाय झाडाचं पानदेखील हलत नाही. मग तु ही जे जीवनात इतके अ व थ झाला
आहात, ते काय परमे रा या मज िशवाय अ व थ झाला आहात? मग वत:चं अपयश
मा य क न तु ही आयु याची मजा का नाही घेऊ शकत? नेहमी वतःला व दुसर्यांना
कशासाठी दूषणं देत असता? कारण ऐकणं व मा य करणं ही एक गो झाली, पण
वा तवात असा िव ास ठे वणं श यच नाही!...कु णी िशवी दली रे दली क आलाच
तु हाला राग! यावेळी तु ही असं थोडंच समजता क देवा या मज ने याने िशवी दली!!
देवा या मज िशवाय पानही हलत नाही हे मानता आिण हजार लोकांबरोबर श ु व
बाळगत देखील फरता! आहे क नाही तुम या बु ीची कमाल?
हणूनच प श दात तु हाला पु हा ठासून सांगतो, क जर तु हाला बाहे न
िव ास पांघर याची गरज भासत असेल, मग तो िव ास कोण याही व पाचा
असो...तर तु ही चुक या मागावर आहात! हणजेच चुक या ठकाणी आिण चुक या
इ छा मनात बाळगून हात-पाय मारत आहात! पु हा मागे फरा - वतःला वाचवू शकाल!
असं काम शोधा जे तु ही संपूण िव ासािनशी क शकता... मग तु ही ‘तु ही’ हाल!
यावेळी मग तु हाला कु णा याही आधाराची कं वा आ याची गरज भासणार नाही!
जे हा अशातर्हे या मनोव थेत याल ते हा समजून जा क , तुम या आयु याची कळी
आता पूणतः खुलणार आहे!
शेवटी मी असं समजून चालतो क , आजपासून तु ही वतःला उधारीत िमळणारा
िव ास व दलासा यांपासून वाचवाल! आयु य तुमचं - काय व अनुभव तुमचा!! यश वी
तु हाला हायचं आहे - मग िव ास वतःिशवाय अ य कु णावर क च कसा काय शकता?
तु ही ितभासंप आहात - इतरां या आधाराची, आ याची कं वा िव ासाची गरजच
काय? बस पहाच, तु ही कशा कारे कु ठू न कु ठे जाता ते! कारण अशा कारे उधारीचा
िव ास शोधत राह यापे ा जे काय तु ही तुम यातील िव ासासह क शकता, ते करणं
के हाही चांगलं! कारण तुमचा िव ासच असा माग आहे जो तु हाला तुम या
येय ा ीपयत पोहोचवू शकतो!
*****
 संतोष
संतोषम् परमं धनम्। हे तर तु ही कदािचत ऐकतच आलेले असाल. मीही तु हाला
हेच सांगतो क , आयु यातील सग या चंता, दुःख बाजूला सा न या गुणा या जोरावर
यशाचं िशखर सर करणं यासारखी दुसरी जादू नाही!! पण मग तु ही हणाल क , असं
समाधान मानून घेतलं तर मग पुढे जायचं तरी कसं? आिण हीच गो समजावून सांगणारी
हजारो मंडळी बसलेली आहेत. बस, िभडा, कामाला लागा, उ कोटी या मह वाकां ा
बाळगा, जर काही बनायचं असेल तर समाधानी रा च नका! दुदवाने ही गो सरळही
वाटते, हणून मग सवजण धावा-धाव करायला लागतात. पण फ एकदा थोडं थांबून
िवचार करा... क इतके उप व, आिण इतक दमछाक क नही तु हाला िमळतंय काय? न
जाणे कती कारची अ व थता, नैरा य व कती कार या त ारी घेऊन तु ही जगत
आहात, बरं , हे सगळं असतानाही यश तर दूरच...पण सामा य आयु य जगणंही दुरापा त
होऊन बसलंय! आिण स य तेच आहे जे दृ ीस पडतंय. तसंच दृ ीस हेच पडतंय...क
येकजण पुढे जा या या चढाओढीत लागला आहे, पण तरीही पुढे मा कोणीच जाऊ
शकत नाहीए! ...तर मग हे वीकारायलाच हवं क , उप व मनु याला कधीही पुढे जाऊ
देत नाहीत.
चला, मी हे जाणूनच आहे क , तुमची बु ी ही गो इत या सहजपणे समजून घेणार
नाही. हणून मी या गो ी या येक मानसशा ीय पैलूंशी तुमची ओळख क न देतो!
पिहली गो तर अशी क , संतोष या श दाचा अथ काय? संतोष या श दाचा अथ असा
क , तु ही िजथे आहात, जशा प रि थतीत आहात... कं वा तुम यापाशी जे काही आहे,
जसं आहे याबाबत तु ही संतु आहात! आिण तुमची बु ी मा याची प रभाषा अशी
करते क , जर संतु च झालात, तर मग गेलातच पुढे! पण बु ी मनाचं गिणत उकलू शकत
नाही, यामुळे या संदभात ती िमत होते आिण करतही राहते!
परं तु जरा एक ण थांबून हा िवचार करा, क जर तु ही तुम या वतमानाबाबत
अशातर्हेनं संतु असाल, तर मग याचा मा यावर काय प रणाम होईल? िनि तच मला
समाधान व मनःशांती लाभेल! आनंद व धुंदी या भावनांनी मी प रपूण होऊन जाईन.
दुःख, चंता आिण ोध या सग या भावना नाहीशा होतील. आिण एका दृ ीने
पािह यास ही अशी मनोव था कोण याही मो ा उ ा ीपे ा कमी नाही. सरते
शेवटी, माणूस ही सगळी धावपळ मनःशांती व समाधान िमळावं हणूनच तर करत
असतो. मग हे असं आयु य भिव यात न िमळता आताच िमळत असेल तर या वहारात
तोटा आहे कु ठे ?
आिण आता तु हाला अशा कारे समाधानात जग याचा सग यात मोठा फायदा
देखील सांगतो! समाधान मान यावर मी तु हाला हटलं या माणे, तु ही या णी आनंद
व धुंदीने भ न जाता. आिण जसं तु ही या िनमळ अशा मनोव थेत पोहोचता तशी
िवनाकारण उप व िनमाण करणारी तुमची बु ी देखील आपोआप सरळपणे िवचार
कर यास सु वात करते! तुमचे िनणय यो य ठ लागतात! आिण जीवनाचा सारा खेळच
घेत या गेले या यो य आिण अयो य िनणयांवर अवलंबून आहे. तु ही मनात लाख िबल
गे स हायची इ छा बाळगून जगत असाल, परं तु तुमचे िनणयच एकानंतर एक असे
चुक चे ठ लागले तर काय खाक तु ही िबल गे स बनू शकाल? मग तर तु ही क यूटर
धडपणे लॉग-इन व लॉग-ऑफ कर या या लायक चे जरी उरलात, तरी पु कळ झालं!
तु ही एक गो सरळपणे का नाही समजून घेत, क आहे यातच समाधानी राहणं
याचा अथ असा थोडाच आहे, क तु ही काम करणंच थांबवलं आहे. असंही नाही, क
तु ही आजूबाजूस नजर फरवणंही बंद क न टाकलं आहे. नाही, तु ही वतमानात जे काही
करत आहात ते करतच रहाल, फ तु ही िवनाकारण धावपळ व चढाओढ करणं सोडू न
दलं आहे. आप या जीवन व वसाया या टीनम ये तु ही त आहात. आिण
अशा कारे , तु ही धावपळीपासून दूर चांग या मनोव थेत अस याने, प रणामी तु हाला
पुढे जा या या संधीही व छपणे दसू लागतील! आिण जे हा संधी चांगली दसेल ते हा
तर तु ही या संधीचा चांगला फायदा यालच!
...पण या याच उलट तु ही काहीही क न पुढे धाव या या य ात असता, ते हा
तु हाला येक गो आिण येक प रि थती ही संधी या पात दसू लागते. आिण इथंच
येऊन तु ही फसता. एकतर आधीच असमाधानी अव थेत अस यामुळे तुमचं मन असंही
हजारो काळ या व चंता यांनी त असतं, आिण यामुळे तुम यातील िनणय मतेने
तु हाला आधीच धोका दलेला असतो. यातच व न अशा मनोदशेत पुढे जा याचे हजारो
उपाय तु ही शोधून काढत असता. बस, तुमचे दहामधील नऊ िनणय हे चुक चे ठरत
जातात आिण शेवटी पुढे जा याऐवजी तु ही अजूनच मागे जाऊ लागता. याउलट
समाधानाने जग याने कमीत कमी तुमची पीछेहाट तरी होत नाही. आिण हे स य तर
तु ही जाणताच क पुढे तोच जाऊ शकतो जो िजथे आहे, ितथंच पाय रोवून िन याने उभा
असतो. कारण पीछेहाट न हो याची ही जी खा ी तु हाला असते, याने तुम यात नकळत
एक अनोखा िव ास िनमाण होत असतो. आिण गती साध याकरता हा िव ास कती
मदतपूण ठरतो, हे तर मी तु हाला समजावलेलं आहेच! िशवाय समाधानी अस याचा
दुसरा फायदा असा क , संतु पाशी आपलं जीवन जग यासाठी आिण छंद
जोपास यासाठी भरपूर वेळ असतो. याउलट चढाओढीत दमछाक झाले या माणसाकडे
वतःकरता वेळच िश लक नसतो. जी वतःकरता वेळ काढू शकत नाही, याचं
आयु य असंही थच हणायचं!
चला, या मु ावर यावेळी या िवषयाची सांगता एका अितशय सुंदर अशा
उदाहरणाने करतो! एक अ यंत समाधानी असा माणूस होता! याचा अनेक वषाचा उ म
वसाय होता. हणून खाऊन-िपऊन तो सुखी होता. दवसातील एकू ण सहा तास याला
आप या वसायासाठी ावे लागत असत. यामुळे या याकडे वेळेची कमतरता न हती!
प रणामी याचं खाणं-िपणं व ायाम या गो ी िनयिमत हो या, िशवाय आपला गाणी
ऐक याचा छंद पूण कर यासाठी देखील या याजवळ वेळच वेळ होता! याबरोबरच
आपले कु टुंबीय व िम ां यासोबत देखील तो मो ा मजेत जगत होता.
याचा एक मे हणा होता जो, सॉ टवेअर इं िजनीअर होता. तो अ यंत मह वाकां ी
व उप वी होता! पुढे जा या या नादात याने आ ापयत चार-पाच नोकर्या तरी
बदल या हो या! नेहमी एखादा मोठा वसाय सु कर या या य ांत तो फरत
राहायचा. एकदा असंच दोघे भाऊजी-मे हणे बसले होते. यावेळी संधी साधून भाऊज नी
बोलता बोलता मे ह याला िवचारलं क अरे भाऊ, कती वेळा िवचार करतो पण समजत
नाही क तुला जीवनात न करायचंय तरी काय?
मे हणा जरा फु शा न हणाला क , मला फ एकदा मा या वसायाचा र ता
सापडू देत. ...मग जरा जा त मेहनत घेऊन यात जम बसवला, ब ळ पैसा जमवला क
मग काय... झालं सगळं सेट!
भाऊजी जरा हैराण होऊन हणाले- सगळं काही ठीकठाक झालं तरी, हे सगळं पार
पाडता पाडता तू साठ वषाचा तर होशीलच...चल तेही सोड. पण मग पुढे काय?
मे हणा हणाला- पुढे काय, मग शांती व समाधानात आयु य घालवणार!
यावर भाऊजी हसून हणाले- ते तर तू एखा ा नोकरीत एका जागी टकू न
रािहलास तरी आजपासूनच क शकशील, यासाठी आणखी तीस वष वाट पाहायची
आिण इतक मोठी जोखीम प करायची काय गरज आहे?
याचं उ र ना या मे ह याकड होतं, ना तुम याजवळही आहे. सू असाल तर,
इतका इशारा पुरेसा आहे... नाहीतर तसंही तुम यापे ा आणखी सू आहेच कोण?
एकू ण काय तर, समाधानी अस यातली पिहली मजा अशी क , माणूस अगदी
आजपासूनच सुखी!! दुसरं हणजे याची मानिसक अव था ही नेहमी सकारा मक राहते!
आिण हे तर तु ही जाणताच क , उ म िनणय यायचे अस यास मानिसक अव था
सकारा मक असणं कती गरजेचं असतं! आिण हे स य समजाव याची कं वा याची
पुनरावृ ी कर याची तर आव यकताच नाही, क आयु यात घेतलेले े िनणय
माणसाची गती आिण मती या दो ही बाबी िनि त करतात! आिण याच बरोबर
आयु या या सग यात उ येयाचा हणजेच ‘सुख आिण समाधान’ यांचा अनुभवदेखील
फ संतु च घेऊ शकते. याहीपे ा मोठी गो अशी क समाधानी माणसाला
कधीही पीछेहाट बघावी लागत नाही! िशवाय आज जे काही या यापाशी आहे याची
मजादेखील फ संतु असणारी च घेऊ शकते. हणूनच मी अशी आशा करतो क ,
णभरात आयु यातील सगळी दुःखं दूर सारणार्या आिण यशा या िशखरा त
पोहोचव यास स म असणार्या ‘संतु ता’ नामक गुणाला आपलंसं क न तु ही तुमचं
मानवी जीवन समृ कर यास अगदी आजपासूनच सु वात कराल!
*****
 सार
असो! आता जर तु हाला आणखी प क न सांग यासाठी मला आ ापयत या
सग या गो ीचं सार सांगायचं झालं तर असं हणता येईल क माणसा या आयु याची
दोनच उ ं आहेत, आनंदाने जगणं आिण यशाची िशखरं ा करणं! उ े य प असून
देखील लाखातील फ दोन-चार जणच यश वी आिण सुखी होऊ शकतात. नाहीतर
ब तांशी लोक हे आप या वतमान आयु याबाबत के वळ असंतु च नसतात, तर आप या
भिव याबाबत शं कत देखील असतात. खरं तर यांनी आपलं आयु य सफल कर यासाठी
कु टुंबापासून समाजापयत, तसंच िम ांपासून सरकारपयत सग यांचा आधार घेतलेला
असतो! धम व िश ण यांचाही यांनी आ य शोधलेलाच असतो! तरीपण सुख आिण यश
हे यां यापासून अनेक कोस दूरच असतं! गंमत अशी क तरीसु ा मनु य अनेक
शतकांपासून याच जु या आधारां या जोरावर सुख आिण सफलता शोध या या य ात
गुंतला आहे!
बस, इथेच चूक होत आहे. चूक अशी होत आहे क , हा बुि मान मनु य गे या हजारो
वषापासून सतत िनकामी ठरणार्या या आ यां या भरवशावरच आपलं आयु य
सावरायला पहात आहे. चूक अशीही होत आहे, क मानवी जीवनाला एक न हे तर अनेक
कार या श भािवत करतात हे तो जाणतच नाही. िजथे याची बु ी काही इ छा
करत असेल, ितथेच दुसरीकडे याचे डीएनए, जी स आिण शरीर हे आपलाच राग आळवत
राहतात! व न समाज व िनसग या दोन पर परिवरोधी श तर याला सोडतच
नाहीत. आिण या याही वरची आणखी मजेशीर गो अशी क , तुम या आयु याला
सग यात जा त माणात मी भािवत करत असतो, आिण तरीही तु ही मा याबाबत
फार कमी जाणता!
...आिण मी मा याब ल सांगायचं तर, मी संपूणपणे वतं आहे आिण माझी
कायप ती ही फारच गुंतागुंतीची आहे. इथं यानात ठे व यासारखी गो अशी क , एवढं
सगळं असतानादेखील मी मा या िनयमानुसारच चालतो! अथात, मला समजून घेता येऊ
शके ल, असं आहे! िशवाय माझं वैिश असं, क एक कडे मी अनेक श चा क बंद ू
आहे, तर दुसरीकडे मा यात मी अनेक कारचे िवकारही दडवलेले आहेत! परं तु मी जसा
काही आहे, या मा या िवकारांना समजून घेत यािशवाय तसंच यां याशी
िनपट यािशवाय माणूस ना दुःखांपासून सुटका क न घेऊ शकतो, ना मा यातील श चा
वापर के यािशवाय यशाची िशखरं गाठू शकतो.
इथं सग यात मह वाची आिण समजून घे याजोगी गो अशी आहे क , माणसाची
दुःखं दूर कर याकरता मी जे सायकोलॉिजकल उपाय सुचवले आहेत ते नैस गकरी या
लहान मुलांम ये ओतः ोत भरलेले असतात, जसं वतमानात जगणं, कमीपणा या
भावनेपासून वतःला वाचवणं, इ हॉ वमट आिण ए पे टेशन कमी ठे वणं इ यादी. याच
कारणा तव लहान मूल श यतो िनराश आिण चंितत नसतं. याच माणे दुसरीकडे
यश ा ीसाठी जे गुण आप या अंगी बाणवा असं मी जे सांिगतलं होतं ते, गुण हणजे
आ मिव ास, टू द पॉइं ट इं टेिलज स्, इनर पसनॅिलटीचा िवकास, कॉ सं ेशन,
 ए टि हटी, उ साह इ यादी इ यादी! आिण जर तु ही नीट ल देऊन पािहलं असेल तर
तु हाला आ य वाटेल, क लहान मुलांम ये हे सगळे गुण ठासून भरलेले असतात.
तु ही सग यांनी मुलांना अनेकदा िनरखून पािहलं असेल! तुम या ल ात आलंच
असेल क एकाच खेळ याशी तास तास खेळ याची मता यां यात असते. खेळणी सोडा,
पण माती व पा यात खेळायचाही यांना कधी कं टाळा येत नाही! आिण डु ब ं त खेळताना
यां या एका ता आिण त लीनतेब ल तर काय बोलावं? यां यासमोर मो ात मोठा
तप वीसु ा हात टेकेल! हणजेच आयु य व याची ऊजा वाढवणार्या कॉ सं ेशन या
अ भुत गुणाची यां यात कु ठे ही काही कमतरता नसते. यामुळेच ब तांशी मुलं ही मा या
सुपर-कॉि शअस माइं ड या व पात जगत असतात! उ साह, आ मिव ास आिण िन य
हे मा या या व पाचे वाभािवक गुण आहेत. तुम याही ल ात आलंच असेल, क मुलं
जे हा एखादा ह धरतात ते हा यांचा ह पुरवावाच लागतो. खरोखर कमालीची दृढता
असते मुलांम ये! िशवाय उ साह तर असा क , प ासवेळा चालताना अडखळतात,
कतीवेळा यांना दुखापतही होते, पण हार मुळीच मानत नाहीत! आिण एक दवस
चालायला िशकतातच! ... यातच, आयु यातील सग या दुःखांवर मात करणारी संजीवनी
हणजे वीकाय-श तर यां यात पुरेपूर ठासून भरलेली असते. मग कोणतं खेळणं तुटू
देत कं वा मग कु ठे तरी पडू न लागू देत. ...दोन-चार िमिनटं रडलं क झालं... पु हा लगेच
कोण यातरी नवीन व तूत गुंग होऊन जातात!
िव ान हणतं क , मुलां या मदूचा जवळजवळ 80 ट े िवकास यां या वया या
चार-पाच वषापयतच झालेला असतो! िव ानाची ही गो खरी आहेही...आिण नाहीही!
कारण िव ान हे मा या अदृ य अि त वाबाबत पूणतः अनिभ आहे, यामुळे ते
मा यातील सुपर-कॉि शअस माइं ड या व पालाच बु ी मानत आलेलं आहे. पण ते
चुक चं आहे! चार-पाच वषापयत मुलांमधील ेनचा िवकास झालेला नसतो. कं ब ना
यां यात सुपर कॉि शअस माइं ड अि त वात अस यामुळे यां यात या माइं डचे गुण
झळकत असतात! आिण मुलां या वि थत िवकासाचा अथ हाच आहे क यांचं हे माइं ड
सुरि त राखलं जायला हवं. स य तर हे आहे क मदूचा वा तिवक िवकास हा वय वाढत
जाते तसतसा होतच असतो! आिण कारण क , िवकिसत मदू आिण सुपर-कॉि शअस माइं ड
हे एक रा शकत नाहीत, हणून मदू या िवकासाबरोबर मूल सुपर-कॉि शअस
माइं डमधून हळू हळू कॉि शअस माइं डम ये जा यास िववश होत जातं...! इथे मी पु हा
एकदा हे प क इि छतो क जोपयत तु ही मा यातील आिण बु ीतील फरक समजून
घेत नाही तोपयत मी हे इतकं काही सांगतोय याचा तुम यावर िवशेष प रणाम होणार
नाही! जोपयत तु ही या दोघांची कायप ती आिण यांची काय े ं यांबाबत नीट समजून
घेणार नाही. ... कं वा या दो ही गो ी िनरिनरा या आहेत हे जाणून घेणार नाही, तोपयत
ना मी सांिगतले या गो चा तु ही काही फायदा उठवू शकाल आिण ना आप या
आयु यात याचे कोणते जादूई प रणाम आणू शकाल! हणूनच माझा आिण बु ीचा जो
फरक मी समजावून सांिगतलेला आहे तो पु हा पु हा वाचा!
आता असा आहे क , जे मूल सुपर-कॉि शअस माइं डमधील सग या गुणांसिहत
जगत असतं, आिण िजथून ते आयु यातील सफलतेची िशखरं सर कर यासाठी स म
असतं; पण मग ते गुण मोठं होता होता यां यामधून नाहीसे कसे होत जातात? िनि तच
ेन या मजबूतीमुळे! आिण हा ेन मजबूत कसा होतो? तर चुक या िशकवणुक मुळे
तसंच मा यापासून अनिभ अस यामुळे! हणूनच जे हा कधी आप या आयु याबाबत
गंभीर हाल, ते हा तुम या बालपणी या मन:ि थतीत पु हा एकवार वेश कर याचा
य करायला सु वात करा. कारण सुपर-कॉि शअस माइं डमधील गुण अंगी
बाणव यािशवाय तु ही आणखी हजार उपाय क न पहा, तरीपण तु हाला आयु यात सुख
आिण यशाची ा ी होणं श य नाही. आिण हेच कारण आहे, क मा या
काय णालीबाबत द या जाणार्या सार्या सायकोलॉिजकल ीटमट थमत: मनु याला
मागे घेऊन जाणार्या वाटतात आिण या मागे घेऊन जाणार्याच असतात, कारण मागे
जाऊन पु हा तु हाला तुम या सुपर-कॉि शअस माइं डपासूनच जग यास सु वात करायची
असते. आिण एकदा ही ि थती पु हा ा झा यावर पुढे काय करायचं हा पूणपणे वेगळा
िवषय आहे! पण याची चचा आता नाही! आता तर मी तु हाला ते सगळे उपाय सांिगतले
आहेत यामुळे तु ही पु हा आप या सुपर-कॉि शअस माइं डम ये जग यास ारं भ कराल!
तर, हे सव सांिगत यानंतर मी तु हाला अशी िवनंती करतो क , मुलां या बाबतीत
अित ढवळाढवळ व योग क नका. कृ पा क न कु टुंबीय, शाळा-कॉलेजमधील िश क,
समाज आिण धम या सग यांनी मुलांना सुपर-कॉि शअस माइं ड या पुढे कसं घेऊन जावं
हे समजावून आिण िशकू न यावं! हे प पणे समजून या, वत:ला काहीही मािहती
नसतानाही जबरद तीचे माग दाखवून तु हीच तुम या मुलांना भरकटायला लावता
आहात. तुमचे स ले व िश ण यामुळेच मूल वतःमधील सुपर-कॉि शअस माइं डची
ि थती गमावतं! आिण मग पुढे जाऊन ते मूल कॉि शअस माइं डम ये जग यास िववश
होतं! दुःख, चंता, नैरा य, था, चढाओढ हे सगळे याच कॉि शअस माइं डचे वाभािवक
गुण आहेत! हणूनच कठोर श दात अ यंत क णेने सांगायचं तर, मनु याने मनु यावर
अशा बळजबरीने आिण अिवचाराने के ले या मेहरे बानीचाच हा प रणाम आहे क , आज
संपूण मानवजात ही त झालेली दसून येत!े
मी हे पैजेिनशी सांगू शकतो क , आयु यात जो कु णी िजतकाही सुखी आिण यश वी
आहे, तो एकतर याने आप या बालपणी या सुपर-कॉि शअस माइं ड या गुणांना अजूनही
सुि थतीत राखलं आहे हणून आहे. कं वा मग याचे कु टुंबीय अथवा समंजस असे िश क
कं वा अ य कोणी या यावर मेहरबानी के ली आहे हणून! परं तु, सुखी आिण यश वी
माणसांची तु ही हजारांनी यादी के ली तरीही तु ही पहाल, ...ती माणसं अशीच आहेत
यांचं सुपर-कॉि शअस माइं ड मोठं झा यावरही स य रािहलं आहे. िनि तच यां यात
काही असेही आहेत, यांनी समजूतदारपणाने हा ट पा पु हा गाठला आहे! पण या या
पुढे मा यांचं कॉ सं ेशन, आ मिव ास आिण यांचा उ साह यांसार या सुपर-
कॉि शअस माइं ड या गुणां या जोरावर यांनी यशाची िशखरं पादा ांत के ली आहेत!
हणूनच पु हा एकदा िवनंती करतो क मुलांना या सुपर-कॉि शअस माइं ड या पुढे नेणारं
िश णच ा...! यांना मदूचा िवकास आिण यां या वतः या अनुभवांची सावली दान
क न यां या मना या श ला आणखी उजळवून टाक याची संधी ा! ...आिण हे सगळं
जर जमत नसेल, तर कमीत कमी यां या जीवनाशी िनदान बळजबरी तरी क नका.
शेवटी ‘मी’ तु हाला एक रह य प पणे सांगतो. ...खर्या अथाने पाहता तुमचं सारं
आयु य हे मा या अवती-भवतीच फरत असतं! आिण माझी कॉि लके श स आिण
मा यातील श यांचा िव तार फार मोठा आहे! हणूनच मी मा या या चचची मयादा
सुपर-कॉि शअस माइं डची ि थती ा कर याइतपतच ठे वली आहे! ही मा या एकू ण
श या दहा ट े सु ा नाही. मी तर अशा काही अ भुत श नी ठासून भरलेलो आहे,
यांचा अंगीकार क न तु ही तुम याच न हे, तर इतरां या आयु याचेही जादूगार हाल!
परं तु पिह यांदाच वत:बाबत िव तृत चचा करत आहे, हणून जरा ट याट याने पुढे
जाऊ! ...परं तु वचन देतो क लवकरच तुमचं बोट ध न तु हाला सुपर-कॉि शअस
माइं ड या पुढ या वासाला घेऊन जाईन.
ध यवाद!!!
*****