STRUKTURA E MATERIES

Materia eshte gjithcka qe ka mase dhe ze hapesire.

Materia ekziston ne dy lloje formash :
a) Si thermija (elementare dhe te perbera) dhe agregacione (grumbuj qe i quajme substanca).
E karakterizon masa.
b) Si fushe forcash (4 forcat themelore ).
E karakterizon energjia.

Masa pa energji nuk ekziston. Energjia kinetike eshte forme e enegjise qe lidhet me masen. Te gjitha
format e energjise i trajtojme si lloje te materies.
Raporti mes mases dhe energjise shprehet me ane te ekuacionit te Ajnshtajnit :
E=mxc .
ku E=energjia,
m= masa
c= shpejtesia e drites 3x10^8 m/s
Aplikimi i ketij ekuacioni verehet gjate reaksioneve nukleare ku masa shndrrohet ne energji atomike.
Kalimi i kundert energjia ne mase verehet te reaksioni i grimcave subatomike.
Se a eshte materia pa kufi apo ka ndonje kufi te saj jane dhene disa mendime ne te kaluaren :

Masa dhe energjia

-Masa eshte njesi sasiore qe shprehet ne kg. Matet ne peshore.

Masa eshte vlere e perhershme dhe e pavarur,
Pesha shprehet ne N. Eshte force me te cilen toka terheq trupat.
-Pesha eshte variabile dhe ndryshon varesisht prej vendit ku gjendet ndonje trup.
G=F=m x g* *nxitimi=9,81 m/s z

Energjia definohet si aftesi per te kryer pune. Eshte madhesi shkallore. Shprehet ne J ose kg m2/s
Masa dhe energjia si dy njesi kryesore te materies mund te nderrojne formen ose te kalojne prej ne forme
ne tjetren mirepo gjate kesaj kohe energjia as nuk humbet as nuk fitohet. (Ligji i ruajtjes se energjise)
Ndryshimin e energjise qe ndodh gjate reaksioneve kimike e hulumton termodinamika.

Substancat, elementet, komponimet, perzierjet

Substance- quajme cfaredo shkalle te rregullimit te materies. qe me metoda kimike nuk mund te ndahen
me tej .
Ndahen ne homogjene : (Fe, Cu, S, uji i detit, ajri, kristali i gurkalit, kristali i NaCl etj)
heterogjene : Guri i njohur i granitit (SiO2 + mikes + kaoliniti)
Hekuri i derdhur (grafitit te zi + Fe)
Qumeshti (sfera te yndyres + thermia te kazeines)
Tymi (thermia te imeta te C)

Elementet kimike- jane subs. te cilat posedojne atome te nje lloji te njejte.

Komponimet kimike- subs te perbera prej atomeve te 2+ elementeve te ndryshme te lidhura me lidhje k.
Elementet i humbin vetite e tyre.

Perzierje- perbehen prej dy apo me teper substancave te perziera ne raporte te lira.

Perberja e perzierjes eshte e ndryshueshme. Secila subs. i ruan vetite e saja karakteristike.
Vetite e saj varen nga sasia e subs. dhe vetite e subs. qe e perbejne ate.
Vetite e subs. te pasterta

Jane subs. homogjene.Vetite e tyre ndahen ne 2 grupe :

-Fizike karakteristike : manifestohen gjate shndrrimeve te tyre fizike. Mund te jene veti karakteristike
nese ato nuk varen nga madhesia (gjendja e copetimit te mostres se hulumtuar) ose intensive.
Ne kete grup hyne : dendesia, fortesia, temperatura e shkrirjes dhe e vlimit, forma kristalore, copezimi,
tretshmeria, perqueshmeria elektrike dhe e nxehtesise,ngjyra e subs.
Fizike intensive : Dendesia, Temp. e shkrirjes dhe vlimit, ngjyra, tretshmeria. (Nuk varen nga sasia e
substances)
Fizike ekstensive : Vellimi, Masa, Energjia e teresishme (Jane proporcionale me sasine e substances)

-Kimike: paraqiten gjate shndrrimeve kimike, gjate reaksioneve kimike kur ato kalojne ne substance tjeter.

Ndarja e substancava ne substanca te pasterta

Fraksionimi- na sherben per ndarjen e substancave te pasterta nga perzierjet e tyre homogjene dhe
heterogjene.

Metoda e fraksionimit- bazohet ne ate qe me metoda te ndryshme nga subs. e analizuar e ndajme nje
pjese e quajtur fraksion dhe sipas nevojes e perserisim vazhdimisht.

Per fraksionimin e substancave te ngurta sherbejne metodat mekanike si :

Tretja- e subs. te tretshme ne tretes te pershtatshem dhe ndarja e te tretshmes nga e patretshmja me
filtrim, centrifugim dhe sedimentim.

Filtrimi- me metoden e diltrimit ndahen suspensionet(d.m.th subs. e suspenduara ose te ashtuquajturat

funderrina) te cilat ndahet nga lengu ose tretesira.
Ne filter mbetet precipitati, ndersa neper filter kalon filtrati.
Filtrat ndahen ne : -filtra te zakonshem (2-5 mikrom madhesia e poreve)(letre,qelqi, porcelani)
-ultrafiltra (disa nm)(pergamenti).

Sedimentimi- sherben per ndarjen e suspensioneve te atilla ne te cilen subtanca e suspenduar ne pikepamje
specifike eshte shume me e rende se subs e lenget dhe keshtu bie ne fund.

Dekantimi - metoda e derdhjes se lengut qe ndodhet mbi funderrine.

Notimi- sherben per ndarjen e suspensioneve te atilla ne te cilen substanca e suspenduar eshte shume me e
lehte se subs. e lenget dhe ne kete menyre noton ne siperfaqe te lengut.

Centrifugimi- eshte sedimentimi nen ndikimin e forces se konsiderueshme centrifugale.

Dializmi- perdoret per ndarjen e subs. te tretura nga tretesirat koloidale.(nuk depeertojne neper membrane
me poree shume te imeta ndersa subs e tretura depertojne)

Flotimi - ndahen subs. hidrofobe nga ato hidrofile me ndihmen e nje shkume ajeore te shkaktuara nga
rrymimi i ajrit neper suspension. Ne subs. hidrofobe ngjiten flluskat e ajrit dhe e bartin subs.
hidrofobe ne siperfaqe ndersa subs. hidrofile mbetet e pezulluar.

Ndarja magnetike- perdoret kur ne perzierje gjendet ndonje subs. me veti magnetike.

Distilimi i thjeshte - ndahen subs. e lengeta qe ndryshojne nga pika e vlimit.

Distiliimi fraksional- mund te ndahen subs e lengeta me temperature shume te aferta te vlimit qe arrihet
me zenien shkalle shkalle te fraksioneve.
Distilimi me vakum-perdoret ne ato raste kur substanca shperbehet gjate distilimit ne kushte te Pnormale.
Kristalizimi- metode e pastrimit te substancave te ngurta me perdorimin e tretesave te nxehte te
pershtatshme. Me nxehjen e filtratit vjen deri te formimi i kristaleve.

Difuzioni fraksional- ndahen perzierjet e gazeta. Bazohet ne shpejtesine e ndryshme te difuzionit te subs.
te pasterta te gazta neper mure me pore shume te imeta.
Gazet me Mr me te vogel difundojne me shpejte ne krahaasim me gazet me mase mol. me te madhe (se
mol. e gazeve me mase mol. me te madhe levizin me ngadale)
Termodifuzion- ndahen perzierjet e gazeta. Gazet me mr me te vogel te gypi i nxehte, me te medha te ai i
ftohte.
Kromatografia- teknike e ndarjes se subs. te pasterta nga perzierjet e tyre homogjene. Bazohet ne aftesine
e ndajthithjes se subs. te pasterta nga tretesira.

MASAT ATOMIKE RELATIVE

-Eshte nje numer qe tregon se sa here masa atomike mesatare e ndonje elementi eshte me e madhe se
masa atomike e 1/12 pjese e izotopit te C.

MASA MOLEKULARE RELATIVE

-Eshte raporti i mases mesatare te molekules dhe 1/12 pjese e izotopit te C.
Mr= shuma e masave atomike te elementeve.

MOLI
-Eshte sasia e substances se atij sistemi qe permban po aq grimca sa ka atome ne 1/12 pjese te izotopit te
c12.
Numri i grimcave qe gjendet ne 12 g te izotopit te C12. quhet numri i Avogadros.

Formulat :

Sipas ligjit te avogadros vellimet e njejta te gazeve te ndryshme ne kushte te njejta, permbajne nje numer
te njejte te grimcave, atehere vlen e kunderta numri i njejte i grimcave te gazrave te ndryshme zene vellim
te njejte.
SISTEMI PERIODIK I ELEMENTEVE

Dobrainer- radhiti elementet ne tri lloje. Keto rende jane quajtur TRIADA.
Njulendsi- i ka radhitur elementet ne baze te Ar dhe i ka renditur ne 8 rende vertikale.
Mendjelevi- i ka radhitur elementet ne baze te rritjes se masave atomike te tyre.
"Vetite fizike dhe kimike te elementeve jane funksione periodike te masave atomike te tyre"
Mozli-
"Vetite fizike dhe kimike te elementeve jane funksione periodike te numrit atomik te tyre"

Radhitja e elementeve ne sistem eshte ndertuar ne baze te : struktures se atomit

konfiguracionit elektronik te tij.

-Permban 7 Perioda dhe 18 grupe te elementeve.

-Perioda te shkurta-1(H edhe He), 2, 3 (8 elemente), 4,5 (18 elemente), 6 (32 elemente), 7 (27 elemente pa.p).

RADIUSI ATOMIK
-Gjysmedistancen ne mes dy atomeve qe preken mesveti por qe nuk jane te lidhura me lidhje kimike.
-Me + e Z ne kuader te periodes radiusi -
-Me + e Z ne kuader te grupit radiusi + (se rritet edhe numri i niveleve energjetike)

ENERGJIA E JONIZIMIT
-Energjia e cila nevojitet per te shkeputur nje elektron nga ndonje atom ne gjendje agregate te gazte.
-Me + e Z ne kuader te periodes +
-Me + e Z ne kuader te grupit -

AFINITETI NDAJ ELEKTRONIT

-Energjia e cila lirohet ose absorbohet me rastin e pranimit te elektronit nga atomi elektroneutral ne gjendje te
gazte,
-Me + Z ne kuader te periodes +
-Me + Z ne kuader te grupit -

ELEKTRONEGATIVITETI
-Paraqet aftesine e atomeve te nje elementi per te terhequr elektrone nga atomet e nje elementi tjeter me te
cilin formon lidhje kimike
-Me + Z ne kuader te periodes +
-Me + Z ne kuader te grupit -
-Matet me shkallen e paulingut 0.7-4

GJYSMERADIUSI JONIK
-Eshte distanca nga berthama e nje joni deri ne te cilen ai ka ndikim ne rene elektronike
• Me +Z ne kuader te periodes zvogelohet
• Me +Z ne kuader te grupi rritet
TEORIA E DALTONIT mund ta perfshijme ne 4 postulate :
-Atomet jane thermija shume te imeta qe nuk mund te ndahen me tej ;
-Atomet e te njejtit element jane te ngjashme dhe kane mase te njejte ;
-Atomet e elementeve te ndryshme kane veti/mase te ndryshme ;
-Komponimet kimike sajohen me bashkimin e atomeve te elementeve te caktuara.

IZOTOPET
Quhen atomet e elementeve qe kane numer atomik te njejte por ndryshojne nga numri i mases.
Dallohen nga numri i neutroneve dhe izotopet e te njejtit element kane veti kimike te njejta.
Per te percaktuar llojet e izotopeve te nje elementi, masen e sakte te atyre elementeve perdoret
spektrometri i mases.

Spektometri i mases- subs. e cila analizohet jonizohet deri ne grimca me te imta, prej sinjaleve te
paraqitura ne spektogram mund te percaktohet struktura e molekules se komponimit te hulumtuar.
-Numri i sinjaleve tregon numrin e izotopeve
-Pozita e sinjalit tregon llojin
-Intensiteti i sinjalit tregon pjesmarrjen e secilit izotop ne mostren e hulumtuar

FAQE 27-38 (LIBER)* (103-110) SLIDE

TEORIA KUANTIKE DHE MODELI I ATOMIT SIPAS BORIT
Planku formoi teorine kuantike. Sipas saj trupat e skuqur mund te emitojne ose absorbojne energji ne
kuante* te caktuara.
Kuant- sasia min. e energjise e cila mund te absorbohet ose emitohet*

E=h xv
h=Konstanta e plankut 6.62 x 10^-34 m2 kg/s
v= frekuenca

NENNIVELET ENERGJETIKE
s;p;d;f
s- nje orbitale s
p- 3 orbitale p
d- 5 orbitale d
f- 7 orbitale f

NUMRAT KUANTIK

n- tregon nivelin energjetik dhe sa me e madhe te jete vlera, aq me e mahde distanca e elektronit nga
berthama. n=1, 2, 3...

l- tregon nennivelin, formen e orbitales psh :

n=3, l=0,1,2

m- orientimin hapesinor te orbitales atomike.

m= -2, -1, 0, 1, 2,

s- percakton kahun e rrotullimit te elektronit rreth boshtit te tij.

s=+1/2, s=-1/2
Pauli tha se: -"ne nje orbitale mund te gjenden me se shumti 2 elektrone me spine te kunderta pasi 2
elektrone me spin te njejte largohen njeri nga tjetri".
-"nuk mund te ekzistojne as 2 elektrone me energji te njejte ne nje atom dhe nuk mund te jene 2
elektrone me numra kuantik te njejte"

Numri i elektroneve per nivel matet psh per nivelin 2-----2n^2=2x4=8

KONFIGURACIONI
LIGJET E BASHKIMIT KIMIK SIPAS MASES

LIGJI I RUAJTJES SE MASES- Lavoisier

"Nuk mund te verehet asnje ndryshim ne masen e tersishme te te gjitha substancave qe marrin
pjese ne ndonje reaksion kimik" pra jane masat e barabarte te substancave ne reaksion.
psh : 2H2 + o2= 2H2O
36g = 36g
Saktesia e ligjit te lavoisier sipas Landoldit ishte 1:10^7
Sipas ekuacionit te ajnshtajnit nese ne nje reaksion vie deri te ndryshimi i energjise patjeter qe do
te pesoje ndryshim edhe masa.

LIGJI I PERHERSHEM I RUAJTJES SE MASAVE- J.Proust

"Nje komponim i caktuar permban gjithmone te njejtat elemente ne raporte te njejta te

perhershme te masave"
Pb+O2=PbO
PbNO3= PbO + NO2

LIGJI I RAPORTEVE SHUMEFISHE TE MASAVE-J.Dalton

"Kur dy elemente kur bashkohen formojne me shume se nje komponim kimik, atehere masat
e njerit element jane ne raporte shumefishe te thjeshta me masen e elementit tjeter"

2C + O2 = 2CO 2C + 2O2 = 2CO2

24....32 24....64
1......X 1 1.......X 2
X= 1.33 g X = 2.66 g

LIGJI I MASAVE TE BASHKUESHME -B. Richter

"Masat e 2 substancave elementare qe reagojne me nje substance te trete elementare me

mase te njejte reagojne edhe ndermjet veti poashtu edhe me ndonje substance te katert
elementare me mase te njejte dhe te caktuar"
Klasifikimi i acideve inorganike

OKSIDET

acidike - formohen si rezultat i bashkeveprimit te oksigjenit me elementet e anes se djathte

(jometale). Me uje japin acidet perkatese.
Jane anhidrure te acideve.
Me baza japin kripera. REAKSIONET (fletore)

bazike - formohen si rezultat i bashkeveprimit te O + elementet e anes se majte te sistemit

periodik (gr 1-2).Me uje japin bazat perkatese.
Jane anhidrure te bazave.
Me acide japin kripera.

neutrale - Jane ato okside qe kur treten ne uje nuk japin as acide as baza.
Nuk reagojne as me acide as me baza per te dhene kripera.
Psh. . NO, CO, N2O

amfoterne - oksidet qe kur treten ne uje japin elektrolitet amfotern qe sillen si acide dhe si baza.
psh: ZnO + H2O= Zn(OH)2/H2ZnO2

peroksidet - komponime qe e kane oksigjenin me nr oksidues -1.

psh : H2O2, Na2O2, CaO2.

KRIPERAT

-Jane komponime qe fitohen nga bashkeveprimi i acideve me bazat si rezultat i reaksionit te

neutralizimit.
-Mbetje e kationit te bazes edhe anionit te acidit.

Klasifikohen :
 I ACIDET IK
I
t

BAZAT

shperbashkimi i shkalles II
REAKSIONET REDOKSE

Oksidimi

Reaksion i bashkimit te O + me nje element+.

Proces kur substanca e largon nje elektron.+
a , SO2 ; SO3 ; H2S ; SnCl2 , c ne trajte
Substanca qe oksidohet (liron) quhet mjet reduktues. (Fea , Sn
qymyri, kooksi)
Mg
My 25
Reduktimi
Largimin e oksigjenit.
Proces kur ndoh pranimi i elektroneve.
Substanca e cila reduktohet (pranon) quhet mjet oksidues.(HNO3 ; H2SO4 ; KMnO4 ; HClO4 ; PbO2)

Cl
ZE T Z Cr

RREGULLAT

1. Cdo elememt ne gjendje elememtare e ka 0 psh :

o Beo
o Li,
Na,

2. Nr oksidues i H eshte gjithmone +1 perveq ne hidruret me metale -1

n
NaH, Ca2Hn

3. Nr. oksidues i O eshte gjithmone -2 perveq ;

perokside : -1 -H2O2
F2O2. : +1
F2O : +2

4. Nr oksidues i metaleve alkaline +1

alkalino-tokesore +2

5. Te komponimet jonike numri oksidues eshte i = me ngarkesen qe ka pranuar ose humbur psh :
(ClO3)

6. Shuma algjebrike e numrave oksidues ne nje komponi eshte. e = me 0

-Reaksioni redoks qe ndodh ne nje subs. te vetme quhet reaksion i disproporcionuara.

LIDHJET KIMIKE

TEORIA ELEKTRONIKE E VALENCES

bazohet ne supozimin se ne lidhjen e atomeve marin pjese vetem elektronet qe gjendjen ne nivelin
me te larte energjetik. Elektronet qe sherbejne per lidhjen e atomeve quhen valente.

LIDHJA JONIKE(elektrovalente)
-terheqje elektrostatike e joneve me ngarkese te kunderta.
-Mes metaleve dhe jometaleve
Per ta plotesuar oktetin elektronik te tyre elementet duhet te japin ose te pranojne elektrone.
-Nese leshon elektrone behet pozitiv si psh Na (donor i e;ektroneve)-kation
-Nese pranon elektrone behet negativ si psh Cl (akceptor i elektroneve)-anion, ku madhesia e
atomit rritet.

Vetite e komponimeve jonike

-Kane strukture kristalore

-Ngarkesa pozitive eshte e rrethuar me ngarkese negative VICE VERSA
-Kane temp. te larte te shkrirjes
-Komp. ne gjendje te ngurte nuk e percojne rrymen elektrike
-Tretesirat ujore te tyre jane percues te rrymes dhe nxehtesise.

LIDHJA KOVALENTE
-Formohet me ciftezimin e perbashket te elektroneve te dy atomeve qe lidhen mes veti.
-Kemi ciftet elektronike qe marrin pjese ne lidhje (me viza), qe jane te lira (me pika)
-Rregulla e oktetit mundeson ta dime sa lidhje kemi psh ne O kemi 2 elektrone valenta pra kemi
2 lidhje kovalenta
-Kemi lidhje dyfishe dhe trefishe
-Ne rastet kur molekula ku gjendet atomi me cift elektronik te lire reagon me nje molekule qe iu
mungon cifti elektronik lidhet me lidhje koordinative . psh NH3 + BF3

Momenti dipolar- tregohet si shume e q x d. Paraqitet me shogjete qe shkon prej skajit pozitiv
nga skaji negativ. Numri i dipoleve varet nga gjeometria e molekules.
Kur forcat vektoriale jane=0 molekula eshte jopolare